بقیه

(کتاب صفین)

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

اللَّهِ إِلاَّ أَن يُتِمَّ نورَهُ ولَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ وَ لَعَمْرِي لَيُنْفِذَنَّ الْعِلْمَ فِيكَ وَ لَيتمَّنَّ النُّورَ بِصَعْرِكَ وَ قِماتِكَ وَ لَتَخْسَنْ طَرِيداً مَدْحُوراً أَوْ قَتِيلاً مَشْهُوداً وَ لَتُجْزِيَنَّ بِعَمَلِكَ حَيْثُ لا نَاصِرَ لَكَ ولا مُصْرِخَ عِنْدَكَ وقَدْ أسْهَبْتَ فِي ذِكْرِ عُثْمَانَ وَ لَعَمْرِي مَا قَتَلَهُ غَيرُكَ وَلا خَذَلَهُ سِواكَ وَ لَقَدْ تَرَبَّصْتَ بِهِ الدَّوائِرَ وَ تَمَنَّيْتُ لَهُ الأَمانِيَّ طَمَعاً فيما ظَهَرَ مِنْكَ و دَلَّ عَلَيْهِ فِعلُكَ وَ إِنِّي لَأَرْجُو أَن أَلحَقَكَ بِهِ أَعْظَمُ مِن ذَنبِهِ وأَكْبَرُ مِنْ خَطِيئَتِهِ فَأَنَا ابْنُ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ صَاحِبُ السَّيْفِ و إِنَّ قَائِمَتَهُ لَفِي يَدِي وَ قَدْ عَلِمْتَ مَنْ قَتَلْتُ بِهِ مِنْ صَنَادِيدِ بَنِي عَبْدِ شَمْسٍ و فَرَاعِنَةِ بَنِي سَهْمٍ وَ جَميحٍ وَ مَخْزُومٍ وأَيْتَمْتُ أَبْنَائَهُمْ وأَيَّمْتُ نِسَاءَهُمْ وَ أُذَكِّرُكَ ما لَستَ لَهُ نايسِئاً يَومَ قُتِلتُ أَخَاكَ حَنْظَلَة وَ جَرَرْتَ بِرِجْلِهِ إِلَى اَلْقَلِيبِ وَ أَسَرْتُ أخاكَ عَمْروا فجَعَلْتُ عُنُقَهُ بَيْنَ سَاقَيْهِ رِبَاطاً وطَلَبْتُك فَفَرَرْتُ وَلَكَ خَصَاصٌ فَلَوْلا أَنِّي لاَ أتْبع فَارّاً لَجَعَلْتُكَ ثَالِثَهُمَا وَ أَنَا أَوْلَى لَكَ بِاللَّهِ إِلَيْهِ بَرَّةً غَيْرَ فاجِرَةٍ لَئِنْ جَمَعَتْنِي وَ إِيَّاكَ جَوَامِعُ الأقْدارِ لاَتَرُكَنُكَ مَثَلاً يَتَمَثَّلُ النَّاسُ أَبَداً وَ جَعجعن بِكَ فِي مَناخِكَ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنِي وَبَيْنَكَ وهُوَ خَيْرُ الحاكِمينَ وَ لَئِنْ أَنْسَا اَللَّهُ فِي أَجَلِي قَلِيلاً لاغرينك سراة اَلْمُسْلِمِينَ لَأَنْهَدَنَّ إلَيْكَ في حَجَفَلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ والأَنْصارِ ثُمَّ لا أَقْبَلُ لَك

ص: 3

مَعْذِرَةٌ وَلا شَفَاعَةَ وَلا أُجِيبُكَ إلى طَلَبٍ و سؤال وَ لَتَرجِعَنَّ إلى تَحَيُّرِكَ وَ تَرَدُّدِكَ فَقَد شاهَدْتَ وأَبْصَرْتَ وَ رَأَيْتَ سُحُبَ الوتِّ كَيْفَ هَطَلَتْ عَلَيْكَ بِصَيِّبِها حَتَّى اعتَصَمْتَ بِكِتابٍ أنتَ وَأبوك أَوَّلُ مَن كَفَرَ بِهِ وَكَذَّبَ بِنُزولِهِ وَ لَقَدْ كُنْتُ تَفَرَّسْتُهَا وَ آذَنْتُكَ أَنْتَ فَاعِلُهَا وَقَدْ مَضَى وانْقَضَى مِن كَيْدِكَ فِيهَا مَا اِنْقَضَى وَ أَنَا سَائِزٌ نَحْوَك عَلَى أَثَرِ هَذَا الْكِتَابِ اخْتَرْ لِنَفْسَيْكَ وانْظُرْ لَهَا وَ تَدَارَكْهَا فَإِنَّكَ إن فَرَّطْتَ عَلَيْك واسْتَمْرَرْتُ على غَيِّكَ وغَلَوَائِكَ حَتّى يَنْهَدَ إِلَيْك عِبَادُ اللَّهِ إرْتَجَتْ عَلَيْكَ الأمُورُ ومُنِعْتَ أَمْراً هُو الْيَوْمَ مِنْكَ مقبول يابنَ حِزْبٍ إِنَّ لَجاجَك في مُنَازَعَةِ اَلْأَمْرِ أَهْلَهُ مِن سِفَاهِ الرَّأْيِ فَلا يَطْمَعَنَّك أهْلُ الضَّلالِ ولا بِوَبَّقْنِك سَفَّهَ رَأْيَ اَلْجُهَّالِ فَوَالَّذِي نَفسُ عَلَى بِيَدِهِ لاَنْ يُرْفَتُ فِي وَجْهِكَ بَارِقَةٌ مِنْ ذِي الْفَقارِ لَتَصْعَقَنَّ صَعْقَةً لاَ تُفِيقُ مِنْهَا حَتِّي تَنْفُخُ فِي الصُّورِ النَّفْخَةُ الَّتِي يَأْسَتْ مِنْهَا كَمَا يَئِسَ اَلْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ اَلْقُبُور .

بالجمله امير المؤمنين علیه السلام از کوفه بیرون شد و مردم در رکاب او بیرون شدند و در نخيله لشکرگاه کردند، پس بفرمان على عرض سپاه دارند نود هزار بر آمد و در اشكر امير المؤمنين علیه السلام از آنجماعت که در تحت شجره با رسولخدای صلی الله علیه و آله بیعت کردند نهصد کس حاضر بود و از انصار هشتصد مرد ملازمت رکاب داشت.

بالجمله على علیه السلام اینوقت لشکر کوفه را هفت بخش کرد و از بهر هر بخشی امیری گماشت سعد بن مسعود ثقفی را بر جماعت قیس و عبدالقيس امارت داد،

ص: 4

و معقل بن قيس اليربوعی را بر قبایل تميم وضبه ورباب و قریش و کنایه و اسد فرمانگذار کرد، و محمد بن سليم را برقبيله از دو بجیله و خثعم و انصار وخزاعه أمير فرمود ، و حجر بن عدي الكنديرا بر جماعت کنده و حضر موت وقضاعه سرهنگی ساخت ، و زياد بن نضر را بر طوایف مذحج و قبايل اشعری حکومت داد و سعید بن مرة الهمداني را بر مردم همدان و گروهی از حمير حکمروا ساخت، و عدی بن حاتم طائی را بر جماعت طی سپهسالاری داد بدینگونه لشکر کوفه را بخش کرد . و لشکر، بصره را نیز قسمت کرد خالد بن المعمر السدوسی را بر قبيله بكر بن وائل سرهنگی ساخت ، و عمرو بن مرحوم العيديرا بر عبد القيس حكومت داد . و ابن سیمان الازدیرا بر جماعتی از ازد فرمان روا ساخت . واحنف بن قیس را بر مردم تیم وضبه و رباب سپهسالار ساخت ، وشريك بن الأعور الحارثی رابر اهل عالیه گماشت.

اینوقت امير المؤمنين علیه السلام زياد بن نضر و شریح بن هانیرا پیش خواند و فرمود ای زیاد از خدا بترس و دستخوش غرور مشو از دو اهی دنیا ایمن مباش و از بغی و ظلم خویشتن داری کن همانا من ترا بامارت جماعتی از لشكر اختیار کردم و بر ایشان سلطنت دادم از شما در نزد خدا بهتر آنکس است که پرهیزکار تر است نادانرا آموزگار باش و از دانا بیاموز چند که توانی بر بیخردان خرده مگیر و گناه ایشانرا معفو دار زیاد گفت يا أمير المؤمنين نصیحت تراگوش داشتم و بدانچه گفتی پذیرفتار گشتم پس على علیه السلام دوازده هزار تن از لشكر با زیادبن نضر و شریح بن هانی سپرد تا بر مقدمه روند و با هم مخالفت نکنند و خاصه نیز با زیاد بود و گروهی اختصاص با شریح داشت چون راه بر گرفتند شریح بن هانی لشکر خود را جداگانه همی کوچ داد با زیاد پیوسته نمیگشت کردار او بر زیاد نا هموار افتاد پس بدست غلام خویش شوذب بدینگونه على علیه السلام را مکتوب کرد :

لعبدالله على أمير المومنين من زیاد بن النضر سلام عليك فانی احمد إليك

ص: 5

الله الذي لا إله الاهو أما بعد فانك و ليتنى أمر الناس و أن شريحا لابری لی علیه طاعة ولاحقا و ذلك من فعله بي استحفافا بأمرك و تر کالعهدك

از اینکلمات معروض داشت که شریح در طاعت من گرانی میکند و امارت مرا در لشکر بچیزی نمیشمارد و معنی کردار او بیفرمانی امیر المؤمنين وشکستن عهد اوست چه أمير المومنین مرااین امارت داد.

و از آنسوی شریح بن هانی این مکتو برا بحضرت امیر المومنین فرستاد :

لعبد الله على اميرالمومنين من شريح بن هاني سلام عليك فاني أحمد اليك الله الذي لا اله الاهو اما بعد فان زیاد بن النضرحين أشركته في امرك ووليته جندا من جنودك تنكر و استكبرو و مال به العجب و الخيلا و الزهو إلى مالايرضا الرب تبارك و تعالى من القول و الفعل فان رای اميرالمومنين أن يعزله عنا ويبعث مكانه من يحب فليفعل فانا له كار هون والسلام .

و شریح نیز بعرض رسانید که از آنگاه که امیر المومنين زياد بن نضر را در نظم امور کفیل ساخت و امارت لشکر داد بر کبر و خیلا بیفزود و تنمر و تکبر پیشه ساخت و گفتار و کردار او بجمله بیرون رضای خداوند افتاد پس اگر امیر المومنین علیه السلام اوراعزل و عزلت فرماید و دیگریرا بجای او نصب کند رواباشد زیرا که ما امارت اورا بر خویشتن مکروه میداریم .

چون مکتوب ایشان بامیر المومنين علیه السلام رسید در پاسخ ایشان بدینگونه کتاب کرد :

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ مِنْ عِبْدِاللَّهِ عَلَى أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ إِلَى زِيَادِ بْنِ اَلنَّضْرِ وَ شُرَيْحِ بْنِ هَانِي سَلاَمٌ عَلَيْكُمَا فَإِنِّي أَحْمَدُ إِلَيْكُمَا اَللَّهَ اَلَّذِي لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي قَدْ وَلَّيْتُ مُقَدِّمَتِي زِيَادَ بْنَ اَلنَّضْرِ وَ أَمَرْتُه عَلَيْهَا وَ شُرَيْحٌ عَلَى طَائِفَةٍ مِنْهَا أَمِيرٌ فَإِنْ أَنْتُمَا جَمَعَكُمَا بَأْسٌ فَزِيَادُ بْنُ اَلنَّضْرِ

ص: 6

عَلَى النَّاسِ وَ إِنْ إِفْتَر فَمَا فَكُلُ وَاحِدٌ مِنْكُمَا أَمِيرُ الطَّائِفَةِ الَّتي وَلَّينَاهُ أمْرَهَا واعْلَمَا أَنَّ مُقَدِّمَةَ الْقَوْمِ عُيُونُهُمْ وعُيُونَ الْمُقَدِّمَةِ طَلا يَعهمْ فَإِذَا أَنْتُمَا خَرَجْتُمَا مِنْ بِلاَدٍ كما فَلاَ تَسْئَمَا مِن تَوجيهِ الطَّلَائِعِ وَ مِنْ نَقْصِ الشِّعابِ وَالشَّجَرِ وَالخَمرِ في جَانِبٍ كَيْلا يَعتَرَّ كَمَا عَدُوٌ أو يَكُونَ لَهُمْ كَمِينٌ ولا تُسَيِّرَنَّ الْكَتَائِبَ الأَمْنَ لَدُنِ اَلصَّبَاحِ إِلَى اَلْمَسَاءِ إِلاَّ عَلَى تَعْبِيَةٍ فَإِنْ دَهَمَكُمْ أَوْ غَشِيَكُمْ مَكْرُهُم كُنتُم قَدْ تَقَدَّمْتُمْ في التَّعبِيَةِ وَإِذاأ نَزَلتُم بِعَدُوٍ وأنْزَلَ بِكُم فَلْيَكُنْ مُعَسْكَرُكُمْ فِي قُبُلِ اَلْأَشْرَافِ أَوْ سِفَاحِ اَلْجِبَالِ أَوْ أَثْنَاءِ اَلْأَنْهَارِ كَيْمَايِكُونَ ذَلِكَ لَكُمْ رَدّاً وَ تَكُونَ مُقَاتَلَتُكُمْ مِنْ وَجْهٍ أَوا ثَنِينٍ وَاجْعَلُوا رُقَبَائِكُمْ فِي صَيَاصَى الْجِبَالِ وَ بِأَعَالَى اَلْأَشْرَافِ وَ مَنَاكِبِ اَلْأَنْهَارِيَرَوْنَ لَكُمْ لِئَلاَّ يَأْتِيَكُمْ عَدُوٌ مِن مَكانِ مَخافَةٍ أَوأَمْنَ وَ إيَّاكُم والتَّفَرُّقَ فَإِذَا نَزَلْتُمْ فَانْزِلُوا جَمِيعَآوَإِذَا رَحَلْتُمْ فَا رَحَلُوا جَمِيعاً وإِذَاغِشِيكُمْ لَيْلٌ فَنَزَلتُم فَحُفُّوا عَسْكَرَكُمْ بِالرِّماحِ والأتْرِسَةِ وَ رُمَاتِكُمْ يَلُونَ تِرَسَتَكُمْ و رِمَاحَكُمْ وَمَا أَقَمتُم فَكَذَلِكَ فَافْعَلُوا كَيْلا تُصَابَ لَكُمْ غَفْلَةٌ وَلاَ تُلْفَى لَكُمْ غِرَّةٌ فَمَا قَوْمٌ حفوا گرم بِرِمَاحِهِمْ وَ تَرَسْتُهُمْ مِنْ لَيْلٍ أوْ نَهَارٍ إِلاَّ كَانُوا كَأَنَّهُمْ فِي حُصُونٍ واحْرُسَا عَسْكَرٍ كَمَا بِأَنْفُسِكُمَا وَإِيَّاكُمَا أَنْ تَذُوقَا نَوْماً حَتَّى تُصْبِحَا إِلاَّ غِرَاراً أَوْ مَضْضَةً ثُمَّ لْيَكُنْ شَأْنُكُما

ص: 7

دأبكما حَتَّى تَنْتَهِيَا إِلَى عَدُوٍ كَمَا وَ لْيَكُنْ عِنْدِي كُلَّ يَوْمٍ خَبَرٌ كَمَا وَ رَسُولٌ مِن قَبَلِكُمَا فَإِنِّي وَلاشَيْءٌ إلأماشاءَ اللَّهُ حَثِيثُ السَّيْرِ فِي آثَارِكُمَا عَلَيْكُمَا فِي حَرْبِكُمَا بِالتُّؤَدَةِ وَ إِيَّاكُمْ والْعَجَلَةَ إِلاَّ أَنْ تُمْكِنَكُمْ فُرْصَة بَعْدَ الإِعْذَارِ والْحُجَّةُ وإِيَّاكُمَا أنْ تُقَاتِلَا حَتَّى أَقْدَمَ عَلَيْكُمَا إِلاَّ أَنْ تُبْدِئَا أَو يَأْتِيَكُمَا أَمْرِي إنشَاءَ اللَّهُ تَعالَى والسَّلامُ.

در جمله میفرماید که من زياد بن نضر را بر گروهی امارت دادم تا برمنقلای سپاه و مقدمه لشکر رود و شریح را نیز بر طایفه امير فر مودم پس آنجا که هر دو لشکر با هم پیوسته میرود حکومت مرزیاد بن نضر راست و چون از یکدیگر دور افتادند هر يك بر لشکر خویش امارت خواهند داشت هان ای زیاد بن نضر و شریح بن هانی دانسته باشید که مقدمه سپاه دیدبان سپاه و طليعه مقدمه دیدبان مقدمه است پس شما که مقدمه لشکرید گاهی که از بلاد خویش بیرون میشوید طلیعه ها بیرون کنید و از دور و نزديك خبر گیرید و از شعاب جبال و انبوه اشجار و کمین جایها غافل مباشید تا مبادا دشمن خدیعتی آغازد و برشما کمین اندازد و لشکر را همواره از بامداد تا شبانگاه کوچ دهید و شب او تراق فرمائید مگر وقتی

که تعبیه فرض گردد یا دفع شبیه خونی واجب افتد و گاهی که بر دشمن در آئید یا دشمن بر شما در آید بر بلندیهای دشت و کمر گاه کوه و گذر گاه اودیه جای کنید تا از مهالك ایمن باشید و سپاه اعدا از یکجانب و اگر نه از دوسوی افزون نتواند با شما مصاف داد و همواره دید با نان خویش را بر فراز جبال وبلندي ارض و اطراف اوديه بگمارید تا مبادا دشمن كمين بگشاید و ناگاه بر شما، در آید و بپرهیزید از اینکه پراکنده باشید بلکه واجب دانید که با هم کوچ دهید و با هم فرود شوید و بیکجای لشکرگاه کنید و اطراف لشکرگاه رادر شبان تاريك

ص: 8

حافظ و حارس از رامی ورامح بگمارید تا بنوبت ابطال رجال حراست کنند و شب را بروز آورند چه هر لشکر که بدینگونه کار کنند اگر چند در بیابان است چنان باشد که در حصنهای حصین و معقلهای رصین جایدارد و شما که امیر لشکرید حفظ لشکر را بر خویشتن راجب شمارید و کار خویش را بر دیگر کس نگذارید وشب در جامه خواب آسودن و غنودن روا مدارید و شیمت و دیدن خود را جز این ندانید تا گاهی که لشكر خصم را دیدار کنید وواجب میکند که همه روز رسول شما بمن برسدو اخبارشمارا بمن برساند و من نیز بر اثر شما کوچ خواهم داد و حرب شما را ساختگی خواهم کرد و دیگر آنکه از عجل و شتابزدگی بپرهیزید الا آنکه تقدیم نصرتر افرصتی بدست کنید چنانکه شمار احجتی باشد و همچنان از آن پیش که در رسم اقدام در مقاتلت و محاربت منمائید مگر آنگاه که ما را نیاز افتد وشمارا از من منشور جواز رسدو السلام از پس آن أمير المؤمنين علیه السلام هلا در نصیحت و موعظت امرای لشكر رقم فرمود :

بسم الله الرحمن الرحيم من عبدالله على امير المومنین اما بعد فانی ابرء اليكم والى اهل الذمة من معرة الجيش الامن جوعة إلى شبعة و من فقر الى غنى او عمي الى هدى فان ذلك عليهم فاعز لوا الناس عن الظلم والعدوان و خذوا على ایدی سفهائکم و احتر سوا ان تعملوا أعمالا لايرضي الله بها عنافيرد عليناوعلیکم دعائنا فان الله تعالى يقول:

قُلْ مَا يَمْبؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْلا دُعَائُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَاماً فَإِنَّ اَللَّهَ إِذَا قَتَّ قَوْماً مِنَ اَلسَّمَاءِ هَلَكُوا فِي الْأَرْضِ فَلا تَأْلُوا أَنْفُسَكُمْ خَيراً وَلا الْجُنْدُ حُسْنُ السِّيرَةِ وَلا الرَّعِيَّةَ مَعُونَةً وَلا دِينَ اللَّهِ قُوَّةٌ وابْلُوهُ فِي سَبِيلِهِ ما استَوْجَبَ عَلَيكُم إنَّ اللَّهَ قَدِ اصطَنَعَ عِندَنا

ص: 9

عِندَكُم ما نَشكُرُهُ بِجُهْدِنا وأنَّ نَنْصُرُهُ مَا بَلَغَتْ قُوَّتُنا ولا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ.

میفرماید من برائت میجویم بسوی شما و بسوی اهل ذمت از گناه لشکریان و تعرض ایشان هیچ رعیت را الا آنکه گرسنه سیر شود یا فقیری ادراك در بایست خود کند یا گمراهی براه هدایت رود چه از اینجمله گزیری ندارند پس لشكر را از ظلم و عدوان باز دارید و سفهای ایشانرا فرمانپذیر هوای خویش مگذاريدو رضا مدهید که بیرون رضای خداوند کار کنند تادعای ما و شما بر ما و شما باز گردد و بر تشییداینمعنی از قرآن مجید این آیت مبارك قرائت کرد :

قُلْ مَا يَعْبُؤَابِكُمْ رَبِّي لَوْلاَ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَاماً.

آنگاه میفرماید چون خداوند قومیرا بعصيان بيفرمانی دشمن دارد عرضه هلاك ودمار گردند پس نفوس خویشتن را بخیر و نیکوئی بگمارید و لشکر را باداب نيك مودب دارید و از اعانت و رعایت رعیت خویشتن داری مکنید و دین خدايرا تقویت فرمائید و نقد خویش را بمحك امتحان در گذرانيد وشكر نعمتهای خداوند را بگذاریدو چند که توانید دین او را نصرت کنید.

آنگاه این نامه را بآحاد لشكر رقم فرمود و سود و زیان ایشان را باز نمود:

مِنْ عبدِاللَّهِ عَلَى أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اَللَّهَ جَعَلَكُمْ فِي الْحَقِّ جَمِيعاً سَوَاءً أَسْوَدَكُمْ وأَحْمَرَ كَمْ وجَعَلَكُمْ مِنَ الْوَالِي وجَمَلَ اَلْوَ الِي مِنكُم بِمَنزِلَةِ الوالِدِ مِنَ الوَلَدِ وَ بِمَنْزِلَةِ اَلْوَلَدِ مِنَ اَلْوَالِدِ فَحُكِمَ عَلَيْهِ إِنْصَافُكُم وَالتَّعديلُ بَينَكُم وَالكَفُّ عَن فَيئِكُم فَإِذا فَعَلَ ذلِكَ وَجَبَتْ عَلَيْكَ طاعَتُهُ بِما وافَقَ الحَقَّ ونَصَرَتَهُ

ص: 10

عَلَى سِيرَتِهِ والدَّفْعُ عَنْ سُلْطَانِ اللَّهِ فَإِنَّكُمْ وَزَعَةُ اَللَّهِ فِي اَلْأَرْضِ فكونُوا لَهُ أَعْوَاناً وَ لِدِينِهِ أَنْصَاراً ولا تُفْسِدُوا فِي الأرضِ بُدَّ إِصْلاحِها إنَّ اللَّهَ يُحِبُّ المُفْسِدينَ.

میفرماید خداوند شما را در طریق دین و شریعت اسلام خواه سفید و خواء سیاه همانند آورد و نسبت شما را باو الى منزلت فرزندان با پدران داد پس شمارا بر والی حقی است و آن این است که در میان شما انصاف را دست باز ندارد و کار بعدل و اقتصاد کند و از اجرای عطيت و غنيمت شما خویشتن داری نفرماید و چون چنین کند بر شما فرض میآید که از اطاعت و متابعت او دست باز ندارید و او را نصرت کنید و سلطنت اورا حفظ و حراست فرمائید همانا شما از بهر دفع ظلم و نشر انصافید لاجرم دین خدایرا اعوان و انصار باشید و فساد در ارض میکنید که خداوندمفسدین را دوست نمیدارد .

در خبر است که در نخيله قبری عظیم بود که جهود ان مردگان خود را در اطراف آن قبر بخاك میسپردند امام حسین علیه السلام عرض کرد که مردم این اراضی همیگویند گاهی که امت هود بیفرمانی کردند و پیغمبر خویش را تکذیب کردند هود علیه السلام در این اراضی آمد و در اینجا وفات کرد و او را درین قبر بخاك سپردند امیرالمومنین فرمود من ازین قوم نيكوتر دانم این قبر یهودا است که فرزند نخستین يعقوب بن اسحق بن ابراهيم علیه السلام است آنگاه بفرمود مردی سالخورده را که در آن اراضی معروف بدانش بود حاضر کردند او را فرمود در کجا سكون داری گفت در کنار بحر فرسود با جیل احمر چند مسافت داری گفت راهی در از نباشد فرمود قبری که در آنجا پدیدار است از که دانند عرض کرد نسبت بساحرى کنند فرمود آن قبر هود علیه السلام و این قبر یهودا باشد همانا در قیامت هفتاد هزار کس در ظهر کوفه سر از خاك بيرون میکند و بی آنکه از ایشان پرسشی کنند

ص: 11

بموقف حساب باز دارند در خطایر بهشت جای میدهند .

حسب فرمان اميرالمؤمنين علي و عمر بن الخطاب در ایام خلافت عمر باویس آوردند و او را تشريف کردند عمر نگریست که اویس از جامه عریان است الا آنکه گلیم شتری بر خویش ساتر ساخته عمر او را بستود و اظهار زهد کرد و گفت کیست که این خلافت را از من بيك قرص نان خریداری کند اویس گفت یا عمر آنکس را که عقل باشد بدین بیع و شری اقدام نکرده سر در نیارد و اگر تو راست گوئی بگذار و برو و هر که خواهد بر گیرد ، گفت مرا دعائی کن اویس گفت من از پس هر نماز مؤمنین و مؤمنان را دعا گویم اگر تو با ایمان باشی دعای من ترا دریابد و اگرنه من دعای خویش ضایع نکنم .

گویند اويس بعضی از شبها را میگفت این شب رکوع است و بیك ركوع شب را بصبح می آورد ، و شبی را میگفت این شب سجود است و بيك سجود شب را بنهایت می کرد، گفتند یا اویس این چه زحمت است که بر خویش مینهی گفت کاش از ازل تا ابد یکشب بودی و من بيك سجود شب را بنهایت میکردم ، و همچنان نور الدين جعفر بدخشی در کتاب خلاصة المناقب او را تمجید و ترحيب فراوان فرموده .

ربيعة بن خثيم گويد اویس را بسیار وقت طلب کردم تا روزی اورا در کنار آب فرات دیدم که در نماز ایستاده بود با خود گفتم بباشم تا نماز او بگران رسد چون نماز ظهر بگذاشت، دست بدعا برداشت و همچنان دعا می کرد تانمار دیگر برسید برخاست و نماز کرد مشغول بدعا شد نماز شام وخفتن را نیز بدینگونه گذاشت آنگاه در نماز ایستادگاه در رکوع ، و گاه در سجود بود تا سپیده سر برزد پس برخاست و بانگ نماز درداد و نمان بگذاشت و دعا همیکرد تا خورشید سر از کوه بر کشید اینونت یکساعت بغنود آنگاه برفت و تجدید وضو کرد و باز آمد تا در نماز ایستد من پیش شدم و گفتم چه بسیار رنج که بر خویشتن نهاده گفت این رنج در طلب راحت میکشم گفتم ای برادر از دی تاکنون ندیدم که تو

ص: 13

چیزی بخوری یا بیاشامی وجوه طعام از کجا بدست کنی گفت خداوند روزی بندگان را ضامن است از آنجا بدست کنم که بحساب نگرفته باشم دیگر از اینگونه سخن مکن این بگفت و برفت .

دیگر از آن مردم که ادراك خدمت اویس کردند هرم بن الحيان العبدی بود میگوید بسیار وقت پرسش حال اویس میکردم تا بکوفه آمدم و نشان او را بکنار آب فرات گرفتم و بدانجا شدم دیدم در کنار آب جامه خویش همی شوید و سخت ضعیف و لاغر اندام است او را سلام دادم جواب باز داد لختي برضعف او بگریستم و گفتم حياك الله يا اویس جواب داد وانت فحياك الله يا هرم بن حيان کدام کس ترا بنزديك من دلالت کرد گفتم آنکس که نام من و پدر مرا با تو آموخت فرمود : سبحان ربنا ان كان وعد ربنا لمفعولا گفتم نام من و پدر مرا چه دانستی و حال آنکه هرگز یکدیگر را دیدار نکرده ایم گفت جان من جان ترا بشناخت چه مؤمنان بنور الهی یکدیگر را بدانند اگر چه از مشرق بمغرب جدا افتند گفتم یا اویس حدیثی از مصطفی مرا بگوی تا از زبان تو بشنوم و بر مردمان باز گویم گفت من ادراك خدمت مصطفی نکرده ام الا آنکه شنیده ام چنانکه شما شنیده اید بر عمر اعتمادی نیست زاد راه آنجهان بایدم کرد گفتم از کتاب خدای مرا کلمه چند قرائت کن و پندی فرمای این چند آیت قرائت کرد :

ومَا خَلَقْنَا السَّمَوَاتِ والأَرْضَ ومَا بَيْنَهُمَا لاَعِبَّينَ مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ ولَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ إِنَّ يَوْمَ اَلْفَضْلِ مِيقَاتُهُمْ أَجْمَعِينَ يَوْمَ لَأَيْغِنِي مُوَلِّي عَن مَوْلًى شَيْئاً وَلاَ هُمْ يُنْصَرُونَ إِلاَّ مَن رَحِمَ اللَّهُ إنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيم.

پس نعره بزد چنانکه در بیم شدم که جان بسپرد آنگاه گفت ای هرم بن حیان این پند ترا کافی نیست که بچشم خود می بینی که مردمان از پی

ص: 14

یکدیگر هميروند و مصطفی از اشرف کایناتست از اینسرای بار بر بست فریفته دنیا مشو و خویشتن را دریاب و ساخته مرگی باش واعداد زاد وراحله میکن که سفری بس در از در پیش داری آنگاه دست بر داشت و این دعا در حق من بگفت :

اللهم ان هذا يزعم انه يحبني فيك و قد زادني من اجلك فاجمعنی و ایاه غدا في دار السلام و ارضه من هذه الدنيا باليسر لاجعله لإنعها من الشاكرين .

یعنی پروردگارا این مرد گمان میکند که مرا در راه تو دوست میدارد و از بهر رضای تو بزیارت من میآید پس او را از این دنیا بوجهی نیکوتر فردا صاحب من فرمای تا او را در طریق شکر نعمتهای تو آموزگاری کنم آنگاه گفت ايهرم ترا وداع میگویم و با خداوند باز میگذارم ازین پس در طلب من خویشرا زحمت مکن و نشان من از کس مجوي الا آنکه مراد دل یاد میكن چنانکه من ترادر دل یاد میکنم این بگفت و راه بر گرفت خواستم تا در مشایعت او گامی چند بر گیرم رخصت نکرد او همی رفت و من همی گریستم تا از من غایب کشت و اورا دیگر دیدار نکردم تا گاهی که امیر المؤمنين على علیه السلام لشکرها فراهم آورد و آهنگ شام کرداينوقت اویس حاضر لشکرگاه گشت و بر علي علیه السلام سلام داد و جواب بستدامير المؤمنين علیه السلام بقدوم أوشان خاطر گشت و او را ترحيب وترجيب گفت و او ملازمت رکاب على علیه السلام داشت تا در صفین تشریف شهادت یافت .

اصبغ بن نباته گوید در يوم صفين على علیه السلام فرمود کیست که با من بمرگی بیعت کند مردمان یكيك همی بیعت کردند تا نود و نه کس بر آمد آنگاه فرمود کیست که عدد را تمام کند اینوقت مردیرا دیدم که جامه از صوف بس خلق و کهنه در بر داشت بیامد وبا على علیه السلام برقتل بیعت کرد پس تیغ بر کشید و بجنگ در آمد و مردم را بجنگ همی تحریض کرد تا گاهی که خدنگی بر قلب او آمد و بر جای سرد گشت و او اویس قرنی بود عليه الرحمة.

بالجمله چون خبر بمعویه بردند که اميرالمومنين از کوفه خیمه بیرون زد

ص: 15

و در نخيله لشکرگاه کرد از برای تشدید امر و تحریض مردم شام بمقاتلت على علیه السلام بفرمود پیراهن خون آلود عثمانرا بر منبر کشیدند و بانگ ناله و افغان در انداختند اینوقت هفتاد هزار کس بهای های بر عثمان گریستن آغاز کردند پس معويه بر منبر صعود داد و فریاد برداشت :

یا اهل الشام قد كنتم تكذبوني في على وقد استبان لکم امره و الله ما قتل خليفتكم غيره و هوامر بقتله و الب الناس عليه و آوی قتلته وهم جنده و انصاره و اعوانه وقد خرج بهم قاصد بلادكم لابادتكم يا اهل الشام الله الله في دم عثمان فاناولی عثمان و احق من طلب بدمه وقد جعل الله لولی المقتول سلطانا فانصر و اخليفتكم فقد صنع القوم به ما تعلمون فقتلوه ظلما و بغيا و قدامر الله بقتال الفئة الباغية حتى تفئي الى أمر الله.

گفت ایمردم شام مرا در کار على ابوطالب تكذيب همیکردید اکنون بر شما مكشوف افتاد سوگند با خدای خلیفه شما عثمانرا جز على مقتول نساخت او مردم را بر عثمان بشورید و بقتل او فرمانداد این کشندگان عثمان در نزد او جای دارند و اعوان و انصار اویند و با ایشان باهنگ شما می آید تا بلاد شما را ویران کند و شما را عرضه دمار وهلاك سازد الله الله از خون عثمان همانا من ولی دم عثمانم و خون او همیجویم چه خداوند ولی مقتول را در جستن خون او سلطنت داده هم اکنون خليفه خویش را نصرت کنید چه دانسته اید او را در بغی و ظلم بکشتند و خداوند بمقاتلت فئه باغیه فرمان کرده تا گاهی که بتحت فرمان خداوند باز گشت کنند، چون اینکلمات بپای آورد از منبر فرود شد و مردم شام در اطاعت او همدست شدند و معاویه با عداد کار پرداخت عمار بن سعر را در دمشق بنیابت خود حکومت دادو صیفی بن عيلة بن مسائل را در قنسرين امارت فرمود و گروهی چند را در فلسطین باز داشت تا مبادا از شیعیان علی آنان که در مصر جای دارند از قفای تاختنی کنند و در مملکت او فتنه انگیزند و بشیعيان عثمان مانند معاوية بن خديج و حصين بن نميرو جماعتی که در اراضی مصر خاصه در

ص: 16

خربتا جای داشتند نامها نگاشت و ایشانرا بمهر و حفاوت خود امیدوار داشت و در صفين بانتظار قتال با لشکر عراق لشکرگاه کرد .

که در کنار آب فرات اقامت کنند تا بهر چه اصبغای حکم فرمایند معمول دارند و چنان صواب شمردم که بعضی از اراضی اطراف فراتر با قطاع جماعتی از مردم مداین تفویض فرمایم تا این اراضی را از بهر نشیمن خاص خویش دانند و ابطال ایشانرا باتفاق شما بسوی دشمن خدا کوچ دهم تا در مقاتلت اعدا مدد شما باشند و عقبة بن عمرو الانصاری را بحکومت کوفه باز گذاشتم و بهیچوجه در امر شما و در کار خویش تقصير وتوانی نجستم شما نیز از تخلف وتربص بپرهیزید ، ودیگر مالك بن حبيب اليربوعی را فرمان کردم که هیچکس از لشکریانرا بيرون لشکرگاه نه بيند الا آنکه بتعجيل و تقریب کوچ دهد و با شما ملحق سازد.

چون اینكلماترا بپای آورد معقل بن قيس الرياحي بر خاست و گفت یا امير المومنین سوگند با خدای که تخلف. و تربص نمیجوید از تو مگر ظنين و منافق فرمان کن تا مالك بن حبيب الي بوعي هر کس با تو بر راه خلاف همیرود سر از تنش بر گیرد فرمود بآنچه او را فرموده ام بیرون امر من کار نخواهد کرد .

و در خبر است که وقتی مردی از بنی اسد عرض کر دیا امیر المومنین خلافت رسولخدای و امامت امت حق تو و مقام تست چگونه اینقوم ترا از حق و مقام تو دفع همی دهند، فرمود :

يَا أَخَا بَنِي أَسَدٍ إِنَّكَ لَقَلِقُ اَلْوَضِينِ تُرسِلُ في غَيْرِ سَدَدٍ وَ لَكَ بَعدَ ذِمامِهُ الصِّهْرُ وَحَقُّ المَسْئَلَةِ وقَدِ اسْتَعْلَمْتَ فَاعْلَمْ أَمَّا الاسْتِبْدَادُ عَلَيْنَا بِهَذَا الْمَقامِ وَ نَحْنُ الأَعْلَوْنَ نَسَباً وَالأَشدُّونَ بِالرَّسُولِ صَلّي اللَّه عليه وَ آلِهِ نَوْطاً وإِنَّهَا كَانَتْ أَثَرَةً شَحَّتْ عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنهَا نُفُوسُ آخَرِينَ وَالَحَكَمُ اللَّهُ والْمُعَوِّدُ إلَيهِ القَيِّمَةُ وَدَّعَ عَنْك نَهباً صَيحَ فِي حَجَرَاتِهِ ولَكِنْ حَدِيثاً مَا حَدِيثُ اَلرَّوَاحِلِ وَ هُمُ اَلْخَطْبُ فِي اِبْنِ أَبِي سُفْيَانَ فَلَقَدْ أَضْحَكَنِي اَلدَّهْرُ

ص: 18

بَعْدَ إِبْكَائِهِ ولا غَرْوَ واللَّهِ فَيَالُهُ خَطِّيًاً يَسْتَفْرِغُ الْعَجْبَ وَ يُكْثِرُ اَلْأَوَدُ حَاوَلَ اَلْقَوْمُ إِطْفَاءَ نُورِ اَللَّهِ مِنْ مِصْبَاحِهِ وَ سَدَّ فَوَّارَتِهِ مِنْ يَنْبُوعِهِ وَ جَدَحُوا بَيْنِي و بَيْنَهُمْ شَريّاً وَ بَيئاً فإن يَرتَفِعْ عَنَّا وَعَنَهُم مِحَنُ الْبَلَوِيُّ أَحْمِلُهُمْ مِنَ الحَقِّ على مَحْضِهِ وإِنْ تَكُنِ الأُخْرى فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِم حَسَراتٍ إنَّ اللَّهَ عَليمٌ بِما يَضَعُونَ(1).

میفرماید ایبرادر بنی اسد همانا بی صبر و سکونی و بیرون صواب همی سؤال کني لكن ترا در نسبت مصاهرت و دامادی شرفي است و مسائل را نیز حق سؤال ثابت است لاجرم ترا در این معنی سوال رفت مکشوف باد که از قبیله بنی اسد لیلی دختر مسعود بن خالد در حباله نکاح امير المومنین بود و او مادر عبدالله و ابو بكر است وسائل از خویشاوندان لیلی بود ازین روی علی بمصاهرت او اشارت فرمود بالجمله در جواب او میگوید دانسته باش که سلطنت و غلبه خلفا در آمر خلافت بر ما با اینکه نسب و حسب ما از ایشان برتر و قربت ما با رسولخدای بیشتر است بیرون حکم خدا و رسول بود جماعتی برما از در حقد وحسد بخل ورزيدند و ما نیز دست باز داشتیم و بذل کردیم و در گرمگاه (2) قیامت خداوند قاهر قادر میان ما حکومت کند و بشعرا مرا القيس تمثل فرمود:

ودع عنك نهبا صيح في حجراته *** و لكن حديثا ما حديث الرواحل

واین شعر را امرأ القيس وقتی گفت که شترهای اورا جماعتی از بنی جدیل بغارت بردند و امرأ القيس در خانه خالد بن سنان بود لاجرم خالد شتر سواری امرأ القيس را بگرفت و در نشست و برفت تا شترهای او را از بنی جدیل بازگیرد پس بشتافت و ایشانرا در یافت و بانگ در داد که چرا جار مرا غارت کردید گفتند او حار تو نیست گفت سوگند با خدای که او جار من است و این شتر هم از او

ص: 19

است که من بر نشسته ام چون این سخن بشنیدند خالد را و هر کس که با او بود از شترها پیاده کردند و شترها را ببردند امرءالقیس میگوید غارت نخستین را بگذار وسخن مکن بلکه از غارت دوم بگوی که عجیب تر است و نیز اميرالمومنين علیه السلام بدين تمثل باز مینماید که از آنچه ابو بكر وعمر وعثمان حق مرا غارت کردند و متصدی امر خلافت شدند سخن مکن بیا بخاری بزرگتر و امری عجیب تر که معوية بن ابی سفیان متصدی امر خلافت است هماناروزگار مرا بخندانید پس از آنکه بگریانید وا زروز گار عجب نیست پس نگران شوید این شگفتی را که معاویه چگونه. وطلب این امر رنج برد و چند گونه خدیعت و ناراستی در کار افکند همانا گروهی از منافقان قریش فرو نشاندن نور خدایرا از مصباح آن و جوشش آنرا از منبع آن همدست شدند و در میان من و ایشان شربتی ناگوار که سرچشمه آن شمشیر آبدار است جایی ساختند پس اگر این داهيه بر حسب مراد از میانه بر خیزد ایشانرا بر طريق حق بدارم و اگر نه دریغ نباید خورد خداوند بر آنچه میکنند داناست و کردار ایشانرا کیفر میفرماید .

هم بر سر داستان رویم اميرالمومنين بفرمود تا بارگی(1)او را زین بستند و حاضر کردند چون خواست که پای مبارك در ركاب کند گفت بسم الله و چون بر نشست فرمود:

سبحان الذي سخر لنا هذا و ماکناله مقر نین و انا الي ربنالمنقلبون

یعنی خداوند این بار گیرا فرمان پذیر و مسخر ما داشت و اگر نه ما را بر او نیر و نبودو باز گشت ما بسوی پروردگارماست آنگاه این دعا قرائت فرمود :

اللهم اني اعوذ بك من وعثاء السفر و کابة المنقلب و الحيرة بعد اليقين وسوء المنظر في الأهل والمال و الولد اللهم انت الصاحب في السفر وانت الخليفة في الأهل و لايجمعها غيرك لان المستخلف لايكون مستصحبا و المستصحب لايكون مستخلفا .

ص: 20

الهی پناه با تو میجویم از مشقت سفر وسختیهای حوادث و سر کشتگی بعد از استقرار و استقامت و ضرر و زیان بازماندگان و فرزندان و اموال الهی تور فیق راهی و خلیفه باز ماندگانی و جز تو کس در یکحال مصاحب سفر وخلیفه حضر نتواند بود پس اسب براند و لشكر از قفایش گوش تا گوش برصف شدند و راهسپار آمدند و حر بن سهم بن طريف الربعی از پیشروی هميرفت و این رجزهمی گفت :

یا فرسی سیری و امی الشاما *** و قطعي الحزون و الاعلاما

و نابذی من خالف الاماما *** اني لارجوان لقينا العاما

جمع بني امية الطعاما *** ان نقتل العاصى و الهماما

وان نزیل من رجال هاما

اینوقت مالك بن حبيب صاحب شرطه پیش شد بارگی علی را گرفت و عرض کرد یا امیر المومنین سپاهیان را از پیشروی وی کوچ میدهی تا نخستین دشمن را دیدار کنند و مقاتلت و مبارزت آغازند و اجر و ثواب جهاد بدست کنند و مرا بدنبال رجال باز میگذاری تا از دولتي چنین بزرگی بی بهره منم فرمود یا مالك اندوهگین مباش بر ذمت من است که هر اجری و ثوابی که نصیبه ایشان گردد تو شريك باشی بلکه از آن بیشتر بهره بری که خود حاضر بوده از اینکلمات مالك شاد خاطر گشت و گفت سمعا و طاعة يا أمير المومنین پس على علیه السلام مركب باند و از حد کوفه در گذشت در میان قنطرهو جسر نماز گذاشت و بروایتی نهررا عبره کرد و از آنسوی نهر بفرمود تامنادی ندا در داد و مردم را از بهر نماز انجمن ساخت و آنحضرت دو رکعت نماز جماعت گذاشت آنگاه روی بمردم آورد و فرمود ایها الناس هر کس با ما بمشایعت بیرون شده و در کوفه اقامت خواهد داشت روزه واجب رانگشاید و نماز را تمام بگدار دو آنکس که باما کوچ میدهدروزه واجب نتواند گرفت و نماز چهار گانه رادورکعت ببایدش گذاشت و از آنجا راه بر داشت و تا دو فرسخی کوفه براند و دردیرا بوموسی فرودشد و نماز عصر را در آنجا بگذاشت و بعد از صلوة این کلمات قرائت کرد:

سبحان ذي الطول والنعم سبحان ذي القدرة والافضال اسئل الله الرضا

ص: 21

بقضائه و العمل بطاعته و الانابة الى امره فإنه سميع الدعاء ،

پس راه بر گرفت و طی مسافت فرسوده در کنار قریه برس در میان حمام ابو برده و حمام عمو و که نام دو موضع است نماز مغر برا گذاشت اینکلمه نیز از آنحضرت است :

سبحان ذي الملك والملكوت سبحان ذي العز والجبروت .

و هم از آنجا راه برداشت و چون نماز خفتن را گذاشت این تحمید یگفت:

الحمدلله الذي يولج الليل في النهار ويولج النهار في الليل الحمدلله كلما وقب ليل و غسق و الحمدلله كلما لاح نجم وخفق.

و آنشب را در آنجا اقامت فرمود و با مداد نماز بگذاشت و بر نشست و راه در سپرد تا قبه قبین پدیدار گشت و نخلهای بلند از آنسوی نهر از بیعه دیدار شد فرمود :

و النخل باسقات لها طلع نضيد رزقا للعباد و احينا به بلدة ميتا كذلك الخروج.

پس اسب در آب راند و آب را عبره کرده در بعد فرود آمد و چند که لشکریان از خورش و خوردنی بپردازند توقف فرمود آنگاه بر نشست و بارگی بر اند تا بزمين بابل رسید انوقت مهمیز بر اسب زد و بتقريب راندن گرفت ولشكر را فرمان کرد که شتاب کنید تا هر چه زودتر ازین زمین را خسفی خواهد رسید و بسیار کس را زنده بدم در خواهد کشید ازین نا مبارك زمين بتعجيل باید بیرون شویم و نماز بگذاریم پس با لشكر با قدم عجل و شتاب از آن اراضی در گذشتند .

نصر بن مزاحم گوید چون امير المؤمنين زمین بابل را در نوردید و از به نماز فرود شد و سیاهیان پیاده شدند و از بهر نماز انجمن گشتند آفتاب قرینه غرب افتاد پس امير المومنین علیه السلام دست بر داشت وخدایرا بخواند تا آفتاب بدانجا که نماز عصر باید گذاشت رجعت نمود پس نماز عصر را بجماعت بپای برد وخورشید

ص: 22

در زمان غایب گشت پس بر نشست و طی مسافت همیکرد تا بدیر کعب رسید و آنروز و آن شب را در آنجا بپای برد.

آنجوی خون فریاد میخواست و کس بفریاد او نمیرسید و داد میجست و کس داد او را نمیداد و نصرت میطلبید و کس او را نصرت نمیکرد و آنمردان سفیدرو که از آسمان فرود شدند ندا در میدادند که ایفرزندان رسول خدا صبر کنید و دانسته باشید که بر دست این مردم نا کس شهید میشوید ای حسین بهشت خدای مشتاق تست چون این منادی کردند بنزديك من آمدند و مرا تعزیت و تسلیت دادند و گفتند يا أبا الحسن شاد باش که فردای قیامت چشم ترا دیدار فرزندتو حسین روشن خواهد داشت چون خوا برا بجمله باز نمودفرمود رسولخدا مرا خبر داده است که پسر تو حسین و شیعه او را و جمعی از فرزندان فاطمه را در این زمین بخاك خواهند سپرد و این بقعد را در آسمان کرب و بلا گویند و در قیامت جماعتی از این خبر انگیخته شوند و بی پرسش جای در بهشت کنند آنگاه فرمود یا ابن عباس در این زمین خوابگاه آهوانرابجوی ابن عباس پاره برفت و بجست و باز شد و بعرض رسانيد امير المومنين علیه السلام گفت الله اكبر وبتعجيل تاخوابگاه آهوان برفت و مشتی از پشكره (1)آهوان که برنگی زعفران و بوی مشک بود بر گرفت و لختی ببوئید آنگاه گفت یابن عباس عیسی باحو اریون بر این زمین بگذشت و پشکره آهوان ببوئید و گفت ای حواریون پشكره آهوان این زمین خوشبوست چه گیاه این زمین چریده اند آنگاه دست برداشت و گفت ای خدای جهان پدر پسر مصطفی را بهره مند کن تا ازین پشكره ببرید و بدان تسلية جویدای پسر عباس مرارسول خدای از اینجمله آگهی داده و من از این پشكرها همی جستم و از آن روزگار تا کنون بمانده است و از طول مدت زرد گشته است و این زمین کربلاست آنگاه گفت ای پروردگار عیسی بر کت از عمر کشندگان فرزند من بردار و چنان زار زار بگریست که آواز گریستن او بلند شد و مردمان بر گریه او سخت بگریستندو فراوان غمنده شدند پس زمانی بیخویشتن شد و چون بهوش آمد برخاست و هشت رکعت نماز بگذاشت و بهر دو رکعت سلام همیداد

ص: 24

و آن پشكرها ببوئيد و فرزند خود حسین را نواخت و نوازش همی فرمود و بصبر و شكيب فرمان همیکرد و همی گفت ایمیوه دل مصطفى الصبر الصبر ای ريحان دوست خدا الصبر الصبر آنگاه قبضه از آن پشكرها در صره بست و در میای جامه خود نهاد و گفت ای پسر عباس تا گاهی که من از اینجهان در گذرم این صره سر بسته خواهد بود از پس من نگران باش گاهی که این پشکرها را خون تازه بيني بدان که حسین مرا شهید کرده اند.

ابن عباس گوید که بعد از درب صفین و نهروان چون امیر المومنین علیه السلام بكوفه آمد يك روز اعور همدانی حاضر حضرت شد امير المومنین فرمودای اعور سخت غمنده و اندوهگین گشته ام عرض کرد یا امیرالمومنین مکشوف دار تا اگر چاکران توانند در دفع آن کوشند و اگر نه با آن غم شريك باشند فرمود هنگام سفر شام در زمین کربلا خوابی هولناك دیدم و آنخوا برا بشرح کرد و گفت از آنروز تا کنون اندوهنا كم اعور گفت انشاء الله بخير باشد فرمود هیهات ای اعود این قضائیست استوار و تقدیری مستقر که بهیچوجه دیگر گون نشود و بیرون صبر و رضا چاره ندارد رسولخدا صلی اله علیه و آله خبر داده که یزید میوه دل و روشنی چشم ما حسین را بکشد .

زهير بن ارقم گوید بعد از ضرب ابن ملجم بحضرت امیرالمومنین علیه السلام شدم نگریستم که در بستر افتاده و حسین علیه السلام را بر سینه گرفته میفرماید ای میوه دل من، وای روشنی چشم من، و ایمیوه دل پیغمبرترا بخواهند کشت عرض کردم یا امیر المومنین کر ادل دهد یا بتواند او را بکشد فرمود ای زهیر خداوند قاتل او را تو به مدهاد و مرگ او را آنوقت برساند که شکم پر خمر کرده باشد که آن بدتر حالتی است زهیر چون این سخن بشنید بگریست امير المومنین علیه السلام فرمود از گریستن سودی بدست نشود این قضائیست رفته و حکمی است بنشته لامرد القضائه و لامعقب لحكمه .

نصر بن مزاحم در کتاب صفين مرقوم داشته که هرثمة بن سليم حدیث کرده

ص: 25

که در غزوه صفین ملازم رکاب امير المومنین علی بودم چون بارض کربلا فرود شديم على علیه السلام نماز بگذاشت و مشتی از خاك کربلا بر گرفت و ببوئید و گفت :

وَاهاً لَكِ أَيَّتُهَا اَلتُّرْبَةُ لَيُحْشَرَنَّ مِنْكَ قَوْمٌ يَدْخُلُونَ اَلْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ.

یعنی خوشا تو ای خاك در آینه بر انگیخته خواهند شد از تو جماعتی که بی پرسش جای در بهشت خواهند کرد هرثمه گوید چون از غزا مراجعت کردیم با زوجه خود جردا دختر سمیر یر که از شیعیان علی بود گفتم مولای تو از غیب همی خبر دهد گفت مولای من جز براستی سخن نکند این بود تا حسين علیه السلام به کربلا آمد و عبيد الله بن زياد عليهما اللعنه لشگر بدفع او فرستاد و من نیز در آن جیش بودم چون بکر به رسیدم آن زمین را بشناختم و كلمات على رافر ایاد آوردم و مقاتلت حسين را مکروه داشتم پس بنزديك او شدم و سلام دادم و آنچه از علی شنیده بودم بعرض رسانیدم فرمود اکنون نصرت ما كنی یا بر خصومت ما باشی عرض کردم یابن رسول الله خصمی تو نجویم و یاری تو نیز نتوانم چه بر اهل و عشرت خویش که در تحت حکومت ابن زیادند میترسم فرمود پس از این زمین فرار کن تا مقتل مرا دیدار نکمی :

والذي نفا حسين بيده لا يرى مقتلنا اليوم رجل ولا يغيثنا الاادخله الله النار .

یعنی سوگند با خدای که جان حسين در دست اوست که هیچ مردی امروز مقتل ما را دیدار نمیکند و حال آنکه نصرت ما نجوید الا آنکه خداوند او را در آتش اندازد هرثمه چون این سخن شنید بشتاب تمام از آن اراضی بیرون شتافت .

وهمچنان نصر بن مزاحم باستاد خویش حدیت میکند که چون امير المؤمنين وارد کربلا شد بدست مبارك اشاره میکرد و همی فرمود ههنا ههنا یعنی اینجاست اینجاست مردی گفت یا امیرالمؤمنین این چیست میفرمائی فرمود ثقلی

ص: 26

از آل محمد در اینجا نزول میکند فويل لكم منهم وویل لکم علیهم پس وای از ایشان بر شما و وای از شما بر ایشان عرض کرد کلام نخستین را فهم کردم اما جمله ثانی را ندانستم فرمود :

ترو نهم يقتلون ولا تستطعون نصرهم.

یعنی می بینید ایشان را که قتال میدهند و کشته میشوند و ایشان را نصرت نتوانید کرد، و بروایتی فرمود :

فویل لهم منکم وويل لكم منهم .

مردی گفت يا أمير المومنین معنی این کلام چیست فرمود معنی کلمه اول اینست که شما ایشان را بقتل میرسانید، و معنی کلمه ثانی اینست که بسبب قتل ایشان خداوند شما را بدوزخ میافکند .

وهم از روایات نصر بن مزاحم است که میگوید وقتي امير المؤمنين بارض کربلا در آمد مردی عرض کرد:

هذه کربلا قال ذات کرب و بلا،.

آنگاه با دست مبارك بموضعی اشارت کرد:

فقال ههنا موضع رحالهم ومناخ ركابهم واو ما بيده الى موضع آخر فقال ههنا مهراق دمائهم .

جای فرود شدن اهل بیت و موضع خوابگاه شتران ایشان و جای شهادت ایشان و ریختن خون ایشان را يك يك باز نمود آنگاه فرمان کرد تا لشگر از دشت کربلا بار بر بستند و بر نشستند و راه در نوشتند تا بساباط مداین رسیدند و اوتراق کردند جماعتی از دهقانان حاضر شدند و همی خواستند تا ترتیب آذوقه و علوفه کنند على علیه السلام فرمود ما را بر شما حملی نیست کلمه چند در اسعاف حاجات ومصالح امور خویش معروض داشتند فرمود اکنون ما بر جناح سفر میرویم مصالح امور و قضای حوائج شما را بوقت مرتب خواهیم داشت و از این سوی مردم عراق از رسیدن معاویه بصفین شاد خاطر بودند و در مقاتلت با او سروری و نشاطی

ص: 27

داشتند الا آنکه اشعث بن قیس لختی کوفته خاطر بود از بهر آنکه ریاست قبيله کنده و ربیعه که اختصاص با او داشت امير المومنین از وی باز گرفت وحسان بن محدوج را بر آن قبائل امارت داد جماعتى از اهل یمن و اشتر نخعی و عدی بن حاتم الطائي و ذحرين فيس و هانی بن عروه عرض کردند یا امير المؤمنين امارت این قبایل را بجای اشعث کسی باید که در منزلت و مکانت همانند اشعث باشد و حسان بن محدوج را قوت و شوکت اشعث بدست نشود قبیله ربیعه از این سخن برنجیدند و در غضب شدند حریث بن جابر گفت ای جماعت لختی هموار باشید ها حسب و حشمت اشعث را دفع نميدهيم لكن حسان بن ممدوج در شرف وشهامت و باس و نجدت از وی فرو تر نباشد نجاشی شاعر انصاری این شعر در این معنی انشاد كرد:

رضينا بما يرضي على لنا به *** و ان كان فيما يات جدع المناخر

وصی رسول الله من دون أهله *** و وارثه بعد العموم الأكابر

رضى بأبن محدوج فقلنا الرضی به *** رضاك و حسان الرضالعشائر

و للاشعث الكندي في الناس فضله *** توارثه من کا بر بعد کابر

متوج آباء کرام اعزة *** اذ الملك في أولاد عمرو بن عامر

فلولا امير المؤمنين و حقه *** علينا لا شجینا حريث بن جابر

فلا تطلبنا يا حريث فاننا *** القومك رده في الأمور الغوابر

وما با بن محدوج بن ذهل نقيصة *** ولا قومه في وائل بعوایر

و ليس لنا الا الرضا بابن جرة *** اشم طويل الساعد ين مهاجر

على ان في تلك النفوس حزازة *** وصدعة بواتيه اكف الجوابر

اما مردم یمن از عزل اشعث غضبناك بودند سعید بن قيس همدانی چون این بدید بنزديك ایشان آمد و گفت ای جماعت من قومی چون شما پریشیده رأی و آسیمه سرندیده ام آهنگ عصیان امير المؤمنین علی کرده اید یا دست آویزی بدست میکنید که بنزديك دشمن او معاویه بشتابید یا بدلی از برای علی درشام

ص: 28

جسته اید یا ربیعه را ناصر مضر دانسته اید این چیست که میگوئید سخن همان است که علی گفت و رأی همان است که على زد حريث بن جابر گفت ای جماعت این چه آشفتگی است و این چه کراهت است از امارت حسان اگر اشعث در جاهلیت سلطنتی داشت و در اسلام سید قوم بود مکان و منزلت حسان از وی فزون تر نبود این وقت حسان با اشعث گفت اگر خواهی صاحب رایت کنده تو باش و ربيعه مرا باشد و کنده از قبایل یمن بشمار میرود همانا کنده وحمير وعك و جذام و ادز و جز این از اولاد قحطان آند و قبایل بکرو تغلب و عبد القيس و هشام که بهشام بن عقیل بن السائب الكلبی متصل میشود و او و پدرش نسابه عربند از قبایل ربيعه بشمار میروند و قبیله ربیعه نسب بر بيعة بن نزار بن معد بن عدنان میرساند

بالجمله چون حسان با اشعث گفت قبایل کنده ترا باشد و قبايل ربيعه مرا اشعث در پاسخ گفت معاذالله آنچه مر است تر است از آن سوی معويه را آگهی بردند که اشعث را از امير المومنین رنجشی رسیده مالك بن هبيره کندیرا گفت وقت است که آغاز خدیعتی کنی و اشعث را از جیش على بگردانی ومالك بن هبيره را با اشعث سابقه ودادی بود پس شاعری را پیش خواند تا این اشعار انشاد کرد آنگاه مکتوب کرده باشعث فرستاد :

من كان في القوم مثلوجا باسرته *** فالله يعلم اني غير مثلوج

زالت عن الاشعه الکندی ریاسته *** واستجمع الأمر حسان بن محدوج

يا للرجال لعار ليس يغسله *** ماء الفرات و کرب غير مفروج

أن ترض كندة حسانا بصاحبها *** يرضى الدناة وما قحطان بالهوج

هذا لعمرك عار ليس ينكره *** اهل العراق و عار غير ممزوج

كان ابن قيس هماما في ارومته *** ضخما يبوء بملك عير مفلوج

ثم استقل بعاد في دوی يمن *** والقوم اعداء يأجوج و ماجوج

ص: 29

ان الذين تولوا با العراق له *** لا يستطيعون طرا ذبح فروج

لیست ربيعة اولى بالذي خذيت *** من حق كندة حق غير محجوج

چون این شعر در میان مردم یمن سهر گشت شریح بن هانی گفت ای قبایل يمن دانسته باشید که مالك بن هبيره کندی اراده نکرده است از این کلمات جز اینکه در میان شما و قبایل ربيعه خصومت اندازد اما حسان بن ممدوج اصلاح ماجری را به منزل اشعث بن قیس رفت و رایت خویش را در منزل او نصب کرد اشعث گفت این رایت را بر المومنین علیه السلام بزرگی شمرد لكن در نزد من بی وزن تر از کوچکترین بال شتر مرغ است و معاذالله که من از این روی از شما رنجه شوم یا خاطر من با شما دیگر گون شود اما از آن سوی امیرالمومنین فرمود یا اشعث اگر خواهی این ریاست با تو باز گردانم عرض کرد یا امیرالمومنین نخواهم اگر نخست در این امر شرفی بود در آخر بعار منتهی نمیگشت پس على علیه السلام او را امارت ميمنه لشگر داد و میمه لشگر عراق را بدو گذاشت اینونت چنان افتاد که مردی از در مخالفت از جیش علی علیه السلام تخلف جست مالك بن حبیب اليربوعی که صاحب شرطه بود گردن اورا بزد و خویشاوندان او گفتند که مالك مردی احمق است باید بنزديك او شد و سخنی میان افکند باشد که بقتل او اقرار کند پس چند تن بنزد او آمدند و گفتند يا مالك این مرد را چرا

کشتی :

آن کوشکهای کسروی و سراهای خسروی نظاره همیکرد و بر آن ایاوین وبساتين و اشجار و انهار عبور همی فرمود و از نااستواری دنیا و بیقراری روزگار پند همی گرفت و بدین شعر ابن يعفر التميمي تمثل جست :

جَرَتِ اَلرِّيَاحُ عَلَى مَكَانِ دِيَارِهِمْ *** فَكَأَنَّمَا كَانُوا عَلَى مِيعَادٍ

آواز او گوشزد امیر المومنین علی گشت فرمود هنگام نظاره این دور و قصور بر این اشجار و انهار اگر بجای آن شعر این آیات مبارك را از قرآن مجید قرائت کردی نیکوتر بود :

كَم تَرَكُوا مِن جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ وَ زُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ ونِعْمَةٍ كانُوا فِيها فَاكِهَينَ كَذَلِكَ وَ أَوْرَثْنَاهَا آخَرِينَ فَمَا بَكَتْ عَلَيهِمُ السَّماءُ والأَرضُ ومَا كَانُوا مُنْظَرِينَ (1)إنَّ هَؤُلاَءِ كَانُوا وَارِثِينَ فَأَصْبَحُوا مَوْرُوثِينَ.

خلاصه سخن اینست که چه بسیار مردم که خداوند باغ و بستان و صاحب مزارع و مراتع بودند و ترك گفتند و بگذاشتند و بگذشتند و دیگران از پس ایشان آن مال و متاع را به میراث بردند پس حطام دنیوی دست بدست همی رود و مردم دنیا امروز وارن اند و فردا موروث چون علیه السلام از قرائت این آیات پرداخت فرمود:

إِنَّ هَؤُلاَءِ لَمْ يَشْكُرُوا اَلنِّعْمَةَ فَسُلِبُوا دُنْيَاهُمْ بِالمَعصِيَةِ إيَّاكُم وَكُفرَ اَلنِّعَمِ لاَ تَحُلَّ بِكُمُ اَلنِّقَمُ.

خداوند کسری و خویشاوندان و عشیرت او را بانواع نعم اختصاص داد و ایشان قدر نعمت ندانستند و شکر نعمت نگذاشتند و عصیان وطغيان ورزیدندلاجرم

ص: 31

خداوند آن نعمت از ایشان باز گرفت بپرهیزید از کفران نعمت تا پایمال نقمت نشوید چون این کلمات بپای برد فرمان کرد تا لشگر فرودشدند و خیمه ها راست کردند آنگاه حارث اعور را پیش خواند و فرمود در مردم مداین منادی باش تا هر کس درخور مقاتلت است، هنگام نماز عصر در نزد من حاضر باشد لاجرم هنگام عصر مردم مداین حاضر حضرت شدند و امیر المومنین این کلمات را خطبه کرد

فَحَمِدَ اللَّهَ وَأثنى عَلَيهِ و قال أمَّا بَعْدُ فَإنِّي قَد تَعَجَّبْتُ مِن تَخَلُّفِكُم عَن دَعْوَتِكُمْ وانْقِطَاعِكُمْ عَنْ أهْلِ مِصْرِكُمْ في هَذِهِ المَساكِنِ الظَّالِمِ أهلُها وَالهالِكُ أَكْثَرُ سُكَّانِهَا لامَعرُوفاً تَأمُرُونَ بِهِ ولا مُنْكَراً تَنْهَوْنَ عَنْه.

بعد از حمد خداوند و ستایش یزدان فرمود مرا شگفتی میاید که از اجابت دعوت مجاهدین تخلف میورزید و از اهل ولایت خود منقطع می افتید و در این مساکن که مردمش ظالم وهالك اند سکون اختيار می کنید نه معروفی را فرمان می دهید و نه منکری را منهی میدارید عرض کردند يا أمير المؤمنين ما چشم بر حكم و گوش بر فرمانیم بهر چه گوئی چنان کنیم علیه السلام عدی بن حاتم را در میان ایشان بجای گذاشت و او سه روز در میان ایشان توقف کرد و هشتصد تن مرد جنگی گزیده ساخت و راه بر گرفت و ریدبن عدی نیز يك دو روز دیگر اقامت جست و با چهار صد مرد از قفای پدر بتاخت و این هر دو با لشگر علی پیوسته شدند .

بالجملة على علیه السلام از مداین بانبار کوچ داد مردم انبار باستقبال بیرون شدند و آذوقه و علوفه حاضر ساختند و اسب های تازی از بهر پیشکش پیش کشیدند أمير المؤمنین فرمود این چیست و از برای چه آورده اید گفتند این عادت و شمیت ما است که ملوك و امرا را بدین روش تقديم خدمت کنیم و هدی ها پیش کشیم على فرمود این اسبها را از شما بپذیریم و در ازای خراج بحساب گیریم و آزوغه

ص: 32

و علوفه را بها بدهیم عرض کردند یا امیر المومنین این روا نیست که ما بهای طعام ستا نیم اگر در حضرت امیر المومنین پذیرفته نیست رخصت فرمای تا بنزديك دوستان و آشنایان خویش هدیه بریم فرمود چنین کنید و اگر از لشگریان کس از شما چیزی طلب کند مرا آگهی دهید و دو روز در انبار اقامت جست آنگاه از انبار بیرون شده راه بیابان پیش داشت و در عرض راه آب نایاب بود و سپاهیان از حمل آب باندازه حاجت غافل بودند لاجرم چون لحتی راه پیمودند سخت تشنه شدند و از زحمت عطش بی تاب و توان گشتند این وقت از دور صومعه راهبی پدیدار گشت امير المومنین اسب براند تا بیای صومعه رسید و راهب را با واز بخواند راهب بر لب بام آمد و گفت کیستی و چه میخواهی فرمود بنزديك ما اگر از آب نشانی دانی باز گوی گفت ندانم و مرا آب از دو فرسنگی مسافت میآورند على دیگر با او سخن نکرد و اسب باز تاخت و پاره دور بر آمد و اسب باز داشت و لختي بايستاد و در زمین نگران بود پس بفرمود که مرا بخاطر میآید که در اینجا آبست و فرمان کرد تا موضعی را بکاوند چون آن زمین را پاره بکندند سنگی بر مثال سنگ آسیا سفید و روشن با دید آمد چنانکه گفتی درخشنده است فرمود این سنگ را بگردانید .

ابو محمد اعثم کوفی حدیث میکند که صد تن مرد زور آور همدست و هم پشت شدند و نتوانستند آن سنگ را از جای بجای کنند پس امیر المومنین از اسب بزیر آمد و لبهای مبارك ر اجنبش داد و چیزی گفت که کس نشنید و کنار آن سنگی را بگرفت و گفت بسم الله و آن سنگ را برداشت و پاره بيك سوی پرانید از زیر سنگ آبی عذب و خوشگوار بجوشد چنان پاك و صافی که مانند آن ندیده بودند پس على علیه السلام بفرمود تا لشگر را منادی کردند و حاضر ساختند و گوش تا گوش آب بر گرفتند و چهار پایان را سیراب ساختند این وقت امیر المومنین دیگر باره لبهای مبارك بجنبانید و آن سنگی را بر گرفت و بر سر چشمه نهاد و بفرمود تا

ص: 33

با خاك انباشته کردند و از آنجا طی مسافت کرده بمنزل آمدند و فرود شدند، در آن منزل آبی ناگوار و کدر بود امير المومنین گروهی را فرمود از آن چشمه که آب خوردیم دیدید دانسته اید هم اکنون باز شوید و از آنجا آب بیاورید جماعتی باز شتافتند و چند که فحص کردند آن چشمه را نیافتند پس بر در آن صومعه آمدند و آن راهب را دیدار کردند و گفتند آن چشمه کجا است که اميرالمومنين از آنجا آب بر آوردگفت نمیدانم الا آنکه شنیده ام نزديك این صومعه چشمه ای است که جریا گویند و این صومعه را از آب آن چشمه بنیان نهاده اند و هفتاد پیغمبر و وصی پیغمبر از آن چشمه آب خورند و از آن چشمه آب بیرون نتوان آورد الا پیغمبری یا وصی پیغمبری.

لاجرم آن جماعت مراجعت کردند، و کلمات راهب را بعرض رسانیدند امیر المومنین در پاسخ ایشان هیچ سخن نکرد از آنجا کوچ کرده بشهر هیت رسید و از هیت بیرون شده در اقطار فرود شد و در آنجا مسجدی باخت که سالهای دراز آثار آن بجای بود و از آنجا آب فرات را عبره کرده با رض جزيره آمد وجماعت بني تغلب و قبیله نمر بن قاسط آن حضرت را پذیره شدند و شرط استقبال بجای آوردند امير المومنین یزید بن قيس الارحبی را گفت یا یزید عرض کرد لبيك يا امير المومنین فرمود این جماعت خویشاوندان تواند میزبانی ایشان را جز تو کس سزاوار نیست ایشان را سقایت کن از آنچه می آشامی و بخوران از آنچه میخودی یزید گفت سمعا وطاعة و تقديم خدمت کرد و از آنجا تا اراضى رقه رهسپار گشت و در کنار رود بليخه لشگر گاه کرد نزديك برود بليخه صومعه بود راهبی در آن صومعه سكون داشت چون رسیدن علي علیه السلام را بدانست حاضر حضرت شد و عرض کرد مرا بخط عیسی بن مریم کتابی است اگر فرمان رود حاضر سازم امیر المومنین اجازت فرمود وراهب برفت و آن کتاب را بیاورد و آن کتاب را از دیر باز نگاشته بود امیر المومنین بگرفت و ببوسید و راهب را فرمان کرد که قرائت میکن راهب بدینگونه بعرض رسانید :

ص: 34

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ اَلَّذِي قَضَى فِيمَا قُضِيَ وَ سَطَرَ فِيمَا سَطَرَ أَنَّهُ بَاعِثٌ فِي الأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيَدُلُّهُم عَلَى سَبِيلِ اللَّهِ لاَ فَظٌ وَلا غَليظٌ وَلأصحابٍ في الأسواقِ وَلا يَجزِي بِالسَّيِّئَةِ السَّيِّئَةَ ولكِن يَعفو وَيَصفَحُ أُمَّتُهُ الحَمادونَ الَّذِينَ يَحْمَدُونَ اَللَّهَ فِي كُلِّ نَشْزٍ وَ في كُلِّ صُعودٍ وُهُبوطٍ تَذِلُّ أَلْسِنَتُهُمْ بِالتَّهْلِيلِ وَالتَّكبيرِ وَيَنْصُرُهُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ مَن نَاوَاهُ فَإِذَا توفيه اللَّهُ اِخْتَلَفَتْ أُمَّتُهُ ثُمَّ اجْتَمَعَت فَلَبِثَتْ بِذَلِكَ مَا شَاءَ اَللَّهُ ثُمَّ اِخْتَلَفَتْ فَيَمُرُّ رَجُلٌ مِنْ أُمَّتِهِ بِشَاطِىءِ هذا الْفُرَاتِ يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ ويَنهى عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يَقْضِي بِالْحَقِّ ولاَيَرْتَشِي فِي الْحُكْمِ الدُّنْيَا أَهْوَنُ عَلَيْهِ مِنَ الرَّمادِ فِي يَوْم عَصَفَتِ الرِّيحُ وَ الْمَوْتُ أَهْوَنُ عَلَيْهِ مِنْ شُرْبِ السَّماءِ عَلَى اَلظِّمَاءِ يَخَافُ اَللَّهَ فِي السِّرِّ وَ يَنْصَحَ لَهُ فِي أَلْعَلأَنِيَّةٍ وَلا يَخافُ فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لاَئِمٍ مَنْ أَدْرَكَ ذَلِكَ اَلنَّبِيَّ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ اَلْبِلاَدِ قَا من بِهِ كَانَ ثَوَابُهُ رِضْوَانِي وَ اَلْجَنَّةَ وَ مَنْ أَدْرَكَ ذَلِكَ اَلْعَبْدَ اَلصَّالِحَ فَلْيَنْصُرْهُ فَإِنَّ اَلْقَتْلَ مَعَهُ شَهَادَةُ .

یعنی خداوند یکه بر حسب تقدير خویش گرد آنچه کرد و نوشت آنچه نوشت بر میانگیزد پیغمبری امی که مردمانرا علم و حکمت ميآموزد و بر طريق هدایت دلالت میکند مردی نرم و رؤف باشد و از غایت حلم و حیا بانگ خویش را ضخم و درشت نفرماید بدیرا با بدی کیفر نکند و گناهگار را معفو دارد امت او خدايرا سپاس گویند و در سرا و ضراء بتهليل وتقدیس یاد کنند و خداوند پیغمبر

ص: 35

خویش را نصرت کند و بر دشمنان فتح و فيروزی دهد و چون از این جهان در گذرداختلاف کلمه در میان امت او با دید آید و روزگاری کار بدینگونه رود آنگاه مردی از امت او بکنار این آب عبور کند که شیمت او امر بمعروف و نهی از منکر باشد و حكم جز بحق نکند و از کس رشوت ستاند و دنیا در چشم او خار تر از خاکستر باشد و مرگ سهلتر بر او گذرد که تشنه شربتی آب بیاشامد در نهان از خدای بترسد و در آشكار تقديم او امر و نواهی او کند و در اطاعت خدای از ملامت و نکوهش کس نپرهیزد هر کس آن پیغمبر را دریابد و بدو ایمان آرد جای در بهشت کند و آنکس که این بنده صالح را که این آب عبره کند دریابد باید که نصرت او جوید و چون در راه او کشته شود شهید باشد .

چون این کلمات بخاتمت رفت اميرالمومنين علیه السلام فرمود :

الْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي يَجْعَلُنِي عِنْدَهُ منسيّاً أَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَلَّذِي ذَكَرَنِي فِي كُتُبِ الأَبْرارِ .

امیر المومنين علیه السلام خدایرا سپاس گذاشت که او را در کتاب عیسی یاد فرموده و آنراهب بردست على علیه السلام ايمان آورد و عرض کرد که من از تو جدا نشوم و التزام رکاب آنحضرترا واجب داشت گاه و بیگاه از ملازمت خدمت غایب نگشت تا در صفین در جه شهادت یافت و گاهی که کشتگان را دفن مینمودند على علیه السلام بفرمود تا جسد راهب را بجستند بر او نماز گذاشت و بخاك سپرد و فرمود هذا منا اهل البيت و از بهر او مکرر استغفار کرد.

اکنون بر سر داستان رویم امير المومنين علیه السلام از بليخه در گذشت و برقه آمد مردم رقه از شیعیان عثمان بودند و از اهل کوفه جماعتی که عثمانی بودند فرار کرده بدیشان پیوستند لاجرم چون امير المومنین بدانجارسیداندر حصار رقه شده ابواب قلعه را استوار فرو بستند على علیه در کنار فرات فرود آمد و لشکر گاه کرد

ص: 36

در خبر است که على علیه السلام هنوز در اراضی مداین بود که مردی عرض کرد یا امیر المومنین رسول خدای چگونه وضو ساختی آنحضرت بفرمود تا ظرفي از آب حاضر ساختند :

فَتَوَضَّأَ عَلَى ثلثا ثُلُثا وَ مَسَحَ بِرَأسِهِ واحد وقال هكذار رأيْتُ رَسول اللّه يتوضّاء.

از اینحدیث چنان مکشوف ميافتد که رسول خدای هنگام وضو چهره و دستهای مبارك را بر يك سه کف آب میریخته. و هنوز اميرالمومنين علیه السلام در رقه جای داشت که معقل بن قيس بلشکرگاه پیوست و آنچنان بود که از مداین علی علیه السلام معقل بن قیس را با سه هزار تن از ابطال از پیشروی روان کرد و بدین کلمات اورا وصیت فرمود :

قَالَ لَهُ خُذْ عَلَى الْمَوْصِلِ ثُمَّ نَصِيبينَ ثُمَّ القَنِي بِالرِّقَّةِ فَاِنِّي مَوا فِيها وسَكِّنِ النَّاسَ وَ آمِنْهُم وَلاَ تُقَاتِلْ إِلاَّ مَنْ قَاتَلَكَ و سِرِ الْبَرْدَيْنِ وغَوِّرْ بِالنَّاسِ وأَقِمِ اللَّيْلَ ونَه فِي السَّيْرِ ولا تَسِر أَوَّلَ اللَّيلِ فَإنَّ اللَّهَ جَعَلَهُ سَكِئاً أرِح فِيهِ بَدَنَك وجُندَكَ وَ ظَهْرِكَ فَإِنْ كَانَ السِّحْرُ أو حِينَ يَنْبَطِحُ الْفَجْرُ فَسِرْ.

فرمود ای معقل این سپاه را بردار و بجانب موصل کوچ میده و از آنجا بنصيبين عبور کن و دیگر باره در رقه بالشكر گاه پیوسته شو چه من نیز از رقه میگذرم و در مسافرت مردم را بزحمت جنبش مده نیمروز آنرا بگذار تا لختي بغنوند و هنگام صبح نخست و اگر نه صبح دوم که آفتاب را حدت و صورت نیست کوچ میده و با کس قتال مكن الا وقتی که با تو از درمقاتلت بیرون شود چون این سخن بپای برد با سپاه بیرون شد و نخست بمدينه حدنيه آمد و از آنجا وارد موصل گشت

ص: 37

شداد بن ابی ربیعه نیز در جیش معقل بود چون وارد موصل شدند نگریست که دو قوچ جنگی یکی از جانب مشرق و دیگر از طرف مغرب روی دررون شدندو بمناطحه در آمدند چون مبلغی سروشاخ یکدیگر بکوفتند بی آنکه یکی هزیمت شودصاحبان قوچها در آمدند و هر دو آنرا از یکدیگر باز کردند اینوقت شداد بن ابی ربیعه خثعمی با معقل گفت این رزم که علی با معاویه خواهد داد هيچيك را ظفر نخواهد بود معقل گفت از کجا دانستی گفت از این دو قوچ که هيچيك هزيمت نشدند .

بالجمله معقل نیز دررقه بلشکرگاه امیر المومنین پیوسته شد اینوقت جماعتی از اصحاب عرض کردند یا امیر المؤمنين صواب آنست که بجانب معويه مكتوب انفان داری و او را بکتاب خدای دعوت فرمائی و حجت بر او تمام کنی باشد که از طریق ضلالت و غوایت باز آید پس على علیه السلام از کنار فرات این نامه بدو نگاشت :

بِسْمِ اَللَّهِ اَلرَّحْمَنِ اَلرَّحِيمِ مِنْ عِبْدِاللَّهِ عَلَى أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ إلَى مَعْوِيَةٍ ومَنْ قَبَلَهُ مِن قُرَيْشٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ فَإِنِّي أَحْمَدُ إِلَيْكُمُ اَللَّهَ اَلَّذِي لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ لِلَّهِ عِبَاداً آمَنُوا بِالتَّنْزِيلِ وَ عَرفَرَ اَلتَّأْوِيلُ وَ فَقِّهُوا فِي الدّينِ وَبَيَّنَ اللَّهُ فَضْلَهُم فِي اَلْقُرْآنِ اَلْحَكِيمِ وَأَنْتُمْ في ذلِكَ اَلزَّمانِ أعْداءٌ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يُكَذِّبُونَ بِالْكِتَابِ مُجْتَمِعُونَ عَلَى حِزْبِ المُسْلِمِينَ مَنْ تَقِفْتُمْ مِنْهُمْ حَسِبْتُمُوهُ أَوْ عَذَّبْتُمُوهُ أَوْ قَتَلْتُوهُ حَتَّى أَرادَ اللَّهُ إِعْزَازَ دِينِهِ وإِظْهَارِ رَسُولِهِ وَ دَخَلَتِ العَرَبُ فِي دِينِهِ أَفْوَاجاً وَ أَسْلَمَتْ هَذِهِ اَلْأُمَّةُ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ كُنتُمْ مِمَّنْ دَخَلَ فِي هَذالِدِينَ إِمَّا رَغْبَةً وَإِمَّا

ص: 38

رَهْبَةً عَلَى حِينَ فَازَ أَهْلُ السَّبْقِ بِسَبْقِهِمْ وَفَازَ المهاجِرُون الأَوَّلونَ بِفَضْلِهِمْ فَلاَ يَنْبَعِي لِمَنْ لَيْسَ لَهُ مِثْلُ سَوَا بِقِهِمْ فِي الدِّينِ ولا فَضَائِلِهِمْ فِي الإِسْلامِ أَن يُنازِعَهُمُ اَلْأَمْرَ اَلَّذِي هُمْ أَهْلُهُ وَ أَوْلَى بِهِ فَيَحُوبَ وَ يَظلِمَ وَلاَ يَنْبَغِي لِمَن كانَ لَهُ عَقْلٌ أَن يَجهَلَ قَدْرَهُ ولا يَعْدُو طَوْرَهُ ولا يُشْفَى نَفْسُهُ بِالْتِمَاسِ مَا لَيْسَ لَهُ ثُمَّ إِنَّ أَوْلَى اَلنَّاسِ بِأَمْرِ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ قَدِيماً وحديثاً أَقْرَبُهَا مِنْ رَسُولِ اَللَّه صلی الله علیه و آله: وأَعْلَمُهَا بِالْكِتَابِ وأَفْقَهُهَا فِي الدِّينِ وأَوَّلُهَا إِنْسَلاماً وَأفضَلُها جِهاداً و أَشَدُّهَا بِمَا تَحْمِلُهُ اَلرَّعِيَّةُ مِنْ أمُورِهَا إضطلاعاً فَاتَّقوالِلَّهُ الَّذِي إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ وَلا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ واعْلَمُوا أَنَّ خِيَارَ عِبَادِ اللَّهِ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ بِمَا يُعْطَوْنَ وأَنَّ شِرارَهُمُ الجُهَّالُ الَّذِينَ يُنَازِعُونَ بِالجَهلِ أهْلَ العِلمِ فَإِنَّ لِلْعَالِمِ بِعِلْمِهِ فَضلاً وَ إِنَّ أَلْجَاهِلَ أَنْ يَزْدَادَ بِمُنَازَعَةِ الْعَالِمِ إِلاَّ جَهْلاً ألا وإنِّي أَدعُوكُم إلى كِتابِ اللَّهِ وسُنَّةِ نَبِيِّهِ وحَقنَ صلی الله علیه و آله دِماءِ هذِهِ الامَّةِ فَإن قَبِلْتُم أَصَبْتُمْ رُنْشِدَكُم واهْتَدَيْتُم لِحَظِّكُم وَ إِن أَبَيْتُم إِلاَّ الفُرْقَةَ وشَقَّ عَصا هذِهِ اَلْأُمَّةِ أَنْ تَزْدَادُوا مِنَ اللَّهِ إِلاَّ بُعداً وَ لَن يَزْدادَ الرَّبُّ عَلَيكُم إلاَّ سَخَطَلٌ والسَّلامُ

میفرماید خداوند را بند دانست که با قرآن ایمان آورده و بر احكام تنزيل

ص: 39

و تاویل آگهی دارند و بحكم شریعت هیچ واجب و مستحب را دست باز ندارند خداوند ایشانرا در قرآن مجید بفضیلت یادفرموده و تو ایمویه با آل و تبار خویش در آن هنگام با رسول خدای از در خصومت بودید و او را تکذیب کردید و بر راه مقاتلت و محاربت رفتید و اگر بر کسی از ایشان ظفر یافتید بهیچگونه از حبس و اس و قتل او مضايقت نفرمودید تا گاهی که خداوند دین خویش را قوی کرد و پیغمبر خودرا نيرو داد و عرب بخواست و ناخواست بطاعت و متابعت او گردن نهادند و شما نیز طوعا وكرها دین او را بپذيرفتيد لكن منزلت و مكانت مهاجرین اولین را بدانید و از هندسه خویش فزون طلبي مکنيد و خویشتن را دستخوش ضلالت مسازید تو خود ایمعويه دانسته که اولی با مارت امت کسی است که قربت و قرابت او با رسول خدای بیش باشد و بكتاب خدای و احکام شریعت اعلم وافقه باشد و رعایت رعیت و سیاست مدن نيك بداند پس از خدای بترسید و حق را بباطل نخواهید پوشید و بدانید که بر گزیده بندگان خدای کسی است که بدانچه از بهر اوست رضا دهد و بدان کار کند و جاهل تر کسی است که با اهل علم بمنازعت برخیزد و بدانید که من شما را بکتاب خدای وسنت رسول میخوانم و روانمیدارم که در میان این امت فتنه حديث شود که بسی خونها ریخته گردد اگر آنچه گفتم بپذیرفتید طریق هدایت یافتید و اگر از خدای دور افتادید وشق عصای مسلمین کردید و خدایرا بر خویش غضبناك آوردید

چون اینمكتوب بمعويه بردند این شعر بپاسخ نگاشت .

ليس بيني و بين عمرو عتاب *** غير طعن الکلی و ضرب الرقاب

چون اینحواب باز آمد امیر المومنین فرمود :

إِنَّكَ لاَ تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلكِنَّ اللَّهَ يَهدِي مَن يَشاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (1).

ص: 40

و از این شعر که معاویه فرستاد معلوم داشت که اینکار جز بسيف وسنان بمقطع نرسد و هم اینکتاب على علیه السلام بمعاویه فرستاد و آیات کتاب الله واحاديث رسول بر او حجت کرد:

إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ذَا اَلْجَلاَلِ والا كِرَام خَلَقَ اَلْخَلْقَ واخْتَارَ خِيَرَةً مِن خَلْقِهِ وَ اصْطَفَى صَفْوَةً مِن عِبَادِهِ يَخْلُقُ ما يَشاءُ ويَخْتارُ مَاكانَ لَهُمُ الخِيَرَةُ سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ تَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ فَأمَرَ الأمرَ وَ شَرَعَ الَّذينَ وقَسَمَ القَسَمَ على ذلِكَ وَهُوَ فَاعِلُهُ وَجَاعِلُهُ وَ هُوَ الخالِقُ وَهُوَ الْمُصْطَفِي وَ هُوَ المُشَرِّعُ وهُوَ الْقَاسِمُ وَ هُوَ الْفَاعِلُ لِمَا يُشاهُ لَهُ الخَلقُ وَلِهُ الأمرُ وَلِهُ الْخَيْرِ وَالمَشِيَّةِ وَ الإِرادَةَ وَ الْقُدْرَةُ وَ الْمُلْكُ وَ السُّلطانُ أرْسَلَ رَسولَهُ وَخِيرَتَهُ وَصَفْوَتَهُ بِالهُدى وَدينَ الْحَقِّ وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ كِتَابَهُ فِيهِ بَيَانُ كُلِّ تِبْيَانٍ مِنْ شَرايِعِ دِينِهِ وَ بَيْنَه لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ وَ فَرَضَ فِيهِ الفَرايِضَ وقَسَمَ فيهِ سِهاماً أحَلَّ بَعضَها لِبَعضٍ وَحَرَّمَ بِضهَا لِبَعْضٍ بَيِّنْها يا مَعْوَّ بِهِ إِنْ كُنْتَ تَعلَمُ الحُجَّةَ وضَرَبَ لَهُ أمْثالالاً يَعْقِلُها إِلاَّ اَلْعَالِمُونَ فَأَنَا سَائِلُكَ عَنها أو بَعضُها إن كُنتَ تَعلَمُ واتَّخَذَ الحُجَّةَ بِأرْبَعَةِ أشْياءَ عَلَى الْعَالَمِينَ فَما هِيَ يَا مَعْوِيَةُ ولِمَنْ هِيَ واعْسَلِم أنَّهُنَّ حُجَّةٌ لَنَا أَهْلَ اَلْبَيْتِ عَلَى مَنْ خَالَفَنَا وَ نَازَعَنَا وَ فَارَقَنَا وَ بُنِيَ عَلَيْنَا وَ الْمُسْتَعَانُ اللَّهُ عَلَيهِ تَوَكَّلتُ وَعَلَيهِ فَليَتَوَكَّلِ المُتَوَكِّلونَ وَ كانَ جُمَلُهُ

ص: 41

تَبْلِيعِهِ رِسَالَةَ رَبِّهِ فِيمَا أَمَرَهُ وَ شَرَعَ وَ فرض وَ قَسَّمَ حَمَلَةَ اَلدَّيْنِ يَقُولُ اَللَّهُ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وأُولِي الأَمْرِ مِنْكُمْ هِيَ لَنَا أَهْلَ البَيتِ لَيْسَتْ لَكُمْ ثُمَّ هِيَ عَنِ الْمُنَازَعَةِ و الْفُرْقَةِ وأمَرَ بِالتَّسْلِيمِ وَ الْجَمَاعَةِ فَكُنتُم أَنْتُمُ اَلْقَوْمَ اَلَّذِينَ أَقْرَرْتُمْ اَللَّهَ وَ لِرَسُولِهِ وَ بِذَلِكَ فَأَخْبَرَكُمُ اَللَّهُ أَنَّ مُحَمَّداً لَمْ يَكُ أبا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَ لَكِنَّ رَسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ وقال عزَّ وجَلٌ أفَإن ماتَ أو تَل قُتِلَ انقَلَبْتُم على أعقَابِكُم.

فَانتَ وشُرَكَاؤُكَ يَا مَعْوِيَةَ اَلْقَوْمِ الَّذِينَ انْقَلَبُوا علَى أَعْقَابِهِمْ وَارْتَدَّ وَ نَقَضُوا الأمرَ والعَهدَ فَيمَاعَاهِدُوا اللَّهَ ونَكَثُوا ألْبَيْعَةَ وَلَم يَضُرُّواللَّه شَيْئاً أَمْ تَعْلَمُ يَا مُعَاوِيَةُ أَنَّ اَلْأَئِمَّةَ مِنَّا لَيْسَتْ مِنْكُمْ وَ قَدْ أَخْبَرَكُمُ اللَّهُ أَنَّ أَوْلِى الْأَمْرِ الْمُسْتَنْبِطُوا الْعِلْمَ وأَخْبَرَكُمْ أَنَّ الأمرَ الَّذي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ يُرَدُّ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى الرَّسُولِ وإِلَى أُوْلِى الْأَمْرِ الْمُسْتَنْبِطِى اَلْعِلْمُ فَمَنْ أُوفِيَ بِمَا عَاهَدَ عَلَيْهِ يَجِدِ اَللَّهَ موفيا بعهده يَقُولُ اللَّهُ أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وإِيَّايَ فَارْهَبُونِ وقال عَزَّ وجَل أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتِيهِمُ اَللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إبراهيمَ الكِتابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَام مُلْكاً عَظِيماً وقالَ لِلنَّاسِ بِعَدَمٍ فَمِنهُم مَن آمَنَ بِهِ وَمِنهُم مَن صَدَّ عَنهُ فَتَبَوَّأ مَقعَدَك

ص: 42

مِنْ جَهَنَّمَ وَ گفي بجَهَنَّمَ سَعِيرًاً نَحْنُ آلُ إِبْرَاهِيمَ الْمَحْسُودُونَ وأنْتَ الْحَاسِدُ لِذَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ بِيَدِهِ و نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَ سَجَدَ لَهُ المَلائِكَةُ وعَلَّمَهُ الأسماءَ كُلَّها واصْطَفاهُ عَلَى الْعَالَمِينَ فَحَسَدَهُ اَلشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْعَاوِينَ وَ نُوحاً حَسَدَهُ قَوْمُهُ إِذْ قَالُوا مَا هَذَا إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَن يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ ذلِك حَسَدٌ مِنهُم لِنُوحٍ أَن يُقِرُّوا لَهُ بِالْفَضْلِ وَهُوَ بِشْرٌ ومِنْ بَعْدِهِ حَسَدُوا هُوداً إِذ يَقُولُ قَوْمُهُ مَا هَذَا إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَأْكُلُ مِمَّا تَأكُلونَ مِنْهُ و يَشرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ ولَنْ أَطْعَمْتُمْ بَشَراً مِثْلَكُمْ إِنَّكُمْ إِذاً لَخَاسِرُونَ قالوا ذلِكَ حَسَداً أن يُفَضِّلَ اللَّهُ وَيَخْتَصُّ بِرَحمَتِهِ مَن يَشاءُ وَ مِنْ قِبْلِ ذَلِكَ اِبْنُ قَابِيلَ قَتَلَ هَابِيلَ حَسَداً فَكَانَ مِنْ أنخاسرين.

وَطَائِفَةً مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍ لَهُمُ اِبْعَثْ لَنَا مَلِكاً نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ فَلَمَّا بَعَثَ اَللَّهُ لَهُمْ طَالُوتَ مَلِكاً حَسَدُوهُ وَ قَالُوا أَنِّي يَكُونُ لَهُ الملْكُ عَلَيْنا وَ زَعَمُوا أَنَّهُم أَحَقُّ بِالمُلْكِ مِنهُ كُلَّ ذَلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَبْنَاءِ مَا قَدْ سَبَقَ و عِنْدَنَا تَفْسِيرُهُ و عِندَنا تَأْوِيلُهُ وقَدْ خَابَ مَنِ افتَريَ وَ نَعْرِفُ فِيكُمْ شِبْهَهُ وَأَعْثَالَهُ وَما في الآيَاتِ والنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ وكان نَبيّناصلی الله علیه و آله فلمّا جَآئَهُمْ كَفَرُوا بِهِ حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ أَنْ يُنْزِلَ اَللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ حَسَداً مِنَ اَلْقَوْمِ عَلَى تَفْضِيل

ص: 43

بَعْضُنَا بَعْضاً عَلَى بَعْضٍ أَلاَ وَ نَحْنُ أَهْلَ اَلْبَيْتِ آلُ إِبْراهِيمَ الْمَحْسُودُونَ حُسِدْنَا كَمَا حَسَدَ آبَائِنَا مِنْ قَبْلِنا سُنَّةً ومَثَلاً وَقالَ اللَّهُ تَعالى وَ آلَ إِبْرَاهِيمَ وَ آلَ لُوطٍ وَ آلَ عِمْرَانَ وَ آلَ يَعْقُوبَ وَ آلِ مُوسَى وَ آلِ هرون وآل داوُدَ فَنَحْنُ آلُ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله أَلَمْ تَعْلَمُ يا مَعْوِيَةُ أَنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ للَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذ اَلنَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَ نَحْنُ أُولُوا اَلْأَرْحَامِ قال اَللَّهُ تَعَالَى اَلنَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وأزْوَاجِهِ أُمَّهَاتُهُمْ وأُولُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أُولِّيَ بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ نَحْنُ أهْلُ بَيْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ واصْطَفَيْنَا وجَعَلَ النُّبُوَّةَ فِينَا وَالْكِتَابَ لَنَا وَالْحِكْمَةَ وَالْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ وَ بَيْتَ اللَّهِ ومَسْكَنُ إِسْمَعِيلَ و مَقَامَ إِبْرَاهِيمَ فَالْمُلْكُ لَنَا وَيْلَكَ يَا مُعَاوِيَهْ وَ نَحْنُ أَوْلَى بِإِبْرَاهِيمَ وَ نَحْنُ آلُهُ وَ آلُ عِمْرَانَ وَ أَوْلَى بِعِمْرَانَ وَ آلُ لُوطٍ وَ نَحْنُ أَوْلَى بِلُوطٍ وَ آلُ يَعْقُوبَ وَنَحْنُ أَوْلَى بِيعْقُوبَ وَ آلِ مُوسي وَ آلُ هرونَ وَ آلُ دَاوُدَ وَأولى بِهِم وَ آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ أَوْلَى بِهِ وَنَحنُ أهلَ البَيتِ الَّذينَ أَذهَبَ اللَّهُ عَنهُمُ الرِّجسَ وَطَهَّرَهُم تَطهيرلٌ وَ لِكُلِّ نَبيٍ دَعوَةٌ في خاصَّةِ نَفسِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَأهلِهِ وَ لِكُلِّ نَبِيٍ وَصِيَّةٌ فِي آلِه ألَمْ تَعْلَمُ أنَّ إبْراهِيمَ أوْصى با بنه يَعْقُوبَ ويعْقُوبَ أَوْصَى بَنِيهِ إِذْ حَضَرَهُ الْمَوْتُ وأنّ محَمّداً صلی الله علیه و آله أُوصِيَ إلى آلِهِ مئَةَ أبُو إِبْرَاهِيمَ وَالنَّبِيِّينَ إِقْتِدَاءَ بِهِمْ كَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ لَيْس

ص: 44

لَك مِنْهُمْ ولامِنُهُ سُنَّةٌ فِي النَّبِيّينَ وَ فِي هَذِهِ اَلذُّرِّيَّةِ اَلَّتِي بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ قَالَ اللَّهُ تعالى لاِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَعِيلَ وَ هُمَا يَرفَعانِ القَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ رَبَّنَا واجْعَلْنا مُسلِمينَ لَكَ وَ مِن ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسلِمَةً لَكَ فَنَحْنُ الاّ الْمُسْلِمَةُ وقَالا رَبَّنا وابعَث فِيهِمْ ولا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِم آيَاتِكَ الايه فَنَحْنُ أَهْلُ هَذِهِ اَلدَّعْوَةِ وَ رَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ نَحْنُ مِنْهُ بَعْضُنَا مِنْ بَعْضٍ وَ بَعْضاً أولى بِبَعضٍ في الوِلايَةِ وَالمِيراثِ ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِن بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ وَعَلَيْنَا نُزَّلَ اَلْكِتَابُ وَ فِينَا بُعِثَ اَلرَّسُولُ وَ عَلَيْنَا تُلِيَتِ الآياتُ وَ تَحِنُّ المُنتَحِلُونَ لِلكِتابِ وَالشُّهَداءُ عَلَيهِ والدُّعَاةُ إِلَيْهِ وألْقَوامُ بِهِ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ تُؤْمِنُونَ أفغير اَللَّهِ بَا مَعْوِيَةٍ تَبْغِي رَبّاً أَهُ غَيَّرَ كِتَابِهِ كِتَاباً أمْ غَيْرَ الْكَعْبَةِ بَيْتُ اللَّهِ ومَسْكَنُ إِسْمَعِيلَ وَ مَقَامُ أَبِينَا إِبْرَاهِيمَ تَبْغِي قِبْلَةً أَمْ غَيْرَ مِلَّتِهِ تَبْغِي دِيناً أَمْ غَيْرَ اَللَّهِ تَبْغِي مَلِكاً فَقَدْ جَعَلَ اَللَّهُ ذَلِكَ فينا فَقَد أبدَيتَ عَداوَتَكَ لَنا وَحَسَدَكَ وَ بَعضَكَ وَ نَقضَكَ عَهْدَالِلَّهُ وَ تَحريفك آيَاتِ اَللَّهِ وَ تَبْدِيلَكَ قَوْلَ اَللَّهِ قَالَ اَللَّهُ الإبراهِيم إِنَّ اَللَّهَ اِصْطَفَى لَكُمُ اَلدِّينَ أَفْتَرْغَبُ عَن مِلَّتِهِ وَ قَدِ اصْطَفَاهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وهُوَ فِي الآخِرَةِ مِنَ اَلصَّالِحِينَ أَمْ غَيْرَ الْحُكْمِ تَبْغِي حُكْماً أَمْ غَيْرَ الْمُسْتَحْفَظِ مِنَّا تَبْغِي إِماماً الإمامَةُ لإبْراهيمَ وَ ذُرِّيَّتِهُ وَ اَلْمُؤَيِّنُونَ تَبَعٌ لَهُمْ لاَ يَرْغَبُونَ عَنْ

ص: 45

ملته قال فَمِن بَيْتِهِ فَأَنَّهُ مِنِّي أَدْعُوكَ يا مَعوِيَةُ إلَى اللَّهِ وَ سَوْلِهِ وَ كِتَابِهِ وَوَلِيِّ أَمْرِهِ الْحَكِيمِ مِنْ آلِ إِبْرَاهِيمَ وَإلى ألذي أَقْرَرْتَ بِهِ زَعَمْتَ إِلَى اللَّهِ وَ الْوَفَاءِ بِعَهْدِهِ ومِيثَاقِهِ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذ قُلتُم سَمِعْنَا وأَطَعْنَا ولا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا واخْتَلَفُوا مِن بَعْدِ مَاجَائِهِم ألعَلَمُ بَغْياً بَيْنَهُم وَلا تَكُونُوا كَالَّتِي قَضَتْ غَزلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَيْمَانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ أن تَكون أُمَّةٌ هِيَ أُرْبِي مِنْ أَئِمَّةٍ فَنَحْنُ الأَئِمة اَلْأَرْبَى فَلاَ تَكُووا كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهَم لاَ يَسْمَعُونَ وَ اِتَّبَعْنَا وَ أَقْتَدَيْنَا فَإِنَّ ذَلِكَ لَنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ عَلَى أَلْعَالَمِينَ مُفْتَرَضٍ فَإِنَّ اَلْأَفْئِدَةَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُسْلِمِينَ تَهْوِي إِلَيْنَا وَ ذَلِكَ دَعْوَةُ اَلْمَرْءِ المُسْلِمِ فَهَلْ تَنقِمُ مِنَّا إِلاَّ أن آمَنَّا بِاللَّهِ وَما أنزِلَ إِلَيْنا وَ اقْتَدَيْنا وَاتَّبَعنا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ صَلَوَاتُ اَللَّهِ عَلَيْهِ وَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِهِ.

شطری از اینكلمات را بفارسی میاوریم می فرماید : خداوند محمد را از میان بندگان برگزید و رسول فرمود و کتاب خويش بدو فرستاد و در آن کار اوامر و نواهی و فرایض و سنن را باز نمود و معضلات و مشکلات را مکشوف داشت و حلال و حرام را بشرح کرد و بسی رازها را در طی امثال از پرده بیرون گذاشت و بچهار چیز از مردمان حجت گرفت بگوی ایمعاویه آن کدام است و از بهر

کیست همانا اینجمله حجت ما اهل بیت است بر آنانی که بر ما از در مخالفت و منازعت بیرون شو ندوطريق بغی و طغیان فرا گیرند چنانکه خداوند در قرآن مجید

ص: 46

میفرماید خدا و رسول را اطاعت کنید و اولوالامر رافرمان پذیر باشید ، و اولو الامر بيرون اهل بيت نتواند بود و شما بر اینجمله اقرار کردید و گردن نهادید پس خداوند خبر داد که چون پیغمبر بدیگر سرای تحویل کند یا شهید شود بدان کفر و نفاق که داشتید باز گردید. اکنون ایمویه تو و اصحاب تو مرتد شدید و پیمان خدايرا بشکستید و نکث بیعت نمودید و از اینجمله خدایرا زیانی نرسد و آنکس که پیمان خدای را برای برد خداوند نیز با او وفا بعهد کند و هم در قرآن مجید میفرماید ما آل ابراهیم را کتاب فرستادیم و حکمت دادیم و سلطنت بزرگی عطا فرمودیم و آنکس که این نپذیرد و بدین فرمان سر فرو نگذارد او را با آتش دوزخ کیفر کنیم اینك مائيم آل ابراهيم و تو ایمعویه از در حقد و حسد خصمي ما را واجب داشتی ، همانا چون خداوند آدم صفی را بیافرید رحکمت بیاموخت سجده اورا فریشتگان فرمان بردندوشیطان بحكم حسد بيفرمانی کرد ، وهمچنان نوح را قوم او از در حسد مانند خود بشری خواندند و فضل او را استوار نداشتند و از پس او هود را مردم او همانند خود شمردند و گفتند در اکل و شرب مانند ما یکتن است ، ودیگر قابیل از در حسد هابیل را بکشت ، و نیز بنی اسرائیل بر طالوت حسد بردند از پس آنکه خود خواستار پادشاهی شدند و ما او را بسلطنت ایشان اختيار کردیم ، بالجمله اینجماعت همگان برنج حسد هلاك شدند و تو ایمعویه در حسد از اشباه وامثال ایشانی ودانسته باش که ما اهل بیت از آل ابراهيم محسودیم چنانکه بر پدران ما حسد بردند خداوند در کتاب خویش از آل ابراهيم و آل لوط و آل عمران و آل يعقوب و آل موسی و آل هرون و آل داود تذکره فرمود و ما آل محمديم هان ايمعويه مگر ندانی از مردان اولی بابراهیم آنانند که متابعت او کردند و اولی بمحمد آنکس است که متابعت او کرد و نسبت به میان اولوا الأرحام مائیم هم خدای می فرماید که عملی در جان و مال مؤمنین اولى بتصرف است از نفوس ایشان وزوجات أو امهات ایشانست و مائیم اهل بیت عملی که خداوند اختيار کردها را و از مردمان گزیده ساخت و نبوترا بر ما فرو گذاشت و کتاب و حکمت و علم

ص: 47

ما را داد و خانه کعبه مسکن اسمعیل و مقام ابراهيم ما را عطا کرد لاجرم سلطنت خاص ما افتاد وای بر تو ای معويه ما آن اهل بيتيم که رجس از ما بر گرفت و پاك و پاکیزه آورد و از هر آلايش معصوم فرمود همانا هر پیغمبری راخاص او و ذریت او دعوتی است و او رادر اهل و آل او وصیتی است مگر ندانی که ابراهیم بفرزند خود يعقوب وصیت فرمود او راوصی نمودو يعقوب با فرزندانش وصیت کرد و همچنان تحمل بسنت پدرش ابراهیم و دیگر انبیا با آل خویش وصیت فرمود ووصی گماشت و ما بحكم وراثت صاحب این دعوت و ولایتیم و پیغمبر میان ما بعثت یافت و کتاب خدا بر ما فرود آمد و تو ای معويه آیا جز خدایرا پروردگار میخوانی و با جز کتاب خدای ایمان می آوری و بیرون کعبه قبله اختیار میکنی و بیرون این شریعت دینی میجوئی و غیر از خداوند پادشاهی طلب میکنی همانا خداوند اینمنزلت مارا داد و تو از درحسد آغاز مخاصمت ومبارات نمودی و عهد خدایرا بشکستی و آیات خدایرا دیگر گون ساختی و فرمان خدايرا واژگون آوردی اکنون ایمعويه من ترابخدای ورسول خدا و کتاب خدا و ولی ام، خدای میخوانم تا بدانچه اقرار کردی استوار بایستی و شق عصای مسلمین نکنی و از آنان نباشی که از غایت طغیان بر معلومات خویش انکار کردند هان ایمعاویه این است دعوت من مر ترا آیا آنرا که دعوت چنین است رهیند نقمت توان داشت مائیم که با خداوند ایمان آوردیم و بدان کتاب که بر ما فرود شد پذیرائی کردیم و ملت ابراهیم را متابعت نمودیم صلوات الله عليه وعلى محمد و آله.

چون این مکتوب را بمعويه بردند در جواب بدینگونه کتاب کرد

من معوية بن ابی سفیان الی علی ابن ابیطالب اما بعد فقد انتهى الى كتابك فاکثرت فيه ذكر ابراهيم و آدم و نوح والنبيين وذکر قتل و قرابتكم منه ومنزلتكم وحقك ولم ترض بقرابتك من محمد صلی الله علیه و آله حتى انتسبت الى جميع النبيين الا و انما كان محمد رسولا من الرسل الى الناس كافة فبلغ رسالات ربه لايملك شيئا غيره الأوان الله ذكر قوما جعلوا بينه و بين الجنة نسبا و قد خفت عليك ان تضارعهم الأوان

ص: 48

الله ذكر في كتابه انه ولم يك يتخذ ولدا ولم يكن له شريك في الملك ولم يكن له ولی من الذل فاخبرنا افضل قرابتك و ما فضل حقك و اين وجدت اسمك في كتاب الله و ملكك و امامتك و فضلك الا و انما نقتدي بمن كان قبلنا من الأئمة و الخلفاء الذين اقتديت بهم فكنت کمن اختار و رضی ولسنا منكم نقتل خليفتنا امیر المؤمنين عثمان بن عفان و قال الله و من قتل مظلوما فقد جعلنا لوليه سلطانا فنحن اولی بعثمان و ذريته و انتم اخذ تموه علی رضی من انفسكم جعلتموه خليفة و سمعتم له و أطعتم •

میگوید مکتوب ترا بمن آوردند از ابراهیم و اسمعیل و آدم ونوح ودیگر انبیا فراوان یاد کردی و از محمد و خویشاوندی با او حقوق خود و منزلت ومكانت خود بزيادت تذکره فرمودی و با خویشاوندی محمد قناعت نکردی و با جمیع انبیا انتساب جستی همانا محمد پیغمبری بود و رسالت خویش را بگذاشت و جز بر رسالت خويش صاحب چیزی نبود و تو خود را با جماعتی همانند کرده که در میان خویش و بهشت خویشاوندی نهاده اند و خداوند از ایشان نیز در قرآن مجید تذکره فرمودو همچنان بحكم آیات مبار که خداوند را فرزند نباید و اندر مملکت و سلطنت شريك ندارد ولی نخواهد پس مار اخیر میده کدام فضل و قرابت تر است و کدام حق از بهر تو ثابت است و در کجا نام خویش را و سلطنت و امانت خود را در کتاب خدا یافتی و دانسته باش که من اقتدا میکنم بابو بکر و عمر وعثمان چنانکه تو نيز اقتفا کردی و رضا دادی لکن بکردار شما نعل باژگونه نمیزنیم و خليفه خود عثمانرا نمیکشیم مگر نشنیده که خداوند می فرماید هر که مظلومی را مقتول سازد ولی دم مقتول را سلطنتی است که خون او را باز جوید اینك اولی بعثمان منم و بردمت من منست که خون او بجویم و شما برای خویش او را بخليفتی برداشتید پس خوی بگردانیدید و او را بيجرمی بکشتید

چون این کتاب را بامير المؤمنين علیه السلام آوردند دیگر باره این کلماترا

بدو نگاشت :

ص: 49

أَمَّا اَلَّذِي عَيَّرْتَنِي بِهِ يَا مَعْوِيَةُ مِنْ كِتابي وكَثْرَةَ ذِكْرِ آبائِي إبراهيمَ وَإِسمَعيلَ وَالنَّبِيِّينَ فَإِنَّهُ مَن أحَبَّ آبَائِهِ أَكْثَرَ ذِكْرَهُم فَأذكُرُهُم لِحُبِّ اللَّهِ وَ لِرَسولِهِ وأنَا أُعَيِّرُكَ بِبُغْضِهِم إنَّ بُغضَهُم بُغضُ اللَّهِ وَرَسولُهُ وَأُعَيِّرُكَ بِحُبِّكَ آبائِكَ وَ كَثرَةِ ذِكرِهِم فَإِنَّ حُبَّهُمْ كُفْرٌ وأمَّا الَّذِينَ أَنْكَرْتَ مِن نَسَبِي مِنْ إِبْراهِيمَ وَ إِسْمَعِيلَ وَ قَرَابَتِي مِنْ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ فَضْلِي وَ حَقِّي وَ مُلْكِي وَ إِمامَتِي فَإِنَّكَ لمْ مُنْكِراً لِذَلِكَ لَمْ يُؤْمِنْ بِهِ قَلْبُك ألاَ وَإِنَّ أهْلَ البَيتِ كَذَلِكَ لا يُحِبُّنَا كَافِرٌ ولا يُبْغِضُنَا مُؤْمِنٌ وَ اَلَّذِي أَنْكَرْتَ مِنْ قَوْلِ اللَّهِ عزَّ وجِل فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْراهِيمَ الكِتابَ والحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً فَأنْكَرْتَ أَنْ تَكُونَ فِينَا فَقَدْ قَالَ اَللَّهُ اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وأَزْوَاجِهِ اُمَّهَاتِهِمْ وأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بَعْضٍ فِي كِتَابِ اَللَّهِ(1) وَ نَحْنُ أَوْلى بِهِ وَ ألذي أنكَرتَ مِن إمامَةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَزَعَمتَ أنَّهُ كانَ رَسولاً وَلَمْ يَكُنْ إمَاماً فَإنَّ إِنْكَارَكَ علَى جَميعِ النَّبيّينَ الأئِمَّةِ وَلَكِنَّا نَشْهَدُ أنَّهُ كَانَ ولا نَبِيّاً إِمَاماً صلی الله علیه و آله وَ لَسَأَنَّكَ دَلِيلٌ عَلَى مَا فِي قَلْبِكَ و قال اللّه تَعَالَى أَمْ حَسِبَ اَلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أن أَنْ يُخْرِجَ اَللَّهُ أَصْغَانَهُمْ وَ لَو

ص: 50

نَشَّاهُ لأُرَيْنَا كَهم فَلَعَرَفْتُهُمْ بِسِيمَاهُم وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ واللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ و قَدْ عَرَفْنَاكَ قَبلَ اليَومِ وَ عَداوَتَكَ وَحَسَدَكَ وَ مَا فِي قَلْبِكَ مِنَ المَرَضِ الَّذِي أَخْرَجَهُ اللَّهُ والَّذِي أَنْكَرْتَ مِن قَرَابَتِي وَحِقِي فَإِنَّ سَهْمَنَا وَ حَقَّنَا فِي كِتَابِ اللَّهِ قِسْمَةٌ لَنَا مَعَ نَبِيِّنَا فَقالَ واعْلَمُوا أنَّها غَنِمتُم مِنْ شَيْءٍ فَإنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ اَلرَّسُولَ وَ لِذِي الْقُرْبِيِّ وقال وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبِي حَقَّهُ أو لَيْسَ وَجَدْتَ سَهمَنَامِعَ سَهمِ اللَّهِ ورَسُولُهُ صلی الله علیه و آله سَهْمَك مَعَ الأَبْعَدِينَ لَاسَهْمٌ لَكَ أَنَا إِذَا فَارَقْتُهُ فَقَدْ أَثْبَتَ اللَّهُ سَهْمَنَا وأَسْقَطَ سَهْمَكَ بِفِرَاقِكَ وَأنكَرتَ إمامَتي وَ مَكِّي فَهَلْ تَجِدُ فِي كِتَابِ اللَّهِ قَولُهُ لال إِبْرَاهِيمَ واصْطَفَاهُمْ عَلَى العالَمِينَ أو تَزعُمُ أَنَّكَ لَسْتَ مِنَ الْعَالَمِينَ أَوْ تَزْعُمُ أَنَّا لَسْنَا مِنْ آلِ إِبْرَاهِيمَ فَإِنْ أَنْكَرْتُ لَكَ أَنَا فقدن أَنْكَرْتُ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله فَهُوَ مِنَّا و نَحْنُ مِنْهُ إِنِ اسْتَطَمْتَ أَنْ فَرَّقَ بَيْنَنَا و بَيْنَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ فِي كِتَابِ اَللَّهِ فَافْعَل.

میفرماید ایمعويه مرا نکوهش میکنی که فراوان ياد آبای خویش ابرهیم و اسمعیل و دیگر انبیا کردم و حال اینکه این نکوهش مر تر است که ایشانرا دشمن میداری، چه خصمی تو مر ایشانرا خصمی خدا و رسول است لكن من ترا بدوستی پدرانت عیب میکنم چه دوستی تومر ایشانرا کفر است و اینکه انکار کردی سب مرا با ابراهیم و اسمعيل و قرابت مرا با تجمل و حق مرا و سلطنت و امامت مرا تو همیشه منکر بودی و هیچوقت بدل ایمان نیاوردی و همچنان ما اهل بیت

ص: 51

هیچگاه کافریرا دوست نداریم و مومنی را مبغض نشویم و ابراهیم را منکر شدی و حال اینکه خداوند می فرماید او را کتاب و حکمت و سلطنت بزرگی دادم و انکار کردی که آن سلطنت بر ما فرود آمد با اینکه خداوند میفرماید پیغمبر اولی بتصرف است در مؤمنين از نفوس ایشان و اولوا الأرحام بعضی از بعضی اولايند لاجرم از پس پیغمبر مائیم اولی بتصرف و اینکه انکار امامت عمل نمودی و او را بیرون رسالت صاحب سلطنتی ندانستی واجب میکند که انبیا را بجمله منکر باشی لكن ما تم را رسوا میدانیم و بنبوت و امامت نیز باور داریم همانا زبان تو گواهی میدهد که بدل ایمان نداری و قلب تو مفاد آیات مبارکه است که مریض حقد و حسد است و ما از پیش حقد و حسد و مخاصمت و معاندت ترا دانسته ایم و اینکه انکار کردی قرابت مرا وحق مرا همانا خداوند حق ما را و سهم ما را در قرآن مجید با خویش و پیغمبر خویش هم بخش فرموده آنجا که میفرماید:

واعلَمُوا أنَّما غَنِمتُم مّن شَيءٍ فَإِنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ لِذِي اَلْقُرْبَيِّ (1).

و بیرون ماذی القربی نتوان یافت لاجرم سهم ما با خدا و رسول در يك جريده افتاد و خداوند سهم ترا ساقط ساخت و اینکه امامت و سلطنت مرا بر خويشتن سر فرو نمیداری مگر در قرآن مجید معاینه نکردی که خداوند آل ابراهیم را بر عالمين فضیلت داده و فرموده :

اصطفيناهم على العالمين .

اکنون بگوی تا چه می بینی تو از عالمین نیستی یا من از آل ابراهیم نیستم اگر مرااز آل ابراهيم نخوانی هم محمد را انکار کرده باشی چه بفرموده او ما از اوئيم و او از ماست اگر توانی ابراهیم و اسمعیل و محمد و آل محمد را از هم دور انداخت توانی و تراخي روا نباشد بنمای تا چه خواهی کرد

ص: 52

طريق سؤال و جواب سپرم و حديث با طناب کنم اگر لابد بایدت شرح کرد باکی نیست مرا اصل از جماعت حکم است که محتدی شریف دارند و مادر من از قبیله سلول است و ما را با طایفه عك خویشاوندی و پیوندیست. هشام گفت بخدای میباید گریخت ازین نکوهیده نژاد و نسب و نا زیبا پیوند و حسب که تراست و چه شکرها که مر آن بنده را واجب میافتد که ازینگونه نژاد و نسب ندارد و شیخ گفت مرا شگفتی می آید که با چنین صورتی ناخوش سیرتی ناخوشتر داری بگوی تا این قبایل را که از معایب معر او مبرایند با کدام حجت تقريع و تشنیع کنی و اگر خویشتن نژادی بلندتر داری بگوی تا بدانیم هشام گفت نژاد من از آفتاب روشنتر است من مردی از قریشم شیخ گفت قبیله قریش عددی کثیرند و در آن قبيله بسیار کس از اشراف و بزرگاند و مردم پست پایه و فرو مایه نیز فراوان دارند بگوی تا از کدام بطنی و در شمار کدام قومي هشام گفت من از بنی امیه نژاد دارم که هیچکس از جهانیان انباز ایشان نتواند بود و هیچ آفريده در از فرمان ایشان بیرون نتواند کرد و ابن حسب و نسبی است که از کمال شکر و شرافت آلوده آرزوی هیچ افزون طلبی نگشته است شیح چون این کلمات بشنید بخندید و گفت يا أخا أميه آزرم نگاه نداشتی و از ذکر این حسب و نسب دریغ نخوردی زهی خوار مایه خاندان و ذلیل و زبون دودمان دست فرسود ننگی وعار پایمال اوار و ادبار مگر ندانی بنی امیه در جاهلیت همه ربا خوردند و با مصطفی مبارزت و مقاتلت کردند و همواره در محاربت هزیمت شدند و ببد دلی و نامردی سمر گشتند و گاهی که از بیم شمشیر مسلمانی گرفتند با مصطفی طریق نفاق سپردند و با اهل بیت طهارت آغاز خصومت کردند نیست و نایاب جماعتی که عار را فخار داند و ننگ را مباهات خوانند ، مگر معويه و پسرش از شما نیست که با علی مرتضی که وصی مصطفی است از در حقد و حسد خصومت آغازید و تمتال داد ، مگر عتبة بن ابی معیط از شما نیست که رسول خدای او را از قریش نفی کرد و از پیش براند و شما او را بخویش خواندید و به صاهرت خویش بر کشیدید

ص: 54

و از پیوند چنین جهودی شاد بودید تا گاهی که علی مرتضی او را دستخوش شمشیر ساخت و جان پلیدش را بروی در آتش انداخت مگر ولید بن عقبه از شما نیست که در امارت کوفه شراب خورد و نماز صبح را چهار رکعت گذاشت و گفت امروز سری پرشور و خاطری مسرور دارم اگر بخواهید چندر کعت دیگر بگذارم چون کردار او در مدينه تقرير بافت امير المؤمنين على علیه السلام بر گردن عثمان حمل کرد تا او را برهنه کردند و حد شرابخواره بزدند ، مگر حكم بن العاص از شما نیست که رسول خدا او را و پسرش مروانرا از مدینه بر حمل یکشتر اخراج فرمود، وعبدالملك بن مروان نیز از شماست که احکام شریعت را از پس پشت انداخت و فرمان خداور سول را دیگر گون ساخت و بدکاران وخمر خوارانرا از خاصگان خویش شمرد حجاج بن یوسف ثقفی که بخبث طبیعت و سوء سريرت اندر جهان انباز نداشت دست ظلم و جور اورا بر يکنيمه جهان فراز کرد و پسران عبدالملك چون سلیمان و هشام ووليد و یزید که امیرالمؤمنین علی علیه السلام از پیش ایشان را با كباش اربعه خبر داد همه مرتد گشتند و کافر شدند از خدا و رسول نترسیدند و از سیاه و سفید شرم نکردند بر خانه خدا منجنيقها بستند و سنگباران کردند و فرزندان علی را بکشتند و عترت رسول را اسیر بردند و همچنان از زنان شما یکی هند جگر خواره است که زنانرا در مصافگاه بانشاد اشعار تغنی می آموخت و بضرب دف وصفق كف فرمان میکرد و در قتل حمزه سید الشهداء با و حشی همساز و هراز گشت و بفرمود او را مثله کردند و جگر او را بر آورد ، مگر نشنیده که علماء متفق اند که شجره ملعونه که خداوند در قرآن یاد فرموده بنی امیه اند خاك بر فرق شما چه فرو مایه مردمی که شما بوده اید اول شما زشت و زبون وأوسط شما مكروه و ملعون و شریف شما خوار مایه و دون آخر شما ناکی و مابون(1)

ص: 55

ننگ بادت که از این پس از چنین حسب و نسب ياد کنی و این شعر نیز قرائت کرد :

الا فخذها يا أخا اميه *** تكون منها ابدا بكيه

لا تعجرن بعدها عليه *** ما ترکت قبل لكم سميه

هشام را از اصفای اینکلمات هوش بیگانه شد و خرد خیره گشت و سر بسدر ود و ار افتاد و از همه سپاه غلامی که رفيع نام داشت با وی همراه بود و اینکلمات میشنید هشام روی با او کرد و گفت هیچ نگریستی که امروز ازین پیر کافردل بی آزرم بر من چه آمد هیچ از آن سخنا که گفت یاد میداری و میتوانی باز گفت رفیع عرض کرد که یا امیرالمومنین چون از نخست بیرون ادب سخن کرد من چنان غضب کردم که گفتی دیوانه گشتم و اگر از امیرالمومنین اجازت بود او را کشتم یکحرف از آنجمله فرا خاطر ندارم هشام گفت اگر حرفي در خاطرت تقریر یافته هم با هیچکس باز مگوی .

از رفيع حديث کرده اند که گفت من دانستم هشام مرا آزمون میکند تا اگر از آنجمله چیزی در خاطر من مكنون باشد گردن مرا بزندلاجرم خویشتنرا مدهوش باز نمودم و حال اینکه یک حرف فراموش نکردم بالجمله هشام قتل آن شیخ با تصمیم عزم داد و باز لشکر شتافت و گروهیرا مامور داشت تا آن پیرمرد را ماخوذ دارند و از آنسوی آشیخ مردی کار افتاده و دانشور بود و دانسته بود که این سخنها باهشام میگوید در زمان از میان کاروانیان راه بگردانید و از دیگر سوی خویشتن را بكوفه رسانید و پوشیده. همی داشت چنانکه سواران هشام ازينسوی بدانسوی بتاختند وراه و بیراه در نوردیدند نشان او ندیدند و این اندوه مشام را چندانکه زنده بود رنجه میداشت .

عثمان بودند در حصار شدند و در فرو بستندو کشتی چند که داشتند در مزدخویش فراهم آوردند امير المومنین چند کس از ایشانرا طلب فرمود و گفت بر آب فرات قنطره باید بست تا این سپاه آبرا عبره کنند و بجانب شام روند عرض کردند ما آن آلات و ادوات نداریم که بتوانیم بر این آب پل بست امير المؤمنين فرمود اگر شما بر فرات پل نخواهید بست باکی نیست ما از جسر منبج عبور خواهیم داد این بگفت و بر نشست و سپاه برنستند و لختی راه پیمودند اشتر نخعی عنان باز پس داشت چون امیر المؤمنين اندك دور افتاد روی با مردم رقه کرد و گفت سوگند با خداي اگر بر این آب پل نبندید و امیر المومنین را در نگذرانید شما را با تیغ در گذرانم و اموال شما را عرضه نهب وغارت بدارم و شهر شما را با خاك پست کنم مردم رقه لختی در روی یکدیگر نگاه کردند و گفتند اشتر آن کس نیست که وفا بعهد نکند و سوگند خویش بپای نبرد واز قفاي امير المومنین به تعجيل وتقريب برفتند و عرض کردند باز شو تا پل بر بندیم و شما را بسعادت در گذرانیم.

امیرالمومنین باز شد و مردم رفه بی توانی بر آب جسر بیستند تا لشگریان اموال و اثقال در گذرانیدند على علیه السلام اشتر نخعی را بفرمود تا با سه هزار تن مرد سپاهی ساقه لشگر گرفت و برود تا سپاه بتمامت در گذشت و مردم خویش را نیز در گذرانید و آخر کس اشتر بود که آب را عبره کرد گویند آنگاه که لشگر بر جسر میگذشتند و یکدیگر را کوس میزدند واقتحام و ازدحام میگرفتند عبدالرحمن بن ابی الحصن را کلاه از سر در افتاد و از اسب بزیر آمد و بر گرفت و بر سر نهاد عبدالله بن الحجاج را نیز کلاه در افتاد او نیز پیاده شد و بر گرفت پس روی با عبدالرحمن کرد و گفت اگر سخن آنان که زجر طير کنند بصدق است و چنانکه ایشان گمان کنند استوار توان داشت زود باشد که ما هر دو تن قتال دهيم ومقتول گردیم عبدالرحمن گفت من هیچ چیز را چنان دوست ندارم که شهادت را و این هردو در صفین شهید شدند .

ص: 57

بالجمله چون بر حسب امر اميرالمومنين زياد بن نضر و شریح بن هانی با دوازده هزار کس بر مقدمه همی رفتند و گاهی که از کوفه بیرون شدند بر کنار فرات از جانب برطی مسافت کردند تا باراضي عانات رسیدند اینوقت شنیدند که علی علیه السلام بر راه جزیره طی طریق میفرماید و معويه با لشگر شام باستقبال جنگی علی از دمشق بیرون شده با خود اندیشیدند که این رأی نیست که ما با قلت عدد لشگر شام را ملاقات کنیم و آنگاه میان ما و امير المومنین بحر واسطه باشد که ما استمداد نتوانیم کرد و کس ما را فریاد نتواند داد پس راه بگردانیدند و خواستند از عانات آب را عبره کنند مردم عانات در حصار شدند و در فرو بستند و کشتی ها در جوار خویشتن داشتند لاجرم زیاد و شریح طریق مراجعت گرفته از هیت عبور دادند و در دیهی نزديك بقرقيسيا با لشگر گاه پیوسته شدند على علیه السلام فرمود مقدمه ما از قفای ما میرسد زیاد و شريح عصیان مردم عانات و عزیمت معويه و حزم خویشتن را از ملاقات لشگر کثیر باز نمودند على عذر ایشان را بپذيرفت و ایشان ملازمت رکاب داشتند تا اینوقت که امیر المومنین آب فراتر عبره کرد دیگر باره فرمان داد تا زیاد و شريح با همان لشکر که ایشان را بود بمنقلای سپا، روان شدند و از آن سوی معويه ابو الاعور سلمی را با سپاهی گران بمقدمه بیرون فرستاد و این هردو لشگر در ارض سور الروم یکدیگر را دیدار کردند زیاد و شريح ابو الاعور و سپاه اورا بمتابعت علي علیه السلام دعوت کردند و ایشان سر بر تافتند لاجرم صورت حال را مکتوب کرده بصحبت حارث بن جمهان انجع فى بحضرت امیر المومنین روان داشتند چون على علیه السلام مكتوب ایشان را معاینه کرد مالك الاشتر را طلب داشت .

فَقَالَ يَا مَالِ إِنَّ زِيَاداً وَشُرَيحاً أرسَلا إلى يُعلِماني أَنَّهُمَا لَقِيَا أَبَا الْأَعْوَرِ اَلسُّلَمِيَّ فِي جُنْدِي مِنْ أَهْلِ اَلشَّامِ بِسُورِ اَلرُّومِ فَنَبَّأَنِيَ اَلرَّسُولُ أَنَّهُ

ص: 58

تَرْكِهِمْ مُتَوَاقِفِينَ فَالنَّجَا إِلَى أَصْحَابِكَ النَّجا فَإِذَا أَتَيْتَهُمْ فَأَنْتَ أَمِيرٌ عَلَيْهِمْ وَ إِيَّاكَ أَنْ تُبد أَلْقَوْم بِقِتَالٍ إِلاَّ أَنْ يَبْدَؤُك حَتَّى تَلْقَاهُمْ و تَسْتَمِعَ مِنهُم ولا يَجْرِمَنَّكَ شَنَئَانُهُمْ عَلَى قِتَالِهِم قَبْلَ دُعائِهِم وَالإعذارِ إِلَيْهِم مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ واجْعَلْ علَى مَيْمَنَتِكَ زِيَاداً وَ عَلَى مَيْسَرَتِكَ شُرَيْحاً وَقَفَ بَيْنَ أَصْحَابِك وَسَطاً ولا تَدْنُ مِنْهُمْ وَ مَنْ يُرِيدُ أن يُنْشِبَ الْحَرْبَ ولا تَبَاعِدْ مِنْهُمْ تَباعُدَ مَن يَهَابُ اَلْبَأْسَ حَتَّى أقْدَمَ إِلَيْكَ فَإنِّي حَثِيثُ السَّيْرِ إليك إنشاء اللّه .

فرمود يا مالك همانا زياد و شریح بسوی من رسول فرستاده اند و مکشوف داشته اند که ابوالاعور سلمی را با جماعتی از سپاه شام در سود روم ملاقات نموده اند و اکنون در جای خویش سکون دارند و انتظار فرمان میبرند هم باید بجانب ایشان کوچ دهی و بر ایشان امير باشی لكن بپرهيز از اینکه ابتدا بقتال کنی مگر وقتی که واجب گردد و دشمن به بارزت مبادرت نماید همی بباش تا من برسم وچند که توانی آهنگ قتال مکن و کیفر خصمی ایشان را بر مياغال از آن پیش که کرة بعد كرة آن جماعت را بطریق هدایت دلالت کنی زیاد را بجانب میمنه باز دارد و شریح را بر ميسره بگمار و خود در قلب لشگر میباش و چندان با سپاه دشمن نزديك مشو که ناچار آتش درب افروخته گردد وچندان دور مشو که گمان کنند بيمناك شده و ازحرگاه کناری گرفتی تا من انشاءالله در میرسم. چون در خطاب با اشتر نخعی از اینکلمات بپرداخت بصحبت حارث بن جمهان الجعفی پاسخ نامه زياد بن نضر و شریح بن هانی را بدینگونه رقم فرمود :

أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي قَدْ أَمَرْتُ عَلَيْكُمَا مَالِكاً فَاسْمَعَا لَهُ وأطيعا أمرَهُ فَإنَّهُ

ص: 59

مِمَّنْ لا يَخَافُ رَهَقُهُ ولاسْقَاطَهُ ولا بُطُوءَ هُ عَمَّا اَلْإِسْرَاعُ إِلَيْهِ أحزم ولاَ الإِسْرَاعُ إِلَى مَا أَلْبَطُوهُ عَنْهُ أَمْثَلُ وقَدْ أَمَرْتُهُ بِمِثْلِ الَّذِي أَمَرْتُكُمَا أَنْ لاَ تَبْدَؤُا اَلْقَوْمَ بِقِتَالٍ حَتَّى ننقاهُمْ فَنَدْعُوَهُمْ وَ نُعْذِرَ إِلَيْهِم

میفرماید ای زیاد بن نضر وای شریح بن هانی بدانید که من اشتر نخعی را بر شما امارت دادم سخن اورا گوش دارید و امر او را اطاعت کنید و دانسته باشید که اشتر آنکس نیست که ساحتش آلایش سفاهتی دیده باشد یا در کارها او رالغزشی و زلتی رسیده باشد آنجا که عجلت باید کندی نکند و آنجا که توانی رو است شتابزدگی تجوید و من او را چنانکه شما را امر فرمودم که ابتدا بجنگ نکند تا گاهی که من آنجماعت را دیدار کنم و براه راست دعوت فرمایم. این مکتوب دا حارث بن جمهان بگرفت و روان گشت و اشتر نخعی نیز بر حسب فرمان با سه هزار کس رهسپار گشت و طی مسافت کرده بلشکرگاه زیاد و شریح پیوست و کار سپاه را بنظام کرد لکن دست از جنگی کشیده بداشت .

اما از آنسوی چون معويه شنید که امیر المؤمنين على علیه السلام در رقه جسر بر فرات بست و سپاه را عبور داد و اینک با لشکر جرار بکردارسيل بنيان کن در میرسد بفرمود تا منادی کردند و لشکرها را فراهم آوردند پس بر منبر بر آمد و ندا در داد که ایها الناس آسوده مباشید تن آسان نغنوید که شیری جان شکار و اژدهائی تن او با(1) در کمین دارید اگر نمی شناسید بگویم کیست آن ابو الحسن علی ابو طالب است که روز جنگ اژدها از چنگش رها نشود و شیر دلير را با بند تازیانه

ص: 60

اسير کند اینک با لشکری انبوه از ابطال عراق و رجال حجاز و مردان مهاجر و انصار و جنگجویان بصره و کوفه و رزم آوران عبدالقيس و حمير و طی و دیگر قبایل با هنگی جنگی شما میرسند همگان جنگی دیده و رزم آزموده و شجاع و دلیرند و در رکاب سپهسالاری چون علی می آیند و چشم در جان و مال شما دارند و بدانید که هیچ دقیقه از صبر و ثبات فرو نخواهند گذاشت و هیچ مرحله از شجاعت و شهامت را دست باز نخواهند داد اگرشما را غیرت و حمیتی است و در نگاهداشت زن و فرزند و حفظ جان و مال جدی و جنبشی است از نخست باید ترك جان گوئید و دل بر مرگی بندید همانا در تنگنای میدان و دارو بردمردان دست آن برد که پای صبر و ثبات استوار کند و نعره شیران جنگی را ترانه چغانه(1)و چنگی شمار دوزخم سیف و سنانرا مساس خز و پرنیان پندارد بگوئید تا چه در دل دارید و رأی چیست .

نخستین مروان حکم سر بر داشت و گفت یا معویه سوگند با خدای آنروز که عثمانرا بکشتند فراخای جهان در چشم من تنگنای زندان گشت و آنروز که در جنگ جمل على ابوطالب بر ما چیره و غالب شد زندگانی اینجهان بر من ناهموار افتاد من از آنرور دل از جان بر گرفتم و بسی بر دم شمشیر رفتم باشد که بزخمی گران جان بدهم و ازین اندوه سنگین بر هم همانا روز من باقی بود من چند که بر روی اجل رفتم او پای باز پس گذاشت هم اکنون سوگند با خدای که عزیمت درست کرده ام که چون در میدان جنگ علي ابوطالب را دیدار کنم بی توانی حمله گران افکنم و بر روی او در آیم و بخروشم و بکوشم چند که کشته شوم و ازین غم اندوزجهان دل فارغ کنم .

ص: 61

و از پس او ذوالکلاع الحمیری بر خاست و گفت ایمعویه گمان مکن که مادرینجنگ رضای ترا امضا میداریم و در راه تو کشته می شویم و اگر نه می کشیم الاوالله ما خون آنخليفه مظلوم را میجوئیم که بیموجبی او را زار بکشتند و خوار بگذاشتند و ما هرگز از پای ننشینیم تا خون او نجوئیم و کشندگان او را نکشیم و هیچگاه از چنین امری شنیع چشم نپوشیم و دیگر آنکه على ابو طالب با این لشکرگران بقصد جان ما و مال ما میرسد واجب میکند که در حفظ و حراست جان و مال خود غایت جد و جهد مبذول داریم و سعی مشکور معمول فرمائیم و پای بیگانه را از مملکت خویش بزنیم و دست دشمن را از تعرض مال وتطاول اهل و عيال قطع کنیم و تو ای معويه نیز پای بر جای باش ودل قوی دار چون لشگر ها روی در روی شوند ويله کنیم و حمله افكنيم و صفها بر دریم و لشگر ها درهم شکنیم .

این سخنان معويه را دلخوش ساخت و سخت شاددل شد و ابو الاعور السلمی را ابلاغ کرد که اگر توانی فرصتی بدست کن و لشگر علی را زیانی برسان چه اگر مقدمه سپاه شکسته شود تمامت آن سپاه دل شکسته شوند و از آن سوی اشتر برحسب حكم امير المؤمنين على علیه السلام در برابر لشگر ابو الاعور پای برجای بود و دست از جنگی کشیده میداشت .

در شریعت شهامت از جنگ مردان و گرمكاه(1) میدان کناری گرفتن اجازت نیست روز مناجزت و بازار مبارزت است بیا و بیار تاچه داری سنان گفت يامالك اورا بمبارزت خویش بخوانم یا بسوی تو دعوت کنم اشتر گفت ای برادرزاده او را بمبارزت من دعوت کن آیا اگر تو را بمبارزت او فرمان کنم فرمان پذیر شوی عرض کرد سوگند با خدای اگر فرمان کنی بر انبوه لشگر حمله می افکنم و صفوف سپاه را تا بقلب پاك میزنم و شمشیر خویش را بر وی فرود می آورم اشتر گفت يا ابن اخي اطال الله بقاك خداوندترازنده بدارد سوگند با خدای که مهر وحفاوت من در تو بزيادت گشت لکن ای برادر زاده ابوالاعور مردی کار افتاده و سالخورده است جز از اشراف و اعیان قرن وهم آورد نگیرد بحمدالله تو از اشراف و اعیانی لكن اندك روز گار و جوانی و او با حديث السن و کمسال مبارزت نکند برو و او را بمبارزت من دعوت کن.

لاجرم سنان اسب بر جهاند و بنشیب تل آمد و ندا در داد که مرا امان دهید از جانب اشتر رسول می آیم چون امان يافت بنزديك ابوالاعور شتافت و گفت مالك اشتر ترا بمبارزت خویش می خواند ترا در خاطر چه می آید بگوی تا باز شوم و باز گویم ابو الاعور از پاسخ زمانی در از توانی جست و در پشت و روی اینکار نظر میکرد و اندیشه می پخت پس سر بر آورد و گفت اشتر را سوه رای و خفت خرد آن بس است که محاسن عثمان بن عفانرا بقبایح باز نمود و حقوق او را در اسلام نابود ساخت و جهال را بقتل أو تحريض کرد و برای او در رفت و آن خليفة مظلوم را بی موجی شهید ساخن من با اینچنین کس بمبارزت بیرون نشوم و اورا قرن خود نشمارم و سئوال او را جواب نگویم سنان گفت کلمه چند بگفتی پاسخ آنرا

ص: 64

گوش دار ابو الاعور گفت پاسخ ترا نیز نخواهم شنید بی توانی باز شو و نزدیکان او بانگ بر سنان زدند که چندین گرانی مکن و راه خویش پیش دار ناچار سنان طریق مراجعت گرفت و بنزد اشتر آمد و صورت دان را بعرض رسانید اشتر گفت ابوالاعور بر جان خویش بترسید و حفظ نفس را این کلمات گزافه بهم در بافت اگر جلادت کردی و بر من در آمدی جان بسلامت نبردی پس بفرمود تا لشکر انبوه حمله کنند و صفوف دشمنرا از هم جدا افکنند بانگ دار و برد بر آمد و جهان از گرد قیر گون شد سپاه در سپاه افتاد و سوار در روی سوار رفت چکاچاك (1)تیغ پرده صماخ را همی چاك زد و فشافاش(2) تیر سویدای قلو برا همی خبر داد آنروز را تا خورشید سر در مغرب کشید از یکدیگر بکشتند و بخاك افكندند شب نیز جنگرا دست باز نداشتند رزم از پس رزم زدند و حمله از پی حمله دادند تا گاهیکه سفیده صبح گریبان شب را چاك زد و خون شفق در دامان افق بریخت اینوفت یکباره نیروی درنگ از لشکر شام برفت ناچار پشت را جنگی دادند و روی برتافتند ابوالاعور همچنان عمان زنان نزديك معويه بشتافت و هزیمیان از قفات او بتکتاز هميرفتند مویه گفت هان ای ابوالاعور بگوی چه دیدی و این قوم را چگونه شناختی گفت این جماعت شیران جنگی آور و دلیران صفدر ندکاری بزرگی پیش آمد آنرا خرد وخوار مایه مگیر و جنگی ایشانرا ساخته تر ازین باید بود و کار بهتر باید ساخت

او بموضع افيح فرود شد و در کنار شریعه فرات لشکرگاه کردندوازينسوی علی علیه السلام نیز با لشکرهای خویش از راه بر سيد معويه از دور این سپاه را دیدارهمی کرد که صف از پس صف و رده از پی رده در میر سید کمانداران حجاز و نیزه داران عراق همه شاکی السلاح بر اسبهای تازی و شتران سرخ موی بر نشسته با دل نوی و عقیدت صافی طی مسافت میکردند معويه چون این بدیدر وی با عمر و بن العاص کرد و گفت اینك ابو الحسن است که با لشکر گران در میرسد شتر سواران

او را نگران باش که جنيبتها(1)از شتر کرده اند و سخت آراسته می آیند عمرو عاص گفت یا معاویه عزیمت درست کن و ساخته کار باش که کاری سخت پیش آمد مگر ندانی کیست این علی ابوطالب است سوگند باخدای که اگر لشکر شام بجمله همدست و هم پشت شوند و بجانب على حمله کنند و او یکتنه باشد هیچ نترسد و نپرسد و با همگان رزم كند وهزیمت نشود معاویه گفت سخن بصدق کردی لكن نباید دل بد کرد و خویشتن را مقهور شمرد و اگر او را مردان جنگی جوی و ابطال کند آور است لشکر ما نیز کم از این نیستند همه مردان مرد و دلاوران جنگ و نبردند .

بالجملة على علیه السلام از راه برسید و اند کی دور از سپاه معويه لشکرگاه کرد و اینوقت دو روز بشهر ذيحجه بمانده بود این هنگام معویه کیدی اندیشید و ابوالاعور را که بر مقدمه سپاه بود با چهل هزار تن مردلشکری بر شریعه فرات بگماشت و فرمان کرد که لشکر علی را راه بشريعه نگذارند و حمل آبرا دفع دهند و بیرون شريعه از دوسوی در کنار فرات زمینرا افرازی بكمال بود و محال مینمود که صد هزار تن مرد سپاهی با اسب وشتر بدستیاری دلوورسن رفع حاجت تواند کرد و مویه با تمامت لشکر ساختگی جنگی همی کرد و او را یکصد و سی هزار تن مردشمشیرزن بود و بر مقدمه این سپاه سفیان بن عمرو را که مکنی بابو الاعور

ص: 66

السلمی است امیر داشت و بسر بن ارطاة العامریرا بر ساقه گماشت و در جنب صفين از جانب قنسرین فرود شد وقبه از قدیم بر افراخت و نشیمن خویش را سریری نصب کرد ولشکرگاه او در میان آب و سپاه عراق حایل گشت گروهی از خدمتکاران سرهنگان عراق از برای آب بآهنگ شریعه بيرون شدند و از آنسوی شر ذمه از لشکر ابو الاعوار در طرد و منع در آمدند لختی سر و مغز یکدیگر را کوفتند و باز جای شدند اينوقت معويه بسوی امیر المومنین علیه السلام کتاب کرد عافانا الله و اياك و این شعر بنگاشت :

مَا أَحْسَنَ اَلْعَدْلَ والإنصافُ مِن عَمِلَ *** وَأقبَحُ الطَّيشِ ثُمَّ اَلنَّقْشُ فِي اَلرَّجُلِ

و هم این بیت بنوشت ،

إربط حِمَارٍ لاَ تَنْزَعُ سَوِيَّتُهُ *** إِذَا يَرُدُّ وَقِيدُ اَلْعِيْرِ مَكْرُوبٌ

لَيْسَتْ تَرَى اَلسِّيدُ زَيْداً فِي نُفُوسِهِمْ *** كَمَا تَرَاهُ بنوكُورٍوَ مَرْهُوبٌ

إِنْ تَسْئَلُو الْحَقَّ يُعْطَى الْحَقُّ سَائِلُهُ *** والدِّرْعُ مُحْقَبَةٌ والسَّيْفُ مَقْرُوبٌ

أو تَأْنَفُونَ فَإِنَّا مَعْشَرٌ أنف *** لاَ تَعْطِمُ اَلضَّيْمَ إِنَّ اَلسَّمَّ مَشْرُوب

اما على علیه السلام لشكر را فرمان کرد که آهنگ قتال مکنید و جنگی را بر مياغالید تا گاهی که بر بصیرت شوید و کارها را ساخته کنید و مصاف شناخنه گردد آنگاه فرمود :

أَيُّهَا اَلنَّاسُ هَذَا مَوْقِفُ مَنْ نَطِفَ فِيهِ نَطِفَ يَوْمَ اَلْقِيمَةِ وَ مَنْ فَلَجَ فِيهِ فَلَجَ يَوْمَ اَلْقِيمَةِ .

هان ایمردمان این موقفی است که هر کس امروز در اییجا آلوده عيب و

ص: 67

ریب گردد فردای قیامت از عیب و ریب ایمن نباشد و هر کس که مظفر و منصور گردد فردای قیامت فوز و فیروزی بیند و رستگار باشد و این شعر را قرائت فرمود :

لَقَدْ أَتَاكُمْ كَاشراً عَن نَا بِهَ ***یُهَّمِطُ اَلنَّاسُ عَلَى اِغْتَرَّا بِهِ

فَلْيَأْتِنَا اَلدَّهْرُ بِمَا أَتَى بِهِ

و این اشعار را بمعويه مكتوب فرمود:

فَإِنَّ لِلْحَرْبِ عُرَاماً شَرَراً *** إِنَّ عَلَيْهَا قَائِداً عَشَنْزَراً

يُنْصِفُ مَنْ أَحْجَرَ أَوْ تَنَمَّرَا *** عَلَى نَوَاحِيهَا مُزَجَ زَمْجَراً

إِذَا وَنِينَ سَاعَةٍ تَغْشْمَرَا

و هم این شعر بنگاشت :

أَلَمْ تَرَ قَوْمِي إِذْ دَعَاهُمْ أَخُوهُمْ *** أجابوا وَإنْ أغْضَبَ عَلَى اَلْقَوْمِ يَغْضَبُوا

هُمْ حَفِظُوا غَيْبِي كَمَا كُنْتَ حَافِظاً *** لِقَوْمَى أُخْرَى مِثْلَهَا إِذْ تُنْبُوا

بَنَوْا اَلْحَرْبَ لَمْ تُقَعْدِبُهُمْ أُمَّهَاتُهُمْ *** وَ آبَائِهِمْ آبَاءٌ صَدَقَ فَأَنْجِبُوا

بالجمله اميرالمومنين على علیه السلام لشکر خویش را از مقاتلت با آنقوم باز میداشت باشد که آنجاعت رشد خویش در یابند و از طریق غوایت بشاهراه هدایت باز آیند واگرنه حجت بر ایشان تمام باشد و اینکلماترا نیز با لشکر خویش از آن پیش که با مردم شام قتال دهد پند و اندرز میکند :

لاَ تُقَاتِلُوهُمْ حَتَّى يَبْدَؤُكُمْ فَإِنَّكُمْ بِحَمْدِ اَللَّهِ عَلَى حُجَّةٍ وَ تَرْكُكُمْ إيَّاهُم حَتَّى يَبْدَؤُكُمْ حُجَّةٌ أُخْرِي لَكُمْ عَلَيْهِمْ فَإِذَا كَانَتِ اَلْهَزِيمَةُ بِإِذْن

ص: 68

اللَّهِ فَلا تَقْتُلُوا مُدْبِراً ولا صَيبُوا مُعذِراً وَ لا تُجْهِزُوا عَلَى جَرِيحٍ وَلا تَهَيِّجُوا النِّسَاءَ بِأَذىً وَ إِنْ شَتَمْنَ أعْرَاضَكُم وبَيْنَ أُمَرَائِكُم فَانَّهُنَّ ضَعِيفَاتُ الْقُوَى والأنفُسِ والعُقولِ إِنْ كُنَّا لَنُؤْمَرُ بِالْكَفِّ عَنهُنَّ وإنَّهُنَّ لَمُشْرِكَاتٌ وَ إِنْ كانَ اَلرَّجُلُ لَيَتَنَاوَلُ الْمَرْءَةَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ بِالْفَهْرِ أَوِ الهِراوَةِ فَيُعَيَّرُ بِها وعَقِبُهُ مِن بَعْدِهِ .

میفرماید آغاز مقاتلت مکنید تا گاهی که دشمن مبادرت نماید چه بحمدالله شما را در کردارخویش حجت تمام است و بذل مبادرت مر ایشانرا حجتی دیگر باشد و از قفای هزیمتی مروید و گریزنده را مکشید و آن مضطريرا که با شما بکشف عورت پناهنده شود زحمت مکنید و با تمام امر هیچ مجروهی بپردازید و رنانرا اگر چند شما راشتم کنند و بزرگان شما را بد گویند معفو دارید چه جان ایشان ضعیف و عقل ایشان عليل است و ما برعایت ایشان ماموریم همانا در جاهلیت اگر مردی زنیرابسنگ و چوب زحمت میکرد اورا از تعمیر و سرزنش دست باز نمیداشتند و هم از پس او نکوهش میکردند .

امیر المومنین هنگام ملاقات مقاتل و محارب این کلمات قرائت میفرمود :

اللَّهُمَّ إِلَيكَ أَفضَتِ القُلوبُ وَمَدَّتِ الْأَعْنَاقُ وَ شَخَصَتِ الأَبْصَارُ وَنُقِلَتِ الأقدامُ وَ أُنْضِيَتِ الأَبْدَانُ أللَّهُمَّ قَدْ صَرَّحَ مَكْنُونُ الشَّنَئانِ وَجاشَتْ مَراجِلُ الأضعانِ اَللَّهُمَّ إِنّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنا وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنا وَ تَشَتُّتَ أَهوائِنا رَبَّنا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَينَ قَومِنا بِالحَقِّ وَأنتَ حَيرُ الفاتِحينَ.

ص: 69

و بدینکامات لشکریانرا بقانون حرب آموزگاری فرمود :

لا تَشْتَدُّنَّ عَلَيْكُم فَرَّةٌ بَعْدَهَا كَرَّةٌ ولا جَولَةٌ بَعْدَها حَمْلَةٌ وَأَعْطُوا السُّيوفَ حُقوقَها وَ وَطِّنُوا لاجُوبِ مَصَارِعِهَا وَازْمَرُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى الطَّعْنِ الأَنْعَى والضَّرْبِ الطُّلَخْفِيُّ وَ أَمِيتُوا الأَضْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطَرُّ لِلْفَشَلِ والَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَءَ النَّسَمَةَ مَا أَسْلَمُوا وَلَكِنِ اسْتَسْلَمُوا وَ أَسَرُّوا الْكُفْرَ فَلَمَّا وَجَدُوا أَعْوَاناً عَلَيْهِ أَظْهَرُوهُ

میفرماید بر خویشتن دشوار میگیرید از پس آنکه فری کرده باشید کری کنید و باز جنگ شوید یا بموجب وقت از پیش روی هم آورد لختی باز پس شده باشید دیگر باره حمله افکنید و در کار محاربت پای برجای باشید و حق شمشیرهای بر آنرا بگذارید و بحکم تیغ پهلوی هم آورد آنرا در مصارع أيشان جای دهید و خویشتنرا بر طعن و ضرب سیف و سنان بگمارید و طعنهای قوی و ضربهای شدید بر تواتر کنید و دم در نیارید و بانگ در مدهید که دم در بستن نیکتر ترس و بیم را دفع می دهد و خصم را در هول وهرب افکند سوگند با خدای که دانها را در زمین بشکافت و مردمان را بیافرید که معويه و عمرو عاص و مروان حکم هیچگاه مسلمانی نگرفتند بلکه از بیم شمشیر گردن نهادند و تسلیم شدند و کار خویش را مخفی بداشتند گاهی که اعوان و انصار بدست کردند کفر خویش را آشکار نمودند و در اینكلمات على علیه السلام تصریح میفرماید که مویه کافر است و هیچوقت ایمان نیاورده و مقاتلت با او و اصحاب او جهاد با کافران است .

رفت درین مصراع «ليست ترى السيد زيدا في نفوسهم ، اشارت بزيد الخيل داشت چنان صواب نمود که شر ذمه از احوال زيد الخيل ياد کرده اید و ما اسلام اورا اندر مدينه در کتاب رسول خدای نگاشتیم و نژاد او را در کتاب اصحاب رسول خدا باز نمودیم بالجمله هوزیدبن مهلهل بن زید بن منهب بن عبد بن قضاب بن المختلس بن ثور بن كنانة بن مالك بن مائل بن نبهان بن عمرو بن الغوث بن جلهمة الطائی المحابی کنیت او ابو مکنلف است از فرسان و شجعان عرب بشمار میرود و مردی طويل و جسیم بود گویند چون بر اسبهای دراز بالا بر می نشست هر دو پای او بر زمین میآمد در سال نهم هجری با پانزده سوار از مردم طی بحضرت رسول آمد پس روا حل خود را بر باب مسجد عقال کرده بدرون شدند و راه نزديك كردند تا آنجا که اصغای صوت رسول خدای میفرمودند رسول خدای در ایشان نگریست و فرمود من از برای شما از آن أصنام و اوثان که پرستش میکنید نیکو ترم آنگاه دسته زيد الخيل را که قاید آن جماعت بود بگرفت و فرمود چه نام داری عرض کرد نام من زید الخيل است و کلمه بگفت فرمود نام تو زيد الخير باشد و بیرون تو در جاهلیت هیچکس را از برای من صفت نکرده اند که چون او را دیدار کردم از آنچه صفت کردند فروتر نباشد لكن ترا از آنچه صفت کرده اند افزون آمدی آنگاه او را از پاره اراضي فيد اقطاع و سیور غال کرد و ایشان را اجازت داد تا مراجعت کنند و از پس ایشان فرمود چون زید از مدينه بیرون شود و در اراضی نجد بر لب آب فرده فرا رسد وداع جهان گوید :

إِنَّهُ لَنِعْمَ اَلْفَتَى إِنْ لَمْ تُدْرِكُهُ اَمُّ كَلْدَةَ بَنِي اَلْحَمْيِّ.

یعنی زید الخيل خوب مردی است اگر مرگی او را در نیابد بالجمله زید الخيل باز شتافت و چون بلب آب فرده رسید او را تب بگرفت و بمرد و گاهی که احساس مرگی کرد این شعر گفت:

امرتحل قومی المشارق غدوة *** و اترك في بيت بفردة ملحد

ص: 71

سقى الله ما بين العقيق فطاية *** فبرقة ارمام فما حول منشد

هنا لك اني لو مرضت لعادني *** عوائد من لم يبر منهن مجهد

فليت اللواتي عدتي لم يعدننی *** و ليت اللواتي غبن عني شهدی

هنا لك اني لو سقمت لعادنی *** اوانس یکحلن العيون باثمد

او انس تشفين السقيم ملاحة *** وحسن حديث الجمان الميد د

فلله قوم لم افارقهم قلي *** کرام ذوو عز و مجد و سودد

بالجمله چون زید الخيل درگذشت قبيصة بن الأسود از پس یکسال راحله و رحل او را که کتاب رسول خدا که منشور اقطاع و سيور عال وی بود اندر آن رحل جای داشت بجانب ضجيع زيد الخيل گسیل داشت آنزن چون زید را بر راحله ندید به مود تا آتشی کردند و آن شتر را با بار بجمله بسوخت و زید را دو پسر بود یکی مکذف و آندیگر حریث و این هردو مسلمانی گرفتند و در مقاتلت اهل رده در زمان ابوبکر ملازمت خدمت خالد بن الوليد داشتند .

در خبر است که بحير بن زهير بن ابی سلمی با چند تن از غلامان راه بیابان پیش داشت تا از نباتات ارض چیزی بدست کنند غلامان او را يك تنه بجای گذاشتند و بگذشتند اینوقت از قضا زيد الخيل را بدو عبور افتاد و بحير را يكتنه و بی پرستار دید پس او را بر گرفت و بی آنکه طمع اسر وحبس او بندد اورا بر ناقه سوار کرده و بنزديك پدرش زهیر گسیل داشت زهير خواست تا بپاداش این نیکو خدمتی هدیه بنزديك زيد انفان دارد برادر بحیر کعب بن زهير را اسبی در از بالا و درشت استخوان بود زهیر با خود اندیشید که زيد الخيل بهر اسبی بر نشست سر انگشتان پای او را نیز خراش همی کرد صواب آنست که اسب کعب را بدو فرستم باشد که در خور اندام او باشد و اسب کعب را بدو فرستاد اینوقت کعب حاضر نبود چون بیامد و این خبر را بدانست گفت ای پدر مگر خواستی تا زید قوی گردد و بر غبيلة غطفان غلبه جوید زهیر گفت ای پسرك انك ناقه من مضبوط کن و بهای اسب را نیز مأخوذ دار و چندین سخن مکن کعب تا در میان قبیله زيد

ص: 72

رهط بني ملقط فتنه افكند شعری چند بگفت این بیت از آنجمله است :

لقد نال زيد الخيل مال ابیکم *** فاصبح زيد بعد فقر قد اغتني

اینوقت بني ملقط اسبی همانند اسب کعب بدو فرستادند و کعب رازنی از قبيلة غطفان در سرای بود و نژادی بزرگی داشت با کعب گفت آزرم پدر نگاه نداشتی و مکانت و منزلت او را نگران نشدی ودر چیزی که او ببخشید چندین سخن کردی کعب گفت همانا از اندوه شتر خویش که من از برای دو تن مهمان خود نحر کردم دست آویز ملامت بدست کردی خاموش باش که بجای آن شتر ترا دو سر شتر مبذول دارم و این شعر بگفت :

الا بکرت عرسی بلیل تلومني *** و اقرب باحلام النساء الى الردی

در میان کعب بن زهير و زيد الخيل اشعار فراوان به جا نفان یافت و هم در پاسخ آن شعر کعب که بنام زید کرده بود زيد الخيل گوید :

افي كل عام ماثم تجمعونه***على مجمر عود بطيئا و ما رضا

تجدون خمسا بعد خمس كانما *** على فاجع من خير قومكم نعی

يحضض جبار على ورهطه *** وما صرمتى منكم الاول من ستی

وترعى باذناب الشعاب ودونها *** رجال يصدون الظلوم عن الهدی

ویر کب يوم الروع فيها فوارس *** يسيرون في طعن الأباهر و الكلا

تقول اری زیدأ وقد كان معسرا *** اراه لعمرى قد تمول و اغتنی

و ذاك عطاء الله من كل غارة *** مشمرة يوما اذا قلص الخصي

فلولا زهير أن اكدر نعمة *** لقد رعت كعبا ما بقيت ومابقی

و نیز وقتی چنان افتاد که زيد الخيل حطيئه شاعر را که شرح حالش عنقریب مرقوم میشود با سیری بگرفت و این اشعار انشاد کرد:

اقوم لعبدي جرول اذ اسرته *** اثبني و لايغررك انك شاعر

انا الفارس الحامي الحقيقة والذي *** له المكرمات و النهي و الماثر

ولكنني أغشي الحتوف بمنصلی *** مجاهرة أن الكريم مجاهر

ص: 73

و اروی سنانی من دماء غزيرة *** على أهلها أذلا تراعي الا و اصر

مکشوف باد که ابن عبدالبر در کتاب استيعاب وفات زيد الخيل را دیگر گونه رقم کرده همیگوید که او در خلافت عمر بن الخطاب وداع جهان گفت و گاهی که ابوبکر با اهل رده طریق فتال میں سپرد این شعر بگفت و بابو بکر فرستاد:

امام اما تخشين بعد ابی نصر *** فقد قام بالامر الجلي ابو بكر

نجی رسول الله في الغار وحده *** و صاحبة الصديق في معظم الأمر

و هم این شعر او گوید :

علينا دروع من تراث محرق *** اقمنا لها عند الحروب الذخايرا

لعمرک كما اخشى التصعلك مابقى *** على الأرض قیسی بسوق الاباعرا

و این شعر را برسول خد صلی الله علیه و آله خطاب میکند، و میگوید :

یا ایها الرجل المبعوث من مضر *** اسمع الي فان القول مقبول

هل ينجيني من النار التي وعدت *** الیوم من يوم القيمة تكبير و تهليل

و زيد الخيل آنگاه که غارت بر طوایف بني عامر برد وجماعتی را اسیر گرفت این شعر انشاد كرد :

بني عامر هل تعرفون اذا بدا *** ابامکنف فد شد عقد الدواير

بجمع تضل البلق في حجراته *** يرى الا كم منه سجدا للحوافر

وجمع كمثل الليل مرتجز الوعي *** كثير حواشيه سريع البوادر

أذالموت بالموت ارتدي قدمواله *** عزائم صبر من كرام المصابر

ابت عادتی للوردان يكره القنا *** و حاجة رمحي في سليم و عامر

اعلقم لاتكفر جوادك بعدما *** نجابك من بين المنايا الحواضر

نگذاشتند شکایت حضرت امیر المومنين آوردند علی علیه السلام عبدالله بن بديل وصعصعة ابن صوحان و شبث بن ربعی را طلب داشت و فرمود از ایدر نزديك معويه شويد و او را بگوئید ما نه این راه دراز در نوردیم تا برسر آب رزم دهیم بلکه از بهر آن آمدیم که در کار دین و امر امامت سخن کنیم و حق از باطل پدید آریم و من فرموده سپاهیان طریق مقاتلت و مبارزت نسپارند تا گاهی که حجت تمام کنم و مکشوف دارم که طریق مصالحت باید گرفت یا بر راه مناطحت رفت تو ای معويه داد ندادی نخستين لشگر فرستادی و ابتدا بجنگی کردی و این احدوثه دیگر است که مردم ما را از شریعه فرات دفع دادی و اگر ما خواستیم توانستیم از آن پیش که لشگر تو در رسد این شریعه را بگرفتیم بگذار تا هردو لشگر آب بر میدارند و رفع حاجت میکنند تا گاهی که حجت بنهایت شود و اگر خواهی آن فتال که از پی کار دیگر بود بر سر آب دهیم تا هر که ظفر جوید آب از بهر وی باشد.

لاجرم این هر سه تن بنزديك معويه شدند و پیغام علی را با او بگذاشتند صومعه گفت یا معويه اگر خواهی و اگر نخواهی ما می آئیم و آب میبریم و اگر حاجت افتد دفع حاجت با شمشیر خواهیم کرد ، شبث بن ربعی گفت ای معويه بگوی تا بدانیم حق تو در این آب چیست که ما را نیست آیا گمان میکنی که ما با این لشگرکشن (1) و مردان شیرشکن برلب آب فرات تشنه جان خواهیم داد لا والله با تیغ آتشبار این آب از شما بازستانیم معويه با مردم خویش گفت پیغام على ابوطالب را شنیدید بنمائید تا رأی چیست ولید بن عقبه گفت ای مدویه این جماعت آنانند که چهل روز آب بر روی عثمان بستند و خوردنی ندادند و در پایان امر او را تشنه بکشتند شما نیز همچنان از ایشان آب باز گیرید تا تشنه بمیرند ، ودیگر

ص: 75

برادر رضاعی عثمان عبدالله بن سعد بن ابی سرح گفت این جماعت را آب مدهید تا ناچار مراجعت کنند و این مراجعت نوعی از هزیمت شمرده شود آنگاه لشگر امیر المومنین را بدعای بد یاد کرد و گفت در آن سرای خداوند ایشان را سیراب نگرداناد، صعصعه گفت خداوند در قیامت کافران و فاسقان را تشنه میگذارد مانند تو و آنکس که خمر میخورد ومست میشود و در مسجد مسلمانان امامت میکند و نماز صبح را در مستی چهار رکعت میگذارد و میگوید امروز نشاطی دارم و اگر بخواهید چند رکعت دیگر بگذارم لختی از اینگونه ولید بن عقبه را صفت کرد حاضران خدمت معويه در خشم شدند و صعصعه را شتم کردند و بد گفتند و خواستند او را بکشند معاویه گفت دست باز دارید او رسول است آنگاه عبدالله بن بديل الخزاعی ابتدا بسخن کرد و گفت این آن کس است که در زمان عمر بن الخطاب اصفهان را بگشود و در زمان عثمان مملکت ری را صافی داشت چنانکه بشرح رفت بالجمله گفت ای معويه آب فراتر از اصحاب رسول و پسرعم پیغمبر باز مگیر وفتنه خوابیده را بر میاشوب و آتش حرب را بر میفروز معويه گفت سخن بدر از مکش جز این نیست که علی ابوطالب کشند گان عثمان را بمن فرستد تا با تیغ کیفر کنم عبدالله گفت يا معاویه تو چنان پندار میکنی که امیر المومنین علی را آندست نیست که لشگر شام را از شریعه فرات دفع دهد . و این شد قرائت کرد :

معوي قد كنت رخو الجنان *** فتعجب حربا يضيق الخناقا

تشيب النواهد قبل المشيت *** مهما تذفها تمر الذواقا

فان يكن الشام قد اصفقت *** عليك ابن هند فان العراقا

اجابت عليا الى دعوة *** تعز الهدی وتذل النفاقا

فنحن فوارس يوم الزبير *** وطلحة اذا بدت الحرب ساقا

ودارت رحاها على قطبها *** ودارت کئوس المنايا دهاقا

خضبنا الرماح وبيض السيوف *** وكان النزال وكان اعتناقا

ص: 76

فانتم صباح غد مثلهم *** فبزل الجمال تبذ الخفاقا

در اینوقت مردی از قبیله بنی سکون که اورا سليل بن عمرو نام بود این شعرها پرداخت و در معويه قرائت کرد :

اسمع اليوم ما يقول السلول *** ان قولی قول له تاویل

امنعوا الماء من صحاب على *** أن تذو قوه و الذليل ذليل

واقتل القوم مثل ماقتل الشيخ *** ظما و القصاص امر جميل

فوحق الذي تساق له *** البدن هدایا لنحرها تأجيل

لو على و صحبه ورد الماء *** لما ذقتموه حتى تقولوا

قد رضينا بما حكمتم علينا *** بعد ذاك الرضا جلاد ثقیل

فامنعوا القوم مائكم ليس *** للقوم بقاء و ان یکن فقليل

مویه سلول را تحسین کرد و گفت رای اینست که وی گويد على ولشكر او را راه بشريعه نباید گذاشت عمرو بن العاص گفت یا معاویه این چیست که میگوئی دست باز دار تا هردو لشکر آب بر میگیرند على ابوطالب آنکس نیست که با این لشکر آراسته و مردان کار افتاده بر لب فرات تشنه بماند و توسیراب باشی مگر نمیدانی آن شجاع مطرق را وصفوف لشکر عراق و حجاز را در رکاب او نظاره نمیکنی مگر این آن على ابوطالب نیست که هنگام خلافت ابو بکر و آن جوشش و کوشش تمامت خلق در خصمی او همی گفت اگر چهل کس با من بار بود کس نتوانست برای فاطمه در آمد اکنون با صد هزار مرد لشکری بر آب فرات نظاره میکنند و از تشنگی جان میدهند معاويه در خشم شد و دستار بر زمین زد و گفت خداوند معويه و پدر او ابو سفیانرا از حوض کوثر آب مدهاد اگر على ولشکر او را از جوی فرات آب دهد الا آنکه لشکر شام بتمامت نیست و نایاب گردد و این اول فتحی است که ما را روزی گشت مردی از قبیله ازد که فیاض بن عمرو بن قره نام داشت و در شمار دوستان عمرو عاص بود و بعبادت و زهادت میزیست گفت ایمعویه آب از مردم على باز مگیر اگر ایشان پیش از تو بر این

ص: 77

آب دست یافتند هرگز از تو دریغ نداشتند و از این کردار نکوهیده چه سود توانی بدست کرد اگر علی ازین شریعه لختی بیکسوی شود و مشرعه دیگر حفر میکند و آب بر میگیرد و باز می آید و با توقتال میدهد چه توانی کرد و اکنون که تو این آبرا باز گرفتی مردم را ناخوش آمد و در تصمیم جنگی با علی دیگر گون شدند من این سخن بصدق میگویم خواه بپسندی و خواه ناخوش داری معاویه را از اینسخن آتش خشم افروخته کشت بفرمود تا او را بکشند جماعت بشفاعت بر خواستند و عمرو عاص او را نهیب کرد که دم در بند پس آنمرد خاموش شد و شباهنگام بگریخت و بنزد على آمد و این شعر بگفت :

لعمر ابی معوية بن حرب *** و عمرو مالدائهمادواء

سوی طعن يحار العقل فيه *** و ضرب حين يختلط الدماء

فلست بتابع دین ابن هند *** طوال الدهر ما ارسی حراء

لقد ذهب العتاب فلا عتاب *** و قد ذهب الولاء فلا ولاء

و قولي في حوادث كل امر *** على عمر و وصاحبه العفاء

الا لله درك يا ابن هند *** لقد ذهب الحياء فلاحياء

اتحمون الفرات على رجال *** و في ایدیهم الاسل الظماء

و في الأعناق اسياف حداد *** كان القوم عندكم نساء

فترجو أن يجاورکم على *** بلاماء و للاحزاب ماء

دعاهم دعوة فاجاب قوم *** کجرب الابل خالطها الهناء

بالجمله صعصعه و عبدالله بن بدیل و شبث بن ربعی بی نیل مرام از نزد معويه باز شدند و دیده و شنیده باز گفتند یکروز و یکشب لشکر عراق از نایافتن آب در تب و تاب بودند وعلى علیه السلام سخت غمنده بود آنگاه که تاریکی جهانرا بگرفت از خيمه بیرون شد و در گرد لشکرگاه عبور میداد گاهی که بر قبيله مذحج همی گذشت آواز مرديرا شنید که این شعرها در تحریض علی بجنگی معاویه و دفع لشگرشام را از شریعه فرات میگوید :

ص: 78

ایمنعا القوم ماء الفرات *** و فينا الرماح وفينا الجحف

وفينا الشوارب مثل الوشيج *** و فينا السيوف وفينا الزغف

و فينا على له سودة *** اذا خوفوء الردي لم يخف

فنحن الذين غداة الزبير *** و طلحة خضنا غمار التلف

فما بالنا أمس اسد العرين *** و ما بالنا اليوم شاء النجف

فما للعراق وما للحجاز *** سوى اليوم بوم فصكوا الهدف

فديوا اليهم كېزل ازل *** دوين الزميل و فوق القطف

فاما تحل بشاطي الفرات *** و منا و منهم عليه الجيف

و اما نموت على طاعة *** تحل الجنان و تحبو الشرف

و الا فانتم عبيد الرشا *** و عبد الرشا مستذل النطف

چون این کلماترا أمير المؤمنين على علیه السلام اصغا فرمود تصمیم عزم او در مقاتلت لشگر معوبه و اخراج ایشان از شریعه فرات بزيادت گشت و از آنجا عبور داده بلشکرگاه بنی کنده رسید هم در آنجا در جوار اشعث بن قيس آواز مردیر آشنید که نیز در این معنی این شعر تذکره میکرد :

لئن لم يجل الأشعث اليوم كربة *** من الموت فيها للنفوس تفتت

فنشرب من ماء الفرات بسيفه *** فهبنا اناسا قبل كانوا فموتوا

فان انت لم تجمع لنا اليوم أمرنا *** و تلقي التي فيها عليك التشتت

فمن ذا الذي تثني الخناصر باسمه *** سواك و من هذا اليه التلفت

وهل من بقاء بعد يوم وليلة *** نظل عطاشا و العدو يصوت

هلموا الى ماء الفرات و دونه *** صدور الموالي والصفيح المشتت

و انت امر، من عصبة يمينة *** وكل امرء من غصنه حين ينبت

امیر المؤمنين علیه السلام بعد از اصغهای این کلمات با خیمه خویش آمد و اشعث را نیز آن اشعار برانگیخت پس بی توانی بر خاست و بحضرت امیر المؤمنين علیه السلام آمد و عرض کرد چند اینفوم آب فراترا از ما دریغ خواهند داشت و ما نظاره

ص: 79

خواهیم بود و خواهیم نگریست که لشکر شام آبهای خوشگوار می آشامند و بجانب ما بچشم سخره مینگرند و حال آنکه نهنگ از گشاد خدنگی ما ترسان و شير از بیم شمشیر ما هر اسانست اجازت فرمای تا حمله در دهيم وشریعه فرات را اززحمت ایشان بپردازیم سوگند با خدای که باز نشویم تا شريعه بگریم و اگر نه جان بر سر اینکار بذل کنیم هنوز این سخن در دهان داشت که اشتر نخعی در رسید و هم از اینگونه فصلی پرداخت امير المؤمنين فرمود نیکورای زده اید، ساخته جنگ بشوید و بدانچه مصلحت دیده اید مساعی مشكوره معمول دارید، و این خطبه را قرائت فرمود :

أما بعد فإن ألقوم قد بدؤكم بالظلم وفاتحوكم بالبغي واستقبلوکم بالعدوان و قد استطعموكم القتال حيث منعوكم المآء فأقروا على مذلة و تأخير محلة أوردوا السيوف من الدماء ترووا من الماء فاموت في

حيونکم مقهورين والحيوة في موتكم قاهرين ألأ و إن معوية قاد لمة من الغواة و عمس عليهم الخبر حتى جعل نخورهم أغراض المنية .

پس اشعث بیرون شتافت و مردم خویش را منادی کرد که هر کس بر جان خود ترسان نیست و بسوی مرگ آسان تواند رفت میعاد ماسپیده دم است که من بسوی آب میرم و این شعر قرائت میکرد :

ميعادنا اليوم بياض الصبح *** هل يصلح الزاد بغير ملح

لالا ولا امر بغير نصح ***دبوا الى القوم بطعن سمح

مثل العزالي بطعان كفح ***لأصلح للقوم و این الملح

حسبي من الاقحام قاب رمح

هم در آنشب دوازده هزار مرد اشعه و اشتر را اجابت کردند و صبحگاه

ص: 80

شاکی السلاح حاضر شدند اشعث نیزه خویش بیفکنید و پیادگان سپاه را گفت :«بابي انتم و امي تقدمواقاب رمحی» پدر و مادرم برخی شما باد تقدم بجوئيد يك نیزه بالا بر سواران و پیادگان چهار هزار تن بودند اشعث را در جنگ اینکار و گفتار سنتی بود واز آنسوی اشتر نخعی سلاح جنگی در پوشید و با اشعث پیوست و از بنى مذحج جماعتی در هم آورد و هر دو تن بر نشستند و لشکرها پای در رکاب کردند اینوقت اشتر بر اسبی سیاه که عجلت عقاب و کونه غراب داشت سوار بود و چنان اندر آهن محفوف بود که جز دو چشم او دیدار نمیگشت پس حارث بن همام النخعي ثم الصهبانی را پیش خواند و رایت خویش را بدو سپرد و گفت یا خارث اگر ترا چنان نشناختم که بر روی مرگی توانی رفت هرگز این رایت را با تو نگذاشتم و ترا دوست نداشتم عرض کرد ايمالك سوگند با خدای که امروز تراخرم و خرسند بدارم و همه جا از پیش روی تو روم و علم بگرفت و این شعر بگفت :

یا اشتر الخير و يا خير النخع *** وصاحب النصر اذاعم الفزع

و کاشف الأمر أذا الأمر موقع *** ما انت في الحرب العوان بالجزع

قد جزع القوم وعموا بالجزع *** وجر عوالغيظ و غضوا بالجرع

أن تسقنا الماء فما هي بالبدع *** او تعطش اليوم فجديقتطع

ما شئت خذمنها و ماشئت فدع

اشتر را کلمات او خوشدل ساخت و او را پیش طلبيد و سرو چشمش را ببوسید و وعدهای نیکو داد و اسبی رهوار ببخشید و هزار درهم نیز عطا کرد پس روی با مردم خویش درد و گفت جان من فدای شما باد جلدی کنید و حملات شدید متواتر دارید و بر زخم تیر و شمشیر شکیبا باشید و از آنسوی اشعث بن قيس چون این بدید از مردم خویش معوية بن حارث را پیش خواند و گفت ای پسر حارث دیدی اشتر چکرد هرگز مردم نخع از قبیله کنده بهتر و برتر نبوده اند

ص: 81

بگیر این علم را و سرعت کن و سبقت جوی معويه علم بگرفت و هميرفت و همی گفت :

انعطش اليوم و فينا الأشعث *** و الاشعه الخير كليث يعيث

فابشروا فانكم لن تلبثوا *** أن تشربوا الماء فسبوا وار فثوا

و من لايرده و الرجال تلهث

اشعث را فرحتي بدست شد و گفت ای پسر حارث مرا شاد خاطر ساختی اگر از اینجنگ بسلامت باز شدم بسی نیکوئیها از من بپاداش بینی و اگر کار بر وجهی دیگر افتد از متروکات خویش در حضر موت فلان مزرع را بعطای تو مقرر داشتم.

اینوفت اشتر با خدمت ته حنفيه آمد و عرض کرد که ای پسر امیر المؤمنين وقت است که در میان لشکر شام و عراق از پیشروی صف عبور فرمائی و پدر خویش على علیه السلام را لختی بستائی و لشكر را بجنگ تحريض و ترغیب کنی محل بن حنفیه اسب بر جهاند و گرد بر گرد میدان بر آمد و در میان هر دوصف بایستاد و سپاه شام را مخاطب داشت و این خطبه قرائت کرد :

اخسئوا یا ذرية النفاق ومحشة النار وحصب جهنم عن البدر الزاهر والقمر الباهر والنجم الثاقب والسنان النافذو الشهاب المنير والحسام المبير والصراط المستقيم والبحر الخضم العليم من قبل ان نطمسن وجوها فنزدها على أدبارها او نلعنهم كما لعنا اصحاب السبت وكان أمر الله مفعولا او ماترون ای عقبة تقتحمون وای هضبة تتسنمون و انی تؤفكون بل ينظرون اليك وهم لايبصرون أصنو رسول الله تستهدفون ويعسوب الدين تلمزون فای سبیل رشاد بعد ذلك تسلكون وای خرق بعد ذلك ترقعون هيهات هيهات بر زرالله في السبق وفاز بالخصل واستولى على الغاية واحرز فصل الخطاب فانحسرت عنه الأبصار وانقطعت دونه الرواب وفرع الذروة العليا وبلغ الغاية القصوى فكرث من رام رتبته السعی و عناء الطلب وفاته المامول والارب ووقف عند شجاعته الشجاع الهمام وبطل سعي البطل الضرغام وانى لهم التناوش من

ص: 82

مكان بعيد فخفض خفض ومهلا مهلا اقلوا عليكم لا ابالا بيكم من اللوم اوسد وا المكان الذي سدوا و انی تشدون ام ای اخ اخرج لرسول الله صلی الله علیه و آله و تلبون وذی قربي منه تستون افلصديق رسول الله تنكثون ام لاخيه تسبون هو شقيق نسبه اذا نسبوا ونظير هرون آنا مثلوا و ذوقرى كبرها اذا امتحنوا والمصلی القبلتين اذا انحرفوا والمشهود له بالإيمان أذا كفروا والمدعو بخير اذا نكلوا والمندوب لنبذ عهد المشر کین اذا نكثوا والخليفة على المهاد ليلة الخطار و المستودع للاسرار ساعة الوداع اذا حجبوا هذي المكارم لاتعبان من لبن شیبا بماء فعادا بعد ابوالا.

فكيف يكون بعيدا من كل سناء و علو وثناء وسمو وقد نجله ورسول صلی الله علیه و آله ابوة وانجبت بينهما جدود ورضعا بلبان و درجا في سكن ومهدا حجرا و تفينا بظل و شيحان نما هما فمن تفرعا من اکرم جدر فرسول الله صلی الله علیه و آله للرسالة و اميرالمومنين للخلافة فتق الله رتق الاسلام حتى انجابت به ظخية الريب وقمع نخوة النفاق حتى ارفان جيشا نه وطمس رسم الجاهلية وخلع ربقة الصغار والذلة و کفت ایدی الخانة ورنق شربها وجلاها وردها واطئأ كو اهلها اخذا با كظامها يفرغ ها ماتها وينكت انهائها ويجتمل شحومها ويرحضها عن مال الله حتى كلمها الخشاش و عضها الثقاف و نالها فرض الكتاب فجر جرت جرجرة العور الموقع فزادها و قرأ ولقطته أفواهها و ازلقمه بابصارها وتبت عن ذكره اسماعها و كان لها کالسم الممهقر والدعاف المذعف لا يأخذه في الله لومة لائم ولا يزيله عن الحق تہیب متهدد ولا يحيله عن الصدق ترهب متوعد فلم يزل كذلك حتى انقشعت غيابة الشرك و خنع طيخ الافك وزالت فحم الأشراك حتى تنسمتم روح النصفة و تطعمتم قسم السواء بعد ان کنتم لوكة الا كل و مذقة الشارب وقبسة العجلان بسياسته مامون الخزية مكتهل الحنكة طب با دوائكم قمن بدوائكم يبيت بالربوة كالئالحوزتكم حاميا لقاصيكم ودانیكم مثقفا لاودكم يقتات بالجنبة ويرتدى الخمس و يلمس الهدم ثم اذا سبرت الرجال فطاح الوشیظ

ص: 83

واستسلم المشيح وغمغمت الأصوات وقلصت الشفاة وقامت الحرب على ساقها وقرعت بانیابها وخطر فنيقها وهدرت شقاشقها وجمعت قطريها وشالت با براق الفي اميرالمومنين .

هناک مثبتا لقطبها مديرا لرحيها قادحا بزندها موريا له بها مذ كيا لمجمرتهادلافا الى البهم ضرابا للفلل عصابا للمهج تر االاسلب خواضا لغمرات الموت مشکل امهات موتم اطفال مشتت الاف قطاع اقران طافيا عن الدولة راکدا في الغمرة يهتف باوليها فينكف اخريها فتارة يطويها طي الصحيفة واونة يفرقها تفرق الوفرة فبای الاء اميرالمؤمنين تمترون وعنای امر مثل حدیثه تاترون و ربنا المستعان على ما تصفون .

میفرماید ای زادگان نفاق و سوختنیهای دوزخ دور شوید از ماه تابنده و ستاره درخشنده و سنان در گذرنده و شهاب فروزنده و شمشیر برنده و میزان عقل و صراط عدل از آن پیش که نیست و نابود شوید و روی از قفا کنید و چون بیفرمانان بنی اسرائیل ملعون گردید هیچ نگران نیستید که بر چه عقبه هولناکی عبور میدهید و بر چه طود شامخی عروج میکنید از آن پس که صنورسول خداو سلطان دین هدی را هدف همز ولمز ساختید از کجا رشد خویش بازجوئید و خراب خود آباد کنید سوگند با خدای که امیر المومنين از همگان قصب السبق برد و بر گروگان دست یافت و میدان مراهنه را تا بأخر بشتافت و بر هر که بود غلبه جست چندانکه چشمها بسوی او نگران گشت و گردنها از بهر او خاضع شد اوست که شرف معالی را بزیر پای کرد و میدان مکارم را تا بپای در نوردید و هیچکس منزلت و مكانت او را بدست نتوانست کرد هان ایمردم نکوهیده نژاد بگوئید تا کیست ملجا و مناص شما مگر ندانید اميرالمومنين على برادر رسول خدا و شقيق نسب او ووزير اوست که با رسول خدا در دو قبله نماز گذاشت گاهی که قریش روی از قبله بگردانیدند و ایمان داشت گاهی که ایشان کافر شدند و باعهد خویش وفا کرد گاهی که مشر کین عهد بشکستند و خویش را فدای رسول خدا

ص: 84

کرد و در شب هجرت بر بستر او خفت و آنروز که رسول خدای اینجهانراوداع گفتی علم ما كان و مایکون را با او بودیعت گذاشت رفعت قدرمناعت محل او را هیچ آفریده ادراك نتواند کرد اوست که با رسول خدای از يك نژادند و در يك بيت نشو ونما کرده اند و در يك مهد خفته اند پس رسول الله مخصوص رسالت گشت و امیر المومنین خاص خلافت شد و خداوند نیروی او بساط اسلام را گسترده ساخت و ظلمت شك وريب را بر انداخت و بیخ نخوت و نفاق بزد و طغیان آنرا بشکست و مظلوم و ملهوف را داد بداد و دست خائنین را که چون هيونان(1) گسسته مهار بودند در عقال كرد و مشرب ایشانرا مکدر ساخت و از آبگاه بیرون تاخت و بر دوش ایشان سوار شد و گلوی ایشان بفشرد و مغزشان بكوفت واشخوانشان بیاشونت و پیهشان بگداخت و مال خدایرا از ایشان باز گرفت و از زخم مهار مغزشانرا بیازرد و حکم خداوند را برایشان جاری ساخت تا چون شتر پیر بنالیدند پس بحمل گران نظره ایشان در چشمخانه لغزیده گشت و گوشها کر شدلاجرم امیرالمومنین این جبارانرا سمی تلخ و زهری مهلکست و در راه حق از ملامت کس نیندیشد و از وعید و تهدید کس باك ندارد کار بدینگونه کرد تا پرده شر كرا چاك زد و تكبر و تنمر را مالش داد و نسیم عدل و نفت را وزان ساخت و بهره شما را بمساوات پرداخت از پس آنكه اكله هر آكل و غرفه هر شارب بودید و اینجمله بحسن سياست و فرط كفایت و خرد سالخورده بپای آورد اوست طبيب دردهای شما و سزاوار مداوای شما خویشتن برنج در سپارد تا شما را محفوظ و مصون بدارد و خود خرقه خلق پوشد و شما را قوت نیکو و سلب نیکو بخشد و آنروز که مردان از زخم گردان بنالند و جنگجویان مشرف برهلاك و دمار باشند و آوازها در تغمغم افتد و لبها از هول تقلص گیرد و درب بر پای ایستد و چون

ص: 85

هیون مست دندان بنماید و ذنب بجنباند و شقشقه رها کند و هوای معرکه رعد و برق روان سازد در چنین وقت امیر المومنین قطب محاربت را ثابت بدارد و آسیای جنگ دایر کند و آتش مقاتلت را بیفروزد و عقده مبارز ترا محکم کند و بر دلیران حمله افکند و معارج شهامت را به پی در سپرد و ارواح مبارز انرا از ابدان مسلوب سازد و با سلب ایشان نپردازد و در سختیهای مرگ فرس راند و مادرانرا بر فرزندان بگریاند احلاف را از هم بپراکند و اقرانرا از یکدیگر دور افکند هنگام جولان سر افرازی کند و در شداید غمرات ثبات ورزد و صفوی سپاه را بانگ بر مبندازند و چون برق خاطف از منتها در گذرد کرتی صفوف راچون طومار در هم پیچید و کرتی چون عهن منفوش متفرق سازد پس کداميك از فضایل امیر المومنین را انکار میکنید و بر آثار چه کس جز او اقتفا میفرمائید .

چون محمد حنفیه این خطبه را برای برد اشتر نخعی ازم را تصمیم داد و بالشكر بجانب شریعه روان گشت و این شعر تذکره کرد:

نسير اليكم بالقنابل و القنا *** و ان كان فيما بينثارف القتل

فلا يرجع الله الذي كان بيننا *** ولازال بالبغضاءمرجلكم يغلی

فدونكما حربا عوانا ملحة *** عزيز كم عندي اذل من النعل

و از آنسوی ابوالاعور السلمی نیز بالشكر پذیره جنگی شد و عمرو بن العاص نیز با ابوالاعور بود چون صفوف سپاه از دو سوی با هم نزديك شدند اشعث بن قیس اسب بر انگیخت ودر پیش روی صف بایستاد و مغفر از سر بر گرفت و مانند رعد بخرید و با على صوت ندا در داد که ای مردم شام اینك منم اشعث بن قیس بی آنکه دست آزمون شمشير شوید و آماج تیر گردید از شريعه بیکسوی روید از آنجانب ابو الاعور فریاد برداشت که هان ای اشعث گزافه در هم مباف در میان ما جز تیغ بران و خدنگ پران هیچکس حکومت نخواهد کرد هم در ينوقت چشم اشعث بر عمر وعاص افتاد اورا بانگ زد که ای پسر عاص از شريعه بيرون شوید و اگر نه سوگند با خدای هم اکنون کیفر شما را بحدود سیف و سنان حوالت خواهیم

ص: 86

داد عمرو گفت لاوالله اکنون که حرب بر پای ایستد مکشوف افتد که دست با کیست و غلوای جنگی کدام کس قرین صبر وثبات ست اشتر عمر ورامخاطب داشت و بدینگونه سخن کرد:

ويحك يا ابن العاص *** تنح في القواصی

و اهرب إلى الصياصی *** اليوم في عراص

تاخذ بالنواصی *** لاتحذر القاص

نحن ذوي الخماص *** لانقرب المعاصي

في الأدرع الدلاص *** في الموضع المصاص

و عمرو بن العاص بدینکلمات پاسخ گفت :

ويحك يا ابن الحارث *** انت الكذوب الحانث

انت العزيز الناكث *** اعد مال الوارث

وفي القبور ما کث

اینوقت پیادگان دست در دست دادند و پذیره جنگی را پای پیش نهادند و سواران گرد برانگیختند و در هم آویختند اشعث حمله گران افکند و بسیار کس بگشت وهمی گفت سوگند با خدای که بر من گران می آید که با اهل صلوة قتال کنم و شمشیر در ایشان نهم لكن با من کسی است که در اسلام از من سبقت دارد و کتاب و سنت از من بهتر داند این هنگام صالح ابن فیروز که از میان لشکر شام مردی بشدت و شهامت مشهور بود اسب بر انگیخت و در میان دوصف اشترنخعی را مبارز خواست و این ارجوزه بخواند :

یا صاحب الطرف الحصان الأدهم *** اقدم اذا شئت علينا اقدم

انا ابن ذي العزوني التكرم *** سيد عك كل عك فاعلم

اشتر نخعی در پاسخ بدین شعر ابتدا کرد :

اليت لا ارجع حتى اضربا *** بسيفي المسقول ضربا معجبا

انا ابن خير مذحج مر کبا *** من خيرها نفسا و اما و ابا

ص: 87

و چون شیر شرزه بر وی بتاخت و بسنان نیزه فقرات پشت او را در هم شکست و از اسب در انداخت و بمیان صف باز آمد مردی که او رامالك بن ادهم سلمانی مینامیدند بخونخواهی صالح از سپاه شام بیرون شد و اشتر را طلب داشت و این شعر بخواند :

اني منحت صالحا سنانيا *** اجيبه بالرمح اذدعانيا

لفارس امنحه طعانيا

مالك اشتر چوں شیر جنگ آور بر او در آمد و مالك بن ادهم نیز چون مردی دلاور بود بی توانی بر اشتر بتاخت و سنان نیزه را که مانند زبان مار و زبانه نار سهمگین بود بر سینه اشتر روان داشت و اشتر بگرمی چنان از اسب در پیچید و ناپدید گشت که گفتی بشکم اسب در رفت وزخم سنانرا از خودگردانید و در زمان برخاست و شمشیری که دندان شیر را بسخره میشمرد بکشید و این شعر بگفت :

خانك رمح لم يكن خوانا *** کان قدما يقتل الفرسانا

لويته لخير ذي قحطانا *** لفارس يخترم الافرانا

اشتر لاوغلا ولاجبانا

و در اول حمله او را بکشت از پس او مردی دیگر از لشکر شام بیرون شد که او را ریاح بن عبیده می گفتند و هم آورد طلب کرد و این شعر بگفت :

اني زعيم مالك بضرب *** بذي عرانين جميع القلب

عبل الذراعين شديد الصلب

هم اشتر بروی بتاخت و او را از اسب در انداخت و این ارجوزه تذکره کرد:

روید لا تجزع من جلادی *** جلاد شحص جامع الفؤاد

يجيب في الروع دعا المنادي *** يشد بالسيف على الأعادي

و از پس او مردی که او را ابراهیم بن الوضاح مینامیدند و شجاعتی بکمال داشت از لشکر شام بیرون شد و اشتر را بخواند و این شعر بگفت :

ص: 88

هل لك يا اشتر في برازی *** بر از ذی غشم و ذی اعتزاز

و مقاوم لقرنه لزاز

اشتر را خشم پلنگی آمد که مردی گمنام آرزوی جنگی او کند برق خاطب در پیش روی او حاضر گشت و این شعر بخواند :

نعم نعم اطلبه شهیدا *** معي حسام يقوم الحديدا

و يترك هامات العدى حصيدا

و با تیغ آبدار خوش بخاك ریخت از پس او ازمل بن عتيك الخرامی که در شمار شجعان شام و فرسان سپاه میرفت وصاحب لو ابوداز خشم اشتر موی بر اندامش نیش خدنگ و خنجر گشت بی توانی اسب بزد و بميدان آمد و اشتر او را ندا در داد:

یا صاحب السيف الخضيب المرزبی *** و صاحب الجوشن ذاك المذهب

هل لك في طعن غلام مخرب *** ان يحمل رمحا مستقيم الثعلب

و ليس بحياد ولامغلب

اشتر نخعی چون شیر دمنده بر او در آمد و لختی با او برگشت ازمل فرستی بدست کرده او را با نیزه بزد اگر چند نیزه بر جوشن آمد و کارگر نیفتاد لكن اشتر را آن زخم گران از پشت اسب بر روی زمین آورد از مل دیگر باره قصداو کرد و اسب در تاخت اشتر جلدی کرد و قوایم اسب او را با تیغ بزد ازمل بر زمین آمد و اشتر نخعی تیغ بکشید و این شعر بگفت:

لابد من قتلی اومن قتلکا *** قتلت منكم خمسة من قبلکا

وكلهم كانوا حماة مثلكا

و هر دو تن پیاده باهم در آويختند اشتر اور امجال نگذاشت سرش را با تیغ بپرانید و برف خویش باز آمد این وقت از لشکر معويه مردی دلاور و تناور که بشهامت و شجاعت شناخته بود و او را اجلح مینامیدند و اسبش لاحق نام داشت پیش روی صف آمد و جولانی بکرد و مبارز طلبید هم از اینسوي اشتر نخعی تکاور

ص: 89

بميدان تاخت اگر چند احلج مردی رزم آزمای بود اما دیدار اشتر بروی مکروه افتاد و دانست که جان از دست او بسلامت نبرد لكن شرم داشت باز پس شود و عار هزیمت بر خویشتن حمل کند ناچار حمله کرد و این شعر بخواند :

اقدام باللاحق لا تهلل *** على صمل ظاهر التسلل

کانما يقسم مر الحنظل *** ان سمته خسفا ابي ان يقبل

وان دعاه القرن لم يقول *** يمشي اليه بحسام مفصل

مشيا رويدا غيرما مستعجل *** يخترم الأخر بعدالأول

مالك اشتر که نهاد پلنگ وطبع شیر داشت و هیچگاه از جنگ سیر نمیگشت این ارجوزه بخواند :

بلیت بالاشتر ذاك المذحج *** يفارس في خلق مذحج

كالليث ليث الغاية المهيج *** لذا دعاء القرن لم يعوج

و بر او حمله گران افکند و زمانی دیر بر نیامد که با تیغش در گذرانید و از پس او محمد بن وصلة الجمحي که شجاعی رزم زن بود و از اهل عراق بسیار کشته بود بميدان تاخت و این شعرها بارجوزه قرائت کرد:

ياساكني الكوفة يا اهل الفتن *** يا قاتلي عثمان ذاك المؤتمن

ورث صدری قتله طول الحزن *** اضربكم ولا اری ابا حسن

مالک اشتر باین ارجوزه اورا پاسخ داد :

لايبعد الله سوی عثمانا *** و أنزل الله بكم هوانا

ولايسلى عنكم الاحزانا *** مخالف قد خالف الرحمانا

نصرتموه عابدا شیطانا

واورا نیز دستخوش شمشیر ساخت و بازصف شد .

در خبر است که خواهر احلج بن منصور الکندی که حبله نام داشت چون شنید که برادرش بدست اشتر نخعی کشته شد این اشعار را در مرثیه برادر انشاد کرد و از غایت حزن و اندوه جان بداد :

ص: 90

الا فابکی اخا ثقة فقد والله ابكينا ***لقتل الماجد القمقام الامثل له فينا

اتانا اليوم مقتله فقد خرت نواصينا *** کریم ماجد الجدين يشفي من اعادينا

و ممن قادجيشهم عليا و المصلينا *** شفانا الله من اهل العراق قدا بادونا

و اما يخشون ربهم و لم يرعواله دينا

چون امیر المومنین علی علیه السلام شنید که خواهر احلج چه گفت و از اندوه قتل برادر بورد؛

قَالَ أَمَا إِنَّهُنَّ لَيْسَ يَمْلِكن مَا رَأَيْتُمْ مِنَ الْجَزَعِ أَمَا إِنَّهُمْ قَدْ أَضَرُّوا بِنِسَائِهِمْ فَتَرَكُوهُنَّ خَزايا مِنْ قِبَلِ اِبْنِ آكِلَةِ الأكْبادِ اللَّهُمَّ حَمِّلْهُ آثَامَهُمْ وأَوْزارَهُمْ وأَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِم.

فرمودز نانرا صبر وسکون اند کست و این جماعت زنان خویش رازیانکارند ایشانرا در راه معويه خوار و زبون گذاشتند الهی جرم و جریرت ایشان را بر معويه حمل می فرمای .

اکنون بسخن باز آئیم چون مردم شام آبرا از اصحاب على باز گرفتند مردی از اهل عراق این شعر بگفت :

الايتقون الله أن يمنعوننا *** الفرات وقدیروی الفرات الثعالب

وقد و عدونا الاحمرين فلم يجد *** لهم احمرا الأقراع الكتائب

اذا خفقت راياتنا طحنت لها *** رحی تطحن الأرحاء والموت طالب

فنعطى اله الناس عهدا نمی به *** لصهر رسول الله حتى نضارب

اینخبر در مردم شام پراکنده گشت که اميرالمومنين علیه السلام فرموده است که چون شامرا بگشایم سپاه را احمران که گندم و زر باشد بذل کنم و هریکرا پانصد دینار بهره رسانم مردم شام در پاسخ این حدیث منادی را فرمودند تا تدا در داد و اهل عراقرا مخاطب داشت و این ارجوزه بخواند:

ص: 91

لاخمس الأجندل الاحرين *** والخمس قديحشمك الأمرين

و يجزيك من کوف الى قنسرین

این هنگام اشعث بن قیس دیگر باره عمر و بن العاص را خطاب کرد که یا عمرو وای بر تو چنان پندار میکنی که در میان ما و شریعه فرات حاجز و حایل توانی شد و تو از آب صافی بهره خواهی برد و ما نظاره خواهیم بود مادرت بر تو بگرید همانا از عقل بیگانه شدی که چنین آرزو کردی عمرو گفت کار بگفتار نیست هم امروز مرد از مرد با دید می آید و مکشوف می افتد که در معرکه صبر و ثبات کراست گویند چون واقعة صفين سپری شد یکروز عمر و اشعث را دیدار کرد و گفت یا اشعث من رای نزدم که آبرا از لشكر على باز گیرند و مرامشهود بود که اینکار بر مراد نشود اینسخنها که با تو میگفتم و ترا تهدید میکردم خدیعتی بود الحرب خدعة.

بالجمله دليران لشکرهر يك آهنگ جنگی کردند ظبيان بن عمارة التميمي خویش را بر سپاه شام زد و این ارجوزه تذکره همیکرد ،

مالك يا ظبيان من بقاء *** في ساكن الأرض بغير ماء

لا اله الارض و السماء *** فأضرب وجوه الغدر الاعداء

بالسيف عند حمس الوغاء *** حتى يجيبوك الى السواء

و تنی چند را آزمون شمشیر ساخت آنگاه عبدالله بن عوف احمر که مردی جنگ آور بود اسب بر انگیخت و این شعر بگفت :

خلوا لناعن الفرات الجاري *** او اثبتوا للجحفل الجرار

لكل قوم مستميت شار *** مطا عن برمحه کرار

ضراب هامات العدى مغوار

و تیغ بکشید و آغاز مقاتلت کرد اینوقت از لشكرمعويه عمر و العكی بیرون تاخت و نجاشی را بمقاتلت طلبداشت و این شعر بگفت :

ابرز الى ذى الكبش یا نجاشی *** اسمى عمر و وابو خراش

ص: 92

و فارس الهيجاء با نكماش *** نسائلوها عن أبي خراش

تخبر بانی من احر ناشی

نجاشی بی توانی بر وی در آمد و ارجوزه او را بدین شعر پاسخ گفت:

ارود قليلا فانا النجاشی *** من سرد كعب ليس بالرقاش

اخو حروب في رباط الجاش *** و لا ابيع اللهو بالمعاش

انصر خيرا راكب وماش *** اعني عليا بين الرياش

من خير خلق الله في نشناش *** مبرء من نزق الطياش

بيت قریش لامن الحواشی *** ليث عرين للكباش غاشی

يقتل كبش القوم بالهراش *** و ذی حروب بطل و ناش

کف له يخطب بالنهاش *** من اسد خفان و ليث شاشی

این بگفت و اسب در تاخت و با اول حمله سرش را بینداخت ابو الاعور السلمی چون این بدید اسب بر جهاند و این رجز بگفت :

انا ابو الاعور و اسمي عمرو *** اضرب قدمة لا اولی الدبر

ليس بمثلی یافتى يغتر *** و لافتی بلافتي يسر

احمي ذماري والمحامي حر *** جرى على الغايات فاستمر

اشتر نخعی نیز حمله افکند و این ارجوزه قرائت کرد:

لست و آن يكره ذا الخلاط *** ليس اخوالحرب بذی اختلاط

لكن عبوس غبر مستشاط *** هذا على جاء في الأسباط

و خلف النعيم بالا فراط *** بعرصة في وسط البلاط

منحل الجسم من الرباط *** يحكم حكم الحق لا اغتباط

شرحبيل بن السمط نیز تکاور برجهاند و این شعر بخواند :

انا شرحبيل أنا ابن السمط *** مبين الفعل بهذا الشط

بالطعن سمحا بقناة الخطی *** اطلب ثارات فتيل القبطى

جمعت قومي باشتراط الشرط *** على ابن هند و انا المؤطی

ص: 93

حتى انا خوابالمحامي الخط ***جندیمان ليس هم بخلط

اشعث بن قیس اورا بدین شعر پاسخ گفت :

اني انا الاشعث و آبن قیس ***فارس هيجاء قبيل دوس

لست بشكاك و لا مملوس ***كندة رمحي و على قوسی

هم حوشب ذوظليم از لشکر معاویه این بیت فرو خواند :

یا ایها الفارس ادن لاترع ***انا ابو مر وهذا ذو كلع

مسود بالشام ماشاء صنع ***ابلغ عني اشترأ أخا النخع

و الاشعث القيس اذا الماء منع ***قد كثر الغدر لديكم لو نفع

او را اشعث بدینگونه جواب گفت :

ابلغ عني حوشبا و ذا كلع ***و شرحبيل ذاك اهلك الطمع

قوم جفاة لاحيا و لاورع ***يقودهم ذاك الشقى المبتدع

اني اذا القرن القرن يحتضع *** وابرقوها في عجاج قد سطع

احمي ذماري منهم و امتنع

هم اشتر نخعی در پاسخ او همی گوید :

یا حوشب الجلف ويا شيخ الكلع ***ایكما اراد اشتسر النخع

ها أنا ذا و قد يهولك الفزع ***في حومة وسط قراد قد شرع

ثم تلاقي بطلا غير جزع ***سائل بنا طلحة و اصحاب البدع

وسل سؤادات البعير المضطجع ***کیف راوا وقع الإيوث في النفع

تلقى امرء كذلك ما فيه خلع ***و خالف الحق بدین و ابتدع

درین گیرودار که سران سپاه رجز میخواندندو اسب میتاختند و هم آورد طلب میکردند اشتر نخعی ابوالاعور را بمبارزت طلبيدابوالاعور نیز اجابت کرده بروی در آمد اشتر گفت یا اباالاعور ترا چند کرت بمقاتلت خویش دعوت کردم اجابت نفرمودی و اگرنه ترا از آبگاه مرگی شربتی سقایت کردم ابوالاعور

ص: 94

گفت هان ای اشتر مرا از مقاتلت خویش بیم میدهی و حال آنکه شجعان قبایل و فرسان عرب فراوان بدست من کشته شدند و ابوالاعور خودی از مواریث عاديه بر سر داشت و درعی مذهب در بر و با سیف و سنان شاکی السلاح آغاز جنگ کردو هردو تن از میان گروه لختی برکنار شدند و با هم در آویختند هم در ساعت اشتر تیغ براند چنانکه از پیش روی پاره از خود آن را باز کرد و زخم تیغ

گونه ابو الاعود را جراحت نمود و خون بريخت ابوالاعور را نیز نیروی درنگی برفت و از پیش جنگی بگریخت و در صف خویش شد و تا اینوقت از سران و سرداران لشگر هفت کس بدست اشتر و پنج تن بشمشیر اشعث نابود گشت و مردم شام را از بکتنه بميدان تاختن و نبرد ساختن ملالتی رسید هنگام شد که هم گروه رزم آغازند و بانبوه درهم تازند اشتر نخعی با زندگی در داد که ای مردم صفها راست کنید و پای صبر و سکون استوار دارید و این خطبه بتقویت سپاه و تحريض لشگر قرائت کرد :

أما بعد فقد كان سابقة في علم الله اجتماعنا في هذه البقعة من الأرض لاجيال اقتربت و امور تصرفت و آمال تصرمت يوسنا سيد الأوصياء ويرؤسنا ابن عم خير - الأنبياء وامامنا المؤيد بنصرالله من السماء وسيف من سيوف الله ، و رئيسهم ابن آكلة الاكباد يسوقهم الى النار والشقاء ونحن نرجوا الثواب وهم ينتظرون العقاب فاذا حمي الوطيس وجبن الرئيس وثار القتام وطال العتاب والملام والتقت حلمتا البطان و تقصد المران و جالت الخيل بالابطال وبلغت النفوس الآجال فلا اسمع الاغماغم الفرسان و هماهم الشجعان كان الله ولينا وعلى اما منا واالنصر لوائنا یا ایها الناس عضو الأبصار و عضوا على النواجذ والأضراس فانها اشد لشئون الرأس و استقبلوا القوم بهامكم وخذوا قوائم سيوفكم بايمانكم و اطعنوا الشرسوف الايسر فانه مقتل و شد واشدة قومه و تورين بدينهم ودماء اخوانهم حنقين على عدوهم قدوطنوا على الموت انفسهم لئلاتسبقوا بشار ولاتلحقوا في الاخرة بنار و اعلموا أن القرار من الزحف

ص: 95

سيئة و فيه الخزي و المذمة الى يوم القيمة والوقوف محمدة و الحمد افضل من النم اعاننا الله و ایاکم على طاعته و اتباع مرضاته و نصر اوليائه و قهر اعدائه انه خير معين .

ندا در داد که ایمردمان در علم سابق خداوند مکشوف بود فراهم شدن ما در ین زمین از برای آجالی که نزدیک می شود و اموری که دیگر گون میگردد و آرزوهائي که مقطوع میافتد همانا سايس و رئيس ماسيد اوصیا و پسر عم اشرف انبیاست و امام ما نیرومند بنصرت یزدان و شمشیری از شمشیرهای خداوند است و رئیس این جماعت پسر هند جگر خواره است و ایشانرا بسوی دوزخ ميراندبهره ما صواب و نصيبه ایشان عقا بست پس گاهی که تنور حرب افروخته گردد و غبار جنگی بر خیزد و ابطال اسب بجولان آرند و با آجال دست و گریبان گردند و بانگی ها یا هوی مردان و دارو گیر گردان در هم افتد در چنین وقت خداوند ولی ما و على امام ما و نصرت علم ماست هان ایمردم چشمها فرو خوابانید تا از دیدار دشمنان ولمعان سيف وسنان هولناك نشویدودندان بر دندان فشار دهید که سر را بازخم تيغ تابدار کند و شمشيرها را بکشید و اعدا را بر فرق و اگر نه بر پهلوی چپ بزنید که آسیب اعضای رئیسه که مغز و قلب است بقتل نزدیکتر است و چنان بر دشمنان خشم گیرید و رزم دهید که خونخواهان خون برادران جویند و جلدی کنید که دشمن بر شما سبقت نگیرد و در آنسرای ماخوذ نباشید و بدانید که فرار از جهان مذموم وعاد آن تا قیامت مذکور است و صبر و ثبات محمود ومشكور است و هر عاقل داند که مدح نیکوتر از قدح است خداوند ما را اعانت کناد تا بر طاعت او رویم و رضای او جوئیم و دوستانش را نصرت کنیم و دشمنانش را مقهور داریم

اشتر چون خطبه بهای برد رزم را تصمیم عزم داد و مانند شیر غضبان بخروشید و تیغی چون ناب نهنگی بر کشید و لشکر را فرمان کرد تا همگروه از جای جنبش کردند و از آنسوی سپاه شام چون پلنگی خون آشام پذیره جنگ شدند

ص: 96

هوا از گرد قير آگین شد و زمین از خون رنگین گشت سنان نیزه چون شعله نار اندر شب تار نمودار شد و حدود شمشیر چون دندان شیر پدیدار گشت نعره مرد و صهيل اسب پرده گوش همی درید نیش ناوك و سورت بلارك كفن هوش همی بريد اشتر و اشعت چون دو شیر شرزه و دو اژدهای کره زه از چب و راست همی تاختند و مرد و مر کب بخاك انداختند ابو الاعور السلمی را کار سخت افتاد وعمرو عاص بیچاره ماند در زمان کس بمعويه فرستاد که يکنيمه لشکر عرضه هلاك و دمار گشت اجازت فرمای تا از شريعه بیکسوی شویم چه سیاه عراق در کنار آب با تیغهای چون آتش تشنه نخواهند مرد معویه پیام کرد که اگر مصلحت دانید چنان کنید یزید بن اسد که یکی از سرداران بزرگ بود و در میان شیعیان عثمان مكانتی بلند داشت با عمروعاص گفت یا ابا عبد الله حاشا و که سوگند با خدای دست از جنگ نکشیم تا اینجماعت را تشنه نکشیم چنانکه عثمانرا تشنه بکشتند لاجرم آتش حرب افروخته بود و لشکرها درهم آويخته این وقت اشتر و اشعث مغفرها بر گرفتند و سرها برهنه کردند و پیاد گانرا بانگ زدند که حمله در دهید و پیش شوید و سواران حملهای گران متواتر کردند و بسیار کس بکشتند چندانکه نیروی درنگ از لشکر شام برفت پس پشت با جنگ دادند و هزیمت شدند و از شریعه فرات پراکنده گشتند ولشکر امیر المؤمنين شريعه بگرفتند و و بتفاریق از لشکر گاه خویش کوچ داده در کنار شريعه لشکرگاه کردند و سپاه معويه دور از شریعه ساکن شدند و بی آب ماندند .

در خبر است که تجلی بن مخنف باتفاق پدر در جیش امير المومنين على علیه السلام بود و هفده سال روزگار داشت چون جنگی شریعه پیش آمد مخنف گفت ای پسر تو جوانی نورسی نرم و درشت روزگار ترا مس نکرده است و خدیعت گردان و پیچ و تاب رزم آزمون نکرده خویشتن را در مهلکه میفکن و از میدان گیرودار در کنار باش چون آتش حرب افروخته گشت و مخنف نیز با مردان جنگ هم آهنگ شاد غیرت جوانی و شجاعت جیلی محمد رامحرك آمد شمشیر کشیدو بميدان

ص: 97

جنگی شتافت و لختي قتال داد ناگاه غلامی را از اهل عراق نگریست که مشك خويشرا پر آب کرده خواست باز لشکر گاه شود مردی از ابطال شام بر روی تاخت و او را زخمی بزد و بینداخت محمد چون این بدید بر شامی حمله کرد و تیغ براند و او رانگون ساخت چند تن از مردم شام جلدی کردند و او را از چنگ محلی برهانیدند و از آنسوی خداوندغلام نیز برسد و غلام خویش را بر گرفت و برفت و اینوقت غلوای جنگ فرو نشست و تل بن مخنف آنمشك آبرا حمل داده باز جای شتافت مخنف گفت ای پسر این مشك از کجا آوردی گفت بخریدم فرمود تا مردم را بدان آب سقایت کرد از قضا روز دیگر خداوند غلام را بر خيمه مخنف عبور افتاد محمد را نگریست که در کنار مخنف نشسته بپرسید که اینجوان کیست مخنف گفت فرزند من محد است گفت باتفاق ابطال سپاه شجاعی چون این پسر کمتر دیده اند ودی غلام مرا از چنگ لشکر شام اینجوان برهانید مخنف از روی غضب بجانب تعمل شرزانگریست و او را سوگند داد که از آن پس بی اجازت پدر آهنگی مبارزت نکند و دیگر اورا رخصت مقاتلت نداد .

فكيف رایت كباش العراق ***الم ينطحوا جمعنا نطحة

اظن لها اليوم ما بعد ها ***و میعادما بيننا صبحة

فان ينطحونا غدا مثلها ***تكن كالز ببری او طلحة

و ان اخروها لما بعدها ***فقد قدموا الخبط و النفحة

و قد شرب القوم ماء الفرات ***و قلدك الاشتر و الفضحة

معويه گفت یا عمر و سخن بصدق کردی لكن این سخن بگذار و کار آب میكن چه می بینی علی ما را آب دهد یا ندهد عمرو گفت تو بر چه عقیدتی گفت من چنان دانم کد على از هیچ آفریده آب باز نگیرد بالجمله دو روز کار بر اینگونه رفت و ازجانبين فتحباب رسل ورسایل نگشت روزسیم معويه دوازده کس از شناختگان سپاه را بلشکر گاه امیر المومنین رسول فرستاد تا در طلب آب سخن کنند امير المومنين فرمود تا بیرون خیمه کرسی او نصب کردند پس ردای رسول خدا را بر دوش افکند و از خیمه بیرون شد و بر کرسی جای کرد و فرستادگان معويه را طلب داشت ایشان حاضر شدند حوشب دو ظليم ابتد بسخن کرد :

فقال ملكت فاسحج و جد علينا والماء و اعف عماسلف من معوية اکنون که بقهر و غلبه آب از ما بستدی نیکوئی کن و از آنچه رفت معاویه را معفودار و آب از ما باز مگیر .

اینوقت مردی از مردم شام که او را مقاتل بن زید العكی گفتند بر خاست و عرض کرد یا امیر المومنین و امام المسلمين و ابن عم رسول رب العالمين همانا معاویه بدست آویز خون عثمان این مبارزت و مناجزت کند سوگند با خدای که ازین کردار جز سلطنت تجوید و جز پادشاهی نخواهد خداوند گواه است که اگر چه من از مردم شامم لكن دوستدار توام و هرگز بنزديك معويه باز نشوم و از خدمت تو دست باز نگیرم و اول کس باشم که در راه تو قتال دهم و در راه تو جان دادنرا شهادت شمارم و ملازمت خدمت اختیار کرد پس بروایت خوارزمی که در کتاب مناقب رقم کرد، امير المؤمنین این خطبه قرائت فرمود:

ص: 99

قَالَ مَعَاشِرَ اَلنَّاسِ أَنَا أَخُو رَسُولِ اَللَّهِ وَوَصِيُّهُ وَ وَارِثُ عِلْمِهِ خَصَّني وَ حَبَاني بِوَصِيَّتِهِ واخْتَارَنِي مِن بَينِهِم وَ زَوَّجَنِي بِابْنَتِهِ بَعْدَ مَا خَطَبَهَا عِدَّةٌ فَلَم مترجم وَ إِنَّمَا زَوَّجَنِيهَا بِأَمْرِ رَبِّهِ تَعَالَى فَوَهَبَ اَللَّهُ لِي مِنْهَا ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً فَمَنْ أَعْطَى مِثْلَ مَا أَعْطَيتُ أَنَاالِذِي عَمِّي سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ وَأَخِي يَطيرُ مَعَ الْمَلائِكَةِ حَيْثُ يشاه بِجَنَاحَيْنِ مُكَلَّلَينِ بِالدُّرِّ وَ اَلْيَاقُوتِ أَنَا صَاحِبُ الدَّعَوَاتِ أَنَا صَاحِبُ النَّقِمَاتِ أَنَا صَاحِبُ الْآيَاتِ اَلْعَجِيبَاتِ أَنَا قَرْنٌ مِنْ حَدِيدٍ أَنَا أَبَداً جَدِيدٌ أنَا مُبَرُّ الأَرَامِلِ والْيَتَامَى أَنَا مُبِيرُ الْجَبَّارِينَ وَكَهْفُ اَلْمُتَّقِينَ وَ سَيِّدُ اَلْوَصِيِّينَ وَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ والْكَهْفُ الحَصينِ وَالعُرْوَةُ الْوَثْقِيِّ الَّتي لا انفِصامَ لَها وَاللَّهُ سَميعٌ عَلِيمٌ .

فرمودای گروه مردمان منم برادر رسول خدا منم وصی رسول خدا ، منم و ارث علم رسول خدا که مخصوص داشت مرا بوصایت و وصیت خود، و برگزید مرا از همگان و دختر خویش فاطمه را با من تزویج بست از پس آنكه اشراف قریش خواستار شدند و اجابت نفرمود و این تشریف بحکم خداوندمرادادو از وی فرزندان طيب وطاهر آوردم پس هیچکس رامحل ومكانت من نیست و آنچه را دادند هیچ کس را ندادند منم آنکس که عم من حمزه سیدالشهداء و برادرم جعفر طیار است که با دو بال مرصع بجواهر هر جا که خواهد در جنات طيران نماید، منم صاحب دعوت وداعی حسنات ، منم صاحب نقمات ومنتقم سيئات ، منم صاحب آیات عجيبه وعلامات غريبه ، منم قرنی از حدید که زخم هیچ محارب برمن کارگر نیست ، منم که جاودانه تازه ام و هیچگاه نیست ونابود نشوم، منم پرستارارامل و ایتام ،هنم کشنده جباران و پناه پرهیزکاران وسيد الوصيين و امير المؤمنين ، منم از جانب خداوند حبلى مبرم که اعتصام جز بمن

ص: 100

نتوان جست ومعقلی محکم که جز بمن پناه نتوان یافت و علاقه متین که هرگز فضم وقطع نپذیرد وخدای بر اینجمله شنوا و داناست.

چون این خطبه را بپای بردفرستادگان معاویه را فرمود بازشوید و معاویه را بگوئید هیچکس در میان شما و آب حاجز نیست میروید وبی دافعي ومانعی آب می گیرید ورفع حاجت میکنید و بفرمود تا منادی کردند که هیچکس را زحمت مرسانید تا هرکه میخواهد آب، برمیگیرد پس خادمان سپاه از دو سوی همی آمدند و آب بر گرفتند و کس را با کس زحمتی و زیانی نبود سه روز بر این منوال سپری شد.

اشتباه میگردند چنانکه سی هزار تن از قاریان قرآن از لشکرگاه علی ومعاویه بیکسوی شدند و جداگانه خیمها برافراختند ودرع و جوشن بپوشیدند و حدود سیف و سنان بردند آنگاه سخن بر این نهادند که چند تن از اخبار و اخیار ایشان بين الصفين آمد شدن گیرند و موجب این مهاجرت و مبارزت را بين المسلمين مکشوف دارند و بدان سوی که بر حق دانند پیوسته گردند پس عبيدة السلماني وعلقمة بن قيس النخعی و عبدالله بن عتبه وعامر بن عبد القيس برخاستند و نخستین بنزديك معويه آمدند و گفتند يامعویه این چیست که بدست کرده و مسلمانانرا در پای پیل افکنده گفت من خون خلیفه مظلوم عثمان بن عفانرا همی جویم گفتند خون او را از که جوئی گفت از علی گفتند مگر علی کشت گفت جز علی نکشت و اينك كشندگان او در نزد على جای دارند و پناهنده اویند، از معويه با خدمت على آمدند و گفتند معويه گوید عثمان را تو کشتی فرمود اللهم سخن بكذب کند، پس باز شدند و شنیده باز گفتند معوية

گفت او بدست خویش نکشت بلکه بفرموده او کشتند ، دیگر باره بنزد على شدند فرمود سوگند با خدای که من نکشتم و نیز نفرمودم ، کرت دیگر بنزد معويه آمدند و گفتند علی میگوید نکشتم و نفرمودم، معویه گفت اگر اینسخن يصدق همی گوید کشندگان عثمان در نزد او چکنند و ایشان پشتوان علی و دست و بازوی اویندوانتصار واعتضاد از ایشان کند هم اکنون بسوی من گسیل سازد تا بخون عثمان خون ایشان بریزم و از این جنگ و جوش بپردازم، علی گفت این جماعت کردار عثمانرا بیرون کتاب خدای نگران شدند و قرآنرا بروی تاویل کردندو بحكم تاویل اورا بکشتند چون کار بدینگونه رود قصاص واجب نکند معاویه گفت گرفتیم که این امر چنانست که على گوید چرا بیمشورت ما جامه خلافت در پوشید وزمام امارت بدست کردعلی گفت مهاجر و انصار بر من گرد آمدند و با امامت و امارت من رضا دادند و بیعت کردند روانیستکه مثل معويه کس را باستشارت طلب کنم و بر گردن مردم بنشانم و بشق عصای مسلمین رضادهم معاویه گفت، جماعتی از مهاجر و انصار در نزد من حاضرند و هيچيك درين امرداخل نشدند و تصدیق نکردند.

ص: 102

چون اینخبر با امير المؤمنين آوردند فرمود هان ای قاریان بكلمات مغویه مغرور نشوید و فريب او مخورید اینمکانت و منزلت در مهاجر و انصار مخصوص غازیان بدر است به دیگر کسان از صحابه و هیچکس از غازیان بار نیست الاآنکه بامن بیعت کرده و در لشکر گاه من است و اگر نه باجازت من بجای مانده همانا از اینگونه شك وشبهت بسی عقول ناقصه و قلوب محجوبه را آلوده ساخت چنانکه ابوعمرة بن عمرو ابن محصن همیگوید در ملازمت على علیه السلام از مدينه بیرون شدم و در جنگ جمل قتال دادم و از آنجا بكوفه و از کوفه بشام ملازم رکاب بودم تا آنجا آمدم که از یکروزه راه تاصفین بیش نماند اینوقت شك در من افتاد که با اینقوم که قرآن خوانانند و مانند ماصوم و صلاة گذارند چرا شمشیر بکشم و مردم بکشم از قضا آن شب مردی از مار اوجعی عارض شد و نتوانست کوچ داد من بدست آويز پرستاری او بازماندم و چون صبح روشن شد خداوند آن شك وشبهت از قلب من زایل کرد ودل من صافی داشت پس عجلت کردم بلشگر گاه پیوستم.

اکنون بر سر سخن آئیم چون لشکر علی شریعه فراتر بگرفتند و سه روز هر دو لشکر بيمانعی ودافعی سیراب بودند اینوقت معويه راخديعتي بخاطر آمد چربه تیری برداشت و بر آن نگاشت که بنده از بندگان خدا بی شائبه نفاق دوستدار مردم عراق است و ایشانرا آگهی میدهد که معويه عزیمت درست کرده است که بندفراتر بشکند و شما را غرقه سيلاب فنا سازد خویشتن را واپائید و بر حذر باشید و آن تیررا شبانگاه در لشکرگاه على علیه السلام پرتاب کرد چون صبح روشن شد آن تیر را مردی بر گرفت و آن خط بخواند و دیگریرا دادجماعتی دست بدست همی دادند از قصه آگاه شدند هم در پایان بنزد امير المؤمنين آوردند علی علیه السلام فرمود اينخديعت معوية کرده است و شمارا اغلوطه داده اسدت وهم اینخط معاویه نوشته تا شما را بیم دهد و ازشریعه پراکنده سازد گفتند لا والله این مرد دوستدار ما بوده و مارا آگهی داده جانب حزم را نباید فرو گذاشت و از این زمین بیاید دیگر جای تحویل دادوزاز آنسوی معوية بفرمود تا دویست تن از مردم تناور بیل ومعول وز نبر بر گرفتند و بر سربندفرات آمدند

ص: 103

وهمی نعره زدند و با بيل ومعول بند بکندند آوازهاياهوی در لشكر على علیه السلام افتاد لشکریان یکباره بهم بر آمدند و سخت بترسیدند و بنه و آغروق درهم آوردند وحمل بر شترها بستندچند که امير المؤمنین فرمود ای مردم شیفته مكر معويه نشوید و در هول وهرب نیفتید، معویه این بند نتواند شکست اگر همه خراج شام را بذل کند این کار بپای نرود مردم را سودمند نمی افتاد هر زمان بر اضطرار و اضطراب بیفزودند و گفتند بیرون احتیاط کار نبایست کردما از اینجا لختى آنسوی ترك فرود خواهیم شد تو اگر خواهی در اینجا میباش که ما نتوانیم بود این بگفتند وراه بر گرفتند امير المؤمنين علیه السلام ناچار از دنبال آن جماعت روان شدو این شعر بخواند :

وَلَو أنِّي أُطِعتُ عَصَيتُ قَومي *** إِلَى رُكْنِ اَلْيَمَامَةِ أَوْشِئَامُ

وَلَكِنِّي إِذا أبرَمتُ أمراً *** مُنِيتُ بِخُلْفِ آرَاءِ اَلطَّغَامِ

بالجمله چون شریعه فرات از لشکر عراق پرداخته گشت و شبانگاه تاریکی جهانرا بگرفت معويه سپاه خویش را بفرمود تا بجای لشکر عراق خيمه و خرگاه برافراختند و لشگر گاه کردند و شریعه بگرفتند بامدادان چون آفتاب سر از کوه بر کشید بر مردم عراق روشن گشت که سخره مکر معویه گشته اند و بی آب مانده اند اميرالمؤمنين اشعث بن قیس واشتر نخعی راحاضر ساخت و فرمود نه من شما را همی گفتم که فریفته مكر معويه نشوید و شما چون شیفتگان بتغمغم سخن کردید وازينسوی بدانسوی شدید و بار برهم نهادیدو کوچ دادید اکنون چه کنید که معونه آب از شما باز دارد و شمار اتشنه بگذارد اشعث عرضکرد یا امیر المؤمنین سخن درست کردی همانا از راه بشدیم و این کار تیاه ساختیم هم اکنون بر ذمت ماست که پیوند کنیم آنچه بگسستيم وجبر فرمائیم آنچه بشکستیم اشتر نخعی نیز خجلت زده شرمگین کلمه چندبگفت وهردوتن از نزد امير المؤمنین بیرون شدند و از خشم وخجلت پوست برتن ایشان زندان گشت و موی بر اندام ایشان پیکان شد.

ص: 104

پس اشعث بقوم خویش آمد و گفت ایجماعت کنده يك امروز مرا فضيحت مكنيد وداد بدهید که کاری سخت پیش آمد اشتر نیزینی مذحج را تحريض و ترغیب همی کرد و گفت این عار که از خدیعت معويه ساحت مارا آلوده ساخت تا قیامت سترده نشود جامه مرگ در پوشید و مردانه بکوشید باشد که نام پست شده را بلند سازیم رصید از دست بجسته را به بند آوریم پس لشکرها بآهنك جنك همدست و هم داستان شدند غلاف شمشیرها درهم شکستند اشتر واشعث چون دو شير غضبناك و دو پلنك پژمان آهنگ میدان کردند از آنسوی معاویه نیز بدانسته بود که آتش این فتنه که برانگیخته برایگان خمود نخواهد یافت علمهای جنك افراخته بود و لشکرها بصف میداشت چون هر دو سپاه روی در روی شدند

نخستين از لشکر شام صالح بن فيروز تکاور بجولان آورد و مبارزطلب کرد اشتر که ساخته اینکار بودفرس بروی تاخت و حمله گران انداخت زمانی باهم بگشتند و گرد بر گرد یکدیگر بر آمدند اشتر فرصت بدست کرده سنان نیزه بر سینه صالح کوفت چنانکه از پشتش سر بدر کرد و نعره بر کشید که ای مردان شام مبارز کیست تا نبرد آزمائیم.

مالك بن الاد هم که بشهامت و شجاعت شهرتی بسزا داشت بیدرنگ اسب بر انگیخت و با اشتر در آویخت هم زمانی دیر برنیامد که اشتر تیغ بزد و سرش را بپرانید .

از پس او زياد بن عبيدالكنانی بیرون تاخت و با اشتر لختی بکوشید و هم از آن شربت بنوشید پس اشتر بانگ در داد که ایمردم شام از شما آن مرد که هم آورد جوید بگوئید تا بیرون شود زامل بن عبيد الحزامی باهنگ اشتر تکاور بر جهاند چون راه نزديك كرد اشتر اور امجال جنبش و گردش نگذاشت و با نیزه براو حمله کرد و نیزه فرو گذاشت زامل زخم نیزه از خویش بگردانید و بجنگ در آمد اشتر شمشیر بکشید وير او تاخت و بازخم تیغش از اسب در انداخت و نعره سخت بر آورد که مبارز کیست.

ص: 105

اینوقت مالك بن رو به الحمیری ترك جان و سر گفت و بميدان اشتر آمد و بدست اشتر بیاران خویش پیوست لشکرشام جوشن بر آوردند و سران سپاه بخروشیدند و جنگ عظیم گشت:

شرحبيل بن السمط پیش صفوف شام آمد و مبارز خواست اشعث بن قیس اسب بر او تاخت و نیزه بزد و از اسبش در انداخت و بدو نگریست که زنده است یا مرده بصف خویش باز گشت شرحبیل را چون زخمی کاری نبود بر خاست و بجای خویش شد ابوالاعور السلمي او را نکوهش کرد شرحبیل گفت باکی نیست اشعث سید قبیله خویش و من قائد قوم خویشم واو کفوی کریم بود مرا نیزه بزد و از اسب در انداخت و بسوی من باز نگشت تو اگر خویش را از وی دلیر ترشماری و شجاع تر شناسی برو و نام خویش بگوی تا در تنگنای میدان دستبرد مردان بینی ابوالاعور در خشم شد و اسب بزد و به میدان آمد نام و نصب بگفت و اشعث راطلب کرد و اشعث بی توانی اسب برانگیخت و در برابر ابو الاعور لختی خویش را بستود وسنان نیزه را چون زبان مار در چشم او بگردانید و مانند شعله جواله گرد بر گرد او همی گشت چنانکه ابوالاعور فراز از فرود و یمین از شمال ندانست پس او را نیزه بزد و از اسب نگون ساخت ابوالاعور اگر چند زخمی کر ان یافت از بیم جان بلشکرگاه خویش شتافت .

اینوقت دو شب ذوظليم وذو الكلاع الحميری بيرون تاختند و با اشتر نختی رزم ساختند و از دو جانب لشکر جنبش کرده گرد سپاه بخورشید وماه بر آمد فيصل امر بسفير خدنگ و زبان شمشیر افتاد زمین از تيغ الماس جلباب لعل پوشید و هوا از گرد سوار سحاب قيرفام بست حرب بر پای ایستاد و مرگ دندان بنمود تاب و توان از لشکر معويه برفت و گروهی تا سه فرسنگ بهزیمت رفتند و جماعتی کس باشعث فرستادند که يك امشب ما را بگذار تا بامدادان کوچ دهیم اشعث مجال نگذاشت لاجرم در ساعت از شريعه بدر شدندو سپاه امیر المومنین

ص: 106

دست یافتند و در شریعه جای کردنداینوقت اشعث حاضر حضرت شد و عرض کرد یا امير المؤمنين از ما راضی شدی فرمود بر رضا بیفزودم پس اشعث این شعر خواند :

ففداء لبنی سعد على ***ما اصاب الناس من خير و شر

ما اقلت قدمای انهم ***نعم الساعون في الحي الشطر

و لقد كنت عليكم عاتبا *** فعتبتم بذنوب غير مر

كنت فیکم کالمغطى رأسه ***فانجلى اليوم قناعی و خمر

ساددا احسب عنى رشدا *** فتناهیت و قد كادت ثعر

آنگاه اشعث عرض کرد یا امیرالمؤمنین کرت دیگر که خدای ترا بر آب غلبه داد واجب میکند که آب از سپاه هویه باز گیریم فرمود ما از برای کاری بزرگتر ازین آمدیم بگذارید تا آب میخورند و میبرند و بدین شعر شاعر بر اشعث تمثل فرمود:

تُلاقَينَ قَيْساً وَأَشْياعُهُ *** فَيُشْعِلُ اَلْحَرْبَ نَاراً فَنَاراً

أَخُو اَلْحَرْبِ إِنْ لَقِحَتْ بَازِلاً *** سَمّاً لِلْعُلَى وَ أَجَلُّ اَلْخِطَارَا

وكس بمعويه فرستاد که ما کردار زشت شما را کیفر نمی کنیم همچنان آب بردارید و رفع حاجت فرمائید اینوقت معويه عمرو عاص را بحصافت عقل و رزانت رأی پاره بستود و گفت هر گز برخلاف صوابدید عمرو کار نکردم جز اینکه خاتمت آن امر بوخامت انجامید از پس این وقایع على علیه السلام بشير بن عمرو بن محصن الانصاری که ابوعمره کمیت داشت و سعیدبن قيس الهمدانی و شبث بن ربعی التمیمی را حاضر ساخت و فرمان کرد که بنزديك معويه شوید و پاره پند و اندرز بگوئید و نصیحت کنید باشد که رشد خویش بجوید و طريق هدى پیش گیرد ، شبث بن ربعی گفت یا امیر المؤمنين هرگز گمان نمیکنم که معويه با آن خبث نهاد و خست نژاد که او راست غوایت خویش بگذارد و خویشتن را در چنبر بیعت و

ص: 107

اطاعت تو اندازد امير المومنین فرمود شما بروید و بگوئید و حجت بر او تمام کنید لاجرم ایشان بنزديك معويه آمدند و ابوعمره ابتدا بسخن کرد و گفت ای مویه یکی از بین این جهان سرای گذرانست کس در جهان نپاید و جهان با کس وفا نکند زود باشد که در گذاری و در گذری و در آن سرای از تو باز پرس کنند و بیش و کم را برسند و در طلب نعمت چند روزه خویشتن را جاودانه معذب مدار و بسفك دماء و ازهاق ارواح رضا مده .

معویه سخن در دهان او بشکست و گفت این پند و اندرز که مرا گوئی و از سفك دماء مسلمين و باز پرس آنسرای بیم دهی چرا امير خویش را نگوئی و این نصیحت و وصیت با او نگذاری.

ابوعمره گفت یا معوية عنان باز دار و امیر مرا قیاس از خویش مگیر ترا آن فضل و فضیلت کجا بدست شود و آن قربت و قرابت با رسول خدا کجا باشد گفت اکنون مرا چه گوئید و با چه چیر میخوانید گفتند ما ترا گوئیم دعوت پسر عم خویش را اجابت کن و طریق بیعت و متابعت او گیر و بها مهاجر و انصار موافقت فرمای و کار دنیا و آخرت خویش را ساخته کن.

معويه گفت این چه چیز است که مرا بدان خوانید خون خليفة مظلوم را ضایع بگذارم وعلى ابوطالب را تابع شوم لاوالله هرگز اینکار نکنم و جز با زبان سیف و ستان امیر شما را پاسخ نگویم .

سعيد بن قيس خواست در پاسخ او سخن کند شبث بن ربعی بر او سبقت گرفت و گفت هان ای معويه هیچ دانستی که با ابوعمره چه گفتی تو خود میدانی که بر ما پوشیده نیست چند که از نصرت عثمان دست باز داشتی و او را دانسته در دهان مرگی بگذاشتی و قتل او را آرزومند بودی از برای امری که امروز در طلب آن رنج میبری اکنون طلب خون او را در دهان عوام و سفهای شام انداخته و ایشان را بدین سخن سخیف غوایت میکنی و بسوی او دلالت مینمائی از خدای بترس و

ص: 108

در کاری که صلاحیت و اهلیت آن نداری با اهلش طریق منازعت و محاربت مسپار چنان صورت کن که بدین کار دست یافتی نه سرانجام بدوزخ بایدت رفت و اگر فضلا على الاخرة کار دنیا نیز با تو دیگر گون شود و زبون قوم و شر عرب باشی معاویه گفت ای اعرابی جلف جافي عظيم سفیه و خفیف رای بوده و از چیزی که ندانی و ندیدی چندین دروغ زنی و گزافه بافی برخیزید و باز شوید که میان من و شما میانجی جز شمشیر نخواهد بود پس از جای بجستند و ابوعمره و سعید گفتند ای معويه ما را با شمشیر تهدید و تهوبل کنی سوگند با خدای که از شمش على علیه السلام آن بینی که آرزوی مرگ همی کنی و همی گوئی کاش مادر مرا نزاد تا اینروز معاینه نکردم گفت آنچه از خدای بر من آید گردن نهاده ام شما باز شوید و آنچه از من شنیده اید باعلى عرضه دارید پس ایشان باز شدند و آنجمله بعرض رسانیدند.

و از آنسوی معاویه را نیز این رای پسند خاطر افتاد تا مبادا سپاه یکباره تمام شود پس بدینگونه سرداران و سرهنگان اختيار کرد نخستین عبدالرحمن بن خالد ابن وليد المخزومی و دیگر ابوالاعور السلمی، ودیگر حبیب بن مسلمة الفهرى، و دیگرذوالکلاع الحميري ، ودیگر عبیدالله بن عمر بن الخطاب ، ودیگر شرحبیل بن السمط، ودیگر حمزة بن مالك الهمداني.

بالجملد امير المؤمنين بفرمود تا منادی ندا در داد که بامدادن ساخته جنك شوید و روز دیگر خورشید سر برزد سپاه از دو جانب صف راست کردند از لشکر شام سهم بن ابی العزار که سواری نامبردار بود بميدان آمد بادرع داودی ومغفر عادی و نیزه خطی وتیغ هندی بانك در داد که مبارز کیست در تمامت سپاه عراق و شام مردی بدرازی بالا و ضخامت جثه و ستبری بازو با او برابر نبود لاجرم هیچکس آرزوی مقاتلت اونکرد اشتر نخعی که هرگز عبار وحشت بر حاشیه خاطرش ننشستی اسب بر جهاند و لشکر عراق بر جان او ترسان بودند.

مع القصه اشتر آهنگ او کرد و هر دو بجنگ در آمدند و مانند پلنگ خشم کرده در هم افتادند اشتر که در حمله تنين ودر ويله تندر راما دست از راه و بیراه بر روی او اسب دوانید و در چشم او تيغ درخشانید چنانکه کس فهم نمیکرد این سواران کدام سودر میرسد و این برق تیغ از کدام جانب دیده در میبرد ناگاه اشتر فرصت بدست کرده تیغ براندو او را از اسب در انداخت بر لشکر شام گران آمد ویکتن از ایشان بانگ برداشت :

یا سهم سهم بن أبي العيزار *** ياخير من نعلم من نزار

از پس او مردی از قبیله ازدبميدان آمد و گفت سوگند باخدای اگر کشنده ترا زنده بگذارم واشتر را بمبارزت طلب کرد اشتر نخعی چون شیر گوزن دیده بر او تاخت و از گردراه تیغ برد و از اسبش در انداخت پس از دو سوی لشکر جنبش کردو بانگ دارو گیر برخاست چکاچاك تيغ في قرع صماخ کرد و فشا فاش تیر پرده دل بدید تا هنگام افول آفتاب تنور جنگی در تاب بود چون خورشید سراشیب شد هر دو لشکر

ص: 110

دست از جنگ باز داشتند روز دیگر چون سفیدی از سیاهی بر دمید وصبح دندان بنمود على علیه السلام باسپاه خویش نماز بگذاشت و فرمان کرد تا لشکر زین براسب بستند و بر نشستند وهاشم بن عتبه که ملقب بمر قال بود رایت بگرفت و در پیش ایستاد و اشتر نخعی این شعرها انشاء کرد:

و انا انا ما احتشينا الوغی *** ادرنا الرحى بصنوف الجدل

وضربا لها ماتهم بالسيوف *** و طعنا لهم بالقنا والاسل

عرانين من مذحج وسطها *** يخوضون اغمارها بالهبل

ووائل تسعر- نيرانها *** ينادونهم أمرنا قد كمل

ابا حسن صوت خیشومها *** باسیافه كل حام بطل

على الحق فيناله منهج *** علي واضح القصد لا بالميل

و سپاه معويه نیز صف راست کردند و عوف که مردی دلاور بود بميدان آمد و هم آورد خواست و این رجزبر خواند:

اني انا عوف أخو الحروب *** عند هياج الحرب والكروب

صاحبها الوقاف للالهوب *** عند اشتعال الحرب باللهيب

والست بالناجي من الخطوب *** و من ردینی مارن الكعوب

اذ جئت تبغي نصرة الكذوب *** ولست بالعف ولا النجيب

علقمة بن عمرو از لشكر على علیه السلام بروی در آمد و این ارجوزه رابگفت :

یا عجبا للعجب العجيب *** قد كنت یاعوف اخاالحروب

وليس فيها لك من نصيب *** انك فاعلم ظاهر العيوب

في طاعة كطاعة الصليب *** في يوم بدر عصبة القليب

فدونك الطعنة في النحوب *** قلبك ذو كفر من القلوب

پس حمله گران افکند و عوف را از اسب در انداخت و این شعر بگفت :

یاعوف لو كنت أمرا حازما *** لم تبرز الدهر الى علقمة

لاقيت ليثا اسدا باسلا *** ياخذ بالأنفاس والغلصمة ،

ص: 111

لاقيته قرنا له سطوة *** يفترس الأقران في الملحمة

ما كان في نصر امره ظالم *** ما يدرك الجنة والمرحمة

مالابن صخر حرمة يرتجی *** لها ثواب الله بل مندمة

لاقيت مالاقي غداة الوغی *** من ادرك الابطال يا ابن الأمة

ضيعت حق الله في نصرة *** للظالم المعروف بالمظلمة

أن أبا سفيان من قبله *** لم يك مثلالعصبة المسلمة

لكنه نافق في دينه *** من خشية القتل على المرغمة

بعدا لصخر مع اشياعه *** في جاجم النار لدى المضرمة

اینوقت نیز از دو سوی سپاه جنبش کردند و همگروه بجنگ در آمدند و بسیار کس از جانبين مقتول افتاد تا آنوقت که روز بیگاه شد پس هر دو سپاه آرامگاه رفتند.

دیگر روز عبيدالله بن عمر بن الخطاب باجماعتی از لشکر شام بیرون شدند وصف راست کردند و از اینسوي محمد بن ابی بکر با گروهی از سپاه اور ااستقبال کردند پس هردو لشکر بجنك در آمدند و سیف و سنان درهم نهادند و از بامداد تا شامگاه کاوش و کوشش کردند از هر دو سوی بسیار کس مصروع ومطروح افتاد و بسیار کس خسته و مجروح گشت چون آفتاب سردر مغرب کشید دست از جنگ باز کشیدند و باز لشکرگاه شدند

على الصباح شرحبيل بن السمط بحكم معاویه با فوجی از ابطال سپاه آهنگ حر بنگاه کرد و از لشکر عراق اشتر نخعی با مردم خویش اور اپذيرد جنگ شد و جنگی صعب در میانه برفت و از لشکر شام بسیار کس کشته گشت شامگاه که تاریکی میانجی گشت و لشگرها از هم باز شدند :

مویه را از ضعف لشکر شام اندوه آمد از سراپرده بیرون شد و با تفاق عمرو عاص تا نیمه شب گردلشکرگاه بگشت و مردم شام را بجنگ امیر المؤمنين تحريض

ص: 112

وترغیب همیداد و اینجنگی در میان سپاه شام و عراق تاسلخ ذيحجه قایم بودو بنبوت سرداران از دو سوی با فوجی بیرون میشدند و تاشامگاه قتال میدادند و بیشتر نصرت بالشكر عراق بود .

وهم در این سال حذيعة اليمان بدرود جهان کرد و اسم يمان حبل بن جابر است و مانام و نسب اورا در کتاب اصحاب رسول خدای بشرح رقم کردیم و بعضی از سير او در کتاب رسول خدای صلی الله علیه و آله مرقوم افتاد وهم درین سال سلمان فارسی در گذشت وشرح حال اور حکومت او را در مداین در زمان عمر بن الخطاب در کتاب اصحاب رسول خدای صلی الله علیه و آله نوشتیم. .

را قربت او با خير الأنام وسابقت او در اسلام مقدور و میسور نیست و تمامت مهاجر و انصار بحضرت اوشتافتند و در بیعت ومتابعت او متفق شدند بیرون تو واصحاب تو هیچکس سر از چنبر طاعت او بر نتافته است تو نیز با مسلمانان اتفاق كن و خون مردم را بهدر مخواه و بترس از آنکه بر تو واصحاب تو آن آید که بر اصحاب جمل رفت .

معويه را این سخن نا گوار افتاد گفت ای عدی تواینجا از بهر مصالحت و مسالمت نیامدی بلکه آمدی که بوعيد و تهدید برای مرا دیگر گون کنی و عزیمت مرا ناتندرست سازی هان ای عدی تو مرا از درب همیترسانی و حال آنکه میدانی من پسر صخر بن حربم در میدان جنك نشو ونما کرده ام و با جنك آوران نبرد آزموده ام سوگند با خدای تو از آنجماعتی که خون عثمانرا مباح شمردی و در قتل او غایت جهد بذل کردی از خدای همی خواهم تا مرا بر تو و دیگر کشندگان عثمان نیرو دهد تا جمله را با تیغ در گذرانم عدی خواست او را پاسخ گوید شبث بن ربعی اورا مجال نگذاشت گفت ایمو به ما نزديك نو آمدیم تا سخنی از در صلاح وصواب بگوئیم و مسلمانانرا ازین عناد عذاب برهانیم تو از بهر مامثلها گوئی و گزافه درهم بافی که نه ترا و نه مارا و نه آنکس را که این مثلها گفت سودی و منفعني حاصل گردد ، زياد بن حفصه هم از اینگونه فصلی بپرداخت ، آنگاه یزید بن قيس الارحبي بسخن آمد و گفت ايمعويه مارسونیم و از رسول جز ابلاغ پسنده نیست و آنچه گوید بروی سرزنش ونكوهش دامنگیر نگردد همانا تو امير المؤمنين على علیه السلام رانيك شناسی وفضل وفضیلت اور انیکوتر از مادانی و جهانیان بجمله مناعت محل و رفعت مقام او را دانسته اند و شناخته اند و آنکسرا که از عقل و علم بهره واز کیاست و فراست حظي ونصیبی است ترابا علی برابر نداند و همانند نکند از خدای بترس و با مهاجر و انصار موافقت کن وجماعت را پراکنده مخواه و مردم را بمهلکه میفکن و خیر دنیا و آخرت را برایگان از دست مده .

چون سخن بدینجا آورد معاویه گفت شما مرا بسوی جماعت واتفاق کلمه دعوت

ص: 114

میکنید و این سخت نیکوست لکن امیر شما را بر ذمت ما حقی واجب نمی آید وطاعت و بیعت او بر ما درست نمی شود چه او عثمانرا که خليفه بحق بودبیموجبی بکشت و موجب تفرق وتشتت جماعت گشت و اکنون می گوید من نکشتم و نفرمودم اگر این سخن از درصدق همی گویدکشندگان عثمانرا که در پناه او میروند و ملازمت جوار او دارند بسوی ما گسیل سازد تا بقصاص خون عثمان خوان ایشان را بریزیم آنگاه بخدمت و اطاعت اوعجلت کنیم و جز طریق فرمانبرداری نسپاریم.

شبث بن ربعی گفت يامعويه اگر امیر المومنین عمار یاسر را که مکانت او رادر نزد مصطفی میدانی بنزديك توفرستد اوراخواهی کشت گفت چرا نخواهم کشت سوگند باخدای که نه عمار یاسر را با زای خون عثمان میکشم بلکه برای نائل غلام عثمان گردن میزنم و آنرا فوزی و فلاحی بزرگ میشمارم سبث بن ربعی گفت سوگند باخدای که داد ندادی و بدان ایمعویه که تو بر عمار یاسر دست نیابی و با او نزديك نشوی از آن پیش که سرها از تنها دور افت دو روز گار بر تو تاريك شود و از هول وهرب راست از چپ ندانی.

پس از نزد معويه بیرون شدند مویه کس فرستاد و زیاد بن حفصه را طلب داشت چون باز آمد گفت یا اخار بيعه على قطع رحم کرد و امام ما را بکشت و کشند گان او را در جوار خود جای داد و من از تو طلب نصرت میکنم که با خویش وعشیرت خود از کنار علی کناره گیری و به لشکرگاه ما در آئی با تو پیمان در ست میکنم و خدای را گواه میگیرم که چون بر علی ظفر جویم امارت کوفه و اگر نه بصره هر کدام را که تو بخواهی باتو گذارم زیاد گفت ایمعويه طمع در من مبند که من بر بصیرتم واندر دین خویش بریقینم و نصرت گناهکاران نکنم معويه روی با عمرو عاص کرد و گفت خداوند بکشد اینجماعت را که نیست کلمات . ايشان الاكلمه واحدة وقلب ایشان الأقلب واحد بالجمله زیاد نیز بعدی وشبث بن ربعی پیوست و بنزد على علیه السلام آمدند و قصه بگفتند.

اینوقت معويه حبیب بن مسلمة الفهری و شرحبيل بن السمط ومعن بن یزید

ص: 115

ابن الأخنس السلمی را پیش خواست و بجانب على علیه السلام رسول فرستاد چون حاضر حضرت شدند حبیب بن مسلمه خدای را ثنا گفت و ابتدای سخن کرد و گفت عثمان ابن عفان خلیفه نیکوکار بود و بكتاب خدای وسنت رسول کار می کرد و برطریق عدل وانصاف هميرفت شمارا زندگانی اونا گوار افتاد ودل بر قتل او نهادید و مردم را بر شوریدید واورابکشتید و کشند گان اورا جاردادید و گرامی بداشتید و با اینهمه مارا بمتابعت خویش می خوانید هم اکنون قتل عثمانر ابمافرست تا قصاص کنیم و اگر گوئی من نکشتم و نفر مردم این امر را دست باز داروملازمت عزلت واعتزال میفرمای تامردمان کار بشوری کنند و هر کدام راخواهند بخليفتی بردارند.

امیر المومنین فرمود دم در بندای ناکس تو کیستی که در امر خلافت و امامت سخن کنی و در خور آن نیستی که در چنین مجالس جای کنی وسخن گوی باشی ، حبیب بن مسلمه بر پای جست و گفت سوگند با خدای که ازین پس مرا در جائی یابی که بر توسخت مکروه آید، على فرمود بر راه خویش میروروزی که ترا در میان سواران و پیادگان دیدار کنم خداوند مرازنده نگذارد اگر ترازنده بگذارم شرحبيل گفت یاعلی سخن من جز این نیست که حبیب بن مسلمة بعرض رسانید و من بیمناکم که اگر چیزی گویم آن بشنوم که حبيب شنید اگر جز آنکه با حبیب گفتی در نزد تو جوابيست هم بفرد ای فرمود که مرا از بهر تو و از بهر معويه جوابی دیگر است پس خدایر اسياس بگذاشت ثم قال:

أَمَّا بَعدُ فَإِنَّ اَللَّهَ بَعَثَ اَلنَّبِيَّ صلی اله علیه و آله فَأنقَذَ بهِ مِنَ الضَّلالَةِ وَ نَعِشَ بِهِ مِنَ الهَلَكَةِ وَجَمَعَ بِهِ بِنْدَ اَلْفُرْقَةِ ثُمَّ قَبَضَهُ اَللَّهُ إِلَيْهِ وَ قَدْ أُدِّيَ مَاعِلِيهِمْ اِسْتَخْلَفَ اَلنَّاسُ ابابكر ثُمَّ اِسْتَخْلَفَ أَبُو بَكْرٍ عَمْرو أَحْسَنَا السِّيرَةَ وعَدْلاً في الأُمَّةِ وقَدْ وَجَدْنَا عَلَيْهِمَا أَنْ تَوَلَّيَا الأَمْرَ دُونَنَا وَ نَحْنُ آلُ الرَّسُولِ وأَحَقُّ بِالأمْرِ فَغَفَزْنَا ذَاكَ ثُمَّ وَلَّى أَمْرَ اَلنَّاسِ عُثما فَعَمِلَ بِأَشْيَاءَ عَابَهَا اَلنَّاسُ عَلَيْهِ فَسار

ص: 116

إِلَيْهِ نَاسٌ فَقَتَلُوهُ ثُمَّ أَتَانِي اَلنَّاسُ وَ أَنَا مُعْتَزِلٌ أَمْرَهُمْ فَقَالُوا لِي بَايِعْ فَأَبَيْتُ عَلَيْهِمْ فَقَالُوا لِي بَايِعْ فَإِنَّ اَلأُمَّةَ لاَ تَرْضَى إِلاَّ بِكَ وَ إِنَّا نَخَافُ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ أَنْ يَفْتَرِقَ النَّاسُ فَبَايَعْتُهُمْ فَلَمْ يَرُعْنِي إِلاَّ شِقاقُ رَجُلَيْنِ قَدْ بَايَعَانِي وَ خِلاَفَ مَعْوِيَةٍ إِيَّايَ الَّذي لَم يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ سَابِقَةً فِي الدِّينِ ولاسَلفُ صِدْقٍ فِي الإِسْلامِ طلِيقُ بْنُ طليق وَ حِزْبٍ مِنَ الْأَحْزَابِ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ ولِلرَّسُولِ والْمُسْلِمِينَ عَدُوّاً هُوَ وَ أبُوهُ حَتَّى دَخَلاَ فِي اَلْإِسْلاَمِ كَارِهِينَ مُكْرَهِينَ فَعَجِبْنَا لَكُمْ و لِأَجْلالِكُمْ مَعَهُ وانقِيادِكُم لَهُ وَتَدَّعُونَ أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُم صلی الله علیه و آله الَّذِينَ لا يَنْبَغِي لَكُم شِقاقُهُم ولا خِلافُهُم وَلا أن تَعْدِلُوا بِهِمْ أَحَداً مِنَ النَّاسِ إِنِّي أَدْعُوكُمْ إِلَى كِتَابِ اللَّهِ عزَّ وجِلٌ وَسُنَّةُ نَبِيِّكُم صلی الله علیه و آله مِنْ وإِمَاتَةِ الْبَاطِلِ وَأَحَيَآءُ مَعَالِمُ الدِّينِ أَقُولُ قَوْلِي هَذَا وأَسْتَغْفِرَاللَّه لَنا وَلِكُلِّ مُؤمِنٍ وَمُؤمِنَةٍ وَ مُسْلِمٍ ومُسْلِمَةٍ.

فرمود خداوند محمد صلی الله علیه و آله را تشریف بعثت فرمود تا مردم را ازتیه ضلالت وهلاکت و بلای تفرق وتشتت نجات داد وحق رسالت خویش درگذاشت از پس اومردم ابو بکر را بخليفتی برداشتند و چون ابو بکر جای بپرداخت امر خلافترا بر عمر حوالت کرد و این هر دو کار بنصفت کردند لکن جانب مارا فرو گذاشتند و حال آن که ما آل رسول بودیم و بيرون ماهيچکس این امر را سزاوار نبود پس عثمان در اریکه خلافت جای کرد و با مری چند ارتکاب نمود که مردم بروی عیب گرفتند و بشوریدند و خون او بریختند و بر من گرد آمدند تا دست در بیعت کنند من سر برتافتم

ص: 117

ورضا ندادم گفتند اگر ملتمس ما نپذیری این امت پریشان و پراکنده گردد ناچار پذیرفتار شدم و دست در بیعت کردم نخستين طلحه و زبير عهد من بشکستند، و دیگر معويه از در خلافت بیرون شد و حال آنکه اورا سابقتی در اسلام نیست بلکه طليق پسر طليق است و همواره او و پدر او با خدا و رسول طریق مخالفت و مخاصمت داشتند و در پایان کار با کراهت طبع و انکار قلب از بیم جان سردر چنبر اسلام در آوردند ومرا شگفتی همه از شماست که اهل بیت پیغمبر خودرا گذاشتید و طریق طاعت او برداشتید و هرگز روا نیست که هیچکس از جهانیانرابر اهل بیت گزیده کنید و برخلاف ایشان رويدا کنون شمارابکتاب خدا وسنت رسول وأماته باطل و احیای دین دعوت میکنم و جز این سخنی ندارم و کاری نفرمایم.

شرحبیل و معن بن یزید عرض کردند آیا گواهی میدهی که عثمان مظلوم کشته شدفرمود من این نگویم گفتند آنکس که نگوید عثمان مظلوم کشته شد و از خون او برائت بجوید ما از وی برائت جوئیم این بگفتند و برخاستند و بیرون شدند.

اینوفت معويه ابودر داو ابوهریره را طلبداشت و گفت از ایدر بنزديك على شود و او را از من سلام برسانید و بگوئید من خود گواهی میدهم که تو از تمامت مردم در امر خلافت و امامت أحق واولائی وازمن نیز بسزاتری زیراکه من از طلقایم و تو از مهاجریں اولیني وسبقت در اسلام و قربت با خير الانام تر است و کتاب خداوسنت رسول را از هر کس تونیکتردانی مهاجر و انصار پس از سه روز مشورت ترابخليفتی اختیار کردند و تمام رغبت بیعت نمودند نخستین طلحه و زبیر سر بمتابعت تو فرو گذاشتند و بیموجيى طريق ظلم وعدوان برداشتند لكن شنیده ام که گاهی سخن دیگر گونه کنی وفعل باژگونه زنی چنانکه بمن رسید ار خون عثمان برائت جستی و هنگام قتل او گفتی «اللهم لم ارض ولا امال» ودر جنگ بصره گاهی که اصحاب جمل بانك در دادند : یالثارات عثمان همی گفتی که عثمان بروی در جهنم افتاد مگرمن او را کشتم بلکه طلحه و زبیر وعايشه او را کشتند و امر بقتل او فرمودند و من در خانه خویش ساکن بودم اگر اینست که تو گوئی و ساحت تو آلوده بخون عثمان نیست

ص: 118

کشند گان اورا بنزد من فرست تاخون ایشان بریزم پس بنزديك تو آیم ودر بیعت و متابعت تو گردن نهم ، حرف دیگر آنکه مرا جواسيس و عيونيست که ملازمت خدمت تو دارند لکن جسم ایشان در نزد تست امادل ایشان با منست ومرا خبر داده اند که در انجمن مردم چون نام ابوبکر و عمر بر زبانی گذرد بر ایشان رحمت کنی و چون نام عثمان گفته آید به رحمت فرستی ونه لعنت کنی و آنگاه که مجلس از بیگانه پرداخته گردد و جز خاصان خبیثه و شیعیان ضاله تو کس نماند از ابو بكر و عمر نیز برائت جوئی و برایشان لعن فرستی و گوئی من وصی و خلیفه رسول خدایم و خداوند طاعت مرابر بندگانش واجب داشته و در قرآن مجید منصوص فرموده آنجا که میگوید :

يا أَيُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ واللَّهُ يَعْصِمُك مِنَ النَّاس.

ورسول خدا در غدیر خم مردم را فراهم آورد و حکم خدای را ابلاغ فرمود و فرمان کرد که هر کس حاضر است غایب برا آگهی دهد که تو اولى بتصرفی در جان و مال مردم از نفوس ایشان، و نیز گوئی که رسول خدا مرا باخود چنان دانست که هرو نرا باموسی و نیز بمن رسیده که بر منبر چون خطبه قرائت فرمائی از آن پیش که فرود شوی گوئی : والله اني لاولى الناس ومازلت مظلوما منذقبض رسول الله یعنی سوگند باخدای از آن روزی که رسول خدای باسرای دیگر تحویل داد من مظلوم بودم و خلافت که حق منست و من از همه مردم بدان امرسزاوارترم با من نگذاشتند این سخن واجب میکند که ظلم أبو بكر وعمر در حق تو افزون از عثمان آید چه بعد از رسول خدای ما بودیم و دیدیم که عمر بیمشورت تو با ابو بکر بیعت کر دو این جماعتی از انصار که دوستان و شیعان تو بودند از در مخاصمت بیرون شدند وحق تراوحجت ترا وقرابت ترا بارسول الله نگران نشدند و حال اینکه اگر ابو بکر و عمر باتو بیعت کردندي عثمان از ایشان پیشی گرفتی چه او پسر عم تو بود و تر ابراوحق رحم بود وهم

ص: 119

چنان چون ابو بکر در گذشت بیمشورت توکار باعمر گذاشت و پس از عمر بحكم شوری امارت وامامت بر عثمان افتاد گاهی که اورا در حصار گرفتند از شما انتصار کرد نصرت نکردید و دعوت نمود اجابت نفرمودید و حال آنکه بیعت او برذمت شما بود هان ایجماعت انصار ومهاجریان عثمانرا دست باز داشتید تا مصریان او را بکشتند و در قتل او اعانت کردید اکنون نیستید شما الاآنکه قتل اورا فرمان دادید یاخود بکشتید واگرنه بگذاشتید اوراتا بکشتند .

بالجمله از پس این داهيه دهيا مردمان با تو که علی ابوطالبی بیعت کردند و تو در خلافت از من سزاوارتری بشرط که کشندگان عثمانرا بمن فرستی تا گردن زنم آنگاه من وهر که با من هست از اهل شام دعوت ترا اجابت کنیم و بتمام رغبت باتوبیعت نمائیم.

چون ابودردا سخن برای آورد على علیه السلام أورا وابوهریره را مخاطب داشت و فرمود حق رسالت بگذاشتید و غایت ابلاغ مبذول نمودید اکنون پاسخ معاویه را بشنوید و او را بشنوانيد همانا عثمان بن عفان ياخليفتی بحق بود و امامتی بسزاداشت خونش حرام ونصرتش واجب وخذلانش عمیان بود، با این خلافت بغصب داشت و این امامت بضلالت میکردوخونش حلال ونصرتش حرام بود ازین دووجه که بشرح رفت بیرون نتواند بود و این معنی نیز مکشوفست که چون امامی در گذشت خواه مومن و متقی وخواه فاجر و فاسق بحکم خداوند و قانون شریعت بر مسلمانان واجب است که دست در کاری نکنند و حدیث امری نفرمایند نه بدست و نه بزبان از آن پیش که از بهر خویش امامی عالم وعادل و بر فرایض وسنن دانا و بینا نصب کنند تا در میان ایشان داد بدهد و حدود ایشان را محفوظ بدارد و اطراف ایشان را مجموع بسازد وصدقات ایشان را درهم آورد آنگاه سخن از امام مقتول کنند خواه بحق کشته باشندخواه بناحق و آنکس که امامت بدست کرد خونداران امام مقتول بنزد او حاضر شوند و بحکومت اورضا دهند هم اکنون بعد از قتل عثمان از پس آنکه مهاجر و انصار سه روز کار بشوری کردند بر من گرد آمدند و با من بیعت کردند وغازیان بدر و

ص: 120

سابقين مهاجرين حاضر شدند و اینجماعت آنانند که بیمشورت عامه با دیگران بیعت کردند و در بیعت من با مشورت عامه رغبت نمودند اکنون اگر این امر را خداوند باختيار امت واجماع ایشان مقرر داشته مرا اختیار کرده اند و اطاعت من برمعويه وجز معويه فرض میآید و اگر امت را اختیاری نیست و بدون حکم خداوند این حکومت کس نتواند کرد هم بحكم كتاب خدای وسنت رسول این خليفتي مر است اکنون بگوئید ای ابوهریره و ابودردا اگر عثمان در عهد ابوبکر و عمر مقتول شدی معاویه در طلب خون او برایشان خروج کردی گفتند سخن نمیکرد فرمود اگر معويه گوید من دست باز نميداشتم و خون او میجستم بگوئید آیا روا باشد از برای قتیلی کس شق عصای مسلمین کند و بر امام عهد خروج نماید و مسلمانانرا پراکنده سازد و حال آنکه پسرهای عثمان حاضر باشند و در طلب خون پدر اولی باشند ابوهریره و ابودردا خاموش شدند و گفتند على علیه السلام انصاف میدهد آنگاه فرمود قسم بجان خودم اگرمعويه مرا داد بدهد و سخن از در صدق کند این جنك و جوش را بنشاند و مسلمانرا ازین عناد عذاب برهاند این فرزندان عمان در نزد معويه حاضرند و کودك نيستند که ولي وقيم بخواهند و کشندگان عثمان نیز در لشکر گاه منند باید پسران عثمان حاضر شوند و من قتله عثمانرا با ایشان بنشانم و در میان ایشان بكتاب خدای وسنت رسول حکومت کنم پس اگر عثمانرا بحق کشتند خون او باطل گردد واگر نه قتله اورا بدست پسران عثمان بسپارم تا اگر بخواهند بکشند و اگر نه دیت بستانند یا معفو دارند و اگر معويه بخواهد بولایت یا وکالت پسران عثمان سخن کند هم باکی نیست وی حاضر شود و این دعوی بپای برد ابوهریره و ابودردا گفتند کس از این نیکوتر دادندهد و انصاف نکند و اینوقت بیست هزار کس از لشکر علی علیه السلام که محفوف در آهن و فولاد بودند و جز چشم ایشان دیدار نمیگشت خویشتن را برابوهریره و ابودردا عرضه دادند و گفتند مائیم کشندگان عثمان و بدانچه امير المومنین علی در حق ما حکومت فرماید و حكم براندگردن نهاده ایم و رضا داده ایم بگوئید تا اولیای دم عثمان و فرزندان او حاضر

ص: 121

شوند و طی سخن کنند آنچه بر مافرود آید ازقتل واگرنه دیت بر آن صبر کنیم وسربرنتابیم ابوهریره و ابودردا گفتند انصاف دادید واجب نمیکند که علی شمارا بکشد یا یکم فرستد از آن پیش که در میان شما و اولیای دم عثمان حکومت فرماید و از ایشان در گذشتند و باخدمت معويه آمدند و سخنان على راباز گفتند و کلمات قتله عثمان را بشرح کردند.

معويه گفت علی چه پاسخ داد از اینکه بر ابو بکر و عمر طلب رحمت کند و در حق عثمان باز ایستد، گفتند از آن پس که ماخود شنیدیم که برهر سه تن رحمت فرستاد چه بگوئیم وچه بشنویم گفت ازین چگوید که خودرا بحکم خدا و رسول خلیفه داند و بعد از رسول خدا مظلوم خواند و در سر از خلفا برائت جوید گفتند علی میفرماید اگر این خليفتي باختيار امت است بعد از مشورت مرا اختیار کردند واگر بحکم خدا ورسول باید هم خداوند در کتاب منزل بلسان پیغمبر مرسل مرا خليفتی داده و طاعت و نصرت مرا بر تمام امت واجب داشته و اینوقت بر منبر صعود داد و مهاجر و انصار وجمهور سپاه حاضر بودند پس خدایر اثنا گفت ورسول را درود فرستاد :

ثُمَّ قالَ مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ مَنَاقِبِي أَكْثَرُ مِنْ أَنْ تُحْصِيَ وَ بَعْدَ مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ فِي كِتَابِهِ مِن ذَلِك وَمَا قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ إِنِّي سَانْبِئُكُمْ عَنْ خِصَالٍ سَبْعَةٍ قَالَهَا رَسُولُ اَللَّهِ أَكْتَفِي بِهَا عَنْ جَمِيعِ مَنَاقِبِي وَ فَضْلِي .

فرمود ای مردمان همانا مناقب من از آن بیش است که بحساب و شمار توان گرفت من از آنچه خداوند در کتاب کریم فرستاده ورسول خدای بمناقب من مخصوص و منصوص داشته بهفت سخن بازایستم ای مردم آیا میدانید که هیچکس در اسلام بر من سبقت نگرفت گفتند جز این نیست فرمود خدای را بر شما گواه میگیرم نبودید و نشنیدید که از این آیت مبارك که خدای میفرماید: السابقون

ص: 122

السابقون اولئك المقربون(1) از رسول خدای پرسش کردند فرمود این آیت در حق انبیاء و اوصیا فرود شدو من افضل انبياء ووصی من علی بن ابیطالب افضل اوصیاست هفتاد تن از غازیان بدر که بیشتر از انصار و بعضی از مهاجرین بودند و ابو الهثيم بن التيهان وخالدبن زیدو ابو ایوب انصاری در میان انصار وعمار یاسر در میان مهاجرين بود برخاستند و هم آواز گفتند : قد سمعنا رسول الله قال ذلك ماهمگان از رسول خدا این سخن بشنیدیم دیگر باره علی فرمود ایمردم خدای را بر شما گواه میگیرم در این آیت مبارك که خدای میفرماید:

يَا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اَللَّهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُوْلِى اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ (2).

ونیز میفرماید:

إنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَيُؤتونَ الزَّكوَةَ وهُم راكِعُونَ (3).

و نیز می فرماید :

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَ لِمَا يَعْلَمُ اَللَّهُ اَلَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَ لَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلا وَلهِ وَلا المُؤمِنينَ وَلَبَجَّةً وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (4)

گاهی که مردم عرض کردند یارسول الله این فضل و شرف شامل عامه ومنين

ص: 123

است یاخاص بعضی است پس خداوند رسول خویش را مامور داشت که ایشانرا بیاگاهاند و آموز کاری کند مقام ولایت را چنانکه صوم وصلوة وزکوة وحج راآموزگاری فرمود پس در غدیر خم بلال را فرمان کرد تا مردم را بصلوةجامعه ندا در داد و نماز بگذاشت و مرا از بهر ناس نصب کرد :

قال أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ مَوْلًى وَ أَنَا مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ وأَنَا أَوْلَى بِهِمْ مِن أنفُسِهِمْ مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِيٌ مَوْلاَهُ أَللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وِعادَ مَنْ عاداهُ وَانصُرْ مَن نَصَرَهُ وَاخذُل مَن خَذَلَهُ.

اینوقت سلمان فارسی برخاست و گفت یا رسول الله ولای علی چگونه است وهندسه آن چیست :

فَقَالَ ولاوه كَوَلاَيَتِي مَنْ كُنْتُ أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ فَعَلِيٌ أَوْلَى بِهِ مِنْ نَفْسِهِ.

چنانکه من در مال و جان مردم اولی بتصرفم از ایشان علی نیز اولی بتصر فست و خداوند این آیت هم درین روز فرستاد :

اليَومَ أَكْمَلْتُ لَكُم دينَكُم وَأتْمَمْتُ عَلَيكُم نِعمَتي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسلامَ ديناً(1).

سلمان عرضکرد یارسول الله این آیت خاص از بهر علی است .

فَقَالَ فِيهِ وَفِي أَوْصِيَانِي إِلَى يَوْمِ اَلْقِيمَةِ .

سلمان عرضکرد یارسول الله بیان فرمای از برای این مردم و از برای ما

ص: 124

فَقَالَ عَلَى أَخِي وَ وَزِيرِي وَوَصِيِّي وَصَنُوي وَ وَارِثِي وَ خَلِيفَتِي في اُمَّتي وَوَلَّى كُلِّ مُؤمِنٍ وَمُؤْمِنَةٍ بَعدي وَ أحَدَ عَشَرَ إِمَاماً مِنْ وُلْدِهِ اَلْحَسَنِ م الحُسيْنِ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ ثُمَّ تَسَعُهُ مِنْ وُلْدِ اَلْحُسَيْنِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِد.

فرمود على وصي وخليفه منست در امت من و ولی هر مومن و مومنه است بعد از من آنگاه از روزگار آینده خبر داد و فرمود بعداز على اینمكانت ومنزلت مرحسن وحسين فرزندان علی راست ونه تن از فرزندان حسین را که هريك از پس دیگری آیند و قرآن با ایشانست و ایشان باقرآنند تا آنگاه که در کنار حوض کوثر مرا دیدار کنند دوازده تن از غازيان بدر که ابو الهثيم بن التيهان وابوایوب انصاری و عمار یاسر وخزيمة بن ثابت معروف بذوالشهاتین از اینجمله بود برخاستند و گفتند اینجمله کلمات رسول خداست بی آنکه حرفی افزوده یا کاسته باشد و ماچون شنیدیم از بر کردیم وجماعتی گفتند ما شنیدیم این جمله را از رسول خدا لكن تمام از بر نداریم و دیگران از بدربين تا هفتاد تن گفتند ما شنیدیم لکن محفوظ نداشتیم امیر المؤمنين فرمود سخن بصدق کردید مردمان در حفظ احادیث بيك اندازه نباشند اینوقت ابو الهيثم بن التيهان وابو ایوب وعمار وذو الشهادتين گفتندما حاضر بودیم و از رسول خدای شنیدیم و حرفا بحرف از بر کردیم در روز غدیر خم بر پای ایستاد و علی را در پهلوی خود بر پای کرد و فرمود:

أَيُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ اَللَّهَ أَمَرَنِي أَنْ أَنْصِبَ لَكُمْ إِمَاماً يَكُونُ وَ صِيتِي فِي وَخْلِيفَتِي فِي أُمَّتِي وَ فِي أَهْلِ بَيْتِي مِنْ بَعْدِي وَ الَّذِي فَرَضَ اللَّهُ عَلَى المُؤمِنِينَ في كِتَابِهِ وَطَاعَتِهِ وأَمَرَ كَمْ فيهِ بِوِلايَتِهِ فَراجَعْتُ رَبِّي خَشْيَةَ طَعْنِ أَهْلِ اَلنِّفَاقِ وَ تَكْذِيبِهِمْ فَأَوْعَدَنِي لاَ بَلَغَهَا أَوْ لِيَعُذْ بُنِيَّ أَيُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ اَللَّهَ أَمَرَكُمْ

ص: 125

فِي كِتَابِهِ بِالصَّلَوةِ وقَدْ بَيَّنْتُهَا لَكُم فَسُر تَهاوالزَكوَةِ وَالصَّومِ وَ الحَجِّ فَبَيَّنتُها وَفَسَّرْتُها لَكُم وأَمَرَكُم فِي كِتَابِهِ بِالوَلايَةِ وَ إِنِّي أُشْهِدُكُم أَيُّهَا اَلنَّاسُ أنَّها خَاصَّةٌ لِعَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ وَالأوصياءُ مِن وُلدي وَوُلَدِ أخي وَ وَصِيّي عَلِيٌ أَوَّلُهُمْ ثُمَّ اَلْحَسَنُ ثُمَّ الْحُسَيْنُ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ اَلْحُسَيْنِ لاَ يُفَارِقُونَ اَلْكِتَابَ حَتَّى يَرِدُوا عَلَى اَلْحَوْضِ أَيُّهَا النَّاسُ إنِّي قَدْ أَعْلَمْتُكُمْ مَفْزَعَكُمْ وإِمَامَكُمْ بَعْدِي و وَلِيَّكُمْ وَهَادِيَكُمْ وَ هُوَ أَخِي علَى بْنُ اِبيطَالِبَ وَ هُوَ فِيكُمْ بِمَنْزِلَتِي فَقَلِّدُوهُ دِينَكُمْ وَأَطِيعُوهُ في جَمِيعِ أُمُورِكُمْ فَإِنَّ عِنْدَهُ جَمِيعَ مَا عَلَّمَنِي اَللَّهُ عزَّوجل أَمَرَنِي اللَّهُ أَن أُعَلِّمَهُ إيّاهُ وأُعلِمَكُم أنَّهُ عِنْدَهُ فَاسْئَلُوهُ وَ تَعَامَوْا مِنْهُ وَ مِنْ أَوْصِيَائِهِ بَعدَهُ وَلا تُعَلِّمُوهُم وَلا تَتَقدَّمُوهُمْ ولا تَتَخَلَّفُوا عَنهُم فَإنَّهُم مَعَ الْحَقِّ والْحَقُّ مَعَهُمْ لا يُزَائِلُونَهُ ولا يُزَائِلُهُم.

یعنی ایمردمان خداوند فرمان کرد مراکه امامی از بهر شما نصب کنم که او وصی من باشد در میان شما و خليفه من باشد در امت من و در میان اهل بیت من بعد از من و بیا گاهانم شما را بر آنچه خداوند در قرآن مجید بر مومنین واجب داشته در شناخت ولایت او و تقديم طاعت او و من با خدای باز گشت کردم چه بترسیدم که منافقين امت مرا تکذیب کنند و هدف طعن ودق سازند پس خداوند مرا وعید فرستاد و بيم داد که اگر تبليغ این امر نفرمایم تعذيب فرماید هان ایمردم خداوند بحکم قرآن مامور داشت شما را بنماز و من از بهر شما بشرح کردم و زکوة و روزه و حج فرمود هم بجمله باز نمودم همچنان در قرآن مجید شناخت ولایت ووتی بر شما واجب داشته بدانید ایمردم و من گواهی میدهم که

ص: 126

ولایت خاص على بن ابیطالب و فرزندان من و فرزندان اوست و ایشان اوصیای من و امامان شمایند اول ایشان علی و از پس او حسن و دیگر حسین و آنگاه نه تن از فرزندان حسین اند که هر يك از پس دیگری در آیند و ایشان هرگز از قرآن جدا نشوند تا بر حوض کوثر وارد شوند هان ایمردم من شما را آموزگاری کردم و بنمودم پناه شما را و امام شما را وولی شماررا وهادی شما را و او برادر من على بن ابيطالب است بعد از من و او در میان شما منزلت و مكانت مرا دارد پس دین خودبدو باز بنديد و محکم کنید و در جميع امور او را اطاعت نمائید زیرا که در نزد اوست آنچه خداوند مراتعلیم فرمود و نیز مامور داشت که بتمامت او را بیاموزم و اکنون شما را آگهی میدهم آنجمله در نزد على است پس از او سؤال کنید و فرا گیرید پس از اوصیای او بپرسید و بیاموزید و بر ایشان پیشی مجوئید و از ایشان تخلف نکنید زیرا که ایشان با حق اند و حق با ایشان است هرگز از حق جدا نشوند و حق از ایشان جدا نشود.

آنگاه على علیه السلام بجانب ابو دردا وابوهريره و آنجماعت که حاضر بودند نگریست و فرمود ایها الناس آیا آگهی ندارید گاهی که این آیت مبارك فرود شد:

إِنَّمَا يُرِيدُ اَللَّهُ لِيَذْهَبَ عَنْكُمْ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرَاً(1).

رسول خدا مرا و فاطمه را و حسن و حسین را در زیر كسا آورد:

و قال اَللَّهُمَّ هَؤُلاءِ أَحِبَّتِي وَ عِتْرَتِي وَحامَّتِي وَأهلُ بَيْتِي فَأذْهِبْ عَنهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُم تَطْهِيراً.

و گفت الهی اینجماعت محبوب منند و پشتوانمند و اهل بیت منند ایشانرا

ص: 127

از هر آلایشی پاك و پاكيزه بدار ام سلمه عرض کرد یا رسول الله من ازینجمله نیستم فرمود تو بر نیکوئی و خيري لكن این آیت مبارك خاص در حق من و در حق برادرم علی و فاطمه و حسن و حسین فرود شده و هیچکس را درین کلمه شرکتی و قربتی نیست مگر نه تن از فرزندان حسین که بعد از من بادید آیند تمام بدريين بر پای شدند و گفتند ما همگان از ام سلمه اینخبر شنیدیم و بنزد حضرت رسول شدیم و بپرسیدیم بی فزونی وکاستی بر اینگونه بود

آنگاه على علیه السلام فرمود خدایر ابر شما گواه میگیرم آیا میدانید چون این آیت مبارك فرود شد .

یا ایها الذين آمنوا اتقوا الله وكونوا مع الصادقین (1).

سلمان عرض کرد یا رسول الله این آیت شامل عامه است یا خاص است فرمود اما مأمورین شامل عامه است چه مؤمنين بجمله مأمور بپرهیزکاری اند اما صادقين علی بن ابیطالب و اوصیای منند بعد از او تا روز قیامت دیگر فرمود ایمردمان مگر نبودید در غزوه تبوك که من با رسول خدای عرض کردم که مرا از چه روی در مدینه باز میگذاری .

فَقَالَ إِنَّ اَلْمَدِينَةَ لاَ تَصْلُحُ إِلاَّ بِي أوبك وَ أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَرُونَ مِنْ مُوسَى إِلاَّ اَلنُّبُوَّةَ فَإِنَّهُ لاَ نَبِيَّ بَعْدِي. جماعتی از مهاجر و انصار و دیگر مردم بر خاستند و گفتند ما بودیم و شنیدیم دیگر باره فرمود خدا را بر شما گواه میگیرم آیا میدانید چون در سوره حج این آیات فرود شد .

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَأفْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَجَاهِدُوا فِي اَللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اِجْتَبَيكُمْ وَمَا

ص: 128

جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي اَلدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ أبراهيمَ هُوَ سَمِيعُكُمُ اَلْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وفي هَذَا لِيَكُونَ اَلرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمُ الرَّسُولُ شُهَدَاءُ عَلِيٍ اَلنَّاسُ فَأَقِيمُوا الصَّلْوَ وَ آتُوا الزَّكْوَةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مُولِّيكُم فِيهِمُ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ(1).

سلمان بر خاست و عرض کرد یارسول الله کیستند اینجماعت که تو برایشان شاهدی و ایشان بر مردمان شاهد انند و برگزیده است خداوند ایشانرا بکیش پدر خویش ابراهیم فرمود اینجمله خاص سیزده تن است و آن منم و برادرم على و یازده تن از فرزندان من، گفتند چنین بود و ما اینجمله شنیدیم فرمود خدایرا بر شما گواه میگیرم آیا نمیدانید که رسول خدا در خطبه واپسین بر پای شد و فرمود:

إِنِّي قَدْ تَرَكْتُ فِيكُم أَيُّهَا النَّاسُ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَا تَمَسَّكْتُم بِهِمَا كِتَابَ اللَّهِ وَأهلَ بَيتي فَإنَّهُ عَهدٌ قَد عَهِدَ إِلَى الطيف اَلْخَبَرَ أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حتي يَرِدَا عَلَى اَلْحَوْض.

یعنی ای مردمان من کتاب خدای را و اهل بیت خود را در میان شما گذاشتم وبدیشان توسل جوئید گمراه نگردید چه خدای با من پیمان داده که ایشان از یکدیگر جدا نشوند تا در حوض کوثر بر من در آینده مردم گفتند چنین بود و دوازده تن از میان جماعت برخاست و گفتند ما حاضر بودیم گاهی که رسول خدای این خطبه قرائت فرمود عمر بن الخطاب غضبناك بر خاست و گفت یا رسول الله آیا این شرف در جمله اهل بیت تست فرمود خاص اوصیای منست اول

ص: 129

ایشان و بهتر ایشان برادر من و وزیر من ووارث من وخليفه من در امت من و ولی هر مومنی بعد از من اينك على بن ابیطالب است و از پس او فرزند من اینك حسن است و بعد از او وصی او اینك حسين است آنگاه وصی فرزند من على بن حسين است که همنام برادر من على است آنگاه وصی او خواهد آمد که همنام منست آنگاه هفت تن از فرزندان او واحدا بعد واحد در میرسند و در کنار حوض برمن در می آیند ایشان اند شهدای خدا در ارض خدا و حجت خدا بر خلق خدا اطاعت ایشان اطاعت خداست عصیان ایشان عصیان خداست هفتاد تن از غازيان بدر وجماعتی از دیگر مردم بر خاستند و بر اینجمله گواهی دادند •

چون اینقصه بامعويه بر داشتند و گاهی جماعترا بر این جمله از آن انجمن كثير باز گفتند مویه گفت خوش خبری آورده اید اگر آنچه شما گوئید بر حق است تمام مهاجرین و انصارها لكند الاعلى و اهل بیت او و شیعیان او پس بدینگونه بسوی اميرالمومنين عليه السلام مكتوب کرد :

لئن كان ما قلت و ادعیت و استشهدت عليه اصحابك حقا لقد هلك ابو بکر و عمر و عثمان و جميع المهاجرين و الانصار غيرك و غير اهل بيتك و شيعتك وقد بلغني ترحمك عليهم و استغفارك لهم و انه لعلى وجهين مالهما ثالث اما تقية أن انت تبرأت منهم خفت ان يتفرق عنك اهل عسكرك الذين تقاتلني بهم و ان كان الذي ادعیت باطلا و كذبا فقد جائنی بعض من تثق به من خاصتك بانك تقول لشيعتك و بطانتك بطانة السوء آني قدسهیت ثلثة من بنى أبا بكر وعمر وعثمان فاذا سمعتمونی اترحم على احد من أئمة الضلالة فانما اعني بذلك بتی والدليل على ذلك قدرا یناک باعيننا فلانحتاج ان نسئل عن ذلك غيرنا و الأفلم حملت امراتك فاطمة على حمار و اخذت بيد ابنيك الحسن و الحسين أن بويع أبو بكر فلم تدع أحدا من أهل بدر و السابقة الاوقد دعوتهم واستنفرتهم عليه فلم تجد منهم انسانة غير اربعة سلمان و ابی ذر والمقدادو الزبير ولعمري لو كنت محقا لاجابولك وساعدوك ونصر ولك ولكن ادعيت باطلا و ما يقرون به و سمعتك أن ناديث و انت تقول لابی سفیان حين قال لك غلبك

ص: 130

عليه اذل احياء قريش تیم و عدی و دعاء الى ان ينصرك فقلت لووجدت اعوانا اربعين رجلا من لمهاجرين و الانصار من أهل السابقة لنا هضت الرجل فلما لم اجد غير أربعة رهط بايعت مکرها.

میگوید اگر آنچه تو میگوئی و اصحاب تو بر آن گواهی میدهند از در صدقست فرض می آید که ابوبکر و عمر و عثمان و جميع مهاجرین و انصارهالك باشند و در دوزخ جای کنند و جز تو که على ابو طالبی و اهل بیت تو و شيمه تو هیچکس ناجی نباشد همانا بمن رسید که تو از بهر ابوبکر و عمر و همچنان عثمان طلب رحمت میکنی و این از دو وجه بيرون نتواند بود یا اینسخن از در تقیه میگوئی و بیم داری که اگر از ایشان برائت جوئی اینوردم که بر تو گرد آمده اند پراکنده شوند و اگر نه این دعوت بر باطل میکنی و دروغ میزنی از خاصگان حضرت تو بمن رسیده که در خلوت با شیعیان خود همی گوئی که من سه تن از فرزندان خود را ابو بکر و عمر و عثمان نام نهاده ام گاهی که از من شنوید از بهر ایشان طلب رحمت کنم فرزندان خویش را همی یاد کنم نه خلفای ضلالت نهاد را و در اثبات این معنی حجتی و برهانی لازم نیست چه ما بچشم خویش دیدیم گاهی که خلافت بر ابو بكر تقرير يافت فاطمه را بر نشاندی و دست حسن و حسین بگرفتی و بر تمام مهاجر و انصار عبور دادی و استمداد کردی و هیچکس ترا اجابت نکردالا سلمان و ابوذر و مقدار و زبیر چه این دعوی بباطل کردی و اگر بحق بودی ترا مدد دادندی و نصرت کردند و این نیز شنیدم گاهی که پدر من ابوسفیان ترا گفت روا نیست که ابو بكر وعمر متصدی امر خلافت کردند و قبیله تیم و عدی که ناچیزترین قبایل قریش اند سلطنت بدست کنند بیا تا با تو بیعت کنم و نصرت تو جویم در پاسخ گفتی اگر چهل کس از مهاجر و انصار مرا یار بودی با ابوبکر قتال میدادم و طلب حق خویش میفرمودم لكن چه توان کرد که بیرون چهار کس با من نیست و ناچار از در کراهت بیعت کردم. چون این کتاب رابعلي علیه السلام آوردند در پاسخ بدینگونه مکتوب کرد:

ص: 131

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ قَرَأْتُ كِتَابَكَ فَكَثُرَ مَا يُعجِبُني مِمَّا خَطَّتْ فيهِ يَدُكَ وأطنَبْتَ فيهِ مِن كَلامِكَ وَ مِن أَلْبَلاءِ العَظِيمِ وَالخَطْبِ الجَلِيلِ عَلَى هذهِ الأُمَّةِ أَن يَكونَ مِثلُكَ يَتَكَلَّمُ أو يَنْظُرُ في عَامَّةِ أَمْرِهِم أو خاصَّتِهِ وَأنْتَ مَن تَعْلَمُ وأنَا مَن قَدْ عَلِمْتَ وَانَ مَنْ قَدْ عَلِمْتَ وَسَاجِيبَكَ فِيما قَدَكْتَبْتَ بِجَوَابٍ لا أَظُنُّكَ تَعْقِلُهُ أَنْتَ ولا وَزِيرٌ انَّ النَّابِغَةَ عَمْرو المُوافِقُ كَمَا وَافَقَ طَبَقَةُ إِنَّهُ هُوَ الَّذِي أمَرَ بِهَذَا الكِتابِ وَزَينَهُ لَكَ وحَضَرَ كَمَا فِيهِ إِبْلِيسُ وَمَرَدَةُ أصحَابِهِ وَ إنَّ رَسولَ اَللَّهِ قَدْ كَانَ خَبَّرَنِي أَنَّهُ رايَ عَلَى مِنْبَرِهِ اِثْنَيْ عَشَرَ رَجُلاً أَئِمَّة ضَلاَلَةٍ مِنْ قُرَيْشٍ يَصْعَدُونَ مِنْبَرَ رَسُولِ اَللَّهِ وَ يَنْزِلُونَ عَلَى صُورَةِ اَلْقُرُودِ يَرُدُّونَ أُمَّتَهُ عَلَى أَدْبارِهِمْ عَنِ اَلصِّرَاطِ المُستَقِيمِ اَللّهُمَّ وَ قَدْ خَبَّرَني بِأسمائِهِم رَجُلاً جَلاً وَكُمْ يَمْلِكُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ عَشَرَةٌ مِنْهُمْ مِنْ بَنِي أُمَيَّةَ وَ رَجُلَيْنِ مِن حَيَّيْنِ مُخْتَلِفَيْنِ مِن فَرِيشٍ عَلَيْهِمَا مِثْلُ أَوزارِ الأُمَّةِ جَمِيعاً إلى يَوْمِ الْقِيمَةِ ومِثْلَ جَمِيعِ عَذَابِهِمْ فَلَيْسَ دَمٌ يُرَاقُ فِي غَيْرِ حَقِّهِ وَلا فَرْجَ يُغشي ولا حُكْمٍ بِغَيرِ حَقٍ إِلَّاَّ كَانَ عَلَيْهِمَا وِزْرُهُ وَسِيمُهُ يَقُولُ إِنَّ بَنِي أَبِي اَلْعَاصِ إِذَا بَلَغُوا ثَلَثِينَ رَجُلاً جَمْعَلُوا كِتَابَ اَللَّهِ دَخَلاً وَعِبَادَاَللَّهِ خَوَلاً وَ مَالَ اللَّهِ ولاَ وَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ يَا أَخِي إِنَّكَ لَسْتَ كَمِثْلِي إِنَّ اَللَّهَ أَمَرَنِي أَنْ أَصْدِّعَ

ص: 132

بِالْحَقِّ وأَخْبِرْنِي إِنَّهُ يَعْصِمُنِي مِنَ النَّاسِ فَأَمَرَنِي أن أُجَاهِدَ وَلَو بِنَفْسِي فَقالَ وَجاهِدْ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ لاَ تُكَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَكَ و قال حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ وقَد مَكَثْتُ بِمَكَّةَ ما مَكَثتُ لَمْ أُؤمَرْ بقتال ثُمَّ أَمَرَنِي بِالْقِتَالِ لِأَنَّهُ لا يُعرَفُ الدّينُ إلاَّبي ولا الشَّرَايِعَ ولا السِّنَّ والأَحْكَامَ وَالحُدودَ وَالحَلالَ وَالحَرَامِ وَ أَنَّ النَّاسَ يَدَعُونَ مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَمَا أَمَرْتُهُم فيكَ مِن وَلايَتِك وَما أظهَرْتُ مِن مَحَبَّتِك مُعْتَمِدِينَ غَيْرَ جاهِلِين مُخَالِفَةً لِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيكَ إِنْ وَجَدْتَ أَعْوَاناً عَلَيْهِمْ فَجَاهِدْهُمْ وإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاكْفُفْ يَدَك واحْقِنْ دَمَكَ فَإِنَّكَ إن نابَذتَهُم قَتَلُوكَ وَ إِنْ تَابَعُوكَ وأَطاعُوك فَاحْمِلْهُمْ عَلَى الْحَقِّ وإلاَّ فَادْعُوا النَّاسَ فَإِنِ اسْتَجَابُو لَكَ وَ وازِ و قِنا بَذَّهم وَجَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَأَكْفُفْ يَدَكَ وَ أَحْقُنْ دَمَكَ فَأَنَّكَ إِنْ نَابَذْتَهُمْ قَتَلُوكَ وَ إِنْ تَابَعُوكَ وَ أَطَاعُوكَ فَاحْمِلْهُمْ عَلَيَّ الْحَقَّ وَ إِلاَّ فَادْعُو النَّاسَ فَإِنِ اسْتَجَابُو لَكَ وَ وَازَرُوكَ فِنَا بِذِهِمْ و جَاهِدْهُمْ وَ إِنْ لَمْ تَجدَأ عَواناً فَأَكْفِفْ يَدَكَ وَ اُحْقُنْ دَمَكَ وَ اعْلَمْ أَنَّكَ إِنْ دَعَوْ تَهُم لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ فلا تدَعَنَّ أَن تَجعَلَ اَلْحُجَّةَ عَلَيْهِمْ إِنَّكَ يَا أَخي لَسْتَ مِثْلِي إنِّي قَدْ أَقَمْتُ حُجَّتَكَ وأظْهَرْتُ لَهُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيكَ وَ إنَّهُ لَم يَعْلَمْ أَنّي رَسُولُ اللَّهِ وأَنَّ حَقِّي وِطَاعَتِي وَاجِبَانِ حَتَّى أَظْهَرْتُ ذَلِكَ وَ أنتَ إنِّي كُنْتُ قَدْ أظهَرتُ حُجَّتَكَ وَقُمتُ بِأَمْرِكَ فإن سَكَتَّ عَنْهُمْ لاَ تَأْثَمْ غَيْرَ أَنِّي أُحِبُّ أن تَدعُوَهُمْ وَ إِنْ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَكَ وَلَمْ يَقْبَلوا مِنكَ وَ إِنْ تَظَاهَرَتْ عليك ظَلَمَةُ قُرَيْشٍ فَدَعْهُمْ فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكَ إن نَاهَمَضْتَ الْقَوْمَ ونَابَذْتُهُمْ و جَاهَدْتَهُمْ مِنْ غَيْرِأن يَكُونُ

ص: 133

مَعَكَ فِئَةٌ تَقْوَى بِهِمْ أن يَقتُلوكَ وَالتَّقِيَّةُ مِن دِينِ اللَّهِ ولا دينَ لِمَن لا تَقِيَّةَ لَهُ وَإنَّ اللَّهَ قَضَى الإختلافَ وَالفُرقَةَ على هذهِ الأُمَّةِ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَهُمْ عَلَى الْهَدْيِ وَ يَخْتَلِفُ إِثْنَانِ مِنْهَا ولا مِنْ خَلَقَهُ و مُتَنَازِعٌ فِي شَيْءٍ فِي أَمْرِهِ ولَم يَحْجُدِ الْمَفْضُولُ ذا الفَضلِ فَضلَهُ وَلَوْ شاءَ عَجَّلَ مِنَ النَّقِمَةِ وَكانَ مِنَ التَّغْييرِ حِينَ يُكَذَّبُ الظَّالِمُ وَ يُعلَمُ الْحَقَّ أَيْنَ مَصِيرُهُ وَاللَّهُ جَعَلَ الدُّنْيَا دَارَ اَلْأَعْمَالِ وَ جُمَلُ الآخِرَةِ دَارُ الثَّوَابِ والْعِقَابِ ليَجزى الَّذِينَ أَسَاؤُا بِمَا عَمِلُوا وَ يُجْزَى اَلَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالحُسْنى فَقُلْتُ شُكْراً لِلَّهِ على نَعمائِهِ وَصَبراً على بَلائِهِ وَ تَسليماً وَرِضَى بِقَضَائِهِ ثُمَّ قَالَ يَا أخي أبْشِرْ فَإِنَّ حَيَوتَكَ و مَوْتَكَ مَعِي وأَنْتَ أَخِي وَأَنْتَ وَصِيِّي وأَنْتَ وَزِيرِي وأَنْتَ وَارِثِي وأَنْتَ تُقاتِلُ عَلَى سُنَّتِي وأنْتَ مِنّي بِمَنْزِلَةِ هَرونَ مِنْ مُوسي ولِكَ بَهْرُونَ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ إِذَا اسْتَضْعَفَهُ أَهْلُهُ وَ تَظَاهَرُوا عَلَيْهِ وَ كَادُوا يَقْتُلُونَهُ فَأصْبِرُ لِظُلْمِ قُرَيْشٍ إِيَّاكَ وَ تَظَاهُرِهِمْ عَلَيْكَ فَإِنَّهَا صِغَاينُ فِي صُدُورِ قَوْمٍ أَحْقَادُ بَدْرٍ و ترات احد وَ إِنَّ مُوسَى أَمْرَهِرُونَ حِينَ اِسْتَخْلَفَةْ فِي قَوْمِهِ إِنْ ضَلُّوا فَوَجَدَ أَعْوَاناً أَنْ يُجاهِدَهُمْ بِهِمْ فَإِن لَم يَجِدْ أَعْوَاناً أَنْ يَكُفَّ يَدَهُ و يَحقُنُ دَمَهُ ولا فِرْقَ يهِمُّ قالَ أَنْتَ كَذلِكَ إِنْ وَجَدْتَ عَلَيْهِمْ أَعْوَاناً مُجَاهِدُهُمْ وإِنْ لَمْ تَجِدْ أَعْوَاناً فَاكْفُفْ يَدَك

ص: 134

وأحْقِنَ دَمَك فَإنَّك إن نابَذْتَهُم قَتَلُوكَ واعْلَم أَنَّكَ إِنْ لَم تَكُفَّ يَدَكَ وَ تَحقُنُ دَمَكَ إِذا لَم تَجِدْ أَعْوَاناً تَخَوَّفْتُ عَلَيْكَ أن يَرجِعَ النَّاسُ إِلَى عِبادَةِ الأصنامِ وَالْجُحُودِ بِأَنِّي رَسولُ اللَّهِ فَاسْتَظْهَرَ بِالْحُجَّةِ عَلَيْهِمْ وَدَعْهُمْ لِيلهَكَ النَّاصِبُونَ لَكَ وَ الْبَاغُونَ عَلَيْك ويَسْلَمَ الْعَامَّةُ والْخَاصَّةُ فَإِذَا وَجَدْتَ يَوْماً أعْواناً عَلَى إِقَامَةِ كِتَابِ اَللَّهِ وَالسُّنَّةِ فَقَاتِلْ عَلَى تَأْوِيلِ الْقُرْآنِ كَمَا قَاتَلْتَ عَلَى تَنزيلِهِ فَإنَّما يَهْلِكُ مِنَ الأُمَّةِ مَن نَصَبَ لَكَ أو لاحَدَّ مِن أوصيائِكَ وَعادي وَجَحَدَ وَدَّانَ بِخِلافِ ما أنتُم عَلَيْهِ.

میفرماید : مکتوب تو ملحوظ افتاد و آنگونه نگاشته و تطویل سخن مرا شگفت آورد، خطبی بزرگ و بلائی عظیم است که کس مانند تو در کار امت سخن کند هان ايمعويه تو خویش را نیك می شناسی ونیز مرا میدانی که کیستم و پسر کیستم هم اکنون کتاب ترا بشرح جواب خواهم کرد و هرگز كمان

نمیکنم که تو فهم آن توانی کرد و همچنان وزیر توعمروعاص که با تو آنمرافقت دارد که شن با طبقه داشت فهم نتواند کرد و این کتاب را تو به نیرنگ دوستان وی نگاشتی و شیطان و اصحاب او با شما همداستان کشت همانا رسول خدامرا خبر داد که پس از وی دوازده تن از گمراهان قریش مانند بوزینگان بر منبراو بفراز و فرود خواهند شد و امت او را از راه راست منحرف خواهند ساخت و نام ایشان و مدت ملك ایشانرا بر من مکشوف داشت همانا ده تن از ایشان از بنی امیه اند و دوتن بیرون بنی امیه ازدوحی قریش اند و مانند گناه تمام امت تا روز رستاخیز بر ایشانست و با اندازه عذاب تمام گناهکاران نیز عذاب این دو تن است و هیچ خونی بناحق ریخته نشود و هیچ فرجی مغصوب نگردد وهیچ قضائی بر خلاف شریعت

ص: 135

امضاء نیابد الا آنکه وزر و نقمت آن بر ذمت این دو کس است ، و هم از رسول الله شنیدم که فرمود گاهی که فرزندان ابی العاص بسی تن رسند احکام کتاب خدایرا دیگر گون کنند و بندگان خدایرا بنده گیرند و مال خدایره دست بدست دهند و هم رسول خدا فرمود هان ای برادر تکلیف تو با من همانند نیست چه مرا خدای فرمود که حق آشکار کن و ترسناک مباش که من حافظ و حارس توام و مرا امر بجهاد فرمود اگر چه یکتنه باشم و هیچکس اعانت من نکند از بهر آنکه دین خدای جز بمن شناخته نمیگشت و فرایض و سنن مکشوف نمیشد لاجرم چون از مکه بمدينه شدم بر حسب فرمان جهاد کردم و بساط شرع را بگستردم وحلال و حرام را بنمودم و بدانچه خداوند مرا مامور داشت در حق تو با امت بگفتم و مقام ولایت و منزلت ترا بشرح كردم همانا بعد از من دانسته و فهمیده حکم خدایا از پس پشت اندازند و آیات منزله را نادیده انگارند و با تو از در مخاصمت بیرون شوند اینوقت اگر گروهی بنصرت تو بر خیزند و ترا اعوان و انصار باشند تو نیز بر خیز و آهنگ ستیز و آویز کن و اگر نه حفظ خویش میفرمای وخون خویش بهدر مکن ، هان ای برادر حکم خداوند درحق تو با من انباز نیست زیر که بر من واجب بود که رسالت خویش را بگذارم و مکشوف دارم که ادای حق من و طاعت من بر مردمان واجب است اما ترا واجب نمیکند که مقام و منزلت خویش را مکشوف سازی چه من بحکم خداوند مقام و منزلت تراظاهر ساختم پس اگر خاموش باشی عصبانی بر تو نیست و حال اینکه دوست دارم که مردم را بخدای بخوانی پس اگر ترا داد ندادند وظلمه قريش بر تو بیرون شدند گاهی که ترا پشتوانی و دستیاری نیست حفظ خویشتن را دست باز مدار و جانب تقیه را فرو مگذار چه دین خدای بی تقیه استوار نباشد و بدانگه هیچ امری بی مشیت خداوند تمشیت نپذیرد و این اختلاف کلمه و تشتت آرا و تفرقه جماعت بقضای خداوند درين امت افتاد و اگر خدای خواست اینمردمانرا یکباره بر طریق هدایت بداشت و دو تن را از در مخالفت نگذاشت وهیچکس از خلق او بر راه منازعت و مناجزت

ص: 136

نرفت و هیچ پستی و فزونی بر زبر دست خود نجست و خدای اگر خواست در کیفر جرم و جریرت عجلت کرد هم از دست گاهی که بخواهد کذب ظالم را بنماید و حق را آشکار فرماید همانا خداوند اینجهانرادار کردار آفريدو آنسرایرا دار بادا فراه و پاداش ساخت تا بد کردار را جزای عمل در کنار نهد ونیکو کار را پاداش نیکو دهد پس بر نعمت خدا سپاس باید گذاشت و بر بلای اوصابر باید بود ورضا بدست قضا باید داد آنگاه فرمودای برادر شاد باش که موت وحیات تو با منست و تو برادر من ووصی من و وزیر من و وارث مني و تو بر سنت من جهاد کنی و مرا چنانی که هرون موسی را بود پس بر تست که مصایب و شداید هرون بینی چنانکه قوم خذلان او جستند و خواستند او را بقتل رسانند پس صبر کن بر ظلم قريش و اینجماعت خون کشتگان بدر واحد از تو جویند و من ترا همان گویم که موسی هر ونرا گفت گاهی که اورا در میان قوم گذاشت و برفت فرمان کرد که اگر قوم طريق ضلالت گیرند و ترااعوان و انصار باشد با ایشان جهاد کن و اگر نه خون خویش را بهدر مخواه تو ای برادر نیز چنان باش اگر جماعتی بحمایت تو جنبش کرد ازکوشش و کشش باز منشين و اگر نه دست از قتال باز دار چه من میهراسم که اینجماعت ترا بکشند و امت بعبادت اوثان و اصنام باز گردند و رسول خدایرا انکار کنند چند که توانی بر دشمنان خویش حجت تمام کن تا بی سو آل بهره دوزخ شوند و باشد که دیگر مردم از خاص و عام رشد خویش در یابند و آنگاه که اعوان و انصار بدست کردی از پای منشين در تقویم کتاب خدای و سنت رسول زرم میده و تو بر تاویل قرآن قتال میكن چنانکه من بر تنزیل قرآن قتال دادم همانا هالكست از امت آنکس که خصومت تو جوید یا خصمی يکنن از اوصیای تو کند یا از طریق شما راه بگرداند.

از پس اینكلمات على علیه السلام معویه را مخاطب میدارد و بآیات قرآن حجت بروی میکند و از روزگار آینده خبر میدهد میفرماید:

ص: 137

وَ لَعَمْري يا مَعوِيَةً لَو تَرَحَّمْتُ عَلَيْك وعَلَى طَلْحَةَ والزُّبَيْرِ كانَ تَرَحُّمِي عَلَيَّ واسْتِغْفَارِي لَكُمْ لَعنَةً عَلَيكُم و عَذَاباً ومَا أَنْتَ و طَلْحَةُ والزُّبَيْرُ بِأَحْقَرَ جُرماً ولا أَصْغَرَ ذَنْباً ولا أهْوَنَ بِدْعَةً وضَلالَةً بَينَ اللَّذَينِ أَسَّسَا لَك ولِصَاحِبِك ألَّذِي نَطْلُبُ بِدَمَةٍ و وَطَّئَا لَكُمَا ظُلْمَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ وحَمَلاكُمْ عَلَى رِقَابِنَا قَالَ اَللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَلَمْ تَرَ إِلَى اَلَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ الَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلاءِ أَهْدَى مِنَ اَلَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلاً أُولَئِكَ اَلَّذِينَ لَعَنَهُمُ اَللَّهُ وَ مَنْ يلمّن اللّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ اَلْمُلْكِ فإذا لا يُؤْتُونَ اَلنَّاسَ نَقِيراً أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ على مَا آيَتُهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَنَحْنُ الْمَحْسُودُونَ قال اللَّهُ عزَّوجل فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْرَاهِيمَ الكِتَابَ والْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُلْكاً عَظيماً فَالمُلكُ الْعَظِيمُ أَنْ جَعَلَ فِيهِمْ أَئِمَّةً مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَن عَصَاهُمْ عَصَى اللَّهَ والكِتَابُ وَالْحِكْمَةَ النُّبُوَّةُ فَلَمْ يُقِرُّوا بِذَلِكَ فِي آلِ إِبْرَاهِيمَ وَ يُنْكِرُونَهُ فِي آلِ مُحَمَّدٍ يَا مُعْوِيهْ فَإِنْ تَكْفُرْ بِهَا أَنْتَ وصَاحِبُكَ وَ مَن قِبَلَك مِن طَغسَامِ أهْلِ الشَّامِ والْيَمَنِ والأعْرَابِ أعْرَابِ رَبِيعَةَ ومُضَرَ جُفَاةِ الأُمَّةِ فَقَدْ وَكَّلَ اَللَّهُ بِهَا قَوماً لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ يا مُعاوِيَةُ إِنَّ اَلْقُرْآنَ حَقٌ وَ نُورٌ وَهْدَى وَ رَحْمَةٌ وَ شِفَاءَالْمُؤْمِنِينَ

ص: 138

وَالَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ فِي آذَانِهِمْ وَقرهُو عَلَيْهِمْ عَمَى بَا معاوِيه إِنَّ اللَّهَ لَمْ يَدَعْ صِنْفاً مِنْ أَصْنَافِ الضَّلالَةِ والدُّعَاةُ إِلَى النَّارِ إِلاَّ وَقَد رَدَّ عَلَيْهِمْ وَاحتَجَّ عَلَيهِم فِي الْقُرْآنِ وَ نَهْيٌ عَنِ اتِّباعِهِم وَأنزَلَ فيهِم قُرآن ناطِقاً عِلْمُهُ مَنْ علِمه وَجَهْلَهُ مِنْ جَهْلِهِ إِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ يَقولُ لَيسَ مِنَ الْقُرْآنِ آيَةٌ إِلأَوَّلُهَا ظَهْرٌ وبَطْنٌ وَما مِن حَرْفٍ إِلاَّ وَلَهَ تَأويلٌ ومَا يَعْلَمُ تَأوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ والرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ الرَّاسِخُونَ فِي العِلمِ نَحنُ آلُ مُحَمَّدٍ وَأَمَرَ اللَّهُ سائِرالأُمَّةِ أن يَقُولُوا آمَنَّا بِهِ كُلٌ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَاوَ مَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ اُولُوا الْأَلْبَابَ وَ أَنْ يَسَلامُوا إِلَيْنَا وَرَدُو الأُمُورَ إِلَيْنَا وقَدْ قال اللّه وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى اَلرَّسُولِ وَ إِلَى أُولِى اَلْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ أَلَّذِينَ يُسْسُنْبُطُونَهُ مِنْهُمْ هُمْ الَّذِينَ يَلُونَ عَنْهُ ويَطْلُبُونَهُ وَ لَعَمْرِي لَوْ أَنَّ اَلنَّاسَ حِينَ قُبِضَ رَسُولُ اَللَّهِ سَلَّمُوا لَنَا وَاتْبَعُونَا وَ قَلَّدُونَا أُمُورَهُمْ لَأَكَلُوا مِن فَوْقِهِمْ ومِنْ تَحتِ أرجُلِهِم وَ لَمَا طَمِعْتَ أَنْتَ يا مَعْوِيَةُ فَمَا فَاتَهُمْ مِنَّا أَكْثَرُ مِمَّا فَاتَنَا مِنْهُمْ وَ لَقَدْ أَنْزَلَ اَللَّهُ فِي وَفيكَ سُورَةً خَاصَّةُ الأُمَّةِ يُأَوِّلُونَهَا عَلَى الظَّاهِرِ ولا يَعْلَمُونَ مَا الْبَاطِنُ وَهَى فِي سُورَةِ الْحَاقَّةِ وأمَّا مَن أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ وَ أمامِنَ أُوتِي كِتابَهُ بِشِمَالِهِ وذَلِكَ أَنَّهُ يُدْعَى بِكُلِّ إِمَامِ ضَلالَةٍ وَ إِمَامِ هَدْيٍ

ص: 139

وَمَعَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا أَصْحَابَهُ الَّذِينَ بَايَعُوهُ فَيُدعَى بي وَ بِكَ يَا مَعْوِيهُ وَأَنْتَ صَاحِبُ السِّلْسِلَةِ الَّذي يَقُولُ يَا لَيْتَنِي كَمْ أُوتِ كِتَابَيْهِ وَ لَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِيةُ سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ يَقُولُ لَكَ وَ كَذَلِكَ كُلُّ إِمَامِ ضَلاَلَةٍ كانَ قَبْلَكَ أَوْ يَكُونُ بَعْدَكَ لَهُ مِثْلُ ذَلِكَ مِنْ خِزَى اللَّهِ وَ عَذَا بِهِ تَزِلُّ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوجَلَّ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤيَا الَّتي أَريْناكَ إلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ والشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ ذَلِكَ أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ رَأَى إثنا عشَرَ إِمَاماً مِنْ أَئِمَّةِ اَلضَّلاَلَةِ عَلَى مِنْبَرِهِ وَ بِدُونِ اَلنَّاسِ عَلَى أَدْبَارِهِمْ القهقري رَجُلانِ مِنْ قُرَيشٍ وَ عَشَرَةٌ مِن بَني أُمَيَّةَ وَأوَّلُ العَشَرَةِ صاحِبُكُ الَّذِي طَلَبَ بِدَمِهِ وأَنْتَ وابْنُكَ و سَبْعَةٌ مِن وُلْدِ اَلْحَكَمِ بْنِ أَبِي اَلْعَاصِ أَوْ أَهُمَّ مَروَانُ وَقَد لعنه رسول اللّه وطرده وَ مَا وَلَدٌ حِينَ أُسْمِعَ نَبِيُّنَا رَسُولُ اَللَّهِ يَقُولُ إِنَّا أَهْلُ بَيْتٍ اخْتَارَ اللَّهُ اَنَا اَلْآخِرَةَ عَلَى الدُّنيا ولَمْ يَرْضَ لَنَا اللَّهُ الدُّنْيا ثَوَاباً وقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ أَنْتَ وَ وَزِيرُكَ وَ صُوَيْحِبُكَ يَقُولُ إِذَا بَلَغَ بَنُوا أَبِي اَلْعَاصِ ثَلَثِينَ رَجُلاً أَتَّخِذُوا كِتَابَ اَللَّهِ دَخَلاً وَ عِبَادَاللَّهُ خَوَلاً وَ مَالَ اَللَّهِ دُوَلاً

میفرماید ای معويه قسم بجان خودم آنگاه که من از برای تو و از بهر طلحه وز بير طلب رحمت کنم و خواستار مغفرت شوم آن استرحام و استغفار را جز لعنت و عذاب مشمار چه جرم و جریرت شما هر سه تن از آن دو کس کمتر نیست که

ص: 140

تاسیس این ظلم و ضلالت و تمهید این غدر و غوایت از بهر تو و از بهر آنکس که خون او هميجوئی نمود همانا آندوکس شما را بر گردن ما نشاندند و دسته ظلم شما را بر ما گشودند آنگاه بآیات مبارکه تمثل میجوید که خداوند میفرماید آیا نگران نشدی آنانرا که از کتاب بهره ور گشتند و ایمان بجبت و طاغوت که دو بت است آوردند مومنانرا گفتند که راه راست جز این نیست خداوندایشانرا لعن کرد و آنکس را که خداوند لعن کند منصور نگردد و هرگز ایشان از پادشاهی بهره نبرند و هیچکس را بهره نرسانند آیا حسد میبرند آنانرا که خداوند از فضل خویش تشر یف کرد ، اینوقت امیر المومنین میفرماید مائیم که محفوف فضل خداوندیم و محسود دشمنانیم و همچنان بكتاب خدای تمثل میجوید که فرموده ما آل ابراهیم را کتاب و حکمت عنایت کردیم و پاشاهی عظیم عطا فرمودیم امير المومنین میفرماید که خداوند در ملك عظيم امامان بر می انگیزد که هر کس طاعت ایشان کند اطاعت خدای کرده باشد و هر کس عصیان ایشان کند در خدای عاصی گردد این چیست که در آل ابراهیم کتاب و حکمت و نبوترا باور دارید و اقرار کنید و در آل محمد استوار ندارید و انکار کنید ، هان ایمعويه اگر تو و اصحاب تو و فرومایگان شام و گروهی از قبایل ربیعه و مضر انکار فضایل ما کنند باکی نیست خداوند بسیار کس بر انگیخته که فضل ما را پوشیده ندارد یا معويه همانا قرآن برحق است و نور هدایت ورحمتست و شفای اسقام مومنین است آنان که گوش شنوا و چشم بینا دارند یا معويه دانسته باش که خداوند هیچ صنفی ازاصناف ضلالت که بهره دوزخند رها نکرده الا آنکه از قرآن بر ایشان احتجاج فرموده و متابعت ایشانرا منهی داشته و فرو فرستاد برایشان قرآن ناطق که شناخت او را آنکس که شناخت و ندانست آنکه ندانست من از رسول خدای شنیدم که فرمود نیست در قرآن آیتی و حرفي الاآنكه آنراظاهری و باطنی است و از بهر آن تا ویلی است و تاویل آنراجز خداو ندوراسخون ندانندوراسخون در علم ما آل محمدیم و دیگر مردم مامورند که بر اینجمله ایمان آرند و امورخویش

ص: 141

بر ما مفوض و مسلم دارند چنانکه خداوند فرماید این امر را با رسول خدا و اولو الامر باز گذارید تا شما باندازه نیروی شما آموزگاری فرمایند سوگند بجان خودم گاهی که رسول خدای ازین سرای تحویل داد اگر مردمان طاعت ما بر داشتند و امر خویش را بما گذاشتند بکمال سعت و تمام نعمت برخوردار شدنديا معاویه آنچه از اعدای ما کاسته شد افزو دست از آنچه از ماکاسته آمد هما را خداوند خاص از بهرمن و از بهر تو سوره فرو فرستادو جماعتی ازامت آنرابظاهر معنی تاویل کردند و باطن آنرا ندانستند و آن سوره مبارکه الحاقه است آنجا که میفرماید در روز رستخیز جماعتی را نامه اعمال بدست راست دهند و ایشان آنانند که با امام هدی بیعت کردند و بر راه او رفتند پس صاحب جنت ورضوان گردند و گروهیر انامه اعمال بدست چپ دهند و ایشان آنانند که دنبال امام ضال گرفتند پس بهره دوزخ شدند ایمعاویه توئی صاحب آن سلسله که همی گوید کاش این نامه بدست من ندادند و حساب خویش بر نگرفتم و هم از رسول خدای شنیدم ائمه ضلالت آنان که پیش از تو بودند و آنان که از پس تو آیند بدینگونه دستخوش عذاب وعنا کردند و هم خداوند این آیت در حق شما فرو فرستاد آنجا که اشارت بخواب رسول میفرمایدو از فتنه ناس و شجره ملعونه یاد می کند چه اندر خواب نگریست که دوازده تن از ائمه ضلالت بر منبر اوصعود کننده فرودشوند و مردم را از از راه بگردانند دو تن از قریش وده تن از بنی امیه و نخستین بنی امیه آنکس است که تودر طلب ثاراوئی و دیگر تو و پسر تو و هفت تن از اولاد ابو العاص اند و نخستین ایشان مروانست که رسول خدا او را ملعون و مطرود داشت و هنوز اورا مادر زاده بود که من اینخبر از رسول خدای بشنیدم و هم رسول خدای فرمود گاهی که اولاد ابي العاص بسی مرد رسند احکام قرآن را گردن نگذارند و بندگان خدا را خادمان خویش شمارند و مال خدای را در میان خویش دست بدست دهند و مائیم آن اهل بیت که خداوند از بهر ما اجراخروی نهاده و بكانه دنیوی رضا نداده .

چون امیر المومنين علیه السلام سخن بدينجا آورد دیگر باره معویه را مخاطب

ص: 142

داشت و از اخبار غيب بسی اخبار کرد و فرمود:

يَا معوِيَةُ إِنَّ نَبِيَّ اَللَّهِ زَكَرِيَّا نُشِرَ بِالمِنْشارِ وَ يُحْيِي ذُبِحَ وَ قَتَلَهُ قَوْمُهُ وهُوَ يَدْعُوهُم إِلَى اللَّهِ عَزَّوجلَّ وَذَلِكَ الْهَوَانُ الدُّنْيَا عَلَى اَللَّهِ إِنَّ أَوْلِيَاءَ اَلشَّيْطَانِ قَدْ حَارَبُوا أولياء الرَّحمن قال اللّه إِنَّ اَلَّذِينَ يَقْتُلُونَ اَلنَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍ وَ يَقْتُلُونَ اَلَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ يَا مَعْوِيَةُ إِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ قَدْ أَخْبَرَنِي أَنَّ أُمَّتَهُ سَيَخْضِبُونَ لَحْيِي مِن دَمِ رَأْسِي وَ أَنِّي مُسْتَشْهدٌ وَ سَتَلَى اَلْأُمَّةُ مِن بَعدي وَ أنَّكَ سَتَقتُلُ ابني الحَسَنَ غَدْراً بِالسَّمِّ وَأَنَّ ابْنَك يَزِيدَ لَعَنَهُ اَللَّهُ سيقتُل اِبْنِي اَلْحُسَيْنَ يَلِي ذلِكَ مِنهُ ابنُ زانِيَةٍ وأَنَّ الأُمَّةَ سَيَلِيهَا مِن بَعْدِكَ سَبْعَةٌ مِن وُلْدِ أبِي الْعَاصِ وَلَدِ مَروَانَ بْنِ الْحَكَمِ وخَمْسَةً مِن وُلْدِهِ تُكَلِّمُهُ إِثْنَي عَشَرَ إماماً قَدْ رَآهُم رَسُولُ اللَّه يَتَوَابُّونَ عَلَى مِنْبَرِهِ تَوَاثُبَ اَلْقِرَدَةِ يَرُدُّونَ أُمَّتَهُ عَنْ دِينِ اللَّهِ على أَدْبَارِهِمُ الْقَهْقَرَى وَأَنَّهُم أَشَدُّ النَّاسِ عَذاباً يَوْمَ اَلْقِيمَةِ وَ أَنَّ اَللَّهَ سَيُخْرِجُ اَلْخِلاَفَةَ مِنْهُم برايات سُودٍ تُقْبِلُ مِنَ اَلْمَشْرِقِ يُذِلُّهُمُ اللَّهُ بِها وَ يَقُمُّ تَحْتَ كُلِّ حَجَرٍ وَ أَنَّ رَجُلاً مِنْ وُلْدٍ مَشْئُومٍ ملْعُون جلفٌ جَافٍ مَنْكُوسُ اَلْقَلْبِ فَظٌ غَلِيظٌ قاسٍ قَد نَزَعَ اللَّهُ مِن قَلبِهِ الرَّحمَةَ وَالرَّأفَةَ أخوَالَهُ مِن كَلبٍ كَأنِّي أَنظُرُ إلَيهِ وَ لَو شِئتُ لَسُمَيتُةُ وَ وَصَفْتُهُ

ص: 143

وابْنُ كَمْ هُوَ فَيَبْعَثُ جَيْشاً إِلَى الْمَدِينَةِ فَيَدْخُلُوهَا فَيُسْرِفُوا فيها فِي الْقَتْلِ والفَوَاحِشِ وَيَهرُبُ مِنهُم رَجُلٌ مِن وُلْدِي زَكِيٌ تَقِيٌ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلاً و قِسْطاً كَمَا مِلْتْ جَوْراً وظُلْماً وَإِنِّي لَأَعْرِفُ اسْمَهُ وابنَ كَم هُوَ يُؤمِنذُ وَ عَلامَتُهُ وهُوَ مِن وُلْدِ ابْنَى الحُسَينِ الَّذي يُقُلُّهُ ابْنُكِ يَزيدُ وَهُوَ الثَّايِرُ بِدَمٍ بِهِ فَيَهرُبُ إِلَى مَكَّةَ وَ يَقْتُلُ صَاحِبُ ذَلِكَ اَلْجَيْشِ رَجُلاً مِنْ وُلْدِي زَكِيّاً بَرِيئاً عِنْدَ أَحْجَارِ الزَّيْتِ يَصِيرُ ذلِكَ الْجَيْشُ إِلَى مَكَّةَ وَإنّي لَأعلَمُ اسْمَ أَمِيرِهِم وَعَدْتُهُمْ وَ أَسْمَائِهِمْ وَسِمَاتِ خُيُولِهِمْ فَإِذَا دَخَلَ البَيْدَاءَ واسْتَوَتْ بِهِمُ الأَرْضُ خُسِفَ بِهِمْ قال اَللَّهُ عزَّوجل وَ لَوْ تَرِي إِذْ فَزِعُوا فَلاَ فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكَانٍ قَرِيبٍ قَالَ مِنْ تَحْتِ أَقْدَامِهِمْ فَلاَ يَبْقَى مِنْ ذَلِكَ اَلْجَيْشِ أَحَدٌ غَيْرُ رَجُلٍ وَاحِدٍ يُقَلِّبُ اَللَّهُ وَجْهَهُ مِنْ قِبَلِ قَفَاهُ وَ يَبْعَثُ اَللَّهُ لِلْمَهْدِيِّ أَقْوَاماً يَجْمَعُونَ مِن أطْرَافِ الأَرْضِ كَقَزَعِ الخَرِيفِ وَاللَّهِ إِنِّي لاعَرِفُ أَسْمَائَهُمْ وَاسْمَ أميرِهِم وَمُناخُ رِكابِهِم فَيَدخُلُ المَهدِيُّ الكَعبَةَ وَيَبكِي وَ بِتَضَرُّعٍ قالَ عزو جل أَمْ مَنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ اَلسُّوءَ وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ اَلْأَرْضِ هَذَا لَنَا خَاصَّةً أَهْلَ اَلْبَيْتِ أَمَا والله بَا مَعَوِيهِ قَدْ كَتَبْتُ إِلَيْكَ هذا الكِتابَ وَإنِّي لَأعلَمُ أنَّكَ لا تَنتَفِعُ بِهِ وَأنَّكَ سَتَفْرَحُ إذ أخْبَرْتُكَ أنَّكَ سَتَلي

ص: 144

الأمرُ وابنُكَ بَعدَكَ لِأَنَّ الآخِرَةَ لَيْسَتْ مِن بَالِك وإِنَّك بالآخِرَةِ لَمِنَ الْكَافِرِينَ وسَتَنْدَمُ كَمَا نُدْمِمُن أَسَّسَ هَذَا الأمرَ لَكَ ومَلْكَ عَلَى رِقّاً بِنَاحَيْنَ لَمْ تَنْفَعْهُ النَّدَامَةُ ومِمَّا دَعَانِي إِلَى الكِتابِ بِما كَتَبْتُ بِهِ أنِّي أَمِرْتُ كَاتِي أَن يَنْسَخَ لَك لِشِيعَتي وَأصحابي لَعَلَّ أَنْ يَنْفَعَهُم بِذلِكَ أَوْ يَقْرَءَهُ وَاحِدٌ مِمَّنْ قَبْلَكَ فَأَخْرَجَهُ اَللَّهُ مِنَ اَلضَّلاَلَةِ إِلَى الهَديِ وَ مَن لَيكَ وَ ظُلمِكَ أَصحابَكَ وَ فِتنَتِكَ وَأحبَبتُ أن أَحتَجَّ عَلَيْكَ.

میفرماید ای معويه همانا پیغمبر خدا زکریا را با منشار شهید کردند و یحیی را قوم او سر بر گرفتند و حال آنکه ایشان را بسوی خداوند دعوت میفرمودند و غلبه این کافران بر پیغمبران نیست الا آنکه دنیا را در نزد خداوند مدت و مقداری نیست و همواره لشگر شیطان با اولیای رحمن طريق مقاتلت و محاربت سپردند و زود باشد که طریق بادافراه(1) و نقمت سپرند چنانکه خدای فرماید آنانکه پیغمبران را شهید ساختند و آمرين عدل و نصفت را بکشتند از عذاب الیم گزیرندارند ، یا معاویه رسول خدا مرا خبر داد زود باشد که موی ریش من بخون سر من خضاب گردد و من شهید شوم و تو بعد از من سلطنت ام ت بدست گیری و فرزند من حسن را از در غدر و خدیعت بسم ناقع مقتول سازی و از پس تو یزید فرزند دیگر من حسين را شهید سازد وزنازاده با وی در قتل حسین همدست شود چنانکه رسول خدای را در خواب نمودار شد دوازده تن از ائمه ضلالت بعد از

ص: 145

وی بر منبر او فراز و فرود کنند و امت را از شریعت بازپس برند آنگاه جماعتی که سلبهای سیاه در پوشند و علم های سیاه علامت دارند و خلافت و سلطنت از ایشان باز گیرند و بر هر کس از این جماعت دست یابند از پای در آورند.

اکنون نگارنده این کتاب مبارك من بنده همی گویم تا بدینجا مكتوب اميرالمومنين على علیه السلام را بپارسی خلاصه کردم و چون جملتی از فقرات آن اخبار از مغیباتست و پاره از ظهور قائم آل محمد عجل الله فرجه خبر میکند چنان صواب شمردم که قلم از ترجمه آن کشیده دارم تا هر کس باندازه فهم خویش فحص کند و در خویش ادراك معانی فرماید .

اکنون بر سر سخن رويم على علیه السلام در خاتمه این نامه نگاشت یا معويه من این نامه را بسوی تو کردم و حال آنکه دانسته ام که ترا سودی نبخشد بلکه نيك شاد شوی از اینکه ترا آگهی دادم که پس از من خلافت بر تو درست شود و بعد از تو پسرت يزيدسلطنت کند و این از بهر آنست که دل بآخرت نداری و کار آن جهانی را یاوه خوانی و زود باشد که در آن سرای از شمار افران باشی و از کرده پشیمان شوی چنانكه آن کس که تأسیس این امر از بهر تو کرد و ترا به کردن ما بر نشاند هم پشیمان شود و این پشیمانی سود نکند و من كاتب خویش را بفرمودم تا این کتاب را از بهر شیعیان و یاران من نگار کند باشد ک ه بدان سودی کنند يا يك تن از آن مردم که در نزد تواند قرائت کند و از ضلالت بیرون شود و ظلم تو و ظلم أصحاب تو و فتنه ترا باز دارد و بر تو حجت کند والسلام .

چون ابودردا و ابوهریره این نامه بمعويه بردند و این سخنها بساز راندند زبان معاویه در پاسخ از کار شد و در جواب بیچاره ماند لاجرم خداوند مکنون خاطر او را از پرده بیرون انداخت تا بنگارش اینکلمات پرداخت :

هنيئا لك يا أبا الحسن تملك الاخرة وهنيئا لنا نملك الدنيا

ص: 146

یعنی ای ابوالحسن بر تو گوارا بادسلطنت آخرت و بر ما گوارا باد سلطنت دنيا.

ابن عبدالمطلب را بر میسره گماشت ، و پیادگان میمنه بر سلیمان بن صرد الخزاعی مفوض آمد، و پیادگان میسر، بر حارث بن مرة العبدی تفویض یافت ، قبیله مضر که ساکنين بصره و کوفه بودند در قلب جای کردند، و قبيله يمن وحی ربیعه از يمين و يسار قلب در ایستادند آنگاه فرمان کرد تا علمهای فراوان بیستند و هر علم را بدست رئیس فوم خویش داد، پس رأيت قريش را بعبدالله بن عباس بن عبدالمطلب سپرد، و قبيله اسد و کنایه نیز در تحت لوای او رفت ، ورایت کنده را حجر بن عدی بگرفت ، ورایت جماعت بکر را که ساکن بصره بودند حصین ابن المنذر بیافت ، و رایت بنی تمیم بصره با احنف بن قیس افتاد ، و رایت خزاعه بهره عمرو بن الحمق گشت ، و رایت بنی بکر کوفه خاص نعیم بن هبيره شد، و رایت بنی سعد و بنی رباب بصره را جارية بن قدامة السعدي مأخوذ داشت ، و رایت بحیله را رفاعة بن شداد اخذ فرمود، ورایت بني ذهل کوفه بزید بن رويم الشيباني مقرر گشت ، ورايت بني عمرو بنی حنظله بصره را اعين بن ضبیعه بدست کرد ، و رایت قضاعه وطی مخصوص عدی بن حاتم الطائي آمد ، و رایت قبیله لهازم کوفه را که لقب بنی تیم الله بن ثعلبه است عبد الله بن حجل العجلی گرفت ، و رایت بنی تمیم کوفه با عمير بن عطارد مسلم کشت ، ورایت حي ازد و گروهی از یمن با جندبن زهير تقریر یافت ، ورایت قبيلة ذهل بصره با خالد بن معمر السدوسی موافق آمد ورايت اقوام بنی عمرو حنظله كوفه تسلیم شبث بن ربعی ، ورایت طایفه همدان نصيبه سعیدبن قیس افتاد ، ورايت لهازم بصره را حریث بن جابر الحنفی صاحب گشت ، ورايت بنی سعد و بنی رباب کوفه را طفیل که مکنی بابو صريمه بود خداوند آمد ، ورايت مردم مذحج را مالك بن الحارث النخعی که ملقب باشتر است با خویش ببرد ورايت عبد القيس كوفه را صعصعة بن صوحان مالك شد ، ورایت بنی کوفه را عبد الله ابن الطفيل الكناني افراخته کرد ، ورایت عبد القيس بصره را عمرو بن حنظله بر افراشت ، ورایت قریش بصره را حارث بن نوفل الهاشمی بپای داشت ، ورایت بنی

ص: 148

قیس بصره با قبيضة بن شداد الهلالی نامزد گشت ، ورایت قبيله لفيف را از قواصی بدست قاسم بن حنظلة الجہنی نامبردار شد بدینگونه امير المؤمنین علی علیه السلام لشکر بیاراست و از آنسوی مویه با سپاه خویش گفت از جنگ علی بيمناك مباشید و مردانه بکوشید که من اعداد جنگ او کرده ام حابس بن سعيد الطامی که در لشگر معاویه صاحب لوای طی بود این شعر بگفت :

اما بين المنايا غير سبع *** بقين من المحرم او ثمان

اما يعجبك أنا : قد كففنا ***عن اهل الكوفة الموت العيان

اینهانا کتاب الله عنهم *** ولاينها هم السبع المثانی

بسیار کس از اهل خبر نگاشته اند که در ماه محرم لشگر شام و عراق دست از جنگ کشیده داشتند لکن از این شعر چنان مكشوف میافتد و احمد بن اعثم کوفی نیز بر این رفته که در ماه محرم نیز قتال میداده اند الاآنکه در محرم جنگها سبك بوده است و بزیادت از هفته دست از مقاتلت باز نداشته اند و آن جنگی

های خفیف را بشمار جنگی نمیگرفته اند .

بالجمله معويه نیز تعبیه لشگر کرد عبیدالله بن عمر بن الخطاب را بر سواران گماشت ، و مسلم بن عقبة المری را بر پیادگان امیر ساخت ، و عبدالله بن عمرو بن العاص را بر میمنه نصب فرمود ، و حبیب بن مسلمة الفهری را بر ميسره حکومت داد ، و لوای جنگی را با عبدالرحمن بن خالد بن الوليد سپرد ، وضحاك ابن قيس الفهری را در قلب که جایگاه اهل دمشق بود جای داد، و ذوالکلاع حمیری را بر مردم حمص که در میمنه بودند فرمانروا ساخت ، و زفر بن حارث را بر اهل قنسرین که هم در میمنه بودند کار فرما کرد ، و بر مردم اردن که در میسره برصف بودند سفیان بن عمرو و دیگر ابوالاعور السلمی کار گذار آمد، ومسلمة بن مخلد بر اهل فلسطین که هم در میسره بودند حکمروا شد، و بسر بن ابی ارطاة العامری بر پیادگان دمشق نافذ فرمان گشت ، و حوشب ذوظليم بر پیادگان اهل حمص امارت یافت و طريف بن حابس الألهانی بر پیادگان قیس ایالت جست ، و

ص: 149

عبدالرحمن بن قيس القينی بر پیادگان اردن صاحب حكم گشت ، و حارث بن خالد الازدی را پیادگان فلسطين بتحت فرمان آمد. و همام بن قبيصه را بني قيس دمشق فرمان پذیر گشت ، و بلال بن هبيرة الازدی را جماعت قیس و ایاد که صاحب حمص بودند در زیر لوا آمدند ، و حاتم بن المعمر الباهلی نیز با بلال همدست شد و حابس بن سعد الطائی حکومت پیادگان میمنه مثال یافت و حسان بن بجدل الكلبي بکار گذاری قضاعه دمشق منشور گرفت ، و عباد بن يزيد الكلبی بر قضاعة حمص کار پرداز شد و قبیله کنده دمشق بزیر رایت حسان بن جوين السكسکی رفت و یزید، بن هبيرة السكونی برتق و فتق بنی کنده حمص پروانه گرفت ، و حل و عقد جماعتی از قبایل یمن بریزید بن اسد البجلی مقرر گشت و امور مردم حمير و حضرموت بريمام بن عمر تقریر یافت و حکومت قضاعه اردن بهره جیش بن دلجة القينی گشت ، و بر کنانه فلسطين شريك البکائی منصوب شد ، و قبیله مذحج اردن را مخارق بن الحارث الزبيدي يتحت لوا آورد ، وقبایل لخم وجذام فلسطين را نايل بن قيس الجذامی خط حکمرانی یافت ، و حکومت قبیله همدان اردن را حمزة بن مالك الهمدانی بدست کرد ، وقبيله خثعم یمن را حمل بن عبدالله الخثعمي والی گشت ، وامور غسان اردن با یزید بن حارث افتاد و فعقاع بن أبرهة الكلاع بر تمامت قواصی صاحب لواشد.

صبحگاه چهار شنبه غره صفردرسال سی وهفتم هجری چون خورشیدجهانتاب سر از کوه بر کشید هر دو لشکر بدینصفت که رقم شد در برابر یکدیگر رده راست کردند و صف از پس صف ایستاده شدند مرگ در روی مردان چون گرگ درنده دندان بنمود و اجل در گرد میدان چون ضيغم غضبان دهان بخميازه گشود ابر بلا بالا گرفت و هر دو لشکر بچشم زهر پالا بسوی هم نگران آمدند اینوقت علی مرتضی که قدرت قدر و نیروی قضا داشت از پیش روی صف عبور داد و باعلى صوت بانگی در افکند :

ص: 150

فَقَالَ عِبَادَ اللَّهِ اِتَّقُوا اللَّهَ عزَّوجل وَغَضُوا الْأَبْصَارَ وأَخْفَضُوا الأَصْواتَ وَأَقِلُّوا الكَلامَ وَ وَطِّنوا أَنفُسَكُم عَلَى المُنازَلَةِ وَالمُجادَلَةِ وَالمُبارَزَةِ والْمُعَالَقَةِ وألْمَكَادِمَةِ وَابوا وَاذكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ولا تَنازَعوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُم وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصّابِرينَ أللَّهُمَّ أَلْهِمْهُمُ الصَّبْرَ وأَنْزِلْ عَلَيْهِمُ النَّصْرَ و أَعْظِمْ لَهُمُ الأَجْرَ .

میفرماید ای بندگان خدای از خدا بترسید و در جهاد گرانی مکنید و چشمها بگاه حمله فرو خوابانیدتا سنانهای زدوده و شمشیرهای کشیده دیدهای شما را در نبرد و بانگها را سبك در دهيد تا موجب دھشت یکدیگر نباشید و سخن کمتر کنید تا باصغای کلام از کار نبرد باز نمانید و خویشتن را بسپارید بر مقاتلت و مجادلت چندانکه با دشمن روی در دوی شوید و دست بگردن آئید و یکدیگر را با چنگ وگاز آسیب کنید و پای بر جای باشید و خداوند را فراوان یاد کنید تا رستگار گردید و در کار زار پای اصطبار استوار دارید که خدا صابران رادوست دارد آنگاه فرمود الهی ایشانراصبر عنایت کن و نصرت فرو فرست و اجر ایشانرا بزرگی فرمای این وقت لشکر دل بر حرب نهادند و بزرگان سپاه از پیش روی صفوف اسب بگردانیدند لشكر أمير المؤمنين يازده صف بر کشید و حسین بن على علیه السلام برسوران همی عبور داد وصف مستولی همیداشت ، وعبدالله بن جعفر طیار بر پیادگان گذشت و زده راست کرد . ومسلم بن عقیل بن ابی طالب نیز با او بود و محمد بن حنفیه و محمد بن ابی بکر بر سواران میسره عبور دادند ، و همچنان عبدالله بن بدیل بن ورقاء الخزاعي و عبدالله بن عباس و اشتر نخعی و سهل بن حنیف و عمار یاسر ساخته جنگ شدند .

نخستیں اشتر نخعی که حشمت شیر وصولت پلنگ داشت اسب بر جهاند و در

ص: 151

گرد میدان جولانی کرد معويه حبيب بن مسلمة الفهريرا بدو فرستاد تا ساعتی بهم بگشتند و فراوان زخم تیغ و تیر از خویشتن بگردانیدند و دیگر جیدل بن عبدالله المذحجی که اشتر بسیار وقت او را بمردی ستوده بود اسب برانگیخت و بر لشکر شام حمله گران افکند لختی با نیزه و پاره با شمشير رزم داد و از رزم آزمایان لشکر شام مردی چند بکشت و باز جای شد ، عمرو بن عاص چون این بدید فرزند خود عبدالله را پیش خواند و گفت این علم از من بستان و از پیش روی من میرو تا من مبارزت خواهم کرد گفت نستانم و نروم هان ای پدر هوش باز آرو مرا بجنگ مردی مامور مکن که هیچگاه در خدای عاصی نشده و میچوقت آلوده کفر و عصیان نبوده عمرو را آتش غضب تافته کرد و با چشم زهر آگین در عبدالله نگریست و گفت سوگند با خدای اگر بیفرمانی کنی و هم این علم نستانی در زمان سر ترا با تیغ در سپارم و تنت را بمسته (1) وحوش و طیور گذارم عبدالله از بیم شمشير حدیثی بر تراشید و گفت اگر نه این بود که مصطفی مرا فرمود ای عبدالله پذیرای فرمان پدر باش هرگز این سخن نپذیرفتم واین علم نگرفتم این بگفت و علم بگرفت و از پیش روی پدر برفته پس عمرو باتفاق فوجی از لشکر بر سپاه حمله افکند و از دو جانب جماعتی در خون و خاك غلطان گشت آنگاه بجای خویش باز شتافت .

بالجمله مردان جنگ بسی از یکدیگر همی کشتند و در خاك و خون آغشتند تا گاهی که روز بگران رسید و خورشید سردر کشید پس دست ازجنگی بازداشتند و باز جای شدند، بامداد دیگر که پنجشنبه دویم صفر بود همچنان از دو جانب

ص: 152

لشكرها سلاح جنگی بر تن راست کرده صف بر کشیدند از جيش امير المؤمنين هاشم مرقال با گروهی از ابطال رجال بميدان آمد و از پیاده و سواره صف بر کشید از آنسوی ابوالاعور السلمی با جماعتی جنگجوی آهنگ رزم او کرد هر دو گروه در هم افتادند و تیغ در هم نهادند على علیه السلام حصين بن منذر را پیش خواند و علمی سیاه بدو داد و پانصد سوار از جنگ آوران قبیله ربیعه در خیل او کرد و فرمود دل قوی دار و مردانه کوشش میکن و صولتی مینمای حصین روی با قوم ربیعه کرد و گفت ای قایدان و سرخیلان قوم ربيعه اینجهان با کس نپاید و زندگانی در این جهان بیش و کم بشماری نباشد بخت مسعود آنرا افتاد که نام نیکو بردبدانید که من اکنون حمله خواهم کرد شما باید مرا گوش دارید و گام بجای گام من گذارید باشد که خویشتن بر معويه زنم وقبه او را از بن بر کنم گفتند دل قویداد که ما چشم بر تو داریم و از تو باز پس نمانیم پس حصين حمله گران افکند و لختی از چپ و راست بتاخت و بسی مرد و مرکب بخار انداخت ناگاه راه بگردانید و بجانب معويه چشم فرو خوابانید مویه مردیرا نگریست که علمی سياه از پیش میراند و هر ساعت چون شیر سیاه بر می آشوبد وصف میشکافد گفت این کیست گفتند حصين معويه از جلادت او حسابی برداشت و سیصد مرد از کار افتادگان روز نبرد را پیش خواند و فرمود جلدی کنید وصاحب این علم سیاه رابگردانید امير المؤمنين چون نگریست که معوية فوجی سوار بدفع حصین مقرر داشت بفرمود تا صد سوار گزیده از قبيله مذحج بمدد او بیرون شدند و بانگ در داد که یا حصین نیکو رزم میده و علم نیکتر مير أن حصين گفت سمعا و طاعة و حملهای گران متواتر ساخت و شمشير همی زد و مرد همی کشت و راه همی برید لشکر شام از پیش روی او چنانکه کوران از هزبران همی بگریختند و معبر تھی کردند تا گاهی که حصين بكنار سراپرده معاویه رسید خواجه سرایان از اندرون سرا پرده فریاد برداشتند که ایجماعت آزرم نگاه دارید و حشمت حریم ما را بزیر پای در مسپرید که ما عمزادگان یکدیگریم و از پس امروز فردائیست بالجمله

ص: 153

حصين فتح کرده و ظفر دیده بصف خویش باز شد و روز بیگاه گشت.

بامداد دیگر که جمعه سیم شهر صفر بود همچنان از دورویه سپاه رده راست کردند امير المؤمنين علیه السلام عمار یاسر را بفرمود تا ساخته جنگ شود و حمله در دهد پس عمار با فوجی لشکر و جماعتی از غازيان بدر پذیره جنگی شد از آنسوی عمرو بن عاص با گروهی از ابطال عمار را استقبال کرد عمار بانگ بر داشت و گفت ایمردم اگر خواهید دشمن خدا و رسول را که با خدا و رسول ستیزه همی کند و مسلمین را زیانکار و مشرکانرا نیرومند بود بر شما شناخته دارم بدانید اینك مویه است او را لعن کنید که خدایش لمن كناد و در مقاتلت او سستی و گرانی مکنید چه او همی خواهد نور خدا را فرو نشاند و دشمنان خدایرا ارجمند دارد سوگند با خدای که او از بیم شمشیر مسلمانی گرفت و بعد از پیغمبر بیفرمانی کردهان ایمسلمانان بر روی این کافران برجهید و حمله در دهید میدان از کرد سوار مانند شب تار شدوهوا از پرتاب تیر وشعشعه شمشير ابر صاعقه بار گشت مردان جنگی دل از جان برداشتند و فيصل امر باز بان تیغ گذاشتند زمین معرکه سلب از خون کردوخاک رنگ طبرخون گرفت زياد بن نضر که با سواران خویش در خیل عمار بود حملهای گران متواتر داشت و عمار با پیادگان یورش همیداد و کوشش همی کرد چند که عمرو بن العاص را توان و تاب برفت و هزیمت را شتاب گرفت زياد بن نضر را از سوی مادر برادری بود از قبیله بنی عامرو اومعوية بن عمرو العقيلي نام داشت و مادر ایشان هند زنی از قبیله بنی زبید بود درین رزمگاه با زیاد روی در روی شد و یکدیگر را نشناختند و بر هم تاختند زمانی دیر نگذشت که زیاد را فرصتی بدست شد و تیغ براند اگر چند آن زخم کارگر نیفتاد لكن سوار را از اسب در انداخت زیاد پیاده شد و بر سینه او نشست تا سرش از تن بر گیرد لثام از چهره او بیکسوی شد زیاد نيك نظر کرد برادر خویش معوية بن عمرو رانگریست که جان بمرگ در داده دست باز داشت یکی گفت هان ای زیاد در میدان جنگی این توانی و درنگ چیست زودتر سرش بر گیر و بپای شو گفت چگونه او را بکشم

ص: 154

و حال آنکه برادر منست گفتند دست باز دار و بر نشين گفت این نیز نکنم تا اميرالمؤمنين علیه السلام چه فرماید اینخبر بعلي بردند فرمود عجلت کنید و او را از قتل برادر برهانید چون فرهان على بدو آوردند از سینه برادر بر خاست و معوية بن عمرو همچنان بسپاه معاویه باز شد .

در خبر است که عمرو بن العاص پاره از خميصه سياه بر سر نيزه علاقه کرده برافراشته بود و مردم همی گفتند این لوائیست که رسول خدای خاص از بهر عمرو بست چون این قصه با ميرالمومنین برداشتند فرمود این شقه خميصه را رسول خدا بر آورد و گفت کیست که این شقه علم بگیرد و از شرط آن بیرون نشود عمروعاص عرض کرد یا رسول الله آن کدام است فرمود در برابر هیچ مسلم محاربت تجوید و نزديك هیچ کافر نبردعمرو بگرفت سو گندباخدای که نزدمشركين برد و با مسلمين مقاتلت جست .

والَّذِي فَلَقَ الجُبَّةَ و بِرَّ النَّسَمَةِ مَا أَسْلَمُوا ولَكِنِ اسْتَسْلَمُوا وَأَسَرُّوا الْكُفرَ فَلَمَّا وَجَدُوا أَعْوَاناً رَجَعُوا إِلَى عَدَاوَتِهِمْ مِنَّا إِلاَّ أَنَّهُمْ لَمْ يَدَعُوا اَلصَّلَوةَ.

فرمود سوگند با خدای که معويه و اصحاب او مسلمانی نگرفتند بلکه از بیم تسلیم شدند و کفر خويشرا مخفی داشتند و گاهیکه یار و یاور بدست کردند بخصومت ما و کف خویش باز گشت نمودند الا آنکه بصورت نماز گذارانند.

چنان صواب مینماید که بعضی از احادیث که باتفاق سنی و شیعی از کفر معويه وعمروعاص خبر میکند و نصر بن مر أحمد بن أبي الحديد که از اجله علمای اهل سنت وجماعتند نیز روایت کرده اند مرقوم افتد ، در خبر است که در قتال صفين مردی با عمار یاسر گفت :

يَا بِالْيَقْظَانِ أَلَمْ رَسُولُ اَللَّهِ اَلنَّاسِ حَتَّى يُسْلِمُوا فَإِنَّ أَسْلَمُو اِعْصِمُوا

ص: 155

مِنِّي دِمائُهُم وأموالُهُم

یعنی ای ابويقظان آیا رسول خدا فرمود که با کافران قتال کنید تا مسلمانی گیرند و گاهی که اسلام آوردند جان و مال ایشان محفوظ خواهد بود گفت چنین است گفت پس چگونه با معويه و اصحاب او قتال میکنید عمار گفت سوگنديا خدای که ایشان اسلام نیاوردند بلکه تسلیم شدندو کفرخویشرا پوشیده داشتند تا گاهی که ناصر و معین یافتند .

و هم سند بعبدالله بن مسعود میرسانند که گفت:

قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ إِذَا رَأَيْتُمْ مَعْوِيَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ يَخْطُبُ عَلَى مِنْبَرِي فَاضْرِبُوا عُنُقَهُ.

یعنی رسول خدای فرمود گاهی که معويه را بر منبر من دیدار کنید که قرائت خطبه میکند گردن او را بزنید.

و نیز از رسول خدا روایت کرده اند که فرمود :

إِذَا رَأَيْتُمْ مَعْوِي يَخْطُبُ عَلَى مِنْبَرِي فَاقْتُلُوهُ قَالَ أَبُو سَعِيدٍ الخُدرِيُّ فَلَمْ يَفْعَلُوا ويُفْلِحُونَ

یعنی هر گاه معويه را بر منبر من دیدید خطبه میکند او را بکشید ابوسعیدخدری گفت نکشتند و رستگار نشدند

و هم روایت کرده اند که فرمود:

إِنَّ مَعْوِيَةَ فِي تَابُوتٍ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ من النّار وَ لَوْلاَ كَلِمَةُ فِرْعَوْنَ أَنَا رَبُّكُمْ اَلْأَعْلَى مَا كَانَ أَحَدٌ أَسْفَلَ مِنْ مَعْوِيَة.

اگر نه این بود که فرعون خویشتن را پروردگار جهان خواند جای هیچکس در جهنم فرودتر از تابوت معاویه نبود .

ص: 156

و نیز از رسول خدا حديث کرده اند که فرمود :

شَرُّ خَلْقِ اللَّهِ خَمْسَةٌ إِبْلِيسُ وابْنُ آدَمَ الَّذِي قَتَلَ أَخَاهُ وَ فِرْعَوْنُ ذَوَالأَوْتَادَ وَ رَجُلٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ رَدَّهُمْ عَنْ دِينِهِمْ وَ رَجُلٌ مِنْ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ يُبَايَعُ عَلَى كُفرِهِ عِنْدَ بابِ لد.

میفرماید بدترین خلق خدای پنج کس است نخستین ابلیس و دیگر پسر آدم صفی قابیل که برادر خودھا بیل را بکشت، و دیگر فرعون که خود را بخدائی ستود ، و دیگر مردی از بنی اسرائیل که قوم خود را از دین بگردانید و ما اینجمله را در جای خود بشرح کرده ایم ، و دیگر مردی ازین است که در باب لدبر کفر خویش از مردم بیعت می ستاند مردی از اهل شام گوید من خود اینحدیث را از رسول خدای شنیدم و چون مویه را در باب لد ديدم از مردم بیعت می ستاند سخن رسول خدایرا فریاد آوردم از معويه و شام علاقه بگسستم و بامیر المومنین علیه السلام پیوستم.

عبد الله بن عمر بن الخطاب گوید از رسول خدای شنیدم که فرمود:

يموت معوية على غير الاسلام .

و هم در جائی میفرماند :

يموت معوية على غير ملتی .

و نیز وقتی رسول خدای ابوسفیانرا نگریست که با معويه در میرسندفرمود

اللهم العن التابع والمتبوع اللهم عليك بالاقيعس.

و از اقیعس معاویه را خواست .

واز على علیه السلام حديث کرده اند که فرمودرسول خدای مرادر خواب نمودار شد و از امت بدانحضرت شکایت کردم فرمود نظاره کن چون نگران شدم عمرو بن العاص و معويه را دیدم که نگونسار آویخته بودند چنانکه سرهای ایشان بر فراز سنگی آمده .

ص: 157

وعبدالله بن عمر بن الخطاب نیز روایت کرده که میان تابوت معويه وتابوت فرعون جز یک درجه فصل نیست و آن درجه از بهر آنست که فرعون گفت : انا ربكم الاعلى .

و همچنان از رسول خدا حديث کرده اند که قبل از تحریم خمر با جماعتی عبور میداد در معابر مکه ناگاه اصغای غنائی فرمود یکی از اصحاب برفت و باز آمد و عرض کرد عمروعاص با معاوية بن ابی سفیان با هم مجادبه می کنند و شعر همی خوانند و این شعر معويه قرائت کرد :

يزال حواری تلوح عظامه *** ذوى الحرب عنه ان يحس فقیرا

رسول خدای فرمود :

أَللَّهُمَّ اُرْكُسْهُمْ فِي اَلْفِتْنَةِ رَكْساً أَللَّهُمَّ دَعْهُمْ إِلَى اَلنَّارِ دَعّاً.

یعنی الها واژگونه در افکن ایشانرادر فتنه و زبر زیر کن ایشانرا و در انداز در آتش جهنم .

ودیگر عبدالله بن عمر بن الخطاب گوید وقتی در خدمت حضرت رسول خدای بودم فرمود:

يَطْلُعُ عَلَيْكُمْ مِنْ هَذَا اَلْفَجِّ رَجُلٌ يَمُوتُ حِينَ يَمُوتُ وَهْوَ عَلَى غَيْرِ سُنَّتِي.

یعنی ازین راه مردی بر شما در می آید که بر غیر منت و شریعت من وداع اینجهان خواهد گفت عبدالله گوید من بيمناك شدم که مبادا پدر من عمر بن الخطاب از راه برسد چه کاهی که من از سرای بیرون شدم او جامه در میپوشید که از قفای من در آید ناگاه مدويه در آمد و اندوه من برخاست.

و دیگر علی بن الأقمر گوید وقتی با جماعتی بنزد مویه رفتم از پس آنکه حاجات مارا با اسعاف مقرون داشت مراجعت کردیم و دوست داشتیم که يكتن از اصحاب رسول خدایرا دیدار کنیم تا آنچه از رسول خدای شنیده بعضی حدیث

ص: 158

کند ناگاه عبدالله بن عمر برما در آمد علی بن الأقمر گوید گفتم یا عبدالله آنچه از رسول خدای دینی و شنیدی پاره باز گوی گفت معويه کس بمن فرستاده و پیام داده که اگر از پیغمبر حدیث کی سرترا از تن بر گیرم علی بن الأقمر پیش شد و بر فراز هر دو زانو استوار گشت و گفت هیچ خواهی که با من از در مقاتلت بیرون شوی عبدالله گفت با تو قتل نمیکنم و قتل ترا دوست میدارم و مرا از شرح آنچه از رسول خدای شنیدم باکی نیست آنگاه گفت : روزی در خدمت رسول خدای جمعی بنگارش کتب مشغول بودند سه کرت کس باحضار معويه که از کتاب حضرت بود برفت و باز آمد و عرض کرد که هنوز مشغول اکل وشرب است

فقال لااشبع الله بطنه.

یعنی خداوند شکم او را سیر مکناد آیا شما هرگز دیدید که شکم او سیر شود الاآنکه چون زمان اكل او بدر از کشد گوید به سئمت لااشبعت یعنی از بسیار خوردن مانده و ملول شدم لكن سير نگشتم و در میان عرب مردم شکمخواره را بدین سخن تمثل کنند و گویند: « كان في أمعائه معوية ».

و دیگر آنکه یکروز رسول خدای ابوسفیانرا نگریست که بر ستوری بر نشسته ومعوية باتفاق برادرش یکی از پیش روی و آندیگر از قفای او همیروند .

قال اللهم العن القايد والسایق والراكب.

گفتند یا عبدالله تو خود از رسول خدای این شنیدی که این هر سه تن را لعن فرمود گفت اگر خود نشنیدم و ندیدم هر دو گوشم کر وهر دو چشمم كور باد .

نگارنده این کتاب مبارك همی گوید که مردم شیعی و علمای افضلیه از اهل سنت و جماعت بر کفر معويه متفق اند واز احادیث علمای عامه نيز فراوان است که بر کفر و شرك او برهانیست و ماهریکرا در مجلدات ناسخ التواريخ بجای خود رقم کردیم ودرینمقام ازین زیادت موجب اطناب بود لاجرم قلم باز کشیدم و بر

ص: 159

سر داستان آمدم .

صبحگاه دیگر دو شنبه چهارم صفر بود على علیه السلام فرزند خود محمد بن حنفیه را فرمان کرد تا با گروهی انبوه از شجعان سپاه بميدان جنگ آمد و از آنسوی عبیدالله بن عمر بن الخطاب با فوجی گران شتاب گرفت و در برابر محمد صف بر کشید و هر دو لشکر بی ترس و بیم آغاز محاربت کردند زمانی کار بکمانداران رفت و در میانه هیچ پیکی جز پیکان متردد نبود آنگاه حکومت بدست تيغ افتاد و اصلاح ذات بين را جز شمشیر میانجی گشت از بسیاری کشته و سواران نگون کشته اسب بر سر و روی مردان همی رفت و سنابك ستوران پهلوی سواران همیدرید چون لختی بدینگونه حرب کردند عبيدالله بن عمر که مردی دلاور و تناور بود و مردان جنگ او را بمردی از موده و بشجاعت ستوده داشتند طمع در محمد حنفيه بست وندا در داد که ای محمد اگر نبرد مرا آرزو همی کنی مبارزت مرا همی جوئی اینك حاضرم محمد که شبل شیر و فرزند امیر بود اجابت مسئول او را وصول منی شمرد و تکاور را چون در خش جهيده بر جهاند و در روی عبیدالله مانند هر برصيد دیده در آمد و هر دوتن بحرب در آمدند .

و چون شعله جواله بگرد هم بگردیدند امير المؤمنين على علیه السلام بر نظاره بود فرمود کیستند این دو سوار که بدین سختی رزم همی زنند و چندین دار و کوب همی کنند گفتند محمد بن حنيفه و آندیگر عبیدالله بن عمر است علی علیه السلام چون شیر آشفته اسب برانگیخت و ندا در داد که ای محمد باز آی که مبارزت عبيدالله مر است عمل باز شد و علی علیه السلام در برابر عبیدالله آمد: .

فقال عليه السلام انت قاتل الهرمزان وقد كان ابوك فرض له في الديوان وادخله في الاسلام ، فقال له ابن عمر الحمد لله الذي جعلك تطلبني بدم الهرمزان واطلبك بدم عثمان بن عفان ، فقال له على لا عليك .فرمود ای عبید الله توئی قاتل هرمزان و حال آنکه پدرت عمر او را در شمار مسلمانان آورد و او را وجيبه واجری مقرر داشت عبیدالله گفت سپاس و ستایش

ص: 160

خدایرا که تو خون هرمزان از ما میجوئی و ما خون عثمان از تو طلب میکنیم على فرمود این بر تو نیامده است و ترا با خون عثمان نسبتی نباشد اکنون کار مقاتلت راست کن و بیار تا چه داری عبیدالله گفت مرا با مبارزت تو حاجت نیست بموجبی ترك جان نگویم و با تو طریق مقاتلت نجویم علی فرمود پس بسار شو عبیدالله بی توانی اسب برتافت و بصف خویش شتافت.

محمد عرض کرد یا امير المؤمنين مرا از مقاتلت عبيدالله باز داشتی سوگند با خدای اگر بگذاشتی امید میرفت که او را زنده نگذارم على فرمود ای فرزند اگر من با او رزم دادم بیگمان او را دستخوش تیغ ساختم و بخاك در انداختم و چون تو با او رزم زدی امید میرفت که بر او دست یابی و نیز بیم میرفت که او بر تو چیره شود گفت ای پدر افسوس میرود که تو بخویشتن با این فاسق لئيم به مقاتلت بيرون شوی سوگند به خدای اگر پدرش عمر بن الخطاب ترا بمبارزت طلب کند بر تو دریغ خواهم خورد چه اورا آن منزلت ومكانت نیست.

فقال يا بني لا تقل لابيه الا خيرا.

امیر المؤمنين فرمود ای پسر پدر او را بزشتی یاد مکن .

بالجمله روز بپایان رفت و سپاهیان بارامگاه شدند ، روز دیگر چون سپیده صبح گریبان شب چاك زد و این روز یکشنبه پنجم صفر بود لشگرها چون موج دریا جنبش کردند و مانند ستارگان مجره برصف شدند از سپاه علی علیه السلام عبدالله ابن عباس بن عبدالمطلب با جماعتی که مهالك رزم را مسالك بزم شمردند بميدان تاخت و ساخته مقاتلت گشت از آنسوی ولید بن عقبه که از جانب مادر با عثمان برادر بود با فوجی کینه جوی در برابر اورده راست کرد ولید بن عقبه پرده شرم پاره کرد و بنی عبدالمطلب را بشتم و سب پاره برشمرد و گفت : یا ابن عباس قطعتم ارحامكم وقتلتم أمامكم فكيف رأيتم صنع الله بكم لم تعطوا ما طلبتم ولم تدر کوا ما أملتم والله انشاء الله مهلكم و ناصرنا عليكم.

ص: 161

گفت ای پسر عباس قطع رحم کردید وامام خود عثمان را بکشتید اکنون قدرت خدای را در حق خود چگونه دیدید آنچه طلب میکردید موفق نشدید و بر آرزوی خود دست نیافتید امید میرود که خداوند شما را هلاک کند و ما را بر شما نصرت فرماید ابن عباس گفت هان ای ولید ژاژ(1) مخای و هرزه ملای زبان ببند و دست بگشای در میدان جنگ گله چکنی حمله میکن ولیدبن عقبه را چون توان مقاتلت با ابن عباس نبود سر از مبارزت برتافت لاجرم ابن عباس لشگر را فرمان جنگ داد از دور و به مردان نبرد درهم افتادند بانگ دارو گیر بالا گرفت رزمی صعب در میانه برفت و بسیار کس مجروح و مطروح افتاد تا نیمه روز بدینگونه رزم دادند و از سپاه شام و عراق هیچیك شكسته نشدند .

اینوقت شمر بن أبرهة بن الصباح الحميری با جماعتی از قراء اهل شام از جيش معويه جدا شدند و بنزديك امير المؤمنين على علیه السلام آمدند و با سپاه او پیوسته شدند چون این خبر بمدويه بردند سخت بر وی گران آمد و پشت معوية و قلب عمروعاص شکسته شد عمرو گفت ای مدویه توهمی خواهی باستظهار اهل شام با مردی قتال کنی که هیچکس قربت و قرابت او را با رسول الله ندارد و هیچکس را حشمت و سبقت او در اسلام و شدت و شوکت او در جهاد نیست و اکنون باغازیان

ص: 162

بدر و اکابر اصحاب پیغمبر و قاریان قرآن و سايقين مهاجرين بمحاربت تو بیرون شده و از این جماعت هول و هیبتی تمام در دلهای مردم جای دارد تو همی خواهی بدین مایه مردم با او طريق حرب وضرب سياری عجلت کن و از آن پیش که جهان بر تو تنگ شود و روزگار بر تو سخت گیرد اصلاح کار خویش میکن و مردم را گاهی بقتل بیم میده و گاهی بمال فريفته میفرمای کندی مکن مگر ندانی که علی برحق است و تو بر باطل ميروی چون معاویه اینکلمات از عمرو بشنید فرمان کرد تا بزرگان اهل شام و قواد سپاه را انجمن ساختند و از بهر او منبری نصب نمودند پس بر منیر صعود داد و این خطبه قرائت کرد:

فحمد الله واثنى عليه ثم قال ايها الناس اعيرونا أنفسكم و جماجمكم لاتفشلوا ولا تخاذلوا فان اليوم يوم خطار ويوم حقيقة وحفاظ فانتكم على حق و لكم حجة وانما تقاتلون من نكث البيعة و سفك الدم الحرام فليس له في السماء عاذر .

بعد از ستایش یزدان گفت أي مردمان جان و سر خویش را بما بعاريت سپارید و بر جان مترسید و از جنگی کناره جوئید که امروز روز دمار و هلاك و روز حراست و حفاظ است و بدانید که شما بر حقید و حجت از برای شماست زیرا که با کسی رزم میزنید که بیعت عثمان را بشکست و خون اورا بناحق بریخت و از برای او در نزد خداوند هیچ عذری بجای نماند. چون معویه این خطبه بهای برد عمرو بن العاص بر دوزینه منبر فراز شد و بر قیاس معويه مردم را سخنها بگفت و بر جنگ اميرالمومنين تحريض کرد و بزیر آمد.

از آنسوی این خبر به أمير المومنین علی بردند که معاویه چه کرد پس بفرمود تا مردم را درهم آوردند و انجمنی بندگی کردند آنگاه بر فراز منبر در ایستاد و بر کمان خویش متکی گشت و این خطبه قرائت فرمود :

فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قالَ أيُّها النّاسُ اسمَعُوا مَقالَتي وَ عَواكِلامي

ص: 163

فَإنَّ الخُيلاءَ مِنَ التَّكَبُّرِ وَإِنَّ النَّخوَةَ مِنَ التَّكَبُّرِ وَ إِنَّ الشَّيْطانَ عدحاضرٌ يَعِدُكُمُ الْبَاطِلَ أَلاَ إِنَّ اَلْمُسْلِمَ أَخُو الْمُسْلِمِ لا تَنابَذُوا ولا تَخَاذَلُوا فَإِنَّ شَرَايِعَ اَلدِّينِ وَاحِدَةٌ وَ بِله قَاصِدَةٌ مَنْ أَخَذَ بِهَا لَحِقَ مَنْ تَرَكَهَا مَرَقَ وَ مَنْ فَارَقَهَا مُحِقَ لَيْسَ الْمُسْلِمُ بِالْخَائِنِ إِذَا اؤتُونَ ولا بِالْخُلَفِ إِذَا وَعَدَ ولا بِالْكَذَّابِ إِذَا نَطَقَ نَخ أَهْلِ بَيْتِ الرَّحْمَةِ وَ قَوْلُنَا الصِّدْقُ ومَنْ فَعَا لَنَا القَصدَ وَ مِنَّا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ وَفينا قادَةُ الإِسْلامِ ومِنَّا قُرَّاءُ الْكِتَابِ نَدْعُوكُمْ إِلَى اللَّهِ وَ إلى رَسُولِهِ وَإلى جِهادِ عَدُوِّهِ والشِّدَّةِ في أَمرِهِ وابْتِغَاءِ رِضْوَانِهِ وَ إِقامُ الصَّلوةِ وإيتاءُ الزَّكوَةِ وَحِجُّ البَيتِ و صِيامِ شَهرِ رَمَضانَ وَ تَوفيرِ الْفَيِيءِ لِأَهْلِهِ ألا وَإنَّ مِن أعْجَبِ الْعَجَائِبِ أَنَّ مَعْوِيَةَ بْنَ أبِي سُفْيَانَ الأَمْوَى وعَمْرَو بْنَ الْعَاصِ السَّهْمِيَّ أَصْبَحَا يُحرِّضانِ النَّاسَ عَلَى طَلَبِ اَلَّذِينَ بِزَعْمِهِمَا وقَد عَلِمْتُم أَنِّي لَمْ أُخَالِفْ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله قَطُّ ولَمْ أَعْصِهِ في أمْرٍ قَطُّ أَفِيهِ بِنَفْسِي فِي الْمَوَاطِنِ الَّتِي يَنْكُصُ فِيهَا الاِبْطَالُ وَ تُرْعَدُ فِيهَا اَلْفَرَائِصُ نَجْدَةً أَكْرَمَنِي اَللَّهُ بِهَا فَلَهُ اَلْحَمْدُ وَ لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ إِنْ رَاسَهُ لَفِي حَجْرِي وَ لَقَدْ ولِيتُ غُسْلَهُ بِيَدِي وَحْدِي تُقَلِّبُهُ اَلْمَلاَئِكَةُ المُقرَّبون مَعِي وَ أَيْمُ اَللَّهِ مَا اِخْتَلَفَتْ أُمُّهُ قَطُّ بَعْدَ نَبِيِّهَا إِلاَّ ظَهَرَ أَهْلُ بَاطِلِهَا عَلَى حَقِّهَا إِلاَّ مَاشَاءَ اَللَّهِ .

ص: 164

چون حمد و ثنای خدایرا بپای برد فرمود ایمردم سخن مرا بشنوید و گوش دارید بطریق تكبر و تنمر مروید و خوی خیلا و نخوت روش مکنيدهمانا شیطان بر خصمی شما می افزاید و باطل را در چشم شما می آراید بدانید که مسلمانان با یکدیگر برادرانند بر کین یکدیگر مپوئید و خذلان یکدیگر مجوئید و نیز بدانید که شرایع دین یکی است و مسالك آن جز بر اقتصاد نیست آنکس که طریق دین گرفت بحق پیوست و آنکس که بیرون راه قدم زد بهلاکت افتاد مسلم کسی است که چون مؤتمن شود خائن نشود و چون وعده کند تخلف نجوید و چون سخن گوید دروغ نزند بدانید که ما اهل بیت رحمتیم جز بصدق سخن نگوئیم و جز بعدل کار نکنیم خاتم پیغمبران از میان ما برخاست و قواد اسلام و قراء قرآن از ماست مائیم که شما را بخدا و رسول میخوانیم و بجهاد دشمنان پیغمبر دعوت می کنیم و بادای صلوة و ايتاء زکوة وحج بیت و روزه رمضان فرمان میدهیم و فييء مسلمين را خاص اهل آن میدانیم بزرگ تر شگفتی آنست که معوية بن ابی سفیان اموی و عمرو بن العاص السمی مردم را تحریض می کنند بر خصمی من و مینمایند که آن طلب دین است و شما آگاهید که من هرگز بخلاف رسول الله نرفته ام و عصیان او نکرده ام و خویشتن را در مواضعی که ابطال را توان درنگ نبوده برخی او کرده ام و در حفظ او ترك جان خویش گفته ام و خداوند را بدان موفق داشته و چون رسول الله وداع اینجهان میفرمود سرمبارکش در کنار من بود و باتفاق فریشتگان متصدی غسل او بودم سوگند با خدای که هیچ امتی بعداز پیغمبر خود مختلف و متشتت نشدند الا آنکه اهل باطل را بر اهل حق نیرومند گشتند.

شام و عراق بر نشستند و از دو سوی گوش تا گوش میدان صف راست کردند و آغاز مقاتلت نمودند علقمة بن عمرو حدیث می کند که در گرمگاه میدان مردی شاکی السلاح آهنگ جنگی کرد و با على صوت این آیت مبارك قرائت مینمود :

عَمَّ يَتَسَائَلُونَ عَنِ اَلنَّبَاءِ اَلْعَظِيمِ (1)

من تصميم عزم دادم که برزم او بیرون شوم اميرالمؤمنين علیه السلام مرا بانگ زد که بجای باش و خویشتن بجنگی او بیرون شد و چون راه بدو نزديك كرد فرمود:

أَتَعَرَّفُ اَلنِّبَاءَ اَلْعَظِيمَ اَلَّذِي هُمْ فِيهِ مُخْتَلِفُونَ.

هیچ می شناسی نباء عظیم را که مردم در او مختلف می شوند گفت ندانم فرمود:

وَاللَّهِ أَنَا اَلْبَاءُ اَلْعَظِيمُ اَلَّذِي فِي اِخْتَلَفْتُمْ وَ عَلَى وَلاَيَتِي تَنَازَعْتُمْ وَ رَجَعْتُم بَعْدَ مَا قَبِلْتُمْ وَ بِبَغْيِكُمْ هَلَكْتُمْ بَعْدَ مَا بِسَيْفِي نَجَوْتُمْ يَوْمَ غَدِيرٍ عَلِمْتُمْ وَ يَوْمَ تَعْلَمُونَ مَا عَمِلْتُمْ .

میفرماید سوگند با خدای آن خطب بزرگ و خبر عظیم منم که اختلاف کلمه و تشتت آرا در من آوردید و در ولایت من منازعه و مشاجره افکندید و از پس آنکه ولایت مرا بپذیرفتید سر بنافتید و بعد از آنکه به نیروی تیغ من از ظلمت شرك بیرون شدید بغى ورزیدید و خود را بهلاکت افکندید همانا در يوم غدير آنچه رسول خدای در حق من گفت شنیدید و دانستید و بی فرمانی کردیدو در قیامت کیفر کردار خویش را معاینه خواهید کرد پس بر او حمله کرد و او را مجال نگذاشت و سرش را بپرانید و این شعر بگفت :

ص: 166

أَبَى اَللَّهُ إِلاَّ أَنَّ صِفِّينَ دَارُنَا *** وَ دَارُكُمْ مَا لاَحَ فِي اَلْأَرْضِ كَوْكَبٌ

وَحَتّى تَمُوتُوا أَو نَموتُ ومالِنا *** وَمَا لَكُمْ عَن حُومَةٍ اَلْحِزْبُ مَهْرَبٌ

از پس او لشگر در هم افتادند و حمله متواتر کردند امیرالمؤمنين علیه السلام بر یکتن از مبارزان شام تاختن کرد و خواست تا او را از اسب در اندازد عمرو بن خصيص السكونی چنان دانست که امیرالمؤمنین را غافل توان یافت نیزه خویش را بدست کرد و از قفاي على علیه السلام بتاخت باشد که حضرتش را زخمی زند امیر المؤمنين اندیشه او را تفرس فرمود و سر بر تافت و این شعر بر زبان مبارکش میگذشت؛

مَا عِلَّتِي وَ أَنَا جَلْدٌ حَازِمٍ *** وَفِيَ يَمِينِي ذُوغِرَارٌ صَارِمٌ

وَعَن يَمِينِي مَذْحِجُ اَلْقَمَاقِمُ *** وَعَنٌ يَسَارِي وَائِلُ اَلْخَضَارِمِ

اَلْقَلْبُ حَوْلِي مُضَرُّ اَلْجَمَاجِمِ *** وأقْبَلَت هَمْدانُ والأكارِمُ

والأَزدُ مِن بُد لَنَا دَعَائِمُ *** والحَقُّ في النَّاسِ قَدِيمٌ دَائِمٌ

سعيد بن قيس همدانی نیز او را بدید و اندیشه او را باز دانست اسب بر انگیخت و بانگ در داد که ای چنین و چنان و چون صاعقه آتشبار براو تاخت و او را با نیزه بزد و از اسب در انداخت معويه از قتل عمرو بن حصيص سخت شمنده و حزین گشت چه او از سرهنگان بزرگی و دلاوران نامبردار بود پس از پی کینه جوئی ذوالکلاع حميريرا بخواند و گروهی از سواران رزم آزموده را ملازمت رکاب او فرمود و گفت ای ذوالکلاع قتل عمرو بن حصيص جهان فراخ بر من تنگ ساخته مگر این کین از سعیدبن قیس و قبيلة همدان تو بجوئی و اندوه خاطر من بزدائی ذوالکلاع گفت خاطر فارغ دار که غایت مجهود خویش مبذول دارم و در تقدیم این خدمت خویشتن داری نکنم و با هزار مرد مبارز از جای

ص: 167

جنبش کرد .

على علیه السلام چون جوشش آن جیش بدید دانست که آهنگ قبیله همدان دارند بانگ در داد که با آل همدان گفتند لبيك يا أمير المومنین فرمود خویشتن را واپائید اینك معويه کين عمرو بن حصيص را از شما همی جوید و این لشگر را بمقاتلت شما فرمان کرده سعيد بن قيس عرض کرد یا امیر المومنین خاطر مبارك آزرده مدار و ما را با ایشان گذار که ما ایشان را پسنده ایم و سران قبیله خویش را پیش خواند و گفت اینك ذو الكلاع با لشگری ساخته بمقاتلت شما می تازند همدست و هم پشت شوید و مردانه بکوشید اینسخن هنوز در دهان داشت که ذوالکلاع چون گرگ گرسنه از گرد راه در رسید و حمله ور افکند قبيلة همدان از جای در آمدند و چون سباع ضاره درهم افتادند و بانگ در دادند و نعره در هم افکندند تيغها قاطع اوداج گشت و سینه ها آماج تیر شد از پس آنکه فراوان کوشش و کیش کردند نصرت بهره قبیله همدان گشت لشگر شام روی بر تافت سعيد بن قيس از قفای ذوالکلاع تا در سراپرده معاویه تاختن برد و از شجعان لشگر شام بسیار کس بکشت و باز آمد امیر المومنین اورا ترحيب و ترجیب کرد وقبيله همدان را نيك بنواخت و فرمود شما مرا بجای درع و جوشنید دل من بشما شاد است و پشت من بشما قوی است سوگند به خدای که اگر کلید بهشت در مشت من است شما را در نیکوتر جای سکون فرمایم سعیدبن قيس عرض کرد یا امیر المومنین ما در این جنگ و جوش بر تو منتی نداریم و در راه خدا اینجهاد می کنیم و خدایرا سپاس می گذاریم که ما را با خدمت تو موفق داشت و این سعادت بزرگ روز کرد تو مارا فرمان میده که بآب و آتش دررویم و از هیچ خطبی و بلائی نهراسیم پس امیر المومنین بدین اشعار قبايل همدان را بستون :

وَ لَمَّا رَأَيْتَ اَلْخَيْلَ تُقْرِعُ بِالْقَنِيِّ *** فَوَارِسُهَا حُمْرٌ اَلْعُيُونُ دَوَامِي

وأقْبَلَ رَهَجَ في اَلسَّمَاءِ كَأَنَّهُ *** غَمَامَةُ رَجَنَ مُلْبَسٌ بِقَتَامٍ

ص: 168

وَنَادِي ابْنِ هِنْدٍ ذَالْكُلاع ويَحْصُبَا *** وكِنْدَةُ في لَحْمِ وَحْيِ جُذام

تَيَمَّمْتُ هَمْدانَ اَلَّذِينَ هُمْ هُمْ *** إِذَا تَابَ أَمْرٌ جُنَّتِي وَ حُسَامِي

وَنادَيْتُ فِيهِمْ دَعْوَةً فَأَجَابَنِي *** فَوَارِسُ مِنْ هَمْدَانَ غَيْرُ لِئَامٍ

فَوَارِسُ مِن هَمْدانَ لَيْسوا بِعُزَّلٍ *** غَداةَ الوَغى مَن يَشكُرُ وَشِبام

وَمِن أرحَبِ الشُّمِّ المُطاعينَ بِالقَنيِّ *** وَهِمٍ وأحياءِ السَّبِيعِ وَ يَامٍ

و مِنْ كُلِّ حَيٍ قَدْ أَتَتْنِي فَوَارِسُ *** ذَوُوا نَجُدَاتٍ فِي اَللِّقَاءِ كِرَامٌ

بِكُلِّ رُدَيْنِيٍ وَ عَضْبٍ تَخَالُهُ *** إِذَا اِخْتَلَفَ الْأَقْوَامُ شَعَلَ ضِرَام

يَقُودُهُمْ حَامِي الْحَقِيقَةِ مِنْهُمْ *** سَعِيدُ بنُ قَيسٍ والكَريمُ مُحَامِي

فَخَاضُوا لَظَاهَا وَاصْطَلَوا بِشِرَارِهَا *** وكَانُوا لَدَى اَلْهَيْجَا كَشُرْبِ مُدَامٍ

جَزَى اَللَّهُ هَمْدانَ اَلْجِنَانَ فَإِنَّهُمْ *** سِمَامُ اَلْعِي فِي كُلِّ يَوْمِ خِصَامٌ

لِهَمْدَانَ أَخْلاقٌ وَ دِينٌ يَزِينُهُمْ *** وَلِينٌ إذا لاقوا وحُسْنٌ كَلامٍ

وَجَدَ وَ صَدْقٌ فِي الْحُرُوبِ ونَجْدَةٌ *** وَقَوْلٌ إِذَا قَالُوا بِغَيْرِ أَثَامٍ

مَتَى تَاتَهُمْ فِي دَارِهِمْ لِضِيَافَةِ *** بَيتٍ عِندَهُم فِي غِبْطَةٍ وَطْعَامُ

أُنَاسٌ يُحِبُّونَ اَلنَّبِيَّ وَ رهطة *** سِرَاعٍ إِلَى اَلْهَيْجَاءِ غَيْر كَهَامٍ

إِذَا كُنْتُ بَوَّاباً عَلَى بَابِ جَنَّةٍ *** أَقُولُ لهندان اُدْخُلُوا بِسَلاَمٍ

صبحگاه دیگر که سه شنبه هفتم صفر بود اشتر نخعی با قوم خویش از میان

ص: 169

انبوه به پیش روی صفوف آمد و از آنسوی معاویه فرمان کرد تا حبیب بن مسلمة الفهری که بدلاوری و کند آوری معروف بود با گروهی جنگجوی بیرون شد و جنگ در پیوست از دو سوی لشگر تن بمرگ در دادند و بر زخم سیف و سنان دل بر صبروسکون بستند کشته برزبر کشته و خسته بر فراز خسته افتاد اینوقت مالك ابن جریر نهشلی در میان قوم خویش ندا درداد که یا بنی تمیم گفتند لبيك گفت روزگاری دراز است که سعادت شهادت را آرزومندم هم اکنون یکباره دل از این سرای بر کندم و سرای باقی را بر دار فانی برگزیدم اکنون جنگی خواهم کرد و جان بر سر جنگی خواهم گذاشت على الله از این میدان باز نخواهم شد شما نیز در راه دین مردی کنید و اگر نه نام خویش را بننگ نیاورید و در میان قبایل بجبن و بد دلی سمر نشوید این بگفت و علم بر گرفت و بر لشگر معويه حمله کرد و خویش را بر چپ و راست همی زد و تیغ از پی تیغ همی داند و مرد از پس مرد همی کشت بکوشید تا شربت مرگ بنوشید از پس او بشير بن عقبه که مردی از اهل کوفه بود و در طلب مال وجاه جای در جیش معویه میداشت بميدان آمد وهم آورد طلب کرد از لشگر على مالك بن الحاج بروی در آمد هر دو تن بانیزه رزم زدند ومالك بردست بشیر جراحت يافت آنگاه شمر بن ذی الجوشن عليه اللعنة والعذاب از سپاه امیر المؤمنين بميدان تاخت و مبارز خواست ادهم بن محرز از الشكر معویة بیرون شد و با شمشیر کشیده بر شمر تاختن کرد و هر دو با شمشیر نبرد آغاز کردند چون زمانی با هم بگشتند ادهم بن محرز فرصتی بدست کرده تیغ براند و جراحتی سخت بر پیشانی شهر آورد شمر نیز جلدی کرد شمشیر بزد لكن زخم او کارگر نیفتاد لاجرم بصف خویش باز شتافت و دمی آب بیاشامید و نیزه خود بر گرفت و بسوی میدان مراجعت کرد و این شعر قرائت نمود:

انی زعيم لاخي باهلة *** بطعنة ان لم امت عاجلة

وضربه تحت الوعي فاصلة *** شبيهة بالقتل او قاتلة

و بر ادهم حمله برد ادهم همچنان پای بر جای بود چون شمر را بدانگونه

ص: 170

دید دیگر باره بجنگ در آمد و درین کرت نصرت باشمر افتاد نیزه بزد و او را از اسب در انداخت قوم ادهم بر او گرد آمدند و او را از قتل برهانیدند و بصف خویش باز بردند شمر گفت این زحم بجای آن جراحت که بر پیشانی من آمد و اینوقت از روز نماز دیگر بود که هر دو سپاه دست از جنگ باز داشتند و بارامگاه خود شتافتند .

تِلاوَةِ الْقُرْآنِ وَ اسْئَلُوا اللَّهَ الصَّبْرَ وَالنَّصْرَ وَأَلْقُوهُمْ بِالْجِدِّ الْحَزْمَ وكُونُوا صَادِقِينَ .

میفرماید حمد خداوندی را که تافته نشود آنچه راتافت و گشوده نگردد آنچه فرو بست اگر خواست هیچگاه دو تن از این امت با یکدیگر برراه مخالفت رفتند و طریق منازعت نگرفتند و هیچ مفضول بر فاضل و هیچ مرجوح بر راجح از در آنکار بیرون نشد همانا دست تقدیر ما را و این جماعت را در این اراضی انجمن ساخته و خدایرا بر کردار و گفتار ما بینا و شنواست و اگر بخواهد در انتقام طاغيان تعجيل فرماید و کذب ظالم را باز نماید چه بازگشت او را هم خدای داند لکن این سرای را دار کردار آفرید و آن جهان را دار قرار ساخت نا کردار بد را کیفر کند و اعمال نيك را پاداش فرماید هان ای مردم بدانید که فردا بگاه با دشمنان روی در روی میشوید يك امشب فراوان در نماز ایستاده شوید و در تلاوت قرآن کندی مکنید و از خدای در مقاتلت اعدا شکیبائی و نصرت بخواهید چون مردم اینکلمات را از امير المومنین شنیدند از چپ و راست بدویدند و هر کس باصلاح سلاح خویش بپرداخت و سیف و سنان خویش بر فسان همی رد وكمان بزه کرد و کیش با خدنگ بیا کند کعب بن جميل تعلبی بر ایشان عبور داد و این شعر تذکره ساخت :

اصبحت الأمة في أمر عجب *** والملك مجموع غدا لمن غلب

فقلت قولا صادقا غیر کذب *** ان غدا يهلك اعلام العرب

غدا نلاقي ربنا فنحتسب *** يارب لاتشمت بنا ولا تعب

من خلع الأنداد کلا والصلب **** غدا يكونون رمادا قد كثب

بعد الجمال والحياء والحسب

هم در آن شب على علیه السلام تعبيه لشکر فرمود وعلمها بيست وجای صفوف مقرر داشت و بفرمود تا منادی ندادر داد که ای اهل شام بدانید که از بامداد مقاتلت باید

ص: 172

کرد و ساخته جنگ بایدشد ازین سخن ولوله در مردم شام افتاد بر معويه گرد آمدند پس معويه فرمان کرد تا لواهاراست کردند و لشکرها در هم آمدند آنگاه بانك برداشت که آن جیش که از بهر مقدمه کرده ایم کجایند ابوالاعور السلمي باسپاه حمص پیش شد آنگاه فرمود یا اهل اردن آنجماعت باعلمهای خویش نیز دیدار شدند و سفیان بن عمر والسلمی زعیم ایشان بود ، دیگر باره از مردم قنسرین پرسش کرد ایشان نیز باز فربن الحارث عرض دادند سپس از جند امیر پرسید مردم دمشق که خاص قلب بودند با علمهای خویش باتفاق ضحاك بن قيس الفهری بر او بر گذشتند آنگاه ابوالاعور و عمرو بن العاص لختی راه باصفوف لشکر عراق نزديك كردند تا بر اندازه ایشان نگران شوند وهندسه ایشانرا در تعبیه باز دانند اینوقت عمرو بن العاص بسوی معویه بازگشت و گفت من زشت و زیبای این قوم را دانستم و پشت و روی اینکار را نگریستم سپهسالاری لشکر مراده و مرا با ایشان گذار معويه سخن او را بپذیرفت و کس بابو الاعور فرستاد و پیام داد که ابوعبدالله در اصابت رای و تجربت امر آن دانش و بینش است که نه تر است و نه مراست لاجرم من امارت این امر اورا دادم تو باخیل خویش بر آن تل که در برابر اعد است صعود میده و مترصدقتال میباش پس ابو الاعور بیکسوی شد وعمرو بن العاص پسر های خویش عبد الله و محمد را پیش خواند و فرمان کرد در عی فراخ دامن از بهر او بیاوردند تادر پوشید وسلاح جنك بر تن خویش راست کرد آنگاه عبدالله و محمد علمهای خویش بر گرفتند و لشکر را تنگاتنگی برصف بداشتند چنانکه کوس بر یکدیگر همی زدند و یکدیگر را فشار همی دادند عمروعاص نیز دیگر باره برصفها عبور داد و سواد و پیاده رامستوی ہداشت قبایل قيس و كلب و كنانه بر اسب بودند و دیگر مردم پیاده رده بستند این هنگام عمروعاص از اسب پیاده شد و بفرمود تا منبری نصب کردند پس بر آمد و مردم یمن برگرد او پره زدند : فقال لايقر بن هذالمنبر احد الا قتلتموه كائنا من كان اینوقت مهویه خویشتن برصفوف عبور دادو از ميسره لشکر عراق پرسش کرد گفتند قبيلة ربيعه است چون در لشکر شام از مردم ربیعه کس نبود معاویه در میان

ص: 173

قبيله عك وجماعت حمير بحكم قرعه کار کرد و جماعت خمیر را در میمنه لشکر شام جای داد تادر برابر ربیعه که بر ميسره سپاه عراق بودند رزم دهند این کردار برذوالکلاغ ناهموار افتاد: «فقال ذو الكلاع باستك سن سهم لم تبغ الضراب» چون این سخن به جحدر حذفی رسید درخشم شد و سوگند یاد کرد که چون ذوالکلاع را دیدار کنم او را بکشم واگرنه خود کشته شوم.

بالجمله قبيله حمیر در برابر ربیعه ایستاده شدند و جماعت سکون و مردم سكاسك در برابر اشعث که با قبیله کننده بود جای گرفت و قبیله از دو مردم بجيله در برابر همدان برصف شدند و جماعت عك در برابر مذحج افتاد یکتن از مردم عك این رجزبگفت :

ويل لام مذحج من عك *** وامهم قائمة تبکی

نصكهم بالسيف أي الصك *** فلا رجال کرجال عك

وقبيله عك تا باز نمایند که هرگز از بهر ایشان هزیمت و فرار نیست هردو پای خویش را با دستا راستوار علاقه کردند و سنگی در پیش روی افکندند و گفتند ما فرار نکنيم الا آنکه این سنك بر پای شود و فرار کند و دیگر جماعت هوازن و وغطفان و بنی سلیم در برابر قبیله بنی تمیم که در لشکر عراق جای داشتند رده راست کردند.

اینوقت عمرو بن العاص بر تحريض لشکر این ارجوزه خواندن گرفت:

یا ایها الجند الصليب الايمان *** قوموا قياما واستعينواالرحمن

اني اتاني خبر فاشجان *** أن عليا قتل ابن عفان

ردوا علينا شيخنا كما كان

از لشکر امیر المومنین علیه السلام مردی اورا بدين ارجوزه پاسخ گفت :

ابت سيوف مذحج و همدان *** بان ترد نعثلا كما كان

خلقا جديدا مثل خلق الرحمن

ص: 174

دیگر باره مردی از سپاه شام باين ارجوره ندا درداد :

ردوا علينا شيخنا ثم بجل *** اولا تكونوا جزرا من الأسل

مردی از عراق در جواب میگوید :

كيف نرد نعثلا وقد قحل *** نحن ضربنا رأسه حتى انجفل

لما حكم حكم الطواغيت الأول *** وجار في الحكم وجار في العمل

و أبدل الله به خير البدل *** اقدم للحرب والطى للبطل

اینوقت ابراهيم بن اوس بن عبيدة السلمی از سپاه معويه این اشعارانشاد كرد:

لله در كتائب جائتكم ***تبکی فوارسها على عثمان

سبعون الفأ ليس فيهم قاسط ***يتلون كل مفصل و مثان

يصلون حق الله لا يعدونه ***و مجيئكم للملك والسلطان

فائتوا ببينة على ما جئتم ***اولي فحسبكم من العدوان

وانتوا بما يمحو قصاص خليفة ***الله ليس بكاذب خوان

بالجمله لشگر ها از دو جانب تعبیه دادند و شب را تا بامداد باصلاح و اعداد کار پرداختند چون آفتاب سر از کوه بالا کشید و این وقت روز چهار شنبه هشتم صفر بود على علیه السلام بيرون شد و بروایت ابن عباس عمامه سفید بر سر داشت و چشمهای مبار کش بمانند دو چراغ می افروخت با غازیان بدر و گروهی از مهاجر و انصار به پیش روی صف آمد و مردم را بدین خطبه تحريض همی کرد :

مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِينَ اسْتَشْعَرُوا الْخَشْيَةَ وَتَجْلُو السَّكِينَةَ وَقَضُوا التَّوَاجِدَ فَإِنَّهُ أَنْبا لِلسُّيُوفِ عَنِ اَلْهَامِ وَ أَكْلِمُوا الامة وَ قَلْقِلُوا السُّيُوفَ فِي أَعْمَادِهَا قَبْلَ سَلِّهَا وَالحَظوا الخَزرَ وَ اطعُنُوا الشَّزرَ ونافِخوا بِالظُّبى وَصَلوا السُّيُوفَ

ص: 175

بِالخُطَا واعْلَمُوا أنَّكُم بِعَيْنِ اللَّهِ ومِعَ ابْنَ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ فَعَاوِدُوا الْكَرَّ وَاسْتَحْيُوا مِنَ الْفَرِّ فَإِلَّة عارٍ فِي الْأَعْقَابِ وَ نَارٌ يَوْمَ الْحِسَابِ وَطِيبُوا عَن أَنْفُسِكُمْ نَفْساً وَامْشُوا إِلَى الْمَوْتِ مَشْياً سُجُحاً وَعَلَيكُم بِهذا السَّوادِ الأَعْظَمِ والرَّوَاقِ المُطَنَّبِ فَاضْرِبُوا ثَبَجَهُ فَإِنَّ الشَّيطانَ كامِنٌ فِي كَسْرِهِ وَ قَدْ قَدَّمَ لِلْوَثْبَةِ يَداً أخَّرَ لِلنُّكُوصِ رِجْلاً فَصَمْداً صَمْداً حَتَّى يَنْجَلِى لَكُمْ عَمُودُ الحَقِّ وَأنْتُمُ الأعْلَوْنَ واللَّهُ وَ لَن يَتْرَكُم أعمالَكُم.

فرمود آی جماعت مسلمانان خوف خدایرا شعار کنید و در جهاد جلباب صبر و ثبات در پوشید و دندانها بر هم فشار دهید که اعصاب و عضلات را بصلابت کند و تیغ را اثر بر سر کمتر آید و جنگ را شاکی السلاح ساخته گردید و تیغها را در غلافها چنان بدارید که هنگام کشیدن سهل بر آید و از در غضب نظاره کنید و از چپ و راست نیزه زنید و دشمن را بحدود تیغ دفع دهید و شمشیر ها را ازگامها واپس مدارید و بدانید که خداوند بر شما نگرانست و شما با پسرعم پیغمبر اوئيد پس حمله از پس حمله در دهید و از هزیمت شرم دارید که کيفر فرار در این جهان عار است و در آنسرای تار لاجرم در کار جهاد شاد باشید و از مرگی مهراسید بر شماست که شهر شام را بزیر پی در سپارید و سرا پرده معويه را از میان چاك زنید زیرا که معاویه بکردار ابليس در آنجا کمین نهاده گاهی که در شما توانی و تراخی نکرد حمله کند و چون سورت وصولت بیند آهنگ هزيمت نماید پس عزیمت درست کنند تا حق آشکار شود چه مکانت شما در دین بلند است و خداوند مدد کار شماست و کردار شما بی پاداش نمی ماند چون امير المؤمنين این خطبه بهای آورد با صفوف لشگر شام نزديك شد و از هر قبیله پرسش کرد و

ص: 176

جای هر کس را معلوم داشت و از آن قبایل که نیمی در سپاه شام و نیمی در لشگر عراق بودند جنگ آن نیمه را بدین نیمه حوالت داد جماعت ازدرا گفت باجماعت ازد نبرد میکن و خثعم را فرمود با خثعم رزم میزن بدینگونه لشگر ها را در برابر امثال و اقران بگماشت اینوقت دو دریای لشگر چون بحر اخضر موج بر آورد و هوای معر که از انگیز غبار چون شب تار گشت و ابطال را با آجال دیدار افتاد صهيل اسب و صیحه مرد درهم رفت چکاچاك تيغ پرده دماغ چاك زد و فشا فاش تير پیغام مرگ بقلب. رسانید زمين از خون جلباب لعل پوشید و هوا از کرد سحاب قیرگون گشت جنگی چنان صعب در میانه برفت که چشم جهان کمتر معاینه کرد از بامداد تا گاهی که خورشید سر در کشید جنگ آوران خونخواره باهم بگشتند و از هم بکشتند.

در خبر است که در گرمگاه مقاتلت عبيدالله بن عمر بن الخطاب حسن بن على علیهما السلام را دیدار کرد و گفت ترا پندی میگویم اگر گوش دادی عرب را بجمله از این بند و بالا برهانی حسن علیه السلام فرمود آن کدام است گفت پدر تو امیر المومنین بسیار کس از عرب بکشت و تا کنون کردار او کس را فراموش نگشت و بر زیادت مردمان چنان دانند که قاتل عثمان هم او است لاجرم امر خلافت با وی راست نیاید صواب آنست که بنزديك ما شتاب گیری و در موافقت ما باشی تا بخلافت بر تو سلام کنیم و بتمام رغبت با تو بیعت نمائیم تو پسر پیغمبری هیچکس در امر خلافت با تو مخالفت نکند و این مقاتلت و محاربت از میانه برخیزد و فتنه برخاسته بنشیند و خونهای با بحق ریخته نگردد امام حسن فرمود ای پسر عمر این چیست که میگوئی سن آنکسم که بخدای کافر شوم و با وصی و خلیفه رسول خدای طريق خلاف گیرم همانا شیطان ترا بشیفت و معاویه را بدست خدیعت بفریفت چه شد که خصمی ابو سفیان و معويه را با رسول خدای و جماعت مسلمانان از خاطر بستردی و نفاق ایشان را در اسلام نابوده و نشنیده شمردی و امروز

ص: 177

ملازمت رکاب معويه را اختیار کردی و در جیش او بر خلیفه رسول خدای بیرون می آئی و نبرد می آزمائی چند که توانی کوشش میکن و مبارزت ومناجزت میفرمای دور شو از من که روزی چند بیش نمانده است که کفن از خون خویش پوشی و با اجل هم آغوش باشي عبيد الله چون این کلمات بشنید بخندید و بنزد معويه باز شد و گفت سخنی چند بیاراستم باشد که حسن بن علی را مغرور کنم تا ترك پدر گوید و بنزديك ما آید معاویه گفت ای عبيد الله حسن پسر پدر خویش است امثال تو نتواند اورا مغرور ساخت و بدام خدیعت و فریب انداخت بالجمله شامگاه هردو سپاه دست از مقاتلت کشیده داشتند و هيچيك را هزيمتی نیفتاده الا آنکه مقتول و مجروح در لشگر شام افزون بود .

بامداد دیگر که پنجشنبه نهم صفر بود على علیه السلام نخستين بر استر نشست و صفوف لشگر را بیار است و رده از پس رده باز داشت و میمنه و ميسره درست کرد چون نوبت مقاتلت برسید بفرمود تا از بهر او اسب حاضر کردند اسبی به بادمی انبوه و سیاه عظیم سر کش و زور آور بود او را با دو حبل متين همی داشتند زمین را بزخم سنا بك و سم بر می آشوفت و هوا را ببانگی حمحمة و صهيل قرع میکرد امیر المومنین که شیر شمیده با رکارب او رام بود بر او نشست:

وقالَ سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ العُلَى العَظِيمِ .

آنگاه آهنگ حرب کرد امیر المومنین بر عادت بود که هر گاه آهنگ حرب کردی اینکلمات بفرمودی و لشگر را فرمان جنبش دادی و گفتی :

اَللَّهُ أَكْبَرُ اَللَّهُ أَكْبَرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَاللَّهُ أَكْبَرُ يا أَللَّهُ يَا أَحَدُ يا صَمَدُ يا رَبَّ مُحَمَّدٍ بسْمِ اللَّهِ الرحمن الرحيم لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّ

ص: 178

العُلَى العَظيمِ إِيَّاكَ نَبُدُّ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ أَللَّهُمَّ كُفَّ عَنَّا بَأْسَ اَلظَّالِمِينَ .

واین کلمات در صفین شعار امیر المومنین بود .

هم در خبر است که على علیه السلام در هر جنگ باعلى صوت می فرمود کهیعص حديث کرده اند که امیر المومنین پنجشنبه نهم صفر را از همه روز ها زودتر ادای نماز صبح فرمود و صفوف لشگر را بجای خود باز داشت :

فقال اَللَّهُمَّ رَبَّ السَّقْفِ المَحْفُوظِ المَكْفُوفِ ألَّذي جَعَلْتَهُ مَغِيظاً لِلَّيْلِ وَالنَّهارِ وَجَعَلتُ فِي مَجْرى الشَّمسِ والْقَمَرِ وَ مَنَازِلَ الكَوَاكِبِ والنُّجُومِ وجَعَلْتَ سُكّانَهُ سِبْطاً مِنَ المَلائِكَةِ لاَ يُسْئِمُونَ اَلْعِبَادَةَ وَ رَبَّ هَذِهِ الأَرضِ الَّتي جَعَلْتَها قَراراً لِلاِئامِ وَالْهَوامِّ وَالأَنْعامِ وَ مَالاً بِحَصِيٍ مِمَّا يَري مِنْ خَلْقِكَ العَظِيمِ وَرَبَّ الْفُلْكِ الَّتي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ رَبَّ السَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَينَ السَّماءِ والأرضِ وَرَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ الْمُحِيطِ بِالْعَالَمِينَ وَ رَبَّ الْجِبَالِ الرَّواسِي الَّتِي جَعَلْتَها لِلْأَرْضِ أَوْتَاداً أَوِ اَلْخَلْقُ مَتَاعاً إِنْ أَظْهَرْتَنَا عَلَى عَدُوِّنَا فَجَنِّبْنَا اَلْبَغْيَ وَ سَدِّدْنَا لِلْحَقِّ وَ إن أظهَرْتَهُم عَلَينا فَارْزُقْنَا الشَّهَادَةَ واعْصِمْ بَقِيَّةَ أصْحَابِي مِن أَلْفَتِنَةٍ أَيْنَ الْمَانِعُ لِلذِّمَارِ وألْغَائِرُ عِنْدَ نُزُولِ الحَقَايِقِ مِن أهْلِ الحِفَاظِ العارِ وَرَائَكُمْ والجَنَّةُ إمامُكُم.

میفرماید ای پروردگار آسمان برافراشته و فضای باز داشته که معبر شمس و قمر فرمودی و منازل ثابت و سیاره ساختی و گروه فریشتگانرا که هیچگاه از

ص: 179

عبادت رنجه نشوند جای دادی، و ای پروردگار زمین که آنرا جایگاه مردمان و جانوران آوردی از آنان که دیدار می شوند و از آنچه دیده نمیشوند از مخلوقات عجيبه، وای پروردگار مراكب بحری که مردمان بدان سود برند. وای پروردگار سحاب که در میان آسمان و زمين ترا فرمانپذیر است ، و ای پروردگار دریای سرشار که جهانرا محیط است ، و ای پروردگار کوهسار استوار که زمین را او تا دو مرمانرا محل منافع و سکون و اعتماد است اگر ما را بر دشمنان نصرت دهی ار بغى وطغیان دوردار و بسوی حق صواب و بر هنجار کوچ میده و اگر دشمن را بر ما فيروز فرمائی سعادت شهادت از ما سلب مکن و چند از اصحاب ما را که بجای مانند در کنف خویش محفوظ بدار کجایند صاحبان حمیت و خداوندان غیرت. هنگام نزول شداید و دواهي هان ایمردم بدانید که بهشت در پیش روی شما است اگر کار جهاد بجد کنید و عار ونار از قفای شما است اگر هزیمت شوید .

بالجمله علی علیه السلام در قلب سپاه چای کرد و عبدالله بن بدیل بن ورقا الخزاعي بر میمنه جای گرفت و عبدالله بن عباس در میسر شد و عمار بن یاسر و فيس بن سعد باقراء اهل عراق هر کس در مرکز خود بر جای شد و مردم مدینه و اهل کوفه و بصره و جماعتی از خزاءه و کنانه ملازمت على اختيار کردند و در قلب جای گرفتند و در شمايل على علیه السلام چنین نوشته اند :

كَانَ عَلَى رجلا دحداحا أَدْعَجَ اَلْعَيْنَيْنِ كَأَنَّ وَجهَهُ القَمَرُ لَيْلَةَ اَلْبَدْرِ حسناً ضَخْمَ اَلْبَطْنِ عَرِيضَ الْمَسْرُبَةِ مِن شِئنَ الكَفَّينِ ضَخمَ ألكراديسَ كَأَنَّ عُنُقَهُ إِبْرِيقُ فِضَّةٍ أَصْلَعَ لَيْسَ فِي راسِهِ شِعْرُ اَلْأَخْفَافِ مِنْ خَلْفِهِ لمنكبيه لَهُ مُشَاشٌ كَمُشَاشِ اَلسَّبُعِ اَلضَّارِي إِذَا مَشَى تَكَفاً ومَا رَبُّهُ جَسَدُهُ لَهُ

ص: 180

سنَامٍ كَسَنَامِ اَلْبَعِيرِ لاَ يَبِينُ عَده مَنْ سَاعَدَهُ قَدِ ادْمجت إِذْ مَاجاً لَمْ يُمْسِكْ بِذِراعِ رَجُلٍ قَطُّ إِلاَّ أَمسَكَ بِنَفسِهِ فَلَم يَسْتَطِعْ أَن يَتَنَفَّسَ وهُوَ إلى السُّمْرَةِ أذْلَفُ الأَنْفِ إِذَا مَشَى إِلَى الْحِزْبِ هَرْوَلَ قَدْ أَيَّدَهُ اللَّهُ بِالعِزِّ والنَّصْر .

يعني على علیه السلام درازی بالا نداشت بلکه مردی فربی و تناور بود با چشمهای سیاه و گشاده و دیداری چون ماه چهارده فربی شکم و فراخ سینه قوی دست و درشت استخوان گردن شریفش چون سبیکه سیم صافی و پاك و سر مبارکش از پیش روی بیموی و از قفا تا منکب مونياك بود و جای پیوند سر استخوانها چون پیوندگاه عظام پلنگ و شیر گفتی از آهن لحم و کفشیر(1) داشت و در رفتار با تمام بدن بيك نيرو جنبش کرد وهیچ عضوی از عضوی تراخی و سستی نداشت و شانهای مبارکش چنان ضخم و برومند بود که در دیدار سنامی مینمود و ساعد مبارکش در ضخامت با بازوهم ترازو بود چنانکه از مبتدا تا منتهايك اندازه وهندسه داشت و عضل و عصب درهم رفته و بر هم کوفته بود و دست هیچ دلاور و تناور را ماخوذ نداشت الا آنکه او را بیخویشتن کردوفراخویشتن کشیدو آنحضرت گندم گون و باریک بینی بود و چون باهنگ حربگاه رفتی تعجیل کردی و شتابنده گام ،زدی

بالجمله عبدالله بن بديل که در میمنه لشکر امیر المومنین بود و در برابر حبیب بن مسلمه که در میسره معويه بود جایداشت مردم خویش را منادی کرد و گفت ایمسلمانان بدانید که معاویه در طلب خلافت که حق علی است با او طریق

ص: 181

مخالفت گرفته و بر باطل رزم میدهد تا حق را پایمال کند و باتفاق کفار عرب بر شما حمله می افکند همانا بر نهاد و ضلالت و طینت فتنه اند و روز تا روز کفر و نفاق ایشان افزون گردد و سوگند با خدای که شما با نور دین و برهان مبین مترونید با این فرومایگان شام حمله در افكنید و بیم مکنيد و چگونه بیمناك شوید و حال آنکه کتاب خدای در دست شماست و حاوی این آیت مبارك است که می فرماید :أيخشوهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ قَاتِلُوهُمْ يعذه اَللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ(1).

و همانا شما در رکاب رسول خدا قتال دادید سوگند با خدای فضیلت آن جهاد که با رسول خدای بودیدا فزون از امروز نیست که با علی مرتضائید لاجرم حمله در دهید و با دشمنان خدا و دشمنان خود نبرد آغازید .

على علیه السلام نیز این خطبه در تحریض مردم قرائت فرمود :

فَقَدِّمُوا الدِّرَّاعَ و أَخِّرُوا الْحَاسِرَ وَ عَضُّوا عَلَى اَلْأَضْرَاسِ فَإِنَّهُ أنْبَا لِلسُّيُوفِ عَنِ الهَامِ وَالتَّوَافِي أَطْرَافُ الرِّمَاحِ فَإِنَّهُ أَمْوَرُ لِللَّأسِنة وَ غُضُّوا اَلْأَبْصَارَ فَإِنَّهُ أَرْبَطُ لِلْجَاشِ وَ أَسْكَنُ لِلْقُلُوبِ وَ أَمِيتُوا اَلْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ وَ رَايَاتِكُم فَلا تُمِيلُوهَا وَلاَ تُخَلُّوهَا وَ لا تَجْعَلُوهَا إِلاَّ بِأَيْدِي شُجْعَانِكُمْ وَالْمَانِعِينَ الذِّمَارَ مِن فَإنَّ اَلصَّابِرِينَ عَلَى نُزُولِ اَلْحَقَايقِ هُمُ اَلَّذِينَ يُخْفُونَ بِرَايَاتِهِمْ وَ يَكْتُفُونَهَا حَفّاً فِيهَا وَوْرَاثُهَا وَ أَمَامَهَا لاَ

ص: 182

يَتَأَخَّرُونَ عَنْهَا فِيهَا ولا يَتَقَدَّمُونَ عَلَيْها فَيُفْرِدُوهَا أنجزَ اِمْرَءً وَ قِرْنَهُ وَ آسَى أخاهُ بِنَفْسِهِ ولَمْ يَكِلْ قِرنَهُ إلى أَخِيهِ فَيَجْتَمِعَ عَلَيْهِ قِرْنُهُ وَ قِرْنُ أَخِيهِ وَ أَيْمُ اَللَّهِ لَئِنْ فَرَرْتُمْ مّن سَيْفِ الْعَاجِلَةِ أَنْتُمْ لَهَا مِيمُ الْعَرَبِ والسَّنَامُ الأعظَمُ إنَّ فِي الْفِرَارِ مَوْجِدَةَ اللَّهِ تَعَالَى وَالذُّلُّ اللاَّزِمَ والْعَارَالِبَاقِي وَ إِنَّ الْفَارَّ لَغَيْرُ مَزِيدٍ فِي عُمُرِهِ ولا مَحْجورَ بَيْنَهُ وبَيْنَ يَومِهِ مَنْ رَائِحٌ إِلَى اَللَّهِ تَعَالَى كَالظَّمَانِ يَرِدُ أَلْمَاءَ اَلْجَنَّةِ تَحْتَ أَطْرَافِي العوالي الْيَوْمَ تُبْلَى اَلْأَخْبَارُ اَللَّهُمَّ فَإِنْ رَدُّوا أَلْحَقَ فَأَغْضِضْ حَماعَتَهُم وَ شَتِّتَّ كَلِمَتَهُم وأَبْسِلْهُم بِخَطاياهُم إنَّهُم لَن تَوَلُّوا عَنْ مُوَافِقِهِم دُونَ طَعْنٍ دِرَاكٍ يَخْرُجُ مِنهُ النَّسِيمُ وضَرْبٍ يَفْلِقُ الهامَ ويُطِيحُ الْعِظَامَ وَ يُندِرُ السَّوَاعِدَ والأقْدَامَ حَتِّي زَمُّوا بِالْمَنَاصِرِ تَتْبَعُهَا اَلنَّاسُ وَ يُرْجَمُوا بِالْكَتَائِبِ وَ تَقفُو مَا ألْحَلائِبُ وحَتَّى يُجُرَّ بِبِلادِهِمُ الْخَمِيسُ يَتْلُوهُ الْخَميسُ وَحَتَّى تَذعَقَ الْخُيُولُ فِي نَواحِرِ أرضِهِم وَبِأَعنانِ مَسارِبِهِم وَ مَسارِحِهِم.

میفرماید آنانکه با درع و جوشند از پیش روی صف بدارید و گروهی که بی زره ومغفرنددر قفای ایشان بگمارید و در جنگرا دندان بر دندان بفشارید که مراقبت در کار سر را از زخم تیغ نیکتر دفع دهد وهنگام طعن با نیزه همراهی کنید تا زخم سنان کاری افتد و چشم ها فرو خوابانید تا از نظاره تیغ و تير و انبوه لشکر قلب مضطرب نگردد و آوازها را بميرانيد تاخوف و هراس را بر ماند چه خاموشی شیوه پردلان است و فریاد و فزع شيمت مردمان جبان وعلمها را از جای

ص: 183

جنبش بدهید و از اطراف آن پراکنده مشوید چه علم راچون لعزشی افتد دشمن چیر شود و دوست هزيمت کند و علم را با صاحب شجاعت و شهامت و خداوند غیرت و حمیت بسپارید چه ایشان از چار جانب بر رایات خویش گرد آیند و نیکو بدارند و از صاحب علم پیشی نجوئید و باز پس نمانید تا او بعید نیفتد و با خطر نزديك نگردد و مرد مبارز باید از هم آورد خویش سر بر نتابد و برادر خویش را نیز یاری کند سوگند با خدای اگر امروز با شمشیر مردم شام اقامت نجوئيد فردای قیامت از تیغ انتقام گریز نخواهید داشت حشمت خویش را دست باز مدارید همانا شما در شمار بزرگان و شناختگان عربید بدانید که فرار از جهاد خدایرا بخشم آورد و عار آن در دودمان بجای ماند و حال آنکه فرار بر زندگانی کس نیفزاید و میان او و روز مرگی حاجز نگردد هان ای مردم کیست که بسوی خدای چنان شتاب گیرد که تشنه بسوی آب بدانید که بهشت خدا در زیر حدود نیزهای دراز است و امروز روز آزمونست تاشجا از جبان با دید آید آنگاه فرمود ای بار خدای اگر اینجماعت سخن صوابرا اجابت نکنند جمع ایشانراتفریق کن و آرای ایشانرا متفرق فرمای و ایشان را بر جریرت خویش فرو گذار تادستخوش هلاکت کردند و اینجماعت از طریق ضلالت باز نشوند الأبطعن نيزه که از سینه بیشت و از پهلو بپهلو گذر کند و زخمش گذر گاه نسیم گردد وزخم تیغی که مغز بشکافد و استخوانها فرو ریزد و دست و پای قطع کند ولشكر از پس لشکر در آیدچند که بلاد ایشانرا در زیر پی در سپرد.

چون امیر المؤمنين على علیه السلام اینخطبه بپای آورد سعد بن قيس بهای خاست و مردم خويشرا مخاطب داشت و گفت شکر خدایرا که ما را بدین خویش هدایت فرمود و کتاب خود را در میان ما بودیعت گذاشت واشرف انبیا را بسوی ما فرستاد و ما را بنعمتی چند مخصوص داشت که ادای شکر آن در قوت بازوی ما نیست هان ایمردم بدانید که هفتاد تن از غازيان بدر در جیش ما است سزاوار است که چشم ما بدان شاد باشد و حال آنکه قاید ما ورئيس ما پسر عم پیغمبر ماست و اول

ص: 184

کس است که تصدیق او کرد و با او از کودکی نماز گذاشت و در جوانی با او جهاد کرد، و معويه طليق پسر طليق است و از خانواده ذات واسر است الاآنکه جماعتی را اغوا کرده است که در آنسرای بهره نار باشند و در اینجهان نام بعار گذارند بدانید که با دشمن روی در روی میشوید از خدای بترسید و برراه صدق و صبر قدم زنید چه خداوند صابر انرا دوست دارد همانا شما در مقاتلت ایشان ناجی و متقی باشید و ایشان کافر و شقی کردند سوگند با خدای آنكس از شما که یکنن از ایشانرا بکشد قاتل در بهشت جای کند و مقتول بدوزخ در افتد خداوند مارا و شما را بیامرزد و در طاعت خویش بازدارد.

اینوقت معويه عمرو بن عاص را طلب فرمود و گفت یا عمرو چه آسوده نشسته بر خیز و ساخته جنگ شو و لشکرها را بر صف کن گفت ایمعویه این چیست که میگوئی مرا فرمان میکنی که بروم ولشکر بسازم و باعلى قتال کنم و مملکت صافی نمایم تا سلطنت بر تور است ایستد معويه گفت نه من ملك مصر بر تو تعویض داشتم و مملکتی چنین پهناور با تو گذاشتم عمرو گفت ایمعويه مصر را بجای بهشت با من عطا میکنی و کارزار با على ابوطالب را در بهای عذاب نار میگذاری معوية گفت ای ابوعبدالله تو بر رای خویش میرو لکن اگر با علی جنگ نخواهی کرد ازین کلمات با اهل شام مگوی و مردم را بر من میاشوب بالجمله عمر و سخنی چند از اینگونه بگفت و چون در دست ابليس اسیر بود بیرون فرمان او نتوانست کار کرد از نزد معويه بمیان لشکر آمد و گفت ایمردم شام صفهای خویش آراسته کنید و ساعتی سرهای خویش بمن سپارید و گوش بمن داریدکار بپایان رسیده دین نباشد که حق از باطل پدید آید و کار یکسره گردد.

اینوقت ابو الهيثم بن التيهان که در شمار اهل عقبه و غازیان بدر بود بمیان سپاه آمد و گفت یا اهل العراق میان شما و اینکه بر دشمن غلبه جوئيد ومنصور گردید یا شهید شوید و در جنت جای کنید ساعتي بيش نمانده است جلدی کنید وصفها بیارائید و خویشتن را با خدای بعاريت بسپارید و از خدای اعانت بجوئید

ص: 185

با دشمنان خدای و اعدای خود جهاد کنید باشد که خداوند ایشانرا بدست شما نابود کند :

وَاصبِرُوا إنَّ الأَرضَ لَهُ يُورِثُها مَن يَشاءُ مِن عِبادِهِ وَألعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ .

آنگاه اشتر نخعی مردم را مخاطب داشت و خدایرا سپاس گفت و محمد را درود فرستاد آنگاه گفت ایمردمان قضای خدا بر این رفت و تقدیر خداوند مارا در این اراضی با دشمن انجمن ساخت منت خدایرا که چشم ما بنعمتهای خداوند روشنست و دانسته ایم که در قتال ایشان بر طريق ضلال نیستیم و اندیشه عقاب و عذاب نداریم چه ملازم رکاب پسر عم رسول خدا و شمشیری از شمشیرهای خدائیم هیچکس در نماز با رسول خدا از پیشی گرفت و هرگز او را در دین توانی و تراخی نبود و نبوه وسقطه نیفتاده اوست عالم باسرار شریعت و دانا برموز دین و حکمت صاحب راي اصيل و صبر جمیل و عفاف قدیم از خدای بترسید و در کار جهاد غایت جهد مبذول دارید و بدانید که این جماعت با معاویه بر باطل قتال میدهند و شما بر طریق حق میروید و شما بنزديك صدتن از غازیان بدر و گروهی از اصحاب رسول میباشید .

و این رایات که در لشکر شما است رایاتیست که با رسول خدای بود و رایات ایشان رایاتیست که مشرکین در مقاتلت رسول خدای بر پای داشتند و در هر حال نصرت شما راست چه اگر فتح کنید دولت غنیمت یابید و اگر شهید شوید نعمت جنت بینید خداوند ما را و شما را در طاعت خویش باز دارد و از زلات ما و شما در گذرد .

آنگاه معوية ذو الکلاع حمير يرا فرمود تا مردم را خطبه کند و با جنگ على علیه السلام تحريض نماید لاجرم ذوالکلاع بر مردم شام عبور داد پس از حمد خداوند و درود به رسول گفت ای مردمان شام بحكم تقدیر در میان ما و اهل دین ما در صفین

ص: 186

اجتماع افتاد و ما دانسته ایم که در میان لشکر عراق جماعتی هستند که بارسول خدای سابقه قربت دارند و در نزد او مكانت ومنزلتی بزرگی داشتند لكن من پشت و روی اینکار را نيك نظر کردم روا نميدارم که خون عثمان بهدر شود چه او داماد رسول خدای بود و دو دختر از پیغمبر یکی ام كلثوم و اندیگر رقیه در حباله نکاح او در آمد و تجهیز جیش عسره کرد و در مسجد رسول خدای بیتی در افزود و عثمان آنکس است که رسول خدای در حديبيه بجای بیعت او دست راست خود را بر دست چپ زد و اگر او در ایام خلافت خویش گناهی کرد و عصیانی ورزيد آنانکه بهتر ازو بودند گناه کردند و عصیان ورزیدند خداوند با خاتم انبيا فرماید :

لِيَغْفِرَ لَكَ اَللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَما تَأَخَّرَ(1).

و دیگر موسی علی نبینا و علیه السلام مرديرا کشت و خداوند بعد از تو بت وانابت از وی در گذشت ، و نوح گناهکار شد و استغفار نمود و خداوند گناه اورا معفو داشت ، و پدرشما آدم عصیان ورزید و بعداز تو بت مورد مغفرت گشت آن کیست که گناه نکرده است همانا علی بن ابیطالب را با رسول خدای حسنات مسابقه است اگر نه عثمانرا مقتول خواست و مخذول گداشت او برادر رسول خدا و پسر عماوست لکن ایشان در قتل عثمان یا قاتلاند و اگر نه خاذل اند پس از خداوند اعانت بجوئید و با ایشان قتال کنید امروز روز ابتلا و امتحان شماست سوگند با خدای که دوش مرا در خواب دیدار شد که ما واهل عراق بر مصحفی شمشير همی زنیم و گوئيم وای بر شما ما آنکس نیستیم که دست از جنگ باز داریم تا گاهی که بمیریم پس بر شماست که از خدای بترسید و با نیت صافی نبرد آزمائید چه من از عمر بن الخطاب شنیدم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله این حدیث روایت کرد : انما يبعث المقتلون على النيات.

ص: 187

پاداش قتال کنندگان در آنسرای بر حسب نیات ایشانست خداند ما را و شما را صبر عطا کند و نصرت کرامت فرماید و ما را و شما را بیامرزد.

آنگاه یزید بن اسد البجلی آغاز خطبه کرد و او مردی کریم و جمیل بود قبائی از خزدر بروعمامه سیاه در برداشت بر نیزه خویش تکیه زدو خدایر اسپاس و ستایش گفت و رسول را درود فرستاد آنگاه گفت ای مردم بدانید که بحكم قضای خدا ها و گروهی از اهل دین مادرین رقمه زمین فراهم شدیم سوگند با خدای که مرا ازین محاربت کراهتی تمام است لکن این جماعت ما را بسلامت نگذارند و تراما نگویند و در حریم ما و بیضه ها فرود آیند و درین سپاه بیگمان مردم پست وناکس فراوانند و ما از دست ایشان بر زنان و فرزندان خود ایمن نیستیم و من دوست نمیدارم که با اهل دین و ملت خود مقاتلت كنم هان ایمردم سوگند با خدای که ته را مبعوث داشت دوست داشتم که ازین پیش بمردم و این روز را ندیدم لكن چون خدای چیزی بخواهد بنده را چه نیروست که آنرا رد تواند کرد پس از خداوند استعانت جوئیم و طلب مغفرت کنیم.

اینوقت لشکرها بجمله اعداد حمله کردند و روی در روی در استادند و صف رده بستند چشمها بر روی آجال نگران آمد و گوشها از نعره ابطال گران گشت روی گردان زرد شد و عرق در اندام مردان سرد گشت عمرو عاص که سپهسالار لشکر شام بود در پیش روی صف آمد و این رجز خواندن گرفت :

لاتا مننا بعده ابا الحسن *** انا نمر الحرب امرار الرسن

لتصبحن مثلها أم لبن *** طاحنة ندقكم دق الحفن

مردی از اهل عراق در پاسخ او این ارجوزه قرائت کرد:

الا أحذروا في حربكم ابا الحسن *** ليثا اباشبلين محذورا فطن

يدقكم دق المهاريس الطحن *** التغبن راكبا أي غبن

حتى تعض الكف او تغرع سن *** ندامة أن فاته عدل السنن

و در این مصاف اول کس حجر الخير و حجرالشر آغاز مبارزت کردند و

ص: 188

حجر الخير لقب حجر بن عدی است از اصحاب على علیه السلام و حجرالشر پسر عم او حجر بن یزید است و این هردو از قبيله کنده اند بالجمله حجر الشر از سپاه معاویه اسب برجهاند و بميدان آمد و لختی از این سوی بدانسوی بتاخت و اسب را مستعد کروفر ساخت آنگاه در استاد و بنام حجر الخير آواز دادوحجر الخير نيز بی توانی بر او در آمدو ساعتی با نیزه با هم نبرد ساختند خزيمة بن ثابت اسدی از سپاه معویه بیرون تاخت و در میان حجر الخير وحجر الشر در آمد و تیغ بزد و حجر الخير را بکشت اصحاب امير المؤمنين چون این بدیدند چند کس بتاختند و خزیمه را بکشتند حجر الشر بصف خویش گریخت چون اصحاب على باز شدند دیگر باره بميدان آمد و مبارزطلب کرد و این ارجوزه خواندن گرفت :

انا الغلام اليمني الكندي *** قد لبس الديباج والافرندی

انا الشريف الا ريحى المهدی *** یا حکم بن ازهر بن فهدی

لقد اصبت غارتی و حدى *** و کرتی و شرتی و جدی

اثبت اقاتلك الغداة وحدی

حکم بن از هر چون بانگ او را اصفا نمود تکاور بميدانراند و با او بسی رزم داد و حمله های گران بر یکدیگر افکندند و زخمهای گران فرود آوردند در پایان کار حكم بن ازهر بدست حجر الشر شهید گشت و این حکم را پسر عمی بود که اورا رفاعة بن ظالم الحمیری میخواندند چون پسرعم خویش را کشته دید چون دیو دیوانه اسب بر انگیخت و در برابر حجر الشر آمد و این رجز بخواند :

انا ابن عم الحكم بن ازهر *** الماجد القمقام حين يذكر

في الذر و تين من ملوك حمير*** یا حجر الشر تعال فانظر

انا الغلام الملك المحبر *** الواضح الوجه كريم العنصر

اقدم إذا شئت ولا تاخر *** والله لا ترجع ولا تعثر

في قاع صفين بواد معفر

ص: 189

این شعر ما بگفت و در حجر الشر حمله کرد و از گرد راه تیغ براند و او را بکشت امير المؤمنين على شاد شد و فرمود:

الحمد الله الذی قتل حجرة بالحكم بن ازهر .

اینوقت على علیه السلام مصحفی را بدست گرفت و فرمود کیست که این مصحف از من بستاند و بنزديك این قوم شود و بدانچه در این مصحف است دعوت کند مردی که او را سعید بن قيس نام بود پیش شد و گفت يا أمير المؤمنین اینك حاض، م امیرالمومنین دیگر باره این کلمات را اعادت کرد و مردمان ساکت بودند همچنان سعيد بن قيس عرض کرد یا امیرالمومنین من حاضرم على علیه السلام مصحف زا بدو داد او به پیش سپاه معويه آمد و گفت ای مردم طغيان مودزید و خدای را بیفرمانی مكنيد امير المومنین شما را بدانچه درین کتاب است دعوت میکند و شما را براه راست میخواند از خدای بترسيد و بر آن راه روید که مهاجر و انصار رفتند مردم شام سخنان او را استوار نداشتند و او را با سیف و سنان پاره پاره کردند چون علی علیه السلام حجت بر آنجماعت تمام کرد یکباره دل بر جنگی انبوه نهاد یزیدبن قیسالأرجی از میان سپاه عراق فریاد برداشت که :

ایها الناس ان المسلم من سلم دينه ورایه .

بدانید که این جماعت با شما محاربت نمیکنند از برای اقامت دین یا تشدید شریعت یا احیای جود و جودت بلکه از برای سلطنت جور و روش جبابره این جدال در پیش دارند و مال خدایرا چنان از خویش دانند که گوئی میراث پدر یافته اند و حال آنکه مال خدای به نیروی سیف و سنان يافیی، مسلمانان است هان ايجماعت حمله در دهيد و قتال کنید با این قوم که بغیر ما انزل الله حکومت کنند و خود را مورد شناعت وملامت مدارید و بدانید که اگر ایشان بر شما غلبه جویند فساد در دین و دنیای شما اندازند و این هنگام بروایتی نزديك بسیصد هزار کس مرد لشگری در برابر یکدیگر در صف بودند و همگان بترك جان گفته انتظار مرگ میبردند ابر بالا بالا گرفت و سیلاب فنا سر اشیب گشت چشمها از هول و

ص: 190

هیبت کاژ(1) شد و دل ها از بیم و هراس هاژ(2) گشت منشور هلاکت بر جبهه آفتاب ثبت افتاد و مثال سلامت بر بال عنقا رقم گشت در چنین وقت چنانکه از این پیش مرقوم افتاد از هر قبیله آنان که نیمی در جیش معويه و نیمی در لشگر على علیه السلام بودند از دو جانب دفع مردم خویش را بر دست داشتند عبدالله بن حنش الخثعمی که فاید قبیله خثعم بود با گروهی از خثعم در جیش معویه میزیست و

کعب که نیز سید خثعم بود با جماعتی از قبیله خثعم در لشكر على بود عبدالله بن حنش را دل نمی آمد که با مردم خویش کار زار کند و عمزادگان خود را بیرق تیغ آبدار بخاك افکند لاجرم کس با بی کعب فرستاد و پیام داد که صواب آنست که ما و شما چشم از حشمت رحم نپوشیم و در محاربت ومقاتلت نکوشیم و نگران باشیم اگر نصرت با معويه افتاد شما با ما پیوسته شوید و اگر علی منصور گشت مادر جوار شما آئيم ابو کعب گفت این رای که تو میزنی آئین دنیا پرستانست نه طریق دینداران و ما بحكم شریعت با آنان که بر خلافت خلیفه زمان میروند جهاد خواهیم کرد مگر ندانسته که کفر قاطع رحم و پیوند است آنگاه خویشاوند مائید که بر کیش ما رویدو روش ما گیرید عبدالله بن حنش از اینکلمات سخت برنجید و قوم خود را گفت ایجماعت خثعم بدانید که من قطع رحم نخواستم و با عمزادگان خود طریق مناجات و مبارزت نجستم ابو كعب بند من نپذیرفت و شنیدید در پاسخ من چه گفت با این همه در جنگی ایشان عجلت مکنید و تا باشما در نیاويزند مقاتلت نیفکنید بالجمله لشكرها از دو سوی جنبش کردند تنور حرب

تافته گشت و بازار کارزاررونق دیگر گرفت عبد الله بن بدیل بن ورقاء الخزاعی که بر میمنه لشكر على علیه السلام بود آغاز مبارزت نمود و این ارجوزه گفت :

ص: 191

لم يبق الا الصبر و التوكل *** و اخذك الترس و سيفا مصقل

ثم التمسني في الرعيل الأول *** مشى الجمال في الحياض المنهل

و الله يقضي ما يشاء و يفعل

و او را بر تن دو درع بود و دو شمشير داشت و حملهای گران می افکند مردی از خثعم شام اسب بزد و بنزد عبدالله بن حنش آمد و گفت تو با ابو كعب بتوافق وتلطف پیام کردی و بدانگونه سخت و صعب پاسخ شنیدی هنوز پند نگرفتی و ما را گوئی در مقاتلت ایشان توانی و تراخی جوئیم و در مبارزت مبادرت نکنیم من درین سخن پذیرای فرمان نیستم این بگفت و اسب برانگیخت و بانگ بر آورد و از خثعم کوفه هم آورد خواست بیفرمانی او بر عبدالله بن حنش گران آمد گفت آنها تو وهب بن مسعود را از بهر قتال او بیرون فرست چه وهب بن مسعود در شجاعت و شهامت معروف بود و در جاهلیت هیچکس با او نبرد نیاز مود الا آنکه مقتول گشت از قضا دعای او باجابت مقرون افتاد وهب بن مسعود از خثعم کوفه بيرون تاخت و از گرد راه تیغ بنزد و او را از اسب در انداخت پس حرب بر پای ایستاد و ابو کعب بپهیش صف آمد و ندا در داد که یا معشر خثعم جلدی کنید و بیشتر تیغ بر ساق دشمن برانید تا زودتر از پای در آید در آن گرمگاه جنگ عبد الله بن حنش فریاد برداشت که یا ابا کعب اینمردم خویشاوندان و عمزادگان تواند داد بده و چندین در هلاك اقوام خویش مکوش ابو کعب این سخنانرا از پس گوش میداشت و مردم خویشرا بر جنگ تحريض وترغیب میکرد ناگاه شمر بن عبدالله از خثعم شام بیرون شتافت و بر ابو كعب حمله کرد و او را با نیزه زخمی درشت بزد و بکشت و باز شد و همی بگریست و گفت رحمك الله يا با كعب ترا بکشتم در طاعت جماعتی که تو با من از جهت رحم از ایشان نزدیکتری و ترا از ایشان دو ستر داشتم سوگند با خدای که نمیدانم چه میگویم و این نیست الاآنکه شیطان ما را بفتنه انداخت و این نیست الا آنکه قریش مارا دست آزمون لعب خویش ساخته اند.

ص: 192

بالجمله چون ابو كعب بخاك افتاد پسرش کعب بن ابی کعب بشتافت و علم پدر را بر گرفت و مردم را بجنگ تحريض کرد چون لختي رزم دادند تیری بر چشم کعب بن ابی کعب آمد و بصر او برفت و بروی در افتادشریح بن مالك چون نگریست که کعب بن ابی کعب را نیروی حمل رایت نماند پیش شد و علم را بر افراخت و آتش در برابر افروخت تا هشتادتن مرد نبرد آزمای از خثعم عراق بگرد در آمد و از خثعم شام نیز بیش و کم بدین شمار عرضه هلاك و دمار گشت ازتکتاز تکاور و انگیزش غبار، عرصه میدان چون شب تار شد و از غلوای هول و هیبت خاطرها چنان كوفته و سرها آشوفته بود که کس خویش را از بیگانه ندانست و دوست و دشمن نشناخت هشتصد تن از ابطال قبيله همدان همدست وهمداستان رزم همیدادند كريب بن شريح علم بگرفت وویله برآورد و حمله در افکند و چند کس بکشت پس او را بکشتند برادرش شرجیل بن شريح آن رایت برافراخت و لختی از بنسوی بدانسوی بتاخت و مردی چند بکشت و بجست تا با برادر پیوست ، برادر دیگر مرثد بن شریح آنعلم بگرفت و زمانی بکوشید تا از آن شربت بنوشید برادر دیگر هبيرة بن شريح جنگی را ساخته آمد و آن لوا را افراخته آورد و همی نبرد جست تا بگرد در آمد برادر دیگر بریم بن شريح بيرق فرو گذاشت تاتن بخاك و خون بينباشت برادر دیگر سمیر بن شریح اقتفای برادرانراصواب شمرد وهم از قفای برادران شتاب گرفت از پس آن برادران ششگانه سفیان بن زیدان رایت مشئومه را سربلند ساخت تا با خاك سياه پست گشت از پس او عبد بن زید در کين توزی برادر آن رایت پرخطر را با خود داشت تا بدست اجل مقبوض گشت برادر دیگر کرب بن زید حمل رایت کرد و حمله افکند واحبال مرگ را در بند افتاد از پس این سه برادر عميرة بن بشر صاحب علم شد و همه ایه عدم گشت و برادرش حارث بن بشرمیان برادر را وارث گشت چون این جماعت پی سپر دست اجل کشتند و هیبب بن کریب قدم شجاعت پیش گذاشت و آن رایت را بر افراشت و بیتوانی آهنگ مقاتلت کرد مردی از قوم او بروی دوید و گفت

ص: 193

ای ابوالقلوص این چیست که اندیشه میکنی معکوس دار این علم منحوس را که اشراف قوم تو درظل آن ذلیل و نابود گشتند و تا این وقت یکصد و هشتا ، تن از قبیله همدان که هشتصد کس مرد جنگی بشمار میشد در خاك و خون آغشته و کشته بودند لاجرم روی از جنگ برتافتند .

این هنگام على علیه السلام در میسره سپاه عبور میداد و حسنین و محمد بن حنفیه در ملازمت خدمت بودند ولشکر شام تیر بارانی شکرف میفرمودند و بر تواتر خدنگ خار آشکاف از برو دوش على گذر میکرد و گاهی بدست قبض میفرمود و از پیش روی واگر نه از پس پشت می افکند و در میان سپاه شام و فرزندان خویش خویشتن حایل میگشت تا ایشانرا آسیبی نرسد اینوقت غلامی از معويه که احمر نام داشت تکاور بر جهاند و بآهنگ جنگ بميدان آمد پس در میان هر دو صف در ایستاد و این ندا در داد :

أن الكليب عند كل تصادم *** ییکی فوارسها على عثمان

قوم حماة ليس فيهم قاسط *** يتلوه كل مهند و سنان

على علیه السلام را غلامی بود که کیسان نام داشت کردار و گفتار احمر بروی گران افتاد لاجرم بروی در آمد و ارجوزه اورا پاسخ گفت :

قف لي قليلا يا احيمر انني *** مولى التقى الصادق الايمان

عثمان و يحك قد مضى لسبيله *** فاثبت لحد مهندو سنان

و هر دو بجنگ در آمدند احمر که غلام معويه و بروایتی غلام عثمان بود تیغ بزده کیسانر؛ شهید ساخت على علیه السلام چون این باید گفت قسم بخدای کعبه خداوند مرا بکشد اگر او را نکشم یا بدست او کشته نشوم این بگفت و چون شیر غضبناك بخروشید و بجانب او بناخت احمر ندانست این سوار کیست که در میرسد با آن تكبر و تنور که بود تکاور بسوی امير المؤمنين علیه السلام بتاخت على از غایت غضب نگران هیچ سلاحی تنگشت دست بیا خت و گریبان او را بگرفت و بسوی خویش در کشید و از پشت اسبش جدا ساخت و چندان بر افراخت که هر دو پایش

ص: 194

در هوا زبر و زیر همی شد آنگاهش چنان بر زمین کوفت که سرو گردنش خرد در هم شکست آنگاه چون شیر غضبناك بر یکسوی ایستاد و فرزندان را که پسر آن پدر و شبل شیر نر بودند فرمان کرد تا با تیغش پاره پاره کنند امام حسین و محمد بن حنفیه تیغ بکشیدند و جسد پلیدش را از هم باز کردند امير المومنین با امام حسن فرمود :

يَا بُنَيَّ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَفْعَلَ كَمَا فَعَلَ أَخَوَاكَ قَالَ كَفَيَانِي يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِين.

گفت ایفرزند تر، چه باز داشت که او را مانند برادرانت باتیغ نزدی عرض کرد که ایشان مرا از تقدیم این خدمت کفایت کردند از پس قتل احمر مردم شام حمله متواتر کردند وهمی پیش شدند و علی باهنگ ایشان بر سرعت و عجلت می افزود و از باران تیر و چکاچاك شمشیر حذر نمیفرمود :

فَقَالَ لَهُ اَلْحَسَنُ مَا ضَرَّكَ لَوْ سَعَيْتَ حَتَّى تُنْتَهِى إِلَى هَؤُلاَءِ اَلَّذِينَ صَبَرُوا لِعَدُوِّكَ مِنْ أَصْحَابِكَ قَالَ يَابْنَى لِأَبِيكَ يَوماً أن يَعْدُوهُ ولا يَبْعَلِي بِهِ عَنْهُ السَّعَى ولايَعْجَلَ بِهِ إِلَيْهِ الْمَشَى إِنَّ أَبَاكَ وَاللَّهِ مَا يُبالِي وَقَعَ عَلَى المَوتِ أو وَقَعَ الْمَوْتُ عَلَيْهِ.

امام حسن عليه السلام عرض کرد یا امیر المومنین چه زیان دارد که ازین گرمگاه جنگ با اصحاب خویش پیوسته باشی ویکتنه با انبوه لشکر برنزی فر مودايفرزند پدر ترا در بدرود از اینجهان روزی معین است که نه از آن پیشی تواند جست و نه باز پس تواند ماند نه بسوی آن سرعت تواند کرد و بدان ای فرزند که پدرترا باکی نیست از اینکه بر مرگ در آید یا مرگ بر او در آید.

وهمچنان در خبر است که سعيد بن قيس همدانی عرض کرد یا امیر المومنین

ص: 195

سخت با دشمن نزديك ميباشی بیم میرود که با تو غدری اندیشند .

فَقالَ لَهُ على إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ عَلَيْهِ مِنَ اَللَّهِ حَفَظَةٌ يَحْفَظُونَهُ مِن أَنْ يَتَرَدَّى فِي قَلِيبٍ أَوْ يَخِرَّ عَلَيْهِ حَائِطٌ أَوْ تُصِيبَهُ آفَةٌ فَإِذَا جَاءَ الْقَدَرُ خَلَّوْا بَيْنَهُ وَ بَيْنَه.

على علیه السلام فرمود همانا نیست کسي الا آنکه از خداوند بر او حافظان و حارسان مو كلند تا او را از اینکه در چاهی در افتد یا دیواری بر او فرود آید با او را آفتی برسد و آنگاه که روزش بگران آید و قضای خدا در رسد او را با قضای خدا باز گذارند.

بالجمله از جانب میهه جنگ سخت و صعب افتاد و عبدالله بن بديل که در میان ابطال کمتر عدیل داشت چون شیر شمیده و پلنگ صید دیده از چپ و راست میتاخت و مرد و مرکب بخاك می انداخت و این شعر تذکره میکرد :

بوسا الجند ضایع يمان *** مستوسقین کاتساق الضان

تهوى الى داع لها وسنان *** أفحمها عمرو الى الهوان

يا ليت كفى ليت من بنانی *** و انكم بالشجر من عمان

مثل الذي افناكم ابکانی

و زمان تا زمان راه نزديك میکرد و با سراپرده هویه قریب می افتاد معویه چون این بدید حبیب بن مسلمه راکه در همه لشکر مانند او دلیرو دل آور بودفرمان کرد تا با انبوه لشکر مدافعت او را میان بستند و حمله متواتر کردند و تیغ از پس تیغ راند دو زخم بر سر زخم کوفتند سپاه عراق شكيب نیاوردند و روی از جنگ بر کاشتند بیرون صد تن از قراء کس با عبدالله بن بدیل نبود و او همچنان از کشش و کوشش باز نمی ایستاد و چون شیر خشمگین میکوشید و میخروشید و مرد میکشت وصف میدرید تا بسراپرده معاویه رسید معويه سخت بهراسید و از سرا

ص: 196

پرده بیرون دوید و حبیب بن مسلمه و دیگر سران سپاه را آواز داد که دفع دهید او را و اینوقت عبد الله بن بدیل ندا در میداد که یالثارات عثمان و از این سخن برادر خود را در خاطر داشت چه عبدالله بدیل را برادری بود که عثمان نام داشت و در جنگ مقتول گشت لکن ازین سخن معاویه و اصحاب او چنان فهم میکردند که عثمان بن عفانرا میگوید بالجمله از مردم معويه هیچکس در قوت بازوی خود ندید

که با عبدالله بدیل هم ترازو شود لاجرم از پیش او میرسیدند و او برمیدمید و پیش میشد معويه آواز برداشت که ایمردم شام نیرو کنید و این بلا را بگردانید عبدالله عامر نیز در کنار معويه جای داشت او نیز مردم را تحريضه میکرد اینوقت لشکریان عبدالله بديل راتیر باران گرفتند و گروهی چون باران بهار سنگی بر او باریدند تا دست او از کار شد و از پای در آمد عبدالله عامر را با عبدالله بدیل از قدیم سلسله مهر و حفاوت محکم بود بی توانی پیش شد ودستار خودرا زیر پوش او کرد تا مبادا کس او را مثله کند معويه گفت روی او را باز کن تا بدانم این سوار کیست و از کدام قبیله است عبدالله بن عامر گفت این نکنم و نگذارم کس او را مثله کند معويه گفت من او را باتو گذاشتم بيم مكن و روی او را مکشوف دار عبدالله عامر دستار بر گرفت معويه گفت این سید و زعیم قوم خویش است الهی تو مرا بر مالك اشتر و اشعث کندی غالب فرمای آنگاه گفت سوگند یا خدای عبد الله بدیل نبودالاچنانکه شاعر گوید:

اخوالحرب ان عضت به الحرب عضها *** و آن شمرت عن ساقها الحرب شمرا

و يحمي اذا ما الموت كان النائه *** لدى الشريحمي الأنف أن يتاخرا

کليث هربر كان يحمي ذماره *** رمته المنايا قصدها فتقطرا

آنگاه گفت قبیله خزاعه در خصمی ماچنان استوارند که اگر زنان ایشان دست یابند مقاتلت ما را دست باز ندارند تا بمردان ایشان چه رسد اما از آنسوی میمنه لشکر عراق چون از جای بشد هزیمتی ایشان از قلب در گذشت و باندازه يکمیل باز پس شتافت چون میمنه شکسته شد امير المؤمنين علي بجانب ميسره

ص: 197

عبور داد و این وقت با اشتر نخعی بازخورد:

فَقَالَ لَهُ يَا مَالِكُ قَالَ لَبَّيْكَ يَا أَميرَ اَلْمُؤْمِنِينَ قَال انْت هَؤُلاَءِ اَلْقُوَّةُ فَقُل لَهُم أَيْنَ فِرَارُكُمْ مِنَ الْمَوْتِ اَلَّذِي لَنْ تُعْجِزُوهُ إِلَى الْحَيَوةِ اَلَّتِي لاَ تُبْقِي لَكُم.

فرمود يامالك عرض کرد حاضرم يا أمير المؤمنين فرمود بنزديك اینجماعت شو و بگوی ایمردم بکجا میگریزید که هرگز از مرگی سبقت نتوانید گرفت و نتوانید گریخت و بسوی حیوتی میگریزید که از برای شما باقی نمیماند لاجرم اشتر نخعی بر حسب فرمان بشتافت و ایشانرا در یافت و کلمات امير المؤمنین را با ایشان بشنوانيد و خود نیز اینخطبه قرائت کرد:

قال ایها الناس انا مالك بن الحارث انا مالك بن الحارث ثم ظن انه بالاشتر اعرف في الناس فقال ایها الناس انا الأشتر الی ایها الناس فاقبلت اليه طایفة وذهبت عنه طايفة فقال عضضتم بهن ابیکم ما اقبح ما قاتلتم اليوم یا ایها الناس غضوالالصار عنوا على النواجذ و استقبلوا القوم بهامكم ثم شدوا شدة قوم موتورین بابائهم و ابنائهم و اخوانهم حنقا على عدوهم قد وطنوا على الموت أنفسهم كيلايسبقوابثاء ان هولاء القوم و الله لن يقارعو كم الاعن دينكم ليطفؤا السنة و يحيوا البدعة و يدخلوكم في أمر قداخرجكم الله منه بحسن البصيرة فطيبوا عباد الله انفسا بدمائكم دون دینکم فان الفرار فيه سلب العزو الغلبة على الفيى و ذل المحيا و الممات و عار الدنيا و الاخرة و سخط الله و اليم عقابه ثم قال ايها الناس اخلصوا الى مذحجا فاجتمعت اليه مذحج فقال لهم عضضتم بهم الجندل و الله ما ارضيتم اليوم ربكم ولا نصحتم له في عدوه فكيف بذلك و انتم ابناء الحرب واصحاب الغارات وفتيان السياح و فرسان الطراد و حتوف الأقران و مذحج الجعان الذين لم يكونوا يسبقون بثارهم و لابطل دمائهم ولايعرفون في موطن بخسف و انتم احد اهل مصر کم و اعد حي في قومكم و ما

ص: 198

تفعلوا في هذا اليوم فانه ماثور بعد اليوم فاتقوا ماثر الحديث في غد و اصدقوا عدوكم اللقا فان الله مع الصابرين و الذي نفس مالك بيده ما من هولا، و أشار بيده الى اهل الشام رجل على مثل جناح بعوضة من دين الله والله ما احسنتم اليوم الهراع اجلوا سواد وجهی يرجع في وجهی دمی علیكم بهذا السواد الأعظم فان الله لوقد فضه تبعه من بجانبيه كما يتبع السيل مقدمته

دو کرت گفت ای مردم منم مالك بن حارث باز گمان کرد که مبادا اورا بدین نام کمتر شناسند فریاد برداشت که منم اشتر نخعی بنزديك من آئید جماعتی بروی گرد آمدند و گروهی بجای ماندند پس ایشانرا مخاطب داشت و گفت چه زشت کاری کردید قبيح قتالی دادید ایمردم ساخته جنگ شوید و چنان رزم دهید که خونخواهان در طلب خون پدران و برادران و فرزندان رزم دهند وترك جان بگوئید تا بر دشمن غلبه جوئید و بدانید که اینجماعت با شما منازعت نکنند جز اینکه شریعت را بمیرانند و بدعترا زنده کنند و شما را بدان کفر و غوایت که از پیش داشتید و خدایتان هدایت فرمود باز برندهان ایمسلمانان در تقویم دین و طریق حق در خون خویش بغلطید و شاد باشید همانا فرار منزلت ومکانت شما را پست کند و بر غنیمت و نصرت نگذارد و در دنیا و آخرت قرین عار و عوار دارد و خداوند را برشما خشمناك سازد تا در آنسرای مورد عناو عذاب فرماید آنگاه گفت ایمردم قبیله مذحج را بمن آرید. چون حاضر شدند گفت درین هزیمت فضيحت شدید سوگند با خدای امروز خداوند را از خود راضی نداشتید نه آخر شما فرزندان جنگید و دلاوران نهب و غارتيد و جوانمردان حفظ و حمایتید و فارسان طرد و منعبد و مرگ هم او ردانید و اهل طعان و ضرابيد هرگز در کین خواهی کس بر شما پیشی نجسته و خون شما بهدر نشده امروز کاری نکنید که از این پس از شما بزشتی حدیث کنند ساخته جنگی شوید و شکیبائی پیش گیرید که خداوند شکیبا را یار باشد سوگند بدان کس که جان مالك در دست اوست که در همه مردم شام مردی نیست

ص: 199

که او را بمقدار بال پشه دین باشد سو کند با خدای نیکو نگردید اکنون مردی کنید و روی مرا سرخ کنید و فيه معويه را از جای بر کنید تا مردم او نیز پراکنده شوند.

چون اشتر نخعی بدینگونه مردم را تحریض کرد ودل ایشان را بجای آورد در گرد او انجمن شدند و گفتند سر از فرمان تو بیرون نکنیم و تا کجا فرمائی رزم دهیم پس اشتر ایشانرا بجانب میمنه آورد از آن هشتصد تن مردم همدان که یکصد و هشتاد کس از ایشان کشته شد چنانکه مرقوم گشت بنزديك اشتر آمدند و گفتند کاش با ما جماعتی از عرب حليف بود تا یکباره خویشتن را بر لشکر شام میزدیم و از ایشان میگشتیم تا ظفر جوئیم و اگر نه بجمله کشته شویم اشتر نخعی گفت اینك من حاضرم وحليف شما باشم بشرط که ابدا از جنگ سر بر نتابم تا گاهی که ظفر جوئیم یا کشته شویم بالجمله چون اشتر لشکر را فراهم کرده بميمنه باز آورد و در حضرت امیر المومنین عرض داد على عليه السلام بجانب ایشان از در کراهت نظری افکند:

فَقال إنِّي قَد رَأَيْتُ جَوْلَتَكُمْ وانْحِيَازَكُمْ مِن صُفُوفِكُمْ يَحُوزُكُمُ الجُفَاةُ الطُّغاةُ وأَعْرَابُ أَهْلِ الشَّامِ وأَنْتُمْ لَهَامِيمُ الْعَرَبِ والسَّنامُ الأعظَمُ وَ عُمَّارُ اللَّيْلِ بِتِلاوَةِ الْقُرْآنِ وَ أَهْلُ دَعْوَةِ الحَقِّ أَذْ ضَلَّ الْخَاطُونَ فَلَوْلاَ إِقْبَالُكُمْ بَعْدَ إِدْبَارِكُمْ وَ كر كَمْ بند إِنْحِيَازِكُمْ وَجَبَ عَلَيْكُمْ مَا وَجَبَ عَلَى اَلْمُوَلِّي يَوْمَ اَلزَّحْفِ دُبُرَهُ فَكُنْتُمْ فِيمَا أَرَى مِنَ اَلْهَالِكِينَ وَ لَقَدْ هوَّنَ عَلَى بَعْضِ وَجْدِي وَ شَفَى بَعْضَ وَجَعٍ وَ نَفْسِي أَنْ رَأَيْتُكُمْ بِأَخَرَةٍ تَحُوزنَهُمْ كَمَا حَازُوكُمْ وأَزَلْتُمُوهُمْ عَن مَصافِّهِم كَما أَزالو كَم تَحُوزنُهُم

ص: 200

بِالسُّيُوفِ لِيَرْكَبَ أَوَّلُهُمْ آخِرَهُمْ كَالْإِبِلِ اَلْمَطْرُودَةِ اَلْهِيمِ فالآنَ فَاصْبِرُوا أُنْزِلَتْ عَلَيْكُمُ السكينه وَ ثَبَّتَكُمُ اَللَّهُ بِاليَقينِ وَ ليَعلَمِ المُنهَزِمُ أنَّهُ مُسخِطٌ لِرَبِّهِ ومُوبِقٌ نَفْسَهُ وفِي الفِرارِ مَوجِدَةُ اللَّهِ عَلَيْهِ والذُّلُّ اللاَّزِمِ وَ فَسَادُ اَلْعَيْشِ وَ إِنَّ ألْفَارَ لا يَزِيدُ الْفِرَارُ فِي عُمُرِهِ ولا يُرْضِي رَبَّهُ فَمَوْتُ الرَّجُلِ قَبْلَ إِتْيَانِ هَذِهِ اَلْخِصَالِ خَيْرٌ مِنَ اَلرِّضَا بِالتَّلَبُّسِ بِهَا والا قَرَارَ عَلَيْهَا .

فرمود نگران بودم شما را و جولان و جلادت شما را دیدار کردم و سر بر تافتن شما را از جنگ معاینه نمودم و دیدم که عرب بادیه کرد و مردم طاغی و جافی شام چگونه شما را در هم آوردند و از پیش براندند و حال آنکه شما سادات عرب و بزرگان قبایلید و شب را با تلاوت قرآن برای آدید و گاهیکه خطا کاران طريق ضلالت پیمایند شما مردم را بحق دلالت فرمائید لاجرم اگر بعد از هزیمت قطع عزيمت نکردید و پس از گریز آهنگ ستیز نفرمودید کیفر شما بر خدا فرض میافتاد چون آنمردم که از جهان فرار کردند و در نار استقرار جستند و شما در شما رها لكين بودید همانا حزن من اندك شود و اندوه من سبك گردد وقتی که ببینم هزیمت کنید ایشان را چنانکه شما را هزیمت کردند و از جای برمانید ایشانرا چنانکه شما را از جای بر مانید ندهم اکنون جنبش کنید و این جماعترا با شمشیرهای بران از جای بر کنید و حمله از پس حمله متواتر دارید تا از هول و هیبت صف نخستین بر صف پسین کوس زنند و درهزیمت بر روی هم روندچون شتران تشنه که بسوی آبگاه برانند هان ای مردم شکیبائی کنید تا خداوند شما را آرامش دهد و بر طريق يقين استوار بدارد باید بداند آنکس که از جهاد هزیمت میکند که خدایرا دشمن میگیرد و خویشتن را دشمن میدارد و کمال ذلت و فساد زندگانی

ص: 201

بروی فرض میگردد و حال آنکه فرار خدايرا ناخوش میآید و بر عمر می افزاید و مرد را مرگی نیکوتر است از فرار وقبول عارو عوار.

مع القصة سپاه میمنه دیگر باره ساخته جنگ شدند و هم آهنگی کشتند همهمه لشکر و جمجمه تکاور دھشت گوش ووحشت هوش گشت هزيمتیان میمنه اصلاح آن خجلت وذلت را چون دیورها کشته و مردپدر کشته بغريدند و بردمیدند اشتر نخعی بر اسبی رهوار سوار بود و تیغی شرر بار در کف داشت که چون بر میفراشت از شعشعه نور بصرمیر بود و چون زبر زیر میکرد گذر گاه آب روان مینمود از پیش روی صف کران بکران همی تاخت و حملهای گران در انداخت و همی گفت :

غمرات ثم ينجلینا.

گنج از پس رنج است و راحت از پی زحمت حارث بن جمهان الجعفی چون آنمردی و مبارزت نگریست پیش شد و اشتر چنان در میان درع و جوش و خود و مغفر غرق در آهن بود که جز دیدگانش دیدار نمی شد حارث بن جمهان او را نشناخت لكن زبان بترحيب و ترجیب باز کرد و گفت خداوند ترا درین جهاد جزای خبر دهاد و سعی تو در نزد امیر المنين و دیگر مسلمین مشکور باد چون حارث بن جمهان نیز محفوف در آهن بود اشتر نخعی او را باصغای آواز بشناخت و گفت ای پسر جهان در چنین روز و چنین وقت آیا مانند تو مردی از پهلوی من بیکسوی میرود حارث نیز اشتر را بشناخت و گفت : «بابی انت وامی» پدر و مادرم فدای تو بادسوگند باخدای تا این ساعت جای ترا ندانستم هرگز از تو جدا نشوم تا گاهیکه جان در بدن دارم و اشتر مردی بلند بالا و درشت استخوان بود و گوشت اندر بدن اندك داشت لكن توانا و دلیر و نیرومند بود در آن گیرودار بسوی چپ و راست تاختی و تیغ بر هر که راندی دو نیمه ساختی پسرهای قیس که یکی منقذ و آندیگر حمیر نام داشت او را دیدار کردند و از آن چابکی و چیردستی شگفتی گرفتند منقذ باحمیر گفت در تمام عرب مردی بشهامت و شجاعت اشتر

ص: 202

یافت نشود ارجو که این مقاتلت با صدق نیت و صفای طویت بپای برد حمير گفت کدام نیت خالص تر از این تواند بود نه بینی که در راه امیر المومنین جان بر کف نهاده منقذ گفت بیم دارم که تقديم خدمت امیر المومنین را با تقویم ملك در آمیخته باشد بالجمله زياد بن نضر رایت بگرفت و با مردم خویش از جانب میمنه آسیای در حربرا بگردش آورد و فراوان کوشش کرد تا از کثرت جراحت نیروی او برفت از پشت اسب در افتاد و جان بداد یزیدبن قیس چون رایت میمنه را نگون دید بتاخت و آن علم را برافراخت وی نیز چندان قتال داد که مقتول گشت اینوقت اشتر نخعی بروی گذشت گفت کيست گفتند یزیدبن قیس بعداز و زياد بن نضر علم بگرفت وچندان بکوشید که هم از آن شربت بنوشید : «فقال هذا والله الصبر الجميل والفعل الكريم الايستحى الرجل أن ينصرف لم يقتل ولم يشف به على القتل، گفت سوگند باخدای شكيب ستوده و کردار مرد کریم جز این نیست آیا حیا نمیکند مرد که از جنگ روی برتابد بی آنکه بکشد یا کشته شودو کارقتال را بکمال نرساند.

ان عليا ذواناة صارم *** جلد اذا ماحضر العزایم

المارأى ما تفعل الاشايم *** قام له الذروة والأكارم

الأشيبان مالك وهاشم

بالجمله ابو شداد حمله افکند و قبیله بجيله از قفای او عزم مقاتلت استوار کردند و رزمی صیب دادند و صف بشکافتند و بشتافتند تا آنجا که معويه در زیر سپر مذهب بود عبدالرحمن بن خالد بن ولید با لشکری عظیم که در گرد معویه پره داشتند بجنگ در آمدند و بسیار کس از جانبين عرضه هلاك ودمار گشت ابو شداد همچنان در مقاتلت شدت کرد تا با صاحب سپر مذهب روی در روی شد معويه چون این بدید بانگ در داد و مردم خویش را مورد ملامت و شناعت فرمود لاجرم عبدالله بن خالد دلیری نمود و مردم را بمدافعت ترغیب کرد مردی از کنار معاویه بر ابو شداد حمله کرد و ساق او را با تیغ بزد ابو شداد با آن جراحت که داشت با زخم شمشیر او را از پای در آورد و سپاه شام برگرد ابو شداد پره زدندو او را بطعن سنان دستخوش هلاك باختند از پس او عبدالله بن قلع الأحمسی رایت ابو شداد را برداشت و این ارجوزه قرائت کرد :

لا يبعد الله أبا شداد *** حيث اجاب دعوة المنادی

وشد بالسيف على الأعادي *** نعم الفتى كان لدى الطراد

وفي طعان الخيل والجلاد

این بگفت و قتالی عظیم داد تا مقتول گشت، از پس او برادرش عبدالرحمن بن قلع عالم بگرفت و نبرد آزمود تا نابود گشت ، آنگاه عفيف بن ایاس آن لوارا بر افراخت و تا پایان جنگ صاحب لوا او بود و در آن گیر و دار حازم بن ابی حازم برادر قیس بن ابی حازم مقتول گشت و نعيم بن سهيل بن ثعلبه نیز کشته شد و این زعیم را پسر عمی بود همنام او که او را نعيم بن حارث بن ثعلبه می گفتند و در نزد معوية مي زيست چون نعیم بن سهیل مقتول گشت نعیم بن حارث بنزد معويه آمد و گفت این کشته پسر عم منست اجازت فرمای تا او را بخاك بسپارم گفت

ص: 204

این جماعت شایسته کفن و دفن نیستند مگر ندیدی که بر دفن عثمان کس دست نیا فت الا آنکه پوشیده او را بخاك سپردند نعیم بن حارث گفت لاوالله فرمان کن او را بخالی سپارم و اگر نه مرا با او ملحق ساز معويه گفت مشايخ عرب در این بیابان همه کشته و عربان افتاده اند و تو دردفن پسرعم خویش چندین حريص و مولعی خواهی بخاك سپارو خواهی بحال خویش گذار لاجرم نعيم بن حارث برفت ونعیم بن سهيل را بخاك سپرد.

در این مصاف رایت غطفانرا در لشکر امير المؤمنين عياش بن شريك بن جارية بن جلندب بن زید بن خلف بن رواحه داشت و کنیت او ابو مسلم بود از جانب معوية مردی از آل ذو الكلاع بميدان آمد و مبارز طلب کرد از اینسوی قايد بن بكير العبسی بر وی در آمد و نبرد آغاز کرد و بر دست او کشته شد قتل او بر عیاش بن شريك گران آمد روی با قوم خود کرد و گفت من اینك با این شامی رزم خواهم زد اگر کشته شوم قايد قوم و صاحب لوا بعد از من اسود بن حبیب بن حسامة بن قيس بن زهير خواهد بود و اگر او نیز کشته شود رئیس و زعیم شما شمير بن عمرو بن جندب است و اگر شبیر همچنان مقتول گردد عبد الله بن ضرار از بني حنظلة بن رواحه سید سلسله و قیل قبیله خواهد بود این بگفت و اسب بر انگیخت، هرم بن شبير از دنبال او بتاخت و دست بر پشت او زد و اورا باز داشت و گفت بکجا میروی با اینمرد از آل ذوالكلاع که ستونی از آهن و فولاد است رزم نتوانی داد عیاش بن شريك اورا بدرشتی خطاب کرد و گفت مادر تو بر تو بگرید بیرون مرگ چه خواهد بود و هیچکس را از مرگ بدی و چاره نیست سوگند با خدای یا او را با این تیغ کیفر کنم و اگر نه با قايد بن بكير همسفرمی شوم این بگفت و برفت و نظاره کرد در همه اندام کلاعی موضعی بود که در زیر آهن محفوف نباشد الا آنکه در گردن او آنجا که زره مغفر بادرع پیوسته شود اندازه شراك نعل خط سفیدی می نمود بالجمله باهم در آویختند و با شمشیر نبرد آغاز کردند نخستین کلاعی تیغ براند عیاش را سپری از چرم شتر بود فرار خم تیغ

ص: 205

داد شمشیر کلاعی دو نیمه از سپر را قطع کرد این وقت عياش فرصت کرده شمشير بر آن خط زد و سر کلاعی را بپرانید او را پسری بود بخونخواهی پدر بیرون شد پسر را بکیر بن وائل و بروایتی زیاد بن حفصه مقتول ساخت و رایت بنی نهد بن زید را مسروق ابن الهيثم بن سلمه بر گرفت و لختی رزم بداد و مقتول گشت از پس او صخر بن سمى علم بر داشت و قتال داد تا مجروح شد و باز لشکرگاه گشت ، از پس او علی بن عمير علم بر افراخت و نبرد ساخت تا مجروح ومطروح گشت ، آنگاه عبد الله بن کعب علم گرفت و رزم داد تا کشته گشت ، سلمة بن خدیم بن جر ثوبه چون این بدید رایت بر افراشت و حمله درافکندوی نیز جراحت یافت و باز شتافت ، پس عبد الله عمر و بن كبشه آن لوا افراخته کرد و جنگی را ساخته آمد وی نیز زخم تیغ یافت ، از پس أو مسیح بن عمرو الجهني صاحب لوا گشت و عرضه هلاك و دمار شد ، آنگاه آن لوا بدست عبد الله بن نزال افتاد و بدست ابطال از پای در آمده غلام عبدالله بن نزال که مخارق نام داشت آن علم بدست کرد و مولای خویش پیوست ، اینوقت برادرزاده او عبدالرحمن بن مخنف الازدی آن رایت بر گرفت و بجنگ در آمد در میان گیرودار یزید بن منفعل رانگریست که زخم یافته در میدان در افتاده است و مردی با صلاح امر او در کنار اوست عبدالرحمن بن مخنف تيغ بزد و او را بکشت ابوزینب بن عروه در طلب یزید بن مغفل برسید و رزم داد عبدالرحمن او را نیز بکشت و بر سر یزید بن مغفل در ایستاد تاسرش بر گیرد اینوقت سفیان بن عوف برسید و فریاد برداشت که ای معشر ازد آیا یزید بن مفغل در میان شما است عبد الرحمن گفت اینك یزید بن مغفل است که من بر سر او ایستاده ام سفیان گفت تو کیستی و از کدام قبیله گفت من عبد الرحمن بن مخنف الازدی سفیان زبن -- حيب و تر جیب گشود و گفت تو مردی کریم و شریفی چه باشد که یزید بن -- را بمن سپاری که برادر زاده منسب و من سفیان بن عوف بن مغفلم عبد الرحمن گفت مرحبا و اهلا لكن من الان او را سزاوارتر از توام واورا با تونگذارم تا گاهی که کار او را بپای آورم آنگاه توعم اوئی

ص: 206

واورا سزاوارتر از من باشی .

اما قبيله ارديك نيمه در رکاب امير المؤمنین علییه السلام بودند و نیمه دیگر در جیش معويه جای داشتند مخنف بن سلیم که رئیس از دشام بود میدان آمد و باعلى صوت بزرگان ازد عراق را طلب کردندجند بن زهیر که ایالات ازدعراق داشت باچندتن بنزديك او حاضر شدند اینوقت مخنف بعد از ستایش خداوند و درود رسول گفت ما را بلائی بزرگی ور نجی شگرف افتاده که با قبیله خویش باید نبرد آزمائیم و از ایشان بکشیم وحال آنکه ایشان بجای دست ماوبجای پر و بال ها با شندو هیچ عاقل پرو بال خویش ودست و پای خودر اقطع نکند اکنون اگر تقدیم این مقاتلت نکنیم بمعويه مخالفت کرده باشیم و اگر پذیرای فرمان شویم عزت خودرا پست کنیم و بهای خودرا بشکنیم جندب بن زهیر گفت سوگند باخدای اگر پدران ما با جماعت ما از در مخالفت بروند و با امام ماطریق مقاتلت سپرند شمشیر از ایشان بر نداریم تا گاهی که دعوت مارا اجابت کنند و بامامتفق شوند محنف گفت سوگند باخدای که تو از هنگام کودکی تاکنون که کبیر شدی همیشه مشئوم بودی و هر وقت دو کار پیش آمد آن يك که نکوهیده و ناستوده و زشت بود اختيار کردی ابو بردة بن عوف گفت الهی تو در میان ما حکم فرمای بدانسانکه رضای تو در اوست پس هريك بصف خویش باز تاختند و کار جنك بساختند نخستین جندب بن زهير بميدان آمد و لختی بچپ وراست بتاخت و مبارز طلب کرد از آنسوی محنف بن سلیم بیرون شد و با هم رزم دادند در پایان کار جندب بدست مخنف شهید شد و از قبيله عبدالله بن ناجد دو پسر او که یکی عجل و آندیگر سعید نام داشت مقتول گشت و نیز از قبيله عبدالله بن ناجد خالد بن ماجدو دو پسر عريف که یکی عمرو و دیگر عامر نام داشت عرضه هلاك ودمار شدند و این سه تن از جیش معوبه بودند ، ودیگرعبد الله بن حجاج و ابوزبیب بن عوف که باجيش عراق بودند کشته کشتند اینوقت عبدالله بن أبي الحصين که از قاریان قرآن بود و با دیگر قراء در جیش عمار یاسر میزیست بميدان آمد محنف بن سلیم اورا خطاب کرد که تو از قبيله مائی با عمار یاسر چکنی عبدالله گفت دم در بندکه سخن با

ص: 207

زبان شمشیر باید کرد و رزم بدادتا شهید گشت و از مشایخ قبیله نمران عتبة بن جويه بميدان آمد و ندا در داد که ای مردم بدانید که مرغزار دنیا را دوامی و مداری نیست زود باشد که رستگانش بر بار برود و درختانش دروده گردد و حلاوتش بمرارت بدل شود سخت از دنيا ملول شده ام وسالها شهادت را آرزومند بودم و دست نیافتم تا چنین روز پیش آمد اکنون توانی وتراخی نجویم و در طلب این نعمت کندی نکنم و شما ای مسلمانان از چیست که در جهاد دستی همی کنید آیا از مرك میهراسید و حال آنکه ناچار برشما در می آید آیا تبدیل نمی کنید دنیا را با لقای خداوند و مرافقت انبیا و شهدا من اکنون اینجهانرا بدانسرای فروختم این بگفت و اسب برانگیخت دو برادر او که یکی عبيد الله و آنديگر عوف نام داشت گفتند ما بعد ازتو رزق دنیا و زندگانی دنیا را نخواهیم و از دنبال او بشتافتند و حمله دردادند و بسیار کس بکشتند تا هر سه تن کشته گشتند ، و دیگر از قبیله بنی تمیم مالك بن مر النهشلی فریاد برداشت که ای مردم بنی تمیم جلدی کنید و کار جنگی در جهاد نیکو بسازید گفتند ای مالك نبينی که کار سخت افتاده است و جنگجویان ساخته هزيمتند مالك گفت کم از اینگونه سخن کنید عار فرار قبیح تر از هلاك و دمار است اگر از بهر دین جهاد نمی کنید از برای حسب و نسب جنگی در اندازید این بگفت و اسب بر انگیخت و گرد بر گرد میدان بر آمد و این شعرها تذکره کرد :

ان تميما اخلفت عنك ابن مر *** وقداراهم وهم الحي الصبر

و فان تخيموا و تفر والاافر

بالجمله در میدان جنگ از چپ و راست بتاخت و بسیار کس بخاك انداخت تا مقتول گشت برادر او نهشل بن مر بدین شهرها او را مرثيه گفت:

تطاول هذا اليل ما كاد ينجلی *** كليل التمام ما یزید صراما

فبت لذكرى مالك بكاية *** اؤرق من بعد العشاء نیاما

ابي جزعى في مالك غير ذكره *** فلا تعذليني آن جزعت أماما

ص: 208

سابکی اخی مادام صوت حمامة *** يؤرق من وادي البطاح حماما

وابعث انواح عليه بشجوة *** وتذرف عيناي الدموع سجاما

وادعو سراة الحي يبكون مالکا *** وابعث نوحا يلتدمن قياما

يقلن ثوى رب السماحة و الندى *** وذو عزة یا بی بها ان نضاما

و فارس خيل لاتساير خيله *** إذا اصطرمت نار العدو ضراما

واحيا عن الفحشاء من ذات كلة *** یری مایهاب الصالحون حراما

و اجرء من ليث بخفان مخدر *** وامضي آذارام الرجال صداما

فلا يرجون ذا أمة بعد مالك *** ولا جاد الا المنشئات غلاما

و قل لهم لايرحلوا الادم بعده *** ولا يرفعوا نحو الجياد لجاما

و نیز در مرثیه مالك گوید :

ابکی الفتي الأبيض البهلول شبيه *** عند النداء فلا نكسا ولا وزعا

ابكي على مالك الأضياف اذنزلوا *** حين الشتاء و عز الرسل فانجدعا

ولم يجد لقراهم غير مربعة *** انا من العشار يرجى تحتها ربعا

اهوي لها السيف رز آوهي رابعة *** فاوهن السيف عظم الساق فانقطعا

فجائهم بعد رقد الحي اطيبها *** و قد كفي منهم من غار و اضطجعا

يا فارس الرو ع يوم الروع قد علموا *** و صاحب العزم لانكسا ولاطبعا

و مدرك النيل في الاعداء يطلبه *** و ان طلبت بنيل عنده منعا

قالوا اخوك اتی الناعي بمصرعه *** فارتاع قبلی غداة البين فانصدعا

ثم ارعوى القلب شيئا بعد طيرته *** و النفس تعلم ان قد انبتت و جعا

بعد از شهادت مالك، محيا بن سلامة بن وجاجه از جماعت تيم الرباب قتال داد تا مقتول گشت و هم از آن قبیله مسيب بن خداش و دیار غلام او رزم زدند تا کشته گشتند اینوقت از لشکر معویه بشر بن عصمة المري بميدان آمد و مبارز طلب کرد و این بشر از مردم کوفه بود که خدمت معويه را اختیار کرده بدو پیوست بالجمله مالك بن لجلاج که معروف بابن العقديه بود و زهادتی بكمال داشت اسب

ص: 209

بر انگیخت و از پیش روی بشر بیرو نشد و بشر این شعر قرائت کرد :

و انی لارجو من ملیکی وخالقي *** ومن فارس الموسوم في الصدر هاجس

دلفت له تحت الغبار بطعنه *** على ساعة فيها الطعان جالس

ابن العقديه شعر اورا بدینگونه پاسخ کرد:

الا ابلغا بشر بن عصمة انني *** شغلت و ألهاني الذين أمارس

و صادفت مني عزة فاصبتها *** كذا كانت الأبطال ماض وحابس

پس رزم آغاز کردند و ساعتی با هم بگشتند بشر بن عصمه فرصتی بدست کرده ابن العقديه را بطعن نيزه از اسب در انداخت و شهید ساخت ودیگر ذو نواس بن هذيم بن قيس العبدی که نیز با معويه پیوسته بود به پیش روی صف بیرون شد و هم آورد خواست از لشکر امیر المومنين حارث بن منصور از بهر او بیرون شد و زمانی با تیغ نبرد آزمودندو چون هر دو تن در جامه جنگی محفوف بودند یکدیگر را نمیشناختند ناگاه در وسط گیرودار باز یافتند که عمزاده اند پس دست از جنگ بکشیدند و هر يك باز صف خویش شدند ، آنگاه از لشكر على علیه السلام مالك بن سیار الحضرمی بیرون شد وقرن خواست از سوی معويه جون بن مالك الحضرمی بروی در آمد و او را دستخوش شمشیر ساخت ، و دیگر از لشکر معوه مردی از قبیله از دشنوه بميدان تاخت و مردی از سپاه امير المومنین بر وی در آمد و بدست او شهید گشت .

اشتر نخعی چون این بدید اسب برجهاند و از گرد راه تیغ براند و او را از اسب در انداخت.

در خبر است که مردي از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام گفت تا چند این جنگ و جوش باید داشت و معويه ناکس را در برابر امیر المومنین معاینه کرد سوگند با خدای که بر معويه تاختن میکنم و تا او را با تیغ در نگذرانم بازنگردم این بگفت و بر اسبی که از عقاب شتاب ربودی بر نشست و اسب را بچند تازیانه سخت برد و عنانرا گرو کرد تا از حرکت برهر دو پای در استاد آنگاه عنان فرو

ص: 210

گذاشت و مهمیز برد اسب شتاب از شهاب گرفت و سرعت از سحاب ربود درصف میر سید تیغ میزد و صف میشکافت و بیرون میشتافت ناگاه معویه نظاره کرد مرگی خود را بر پشت باد دید که در میر سد خویش را از اسب در افکند و بمیان سراپرده گریخت آنمرد نیز از اسب فرود شدو با شمشیر کشیده از قفای او شتاب گرفت معويه از آنسوی سراپرد، بیرون دوید وی نیز در رسید لشکر بهم برآمد و در گرد معويه انجمن گشت معو به فریاد بر داشت که «عليكم بالحجارة » أو را سنگباران کنید که سیف وسنان بروی دار گر نیفتد اگر کار گیر افتادی چندین صف شکافتی و تا بدينجا نشتافتی پس لشکریان او را سنگباران گرفتند تا از پای در آمد و معاویه این شعر قرائت کرد :

اقول لها و قد طارت شعاعا *** من الابطال انك لن تراعی

فانك لوسئلت خلاء يوم *** على اجل الذي لك لن تطاعی

را یار و یاور داند مگر دست شما در بند بود و پای شما قید داشت هیچ آزرم زده و شرمگین نمی شوید که هر ساعت سواری از لشگر علی ابوطالب تا سراپرده من عنان باز نکشد و مردم مراهمی بکشد اگر شما هر يك مشتی خاك بر روی او پراکندید یا سنگپاره بدو افکندید هرگز نتوانست چندین صف در نوشت و بر گذشت فراوان از اینگونه ملامت کرد و لشگر را جفا گفت مردی از لشکر شام که او را مرقع بن منصور مینامیدند پیش شد و گفت اگر ناگاه سواری بتازد و خویش را در صفی در اندازد و چندان شگفتی نباشد من اکنون آن خواهم کرد که سواران علی کردند این بگفت و اسب بر جهاند و با شمشیر کشیده سرعت میکرد ناگاه ابوابوب چون شیر صید دیده از پیش روی او بیرون شد و با او در آویخت ویکدو ضرب تیغ در میان ایشان زبر زیر شد و از بیم جدا شدند لشگریان که از دو سوی نگران بودند چنان دانستند که ایندو سوار بسلامت از هم باز شدند و مرقع بن منصور طریق مراجعت گرفت چون بصف شام پیوست سر از یکسوی و تن از جانبی بخاك افتاد :

فَقال عَليٌ علیه السلام وَاللَّهِ لأنَّا مِن ثَبَاتِ رَأْسِ الرَّجُلِ أشَدُّ تَعَجاً مِنِّي لِضَرْبَتِهِ وَ إِنْ كَانَ إِلَيْهَا يَنْتَهِي وَصْفُ اَلضَّارِبِ .

فرمود سوگند با خدای که شگفتی من از ایستادن سر بریده بر پیکر این مرد بیشتر است از ضرب دست ابو ایوب اگرچه این نیز نیست مگر از نیروی بازوی زنده آنگاه با ابو ایوب گفت تو چنانی که شاعر گوید:

وَعَلَّمنا الضَّربَ آبائِنا *** فَسَوْفَ نُعَلِّمُ أَيْضاً بَنِينَا

معاویه را غلامی بود که حریث نام داشت و او از سواران مختار و پهلوانان ناهبردار بود معويه اورا عظيم دوست می داشت و با مهریه عظيم شبيه بود چنانکه گاه و بیگاه جامه معويه را در میپوشید و سلاح او را بر تن راست میکرد و چون

ص: 212

با دید میشد هیچکس او را از معاویه باز نمی شناخت و معويه همواره او را از برای کارهای سخت و جنگهای بزرگی پسنده میداشت اینوقت او را گفت ای حریث ساعتی بیرون شو و جنگی میكن لكن ترا آگهی میدهم تا هر جا که میخواهی ميزن الا آنکه با علی ابوطالب دوچار نشوی و با او کار زار نکنی که اژدها از جنگی او رها نشود و شیر از شمشير او بسلامت تجهد حريث ساخنه جنگ شد و چون از معويه بکنار افتاد عمروعاص او را دیدار کرد و گفت ای حریث اگر تو مردی از قریش بودی هرگز معويه رضا نمیداد که جز با علی آغاز مبارزت کنی و او دانسته که رزم على را جز تو کس پسنده نیست لكن رضا نمیدهد که بیرون قريش كس على را بکشد و محل خویش را باسمان بر کشد تو اگر توانی با علی در تاز و کار او را بساز تا مردان نبرد ترا مرد خوانند و از همه مردان فرد دانند حريث بدینسخنان مغشوش مغرور گشت و اسب بر انگیخت و پیش روی صف آمدو و فریاد برداشت که :

«یا على هل لك في المبارز فاقدم ابا حسن اناشئت »

ای ابوالحسن اگر میل مبارزت داری و با من طريق مقاتلت میسپاری بیرون شو على علیه السلام دانست که او غلام معويه است دستاری زرد بر سر بست و بر اسبی سیاه بر نشست تا حریث او را نشناسد و بر روی او در آمد حريث گفت من على را طلب کردم و او ترابسوی من فرستاد هیچ ندانستی که ترا بگور خانه روانه ساخت و بدروازه عدم در انداخت على علیه السلام فرمود مردانرا اجلی است محتوم و وقتی معلوم است که دیگر گون نگردد و بدین ارجوزه حسب و نسب خود باز نمود :

انا الغلام العربي المنتسب *** من خير عود في مصاص المطلب

یا ایها العبد اللئيم المنتدب *** ان كنت للموت محبا فاقترب

و اثبت رويدا ایها الكلب الكلب *** اولا فول هاربا ثم انقلب

عمرو عاص نیز دانست که آن سوار على است که بر خریث در آمد فریاد

ص: 213

برداشت که ای حریث و اپای که این سوار از پیش روی تو فرار نکند لیری کن باشد که او را مقهور سازی و از اسب در اندازی حریث که دار و برد شیر و جنگ نهنگی نیازموده بوداباطيل عمروعاص را نوعی از الهام و تنزیل می پنداشت لاجرم بی دهشتی تیغ بکشید و بجانب على حمله افکند امير المومنین مجال نگذاشت که دست و شمشیر او از فراز بفرود آید تیغ بزد و کاسه سر او را برداشت حریث ميتا از پشت است بزمین افتاد و علی این ارجوزه قرائت فرمود :

ألاأَحْذَرُوا في حَرْبٍ أَبا الحَسَنِ *** ولا تَرُومُوهُ فَذَا مِنَ الغَبَنِ

فَإنَّهُ يُدُقُّكُم دَقَّ الطَّحَنِ *** ولا يَخَافُ فِي الهِياجِ مِن وَهنٍ

وَقَد غُذِّيَ فِي البَأسِ في وَقتِ اللَّبَنِ

معويه چون این بدید سخت غمنده گشت و روی بعمرو عاص کرد و گفت هیچکس حریث را جز تو نکشت او را بكلمات مموه و سخنان مغشوش مغرور ساختی و در دهن شیر سیاه انداختی دریغ آنمردانگی و فرزانگی و توانائی وزور آزمائی که او را بود و این شعر قرائت کرد:

حريث الم تعلم و جهلك ضاير *** بان عليا للفوارس قاهر

و أن عليا لم يبارزه فارس *** من الناس الا اقصدته الأظافر

امرتك امرا حازما فعصيتني *** فجدك اذلم تقبل النصح عاثر

و دلاك عمرو والحوادث جمة *** غرورا و ما جرت عليك المقادر

وظن حريث أن عمروا نصيحه *** و قديهلك الإنسان من لا يحاذر

ایر کب عمرو راسه خوف سيفه *** و يصلى حريثا انه لقراقر

کس زحمت هلاك و دمار چشید یکروز اميرالمومنين بروایت احمد بن عصم کوفی بر اسبی که از رسول خدای که هنوزمیداشت بر نشست و تا پیش روی صف براند و تکاور را مانند شعله جواله بجولان در آورد آنگاه در میان در استاد و با علی صورت ندا در داد که ای پسر هند معاویه پاسخ نداد امیر المومنین این کلمه مکرر فرمود و او را پی در پی همی ندا کرد ناچار معويه بانگ برداشت که چه فرمائی فرمود بيرون آی که مرا با تو يك سخن افزون نیست پس معويه باتفاق عمرو بن العاص از صف جدا شد و در برابر اميرالمومنين عنان باز کشید علی علیه السلام فرمود ويحك يا معويه چند از اینگونه در میان ما مردمانرا جان بهدر باید رفت و تا چند نظاره باید کرد که قبایل عرب تیغ همی کشند و یکدیگر را می کشند صواب آنست که با من بیرون شوی و مبارزت مرا اختیار کنی تا ساعتی باهم گردیم ورزم دهیم آنکس را که خدا خواهد برکشد و اگر نه بکشد کار با هر که راست آمد از دو رویه لشکریان همدست شوند و با او پیوسته گردند و ازینجنگ و جوش وارهند معويه چون اینكلمات بشنید روی با عمرو عاص کرد و گفت یا اباعبدالله درین امر رای چیست من با علی از در مبارزت بیرون شوم عمروعاص گفت على در این سخن انصاف داد چگونه میتوان سر از سخن او برتافت و اگر تو سر از مبارزت علی بیرون کنی این ننگ و عار در خاندان تو چندانکه يکتن از عرب اندر جهان بجایست باقی بماند مویه گفت ای عمروعاص مثل من کس دستخوش مکیدت و خدیعت تو نشود سوگند با خدای هر گز مبارزی بميدان على ابوطالب شتاب نگيرد الا آنکه خاك از خوش سیراب گردد هان ای عمر و ترا چه اندیشه بدین بیخردی دلالت کرد که چنان رای میزنی که من خود آهنگ جنگ کنم و خویش را آماج تیر خدنگ فرمایم و حال آنکه قبایل عك و اشعریون وخدام تقديم خدمت مرا میان بر بسته اند و حفظ و حراست مرا بر ذمت خویش واجب دانسته اند این سخن می گفت و در خاطر بر حقد و كين عمرو می افزود آنگاه گفت ای عمرو من هرگز از تو جز از در هزل ومزاح سخنی نشنیده ام این بگفت

ص: 215

و عنان اسب بر تافت و تا آخر صفوف باز شد و روز دیگر هنگامی که با اکابر اصحاب در مجلس خویش جای داشت ناگاه عمروعاص در آمد و در جای خویش بنشست معویه این شعر بر او خواند :

یا عمرو انك قد نشرت لي العصا *** برضاك في وسط العجاج برازی

یا عمرو انك قد اشرت بظنة *** ان المبارز کالخدب البازی

ما للملوك وللبراز و انما *** حسب المبارز حفظه من بازی

و لقد اعدت فقلت مزحة مازح *** و الهزل يحمله مقال الهاذي

فاذا الذي منتك نفسك خاليا *** قتلى جراك بمانويت الجازی

فلقد كشفت قناعها مذمومة *** و لقد لبست بنا ثياب الخانی

عمرو بن العاص بر آشفت و گفت ایمرد هموار باش و چندین ناهموار بر متراش ازدشمن خویش می پرهیزی و از مبارزت او میگریزی و بادوست عتاب میکنی و درشت میگوئي و این اشعار در پاسخ او انشاد كرد:

معاوى ان تكلت عن البراز *** لك الويلات فانظر في المخازی

معاری ما اجترمت اليك ذنبا *** وما انا في التي حدثت بخازی

و ما ذنبي بان نادي على *** و كبش القوم يدعى للبراز

فلو بارزته بارزت ليثا *** حديد الناب ينفد كل بازی

و تزعم انني أضمرت خشا *** جزانى بالذي اضمرت جازی

اسبع في العجاجة يا ابن هند *** و عندالباء كالتيس الحجازی

روز دیگر که تیغ سحر پهلوی شب چاك زد سپاه شام و عراق زین بر اسب بستند و بر نشستند وصف از پس صف ایستاده شدند پیادگان نیز رده راست کردند نخستين سواری از سپاه شام بیرون تاخت که از همه اندام جز دیدگانش از زیر درع و مغفر دیدار نبود فرس را بتازیانه ساخته کروفر ساخت و مبارز خواست از لشکر امیر المومنین عبدالرحمن بن نجم الكندي ثم الطمحی رزم او را تصمیم عزم داده بميدان شتافت و ساعتی باهم بگشتند و تن در خاك و خون بیاغشتند عبدالرحمن

ص: 216

جلدی کرد و سنان نیز بر سینه اوبرد و او را از اسب در انداخت و خویشتن نیز پیاده شد تا سلاح و سلب او را مأخوذ دارد چون جامه او را باز کرد مکشوف أفتاد که غلامی سیاه است گفت افسوس که خویش را از بهر غلامی سیاه در خطبی بزرگی و خطری عظیم افکندم از پس او مردی از قبیله عك بیرون شد و هم آورد طلب نمود قیس بن فهدان الکندی بر او تاخت و با نیزه از اسبش در انداخت و این شعر بگفت :

لقد علمت عك بصفين اننا *** اذا ما نلاقي الخيل نطعنها شزرا

و نحمل رايات القتال بحقها *** ونوردها بيضا ونصدرها حمرا

اینونت عبدالله بن الطفيل البكائي اسب بر جهاند و خویشتن را بر صف اهل شام زد و چند کس بکشت و باز گشت قیس بن فهد الحنظلي الير بوعی مردی بود از اهل عراق که از خدمت امیرالمؤمنین گریخته بمعویه پیوسته بود اینوقت که عبدالله بن الطفيل از صف معويه سر برتافت فیس بن فهد از دنبال او بشتافت یزید بن معوية البکائی که پسر عم عبدالله طفيل بود چون این بدید اسب برانگيخت و چون شهاب ثافت خود را در رسانید وقتی که قيس بن فهد نوك سنانرا بر پشت عبدالله نصب میکرد یزید همچنان سنان نیزه را بر پشت قيس نهاد و گفت اگر عبدالله را خراشی کنی چنان رمح را فشار دهم که سر از سینه ات بیرون کند قیس گفت بیم دارم که اگر نیزه از پشت عبدالله بر گیرم مرا زنده نگذاری لاجرم یزید با او عهد محکم کردپس فیس نیزه از پشت عبدالله بر گرفت و یزید سررمح از پشت قیس دور کرد و قیس روی بایزید کرد و در ایستاد و گفت تو کیستی و از کجائی یزید گفت من مردی از بنی عامر، قیس گفت فدای تو شوم سوگند با خدای که از بني تميم من مرد دوازدهمم که امروز شما با تیغ در گذار نیدید بالجمله فیس بلشکر معوية مراجعت کرد و یزیدباتفاق عبدالله بصف امیر المومنین علیه السلام باز شد از اینجاست که وقتی یزید از عبدالله برنجید و این شعر بگفت :

الم ترنی حاميت عنك مناصحا *** بصفين ان خلاك كل حميم

کشته شدن ابن مقيدة الحمار الاسدی بدست مقطع عامری جم

ص: 217

نهنهت عنك الحنظلي وقداتى *** على سابح ذي ميعة و هزیم

مع القصه از پس او ابن مقيدة الحمار الاسدی از لشکر شام بميدان آمد و او در شمار امثال بشر بن عصمه میرفت و در شجاعت و شهامت بلند آوازه بود پس آواز برداشت که مبارز کیست لشکریان در قتال أو تقاعد ورزیدند مردی از بنی عامر که بمقطع ملقب بود و شیخی سالخورده و روزگاری در از بر او گذشته بود عرض کرد یا امير المؤمنين اجازت فرمای تا بمبارزت او بیرون شوم فرمود پیری سالخورده با جوانی رزم آزموده هم آورد نشاید بود بجای باش دیگر باره ابن مقیده ندا در داد که مبارز کیست هم مقطع کارزار او را دعویدار گشت امير المؤمنين فرمود بجای باش در کرت سيم چون بانگی ابن مقيده بالا گرفت مقطع گفت یا امیرالمؤمنین سوگند با خدای مرا از مقاتلات او منع مفردای بگذار تا بجانب جنت شتاب گیرم و از زحمت دنیا درین پیرانه سری بر هم و باشد که او را بکشم و ترا در قتل او شاد کنم على علیه السلام فرمود نام تو چیست عرض کرد مرا مقطع خوانند از بهر آنکه بچه عقابی را ماخوذ داشتم و او مرا مجروح داشت چون از چند جای زخمی شدم مرا مقطع خواندند على علیه السلام فرمود برو و با او قتال میده و در حق او دعای خیر فرمود و گفت :

اللهم انصره پس مقطع چون شیر نخچیر دیده بر این مقيده حمله کرد و این مقيده مردی مجرب بود بحسن فراست دانست که مرد مقطع نیست بی توانی عنان فرس برتافت و تاقبه معويه باز شتافت و مقطع از قفای او همی رفت معويه فریاد برداشت که یا ابن مقيده واپای خویشتن را که عراقی در رسید این سخن هنوز در دهان داشت که مقطع برسید و او را با تیغ بزد و باز شد و در جای خود قرار گرفت.

در خبر است که بعد از شهادت امیر المؤمنين چون سلطنت بر معويه در ست شد از مقطع عامری پرسش نمود چون او را حاضر کردند دید پیری نهایت فرتوت است گفت آه اگر ترا بدینحالت ندیدم بسلامت رها نکردم مقطع گفت سوگند

ص: 218

با خدای فرمان کن مرا بکشند و از زحمت حیات مرا برهانند معویه گفت هر گز ترا نخواهم کشت چه مرا با تو حاجتی است مقطع گفت آنحاجت کدام است گفت میخواهم با شما عقد مواخات محكم كنم مقطع گفت خداوند در میان ما و شما جدائی افکنده اما من بدینحالم که نگراني الا آنده خداوند در آنسرای ما را با شما مجتمع سازد معاویه گفت اگر خواهی دختر خویش را بشرط زنی بسرای من فرستی گفت من امری از این سهل ترا نتوانستم حمل داد گفت پس از من عطائی بپذیر تا ترازرو مال فراوان دهم گفت مرا بچیزیکه در نزد تست حاحیت نباشد این بگفت و از نزد معویة بیرون شد.

هم با سر سخن آئیم چون حرب بر پای ایستاد و نیران قتال اشتعال یافت لشکر شام قلع و قمع قبایل طی را وجهه همت ساختند و مردم طی که نیزصنيع صلابت و ربيبب شجاعت و دست پخت محاربت بودند ساخته جنگ شدند حمزة بن مالك ایشانرا گفت :

«من انتم الله ابو کم عبدالله بن خليفة الطائی گفت : نحن طي السهل وطی الجبل الممنوع بالنحل و نحن حماة الجبلين ما بين العذيب الى العين نحن طى الرماح وطى البطاح و فرسان الصباح

مرة بن مالك گفت بخ بخ سخت نیک و قوم خود را بستودی پس این شعر بگفت :

ان كنت لم تشعر بنجدة معشر *** فأقدم علينا ويل غيرك تشعر

پس لختی قتال دادو ابطال طی را مخاطب داشت و گفت تليد وطريف خویش را برخی شما گذاشته ام بر حسب دین و حكم حسب رزم دهید و این شعر بگفت:

یا طئي الجمال و السهل معا *** انا انا داع دعا مضطجعا

نذب بالسيف ذبا اروعا *** فنترك المستلم المقنعا

و نقتل المنازل السميدعا

اینوقت بشر بن العشوش الطائی این رجز بخواند :

ص: 219

یا طئي السهول و الأجبال *** الا انهضوا بالبيض و العوالی

و بالكماه منكم الابطال *** فقارعوا أئمة الضلال

و السالكين سبل الجهال

این بگفت و فراوان رزم داد تا يك چشم او با ضرب خدنگی اعدا نا بینا گشت پس این شعر بگفت :

الا ليت عيني هذه مثل هذه *** ولم امش بين الناس الابقاید

و يا ليت رجلي ثم طنت بنصفها *** وياليت كفي ثم طاحت بساعدی

و يا ليتني لم ابق بعد مطرف *** و سعد و بعد المستنير بن خالد

فوارس لم تعر الحواضن مثلهم *** أذا هي ابدت عن خدام الحراید

وار پس او قيس بن فهدان بیرون شدو اصحاب خود را گفت ایمردم چشمها فرو خوابانید و سخن کمتر کنید و حمله افکنید وجنك در انداخت نهيك بن عزیز از قبيله بني الحارث بن عدی و دیگر عمرو بن یزید از قبیله بني ذهل ، و دیگر سعد بن عمر از بني يدا در آن گیر و دار مقتول گشت آنگاه قيس بن زید الکندی از سپاه معويه بميدان شتافت وی نیز از آن مردم بود که در طلب دنیا از خدمت على علیه السلام بنزد معويه گریخته بود از لشگر علی علیه السلام مردی که بنام یزید بود و ابو العمر طه کنيت داشت بمبارت او بیرون شتافت چون راه با هم نزديك كردند و یکدیگر را بشناختند بحكم سوابق موالفت بی آنکه تیغی بروی هم کشند یا کمانی بگشایند از هم باز شدند وهر يك يصف خویش پیوستند آنگاه غتربن عبيد بن خالد المحاربی که از شجعان عرب بود چون اصحاب خویش را در جنگ ضعیف یافت در بیم شد که مبادا هزیمت شوند بانگی برداشت که ای مردم بی فیس آیا طاعت شیطانرا بر طاعت رحمن اختيار کردید مگرنداسته اید که فرار عصیان خداوند و باعث غضب است و صبر در جهاد اطاعت خداوند و موجب رضای اوست و ندانسته اید که راحت بعدازمرگی کسی است که احتساب شحنه دين کار کنند و این بیت فروخواند :

ص: 220

لا وابت نفس امرء ولت دبر *** أنا الذي لاانتي ولاافر

ولايرى مع المعازيل الغدر

پس چندان قتال داد که زخمی کران یافت و قبایل نخع چون عقبان رباینده وافاعی گزاینده با سیف وسنان همه رزم زدند و بسیار کس کشتند و خستند و فراوان کشته و خسته شدندیکپای علقمة بن قيس نخعی مقطوع گشت و برادرش ابی بن قیس مقتول افتادوهرگز علقمه آرزو نمیکرد که کاش پای من بجای بودي تا مبادا از پاداش او در حضرت اله بکاهد و از خدای همیخواست که شبی برادرش ابي بن قیس را در خواب دیدار کند یکشب بر آرزوی خویش دست یافت و بردارش را در خواب دیدار کرد و گفت ای برادر بگوی تا یکجا شدی و چه دیدی گفت با اهل شام در حضرت یزدان حاضر شدیم و احتجاج کردیم و برایشان غالب شدیم و آنجماعت کیفر خویش را از منتظرانند علقمه گوید از آن سرور و نشاطی که در خواب بهره من گشت هیچ نشاطی دیگر در چشم من عظيم ننمود .

بعرض میرسانم تا بوجهی که حاجت را كفيل باشد گسیل دارند لکن در دیگر کارها بدانسان که مثال دادید امتثال خواهد شد آنگاه بسیچ سفر کرده باهفت تن از اهل بیت خود طريق مصر پیش داشت و در مستهل ربیع الاول وارد مصر گشت و بعد از ورود بمسجدجامع در رفت و مردمراانجمن ساخت پس بر منبر صعوددادومكتوب امير المؤمنين را بدین شرح قرائت کرد :

مِنْ عَبْدِاللَّهِ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ إِلَى مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي مِنَ المُسلِمِينَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ فَإِنِّي أحمدالله إِلَيْكُمْ اَلَّذِي لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ أَمَّا بِهِ فَإِنَّ اللَّهَ بِحُسْنِ صُنعِهِ وَ قَدَرِهِ وَتَدبيرِهِ إخْتارَ الاسلامِ ديناً النَّفسيهِ ومَلائِكَتَهُ وَ رُسُلِهِ وَبَعَثَ بِهِ أَنْبِيَائَهُ إلى عِبَادِهِ فَكَانَ مِمَّا أَكْرَمَ اَللَّهُ هَذِهِ اَلْأُمَّةَ وخصهم بهِ مِنَ الفَضلِ أن بَعَثَ مُحَمَّداً إلَيهِم فَعَلَّمَهُم الكِتابَ وَالحِكمَةَ وَالسُّنَّةَ وَالفَرائِضَ وَ أَدَّبَهُمْ لِكَيْمَا يَهْتَدُوا وجَمَعَهُم لِكَيما لا يَتَفَرَّقُوا وَ ذَكَّاهُمْ لِكَيْمَا يَتَطَهَّرُوا فَلَمَّا قَضَى مِنْ ذَلِكَ مَا عَلَيْهِ قَبَضَهُ إِلَيهِ فَعَلَيهِ صَلَواتُ اللَّهِ وَ سَلاَمُهُ وَ رَحْمَتُهُ ورِضْوَانُهُ ثُمَّ إنَّ المُسْلِمِينَ مِنْ بَعْدِهِ اسْتَخْلَفُوا أميربن مِنْهُمْ صَالِحِينَ أَحْيَيَا اَلسِّيرَةَ وَ لَمْ يَعْدُو اَلسُّنَّةَ ثُمَّ تَوَفَّيَا فوَلَّى بعْدهمَا مَنْ أَحْدَثَ أَحْدَاثاً فَوَجَدَتِ اَلْأُمَّةُ عَلَيْهِ مَقَالاً فَقَالُوا ثُمَّ نَقَمُوا عَلَيْهِ فَغَيَّرُوا ثُمَّ جَاوَنِي فَبَايَعُونِي وأنَا أَسْتَهْدِى اللَّهَ لِلْهَدْيِ وَ أَسْتَعِينُهُ عَلَى اَلتَّقْوَى أَلاَ وَ إِنَّ لِكُمْ عَلَيْنَا العَمَلَ بِكِتابِ اللَّهِ وَسُنَّةِ رَسولِهِ وَالقِيامَ بِحَقِّهِ وَالنُّصْحَ

ص: 222

لَكُمْ بِالْغَيْبِ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ وَ حَسْبُنا اللّه وَ نِعْمَ اَلْوَكِيلُ وَ قَدْ بَعَثْتُ لَكُمْ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ الْأَنْصَارِيَّ أَمِيراً فَوَازِرُوهُ وَ أَعِينُوهُ عَلَى الْحَقِّ قَد أَمَرْتُهُ بِالإِحْسَانِ إِلَى مُحْسِنِكُمْ وَالشِّدَّةِ إلى مُريَيكُم والرِّفقُ بِعَوَامِّكُمْ وخَوَاصِّ وَهُوَ مَن أَرْضَى هُدَاهُ وَ اُرْجُوا صَلاَحَهُ وَ نُصْحَهُ نَسْئَلُ اَللَّهَ لَنَا وَلَكُمْ عَمَلاً ذَاكِياً وَ ثَوَاباً جَزِيلاً وَ رَحْمَةُ اللَّهِ واسِعَةٌ والسَّلامُ علَيكُم وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وبَرَكاتُهُ .

پس از ثناو ستایش یزدان پاك در جمله میفرماید که خداوند محمد را بدین امت رسول فرستاد تا ایشانرا بقرآن وحکمت آموزگاری کرد و فرض وسنت بیاموخت و مؤدب داشت تا هدایت شوند و جماعت فرمود تا پراکنده نگردند و تذکیه فرمود تا پاك و پاكيزه باشند و چون از اینجهان بسرای دیگر تحویل داد مردمان از بهر خود دوامير بخليفتی بر گزیدند ایشان نیز سنت و جماعت رازنده بداشتند و چون در گذشتند کار بر عثمان فرود آمد و بدعتی چند بیرون شریعت بدست کرد لاجرم امت بروی بشوریدند و کردند آنچه کردند آنگاه بر من گرد آمدند و با من بیعت کردند و من هدایت و پرهیز کاری ایشانرا از خدای خواستار شدم هان ایمردم مصر بر شماست که از کتاب خدای وسنت رسول بیرون نشوید و در طریق شرع وایمان بغيب استوار بیائید وخدای را یار و یاور بدانید همانا قیس بن سعد انصاری را بسوی شما فرستادم و امارت مصر اورا دادم و فرمودم نیکو کارانرا احسان کند و بدسگالانرا(1) تادیب فرماید و با خاص و عام رفق و مدارا روداورا پشتوانی کنید و همدست وهمداستان باشید چه کارهای او در نزد من ستوده است و من از وخشنودم و از خدای خواهنده ام که ماوشمارا نیکو کار

ص: 223

دارد و پاداش بزرك فرماید .

چون قیس بن سعد مكتوب امير المؤمنين را تا بپای قرائت کرد برخاست: «وقال الحمدلله الذي جاء بالحق وامات الباطل وكبت الظالمين ایها الناس انا بايعنا خير من نعلم بعد نبینا فقوموا و بایعوا على كتاب الله وسنة نبيه فان نحن لم نعمل فيكم بكتاب الله وسنة رسول الله فلا بيعة لنا عليكم» بعداز حمد و سپاس خداوند گفت ایمردم بدانید که ما بیعت کردیم با کسی که بعد از رسول خدا هیچکس با اوهمال وهمانند نیست پس برخیزید و بیعت کنید بر کتاب خداوسنت پیغمبر او واگر ماندانستیم که شما با کتاب خدا و سنت رسول کار می کنید از شما خواستار بیعتی نگشتیم چون مردمان اینکلمات بشنیدند گروها گروه برخاستند و با او بیعت کردند و اوامر و نواهی اوراگردن نهادند لاجرم مملکت مصر كران تاکران در تحت فرمان قيس شد و عمال خویش را در هر بلدي وديهی از برای اخذخراج منصوب داشت جماعتی از شیعیان عثمان در خربتا جای داشتند و آن بلديست نزديك باسكندريه قبیله بنی کنانه ورئيس ایشان یزید بن الحارث و گروهی دیگر از عثمانیها در خربتا انجمن بودند و بر اینجمله معوية بن خديج امارت داشت لاجرم قيس منشوری بدو نگاشت که بفرمان امير المومنين على علیه السلام ایالت اینممالك مراست حاضر شوید و بیعت حضرتش را دست فرا دهید و تقديم خدمتش را واجب شماريد معوية بن خديج ويزيد بن الحارث در پاسخ نگاشتند که ما سر از فرمان برنتابیم و از ادای خراج وصلات مضايقت نکنیم لكن روزی چند ما را از تقدیم بیعت معاف دار تا گاهی که امر امير المؤمنين با معاوية بن ابی سفیان یکسره گردد قيس خواست تا استقراری بکمال حاصل نکند و برمه سند حکمرانی استوار ننشیند مملكترا برنیاشو بد وابواب محاربت ومقاتلت را قرع نکند بدینقدر از شیعیان عثمان رضا داد و گفت اگر آندر همه مصر بیعت مردم يك ديه بتاخیر افتد از حشمت ما نخواهد کاست وقيس را پسر عمي بود نامش مسلمة بن مخلد و از شیعه عثمان بود و بی آگهی قیس مردم مصر را بطلب خون عثمان دعوت میکرد چون این خبر بقیس آوردند کس فرستاد و او را حاضر ساخت

ص: 224

و گفت تو پسر عم منی و مردم را بر من میشورانی و در کار من فتنه می اندازی دوست ندارم که خون ترا بریزم پشت و روی اینکار را چگونه یافته مسلمه در پاسخ فرو ماند و پیمان داد که در مدت ایالت قيس ازینگونه کار نکند.

اما از آنسوی معاوية بن ابی سفیان با خود اندیشید که قیس بن سعد مرد دلیری و کند آوریست بعید نیست که لشکری از مصر فراهم کند و از یکسوی بر ما حمله افکند و از جانب دیگر على با لشگر عراق جنگ را ساخته است زود باشد که مادر میان دو سنگ آسيا فشار ببينم لاجرم آغار حیلت و خدیعت کرد و قیس بن سعد را بدینگونه مکتوبی فرستاد :

من معاوية بن ابی سفیان الى قیس بن سعد سلام عليك فاني احمد اليك، الله الذي لا اله الا هو اما بعد ان کنتم نفمتم على عثمان في اثرة رأيتموها اوضربة سوط رأيتموه ضربها اوفی شيمته او تميزه احدا او في استعماله الفتيان من اهله فانكم قد علمتم ان کنتم تعلمون أن دمه لم يحل لكم بذلك فقدر كبتم عظيما من الامر و جئتم شيئا ادأ فتب يا قيس الى ربك ان كنت من المجلبين على عثمان آن كانت التوبة قبل الموت تغني شيئا و اني صاحبك فقد استيقنا انه اغرى الناس به و حملهم على قتله حتى قتلوه وانه لم يسلم من دمه عظم قومك فان استطعت يا قيس أن لا تكون ممن يطلب بدم عثمان و فعل و بايعنا على على في امرنا هذا ولك سلطان العراقين ان انا ظفرت مابقيت ولمن احببت من أهل بيتك سلطان الحجاز مادام لی سلطان وسلني من غير هذا تجب ما تحب فأنك لاتسئلني من شيء الا اوتيته و اكتب الى من رايك فيک كتبت اليك و السلام.

و در جمله این کلمات معويه میگوید اگر آثار عثمان در میان امت ناهموار افتاد و مردم را زحمت کرد و خلق و خوی او درشت بود و خویشاوندان خودرا بر گردن مردم سوار کرد با اینهمه خود میدانید که خون او بر شما حلان نبود بر امری بزرگی سوار شدید و کاری عظیم آوردید اکنون ای قيس طريق تو بت وانابت گیر از آن پیش که با مرگ دست در گریبان باشي ومن نیز پشتوان تو باشم و ما

ص: 225

دانسته ایم که علی مردم را بر قتل عثمان بگماشت و ساحت تو وقبيله تو نیز بدین خون آلوده است لاجرم با من بیعت کن تا خون عثمان را از علی باز جوئیم در ازای آن سلطنت عراق عرب و عراق عجم را با تو مسلم میدارم و هر کرااز اهل بیت خویش اختیار میکنی ایالت حجاز میدهم اگر ظفر با من افتاد چند که زنده باشم کار بدینگونه کنم و جز این آنچه بخواهی اجابت می فرمایم اکنون مكنون خاطر خویش را با من مكتوب کن قیس در پاسخ او جانب حزم را فرو نگذاشت و خواست تا معويه را در بیم و امید متردد بدارد لاجرم جواب او را بدینگونه کتاب کرد :

اما بعد فقد وصل الى كتابك وفهمت الذي ذكرت من امر عثمان وذلك أمر لم اقاربه وذكرت أن صاحبي هو اغرى الناس بعثمان ودسهم اليه حتى قتلوه و هذا امر لم اطلع عليه وذكرت لی آن عظم عشيرتي لم تسلم من دم عثمان فلعمری ان اولى الناس كان في أمره عشیرتی واما ما سألتني من مبايعتك على الطلب بدمه وماعرضته على فقد فهمته وهذا امرلي فيه نظر وفكر وليس هذا مما يعجل الی مثله وانا كان عنك وليس يأتيك من فیلی شیء تكرهه حتی تری و نری انشاء الله تعالي والسلام .

میگوید مکتوب تو ملحوظ افتاد و بدانچه از امر عثمان رقم کردی مفهوم گشت همانا ساحت من از آلایش خون عثمان صافي است و اینکه گفتی علی علیه السلام مردم را بقتل او باز داشت من بر این معنی مشرف و مطلع نیستم و اینکه ذکر کردی عشیرت من در فتل عثمان بيرون شراکتی نیستند قسم بجان من که عشیرت من در شمار دوستان عثمان بودند و اینکه مرا بمواعيد خوب خوشدل ساختی و بمتابعت خود دعوت فر مودی این امری نیست که معجلا میسر گردد بلکه باید درون و بیرون آن را نیك بیندیشم و خبر بازدهم لكن از جانب من آسوده باش که بر زبان تو اقدام در کاری نخواهم کرد.

ص: 226

چون این نامه بمعية رسید دانست که قیس را مغرور همی کند و فریب همی دهد در پاسخ او نوشت :

اما بعد فقد قرات كتابك ولم أرك تدنوفا عدك سلما ولم ارك تتباعد فا عدلك در با اراء كخيل الحرون وليس مثلي من يصانع بالخدائع ولايخدع بالمكائد ومعه عدد الرجال واعنه الخيل فان قبلت الذي عرضت عليك فلك مما اعطيتك وان انت لم تفعل ملات مصر عليك خيلا ورجلا والسلام .

میگوید بر مکتوب تو مطلع شدم ندانستم طریق مسالمت گرفتی یا بر راه مخاصمت رفتی اسب شموس را مانی که گاهی دستخوش و زمانی سرکش است در مثل من کسی حیلت و خدیعت راه نکند اگر بدانچه گفتم پذیرفتی عطایای من بدان شرح که رقم کردم در وجه تو مقرر است و اگرنه مملكت مصر را بر دفع تو از سواره و پیاده آکنده کنم چون این نامه بقیس رسید دانست که معويه را بمطاوله و مماطله نتوان فریفت ناچار مكنون خاطر را مکشوف داشت و پاسخ بدینگونه نگاشت :

من قیس بن سعد الي معوية بن ابی سفیان اما بعد فالعجب من استسقاطك رائی والطمع فيما تسوفني لا ابا لغيرك في الخروج من طاعة اولى الناس بالامر واقولهم بالحق و اهدیهم سبيلا واقربهم من رسول الله وسيلة و تأمرني بالدخول في طاعتك طاعة أبعد الناس من هذا الأمر واقولهم بالزور واضلهم سبيلا و انئي هم من رسول الله وسيلة ولديك فوم ضالون مضلون طواغيت من طواغيت ابليس واما قولك انك تملاء على مصر خيلا ورجلا فلئن لم اشغلك عن ذلك حتى يكون منك انك ذوحد والسلام .

نوشت ایمویه عجب میآید مرا از طمع خام و آرروی ناتمام تو که همی خواهی مرا از طاعت امير المومنین علی بیرون کنی که شایسته ترین مردم است از بهر خلافت و راستگوتر و راهنماینده تر است و با رسول خدای از همه کس نزدیکتر است و آنگاه مرابطاعت خود دعوت میکنی و تو از همه کس بامر خلافت دورتری و از همه کس

ص: 227

دروغزن تر و گمراه تری وازهمه کس از رسول خدا دورتری و جماعتی گمراه رادر گرد خود درهم آورده که همه اصنام واوثان شیطانند و اینکه گفتی مصر را از سواره و پیاده آکنده میکنی اگرمن ترا اینمجال گذاشتم مردن بکار خواهی بود ازین مكتوب معويه دانست که قیس بن سعد آنکس نیست که در کمند خدیعت او ماخوذ گردد لكن این راز را از پرده بیرون نیفکند و در مجلس جماعت همی گفت مرا دوستی چون قیس بن سعد کمتر بدست شود و دوستان مارا چون معوية بن خديج و مردم بنی کنانه رازحمت نکرد و با بیعت على دعوت نفرمود و مرا نامه کرده است عنقریب نزد ما حاضر شود و این سخن می گفت تامردم شام از جانب مصر آسوده خاطر باشند و در جنگ امیر المومنین دل قوی دارند و نیز قیس بدین تهمت آلوده گردد و در حضرت امیر المومنین از محل خویش ساقط شود و از جانب قيس مكتوبی جعل کرد و بر اهل شام قرائت نمود که هم بزودی قيس بالشكر مصر بخدمت معويه می آید.

جواسيس و عيون علی علیه السلام که د رشام جای داشتند این خبر بشنیدند و در حضرت امیر المومنین مکشوف داشتند علی علیه السلام امام حسن و امام حسین و محمد بن حنفیه علیهم السلام و عبدالله بن جعفر را حاضر ساخت و ایشانرا از این قصه آگهی داد و فرمود در این امر رای چیست عبدالله بن جعفر عرض کرد یا امیر المومنین چیزی که ترابشك وشبهت می اندازد بگذار و چیزبرا اختیار کن که خاطر را آلوده شك وشبهت نسازد قيس راباید از عمل مصر باز کرد و دیگریرا منصوب داشت امیر المومنین فرمود والله اني غير مصدق بهذا على قیس چه صفای نیت و پاکی طویت قيس بر آنحضرت مکشوت بود عبدالله عرض کرد در هر حال در عزل قيس زیانی منصور نیست لکن اگر آنچه گویند بصدق باشد روزی آید که تن بعزل و عزلت در ندهد این سخن درمیان بود که از قیس بن سعد بدينگونه مکتوبی حضرت اميرالمومنين آوردند: أما بعد فاني اخبرك يا اميرالمومنين اكرمك الله واعزكان قبلی رجالا معتزلين مسئلوني ان اكف عنهم وادعهم على حالهم حتى يستقيم أمر الناس ونری و یرون و

ص: 228

قد رايت ان اكف عنهم ولااعجل بحربهم و ان نالفهم فيما بين ذلك لعل الله أن يقبل بقلوبهم ويفرقهم عن ضلالتهم انشاء الله در جمله میگوید که جماعتی از مردم مصر از من اعتزال جستند و خواستار شدند که ایشانرادست بازدارم تا گاهی که فتنه مویه از پای بنشیند و من نیز چنان صواب شمردم که در حرب ایشان تعجیل نکنم باشد که اندك اندك رشد خویش را دریابند و از طریق ضلالت و غوایت باز آیند عبد الله بن جعفر عرض کرد یا امیرالمومنین اگر این سخن را از فيس بپذیری بسیار کس در طمع وطلب خواهند افتاد و از بیعت تو تقاعد خواهند ورزید فرمان کن ایشانرا بمتابعت و بیعت تو دعوت کند اگر نپذیرند طریق مقاتلت سپار د پس امير المومنین قیس را بدینگونه منشوری فرستاد :

أَمَّا بَعْدُ فَسِرْ إِلَى الْقَوْمِ الَّذِينَ ذَكَرْتَ فَإِنْ دَخَلُوا فِيما دَخَلَ فيهِ ألمُسْلِمُونَ وَ إِلاَّ فَنَاجِزْهُم والسَّلامُ.)

یعنی ایشانرا با بیعت من دعوت کن اگر چون دیگر مسلمانان اطاعت کردند نیکو باشد و گرنه شمشیر از ایشان باز مگیر.

چون قیس این منشور را مطالعه کرد سخت بیچاره ماند چه حرب آنجماعت را در خربتاصعب میدانست و بصواب نزديك نميشمرد لاجرم بدین شرح مکتوبی معروض داشت: اما بعد یا امیر المومنین فالعجب لك تامرونی بقتال قوم کافين عنك لم يمد و ایداللفتنة ولاارصدوا لها فاطعني يا اميرالمومنين وكف عنهم فان الرای تر کهم والسلام.

عرض کرد یا امیرالمومنین عجب می آید مراکه فرمان میدهی که با قومی قتال کنم که بر زبان تو بر نخواسته اند و فتنه نینگیخته اند و مترصد فتنه نیستند از من بپذیر و ایشانرا بحال خود بگذار عبدالله بن جعفر عرض کرد یا امیرالمومنين سوگند باخدای قیس بن سعد گفته است که سلطنت مصر درست نشود الأبقتل مسلمة ابن مخلد و سوگند با خدای اگر سلطنت مصر و شام را توام با من گذارند هرگز

ص: 229

بقتل مسلمة بن مخلد رضا ندهم و اورانکشم اکنون اورا از عمل باز کن و محمد بن ابو بکر را بحكومت مصر فرست وعبدالله ابن جعفر محمد بن ابی بکر را نيك دوست میداشت چه از جانب مادر با او برادر بود چه مادر ایشان اسماء بنت عمیس است .

بالجمله امیر المومنین را نیز در امور جزطریق حق مطمح نظر نیفتادی و کارامروز را بفرد انیفکندی ودر امر بمعروف و نهی از منکر رفق و مدارانشناختي ودفع مردم خر بتاراواجب دانستی پس فرمان کرد تا قیس حاضر حضرت شود و او نایبی از خویش بگماشت وروز پنجم شهر رجب الأصم از مهر بیرون آمد و مدت ایالت او موافق تاريخ مصر چهارماه و پنجروز بود .

بالجمله چون قیس کوفته خاطر بود از مصر بمدینه آمد حسان بن ثابت چون از دوستان عثمان بود او را مورد شماتت و ملامت داشت و گفت شريك خون عثمان شدی و این گناه را بر گردن نهادی وازعلی نیز نیکوئی ندیدی ترا بایالت مصر نگذاشت قیس اورا از پیش براند .

و قال يا اعمى القلب ياعمى البصر والله لولاان القی بینی و بین رهطك حرب لضربت عنقك.

گفت ای کوردل کوردیده اگر نه بیم آن بود که در میان من و قبیله تو کار بمقاتلت انجامد و در میان انصار این محاربت بدراز کشد سرتراباتیغ بر میگرفتم و از مدینه باتفاق سهل بن حنيف بیرون شد و در صفین بحضرت امیر المومنین پیوست بعضی از اصحاب سیر حدیث کرده اند که امير المومنین رادر عزل قيس مجبور داشتند و چنان در کار قيس الحاح کردند که در کار حکمین کردند .

المومنین مینگریست که ابلاغ پند وموعظت وانشای اندرز و نصیحت را در آن قوم فائدتی نیست و ابواب مسالمت ومصالحت مسدود است ناچار مقاتلت و مناطحت را دق الباب میفرمود :

بالجمله جماعتی از بنی ربیعه بحضرت امیر المومنین آمدند و بعرض رسانیدند که ما چنان فهم کرده ایم که خالدبن المعمر السدوسی را با معويه راهی و رازیست و در نهانی با او کتابی رساند و جوابی ستاند و بیم داریم که ناگاه بمتابعت او بیرون شود و با او پیوسته گردد على علیه السلام خالد بن معمر را پیش خواست و اشراف ربیعه را حاضر ساخت آنگاه خدای را سپاس گذاشت ورسول رادرود فرستاد از پس آن گفت ایمعشر ربیعه شما یاران و یاری دهند كان منیدو آنانید که دعوت مرا اجابت کردید و در کارهای صعب مرا پشتوان و پایمرد شدید و من با هیچ قبیله از عرب چنان واثق نیستم که با شما واثقم واعتماد و اتکال بصبر وثبات شما دارم بدانید که بمن رسیده است که معويه باصاحب شما خالدين معمر ابواب مکاتبت وملاطفت فرو داشته و تاسیس و دادو اتحاد فرموده لاجرم او را پیش خواندم وشمارا حاضر کردم تا بر آنچه ازوی و از من شنوید گواه باشید آنگاه روی باخالد کرد و گفت ایخالد بن معمر اگر آنچه بمن رسیده است از در کذب و بهتان نیست من این گروه مسلمانانرا گواه میگیرم و ترا ایمنی میدهم که هیچ زیانی نرسانم اگر خواهی بعراق ياحجاز واگر نه بهر شهری و بادی که بیرون سلطنت معويه باشد سفر کنی و در آنجا بسلامت زیستن فرمائی واگر آنچه بمن رسیده دروغی تراشیده اند و ترا آلوده کذب وبهتان داشته اند بر تست که ساحت خود را از این آلایش صافی داری و مارا از خویشتن ایمن سازی خالدبن معمر سوگند یاد کرد و بایمان مؤكدة برائت خویش راممهد داشت اشراف ربيعه گفتند موگند باخدای اگر مافهم کنیم که خاند کار دیگر گونه خواهد کرد و در اطاعت تولعل باژ گونه خواهد زد با تیغهای کشیده زمینرا از خون اولعل کنیم و بیخ و بن او را از جهان بر کنیم شفيق بن ثور گفت خداوند هرگز خالد را موفق ندارد که نصرت اهل شام ومعويه کند و با امير المؤمنين وجماعت ربیعه مخالفت

ص: 231

آغاز دزیادبن حفصه عرض کردیا امير المؤمنين من از خالدا يمن شدم چه اودر سوگند غدر نکند تو نیز ایمن باش آنگاه از نزد امير المومنین بیرون شدند روزدیگر چون کوی زرین آفتاب از گریبان افق دیدارشد خالد بن معمر خواست تا یکباره ترهات وشات را از صفحه احوال خویش بسترد پیش روی صف آمد و گفت ایمردان نبرد و ابطال روزدار و برد کیست که خود را بخدای فروشد و با من بمرك خویش بیعت کند تا با این قوم جنك درافکنیم و چند که یکتن زنده باشیم روی باز پس نکنیم لشکریان گروها گروه نه هزارتن پیش آمدند و با او بیعت کردند که یکتن زنده باز نشوند تا بجمله کشته شوند یا دشمن را در خون آغشته سازند اینوقت على علیه السلام برایشان عبور داد و فرمود این رايات افراخته از کدام قبیله است گفتند از ربیعه فرمود این علمهای خداست خداوند صاحبان این رایات را حفظ کناد و صبر بدهادو استوار بداراد اینوقت حصین بن منذر را نگريست واو جوانی دو رس بود و علمی سرخ افراخته داشت امير المومنین از برای تسویه صف فرمود این علم راذراعی بیشتر بدار عرض کرد ده ذراع پیشتر بدارم على علیه السلام راثبات او و اقدام او در جنگی پسنده افتاد و اینشعرها قرائت فرمود :

لنا الراية السوداء يخفق ظلها *** اذا قيل قدمها حصين تقدما

فيوردها في الصف حتى يزيدها *** حياض المنايا يقطر الموت والدما

تراه أنا ما كان يوم كريهة *** ابي فيه الا عزة و تكرما

جزى الله قوما صابروا في لقائهم *** لدى الموت قدما ما اعز واكرما

واجمل صبرا آحين يدعی الی الوعي *** اذا كان أصوات الكماة تغمغما

ربيعة اعني انهم اهل نجدة *** و باس اذا لاقوا خمیسا عرمرما

و قد صبرت عك ولحم و حمير *** لمذحج حتى لم يفارق دم دما

و نادت جذام یا لمذحج ويلكم *** جزى الله شرها اینا كان أظلما

اما تتقون الله في حرماتكم *** و ماقرب الرحمن فيها و عظما

اذقنا ابن حرب طعننا و ضرابنا *** باسيافنا حتی تولی و احجما

ص: 232

و ولی ینادی زبرقان بن ظالم *** و ذا كلع يدعو کریبا و انعما

و عمروا و نعمانا وجهما ومالكا *** وحوشب والداعي شريحا واظلما

و کرزبن بنهان وعمرو بن حجدر *** و صباحا القيني يدعوی اسلما

مع القصه آنسواره و پیاده که در گرد خالد بن معمر انبوه بودند غلافهای شمشیربشکستند ویکباره دل بر مرگی بستند و این جماعت در ميسره لشکر عراق جای داشتند و عبدالله بن عباس نیز در میسره بود از سپاه شام ذوالکلاع حمیری که میمنه سپاه شام داشت با ایشان روی در روی افتاد و عبیدالله بن عمر بن الخطاب باچهارهزار تن فرا، اهل شام که بتمامت با او بیعت بر موت کردند ساخته مدافعت شدند آنگاه این دو سپاه در یکدیگر گفتی زهراب افعی همی پراکند و نفسها گفتی از گلوگاه اژدها برمیآید چهرها زرد گشت و لبها متقلص وسیاه شد مرد چون شیر صید دیده بخميازه همی دهان گشود و قضا چون ضيغم غضبان ناب همی نمودلشکریان از دوسوی جنبش کردند و بر روی هم یورش بردند و با دك دارو گیر در دادند و تیغ و تیر درهم نهادند پدر پسر را و پسر پدر را نشناخت و اگر شناخت، بدونپرداخت بهر سوی مر که نظاره کردی تنهای پاره پاره و اعضای از هم پاره شده دیدی وتکاور بهر جاراندی جز بر سر بریده و دست باز شده و پای قطع گشته پای ننهادی سپاه شام سستی گرفت و جماعتی باز پس گریخت عبيد الله بن عمر بن الخطاب فریاد برداشت که ای اهل شام غیرت کنید اینجماعت کشندگان عثمان و انصار على ابوطالبند الصبر الصبر اگر ایشان را هزیمت کردید خون عثمان بجستيد وعلى را کیفر کردید مردم شام شدت کردند و بر صلابت وحدت بیفزودند و گروهی از ضعفای ربیعه کندی گرفتند خالد ابن معمر سر برتافت وایشانرا عظیم صیحه بزد که یکجا میشوید بعضی از علمای تاریخ بر آنند که خالدبن معمرهمی خواست که میسره لشكر على علیه السلام بشکند از اینروی بدست آویز باز آوردن ضعفای ربیعه از میدان جنگ باز پس آمد چون نگریست که لشکر د بیعه شکسته نشدند و همچنان بکار جنك مشغولند ناچار بباز آوردن هزيمتيان ربيعه پرداخت و فریاد بر داشت که ای معشر ربيعه خداوند شمارا

ص: 233

از محل و مقام خویش بدینجا انجمن ساخت بیرون رضای خداوند کار کنید و بر مسلمانان مشئوم و منحوس مباشید خوی و روش شما در جنگها صبر و سکون بوده است عادت وشميت خودرا دیگر گون مکنید و در جنگ و جهاد بپائید تا در آنسرای جزای نيك برید مردی ازهزیمتیان گفت سوگند باخدای که تو در امارت خویش امر ربیعه را باطل وفاسد ساختي مارافرمان همی دهی که در برابر سیف و سنان ایستاده شویم تاخون ماریخته شود وجان ماتباه گردد مگر نمی بینی که بیشتر مردم هزیمت شدند جمعی از مردم او را گرفتند و پازه بردند خالد بن معمر گفت او را از میان خود بیرون کنید چه اگر در میان شما باشد احداث فسادی کند و اگر بیرون شود زیانی از یکتن بجمع شما نرسد پس هزیمتیان ربیعه باز شدند و جنك سخت شد و آسیای حرب بگردش آمد عبيدالله بن عمر بن الخطاب حملهای گران أفكند و قبیله ربیعه دل بر صبروسکون بستند تا از جانبين بسیار کس کشته شدند بدینگونه رزم دادند تا روز بیگاه شد و تاریکی جهانرابگرفت پس دست از جنگ بازداشتند و باز جای شدند و بامداد دیگر که سپیده دم خيط سفید در اکسون سیاه بنمود همچنان خالد بن معمر برخاست وصف بیاراست وجنگی در انداخت چنان جنگی که کس کمتر نشاندادی ورزم زنان همی برفت تا بسراپرده معويه رسید معويه از سراپرده بگريخت، و بمیان لشکردررفت و مردم خالد دست بغارت زدند و چیزی که در سراپرده بود در میر بودند معاویه نگریست که این سختی و ثباتی که خالد راست بعید نیست که کار بروی تباه کند کس بدو فرستاد و پیام داد که چندین جلدی مکن و بازپس شو بشرط که چون کاربر من استوار افتد مملکت خراسان را بایالت تو مقرر دارم اینسخن در خاطر خالد خللی انداخت و از آن جنگ و جوش باز نشست اگر چند آن لشکر که با خالد بامرك بیعت کرده بودند کندی نمیکردند با این همه چون سرداراشکر سستی گرفت و بازپس شدن آغاز کرد لشکریان نیز با او متابعت کردند و آنجنگ بپای رفت.

در خبر است که چون امير المؤمنين عليه السلام وداع جهان گفت و کار بر معوية

ص: 234

راست ایستاد خالد بن معمروا عورشنی بنزديك او آمدند تا بیعت کنند مویه ایشانرا برشمرد و دشنامهای زشت گفت و جنگهای آنروزرا تذکره همی کرد و بر خشم و غضب همی بیفزود خالدبن معمر خاموش بود تا آنگاه که معويه ساکت کشت پس اینشرها بگفت و بر او قرائت کرد :

معوي لا تجهل علينا فاننا *** بذلك في الحرب العصيب معاویا

متى تدع فينا دعوة ربعينة *** يجبك رجال يخضبون العواليا

معويه چون این شعر بشنید گفت عصیان ترا معفو داشتم غلام خویش را فرمود پنجاه هزار درهم از خزانه ماخوذ دار و نزديك خالد برده تسلیم کن تا بیست هزار خاص او باشد و سی هزار بر بنی اعمام خود بخش کند اینوقت اعور شنی این شعر بگفت :

معاوى اني شاكر و لك نعمة *** رددت بها شني على معوية

اکنون بر سر سخن رویم چون زورق زرین آفتاب از دریای آب نمودار شد از دوسوی لشکر چون بحراخضر موج بر آوردند و دلاوران از دوجانب چنان تن در آهن و فولاد نهفته بودند که جز خشم ایشان دیده نمی شد عبيد الله بن عمر حمله گران درافکند و فریاد برداشت که آناطيب بن طيب از لشکر عراق بانك در دادند که انت خبیث بن خبیث ودر آن حمله شمر بن ریان بن حارث مقتول گشت و او در شمار شجعان عرب بود اینوقت پانصد سوار شاکی السلاح از لشكر على علیه السلام بميدان تاختند و پانصد تن نیز از شام با ایشان نبرد آغاز کردند و شمشیر درهم گذاشتند و چنان صبر و ثبات ورزیدند که یکتن از عراقی و شامی بسلامت باز نشد بجمله کشته گشتند و همچنان مردم شام منادی کردند الاان معنا الطيب بن الطيب عبیدالله بن عمر عمار یاسر آواز برداشت بل هو الخبيث و اهل عراق منادی کردند الا ان معنا الطيب ابن الطيب محمد بن ابی بکر اهل شام گفتند : بل هو الخبيث ابن الطيب و در آن حرب تلی بود که از بس سرمای مردان جنگ در آنجا افتاده بود آنرا تل جماجم خواندند عقمة بن سلمه احوبنی رقاش این شعر ها در این معنی تذکره

ص: 235

کرده است :

ولم ارفرسانا اشد حفيظة ***وامنع منایوم تل الجماجم

غداة غدا اهل العراق كانهم ***نعام تلاقي في فجاج المخارم

اذا قلت قدولوا انابت كتيبة ***ململمة في البيض شمط المقادم

وقالوا لنا هذا على فبايعوا ***فقلنا الالا بالسيوف الصورم

وثرنا اليهم بالسيوف و بالفني ***تدافعهم فرساننا بالبراجم

درین رزمگاه قبیله ر بیعه چندان استوار ایستادند و رزم :ادند و از مردم شام بکشتند که معويه سخت غم اندوز و دلتنگی شد و بحكم نذر بر ذمت نهاد که اگر دست یابد مردان ربیعه را با تیغ در گذراند و زن و فرزند ایشانرا اسير گیرد چون این خبر بخالدبن معمر رسید این شعر بگفت :

تمنى ابن حرب نذرة في نسائنا ***ودون الذي ينوي سيوف قواضب

و نمنخ ملكا انت حاولت خلعه ***بنی هاشم قول امرء غير كاذب

و نیز خالد بن معمر راست :

وفتنة مثل ظهير الليل مظلمة ***لايستبين لها أنف ولا ذنب

فرجتها بكتاب الله فانفرجت ***وقد تحير فيها سادة عرب

شبث بن ربعی از سپاه امير المؤمنين علي عیه السلام نیز این اشعار انشاد کرد:

وقفنا لديهم يوم صفين بالقنی ***الدن غدوة حتى هوت لغروب

و ولی ابن حرب والرماح تنوشه ***و قد غضب الأحلاس کل غصوب

نجالدهم طورا و طورا نشلهم ***على كل محنوك السراة شبوب

بکل اسيل كالقراط أذا بدت ***لوائحها بين الكماة لعوب

نجالد غسانا و يشقى بحر بنا ***جذام و دبر العبد غير طلوب

فلم ارفرسانا اشد حفيظة ***انا غشي الافاق نفخ جنوب

اکرو احمی بالغطاريف والقني ***وكل حد يد الشفرتین عضوب

ص: 236

و این شعر ها ابن الكوا انشاد کرد

الا من مبلغ كلبا ولحما ***نصيحة فاصح فوق الشفيق

فانكم و اخوتكم جميعا ***کباز حاد عن وضح الطريق

وبعتم دینکم برضاء عبد ***اضل به مصافحة الرقيق

وقمتم دوننا بالبيض صلتا ***بكل مضالع مثل الفتيق

اذا اقترعوا يظن على المنايا ***وقوبل بالفنيق لدى الفنيق

وساروا بالكتائب حول بدر ***يضيء لدي الغبار من البريق

روز دیگر چون سپیده دم مانند جوی شیر در قلزم قبر عیان گشت سپاه شام و کوفه شبگیر کردند و بر اسبهای تازی زین بر بستند اینوقت جبلة بن عطية الذبلی که ابوعرفا کنیت داشت بمزد حصيص بن منذر آمد و گفت هیچ توانی که علم خویش بمن عطا کنی تا حمل دهم و رزم زنم و این از بهر تو نامی و از برای من ثوابی باشد حصین گفت من بدین ثواب محتاج ترم ابو عرفا گفت اگر این نکنی ساعتی بمن بمستعار بسپار آنگاه ماخوذ دار حصین دانست که میخواهد مقاتلتی کند و حمله افکند گفت باکی نیست و رایت خویش را بدو داد ابوعرفا چون علم بگرفت فریاد برداشت که ای جماعتی که در ظل این رایت جای دارید مردمان حاضر شدند گفت ایها الناس بدانید هر کار که مرد را سزاوار بهشت گرداند دشوار و ناهموار است و آن عصیان که مردم را مستحق دوزخ دارد خوشگوار و آسان است و هیچکس در بهشت خدای داخل نشود مگر صبر کنندگان بر فرایض خداوند و هیچ فرضی بر بند گان از جهاد افضل و اشرف نیست هم اکنون بدانید که من رزم خواهم داد و حمله گران خواهم افکند و چون مرا چنان ببینید آنکس که بهشت خدای را طلبکار است کار بسازد و از دنبال من بتازد آیا دوست میدارید خداوند شما را بیامرزد و از آنچه کرده اید معفو دارد این بگفت و اسب بر جهاند حصین نیز در تحریص لشگر این شعر بگفت :

شدوا اذا ماشد باللواء ***ذاك الرقاشی ابوعرفاء

ص: 237

بالجمله ابو عرفاء چون شیر شمیده از چپ و راست بتاخت و مرد و مرکب خاك انداخت تا شهید گشت مجزاة بن ثور این شعر درین دارو گير انشاد کرد:

اضربهم ولا اری معوية ***الأبرح العين العظيم الحاوية

هوت به في النار ام هاویه ***جاوره فيها كلاب عاویه

اغوی طغامالاهدیه هاديه .

چون معوية اقتحام قبیله ربیعه را در مقاتلت نگريست بيمناک شد روی با عمرو بن العاص کرد و گفت یا ابا عبدالله چگونه می بینی اهل عراق را فردا که درع در پوشند و بتمام رغبت بکوشند خطبی بزرگ و خطری عظیم است عمرو عاص گفت اگر فردا قبيلة ربيعه در گرد علی پره زند چنان که شتران در گرد فحل خویش با صدق نیت و کمال شدت قتال خواهند داد معاویه گفت ای عرو آیا روا باشد که هر لحظه مرا بیم دهی و بترسانی و بهنراساني عمرو گفت ای مویه آیا روا باشد که تو از من سؤال کنی و من در پاسخ دروغی بر زنم و کذبي بر تراشم و ترا غافل بگیرم و مغرور دارم مع القصه روز دیگر که قرص آفتاب از تنورمشرق در برتافت لشگرها صف ورده راست کردند و ربیعه در گرد على علیه السلام چنان پره زدند که سفیدی چشم بسياهی خالدبن معمر ندا در داد که ای مردم نیست که با من برمرك خود بیعت کند و خویشتن را بخدای فروشد هفتهزار کس با او بیعت کردند، بشرط که نظر بر قفای خود نیندازند تا سرادق معاویه را برنکنند یا بتمامت طريق هلاكت سپرند از قبیله بنی قیس بن ثعلبه عتاب بن لقيظ البكري بانك در داد که ایمردم ربیعه أينك على مرتضی در ظل رايات شما جای دارد اگر او را زیانی و ضرری برسد شما در دو جهان فضيحت شوید شفیق ابن نور فریاد برداشت که یامعشرر بيعه هیچ عذر از برای شما در میان عرب نیست اگر امير المؤمنين رازیانی برسد و از شما یکتن زنده بمانداین ننگی وعار از ساحت شما شسته نشود پس ربیعه پیمان دادند که یکتن روی واپس نکنند الاآنکه در سرادق معاویه در آیند و حمله در دادند و جنگ در انداختند وهمی صف بدریدند و راه بپریدند تا با سرادق معويه نزديك شدند اونوقت جنگ صعب شد و از

ص: 238

جانبین بسیار کس بخاك افتاد معويه چون این کوشش و یورش از ربیعه دید گفت :

انا قلت قدولت ربيعة اقبلت ***كتائب منهم كالجبال تجالد

مجال قرار بر معویه دشوار آمد سرادق خویش را بجای گذاشت و بگریخت و تا آخر صفوف شام بشتافت و در میان سپاهیان پوشیده بایستاد خالدبن معمر وقبيله ربیعه بخيمه معويه دررفتند و هر چه یافتند بر گرفتند معويه کس بنزد خالد بن معمر فرستاد که من امارت خراسانرا با تووعده گذاشته ام اگر وجهه همت نصرت بود تو نصرت یافتی و نامبردار شدی اکنون از آنچه کردی فزونی مجوی این لشگر را از تاخت و تاز باز گردان تاما نیز با وعده وفا کنیم وچون دست یافتیم امارت خراسانرا از تو دریغ نداریم امارت آنمملکت در خاطر خالد وقعی انداخت لاجرم در جنگ سستی گرفت و بازپس شدن آغاز کرد لشگر نیز در ظل لوای او جنبش میکردند ناچار باز پس شدند چند که باصف خویش پیوستند اما در عام الجماعة که مردمان بامعويه بیعت کردند خالدبن معمررا بعد از آن عطا چنانکه مرقوم شد امارت خراسانرا داد لكن روزگارش بر وفق مرادو مرام نرفت از آن پیش که بدانمملكت دررسد أجلش در رسید جهانرا وداع گفت بالجمله نجاشی این شعر در شرح این گیرد ودار و فرار معاویه گوید :

ولوشهدت هند لعمري مقامنا ***بصفين فدتنا بكعب بن عامر

فياليت أن الأرض تنشر عنهم ***فيخبرهم انبائنا كل خابر

بصفين اذ قمنا كانا سحابة ***سحاب ولی صوبه متبادر

فاقسم لولافيت عمرو بن وائل ***بصفين القاني بعهدی غادر

فولوا سراعا مو جفين كانهم ***تمام تلاقی خلفهن زواجر

و فرابن حرب عفر الله وجهه ***واراده خزيا ان ربي قادر

معاوی لولا أن فقد ناك فيهم ***لغودرت مطروحابهامع معاشر

معاشر قوم ضلل الله سعيهم ***وأخزاهم ربی كخزى السواحر

و از قبیله بنی کلب مرة بن جنادة العليمي بن بنی علیم این شهر انشاد كرد :

ص: 239

الأسئلت بناغداة تبعثرت ***بكر العراق بكل عضب مفضل

برز والينا بالرماح تهزما ***بين الخنادق مثل هز الصيفل

والخيل تصبر في الحديد كانها ***اسد اصابتها بليل شمئل

هیچکس از علم من پیشی نجوید اینوقت از صفوف اهل شام بپرسید گروهی را نمودند که ذو الكلاع واصحاب اویند و جماعتي را گفتند از مردم مدینه و قریشند گفت مرا با ایشان مقالتي و مقاتلتی نیست پس قبه بيضا وجایگاه معويه را باز جست و عمرو عاص و دو پسرش که در کنار معويه بودند باز دانست گفت مرا جز با ایشان کاری نیست و علم را باهتزاز آورد مردی گفت عجلت مکن و کار بر بصیرت میفرمای گفت نبینی ملامت از حد ببردند و این شعر بگفت :

قد اكثروا لومي وما اقلا ***اني شريت النفس لن اعتلا

اعور يبغي اهله محلا ***لابد ان يغل او يغلا

قد عالج الحيرة حتى ملا ***اشتهم بذي الكعوب شلا

مع ابن عم احمد المعلا ***بما فيه الرسول بالهدى استهلا

اول من صدقه و صلی ***فجاهد الكفار حتي ابلا

عمار یاسر با سرنیزه خویش بر پشت هاشم نهاد و او را تنبیهی داد و گفت : اقدم یا اعور لا خير في اعور جنبش کن و ساخته جنگ شو ای اعور ومیدانم در اعور خبری نیست با اینکه هاشم دست پرورد برد وصنيع حرب و ضرب بود حشمت عماررا نگاه میداشت لختی خاموش بود و همچنان عمار او را بر میانگیخت و تحریض میداد چون هاشم عزیمت درست کرد و علم را بر گرفت و روان شد دوان دوان همی رفت دویدنی نرم نرم از این روی او را مرقال گفتند و از آنسوی لوای اهل شام را ابوالاعور السلمی داشت که در شمار شجعان روزگار بود لاجرم نيران حرب زبانه زدن گرفت جنگ چنگ بگشود واجل ناب بنمود دیگر باره لشگرها در هم افتادند و سیف و سنان درهم نهادند دلها کنانه خدنگ شد و تنها غلاف برنگ گشت پنج صف از پس یکدیگر در پیش را سه صف از این جمله را با تیغ در گذرانیدند و در گذشتند و هيچيك از لشگر عراق و سیاه شام روی از جنگ بر نتافتند و از بذل جان مضايقت فرمودند ابوالاعور

ص: 241

این شعر قرائت کرد :

اذا ما فررنا كان اسوي فرارنا ***صدود خدود و ازور ارالمناكب

صدود الخدود و القني متشاجر ***ولا يبرح الا قدام عند التضارب

از سپاه شام قبیله از دو بجیله شدت کردند و در کوشش و یورش مبادرت نمودند چندانکه قبيلة همدان را از جای بکندند و ایشان بازپش شدند تا از تلی که از پس پشت داشتند صعود دادند جماعت از دو بجیله همچنان بر جنگ و جوش در افزودند و از قفای هزیمتیان بر تل عروج کردند و قبیله همدان را قهرا قسرا سراشیب نمودند اینوفت قبیله همدان روی برتافت و مانند گرك درنده در ازد و بجيله د. افتادند و شمشیر از پس شمشیر زدند و نیزه از پس نیزه بکار بردند در این حمله سه هزار کس از مردم از دو بجیله بخاك افتاد و همدان چون شیر می خروشیدند و میکوشیدند اینوقت جماعت عك دفع همدان را بر ذهت نهادند و این شعر بدین گفته اند .

همدان همدان و عك عك *** استعلم اليوم من الادك

مردم عك محفوف در زره و جوشن بودند لکن ایشان را رایت نبود از بهر جنگی دست در دست دادند و گفتند بخوابید در رزه نگاه چنانکه شتر آن ميخوابند و از سنگ پناه جوئید و نام فرار بر عنقا بندید .

اینوقت معويه عبيدالله بن عمر را با چهار هزار و سیصد مردزره پوش مامور ساخت تامغافصة از قفای امير المؤمنين بيرون شوند و اگر توانند آسیبی برسانند على علیه السلام چون این بدانست حکم داد تا قبیله بنی تمیم بمدافعت ایشان بیرو نشدند و جنگ در پیوستند از نيمه روزتا گاهیکه آفتاب سر در مغرب کشيد دليران رزم زن دم در بستند و دست بگشایند زمين ازاراقت دماء متلاطم کشت وهوا از ازهاق أرواح متراکم شد فضای معر، که از سیلان خون مرغزار طبرخون آمد و هوای دارو بردار غلوای کرد سحاب قیرگون انگیخت هیچکس در مواقيت صلوات ادای فرایض راجز بتكبيری نتوانست گذاشت در میان این دو لشگر کینه جوی تاریکی ليل ميانجي نگشت همچنان میزدند

ص: 242

میکشتند اینوقت میسره لشگر عراق سپاه شام را بشکستند و مبلغی باز پس بردند اینهنگام مردی از سرهنگان عکل که کرب نام داشت باتفاق اصحاب خود باعبيدالله پیوسته شد دیگر باره جنگ سخت گشت دل قوی کردند و سپاه عراق را باز جای آوردند و در آن تاریکی شب در هم افتادند و مختلط شدند از یکدیگرهمی کشتند و از جای شدند و ندانستند چنانکه هر فوجی بعد از دارو کوب هر جا علمی منصوب مینگریست از آن خویش میپنداشت و هم در آنجا پره میزد این ببود تا کاشف ظلمت لوای نور بر افراشت وشمشیر سپیده دم جلباب سياء ملحم را چاك زدومردم شام نگریستند که لوای ایشان درجائی مر کوز است و در گردلوا افزون از هزار کس نیست آن علم بر گرفتندو بجای دیگر نقل کردند و نصب نمودند و در گردش پره زدند و ازينسوی مردم عراق نگریستند که در گرد علم ایشان جز قبیله ربیعه کس نیست و على علیه السلام در میان ایشانست اميرالمؤمنين علیه السلام نگران شد که اینمردم که در حضرت او حاضرند غير آنانند که دوش بودند فرمود کیستند گفتند ربیعه چه آنحضرت دوش درمان میسره وقلب جای داشت و جزرومد جنگی اورابدينجا انداخته بود حکم داد تا مؤذن اذان فجر گفت پس فرمود:

مرحبا بالقائلين عدلا ***و بالصلوة مرحبا و اهلا

پس نماز باجماعت بگذاشت و فرمود سوگند باخدای مانند شب دوشین شبی ندیدم و از آنجا بقلب لشگر آمد وسعيد بن قيس را بر مر کز خویش یافت و همچنان رایت جنك بامر قال بودو مبارز طلب مینمود عمرو بن العاص جلادتي کرد و بروی بیرون آمد و هر دو با نیزه نبرد آغاز کردند و ساعتی باهم بگشتند هاشم مرقال که قاید ابطال بود فرصتی بدست کرده بزخم نیزه عمرو را جراحتي آورد عمر ورا نیروی درنگ رفت وعنان تکاور را معطوف داشت و تا نزد معويه عنان زنان برفت و مینالید و خون از جراحتش بر میدهید.

از پس او عبدالرحمن بن خالد که جنگ شیر را افسانه میشمرد چون دیو دیوانه میدان آمد و بانگ بر داشت که مبارز کیست اشتر پرخاشجو که جنگ

ص: 243

را تشنه تر از كودك بشیر مادر بود اسب بزد و مانند صاعقه آتشبار بر وی در آمد و شمشیری رخشنده تر از شهاب برخوداوزد چنانکه خود بشکست ولختی شمشیر بر سر عبدالرحمن شات عبدالرحمن نيز قرن اشتر نبود ناچار بسوی معوية باز شتافت و گفت یا معويه در طلب خون عثمان خون ما بجمله بریخت نمیدانم چه اندیشیده وچه میخواهی مگر عزیمت درست کردی که از ما یکتن زنده بجای نماند معويه گفت ای عبدالرحمن تو در طلب خون خليفه مظلوم جهاد میکنی مردان در طریق جهاد از بذل جان رنجه نمی شوند از اینگونه خراش که ترا رسیده کودکانرا اندر لعب و بازی افزون رسد و ملول نشوند سخت زود سیر آمدی از مانند تو دلیری و پهلوانی پسنده نیست صبر و سکون پیشه کن پای بر جای و ثابت رای باش عبد الرحمن گفت ایمعویه خوش بر نشسته و ما را بر دهان تنين بسته ما نیزه همی خوریم و تو نظاره کنی ما بردم شمشیر رویم و تو بشناعت و تشویر سخن گوئی هان ایمعویه تا چند خز و بز پوشی و بردیا و حریر تکیه زنی جوشن آهن بپوش برزین توسن نشین و با کفو خویش در آویز بکش یا کشته شو معویه بر روی او خندید و گفت عنان باز کش چنان کنم که تو خواهی و فرمان کرد تا سلاح جنگی او را حاضر کردند درع در پوشید و مغفر بر نهاد و شمشیر حمایل کرد و سپر از پس پشت انداخت و نیزه بگرفت و بر نشست و بدانجانب که امیر المومنین على علیه السلام جای داشت روی نهاد و ندا در داد که مبارز کیست و از کلماتش چنان معلوم داشت که از قبیله همدان هم آورد خواهد لا جرم سعید بن قیس همدانی بی توانی اسب بر انگیخت و تا آنجا که همال با همال نزديك شود باره براند و ساخته جنگی گشت و چون بدانست که او معویه است بیدرنگ جنبش کرد و با نیزه که سنایش گزاینده تر از زبان مار بود بر او حمله افکند چون چشم معويه بر آن رمح اژدها کردار افتاد عظيم بترسید و عنان باره بگردانید و بشتاب ابر و باد گریخت و بسرا پرده خود در رفت و از خوف و خشم خاموش ایستاد و با هیچکس سخن نگفت

اینوقت اشتر نخعی که روز جنگ رباینده تر از عقاب ژیان و گزاینده تر از

ص: 244

افعی پیچان و محفوف در آهن و پولاد بود بر اسبی کوه پیکر و پولاد سم نشسته بميدان آمد و آواز برداشت که مبارز کیست از لشکر معويه عبيدالله بن عمر بن الخطاب در برابر او آمد و این شعر قرائت کرد:

انعی ابن عفان و ارجو ربي ***ذاك الذي يخرجني من ذنبی

ذاك الذي يكشف عنی کربی ***ان ابن عفان عظيم الخطب

یابی له حبي بكل قلبي ***الاطعانی دونه و ضربی

حسبي الذي انويه حسبي حسبی

اشتر نخعی بدین اشعار تذکره فرمود :

في كل يوم هامتی مفترة ***بالضرب ابغي منية موخرة

و الدرع خير من برود حبرة ***يارب جنبنى سبيل الكفرة

واجعل وفاتی با کف الفجرة ***لاتعدل الدنيا جميعا و برة

ولا يعوضا في ثواب البررة

عبیدالله بن عمر بشناخت که او مالك اشتر است بهراسید و لختی خاموش ایستاد آنگاه گفت ايمالك اگر من بدانستمی که این توئی که بميدان آمدی هر گز بیرون نمیتاختم و نبرد نمیساختم هم اکنون اگر اجازت فرمائی بازنشوم و بصف خویش پیوندم اشتر گفت هیچ نیندیشی که نام بلند شده را پست کنی و دامان مناعت خود را آلوده تنگ و شناعت فرمائی و مردمان در روزگاران همی گویند عبيدالله پسر عمر بن الخطاب از میدان هم آورد بگریخت و از همالی که او را بجنگ خویش دعوت کرده بود اجازت مراجعت گرفت عبیدالله گفت اینهمه آسان بر من باشد بگذار تا مردمان هرچه میخواهند بگویند سخن مردم مرا چه زیان دارد مرا جان میباید اگر مردمان گویند فر جزاه الله بهتر از آنست که گویند قتل رحمه الله اشتر گفته ترا نادیده انگاشتم باز شو لکن ازین پس تاکس را نمك نشناسی و رزم اورا اندازه بر نگیری بجنگی او بیرون مشو .

ص: 245

عبیدالله باز شد و با صف خویش آمد و گفت خداوندا امروز مرا از چنگ این شیر شرزه و شر این اژدهای کرزه نجات داد معويه گفت ای پسر بس نیست که بترسیدی و از پیش خصم بگریختی اکنون لشكر را از هول و هیبت بر می آشوبی این جین وبد دلی که در تو افتاده نیز در قلوب ابطال می افکنی آخر چه شد اشتر نخعی مردی بود و تو مردی بودی اینهمه خوف و خشیت واجب نبود عبیدالله کفت ایمعویه ترا نمیزیید که زبان ملامت و نکوهش دراز کنی اشتر مردیست و تو نیز مردی که موجب انگیزش این خونریزشی چراخویشتن بجنگی او بیرون نشوی معویه گفت مرا با کی از ناورد مالك نيست چون تو ازین سو آمدی و پشت با جنگ دادی او نیز در میان درنگ نکرد بی توانی بصف خویش شدمگر ندیدی من بجنگ سعید بن قيس بيرون شدم و او خود را در کار زار فزون از اشتر بشمار گیرد عبیدالله گفت دیدم بميدان او بشتافتی اما بگوی تا چه کردی چون او را بدیدی مانند روباهی که از پیش شیر ژیان گریزد بگریختی و رنگ از روی بياختي و باز تاختی کاش زمانی در نگ کردی و ساعتی با خطی و خدنگ جنگ ساختي لكن رای آن بود که تو ندی گر زمانی بایستادی زنده باز نیامدي معويه گفت سوگند با خدای بروی بتازم و جنگ آغازم و روی واپس نکنم هنوز این سخن در دهان داشت که صیحه امير المؤمنين علیه السلام که از غرش ابر و نخیر ببروزئیر شیر و نعره پلنگ دلشکن تر بود در رسید که ای پسر هند تا چند جان مردم را بها وخون بندگان خدایرا بهدر خواهی داشت و خوددر پس پشت سپاهیان خواهی گریخت چون مردان مرد بیرون آی تا با هم بگردیم ویگدیگر را با تیغ و تیر آزمون کنیم و هرکرا خدای خواهد نصرت بدهد و این دیگر مردم ازین عنا و عذاب برهد آن بانگ در گوشش معويه اثر صور نخستين نمود چشمها گشاده گشت و سیاهی مردم دیده اتساع یافت و لبها متقلص گشت و روی زرد شد و خاموش ایستاد عبیدالله گفت هان ایمعويه چگونه اینك. پسر عم توعلى ابوطالب ترابمبارزت میخواند کفو کریمی است خود را دهن زده مرد وزن مکن بیرون تاز ورزم آغاز اگر درجنگی

ص: 246

کشته شوی بهتر از آنست که با ننگ زنده بمانی مویه اگر چند چون آتش برمی آشفت اما هیچ نمیگفت از آنسوی امیر المومنین چون چند کرت بدینگونه معويه را بمبارزت خویش دعوت فرمود و او اجابت ننمود مانند شیر غضبان عنان تکاور را بجانب میمنه سپاه شام فرو گذاشت و باسیف و سنان تنی چند بکشت لشكر از پیش روی او پشت دادند و بر روی هم همی رفتند از آنجا عطف عنان کرده بر ميسره تاخت و هم تنی چند بخاك انداخت پس باز شد و بصف خویش آمد عبیدالله گفت هان ایمعويه هرگز گمان نداشتم که تو چندین بد دل و جبان باشی تو چگونه اینکار بپای خواهی آورد نه تو آن بودی که همی گفتی از جنگ علی ابوطالب روی بر نگردانم و آرزوی جنگی او کنم چه افتادت که چون بانگی او شنیدی رنگ از رویت بپرید و اندامت چون بید بلرزید ازین سخنان، شناعت آمیز خشم معاویه تیز شد روی با عمرو عاص کرد و گفت ای عمرو میشنوی که عبیدالله در روی من چه میگوید و بچند گونه دلیری و جسارت مرا نکوهش و سرزنش میکند و آزرم مرا نگاه نمیدارد عمرو گفت چه میتوان کرد چون سخن از در صدق میکند پسنده میتوان داشت که علی ابوطالب بنام و نشان ترا بجنگی خویش طلب کند و تو از جنگ او بپرهیزی و از پس پشت سپاه در گریزی معويه گفت أي عمرو تو نیز از در طعن ودق سخن میکنی مگر طمع در خلافت افکندی عمرو گفت سوگند با خدای طمع در خلافت نیستم اگر چه اهل آن هستم و ازشان منست که در طلب خلافت باشم لكن تا قیامت این غار از ساحت تو سترده نشود که پسر عم تو على ابوطالب توسن بميدان راند و بنام ترا بخواند و تو پاسخ باز ندهی و بیرون نشوی چون سخن بدینجا رسید کار بر معويه تنگ شد روی سخن بگردانید و بر روی عمرو بخندید .

مردی طليق اللسان بود با خدمت اميرالمومنين على علیه السلام آمد و عرض کرد که ما با ذوالکلاع حميری از يك نژاد و گوهریم اگر اجازت رود او را دیدار کنم و او را سخنی از در شفقت و نصیحت گویم تواند بود که رشد خویش باز جوید و بدینحضرت شتابد چون او را در میان اهل شام مکانت و منزلتی است از معويه اش باز کردن بیرون فایدتی نیست اميرالمومنين فرمود اینکار گذشته تر از آنست که ذوالکلاع و امثال او از احبال و اشباك این فتنه بتوانند رست با اینهمه چون تو خواهی با او سخن میکن اما کلمات خویش را بكنب و گزافه آراسته مکن و نیز از سخنان ناهموار و دل آزار بپرهیزن پس ابو نوح كس بذوالکلاع فرستاد که مرا با تو سخني است لختی پیشتر آی تا یکدیگر را دیدار کنیم و آنچه گفتنی است بگوئیم و الكلاع بنز دمعويه آمد و گفت ابونوح مرا طلب کرده تا چه فرمائی گفت از دیدار ابو نوح و امثال او تراخبری بدست نشود سوگند بیگانگی خداوند که تو بر طریق هدایت میروی و او رهسپار غوایت است ذوالکلاع گفت من نیز بر آنم که امیر فرمایدلكن اصغای سخن او و کشف اندیشه او موجب زیانی نخواهد بود مویه گفت برو ببین تا چه گوید و این سخن در میان هر دو سپاه در افواه افتاد که در میان ابو نوح و ذوالکلاع کار بمناظره و احتجاج میرود و بعید نیست که این مخاصمت بمسالمت انجامد و این مناطحت بمصالحت پیوندد .

بالجمله ابو نوح اسب بر جهاند و در میان هر دو صف عنان باز داشت و از آنسوی ذوالکلاع بیامد و در برابر او ایستاده شد ابو نوح گفت ای ذوالکلاع قربت و قرابت من با تو واجب میکند چند که توانم ترا از دواهي تباهی وهلاك برهانم در خویشاوندی وصله رحسم هر ساعت مرا انگيزش میکنند که ترا بدین خطا و خطر نگذارم دانسته باش که مویه بر طریق ضلالت و غوایت میرود و بهیچ روی او را از این امر که طلب میکنید حقی و بهره نیست نخست آنکه وجهه همت او نشست بر نمرقد خلافت است و او را که طليق بن

ص: 248

طليق است تقدیم در خلافت خلاف شریعت است ، و دیگر آنکه خون عثمان را دست آویز وصول آرزو و آرمان ساخته با اینکه فرزندان عثمان حاصرند او را چه افتاده که خود را بمیان انداخته و هر ساعت تشبيب فتنه ساخنه ، سه دیگر آنکه گوید امیر المومنین علی عثمانرا کشته و حال آنکه علی علیه السلام را در قتل عثمان هیچگونه آلایشی متصور نیست و شما در این امور سه گانه ریش گاو شدید و روباه بازی او را داشتید وخواب خرگوش خوردید و این معنی از آفتاب روشن تر است که شما در قتل عثمان غایب بودید وما حاضر بودیم عثمان از راه حق روی بر کاشت وقانون خویش بر خلاف شریعت مصطفی گذاشت مردم از وی بگشتند و حقاكان او باطلا اورا بکشتند خداوند در آن سرای برحسب کردار ایشان کیفر کند و اگر نه پاداش دهد شما را چه افتاد که از علی مرتضی خون عثمان همی جوئيد و بر اسعاف آرزوی معویه پوئید همانا معويه را آرزوی قتل عثمان از دیگر مردم افزون بود و امروز خونخواهی او را دست آویز ایالت و امارت خویش ساخته و شما را در ضلالت و غوایت انداخته و بعید نیست که شما را نیز دانسته و فهمیده دین خویش را بدنيا بمروختید و خویشتن را در هوای او در مطموره دوزخ بسوختید هان ای ذوالکلاع از خدای بترس و بر خویشتن رحم کن و در دوستی عبدی به کار با خداوند کرد گار خصومت مياغال همانا شنیدنی و دانستی که مهاجر و انصار بتمام رغبت با علی مرتضی بیعت کردند و بامامت او رضا دادند و او بر سنت مصطفی همیرود و کار بر قانون شریعت می کند و امت را از تعيين امامي و خليفتی گریز نیست و بيرون على مرتضی که پسر عم رسول خدا و شوهر فاطمه زهرا است کس نشناسیم و سزاوارتر از او کس ندانیم اگر ترا در این امر شکی و شبهتی است هر کرا از قریش داناتر وعالم تردانی حاضر کن تا پهلوی باطل را چاک زندرحق را از آلایش ریب پاک کند من اکنون حق قربت وقرابت بگذاشتم و دادموعظت ونصیحت بدادم تو خواهی از من بپذیر وخواهی از پس و پشت انداز و السلام.

ص: 249

ذوالکلاع گفت ياأبانوح آنچه گفتی شنیدم و مقصود تو بدانستم مراعمروعاص از رسول خدای در حق عمار یا سرحدیثی کرده است بگوی تا بدانم عمار یا سردرجیش شماست یا در مدینه جای دارد چه عمرو بن العاص روایت میکند که عمر بن الخطاب در خلافت خویش از رسول خدای مرا خبرداد که لشگر عراق و شام روی درروی شوندرامام هدی وخلیفه بحق درمیان، یکی این دو سپاه باشد و عمار یاسر ملازم رکاب او خواهد بود ابونوح گفت اینكعماریا سر در میان ماست سوگند با خدای که عمار درجنگی شما از ما بجد تووشدیدتر است و حال اینکه دوست دارم که شما یکتن باشید و من شما را بکشم و ابتدا باتو کنم با اینکه پسر عم من باشی ذوالکلاع گفت وای بر تو این چه آرزوست با خویشاوندی و فرابت که مرا با تست چگونه قطع رحم خواهی کرد ابونوح گفت اسلام ارحام قريبه را قطع کرد و بیگانگان را که اسلام گرفتند پیوسته نمود و اکنون شما با کافران و بزرگان احزاب همدست وهمداستانید ذوالکلاع گفت یا ابا نوح هیچ توانی که خویشتن رابجار من بسپاری و در پناه من تا بصف شام آئی وعمر وعاصر ادیدن کنی و او را از حال عمار آگهی دهی باشد که اینخصومت از جانبين مرتفع گردد و اصلاح ذات بين بنام تومشتهر شود ابو نوح گفت تومردی دست پرورد نیرنگ وحيلتي وقوم توصنيع غدر وخديعت اند و من آنکسم که مرگ بر من گوارتر از آنست که بر معويه در آیم و طریقت او گیرم ، ذوالکلاع گفت من تورا در پناه خویش گرفتم و سلامت ترابردمت خویش نهادم که کس ترا آسیب نزند و بزبان رنجه نکند و به بیعت کس نخواندالا آنکه غمرو عاص راذیداد کنی وخبر عمار بازدهی باشد که این فتنه انگیخته را بنشانی و خون مسلمانان ناریخته بمانی ابو نوح گفت ای خداوند کردگار تو نگرانی که ذوالکلاع با من چه پیمان نهاد و تودانائی که اندیشه من چیست و نهفته خاطر من بر چه سانست تومرا نصرت فرما وزیان دشمن را از من بازدار این بگفت و بانو الکلاع روان شد تا بنزويك عمرو بن العاص رسید و او در نزد معويه جای داشت و لشگردر گرد او انجمن بودند وعبيد الله بن عمر بن الخطاب ایشانرا بجنك اميرالمومنين على تحريص میکرد ذوالکلاع بنزد عمروعاص آمد وگفت هیچ خواهی مردیر ادیدار

ص: 250

کنی که تراناصحی شفیق وواعظی لهیب باشد و از عمار یا سرترا خبر دهد و بدروغ سخن نگوید عمرو عاص گفت چرا نخواهم بگوی تا آن کیست و کدام است ذو الكلاع گفت اینك پسرعم من ابو نوح از لشگر عراق و مردم کوفه است عمروعاص روی بابو نوح کرد و بطنز و طعن گفت در توسیمای ابو تراب همی بینم ابونوح گفت در من سیمای مصطفی واصحاب اوستو در تو سیمای ابوجهل وفرعونست ابو اعور السلمي حاضر بود چون این سخن بشنید شمشیر بکشید و گفت این لئيم دروغزن که سیمای ابوتراب دارد در روی مازبان بشتم میگشاید ومارابر می شمارد هم اکنون سر او را بر گیرم ذوالکلاع گفت سوگند با خدای اگر دست توزی او فراز شود بینی ترا باتیغ بزنم چه پسر عم من و در جار من است و من اورا بنزد شما آورده ام تا شما را از عمار یا سر آگهی دهد و این کین و کیدرا از میان مسلمانان مرتفع سازد عمرو بن العاص گفت ای ابونوح از تو سختی خواهم پرسیدی بشرط که بكذب پاسخ ندهی مرا آگهی ده که عماریا سردر میان شما جای دارد ابو نوح گفت هرگز ترا آگهی ندهم الا آنکه مکشوف داری که عمارراچکنی، و پرسش حال او از چه در کنی و حال آنکه بسیار کس از اصحاب رسول خدا وغازیان بار در جیش ماحاضرندوقتال باشمارا واجب شمارند عمروعاص گفت همانا از رسول خدای شنیدم که عماررافئه باغیه شهید کنند و او هرگز از حق جدا نشود و هرگز اجزای اوبهره آتش نگردد ابو نوح گفت لااله الا الله والله اكبر سوگند با خدای که عمار در قتال شما ازما درحدت و شدت افزونست عمروعاص گفت خدایرا برتو گواه میگیرم عمار را در رزم ماعزمی استوار است ابونوح گفت والله الذي لا اله الاهو که عمار در یوم جمل ازين روز مارا آگهی داد و دوش مارا همی گفت که ما بر حقيم و معویه بر باطل و کشتگان ما در بهشتندو مقتولين بسپاه شام در دوزخ ، عمرو بن العاص گفت ای ابو نوح هیچ توانی که مارا با عمار در یکمجلس. انجمن سازی گفت توانم پس عمرو عاص و فرزندانشوعبدالله و محمد ودیگر عتبة بن ابی سفیان و ذوالکلاع و ابو الاعور السلمي وحوشب و دیگر ولیدبن ابی معیط برنشستند و باتفاق ابونوح از صف شام بیرون شدند و در میان دو صف بایستادند و شرحبيل بن ذوالکلاع باتفاق ابو نوح تا بنزديك عمار یاسر آمدند و اینوقت عمار یاسر

ص: 251

با فرزندان بديل وهاشم مرقال واشتر نخمی وجابر بن مثني وخالد بن المعمر وعبدالله بن جحل و عبدالله بن عباس بر فراشي نشسته انجمنی داشتند پس ابونوح آغاز سخن کرد و گفت ذوالکلاع را با من حق رحم و نسبت خویشاوندیست و از من پرسش کرد که آیا عمار یا سردر میان شما جای دارد گفتم ازین چه خواهی گفت عمرو عاص از عمر بن الخطاب حدیث میکند که رسول خدای فرمود که سپاه عراق و لشگرشام مقاتلت آغازند وعماریا سربا اهل حق باشد وفئه باغيه اور اشهید سازند گفتم عمار باماست ودر قتال شما شدت اوازما افزونست و حال آنکه دوست دارم شما يك انجمن باشيد ومن شما را با تیغ در گذرانم و ابتدا از تو کنم که ذو الكلاعي عمار از کلمات او بخندید و گفت دوست داری که بر این آرزو فيروز گردی ابونوح گفت چنین است اکنون بیاید عمروعاس رادیدار کرد و سخن او را اصفا نمود .

پس عمار یاسر باتفاق اشتر نخمی وعمرو بن الحمق و بیست و هشت تن از غازیان بدر بر نشست و از قبيله عبدالقيس عوف بن بشر که سواری نامبردار بود نیز ملازمت ایشان اختيار کرد بالجمله بیامدند و در برابر صف معويه بایستادند پس عوف بن بشر لختی با سپاه معويه نزديك شدوبانگ بر داشت که عمروعاص در کجاست پاسخ دادند که حاضر است و عمرورا آگهی بردند که عماریا سرترا میطلبد عمرو گفت بگوئید تا بنزديك ما آیند عوف روی باعمرو کرد و گفت با آن مکروخدیعت که تراست عمار چگونه ایمن میشود و بی سپاهی که دفع شر توانند کرد بنزديك ترمی آید عمرو گفته تو کیسی واین منزلت ومكانت مرا نگاه نمیداری و چندین گستاخ با من سخن میکنی عوف گفت بصیرت من در توواصحاب تو مراد لیر ساخته و خداوند رابرتوریاران توفيروزمند فرموده و شجاعت بافصاحت عطا نمود. هم فوت جنگ دارم وهم قوت فرهنك عمرو گفت چه نامداری و از کدام قبیله گفت مراعوف بن بشر گویندونژاد از قبیله عبدالقيس دارم عمرو گفت هیچ میخواهی سواری پیش روی تو بیرون فرستم تا با تو نبرد آغازد و مرد از مرد پدید آرد و این کبر و گزافه ترا ببادبر دهد عوف گفت چرا نخواهم لكن مرا خوشتر می آید که خود بیرون شوی وجنگ مردانرا آزمون کنی عمرو گفت امروز فيصل امر رابحدت زبان باز میدهم نه بسورت سنان وروی با مردم خویش کرد و گفت کیست که

ص: 252

باعوف از در مناظره بیرون شود با او حجت تمام کند ابو الاعور السلمی گفت آن منم و بی هیچ اندیشه در برابر عوف ایستاده شد عوف در روی او نظری افکند و گفت چند که در روی تو نظاره میکنم صفت دوزخیان مینگرم بی گمان مقیم دركات جحیم خواهی بودابوالاعور گفت مردي گزافه گوی و چیر سخن باشی و کمترزیان این زبان که تراست مطموره جهنم است عوف گفت سوگند با خدای که این زبان کلید جنان است زیرا که هرگز بکذب سخن ترانم و جز حق نگویم واهل ضلالت وغوایت را بطریق رشد وهدایت دعوت کنم و با اهل عصیان و جهل جهاد کنم و از بذل جان ومال نیندیشم اما تو آنکس باشی که نقمت خدای و جهانرا بر نعمت جاوید جنان فضیلت نهاده و در طلب دنیای دون دنبال مشر کی زبونرا

گرفته و از غایت نادانی وحرص و نهایت جهل وشرك کورو کر گشته کسی بیاید که در میان ماحكم شود و کلمات ناسره ترابشنود و نهاد بنهره تر ابازداند و ترابیا گاهاند که بدتر کسی از مانیکوتر از بهترین شما باشد و با مصفی آشناتر بود ابوالاعور گفت وقت تنگتر از آنست که تو چندین داستان زنی این روز بیگاه میشود و سخنها ناگفته میماند برو وعمار واصحاب او را بخوان تا حاضر شوند و من نیز عمرو عاص و یاران او را بیاورم تا از آن پیش که آفتاب سردر مغرب کشد ایشان یکدیگر را دیدار کنند وسخنها بگویند و بشنوند باشد که این فتنه برخاسته را بنشانند و این آتش افروخته را بزلال پند و موعظت آبی برافشانند پس عوف باز شد و عماررا با اصحاب جنبش داد و از آنسوی عمرو بن العاص با مردم خود بیامد و چنان باهم نزديك شدند که گردنهای اسب از یکدیگر در گذشت آنگاه از اسب پیاده شدند و بر گردهم بنشستند عمرو عاص ابتدا بسخن کرد و گفت لااله الاالله و محمد رسول الله عمار گفت ای عمرو لب بر بند از این سخن که این سخن مبارك درخور زبان تو نیست زیرا که تو با این کلمات ایمان نداری و از مسلمانی نشانی ندانی تو از آنمردمی که بر روی مصطفی شمشیر کشیدی و چون مصطفی ازینجهان تحویل داد امت أورا بفریفتی و در ضلالت وغوایت افکندی بگذار تا این کلمات مبار کرا من بگویم که در خور منست

ص: 253

عمروعاص در غضب شد و گفت ای عمارتو آن کس نیستی که با من بدینگونه سخن کنی و مسلمانانرا بشناعت وملامت بیازاری و حال آنکه من از پیدا و پنهان تو آگاهم ومعایب ومثالب ترانيك ميدانم عجب تر آنکه با اینکه علم مرا در احوال خویش میدانی در روی من چنین گستاخ سخن میگوئی و هیچ نمیپرهیزی ، عمار گفت ای عمر وهوش بازار و ناسنجیده سخن متراش تو از من چه توانی گفت و با کدام عیب آلوده توانی داشت آری توانی گفت مشرك بودی خداوند ترا موحد فرمود پست بودی عالی داشت ذلیل بودی عزیز نمود و اینجمله راست گفته باشی اما نتوانی گفت یکچشم زد از طریق بندگی بگشتم ودرخداوند خویش عاصی شدم و در بندگی و اطاعت مسامحت ورزیدم اکنون اگر خواهی با تو برطریق مناظره سخن کنم و حجت بپای برم تر آنرسد که ابتدا بسخن کنی آنجا که من سخنگوی باشم و اینك کلمه خواهم گفت در امری که شما دست آویزفتنه ساخته اید اگر داد بدهید از برای شما مجال جواب نماند .هماناقصه عثمان وسبب قتل اور اشنیده باشید جماعتی جانب اورا فرو گذاشتند نه اورا اعانت کردند نه اهانت نمودند و گروهی مردم را بکشتن او تحریض کردند در هر حال او را یاور ومعینی نماند ازینروی در مدت چهل روز که اورا حصار دادند چنانکه بنماز آدینه دست نیافت و سخنان پریشید، و کلمات مختلفه در حق او گفتند و کردند آنچه کردند از پس اوچون مهاجر و انصار برگرد علی مرتضی گرد آمدند و بیعت ومتابعت اور اگردن نهادند طلحه و زبیر پیمان بگسستند و بیعت بشکستند و عایشه که در قتل عثمان مردمانرا چندین تحريض همیکرد و در مخاصمت او ازهر کش پیشدستی همید اشت بعد از قتل او چون کار بر مراد وی نرفت وخلافت بر طلحه فرود نیامد سر از فرمان خدا ورسول برتافت و خون عثمانرا از علی مرتضی همی جست اين جمله را شنیده باشی اکنون معاویه خون عثمانرا از امير المؤمنين میجوید و حال آنکه معويه عثمانرا مقتول همی خواست و چندانکه از وی یاری طلبید اوراداد نداد ، و نیز دانسته اید که امير المؤمنین عثمانرا نکشت و نیز فرمود اکنون پگوی که معويه را درین سخن که میگوید حقی است و در

ص: 254

خوراست و اینکه خون عثمانرا از على طلب میکند بحق باشد و علی عثمانرا کشته است و ماصورت کردیم که علی کشته است آیا معويه رامیرسد که خونخواهی کند با اینکه پسران عثمان حاضرند و معويه با اینکه طليق بن طليق است اهليت خلافت دارد و این دعوی بحق میکند عمروعاص گفت ای ابو اليقظان آنچه از طلحه و زبیر وعایشه گفتی سخن بصدق کردی واینجمله من از مردم راستگوی شنیده باشم اما این رنج که معاویه در طلب خون عثمان بر خویشتن نهاده بیهوده نتوان شمرد چه معويه و عثمان از يك نژادند و نسب با بنی امیه رسانند و بر زیادت عثمانرا در حق معويه مهر و حفاوت فراوان بود وشفقتهای گوناگون فرمود که هر وقت معويه آنمهربانی را فریاد می دهد این آتش افروخته را از نود امن میزند على الجمله مادر اینجا حاضر نشدیم مجلس نساختيم که نژاد ونسب عثمان و معويه رادرست کنیم بلکه از بهر آنست که این فتنه بر خاسته را بدست تدبير از پای بنشانیم و این شمشیرهای کشیده را در حبس نیام افکنیم و این اسبهای مضمار ديده لاغر میانرا بدست جمام باز دهیم و خون اینجوانان نو خاسته را درين داهيه انگیخته تاريخته بمانیم آخرای ابو اليقظان تو از همه عالیتر و فاضلتری و در میان این جماعت مکانت و منزلتی دیگر داری بعید نیست که نصیحت ترا از پس گوش نیفکنندو موعظت ترا بسمع قبول تلافی فرمایند لختی درین داهيه تاريك نيك نظاره میکن آخر ای ابواليقظان ما يك خدای پرستیم و بايك قبيله نماز گذاریم و در ادای صوم و صلوة و خمس و زکوة بر يك شریعت میرویم و همگان در قرائت قرآن و امر به معروف و نهی از منکر همدست و همداستانیم اینمخاصمت و مناجزت از کجا پیدا شد و ما را چه باید که بر روی یکدیگر شمشیر کشیم و از یکدیگر بکشیم تو ایعمار میان بر بند و این عقده را بگشای ، عمار یاسر گفت ای پسر عاص تاچند بوالعجبی کنی و نعمل باژگونه زنی این مکر و نفاق را فروگذار و چندین بدروغ زنخ مزن با من همي گوئي ما يك خدای را پرستیم و با يك قبله نماز گذاریم ترا با خداوند چه آشنائیست و با نماز گذاران چه کار است قبله و قرآن خاص از برای

ص: 255

ما بند گانست که بی ریب و ریا طریق عبادت سپریم و بر قانون شریعت برویم تو در هوای جاه و مال چندان مست و مدهوش گشته که خوب را از زشت و دوزخرا از بهشت باز ندانی رسولخدای صلی الله علیه و آله مرا خبر داد که با جماعت ناکثین که پیمان بشکنند و نقض عهد کنند رزم خواهی داد من بفرمان رسول خدای با ایشان رزم دادم و جهاد کردم ، و دیگر فرمود با قاسطين و ظلم کیشان قتال خواهی کرد اینك شمائید و از شما تیغ بر نخواهم داشت و هم از مارقين ما را خبر داده است که از دین بیرون جهند چنانکه تیر از کمان بجهد نمیدانم آنگروه را نیز دیدار کنم یا نکنم هان ای پسر عاص مگر نشنیدی که مصطفی در حق علی علیه السلام فرمود:

من كنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه وعاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله .

همانا من مطیع فرمانم وفرمان پذیر خدا و رسولم و علی را دوست میدارم و او دوست منست و ترا اندر جهان هیچ دوست نیست ، عمر و عاص گفت ای عمار من با تو برفق و مدار! سخن میگویم و تو مرادشام میگوئی و بعيب و عوارمی آلائی عمار گفت این گله و شکوی از خصلتهای زشت خویشتن میکن که محل معایب و مثالب است و صنیع خداع ونفاق است لکن در من مجال شتم و دشنام نتوان یافت زیرا که جز طریق بندگی و بیرون شریعت کار نکنم ، عمر و گفت بگوی تا عثمانرا که کشت عمار گفت عثمان از طريق حق بگشت و ابواب ظلم وستم بگشود بکیفر اعمال خویش مقتول گشت ، عمر و گفت اور علی کشت عمار گفت او را خدای على کشت و علی با خدای بود، عمرو گفت تو نیز با کشندگان عثمان بودی عمار گفت دی با کشندگان عثمان بودم و امروز نیز با ایشان و باشماقتال میدهم، گفت او را از بهرچه کشتید گفت خواست دین مارا دیگر گون کنند و ما را از قانون شریعت بیرون برد لاجرم اورا بكشتيم عمرو روی با مردم خویش کردو گفت شنیدید که عمار اعتراف کرد من عثمانرا کشتم عمار گفت که ارین پیش فرعون با مردم خویش نیزهمی گفت

ص: 256

چنانکه خدای فرماید:

قال لمن حوله الاتستمعون

هان ای پسر نابغه من کی گفتم عثمانرا من کشتم که این جماعترا بر من گواه می گیری عمر و گفت در جمله شما بودید که عثمانرا حصار دادید و آب و نان از و باز گرفتید و در پایان کار او را بکشتید چندین اغلوط شده و کشندگان عثمانرا باما سپار تا خون ایشان ریخته شود و خون دیگر مسلمانان ناريخته ماند اگر پذیرای این سخن باشید بر گردن آرزوها شوید و اگر نه اینکار بدراز کشد و روز تاروز این فتنه بزرگتر گردد و بسیار سرها که وداع تن گوید، عمار بخندیدو گفت ای پسر نابغه آنجا که علی ابوطالب پای در رکاب میکند تو یاد از جنگی میدهی و از سیف و سنان تذکره میکنی همانا دندان اژدها میخاری و مژه پلنگ بر میکنی چون سخن بدینجا رسید مردم شام برخاستند و بر نشستم و از مقال و فعال عمار همی یاد کردند چون بنزديك معويه رسیدند گفت بگوئید تا چگونه شدید و چه گفتید و چه پاسخ گر فتید گفتند چه گوئیم سختها از عمار یاسر شنیدیم که از شمشیر الماس برنده تر و از زهر افعی گزاینده تر بود عمروعاص با آنقوت مقال و فزايش غنج و دلال در جواب او کنگی مادر زاد یا صورتی از جماد مینمود گفت سوگند با خدای که عرب بجمله عرضه هلاك و دمار گردد اگر کار بصوابدید این عبدا سود کنند و روی این سخن با عمار یاسر داشت .

تقریر یافته که عمار یاسر و عمروعاص مجلسی بسازند و در کار على علیه السلام ومعويه با هم باحتجاج سخن کنند اگر خواهی در مجلس ایشان حاضر شو وكلمات ایشان را گوشدار حصين بن مالك گفت ای برارد بیم دارم که از خدیعت پسر نابغه خللی در عقیدت من بادید آید و لختی سر باندیشه فرو داشت و گفت ایحارث بیا تا برویم و سخن ایشانرا بشنویم روز گاریست که من بر راه شریعت رفته و عقیدت خویش استوار کرده ام افسون پسر نابغه عقیدت مرا دیگر گون نخواهد کرد این بگفت و در محضر احتجاج ایشان سخنان عمار را که در میان حق و باطل فصل الخطاب بود بشنیدند و عمرو عاص را دیدند که در جواب چون گاو خراس اخرس ماند حارث روی با حصين کرد و گفت هیچ نظاره کردی که پسر عاص در سخن چگونه بیچاره ماند اکنون براندیش که ما را ازین داهه دهیا چگونه رهائی بدست شود دانسته باش که من در میان آتش دوزخ و نعمت فردوس متردد مانده ام اگر تقدیم خدمت اميرالمؤمنین کنم اینجماعت مرا دستخوش شناعت فرمایند و اگر بامعويه بپایم در آتش دوزخ مخلد بمانم بهتر آنست که از ین جنگ وجوش کرانه گیرم و از هر دو لشکر بیگانه زیم ، حصين گفت نیکو رای زدی و بر قانون خردسخن راندي من نیز بر این اندیشه ام که توئی پس هردوتن همداستان شدند و از لشکر گاه معاویه فرار کردند یکی بحمص رفت و آنديگر بمصر شتافت .

اکنون بداستان عمر بن و بن العاص باز کردیم چون عمرو سخن با عمار یاسر بپای برد و با لشکر گاه معاویه باز شد گروهی از لشکریان بنزديك او آمدند و گفتند ایعمرو تو مارا فرمودی که رسولخدای در حق عمار گفت :

يدور الحق مع عمار حيثما دار.

یعنی حق با عمار دور میزند هر کجا عمار باشد گفت آری من چنين گفتم و این سخن از مصطفی شنیدم شما را چه افتاده که عماررا از ما بیگانه می خوانید ندیدی که عمار بنزديك ما آمد پس او از ما شمرده شود ، ذوالکلاع حمیری گفت ايعمرو از خدای بترس و چندین هرزه ملای و اغلوط مده این چگونه آمدن بود ما بودیم

ص: 258

که عمار بیامد و ساعتی با تو نشست و ترا بازخم زبان چنان بخست که بازخم سنان کس خسته نشود و تو چون کودکی نورس بلکه گاوی اخرس در جواب اوعاجز و گنگ ماندی اکنون این فضيحت را آمدن عمار نام نهادستی کاش هرگز نیامدی و این رسوائی برما نیاوردی .

اینوقت عبدالله بن سوید سید قبله جرش روی با ذوالکلاع کرد و گفت ترا چه افتاد که عمار بن یاسر را با عمرو عاص از بهر محاوره و مناظره حاضر ساختی گفتاز بهر آن حديث که عمرو از رسول خدای روایت کرد که آن حضرت باعمار ياسر فرمود که ،

تقتلك الفئة الباغية.

پس عبدالله بن سوید این شعر از بهر عمرو بن العاص گفت:

مازلت يا عمرو قبل اليوم مبتدئا *** تبقى الخصوم جهارا غير اسرار

حتى لقيت ابا اليقظان منتصبا *** الله در ابي اليقظان عمار

مازال يقرع منك العظم منتقيا *** مخ الطعام بنزر غير مكثار

حتی رمی ربك في بحر له حدب *** تهوي بك الموج ها فاذهب الى النار

عبدالله بن عمر العبسی که در همه شام بعبادت و زهادت شناخته بود و در شجاعت و شهامت مكانتي بكمال داشت قصة عمرو و عمار را بدانست و این كلمات بشنید معلوم داشت که معاویه از در کفر و عصیان بر على مرتضی بیرون شده و در طلب ایالت خلقی را در ضلالت افکنده لاجرم شبانگاه از لشکرگاه معويه بگریخت و بسپاه اميرالمومنين علیه السلام پیوست و این شعر از بهر ذو الكلاع انشاد کرد :

و الراقصات بر کب غامدين له *** ان الذي جاء من عمرو الماثور

قد كنت اسمع و الأنباء شائعة *** هذا الحديث فقلت الكذب و الزور

حتى تلقينه عن اهل عيبته *** فاليوم ارجع و المغرور مغرور

و اليوم ابرء من عمرو وشيعته *** و من معوية المحدوبة العير

ص: 259

لالا اقاتل عمارا على طمع *** بعد الرواية حتى ينفخ الصور

تركت عمروا و اشياعا له نكدا *** اني بتركهم ياصاح ممذور

يا ذا الكلاع فدعلی معشرا كفروا *** اولا فديتك عين فيه تعزیر

مافی مقال رسول الله في رجل *** شك و لا في مقال الرسل تخيير

بامدادان معویه این بشنید و سخت کوفته خاطر گشت و روی بعمرو عاص آورد و گفت چه غافل مردی بوده دریغ آن گمان ستوده من در حق تو مرا بخاطر میرفت که ترا فراستی و کیاستی است اکنون چو نيك مینگرم نزديك ميايد که سپاه را بر من تباه کنی آخر ایمرد با خویش آی نه هر چه از مصطفی شنیدی روایت باید کرد من نیز بسیار خير از مصطفی شنیدم لكن مصلحت وقت را از دست فرو نگذاشته ام مصطفی نیز به صلحت وقت چیزی فرموده است و تو از يك سخن نا بهنگام که در حق عمار روایت کردی سپاه مرا مضطرب ساختی و سوار زاهبردار مرا فرار دادی تا ازین پس از مثل تو مردی نامجرب بر روی من چه آید و از کارهای ناسره و ناستوده تو چه بینم ، عمرو عاص گفت ایمعوية عنان باز کش و چندین صورت مبند وصولت منما من از مصطفی حدیثی شنیدم و روایت کردم آنگاه که نه تو بجای بودی و نه رایتی برای داشتی و نه یا علی ابوطالب در طلب خلافت طریق مخالفت گرفتی من دانستم که امروز تو مردم شام را در گرد خویش انجمن خواهی کرد و علی با لشکر عراق درینموضع لشکر گاه خواهد کرد و عمار یاسر دبیر او خواهد بود و سخن من ترا زیانی خواهد کرد و سواری از سپاه تو بخواهد گریخت و تو بر روی من سخنهای زشت و درشت خواهی گفت اگر من آنچه در پرده غيب مستور است مکشوف توانستی مصلحت خویش را بهتر ازین بدانستمی مصطفی با آن فضل و کرامت می فرماید:

لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ اَلْغَيْبَ لَأَسْتَكْثِرُتُ مِنَ الخَيرِ وَما مَسنَى السُّوءَ(1)

یعنی اگر من بدانستم که در پرده غیب چیست بر حسب مراد خویش بسی

ص: 260

کارها کردم و تو ايمعويه اگر چندین پریشیده نیت وضعيف بنيت ميباشی که از فرار یکسوار میهراسی و شکسته میشوی بهتر آنست که با على مرتضی بیعت کنی و سر با طاعت فرود آری و خلقی را رنجه و شکنجه نداری چون عمرو عاص این فصل بپرداخت معويه خاموش شد وعمرو نیزدم فرو بست و غمنده از مجلس بیرون شد و گفت مرا در جوار معويه هرگز خیری و منزلتی بدست نخواهد شد دریغ که دین خویش را بدنیای معويه فروختم و این شعر انشاد کرد:

تعاتبني ان قلت شيئا سمعته *** و قد قلت لوا نصفتني مثله قبلی

انقلك فيما قلت نعل ثبيتة *** وتزلق بي في مثل ماقلته نعلی

و ما كان لى علم بصفين انها *** یکون و عمار يحث على قتلى

فلو كان لي بالغيب علم كتمتها *** و کابدت اقواما مراجلهم تغلی

ابي الله الا ان صدرك واغر *** على بلاذنب جنيت ولاذحل

سوى انني و الراقصات عشية *** بنصرك مدخول الهوی ذاهل العقل

فلا وضعت عندي حصان قناعها *** ولاحملت و جناء ذعلبة رحلی

ولانلت ادعي في لوی بن غالب *** قليلا غنای لاامر ولا احلى

ان الله ارخا من خافك مرة *** ونلت الذي رجبت ان لم أرداهلی

واترك لك الشام الذي ضاق رحبها *** عليك ولم تهنك بها العيش من اجلى

چون اینكلمات بمعويه رسید در پاسخ این شعر بگفت :

ءالان لما القت الحرب برکھا *** و قام بها الأمر الجليل على رجلي

غمزات قناتي بعد سبعين حجة *** تباعا كاني لا امرو لا احلى

اتيت بامر فيه للشام فتنة *** وفي دون ما أظهرته زلة النعل

فقلت لك القول الذي ليس صائرا *** ولو ضر لم يضررك حملك لى ثقلی

فعاتبتني في كل يوم وليلة *** كان الذي ابليك ليس كما ابلی

فيا فتح الله العتاب و أهله *** الم تر ما أصبحت فيه من الشغل

فدع ذا ولكن هل لك اليوم حيلة *** ترد بها قوما مر اجلهم تغلی

ص: 261

دعاهم على فاستجابوا لدعوة *** احب اليهم من ثرا المال والأهل

اذا قلت هاتوا حومة الموت ازقلوا *** الى الموت ارقال الهلول الى الفحل

چون عمروعاص این شعر بشنید بنزديك معويه آمد و لختی با هم سخن بشکوی کردند و از یکدیگر گله خویش باز نمودند و دیگر باره دست بدست دادند و کلمه یکی کردند بامداد دیگر که شمشير سحر خون شب بريخت و زوبین خون آلود خورشید سر از گریبان افق بدر کرد معويه با خشم پلنگ و شدت نهنگ فرمان جنگ داد و از دو رویه صفها آراسته گشت و لشگر درهم افتاد گرز مردان بر برز هم آوردان سرکوب پتک آهنگران بر سندان همی کرد و خدنگ خارا شکاف در پهن دشت مصاف پیغام مرگ دلیران همی آورد در غلوای این گیر و دار لشکر شام حمله گران افکندند و بی خوف و هراس بشتافتند وصف بشکافتند و هزار مرد از لشگر عراق را بیکسوی افکندند و دایره کردار در گرد ایشان پرده زدند و در میان ایشان و سپاه امير المؤمنين حاجز و حایل شدند على علیه السلام چون این بدید در میان لشگر بایستاد و با على صوت ندا درداد و فرمود:

الا رجل يشری نفسه لله و يبيع دنياه بأخرته .

ای مردم آیا در میان شما مردی باشد که خویشتن را بخدای فروشد و در طلب آخرت چشم از دنیای خویش بپوشد مردی از قبیله جعف که اورا عبدالعزيز ابن حارث گفتند و بر اسب سیاه تر از غراب و رونده تر از عقاب بر نشسته و چنان در درع حدید و خود و مغفر خویشتن را نهفته که جز دیدگانش دیدار نبود پیش شد و عرض کرد یا امیر المومنین اینك حاضرم و بهر چه فرمان دهی فرمان برم و از دریای آب نپرهیزم و از کوه آتش نگریزم امير المومنين علیه السلام این شعر قرائت فرمود:

سمحت بامر لا يطاق حفيظة *** وصدقا واخوان الحفاظ قليل

جزاك الله الناس خيرا فقد وفت *** يداك بفضل ما هناك جزيل

ص: 262

پس روی با عبدالعزیز کرد و فرمان کرد یا ابا الحارث باید مانند شیر ژیان بر سپاه شام حمله کنی و شمشیر بکشی و درد بکشی و صف بر درانی و سلام من بدان سپاه محصور برسانی و بگوئی که ای مجاهدين في سبيل الله پریشیده خيال و آشفته حال مباشید و مردانه بکوشید و با على صوت بانگی تکبیر و تهلیل در دهید و روی جنگی با جانب ما افكنيد تا ما نیز تكبير و تهليل همی گوئیم و بسوی شما همی پوئیم .

عبدالعزيز اسب خویشتن را چند تازیانه بزد و عنان بکشید تا از حرص تاختن در هر دو پای در استاد آنگاه عنان فرو گذاشت و بر آن جماعت که بر اصحاب على احاطه داشتند حمله افکند و چون رعد نعره برمیکشید و چون برق تیغ میزد و صف میدرید تا خویشتن را بسپاه عراق رسانید پس فریاد برداشت که ای شیعیان علی امیر المومنین شمارا سلام میرساند و میفرماید دل قوی دارید و با نگ تکبیر دردهید و روی بجانب ما نهید که ما نیز تکبیر گویان و رزم زنان بسوی شما می آئیم چون اصحاب على این سلام و پیام شنیدند خوف و هراس از دل ایشان بار بر بست و مانند اژدهای دم آهنج (1)بجنك در آمدند و ببانگ تكبير و تهليل هم آواز گشتند و از این سوى على مر تضی که تنين از حمله او زهره بشکافتی و تندر(2) ازويله او از طنين ذباب بتافتی با فوجی از لشگر برنشست و تیغ سر

ص: 263

افشان بر کشید و بر لشگر شام تاختن کرد و در آنجمله هفتصد کس از سپاه شام را با تیغ خون آشام در گذرانید چنانکه يکتن از مردم او را آسیب نرسید و آن سپاه محصور را نجات داده باز آورد و هر کس از این جنك و دلاوری شگفتی گرفت و سخنی همی گفت امیر المومنين على فرمود بگوئید تا در این محاربت مفاخرت كر است و که را اجر عظیم تر و اثر بیشتر است عرض کردند یا امير المومنین ترا فرمود در این جنك عبدالعزيز بن حارث جعفی مقامی منیع و مکانتی بلند است که خویشتن را بدان سپاه محصور برسانید و آنچه من فرمودم ابلاغ داشت لاجرم صناديد لشگر عبدالعزیز را فراوان ترحيب وترجیب کردند .

و از آنسوی معويه مردم شام را دستخوش ملامت و شماتت فرمود و گفت هیچ نگران نیستید که از سپاه عراق بر شما چه میرود و هیچ اندیشه نمیکنید که سالهای در از داستان شما در میان عرب تذکره میشود اگر شما را غیرت و حمیت نیست از برای حفظ و حراست زن و فرزند رزم دهید وضياع وعقار خویشرا صیانت کنید و اگرنه از بهر ثواب وطلب معالی در آنسرای با اینجماعت جانی جنگی کنید که مملکت خویش را بدرود کردند و بر سرما تاختن آوردند تا اموال واثقال مارا بغنیمت برند و عیال واطفال مارا اسیر گیرند اگر این دو امر بزرگ را خرد میشماریدو این دو خطب عظیم را نادیده می انگارید در طلب خون خلیفه مظلوم این توانی وتراخی راچه جواب توانید گفت مردی و مردانگی خویش را آشکار سازید و در میدان کارزار لختی صبر وثبات بورزیدو نام خويشرا زشت مکنید ودین خویش را پست مخواهيد ذوالکلاع حمیری چون اینكلمات بشنید گفت يامعويه اگرچند کلمات توستوده و پسندیده است لکن با امثال ما مردم اینگونه سخن کردن بیرون شریعت انصافست چه میلادمادر مصاف بوده و ناف مارا با تیغ بر آن بریده اند و رضيع مارا با پستان پیکان شیر داده اند در میدان دارو گیر بزرگی شده ایم و آب از دم شمشير خورده ایم پلنگ را جنك می آموزی و گرگی را درند گی میفرمائی تو خاطر خویش را بدینخیالات مشغول مكن ومارا بدین مقالات ممتحن مفرمای که ما بهتر از آنیم که تو میخواهی و ساعی تر از آن که تو

ص: 264

میفرمائی معموی را از کلمات ذوالکلاع بسطی در طبع بادید آمد وفرحتی در خاطرراه کرد و او را فراوان بستود و ترحيب و تر جیب فرمود .

ونادي على و أصحابه *** و نفسك انذذاك عند الذقن

بانا شعارك دون الدثار *** و انا الرماح و انا الجنن

وانا السيوف و انا الحتوف *** و انا الدروع و انا المجن

چون معاویه این اشعار بشنید روی با بزرگان یمن کرد و گفت بدینکلمات که پسر حارث گوید شما نیز همداستانید و با مارت کس بیرون صناديد قوم خویش رضا ندهید گفتند سخن او را استوار نداریم فرمان تراست بهره گوئی اطاعت کنیم معويه گفت آنکس که مرا بخواهد شما را خواهد خواست و آن کس که رضای من جوید رضای شما خواهد جست گفتند ما از صلاح وصوابدید تو بیرون نشویم بهر چه فرمان پذیریم چون کلمات عبدالله بن حارث گوشزد مردم عراق گشت شنی برخاست و گفت یا امير المؤمنين ما آنسخن نگوئیم که اصحاب معويه با او گفتند بلکه گویم خداوند سرور و حشمت ترا بزيادت کند از تست که فرمان کنی و از ماست که فرمان پذیر باشیم و از بعد تو حسن و حسین را اطاعت كنيم و درینمعنی شعری گفته ام و این اشعار بخواند:

ابا حسن انت شمس النهار *** وهذان في الحادثات القمر

وانت وهذان حتى الممات *** بمنزلة السمع بعد البصر

و انتم اناس لكم سورة *** يقصر عنها اكف البشر

يخبرنا الناس عن فضلكم *** وفضلكم اليوم فوق الخبر

عقدت لقوم ذوی تجدة *** من اهل الحياء واهل الخطر

مساميح بالموت عند اللقاء *** منا و اخواننا من مضر

ومن حي ذي يمن جلة *** يقيمون في الحادثات الصعر

فكل يسرك في قومه *** ومن قال لا ففيه الحجر

و نحن فوارس يوم الزبير *** وطلحة أذقيل اودي غدر

ضربناهم قبل نصف النهار *** الى الليل حتى فضينا الوطر

ولم ياخذالضرب الا الرؤس *** ولم ياخذ الطعن الاالثغر

ص: 266

فنحن أولئك في امسنا *** ونحن كذلك فيمن غبر

لشگریان در حضرت امير المؤمنین سپاس گذار شدند و صنادید سپاه هريك بهمداومتحف تقرب جستند و بفرمانبرداری گردن نهادند اینوقت معويه سخت غمنده گشت و کار بروی سخت افتاد و ازصنادید سپاه عمرو بن العاص و بسر بن ارطاة وعبيد الله بن عمر بن الخطاب وعبدالرحمن بن خالد بن ولید را پیش خواست و گفت هیچ نگران نیستید که از ابطال، سپاه علی چه بر من می آید اشتر نخعی را نظاره نمیکنید سعید بن قيس همدانی را نمی بینید و دیگر قیس بن سعد عباده وهاشم مرقال و عدی بن حاتم هريك در خاطر من حملي ثقيل افکنده اند اکنون در خاطر نهاده ام که بر سپاه شام و عراق مکشوف سازم که رجال ما را از ابطال على شهامت و شجاعت کمتر نیست و همیخواهم که مردی از شما در برابر یکتن از ایشان به بار رفت بیرون شود اگر خواهید قرن هریکرا من بنام معين کنم و اگرنه خود مردير ا از برای مردی نامبر دار کنید گفتند يامعويه امرتر است بهر چه فرمان کنی فرمانبرداریم گفت چون فردا خورشید دیدار کند من خود ساخته جنك سعيد بن قيس همدانی و مردم او خواهم شد و کفایت کار اورا بر خویشتن نهاده ام تو ایعمروعاص روز دیگر باهاشم مر قال قتال خواهی دادوشراعور بنی زهره را از ما برخواهی تافت و روز دیگر بسر بن ارطاه باقیس بن سعدعباده هم آورد خواهد گشت و مرد از مرد پدید خواهد کرد روز چهارم عبيد الله بن عمر با اشتر نخعی طریق مبارزت میسپارد ودادمنا جزت میدهد روز پنجم عبدالرحمن بن خالد باعورطی یعنی عدی بن حاتم کار وناورد بپای خواهد بردو اور اکیفری، بسزا خواهدداد بالجمله چون مویه کار قتال بر اینمنوال مقررداشت بر حسب مواضعه بامدادان که جوی شیراز دریای قیر پدیدار شد سلاح جنك بخواست و در پوشید وزین براسب بست و بر نشست و باجماعتى از ابطال رجال بميدان قتال آمد و این اشعار قرائت کرد:

لأعيش الافلق قحف الهام *** من ارحب و شاکرشبام

لن تمنع الحرمة بعد العام *** بين قتيل وجريح دام

ص: 267

شاملك العراق بالشئام *** انعي ابن عفان مدى الايام

این بگفت و لختی ازینسوی بدانسوی بتاخت و از قبيله همدان سعيد بن قيس را بمبارزت طلب ساخت سعید چون شمیرشمیده و اژدهای دمیده بجانب معويه سرعت کردو قبیله همدان با او همداستان شدند و از آنسوی نیز سپاه معاویه بجنگ در آمد در هم افتادند و سیف وسنان درهم نهادند سلبهای سیم اند و لعل آمود شد و زمین مصاف که نمونه سراب بود از خون دلیران سیراب گشت وحرب همچنان بر پای بود تا آفتاب از پر غراب نقاب گرفت و مویه که دستخوش هول وهرب بود رسیدن شب را غنیمتی شمرد و بی آنکه رزمی زند وصولتی بنمایدیا هنری معروف بظهور رساند باز پس گریخت و بسپاه خویش پیوست سعیدبن قیس این شعر درینمعنی گفت :

يالهف نفسي فاتني مويه *** فوق طمر کالعقاب هاويه

والراقصات لايعود ثانيه *** الاعلى ذات حصيل طاویه

ان بعد اليوم فكفى عاليه

روز دوم از بامداد چون زوبین زرین خورشید از سینه افق سر بیرون کرد بحكم مواضعه معاویه نوبت جنك با عمرو عاص بودلاجرم درع برتن راست کرد و شمشیری آبدار بر بست و بر اسبی رهوار بر نشست و با جماعتی انبوه به میدان جنگ آمدو از هر جانب بر حواشی سپاه عراق حمله افکندوهاشم مرقال را همال خویش دانست و اورا بمبارزت طلب کرد و این ارجوزه بخواند:

لاعيش ان لم لق يو ماها شما *** ذاك الذي اجشمني المجاشما

ذاك الذي اقام لي الماتما *** ذاك الذي يشتم عرضی ظالما

ذاء الذي ان ينج منی مسالما *** يكن شجا حتى الممات لازما

هاشم مرقال که شیر شرزه راهمال نمیشمرد چون بانك عمرو عاص را اصغا نمود چون پلنگی غبان بر آشفت و این شعر بگفت:

لاعيش ان لم الق يومى عمروا *** ذاك الذي احدث فينا الغدرا

او يحدث الله لامرامرا *** لاتجزعی یا نفس صبرا صبرا

ص: 268

ضريا يداويك و طعنا شزرا *** يا ليت ما تحتى يكون قبرا

و بانگ داد و گیر در انداخت و باستعمال تیغ و تیر پرداخت این جنگ همچنان بر پای بود تا آفتاب بنشست و عمرو بن العاص بلشکرگاه خویش پیوست و بسیار کس او مقتول بود از این روی معويه را بسطی پدیدید نشد و فرحتی روی ننمود روز سيم که جگر گاه شب قیر گون بشه شیر سپیده دم پرخون گشت نوبت جنگ با بسر بن ارطاة افتاد پس سلاح در پوشید و بر تکاوری باد رفتار سوار شد و با گروهی مردان کار دیده میدان آمد و قیس بن سعد بن عباده راهم آورد خواست بی توانی قیس ساخته مبارزت گشت و او مردی در از بالا و فراخ سینه و زفت و گشاده کتف بود چون بر اسب بلند قوایم بر نشستی سر انگشتان پای او زمين را بخراشیدی لاجرم رکاب نزديك بزمين بستی بالجمله درعی فراخ دامن در پوشید و نیزه بگرفت و سپر از پس پست در انداخت و سر برهنه ساخت پس بر اسبی بور بر نشسته بميدان آمد و چون هيون مست کس بر لب آورده این شعرها قرائت کرد :

انا ابن سعد زانه عباده *** و الخزر جيون رجال ساده

ليس فراري في الوعي بعاده *** أن الفرار للفتی قلاده

یا رب انت لقن الشهاده *** و القتل خير من عناق غاده

حتى متى تثنى لى الوساده

این بگفت و اسب بر جهاند و از آنسوی بسر بکردار گرگی در نده زمين جنگ را با قيس تنك گرفت و ازین رجز او را پاسخ گفت :

انا ابن ارطاة عظيم القدر *** مراود في غالب بن فهر

ليس القرار من طباع بسر *** ان يرجع اليوم بغير و ثر

وقد قضيت في عدوی نذری *** یا ليت شعري ما بقي من عمری

پس با هم بجنگ در آمدند و با نیزه رزم دادند بسر باستان رمح فیس راطعنه زد و کار گر نیفتاد قیس تیغ براند و بسر را جراحتی رسانید چنانکه تاب درنگی از وی برفت و عنان برتافت و شتاب زده تا بنزديك معويه شتافت پس هر

ص: 269

دو لشکر از هم جدا شدند و دست از جنگ باز داشتند چون بسر ارطاة از سران سپاه بود فرار او بن معاویه ناگوار افتاد قیس بن سعد بن عباده را بدین گونه مکتوب کرد :

دام و فانك يهودي ابن يهودی ان ظفر احب الفريقين اليك عزلك واستبدل بك و أن ظفر ابغضها اليك نكل بك و قتلك و قد كان أبوك وتر غير قوسه ورمی غير غرضه فا كثر الحر و اخطى المفصل فخذله قومه و ادر که يومه ثم مات بحوران طريدا .

میگوید تو یهودی پسر یهودی اگر در ینمقاتلت ظفر با على افتدترا عزل و عزلت فرماید و بجای تو دیگریرا بر گزیند و اگر ظفر مرا باشد ترا عذاب کنم و بقتل رسانم همانا پدر تو که با ابوبکر و عمر مخالفت کرد زه بر کمان خویش نتوانست بست و تیر بر نشان نتوانست زد و کار بر خطا کرد پس او را هم قوم او دس، بار داشتند تا ناچار در حوران افتاد و هم در آنجا طريدا وحيدا مرگش برسید قیس بن سعد کتاب او را بدینگونه جواب کرد:

اما بعد فانما انت و ثن ابن وثن دخلت في الاسلام کرها و خرجت منه طوعا لم يقدم ايمانك و لم يحدث نفاقك و قد كان ابي و ترقوسه و رهی غرضه فشغب به من لم يبلغ عقيبه ولاشق عباره ونحن انصار الدين الذي منه خرجت واعداء الكفر الذي فيه دخلت.

میگوید تو بتی و نیز پسر بتی در زمان رسول خدای از بیم شمشیر بکراهت اسلام آوردی و بعد از رسول خدای با خلیفه او خلاف کردی و برغبت از دین بیرون رفتی ایمانرا باز پس افکندی و نفاق را استوار آوردی همانا پدر من کمان خویش نیکو بزه کرد و تیر بر نشان زد و ابو بکر که از بهر او شر بر انگیخت در قفای اونتوانست بود و بگرد او نتوانست رسید همانا ما انصار دیغیم و تو آنی که از دین بیرون شدی و دشمنان کفریم و تو آنی که بكفر اندر شدی .

ص: 270

بامداد دیگر که روز چهارم بود چون اکسون شبه گون شب در بارگاه جولاهه خورشید زر تار گشت نوبت با عبيد الله بن عمر واشتر نخعی افتاد و چون نگارنده این کتاب مبارك مقاتله ایشانرا و ارجوزه جانبين را موافق روایت احمد بن اعثم کوفی و بعضی از مورخین ازین پیش نگارش ساخت دیگر تکرار نپرداخت صبح گاه دیگر که روز پنجم بود چون زنگی شب دندان بنمود عبدالرحمن بن خالد آهنگ جنگ بنمود میان بر بست و بر اسبی تازی بر نشست با ابطال رجال که دست پرورد جنگ و جدال بودند بميدان آمد و عدی بن حاتم را بمبارزت خویش طلب کرد و این شعر انشاد کرد:

قل لعدى ذهب الوعيد *** انا ابن سيف الله لامزید

و خالد يزينه الوليد *** ذاك الذي يوفيكه الوعيد

قدذاقتم الحرب فریدوازيدوا *** فما لنا ولكم محيد

عن يومنا و يومكم فعودوا

و حمله گران افکند عدی بی حاتم که میدان رزم را ایوان بزم می پنداشت و چکاچای شمشیر را نفرات بم وزیر میشمرد چون آواز عبدالرحمن را شنیدمانند شیر شمیده بر دمید و بدین ارجوزه اورا پاسخ گفت :

ارجو الهی و اخاف ذنبي *** وليس شيء مثل عفو ربی

يا ابن الوليد بغضکم فی قلبی *** کالهضب بل فوق قتان الهضب

پس با یکدیگر در آويختند و گرد بر گردهم برگشتند و قبایل مذحج و قضاعه که ملازم رکاب عدی بن حاتم بودند بر مردم عبدالرحمن حمله ور گشتندو باستعمال سیف و سنان پرداختند جنگ بزرگ شد و هوای رزمگاه از غبار سیاه کشت چنانکه پسر پدر ندانست و برادر برادر نشناخت درینوقت عدی بن حاتم که شیر نر را بدست گرفتی مانند رعد تعره بزد و چون صاعقه حدتی نمود و با رمحی سوزنده

تر از شهاب بجانب عبدالرحمن شتاب گرفت عبدالرحمن معاینه کرد مرگ خویش را نگریست که بکردار برق و باد در میرسد تاب توقف ازو برفت عنان بر تافت

ص: 271

عدی بن حاتم چون این بدید عجلت کرد باشد که او را در یابدو باتیغ در گذراند عبدالر الرحمن در میان گرد و غبار متواری شد و از چشم عدي مستور گشت و مقهورا بنزديك معويه آمد و خبر اومكشوف افتاد معاویه از مقاتلت این پنج سردار بزرگی که هريك بروزی رزم دادند و شکسته حال باز شدند فراوان حزین و پژمان گشت ایمن بن حزيم الاسدی که از اهل شام مردی زاهد وشاعر بشمار میرفت چون این قصه بشنید در زاویه عزلت بشماتت معويه آغاز سخن کرد و این شعر انشاد نمود .

معاوى أن الأمر لله وحده *** وانك لاتسطيع ضرا ولانفغا

عبات رجالا من قريش لمعشر *** بمانية لا تستطيع لها دفعا

فكيف رایت الاعر اذجديده *** لقد زادك الراي الذي جئتد جدعا

تعبی لقیس او عدی بن حاتم *** واشتر بالناس اانما تركب الخدعا

تعبي للمرقال عمروا و انه *** لليث لقي من دون عابته ضبعا

و ان سعيدا أن برزت لرمحه *** لفارس همدان الذي يشعب الصدعا

ملی بضرب، الدار عين بسيفه *** اذا الخيل أبدت من سنابكها نقعا

رجعت فلم تظفر بشی اردته *** سوی فرس اعیت و ابت بها ظلعا

فدعهم فلا والله لا تستطيعهم *** مجاهرة فانطر تطيقهم جذعا

اینوقت مسويه عمرو بن العاص را دستخوش شماتت و شناعت ساخت و گفت ای عمرو خود داد بده وفتی سعید بن قیس را در قبیله همدان دیدار میکنی و طریق فرار پیش میداری هنوز بددل و جبان نیستی و گریزنده و ترسنده نباشی عمر و از این کلمات برآشفت و گفت یا معو به این چیست که با من میگوئی و آزرم مرا نگاه نمیداری چرا نگاه که على ابوطالب ترا بمبارزت دعوت میکند بتغمم سخن میکنی و خویشتن را از پس سواره و پیاده متواری میدادی اگر مردی شجاع و دلاوری چرا با او نبرد نمیکنی و خویشتن را در میان دو سپاه بزرك در میشکنی و این اشعار

ص: 272

بدینمعنی انشاد كرد:

تسير إلى ابن ذي يزن سعيد *** و تترك في العجاجة من دعا کا

فهل لك في ابی حسن علی *** لعل الله يمكن من قفا کا

دعاك إلى النزال فلم تجبه *** ولو نازلته تربت يدا کا

و كنت اصم إذا ناداك عنها *** و كان سكوته عنه منا کا

فاب الكبش قد طحنت رحاه *** بنجدته ولم تطحن رحاکا

فما أنصفت صحبك يا ابن هند *** اتفرقه و تغصب من كفا کا

فلا والله ما أضمرت خیرا *** ولا اطهرت لي الا هوا کا

روزدیگر که پرویزن فلك اوزن ریزهای اختر را بپالود و صفوف لشکر در برابر یکدیگر رده راست کردند عمار یا سر اسب بر جهاند و راه با صفوف سپاه شام نزديك كرد و بانك برداشت که عبیدالله بن عمر بن الخطاب کدام است او را آگهی دهید که عمار یا سرترا طلب می کند چون عبيد الله این بشنید ازصف بیرون شد و در برابر عمار عنان باز کشید عمار گفت ای پسر عمر خداوند ترابخاك در افکند روی خودرا بگلگونه خصم خداوند بر افروختی و دین خویش را بدنیای دشمن اسلام بفروختی عبیدالله گفت حاشا و کلا من این نکردم بلکه خون خليفه مظلوم را میجویم عمار گفت سخن بدروغ مزن هرگز قدمی بر طریق رضای خداوند نزنی وهیچ امریرا طلبا لمرضاة الله طلب نکنی وحال اینکه دنیا را دوامی و بقائی نیست وتواگر امروز از دست این لشکر امان یابی فرداست که در بستر وداع جان گوئی خداوند مردمان را باقتضای نیات مکافات فرماید نيك نظر کن که در خزینه نیت و گنجينه طویت چه اندوخته داری آنگاه روی بدرگاه خداوند آورد و گفت ای پروردگار من تو دانی که اگر من بدانم که رضای تو در آنست که من خویشتن را بدر یا درافکنم يك چشم زد درنگ نکنم ای پرودگار من تو میدانی که اگر من بدانم که رضای تو در آنست که من سر شمشیر خود را بر شکم خود نهم و چنان فشار دهم که از پشت من سربدر کند لمحه توانی نجویم ایخداوند من تودانائی و تومر ادانائی

ص: 273

دادی همانا امروز هیچ امریرادر رضای تو نیکوتر از جهاد با اینقوم فاسق نمیدانم اگر کاری نیکوتر ازين دانستم در تقدیم اینکار میان بستم این بگفت و باصف خویش باز شد و عبیدالله نیز با مردم خود پیوست .

در خبر است که مردی از سپاه امیر المومنين بصف عمار آمد و مردم را از اینسوی بدانسوی کرد تا بارایت عمار نزدیک شد و با نگی برداشت که عمار یاسر کدام است عمار گفت اینك حاضرم گفت مرا مسئلتی است آشکار بگویم یا پوشیده بعرض رسانم عمار گفت رای تراست گفت آشکار میگویم همانا آنروز که ملازمت رکاب امیر المومنين على اختيار کردم با نیت صافی و عقیدت استوار از خانه بدر شدم و ازدر بصیرت اینجماعترا جاهل و بر باطل میدانستم تاشب که در لشگر گاه مامنادی ندای صلوة درداد و این کلمه بگفت که اشهد ان لا اله الاالله وان محمدا رسول الله و از لشکرگاه مویه نیزمنادی بدینگونه ندا کرد پس هر دو لشكر بمانند یکدیکر نماز گذاشتند و سلام باز دادند و بر شریعت واحده و رسول واحد و كتاب واحد کار کردند لاجرم در خاطرمن شك وشبهتی راه کرد و شب را بناخوشتر وجهی با مداد کردم و بحضرت اميرالمومنين شدم و قصه خویش بگفتم فرمود عمار یاسررادیدار کن و بدانچه فرماید گوش میدار عمار گفت از لشکرگاه معويه صاحب این علم سیاه را که در برابر من برپاي است میدانی گفت ندانم فرمود این رایت عمروعاص است سه کرت در خدمت رسول خدای جهاد کرده ام و مشرکین درظل این رایت باما نبرد ساختند یکی در بدر آنگاه در احدو سه دیگر در حنين واین کرت چهارم است که مادر رکاب علی مرتضی درظل رایت رسول خدا با اينجماعت جهاد می کنیم و ایشان أين رايت منحوس را در برابر ما منصوب داشته اند دانسته باش که این لشکر بزرگ که در موافقت معويه با ماطریق مخالفت گرفته اند اگر بمثل شخصی واحد باشند و مرا نیرو باشد سر از تن اوبر گیرم سوگند باخدای که ریختن خون ایشان چنانکه خون عصفوری برما حلال باشد آنگاه فرمود من طريق هدایت از غوایت باز نمودم تو آن میکن که پسنده میداری ازین کلمات آنمرد را دل بجای آمد و راه خویش پیش داشت چون

ص: 274

گاهی چند برفت دیگرباره عمار اور ابخواند و گفت دانسته باش که اینكقوم فاسق گمراه مارا با شمشیرهای خویش میزنند و غلبه میجویند تا آنانکه در طریق دین رهسپار ثبات و يقين نيستند شك وشبهت افزون کنند و گویند اگر اینجماعت برحق نبودند غلبه نجسند سوگند یا خدای که اینگروه باندازه خاشاکی که در چشم مکس افتد بهره ای از حق ندارند اگر چند مارا باسيف وسنان بزنند و در بیابانها پراکنده سازند همچنان ما بر حقيم و ایشان بر باطل سوگند باخدای که ایشانرا از اسلام بهره ای ونصیبی نیست بلکه از جمله کافرانند و کشتگان ایشان در دوزخ جای دارند و زندگان ایشان بر باطل میروند و مقتولین مادر بهشت و زنده بامر حق اند .

باوجوه بنی تمیم و دیگر قبيصة بن جابر الاسدی با بزرگان بنی اسد ودیگر عبدالله بن عامر العامری با صنادید هوازن انجمن شدند و حاضر حضرت امیر المومنین گشتند پس ابو الطفيل ابتدا بسخن کرد و گفت یا امیر المومنین سوگند با خدای ما هرگز از در حقد وحسد باقومی بیرون نمی شویم که در حضرت تو تقديم خدمتی کنند و مخصوص بمنزلت ومكانتی گردند لکن این جماعت ربیعه چنان می پندارند که در خدمت تو بویژگی و اختصاص ازما افزونند و تو درخداوندی خاص ایشانی لاجرم در حضرت تو پناهنده و خواهنده ایم که ایشانرا روزی چند انکار مصاف معاف گذاری و امر مقاتلت را با ما حوالت فرمائی چه اگر با ایشان همگروه رزم دهیم ضعیف از قوی و شجاع از جهان با دید نشود و پیدا نگردد که کار مبارزت کدام کس نیکوتر بپای برد امير المومنین فرمود سخن شما را بپذیرفتم و پسنده داشتم وروی با مردم ربیعه کردو فرمود روزی چند بمبارزت بیرون نشوید و در جای خویش بیاسائید و جرحی و مرضی را مداوا کنید پس قبيله مضرایام رابر سرهنگان خویش بخش کردند و هریكرا از بهر روزی نامزد نمودند نخستین صبحگاه پنجشنبه چون نیزه رزین آفتاب از تیغ کوه نمودارشد عامر بن واثله باجماعتی بزرك از بنی کنانه آهنك قتال داد و سلاح جنك بر خود راست کرد و میان بر بست و بر نشست و بميدان آمد بنی کنانه از پس پشت اورده راست کردند وصف برزدند عامر بن واثله این شعر قرائت کرد :

قد صابرت في حربها كنانه *** والله يجزيها بها جنانه

من افرغ الصبر و علیه زانه *** او غلب الجبن علیه شانه

او کفر الله فقد اهانه *** غدا بعض من عصى بنانه

این بگفت و حمله در افکند و بنی کنانه نیز کار بجنك بساختند و کنانه و کیش از خدنك بپرداختند هوای معرکه از غبار سیاه گشت و تغمم در سپاه افتاد وجمجمه اسبان تازی وهمهمه مردان غازی درهم رفت چه سینهای پهن که سنان نیزه

ص: 276

بسفت چه فرقهای کشن که تیغ یمانی بكفت فضای معرکه کران تا کران سرهای بریده و شکمهای دریده بود و فراخای(1) مصاف گوش تا گوش از تنهای تیر آگین بیغوله خار پشت نمود اینجگ همچنان بر پای بود تا خورشید سر در کشید پس هر دو سپاه از هم باز شدند و عامر بن وائله بنزد على علیه السلام آمد و عرض کرد یا امیرالمومنین تو ماراخبردادی که مرك راوجهی شریفتر آنست که کس خویش را بخدای بفروشد و در صبر و ثبات بکوشد تاسعادت شهادت در یابد سوگند با خدای که پای اصطبار استوار کردیم تا بسیار کس از ماعرضه هلاك و دمار گشت و بیگمان قتيل ما شهید و زنده ما خونخواه است پس تو یا امیر المومنین این مردم را که از مازنده بمانده اند فرمان کن تا خون آنان که کشته گشتند بازجویند و بر تو مکشوفست که مارا دینی است که هوا و هوس دیگر کون نکند و یقینی است که شک و شبهت زحمت نرساند امیر المومنین اورا مرحبا فرمود و بدعای خیرش بستوداین بود تا شب سپری کشت و صبحگاه جمعه جهان خلعه زربفت در بر کرد عمیر بن عطارد که شیر از سهمش شارد بود جامه جنگی در پوشید و او اینوقت سید سلسله بنی مضر بود آنانکه در کوفه جای داشتند بالجمله جماعتی از بنی تمیم را فرمان کرد تا ساخته جنگ شدند و ایشانرا گفت ایجماعت دانسته باشید که من برطریق بنی کنانه خواهم تاخت و بکردار ایشان نبرد خواهم ساخت دل بر شکیب نهید و مردانه رزم دهید و این شعر بگفت :

قد صاربت في حربها تميم *** ان تميما خطبها عظیم

لها حديث ولها قديم *** ان الكريم نسله کریم

ان لم تزدهم رایتی فلوموا *** دین قویم و هوی سلیم

چون این ارجوزه بنهایت بردرایت بگرفت و اسب بر انگیخت وحمله گران افكند وفوج بنی تمیم چون موج دریای اخضر از قفای او جنبش کردند دیگر باره

ص: 277

حرب بر پای ایستاد و آسیای جنگی بگردش افتاد در غبار تیره شعشعه تیغ چنان نمود که فروغ برق در تاريك منع و پرتاب خدنگ کمانداران چنان دیدار شد که باران بهاران گاهی سپاه شام بقهقری گام زدند و زمانی لشکر عراق باز پس شدن چاره جوی کشتند وهر گروهرا ازین کروفر بسیارسرها بی تن و تنها بیشتر گشت و ایشانرا هر زمان این جنك وجلادت بزيادت بود تا آفتاب در خون شفق نشست و تاریکی شب دریچه روز پر بست اینوقت عمیر بن عطارد بحضرت امیر المومنین آمد و عرض کرد پدر و مادرم فدای تو باد اگر چند گمان من در حق بني تميم بشجاعت و شهامت استوار بود آن گمان بيقين پیوست و آنعقیدت بزیات آمد امروزچون پلنك غضبان و نهنك دمان از هر جانب حمله ور گشتند و شمشیر زدند و دشمن کشتند بالجمله هردو لشکر باز جای شدندوشب بیارمیدند بامداد شنبه چون شباهنك سحر بردم گرگ چشم هزبر گشت وتباشیر سپیده دم در سينه غراب پر حواصل بست و دیگر باره از دو جانب لشکرها ساخته جنك شدند وصف راست کردند اینوقت قبيصة بن جابر الاسدی آهنك مبارزت کرد و روی بجماعت بنی اسد آورد و گفت ایقوم دانسته باشید که تامن جان در بدن و نیرودر تن دارم ذمت من رهينه خدمت امیرالمومنین است از بذل سروجان نترسم و از ترك مال وعیال نهراسم اکنون وصیت من باشما جز این نیست که دنیار ایچیزی نشمارید و حطام دنیوی را به پشیزی(1) نگيريدودرطلب بهشت بکوشیدو جامه ابدی در پوشید پس رایت بگرفت و اینشعر بخواند :

قد حافظت في حربها بنو اسد *** ما مثلها تحت العجاج من احد

اقرب من يمن وانأي من نكد *** كاننا رکن ثبیر او احد

لسنا باوباش ولا بيض البلد *** لكننا المخة من ولد معد

كنت ترانا في العجاج کالاسد *** ياليت روحي قدنای عنالجسد

این بگفت و چون رعد ويله بر آورد و چون برق حمله در افکند و بنی اسداز دنبال اوچون شیرشری و گرگ بلا آهنك جنك کردند و از آنسوی سپاه شام نبرد

ص: 278

ایشان را پذیره شدند و چون سبع ضاری درهم افتادند دیگر باره رماح درازهاق ارواح میان بر بست و اسیاف در تقطيع ابدان هندسه غلاف بجست از هنگام صباح تا پیشگاه رواح تیغ از پی تیغ راندند و مرد از پس مرد کشتند چون شب شبه گون شادروان بگسترد و سیاهی در میان مردان حاجز وحايل افتاد هردو لشکر منازعت را دست بازداشتند و طریق مراجعت گرفتند اینوقت قبيصة بن جابر چون شیر خادر بحضرت امیر المومنین آمد ودريجنك ظفراورا بود عرض کرد یا امیر المومنین فنای نفس در جهاد بقای ابدی وترك دنیای دون در آخرت خیر سرمدیست صبحگاه یکشنبه چون پادشاه ستارگان براشهب صباح زين زربست سپاه عراق و شام نیز تکاور بزین و لگام کردند و عزیمت جنك درست نمودند اینوقت عبدالله بن الطفيل العامری که سید بني عامر بود ومقاتله كمات رجال را مغازله ربات الحجال می پنداشت و ويله جانگاه کوس رابذله جانفزای عروس می انگاشت جماعت هوازن را پیش خواند و گفت عزیمت جنك درست کنید و با این مردم کافر فاسق رزمی بسزا دهید و بسیج سرای آخرت را مبادرت فرمائید و این اشعار تذکره کرد :

قد ضاربت في حربها هوازن *** أولاك قوم لهم محاسن

حبي لهم حزم و جاشی ساکن *** طعن مداويك وضرب واهن

هذا و هذا كل يوم كاين *** لم يحبر و اعنا ولكن عاينوا

این بگفت ورایت بر افراخت و اسب در تاخت وجماعت هوازن چون هزبران صید دیده باشمشیر های کشیده بجنك در آمدند از چکاچاک شمشیر جگر شير چاك همی شد و از فشافش خدنك زهره نهنك آب همی گشت مردم شام نیز پای صبر و ثبات فشردند وداد جلادت دادند از بامداد تا آنگاه که خورشید سر در بیغوله مغرب کشید دلاوران جنگی ازدوجانب تیغ همی زدند و مرد همی کشتند چندانکه نیزه

ص: 279

گهربافام شاخ بقم شد و تیغ زمرد گون رنك طبر خون(1) گرفت این وقت عبدالله بن طفیل حاضر حضرت على علیه السلام شد و عرض کرد یا امير المومنین منت خدایرا که قوم من در تقديم خدمت توانی و تراخی نجسنند وهمدست وهم پشت بتاختند و عنان برنتافتند تا دشمنان دین را دریافتند و بسیار كس بکشتند پس بنزد من بازگشتند و كرت دیگر حمله در دادند ودرین نوبت نیز گروهی انبوه را با تیغ و تیر در گذرانیدند امیر المومنین ایشانرا ترحيب وترجيب فرمود وشاد خاطر ساخت و قبيله مضر بدین

جنگهای پی در پی که سرداران ایشان برای بردند ترین مباهات آمدند و مردم ربیعه نیز ایشانرا تحسین کردند عامر بن واثله این شعر انشاد کرد :

وحامت كنانة في حربها *** وحامت تميم وحامت اسد

وحامت هوازن يوم اللقا *** فما حام منا و منهم احد

ليقينا قبایل انسابهم *** الى حضرموت واهل جند

لقينا الفوارس يوم الخميس *** و العيد و السبت ثم الاحد

و امدادهم خلف أذنابهم *** وليس لنا من سوانا مدد

فلما تنادوا بآبائهم *** دعونا معدا و نعم المعد

فظلنا نقلق هاما تهم *** ولم نك فيها ببيض البلد

ونعم الفوارس يوم اللقاء *** فقال في عديد وقل في عدد

وقل في طعان کفرع الدلاء *** وضرب عظیم کناط الوقد

ولكن عصفنا بهم عصفة *** وفي الحرب یمن وفيها نكد

طحنا القوارس وسط العجاج *** وسقنا الزعانف سوق النقد

و قلنا على النا والد *** و نحن له طاعة كالولد

ص: 280

بعد ازین مقاتلت و مبارزت ابو الطفيل عامر بن واثله را آگهی دادند که مردان بن الحكم وعمرو بن العاص وسعيد ترا بفحش وشتم یاد میکند و بزشتی بر میشمرند و معاویه را بدان شاد و خرسندمینمایند ابو الطفيل در خشم شد و این شعرا نشاد کرد :

ایشتمني عمرو ومروان ضلة *** بحكم ابن هندو الشقی سعید

و حول ابن هند شايعون كانهم *** اذا ما استفاضوا في الحديث قرود

يعضون من غيظ على اكفهم *** و ذلك غم لااحب شديد

وما سبني الاابن هند وانني *** لتلك التي يشحي بهالرصود

وما بلغت ایام صفين نفسه *** ترافيه و الشامتون شهود

وطارت لعمر وفي الفجاج شظية *** ومروان من وقع الرماح يحيد

و ما لسعيد همة غير نفسه *** لعل التي يخشونها ستعود

روی فلاح و نجات دیدار نکنید پس بر شماست که دل بر صبر وثبات نهید و در رکاب أمير المؤمنين داد جهاد دهید و على علیه السلام نیز در میان لشگر بایستاد و در تحریض مردم بجهاد اين خطبه قرائت فرمود :

أَلْحَمْدُ اَللَّهَ عَلَى نِعْمَةِ اَلْفَاضِلَةِ عَلى جَميعِ مَن خَلَقَ مِنَ البَرِّ وَالفاجِرِ وَعَلَى حُجَجِهِ البَالِغَةِ عَلَى خَلْقِهِ مَن أطاعَهُ فِيهِمْ ومَنْ عَصاهُ إن رَحِمَ فَبِفَضلِهِ وَمِنِّهِ وَ إن عَذَّبَ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ أَنَّ اَللَّهَ لَيْسَ بظلام لِلعَبيدِ أَحمَدُهُ عَلى حُسْنِ اَلْبَلاَءِ وَ تَظَاهُرِ النَّعْمَاءِ وأَسْتَعِينُهُ علَى مَا نَا بِنَا مِنْ أمرِ دُنيا أو آخِرَةٍ وَأُؤمِنُ بِهِ وَأَتَوَكَّلُ عَلَيهِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً وَأَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ وَأَشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ ارْتَضَاهُ لِذَلِكَ وَ كَانَ أَهْلُهُ اصطَفاهُ عَلى جَميعِ ألعِبادِ لِتَبلِيغِ رِسَالَتِهِ وجَعَلَهُ رَحمَةً مِنه عَلَى خَلْقِهِ فَكَانَ كَعِلْمِهِ فِيهِ رَؤُفاً رَحِيماً أكرَمَ خَلْقِ اللَّهِ حَسَباً وأَجْمَلَهُ مَنْظَراً وأَسْخَاهُ نَفْساً وأبَّرَّهُ وأوْصَلَهُ لِرَحِمٍ وأَفْضَلَهُ عِلْماً وأثْقَلَهُ حِلْماً وَ أوفاهُ بِعَهدٍ وَ آمَنَهُ عَلى عَقدٍ لَم يَتَعَلَّق عَلَيْهِ مُسْلِمٌ ولا كَافِرٌ بِمَظلِمَةٍ قَطُّ بَلْ كَانَ يَظْلِمُ فَيعفر وَ يَغْدِرُ فَيَصْفَحُ وَ يَعْفُوا حَتَّى مَضَى صَلِّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مُطِيعاً لِلَّهِ صَابِراً عَلَى مَا أَصَابَهُ مُجَاهِداً فِي اَللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ حَتَّى أَتَاهُ اَلْيَقِينُ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ فَكَانَ مابهُ أَعْظَمَ المُصيبَةِ عَلى جَمِيعِ أَهْلِ الأَرضِ البَرِّ وَالفاجِرِ ثُمَّ تَرَكَ كِتابَ اللَّهِ فيكُم يَأمُرُ

ص: 282

بِطَاعَةِ اَللَّهِ وَ يَنْهَى عَنْ مَعْصِيَتِهِ وقَدْ عَهِدَ إلى رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله عَهْداً فَلَسْتُ أَحِيدُ عَنهُ و قَدْ حَضَرْتُمْ عَدُوَّكُم وقَد عَلِمْتُمْ مِن رَئِيسِهِمْ مُنَافِقَ بنُ مُنَافِقٍ يَدْعُوهُمْ إِلَى النَّارِ وابْنُ عَمِّ نَبِيِّكُمْ مَعَكُم بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ يَدْعُوكُمْ إِلَى طاعَةِ رَبِّكُمْ وَ يَعْمَلُ بِسُنَّةِ نَبِيِّكُمْ صلى اَللَّهُ عَلَيْهِ فَلا سواءٌ مَنْ صَلِّيَ قَبْلَ كُلِّ ذَكَرٍ لَمْ يَسْبِقْنِي بِصَلَوتِي مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ أَحَدٌ وَ أَنَا مِنْ أَهْلِ بَدْرٍ في مَعْوِيَةِ طَلِيقِ ابْنِ طَلِيقٍ وَاللَّهِ إِنَّكُمْ لَعَلَى حَقٍ وإِنَّهُمْ لَعلَى باطِلٍ فَلا يَكُونَنَّ اَلْقَوْمُ عَلَى بَاطِلِهِمْ إجتمعوا عَلَيْهِ وَ تَفَرقونَ عَن حَقِّكُم حَتَّى يغلِب باطِلُهم حَقَّكُمْ قَاتِلُوهُمْ يُعَذّبْهُمُ اَللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا يُعَذّبْهم اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا معذّبهم بِأيدي غيركم.

بعد از سپاس و ستایش یزدان بیچون و درودو نیایش پاك پیغمبر رهنمون میفرماید که آفریننده بی آلت و رویت از برای تبلیغ رسالت و تشیید شریعت محمدرا که اشرف آفرینش و طغرای دانش و آیت رحمت و رایت مروت بود بخلق فرستاد و اوبپاکی نسب ونیکوئی حسب ونضرت لقاو کثرت سخاومتانت علم و ورزانت حلم در همه جهان قرن و قرینی نداشت و هرگز هیچ مسلمی و اگرنه هیچ کافری ازوی ظلم وزیانی ندید بلکه پیوسته او را ظلم وزحمت کردند و مغفور ساخت و مکرون در دید و معفوداشت و در راه خداوند داد جهاد بداد و حق صبوری در مصایب بگذاشت تا گاهی که ازینجهان تحویل داد و مصیبت او بربر و فاجر و مومن و کافر بلائی بزرگی بود پس کتاب خدایرا در میان شما بگذاشت و شما را بامر معروف و نهی از منکر وصیت فرمود پس رسول خدا با من بدین راه که میروم عهد بست و آن عهدیست که هر گز

ص: 283

بیرون آن کار نکنم و اینک شما با این سپاه منافق روی در روی شدیدو بر شما مكشوف است که رئیس اینجماعت یعنی معوية بن ابی سفیان منافق پسر منافق است و شما را بسوی آتش میخواند و بجانب دوزخ دلالت میکند و من که پسر عم پیغمبرشما هستم شما را بطاعت خداوند دعوت میکنم و بسنت رسول خدای صلی الله علیه و آله و شریعت او کار کردن میفرمایم و با من که اول کسم که با رسول خدای نماز گذاشت و سرخیل عازيان بدرم طليق پسر طليق برابر نتواند بود سوگند باخدای که شما بر طریق حق میروید و معويه و مردم او بر باطل اند پس نمیباید این قوم بر باطل خود انجمن شوند و دست با دست دهند و شما از حق خویش دست باز دهید و پراکنده شوید تا ایشان بدست باطل حق شما را پایمال کنند. هان ای مردم مردی کنید و با این جماعت رزم در دهید تا خداوند بدست شما ایشانرا کیفر کند و اگر نه بيرون شما کس کفایت این کار خواهد کرد.

چون امیر المومنين علیه السلام این فصل بپرداخت سران سیاه عرض کردند یا امیر المومنین چون تو فرمائی بکوه آتش سرخوش رویم و بدریای آب شتاب گیریم بهر چه خواهی فرمان میده که ما عبد فرمانبردار و بنده فرمان پذیریم ما در راه تو بذل جان و سر بچیزی نشماریم و از ترك زن و فرزند باك نداریم سوگند با خدای که ما ترا بدل نگیریم و کس را بر تو اختیار نکنیم و در مرگ و حیات از تو جدانشویم

فَقَالَ لَهُمْ عَلَى مُجِيباً لَهُمْ وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَنَظَرَ إِلَى رَسُولِ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله أَضْرِبُ قُدَّامَهُ بِسَيْفِي فَقَالَ سَيْفٌ إِلاَّ ذَوأَلْفَقَارٍ وَلا فَتى إِلاَّ عَلَى وَقَالٍ يَا عَلَى أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَرُونَ مِنْ مُوسَى غَيْرَ أَنَّهُ لاَ نَبِيَّ بَعْدِي وَ مَوْتُكَ وَ حَيَوتُكَ يا عَلِى مَعِي واللَّهِ مَا كَذَبْتُ ولا كُذِبْتُ ولا ضَلَلْتُ وَلا ضُلَّ بِي ومَا نَسِيتُ مَا عَهِدَ إِلَى وإِنِّي أَعْلَى الطَّرِيقِ الْوَاضِح

ص: 284

أَلْفِظُهُ لَفْظاً.

على علیه السلام فرمود سوگند با آنخدای که جان من در دست اوست یکروز در خدمت رسول خدای با کفار جهاد همی کردم و تیغ همی زدم رسول خدای بجانب من نگریست و فرمود هیچ تیغی را با ذوالفقار مقداری نیست و هیچ جوانمرديرا با علی یاد نتوان کرد و تو ای علی وزیر من وخليفه منی چنانکه درون موسی را بود الا آنکه از پس به من پیغمبری نیست و مرگ و حیات تو ای علی با منست و تو با منی آنگاه فرمود سوگند با خدای دروغ نگویم و دروغ زده نشوم و بضلالت نیفکنم و بضلالت نیفتم و فراموش نکنم آنعهد که رسول خدای با من بست و من بر راه راست و روشن میروم وسخن همانست که بشرح کردم .

این هنگام سپاه شام از بهر جنگی جنبش کرد نخستین مخازق بن عبدالرحمن که مردی جلد و جنگجوئی توانا بود از لشکر شام تکاور بر انگیخت و بمیان هر دو صف در استاد و فریاد بر داشت که مبارز کیست مومن بن عبدالمرادی از لشکر عراق اسب زد و بر روی اودر آمد و نبرد آغار کردهر دوتن اسب برانگیختند چون شعله جواله در گرد هم بگشتند در گرمی آن گیرودار مخارق فرصتی بدست کرده نیزه بزد و مومن را از اسب در انداخت و خود نیز بی توانی پیاده شد و سر مومن را از تن دور کرد و نگون بر خاك نهاد و تنش را از جامه عریان ساخت و مکشوف العوره باز گذاشت و مانند برق خاطف جستن کرده در پشت اسب جای گرفت و مبارز طلبید مسلم بن عبدالله الازدی از سپاه امیر المومنین اسب بر انگیخت و با مخارق در آویخت او را نیز مخابق با طعن نیزه بکشت و همچنان سرش را از تن باز کرد و رویش را بر خاك نهاد ومكشوف العوره بر زبر کشته نخستین حمل و داد بالجمله با چهار کس از ابطال لشكر على قتال داد و با هر چهار کار بدینگونه کرد و بانگی در داد که مبارز کیست سپاه عراق از مقاتلت با آن مبارز محترز شدند و بزيادت از کشف عورت بيمناك شدند امير المومنین چون توانی و تراخی

ص: 285

اصدا بر انگریست خویشتن ساخته جنگ شد پس جامه دیگر گون کرد و مستنكرا برزم او بیرون شد مخارق ندانست، که آنسوار على مرتضی است که نهنگ از نهیب او نرهد و پلنگ از حمله او نجهد لاجرم قيد امير المؤمنين كرد وعلى علیه السلام از گرد راه تیغ براند و کتف او را از تنش باز کرد چون از اسب در افتاد سرش را از تن دور کرده بر خاك نهاد لكن روی او را بسوی آسمان بداشت و عورتش را کشف نساخت پس بر نشست و مبارز طلبید سواری دیگر بميدان آمد و شربت نخستين بنوشیدند و بدینگونه هفت و اگرنه هشت سوار نامبردار از پی یکدیگر بميدان آمدند و امیر المؤمنين ایشانرا از اسب در انداخت و سرها از تن باز کرد و تنها بر فراز هم نهاد و این کردار هول و هربی بزرگی در لشکر معويه افتاد چنانکه کس بمبارزت بیرون نمیشد ودعوت امیر المومنین را اجابت نمیکردمعويه سخت آزرده خاطر گشت و او را غلامی بود بنام حارث و عظیم دلیر و شجاع بود او را پیش خواند و گفت یا حارث هیچ نگران نیستی که این سوار چه میکند و چه سرهنگان بزرگ که از ما بکشته است بیرون شو و سر او را بر گیر و باز آی حارث گفت ای امیر این چه سخت است که میفرمائی من چنان میدانم که اگرجمله سپاه شام پشت با پشت دهند وهمدست وهمداستان بر این سوار حمله افکنند روی باز پس نگرداند و تمامت را با تیغ در گذراند من کیستم و چیستم اگردل از من سیر میداری و بدهان شیر در میگذاری فرمانبردارم میروم و سر بتیغ میسپارم معويه گفت حاشا و کلا که من دل از تو بر گیرم وحرمان ترا سهل شمارم اکنون که کار بر اینمنوال دانی بباش تا دیگری بميدان رود و از آنسوی امیر المومنین چون شير غضبان پهن دشت میدانرا كران تا بکران فرس میراند و فریاد بر میداشت و مبارز میطلبید چون نگریست که هیچکس بجنگ او بیرون نخواهد شد مغفر از سر بر گرفت و بانگ در داد که منم ابو الحسن منم علی بن ابیطالب و برف خویش مراجعت فرمود حارث گفت یا معوية نگفتم که اگر لشکرهای توهمگروه بر وی حمله افکنند بجمله در دست او تباه کردند برمن رحمتی آوردی وشغفتی کردی

ص: 286

که مبارزت او نفر مودی و اگر نه مانند این جنگجویان که بميدان او شدندسر من در جائی و تنم در جائی بود.

مع القصه چون على عليه السلام بصف خویش پیوست از لشکر شام کریب بن الصباح که از قبیله حمير و آل ذي يزن، بود و بشجاعت و شهامت نامی بلند وحشمتی بنهايت داشت فرس بميدان راند و مبارز طلب داشت مرتفع بن الوضاح الزبیدی از لشکر عراق جدا شد و با کریب جنگی در انداخت کریب زمانی اندك با او به گشت و او را بکشت و دیگر باره مبارز طلبيد حارث بن الجلاح الحكم مشمر الذيل بميدان آمد و او مردی قائم الليل وصائم النهار بود این شعر بگفت:

هذا على و الهدى حقامعه *** نحن نصرناه على من نازعه

و جنگ را چون پلنگی شرزه ساخته آمد و هم بدست کریب کشته گشت دیگر باره کریب ندا در انداخت و هم آوردطلب ساخت از سپاه عراق عامذ بن مسروق الهمدانی بی توانی بیرون تاخت وحمله صعب و سخت در انداخت کریب که مردی دلاور و تناور بود عامذ بن مسروقرا بمرد نمیشمرد و میدان نبرد را بستان دور می انگاشت تکاور بر عامة بتاخت و از اسبش در انداخت و بیدرنگ پیاده شد وکشتگانرا بر زبر هم نهاد و بر نشست و مبارز طلبيد على عليه السلام که بر نظاره بود دانست آن زور بازو که کریب راست کمتر کس از لشكر با او هم ترازو تواند شد ناچار خود آهنگ جنگ او کردو فرزند خودعباس را فرمود و اسب و سلاح اورا بگرفت و بر نشست تا کریب او را نشناسد و از مقاتلت نپرهیزد اینوقت عبد الله بن عدي الحارثی پیش آمد و عرض کرد یا امیرالمؤمنين بحق امامتیکه تراست اجازت فرمای تامن بمبارزت او بیرون شوم باشد که او را با تیغ در گذرانم و اگر نه دولتی از این بزرگتر ندانم که در پیش چشم تو شهید شوم امیر المومنین اور ارخصت فرمود پس بميدان آمد و این ارجوزه بخواند :

هذا على و الهدى يقوده *** من خير عيدان قریش عنوده

لا يسام الدهر ولا يؤده *** و علمه معاحز وجوده

ص: 287

کریب را چندان قوت بود که در هم را در میان انگشت ابهام و سبابه می گذاشت و چنان فشار میداد که نقش سکه آن از دو سوی محو میگشت لاجرم عبدالله بن عدی همال او نتوانسته بود بالجمله ساعتی با هم قتال دادند عبد الله نیز بدست کریب شهید شد اینوقت على عليه السلام خویشتن اسب بزد و بمیدان آمد و بانك بر کریب زد و فرمود بگو کیستی و از کجائی گفت مرا کریب بن الصباح گویند فرمود ای کریب من ترا سواری مختار دیدم دریغ دارم که بهوای معويه دردرکات دوزخ جای کنی از خدای بترس و بهواجس نفسانی و وساوس شیطانی روز کار خود تباه مکن کریب گفت من از اینکلمات فراوان شنیده ام و در جمله از ادر الك راحت و اسعاف حاجت چیزی نیافته ام زبان در بند کن و بند اورسنان بر گیر که هنگامه مقاتله است نه هنگام مغازله على عليه السلام فرمود هان ای کریب دیگر باره حجت بر تو تمام میکنم و داد نصیحت و موعظت میدهم خویشتن را در خدیعت ابن آكلة الأكباد در هسپار و دین خود را بدنیای او مفروش بیا و با من باش تا ترا بکتاب خدا و سنت رسول باز دهم و روضه جفت را رهينه پاداش کردار تو نهم کریب گفت این سخنها در من نگیرد پیش تر آی و بازو بگشای و نبرد مردان نظاره کن پس تیغ بکشید و آهنگ علی کرد و گفت ( من يشتري سيفي و هذا اثره ) على عليه السلام چون این بدید فرمود «لاحول ولا قوة الا بالله» و اسب بجانب او بر جهاند و از گرد راه تیغ بر فرق او بزد چنانکه از نمد زین گذشت و کریب دو نیمه بر زمین افتاد و هم علی مبارز طلب فرمود حارث بن وداعه حمیری بیرون شد و هم بدست علی در خون خویش غلطید دیگر باره بانك بر داشت که مبارز کیست مطاع بن المطلب القيني بميدان قتال آمد او را مجال نگذاشت و پایمال هلاکت و دم ار داشت و همچنان مبارز طلب کرد هیچکس از لشکر شام اقدام نفرمود لاجرم از اسب پیاده شده و آن کشتگان را بر زبر یکدیگر انداخت و اینکلمات تذکره فرمود :

النفس بالنفس والجروح قصاص *** ليس للقرن بالضراب خلاص

ص: 288

بیدی عند ملتقى الحرب سيف *** هاشمی يزينه الاخلاص

رهف الشفرتين ابيض كالملح *** و درعی من الحديد دلاص

و از قرآن مجید این آیت قرائت کرد:

يا معشر المسلمين الشهر الحرام بالشهر الحرام والحرمات قصاص فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى عليكم واتقوا الله واعلموا أن الله مع الصابرین (1) اینوقت فرزند خود محمد بن حنيفه را فرمود اکنون در جای من ایستاده باش که این خونخواه کریب بنزديك تو تاختن میکند ، محمد در مصرع كريب بايستاد هم در زمان پسر عم او برسید و گفت قاتل کہیب کیست منم گفت من بنيابت او حاضرم و با او در آويخته و خودش بریخت هفت کس از قفای یکدیگر بیامدند و بدست محمد مقتول گشتند اینوقت، جوانی از مردم شام بجانب تحمل شتاب گرفت و با او خطاب کرد که برادران هرا و عم مرا بکشتی من اینك قلب خود را بقتل تو شفا میدهم و این کلمات بر زبان راند :

ومن الصباح ومن للرواح *** ومن للسلاح ومن للخطب

وهن للسعاة ومن للكماة *** اذا ما الكماة جنت للركب

و با محمد در آویخت و هم بدست او کشته شد اینوقت على علیه السلام بپاي خاست و پای در رکاب کرد و عنان باز کشید و او از برداشت که هان ای معويه چند این مردمان در میان ما عرضه تیغ و هدف تیر خواهند گشت بیرون آی تا لختی با هم بگردیم و کار یکسره کنیم و مردم را از این زحمت و نقمت برهانیم عمرو بن العاص گفت ايمعويه نیکو میگوید وقت را غنیمت شمار ودر جنگ او سرعت فرمای نظاره بودی که سه تن از ابطال رجال را بخاك افكند باشد که بر او چيره شوی و خون سرهنگان خویش را بازجوئی معوبه گفت ایعمرو آهسته باش و سخنان خدیعت آمیز بر متراش من آنکس نیستم که تو مرا غره توانی ساخت و در احبال خدعه خویش انداخت سوگند با خدای را در دهن شیر سیاه می افکنی و روزگار بر من تباه میکنی بگمان آنکه اریکه خلافت نشیمن تو خواهد گشت و نمرقه

ص: 289

شرافت مخصوص تو خواهد افتاد مرا جان بکار است و با جنك علمی کار نیست .

بالجمله روز بیگاه شد و هر دو سیاه دست از جنك باز داشتند و در اینجنك چنان افتاد که مخارق بن صباح را سه برادر مقتول گشت که یکی از ایشان کریب بود و پدرش نیز کشته شد و ایشان از بزرگان عرب بودند لاجرم مخارق این شعر بگفت :

اعوذ بالله الذي قد احتجب *** بالنور والسبع الشداد والحجب

امن ذوات الدين منا والحسب *** لا تبكين عين على من قد ذهب

ليس كمثل الله شی، یرتهب *** يا رب لا تهلك اعلام العرب

القاتلين الفاعلين في التعب *** والمطعمين الصالحين في المغرب

افناهم يوم الخميس المغتصب

چون این اشعار گوشزد معويه شد کس بدو فرستاد و هزار درهم عطا داد و تسليه بگفت و انواع ملاطفت و شفقت در حق او مرعی داشت .

الحمد لله الذي علافی دنوه ودنافي علوه و ظهر وبطن وارتفع فوق كل منظر اولا و آخرا ظاهرا وباطنا يقضى و يفصل ويقدر فيغفر ويفعل ما يشاء اذا اراد امرا امضاه واذا عزم علي امر قضاء لا يؤامر احدا فيها يملك ولا يسئل عما يفعل وهم یسئلون والحمد لله رب العالمين على ما احببنا و كرهنا ثم قد كان فيما قضى و ساقتنا المقادير الى هذه البقعة من الأرض ولف بيننا وبين أهل العراق فنحن من الله بمنظر وقد قال سبحانه و لوشاء الله ما اقتلوا ولكن الله يفعل ما يريد انظروا یا معاشر اهل الشام فانما تلقون غدا اهل العراق فكونوا على احدى ثلث احوال اما آن تكونوا قوما طلبتم ماعندالله في قتال قوم بغوا عليكم فاقبلوا من بلادهم حتى نزلوافي بيضتكم واما ان تكونوا قوما تطلبون بدم خليفتكم وصهر نبيكم صلی الله عليه واما ان تكونوا قوما تذبون عن نتائکم و ابنائكم فعليكم بتقوى الله والصبر الجميل اسئل الله لنا ولكم النصروان يتفح بینناوبين قومنا بالحق وهو خير الفاتحين بعد از حمدو ثنای خداوند یکتا و درود بر مصطفی خلاصه سخن معاویه بالشكر بر اینجمله است میگوید ایمردم شام بر حسب تقدير درینموضع با سپاه عراق روی درروی شدید در میان شما نیران قتال افروخته کشت اکنون واجب میکند که جانب غیرت و حمیت را فرو نگذارید و خشنودی خدایر اوجهه همت سازید و این قوم را که از در بینی و طغيان بلاد وامصار خویش را از پس پشت انداخته و بر شما تاخته اند دفع دهید و اگر این نخواهید کرد خون خليفه مظلوم را که داماد پیغمبرشماست ضایع نگذارید ودر طلب خون او با اینقوم قتال کنید سه دیگر آنکه در حفظ و حراست زن و فرزند خودرزم دهید ومال وعیال خودراهیاوهدر مخواهید چون سخن بدينجا آورد ذوالکلاع که سواری نامبردار و در شمار ملوك آل حمیر بود از برای خشنودی، معاویه بر خاست و اینکلمات رابدینگونه پرداخت :

انا لنحن الصبر الكرام *** لاننثني عند الخصام

بنوا الملوك العظام *** ذو واالنهي و الاحلام

لا يقر بون الاثام

معاویه گفت سخن بصدق کردی اینجمله بیرون شان و حشمت تو نیست مع القصه

ص: 291

لشکری ها از دورویه ساخته قتال شدند و صف راست کردند از سپاه على علیه السلام ابو شجاع الحميری که مردی عالم و دیندار بود خواست تا قبيله حمير وذو الكلاع را که رئیس قبیله بود تنبیهی کند و نصيحتی فرماید اسب بردو با سپاه شام نزديك شد و فریاد برداشت که ایجماعت حمير آیا شما معويه را از علی فاضلتر میدانید و از بهر خلافت و امامت شایسته میشمارید خداوند بدین کردار شمار امکافات کند و توای ذوالکلاع سوگند باخدای که این کشش و کوشش در راه دین نمیکنی بلکه در طلب دنيا وهواجس نفس اینکار پیش داشتی ذوالکلاع در پاسخ گفت یا باشجاع عنان باز کش خدا را گواه میگیرم که معويه افضل از علی ابوطالب نیست و من اینمقاتلت و مبارزت در هوای معويه برخویشتن ننهاده ام بلکه ازین همه بخشم و تكلف خون عثمان بن عفان میجویم این بگفت ویکباره دل بر حرب نهاد. اینوقت اشتر نخعی در پیش صف آمد و گفت ایمردم منت خدایراکه ما برراه حق میرویم و با علی مرتضی که شمشیر خداوند و باز وی مصطفی است با کفار جهاد میکنیم و خشنودی خداوند میجوئیم و به شدت جاویدان بپاداش میخواهیم و فضایل علی علیه السلام از آن بیشتر است که بشمار توان آورد اوست اول کس که با رسول خدای نماز گذاشت و قدمی جزبر رضای او بر نداشت هان ایمردم از خدای بترسید و از تقدیم خدمت امامي و خلیفه چون على توانی و تراخی مجوئید و سعادت دارین را در اطاعت او دانید .

چون اشتر اینکلمات بپرداخت اشعث بن قیس آمد و گفت ایمردم دانسته باشید که نعمتهای خداوند در حق ما افزون از حداده است و آن حق که از همه بزرگتر و عظیم تر است آنست که ما را با طاعت و بیعت على علیه السلام موفق و مشرف داشت و غازیان پدر و بیعت کنند كان تحت شجره که از خاصگان اصحاب رسول خدایند در خدمت او جای دارند و امروز مصاحف ومؤالف ما باشند و اینمعنی نیز مکشوف است که اگر غلامی سیاه قاید سپاه باشد بفتوای عقل وحكم شرع خدمت او باید جست و اطاعت او باید کرد گاهیکه وصی و خليفه مصطفی و برادر و پسرعم او و داماد ووارث علم وحکمت

ص: 292

اوومروج دین و شریعت او در راه خداوند با جماعتی فاسق و منافق جهاد کند چگونه تواند مسامحت نمودودر تقديم خدمت خویشتن داری کرد آخر نه این آن علی است که در کودکی مصطفی را تصدیق کرد وقتیکه اورا تکذیب کردند و با او نماز گذاشت وقتیکه هیچکس نماز ندانست و جان خویش را فدای او کرد وقتیکه کافران قصد جان او کردند و از ایام شباب تاروز گار کهل در راه پیغمبر شمشیرزد ودقیقه از خدمت او تفصی نجست ایمردمان نيك نظر کنید آیا پسر هند جگرخواره را با چنین کس انباز توان داشت از خدای بترسید و در اطاعت ومتابعت وصي وخليفه پیغمبرتقاعد مورزیدو کندی و سستی مجوئید چون سخن بدینجا آورد چند تن دیگر از بزرگان لشگر وصنادید سپاه يكيك به پیش روی صف آمدند و در محاسن و مفاخر اميرالمؤمنين علیه السلام فصلی بپرداختند ولشگر را در جنگ مویه و مردم اومایل وراغب ساختند .

در جمله معويه و اصحاب او اینكلمات می شنیدند و بر خاطر ایشان دشوارو ناهموار میآمد لاجرم معوبه روی با ذوالکلاع حمیری کرد و گفت آیا نمی شنوی که این جماعت چگونه در مدح على ابوطالب داد سخن میدهند و بر چند گونه او را می ستایندو لشکر را بر جنك من تحريض و ترغیب میفرمایند تو مردی طليق اللسان و سخنگوی بودی مگر ابكم و أخرس شدی تو نیز سخنی چند بپردازد لشکر شام را در جنگ ایشان شاد کام کن ذو الكلاع گفت چنین کنم و اسب بر انگیخت و در پیش روی سپاه شام در استادو ندا درداد که ایمر دهان شنیدید و دانستید که بزرگان عراق و صنادید حجاز على ابوطالب را بچند گونه ستایش کردند و محاسن ومحامد اورا بوجهی نیکو باز نمودند و این معنی را نتوان پوشیده داشت همانا اینجماعت اصحاب رسول خدای بودند و در خدمت آنحضرت آثار نیکو نمودند و با دشمنان دین شمشیر زدند و از بذل جان ومال افسوس نخورد حقوق ایشانرا در اسلام مخفی نتوان داشت و فضایل ایشانرا انکار نتوان کرد لکن در این کار که ما در افتاده ایم من بدقت نظر رفته ام و فراز و فرود آنرا نیکو نگریسته ام بهیچ روی روان باشد که ما خون عثمان بن عفانرا ضایع بگذاریم و کشندگان او را در روی

ص: 293

زمین زنده به بینم آخر این خلیفه مظلوم بحصافت عقل و اشاعت عدل و کرامت طبع وصفای نیت موصوف بود روز برانگيرش در دارو کير حساب مصطفی را چه جواب توانیم گفت ، نه این عثمان بدو دختر داماد مصطفی است، نه این عثمان جیش عسره را بساخت و در مسجد مصطفی در افزود، نه این عثمان آنکس است که این آیت مبارك در شان او فرود شد :

أَمَّنْ هُوَ قَانِتْ أَنَاءُ اَللَّيْلِ سَاجِداً وَ قَائِماً يَحْذَرُ اَلْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةُ رَبِّهِ(1).

نه این عثمان آنکس است که فریشتگان آسمان حلم و حیای اورا ستوده میداشتند خون چنین کس را چگونه توانیم ضایع گذاشت اگر گویند او گناهکار بود انکار نکنيم لكن به آلايش گناه زندگانی بروی نتوان تباه ساخت چه آنان که بمناعت محل و کمال فضل و علو جاه از وی افزون بودند صفحه اعمال ایشان از کلمه زلت و خطا خالی نیفتاد خداوند در حق خاتم انبیا و سید پیغمبران و خلاصه موجودات میفرماید. لِيَغْفِرَ لَكَ اَللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَما تَأَخَّرَ.

و موسی بن عمران چنانکه آیات قرآن حاکی حکایات او است مردی را بکشت و از خداوند خواستار عفو گناه خویش گشت و خداوند گناه او را معفو داشت پس هیچکس از جنایت و جریرتی مصون و محفوظ نیست و ما دانسته ایم که علی ابوطالب را در خدمت مصطفی قربت و قرابتی بکمال است و هیچکس در میان اصحاب رسول خدا همانند و انباز او نیست لکن در حق عثمان ستم کرد جانب او را فرو گذاشت و دشمنان او را نیرو داد تا او را بکشند و کشندگان اورا در جوار خویش جای داد و عثمان خليفه بحق بود و از خویشاوندان على بلکه

ص: 294

پسرعم او است و در دين شريك او است و برادر او است و این جماعت که جانب او را دست باز داشتند و گروهی او را بکشتند اینك از عراق بشام آمده اند تا شیعیان عثمان را یکباره از جهان براندازند شما مردی کنید و در دفع ایشان نیکوتر از این بکوشید:

فان الله ناصر المؤمنین .

بالجمله ذوالکلاع از اینگونه سخن میکرد و لشگر شام را تحریض مینمود و از برای اصلاح امر عثمان بر پیغمبران مرسل که خداوند ایشانرا معصوم آفریده گناه می بست و لشگرها ساخته جنگی میشدند و تا چند چوبه تیر بر وی نرسید لباز سخن بر نیست و در این روز سپهسالار سپاه و پیش آهنگی جنگ وی بود و ابطال قبيله حمير از بمين و شمال او بر صف بودند و عبیدالله بن عمر بن الخطاب با چهار هزار مرد جنگی در جیش او بود و معويه همی گفت ای عبیدالله امروز روزی است که اثر های نیکو بنمائی و نام خویش را در روز گارها تذکر خاطرها کنی عبیدالله زرهی فراخ دامن در پوشید و بيضة فولاد بر سر نهاد و دستاری سرخ بر سر بست و این از برای آثار جلادت نمودن و بی نصرت مراجعت نکردن علامتی بود .

مع القصه در دریای لشگر طوفان زای گشت و ابر بلا باریدن گرفت زمین معرکه در خون نشست و تیغ یمانی گونه طبر خون نمود سپاه در سپاه افتاد و اسب در روی اسب رفت ذوالکلاع حميری و عبيد الله بن عمر همدست و هم پشت حمله ور گشتند و لشگر های خویش را گروه از پس گروه تاختن فرمودند و بانبوه جنگ در انداختند از لشگر عراق جماعت ربيعه بمدافعت ایشان پای استوار کردند و سخت بکوشیدند خاك میدان از خون مردان عجین گشت، و زمین رزمگاه از نعل بور و سمند همه لور كند(1) آمد و از جانبين بسیار کس کشته و اگرنه

ص: 295

خسته افتاد زیاد بن حفضه بنزديك قبيله عبد القيس آمد و گفت چه آسوده بنظاره ایستاده اید ذوالکلاع حميری و عبیدالله بن عمر بن الخطاب زود باشد که قبيله ر بیعه واطليعه مرگی دارند و از بکر نیز نشانی نگذارند و بله بر آورید و حمله در افكنید جماعت عبد القيس چون ابر سیاه بجنبش آمدند و آسیای حرب را بگردش آوردند اینوقت جنگی بزرگ شد و هیچکس با هیچکس نپرداخت و هیچکس هیچکس را نشناخت کورکورانه همی کمین نهادند و کمان گشادند در غلوای این گیر و دار ذوالکلاع هدف خدنگ خندف گشت که مردی از قبیله بكر بن وائل بود وبدان زخم ذوالکلاع جهانرا وداع گفت و اركان لشگر حمير متزلزل گشت اینوقت قائمه کارزار یکباره بر عبیدالله بن عمر استقرار یافت و تکاور بجولان در آورد و این ارجوزه را قرائت کرد :

انا عبیدالله ينمينى عمر *** خير قریش من مضى ومن غبر

الا نبي الله والشيخ الا غر *** قد ابطات عن نصر عثمان مضر

والربعيون فيلا اسقوا المطر *** وسارع الحي اليمانون الغرر

والخير في الناس قديما يبتدر

و شمشير خویش را که از عمر بن الخطاب به میراث داشت زبر زیر همی کرد و مبارز همی خواست قعقعه سلاحش پرده صماخ را بر میدرید شعشعه شمشیرش بینش بصر را در می سپرد از قبیله جعفی حریث بن جابر که حارث خادر را هم آورد نمیشمرد بروی در آمد و این شعر بخواند :

قد سارعت في نصرها ربيعه *** في الحق والحق لهم شريعه

فاكفف فلست تارك الوقيعة *** في العصية السامعة المطيعة

حتى تذوق كاسها القطيعه

و هردو تن چون نهنگ دمان و پلنگ پژمان بر یکدیگر حمله افکندند چون شعله جواله بر گرد هم بگشتند و خاك با خوی بر آغشتند و سنان تیر چون

ص: 296

شعله نار و یا زبان مار بر قصد یکدیگر روان کردند ساعتی دیر بر نگذشت که حریث را فرصتی بدست شد چون رعد بغريد و چون برق از قفای عبیدالله بشتافت و هم در آن تاختن عنان برتافت و او را با نیزه زخمی برد و از اسب در انداخت هم در آن گیر و دار عبيدالله را ابن جون السكونی بر گرفت و برافروخت تا لشگر هزیمت نشوند الصلتان العبدی این شعر در سرزنش عبیدالله گوید :

الا يا عبیدالله ما زلت مولعا *** ببكرها تهدى اللقاو التهددا

كان حماة الحي من بكر وایل *** بدي الرمث أسد قد تبو ان غرقدا

وكنت سفیها قدتعودت عادة *** و كل امرى جار على ما تعودا

فاصبحت مسلوبا على شر آلة *** صریح قنى وسط العجاجة مفردا

تشق عليك الجيب ابنة هانی *** مسلية تيدي الشجا و التلددا

و كانت ترى ذا الأمر قبل عيانه *** ولكن أمر الله أهدى لك الردی

وقالت عبيد الله لاتات و ائلا *** فقلت لها لاتعجل وانظری عداً

فقد جاء ما منيتها فتسلیت *** عليك و امسى الجيب منها مقددا

حباك اخوالهيجا حریث بن جابر *** بجياشة يجلى بها التمز مزيدا

جماعتی از شعر اعبيدالله بن عمر بن الخطاب را مرثیه گفتندکعب بن جميل الثعلبی درین هنگام این اشعار انشاد کرد :

معوي لاتنهض بغير وثيقة *** فائك بعد اليوم بالذل عارف

الا انما تبكي العيون الفارس *** بصفين اجلت خيله و هو واقف

تبدل من اسماء اسياف وائل *** وای فتى لو اخطاته المتالف

ترکت عبيدالله بالقاع مسلبا *** تمج دماه و العروق نوازف

ينوء و تغشاه شئابيب من دم *** کمالاح في جيب القميص الكفائف

تحللن عنه رزدرع حصينة *** و يكرمنه بعد ذالك معارف

و فرت تمیم سعدها و ربابها *** و خالفت الخضراء فيمن يخالف

الا ان شر الناس في الناس كلهم *** بنو اسد اني لما قلت عارف

ص: 297

ابوجهمه اسدی گوید :

دعاهن فاستسمعن من این صوته *** و اقبلن شیء و العيون ذوارف

وقد صبرت حول ابن عم محمد *** لدى الموت شهباء المناكب شارف

فما بر حواحتی رای الله صبرهم *** و حتى اتيحت بالاكف المصاحف

بمرج ترى الرايات فيه كانها *** اذا اجتهدت للطعن طير عواكف

جزى الله قتلانا بسفين خيرما *** اثيب عباد غادرتها المواقف

تعرفت و العراف يمحج امه *** فان كنت عرافا فلست تقائف

اغرتم علينا تسرفون بناتنا *** و ليس لنا في صفين قائف

و هم کعب بن جميل در مرثيه عبيدالله بن عمر بن الخطاب گوید :

يقول عبیدالله لما بدت له *** سحابه موت نقظر الحتف والدما

فلما قلانی القوم خر مجدلا

سريعا فلاقى الترب كفيه والفما

الايا لقوم اصبروا ان صبر کم *** اعف و احجي عفة و تكرما

و خلف اطفالا يتامى أذلة *** و خلف عرسا تشكب الدمع ایما

حلالاله الخطاب لاتتقيهم *** وقد كان يحمي غيره أن يكلما

علمای تاریخ قاتل عبیدالله را بتصريح نام نبرده اند بعضی بر آنند که هاني الخطاب از قبیله همدان او را بکشت ، و جماعتی گویند از مردم حضر موت عمرو السبعي قاتل اوست، و گروهی محرز بن المحصح را از بنی تیم اللات بن تعلبه که در شمار قبيله بكر بن وائل است کشنده او دانند، و طایفه حريث بن جابر را قاتل اودانند چنانکه بشرح رفت.

احمد بن اعثم کوفی عبدالله بن سوار راقاتل او داند ، وابن ابی الحدید، چنان داند که این اشعار را کعب بن جعبل بعد از رفع مصاحف و تحکيم حکمین گفته و بر عادت شعرا از روز گار گذشته یاد کرده آنجا گوید:

«دعا هن فاستمعن من این صوته» روی سخن بازنان عبيد الله دارد که یکی

ص: 298

اسما دختر عطارد بن حاجب بن زرارة التمیمی است و آن دیگر بحریه دختر هانی بن قبيصة الشيبانی است و این هر دو در لشکرگاه بودند تا مقاتلت عبیدالله را نظاره باشند و از این شعر که میگوید :

تبدل من اسماء اسياف وائل

مینماید که قبیله ر بیعه قاتل عبيد الله بن عمر است و همچنين از قبیله همدان مردی که ابراهیم نام دارد در کتاب خویش که قصه صفین را رقم کرده نگاشته است که معويه عبيدالله بن عمر را بحكم قرعه در برابر ربیعه باز داشت و زیان بن حفصه از آنجماعت بر عبیدالله بیرون شد و با او در آویخت و بعد از قتل او چون خیمه زیاد بن حفصه را بر می افراخت يك ميخ بجای نبود آن طنابرا بر پای عبیدالله بن عمر بستند و از شعر الملتان العبدی چنان که بشرح رفت و روایت نصر بن مزاحم مکشوف می افتد که حریث جابر او را بکشت و این حدیث را از روایات دیگر قوت بزيادتست و این حريث مردی بزرگ بود و کرامت طبعی بکمال داشت چنانکه در میان هردو لشکر قبه گلگون افراخته بود و مشکهای شگرف از شیر سرشار کرده و مزادهای بزرگی از سویق آکنده فرمود تا هر کس از لشكر را رغبتی افتد

بنوشد و بخورد چنانکه شاعر گوید:

ولو كان بالدهنا حريث بن جابر *** لاصبح مجرا بالمفازة جاريا

بعد از امیر المومنین علیه السلام چون کار بر معويه استقرار یافت و زیاد بن ابیه را کار گذار خویش کرد حریث بن جابر از جانب زیاد ایالت قبیله همدانراداشت معويه بسوی زیاد مکتوب کرد :

«اما بعد فاعزل حريث بن جابر عن عمله فما ذكرت مواقعه بصفين الأكانت حزازة »

یعنی حریث بن جابر را از عمل باز کن واوراعزل و عزلت فرمای چه هر گاه کارهای او را در صفین بخاطر می آورم دل من بدرد می آید زیاد در پاسخ او نوشت

خفض عليك يا امير المومنین فان حريثا قد بلغ من الشرف مبلغا لاتزيده

ص: 299

الولاية ولا ينقصه العزل .

یعنی حریث در مناعت محل و رفعت مقام بجائی رسیده است که مکانت و منزلت او بحكومت و ایالت افزون نمیشود و عزل و عزلت از درجه او نمیکاهد .

و هم در خبر است که حسن بن علی بن ابیطالب علیهم السلام در آنروز برقتلى عبور افتاد مرديرا دید سنان نیزه خود را بر چشم قتیلی فروداده ولگام اسب خود را بپای او مربوط ساخته از حال آن قاتل و مقتول فحص فرهود گفتند هانی بن الخطاب است از قبیله همدان و آنمقتول عبید الله بن الخطاب است امام حسن علیه السلام خدایرا سپاس گفت و بر گذشت و بامداد هانی عبیدالله را از جامه عریان ساخت.

و هم حديث کرده اند که چون معويه سلطنت یافت بكوفه آمد شمشیر عبیدالله بن عمر را از بکر بن وائل طلب نمود گفتند از قبیله ما محرز بن المحصح اورا بکشت و اکنون در بصره جای دارد بعد از آنکه با او بیعت کردند آن شمشیر را از محرز ماخوذ داشت .

اکنون که از اختلاف كلمه در حق قاتل عبيدالله بن عمر بپرداختیم برسر سخن رویم چون عبيدالله بن عمر و ذوالکلاع حمیری در دار و گیر عرضه تیغ و تیر گشتند معويه سخت ناخوشدل گشت و اضطرابی عظیم در لشکر شام افتاد وصنادید سپاه در طلب خون عبيد الله بنزديك معویه آمدند و آوازها خشن کردند و خروش بر آوردند و لشکریان گروها گروه انجمن شدند چند که هشتاد علم حاضر شد و هر علمی را قایدی و سرهنگی افراخته میداشت و در گرد آن افواج سواره و پیاده اعداد جنگ میکرد از آنسوی چون امیرالمومنین این بدید عمار یاسر ودیگر بزرگان لشکر را بخواند و فرمان کرد تا ندا در دادند و سپاهیانرا فراهم آوردند و آوازها بتكبير برداشتند و حمله در افکندند امير المومنين على علیه السلام رایت جنگی بحصین بن منذر سپرد.

وقال سر على اسم الله يا حصين .

برو بنام خدای دانسته باش که تا کنون مانند این رایت بر سر تو سایه نیفکنده

ص: 300

چه این رایت از رسول خدای بمن رسید و حصین چون پلنگ خشمگین بجنگ در آمد و از سپاه شام قبیله عك و طایفه لخم و جماعت جذام و مردم اشعریین بر شدت وحدت بیفزودند و بر مردم مذحج و گروه بني بكر بن وائل که در صف علی بودند حمله کردند این ارجوزه يکتن از مردم اعك انشاد کرد:

ویل لام مذحج من عك *** لنتر کن امهم تبکی

نقتلهم بالطعن ثم الصك *** فلا رجال كرجال عك

لكل فرن باسل مصك

مردم مذحج را از کلمات عکی عرق حمیت در ضربان آمدو ندا در دادند که با آل مذحج مردی کنید و پای صبر و ثبات استوار دارید و دشمنانرا دفع دهید و کار حرب را بساختند اینموقت مردی از قبیله جذام اینکلمات بگفت :

الله الله في عك و جذام *** الا تذكرون الأرحام

افسنيتم لخم الكرام *** و الاشعریین وال ذی حام

این النفي و الأحلام *** هذه النساء تبكي الاعلام

و نیز این سخنان عکی راست :

یا عك این المفر *** اليوم تعلم ما الخبر

انكم قوم صبر *** كونوا كمفترق المدر

لاتشمتن بكم مضر *** حتى تحول اذا الحكر

فيرى عدوكم الغير

و اشعریون این کلمات بر تراشیدند :

المذحج من النساء غدا *** انا افاكم ائردی

الله الله في الحرمات *** اما تذكرون نسائكم و البنات

اما تذكرون اهل فارس *** و الروم و الاتراك

لقد أذن الله *** فيكم بالهلاك

پس لشگرها گروه گروه از جای جنبش کردند و بانبوه جنگ در انداختند

ص: 301

گفتی جهان زیر زبر شد وهواي معرکه از غبار دریای قیر گشت سپاه بر قلب سپاه زد سوار بر روی سواررفت نیزهای خطی بس درع وجوشن درید خرد در هم شکست و تیغهای يماني بس خود ومغفر بریددو پاره وسه پاره گشت کمانهای چاچی رازه مقطوع شد و کنانهای رومی از تیرتهی گشت چون لشکر را دیگر سلاح جنگ بجای نماند و اسبان تازيرا توانائی برفت ناچار سواران جنگی از اسب پیاده شدند و بر روی هم دویدند و یکدیگر را با سنگ و مشت مغز ومغفربكوفتند و با دندان سروروی یکدیگر بگزیدند و چنان بی خویشتن شدند و از خویش بی خبر بودند که مردشامی بیهشانه از عراقی پرسش میکرد که رایت فلان امر در کجا منصوبست و عراقی درپاسخ بتغمغم سخنی میگفت و همچنان عراقی از شامی سؤال میکرد و جواب میگرفت و این هر دو لشکر چنان سر گشته و آشفته خاطر بودند که لشکرگاه خویش را نمیدانستند در آن گیرودار هزارتن کشته شد و بسیار کس خسته افتاد وحرب همچنان بر پای بود تاتاریکی جهانرا فرو گرفت و در میان هر دو لشگر حاجز وحايل افتاد لاجرم جنگ را دمدت بازداشتند و بجایگاه خویش شتافتند اینوقت مردی از صنادید قبایل شام نزديك معويه آمد و گفت يامعويه هیچ میدانی مارا در چه مهلکه افکنده و چه حادثه پیشنهاده بدروز کاری و ناهموار کاری که ما راست امروز هشتصد مرد از شناختگان و بزرگان قبایل شام در خون خویش غلطان گشت و از لشگر علی از مردم ناشناخته عددی قلیل قتیل افتاد و ما این داهيه دهیاو نائبه عمیا از تو می بینیم و اینهمه آسیب تو برما میزنی آخر نمیگوئی این سرداران وسرهنگان چه کند که بر ماگماشته نخستین برادر توعتبة بن ابی سفیان کی درشمار مردم شجعان وجنگ آوران بوده ، ودیگر بسر بن ارطاة وعبد الرحمن بن خالد كجاو کی نبردی آزمودند وهم آوردی بگرد آوردند ، ودیگرعمرو بن العاص بگوی تاچه کرد و چه هنر نمود و اینجمله مارا خواب خرگوش میدهند و در چنگ شیر و دم شمشیر میافکند و خودمانندرو باه حيلت گر از جنك کنار میگیرند و نظاره میکنند اکنون اینجماعت را از سپه سالاری و فرمانگذاری لشگر عزل وعزلت فرمای و گروهی را بر ما امیر کن که با ما بهم بر دم شمشیر و جنگ شیر آید و اگر نه دست از ما بازدار تابخانهای خویش میرویم و از خدمت تو بیندازیم و با تو حاجتی نداریم این بگفت و غضبناك از نزد معويه

ص: 302

برخواسته بیرون شد و معویه لختی در اندیشه رفت پس سر برداشت و کس فرستاد تا او را باز آورد و آغاز ملاطفت وشفقت فرمود چند که دل او را بجست آنگاه گفت رضای من بیرون رضای مردم شام نیست و من هرگز از رضای مردم شام بیرون نشوم وخشنودی ترا از همگان بیشتر میخواهم هم اکنون این سرداران را از عمل باز دارم و سپه سالاری سپاه را بهر که شما خواهید بسپارمازینگونه فصلی چند بپرداخت تا آن مرد را خوشدل وخشنود ساخت.

پس و پشت در افکند هاشم مرقال باجماعتی از ابطال رجال و گروهی از قراء آهنگ قتال داد و حمله در افکند از صفوف معويه قبيله حمير با او دوچار شدند و جنگ به پیوستند حرب بر پای ایستاد و اجل دندان بنمود ناگاه معويه بدان رزمگاه نگریست سواريرا دید که مانندنهنگ که موج دریای اخضررا میشکافد و میشتابد فوج ابطال لشگر رابرمیدارد و میگیرد گفت کیست گفتند هاشم هر قال : فقال اعور بنی زهرة قاتله الله گفت این همان اعود بنی زهره است که خدایش بکشد و این مردم که بر گردلوای اویند قبیله ربیعه اند و مردم خمیر را در دفع او تحریض کرد تنور حرب تافته گشت وهاشم مرقال این ارجوزه قرائت کرد:

اعور يبغى نفسه خلاصا *** مثل الفتيق لابساد لاصا

قد جرب الحرب ولا اناصا *** لادية يخشى ولا قصاصا

كل امریءوان كباوحاصا *** ليس له من موته مناصا

ومغفراز سر بر گرفت و با سر برهنه بر می آشوفت وتیغ میزدمردی از بنی عذره که صاحب لوای حمير بود برمر قال در آمدند و بدین ارجوزه وقال كرد:

یا اعور العين ومابي من عود *** اثبت فانی لست من فرعی مضر

نحن اليمانون و مافينا خور *** کیف تری رفع غلام من عذر

ينعى ابن عفان ويلجا من غدر *** سیان عندي من سعی و من امر

پس هردو باهم در آویختند و با نیزه رزم زدند مرقال که اژدهای مرد آغال بود بازخم سنان او را از اسب در انداخت و سر بر گرفت و در نشست و از چپ و راست میزد و میکشت و می افکند ناگاه از سپاه معویه جوانی از آل غسان بیرون آمد و این شعرها تذکره کرد :

انا ابن ارباب الملوك غسان *** والدا بن اليوم بدین عثمان

انبانا اقوامنا بما كان *** ان عليا قتل ابن عفان

این بگفت وحمله گران افکند وزبان بلعن وشتم گشاد و امير المؤمنین علی را که فرشتگان سموات بی سلام و صلوات یاداو نکنند بناشایسته نام برد هاشم مرقال را

ص: 304

این نا ستوده مقال عظیم ناهموار افتاد بانگ بر او زد و گفت أن هذا الكلام بعده الخصام و ان هذا القتال بعده الحساب ایمرد چه میگوئی مگر نمیدانی که باز گشت تو بسوی خداوند است و ترا ازینکلمات بازپرس خواهند کرد از اینکلمات چه میجوئی گفت من باشما رزم میزنم از بهر آنکه امیر شما نماز نمیکند و شما نماز نمی کنید و نیز باشما قتال میدهم از بهر آنکه امیر شما خليفه مارا بکشت و این کشتن بوزارتومشورت شما بود هاشم کفت ایجوان هوش باز آرندت بگوی ترا با پسر عفان چکار است، او مردی بود برخلاف حکم خداوند وسنت رسول کار کرد کتاب خدايرا از پس پشت انداخت مال خدایرا میراث خویش دانست بدعتهادر دین آورد اصحاب رسول خدای ازغازیان بدر و قاریان قرآن که همگان اصحاب دین و اهل فضل و يقين اند قتل او را واجب دانستند و او را کشتندو این جماعت بیگمان از تو در کاردین بیناتر و داناتر بودند تو چه دانی که نه حاضر بودی ونه عالم کار عثمانرا دست بازدارو اینکه گفتی امیرها نماز نمیکند چه ساده مردی بودی که این دروغ را در خاطر تو فروغ دادند اميرما اول کسی است که با رسول خدا نماز گذاشت و فاضلتر از تمامت خلق دنیاست در دین خدا و هیچکس را قربت و قرابت او نیست با رسول خدا مگر نه بینی این مردم که در لشگر گاه اویندهمه قاریان قرآنند و شب را با قرائت قرآن و نماز تهجد بپای می آورند هان ايجوان خویشتن را واپای تا این اشقیای منافق دین ترا يباد برندهند غسانی گفت سوگند باخدای که ترا ناصحی مشفق یافتم اکنون بگوی اگر من بتوبت وانابت گرایم این جرم و جریرت از ساحت من سترده شود هاشم گفت چرا نشود توبه کن که خداوند توابين ومتطهرين را دوست میدارد و معاصی ایشانرا معفو میفرماید لاجرم غسانی تایب و نادم مراجعت کرد مردی از اهل شام اورا گفت عراقی ترا بفریفت گفت لا والله مرا از در شفقت نصيحتی فرمود .

بالجمله مرقال همچنان با مردم خویش رزم میزد و قتال میداد وصف میشکافت و میشتافت تا بقبيله تنوع رسید و اینشعر بگفت :

اعور يبغى اهله محلا *** لابد أن يغل اويغلا

قد عالج الحيوة حتى ملا

وده تن مرده بارز که هريك بشجاعت و شهامت نامبردار بودند از پس بکدیگر

ص: 305

بميدان مبارزت او بیرون شدندو بزخم سیف و ستان بهره هلاك و دمار گشتند اینوقت حارث بن منذر التنوخی که از صناديد ابطال بنی یربوع بود بر مر قال در آمد و فرصتی بدست کرده او را با نیزه بزد چنانکه شکم او چاك شد و در افتادمردی از بنی بکر بن وائل رایت مرقال را بر گرفت امير المؤمنين على كس فرستاد که چرا علم پیشتر نبری مر قال بارسول گفت حال من بين وسلام من برسان و از قضا مرنال بر کنار کشته عبیدالله بن عمر افتاد و اورا از جامه عریان ساخته بودند مرقال از آن خشمی که از وی در خاطر داشت پستان بيدالله را چنان بدندان فشار دارد که دندانها در سینه او نشست و هم در زمان مرد بکری که علم مرقال را گرفته بودزخم یافت و همچنان در کنار عبيد الله افتاد و پستان دیگرش را بدندان بگرفت و بفشردتادندانها در سینه او بنشست و این هردو برزبر سینه عبیدالله جان دادند و جماعتی از قاریان قرآن نیز شهید شدند و شیعیان امير المؤمنين علیه السلام برهاشم مرقال فراوان جزع کردند و على علیه السلام برهاشم و آنجماعت که در کنار او شهید بودند بگذشت و این شعر بفرمود :

جَزَى اَللَّهُ خيراً عُصْبَةً أسلمية *** صِبَاحَ الْوُجُوهِ صُرِعُوا حَوْلَ هَاشِمٍ

يَزِيدُ وَ عَبْدُ اَللَّهِ بِشْرٌ وَ مَعْبدٌ *** وَ سُفْيَانُ وَ أَبْنَاهَاشُمُ ذِي أَلْمَكَارِمٍ

و عُرْوَةٍ لا يَبْعُدُ ثَنَاهُ وذِكْرُهُ *** إِذَا اخْتُرِطَتْ يَوْماً خِفَافُ الصَّوَارِمِ

إِذَا اخْتَلَفَ الأَبْطَالُ اشْتِبَاكَ الْقَنَى *** وكَانَ حَدِيثُ القَوْمِ ضَرْبَ الجَمَاجِمِ

چون هاشم مرقال بجنان جاوید شتافت و از پس او بکری نیز سعادت شهادت یافت رایت جنگی نگون افتاد پسر مرقال عبد الله بن هاشم بن عتبة بن أبي وقاص علم بدر برداشت و بر افراشت و خداوند را سپاس و ستایش بگذاشت آنگاه گفت ایها الناس پدر من هاشم مرقال بنده از بندگان خدای بود از بهر او رزقی مقدر ساخت و اجلی مقرر داشت چون روزگارش سپری شد و روزش برسید خداوندش دعوت فرمود و او اجابت نمودند که زنده بود در طاعت خداوند و اطاعت پسرعم رسول خدای خویشتن داری نکرد و با دشمنان دین که حرام خدايرا حلال شمردند و در امصار و بلادکار بجورو فساد کردند و پذیرای

ص: 306

فرمان شیطان شدندطریق عناد وجهاد سپرد وغایت جهدخویش مبذول داشت واجب میکند که شما نیز با دشمنان دین جهاد کنید و با مخالفين شریعت و سنت مخالفت آغازید واز بذل جان مضايقت نفرمائید تا در آنجهان پاداش بهشت برین بینید و جای در عليين کنید اگر جنتی و دوزخی نمیدانید و بثوابی وعقابی عقیدت ندارید آخر کمتر ازین نیست که در ملازمت علی مرتضی فتال دادن فاضلتر است تا با معاویه پسرا کالة الأكباد بودن چون عبدالله بن هاشم این فصل بپرداخت ابو الطفيل عامر بن واثله که از بزرگان شیعه على علیه السلام است و در صفین ملازمت رکاب امير المؤمنين داشت و آخر کس است از اصحاب رسول خدای یعنی بروایتی از جمله صحابه آخر کس او بود که وداع جهان گفت این شهرها در مرثیه هاشم مرفال انشاد کرد:

پاهاشم الخير جزيت الجنة *** قاتلت في الله عدو السنة

والتار کی الحق و اهل الظنه *** اعظم بما فرت به من منه

صيربي الدهر کانی شنه *** یالیت اهلی قدعلمونی رنه

من حوبة وعمة و كنة

بالجمله عبدالله بن هاشم که دلیری و دلاوری از پدر بمیران داشت علم بگرفت واسب برجهاند و این شعر ها بر خواند :

اهاشم بن عتبة بن مالك *** اعززبشیخ من قريش هالك

تخبطه الخيلات بالسنالمك *** في اسود من نقعهن حالك

ابشر بحور العين في الأرائك *** والروح والريحان عندذلك

و چون پلنگ خشم آلود بجنگ در آمد و از چپ و راست تیغ همی زد و مرد همی کشت از انبوه لشگر نمی هراسید و بر جان خویش نمیترسید بیباک و بیم میخروشید و می کوشید تا هفت و بروایتی هشت زخم یافت اینونت حارث بن موئل که مردی دلاور بود از پیش روی اودر آمد و با او در آویخت هردو با نیزه بجنك درآمدند با آنهمه جراحت عبدالله را فتوری فرو نگرفت و حارث بن موئل را بازخم نیزه از اسب در انداخت چون سیاهی جهانرا بگرفت و اینجنگی برای رفت ولشگرها باز جای شدند مهویه از سران

ص: 307

سپاه پرسش گرفت بیشتر مردم را که نام بر زبان می آورد میگفتند درین رزمگاه مقتول شد تا نوبت بحارث بن موئل رسید گفت، حارث را نمی بینم گفتند او نیز کشته شد گفت مانند حارث دلیری ورزم آوريرا که کشت گفتند عبدالله بن هاشم مرقال گفت شنیدم عبدالله زخمدار بود گفتند نه یک زخم بلکه هفت وهشت زخم و با اینهمه تیغ میزد و میکشت وصف ميدريد وحارث را با این همه جمله جراحت که داشت از پای در آوردمعويه راخزنی واندوهی بزرگی فرو گرفت و سوگند یاد کرد که اگر دست یافتم و اینکار بر من فرود آمد پسر هاشم مر قال را کیفر اعمال در کنار هم این بود تا گاهی که معويه در اریکه سلطنت جای کرد و امر خلافت بروی استوار گشت در خاطر نهاد که عبدالله بن هاشم را حاضر کند و در معرض غضب وسخط بازدارد از حال او پرسش کرد گفتند در بهره میان قوم بنی ناجیه جای دارد و پیرزنی مداوای جراحتهای او میکند اینوقت مردی از اهل بصره بنزديك معويه آمد و گفت من شما را بعبد الله بن هاشم دلالت میکنم وی در خانه زنی از بنی مخزوم جای دارد بوالی بصره منشور باید کرد تا اور دستگیر ساخته روانه دارد لاجرم معويه بجانب زیاد بن ابیه که اینوقت از جانب وی ایالت بهره داشت بدینگونه رقم کرد:

من معاوية بن ابی سفیان امیر المومنین الی زیاد بن ابی سفیان اما بعد فاذا اتاك كتابي هذا فاعمد الى حی بنی مخزوم فقتشه دارا بارا حتى تالي الى دار فلانة المخزومية فاستخرج عبد الله بن هاشم المرقال منها فاحلق راسه والبسه جية شعر و قيده و غل يده الى عنقه و احمله على قتب بعير بغير و طاء و لاغطاء و انفذبه الى خلاصه معنی اینست که چون بر مکتوب من مطلع شدی خانهای قبیله بنی مخزوم را يكيك فحص كن و جستجو فرمای تا خانه فلان زن مخزومیه را که عبدالله در آنجاست بدانی پس او را دست بگردن بسته بر شتری عریان حمل کن و بسوی من فرست پس زیاد بن ابیه فرمان کرد تا منادی ندا در داد که مردم بصره سیاه و سفید در پناه مویه و امان ويند الاعبدالله بن عتبه و فحص حال کرده او را دستگیر ساخت و روانه شام نمود چون او را بشام کوچ دادند و بر معویه در آوردند و در

ص: 308

برابر او بازداشتند عبدالله سلام گفت معويه جواب باز داد و در او نظاره کرد عبدالله را سخت ضعیف و ناتوان یافت گفت بنشین عبد الله بنشست و عمرو بن العاص درو نگریست و روی بامعویه کرد :

فقال يا أمير المومنين هذا المحتال ابن المر قال فدونك الضب الهضب المعن المفتون فان العصا من العصية و انما تلد الحية حية و جزاء السيئة سيئة مثلها گفت این محتال پسر مر قال است که چون سوسمار گستاخانه در تو نگرانست مگر ندانی که عما از عصیه آید و مار مار زاید و بدرا باید کیفر باید عبدالله در پاسخ او گفت :

ما انا باول رجل خذله قومه و ادر که يومه .

من اول کس نیستم که او را قوم اوفرو گذاشتند و اجلش فرا رسيد معويه گفت این مناجزت و مبارات از صفین بر خاست و این جرم و جنایت از پدر برتو افتاد عمرو بن العاص گفت :

یا معويه امكني منه فاشخب اوداجه على اثباجه .

او را با من گذار تا دیگرش زنده نگذارم و هر خون که در شرایین دارد پاك پاك بفشارم عبدالله بن هاشم گفت :

فهلا كانت هذه الشجاعة منك يا ابن العاص ایام صفين حين ندعوك الى النزال وقد ابتلت اقدام الرجال من نقيع الجريال و قد تضايقت بك المسالك و اشرفت منها على المهالك وايم الله لولا مكالمك منه لرميتك باحد من رفع الاثافي فانك لاتزال تكثر في هوسك و تخيط في دهسك و تنشب في مرسك خبط العشواء في الليلة الحندس الظلماء.

میگوید چرا این دلاوری و شجاعت را در ایام صفین ظاهر نساختی گاهی که ترا بمقاتلت دعوت میکردم و سپاهیان بر خون تازه میرفتند و شوارع وطریق برتوتنگی میکردو تو بر مهمالك و مصایب مشرف و مطلع میشدی سوگند باخدای ای پسر عاص اگر در پناه مویه نبودی ترا بسخت تر مكوائي داغ میکردم زیرا

ص: 309

که توهمواره بوساوس شیاطین و هواجس مجانين قدم میزنی ودر اشراك و احبال خیالات خویشتن می تنی و چون شتر کود در شب تاريك در راه و بیراه گام می نهی چون عبدالله این کلمات بپرداخت معويه از طلافت لسان و فصاحت بیان او شگفتی گرفت و دریغ داشت که او را دستخوش تیغ فرماید فرمود او را بزندان برده باز داشتند اینمعنی بر عمرو گران آمد اینشرها بگفت و بمعويه فرستاد :

امرتك امرا حازما فعصيتني *** وكان من التوفيق قتل ابن هاشم

و كان ابوه یا معوية الذي *** و ماك على حد يحز الغلاصم

فما بر حواحتى جرت من دمائنا *** بصفين أمثال البحور الخضارم

و هذا ابنه و المرء يشبه اصله *** ستقرع أن أبقيته سن نادم

اینخبر در محبس بعبدالله بن هاشم بردند که عمرو بن العاص چه گفت لاجرم عبدالله این اشعار را انشاد فرمود و بنزديك معوية مكتوب کرد:

ومعوي أن المرء عمروا ابت له *** ضغينة صدر ودها غير سالم

يرى لك قتلی یا ابن حرب و انما *** یری مایری عمرو ملوك الأعاجم

على انهم لايقتلون اسيرهم *** اذا كان منهم منعة للمسالم

وقد كان منايوم صفين نفرة *** عليك جناها هاشم و ابن هاشم

قضى الله فيها ماقضي ثمت انقضى *** و ماما مضى الا کاضغاث حالم

في الوقمة العظمى التي تعرفونها *** و كل على ما قد مضى غير نادم

فان تعف عني تعف عن ذی قرابة *** و ان ترقتلي تستحل محارمی

چون معويه شعر عبدالله را قرائت کرد قتل اورا مکروه داشت لاجرم اورا ایمن ساخته و در پاسخ او اینشعر بگفت :

ارى العفو عن عليا قریش و سيلة *** الى الله في اليوم العبوس القماطر

ولست اری قتلى الغداة ابن هاشم *** بادراك ذحلى في تميم و عامر

و كان ابوه يوم صفين جمرة *** علينا فاردته سيوف النحاتر

ص: 310

چون عبدالله این اشعار قرائت کرد دانست که معويه او را نخواهد کشت بالجمله معويه عبدالله را از زندانخانه بر آورد و تشريف کرد و ده هزاردرم عطاداد و شاد خاطر روانه بصره داشت .

اکنون بقصه صفین باز گردیم و حدیث مقتل عبيدالله بن عمر بن الخطاب و ذوالکلاع حميريرا بپای بریم از پس قتل ذوالکلاع پسرش کس باشعث بن قیس فرستاد و گفت سلام مرا بعم من اشعث برسان و بگو پسر عم تو میگوید پدر مرا در میسره لشکر بکشتند و بخاك افکندند از بهر من اجازت حاصل کن تا در آیم و جسد او را بلشکرگاه خویش برم و بخاك سپارم اشعث گفت پسر ذوالکلاع را از من سلام رسان و بگوی، شما را با من نسبتی و فرابتی است اگر من پذیرای خواهش تو شوم بعید نیست که امیرالمومنین علی در حق من بد گمان گردد صواب آنست که اسعاف اینحاجت را از سعید بن قيس همدانی بخواهی و او در میمنه سپاه جای دارد پسر ذو الكلاع این خبر بمعويه برد و مویه گفت مشکل میدانم که تو بر این آرزو فیروز کردی چه سپاه عراق از مردم شام کس را بلشکرگاه خویش راه نگذارند تا مبادا فتنه انگیزد و قلوب را در مقاتلت ما دیگر گون کند و معويه از قتل ذو الكلاع شاد بود که او را در امور بسیار وقت مخالف خویش میدانست و بیم داشت که روزی از وی بگردد و گروهیکه در فرمان اویند از اطاعت وی بگرداند و با على علیه السلام پیوسته گردد بالجمله پسر ذوالکلاع بنزد سعید بن قیس رسول فرستاد و اجازت خواست سعيد گفت دروغ گفته اند که امیر المؤمنين را بیمی و باکی است که کس بمیان سپاه عراق در آید تو را نیز اجازتست پس پسر ذو الكلاع از جانب میمنه بلشکر عراق در آمد و چندانکه فحص کرد جسد پدر را نیافت پس بجانب میسره آمد ناگاه دید طناب یکی از خیام را درارای و تدیپای ذوالکلاع بسته اند چه آنگاه که خندف بکریرا که قاتل ذوالکلاع بود بهای میکردند يك طنا برامیخ نیافتند لاجرم آنرا بر پای ذو الكلاع مربوط ساختندخیمه

ص: 311

بالجمله پسر ذو الكلاع باغلام خود که اسود نام داشت در کنار آنخيمه بايستادو ندا در داد که السلام عليكم يا اهل البيت اورا پاسخ دادند گفت اجازت میدهید مرا بر یکی از طنابهای خیمه خود که این کشته را از آن باز کنم گفتند روا باشد و اگر نه این بود که او برما طغیان ورزید و خدایرا عصیان کرد هرگز اینکار با او روا نداشتیم پس پسر ذوالکلاع پیاده شد و با اینکه مردتناوری بود نتوانست ذوالکلاع را بر گیرد با تفاق اسود حمل جسد او را نتوانستند کرد پسر ذو الكلاع فریاد بر داشت که آیا کسی مرا یاری نمیکند خندف بکری از خیمه بیرون شد و گفت بیکسوی شوید پسر ذو الکلاع گفت اگر ما دور شویم کیست که این جسد را بر گیرد حنیف گفت آن کس که اورا کشت حمل تواند کرد پیش شد و ذوالکلاع را بر گرفت و بر پشت استری افکندو باریسمان محکم بیست و با پسرذوالکلاع کذاشت تا با خویشتن ببرد از آنسوی اسماء دختر عطارد بن حاجب بن زرارة التميمی و دیگر بحریه دختر هانی بن قبيصة الشيباني زنهای عبید الله بن عمر بن الخطاب چون شوهر خویش را مقتول يافتند خواستند تا جسد او را بدست کرده بخاك سپارند و معلوم داشتند که زیاد بن حفصه یکی از طنابهای خیمه خودرا بپای عبیدالله مربوط ساخته پس هردوتن بکنار خیمه زیاد بن حفصه آمدند و بایستادند و بر عبیدالله همی بگریستند زیاد از خیمه بیرون شد و گفت شما چه کسید و از کجائید گفتند این زن بحریه دختر هانی بن قبيصه ودخترعم تست گفت چه حاجت دارد گفتند جسد شوهر خود عبيدالله را میخواهد گفت روا باشد و عبیدالله را بر استری حمل داد و بایشان سپرد تا یبردند و با خاك سپردند و گویند دستهای عبیدالله از یکسوی استر و از جانب دیگر پای او زمینرا میخراشید و از قتل عبيدالله بن عمروذو الكلاع هول و هیبتی تمام در لشکر شام افتاد .

ص: 312

القيوم الذي يحيی و يبقى ثم أن الله بعث انبیاء ورسلا قجعلهم حجا على عباده ثم يثيب عليها ويعصي فيعفو ويغفر بحلمه لايقدر قدره ولا يبلغ شيء مكانه احصی کل شيء عدد واحاط بكل شيء علما ثم انی اشهد ان لا اله الا الله وحده لاشريك له واشهد ان محمد عبده ورسوله صلى الله علیه امام الهدی و النبي المصطفى و قد ساقنا قدر الله الى قد ترون حتى كان فيما اضطرب من حبل هذه الأمة وانتشر من امرها ان ابن اكلة الأكباد قد وجد من طغام أهل الشام اعوانا على علی بن ابیطالب این عم رسول الله وصهره واول ذکر صلى معه بدری قد شهد مع رسول الله صلى الله عليه كل مشاهدة التي فيها الفضل و معوية وابوسفیان مشركان يعيدان الأصنام و اعلموا والله الذي ملك الملك وحده فبان به و كان اهله لقد قاتل علي بن ابيطالب مع رسول الله صلی الله عليه وعلي يقول صدق الله ورسوله ومعوية و ابوسفیان يقولان کذب الله ورسوله فما معوية في هذه با بر ولا أتقي ولا ارشد ولا اصوت منه في تلكم فعليكم بتقوى الله والجد و الحزم و الصبر والله انكم لعلى الحق و ان القوم لعلى الباطل فلا يكونن اولى بالجدفی باطلهم منكم في حقكم أما والله انا لنعلم أن الله سيعذبهم بایدیکم او بایدي غير كم اللهم ربنا اعنا ولا تخذلنا وانصرنا على عدونا ولاتخل عناو افتح بینناوبين قومنا بالحق و انت خير الفاتحين و السلام عليكم ورحمة الله و بركاته اقول قولي هذا واستغفر الله لي ولكم .

بعد از سپاس خدا و درود مصطفی میفرماید تقدیر خداوند مارا کشانید تا بدینجا که نگرانید ویقین این است که در شریعت منزلت حبل المتین داشت مضطرب گشت و پسر هند جگر خواره با فوجی پست مایه از مردم شام برعلی علیه السلام که پسر عم مصطفی و داماد او بود بیرون آمد و حال آنکه او اول کس بود از مردمان که با رسول نماز گذاشت و در خدمت او بود يوم بدر ودیگر غزوات قتال داد و از آنسوی معويه و پدرش ابوسفیان دوتن مشرك بودند که عبادت اوثان واصنام کردند و علی خدایرا تصدیق کرد و رسول را راستگوی دانست و ایشان خدای ورسول را تکذیب کردندهان ای

ص: 314

مردم از خدای بترسید و در دفع دشمن دل بر صبرو ثبات دهید و رزم دهید سوگند باخدای که شما بر حفيد ومعويه واصحاب او بر باطل سزاوار نیست که ایشان در باطل خویش کار بجد وجهد کنند و شما در حق خویش بتوانی وتراخی روید سوگند باخدای که خداوند زود باشد که بدست شما یا بدست غیر شما ایشانرا کیفر کند و مکافات عمل در کنار نهد آنگاه فرمود الها پروردگارا ما را اعانت فرمای و با خویش وا مگذار و بر دشمن نصرت بخش چون این کلمات به پرداخت بنشست و عمار ياسر برخاست : فقال امضوا عباد الله الى قوم يطلبون فيما يزعمون بدم الظالم لنفسه الحاكم على عباد الله بغير ما في كتاب الله انما قتله الصالحون المنكرون للعدوان الأمرون بالاحسان فقال هؤلاء الذين لا يبالون اذا سلمت دنياهم لودر هذا الدين لم قتلتموه فقلنا لاحداثه فقالوا انه ما أحدث شيئا وذلك لانه مكنهم من الدنيا فهم ياكلونها و يرعونها و لايبالون لو انهدت عليهم الجبال والله ما اظنهم يطلبون بدمه انهم ليعلمون انه لظالم ولكن القوم ذاقوا الدنيا فاستحبوها واستمروها وعلموا لو ان الحق لزمهم لحال بينهم وبين مایرعون فيه منها ولم يكن للقوم سابقة في الاسلام يستحقون بها الطاعة والولاية فخذوا اتباعهم بان قالوا قتل امامنا مظلوما ليكونوا بذلك جبابرة وملوكا وتلك مكيدة قد بلغو ابهاماترون ولولاهي ما بايعهم من الناس رجلان اللهم ان تنصرنا فطال ما نصرت وان تجعل لهم الامر فادخر لهم بما أحدثوا لعبادك العذاب الاليم.

خلاصه اینکلمات اینست میفرماید ای بندگان خدا این جماعت خون ظالمی را میجویند که بیرون کتاب خدای قضا همی کرد و جماعتی صالح ودیندار اورا کشتند وعرضه هلاك ودمار داشتند و اینمردم که در طلب دنیا دین خدایر ا پشت پا زدند دعويد ارقتل عثمان شدند گفتيم ازهرچندین بدعت که در شریعت آورد وعالما عامدا پذیرفتار اینسخن نشدند سوگند باخدای که عصیان و طغیان عثمان بر اینگروه مكشوفست لکن میهراسند که چون روی با حق کنند پشت با دنیا کرده باشند همانا معويه واصحاب اورا سابقتی در اسلام نیست که شایسته خلافت و امارت باشند لاجرم

ص: 315

بدست آویز خون عثمان احبال مکیدت و خدیعت را بگستردند و مردم خوار مایه شام را در قیدطاعت و متابعت آوردند باشد که بر تخت سلاطين اكاسره وجبابرهای کنند اگر نه این بود دوتن از مردم شام با ایشان بیعت نمیکردند. عمار چون از اینکلمات به پرداخت پای در رکاب کرد و لشکریان نیز بر نشستند و روی بجنگ آوردند ناگاه عمار عمروعاص را دیدار کرد : فقال يا عمرو بعت دینك بمصر تبا لك بانگ در داد که ای عمر و دین خودرا بمصر فروختی دستخوش هلاك ودمار بادی و این شعر قرائت کرد:

صدق الله وهو للصدق اهل *** و تعالی ربی و کان جليلا

رب عجل شهادة لي بقتل *** في الذي قد احب قتلا جميلا

مقبلا غير مدبر أن للقتل *** على كل ميتة تفضيلا

انهم عند ربهم في جنان *** يشربون الرحيق والسلسبيلا

من شراب الابرار خالطه المسك *** و كاسا مزاجها زنجبيلا

این شعر بگفت و حمله در افکند و لشگر ها درهم افتادند و رزم دادند تا روز بیگاه کشت و هردو سپاه به لشگر گاه باز شدند از فضایل عمار و منزلت و متانت او در نزد رسول مختار در مجلدات ناسخ التواریخ فراوان یاد کرده ایم .

در خبر است که وقتی بحضرت رسول آمد و بار طلبید چون حاجب بعرض رسانید قال ائذنوا له مرحبا بالطيب ابن الطيب فرمود او را جواز دهید تا در آید که طيب و پسر طیب است و ما در جلد دویم از کتاب اول ناسخ التواریخ بشرح رقم کردیم که یاسر پدر عمار و سمیه مادر او را کفار قریش امر بسب وشتم رسول خدای کردند و ایشان در زیر شکنجه مردند و سب نکردند و ایشان اول کس از مسلمین بودند که بدست کفار شهید گشتند و هم رسول خدای فرموده :

إِنَّ اَلْجَنَّةَ لَتَشْتَاقُ إِلَى ثَلَثَةٌ عَليٌ وعَمَّارٌ وَ سَلْمانُ.

و نیز در کتاب رسول خدای بشرح نگاشته آمد که در مدینه هنگام بنای

ص: 316

مسجد گاهی که عمار حمل أشجار میکرد رسول خدای دست بر پشت او کشیدند و فرمودند:

إِنَّكَ مِنْ أَهْلِ اَلْجَنَّةِ تَقْتُلُكَ اَلْفِئَةُ اَلْبَاغِيَةُ.

اکنون بر سر سخن رویم مردی حضرت امیر المؤمنین آمد و بعرض رسانید که ما و مردم شام بيك شریعت و طریقت رویم در صوم و صلوة و حج و زکوة بيك عقیدتیم این مبارزت و مناجزت که در میان ماست چه نام کنیم فرمودند آنچه خداوند در کتاب خود نام کرد. آنجا که میفرماید :

تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض الى قوله ولو شاء الله ما افتتل الذين من بعدهم من بعد ما جائتهم البينات ولكن اختلفوا فمنهم من امن ومنهم من كفر گاهی که اختلاف کلمه در میان امت با دید آمداولی با خدای و کتاب خدای و پیغمبر خداي مائیم و مائیم که با خدا و رسول ایمان آوردیم و آنها کافر شدندپس بحکم خدا و سنت رسول با ایشان قتال می کنیم مع القصة چون روز دیگر خنجر سیمابگون سحر پهلوی شب شبه رنگ را چاك زد از دو جانب اشگرها ساخته جنگ شدند نخستین از سپاه شام حوشب ذوظليم که بشجاعت و شهامت محلي منيع.داشت و در میان قبایل بمكانت و منزلت نامبردار بود اسب زد و بمیدان آمد و لختی از اینسوی بدان سوی بتاخت و تکاور را از بهر گیر و دار باخت صاحب لوای حوشب علكم پیش راند و این شعر بگفت:

اهل العراق ناسبوا تناسبوا *** نحن اليمانيون منا حوشب

انا ظليم این مني المهرب *** فينا الصفيح والقني المغلب

والخيل أمثال الوشيح شذب *** إن العراق حبلها مذبذب

ان عليها فيكم محبب *** في قتل عثمان و كل مذنب

بالجمله حوشب لختى از چپ و راست بتاخت آنگاه مبارز طلب کرد از لشگر امير المؤمنین سلیمان بن صرد خزاعی اسب بر جهاند و بر وی در آمد و این شعر بخواند :

ص: 317

يالك يوما كاشفا عصبصبا *** يالك يوما لا يوارى كوكبا

یا ایها الحي الذي تذبذيا *** لسنا نخاف ذا ظليم حوشبا

لان فينا بطلا مجربا *** ابن بديل کالهزبر مغضبا

امسي على عندنا محببا *** نفديه بالأم ولا نبقي ابها

هردوتن بجنگ در آمدند و بر یکدیگر حمله افکندند زمانی دیر بر نگذشت که سلیمان فرصتی بدست کرده سنان نیزه بر سینه حوشب بزد چنانکه از پشتش سر بدر کرد پس از اسب در افتاد و جان بداد معاویه از قتل او سخت کوفته خاطر گشت بانگ بر لشگر زد که حمله در دهید و سلیمان را بپره در اندازید و گرد او را فرو گیرید باشد که بكيفر حوشب او را زنده نگذارید پس لشگرها از جای در آمدند و حمله در دادند از آنسوی امیرالمؤمنین علی نیز فرمان داد تا لشگرها همگروه بجنگ در آمدند طوفان بلا بالا گرفت و سیلاب فنا سراشیب شد فيصل امر بر زبان شمشیر مسلم گشت و پیام مرگ به پيك پيكان تقریر یافت على علیه السلام در این جنگ انصار را بنام خواند و بکوشش و کشش فرمان کرد جماعت انصار چون صاعقه آتشبار از جای در آمدند و جنگ در انداختند و فراوان کس بکشتند و بخاك افکندند و بسیار صف بدریدند و پیش شدند و سپاه شام را باز پس بردند تا بسراپرده معویه رسیدند و همچنان حمله متواتر میکردند و تیغ میزدند و می کشتند معويه و گروهی از قریش که در پیرامون او ایستاده بودند چون آن لشگر ناپروارا نظاره کردند که هر يك چون مرگ مردم خوار در میرسند تاب درنگ نیاوردند معويه اسب بر انگیخت تا از پیش روی آن سیل بنیان کن بيك سوى شود ناگاه اسب بسر در آمد و معاویه از پشت زین بروی زمین افتاد انصار يورش دادند تا مگر او را دستگیر کنند مردم شام در گرد او پره زدند و سپاه عراق را همی دفع دادند تا بتمام زحمت او را سر نشاندند و از گرداب بلا بیرون بردند در این جنگ از بزرگان شام بسیار کس کشته گشت ومعوية فراوان غمگین و اندوهناك شد و چون آفتاب سر در مغرب کشید هردو لشگر دست از

ص: 318

جنگ بار داشتند اصبغ بن ضرار از جانب معويه طليعه سپاه و طلایه لشگر بود و شبانگاه تا بامداد در گرد لشگر گاه معاویه طوف می کرد و حفظ و حراست می فرمود امير المؤمنين على اشتر نخعی را گفت اگر توانى اصبغ بن ضرار از ديرا دستگیر ساخته بنزد من حاضر ساز از قضا هم در آن شب اشتر بیرون شد و اصبع بن ضرار را اسیر گرفت و او را در باره بند خویش آورده محکم ببست تا بامداد او را بحضرت امیر المومنین علیه السلام برد و این اصبغ مردی شاعر و طليق اللسان بود بانگ برداشت و باعلى صوت این شعر انشاد كرد:

الا ليت هذالليل طبق سرمدا *** على الناس لا يا بنهار بنهار

يكون كذا حتى القيمة اننى *** احاذر في الاصباح ضرمة نار

فياليل طبق آن في الليل راحة *** وفي الصبح قتلى او فكاك اساری

ولو كنت تحت الارض ستين واديا *** لما ردعني ما اخاف حداری

فيا نفس مهلا آن للموت غاية *** فصبرا على ما ناب يا ابن ضرار

واخشى ولى في القوم رحم قريبة *** ابي الله ان اخشى واشتر جاری

ولو انه كان الاسير ببلدة *** اطاع بها شمرت ذیل آزاری

ولو كنت مارا لاشعث الخير فکنی *** وقل من الأمر المخوف فراری

وجار سعید اوعدي بن حاتم *** وجار شریح الخير قر قراری

وجار المرادي العظيم وهانی، *** وز حر بن قيس ماكرهت نهاری

ولو انني كنت الاسير لبعضهم *** دعوت رئيس القوم عند عثاری

اولئک قومی لاعدمت حيوتهم *** و عفوهم عني وستر عواری

اشتر نخعی از طلاقت لسان و بلاغت بیان او شگفتی گرفت و اشعار او در خاطر اشتر وقتی انداخت و دریغ داشت که مردی چندین هنرمند و طبع بلند دستخوش تیغ گردد صبحگاه اورا حاضر حضرت علی علیه السلام داشت و عرض کرد یا امير المؤمنين این پیمان پاسبان است که بگرفتن او فرمان کردی شب دوشین اورا اسیر گرفتم و بازداشتم اگر

ص: 319

قتل اورا واجب میدانی بفرمای تاسرش بر گیرم و اگر مرا در قتل او مختار میداری اورا بمن بخش واشعار اورا نیزبعرض رسانید امير المؤمنين فرمود او را بخشیدم و چون بر اسیری دست یافتی که از اهل قبله است شمشير ازو باز گیر که کشته نمی شودلاجرم اشتراورا بمنزل خویش آورد و آنچه ازوی اخون داشته بود باز داد و آزادساخت.

ای بار خدای من اگر دانستم که رضای تو در آنست که من خویشتن را در آب فرات غرقه کنم چنان کردم ای بار خدای من اگر دانستم که رضای تو در آنست که می شمشیر خود را بر شکم خود نهم و بر آن تکیه کنم تا از پشت من سر بدر کند چنان کردم دیگر باره گفت :

أَللَّهُمَّ إِنِّي لاَ أَعْلَمُ عَمَلاً هُوَ أَرْضِي لَكَ مِنْ جِهَادٍ هَذَا اَلْقَوْمُ.

ای بار خدای من هیچ کاریرا بارضای تو نزدیکتر از جهان این قوم نمیدانم این بگفت و روی بالشگر کرد و فرمودهان ایمردم نگران باشید اینكرایت عمروعاص است که در برابر شماست سوگند با خدای سه کرت در خدمت مصطفی با اینرایت روی در روی شده ام و کار بمقابله و مقابله کرده ام و مشرکین قریش در ظل این رایت با ما طريق محار بت سپرده اند و این کرت چهارم است آنگاه این اشعار انشاد كر :

نحن ضربناكم على تنزيله *** فاليوم نضر بكم على تاويله

ضربا يزيل الهام عن مقيله *** ويذهل الخليل عن خليله

او يرجع الحق الى سبيله

آنگاه گفت ایها الناس دانسته باشید که من امروز کشته میشوم امروز روزیست که با مصطفی دیدار خواهم کرد و بزیارت دوستان و محبان خواهم رفت هان ایمردم چون مرا کشته و افكنده بینیدو سلاح جنگی از من باز کنید و مرادر کفن پیچید و با خاك سپاريد آنگاه فرمود:

وَاللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّى يَبْلُغُوا بِنَا سعفاتِ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَى اَلْحَقِّ وَ هُمْ عَلَى بَاطِلِ.

یعنی اگر سپاه شام مارا تاخرماستانهای هجرهزیمت کنند همچنان ما بر حقيم و ایشان بر باطل اند پس فرمود :

ص: 321

اَلْجَنَّةِ تَحْتَ اَلْأَيَّةِ اَلْيَوْمَ أَلْقَى الأحِبَّةِ مُحَمَّداً وَحِزْبَهُ.

هان ای مردم کیست که بهشت خدایرا درسنانهای نیزه بدست کند امروز روز دیدار رسول خداوزیارت احباست این بگفت و اسب را با تازیانه برانگیخت و حمله گران افکند دیگر باره انگیزش فتنه روز برانگیزش نمود و اقامت الويه مقاتلت تذکره قیامت گشت دلهای ابطال جنگباره چون اطفال شير خواره پستان پیکان گرفت و پیکر مردان رزمزن بنام شمشیر دلیران شیر افکن گشت از دو جانب مردان جنگ چون تندر ویله بر آوردند و مانند تنين حمله کردند زمین رزمگاه همه کشته بر زبر کشته افتاد و تکاور همه بر سر و سینه مردم رفت عبدالله بن عمرو عاص نیز در میان جنگجویان تیغ میزد ورزم میداد ناکام عمرو نظاره کرد و عبدالله را در میان آن گرد و غبار و غلوای کار زار ندید بیم کرد که مبادا عرضه تيغ گشته باشد فریاد همی کرد که : یا الله یارحمن ابني ابني ای خدای رحمن بر من رحم کن و پسر مرا با من رسان معويه گفت يا عمرو اصبر اصبرای عمرو تاچند این اضطراب و اضطرار شکیبائی پیش گیر بر عبدالله رنجی نیامده و آفتی نرسیده عمرو عاص گفت ایمعویه خاموش باش و ازینگونه سخن مكن اگر پسرت یزید بجای عبدالله بودی ودرین دریای لشگر بکردار اوغوطه زدی اضطراب و اضطرار تو ازمن افزون گشتي مع القصه عمار بن یاسر چون شير غضبان و پلنگی پژمان از چپ و راست همی بتاخت و مردومرکب بخاك انداخت یکباره دنیارا ترك گفت و دل بر مرگی بست وحمله متواتر کر دو این ارجوزه قرائت فرمود:

کلاورب البيت لا ابرج اجي *** حتى اموت اواری ما اشتهي

انا مع الحق احامی عن على *** صهر النبي ذي الأمانات الوفی

نقتل اعداه و ننتصر العلى *** ونقطع الهام حدالمشرفي

والله ينصرنا على من يبتغي *** ظلما علينا جاهدا ماياتلى

و بی آنکه خویشتن را واپایدیا آهنگ مراجعت فرماید تا پرواحمله افکند و گاهی یاسیف وزمانی باستان رزمهمیزد اینوقت ابو العاديه الفزاری بروی در آمد و

ص: 322

فرصتی بدست کرده او را با نیزه زخمی گران بزد عمار از اسب در افتاد و از تکتاز محاربت وحدت جراحت سخت تشنه بود غلام او که راشد نام داشت بر سر او حاضر گشت وشربه از شير بعمارداد تا بنوشد و آن شیر از دهان زخم بر میجوشید :

فَقَالَ عَمَّارٌ إِنِّي سَمِعْتُ خَلِيلِي رَسُولَ اَللَّهِ إِنَّ آخِرَ زَادِكَ مِنَ اَلدُّنْيَا شرْبَةُ لَبَنٍ .

گفت از دوست خود رسول خدا شنیدم که فرمودازدنیا آخر چیزی که روزی تو باشدشربتی از شیر خواهد بود این بگفت وجهانرا بدرود کرد .

أحمد بن اعثم گوید ابن جون السکسکی عمار را نیزه بزد و نصر بن مزاحم روایت میکند که ابوالعادیه نیزه بزد وابن جون سر مبارکش را از تن جدا کرد و از آنسوی بسیار کس بنزد معويه میشد و میگفت عماررا من خستم و همچنان ابن جون گفت قاتل عمار منم عمروعاص گفت بگوی تا آخر سخن او چه بود گفت در آخر سخن چنين فرمود : (اليوم القى الأحبة محمداً و حزبه) عمروعاص گفت سخن بصدق کردی اما و الله ماظفرت يداك ولكن أسخطت ربك چون خبر شهادت عمار یاسر را با امير المؤمنين على علیه السلام آوردند فراوان غمنده گشت و از اسب پیاده شد و سر او بر زانو نهاد و بر فوت او افسوس و دریغ خورد و این شعر بفرمود:

ألا أَيُّهَا اَلْمَوْتُ الَّذِي لَيْسَ تاركِي *** أَرِحْنِي فَقَدْ أَفْنَيْتَ كُلَّ خَلِيلٍ

أَرَاكَ بَصِيراً بِالَّذِينَ أُحِبُّهُمْ *** كَأَنَّكَ تَنْحُو نَحْوَ هُمْ بِدَلِيلِ

آنگاه بدینکلمه سخن کرد: انالله و انا الیه راجعون پس فرمود هر که بر قتل عمارغمگین نباشد او را از مسلمانی حظی و نصیبی نیست خداوند بر عمار زحمت كنادگاهی که اورا از نيك و بد پرسش کنند و هر وقت درحضرت مصطفی حاضر شدم

ص: 323

اگر سه کس دیدم چهارم عماد بود و اگر چهار کس پنجم عمار بود همانا عماررا نه یکبار بلکه دو بار و سه بار بهشت واجب شده است خداوند او را در بهشت عدن جای دهاد او را بکشتند و حق با او بود و هم مصطفی فرماید : الحق مع عمار حيثمادار قاتل عمار و رباینده سلاح و سلب او بهره نار باشد آنگاه بروی نماز گذاشت و با آنجامه که داشت بخاك سپرد.

و در خبر است که عمرو بن عاص با معاویه گفت که مردم ما عماریا سررابکشتند گفت چه زیان دارد کشته باشند عمرو گرفت مگر نشنیده مصطفی با عمار گفت : تقتلك الفئة الباغية يعني ترا اهل بغی خواهند کشت معویه گفت : انما قتله من اخرجه کنایت از آنکه علی بن ابیطالب که اورا بجنك آورد بکشت این سخن همی گفت که مردم شام را در جنك أمير المؤمنین خللی بخاطر راه نكند عبدالله بن عمرو عام حاضر بود گفت براین تقدیر واجب میکند که حمزه سیدالشهداء رارسول خدای کشته باشد که اورا بجنك آورد و در قتل اووحشی را گناهی نیست معویه روی باعمرو عاص کرد و گفت این پسر سفیه را که زهره میلاید و بی اندیشه ورویه چیزی میگوید از من دور کن ایشان در سخن بودندو حرب همچنان بر پای بود اشتر نخعی و قیس بن سعد بن عباده و جماعتی از انصار بر قتل عمار غمگین و غضبان بودند و آتش خشم از کانون خاطر ایشان بر چشم و روی میزد حملها متواتر کردند و گروهی انبوه از سپاه شام بکشتند مغیرة بن حارث بن عبدالمطلب تکاور به پیش روی سیاه راند و مردمرا همی دل داد و بر جنگ تحریض و ترغیب همی کرد کار بدینگونه رفت تا گاهی که سیاهی جهانرا فرو گرفت و جنگجویان آهنگ لشگر گاه کردند و درین جنگی چندان کشته و افکنده بود که هیچ خیمه وفسطاطی دیدار نمیشد الااینکه طناب آن بر دست و یا پای کشته مربوط بودتا قاتل و مقتول شناخته باشد ابوسماک اسدی کاردی حدید و مشکی از آب با خود برداشت و در میان کشتگان و جراحت یافتگان عبور میداد و هر جا مجروحی افتاده میدید که هنوز خشاشه از جان با او بود او را بر مینشاند و می پرسید

ص: 324

امیرالمؤمنین کیست اگر میگفت على علیه السلام است خون بدن او را می شست و او را آب میداد واگر نام معويه بر زبان میراند کار اور اتمام میکرد ازین روی اورا مخضخض لقب کردند چه مجروح را جنبش میداد و بر مینشاند .

بالجمله از کثرت قتلی در سپاه شام شورشی بزرگی افتاد و آنشب چنان بر کشتگان خویش میگریستند که بانگ ایشان بلشگر گاه امیر المؤمنین میرسید معوية بن خديج الکندی گفت ایمردم شام بعد از قتل حوشب ذوظليم وذو الکلاع حمیری دنیارا چه محلی و منزلتی است سوگند با خدای که اگر از این پس ما برلشگر عراق ظفر جوئیم هم دلخوش نشویم و آنظفر را بچیزی نشمریم یزیدبن انس گفت ای پسر خديج سوگند با خدای که سخن بصدق کردی بهتر آنست که ما بر کشتگان خود نگرییم و جراحت یافتگانرا مداوا نکنیم و بترك مال و عیال بگوئیم و یکباره خویشتن را بر سپاه عراق زنیم اگر ظفر جستیم باز آئیم وخستگانرا مداوا کنیم و اگر ما نیز کشته شدیم حالی چرابایدغم خستگان خورد .

در خبر است که بعد از شهادت عمار عمرو بن العاص روی بامعویه کرد : فقال والله يامعوية ما ادري بقتل ایهما انا اشد فرحاوالله لو بقي ذو الکلاع حتى يقتل عمار لمال بعامة قومه الى على ولافسد علينا جندنا گفت ایمعویه نمیدانم بقتل ذوالکلاع شادی و فرحت افزون کنم یا بقتل عمار چه اگر ذوالکلاع بعد از قتل عمار زنده بود مردم خویش را بر می داشت و بجانب على علیه السلام ميرفت و لشگرشام را برما شوریده میکرد زنی از زنان شام در حق عمار این شعرانشان کرد :

ولاتعد مواقوما اذاقوا ابن یاسر *** شوباً لم يعطوكم بالخزائم

فنحن قتلنا اليثربی بن محصن *** خطيبكم وابنی بدیل وهاشم

و مردی از بني عذره این شعرها بگفت :

لقد رایت امورا كلها عجب *** و ما رایت كأیام بصفينا

لما غدوا و غدونا كلنا حنق *** کمار ایت الحمال الجلة الجونا

خيل تجول و خيلفي أعنتها *** و اخرون على غيظ يرامونا

ص: 325

ثم ابتذلنا سيوفا في جماجمهم *** وما نساقيهم من ذاك يجزونا

كانها في اكف القوم لامعة *** سلاسل البرق يجد عن العرنينا

ثم انصرفنا کاشلاء مقطعة *** وكلنا عند قتلاهم يصلونا

نجاشی در مرثیه عمرو بن محصن این شعرهاهمی گفت و گریست.

لنعم فتي الحيين عمرو بن محصن *** اذا صایح الحي المصيح ثوبا

أذا الخيل جالت بينهاقصد القني *** يثرن عجاجا ساطعا متصبيا

لقد فجع الانصار طرا بسيد *** اخي ثقة في الصالحات مجريا

فيارب خير قد افدت و جفنة *** ملامت وقرن قد تزكت نحيبا

و یارب خصم قدرددت بغيظه *** فاب ذليلا بعد ما كان مغضبا

و راية مجد قد حملت و غزوة *** شهدت اذا التكس الجبان تهيبا

حووطا على حبل العشيرة ماجدا *** ولم يك في الانصار عضبا مشيبا

طویل عمود المجد رحب فنائه *** حصينا انا مارائد الحي اجدبا

عظیم رماد النار لم يك فاحشا *** ولا فشلا يوم القتال مغلبا

و كنت ربيعا ينفع الناس سيبه *** وسيفا جرازا أباتك الحد مغضيا

فمن يك مسرورا أبقتل ابن محصن *** فعاش شقيا ثم مات معذبا

و غودر منكبا لفيه و وجهه *** يعالج رمحا ذاسنان و ثعلبا

فان تقتلوا الحر الكريم ابن محصن *** فنحن قتلناذا الكلاع و حوشبا

و ان تقتلوا ابني بديل و هاشما *** فنحن تركنامنكم القرن اعضبا

ونحن تر کناحميرا في صفوفكم *** لدى الموت صرعی کالنخيل مشدبا

و افلتنا تحت الأسنة مرثد *** وكان قديما في الفرار مجربا

ونحن تركنا عندمختلف القني *** اخاکم عبیدالله لحما ملحبا

بصفين لما ارفض عنه صفوفكم *** ووجه ابن عتاب تر کناه ملغبا

وطلحة من بعد الزبير ولم ندع *** لضبة في الهجا عريفا و منكبا

ص: 326

و نحن احطنا بالشعير و اهله *** ونحن سقيناكم سماما مقشبا

وعمرو بن محصن از اشراف شیعیان علی علیه السلام بود که در غلوای این جنك شهید شد امير المومنین نیز در شهادت او خسته خاطر گشت بامداد دیگر که تیغ سحر پهلوی تپیاره شب بدرید و خورشید سر از تیغ کوه بر کشید امیر المومنین علی جماعتی از سپاه را اجازت مبارزت داد و از آنسوی معوية ضحاك بن قيس فهريرا با گروهی از لشکر بدفع ایشان گماشت هر دو لشگر بجنك در آمدند و از یکدیگر همی بکشتند تا گاهی که آفتاب سردر کشید و روز دیگر از بامداد بکار در آمدند و جنك عظيم شد سپاه عراق بر مردم حمص غلبه جستند و بسیار کس باتیغ بگذرانیدند واهل شام بر مردم عاليه نصرت یافتند و ایشانرا هزیمت کردند درین گیرودار چنان کار بر عتبة بن ابی سفیان صعب افتاد که خویشتن را نمیدانست بهيشانه عنان تکاور رابرتافت و کریز را مهمیز برد و بیست فرستك از معرکه جنك واپس گریخت وسر از شام بیرون کرد نجاشی در گریختن او بدین پهناوری قصیده گفت و این نگاشته آمد :

لقد امعنت باعتب الفرارا *** واورثك الوغی خزيا وعارا

فلا يحمدحضاك سوى طمرا *** اذا اجريته انهمر انهمارا

روزدیگر کعب بن جعيل که شاعر معويه بود آهنك میدان کرد تا با نجاشی که شاعر امیرالمومنین بود نبرد آزماید و این از بهر آن شد که ابوجهمه اسدی که در خيل معويه میزیست وشعر نیز نیکومیگفت باكعب بن جعیل در خاطر کینی و کیدی میداشت لاجرم در هجای کعب شعرهامی گفت ودردههامی افکند و مینمود که اشعار را نجاشی در هجو کعب گفته است و کعب رادرست کشته بود که نجاشی اورا هجو میگوید لاجرم سلاح جنك برخود راست کرده براسبی راهوار سوار شد و بميدان آمد و بنام نجاشی را بمبارزت طلب کرد نجاشی نیز اسب بزد و از پیش روی او بیرون شد کعب بن جمیل گفت هان ای نجاشی تا چند مرا هجاگوئی مردان جنك فيصل خصومت باستان کننده با زبان بیاو بیار تا چه داری پس هردو بجنك درآمدند و با نیزه بر

ص: 327

یکدیگر حمله کردند و بر گرد هم بگشتند و خاك باخوی بر آغشتند در آن گیرو دار کعب بن جميل از دست نجاشیدوزخم درشت یافت و تاب د نك از وی برفت ناچار پشت باجنك داد و بجایگاه خویش گریخت و بمداوای آنجراحات پرداخت و بهبودی نیافت پس از چند ماه هم از آسیب آنجراحات در گذشت و جان برمکیدت ابوجهمه بیاد داد ابن شعرها نیز از ابوجهمه است :

انا ابوجهمة في جلد الأسد *** على منه لبد فوق لبد

و عتبة بن ابی سفیان در هجو کعب بن جعيل گوید :

و سميت كعبا بشر الغطام *** و كان أبوك سمي الجعل

و كان مكانك من وایل *** مكان القرار من است الجمل

و كعب بن جعل اورا بدینسخن پاسخ گفت : سمیت عتابا ولست بمعتب

بالجمله عبدالله با مردم خود همدست وهمگروه حمله گران افکند و شمشیر همی زد و صف همی دارید و مرد همی کشت در آنروز از مردم شام جمعی کثیر عرضه تیغ و تیر آمد و در این هنگام دو جوان نورس از لشکر عرق آهنگ جنگی کردند وهم آهنك تاختن نمودند و از يمين وشمال تيغ میزدند و صف میشکافتند و ميشتافتند تابسراپرده معويه رسیدند و در کنار سراپرده نیز فراوان رزم دادند و مرد کشتند تا هردو تن شهید شدند ، از پس آن یزید بن زیاد که مردی دلاور وتناور بود از سپاه شام بميدان آمد و از اینسوي اشتر نخعی چون شیر غضبان بروی در آمد و از گرد راه شمشیر خویش بر سر او فرود آورد و از اسبش در انداخت آنگاه از قبیله بنی جذام مشجع بن بشر الجذامی اسب برانگیخت و گفت ایمردم مرا یاری دهید تا بر آرزوی خویش سوار شوم و بر لشکر عراق حمله افکند و آهنك أمير المؤمنين علي داشت عدی بن حاتم درونگریست که سخت بیباک میاید قصد اورا بدانست و از پیش روی او در آمد و او را بازخم نیزه از اسب در انداخت اینوقت جنك عظیم گشت و بانك دار گیربالا گرفت وچکاچاله تیغ و خنجر بر درع وسپرروان گشت عمروعاص این شعر بگفت :

اجئتم الينا تسفكون دمائنا *** و ما رمتم وعر من الامراعسر

لعمري لما فيه يكون حجاجنا *** الى الله ادهی لو عقلتم و انکر

تعاورتم ضربا بكل مهند *** اذا شد وردان تقدم قنبر

كتائبكم طورا تشد و تارة *** كتائبنا فيها الفني و السنور

اذا ما التقوا حربا تدارك بينهم *** طعان وموت في المبارك احمر

وقال مرة بن جنادة العليمي :

الله در عصابة في ماقط *** شهدوا مجال الخيل تحت قتامها

شهدوا ليوثا ليس يدرك مثلهم *** عند الهياج تذب عند اجامها

خزر العيون اذا اردت قتالهم *** برزوا سماحا كلهم بجمامها

لا ينكلون اذا تقوض صفهم *** جزعا على الإخوان عند جلامها

فوق البراج من السوبح بالقني *** یردین مهيعة الطريق بهامها

ص: 329

ونیز علیمی راست :

ایا کلب ذبوا عن حريم نسائكم *** کماذب فحل الشول بين عشارها

و لا تجزعوا أن الحروب لمرة *** اذا ذیق منها الطعم عند زيارها

فان عليا قد أتاكم بفتية *** محددة انيابها مع شفارها

انا ندبوا للحرب سارع منهم *** فوارس حرب كالاسود ابتکارها

يحفون دون الروع في جمع قومهم *** بكل صعوب مقصل في خذارها

سماك بن خرشة الجعفی از اصحاب على اینشعر بگفت :

لقد علمت غسان عند اغترامها *** بانا لدى الهيجاء مثل السعائر

مقاويل ايسار لها میم سادة *** اذا سال بالجريال شعر البياطر

مساعر لم يوجد لهم يوم نبوة *** مطاعين ابطال غداة التناحر

ترانا اذا ما الحرب درت و انشبت *** رو اسبها في الحرب مثل الصياخر

فلم نرحیا دافعوا مثل دفعنا *** غداة قتلنا مكفنا و ابن عامر

نکر حماة عند رفع سيوفنا *** اذاسافت العقبان تحت الحوافر

هم ناوشونا عن حریم دیارهم *** غداة التقينا بالسيوف البواتر

و مردی از بنی کلب که در لشکر معويه بود این شعر در هجای مردم عراق انشاد کرد :

لقد ضلت معاشر من نزار *** اذا انقادوا لمثل ابی تراب

و انهم و بيعتهم عليا *** کواشمة تغصر بالخضاب

تزين من سفاهتها يديها *** و تحسر باليدين عن النقاب

فایا کم و داهية تروها *** تسير اليكم تحت العقاب

انا هشوا سمعت لحافتيهم *** دويا مثل تصفيق السحاب

يجيبون الصريخ اذا دعاهم *** الى طعن الفوارس بالخراب

عليهم كل سابقة دلاص *** وابيض صارم مثل الشهاب

واحمر از سپاه أمير المؤمنين على این شعر بگفت :

قد علمت غسان مع جذام *** اني کریم ثابت المقام

ص: 330

احمي اذا ما زیل بالاقدام *** و التقت الجريال بالأهدام

اني و رب البيت والإحرام *** لست أحامی عورة القمقام

مشجع بن بشر الجذامی این شعر انشاد کرد:

یالهف نفسي على جذام وقد *** هزت صدور الرماح والخزق

لايقربون القتال ان شهد القوم *** و لا ينهدون بالدرق

كانو الدي الحرب في مواطنهم *** اسدا أنا انساب سائل الغلق

فاليوم لا يدفعون ان دهموا *** ولا يردون شامة العلق

فاليوم لا ينصفون اخوتهم *** عند وقوع الحروب بالحلق

و اشتر نخعی اینچنین فرمود :

وسار ابن حرب بالغواية يبتغی *** قتال على والجيوش مع الجفل

فسرنا اليهم جهرة في بلادهم *** فصلنا عليهم بالسيوف وبالنبيل

فاهلكهم ربی و فرق جمعهم *** وكان لناعونا وذاقواردي الخبل

نشستند و آهنگ جنگی کردند از آنسوی نیز مردم عك جنبش کردند و هردو لشگر در هم افتادند و با سیف و سنان رزمی صعب دادند در میانه بسیار کس کشته شد اینوقت مردی از بنی عك بانگ در داد که هان ای گروه پیاده شوید و استوار از بهر جنگ ایستاده گردید بنی عک یکبار از اسبها بزیر آمدند و پیاده آماده جنگ شدند سعیدبن قیس نیز مردم همدان را فرمان کرد تا پیاده کشتند و با نیزه و شمشير همی رزم زدند و مرد بکشتند بني عك سوگند یاد کردند که ما از جنگ باز نشويم الا آنکه همدان باز گردد و همدان نیز قسم یاد کردند که قبيله عك چند که منازعت کنند ما مراجعت نکنیم جنگ همچنان بر پای بود تا آفتاب بنشست و تاریکی حایل شد پس قبيلة عك و بنی همدان روی از جنگ برنتافتند بطریق قهقری باز پس شدند .

عمرو بن العاص با معاویه گفت اگر ترا يك قبيله دیگر مانند عك بود و على را مانند همدان یکتن از مردم این اراضی جان بسلامت بیرون نمیبرد.

گویند مردی از قبیله ربیعه که زفر نام داشت بیرون ادب با سعیدبن قیس سخنی گفت امير المؤمنين علي بجانب او شزرا نظری افکند بامداد دیگر که لشگر ها از دو سوی ساخته جنگ شدند و صف راست کردند قبیله ربیعه از جای جنبش نکرد على علیه السلام ابوثروان را بنزد ایشان رسول فرستاد و پیام داد که لشگر ها بر صف شدند از چه روی بیرون نمیشوید ابوثروان چون ابلاغ این فرمان کرد گفتند در حضرت امير المؤمنين معروض دار که قبایل همدان چهار هزار کس در کنار ما جای دارند بفرمای تا ایشان بیرون شوند تا ما نیز بیرون شویم امیر المومنین اشتر نخعی را فرمود برو وقبيله ربیعه را بگوی تا طلیعه جنگ باشند این سستی و توانی چیست اشتر نخعی مردی جهير الصوت بود اسب بر جهاند و میان ربیعه آمد و ندا برداشت که ای مردم ربیعه شمائید آن مردم جنگجوی که قرن و قرین ندارید و در رکاب امير المؤمنين بر جان و مال افسوس نخوردید و

ص: 332

غم زن و فرزند نداشتید گفتند نه اینست که ما عقيدت خویش دیگر گون کرده باشیم بلکه نگران قبیله همدانیم تا ایشان بجنگی در آیند و ما نیز حمله درافکنیم و خدمت خویش روشن کنیم اشتر گفت امیرالمومنین میفرماید من همی خواهم شما کفایت اینکار کرده باشید اگر شما گروهی از خویش بدین مردم بگمارید شما را در این بیابان میگذارند و مانند خر های وحشی فرار میکنند و پراکنده میشوند اینوقت مردم ربیعه ساخته جنگ شدند و شاکی السلاح بميدان آمدند و سپاه شام یورش دادند و بعضی از لشگر امیر المومنین را که گروهی از ربیعه نیز در میان ایشان بود از صف جدا کردند و اطراف ایشانرا فرو گرفتند ربیعه قوت کردند و شمشیر زدند و پره سپاه شام را بشکافتند و مردم خود را نجات دادند علامت سپاه عراق این بود که صوف سفید بر سر می بستند و پاره از كتف فرو می آویختند و شعار ایشان یا الله ، يا احد یا صمد ، یا رب محمد، یا رحمن ، یا رحیم بود و رایات ایشان سیاه و سرخ و خاکستر گون ، و سفید و زرد و معصفر و مورد بود اما لوا های اهل شام خاکستر گون و سیاه بود و علامت اهل شام خرقه سفید بود که از سر تا بكتف می آوردند و شعار ایشان نحن عباد الله حقا حقا ، يا لثارات عثمان بود بالجمله جنگ کردند و از یکدیگر کشتند تا خورشید سر در کشید و شب سیاه در میان هردو سپاه حایل افتاد و مردم ربیعه سخن اشتر نخعی را همی تذکره کردند که فرمود کانهم کاليعافير ربیعه را خوش افتاد که اشتر مردم شام را بخر های وحشی تشبیه کرد .

در خبر است که چون امر خلافت بر معاویه فرود آمد سوده دختر عماره همدانی را در اسعاف حاجتي واجب افتاد که بدرگاه معويه رود چون حاضر شد و بار طلبید و بعرض معويه رسید فرمود تا او را در آوردند پس روی بدو آورد و گفت ای دختر تو آنکس نیستی که روز جنگ صفین این بیت ها گفتي و مردم را بجنگی من برانگیختی :

ص: 333

شَمَّرْ بِقَتْلِ أَخِيكَ يَا اِبْنَ عُمَارَةَ *** يَومَ الطَّعَانِ وَ مُلْتَقَى الأَقْرَانِ

وانصُرْ عَلِيّاً والْحُسَيْنَ وَصِنُوهُ *** واقْصِدْ لِهِنْدٍ وابنُها بِهوانٍ

إِنَّ الإِمَامَ أَخَا النَّبِيِّ مُحَمَّدٌ *** عَلَمَ الْهُدَاةِ وعَنْصُرُ الإِيمَانِ

سوده گفت آری این بیت ها من گفته ام و از مانند من کس نیاید که سخن بدروغ گوید و آنگاه بدروغ عذرخواه گردد معويه گفت ترا چه افتاد که در خصومت هن استوار بایستی و مردم را بر من بشورانی و بر جنگ من بر آغالی، سوده گفت مگر ندانی محرك امور جزئی و کلی محبت است مرا محبت على مرتضی این قضا میکرد و بر این میداشت ، معاویه گفت من از محبت علی در تو سودی و ثروتی نمی بینم ، گفت سود و ثروت من از محبت على افزونتر از آنست که بحساب توانی گرفت هر قدمی که در محبت علی زده ام و هر سخنی که در محبت علی گفته ام خداوند جهان در آنسرای عطائی جداگانه عنایت میفرماید و بهشت جاویدان بپاداش میدهد لكن ای معاویه متوقع چندانست که چیزیرا که روزگار از خاطرها محورمنسی داشته فرایاد نیاوری و خاطر مارا بتذکره آن خسته نفرمائی معويه گفت ایسوده آن رنجها که من در صفین از برادر تو دیدم و از قوم تو کشیدم رياح قواصف نتواند از خاطر فرسود و سیلاب حوادث نتواند شست چگونه آنزحمت که من از برادر تو کشیدم فراموش گردد ، سوده گفت شجاعت و شهامت برادر من چنان است که اسماء دختر عمرو در حق برادر خویش گفته:

و ان صخر التاتم الهدات به *** کانه علم في راسه نار

لكن ايمعويه ترا بدان خدای که باز گشت انبيا بدوست سوگند میدهم که روز گار گذشته را فرا یاد نیاوری و كینهای کهنه را تازه نکنی و سخنان دهشت انگیز را تذكره نفرمائی.

معاویه گفت معاصی ماضیه را معفو داشتم اکنون بگوی کدام حاجت موجب

ص: 334

حرکت شد که ترا بدینحضرت آورد ، سوده گفت همانا امیر المومنین علی علیه السلام بجنان جاوید خرامید و امر خلافت بر تو فرود آمد امروز در همه ممالك حکمران و نافذ فرمائی .

«كلكم راع وكلكم مسئول عن رعينه»

قیامت نزدیکست فرداست که در گرمگاه برانگیزش ایستاده باشی و آنچه بردست تو رفته باز پرس کنند و آنچه بر زبان تو گذشته سؤآل فرمایند این چیست که هر روز از درگاه تو بنزد ما کسی میرسد و حکمی میرساند و مارا بدست میدرود چنانکه سنبله را و بپای میکوبد چنانکه خرمن را این پسر ارطاة را که بر ما فرمانروا ساخته مردی ظالم وستم شعار است برخرد و بررگ ما رحم نکرد ورجال مارا با تیغ در گذرانید و اموال مارا بجمله ماخوذ داشت وما حشمت حکم ترانگاه داشتیم و جانب اطاعت و متابعت فرو نگذاشتیم و حال اینکه در قوت بازوی ما بود که شر او را بگردانیم و از پیش بر آنیم نخواستیم که بیرون فرمان تو کاری کرده باشیم لاجرم بر جور او صبر کردیم و ستم وسختی او را احتمال نمودیم تا کار بجان و کارد باستخوان آمد اینك من بنزديك تر آمدم و شکوی بدرگاه تو آوردم تا شر او را از ما بگردانی و دست ظلم و ستم او را از سرما باز کنی اگر سخن مرا نشنوی ستمزد گانرا داد ندهمی این شکایت بحضرت یزدان خواهم بود و بدر گاه کسی خواهم رفت که ندای ادعونی استجب لكم

بتمام آفرینش در داده سحر گاه بپای شوم و دست بدعا بردارم و ترابخدای سپارم يقين بدان که خداوند داد من بدهد و ناله مرا سهل نگیرد و شر ترا وپسر ارطاة را بهم بگرداند.

معويه گفت ای سوده آزرم بگذاشتی و چند که خواستی درشت و ناهموار سخن کردی و مرا از قوم خویش بیم دادی و تهدید و تهویل فرستادی، هم اکنون بفرمایم تا ترابر پالائی مجرد برنشانند و باز برند و بدانچه گفتم مکافات کنند سوده

ص: 335

لختی سر در افکند و خاموش ایستاد پس سر بر آورد و این شعر بگفت

صَلَّى اَلالهُ عَلَى رُوحٍ تَضَمَّنَهَا *** قَبْرٌ فَاصْبَحْ فِيهَا الْعَدْلَ مَدْفُوناً

قَدْ حَالَفَ اَلْحَقَّ لا يَبغي بهِ بَدَلاً *** فَصارَ بِالحَقِّ والإيمانِ مَقرُوناً

معویه گفت ازین روح کرا خواستی گفت امیرالمومنین علی بن ابیطالب علیه السلام را آنوقت که رایت عدل و انصاف استعلا داشت و ایام امامت و خلافت او بود مردیرا برای اخذ اموال صدقات بنزديك ما فرستاد و او بیرون عدالت و نصفت انموزجی پیش نهاد وخواست تا بحكم ظلم و ستم حکومتی کند من حمل تطاول او نکردم و بدرگاه امير المومنین علی علیه السلام شدم اینوقت جنابش بر مصلی ایستاده بود و خواست تكبير داد چون مرا دیدار کرد باز ایستاد و گرم پرسید و با تمام رافت و شفقت گفت مگر حاجتی داری که بدينجا شدی من حال عامل صدقات و ارتکاب جور و جفای او را بعرض رسانیدم چون این کلمات از من بشنید سخت بگریست پس روی بآسمان کرد و گفت ای خداوند قادر قاهر تو میدانی که من این عامل را رخصت نکردم که بر بندگان توکار بظلم و ستم کند و در زمان لختی پوست پاره از جیب بیرون کرد و بر آن نگاشت :

بسم اللّه الرحمن الرَّحيم قَد جَائَتْكُم بَيِّنَةٌ مِن رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ وَلاَ تَبْخَسُو النَّاسَ أَشيائَهُم وَلا تَعْثَوا فِي الأرضِ مُفْسِدِينَ بَقِيَّةُ اَللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَ مَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ إِذَا قَرَأْتَ كِتَابِي هَذَا فَاحْفَظْ مَا فِي يَدَيْكَ مِنْ عَمَلِكَ حَتِّي يَرِدُ عَلَيْكَ مَنْ يَقْبِضُهُ مِنْكَ وَ اَلسَّلام .

چون بر مضمون این مکتوب مشرف و مطلع شدی دیگر در عمل صدقات داخل مشو و هر مال که ازین عمل بدست کرده همچنان بدار تا دیگر برا فرستم

ص: 336

و آنجمله را از تو ماخود دارد و السلام و آن منشور را بهن سپرد تا ببردم و کار بکام کردم .

معويه چون قصه بشنید کاتب خویش را طلب کرد و گفت با پسر ارطاه منشور کن که هر مال که از سوده بستده است باز دهد و بار عیت کار بعدل و نصفت کند سوده گفت هر چه از من ستده است باز دهد یا آنچه از قبيله من ماخوذ داشته هم مسترده ارد گفت کار خویش میدار ترا با قبیله چکار سوده گفت این کی روا باشد که من بنزديك چون تو پادشاهی بیایم و اصلاح امر خویش کنم و مال خویش بازستانم و یاد از قبيله نکنم و غم ایشان نخورم حاشا و کلاتو اگر کار بعدل و نصفت خواهی کرد و شفقتی خواهی فرمود چنان انعام خویش را عام کن که در خور سلطنت تو باشد و مرا نیز مفخرتی و مرتبتی بدست شود اگر نه من آنکس نیستم که قوم خود را در رنج و محنت بگذارم و خویشتن در خصب نعمت و تمامراحت زيستن کنم بیگمان با ایشان طریق مواسات خواهم سپرد و همچنان دررنج و مقاسات خواهم بود ، مهویه گفت على ابوطالب شما را بر سلاطین گستاخ کرده و شما را از هندسه رعیتی و فرمان پذیری بیرون برده و نظام کار شما را به هر و حفاوت و بذل مال و عطيت مقرر داشته روزگاری در از میداید تا شما باندازه خویش باز گردید و آن زیاده طلبی ها و دراز دستیها را فرو گذارید چون سخن بدينجا آورد غلام خویش را فرمان کرد که برو و کاتب رابگوی منشور کند که مال قوم سوده را نیز باز دهند و از این پس با آن قبيله بيرون عدل و نصفت کار نکند ، سوده این منشور بگرفت وخوشدل و کامروا باز شد.

اکنون بقاتله عمرو عاص و اشتر نخعی بازگردیم همانا قبيله عك در تقویم خدمت معاویه از دیگر قبایل جد وجهدی بزیادت داشتندلاجرم صبحگاهی عمرو بن العاب بزرگان قبيله عک را پیش خواند و ایشانرا در تحریض جنگ وصیتی کامل و مینی بلیغ فرمود و خویشتن نیز گاهگاهی اسب بميدان ميتاخت اما جانب حزم و احتیاط را فرو نمی گذاشت اشتر نخعی از دور دیدار میکرد که عمر وعاص

ص: 337

مکری می اندیشد و قبیله عك را بر می انگیزد لختی گوش داشت تا ایشان نزديك شدند پس بکردار شیری که از کمینگاه بر نخجیران نگران باشد با سیصد سوار بیرون تاخت و رزم در انداخت قبیله عك نيز بجنبش و کوشش در آمدند و باستعمال سيفوسنان پرداختند اشتر نخعی در غلوای جنگ هوش با جانب عمروعاص میداشت تا مکر او رابچنگ آرد و دست آزمون تیغ کند ناگاه در میان سپاه چشمش بر عمرو افتاد بی توانی عنان بجانب او گذاشت و مهمیز بر فرس بزد عمرو مغافصة اشتر را دید که چون شیر نخجیر دیده گرم میراند و زود در میرسد عنان برتافت وسخت میشتافت و خود را میان صفوت عك افکند اشتر بانگ بر لشکر زد که حمله در دهید و جماعت عك را از پیش برانید و پراکنده کنید باشد که بر عمروعاص دست بابم و او را از پای در آورم پس لشکر همگروه حمله در دادند و قبيله عك راهزیمت کردند و از قفای ایشان تا سراپرده معاویه تاختن نمودندو در آن حمله هشتادواند کس از مردم عك را دستخوش تیغ ساختند و گروهی را زخمدار کردند در میانه مردی از سیاه اشتر عمروعاص را در یافت و باسنان نیزه او را جراحتی کرد عمرو بگريخت و خویشتن را در میان خیمها افكند نعره مرد و صهيل اسب جگر شیر میدرید و زخم گرز گران کارپتک آهنگران میکرد معاویه ر اوهشی تمام در خاطرافتاد و در غلوای آن گیرود ار و تراکم گرد و غبار ام سنانرا نگریست که بر فراز تلی جای کرده و مردم خویش را باعلى صوت تحريض بجنگی میکند و سپاه شام را بفحش و دشنام بر می شمارد این بود تا روز بیگاه گشت و جهان سیاه شد پس هر دو سپاه از هم جدا شدند و به آرامگاه رفتند.

معویه با مردم خود گفت که امروز بر من بسختی گذشت و جهان فراخ بر من تنگی گرفت لکن از قتل این دلیران وجنگ آوران سپاه خود چندان رنجه نشدم که از زبان ام سنان که از بامداد تا بیگاه ما را بسبب وشتم بر شمرد و بفحش و دشنام یاد کرد اگر روزی کار بر من فرود آید دانم که او را چگونه کیفر کنم

ص: 338

این ببود تاروزگار کار بکام معاویه کرد و بر اریکه سلطنت قرار گرفت و مروان حكم را بحکومت مدينه گسيل داشت و او یکتن از خویشاوندان ام سمنانرا بحبسخانه انداخت ام سنان سفر شام کرد و بدرگاه معويه آمده بارطلبيد معويه فرمان کرد تا او را در آوردند ام سنان در آمد و بر معویه سلام گفت و از پای بنشست معويه گفت ای دختر مذحج باسعاف کدام حاجت و آنجاح كدام مسئلت بدينجا شدی تو چنان دانی که از خاطر من سترده گشت آندشنامها که در صفين بمردم شام گفتی و آن کلمات زشت و ناهموار که متواتر همی کردی و مردم را بجنگ من برانگیختی ام سنان گفت ایمعويه گوش دار تا بگویم پدران تو از بنی عبد مناف همگان بزرگان قبایل و اشراف طوایف اند و ایشان از محاسن مخايل معارف اخلاق بر عادت بوده اند که چون معاصی کسی را معفوداشتندی دیگر یادان آن نکردند و امروزهیچکس از تو سزاوارتر نیست که طريق آباء و اجداد پیشنهاد کند و بر عادت و سنت اسلاف اقتنا فرماید ، معویه گفت ای ام سنان مگر تو آن نیستی که دوز جنگ صفین این اشعار را انشاد کردی :

هَذَا عَلَى كَالْهَلْأَلِ تَحُفُّهُ *** وَسَطَ اَلسَّمَاءِ مِنَ الكَواكِبِ أسعَدُ

خَيْرُ الْخَلائِقِ وابْنُ عَمِّ مُحَمَّدٍ *** وكَفَاهُ فَخْراً فِي الأَنَامِ مُحَمَّد

ام سنان گفت نیکو بیاد داری این شعرهامن گفته ام و آنروز که من این همی گفتم ستاره من روشن بود و خاطر من طراوت گلشن داشت امروز ای معويه اگر مرا بر آرزوی خویش سوار کنی و داد من بدهی در حق توداد سخن بدهم لكن ایمویه ترا آگهی میدهم اینجماعت که در خدمت توبگزافه دست لاف صدق وصفا می کنند بتمهید قربت خویش مردم را از حضرت تو دور میخواهند ترا از مردم میرنجانند و مردم را از تو میر مانند ایشانرا از خویشتن دور میدار و سخنان مموه و مزخرف ایشانرا در خاطر منشان تا دشمنان تودوستان گردند و دوستان صافی تر

ص: 339

شوند ، معویه گفت ای ام سنان تو خاص از دوستان على ابوطالبی و این اشعار در حق او انشاد کرده من چگونه بدینکلمات فريفته شوم و سخنان ترا استوار دارم ام سمان گفت سبحان الله على از آن افزون بود که من بدین اشعار بتوانم ستود و مانند من کسی در وغزن نباشد و بدروز عذر نتراشد شک و شبهتی نیست که تا على مرتضی زنده بودی او را از تو دوست تر میداشتم اکنون که علی بجنان جاوید خرامید ترا از دیگر کسان دوست تر میدارم ، معويه گفت از کدام کس دوست تر میداری گفت از مروان حکم و سعید بن العاص و امثال ایشان معاویه گفت چرا محبت تو با من از ایشان فزونست گفت از بهر آنکه علم تو و کرم تو از ایشان افزونست ، معویه گفت ای ام سنان در تلفیق سخن نيك توانائی مدح را با قدح و هجا را با ثنا بهم میرانی بهر حال از زلات تو در گذشتم و جرم وجريرت ترا معفو داشتم اکنون مسئلت خویش را مکشوف دار تا با اجابت مقرون دارم ، ام سنان گفت مروان حکم را که بایالت مدينه مثال داده رعایت رعیت نمیداند و کار بعدل و نصفت نمیکند مردی را از خویشاوندان من بی جرم و جنایتی بحبس خانه انداخت نزديك او رفتم و با تمام ضرائت زبان بشفاعت او کشادم و در آنجاح حاج الحاح نهایت بردم از من نپذیرفت و مرا ناهموار گفت چندانکه من بی خویشتن شدم و او را خشن گفتم و دامن در چیدمو بار بستم و بر نشستم و بحضرت تو آمدم تا از در رحمت برمن نظاره کنی و خویشاوند مرا از دست آن ستمکار برهانی ، معوية را سخنان او پسند خاطر افتاد و از طلاقت لسان و بلاغت بيان او شگفتیها گرفت و بر روی او بخندید و بر اجابت مسئلت بشارت داد و گفت اگر چند بر طبع مروان گران آید کار بکام تو میکنم و امضای مرام تو میجویم ، ام سمنان گفت آنروز که تقديم خدمت ترا تصمیم عزم دادم کمال حلم و کرامت طبع ترا دانسته بودم و بدین مکرمت و بر زیادت از این واثق بودم بالجمله معويه فرمود تا به مروان حكم منشور کردند که خویشاوندام سنانرا بی پرسش رها کند و از این پس با ام سنان و مردم او بر این طریق نرود ، ام ستان گفت از مراتب مکرمت و

ص: 340

شفقت دقيقه فرو نگذاشتی اکنون بگوی چگونه باز مدینه شوم که راحله من از تکتاز کوفته شده است و از غایت مزال او را مجال حرکت نمانده است معويه گفت او را راحله توانا عطا کنید و هزار درم عطيت دهید ، ام سنان گفت ترا کرامت و کرم از آن افزونست که چون من کسی را هزار درم دهی ، معوية بخندیدو گفت ام سنانراده هزار درم عطا دهید و راحله راهوار بسپارید و بداههای نیکو تشریف کنید پس ام سنان کامروا بجانب مدینه روان گشت .

جهانرا چه محل و مکانت است که در بهای بهشت جاودانی می پذیری بیا تا بخدمت علی مرتضی رویم و رضای خدا و رسول جوئیم حجل گفت من هرگز حاضر حضرت على نشوم و تقديم خدمت او نکنم آثال گفت هرگز چشم من روی مویه نبیند و دل من بسوی او نرود پس هردو تن یکدیگر را وداع گفتند آثار بلشگر گاه اميرالمؤمنين آمد و حجل با سیاه معویه پیوست و این شعرها بگفت :

أن حجل ابن عامر و اثالا *** اصبحا يضربان في الأمثال

اقبل الفارص المدحج في النقع *** اثال يدعو يريد نزالی

دون اهل العراق يخطر كالفحل *** على ظهر هیکل ذیال

فدعاني له ابن هند ومازال *** قليلا في صحيه امثالی

فتناولته ببادرة الرمح *** و اهوی باسمر عسال

فاطعنا وذاك من حديث الدهر *** عظیم فتى الشيخ بجال

شاجرا بالقناة صدر ابيه *** و عظيم على طعن اثال

لا أبالى حين اعترضت اثالا *** و اثال کذاك ليس يبالي

فافترقنا على السلامة والنفس *** يقيها مؤخر الإجال

لايرائي على الهدی و اراه *** من هداي على سبيل ضلال

چون حجل این شعر ها بگفت و بر اهل شام قرائت کرد از اینسوی آثال که مردی عالم و دانا بود این اشعار بفرمود و بر اهل عراق قرائت کرد :

ان طعني وسط العجاجة حجلا *** لم يكن في الني نويت عقوقا

كنت ارجوبه الثواب من الله *** وكوني مع النبي رفيقا

لم ازل انصر العراق من الشام *** ارانی بفعل ذاك حقيقا

قال أهل العراق اذعظم الخطب *** و نق المبارزون نقيقا

من فتى يأخذ الطريق الى الله *** فكنت الذي اخذت الطريقا

ص: 342

حاسر الرأس لا اريد سوى الموت *** اری کل مس ایران رقيقا

فاذا فارس تقحم في النقع *** خد با مثل السمون عتيقا

فبدانی حجل ببادرة الطعن *** وما كنت قبلها مسبوفا

فتلا فيته ببادرة الرمح *** كلانا يطاول العيوقا

احمد الله ذوا الجلالة والقدرة *** حمدا پریدنی توفیقا

لم انل قتله ببادرة الطعنة *** مني ولم اكن مفروفا

قلت للشيخ لن اكفرك الدهر *** لطيف الغداء والتفنيقا

غير اني اخاف ان تدخى النار *** فلا تعصني فكن لي رفيقا

وكذا قال لي فعزب تعزيبا *** وشرقت راجعا تشریقا

اکنون بر سر سخن رویم روز دیگر که جرم آفتاب زمين کار زار راجلباب بگسترد از دورویه لشکریان الویه جنگ افراشته کردند و گروه از پس گروه حاضر میدان شدند وصف از پس صف راست کردند مهویه سرخیلان و سرهنگان خویش را نظاره میکرد که جنگ را ساخته میشوند و علمهای خویش افراشته میدارند در میانه رایت قبيله قضاعه رادیدار نکرد بروی ناگوار افتاد وسخت نیازد غلامی را فرمود عجلت کن و نعمان بن جبله رابگوی که وقت جنگی این توانی ودرنگی چیست وای ترا در کارها دیگر گونه میبینم و انديشه ترا باز گونه می پندارم آنجا که عجلت میباید دیر می آئی و بعمد تقصير میکنی واجب نمیکند که ترا از حکومت فضاعه عزل وعزلت فرمایم و تقدیم این خدمت بدیگر کس حالت کنم غلام تعجيل کرد و پیام مویه را با تمام ابلاغ با نعمان بگذاشت نعمان در حال بفرمود تالشكر قضاعه ساخته جنگ شدند و آهنگ میدان کردند و در جای خویش رده بر کشیدند و خود آهنگ خدمت معويه کرد معويه نگریست که نعمان بنهایت پژمان(1)

ص: 343

و غضبان می آید دانست که سخنان ناهموار خواهد گفت روی با آسمان کرد و گفت :

«اللهم اني اعوذبات من شر لسان هذا المقبل»

گفت ای بار خدای من از شر زبان این آینده بحضرت تو پناهنده ام بالجمله نعمان در رسید و رکاب خالی کرد و بنشست وزانوی خویش بار گیر شمشیر نمود و سر بزیر افکند و با تمام خشم خاموش بود معویه لختی در و نگریست و گفت یا ابا المنذر تو میدانی که من از تمام این لشکر بیشتر چشم بر قضاعه دارم و آن اعتنا و اعتماد که مرا با ایشانست با هیچ فوم نیست این چیست که در چنین وقت که سپاه از پس سپاه در میرسد و در جایگاه خویش بر صف میشود شما تاخير ميجوئيد و دیر می آئید .

نعمان سر برداشت و گفت با معوبه اگر مردم هر روز بمهمانی صلا دردهند و بر مائده سبعه الوان بر نهند و مجلس چون بهشت و بهار بطرازند و بر حسب کارها بسازند هنوز ممکن است که میهمانرا مهلتی میباید و دیر میآید تو مارا بردم شمشیر دعوت میکنی و بجنگی شیر میخوانی مگر نمیدانی با لشکری که علی ابوطالب امير اوست رزم دادن سر بشمشیر در سپردن و تن بدهان شیر در بردنست تو مارا بشربتی گوارا و نزلي مهنا دعوت نکرده که چندین گرم میشوی وحدت میکنی آخر اعداد کار باید کرد و ساخته کارزار باید شد ای معويه تو گمان کرده که مردم در شمار فریشتگانند در هیچ کاری حاجتی ندارند و در تمهید امور هیچ ادات و آلتی نمیخواهند مانند ملائکه مهیمه ایستاده اند و گوش بر طبل جنگی نهاده اند که چون بانگی در رسد پران شوند و خویشتن را بآب و آتش در زنند و دیگر آنکه این چیست که مرا تهدید و تهویل پیام میکنی که ترا از سرهنگی قضاعة باز میکنم و این خدمت را خاص دیگری میدارم نیکو کاری میکنی پاداش من جز این نیست که میگوئی اگر من دین خود را بدنیای تودست باز نداشتم و در اطاعت نو جانب على ابوطالب رافرو نگذاشتم از تو اینگونه جفانشنیدم و اصغای اینکلمات

ص: 344

ناهموار نکردم افسوس که دانسته و فهمیده راه راست بینداختم و بناهنحار تو برداشتم هان ایمعوبه مگر در گوشه خاطر نهادی که اول کس من بودم که دعوت ترار جنگ علی ابوطالت اجابت کردم و همواره در حضرت تو طریق خدمت سپردم و جز برراه صدق و صفا نرفتم و سخنی جز بر تمهید عهد و حسن وفا نگفتم امروز بجای نصیحت مرا فضيحت کردی و بچندین عتاب ناصواب بیازردی معويه را از مقال او ملال گرفت و از کرده پشیمان گشت گفت یا ابا المنذر سخن بصداقت کردی و درینمدت شرط نصیحت بجای آوردی هیچ تقصیر در تو نمیدانم الا آنکه تقصير با ماست که حق خدمت تو نگذاشتیم و زحمت ترا در برابر نعمتی ننهادیم و اجب میکند که تدارك مافات را قضا کنیم و جبر کسر مامضى را مومیائی دهیم اماتو نیز بر کسر حشمت ما شتاب گرفتی و سخنی چند ناتوان گفتی ابن كدام راه حق است که تو دانسته ترك گفتی و بباطل قفای ما گرفتی آیا کدام حق روشنتر از آنست که خون آن خلیفه مظلوم را می جوئی و با کنندگان او قتال و جهاد کنی نعمان گفت ایمعاویه اینچنین مگوی توخون خليفه را دست آویز وصول خلافت کرده و ازينمقاتلت مناعت محل و منزلت میجوئی مرانيت نظر کن که پشت با بهشت کردم و دستخوش نار و عار شدم و رضا جوئی ترا با پسرعم مصطفی وصی او و خلیفه او و داماد او ووزير او قتال دادم اول کس که با پیغمبر هجرت کرد اول کس که با پیغمبر نماز گذاشت اگر تقديم خدمت على ابوطالب کردم و بنزديك او رفتم در دنيا جاه و منزلت بزيادت ازین داشتم و در کار آخرت نیز آسوده بودم امروز برنج آندرم که سر رشته خویش گم کرده ام و در تیه خطا و خذلان یاوه شده ام معويه ازينكلمات شربتی ناگوار در می کشید و هیچ نمیگفت عمرو بن مرة الجهني و حارث جرمی که از مقربان معويه بودند و با نعمان نیز قرابتی داشتند پیش شدند و نعمانرا سوگند دادند که خاموش باش و بر این آتش که افر وختی بزيادت دامن مزن و خاطر معويه را ازین پیش پریشیده مکن لاجرم نعمان برخاست و برف خویش رفت و در جای خویش ایستاده شد و درینهنگام سپاه امیرالمومنین

ص: 345

از جای جنبش کرد و آسیای حرب در گردش آمد فضای معرکه از سم ستور چون شب دیجور شدودرخش تیغ و شعشعه خود چون ستارگان آسمان دیدار گشت اشتر نخعی چون هيون مست كف از لب همی شپوخت و از راست و چپ همی بتاخت سعيد بن قيس همدانی چون در نده پلنگ آهنگ جنگ کرد قبیله مذحج وجماعت همدان از قفای سرهنگان خویش ساخته کشش و کوشش شدند و جنگهای سخت کردند و از مردم شام فراوان بکشتند مویه آثار هزیمت از لشکر شام دیدار کرد کس بنعمان بن جبله فرستاد و پیام داد که ای ابوالمنذر هیچ می بینی که مردم مذحج و همدان با ما چه میکنند وقت است که شجاعت و جلادت خویش را ظاهر سازی و این دو فوج را دفع دهی درمان در پاسخ گفت برو و معویه را بگوی کسی را بدفع ایشان بر کمار که صدق وصفا از من افزون داشته باشد مویه روی با عمرو بن مرة الجهنی و حارث بن النمر الجرمی کرد و گفت می بینید که خویشاوند شما با ما چه می کند در وقتی که سپاه من بیم است که شکسته شود مراجواب سرد میگوید بروید و او را گاهی بزبان ملاطفت و زمانی بسرزنش از جای انگیزش دهید تا شراین دو فوج را بگرداند و او را بمواعيد خوب خرسند دارید تا در کار جنگ توانی و درنگ نجويد عمرو بن مره گفت ايمعويه توهرگز از ما یاد نیاری و نام ما بر زبان تو نگذرد الا خطبی عظیم پیش آید و حادثه خونخوار روی نماید آنوقت ما را فرا یاد آری و بچنگال بلا ودهان اژدها رها کنی معویه گفت ای عمر و چه وقت این سخن است مگر شدت اشتر واشكر را نمی بینی شتاب کن و دل نعمان بجای آر.

بالجمله هر دوتن بنزديك نعمان آمدند و او را فراوان پند و اندرز گفتند و نمودند که اینوقت جای توانی و تراخی نیست کاریست بر ما فرود آمده است ازما نپسندند که بپایان نبرده که از کردن فرو گذارید نعمان سخن ایشانرا بپذيرفت و با مردم قضاعه بر اشتر نخعی وسعيد بن قيس حمله افکند دیگر باره تنورحرب افروخته کشت و آتش مكاوحت و مناطحت زبانه زدن گرفت جنگی صعب در میانه

ص: 346

برفت چنانکه هیچکس جز بانديشه و اشاره نماز نتوانست گذاشت در غلوای آن دارو گیر نعمان نیز دستخوش تیغ و تیر کشت چون خورشید دامن در چید و تاریکی بساط بگسترد لشکریان دست از جنگ بداشتند و بجایگاه خویش شدند مویه اگر چند بر قتل نعمان بن جبله دريغ و افسوس میخورد لکن در خاطر قتل اورا فرح و فرحتی میشمرد چهرویدل او را با علی علیه السلام میدانست و بيمناك بود که مبادا روزی مردم قضاءه را بردارد و باعلى علیه السلام پیوندد .

من اسد خفان الشديد الساعد *** انصر خيرراكع وساجد

من حقه عندی کحق الوالد *** ذاك على كاشف الماود

و با نیزه هر دو با هم در آويختند و خاك با خون و خوی بو آمیختند و در پایان هر دو کوفته و خسته از هم باز گشتند پس عبدالرحمن بن خالد در برابر سیاه مذحج آمد و عمرو بن العاص فریاد برداشت که یا ابن سيف الله حمله در افکن و نصرت تر است این شعر نیز عبدالرحمن راست:

اتی اذا ما الحرب فرت عن كسر *** تخالني احذر من غير حذر

اقحم و الخطى في النقع يسر *** كحية صماء في اصل الحجر

احمل ما حملت من خير وشر

بزرگان قبیله مذحج با اشتر نخعی گفتند امروز روز تست مگر نمی بینی اينك رایت معویه است که نزديك ميشود اشتر علم خویش بگرفت، و ساخته جنگی شد و این زجر بگفت :

اني انا الاشتر معروف الشتر *** اني انا الافعى العراقي الذكر

ولست من حي ربيع او مضر *** لكنني من مذحج الحي الغرر

و چون شیر خون آشام بر سپاه شام حمله کرد و بزخم تیغ و تیر ایشان را باز پس برد اینوقت ابو الاعور السلمی به پیش می آمد و این شعر بگفت :

أضربهم ولا ارى عليا *** كفى بهذا حزنا عليا

أمير المومنین علی که روز جنگ از بیمش در مغز اژدها بتافتی و از اصغای نامش شیر را در مطموره غاب زهر بشکافتی اعداد کار زار کرد و گفت:

«لاحول ولاقوة الا بالله و المستعان الله ربنا افتح بیننا و بين قومنا بالحق و انت خيرا الفاتحين.

و آهنگ جنگی فرمود معويه فرهان کرد لشکرهای شام بجمله حمله در افکندند ، و ازینسوی نیز سیاه عراقی همگروه بجنگی در آمدند زمين وقعه نمودار

ص: 348

عرضه محشر کشت و صهیل تکاور ترجمان ويله تندر شد از فشافاش پیکان وچکاچاك سیف و سنان پهنه میدان کران تا کران بازار آهنگران گشت چنان نمود که از زمین رزمگاه چنگ اجل بر میدمد و دندان امل بر میکند خاك آنهامون که نمودار سراب بود از سیلان خون مسیل سیلاب کشت علی مرتضی که قدرت قدرو قوت قضا داشت ذوالفقار آتشبار را که صف دندان افعی و زبان مارداشت بکشید و در میان آن لشکر خونخوار غرق شد و تیغ همی زد و مرد همی گشت و کشته بر زبر کشته انداخت و مجروح بر سر مجروح افکند و این گیرودار تا نیمه شب استوار بود و در غلوای این رزمگاه سه زخم بر سر مبارك على علیه السلام ودوزخم بر روی مبارکش آمد و عبدالله پسر ذوالکلاع حمیری از سپاه شام مقتول گشت دوقل بن يساف الانصاری گوید :

یا لهب نفسي ومن يشفي حزازتها *** اذافلت الفاسق الضليل منطلقا

و افلت الخيل عمرو وهي شاحبة *** جنح الظلام يحث الركض والعنقا

و أفت منية عبد الله اذلحقت *** قب البطون به اعجز بمن لحقا

وانساب مروان في الظلماء مستترا *** و تحت الدجی کلماخاف الردی ارقا

و این شعر مالك اشتر نخعی گفت :

نحن قتلنا حوشبا لما غداقد اعلما *** و ذو الكلاع قبله ومعبدأ اذ اقدما

ان تقتلوامنا ابااليقظان شیخا مسلما *** فقد قتلنا منكم سبعين راسا مجرما

اضحوا بصفين و قد لاقوا نکالا موثقا

و عامر بن الأمين السلمی راست :

كيف الحيوة ولا اراك حزبنا *** وعثرت في فتن كذاك سنينا

ونسيت تلذاذ الحيوة و عيشها *** وركبت من تلك الأمور فنونا

و رجعت قد أبصرت امري كله *** وعرفت دینی از رایت يقينا

ابلغ معوية السفيه بانني *** في عصية ليسوا لديك قطينا

ص: 349

لايغضبون لغير ابن نبيهم *** يرجون فوزا أن لقوك ثمينا

عبدالله بن يزيد بن عاصم الانصاری در مرثیه مجاهدین وقعه صفین نیز این اشعار قرائت نمود:

يا عين جودي على قتلى بصفينا *** اضحوار فاتا و قد كانوا عرانينا

انا لهم صرف دهر قد اضربنا *** تبا لقاتلهم في اليوم مدفونا

كانوا اعزة قومي قد عرفتهم *** ماوی الضعاف وهم يعطون ماعونا

اعزز بمصر هم تبا لقا تلهم *** من النبي و طوبي للمصابينا

و این شعر نصر بن عجلان الانصاری گوید:

قد كنت عن صفين فيما قد خلا *** و جنود صفين لعمری غافلا

قد كنت حقا لا احاذر فتنة *** و لقد اكون بذاك حقا جاهلا

فرايت في جمهور ذلك معظما *** و لقيت من لهوات ذاك عباطلا

كيف التفرق و الوصی اما منا *** لا كيف الأحيرة و تخاذلا

لاتعتبن عقولكم لاخير في*** من لم يكن عند البلابل عاقلا

و ذروا معوية الغوی و تابعوا *** دین الوصی تصادفوه عاجلا

و دیگر امينه انصاریه در مرثیه مالك گوید :

منع اليوم ان اذوق رقادا *** مالك ان مضى و كان عمادا

یا ابا الهشيم ابن تیهان انی *** صرت اللهم معدنا و وسادا

اذعدا الفاسق الكفور عليهم *** انه كان مثلها معتادا

اصبحوا مثل من ثوی یوم احد *** يرحم الله تلكم الأجسادا

و دیگر ضبیعه دختر خزيمة بن ثابت انصاری ذو الشهادتين در مرثیه پدر گوید:

عين جودي على خزيمة بالدمع *** قتيل الأحزاب يوم الفرات

قتلوا ذا الشهادتين عتوا *** ادرك الله منهم بالترات

قتلوه في فتية غير عزل *** يسرعون الركوب للدعوات

ص: 350

نصروا احمد الموفق ذا العدل *** و دانوا بذاك حتى الممات

لعن الله معشرا قتلوه *** و رماهم بالخزي والافات

در خبر است که معویه مردم را از بهر جنگ تحريض همی کرد و چهار صف از سپاه شام دل بر مرگ نهادند و در خدمت معاویه باز نمودند که ما ازينمقاتلت باز نشویم تا ترا راضی و شاد خاطر نسازیم و ابوالاعور السلمي از پیش آنصفوف عبور میداد و آنجماعت را بمبارزت تحريض و ترغیب میکرد وسعيد بن قيس همدانی چون این بدید قوم خویش را پیش خواند و ایشانرا ساخته جنگی ساخت وعدى بن حاتم بانگی برقوم خویش زد و ایشانرا از جای برانگیخت و اشتر نخعی قبیله مذحج را جنبش داد . و اشعث بن قیس سلاح جنگی بر خود راست کرد و حرب برپایی ایستادیکبارلشکرها بر روی هم تاختند و حمله در انداختندلشکر اميرالمومنين على علیه السلام قوت کردند و سپاه شام را از جای، بکندند و سه هزار کس از ایشانرا با تیغ در گذرانیدند و آهنگ معاویه کردند. گروهی انبوه که در گرد معويه بودند جنگی ایشانرا توان در نگ نیاوردند لختی باز پس گریختند و تلی عظیم که از پس پشت ایشان بود صعود دادند سرهنگان سپاه عراق بدان نگریستند ونا پروا مهمیز بردند و از نشیب آن تل عنان زیر ببالا شدندو بزخم سیف و سنان سپاه شام را از آنسوی تل سراشیب کردند و اینجنگ همچنان بر پای بود چندانکه هیچکس نماز نتوانست کرد جز بایما و اشاره و اگر نه بگفتن تکبیر در غلوای این گیر ودار دختر عدی همدانی که زرقا نام داشت در میان لشکریان ایستاده مردم خویش را ترحیب میکرد و بانگ در میداد که ایجماعت همدان و هم آورد مردان وشیران نبردودلیران دارو برد رزم دردهید و دل بر صبر و سکون نهید هان ای مهاجر و انصار الصبر الصبر بر جان مترسید و از مرگ مهراسید این جهان پایدار نماند و بر کس استوار نگردد لاجرم بر اعدای دین بتازید و کار آنجهان بسازید بالجمله زرقا بر این منوال كلمات میپرداخت و ابطال را مستعد جنگ میساخت و سخنان وی هر يك جداگانه در خاطر معويه ثقلی میانداخت.

ص: 351

این ببود تا نوبت خلافت بر معويه تقریر یافت یکروز عمرو بن عاص ومروان ابن حکم و ولید بن عقبه و عتبة بن ابی سفیان و جز ایشان از صنادید سپاه و بزرگان در گاه در خدمت او حاضر بودند و از هر گونه سخن میکردند تا گاهی که یاد از صفین کردند و کلمات زرقا را فرا یاد آوردند معويه گفت هیچ بخاطر میدارید سخنان او را که چند گزنده و دلخراش بود هنوز از خاطر من سترده نگشته است اکنون رای چیست اگر مصلحت میدانید او را بخواهم و کیفر کردار او را در کنار او نهم مروان گفت واجب میکند که فرمان کنی تا اورا حاضر سازند و با حدود شمشیر مکافات فرمایند معاویه گفت بدین رای که زدی اصابه صواب نکردی نیکو آنست که او را بخواهم و گوش دارم تا چه میگوید پس امیر کوفه را منشور کرد که زرقا را بخواه و بسیج راه کن و روانه در گاه دار ، امیر کوفه حكم معويه را با زرقا ابلاع داشت زرقا گفت اگر مرا در اقامت کوفه و عزیمت شام مختار فرموده اقامت را از مسافرت دوست تر دارم ، امیر کوفه گفت برحسب فرمان بشام بایدت رفت و از بهر او هودجی بست و از برد یمانی زبر پوش کرد و دیگر ساز های سفر از هر چه نیکوتر بداد و او را با چند تن از بنی عمان و خویشاوندان روانه شام داشت ، زرقا چون وارد شام شد بر در سرای معويه آمد و اجازت خواسته بار یافت و بروی سلام کرد معويه او را جوابی نرم گفت و پرسشی گرم نمود.

او از رنج راه و زحمت سفر وسعت، زاد و پسندگی راحله پرسید گفت امير کوفه در انجام امور قصوری نداشت و نیز تقصیری نکرد کار ساخت و مرا بوجهی نیکوتر روان داشت ، معويه گفت من نیز چنین فرمودم اکنون ای خاله هیچ میدانی ترا از بهر چه خواندم گفت ندانم گفت آیا تو آنزن نیستی که در صفین بر شتری سرخ موی بر نشستی و بر قوم خویش همی عبور داد و ایشانرا برمن بشوریدی و بر جنگ من بياغالیدی و این سخنها بگفتی و کلمات اورا لفظ بلفط اعادت کرد ، زرقا گفت آنزن من بودم و این سخن من گفتم لکن ای معويه صواب

ص: 352

آنست که از روزگار گذشته یاد نکنی و سخنی چند که از خاطرها محو و مسی گشته فرایاد نیاری آنکس که خداوند این آثار ستوده بود از جهان برفت و آن اثرها با خود ببرد مگر ندانی که این جهان گذرانست چه بسیار پهلوانان جنگباره را که این خاك خونخواره بدم در برده و فرو خورده وچه فراوان پادشاهان زبردست را که صاحب تاج و گاه بودند این دنیای دنی پست کرده و تباه ساخته هیچ عاقل را نمی زیبد که از مکیدن این غدار غافل زید و هیچ دانشمند را نمی شاید که از خدیعت این جادو ساز خویشتن را ایمن داند ، معويه گفت ای خاله نیکو نصیحت کردی و ما را پند و اندرزی بسزا گفتی اکنون بگوی از آن سخنان که در صفین گفتی بیاد داری زرقا گفت آن روزگار سپرده شد و آن سخنان از خاطر سترده گشت ، معويه گفت آنجمله مرا بيان است سوگند با خدای آن خونها که على ابوطالب در صفین بريخت ترا با او شر کتی تمام است و در آن جهان بتمام شرکت کیفر خواهی یافت ، زرقا گفت ای معويه مرا بسعادتی بزرگی بشارت دادی کدام دولت از این بزرگتر است که من با على مرتضی در آنچه کرد شرکتی داشته باشم و از ثواب آن خونها که بریخت در آنسرای مرا حظي و نصيبی باشد ، معوبه گفت شاد شدی و از این شرکت فرصتی بدست کردی ، گفت سوگند با خدای هر چه تمامتر شاد شدم، معویه گفت مرا شگفت میآید که بعد از وفات علی ابوطالب وفای شما را در محبت او بزيادت می بینم ، زرقا گفت و گند با خدای که هنوز دوستی ما را با علی اندازه ندانسته و هندسه نتوانی کرد و معويه گفت دانسته ام که شما ترك محبت علی نخواهید گفت لكن چون بفرمان من راهی دراز پیموده و زحمت فراوان بر خویشتن نهاده حاجتی که داری بگوی تا با اجابت مقرون دارم، زرقا گفت از من چنان میسزد که از آنکس که بر من خاطرش تباه باشد اظهار حاجت نکنم و از تو چنان میسزد که بیرون مسئلت عطيت کنی و اسعاف حاجت فرمائی.

ص: 353

معويه گفت من از بهر اینکارهستم و بفرمود او را عطائی گران و جامه گرانبها دادند و بنی عثمان او را هريك جداگانه عطيتی کردند و شادخاطر بجانب کوفه روان داشتند.

اکنون بقصة صفين باز کردیم معويه بفرمود تا دو مکتوب کردند یکی را بابو ایوب انصاری فرستاد و این آنکس است که رسول خدای چون بمدینه آمد در خانه او فرود شد چنانکه در کتاب رسول خدای بشرح رفت و آندیگر را به زیاد بن ابیه که از جانب اميرالمؤمنين در بعضی از اراضی فارس حکومت داشت فرستاد اما در نامه ابو ایوب افزون ازین کلمه سخنی رقم نکرد : لاتنسى الشيباء ابا عذرها ولا قاتل بكرها .

ابو ایوب این کلمات را فهم نکرد و بحضرت علی مرتضی آمد و عرض کرد يا أمير المؤمنين معوية بن أكلة الأكباد بسوی من نامه کرده است و من فهم آن نتوانم کرد و آن کلمات را بعرض رسانید علی علیه السلام فرمود از بهر تو مثلی زده است همانا شيباء زن دوشیزه و بکر را گویند و بکر فرزند نخستین را نامند میگوید چنانکه زن بكر فراموش نمیکند شوهررا که شب عرس مهر دوشیزگان را از او برمیدارد و نیز فراموش نمیکند کشنده اول ولد خودرا ما فراموش نمیکنیم قتل عثمانرا و بعد از این کلمات این شعرها با بو ایوب نوشت : .

ابلغ لديك ابا ایوب مالكة *** انا وقومك مثل الذئب والنقد

اما قتلتم امير المؤمنين فلا *** و ترجوا لهوادة عندی آخرالابد

ان الذي نلتموه ظالمین له *** ابقت حزازته صدعا علی کبدی

اني حلفت يمينا غير كاذبة *** لقد قتلتم اماما غير ذی اود

لا تحسبوا انني انسی مصابته *** و في البلاد من الأنصار من احد

اعزز على بامر لست نائله *** واجهد علينا فلسنا بيضة البلد

قد أبدل الله منكم خير ذی کلع *** واليحصبيين اهل الحق في الجند

ص: 354

ان العراق لنا فقع بقرقرة *** او شحمة بز هاشاو ولم يکد

والشام ينزلها الأبراربلدتها *** أمن وحومتها عريسة الأسد

چون علی علیه السلام در مکتوب ابو ایوب نظم ونشر معاویه را ملحوظ داشت فرمود ای معشر انصار معويه پاسخ این کلماترا بر شما واجب داشته است او را پاسخ گوئید ابو ایوب گفت یا امير المؤمنين من جنان شعر توانم گفت که گویندگان از مثل آن عاجز باشند. فرموداین بلاغت و خلافت از مانند تو کس بعید نتواند بودلاجرم ابو ایوب بدینکلمات مکتوب معوية را پاسخ فرستاد :

اما بعد أنت لاتنسى الشيباء ولا اباعذرها فضر بتها مثلا بقتل عثمان وماانا وقتل عثمان أن الذي تربص بعثمان وثبط اهل الشام في نصرته لانت وان الذين قتلوه الغير الانصار .

یعنی ای معويه تو در قتل عثمان از بهر من مثل بشيباء میزنی که من فتل عثمانرا فراموش نمیکنم چنانکه شیباء شب زفافش را من عثمانرا نکشتم و انصار اورا نکشت بلکه مردم شام جانب او را فرو گذاشتند و در تصرف او تقصير کردند و این اشعار را شريطه مكتوب کرد :

لاتوعدنا ابن حرب اننا بشر *** لانبتغی و ددي البغضاه من احد

فاسعوا جميعا بني الأحزاب كلكم *** لسنا نريد ولاكم اخر الابد

نحن الذين ضربنا الناس كلهم *** حتى استقاموا و كانت عرضة الاود

و العام قصرك منا أن اقمت لنا *** ضربة يزيل بين الروح والجسد

اما على فانا لن تفارقه *** مار قرق الال في الدارية الجرد

اما تبدلت منا بعد نصرتنا *** دين الرسول اياسة ساكني الجند

لايعرفون أضل الله سعيهم *** الا اتباعكم يا راعي النقد

فقد بغى الحق هضما شرذی کلمع *** واليحصيون طرا بيضة البلد

الا ندافع كفا دون صاحبها *** حد الشقاق ولا ام ولا ولد

ص: 355

معويه را از مکتوب ابو ایوب حزنی فرو گرفت و سخت غمنده گشت.

رقم کرده اند که این جنگ سه شبانروزانفصام وانقطاع نیافت تاشب سیم به نیمه رسید نیزها بند بگشاد و کمانها زه بگسست و شمشیرها درهم شکست دیگر سلاح جنگ بجای نماندجنگجویان دست بگریبان شدند اگر توانستند موی سر وزنخ یکدیگر را بکشیدند و با مشت سر و مغز یکدیگر بکوفتند و یکدیگر را با چنك و دندان بگزیدند در نیمه شب سیم معويه ومردمش پشت با جنك دادند و غلبه سپاه امیر المومنین علی علیه السلام را افتاد و بسیار کس از لشكر على علیه السلام مقتول گشت و از سپاه مرویه دو چندان و سه چندان کشته شد شمر بن ابرهه نیز در اینجنك وداع جهان گفت از مردم علی علیه السلام عماره این شعر انشاد کرد :

قالت آماية ما للويك شاحبا *** والحرب اسب ذاالحديد الباسل

ان يكون ابوك ابيض صافيا *** بين السمائم فوق متن السائل

تغدو الكتائب حوله و يسوقهم *** مثل الاسود بكل لدن ذابل

خزر العيون من الوفودلدى الوعي *** بالبيض تلمع كالسراب الطاسل

قالوا معوية بن حرب بايعوا *** و الحرب شائلة كظهر الباذل

فخرجت مخترما اجر فضولها *** حتى خلصت الى مقام القائل

و تركت سيدهم يبوء بطعنة *** ويقر قعوته كقرن الخائل

و این شعرهاعمرو بن العاص مرتب داشت:

اذا تخازرت و ما بي من خزر *** ثم خبات العين من غير عور

الفيتني الوي بعيد المستمر *** ذا صولة في المصمئلات الكبر

احمل ما حملت من خير و شر *** كالحية الصماء فن اصل المخر

و محمد پسر عمرو بن العاص این اشعار قرائت کرد:

ولو شهدت جمل مقامی و موقفی *** بصفين يوما شاب منها الذوائب

غداة غدا اهل العراق كانهم *** من البحر موج لجه متراكب

و جئنا هم نمشي صفوفا كاننا *** سحاب و خريف صفقته الجنائب

فطار الينا بالرماح كماتهم *** و طرنا اليهم والسيوف قواضب

ص: 356

فدارت رحانا و استدارت رحاهم *** سراة النهار ما تولي المناكب

اذا قلت قد أستهزموا برزت لنا *** كتائب حمر و ار حجنت كتائب

فقالوا نرى من راينا أن تبايعوا *** علية فقلنا نرى أن نضارب

فابنا و قد نالوا سراة رجالنا *** و ليس لما لاقوا سوى الله حاسب

فلم ار يوما كان اكثر با کیا *** ولاعارضا منهم كميا يكالب

كان تلالي البيض فينا و فيهم *** تلالی برق في تهامة ثاقب

پسر امیر المومنین محمد بن حنفیه او را پاسخ گفت :

ولوشهدت جمل مقامك ابصرت *** مقام لئيم وسط تلك الكتائب

اتذكر يوما لم يكن لك فخره *** وقد ظهرت فيها عليك الجلائب

و اعطيتمونا ما نقمتم أذلة *** على غير تقوى الله والذين واصب

گویند علقمة بن زهير الانصاری حاضر حضرت شد و عرض کرد یا امیرالمومنین علیه السلام عمرو عاص در میدان ایستاده و بدین شعرها منادی شده:

انا الغلام القرشي المؤتمن *** الماجد الأبلح ليث كالشطن

يرضى بى الشام الى ارض عدن *** ياقادة الكوفة من اهل الفتن

یا ایها الأشراف من أهل اليمن *** اضریكم و لا ارى ابا حسن

اعني عليا و ابن عم المؤتمن *** كفى بهذا حزن من الحزن

امیر المومنین علیه السلام بخندید و فرمود سوگند با خدای این دشمن خدا مرا نیکو میشناسد ودانسته جانب مرافرو میگذارد و این شعرها نجاشی در مدح علی علیه السلام انشاد کرد:

اني اخال عليا غير مرتدع *** حتی توری کتاب الله والذمم

حتى ترى الملك مصوبا بلمته *** نقع القبائل في عرنینه شمم

غضبان يخرق نابيه بجرته *** كمايغط الفنية المغضب القطم

حتى يزيل ابن حرب عن امارته *** كما تنكب تيس الجلة الجلم

ص: 357

او ان تروه کمثل الصفر مرتبيا *** يخفقن من فوقه العقبان والرخم

و هم نجاشی انصاری در مدح اميرالمومنين علي علیه السلام و هجو معاویه گوید :

یا ایها الرجل المبدی عداوته *** رو لنفسك اي الامر تاتمر

لاتحسیبی کاقوام ملكتهم *** طوع الاعنة لما ترشح الغدر

وما علمت بما أضمرت من حنق *** حتى اتتني به الرکنان و النذر

فان نفست على الأمجاد مجدهم *** فابسط يديك فان الخير مبتدر

و اعلم بان على الخير من نفر *** مثل الأهلة لايعلوهم بشر

الايرتقى الحاسد الغضبان مجدهم *** مادام بالحزن من صمائها حجر

بئس الفتي انت الا ان بينكما *** كما تفاضل ضوء الشمس و القمر

و لا أخالك الالست منتهيا *** حتى يمسك من اظغاره ظفر

لاتحمدن امر، حتى تجربه *** ولاتذمن من لم يبله الخير

اني امره قل ما اثنى على احد *** حتى ارى بعض ما ياتي و مایذر

اني اذا معشر كانت عداوتهم *** في الصدر او كان في أبصارهم خزر

جمعت صبرا حذ اميري بقافية *** الايبرح الدهر منها فيهم اثر

واما آن نامه که معویه بزیاد بن ابیه فرستاد با وعید و بیم و امید مشحون داشت و همی خواست که زیاد ایالت فارسی را دست باز دارد و بخدمت اوشتابدزیاد او را پاسخ داد که رای بر پسر هند جگر خواره پناه منافقین کذاب بقیه لشکر احزاب مرا تهدید میکند و بیم میدهد و حال آنکه در میان من و او حاجز و حایلی چون صاحب ذوالفقار وپسر عم رسول مختار است وهفتاد هزار مردشمشیر زن ملازم رکاب اویند که روی واپس نکنند و از پای ننشینند الاآنکه جان بدهند و این را دولتی بزرگ بشمار گیرند .

ص: 358

عراق سخت ناپروا و دلاورند صواب آنست که قبیله عك رابدفع ایشان فرمان کنیم معویه گفت روا باشد پس عمرو بمیان عك آمد و گفت ایجماعت بدانید که على ابوطالب قبيله همدانرا که دست پخت میدان و پای مرد مردانند بر مدافعت شما گماشته مردی کنید و پای بر صبر و ثبات استوار بدارید زودباشد که حق بمقطع رسد و کار بر مراد و مرام افتد ابن مسروق عك گفت ساعتی بباش تا من معويه را دیدار کنم و بنزد معويه آمد و گفت : اگر خواهی بردفع دشمن چشم توروشن گردد فرمان کن تا مردم عك دو هزار تن برصف شوند و دو هزار دیگر از پس دو هزار از قفای ایشان صف راست کنند و بجنگ در آیند و هر کس از صف نخستین مقتول گردد در زمان یکتن از صف باز پسین پیش شود و بر جای او ایستاده گردد.

معاویه گفت همان کنید که نیکوتر دانید و ایشانرا ببذل عطا و افزون وجيبه واجری شادخاطر ساخت و گفت من شما را از ثفات کمات بحساب گرفته ام و در حفظ حریم خویش تر حمات شمرده ام ابن مسروق سرخوش و مسرور باز شد واصحاب خویش را بدینمژده آگهی آورد این خبر در لشكر على علیه السلام پراکنده گشت که معويه چه کرد و چگونه وجیبه و اجرای لشکریانرا دوچندان و سه چندان ساخت لاجرم مردم عراق آنانرا که در ایمان فتوری و قصوری بود و چشم بر حطام دنیوی داشتند انگیزش طمع و طلب روی دل ایشان را بجانب معويه داشت و این معنی در حضرت اميرالمومنين علیه السلام معلوم افتاد اینوقت منذر بن ابی حميصة الاوزاعی که در میان قبیله همدان بار است و فرو سیت نامبردار بود بازد على علیه السلام آمد و گفت یا امیر المومنین معاذالله که ما با تو از آن گونه سخن کنیم که مردم عك واشعریون بامعويه کردند.

و همانا ایشان دین بدنیا بفروختند و از معويه خواستار ضياع و عقار شدند و ما در رکاب تو آخرترا بردنيا اختیار کردیم و رضای ترا برهوای خویش گزیده داشتیم و فوت را برحيات فضيلت دادیم و دل بر صبر و ثبات نهادیم خداوند ترا

ص: 360

بر اهل اسلام ارزانی داراد بدانچه فرمائی فرمانبرداریم اگر جماعتی را از ما مقدم بداری سپاس گذاریم و اگر مؤخر بخواهی ما نیز همان خواهیم تو ما را بجای پدر مشفقی و ما بجان فرزندموافق خداوند ترازندگانی دهاد و حسن و حسین رازنده بدار اد تاجان در تن و توان در بدن داریم سر از اطاعت و متابعت تو بر نخواهیم تافت لشکریان کلمات منذر را بپسندیدند و او را مرحبا گفتند و منذر این اشعار قرائت کرد :

آن عکا سالوا الفرائض *** و الأشعر سالواجوایز بثنية

تركوا الدين للعطاء وللفرض *** فكانوا بذاك شر البرية

و سالنا حسن الثواب من الله *** و صبرا على الجهاد ونية

فلكل ما ساله و نواه *** كلنا يحسب الخلاف خطية

ولاهل العراق احسن للحرب *** اذا ما تدايت السمهرية

ولأهل العراق احمل للنقل *** اذا عمت العباد بلية

ليس منا من لم يكن لك في الله *** وليا ياذا الولا و الوصية

على علیه السلام اورا ثنا گفت و ترحيب کرد از آنسوی چون این اشعار به سوریه رسید گفت سوگند با خدای چندان لشکر على را بمال مستمال کنم و بذل ضیاع و عقار فرمایم که دنیان من بر آخرت اوغالب گردد :

بالجمله اینوقت لشکرها آغاز مبارزت کردند وصف از پس صف ایستاده شدند قبیله همدان باعك مواجه کردند و سعيد بن قيس همدانی فریاد برداشت که یا آل همدان حمله در دهيد و پای دردمعك را با تیغ بزنید وابن مسروق عکی فریاد برداشت که یا آل عك چنانکه شتر فروخسبد در تحت سيرهای خویش فروخسبيد و با نیزه بزنید. اینوقت شیخی از همدان این شعر قرائت کرد:

يا ليكيل لخمها و حاشد *** نفسي فداكم طاعنوا وجالدوا

حتى تخر منكم القماحد *** و ارجل تتبعها سواعد

بذاك أوصى جدكم والوالد *** انی لقاصي عصبتی وراید

ص: 361

و مردی از قبیله عك پیش تاخت و این شعر بگفت :

يدعون همدان و ندعو عکا *** نفسي فدا کم یا لعك بكا

ان خدم القوم فبر کابر کا *** لاتدخلوا نفسی علیکم شکا

قد محك القوم فريدوا محكا

اینوقت آتش حرب افروخته گشت و نیران طعن و ضرب ثوران نمود سعيد بن قيس همدانی چون شیر عرین بخروشید و بسر بن ارطاة بروی در آمد هردو با نیزه قصد یکدیگر کردند و ساعتی با هم بگشتند سعید را فرصتی بدست شد و بسر را با نیزه جراحتى آورد چنانکه نیروی درنگ ازوی برفت و پشت باجنگ داده روی بهزیمت نهاد و با صف خویش پیوسته گشت مردی دیگر از سپاه معویه که او را دهم بن لام گفتند بمیدان آمد و مبارز طلب کرد حجر بن عدی الکندی از سپاه امیرالمومنین اسب بر او تاخت و از گردراه تیغ بزد و سرش را بینداخت و بانگ در داد و مبارز خواست از سپاه معاویه سواری چون شیر خادر که نام عامر داشت بميدان آمد چنان پای تا سر در آهن محفوف بود که جز دیدگانش دیدار نمیگشت حجر بن عدی خواست تا با او در آویزد اشتر نخعی چون شهاب ثاقب شتاب کرد بر حجر پیشی گرفت و با عامر در آویخت هر دو با نیزه آغاز نبرد کردند اشتر جلدی کرد و سنان نیزه بر پهلوی عامر بزد چنانکه زره را بدرید و پهلوی او را چاك زد عامر از اسب در افتاد وجان بداد مردی دیگر بیرون آمد هم بدست اشتر کشته شد بدینگونه جماعتی يك از پی دیگر بیرون شدند و بدست اشتر مقتول گشتند جهان در چشم معويه تاريك شد ودر مروان حكم نگریست و گفت می بینی اشتر چه میکند و چند مرا خسته خاطر میداردهیچ توانی كه يك فوج ازسواراخنيار برداری و همگروه بر او حمله کنی و در قتل او مرا خوشدل سازی مروان گفت یا معاویه چرا تقدیم این خدمت را از عمرو عاص نخواهی که خاص تست ودر کارها بجای شعار و دثارتست معويه گفت اگر عمرو بجای شعار و دثارمنست توروشنی چشم مني مروان گفت اگر این سخن بصدق بودی و مرا این محل و مکانت بدست

ص: 362

شدی مملکت مصر بهره من افتادی و منزلت عمرو مرا بردی معويه از کلمات او پاره برنجید و گفت خداوند مرا از تو بی نیاز کناد واسعاف حاجات مرا بدست تو بر مگذراناد آنگاه روی بعمرو بن العاص آورد و گفت یا ابا عبدالله مرا از غم اشتر برهان و فوجی لشکر بردار وهمداستان بروی تاختن کن باشد که او را دستگیر کنی یا طعمه تيغ و تیر سازی عمر و گفت من باتو آن نگویم که مروان گفت و فرمان تو بپذیرم و داد مبارزت بدهم معاویه گفت مروانرا درینسخن که گفت ملامت نتوان کرد چه من ترا بر او مقدم داشته و مملکتی مانند مصر با تو مفوض فرموده ام عمرو گفت اگر او را وا پس از من داشته و مرا افزون از او عطا فرموده بسزا بوده است با چون منی هر کس را برابر توان داشت این بگفت و از لشکر شام چهار صد مرد دلاور وتناور گزیده ساخت و از بهر جنگ اشتر بميدان تاخت اشتر نخعی که همهمه هزبر دلیر را نوای بم وزیر انگاشتی و بیشه ليوث را حجله عروس پنداشتی این ارجوزه بگفت :

يا ليت شعري كيف لي بعمرو *** ذاك الذي او جبت فيه نذری

ذاك الذي اطلبه بوتری *** ذاك الذي فيه شفاء صدری

ذاك الذي أن القه بعمري *** تغلى به عند اللقاء قدری

أولا في بي عاذری بعذری

عمرو چون چشمش بر روی اشتر افتاد مرگ احمر را معاینه کرد لكن شرم میداشت که باز شود ناچار جلادتی کرد و بدین شعر او را پاسخ گفت :

يا ليت شعري كيف لي بمالك *** كمر اجل خيبته و حارك

و فارس قتلته و فاتك *** و نابل فتكته و باتك

و مقدم اب بوجه حالك *** هذا و هذا عرضة المهالك

اشتر چون هزبر صید دیده بر عمرو حمله کرد و عمر و از غایت هول وهرب خواست روغان ثعلب گیرد و از پیش بدر شود اشتر بدو رسید و از گرد راه نیزه

ص: 363

بزد چون عم، و در گریز بود آنزخم نیزه بر زین اسب آمد خرد بشکسته و پاردم (1)بگسست عمرو از پشت اسب بر وی زمین آمد بینی او شکسته شد و چهار دندان از دهانش بیرون افتاد بر خاست و پیاده گریختن کرفت سواران او بانبوه از پیش روی اشتردر آمدند و عمر و را از دست او برهانیدند عمرو دوان دوان بخیمه خویش میگریخت و خون از بینی و دهانش فرو میروید در اینوقت مروان حكم او را دیدار کرد و گفت چونی و چگونه گفت بدینسان که نظاره میکنی مروان گفت عظیم نیست مملکتی چون مصر بدست گرفتی در طلب اینچنین اینگونه حوادث زحمتی نیست از آنسوی جوانی نورس از قبیله یحصب که نسب بحمير می برد و باعمرو مهر وحفاوتی بكمال داشت فریاد بر آورد که :

يا عمرو عليك العفا ماهب الصبا .

و روی با لشکر کرد و گفت ای آل حمير آنچه بر عمرو آمد همانا برشما آمد که ملازم رکاب اوئيد نيك بکوشید و آن رایت را بمن گذارید تا حق آن آن بگذارم این بگفت و علم بگرفت و رجز خواند :

ان يك عمرو قد علاه الأشتر *** باسمرفيه سنان ازهر

فذاك و الله لعمري مفخر *** ياعمر وهيهات لجناب الأخضر

یا عمرو يكفيك الطعان حمير *** و اليحصبي بالطعان امهر

دون اللواء اليوم موت أحمر

و آهنك اشتر کرد اشتر را از جنك او نن آمد چه پسری ریش بر ناورده بود پس فرزند خود ابراهیم را طلب کرده گفت اینك همال تو بميدان آمد و همال تو بمیباشی برود کار او را کافی باش ابراهیم که دست پخت شیر وشبلی دلیر بود آهنك او کرد و این شعر قرائت نمود :

ص: 364

یا ایها السائل عني لاترع *** اقدم فانی من غرانين النخع

كيف ترى طعن العراقي الجذع *** اطير في يوم الوغى ولا افع

ما سائكم سرو ماضر تقع *** اعدد ذا اليوم لهول المطلع

هر دو بر یکدیگر حمله کردند و زمانی دراز با نیزه رزم دادند ابراهيم چون شعله جواله بر گرد حمیری بگشت و در پایان کار او را بازخم نیزه بکشت این هنگام مروان زبان بشماتت گشود و عمرو عاص را فراوان ملامت گفت و قحطانيون در خشم شدند و با معويه گفتند این چه نامباری سرداریست که با ما فرمان جنك میدهی مگر نمیدانی که عمرو عاص مردبد دل و جیانیست در معرکه مروان دل از دست میدهد و نام ما را پست میکند ازین پس با ما از بهر جنگ سردار جنگجوی گزیده کن و اگر تو ما را با تو حاجتی نیست مزعف يحصبی که مردی شاعر بود گفت ایها الأمير بشنو تا چه گویم :

معنوی اما تدعنا لعظمة *** تلبس من نكرائها العرض بالحقب

فول علينا من يحوط ذمارنادر *** من الحميريين الملوك على العرب

ولا تامرنا بالتي لانريد ها *** ولا تجعلنا للهوى موضع الذنب

ولا تغضبنا والحوادث جمة *** عليك فيفشو اليوم في يحصب الغضب

فان لنا حقا عظيما وطاعة *** و حباد خيلا في المشاشة والعصب

معویه گفت این خواستاری شما بر من گران نیست ازین پس مردی از شمار ابر شما امير میکنم تا باتفاق رزم دهید روز دیگر که خیمه نورظلمت شب دیجور پدیدار گشت ولشکریان از دوسوی ساخته کارزار شدند معاویه در میان قبایلیمن ندادر داد که ایمردان کارزار جماعتی از اختیارسواران و گزیده پیادگان فراهم کنید و دست در دست دهید که در دفع قبيله همدان پایمردی کنند و شرایشانرابگرداننده بر حسب حکم او انبوهی از شجعان سپاه شام پیشتاز شدند و از پیش روی صفوف رده راست کردند امیر المؤمنين علي عليه السلام این بدید و بدانست که اینجماعت از ابطالند که در قتال مردم همدان همداستان شده اند بانك برداشت که با آل همدان سعیدبن قیس گفت

ص: 365

لبيك يا امير المؤمنین اینك حاضریم تا چه فرمائی فرمود اینجماعت آهنك شما دارند جنك ایشانرا پذیره شوید و حمله در دهید بی توانی قبیله همدان ويله بر آوردند و حمله در دادند اجل دندان بنمود ومرگ دهان بگشود حدود شمشیر ازمصادمه درع فولاد صورت منشار گرفت و سپرهای رومی بزخم نیزهای خطی هیأت پرویزن نمود فراخای میدان مضجع مردان گشت و عرصه رزمگاه مصرع شیران سیاه شدفرسان همدان پای صبر وثبات استوار کردند و هم آوردان خویش را تا بنزد معاویه باز پس بردند معويه گفت می بینید که من از همدان چه می بینم و بانگی برلشکر شامزد که يك امروز مردی کنید و حمله در دهيد علي عليه السلام فرمودایمعشر همدان شما درع منید و نيزه منید شما نصرت نکردید جز خدایرا و اجابت نفرمودید جز خداوندرا سعيد بن قيس عرض کرد یا اميرالمؤمنين ماخدایرا اجابت کردیم چه ترامتابعت نمودیم و پیغمبر خدایرا نصرت کردیم چه دررکاب توقتال دادیم که ست در روی زمین

که مانند تو باشد بهر چه خواهی فرمان کن که با حکم تو بدریای آب و آتش رویم وخوش باشیم جماعتی از نگارندگان سخن بر این نهاده اند که على عليه السلام درین روزاین شعر فرمود ومابحدیث دیگران ازین پیش نیز رقم کردیم :

ولو كنت بوابا على باب جنة *** لقلت لهمدان ادخلی بسلام

خوشا و فرخاحال همدان چه بیگمان على عليه السلام قسيم جنت وار است و بر باب جنت استوار بالجمله اینوقت امیر المؤمنین صاحب لوای همدانرا فرمود رایت پیش ران و اهل حمص را کفایت میکنمردی از جوانان همدان پیش تاخت این رجز بر خواند :

قد قتل الله رجال حمص *** غروا بقول کذب و خرص

حرصا على المال وای حرص *** قدنكص القوم وای نکص

عن طاعة الله وفحوى النص

از آنسوی لشکر معويه نیز فرسان سپاه شام را فرمان جنگ داد مردی از قبيله کنده از پیش روی لشکر بميدان تاخت و این شعر انشاد كرد:

قد قتل الله رجال العاليه *** في يومنا هذا وغدوا ثانيه

ص: 366

حتى يكونوا كرجال باليه *** من عهد عادو ثمود الثاويه

بالحجرا ويملكهم معويه

وحمله در افکند ازدوجانب مردان جنگ در هم افتادند و شمشیر درهم نهادند خاك میدان با خون مردان آمیخته شد با حدود خطي وخدنگی هواكوره حداد شد وزمین کوزه فصاد گشت سپاه شام شکسته شدند و حجر بن قحطان وادعی اینشعر گفت:

الايا ابن قیس قرت العين اذرات *** فوارس همدان بن زید بن مالك

علی عارفات للقاء عوابس *** طوال الهوادي مشرفات الحوارك

معودة للطن في ثفراتها *** يجلن فيحطمن الحصا بالسنابك

عباها على لابن هند و خیله *** فلو لم يفتها كان أول هالك

وكانت له في يومه عند ظنته *** وفي كلیوم کاسف الشمس حالك

وكانت بحمد الله في كل كربة *** حصونا و عزاللرجال المعالك

فقل لامير المؤمنين ان ادعنا *** اذاشئت انا عرضة للمهابك

ونحن حطمنا السمر في حی حمیر *** و كندةو الحي الخفاف السكاسك

و عك ولخم ثايلين سياطهم *** حذار العوالی کالاماء العوارك

وهمچنان قبیله عك وهمدان باستعمال سینت و سنان مشغول بودند و تنورحرب افروخته بود و کانون طعن و صرب زبانه زدن داشت مردان همدان همی بانگ در دادند ایجماعت عك سوگند با خدای که ما از مقاتلت شما انحراف نجوئيم الاآنکه شما طریق انصراف گیرید و مردم عك نعره برداشتند که ای گروه همان ما ازین منازعت باز نشويم الاآنکه شما آهنگ مراجعت کنید اینوقت معويه بر مردم عك بترسید که مبادا یکباره بردم شمشیر پاره پاره شوند کس بدیشان فرستاد و آنجماعت را سوگند داد تا طریق مراجعت برداشتند و قبيلة همدان اینوقت بجایگاه خویش شتافتند عمرو بن عاص با معاویه گفت هر گز چنين روز ندیدم و اینگونه مقاتلت معاینه نکردم اگرترا مانند عك قبیله دیگر باور بودی یا باعلى همانند همدان قبیله دیگر بودی يکتن از مخالف زنده نماندی و این شعرهادرین معنی انشاد کرد:

ص: 367

إن عكا و حاشدا و بکیلا *** کاسود الضراب لاقت أسودا

وجشا القوم بالقني وتساقوا *** بظبات السيوف مونا عتيدا

ليس يدرون ما الفراروان *** كان فرار لكان ذاك شديدا

ازور المناكب الغلب بالشتم *** و ضرب المسومين الخدودا

يعلم الله مارايت من القوم *** از ورارا ولا رایت صدودا

غیرضرب فوق الطلي وعلى الهام *** و قرع الحديد يعلو الحديدا

ولقد فضل المطيع على العاصي *** ولم يبلغوا به المجهودا

ولقد قال قائل خدموا السوق *** فخرت هناك عك قعودا

كبراك الجمال اثقلها الحمل *** فما يستقبل إلا وئيدا

عليه نجيع من دماء تنوشه *** تشاعم شهب في السياسي تجتنی

و با عمرو در آویخت وساعتی با نیزه رزم دادند و یکدیگر را آسیب زدند حمزة ابن عتبه برعمرو تاختن کرد و هم در آن گرمی نیزه بر عمرو فرود آورد عمرو نشیمن زین تهی کرد و بپهلوی اسب فروخفت و آنزخم از خویشتن بگردانید و بچستی با نیزه حمزه را بزد و حمزه از پس سه روز بدان زخم در گذشت و این شعر ازوست:

بلغا عنى السكون وهل لي *** من رسول اليهم غیرانی

لم اصدالسنان عن سبق الخيل *** ولم اتق هدام ألسنان

حين ضح الشعاع من ندب الخيل *** لحرب وهر الكماة وقع الجبان

ومشى القوم بالسيوف الى القوم *** کشي الجمال بين الا ران

و این اشعار عمرو بن العاص انشاد کرد :

ان لوشهدت فوارسا في قومنا *** يوم القوارع مرمثل الاجهل

لرايت ما سدة شوارع بالقنا *** دون الجلود من الحديد المرسل

متسربلين سوابغا عادية *** برادفوا الملوك بكل عضب مفصل

يمشون في عنت الطريق كانهم *** اسد تقلقل في عريف الحسكل

يحمون اذرهموا وذاك فعالهم *** عندالبديهة في عجاح القسطیل

النازلون أمام كل كريهة *** تخشى عوائد ها غداة الفصيل

والخيل عايرة العيون کانما *** كحلت ماقيها بزرق الكعطل

يعسب اذضبح المنادي فيهم *** نحو المنادى بذخته في القنبل

ودني الكماة من الكماة وحلت *** زرقا تعم سراتهم كالمشعل

و این شعر را حمزه گفت :

كل امرء لابد يوما ميت *** والموت حق فاعرفن وصية

بالجمله جنگ بزرگ شد و مردان جنگی شمشیر درهم نهادند و ناپروا بر روی هم بتاختند چنانکه خویش از بیگانه نشناختند کشته همی بر فراز کشته افتاد و مطروح برزبر مصروع آمد در غلوای چنین جنگ عدی بن حاتم بیم کرد که مبادا

ص: 369

امیر المؤمنین علی علیه السلام را آسیبی رسیده باشد در فحص حال آنحضرت تکاور برجهاند و بهر جانب عبور میداد بر جسد کشته و دست و پای قطع شده میگذشت تا در میان قبیله بکر بن وائل آنحضرت ترادیدار نمود عرض کرد یا امیر المؤمنين فرمان کن تالشكرها جنبش کنند و این دشمنان دین را از بیخ و بن بر کنند و اگر نه بالجمله عرضه هلاك ودمار شویم علی علیه السلام فرمود سرفراپیش دارچون نزديك شد.

فرمود ای عدی اینمردم که با مند بیرون از آلايش نفاق نیستند و آنان که ملازمت معويه دارند بر طریق عصیان او نمیروند و بیفرمانی نمیکنند ابو حية بن غزية الانصاری که عمرو نام دارد و در جنگ جمل ملازمت رکاب امير المومنین داشت وشتر عایشه را بروایتی اوعقر کرد این شعر بگفت :

سائل حليلة معبد عن فعلنا *** و حليلة اللخمي و ابن كلاع

و اسئل عبيدالله عن ارماحنا *** لما ثوی متجد لا بالقاع

و اسئل معوية المولى هاربا *** والخيل تعد ووهی جد سراع

ماذا يخبرك المخبر منهم *** عناو عنهم عند كل رقاع

ان يصدقوك يخبروك باننا *** اهل الندى مستمعون الداعی

ندعو الى التقوى ونرعى اهلها *** برعاية المامون لا المضياع

ان يصدقوك يخبروك باننا *** نحمي الحقيقة عند كل مصاع

و نسن للاعداء كل مثقف *** لدن و كل مشطب قطاع

و از اصحاب على علیه السلام این شعر عدي بن حاتم گفت :

اقول لما ان رايت المعمعه *** واجتمع الجندان وسط البلقعه

هذا علمی و الهدی حقأ معه *** يارب فاحفظه ولا تضيعه

فانه يخشاك رب فارفعه *** ومن اراد غيته فضعضعه

و از اصحاب على يعمر بن عجلان الانصاری این شعر بگفت :

سائل بصفين عما عند وقعتنا *** وكيف كناغداة المحك نبتدن

واسئل غداة لقينا الأزد قاطبة *** يوم البصيرة لما استجمعت مضر

ص: 370

لولا الاله و عفو من ابی حسن *** عنهم ومازال منه العفو ينتظر

لولا الا له قوم قد عرفتهم *** فيهم عفاف وما یاتی به القدر

لما تداعت لهم بالمصر داعية *** الاالكلاب والاالشاء والحمر

کم مقعص قدتر کناه بمقفرة *** تعوی السباع الديه وهو منعفر

ماان تراه ولا یبکی علانية *** الى القيمة حتى تنفخ الصور

و از اصحاب على عمرو بن الحمق این شعر قرائت کرد:

يقول عرسی لما أن رات ارقي *** ماذا يهيجك من اصحاب صفينا

الست في عصبة يهدى الاله بهم *** اهل الكتاب ولا بغيایریدونا

فقلت اني على ما كان من سدد *** اخشی عواقب امر سوف ياتينا

ادلة القوم في امر يرادبنا *** فاقتی حیاء و کفی ماتقولينا

و از اصحاب على علیه السلام حجر بن عدی الکندی گوید :

یا ربنا سلم لنا عليا *** سلم لنا المهذب التقيا

المؤمن المسترشد المرضيا *** و اجعله هادي امة مهديا

لا اخطل الرای ولا بغيا *** واحفظه ربي حفظك النبيا

فانه كان له وليا *** ثم ارتضاه بعده وصيا

و از اصحاب على معقل بن قيس تمیمی گوید :

یا ایها السائل عن اصحابی *** ان کنت تبغى خبر الصواب

اخبرك عنهم غير ما تکذاب *** بانهم اوعية الكتاب

صبرالدى الهيجاء والضراب *** وسل جموع الأزد والرباب

وسل بذاك معشر الأحزاب

و از اصحاب على ابوشريح الخزاعي چنين گفت :

يارب قاتل كل من يريدنا *** و كدالهی کل من يكيدنا

حتى يرى معتدلا عمودنا *** أن عليا للذي يقودنا

و هو الذي بفقهه یودنا *** عن قحم الفتنة اذ تریدنا

ص: 371

و از اصحاب علي عبدالرحمن بن دويب الاسلمی گفت :

الا ابلغ معوية بن حرب *** أما لك لاتنيب الى الصواب

اكل الدهر مرجوس لغير *** تحارب من يقوم لدى الكتاب

فان نسلم ونبقى الدهر يوما *** نزرك بجحفل شبه الهضاب

يقودهم الوصي اليك حتي *** يردك عن غواتك و ارتیاب

و الا فالتى جربت منا *** لكم ضرب المهند بالذواب

و از اصحاب على علیه السلام ابوالواقد، حارث بن عوف الخشنع گوید :

سائل بنا يوم لقينا الازدا *** والخيل تعدو سفرا و وردا

لما قطعنا کفهم والزندا *** و استبدلوا بغيا وباعوالرشدا

وضيعوا فيما ارادوا القصدا *** سحقا لهم في رايهم و بعدا

و از اصحاب علی علیه السلام همام بن الأغفل الثقفی این شعر گفت :

قد قرت العين من المساق *** و من رؤس الكفر و النفاق

ان ظهرت كتائب العراق *** نحن قتلنا صاحب المراقی

و قائد البغاة والشقاق *** عثمان يوم الدار الاحراق

أما لففنا ساقهم بساق *** بالطعن والضرب مع العناق

وسل بصفين لدى التلاق *** ثبنا بتبيان مع المصداق

ان قد لقوا بالمارق الممراق *** ضربا يدمی عكر الاعناق

و از اصحاب على علیه السلام محمد بن ابي سبرة بن ابی زهير القرشی گوید :

نحن قتلنا نعثلا بالسيرة *** اذ صدعن اعلامنا المنرة

يحكم بالجور على العشيرة *** نحن قتلنا قبله المغيرة

نالته ارماح لنا موتورة *** انا اناس ثابت البصيرة

ان عليا عالم بالسيرة

و از اصحاب علی علیه السلام این شعر حویرثة بن سمي العبدی گوید :

سائل بنا يوم التقينا الفجرة *** والخيل تعدو في قتام الغيرة

ص: 372

ثبنا بانا اهل حق نعمروه *** كم من قتيل قد قتلناتخبره

ومن اسیر قد فککنا ماسره *** بالقاع من صفين يوم عسكره

و از اصحاب علی علیه السلام مغيرة بن الحارث بن عبدالمطلب گوید :

ياشرطة الموت صبرالايمولكم *** دین ابن حرب فان الحق قدظهرا

وقاتلوا كل من يبغي غوائلكم *** فانما النصرفي الضر لمن صبرا

سيغوا الجوارح حد السيف واحتسبوا

في ذلك الخير وارجوا الله والظفرا

وايقنوا أن من اصخي يخالفكم *** اضحى شقيا واضحی نفسه خسرا

فيكم وصی رسول الله قائدکم *** و اهله و کتاب الله قد نشرا

ولا تخافوا ضلالا لاابا لكم *** سيحفظ الدين والتقوى لمن صبرا

و ازاصحاب معويه عمرو بن العاص این شعر گفت :

لعمري لقدلاقت بصفين خيلنا *** سمیرا فلم يعد لن عنه تخوفا

قصدت له في وايل فسقيته *** سمام زعاف يترك اللون اكلفا

فما جبنت تكر عن ابن معمر *** ولكن رجاعود الهوادة فانكفا

وخاف الذي لافي الهجیمی قبله *** تفرق عنه جمعه فتخطفا

و نحن قتلنا هاشما و ابن یاسر *** و نحن قتلنا ابني بديل تعسفا

عرفجة بن ابرد الخشنی این شعر گوید :

الأسئلت بنا والخيل ساجية *** تحت العجاجة والفرسان تطردوا

و خیل کلب و لخم قد اضربها *** في قاعنا اذغدو اللموت واجتلدوا

من كان اصبر فيها عند ارمتها *** اذالدماء على ابدانها جسدوا

و نیز عرفجه گوید:

سایل بناعكا وسائل كليا *** و الحميريين وسائل شعبا

كيف يرونا اذ اراد وا الضربا *** الم نكن عند اللقاء علبا

لماثوی معبدهم منكبا

ص: 373

چون اینگونه تاختن بیرون قانون رزم زدن وحرب ساختن بودمعويه را در گمان افتاد که مردی از لشكر على گریخته و بحذرت او پناهنده می آید ناگاه كعب در رسید و با شمشیر کشیده قصد معويه کرد آنان که در گرد معويه بودند از پیش روی او بیرون شدند و جنگ بپیوستند و بزحمت تمام شرکعب را از معويه بگردانیدند کعب چون دید که انبوه لشكر را نتواندشکافت و بمعاویه دست یافت نعره بزد که ای معويه مرا میشناسی که غلام اسدیم هم در پایان اور کیفر ترا در کنار تو نهم و مردم را از خبث تو رهائی دهم این بگفت و عنان بر تافت و بخدمت على علیه السلام باز شتافت امير المومنین فرمود ای کسب تا کجا بخواهی تاخت و با انبوه لشکر چگونه توانی رزم ساخت کعب گفت همیخواستم که معویه را با نیزه زخمی بزنم که مردم را از خبث او آسوده کنم على علیه السلام تبسمی فرمود و او را

مرحبا گفت .

اینوقت از لشکر معويه عبدالرحمن بن خالد بن الوليد بميدان آمد و مبارز خواست از سپاه اميرالمؤمنين حارث بن قدامه بیرون شد هر دو با نیزه آغاز جنگی کردند و حملهای گران افکندند حارثه را فرصتی بدست شد و در پستان عبدالرحمن با سنان نیزه جراحتی بکردعبدالرحمن راتوان ترکتازی برفت ناچار عنان برتافت و باز شتافت از پس او ابوالاعور السلمی آهنگ میدان کرد و ازينسوی زیاد بن کعب که مردی دلاور بوداسب برانگیخت و با اودر آویخت ابو الاعور نیز بدست زیاد زخم یافت و باز شتافت معويه سخت آزرده خاطر گشت واینوقت روز بپای آمد و لشکریان دست از جنگ بداشتند

حدیث کرده اند که کعب الاحبار که عالم جهودان وحبر ایشان بود و ما شرح اسلام او را وصفت او را در مجلدات سابقه رقم کردیم از حمص بنزديك معويه آمدو اورابر جنگ علی علیه السلام همی تحریض کرده و این کعب الأحبار در علم کهانت اندك فطانت داشت و بر است و دروغ سخنها میپرداخت و باصغای آن مردم راشیفته خویش میساخت چنانکه رفتی مرویه از وی پرسید که بعد از عثمان امر خلافت بر که فرود

ص: 375

می آید .

گفت پس از زحمتهای فراوان بر تو فرود می آید این سخن نیز بر طلب و طمع معویة بیفزود .

بالجمله اینوقت که بنزديك معويه آمد مقدم او را عظيم مبارك دانست و او را نیکو بنواخت و تشريف کرد و کعب الأحبار در خدمت معوية اقامت نمود و هر روز در اغوای او زیادت فرمود .

مع القصه روز دیگر چون هر دو سپاه جنبش کردند و از بهر کوشش رده بستند عمرو عاص بنزديك معويه آمد و گفت قومی از قبیله ربیعه که در شمار خویشاوندان منند در ميسره لشکر علی جای دارند همی خواهم بنزديك ایشان روم و سخنی چند که دانم بگویم باشد که ایشانرا بتوانم در شك و شبهت انداخت و از حضرت علی ابوطالب بخدمت تو آورد معويه گفت ایعمر و هنوز آزمون نشده و آزمایش نکرده کار از آن گذشته تر است که بخدیعت و مکیدن تو دیگر گون شود و دستخوش جادوئی و افسون تو گردد مرانقش میشود که از اینکارسودی صورت نمی بندد و تو اگر جز این میدانی و دیگر گونه رای میزنی برو و بگوو باز آی عمرو اسب برجهاند و بميسره سپاه على علیه السلام نزديك شد و بانگ در داد که ایخویشاوندان من ای برادران من ای خالان من مرا با شما سخنی است کسی را که در نزد شما بکیاست و فراست معتمد باشد بنزديك من فرستید تا سخن خویش با او بگویم عقيل بن نویره ازجماعت عبد القيس بنزديك او آمد عمرو گفت کیستی و چه نام داری گفت مردی از عبدالقيسم وعقيل بن نویره نام دارم در جنگ جمل ملازم رکاب على علیه السلام بودم و در آنجنگ جلادتها کردم و بسیار کس از سواران اختیار را از مرکب حیوة پیاده ساختم و امروز هم بر آنعقیدت و ارادتم که بودم و در تقديم خدمت امیر المومنین از بذل جان و سر دريغ ندارم و دانسته باش که ازین همه لشکر خصمی هیچکس باتو افزون از من نیست اگر بودی او بجای من نزد تو آمدی هان ایعمر وعاص چه بيحيا و بی آزرم بوده از خداوند نمیترسی از

ص: 376

مصطفی حیا نمیکنی معویه را بر وصی رسول خدا و برادر او و پسر عم او وداماد او برمیگزینی و دین خود بمصر میفروشی و در تشييد باطل معويه میکوشی گرفتم که تو صاحب مصر شدی مصر با فرعون چه کرد که با تو کند تو شیخ قریشی گرم و سرد روزگار را فراوان دیده و پست و بلند جهانرا در روزگاران دراز در نور دیده و مجرب شده خاك سياه بر سر این جهان فانی کن و دل در سرای جاودانی بندعقیل این کلمات میگفت وعمرو خوش میخندید و چون دانست احبال خديعت او بند و کمند عقیل نخواهد شد گفت چندین سخن بنصيحت و موعظت دراز مکن و از راه باز گرد و کسيرا بمن فرست که چندین حکمت نداند و پند و اندز نخواند .

عقیل باز شد و طحل بن الأسود بنزديك أورفت عمر و گفت کیستی و نام تو چیست گفت من آن کسم که بر جان و مال تو دریغ نخورم و برزن و فرزند تو رحم نکنم و اگر دست یابم سرت را بر گیرم بی آنکه مهلت دهم که پلک چشم بر هم زنی عمرو گفت ترا از بهر اینکار نخواندم چندین نصیحت مفروش ودر ملامت مکوش بسلامت باز شو واز قبيله عنزه مردی بمن فرست طحل باز شد و مردی عمری بسوی او گسيل داشت عمرو بر عنزی سلام کرد و مرحبا گفت عنزی گفت مرحبا را بمرحبا پاسخ دهم اما سلام تراوقعی ننهم دانسته باش که من در خصومت تواز آن دو کس که بنزديك تو آمدند بزیادتم اگر فرصت بدست کنم یکنفس کشیدن زنده ات نگذارم عمرو دانست که شعوذه وی با او باد بچنبر بستن و کوه بناخن خستن است عمرو گفت تو نیز باز شوو مردی از بنی مضم بمن فرست عنزی باز شد و مردی از بنی مضم بدو فرستاد و اواز اخوال عمرو بود لاجرم عمرو شاد شد و گفت ایخال دیدار ترابفال گرفتم چه قربت و قرابت تو با من از تمامت خویشاوندان بزيادتست مضمی گفت این مقالات بگذار و حاصل خیالات خویش بگوی عمرو گفت مهربانی و حفاوت من درحق شما بحكم قرابت ثابتست و بهیچ شرحی و بیانی حاجت نیست لاجرم گفت و شنود از عین مقصود میرود همانا این معنی مکشوفست

ص: 377

که این محاربت و مضاربت که در میان ما وعلى ابوطالب رفت افسانه خواهد گشت و خویش و بیگانه خواهد شنید بلکه بدست نگارندگان سیر خواهد افتاد از مشرق تا مغرب سمر خواهد گشت و تا نفع صور از گوشها مهجور نخواهد شد پس واجب میکند که مردم دور اندیش آن کار پیش گیرند که نام ایشان بنيکوئی بلند شود و در نظر ها ارجمند باشند دانسته باش که بنیان امر على ابوطالب ممهد و مشيد نیست از آن پیش که خواب گردد و شما مصایب باشید در مرافقت و موافقت ما کوشید و نجات خویش و انجاح مهمات خود را هم در دین و هم در دنیا با طاعت و متابعت مادانيد همانا این اندرز و پند از شما که مرا خویشاوند باشید دریغ نداشتم و حق نصيحت و خویشاوندی بگذاشتم چون عمرو عاص این شعوذه بباخت و این فصل بپرداخت .

مرد مضمی گفت ایعمر و خداوند ترا دلالت کناد و از جهل ظلمت برهاناد تا ظلمت را از نور و دیو را از دور و خوب را از زشت و دوزخرا از بهشت باز دانی دریغ آن گمان یاوه که در حق توداشتم و ترا مردی بخرد و مجرب میپنداشتم هان أي عمرو تو خود می گوئی که قصه ما افسانه روزگار خواهد شد ما که در خدمت على مرتضی کار به تسلیم و رضا کرده ایم و از وهمه کرم و کرامت دیده ایم و کار دین و دنيا بصلاح وصواب آورده ایم بیموجبی از وروی برتا بیم و بخدمت معونه که طليق بن طليق است شتابیم ازین پس در روزگاران از ماچه گویند و در آنجهان با مصطفی چه گوئيم عمرو گفت سخن شما را بی سنگی و وقتی نمیخوانم لكن این رنج و تیمار مرا آسیب میزند که شرحبيل و پسر ذوالکلاع و دیگر کسان شما را بکس نمیشمارند و محلی ومکاتتی نمیگذارند و کفو خویش و قرن خویش نمیدانند حمیت خویشاوندی مرا بر آن داشت که اگر توانم شما را بنزديك معويه کوچ دهم و ازین غم برهم.

مضمی گفت بیهوده ملای و چندین زنخ مزن که تیر تدبیر تو با هدف ر است نشود و خدیعت تو درمانگيرد این بگفت و روی بر تافت و بصف خویش پیوست

ص: 378

عمروعاص نیز از آنسوی باز جای شدلکن با اینهمه قوم ربيعه بعضی با هم سخن کردند که اگر چند عمرو عاص از ما بیگانه است اما عرق خویشاوندی جنبش کرده که از سخن پسر ذوالکلاع در حق ما رنجیده همانا در هر حال مانند بیگانه نباشد، نعیم بن هبيرة الشيبانی این کلمه بشنید گفت حاشا و کلا بکلمات دروغ عمرو فریفته نشوید و بمكر وخديعت او شیفته مگردید که او با هیچکس باز نشود وتیمار هیچ آفریده ندارد و هنوز این سخن بتمام نگفته بود که لشکرها از دوجانب جنبش کردند و ساخته مبارزت و مقاتلت گشتند سواری از لشکر شام که غرار بن الادهم نام داشت و شجاعت و دلاوری معروف بود اسب بزد و بمیدان آمد ولختي ازینسوی بدانسوی بتاخت و اسب خویش را سر گرم ساخت پس در استاد و مبارز خو است چون لشکر عراق صیت توانائی و رزم آزمائی او را شنیده بودند کمتر کس مبارزت او را پسنده داشت لاجرم زمانی دیر بر آمد و هیچ مرد آهنگ آورد او نکرد ناگاه چشم غرار بر سواری افتاد که بر اسبی سیاه تر از پرغراب بر نشسته و شمشير مشرفی بر بسته و درعی عادی در پوشیده و سپری از چرم گرگ از پس پشت انداخته و خودی زراندود چون بیضه خورشید بر سر نهاده همه تن در آهن محفوف بود جز چشمش که از پس زره و مغفر مانند چشم افعی درخشان میگشت وچنان مینمود که زهراب چشمش از دامن زره در میگذشت گفت کیست گفتند عباس بن ربیعه غرار از کمال غرور بانکی برداشت که هان ای عباس هیچ رغبت میکنی که با من بمبارزت بیرون شوی گفت چرا رغبت نکنم و اگرخواهی پیاده طريق ستیز و آویز سپریم چه پیاده را کمتر راه گریز بدست شود غرار گفت نیکو باشد پس هردو تن روی در روی شدند عباس خویشتن را از اسب بزیر افکند و تکاور را رها کرد او زاغلامی سیاه بود پیش شد ولگام اسب بدست گرفت غرار نیز پیاده شد پس هر دوتیغ بکشیدند و بر هم تاختند و با شمشیر سردترک یکدیگر را کوفتند در عهای عادی چنان سخت بود که شمشیرها کار گر نمی افتاد لشکریان از دوسوی نظاره بودندوچكچاك شمشیر ایشانرااستماع میفرمودندعباس بر درع غرار نيك در نگریست

ص: 379

در جائی حلقه چند را ضعیف دید که تواند شد که شمشير آنرابرید عباس نگران آن موضع بود تا فرصت بدست کرده تیغ براند و غرار را بدو نيمه کرد بانگ تكبير از سپاه اميرالمومنين صعود یافت و عباس بصف خویش باز شتافت امير المؤمنين فرمود این مبارز از لشکر ما کدام کس بود ابو الفراء التميمي عرض کرد خواجه زاده ما عباس بن ربیعه على علیه السلام فرمود او را حاضر کردند گفت ای عباس مگر من ترا و عبدالله بن عباس را نفرمودم که جای خویش نگاه دارید و از میان سپاه بیرون نشوید.

عوض کرد یا امیر المومنین دشمن بآوردگاه آمد و مرا بنام طلب کرد نتوانستم او را اجابت نفرمایم و نام خویش را پست کنم فرمود نیکوتر آن بود که پذیرای فرمان امام خویش باشی عرض کرد چنین است پس امير المومنین روی باسمان کرد و دست برداشت و گفت ای خدای بخشنده تو بر عباس مگیر و کردار اورا درین کارزار پاداش فرمای از آنسوی معویه پرسش نمود که قاتل فرار کدام مبارز بود گفتند عباس بن ربیعه سخت غمنده گشت و گفت خون غرار نتوان خوار داشت و کشنده او را بسلامت گذاشت آنکس که بميدان مبارزت بیرون شود و عباش بن ربیعه در آویزد و خون او بریزد چندانش از مال مستغنی سازم که تا زنده باشد روی نیستی نبیند دو تن از قبیله بنی لخم پیش او شدند و گفتند ما تقدیم اینخدمت برذمت نهادیم هم اکنون برویم و بی نیل مرام باز نشویم معویه گفت هر يك از شما در قتل عباس پیشی گرفتید فضلا على ما مضى بیست هزاردرم عطا کنم پس آن دوتن لخمي بميدان آمدند و عباس را بنام و نشان طلب کردند عباس گفت مرا امیریست که بی اجازت او بمبارزت نتوانم رفت گوش دارم تا چه فرماید وحاضر شد و قصه بگفت امير المومنین فرمود سوگند باخدای که معويه صورت میبندد که از بنی هاشم ساکن داری ونافخ ناری نماند آنگاه اسب و سلاح خود را با عباس گذاشت تا بپوشید و بر نشست و سلاح عباس را بر تن راست کرد و بر اسب و سوار شد و عباس را فرمود بجای من ایستاده شو و نگران میباش تا من باز آیم و تازیانه

ص: 380

بر تکاور زد ومتنكرا بميدان آمد آندو تن لخمی گفتند همانا از امیر خود اجازت یافتی امیر المومنین نخواست که بر زبان مبارکش سخنی بکذب در گذرد فرمود :

أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتِلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اَللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ.

یکی از آندو تن بر امیر المومنین حمله کرد على علیه السلام شمشیر بر شکم او زد بسرعتی که صاعقه با آن قیاس نتوان کرد از قوت بازو و سورت صمصام چنان تیغ از وی در گذشت که نه سوار دانست و نه سپاه بر نظاره بودند چون لخمی لختی راه به پیمود يك نيمه ازینسوی اسب و نیمی از دیگر سوی بر زمین افتاد و بانگ تحسین و آفرین بر آندست و باز و از هر دو گروه برخاست بالجمله آن لخمی دیگر را نیز بيك زخم از پای در آورد و این آیت قرائت کرد:

ألشَّهْرُ الْحَرَامِ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ والحُرُمَاتِ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اَللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اَللَّهَ مَعَ اَلْمُتَّقِين(1)

و باز شتافت و بصف خویش پیوست و سلاح عباس را باز داد و آن خویش را بستد و فرمود ای عباس اگر دیگر باره کسی ترا بمبارزت و مناجزت بخواند همچنان آگهی مرامید. و از آنسوی معويه دانست که این زور بازو جز از امیر المؤميين على علیه السلام نبود گفت لعنت بر لجاج هما نالجاج شتریست که هر وقت من بر نشستم مخذول و مقهور گشتم عمروعاص گفت براینمنوال مخذول آندو تن مرد لخمی بودند معويه گفت هرزه ملای این وقت سخن کردن تو نبود عمرو گفت اکنون که هنگام سخن کردن من نیست پس خداوند ایندو تن مرد لخمی را بیامرزاد ودانم که نخواهد آمرزید معویه گفت اگر آمرزیده نشوند پس وای بر تو عمرو گفت چنین است که تو گوئی اگر مملكت مصر مرا تفر يفتی رشد خویش دانستمی معویه گفت درست گفتی مصر تورا کور و کر ساخت اگرنه طريق صلاح وسداد

ص: 381

بشناختی و خویشتن را درین طوفان بلانینداختی شگفت مردی روباه باز و نیرنگ ساز و دنیا پرست و درازدست بوده.

بالجمله اینوقت جنگ با انبوه شد و لشکرها گروها گروه در هم آویختند و خون بریختند تا گاهی که آفتاب سر در کشید و سیاهی جهانرا فرو گرفت پس دست از جنگ بداشتند و بجایگاه خویش شدند دیگر روز که آفتاب از دریای آب سر بر زد و سپاه در روی سپاه ایستاده شد معویه را غلامی بود که حرب نام داشت و در کار طعن و ضرب معروف بود او را پیش خواست و گفت ای غلام ترا دلیر و دلاور شناخته ام و در کارهای سخت و صعب انداخته ام همواره کار بکام کردی و بر حسب مرا در مرام باز آمدی يك امروز گوهر خویش را نمودار کن وهنر خود را باز نمای اگر ازین رزمگاه فیروزمند باز آمدی و تنی چند از سپاه على ابوطالب بخاك در افکندی طوق رقیت از گردن تو فرو گذارم و ترا آزاد کنم حرب

گفت من سر بفرمان تو نهاده ام و دل ببندگی تو داده ام بهر چه فرمان کنی پذیرای فرمان شوم وغم جان نخورم این بگفت و اسب برانگیخت و در میدان نبرد کرو فری بکرد چنانکه موجب ترحيب و تحسین دمعویه گشت اینوقت غلام على علیه السلام قنبر که رکابدار آنحضرت بود نیزه خویش را در آهتز از آورد و آهنگ او کرد و از گرد راه چنانش نیزه بر پس پشت زد که سر از سینه او بدر کرد درزمان بیفتاد و جان بداد معاویه از قتل او غمناك شد و فراوان اظهار حزن والم نمود بسر ارطاة گفت اگر چند حرب غلامی دلاور و تناور بود اکنون که قضا بدینگونه رفت رضا بقضا باز ده و در قتل اوخویشتن داری میکن و این سوگواری فرو میگذار معويه گفت ای پسر این رای از در صواب میزنی لکن هیچ نگران نیستی که علی ابو طالب بدان قرابت که با رسول خدای دارد مرا بچند گونه مفاخرت می آزارد و تا چند تكبر وتنمر میفروشد بسر گفت یا معوية على ابوطالب اینکار بسزامیکند کیست که با على ابوطالب همال و همانند تواند بود اگر مهندسان جهان بتمامت همدست شوند مناعت محل وجلالت قدر اورا هندسه نتوانند جست پدر او ابوطالب

ص: 382

قیل قبیله بنی هاشم است و مادرش فاطمه بنت اسد سیده سادات هاشمی است شجاعت و شهامت و سخاوت و سماحت و علم و فقاهت و کرامت و شرافت در شان اوفرود شده با اینهمه ماهوای خویش را بارضای تو دست باز داده ایم و چشم و گوش بر فرمان تو نهاده ایم درع و مغفر از تن باز نکنیم و سیف وسندان از دست فرو نگذاریم وچند که روان در کالبد و توان در تن داریم بخروشیم و بکوشیم و از لشكر على ابوطالب نگذاریم که یکتن روی وطن بیند معویه را از کلمات پسر ارطاة تسليتی در خاطر و توانی بتن آمد از آنسوی این خبر در لشكر على علیه السلام سمر گشت که بسرارطاة بامعویه چه گفت قیس بن سعد بن عباده بر پای خاست و عرض کرد یا امیرالمومنین سوگند با خدای که ما منزلت و محل تووجلالت قدر ترا نيك دانسته ایم اگر بجمله بدهان شیر در رویم و بردم شمشیر بگذریم روی از حضرت تو نخواهیم تافت وهیچ دولتی بزرگتر از خدمت تو نخواهیم یافت این بگفت و روی با انصار کرد که ای اصحاب واحبای رسول خدای من اینك در خاطر نهاده ام که وصی پیغمبر را نصرت

کنم و بر این قوم حمله گران افکنم گفتند ما از موافقت تو دست باز نداریم لاجرم قيس ويله بر آورد و حمله در افکند و انصار بجوشیدند و بخروشیدند در میانه جنگی صعب برفت و بسیار کس از بزرگان و دلاوران سپاه شام عرضه تیغ خون آشام گشت و اینجنگ برای بود تا روز بیگاه شد هردو سپاه با رامگاه آمدند روزدیگر که خورشید رخشان لشکر یور بپراکند و لشکرها از دوجانب بر سیاه و سمند بر نشستند همام بن قبيصة درع و جوشن بر تن راست کرده تکاور بميدان راند وزبان بسب و شتم امیر المومنين علیه السلام برگشاد و این شعر قرائت کرد :

قد علمت الخود كالتمثال *** اني اذا ما دعيت نزال

اقدم اقدام الهزبر العالی *** اهل العراق انكم من بالي

كل تلاد و طريف مالی *** حتى انال فيكم المعالی

او اطعم الموت وتلكم حالی *** في نصر عثمان ولا ابالی

ص: 383

و هم آورد طلب کردعدی بن حاتم که خمیر مایه نهادش بمحبت امير المومنین علیه السلام عجين بود از کلمات او موی بر تنش پیکان شد و پوست بر اندامش زندان گشت ناپروا اسب برجهاند و مانند ضغیم غضبان از پیش روی او در آمد و گفت ایسگ زبان در کش دشنام کار مردم با ننگ و نام نیست دهان كمان بگشای و زبان سنان بزدای و اینشعر بگفت :

یا صاحب الصوت الرفيع العالی *** ان کنت تبغي في الوغى نزالی

فارن فانی کاشف عن حالی *** تفدى عليا مهجتی و مالی

و اسرتي يتبعها عيالی

و با نیزه زهرآگین تر از دندان مار کزر بود بر او حمله کرد و از غایت غضب جانب حزم و احتیاط فرو گذاشت و ناپروا بر او در آمد و چنانش نیزه بر سینه زد که يکنيمه از پشت او بیرون شد و جان او با نیزه از تن او بر آمد ابن خطان در شتم وشناعت او این شعرها بگفت:

اهمام لاتذ کرمدى الدهر فارسا *** ای کس وعض على ما جئته بالا باهم

سمالك يوما في العجاجة فارس *** شديد القفير ذو شجا وغماغم

فولية لما سمعت ندائه *** تقول له خذ یا عدی بن حاتم

فاصبحت مسلوب اللداء مذبذبا *** و اعظم بهذا من شتيمة شاتم

معویه را از قتل همام و آنزور بازو لرزه در اندام افتاد و گفت اگر اینکار بر من فرود آید ابن اعور را بسزا کیفر کنم حديث کرده اند که چون معوية بعد از على علیه السلام بر اریکه سلطنت متکی آمد عدی بن حاتم بحكم حاجتی ناگزیر افتاد و بدرگاه معويه حاضر شده و بار یافته بر او در آمد و سلام بگفت و بنشست مجلسیان سلام او را جواب باز دادند معويه گفت یا اباظریف از محبت علی چیزی در تو بمانده است گفت جز محبت علی در من چیزی بجای نیست درینجهان دولت محبت او دارم و جز این نیز چیزی نخواهم و زمان تا زمان كه ن كر او تذکره خاطر من گردد و نام او فرایاد من آید بر محبت من بیفزایدمعويه گفت مراصورت

ص: 384

میشد که چون روز گار او در گذشت و کارها دیگر گونه گشت دوستی علی ازدل تو سترده شود گفت معاذ الله هرساعت دوستی علی در دل من افزوده گردد و همچنان ایمعویه دشمنی تو هر ساعت در دل من افزون گردد معويه بخندید و گفت ای عدی قبیله طی همه وقت رخت زایران مکه بدزدیدندی و حرمت خانه خدایرابزیر پای کردندی .

عدی گفت این عادت در جاهلیت داشتند لكن بعد از اسلام در تعظیم خانه و تکریم زایران دیگر گونه کار کردند . معويه گفت استوده مردی بودید که نیکوتر طعام شما ملخ بود ، عدی گفت در جاهلیت ترا و قوم ترا نیکوتر طعام مردار بود ، اینوقت عمرو بن العاص و مردی از بنى وحيد که حاضر مجلس بودند گفتند يامعوية عديرا از این پیش مرنجان که او رنجیده خاطر است ، عدی گفت سخن بصدق کردند و برخاست و بارون شد و این شعر بگفت :

يجادلني معوية بن حرب *** وليس الى الذي يرجو سبيل

يذكرني أبا حسن عليا *** وحظي في ابي حسن جليل

يعاتبني ويعلم ان طرفی *** على تلك التي اخفی دلیل

و يزعم اننا قوم جفاة *** حزائيون ليس لنا عقول

وكان جوابه عندي عتيدا *** و يكفي مثله مني القليل

و قال ابن الوحيد وقال عمرو *** عدی بعد صفين ذليل

فقلت صدقتما قد هدرکنی *** و فارقنى الذين بهم اصول

چون این شعرها گوشزد معویه گشت کس فرستاد و عدی را حاضر ساخت و باسعاف حوایج او پرداخت و او را صله داد و کامروا بازفرستاد.

مبارك بشرح رفت در میان سپاه شام و عراق حرب بر پای بود گاهی که محرم بیامد دانسان که در سال پیشین حرب خفیف گشت، وابواب مکاتبات گشاده شد امیر المومنين على علیه السلام معويه رابدینگونه مکتوب کرد :

أمَّا بَعْدُ فَإنَّكَ قَدْ ذُقْتَ ضَرَّاءَ الْحَرْبِ وأَذَقْتُهَا وإِنِّي عَارِضٌ عَلَيْكُمْ مَا عَرَضَ الْمُخَارِقُ عَلَى بَنِي فَاتِح:

أَيَا رَاكِبُ إِمَّا عَرَضْتَ فَبَلِّغْنْ *** بَنِي فَاتِحٍ حَيْثُ استَقرَّ قَرارها

هَلُمُّوا إِلَيْنَا لاَ تَكُونُوا كَأَنَّكُمْ *** بِلاَ أَزْضٍ طَارِعْنِهَا غُبَارُهَا

سُلَيْمُ بْنُ مَنْصُورٍ أُنَاسٌ بِحَرَّةٍ *** وأَرْضُهُمْ أَرْضٌ كَثِيرٌ وَ بَارِهَا

در جمله میفرمایدایمویه خویشتن را در خطبی عظیم افکندی و شربت ناگوار مقاتلت نوشیدی و چند که توانستی از کار طعن وضرب باز ننشستی من اکنون بشعر که مخارق از بهر بني فاتح انشاد کرد در تنبیه تو تمثل میجویم باشد که از مطموره جحيم بحظيره قدس روی کنی و به نیروی ايمان كفر و نفاق را پشت پای زنی ، معويه این مکتوب را بدینگونه پاسخ کرد:

من معوية الي على عافانا الله واياك فاني انما قاتلت على دم عثمان و کرهت التدهين في أمره و اسلام حقه فان ادرك به فبها و الأفان الموت على الحق اجمل من الحيوة على الضيم و انها مثلي و مثل عثمان كما قال المخارق :

متى تسلی عن نصرتي السيد لايجد *** لك السيد بيت السيد عندي مسلما

اذا حل بيتي عند جاري لم يخف *** غوائل مايسري اذا الليل اظلما

و قلت له في الرحب وجهك انني *** سامسك عنك الداران يتهدما

معويه در پاسخ نوشت که من ازينمقاتلت هیچ مقصود ندارم الا آنکه خون عثمان بن عفانرا بهدر نگذارم و مرا سخت مکروه می آید که در خونخواهی او

ص: 386

سستی کنم و حق اورا دست باز دهم لاجرم از پای ننشینم تا كين او را نجویم چه مرگی از آن زندگانی بهتر است که بر ظلم کسان صبر باید کرد و ستم جفا کاران را سهل باید شمرد و او نیز در خاتمه کتاب بشعر مخارق تمثل کرد آنگاه امير المؤمنيني علیه السلام بدو نگاشت :

اما بعد فانك و ما ترى كما قال أوس بن حجر:

و کاین یری من عاجز متضعف *** جني الحرب يوما تم يغن مایجنی

الم يعلم المهدی الوعيد بانني *** سريع الى مالا يسر له قرنی

وان مکانی للمريدين بارز *** و ان برزونی دو کئود وذوحصن

کنایت از آنکه ایم عويه تو مردی بددل و جیانی وچنان دانی که روزطعن و ضرب فرن و قرین کمات صف شکن و حمات مرد افکنی و حال آنکه آنروز که طومار مصالحه و مسالمه در نوردند و آهن و فولاد طريق مضاربه و مصادمه سپرند از کرده پشیمان و پژمان گردی و بر اینسخنان افسوس و دریغ خوری معویه در پاسخ نگاشت :

عافانا الله و اياك انا لم نزل للحرب قادة و ابناء لم يغب مثلنا و مثلك ولكن مثلنا كما قال اوس بن حجر : اذا الحرب حلت ساحة القوم أخرجت *** عيوب رجال يعجبونك في الأمر

و للحرب يجنيها رجال و منهم *** اذا ما جناها من بعيد ولایدری

در جمله جلادتی نمود که ما همواره مردان حرب و ضرب و فرزندان جنگ و جوشیم و نیز با شعار اوس بن حجر تمثل جست و این مکتوب را نیز معويه امیر المومنین علیه السلام مینگارد :

اما بعد ان لی فضائل كثيرة كان ابي سيدةا في الجاهلية وصرت ملكة في الاسلام و انا صهر رسول الله صلی الله علیه و آله و خال المومنین و كاتب الوحی

معاویه با مفخر کاینات در حليه مفاخرت تقدیم مراهنه کرد و باز نمود که پدر من ابو سفیان در جاهلیت سید سلسله و قايد قبیله بود و من در اسلام سلطنت

ص: 387

شام یافتم و خواهرم ام حبیبه زوجه وضجيع رسول خدای بودلاجرم من خال مومنانم و نیز کاتب وحی بودم چون این مكتوب على علیه السلام رسید فرمود ابن آكلة الأكباد بر من مفاخرت میجوید و فرمان کرد تا کاتب این اشعار بدو نگاشت :

لقد علم الاناس بان سهمی *** من الاسلام يفضل كل سهم

محمد النبي اخي وصهری *** و حمزة سيد الشهداء عمي

و جعفر الذي يضحي ويمسی *** يطير مع الملائكة ابن امی

و بنت محمد سکنی و عرسی *** مسوط لحمها بدمي و لحمی

و سبطا احمد ابنای منا *** فایكم له سهم کسهمی

سبقتكم الى الاسلام طرا *** غلاما ما بلغت اوان حلمی

وأوجب لي ولايته عليكم *** خلیلی یوم دوح غدير خم

و اوصاني النبي على اختيار *** لامته رضي منكم بحكم

الا من شاء فليؤمن بهذا *** و الا فلیمت کمدا بغم

انا البطل الذي لم تنكروه *** لیوم کرهة و ليوم سلم

و این مکتوب را معويه على علیه السلام فرستاد :

أما بعد فان الله تعالى يقول في محكم كتابه و لقد اوحي اليك والى الذين من قبلك لئن اشر کت ليحبطن عملك و لتكونن من الخاسرين و اني احذرك الله ان تحبط عملك و سابقتك بشق عصا هذه الأمة وتفريق جماعتها فاتق الله واذکر موقف القيمة و اقلع عما أسرفت فيه من الخوض في دماء المسلمين و اني سمعت رسول الله الله صلی الله علیه و آله يقول لوتمالا اهل صنعاء و عدنه وقتل رجل واحد من المسلمين لاكبهم الله على مناخرهم في النار فكيف يكون حال من قتل اعلام المسلمين وسادات المهاجرين بله ماطحنت رحا، حربه من اهل القران و ذوی العبادة و الإيمان من شيخ كبير و شاب عزیز کلهم بالله مؤمن وله مخلص و برسوله مقر عارف فان كنت اباحسن انما تحارب على الأمرة والخلافة فلعمري لوصحت خلافتك لكنت قريبا من ان تعذر في حرب المسلمين و لكنها لم تصح لك و اني بصحتها و اهل

ص: 388

و لم يرتضوا بها فخف الله و سطواته واتق باس الله و ناله و اغمد سيفك عن الناس فقد و الله اكلتهم الحرب فلم يبق منهم الا كالثمد في قرارة الغدير والله المستعان .

خلاصه سخن معويه آنست که باغلوطه از قرآن مجید حجت میکند وعلى علیه السلام را بیم میدهد که بشق عصای امت و تفریق جما عت اعمال شایسته پیش و سابقه اسلام خویش را ساقط ساختی از خدای بترس و بازپرس قیامت را فرا یاد میدار از این فتنه که برانگیختی و خون چندین بیگناه ریختی همانا از رسول خدا شنیدم که اگر مردم صنعان يمن و جماعت اراضی عدنه انجمن شوند و موجب فقل يكتن از مسلمین کردند :

خداوند قادر قهار تمامت آن مردم را از روی در آتش اندازد پس چگونه است حال کسی که بزرگان مسلمین و صنادید مهاجرین را با تیغ در گذراند و این مقتولین چه پیر و چه جوان همه قاریان قرآن و عابدان و شیفتگان دین و ایمان بودند اکنون ای ابو الحسن این محاربت که در طلب خلافت بدست گرفتی سوگند بجان خود اگر درست بودی از حرب مسلمين ببایستی عذر خواه شدی لکن دعوت تومر خلافت را درست نباشد و چگونه درست باشد و حال آنکه مردم شام خلافت ترا از در مخالفت باشند و داخل در بیعت و منابعت تو نشوند بترس از خداوند و خشم خداوند و بپرهیز از غضب خداوند و کیفر خداوند و شمشیر خویش را از قتل مسلمانان باز گیر و دانسته باش که این مردم را اژدهای حرب چنان بدم در کشید که از ایشان نشانی بجای نگذاشت چون این مکتوب در حضرت امیرالمنين علیه السلام معروض افتاد در پاسخ چنین نگاشت :

مِنْ عبدِاللَّهِ عَلَى أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ إِلَى مَعوِية بْنِ أَبِي سُفْيَانَ أمَّا بَعْدُ قَدْ أَتَتْني مِنْك مَوْعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ ورِسالَةٌ مُحَبَّرَةٌ نَمَّقْتَها بِضَلالِكَ وأمضَيْتَها بِسُوءِ رَأْيِك و كِتابِ امرِهِ لَيسَ لَهُ بَصَرٌ يَهديهِ وَلا قائِدَ

ص: 389

يرشده دَعَاهُ اَلْهَوَى فَأَجَا بِهِ وَقَادَةَ اَلضَّلاَلِ فَاتَّبَعَهُ فَهَجَرَ لاَغطاً وضل خَابِطاً فَأَمَّا أَمْرُكَ لِي بِالتَّقْوَى فَأرْجُوا أَنْ أَكُونَ مِنْ أَهْلِهَا وأَسْتَعِيذُ بِاللَّهِ أنْ أَكُونَ مِنَ اَلَّذِينَ إِذَا أُمِرُوا بِهَا أَخَذَتْهُمُ العِزَّةُ بِالإثمِ وَأمَّا تَحذيرُكَ إيَّايَ أن يُحْبِطَ عَلَى وَسَابِقَتِي فِي اَلْإِسْلامِ فَلَعَمْرِي أَوْ كُنْتُ الباغِيَ عَلَيكَ لَكَانَ لَكَ أَنْ تُحَذِّرَنِي ذَلِكَ وَلَكِنِّي وَجَدْتُ اللَّهَ تَعَالَى يَقولُ فَقَاتِلُوا اَلَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي إِلَى أَمْرِ اَللَّهِ فَنَظَرْنَا إِلَى اَلْفَنْئَتَيْنِ اَلْبَاغِيَةِ قُوجِدْنَا مَا ألفتة اَلَّتِي أَنْتَ فيهَا لِأَنَّ بَيْتِي بِالْمَدِينَةِ لَزِمَتْكَ وأنتَ بِالشَّامِ كَمَا لَزِمَتْكَ بَيْعُهُ عُثْمَانَ بِالْمَدِينَةِ وأَنْتَ أَميرٌ لِعُمَرَ على الشَّامِ كَمَا لَزِمْتَ يَزِيدَ أَخَاكَ يَمَّةَ عُمَرَ بِالْمَدِينَةِ وهُوَ أَمِيرٌ لِأَبي بَكْرٍ عَلَى اَلشَّامِ وَ أَمَّا شَقُّ عَصَا هَذِهِ اَلْأُمَّةِ فَأَنَا أَحَقُّ أَن أَنْهَاكَ عَنْهُ فَأَمَّا تخويفك لِي مِنْ قَتْلِ أَهْلَ اَلْبَغْيِ فَإِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ أَمَرَنِي بِقِتَالِهِمْ وَ قَتْلِهِمْ و قَالَ لِأَصْحَابِهِ إِنَّ فِيكُمْ مَنْ يُقَاتِلُ عَلَى تَأْوِيلِ الْقُرْآنِ مَا قَاتَلْتُ عَلَى تَنْزِيلِهِ وأشَارَ إلَى وَ أَنَا أَوْلَى مَنِ اتَّبَعَ أمرَهُ وأمَّا قَوْلُكَ أَنَّ بَيْعَتي لَمْ تَصِحَّ لِأنَّ أَهْلَ اَلشَّامِ لَمْ يَدْخُلُوا فِيهَا فَإِنَّمَا هِيَ يَيعَةٌ واحِدَةٌ يَلزَمُ الْحَاضِرَ وأَلْغَائِبُ لاَيُسْتَثْنَى فيها النَّظَرُ ولا يُسْتَأْنَفُ فِيهَا الْخِيَارُ الْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ والْمُرَوِّي فِيهَا مُدَاهِنٌ قَارِبْ عَلَى ظُلْمِك وانْتَزِع سِرْبَالَ غَيِّكَ واترُك ما لا جَدوى لَهُ عَلَيكَ فَإنَّهُ لَيسَ لَكَ

ص: 390

عِنْدِي إِلاَّ اَلسَّيْفُ حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِاللَّهِ صاغِراً وَ تَدخُلَ في البَيْعَةِ راغِماً والسَّلامُ .

میفرماید مکتوبی که با کلمات منحوله در هم بافتی و رساله که با الفاظ نکوهیده فراهم کردی کتاب مرديرا ما نیست که او را دانش و بینش نبود تا براه راستش هدایت فرماید و قاید و پیشوائی نداشت که طریق رشد او باز نماید همانا هواجس نفسانی و وساوس شیطانی ترا دعوت کرد و اطاعت نمودی و قاید ضلال صلادر. داد و اجابت فرمودی لاجرم بگمراهی در افتادی و دستخوش تباهی گشتی و اینکه مرا به پرهیز کاری فرمان کردی امید میرود که من از پرهیزکارانم و بخداوند پناهنده ام که برراه طغیان و عصیان روم و اینکه مرا از هبوط محاسن عمل و سقوط سابقه محل بيم دادی قسم بجان من اگر من از در بغی آهنگ تو کردم و جنگتو جستم این تحذير روا بود لكن من بحكم قرآن و امتثال فرمان با تو این مقاتلت آراستم چه پس از بیعت مهاجر و انصار با من در مدینه واجب میکند که تو طریق بیعت و متابعت من گیری اگر چه در شام باشی چنانکه مردمان در مدینه با عثمان بیعت کردند و بیعت او بر گردن تو واجب افتاد و حال آنکه از جانب عمر بن الخطاب امارت شام داشتی و همچنان بیعت عمر اندر مدینه بر ذمه برادرت يزيد فرض آمد و حال آنکه از قبل ابوبکر حکومت شام داشت و اینکه مرا از شق عصای امت نصیحت میکنی این حکومت مر است تا ترا از تفریق جماعت منهی دارم و بتهيج فساد و تمهید فتنه نگذارم و اینکه مرا بیم میدهی از قتال أهل بغی همانا رسول خدا مرا بقتل ایشان مامور داشت و با اصحاب خویش فرمود در میان شما کسی است که بر تاویل قرآن رزم میدهد چندانکه من بتنزیل قرآن رزم دادم و بسوی من اشارت کرد واجب میکند که من از هر کس نیکرتر پذیرای فرمان او باشم و اینکه گوئی بیعت من با مردم بصحت راست شود از بهر آنکه مردم شام گردن ننهادند نه چنا نیست بلکه متابعت پر حاضر وغايب واجب میافتد

ص: 391

و تجدید نظر و تمهید تراخی در انقیاد این امر روانیست و جز منافق در قبول این بیعت سر بانديشه در نبرد و توانی نجوید هان المعويه بجای باش و بدانچه دست نییابی پای باز کش و چشم باز کن و ترك بگوی آنچه را از بهر تو سود نکند ودانسته باش که شمشیر از تو بازنگیرم تا آنگاه که از در ضراعت قبول طاعت و بیعت کنی و پذیرای فرمان خداوندشوى . و این کتابرا امیر المومنین علی علیه السلام بمعويه فرستاد :

فَقَدْ بَلَغَنِي كِتابُكَ تَذْكُرُ مُشاغَبَتِي وَ تَستَقبِحُ مُوارَبَتي وَ تَزعُمُنِي مُتَجَبِّراً وَعَن حَقِّ اللَّهِ مُقَصِّراً فَسُبْحَانَ اللَّهِ كَيفَ تَستَجيزُ الغَيْبَةَ وتَسْتَحْسِنُ الْعَضِيهَةَ إِنِّي كَمْ أُشَاغِبُ إِلاَّ فِي أَمْرٍ بِمَعْرُوفٍ أَوْ نَهْيٍ عَنْ مُنْكَرٍ وَ أَتَجَبَّرُ إِلاَّ عَلَى بَاغٍ مَارِقٍ أَوْمَلِحُدٍ مُنَافِقٍ وَ آخُذٌ فِي ذَلِكَ إِلاَّ بِقَوْلِ اللَّهِ سُبحبانه لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ واُذونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَلَوكَانُوا آبَائِهِمْ أَوْ أَبْنَائِهِمْ وَ أمَّا التَّقصيرُ في حَقِّ اللَّهِ فَمَعَاذَالِلِهُ وإنَّما المُقَصِّرُ فِي حَقِّ اللَّهِ جَلَّ ثَناهُ مَن عَطَّلَ الحُقوقَ ألمُؤَكَّدَةَ ورَكِنَ إِلَى الأَهْوَامِ المُبْتَدَعَةِ و أخلَدَ إِلَى الضَّلَالَةِ أَلْمَحِيرَةِ وَ مِنَ الْعَجَبِ أَنْ تَصِفَ بَا مَعْوِيَةَ الْإِحْسَانِ وَ تُخَالِفُ البُرهانَ وَ تَنكُثُ الوَثائِقَ الَّتي هِيَ لِلَّهِ عَزَّ وَجِلٌ طَلِبَةٌ وَ عَلى عِبَادِهِ حُجَّةٌ مَعَ نَبذِ الاِسْلامِ وَ تَضْيِيعِ الْأَحْكامِ وَ طَمْسِ الْأَعْلامِ وَ الجِرِّيِّ فِي الْهَوَى وَالتَّهَوُّسِ في الرَّديِّ فَاتَّقِ اللَّهَ فيما لَدَيكَ وانظُر في حَقِّهِ ليكَ وارجِعْ إلى مَعرِفَةِ ما لا بِجَهالَتِهِ

ص: 392

فَإِنَّ لِلطَّاعَةِ أَعْلاماً وَاضِحَةً وَ سُبُلاً نَيِّرَةً وَ مَحَجَّةً وِغايَةً مُطَّلَبَةً يَرِدُهَا الْأَكْيَاسُ ويُخَالِفُهَا الأَنْكَاسُ مَنْ نَكَبَ عَنْهَا حاد عَنِ الحَقِّ وَ خَبَطَ فِي التِّيهِ وَ غَيَّرَ اللَّهُ مِنهُ وأَحَلَّ بِهِ نِقِمَتَهُ فَنَفسَكَ نَفسَكَ فَقَدْ بَيَّنَ اللَّهُ لَكَ سَبِيلَكَ وَ حَيْثُ تَناهَتْ بِهِ أُمُورٌ قَدْ أَجْرَيْتَ إِلَى غَايَةِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّةِ كُفْرٍ وَ إِنَّ نَفْسَكَ قَدْ أَوْلَجَتْكَ شَرّاً وأَقْحَمَتْكَ غَيّاً وأَوْرَدَتْكَ الْمَهَالِكُ وأو عَرَتْ عَلَيْكَ الْمَسَالِكُ وَ إِنَّ لِلنَّاسِ جَمَاعَة اللهِ عليها وَ غَضَبُ اَللَّهِ عَلَى مَنْ خَالَفَهَا فنفسك نَفْسَكَ قَبْلَ حُلُولِ رَمْسِكَ إِنَّكَ إِلَى اللَّهِ رَاجِعٌ إلى حَشرِهِ مَعَ وسيبِهَظِكَ كَربُهُ وَيَحُلُّ بِكَ غَمُّهُ في يَومٍ لاَيَغْنَى النَّادِمُ نَدَمَهُ ولايَقْبَلُ مِنَ الْمُعْتَذِرِ ذَرَّهُ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَلاَ هُمْ يُنْصَرُونَ.

ایمعويه مكتوب توملحوظ افتاد مرا بانگیزش شرونكوهش مخاصمه ومخاتله نسبت کردی و بتكبر وتنمر و انحراف از طریق حق صفت نمودی وخویشتن را بشیمت غیبت و صفت بهتان ستوده دانستی همانا من جز بامر معروف و نهی از منکر هیچکس را رنجه نکنم وزحمت نرسانم و جزبر اهل بغی و نفاق طريق تكبر وتنمر سپارم و بیفرمانانرا دوست نگیرم چه خداوند می فرماید که دینداران بیفرمانانرا دوست نگیرند اگر چند پدران و فرزندان باشند و اینکه مرا ادای حقوق خداوند بتقصير نسبت کردی مقصر کسی است که فرایض خدایرا معطل بگذارد و طریق هوای خویش بسپارد يامعوية مراسخت شگفت میآید که مرابراه راست دلالت میکنی و خود بر ضلالت میروی ومواثيق خداوند را که ستوده یزدان و حجت بند گانست در میشکنی و اسلام را پشت پای میزنی و احکام دین و اعلام مسلمين را محو ومطموس میخواهی و خویشتن را از درهوا وجنون بهلاکت می اندازی هان ايمعويه از خدای

ص: 393

بترس ومال مسلمانانرا در نزد خویش انباشته نگذار و باز گرد بشناس چیزیکه اگر ندانی مجرم وماخوذ ماني و آن طاعت خداوند است چه طاعت خدا بر اعلامات لايحه وطرق واضحه است که بخردان بدانند و ابلهان فروماند تافته از خدای بتافت و در بیابان جهل چون یاوگان شتافت و خداوند نعمت اورا بنقمت بدل کرد پس بترس از هواجس نفس خویش همانا خداوند راء راست با تو نمود یکجامیروی وچرا خویشتن را در شمار زیانکاران و کافران عرض میدهی مگر ندانی که این نفس مشئوم ترا دستخوش شر وزیردست گمراهی و پایمال هلاکت میدارد و کار آسانرا سخت و دشوار میسازد دانسته باش که مردمان در تحت قدرت خداوند قادر فهارند و آنکس که مخالفت خداوند کند مورد غضب خدای گردد از فریب نفس بپرهیز از آن پیش که جای در خاك كني و بيزدان پاك بازگردی و در پیشگاه قیامت ایستاده شوی و از برای حمل هرمكروه ومكروب آماده باشی روزیکه پشیمانی سود ندهد و عذر مسموع نیفتدودوستی بیاری دوستی برنخیزد . واین مکتوبرا معوية باميرالمومنين عليه السلام نگاشت :

أما بعد فان الهوى يضل من اتبعه والحرص يتعب الطالب المحروم و احمد العاقبتين ماهدیاالی سبیل ومن العجب العجيب نام مادح وزاهد راغب ومتوكل حريص کلام ضربته لای مثلا لتدير حكمته بجمع الفهم و مباينة الهوی و مناطحة النفس فلعمری یا ابن ابیطالب لولا الرحم التي عطفتني عليك و السابقة التي سلفت لك لقد كان اختطفك عقبان اهل الشام فصعديك في الهواء ثم قذفك على د کادك شوامخ الأبصار فالفيت كسحيق الفهر على مسن الصلاية لايجد الذرفيك مرتعا ولقد عزمت عزمة من لاتعطفه رقة ان لاتذر ولاتباین ماقرب به املك وطال له طلبك فوالله لاوردنك موردا تمتمرء؛ مذاقه آان فسح لك في الحيوة بل نظنك قبل ذلك من الهالكين وبئس الرای رای يورد اهله المهالك و يمينهم العطب الأولات حين مناص و قد قذف بالحق على الباطل وظهر امر الله وهم كارهون ولله الحجة البالغة والمنة الظاهرة والسلام.

میگوید هوای نفس فرمانپذیر خویش را گمراه کند و حرص اهل طلب را

ص: 394

بتعب افكند بهره دنیا و آخرترا بهتر چیز طریق رشاد و سداد است و مرا شگفت می آید از دنیا طلبی که در عین ستایش نکوهش کند و با تمام رغبت برائت جوید ودر كمال حرص اظهار تو کل کند و اینمثل بدان آوردم که با دانش آشنا شوی و ازهوا بیگانه باشی و با نفس جهاد کتنی قسم بجان من ای پسر ابوطالب اگرحفاوت خویشاوندی مرادفع ندادی ترابچنگال عقابهای شام در سپردم تابسوی آسمان صعود دهند و آنگاه بنشیب درافکنند و تنت را نرم بسایند و از حيز انتفاع دور افکنند چنانکه موری از تو بهره نتواند گرفت همانا تصمیم عزم دادی که در وصول مني و طلب آمال بهیچ عایقی عطف عنان نکنی و از این طمع وطلب که در خلافت افکندی بازنایستی همانا اگر زنده بمانی برادر آبگاهی فرود آرم که شربتش همه جانشکار و ناگوار باشد و حال آنکه چنان دانم که از آن پیش عرضه هلاك و دمار گردی مگر ندانی که اندیشه ناستوده ورای نکوهیده صاحب خویش را از طریق مهالك عبور دهد تا گاهی

که از برای او ملجا و پناهی نباشد و حق بر باطل غالب گردد و حکم خداوند ظاهر شود اگر چند بر کافران و بد کیشان دشوار و ناگوار باشد زیرا که حجت روشن و رساومنت بی منتها و آشکارا مرخداوند راست چون نامه معويه بدین شرح ابلاغ یافت امیر المومنین علیه السلام در پاسخ او این مکتوب مرقوم داشت :

مِنْ عبدِاللَّهِ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنُ أَبِيطالبٍ إِلَى مَعْوِيَة بْنِ أَبِي سُفْيَانَ أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ أَتَانِي كِتَابُكَ بِتَنْوِيقِ اَلْمَقَالِ وَ ضَرْبِ الْأَمْثالِ وَ إنْتِحالِ الْأَعْمَالِ تَصِفُ الْحِكْمَةَ وَ لَسْتَ مِنْ أَهْلِهَا وَ تَذْكُرُ التَّقْوَى وأَنْتَ عَلَى ضِدَّها قَدِ اتَّبَعْتَ هَواكَ فَعادَ عَنِ التَّحَجَّةِ وَ لَحِجَ بِكَ عَن سُوءِ السَّبِيلِ فَأَنْتَ تَسْحَبُ أَذْيَالَ لَذَّاتِ اَلفِتَنِ وَ تَخبِطُ في زَهْرَةِ الدُّنيا كَأنَّكَ لَستَ تُوقِنُ بِأوْبَةِ البَعثِ وَلا بِرَجْعَةِ المُنقَلَبِ قَد عَقَدْتَ التَّاجَ وَ لَبِسْتَ

ص: 395

الخَزِّ وافتَرَشتَ الدِّيباجَ سُنَّةً هِرَقْليَّةً وَمُلْكاً فارِسيَّاً ثُمَّ يُقنِعُكَ ذلِكَ حَتَّى يَبلَعَني أنَّكَ تَعقِدُ الأَرْضَ بَعدَكَ لِغَيرِكَ فَيَمْلِكُ دُونَكَ وَ تُحاسِبُ دُونَهُ وَ لَعَمْرِي إِنْ فَعَلتَ ذَلِكَ فَبِمَا وَرِثْتِ اَلضَّلاَلَةُ عَنْ كِلَّةٍ وَ إِنَّكَ لاَبْنُ مَنْ كَانَ يَبْغِي عَلَى أَهْلِ اَلدِّينِ وَ يَحْسُدُ اَلْمُسْلِمِينَ وَ ذَكَرْتَ رَحِماً عطفتَكَ على فَأَقْسَمَ بِاللَّهِ اَلْأَعْزاالِأَجَل أَنْ لَوْناً زعك هَذَا اَلْأَمْرَ فِي حَيَوتِكَ مَن أَنتَ تُمَهِّدُهُ لَهُ بَعدَ وَفاتِكَ لَقَطَعْتَ حَبْلَةً وَ لَبَتْتَ سَبَّابَهُ وَأمَّا تَهديدُكَ لي بِالمَشارِبِ ألْوَبِيئَةِ والمَوَارِدِ الْمُهْلِكَةِ فَأَنَا عَبدُ اَللَّهِ على بنُ أَبِي طَالِبٍ أبْرِزْ إِلَى صَفْحَتِك كَلاَّ ورَبِّ البَيْتِ مَا أَنْتَ أبِي عُذْرٍ عِنْدَ الْقِتَالِ وَلاَ عِنْدَ مُنَاطَحَةِ الابْطَالِ وَ كَأَنِّي بِكَ لَوْ شَهِدْتَ الْحَرْبَ وقَدْ قَامَتْ عَلَى سَاقٍ و كَشَرْتَ عَنْ مَنْظَرِ كَرِيهٍ والأروَاحُ تُخْتَطِفُ اخْتِطَافَ البَازِي تَرْغَب أَلْقِطَا لِصِرْتَ كَالْمُولهَةِ الخَيْرَانَةِ تَضْرِبُهَا اَلْعِيرَةُ بِالصَّدْمَةِ لاَ تَعْرِفُ أَعْلاَ اَلْوَادِي عَنْ أَسْفَلِهِ فَدَعْ عَنْكَ مَا لَسْتَ مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ وَقْعَ الحُسَامِ غَيْرُ تَشقيقِ الكَلامِ فَكَمْ عَسْكَرٍ قَدْ شَهِدْتُهُ وَ قُرْزٍ نازَلْتُهُ ورَأَيْتُ اصْطِكَاكَ قُرَيْشٍ بَيْنَ يَدَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ إِذَا أَنْتَ وأَبُوكَ ومَنْ هُوَ أَعْلا مِنْكُمَا لِي تَبَعٌ وَأَنْتَ الْيَوْمَ م دَنِيٌ فَاقْسِمْ بِاللَّهِ أَنْ لَوْ تُبْدِي اَلْأَيَّامُ عَنْ صَفْحَتِكَ لنشبت فِيكَ مِخْلَبُ لَيْثٍ هَصُورٍ لاَ يَفُوتُه

ص: 396

فَريسَهُ بِالرَّاوِغَةِ كَيفَ وأنِّي لي بِذَلِك وأَنْتِ فِي الْبَيْتِ والْبِكْرُ الْمُخَدَّرَةُ بِفَزَعِها صَوْتُ اَلزُّغِيرِ وَ أَنَا على بنُ ابيطَالب الَّذِي لا أُهَدَّدُ بِالْقِتَالِ ولا أُخَوَّفُ بِالنَّزالِ فَإن شِئْتَ يا مَعوِيَةُ فَابْرُزْ والسَّلامُ.

در جمله میفرماید ای پسر ابوسفیان مکتوبی که بكلمات منحول والتقاط منقول پیرایه بستی نگریستم همانا دانش را میستائی و از خرد بیگانه میروی و پرهیز کاری رایاد میکنی وزهد را دشمن میداری همواره در متابعت هوا و کامرانی دنیا چنان بیهشانه گام میزنی که گویا هر گز قيامتی خواهد بود و رجعتی نخواهی دید بسنت قیاصره و قانون آکاسره سر را بدیهیم و تاج زینت میکنی و گستردنی از دیباج می افکنی و جامه خز در میپوشی و بدین شناعت قناعت نمیکنی و سلطنت جهانرا از پس خود بر پسرت يزيد استوار میخواهی تا او در این جهان ما لكرقاب باشد و تو د. آنسرای بیرون اوصاحب حساب باشی قسم بجان من که ازین عزیمت جز گمراهی و تباهی بهره نیا بی همانا تو پسر آنکس باشی که با مسلمانان جز بر طریق حقد وحسد نرفت و این چیست که از خویشاوندی ورحم تذکره میکنی سوگند با خدای اگر یزید با تو خصومت کند با اینکه تمهید خلافت اورا ساز کرده قاطع حبل وماحي اسباب او شوی و اینکه مرابیم میدهی که سالك مهالك ميداری هان ایمعويه من على پسر ابوطالبم چرا با من بیرون نشوی و مردی خویش را آزمون نکنی سوگند با خدای که تو مرد قتال وهم آورد ابطال نیستی ترا معاینه میکنم گاهی که حرب برپای ایستد ودیدار مکروه مکشوف سازد و مرگی چنان جانهارا برباید که باز مرغك قطارا اینهنگام ماده گور وحشی رامانی که از بیم ضربه فحل پست و بلند زمینرا نداند و ناپر وابهر جانب بنازد باشد که خویش را برهاند هان ایمعویه دست در کاری مکن که در خور آن نباشی و حمله مردان رزم را در شمار بذله خوبان بزم مگر چه بسیار وقت که در پیش روی رسول خدا با لشكرها منازله جستم و با قریش مقاتله

ص: 397

کردم وتووپدرت ابوسفیان و آنکس که از شما برتر و مهمتر بود ملازمت خدمت من داشت و در متابعت من میزیست چه شد که امروز مرايتهويل و تهدید آزمون همی کنی سوگند باخدای اگر با من بیرون شوی چنگال شیری که فريسه اور بروغان ثعالب نتوان از او بازداشت ترافرو گیرداینك من این کارهامو تو دوشیزه رامانی که بانك رعدش چنان بیم دهد که مهر دوشیزگان از وی بر گیرد ومن علی ابوطالبم که از قتال نترسم و در نزالنهر اسم يامعويه اگر خواهی بمبارزت بیرون شو والسلام .

معویه گفت ای عمر و بامن قرعه خدیعت میزنی و مرا بدهان شیر سیاه می افکنی من با علی ابوطالب هرگز روی در روی نشوم و بردم شمشير او نروم هان ایعمرومرا بكشتن میفرستی باشد که خلافت بر تو فرود آید و این سخن معويه بسزا می گفت چه بعداز على علیه السلام چون امر خلافت بر معويه مقرر گشت یکروز سخن از حرب صفين در انداخت و با ولید بن عقبه گفت:

ياوليد اي بني عمك كان أفضل يوم صفين عند وقد ان الحرب و استشاطة الظاها حين قاتلت الرجال على الأحساب قال كلهم قد وصل کنفیها عند انتشار وقعتها حتى ابتلت اثباج الرجال من الجربال يكل لدن عسال و بكل عضب قصال فقال عبدالرحمن بن خالد بن الوليد اما والله لقد راينا يوما من الأيام وقد غشينا ثعبان في مثل الطود الارعن قداثار قسطلاحال بيننا و بين الأفق وهو على ادهم سائل الغرة يعني عليا يضرب بسيفه ضرب غرائب الأبل کاشرا عن نا به کشر المخدر الحرب فقال معويه نعم انه كان يقاتل عن ترةله و عليه.

اینکلمات بفارسی چنین می آید مویه گفت ای ولید بگوی تا در جنگ صفين من و علی ابوطالب کدامیک افزون بودیم گاهی که آتش حرب زبانه زدن داشت و مردان جنگ از پی نام و ننگی قتال میدادند وليد گفت این هردو لشکر دقیقه از کشش و کوشش فرو نگذاشتند تا از نیزهای لرزنده و شمشیرهای برنده بوی خون آوردند و پشت و پهلو لعلگون ساختند .

عبدالرحمن بن خالد بن ولید چون کلمات ولید بن عقبه را که از در چاپلوسی وسالوسی بود بشنيد :

گفت بامعويه سوگند با خدای که یکروز نگران بودم ناگاه علی ابوطالب را دیدم که چون اژدهای دژآگاه بر اسبی سیاه بر نشسته بکردار کوه بیستون بر پشت باد پای صف میدرید چنان مینمود که شرزه شیری از عرین کشند بی محابا حمله می افکند و بجای چنگ و دندان سیف و سنان بکار میبرد معويه گفت آری على ابوطالب باخونخواهان عثمان اینمحاربت واجب افتاده باشد که ساحت خویش را

ص: 399

که آلوده بخون عثمان بود صافی دارد.

اکنون بر سر سخن رویم چون على علیه السلام نگران شد که معویه آهنگی آورد نمیکند و با او نبرد نمیجوید و از بیم او پس نميرود و از پس صفوف جای همی کند :

قَال عَلِيٌ وانْفِسَاهُ أَطَاعَ مَعْوِيَةً وأعْصى ما قالَت أُمَّةٌ قَطُّ أَهْلَ بَيْتِ نَبيِّها وهى مقرة بنَبيها إلاَّ هذِهِ اَلْأُمَّة.

امیرالمومنین علی افسوس و دریغ همی خورد فرمود آیا این مردم معويه را فرمان پذیر باشند و مرا بیفرمانی کنند سوگند باخدای هر گز امت هیچ پیغمبر با اهل بیت پیغمبر خویش قتال نداد وحال اینکه برنبوت پیغمبر خویش گواه باشند الا این امت که محمد مصطفی رارسول خدای دانند و با اهل بیت او و فرزندان او طریق مناجزت و مبارزت سپرند این بگفت و فرمان داد تا لشکر بردمند و حمله در دهند سپاه چون ابر سیاه بخروشید و زمین معرکه از صهيل اسبان تازی و صیحه مردان غازی همه بیغوله و بیشه شیر غرین گشت .

از آنسوی معویه پسرهای عمرو بن العاص کی عبدالله و آنديگر محمد رافرمود امروز نوبت جنگ مرشمار است سپاهی لایق بردارید و لشکر کوفه را پذیره شوید عنها، و عبدالله با گروهی ار ابطال رجال آهنگ قتال کردند و جنگ در پیوستند آواز دار و گیر بالا گرفت و باران بلا سراشیب گشت عمر و بن العاص که در میان صف جای داشت چون این بدید گفت درینجنگ پیش آهنگی کیست گفتند پسرهای تو محمد و عبدالله عمرو بن العاص بر فرزندان خود سخت بترسید و غلام خویش را وردان گفت پیش شو و علم پیش برو باسیاهی که در تحت فرمان خود داشت از جای جنبش کرد و همی گفت :

يا وردان قدم لوائك علم پیش برمعویه نگریست که عمرو مرکز خالی کرد از قفای فرزندان بشتاب همی رود کس بدو فرستاد و پیام داد که ای عمر و این

ص: 400

هول و هراس چیست که در تو افتاده باز شو و مر کز ،خالی مگذار و بیم مکن که فرزند ترا در جنگ گزند نرسد.

فقال عمرو هيهات هيهات الليث يحمي شبليه ما خيره بعد ابنيه

گفت هیهات که من باز شوم همانا شیر دوشیر بچه خود را حافظ وحارس است چه او را از پس دو پسر خود خیری نخواهد بود این بگفت و نهیب کرد که یاوردان علم پیش بر از آنسوی دیگر باره معويه کس فرستاد که ای عمر و چندین اضطراب مکن و شتاب مگیر فرزندان ترا بیمی و باکی نیست عمرو بارسول گفت بروو معويه را بگو تو این پسر آنرا نزائیده و تربیت نکرده من رنج برده ام و بخون دل پرورده ام اورا مراجعت فرمود و گفت : باوردان قدم لوائك و همی بیامد تا پیش روی صف برسید مردم گفتند یا عمر و آشفته خاطر میاش پسرهای تو بسلامت اند و در بهتر جای اقامت دارند گفت آواز ایشان را با من بشنوانيد تا بیاسایم و همچنان نهیب بوردان کرد که علم پیش بر اگر همه باندازه کمان من باشد تا در ازای آن ترا کنیز کی نیکو روی بخشم همی خواهم بدانم که ایشان زنده اند یا کشته شدندو لشکر از دوسوی حمله میدادند و تيغ ميراندند.

على علیه السلام مردم کوفه را پیام فرستاد که جنگی را سخت کنید و حمله گران افکنید و مردم بصره را نیز فرمان جنگ داد حرب بر پای ایستاد و مقابله بزرگی شد در غلوای این گیرودار مردی دلاور و تناور از اهل شام بیرون شد و تکاور را بجولان در آورد پس در استاد و گفت مبارز کیست مردی از اصحاب على بر وی تاختن کرد و آغاز نبرد نمود عراقی فرصتی بدست کرده و يك پای شامی را با تیغ قطع نمود درد شامی چند قویدل بود که با پای بریده از پشت اسب در نیفتاد وهمچنان رزم میدان عراقی دیگر باره حمله ور گشت و تیغ بزد ودست راستش را از تن بازباز کرد اینوقت مرد شامی شمشیر خویش را بدست چپ گرفت و بسوى صفوف شام بپرانید و ندا در داد که اینک شمشیر منست با خود بدارید و با دشمنان خویش رزم زنید این بگفت و از اسب در افتاد معويه آن تیغ را از اولیای مقتول بده هزار

ص: 401

درهم بخرید

گویند احنف بن قيس تمیمی که در صفین ملازمت رکاب امير المومنین علی داشت گفت همانا عرب بتهامت عرضه هلاك و دمار گشت گفتند ای ابو بحراگر غالب باشیم ما گفت آری گفتند اگر مغلوب باشیم گفت آری چه اگر غالب باشیم هیچ زعیمی و رئیسی از اینجماعت بجای نگذاریم الاآنکه سرشرا با تیغ از تن دور کنیم و اگر مغلوب باشیم هیچکس از بزرگان نباشد الا آنکه در اطاعت معويه خدای را طريق معصیت سپارد و خویش را بهلاکت افکند ابوز بيد الطائی اینشعر در مدح على گويد :

أن عليا ساد بالتكرم *** و الحلم عند غاية التحلم

هداه ربي للصراط الاقوم *** باخذه الحل و ترك المحرم

كالليث عنده الليوث الضيغم *** يرضعن أشبالا و لما تفطم

فهو يحمي غيره و يحتمی *** عبل الذراعين کريه الشدقم

مجوف الجوف نبيل المحزم *** نهد كعادی النباء المبهم

یزد جر الوحي بصوت اعجم *** تسمع بعد الزور و التقحم

منه أذا حش له ترمرم *** مندلف الوقع جري المقدم

ليث الليوث في الصدام مصدم *** و کهمس الليل مصك ملدم

عفروس اجام عفار الأقدم *** کروس الذفرين عم المكرم

ذوجبهة عروانف اخشم *** تکيني من الناس ابا محطم

سورة النطر صفی شجعم *** صم صمات مصلخد صلدم

معمت الصم صموت سرطم *** اذا راته الاسد لم ترمرم

من هيبة الموت ولم تجمجم *** رهبة مرهوب اللقاء ضيغم

مجرمز شاز ضرار شيظم *** عند العراک كالفنيق المعلم

يفري الكمي بالسلاح المعلم *** منه بانیاب و لما تقضم

رکن مماضع لحي سلجم *** حامي الدمار وهو لما يکدم

ص: 402

تری من الفرس به نضح الدم *** بالنحر والشدفين لون العندم

اغلب مايرضى الأنوف الرغم *** اذا الأسود أحجمت لم يحجم

اذا تناجي النفس قالت صمم *** غمغمة في جوفها المغمم

اغضف رئبال خدب فدعم *** منتشر العرف هضيم هيصم

در خبر است که یکروز اميرالمومنين عليه السلام بر صفوف شام عبور میداد در حضرتش بعرض رسانیدند که ولید بن عقبه با جماعتی از اصحاب معويه حضرتش را بسب وشتم یاد می کند على عليه السلام در میان جماعت بایستند و این کلمات بفرمود

انْهَدُوا إِلَيْهِمْ وَ عَلَيْكُمُ السَّكِينَةَ وَسِيمَا الصَّالِحِينَ وَ وَقَارُ الإِسْلامِ واللَّهِ لَأَقْرَبُ فَوْمٌ إلَى الجَهْلِ بِاللَّهِ عَزَّ وجل قَوْمٌ قَائِدُهُمْ ومُؤَدِّبُهُمْ مَعْوِيَّةٌ وابْنُ النَّابِغَةِ وأبوالأعوَرِ السَّلْمى وابنِ أَبِي مُعَيْطٍ شَارِبِ الْحَرَامِ وَالجُلودِ حَدّاً في الإسلامِ وَهُماً وَلَّى يَقُومُونَ فَيَقْصِبُونِي وَيَشْتِمُونَنِي وَ قَبْلَ الْيَوْمِ مَا قَاتِلُوتِي وَ شَتَمُونِي وَ أنَا إِذ ذَاكَ أدعُوهُم إلى الإسلامِ وَهُم يَدْعَوْتَنِي إِلَى عِبَادَةِ الأصْنامِ فَالحَمدُ لِلَّهِ ولا إلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وقَدِيماً مَاعَادَانِي الْفَاسِقُونَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ اَلْخَطْب اَلْجَلِيثُ أَنَّ فُسَّاقاً كَانُوا عِندَنَا غَيْرَ مُرْضِبِيِّينَ وعَلَى الإسْلامِ أهْلُهُ مُتَخَوِّفِينَ حَتَّى خدعواهذه اَلْأُمَّةُ فَاشْرَبُوا قُلُوبَهُمْ حُبَّ الْفِتْنَةِ فَاسْتَمَالُوا أَعْوَامٌ بِالْإِفْكِ والْبُهْتَانِ وَ قَد نَصَبُوا لَنَا الْحَرْبَ وَجَدُوا فِي إِطفاءِ نُوراللهِ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ ولَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ اللّهُمَّ قامَ قَدْ رَدَّا الحَقَّ فافضُض جَنَمعَهُم وَشَتَتَ كَلِمَتَهُم وأَبْسِلْهُم بِخَطَاياهُم

ص: 403

فَإِنَّهُ لاَ يَزِلُّ مَنْ وَالَيْتَ وَلا يَعِزُّ مَن عادَيتَ.

در جمله میفرماید ایمردم که صنیع و قار و سکینه اید و دیدار نیکوکاران دارید مقاتله و ماهده این قوم را تصمیم عزم دهید سوگند با خدای که من پیکار اینجماعترا که با خداوند از در آنکارند ترك نخواهم گفت همانا مربی و مودب اینقوم معويه و عمرو بن العاص و ابوالاعور و دیگر ولید بن عقبة بن ابی معیط است که در اسلام شرب خمر کرد و حد شرابخوارگان بر وی جاری شد و این قوم ازین پیش بامن قتال نتوانستند داد و ناستوده نتوانستند گفت و من ایشانرا بمتابغت اسلام دعوت می کردم و ایشان مرا بعباد اصنام همی خواندند امروز کار دیگر گونه شد که مرا عيب همی گویند و شتم همی کنند اینمردم فاجر فاسق ازین پیش نتوانستند با من مخالف و منافق بود و این امری عظیم وخطبی بزرگست که این فاسقان که در نزد ما مردود و نکوهیده اند اینك نیمی از امت رسول خدایرا شیفته فتنه و هوای نفس و فريفته کذب و بهتان ساختند و بمقابله ومقاتله ما پرداختند باشد که نور خدایرا بنشایند و حال آنکه خداوند نور خویش را روز افزون فرماید اگر چند کافرانرا مکروه افتد ایخداوند قادر این جماعت حق را برتافتند ایشانرا فافته کن و جمع ایشانرا پریشان و رای ایشانرا پراکنده دار چه دوستان تو همواره شاد خوارند و دشمنان تو پیوسته ترین خواری و خذلانند.

در خبر است که على علیه السلام در گرد گاه میدان بر مردم غسان عبور دادو نگریست که ایشان از جای خویش جنبش نمیکنند و چون سد آهن و کوه فولاد پا بر جایند بتحريض لشکر اینکلمات بفرمود :

فَقَالَ إِنَّ هَؤُلاَءِ اَلْقَوْمَ أَنْ يَزُولُوا عَنْ مَوْقِفِهِم دُونَ طَعْنٍ دِرَاكٍ يَخْرُجُ مِنهُ النَّسِيمُ وضَرْبٍ يَفْلِقُ الْهَامَ ويُطِيحُ الْعِظَامَ وَ تَسْقُطُ مِنَ العامِّ والأَكُفِّ حَتَّى تَصَدَّعَ جِباهُهُم وَ تن خَواجِبُهُم عَلى الصُّدُورِ والأذقانِ

ص: 404

أَيْنَ أَهْلُ اَلصَّبْرِ وَ طُلاَّبٌ اَلْخَيْرِ أَيْنَ مَنْ يَشْرِي وَجْهُهُ لِلَّهِ عَزَّ وَجَلٌ.

فرمود اینجماعت از جای خودجنبش نمیکنند و جز بزخم نیزها که از تن گدازه شود، و ضرب شمشيرها که سرد و پاره کند و استخوانهادر هم شكند ودست و ساعد از تن باز کند وجيين و ابرو بر سینه وذقن در افکند از جای بدر نشوند و هزیمت نجویند کجایند مردم شكيبا وطالبان خیر که خویشتن را بخدای فروشند و در جهاد کافران بکوشند .

و چون علی علیه السلام این جمله بفرمود جماعتى از مسلمانان عرض کردند يا امير المومنین اینك حاضریم این هنگام فرزند خود محمد بن حنفیه را پیش خواست و فرمود آهنگ اینجماعت کن لكن جانب حزم را فرو مگذار نرم نرم میروتا بدانجا که طعن و ضربرا دسترس باشد پس لختی بپای تا من چه فرمایم تعمل بن حنفیه بر حسب فرمان جانب جماعت غسان گرفت و ازینسوی امیر المومنین جمعی را که جنگ غسانرا شایند فراهم کرده از دنبال محمد بفرستاد و فرمان داد تا حمله در دهند و جنگ در انداز ندلاجرم محمد چون شیر شمیده و اژدهای دمیده حمله گران افکند ابر بلا ببارید و طوفان حرب برخاست میدان هوا از تیغ یمان معدن الماس شد و نعل تکاور از خون مردان گونه لعل گرفت هیچکس از جنگجویانراجز باشارت مجال نماز بدست نشد این بود تا آفتاب بنشست و زمین رزمگاه بسرهای بریده و شکمهای دریده و دست و پای از تن باز شده آکنده گشت اینوقت مردم غسان را تاب در ننگ برفت پشت با جنگ دادند و روی بهزیمت آوردند عدیل بن نامل العجلی این شهر درينمعنی گوید .

السبت بماس مقام غسان با *** لتل و لوعشت ما اظل شمام

سادة قادة اذا اعصوصب *** القوم ليرم القراع عندالكهام

و لهم انديات ناد کرام *** فهم الغر في ذري الاعلام

ناو شونا غداة سرنا اليهم *** بالعوالی و بالسيوف النوامی

ص: 405

فتولوا ولم يصيبوا حميما *** عند وقع السيوف يوم اللغام

ورضينا بكل کهل کریم *** ثابت اسه من القمقام

روز دیگر چون آفتاب زرین ازین نیلگون سراب دیدار گشت از سپاه شام عمر بن اسید الحضرمی که در میدان رزم شیر نورابار و باه ماده بمیزان نمیگرفت اسب بر انگیخت و در میان هردو صف جولانی بكرد پس در استاد و مبارز طلب کرد از سپاه عراق هیچکس جنگی او را رغبت نفرمود هانی بن نمر که نیز از مردم حضرموت بود روی با مردم خود کرد و گفت چیست شما را که بمبارزت این شامی بیرون نمی شوید اگرنه من مریض بودم وضعف مرض زحمت من نکرده بود خود بجنگ او بیرون میشدم همچنان مردم خاموش بودند آهنگ جنگ او نمیفرمودند هانی در خشم شد و تازیانه بر تکاور زد تارزنم اوجوید گفتند ای هانی توناتندرستی خویشتن را بمهلکه میفکن گفت سوگند با خدای که با او قتال خواهم داد اگر همه در خون خویش غلطم این بگفت و اسب بزد و بآوردگاه آمد چون نيك نگریست دید آن سوار یعمر بن اسيد الحضرمی است هردو یکدیگر را بشناختند چه از جانب زنان باهم خویشاوند بودند یعمر گفت ای هانی باز شوتادیگری بجنگ من بیرون شود و من هرگز قصد قتل تو نکنم و تو مقتول بخواهم هانی گفت من بیرون نشدم الاآنکه دل بمرگ نهادم خواهی توقاتل من باش و خواه جز تو کشنده من باشد و آهنگ جنگ او کرد و گفت الهی از برای رضای تو و رضای پیغمبر تو و نصرت پسر عم رسول تو و با یعمردر آویخت زمانی باهم بگشتند و با نیزه رزم زدند نصرت هانی را افتاده و يعمر بن اسید را از اسب در انداخت اصحاب يعمر قصد هانی کردند و مردم هانی نیز از جای در آمدند جنگ بزرگ شد آسیای حرب بگردش آمد زخم گرز و تیغ بردزع و سپر قصه پتك و ستدان همی گفت و حدیث بازار آهنگران همی کرد اینوقت على علیه السلام فرمان کرد تا لشكر از جای جنبش کردند و علمها پیش تاختند جنگ چنان صعب گشت که در مواقيت صلوة ادای نماز را

ص: 406

بیرون لفظ تكبير مجال نيافتند اینوقت مردی در میان هر دو صف پیدا شد و بانگ در داد که آیا در میان شما آنان که سر بستردند وحلق راس کردند با دید گشتند لشکر عراق گفتند ندیدیم.

قَالَ إِنَّهُمْ سَيَخْرُجُونَ أَلْسِنَتَهُمْ أَحَلاً مِنَ العَسَلِ وَ اَلْوَهْمُ أَمَرُّ مِنَ اَلصَّبِرِ لَهُمْ حمة كَحُمَّةِ اَلْحَيَّات.

گفت : زود باشد که آشکار شوند و حال آنکه زبان ایشان شیرین تر از عسل و دلهای ایشان تلختر از صبر باشد و ایشانرا زهری خواهد بود مانند زهرافعيها این بگفت و غایب شد و کس ندانست او کیست همانا ازظهور خوارج و جماعت ما رقین تنبیهی داد .

بالجمله چون جنگ از پای بنشست عبدالرحمن بن حاطب در طلب برادر خود سوید بمیان کشتگان عبور میداد ناگاه یکنن از مجروحان جامه او را بکشید چون باز نگریست دید عبدالرحمن بن کلده است گفت انا لله وانا اليه راجعون هان ایعبدالرحمن اگر خواهی از بهر تو شربتی آب حاضر کنم عبدالرحمن گفت آب نخواهم چه سلاح جنگی از من در گذشته و امعای من چاك شده و قدرت بر شرب آب ندارم اگر خواهي امير المومنین علی را از من سلام برسانی و بگوئی یا امیر المومنین فرمان کن تا مجروحانرا به لشکرگاه کوچ دهند و از مقتولان دور دارند آنکس که چنین کند فيروز گردد این بگفت و جان بداد عبدالرحمن بحضرت امیر المومنین در آمد و پیام عبدالرحمن بن کلده را بگذاشت امیر المومنین فرمود سخن براستی کرد و فرمان داد تا منادی در میان لشکرگاه ندا در داد که مجروحان خویش را به لشکرگاه حمل دهید پس لشکریان بر حسب فرمان جرحی را حمل داده از پس پشت سپاه جای دادند تا هنگام مقاتلت بانگ ناله مجروحان قلب جنگجویان را ضعیف نکند.

ص: 407

کلماتی چند بخط عیسی (علیه السلام) درباره پیغمبر اسلام و علی (علیه السلام)...35

اسلام آوردن راهب بدست علی (علیه السلام)...36

پیوستن مقل بن قيس علی (علیه السلام) دررقه...37

نامه علی (علیه السلام) از کنارفرات بمعوية بن ابی سفیان...38

نامه دیگر علی (علیه السلام) بمعوية بن ابی سفیان...41

نامه معوية بن ابی سفیان جواب به نامه على (علیه السلام)...48

نامه علی (علیه السلام) پاسخ نامه معاوية بن ابی سفیان...50

نامه هشام بن عبدالملك با مردی از مشایخ شام...53

عبور فرمودن علی (علیه السلام) از پل رقه بجانب شام... 56

سخنان علی (علیه السلام) با مالك اشتر...58

نامه علی (علیه السلام) پاسخ نامه زياد بن نضر وشريح بن هانی...59

رسیدن مالك اشتر بلشگر گاه زياد بن نضر...60

سخنان معوية بن ابی سفیان بالشكر خويش...61

ابتدای مبارزت ومقاتلت لشکر علی (علیه السلام) با سپاه شام...62

طلب کردن اشتر نخعی ابوالاعور السلمی را...63

پاسخ دادن ابوالاعور برسول اشتر نخعی...64

هزیمت شدن ابوالاعور و سپاه شام...65

سخنان عمرو عاص با معویه هنگام ورود على (علیه السلام) بصفين...66

تصرف کردن معویه فرات را و نامه وی بعلی(علیه السلام)...67

نامه علی (علیه السلام) بمعوية بن ابی سفیان...68

سخنان علی (علیه السلام) هنگام ملاقات مقاتل...69

سخنان علی (علیه السلام) بالشكر و سپاه عراق...70

شرح حال زيد الخيل و ملاقات وی بارسولخدا...71

اشعاری از زبدا لخيل...73

رسالت صعصعة بن صوحان وشبث بن ربعی بسوی معویه...75

سخنان عبد الله بن بديل بامعویه...76

سخنان عمرو عاص بامعویه و به درباره باز گذاشتن شریعه فرات...77

فرار فياض بن عمرو بن قره از لشکر معویه بنزد علی (علیه السلام)...78

اشعار مردی از قبیله مذحج ومردی از کنده...79

سخنان علی(علیه السلام) در باره ظلم معویه و تحریض سپاه عراق...80

مهیا شدن سپاه اشعث واشتر نخعی برای حمله بلشکر معویه...81

ص: 409

خطبه محمد بن حنفیه در میان صفوف سپاه عراق و شام...82

سخنان اشعث بن قیس با ابوالاعور وعمرو بن العاص...86

اشعاری از اشتر نخعی و عمرو بن العاص...87

کشته شدن عده ای از ابطال شام بدست اشتر نخعی...88

كلمات علی (علیه السلام) درباره زنانی که بالشكر معویه بودند...91

گفتگوی عمرو بن العاص يا اشعث بن قیس پس از وقمه صفين...92

اشعاری از ابو الاعور و اشتر و شرحبيل...93

اشعاری از اشعث وحوشب ذوظليم...94

سخنان اشتر نخعی در تحريض لشکر عراق بجهاد...95

هزیمت شدن سیاه شام از کنار فرات...97

شماتت کردن عمرو بن العاص معوية بن ابی سفیان را...98

آمدن رسولان معویه نزد علی (علیه السلام) برای طلب آب...99

خطبه علی (علیه السلام) در برابر رسولان معویه...100

آزاد گذاردن علی (علیه السلام) آب فرات را برای لشکر شام...101

کناره گیری قاریان قرآن از لشکر شام و عراق...102

خدعة معوية بن ابی سفیان در لشکر عراق...103

فرار لشکر عراق از اطراف فرات و تصرف معویه فرات را...104

کشته شدن عده ای از سیاه شام بدست، اشتر نخعی...105

تصرف کردن سپاه عراق فرات را...106

رسول فرستادن على (علیه السلام) بنزد معویه...107

سخنان رسولان علی (علیه السلام) با معویه...108

اسامی سران سياه أمير المؤمنین علی (علیه السلام)...109

کشته شدن سهم بن ابی العیز از سپاه شام بدست اشتر...110

کشته شدن عوف از سپاه شام بدست علقمة بن عمرو...111

اندوه معوية بن ابی سفیان از ضعف سپاه شام...112

ارسال رسل و رسائل فيما بين على (علیه السلام) ومعوية بن ابی سفیان...113

سخنان رسولان علی (علیه السلام) با معاوية بن ابی سفیان...114

بازگشت رسولان علی (علیه السلام) از نزد معويه...115

آمدن رسولان معاوية بن ابی سفیان بنزد علی (علیه السلام)...116

سخنان علی (علیه السلام) با شرحبیل بن السمط ...117

سخنان شرحه مالی و معن بن يزيد باعلى (علیه السلام) ...118

ص: 410

سخنان معویه توسط ابودردا وا بو هربره با علی (علیه السلام)...119

سخنان علی (علیه السلام) با ابودردا وابوهريره...120

نقل کردن ابودردا وابوهریره سخنان علی (علیه السلام) را برای معوبه...122

اجتحاج نمودن علی (علیه السلام) برای ابودردا وابوهريره...125

اجتجاج علی (علیه السلام) بر امامت خود با ابودردا...126

نامه معوية بن ابی سفیان بعلی (علیه السلام)...130

نامه علی (علیه السلام) پاسخ نامه معاوية بن ابی سفیان...132

كلمات علي (علیه السلام) خطاب بمعوية بن ابی سفیان...138

نامه معوية بن ابی سفیان پاسخ نامه علی (علیه السلام)...146

موعظه نمودن مرثد بن حارث الجشعی لشکر شام را...147

اسامی سران سپاه علی (علیه السلام) باذکر قبائل...148

مرتب کردن معویه سران سپاه خویش را...149

قرار گرفتن صفوف لشکر شام و عراق در برابر یکدیگر...150

سخنان علی (علیه السلام) با سپاه خویش...151

میدان آمدن عمرو بن العاص...152

رفتن حصین بن منذر بسر ایرده معویه...153

حمله افکندن عمار یاسر بر صفوف لشکر معویه...154

كلمات على (علیه السلام) درباره عمر و بن العاص...155

احادیثی چند از رسول خدا (می) در باره معویه...156

آمدن علی (علیه السلام) در میدان جنك برابر عبد الله بن عمر...160

كلمات محمد بن حنفیه با علی (علیه السلام) در باره عبيد الله بن عمر...161

گفتگوی عبد الله بن عباس با ولید بن عقبه...162

سخنان معویه در تحريض مردم شام بجنك باعلى (علیه السلام)...163

سخنان علی (علیه السلام) باسپاه عراق...164

سخنان علی (علیه السلام) در معنی نباء عظيم...166

اشعاری از علی (علیه السلام)...167

رزم دادن قبیله همدان با ذو الكلاع الحميری...168

اشعاری از علی (علیه السلام) درباره قوم همدان...169

مبارزه شمر بن ذی الجوشن با اده بن محرز...170

كلمات علي (علیه السلام) خطاب بلشکر شام...171

اشعاری از کعب بن جميل ثعلبی...172

ص: 411

صف آرائی نمودن معوية بن ابی سفیان...173

اشعاری از عمرو بن العاص در تحريض لشکر شام...174

خطبه على (علیه السلام) در تحر یض مردم بجهاد...175

سخنان حسن بن علي وعبيد الله بن عمر با یکدیگر...177

دعای علی (علیه السلام) هنگام حرب وجنگ...178

دعای علی (علیه السلام) در پنجشنبه نهم صفر در صفین...179

کلماتی در باره شمائل على (علیه السلام)...180

سخنان عبدالله بن بديل بن ورقاء الخزاعی...182

خطبه علی (علیه السلام)...183

سخنان سعيد بن قيس بامردم خویش...184

كلمات عمرو بن العاص بامعویه...185

سخنان اشتر نخعی با مردم عراق...186

سخنان ذو الكلاع الحميري با مردم شام...187

رجز خواندن عمرو بن العاص و مردی از اهل عراق...188

کشته شدن حکم بن ازهر بدست حجر الشر...189

کشته شدن سعید بن قيس بدست مردم شام...190

پیام عبدالله بن حنش الخثعمی برای أبو كب خثمعی...191

کشته شدن ابوکب خثمعی بدست شمر بن عبد الله...192

کشته شدن عده ای از ابطال...193

آمدن علی (علیه السلام) بمیدان کارزار...194

کشته شدن احمر بدست علی (علیه السلام)...195

رسیدن عبدالله بن بديل بسراپرده معویه...196

کشته شدن عبد الله بن بديل بدست ابطال شام...197

خطبه اشتر نخعی با مردم فراری از جنك...198

خطبه علی (علیه السلام) بر گريختگان میمنه...200

حملات اشتر نخعی بصفوف لشکر شام...202

کشته شدن زياد بن نضرويزيد بن قيس...203

حمله افکندن ابو شداد بر جایگاه معویه...204

کشته شدن قايد بن بكير بدست مردی از آل ذو الكلاع...205

گفتگوی سفیان بن عوف با عبدالرحمن بن مخنف...206

مقاتلت ازدشام با ازدعراق...207

ص: 412

کشته شدن عتبة بن جو به ودو برادر او...208

اشعاری در مرثیه مالك بن مر النهشلی...209

کشته شدن عده ای از لشکر شام و عراق...210

مقاتلت ابو ایوب انصاری...211

كلمات على (علیه السلام)درباره ابوایوب انصاری...212

جنك غلام معویه با علی (علیه السلام)...213

سرزنش کردن معویه عمرو عاص را...214

طلب فرمودن علی(علیه السلام) معویه را بمبارزه...214

اشعاری از سوریه و عمرو بن العاص...215

مذاکرات يزيد بن معوية البكانی باقیس بن فهد...216

کشته شدن ابن مقيدة الخمار الاسدی...218

مذاکرات معويه با مقطع عامری...219

جدا شدن قيس بن زيد الكندي وابو العمرطه از یکدیگر...220

ذکر ایالت قیس بن سعد بن عباده در مصر...221

کتاب علی (علیه السلام) توسط قيس بمردم مصر...222

سخنان قیس بن سعد...224

نامه معويه بن ابی سفیان بقیس بن سعد...225

نامه قیس بن سعد بمعویه...226

نامه های معویه و قیس بیکدیگر...227

نامه قیس بعلي (علیه السلام)...228

نامه علی (علیه السلام) بقیس بن سعد...229

کلمات قیس بن سعد باحسان بن ثابت...230

كلمات على (علیه السلام) باخالد بن معمر السدوسی...231

مهیا شدن خالد بن معمر برای جنك...232

حملات خالد بن معمر بر مردم شام...233

رفتن خالد بن معمر تا سراپرده معويه...234

ملاقات خالد بن معمر با معویه...235

اشعاری از شبث بن ربعی...236

حمله ابو عرفا بلشکر معویه...237

حملات شديد خالد بن معمر بر لشکر شام...238

باز پس آمدن خالد بن معمر...239

ص: 413

مقاتلت هاشم بن مر قال با سپاه شام...240

حملات هاشم بن عتبه...241

میدان آمدن عبيد الله بن عمر...242

زخمی شدن عمرو بن العاص...243

بميدان آمدن معریه...244

گفتگوی مالك باعبيد الله بن عمر...245

آمدن على (علیه السلام) میدان...246

سرزنش کردن عمرو بن العاص معویه...247

گفتگوی ابو نوح باذو الكلاع...248

رفتن ابو نوح بنزد عمرو بن العاص...251

سخنان عوف بن بسر با عمرو بن العاص...253

سخنان عمار یاسر با عمرو بن العاص...255

گفتگوی عمرو بن العاص باعمار یاسر...256

سخنان عمار با عمرو بن العاص...256

فرار حصين بن مالك وحارث بن عوف از لشكر معویه...258

فرار عبدالله بن العبسی از لشکر معویه...259

سخنان معويه با عمرو بن العاص...260

اشعاری از عمر و بن العاص...261

اشعاری از علی (علیه السلام)...262

حملات شدید عبدالعزيز بسپاه شام...263

ملامت کردن معویه سران لشکر شام را...264

مراجعت قیس بن سعد بن عباده از مصر...265

اشعاری از شنی خطاب بعلي (علیه السلام)...266

تصمیم گرفتن معویه بر جنك باسعيد بن قيس...267

طلب نمودن عمرو بن العاص هاشم مرقال را...268

جنگ کردن پسر بن ارطاه...269

نامه معویه بقیس بن سعد...270

جنگ عبدالرحمن بن خالد ولید باعدي بن حاتم...271

اشعاری از ایمن بن خزيم الاسدي...272

سخنان عمار یاسر با عبيد الله بن عمر...273

سخنان عمار یاسر با مردی از سپاه عراق...274

ص: 414

غیرت بردن قبيله مضر بجماعت زبيعه...275

داوری نمودن علی (علیه السلام)...276

جنك قبيله مضر باسپاه شام...277

جنك قبیله هوازن با سپاه شام...279

اشعاری از عامر بن واثله.281

سخنان علی (علیه السلام) در تحریض مردم بجهاد...282

کشته شدن چهار تن از سپاه عراق...285

کشته شدن عده ای از سپاه شام...286

کشته شدن عده ای از سپاه عراق...287

کشته شدن کریب...288

طلب نمودن علی (علیه السلام) معویه را...289

اشعاری از مخارق بن صباح...290

خطبه معویه...291

سخنان اشتر...292

سخنان ذوالکلاع...293

حمله ور شدن ذو الكلاع...295

کشته شدن ذو الكلاع...296

اشعاری در مرثيه عبيد الله بن عمر...297

ذکر اسامی قاتلین عبیدالله بن عمر...298

نامه معویه زیاد بن ابیه...299

اجتماع سران سپاه شام...300

اشعاری از مردم مذحج...301

کلمات مردی از صنادید شام...302

سخنان علی (علیه السلام)باهاشم مرقال...304

نفرین کردن معویه در باره هاشم مرقال...304

سخنان هاشم هر قال با مردی از سپاه شام...305

اشعاری از علی (علیه السلام) در باره شهادت هاشم مر قال...306

اشعاری از ابوالطفيل...307

نامه معويه بزياد بن ابیه...308

كلمات عبدالله بن هاشم مرقال...309

اشعاری از عبد الله بن هاشم مرقال...310

ص: 415

آمدن پسر ذوالکلاع با لین جسد پدر...311

خاك سپردن جسد عبید الله بن عمر...312

سخنان عمرو بن العاص...313

سخنان ابن عباس...314

سخنان عمار یاسر...315

کلماتی در باره عمار از رسول خدا...316

بمیدان آمدن حوشب ذوظليم...317

مقالت هاشم بن ابی وقاص...318

اشعاری از اصبغ بن ضرار...319

مناجات عمار یاسر با خدا...320

كلمات عمار یاسر و مجاهدت وی در میدان کارزار...321

سخنان عمار یاسر و حملات پی در پی وی بردشمن...322

حزن و اندوه اميرالمؤمنین در باره شهادت عمار یاسر...323

كلمات عمرو عاص در باره عمار یاسر...324

فرح و انبساط عمرو بن العاص در قتل عمار یاسر...325

اشعار نجاشی در مرثیه عمر و بن محصن...326

هجا کردن عتبة بن ابی سفیان کعب بن جعیل را...327

مقاتلت و مبارزت عبد الله بن جعفر...328

اشعاری از عمرو بن العاص...329

اشعار سمان بن خرشة الجعفی...330

مبارزات سعيد بن قيس همدانی...331

ابلاغ پیام علی (علیه السلام) توسط اشتر...332

حملات قبيلة ربيعه...333

اشعاری از سوده همدانی...334

سخنان سوده همدانی...335

فرمان معویه بر استرداد اموال سوده همدانی و قبیله او...337

زخمی شدن عمرو بن العاص بدست مردی از سپاه اشتر نخعی...338

سخنان ام سنان با معاوية بن ابی سفیان...339

سخنان معویه وام سنان با یکدیگر...340

زخمی شدن حجل بدست فرزندش آثال...341

اشعاری از حجل و آثالى...342

ص: 416

پيام معویه توسط غلام خويش بنعمان...343

سخنان نعمان با معویه...344

پیام معویه بنعمان توسط عمرو بن مرة الجهنی...346

قتال سپاه شام و عراق در يوم الخميس...347

حملات اشتر نخعی برسپاه شام...348

حملات علی (علیه السلام) برسپاه شام...349

اشعاری از دختر ذو الشهادتين در مرثیه پدر...350

سخنان زرقاء دختر عدی همدانی با قبیله خويش...351

احضار نمودن معویه زرقاء را بشام...352

سخنان زرقاء دختر عدی همدانی با معویه...353

نامه معوية بن ابی سفیان بابو ایوب انصاری...354

نامه ابو ایوب انصاری پاسخ بنامه بمعویه...355

اشعاری از عماره و عمرو بن العاص ومحمد فرزندش...356

اشعاری از محمد حنفيه وعلقمه و نجاشی...357

نامه زیاد بن ابیه پاسخ بنامه معویه...358

رنجیدن قریش شام و اشعاری از معویه...359

وجیبه به قراردادن میوه برای سران لشکر شام...360

سخنان منذر بن أبي خميصه الاوزاعی با مردم عراق...361

کشته شدن عده ای از ابطال سران لشکر شام بدست اشتر...362

مبارزت عمرو بن العاص با اشتر نخعی...363

زخمی شدن عمرو بن العاص بدست اشتر نخعی...364

کشته شدن جوان عكی بدست ابراهیم فرزند اشتر...365

شعری از علی (علیه السلام)...366

اشعاری از حجر بن قحطان و ادعی...367

اشعاری از عمرو بن العاص ...368

کشته شدن حمزة بن عتبه بدست عمرو بن العاص...369

اشعاری از اصحاب علی (علیه السلام)...370

اشعاری از عمر و بن العاص...373

شهادت عقيل بن مالك در محبت على بدست معويه...374

حدیث خبر دادن کعب الاحرار بسلطنت معویه...375

سخنان عقيل بن نويره با عمر و بن العاص ...376

ص: 417

سخنان مردانی از سپاه عراق با عمرو بن العاص...377

سخنان عمرو بن العاص با مرد مضمی...378م

یدان آمدن غرار بن ادهم از سپاه شام ...379

بميدان آمدن علی (علیه السلام)...380

کشته شدن دو مرد لخمی بدست علی (علیه السلام)...381

کشته شدن حرب غلام معویه بدست قنبر غلام علی (علیه السلام)...382

بميدان آمدن همام بن قبيصه از سپاه شام...383

کشته شدن همام بدست عدی بن حاتم...384

اشعاری از عدي بن حاتم خطاب بمعویه...385

نامه علی (علیه السلام) بمعويه...386

نامه معوية بن ابی سفیان بعلی (علیه السلام)...387

اشعاری از علی (علیه السلام) درباره فضائل خویش...388

نامه معوية بن ابی سفیان بعلی (علیه السلام)...389

نامه علی (علیه السلام) پاسخ نامه معوية بن ابی سفیان...390

نامه معوية بن ابی سفیان بعلی (علیه السلام) ...394

نامه علی (علیه السلام) بمعاوية بن ابی سفیان...395

طلب نمودن علی (علیه السلام) معویه را بميدان کارزار...398

سخنان عبدالرحمن بن خالد وليد با معویه...399

بميدان رفتن فرزندان عمرو بن العاص..400

اضطراب عمرو بن العاص برای فرزندان خود...401

اشعاری از ابو زبيدالطائی در مدح علی (علیه السلام)...402

سخنان علی (علیه السلام) در میان مردم...403

كلمات علي (علیه السلام) در تحريض لشكر عراق ...404

اشعاری از عديل بن نامل العجلي...405

کشته شدن یعمر بن اسید الحضرمی بدست هاني بن نمر...406

سخنان مردی ناشناس در میان دو صف لشکر...407

ص: 418

7-3 عبد عبد

10-9 که که من

11-11 مفسیدین مفسدین

7-12 منزل منزلت

4-27 تستطعون تستطیعون

8-28 ممدوج محدوج

7-29 اذر ازر

3-34 دانسته ودانسته

12-41 بضها بعضها

5-42 رسول رسول

9-42 وارتد وارتدوا

13-54 شکر شگرفی

8-56 سخنا سخنان

15-68 آنجاعت آنجماعت

6-77 ظما ظمئا

1-79 ایمنعا ایمنعنا

21-79 ظخیة طخیة

15-83 یقرغ یقرع

13-86 بینتا بیننا

14-136 زیر زیرا

1-138 ترحمت ترحمت

21-147 وجنگ وزنگ

12-155 الجبة الحبة

3-163 سیاری سپاری

12-357 علیه السلام زائد

11-360 ثفات ثقات

16-361 دنیان دنیای

10-362 دهم ادهم

13-364 آن زائد

20-364 برود برو و

21-365 بگردانند بگردانید

15-367 سیت سیف

18-367 همان همدان

3-370 ترا را

3-370 مند منند

14-374 چنان جنان

20-378 مکانتی مکانتی

15-382 آهتزاز اهتزاز

ص: 419