درس هایی از نهج البلاغه ‫ جلد 15

مشخصات کتاب

سرشناسه : منتظری ، حسینعلی ، ‫1301 - 1388.

عنوان قراردادی : نهج البلاغه .فارسی- عربی. شرح

عنوان و نام پديدآور : درس هایی از نهج البلاغه ‫/ منتظری.

مشخصات نشر : تهران ‫: سرایی ‫، 1395 -

مشخصات ظاهری : ‫15ج.

شابک : ‫3500000 ریال ‫: دوره ‫ 978-964-7362-04-8 : ؛ ‫ج.1 ‫ 978-964-7362-05-4 : ؛ ‫ج.2 ‫ 978-964-7362-06-1 : ؛ ‫:ج.3 ‫: 978-964-7362-07-8 ؛ ‫ج.4 ‫: 978-964-7362-12-2 ؛ ج.5 ‫: 978-964-7362-17-7 ؛ ‫ج.6 ‫: 978-964-7362-18-4 ؛ ‫ج.7‮ ‫ : 978-964-7362-65-8 ؛ ‫ج.8 ‫: 978-964-7362-66-5 ؛ ‫ج.9 ‫: 978-964-7362-67-2 ؛ ‫ج.10 ‫: 978-964-7362-81-8 ؛ ‫ج.11‮ ‫ : 978-964-7362-82-5 ؛ ‫ج.12 ‫ : 978-964-7362-85-6 ؛ ‫ج.13 ‫ : 978-964-7362-86-3 ؛ ‫ج.14 ‫ : 978-964-7362-53-5 ؛ ‫ج.15 : ‫ 978-964-7362-54-2

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

يادداشت : ‫چاپ سوم.

يادداشت : ج.12( چاپ اول: 1397).

يادداشت : ج.15( چاپ اول: 1397).

یادداشت : کتابنامه .

مندرجات : ج.1.خطبه های 1و 2.- ج.2.خطبه های 3 تا 48.- ج.3.خطبه های 49 تا 91 ‫.- ج.4. خطبه های 92-108‮ ‫.- ج. خطبه های 109-127‮ ‫.- ج.6. خطبه های 128-152‮ ‫.- ج.7. خطبه های 153-165‮ .- ج.8 . خطبه های 166-184 ‫.- ج.9. خطبه های 185-1/192‮ ‫.- ج.10. خطبه های 2/192 تا 205‮ ‫.- ج.11. خطبه های 206 تا 241‮ .- ج.12. نامه های 1تا 33.- ج.13. نامه های 34 تا 52.- ج.14. نامه های 53 تا 79.-ج.15.حکمت های 1تا280

موضوع : علی بن ابی طالب ‫ ‫(ع) ، امام اول، ‫23 قبل از هجرت - 40ق . نهج البلاغه -- نقد و تفسیر

موضوع : علی بن ابی طالب ‫ ‫(ع) ، امام اول، ‫23 قبل از هجرت - 40ق . نهج البلاغه -- خطبه ها

شناسه افزوده : علی بن ابی طالب ‫ ‫(ع) ، امام اول، ‫23 قبل از هجرت - 40ق . نهج البلاغه. شرح

رده بندی کنگره : ‫ ‮ BP38/0423 ‫ ‮ /م76 1395

رده بندی دیویی : ‫ ‮ 297/9515

شماره کتابشناسی ملی : 4148676

اطلاعات رکورد کتابشناسی : فاپا

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

[جلد پانزدهم]

سرشناسه: منتظرى، حسينعلى، 1301-1388.

عنوان قراردادى: نهج البلاغه. فارسى - عربى. شرح

عنوان و نام پديدآور: درسهايى از نهج البلاغه / منتظرى.

مشخصات نشر: تهران: سرايى، 1397.

مشخصات ظاهرى: 15 جلد / جلد 720:15 ص

شابك دوره: 4-34-7362-964-978 * جلد 2:15-54-7362-964-978

وضعيت فهرست نويسى: فيپا.

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- نقد و تفسير

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- حكمت ها

شناسه افزوده: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه. شرح

رده بندى كنگره: 1394 76 م / 38/0423 BP

رده بندى ديويى: 297/9515

شماره كتابشناسى ملى: 4148676

درسهايى از نهج البلاغه (جلد پانزدهم)

آيت اللّه العظمى حسينعلى منتظرى قدس سره

-

انتشارات سرايى

نوبت چاپ: اوّل، بهار 1397

تيراژ: 1200 نسخه

قيمت دورۀ 15 جلدى: 510000 تومان (4 جلد آخر 160000 تومان)

-

قم، ميدان مصلّى، بلوار شهيد محمّد منتظرى، كوچۀ شماره 8

تلفن: 37740011 (025)-22563458(021) * فاكس: 37740015 (025) * موبايل: 5050 252 0912

E-mail : SaraeiPublication@gmail . com

www . Amontazeri . com

ص: 4

ص: 5

ص: 6

(فهرست مطالب)

حكمت 1

در روزگار فتنه... 37

عباراتى چند از وصيّت حضرت... 39

حكمت 2

علل و اسباب انحطاط انسانها... 43

حكمت 3

صفات بد و خوب انسانى... 46

حكمت 4

علل و اسباب ترقى و تكامل... 52

حكمت 5

صفات پسنديدۀ انسانى... 55

نكوهش خودپسندى... 58

حكمت 6

صدقه داروى شفابخش است... 59

بهره مندى از اعمال در قيامت... 60

حكمت 7

شگفتى هاى خلقت انسان... 62

حكمت 8

روى آوردن دنيا و روى گرداندن آن... 66

ص: 7

حكمت 9

نحوۀ معاشرت با مردم... 68

حكمت 10

گذشت به هنگام قدرت... 70

حكمت 11

سفارش به دوست يابى و حفظ دوست... 73

حكمت 12

اثرات شكر نعمت... 75

حكمت 13

يارى رساندن خدا... 77

حكمت 14

هر گرفتارى سزاوار سرزنش نيست... 78

حكمت 15

تسليم در برابر مقدّرات... 80

حكمت 16

دستور موسمى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم... 82

حكمت 17

بى تفاوتى و بى طرفى نسبت به حق... 85

حكمت 18

نكوهش از آرزوهاى دور و دراز... 86

ص: 8

حكمت 19

لزوم گذشت از لغزش جوانمردان... 88

حكمت 20

نكوهش از بعضى اوصاف ناپسند... 90

حكمت 21

اشاره اى به غصب خلافت... 93

حكمت 22

تشويق به اعمال نيك... 97

حكمت 23

كفّارۀ گناهان بزرگ... 98

حكمت 24

از مهلت خدا برحذر باش... 100

حكمت 25

پنهان نماندن راز... 102

حكمت 26

با بيمارى خود مدارا كن... 103

حكمت 27

برترين زهد و پارسايى... 104

حكمت 28

بين انسان و مرگ چندان فاصله اى نيست... 105

ص: 9

حكمت 29

برحذر داشتن از انجام گناه... 107

حكمت 30

مقدمه اى بر حكمت... 109

فرق اجمالى بين اسلام و ايمان... 110

تبيين معانى حكمت، عفّت، عدالت و شجاعت... 112

تبيين پايه هاى ايمان... 114

شعبه هاى چهارگانۀ صبر... 114

شعبه هاى چهارگانۀ يقين... 117

شعبه هاى چهارگانۀ عدل، و تشريح آن... 119

شعبه هاى چهارگانۀ جهاد... 122

حكمت 31

مقدمه اى بر حكمت... 126

پايه هاى كفر... 127

شعبه هاى چهارگانۀ شك و ترديد... 131

حكمت 32

توصيف عاملان خير و شرّ... 136

حكمت 33

پرهيز از افراط و تفريط ... 137

حكمت 34

برترين توانگرى... 139

حكمت 35

زيان تندروى... 140

ص: 10

حكمت 36

زيان آرزوهاى دور و دراز... 142

حكمت 37

مذمّت از عادات و رسوم جاهليت... 143

حكمت 38

برخى نصايح آن حضرت به امام حسن عليه السلام... 147

حكمت 39

نقش واجبات و مستحبات در تقرّب به خدا... 152

حكمت 40

مقايسۀ عاقل با احمق... 154

حكمت 41

بيانى ديگر از مقايسۀ عاقل و احمق... 156

حكمت 42

نقش بيماريها در ريزش گناهان... 157

گفتار و كردار و نيّت منشأ اجر... 158

ثواب استحقاق است يا تفضل ؟... 159

حكمت 43

يادى از خبّاب بن ارتّ و ويژگى هاى او... 161

حكمت 44

چهار عامل نيكبختى... 163

ص: 11

حكمت 45

استوارى ايمان شيعيان واقعى... 165

حكمت 46

مذمّت از خودپسندى... 167

حكمت 47

برخى صفات پسنديده... 169

حكمت 48

راه موفقيت در امور... 172

حكمت 49

مقايسۀ كريم و لئيم... 174

حكمت 50

راه اقبال و جذب مردم... 176

حكمت 51

روى آوردن دنيا و رهاورد آن... 177

حكمت 52

سزاوارترين مردم به گذشت... 178

حكمت 53

واقعيت جود و بخشش... 179

حكمت 54

چهار صفت و خصلت پسنديده... 180

ص: 12

حكمت 55

انواع صبر و شكيبايى... 182

حكمت 56

ملاك بى نيازى و نيازمندى... 184

حكمت 57

دارايى پايان ناپذير... 186

حكمت 58

نقش مال و دارايى در سركشى انسان... 187

حكمت 59

هشدارهاى بشارت گونه... 188

حكمت 60

زبان و زيانهاى آن... 189

حكمت 61

در وصف زنان... 191

حكمت 62

پاسخ بهتر به نيكى ديگران... 193

حكمت 63

توصيف شفاعت كننده... 195

حكمت 64

حركت اهل دنيا به سوى آخرت و غفلت آنان... 196

ص: 13

حكمت 65

ارزش دوستان واقعى... 197

حكمت 66

مذمّت درخواست از نااهل... 199

حكمت 67

از بخشش درنگ نكن... 200

حكمت 68

زيور تنگدستى و توانگرى... 201

حكمت 69

رضايت به وضعيت فعلى... 203

حكمت 70

افراط و تفريط جاهل... 205

حكمت 71

از نشانه هاى كمال عقل و خرد... 206

حكمت 72

رفتار روزگار با انسان... 207

حكمت 73

سفارشى مهم به پيشوايان جامعه... 211

حكمت 74

نزديك بودن مرگ... 214

ص: 14

حكمت 75

پايان پذيرى عمر... 215

حكمت 76

گذشته چراغ راه آينده است... 216

حكمت 77

نگاه على عليه السلام به دنيا... 218

حكمت 78

قضا و قدر در كلام حضرت على عليه السلام... 222

حكمت 79

سفارش به فراگيرى حكمت و علم... 231

حكمت 80

حكمت گمشدۀ مؤمن است... 234

حكمت 81

معيار ارزش انسان... 236

حكمت 82

سفارش حضرت به پنج مهم... 239

حكمت 83

در مذمّت چاپلوسى... 243

حكمت 84

تجليل از رزمندگان و مجاهدان اسلام... 244

ص: 15

حكمت 85

در زيان نگفتن «نمى دانم»... 246

حكمت 86

بها دادن به تجربۀ بزرگسالان... 247

حكمت 87

مذمّت از مأيوس شدن از آمرزش خدا... 249

حكمت 88

اهميت استغفار در قرآن... 251

حكمت 89

نتيجۀ اصلاح رابطه بين خود و خدا... 254

حكمت 90

شرايط مبلّغان و هاديان جامعه... 257

حكمت 91

راه برطرف كردن خستگى روح و روان... 259

حكمت 92

پست ترين و برترين علم... 261

حكمت 93

فتنه هاى گمراه كننده و غير گمراه كننده... 263

فتنه بودن اموال و اولاد... 265

حكمت 94

خير و خوبى چيست ؟... 268

ص: 16

چرا مخاطب «لولاك لما خلقت الأفلاك» پيامبر اسلام است ؟... 271

خير و خوبى براى دو گروه است... 272

حكمت 95

كميّت و كيفيّت اعمال... 274

حكمت 96

سزاوارترين مردم به پيامبران... 276

حكمت 97

اهميت يقين... 279

حكمت 98

لزوم انديشه كردن در روايات... 281

حكمت 99

تبيين كلمۀ استرجاع... 283

اقسام ملكيت... 283

چرا مالكيت انسان حقيقى نيست ؟... 284

قوس نزول و قوس صعود... 285

حكمت 100

بهترين واكنش در برابر تعريف و تمجيد ديگران... 286

حكمت 101

شرايط برآوردن خواسته هاى ديگران... 288

حكمت 102

برخى پيشگويى هاى آن حضرت... 290

ص: 17

حكمت 103

جامۀ كهنۀ وصله دار آن حضرت... 293

مقايسۀ دنيا با آخرت... 295

حكمت 104

برخى مشخصات پارسايان... 298

حكمت 105

لزوم حفظ حريم اوامر و نواهى و حدود الهى... 304

حكمت 106

پيامد ترك دين براى اصلاح دنيا... 310

حكمت 107

علم و عالم بى بهره... 312

حكمت 108

قلب و اوصاف پسنديده و ناپسند آن... 314

حكمت 109

موقعيت اهل بيت عليهم السلام در جامعه... 322

حكمت 110

شرايط سه گانۀ حاكمان اسلامى... 324

حكمت 111

ستايش از سهل بن حنيف... 326

حكمت 112

فشار و تنگدستى بر دوستداران اهل بيت عليهم السلام... 329

ص: 18

حكمت 113

برخى از اوصاف پسنديده... 331

حكمت 114

معيار بدبينى و خوش بينى... 339

حكمت 115

پاسخ حضرت در سؤال از حال ايشان... 341

حكمت 116

برخى وسايل امتحان و آزمايش الهى... 343

حكمت 117

دوستان و دشمنان افراطكار... 346

حكمت 118

پشيمانى از دست دادن فرصت... 347

حكمت 119

دنيا همچون مار خوش خط و خال... 349

حكمت 120

ويژگى هاى سه طايفۀ قريش... 351

حكمت 121

فرق ميان عمل بد و عمل نيك... 356

حكمت 122

توبيخ حضرت براى غفلت از مرگ... 358

ص: 19

حكمت 123

بيان برخى اوصاف و كارهاى نيك و پسنديده... 362

حكمت 124

تفاوت دو غيرتمندى... 366

حكمت 125

حقيقت اسلام و مسلمان واقعى... 367

حكمت 126

نكوهش از خلق و خوهاى ناپسند... 372

حكمت 127

عاقبت كوتاهى در عمل و در عبادت... 376

حكمت 128

بها دادن به سلامتى و نشاط ... 378

حكمت 129

بزرگى خدا و كوچكى مخلوقات... 380

تهديد به اعدام در قزل قلعه... 381

حكمت 130

سخن حضرت با اهل قبور و توصيف آنان... 383

تقوا بهترين توشۀ آخرت... 385

حكمت 131

پاسخ حضرت به مذمّت بيجايى كه از دنيا شد... 386

دنيا مجرم است يا دنيا پرست ؟... 388

دنيا وسيلۀ عبرت است يا فريب ؟... 389

ص: 20

رمز عبرت بودن دنيا... 390

صفات مثبت و موجب عبرت دنيا... 392

زبان حال دنيا با اهل دنيا... 395

مذمّت و مدح دنيا در آخرت... 397

حكمت 132

پايان زيبايى هاى دنيا... 399

حكمت 133

دنيا سراى گذشتن... 402

حكمت 134

شرايط سه گانۀ دوستى... 404

حكمت 135

چهار نعمت در مقابل چهار عمل... 406

حكمت 136

اسرار برخى عبادات... 411

حكمت 137

فراوانى رزق با صدقه... 414

حكمت 138

صدقه دادن و پاداش اخروى... 415

حكمت 139

رسيدن رزق و روزى به اندازۀ نياز... 417

حكمت 140

ميانه روى مانع فقر... 419

ص: 21

حكمت 141

يكى از دو راه آسايش... 420

حكمت 142

دوستى نمودن نيمى از خرد است... 421

حكمت 143

غصّه خوردن نيمى از پيرى است... 423

حكمت 144

نزول صبر به اندازۀ مصيبت... 424

حكمت 145

عبادتهاى خالى از حقيقت... 426

حكمت 146

اثرات صدقه، زكات و دعا... 429

حكمت 147

شخصيت كميل بن زياد... 432

بهترين قلب ها... 435

مردم بر سه دسته اند... 436

برترى علم بر مال... 438

در اين سينه علوم بيشمارى است... 443

كسانى كه صلاحيت حمل علم را ندارند... 444

خالى نبودن زمين از حجّت خدا... 449

حكمت 148

انسان زير زبان خويش پنهان است... 457

ص: 22

حكمت 149

هلاكت كسى كه خود را نشناسد... 458

حكمت 150

اوصاف غافلان از حقيقت و آخرت... 461

حكمت 151

ملاك عاقبت و سرانجام است... 477

حكمت 152

عبرت از بى وفايى دنيا... 479

حكمت 153

نتيجۀ صبر و شكيبايى... 481

حكمت 154

راضى به اعمال و رفتار ديگران... 483

حكمت 155

عهد و پيمان خود را محكم كنيد... 485

حكمت 156

اطاعت و فرمانبردارى از اهل آن... 486

حكمت 157

وسايل هدايت و اتمام حجّت... 488

حكمت 158

نحوۀ معاشرت با مردم... 490

ص: 23

حكمت 159

پرهيز از موارد تهمت و بدگمانى... 492

حكمت 160

استبداد و خود محورى... 493

حكمت 161

نتيجۀ مشورت در امور... 494

حكمت 162

سفارش به رازدارى... 496

حكمت 163

در نكوهش تنگدستى... 497

حكمت 164

انجام وظيفه در مقابل انجام ندادن وظيفه... 498

حكمت 165

معصيت خالق در اطاعت مخلوق ؟... 499

حكمت 166

سرزنش متجاوزين به حقوق ديگران... 501

حكمت 167

زيان خودپسندى... 502

حكمت 168

نزديكى آخرت و جدايى از دنيا... 503

ص: 24

حكمت 169

اهميت بصيرت و تيزبينى... 505

حكمت 170

سفارش به ترك گناه... 506

حكمت 171

در رعايت سلامتى... 508

حكمت 172

جهل ستيز بودن انسان... 509

حكمت 173

راه شناخت مواقع خطا... 510

حكمت 174

غضب براى خدا و دفع باطل... 511

حكمت 175

نهى از ترس و هراس بيجا... 513

حكمت 176

نقش وسعت نظر در حكومت و زندگى اجتماعى... 514

حكمت 177

راه تحريك بدكرداران به نيكوكارى... 515

حكمت 178

راه مبارزه با ستيزه جويى... 516

ص: 25

حكمت 179

پيامد لجاجت و ستيزگى... 517

حكمت 180

پيامد طمع و آزمندى... 518

حكمت 181

نتيجۀ كوتاهى و يا دورانديشى... 519

حكمت 182

سخن بيجا و سكوت بيجا... 520

حكمت 183

تخطئه و تصويب... 521

حكمت 184

اعتقاد راسخ به كلام وحى... 524

حكمت 185

صداقت و سلامت نفس حضرت... 526

حكمت 186

عاقبت ظلم و ستم... 527

حكمت 187

كوچ كردن نزديك است... 529

حكمت 188

نتيجۀ ايستادن در مقابل حق... 530

ص: 26

حكمت 189

نجات در پرتو صبر... 531

حكمت 190

ملاك حاكميت و خلافت بعد از پيامبر... 532

حكمت 191

بى وفايى دنيا... 536

حكمت 192

خزانه دارى براى ديگران... 539

حكمت 193

زيان تحميل خواسته بر دل... 540

حكمت 194

سفارش به صبر و فرو بردن خشم... 542

حكمت 195

تصويرى از دل نبستن به دنيا... 544

حكمت 196

نقش مال دنيا در پند گرفتن... 546

حكمت 197

مشابه حكمت 547...91

حكمت 198

مغالطه كارى خوارج... 548

ص: 27

حكمت 199

توصيف نابخردان و فرومايگان... 550

حكمت 200

جايگاه نابخردان و فرومايگان... 553

حكمت 201

محافظان غيبى... 555

حكمت 202

شراكت پذير نبودن امر خلافت و حكومت... 557

حكمت 203

سفارش به تقوا، و آمادگى براى مرگ... 559

حكمت 204

سفارش به نيكوكارى... 561

حكمت 205

ظرف علم بى پايان است... 563

حكمت 206

اوّلين سود بردبارى... 564

حكمت 207

سفارش به بردبارى يا اظهار آن... 565

حكمت 208

نتيجۀ محاسبۀ نفس... 567

ص: 28

حكمت 209

پيروزى دولت حق بر باطل... 570

حكمت 210

حقيقت تقواى الهى... 574

حكمت 211

از صفات و كارهاى پسنديده... 576

حكمت 212

زيان خودپسندى... 581

حكمت 213

چشم پوشى از سختى هاى روزگار... 582

حكمت 214

نتيجۀ نرم زبانى... 583

حكمت 215

پيامد جدال و كشمكش... 584

حكمت 216

گردنكشى و يا برترى يافتن... 585

حكمت 217

راه شناخت جوهرۀ ذات افراد... 586

حكمت 218

حسادت دوست... 587

ص: 29

حكمت 219

بر خاك افتادن عقل... 588

حكمت 220

نهى از قضاوت از روى گمان... 589

حكمت 221

نهى از ستم بر بندگان خدا... 590

حكمت 222

چشم پوشى از خطاى ديگران... 592

حكمت 223

ارزش حيا و شرم... 593

حكمت 224

بخشى ديگر از اوصاف پسنديده... 594

حكمت 225

تعجّب از بعضى حسادتها... 597

حكمت 226

ذلّت و زبونى طمعكار... 598

حكمت 227

حقيقت ايمان... 599

حكمت 228

زيان چند صفت و عمل ناشايست... 600

ص: 30

حكمت 229

پيامدهاى خوب قناعت و حسن خلق... 603

حكمت 230

انتخاب شريك تجارت... 605

حكمت 231

معناى عدل و احسان... 606

حكمت 232

سود انفاق... 607

حكمت 233

جنگ افروز نباشيد... 609

حكمت 234

صفات ناپسندِ مردان و صفات پسنديدۀ زنان... 611

حكمت 235

توصيف عاقل و جاهل... 613

حكمت 236

پستى دنيا در چشم حضرت... 615

حكمت 237

اقسام عبادت كنندگان... 616

حكمت 238

نظر حضرت دربارۀ زنان... 618

ص: 31

حكمت 239

در مذمّت تنبلى و سخن چينى... 620

حكمت 240

لزوم اجتناب از مال غصبى... 621

حكمت 241

عاقبت ظلم و ستم... 623

حكمت 242

تمرين در تقوا و پرهيزكارى... 624

حكمت 243

پرهيز از پراكنده گويى... 625

حكمت 244

اداى حق نعمت هاى الهى... 626

حكمت 245

زمينۀ كم شدن خواسته هاى انسان... 628

حكمت 246

تشويق به شكرگزارى... 629

حكمت 247

مقايسۀ بزرگوارى با خويشاوندى... 630

حكمت 248

تصديق گمان نيك... 631

ص: 32

حكمت 249

برترين كارها... 632

حكمت 250

يكى از راههاى خداشناسى... 633

حكمت 251

مقايسۀ خوشى و ناخوشى دنيا و آخرت... 634

حكمت 252

فلسفۀ بعضى از احكام الهى... 635

حكمت 253

روش سوگند دادن ستمگران... 643

حكمت 254

انفاق مال در زمان حيات... 645

حكمت 255

تندخويى نوعى از ديوانگى... 647

حكمت 256

حسادت و پيامدهاى جسمى آن... 648

حكمت 257

لطف خداوند پيامد اصلاح امور جامعه... 649

حكمت 258

سود صدقه دادن در حال تنگدستى... 652

ص: 33

حكمت 259

برخورد متفاوت با اهل مكر و اهل وفا... 653

حكمت 260

«فصلى از چند كلام برگزيده»

پيش گويى ظهور حضرت مهدى عليه السلام... 655

خطيب توانا... 657

پرتگاههاى مرافعه... 658

اولويت خويشاوندى پدرى... 660

نورانيت قلب به وسيلۀ ايمان... 662

زكات قرض... 662

اجتناب از زنان در ميدانهاى جنگ... 664

انسان خداجو... 665

پناه دلاوران در جنگ... 666

حكمت 261

انتقاد از اصحاب خود... 667

حكمت 262

مذمّت از بى تفاوتى در شناخت حق و باطل... 671

حكمت 263

خطر همنشينى با قدرتمندان... 675

حكمت 264

نيكى كردن در حق بازماندگان ديگران... 677

حكمت 265

عواقب خوب و بد سخن بزرگان... 678

ص: 34

حكمت 266

تفاوت افراد در فهم و حفظ سخن... 679

حكمت 267

نكوهش از غم و اندوه براى روزى فردا... 681

حكمت 268

اعتدال در دوستى و دشمنى... 682

حكمت 269

دوگونه برخورد كردن با دنيا... 683

حكمت 270

مشاوره دادن حضرت به عمر دربارۀ زيورآلات كعبه... 687

حكمت 271

توقف حدّ در عبد... 692

حكمت 272

مبارزه با بدعتها... 694

حكمت 273

تقدير خدا در روزى بندگان... 696

حكمت 274

عالم بى عمل... 700

حكمت 275

لزوم پرهيز از طمع... 701

ص: 35

حكمت 276

در نكوهش ظاهرسازى... 704

حكمت 277

نويد به زمان پس از ظهور... 706

حكمت 278

كار كم و مداومت در آن... 708

حكمت 279

تقدّم واجبات بر مستحبات... 710

حكمت 280

آمادگى براى سفر آخرت... 711

***

كلام آخر... 713

كتابنامه... 715

ص: 36

(حكمت 1)

اشاره

قال على عليه السلام: «كُنْ فِى الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ ؛ لا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ ، وَ لا ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ .»

قبلاً در مورد تنظيم كتاب شريف نهج البلاغه توضيح داده ايم كه مرحوم سيّد رضى اين كتاب را در سه بخش: خطبه ها، نامه ها و حكمت ها يا كلمات قصار تنظيم نموده است كه فعلاً بحث ما در حكمت ها يا كلمات قصار آن است؛ اوّلين جمله از كلمات قصار كه مرحوم سيّد رضى نقل كرده و شماره گذارى نموده همين جمله است.

در روزگار فتنه

«كُنْ فِى الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ »

(در روزگار فتنه مانند بچه شتر دو ساله باش.)

«فتنة» فتنه به طور كلّى به معناى آزمايش است؛ «أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ »(1) كه در قرآن شريف آمده به معناى آزمايش است؛ يعنى اموال و اولاد شما سبب امتحان و آزمايش شما هستند؛ ولى مقصود حضرت در اين عبارت جنگ ها و درگيرى هايى است كه بين طوايف و گروهها به وجود مى آيد و هيچ يك از دو طرف به حق نيستند.

«ابن اللّبون» به بچه شترى گفته مى شود كه سال دوّم تولدش تمام شده و وارد سال سوّم شده است. «لَبون» از «لَبَن» و به شترى گفته مى شود كه بچه شيرده است؛ معمولاً شترهاى شيرده يك سال تا يك سال و نيم بچۀ خود را شير مى دهند و پس از آن دوباره آبستن مى شوند ولى پس از آبستن شدن ديگر به بچۀ يك سال و نيمۀ خود شير

ص: 37

1- - سورۀ انفال (8)، آيۀ 28.

نمى دهند، بعد از آن كه بچۀ دوّم به دنيا آمد همان بچۀ اوّل هم همراه مادر است و به آن «ابن لبون» گفته مى شود يعنى بچۀ شترِ شيرده. در حقيقت «لبون» وصف مادر است نه وصف بچه. حال گاهى اين بچه نر است و گاهى ماده؛ اگر نر است «ابن اللّبون» ناميده مى شود يعنى پسر بچۀ شتر شيرده، و اگر ماده است «بنت اللّبون» يا «ابنة اللّبون» يعنى دختر بچۀ شتر شيرده.

«لا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ ، وَ لا ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ »

(نه پشتى دارد كه سوارى دهد، و نه پستانى كه دوشيده شود.)

«لا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ » : هنوز پشت بار بردن و سوارى دادن ندارد. يعنى هنوز قدرت و قوّت بار بردن و سوارى دادن ندارد، نه مى توان بارى بر آن نهاد و نه سوارى از آن گرفت.

«وَ لا ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ » : و چنين شترى پستان شير دادن ندارد. زيرا فرض كرده ايم كه اين بچه شتر از جنس نرينه است و شتر نر پستان شير دادن هم ندارد؛ بنابراين چنين شترى بر اثر نر بودن شير نمى دهد، و بر اثر بچه بودن قدرت بار بردن و سوارى دادن هم ندارد.

در بعضى از نقل ها و نسخه هاى نهج البلاغه «وَ لا وَبَرٌ فَيُسْلَبَ » اضافه دارد؛ يعنى چنين شترى كرك هم ندارد تا كنده شود و از آن براى تهيه كردن لباس استفاده كنيد، فقط يك علوفه اى مى خورد و زندگى مى كند؛ بچه است و قوّت و قدرت بار بردن و سوارى دادن ندارد، نر است و پستان شيردادن هم ندارد، و بر اثر كوچكى هنوز كركهاى آن هم درنيامده و از اين جهت هم قابل استفاده نيست، پس اين شترى است كه از هيچ جهت قابل استفاده بردن نيست.

اين كلام حضرت يك مَثَل است براى افراد كه در فتنه هاى باطل طرف هيچ يك از دو طرفِ فتنه را نگيرند. ابن أبى الحديد معتزلى در شرح اين جمله گفته است:(1)

مقصود حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فتنه هايى از قبيل فتنۀ مروان و ابن زبير است كه هر2.

ص: 38

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 82.

دو طرف دعوا و جنگ باطل بودند. در چنين فتنه هايى نبايستى از هيچ كدام از طرفين جنگ حمايت كرد، و بهتر است كنار بايستيد و بگوييد: «اللّهمّ اشغل الظّالمين بالظّالمين». ابن أبى الحديد با اين كه سنّى مذهب است در ادامۀ شرح اين جمله گفته است: اما اگر در يك جنگ كه يك طرفِ جنگ بر حق باشد مثل جنگ على عليه السلام و معاويه، يا جنگ على و طلحه و زبير كه على عليه السلام بر حق بوده، بايد از حق حمايت كرد و نمى شود بى تفاوت بود.

در كتاب مصادر نهج البلاغه گفته شده است كه جملۀ «كُنْ فِى الْفِتْنَةِ ...» جزء وصيّتى است كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به فرزندش امام حسن مجتبى عليه السلام داشته اند؛ ولى به نظر ما گرچه ظاهر جمله خصوصى و خطاب به امام حسن عليه السلام باشد اما جنبۀ عمومى دارد و معناى آن براى همگان است. از اين قبيل كلمات و خطابهايى كه جنبۀ عمومى دارد ولى برحسب ظاهر خطاب به يك فرد است ما در جملات معصومين فراوان داريم؛ مثلاً رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خطاب به حضرت امير عليه السلام فرموده اند:

«يا علىّ لاتَهْتَمَّ لِرِزْقِ غَدٍ فَإِنَّ كُلَّ غَدٍ يَأتِى رِزْقُهُ ».(1) و حضرت امير عليه السلام در وصيّتى به امام حسن مجتبى عليه السلام فرموده اند: «وَاعْلَمْ أَنَّكَ إِنَّمَا خُلِقْتَ لِلْآخِرَةِ لا لِلدُّنْيَا»؛(2) و به محمّد بن حنفيه فرموده اند: «تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لاتَزُلْ ».(3) اين سفارشات در حقيقت جنبۀ عمومى دارد و روى سخن با همۀ مردم است.

عباراتى چند از وصيّت حضرت

از اين جهت كه مصادر نهج البلاغه اين جمله را قسمتى از يك وصيّت مفصّل به حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام دانسته و قسمت هايى از آن را نقل كرده است، چون

ص: 39

1- - تحف العقول، ابن شعبة حرّانى، ص 14. (اى على در فكر رزق فردا مباش، زيرا رزق هر فردايى خواهد آمد).
2- - نهج البلاغه، نامۀ 31. (و بدان كه براى آخرت خلق شده اى نه براى دنيا).
3- - همان، خطبۀ 11. (كوهها جابجا مى شوند و تو جابجا مشو).

جملات خيلى جالبى است يك قسمت از آن را براى شما مى خوانم. فرموده است:

«كيف بك يا بُنىّ إذا صرت من قوم صبيّهم عادٍ» اى فرزندم چگونه خواهى بود وقتى جزو جمعيتى قرار گرفتى كه كودكان آنان تجاوزكارند؟! اگر جامعه جامعۀ فاسدى شد، بچه ها هم با همان اخلاق فاسد جامعه تربيت شده و فاسد بزرگ مى شوند، تجاوزكارى را از پدر و مادر خود ياد مى گيرند، اگر پدر و مادر دزدى كنند آنها هم دزد مى شوند، اگر پدر و مادر آنها عياش باشند آنها هم در همان كودكى عياشى را از پدر و مادر خود ياد مى گيرند.

«و شابّهم فاتك» و جوانهاى آنها خونريزى مى كنند. «فاتِك» به معناى يورش بردن و حمله ور شدن و خونريزى كردن است. «و شيخهم لايأمر بمعروف و لاينهى عن منكر» و پيرمردهاى آنها امر به معروف و نهى از منكر را ترك مى كنند. پس سرتا پاى جامعه فاسد است؛ پيرمردها امر به معروف و نهى از منكر را ترك مى كنند، جوانان سفّاك و خونريزند و كودكان آنان نيز تجاوزكار هستند.

«خوفهم آجل و رجاءهم عاجل» انسان بايد هميشه بين خوف و رجا باشد اما از خصوصيات اين مردم اين است كه رجا و اميدوارى آنها همين الآن است ولى خوف و ترس آنها در آخر عمرشان است، تا جوان هستند اميد دارند و هميشه دنبال مال و مقام دنيا هستند و به فكر مرگ و آخرت نيستند، ولى خوف و ترس آنها براى آخر است.

«آجِل» به معناى آخر و دور است؛ يعنى ترس و وحشت آنان از قيامت و عذاب خدا در آخر عمر است، وقتى پير شدند و آثار مرگ در آنها ظاهر شد ترس از مرگ و عذاب الهى در دل آنها مى افتد.

«لايهابون إلّامن يخافون لسانه، و لايكرمون إلّامن يرجون نواله» مردم اين جامعه محبت نمى كنند مگر به كسانى كه از آنها ترس و وحشت داشته باشند، اگر از زبان كسى بترسند به او احترام مى كنند و با او اظهار دوستى و محبت دارند؛ و به كسى اكرام نمى كنند مگر اين كه بدانند از او چيزى به آنها مى رسد، كارى ندارند به اين كه چه كسى مستحق است و بايد به او كمك كرد، بلكه روى اين جهت فكر مى كنند كه اگر من

ص: 40

امروز چيزى به او دادم او فردا مثل همان و يا بهتر از آن را براى من مى آورد يا نه. اينها علامت فساد يك جامعه است كه هميشه به دنيا و مادّيات فكر كند و دنياپرست باشد.

بعد فرموده: «إن تركتهم لم يتركوك» اگر تو آنها را ترك كنى آنها تو را رها نمى كنند «و إن تابعتهم اغتالوك» و اگر دنباله رو آنان شدى كلاه به سرت مى گذارند؛ مردمان با صداقتى نيستند كه با صداقت و راستى با تو رفتار كنند.

«إخوان الظّاهر و أعداء السّرائر» بر حسب ظاهر با تو برادر هستند و سلام و عليك مى كنند و در سرّ و پشت پرده با تو دشمن هستند.

در پيش روى بوسۀ تزوير مى زنند*** در پشت سر به سايۀ هم تير مى زنند

«يتصاحبون على غير تقوى » با همديگر رفاقت و دوستى دارند اما اين دوستى آنها بر مبناى تقوا نيست. انسان اگر مسلمان و مؤمن شد بايد همۀ كارهايش بر مبناى تقوا باشد، حتى اگر با كسى دوستى و يا دشمنى برقرار مى كند بايد بر مبناى تقوا باشد؛ و حبّ فى اللّه و بغض فى اللّه به همين معناست. «و إذا افترقوا ذمّ بعضهم بعضاً» و اگر از هم جدا شدند و بين آنان افتراق و جدايى افتاد همديگر را مذمّت مى كنند و پشت سرهم حرف مى زنند. «تموت فيهم السّنن و تحيى فيهم البدع» سنّت هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام در ميان آنان مرده است و بدعت ها زنده شده است.

حالا حضرت امير عليه السلام به امام حسن عليه السلام مى فرمايد: در چنين زمانى «فكن يا بنىّ عند ذلك كابن اللّبون لا ظهر فيركب و لا ضرع فيحلب و لا وبر فيسلب» تو همانند بچه شتر دو ساله باش كه نه پشت بار بردن دارد تا سوارى بدهد و نه پستان شير دادن تا شير بدهد و نه كركى تا از او كنده شود. به هيچ وجه از يكى از دو طرف باطل طرفدارى نكن و نسبت به آنان بى تفاوت باش؛ ولى اگر يكى از دو طرف جنگ حق باشد، طبيعى است كه بايد از حق طرفدارى كرد.

بعد از اين فرموده است: «فما طلابك لقوم إن كنت عالماً عابوك، و إن كنت جاهلاً لم يرشدوك» چرا طلب مى كنى جمعيتى را كه اگر عالم باشى از تو عيبجويى مى كنند؟!

ص: 41

نمى گويند علم ندارى و بى سواد هستى، بلكه از تو عيبجويى مى كنند و از اين راه بى اعتبارت مى كنند؛ و اگر جاهل باشى و احتياج به راهنمايى داشته باشى تو را هدايت و راهنمايى نمى كنند.

«إن طلبت العلم قالوا متكلّف متعمّق» اگر بخواهى نزد استادى طلب علم كنى و درس بخوانى، مى گويند مى خواهد زور زوركى خودش را به علم برساند. «متعمّق» از «عمق» است و باب تفعّل براى به خود بستن كارى مى آيد. «متكلّف متعمّق» يعنى مى خواهد عميق بودن در مسائل و علوم را به خود ببندد.

«و إن تركت طلب العلم قالوا عاجز غبىّ » ولى اگر دنبال علم نروى و آن را رها كنى، مى گويند آدم كم هوش و استعدادى است و قدرت ياد گرفتن علم را ندارد. «و إن تحقّقت لعبادة ربّك قالوا متصنّع مرائى» و اگر واقعاً خواسته باشى به عبادت پروردگار بپردازى، مى گويند اين در و دكان است و ريا كارى مى كند. «و إن لزمت الصّمت قالوا ألكن، و إن نطقت قالوا مهذار» و اگر براى دورى از حرفهاى بى فايده سكوت كنى و سخن نگويى، مى گويند قدرت سخن گفتن ندارد؛ و اگر سكوت را بشكنى و سخن بگويى، مى گويند حرفهاى بى فايده و بى منطق مى گويد. «و إن أنفقت قالوا مسرف، و إن اقتصدت قالوا بخيل... الوصية»(1) و اگر مال و اموالت را به اين و آن انفاق كنى، مى گويند اسرافكارى مى كند؛ و اگر ميانه روى اختيار كنى، مى گويند بخل به خرج مى دهد و بخيل است. به هر حال به هيچ نحو راضى نيستند و هر كارى بكنى ايرادى مى گيرند و مى خواهند يك وصلۀ ناهمرنگى به تو بچسبانند.

خلاصه اينها قسمت هايى است كه مربوط به اين جملۀ اوّل از كلمات قصار حضرت امير عليه السلام است كه مرحوم سيّد رضى آن را از اين جمله جدا كرده است؛ و در اصل اين جملۀ اوّل جزء يك وصيّت مفصّلى بوده كه حضرت امير عليه السلام به امام حسن مجتبى عليه السلام فرموده است.8.

ص: 42

1- - مصادر نهج البلاغة و أسانيده، سيّد عبدالزهراء حسينى، ج 4، ص 8.

(حكمت 2)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَزْرى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ ، وَ رَضِىَ بِالذُّلِّ مَنْ كَشَفَ ضُرَّهُ ، وَ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَيْهَا لِسَانَهُ .»

در مصادر نهج البلاغه گفته شده كه اين حكمت كوتاه حضرت امير عليه السلام داراى شش قسمت است و همۀ آن در تحف العقول ذكر شده، و مخاطب اين جملات تا حكمت پنجم مالك اشتر است.

علل و اسباب انحطاط انسانها

«أَزْرى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ »

(خويشتن را كوچك نموده است آن كه طمع را شعار خود قرار داد.)

«أَزْرى بِنَفْسِهِ » : خودش را كوچك كرده است. «اِسْتَشْعَرَ» از مادّۀ «شَعْر» به معناى مو است، «شِعار» هم از همين مادّه و در مقابل «دِثار» است، شعار به لباس زيرين كه با موى بدن تماس دارد گفته مى شود و در مقابل آن دثار است كه به لباس رويى مى گويند. اين واژه را قبلاً توضيح داده ايم و اينجا چندان نيازى به توضيح نيست؛ اگر گفتيم شعار مى دهند، يعنى چيزى را مى گويند كه به مغز جانشان بسته است؛ و اينجا جملۀ «مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ » به معناى كسى است كه طمع و آز را به مغز و جان خود بسته و از عمق جان به اموال ديگران چشم طمع دارد. مى فرمايد: خودش را كوچك كرده است هر كس طمع را شعار خود قرار دهد و از عمق جان به ديگران چشم طمع بدوزد.

ص: 43

در جملۀ ديگرى در حديث شريفى آمده است: «عزّ من قنع و ذلّ من طمع»(1)

عزيز است كسى كه قناعت كند و ذليل است كسى كه طمع داشته باشد. معناى قناعت سازگارى با آن چيزى است كه خدا به انسان داده است؛ قناعت به گونه اى كه عوام استعمال كرده اند در مقام مصرف نيست، بلكه قناعت در تحصيل مال است؛ به اين معنا كه به آنچه خدا مقدّر كرده راضى و سازگار باشيم، نه اين كه هنگام مصرف هزينۀ زندگى كم خرج كنيم و بخل به خرج دهيم. كسى كه قناعت دارد تملّق نمى گويد و تملّق پيشۀ طمعكاران است، تملّق را براى درآمدهاى بيشتر به كار مى برند و اين كارِ كسانى است كه به روزىِ مقدّر شدۀ خدا راضى نيستند.

در اين جمله و كلمۀ دوّم حضرت امير عليه السلام معناى همين حديث را بيان فرموده كه:

«أَزْرى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ » : كسى كه طمع و آز جزء روحيۀ او باشد خود را در نظر مردم كوچك كرده است.

«وَ رَضِىَ بِالذُّلِّ مَنْ كَشَفَ ضُرَّهُ »

(و به خوارى و زبونى تن داده است آن كه گرفتارى زندگى خويش را آشكار ساخت.)

«ضُرّ» به معناى كمبودها و گرفتاريهاى دوران زندگى است، «كشفِ ضُرّ» وقتى است كه انسان گرفتاريهاى خود را براى ديگران بيان كند؛ اگر انسان گرفتاريهاى درونى و كمبودهاى مادّى خود را براى ديگران بازگو كند، طبعاً از اعتبار خود در جامعه كم كرده و مردم نسبت به او بى اعتنا مى شوند؛ تا هنگامى كه كسى كمبودهاى مالى خود را براى ديگران نگفته، همه با چشم آبرو و شرف به او نگاه مى كنند و او را داراى شخصيت و آقايى مى دانند؛ ولى همين كه او از كمبودهاى مادّى خود براى ديگران سخن بگويد، طبعاً از آبرو و حيثيت او كم مى شود؛ و از اين رو حضرت فرموده اند: كسى كه كمبودهاى مادّى خود را براى ديگران بگويد به ذلّت و زبونى خود رضايت داده است.4.

ص: 44

1- - مجمع البحرين، طريحى، ج 4، ص 384.

«وَ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ مَنْ أَمَّرَ عَلَيْهَا لِسَانَهُ »

(و خويشتن را بى مقدار كرده است آن كه زبانش را بر خود فرمانروا گرداند.)

«أَمَّرَ» از «تأمير» به معناى امير قرار دادن است؛ تأمير زبان به معناى امير قرار دادن زبان است؛ اگر كسى زبان خود را امير قرار دهد به اين معناست كه زبان او بر كشور بدنش حكمفرماست، و اگر زبان امير بدن شد پس ارزش نفس خود را از دست داده است؛ در صورتى كه حاكميت بر نفس انسان از آنِ عقل است، اگر اين حاكميت به دست زبان باشد پس هر وقت هر چه بخواهد مى گويد و ملاحظات خوب و بد را نمى كند و در نتيجه در انظار مردم بى اعتبار و بى آبرو مى شود.

به اين حديث شريف نبوى از كتاب تحف العقول اشاره كنيم كه شخصى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمد و عرض كرد: «يا رسول اللّه أوصنى» اى رسول خدا مرا نصيحت كن. حضرت در جواب فرمودند: «اِحفظ لسانك» زبانت را حفظ كن. و آن شخص سه بار همين خواستۀ خود را تكرار كرد و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم همين جملۀ «اِحفظ لسانك» را تكرار فرمود، و آنگاه اضافه فرمودند: «و هل يكبّ النّاس على مناخرهم فى النّار إلّاحصائد ألسنتهم ؟»(1) و آيا غير از اين است كه مردم را درو شده هاى زبانهايشان به رو در آتش مى اندازد؟

همۀ اين فتنه ها و مصيبت هايى كه در جامعه و جهان است برخاسته از زبان است، و اگر عقل بر جامعه حاكم باشد همۀ اين مصيبت ها و فتنه ها برطرف مى شود؛ اگر يك مجتمع كوچك خانوادگى از هم متلاشى مى شود و يا دو قبيله به هم مى افتند و يا دو كشور به جنگ با يكديگر برمى خيزند و يا اگر دنيا به آشوب كشيده مى شود، برگشت اين همه بر اثر حاكم نبودن عقل و حاكميت زبان است.6.

ص: 45

1- - تحف العقول، ص 56.

(حكمت 3)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْبُخْلُ عَارٌ، وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ ، وَ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ ، وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِى بَلْدَتِهِ ، وَ الْعَجْزُ آفَةٌ ، وَ الصَّبْرُ شَجَاعَةٌ ، وَ الزُّهْدُ ثَرْوَةٌ ، وَ الْوَرَعُ جُنَّةٌ .»

قبلاً گفتيم كه از حكمت دوّم تا حكمت پنجم در تحف العقول ذكر شده و همۀ آنها خطاب به مالك اشتر است. در تحف العقول جملات زيادى از حضرت امير عليه السلام به مالك اشتر نقل شده ولى مرحوم سيّد رضى چهار حكمت آن را به طور مستقل بيان نموده اند. حالا به حكمت سوّم بر حسب شماره گذارى مرحوم سيّد رسيده ايم كه فرموده است:

صفات بد و خوب انسانى

1 -«اَلْبُخْلُ عَارٌ»

(بخل و تنگ چشمى ننگ و عار است.)

معناى «بُخْل» اين است كه انسان تمكّن از انفاق كردن را داشته باشد اما نه حاضر شود براى خود خرج كند و نه براى ديگران. كسى كه با داشتن تمكّن مالى، از خرج كردن پرهيز مى كند در اصطلاح بخيل ناميده مى شود. اين گونه افراد توجّه ندارند كه پول براى خرج كردن است، پول هيچ وقت هدف نيست بلكه پول وسيلۀ زندگى است و بايد در زندگى خرج شود.

در روايات رسيده است كه درهم اوّل مال خود شما و درهم دوّم مال همسر شما و

ص: 46

درهم سوّم مال فرزندان شماست و درهم چهارم و پنجم به بعد مال همسايگان و ديگران و بالاخره مال مردم است.(1) مقصود از اين گونه روايات اين است كه از جمع كردن مال و اموال و زراندوزى جلوگيرى شود و مردم بيش از احتياج جمع نكنند، بلكه پس از رفع نياز خود و خانواده در صورت تمكّن به رفع نياز مردم و جامعه بپردازند. روى اين حساب كسى كه با وجود تمكّن از خرج كردن پرهيز مى كند بخيل است و مرتكب عار و ننگ شده است.

2 -«وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ »

(و ترسو بودن نقصان و كاستى است.)

«جُبْن» نقطۀ مقابل «تهوّر» است و هر دوى اينها نقص انسانى است؛ جبن به معناى ترسو بودن، و تهوّر به معناى بى باكى و دل به دريا زدن است، و در حقيقت اينها افراط و تفريط است كه از هر دو مذمّت شده است؛ آنچه در انسان پسنديده است و جزء كمالات انسانى محسوب مى شود شجاعت است. كسى كه شجاعت دارد حدّ وسط جبن و تهوّر را در خود ايجاد كرده و اين يكى از كمالات انسانى است. اگر حالت دفاعى انسان در نهايت ضعف و سستى باشد انسان ترسو مى شود، ولى اگر در نهايت قدرت باشد انسان را متهوّر و جسور مى گرداند؛ پس هم ضعف بيش از حدّ اين نيرو مايۀ نقص انسانى است و هم قدرت بيش از حدّ آن؛ ناچار انسان بايد به گونه اى خود را بسازد كه اين حالت در حدّ وسط در او بروز كند و شجاعت داشته باشد؛ حضرت امير عليه السلام هم براى تكميل بشر به ايراد اين جمله پرداخته اند.

3 -«وَ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ »

(و فقر و تنگدستى زيرك و عاقل را از اقامۀ دليل خود گنگ مى سازد.)9.

ص: 47

1- - صحيح مسلم، ج 3، ص 79.

«يُخْرِسُ » از باب افعال و از مادّۀ «أخرس» به معناى لال و بى زبان است؛ «فَطِن» به معناى زيرك و عاقل است؛ و «حجّة» هم به معناى دليل و برهان است.

معناى جمله چنين است كه فقر و تنگدستى انسان عاقل و زيرك را از گفتن سخن حق باز مى دارد؛ مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه طبع جامعۀ بشرى اين است كه انسان هرچند هم عاقل و هوشيار باشد و بتواند سخنان منطقى و كارساز براى جامعه بگويد، اما چون فقير است سخنش كاربردى ندارد و مردم به خاطر جيب خالى اش به سخنان منطقى او توجّهى ندارند.

شاعر عرب در اين باره شعرى زيبا سروده است، او مى گويد:

فصاحةُ سحبانٍ و خطّ ابن مقلةٍ *** و حكمة لقمانٍ و زهد ابن أدهمٍ

لو اجتمعت فى المرء و المرء مفلسٍ *** فليس له قدرٌ بمقدار درهمٍ (1)

***

جامعۀ ما جامعه اى است كه اگر فصاحت سحبان كه فصيح ترين افراد عرب است و خط ابن مقله كه معروف ترين خطاط عرب است و حكمت لقمان و زهد و پارسايى ابراهيم ادهم در كسى كه فقير و بى چيز است جمع شود، به اندازۀ پر پشه اى براى او ارزش قائل نمى شوند!

ظاهر كلام حضرت در اين جمله اين است كه فقر و نادارى بد است و انسان نبايد كارى كند كه فقير باشد، بلكه بايد براى رفع فقر در جامعه كوشش نمايد. انسانى كه كم پول است در شهر خودش هم غريب است. اين كه فرموده اند: «كاد الفقر أن يكون كفراً»(2) فقر و تنگدستى نزديك به كفر است، در مذمّت فقر است؛ و هر انسانى بايد در زدودن فقر از خود كوشش كند.

4 -«وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِى بَلْدَتِهِ »

(و تنگدست و كم پول در شهر خويش غريب و بى كس است.)4.

ص: 48

1- منهاج البراعة، ج 21، ص 12.
2- - الكافى، ج 2، ص 307، حديث 4.

اين جمله از جهت معنا در ارتباط با جملۀ قبل در مذمّت از فقر است. «مُقِلّ » به انسان كم پول و فقير گفته مى شود؛ يعنى انسانى كه فقير است در شهر و زادگاه خود هم غريب و بى كس است؛ يعنى اگر در ميان قوم و قبيلۀ خود هم باشد، باز بر اثر فقر و تنگدستى به او بى اعتنايى مى شود و مثل اين است كه در شهر غربت زندگى مى كند و همواره به او سخت مى گذرد؛ ولى انسان پولدار و ثروتمند در شهر غريب هم به او خوش مى گذرد، پولدار در غربت هم كه باشد در بهترين هتل و با بهترين امكانات زندگى مى كند و طعم تلخ سختى را نمى چشد.

5 -«وَ الْعَجْزُ آفَةٌ »

(و عجز و ناتوانى آفت است.)

اگر در بدن انسان عوارضى مثل كورى، لنگ بودن، لال بودن و... وجود داشته باشد اين انسان و اين بدن داراى آفت است؛ چرا كه آدم كور عاجز از ديدن است، آدم لنگ عاجز از راه رفتن است، آدم لال عاجز از سخن گفتن است و... همۀ اينها آفت است؛ بنابراين انسانى هم كه همۀ اعضاى بدنش صحيح و سالم است اما از انجام برخى امور عاجز است، مثل اين كه آفتى در بدن اوست؛ روى اين حساب حضرت امير عليه السلام عجز و ناتوانى را آفت معرفى كرده اند.

6 -«وَ الصَّبْرُ شَجَاعَةٌ »

(و صبر و شكيبايى شجاعت و دلاورى است.)

قبلاً در جاى ديگر گفته ايم كه «شَجاعة» به فتح شين است و به ضمّ شين غلط است.

معناى شجاعت را نيز در جملۀ دوّم از همين كلام معنا كرديم كه حدّ متوسط ترس و تهوّر است؛ «صبر» نيز به معناى بردبارى و شكيبايى است؛ حال بيان اين كه صابر بودن مساوى با شجاعت است، اين است كه اگر انسانى تمام حوادث و مشكلات و مصيبت ها به او روى بياورد و مردم هم با او مخالفت نمايند و به او بدگويى كنند ولى

ص: 49

در عين حال تحمّل كند، معلوم مى شود اين فرد از جهت روحى قوى و فرد شجاعى است. شجاعت از جهت مورد به دو گونه است: گاهى شجاعت در مقابل افراد و اشخاص و دشمنان است، كه در اين صورت به معناى ايستادگى و مقاومت است؛ و گاهى در مقابل مشكلات و حوادث است، كه در اين صورت به معناى صبر و بردبارى است.

اين كه در آيۀ شريفه فرموده است: «إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ »(1)

اجر صبركنندگان بدون حساب است، تعبير جالبى است و بايد موجب دلگرمى افراد باشد؛ مقصود آيه تحمّل مشكلات و حوادث است كه اگر انسان بردبار بود و تحمّل كرد و از خود ضعف و سستى نشان نداد، به اجر و ثواب بدون حساب خدا خواهد رسيد. اين اجر اخروى انسان صابر است؛ و اجر دنيايى انسان صابر نيز اين است كه اگر انسان در مقابل حوادث و مشكلات صبر كند، بر اعصاب خود مسلط مى شود و از مبتلا شدن به ضعف اعصاب و امراض روحى ديگر در امان خواهد ماند.

7 -«وَ الزُّهْدُ ثَرْوَةٌ »

(و زهد و بى رغبتى به دنيا ثروت و دارايى است.)

«زهد» به معناى بى رغبتى به دنياست، و همين بى رغبتى به دنيا خودش ثروتمندى است؛ زيرا ثروت براى اين است كه صرف مخارج و احتياجات روزانه شود، خوب اگر كسى نسبت به دنيا بى رغبت شود و بسيارى از تجملات را ناديده بگيرد و خود را اسير آنها نكند، در اين صورت مثل توانگرى است كه پول داشته و احتياجات خود را برآورده كرده است. براى توضيح بيشتر مثلاً پول را مى خواهند كه با آن كاخ و ويلا بسازند، حال اگر كسى پيش خود بگويد من اگر پول هم داشتم كاخ نمى ساختم و در همين خانۀ محقر زندگى مى كردم، اين خود يك ثروتمندى است، براى اين كه هيچ0.

ص: 50

1- - سورۀ زمر (39)، آيۀ 10.

وقت در فكر و غصۀ نداشتن كاخ به سر نمى برد؛ يا مثلاً پول و ثروت را مى خواهند براى چلوكباب، حال اگر بگويد ما اصلاً چلوكباب نمى خواهيم و هر وقت خدا هرچه را مقدّر كرده مى خوريم، اين خود يك نوع غنا و ثروتمندى است؛ و به قول شاعر:

چند خواهى پيرهن از بهر تن*** تن رها كن تا نخواهى پيرهن(1)

***

8 -«وَ الْوَرَعُ جُنَّةٌ »

(و پرهيزگارى به منزلۀ سپر است.)

«وَرَع» به معناى پرهيزگارى است؛ و پرهيزگارى به اين است كه انسان دست و پا، چشم و گوش، شكم و فرج و خلاصه همۀ اعضاء و جوارح خويش را از گناه حفظ كند. «جُنّة» به معناى سپر است و براى حفاظت انسان در جنگ به كار مى رود.

مقصود حضرت امير عليه السلام از اين جمله اين است كه اگر حالت پرهيزگارى در انسان موجود شود و انسان در هر حال مراقب اعمال و رفتار خود باشد، اين حالت باعث مى شود كه آن فرد در قيامت از آتش جهنم مصون و محفوظ بماند؛ وقتى در دنيا ورع و پرهيزگارى داشتى، همين ورع و پرهيزگارى سبب مى شود آتش جهنم از شما دور شود و محفوظ بمانى.ى.

ص: 51

1- ديوان قصايد قاآنى.

(حكمت 4)

اشاره

و قال عليه السلام: «نِعْمَ الْقَرِينُ الرِّضَا، وَ الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ ، وَ اْلآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ ، وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ .»

اين حكمت نيز مانند حكمت سوّم داراى چند جمله و بر حسب نقل تحف العقول خطاب به مالك اشتر است؛ فرموده اند:

علل و اسباب ترقى و تكامل

1 -«نِعْمَ الْقَرِينُ الرِّضَا»

(راضى بودن [به خواست خداوند] نيكو همنشينى است.)

«قَرين» به معناى همنشين و دوست و رفيق است. اصولاً انسان به اين خاطر احتياج به رفيق و دوست دارد كه مشكلاتش را با او در ميان بگذارد و از تنهايى و وحشت بيرون بيايد؛ حال اگر كسى رضا به قضاى خدا را براى خود رفيق و همنشين قرار دهد و دلش را در هر حال بدان محكم و استوار بدارد، اين شخص در هيچ حالى ترس و وحشت ندارد؛ پس همين راضى بودن به قضاى الهى بهترين رفيق و همنشين براى انسان است.

در مورد حضرت سيّدالشهداء عليه السلام نقل كرده اند با آن همه مصيبتى كه ديده بود در اواخر كار مى فرمود: «الهى رضاً بقضائك و تسليماً لأمرك» خدايا راضى به قضاى تو و تسليم در برابر امر و خواستۀ تو هستم. مورّخين نوشته اند: هر گاه يكى از اصحاب آن

ص: 52

حضرت شهيد مى شد چهرۀ آن حضرت برافروخته تر و قلب و دل آن حضرت محكم تر و استوارتر مى گشت. يعنى ترس و وحشتى نداشت، گويى به مقام قرب الهى نزديك تر مى شد. خوب يك چنين انسانى ترس و وحشتى ندارد و همين رضا به قضاى خدا بهترين همنشين اوست.

2 -«وَ الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ »

(و علم و دانش ميراثى گرامى است.)

«وِراثة» به معناى ميراث يعنى چيزى است كه به ارث به كسى رسيده باشد. اصولاً ميراث به مال و اموالى گفته مى شود كه از پدر، مادر، فرزند و در درجه هاى بعد از پدربزرگ و مادربزرگ، برادر، عمو و عمه، خاله و دايى و... به انسان مى رسد و در قبال اين مالى كه به او رسيده چيزى نپرداخته است؛ و اگر در اين جملۀ حضرت امير عليه السلام علم به ميراث تشبيه شده، به اين خاطر است كه معمولاً در گذشته براى ياد گرفتن علم چيزى پرداخت نمى كردند و دانش را بدون پرداخت پول ياد مى گرفته اند.

فرقى كه علم با ميراثهاى مادّى دارد و حضرت امير عليه السلام آن را با آوردن وصف «كريمة» متمايز فرموده اند همين كرامت علم است؛ مال و ثروتهاى مادّى هرچند هم زياد و قابل توجّه باشد، براى انسان كرامتى به ارمغان نمى آورد و بلكه در بسيارى اوقات باعث وزر و وبال و مظلمه و طغيانهاى بى حساب است؛ ولى علم به انسان كرامت و بزرگوارى و شخصيت و آقايى مى دهد، پس علم ميراث با كرامت است و صاحبش را به كرامت و بزرگى مى رساند.

3 -«وَ اْلآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ »

(و آداب [منظم بودن در زندگى] همانند لباسهاى فاخر و نو است.)

«ادب» به معناى نظم، و «مؤدّب» به معناى منظم است؛ به صرف و نحو عرب يا دستور زبان فارسى كه ادبيات مى گويند براى اين است كه صرف و نحو و يا دستور

ص: 53

زبان سخن انسان را مرتب و منظم مى كند و هر كلمه با نظم خاصى از دهان خارج مى شود. و «تَأْدِيبُكُمْ كَيْمَا تُعَلَّمُوا» هم كه در كلام حضرت بود(1) به معناى منظم كردن در مقام عمل است؛ يعنى من شما را به گونه اى منظم مى كنم تا بياموزيد.

«حُلَل» جمع «حُلّة» و به معناى لباسهاى فاخرى است كه آن زمان در اعراب مشهور بوده و از يمن مى آمده است. «مجدّدة» از «جديد» و به معناى نو است؛ البته در برخى نسخه ها «جُدُد» نقل شده كه جمع «جديد» است و هر دو نسخه صحيح است.

پس معناى كلام حضرت اين مى شود كه منظم بودن در زندگى همانند لباس فاخر و تازه اى است كه بر قامت انسان پوشانده شده باشد.

4 -«وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ »

(و انديشه كردن به مانند آيينه اى شفاف و روشن است.)

گاهى انسان بدون فكر و انديشۀ قبلى در كارى وارد مى شود و چه بسا به مشكلات و ناملايماتى برخورد مى كند؛ اين يك امر طبيعى است كه وقتى انسان بدون فكر و برنامه ريزى در كارى وارد شود با مشكلات پيش بينى نشده برخورد مى كند؛ ولى اگر قبل از شروع به كار فكر لازم را بكند، مشورت لازم را با اهل خبره انجام دهد، موانع كار را پيش بينى كند و براى رفع آن چاره اى بينديشد و براى شروع آن برنامه ريزى نمايد، طبيعى است كه در بين راه به مشكلات كمترى برخورد خواهد كرد. مقصود حضرت امير عليه السلام از اين جمله همين است كه بايد قبل از شروع به كار اطراف و جوانب آن را سنجيد و با برنامه ريزى و مشورتهاى لازم وارد كار شد؛ اگر به جوانب كار بينديشيد همچون آينۀ شفاف واقع را دريافته و با مشكلات برخورد نخواهيد كرد.4.

ص: 54

1- - نهج البلاغه، خطبۀ 34.

(حكمت 5)

اشاره

و قال عليه السلام: «صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ ، وَ الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ ، وَ الْاِحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُيُوبِ ، [أَوْ] وَ الْمُسَالَمَةُ خِبَاءُ الْعُيُوبِ ، وَ مَنْ رَضِىَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السَّاخِطُ عَلَيْهِ .»

صفات پسنديدۀ انسانى

1 -«صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ »

(سينۀ عاقل و خردمند صندوقچۀ راز اوست.)

مقصود حضرت اين است كه انسان بايد اسرار خود را حفظ كند و به كسى نگويد؛ حضرت در اين جمله سينۀ عاقل را صندوقچۀ اسرارش دانسته، و اين بدين معناست كه فاش كردن اسرار از عقل و خرد به دور است. چگونه است كه انسان عاقل اشياى قيمتى خود را در صندوقچه اى گذاشته و كليدش را نزد خود مخفى مى كند تا از دستبرد ديگران در امان باشد، اسرار انسان هم به منزلۀ اشياى قيمتى است و انسان عاقل آنها را در صندوقچۀ سينۀ خود محفوظ نگه مى دارد و به كسى نمى گويد.

گفته شده است: «كلّ سرّ جاوز الاثنين شاع»(1) هر سرّى كه از دو لب تجاوز كند شيوع پيدا مى كند و به ديگران مى رسد. البته در معناى «الاثنين» دو احتمال است: يكى اين كه «الاثنين» را به معناى دو لب بگيريم، يعنى هر سرّى كه از دو لب شما بگذرد، يعنى وقت سرّت را به ديگرى گفتى از دو لبت تجاوز كرده و به ديگرى رسيده و ديگرى هم به آن پى برده است؛ و احتمال دوّم اين كه «الاثنين» را نفر دوّم بدانيم،

ص: 55

1- - مستدرك الوسائل، نورى، ج 1، ص 305.

و روى اين احتمال يعنى هر سرّى كه به نفر دوّم برسد فاش مى شود، چون خواه ناخواه همين نفر دوّم هم به طور محرمانه به ديگرى مى گويد و سوّمى هم همين طور، تا اين كه همه از آن سرّ مطّلع مى شوند. بنابراين افشاى اسرار عقلايى نيست و انسان عاقل نبايد اسرار خود را به ديگران بگويد.

2 -«وَ الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ »

(و گشاده رويى وسيلۀ جلب مودّت و دوستى است.)

«حِبالة» در نسخه هاى نهج البلاغه با كسر «ح» است، المنجد هم آن را به كسر «ح» ضبط كرده است، و ما هم تا حال تنها به كسر «ح» ديده و شنيده ايم، ولى در پاورقى مصادر نهج البلاغه آن را «حُبالة» ضبط كرده اند؛(1) حال با هر كدام صحيح باشد به معناى شبكه و تورى است كه به وسيلۀ آن ماهى صيد مى كنند؛ ولى مقصود حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين عبارت وسيله است؛ فرموده اند: وسيلۀ جلب مودّت بشاشت و گشاده رويى است.

تنها چيزى كه مى تواند مايۀ جذب مردم شود اخلاق خوب و روى گشاده است؛ خدا در قرآن شريف خطاب به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: «وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ » (2) «و اگر سنگدل بودى و با خشونت رفتار مى كردى از اطراف تو پراكنده مى شدند.» پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم با مردم با بشاشت، ملاطفت و مرحمت برخورد مى كرد و مأمور به همين هم بود و به ديگران هم سفارش به خوشرويى مى كرد. اميرالمؤمنين عليه السلام هم خود چنين بود و در اين جملۀ شريفه به عموم مردم مسلمان سفارش مى كند كه بشاشت و گشاده رويى وسيلۀ جلب مودّت است.

جملۀ سوّم اين كلام حضرت به دو گونه خوانده شده؛ يكى اين است كه فرموده باشند:9.

ص: 56

1- - مصادر نهج البلاغة و أسانيده، ج 4، ص 9.
2- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 159.

3 -«وَ الْاِحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُيُوبِ »

(و تحمّل و بردبارى پوشش عيب هاست.)

«احتمال» به معناى تحمّل است. «قبر» تشبيه و به معناى پوشش است؛ «قَبْرُ الْعُيُوبِ » يعنى پوشش عيب هاست.

ابن ميثم كه يكى از شارحان نهج البلاغه است اين عبارت را به دو گونه تفسير كرده است:(1) يكى اين كه وقتى شما مشكلاتى را كه برايتان ايجاد كرده اند تحمّل كرديد و به اصطلاح دندان سر جگر گذاشتيد و نخواستيد تلافى كنيد، خودتان از درگيرى با ديگران و فحش و فحشكارى راحت هستيد و براى خودتان مظلمه درست نمى كنيد؛ چون اگر بخواهيد تحمّل نكنيد طبعاً درگيرى درست مى شود و در درگيرى هم نان و حلوا تقسيم نمى كنند، اگر خواستيد از خود دفاع كنيد ناگزير چيزهايى مى گوييد كه خالى از مظلمه نيست؛ پس تحمّل نگرانى ها موجب شده مظلمه اى كه در مقابله به مثل از شما ظاهر مى شود پوشيده شود.

احتمال دوّم در تفسير ابن ميثم اين است كه وقتى تحمّل نگرانى ها را كردى و در مقام مقابله به مثل برنيامدى، طرف مقابل شما از افشاى عيب هاى ديگرى كه قبلاً داشته ايد دست برمى دارد و در نتيجه عيوبتان محفوظ مى ماند؛ چون اگر شما در مقام مقابله برآييد، ممكن است طرف مقابل نيز براى چيرگى بيشتر بر شما به افشاى عيوب ديگر شما دست بزند.

پس مى فرمايد: اگر شما برخورد بد ديگران را تحمّل كنيد و صبر و بردبارى داشته باشيد، نه گرفتار عواقب بد مى شويد و نه عيب هاى سابقتان را به رخ مى كشند.

و ديگر اين كه فرموده باشند:1.

ص: 57

1- - شرح ابن ميثم، ج 5، ص 241.

4 -«وَ الْمُسَالَمَةُ خِبَاءُ الْعُيُوبِ »

(و سازگارى پوشش عيب هاست.)

هر دو جمله از نظر معنا يكى هستند؛ يعنى مضمون دو جمله يكى است ولى اختلاف در تعبير است. «مُسالمة» از مادّۀ «سِلْم» و به معناى برخورد با نرمى است، در مقابل تندخو بودن كه برخورد تند و خشن است. «خِباء» به معناى خيمه است و خيمه هم مانند قبر پوشش است. پس چه بگوييم تحمّل پوشش عيب هاست، يا بگوييم با مسالمت برخورد كردن پوشش عيب هاست، يكى است و معنا معلوم است.

نكوهش خودپسندى

«وَ مَنْ رَضِىَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السَّاخِطُ عَلَيْهِ »

(و كسى كه از خود راضى شود خشم گيرندۀ بر او بسيار گردد.)

از خصوصيات خودبينى و خودبزرگ بينى اين است كه انتظار دارد ديگران به او سلام كنند، جلوى او برخيزند، او را جلوتر به مجلس وارد كنند، هر چه او مى گويد بگويند شما درست مى گويى و روى حرفش حرفى نزنند، و خلاصه انتظار دارد همۀ مردم نوكر او باشند، برايش سلام و صلوات بفرستند و دست به سينه برايش بايستند؛ نتيجۀ اين خودخواهى و خودبزرگ بينى اين است كه دشمنانش زياد مى شوند و افراد زيادى عليه او به خشم و غضب درمى آيند؛ و برعكس اگر كسى در بين مردم متواضع باشد و در مقابل آنان تواضع كند، در قلب مردم جاى گرفته و همۀ مردم طرفدار او مى شوند.

ص: 58

(حكمت 6)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ ، وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِي عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْيُنِهِمْ فِي آجِلِهِمْ .»

صدقه داروى شفابخش است

اين كلام حضرت داراى دو جمله است؛ در جملۀ اوّل در ترغيب صدقه دادن فرموده اند:

«اَلصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ »

(صدقه دارويى شفابخش است.)

«صدقه» پول و مالى است كه انسان به ديگران مى دهد؛ كه بعضى از اين صدقات صدقۀ واجب است مانند زكات مال و زكات فطره و ردّ مظالم، و بعضى ديگر صدقات مستحبى هستند مثل وجوهى كه خارج از آن موارد است و انسان از باب ترحم به نيازمندان مى دهد. در مورد صدقات مستحبى روايات زيادى داريم كه صدقه هفتاد نوع بلا را برطرف مى كند.(1) در اين عبارت هم حضرت امير عليه السلام فرموده اند: صدقه داروى نتيجه بخش و شفابخش است. بسيارى از دردها و بلاها را از صدقه دهنده دور مى كند و فقر اجتماعى را هم از ميان برمى دارد. اگر مردم در جامعۀ كنونى عادت به بذل و بخشش كنند، بسيارى از طبقات كم درآمد و افراد فقير و بى چيز همسان با ساير افراد جامعه مى شوند و فقر و بدبختى از جامعه ريشه كن مى شود.

ص: 59

1- - الكافى، ج 4، ص 3، حديث 7؛ وسائل الشيعة، ج 9، ص 377، باب 5 از ابواب الصّدقة، حديث 1.

به جرأت مى توان گفت يكى از عوامل فساد جامعه فقر و بدبختى است؛ البته فساد لازم نيست فساد اخلاقى و جنسى باشد، ممكن است براى رسيدن به مادّيات و پول و ثروت به مواد مخدّر و امثال آن رو بياورند، كه اگر چنين كنند وا مصيبتا است.

خداوند در مورد صدقات واجب در قرآن شريف تأكيد فرموده، و ائمۀ معصومين عليهم السلام نيز در مورد صدقات مستحبى توصيه هاى زياد كرده اند؛ اميد است ملّت مسلمان به اين نداى آسمانى توجّه كنند و خود را به بذل و بخشش به مستمندان جامعه عادت دهند.

بهره مندى از اعمال در قيامت

«وَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ فِي عَاجِلِهِمْ نُصْبُ أَعْيُنِهِمْ فِي آجِلِهِمْ »

(و كردار بندگان در دنياشان، در آخرت پيش ديده هاى ايشان است.)

سخن حضرت در جملۀ دوّم از اين حكمت در مورد اعمال بندگان است؛ فرموده اند: اعمالى را كه بندگان خدا در اين دنيا انجام مى دهند در روز قيامت با آن مواجه مى شوند و پيش روى آنان قرار مى گيرد. «عاجِل» به معناى نزديك و همين دنياست، و «آجِل» به معناى دور و مقصود از آن آخرت است. شايد مقصود حضرت امير عليه السلام اين باشد كه آثار اعمالى كه ما در دنيا انجام مى دهيم محو و نابود نمى شود و در آخرت گريبانگير ما خواهد بود.

قرآن شريف فرموده است: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ »(1) كسى كه يك ذرّه خوبى يا بدى انجام دهد در قيامت مشاهده مى كند. و در آيۀ ديگر فرموده است: «وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ »(2) هر خيرى را كه براى خود پيش مى فرستيد نزد خدا (در قيامت) مى يابيد. و در آيۀ ديگر

ص: 60

1- - سورۀ زلزال (99)، آيات 7 و 8.
2- - سورۀ مزّمّل (73)، آيۀ 20.

فرموده است: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً»(1) روز قيامت روزى است كه هر كس كار نيكى كرده پيش روى او حاضر است، و هر كس كار بدى كرده باشد آرزو مى كند اى كاش ميان او و عملش فاصلۀ زيادى وجود داشت.

اين آيات و آيات مشابهى كه در قرآن وجود دارد به انضمام رواياتى كه از ائمۀ معصومين عليهم السلام در اين باب وارد شده است ظهور در تجسم اعمال در قيامت دارد؛ به اين معنا كه اين نيشى كه در دنيا مى زنيد در آخرت مار و عقرب مى شود و نيش مى زند، آن كه مال يتيم مى خورد «إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً»(2) در قيامت آتش مى شود و آتش مى خورد، يعنى نتيجۀ اين عمل دنيايى آن آتشى است كه در آخرت مى خورد؛ و نتيجۀ آن كار نيك بهره مندى از مواهب بهشتى است.

به هرحال بايد توجّه داشت كه اعمال دنيايى اعمّ از نيك و بد محو و نابود شدنى نيستند و در قيامت حاضر در جلوى روى صاحبان آن خواهند بود.0.

ص: 61

1- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 30.
2- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 10.

(حكمت 7)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِعْجَبُوا لِهَذَا اْلاِنْسَانِ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ ، وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ ، وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ ، وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خُرْمٍ !»

شگفتى هاى خلقت انسان

حضرت امير عليه السلام در مورد شگفتى خلقت انسان در اين كلام خود چهار عضو از اعضاى انسان را به طور خلاصه به تحليل گذاشته است؛ فرموده اند:

«اِعْجَبُوا لِهَذَا اْلاِنْسَانِ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ »

(بر اين انسان به شگفت آييد كه با پيهى مى بيند.)

در مورد بينايى انسان به مقدارى پيه اشاره فرموده كه با آن مى بيند. اين كلام حضرت مطابق با فهم و درك مردم آن زمان بوده و بيش از اين هم براى آنها قابل فهم نبوده است؛ همان گونه كه ما هنگام خوردن كلّه پاچه مشاهده كرده ايم كه چشم يك مقدار چربى خوشمزه و زبان مقدارى گوشت خالص خوش طعم است، آنها نيز همين درك را داشته اند؛ در صورتى كه امروزه علم به ما آموخته است كه تنها چيزى كه سبب ديدن است آن يك مقدار پيه نيست، بلكه آن سلسله اعصابى كه در چشم وجود دارد انعكاس نور از اجسام را به مغز مخابره مى كند و باعث ديدن مى شود. پس حضرت براى بيان اين شگفتى فقط به وصف ظاهرى آن اكتفا فرموده اند.

«وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ »

(و با گوشتى سخن مى گويد.)

ص: 62

همين تكلّم كردن و سخن گفتن و ما فى الضّمير را آشكار كردن خيلى مهم است.

البته درست است كه بر حسب ظاهر انسان با اين زبان سخن مى گويد و اگر همين قطعۀ گوشت در دهان انسان وجود نداشته باشد قادر به فهماندن ما فى الضّمير خود نيست، ولى در عين حال فعل و انفعالات زيادى بايد صورت بگيرد تا انسان بتواند سخن بگويد؛ و يا به تعبير ديگر غير از وجود زبان شرايط ديگرى براى سخن گفتن لازم است، كه از جملۀ آنها تر بودن دهان، مناسب بودن حنجره، امكان خروج هوا از داخل ناى، ارادۀ سخن گفتن و وجود مطلب براى گفتن، اينها از جمله شرايط سخن گفتن است؛ مثلاً اگر ارادۀ سخن گفتن در وجود انسان نباشد، چيزى به قسمت گويايى مغز مخابره نمى شود و در نتيجه سلسله اعصابى كه زبان را براى سخن گفتن به حركت در مى آورد از خود عكس العملى نشان نمى دهد و زبان به حركت در نمى آيد.

اينها همه مطالبى است كه خارج از درك مردم آن زمان بوده و آنها فقط اين معنا را درك مى كردند كه انسان با زبان سخن مى گويد؛ از اين رو حضرت امير عليه السلام هم به همين مطلب قابل درك آنان اشاره فرموده كه تعجّب كنيد و به شگفت آييد از انسان كه با قطعۀ گوشتى سخن مى گويد.

«وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ »

(و با استخوانى مى شنود.)

مسألۀ شنيدن انسان بى شباهت به ديدن او نيست؛ به اين معنا كه براى شنيدن نيز بايد فعل و انفعالاتى صورت بگيرد؛ بعد از آن كه گوينده سخن مى گويد در هوا ايجاد موج مى شود، اين امواج وارد گوش شده و پردۀ گوش را به حركت در مى آورد، آنگاه سلسله اعصاب درون گوش امواج را به قسمت شنوايى مغز مخابره مى كند، و بعد اين قسمت از مغز با قسمتى كه نيروى ناطقه است در تماس مى شود و انسان درك مى كند كه گوينده چه گفته است. اين كلام حضرت نيز حالت اعجاز دارد چون در آن زمان

ص: 63

هنوز كشف نشده بود كه شنيدن توسط سه قطعه استخوان كوچك انجام مى شود كه امواج را از پرده صماخ گرفته و به گوش داخلى منتقل مى كند.

«وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خُرْمٍ »

(و از شكافى نفس مى كشد.)

«خُرْم» به معناى شكاف و پارگى است، و مقصود حضرت دو سوراخ بينى است.

آنچه گفتيم توضيح بسيار ناچيزى بود در مورد چشم و زبان و گوش، و مهم تر اين كه اين انسان يك موجودى است وراء همۀ اين ابزارهاى مادّى؛ در حقيقت گوش و زبان و چشم ابزارى هستند براى درك حقايق، آن چيزى كه مى شنود واقعاً گوش نيست، آن چيزى كه مى گويد واقعاً زبان نيست، و آن چيزى كه مى بيند واقعاً چشم نيست؛ انسانى كه تا چند لحظۀ پيش از هر جهت سالم بود ناگهان افتاد و مرد، چرا با اين كه گوش دارد نمى شنود؟ با اين كه زبان دارد سخن نمى گويد؟ و با اين كه چشم دارد نمى بيند؟ معلوم مى شود آن آدمى كه مى بيند غير از اين پيه و عصب است، آن آدمى كه مى گويد غير از آن زبان و ديگر اعضاى لازم است، و آن آدمى كه مى شنود غير از آن استخوان و سلسله اعصاب مخصوص و قسمت شنوايى مغز است. آن آدم يك موجود مجرّدى است كه اين ابزار در خدمت او قرار گرفته است.

اگر بخواهيم اين اعضاء و جوارح انسان را به چيزى تشبيه كنيم، بايد بگوييم مَثَل انسان مَثَل ادارۀ مخابرات است كه سيم هاى مختلف از جاهاى مختلف با آن مركز در ارتباط است و هر رشته سيمى موضوعى را به مركز مخابره مى كند، و مركزيت مخابرات نيز اين اخبار مختلف را دريافت مى نمايد و بر مبناى آن اخبار تصميم گيرى مى كند. پس انسان هم يك موجود وحدانى است كه پشت همۀ اين شبكۀ پر پيچ و خم اعصاب نشسته و براساس اطلاعاتى كه به وسيلۀ سلسله اعصاب گوش، چشم، بينى، زبان، دست، پا، پوست و ساير اعضاء و جوارح به او مخابره مى شود تصميم گيرى

ص: 64

مى كند. قواى شامّه، لامسه، ذائقه، باصره و سامعه نه منفرداً و نه مجتمعاً انسان نيستند؛ بلكه اينها ابزارهايى هستند كه در اختيار انسان كه همان نفس ناطقه است گذاشته شده است.

براى توضيح بيشتر بايد بدانيم كه بوى خوش گل را قوّۀ شامّه درك نمى كند، طعم خوش غذا را قوّۀ ذائقه نمى فهمد، صداى دلنواز بلبل را قوّۀ سامعه نمى شنود و... بلكه اينها ابزارى هستند كه بوى گل، طعم غذا و صداى بلبل را به نيروى انسانى مى رسانند.

و عموم مردم از اين دقايق و ظرايف بى اطلاع هستند و فقط ظاهر را مى بينند كه پيه مى بيند، يك قطعه گوشت سخن مى گويد، قطعه اى استخوان مى شنود، و از يك پارگى كه مقصود شكاف بينى است نفس مى كشد. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم بر همين مبناى ظاهرى سخن گفته و انسان را متوجّه شگفتى هايى كه در انسان است كرده اند.

«اِعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ » : تعجّب كنيد براى اين انسانى كه به وسيلۀ مقدارى پيه جهان مادّه را مشاهده مى كند؛ «وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ » : و با قطعه گوشتى دانسته هاى درونى خود و خواسته هاى خود را به گوش ديگران مى رساند؛ «وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ » : و با استخوانى گفته هاى ديگران و صداهاى موجود را مى شنود؛ «وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خُرْمٍ » : و از يك پارگى تنفّس مى كند. اينها از عجايب خلقت است و انسان از اينها به عظمت خدا پى مى برد.

ص: 65

(حكمت 8)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْيَا عَلى أَحَدٍ أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَيْرِهِ ، وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ .»

روى آوردن دنيا و روى گرداندن آن

طبق شماره گذارى مرحوم سيّد رضى اين كلام هشتمين كلامى است كه آن مرحوم به عنوان كلام كوتاه از حضرت امير عليه السلام بيان كرده است.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين كلام براى دنيا دو حالت اقبال و ادبار را ترسيم نموده، و در مورد اقبال دنيا فرموده اند:

«إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْيَا عَلى أَحَدٍ أَعَارَتْهُ مَحَاسِنَ غَيْرِهِ »

(هرگاه دنيا به فردى روى آورد نيكى هاى ديگران را براى او به عاريت مى آورد.)

«أقبلت» از «اقبال» به معناى روى آوردن، و در مقابل پشت كردن و روى گرداندن است. «مَحاسِن» به معناى نيكى هاست.

يعنى هرگاه دنيا به انسان اقبال كند نيكى هاى ديگران را هم به او عاريه مى دهد؛ مردم دنيا اين گونه هستند كه هرگاه به انسان توجّه كنند براى انسان معجزه و كرامت درست مى كنند، در تعريف و تمجيد از او مبالغه مى نمايند، اگر اهل علم است او را مهم تر از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم معرفى مى كنند و سخنان او را پيامبر گونه مى دانند و... و اگر تحصيل كردۀ علوم جديد است از او يك قهرمان مى سازند، براى او هورا مى كشند، كف و سوت مى زنند. اين كار مردم دنياست ولى حضرت اسناد اين كار را به دنيا

ص: 66

داده اند، كه به اصطلاح مجاز در اسناد است مانند «جرى الميزاب».

«وَ إِذَا أَدْبَرَتْ عَنْهُ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَ نَفْسِهِ »

(و هرگاه از وى روى گرداند نيكى هاى خود او را نيز از او مى گيرد.)

در اين جمله نيز مانند جملۀ اوّل اسناد مجازى است و به جاى اين كه به مردم دنيا نسبت بدهند به خودِ دنيا داده اند؛ يعنى و طبيعت مردم دنيا اين طور است كه هرگاه از كسى برگشتند و به كسى پشت كردند، نيكى هاى خود او را هم از او مى گيرند و چه بسا عيب هاى ديگران را هم به او نسبت مى دهند؛ يعنى گناهان ديگران را هم به حساب اين شخص مى گذارند.

ظاهراً قصد حضرت امير عليه السلام اين است كه بفهماند تعريف و تمجيد مردم يا انتقاد و مذمّت آنان روى حساب و منطق صحيح استوار نيست؛ هرگاه از انسان خوششان بيايد هياهو راه مى اندازند، سلام و صلوات راه مى اندازند، از او عكس و پوستر درست مى كنند، به روزنامه ها و صداوسيما مى كشانند، و خلاصه در و ديوار جامعه هم به تعريف و تمجيد از او مى پردازند؛ و در مقابل هرگاه از انسان بدشان بيايد عكس آن است و بديهاى ديگران را نيز به پاى او مى گذارند، و اگر دورترين وابسته به او كار بدى كرده باشد به گردن او مى اندازند. در صورتى كه قرآن فرموده است: «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى »(1) گناه هيچ فردى به عهدۀ ديگرى نيست. و هر كس در قبال كردار خويش مسئول است؛ و حضرت نوح پيامبر عليه السلام نيز با اين كه فرزندش ناخلف بود و به عذاب خدا گرفتار شد باز هم پيامبر خدا بود؛ حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم با اين كه عمويش ابولهب آن جرثومۀ فساد بود ولى خودش خاتم پيامبران بود، و زشتكارى ابولهب كمترين بى اعتبارى و كوچك ترين نقصى براى حضرت در پيشگاه خدا و مردم آن زمان نبود.5.

ص: 67

1- - سورۀ إسراء (17)، آيۀ 15.

(حكمت 9)

اشاره

و قال عليه السلام: «خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ ، وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ .»

نحوۀ معاشرت با مردم

در حكمت نهم در مورد نحوۀ معاشرت با مردم فرموده اند:

«خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ »

(با مردم چنان معاشرت كنيد كه اگر در آن حال مرديد بر شما بگريند.)

«خالِطوا» و «مُخالطة» از مادّۀ «خَلَطَ » به معناى به هم آميختن و ممزوج شدن است؛ مخالطۀ با مردم به معناى آمد و شد و نشست و برخاست و معاشرت با آنان است؛ يعنى چنان با مردم رفت و آمد و برخورد داشته باشيد كه اگر در آن حالت بميريد آنها براى شما گريه كنند، جاى شما را در بين خودشان خالى ببينند، و همان گونه كه براى خويشان خود مى گريند براى شما نيز گريه كنند.

«وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ »

(و اگر زنده مانديد به سوى شما مشتاق باشند.)

«عِشْتُمْ » از مادّۀ «عَاشَ » به معناى زندگى كردن است. «حَنُّوا» به معناى تمايل و اشتياق است، و «حَنّوا إليكم» يعنى به شما تمايل داشته باشند و مشتاق شما باشند. پس چنان با مردم معاشرت كنيد كه اگر نمرديد و در ميان آنها بوديد تمايل داشته باشند با شما در تماس باشند.

ص: 68

برخلاف تصور برخى افراد كه اگر منافقانه رفتار نكنيم عدۀ زيادى از مردم با ما بد خواهند بود، اگر رفتارتان با مردم كاملاً اسلامى باشد همه شما را مى ستايند و دوست دارند. وقتى شما با مردم با روى گشاده برخورد كنيد، وقتى از احوال آنان جويا شويد و تا حدّ امكان نيازهاى آنان را برآوريد، وقتى نسبت به مستمندان بى تفاوت نباشيد، وقتى در امور خيريۀ عام المنفعة تلاش و كوشش داشته باشيد و منافقانه برخورد نكنيد، آنگاه همگى شما را دوست خواهند داشت و از شما حمايت خواهند كرد.

از مرحوم سيّد ابوالحسن اصفهانى نقل شده كه ايشان فرموده اند: هزار تا دوست كم است و يك دشمن هم زياد است. اوّل خيال مى كردم اين سخن از خود آن مرحوم است ولى به مرور زمان به روايتى برخورد كردم كه مضمون آن همين بود. پس در برخوردها و رفتارتان به گونه اى رفتار كنيد كه دشمن براى خودتان نسازيد.

ص: 69

(حكمت 10)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا قَدَرْتَ عَلى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ .»

گذشت به هنگام قدرت

و در مورد بخشش و گذشت از دشمن فرموده اند:

«إِذَا قَدَرْتَ عَلى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ »

(هرگاه بر دشمن خويش پيروز شدى پس بخشش و گذشت از او را شكرانۀ توانايى بر او قرار ده.)

اين جملۀ بسيار جالبى است؛ تا وقتى كه كسى با انسان دشمنى مى كند انسان هم با او در جنگ و ستيز است، ولى وقتى بر دشمن پيروز شد ديگر انتقام گرفتن درست نيست. درست مثل پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه تا پيش از فتح مكّه و پيروزى بر كفّار در جنگ هاى بدر و احد و ديگر جنگ ها قاطعانه با آنها جنگيدند و افراد بسيارى از آنها را كشتند، اما وقتى مكّه را فتح كردند و بر آنها پيروز شدند منزل سرسخت ترين دشمنان خود ابوسفيان را محل امن قرار دادند و فرمودند: هر كس در منزل ابوسفيان باشد بخشيده مى شود. و در يك سخنرانى به مردم مكّه فرمود: «ما تَرَوْنَ إنّى فاعل بكم ؟» به نظرتان من با شما چه مى كنم ؟ «قالوا: خير، أخ كريم و ابن أخ كريم» گفتند: كار نيكو، تو برادر بزرگوار و فرزند برادرى بزرگوار هستى. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم هم به آنها فرمود:

«إذهبوا فأنتم الطّلقاء»(1) برويد كه همۀ شما آزاد هستيد.

ص: 70

1- نهج الفصاحة، ابوالقاسم پاينده، ص 820.

اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در فتح مكّه مى خواست انتقامجويى كند، بايد همۀ مردم مكّه را از دم قتل عام نمايد و يا حدّاقل سران كفر و آتش بياران آن همه جنگ هاى بزرگ و از جمله ابوسفيان و فرزندان و دارودسته اش را نابود كند؛ اما چنين نكرد و حتى منزل ابوسفيان را خانۀ امن قرار داد. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نمى خواست انتقامجويى كند بلكه مى خواست انسان بسازد، و با اين كار هم به دنيا بفهماند كه مكتب اسلام مكتب انسان سازى و فضيلت است.

مورد ديگرى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم عفو كردند در مورد مالك بن عوف رئيس هوازن يكى از قبايل بزرگ عرب است؛ وقتى لشكر اسلام مكّه را فتح كرد مالك بن عوف گفته بود مردم مكّه بى عُرضه بودند و ما به حساب محمّد صلى الله عليه و آله و سلم مى رسيم، و سى هزار نيرو جمع كرد و به جنگ با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رفت؛ كه قرآن هم به آن اشاره كرده و آيۀ شريفۀ «وَ يَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً»(1) اشاره به همين جنگ است. به هرحال مسلمانان آنان را شكست دادند، مالك بن عوف فرار كرد اما بسيارى از نيروهايش اسير شدند كه زن و بچۀ مالك هم جزو آنها بودند، اما رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آنها را اسير نكردند بلكه زن و بچۀ او را نزد عمۀ خود فرستاد و گفت اينها نزد تو باشند و از آنها نگهدارى كن، بعد از آن به هوازن فرمود: كو اين رئيسى كه اين همه رجزخوانى مى كرد؟ گفتند فرار كرده و به طائف رفته است، حضرت به آنان فرمود به او بگوييد اگر بيايد تسليم شود و اسلام اختيار كند زن و بچه و مال واموالش را به او برمى گردانم و اضافه بر آن يكصد شتر هم به او مى دهم! به مالك خبر دادند.

مالك بن عوف مى دانست كه حرف رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حرف است و مانند بسيارى از سياستمداران دنيا نيست كه براى به تور انداختن دشمن وعدۀ دروغ بدهد و بخواهد كلاه سر افراد بگذارد، به همين خاطر برگشت و در جعرانه به رسول5.

ص: 71

1- - سورۀ توبه (9)، آيۀ 25.

خدا صلى الله عليه و آله و سلم ملحق شد و اسلام اختيار كرد؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم به وعدۀ خود وفا نمود.

مالك بن عوف با اين برخورد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم يكى از سرداران بزرگ و مهم اسلام شد و در جنگ ها و فتوحات شام هم شركت مؤثرى داشت.

بنابراين چون بناى اسلام و بانيان آن تعليم و تربيت مردم جهان است و به هيچ وجه قصد انتقامجويى ندارند، با دشمنان خود به بهترين وجه برخورد كرده تا آنها را به راه سعادت هدايت كنند.

جمله اى كه حضرت در آخر فرموده خيلى قابل توجّه است كه: «فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ » اين كه موفق شده و بر دشمن پيروز شده اى يك نعمت الهى است و تو بايد عفو را شكر اين نعمت بزرگ قرار بدهى. شكر نعمت جنبۀ عبادت دارد؛ و وقتى به شكرانۀ اين قدرتى كه خدا به تو داده او را عفو كردى عبادت خدا را به جا آورده اى.

ص: 72

(حكمت 11)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ ، وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ .»

سفارش به دوست يابى و حفظ دوست

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مذمّت نداشتن دوست و عدم توانايى بر دوست يابى و حفظ آن فرموده اند:

«أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ »

(ناتوانترين مردم كسى است كه از به دست آوردن برادران [دوستان] ناتوان باشد.)

يكى از وسايل عدم موفقيت در زندگى منزوى شدن و دور بودن از جامعه است؛ اگر انسان بخواهد در طول حيات و زندگى خود از همۀ افراد جامعه دورى كند و منزوى شود، نمى تواند به زندگى خود ادامه دهد؛ زيرا انسان در طول حيات خود احتياج به كسى دارد كه با او همفكرى كند، احتياج به كسى دارد كه با او همكارى نمايد؛ كه به همين منظور هر فردى بايد كسى را كه با او همفكر است و همتاى يكديگرند براى خود انتخاب نمايد، و اگر كسى نتواند چنين دوستى را براى خود پيدا كند به فرمودۀ حضرت امير عليه السلام ناتوانترين افراد است.

آنچه در انتخاب برادر دينى لازم است اين است كه او هم مثل شما پايبند به دين و مسائل اسلامى باشد و از محرّمات اجتناب كند، و شما هم به ظاهر او اكتفا كنيد، از تجسّس هاى متداولى كه هست و برخلاف شرع است پرهيز نماييد و به فرمودۀ شرع اسلام به ظاهر او اكتفا كنيد. اگر چنين روشى داشتيم مى توانيم از بين آن همه مسلمان

ص: 73

افرادى را به عنوان دوست و برادر دينى براى خود انتخاب نموده و در مشكلات زندگى همراه و هميار و كمك همديگر باشيم؛ وگرنه بايد روزگار را در انزوا و تنهايى و با مشكلات فراوان سپرى نماييم.

در مورد از دست دادن دوستان فرموده اند:

«وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ »

(و ناتوانتر از او كسى است كه از دست بدهد دوستى از آنان را كه به دست آورده است.)

آن كسى كه ممكن است با مشكلات فراوان دوستانى را به دست آورده باشد، اگر در اثر برخوردهاى بد نتواند آنها را نگه دارد، به مراتب از اين فردى كه نتوانسته براى خود دوستى پيدا كند ناتوانتر است.

انسان بايد اخلاق و برخورد اجتماعى اش به گونه اى باشد كه بتواند افراد را جذب كند، و در ثانى بتواند آنان را كه جذب كرده نگاه دارد؛ سليقه ها مثل هم نيست و افراد مختلف داراى سليقه هاى مختلف اند، اين كه شما انتظار داشته باشيد رفيقتان هميشه مطيع شما باشد، هميشه حرف شما را قبول كند، هميشه او در مقابل شما تواضع كند و به شما احترام بگذارد، اين انتظار غلطى است؛ و برخلاف اين انتظار بايد بدانيد كه در رفاقت و برادرى احترام متقابل شرط است. چنين نيست كه او صددرصد مطيع شما باشد؛ زيرا در اجتماع تضاد افكار و عقايد وجود دارد و براى ادامۀ دوستى و اخوّت بايد همديگر را تحمّل كنند، برخى اختلاف سليقه ها را از يكديگر ناديده بگيرند و با بزرگوارى از كنار برخى اختلاف نظرها بگذرند. اكتساب دوست و برادر ايمانى مشكل است، ولى نگاه داشتن دوستى كه با مشكلات زيادى به دست آمده مشكل تر است.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين جملۀ دوّم براى ترغيب در برخوردهاى خوب و ادامۀ دوستى ها فرموده اند: «وَ أَعْجَزُ مِنْهُ » : و ناتوانتر از او «مَنْ ضَيَّعَ » : كسى است كه از دست بدهد «مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ » : دوستى را كه در بين اجتماع به او ظفر پيدا كرده و او را يافته است.

ص: 74

(حكمت 12)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ.»

اثرات شكر نعمت

در مورد شكرگزارى در قبال نعمت هاى خدا فرموده اند:

«إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ»

(هر گاه ابتدا و نمونه اى از نعمت ها به شما رسيد پس با كم سپاسى نهايت آن را دور نسازيد.)

«أطراف» جمع «طَرَف» به معناى كنار است؛ همان گونه كه آخر چيزى در اصطلاح ما طرف است اوّل آن چيز هم طرف حساب مى شود و اين طرف گفتن نسبت به مركز آن چيز است. پس اگر براى نعمتى اوّل و آخر تصور شود مركز هم تصور مى شود، كه مقصود از آن همان وفور و فراوانى آن است. مثلاً شخص ثروتمندى را كه در نظر بگيريم آن ابتدايى كه ثروت به او رو مى كند و اندك اندك به طرف او مى آيد ابتدا و طرف است، آن آخر هم كه درآمدهايش رو به كم شدن وضعف مى گذارد نيز انتها و طرف محسوب مى شود، ولى آن وسط كه درآمدها به او روى آورده و حدّ و اندازه ندارد نقطۀ مركزى آن محسوب مى شود.

حال حضرت فرموده اند: وقتى اطراف نعمت، يعنى ابتداى درآمدها و نمونه هايى از نعمت به شما روى آورد، پس كوچ ندهيد و دور نسازيد نهايت آن نعمت ها را به خاطر شكر و سپاس كمى كه داريد.

ص: 75

چه بسا مقدّر شده است نعمت هاى فراوانى از خداى متعال به بنده اى برسد اما فعلاً اندكى از آن رسيده و بايد اين بنده در قبال همين اندك شكرگزارى كند، ولى چون نسبت به شكر اين مقدار سستى مى كند و شكر كمى انجام مى دهد موجب مى شود درب اين نعمت به كلّى بسته شود.

ص: 76

(حكمت 13)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ ضَيَّعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِيحَ لَهُ الْاَبْعَدُ.»

يارى رساندن خدا

در نظر و توجّه خدا و يارى او نسبت به بى كسان فرموده اند:

«مَنْ ضَيَّعَهُ الْأَقْرَبُ أُتِيحَ لَهُ الْأَبْعَدُ»

(آن را كه خويشاوند نزديك طردش نمايد بيگانۀ دور براى او مى رسد.)

«ضَيَّعَهُ » از مادّۀ «ضايع» است، و در اين عبارت ضايع كردن فرد به معناى طرد كردن و بى اعتنايى به اوست. «الأقرب» به معناى خويشاوندان خيلى نزديك است. «أُتِيحَ » مجهول «أَتَاحَ » است، «إتاحة» مصدر آن و به معناى مقدّر شدن و رسيدن است.

«الأبعد» در اين عبارت به معناى دورترين افراد است گرچه خويشاوند نباشند.

مقصود اميرالمؤمنين عليه السلام اين است كه چه بسا افرادى هستند كه در بين خويشاوندان خود مورد بى اعتنايى واقع مى شوند ولى در عوض خداى عالم افراد ديگرى را كه ممكن است با او خويشاوندى هم نداشته باشند به او علاقه مند كند و به يارى او فرستد؛ نمونۀ بارز آن شخص رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است كه اقوام نزديك او مثل ابولهب به او اعتنا نكردند و با آن حضرت سرسختى كردند، اما اوس و خزرج كه از قديم با قريش در جنگ و ستيز بودند دور پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را گرفتند و در راه آن حضرت آن همه فداكارى كردند.

ص: 77

(حكمت 14)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَبُ .»

هر گرفتارى سزاوار سرزنش نيست

آن حضرت در مورد مقصر نبودن همۀ گرفتاران فرموده اند:

«مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَبُ »

(هر گرفتارى سزاوار سرزنش نيست.)

«مفتون» از مادّۀ «فتنة» و به معناى كسى است كه بر اثر ابتلا و امتحان گرفتار مى شود. «يُعاتَبُ » از «عِتاب» به معناى سرزنش است. گاهى اوقات افرادى گرفتار فتنه مى شوند و مردم آنها را سرزنش مى كنند، حضرت مى خواهند بفرمايند اين طور نيست كه هر كس دچار فتنه اى شد سزاوار سرزنش باشد. چه بسا او شرايطى داشته و ما در جريان شرايط او نيستيم.

ظاهراً اين جمله در مورد افرادى مثل عبداللّه بن عمر، سعد بن ابى وقّاص و اسامة بن زيد صادر شده است كه با حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بيعت نكردند و مردم از آنان بسيار انتقاد مى كردند، حضرت امير عليه السلام هم به طور كلّى فرموده اند: هر گرفتارى مورد سرزنش قرار نمى گيرد.

اين موضوع خيلى شايع است كه ما مى بينيم بعضى افراد كارهايى انجام مى دهند كه براساس جريان طبيعى كار درستى نبوده اما چه بسا اين فرد در يك شرايطى ناچار

ص: 78

بوده آن كار را انجام دهد، از اين رو فرموده: «مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَبُ » : چنين نيست كه شما بتوانيد هر كسى را كه مطابق عقيده و سليقۀ شما رفتار نكرد سرزنش كنيد.

در زمان ما اين كار خلاف خيلى زياد شايع است؛ مثلاً مجتهدى كه نسبت به ولايت فقيه صاحب نظر است اما نظرش آن چنان وسيع نيست، عليه او شعار مى دهند كه او ضد ولايت فقيه است؛ آيا اگر كسى مطابق مرجع تقليد شما نظر نداشت، بايد مورد عتاب و سرزنش شما واقع شود؟!

ص: 79

(حكمت 15)

اشاره

و قال عليه السلام: «تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ حَتّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِى التَّدْبِيرِ.»

تسليم در برابر مقدّرات

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد لزوم تسليم در برابر مقدّرات فرموده اند:

«تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ حَتّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِى التَّدْبِيرِ»

(كارها با اندازه گيريها رام است تا جايى كه چه بسا هلاكت و تباهى در تدبير و چاره انديشى است.)

مردم در زندگى اهل تدبير هستند و هر كسى هم بايد در كارش فكر و تدبير كند، اما در عين حال چنين است كه: «إنّ العبد يدبّر واللّه يقدّر»(1) بندۀ خدا تدبير مى كند ولى تقدير و سرنوشت در دست خداست. بسيار ديده شده است كه افرادى هم خيلى فكر كرده اند و هم خيلى خوب مقدمات كار را درست كرده اند اما در عين حال بر عكس نتيجه گرفته و موجب هلاكت آنان شده است. اينجا مى خواهند بفرمايند: گرچه فكر و اندازه گيرى مى كنيد ولى بايد تسليم مقدّرات خدا هم باشيد. «تَذِلُّ الْأُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ» :

امور با اندازه گيريهاى شما رام است «حَتّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِى التَّدْبِيرِ» : تا جايى كه چه بسا هلاكت در همين راهى است كه تدبير كرده ايد.

معمولاً افراد به تقدير خدا و خواست و مشيّت او كمتر توجّه دارند و خيال

ص: 80

1- - التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، حسن مصطفوى، ج 10، ص 144.

مى كنند امور بر وفق مراد و خواستۀ آنها پيش مى رود؛ از اين رو وقتى در كارى كه با فكر، نقشه، برنامه ريزى و مقدمات و مؤخرات است موفق نمى شود و چه بسا همان نقشه ها و برنامه ريزيها به ضررش مى شود مات و مبهوت مى گردد كه چرا با اين تقدير و اندازه گيريها به نتيجه نرسيديم ؟ غافل از اين كه مقدّرات خداى عالم هم در كار است و انسان بايد تسليم مقدّرات الهى باشد؛ يعنى در عين حال كه براى رسيدن به خواسته ها طرح و برنامه داريم، بايد تسليم مقدّرات الهى هم باشيم.

ص: 81

(حكمت 16)

اشاره

وَ سُئِلَ عليه السلام عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ صلى الله عليه و آله و سلم «غَيِّرُوا الشَّيْبَ وَ لاتَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ» فَقَالَ عليه السلام:

«إِنَّمَا قَالَ صلى الله عليه و آله و سلم ذَلِكَ وَ الدِّينُ قُلٌّ ، فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ ، وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَ مَا اخْتَارَ.»

دستور موسمى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم

اميرالمؤمنين عليه السلام در اين كلام به يك سؤال جواب مى دهند كه در حقيقت تشريح يك امر و يك دستور موسمى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم است؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در اوّل ظهور اسلام فرموده بودند:

««غَيِّرُوا الشَّيْبَ وَ لاتَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ»

(پيرى را تغيير دهيد و خود را به يهود همانند نسازيد.)

پيرمردهاى يهود در آن زمان موهاى سفيد خود را با يك وضع خاصى رها مى كردند و هيچ وقت رنگ و حنا نمى زدند، شايد ديده باشيد همين خاخامهاى يهودى ريش هاى بلندى مى گذارند و چه بسا موهاى سر را هم رها مى كنند و به يك شكل و قيافۀ مخصوصى در مى آيند. در صدر اسلام پيرمردهاى مسلمان هم به همين صورت در آمده بودند و با يهود يك شكل شده بودند، كه حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم براى اين كه مسلمانان از آن شكل خارج شوند و يك وجه تمايزى بين پيرمردان مسلمان و پيرمردان يهودى حاصل شده باشد فرمودند: «غَيِّرُوا الشَّيْبَ » : پيرى را تغيير

ص: 82

دهيد «وَ لاتَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ» : و همانند يهوديان نباشيد. وقتى در مورد اين جمله از حضرت امير عليه السلام پرسيدند، فرمودند:

«فَقَالَ عليه السلام: إِنَّمَا قَالَ صلى الله عليه و آله و سلم ذَلِكَ وَ الدِّينُ قُلٌّ »

(كه حضرت عليه السلام فرمود: پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اين سخن را تنها هنگامى فرمود كه [شمار پيروان] دين اندك بود.)

جواب حضرت امير عليه السلام اين است كه مسلمانان در آن روز كم بودند و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خواسته همان تعداد مسلمان به گونه اى جلوه نكنند كه دشمنان اسلام بگويند چهار تا پيرمردى كه آفتاب لب بام هستند و چند روز ديگر از دنيا مى روند دور پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را گرفته اند، حضرت مى خواسته اند مسلمانان با رنگ بستن قيافه هاى خود را به گونه اى تغيير دهند كه علايم و آثار پيرى در آنها مشهود نباشد و جوان بنمايند.

«فَأَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ ، وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَ مَا اخْتَارَ»

(اما اكنون كه دامنه و قلمرو دين گسترش يافته است، و دين سينۀ خود را به زمين گذاشته [استوار گشته] پس هر فردى به اختيار خود مى باشد.)

امروز كه دين در شرق و غرب عالم بسط پيدا كرده و اسلام از شرّ دشمنان در امان است و راحت شده، چون جامعه جامعۀ اسلامى و اجتماعات اجتماعات اسلامى است، نيازى به اين كار نيست و هر كسى صاحب اختيار است كه رنگ و حنا بگذارد و يا سفيدموى باشد.

«اِتَّسَعَ » از «وسعة» است و به اين معناست كه دامنۀ اسلام وسيع شده و مناطق بسيارى را زير پوشش دارد. و در مورد «نِطاق» بايد گفت كه زنان آن روز پيراهن گشاد و بلندى مى پوشيده و به كمر خود كمربندى مى بسته اند و بعد بلندى پيراهن را از

ص: 83

بالاى كمربند مى كشيدند و روى كمربند رها مى كردند آن وقت دورنماى اين پيراهن به صورت يك كت و دامن مى شد و به اين قسمت پايين كمربند كه بزرگتر و وسيع بود «نِطاق» مى گفتند؛ حالا اين عبارت حضرت تشبيه است؛ يعنى دين را به يك پيراهن وسيع تشبيه فرموده اند. بنابراين «قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ » يعنى حالا كه دين وسعت پيدا كرده است.

«جِران» به معناى سينۀ شتر است؛ شتر وقتى براى استراحت مى خوابد سينه و جلوى گردنش را روى زمين مى گذارد و آرام مى گيرد. در عبارت «وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ »هم يك تشبيه است؛ مثل اين كه حضرت امير عليه السلام اسلام را به شتر تشبيه فرموده، و مقصود اين است كه ديگر درگيرى و جنگ و ستيز در اسلام تمام شده و اسلام در حال استراحت است و قدرت گرفته و كسى به آن حمله نمى كند.

از اين توضيح و بيان حضرت معلوم مى شود كه بعضى احكام بخصوص مستحبات به حسب زمانهاى مختلف و مصالح قابل تغيير هستند و فرق مى كنند؛ مثل همين مورد رنگين كردن مو، يا استحباب در بلند گفتن «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» در نمازها كه يك رمزى بين شيعيان بوده و هر كه بسم اللّه را بلند مى گفته معلوم مى شده او شيعه است؛ و همچنين برخى مكروهات، مثل مكروه بودن پوشيدن لباس سياه كه به خاطر تشبيه به خلفاى بنى عبّاس و پيروان آنان بوده است.

ص: 84

(حكمت 17)

اشاره

و قال عليه السلام فى الّذين اعتزلوا القتال معه: «خَذَلُوا الْحَقَّ وَ لَمْ يَنْصُرُوا الْبَاطِلَ .»

بى تفاوتى و بى طرفى نسبت به حق

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد كسانى چون عبداللّه بن عمر الخطّاب، سعد بن ابى وقّاص، اسامة بن زيد و كسان ديگرى از اين قبيل كه از جنگيدن به همراهى آن حضرت خوددارى نموده و از كسانى چون طلحه و زبير و معاويه نيز كناره گيرى كردند فرموده اند:

«خَذَلُوا الْحَقَّ وَ لَمْ يَنْصُرُوا الْبَاطِلَ »

(حق را فروگذاشتند و باطل را نيز يارى نكردند.)

اين جملۀ حضرت داراى سه احتمال است: يكى اين كه بگوييم مقصود حضرت اين است كه آن كسانى كه باطل را يارى نموده دليلى داشته و آنان كه بى طرفى اختيار كرده اند عذر و دليل درستى ندارند. احتمال دوّم اين كه اين كلام اشاره است به بيهوده بودن وجود آنهايى كه نه اثرى از حق در وجودشان است و نه نشانه اى از باطل؛ يعنى اينها افراد بى خاصيتى هستند، وجود اينها كالعدم است و ارزشى ندارند. و احتمال سوّم اين كه بگوييم مقصود حضرت اين است كه اين افراد بى طرف در شقاوت و گمراهى به آنان كه طرفدارى از باطل كردند نمى رسند، گرچه اين بى طرفى نوعى تضعيف حق به شمار آيد.(1)

ص: 85

1- احتمال ديگرى هم وجود دارد و آن اين كه گفته شود آنهايى كه بى طرفى اختيار كردند دست كمى از آنهايى كه باطل را يارى دادند ندارند؛ زيرا خذلان حق گاهى با يارى دشمنان حق است و گاهى با ترك حق و تنها گذاشتن آن؛ و طبيعى است كه اگر اين افراد همراه حضرت بودند معاويه شكست مى خورد و نابود مى شد؛ پس «و» در «و لم ينصروا الباطل» حاليه است؛ يعنى در حالى كه باطل را كمك نكردند حق را مخذول نمودند.

(حكمت 18)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ جَرى فِى عِنَانِ أَمَلِهِ عَثَرَ بِأَجَلِهِ .»

نكوهش از آرزوهاى دور و دراز

حضرت امير عليه السلام در مورد نكوهش از آرزوهاى دور و دراز فرموده اند:

«مَنْ جَرى فِى عِنَانِ أَمَلِهِ عَثَرَ بِأَجَلِهِ »

(آن كه از براى آرزويش بتازد با اجل خويش به سر افتد.)

در اين عبارت حضرت امير عليه السلام آرزوهاى دور و درازى را كه اشخاص دارند به اسب چموش و سركش تشبيه كرده اند. «عِنان» به معناى افسار اسب است؛ افسار اسب از دو قسمت است: يك قسمت آن قطعه آهنى است كه در دهان اسب مى كنند، و يك قسمت هم آن قسمتى است كه با چرم درست مى كنند، عنان به قسمت چرمى افسار گفته مى شود و به آهن دهنه هم مى گويند، عنان براى اسبى لازم است كه چموشى مى كند، اگر اسبى رام باشد احتياج به عنان ندارد، ولى اسبى كه چموش است به وسيلۀ افسار آن را مهار مى كنند.

در اين عبارت هم حضرت خواسته اند بفرمايند اگر لجام آرزوها را رها كنيد شما را به هلاكت مى كشانند.

مرحوم خوئى در شرح اين جمله بين «أمل» و «رجاء» را فرق گذاشته است؛(1) او مى گويد هرجا صحبت از «أمل» و آرزو شده مذمّت كرده اند، ولى از «رجاء» كه به

ص: 86

1- - منهاج البراعة، ج 21، ص 35.

معناى اميدوارى است تعريف و تمجيد شده است؛ وى در فرق اين دو صفت چنين گفته است: «أمل» آرزوهاى دور و درازى است كه اصلاً بجا نيست و مقدمات آن هم در دست انسان نيست، مثل كسى كه آرزو دارد رئيس جمهور شود يا كسى كه آرزو دارد ميلياردر شود و اين آرزوها به او نمى خورد؛ ولى «رجاء» به آرزويى مى گويند كه بجا باشد و مقدمات آن هم در اختيار انسان باشد، مثل اين كه اميدوار است خانه دار شود و از خانۀ اجاره اى آزاد گردد، اين آرزوى نابجايى نيست و مقدمات آن هم در دست انسان است؛ زيرا معمولاً افرادى تلاش و كوشش كرده اند و به يك منزل در حدّ شأن خود رسيده اند. پس مرحوم خوئى مذمّت را ملاك ناپسند بودن «أمل» و تمجيد را ملاك پسنديده بودن «رجاء» دانسته است. وى براى توجيه ادّعاى خود گفته است:

به ما مى گويند انسان بايد بين خوف و رجاء باشد، يعنى انسان بايد هم خوف داشته باشد و هم رجاء، در صورتى كه هيچ گاه نگفته اند انسان بايد أمل داشته باشد و نوعاً از داشتن أمل مذمّت كرده اند.

اين كلام مرحوم خوئى خالى از اشكال نيست؛ براى اين كه چنين نيست و هميشه از آرزو مذمّت نشده است، كه از جمله همين كلام حضرت است؛ زيرا حضرت امير عليه السلام در اين جمله فرموده اند: همان گونه كه اسب چموش داراى خوبى هايى است و شرط استفاده از آن مهار كردن و كنترل آن است، آرزوهاى انسانى هم همين طورند، چموش و سركش هستند و اگر انسان آنها را رام نكند هلاك مى شود.

«فى» در اين عبارت به معناى «ل» است پس «جَرى فِى عِنَانِ أَمَلِهِ » يعنى به واسطۀ افسار حركت مى كند؛ يعنى مثل اين است كه اسب سركش را سوار شده و افسار او را رها كرده است كه به هلاكت مى رسد، هرچه آرزو او را مى كشد او هم دنبال آرزو حركت مى كند، خوب چنين شخصى قبل از آن كه به هدف برسد اجل سراغش مى آيد و او را نابود مى كند؛ اما اگر به واسطۀ افسار حركت نكند بلكه آن را كنترل نمايد به نتيجه مى رسد، همچنان كه اگر اسب سركش را كنترل كند از آن بهره مى برد.

ص: 87

(حكمت 19)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَقِيلُوا ذَوِى الْمُرُوئَاتِ عَثَرَاتِهِمْ ، فَمَا يَعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ إِلَّا وَ يَدُاللَّهِ بِيَدِهِ يَرْفَعُهُ .»

لزوم گذشت از لغزش جوانمردان

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد گذشت از لغزش جوانمردان فرموده اند:

«أَقِيلُوا ذَوِى الْمُرُوئَاتِ عَثَرَاتِهِمْ »

(از خطا و لغزشهاى جوانمردان درگذريد.)

«مُروئات» جمع «مُروئة» به معناى جوانمردى است؛ جوانمردى به اين است كه انسان شجاعت، عفّت، سخاوت و شخصيت داشته باشد. «عَثَرات» جمع «عَثَرة» و به معناى لغزشهاست. بجز پيامبران و ائمۀ معصومين عليهم السلام ديگر افراد داراى خطاها، اشتباهات و لغزشها هستند.

حضرت امير عليه السلام در اين جمله فرموده اند: لغزشهاى افراد جوانمرد و با شخصيت را رها كنيد. اگر آدمى است كه نه شخصيتى دارد و نه داراى اوصاف نيك است، طبيعى است كه خطاهاى چنين شخصى قابل گذشت نيست؛ ولى يك وقت فرد با شخصيتى است كه گاهى لغزشى از او سر مى زند، كار دائمى او شجاعت و عفّت و سخاوت و جوانمردى است اما گاهى هم يك لغزشى دارد، انسان بايد از خطاى چنين شخصى بگذرد و آن لغزش را ناديده بگيرد؛ زيرا كار دائمى او آن اعمال و كردار نيك و پسنديده است و اين لغزشها كارهايى است كه ناخواسته از او سرزده است. روى اين حساب است كه حضرت فرموده: «أَقِيلُوا» : رها كنيد «ذَوِى الْمُرُوئَاتِ » : صاحبان

ص: 88

شخصيت و جوانمردى را «عَثَرَاتِهِمْ » : لغزشهايشان را.

و بعد فرموده اند:

«فَمَا يَعْثُرُ مِنْهُم عَاثِرٌ إِلَّا وَ يَدُاللَّهِ بِيَدِهِ يَرْفَعُهُ »

(كه كسى از آنان نمى لغزد مگر اين كه دست او در دست خداست و او را بلند مى كند.)

همه مى دانند كه خدا دست ندارد و مقصود از «يد اللّه» قدرت خداى متعال است؛ اين كه در آيۀ شريفه آمده است: «يَدُ اللّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ »(1) دست خدا بالاى دستان ايشان است، يعنى قدرت خدا فوق همۀ قدرتهاست. پس از اين جهت كه قدرت انسان متمركز در دست انسان است، دست را كنايه از قدرت ذكر مى كنند؛ اينجا هم حضرت فرموده اند: پس هر گاه يكى از اين افراد با شخصيت خطايى انجام دهد، دستش در دست خداست و او را بلند مى كند؛ يعنى قدرت اين فرد به قدرت خدا پيوسته است، خدا خطاى او را جبران مى كند و او را بلند مى گرداند.

اين چيزى است كه تجربه هم ثابت كرده است؛ مثلاً شخص بزرگوار و با شخصيتى است كه به جامعه خدمت مى كند، اخلاق خوب دارد، شجاعت دارد و عفيف است و مردم هم به او علاقه دارند، حال اگر خطايى از او سر بزند و شما بخواهيد به همين خاطر عليه او سمپاشى و افشاگرى كنيد و آبروى او را ببريد، مى بينيد كه باز هم مردم دور او را مى گيرند، به او علاقۀ بيشترى پيدا مى كنند و حاضر نيستند از او دست بردارند؛ اگر چنانچه شما متوسّل به قوّۀ قهريه هم بشويد باز مى بينيد كه مردم به وى ابراز علاقه مى كنند، و اگر او را زندانى هم بكنيد باز خدا ياد او را از دلهاى مردم بيرون نمى برد؛ نمونۀ بارز آن ائمۀ هدى عليهم السلام و حضرت موسى بن جعفر عليه السلام و برخى علما و شخصيت هاى ديگرند. پس اين چنين نيست كه خواستۀ شما مؤثر فى الوجود باشد، خواستۀ خدا اين است كه چنين افرادى در جامعه سربلند باشند؛ پس هر گاه خطايى از آنها سر بزند از خطايشان صرف نظر كنيد.0.

ص: 89

1- - سورۀ فتح (48)، آيۀ 10.

(حكمت 20)

اشاره

و قال عليه السلام: «قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ ، وَ الْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ ، وَ الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ.»

نكوهش از بعضى اوصاف ناپسند

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در نكوهش ترس، شرم و حياى بيجا و از دست دادن فرصت فرموده اند:

«قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ »

(ترس و وحشت با نوميدى همنشين است.)

براى جلوگيرى از اين كار بايد با شجاعت وارد كار شد؛ اگر انسان بخواهد يك كار و يك برنامه اى را اجرا كند بايد با شجاعت وارد كار شود، و اگر با ترس و دلهره وارد هر كارى بشود شكست مى خورد. همان طورى كه قبلاً گفته ايم براى شروع به كار ابتدا بايد جوانب كار را سنجيد و سپس در مورد آن با اهل خبره مشورت نمود و آنگاه اگر از جهت توانايى بدنى و صلاحديد در مقام مشورت به نتيجۀ مثبت رسيديد «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ »(1) با توكّل به خداى متعال شجاعانه وارد عمل شويد و ترس و دلهره را كه سبب شكست و ناكامى است از خود دور گردانيد. حضرت امير عليه السلام هم براى اين كه به شكست و ناكامى برنخوريم فرموده اند: ترس با شكست توأم شده اند،

ص: 90

1- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 159.

براى اين كه شكست نخوريد ترس را از خود دور كنيد و براى اين كه ترس از شما دور شود شجاعت ورزيد.

«وَ الْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ »

(و شرم و حيا با محروميت همراه.)

حيا صفت خوبى است ولى نبايد از حدّ و مرز خود تجاوز كند؛ در حديث از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمده است: «الحياء حياءان: حياء عقلٍ و حياء حمقٍ ، فحياء العقل العلم و حياء الحمق الجهل»(1) حيا بر دو نوع است: حياى عقل و حياى حمق؛ بعد در تعريف هر كدام فرموده اند: حياى عقل علم و دانش است، ولى حياى حمق جهل و نادانى است؛ يعنى حياى عقل آن است كه شخص از چيزى شرمنده باشد كه عقل صحيح و يا شرع مقدّس بر زشتى آن حكم كند، مانند شرمندگى از گناهان و كارهاى ناشايست؛ ولى حياى حمق آن است كه از چيزى شرمنده شود كه عموم مردم آن را زشت مى پندارند ولى در واقع زشت نيست، مانند شرمندگى از پرسش مسائل علمى و دينى و به جا آوردن وظايف شرعى.

اما مقرون بودن حيا با محروميت به اين معناست كه وقتى حيا كردى درس بخوانى از علوم محروم مى شوى، وقتى از كار كردن خجالت كشيدى از ثروت و مكنت محروم مى شوى، وقتى از سخن گفتن حيا كردى از نعمت بيان و نطق محروم مى شوى، وقتى از دفاع كردن نسبت به حقوق مسلّم خود خجالت كشيدى از آزادى محروم مى شوى و... پس انسان بايد در كسب صفات نيك و اخلاق پسنديده هميشه در حدّ وسط قرار داشته باشد.

«وَ الْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ»

(و فرصت همچون ابر گذران مى گذرد، پس فرصتهاى نيك را غنيمت شماريد.)5.

ص: 91

1- - تحف العقول، ص 45.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين جمله فرصت را به ابر تشبيه فرموده اند؛ يعنى همان گونه كه ابر در آسمان با سرعت از جلوى چشم انسان مى گذرد و ناپديد مى شود، فرصتهاى زندگى هم همين طورند و انسان بر اثر بى توجّهى فرصتهاى طلايى زيادى را از دست مى دهد؛ دوران جوانى كه فرصت آموزش هر علمى را به انسان مى دهد بدون توجّه او سپرى مى شود و انسان در پيرى حسرت آن را مى خورد. حضرت براى توجّه بيشتر تذكر داده و گذشتن فرصت را به گذشتن ابر تشبيه فرموده است.

ص: 92

(حكمت 21)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَنَا حَقٌّ فَإِنْ أُعْطِينَاهُ وَ إِلَّا رَكِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرى .»

اشاره اى به غصب خلافت

حضرت امير عليه السلام در مورد غصب خلافت فرموده اند:

«لَنَا حَقٌّ فَإِنْ أُعْطِينَاهُ وَ إِلَّا رَكِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرى »

(براى ما حقى است كه اگر آن به ما داده شود [حق به حقدار رسيده] وگرنه بر كفل شترها سوار مى شويم گر چه اين شبروى به درازا كشد.)

ابن أبى الحديد در مورد اين جمله گفته است:(1) اماميه يعنى شيعيان گفته اند كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اين جمله را بعد از وفات پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه خلفا روى كار آمدند فرموده است؛ ولى خود او مى گويد اين درست نيست، بلكه وقتى عمر خلافت را در بين يكى از شش نفر مردّد كرد و معلوم بود كه حضرت امير عليه السلام در همۀ اينها متعيّن است ولى سياست بازان عثمان را جلو انداختند، على عليه السلام اين جمله را فرموده است.

فرق اين كه حضرت اين جمله را بعد از فوت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم گفته باشند يا بعد از مرگ عمر، اين است كه ابن أبى الحديد مى بيند اگر بگويد على عليه السلام اين جمله را بعد از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم گفته لازمه اش اين مى شود كه بگويد پس حضرت على عليه السلام

ص: 93

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 133.

ابوبكر و عمر را هم قبول نداشته و آنها را غاصب دانسته است، در صورتى كه او چنين عقيده اى ندارد؛ از اين رو عقيدۀ شيعه را نپذيرفته و معتقد شده كه حضرت اين جمله را پس از مرگ عمر گفته است؛ پس به عقيدۀ او حضرت على عليه السلام حكومت عثمان را قبول نداشته و تا اين اندازه را با ما هم عقيده است.

در اين كلام حضرت دو احتمال داده شده است، من اوّل جملۀ حضرت را تحت اللّفظى ترجمه مى كنم و بعد به بيان دو احتمال مى پردازم. حضرت در اين جمله فرموده اند: «لَنَا حَقٌّ » : براى ما اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم - كه على عليه السلام در رأس آنهاست - حقى است. ولايت بر امّت و خلافت مال حضرت اميرالمؤمنين است، او از نظر علم و تقوا و سابقه در اسلام و از هر جهت ديگر بر ديگران مقدّم بود، خصوصاً كه حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم در غدير خم آن حضرت را به خلافت بر امّت و جانشينى خود تعيين فرموده بود.

روى اين حساب فرموده اند: براى ما حقى است؛ «فَإِنْ أُعْطِينَاهُ » : پس اگر اين حق به ما داده شد كه خوب حق به حقدار رسيده است؛ «وَ إِلّا رَكِبْنَا أَعْجَازَ الْإِبِلِ » : و اگر آن حق را به ما ندادند سوار بر عقب شتر مى شويم. «أعْجاز» جمع «عَجِز» و به معناى عقب است، عقب شتر كفل شتر است؛ يعنى روى كفل شترها سوار مى شويم «وَ إِنْ طَالَ السُّرى » : گرچه سير ما در شب به درازا كشد.

مقصود حضرت امير عليه السلام از اين جمله اين است كه اگر حق ما را ندادند صبر مى كنيم؛ بيان آن اين است كه در آن زمان كه مسافرتها با شتر و معمولاً در شب صورت مى گرفته، وقتى ارباب و نوكر مى خواسته اند بايك شتر مسافرت كنند ارباب روى جهاز شتر سوار مى شده و نوكر پايين جهاز يعنى كفل شتر، سوار شدن روى كفل شتر سخت بوده، خصوصاً اگر هم اين مسافرت طولانى باشد، و طبيعى است كه اين ترك سوار چاره اى جز صبر و تحمّل اين مشكل ندارد. حضرت امير عليه السلام اين جمله را

ص: 94

كنايه از اين آورده اند كه ما را عقب انداختند، ما وارث پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بوديم و خلافت حق ما بود؛ مى خواهند بفرمايند اگر حكومت را به ما دادند به حق خود رسيده ايم؛ ولى اگر از آن امتناع كنند، مانند آن كسى كه ترك شتر بر كفل هاى او سوار مى شود و بر سختى آن مسافرت طولانى در شب راهى جز صبر ندارد ما هم بر اين غصب خلافت صبر مى كنيم و چارۀ ديگرى نداريم.

«وَ إِنْ طَالَ السُّرى » ؛ «السُّرى » از «سرى » و به معناى مسافرت در شب است، خدا در قرآن شريف در مورد معراج حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: «سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ » (1) «منزّه است آن خدايى كه بندۀ خود را در شب از مسجدالحرام سير داد.» كه «أسرى » فعل ماضى از باب افعال و به معناى سير در شب است.

اينجا حضرت طول كشيدن حكومت غاصبين را به طول كشيدن سير در شب و فضاى ظلمانى تشبيه فرموده اند؛ اينها سياست بازى كردند، هم على عليه السلام را خانه نشين كردند و هم فدك را كه حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم به عنوان پشتيبان مالى خانۀ على عليه السلام به حضرت زهرا عليها السلام داده بودند از آنها گرفتند. در زمان خلافت بنى اميّه و بنى عبّاس وضعيت اقتصادى خاندان رسول خدا طورى شده بود كه تعدادى از زنان و دختران هاشمى بر اثر نداشتن پوشش با يك چادر نماز مى خواندند. اين جوّ تاريك را حضرت امير عليه السلام به سير در شب تشبيه فرموده اند، و از جهت زمانى هم چه بسا تا زمان ظهور امام زمان (عج) طول بكشد كه عملاً همين طور شده است، زيرا همۀ ائمه عليهم السلام عقب ماندند و حقوق آنان غصب شد.

دو احتمالى كه در اين جمله است يكى اين كه ما مانند آن عبد ذليلى كه پشت شتر سوار شده و راهى غير از صبر كردن ندارد وظيفه مان صبر كردن است، صبر مى كنيم و هيچ چاره اى نداريم.1.

ص: 95

1- - سورۀ إسراء (17)، آيۀ 1.

و احتمال دوّم اين است كه ما بر اين امر صبر مى كنيم ولى اين صبر كردن با دنبال فرصت گشتن و عِدّه و عُدّه جمع كردن و عليه غاصبين حركت كردن منافاتى ندارد؛ يعنى هم صبر مى كنيم و هم دنبال فرصت هستيم تا شايد بتوانيم حكومت را از دست غاصبين بگيريم. از اين رو حضرت اباعبداللّه الحسين عليه السلام براى گرفتن حق خود مسلم را پس از دعوت مردم و خواست آنان به كوفه فرستاد و خود او نيز آمادۀ حركت به سمت كوفه شد، حضرت صادق عليه السلام براى رسيدن به اين هدف اقداماتى فكرى و فرهنگى نموده و افرادى را متشكل مى كرده اند كه نتيجه بخش نبوده است.

پس از اين دو احتمالى كه بگوييم صبر مى كنيم و وظيفۀ ديگرى نداريم، يا در عين حال كه صبر مى كنيم وظيفۀ ديگرمان اين است كه دنبال فرصت باشيم و اگر توانستيم حق خود را از غاصبين بگيريم، اين احتمال دوّم صحيح است و شاهد بر آن هم اقدامات ائمه عليهم السلام است كه تاريخ ضبط كرده است.

مرحوم سيّد رضى به عنوان شرح اين كلام گفته است: «و هذا القول من لطيف الكلام و فصيحه» و اين كلام حضرت از جمله گفتار آن حضرت است كه داراى لطافت و فصاحت است. «و معناه أنّا إنْ لَمْ نُعْطَ حقّنا كنّا أذلّاء» مرحوم سيّد مى گويد:

و معناى كلام حضرت امير عليه السلام اين است كه اگر حق ما داده نشود ما خوار خواهيم بود.

«و ذلك أنّ الرديف يركب عجز البعير كالعبد و الأسير و من يجرى مجراهما» و اين براى آن است كه رديف يعنى آن كه بر ترك شتر سوار مى شود چون بنده و اسير و مانند آن است.

ص: 96

(حكمت 22)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ يُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ .»

تشويق به اعمال نيك

حضرت امير عليه السلام در مورد تشويق و ترغيب كردن به كار نيك فرموده اند:

«مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ يُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ »

(آن كه عمل او وى را كند گرداند نَسَب او وى را تند نمى گرداند.)

مقصود حضرت اين است كه آن چيزى كه انسان را در آخرت به مقام بالايى مى رساند اعمال صالح است نه حسب و نسب و اشراف زادگى. آمدن انسان در اين دنيا براى رسيدن به كمال است، و اين ارتباط با خدا و انجام اعمال صالح است كه انسان را به كمال اخروى مى رساند. پس كمال و ارتقاء روحى انسان به عمل است؛ و اگر انسان به وسيلۀ عمل به جايى نرسد، نسبت هاى خانوادگى هم او را به مقامى نمى رساند.

ص: 97

(حكمت 23)

اشاره

و قال عليه السلام: «مِنْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ ، وَ التَّنْفِيسِ عَنِ الْمَكْرُوبِ .»

كفّارۀ گناهان بزرگ

حضرت امير عليه السلام در مورد كفّارۀ گناهان چنين توصيه فرموده اند:

«مِنْ كَفَّارَاتِ الذُّنُوبِ الْعِظَامِ إِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ »

(از جمله كفّارات و پوشش هاى گناهان بزرگ به فرياد رسيدن ستمديده است.)

«كفّارات» جمع «كفّارة» و از مادّۀ «كُفْر» به معناى پوشش است؛ به «كافر» به اين خاطر كافر مى گويند كه فطرت خود را پوشيده و نگذاشته ظاهر شود؛ كشاورز را هم به خاطر پوشاندن دانه ها زير زمين «كافر» مى گويند. در آيۀ شريفه آمده است: «كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفّارَ نَباتُهُ » (1) «همانند اين كه بارانى ببارد و گياه روييده از آن كشاورزان را به شگفت آورد.» حالا در اينجا هم كفّاره گفته اند براى اين كه گناهان انسان را مى پوشاند.

«عِظام» جمع «عَظيم» به معناى بزرگ، و صفت «ذُنوب» است؛ يعنى پوشش گناهان بزرگ. «اِغاثة» از «غَوْث» به معناى به فرياد رسيدن است. «مَلْهوف» از «لَهْف» و به معناى ستمديده است. جمله به اين معناست كه به فرياد رسيدن ستمديده از جمله پوشش هاى گناهان بزرگ است.

ص: 98

1- - سورۀ حديد (57)، آيۀ 20.

«وَ التَّنْفِيسِ عَنِ الْمَكْرُوبِ »

(و نيز رفع نگرانى كردن از گرفتار.)

«تَنْفيس» به معناى آزاد كردن نفس، يعنى رفع نگرانى كردن است؛ «مَكْروب» هم از «كَرْب» و به معناى گرفتار است. جمله عطف به جملۀ قبل است و معنا چنين است كه به فرياد ستمديده رسيدن و رفع نگرانى كردن از گرفتار از جمله پوشش هاى گناهان بزرگ است.

ص: 99

(حكمت 24)

اشاره

و قال عليه السلام: «يَابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ .»

از مهلت خدا برحذر باش

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد برحذر شدن از گناهان و از مهلت دادن خداوند فرموده اند:

«يَابْنَ آدَمَ إِذَا رَأَيْتَ رَبَّكَ سُبْحَانَهُ يُتَابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ »

(اى پسر آدم اگر ديدى كه پروردگار منزّهت نعمت هايش را پى در پى بر تو عطا مى فرمايد و حال آن كه تو او را نافرمانى مى كنى پس از او برحذر باش.)

يك وقت است شما يك كار خلافى مى كنيد خدا يك گيرى در كارتان مى اندازد، بيمارى و يا امر ديگرى برايتان پيش مى آيد، اين براى اين است كه شما از خواب غفلت بيدار شويد، و همين علامت اين است كه خدا از شما خوشش مى آيد و اين گرفتارى را براى بيدارى شما پيش آورده است. اما اگر ديديد دائم گناه مى كنيد و وضعتان بهتر مى شود، بدانيد كه خدا شما را رها كرده و به خود واگذاشته است؛ و در اين صورت شما بايد در انتظار عذاب آخرت باشيد، كسى را كه خدا رها كند حسابش با كرام الكاتبين است.

«سبحانه» مفعول مطلق تأكيدى است كه فعل آن محذوف است، و در اصل

ص: 100

«سبّحت اللّه سبحانه» است، و جمله در محل نصب است تا صفت باشد براى «ربّك»، يعنى پروردگار تو كه از جميع نقايص و بديها منزّه است. «يُتابِعُ » از «متابعة» به معناى پشت سر هم شدن است؛ يعنى نعمت هاى خدا دنبال هم و پشت سر هم به تو مى رسد.

«نِعَم» جمع «نعمة» است. «وَ أَنْتَ تَعْصِيهِ » حال است براى «ابن آدم» كه مخاطب حضرت امير عليه السلام است.

پس پشت سر هم شدن نعمت در حال عصيان و گناه، دليل سقوط در منجلاب بدبختى است. چنين فردى بايد به خود آيد كه چگونه با اين همه گناه نعمت هاى الهى به من روى آورده و هر روزم از ديگرى بهتر و بهتر مى شود؟!

ص: 101

(حكمت 25)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَيْئاً إِلَّا ظَهَرَ فِى فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِهِ .»

پنهان نماندن راز

حضرت در مورد پنهان نماندن راز فرموده اند:

«مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَيْئاً إِلَّا ظَهَرَ فِى فَلَتَاتِ لِسَانِهِ وَ صَفَحَاتِ وَجْهِهِ »

(هيچ كس چيزى را در دل پنهان نمى كند مگر اين كه در سخنان (بى انديشه اش) و تغييرات رنگ رخسارش نمايان مى گردد.)

تجربه نشان داده است كسانى كه پنهانكارى مى كنند بيشتر اوقات رازهاى مخفى شده در دل را بر اثر زير و رو گفتن ها رو مى كنند، گاهى هم بر اثر رنگ رخسارشان آن راز فاش مى شود. اين موضوع خصوصاً در بازجويى ها ظهور و بروز مى كند؛ خلاصه اين طور است كه در پرس وجو كردنها زبان به لكنت مى افتد و رازهاى نهان ظاهر مى شود. «فَلَتَاتِ لِسَانِهِ » به معناى اشتباهات زبان است؛ و «صَفَحَاتِ وَجْهِهِ » به معناى تغييرات رنگ صورت است؛ مثلاً وقتى چيزى را مخفى كرده يا نام كسى را مخفى كرده و شما نام او را مى بريد فوراً رنگ صورتش تغيير مى كند. خلاصه اينها برخى از راههاى كشف راز و يا كشف جرم است.

ص: 102

(حكمت 26)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِمْشِ بِدَائِكَ مَا مَشى بِكَ .»

با بيمارى خود مدارا كن

همچنين در مورد مدارا كردن با بيمارى فرموده اند:

«إِمْشِ بِدَائِكَ مَا مَشى بِكَ »

(با بيمارى خود راه برو [مدارا كن] تا زمانى كه با تو راه مى آيد.)

مقصود حضرت اين است كه وقتى اندك بيمارى گرفتيد نبايد همۀ كارها را تعطيل كنيد و به جا و بالين بخوابيد، بلكه بايد با بيمارى مدارا كرد و آن را در خود هضم نمود؛ بسيارى از بيماريها خيلى سطحى و زودگذر است، اما برخى افراد با اندك سرماخوردگى به بستر مى روند و با بيمارى خود مدارا نمى كنند. به هر حال مقصود حضرت اين است كه با بيمارى مدارا كنيد و تا زمانى كه نياز واقعى به مراجعه به پزشك و بيمارستان نشده خود را مبتلا نكنيد.

ص: 103

(حكمت 27)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَفْضَلُ الزُّهْدِ إِخْفَاءُ الزُّهْدِ.»

برترين زهد و پارسايى

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد حقيقت زهد فرموده اند:

«أَفْضَلُ الزُّهْدِ إِخْفَاءُ الزُّهْدِ»

(برترين زهد و پارسايى نهان داشتن آن است.)

«زُهْد» به معناى بى رغبتى به دنيا و بى ميلى نسبت به آن است؛ اگر كسى نسبت به دنيا بى رغبت باشد، نبايد اين بى رغبتى خود را براى اين و آن بازگو كند؛ زيرا همان بيان كردن آن به معناى علاقۀ به دنياست؛ وقتى كسى بى علاقه بودن خود نسبت به دنيا را براى ديگران تعريف كند، در حقيقت خواسته است خود را سر زبانها بيندازد، و اين خود بر اثر علاقۀ به دنياست؛ پس كسى كه زاهد و پارساست، اين زهد را در خود مخفى مى كند و براى ديگران بازگو نمى كند.

ص: 104

(حكمت 28)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا كُنْتَ فِي إِدْبَارٍ وَ الْمَوْتُ فِي إِقْبَالٍ فَمَا أَسْرَعَ الْمُلْتَقى .»

بين انسان و مرگ چندان فاصله اى نيست

و در مورد كوتاهى و بى مقدارى عمرها فرموده اند:

«إِذَا كُنْتَ فِي إِدْبَارٍ وَ الْمَوْتُ فِي إِقْبَالٍ فَمَا أَسْرَعَ الْمُلْتَقى »

(هنگامى كه تو [به دنيا] پشت كنى و مرگ روى آورد پس چه زود ديدار و به هم رسيدن پيش آيد.)

«مُلْتَقى » يعنى مكان و زمان ملاقات و ديدار.

مقصود از «إِذَا كُنْتَ فِي إِدْبَارٍ» همان چيزى است كه مشهور است؛ زيرا همۀ ما در پشت كردن به دنيا هستيم، هر چه يك روز از عمرمان مى گذرد يك روز به مرگ نزديك تر مى شويم؛ اين كه مى گويند فلانى جوان است و رويش به دنياست يك حرف غلطى است؛ انسان تا زمانى كه به دنيا نيامده و در رحم مادر است رويش به دنياست، ولى وقتى به دنيا آمد همان يك ساعتى كه از عمرش گذشته يك ساعت به اجل و مرگ خود نزديك شده و به همان اندازه پشت به دنيا كرده است؛ پس همه پشت به دنيا و رو به آخرت هستند.

«وَ الْمَوْتُ فِي إِقْبَالٍ » : و مرگ در اقبال است. البته معناى اقبال مرگ به اين نيست كه مرگ به طرف انسان در حركت است، بلكه مرگ و اجل سر جايش گذاشته و اين انسان

ص: 105

است كه به طرف اجل و پايان عمر مى رود؛ چيزى كه هست وقتى موى انسان سفيد مى شود، دندانهاى انسان مى ريزد، پاها و زانوهاى انسان درد مى گيرد و عصا به دست مى شود، مى گويند مرگ به او رو كرده است.

به هرحال مقصود حضرت از اين كه فرموده: وقتى انسان به طرف مرگ حركت مى كند مرگ هم به طرف او حركت مى كند پس چه زود ديدار حاصل مى شود، اين است كه اين عمرها دوام و بقايى ندارد و به زودى پايان مى پذيرد.

ص: 106

(حكمت 29)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْحَذَرَ، الْحَذَرَ، فَوَاللَّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتّى كَأَنَّهُ قَدْ غَفَرَ.»

برحذر داشتن از انجام گناه

و در برحذر داشتن از گناه فرموده اند:

«اَلْحَذَرَ، الْحَذَرَ»

(برحذر باشيد، برحذر باشيد.)

«تحذير» به معناى ترسانيدن و رو كردن به احتياط است؛ در اين عبارت حضرت دوبار فرموده اند احتياط ، احتياط ؛ يعنى مراقب اعمال خود باشيد و با احتياط عمل نماييد، نكند گناه كنيد؛ و بدانيد تا زمانى كه توبه نكنيد خدا نمى بخشد، خداى متعال حقوق مردم را نمى بخشد و بايد رضايت صاحبانش را جلب نمود؛ پس برحذر باشيد و احتياط كنيد.

بعد فرموده است:

«فَوَاللَّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتّى كَأَنَّهُ قَدْ غَفَرَ»

(به خدا سوگند كه او [گناهان را] چنان پنهان كرده است كه گويا بخشيده است.)

اين قسمت از كلام را حضرت امير عليه السلام با سوگند شروع مى كند، براى اين كه مطلب داراى اهميت است؛ خدا گناهان بندگان را پوشيده و شما خيال مى كنيد بخشيده است.

ص: 107

ما گناهانى را كه مرتكب شده ايم فراموش كرده و از ياد و خاطرۀ ما رفته است، آن وقت خيال مى كنيم خدا گناهان ما را بخشيده است.

يكى از اوصاف خدا ستّار العيوب بودن است؛ اين طور نيست كه هرگاه انسان گناهى كند خدا هم او را در جامعه مفتضح نمايد، بلكه خدا عيب ها را مى پوشاند و اسرار را حفظ مى كند، و چه بسا ما از اين مستور بودن گناهان سوءاستفاده كرده و يا آن را غفران و بخشش گناهان تعبير مى كنيم. بنابراين بايد در هر حال برحذر باشيم و احتياط كنيم.

ص: 108

(حكمت 30)

اشاره

وَ سُئِلَ عليه السلام عَنِ الْاِيمَانِ ، فَقَالَ : «اَلْاِيمَانُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ : عَلَى الصَّبْرِ، وَ الْيَقِينِ ، وَ الْعَدْلِ ، وَ الْجِهَادِ. وَ الصَّبْرُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : عَلَى الشَّوْقِ ، وَ الشَّفَقِ ، وَ الزُّهْدِ، وَ التَّرَقُّبِ . فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّهَوَاتِ ، وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ ، وَ مَنْ زَهِدَ فِى الدُّنْيَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِيبَاتِ ، وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَى الْخَيْرَاتِ .

وَ الْيَقِينُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : عَلى تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ ، وَ تَأَوُّلِ الْحِكْمَةِ ، وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ ، وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِينَ ، فَمَنْ تَبَصَّرَ فِى الْفِطْنَةِ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُ ، وَ مَنْ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُ عَرَفَ الْعِبْرَةَ ، وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَكَأَنَّمَا كَانَ فِى الْأَوَّلِينَ .

وَ الْعَدْلُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : عَلى غَائِصِ الْفَهْمِ ، وَ غَوْرِ الْعِلْمِ ، وَ زُهْرَةِ الْحُكْمِ ، وَ رَسَاخَةِ الْحِلْمِ : فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ ، وَ مَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحُكْمِ ، وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ يُفَرِّطْ فِي أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِى النَّاسِ حَمِيداً.

وَ الْجِهَادُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ ، وَ النَّهْىِ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَ الصِّدْقِ فِى الْمَوَاطِنِ ، وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِينَ ، فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ ، وَ مَنْ نَهى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْكَافِرِينَ ، وَ مَنْ صَدَقَ فِى الْمَوَاطِنِ قَضى مَا عَلَيْهِ ، وَ مَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَ غَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَ أَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ .»

مقدمه اى بر حكمت

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در حكمت سى ام جواب يك سؤال را داده اند؛ منتها

ص: 109

سؤال از ايمان است اما حضرت امير عليه السلام در جواب بجز ايمان، كفر و شك را هم جواب داده اند. در اصول كافى همين بحث از حضرت امير عليه السلام مطرح است با اين فرق كه آنجا از كفر تعبير به غلوّ فرموده ولى اينجا تعبير به كفر كرده اند؛ معلوم مى شود مرحوم سيّد رضى نسخۀ ديگرى غير از اصول كافى هم داشته اند.

ابن أبى الحديد مى گويد:(1) صوفيه و دراويشى از قبيل جنيد بغدادى و ديگران كه از رؤساى صوفيه اند از اين قسمت كلام اميرالمؤمنين عليه السلام استفادۀ زيادى كرده اند و اگر در كلماتشان قطعه هاى برجسته اى وجود دارد از اين كلمات حضرت امير عليه السلام گرفته اند؛ و به طور خلاصه طورى است كه اساس فكرى آنها همين فرمايشات حضرت است.

اين حكمت سى ام همان گونه كه از جملۀ اوّل آن (سُئِلَ عليه السلام عَنِ الْاِيمَانِ ) پيداست جواب سؤال است، و گفته اند سؤال كننده عمّار ياسر بوده است؛ عمّار ياسر از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از ايمان مى پرسد كه حقيقت ايمان چيست ؟ و حضرت امير عليه السلام آن را به صبر، يقين، عدل و جهاد تعبير فرموده اند.

فرق اجمالى بين اسلام و ايمان

ما قبل از شروع به توضيح اين كلام حضرت كه در مورد ايمان است اندكى در مورد اسلام و فرق آن با ايمان صحبت مى كنيم و بعد به شرح كلام حضرت مى پردازيم. اصل معناى «اسلام» تسليم است و آن اعمّ از «ايمان» است؛ اگر كسى شهادتين بگويد اسلام آورده «و عليه جرت المناكح والمواريث» و نكاح و ميراث بر همين اسلام استوار است، يعنى اگر كسى شهادتين گفت جان و مال و ناموسش در امان است و جزو مسلمانان محسوب مى شود؛ ولى ايمان از مادّۀ «أمن» و به معناى آرامش است، و وقتى آرامش براى انسان حاصل مى شود كه از اعتقاد قلبى برخوردار

ص: 110

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 143.

باشد. پس اسلام يك شهادتين ظاهرى، ولى ايمان يك اعتقاد قلبى و درونى است؛ مرحلۀ اوّل شهادتين به زبان است، ولى بعد از آن اعتقاد با قلب و عمل با اعضاء و جوارح است.

من براى توضيح مطلب روايتى را از اصول كافى برايتان مى خوانم كه خيلى جالب است:

حضرت امام صادق عليه السلام فرموده: «يا عبدالعزيز إنّ الايمان عشر درجات» اى عبدالعزيز ايمان ده درجه دارد؛ يعنى ايمان مقول به تشكيك است؛ «بمنزلة السّلّم يصعد منه مرقاة بعد مرقاة» مانند نردبان پله پله است، درجه درجه است، رتبۀ پايين و بالا دارد و همۀ درجاتش مساوى يكديگر نيست. «فلايقولنّ صاحب الاثنين لصاحب الواحد لستَ على شىء» پس آن كسى كه در درجۀ بالا است نبايد به كسى كه در درجۀ پائين است بگويد تو چيزى نيستى؛ زيرا آن كسى كه يك پله بالاتر است چيزهايى مى داند كه آن پايين ترى نمى داند. «حتّى ينتهى إلى العاشر» خلاصه اين درجات بالا مى رود تا به پلۀ دهم مى رسد. «فلا تسقط من هو دونك» پس كسانى كه مرتبۀ بالايى را دارا شده اند نبايد به پايين ترها بى اعتنايى كنند و بگويند اينها دين ندارند «فيسقطك من هو فوقك» تا كسى هم كه بالاى تو است تو را كوچك نشمارد.

«و إذا رأيتَ من هو أسفل منك بدرجة» و اگر كسى را كه يك درجه پايين تر از تو است مشاهده كردى «فارفعه إليك برفق» با رفق و مدارا و با زبان خوش با او صحبت كن تا او را به درجۀ بالاتر برسانى «و لاتحملنّ عليه ما لايطيق فتكسره» و چيزهايى را كه او قدرت شنيدن و هضم كردن آن را ندارد به او نگو. كسى كه تازه مسلمان شده و كسى كه تازه به راه آمده و از راه انحرافى برگشته است، قدرت و تحمّل شنيدن هر چيزى را ندارد؛ و اگر بخواهى همه چيز را به او بگويى باعث شكست او مى شوى؛ «فإنّ من كسر مؤمناً فعليه جبره»(1) هر كسى كه باعث شكست مؤمنى شود بايد او را جبران كند.2.

ص: 111

1- - الكافى، ج 2، ص 44، حديث 2.

اين روايت را من در اينجا خارج از بحث نهج البلاغه خواندم.

بنابراين ما يك اسلام داريم كه فقط اقرار به زبان است، و مرحلۀ بعد از آن كه اساس است اعتقاد به قلب و عمل به اركان است و موجب ايمان انسان مى شود.

در علم اخلاق گفته اند: اگر انسان بخواهد تكامل پيدا كند اين تكامل داراى دو مرحله است: يكى تخليه از رذائل و زشتى ها، و ديگرى تحليه به اوصاف حسنه است. يعنى اوّل بايد نهاد خود را از اوصاف ناپسند پاك كند تا بتواند صفات نيك را در خود جاى دهد. علماى اخلاق گفته اند دل انسان مانند يك ظرف است، اگر مثلاً در يك حوض متعفّنى آب پاك و پاكيزه بريزيم آن تعفّن قبلى باعث متعفّن شدن آبهاى پاك و پاكيزه مى شود؛ پس اوّل بايد آن حوض را از آبهاى آلوده تميز نمود و آنگاه آب پاك و تميز را در آن ريخت. دل انسان هم همين طور است؛ دلى كه به شهوات، هوا پرستى ها، مقام دوستى ها و... آلوده است نمى توان آن را ظرف ايمان كامل قرار داد؛ زيرا اگر ايمان را در آن جاى دهيم، مسائل دينى را هم با همان هوا پرستى ها آلوده مى كند و به ميل خود توجيه مى نمايد، قرآن را مطابق ميل خود تفسير مى كند و احكام الهى را به دلخواه خود توجيه و تفسير مى نمايد.

تبيين معانى حكمت، عفّت، عدالت و شجاعت

باز در علم اخلاق گفته شده: انسان وقتى كامل مى شود كه در چهار جهت كامل باشد؛ و در حقيقت ايمان چهار شعبه يا چهار شاخه دارد؛ و از آن به حكمت، عفّت، عدالت و شجاعت تعبير كرده اند.

1 - «حكمت» در مقام اعتقاد است؛ انسانى كه مى خواهد به حق معتقد باشد، بايد در مرحلۀ اوّل علم داشته باشد. حضرت امير عليه السلام از حكمت در اين عبارت به «يقين» تعبير فرموده است. پس حكمت در اصطلاح علماى اخلاق يقين به حقايق عالم است. حال اين حقايق اگر فقط اعتقادى باشد به مقام عمل نمى رسد، مانند اعتقاد به

ص: 112

خدا، اعتقاد به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و اعتقاد به معاد؛ به اينها حكمت علمى و نظرى گفته مى شود. ولى اگر مربوط به عمل باشد، مثل علم به بدى ظلم، علم به بدى چيز قبيح و علم به خوبى احسان كه قهراً دنبال اينها عمل است حكمت عملى ناميده مى شود؛ كه علم فقه هم مربوط به اين قسم است. پس به هرحال در علم اخلاق از هر دوى اين حكمت نظرى و عملى تعبير به حكمت كرده اند، و حضرت هم از آن تعبير به يقين فرموده است.

2 - «عفّت» صرفاً در مقام عمل است، و بايد اعضاء و جوارح انسان در اختيارش بوده و آنها را از هر جهت كنترل كند و در حقيقت عقل انسان بر شهوت او حاكم و غالب باشد؛ بتواند چشم خود را، گوش خود را، شكم و فرج خود را از محارم خدا حفظ كند؛ و به طور كلّى در علم اخلاق به اين كنترل داشتن و حفظ نمودن اعضاء و جوارح عفّت گفته شده، و حضرت امير عليه السلام از آن به «صبر» تعبير فرموده اند.

3 - «عدالت» يعنى انسان به گونه اى باشد كه بتواند در برخورد با مسائلى كه در خانواده و جامعه پيش مى آيد معقول باشد، نه افراط كند و نه تفريط ؛ اگر قاضى است به عدالت حكم كند، اگر حاكم است در حكومت اعتدال را رعايت نمايد و به كسى ظلم نكند، اگر معلم سر كلاس است در تعليم و تربيت افراد اعتدال را رعايت كند و....

4 - و در آخر «شجاعت» است؛ به اين معنا كه انسان بايد براى رسيدن به اهدافى كه دارد اهل تصميم باشد و شجاعت داشته باشد. بعضى افراد مى دانند كه فلان كار منكر است و بايد با آن مبارزه كرد اما در مقام عمل اين عُرضه را ندارند كه در مقابل منكر بايستند، اينها ترسو و ضعيف هستند؛ و بعضى در مقابل باطل و منكرى كه عمل شده مى ايستند و با آن مبارزه مى كنند، به چنين فردى شجاع مى گويند؛ و اصطلاح علماى اخلاق در مورد سوّم و چهارم با اصطلاحى كه حضرت امير عليه السلام به كار برده اند يكى است.

ص: 113

به هر حال حضرت امير عليه السلام در جواب از سؤال از ايمان فرموده اند:

تبيين پايه هاى ايمان

«اَلْاِيمَانُ على أَرْبَعِ دَعَائِمَ : عَلَى الصَّبْرِ، وَ الْيَقِينِ ، وَ الْعَدْلِ ، وَ الْجِهَادِ»

(ايمان بر چهار ستون استوار است: بر صبر، و يقين، و عدل، و جهاد.)

«دَعائم» جمع «دِعامة» به معناى ستون است؛ اين يك تشبيه است؛ در واقع حضرت امير عليه السلام ايمان را به يك ساختمان تشبيه فرموده و هر يك از صبر، يقين، عدل و جهاد را چهار ستون اصلى و اساسى آن قرار داده اند؛ بعد هر يك از اين چهار ستون و پايه را به چهار شعبه تقسيم فرموده، كه در مجموع شانزده شعبه مى شود.

شعبه هاى چهارگانۀ صبر

«وَ الصَّبْرُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ »

(و صبر از اين چهار ستون بر چهار شعبه و شاخه است.)

صبر كه همان عفّت در اصطلاح علم اخلاق است بر چهار شعبه يا بر چهار شاخه است؛ صبر به معناى بردبارى و كنترل نفس در برابر مصيبت و شدايد، در مقابل خواسته هاى نفسانى و در مقابل اطاعت خداست؛ صبر در مصيبت اين است كه مثلاً بچه اش از دست رفته است، مال و اموالش سوخته و نابود شده و... در مقابل مصائب صبر نمايد و ناسپاسى نكند؛ صبر در خواسته هاى نفسانى و تمايلات شهوانى اين است كه شكم و فرج خود را و نيز زبان و چشم و گوش خود را از هرز رفتن نگاه دارد و كنترل كند؛ و صبر در طاعت اين است كه سختى انجام واجبات و ترك معاصى و گناهان را برخود هموار نموده و در مقابل خواستۀ خدا و دستورات الهى خاضع باشد.

انسان با در نظر گرفتن نيروهاى متضادى مثل عقل، شهوت، غضب و قوّۀ واهمه كه در وجودش گذاشته شده همچون يك شتر گاو پلنگ است؛ هر يك از اين قواى

ص: 114

چهارگانه به يك چيزى تمايل دارند و يك خواسته اى دارند كه جامۀ عمل پوشيدن بجز قوّۀ عقليه انسان را در پرتگاه و نابودى قرار مى دهد؛ ولى اگر انسان عقل خود را بر سه قوّۀ ديگر حاكم كند، يعنى شهوتش را تحت كنترل عقل درآورد و خواسته هاى شهوانى خود را از راهى كه شرع مقدّس دستور داده تأمين كند، قوّۀ غضبيۀ خود را كنترل كند و انسان عفيفى باشد و در شدايد صبر نمايد، قوّۀ واهمۀ خود را تحت كنترل عقل درآورد و خيالاتش را كنترل كند، مى تواند به كمالات انسانى برسد و سعادت ابدى را براى خود تأمين نمايد.

«عَلَى الشَّوْقِ ، وَ الشَّفَقِ ، وَ الزُّهْدِ، وَ التَّرَقُّبِ »

(بر اشتياق، و ترس، و بى رغبتى به دنيا، و انتظار داشتن.)

اين كه حضرت عليه السلام صبر را به شوق، شفق، زهد و ترقّب تعريف و تفسير فرموده، و يا ايمان را به صبر، يقين، عدل و جهاد تعريف نموده، و در آينده هم مى رسيم كه يقين را به چهار شعبه و نيز عدل را به چهار شعبه تعريف فرموده، اينها همه تفسير به لازم است؛ مثلاً اگر انسان اشتياق براى بهشت رفتن دارد صبر مى كند، كارهاى خلاف انجام نمى دهد، كارهاى نيكو انجام مى دهد و... پس تعريف صبر به شوق و شفق و زهد و ترقّب تعريف به لازم است

«شَوْق» به معناى اشتياق است، كسى كه اشتياق به بهشت رفتن داشته باشد صبر مى كند و از كار خلاف خود را حفظ مى نمايد. «شَفَق» به معناى ترس است، آن كسى كه از جهنم مى ترسد صبر مى كند و گناه نمى كند. «زُهْد» به معناى بى رغبتى به دنيا و زر و زيور آن است، اگر كسى نسبت به دنيا بى رغبت شود مصيبت ها را سبك مى شمارد و دنبال اين و آن نمى رود و تملّق اين و آن را نمى گويد كه بخواهد به مال و مقامى برسد.

«تَرَقُّب» به معناى انتظار است، كسى كه انتظار بعد از مرگ را دارد مى داند مرگ مى آيد و در نتيجه دنبال خلاف نمى رود و به سمت كارهاى نيك مى شتابد.

ص: 115

حال حضرت هر يك از اين لوازم را با آثارش ذكر مى كند، مى فرمايد:

«فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَى الْجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّهَوَاتِ »

(پس آن كه به بهشت اشتياق دارد از خواهش هاى نفسانى روى گرداند.)

يعنى كسى كه شوق بهشت رفتن دارد همين شوق و اشتياق انگيزه مى شود تا نسبت به شهوات غفلت كند و بى رغبت باشد. «سَلا» به معناى فراموش كردن يك چيز و غفلت از آن است، اين كه مى گويند برويم به فلانى تسليت بگوييم يعنى برويم ذهن او را مثلاً از مرگ پدرش بگردانيم و او را از اين فكر منصرف كنيم؛ پس «سَلا عَنْهُ » به معناى اعراض است، يعنى از شهوات اعراض مى كند.

«وَ مَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ »

(و آن كه از آتش ترسد از آنچه حرام است پرهيز نمايد.)

«أَشْفَقَ » به معناى ترسيدن است؛ وقتى انسان از چيزى بترسد طبعاً از آن گريزان است، حال اگر شما از آتش جهنم بترسيد و از آن گريزان باشيد لازمه اش آن است كه از گناهان پرهيز كنيد.

«وَ مَنْ زَهِدَ فِى الدُّنْيَا اسْتَهَانَ بِالْمُصِيبَاتِ »

(و آن كه نسبت به دنيا بى رغبت است سختى ها را سبك شمارد.)

«زُهْد» به معناى بى رغبتى و بى توجّهى نسبت به دنياست؛ «اِسْتَهَانَ » از «هَوْن» به معناى كوچكى و سبكى است. عمدۀ سختى ها و مصيبت ها مربوط به دنياست و اين هم بر اثر علاقه مندى ما به دنياست؛ مثلاً دلمان باغ مى خواهد، ثروت مى خواهد، دنبال مقام هستيم و اينها هم تمام شدنى نيست؛ اين باغ را مى خريم آن را هم مى خواهيم، ثروتمان زياد مى شود بيشتر مى خواهيم، مقام پيدا مى كنيم دنبال مقام بالاترى مى رويم، از اين رو هر روز مشكلى و مصيبتى به مشكلات ما اضافه مى شود؛

ص: 116

اما اگر نسبت به دنيا بى رغبت باشيم، اگر مشكلى هم پيش آيد آن را سبك خواهيم دانست.

«وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَى الْخَيْرَاتِ »

(و آن كه منتظر مرگ باشد به كارهاى نيك شتاب گيرد.)

«اِرْتَقَبَ » از «رَقْبَة» به معناى انتظار است، «اِرْتَقَبَ الْمَوْتَ » يعنى در انتظار مرگ است. اگر كسى به اين درجه برسد كه نه تنها از مرگ نمى ترسد بلكه در انتظار آن هم هست، چنين فردى هر چه بيشتر به كارهاى نيك مى شتابد، براى اين كه مى خواهد از فرصت استفاده كرده باشد و در قيامت نيز به بهره و ثواب بيشترى برسد.

آنچه گفتيم در توضيح شعبه هاى صبر بود؛ پس اگر بخواهيم صبر را كه يكى از پايه هاى ايمان است در خود ايجاد كنيم، لازم است به اين چهار شعبه اى كه حضرت براى صبر بيان فرموده توجّه كرده وخود را پايبند و ملزم به آن كنيم.

شعبه هاى چهارگانۀ يقين

«وَ الْيَقِينُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ »

(و يقين از اين چهار ستون بر چهار شعبه وشاخه است.)

مانند همان صبر كه بر چهار شعبه و شاخه بود يقين هم بر چهار شاخه است كه عبارتند از:

«عَلى تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ ، وَ تَأَوُّلِ الْحِكْمَةِ ، وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ ، وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِينَ »

(بر بينايى هوشمندانه، و دريافت حكيمانه، و پند گرفتن از عبرتها، و نيز از روش پيشينيان است.)

«تَبْصِرَة» از «بصيرة» به معناى بينايى است، «فِطْنَة» به معناى زيركى و تيزهوشى است؛ پس «تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ » به معناى بينايى در اثر تيزهوشى است؛ مقصود اين است

ص: 117

كه اين يقين را وقتى انسان پيدا مى كند كه زيرك باشد، آنهايى كه كودن هستند نوعاً چيزى نمى فهمند و در نتيجه ايمان كاملى هم ندارند. بنابراين «تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ » به معناى دارا بودن استعداد براى پذيرش ايمان كامل است.

«تَأَوُّل» به معناى بازگشت، و «حِكْمَة» به معناى علم به حقايق است؛ پس «تَأَوُّلِ الْحِكْمَةِ » به معناى بازگشت و دريافت حكمت است؛ حكمت را هم قبلاً گفتيم اگر مربوط به امور اعتقادى باشد «حكمت نظرى» و اگر مربوط به امور عملى باشد «حكمت عملى» مى گويند.

«وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ » : و موعظه اى كه از راه عبرت گرفتن از ديگران باشد. از كارها و چيزهاى ديگران درس عبرت بگيريم؛ اين كه مشاهده مى كنيم در اكثر سوره هاى قرآن سرگذشتهايى چون سرگذشت موسى و فرعون، ابراهيم و نمرود و... تكرار شده، قرآن كه كتاب قصه و داستان نيست اينها همه براى درس عبرت از گذشتگان است.

«وَ سُنَّةِ الْأَوَّلِينَ » بيان جملۀ «وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ » است. «سُنَّةَ » به معناى روش و رفتار است، و مقصود از «اوّلين» هم گذشتگان و پيشينيان است.

حال حضرت به توضيح هر يك از اين چهار شعبه پرداخته و مى فرمايند:

«فَمَنْ تَبَصَّرَ فِى الْفِطْنَةِ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُ »

(پس آن كه در تيزهوشى بينا شود حكمت براى او آشكار گردد.)

«وَ مَنْ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُ عَرَفَ الْعِبْرَةَ »

(و آن كه حكمت براى او آشكار گردد به عبرت گرفتن آشنا شود.)

ممكن است شما براى كسانى كه تاريخ گذشتگان را نمى دانند تاريخ بگوييد و آنها را از متن تاريخ مطّلع كنيد، اما اين چنين نيست كه هر كسى از متن تاريخ مطّلع شود بتواند از آن پند بگيرد و بهره بردارى كند؛ بلكه افراد خاصى قدرت پند گرفتن از تاريخ

ص: 118

را دارند، و آنها همان كسانى هستند كه راههاى حكمت به وسيلۀ تيزهوشى برايشان بيان گرديده است.

«وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَكَأَنَّمَا كَانَ فِى الْأَوَّلِينَ »

(و آن كه به عبرت گرفتن آشنا شود پس گويى در ميان پيشينيان بوده است.)

مثلاً كسى كه مى تواند از تاريخ حضرت موسى عليه السلام و فرعون درس عبرت بگيرد مثل آن كسى است كه در همان تاريخ حضور داشته است؛ اين همان «سنّة الأوّلين» است؛ يعنى مثل اين كه در زمان حضرت موسى عليه السلام بوده و ديده فرعون چه جناياتى كرده است، يا در زمان حضرت ابراهيم عليه السلام بوده و از نزديك ديده است كه با آن حضرت چگونه برخورد كردند و به چه بلاهايى مبتلا شدند.

بنابراين يقين هم داراى چهار شعبه است و اگر كسى بخواهد ستون دوّم ايمان را در خود ايجاد كند بايد در تحقق شعبه هاى آن بكوشد؛ بصيرت خود را با مطالعه هاى زياد و تفكرهاى زياد و تجزيه و تحليل هاى جريانات تاريخى ترقى دهد، تا بتواند بر اثر ممارست به بصيرت در زيركى برسد و در نتيجه مراحل بعدى يقين را به دست آورد.

شعبه هاى چهارگانۀ عدل، و تشريح آن

«وَ الْعَدْلُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ »

(و عدل از اين چهار ستون بر چهار شعبه و شاخه است.)

قبلاً گفتيم كه هر يك از ستونهايى كه ايمان بر آن استوار است بر چهار شعبه است، و عدل سوّمين ستون ايمان در كلام حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام است؛ چهار شعبۀ عدل عبارتند از:

ص: 119

«عَلى غَائِصِ الْفَهْمِ ، وَ غَوْرِ الْعِلْمِ ، وَ زُهْرَةِ الْحُكْمِ ، وَ رَسَاخَةِ الْحِلْمِ »

(بر فهمى دقيق، و علمى عميق، و حكم و داورى شكوفا و نورانى، و حلم و بردبارى نافذ و ريشه دار.)

«غَائِصِ الْفَهْمِ » از باب اضافۀ صفت به موصوف است كه قبلاً توضيح داده ايم؛ «غائص الفهم» در اصل «الفهم الغائص» است؛ «غائص» از «غَوْص» به معناى فرو رفتن است، غوّاصى هم از همين مادّه است؛ «غائص الفهم» يعنى فرو رفتن در فهميدن، يعنى دقّت كردن زياد، يعنى در مسائل فرو برود و زياد تعمق كند؛ كسى كه غوّاص است ته دريا فرو مى رود و جواهرات زير دريا را بالا مى آورد، اينجا هم بايد در مسائل غوص كرد و فرو رفت و به عمق مسائل رسيد.

«غَوْرِ الْعِلْمِ » هم به معناى فرو رفتن در علم است، مقصود از «غور علم» اين است كه طوطى وار و سرسرى و سطحى نباشد. اگر گفته اند مثلاً قاضى بايد مجتهد باشد، مقصودشان اين بوده كه علم قاضى بايد از روى تعمق باشد نه طوطى وار و سطحى.

«وَ زُهْرَةِ الْحُكْمِ » ؛ «زُهْرَة» به معناى شكوفه است، و «زُهْرَةِ الْحُكْمِ » يعنى حكم شكوفا و نورانى. بعضى افراد با تعمق در مسائل به حكم شكوفا و نورانى مى رسند، ولى برخى هر چند هم تعمق كنند بجز يك حكم ظاهرى چيز ديگرى نمى فهمند؛ پس يكى از شاخه هاى عدل شكوفايى حكم است.

«وَ رَسَاخَةِ الْحِلْمِ » از باب اضافۀ صفت به موصوف است، و در اصل «الحلم الرّاسخ» است؛ «رَساخة» از «رُسوخ» به معناى نفوذ كردن است؛ يعنى يكى از شاخه هاى عدل، حلمى است كه نفوذ كرده باشد. «حلم» يكى از قواى روحى انسان است و بايد در روح انسان رسوخ كند و براى انسان ملكه شود؛ در علم اخلاق گفته اند كسى كه از حلم برخوردار نيست مى تواند با زحمت زياد اين فضيلت اخلاقى را در خود ايجاد كند و بر اثر ممارست و مداومت آن را در خود به صورت ملكه درآورد.

ص: 120

در مجموع به اين نتيجه مى رسيم كه عدل بر فرو رفتن در فهم و دقّت در آن، فرو رفتن در علم و دانايى، شكوفايى حكم و رسوخ نمودن حلم استوار است؛ و هر كس نتواند اين چهار شاخه را در نهاد خود ايجاد كند يك ستون از ايمان كامل را ندارد.

بعد از اين حضرت در مقام تشريح چهار شاخۀ عدل فرموده اند:

«فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ »

(پس آن كه خوب درك كند ژرفاى دانش را دريابد.)

فرموده اند: هر كه داراى فهم خوب است معناى درك مسائل و غور در علم را مى فهمد. اگر انسان داراى درك خوبى نباشد، بيست سى سال هم كه در مدرسه باشد مسائل عميق را درك نمى كند. اوّلين چيزى كه مى تواند پايۀ عدل را در انسان محكم كند همين خوش استعدادى و خوش درك بودن است. «فَمَنْ فَهِمَ » : پس هر كس خوب درك مى كند «عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ » : معناى غور در علم را مى فهمد.

«وَ مَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحُكْمِ »

(و آن كه ژرفاى دانش را دريابد حكم را از سرچشمه هاى آن خارج نمايد.)

«شرائع» جمع «شريعة» است، و شريعه به آن راهى مى گويند كه انسان به لب آب دريا و آب رودخانه مى رسد. اين تعبير حضرت يك تشبيه است، و گويا علم و حكمت را به دريا تشبيه فرموده كه وقتى بخواهند از آن آب بردارند بايد از راه مخصوص به خود (شريعه) وارد شده و از همان راه خارج شوند، به همين خاطر هم كلمۀ «صَدَرَ» را به كار برده اند؛ چون داخل شدن طالب آب به شريعه را «ورود»، و خارج شدن از آن را «صدور» مى گويند، و حضرت هم در اينجا از «صَدَرَ عَنْ ...»استفاده فرموده اند. بنابراين معناى جمله چنين است: كسى كه درك مسائل و غور در علم را داراست، او حكم را از راه درست و صحيح آن خارج مى كند.

ص: 121

«وَ مَنْ حَلُمَ لَمْ يُفَرِّطْ فِي أَمْرِهِ وَ عَاشَ فِى النَّاسِ حَمِيداً»

(و آن كه حليم و بردبار باشد در كار خود سستى نورزد و زندگى او در ميان مردم پسنديده است.)

«لَمْ يُفَرِّطْ » از مادّۀ «تفريط » و در مقابل «افراط » است؛ افراط زياده روى در كار، و تفريط كوتاهى در آن است. چون يكى از شاخه هاى عدل «رَساخة الحلم» بود حالا در توضيح آن فرموده اند: كسى كه حليم باشد در كارها كوتاهى و تفريط ندارد؛ و البته زياده روى و افراط هم نمى كند؛ چون عدل به معناى ميانه روى و اعتدال است، كه عدالت همان اعتدال بين افراط (زياده روى) و تفريط (كوتاهى) است.

«وَ عَاشَ فِى النَّاسِ حَمِيداً» : و زندگى چنين فردى در جامعه پسنديده است. اگر قاضى است قاضى خوبى است، اگر رئيس اداره است رئيس خوبى است، اگر استاد است استاد خوبى است.

بنابراين عدل هم داراى چهار شعبه است؛ و اگر كسى خواسته باشد ستون سوّم ايمان را در خود ايجاد كند، بايد در تحقيق شعبه هاى آن بكوشد و اعتدال را در خود استوار نمايد.

شعبه هاى چهارگانۀ جهاد

«وَ الْجِهَادُ مِنْهَا عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ »

(و جهاد از اين چهار ستون نيز بر چهار شعبه و شاخه استوار است.)

يك ستون ديگر از چهار ستون ايمان شجاعت است، كه حضرت امير عليه السلام در اين كلام خود از آن به جهاد تعبير فرموده اند؛ و آن نيز بر چهار شعبه است.

«عَلَى الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ ، وَ النَّهْىِ عَنِ الْمُنْكَرِ»

(بر امر به معروف، و نهى از منكر.)

ص: 122

اين دو جمله دو شعبه از چهار شعبۀ جهاد است؛ امر به معروف و نهى از منكر دفاع از حق است؛ انسان نمى تواند هميشه در مقابل دشمن چماقى برخورد كند و نبايد هم چنين كند، بلكه بايد در ابتدا امر به معروف و نهى از منكر كرده و دشمن را با عقل و منطق صحيح هدايت نمود؛ اگر دشمن كسى است كه با منطق درست كارى ندارد و انسان ستيزه جويى است، در اين صورت كم كم مراتب امر به معروف و نهى از منكر را بالا مى بريم و در درجۀ آخر جنگ هم مى كنيم. پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم تا مى توانست جنگ نمى كرد، اوّل مى فرمود: «قولوا لا إله إلّااللّه تفلحوا» و از آنان مى خواست كه بتها را دور بريزيد تا رستگار شويد. اگر باز هم لج مى كردند و فرمان نمى بردند و سدّ راه رستگارى ديگران مى شدند و با حق و اسلام مقابله مى كردند، با آنها جنگ مى كرد.

پس امر به معروف و نهى از منكر دو شاخه از شاخه هاى جهاد است.

«وَ الصِّدْقِ فِى الْمَوَاطِنِ »

(و راستى و درستى در جايگاههاى عمل.)

«مَواطِن» جمع «موطن» به معناى محل اقامت است؛ محل اقامت در اين عبارت كه در تشريح جهاد است خانه و زندگى نيست، بلكه مقصود آن سنگر، پايگاه و موضعى است كه در هنگام جنگ به انسان مى سپارند و او را مأمور مى كنند كه در آن انجام وظيفه كند؛ مقصود اين است كه صادقانه و محكم از آن سنگرى كه به شما داده اند حراست و حفاظت كنيد و تسليم دشمن نشويد.

«وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِينَ »

(و دشمنى با خوارجِ از دين.)

«شنآن» به معناى دشمنى و كينه است؛ و «فاسق» از مادّۀ «فسق» به معناى خروج است، خرما كه از پوست خود بيرون مى آيد مى گويند «فسق الرّطب» يعنى خرما

ص: 123

خارج شد، و فاسق را به اين جهت فاسق مى گويند كه از دين و راه حق خارج شده است. مقصود از اين جمله اين است كه انسان مؤمن بايد هنگام جهاد نسبت به فاسقين كينه و دشمنى داشته باشد و در حالت غضبناك بر آنها يورش ببرد.

بعد حضرت در مقام تشريح هر يك از اين چهار شاخه فرموده اند:

«فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ »

(پس آن كه به معروف امر نمايد پشت مؤمنان را استوار كند.)

وقتى شما امر به معروف كرديد مؤمنين مى فهمند كه يك كسانى از آنها و از حق دفاع مى كنند و به اين خاطر دلگرم مى شوند و پشتوانه پيدا مى كنند؛ اين كار شما باعث تقويت روحى آنان است و در نتيجه در راه خود محكم و استوار مى ايستند.

«وَ مَنْ نَهى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْكَافِرِينَ »

(و آن كه از منكر نهى نمايد بينى كافران را به خاك مالد.)

«أرْغَمَ » از «إرْغام» به معناى به خاك ماليدن است. «أُنوف» جمع «أنْف» به معناى بينى است. «أنوف الكافرين» را در بعضى نسخه ها «أنوف المنافقين» ذكر كرده اند، هر كدام را حضرت فرموده باشند دشمن هستند و معنا يكى است. مى خواهند بفرمايند كسى كه نهى از منكر مى كند با اين كار خود بينى دشمنان اسلام و مسلمين را به خاك مى مالد، خواه اين دشمن خارجى و كافر باشد يا دشمن داخلى و ستون پنجم، هر كدام باشند از اين حركت ناراحت مى شوند و پشت آنان سست مى گردد.

«وَ مَنْ صَدَقَ فِى الْمَوَاطِنِ قَضى مَا عَلَيْهِ »

(و آن كه در جايگاههاى گوناگون صداقت پيشه كند به وظيفۀ خويش عمل نمايد.)

حفظ سنگر و هر موقعيت جنگى از وظايف مسلمانان و مؤمنين است؛ اگر در جنگ احد آن چند نفرى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آنها را مأمور آن شيار دو كوه فرمودند به

ص: 124

وظيفۀ خود عمل كرده بودند و آنجا را رها نمى كردند، آن همه خسارت جانى به مسلمانان نمى خورد و پيشانى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نمى شكست؛ آنها صادقانه به وظيفۀ خود عمل نكردند و باعث آن همه خسارت شدند. از اين رو حضرت امير عليه السلام فرموده اند: هر كس صادقانه اقامتگاه خود را حفظ كند به وظيفه اش عمل كرده است.

«وَ مَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَ غَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَ أَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ »

(و آن كه با خوارج از دين دشمنى ورزد و براى خدا به خشم آيد، خداوند به خاطر او خشم آورد و روز قيامت او را راضى گرداند.)

فاسقين، كافرين و منافقين همگى دشمنان حق و راه حقيقت هستند و مؤمنين بايد نسبت به آنها غضب و كينه داشته باشند؛ هيچ وقت نبايد تصور اين معنا را داشته باشيم كه آنها نسبت به مؤمنان دلسوزى و رأفت و مهربانى دارند؛ مؤمنين بايد هميشه با ديد شك و ترديد به آنها بنگرند و حتى نصايح و همكاريهاى دوستانۀ آنان را خيانت بدانند، مگر اين كه دليل بيّن برخلاف آن اقامه شود. پس اگر چنين شد كه مؤمنين نسبت به فاسقين كينه و غضب داشتند، خدا هم به نفع مؤمنين غضب مى كند و روز قيامت آنها را راضى مى گرداند.

بنابراين جهاد نيز داراى چهار شعبه بود؛ و اگر كسى خواسته باشد ستون چهارم ايمان را در خود ايجاد كند، بايد در تحقق شعبه هاى جهاد بكوشد.

ص: 125

(حكمت 31)

اشاره

[ و قال عليه السلام]: «وَ الْكُفْرُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ : عَلَى التَّعَمُّقِ ، وَ التَّنَازُعِ ، وَ الزَّيْغِ ، وَ الشِّقَاقِ ؛ فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ يُنِبْ إِلَى الْحَقِّ ، وَ مَنْ كَثُرَ نِزَاعُهُ بِالْجَهْلِ دَامَ عَمَاهُ عَنِ الْحَقِّ ، وَ مَنْ زَاغَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ ، وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّيِّئَةُ ، وَ سَكِرَ سُكْرَ الضَّلالَةِ ، وَ مَنْ شَاقَّ وَعُرَتْ عَلَيْهِ طُرُقُهُ ، وَ أَعْضَلَ عَلَيْهِ أَمْرُهُ ، وَ ضَاقَ عَلَيْهِ مَخْرَجُهُ .

وَ الشَّكُّ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ : عَلَى التَّمَارِى، وَ الْهَوْلِ ، وَ التَّرَدُّدِ، وَ الْاِسْتِسْلامِ ؛ فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ دِيناً لَمْ يُصْبِحْ لَيْلُهُ ، وَ مَنْ هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ ، وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِى الرَّيْبِ وَطِئَتْهُ سَنَابِكُ الشَّيَاطِينِ ، وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ هَلَكَ فِيهِمَا.»

قال الرّضىّ : و بعد هذا كلام تركنا ذكره خوف الإطالة و الخروج عن الغرض المقصود فى هذا الكتاب.

مقدمه اى بر حكمت

اين قسمت از سخنان حضرت را بعضى از شارحان نهج البلاغه دنبالۀ حكمت سى ام دانسته اند و همه را يك جا شرح و تفسير كرده اند، ولى بعضى ديگر از شارحان كه از جملۀ آنان محمّد عبده است اين قسمت را با شمارۀ جداگانه در كتاب خود ثبت نموده اند؛ آن قسمت در مورد ايمان بود ولى اين قسمت در مورد كفر و شك است. پس اگر ملاك در شماره گذارى موضوع باشد، بايد اين قسمت دوّم را با دو شماره (31 و 32) ثبت كنند؛ و اگر ملاك سياق كلام حضرت امير عليه السلام باشد، سياق اين قسمت نشان مى دهد كه همۀ اين عبارات در ضمن يك سخن ايراد شده است و بنابراين بايد با يك شماره ثبت شود.

ص: 126

ما از اين جهت كه تمامى عبارات را جزو يك سخنرانى مى دانيم و همه به هم مربوط هستند، اين قسمت را نيز جزو همان حكمت سى ام مى دانيم.

پايه هاى كفر

«وَ الْكُفْرُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ : عَلَى التَّعَمُّقِ ، وَ التَّنَازُعِ ، وَ الزَّيْغِ ، وَ الشِّقَاقِ »

(و كفر نيز بر چهار ستون استوار است: بر موشكافى بيش از اندازه، و نزاع و كشمكش، و كج فهمى و انحراف، و عناد و لجاج.)

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بنا به نقل سيّد رضى رحمه الله كفر را در مقابل ايمان قرار داده و فرموده اند: «وَ الْكُفْرُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ ». در صورتى كه در اصول كافى كه قبل از نهج البلاغه بوده است در ضمن همين عبارات فرموده اند: «والغلوّ على أربع شعب» هم كلمۀ «غلوّ» را ذكر كرده و هم تعبير به «شعب» فرموده. در اصول كافى فرموده اند:

«الغلوّ على أربع شعب: على التّعمّق بالرّأى، والتّنازع فيه، والزّيغ، والشّقاق».(1)

البته معمولاً كافر به كسى مى گويند كه خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را قبول ندارد، ولى به عقيدۀ ما شيعيان غلات هم كه مسلمان بوده و از ديگران جلو افتاده و العياذ باللّه على عليه السلام را خدا دانسته و مانند على اللّهى ها الوهيتى براى ائمه قائل باشند كافرند؛ و ديده ايد كه آقايان در رساله هاى عمليه خوارج، نواصب و غلات را جزو فرقه هاى كفر حساب مى كنند؛ پس غلوّ يك مرتبه اى از كفر است، همچنان كه تارك حج مرتبه اى از كفر است؛ زيرا خدا فرموده است: «لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً» و دنبالۀ آن فرموده است: «وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ »(2) كه در اين آيه از تارك حج تعبير به كافر كرده است.

به هر حال حضرت امير عليه السلام كفر را هم مانند ايمان بر چهار ستون استوار

ص: 127

1- الكافى، ج 2، ص 391، حديث 1.
2- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 97.

فرموده اند، كه عبارت از تعمّق، تنازع، زيغ و شقاق هستند.

«اَلتَّعَمُّقِ » به معناى فرو رفتن در عمق است، كسانى كه خيلى در عمق چيزى فرو بروند و بيش از اندازه موشكافى كنند از آن طرف مى افتند و طرف افراط آن را مى گيرند. اعتقادات دينى يقين مى خواهد و مسلّماً انسان بايد بررسى كند، اما تعمّق زياد اگر شيطان هم كمك بدهد چه بسا انسان را منحرف مى كند. ما در احاديث داريم كه در ذات و در صفات خدا تعمّق نكنيد؛ «من تفكّر فى ذات اللّه سبحانه ألحد».(1) به هر حال «تعمّق» يكى از پايه هاى كفر است.

البته اين تفسيرى كه حضرت دربارۀ كفر كرده و يكى از پايه هاى آن را «تعمّق» دانسته با «غلوّ» كه در متن اصول كافى است بهتر سازگار است؛ چون تعمّق در تعريف كفر به معناى شرك و عدم پذيرش ايمان مناسبتى ندارد اما با غلوّ سازگار است؛ تعمّق افراط در بررسى و تحقيق است؛ روى اين حساب مى توان گفت متن اصول كافى صحيح تر از متن نهج البلاغه است. پس در حقيقت «غلوّ» بر چهار پايه استوار است كه يكى از آن ستونها افراط در تحقيق است.

«وَالتَّنَازُعِ » دوّمين ستون است؛ تنازع به معناى كشمكش است و با اختلاف نظر متفاوت است؛ در اختلاف نظر عقل و منطق حاكم است ولى در تنازع منطق وجود ندارد و دوئيت و لجاجت حكمفرماست. در مورد تنازع قرآن فرموده است:

«وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ » (2) «و با هم نزاع و كشمكش نكنيد كه سست مى شويد و قدرتتان از بين مى رود و سقوط مى كنيد.» پس تنازع هم كه باعث تضعيف مؤمنان و سقوط آنان مى شود يك مرحله اى از كفر است.

«وَالزَّيْغِ » سوّمين ستون است؛ زيغ يك حالت انحرافى در فهم مسائل است؛6.

ص: 128

1- - غرر الحكم و درر الكلم، آمُدى، ص 618، حكمت 835. (هر كس در ذات خداوند سبحان فكر كندملحد خواهد شد).
2- - سورۀ انفال (8)، آيۀ 46.

كج فهمى دارد و بر اين اساس قرآن را تأويل مى كند، حديث را تأويل مى كند، همه چيز را تأويل مى كند. ذهن او يك نحو انحراف و اعوجاج دارد و به همين خاطر مطالب را وارو مى فهمد، كه اين هم نوعى كفر است. غلات و خوارج دو گروهى بودند كه مطالب را بين افراط و تفريط عوضى مى فهميدند و هر دو جزو فرقه هاى كفر به حساب آمده اند.

«وَالشِّقَاقِ » از مادّۀ «شقّ » به معناى عناد است. مى فرمايد: «وَ مَنْ يُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدى وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّى» (1) «و هركس پس از آن كه حق براى او آشكار شد راه عناد و لجاج را پيش گيرد و با پيامبر مخالفت كند و از راهى غير از راه مؤمنان پيروى نمايد، او را به همان حالى كه خود خواسته وامى گذاريم.» كه اين هم نوعى كفر است.

همۀ اين چهار ستون كه حضرت در مورد كفر بيان فرمودند با غلوّ تطبيق مى شوند؛ بعد در توضيح هر يك فرموده اند:

«فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْ يُنِبْ إِلَى الْحَقِّ »

(پس آن كه بيش از اندازه موشكافى كند به حق بازنگردد.)

كسى كه واقعاً قصدش فهميدن باشد به نحو عادى مطالعه مى كند و مشكلات خود را مى پرسد تا به حق برسد، اما اگر موشكافى هاى زياد كند در شك و ترديد مى افتد و به حق نمى رسد. «لَمْ يُنِبْ » از باب «أناب، يُنيب، إنابة» است، «لَمْ يُنِبْ إِلَى الْحَقِّ » يعنى بازگشت او به حق نيست؛ و هميشه در شك و ترديد است.

«وَ مَنْ كَثُرَ نِزَاعُهُ بِالْجَهْلِ دَامَ عَمَاهُ عَنِ الْحَقِّ »

(و آن كه نزاع و كشمكش او به سبب جهل و نادانى بسيار است كورى او از حق ادامه يابد.)5.

ص: 129

1- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 115.

«وَ مَنْ كَثُرَ نِزَاعُهُ بِالْجَهْلِ » : و كسى كه نزاع و درگيرى او به سبب جهل و نادانى بسيار است؛ يعنى بر اثر نادانى حرفى مى زند و درگيرى راه مى اندازد؛ البته مقصود هر درگيرى نيست، بلكه مقصود درگيريهاى علمى است؛ مثلاً يك عالم و دانشمندى را گير مى آورد و از روى جهل و نادانى با او مكابره و جدل مى كند؛ پس كسى كه بر اين مبنا زياد درگيرى درست مى كند «دَامَ عَمَاهُ عَنِ الْحَقِّ » : كورى او از حق دوام پيدا مى كند و هميشه كور است. اين شخص چون قصدش فهميدن مطالب حق نيست به جايى نمى رسد و چيزى نمى فهمد.

«وَ مَنْ زَاغَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ ، وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّيِّئَةُ ، وَ سَكِرَ سُكْرَ الضَّلالَةِ »

(و آن كه منحرف شود خوبى در نزد او بدى جلوه كند، و بدى در نظرش خوبى نمايد، و سرمست گمراهى گردد.)

«زَاغَ » از «زَيْغ» به معناى انحراف است؛ «وَ مَنْ زَاغَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ » : و كسى كه از حق منحرف شود خوبى ها هم نزد اين شخص بد جلوه مى كند به حدّى كه قضاوتش به كلّى عوض مى شود «وَ حَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّيِّئَةُ » : و بدى ها را هم خوب مى بيند. وقتى بر اثر انحراف از حق معيارهاى خوب و بد درنظر انسان عوض شد، طبعاً تملّق و چاپلوسى كه در شرع مقدّس حرام است در نظر اين شخص ارزش مى شود و آنچه ارزش است ضد ارزش مى گردد.

«وَ سَكِرَ سُكْرَ الضَّلالَةِ » : و چنين فردى در گمراهى سرمست مى شود. اين كه حضرت اين فرد را به مست تشبيه فرموده براى اين است كه آدم مست عقلش در حجاب است و حق براى او منكشف نمى شود، پس چنين فردى هم كه در اثر فرو رفتن در جهل و نادانى خوبى ها را بد و بدى ها را خوب مى بيند مانند همان انسان مست است كه از درك حق عاجز است؛ اين فرد در اثر گمراهى عقل را از دست داده و به تمام معنا تابع شيطان و هواهاى نفسانى شده است.

ص: 130

«وَ مَنْ شَاقَّ وَعُرَتْ عَلَيْهِ طُرُقُهُ »

(و آن كه به عناد برخيزد راههايش بر او دشوار شود.)

«شاقّ » از «شِقاق» است و معناى آن گذشت. «وَعُرَتْ » از «وَعْر» به معناى سخت و دشوار است. مقصود اين است كه هر كس شِقّ خدا و پيامبر قرار بگيرد، يعنى كسى كه خود را در مقابل خدا و پيامبر قرار دهد و به عناد برخيزد، راهها بر او سخت و ناگوار مى گردد؛ براى اين كه از جامعه جدا مى شود و در حال انزوا قرار مى گيرد و در مضيقه مى افتد.

«وَ أَعْضَلَ عَلَيْهِ أَمْرُهُ »

(و كارهايش بر او سخت گردد.)

«أعْضَلَ » از «معضلات» است؛ يعنى امورش بر او سخت مى گردد.

«وَ ضَاقَ عَلَيْهِ مَخْرَجُهُ »

(و راهِ برون رفت آن بر وى تنگ شود.)

«مَخْرَج» اسم مكان از مادّۀ «خروج» است؛ يعنى راهى كه مى رود بر او تنگ مى شود؛ كسى كه در جامعه مطرود واقع شود، زندگى بر او تنگ و ناگوار مى گردد و در معضلات و مشكلات دادرسى ندارد و همۀ دنيا با وسعتى كه دارد بر او تنگ است.

شعبه هاى چهارگانۀ شك و ترديد

«وَ الشَّكُّ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ »

(و شك بر چهار شعبه و شاخه است.)

حضرت امير عليه السلام هنگام بيان ايمان و كفر آنها را به «دعائم» تعريف فرموده، در مورد ايمان فرموده اند: «اَلْاِيمَانُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ » ، و در مورد كفر هم فرموده اند:

ص: 131

«وَ الْكُفْرُ عَلى أَرْبَعِ دَعَائِمَ » ؛ ولى در اين قسمت كه پيرامون شك است فرموده اند:

«وَ الشَّكُّ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ » ؛ ظاهراً علّت اختلاف در تعبير اين است كه هر يك از ايمان و كفر از چهار ستون تشكيل شده اند ولى شك چهار قسم دارد.

«عَلَى التَّمَارِى، وَ الْهَوْلِ ، وَ التَّرَدُّدِ، وَ الْإِسْتِسْلامِ »

(بر مجادله كردن، و وحشت داشتن، و دودل بودن، و خود باختگى.)

در اصول كافى به جاى «هَوْل»، «هَوى » نقل شده است؛ علّت اين اختلاف شايد به اين خاطر است كه خطهاى سابق خط كوفى بوده، و اگر خط عربى هم بوده اين دو كلمه قريب به هم نوشته مى شود؛ به هر حال اين اختلاف در نسخه هاى كتب وجود دارد.

«عَلَى التَّمَارِى» ؛ «تَمارى» از مادّۀ «مِراء» در باب تفاعل و به معناى مجادله كردن است؛ آنهايى كه در مسائل اهل جدال هستند و هى به طرف ور مى روند و نكته گيرى مى كنند و طرف را اذيّت و آزار مى دهند و در حقيقت قصد چيز فهميدن ندارند، گفته مى شود اينها در مسائل تمارى مى كنند.

«وَ الْهَوْلِ » ؛ اگر «هول» درست باشد به معناى ترس است، انسانى كه شك دارد هميشه در ضعف و ترس و وحشت است؛ و اگر «هوى » درست باشد به معناى هواى نفس است، يعنى آنهايى كه در ترديد هستند مطابق ميل خود عمل مى كنند، دنبال اين نيستند كه حق كدام است و حق را پيدا كنند و دنبال حق باشند، بلكه هميشه دنبال خواسته هاى دل خود هستند.

«وَ التَّرَدُّدِ» به معناى دو دل بودن است؛ افرادى كه شاكّ هستند هميشه در ترديد و دو دلى هستند و هيچ گاه قدرت تصميم گيرى ندارند.

«وَ الْاِسْتِسْلامِ » به معناى خود باختگى است؛ يعنى شخص شاكّ شخصيت ندارد و خود باخته است.

ص: 132

خلاصه اين كه شك داراى شاخه هاى جدال و ناحق گويى در مقام بحث، دلهره و وحشت و ترديد در مقام انتخاب و خود باختگى و بى شخصيتى است؛ و هر كس داراى صفت شك باشد هميشه در حال مجادله، دلهره و وحشت، ترديد و خود باختگى است.

بعد از بيان اجمالى شعبه هاى شك فرموده اند:

«فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ دِيناً لَمْ يُصْبِحْ لَيْلُهُ »

(پس آن كه جدال و مجادله را روش خود قرار دهد شب تاريك او صبح نگردد.)

در برخى نهج البلاغه ها «ديناً» ثبت شده ولى من به دو نسخۀ خطى نهج البلاغه كه افست شده و مربوط به هفتصد تا نهصد سال پيش است مراجعه كردم «دَيْدَناً» ثبت شده و جمله چنين است: «فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَ دَيْدَناً لَمْ يُصْبِحْ لَيْلُهُ » يعنى كسى كه مجادله را عادت خود قرار دهد شب تاريكش هيچ وقت صبح نمى شود. شب تاريك كنايه از تاريكى جهل و نادانى است، يعنى هيچ وقت از ظلمت جهل بيرون نمى رود.

«وَ مَنْ هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ »

(و آن كه هر آنچه در پيش دارد وى را به وحشت اندازد ناگزير به عقب بازگردد.)

«هَالَهُ » در اين جمله نشانۀ خوبى است بر اين كه كلمۀ «هول» در جملۀ اوّل صحيح است نه كلمۀ «هوى ». آن راهى را كه انسان با دليل و برهان به حقانيت آن پى برده بايد برود و ترديد در آن درست نيست؛ پس اگر انسان از رفتن در چنين راهى ترس و وحشت داشته باشد ناگزير عقب مى زند، و وقتى از راه حق عقب زد ناگزير به راه نادرست قدم مى گذارد. مى فرمايد: «مَنْ هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ » : كسى كه وحشت كند از آن راهى كه جلوى اوست «نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ » : ناگزير به عقب برمى گردد. و فرض اين است كه راه پشت سر هم راه باطل است، پس در حقيقت شك انسان را به باطل مى كشاند.

ص: 133

«وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِى الرَّيْبِ وَطِئَتْهُ سَنَابِكُ الشَّيَاطِينِ »

(و آن كه در شك و ترديد دودل و سرگردان باشد سُم هاى شياطين او را پايمال كند.)

«تردّد» به معناى تحيّر و دو دلى است؛ «رَيْب» به معناى شك است و شك تساوى دو طرف مثبت و منفى است، ترديد بين اين كه اين هست يا نيست را شك ناميده اند؛ «سَنابِك» جمع «سُنْبُك» به معناى سُم است.

مقصود اين است كه شيطان على الدّوام به چنين فردى هجوم مى آورد و شك و ترديد را در او زيادتر مى كند. اين همه از وسواس مذمّت شده براى همين است كه شيطان به انسان هجوم مى آورد، وسواس چه در طهارت و نجاست و چه در فكر و انديشه مذمّت شده است، وسواس عملى انسان را به مشقت در عمل و در نهايت به نگرانى هاى اعصاب مى رساند، ولى وسواس در فكر و انديشه چه بسا انسان را به كفر مى كشاند.

«وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ هَلَكَ فِيهِمَا»

(و آن كه به تباهى دنيا و آخرت گردن نهد در هر دو سرا تباه گردد.)

«استسلام» از «تسليم» است، و كسى تسليم ديگرى مى شود كه از خود خوديت و فكر و استقلال فكرى ندارد، خود باختگى تسليم در برابر ديگران است. پس تسليم شدن و گردن نهادن در برابر چيزى كه هلاكت دنيا و آخرت در آن است سبب مى شود كه انسان را در دنيا و آخرت هلاك كند. انسان بايد خودش فكر داشته باشد و آن را به كار بگيرد و خودش راه صلاح را از فساد تشخيص دهد، خود كم بينى موجب از دست دادن استقلال فكرى است و از آن مذمّت شده است.

«قال الرّضىّ : و بعد هذا كلام تركنا ذكره خوف الإطالة و الخروج عن الغرض المقصود فى هذا الكتاب» سيّد رضى مى گويد: و پس از اين كلام گفتارى بود كه ما آن را

ص: 134

بيان نكرديم به علّت ترس از به درازا كشيدن كلام و خارج شدن از هدفى كه در اين كتاب مقصود است.

اين جمله از مرحوم سيّد رضى است؛ او گفته است دنبالۀ اين جملاتى كه از حضرت امير عليه السلام در تعريف ايمان، كفر و شك نقل كرديم هنوز هم جملات و كلام طولانى وجود داشت ولى به اين خاطر كه مقصود از تأليف اين كتاب جمع آورى كلمات بليغ حضرت بود از ذكر آن كلام طولانى خوددارى كرديم.

قبلاً در علّت تأليف نهج البلاغه گفته ايم كه مقصود سيّد رضى از تأليف اين كتاب جمع آورى خطبه ها و نامه ها و حكمت هايى از حضرت امير عليه السلام بوده كه از ويژگى خاصى در فصاحت و بلاغت برخوردار بوده است.

ص: 135

(حكمت 32)

اشاره

و قال عليه السلام: «فَاعِلُ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنْهُ ، وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْهُ .»

توصيف عاملان خير و شرّ

حضرت امير عليه السلام در مورد عاملان خير و شرّ فرموده اند:

«فَاعِلُ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنْهُ »

(نيكوكار بهتر از كار نيك است.)

حضرت كنندۀ كار نيك را نيكوتر از آن كار دانسته اند؛ شايد علّت اين برترى آن است كه چون فاعل از روحيات و خُلقيات نيك برخوردار است اعمال نيكى هم كه از او سر مى زند تراوشات همان روحيات نيك اوست. به عبارت ديگر كارى كه از انسان سر مى زند معلول روحيات انسان است، و به اين جهت كه معلول هميشه پرتو علّت است و علّت افضل از معلول است، بنابراين عامل خير افضل از اصل خير است، چون پاكى فطرت فاعل سبب انجام عمل خير شده است.

در جهت مقابل هم به همين صورت است؛ از اين رو فرموده اند:

«وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرٌّ مِنْهُ »

(و بدكار بدتر از كار بد است.)

و نيز كنندۀ كار زشت و شرّ و پست زشت تر و پست تر از اصل آن كار زشت است؛ چون كار شرّ معلول تراوشات فطرت و روحيات زشت و پستى است كه در نهاد فاعل وجود دارد؛ خبث طينت فاعل است كه علّت بروز كار شرّ و ناپسند مى شود، از اين رو كنندۀ كار پست تر از فعل شرّ است.

ص: 136

(حكمت 33)

اشاره

و قال عليه السلام: «كُنْ سَمْحاً وَ لاتَكُنْ مُبَذِّراً، وَ كُنْ مُقَدِّراً وَ لاتَكُنْ مُقَتِّراً.»

پرهيز از افراط و تفريط

و نيز آن حضرت در مورد پرهيز از افراط و تفريط فرموده اند:

«كُنْ سَمْحاً وَ لاتَكُنْ مُبَذِّراً»

(سخاوتمند باش ولى از ريخت و پاش بپرهيز.)

اين يك دستورالعمل جالبى براى زندگى روزمرّه است. «سَمْح» به معناى سخاوت است؛ «مبذّر» از مادّۀ «بذر» به معناى ريخت و پاش است، «تبذير» هم به همين معناست؛ يعنى آن طورى كه بذر را اين طرف و آن طرف مى پاشند شما پول و ثروت را مثل بذر ريخت و پاش نكن.

حضرت امير عليه السلام به عنوان يك دستور زندگى در خرج كردن اموال خواسته اند مسلمانان حدّ وسط را رعايت كنند و در اقتصاد ميانه رو باشند. به نظر عوام اقتصادى بودن يعنى خسيس بودن و جلوگيرى از خرج كردن ثروت، در حالى كه چنين معنايى نمى دهد و به معناى هماهنگ كردن مخارج روزانه با درآمدهاى روزانه است. قناعت را هم مردم عوام به همين معناى خسيس بودن و كم خرج كردن مى دانند، در صورتى كه قناعت به معناى نداشتن طمع به مال ديگران و خرج كردن درحدّ امكانات و دارايى شخصى است؛ كسى را كه در حدّ توانايى مالى خود خرج مى كند و به مال ديگران چشم داشتى ندارد قانع مى نامند؛ بنابراين قناعت به معناى سازگارى است با آنچه خدا

ص: 137

نصيب كرده است. پس اگر خيلى ريخت و پاش كنيد غلط است و مى شود تبذير، كه خداى متعال در قرآن فرموده است: «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ »(1)

تبذيركنندگان برادران شيطانند.

در مقام انفاق هم زياده روى درست نيست؛ خداى متعال به پيامبر خود فرموده است: «وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ ».(2) اين آيه وقتى نازل شد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هر چه داشت در راه خدا داد، بعد فقير ديگرى آمد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پيراهن خود را به او داد و بدون لباس شد، هنگام ظهر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پيراهن نداشت بپوشد و به مسجد برود، اين آيه نازل شد كه نه آن چنان دستهاى خود را به گردنت غلّ كن و به كسى چيزى نده، و نه آن چنان از اموال خود انفاق كن كه بدون لباس به نشستن در منزل ناگزير شوى. پس نه تنها اسراف و تبذير درست نيست، اگر در مقام انفاق هم پا را فراتر از حدّ وسط بگذاريد صحيح نيست.

«وَ كُنْ مُقَدِّراً وَ لاتَكُنْ مُقَتِّراً»

(و اندازه نگاه دار ولى سختگير مباش.)

«مقدّر» از مادّۀ «تقدير» به معناى اندازه گيرى است؛ اندازه گيرى وقتى است كه مخارج با درآمد مقايسه شوند و در هنگام خرج به گونه اى مصرف شود كه كمبودى پيش نيايد.

«مقتّر» از مادّۀ «تقتير» به معناى سخت گرفتن است، و از قضا با «تقطير» به يك معناست، يعنى قطره قطره خرج كردن، كسى كه هنگام مصرف قطره قطره خرج كند سختگيرى كرده و اين كار مورد مذمّت قرار گرفته است.

اين دو جمله در حقيقت به يك معنا هستند ولى از نظر عبارت فرق دارند، كه به اين گونه سخن گفتن تفنّن در عبارت مى گويند.9.

ص: 138

1- - سورۀ إسراء (17)، آيۀ 27.
2- - همان، آيۀ 29.

(حكمت 34)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَشْرَفُ الْغِنى تَرْكُ الْمُنى .»

برترين توانگرى

و آن حضرت در وا نهادن آرزوها فرموده اند:

«أَشْرَفُ الْغِنى تَرْكُ الْمُنى »

(برترين توانگرى و بى نيازى وا نهادن آرزوهاست.)

«غِنى » توانگرى و بى نيازى است، و «مُنى » به معناى آرزوهاست؛ حال اگر انسان آرزوهاى دور و دراز را در خود زنده كند، هر چند كه ثروتمند و توانگر باشد باز هم نيازمند است؛ زيرا وقتى انسان به يك منزل متوسط قانع نبود و دلش خانۀ كذايى، باغ كذايى، ماشين كذايى، در كنار دريا ويلاى كذايى و... خواست، طبيعى است كه براى تهيۀ اينها هر چند هم كه حلال و حرام كند، هر چند هم براى به دست آوردن پول تملّق اين و آن را بگويد، و هر چند هم كه خود فروشى كند باز هم نيازمند است و چنين شخصى هيچ وقت سير نمى شود؛ ولى اگر آن آرزوها را كنار بگذارد و مثلاً به يك منزل متوسط قانع شود، هواى باغ و كاخ و ويلاى كنار دريا را از دل بيرون كند، و براى رفت و آمد به ماشين هاى كرايه اى قناعت كند هميشه ثروتمند و توانگر است؛ و به فرمودۀ حضرت امير عليه السلام اين توانگرى اشرف توانگرى و بى نيازى است، زيرا باغ و كاخ نمى خواهد تا تملّق و چاپلوسى كند.

ص: 139

(حكمت 35)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَسْرَعَ إِلَى النَّاسِ بِمَا يَكْرَهُونَ قَالُوا فِيهِ بِمَا لايَعْلَمُونَ .»

زيان تندروى

و آن حضرت در مورد زيان تندروى فرموده اند:

«مَنْ أَسْرَعَ إِلَى النَّاسِ بِمَا يَكْرَهُونَ قَالُوا فِيهِ بِمَا لايَعْلَمُونَ »

(آن كه بشتابد به چيزى كه مردم از آن ناخرسندند آنان دربارۀ او مى گويند چيزى را كه نمى دانند [تهمت هاى ناروا مى زنند].)

حتى اگر كسى قصد تبليغ دين را هم داشته باشد، از اوّل نمى شود كارهايى كه مردم تحمّل آن را ندارند انجام دهد. طالبان در افغانستان با اين اعمالى كه داشتند از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم جلوتر افتادند؛ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در صدر اسلام تمام واجبات را يكمرتبه بيان نفرمود، و از باب مثال زكات در سال نهم هجرت به مردم ابلاغ شد؛ و طالبان بر خلاف دستور اسلام زنها را از درس خواندن ممنوع كردند و با اين كار چهرۀ اسلام را خراب كردند و خودشان را مورد تهمت قرار دادند. بنابراين حتى مطالب حق را هم نمى شود يكدفعه به مردم گفت و آنان را تحت فشار گذاشت، تا چه رسد به آنچه كه مستحب است و يا فقط جنبۀ استحسان دارد.

اين است كه حضرت فرموده: «مَنْ أَسْرَعَ إِلَى النَّاسِ بِمَا يَكْرَهُونَ » : كسى كه بشتابد به طرف مردم به چيزى كه كراهت دارند «قَالُوا فِيهِ بِمَا لايَعْلَمُونَ » : مردم هم

ص: 140

عكس العمل نشان مى دهند و نسبت به اين شخص چيزهايى را مى گويند كه علم به صحّت آن سخنان ندارند؛ يعنى او را متّهم مى كنند و به او تهمت مى زنند.

مى فرمايند: «مَنْ أَسْرَعَ إِلَى النَّاسِ » ؛ «أسرع» به معناى تندى و تندروى است؛ تندروى در هيچ حال خواه در مقام ارشاد يا غير آن و در مقام واجبات يا غير از آن صحيح نيست؛ تندروى عكس العمل دارد، مردم مقاومت مى كنند و شما كارى از پيش نمى بريد. حضرت صادق عليه السلام فرموده اند: «لاتكونوا علماء جبّارين فيذهب باطلكم بحقّكم»(1) از علمايى نباشيد كه مى خواهند با جلال و جبروت و قلدرى حرفشان را به مردم تحميل كنند، براى اين كه اگر چنين كنيد به وسيلۀ زورگويى و اخلاق باطلى كه داريد حرف و سخن حقتان را هم از بين مى بريد.

بنابراين در كارهايى كه انجام آن براى جامعه لازم است، در تبليغ و ارشاد دين، در پياده كردن اخلاق حسنه، و حتى در پياده كردن برنامه هاى دولتى و قوانين و مصوّبات كشور هم تندروى مضرّ است؛ و بايد به گونه اى باشد كه مردم تحمّل آن را داشته باشند.1.

ص: 141

1- - الكافى، ج 1، ص 36، حديث 1.

(حكمت 36)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ .»

زيان آرزوهاى دور و دراز

باز هم در مورد زيان آرزوهاى دور و دراز فرموده اند:

«مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ »

(آن كه آرزو را دور و دراز سازد كردار را بد نمايد.)

«أمل» به معناى آرزوست؛ آرزو خواسته هاى نفسانى و معمولاً شهوانى است؛ اگر آرزوهاى دور و دراز و طولانى در انسان رسوخ كند انسان را به پرتگاه مى اندازد، كسانى كه آرزوهاى طولانى دارند نسبت به اعمال صالح كوتاهى مى كنند و در نتيجه براى آخرت خود اندوخته اى نخواهند داشت. طبع انسان اين طور است كه از شهوات و اميال نفسانى متابعت كند، و قهراً متابعت از هواى نفسانى مساوى با كارهاى خلاف عقل و شرع است كه انسان را در قيامت به جهنم مى كشاند.

ص: 142

(حكمت 37)

اشاره

وَ قَدْ لَقِيَهُ عِنْدَ مَسِيرِهِ إِلَى الشَّامِ دَهَاقِينُ الْأَنْبَارِ، فَتَرَجَّلُوا لَهُ وَ اشْتَدُّوا بَيْنَ يَدَيْهِ ، فَقَالَ عليه السلام: «مَا هَذَا الَّذِى صَنَعْتُمُوهُ ؟» فَقَالُوا: خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا. فَقَالَ : «وَاللَّهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهَذَا أُمَرَاؤُكُمْ ، وَ إِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَ عَلى أَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ ، وَ تَشْقَوْنَ بِهِ فِي آخِرَتِكُمْ ، وَ مَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ ، وَ أَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْأَمَانُ مِنَ النَّارِ.»

مذمّت از عادات و رسوم جاهليت

وقتى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براى جنگ با معاويه به طرف صفّين مى رفتند به شهر انبار رسيدند، انبار يكى از شهرهايى بود كه لب رود فرات قرار داشت و در مسير حضرت بود، وقتى مردم اين شهر متوجّه شدند اميرالمؤمنين عليه السلام خليفۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و حاكم مسلمين به شهر آنها وارد مى شوند تعدادى از شيوخ و خوانين آنها به پيشواز حضرت آمدند و اسبهاى خود را رها كردند و شروع كردند با پاى پياده جلوى حضرت بدوند، شايد مى خواستند به اصطلاح امروزى جلوى حضرت رژه بروند، وقتى اميرالمؤمنين عليه السلام چنين حركتى را از آنان ديد فرمود: «مَا هَذَا الَّذِى صَنَعْتُمُوهُ ؟» : اين كارى كه كرديد چه كارى بود؟ «فَقَالُوا: خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا» : پس گفتند اين روش و رسم و رسومى است كه ما به وسيلۀ آن امرا و حكمرانان خود را احترام مى كنيم؛ يعنى اين كار وسيلۀ تعظيم است؛ «فَقَالَ » : آنگاه حضرت فرمودند:

«وَاللَّهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهَذَا أُمَرَاؤُكُمْ »

(به خدا سوگند كه حكمرانان شما از اين كار سودى نمى برند.)

ص: 143

سودى كه حكمرانان از اين كار مى برند اين است كه مقدارى بيشتر خودشان را مى گيرند و تكّبرشان بيشتر مى شود و به همين خاطر هم زور بيشترى به مردم مى گويند؛ وقتى با اين كارها فهميدند مردم مانند غلام حلقه به گوش هستند، بردگى بيشترى از آنان گرفته و از آنان بيگارى مى كشند، در جنگ هاى قومى آنها را به جنگ وادار مى كنند و منافع مالى خود را از اين راه تأمين مى نمايند. پس اين كار به لحاظ دنيايى براى امرا و پادشاهان و حكمرانان داراى منافع است، ولى مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه آنها از اين كار سود معنوى و اخروى نمى برند، بلكه به ضرر آنها نيز خواهد بود، چون وقتى اين كار باعث تكبّر و تفرعن بيشتر آنها شود به گناهان بيشترى مبتلا شده و در قيامت عذاب بيشترى مى بينند.

«وَ إِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَ عَلى أَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ »

(و شما خود را در دنيايتان به رنج و مشقت مى افكنيد.)

و غير از اين كه اين كار سود آخرتى براى آنان ندارد شما هم خودتان را بدون دليل به مشقت و سختى انداخته ايد؛ اين چه كارى است كه كسى اسب داشته باشد ولى اسب خود را رها كرده و پياده جلوى يك سپاهى بدود؟! اين يك كار با زحمت و بى فايده است.

«وَ تَشْقَوْنَ بِهِ فِي آخِرَتِكُمْ »

(و در آخرتتان با اين كار به بدبختى و شقاوت مى اندازيد.)

در جملۀ قبلى «تشقون» با «على » و در اين جمله با «ب» متعدّى شده است؛ اين دو كلمه از نظر لفظ نزديك به هم ولى از نظر معنا داراى دو معناى متفاوت هستند؛ در جملۀ اوّل به معناى مشقت، و در جملۀ دوّم به معناى شقاوت است؛ در اصطلاح علم بديع به اين «جناس» مى گويند كه از «محسّنات بديعيه» است. فرموده اند: و شما با

ص: 144

اين كار براى خودتان شقاوت اخروى درست كرده ايد؛ زيرا به كسى كه لايق اين احترام نبوده احترام كرده ايد و اين تعظيم بيجا باعث تكبّر و نخوت او شده است.

ممكن است گفته شود اينها براى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اين نحو احترام مى كردند و حضرت لياقت چنين تعظيم وتكريمى را داشت؛ جواب اين است كه خودشان گفته اند: اين روشى است كه پادشاهان خود را با آن احترام مى كنيم.

و اين معنا دلالت بر اين دارد كه همۀ پادشاهان و همۀ بزرگان و صاحب منصبان و حكمرانان خود را به اين نحو احترام مى كرده اند و اختصاصى به حضرت امير عليه السلام ندارد.

«وَ مَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ »

(و چه بسيار زيان دارد رنجى كه در پى آن كيفر است.)

اين كه انسان كارى كند و باعث شود كسى كه لياقت ندارد بزرگ شود، اين مشقتى دنيايى است كه در آخرت عقاب و عذاب هم دارد. همۀ كارهاى انسان در قيامت تحت بررسى و سؤال و جواب است، و از جمله همين كار، براى اين كه بزرگ كردن و مطلق نمودن افراد كار كوچكى نيست و هر كسى را بايد درخور شأن او احترام كرد؛ وقتى از حدّ و حدود آن تجاوز كند اوّلاً: موجب خود بزرگ بينى او شده و بر مردم مسلط مى شود، و ثانياً: اين فرد كه احترام زياده از حدّ كرده و او را بزرگ كرده و بر مردم حاكم نموده بايد در قيامت عذاب خود را ببيند؛ روى اين حساب است كه فرموده: «مَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ » : چه بسيار مشقتى است آن مشقت دنيايى كه «وَرَاءَهَا الْعِقَابُ » : روز قيامت هم عذاب الهى را در پى داشته باشد.

«وَ أَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْأَمَانُ مِنَ النَّارِ»

(و چه بسيار سود دارد آرامشى كه همراه آن امنيت از آتش است.)

ص: 145

«دَعَة» از مادّۀ «وَدَعَ » و به معناى رها كردن است؛ وقتى انسان برخى كارها را رها كند در قيامت سكون و آرامش دارد، كارى نكرده است تا بخواهد سؤال و جواب آن را پس بدهد، كارى نكرده تا بخواهد - اگر بد بوده - عذاب آن را ببيند. بعضى ها در دنيا زحمت مى كشند و براى خودشان جهنم درست مى كنند؛ در قرآن فرموده است:

«هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ الْغاشِيَةِ * وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ * عامِلَةٌ ناصِبَةٌ »(1) در دنيا كار كرده اما كارش چون در راه تقويت و ترويج باطل بوده عذاب خدا را در پيش دارد؛ ولى كسى كه در راه باطل نرفته است در قيامت در آسايش و راحتى است.

مقصود حضرت امير عليه السلام از بيان اين كلمات اين بوده كه جلوى اين سيره را بگيرد؛ زيرا هر چند شخص اميرالمؤمنين عليه السلام امير عادلى است كه هيچ گاه از موازين شرعى تخطّى نمى كند، ولى اين طور نيست كه امرا هميشه يكسان و يكنواخت باشند، در اكثر زمانها امرا و سلاطين افراد فاسق و فاسد و بى دينى بوده اند كه با ظلم و ستم بر مردم حكومت مى كرده اند؛ از اين رو حضرت خواسته اند جلوى اين قبيل را به طور كلّى گرفته باشند.3.

ص: 146

1- - سورۀ غاشية (88)، آيات 1 تا 3.

(حكمت 38)

اشاره

و قال عليه السلام لابنه الحسن عليه السلام: «يَا بُنَىَّ احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً، وَ أَرْبَعاً، لايَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ ؛ إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ ، وَ أَكْبَرُ الْفَقْرِ الْحُمْقُ ، وَ أَوْحَشُ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ ، وَ أَكْرَمُ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلْقِ .

يَا بُنَىَّ ، إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ ، وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ فَإِنَّهُ يَبْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ ، وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ ، وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ .»

برخى نصايح آن حضرت به امام حسن عليه السلام

اميرالمؤمنين عليه السلام در اين حكمت هشت جمله را به عنوان نصيحت به فرزندشان بيان فرموده اند كه بر حسب ظاهر به امام حسن مجتبى عليه السلام است ولى در حقيقت با همۀ شيعيان و پيروان مى باشد. حضرت در اين جملات ابتدائاً چهار سفارش فرموده كه:

«يَا بُنَىَّ احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً، وَ أَرْبَعاً، لايَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ »

(اى فرزندم! چهار سفارش را از من به خاطر بسپار، و نيز چهار سفارش ديگر را، كه با داشتن آنها هر كارى انجام دهى تو را زيان نمى رساند.)

حضرت در بيان اين چهار چيز فرموده اند:

1 -«إِنَّ أَغْنَى الْغِنى الْعَقْلُ »

(بى ترديد گرانبهاترين ثروتمندى و بى نيازى عقل و خرد است.)

ص: 147

چيزى كه بيشتر از همه موجب ثروتمندى انسان است عقل است؛ انسان عاقل دين خود را هم حفظ مى كند، چون عقل و دين توأمان هستند؛ وقتى انسان عقل داشت خود را كوچك نمى كند، براى دنيا به اين و آن تملّق نمى گويد، ظلم و ستم به كسى روا نمى دارد، خودخواه هم نيست و....

2 -«وَ أَكْبَرُ الْفَقْرِ الْحُمْقُ »

(و بزرگترين تنگدستى بيخردى است.)

اين جمله در مقابل جملۀ اوّل است؛ وقتى بزرگترين ثروت عقل باشد بزرگترين تنگدستى هم بى عقلى يعنى حمق و نادانى است؛ انسان احمق از حفظ دين خود عاجز است، و انسان بى دين خود محور است، ظالم و ستمگر است، اهل تملّق و چاپلوسى است، و در انجام هر نوع ظلم و ستمى بى باك است.

3 -«وَ أَوْحَشُ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ »

(و ترسناكترين تنهايى خودپسندى است.)

اين سوّمين جملۀ حضرت است؛ فرموده اند: آن چيزى كه از همه بيشتر انسان را در وحشت و تنهايى و انزوا قرار مى دهد عجب و خودپسندى و خودپرستى است؛ وقتى انسان به عجب و خودپرستى روى بياورد مردم از او دورى مى كنند و طبيعتاً منزوى مى شود، فردى كه خودبين است به مرور زمان مورد بى اعتنايى مردم واقع مى شود و به او بى احترامى مى كنند و در حال انزوا قرار مى گيرد.

4 -«وَ أَكْرَمُ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلْقِ »

(و گرامى ترين حَسَب نيك خويى است.)

«حَسَب» عبارت از افتخارى است كه عرب به وسيلۀ نژاد و قبيلۀ خود داشته اند، آنها به نژاد و برتريهاى قبيله اى بر يكديگر مى باليده و افتخار مى كرده اند. حضرت

ص: 148

فرموده اند: بهترين و بزرگترين افتخار اين است كه اخلاق انسان خوب باشد. ممكن است شما خان زاده هم باشيد، قبيله تان بر قبايل ديگرهم برترى داشته باشد، اما وقتى با اخلاق زشت با مردم برخورد مى كنيد مردم به شما بى اعتنايى مى كنند و ارزشى براى شما قائل نيستند و در جامعه منزوى مى شويد؛ و بر عكس اگر اخلاق خوبى داشته باشيد و با مردم رفيق باشيد و با آنان برخورد خوبى هم داشته باشيد، طبيعى است كه از حسب و نسب براى شما بهتر بوده و همۀ آنهايى كه با اخلاق خوب شما برخورد كرده اند از دوستداران و حاميان شما خواهند بود.

حضرت پس از بيان آن چهار چيز به بيان چهار مورد ديگر پرداخته و فرموده اند:

5 -«يَا بُنَىَّ ، إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ »

(اى فرزندم! از دوستى با احمق بپرهيز، زيرا او مى خواهد كه به تو سود رساند ولى دچار زيانت گرداند.)

دوستى دو دوست را «مُصادقة» مى گويند. حضرت فرموده اند: «إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ » : از دوستى با احمق بپرهيزيد؛ يعنى با احمق پيمان دوستى نبنديد. «احمق» به كسى گفته مى شود كه خير و شرّ را نمى شناسد، نفع و ضرر را تشخيص نمى دهد، با چنين فردى معاشرت و مباشرت نداشته باشيد.

«فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ » : زيرا چنين فردى (احمق) اراده مى كند به شما نفع برساند «فَيَضُرُّكَ » : ولى به شما ضرر مى زند. چون احمق است و تشخيص خوب و بد را نمى دهد، نمى فهمد اين كارى كه مى كند براى شما ضرر دارد، از اين رو به جاى اين كه به شما نفع برساند ضرر مى زند. روى اين حساب بايد از دوستى با احمق پرهيز كنيد.

6 -«وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ فَإِنَّهُ يَبْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ »

(و از دوستى با بخيل بپرهيز، كه او دور مى كند از تو آنچه را كه بيشترين نياز را به آن دارى.)

ص: 149

«بخيل» كسى است كه از مصرف ثروت در موارد مقتضى جلوگيرى مى كند؛ مثلاً در مخارج روزانۀ خود و زن و فرزندش به نحوى عمل مى كند كه احتياجات مشروعشان برآورده نشود. اصولاً دوستى براى اين است كه دوست هنگام شدايد معنوى و مادّى به كمك دوست خود پرداخته و او را يارى دهد؛ مثلاً اگر دوستى مشكل مادّى داشته باشد دوستان ديگر بايد به او كمك كنند و او را از گرفتارى نجات دهند؛ پس اگر دوستان از اعطا و اهداى كمك مالى به دوست گرفتار خود دريغ كنند، اين دوستى هيچ گونه نفع و يا كاربردى ندارد و دوستىِ بى دليل است.

روى اين حساب حضرت فرموده اند: «وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ » : از دوستى و مصاحبت با بخيل بپرهيزيد «فَإِنَّهُ يَبْعُدُ عَنْكَ » : زيرا او دور مى كند از تو «أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ » : چيزى را كه به آن نيازمندتر هستى. يعنى چنين آدمى هنگام احتياج و نياز از برآوردن حاجت تو جلوگيرى كرده و بهترين چيزى را كه به آن احتياج دارى از تو دور مى كند.

7 -«وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ »

(و از دوستى با بى دين و بدكاره بپرهيز، چرا كه او تو را به اندك بهايى مى فروشد.)

«فاجر» به آدم بدكار و بى دين مى گويند. «تافِه» به چيز كم و بى ارزش گفته مى شود.

فرموده اند: «وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ»: و با انسان بى دين و بدكاره دوستى و معاشرت نكن؛ «فَإنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ » : براى اين كه چنين فردى تو را به چيز كم و بى ارزش مى فروشد.

مقصود اين است كه مثلاً براى حفظ و نجات خود به اندك چيزى تو را رها مى كند.

8 -«وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ »

(و نيز بپرهيز از دوستى با آن كه بسيار دروغ مى گويد، زيرا او چون سراب است كه دور را براى تو نزديك جلوه مى دهد و نزديك را برايت دور مى نمايد.)

ص: 150

«كذّاب» صيغۀ مبالغه از مادّۀ «كذب» و به معناى خيلى دروغگو است. در كلام حضرت امير عليه السلام از مصاحبت و معاشرت با كذّاب بر حذر داشته شده است، چرا كه كار دروغگو مانند سراب است. سراب به آبنمايى گفته مى شود كه انسان از دور خيال مى كند آب است ولى وقتى نزديك مى شود چيزى نيست. كار اين دروغگو اين طور است كه «يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ» : دور را براى شما نزديك جلوه مى دهد «وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ » : و نزديك را هم براى شما دور جلوه مى دهد. وعده هاى دروغ مى دهد و سخنان خلاف واقع مى گويد تا بتواند كلاه سرتان بگذارد؛ چنين فردى با اين كارها دور را به شما نزديك و نزديك را به شما دور مى كند؛ از اين رو فرموده اند: با كذّاب مجالست و رفاقت نكن، براى اين كه مانند سراب دور را به شما نزديك و نزديك را به شما دور نشان مى دهد.

ص: 151

(حكمت 39)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ .»

نقش واجبات و مستحبات در تقرّب به خدا

حضرت امير عليه السلام در مورد اهميت دادن به واجبات فرموده اند:

«لا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ »

(تقرّب و نزديك شدن به خدا با مستحبات حاصل نمى شود آن هنگام كه به واجبات زيان رساند.)

«نَوافِل» جمع «نافلة» و به معناى عبادتهاى مستحبى است؛ «فَرائِض» جمع «فريضة» و به معناى عبادتهاى واجب است. حضرت فرموده اند: انسان نمى تواند به وسيلۀ عبادتهاى مستحبى خود را به خدا نزديك كند وقتى كه به واجبات ضرر مى خورد. چطور مى شود با ترك واجبات از راه عمل به مستحبات تقرّب به خدا پيدا كرد؟! مثلاً آقا نماز واجب خود را ترك مى كند و به مشهد مى رود، آقايانى براى امام حسين عليه السلام نوحه مى خوانند و سينه مى زنند و زنجير مى زنند ولى نمازشان را ترك مى كنند؛ امام حسين عليه السلام براى اقامۀ نماز به شهادت رسيده است آن وقت بعضى عزادارى مى كنند اما نماز را فراموش مى كنند. بعضى ها در زمان حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خيلى از مستحبات را اهميت مى دادند ولى جهاد در ركاب امام معصوم را ترك مى كردند، جهاد كه يكى از واجبات است و نماز كه يكى از فرايض است ترك مى شود و مستحبات احيا مى گردد.

ص: 152

حضرت مى فرمايند: «لا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ » : نزديك شدن و تقرّب به خدا با مستحبات حاصل نمى شود «إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ » : هنگامى كه به واجبات زيان مى خورد. يعنى وقتى بناست به واجباتى كه موجب تقرّب به خداست توجّه نشود، از راه انجام مستحبات به تقرّب الهى واصل نمى شود.

ص: 153

(حكمت 40)

اشاره

و قال عليه السلام: «لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ ، وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ .»

مقايسۀ عاقل با احمق

و در مورد تفاوت ميان عاقل و احمق فرموده اند:

«لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ ، وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ »

(زبان عاقل و خردمند پشت دل اوست، و دل احمق و بيخرد پشت زبان وى.)

مقصود از «لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ » اين است كه عاقل وقتى بخواهد سخنى بگويد اوّل فكر مى كند، توجّه مى كند آيا اين سخنى كه مى خواهد بگويد به نفع است يا به ضرر، حق است يا باطل، حق مظلومى را ضايع مى كند يا حق را به حقدار مى رساند؟ اما فرد احمق برعكس اين است «وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ » ؛ يعنى احمق اوّل سخن مى گويد و بعد از آن فكر مى كند و به ضررهاى سخن خود پى مى برد، كه ديگر راه علاجى وجود ندارد و جبران شدنى هم نيست.

اينجا مرحوم سيّد رضى فرموده است: «و هذا من المعانى العجيبة الشّريفة» و اين جمله از مفاهيم عجيب و شريف حضرت است؛ و در ترجمۀ اين جمله فرموده است:

«والمراد به أنّ العاقل لايطلق لسانه إلّابعد مشاورة الرّويّة و مؤامرة الفكرة» و مقصود حضرت اين است كه عاقل زبانش را رها نمى كند و هر چه به زبانش بيايد نمى گويد مگر پس از مشاوره كردن و انديشيدن؛ «والأحمق تسبق حذفات لسانه و فلتات كلامه

ص: 154

مراجعة فكره و مماخضة رأيه» ولى احمق به عكس است و حركات بى اساس زبان و اشتباهات كلامش بر فكر و انديشۀ او سبقت مى گيرد؛ اوّل هر چه خواست مى گويد و بعد فكر مى كند، احمق رأى خود را بررسى نمى كند و بدون تدبّر سخن مى گويد؛ «فكأنّ لسان العاقل تابع لقلبه» پس مثل اين است كه زبان عاقل پيرو قلب اوست «و كأنّ قلب الأحمق تابع للسانه» و مثل اين است كه قلب احمق تابع زبان او باشد.

ص: 155

(حكمت 41)

اشاره

و قد روى عنه عليه السلام هذا المعنى بلفظ آخر و هو قوله: «قَلْبُ الْأَحْمَقِ فِي فِيهِ ، وَ لِسَانُ الْعَاقِلِ فِي قَلْبِهِ .» و معناهما واحد.

بيانى ديگر از مقايسۀ عاقل و احمق

از متن كلام سيّد رضى معلوم است كه اين كلام همان كلام قبلى است ولى مرحوم عبده آن را با يك شمارۀ جداگانه آورده است و مى گويد: «و قد روى عنه عليه السلام هذا المعنى بلفظ آخر و هو قوله» يعنى همين جمله به گونۀ ديگرى نقل شده كه:

«قَلْبُ الْأَحْمَقِ فِي فِيهِ ، وَ لِسَانُ الْعَاقِلِ في قَلْبِهِ »

(دل احمق در دهان اوست، و زبان عاقل در دل وى.)

يعنى احمق فقط حرف مى زند و اهل فكر نيست، اما زبان عاقل از دلش سرچشمه مى گيرد. و سيّد فرموده: «و معناهما واحد» اين دو روايت به يك معناست.

ص: 156

(حكمت 42)

اشاره

و قال عليه السلام لبعض أصحابه فِي عِلَّةٍ اعْتَلَّهَا: «جَعَلَ اللَّهُ مَا كَانَ مِنْ شَكْوَاكَ حَطّاً لِسَيِّئَاتِكَ ، فَإِنَّ الْمَرَضَ لا أَجْرَ فِيهِ ، وَلَكِنَّهُ يَحُطُّ السَّيِّئَاتِ وَ يَحُتُّهَا حَتَّ الْأَوْرَاقِ ، وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ فِى الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ ، وَ الْعَمَلِ بِالْأَيْدِى وَ الْأَقْدَامِ ، وَ إِنَّ اللّهَ سُبْحَانَهُ يُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَ السَّرِيرَةِ الصَّالِحَةِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ الْجَنَّةَ .»

نقش بيماريها در ريزش گناهان

امام عليه السلام در مورد بيماريهايى كه انسان به آن گرفتار مى شود فرموده اند:

«جَعَلَ اللَّهُ مَا كَانَ مِنْ شَكْوَاكَ حَطّاً لِسَيِّئَاتِكَ »

(خداوند بيمارى تو را سبب ريزش گناهانت قرار داد.)

يكى از اصحاب حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بيمارى سختى گرفته بود و حضرت در عيادتى كه از او فرمودند در مورد بيمارى و علّتى كه به انسان مى رسد فرموده اند: هر بيمارى كه به انسان برسد باعث ريزش گناهان او مى شود. «علّة» به معناى بيمارى است، و «شكوى » هم به همين معناست.

بسيارى از بندگان خوب خدا و از اولياى الهى كسانى هستند كه در برخى اوقات گناهان كوچكى، خلافى و يا ترك اولايى انجام داده اند و خدا براى اين كه آنها را از آن آلودگى ها پاك كند به بعضى بيمارى ها مبتلا كرده و آن را موجب ريخته شدن گناهان و خطاهايشان قرار مى دهد. اين كه انسان مريض مى شود، اين كه مال انسان را مى گيرد،

ص: 157

اين كه اولاد انسان را مى گيرد، و بالاخره هر بلايى كه انسان به آن مبتلا مى شود باعث ريزش گناهان او مى گردد.

«فَإِنَّ الْمَرَضَ لا أَجْرَ فِيهِ ، وَلَكِنَّهُ يَحُطُّ السَّيِّئَاتِ وَ يَحُتُّهَا حَتَّ الْأَوْرَاقِ »

(پس همانا در بيمارى پاداشى نيست، و ليكن گناهان را مى كاهد و آنها را چون ريختن برگ درختان فرو مى ريزد.)

حضرت فرموده است: بيمارى مانند عمل صالح نيست كه اجر و پاداش داشته باشد، اگر كسى مريض شود از بابت مريضى به او اجر و ثواب داده نمى شود، اما بيمارى سبب ريزش گناهان او مى شود و در حقيقت اين ريزش گناهان عوضى است كه خدا در مقابل بلا مى دهد.

اين كه در بين عوام معروف است و مى گويند خدا اجرتان بدهد «آجركم اللّه» از اين كلام حضرت معلوم مى شود غلط است، خدا اجر نمى دهد بلكه عوض مى دهد؛ بلى اگر انسان هنگام رسيدن بلا صبر كند، در اينجا خدا اجر و ثواب صبر كردن را مى دهد و عوض خود آن بلا را هم ريزش گناهان قرار مى دهد.

«حطّ » به معناى كاستن و كم كردن است، ولى «حتّ » به معناى كشيدن دست از بالاى شاخه به طرف پايين براى ريختن برگهاى آن است؛ و اينجا حضرت از جناس ناقص كه يكى از محسّنات بديعيه است استفاده كرده اند. معناى اين جمله اين است كه همچنان كه انسان با دست برگهاى درخت را مى تراشد مرض و بلا هم گناهان را از بدن انسان مى تراشد و نابود مى كند.

گفتار و كردار و نيّت منشأ اجر

«وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ فِى الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ ، وَ الْعَمَلِ بِالْأَيْدِى وَ الْأَقْدَامِ »

(و جز اين نيست كه پاداش در گفتار به زبان است، و نيز در كردار با دست ها و پاها.)

ص: 158

اين جمله در بيان اين است كه چرا خدا براى بيمارى و بلا پاداش نمى دهد؟ مى خواهد بفرمايد اجر و ثواب در برابر عمل است و بيمارى عمل نيست، وقتى انسان بيمار مى شود كارى نكرده و به اختيار خود بيمار نشده است؛ از اين رو فرموده اند:

«وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ فِى الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ » : اجر و ثواب فقط براى گفتار با زبان است «وَ الْعَمَلِ بِالْأَيْدِى وَ الْأَقْدَامِ » : و كار كردن با دست و پا. گفتن با زبان و كار با دست و پا بالاترين نمونۀ هر عمل اختيارى است؛ وقتى انسان با حسن اختيار خود كار نيك كند و يا به سوء اختيار خود كار بدى را انجام دهد، آن وقت در برابر اين عمل اختيارى ثواب و يا عقاب مى دهد.

بعد حضرت يك درجه بالاتر رفته، كه گاهى اوقات يك مرتبۀ كار هم به نيّت است؛ يعنى همين كه در دل تصميم داريد يك كارى بكنيد يك مرتبه اى از عمل است و خدا به واسطۀ همين مرتبه هم اجر مى دهد.

«وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَ السَّرِيرَةِ الصَّالِحَةِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ الْجَنَّةَ »

(و بى ترديد خداوند سبحان به سبب راستى نيّت و درون شايسته هر كه را از بندگانش كه بخواهد به بهشت درآورد.)

اين مرتبۀ نيّت است، خدا بر نيّت انجام عمل صالح هم بهشت مى دهد؛ زيرا اين هم از اعمال اختيارى بشر است.

ثواب استحقاق است يا تفضل ؟

از اين دو جملۀ آخر استفاده مى شود ثوابهايى كه خدا به انسان مى دهد استحقاقى است؛ براى اين كه به فرمودۀ حضرت امير عليه السلام: «إِنَّمَا الْأَجْرُ فِى الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ وَ الْعَمَلِ بِالْأَيْدِى وَالْأَقْدَامِ » : اجر و ثواب بر اعمالى است كه به وسيلۀ دست و زبان كسب مى شود. پس ظاهر اين عبارت حضرت دلالت بر استحقاقى بودن اجر و ثواب دارد؛

ص: 159

ولى مرحوم آيت اللّه العظمى بروجردى در اصول مى فرمودند و اصرار هم داشتند كه ما استحقاق اجر نداريم؛ ايشان مى فرمودند اگر ما براى شخص ديگرى كار كنيم به اين لحاظ كه دست ماست، پاى ماست، فكر ماست و ما با اين اعضاء و جوارح براى ديگرى كار مى كنيم استحقاق اجر و مزد داريم؛ اما اگر با همين اعضاء و جوارح به عبادت بپردازيم، چون همۀ اينها مال خداست عمل آن هم مال خداست، قدرتى هم كه به وسيلۀ آن كار انجام مى دهيم قدرت خداست؛ بنابراين آنچه خدا به بندگان صالح خود مى دهد از باب تفضل است نه استحقاق، كسى از خدا چيزى طلبكار نيست و عبادت خدا به خاطر استحقاق عبوديت است.

مرحوم سيّد رضى پس از بيان عبارت حضرت امير عليه السلام گفته است: «أقول:

صدق عليه السلام إنّ المرض لا أجر فيه» من مى گويم به راستى كه حضرت امير عليه السلام درست فرموده است كه در بيمارى اجر و پاداشى نيست «لأنّه من قبيل ما يستحقّ عليه العوض» براى اين كه بيمارى از چيزهايى است كه استحقاق عوض دارد «لأنّ العوض يستحقّ على ما كان فى مقابلة فعل اللّه تعالى بالعبد من الآلام والأمراض و مايجرى مجرى ذلك» چون استحقاق عوض در برابر فعل خداى متعال است بر بنده، از قبيل دردها و بيماريها و مانند آن؛ «والأجر والثّواب يستحقّان على ما كان فى مقابلة فعل العبد» ولى اجر و پاداش در مقابل كارى است كه بنده انجام مى دهد «فبينهما فرق قد بيّنه عليه السلام كما يقتضيه علمه الثّاقب و رأيه الصّائب» پس ميان عوض و پاداش امتيازى است كه امام عليه السلام به مقتضاى علم نافذ و رأى رساى خود دانسته و بيان فرموده اند.

ص: 160

(حكمت 43)

اشاره

و قال عليه السلام فى ذِكْرِ خبَّابِ بْنِ الْأَرَتِّ : «يَرْحَمُ اللَّهُ خَبَّابَ بْنَ الْأَرَتِّ فَلَقَدْ أَسْلَمَ رَاغِباً، وَ هَاجَرَ طَائِعاً، وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ ، وَ رَضِىَ عَنِ اللَّهِ ، وَ عَاشَ مُجَاهِداً.»

يادى از خبّاب بن ارتّ و ويژگى هاى او

حضرت امير عليه السلام در مورد اوصاف پسنديدۀ خبّاب بن ارتّ كه يكى از اصحاب با وفاى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بوده فرموده است:

«يَرْحَمُ اللَّهُ خَبَّابَ بْنَ الْأَرَتِّ »

(خدا رحمت كند خبّاب بن ارتّ را.)

خبّاب بن ارتّ از آزادگان عرب بود، او يكى از مسلمانان و اصحاب مخلص رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود كه دربارۀ او گفته اند ششمين مردى است كه به رسول خدا ايمان آورده است و تا آخر هم نسبت به رسول خدا وفادار بود و در اواخر خلافت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از دنيا رفت. حضرت امير عليه السلام بعد از وفات خبّاب اين جملات را در عظمت او بيان فرموده است. مى فرمايند: خدا رحمت كند خبّاب فرزند ارتّ را.

«فَلَقَدْ أَسْلَمَ رَاغِباً»

(پس به خدا سوگند كه او از روى ميل و رغبت اسلام آورد.)

لام در «لَقَدْ» براى توطئۀ قَسَم است و مثل اين كه يك قَسَم در اينجا وجود دارد؛ گويا حضرت سوگند ياد كرده كه «واللّه قد أسلم راغباً» به خدا سوگند خبّاب از روى رغبت ايمان آورده است.

ص: 161

«وَ هَاجَرَ طَائِعاً، وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ »

(و از روى فرمانبردارى هجرت نمود، و به اندازۀ كفايت قناعت ورزيد.)

«وَ هَاجَرَ طَائِعاً» خبّاب وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه هجرت فرمودند از روى اطاعت و علاقه به پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم از مكّه هجرت كرد و به مدينه آمد و تا هنگام رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در مدينه ماند و با رسول خدا بود.

«وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ » : او زندگى خود را به طور ساده و با قناعت گذراند. خبّاب مانند طلحه و زبير نبود كه بخواهد زندگى خود را با ثروتمندى بگذراند و ثروت اندوزى كند، بلكه به آنچه خدا به او داده بوده قناعت مى كرد. طلحه و زبير بعد از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با ديگران بند و بست كردند و از اين راه ثروت به دست آورند، ولى خبّاب چنين نكرد و از راه راست منحرف نشد.

«وَ رَضِىَ عَنِ اللَّهِ ، وَ عَاشَ مُجَاهِداً»

(و از [قضاى] خداوند راضى بود، و زندگى خود را با مجاهدت گذراند.)

«وَ رَضِىَ عَنِ اللَّهِ » ؛ گفته اند كه خبّاب را در راه اسلام آتش زدند به گونه اى كه علامت و آثار سوختگى هم تا آخر عمر بر بدنش باقى مانده بود، ولى او در راه اسلام ايستادگى كرد و به قضاى الهى راضى بود.

«وَ عَاشَ مُجَاهِداً» : و خبّاب عمر خود را در راه جهاد فى سبيل اللّه گذراند. او در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در جنگ بدر و جنگ هاى بعد از آن شركت كرد، و در زمان خلافت حضرت امير عليه السلام هم در جنگ صفّين و نهروان يكى از اصحاب آن حضرت بود و با معاويه و خوارج نهروان جنگ كرد، پس او زندگى خود را در جهاد در راه خدا سپرى كرد و يكى از مجاهدين فى سبيل اللّه از دنيا رفت.

ص: 162

(حكمت 44)

اشاره

و قال عليه السلام: «طُوبى لِمَنْ ذَكَرَ الْمَعَادَ، وَ عَمِلَ لِلْحِسَابِ ، وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ ، وَ رَضِىَ عَنِ اللَّهِ .»

چهار عامل نيكبختى

و آن حضرت در مورد نيكبختى انسان فرموده اند:

«طُوبى لِمَنْ ذَكَرَ الْمَعَادَ، وَ عَمِلَ لِلْحِسَابِ ، وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ ، وَ رَضِىَ عَنِ اللَّهِ »

(خوشا به حال آن كه معاد را به ياد آورد، و از براى حساب عمل نمايد، و به اندازۀ كفايت قناعت ورزد، و از خداوند راضى باشد.)

«طوبى » مؤنث «أطيب» و به معناى خوشى است. «طُوبى لِمَنْ ذَكَرَ الْمَعَادَ» : خوشى براى كسى است كه به ياد قيامت خود باشد. «وَ عَمِلَ لِلْحِسَابِ » : و خوشى براى كسى است كه براى حساب در روز قيامت عمل نمايد. «وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ » : و خوشا به حال آن كسى كه قانع و سازگار است. «وَ رَضِىَ عَنِ اللَّهِ » : و خوشا به حال كسى كه راضى به قضاى الهى است. پس كسى كه در دنيا به ياد قيامت باشد، براى عاقبت و حساب خود عمل صالح انجام دهد، قانع و سازگار باشد و به قضاى الهى راضى باشد در قيامت خوشبخت است.

«ذَكَرَ الْمَعَادَ» به معناى به ياد معاد بودن است؛ كسى كه به ياد معاد باشد و بداند و به خود بقبولاند كه پس از مرگ زنده شده و به پاى ميز محاكمه مى رود، در زمان حيات

ص: 163

خود از ظلم و تعدّى پرهيز مى كند؛ اين كه اكثر افراد هر يك به گونه اى ظلم و تعدّى مى كنند و دنيا را به آشوب مى كشند به اين خاطر است كه از ياد قيامت غافل اند.

«وَ عَمِلَ لِلْحِسَابِ » ؛ لام در كلمۀ «للحساب» براى عاقبت است نه براى علّت.

«وَ قَنِعَ بِالْكَفَافِ » ؛ بارها و در موارد مختلف «قناعت» را معنا كرده ايم، قناعت به معناى سازگارى است؛ و «كفاف» هم معنايش اين نيست كه زندگى خيلى بالايى داشته باشيم، بلكه قانع بودن به كفاف آن است كه به آنچه خدا براى شما روزى كرده قناعت كنيد، به كسانى كه بالاتر از خودتان است نگاه نكنيد و زندگى آنان را براى خود نخواهيد، بلكه به زيردستان خود هم نگاه كنيد و به زندگى خود قانع شويد.

«وَ رَضِىَ عَنِ اللَّهِ » ؛ و راضى بودن از خدا به اين است كه به قضا و قدر الهى راضى باشيم؛ اگر مشكلات، ناملايمات، بيمارى و بلايى به ما برسد، بدانيم كه بدتر از آن هم وجود دارد و صبر در مقابل بلا و مصيبت اجر و پاداش زيادى دارد.

ص: 164

(حكمت 45)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِى هَذَا عَلى أَنْ يُبْغِضَنِى مَا أَبْغَضَنِى، وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيَا بَجَمَّاتِهَا عَلَى الْمُنَافِقِ عَلى أَنْ يُحِبَّنِى مَا أَحَبَّنِى، وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قُضِىَ فَانْقَضى عَلى لِسَانِ النَّبِىِّ الْأُمِّىِّ صلى الله عليه و آله و سلم أَنَّهُ قَالَ : يَا عَلِىُّ لايُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ ، وَ لايُحِبُّكَ مُنَافِقٌ .»

استوارى ايمان شيعيان واقعى

حضرت امير عليه السلام با نقل كلامى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نسبت به فرق ميان مؤمن و منافق فرموده اند:

«لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِى هَذَا عَلى أَنْ يُبْغِضَنِى مَا أَبْغَضَنِى»

(اگر با اين شمشيرم بر بُن بينى مؤمن زنم تا با من دشمنى ورزد، هرگز با من دشمنى نخواهد كرد.)

«خيشوم» به معناى استخوان بالاى بينى انسان است. «لَوْ» حرف شرط و براى امتناع است. فرموده اند: اگر بر فرض محال استخوان بينى مؤمن را با شمشيرم بزنم تا او با من دشمن شود، دشمنى نخواهد كرد. حضرت كه چنين كارى نمى كنند ولى مقصود فهماندن استوارى ايمان مؤمنين است؛ مى خواهند بفهمانند مؤمن اين قدر استوار و پا برجاست كه اگر چنين بلايى به روز او بياورم تا با من دشمنى كند، چون او مى داند من بر حق هستم دست از دوستى با من برنمى دارد.

ص: 165

«وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيَا بَجَمَّاتِهَا عَلَى الْمُنَافِقِ عَلى أَنْ يُحِبَّنِى مَا أَحَبَّنِى»

(و اگر دنيا را با همۀ دارايى هاى آن بر منافق ريزم تا مرا دوست بدارد، هرگز مرا دوست نخواهد داشت.)

«صَبَبْتُ » از مادّۀ «صَبّ » به معناى ريختن است. «جَمّات» جمع «جَمَّة» است و به حوضچه هايى مى گويند كه آب در آن جمع مى شده، و كنايه از متاع دنياست. مقصود حضرت اين است كه منافقين هم به قدرى از حق و حقيقت به دور هستند كه اگر همۀ ثروتهاى دنيا را بر آنها بريزم تا مرا دوست بدارند، باز هم به من علاقه اى پيدا نخواهند كرد.

«وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قُضِىَ فَانْقَضى عَلى لِسَانِ النَّبِىِّ الْأُمِّىِّ صلى الله عليه و آله و سلم أَنَّهُ قَالَ : يَا عَلِىُّ لايُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ ، وَ لايُحِبُّكَ مُنَافِقٌ »

(و اين براى آن است كه در قضا گذشته است و بر زبان پيامبر امّى صلى الله عليه و آله و سلم جارى گشته است كه فرمود: اى على! هيچ مؤمنى با تو دشمنى نمى ورزد، و هيچ منافقى تو را دوست نمى دارد.)

حضرت امير عليه السلام در اين جمله سرّ آن دوستى عميق مؤمنين و دشمنى منافقين را بيان فرموده اند، مى گويند: «وَ ذَلِكَ أَنَّهُ قُضِىَ » : سرّ اين مطلب اين است كه در قضا و قدر خدا گذشته است؛ يعنى از ازل چنين مقدّر شده؛(1)«فَانْقَضى عَلى لِسَانِ النَّبِىِّ الْأُمِّىِّ صلى الله عليه و آله و سلم أَنَّهُ قَالَ » : پس اين امر به زبان پيامبر امّى صلى الله عليه و آله و سلم جارى شده و فرموده است:

«يَا عَلِىُّ لايُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ » : اى على! هيچ مؤمنى تو را دشمن نمى دارد «وَ لايُحِبُّكَ مُنَافِقٌ » : و هيچ منافقى هم تو را دوست نمى دارد.د.

ص: 166

1- - معناى اين كه در قضا و قدر خدا گذشته و از ازل چنين مقدّر شده، اين نيست كه با جبر چنين مقدّر شده است، بلكه معناى آن اين است كه در ازل مقدّر شده كه شيعۀ واقعى حضرت با اراده و اختيار خود پيرو و دوستدار حضرت على مى شود و منافق با اراده و انتخاب سوء خود پيرو و دوستدار آن حضرت نمى شود.

(حكمت 46)

اشاره

و قال عليه السلام: «سَيِّئَةٌ تَسُوءُكَ خَيْرٌ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُكَ .»

مذمّت از خودپسندى

و آن حضرت در مذمّت از خودپسندى فرموده اند:

«سَيِّئَةٌ تَسُوءُكَ خَيْرٌ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُكَ »

(گناهى كه تو را اندوهگين سازد نزد خدا بهتر است از كار نيكى كه تو را به خودپسندى وا دارد.)

انسان در وهلۀ اوّل از گناه مى ترسد، ولى وقتى فريب شيطان را خورد و يك گناه كرد بلافاصله نگران مى شود، خودخورى مى كند، گاهى غضبناك مى شود و همان وقت توبه مى كند؛ اما به مرور زمان كه كم كم گناه مى كند، برايش عادى شده تا به جايى مى رسد كه هميشه گناهان بزرگ مى كند و اصلاً باكى ندارد؛ و به حدّى مى رسد كه قرآن فرموده است: «ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ »(1)

اگر بى باكى از گناه انسان را به اين حدّ برساند كه آيات خدا را تكذيب كند، اين بدترين حالات انسان است و بى شك جايگاهش در قيامت آتش جهنم است. كلام حضرت در اين مورد نيست.

مورد ديگر اين است كه انسان در مرحلۀ اوّل تلاش مى كند به دام شيطان نيفتد، ولى اگر بر فرض كه فريب بخورد و گناه كوچكى بكند چون فطرت و طينتش پاك

ص: 167

1- - سورۀ روم (30)، آيۀ 10.

است همان لحظه نگران مى شود كه چرا فريب شيطان را خورده است و اين نگرانى و پشيمانى سبب مى شود از گناه خود توبه كند؛ حضرت امير عليه السلام نسبت به همين مورد فرموده اند: «سَيِّئَةٌ تَسُوءُكَ » : گناهى كه تو را نگران و ناراحت كند «خَيْرٌ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ حَسَنَةٍ تُعْجِبُكَ » : نزد خدا بهتر است از كار نيكى كه از تو سر بزند و دنبال آن تو را عجب بگيرد.

علّت اين است كه وقتى انسان ناخواسته گناه كوچكى كرد و پشيمان و ناراحت شد هميشه بين خود و خدا شرمنده است، از خود خجالت مى كشد كه چرا گناه كرده، بيمناك است كه نكند در قيامت به جهنم برود، و به همين علّت هميشه در تلاش براى جبران آن گناه است؛ ولى اگر كار خيرى كرد و مايۀ عجب او شد، خودپسند مى شود و به خود افتخار مى كند و چه بسا به همين خاطر گناهان كوچك خود را نبيند و روز به روز گناهش زيادتر شود تا اين كه در گناه غرق گردد. بنابراين تلاش كنيد به گناه آلوده نشويد، و اگر هم فريب شيطان را خورديد همان لحظه پشيمان شويد و برگرديد، و هيچ گاه گناه را فراموش نكنيد تا باعث شود گناه ديگرى بكنيد.

ص: 168

(حكمت 47)

اشاره

و قال عليه السلام: «قَدْرُ الرَّجُلِ عَلى قَدْرِ هِمَّتِهِ ، وَ صِدْقُهُ عَلى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ ، وَ شَجَاعَتُهُ عَلى قَدْرِ أَنَفَتِهِ ، وَ عِفَّتُهُ عَلى قَدْرِ غَيْرَتِهِ .»

برخى صفات پسنديده

حضرت امير عليه السلام در مورد برخى صفات پسنديدۀ انسان فرموده است:

«قَدْرُ الرَّجُلِ عَلى قَدْرِ هِمَّتِهِ »

(ارزش انسان به اندازۀ همّت اوست.)

ارزش انسان به اندازۀ همّت اوست؛ و به قول شاعر:

همّت بلند دار كه مردان روزگار*** از همّت بلند به جايى رسيده اند

اگر انسان داراى همّت و تصميم بلند نباشد عقبگرد مى كند و به جايى نمى رسد، ترس در تصميم گيرى به انسان موقعيت ترقى و تعالى نمى دهد؛ و بسيار مشاهده شده كسانى كه در تصميم گيرى همّت بلند داشته اند، توانسته اند به مقام و موقعيت اجتماعى بلندى برسند. اگر بخواهيم كشورمان در زمينه هاى مختلف سياسى، اجتماعى و اقتصادى ترقى و تعالى قابل توجّهى داشته باشد، الگوى كشورهاى اسلامى ديگر شود و توجّه ديگران را به خود جلب كند، بايد دولتمردان آن از تصميم و همّت بلند و شايسته اى برخوردار باشند؛ وگرنه با بزدلى و ترس و وحشت نمى شود كشور را به مقام والا و شخصيت بارزى رساند.

ص: 169

«وَ صِدْقُهُ عَلى قَدْرِ مُرُوءَتِهِ »

(و راستى او به اندازۀ جوانمردى اوست.)

«وَ صِدْقُهُ » يعنى «وَ صِدْقُ الرَّجُلِ »، «صدق» به معناى راستگويى و درستى است.

راستگويى و درست كردارى انسان از شخصيت و مردانگى او سرچشمه مى گيرد؛ انسانى بى شخصيت است كه به دروغ، حيله بازى، كلاه گذارى، وعده هاى خلاف واقع، تقلب و... دست مى زند؛ آن كسى كه دنبال مقام مى رود و به هر حيله و كلكى خود را به جايى مى رساند بر اثر بى شخصيتى اوست، وگرنه اين مقامهاى ظاهرى براى انسان با شخصيت بى ارزش است.

«وَ شَجَاعَتُهُ عَلى قَدْرِ أَنَفَتِهِ »

(و دليرى اش به اندازۀ ننگ داشتن او از كار زشت است.)

«أنَفَة» از «أنَف» به معناى بينى است، ولى كنايه از غيرت انسان و ننگ داشتن او از كار زشت است؛ وقتى غيرت انسان زياد باشد، از مشاهدۀ كار خلاف به بينى اش بيشتر برمى خورد و بر اثر همين برخوردنهاست كه غيرتش به جوش آمده و در مقابل كار خلاف قيام مى كند و شجاعت به خرج مى دهد. پس معناى كلام حضرت كه شجاعت انسان به اندازۀ غيرت اوست، اين است كه هر چه غيرت انسان بيشتر باشد از برخوردهاى ناروا بيشتر خونش به جوش آمده و بيشتر از حق دفاع مى كند. مثلاً وقتى انسان نسبت به ناموس و دين و عقيدۀ خود علاقه مند باشد، اگر كسى درصدد تجاوز به آنها باشد با او برخورد مى كند و در مقام دفاع برمى آيد؛ ولى بر عكس اگر غيرت نداشته باشد و از تجاوز بدش نيايد، به هنگام تجاوز به آنان در مقام دفاع بر نمى آيد.

«وَ عِفَّتُهُ عَلى قَدْرِ غَيْرَتِهِ »

(و پاكدامنى اش به اندازۀ غيرت اوست.)

ص: 170

«عفيف» به كسى گفته مى شود كه از تجاوز به حدود ديگران پرهيز مى كند؛ مثلاً به نواميس ديگران نگاه نمى كند و عفّت چشم دارد، از تجاوز به مال ديگران خوددارى مى كند و خود را حفظ مى نمايد، و بالاخره از هر تجاوزى خود را حفظ مى كند و همۀ اعضاء و جوارحش عفّت دارد. حضرت فرموده اند: قدر و اندازۀ عفّت انسان به قدر و اندازۀ غيرت اوست. يعنى هر چه بيشتر غيرت دارد و از نگاه كردن به ناموسش خوشش نمى آيد، خودش هم به ناموس ديگران نگاه نمى كند؛ پس كسانى كه چشم چران هستند و به ناموس ديگران چشم مى دوزند، از بى غيرتى آنان سرچشمه مى گيرد؛ و معلوم مى شود اگر به ناموس او نگاه كنند غيرت ندارد و بدش نمى آيد.

كسى كه زبانش رهاست و هر حرفى را عليه اين و آن مى زند بر اثر بى غيرتى اوست، كسى كه به اموال ديگران دست درازى كند به خاطر بى غيرتى اوست. اين در صورتى است كه عفّت را نسبت به همۀ اعضاء و جوارح بدانيم، ولى اگر عفّت مخصوص امور خلاف اخلاق باشد آن وقت منحصر به عفّت چشم و فرج است و پاكدامن به كسى گفته مى شود كه چشم خود را از نگاه به نواميس مردم و فرج خود را از تجاوز به آنان حفظ مى كند.

ص: 171

(حكمت 48)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلظَّفَرُ بِالْحَزْمِ ، وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْىِ ، وَ الرَّأْىُ بِتَحْصِينِ الْأَسْرَارِ.»

راه موفقيت در امور

و در مورد موفقيت در امور فرموده اند:

«اَلظَّفَرُ بِالْحَزْمِ »

(پيروزى در گرو احتياطكارى و دورانديشى است.)

«ظَفَر» به معناى پيروز شدن است، و «حَزْم» به معناى احتياطكارى و دورانديشى است. هر كارى داراى مقدمات و مؤخرات است و انسان بايد در مقدمات و مؤخرات آن دقّت و احتياط كند. معناى احتياط كارى اين نيست كه انسان ترس را پيشۀ خود قرار دهد و به هيچ كارى دست نزند؛ البته تهوّر داشتن و بى باكى هم بد است.

احتياطكارى كه به معناى دورانديشى و سنجيدن اطراف و جوانب كار است نيكو و پسنديده است؛ كسانى كه به اطراف و جوانب كار توجّه مى كنند و مقدمات كار و مشورتهاى لازم را انجام مى دهند، در رسيدن به هدف پيروز مى شوند. پس پيروزى با احتياط كارى ميسّر است.

«وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْىِ »

(و دورانديشى در به كار انداختن فكر و انديشه است.)

«اِجالة» از «جَوَلان» است، جولانِ رأى به اين است كه انسان فكر خود را به كار بيندازد و اين طرف و آن طرف ببرد، اين كنايه از زياد فكر كردن است. پس «حزم» و احتياطكارى به معناى ترس و گوشه گيرى نيست، بلكه به معناى دورانديشى و

ص: 172

حركت دادن زياد فكر و انديشه كردن است. بنابراين پيروزى به سبب به كار انداختن فكر براى انسان حاصل مى شود.

قبلاً هم در چهلمين حكمت مرحوم سيّد رضى از همين به كار انداختن فكر تعبير به «مُمَاخَضَةَ رَأْيِهِ » داشتند، و ما گفتيم اين يك تشبيه است، فكر انسان را به مشكى كه براى گرفتن كره ماستها را در آن مى ريزند و مى زنند تشبيه كرده اند، آن قدر آن مشك را تكان مى دهند و ماستها در آن مشك آن قدر اين طرف و آن طرف مى خورند تا كرۀ آن به دست مى آيد؛ مى خواهند بگويند شما هم در مورد هر مطلبى همين طور باشيد، آن قدر آن را اين طرف و آن طرف بيندازيد، آن قدر در مورد آن فكر و انديشه كنيد، و آن قدر دربارۀ آن مشورت كنيد تا به درستى آن پى ببريد. به اين كار «مماخضة الرّأى»و يا «اجالة الرّأى» مى گويند. اگر اين احتياط كاريها وجود داشته باشد انسان در كارهاى خود پيروز شده و شكست نمى خورد.

«وَ الرَّأْىُ بِتَحْصِينِ الْأَسْرَارِ»

(و انديشه در نگاه داشتن رازهاست.)

نيكى رأى هم به اين است كه اسرار انسان حفظ شود؛ پس در نهايت پيروزى به اين است كه اسرار انسان محفوظ بماند. در جريان پيروزى انقلاب همكاران ما بر دو قسم بودند: يك قسم افرادى كه اسرار را به كسى نمى گفتند و آن كارى كه بنا بود محفوظ مى ماند و كسى نمى فهميد و كار هم عملى مى شد؛ ولى يك قسم افرادى بودند كه قبل از آن كه كار را بكنند به ديگران مى گفتند كه قرار است چنين كارى انجام دهيم، در نتيجه قبل از شروع ساواك متوجّه مى شد و از انجام آن جلوگيرى مى كرد. در هر زمينه اى اين طور است كه عده اى مانع كار مى شوند؛ در مسائل سياسى ساواكى ها، در امور اقتصادى سودجوها، و بالاخره در هر كارى دسته و گروهى ممانعت مى كنند؛ پس يكى از شرايط پيروزى حفظ اسرار و انديشه هاى انسان است.

بنابراين ظفر و پيروزى در گرو احتياطكارى و دورانديشى، و احتياطكارى در به كار انداختن انديشه، و انديشۀ نيك در حفظ اسرار است.

ص: 173

(حكمت 49)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِحْذَرُوا صَوْلَةَ الْكَرِيمِ إِذَا جَاعَ ، وَ اللَّئِيمِ إِذَا شَبِعَ .»

مقايسۀ كريم و لئيم

حضرت در مورد شجاعت كريم و پستى لئيم فرموده اند:

«إِحْذَرُوا صَوْلَةَ الْكَرِيَمِ إِذَا جَاعَ »

(بپرهيزيد از يورش كريم و جوانمرد هنگامى كه گرسنه شود.)

در ميان حيوانات شير معروف به شجاعت است، اين حيوان بر اثر شجاعتى كه دارد هيچ گاه در وقت سيرى به حيوانات ديگر حمله نمى كند؛ شايد علّت اين كار اين است كه او به خاطر شجاعتى كه دارد اعتماد به نفس دارد و مطمئن است هنگام گرسنگى مى تواند بر شكار خود پيروز شود؛ از اين رو تا قبل از گرسنگى حيوانات ديگر از حملۀ او در امان هستند. انسان با كرامت و با شخصيت نيز همين صفت را دارد و تا زمانى كه گرسنه نشده يورش و حمله اى ندارد، ولى اگر گرسنه شد و به او رسيدگى نشد حمله مى كند و يورش مى برد. برخى خيال كرده اند همۀ افراد را بايد با گرسنگى به خود جذب كرد، در حالى كه آدمهاى كريم و با شخصيت چنين نيستند؛ آنها چون داراى كرامت و شخصيت هستند از تملّق، چاپلوسى، خود فروشى و اين قبيل صفات ناپسند به دورند و حاضر نيستند براى رفع نياز خود دست به تملّق و خود فروشى بزنند؛ روى اين حساب تا هنگامى كه احساس نياز نكرده و روى پاى

ص: 174

خود ايستاده است حمله و يورش ندارد، اما اگر احساس نياز كند براى رفع نياز خود حمله مى برد و احتياج خود را از راه حمله (شجاعت) برطرف مى كند.

«وَ اللَّئِيمِ إِذَا شَبِعَ »

(و [از يورش] لئيم و پست هنگامى كه سير شود.)

انسانهاى پست عكس انسانهاى كريم و با شخصيت هستند؛ اينها وقتى سير مى شوند بر ديگران حمله مى برند.

سخن حضرت در مورد انسانهاى كريم و لئيم است، كه طبيعت كريم آن است كه هنگام نيازمندى مى خروشد و حق خود را از چپاولگر مى ستاند، ولى طبيعت شخص لئيم چنين است كه در وقت بى نيازى و قدرت به ديگران يورش مى برد و چپاولگرى مى كند.

ص: 175

(حكمت 50)

اشاره

و قال عليه السلام: «قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِيَّةٌ ، فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَيْهِ .»

راه اقبال و جذب مردم

و نيز در مورد خصوصيت قلوب فرموده اند:

«قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِيَّةٌ ، فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَيْهِ »

(دلهاى انسانها رمنده است، پس هر كه آنها را به دست آورد به او روى آورند.)

مقصود اين است كه نظام جامعه بر تأليف قلوب است، جامعۀ بشرى غير از دنياى حيوانات و درندگان است؛ آنها بر درنده خويى و توحّش استوارند ولى انسانها اگر از يكديگر تندى، حركتهاى برخلاف عقل و درنده خويى ببينند طرف را رها مى كنند و او را تنها مى گذارند. پس اگر مى خواهى در جامعه تنها نباشى، بايد به ديگران مهربانى كنى و در تأليف قلوب بكوشى. مردم بندۀ احسان هستند، و فرقى هم نمى كند كه اين احسان در چه قدر و اندازه و در چه نوع از مادّى و معنوى باشد؛ به اين معنا كه برخى افراد عاشق محبت و اخلاق و رفتار نيك، و برخى ديگر طالب احسانهاى مادّى هستند.

ص: 176

(حكمت 51)

اشاره

و قال عليه السلام: «عَيْبُكَ مَسْتُورٌ مَا أَسْعَدَكَ جَدُّكَ .»

روى آوردن دنيا و رهاورد آن

و در مورد روى آوردن دنيا و رهاورد آن فرموده اند:

«عَيْبُكَ مَسْتُورٌ مَا أَسْعَدَكَ جَدُّكَ »

(عيب تو نهان است تا هنگامى كه نصيب و بهره ات تو را نيكبخت دارد.)

نظير اين جمله را در حكمت هشتم خوانديم كه اگر دنيا به تو روى آورد نيكى هاى ديگران را هم به تو مى دهد؛ و در اين جمله فرموده اند: وقتى روزگار با تو مساعد و همراه شود عيب هايت پوشيده مى شود. دو جمله از نظر معنا يكى هستند، همان چيزى است كه مردم از آن به بخت و شانس تعبير مى كنند، مى گويند اگر شانس به من رو كند فلان و بهمان مى شود. حضرت فرموده اند: اگر روزگار با تو همراه شود عيب هايت مخفى و پنهان مى شود. يعنى مردم به تو توجّه مى كنند و عيب هاى تو را ناديده مى گيرند.

ص: 177

(حكمت 52)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَةِ .»

سزاوارترين مردم به گذشت

حضرت در مورد عفو و گذشت فرموده اند:

«أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَةِ »

(سزاوارترين مردم به گذشت كردن، تواناترين ايشان است به كيفر دادن.)

كسى كه قدرت مجازات كردن را داراست چنانچه گذشت كند و اشخاص مستحق مجازات را مورد عفو قرار دهد بزرگوارى و شخصيت به خرج داده است.

نمونۀ بارز آن عفو رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نسبت به كفّار قريش پس از فتح مكّه بود؛ وقتى آن حضرت مكّه را فتح فرمود، با اين كه قدرت بر مجازات آنها را به خاطر آن همه جنگ هايى كه عليه حضرت به راه انداخته بودند و آن همه مسلمان را كشته بودند داشت ولى در عين حال آنان را بخشيد و فرمود: «إذهبوا فأنتم الطّلقاء»(1) برويد كه همگى آزاد و بخشيده هستيد. بنابراين سزاوارترين مردم به عفو، تواناترين آنان است بر مجازات.

ص: 178

1- - نهج الفصاحة، ص 820.

(حكمت 53)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلسَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً، فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ .»

واقعيت جود و بخشش

در مورد جود و بخشش فرموده اند:

«اَلسَّخَاءُ مَا كَانَ ابْتِدَاءً»

(سخاوت آن است كه در ابتدا و بدون درخواست باشد.)

مقصود اين است كه فرد وقتى سخاوتمند ناميده مى شود كه قبل از درخواست نيازمند به رفع نياز او بپردازد؛ قبل از آن كه محتاج درخواست كمك كند احتياجات مالى او را رفع كند و نگذارد او به سؤال و درخواست دست بيازد. پس شخصى كه از چنين شخصيت والايى برخوردار باشد و به آمارگيرى از نيازمندان پرداخته و نياز آنان را در حدّ امكان رفع مى كند سخاوتمند است.

«فَأَمَّا مَا كَانَ عَنْ مَسْأَلَةٍ فَحَيَاءٌ وَ تَذَمُّمٌ »

(اما آنچه از پى درخواست انجام پذيرد پس آن از شرم است و يا رها شدن از نكوهش.)

پس اگر كسى بعد از درخواست كمك نيازمند اقدام به كمك كند آن را سخاوتمندى نمى گويند، بلكه آن را حيا و فرار از مذمّت و شرمندگى مى نامند. يعنى مى خواهد مردم نگويند او خسيس است.

ص: 179

(حكمت 54)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا غِنى كَالْعَقْلِ ، وَ لا فَقْرَ كَالْجَهْلِ ، وَ لا مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ ، وَ لا ظَهِيرَ كَالْمُشَاوَرَةِ .»

چهار صفت و خصلت پسنديده

حضرت امير عليه السلام در مورد برخى از صفات چنين فرموده اند:

«لا غِنى كَالْعَقْلِ »

(هيچ توانگرى و بى نيازى مانند عقل و خرد نيست.)

مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه بزرگترين ثروتمندى براى انسان عقل، فهم، درك و شعور است. انسان بى عقل و انسان بى درك و شعور در جامعه ارزش معنوى ندارد و مردم به او اعتنايى نمى كنند، هر چند كه ثروتمند باشد. بزرگترين نعمت هاى خدا به انسان همين نيروى عقلى است كه به او داده است.

«وَ لا فَقْرَ كَالْجَهْلِ »

(و هيچ نيازمندى و تنگدستى مانند بيخردى نيست.)

بزرگترين فقر و تنگدستى هم بى عقلى، كم فهمى و كمى درك و شعور است. به قرينۀ اين كه حضرت جهل را مقابل عقل قرار داده مقصود از جهل بى سوادى و نادانى نيست، بلكه مقصود حماقت و بى عقلى است؛ يعنى هيچ نيازمندى مانند حماقت و بى عقلى نيست.

ص: 180

«وَ لا مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ »

(و هيچ ميراثى مانند ادب نيست.)

«ادب» به معناى تربيت اجتماعى است؛ مقصود اين است كه اگر شما را مطابق موازين عقل و شرع تربيت كرده باشند، بهتر از هر ثروتى است كه براى شما به ارث گذاشته باشند.

«وَ لا ظَهِيرَ كَالْمُشَاوَرَةِ »

(و هيچ پشتيبانى مانند مشورت نيست.)

«مُشاورة» به معناى مشورت و تبادل رأى و نظر و استفاده از عقل ديگران است؛ يعنى كسى كه در كارهاى خود مشورت كند از پشتيبانى خوبى برخوردار است. در امور و مخصوصاً امور اجتماعى با ديگران مشورت كن و از عقل و درايت ديگران استفاده نما تا اعمالت از پشتيبانى قوى خردمندان برخوردار باشد.

ص: 181

(حكمت 55)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلصَّبْرُ صَبْرَانِ : صَبْرٌ عَلى مَا تَكْرَهُ ، وَ صَبْرٌ عَمَّا تُحِبُّ .»

انواع صبر و شكيبايى

و در مورد تقسيم صبر فرموده اند:

«اَلصَّبْرُ صَبْرَانِ »

(صبر و شكيبايى بر دو گونه است.)

«صبر» بر حسب لغت به معناى بردبارى و استقامت است؛ استقامت وقتى است كه يك امر ناملايم و برخلاف خواستۀ انسان باشد؛ مثلاً طبع و خواستۀ اوّليۀ انسان اين است كه از مصيبت دورى كند، ولى گاهى برخلاف خواستۀ انسان مصيبتى مى رسد كه در اين هنگام بايد تحمّل كند و بردبار باشد، و به آن صبر در مصيبت مى گويند؛ يا مثلاً طبع اوّليۀ انسان اين است كه در مقابل خواسته هاى شهوانى خود آزاد باشد و هر چه را بخواهد انجام دهد، ولى شرع مقدّس به خاطر ترقى و تعالى روحى انسان را مقيد كرده و از حركتهاى غير مشروع چشم، گوش، زبان، دست و پاى او برحذر داشته است، كه در اين هنگام هم بايد تحمّل كند و بردبار باشد؛ و به آن صبر در معصيت مى گويند؛ و يا مثلاً طبع اوّليۀ انسان اين است كه خود را مقيد به قيد و شرطى نبيند، ولى شرع مقدّس به همان خاطر انسان را مقيد به اعمال سنگينى مثل حج، جهاد، امر به معروف، نهى از منكر و عبادات ديگر مى كند، كه به آن صبر در عبادت و اطاعت مى گويند.

حالا حضرت اين تحمّل و بردبارى را به دو نوع تحمّل تقسيم فرموده اند:

ص: 182

«صَبْرٌ عَلى مَا تَكْرَهُ »

(صبر بر آنچه ناخوش مى دارى.)

«مَا تَكْرَهُ » دو قسم از آن دو مورد صبر را در بردارد. «مَا تَكْرَهُ » يعنى چيزى كه شما بر آن كراهت داريد؛ شما از ديدن مصيبت و از مقيد شدن به انجام كارها در برخى اوقات كراهت داريد، هيچ گاه حاضر به مصيبت ديدن نيستيد، و هيچ گاه دوست نداريد مثلاً در ميدان جنگ با پدر و برادر خود بجنگيد، اما اگر تحمّل كنيد صبر بر «مَا تَكْرَهُ » كرده و در قيامت به اجرى كه براى صابران قرار داده شده مى رسيد.

توجّه به اين نكته لازم است كه مقصود از مصيبت تنها از دست رفتن پدر و فرزند و اين قبيل مرگ و ميرها نيست، بلكه مقصود هر ناملايمى است كه به نحوى مصيبت ناميده مى شود؛ مثلاً زلزله مى آيد، سيل مى آيد، بيماريهاى همگانى مانند طاعون و وبا و... مى آيد، بر اثر كسادى بازار ورشكستگى پيش مى آيد و از اين راه مصيبتى وارد مى شود و... اينها همه مصيبت است و صبر در آنها مطلوب است.

«وَ صَبْرٌ عَمَّا تُحِبُّ »

(و صبر از آنچه دوست مى دارى.)

«صَبْرٌ عَمَّا تُحِبُّ » به معناى چيزهايى است كه مورد محبت و عشق و علاقۀ انسان است؛ اصولاً تمايلات نفسانى و شهوانى «مَا تُحِبُّ » است و چشم پوشى از آن و دورى جستن از خواسته هاى شهوانى به معناى صبر است.

پس اين جمله نيز يك قسم ديگر از انواع سه گانۀ صبر را در بردارد، و حضرت در اين دو جمله به هر سه نوع صبر اشاره فرموده اند: صبر در مصيبت و عبادت كه مفاد جملۀ اوّل است، و صبر در معصيت كه مفاد جملۀ دوّم مى باشد. به هرحال همۀ انواع صبر از نظر خدا مطلوب است، و به فرمودۀ آيۀ شريفۀ «إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ »(1) صابران اجر و پاداش بدون حسابى دارند.0.

ص: 183

1- سورۀ زمر (39)، آيۀ 10.

(حكمت 56)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْغِنى فِى الْغُرْبَةِ وَطَنٌ ، وَ الْفَقْرُ فِى الْوَطَنِ غُرْبَةٌ .»

ملاك بى نيازى و نيازمندى

حضرت امير عليه السلام در مورد بى نيازى و نيازمندى فرموده اند:

«اَلْغِنى فِى الْغُرْبَةِ وَطَنٌ »

(توانگرى و بى نيازى در خارج از وطن چون در وطن بودن است.)

«غِنى » به معناى ثروتمندى و توانگرى و بى نيازى است. «غُرْبَة» به معناى بى كسى و دور از خويشاوندان و فاميل است. «وَطَن» معمولاً به زادگاه انسان گفته مى شود؛ يعنى جايى كه انسان در آن زاييده شده و در بين خويشاوندان خود است.

در اين جمله حضرت امير عليه السلام ثروتمندى در خارج از وطن را به حضور در وطن تشبيه كرده اند؛ اين تشبيه به اين خاطر است كه انسان در وطنِ خود در بين اقارب و خويشان قرار دارد و هرگاه احتياجى داشته باشد از سوى آنان برآورده مى شود، پس وقتى در خارج از وطن باشد ولى از ثروت فراوانى برخوردار باشد، چون مى تواند با ثروت خود هر گونه احتياج خود را برآورده كند مثل اين است كه در وطن خود بوده و از هر گونه حمايت خويشان برخوردار است.

«وَ الْفَقْرُ فِى الْوَطَنِ غُرْبَةٌ »

(و تنگدستى در وطن چون دورى از وطن است.)

ص: 184

در اين جمله نيز يك تشبيه ديگر وجود دارد و آن اين كه حضرت امير عليه السلام حضور در وطن و بين اقارب و خويشاوندان را در صورت فقر و تنگدستى به بودن در غربت تشبيه فرموده اند. طبيعى است كه انسانِ فقير گر چه در وطن خود و بين خويشاوندان خود باشد، به علّت فقر مورد توجّه خويشان خود نيست؛ پس بى چيز در وطن هم مانند شخص غريب از رفع احتياجات خود ناتوان است.

از مجموع اين دو جمله استفاده مى شود كه حضرت امير عليه السلام خواسته اند نقش ثروت و ثروتمندى در جامعه را بيان كنند، كه بر حسب مقتضاى زمان و سطح فكرى آن زمان ثروتمندى و توانگرى را به حضور در وطن و تنگدستى را به غربت تشبيه فرموده اند.

ص: 185

(حكمت 57)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْقَنَاعَةُ مَالٌ لا يَنْفَدُ.»

دارايى پايان ناپذير

و نيز آن حضرت در مورد قناعت فرموده اند:

«اَلْقَنَاعَةُ مَالٌ لا يَنْفَدُ»

(قناعت دارايى است كه پايان نمى پذيرد.)

قبلاً در جاهاى مختلف در مورد قناعت صحبت كرده ايم و تكرار آن شايسته نيست؛ اجمال آن اين است كه «قناعة» از «قَنَعَ » و در مقابل «طمع» است؛ انسان در مقام تحصيل مال بايد به آنچه خدا براى او مقدّر كرده راضى باشد، و نبايد براى تحصيل مال بيشتر به سرقت، تقلّب و غشّ در معامله، دروغگويى در معامله، تملّق و چاپلوسى و... دست بزند، و بايستى از راه صحيح خداپسندانه به كسب مال بپردازد.

حال اگر كسى چنين كند قانع است و اين قناعت براى او ثروتى است كه هيچ گاه تمام نمى شود.

مرحوم سيّد رضى در ذيل اين جمله گفته است: «و قد روى هذا الكلام عن النّبىّ صلى الله عليه و آله و سلم» همين كلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نيز رسيده است.

ص: 186

(حكمت 58)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْمَالُ مَادَّةُ الشَّهَوَاتِ .»

نقش مال و دارايى در سركشى انسان

و آن حضرت دربارۀ مال و دارايى دنيا فرموده اند:

«اَلْمَالُ مَادَّةُ الشَّهَوَاتِ »

(دارايى سرمنشأ خواهش هاى نفسانى است.)

مال و دارايى زمينۀ شهوات و هواپرستى هاست؛ آدمى كه مال ندارد در تلاش روزى خود و اهل و عيال خود است، اما صاحبان اموال و ثروتهاى كلان چه بسا اهل فحشا، منكرات وخلافكارى هاى جامعه اند. قرآن در وصف اين طبيعت شوم انسانها فرموده است: «كَلاّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى »(1) طبيعت انسان اين است كه وقتى خود را بى نياز ديد طغيان مى كند. پس سرمنشأ خلافكارى ها و شهوت پرستى ها مال و ثروت است.

ص: 187

1- - سورۀ علق (96)، آيات 6 و 7.

(حكمت 59)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ حَذَّرَكَ كَمَنْ بَشَّرَكَ .»

هشدارهاى بشارت گونه

آن حضرت دربارۀ نصيحت كنندگان فرموده اند:

«مَنْ حَذَّرَكَ كَمَنْ بَشَّرَكَ »

(آن كه تو را هشدار دهد مانند كسى است كه تو را بشارت دهد.)

اصولاً طبع مردم دنيا اين طور است كه اگر كسى به ديگرى بشارتى دهد، مثلاً فرض كنيد به او خبر دهد در قرعه كشى بانك يك خانه يا يك ماشين و يا مبلغ كلانى پول به نام شما در آمده، آن شخص بشارت داده شده از اين بشارت خيلى خوشحال مى شود؛ اما اگر همين شخص بشارت دهنده نصيحتى را به همان فرد بشارت داده شده بكند و مثلاً او را از كار خطايى باز دارد و يا به او هشدار دهد، آن فرد نه تنها خوشحال نمى شود بلكه نسبت به نصيحت كننده دگرگون هم شده و از او متنفر مى گردد؛ در صورتى كه بايد از اين نصيحت و هشدار بيش از بشارت خوشحال شود.

حضرت امير عليه السلام در اين جمله بشارت و نصيحت را در يك رديف دانسته و فرموده است: كسى كه تو را نصيحت مى كند و از كارى باز مى دارد يا به تو هشدار مى دهد، در خوبى و قابل ستايش بودن مانند كسى است كه بشارتى را به تو داده است. براى اين كه نصيحت كننده و هشدار دهنده نيز مانند بشارت دهنده خوبى و خوشبختى تو را مى خواهد.

ص: 188

(حكمت 60)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّىَ عَنْهُ عَقَرَ.»

زبان و زيانهاى آن

و در مورد زيان گفتار بى انديشه و تفكر فرموده است:

«اَللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّىَ عَنْهُ عَقَرَ»

(زبان درنده اى است كه اگر به حال خود گذاشته شود مى گزد.)

اين زبان كوچك ممكن است سر بزرگ انسان را، شخصيت بزرگ انسان را و آبروى يك اجتماع بزرگ را به باد بدهد. گرچه اين زبان كوچك است ولى گناهان آن خيلى زياد است؛ و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در حديثى كه بارها از تحف العقول خوانده ام فرموده اند: «... و هل يكبّ النّاس على مناخرهم فى النّار إلّاحصائد ألسنتهم ؟»(1) آيا غير از اين است كه در قيامت همين درو شده هاى زبان، مردم را به رو در آتش جهنم مى اندازد؟ پس اين طور نيست كه زبان چون كوچك است قابل توجّه نباشد، بلكه همين زبان كوچك ممكن است انسانيت انسان را در قيامت به باد دهد، و ما بايد آن را كنترل كنيم.

حضرت فرموده اند: «اَللِّسَانُ سَبُعٌ » : زبان مانند حيوان درنده است. «سَبُع» به حيوانى گفته مى شود كه مانند شير، پلنگ و گرگ درندگى دارد. پس زبان مانند حيوان

ص: 189

1- - تحف العقول، ص 56.

درنده است «إِنْ خُلِّىَ عَنْهُ عَقَرَ» : اگر رها شود و تحت كنترل عقل در نيايد مى گزد و درندگى مى كند.

در مورد زبان برحذر باشيد و از عواقب سوء آزاد گذاشتن آن بترسيد. گرچه همۀ كرده هاى انسانى ثبت و ضبط مى شود، ولى قرآن شريف به كرده هاى زبان توجّه بيشترى داده است كه: «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» (1) «انسان هيچ سخنى نمى گويد مگر اين كه مراقب مهيّايى آنجا در كمين اوست.» هر چه بگويد ضبط مى كند و در قيامت پيش روى او حاضر مى شود. بنابراين همان گونه كه براى در امان بودن از شرّ حيوانات درنده بايد آنها را در زنجير كرد، براى در امان بودن از شرّ زبان هم بايد آن را تحت كنترل عقل در آورد.8.

ص: 190

1- - سورۀ ق (50)، آيۀ 18.

(حكمت 61)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْمَرْأَةُ عَقْرَبٌ حُلْوَةُ اللِّبْسَةِ .»

در وصف زنان

حضرت امير عليه السلام در مورد زنان فرموده اند:

«اَلْمَرْأَةُ عَقْرَبٌ حُلْوَةُ اللِّبْسَةِ »

(زن عقربى است كه پوشيدنش شيرين است.)

در اين جمله زنان را تشبيه به عقرب نموده اند. در اين نهج البلاغۀ عبده «لِبْسَة»ذكر كرده اند كه به معناى پوشش است، ولى نهج البلاغه ها نوعاً «لَسْبَة» آورده اند؛ و از جمله در نسخۀ خطى كه از حدود صد سال بعد از وفات مرحوم سيّد رضى است و افست آن نزد ماست به همين لفظ «لَسْبَة» ذكر كرده كه به معناى گزيدن و ليسيدن هم آمده است.

به هر تقدير اگر «لِبْسَة» باشد به اين معناست كه زن همانند عقربى است كه پوشيدنش شيرين است، و اگر «لَسْبَة» باشد به اين معناست كه زن همانند عقربى است كه گزيدنش و يا ليسيدنش شيرين است.

در اين كه چرا زن به عقرب تشبيه شده، ظاهراً براى اين است كه تماس مرد خصوصاً در عنفوان جوانى و طغيان قواى شهوانى با زن او را در معرض آفات و بلاهاى روحى و جسمى قرار مى دهد، و از طرفى نفوذ زنان در مردها خصوصاً با آن جذابيت و كرشمه اى كه دارند و آن سلطه اى كه بر قلب مردان مى گذارند اينها همه بر

ص: 191

اثر آن سَمّ عشقى است كه در اين ميان وجود دارد. بى شك اگر بخواهيد مى توانيد كشته شدگان به سمّ عقرب و مارها را در هر سال شماره كنيد، در حالتى كه كشته شدگان به سمّ عشق زنان حتى در يك سال قابل شمارش نيست. در هر حال مردان را چاره اى جز اين همنشينى نيست.

قرآن شريف در اين مورد فرموده است: «هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ » (1)تعبير به عقرب در مورد زنان و مانند آن كه به حضرت على و ساير معصومين عليهم السلام نسبت داده شده است، بر فرض صحّت سند و اعتبار آن، از قبيل قضاياى خارجيه است نه حقيقيه، يعنى اشاره است به بعضى افراد زنان نه جنس آنان؛ زيرا اگر مقصود جنس زنان به طور عام باشد برخلاف واقع خواهد بود و صدور كلام خلاف واقع در شأن معصوم نمى باشد. جهت اطلاع بيشتر به «پاسخ به پرسشهاى دينى»، ص 458 به بعد مراجعه شود.(2) «زنان لباسى براى شما و شما لباسى براى آنان هستيد.» لباس بودن از اين باب است كه عيب هاى همديگر را مى پوشانند، كه در اين صورت به معناى معاشرت است.(2)د.

ص: 192

1- - سورۀ بقره
2- ، آيۀ 187.

(حكمت 62)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا حُيِّيتَ بِتَحِيَّةٍ فَحَىِّ بِأَحْسَنَ مِنْهَا، وَ إِذَا أُسْدِيَتْ إِلَيْكَ يَدٌ فَكَافِئْهَا بِمَا يُرْبِى عَلَيْهَا، وَ الْفَضْلُ مَعَ ذَلِكَ لِلْبَادِى.»

پاسخ بهتر به نيكى ديگران

و آن حضرت در مورد پاسخ به نيكى ديگران فرموده اند:

«إِذَا حُيِّيتَ بِتَحِيَّةٍ فَحَىِّ بِأَحْسَنَ مِنْهَا»

(هرگاه تو را درود و تحيّتى گفته شد به درودى نيكوتر از آن پاسخ ده.)

«حُيِّيتَ » در قرآن با صيغۀ جمع «حُيِّيتُمْ » آمده است: «وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها» (1) «و هرگاه به شما درود و تحيّتى گفته شد، شما هم به نيكوتر از آن درود و تحيّت بگوييد.» ظاهر آيه اعمّ از سلام است، يعنى اگر كسى به شما سلام كند شما بالاتر از آن را به او ردّ كن و به نيكوتر از آن هم تحيّت بفرست و او را دعا كن. «تحيّة» به معناى درود و دعاى خير است؛ پس اگر مثلاً كسى به شما گفت «خدا به شما خير و بركت بدهد» اين هم درود است. در روايت آمده است:(2) اگر به شما گفتند «سلام عليكم» شما بگوييد: «السّلام عليكم و رحمة اللّه» و اگر گفتند «سلام عليكم و رحمة اللّه» شما در جواب بگوييد: «السّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته» و همين طور هر دعاى ديگر. البته اين يك مسألۀ اخلاقى است؛ يعنى اگر كسى به من سلام كرد يا

ص: 193

1- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 86.
2- - مجمع البحرين، ج 1، ص 113.

براى من نامه اى نوشت و تجليلى كرد يا هديه اى آورد، اخلاقاً بايد من هم جوابش را بدهم و اگر جواب ندهم خلاف اخلاق كرده ام، اما اين كه جواب گفتنش در حدّ وجوب باشد مشكل است و بر وجوب آن فتوا نمى دهند.

«وَ إِذَا أُسْدِيَتْ إِلَيْكَ يَدٌ فَكَافِئْهَا بِمَا يُرْبِى عَلَيْهَا»

(و هرگاه دستى به احسان و نيكى به سوى تو دراز گشت آن را به افزون بر آن پاداش ده.)

اين جمله از نظر معنا عبارت ديگرى براى جملۀ اوّل است و اين هم يك موضوع اخلاقى است، در اصطلاح عاميانه هم آمده است: كاسه جايى رود كه قدح باز آيد.

يعنى اگر يكى از همسايگان شما كاسه آشى براى شما آورد شما هم بدون جواب نگذار و بزرگتر و يا بهتر و حدّاقل مساوى آن را براى او ببر؛ بزرگتر و بهتر بودن مطابق اين كلام حضرت و ابتداى آيۀ شريفه است، ولى مساوى با آن مطابق با همان آيه است كه فرموده: «أوردوها» يعنى مطابق همان تحيّتى را كه به شما گفتند تو هم تحيّت بگو.

«وَ الْفَضْلُ مَعَ ذَلِكَ لِلْبَادِى»

(هرچند كه برترى از براى كسى است كه تحيّت را شروع نمود.)

مقصود اين است كه گر چه اخلاقاً بايد بيشتر و بهتر از آن تحيّتى را كه به ما گفته اند بگوييم، ولى در عين حال آن كسى كه تحيّت را شروع كرده برترى دارد بر آن كسى كه پاسخ گفته است. شايد توجيه شايستۀ اين برترى و اولويت اين باشد كه گرچه پاسخ دهنده بيشتر و بهتر پاسخ مى دهد، اما در حقيقت مثل اين است كه پاسخ دهنده ناگزير به اين پاسخ شده است؛ به خلاف شروع كننده كه در حقيقت فروتنى كرده و يك نحو از خود گذشتگى از خود نشان داده، او مجبور به تحيّت گفتن نبوده و از باب تواضع به شما مثلاً سلام كرده، ولى شما اخلاقاً هم كه شده ناچار به پاسخ دادن شده ايد.

ص: 194

(حكمت 63)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلشَّفِيعُ جَنَاحُ الطَّالِبِ .»

توصيف شفاعت كننده

آن حضرت در مورد شفاعت كننده فرموده اند:

«اَلشَّفِيعُ جَنَاحُ الطَّالِبِ »

(شفاعت كننده بال و پر درخواست كننده است.)

«شَفيع» از مادّۀ «شَفَعَ » و به معناى زوج و جفت است، به شفاعت كننده به اين دليل شفيع مى گويند كه با طلب كننده جفت مى شود و طلب كننده را به مقصود مى رساند؛ مثلاً شما از كسى چيزى را طلب مى كنيد و او توجّهى به شما نمى كند، براى اين كه به مقصود برسيد نزد شخصى كه مورد توجّه آن شخص است مى رويد و از او مى خواهيد سفارشتان را به آن فرد بكند، و بالاخره با سفارش اين آقا به مقصود خود مى رسيد، كه به اين كار شفاعت و به آن شخص شفيع مى گويند.

حضرت امير عليه السلام در اين جمله شفيع را به بال تشبيه فرموده و گفته اند: شفيع (شفاعت كننده) به منزلۀ بالى براى درخواست كننده است. يعنى همان گونه كه پرنده به وسيلۀ دوبال به هدف و مقصود خود مى رسد، طلب كننده نيز به وسيلۀ شفيع كه به منزلۀ دوبال اوست به مقصود خود مى رسد.

ص: 195

(حكمت 64)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَهْلُ الدُّنْيَا كَرَكْبٍ يُسَارُ بِهِمْ وَ هُمْ نِيَامٌ .»

حركت اهل دنيا به سوى آخرت و غفلت آنان

و در غفلت اهل دنيا فرموده اند:

«أَهْلُ الدُّنْيَا كَرَكْبٍ يُسَارُ بِهِمْ وَ هُمْ نِيَامٌ »

(مردم دنيا مانند كاروانى هستند كه آنان را مى رانند و حال آن كه در خوابند.)

«رَكْب» به معناى قافله است؛ مسافرتهاى قديم به صورت قافله و كاروانى و دسته جمعى بوده است، كه نظير آن در زمان خودمان مسافرت مثلاً با قطار است، كه جمعيت زيادى در حركت هستند ولى در غفلت به سر مى برند، همه خوابند يا مشغول روزنامه خواندن و يا در حال صحبت كردن هستند و قطار در حال حركت است، قافله در حال حركت است ولى افراد قافله توجّه ندارند.

حضرت در اين جمله مردم دنيا را به كاروان تشبيه فرموده كه در حالتى كه خوابند در حركت به سوى آخرت هستند. همه به تشريفات و تجملات دنيا مشغولند و از اين كه به كجا مى روند غافل هستند، اين قافله در حركت به سوى مرگ است اما افراد قافله در خوابند.

ص: 196

(حكمت 65)

اشاره

و قال عليه السلام: «فَقْدُ الْأَحِبَّةِ غُرْبَةٌ .»

ارزش دوستان واقعى

و دربارۀ از دست دادن دوستان واقعى فرموده اند:

«فَقْدُ الْأَحِبَّةِ غُرْبَةٌ »

(از دست دادن دوستان تنهايى و بى كسى است.)

«أحبّة» جمع «حبيب» است؛ «غُرْبَةٌ » خبر است براى «فَقْدُ الْأَحِبَّهِ » و به معناى بى كسى و بى يار و ياور است. معمولاً كسانى كه از شهر و وطن خود مسافرت مى كنند، تا زمانى كه در شهر ديگر هستند از آنها به غريب و از شهرى كه در آن ساكن شده اند به غربت تعبير مى شود؛ اين تعبير به اين خاطر است كه آن افراد در شهر غربت بى كس و بدون يار و ياورند، حال اگر كسى در وطن خود باشد و يار و ياورى نداشته باشد باز از او تعبير به غريب مى كنند. اينجا هم حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به كسانى كه دوستان خود را از دست بدهند و بى كس و بى ياور شوند به «غُرْبَة» تعبير فرموده اند.

مقصود اين است كه انسان به گونه اى عمل كند تا دوستان را از خود نرنجاند و آنها را براى خود نگه دارد، و بالاخره انسان در دوران زندگى و در اجتماع احتياج به دوست و ياور دارد. قبلاً در حكمت يازدهم خوانديم كه حضرت امير عليه السلام فرموده بودند: «أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ » : ناتوانترين مردم كسى است كه

ص: 197

نتواند براى خود دوست و برادرى پيدا كند؛ «وَ أَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ » :

و ناتوانتر از او هم كسى است كه دوستانى را كه پيدا كرده از دست بدهد. گويا پيدا كردن دوست و رفيق و نگه داشتن آن از لوازمات زندگى است كه ناتوانى را يك نقص براى انسان قلمداد كرده اند. بنابراين «فَقْدُ الْأَحِبَّهِ » هم به معناى «مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ » است و از هر دو مورد مذمّت شده است.

ص: 198

(حكمت 66)

اشاره

و قال عليه السلام: «فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلى غَيْرِ أَهْلِهَا.»

مذمّت درخواست از نااهل

امام عليه السلام در مورد طلب حاجت از نااهلان فرموده اند:

«فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلى غَيْرِ أَهْلِهَا»

(از دست رفتن نياز آسانتر است از درخواست آن از نااهل.)

در اين كه انسان در طول زندگى محتاج ديگران مى شود و دست نياز به سوى ديگران دراز مى كند شك و ترديدى نيست، حال مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه وقتى چنين است پس هميشه سراغ كسانى برويد كه اهليّت آن حاجت را داشته باشند، و اگر بناست سراغ نااهل برويد همان بهتر كه خواستۀ شما فوت شود؛ يعنى به كلّى سراغ نااهل نرويد و از آنان خواهش نكنيد، زيرا از دست رفتن آن موجب اندوه است ولى درخواست از ناكس موجب شرمندگى است، و پيداست كه اندوهگين شدن آسانتر از شرمندگى در برابر نااهل است.

ص: 199

(حكمت 67)

اشاره

و قال عليه السلام: «لاتَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ ؛ فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ .»

از بخشش درنگ نكن

و آن حضرت در مورد بخشش فرموده اند:

«لاتَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ ؛ فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ »

(از بخشيدن اندك شرمنده مباش؛ چرا كه محروم كردن ناچيزتر از آن است.)

گاهى ممكن است انسان از بخشش چيز كم به خاطر كم بودن حيا كند و خجالت بكشد، مثلاً كسى آمده و مبلغ يكصد هزار تومان از انسان طلب كرده كه انسان از بر آوردن اين حاجت عاجز است اما يك دهم آن را مى تواند انجام دهد، ولى ممكن است خجالت بكشد و همين يك دهم را هم ندهد و در نتيجه او را محروم كند؛ اينجا حضرت در ردّ اين شرمندگى در قبال بخشش چيز كم فرموده اند: «لاتَسْتَحِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ » : اگر از بر آوردن حاجت بزرگ و خواستۀ زياد عاجزيد، از بخشيدن كم آن حيا نكنيد و خجالت نكشيد و همان كم را ببخشيد؛ «فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ » : زيرا محروم كردن ناچيزتر از همان چيز اندك است. يعنى مثلاً در مقابل صد هزار تومان هيچ ندادن كمتر از ده هزار تومان است؛ و به عبارت ديگر اگر بناست در ندادن صد هزار تومان شرمندگى باشد، در ندادن هيچ شرمندگى بيشترى وجود دارد تا دادن ده هزار تومان.

ص: 200

(حكمت 68)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْرِ، [وَ الشُّكْرُ زِينَةُ الْغِنى ].»

زيور تنگدستى و توانگرى

و آن حضرت در مورد تنگدستى و توانگرى فرموده اند:

«اَلْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْرِ»

(عفّت داشتن و عزّت نفس زيور تنگدستى است.)

مقصود از «عفاف» تحفّظ از اين در و آن در زدن فقير است؛ گاهى فقير در عين حال فقر و تنگدستى لب فرو مى بندد و در مورد فقر خود سخنى نمى گويد، ولى گاهى به هر كسى مى رسد از فقر و تنگدستى خود مى گويد و پيش هر كسى دست دراز مى كند؛ اينها دو نوع فقيرند كه نوع اوّل را عفيف مى گويند، اين فقير عفاف را زينت فقر خود قرار داده و در اجتماع هم از موقعيت و احترام بيشترى برخوردار است؛ تجربه هم ثابت كرده است افرادى كه عزّت نفس دارند و عفّت به خرج مى دهند و پيش اين و آن نمى روند، خدا از راه بى گمان براى آنها وسيله مى سازد و مخارجشان تأمين مى شود؛ ولى آنهايى كه كيسۀ گدايى را برمى دارند و راه مى افتند، در اجتماع آبرويى براى آنان باقى نمى ماند. مقصود حضرت امير عليه السلام هم اين است كه خوب است فقير عفاف و تحفّظ را پيشۀ خود كند و از فقر و تنگدستى خود به كسى دم نزند و از خدا شكوه نكند.

ص: 201

«وَالشُّكْرُ زِينَةَ الْغِنى »

(و شكرگزارى زيور توانگرى است.)

نسخه هاى نهج البلاغه مختلف است و بعضى از نسخه ها اين جملۀ دوّم را ندارد.

معناى جمله چنين است كه هر ثروتمندى بايد به پاس ثروتى كه خدا به او داده شكرگزارى كند و با شكرگزارى ثروتمندى خود را زينت دهد.

قبلاً گفته ايم كه شكر نعمت هميشه و در همه جا فقط گفتن «الحمدللّه» نيست، بلكه كمال شكر «صرف العبد جميع ما أنعمه اللّه فيما خلق لأجله» به اين است كه صاحبان نعمت نعمت هاى الهى را در آن موارد كه خدا براى آن خلق فرموده مصرف نمايند. وجوهات واجب مثل خمس و زكات را در وقت خودش بپردازند، فقير و فقرا را از ياد نبرند، مايحتاج عمومى را فراموش نكنند و... خلاصه مقصود شكر واقعى است نه آن شكرى كه برخى از شكم پرستان مى كنند كه تا حلقومشان مى خورند آن وقت مى گويند خدايا شكرت! شكر واقعى آن است كه انسان همۀ جوانب را توجّه كند.

ص: 202

(حكمت 69)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا لَمْ يَكُنْ مَا تُرِيدُ فَلاتُبَلْ مَا كُنْتَ .»

رضايت به وضعيت فعلى

و آن حضرت دربارۀ رضايت داشتن فرموده است:

«إِذَا لَمْ يَكُنْ مَا تُرِيدُ فَلاتُبَلْ مَا كُنْتَ »

(هرگاه آنچه را كه مى خواهى انجام نشد، پس به آنچه هستى باكى نداشته باش.)

در عبارت اين جمله نيز در نسخه هاى نهج البلاغه اختلاف است؛ بعضى نسخه ها مانند ابن أبى الحديد و فيض الاسلام «فَلاتُبَلْ كَيْفَ كُنْتَ » ذكر كرده، و برخى ديگر مثل عبده و مصادر نهج البلاغه «فَلاتُبَلْ مَا كُنْتَ » نقل كرده اند.

البته اين اختلاف جزئى در عبارت باعث اختلاف در معنا نيست، ولى اين جمله را دو جور معنا كرده اند: يكى اين كه وقتى خواستۀ تو انجام نشد در همان مقام و موقعيتى كه هستى خوب است و همان براى تو مقدّر شده است، پس به همان مقدار راضى باش و نق نزن؛ و معناى ديگرى كه گفته اند اين است كه اگر به هدفى كه خواستى نرسيده اى اشكالى ندارد، اين يك مقدماتى دارد گرچه انجام مقدمات سخت باشد ولى مأيوس نباش و آن را تعقيب كن تا به هدفت برسى. اين دو معنا را براى اين جمله گفته اند، كه البته همان معناى اوّل بهتر است؛ يعنى «إِذَا لَمْ يَكُنْ مَا تُرِيدُ» : وقتى چيزى را كه خواستى نشد «فَلاتُبَلْ كَيْفَ كُنْتَ » : پس به آنچه هستى باكى نداشته باش.

ص: 203

محمّد عبده احتمال ديگرى در معناى اين جمله داده كه غير از دو معناى قبل است؛(1) او گفته است: ممكن است مردم تو را در آن هدفى كه تعقيب مى كنى مسخره كنند ولى تو از مسخره كردن مردم باكى نداشته باش و به همان هدفى كه داشتى ادامه بده. كه اين احتمال هم برخلاف ظاهر عبارت است و بهترين معنا همان معناى اوّل است.

«لاتُبَلْ » از مادّۀ «بال، يبال» است و «لاتبالى» هم به همين معناست. در نسخۀ خطى كه نزد ماست «فلاتبال» را به عنوان نسخه بدل ذكر كرده اند و «فلاتبل» مخفّف همان است كه در اصل «فلاتبالى» بوده است، ياء در آخر كلمه به واسطۀ «لا» كه براى نهى است به جزمى افتاده است و «فلاتبال» شده، و چيز ديگرى نبايد از اين كلمه حذف شود، اما گفته اند عرب ها براى تخفيف بيشتر الف را هم حذف كرده اند كه «فلاتبل» شده است؛ بنابراين اين كار خلاف قاعده است كه ما در هيچ جا نديده ايم، و نسخۀ خطى ما هم «فلاتبال» دارد.5.

ص: 204

1- - نهج البلاغۀ عبده، ج 3، ص 165.

(حكمت 70)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا تَرَى الْجَاهِلَ إِلّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً.»

افراط و تفريط جاهل

و آن حضرت در نكوهش افراط و تفريط فرموده اند:

«لا تَرَى الْجَاهِلَ إِلّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً»

(جاهل و نادان را نمى بينى مگر اين كه در حال تندروى است [افراط ] و يا در حال كم كارى [تفريط ].)

«مُفْرِط » اسم فاعل از باب افعال و به معناى تندرو است؛ «مُفَرِّط » اسم فاعل از باب تفعيل و به معناى كندرو است؛ اين دو صفت هر دو خلاف عقل و خرد است و انسان عاقل و دانا از هر دو صفت دورى مى كند؛ آنچه ما به آن سفارش شده ايم ميانه روى و تعادل و اقتصاد است. در هر كارى كه تصور كنيد حتى در درس خواندن و تحصيل علم كه آن همه ترغيب شده ميانه روى و حدّ وسط لازم است.

حدّ وسط و ميانه روى در هر كارى توصيه شده است؛ و در اين جمله نيز حضرت امير عليه السلام تندروى و مقابل آن كم كارى را صفت جاهلان دانسته و فرموده اند: نمى يابى جاهل را مگر اين كه در حال تندروى (افراط ) است و يا در حال كم كارى (تفريط ).

ص: 205

(حكمت 71)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلامُ .»

از نشانه هاى كمال عقل و خرد

و آن حضرت در مورد يكى از نشانه هاى كمال عقل و خرد فرموده اند:

«إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلامُ »

(هرگاه عقل و خرد به كمال رسد سخن كم گردد.)

در اين كه چه رابطه اى ميان كمال عقل و كمى سخن گفتن است گفته اند: عاقلى كه عقلش به كمال رسيده است وقتى بخواهد سخن بگويد ابتدا فكر مى كند، اگر اين سخنى كه خواسته بگويد دروغ است نمى گويد، غيبت است نمى گويد، تهمت است نمى گويد، مايۀ آبروريزى مردم است نمى گويد، مايۀ رضايت خدا نيست نمى گويد، و حدّاقل آن هم اگر لغو و بيهوده گويى است باز هم نمى گويد؛ و اگر انسان زبانش را از همۀ اينها ببندد، سخنى كه نه دروغ باشد نه غيبت و نه تهمت، نه سخن چينى باشد و نه لغوگويى، بلكه حرف حساب است كه آن هم كم است.

پس اگر ما به سخنانى كه در شبانه روز مى گوييم توجّه كاملى بكنيم، خواهيم ديد آن مقدار از سخنانمان كه موجب سخط و غضب خدا نيست سخنان لغو و بيهوده اى است كه آن هم در قرآن شريف مورد نهى خدا واقع شده و در وصف مؤمنان فرموده است: «وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ »(1) يكى از اوصاف مؤمنان اين است كه از كلام لغو و بيهوده اعراض مى كنند.

ص: 206

1- - سورۀ مؤمنون (23)، آيۀ 3.

(حكمت 72)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلدَّهْرُ يُخْلِقُ الْأَبْدَانَ ، وَ يُجَدِّدُ الْآمَالَ ، وَ يُقَرِّبُ الْمَنِيَّةَ ، وَ يُبَاعِدُ الْأُمْنِيَّةَ ، مَنْ ظَفِرَ بِهِ نَصِبَ ، وَ مَنْ فَاتَهُ تَعِبَ .»

رفتار روزگار با انسان

اين سخن حضرت دربارۀ روزگار است، فرموده است:

«اَلدَّهْرُ يُخْلِقُ الْأَبْدَانَ »

(روزگار بدنها را فرسوده مى سازد.)

«دَهْر» به معناى روزگار است، و مقصود از روزگار در اين كلام گذشت زمان است؛ «يُخْلِقُ » يعنى فرسوده مى كند و مى پوساند؛ ابتدا انسان طفل است و بعد نوجوانى مى آيد، سپس به عنفوان جوانى مى رسد تا چهل سالگى كه همۀ اعضاء و جوارح انسان در ترقى و تكامل است، ولى پس از چهل سالگى بجز عقل ساير اعضاء حركت معكوس دارد و به مرور زمان موهاى سياه سفيد مى شود، طراوت پوست بدن از دست مى رود، گوش ها سنگين مى گردد، چشم ها تار مى شود، دست و پا را رعشه مى گيرد، كمر خميده مى شود تا جايى كه انسان چون دوران طفوليت ناتوان مى گردد.

اينها همه فرسودگى بدن و اعضاء و جوارح است كه با گذشت زمان اين حركت صعودى و نزولى را دارد.

«وَ يُجَدِّدُ الْآمَالَ »

(و آرزوها را نو و تازه مى كند.)

ص: 207

«آمال» جمع «أَمَل» به معناى آرزو است؛ گذشت زمان اعضاء و جوارح را فرسوده مى كند ولى آرزوهاى انسان را تجديد مى نمايد؛ به اين معنا كه هر چه انسان پيرتر مى شود عشق و علاقه اش به دنيا زيادتر مى شود.

در تاريخ آمده است كه روزى هارون الرشيد خليفۀ عبّاسى به حاضران گفت آيا مى توانيد كسى را كه با دو گوش خود از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حديث شنيده باشد پيدا كنيد تا حديثى از آن حضرت برايم نقل كند؟ بعد از جستجو به او خبر دادند پيرمردى كه خيلى فرتوت شده وجود دارد، گفت او را بياوريد، پيرمرد را در سبد گذاشتند و نزد هارون آوردند، هارون پرسيد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چه حديثى شنيده اى ؟ پيرمرد گفت:

از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم كه فرمود: «يشيب ابن آدم و يشبّ فيه خصلتان: الحرص و طول الأمل»(1) فرزندان آدم پير مى شوند ولى دو صفت در آنان جوان مى شود، اين دو صفت يكى حرص و ديگرى آرزوهاى طولانى است. پس از اين كه پيرمرد اين حديث را نقل كرد هارون دستور داد مبلغى پول به او دادند، وقتى او را به خانه مى بردند گفت مرا نزد هارون برگردانيد و وقتى او را به نزد هارون بردند پرسيد: آيا اين مبلغى كه داديد همين يك مرتبه است يا جيرۀ همه ساله است ؟ هارون گفت: واقعاً «صدق رسول اللّه» اين مرد دم مرگ است و مى پرسد اين پول را همه ساله مى دهيد؟ خلاصه طبيعت انسان اين است كه هر چه پيرتر مى شود آرزوهاى دنيايى در او جوانتر مى گردد.

«وَ يُقَرِّبُ الْمَنِيَّةَ »

(و مرگ را نزديك مى گرداند.)

اين هم يكى از خصوصيات گذشت زمان است؛ هر چه يك روز از عمر انسان مى گذرد به مرگ نزديك تر مى شود. در عوام معروف است اگر مثلاً يك جوانى بميرد2.

ص: 208

1- - بحارالأنوار، ج 70، ص 22.

مى گويند او هنوز رويش به دنيا بود، در صورتى كه هيچ كس رويش به دنيا نيست و همۀ آنهايى كه به اين دنيا آمده اند رويشان به آخرت و پشت به دنيا هستند؛ بچه اى كه به دنيا مى آيد از همان لحظۀ اوّل رو به آخرت است، و وقتى كه يك ساعت از عمرش مى گذرد يك ساعت به مرگ نزديك تر مى شود؛ بنابراين از خصوصيات گذشت زمان اين است كه مرگ را به انسان نزديك مى كند.

«وَ يُبَاعِدُ الْأُمْنِيَّةَ »

(و آرزو را دور و دراز مى نمايد.)

«يُبَاعِدُ» از «بُعْد» به معناى دورى است؛ «أُمْنِيَّة» به معناى آرزو است. دور كردن آرزو به اين است كه آرزوى انسان را طولانى تر مى كند؛ مثلاً اگر امروز تمنّاى يك ميليون تومان دارد يك سال ديگر تمنّاى يك ميليارد تومان دارد، و اگر امروز تمنّاى يك ويلا در شمال ايران را دارد سال ديگر تمنّاى چند ويلا در چند جاى مختلف كشور و يا در خارج از ايران را دارد.

پس اين جمله با دو جملۀ قبل متفاوت است، «وَ يُجَدِّدُ الْآمَالَ » يعنى روزبه روز آرزوهايش نو مى شود، ولى «وَ يُبَاعِدُ الْأُمْنِيَّةَ » يعنى آرزوهاى او به زمانهاى طولانى تبديل مى شود.

«مَنْ ظَفِرَ بِهِ نَصِبَ »

(هر كه به روزگار دست يافت به رنج افتاد.)

«نَصِبَ » به معناى رنج ديدن و خسته شدن است؛ يعنى اگر در جهت خواسته هاى خود بر روزگار پيروز شود و به خواسته هاى خود برسد، چيزى جز اين كه رنج و زحمت و دردسر خود را زياد كرده باشد نيست. مثلاً يك ميليارد تومان پول مى خواسته و حالا كه به آن رسيده نمى داند چگونه حفظ كند كه دزد نبرد، يك كاخ

ص: 209

مى خواست و حالا كه به آن رسيده نمى داند چگونه آن را نگهدارى كند كه دستخوش حوادث نشود و... بنابراين طبيعت دنيا اين است كه فرضاً به خواسته هاى خودمان هم برسيم چيزى جز زحمت و دردسر نيست.

«وَ مَنْ فَاتَهُ تَعِبَ »

(و هر كه آن را از دست داد به سختى گرفتار شد.)

و اگر آرزوهايى كه داشته و به آن رسيده را از دست بدهد به رنج و مصيبت مى افتد.

فرض كنيد سرمايه و ثروتش از دست رفته است، فرزندان رشيد و كارسازش از او گرفته شده، سيل كاخ و باغش را نابود كرده و... اين رنج ديده و به سختى گرفتار شده و از اين جهت در رنج و عذاب است. به هر حال طبيعت دنيا چنين است و به هيچ كس هم وفا نكرده است.

ص: 210

(حكمت 73)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ ، وَلْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ ، وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ .»

سفارشى مهم به پيشوايان جامعه

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد روش اخلاقى پيشوايان فرموده اند:

«مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ »

(آن كه خود را پيشواى مردم سازد پس بايد پيش از آموزش ديگرى نخست به آموزش خويشتن بپردازد.)

«إمام» به معناى پيشواست؛ «ائمة الكفر» هم از همين باب است و به معناى پيشوايان كفر است؛ پس اين چنين نيست كه امام به معناى امام معصوم باشد، امام يك كلمۀ عربى است و به معناى جلودار، پيشوا و رهبر استعمال مى شود. نكتۀ ديگر اين كه لازم نيست مقصود از «إماماً» در اين جملۀ حضرت امير عليه السلام امام مطلق باشد، و بلكه امام جزء را هم شامل مى شود؛ كسى كه امام مطلق است و مثلاً يك مملكت را رهبرى مى كند امام است، كسى هم كه پيشواى يك روستاست و آنها را راهنمايى مى كند امام است؛ بنابراين اين سخن حضرت شامل همۀ آنها مى شود و همۀ پيشوايان بايد به آنچه در اين كلام حضرت آمده است توجّه كنند.

ص: 211

فرموده اند: كسى كه خود را پيشواى مردم قرار مى دهد، بايد در درجۀ اوّل با عمل خويش مردم را راهنمايى كند. يعنى چيزى را كه مى خواهد به مردم ياد بدهد اوّل خودش بياموزد و سپس به مرحلۀ عمل بگذارد تا مردم با ديدن اعمال او جذب قوانين اسلام و قرآن شوند. «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً» : كسى كه خود را امام و پيشواى مردم قرار مى دهد «فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ » : پس بر او لازم است پيش از آن كه به ديگران آموزش دهد به خود تعليم دهد و خود را متخلّق به آداب اسلام كند.

«وَلْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ »

(و بايد پيش از اين كه با زبانش به او ادب آموزد به كردار خويش او را ادب بياموزد.)

اين جملۀ حضرت در واقع تأكيد جملۀ اوّل است، و مى خواهد بفرمايد كسى لياقت امامت جامعه را داراست كه قبل از هر چيز خود را آراسته باشد؛ روى اين حساب حضرت تأكيد دارند كه تأديب مردم بايد به سيره و عمل باشد.

در حديثى از امام صادق عليه السلام رسيده است كه فرموده: «كونوا دعاة النّاس بغير ألسنتكم»(1) با غير از زبانتان دعوت كنندۀ مردم به سمت حق باشيد. يعنى با عمل و رفتار. پس هاديان و پيشوايان جامعه بدانند كه اگر مى خواهند نفوذ كلام داشته باشند و مردم به گفتۀ آنان توجّه نمايند، بايد پيش از هر كس خود به گفته هاى خويش عمل كنند.

«وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ »

(و آن كه خود را آموزگار و ادب كننده باشد به بزرگداشت سزاوارتر است از آن كه آموزگار مردم و ادب كنندۀ آنان است.)9.

ص: 212

1- - بحارالأنوار، ج 67، ص 309.

«مُؤَدِّب» اسم فاعل از «تأديب» و از مادّۀ «أدب» است، ادب را در حكمت چهارم توضيح داديم كه به معناى نظم است، بنابراين «مُؤَدِّب» به معناى «مُنَظِّم» است، يعنى كسى كه تنظيم و منظّم مى كند. «معلّم نفس» يعنى تعليم دهندۀ خويشتن، و «مؤدّبها» يعنى و منظّم كنندۀ خويشتن. «اجلال» به معناى تجليل كردن است.

حضرت اين جمله را در تجليل از خودسازان ايراد فرموده و مى فرمايند: «مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا» : كسى كه معلّم خويشتن باشد و نفس خود را منظّم كند و به راه راست هدايت نمايد «أَحَقُّ بِالْإِجْلالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِمْ » : سزاوارتر به تجليل و احترام است از كسى كه به تعليم ديگران پرداخته است.

يعنى اگر بنا باشد به معلّمان جايزه بدهند، معلّمانى استحقاق جايزه و تشويق دارند كه قبل از همه به تعليم نفس خويش پرداخته اند. به معلّمانى كه به تعليم و تربيت جامعه پرداخته و خود را فراموش كرده اند بايد گفت اگر تعليم و تربيت خوب است پس چرا به خود نپرداخته و خود را فراموش كرده ايد؟! به علما و دانشمندانى كه به تزكيۀ ديگران پرداخته و بهشت را به مردم وعده مى دهند بايد گفت اگر به بهشت ايمان داريد و بهشت جايگاه خوبى است پس چرا اين جاى خوب را براى ديگران توصيه مى كنيد و خويشتن را از آن دور نگه داشته ايد؟

اين حكمت سفارش و نصايح حضرت بود به پيشوايان جامعه، كه اميد است از آن پند بگيرند.

ص: 213

(حكمت 74)

اشاره

و قال عليه السلام: «نَفَسُ الْمَرْءِ خُطَاهُ إِلى أَجَلِهِ .»

نزديك بودن مرگ

و آن حضرت در مورد نزديك بودن انسان به مرگ فرموده اند:

«نَفَسُ الْمَرْءِ خُطَاهُ إِلى أَجَلِهِ »

(نفس كشيدن آدمى گامهاى او به سوى مرگ خويش است.)

«مَرْء» به معناى مرد است ولى مرد از باب مثال است و زنها هم از اين حكم مستثنى نيستند، و مخصوصاً نسبت به معناى اين جمله هيچ موجود داراى روحى كه داراى اجل است از اين حكم مستثنى نيست. و «خُطا» جمع «خُطْوَة» است.

فرموده اند: هر نَفَس آدمى گامى به سوى مرگ است. اين تذكر حضرت امير عليه السلام ظاهراً منحصر به فرد است و هيچ كدام از امامان و حتى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم چنين جمله اى با اين اختصار و مفهوم نفرموده اند. مقصود حضرت از اين جمله اين است كه هر فردى لحظه به لحظه به مرگ نزديك مى شود؛ و در حقيقت فرموده اند: به هوش باشيد كه با هر نفس يك گام به مرگ نزديك مى شويد.

ص: 214

(حكمت 75)

اشاره

و قال عليه السلام: «كُلُّ مَعْدُودٍ مُنْقَضٍ ، وَ كُلُّ مُتَوَقَّعٍ آتٍ .»

پايان پذيرى عمر

و آن حضرت دربارۀ پايان پذيرى عمر فرموده اند:

«كُلُّ مَعْدُودٍ مُنْقَضٍ »

(هر چه به شمار آيد پايان پذير است.)

«معدود» به معناى شمردنى است، يعنى هر چيزى كه داراى شماره است؛ «مُنْقَض» از «انقضاء» و به معناى پايان پذير است؛ يعنى هر چيز شمردنى و داراى شماره بالاخره روزى به پايان مى رسد؛ مثلاً عمر من و شما اگر دويست سال هم باشد بالاخره يك سال يك سال مى گذرد تا تمام شود. ظاهراً مقصود حضرت امير عليه السلام از اين كلام هم همين موضوع عمر و آمدن اجل و مرگ است كه با اين بيان فرموده اند.

«وَ كُلُّ مُتَوَقَّعٍ آتٍ »

(و هر چه مورد انتظار است خواهد آمد.)

اين جمله هم از نظر معنا همان جملۀ اوّل است ولى با يك بيان و الفاظ ديگر؛ «مُتَوَقَّع» به معناى انتظار كشيده شده است، يعنى هر چيزى را كه در انتظارش باشيد آمدنى است. اگر مقصود حضرت امير عليه السلام اجل و مرگ انسان باشد، معنا چنين است كه آن مرگ و پايان عمرى كه همه در انتظار آن هستند روزى فرا مى رسد.

ص: 215

(حكمت 76)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ الْأُمُورَ إِذَا اشْتَبَهَتِ اعْتُبِرَ آخِرُهَا بِأَوَّلِهَا.»

گذشته چراغ راه آينده است

و در مورد امور متشابه فرموده اند:

«إِنَّ الْأُمُورَ إِذَا اشْتَبَهَتِ اعْتُبِرَ آخِرُهَا بِأَوَّلِهَا»

(چون كارها با هم مشتبه شود پايان آن با آغازش مقايسه گردد.)

«اِشْتَبَهَتْ » به معناى مشتبه و متشابه است، يعنى دو چيز شبيه به هم هستند؛ مثلاً گاهى حق و باطل با هم مشتبه مى شوند؛ حالا حضرت مى فرمايند: وقتى امور با هم مشتبه شد آخر آن را با اوّلش مقايسه كن. آخر آن امر را با اوّل همان اعتبار كنيد.

مقصود حضرت امير عليه السلام از اين كلام جريانات تاريخى است؛ مثلاً حوادثى قبلاً در تاريخ اتفاق افتاده كه حق يا باطل بودن آن واضح و روشن است، آن وقت اگر بعدها مثلاً در اين زمان هم حوادثى كه مشابه با آن حوادث قبل است اتفاق بيفتد، شما مى توانيد حق يا باطل بودن اين حوادث اخير را در مقايسه با آن حوادث قديم تشخيص دهيد؛ به اين معنا كه اگر اين حادثۀ جديد نمونه و مشابه حادثۀ قديم است و آن حادثۀ قديم حق بوده پس اين حادثۀ جديد هم حق است، و اگر آن حادثۀ قديم باطل بوده اين حادثۀ جديد هم باطل است. اعتبار كردن آخر به اوّل است، يعنى اين حوادث اخير را با آن حوادثى كه در زمانهاى اوّل رخ داده مقايسه كنيد.

ص: 216

قرآن كريم داستانهاى پيامبران و گذشتگان را براى همين ذكر كرده است كه ما از آنها عبرت بگيريم؛ تاريخ پيامبران براى ما عبرت است، تاريخ جنايتكاران نيز براى ما عبرت است؛ و از آن گذشته تاريخ آنان يك محك و نمونه است براى حوادث و جرياناتى كه در اين زمان و زمانهاى بعد رخ مى دهد، و حق و باطل بودن حوادث حال و بعد را در مقايسه با آن مى فهميم. مثلاً اگر كسى امروز به ديكتاتورى و ظلم و ستم بپردازد و ما آن را در مقايسه با گذشتگان مشابه با اعمال و كردار فرعون ديديم، طبيعى است كه رفتار اين فرد در اين زمان را هم نمونه اى از فساد فى الارض مى دانيم؛ چرا كه قرآن شريف در مورد فرعون فرموده است: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِيَعاً يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيِي نِساءَهُمْ إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ »(1)

«بى ترديد فرعون در آن سرزمين تكبّر و گردنكشى كرد و ميان اهل زمين تفرقه و اختلاف افكند، طايفه اى از آنان را ضعيف و ذليل كرد، پسرانشان را مى كشت و زنانشان را زنده مى گذاشت، همانا فرعون از فسادكاران بود.»

اين اعمال فرعون كه به عنوان نمونه اى از كبر و فساد در زمين اعلام شده و در زمانهاى اوّل بوده، مقياس اعمال ديگران است كه در زمانهاى بعد پا به عرصۀ وجود گذاشته و مى گذارند. اگر اعمال كسى گر چه در لباس مذهب نمونه و مشابه آن بود، استفاده مى شود كه او نيز به فساد در زمين دست زده و اعمال او برخلاف حق و حقيقت است. اعمال معاويه در مقابل على عليه السلام، اعمال يزيد در مقابل حسين بن على عليه السلام، و بالاخره اعمال خلفاى بنى اميّه و بنى عبّاس در مقابل ائمه اطهار عليهم السلام مقياس اعمال ديگرانى است كه بعداً روى كار آمده و مى آيند. آن روز حضرت موسى بن جعفر عليه السلام را زندان كردند و امروز مراجع تقليد را....4.

ص: 217

1- - سورۀ قصص (28)، آيۀ 4.

(حكمت 77)

اشاره

وَ مِنْ خَبَرِ ضِرَارِ بْنِ حَمْزَةَ الضُّبَابِىِّ عِنْدَ دُخُولِهِ عَلى مُعَاوِيَةَ وَ مَسْأَلَتِهِ لَهُ عَنْ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ عليه السلام وَ قَالَ فَأَشْهَدُ لَقَدْ رَأَيْتُهُ فِي بَعْضِ مَوَاقِفِهِ وَ قَدْ أَرْخَى اللَّيْلُ سُدُولَهُ ، وَ هُوَ قَائِمٌ فِي مِحْرَابِهِ ، قَابِضٌ عَلى لِحْيَتِهِ يَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِيمِ ، وَ يَبْكِى بُكاءَ الْحَزِينِ وَ يَقُولُ :

«يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا، إِلَيْكِ عَنِّى، أَبِى تَعَرَّضْتِ ؟ أَمْ إِلَىَّ تَشَوَّقْتِ ؟ لاحَانَ حِينُكِ ، هَيْهَاتَ ! غُرِّى غَيْرِى، لا حَاجَةَ لِى فِيكِ ، قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلاثاً لا رَجْعَةَ فِيهَا، فَعَيْشُكِ قَصِيرٌ، وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ، وَأَمَلُكِ حَقِيرٌ. آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ، وَ طُولِ الطَّرِيقِ ، وَ بُعْدِ السَّفَرِ، وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ.»

نگاه على عليه السلام به دنيا

در مشخصات مخبر خبر اختلاف است؛ بعضى ضرار بن حمزة الضّبابى نقل كرده و بعضى ديگر ضرار بن ضمرة الضّبابى و بعضى ديگر هم ضبابى را ضبائى نقل كرده اند. ضرار از اصحاب خاص حضرت امير عليه السلام و از نيكان بوده است. در اين خبر دارد كه وقتى او نزد معاويه آمد معاويه از حالات على عليه السلام از او پرسيد. معاويه با اين كه از دشمنان سرسخت على عليه السلام بوده اما طبق نقل تاريخ گاهى از افرادى كه با آن حضرت بودند از احوالات و از كمالات حضرت على عليه السلام مى پرسيده است.

به هر حال وقتى اين ضرار بر معاويه وارد مى شود معاويه از حالات على عليه السلام از او پرسيده و او اين خبر را براى معاويه نقل كرده است كه: «فَأَشْهَدُ لَقَدْ رَأَيْتُهُ فِى بَعْضِ

ص: 218

مَوَاقِفِهِ » پس گواهى مى دهم كه ديدم آن حضرت را در بعضى از جايگاههاى عبادتش «وَ قَدْ أَرْخَى اللَّيْلُ سُدُولَهُ » در حالى كه شب پرده هايش را آويزان كرده بود؛ يعنى وقتى كه شب تاريك تاريك شده بود؛ «وَ هُوَ قَائِمٌ فِى مِحْرَابِهِ » او در محراب عبادتش ايستاده بود «قَابِضٌ عَلى لِحْيَتِهِ » و محاسن مباركش را در دست گرفته «يَتَمَلْمَلُ تَمَلْمُلَ السَّلِيمِ » و مانند مار گزيده به خود مى پيچيد «وَ يَبْكِى بُكَاءَ الْحَزِينِ وَ يَقُولُ » و مانند افراد محزون و غصّه دار گريه مى كرد و ناله مى زد و مى گفت:

«يَا دُنْيَا يَا دُنْيَا، إِلَيْكِ عَنِّى، أَبِى تَعَرَّضْتِ ؟ أَمْ إِلَىَّ تَشَوَّقْتِ ؟»

(اى دنيا! اى دنيا! از من دور شو، آيا خود را به من عرضه مى دارى ؟ يا آرزومند من گشته اى ؟)

از ظواهر امر و شواهد و دلايل پيداست كه اين كلمات را حضرت امير عليه السلام وقتى فرموده كه حاكم مسلمين بوده و شايد در كوفه هم بوده اند. فرموده اند: اى دنيا مرا به خود واگذار و از من دور شو، تو نمى توانى على را فريب دهى. اين سخن حضرت به مال و مقام دنياست و مى فرمايد كه من فريب زرق و برق دنيا را نمى خورم.

«إليك» فعلش محذوف است و در اصل «إذهب إليك عنّى» بوده؛ مى فرمايد: «إِلَيْكِ عَنِّى» : دور شو از من و برگرد به طرف خود. «أَبِى تَعَرَّضْتِ » : آيا خودت را در معرض من قرار مى دهى ؟ «أَمْ إِلَىَّ تَشَوَّقْتِ » : يا به من شوق مى ورزى و آرزومند من شده اى ؟ يك وقت انسان به كسى يا چيزى شوق و علاقه پيدا مى كند در اين صورت به طرف او مى رود؛ مثلاً اگر انسان به مال و مقام دنيا علاقه پيدا كند به طرف آن مى رود، اين همه جنگ و نزاعى كه در جهان وجود دارد همه براى مال و مقام دنياست؛ ولى در مورد على عليه السلام قضيه به عكس است؛ يعنى اين دنياست كه به سوى حضرت متمايل شده و خود را به حضرت عرضه كرده است، و در عين حال على عليه السلام نسبت به دنيا تمايلى نشان نداده و خود را به آن آلوده نكرده است.

ص: 219

«لاحَانَ حِينُكِ ، هَيْهَاتَ ! غُرِّى غَيْرِى، لا حَاجَةَ لِى فِيكِ »

(زمانت نرسيده است [تو به آنجا نرسيده اى كه بتوانى مرا فريب دهى] چه دور است! جز مرا بفريب، كه مرا به تو نيازى نيست.)

«حين» به معناى وقت است، «حَانَ » به معناى «حَضَرَ» است؛ «لاحَانَ حِينُكِ » يعنى وقتت حاضر نشده و نرسيده است؛ و به عبارت ديگر يعنى تو به آنجا نرسيده اى كه بتوانى بر من پيروز شده و مرا فريب دهى. «غُرِّى غَيْرِى» : غير از مرا فريب ده «لا حَاجَةَ لِى فِيكِ » : من احتياجى به تو ندارم. على عليه السلام همان وقتى كه خليفۀ مسلمانان بود و بيت المال مسلمين در اختيارش بود از نان خشك و نمك استفاده مى فرمود.

«قَدْ طَلَّقْتُكِ ثَلاثاً لا رَجْعَةَ فِيهَا»

(تو را سه طلاقه كرده ام كه ديگر بازگشتى در آن نيست.)

سه طلاقه كردن زنان در يك جلسه در مذهب شيعه مردود است و بايد در سه جلسه و پس از رجوع بعد از طلاق باشد؛ زنى كه سه طلاقه شود بدون محلّل ديگرباره قابل رجوع نيست؛ اگر حضرت على عليه السلام در اين جمله در مورد دورى و اعراض از دنيا به سه طلاقه كردن تعبير فرموده، براى اين است كه عدم توجّه خود را نسبت به دنيا براى هميشه اعلام كند؛ از اين رو فرموده اند: تو را سه طلاقه كردم تا ديگر رجوعى در آن نباشد.

«فَعَيْشُكِ قَصِيرٌ، وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ، وَ أَمَلُكِ حَقِيرٌ»

(پس زندگانى تو كوتاه است، و ارزشت بسيار اندك، و آرزويت پست و بى مقدار.)

سخن حضرت امير عليه السلام به دنيا اين است كه «عَيْشُكِ قَصِيرٌ» : زندگانى تو كوتاه است.

طول عمر هر انسان در حال حاضر حدّاكثر هشتاد نود سال است، اين در صورتى است كه عيش را به معناى زندگانى در دنيا بگيريم؛ ولى اگر به معناى خوشى دنيا باشد

ص: 220

كه كوتاهتر از هشتاد سال است، زيرا نيمى از آن با ناملايمات و مصائب همراه است.

«وَ خَطَرُكِ يَسِيرٌ» ؛ «خطر» به معناى قدر و مقدار و اهميت است؛ يعنى قدر و اهميتى ندارى. «وَ أَمَلُكِ حَقِيرٌ» ؛ «أمل» به معناى اميد و آرزو، و جمع آن «آمال» است؛ يعنى آرزوهاى دنيا پست و كوچك است؛ مثلاً انسان در دنيا آرزوى مال و يا آرزوى مقام دارد كه هر دوى اينها مايۀ دردسر و وزر و وبال انسان است.

«آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ، وَ طُولِ الطَّرِيقِ ، وَ بُعْدِ السَّفَرِ، وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ»

(آه از كمى توشه، و درازى راه، و دورى سفر، و بزرگى و سختى محل ورود [روز قيامت].)

«زاد» به معناى توشه است، و مقصود حضرت در اين جمله توشۀ آخرت است؛ دنيا براى اين است كه انسان از آن به نفع آخرت خود توشه بردارد و در قيامت از آن بهره مند شود. اين كه فرموده: «آهِ مِنْ قِلَّةِ الزَّادِ» يعنى آه كه توشه ام از اين دنيا براى آخرت كم است؛ «وَ طُولِ الطَّرِيقِ » : و راه دراز است؛ «وَ بُعْدِ السَّفَرِ» : و سفر طولانى است؛ «وَ عَظِيمِ الْمَوْرِدِ» : و جايگاه بزرگ و سخت است. روز پنجاه هزار سال است و در حساب مو را از ماست مى كشند.

«عَظِيمِ الْمَوْرِدِ» از باب اضافۀ صفت به موصوف است، و «مَوْرِد» محل ورود روز قيامت است، يعنى صحراى قيامت جايگاه بزرگى است و ترس و وحشت در آن فراوان است؛ آن روز روزى است كه قرآن دربارۀ آن فرموده است: «يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ * وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ * وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ »(1) آن روز انسان از برادر، مادر، پدر و همسر و فرزند خود فرار مى كند. گرفتارى آن قدر زياد است كه انسان در فكر نجات خويش است و توجّهى به ديگران ندارد؛ اگر آنها هم بيايند او بر اثر گرفتارى به آنها بى اعتنايى مى كند.6.

ص: 221

1- - سورۀ عبس (80)، آيات 34 تا 36.

(حكمت 78)

اشاره

و من كلام له عليه السلام: [لِلسَّائِلِ الشَّامِىِّ ] لَمَّا سَأَلَهُ : أَكَانَ مَسِيرُنَا إِلَى الشَّامِ بِقَضَاءٍ مِنَ اللَّهِ و قَدَرٍ؟ بعد كلام طويل هذا مختاره:

«وَيْحَكَ ! لَعَلَّكَ ظَنَنْتَ قَضَاءً لازِماً وَ قَدَراً حَاتِماً، وَ لَوْ كَانَ [ذَلِكَ ] كَذَلِكِ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ ، وَ سَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِيدُ. انَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْييراً، وَ نَهَاهُمْ تَحْذِيراً، وَكَلَّفَ يَسِيراً، وَ لَمْ يُكَلِّفْ عَسِيراً، وَ أَعْطى عَلَى الْقَلِيلِ كَثِيراً، وَ لَمْ يُعْصَ مَغْلُوباً، وَ لَمْ يُطَعْ مُكْرِهاً، وَ لَمْ يُرْسِلِ الْأَنْبِيَاءَ لَعِباً، وَ لَمْ يُنْزِلِ الْكِتَابَ لِلْعِبَادِ عَبَثاً، وَ لا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَاطِلاً «ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا، فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ».»(1)

قضا و قدر در كلام حضرت على عليه السلام

اين كلمات و جملات از سخنان اميرالمؤمنين عليه السلام است كه به آن مرد شامى فرمود وقتى كه آن مرد از رفتن به شام و جنگ صفّين از حضرت امير عليه السلام پرسش كرد كه آيا اين رفتن ما به جنگ با معاويه از روى قضا و قدر خدا بوده است ؟ سؤال اين است كه آيا اين رفتن و جنگ كردن ما در مسير شام و صفّين به قضاى حتمى خدا بوده و تصميم ما هيچ دخالتى در اين كار نداشته است ؟

البته مرحوم سيّد رضى در اينجا گفته است: «بعد كلام طويل» اين سخنى كه از حضرت امير عليه السلام نقل كرده ايم بعد از يك كلام طولانى از آن حضرت است كه مرحوم

ص: 222

1- سورۀ ص (38)، آيۀ 27.

سيّد آن را خلاصه كرده است. و به نقل باب قضا و قدر از جلد اوّل اصول كافى و كتاب تحف العقول اين روايت خيلى مفصّل است.

مقصود آن مرد اين است كه وقتى به قضا و قدر الهى رفته ايم پس اجر و مزدى نداريم، براى اين كه ما در اين كار مجبور بوده ايم و از خود اختيارى نداشتيم تا در نتيجه مزدى طلبكار باشيم. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خواسته بگويد بله قضا و قدر الهى وجود دارد اما تو معناى قضا و قدر الهى را درست درك نكرده اى.

قبلاً در همين مورد گفته ايم كه بين اشعريين كه جبرى هستند و مفوّضه كه قائل به اختيار صِرف هستند و اماميه كه ما هستيم در مسألۀ جبر و تفويض اختلاف وجود دارد. اشاعره معتقدند معناى «لامؤثّر فى الوجود إلّااللّه» اين است كه هر كارى در جهان هستى مى شود به خواست خداست و ما هيچ اختيارى نداريم؛ آنها به ظاهر بعضى از آيات قرآن مثل «كَذلِكَ يُضِلُّ اللّهُ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ»(1) تمسّك كرده اند. مى گويند تمام كارها كار خداست و اگر هم به ظاهر ما حركت مى كنيم در حقيقت فاعل خداى متعال است، ارادۀ خدا از ازل اين بوده كه وقتى من در اين شرايط پيدا شدم اين تصميم را بگيرم و اين كار انجام شود. آنها گفته اند اگر آتش قالى را مى سوزاند در حقيقت آتش نسوزانده بلكه خدا آن را سوزانده است، و اگر بگوييد آتش سوزانده براى خدا شريك قائل شده ايد، بلكه ارادۀ خدا به اين تعلّق گرفته كه آتش پهلوى قالى قرار بگيرد و قالى را بسوزاند.

از طرف ديگر اهل تفويض نسبت خدا را به عالم هستى نسبت شخص بنّا به يك ساختمان دانسته اند و معتقدند مَثَل اين عالم نسبت به خدا مَثَل يك ساختمان به سازندۀ آن است؛ يعنى همان گونه كه بنّا ساختمانى را ساخته و كنار مى رود و ديگر كارى به آن ندارد، خدا هم وقتى اين عالم عظيم خلقت را ساخته ديگر به حال خود).

ص: 223

1- - سورۀ مدّثّر (74)، آيۀ 31. (چنين است كه خدا هر كس را خواست گمراه و هر كس را خواست هدايت مى كند).

رها كرده و كارى ندارد، بنابراين افراد فاعل مختار هستند و هر كارى كه انجام مى دهند به اختيار خودشان انجام مى دهند و خدا در آن مدخليتى ندارد، اگر آن فرد مشروب مى خورد با اختيار خود مى خورد و اگر اين فرد نماز مى خواند با اختيار خود مى خواند.

در مقابل اين دو گروه اماميه هستند كه به پيروى از ائمه عليهم السلام نه قائل به جبر و نه قائل به اختيار محض مى باشند، بلكه معتقدند امر بين امرين است. ائمه عليهم السلام فرموده اند: نظام اين عالم نظام علّت و معلول است؛ يعنى آتش واقعاً علّت سوزندگى است و انسان هم واقعاً فاعل با اراده و اختيار است. خدا انسان را طورى خلق كرده است كه مجبور نيست؛ انسان ابتدا تصور مى كند، بعد تصديق به فايدۀ كارى كه به آن توجّه كرده مى كند، سپس در مورد خوبى و بدى آن فكر مى كند، بعد از آن اگر به نظرش خوب آمد تشويق مى شود كه آن كار را انجام دهد و بنابراين انجام مى دهد.

آتش هم همين طور است؛ خدا آتش را خلق كرده و كارش سوزاندن است؛ اما همۀ اين نظام وجود از خرد و كلان وابسته به حق است منتها در طول هم؛ يعنى آتش حدوثاً و بقائاً وابسته به ارادۀ حق است و مثل بنّا و ساختمان نيست؛ ما حدوثاً و بقائاً وابسته به حق هستيم؛ ما در وجود هم عللى داريم كه بالاخره به حق منتهى مى شويم و اگر آنى خدا نخواهد نيست مى شود؛ نسبت عالم هستى هم حدوثاً و بقائاً وابسته به حق است و اگر نخواهد همۀ جهان هستى نيست مى شود، و از اينجا پيداست كه مانند نسبت بنا به بنّا نيست.

بنابراين تمام اين عالم عبارت از يك سلسله علّت و معلولهاى وابسته به حق هستند و از ازل مورد قضا و قدر الهى بوده است؛ مثلاً من كه حالا مشغول صحبت كردن هستم، اين صحبت كردن من از ازل مورد قضاى خدا بوده اما نه اين كه خدا مستقيماً صحبت كردن مرا اراده كرده باشد، بلكه اين صحبت كردن معلول اراده و تصميم من است و اين ارادۀ من هزاران انگيزه دارد كه موضوعش من هستم و من تصميم مى گيرم، و اين با وابسته بودن من حدوثاً و بقائاً به حق منافاتى ندارد؛ پس اين

ص: 224

افعالى كه در عالم موجود مى شود به قضاى خداست اما نه قضاى حتمى؛ به اين معنا كه خدا اين طور اراده كرده كه اگر من تصميم گرفتم صحبت كنم آن وقت صحبت كردن من موجود مى شود و اگر تصميم نگرفتم صحبت كنم موجود نمى شود. پس اين كار من هم كار من است و هم كار خدا، اما در طول هم، فعل من است و من هم واقعاً فعل خدا هستم؛ يعنى فعل من واقعاً به مشيّت من موجود مى شود اما مشيّت من هم جزو اين نظام وجود است.

قرآن شريف در اين مورد فرموده است: «لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ » اينجا قرآن اين استقامت را به من نسبت داده است، اما بعداً در آيۀ ديگر مشيّت مرا به خدا نسبت مى دهد و مى گويد: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ ».(1) ارادۀ شما هم به ارادۀ حق است و اين معنا امر بين الامرين است.

حالا حضرت به همين خاطر به آن مرد شامى فرموده است:

«وَيْحَكَ ! لَعَلَّكَ ظَنَنْتَ قَضَاءً لازِماً وَ قَدَراً حَاتِماً»

(عزيز من! گويا تو آن را قضاى لازم و قَدَر حتمى گمان كرده اى.)

«وَيْح» و «وَيْل» به يك معناست جز اين كه «ويل» را به هنگام تندى و خشونت به كار مى برند ولى «ويح» را هنگام دلسوزى و رفق و مدارا. فرق قضا و قدر در علم كلّى و علم به جزئى در مقام عمل است؛ مثلاً شما تصميم مى گيريد خانه اى بسازيد، اين علم شما به كليات آن خانه قضاست، ولى اين كه در هنگام ساختن خانه و پياده كردن نقشه اندازه گيرى مى كنيد، آجرها را با نظم خاصى مى چينيد، آهن ها را چه مى كنيد و... همۀ اينها را قدر مى گويند. مى فرمايد: جان من! عزيزم! گويا تو گمان كرده اى كه من قضا و قدر حتمى الهى را گفته ام، در صورتى كه مقصود قضاى خدا كه بدون وساطت افراد باشد نيست.9.

ص: 225

1- - سورۀ تكوير، آيات 28 و 29.

«وَ لَوْ كَانَ [ذَلِكَ ] كَذَلِكِ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ ، وَ سَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِيدُ»

(و اگر چنين بود بى ترديد پاداش دادن و كيفر نمودن درست نبود، و وعدۀ بهشت و وعيد جهنم از ميان مى رفت.)

مقصود اين است كه اگر اين كارها فعل مستقيم خدا باشد مسألۀ ثواب و عقاب غلط است؛ ثواب نماز را به من مى دهند براى اين كه من نماز خوانده ام، من با اختيار خودم نماز خواندم نه كه مجبور به نماز خواندن شده بودم، عقاب دزدى را به آن كسى مى دهند كه دزدى مى كند، وعدۀ بهشت به كسى است كه در راه مستقيم خدا قرار مى گيرد و طرفدار حق است، و وعدۀ آتش و عذاب الهى به كسى است كه با اختيار خود راه انحرافى را انتخاب كرده و با اختيار خود فساد مى كند. پس اگر بگوييم اين كارها به قضا و قدر حتمى الهى است، ديگر نه ثواب دادن و نه عقاب كردن و نه وعدۀ بهشت دادن و نه وعدۀ جهنم بردن هيچ كدام درست نيست.

«إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْيِيراً، وَ نَهَاهُمْ تَحْذِيراً»

(همانا خداوند سبحان بندگان خود را امر فرمود و حال آن كه داراى اختيارند، و آنها را نهى نمود در حالتى كه بيم داده شدند.)

«تَخْييراً» و «تَحْذيراً» حال هستند براى «عِبَادَهُ ». مى فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْيِيراً» : يعنى همانا خداوند بندگان خود را امر كرد در حالى كه آنها را مخيّر كرده بود و آنها با ارادۀ خود كار مى كردند؛ «وَ نَهَاهُمْ تَحْذِيراً» : و آنان را از كارهاى خلاف مصلحت نهى فرموده در حالتى كه آنان را از جهنم ترسانده بود.

پس از اين كه خدا بندگان خود را امر به كار نيك كرده، معلوم مى شود از آنها كار خلاف هم ساخته بوده؛ و اين كه بندگان خود را به وسيلۀ ترس از جهنم از كارهاى خلاف مصلحت باز داشته، معلوم مى شود اختيار دست بندگان بوده و مى توانند

ص: 226

خلاف آن را هم انجام بدهند؛ همين كه فرموده اگر اين كار خلاف را انجام دهيد به جهنم مى رويد، معلوم است كه بندگان فاعل مختار هستند.

«وَ كَلَّفَ يَسِيراً، وَ لَمْ يُكَلِّفْ عَسِيراً، وَ أَعْطى عَلَى الْقَلِيلِ كَثِيراً»

(و [بر بندگان خود] تكليف اندك و آسان قرار داد، و بر آنان تكليف دشوار ننهاد، و بر اندك پاداش بسيار عطا فرمود.)

اين جملات همه دلالت بر اختيار انسان دارد؛ «وَ كَلَّفَ يَسِيراً» : و بر بندگان خود تكاليف اندك قرار داده؛ «وَ لَمْ يُكَلِّفْ عَسِيراً» : و كارهاى مشكل بر آنها نگذاشته؛ «وَ أَعْطى عَلَى الْقَلِيلِ كَثِيراً» : و بر كارهاى نيك و اندك هم ثوابهاى زيادى گذاشته است و پاداش زياد مى دهد.

پس اين كه خدا تكليف هاى كم و آسان گذاشته و بر كار كم آن همه ثواب قرار داده، معلوم مى شود خواسته بندگان را تشويق كند تا خود به سوى اعمال پسنديده و كمالات انسانى بروند و خود را سعادتمند كنند؛ در حالى كه اگر جبر بود هيچ كدام اينها معنا نداشت. اين كه گفته اند اگر يك «لا إله إلّااللّه» بگويى يك درخت در بهشت مى دهند، فلان كار را اگر بكنى يك قصر مى دهند و...، اگر شما اينها را با اختيار خود انجام دهيد به آن همه ثواب مى رسيد، وگرنه براى كارهاى غير اختيارى مثل نفس كشيدن، چشم به هم زدن، سرفه و عطسه كردن هم اجر و پاداش مى دادند، در حالى كه چنين نيست.

«وَ لَمْ يُعْصَ مَغْلُوباً، وَ لَمْ يُطَعْ مُكْرِهاً، و لَمْ يُرْسِلِ الْأَنْبِيَاءَ لَعِباً، وَ لَمْ يُنْزِلِ الْكِتَابَ لِلْعِبَادِ عَبَثاً»

(و [خداوند] به جهت مغلوب شدن نافرمانى نشده، و از روى اجبار مورد اطاعت واقع نگشته، و پيامبران را به بازيچه نفرستاده، و كتاب را براى بندگان بيهوده نازل نفرموده است.)

ص: 227

در بعضى عبارات «مُكْرَهاً» آمده و غلط است؛ براى اين كه اين دو جملۀ «وَ لَمْ يُعْصَ مَغْلُوباً، وَ لَمْ يُطَعْ مُكْرِهاً» هم جبر و هم تفويض را نفى مى كند، جملۀ اوّل براى نفى تفويض و جملۀ دوّم براى نفى جبر است؛ جملۀ اوّل «وَ لَمْ يُعْصَ مَغْلُوباً»مى گويد اين طور نيست كه خدا شما را خلق كرده و راهنمايى كرده و شما را رها كرده باشد كه ديگر كار از دستش در رفته و حالا خدا مغلوب معصيت و گناهكارى شما واقع شده است، نخير تفويض نيست، مغلوب شما نيست، و اگر بخواهد همين حالا هم مى تواند جلوى گناهكارى شما را بگيرد، منتها خودش فرموده: «إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً» (1) «جز اين نيست كه ما به آنها مهلت مى دهيم تا گناهان خود را زياد كنند.» پس تفويض نيست و اين جمله نفى تفويض مى كند.

جملۀ دوّم «وَ لَمْ يُطَعْ مُكْرِهاً» هم مى گويد و اين طور هم نيست كه بندگان خداوند را در حال اكراه و اجبار عبادت كنند؛ يعنى اين چنين نيست كه خدا اكراه كنندۀ بندگان خود به اطاعت باشد، و اگر بندگان او را اطاعت مى كنند به اختيار خودشان و با ميل و رغبت خودشان است. پس نه تفويض است كه خدا مغلوب گناهان بندگان خود باشد، و نه جبر است كه بندگان مجبور به عبادت او باشند.

«مَغْلُوباً» حال است براى «اللّه» كه نايب فاعل «لَمْ يُعْصَ » است. «مُكْرِهاً» هم روى همين حساب بايد به كسر «ر» باشد تا حال باشد براى «اللّه» كه نايب فاعل «لَمْ يُطَعْ » است؛ يعنى خدا اكراه كنندۀ بندگان در اطاعت نيست. ولى اگر بخواهيم آن را «مُكْرَهاً» بخوانيم، اگر آن را حال براى «عباده» بدانيم اوّلاً: خلاف جملۀ قبل است، و ثانياً:

«عباده» در جمله ذكر نشده تا «مُكْرَهاً» حال براى آن واقع شود، و اگر آن را حال براى «اللّه» بدانيم معنا چنين مى شود كه: خدا اطاعت نمى شود در حالى كه اكراه شده است.

و اين معنا اگر درست باشد عين معناى جملۀ اوّل است كه دلالت بر تفويض مى كرد،8.

ص: 228

1- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 178.

در حالى كه مقصود از جملۀ اوّل نفى تفويض و از جملۀ دوّم نفى جبر است.

«وَ لَمْ يُرْسِلِ الْأَنْبِيَاءَ لَعِباً» و اگر بنا باشد كه جبر و يا تفويض باشد و هر آنچه ما انجام مى دهيم مقدّرات الهى باشد، پس بعثت انبيا هم العياذ باللّه بازيچه است. در حالى كه چنين نيست و خدا پيامبران را براى هدايت و راهنمايى بشر فرستاده است.

«وَ لَمْ يُنْزِلِ الْكِتَابَ لِلْعِبَادِ عَبَثاً» : و فرستادن كتب آسمانى براى بندگان هم بيهوده نيست. كار پيامبران الهى وعظ و تبليغات است و مى دانيم كه تبليغات اثر دارد، هر مؤسسه اى در دنيا ده درصد از درآمدش را خرج تبليغات مى كند براى اين كه مى داند تبليغات اثرات زيادى دارد؛ پس هم بعثت انبيا و هم فرستادن كتاب به عنوان جزء العلّة مؤثرند، و همۀ اينها دلالت بر اختيار بندگان دارد.

«وَ لا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَيْنَهُمَا بَاطِلاً «ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا، فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ»»

(و نه آسمانها و زمين و آنچه را ميان آن دو است بيهوده آفريد؛ اين گمان كسانى است كه كافرند، پس واى بر آنان كه كافرند از ناحيۀ آتش.)

زمين و آسمان و هر آنچه ميان زمين و آسمان است عبث و بيهوده خلق نشده، همۀ اينها را خدا براى اين كه شما به اختيار خود كار كنى و به تكامل برسى آفريده است. در قرآن شريف فرموده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ ». (1) «لِيَعْبُدُونِ » را به «لِيَعْرِفُونِ » تفسير كرده اند؛ براى اين كه عبادت مقدمۀ معرفت و وصول الى اللّه است؛ در حقيقت خدا خواسته است نظام وجود را جورى سير بدهد كه به طور مدام انسان درست شود و بر اثر امتثال اوامر و دورى از محرّمات تكامل پيدا كنند و اين مادّۀ خاكى و اين نطفۀ گنديده بر اثر تكامل واصل الى اللّه شود و تا جايى پيش رود كه جبرئيل نتواند برود.6.

ص: 229

1- - سورۀ ذاريات (51)، آيۀ 56.

مقصود باغبان از آن همه زحمتى كه مى كشد ميوه هاى شيرينى است كه به دست مى آيد، پس ميوه هاى باغ غايت آن زحمات زياد باغبان است؛ خدا علاوه بر اين كه موجودات كاملى خلق فرموده، خواسته است در اثر فيّاضيتى كه دارد اين نظام طبيعت خشك و بى روح و بى شعور حركت پيدا كند و به تكامل برسد و به نحوى شود كه از ملك هم جلو بيفتد، پس «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً» آسمان و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است بيهوده نيافريديم؛ «ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا» اين گمان كسانى است كه به خدا كافرند و خيال مى كنند اين همه موجودات جهان هستى خود به خود خلق شده اند «فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النّارِ»(1) پس واى به حال كسانى است كه كافرند از ناحيۀ آتش؛ يعنى چنين افرادى در آتش جهنم واى به حالشان است، گرفتار آتش اند و كسى دادرس آنان نيست. البته حضرت در استناد به اين آيه از قرآن آن را كامل نياورده، كه ما كامل آن را بيان كرديم.

بنابراين خداى متعال اين عالم را آفريده و پيامبران را هم فرستاده تا محيط سالم براى ترقى و تكامل بشر وجود داشته باشد، و در عين حال به آنان اختيار داده است تا هر كسى با علم و اراده و اختيار خود راهى را انتخاب كند. در قرآن شريف در اين مورد فرموده است: «إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً»(2) ما راه را نشان داده ايم، منتها برخى افراد بر اثر شكر نعمت راه هدايت را انتخاب كرده و به راه راست مى روند ولى بعضى ديگر كفران نعمت كرده و راه ضلالت را انتخاب مى كنند. پس اين عالم عالم اختيار است، و به قول مولوى:

اين كه فردا اين كنم يا آن كنم ؟ *** اين دليل اختيار است اى صنم!(3)

***م.

ص: 230

1- - سورۀ ص (38)، آيۀ 27.
2- - سورۀ انسان (76)، آيۀ 3.
3- مثنوى معنوى، دفتر پنجم.

(حكمت 79)

اشاره

و قال عليه السلام: «خُذِ الْحِكْمَةَ أَنّى كَانَتْ ، فَإِنَّ الْحِكْمَةَ تَكُونُ فِى صَدْرِ الْمُنَافِقِ فَتَلَجْلَجُ فِى صَدْرِهِ حَتّى تَخْرُجَ فَتَسْكُنَ إِلى صَوَاحِبِهَا فِى صَدْرِ الْمُؤْمِنِ .»

سفارش به فراگيرى حكمت و علم

و آن حضرت در مورد حكمت و فراگيرى آن فرموده اند:

«خُذِ الْحِكْمَةَ أَنّى كَانَتْ »

(حكمت را هر جا كه باشد فرا بگير.)

اين يكى از مزاياى اسلام است كه در عين حال كه دستور داده مردم سراغ علم و حكمت بروند آن را تعميم هم داده است و هر نوع علمى را هم كه براى ترقى و تعالى بشر مؤثر بوده مى فهماند؛ مثلاً در قرآن مجيد راجع به كلّى علم فرموده است:

«هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ »(1) عالم و غير عالم، دانشمند و غير دانشمند، دانا و غير دانا فرق مى كنند. در اينجا كلّى علم و دانش را فرموده است. در حديث هم از نبىّ اكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است: «طلب العلم فريضة على كلّ مسلم»(2) آموزش علم بر هر مسلمانى - زن و مرد - واجب است. ولى اين كه چه علمى است مشخص نكرده است؛ منتها يك قسم از علوم مانند اصول و فروع دين واجب عينى است، هر فرد مسلمان بايد بياموزد تا بتواند اعمال و رفتار خود را بر آن استوار كند، بدون علم

ص: 231

1- - سورۀ زمر (39)، آيۀ 9.
2- - الكافى، ج 1، ص 30، كتاب فضل العلم.

خداشناسى عبادت انسان رنگ ندارد؛ و قسم ديگرى از علوم واجب كفايى است، مانند علومى كه مربوط به غير خدا شناسى و دين شناسى است؛ و از اين رو در طلب آن فرموده اند: «اطلبوا العلم ولو بالصّين»(1) علم و دانش را طلب كنيد گرچه با رفتن به چين باشد. اين حديث تعميم دارد و مسلّماً علوم غير دينى را مى گويد. براى اين كه در چين آن روز علوم اسلامى تدريس نمى شده، مركز علوم اسلامى فقط مكّه و يا مدينه بوده، و شايد مركزيت علومى كه براى ترقى بشر ضرورت داشته مانند علم طبّ و معدن شناسى و... در چين بوده است. پس علم از نظر مكان ياد گرفتن تعميم دارد و هر جايى را كه در آن علوم نافع وجود دارد مى گيرد. از نظر زمان هم محدوديت ندارد و در برخى روايات فرموده اند: «اطلبوا العلم من المهد إلى اللّحد»(2) تعليم علم محدوديت زمانى ندارد از كودكى تا هنگام مرگ. از نظر شرط هم تعميم دارد و از اين رو در بعضى روايات آمده است: «لو يعلم النّاس ما فى طلب العلم لطلبوه ولو بسفك المهج و خوض اللّجج»(3) اگر مردم بدانند كه در طلب علم چه فايده اى است آن را مى طلبند اگر چه با ريختن خون دل و فرو رفتن در گردابها باشد. مقصود اين است كه در هر شرايط و يا سخت ترين شرايط هم طلب علم كنيد. از اين جهت هم كه بگذريم از نظر مدرّس و معلّم هم تعميم دارد و آن را منحصر به يك استاد و معلّم خاص نكرده است. و در حديثى آمده است: «الحكمة ضالّة المؤمن يأخذها أينما يجدها»(4) حكمت گمشدۀ مؤمن است هر جا كه آن را بيابد دريافت مى كند.

و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم در همين جمله از نهج البلاغه كه محل كلام ماست به همين معنا اشاره كرده و فرموده است: «خُذِ الْحِكْمَةَ أَنّى كَانَتْ » : حكمت و علم را هر جا كه يافتى آن را بگير و دريافت كن. پس استاد هم محدوديت ندارد و اين طور0.

ص: 232

1- - عوالى اللئالى، ابن أبى جمهور إحسائى، ج 4، ص 70.
2- - نهج الفصاحة، شمارۀ 327.
3- - بحارالأنوار، ج 1، ص 185.
4- - من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 380.

نيست كه بايد علم را فقط از اهل تقوا ياد بگيريم.

بعد در همين مورد فرموده اند:

«فَإِنَّ الْحِكْمَةَ تَكُونُ فِى صَدْرِ الْمُنَافِقِ فَتَلَجْلَجُ فِى صَدْرِهِ حَتّى تَخْرُجَ فَتَسْكُنَ إِلى صَوَاحِبِهَا فِى صَدْرِ الْمُؤْمِنِ »

(چرا كه حكمت گاه در سينۀ منافق است پس در سينۀ او آرام نمى گيرد تا بيرون آيد و در جايگاه اصلى خود كه سينۀ مؤمن است جاى گيرد.)

«تَلَجْلَجُ » در اصل «تَتَلَجْلَجُ » بوده كه يك «تاء» كه حرف مضارع است حذف شده، و به معناى خلجان كردن است؛ يعنى حكمتى كه در سينۀ منافق وجود دارد ثابت و آرام نمى گيرد بلكه خلجان مى كند تا از سينۀ او بيرون بريزد؛ آنها قدرت نگهدارى علم را ندارند و بالاخره بيرون مى ريزند. اين علمى كه در سينۀ منافقين و اهل گمراهى وجود دارد از سينۀ آنان خارج مى شود و در سينۀ صاحب اصلى خود كه سينۀ مؤمنين است جا مى گيرد.

«فِى صَدْرِ الْمُؤْمِنِ » از نظر تركيب عبارت عطف بيان براى «صَوَاحِبِهَا» است؛ يعنى علم از سينۀ آنان خارج مى شود و در جايگاه اصلى خود كه سينۀ مؤمنين است مستقر مى گردد. پس اگر نزد كافرى علم نافع وجود دارد، بايد علمش را ياد بگيريد و خلاف شرعش را ياد نگيريد. و در حكمت بعدى مى فرمايد: «اَلْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ ، فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَلَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ » : حكمت گمشدۀ مؤمن است، پس حكمت را ياد بگيريد گرچه از اهل نفاق باشد.

ص: 233

(حكمت 80)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ ، فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَلَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ .»

حكمت گمشدۀ مؤمن است

باز آن حضرت در همان باره در حديث و در جملۀ ديگر فرموده اند:

«اَلْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ »

(حكمت گمشدۀ مؤمن است.)

اين روايت هم از همان نمونۀ قبل است. فرموده اند: حكمت گمشدۀ مؤمن است.

ما در حكمت 79 اصل معناى «حِكْمة» را بيان نكرديم؛ اصل و ريشۀ آن «حَكَمَة» است، «حَكَمَة» به آهنى گفته مى شود كه به لجام اسب است و در دهان آن قرار مى گيرد و اسب را هنگام چموشى كنترل مى كند و يا به وسيلۀ آن به اسب فرمان ايست مى دهد و يا حركت آن را به چپ و راست كنترل مى كند. كلمات حُكْم، حِكمت و حكيم نيز از همين كلمه مشتق شده و به معناى مطالب حقى است كه به سينۀ هر كسى ريخته شود او را روى خط صحيح قرار داده و از تشتّت كنترل مى كند. و به حُكم قاضى هم كه حُكم مى گويند از همين باب است؛ براى اين كه حكم قاضى فاصل بين حق و باطل است و در حقيقت به كار انسان نظم مى دهد، حكم قاضى نظم اجتماعى را محفوظ نگاه مى دارد؛ شارع مقدّس هم براى اين كه نظم اجتماع برقرار شود و هرج و مرج وجود نداشته باشد احكامى را آورده و خط مشى انسانها را بر آن منظم كرده است.

و اگر به فلسفه هم حكمت گفته اند براى اين است كه انسان را به يك عالِم عقلى مبدّل

ص: 234

مى كند كه حقايق عالم وجود در ذهن او منعكس مى شود.

پس اين كه فرموده: «اَلْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ » حكمت عملى مقصود است؛ يعنى حقايق متقنى كه الگو و راهنماى انسان در زندگى اوست گمشدۀ مؤمن است.

«فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَلَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ »

(پس حكمت را فرا بگير گرچه از اهل نفاق باشد.)

اين كه فرموده حكمت را اگر چه از اهل نفاق فرا بگيريد حاكى از اهميت آن است؛ اگر علم و حكمت در دست اهل كفر و نفاق باشد، بايد به هر قيمتى كه شده از آنها فراگرفت تا حق به حقدار برسد.

ص: 235

(حكمت 81)

اشاره

و قال عليه السلام: «قِيمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَايُحْسِنُهُ .»

معيار ارزش انسان

و آن حضرت در مورد ارزش انسان فرموده اند:

«قِيمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَايُحْسِنُهُ »

(ارزش هر انسانى به آن است كه آن را نيكو مى داند.)

همان گونه كه مرحوم سيّد رضى هم فرموده: «و هى الكلمة الّتى لاتُصاب لها قيمةٌ ، و لاتوزن بها حكمةٌ ، و لاتُقرن إليها كلمةٌ » اين فرمايش حضرت امير عليه السلام فرمايشى است كه هيچ قيمتى نمى توان براى آن تعيين كرد، و هيچ حكمتى هم وزن آن نيست، و هيچ كلمه اى نزديك به اين كلمه نيست.

حضرت در اين كلمه ارزش انسان را تعيين كرده و در حقيقت او را سنجيده است.

ارزش انسان چقدر است ؟ فرموده: ارزش انسان به مقدار همان چيزى است كه آن را نيكو بداند. مثلاً اگر كشاورزى را خوب بداند و در فنون كشاورزى وارد باشد پس به همان اندازۀ آثار و خيرات و بركاتى كه بر كارش مترتب مى شود ارزش دارد، اگر فقه را خوب مى داند به اندازۀ همان آثار و خيرات و بركاتى كه فقه دارد او هم ارزش دارد، و همين طور هر فن و حرفۀ ديگر.

ظاهراً حضرت خواسته است با اين جمله هر كسى را در هر حرفه و شغلى كه

ص: 236

برگزيده تشويق نمايد تا بهترين آن را بداند، و مى خواهد به صاحبان حرف و مشاغل بفهماند هر شغلى را انتخاب مى كنيد تلاش كنيد تا به درجۀ اعلاى آن برسيد؛ اگر فقه و اصول است درجۀ اعلا، اگر تعليم و تربيت است درجۀ اعلا، اگر نويسندگى است درجۀ اعلا، و اگر گويندگى است درجۀ اعلا، و اگر شغل و حرفۀ كشاورزى است درجۀ اعلا و... طبيعى است وقتى انسان به درجۀ اعلاى هر علم و هر شغل و حرفه اى برسد، چون مراتب عاليۀ آن حرفه داراى ارزش است پس آن انسانِ داراى آن مراتب عاليه هم به همان اندازه ارزشمند است؛ مثلاً يك مهندس عالى رتبۀ كشاورزى داراى ارزش است، يك پرفسور در علم طبّ داراى ارزش خيلى بالا و والايى است، و همچنين هر چه بالاتر برويم؛ اما بر عكس اگر كسى چيزى را نداند ارزشى ندارد.

در اينجا ابن أبى الحديد در شرح نهج البلاغۀ خود دو جمله از انوشيروان و دو جمله از بزرگمهر را نقل كرده است كه داراى اهميت است؛ از انوشيروان نقل كرده است كه از او پرسيدند: «ما بالكم لاتستفيدون من العلم شيئاً إلّازادكم ذلك عليه حرصاً؟» علّت چيست كه شما هر چه بيشتر علم مى آموزيد حريص تر شده و بيشتر دنبال علم مى رويد؟ «قال: لأنّا لانستفيد منه شيئاً إلّاازددنا به رفعة و عزّاً» پاسخ داد:

براى اين كه هر چه از علم و دانش فرا مى گيريم بيشتر به مقام و عزّت ما افزوده مى شود. دوباره از او سؤال شد: «ما بالكم لاتأنّفون من التّعلّم من كلّ أحد؟» چرا شما در ياد گرفتن از هر كسى حيا نمى كنيد؟ «قال: لعلمنا بأنّ العلم نافع من حيث أخذ» پاسخ داد: براى اين كه ما مى دانيم علم از هر جايى گرفته شود نافع است.

از بزرگمهر نيز پرسيدند: «بم أدركت ما أدركت من العلم ؟» از كجا به اين درجۀ علمى رسيدى ؟ «قال: ببكور كبكور الغراب، و حرص كحرص الخنزير، و صبر كصبر الحمار» گفت: همانند كلاغ سحرخيز بودم، همانند خوك حريص بودم، و مانند الاغ صبر و تحمّل به خرج دادم. دوباره از او پرسيدند: «العلم أفضل أم المال ؟» علم بهتر

ص: 237

است يا مال ؟ «فقال: العلم» گفت: علم بهتر است. «قيل فما بالنا نرى أهل العلم على أبواب أهل المال أكثر ممّا نرى أصحاب الأموال على أبواب العلماء؟» گفتند اگر چنين است پس چرا زياد ديده ايم كه اهل علم در خانۀ اهل مال آمده ولى اهل مال در منازل اهل علم نيامده اند؟ «قال: ذاك أيضاً عائد إلى العلم والجهل» گفت: اين نيز برگشت به دانش و بى دانشى مى كند؛ «و إنّما كان كما رأيتم، لعلم العلماء بالحاجة إلى المال، و جهل أصحاب المال بفضيلة العلم»(1) زيرا اين عالم ارزش مال را فهميده ولى آن پولدار ارزش و فضيلت علم را نفهميده است.0.

ص: 238

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 230.

(حكمت 82)

اشاره

و قال عليه السلام: «أُوصِيكُمْ بِخَمْسٍ لَوْ ضَرَبْتُمْ إِلَيْهَا آبَاطَ الْإِبِلِ لَكَانَتْ لِذَلِكَ أَهْلاً: لايَرْجُوَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ إِلَّا رَبَّهُ ، وَ لايَخَافَنَّ إِلَّا ذَنْبَهُ ، وَ لايَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ [مِنْكُمْ ] إِذَا سُئِلَ عَمَّا لايَعْلَمُ أَنْ يَقُولَ لا أَعْلَمُ ، وَ لايَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ إِذَا لَمْ يَعْلَمِ الشَّىْ ءَ أَنْ يَتَعَلَّمَهُ ، وَ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَاِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْاِيمَانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ، وَ لا خَيْرَ فِي جَسَدٍ لا رَأْسَ مَعَهُ ، وَ لا فِي ايمَانٍ لا صَبْرَ مَعَهُ .»

سفارش حضرت به پنج مهم

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد برخى اندرزها فرموده اند:

«أُوصِيكُمْ بِخَمْسٍ لَوْ ضَرَبْتُمْ إِلَيْهَا آبَاطَ الْإِبِلِ لَكَانَتْ لِذَلِكَ أَهْلاً»

(شما را به پنج چيز سفارش مى كنم كه اگر براى آن به زير بغل شترهايتان بزنيد [راه زيادى را با تاخت شترها بپيماييد] سزاوار است و ارزش آن را دارد.)

قبلاً و در موارد مختلف گفته ايم كه «وصيّت» به معناى سفارش است، و اگر به وصيّت هنگام مرگ هم وصيّت گفته اند آن هم به معناى سفارش پس از مرگ است؛ پس اين طور نيست كه هر گاه به كلماتى از قبيل «اوصيكم، اوصيكما و...» برخورديم گمان كنيم سفارش بعد از مرگ است. «آباط » جمع «إِبط » به معناى تازيانه اى است كه به زير بغل شتر مى زنند؛ وقتى سوار بخواهد اسب يا شتر خود را بتازاند، همان گونه كه سوار است با تازيانه به زير بغل يا زير رانهاى اسب يا شتر خود مى زند تا آن حيوان با

ص: 239

سرعت هر چه زيادتر راه را بپيمايد. اين جمله در كلام حضرت براى كنايه از پيمودن راه زياد آمده است.

مى خواهند بفرمايند: شما را به پنج چيزى سفارش مى كنم كه اگر براى رسيدن به آن راه زيادى را بپيماييد و در پيمودن آن رنج فراوانى متحمل شويد باز هم ارزش دارد.

«أُوصِيكُمْ بِخَمْسٍ » : شما را به پنج چيز سفارش مى كنم «لَوْ ضَرَبْتُمْ إِلَيْهَا آبَاطَ الْإِبِلِ » : كه اگر براى آن به زير بغل هاى شترهايتان بزنيد؛ يعنى اگر براى رسيدن به اين پنج چيز راه زيادى را با تاخت شترها بپيماييد «لَكَانَتْ لِذَلِكَ أَهْلاً» : سزاوار است و ارزش آن را دارد. خلاصه خيلى با ارزش است، و كسى كه بخواهد انسان كاملى باشد رعايت اين پنج چيز بسيار مؤثر است:

«لايَرْجُوَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ إِلَّا رَبَّهُ »

(هيچ يك از شما جز به پروردگار خود اميد نبندد.)

«لايَرْجُوَنَّ » از مادّۀ «رجاء» مؤكد به نون تأكيد و منفى به «لا» است؛ يعنى حتماً به غيرخدا اميد نداشته باشيد؛ زيرا ديگران مخلوق خدا هستند و هيچ كسى از خودش استقلال ندارد. اگر بناست زيد و عمرو به شما كمك كنند مسبّب الاسباب خداست، خدا هم خالق زيد و عمرو است هم مسبّب الاسباب است، تحريك كنندۀ اسباب هم خداست؛ پس انسان بايد به جاى رو آوردن به زيد و عمرو چشم اميد به خدا داشته باشد. بسيارى انسانها براى يك لقمه نانى به دهها و صدها دروغ، حيله، تملّق و كلك دست مى زنند، و اينها همه به اين خاطر است كه به غير خدا اميد بسته اند؛ وگرنه معنا ندارد انسانى كه مخلوق خداست و او پناه همۀ موجودات است به غير خدا پناه ببرد.

«وَ لايَخَافَنَّ إِلَّا ذَنْبَهُ »

(و جز از گناه خويش نترسد.)

ص: 240

اگر انسان گناه نكند در قيامت ترس و وحشتى هم ندارد؛ پس براى حفظ خود از ترس و وحشت روز قيامت از گناه بپرهيز و گرد گناهان نگرد.

«وَ لايَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ [مِنْكُمْ ] إِذَا سُئِلَ عَمَّا لايَعْلَمُ أَنْ يَقُولَ لا أَعْلَمُ »

(و هر يك از شما اگر از او پرسيده شود چيزى را كه نمى داند، شرم نكند از اين كه بگويد نمى دانم.)

بسيار شده است كه ديگران از انسان چيزى مى پرسند، عالم و دانشمندى است، اهل حرفه و فن است، صاحب رشتۀ مخصوصى است كه بالاخره به انحاء مختلفى مورد سؤال و پرسش قرار گرفته است، حالا از دو حال خارج نيست: يا اين است كه از چيزى پرسيده اند كه من آن را مى دانم، و يا از چيزى پرسيده اند كه پاسخ آن را نمى دانم و علم آن را ندارم؛ مقصود حضرت اين قسمت است كه اگر چيزى را از كسى پرسيدند و نمى داند، شرم نكند و بگويد نمى دانم.

«لايَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ مِنْكُمْ » : هيچ يك از شما خجالت نكشد «إِذَا سُئِلَ عَمَّا لايَعْلَمُ » :

وقتى از چيزى كه نمى داند از او پرسيده شد «أَنْ يَقُولَ لا أَعْلَمُ » : كه بگويد نمى دانم.

بلكه اگر نمى داند صريح و روشن بگويد نمى دانم.

«وَ لايَسْتَحِيَنَّ أَحَدٌ إِذَا لَمْ يَعْلَمِ الشَّىْ ءَ أَنْ يَتَعَلَّمَهُ »

(و اگر چيزى را نمى داند، شرم نكند از اين كه آن را بياموزد.)

جملۀ خيلى جالبى است، افراد زيادى هستند كه بر اثر حيا و خجالت در جهل و نادانى مى مانند، در حالى كه آموختن خجالت و ننگ ندارد و ننگ جهل و نادانى بيش از ننگ آموختن است.

5 -«وَ عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْاِيمَانِ كَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ»

(و بر شما باد به صبر و شكيبايى؛ چرا كه نسبت صبر به ايمان چون نسبت سر به بدن است.)

ص: 241

حضرت امير عليه السلام در اين جمله دربارۀ صبر فرموده و براى درك اين واقعيت آن را به سر انسان تشبيه نموده است؛ نسبت صبر به ايمان همانند نسبت سر به بدن انسان است؛ همان گونه كه سر در مقابل ديگر اعضاء و جوارح از اعضاى رئيسه است، صبر نيز نسبت به ايمان به منزلۀ سر و از اعضاى رئيسه است؛ به اين خاطر چنين تشبيهى فرموده تا بفهماند در بسيارى از موارد بى صبرى برابر با بى ايمانى است.

قبلاً به مناسبت حكمت سى ام در مورد صبر و اقسام آن صحبت كرديم و اهميت آن به وضوح گذشت. در اينجا فرموده اند: «عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ» يعنى «ألزموا أنفسكم بالصّبر» خويشتن را ملزم به صبر كنيد. در شدايد روزگار و در جنگ و ستيزها و كشمكش ها صابر و بردبار باشيد و از ميدان در نرويد. «فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْاِيمَانِ كَالرَّأْس ِ مِنَ الْجَسَدِ» : زيرا نسبت صبر به ايمان مانند نسبت سر به بدن است.

«وَ لا خَيْرَ فِي جَسَدٍ لا رَأْسَ مَعَهُ ، وَ لا فِي ايمَانٍ لا صَبْرَ مَعَهُ »

(و خيرى نيست در بدنى كه سر نداشته باشد، و نه در ايمانى كه با صبر همراه نباشد.)

در توضيح قسمت اوّل از جملۀ پنجم فرموده اند: بدن بدون سر خير و ارزشى ندارد. ارزش انسان وقتى است كه سر در بدن داشته باشد و بدن او كامل باشد؛ پس به همين اندازه كه بدن بى سر ناقص است و ارزشى ندارد، ايمانى هم كه در آن صبر نباشد ايمان كامل و با ارزش نيست.

ص: 242

(حكمت 83)

اشاره

و قال عليه السلام لرجل أفرط فى الثّناء عليه، و كان له متّهماً: «أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ وَ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِكَ .»

در مذمّت چاپلوسى

و آن حضرت در مذمّت چاپلوسى فرموده اند:

«أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ وَ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِكَ »

(من كمترم از آنچه تو بر زبان مى آورى، و برترم از آنچه تو در دل دارى.)

اين جملۀ حضرت به فرمودۀ سيّد رضى به كسى است كه در ستايش آن حضرت زياده روى مى كرد. «قال على عليه السلام لرجل أفرط فى الثّناء عليه» اين كلام را آن حضرت به كسى فرمود كه در ستايش بر حضرت زياده روى كرد «و كان له متّهماً» و به اين زياده روى هم متّهم بود. يعنى چاپلوسى و تملّق گويى مى كرد و به چاپلوسى و تملّق گويى هم مشهور بود. متملق و چاپلوس به كسى مى گويند كه آنچه بر زبان آورده بيش از آن اعتقادى است كه در قلب نسبت به طرف دارد.

حضرت به چنين فردى فرموده است: «أَنَا دُونَ مَا تَقُولُ » : من پايين تر از آن ستايشى هستم كه تو مى گويى «وَ فَوْقَ مَا فِي نَفْسِكَ » : و بالاتر از آن چيزى هستم كه در قلب مخفى كرده اى. از اين كلام اخير حضرت معلوم مى شود آن شخص يكى از منافقانى بوده كه به دروغ به ستايش حضرت برخاسته است، نه اين كه يكى از غلات بوده و حضرت خواسته تواضع بكند.

ص: 243

(حكمت 84)

اشاره

و قال عليه السلام: «بَقِيَّةُ السَّيْفِ أَبْقى عَدَداً وَ أَكْثَرُ وَلَداً.»

تجليل از رزمندگان و مجاهدان اسلام

و آن حضرت در مورد تجليل از باقيماندۀ جنگجويان و رزمندگان اسلام فرموده اند:

«بَقِيَّةُ السَّيْفِ أَبْقى عَدَداً وَ أَكْثَرُ وَلَداً»

(بازماندۀ شمشير [باقيماندۀ جنگجويان] از جهت شمار ماندگارتر، و از جهت فرزند بيشترند.)

«بقيّة السّيف» كنايه از باقيماندۀ جنگجويان صدر اسلام است؛ «سَيْف» يعنى شمشير، و شمشير درجنگ به كار مى رود، از اين رو «بقيّة السّيف» به معناى باقيماندۀ جنگجويان است. «أبقى » افعل تفضيل از مادّۀ «بقى» و به معناى ماندگارتر است.

مقصود اين است كه جنگجويان باقيمانده از جهت عدد ماندگارتر و از جهت فرزند بيشترند. ماندگارتر بودن آنان از اين جهت است كه آبديده شده و قويتر از كسانى هستند كه به جبهه نرفته و جنگ نديده اند. اما اين كه آنها از جهت فرزند بيشترند، براى اين است كه چون خواسته اند باقى بمانند در ازدياد نسل خود كوشيده و فرزندان زيادى را تحويل جامعه داده اند.

ص: 244

ابن أبى الحديد نقل كرده است كه:(1) ابوعثمان جاحظ گفته اين كلام خوبى است كه حضرت على عليه السلام گفته است، و اى كاش دليل آن را هم برايمان ذكر كرده بود؛ بعداً ظاهراً ابن أبى الحديد مى گويد دليل آن اين است كه آن همه از علويان شهيد كردند ولى در عين حال مى بينيم كه اولاد آن حضرت و اولاد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم زياد هستند ولى آل زياد و آل مروان و ديگرانى كه در صدد نابود كردن اولاد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و اولاد على عليه السلام بودند نابود شدند. پس به هرحال اين جمله كنايه از اين است كه نسل و اولاد رزمندگان و نيكان صدر اسلام باقى مانده و هستند.5.

ص: 245

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 235.

(حكمت 85)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ تَرَكَ قَوْلَ "لا أَدْرِى" أُصِيبَتْ مَقَاتِلُهُ .»

در زيان نگفتن «نمى دانم»

و آن حضرت در سرزنش از كسانى كه در هر كارى دخالت كرده و هر پرسشى را پاسخ مى گويند فرموده اند:

«مَنْ تَرَكَ قَوْلَ "لا أَدْرِى" أُصِيبَتْ مَقَاتِلُهُ »

(آن كه گفتن «نمى دانم» را ترك كند جاهاى كشته شدنش مورد اصابت قرار گيرد.)

«مَقاتِل» جمع «مَقْتَل» به معناى محل قتل است، كه با توجّه به اضافه شدن آن به ضمير «ه» كه مرجع آن كلمۀ «مَنْ » است به معناى موضع قتل انسان است، و آن گردن و قلب اوست؛ يعنى اگر بخواهند انسان را بكشند، يا گردن او را با شمشير و يا قلب او را با تير مورد اصابت قرار مى دهند. بنابراين اين دو موضع را موضع قتل انسان مى گويند، حال حضرت مى فرمايد: كسى كه گفتن «نمى دانم» را ترك كند گردن يا قلب او مورد اصابت قرار مى گيرد؛ يعنى كشته مى شود.

البته اين كنايه است از اين كه چنين افرادى خود را مورد تهمت مردم قرار مى دهند؛ طبيعى است كسى كه بخواهد به همۀ سؤالات جواب بدهد ناگزير بسيارى از جوابهايش مطابق با واقع نيست و بعد از مدّتى معلوم مى شود كه بسيارى از سخنان او بى پايه و اساس است، از اين رو به گفتارش توجّهى نمى شود، آن وقت مثل كسى است كه قلب يا گردنش مورد اصابت قرار گرفته و مرده است.

ص: 246

(حكمت 86)

اشاره

و قال عليه السلام: «رَأْىُ الشَّيْخِ أَحَبُّ إِلَىَّ مِنْ جَلَدِ الْغُلامِ .» وَ رُوِىَ «مِنْ مَشْهَدِ الْغُلامِ .»

بها دادن به تجربۀ بزرگسالان

و آن حضرت در مورد احترام به بزرگسالان و تجربۀ آنها فرموده اند:

«رَأْىُ الشَّيْخِ أَحَبُّ إِلَىَّ مِنْ جَلَدِ الْغُلامِ . وَ رُوِىَ : مِنْ مَشْهَدِ الْغُلامِ »

(براى من رأى و تدبير پير و بزرگسال از چابكى و يورش جوان دوست داشتنى تر است. و نيز روايت شده است كه: از حاضر بودن جوان.)

يكى از معانى «شيخ» پير و يا بزرگسال است؛ «رأى الشّيخ» يعنى نظر، فكر و انديشۀ بزرگسالان. «جَلَد» يعنى چابكى و هجوم بردن بر دشمن. آنچه در جنگ سبب پيروزى مى شود برنامه ريزى صحيح است؛ اگر افرادى هر چند قوى و چابك در جنگ شركت كنند و بدون برنامه ريزى و تاكتيك هاى جنگى به دشمن حمله كنند، بى شك درصد تلفاتشان بيشتر از پيروزى آنان است؛ روى اين حساب بايد براى پيروزى در جنگ برنامه ريزى، آرايش هاى نظامى، شناخت موقعيت هاى دشمن و اين قبيل امور را در نظر گرفت. و بهترين كسانى كه مى توانند برنامه ريزى كنند و طرح و برنامه بدهند كسانى هستند كه بر اثر شركت در جنگ ها كارآزموده شده و به همۀ اسرار و رموز نظامى آگاهى دارند؛ كه طبيعتاً بزرگسالان در يك لشكر هستند.

پس اگر حضرت امير عليه السلام فرموده: رأى بزرگسالان را بيشتر از چابكى و يورش

ص: 247

جوانان دوست دارم، به دو موضوع نظر دارند: يكى اين كه جنگ بدون طرح و برنامه ريزى مساوى با شكست است، و ديگر اين كه آزموده ترين افرادى كه مى توانند طرح و برنامه بدهند بزرگسالان شما هستند. پس اين طور نباشد كه به بزرگسالان وقع و ارزشى نهاده نشود و يا آنها را ناديده بگيريد، زيرا آنها هستند كه بر اثر تجربۀ زياد قادر به برنامه ريزى صحيح و دقيق مى باشند.

ص: 248

(حكمت 87)

اشاره

و قال عليه السلام: «عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الْاِسْتِغْفَارُ.»

مذمّت از مأيوس شدن از آمرزش خدا

و آن حضرت در مورد اهميت استغفار فرموده اند:

«عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الْاِسْتِغْفَارُ»

(در شگفتم از آن كه نااميد مى شود و حال آن كه استغفار و آمرزش خواستن با اوست.)

خداى متعال در آيات زيادى از قرآن شريف توبه و استغفار را قرار داده تا گناهكاران از اين راه گذشتۀ خود را جبران كنند. «استغفار» از «غفران» و به معناى طلب آمرزش است؛ «غفران» يعنى پوشش گناهان؛ در عرب به كلاهخود كه سر انسان را در جنگ از آسيب مى پوشاند «مغفر» مى گويند، يعنى وسيلۀ پوشيدن سر از آسيب.

حضرت فرموده اند: «عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ وَ مَعَهُ الْاِسْتِغْفَارُ» : تعجّب است در عين حالى كه خدا استغفار را قرار داده است ولى عده اى از رحمت حق مأيوس هستند.

در آيۀ شريفه نيز فرموده است: «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ».(1) اين آيه خيلى اميد دهنده است. اى پيامبر! به كسانى كه بر خود اسراف كرده و گناه كرده اند بگو از رحمت خدا مأيوس نشويد، خدا همۀ گناهان را مى آمرزد. در اين آيه چند علامت

ص: 249

1- - سورۀ زمر (39)، آيۀ 53.

تأكيد به كار رفته است؛ «إنَّ » حرف تأكيد است، جملۀ اسميه هم براى تأكيد است، كلمۀ «جميعاً» هم براى تأكيد است، ضمير فصل هم براى تأكيد است؛ اين تأكيدها را خدا براى اين به كار برده كه بگويد خداوند بخشندۀ همۀ گناهان است؛ فعل مستقبل «يغفر» هم دلالت بر استمرار فعل مى كند، يعنى از رحمت خدا مأيوس نباشيد كه بخشندگى خدا هميشگى است و استمرار دارد؛ اگر شيطان دوباره فريب داد و گناه كرديد باز هم بدانيد كه خدا بخشنده است، و اگر براى مرتبۀ سوّم و چهارم هم فريب داد باز بدانيد كه هنوز هم خدا بخشنده است و توبه را فراموش نكنيد.

به هرحال مأيوس بودن از رحمت خدا خود گناه ديگرى است، و مؤمنين بايد بين خوف و رجا باشند؛ يعنى نه چنان از توبۀ خود خرسند باشند كه موجب عجب آنها شود، و نه چنان مأيوس كه به طرف توبه گرايش نداشته باشند؛ بلكه هم از گناهان خود بترسند و هم به رحمت خدا اميدوار باشند.

ص: 250

(حكمت 88)

اشاره

و حكى عنه أبوجعفر محمّد بن علىّ الباقر عليهما السلام أنّه قال عليه السلام: «كَانَ فِى الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَكُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّكُوا بِهِ ؛ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِى رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم، وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِي فَالْاِسْتِغْفَارُ، قَالَ اللَّهُ تَعَالى : «وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ مَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ ».(1)»

قال الرّضىّ : و هذا من محاسن الاستخراج و لطائف الاستنباط .

اهميت استغفار در قرآن

ابوجعفر امام محمّد باقر عليه السلام از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل فرموده كه آن حضرت در مورد امان مردم فرموده اند:

«كَانَ فِى الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ »

(دو چيز در زمين موجب امان از عذاب الهى بود.)

واقعيت اين است كه خدا در همۀ زمانها شرار از مخلوق خود را به خاطر بندگان صالح خود روزى داده و آنان را از بلاهاى ارضى و سماوى حفظ فرموده است. ظاهر عبارت حضرت امير عليه السلام در اين مورد امان بندگان در زمان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به بعد است، و لذا فرموده اند: دو چيزى كه موجب امان مردم از عذاب خدا بوده در زمين وجود داشت.

ص: 251

1- سورۀ انفال (8)، آيۀ 33.

«وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا فَدُونَكُمُ الْآخَرَ فَتَمَسَّكُوا بِهِ »

(كه يكى از آن دو برداشته شده است، پس ديگرى را نگه داريد و بدان چنگ زنيد.)

«قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا» : يكى از آن دو برداشته شده «فَدُونَكُمُ الْآخَرَ» : پس ديگرى را نگه داريد. «دُونَ » به معناى «أَلْزِمْ » و «دُونَكُمْ » به معناى «ألْزِموا» است، يعنى نگه داريد؛ «آخَر» هم به معناى ديگرى است؛ يعنى حالا كه يكى از آن دو امان از ميان شما برداشته شده است پس شما ملازم ديگرى باشيد و آن را نگه بداريد. بعد هم فرموده:

«فَتَمَسَّكُوا بِهِ » پس به آن چيز تمسّك كنيد و چنگ بزنيد و براى آن ارزش قائل شويد.

«أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِى رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم»

(اما آن امانى كه برداشته شده است رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود.)

تا اينجا حضرت امير عليه السلام آن دو وسيلۀ امان را به طور اجمال بيان فرمودند و از اين به بعد آن را تفصيل مى دهند؛ مى فرمايند: يكى از آن دو چيزى كه وسيلۀ امان شما بوده و از ميان شما رفته است رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است.

«وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِي فَالْاِسْتِغْفَارُ»

(و اما امانى كه باقى است استغفار و آمرزش خواستن است.)

و امانى كه باقى مانده و در هر زمان در ميان مردم موجود است استغفار و طلب مغفرت است. يعنى اگر از گناهان استغفار كنيم از عذاب خدا در امان هستيم. حضرت اين كلام خود را به قرآن شريف مستند كرده و فرموده است:

«قَالَ اللَّهُ تَعَالى : «وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ »»

(خداوند متعال فرموده است: و چنين نيست كه خدا آنان را عذاب كند در حالى كه تو در ميان آنانى.)

ص: 252

مقصود اين است كه تا هنگامى كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در ميان مردم است خدا آنان را عذاب نمى كند. پس وجود رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در بين مردم وسيلۀ امنى است براى آنها؛ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم براى مردم رحمت و بركت بوده، و حتى مشركين و كفّار مكّه به وسيلۀ وجود رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در امان بودند.

« «وَ مَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ »»

(و نيز خدا بر اين نيست كه آنها را عذاب نمايد در حالى كه آمرزش مى خواهند.)

مقصود اين است كه وقتى راه توبه و بازگشت باز است و انسان مى تواند از اين راه به خدا نزديك شود، پس خدا هم بندگان خود را كه به وسيلۀ توبه به او نزديك شده اند عذاب نمى كند. بنابراين استغفار و آمرزش خواستن يكى از وسايل در امان بودن است؛ و اگر بخواهيم به عذاب دردناك خدا مبتلا نشويم، بايد به وسيلۀ استغفار و توبه گناهان خود را مورد آمرزش قرار دهيم.

مرحوم سيّد رضى پس از نقل اين خبر گفته است: «و هذا من محاسن الاستخراج و لطائف الاستنباط » و اين كه اميرالمؤمنين عليه السلام براى سخن خود به قرآن شريف تمسّك جسته و براى هر دو مورد از قرآن دليل آورده است، از زيبايى هاى استدلال است؛ يعنى خيلى زيبا و بجا استدلال كرده و سخن لطيفى بيان فرموده است.

ص: 253

(حكمت 89)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَصْلَحَ [مَا] بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ ، وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْيَاهُ ، وَ مَنْ كَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ كَانَ عَلَيْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ .»

نتيجۀ اصلاح رابطه بين خود و خدا

و آن حضرت در مورد اصلاح رابطه بين انسان و خدا فرموده اند:

«مَنْ أَصْلَحَ [مَا] بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ »

(هر كه آنچه را ميان او و خداست اصلاح نمايد خدا هم آنچه را ميان او و مردم است اصلاح فرمايد.)

مقصود از اين كه روابط خود و خداى خود را اصلاح كند، يعنى اوّلاً: بايد موقعيت خود و خدا را درك كند و بداند كه خود بنده و خدا خالق اوست، يعنى رابطۀ بين او و خدا رابطۀ عبد و مولاست؛ بايد بداند كه خود عبد ذليل و خدا خالق عزيز و قدرتمند است؛ پس وقتى به چنين علم و اعتقادى رسيد آن وقت نوبت به مرحلۀ ديگر مى رسد؛ كه ثانياً: ايمان خود را محكم كند و در برابر اوامر و نواهى الهى خاضع و خاشع باشد و هميشه امور الهى را مقدّم بر امور مربوط به خود بداند. اينها همه مربوط به اصلاح ما بين خود و خداست.

حال حضرت در اين جمله فرموده: هر كس ما بين خود و خدا را اصلاح كند خدا

ص: 254

هم ميان او و مردم را اصلاح مى كند. اصلاح ميان او و مردم به اين است كه خدا مهر و محبت او را به دل مردم مى اندازد و هميشه دعاگوى او هستند؛ اين حدّاقل نتيجۀ اصلاح بين او و مردم است؛ وگرنه ممكن است خدا كارى كند كه همۀ امور مردم به دست او باشد، و اين هم نتيجه و بهرۀ اخروى ديگرى دارد.

بعد در جملۀ ديگر فرموده اند:

«وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْيَاهُ »

(و آن كه امر آخرت خود را اصلاح كند خدا هم براى او امر دنيايش را اصلاح فرمايد.)

اصلاح كردن امر آخرت به اين است كه انسان در همۀ مراحل زندگى متوجّه وظايف شرعى خود باشد. درست است كه هنگام اوقات نماز وظيفۀ ما نماز خواندن و در ماه مبارك رمضان وظيفۀ ما روزه گرفتن است، ولى آيا بايد به همين مقدار و يا حدّاكثر به همۀ فروع دين توجّه داشته باشيم و يا وظيفه خيلى بالاتر از اينهاست ؟ مطالب زياد است و اين جلسه توان بيان همۀ وظايف در همۀ ساعات عمر را ندارد، اما به چند نمونه اى كه خيلى شنيده شده ولى توجّه نداريم اشاره مى كنم: آيا اين كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در همين نهج البلاغه به دو فرزند خود كه در حقيقت روى خطاب به همه است فرموده: «وَ كُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً»(1) دشمن ستمگران و ياور مظلومان باشيد، مگر يكى از وظايف مهم ما نيست ؟ آيا اين كه در همين وصيّتنامه به نقل از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده: «اَللَّهَ اللَّهَ فِي جِيرَانِكُمْ ، فَإِنَّهُمْ وَصِيَّةُ نَبِيِّكُمْ » خدا را در مورد همسايگانتان در نظر بگيريد براى اين كه اين وصيّت پيامبر شماست «مَا زَالَ يُوصِي بِهِمْ حَتّى ظَنَنَّا أَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُمْ » و آن قدر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در اين مورد سفارش فرموده كه ما گمان كرديم همسايه از ما ارث مى برد، يكى ديگر از وظايف مهم ما نيست ؟ خلاصه وظايف ما زياد است و بايد توجّه كنيم تا ميان ما و7.

ص: 255

1- - نهج البلاغه، نامۀ 47.

امر آخرتمان اصلاح شود؛ و اگر چنين كنيم «أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْيَاهُ » خدا هم دنياى ما را اصلاح مى كند.

البته اصلاح امر دنيا معنايش اين نيست كه انسان هر چه دلش مى خواهد خدا به او بدهد؛ مثلاً يك ويلا مى خواهد، يك كاخ مى خواهد، يك مقام خيلى بلندى مى خواهد و... اينها اصلاح امر دنيا نيست؛ بلكه معناى اصلاح امر دنيا به اين است كه خدا آبروى او را در دنيا حفظ مى كند و او را به گونه اى پيش مى برد كه گرفتار نشود و امور دنيايى را به راحتى بگذراند؛ مثلاً او را بردبار قرار مى دهد تا مشكلات دنيا نزد وى كوچك جلوه كند و....

«وَ مَنْ كَانَ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ وَاعِظٌ كَانَ عَلَيْهِ مِنَ اللَّهِ حَافِظٌ »

(و آن كه از خويشتن براى خود واعظى داشته باشد از جانب خدا هم براى او حافظى خواهد بود.)

بعضى از مؤمنين هميشه در وجود خود واعظى قرار داده اند كه آنها را در هر موقعيت موعظه مى كند و به آنها تنبّه و بيدارى مى دهد، اين قبيل افراد به هر كارى دست نمى زنند و بلكه هنگام انجام هر كارى فكر و انديشۀ خود را به كار مى اندازند، اگر كار مورد نظر مرضىّ خداست انجام مى دهند و اگر مرضىّ خدا نيست از آن اجتناب مى كنند؛ ولى بعضى ديگر اين چنين نيستند، كار بد و خوب را انجام مى دهند و به فكر قيامت و عاقبت كار نيستند. مقصود حضرت امير عليه السلام از اين جمله اين است كه كسانى كه از دستۀ اوّل هستند و هميشه خود را موعظه مى كنند، خدا هم يك حافظى در درون آنان قرار مى دهد كه هنگام انجام كارهاى زشت به آنها تنبّه و بيدارى مى دهد و آنها را از انجام كار زشت حفظ مى كند.

ص: 256

(حكمت 90)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْفَقِيهُ كُلُّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ، وَ لَمْ يُؤْيِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ، وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَكْرِ اللَّهِ .»

شرايط مبلّغان و هاديان جامعه

و آن حضرت در مورد مبلّغان واقعى فرموده اند:

«اَلْفَقِيهُ كُلُّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ »

(آن فقيهى كه در مرتبۀ كامل فقهى است مردم را از رحمت الهى نااميد نمى سازد.)

«كلّ الفقيه» يعنى آن فقيهى كه در مرتبۀ كامل فقاهت است؛ «فقيه» از مادّۀ «فقه» به معناى فهم است، و «فقيه» يعنى آدم فهميده. اين معنا مستفاد از قرآن و حديث است؛ قرآن شريف فرموده است: «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ » (1) «پس چرا از هر فرقه اى از آنان يك طايفه كوچ نمى كنند تا دين را عميقاً بفهمند؟» يكى از معانى باب تفعّل زيادى در معناى مصدر است؛ مثلاً «تَطَبَّبَ زَيْدٌ» يعنى زيد متوغّل در علم طبّ است، يعنى علم طبّ را به خوبى مى داند؛ روى اين حساب «تفقّه» هم به معناى متوغّل شدن در علم فقه است، و «فقيه» هم به معناى كسى است كه دانشمند خوبى باشد. البته فقيه در اصطلاح متأخرين به عالمى گفته مى شود كه داناى به فروع دين باشد، ولى در اين جملۀ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به معناى

ص: 257

1- - سورۀ توبه (9)، آيۀ 122.

عالم دينى است كه در سه رشتۀ اصول عقايد، اخلاق و فروع دين درك عميق داشته باشد. فقيه يعنى آدمى كه واقعاً داراى فهم است، درك عميق دارد، مسائل را خوب درك مى كند و فهمش يك طرفه و يك بُعدى نيست، همۀ جوانب را درك مى كند و مردم را از رحمت خدا دور نمى كند.

«وَ لَمْ يُؤْيِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ، وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَكْرِ اللَّهِ »

(و آنان را از رحمت خداوند مأيوس نمى كند، و ايشان را از مكر و كيفر الهى ايمن نمى دارد.)

عالم و دانشمندى كه فقيه نيست ممكن است مردم را يا از جهت ترساندن از خدا و يا از جهت اميدوارى به او منحرف كند؛ مثلاً ممكن است از بس آيات عذاب را براى آنان بخواند كارى كند كه مردم از رحمت خدا مأيوس شوند، و ممكن هم هست از بس آنان را اميدوار كند به خود مغرور شوند و از اين جهت منحرف گردند. آدمى كه دانش كافى ندارد و از ولايت ائمه عليهم السلام دم مى زند، مى گويد اگر مثلاً تا گلويت در خُم شراب باشد ولى ولايت على عليه السلام را داشته باشى كافى است و در قيامت شفاعت مى شوى. اين درست نيست و ايمن كردن از مكر خداست؛ خدا منتقم و قهّار است، اما از آن طرف غفّار الذّنوب هم هست. پس اگر يك فقيه كامل بخواهد مردم را هدايت و ارشاد كند، به گونه اى با آنها صحبت مى كند كه نه از رحمت خدا مأيوس شوند و نه از مكر و عذاب خدا در امان بمانند؛ بايد هم خود گوينده بين خوف و رجا باشد و هم مردم را بين خوف و رجا نگاه دارد؛ نه آن چنان كه خيال كنند خدا آنها را با يك گناه براى هميشه به جهنم مى برد و عفو و گذشتى ندارد، و نه آن چنان كه خيال كنند خدا آنها را به واسطۀ دوستى اهل بيت مى بخشد و به بهشت مى برد هر چند تا گلو در خم مشروبات باشند.

ص: 258

(حكمت 91)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ ، فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكَمِ .»

راه برطرف كردن خستگى روح و روان

و آن حضرت در مورد خستگى و ملالت دلها فرموده اند:

«إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ »

(بى ترديد اين دلها ملول و خسته مى شوند همان گونه كه بدنها ملول و خسته مى گردند.)

«تَمَلُّ » از «ملالة» به معناى خسته شدن و ملول شدن است؛ بدن انسان بر اثر كار و تلاش خسته مى شود و اگر براى رفع خستگى به استراحت نپردازد به عوارض ناخواسته اى دچار مى گردد، روح انسانى نيز همين طور است و بر اثر تلاشهاى زياد چه در كارهاى سياسى يا اقتصادى و يا فرهنگى خسته مى شود.

«فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكَمِ »

(پس براى دلها حكمت هاى تازه را بيابيد.)

«طَرائِف» جمع «طَريف» به معناى تازه است؛ «حِكَم» نيز جمع «حكمة» است؛ «طرائف الحكم» از باب اضافۀ صفت به موصوف است و در اصل «الحكم الطّرائف» بوده و به معناى حكمت هاى تازه است؛ يعنى خستگى دلها را با حكمت هاى تازه برطرف كنيد. مقصود اين است كه اگر مثلاً مدّتى وقت خود را در سياست و يا مطالعۀ كتب علمى صرف كرده ايد و خسته شده ايد، آن كار را رها كنيد و به عنوان مثال يك

ص: 259

كتاب داستان را مطالعه نماييد و با اين كار يك تنوّعى براى خود ايجاد كنيد. وقتى از مطالعۀ مكاسب خسته شديد كتاب تاريخ مطالعه كنيد، وقتى از كتاب تاريخ خسته شديد كتاب داستان مطالعه كنيد، و همچنين با متنوّع كردن رشتۀ كارى خستگى را از خود برطرف نماييد.

ص: 260

(حكمت 92)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَوْضَعُ الْعِلْمِ مَا وُقِفَ عَلَى اللِّسَانِ ، وَ أَرْفَعُهُ مَا ظَهَرَ فِى الْجَوَارِحِ وَ الْأَرْكَانِ .»

پست ترين و برترين علم

و آن حضرت در مورد نكوهش عالم بى عمل فرموده اند:

«أَوْضَعُ الْعِلْمِ مَا وُقِفَ عَلَى اللِّسَانِ »

(پست ترين علم آن است كه فقط بر زبان قرار گرفته باشد.)

«أوضع» افعل تفضيل از «وَضَعَ » و به معناى پست تر است؛ «أَوْضَعُ الْعِلْمِ » يعنى پست ترين و بى ارزش ترين علم. چه علمى از همۀ علوم پست تر و بى ارزش تر است ؟ «مَا وُقِفَ عَلَى اللِّسَانِ » : آن علمى كه فقط بر زبان توقف كرده باشد. گوينده اى كه در گفتار از وابستگى و علاقۀ به دنيا مذمّت مى كند ولى در عمل با سرعت زياد به طرف مال و مقام دنيا مى تازد، عالمى است كه علمش بر زبان او توقف نموده؛ و اين علم از بى ارزش ترين علوم است.

«وَ أَرْفَعُهُ مَا ظَهَرَ فِى الْجَوَارِحِ وَ الْأَرْكَانِ »

(و برترين علم آن است كه در اعضاء و جوارح آشكار گردد.)

«أرفع» هم افعل تفضيل از «رَفَعَ » و به معناى بلندمرتبه ترين و برترين است؛ «أرفع العلم» نقطۀ مقابل «أوضع العلم» است. «جَوارِح» جمع «جارحة» و «أركان» جمع

ص: 261

«ركن» و هر دو به معناى اعضاى بدن است. يعنى ارزشمندترين علوم آن علمى است كه بر اعضاى بدن ظهور پيدا كرده باشد؛ مقصود اين است كه علم در دل راه پيدا كرده باشد تا در مقام عمل هم بيايد. پس علم وقتى مورد عمل انسان واقع شود علم با ارزش است و همين علم است كه انسان را به مقام و مرتبۀ انسانيت مى رساند، و در مقابل علمى كه لقلقۀ زبان است به اين جهت كه صاحب خود را به كمال نمى رساند علم بى ارزش است.

خداى متعال در دو آيه از آيات قرآن به مذمّت از عالمان بى عمل پرداخته؛ در آيات دوّم و سوّم از سورۀ صف فرموده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ » اى مؤمنين چرا چيزى را مى گوييد كه به آن عمل نمى كنيد؟! اين گناه بزرگى است نزد خداوند كه بگوييد چيزى را كه به آن پايبند نيستيد. و در آيۀ پنجم از سورۀ جمعه نيز فرموده است: «مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً» مثل كسانى كه تورات به آنان تكليف شد و به آن عمل نكردند همانند الاغى است كه كتابهايى حمل مى كند. اينها بالاترين مذمّت از علم بدون عمل و علم بى ارزش است. بايد توجّه داشت كه علم وقتى براى انسان ارزشمند است كه انسان را به كمالات انسانى برساند.

ص: 262

(حكمت 93)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ «اَللَّهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ » لِأَنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلى فِتْنَةٍ ، وَلَكِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْيَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلّاتِ الْفِتَنِ ، فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ :

«وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ »(1) وَ مَعْنى ذَلِكَ أَنَّهُ سُبْحَانَهُ يَخْتَبِرُهُمْ بِالْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلادِ لِيَتَبَيَّنَ السَّاخِطَ لِرِزْقِهِ ، وَالرَّاضِىَ بِقِسْمِهِ ، وَ إِنْ كَانَ سُبْحَانَهُ أَعْلَمَ بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، وَلَكِنْ لِتَظْهَرَ الْأَفْعَالُ الَّتِي بِهَا يُسْتَحَقُّ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ ، لِأَنَّ بَعْضَهُمْ يُحِبُّ الذُّكُورَ وَ يَكْرَهُ الْإِنَاثَ ، وَ بَعْضَهُمْ يُحِبُّ تَثْمِيرَ الْمَالِ وَ يَكْرَهُ انْثِلامَ الْحَالِ .»

قال الرّضىّ : و هذا من غريب ما سُمِعَ منه فى التّفسير.

فتنه هاى گمراه كننده و غير گمراه كننده

و آن حضرت در جواب اين پرسش كه خير و نيكى چيست فرموده اند:

«لايَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ «اَللَّهُمَ إِنِّى أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ » لِأَنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلى فِتْنَةٍ »

(نبايد هيچ يك از شما بگويد: خدايا من از فتنه و امتحان به تو پناه مى برم؛ زيرا هيچ كس نيست مگر اين كه مبتلاى به فتنه است.)

آمدن به اين دنيا براى آزمايش و امتحان است. انسان بر اثر امتحان و آزمايش در اين دنيا و پيروزى در آن در روز قيامت خوشبخت و سربلند است. پس اين كه از خدا

ص: 263

1- - سورۀ انفال (8)، آيۀ 28.

بخواهيم كه ما را از امتحان دور بدارد حرف بى معنا و نادرستى است. هر انسان بالغ و عاقلى در تمام لحظه لحظه هاى دنياى خود مبتلا به امتحان و آزمايش است، در ثروتمندى و فقر، در صاحب منصب بودن و انزوا، در داشتن زن و فرزند و نداشتن آن، در طرفدارى از حق و طرفدارى از باطل، در ايمان آوردن به خدا و كفر ورزيدن نسبت به او و... همۀ اينها امتحان و آزمايش است؛ از اين رو حضرت فرموده اند: «لِأَنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ إِلَّا وَ هُوَ مُشْتَمِلٌ عَلى فِتْنَةٍ » : براى اين كه كسى را پيدا نمى كنيد مگر اين كه مبتلاى به امتحان است.

از طرف ديگر وقتى خدا در قرآن فرموده است: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ » (1) «و بدانيد كه اموال و اولاد براى شما وسيلۀ آزمايش است، و نزد خدا پاداش بزرگى است.» پس اگر بخواهيم دعا كنيم كه خدايا ما را از امتحان دور بدار، معنايش اين است كه خدايا زن مرا و فرزندان مرا و اموال مرا از من بگير؛ براى اين كه اينها وسيلۀ امتحان است و اگر بنا باشد شما امتحان نشويد بايد اين وسايل را از شما بگيرد، و بالاتر از اين بايد عمر و حيات دنيا را هم از شما بگيرد و شما را بميراند براى اين كه حيات دنيا هم براى آزمايش و امتحان است؛ زيرا در قرآن فرموده است: «اَلَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (2) «آن خدايى كه مرگ و زندگى را آفريده تا شما را بيازمايد كه كدام يك از جهت عمل نيكوتريد.» پس به هر حال چنين دعايى درست نيست و اگر بخواهيم بايد به گونه اى ديگر دعا كنيم، و حضرت هم براى راهنمايى در اين مورد فرموده اند:

«وَ لَكِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْيَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلّاتِ الْفِتَنِ »

(و ليكن آن كه پناه خواهد پس بايد از فتنه هاى گمراه كننده پناه ببرد.)

«مُضلّات الفتن» از باب اضافۀ صفت به موصوف است و در اصل «الفتن2.

ص: 264

1- - سورۀ انفال (8)، آيۀ 28.
2- - سورۀ ملك (67)، آيۀ 2.

المضلّات» يعنى فتنه هاى گمراه كننده بوده است؛ مقصود اين است كه خدايا من از فتنه هايى كه مرا به گمراهى بكشند به تو پناه مى برم. و در واقع از خدا مى خواهيم كه كارى كند تا در مواقع امتحان گمراه و بدبخت نشويم. يعنى خدايا امتحانمان بكن اما يك نحو امتحانى كه گمراه كننده نباشد.

بعد حضرت از قرآن استشهاد مى آورد كه خدا فرموده:

فتنه بودن اموال و اولاد

«فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ يَقُولُ : «وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ »»

(چرا كه خداوند سبحان مى فرمايد: و بدانيد جز اين نيست كه دارايى ها و فرزندان شما وسيلۀ امتحان هستند.)

بايد بدانيم كه اگر خدا به ما دختر داده يا پسر، مال كم داده يا زياد، پست و مقام بالايى داده يا پايين، همۀ اينها به مصلحت ما بوده و خدا دارد ما را به اين مال و اولاد و مقام امتحان مى كند.

«وَ مَعْنى ذَلِكَ أَنَّهُ سُبْحَانَهُ يَخْتَبِرُهُمْ بِالْأَمْوَالِ وَ الْأَوْلادِ لِيَتَبَيَّنَ السَّاخِطَ لِرِزْقِهِ ، وَالرَّاضِىَ بِقِسْمِهِ »

(و معنى آن اين است كه خداى سبحان آنان را به وسيلۀ دارايى ها و فرزندان مى آزمايد تا معلوم گردد آن كه از روزى خود ناخشنود است و آن كه به قسمت خويش خشنود است.)

ما بايد به آنچه خدا برايمان مقدّر كرده راضى باشيم؛ يك وقت و براى يك كسى مقدّر شده مال و اموال و كاخ و باغ و ماشين و خدم و حشم داشته باشد، براى كسى ديگر هم مقدّر شده است يك نان بخور و نميرى داشته باشد، صلاح و مصلحت هر كس در همين چيزى است كه خدا مقدّر كرده است، و ما نبايد به خاطر نداشتن مال زياد از خدا ناراضى باشيم، كه همين ناراضى بودن علامت مردود بودن ما در وقت

ص: 265

امتحان است. اگر بگوييد مگر خدا نمى داند چه كسى چه كاره است ؟ جوابش اين است كه مى داند، اما بايد استعدادهاى درونى افراد شكوفا بشود و هر كسى خودش بفهمد چه كاره است؛ از اين رو فرموده است:

«وَ إِنْ كَانَ سُبْحَانَهُ أَعْلَمَ بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ ، وَ لَكِنْ لِتَظْهَرَ الْأَفْعَالُ الَّتِى بِهَا يُسْتَحَقُّ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ »

(و هر چند كه خداوند سبحان از خود ايشان به ايشان داناتر است، و ليكن اين آزمودن براى آن است كه كارهايى كه با آنها پاداش و كيفر سزاوار مى گردد آشكار شود.)

خدا خوب مى داند چه كسى چه كاره است، چيزى كه هست اين است كه بايد طينت هاى افراد ظاهر شود تا استحقاق ثواب يا عقاب در آنان آشكار گردد؛ طينت پاك مستحق ثواب و طينت زشت و بد مستحق عقاب و عذاب است؛ اگر همه ثروتمند باشند يا فقير طينت هاى بد وخوب ظاهر نمى شود، اگر همه صاحب منصب باشند طينت هاى بد و خوب آشكار نمى گردد و... پس ثروتمندى، فقر، رياست، مرئوس بودن و... وسيله اى است كه انسان را مستحق ثواب يا عقاب مى كند.

«لِأَنَّ بَعْضَهُمْ يُحِبُّ الذُّكُورَ وَ يَكْرَهُ الْإِنَاثَ »

(زيرا برخى از آنان پسران را دوست دارند و دختران را ناپسند مى شمارند.)

بعضى كه خدا صلاح آنها را در داشتن دختر مى داند از پسر خوششان مى آيد و هى به خدا نق مى زنند كه چرا به آنها دختر داده است، و بعضى ديگر بر عكس از دختر خوششان مى آيد؛ اين از رسوم جاهليت بوده كه از دختر بدشان مى آمده و هر وقت دختر پيدا مى كرده اند ناراحت مى شدند. در روايات بسيارى آمده است كه: پسر نعمت است و دختر حسنه؛ حسنه ثواب است و بازخواستى ندارد، در صورتى كه نعمت در روز قيامت پرس و سؤال دارد.(1)8.

ص: 266

1- الكافى، ج 6، ص 6، حديث 8.

«وَ بَعْضَهُمْ يُحِبُّ تَثْمِيرَ الْمَالِ وَ يَكْرَهُ انْثِلامَ الْحَالِ »

(و برخى ديگر افزايش دارايى را مى پسندند و كاهش آن را ناخوش مى دارند.)

طبيعت برخى افراد اين طور است كه هر چند هم اموال زيادى داشته باشند باز هم در جمع آورى مال تلاش مى كنند و اگر راكفلر زمان هم بشوند باز حرص مى زنند، اينها از «انثلام» كم شدن اموالشان نگران مى شوند، در صورتى كه اصل مال و كم و زياد شدن آن براى امتحان صاحبان مال است و انسان نبايد از كم شدن اموال خود ناراحت شود.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده اند: كمال زهد در دو كلمه از قرآن است: «لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ » (1) «تا بر آنچه از دستتان رفته است ناراحت نشويد، و به واسطۀ آنچه به شما داده است خوشحال نگرديد.» آنچه خدا به شما داده است از اين جهت كه امانت الهى است خوشحالى ندارد و بايد وظيفه اش را انجام بدهد. مال و ثروت براى انسان وظيفه مى آورد و يا وظيفۀ او را زيادتر مى كند، و از طرفى كم شدن مال هم از اين جهت كه وظيفه را كم مى كند ناراحتى ندارد.

مرحوم سيّد رضى پس از آن كه اين كلام حضرت امير عليه السلام را بيان كرده مى گويد:

«و هذا من غريب ما سُمِعَ منه فى التّفسير» اين تفسير حضرت نسبت به آيۀ شريفۀ «أَنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ ...» از تفسيرهاى عجيب است. يعنى اين كه اميرالمؤمنين عليه السلام آيه را اين طور معنا كرده و همۀ اموال دنيا را، بيش و كم شدن آن را، فرزندان انسان و پسر و دختر بودن آن را فتنه و مايۀ آزمايش انسان دانسته است از معانى عجيب است.3.

ص: 267

1- - سورۀ حديد (57)، آيۀ 23.

(حكمت 94)

اشاره

و سُئِلَ عن الخير ما هو؟ فقال عليه السلام: «لَيْسَ الْخَيْرُ أَنْ يَكْثُرَ مَالُكَ وَ وَلَدُكَ وَلَكِنَّ الْخَيْرَ أَنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ وَ [أَنْ ] يَعْظُمَ حِلْمُكَ ، وَ أَنْ تُبَاهِىَ النَّاسَ بِعِبَادَةِ رَبِّكَ ، فَإِنْ أَحْسَنْتَ حَمِدْتَ اللَّهَ ، وَ إِنْ أَسَأْتَ اسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ ، وَ لا خَيْرَ فِى الدُّنْيَا إِلَّا لِرَجُلَيْنِ ؛ رَجُلٍ أَذْنَبَ ذُنُوباً فَهُوَ يَتَدَارَكُهَا بِالتَّوْبَةِ ، وَ رَجُلٍ يُسَارِعُ فِى الْخَيْرَاتِ .»

خير و خوبى چيست ؟

و از آن حضرت در مورد خوبى و كار خوب پرسيده شد كه فرمود:

«لَيْسَ الْخَيْرُ أَنْ يَكْثُرَ مَالُكَ وَ وَلَدُكَ »

(خير و خوبى به اين نيست كه دارايى و فرزندت بسيار شود.)

خوبى در نظر مردم اموال و فرزند و قوم و قبيله است و اصولاً مردم به همين چيزها افتخار مى كنند؛ در صورتى كه هم قرآن شريف مال و اموال را زينت دنيا دانسته و خير و خوبى را باقيات الصّالحات شمرده است، و هم حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خير و خوبى را در زيادى مال و اولاد ندانسته است. اگر انسان در دنيا بالاترين ثروتمند باشد ولى براى آخرت خود كار خوب نكرده باشد، آن همه مال و ثروت در آخرت براى او بهره اى ندارد؛ اولاد زياد هم همين طور است و اين چنين نيست كه در قيامت اولاد و زن و فرزند به فرياد انسان برسند؛ بلكه هر انسانى در قيامت از شدّت گرفتارى كه دارد از زن، فرزند، پدر، مادر، برادر و دوست و رفيق خود فرار مى كند.

ص: 268

پس در قيامت نه اولاد به درد انسان مى خورد و نه مال و ثروت، بلكه خير و خوبى به تعبير قرآن باقيات الصّالحات است، و به تعبير حضرت امير عليه السلام هم آن چيزى است كه در اين جملات بيان فرموده است:

«وَ لَكِنَّ الْخَيْرَ أَنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ وَ [أَنْ ] يَعْظُمَ حِلْمُكَ ، وَ أَنْ تُبَاهِىَ النَّاسَ بِعِبَادَةِ رَبِّكَ »

(و ليكن خير آن است كه عملت فراوان گردد، و حلمت زياد شود، و اين كه با پرستش پروردگارت بر مردم سرافرازى كنى.)

مى فرمايد: «وَ لَكِنَّ الْخَيْرَ أَنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ » : خير و خوبى در درجۀ اوّل به اين است كه علم و دانشت زياد شود. اگر انسان بخواهد سعادت آخرت خود را تأمين كند بايد واجبات الهى را انجام دهد و محرّمات خدا را ترك كند، و اين كار بجز با علم و دانش ميسّر نيست. علم و دانش هم مانند مال فى نفسه خوب نيست، بلكه علم و دانشى خوب است كه انسان را به سعادت برساند.

«وَ أَنْ يَعْظُمَ حِلْمُكَ » : مرحلۀ ديگر خير و خوبى اين است كه حلمت را هم زياد كنى. به اين معنا كه انسان بايد حليم و بردبار باشد. «حلم» از مادّۀ «حُلُم» و به معناى عقل است؛ حليم بودن به اين است كه انسان حالت تأنّى داشته باشد و عصبانى نشود و تندى نكند. حضرت صادق عليه السلام فرموده اند: «اطلبوا العلم و تزيّنوا معه بالحلم و الوقار»(1) علم را طلب كنيد و علم خود را با حلم و وقار زينت دهيد. مقصود حضرت اين است كه كسب دانش بايد همراه با كسب حلم و وقار باشد. بعد از اين فرموده است: «و لاتكونوا علماء جبّارين فيذهب باطلكم بحقّكم» از جمله دانشمندانى نباشيد كه بخواهيد با جبر و قهر و زور با مردم برخورد كنيد، كه اگر چنين كنيد آن اخلاق بدتان ارزش علمتان را از بين مى برد.

«وَ أَنْ تُبَاهِىَ النَّاسَ بِعِبَادَةِ رَبِّكَ » : و مرحلۀ ديگر خوبى اين است كه به عبادات1.

ص: 269

1- - الكافى، ج 1، ص 36، حديث 1.

خود بر مردم مباهات كنى. البته مقصود اين نيست كه عبادات خود را به رخ مردم بكشى و مثلاً بگويى من آنم كه آن همه عبادت كرده ام؛ بلكه مقصود اين است آن چيزى كه به شما ارزش مى دهد و شما را در پيشگاه خدا در مقايسه با مردم جلوه گر مى كند اين است كه عمر خود را در عبادت خدا صرف كرده باشيد. عبادت انسان را به خدا نزديك مى كند و همين عبادت است كه براى انسان خير و خوبى است.

انسان يك موجود خاكى است و خداى متعال گذشته از اين كه عالم مجرّدات و عقول و موجودات كامله را خلق كرده، فيّاضيت على الاطلاق او اين چنين اقتضا مى كند كه پست ترين موجودات عالم يعنى جمادات را به مرحلۀ مجرّدات رسانيده و آن را واصل الى اللّه كند. خدا در اثر حركت جوهرى ذاتى اين خاك را كه از عالم ناسوت است و از پست ترين عوالم به حساب مى آيد در اثر تكامل به صورت نباتات و بعد به صورت حيوان در مى آورد و بعد انسان مى شود، انسان هم بر اثر عبادت تكامل مى يابد و به مرحلۀ عقل كل مى رسد. پس از اين خاك كه از عالم طبيعت است نطفه خلق مى شود و بعداً از آن موجودات كاملى مثل پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم، اميرالمؤمنين عليه السلام، فاطمه زهرا عليها السلام و ائمه طاهرين عليهم السلام پيدا مى شوند.

بنابراين آيۀ شريفۀ «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ »(1) معنايش اين است كه جنّ و انس كه از عالم طبيعت و از عالم ناسوت هستند براى اين خلق شده اند كه در اثر تكامل واصل الى اللّه بشوند. عبارت روايت هم كه «ليعبدون» در آيه را به «ليعرفون» معنا كرده، براى اين است كه عبادت مقدمۀ معرفت است و معرفت انسان بر اثر عبادت كامل تر و كامل تر مى شود تا به مرحلۀ تجرّد برسد و واصل الى اللّه شود.6.

ص: 270

1- - سورۀ ذاريات (51)، آيۀ 56.

چرا مخاطب «لولاك لما خلقت الأفلاك» پيامبر اسلام است ؟

معناى اين حديث كه به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم خطاب شده: «لولاك لما خلقت الأفلاك»(1) اين است كه علّت غايى خلقت اين عالم انسان كامل است. با اين كه حضرت آدم ابوالبشر عليه السلام و پيامبران ديگر پيش از پيامبر خاتم بوده اند ولى در عين حال اين خطاب كه «اگر تو نبودى جهان آفرينش را نمى آفريدم» به آخرين پيامبر گفته شده است. پيامبر اسلام كه اكمل موجودات است علّت غايى آفرينش جهان هستى است، گرچه در مقام وجود متأخّر است اما در مقام علّيت متقدّم است.

براى توضيح بيشتر بايد بگوييم: هر موجودى در مقام ايجاد داراى علل چهارگانۀ فاعلى، غايى، مادّى و صورى است؛ ولى آن چيزى كه فاعليت فاعل را درست مى كند همان علّت غايى است؛ و به عبارت ديگر آن چيزى كه محرّك فاعل است علّت غايى وجود شىء است؛ پس علّت غايى گرچه در مقام وجود متأخّر است اما در مقام علّيت متقدّم است. مثلاً آن نجّارى كه اين ميز و صندلى و آن در و پنجره را مى سازد به خاطر آن پولى است كه از خريدار مى گيرد، آن باغبانى كه آن باغ را احداث مى كند از همان اوّل به فكر آن ميوه هاى شيرينى است كه از درختهاى باغ به دست مى آيد، اينها علّت غايى ساختن ميز و صندلى و احداث باغ هستند؛ پس پولى كه از ساختن ميز و صندلى به دست مى آيد و آن ميوه هاى شيرين باغ در مقام وجود متأخّرند، اما متقدّم در مقام علّيت هستند؛ يعنى زردآلوى شيرين هنگام احداث باغ وجود ندارد اما همان زردآلوى شيرين آينده است كه محرّك باغبان است و او را به فكر احداث باغ مى اندازد.

خدا خواسته است از اين عالم طبيعت و مادّه ميوه هاى شيرينى چون انبيا و اولياى الهى و از همه بالاتر وجودى چون پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه اشرف و اكمل موجودات است

ص: 271

1- - بحارالأنوار، ج 16، ص 406.

به وجود بيايد؛ پس اينها علّت غايى عالم هستند. «لولاك لما خلقت الأفلاك» معنايش همين است كه اگر به خاطر تو نبود و به خاطر اين ميوه هاى شيرين نبود اين جهان را خلق نمى كرديم. با اين توضيح به اين نتيجه مى رسيم كه «وَ أَنْ تُبَاهِىَ النَّاسَ بِعِبَادَةِ رَبِّكَ » به اين معناست كه سبب خلقت انسان عبادت است كه او را به كمال مى رساند.

خير و خوبى براى دو گروه است

«فَإِنْ أَحْسَنْتَ حَمِدْتَ اللَّهَ ، وَ إِنْ أَسَأْتَ اسْتَغْفَرْتَ اللَّهَ »

(پس اگر نيكى كردى خدا را سپاس گويى، و اگر بدى كردى از خدا آمرزش خواهى.)

اگر در اين پستى و بلنديهاى زندگى و در اين گرفتاريهايى كه هست توانستيد كارهاى نيك و خداپسندى انجام دهيد، پس به شكرانۀ آن خدا را حمد كنيد، خدا را سپاسگزارى كنيد كه شرّ شياطين را از شما برطرف كرده و توانسته ايد بندۀ صالح خدا باشيد و خدا را عبادت كنيد. اما اگر گرفتار وسوسه هاى شيطان شديد و گناه كرديد، هر چه زودتر استغفار كنيد و جبران نماييد. «استغفار» از مادّۀ «غفران» به معناى پوشش است؛ يعنى از خدا پوشيدن گناهان خود را طلب كنيد.

«وَ لا خَيْرَ فِى الدُّنْيَا إِلَّا لِرَجُلَيْنِ »

(و در دنيا خير و خوبى نيست مگر براى دو كس.)

«رَجُلٍ أَذْنَبَ ذُنُوباً فَهُوَ يَتَدَارَكُهَا بِالتَّوْبَةِ »

(يكى آن كه گناهانى مرتكب مى شود اما با توبه آن را جبران مى نمايد.)

عالم طبيعت عالم تخلف است، چون خدا علاوه بر روحيۀ ملكوتى كه در انسان قرار داده نيروهاى شهوت و غضب را نيز در او قرار داده است؛ انسان براى بقاى خود احتياج به قوّۀ شهوت و تمايلات جنسى دارد، غضب هم نيرويى است كه براى دفاع

ص: 272

در نهاد انسان گذاشته شده است، وقتى به انسان زور بگويند انسان غضب مى كند و به دفاع از خود مى پردازد؛ به هرحال اگر نيروى شهوت و غضب بدون آمريت نيروى عقل در انسان ظهور و بروز كند انسان را به ورطۀ سقوط مى كشاند. بنابراين وقتى انسان مقهور قوّۀ شهوت مى شود - كه طبعاً چنين مى شود - گناه مى كند، يا اگر مقهور قوّۀ غضبيه شود ممكن است از حدّ و مرز الهى تجاوز كند و معصيت كند، كه در هر دو صورت بايد پشيمان شود و جبران كند. در حديث از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمده است:

«كلّ بني آدم خطّاء، و خير الخطّائين التّوّابين»(1) در طبيعت فرزند آدم خطا گذاشته شده و همۀ فرزندان آدم خطاكارند، و بهترين خطاكاران آنهايى هستند كه پشيمان مى شوند و توبه مى كنند.

اينجا هم حضرت امير عليه السلام فرموده اند: «رَجُلٍ أَذْنَبَ ذُنُوباً فَهُوَ يَتَدَارَكُهَا بِالتَّوْبَةِ » :

آن فردى كه گناهان خود را با توبه جبران كند آدم خوبى است؛ براى اين كه عقل خود را بر شهوت و غضب خود حاكم كرده است.

«وَ رَجُلٍ يُسَارِعُ فِى الْخَيْرَاتِ »

(و ديگرى آن كه در كارهاى خير مى شتابد.)

دستۀ ديگرى كه در دنيا با ارزش هستند، كسانى اند كه در كارهاى خير و در خدمت به ديگران و در گشايش مشكلات اجتماع پيشقدم مى باشند؛ در امور خير مى شتابند و هميشه در گره گشايى از مشكلات مردم بر ديگران سبقت مى ورزند.9.

ص: 273

1- - نهج الفصاحة، شمارۀ 2149.

(حكمت 95)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوى ، وَ كَيْفَ يَقِلُّ مَا يُتَقَبَّلُ ؟»

كميّت و كيفيّت اعمال

و آن حضرت دربارۀ كميّت و كيفيّت اعمال فرموده اند:

«لايَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوى ، وَ كَيْفَ يَقِلُّ مَا يُتَقَبَّلُ ؟»

(عملى كه با تقوا همراه باشد اندك نيست، و چگونه اندك باشد آنچه مورد قبول است و پذيرفته مى شود؟)

در نظر اسلام كيفيّت مهم تر از كميّت است، و در حقيقت خداى متعال در روز حساب به اعمالى توجّه دارد كه از روى اخلاص و تقوا انجام شده باشد؛ و در سورۀ ملك هم فرموده است: «اَلَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»(1) همان خدايى كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام نيكوترين اعمال را داريد.

نه اين كه كدام بيشترين اعمال را داريد. پس ملاك خلوص در عمل است، و طبيعى است اعمالى كه با اخلاص از انسان صادر مى شود در پيشگاه خدا داراى ارزش زيادى است و هرگز چنين اعمالى كم نيست.

حضرت امير عليه السلام هم بر همين مبنا فرموده اند: «لايَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوى » : عملى كه از روى خلوص و تقوا صادر شده كم و ناچيز نيست «وَ كَيْفَ يَقِلُّ مَا يُتَقَبَّلُ ؟» : و چگونه

ص: 274

1- - سورۀ ملك (67)، آيۀ 2.

مى توان عملى را كه مورد قبول خدا واقع شده كم و ناچيز حساب كرد؟ يعنى هر عملى كه مورد قبول پروردگار واقع شده است كم نيست و از ارزش بالايى برخوردار است. در ضمن اين حكمت را فيض الاسلام يك جمله از حكمت قبلى قرار داده است.

ص: 275

(حكمت 96)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِالْأَنْبِيَاءِ أَعْلَمُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ ، ثُمَّ تَلى عليه السلام: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِىُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا»(1) ثُمَّ قَالَ : إِنَّ وَلِىَّ مُحَمَّدٍ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ ، وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَى اللَّهَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ .»

سزاوارترين مردم به پيامبران

و از آن حضرت در مورد معيار ارزش انسان آمده است:

«إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِالْأَنْبِيَاءِ أَعْلَمُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ »

(بى ترديد سزاوارترين مردم به پيامبران داناترين ايشان است به آنچه آنان آورده اند.)

گويا حضرت در اين حديث به تابعين خلفا كنايه مى زنند، آنها كسانى را مقدّم انداختند كه از «ما جاء به النّبىّ » بى خبر بوده و علمى نداشتند؛ ابوبكر بارها مى گفت:

«أقيلونى و لست بخيركم و علىّ فيكم»(2) رهايم كنيد زيرا من بهتر از شما نيستم و على هم در ميان شماست. خليفۀ دوّم عمر هم بيش از هفتاد مرتبه گفت:

«لولا علىّ لهلك عمر»(3) اگر على نبود عمر در اجراى قوانين اسلام به هلاكت مى رسيد. در صورتى كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در فضيلت و اعلميت خود مى فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ ، سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّي

ص: 276

1- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 68.
2- - روضة المتقين، مجلسى، ج 5، ص 354.
3- - وسائل الشيعة، المقدمة، ص 20.

بِطُرُقِ الْأَرْضِ »(1) اى مردم، پيش از آن كه مرا از دست بدهيد هر چه مى خواهيد بپرسيد؛ براى اين كه علم من به راههاى آسمانى زيادتر از راههاى زمينى است.

حضرت مى خواهد بگويد: آن كسى كه لايق خلافت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است ما هستيم، آن هم نه به اين خاطر كه از قريش هستيم بلكه به خاطر علمى كه داريم؛ آن كسى كه به هر آنچه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آورده اعلم است و بهتر مى تواند هدف پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را پياده كند، سزاوارتر به خلافت و جانشينى اوست. پس محور ادارۀ ملّت و خلافت پيامبران بايد علم و دانش به آنچه آنها از سوى خدا آورده اند باشد، آن هم نه در حدّ دانش ابتدايى بلكه به تعبير آن حضرت «أَعْلَمُهُمْ بِمَا جَاءُوا بِهِ » بايد در حدّ اعلميت باشد؛ بايد از همۀ علماى معاصر خود داناتر باشد تا بتواند بر اساس دستورات پيامبر مردم را هدايت و رهبرى كند.

«ثُمَّ تَلى عليه السلام: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هَذَا النَّبِىُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا»»

(سپس حضرت عليه السلام تلاوت نمود: همانا سزاوارترين مردم به ابراهيم كسانى هستند كه از او پيروى كرده اند و نيز اين پيامبر و كسانى كه ايمان آورده اند.)

البته مقصود از «آمنوا» بيشتر اشاره به ائمه عليهم السلام است كه مصداق كامل ايمان به خدا هستند. بنابراين حضرت در مقابل آنهايى كه سقيفه را درست كردند و ابوبكر و عمر را به اين عنوان كه از قريش هستند و از اين جهت به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نزديك ترند روى كار آوردند، مى خواهد بفرمايد محور نزديك بودن از جهت نسب نيست و نزديكى علمى ملاك و محور است.

«ثُمَّ قَالَ : إِنَّ وَلِىَّ مُحَمَّدٍ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ ، وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَى اللَّهَ وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ »9.

ص: 277

1- - نهج البلاغۀ عبده، خطبۀ 189.

(آنگاه فرمود: به يقين جانشين محمّد كسى است كه خدا را اطاعت نمايد گرچه خويشاوندى او دور باشد، و دشمن محمّد كسى است كه خدا را نافرمانى كند گرچه با آن حضرت خويشاوندى نزديك داشته باشد.)

«ولىّ » را قبلاً معنا كرده ايم و گفته ايم كه معنايش دوستى نيست، بلكه «ولىّ » آن كسى است كه همراه فرد است و متولّى امور او مى شود؛ «عدوّ» در اين جمله هم به معناى دشمنى محض نيست، بلكه به آن كسى گفته مى شود كه تجاوز مى كند، كسى است كه در ضمن دشمنى تجاوز هم مى كند.

بنابراين معناى جمله اين است كه جانشين محمّد صلى الله عليه و آله و سلم «مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ » كسى است كه خدا را اطاعت كند «وَ إِنْ بَعُدَتْ لُحْمَتُهُ » گرچه او از نظر خويشاوندى با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دور باشد. مثلاً عبّاس عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بود و از حضرت على عليه السلام نزديك تر به آن حضرت بود، ولى حضرت على عليه السلام اطاعتش از خدا و خدا ترسى اش بيشتر از عبّاس بود.

«وَ إِنَّ عَدُوَّ مُحَمَّدٍ مَنْ عَصَى اللَّهَ » : و دشمن محمّد صلى الله عليه و آله و سلم هم كسى است كه نسبت به خداوند متجاوز است و گناه مى كند «وَ إِنْ قَرُبَتْ قَرَابَتُهُ » : گرچه با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خويشاوندى نزديك داشته باشد. ابولهب عموى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود ولى چون معصيتكار و متجاوز بود هيچ وقت جانشين رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نمى شود.

ص: 278

(حكمت 97)

اشاره

وَ قَدْ سَمِعَ رَجُلاً مِنَ الْحَرُورِيَّةِ يَتَهَجَّدُ وَ يَقْرَأُ، فقال عليه السلام: «نَوْمٌ عَلى يَقِينٍ خَيْرٌ مِنْ صَلاةٍ فِي شَكٍّ .»

اهميت يقين

«حرورية» منسوب به «حروراء» است، «حروراء» بيابانى است در نزديكى كوفه، در آن زمان به عده اى از خوارج كه در آن بيابان اجتماع كرده بودند «حرورية» مى گفتند. مرحوم سيّد رضى مى گويد: وقتى حضرت امير عليه السلام در وصف يكى از اجتماع كنندگان در حروراء شنيد كه شبها را به نماز شب و خواندن قرآن سپرى مى كند فرمود:

«نَوْمٌ عَلى يَقِينٍ خَيْرٌ مِنْ صَلاةٍ فِي شَكٍّ »

(خوابيدن با يقين و باور بهتر از نمازى است كه بر شك و ترديد استوار باشد.)

مقصود اين است كه اگر كسى به مبدأ، معاد، رسالت و امامت ائمۀ طاهرين عليهم السلام ايمان و اعتقاد داشته باشد و به جاى نمازشب و شب زنده دارى شبهاى خود را به خوابيدن سپرى كند، روزگارش در قيامت بهتر از آن كسى است كه شب را به عبادت گذرانده اما در اعتقاداتش نقص و خلل وجود داشته است.

خوارج كسانى بودند كه در مبدأ و معاد شك و ترديدى نداشتند ولى در مورد خلافت و ولايت حضرت امير عليه السلام ترديد كردند و در نهايت هم با آن حضرت جنگيدند؛ اينها در خلافت و جانشينى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نه معتقد به عقيدۀ شيعه بودند

ص: 279

و نه معتقد به عقيدۀ اهل سنّت؛ زيرا هر كدام از شيعه و سنّى بر اين عقيده اند كه حفظ دين لازم است و بايد به وسيلۀ جانشين پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم صورت پذيرد، با اين تفاوت كه شيعه معتقد است امامت با نصب و تعيين رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است ولى اهل سنّت معتقد به انتخابى بودن آن هستند. پس وقتى كسى در قسمتى از اساس دين در شك و ترديد بود، عباداتش ناقص بوده و طبعاً مورد قبول خداى متعال قرار نمى گيرد. نمازشب و شب زنده دارى و قرائت قرآن بدون اعتقاد به ولايت ائمۀ معصومين عليهم السلام چه ارزشى دارد؟ ائمۀ طاهرين عليهم السلام معادن حكمت خدا و حافظين سرّ اللّه و حاملين كتاب خدا هستند؛ اينها كسانى هستند كه در شأن و منزلت آنها در زيارت جامعۀ كبيره مى خوانيم: «مستشفعٌ إلى اللّه عزّوجلّ بكم» شما را شفيع درگاه خدا قرار مى دهيم «و متقرّبٌ بكم إليه» و به وسيلۀ شما به خدا نزديك مى شويم «و مقدّمكم أمام طلبتى و حوائجى و إرادتى فى كلّ أحوالى و أمورى» و شما در تمام حالات و در جميع حوايج و درخواستهاى من مقدّم هستيد. و در جاى ديگر مى گوييم: «من أراد اللّه بدء بكم» كسى كه ارادۀ خداشناسى كند از راه شما به آن مى رسد «و من وحّده قبل عنكم و...» و هر كس به توحيد خدا ايمان بياورد از سوى شماست و... به هر حال ائمۀ طاهرين و خلفاى به حق رسول خدا وسايط فيض خدا هستند. در همين زيارت مى خوانيم:

«بكم فتح اللّه و بكم يختم و بكم ينزّل الغيث و بكم يمسك السّماء أن تقع على الأرض إلّابإذنه و بكم ينفّس الهمّ و يكشف الضّرّ»(1) به خاطر شما جهان برقرار شده و به وسيلۀ شما ختم مى شود، به وسيله و به خاطر شما بركات آسمانى نازل مى گردد و نظم جهانى برقرار است، و به وسيلۀ شما همۀ همّ و غمها از دلهاى مؤمنين زدوده مى شود. إن شاءاللّه كه خدا ما را با ولاى آنان به سراى جاودان منتقل گرداند.ه.

ص: 280

1- - مفاتيح الجنان، زيارت جامعۀ كبيره.

(حكمت 98)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايَةٍ لا عَقْلَ رِوَايَةٍ ؛ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ، وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ .»

لزوم انديشه كردن در روايات

و آن حضرت در مورد انديشه كردن در روايات فرموده اند:

«اِعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايَةٍ لا عَقْلَ رِوَايَةٍ »

(هنگامى كه روايتى را شنيديد در آن انديشه نماييد، انديشه اى ژرف در معنا نه فقط انديشه بر روى لفظ آن.)

يكى از اشكالات ما اين است كه در مورد هر روايتى اوّل به سراغ سند و راويان آن مى رويم و سلسله سند آن را از حيث خوبى و بدى و صادق و كاذب بودن بررسى مى كنيم، در صورتى كه بايد قبل از هر چيز به بررسى متن حديث بپردازيم كه آيا مطابق با عقل و منطق هست يا نه. از باب مثال در احاديث عامه وجود دارد كه خدا سوار الاغ مى شود و روى پشت بامهاى بندگان خود مى رود و وضعيت آنها را مشاهده مى كند. از متن اين حديث پيداست كه مورد قبول نيست، حال هر چند هم راويان آن انسانهاى خوب و راستگويى باشند؛ آخر خدايى كه العياذ باللّه سوار الاغ مى شود، بايد برود در بيابان و الاغ خود را بچراند و به درد خدايى نمى خورد. و اين حديث از جهاتى با آيات قرآن و با عقل و منطق سازگار نيست. پس هر حديثى را بايد اوّل از جهت متن مورد بررسى دقيق قرار داد.

ص: 281

«عَقْلَ رِعَايَةٍ » از نظر تركيب عبارت مفعول مطلق نوعى است؛ يعنى تعقل و انديشه كنيد در حديث نوع تعقل كردنى كه در عمق معنا باشد؛ براى اين كه «رعاية» به معناى بررسى در عمق چيز است؛ يعنى صحّت و سقم خبر را از جهت اين كه با عقل و منطق مطابق است يا نه بررسى كنيد؛ «لا عَقْلَ رِوَايَةٍ » : نه اين كه ببينيد سندش درست است يا نه.

«فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ، وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ »

(چرا كه روايت كنندگان علم بسيارند، ولى انديشه كنندگان در معنا كم هستند.)

«رُواة» جمع «راوى» و به معناى روايت كنندگان و نقل كنندگان حديث است، مثل «دُعاة» كه جمع «داعى» به معناى دعوت كنندگان است. مى فرمايد: به اين خاطر به تعقل معناى حديث بپردازيد كه راويان و نقل كنندگان احاديث زياد هستند ولى تعقل كنندگان در معنا اندكند. متأسفانه در بين ما چنين متداول شده كه در معناى حديث كمتر توجّه مى شود، و حديثى كه از جهت سند صحيح باشد مورد توجّه قرار مى گيرد گرچه از جهت عقل و منطق سازگار نباشد.

ص: 282

(حكمت 99)

اشاره

و قد سمع رجلاً يقول: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ »(1) فقال عليه السلام: «إِنَّ قَوْلَنَا «إِنَّا لِلَّهِ » إِقْرَارٌ عَلى أَنْفُسِنَا بِالْمُلْكِ ، وَ قَوْلَنَا «وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ » إِقْرَارٌ عَلى أَنْفُسِنَا بِالْهُلْكِ .»

تبيين كلمۀ استرجاع

و آن حضرت در تشريح كلمۀ استرجاع «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ » كه از يكى از اصحاب شنيدند فرمودند:

«إِنَّ قَوْلَنَا «إِنَّا لِلَّهِ » إِقْرَارٌ عَلى أَنْفُسِنَا بِالْمُلْكِ »

(بى ترديد اين گفتۀ ما كه: «ما از آنِ خداييم» اعتراف بر نفس خود به ملكيت است.)

«إِنَّا لِلَّهِ » به اين معناست كه ما مِلك خدا و مال او هستيم. تعبير حضرت «مُلك» است گرچه «مِلك» هم صحيح است، و هر دو به يك معناست؛ يعنى ما مِلك خدا هستيم، خدا مالك است و ما مملوك خداييم.

اقسام ملكيت

مالكيت و ملكيت بر دو قسم است: يكى ملكيت حقيقى و ديگرى ملكيت اضافى.

ملكيت حقيقى نسبت به اشياء اين است كه آن چيز واقعاً مال آن مالك باشد. و در مقابل ملكيت اضافى و اعتبارى آن است كه اين ملكيت واقعيت ندارد ولى در نظر عقلا چنين اعتبار كرده اند كه مثلاً فلان باغ متعلق به فلان شخص است.

ص: 283

1- - سورۀ بقره (2)، آيۀ 156.

بنابر اين تفصيل ملكيت خدا نسبت به اشياء ملكيت حقيقى، و ملكيت انسان نسبت به هر چيز ديگر ملكيت اضافى و اعتبارى است؛ زيرا در نسبت اشياء به انسان - كه نسبت اضافى است - چنين است كه انسان يك موجود از موجودات اين جهان هستى است و مثلاً فلان باغ هم يك موجود ديگرى از موجودات جهان است، ولى به مناسبت تعلّق آن باغ به اين انسان در نزد عقلا اعتبار شده است كه فلان باغ مِلك فلان شخص است، اين ملكيت اضافى و اعتبارى است كه نزد عقلاى جهان معتبر است.

ولى در نسبت اشياء به خدا به اين نحو نيست، بلكه اشياى جهان هستى وابسته به حق و عين اضافۀ به حق است، و به اصطلاح فلاسفه نسبت اشياى جهان به خدا عين ربط به حق است؛ اين طور نيست كه موجودات عالم خودشان چيزى باشند و عقلاى عالم ربطى را بين آنها و خدا اعتبار كرده باشند؛ بلكه انتساب اشياء به حق عين وابستگى و عين ربط به حق است، و اين انتساب و اضافه را اضافۀ اشراقيه مى گويند. بنابراين هر ملكيتى غير از ملكيت خدا ملكيت اضافى، و ملكيت خدا نسبت به همۀ موجودات جهان هستى ملكيت حقيقى است.

چرا مالكيت انسان حقيقى نيست ؟

اگر سؤال شود كه چرا ملكيت انسان نسبت به اشياى تحت تعلّق وى ملكيت حقيقى نيست ؟ جواب اين است كه انسان يك معلول است و علّت واقعى ذات بارى تعالى است، پس اگر رابطۀ اين معلول را از علّت خود بگيريم مى شود هيچ، و هيچ نمى تواند مالكيت حقيقى داشته باشد. به عبارت ديگر در مورد ذات انسان گفته شده كه او حيوان ناطق است، و اگر حيوان ناطق بودن را از انسان بگيرند چيزى براى او نمى ماند و چيزى نيست؛ به همين نسبت هر يك از اشياى ديگر جهان در مقايسه با انسان معلول حق هستند، و در حقيقت از اين جهت در عرض انسانند.

براى توضيح بيشتر گفته اند: رابطۀ معلول با علّت عيناً همانند صورتهاى ذهنى ما

ص: 284

نسبت به ذهن ماست؛ مثلاً اگر شما در ذهن خود كوهى از طلا را تصور كنيد، وجود اين كوه طلا در ذهن معلول ذهن شما و وابسته به ذهن شماست، به گونه اى كه اگر يك لحظه آن ارتباط و وابستگى قطع شود آن معلول (كوه طلا) هم نابود مى شود. بنابراين انسان و هر يك از موجودات ديگر جهان هستى معلول حق تعالى هستند و اگر زمانى اين رابطه قطع شود از معلول چيزى باقى نمى ماند؛ روى اين حساب مالكيت انسان نسبت به يك خانه، باغ، ماشين و... كه همۀ اينها در قانون علّيت در عرض انسان هستند نمى تواند مالكيت حقيقى باشد، و بايد گفت مالكيت يا ملكيت انسان اضافى و اعتبارى است.

اميرالمؤمنين عليه السلام در متن اين حديث فرموده اند: ما كه مى گوييم «إِنَّا لِلَّهِ »در حقيقت اقرار و اعتراف كرده ايم كه ملك خدا هستيم، ما همه تحت سلطۀ خدا هستيم و او مالك حقيقى ماست و هر گونه تصرفى را كه بخواهد نسبت به ما انجام مى دهد.

قوس نزول و قوس صعود

«وَ قَوْلَنَا «وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ » إِقْرَارٌ عَلى أَنْفُسِنَا بِالْهُلْكِ »

(و اين گفتۀ ما كه: «به سوى او باز مى گرديم» اعتراف به اين است كه هلاك و تباه خواهيم شد.)

«هُلْك» به معناى هلاك شدن است. «وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ » يعنى همۀ ما هلاك مى شويم و به طرف حق حركت مى كنيم، و يا اين كه بگوييم با قطع نظر از ارتباط با حق همين حالا فانى هستيم و همين حالا به سوى حق بازگشت كننده هستيم.

البته ممكن هم هست كه اين جمله اشاره به قوس صعود انسانها باشد؛ به اين معنا كه انسانى كه در مرتبۀ عالم ناسوت كه پست ترين عوالم است قرار دارد، بر اثر تكامل به عالم ملكوت و بعد به عالم جبروت و مجرّدات در حركت است. «إِنّا لِلّهِ » در قوس نزول از خداييم «وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ » و در قوس صعود هم به او برمى گرديم و به عالم مجرّدات مى رسيم.

ص: 285

(حكمت 100)

اشاره

و مدحه قوم في وجهه، فقال عليه السلام: «اَللَّهُمَّ إِنَّكَ أَعْلَمُ بِي مِنْ نَفْسِي، وَ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْهُمْ ، اللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَيْراً مِمَّا يَظُنُّونَ ، وَ اغْفِرْ لَنَا مَا لايَعْلَمُونَ .»

بهترين واكنش در برابر تعريف و تمجيد ديگران

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هنگامى كه عده اى از اصحاب او را در پيشِ رو تعريف و تمجيد كردند فرمود:

«اَللَّهُمَّ إِنَّكَ أَعْلَمُ بِي مِنْ نَفْسِي»

(خدايا تو مرا بهتر از خودم مى شناسى.)

ما افراد بشر آن گونه كه بايد به هويّت ذات خودمان اطلاع كافى نداريم، آن ريزه كاريهايى كه در وجود ما هست، آن نقاط منفى كه در ذات ما وجود دارد و ممكن است ما را بلعم باعور كند، و بالاخره آن منيّت هاى مخفى در اندرون ما را خدا بهتر از خودمان مى داند. تاريخ نشان داده است بسيارى از افراد را كه مثلاً در دوران جوانى از افراد با ايمان بوده اند ولى در آخر عمر به انحراف كشيده شده اند. على عليه السلام كسى نيست كه غرور او را بگيرد و منحرف شود، ولى از باب اين كه به ما آموزش دهند و ما را هدايت كنند تا در هر لحظه به خدا پناه ببريم، وقتى در پيش رو از او تعريف مى كنند مى گويد: خدايا تو از من به خودم داناتر هستى. ممكن است انسان با يك تعريفى كه شايد هم تملّق باشد خود را گم كند، ولى جملۀ حضرت براى انسان درس است و او را از غرور باز مى دارد. پس هرگاه از شما تعريف كردند بگوييد: «اَللَّهُمَّ إِنَّكَ أَعْلَمُ بِي

ص: 286

مِنْ نَفْسِي» : خدايا تو مرا بهتر از خودم مى شناسى.

«وَ أَنَا أَعْلَمُ بِنَفْسِي مِنْهُمْ »

(و من خود را بيشتر از آنان مى شناسم.)

و من خودم را بهتر مى شناسم از اينهايى كه تعريفم را مى كنند. براى اين كه آنها به تار و پود من آگاه نيستند، آنها ظاهر مرا مى بينند و به افكار و كردار نهانىِ من آگاهى ندارند. بر هر كسى لازم است به خاطر اين كه بر نفس خود آگاهى دارد و خود را بهتر از هر كسى مى شناسد، تعريف و تمجيدها و تملّق هاى ديگران در او اثر نكند و در هر لحظه به خدا پناه ببرد.

«اَللَّهُمَّ اجْعَلْنَا خَيْراً مِمَّا يَظُنُّونَ ، وَ اغْفِرْ لَنَا مَا لا يَعْلَمُونَ »

(خداوندا قرار ده ما را بهتر از آنچه آنها گمان مى برند، و ببخشاى بر ما آنچه را كه ايشان نمى دانند.)

آنها ظاهر مرا ديده اند و از نهان من آگاهى ندارند، آنها از ظاهرِ آراستۀ من گمان برده اند كه نهان من هم نيكوست، پس خدايا تو مرا بهتر از آنچه آنان گمان كرده اند قرار بده و خطاهايى را كه آنان از من نمى دانند مورد عفو و بخشش قرار بده.

البته گناهانى را كه حضرت امير عليه السلام نسبت به خود مى گويند غير از گناهان ما انسانهاى غيرمعصوم است؛ زيرا گناهان ما تعدّيات ما نسبت به فرامين الهى است، ولى معصومين هميشه خودشان را در مقابل عظمت و مقام خدا مقصر مى دانند و به همين خاطر هم مناجات مى كنند و از خوف خدا مى گريند. العياذ باللّه گريه ها و تضرع و زارى آنان تصنعى و دروغى نيست، آنها عبادتها و ستايشهاى خود را در مقابل عظمت و قدرت خدا ناقص و ناچيز مى دانند و از اين رو خود را در مقابل خدا خطاكار دانسته و تقاضاى عفو و بخشش مى كنند.

ص: 287

(حكمت 101)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلاثٍ : بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ ، وَ بِاسْتِكْتَامِهَا لِتَظْهَرَ، وَ بِتَعْجِيلِهَا لِتَهْنُؤَ.»

شرايط برآوردن خواسته هاى ديگران

و آن حضرت در مورد قضاى حوايج و برآوردن خواسته ها فرموده اند:

«لايَسْتَقِيمُ قَضَاءُ الْحَوَائِجِ إِلَّا بِثَلاثٍ »

(برآوردن خواسته ها جز با سه شرط انجام نمى پذيرد.)

مقصود از اين قضاى حوايج برآورده كردن حوايج و خواسته هاى ديگران به وسيلۀ افراد بشر است؛ مثلاً حاجتمندى براى رفع حوايج خود نزد شما مى آيد و از شما قضاى حاجت خود را طلب مى كند. بنابراين برآورده كردن حوايج ديگران مشروط بر اين است كه سه شرط در شما كه برآورندۀ حوايج هستيد وجود داشته باشد.

«بِاسْتِصْغَارِهَا لِتَعْظُمَ »

(با كوچك شمردن آن تا بزرگ گردد.)

يكى از آن سه جهت يا سه شرط اين است كه برآورندۀ حاجت آن را كوچك بشمارد. مثلاً كسى از شما پولى قرض خواسته، دادن اين پول نزد شما كار كوچكى جلوه كند؛ يعنى پيش خود خيال نكنيد كار بزرگى كرده ايد، بلكه پولى است كه خدا

ص: 288

براى رفع حوايج به شما داده و شما هم آن را در اختيار يكى از بندگان خدا گذاشته ايد.

پس بايد به خود تلقين كنيد كه اين كار كوچكى بوده كه در توانايى شما بوده است. اگر كارى را كه انجام داده ايد كوچك شمرديد، خدا و مردم آن را بزرگ مى شمارند و شما در پيشگاه خدا اجر بزرگى داريد و مردم هم شما را فردى بزرگوار مى بينند.

«وَ بِاسْتِكْتَامِهَا لِتَظْهَرَ»

(و با پنهان داشتن آن تا آشكار شود.)

جهت و يا شرط ديگر اين است كه شما آن كارى را كه انجام مى دهيد مكتوم و مخفى بداريد. «استكتام» از «كتمان» به معناى پوشيدن و مخفى داشتن است. لازم نيست وقتى از كسى قضاى حاجتى كرديد اين طرف و آن طرف و به اين و آن بازگو كنيد؛ همان طورى كه در جهت اوّل گفتيم كار خود را كوچك بشماريد، پس اين كار كوچك را مكتوم و مخفى بداريد تا اين كه از راه ديگرى ظاهر شود. اگر كار خود را مكتوم بداريد اجر بيشترى داريد و از شائبۀ ريا هم مصون و محفوظ مانده ايد.

«وَ بِتَعْجِيلِهَا لِتَهْنُؤَ»

(و با شتاب كردن در آن تا گوارا باشد.)

سوّمين جهت اين است كه اگر بخواهيد عملتان در نظر خواهش كننده گوارا باشد بايد هر چه سريع تر در انجام آن كوشا باشيد. ممكن است حاجتمندى به فردى مراجعه كند و او هم جواب مثبت بدهد ولى در انجام آن امروز و فردا كند تا آن حدّ كه حاجتمند در برآورده شدن حاجتش احساس خشنودى نداشته باشد. پس شرط سوّم اين است كه در برآوردن كار آنچنان سرعت كنيد تا حاجتمند احساس خشنودى نمايد.

ص: 289

(حكمت 102)

اشاره

و قال عليه السلام: «يَأْتِى عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لايُقَرَّبُ فِيهِ إِلَّا الْمَاحِلُ ، وَ لايُظَرَّفُ فِيهِ إِلَّا الْفَاجِرُ، وَ لايُضَعَّفُ فِيهِ إِلَّا الْمُنْصِفُ ، يَعُدُّونَ الصَّدَقَةَ فِيهِ غُرْماً، وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنّاً، وَ الْعِبَادَةَ اسْتِطَالَةً عَلَى النَّاسِ ! فَعِنْدَ ذَلِكَ يَكُونُ السُّلْطَانُ بِمَشْوَرَةِ الْإِمَاءِ، وَ إِمَارَةِ الصِّبْيَانِ ، وَ تَدْبِيرِ الْخِصْيَانِ .»

برخى پيشگويى هاى آن حضرت

و آن حضرت عليه السلام در مورد برخى زمانها و پيشامدها فرموده اند:

«يَأْتِى عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لايُقَرَّبُ فِيهِ إِلَّا الْمَاحِلُ »

(روزگارى بر مردم خواهد آمد كه در آن جز سخن چين مقرّب نگردد.)

«ماحِل» به معناى سخن چين و سعايت كننده است؛ سعايت كننده كسى است كه عليه اين و آن نزد سلاطين و بزرگان سخن چينى مى كند؛ مقصود اين است كه در چنين روزگارى سخن چينان و سعايت كنندگان مقرّب سلاطين و رهبران مى شوند. به جاى اين كه اين گروه منفور واقع شوند و انسانهاى مهربان و متقى و پرهيزگار مقرّب درگاه گردند، نيكان منفور و زشت سيرتان همه كارۀ جامعه مى شوند.

«وَ لايُظَرَّفُ فِيهِ إِلَّا الْفَاجِرُ، وَ لايُضَعَّفُ فِيهِ إِلَّا الْمُنْصِفُ »

(و نيز جز بدكار زيرك خوانده نشود، و جز با انصاف تضعيف نگردد.)

«ظَرْف» به معناى كياست و زيركى است. «وَ لايُظَرَّفُ فِيهِ إِلَّا الْفَاجِرُ» : در آن زمان

ص: 290

براى فاجر احترام قائل مى شوند و او را با شخصيت مى شمرند «وَ لايُضَعَّفُ فِيهِ إِلَّا الْمُنْصِفُ » : و اشخاص با انصاف تضعيف مى شوند و مورد اعتنا نيستند.

«يَعُدُّونَ الصَّدَقَةَ فِيهِ غُرْماً، وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنّاً، وَ الْعِبَادَةَ اسْتِطَالَةً عَلَى النَّاسِ »

(در آن روزگار صدقه را خسارت مى شمارند، و صلۀ رحم را منّت، و عبادت و بندگى را وسيلۀ برترى جويى بر مردم.)

«يَعُدُّونَ الصَّدَقَةَ فِيهِ غُرْماً» ؛ «صدقة» به معناى زكات و حقوق واجب است، مقصود اين است كه پرداخت حقوق واجب مانند خمس و زكات را غرامت و خسارت و ضرر مى شمارند. «وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنّاً» : و صلۀ رحم را كه خدا آن همه تشويق فرموده وسيلۀ منّت بر ديگران قرار مى دهند. «وَ الْعِبَادَةَ اسْتِطَالَةً عَلَى النَّاسِ » :

و عبادت و پرستش خدا را وسيلۀ تفوّق بر مردم مى دانند. يعنى اگر نمازى مى خوانند، روزه اى مى گيرند، حج مى روند و يا هر كار خيرى مى كنند، براى اين است كه مردم آنها را آدمهاى خوبى بدانند و به اين وسيله تفوّق طلبى كنند و بر مردم فخر بفروشند و خود را برتر از ديگران بدانند.

«فَعِنْدَ ذَلِكَ يَكُونُ السُّلْطَانُ بِمَشْوَرَةِ الْإِمَاءِ، وَ إِمَارَةِ الصِّبْيَانِ ، وَ تَدْبِيرِ الْخِصْيَانِ »

(پس در چنين روزگارى است كه پادشاه در مشورت با كنيزكان است، و حكمرانى از آنِ كودكان، و تدبير و چاره انديشى با خواجگان.)

«فَعِنْدَ ذَلِكَ » : پس وقتى چنين روزگارى پيش آمد «يَكُونُ السُّلْطَانُ بِمَشْوَرَةِ الْإِمَاءِ» :

پادشاه هم با حرمسراها و كنيزكان دربار به شور و مشورت مى نشيند و در مورد امور امّت با آنان صلاح انديشى مى كند. اين امر از خصوصيات زمان خلفاى اموى و عبّاسى است، بخصوص عبّاسى ها كه زنهاى دربار نفوذ زيادى داشتند و شوهر خود را تحت تأثير قرار مى دادند و در بسيارى اوقات وزير معيّن مى كردند و استاندار عزل و نصب

ص: 291

مى كردند و خلاصه در كارهاى اجتماعى دخالت داشتند. اين امر در سلاطين عبّاسى رواج داشت، گرچه در حكومتهاى فعلى دنيا هم به گونه اى ديگر رواج دارد.

«وَ إِمَارَةِ الصِّبْيَانِ » : در چنين روزگارى امارت و حكومت به دست بچه ها مى افتد.

البته بچه لزوماً به معناى فرد نابالغ نيست، بلكه مقصود آدمهايى است كه هنوز عقل سياسى و تدبير آنها رشد نكرده و تدبير درستى ندارند.

«وَ تَدْبِيرِ الْخِصْيَانِ » : و در چنين روزگارى تدبير خواجه ها حاكم است. خواجه در آن زمان به غلامان و بردگانى مى گفتند كه آنان را به علّت مراوده با حرمسراهاى سلاطين اخته مى كردند كه قادر به تجاوز به زنان حرم شاه و خليفه نباشند. اصولاً كسانى به چنين كارى تن مى دادند كه شخصيت و حيثيت درستى نداشتند. مقصود حضرت اين است كه در چنين زمانى اين خواجگان طرف مشورت سلاطين قرار مى گيرند و تدبير آنان به وسيلۀ شاه بر جامعه حاكم مى شود. احتمالاً مقصود حضرت استعاره باشد و خواسته اند بفرمايند در آن زمان طرف مشورت سلاطين و رهبران جوامع افراد بى شخصيت هستند.

ص: 292

(حكمت 103)

اشاره

وَ قَدْ رُئِىَ عَلَيْهِ إِزَارٌ خَلَقٌ مَرْقُوعٌ فَقِيلَ لَهُ فِى ذَلِكَ ، فَقَالَ عليه السلام: «يَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ ، وَ تَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ ، وَ يَقْتَدِى بِهِ الْمُؤْمِنُونَ . إِنَّ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ عَدُوَّانِ مُتَفَاوِتَانِ ، وَ سَبِيلانِ مُخْتَلِفَانِ ، فَمَنْ أَحَبَّ الدُّنْيَا وَ تَوَلّاهَا أَبْغَضَ الْآخِرَةَ وَ عَادَاهَا، وَ هُمَا بِمَنْزِلَةِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ ، وَ مَاشٍ بَيْنَهُمَا كُلَّمَا قَرُبَ مِنْ وَاحِدٍ بَعُدَ مِنَ الْآخَرِ، وَ هُمَا بَعْدُ ضَرَّتَانِ .»

جامۀ كهنۀ وصله دار آن حضرت

«وَ قَدْ رُئِىَ عَلَيْهِ إِزَارٌ خَلَقٌ مَرْقُوعٌ فَقِيلَ لَهُ فِى ذَلِكَ »

(و بر تن حضرت جامۀ كهنۀ وصله دارى ديده شد و در اين باره با آن حضرت گفتگو شد.)

«رُئِىَ » ماضى مجهول است و معلوم آن «رأى » است. «إزار» به جامۀ بلندى گفته مى شود كه روى لباسها مثل عبا مى پوشند، و به كفن ميّت هم كه روى آن دو قطعۀ ديگر كشيده مى شود و سرتاسرى است در اصطلاح فقهى «إزار» مى گويند. «خَلَق» به معناى كهنه، و «مَرْقوع» اسم مفعول از «رُقْعَة» و به معناى وصله دار است. يعنى ديده شد بر تن حضرت امير عليه السلام جامۀ بلندى كه كهنه و وصله دار بود و در اين مورد از آن حضرت سؤال شد.

ظاهراً اين موضوع مربوط به وقتى است كه حضرت امير عليه السلام حاكم مسلمين بوده و پرتو حكومت آن حضرت هم بر حجاز، عراق، يمن و ايران آن روز كه افغانستان هم جزء آن بوده گسترش داشته است؛ و آن كسى كه اين اعتراض را به حضرت كرده كه چرا اين لباس كهنۀ وصله دار را پوشيده اند، مقصودش اين بوده كه شما حاكم مسلمين

ص: 293

آن هم بر كشور پهناورى به وسعت يمن تا حجاز و دورترين نقطۀ خراسان آيا بايد از چنين لباسى استفاده كنيد؟ حضرت در جواب چنين اعتراضى فرموده اند:

«يَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ ، وَ تَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ ، وَ يَقْتَدِى بِهِ الْمُؤْمِنُونَ »

(دل به وسيلۀ اين لباس فروتن مى شود، و نفس با آن رام مى گردد، و مؤمنان هم از آن پيروى مى كنند.)

«يَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ » ؛ وقتى انسان لباس نو مى پوشد در روح او اثر مى كند و چه بسا تكبّر و تبختر به او دست مى دهد، ولى برعكس لباس كهنه دل انسان را خاشع و خاضع مى كند؛ وقتى كه انسان لباس كهنه پوشيده دلش خاشع است و احساس كوچكى مى كند، به فكر بلندپروازى نمى افتد و خود را همرديف جامعه مى بيند.

«وَ تَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ » ؛ اين جمله تقريباً عبارت ديگر و بيان ديگرى از همان جملۀ قبل است؛ مقصود اين است كه وقتى انسان لباس كهنه بپوشد نفس امّاره اش سركشى نمى كند و رام مى شود.

ممكن است بين اين دو جمله را اين گونه فرق بگذاريم كه قلب كنايه از نيروى رحمانى و نفس كنايه از نيروى شيطانى است كه در نهاد انسان گذاشته شده است و پوشيدن لباس كهنه دو عكس العمل در روحيات انسان مى گذارد: يكى اين كه قلب خاشع مى شود، به اين معنا كه انقيادش در برابر حق بيشتر و بهتر مى گردد؛ و عكس العمل ديگر اين است كه وقتى انسان لباس كهنه پوشيد نفس امّاره اش بهانه اى براى سركشى ندارد و خود را ذليل مى بيند.

«وَ يَقْتَدِى بِهِ الْمُؤْمِنُونَ » : خصلت ديگر پوشيدن لباس كهنه اين است كه ساير مؤمنين نيز پيروى كرده و از لباس كهنه و وصله دار استفاده مى كنند.

دو موضوع در اين مورد قابل توجّه است و آن اين كه اوّلاً: همۀ مردم قدرت تهيۀ لباس گران قيمت و حتى تهيۀ لباس نو گرچه ارزان قيمت را ندارند و بعضى از آنان از

ص: 294

لباسهاى دست دوّم استفاده مى كنند؛ پس وقتى ببينند امام و مقتدايشان از لباس كهنه استفاده مى كند، براى آنان نيز استفاده از لباس كهنه و وصله دار سهل و آسان مى شود.

ثانياً: وقتى حاكم مقتدا و الگوى ملّت باشد و او روش خود را در استفاده از لباس كهنه و وصله دار قرار دهد، اين امر باعث جلوگيرى از بسيارى اسرافكاريها مى شود.

به هرحال پوشيدن لباس كهنۀ وصله دار توسط حاكم باعث مى شود كه مؤمنين و افراد كشور هم به او اقتدا كنند و از آن همه تكبّرها و حملات نفس امّاره و اسرافكاريها جلوگيرى شود. على عليه السلام مى خواهند بفرمايند حاكم مسلمين بايد جورى باشد كه اين روحيۀ تجمّل پرستى از بين مردم برداشته شود.

حضرت امير عليه السلام در كلام ديگرى فرموده اند: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ »(1) بر بزرگان و رهبران واجب شده است تا خود را مطابق با وضعيت مالى ضعيف ترين مردم در جامعه نمايان كنند؛ تا اين كه فقير را فقرش به طغيان واندارد. يعنى وقتى رهبران مانند فقراى جامعۀ خود در جامعه ظاهر شدند و فقرا هم آنها را با آن حالت ديدند، نگران نمى شوند كه وضعيت مالى آنها خوب نيست، و قهراً هميشه به خود مى گويند اميرالمؤمنين هم كه رئيس مسلمين است در همين وضعيت مالى به سر مى برد. البته ثروتمندان هم با مشاهدۀ رهبران كمتر با لباسهاى فاخر در جامعه ظاهر مى شوند.

مقايسۀ دنيا با آخرت

«إِنَّ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ عَدُوَّانِ مُتَفَاوِتَانِ ، وَ سَبِيلانِ مُخْتَلِفَانِ »

(بى ترديد دنيا و آخرت دو دشمن ناسازگارند، و دو راهى كه مخالف هم اند.)

البته از اين قسمت به بعد در بعضى نهج البلاغه ها مثل فيض الاسلام به طور جداگانه و با شمارۀ ديگر ذكر شده و در اين نهج البلاغۀ عبده دنبالۀ جملۀ «قد رئى

ص: 295

1- - نهج البلاغۀ عبده، خطبۀ 209.

عليه إزار خَلَق مرقوع...» آمده و با يك شماره ثبت شده است، در صورتى كه به نظر مى آيد شمارۀ جديد درست تر باشد؛ براى اين كه اينها دو مضمون هستند و ربطى به هم ندارند.

خلاصه در بيان كيفيّت دنيا و آخرت فرموده اند: «إِنَّ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ عَدُوَّانِ مُتَفَاوِتَانِ » ؛ «متفاوت» از مادّۀ «فوت» است؛ يعنى از همديگر فوت مى شوند، دنيا از آخرت فوت مى شود و آخرت هم از دنيا فوت مى شود، و به عبارت ديگر همديگر را دفع مى كنند، اگر دنيا را انتخاب كرديد از آخرت دور مى شويد و اگر آخرت را انتخاب كنيد از دنيا دور خواهيد شد؛ پس دنيا و آخرت دو چيز جداى از هم و ناسازگار با هم هستند.

«وَ سَبِيلانِ مُخْتَلِفَانِ » : و دو راهى هستند كه با هم اختلاف دارند. مثل دو راه تركستان و كعبه مى ماند كه سعدى گفته است:

ترسم نرسى به كعبه اى اعرابى*** كين ره كه تو مى روى به تركستان است(1)

***

«فَمَنْ أَحَبَّ الدُّنْيَا وَ تَوَلَّاهَا أَبْغَضَ الْآخِرَةَ وَ عَادَاهَا»

(پس آن كه دنيا را دوست دارد و به آن مهر ورزد، آخرت را دشمن دارد و با آن بستيزد.)

پس وقتى دنيا و آخرت دو دشمن متفاوت و دو راه مختلف شد، هر كس نسبت به دنيا علاقه مند شد نسبت به آخرت غضبناك و دشمن مى شود. و شايد اين كه عموم مردم از مردن بدشان مى آيد و حتى از اسم مرگ فرارى هستند به خاطر همين دوستى نسبت به دنيا باشد.

«وَ هُمَا بِمَنْزِلَةِ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ »

(و آن دو به مانند مشرق و مغربند.)ى.

ص: 296

1- گلستان سعدى.

مَثَل دنيا و آخرت مَثَل مشرق و مغرب است؛ مشرق و مغرب در تضاد با هم هستند و هيچ گاه با هم عينيّت پيدا نمى كنند.

«وَ مَاشٍ بَيْنَهُمَا كُلَّمَا قَرُبَ مِنْ وَاحِدٍ بَعُدَ مِنَ الْآخَرِ»

(كه روندۀ ميان آن دو چنين است كه هر گاه به يكى نزديك شود از ديگرى دور گردد.)

بنابراين هر گاه كسى از مركز به سمت مشرق حركت كند از مغرب دور مى شود، و اگر به سمت مغرب حركت كند از مشرق دور مى گردد. مَثَل دنيا و آخرت چنين است و اين مثال معناى دنيا و آخرت را به ذهن نزديك مى كند. از اين مثال به اين نتيجه مى رسيم كه به هيچ وجه جمع بين دنيا و آخرت ميسّر نيست؛ هر كس به دنيا علاقه پيدا كند و آن را اختيار نمايد، قهراً از آخرت دور مى شود و هرگز به آن نخواهد رسيد؛ و به عكس هر كس آخرت را انتخاب كند، بايد از دنيا به معناى غرق شدن در تمايلات نفسانى دورى نمايد.

«وَ هُمَا بَعْدُ ضَرَّتَانِ »

(و آن دو پس از اين همانند دو زن هستند كه يك شوهر داشته باشند.)

«ضَرَّتان» تثنيۀ «ضرّة» به معناى زنى است كه شوهر او زن ديگرى گرفته باشد، و جمع آن «ضرائر» است؛ به دو زنى كه داراى يك شوهر هستند همزن يا هوو گفته مى شود.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام پس از تشبيه دنيا و آخرت به مشرق و مغرب به يك تشبيه ديگر مبادرت فرموده و دنيا و آخرت را به دو همزن تشبيه نموده اند؛ خصوصيتى كه در اين تشبيه است اين است كه اين دو زن همانند مشرق و مغرب در ضدّيت هستند و شوهر اين دو زن هرگاه به يكى نزديك شود طبيعتاً از ديگرى دور مى شود. به هر حال حضرت امير عليه السلام مى خواهند ضدّيت دنيا و آخرت را به پيروان خود تفهيم نمايند، از اين رو براى تفهيم هر چه بهتر به دو تشبيه ياد شده مبادرت ورزيده اند.

ص: 297

(حكمت 104)

اشاره

وَ عَنْ نَوْفِ الْبِكالىّ قال: رَأَيْتُ أميرالمؤمنين عليه السلام ذاتَ لَيْلَةٍ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ فِرَاشِهِ فَنَظَرَ فِى النُّجُومِ فقال: يَا نَوْفُ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ أَمْ رَامِقٌ ؟ فَقُلْتُ : بَلْ رَامِقٌ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ ، قَالَ : «يَا نَوْفُ طُوبى لِلزَّاهِدِينَ فِى الدُّنْيَا الرَّاغِبِينَ فِى الْآخِرَةِ ؛ أُولَئِكَ قَوْمٌ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً، وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً، وَ مَاءَهَا طِيباً، وَ الْقُرْآنَ شِعَاراً، وَ الدُّعَاءَ دِثَاراً، ثُمَّ قَرَضُوا الدُّنْيَا قَرْضاً عَلى مِنْهَاجِ الْمَسِيحِ .

يَا نَوْفُ إِنَّ دَاوُودَ عليه السلام قَامَ فِي مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَةِ مِنَ اللَّيْلِ فَقَالَ : إِنَّهَا سَاعَةٌ لايَدْعُو فِيهَا عَبْدٌ إِلَّا اسْتُجِيبَ لَهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ عَشَّاراً، أَوْ عَرِيفاً، أَوْ شُرْطِيّاً، أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَةٍ (وَ هِىَ الطُّنْبُورُ) أَوْ صَاحِبَ كُوبَةٍ (وَ هِىَ الطَّبْلُ . و قد قيل أيضاً: إِنَّ الْعَرْطَبَةَ الطَّبْلُ والكُوبَةُ الطُّنْبُورُ).»

برخى مشخصات پارسايان

«نَوْف بكالى» يكى از اصحاب خاص حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بوده كه بعضى «بَكالى» و بعضى ديگر «بِكالى» خوانده اند، و ظاهراً از قبيله اى از يمن بوده است.

نوف نقل كرده است كه شبى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را ديدم كه از رختخواب خود بيرون آمده و به ستارگان آسمان نگاه مى كرد، آنگاه به من فرمود: «يا نوف أ راقد أنت أم رامق ؟» : اى نوف آيا خوابى يا بيدارى ؟ من در جواب گفتم: «بل رامق يا أميرالمؤمنين» : بلكه اى اميرالمؤمنين بيدار هستم. آنگاه فرمود:

ص: 298

«قَالَ : يَا نَوْفُ طُوبى لِلزَّاهِدِينَ فِى الدُّنْيَا الرَّاغِبِينَ فِى الْآخِرَةِ »

(فرمود: اى نوف، خوشا به حال آنانى كه دنيا را رها كرده اند و به آخرت دل بسته اند.)

«طُوبى لِلزَّاهِدِينَ فِى الدُّنْيَا» ؛ «طوبى » در اصل «طُيْبى » از مادّۀ «طيب» به معناى خوبى است، ياء آن را به مناسبت ضمۀ ما قبل به واو قلب كردند «طوبى » شد. معناى جمله چنين است: خوشى باشد براى تاركين دنيا، آن تاركينى كه به آخرت راغب و دلبسته شده اند. «زاهد» از مادّۀ «زهد» و به معناى بى ميل و تارك است؛ زاهدين در دنيا يعنى كسانى كه نسبت به مناصب و اموال و زرق و برق دنيا بى ميل و در حقيقت تارك آن هستند.

خوب كسى كه نسبت به دنيا تارك است طبعاً نسبت به آخرت علاقه مند است و به آن دلبستگى دارد، از همين جهت پس از اين جمله آورده اند: «اَلرَّاغِبِينَ فِى الْآخِرَةِ » :

آن تاركينى كه نسبت به آخرت علاقه و دلبستگى دارند. خوشا به حال آنهايى كه از دنيا بريده و به آخرت دل بسته اند.

«أُولَئِكَ قَوْمٌ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً، وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً»

«آنها مردمانى هستند كه زمين را فرش و گستردنى گرفته اند، و خاك آن را بستر و فراش.)

«بِساط » از مادّۀ «بَسْط » به معناى گستردنى است. «اِتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً» يعنى زمين را براى خود گسترده و آن را جايگاه زندگى خويش قرار داده اند. مى خواهند بفرمايند چنين آدمهايى اهل كاخ و ويلا و اين چيزها نيستند و به يك قطعه اى از زمين راضى هستند كه روى آن زندگى خود را بگسترند.

«وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً» : و خاك زمين را بستر خود قرار داده اند. خود را مقيد به قالى هاى مترى چند هزار تومان نكرده اند، به رختخوابهاى پر و خوشخوابهاى كذايى دل نبسته اند و روى زمين و خاك و شن مى خوابند و به جاى يك بالش پر از يك قطعه سنگ يا كلوخ استفاده مى كنند.

ص: 299

البته مقصود اين نيست كه طيّبات خدا را كه براى بندگان صالح خود خلق كرده دور بريزند و از آن استفاده نكنند؛ بلكه مقصود اين است كه از حرام و حلال كردن، از تملّق گفتن، از دين فروشى كردن و... خوددارى مى كنند. مثلاً اگر بنا شود كاخ يا ويلا داشته باشد ولى اين كاخ و ويلا به دست نمى آيد مگر از اين راه كه حرامى را حلال كند يا دروغى و يا تملّقى بگويد و يا ناحقى را حق جلوه دهد، او حاضر نيست كاخ و ويلا يا ماشين داشته باشد. كسى كه زهد در دنيا داشته باشد روى زمين مى خوابد و حاضر نيست براى به دست آوردن يك قطعه فرش تملّق بگويد، چنين فردى پياده راه مى رود و حاضر نيست براى به دست آوردن ماشين ناحقى را حق كند، نان خالى مى خورد و حاضر نيست دين فروشى كند.

«وَ مَاءَهَا طِيباً، وَ الْقُرْآنَ شِعَاراً، وَ الدُّعَاءَ دِثَاراً»

(و آب آن را بوى خوش، و قرآن را به منزلۀ جامۀ زيرين، و دعا را به منزلۀ لباس رويين گرفته اند.)

«طيب» به معناى بوى خوش است؛ «وَ مَاءَهَا طِيباً» : اين تاركين دنيا همان گونه كه زمين را فرش خود قرار داده اند از آب همين زمين هم به عنوان بوى خوش استفاده مى كنند. به اين معنا كه وقتى پول ندارند عطر و ادكلن بخرند تا خود را خوشبو كنند حدّاقل خود را با آب مى شويند تا بوى بد ندهند. البته برخى «طيباً» را به معناى شربت خوشگوار معنا كرده اند؛ يعنى اين گروه همچنان كه به علّت بى توجّهى به دنيا زمين را فرش خود قرار مى دهند آب را هم شربت گواراى خود قرار مى دهند، و اگر پول نداشته باشند تا شربت ها و نوشابه هاى رنگارنگ بخرند به آب قناعت مى كنند و آن را براى خود شربت گوارا قرار مى دهند. به هر حال هر يك از اين دو احتمال سازگار است و با وضعيت تاركين دنيا مى سازد؛ زيرا آنها حاضر نيستند براى به دست آوردن تجملات دنيا از مسير حق خارج شوند.

ص: 300

«وَ الْقُرْآنَ شِعَاراً» : و قرآن را در اعماق دل خود قرار داده اند. «شِعار» از مادّۀ «شَعْر» به معناى لباس زيرين است كه با موى بدن تماس دارد. پس قرآن را شعار خود قرار داده اند كنايه از اين است كه احكام قرآن را به جان خود بسته و در اعماق دل خود قرار مى دهند. شعار دادن هم از همين باب است، و مثلاً كسى كه در شعار خود مى گويد «استقلال، آزادى، جمهورى اسلامى» به اين معناست كه از عمق جان اينها را مى خواهد. اينها هم قرآن و احكام قرآن را در عمق جان خود قرار داده اند.

«وَ الدُّعَاءَ دِثَاراً» : و خواستن از خدا را لباس رو و مايۀ زينت خود قرار داده اند.

«دعاء» به معناى خواستن است. «دثار» در مقابل «شِعار» و به معناى لباس رويين است.

قرآن در باطن آنان نفوذ كرده و آيات آن را زمزمه مى كنند، و براى تواضع هم دعا و خواستن از خدا را پيشۀ خود قرار داده اند.

«ثُمَّ قَرَضُوا الدُّنْيَا قَرْضاً عَلى مِنْهَاجِ الْمَسِيحِ »

(آنگاه به روش حضرت عيسى دنيا را از خود جدا كرده اند.)

«قَرَضَ » از مادّۀ «قَرْض» به معناى جدا كردن است، قيچى را هم كه «مِقراض» مى گويند براى اين است كه قيچى آلت و وسيلۀ جدا كردن است. «مِنْهاج» به معناى راه و روش است. فرموده اند: همين طورى كه حضرت عيسى عليه السلام دنيا را از خود جدا كرده و دور انداخته بود، به زر و زيور دنيا علاقه نداشت، خانه و مسكنى براى خود اختيار نكرده و آوارۀ شهرها بود و به تبليغ مى پرداخت، اينها نيز دنيا را از خود جدا كرده اند.

خوشا به حال چنين افرادى كه دنيا را همان گونه كه وسيله است شناخته اند، و آن را وسيلۀ رسيدن به كمالات و مدارج آخرت خود قرار داده اند؛ خوشا به حال آنها كه توانسته اند از پست و مقام و مال و ثروت دنيا به خاطر رسيدن به مدارج آخرت چشم بپوشند و دين فروشى نكنند و با ظالمين و ستمكاران همراه و همگام نشوند.

سپس حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به نوف فرمود:

ص: 301

«يَا نَوْفُ إِنَّ دَاوُودَ عليه السلام قَامَ فِي مِثْلِ هَذِهِ السَّاعَةِ مِنَ اللَّيْلِ فَقَالَ : إِنَّهَا سَاعَةٌ لايَدْعُو فِيهَا عَبْدٌ إِلَّا اسْتُجِيبَ لَهُ »

(اى نوف! همانا داوود عليه السلام در مثل چنين ساعتى از شب برخاست و گفت: اين ساعتى است كه بنده اى در آن دعا نكند مگر اين كه براى او اجابت گردد.)

در اينجا فضيلت شب زنده دارى را از حضرت داوود نقل فرموده است؛ البته چه وقت از شب بوده ذكر نشده، ولى ظاهراً يا نيمۀ شب و يا وقت سحر بوده است، كه در روايات ما از معصومين عليهم السلام هم به طور مستقيم نقل شده است؛ فرموده اند: «إِنَّهَا سَاعَةٌ لايَدْعُو فِيهَا عَبْدٌ إِلَّا اسْتُجِيبَ لَهُ » اين خصوصيت اين وقت شب است كه بدون استثناء دعاى هر بنده اى به هدف اجابت مى رسد. ساعات شبانه روز فرق مى كنند، و فضيلت سحر اين است كه دعاى بندگان به اجابت مى رسد؛ اگر دل انسان بشكند و از خوف خدا و اهوال روز قيامت قطرۀ اشكى بريزد دعايش مستجاب مى شود و خدا گناهان او را مى آمرزد.

«إِلَّا أَنْ يَكُونَ عَشَّاراً، أَوْ عَرِيفاً، أَوْ شُرْطِيّاً، أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَةٍ (وَ هِىَ الطُّنْبُورُ) أَوْ صَاحِبَ كُوبَةٍ »

(جز دعاى كسى كه باج بگير است، يا گزارشگر و جاسوس، يا پاسبان، يا نوازندۀ طنبور، يا دارندۀ طبل.)

اينجا حضرت پنج دسته را از آنهايى كه دعايشان حتماً به هدف اجابت نمى رسد جدا فرموده، مگر اين كه خودشان را اصلاح كنند. اين پنج دسته عبارتند از:

«عَشَّاراً» يعنى ده يك بگيران. با توجّه به اين كه به زكات واجب هم «عُشْر» گفته شده است، نمى توان ملتزم شد كه هر مأمور مالياتى عُشر بگير است و دعايش مستجاب نمى شود؛ بلكه در حكومتهاى غير اسلامى و غير الهى مقصود باج بگيران و مأموران جمع آورى ماليات است كه بدون دليل شرعى و قانون الهى مبادرت به

ص: 302

اخاذى مى كنند؛ در حكومتهاى اسلامى و الهى هم مقصود كسانى هستند كه هنگام گرفتن ماليات اجحاف مى كنند و چيزى بيش از ماليات تعيين شده از مردم مى گيرند؛ باز در همين حكومتهاى شرعى در بعضى موارد كسانى هستند كه براى حكومت خرج تراشى مى كنند، بذل و بخشش هاى بيجا دارند، مخارج زيادى را به دوش مردم كشور مى گذارند و براى تأمين اين مخارج دست به اخاذيهاى غير شرعى از مردم مى زنند؛ كه آنان نيز مصداقى براى اين جملۀ حضرت هستند. البته كسانى هم هستند كه از منصب خود سوء استفاده كرده و از اين راه سوء استفاده هاى مالى مى كنند، كه طبعاً مشمول اين جملۀ حضرت هستند.

«أوْ عَرِيفاً» دستۀ ديگرى كه دعايشان به هدف اجابت نمى رسد «عريف» ها هستند.

«عريف» به كسى گفته مى شود كه رابط ميان قبيلۀ خود و دولت وقت است؛ در آن زمانى كه زندگى اجتماعى مردم به صورت قبيله اى اداره مى شده، در هر قبيله اى كسانى بوده اند كه رابط قبيله و حكومت بوده و مثلاً به عنوان كدخدا و نقيب امور مردم را به حكومت و امور حكومت را به مردم اطلاع مى داده اند، اينها عموماً كسانى بودند كه دروغهايى به حكومت مى گفتند و دروغهايى هم به مردم و اين وسط خودشان به مال و نوايى مى رسيدند و به اصطلاح امروز خودشان را مى بستند، اينها نيز به خاطر آن حق كشى هايى كه مى كنند و اموال مردم را به باطل مى خورند مورد غضب خدا هستند و دعايشان به اجابت نمى رسد.

«أوْ شُرْطِيّاً» دستۀ سوّم پاسبانان هستند كه در ادوار تاريخ به حقوق خود قانع نبودند و از راه ايجاد رعب و وحشت و ترساندن و تهديد مردم از پست خود سوء استفاده كرده و مردم را سركيسه مى كردند.

«أَوْ صَاحِبَ عَرْطَبَةٍ ، أَوْ صَاحِبَ كُوبَةٍ » ؛ «عرطبة» و «كوبة» را به طنبور و طبل معنا كرده اند، و بعضى هم برعكس به طبل و طنبور معنا كرده اند. به هر حال دو دستۀ ديگر از كسانى كه دعايشان به اجابت نمى رسد طنبور زن و طبل زن هستند.

ص: 303

(حكمت 105)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَيْكُمُ الْفَرَائِضَ فَلاتُضَيِّعُوهَا، وَ حَدَّ لَكُمْ حُدُوداً فَلاتَعْتَدُوهَا، وَ نَهَاكُمْ عَنْ أَشْيَاءَ فَلاتَنْتَهِكُوهَا، وَ سَكَتَ لَكُمْ عَنْ أَشْيَاءَ وَ لَمْ يَدَعْهَا نِسْيَاناً فَلاتَتَكَلَّفُوهَا.»

لزوم حفظ حريم اوامر و نواهى و حدود الهى

وآن حضرت در مورد پيروى از دستورات خداوند فرموده اند:

«إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَيْكُمُ الْفَرَائِضَ فَلاتُضَيِّعُوهَا»

(بى ترديد خداوند واجباتى را بر شما مقرّر نمود پس آنها را تباه نكنيد.)

«فرائض» جمع «فريضة» و به معناى واجبات است؛ البته «فرض» در اصل به معناى تقدير است و «فرائض» به معناى مقدّرات يعنى تقدير شده ها، و در فارسى به معناى اندازه گيرى شده ها مى آيد؛ اگر به نماز، روزه، خمس، زكات، حج، جهاد و... فرائض گفته مى شود براى اين است كه هر يك از اينها چيزهاى اندازه گيرى شده اى است كه بندگان خدا بايد به آن پايبند باشند. كتاب «ميراث» هم كه در گذشته به كتاب «فرائض» مشهور بوده به همين خاطر است كه خدا در زمينۀ ارث براى هر يك از پدر و مادر، پسر، دختر و ساير ورثۀ ميّت قسمتى از اموال ميّت را اندازه گيرى و اعلام فرموده است.

بنابراين «إِنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَيْكُمُ الْفَرَائِضَ » در كلام حضرت امير عليه السلام به اين معناست كه خدا چيزهايى را براى شما اندازه گيرى كرده و بر شما واجب فرموده است.

ص: 304

«فَلا تُضَيِّعُوهَا» : پس به هوش باشيد و آنها را ضايع و تباه نكنيد. يعنى هر كدام از واجبات را در وقت خود و با شرايطى كه تعيين فرموده اند انجام دهيد.

«وَ حَدَّ لَكُمْ حُدُوداً فَلاتَعْتَدُوهَا، وَ نَهَاكُمْ عَنْ أَشْيَاءَ فَلاتَنْتَهِكُوهَا»

(و حدودى را براى شما معيّن فرموده از آنها تجاوز ننماييد، و شما را از چيزهايى باز داشته است نسبت به آنها پرده درى نكنيد.)

«حُدود» جمع «حدّ» است و «حدّ» بر حسب لغت به معناى تحديد كردن چيزى است؛ مثلاً همين كه خدا انسان را در زندگى از حيث رفت و آمد، خورد و خوراك، گفت و شنود، فكر و انديشه و اعتقاد كنترل كند و معيار و قانونى براى او تعيين نمايد او را به حدودى تحديد كرده است؛ حالا حدود به معناى اعمّ به واجبات و محرّمات اطلاق مى شود.

براى اين كه تمام احكامى كه شرع مقرّر كرده يك حدّ خاصى دارد؛ مثلاً واجب يك حدّ خاصى دارد، حرام هم داراى يك حدّ خاصى است، و هر كدام از مستحبات و مكروهات هم داراى حدّ خاصى هستند؛ البته ممكن است توهّم شود مقصود حضرت از «حدود» محرّمات باشد، ولى با توجّه به اين كه واجبات را در جملۀ قبل (فرائض) و محرّمات را در جملۀ بعد (نهاكم عن أشياء) گفته اند و در اين جمله هم حدود را قسيم واجبات و محرّمات قرار داده، به نظر مى رسد مقصود از اين جمله بيان آن احكام وضعيه اى است كه مانند احكام ازدواج، طلاق، خريد و فروش، ارث و غيره در شرع مقدّس وجود دارد.

مثلاً در قرآن شريف بعد از آن كه در آيه از نكاح، روزه و اعتكاف و شرايط آنها صحبت كرده فرموده است: «تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَقْرَبُوها».(1)- همان، آيۀ 229.(2) و در جاى ديگر بعد از آيات طلاق فرموده: «تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَعْتَدُوها».(2) و همچنين بعد از بيان احكام9.

ص: 305

1- - سورۀ بقره
2- ، آيۀ 187.

ارث فرموده: «تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ».(1) و نيز بعد از بيان احكام ظهار فرموده: «وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ أَلِيمٌ ».(2) و در مورد زنان مطلّقه پس از آن كه فرموده آنها را از خانه خارج نكنيد فرموده است: «وَ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ».(3)

در باب حدود و تعزيرات نيز برخى تعزيرات را معيّن كرده كه به آن حدّ خاص گفته مى شود؛ مثلاً زانى و زانيه را صد ضربه شلاق، و مشروب خوار را هشتاد ضربه شلاق مى زنند.

پس به هر حال «حدود» بر حسب لغت اعمّ از واجبات و محرّمات است و شامل احكام وضعيه نيز مى شود؛ و در حقيقت مقصود حضرت در اين جمله اين است كه خدا شما را از حيث اوامر و نواهى محدود كرده و خواستن ها و نخواستن هاى شما بايد مطابق مقرراتى كه خدا تعيين فرموده انجام شود.

«وَ نَهَاكُمْ عَنْ أَشْيَاءَ فَلاتَنْتَهِكُوهَا» : و از چيزهايى كه شما را نهى كرده و باز داشته است پرده درى نكنيد. مقصود از «نهاكم عن أشياء» محرّمات است. «تنتهكوا» از «اِنتهاك» و معنايش پرده درى است. اگر حدود الهى را به هم بزنيد پرده درى كرده ايد.

پس در مقابل نواهى الهى نبايد پرده درى كرد و نواهى را مرتكب شد.

«وَ سَكَتَ لَكُمْ عَنْ أَشْيَاءَ وَ لَمْ يَدَعْهَا نِسْيَاناً فَلا تَتَكَلَّفُوهَا»

(و خدا از بيان بعضى چيزها براى شما ساكت مانده و آنها را از روى فراموشى وا نگذاشته است، پس خود را دربارۀ آنها به زحمت نيندازيد.)

«تَتَكَلَّفُوا» از مادّۀ «كلفة» به معناى زحمت و مشقت، و از باب تفعّل است؛ يكى از معانى اين باب براى به خود بستن است؛ مى خواهد بفرمايد شما نسبت به اين چيزها1.

ص: 306

1- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 13.
2- - سورۀ مجادله (58)، آيۀ 4.
3- سورۀ طلاق (65)، آيۀ 1.

تكليفى نداريد، زوركى براى خودتان اسباب زحمت و مشقت درست نكنيد، چيزى را كه دليل حرمت آن نيامده براى خودتان حرام نكنيد و مقدّستر از خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نشويد!

اين كلام حضرت امير عليه السلام در حقيقت گوشه اى است به آنهايى كه مى خواهند امور مشكوك را محكوم به حرمت كنند، مثل اخبارى ها و وهّابى ها؛ همين وهّابى ها همۀ نوظهورهاى بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را بدعت مى دانند.(1) مثلاً برق، تلفن، تلگراف، تلكس، راديو، تلويزيون، ماشين، هواپيما و... را بدعت مى دانند. مى گويند وقتى تلگراف اختراع شد عبدالعزيز پدر بزرگ همين حاكم وقت عربستان سعودى ديد چيز خوبى است، علماى اهل سنّت را جمع كرد و گفت: كشور بدون تلگراف نمى شود، بنشينيد و يك جورى حلالش كنيد. بالاخره چون زور حكومت بود، نشستند و گفتند از باب اين كه مسلمانان بايد در مقابل كفّار مجهّز باشند، اينها مشمول آيۀ شريفۀ «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ »(2) است و استفاده از آن اشكال ندارد. پس اينها چون همۀ محدثات بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را حرام مى دانند، بايد براى استفاده از هر يك از برق، راديو، تلويزيون، ماشين، هواپيما و هر چيز نوظهور ديگر يك توجيهى درست و آن را حلال كنند؛ در صورتى كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام با اين جمله فهمانده اند كه هر چيزى كه خدا حرام بودنش را بيان نكرده حلال است.

احتمال ديگرى در اين جملۀ حضرت داده شده كه اين جمله مربوط به اصول عقايد است؛ گفته اند خداپرست باشيد اما ذات خدا چگونه است، صفات خدا چگونه است و... اينها چيزهايى است كه اگر انسان بخواهد وارد شود گمراه مى شود. گفته اند در بهشت حورالعين و در جهنم مار و عقرب هست، حال اينها به چه كيفيّتى هستند شما وارد نشويد. گفته اند در قيامت ميزانى وجود دارد و اعمال انسان را وزن مى كنند،0.

ص: 307

1- - اين عقيدۀ عبدالوهّاب است كه گفته: «والمحدثات بعد رسول اللّه كلّها بدعة».
2- - سورۀ انفال (8)، آيۀ 60.

اين چگونه است از آن ساكت مانده اند و شما هم وارد اين جور مسائل نشويد. آنچه لازم است اين است كه ما بايد معتقد به قيامت، بهشت و جهنم، حساب و كتاب و اين امور باشيم، از بيان كيفيّت آن ساكت مانده اند و ما هم نبايد موشكافى كنيم و دنبال آن برويم.

«وَ لَمْ يَدَعْهَا نِسْيَاناً» : و اين كه خدا حكم برخى چيزهاى را بيان نكرده و نسبت به آن سكوت كرده است نه از روى فراموشى است. مثلاً اگر حكم كانگورو را بيان نكرده كه حرام است يا حلال، از روى فراموشى نيست. اخيراً از ما سؤال كرده اند كه در قزاقستان و قرقيزستان بيشتر غذايشان كانگورو است و كانگوروها هم حيوانات علفخوار هستند. حالا اين مسأله اى است كه در فقه شايان فكر است كه آيا گوشت كانگورو حلال است يا حرام ؟

در آيۀ شريفه آمده است: «خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً»(1)- سورۀ انعام (6)، آيۀ 145.(2) خدا آنچه را در زمين است براى شما خلق فرموده است. خوب اين كانگورو در زمين است و لابد استفادۀ حلالى دارد كه براى شما خلق شده است. در آيۀ ديگر فرموده است: «قُلْ لا أَجِدُ فِي ما أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلى طاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاّ أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ ...»(2) بگو در احكامى كه به من وحى شده من چيزى را براى خورندگان طعام حرام نمى يابم مگر اين كه مردار يا خون ريخته شده يا گوشت خوك و يا گوشتى باشد كه بدون ذكر خدا كشته شده باشد كه اينها پليدى هستند. خوب در اين آيه كانگورو را نمى گويد حرام است، درنده هم نيست، براى اين كه ما در روايات داريم كه درنده حرام است؛ البته در اين آيه خرگوش و فيل را هم كه علفخوار هستند نگفته حرامند ولى دليل ديگر داريم كه حرام هستند؛ گوشت سگ هم از موضوعات اين آيه خارج است، چون خوردن گوشت سگ معمول نبوده تا آن را نهى كند؛ اما چون خوردن5.

ص: 308

1- - سورۀ بقره
2- ، آيۀ 29.

گوشت خوك نزد يهودى ها و مسيحى ها معمول بوده آن را بيان فرموده و مسلمانان را از خوردن آن باز داشته است. ولى گوشت كانگورو كه نه قرآن حرمت آن را بيان كرده و نه سنّت، مشمول اين فرمايش حضرت امير عليه السلام مى شود كه فرمود: «وَ سَكَتَ لَكُمْ عَنْ أَشْيَاءَ وَ لَمْ يَدَعْهَا نِسْيَاناً» : خدا از بيان احكام چيزهايى ساكت مانده و اين سكوت از روى فراموشى نيست؛ «فَلا تَتَكَلَّفُوهَا» : پس خودتان را به تكلّف و زحمت نيندازيد. وانگهى ما «كلّ شىء لك حلال» را هم داريم كه هم در احكام جزئيه و هم در احكام كليّه جارى است.

پس به هر حال مسألۀ كانگورو در فقه مسأله اى شايان فكر است، و اين فرمايش حضرت امير عليه السلام خيلى چيزها را مى فهماند؛ و اين فرمايش هم در ردّ اخباريين است كه هر مشكوك الحلّية والحرمة را به حرمت حكم مى كنند - در مقابل اصوليين كه مى گويند حلال است - و هم در ردّ وهّابى هاست كه همۀ محدثات بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را بدعت و حرام مى دانند. خوردن گوشت كانگورو در آن زمان مطرح نبوده و حالا مطرح شده است و ممكن است با استدلالى كه گذشت بگوييم حلال است. فقط اشكالى كه هست استصحاب عدم تزكيه است؛ كه مثلاً كسى بگويد اگر پس از سر بريدن كانگورو شك در حلّيت گوشت آن كنيم، استصحاب عدم تزكيه جارى مى شود و حرمت را ثابت مى كند؛ كه جاى اين بحث در اصول است و بايد در فرصت مناسبى در آن بحث كرد.

ص: 309

(حكمت 106)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايَتْرُكُ النَّاسُ شَيْئاً مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ لِاسْتِصْلاحِ دُنْيَاهُمْ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ .»

پيامد ترك دين براى اصلاح دنيا

و آن حضرت در مورد كسانى كه به دين بى اعتنا هستند فرموده اند:

«لا يَتْرُكُ النَّاسُ شَيْئاً مِنْ أَمْرِ دِينِهِمْ لِاسْتِصْلاحِ دُنْيَاهُمْ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ »

(مردم چيزى از كار دين خود را براى سامان دادن دنياشان رها نمى كنند مگر اين كه خداوند آنچه را كه زيانش از آن بيشتر است به روى آنان مى گشايد.)

اين يكى از فرمايشات حضرت است كه هم مى شود جنبۀ عمومى و اجتماعى داشته باشد و هم ممكن است جنبۀ فردى داشته باشد. نسبت به جنبۀ فردى اين است كه مثلاً فلان آقا وجوهات مالش را نمى دهد به خاطر اين كه مى خواهد دخترش را شوهر دهد و يا پسرش را زن بدهد، زكات مالش را نمى دهد به خاطر اين كه مى خواهد خانه اش را تعمير كند، حج واجبش را نمى رود چون مى خواهد فلان كار را انجام دهد، و خلاصه واجبات دينى خود را به خاطر اصلاح كردن دنياى خود ترك مى كند؛ اين افراد به ضررهاى بالاترى مى رسند؛ مثلاً خمس نداده كه دخترش را شوهر دهد، خدا هم كارى كرده كه اموال و سرمايه اش هم از دستش رفته است؛ حج

ص: 310

خود را نرفته تا تجارتى كند و سود خوبى ببرد، خدا هم كارى كرده كه نه تنها سودى نبرده بلكه مال التجارة او هم از بين رفته است؛ اينها مسائلى است كه نسبت به جنبه هاى فردى كلام حضرت متصور است.

اما جنبه هاى عمومى و اجتماعى آن هم از اين قرار است كه به عنوان مثال رؤسا و فرمانروايان كشور براى مترقى جلوه دادن كشور خود از واجبات الهى دست بردارند و يا محرّمات الهى را در كشور رواج دهند؛ اينها براى اين كه خود را روشنفكر جا بزنند از بسيارى از خلاف شرعها جلوگيرى نمى كنند تا حكومتشان برقرار باشد؛ در حالى كه خدا كارى مى كند كه همۀ اساس حكومت از بين برود و به طور كلّى همگى نابود شوند.

ص: 311

(حكمت 107)

اشاره

و قال عليه السلام: «رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لايَنْفَعُهُ .»

علم و عالم بى بهره

و باز آن حضرت در مورد عالمان بى عمل فرموده اند:

«رُبَّ عَالِمٍ قَدْ قَتَلَهُ جَهْلُهُ وَ عِلْمُهُ مَعَهُ لايَنْفَعُهُ »

(چه بسا عالم و دانشمندى كه عناد و لجاج وى او را از پاى درآورد، و علم و دانشى كه با او همراه است سودش نرساند.)

به نظر مى رسد اين كلام حضرت امير عليه السلام در مورد عالمانى است كه علم را طوطى وار ياد گرفته و اصلاً خودشان هم باورشان نيامده، و يا در مورد كسانى است كه از روى صناعت و مثلاً براى گرفتن مدرك علمى را فراگرفته اند؛ كه طبيعتاً اين گونه علما از عمل بر طبق علم خود تهى هستند و جهل بر آنها حاكميت دارد؛ البته اين گونه افراد معمولاً كسانى هستند كه دين و ايمان درستى ندارند، عالم اند ولى چون دين درستى ندارند مقيد نيستند طبق دانسته ها و علم خود عمل كنند.

«جهل» به معناى نادانى استعمال مى شود ولى در اين عبارت با توجّه به اين كه با «عالم» (دانشمند) مقرون است به معناى نادانى نيست؛ بلكه مقصود جهل در مقابل عقل است، و به معناى عناد و لجاج است. يعنى آن عالم و دانشمندى كه بر اثر عناد و لجاج به علم خود عمل نكند و همان عناد و لجاجش او را به كارهاى خلاف وادار كند،

ص: 312

چنين عالمى جهلش او را كشته است. آن كسى كه مى داند فلان كار حرام است و در عين حال انجام مى دهد، يا مى داند فلان چيز واجب است و در عين حال ترك مى كند، اينها بر اثر جهل به معناى عناد و لجاج است. يعنى او به خاطر آن جهلى كه گفتيم در مقابل عقل است، به علم خود عمل نمى كند و عالم بى عمل است؛ چنين فردى به وسيلۀ جهلش كشته شده است.

خلاصه عالم بايد عاقل هم باشد تا عناد و لجاج بر او غالب نشود و علمى كه آموخته به او نفع برساند، و در عين حال علمى را هم كه آموخته بايد از روى باور و يقين باشد، زيرا علمى كه بر مبناى يقين نباشد در انسان اثر نمى گذارد.

ص: 313

(حكمت 108)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا الْاِنْسَانِ بَضْعَةٌ هِىَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ ؛ وَ ذَلِكَ الْقَلْبُ ، وَ لَهُ مَوادٌّ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ أَضْدَادٌ مِنْ خِلافِهَا: فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ ، وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ ، وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ ، وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ ، وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَا نَسِىَ التَّحَفُّظَ ، وَ إِنْ نَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ، وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْنُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ ، وَ إِنْ أَفَادَ مَالاً أَطْغَاهُ الْغِنى ، وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ ، وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلاءُ، وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ ، وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشَّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ ، فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ، وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ.»

قلب و اوصاف پسنديده و ناپسند آن

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مورد قلب انسان فرموده اند:

«لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ هِىَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ ؛ وَ ذَلِكَ الْقَلْبُ »

(به بند دل اين انسان پاره گوشتى آويخته شده است كه آن عجيب ترين چيزى است كه در اوست؛ و آن قلب است.)

«قلب» داراى دو اصطلاح است: يكى همان عضو صنوبرى شكل است كه در فارسى به آن دل گفته مى شود و عامل گردش خون در تمامى عروق و رگهاى انسان است، كه بر اثر اين گردش خون اعمال فيزيولوژيكى فراوانى در ناحيه هاى مختلف بدن صورت مى گيرد، كه از جمله تزريق اكسيژن به وسيلۀ ريه هاست، و اين اكسيژن

ص: 314

تزريق شده به وسيلۀ همين گردش خون به تمامى سلولهاى بدن مى رسد و موجب حيات آن مى شود. پس مى توان گفت حيات انسان به وسيلۀ همين قلب صنوبرى شكل است كه جسم است و جزو اعضاى رئيسۀ بدن محسوب مى شود.

اصطلاح ديگرى كه در مورد قلب وجود دارد قوّۀ شاعرۀ روح انسان است كه داراى شعور و ادراك است، به اين قوّۀ ادراكى نيز قلب گفته شده است.

«قلب» به معناى دگرگونى است، و اگر به روح انسان قلب گفته اند به اين اعتبار است كه روح انسان هميشه تحول و دگرگونى دارد؛ مثلاً امروز مى ترسد و روز ديگر ترس برطرف مى شود، امروز با كسى دشمن است و فردا اين دشمنى برطرف مى گردد؛ و بالاخره روح انسان محل تحولات و قلب و انقلابات است.

فرق اين دو اصطلاح (قلب به معناى عضو صنوبرى شكل و قلب به معناى قوّۀ درك و شعور) يكى در اين است كه آن قلب جسم مادّى است در صورتى كه قلب در اصطلاح دوّم مادّى نيست، و فرق ديگر در اين است كه آن قلب مادّى مايۀ حيات جسم انسانى است در صورتى كه قلب در اصطلاح دوّم مى تواند سبب حيات جاودانۀ روح انسان شود؛ چون قلب در اصطلاح دوّم در واقع همان روح انسان است، و اين روح انسانى است كه اگر به گفتۀ پيامبران توجّه كند و از راه و مسيرى كه آنها ترسيم فرموده اند پيروى كند به سعادت جاودانه خواهد رسيد.

بارها گفته ايم كه بين بدن انسان و روح او يك نحو وحدت و اتحاد وجود دارد و حيات روح به وسيلۀ همين بدن است؛ يعنى بدن بر اثر تكامل كم كم جنبۀ تجرّد پيدا مى كند و روح در آن پيدا مى شود. مرحوم صدرالمتألهين فرموده است: نفس جسمانية الحدوث و روحانية البقاء است. يعنى روح محصول عالى همين جسم است، كه بحث مفصّل آن در جاهاى ديگر از جمله نامۀ حضرت امير عليه السلام به عثمان بن حنيف در شرح نهج البلاغه گذشته است.

حال چون حيات انسان به واسطۀ همين قلب صنوبرى است كه خون را به همۀ

ص: 315

بدن مى رساند و قهراً چشم كار خود را مى كند، گوش كار خود را مى كند، مغز حيات دارد و كار خود را مى كند و... كه همۀ اينها به وسيلۀ همين قلب صنوبرى است، به همين جهت روى همين قلب صنوبرى تكيه مى شود و آن صفات و ملكاتى كه مربوط به قلب معنوى انسان است به اين قلب صنوبرى نسبت داده مى شود. پس اگر حضرت امير عليه السلام هم اين صفات و ملكاتى را كه مخصوص قلب معنوى است به اين قلب كه مركز گردش خون است نسبت داده اند، به همين خاطر است كه حيات آن به وسيلۀ همين قلب صنوبرى است.

«نياط » از مادّۀ «نَوْط » و در اصل «نِواط » بوده از «ناط ، ينوط ، نوطاً»، و «منوط » هم از همين مادّه است به معناى وابسته، و در حقيقت به معناى آن رشته اى است كه قلب به آن آويزان است و در اصطلاح فارسى هم به آن بند دل گفته مى شود.

حضرت امير عليه السلام در اين جمله فرموده اند: «لَقَدْ عُلِّقَ بِنِيَاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ » : به تحقيق كه آويزان شده است به بند دل اين انسان «بَضْعَةٌ هِىَ أَعْجَبُ مَا فِيهِ وَ ذَلِكَ الْقَلْبُ » : قطعه گوشتى كه آن عجيب ترين چيزى است كه در انسان است. «بضعة» به فتح و به كسر «باء» خوانده شده و هر دو صحيح است و به معناى قطعه است؛ اين قطعه گوشت كه قبلاً صحبت آن گذشت از عجايب خلقت است.

«وَ لَهُ مَوَادٌّ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ أَضْدَادٌ مِنْ خِلافِهَا»

(و براى قلب صفات و ملكاتى از حكمت است [فضايل انسانى] و نيز ضدّهايى از مخالف آن [رذايل انسانى].)

«وَ لَهُ مَوَادٌّ مِنَ الْحِكْمَةِ » ؛ «موادّ» جمع «مادّة» و مقصود از آن همان ملكاتى است كه در انسان وجود دارد؛ «حكمة» به معناى محكم و چيز مطابق با واقع است، كه مراد فضايل انسانى است. «أضداد» جمع «ضدّ» است؛ «وَ أَضْدَادٌ مِنْ خِلافِهَا» : و در اين قلب ضدّهايى از چيزهاى خلاف حكمت كه چيزهاى سست و برخلاف واقع است وجود

ص: 316

دارد، كه مراد رذايل است. معناى جمله چنين است كه قلب مركز ملكات و صفات پسنديده و نيز اوصاف ناپسند است. به طور خلاصه انسان هم داراى صفات خوب و هم داراى رذايل و صفات بد است.

حضرت امير عليه السلام در اين عبارات به افراط و تفريط اشاره فرموده اند. در علم اخلاق گفته اند كه انسان بايد هميشه در صفات و ملكات بين افراط و تفريط باشد؛ مثلاً اگر انسان به قدرى قوّۀ غضبيه را در خود تقويت كند كه به تهوّر برسد و چماقى برخورد كند، يا اين كه قوّۀ غضبيه را در خود به قدرى تضعيف كند كه به حدّ بزدلى و ترس برسد ناپسند است؛ زيرا يكى در حدّ افراط و ديگرى در حدّ تفريط است؛ ولى بين آن ملكۀ شجاعت است. يا مثلاً اگر قوّۀ شهويه را بى حدّ و حصر تقويت كند به بى بندوبارى مى رسد و مايۀ گمراهى او مى گردد، و اگر از آن طرف آن را به كلّى سركوب كند موجب منقرض شدن نسل بشر مى شود. پس به هر حال وجود هر يك از قواى غضب و شهوت در انسان لازم است اما بايد در كنترل عقل قرار گيرند؛ اگر قوّۀ غضبيه در كنترل عقل قرار گيرد، طبعاً در هنگامى كه دشمن به جان و مال و ناموس انسان حمله مى كند قوّۀ غضبيه تحريك مى شود و انسان را به دفاع از آنها وا مى دارد؛ ولى در غير اين موارد را چون به خواستۀ عقل نيست و عقل آن را قبيح مى شمرد بدون اقدام مى گذارد.

«فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ ، وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ »

(پس اگر براى قلب اميدى پديد آيد طمع آن را خوار گرداند، و اگر طمع آن را برانگيزد حرص تباهش سازد.)

«سَنَحَ » به معناى پديد آمدن و آشكار شدن است؛ «رَجاء» به معناى اميدوارى است.

فرموده است: «فَإِنْ سَنَحَ لَهُ الرَّجَاءُ أَذَلَّهُ الطَّمَعُ » : اگر رجا و اميدوارى به انسان رو آورد طمع و آز او را ذليل مى كند. اميد و رجا صفت خوبى است كه در انسان قرار داده شده

ص: 317

و انسان بر اثر همين صفت حركت مى كند و دنبال كار مى رود و تلاش مى كند. وقتى انسان اميدوار است به كار و تلاش مى پردازد، ولى نبايد اميدوارى انسان به حدّ طمع برسد؛ زيرا اگر انسان از حدّ اعتدال در اميد تجاوز كند و به حدّ طمع برسد ذليل مى شود.

بعد فرموده اند: «وَ إِنْ هَاجَ بِهِ الطَّمَعُ أَهْلَكَهُ الْحِرْصُ » : و اگر طمع انسان را به هيجان درآورد و طمع او زياد شد تبديل به حرص مى شود و حرص انسان را به هلاكت مى رساند. پس همين رجا و اميدوارى كه صفت پسنديده اى در انسان است داراى دو طرف افراط و تفريط است؛ اگر به آن بى توجّهى شود مبدّل به يأس و نا اميدى مى شود، و اگر از حدّ خود بگذرد مبدّل به طمع و بالاتر از آن مبدّل به حرص مى شود؛ كه هم طرف افراط مذموم است و هم طرف تفريط .

«وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ قَتَلَهُ الْأَسَفُ ، وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ »

(و اگر نا اميدى بر آن چيره شود دريغ و افسوس آن را بكشد، و اگر تندخويى بر آن مستولى گردد خشم در آن فزونى يابد.)

مقصود اين است كه يك وقت انسان رجا و اميد خود را از دست مى دهد، يعنى در طرف تفريط رجا و اميد قرار مى گيرد، در اين صورت مأيوس مى شود و ديگر نه كار مى كند و نه از خود تلاشى نشان مى دهد؛ «وَ إِنْ مَلَكَهُ الْيَأْسُ » : و وقتى يأس و نا اميدى بر او تسلط پيدا كرد «قَتَلَهُ الْأَسَفُ » : تأسف خوردن او را مى كشد. اين شخص بر اثر نوميدى كار و تلاشى نكرده كه در نتيجه چيزى داشته باشد، كارش تأسف خوردن است و بالاخره تأسف خوردن او را مى كشد.

«وَ إِنْ عَرَضَ لَهُ الْغَضَبُ اشْتَدَّ بِهِ الْغَيْظُ » ؛ گفتيم كه اصل وجوب غضب در انسان براى دفاع از جان و مال و ناموس است، كه اين غضب نيز نبايد از حدّ اعتدال بگذرد؛ اين جمله در مذمّت طرف افراط قوّۀ غضبيه است؛ اگر اين نيرو در انسان زياد شود

ص: 318

غيظ بر او مستولى مى شود كه در نتيجه تهوّر پيدا مى كند و خلاصه اسباب نگرانى هميشگى اوست.

«وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَا نَسِىَ التَّحَفُّظَ ، وَ إِنْ نَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ»

(و اگر رضا و خشنودى آن را همراه شود خويشتندارى را فراموش كند، و اگر ترس آن را فراگيرد احتياط كارى سر گرمش نمايد.)

«وَ إِنْ أَسْعَدَهُ الرِّضَا نَسِىَ التَّحَفُّظَ » ؛ اصل رضايت اين است كه انسان خوشحال باشد، اما گاهى از بس از خود راضى است ديگر حالت تحفّظ ندارد و در زندگى خود احتياط را رعايت نمى كند؛ مثلاً كسى كه مال دارد و از اين جهت از خود راضى است تحفّظ را از دست مى دهد و در خرج كردن مال بى احتياطى مى كند كه در نتيجه به ورشكستگى مى انجامد؛ در بقيۀ امور نيز به همين منوال است؛ و مثلاً اگر از مقام خود راضى باشد تحفّظ را از دست مى دهد و بر اثر بى احتياطى در امور به ديكتاتورى مى رسد.

«وَ إِنْ نَالَهُ الْخَوْفُ شَغَلَهُ الْحَذَرُ» : و اگر ترس بر او مستولى شود هميشه در هر كارى احتياط مى كند و بر اثر احتياط كارى زياد دست به هيچ كارى نمى زند. افرادى را داشته ايم كه بر اثر ترس زياد در هيچ كارى دخالت نمى كردند؛ مى داند اينجا اين حرف را بايد بزند، اينجا اين دفاع را بايد بكند، آنجا جلوى آن متجاوز را بايد بگيرد و ... ولى چون مى ترسد كه اشتباه كند، در نتيجه هيچ گونه دخالتى نمى كند؛ و قهراً افرادى بر اثر ترس و احتياط كارى زياد از وظايف شرعى خود هم غافل مى شوند.

پس هم در رضا و خشنودى بايد به گونه اى باشد كه احتياط كارى را از دست ندهد، يعنى در عين حالى كه به خود اميدوار است و خود كم بين نيست احتياط را هم از دست ندهد، و هم در جهت خوف و ترس بايد معتدل باشد به گونه اى كه بر اثر احتياط كارى وظايف شرعى خود را زير پا نگذارد.

ص: 319

«وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْنُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ ، وَ إِنْ أَفَادَ مَالاً أَطْغَاهُ الْغِنى »

(و اگر امنيت براى آن فزونى گيرد غرور آن را بربايد، و اگر مالى را سود ببرد توانگرى آن را به سركشى وا دارد.)

«وَ إِنِ اتَّسَعَ لَهُ الْأَمْنُ اسْتَلَبَتْهُ الْغِرَّةُ » مقصود اين است كه مثلاً اگر بر اثر مقام و منصبى كه دارد امنيت او زياد مى شود و ديگر كسى از او بازخواست نمى كند، غرور او را مى گيرد و روزگارى مى آيد كه خلافهايش رو مى شود و عزّت و آبرويش به كلّى از بين مى رود. خلاصه بايد در عين حالى كه امنيت دارد احتياط را هم رعايت كند و پا را از حدّ و مرز خود فراتر نگذارد.

«وَ إِنْ أَفَادَ مَالاً أَطْغَاهُ الْغِنى » : و آن انسانى كه اعتدال را رعايت نمى كند اگر مالى به او برسد و مثلاً سودى ببرد، بر اثر آن طغيان مى كند و ياغى مى شود. قرآن شريف در اين باره مى گويد: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى »(1) انسان وقتى خود را مستغنى و بى نياز ببيند طغيان مى كند.

«وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ ، وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلاءُ»

(و اگر مصيبتى به آن رسد بى تابى رسوايش كند، و اگر بى چيزى بر آن روى آورد بلا و گرفتارى سرگرمش نمايد.)

«وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِيبَةٌ فَضَحَهُ الْجَزَعُ » : انسان بر اثر افراط كارى حتى وقتى مصيبتى به او مى رسد به جاى اين كه صبر و بردبارى كند جزع و فرياد مى كند و اين جزع و فرياد آبروى او را مى برد.

«وَ إِنْ عَضَّتْهُ الْفَاقَةُ شَغَلَهُ الْبَلاءُ» : و وقتى انسان اعتدال را رعايت نكند هنگام بى چيزى و نادارى بلا و گرفتارى او را به خود مشغول مى كند. يعنى در نادارى و بى چيزى خود را گرفتار مى بيند.7.

ص: 320

1- - سورۀ علق (96)، آيات 6 و 7.

«وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ ، وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشَّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ »

(و اگر گرسنگى بر آن سخت گيرد ناتوانى آن را از پاى درآورد، و اگر سيرى اش از اندازه بگذرد پُرى شكم آن را به رنج افكند.)

«جَهَدَ» از «جُهْد» به معناى كوشش است؛ گاهى انسان گرسنه مى شود ولى اين گرسنگى برطرف مى گردد و طرف از مشقت آن آسوده مى شود، اما اگر گرسنگى براى هميشه با يك مدّت طولانى به كسى رو بياورد او را ضعيف مى كند و از پا در مى آورد؛ اينجا مقصود از «وَ إِنْ جَهَدَهُ الْجُوعُ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ » همين است كه گرسنگى براى يك لحظه نيست بلكه گرسنگى نسبت به او كوشش دارد و به طور دائم به او روآور مى شود، كه اگر چنين شد انسان را بر اثر ضعف از پا در مى آورد.

«وَ إِنْ أَفْرَطَ بِهِ الشَّبَعُ كَظَّتْهُ الْبِطْنَةُ » : و اگر در سيرى افراط كند نفسش تنگى مى كند.

«كَظَّة» به معناى گرفتن نفس بر اثر پرخورى است. «بِطْنَة» به معناى پُرىِ شكم است. اگر انسان در خوردن افراط كند بر اثر پرى شكم نفسش به تنگى مى افتد و او را به رنج مى اندازد.

«فَكُلُّ تَقْصِيرٍ بِهِ مُضِرٌّ، وَ كُلُّ إِفْرَاطٍ لَهُ مُفْسِدٌ»

(پس هر كوتاهى از حدّ اعتدال آن را زيان رساند، و هر زياده روى نيز براى آن تباهى آرد.)

افراط و تفريط در خلقيات انسان نيز همين طور است؛ از باب مثال قوّۀ شهويه را قبلاً هم گفتيم كه بايد در حدّ وسط مورد استفاده قرار داده شود؛ به اين معنا كه اگر زياده روى كند به بى بند و بارى مى گرايد و مايۀ گمراهى انسان مى شود، و اگر به سركوب كردن اين نيرو بپردازد موجب منقرض شدن نسل بشر مى شود.

پس هرگونه كوتاهى در هر زمينه به حال انسان مضرّ است، همان گونه كه افراط و زياده روى نيز براى او داراى مفسده و تباهى است؛ گرچه اين افراط يا تفريط در عبادات باشد؛ بنابراين هر انسانى بايد در همۀ مراحل و موارد زندگى خود حدّ وسط را رعايت كند.

ص: 321

(حكمت 109)

اشاره

و قال عليه السلام: «نَحْنُ النُّمْرُقَةُ الْوُسْطى بِهَا يَلْحَقُ التَّالِي وَ إِلَيْهَا يَرْجِعُ الْغَالِي.»

موقعيت اهل بيت عليهم السلام در جامعه

و آن حضرت در مورد امامت و مقام آن فرموده اند:

«نَحْنُ النُّمْرُقَةُ الْوُسْطى »

(ما تكيه گاه ميانه ايم.)

«نُمْرُقَة» به معناى پشتى و تكيه گاه است؛ حضرت امير عليه السلام در اين عبارت خود و ساير ائمه عليهم السلام را به پشتى وسط تشبيه فرموده اند؛ خصوصيت پشتى وسط اين است كه وقتى اطاقى را براى ميهمانان تزيين مى كردند آن پشتى را كه از همه بزرگ تر و ظريف تر و زيباتر بود در وسط مى گذاشتند و پشتى هاى ديگر را اين طرف و آن طرف آن مى چيدند؛ مبلمان هم كه امروزه مرسوم است همين طور است؛ مبل و پشتى تكيه گاه است و در حقيقت حضرت مى خواهند بفرمايند: ائمه عليهم السلام تكيه گاه مردم هستند آن هم نه هر تكيه گاهى بلكه آن تكيه گاهى كه در وسط قرار دارد؛ يعنى بهترين و مطمئن ترين تكيه گاهها.

«بِهَا يَلْحَقُ التَّالِي وَ إِلَيْهَا يَرْجِعُ الْغَالِي»

(آن كه پس رو است به آن مى پيوندد، و آن كه پيش تاخته به سوى آن باز مى گردد.)

محور اصلى پشتىِ وسط است و پشتى هاى ديگر نبايد از آن جلوتر و نه عقب تر

ص: 322

باشند؛ هنگام مبلمان كردن سالن پذيرايى نظارت مى كنند تا اگر مبلى از مبل وسط جلوتر يا عقب تر گذاشته شده آن را عقب يا جلو كنند تا همۀ مبل ها در رديف مبل وسط قرار گيرند. حضرت امير عليه السلام هم وقتى خود و ساير ائمه عليهم السلام را به پشتى وسط تشبيه فرموده مى گويد: اگر يكى عقب مانده به او مى رسد و اگر يكى جلو افتاده به عقب برمى گردد.

مقصود از اين تشبيه زيبا اين است كه هر كه از بندگان خدا در توحيد و عبادات از ما عقب مانده است بايد به ما ملحق شود؛ و آنهايى كه مانند غلات تندروى كرده و مقدّستر از خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم شده و جلو زده اند، بايد عقبگرد كنند و در همۀ مسائل اعتقادى و عبادى و حلال و حرام دنباله رو ما شوند.

افراط و تفريط در هر چيزى مضرّ است و انسان بايد راه اعتدال را پيش گيرد، يهود و نصارا دو طرف افراط و تفريط دين هستند ولى اسلام دين معتدل و صراط مستقيم الهى است؛ به اين معنا كه احكام در دين يهود خيلى شديد و سخت بوده و به عكس در دين نصارا خيلى سهل بوده، و حدّ وسط آن همان دين مقدّس اسلام است كه نه افراط است، يعنى نه «اَلْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ » است كه مصداق آن يهود هستند كه يك شدايدى را براى خودشان درست كردند و مورد غضب خدا واقع شدند، و نه تفريط است كه «وَ لاَ الضّالِّينَ » باشد، چون نصارا بر اثر انحرافاتى كه داشتند گمراه شده و مصداق «ضالّين» در آيۀ شريفه قرار دارند و اصلاً به حق نرسيدند؛ پس «أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ » همان امّت اسلام است كه رهروان «اَلصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ » هستند.

ص: 323

(حكمت 110)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايُقِيمُ أَمْرَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِلَّا مَنْ لايُصَانِعُ ، وَ لايُضَارِعُ ، وَ لايَتَّبِعُ الْمَطَامِعَ .»

شرايط سه گانۀ حاكمان اسلامى

و آن حضرت دربارۀ اجرا كنندگان احكام الهى فرموده است:

«لايُقِيمُ أَمْرَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِلَّا مَنْ لايُصَانِعُ »

(امر و فرمان خداوند سبحان را بر پا نمى دارد مگر آن كه اهل سازش نباشد.)

«أمر» را در موارد زيادى و از جمله در شرح خطبۀ سوّم (شقشقيه) توضيح داده ام كه مقصود از آن حكومت و خلافت است؛ امر به معناى فرمان است، «أمر اللّه» يعنى فرمان خدا، تمام فرمانهايى كه ما داريم فرمان خداست. در اينجا فرموده اند: «لايُقِيمُ أَمْرَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ » : امر و فرمان خداوند سبحان را جارى نمى كند «إِلّا مَنْ لايُصَانِعُ » :

مگر كسى كه اهل سازش با ديگران نباشد. يعنى كسى مى تواند اوامر الهى را اقامه كند كه با دشمنان اسلام رابطه اى نداشته باشد و با آنها سازش نكند. آن كسى كه بخواهد با دشمنان داخلى و دشمنان خارجى بسازد تا بتواند حكومت كند، چنين فردى مسلّماً نمى تواند امر خدا را اقامه نمايد. پس شرط اوّل اقامۀ امر خدا عدم سازش با قدرتهاى بزرگ و كوچكى است كه در خط مستقيم خدا نيستند.

«وَ لايُضَارِعُ ، وَ لايَتَّبِعُ الْمَطَامِعَ »

(و نيز مشابه ديگران نباشد [استقلال فكرى داشته باشد]، و در پى طمع ها نرود.)

ص: 324

«يُضَارِعُ » از مادّۀ «مُضارع» به معناى مشابه است. «لايُضَارِعُ » يعنى «لايُقِيمُ أَمْرَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ إِلّا مَنْ لايُضَارِعُ » : امر خدا را اقامه نمى كند مگر كسى كه مشابه ديگران نباشد.

مقصود اين است كه حاكمان اسلامى كه مدّعى اقامۀ حدود الهى هستند نبايد از ديگران الگوگيرى كنند، و شبيه ديگران نشوند. پس دوّمين شرط اقامۀ امر الهى عدم تشابه به ديگران است. ما بايد خودمان برنامه ريزى كنيم به گونه اى كه منطبق با برنامۀ اسلام باشد، خواه اين برنامه ريزى شبيه برنامه هاى اروپايى باشد خواه نباشد.

«وَ لايَتَّبِعُ الْمَطَامِعَ » ؛ اين شرط سوّم حاكمان اسلام است؛ كسى كه مى خواهد حدود الهى و اوامر الهى را اقامه كند نبايد دنبال طمع باشد. گاهى طمع انسان نسبت به مقام و منصب است، مثلاً وزير مى ترسد اگر بخواهد حكم خدا را اجرا كند او را از پست وزارت بركنار نمايند، پس به طمع باقى ماندن در پست وزارت حاضر به اجراى حكم الهى نيست؛ گاهى هم طمع انسان نسبت به مال و ثروت دنياست، مثلاً حاكم مى بيند اگر بخواهد حكم الهى را اجرا كند برخى افراد بدشان مى آيد و ممكن است حقوق او را قطع كنند يا از مستمرّى او بكاهند و يا قشرى از جامعه با او بد شوند و از دادن پول و ثروتى كه قبلاً به او مى داده اند خوددارى كنند؛ خلاصه اينها مواردى است كه قابل توجّه است و اگر حاكمان داراى طمع باشند نمى توانند احكام الهى را اقامه نمايند.

بنابراين حاكمان اسلام در صورتى مى توانند اوامر خدا را اقامه كنند كه: 1 - اهل سازش نباشند؛ 2 - استقلال فكرى داشته باشند؛ 3 - طمع را از خود دور كنند.

ص: 325

(حكمت 111)

اشاره

و قال عليه السلام وَ قَدْ تُوُفِّىَ سَهْلُ بْنُ حُنَيْفٍ الْأَنْصَارِىُّ بالكوفة بَعْدَ مَرْجِعِهِ مَعَهُ مِنْ صِفّينَ و كان أَحَبَّ النَّاسِ إِلَيْهِ : «لَوْ أَحَبَّنِي جَبَلٌ لَتَهَافَتَ .»

و معنى ذلك أَنَّ الْمِحْنَةَ تَغْلُظُ عَلَيْهِ فَتُسْرِعُ الْمَصَائِبُ إِلَيْهِ ، وَ لايُفْعَلُ ذَلِكَ إِلّا بِالْأَتْقِيَاءِ الْأَبْرَارِ وَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ؛ وَ هَذَا مِثْلُ قَوْله عليه السلام:

ستايش از سهل بن حنيف

حضرت امير عليه السلام دربارۀ گرفتارى دوستداران خود فرموده اند:

«لَوْ أَحَبَّنِي جَبَلٌ لَتَهَافَتَ »

(اگر كوهى مرا دوست داشته باشد بى ترديد از هم پاشيده و فرو ريزد.)

اين كلام را حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام وقتى ايراد فرموده اند كه از جنگ صفّين به كوفه مراجعت نموده و سهل بن حنيف كه با آن حضرت به جنگ با معاويه رفته بود وفات كرده بود. سهل بن حنيف برادر عثمان بن حنيف بود و اين دو برادر از صحابۀ پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و از ياران مولاى متّقيان على بن ابى طالب بودند و در جنگ با معاويه نيز در ركاب آن حضرت حضور داشتند.

نقل شده است كه چون سهل بن حنيف داراى پنج منقبت و برترى بود از اين رو حضرت امير عليه السلام پنج نماز بر جنازۀ او خوانده اند. و اين كار حضرت نشان مى دهد كه اگر فضيلت كسى زياد باشد مى توان نماز را بر او تكرار كرد. هر نماز داراى پنج تكبير

ص: 326

است و پنج نماز داراى بيست و پنج تكبير است و اين تكرار تكبيرها به خاطر فضيلت هاى سهل بن حنيف است.

در اين جملۀ مرحوم سيّد رضى آمده است: «و كان أحبّ النّاس إليه» و اين تعبير خيلى جالبى است؛ معناى جمله اين است كه سهل بن حنيف محبوبترين مردم نزد آن حضرت بود؛ خيلى مايه مى خواهد تا انسان به اين مقام و مرتبه برسد كه در نظر حضرت امير عليه السلام از محبوبترين مردم باشد. البته اگر در اين تعبير كلمۀ «مِنْ » اضافه مى كرد و مى فرمود: «و كان من أحبّ النّاس إليه» مى فهماند كه مثلاً چند نفرى در نظر آن حضرت محبوبيت داشته اند كه از جملۀ آنها سهل بن حنيف بوده است؛ ولى وقتى كلمۀ «مِنْ » را اضافه نكرده به اين معناست كه تنها او در نظر حضرت محبوبترين مردم است، و اين معنا با محبوبترين بودن امام حسن و امام حسين عليهما السلام منافات ندارد؛ زيرا مقصود محبوبيت سهل در نظر آن حضرت نسبت به مردم عادى است نه اين كه خيال شود او حتى از امام حسن و امام حسين عليهما السلام هم محبوبتر بوده است.

به هر حال حضرت مى فرمايد: «لَوْ أَحَبَّنِي جَبَلٌ لَتَهَافَتَ » : اگر كوهى مرا دوست داشته باشد قطعه قطعه مى شود و سقوط مى كند. «تَهَافَتَ » به معناى «تَسَاقَطَ » است؛ اگر محبت على عليه السلام در كوه باشد كوه ريزه ريزه مى شود و سقوط مى كند؛ اين از باب مبالغه است و حضرت مى خواهند بگويند بر فرض محال اگر محبت من در كوه جا مى گرفت كوه را ساقط مى كرد.

در معناى اين عبارت دو احتمال است: يكى اين است كه محبت واقعى آن حضرت را اگر كسى به دل داشته باشد فانى در او مى شود و نسبت به او عشق مى ورزد.

اين يك اصل كلّى است كه هر كسى وقتى به چيزى علاقه و محبت واقعى داشته باشد فانى در آن مى شود. كسانى كه فانى فى اللّه مى شوند به اين معناست كه از بس علاقه و محبت به خدا دارند براى خودشان خوديت و انانيتى قائل نيستند و همه چيز را در راه خدا فدا مى كنند.

ص: 327

نسبت به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم همين طور است؛ يعنى اگر كسى به آن حضرت علاقه مند باشد انانيت، خوديت، حيثيت و مال و ثروت خود را در آن راه مصرف مى كند و از هيچ چيز در راه او دريغ ندارد؛ پس اين ساقط شدن كه در كلام حضرت آمده است به اين معناست كه انانيت و خوديت او خرد مى شود و استقلالش را از دست مى دهد و در راه آن حضرت فداكارى مى كند.

معناى «لَوْ أَحَبَّنِي جَبَلٌ لَتَهَافَتَ » بنابر اين احتمال اين است كه: اگر كوه هم مرا دوست مى داشت سقوط مى كرد. سهل بن حنيف هم يكى از نادر كسانى بوده كه محبت زيادى نسبت به آن حضرت داشت و مصداق اين جمله بوده است.

احتمال ديگر اين است كه وقتى به شخص حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آن چنان هجوم آوردند و آن حضرت را خانه نشين و منزوى كردند، به چنين شخصى هم كه دوستدار آن حضرت است هجوم برده و او را نيز مى شكنند و منزوى مى كنند و شخصيت او را نابود مى سازند.

مرحوم سيّد رضى اين عبارت حضرت را معنا كرده و مى گويد: «و معنى ذلك أنّ المحنة تغلظ عليه فتسرع المصائب إليه» چنين فردى كه دوستدار آن حضرت باشد محنت بر او شدّت پيدا مى كند و مصائب به طرف اين فرد مى شتابد و هجوم مى آورد.

يعنى چون او علاقه مند به حضرت على عليه السلام است او را تحت فشار قرار مى دهند.

«و لايفعل ذلك إلّابالأتقياء الأبرار والمصطفين الأخيار» و ايجاد فشار و هجوم مصائب وارد نمى شود مگر بر انسانهاى پاك و نيكو و برگزيده هاى خوب.

بعد فرموده: «و هذا مثل قوله» و اين معنا مانند همين كلام حضرت است كه عبده آن را حكمت 112 قرار داده است.

ص: 328

(حكمت 112)

اشاره

«مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَلْيَسْتَعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً.»

و قد يؤوّل ذلك على معنى آخر ليس هذا موضع ذكره.

فشار و تنگدستى بر دوستداران اهل بيت عليهم السلام

«مَنْ أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ فَلْيَسْتَعِدَّ لِلْفَقْرِ جِلْبَاباً»

(هر كه ما اهل بيت را دوست دارد پس بايد خود را براى پوششى به نام فقر آماده نمايد.)

مى فرمايد: و اين كلام حضرت از نظر معنا و مفهوم مانند كلام ديگرى از آن حضرت است كه فرموده اند: هر كس ما اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را دوست بدارد خود را آمادۀ فقر و تنگدستى و كناره گيرى و منزوى شدن نمايد.

حضرت اميرالمؤمنين كه در صدر اسلام آن همه موقعيت با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم داشته و بايد همۀ امكانات در اختيار آن حضرت باشد و قدرت بايد قدرت اميرالمؤمنين عليه السلام باشد، اما كارى شده كه ابوذر دوست على عليه السلام را به يك بيابان بى آب و علف تبعيد مى كنند و آن حضرت بجز يك دلجويى هيچ كار ديگرى نمى تواند نسبت به ابوذر انجام دهد. خوب اين ابوذر است كه بايد بر اثر دوستى با على عليه السلام خود را آمادۀ منزوى شدن و تبعيد شدن در يك بيابان و زندگى در نهايت فقر و فاقه نمايد.

بعد از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حكومت دست ديگران بود وحاكمان آن روز كسانى بودند كه نمى خواستند اهل بيت معروف و مشهور باشند و لذا آنها را از هر جهت تحت فشار گذاشته بودند؛ و حتى مورّخين گفته اند اهل بيت و بنى هاشم در

ص: 329

زمان خلافت اموى و عبّاسى آن قدر در فقر و فاقه بودند كه هر زن بنى هاشم يك دست لباسى كه ساتر باشد و بتوانند با آن نماز بخوانند نداشتند؛ بلكه اين طور بوده كه چندين نفر به نوبت از يك لباس استفاده مى كرده اند.

اين عبارت حضرت را دو احتمال داده اند: يكى اين كه «فليستعدّ» به معناى «فليعدّ» است و به اين معناست كه براى فقر خود پوششى تهيه كند؛ يعنى چون دوستدار ماست بر اثر منزوى شدن فقر به او هجوم مى آورد، پس او بايد پوششى براى خود فراهم كند تا بدين وسيله فقر خود را بپوشاند؛ يعنى صبر كند، متانت داشته باشد و خود را حفظ نمايد.

و احتمال ديگر اين است كه «فليستعدّ للفقر» به معناى مهيّا بودن براى فقر است؛ فقر براى او جلباب و پوشش است، يعنى فقر او را احاطه مى كند و تمام زندگى اش را فقر مى گيرد؛ پس بايد مهيّاى فقير شدن باشد.

بعد از آن مرحوم سيّد فرموده است: «و قد يؤوّل ذلك على معنى آخر ليس هذا موضع ذكره» آن جملۀ اوّل حضرت را به نحو ديگرى هم معنا كرده اند كه اينجا جاى ذكر آن نيست. البته احتمال مى رود مقصود مرحوم سيّد رضى يكى از همان دو احتمال باشد كه قبلاً در جملۀ «لَوْ أَحَبَّنِي جَبَلٌ لَتَهَافَتَ » بيان كرديم.

ص: 330

(حكمت 113)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ ، وَ لا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ ، وَ لا عَقْلَ كَالتَّدْبِيرِ، وَ لا كَرَمَ كَالتَّقْوى ، وَ لا قَرِينَ كَحُسْنِ الْخُلْقِ ، وَ لا مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ ، وَ لا قَائِدَ كَالتَّوْفِيقِ ، وَ لا تِجَارَةَ كَالْعَمَلِ الصَّالِحِ ، وَ لا رِبْحَ كَالثَّوَابِ ، وَ لا وَرَعَ كَالْوُقُوفِ عِنْدَ الشُّبْهَةِ ، وَ لا زُهْدَ كَالزُّهْدِ فِى الْحَرَامِ ، وَ لا عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ، وَ لا عِبَادَةَ كَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ ، وَ لا ايمَانَ كَالْحَياءِ وَ الصَّبْرِ، وَ لا حَسَبَ كَالتَّوَاضُعِ ، وَ لا شَرَفَ كَالْعِلْمِ ، [وَ لا عِزَّ كَالْحِلْمِ ] وَ لا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ .»

برخى از اوصاف پسنديده

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين حكمت هجده جمله را مطرح فرموده كه همۀ آنها از صفات پسنديدۀ انسان است. در جملۀ اوّل فرموده اند:

1 -«لا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ »

(هيچ مال و ثروتى سودمندتر از عقل و خرد نيست.)

كلمۀ «مال» از مادّۀ «ميل» است، از باب اين كه ثروت يك جا نمى ماند، امروز مثلاً اين پول نزد شماست و فردا نزد كسى ديگر است، و بالاخره مال امر ثابتى نيست بلكه مايل به ديگرى است و هر روزى نزد يك فرد است. حال حضرت در اين جمله فرموده: هيچ مالى سودمندتر از عقل نيست. براى اين كه مال وسيلۀ زندگى و براى رفع احتياجات زندگى دنياست، ولى عقل براى تأمين سعادت دنيا و آخرت است؛ اگر

ص: 331

كسى مال داشته باشد ولى از عقل بهره اى نداشته باشد، طبيعى است كه انسان ديوانه همۀ اموال خود را به باد مى دهد؛ اما اگر عقل داشته باشد ولى از مال بى بهره باشد، به وسيلۀ همان عقل مى تواند مال پيدا كند و ثروتمند شود. البته عقل منافع ديگرى هم دارد كه فعلاً از ذكر آن صرفنظر مى كنيم.

2 -«وَ لا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ »

(و هيچ تنهايى وحشتناكتر از خودخواهى نيست.)

اگر انسان متكبّر و خودخواه نباشد همه با او دوست هستند، همه با او رفت و آمد مى كنند، همه بر اثر علاقه اى كه به او دارند هميشه با او در تماس هستند كه در نتيجه در تنهايى و غربت نمى ماند؛ ولى اگر انسان خودخواه و متفرعن باشد همه از او بدشان مى آيد و از او دورى مى كنند، كه در نتيجه در انزوا و غربت قرار مى گيرد؛ پس تنها چيزى كه سبب وحشت انسان است عجب و تكبّر و خودخواهى است، و در مقابل فروتنى تنها چيزى است كه سبب ارتباط مردم با او و عزّت او مى شود.

3 -«وَ لا عَقْلَ كَالتَّدْبِيرِ»

(و هيچ عقل و خردى مانند دورانديشى نيست.)

«تدبير» از مادّۀ «دبر» و به معناى مآل انديشى و دورانديشى است. بهترين عقل مآل انديشى است؛ كسانى كه مآل انديشى نمى كنند و عاقبت كار را توجّه ندارند، سقوط مى كنند و به بدبختى مى افتند؛ ولى آنهايى كه مآل انديش هستند و عاقبت كار را توجّه دارند، در بهروزى و نيكبختى به سر مى برند.

4 -«وَ لا كَرَمَ كَالتَّقْوى »

(و هيچ شرف و بزرگوارى مانند تقوا نيست.)

«كَرَم» به معناى شرف و بزرگوارى است. حضرت در اين جمله فرموده اند: هيچ

ص: 332

بزرگوارى و شرافتى مانند تقوا نيست؛ قرآن هم مى گويد: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ »(1) شرافت و بزرگوارى به اعتبار پدر و مادر و سرمايه و ثروت نيست، آنچه براى انسان كمال مى آورد تقوا و پرهيزكارى است.

5 -«وَ لا قَرِينَ كَحُسْنِ الْخُلْقِ »

(و هيچ همنشينى مانند نيك خويى نيست.)

«قَرين» به معناى همنشين، دوست و رفيق است. هر كسى به هر عنوان همنشين و دوستى براى خود انتخاب مى كند، اما نگاه داشتن دوست خيلى مهم است، چيزى كه حضرت در اين جمله فرموده اند يعنى نيك خويى رمز نگاه داشتن دوست است؛ صفت مقابل نيك خويى، تندخويى و خشن بودن است؛ وقتى كه انسان تند طبع و خشن باشد هرچند هم در جذب دوست مهارت داشته باشد ولى چون خشن است به زودى دوستهاى خود را از دست مى دهد؛ اما وقتى انسان خوش اخلاق باشد افراد جامعه جذب او مى شوند و طبعاً دوستان و همنشينان زيادى خواهد داشت.

6 -«وَ لا مِيرَاثَ كَالْأَدَبِ »

(و هيچ ميراثى مانند ادب نيست.)

اين عبارت دقيقاً در حكمت 54 آمده بود و همان جا معنا كرديم.

و اينك به جملۀ هفتم اين حديث مى پردازيم كه فرموده اند:

7 -«وَ لا قَائِدَ كَالتَّوْفِيقِ »

(و هيچ راهبرى مانند موفق بودن نيست.)

اگر مثلاً اسبى را از جلو هدايت كنند، مثل اين كه افسار او را بگيرند و از جلو بروند، در عرب به آن هدايت كننده و قائد جلودار و رهبر مى گويند؛ ولى اگر كسى از3.

ص: 333

1- - سورۀ حجرات (49)، آيۀ 13.

پشت اسب را هدايت كند به او سائق يعنى راننده گفته مى شود. اينجا حضرت فرموده اند: هيچ جلودار و رهبرى مانند موفق بودن نيست. وقتى انسان موفق به كارهاى خير شود خودش خود به خود حركت مى كند و احتياجى نيست كسى او را به كار خير هُل بدهد؛ پس همان توفيق و موفق بودن انسان را به سمت كار نيك مى كشاند و هيچ راهنماى ديگرى در اين حدّ قدرت قادر به رساندن انسان به قصد و هدف نيست.

8 -«وَ لا تِجَارَةَ كَالْعَمَلِ الصَّالِحِ »

(و هيچ تجارتى مانند عمل نيكو نيست.)

تجارت براى درآمد و رسيدن به سود است؛ هر كاسب و تاجرى كه سرمايۀ خود را به تجارت مى زند براى اين است كه بهرۀ بيشترى ببرد و سرمايه هاى خود را زيادتر كند؛ اين روش عقلاى جهان است و به طور كلّى هر كسى براى رسيدن به بهره و سود دست به كار روزانه مى زند؛ اما اين چنين نيست كه هر كسب و تجارت و هر صنعتى داراى سود باشد؛ زيرا چه بسا تاجر در تجارت ضرر كند، يا كاسب از كسب خود بهره اى نبرد، و يا محصول سالانۀ كشاورز دستخوش آفات قرار گيرد؛ ولى انجام اعمال صالح كارى است كه بهره و سود آن حتمى است؛ از اين رو حضرت فرموده است: هيچ تجارتى مانند انجام دادن اعمال نيكو نيست.

9 -«وَ لا رِبْحَ كَالثَّوَابِ »

(و هيچ سودى مانند پاداش الهى نيست.)

ظاهراً اين جمله دنبالۀ همان جملۀ قبل و مربوط به هم هستند؛ يعنى وقتى تجارت عمل صالح باشد سود آن هم پاداش الهى است، و اين پاداش از هر سودى بهتر است و مانند ندارد.

ص: 334

10 -«وَ لا وَرَعَ كَالْوُقُوفِ عِنْدَ الشُّبْهَةِ »

(و هيچ پرهيزكارى مانند باز ايستادن به هنگام شبهه نيست.)

«وَرَع» به معناى پرهيز از گناهان است؛ حالا گرچه اين پرهيزكارى كار بسيار خوبى است اما به «وقوف عند الشّبهة» نمى رسد؛ «وقوف عند الشّبهة» به اين است كه انسان همچنان كه گرد معاصى نمى گردد از كارهايى كه شبهۀ حرمت دارد نيز پرهيز نمايد. از بُعد ديگر هم گفته اند: «فمن ترك الشّبهات نجا من المحرّمات»(1) كسى كه از شبهه ناك پرهيز كند از محرّمات نيز پرهيز خواهد كرد. چون شبهه ناك قرقگاه است و كسى كه در قرقگاه وارد شود خوف آن مى رود كه در محرّمات هم وارد شود؛ به اين معنا كه شيطان در او وسوسه كند تا بالاخره او را به حرام بكشاند.

بنابراين دو احتمال در اين كلام حضرت وجود دارد: يكى اين كه بگوييم معناى كلام حضرت اين است كه ورعى مانند وقوف در شبهه نيست؛ يعنى وقوف در شبهه مقدمۀ ورع است، چون شبهه ناك قرقگاه است. و احتمال دوّم اين است كه وقوف عند الشّبهة درجۀ بالاترى از اجتناب از محرّمات است؛ يعنى سواى اين كه از محرّمات الهى پرهيز مى كند از چيزهاى شبهه ناك نيز پرهيز مى نمايد.

11 -«وَ لا زُهْدَ كَالزُّهْدِ فِى الْحَرَامِ »

(و هيچ زهدى مانند بى رغبتى در حرام نيست.)

«زُهْد» به معناى بى رغبتى است، «زاهِد» به كسى گفته مى شود كه نسبت به مال و ثروت دنيا و مقام آن بى رغبت است. بى رغبتى نسبت به دنيا و مال و مقام آن خوب است ولى بهتر از آن بى رغبتى و بى ميلى نسبت به چيزهاى حرام است.

چيزهاى حلال و مباح را خدا براى استفادۀ بندگان خود آفريده است و استفادۀ از آنها0.

ص: 335

1- - من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 10.

به طور متعارف كه نه اسراف باشد نه تبذير بدون اشكال است. خداى متعال در قرآن شريف فرموده است: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ » (1) «بگو چه كسى زينت خدا را كه براى بندگانش آفريده و نيز طيّبات از رزق را حرام كرده است ؟» اگر بخواهيد زندگى سالم و خوبى داشته باشيد مجبوريد از خوردنى ها و چيزهاى ديگر استفاده كنيد، پس از حلال استفاده كنيد اما از محرّمات اجتناب نماييد.

12 -«وَ لا عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ»

(و هيچ علم و دانشى مانند تفكر و انديشيدن نيست.)

معمولاً علم اكثر مردم طوطى وار است و علوم طوطى وار نمى تواند راهنماى طرف باشد، علمى مفيد است كه همراه با دليل و بيّنه باشد. «فكر» معنايش اين است كه انسان مقدمات را با هم ضميمه كند تا مطلب نظرى برايش روشن شود، يا نظراتى كه از جاى ديگر به دست آورده ضميمه كند تا نظريۀ ديگرى به دست بيايد. فكر به معناى پى بردن از مبادى به نتيجه است.

در روايات آمده است كه: «تفكّر ساعة خير من عبادة ستّين سنة»(2) يك ساعت فكر بهتر از شصت سال عبادت است. چون ممكن است انسان شصت سال عبادت طوطى وارى انجام دهد اما ارتقاء پيدا نكند، ولى فكر انسان را هم از نظر علمى مى سازد و هم از نظر عملى. بنابراين معناى كلام حضرت عليه السلام اين است كه هيچ علم مفيدى مثل تفكر نيست، و اين تفكر است كه انسان را به مراتب عالى مى رساند.

13 -«وَ لا عِبَادَةَ كَأَدَاءِ الْفَرَائِضِ »

(و هيچ عبادتى مانند انجام دادن واجبات نيست.)3.

ص: 336

1- - سورۀ اعراف (7)، آيۀ 32.
2- - بحارالأنوار، ج 66، ص 293.

عبادات فراوان است اما در درجۀ اوّل واجبات مهم است؛ بعضى از مردم ماه رمضان را روزه نمى گيرند اما نماز عيد فطر را كه مستحب است لازم مى دانند و به آن اهميت مى دهند، بعضى ها نماز واجب صبح را نمى خوانند ولى زيارت حضرت رضا عليه السلام را ترك نمى كنند و خود را مقيد مى دانند، در صورتى كه نماز صبح واجب و زيارت حضرت رضا عليه السلام يا ائمه ديگر عليهم السلام مستحب است.

14 -«وَ لا ايمَانَ كَالْحَيَاءِ وَ الصَّبْرِ»

(و هيچ ايمان و آرامشى مانند حيا و صبر نيست.)

«ايمان» به معناى اعتقاد و از ريشۀ «أمن» است، «أمن» يعنى آرامش. كسى كه به چيزى اعتقاد پيدا مى كند خاطرش ايمن مى شود و آرامش و سكون نفس پيدا مى كند؛ پس ايمان موجب امنيت روح انسان است.

حالا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده اند: هيچ آرامش و امنيتى مانند حيا و صبر نيست. براى اين كه آدم با حيا كسى است كه سراغ كار زشت نمى رود، و چنين فردى قهراً محرّمات را ترك مى كند خواه محرّمات شرعى باشد يا محرّمات اخلاقى.

همين طور است صبر؛ براى اين كه انسان در مقام عمل به واجبات و ترك محرّمات اگر صبر و بردبارى داشته باشد و به خواسته هاى قوّۀ شهويه كه تمايل به ترك واجبات و انجام محرّمات دارد توجّه نكند، قهراً امنيت و سكون نفس خواهد داشت؛ و به عبارت ديگر امنيت و آرامشى كه از حيا و صبر براى انسان پيش مى آيد به مراتب بهتر و بالاتر از اعتقاد قلبى صرف است.

15 -«وَ لا حَسَبَ كَالتَّوَاضُعِ »

(و هيچ شخصيتى مانند فروتنى نيست.)

«حَسَب» به معناى شخصيت است. بعضى خيال مى كنند شخصيت به اين است كه خودشان را گردنكش و قلدر نشان دهند و نسبت به افراد بى اعتنا باشند؛ حضرت

ص: 337

امير عليه السلام در مقابل اين عقيده شخصيت انسان را در تواضع يعنى فروتنى و احترام به مردم تبيين فرموده و مى فرمايند: هيچ شخصيتى مانند تواضع و فروتنى نيست.

16 -«وَ لا شَرَفَ كَالْعِلْمِ »

(و هيچ شرف و بزرگوارى مانند علم و دانش نيست.)

مال و مقام دنيايى را در همين دنيا از انسان مى گيرند، اما بهره هايى كه از علم نصيب انسان مى شود از هر مال و مقامى بهتر است.

17 -«وَ لا عِزَّ كَالْحِلْمِ »

(و هيچ عزّت و ارجمندى مانند حلم و بردبارى نيست.)

«عزّت» در اصل به معناى غلبه است، و «عزيز» يعنى غالب. اگر انسان حليم و بردبار باشد هميشه در منطق و در هر جهتى بر ديگران غالب است و ديگران در مقابل او متواضع هستند.

18 -«وَ لا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ »

(و هيچ پشتيبانى استوارتر از مشورت نيست.)

«مُظاهرة» از مادّۀ «ظَهْر» و به معناى پشتيبانى است؛ «مُشاورة» به معناى مشورت است و مشورت اين است كه انسان از عقل ديگران استفاده كند. وقتى شما يك نفر داراى يك عقل هستيد اگر در امرى با پنج نفر ديگر مشورت كنيد از پنج عقل ديگر بهره مند مى شويد و آن امر را به احسن وجه انجام خواهيد داد؛ پس بهترين پشتيبان مشورت است.

ص: 338

(حكمت 114)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ، ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ خَزْيَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ ، وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ.»

معيار بدبينى و خوش بينى

آن حضرت در مورد خوش بينى و بدبينى هاى بيجا به ديگران فرمودند:

«إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ ، ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ خَزْيَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ »

(هرگاه نيكوكارى بر روزگار و مردم آن حاكم شود، اگر كسى به ديگرى بدبين باشد بدون اين كه او كار خلافى كرده باشد، بى ترديد ستم كرده است.)

البته زمانه خوب و بد ندارد، خوب و بد زمانه به مردم آن بستگى دارد، اين طور نيست كه زمانه با يكى بسازد و با ديگرى نسازد، هر انسانى در طول عمر خود خوشى ها و بدى هايى دارد و در مجموع طول مدّت عمر انسان دوران امتحان اوست.

پس اگر مردم هر زمان مردمان درست كردار، پاكدامن، باگذشت و خيرخواه به يكديگر باشند زمان و روزگار خوبى است، كه عموماً از آن تعبير به خوبى زمانه مى كنند. حال حضرت فرموده اند: «إِذَا اسْتَوْلَى الصَّلاحُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ » : اگر چنين شد كه خوبى بر زمانه حاكم شد، يعنى اگر طورى بود كه مردم زمان نوعاً اهل خير و صلاح بودند و همه با هم خوب بودند «ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ » : در صورتى كه

ص: 339

كسى به ديگرى سوء ظنّ داشته باشد «لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ خَزْيَةٌ » : بدون اين كه او كار خلافى كرده باشد «فَقَدْ ظَلَمَ » : چنين فردى ظلم كرده است.

جملۀ «لم تظهر منه خزية» از جهت تركيب صفت است براى «رجل» دوّم. «خزية» هم دو جور خوانده شده است: اگر «خزية» صحيح باشد به معناى انحراف است، و اگر «حوبة» باشد به معناى گناه است. بنابراين اين طور نيست كه انسان حق داشته باشد بدون جهت به ديگران سوء ظنّ و بدگمانى داشته باشد.

«وَ إِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَ أَهْلِهِ فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ»

(و هرگاه بدكارى بر روزگار و مردم آن حاكم گردد، پس اگر كسى به ديگرى خوش بين باشد به تحقيق خود را به خطر انداخته است.)

اين نقطه مقابل جملۀ اوّل است؛ ممكن است حالتى بر مردم پيش بيايد كه غالب مردم يك زمانى اهل مادّيات و مقام و منصب باشند، اهل رشوه خوارى، كلاه بردارى و انواع حيله و نيرنگها باشند؛ حضرت مى فرمايد: اگر در چنين روزگارى كسى به ديگرى حسن ظنّ داشته باشد به خطر مى افتد؛ يعنى اگر در اين صورت بى احتياطى كند فريب مى خورد و كلاه به سرش مى رود؛ اگر اهل زمان حقه باز و فاسق اند خوش بينى به آنان به نحوى كه اختيار مالتان را هم به آنها بدهيد كار درستى نيست، بلكه بايد احتياط كنيد تا ضرر و خسارتى متوجّه شما نشود.

خلاصه در چنين زمانى بايد با احتياط عمل كرد؛ اموالتان را نبايد بدون دقّت و بررسى و احتياط در اختيار افراد قرار دهيد، اسرارتان را نبايد در اختيار اين و آن قرار دهيد. «غَرَّرَ» يعنى در خطر انداخت؛ «فَقَدْ غَرَّرَ» يعنى خود را به خطر انداخته است، براى اين كه از خطر دورى كنيد بايد احتياط كنيد.

ص: 340

(حكمت 115)

اشاره

و قيل له: كيف تجدك يا أميرالمؤمنين ؟ فقال عليه السلام: «كَيْفَ يَكُونُ حَالُ مَنْ يَفْنى بِبَقَائِهِ ، وَ يَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ ، وَ يُؤْتى مِنْ مَأْمَنِهِ .»

پاسخ حضرت در سؤال از حال ايشان

به اين كلام از سخنان حضرت امير عليه السلام رسيديم كه دربارۀ سؤالى كه از حال ايشان شده فرموده اند:

«كَيْفَ يَكُونُ حَالُ مَنْ يَفْنى بِبَقَائِهِ »

(چگونه است حال آن كه به واسطۀ زندگى كردنش فانى مى شود.)

ظاهراً اين سؤال وقتى بوده كه حضرت امير عليه السلام به خلافت رسيده بودند؛ مى دانيم كه تا قبل از مرگ عثمان حضرت امير عليه السلام عملاً به نخلستانها رفته بودند و آنجا كشاورزى مى كردند، از طرفى اصحاب و ياران آن حضرت هم تحت فشار و شكنجه بودند، افرادى مثل ابوذر هم تحت ظلم و ستم آنها در تبعيدگاه به سر مى برد و حضرت از اين بابت هم نگران بودند، تا اين كه پس از عثمان به مقام خلافت رسيدند و به نظر سؤال كننده ظاهراً حال و وضع خوبى پيدا كرده اند، از اين رو سؤال كننده از آن حضرت مى پرسد: «كيف تجدك يا أميرالمؤمنين ؟» : اى اميرمؤمنان خود را چگونه يافته ايد؟ يعنى يا على با اين مقامى كه حالا پيدا كرده ايد چطوريد و چه حالتى داريد و به قول امروزه چه احساسى داريد؟ حضرت هم مى فرمايند: ما در اين دنيا هستيم و دنيا هم جاى ماندن و ابدى و هميشگى نيست: «كَيْفَ يَكُونُ حَالُ مَنْ يَفْنى

ص: 341

بِبَقَائِهِ » : به نظر شما حال كسى كه ماندنش سبب فانى شدن و رفتن او مى شود چگونه است ؟

بقاى انسان به واسطۀ اين نيروى خدادادى است كه در انسان قرار داده شده و اين جهازاتى كه در بدن ما وجود دارد؛ مانند دست، پا، چشم، گوش و ساير اعضاء و جوارح؛ كه به مرور زمان ساييده و فرسوده مى شوند تا اين كه از كار مى افتند؛ و خلاصه بقاى اينها سبب فانى و نابود شدن آنهاست. پس هر چه انسان يك روز مى ماند به فانى شدن نزديك تر مى شود.

«وَ يَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ »

(و به سبب سلامتى اش بيمار مى گردد.)

همين صحّت و سلامتى انسان است كه سبب بيمارى او مى شود. صحّت اين است كه اختلالى در اين اعضاء و جوارح نباشد، ولى پس از آن كه مدّتى عمر كرد و فرسوده شد اختلال در آنها پيدا مى شود؛ پس انسان به وسيلۀ همين سلامتى بيمار مى شود.

«وَ يُؤْتى مِنْ مَأْمَنِهِ »

(و از آنجا كه در امان است به او حمله مى شود.)

مى فرمايد: و از همان محلى كه انسان در امن و امان است مورد هجوم و حمله واقع مى شود.

شايد مقصود حضرت از اين نحو پاسخگويى اين است كه مى خواهند بفهمانند خوشى و بدى دنيا زودگذر است؛ خوشى دنيا، ثروت دنيا، مقام و منصب دنيا دوام و بقايى ندارد و همۀ اينها را از اين انسان مى گيرند.

ص: 342

(حكمت 116)

اشاره

و قال عليه السلام: «كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْاِحْسَانِ إِلَيْهِ ، وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ ؛ وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِ ، وَ مَا ابْتَلَى اللَّهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإِمْلاءِ لَهُ .»

برخى وسايل امتحان و آزمايش الهى

و آن حضرت در مورد امتحان و آزمايش بندگان خدا فرموده اند:

«كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْاِحْسَانِ إِلَيْهِ »

(بسا كسى كه با نعمتى كه به او داده شده كم كم [به عذاب خدا] نزديك شود.)

«مُسْتَدْرَج» از مادّۀ «استدراج» است؛ در معناى استدراج چنين گفته اند: «تسامح من اللّه فى عقوبة العاصي المتمرّد المصرّ على عصيانه تثبيتاً لاستحقاقه العذاب الأشدّ»(1)

مستدرج كسى است كه عصيانكار و متمرّد است و خدا او را يكباره عقوبت و عذاب نمى كند، بلكه درجه درجه سقوط مى كند.

معناى جمله اين است كه چه بسا كسانى هستند كه به وسيلۀ احسان خدا به آنان سقوط مى كنند و به انحطاط مى رسند. بر اثر اين كه خدا نعمت هاى خود را به آنها سرازير فرموده آنها از خدا غافل شده و به گناهان روآور شده اند.

عالم دنيا عالم امتحان است و بنا نيست با يك گناهى كه انسان مى كند نابود شود، خدا به انسان مهلت مى دهد تا شايد پشيمان شود و توبه كند، ولى بعضى از بندگان

ص: 343

1- - منهاج البراعة، ج 21، ص 178.

خدا اين طور هستند كه هر چه خدا به آنها نعمت و فرصت بيشتر مى دهد هم بيشتر از خدا غافل مى شوند و هم بيشتر گستاخى مى كنند، اينها به وسيلۀ احسانى كه خدا نسبت به آنها كرده و به آنها طول عمر و نعمت فراوان داده است روز به روز رو به انحطاط مى روند.

«وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ »

(و با پوششى كه بر [گناه] اوست فريفته گردد.)

بر اثر اين كه عيب ها و بدى ها بر انسان مخفى و مستور مى شود انسان هم به خود مغرور مى گردد و در اثر مغرور شدن از خدا غافل مى شود؛ اگر خدا گناهان و عيب هاى افراد را افشا مى كرد و آبروى انسان را مى برد شايد او شرم مى كرد و دوباره گناه نمى كرد؛ اما خدا ستّار العيوب است و گناهان و عيوب افراد را مخفى نگه مى دارد، انسان هم از ستّار العيوب بودن خدا سوء استفاده كرده و مغرور مى شود و روى اين حساب بسيار گناه مى كند.

«وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِ »

(و به سبب سخن نيكى كه دربارۀ اوست آزموده شود.)

افرادى هستند كه چون ظاهر خوبى دارند و مردم هم باطن آنها را نمى دانند از آنها تعريف و تمجيد مى كنند كه فلان آقا آدم اهل خيرى است، اهل نماز شب است، اهل تبليغ دين و آدم دلسوزى است و... او هم به خاطر اين تعريفها خود را گم مى كند و مغرور مى شود. «مفتون» از «فتنه» و به معناى امتحان است؛ فرموده اند: چه بسا افرادى كه بر اثر ستايش و تعريف ديگران مورد امتحان قرار مى گيرند و چه بسا از امتحان سرافكنده بيرون مى آيند.

«وَ مَا ابْتَلَى اللَّهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإِمْلاءِ لَهُ »

(و خداوند كسى را مانند مهلت دادن به او نيازمود.)

ص: 344

خدا در اين باره فرموده است: «وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ » (1) «و آنان كه كفر ورزيده اند گمان نكنند مهلت دادن ما به آنها برايشان بهتر است، بلكه ما به آنها مهلت مى دهيم تا در نتيجه بر گناه خود بيفزايند، و به آنان عذابى رسد كه در اثر آن سخت خوار و ذليل شوند.»

حضرت امير عليه السلام هم در اين جمله فرموده اند: خدا هيچ كسى را به مثل مهلت دادن به او امتحان نمى كند. يعنى مهلت مى دهد و عمر را طولانى مى كند تا انسان را امتحان كند. برخى از اين فرصت طول عمر كمال استفاده را به نفع آخرت خود مى برند، ولى برخى ديگر سوء استفاده مى كنند و پرده درى و گناه را به نهايت مى رسانند و خود را به دركات جهنم مى اندازند.8.

ص: 345

1- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 178.

(حكمت 117)

اشاره

و قال عليه السلام: «هَلَكَ فِىَّ رَجُلانِ : مُحِبٌّ غَالٍ ، وَ مُبْغِضٌ قَالٍ .»

دوستان و دشمنان افراطكار

حضرت امير عليه السلام در مورد دوستان و دشمنان افراطكار خود فرموده است:

«هَلَكَ فِىَّ رَجُلانِ »

(دو دسته دربارۀ من تباه شوند.)

«مُحِبٌّ غَالٍ »

(دوستدارى كه از حدّ گذراند و غلوّ كند.)

على عليه السلام يكى از بندگان خالص و مخلص خداست و از نظر علم و معرفت شاگرد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است؛ پس اين كه بعضى از دوستداران آن حضرت در مدح و ثناى او غلوّ كرده و آن حضرت را به سرحدّ خدايى برده اند غلط است، اين دسته از دوستان در دوستى نسبت به آن حضرت زياده روى كرده اند و خود را به هلاكت و بدبختى انداخته اند. در جامعۀ اسلامى ما عده اى از مسلمانان كه معروف به «غُلات» هستند از نظر فقه اسلامى محكوم به كفرند و در قيامت هم اهل جهنم اند.

«وَ مُبْغِضٌ قَالٍ »

(و دشمنى كه كينه ورزد.)

«قَالٍ » از مادّۀ «قَلى » و به معناى كينه توز است؛ بعضى از دشمنان آن حضرت هم در دشمنى خود افراط كرده اند و آن حضرت را سبّ مى كنند، كه در اصطلاح مسلمين به آنان ناصبى گفته مى شود. بنابراين هر دو دسته منحرف هستند و جايگاه هر دو جهنم است.

ص: 346

(حكمت 118)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ .»

پشيمانى از دست دادن فرصت

و آن حضرت در مورد از دست دادن فرصت فرموده اند:

«إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ »

(از دست دادن فرصت اندوهى گلوگير است.)

گاهى در زندگى انسان فرصتهاى خوبى پيدا مى شود، فرصت درس خواندن، فرصت كسب و كاسبى، فرصت عبادت و... همه براى انسان سرنوشت ساز است؛ كسى كه فرصت درس خواندن را از دست مى دهد و عنفوان جوانى خود را به بيهودگى مى گذراند در دورانى از زندگى خود پشيمان مى شود و غصّه مى خورد، تاجر و يا كشاورزى كه فرصت تجارت يا فرصت كشت را غنيمت نشمرد هنگام درو پشيمان است و غصّه مى خورد، و كسى هم كه فرصتهاى طلايى عبادت و پرستش خدا را غنيمت نشمرد در قيامت پشيمان و سرگردان است و غم و اندوه سراسر وجود او را فرا مى گيرد.

در حديث نبوى از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است: «اغتنم أربعاً قبل أربع» چهار چيز را قبل از چهار چيز غنيمت بدان: «شبابك قبل هرمك» يكى جوانى است كه بايد قبل از رسيدن به پيرى آن را مغتنم بشماريد؛ «و صحّتك قبل سقمك» دوّم سلامتى است كه بايد پيش از اين كه به مريضى برسيد آن را مغتنم شماريد؛ «و غناك قبل فقرك» و سوّم

ص: 347

ثروت و دارايى است كه بايد ثروتمندى را مغتنم بر نادارى بدانيد؛ «و حياتك قبل موتك»(1) و چهارم دوران حيات و زندگانى است كه بايد تا زنده هستيد مغتنم بشماريد، كه پس از مرگ ديگر كارى ساخته نيست.

دوران حيات انسان بهترين فرصت است، چه بسا يك ساعت زندگى انسان مى تواند آن چنان موفقيت آميز باشد كه او را عوض كند و از حضيض ذلّت به اوج عزّت ببرد؛ پس «إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ » از اين باب است كه انسان در قيامت متوجّه مى شود چه سرمايۀ گرانبهايى را از دست داده، و عمرى را كه سرمايۀ اندوختن توشه براى آخرت بوده بيهوده گذرانده است.1.

ص: 348

1- - منهاج البراعة، ج 21، ص 181.

(حكمت 119)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ لَيِّنٌ مَسُّهَا، وَ السُّمُّ النَّاقِعُ فِى جَوْفِهَا، يَهْوِى إِلَيْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ ، وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ .»

دنيا همچون مار خوش خط و خال

و آن حضرت در مورد برحذر بودن از دنيا آن را به مارى خوش خط و خال تشبيه كرده و فرموده اند:

«مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ لَيِّنٌ مَسُّهَا، وَ السُّمُّ النَّاقِعُ فِى جَوْفِهَا»

(مَثَل دنيا مانند مَثَل مارى است كه لمس كردن آن نرم است، ولى درون آن زهرى خالص و كشنده است.)

حضرت امير عليه السلام در اين كلام دنيا را به مار تشبيه فرموده اند؛ مار كه مشبه به است داراى ظاهرى نرم، زيبا و دلرباست ولى باطن آن كشنده است، لذا آدمى به خاطر زهر كشنده اى كه در درون آن است از نرمى و قشنگى آن صرف نظر كرده و از آن گريزان است؛ دنيا نيز در حقيقت چنين حالتى دارد؛ ظاهر دنيا زيبايى، لذّت، عشق و كيف است ولى باطن آن سم كشنده است؛ كسانى كه اهل بينش باشند مى فهمند كه مال دنيا، مقام دنيا و دلبستگى به دنيا انسان را از خدا دور مى كند و به سعادت او لطمه مى زند و از زهر كشنده بدتر است؛ زيرا زهر كشنده يك بار انسان را مى كشد و به حيات او خاتمه مى دهد، ولى علاقه و دلبستگى به دنيا انسانيت انسان را نابود مى كند و سعادت را از بين مى برد و او را در منجلاب بدبختى غرق مى نمايد.

ص: 349

زرق و برق دنيا جذابيت دارد، همان گونه كه ظاهر مار نرم و قشنگ است و جذابيت دارد، ولى اندرون آن مملو از سم خالص است. «ناقع» به معناى خالص است.

«يَهْوِى إِلَيْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ ، وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ »

(فريب خوردۀ نادان به آن دل مى بندد، و خردمند دانا از آن مى پرهيزد.)

«غِرّ» مصدر به معناى مفعول است، يعنى «مغرور». مى فرمايد: «يَهْوِى إِلَيْهَا الْغِرُّ الْجَاهِلُ » : انسان نادان و فريفتۀ دنيا به آن تمايل پيدا كرده و به سوى دنيا مى رود و به مال و مقام آن دل مى بندد؛ «وَ يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ » : اما انسان داراى عقل از آن مى گريزد.

در موارد ديگرى كه حضرت سخن از مذمّت دنيا به ميان آورده گفته ايم كه مقصود هدف قرار دادن دنياست وگرنه اگر كسى مال و مقام دنيا را براى تأمين سعادت آخرت بخواهد مذموم نيست؛ همچنان كه ملاى رومى هم گفته است:

چيست دنيا؟ از خدا غافل بُدَن*** نى قماش و نقده و ميزان و زن

مال را كز بهر دين باشى حمول*** «نِعْمَ مالٌ صالحٌ » خواندش رسول(1)

***

اصل مال بد نيست اما دلبستگى و علاقه به آن به نحوى كه انسان از خدا غافل شود بد است؛ مقام و رياست و اولاد هم به همين منوال است، اگر شما فرزند صالح و مال و ثروت حلال و همچنين رياست و مقام دنيا را بخواهيد كه انجام وظيفه كنيد هيچ عيب و ايرادى ندارد، اما اگر اينها براى شما هدف اصلى و اساسى باشند آن وقت جز طغيان و گمراهى چيز ديگرى نيست و بايد از آن برحذر باشيد.ل.

ص: 350

1- مثنوى معنوى، دفتر اوّل.

(حكمت 120)

اشاره

و سئل عن قريش فقال عليه السلام: «أَمَّا بَنُو مَخْزُومٍ فَرَيْحَانَةُ قُرَيْشٍ نُحِبُّ حَدِيثَ رِجَالِهِمْ ، وَالنِّكَاحَ فِي نِسَائِهِمْ ، وَ أَمَّا بَنُو عَبْدِ شَمْسٍ فَأَبْعَدُهَا رَأْياً، وَ أَمْنَعُهَا لِمَا وَرَاءَ ظُهُورِهَا، وَ أَمَّا نَحْنُ فَأَبْذَلُ لِمَا فِي أَيْدِينَا، وَ أَسْمَحُ عِنْدَ الْمَوْتِ بِنُفُوسِنَا، وَ هُمْ أَكْثَرُ وَ أَمْكَرُ وَ أَنْكَرُ، وَ نَحْنُ أَفْصَحُ وَ أَنْصَحُ وَ أَصْبَحُ .»

ويژگى هاى سه طايفۀ قريش

و آن حضرت وقتى در مورد اوصاف قريش از او پرسيدند فرمود:

«أَمَّا بَنُو مَخْزُومٍ فَرَيْحَانَةُ قُرَيْشٍ نُحِبُّ حَدِيثَ رِجَالِهِمْ ، وَ النِّكَاحَ فِي نِسَائِهِمْ »

(اما فرزندان مخزوم گل خوشبوى قريش هستند كه سخن گفتن با مردانشان را دوست دارى، و نيز ازدواج با زنانشان را.)

در عرب زمان جاهليت مسألۀ قبايل و افتخار به آن خيلى مهم بوده است؛ كسانى هم كه اشعار و داستانهاى قبايل را مى دانسته اند «علامه» نام داشته اند، و خلاصه هر كسى به قوم و قبيلۀ خود افتخار مى كرد و آن را موجب فخر و مباهات خود مى دانست، و هر كه قبيله اش از نظر افراد زيادتر بود آن را موجب كمال خود و امتيازى براى خود مى دانست؛ ولى اسلام همۀ اين افتخارات را موهوم دانست و تغيير رنگ پوست و تعداد قبايل را وسايل شناخت افراد معرفى كرد؛ در سورۀ حجرات فرموده است: «يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ

ص: 351

قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ » (1) «اى مردم، ما شما را از يك مرد و زن آفريديم، آنگاه شما را شعبه هاى بسيار و فرقه هاى مختلف گردانيديم تا همديگر را بشناسيد؛ بى ترديد بزرگوارترين شما نزد خدا باتقواترين شماست.» پس اسلام آمد و امتياز به قبايل و رنگ پوست و اين قبيل چيزها را لغو كرد؛ اما بعد از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم مخصوصاً آن وقتى كه معاويه از طايفۀ بنى اميّه كه در حقيقت از مخالفين اسلام بودند ولى به ظاهر ادّعاى اسلام مى كردند سركار آمدند، دوباره به مسألۀ امتياز به قبايل و عشيره رو آوردند و آن را مطرح كردند.

در اينجا از حضرت امير عليه السلام راجع به قبايل قريش سؤال كرده اند كه شما كدام يك از اين قبايل را ممتاز مى دانيد، حضرت امير عليه السلام هم به سه طايفه از طوايف قريش كه از همۀ آنها معروفتر بودند اشاره فرموده اند.

قريش به كسانى گفته مى شود كه به نضر بن كنانه مى رسند، كه البته فاصلۀ زمانى نضر بن كنانه تا زمان حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ده دوازده پشت است و روى اين حساب بيش از سه قبيله مى شود، ولى گفتيم كه حضرت امير عليه السلام به سه طايفه اى كه مشهورترين آنها بوده اشاره فرموده اند.

مى فرمايند: اما طايفه و قبيلۀ بنى مخزوم گل خوشبوى قريش هستند؛ مردان آنان خوش سخن و خوش بيان و زنان آنان زيبا هستند. در اين كه چرا حضرت امير عليه السلام اين طور از اين طايفه تعريف كرده اند، بعضى گفته اند: اين كلام حضرت در عين حال كه تعريف است تنقيد از بنى مخزوم هم هست. بنى مخزوم طايفۀ ابوجهل پسر هشام بن مغيره است، بنى مخزوم از نظر ثروت و خوشگذرانى و رنگ و لعاب زنانشان زبانزد آن زمان بود و حضرت امير عليه السلام روى فرهنگ آن روز دنياداران كه معيارشان ثروت و جمال بوده سخن گفته اند و در عين حال از آنها تنقيد فرموده اند كه مثلاً اينها3.

ص: 352

1- - سورۀ حجرات (49)، آيۀ 13.

خوشگذران هستند. پس در اينجا حضرت امير عليه السلام با قطع نظر از ديندارى و تقوا از اين طايفه سخن گفته اند: اگر با مردان آنها بنشينيد بر اثر فصاحت و بلاغت و طبع شعرى كه دارند و زيبا سخن مى گويند خوشتان مى آيد، و نيز دوست داريد با زنانشان ازدواج كنيد. اينجا بزرگان گفته اند: اين كه حضرت امير عليه السلام اعراض از دنيا، تقوا و ديندارى را كه مايۀ كمال است براى آنها مطرح نفرموده، به همين خاطر است كه خواسته روى فرهنگ آن زمان سخن بگويد.

«وَ أَمَّا بَنُو عَبْدِ شَمْسٍ فَأَبْعَدُهَا رَأْياً، وَ أَمْنَعُهَا لِمَا وَرَاءَ ظُهُورِهَا»

(و اما فرزندان عبد شمس از نظر رأى دورترين مردم هستند [به حق]، و بازدارنده ترين آنانند آنچه را كه پشت سر ايشان است [هر چه مال و ثروت دارند پشت سر خود قرار مى دهند و به كار نمى گيرند].)

طايفۀ ديگرى كه از مشهورترين طوايف آن روز بوده فرزندان عبد شمس است كه معروف به بنى اميّه هستند؛ اميّه پسر عبد شمس بن عبد مناف است؛ فرموده: اينها «أَبْعَدُهَا رَأْياً، وَ أَمْنَعُهَا لِمَا وَرَاءَ ظُهُورِهَا» هستند.

اين عبارت را دو جور معنا كرده اند: بعضى از شارحين به گونه اى معنا كرده اند كه به نفع آنها و تعريف آنهاست؛ گفته اند: «أبعدها رأياً» يعنى بنى اميّه خيلى دورانديش هستند و فكرشان عميق است؛ «و أمنعها لما وراء ظهورها» به معناى اين است كه آنها حميّت و غيرت دارند؛ مثلاً وقتى بخواهند از مالشان دفاع كنند آن را مى گذارند پشت سر تا دستبرد به آن نشود و خودشان جلوى آن مى ايستند و دفاع مى كنند، حتى اگر بخواهند از شخصيتى دفاع كنند او را پشت سر خود قرار مى دهند و خودشان جلوى دشمن قرار مى گيرند و از آن شخصيت دفاع مى كنند. پس به اين حساب آنها هم دورانديش هستند و هم غيرت و حميّت دارند؛ و اين دو جمله از اين جهت به نفع آنها و در تعريف و تمجيد از آنهاست.

ص: 353

معناى ديگرى كه در اين دو جمله گفته اند و به ضرر آنهاست اين كه گفته اند:

«أبعدها رأياً» به معناى دور بودن رأى آنها از حق است؛ يعنى رأى و نظر ابوجهل از حق و حقيقت به دور است؛ حق در واقع يگانه پرستى و توحيد است در صورتى كه رأى و نظر ابوجهل كفر و شرك است. آيۀ شريفه مى فرمايد: «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ »(1) و با آن كه يقين داشتند كه آن معجزۀ الهى است باز هم از روى كبر و نخوت و ستمكارى انكار مى كردند، پس تو بنگر كه عاقبت فسادگران به كجا مى انجامد. كه در مورد عناد و لجاج ابوجهل ها، ابوسفيان ها و معاويه هاست. و در جملۀ «و أمنعها لما وراء ظهورها» هم حضرت نمى خواهند شجاعت و غيرت آنها را بيان كنند، بلكه مى خواهند بگويند اينها هر چه مال و ثروت دارند پشت سر خود قرار مى دهند تا دينارى از آن به احدى نرسد، و مردم را منع مى كنند از اين كه از اموال آنها استفاده كنند.

«وَ أَمَّا نَحْنُ فَأَبْذَلُ لِمَا فِي أَيْدِينَا، وَ أَسْمَحُ عِنْدَ الْمَوْتِ بِنُفُوسِنَا»

(و اما ما [بنى هاشم] در آنچه در دست داريم بخشنده تريم، و به هنگام مرگ در دادن جانهامان با گذشت تريم.)

«أبْذَل» از مادّۀ «بَذْل» به معناى بخشش است؛ «وَ أَمَّا نَحْنُ فَأَبْذَلُ لِمَا فِي أَيْدِينَا» :

و اما ما بنى هاشم از آنچه در دست داريم بيشتر از همه مى بخشيم؛ بذل و بخشش ما از مال و ثروت دنيا نسبت به ديگران بيشتر است.

«أَسْمَح» افعل تفضيل از مادّۀ «سَمْح» به معناى جود و بخشش و گذشت است؛ «وَ أَسْمَحُ عِنْدَ الْمَوْتِ بِنُفُوسِنَا» : و ما هنگام جان دادن جان خود را زودتر بخشش مى كنيم؛ به اين معنا كه براى حق و حقيقت بيشتر فداكارى مى كنيم.4.

ص: 354

1- - سورۀ نمل (27)، آيۀ 14.

«وَ هُمْ أَكْثَرُ وَ أَمْكَرُ وَ أَنْكَرُ، وَ نَحْنُ أَفْصَحُ وَ أَنْصَحُ وَ أَصْبَحُ »

«و آنان [فرزندان عبد شمس] در شمار بيشترند و نيرنگ باز و زشت كردارتر از ديگران، و ما در سخن گفتن رساتر و خيرخواهتر و خوشروتريم.)

حضرت در اين عبارت سه جمله دارند كه مربوط به فرزندان عبد شمس است و آن را در مقابل سه جملۀ ديگر قرار مى دهند كه مربوط به بنى هاشم است؛ مى فرمايند:

اين بنى عبد شمس كه بنى اميّه از آنها هستند اكثر و امكر و انكر هستند؛ يعنى بنى اميّه افرادشان زيادتر از ماست و مكر و حقّه بازى آنان زيادتر از همه است و خيلى هم انكر هستند. بعضى گفته اند «انكر» يعنى آنها هميشه منكرات را انجام مى دهند، يعنى اهل منكرات هستند و كارهاى زشت از آنها بيشتر از همه سر مى زند؛ ولى بعضى ديگر آن را به معناى كريه المنظر و بدقيافه و زشت گرفته اند، يعنى بنى اميّه از همه زشت تر و بدقيافه تر هستند.

در مقابل اين سه جمله كه مربوط به بنى اميّه بود سه جمله هم آورده اند كه مربوط به بنى هاشم است؛ فرموده اند: ولى ما افصح هستيم، يعنى هنگام سخن گفتن فصيح تر و رساتر سخن مى گوييم؛ و انصح هستيم، يعنى نسبت به مردم خيرخواهتر هستيم، خير مردم را مى خواهيم؛ و اصبح هستيم، يعنى خوشروتر هستيم و در معاشرت با مردم خوشرفتارى مى كنيم.

ص: 355

(حكمت 121)

اشاره

و قال عليه السلام: «شَتَّانَ مَا بَيْنَ عَمَلَيْنِ : عَمَلٌ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقِي تَبِعَتُهُ ، وَ عَمَلٌ تَذْهَبُ مَؤُونَتُهُ وَ يَبْقى أَجْرُهُ .»

فرق ميان عمل بد و عمل نيك

وآن حضرت در فرق دو عمل بد و نيك فرموده اند:

«شَتَّانَ مَا بَيْنَ عَمَلَيْنِ : عَمَلٌ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ وَ تَبْقِي تَبِعَتُهُ »

(چقدر فرق است ميان دو عمل: عملى كه لذّت آن مى گذرد ولى پيامد آن مى ماند.)

«شَتَّانَ » را گفته اند اسم فعل است به معناى جدايى و تفرقه داشتن؛ «شَتَّانَ مَا بَيْنَ عَمَلَيْنِ » : چقدر فرق است ميان دو كار. دو كار نيك و بد خيلى با هم فرق دارند و خيلى از هم جدا هستند. «عَمَلٌ تَذْهَبُ لَذَّتُهُ » : يكى كارى كه لذّت آن مى گذرد «وَ تَبْقِي تَبِعَتُهُ » : ولى تبعات آن باقى مى ماند. كارهايى كه مطابق هواهاى نفسانى است و به حسب ظاهر يك لذّت زودگذرى هم دارد، اما مجازات آن كه از تبعات آن عمل است براى روز قيامت باقى مى ماند؛ اعمال شهوانى لذّت زودگذر دارد، سرقت اموال مردم لذّت زودگذر دارد، تضييع كردن حقوق مردم لذّت زودگذر دارد، ولى همۀ اينها داراى تبعاتى هستند كه بالاخره در قيامت هم كه شده بايد جوابگو باشند و مجازات آن را ببينند.

«وَ عَمَلٌ تَذْهَبُ مَؤُونَتُهُ وَ يَبْقى أَجْرُهُ »

(و عملى كه زحمت آن مى گذرد ولى پاداش آن مى ماند.)

ص: 356

«مؤونة» به معناى ثقل و سنگينى است كه ما به زحمت و مشقت معنا كرديم؛ هر كارى داراى زحمت و مشقت و سنگينى است؛ مثلاً وضو گرفتن در فصل سرما، روزه گرفتن در فصل گرما با آن روزهاى بزرگ، رفتن به حج خصوصاً آن زمانى كه بايد با شتر و استر مى رفتند، جنگ و جهاد در راه اعتلاى كلمۀ توحيد و... اينها همه كارهايى است كه داراى سنگينى و زحمت و مشقت هستند، ولى اين زحمات زودگذرند و پاداش آن كه بهشت و درجات آن است براى قيامت باقى مى ماند.

به هر حال بين اين دو عمل نيك و بد بسيار فرق است، و چه نيكوست كه انسان سراغ عملى برود كه پاداش آن آن همه نعمت هاى الهى در قيامت است.

ص: 357

(حكمت 122)

اشاره

وَ تَبِعَ جَنَازَةً فَسَمِعَ رَجُلاً يَضْحَكُ ، فَقَالَ عليه السلام: «كَأَنَّ الْمَوْتَ فِيهَا عَلى غَيْرِنَا كُتِبَ ، وَ كَأَنَّ الْحَقَّ فِيهَا عَلى غَيْرِنَا وَجَبَ ، وَ كَأَنَّ الَّذِي نَرى مِنَ الْأَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِيلٍ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ ، نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ ، وَ نَأْكُلُ تُرَاثَهُمْ ؛ [كَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ ] ثُمَّ قَدْ نَسِينَا كُلَّ وَاعِظٍ وَ وَاعِظَةٍ ، وَ رُمِينَا بِكُلِّ جَائِحَةٍ !»

توبيخ حضرت براى غفلت از مرگ

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در تشييع جنازه اى حركت مى كردند و در آن هنگام صداى خندۀ يكى از تشييع كنندگان را شنيدند، پس در اين ارتباط فرمودند:

«كَأَنَّ الْمَوْتَ فِيهَا عَلى غَيْرِنَا كُتِبَ »

(گويى مرگ در دنيا براى غير از ما نوشته شده است.)

وقتى كه حضرت ديدند آن شخص در تشييع جنازه مى خندد فرمودند: گويا مرگ براى غير ما نوشته شده است! خنده در تشييع جنازه اخلاقاً هم خوب نيست؛ براى اين كه فرزندان و بستگان نزديك و دور ميّت همراه جنازه هستند و اين خنده آنها را مكدّر مى كند. به هر حال وقتى حضرت امير عليه السلام خندۀ آن مرد را ديدند فرمودند:

«كَأَنَّ الْمَوْتَ فِيهَا عَلى غَيْرِنَا كُتِبَ ». طبيعى است وقتى كسى در تشييع جنازه اى كه براى عبرت گرفتن است بخندد، نسبت به مرگ و سكرات بعد از آن غافل است و خيال مى كند مرگ فقط براى آن كسى كه در تابوت است بوده و سراغ ديگران نمى آيد.

ص: 358

«وَ كَأَنَّ الْحَقَّ فِيهَا عَلى غَيْرِنَا وَجَبَ »

(و گويا حق در دنيا براى غير از ما لازم گشته است.)

ممكن است مقصود از «الحقّ » در اين جمله موت باشد چون مرگ حق است؛ روى اين احتمال معناى كلام حضرت اين است كه: مثل اين كه مرگ در اين دنيا براى غير ما واجب شده است. اگر چنين احتمالى درست باشد و مقصود مرگ باشد، اين جمله با جملۀ اوّل به يك معنا آمده و فقط در دو كلمۀ «الحقّ » و «وَجَبَ » با جملۀ قبل فرق مى كند، كه در آن جمله با «الموت» و «كُتِبَ » آمده كه با كلمات اين جمله به يك معنا هستند.

احتمال ديگرى كه در كلمۀ «الحقّ » وجود دارد اين كه ممكن است مقصود حقوق خدايى باشد؛ آن وقت روى اين احتمال معنا چنين است كه: مثل اين كه حقوق الهى در اين دنيا براى غيرما واجب شده است.

و احتمال سوّم هم كه احتمال خيلى ضعيفى است اين كه بگوييم ممكن است اشاره به اين جنازه باشد؛ يعنى تو كه مى خندى حق برادرى خود را با اين جنازه ادا نكرده اى، اين كه آنها عزادارند و تو مى خندى پس معلوم مى شود اين حق به گردن تو واجب نشده كه حرمت او را نگه دارى! پس ممكن است مقصود از «الحقّ » حقوق برادرى باشد و ممكن است به طور كلّى هر حقى باشد؛ يعنى همۀ حقوق؛ زيرا شخصى كه خيلى مشنگ است و در تشييع جنازه مى خندد، معلوم مى شود كه خيلى به فكر واجبات و انجام تكاليف خدايى هم نيست.

«وَ كَأَنَّ الَّذِي نَرى مِنَ الْاَمْوَاتِ سَفْرٌ عَمَّا قَلِيلٍ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ »

(و گويى آنچه از مردگان مى بينيم مسافرينى هستند كه به زودى به سوى ما بازمى گردند.)

«وَ كَأَنَّ الَّذِي نَرى مِنَ الْاَمْوَاتِ » : و مثل اين كه اين مرده هايى را كه هر روزه مشاهده مى كنيم «سَفْرٌ عَمَّا قَلِيلٍ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ » : مسافرينى هستند كه دوباره و به همين زودى به جمع ما باز مى گردند! نخير برگشتى در كار نيست، اينها زن و فرزند و كاخ و

ص: 359

ماشين و ساير تعلّقات دنيايى خود را رها كرده و همۀ اينها را براى ورثه گذاشته و رفته اند.

اين جملۀ حضرت از اين جهت خيلى جالب است كه فرموده: «سَفْرٌ عَمَّا قَلِيلٍ إِلَيْنَا رَاجِعُونَ » ؛ براى اين كه در عرف مردم اين طور است كه اگر بدانند اين مسافر فردا برمى گردد و اگر بدانند آن مسافر دو سال ديگر برمى گردد و نيز اگر بدانند آن مسافر سوّم ديگر برنمى گردد، بين اينها را فرق مى گذارند؛ مثلاً براى مسافرى كه فردا برمى گردد اصلاً اهميتى قائل نيستند و مثل اين كه قصد مسافرت ندارد، ولى براى آن مسافرى كه دو سال ديگر برمى گردد اهميت قائل اند و چه بسا براى اين فراقى كه تا دو سال حاصل مى شود نگران و غمگين هستند، و باز براى آن مسافرى كه مى دانند ديگر برنمى گردد اهميت بيشترى قائل اند و نگرانى آنها از دورى و مفارقت او بيش از مسافر دوّم است؛ حال اين شخصى كه در تشييع جنازه مى خندد مثل كسى است كه خيال مى كند اين ميّت مسافرى است كه همين فردا برمى گردد، از اين رو مى خندد و اهميتى براى او قائل نيست.

«نُبَوِّئُهُمْ أَجْدَاثَهُمْ ، وَ نَأْكُلُ تُرَاثَهُمْ »

(آنها را در قبرهايشان مى گذاريم، و ميراثشان را مى خوريم.)

«أجْداث» جمع «جَدَث» و به معناى قبرهاست. آنچه در ذهن ماست اين است كه جنازه را در قبر دفن مى كنيم و اموالشان هم مال ماست، ولى غافل از اين هستيم كه همين بلا چند روز ديگر به سر ما هم خواهد آمد؛ پس ما بايد از اين تشييع ها و از آن كفن و دفن ها متنبّه بشويم، زيرا خود ما نيز به سرنوشت آنها گرفتار مى شويم.

«كَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ ، ثُمَّ قَدْ نَسِينَا كُلَّ وَاعِظٍ وَ وَاعِظَةٍ ، وَ رُمِينَا بِكُلِّ جَائِحَةٍ !»

(مثل اين كه ما پس از آنان جاويد خواهيم ماند! سپس اندرز هر مرد و زن اندرزدهنده را فراموش مى كنيم، و به هر آفتى گرفتار مى شويم.)

ص: 360

«كَأَنَّا مُخَلَّدُونَ بَعْدَهُمْ » : گويا ماندگاريم در صورتى كه چنين نيست و ما هم مانند پيشينيان خود رفتنى هستيم و به آنها ملحق مى شويم. «ثُمَّ قَدْ نَسِينَا كُلَّ وَاعِظٍ وَ وَاعِظَةٍ » : و فراموش مى كنيم علامت و نشانه هاى وعظ و هدايت را. هر چيزى آيت و نشانه اى دارد و مرگ هم داراى علامت و نشانه هايى است؛ اين كه ديگرى مى ميرد نشانه و علامتى است كه ما هم مى ميريم، اين كه اعضاء و جوارحمان رو به ضعف مى رود علامت رفتن ما به سوى مرگ است، منتها ما همۀ اينها را فراموش مى كنيم.

«وَ رُمِينَا بِكُلِّ جَائِحَةٍ » : و با هر آفتى انداخته مى شويم. «جائحة» به آفتى مى گويند كه به درختها هجوم مى برد و ميوه ها و محصولات آنها را از بين مى برد، آن وقت مثل اين كه اين مرگ آفتى است كه همگى ما را ريشه كن مى كند ولى ما غفلت داريم و يا در خواب هستيم.

ص: 361

(حكمت 123)

اشاره

و قال عليه السلام: «طُوبى لِمَنْ ذَلَّ فِي نَفْسِهِ ، وَ طَابَ كَسْبُهُ ، وَ صَلُحَتْ سَرِيرَتُهُ ، وَ حَسُنَتْ خَلِيقَتُهُ ، وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ ، وَ أَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ لِسَانِهِ ، وَ عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ ، وَ وَسِعَتْهُ السُّنَّةُ ، وَ لَمْ يُنْسَبْ إِلى بِدْعَةٍ .»

قال الرّضىّ : أقول: و من النّاس من ينسب هذا الكلام إلى رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و كذلك الّذى قبله.

بيان برخى اوصاف و كارهاى نيك و پسنديده

و آن حضرت در بيان برخى اوصاف نيك و پسنديده فرموده اند:

«طُوبى لِمَنْ ذَلَّ فِي نَفْسِهِ ، وَ طَابَ كَسْبُهُ ، وَ صَلُحَتْ سَرِيرَتُهُ »

(خوشا به حال كسى كه خود را كوچك شمارد، و كسب و كارش شايسته باشد، و نيّت او نيز پسنديده باشد.)

اين حكمت از كلام حضرت در برخى نهج البلاغه ها مثل نهج البلاغۀ فيض الاسلام با شمارۀ قبلى يك جا و با يك شماره نقل شده، و در برخى نهج البلاغه هاى ديگر مثل نهج البلاغۀ محمّد عبده به طور مستقل و با يك شمارۀ جداگانه ذكر شده است؛ توضيحات ما نيز چون به ترتيب نهج البلاغۀ عبده است طبعاً آن را با شمارۀ جداگانه ذكر مى كنيم.

فرموده اند: «طُوبى لِمَنْ ذَلَّ فِي نَفْسِهِ » ؛ «طوبى » در اصل «طُيْبى » بوده، صيغۀ افعل تفضيل مؤنث از مادّۀ «طيب» به معناى خوبى است، و مذكر آن «أطيب» بر وزن «أفعل»

ص: 362

است؛ يعنى خوبى و خوشى براى كسى باد كه خودش را بزرگ نداند. بزرگترين آفت براى سعادت انسان خود بزرگ بينى است، شيطان يك لحظه خود را بزرگ ديد و از هستى ساقط شد؛ انسان بايد واقعاً حساب كند كه از خود چيزى ندارد و همۀ هستى او از خداست؛ اگر مال و ثروت داريد از خداست، اگر جمال و زيبايى داريد خدا داده و از خداست، اگر پست و مقامى داريد از خداست، اگر بيان و صداى خوبى داريد از خداست، اگر زيركى و خوش فهمى داريد نعمت خدادادى است، و خلاصه هر چه نعمت ظاهرى و باطنى در خود سراغ داريد خدادادى است و انسان از خود چيزى ندارد؛ پس انسانى كه از خود چيزى ندارد چرا خودپسند و خودبين است و براى چه تكبّر و نخوت دارد و نمى تواند ديگران را تحمّل كند؟!

اگر به درستى محاسبه كنيم انسان در مقابل هر يك از اين نعمت هايى كه در وجودش هست يك وظيفه دارد و بايد از عهدۀ وظايفش برآيد؛ انسانى كه مال دارد وظيفۀ پرداخت زكات واجب و زكات مستحب يعنى انفاق به مستمندان را دارد، و اگر گرسنه اى در همسايگى ثروتمندى سر بى شام بر زمين بگذارد ثروتمند مسئول است.

اگر مقام و منصبى داريد در مقابل وظيفۀ سنگين حل مشكلات مردم جامعه را به عهده داريد، و اگر كوتاهى كنيد در قيامت گرفتاريد؛ اگر علم داريد وظيفۀ ياد دادن به ديگران بر عهدۀ شماست و بايد ديگران را از جهل و نادانى برهانيد و... پس خوشا به حال كسى كه نفس خود را ذليل كند و خود را كوچك و ناچيز بداند.

«وَ طَابَ كَسْبُهُ » : و خوشا به حال كسى كه عملش نيك و شايسته باشد. يعنى راه كسب و كارش راه صحيحى باشد، مطابق شرع مقدّس اسلام از راه حلال كسب كند و از حرام بپرهيزد.

«وَ صَلُحَتْ سَرِيرَتُهُ » : و خوشا به حال كسى كه نيّت او پاك و اعمالش براى خدا باشد. اگر روح انسان پاك باشد رفتار و كردار او هم پاك است و اعمالش براى خداست.

ص: 363

«وَ حَسُنَتْ خَلِيقَتُهُ ، وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ ، وَ أَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ لِسَانِهِ »

(و اخلاقش نيكو شود، و زياده از مالش را انفاق نمايد، و زبان خويش را از پرگويى نگاه دارد.)

«خَليقة» اخلاق است؛ «حَسُنَتْ خَلِيقَتُهُ » يعنى اخلاقش نيكو شود. اخلاق انسان كه خوب شود رفتار و برخوردش با مردم خوب مى شود. در مورد پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه طاهرين عليهم السلام رسيده است كه با اين كه دشمنان با آنها بد رفتارى و بد دهنى مى كردند ولى آنها به مصداق آيۀ شريفۀ «اِدْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ »(1) با آنها با خوبى برخورد مى كردند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم همان طور كه خدا فرموده است: «إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ »(2) از حسن خلق بزرگى برخوردار است. بنابراين انسان بايد از اخلاق و رفتار خوبى برخوردار باشد و بر فرض كه ديگران با او بدى كنند او به آنها نيكى نمايد.

«وَ أَنْفَقَ الْفَضْلَ مِنْ مَالِهِ » يكى ديگر از صفات پسنديده اين است كه انسان مال زياده بر نيازش را در راه خدا به ديگران بدهد و كمبودهاى جامعه را جبران كند.

«انفاق» را قبلاً گفته ايم از مادّۀ «نفق» به معناى خلل و كمبودها در جامعه است، كسى كه در پى پركردن خلل هاى جامعه است؛ مثلاً مى بيند جوانى ازدواج نكرده و راهى براى انجام ازدواج ندارد، اين فرد وسايل ازدواج او را فراهم مى كند و با اين كار يك خلل جامعه را برطرف مى نمايد.

«وَ أَمْسَكَ الْفَضْلَ مِنْ لِسَانِهِ » يعنى «طوبى لمن أمسك الفضل من لسانه»: خوشا به حال كسى كه زبانش را كنترل كند و آن را از حرفهاى زيادى نگاه دارد. سخن درحدّ ضرورت را بگويد ولى حرفهاى اضافى را نگويد؛ حرفهاى خارج از ضرورت يا غيبت است يا تهمت است يا دروغ است و يا حدّاقل سخنان بى فايده و لغو؛ كه قرآن از سخن لغو جلوگيرى كرده است: «وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ »(3) يكى از اوصاف3.

ص: 364

1- - سورۀ مؤمنون (23)، آيۀ 96.
2- - سورۀ قلم (68)، آيۀ 4.
3- - سورۀ مؤمنون (23)، آيۀ 3.

مؤمنين دورى از حرفهاى بيهوده است. پس خوشا به حال كسى كه زبانش را از زياده گويى حفظ كند.

«وَ عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ ، وَ وَسِعَتْهُ السُّنَّةُ ، وَ لَمْ يُنْسَبْ إِلى بِدْعَةٍ »

(و شرّ خود را از مردم دور گرداند، و سنّت [پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم] او را در تنگنا قرار ندهد، و به هيچ بدعتى نسبت داده نشود.)

اين كه انسان به گونه اى باشد كه شرّش به ديگران نرسد از صفات نيك است.

حضرت امير عليه السلام در اينجا فرموده اند: «وَ عَزَلَ عَنِ النَّاسِ شَرَّهُ » : خوشا به حال كسى كه شرّ خود را از مردم دور كند. آن كه مردم آزار است دائماً شرّش به مردم مى رسد، آن كه سر مردم كلاه مى گذارد و با حيله مال مردم را مى خورد دائماً در شرّ رساندن به مردم است، آن كه ارزاق مردم را احتكار مى كند از اين راه در اذيّت و آزار مردم است، آن كه حق كشى مى كند در فكر رساندن شرّ به مردم است؛ و خلاصه اگر كسى بخواهد شرّش از مردم دور شود بايد انسان پاك و خالصى شود كه هيچ گاه افكار بد عليه مردم در سرش نيايد.

«وَ وَسِعَتْهُ السُّنَّةُ » : و از اوصاف نيك هم يكى اين است كه نسبت به روش رسول خدا و سنّت وسعت نظر داشته باشد؛ به اين معنا كه نگويد سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دست و پاى ما را بسته و ما را در تنگنا قرار داده است؛ هر چه سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اقتضا دارد عمل كند و در مقابل آن خاضع و خاشع باشد.

«وَ لَمْ يُنْسَبْ إِلى بِدْعَةٍ » : و خوشا به حال كسى كه او را به هيچ بدعتى نسبت ندهند؛ يعنى از كسانى نباشد كه در دين بدعت آورده باشد.

«قال الرّضىّ : أقول: و من النّاس من ينسب هذا الكلام إلى رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و كذلك الّذى قبله» در اينجا مرحوم سيّد رضى فرموده است: بعضى اين قسمت از اين كلام را با كلام قبلى به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نسبت داده اند. كه البته منافاقى ندارد كه هم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده باشند و هم اميرالمؤمنين عليه السلام.

ص: 365

(حكمت 124)

اشاره

و قال عليه السلام: «غَيْرَةُ الْمَرْأَةِ كُفْرٌ، وَ غَيْرَةُ الرَّجُلِ ايمَانٌ .»

تفاوت دو غيرتمندى

و آن حضرت در مورد غيرتمندى زن و مرد فرموده اند:

«غَيْرَةُ الْمَرْأَةِ كُفْرٌ، وَ غَيْرَةُ الرَّجُلِ ايمَانٌ »

(غيرتمندى زن كفر است، و غيرتمندى مرد ايمان محسوب مى شود.)

يكى از مسائل اسلامى كه بر زنان خيلى سنگين و مشكل است تعدد زوجات است، و همين جاست كه زنان به دستورات اسلام خرده گيرى مى كنند كه مثلاً چرا اجازه داده شده مردها بيش از يك زن داشته باشند؟ در اين باره گفتنى است كه مسألۀ نَسَب از نظر شرع مقدّس اسلام داراى اهميت فوق العاده است و شارع مقدّس خواسته است نسبت افراد به همديگر محفوظ باشد؛ از اين رو اوّلاً: ازدواج تشريع شده تا وابستگى زن به مرد به وسيلۀ عقد ازدواج صورت پذيرد و زن نتواند بدون صيغۀ طلاق و اعلام به عموم از اين مرد جدا شود؛ و ثانياً: به يك زن اجازۀ بيش از يك شوهر نداده است تا نسبت حمل يا نوزاد به شوهر شرعى زن محفوظ بماند و معلوم باشد اين نوزاد فرزند كيست. پس يكى از علل اصلى در اين كه زن نمى تواند بيش از يك شوهر داشته باشد عدم اختلاط مياه است و مسلمانان بايد به اين دستور پايبند باشند.

ص: 366

(حكمت 125)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَأَنْسُبَنَّ الْإِسْلامَ نِسْبَةً لَمْ يَنْسُبْهَا أَحَدٌ قَبْلِى، الْاِسْلامُ هُوَ التَّسْلِيمُ ، وَ التَّسْلِيمُ هُوَ الْيَقِينُ ، وَ الْيَقِينُ هُوَ التَّصْدِيقُ ، وَ التَّصْدِيقُ هُوَ الْاِقْرَارُ، وَ الْاِقْرَارُ هُوَ الْأَدَاءُ، وَ الْأَدَاءُ هُوَ الْعَمَلُ .»

حقيقت اسلام و مسلمان واقعى

و آن حضرت در مورد مسلمان بودن و اسلام واقعى فرموده اند:

«لَأَنْسُبَنَّ الْاِسْلامَ نِسْبَةً لَمْ يَنْسُبْهَا أَحَدٌ قَبْلِى»

(من اسلام را چنان توصيف كنم كه كسى پيش از من آن را وصف نكرده باشد.)

«لأنسبنّ » به كسر سين و ضمّ آن صحيح است؛ فرموده اند: من به گونه اى اسلام را نسبت مى دهم كه تاكنون كسى آن را نسبت نداده باشد. مقصود حضرت از اين نسبت همان اسنادى است كه در جمله بين موضوع و محمول قرار مى گيرد، و در حقيقت به معناى تعريف و توصيف است؛ مثلاً اين كه مى گوييم: «الانسان حيوان ناطق» نسبت «حيوان ناطق» را به «انسان» داده ايم و در حقيقت يك اسناد خبرى بين حيوان ناطق و انسان برقرار كرده ايم، و به عبارت ديگر حقيقت انسان را به حيوان ناطق تعريف كرده ايم. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم در تعريف اسلام چند جملۀ خبريه بيان فرموده اند كه در هر جمله اى يك نسبت و اسناد وجود دارد و به همين حساب هم فرموده اند: نسبت مى دهم اسلام را؛ يعنى تعريف مى كنم اسلام را به گونه اى كه كسى تعريف نكرده باشد. آنگاه در تعريف اسلام مى فرمايند:

ص: 367

«اَلْاِسْلامُ هُوَ التَّسْلِيمُ ، وَ التَّسْلِيمُ هُوَ الْيَقِينُ ، وَ الْيَقِينُ هُوَ التَّصْدِيقُ »

(اسلام همان تسليم شدن است، و تسليم شدن همان يقين داشتن، و يقين داشتن همان تصديق نمودن.)

در اين عبارت و عبارتى كه بعداً نقل مى كنيم شش حمل در كلام حضرت ذكر شده است؛ به اين معنا كه شش مبتدا (موضوع) آورده اند و شش خبر (محمول) بر آن حمل نموده اند.

«حمل» يا حقيقى است و يا مجازى؛ كه به حمل مجازى، مسامحه اى و حمل ادّعايى هم گفته اند؛ باز حمل حقيقى يا حمل اوّلى ذاتى است يا حمل شايع صناعى است.

1 - حمل اوّلى ذاتى آن است كه موضوع و محمول از جهت مفهوم اتحاد داشته باشند ولى مغايرت آنها از جهت اجمال و تفصيل باشد؛ مانند همان مثال «الانسان حيوان ناطق» كه «انسان» موضوع است و «حيوان ناطق» محمول است و اينها از نظر معنا و وجود خارجى يكى هستند؛ يعنى انسان همان حيوان ناطق، و حيوان ناطق همان انسان است؛ ولى فرق اين موضوع و محمول به اجمال و تفصيل است؛ يعنى انسان معناى اجمالى حيوان ناطق است، و حيوان ناطق هم معناى تفصيلى انسان است.

2 - حمل شايع صناعى آن است كه موضوع و محمول از جهت وجود و مصداق اتحاد داشته باشند ولى به حسب مفهوم مغاير باشند؛ مانند «الانسان حيوان» كه مفهوم «انسان» غير از مفهوم «حيوان» است ولى در خارج از ذهن هر چيزى كه انسان بر آن صادق باشد حيوان بودن هم بر آن صادق است. و به عبارت ديگر هم گفته اند: حمل شايع صناعى آن است كه حمل طبيعت بر مصاديق شود، مثل «زيدٌ انسانٌ » كه «زيد» يكى از افراد و مصاديق «انسان» است و انسان طبيعت است كه هم بر زيد صادق است هم بر حسن، حسين، تقى، احمد و غيره.

ص: 368

3 - حمل مجازى و ادّعايى آن است كه موضوع و محمول دو مفهوم باشند و اتحادى نداشته باشند؛ مانند «زيدٌ أبيضٌ » كه «زيد» و «أبيض» متغايرند و هيچ گونه اتحادى بين آنها نيست ولى اتحاد بين آنها ادّعايى است؛ به عبارت ديگر گاهى مجازى بودن اين حمل خيلى واضح است و آن جايى است كه حمل عرض بر ذات كنيم، مثل همان «أبيض» كه به معناى سفيدى است و سفيدى رنگ است و رنگ عَرَض است كه عارضِ معروض مى شود؛ اين كه گفتيد زيد أبيض است، زيد كه واقعاً أبيض نيست بلكه زيد ذاتى است كه متّصف به سفيدى است، پس سفيد بودن زيد به نحو ادّعا و مسامحه است؛ اما گاهى مَجاز بودنش واضح نيست، مثل اين كه مى گوييم زيد شير است، در صورتى كه زيد شير نيست بلكه اين يك ادّعاست، زيد در اثر شجاعت از مصاديق شير است؛ يا مثلاً علّت و معلول بر هم حمل مى شوند، مثل اين كه مى گوييم آتش حرارت است، در صورتى كه آتش علّت حرارت است.

پس از اين كه سه قسم حمل را بيان كرديم به تطبيق كلام حضرت با اين قواعد منطقى مى پردازيم. در اين جملات حضرت امير عليه السلام هر سه قسم حمل وجود دارد؛ مى خواسته اند بگويند كسى كه مسلمان است بايد اين صفات را داشته باشد؛ فرموده اند:

«اَلْاِسْلامُ هُوَ التَّسْلِيمُ » در كتاب و سنّت «اسلام» دو اطلاق دارد: يك اطلاق اين است كه اعمّ از ايمان است، يعنى ذكر شهادتين، كه از روايات هم اين طور استفاده مى شود كه اسلام همان گفتن شهادتين است؛ اما ايمان اقرار به زبان، اعتقاد به قلب و عمل به اركان است. پس اسلام يك اصطلاح اعمّ دارد كه به معناى گفتن شهادتين است، و يك اصطلاح و معناى اخصّ داريم كه معنايش تسليم در برابر خداوند است.

حال اگر معناى اسلام در اين عبارت حضرت، اسلام به معناى اعمّ (يعنى صرف شهادتين) باشد معناى جمله چنين است كه مصداق واقعى اسلام به معناى اعمّ وقتى

ص: 369

است كه به حدّ تسليم برسد، و اگر اسلام به معناى تسليم باشد مثل حمل اوّلى ذاتى مى ماند، مثل «الانسان حيوان ناطق»؛ يعنى اسلام و تسليم يكى است؛ حقيقت اسلام اين است كه در مقابل خدا تسليم محض باشيد، خوب تسليم يك معناى قلبى است، يعنى شما قلب خود را رام و منقاد خدا قرار بدهيد.

بعد فرموده اند: «وَ التَّسْلِيمُ هُوَ الْيَقِينُ » يقين و تسليم مغايرت زمانى دارند؛ يقين يك حالت انفعالى براى نفس انسان است؛ نفس انسان نسبت به هر قضيه اى يا منفعل است يا شك دارد و يا داراى مظنّه است؛ يقين يك چيزى نيست كه انسان انجام دهد، بلكه وقتى مقدمات آن پيدا شد قهراً انسان يقين پيدا مى كند؛ پس يقين يك امر انفعالى قهرى است كه در قلب پيدا مى شود گرچه مقدمات آن اختيارى باشد. اما تسليم يك حالت فعلى براى نفس انسان است؛ شما خودت را تسليم خدا قرار مى دهى، مثل موافقت التزاميه كه گفته اند اين انسان خودش و قلبش را رام براى خدا قرار مى دهد.

حالا اينجا كه مى فرمايند: «وَ التَّسْلِيمُ هُوَ الْيَقِينُ » در حقيقت علّت و معلولند؛ چون اگر انسان به يك چيزى يقين كرد نفس او عملاً منقاد آن مى شود؛ پس تسليم متأخر از يقين است و معناى اين عبارت اين است كه تسليم تابع و معلول يقين است.

پس «وَ التَّسْلِيمُ هُوَ الْيَقِينُ » در حقيقت علّت و معلول با هم حمل شده اند؛ يعنى از باب اين كه بين علّت و معلول يك نحو اتحاد وجود دارد علّت حمل بر معلول شده است، و اين كه گفتيم بين علّت و معلول يك نحو اتحاد وجود دارد به خاطر اين است كه معلول از مراتب ناقصۀ علّت است.

«وَ الْيَقِينُ هُوَ التَّصْدِيقُ » تصديق و يقين ملازم هم هستند؛ يعنى هر وقت انسان نسبت به چيزى يقين كند قهراً در نفس خويش تصديق هم دارد، وهر وقت تصديق كرد يقين هم خواهد كرد. مراد حضرت در اينجا همان تصديق قلبى است.

بعد از آن فرموده اند:

ص: 370

«وَ التَّصْدِيقُ هُوَ الْاِقْرَارُ، وَ الْاِقْرَارُ هُوَ الْأَدَاءُ، وَ الْأَدَاءُ هُوَ الْعَمَلُ »

(و تصديق نمودن همان اقرار كردن است، و اقرار كردن همان انجام دادن، و انجام دادن همان عمل به وظيفه است.)

«وَ التَّصْدِيقُ هُوَ الْاِقْرَارُ» تصديق يك امر قلبى است ولى اقرار يك امر زبانى است، اما اينها يك نحو علّيت و معلوليت دارند؛ به اين معنا كه وقتى شما اقرار مى كنيد كه در نفس خود تصديق داشته باشيد؛ پس وقتى اقرار به زبان كرديد قبلاً در نفس خود تصديق داشته ايد؛ بنابراين اين حمل به واسطۀ علّت و معلول و از نوع سوّم يعنى حمل مجازى و ادّعايى است؛ يعنى حمل مفهوم بر خود مفهوم با ادّعاى مغايرت به علّيت و معلوليت.

«وَ الْاِقْرَارُ هُوَ الْأَدَاءُ» وقتى انسان اقرار و اعتراف به چيزى مى كند لازمه اش ادا كردن و انجام دادن است. اقرار به زبان است ولى ادا كردن عمل به اركان؛ اما چون لازم و ملزومند حمل جايز است، و نوع اين حمل ها حمل مجازى و مسامحه اى است.

در آخر هم فرموده اند: «وَ الْأَدَاءُ هُوَ الْعَمَلُ » اگر انسان بخواهد واجبات را ادا كند معنايش اين است كه واجبات را به وسيلۀ اركان عمل نمايد. «أداء» و «عمل» در اين جمله از نظر مفهوم يكى هستند؛ مى خواهند بفرمايند كسى كه مسلمان است بايد قلباً يقين داشته باشد و قلباً تصديق نمايد و عملاً به زبان اقرار كند و در مقام عمل انجام وظيفه نمايد؛ همۀ اينها كه تحقق يافت آن وقت اسلام واقعى تحقق يافته است.

ص: 371

(حكمت 126)

اشاره

و قال عليه السلام: «عَجِبْتُ لِلْبَخِيلِ يَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِي مِنْهُ هَرَبَ ، وَ يَفُوتُهُ الْغِنَى الَّذِي إِيَّاهُ طَلَبَ ، فَيَعِيشُ فِى الدُّنْيَا عَيْشَ الْفُقَرَاءِ، وَ يُحَاسَبُ فِى الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِيَاءِ، وَ عَجِبْتُ لِلْمُتَكَبِّرِ الَّذِي كَانَ بِالْأَمْسِ نُطْفَةً ، وَ يَكُونُ غَداً جِيفَةً ، وَ عَجِبْتُ لِمَنْ شَكَّ فِى اللَّهِ وَ هُوَ يَرى خَلْقَ اللَّهِ ، وَ عَجِبْتُ لِمَنْ نَسِىَ الْمَوْتَ وَ هُوَ يَرَى الْمَوْتى ، وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَنْكَرَ النَّشْأَةَ الْأُخْرى وَ هُوَ يَرَى النَّشْأَةَ الْأُولى ، وَ عَجِبْتُ لِعَامِرِ دَارِ الْفَنَاءِ وَ تَارِكِ دَارِالْبَقَاءِ.»

نكوهش از خلق و خوهاى ناپسند

و آن حضرت در مذمّت و نكوهش از خلق و خوهاى زشت و اعمال ناپسند فرموده اند:

«عَجِبْتُ لِلْبَخِيلِ يَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِي مِنْهُ هَرَبَ ، وَ يَفُوتُهُ الْغِنَى الَّذِي إِيَّاهُ طَلَبَ »

(از بخيل در شگفتم كه مى شتابد در فقرى كه از آن گريخته است، و از دست او مى رود آن ثروتمندى كه در پى آن بوده است.)

مالى را كه خدا به انسان داده هدف نيست، بلكه وسيلۀ زندگى دنيايى است و بايد در راه آسايش دنيا صرف شود؛ بايد از مال دنيا استفاده ببرد، هم خودش بخورد، هم به زن و فرزندش بخوراند، هم به خويشاوندان فقير در درجۀ اوّل و به فقراى ديگر در درجۀ بعد بخوراند؛ اين كه مال را جمع كند و نه خود از آن استفاده كند نه زن و فرزند و نه ديگران كار بدى است، و در واقع مانند كسى است كه در كمال فقر زندگى مى كند.

ص: 372

اين كه حضرت فرموده اند: «يَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِي مِنْهُ هَرَبَ » : تعجيل مى كند در فقرى كه از آن فرار كرده؛ براى اين است كه ثروتمندى كه از اموال خود استفاده نمى كند مانند فقير است. چرا انسان از فقر مى ترسد؟ براى اين كه مى خواهد هر وقت پول لازم دارد داشته باشد، خوب وقتى انسان پول دارد ولى به موقع خرج نمى كند مثل كسى است كه پول ندارد؛ پس پولدار بخيل خود را در فقرى انداخته كه از آن فرار مى كند.

«وَ يَفُوتُهُ الْغِنَى الَّذِي إِيَّاهُ طَلَبَ » : و انسان بخيل آن غنا و ثروتمندى را كه طلب مى كرده از دست مى دهد. زيرا انسان غنا را براى رفع نياز مى خواهد، و كسى كه ثروتمند است ولى از ثروت خود استفاده نمى كند در حقيقت آن ثروتمندى را كه طلب مى كرده از دست داده است، مثل كسى است كه ثروت ندارد و با فقر و تنگدستى دست به گريبان است.

«فَيَعِيشُ فِى الدُّنْيَا عَيْشَ الْفُقَرَاءِ، وَ يُحَاسَبُ فِى الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِيَاءِ»

(پس در دنيا به مانند تهيدستان زندگى مى كند، و در آخرت به مانند ثروتمندان محاسبه مى شود.)

«فَيَعِيشُ فِى الدُّنْيَا عَيْشَ الْفُقَرَاءِ» : چنين فردى در اثر بخيل بودن و اين كه دلش نمى آيد پولش را خرج كند گدا صفت است و در دنيا مانند فقيرها و بينوايان زندگى مى كند؛ «وَ يُحَاسَبُ فِى الْآخِرَةِ حِسَابَ الْأَغْنِيَاءِ» : ولى در روز قيامت مانند ثروتمندان حساب پس مى دهد. از او مى پرسند اين ثروت را از كجا آورده اى ؟ اگر از راه حلال به دست آورده باشد بايد پاسخ دهد، و اگر از راه حرام باشد بايد عقاب و عذاب آن را بچشد. پس اين طور نيست كه اگر مال دنيا را استفاده نكند قيامت بازخواستى نداشته باشد؛ ثروتمند خرج كند يا بخل به خرج دهد و خرج نكند، در قيامت بايد حساب ثروت خود را چه حلال يا حرام پس دهد.

ص: 373

«وَ عَجِبْتُ لِلْمُتَكَبِّرِ الَّذِي كَانَ بِالْأَمْسِ نُطْفَةً ، وَ يَكُونُ غَداً جِيفَةً »

(و در شگفتم از متكبّرى كه ديروز نطفه بود، و فردا مردار خواهد بود.)

اين انسانى كه امروز اين همه تكبّر، تبختر، خود بزرگ بينى و فخر و مباهات دارد، ديروز يعنى در ابتداى خلقتش يك قطره آب متعفّن و نجس بود؛ انسان براى اين كه تكبّر نكند وخود را فراموش نكند بايد سابقۀ خود را به ياد بياورد، يك قطرۀ آب گنديده. ديروز يك قطرۀ نطفه و فردا هم يك جسد بى جانى كه بوى تعفّن آن همه جا را فراگرفته و اگر او را زير خاك نكنند يك اجتماعى را مريض مى كند. امروز را حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين حديث بيان نفرموده اند، ولى در برخى روايات حال را هم بيان كرده اند و فرموده اند: «و هو بين ذلك يحمل العذرة»(1) و در اين ميان هم حامل كثافات است. چنين فردى چرا تكبّر دارد؟! چرا ديكتاتورى دارد و چرا ارزشى براى ديگران قائل نيست ؟!

«وَ عَجِبْتُ لِمَنْ شَكَّ فِى اللَّهِ وَ هُوَ يَرى خَلْقَ اللَّهِ »

(و در شگفتم از آن كه در خدا شك كند در حالى كه آفريده هاى خدا را مى بيند.)

قرآن در اين مورد فرموده است: «أَ فِي اللّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ » (2) «آيا در خدايى كه خالق زمين و آسمانهاست شك و ترديدى وجود دارد؟!» يعنى با اين كه او خالق است باز هم در او شك داريد؟ آسمان با آن عظمت و با اين نظم و ترتيبى كه دارد و اين اتقان صنعى كه هست، آن همه ريزه كاريهايى كه در نهاد يك انسان وجود دارد، همين چشم انسان كه داراى اين همه ريزه كارى است كه اگر يك پرفسور پنجاه سال زحمت بكشد نمى تواند همۀ دقايق و ظرايف آن را كشف كند، همۀ اين موجودات مخلوق و معلول خداست و انسان بايد از معلول به علّت پى ببرد.0.

ص: 374

1- - غرر الحكم و درر الكلم، ص 696.
2- - سورۀ ابراهيم (14)، آيۀ 10.

«وَ عَجِبْتُ لِمَنْ نَسِىَ الْمَوْتَ وَ هُوَ يَرَى الْمَوْتى »

(و در شگفتم از آن كه مرگ را فراموش كند و حال آن كه مردگان را مى بيند.)

با اين كه رفتن دوستان و آشنايان و همنوعان را مشاهده مى كند خودش از مرگ غفلت دارد و گويا كه مرگ براى ديگران حق است. نخير، اين كه ما را تشويق به رفتن به تشييع جنازه و يا رفتن به قبرستانها كرده اند براى عبرت گرفتن از آنها بوده و براى اين كه ما به فكر بيفتيم كه اين رفتن براى ما هم هست و بالاخره روزى هم نوبت به ما مى رسد.

«وَ عَجِبْتُ لِمَنْ أَنْكَرَ النَّشْأَةَ الْأُخْرى وَ هُوَ يَرَى النَّشْأَةَ الْأُولى »

(و در شگفتم از آن كه زنده شدن در آخرت را انكار نمايد در حالى كه زنده شدن نخستين را مى بيند.)

چه فرقى مى كند؟! خدايى كه اين عالم را از عدم به وجود آورده قدرت و توان به وجود آوردن آن عالم را هم دارد.

«وَ عَجِبْتُ لِعَامِرِ دَارِ الْفَنَاءِ وَ تَارِكِ دَارِالْبَقَاءِ»

(و در شگفتم از آن كه سراى نيستى را آباد كند و سراى جاودانه را رها نمايد.)

اين دنيايى كه همچون كاروانسراى دو در است و انسان از يك در آمده و از درِ ديگر مى رود، قابليت سكونت در آن را ندارد؛ چگونه است كه مردم اين دنيا براى آباد كردن اين چند روز دنياى خود آن همه توجّه مى كنند ولى براى عالم پس از مرگ كه عالم هميشگى است يا اصلاً توجّه ندارند و يا كمتر توجّه دارند؟! حضرت فرموده اند:

از آباد كنندگان خانۀ نابودى و رها كنندگان خانۀ هستى و هميشگى در شگفتم.

ص: 375

(حكمت 127)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ قَصَّرَ فِى الْعَمَلِ ابْتُلِىَ بِالْهَمِّ ، وَ لاحَاجَةَ لِلَّهِ فِيمَنْ لَيْسَ لِلَّهِ فِي مَالِهِ وَ نَفْسِهِ نَصِيبٌ .»

عاقبت كوتاهى در عمل و در عبادت

و نيز آن حضرت در مورد كوتاهى در عبادت و بندگى فرموده اند:

«مَنْ قَصَّرَ فِى الْعَمَلِ ابْتُلِىَ بِالْهَمِّ »

(آن كه در عمل كوتاهى كند به غم و اندوه مبتلا گردد.)

ظاهر اين عبارت مطلق كوتاهى در عمل و تنبلى است و از كسل بودن در هر كارى نهى مى كند، و اين طور نيست كه حديث صرفاً مربوط به كارهاى عبادى و اخروى باشد. اگر انسان در هر عملى كوتاهى و تنبلى كند ندامت و پشيمانى خواهد داشت؛ مثلاً كشاورزى كه وقت كشت كوتاهى كند در هنگام برداشت پشيمان است و به غم و اندوه مبتلا مى شود، دانش آموزى كه هنگام تحصيل كسل است به هنگام امتحان پشيمان و غمناك است؛ و همين طور است نسبت به كارهاى آخرت، آن بنده اى كه هنگام عبادت كوتاهى كند در روز قيامت به غم و غصّه مبتلا مى شود. و به طور خلاصه اين پشيمانى كه با گذشت زمان ظاهر شده است براى هيچ يك از دو فرقه چه مربوط به اعمال دنيا باشد و چه مربوط به كارهاى اخروى فايده اى ندارد؛ هم كشاورز در هنگام برداشت محصول از پشيمانى سودى نمى برد، و هم پشيمانى آن كسى كه در عبادت و بندگى تقصير كرده است در روز قيامت فايده اى ندارد.

ص: 376

«وَ لا حَاجَةَ لِلَّهِ فِيمَنْ لَيْسَ لِلَّهِ فِي مَالِهِ وَ نَفْسِهِ نَصِيبٌ »

(و آن كه در مال و جانش بهره اى براى خدا نيست خدا را به او نيازى نيست.)

مقصود از اين جمله اين است كه خدا من و شما را براى امتحان و آزمايش به اين دنيا آورده است، بنابراين بايد از خود مايه بگذارى و كارهاى خيرى انجام دهى؛ مثلاً موقع نماز نماز بخوانى، موقع روزه روزه بگيرى، موقع حج به حج بروى، و موقع جهاد به جنگ با دشمن بپردازى، از مال و ثروتت هم مايه بگذارى و خمس و زكاتت را بپردازى. اين طور نيست كه اگر تو از مالت در راه خدا ندادى و حقوق واجب را نپرداختى، خدا به تو و پول تو احتياج داشته باشد و العياذ باللّه با ندادن آنها ضررى به خدا زده باشى.

ظاهر اين كلام نشان مى دهد كه اين جملۀ دوّم دنبالۀ همان جملۀ اوّل است؛ يعنى آدمى كه در هنگام عمل از جانش مايه نمى گذارد و واجبات الهى را انجام نمى دهد، خدا به مال و ثروت او هم احتياجى ندارد؛ اگر كسى بخواهد مورد توجّه خدا قرار بگيرد، بايد هم از جان خود مايه بگذارد و اعمال بدنى را انجام دهد و هم از اموال خود مايه بگذارد و حقوق واجب آن را بپردازد.

ص: 377

(حكمت 128)

اشاره

و قال عليه السلام: «تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ ، وَ تَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ ، فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِى الْأَبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِى الْأَشْجَارِ؛ أَوَّلُهُ يُحْرِقُ ، وَ آخِرُهُ يُورِقُ .»

بها دادن به سلامتى و نشاط

و آن حضرت در مورد تحفّظ از بادهاى پاييز و بهره مندى از بادهاى بهارى فرموده اند:

«تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ ، وَ تَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ »

(در ابتداى سرما از آن بپرهيزيد، و در انتهايش به آن روى آوريد.)

«تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ » ؛ در جملۀ اوّل از اين دو جمله حضرت امير عليه السلام اصحاب را از بى احتياطى در برخورد با هواى پاييزى برحذر داشته اند؛ براى اين كه شما در گرماى تابستانى بوده ايد و هوا رو به سردى است، بدن آمادگى سردى ندارد و بايد احتياط كنيد كه بدنتان سرما نخورد. اما در اواخر زمستان كه هوا رو به بهار است و از لطافت خاصى برخوردار است، احتياط لازم نيست و بايد سعى كنيد از آن هواى لطيف بهره مند شويد و نشاط پيدا كنيد، چون بدن در اين فصل عادت به سرما دارد؛ از اين رو حضرت در جملۀ دوّم فرموده اند: «وَ تَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ » : و در آخر سرما به استقبال آن هوا برويد.

شعرى هست در اين زمينه كه مى گويد:

ص: 378

گفت پيغمبر به اصحاب كبار*** تن مپوشانيد از باد بهار

آنچه با برگ درختان مى كند*** با تن و جسم شما آن مى كند

بنابراين سرماى اوّل بهار ضايعه اى ندارد و سرماخوردگى در آن فصل كمتر پيدا مى شود.

بعد حضرت در ادامه مى فرمايند:

«فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِى الْأَبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِى الْأَشْجَارِ؛ أَوَّلُهُ يُحْرِقُ ، وَ آخِرُهُ يُورِقُ »

(چرا كه سرما با بدنها آن مى كند كه با درختان انجام مى دهد؛ ابتدايش مى سوزاند، و انتهايش برگ مى روياند.)

اين عبارت علّت آن لزوم تحفّظ از هواى سرد پاييزى است؛ در اين عبارت بدنها را تشبيه به درختان كرده اند و فرموده اند: «فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِى الْأَبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِى الْأَشْجَارِ» :

هواى پاييزى همان كارى را با بدنها مى كند كه با درختها انجام مى دهد. برگهاى سرسبز و خرّم درختها را زرد مى كند و درخت را مى سوزاند. فرموده اند: «أَوَّلُهُ يُحْرِقُ » :

سرماى اوّل درخت را مى سوزاند. برگهايش مى ريزد و درخت از فعاليت باز مى ايستد. «وَ آخِرُهُ يُورِقُ » : ولى هوا و بادهاى آخر زمستان كه به باد بهارى معروف است مى روياند. درختها را زنده مى كند و برگهاى آن را مى روياند و به درختها نشاط و طراوت تازه مى دهد.

ص: 379

(حكمت 129)

اشاره

و قال عليه السلام: «عِظَمُ الْخَالِقِ عِنْدَكَ يُصَغِّرُ الْمَخْلُوقَ فِي عَيْنِكَ .»

بزرگى خدا و كوچكى مخلوقات

و آن حضرت در مورد عظمت و بزرگى خدا چنين فرموده اند:

«عِظَمُ الْخَالِقِ عِنْدَكَ يُصَغِّرُ الْمَخْلُوقَ فِي عَيْنِكَ »

(بزرگى آفريننده نزد تو، آفريده را در ديده ات كوچك مى نماياند.)

اين كه ما بعضى از مخلوقهاى جهان آفرينش را بزرگ مى پنداريم تا حدّى كه آنها را براى خود بت قرار مى دهيم، براى اين است كه خدا را نشناخته و به عظمت او پى نبرده ايم. در همۀ موجودات جهان هستى انسان گل سرسبد است و انسان اشرف موجودات است، و در همۀ انسانها پيامبران گل سرسبد هستند، و در همۀ پيامبران خاتم آنها حضرت محمّد بن عبداللّه صلى الله عليه و آله و سلم از همه سرآمد است، كه در تشهد نماز نسبت به آن بزرگوار مى گوييم: «و أشهد أنّ محمّداً عبده» شهادت مى دهم كه محمّد صلى الله عليه و آله و سلم بندۀ خداست، پس اين اشرف موجودات جهان هستى در مقايسه با ذات لايزال خدا بنده اى بيش نيست كه «و رسوله» رسول و فرستادۀ خدا شده است.

بنابراين بايد همه را كوچك بدانيم و آن كه بزرگ است خالق موجودات است، فقط خدا را بزرگ بدانيم و از غير خدا خوف و هراسى نداشته باشيم. اين كه بر اثر يك سرى توهّمات از ديگران مى ترسيم و ملاحظه كارى و تملّق گويى و حق كشى مى كنيم، با خداشناسى منافات دارد و نوعى شرك است. اين همه تملّق براى چيست ؟

ص: 380

اين همه ملاحظه كارى و بت تراشى براى چيست ؟! حالا فرض كنيد اگر تملّق نگوييد و چاپلوسى نكنيد شما را مى كشند، تازه اوّل راحتى شما مى شود.

تهديد به اعدام در قزل قلعه

به ياد دارم وقتى در زمان طاغوت در زندان قزل قلعه زندانى بودم در موارد مختلفى مرا بازجويى مى كردند، يك روز ده پانزده نفر مثل سرهنگ افضلى، دكتر جوان، ازغندى و... دور ما را گرفتند و ما را بردند در جاى ديگر و مى خواستند رعب و وحشت بيندازند، يك وقت آن كسى كه معروف به دكتر جوان بود و يك صفحۀ كاغذ دستش بود گفت: آقاى منتظرى ببينيد اين صفحۀ كاغذ از اوّل تا آخرش جرمهاى شماست و اين جرمها شما را تا سرحدّ اعدام مى برد، فقط اگر شما با ما يك همكاريهايى بكنيد به شما تخفيف داده مى شود. من در جواب گفتم: حالا مگر اعدام چى مى شود؟ غير از اين است كه سر آدم را مى بريد يا با يك گلوله مى زنيد و آدم از اين دنيا راحت مى شود و به بهشت مى رود؟! وقتى اين حرف را زدم آنها يخ كردند، خيال مى كردند كه من مى افتم به گريه كه حالا فلان و بهمان، ولى ديدند كه رشته هاشان پنبه شد؛ گفتم من هيچ وقت چيزى كه برخلاف عقيده ام باشد نمى گويم، عمرم را كرده ام و همكارى با شما را هم برخلاف شرع مى دانم.

يك روز همين دكتر جوان كه داشت مرا مى برد داخل ماشين كه ببرد پيش تيمسار مقدّم به من گفت: آقاى منتظرى شما ما ساواكى ها را مهدور الدّم مى دانيد؟ گفتم بله، گفت چرا؟ گفتم: براى اين كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرموده اند: «الدّار حَرَمٌ فمن دخل عليك حرمك فاقتله»(1) خانه حرم تو است و هر كس عليه تو وارد خانه ات شود او را بكش.

بعد گفتم: شما در نصف شب ريخته ايد در منزل من، خانواده ام را ترسانده ايد، اثاثيۀ

ص: 381

1- - نهج الفصاحة، شمارۀ 1582.

مرا بدون رضايت من اينجا آورده ايد، شما مهدور الدّم هستيد و اگر مى توانستم شما را مى كشتم، منتها نمى توانم پس صبر مى كنم. خوب با اينها اين طور بايد حرف زد؛ حالا بحمداللّه شرّشان كنده شد و رفتند.

غرضم از بيان كردن اين واقعه اين بود كه ضعف نفس نشان دادن موجب تفرعن نمودن طرف و بت تراشيدن مى شود؛ اين گنده گويى ها، اين تملّق ها و اين چاپلوسى ها خلاف دستورات اسلام و خلاف دين است؛ مرد خدا نبايد از چيزى بترسد، فقط خداست كه عظمت و قدرت دارد و غير او هيچ قدرت و توانى ندارد.

حضرت امير عليه السلام در اين كلام فرموده اند: پى بردن به بزرگى خدا مخلوقات را در نظر تو كوچك و ناچيز جلوه مى دهد.

ص: 382

(حكمت 130)

اشاره

و قال عليه السلام و قد رجع من صفّين فأشرف على القبور بظاهر الكوفة:

«يَا أَهْلَ الدِّيَارِ الْمُوحِشَةِ ، وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ ، وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ ، يَا أَهْلَ التُّرْبَةِ ، يَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ ، [يَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ ] يَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ ، أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ ، وَ نَحْنُ لَكُمْ تَبَعٌ لاحِقٌ ، أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُكِنَتْ ، وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُكِحَتْ ، وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ ، هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَكُمْ ؟»

ثمّ التفت إلى أصحابه فقال: «أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِى الْكَلامِ لَأَخْبَرُوكُمْ أَنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى .»

سخن حضرت با اهل قبور و توصيف آنان

آن حضرت پس از بازگشت از جنگ صفّين بر مزار مؤمنين در خارج كوفه حاضر شده و خطاب به آن قبور فرمودند:

يَا أَهْلَ الدِّيَارِ الْمُوحِشَةِ ، وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ ، وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ »

(اى اهل خانه هاى وحشت انگيز، و محله هاى بى آب و گياه، و قبرهاى تاريك.)

«ديار» جمع «دار» به معناى خانه است؛ «ديار الموحشة» به معناى خانه هاى وحشت انگيز است. «مُقْفِرَة» از مادّۀ «قَفْر» و به معناى خالى از سكنه و بى آب و گياه است. «مُظْلِمَة» از «ظُلْمَة» به معناى تاريك است.

روى سخن با اهل قبور است، حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در حالى كه از جنگ صفّين بازگشته و خسته و كوفته اند در خارج از شهر كوفه در مقابل قبور مؤمنين قرار

ص: 383

گرفته مى فرمايند: اى ساكنان خانه هاى وحشتناك، و محله هاى تنها و بى آب و علف، و اى اهل قبرهاى تاريك.

«يَا أَهْلَ التُّرْبَةِ ، يَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ ، يَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ ، يَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ »

(اى اهل خاك، اى اهل بى كسى، اى اهل تنهايى، اى اهل وحشت.)

و مى فرمايند: «يَا أَهْلَ التُّرْبَةِ » : اى اهل خاك. يعنى اى كسانى كه مرده و در دل خاك مدفون گشته ايد. «يَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ » : اى اهل بى كسى. يعنى اى كسانى كه در حالت غربت و تنهايى هستيد. «يَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ » : اى اهل تنهايى. اى كسانى كه نه زن نه فرزند و نه هيچ يك از خويشاوندان با شما نيستند و در تنهايى به سر مى بريد. «يَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ » :

و اى كسانى كه اهل وحشت هستيد؛ تنها هستيد و در وحشت زندگى مى كنيد.

«أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ ، وَ نَحْنُ لَكُمْ تَبَعٌ لاحِقٌ »

(شما پيشرو ماييد كه جلو رفته ايد، و ما پيرو شماييم و به شما خواهيم پيوست.)

حضرت بعد از آن كه هفت مرتبه مردگان را مورد خطاب قرار داده و آنها مناداى كلام حضرت واقع شده اند حالا مى فرمايند: «أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ » : شما پيشرو ما بوديد و قبل از ما به سراى جاودانه رفتيد «وَ نَحْنُ لَكُمْ تَبَعٌ لاحِقٌ » : و ما هم پيرو شما هستيم و به شما ملحق مى شويم. گويا حضرت مى خواهند به اصحاب خود بگويند نگران مشكلات دنيا نباشيد همۀ ما خواهيم مرد.

و بعد از آن خطاب به همان اهل قبور فرموده اند:

«أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُكِنَتْ ، وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُكِحَتْ ، وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ »

(اما خانه ها كه سكنى گزيده شد، و اما زنان كه به ازدواج درآورده شدند، و اما دارايى ها كه تقسيم گشت.)

«هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَكُمْ ؟»

(اين خبرى بود كه نزد ما بود، پس خبرى كه نزد شماست چيست ؟)

ص: 384

اينها اخبار دنياست: آقايى كه با چه دلبستگى به اموال دنيا همۀ ثروتها را رها كرده و رفته است حالا همۀ آن اموال و ثروتها تقسيم شده و هر قسمتى از آن در دست فردى قرار گرفته است، آن زيبارويى كه به خاطر او دل از دست داده بوديد و تمايلات نفسانى او را بر هر چيزى مقدّم مى داشتيد اينك پس از شما با ديگران ازدواج كرده و دل از شما بريده است، آن خانه هايى كه شما در آن ساكن بوديد پس از شما به دست ديگران افتاده و كسان ديگرى در آنها ساكن شده اند؛ اينها اخبار دنيا بود كه نزد ما بود و به شما گفتيم.

تقوا بهترين توشۀ آخرت

«ثمّ التفت إلى أصحابه فقال: أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِى الْكَلامِ لَأَخْبَرُوكُمْ أَنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى »

(آنگاه رو به اصحاب خود كرده و فرمود: آگاه باشيد كه اگر به آنان اجازۀ سخن گفتن داده مى شد به تحقيق به شما خبر مى دادند كه بهترين توشه تقواست.)

آنهايى كه قبل از ما از دنيا رفته اند در عالم برزخند و در آنجا با نمونه اى از نعمت ها يا نقمت هاى آخرتى روبرو هستند؛ به اين معنا كه اگر اهل سعادت و بهشت هستند نمونه اى از نعمت هاى بهشتى در اختيار آنهاست و تا قيامت متنعّم هستند، ولى اگر اهل شقاوت و جهنم باشند در عالم برزخ با نمونه هايى از عذاب قيامت روبرو بوده و در عذاب خدا معذّبند. عالم خواب نمونه اى از عالم برزخ است كه هر كدام ما به نحوى به آن رسيده ايم؛ از باب مثال شما وقتى كه در رختخواب خوابيده ايد خود را در باغى پر از ميوه ديده ايد كه از ميوه هاى آن باغ استفاده مى كنيد، در عين حال كه بدنتان در رختخواب است و زير پتو خوابيده ايد ولى خود را در باغ مى بينيد و شيرينى ميوه ها را درك و لمس مى كنيد.

به هر حال همۀ آنهايى كه مرده اند بهتر از همۀ ما كه زنده هستيم مى دانند كه «خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى » به چه معناست.

ص: 385

(حكمت 131)

اشاره

و قال عليه السلام و قد سمع رجلاً يذمّ الدّنيا:

«أَيُّهَا الذَّامُّ لِلدُّنْيَا الْمُغْتَرُّ بِغُرُورِهَا، الْمَخْدُوعُ بِأَبَاطِيلِهَا! أَتَغْتَرُّ بِالدُّنْيَا ثُمَّ تَذُمُّهَا؟ أَنْتَ الْمُتَجَرِّمُ عَلَيْهَا أَمْ هِىَ الْمُتَجَرِّمَةُ عَلَيْكَ ؟ مَتَى اسْتَهْوَتْكَ ، أَمْ مَتى غَرَّتْكَ ؟ أَ بِمَصَارِعِ آبَائِكَ مِنَ الْبَلى ، أَمْ بِمَضَاجِعِ أُمَّهَاتِكَ تَحْتَ الثَّرى ؟! كَمْ عَلَّلْتَ بِكَفَّيْكَ ! وَ كَمْ مَرَّضْتَ بِيَدَيْكَ ! تَبْتَغِى لَهُمُ الشِّفَاءَ، وَ تَسْتَوْصِفُ لَهُمُ الْأَطِبَّاءَ، [غَدَاةَ لايُغْنِى عَنْهُمْ دَوَاؤُكَ ، وَ لايُجْدِى عَلَيْهِمْ بُكَاؤُكَ ] لَمْ يَنْفَعْ أَحَدُهُمْ إِشْفَاقُكَ ، وَ لَمْ تُسْعَفْ بِطِلْبَتِكَ ، وَ لَمْ تَدْفَعْ عَنْهُ بِقُوَّتِكَ ، [وَ ] قَدْ مَثَّلَتْ لَكَ بِهِ الدُّنْيَا نَفْسَكَ ، وَ بِمَصْرَعِهِ مَصْرَعَكَ .

إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا، وَ دَارُ عَافِيَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا، وَ دَارُ غِنىً لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا، وَ دَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا، مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ ، وَ مُصَلّى مَلائِكَةِ اللَّهِ ، وَ مَهْبِطُ وَحْىِ اللَّهِ ، وَ مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ ، اكْتَسَبُوا فِيهَا الرَّحْمَةَ ، وَ رَبِحُوا فِيهَا الْجَنَّةَ ، فَمَنْ ذَا يَذُمُّهَا وَ قَدْ آذَنَتْ بِبَيْنِهَا، وَ نَادَتْ بِفِرَاقِهَا، وَ نَعَتْ نَفْسَهَا وَ أَهْلَهَا، فَمَثَّلَتْ لَهُمْ بِبَلائِهَا الْبَلاءَ، وَ شَوَّقَتْهُمْ بِسُرُورِهَا إِلَى السُّرُورِ؛ رَاحَتْ بِعَافِيَةٍ ، وَابْتَكَرَتْ بِفَجِيعَةٍ ، تَرْغِيباً وَ تَرْهِيباً وَ تَخْوِيفاً وَ تَحْذِيراً، فَذَمَّهَا رِجَالٌ غَدَاةَ النَّدَامَةِ ، وَ حَمِدَهَا آخَرُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، ذَكَّرَتْهُمُ الدُّنْيَا فَتَذَكَّرُوا، وَ حَدَّثَتْهُمْ فَصَدَّقُوا، وَ وَعَظَتْهُمْ فَاتَّعَظُوا.»

پاسخ حضرت به مذمّت بيجايى كه از دنيا شد

و آن حضرت وقتى كه شنيد مردى بدون دليل و توجّه دنيا را مذمّت مى كند برآشفت و فرمود:

ص: 386

«أَيُّهَا الذَّامُّ لِلدُّنْيَا الْمُغْتَرُّ بِغُرُورِهَا، الْمَخْدُوعُ بِأَبَاطِيلِهَا! أَتَغْتَرُّ بِالدُّنْيَا ثُمَّ تَذُمُّهَا؟»

(اى مذمّت كنندۀ دنيا كه به فريب آن فريب خورده اى، و به بيهوده هاى آن فريفته مى شوى! آيا به دنيا فريب مى خورى و آنگاه آن را مذمّت مى كنى ؟)

مذمّت از دنيا يك كار همگانى است؛ همۀ خُطَبا، شعرا، گويندگان اعمّ از روحانى و غيره همگى از دنيا مذمّت مى كنند و اوصافى از قبيل دنياى بى وفا، دنياى مكّار و دنياى غدّار را براى مذمّت از دنيا به كار مى برند، ولى بعضاً چهار چنگ به دنيا و اموال و رياست آن چسبيده اند؛ حالا يك كسى هم در حضور اميرالمؤمنين عليه السلام از دنيا مذمّت كرد، حضرت هم به اين دليل كه مذمّت او روى حساب نبود و به اصطلاح نادانسته و از روى بى فكرى چيزى گفته بود فرمودند:

«أَيُّهَا الذَّامُّ لِلدُّنْيَا الْمُغْتَرُّ بِغُرُورِهَا» : آهاى مردى كه دنيا را مذمّت مى كنى و خود فريب خوردۀ دنيا هستى؛ اى مردى كه خود گرفتار غرور دنيا شده اى؛ «اَلْمَخْدُوعُ بِأَبَاطِيلِهَا» : اى كسى كه به چيزهاى باطل آن فريب خورده و مشغول دنيا و دنيادارى هستى. «مُغترّ» اسم مفعول از مادّۀ «غَرَّ» و به معناى فريفته و فريب خورده است؛ و «مَخْدوع» هم اسم مفعول از مادّۀ «خَدَعَ » و به معناى حيله زده شده و تحت تأثير خدعه واقع شده است. مى خواهند بفرمايند تو خود با وسايل غرور دنيا مغرور شده و با حيله هاى دنيا به وسيلۀ آن چيزهاى باطل و بيهوده سرگرم شده اى، حالا يك چنين كسى چگونه دنيا را سرزنش مى كند؟!

«أَتَغْتَرُّ بِالدُّنْيَا ثُمَّ تَذُمُّهَا؟» : آيا كسى كه چنين است و خود مغرور دنيا گشته است و تحت تأثير سرگرمى هاى دنيا قرار گرفته است دنيا را هم مذمّت مى كند؟! اين كار در بعضى افراد از روى جهالت و نادانى است، يعنى آن شخص جاهل مركّب است و نمى داند كه نمى داند، مغرور دنيا شده و نمى داند كه مغرور شده است؛ در بعضى افراد هم از روى علم و آگاهى است و براى توجّه و بيدارى ديگران از دنيا انتقاد و مذمّت

ص: 387

مى كنند، يعنى خود او مغرور نشده و مى داند كه مغرور دنيا نيست ولى لازم مى داند به ديگران توجّه دهد كه مبادا روزى مغرور شوند؛ ولى عده اى ديگر از روى حيله بازى، حقّه بازى، كلك زدن به مردم و خود را نيكو جلوه دادن در انظار مردم دانسته يا ندانسته تحت تأثير اباطيل دنيا قرار گرفته و مى دانند كه مغرور دنيا واقع شده اند اما مى خواهند خود را تارك دنيا جلوه دهند، از اين رو لب به مذمّت دنيا باز مى كنند و دنيا را مذمّت مى نمايند. از لحن كلام حضرت در خطاب به اين مرد معلوم نيست طرف خطاب حضرت ناخودآگاه مغرور دنيا قرار گرفته و نمى داند كه مغرور شده يا كه مغرور بودن خود را مى داند، ولى به هرحال كلام حضرت جنبۀ تنبّه و بيدارى براى همۀ اقشار مردم دارد.

دنيا مجرم است يا دنياپرست ؟

«أَنْتَ الْمُتَجَرِّمُ عَلَيْهَا أَمْ هِىَ الْمُتَجَرِّمَةُ عَلَيْكَ ؟»

(تو به زيان دنيا اعلام جرم مى كنى يا دنيا بر تو جرم مى نهد؟)

حضرت امير عليه السلام از اين فرد مى پرسند: شما كه دنيا را مذمّت مى كنيد بگوييد بدانم آيا واقعاً دنيا گناهكار است يا اگر دنيا هم به سخن در آيد تو را مجرم و گناهكار معرفى مى كند؟ آيا اين طور نيست كه اگر دنيا به سخن در آيد به تو بگويد اين تويى كه به من اقبال كرده اى و به مال و مقام چسبيده و براى ثروت دنيا آن همه معركه مى گيرى و حق كشى مى كنى، آن وقت مرا دشنام مى دهى و مذمّت مى كنى ؟ «أَنْتَ الْمُتَجَرِّمُ عَلَيْهَا أَمْ هِىَ الْمُتَجَرِّمَةُ عَلَيْكَ ؟» : آيا تو بايد عليه دنيا اعلام جرم كنى يا دنيا عليه تو؟

«مَتَى اسْتَهْوَتْكَ ، أَمْ مَتى غَرَّتْكَ ؟»

(از چه زمان دنيا از تو خواست كه به آن دل ببندى ؟ يا چه وقت تو را فريفت ؟)

«مَتَى اسْتَهْوَتْكَ » ؛ «اِستهوى » از مادّۀ «هوى» و از باب استفعال است؛ يعنى كى دنيا

ص: 388

از تو خواست كه عاشق او شوى ؟! بلكه اين تو بودى كه عاشق دنيا شدى و شب و روز را در پى طلب دنيا گذراندى. «أَمْ مَتى غَرَّتْكَ ؟» : يا كى دنيا تو را فريب داد؟! آيا دنيا تو را فريب داد، و يا دنيا وسايل فرار از خود را مدام به تو نشان مى داد منتها تو خودت به دنيا چسبيدى و به مرور زمان علاقه ات به دنيا زيادتر مى شد؟!

دنيا وسيلۀ عبرت است يا فريب ؟

«أَ بِمَصَارِعِ آبَائِكَ مِنَ الْبَلى ، أَمْ بِمَضَاجِعِ أُمَّهَاتِكَ تَحْتَ الثَّرى ؟!»

(آيا [تو را فريفت] با جاهاى به خاك افتادن پدرانت از فرسودگى، يا با خوابگاههاى مادرانت در زير خاك ؟)

«أَ بِمَصَارِعِ آبَائِكَ مِنَ الْبَلى » ؛ «مَصارِع» جمع «مَصْرَع» به معناى محل سقوط است، و مقصود از آن قبرهاى پدران آنان است كه در آن بدنهايشان پوسيده است؛ آيا دنيا با پوسيده هاى بدن آنها تو را فريب داده يا تو را به اين وسيله موعظه مى كند؟! آيا فريب دادن به چيزهايى است كه جاذبه دارد يا به چيزهايى كه موجب عبرت است ؟! «أَمْ بِمَضَاجِعِ أُمَّهَاتِكَ تَحْتَ الثَّرى ؟!» : يا به خوابگاههاى مادرانت زير خاك ؟! اينها همه وسايل عبرت است نه وسايل جذب. يعنى وقتى انسان مشاهده كند كه بدنهاى آباء و اجدادش در اين قبرها زير انبوه خاكها پوسيده و حتى استخوانهاى آنها هم پوسيده است، بايد مايۀ عبرت او شود و به اين وسيله دل از دنيا ببرد و خود را متوجّه آخرت كند، نه اين كه با ديدن اينها به دنيا علاقۀ بيشتر پيدا كند.

حضرت امير عليه السلام به اين مردى كه بدگويى دنيا را مى كند مى فرمايند: اين كه مدّعى هستى دنيا مكّار است و تو را فريب داده است، دنيا كه كارهايش فريب دهنده نيست؛ دنيايى كه بدن پدر و اجداد و مادر و مادربزرگ هاى تو را بى جان كرده وآنها را پوسانده و در خاك مضمحل كرده است، اين وسيلۀ آگاهى تو است يا وسيلۀ نزديك شدن تو به دنيا و مغرور شدن ؟! بى شك كارهاى دنيا وسيلۀ عبرت است و هر كه در آن دقّت كند

ص: 389

نسبت به آن بى علاقه مى شود و به خدا نزديك مى گردد؛ پس در حقيقت دنيا وسيلۀ تقرّب به خداست نه وسيلۀ دورى انسان از خدا و غرق شدن در مادّيات.

رمز عبرت بودن دنيا

«كَمْ عَلَّلْتَ بِكَفَّيْكَ ! وَ كَمْ مَرَّضْتَ بِيَدَيْكَ ! تَبْتَغِى لَهُمُ الشِّفَاءَ، وَ تَسْتَوْصِفُ لَهُمُ الْأَطِبَّاءَ»

(چقدر با دو دست خويش به تيمار بيماران پرداختى! و چقدر با دستانت پرستارى نمودى! براى آنان بهبودى مى جستى، و از پزشكان براى ايشان راه درمان مى خواستى.)

اينهايى كه حضرت در اين جملات بر مى شمارند وسيله هاى عبرت هستند:

«كَمْ عَلَّلْتَ بِكَفَّيْكَ » : با اين دستهايت چقدر عليل دارى كرده اى «وَ كَمْ مَرَّضْتَ بِيَدَيْكَ » ؛ هر دو جمله از نظر معنا يكى است و به قول معروف تفنّن در عبارت است. خوب اين كه انسان مريض دارى كند عبرت مى گيرد و نسبت به دنيا بى علاقه مى شود يا مجذوب دنيا مى گردد؟!

«تَبْتَغِى لَهُمُ الشِّفَاءَ» : تو براى بيمارانى كه آنها را پرستارى مى كردى از خدا طلب شفا و عافيت مى كردى «وَ تَسْتَوْصِفُ لَهُمُ الْأَطِبَّاءَ» : و از پزشكان هم براى آنها طلب وصف مى كردى. يعنى از آنها مى خواستى كه خاصيت داروها را براى بيماران توضيح دهند. خوب اين كه انسان براى شفاى بيماران خدا خدا مى كند و در طلب وصف داروها براى شفاى بيماران است، آيا اين كار دنيا موجب عبرت است يا موجب غرور؟ بى شك موجب عبرت و تقرّب به خداست نه غرور و دور شدن از معنويات.

«غَدَاةَ لايُغْنِى عَنْهُمْ دَوَاؤُكَ ، وَ لايُجْدِى عَلَيْهِمْ بُكَاؤُكَ »

(بامدادان داروى تو آنها را بى نياز نكرد، و گريه ات به آنان سودى نبخشيد.)

ص: 390

همۀ اين دو جمله در نهج البلاغۀ عبده در كروشه قرار داده شده و معلوم مى شود نسخه ها مختلف است. «غَدَاةَ لايُغْنِى عَنْهُمْ دَوَاؤُكَ » ؛ مى شود اين «غداة» به جلوتر بخورد، و مى شود به «لم ينفع أحدهم إِشفاقك» بخورد. يعنى در آن صبحگاه دارو برايش فايده ندارد، گرچه براى او دكتر آورده اى كه داروها را وصف كرده است ولى عزرائيل دست به كار است و مى خواهد قبض روحش كند. «وَ لايُجْدِى عَلَيْهِمْ بُكَاؤُكَ » : و گريۀ تو هم براى آنها بى فايده و بى اثر است.

«لَمْ يَنْفَعْ أَحَدُهُمْ إِشْفَاقُكَ ، وَ لَمْ تُسْعَفْ بِطِلْبَتِكَ ، وَ لَمْ تَدْفَعْ عَنْهُ بِقُوَّتِكَ »

(نه مهربانى ات و نه ترست هيچ يك از ايشان را فايده نرساند، و نه دربارۀ او به خواستۀ خود رسيدى، و نه با توانايى خويش [بيمارى و مرگ را] از او دور ساختى.)

«لَمْ يَنْفَعْ أَحَدُهُمْ إِشْفَاقُكَ » ؛ «اِشفاق» هم به معناى مهربانى است و هم به معناى ترس؛ يعنى نه مهربانى ات فايده دارد و نه ترس تو. «وَ لَمْ تُسْعَفْ بِطِلْبَتِكَ » ؛ «لَمْ تُسْعَفْ » از «اِسعاف» به معناى برآوردن حاجت است؛ يعنى تو با طلب شفا كردن براى او قدرت برآوردن حاجتى را ندارى. «وَ لَمْ تَدْفَعْ عَنْهُ بِقُوَّتِكَ » : و با زور و قدرت هم نمى توانى خطر را از او برطرف كنى و در برابر خواست خدا از او دفاع نمايى.

پس اگر آن جملۀ «غداة...» به جملۀ بعد از خود بخورد معنا چنين مى شود: در آن صبحگاهى كه دارو و درمان و گريه و زارى براى او فايده ندارد مهربانى تو براى بيمار هم فايده ندارد، و با راز و نياز حاجتى را هم نمى توانى برآورده كنى، و زور و قدرت هم براى او كارساز نيست. پس همۀ اين حركات دنيا به گونه اى است كه انسان را از وابسته شدن به آن دور مى سازد، نه اين كه انسان را فريب دهد و او را جذب خود كند.

«[ وَ] قَدْ مَثَّلَتْ لَكَ بِهِ الدُّنْيَا نَفْسَكَ ، وَ بِمَصْرَعِهِ مَصْرَعَكَ »

(و به تحقيق دنيا او را براى تو سرمشق قرار داد، و با به خاك افتادن او [قبر او] جاى تو را به نمايش گذاشت.)

ص: 391

مقصود اين است كه دنيا آن بيماران را براى تو الگو قرار داده است؛ يعنى آن حالاتى كه براى او وجود داشته الگويى براى شما مى شود؛ به اين معنا كه مرگ پدرت قيافۀ تو را در وقت مرگ تو به خودت نشان مى دهد؛ پس او الگوى تو شده و تو بايد همۀ آن بيمارى ها، سختى ها و گرفتارى هاى پدرت را سرمشق خود قرار دهى و خودت را در همۀ آن حالات مشاهده كنى.

و نيز همان گونه كه حالات و سختى هاى پدرت براى تو الگو بوده، قبر او هم الگوى قبر تو خواهد بود. اين كه او را در قبر گذاشتند تو را هم داخل قبر خواهند گذاشت، اين كه در قبر را بستند و آن همه خاك روى او ريختند با تو هم چنين كارى خواهند كرد، اين كه پس از زير خاك كردن او همه رفتند و او را تنها گذاشتند با تو نيز چنين كارى خواهند كرد، و خلاصه او در هر جهت الگوى شماست. همۀ اينها نشان مى دهد كه حركات دنيا سرنوشت ساز است و كسى را كه با دقّت به دنيا توجّه كند به خدا نزديك مى كند، نه اين كه او را جذب كند و فريب دهد؛ پس تو خودت را بايد مذمّت كنى نه دنيا را.

صفات مثبت و موجب عبرت دنيا

«إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا، وَ دَارُ عَافِيَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا»

(بى ترديد دنيا سراى راستى است براى كسى كه با آن راست باشد، و سراى عافيت است براى كسى كه آن را دريابد.)

«إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَهَا» : دنيا خانۀ صدق و صفاست منتها براى كسى كه به دنيا راست بگويد. ممكن است «صَدَقَهَا» به معناى «صَدَّقَهَا» باشد؛ يعنى دنيا خانۀ صدق است براى كسى كه دنيا را تصديق كند؛ به اين معنا كه حرفى را كه دنيا مى زند تو واقعاً بر طبق آن ترتيب اثر بدهى، وقتى به تو مى فهماند كه بقا و دوام ندارد تو هم دلبستگى نسبت به آن نشان ندهى.

ص: 392

«وَ دَارُ عَافِيَةٍ لِمَنْ فَهِمَ عَنْهَا» : و دنيا دار عافيت است براى كسى كه اين گزارشهاى دنيا را درك كند و بفهمد. اگر از دنيا عبرت بگيرى به فكر قيامت و مرگ و حساب و كتاب مى افتى و آتيۀ خود را تأمين مى كنى.

«وَ دَارُ غِنىً لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا، وَ دَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا»

(و سراى بى نيازى است براى كسى كه از آن توشه بردارد، و سراى موعظه است براى كسى كه از آن موعظه گيرد.)

«تَزَوَّدَ» از «تَزَوُّد» به معناى توشه برداشتن است. فرموده اند: «وَ دَارُ غِنىً لِمَنْ تَزَوَّدَ مِنْهَا» : دنيا خانۀ بى نيازى است براى كسى كه از آن بهره گيرد. يعنى هر كس اينجا مى آيد بايد بى نياز شود، عمر سرمايۀ انسانى و دنيا محل تجارت است؛ البته اين چنين نيست كه هر كسى كه در اين دنيا بيايد بى نياز شود، بلكه بى نيازى براى كسانى است كه همۀ همّ و غمّشان توشه بردارى و خوشه چينى از دنيا باشد.

«وَ دَارُ مَوْعِظَةٍ لِمَنِ اتَّعَظَ بِهَا» : و اين دنيا خانۀ موعظه است براى كسى كه موعظه پذير باشد. تو مى توانى به واسطۀ دنيا از اين مرده ها، بيمارى ها، زلزله ها و اين گرفتارى ها موعظه بگيرى؛ ولى اگر چشم و گوش را ببنديد و به موعظۀ دنيا توجّه نكنيد هيچ بهره اى نخواهيد گرفت.

«مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ ، وَ مُصَلّى مَلائِكَةِ اللَّهِ ، وَ مَهْبِطُ وَحْىِ اللَّهِ ، وَ مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ »

(دنيا عبادتگاه دوستان خداست، و نمازگاه فرشتگان خداوند، و جاى نازل شدن وحى الهى، و محل تجارت دوستداران خدا.)

اين كه گفته اند: «إنّ من البيان لسحر» در مورد حضرت امير عليه السلام صادق است؛ براى اين كه مى بينيم دنيايى كه در نظرها منفور است چگونه حضرت از آن تعريف مى كنند؛ البته همين طور هم هست و از راه همين دنيا بايد سعادت ابدى را تأمين نمود.

ص: 393

به هر حال در دنبالۀ تعريف از دنيا فرموده اند: «مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ » ؛ «مسجد» اسم مكان و به معناى جاى سجده است، ولى در اصطلاح مسلمانان مسجد به معناى عبادتگاه است؛ فرموده اند: مسجد عبادتگاه دوستان خداست و در همين دنيا به مقامات عاليه مى رسند.

«وَ مُصَلّى مَلائِكَةِ اللَّهِ » ؛ «مصلّى » هم اسم مكان و به معناى جاى نماز است و محلى كه در آن نماز مى خوانند، كه در اصطلاح مثل همان مسجد به معناى عبادتگاه است؛ پس اين دنيا محل عبادت ملائكه هم هست. طبق رواياتى كه داريم بين زمين و آسمان از ملائكه پر شده و در آن به عبادت خدا مشغولند.(1)

«وَ مَهْبِطُ وَحْىِ اللَّهِ » ؛ «مَهْبِط » اسم مكان از «هُبوط » و به معناى جاى فرود آمدن و نازل شدن است؛ فرموده اند: دنيا جاى نازل شدن وحى الهى است. وحى خدا در همين دنيا به پيامبران رسيد و همين وحى خدا بوده كه مردم را به توحيد و خداشناسى دعوت كرده و آنان را به سعادت رسانده است.

«وَ مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ » : و اين دنيا محل تجارت اولياى الهى است. «مَتْجَر» اسم مكان از مادّۀ «تجارة» و به معناى محل تجارت است؛ دوستان خدا در همين دنيا تجارت مى كنند؛ در آيۀ شريفه چنين آمده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ » (2) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد آيا شما را به تجارتى راهنمايى كنم كه از عذابى دردناك نجاتتان دهد؟ به خدا و رسولش ايمان بياوريد و در راه خدا با مال و جان خود جهاد كنيد؛ كه اين براى شما بهتر است اگر بدانيد.» مشاهده مى كنيد كه اين دو آيه ايمان آوردن به خدا و رسول و مجاهده در راه خداوند را با جان و مال تجارت دانسته، پس وقتى ايمان آوردن و انجام كارهاى1.

ص: 394

1- وسائل الشيعة، ج 5، ص 382، باب 4 از ابواب الأذان و الإقامة، حديث 7.
2- - سورۀ صفّ (61)، آيات 10 و 11.

خداپسندانه تجارت است، دنيا هم محل تجارت است و اين تجارت هم مخصوص دوستان خداست؛ حضرت امير عليه السلام هم دنيا را محل تجارت دوستان خدا معرفى فرموده اند.

«اِكْتَسَبُوا فِيهَا الرَّحْمَةَ ، وَ رَبِحُوا فِيهَا الْجَنَّةَ »

(كه در آن رحمت را به دست آورند، و بهشت را سود برند.)

ضمير جمع در «اكتسبوا» و «ربحوا» به «اولياء اللّه» در جملۀ قبل برمى گردد؛ اولياى الهى در اين دنيايى كه متجر است رحمت را كسب مى كنند و سود آنها از اين تجارت بهشت است كه در قيامت به آن مى رسند.

خوب آيا اين دنيا با اين خصوصياتى كه دارد: هم دار صدق و عافيت است و هم خانۀ بى نيازى و موعظه، هم سجده گاه دوستداران خداست و هم محل نماز و عبادت ملائكه، هم محل نزول فرمانهاى خداست و هم جايگاه تجارت و بهره گيرى اولياى الهى، آيا هنوز هم بايد آن را مذمّت كرد و به آن دشنام داد يا اين كه اگر براى كسى انحرافى رخ داد بايد خود را مذمّت و سرزنش كند؟!

زبان حال دنيا با اهل دنيا

«فَمَنْ ذَا يَذُمُّهَا وَ قَدْ آذَنَتْ بِبَيْنِهَا، وَ نَادَتْ بِفِرَاقِهَا، وَ نَعَتْ نَفْسَهَا وَ أَهْلَهَا»

(پس چه كسى دنيا را نكوهش مى كند و حال آن كه دنيا جدايى اش را اعلام كرده، و دورى اش را فرياد نموده، و خبر مرگ خود و مردمانش را آورده است.)

«فَمَنْ ذَا يَذُمُّهَا وَ قَدْ آذَنَتْ بِبَيْنِهَا» ؛ «آذَنَتْ » به معناى اعلام كردن و آگاهى دادن است، «بَيْنِهَا» از «بينونة» و جدايى است؛ «و» در اين جمله حاليه است؛ يعنى چه كسى دنيا را مذمّت و سرزنش مى كند و حال آن كه دنيا دارد اعلام جدايى مى كند. «وَ نَادَتْ بِفِرَاقِهَا» : و ندا مى دهد و فرياد مى كند كه اى مردم شما از من و من از شما جدا شدنى

ص: 395

هستيم. «وَ نَعَتْ نَفْسَهَا وَ أَهْلَهَا» : و خبر مرگ خود و ساكنانش را مى دهد. «نَعَتْ » از مادّۀ «نَعى » است «نَعى » يعنى خبر مرگ كسى را بدهند. پس دنيايى كه اتمام حجّت كرده و مى كند مذمّت كردن ندارد، و اگر خلافى هست از خود انسان است.

«فَمَثَّلَتْ لَهُمْ بِبَلائِهَا الْبَلاءَ، وَ شَوَّقَتْهُمْ بِسُرُورِهَا إِلَى السُّرُورِ»

(پس دنيا براى ايشان با گرفتارى خود گرفتارى [آخرت] را مجسّم نمود، و آنان را با شادمانى خويش به شادمانى [آخرت] تشويق كرد.)

«فَمَثَّلَتْ لَهُمْ بِبَلائِهَا الْبَلاءَ» : پس دنيا به وسيلۀ اين گرفتارى ها و بلاهايى كه دارد به مردم فهمانده است كه دنيا جاى گرفتارى و بلاست؛ تا بدين وسيله دل به دنيا نبندند و به آن دل خوش نكنند.

«وَ شَوَّقَتْهُمْ بِسُرُورِهَا إِلَى السُّرُورِ» : و دنيا با نشان دادن بعضى خوشى هايى كه دارد مردم را به رسيدن به خوشى هاى قيامت تشويق كرده است. يعنى از يك طرف به مردم فهمانده اينجا جاى بلاست، و از طرف ديگر اين كه شما از يك چيزهايى در اين دنيا خوشحال مى شويد معلوم مى شود دنيا وسيلۀ خوشى هم هست؛ آن وقت به كمك آيات قرآن و روايات به اين نتيجه مى رسيم كه دنيا وسيلۀ خوشى براى مؤمنين در آخرت است، پس وقتى خوشى و شادمانى دنيا را مى بينيم تشويق مى شويم كارى كنيم تا به شادمانى و خوشى هاى دائمى آخرت برسيم.

«رَاحَتْ بِعَافِيَةٍ ، وَابْتَكَرَتْ بِفَجِيعَةٍ ، تَرْغِيباً وَ تَرْهِيباً وَ تَخْوِيفاً وَ تَحْذِيراً»

(شب مى كند با تندرستى، و صبح مى كند در مصيبتى ناگهانى، براى مشتاق گرداندن و تهديد كردن و ترساندن و برحذر داشتن.)

«رَاحَتْ بِعَافِيَةٍ ، وَابْتَكَرَتْ بِفَجيعَةٍ » ؛ «رَاحَتْ » از مادّۀ «رَواح» است؛ يعنى صبح را به شب در مى آورد به سلامتى و عافيت؛ «اِبْتَكَرَتْ » به معناى صبح كردن است؛ «فَجيعة»

ص: 396

به معناى مصيبت هاى ناگهانى است. مى فرمايد: روز را به عافيت و تندرستى به شب مى رسانند ولى شب كه مى خوابند صبح يا اصلاً بيدار نمى شوند و يا همراه با بلاهاى ناگهانى مثل سكته و امثال آن از خواب بيدار مى شوند.

«تَرْغِيباً» يعنى رغبت به يك چيزهايى پيدا مى كند كه وسيلۀ سرور او مى شود و همين چيز الگو مى شود براى چيزهاى بهشتى. «وَ تَرْهِيباً» يعنى براى ترساندنش، كه معناى خوف و رجا باشد. «وَ تَخْوِيفاً» : و براى تخويف و ترس پيدا كردنش «وَ تَحْذِيراً» : و براى برحذر بودنش از چيزهايى كه موجب غضب خدا مى شود.

خلاصه شما را بين خوف و رجا نگه مى دارد تا امتحان بشويد.

مذمّت و مدح دنيا در آخرت

«فَذَمَّهَا رِجَالٌ غَدَاةَ النَّدَامَةِ ، وَ حَمِدَهَا آخَرُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ »

(پس در صبح پشيمانى [قيامت] گروهى از مردم دنيا را مذمّت مى كنند، و گروهى ديگر در روز قيامت آن را مى ستايند.)

«غَداة» به معناى صبحگاه است؛ «نَدامة» به معناى پشيمانى است ولى مقصود از آن قيامت است، چون يكى از اسامى قيامت «يوم النّدامة» است. «فَذَمَّهَا رِجَالٌ غَدَاةَ النَّدَامَةِ » : پس در صبح قيامت عده اى از بدكاران دنيا را مذمّت مى كنند. «وَ حَمِدَهَا آخَرُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ » : ولى نيكوكاران در قيامت از دنيا ستايش مى كنند. و ستايش آنها به اين خاطر است كه خدا به آنها توفيق داده و در اين ايّام دنيا توانسته اند عبادت كنند و سعادت ابدى را براى خود تأمين نمايند.

«ذَكَّرَتْهُمُ الدُّنْيَا فَتَذَكَّرُوا، وَ حَدَّثَتْهُمْ فَصَدَّقُوا، وَ وَعَظَتْهُمْ فَاتَّعَظُوا»

(دنيا به آنها يادآورى كرد و آنها هم به ياد آوردند، و با آنان سخن گفت و آنان تصديق نمودند، و ايشان را پند داد و ايشان پند گرفتند.)

ص: 397

اين جملات بيان اين است كه نيكوكاران چگونه از دنيا ستايش مى كنند.

مى فرمايند: «ذَكَّرَتْهُمُ الدُّنْيَا فَتَذَكَّرُوا» : براى اين كه دنيا آنها را تذكر داد و آنها هم تذكر دنيا را پذيرفتند. به اين معنا كه وقتى فهميدند دنيا گذشتنى است بر آن شدند كه از عمر و مالشان به نفع عالم آخرت استفاده كنند. «وَ حَدَّثَتْهُمْ فَصَدَّقُوا» : و دنيا فراغ و فناى خودش را براى آنها حديث كرد و آنها هم حديث دنيا را تصديق كردند و پذيرفتند.

«وَ وَعَظَتْهُمْ فَاتَّعَظُوا» : و باز دنيا آنها را موعظه و نصيحت كرد آنها نيز نصيحت دنيا را پذيرفتند. اينها همه بيان جملۀ «وَ حَمِدَهَا آخَرُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ » است.

ص: 398

(حكمت 132)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ لِلَّهِ مَلَكاً يُنَادِى فِي كُلِّ يَوْمٍ : لِدُوا لِلْمَوْتِ ، وَاجْمَعُوا لِلْفَنَاءِ، وَابْنُوا لِلْخَرَابِ .»

پايان زيبايى هاى دنيا

و آن حضرت دربارۀ پايان زيبايى هاى دنيا و لزوم بى اعتنايى به آن فرموده اند:

«إِنَّ لِلَّهِ مَلَكاً يُنَادِى فِي كُلِّ يَوْمٍ : لِدُوا لِلْمَوْتِ ، وَاجْمَعُوا لِلْفَنَاءِ، وَابْنُوا لِلْخَرَابِ »

(بى ترديد براى خدا فرشته اى است كه هر روز بانگ برمى دارد: بزاييد براى مردن، و گرد آوريد براى نابود گشتن، و بسازيد براى ويران شدن.)

اين ملك هر روز به مردم عالم ندا مى دهد كه بزاييد براى مردن. يعنى عالم عالم طبيعت است، عالم طبيعت عبارت از تركيب بسائط است، چيزهاى بسيط با هم تركيب مى شوند و جمادات و نباتات و حيوانات و انسان درست مى شود. به اصطلاح فلاسفه تركيب يك امر قسرى است؛ يعنى چيزهاى بسيط را بر خلاف طبع مركّب مى كنند و يك شىء ديگرى پديد مى آورند؛ مثل آلياژهايى كه درست مى كنند، مثلاً آهن، چدن، نيكل، روى و... را با هم تركيب مى كنند تا فلز ديگرى يا آلياژ مخصوصى به وجود آيد؛ اين كار در اصطلاح فلسفى حركت قسرى ناميده شده، و در فلسفه هم گفته اند: «القسر لايدوم» يعنى چيزى كه به وسيلۀ حركت قسرى به وجود بيايد دوام ندارد و بالاخره يك روزى از هم متلاشى مى شوند. خوب حالا اين عالم اين جور

ص: 399

است، اين توالدها مثل توليد درخت است، درخت به مرور زمان فرسوده مى شود، شاخه ها و ريشه هايش را كرم مى زند، آفتهاى ديگرى هست كه شاخه هاى آن را مى خشكاند و بالاخره درخت را از بين مى برد؛ انسان هم همين طور است، اين انسان هم يكى از مولوداتى است كه از بسائط متكوّن شده است، پس خواه ناخواه اولادى كه از شما موجود مى شود مرگ دارد و به تدريج روزى از بين مى رود؛ ساختمانى كه انسان مى سازد به تدريج فرسوده مى شود و از بين مى رود؛ انسان هم يكى از موجودات اين عالم طبيعت است و به تدريج تمامى اعضاء و جوارح او فرسوده شده و از كار مى افتد و مى ميرد.

در آيۀ شريفه آمده است: «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ »(1) هر كسى كه روى اين زمين است فانى مى شود و از بين مى رود. نكتۀ قابل توجّه در اين آيۀ شريفه اين است كه خدا تعبير به «فانٍ » فرموده است نه تعبير به «انعدام»؛ براى اين كه فانى شدن به معناى منتقل شدن به عالم ديگر است نه منعدم شدن و نيست شدن به طور كلّى؛ و در جاى خود گفته شده كه هيچ گاه موجود به كلّى نابود نمى شود.

بنابراين بايد به فكر آن عالمى باشيم كه اعمال و كردار ما حاضر مى شوند و بهرۀ اعمال خود را مشاهده مى كنيم. اين كه به فكر جمع كردن مال، تهيۀ باغ، كاخ، ويلا و در فكر زرق و برق دنيا باشيم درست نيست؛ براى اين كه اين كار را پدران و اجداد ما هم كردند و پس از مرگشان همۀ ملك و املاك و دارايى هاى آنان به ديگران رسيد. ما بايد به فكر عاقبت خود باشيم.

مى فرمايد: «لِدُوا لِلْمَوْتِ » ؛ لام در «لِلْمَوْتِ » لامِ عاقبت است، اين لام مثل لام در آيۀ شريفۀ «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً»(2) آل فرعون نمى خواستند موسى عليه السلام دشمن آنها شود اما عملاً دشمن آنها شد؛ يعنى عاقبت كار اين بود كه موسى8.

ص: 400

1- - سورۀ الرّحمن (55)، آيۀ 26.
2- - سورۀ قصص (28)، آيۀ 8.

دشمن آنها شد؛ در اين كلام حضرت هم چنين است؛ به اين معنا كه مردم نمى خواهند به دنيا بيايند تا بميرند ولى عاقبت كار چنين است كه مرگ در كار است و همۀ آنهايى كه به دنيا مى آيند در عاقبت بايد بميرند.

«وَاجْمَعُوا لِلْفَنَاءِ» ؛ اين لام هم لام عاقبت است؛ يعنى عاقبت جمع كردن اين است كه فانى مى شود. اين كه انسان با چه زحماتى مالى جمع مى كند و بالاخره به يك مناسبتى اين جمع شدن از بين مى رود و فانى مى شود.

«وَابْنُوا لِلْخَرَابِ » ؛ اين لام هم مثل لامهاى قبل در اين كلام براى عاقبت است؛ يعنى عاقبت كار اين ساختمانها خرابى است، همۀ اينها پس از زمانى به علّت فرسودگى خراب مى شوند.

يك نوع خراب شدن ديگرى هم هست كه ربطى به فرسودگى ندارد و آن مفاد آيات و رواياتى است كه دلالت بر خرابى همۀ تأسيسات در دنيا دارد كه از جملۀ اينها آيۀ شريفۀ «إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا * وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا * فَكانَتْ هَباءً مُنْبَثًّا»(1) است؛ در اين آيات بيان مى كند كه وقتى زمين لرزيد و كوهها فرو پاشيد، پس همۀ زمين و كوهها همانند گردى بسيار رقيق مى شود. اين آيات نشان مى دهد كه زمين و ساختمانها آن چنان خراب مى شوند كه مانند گرد پنبه مى شوند.6.

ص: 401

1- - سورۀ واقعة (56)، آيات 4 تا 6.

(حكمت 133)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلدُّنْيَا دَارُ مَمَرٍّ لا دَارُ مَقَرٍّ، وَالنَّاسُ فِيهَا رَجُلانِ : رَجُلٌ بَاعَ نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا، وَ رَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا.»

دنيا سراى گذشتن

و آن حضرت دربارۀ دنيا و اقسام مردم در آن فرموده اند:

«اَلدُّنْيَا دَارُ مَمَرٍّ لا دَارُ مَقَرٍّ»

(دنيا سراى گذشتن است نه سراى ماندگار گشتن.)

مردم دنيا نسبت به آن مانند مسافرانى هستند كه به مسافرخانه مى روند؛ نسبت مسافر به مسافرخانه آن قدر زياد نيست كه سكونت در آن صدق كند، معمولاً مسافرين براى استراحت كوتاه مدّت و يا نهايتاً ماندن يك شب و دو شب به مسافرخانه مى روند و از مسافرخانه استفاده مى كنند. بنابراين مردم دنيا هم نسبت به سكونت در دنيا به مثابۀ مسافرين در مسافرخانه هستند؛ اگر به مردم دنيا و دنيا دقّت كنيم درمى يابيم كه همۀ آنها رفتنى هستند و اين دنيا جاى ماندن و سكونت ابدى و هميشگى نيست؛ اين دنيا «دار ممرّ» است نه «دار مقرّ».

«وَالنَّاسُ فِيهَا رَجُلانِ : رَجُلٌ بَاعَ نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا»

(و مردم در آن دو گونه اند: يكى آن كه خود را بفروشد پس خويش را به تباهى اندازد.)

ص: 402

«رَجُلان» به معناى دو مرد است ولى مقصود از آن دو گروه بودن مردم دنياست، و مرد هم كه مى گويند مقصود مردهاى تنها نيست و زنان را هم شامل است. پس مردم اين دنيايى كه دار عبور است دو دسته اند: «رَجُلٌ بَاعَ نَفْسَهُ فَأَوْبَقَهَا» يكى مردمى كه خودشان را به شهوات و اميال دنيا و نيز به مقام و رياست دنيا و همچنين به كاخ و ماشين و شكم و خوراكهاى گوناگون فروخته اند، پس اين قسم از مردم خودشان را هلاك كرده اند و به تباهى انداخته اند.

«وَ رَجُلٌ ابْتَاعَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَهَا»

(و يكى آن كه خود را بخرد پس خويش را آزاد سازد.)

دستۀ ديگر هم مردمى هستند كه خود را خريده اند؛ يعنى مالك نفس خود هستند و شخصيت خود را حفظ مى كنند؛ واجبات را انجام مى دهند و محرّمات را ترك مى كنند و از شرّ شيطان خود را به دور نگه مى دارند؛ كه در نتيجه خود را از عذاب خدا و گرفتاريهاى آخرت آزاد كرده اند.

فرق اين دو دسته واضح است؛ يك دسته كسانى كه مالك نفس خود نيستند و نفس خود را به شهوات و تمايلات نفسانى فروخته اند و هر چه هواى نفس بخواهد انجام مى دهند، يك دسته هم كسانى كه مالك نفس خود هستند و آن را در اختيار شيطان و تمايلات نفسانى قرار نداده اند و هر چه خدا از آنها خواسته انجام داده و از هر چه نهى كرده دورى مى كنند؛ پس جايگاه دستۀ اوّل جهنم و عذاب دردناك قيامت، و جايگاه دستۀ دوّم بهشت و رضوان الهى است.

ص: 403

(حكمت 134)

اشاره

و قال عليه السلام: «لاَيَكُونُ الصَّدِيقُ صَدِيقاً حَتّى يَحْفَظَ أَخَاهُ فِي ثَلاثٍ : فِي نَكْبَتِهِ ، وَ غَيْبَتِهِ ، وَ وَفَاتِهِ .»

شرايط سه گانۀ دوستى

و آن حضرت دربارۀ شرايط دوستى فرموده اند:

«لايَكُونُ الصَّدِيقُ صَدِيقاً حَتّى يَحْفَظَ أَخَاهُ فِي ثَلاثٍ »

(دوست وقتى دوست واقعى است كه برادر خود را در سه چيز حفظ كند.)

«صديق» به معناى دوست است و خصوصيت در مذكر ندارد، دوست مرد و دوست زن را شامل است؛ «أخ» هم در اين عبارت درست است كه به معناى برادر است ولى خصوصيتى ندارد و خواهران را هم شامل است. مى فرمايد: دوست واقعى دوستى است كه دوست خود را در سه مورد حفظ كند:

«فِي نَكْبَتِهِ ، وَ غَيْبَتِهِ ، وَ وَفَاتِهِ »

(در گرفتارى او، و در غياب وى، و چون از اين جهان در گذرد.)

«فِي نَكْبَتِهِ » ؛ «نكبة» به معناى مصيبت و حادثه است؛ اين حادثه و مصيبت لازم نيست مرگ باشد، يك وقت حادثه مرگ است ولى يك وقت بيمارى يا فقر و يا برخى گرفتاريهاى روحى و روانى است. حفظ كردن دوست در نكبت و مصيبت به اين است كه مثلاً وقتى ديد دوستش در فقر به سر مى برد با كمك مالى او را يارى كند،

ص: 404

وقتى ببيند مريض است و احتياج به كمك غير مالى دارد او را كمك كند، وقتى ببيند او يك گرفتارى خانوادگى دارد به او كمك كند و در حدّ توان او را يارى نمايد.

«وَ غَيْبَتِهِ » مورد ديگرى كه دوست بايد نسبت به دوست خود توجّه داشته باشد اين است كه دوستى خود را در غياب او حفظ كند. به اين معنا كه اگر كسى پشت سر او غيبت مى كند از او دفاع كند و حريم او را حفظ نمايد.

دوستى هاى امروزه بر خلاف اين كلام حضرت است؛ يعنى در دوستى ها صداقت نيست و فقط عنوان ظاهرى دارد، در حضور قربان هم مى روند، مخلص هم هستند و فداى همديگر مى شوند، اما همين كه از هم دور مى شوند در غياب به هم فحش مى دهند و غيبت همديگر را مى كنند و چه بسا تهمت هاى ناروايى به هم مى زنند.

در پيشِ روى بوسۀ تزوير مى زنند*** در پشت سر به سايۀ هم تير مى زنند

«وَ وَفَاتِهِ » و مورد سوّمى كه حضرت در اين كلام متذكر شده اند اين است كه وقتى دوستش از دنيا مى رود به تشييع او حاضر شود، در تجهيز او فعاليت كند، بعد از خاكسپارى به ياد او باشد و در دعاها او را نيز منظور كند، اگر كسى از او اظهار نارضايتى كرد سعى كند او را راضى نمايد، اگر به كسى بدهكارى داشته و بر اثر فقر توان پرداخت نداشته بدهى او را حتى الامكان بپردازد، اگر مى داند نماز و روزه اى به گردن داشته حتى الامكان به نيابت از او به جا بياورد، و به هرحال از هيچ گونه دفاعى نسبت به او دريغ نكند.

ص: 405

(حكمت 135)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أُعْطِىَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً: مَنْ أُعْطِىَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ ، وَ مَنْ أُعْطِىَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ ، وَ مَنْ أُعْطِىَ الْاِسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ ، وَ مَنْ أُعْطِىَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ .»

قال الرّضىّ : و تصديق ذلك في كتاب اللّه تعالى ؛ قال اللّه فى الدّعاء: «أُدْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ »(1) و قال فى الاستغفار: «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً»(2)سورۀ نساء (4)، آيۀ 17.(3) و قال فى الشّكر: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ »(4) و قال فِى التّوبة: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ كَانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً».(4)

چهار نعمت در مقابل چهار عمل

و آن حضرت در مورد توجّه به دعا، توبه، آمرزش خواهى و شكرگزارى فرموده اند:

«مَنْ أُعْطِىَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً»

(به كسى كه چهار چيز داده شد از چهار چيز محروم نگردد.)

«أُعْطِىَ » ماضى مجهول از مادّۀ «عَطاء» به معناى دادن، بخشيدن و عطا كردن است.

ص: 406

1- - سورۀ غافر (40)، آيۀ 60.
2- - سورۀ نساء
3- ، آيۀ 110.
4- سورۀ ابراهيم (14)، آيۀ 7.

در حقيقت معناى «مَنْ أُعْطِىَ أَرْبَعاً لَمْ يُحْرَمْ أَرْبَعاً» اين است كه كسى را كه خدا توفيق چهار چيز بدهد از چهار چيز محروم نمى شود.

1 -«مَنْ أُعْطِىَ الدُّعَاءَ لَمْ يُحْرَمِ الْإِجَابَةَ »

(آن را كه دعا داده شد از اجابت شدن محروم نباشد.)

يعنى اگر خدا به كسى توفيق دعا و نيايش عطا كند او را از اجابت كردن هم محروم نمى كند. خداوند در قرآن شريف فرموده است: «اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ » مرا بخوانيد من شما را اجابت مى كنم. البته اگر دعاهاى ما به اجابت نمى رسد يا براى اين است كه دعاها دعا نيست، يا شرايط دعا فراهم نيست، و يا مقدّر ما به اجابت اين نيست و در عوض خدا پاداش آن را در قيامت عطا مى كند. ولى به هر حال وظيفۀ ما دعا كردن است، و دعا نكردن يك نوع تكبّر و دورى از خداست. دنبالۀ همين آيه فرموده است:

«إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ » كسانى كه از عبادت من استكبار مى ورزند به زودى با خوارى داخل جهنم مى شوند. پس وظيفۀ ما اين است كه دعا كنيم و با دعا رابطۀ خود را با خدا قوى نماييم.

2 -«وَ مَنْ أُعْطِىَ التَّوْبَةَ لَمْ يُحْرَمِ الْقَبُولَ »

(و آن را كه توبه داده شد از قبول گرديدن محروم نماند.)

مقصود اين است كه به هر كسى كه خدا توفيق توبه عنايت كند از قبول توبه هم محروم نمى شود. توبه بازگشت واقعى است؛ بعضى خيال كرده اند گفتن «أستغفر اللّه و أتوب إليه» توبه است و خدا همۀ گناهان انسان را مى بخشد، در صورتى كه چنين نيست و گفتن آن صرفاً استغفار است و استغفار به معناى طلب توبه و بازگشت است.

انسان شصت هفتاد سال گناه مى كند بعد متنبّه مى شود و توبه مى كند، خدا هم توبۀ او را مى پذيرد، اين بزرگترين نعمت الهى است و بايد قدردانى كرد، و قدردانى آن

ص: 407

شكر اين نعمت بزرگ است. اگر صاحب كارخانه و يا صاحب شركتى كارمند و كارگرى داشته باشد كه چند نوبت اشتباه كند او را اخراج مى كند، ولى خدا نسبت به بندگان خود آن قدر مهربان است كه هر چند هم اين بنده اشتباه كند و توبه نمايد توبۀ او را مى پذيرد. بنابراين خدا به هر كسى توفيق توبه عنايت كند توفيق قبول توبه را هم خواهد داد.

3 -«وَ مَنْ أُعْطِىَ الْاِسْتِغْفَارَ لَمْ يُحْرَمِ الْمَغْفِرَةَ »

(و آن را كه آمرزش خواهى داده شد از آمرزيده شدن محروم نشود.)

«استغفار» از مادّۀ «غفران» به معناى پوشش است، به كلاهخود كه سر انسان را در جنگ از خطر مى پوشاند «مغفر» مى گويند، پس استغفار به معناى طلب غفران و پوشش از خداست بر خطاها و گناهانى كه از انسان سر زده است. استغفار هم قريب به توبه است منتها حضرت امير عليه السلام براى استغفار در جايى ديگر از نهج البلاغه شش شرط ذكر فرموده كه توضيح آن را در جاى خود خواهيم داد.(1) به هر حال معناى جملۀ حضرت اين است كه به هر كس كه توفيق استغفار داده شد از مغفرت محروم نمى شود.

4 -«وَ مَنْ أُعْطِىَ الشُّكْرَ لَمْ يُحْرَمِ الزِّيَادَةَ »

(و آن را كه شكرگزارى داده شد از زيادۀ در نعمت محروم نگردد.)

شكر نعمت به «الحمد للّه» گفتن تنها نيست، بلكه سواى آن بايد هر نعمتى را به جاى خود مصرف كنند؛ شكر سلامتى بدن به اين است كه اين بدن در عبادات خدا و براى حل مشكلات بندگان خدا به كار افتد، شكرِ داشتن ثروت به اين است كه وجوهات واجب مالى پرداخت شود و نيز اين ثروت در راه خير و صلاح جامعه7.

ص: 408

1- - حكمت 417.

مصرف گردد، شكر مقام و موقعيت اجتماعى به اين است كه انسان در اين پستى كه دارد به نفع جامعۀ اسلامى و محرومين تلاش كند. اين هم واقعاً يك توفيق خدادادى مى خواهد كه انسان شكرگزار باشد، و به هر كس اين توفيق داده شود از بهره هاى آن كه از جمله زياد شدن و رشد كردن است محروم نمى شود. در قرآن شريف فرموده است: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ » اگر شاكر نعمت هاى الهى باشيد خدا هم نعمت هاى خود را زياد مى كند.

مرحوم سيّد رضى فرموده است:

«و تصديق ذلك في كتاب اللّه تعالى »

(و گواهى بر اين فرمايش در كتاب خداوند متعال است.)

«قال اللّه فى الدّعاء: «أُدْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ »»

(خداوند در مورد دعا فرمود: مرا بخوانيد تا شما را اجابت نمايم.)

«و قال فى الاستغفار: «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً»»

(و در مورد آمرزش خواهى فرموده است: و هر كس بدى كند يا به خود ستم نمايد سپس از خدا آمرزش بخواهد، خداوند را آمرزنده و مهربان مى يابد.)

«و قال فى الشّكر: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ »»

(و در مورد شكر فرموده اند: اگر شكر به جا بياوريد قطعاً خدا نعمت را براى شما زياد مى كند.)

«و قال فى التّوبة: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ كَانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً»»

(و در مورد توبه هم فرموده است: جز اين نيست كه خدا توبۀ كسانى را مى پذيرد كه از روى

ص: 409

نادانى كار بد را انجام مى دهند سپس به زودى توبه مى كنند؛ پس اينها هستند كه خداوند توبه شان را مى پذيرد؛ و خداوند دانا و حكيم است.)

آنچه در اين آيه قابل توجّه است يكى اين است كه فرموده: «يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ »از روى جهالت و نادانى گناه كرده اند و به اعمال خلاف دست زده اند؛ و ديگر اين كه فرموده: «ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ » تازه حالا كه از روى جهالت گناه كرده پس وقتى فهميد اشتباه كرده فوراً بازگشت كند؛ نه اين كه مانند فرعون وقتى در حال غرق شدن است بگويد من به خداى موسى ايمان مى آورم، كه ديگر دير است و اين توبه فايده ندارد.

ص: 410

(حكمت 136)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلصَّلاةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِىٍّ ، وَ الْحَجُّ جِهَادُ كُلِّ ضَعِيفٍ ، وَ لِكُلِّ شىْ ءٍ زَكَاةٌ وَ زَكَاةُ الْبَدَنِ الصِّيَامُ ، وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ .»

اسرار برخى عبادات

و آن حضرت در مورد اسرار برخى عبادات فرموده اند:

«اَلصَّلاةُ قُرْبَانُ كُلِّ تَقِىٍّ »

(نماز سبب تقرّب هر انسان باتقواست.)

به وسيلۀ نماز هر كسى به خدا نزديك مى شود، نماز مايۀ تقرّب است همچنان كه مايۀ تقوا و پرهيزكارى است. خدا دربارۀ نماز فرموده است: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ»(1) نماز نمازگزاران را از بدى ها و زشتى ها بازمى دارد. نماز رابطه با خداست و هر كسى كه با خدا ارتباط برقرار كند هم از كارهاى زشت باز داشته مى شود و هم به مقام ربوبى او تقرّب پيدا مى كند؛ پس اگر مى خواهيد متقى و پرهيزكار شويد نماز بخوانيد، و اگر مى خواهيد مقرّب الى اللّه بشويد نماز بخوانيد.

در بعضى روايات هم وارد شده است كه: «الصّلاة معراج المؤمن»(2) نماز وسيلۀ عروج ملكوتى انسانهاى مؤمن است. مؤمنين واقعى وقتى به نماز مى ايستند در حقيقت به عالم ديگرى پرواز مى كنند، بدنشان در اين عالم است ولى روحشان در ملكوت اعلا سير مى كند.

ص: 411

1- - سورۀ عنكبوت (29)، آيۀ 45.
2- - بحارالأنوار، ج 79، ص 303.

«وَ الْحَجُّ جِهَادُ كُلِّ ضَعِيفٍ »

(و حج جهاد هر ناتوان است.)

بنا به فرمودۀ حضرت امير عليه السلام حج هم يك نوع دفاعى از اسلام است؛ چون گاهى با دشمن در ميدان نبرد روبرو مى شوند و گاهى در سرزمين وحى؛ آنهايى كه قدرت بدنى براى دفاع از كيان اسلام دارند به ميدانهاى جنگ مى روند، ولى آنهايى كه قدرت رفتن به ميدانهاى جنگ را ندارند به كنگرۀ جهانى حج مشرّف مى شوند تا شوكت و عظمت اسلام و مسلمانان را به نمايش بگذارند، و اين هم يك نوع دفاعى از اسلام و مسلمين است.

«وَ لِكُلِّ شَىءٍ زَكَاةٌ وَ زَكَاةُ الْبَدَنِ الصِّيَامُ »

(و براى هر چيزى زكاتى است و زكات بدن روزه است.)

زكات مايۀ تزكيه و پاكى مال است؛ خدا در قرآن شريف فرموده است: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها»(1) اى پيامبر از مسلمانان صدقه و زكات بگير، كه با اين كار آنان را پاك و اموال آنها را پاكيزه مى كنى. پس همان طور كه زكات مال موجب مى شود اموال انسان پاك و پاكيزه شود، روزه نيز موجب مى شود بدن انسان تزكيه و پاكيزه گردد. و همان گونه كه زكات مال سبب ترقى روحى انسان و عدم وابستگى او به ثروت دنياست، روزه هم سبب ترقى روحى انسان مى شود.

بدن انسان نيز از جهت جهاز هاضمه و دافعه نياز به استراحت دارد و روزه سبب استراحت آن مى شود. پس سواى آن تكامل معنوى كه انسان به وسيلۀ روزه پيدا مى كند بدن او نيز سالم مى شود، و شايد اين كلام حضرت امير عليه السلام كه روزه زكات بدن است به همين معنا اشاره داشته باشد.3.

ص: 412

1- - سورۀ توبه (9)، آيۀ 103.

«وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ »

(و جهاد زن خوب شوهردارى كردن است.)

در روايات رسيده از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه معصومين عليهم السلام بر جهاد و نبرد در جبهه هاى جنگ توسط مردها سفارش زيادى شده است، ولى جهاد را براى زنان منع فرموده اند، اما در عوض به اين معنا تصريح نموده اند كه: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ » اگر حضور در جبهه هاى جنگ براى زنان نيست و از آنها برداشته شده است، خوب شوهردارى كردن را براى زنان به منزلۀ جهاد در جبهه هاى نبرد دانسته است.

گرم كردن كانون زندگى در نظر بزرگان دينى ما آن قدر با اهميت بوده كه خوب شوهردارى كردن را كه پايۀ اساسى زندگى خانوادگى است به منزلۀ جهاد معرفى فرموده اند.

ممكن است اين كه هم در اين كلام حضرت و هم در كلمات ديگر ائمه عليهم السلام ارزش زيادى براى خوب شوهردارى كردن قائل شده اند، به خاطر آن همه سختى ها و مرارتى است كه زنان در منزل متحمّل مى شوند؛ در عرف جامعه علاوه بر شوهردارى بچه دارى و خانه دارى نيز بر عهدۀ زنان گذاشته شده است؛ حال با اين همه سختى ها و مرارت هايى كه زنان بر دوش دارند آيا واقعاً ثواب جهاد در ميدان جنگ را ندارند؟! مسلّماً اين كلام حضرت واقعيت دارد و فقط براى تشويق زنان نيست.

ص: 413

(حكمت 137)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ .»

فراوانى رزق با صدقه

و آن حضرت دربارۀ اهميت دادن به صدقه فرموده اند:

«اِسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ »

(نازل شدن رزق و روزى را با صدقه دادن بخواهيد.)

«اِسْتَنْزِلُوا» از مادّۀ «نُزول» و به معناى طلب نازل شدن و فرود آمدن است.

فرموده اند: به وسيلۀ صدقه دادن طلب فرود آمدن روزى خود را بنماييد. يعنى يكى از خواص صدقه اين است كه موجب نازل شدن روزى مى شود و روزى را زياد مى كند.

گفته شده است كه شخص بى چيزى خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رسيد و از فقر و تنگدستى شكايت كرد، حضرت او را سفارش به صدقه دادن براى پدرش فرمود.

سؤال مى كنيد شخص فقيرى كه دارايى ندارد چگونه بايد صدقه بدهد؟ جواب اين است كه اوّلاً: صدقه دادن منحصر به مالدارى نيست و فقرا هم مى توانند با خواندن يك حمد و سوره، مقدارى از قرآن و يا چند ركعت نماز صدقه بدهند؛ و ثانياً: اگر فقرا يك خرما هم در راه خدا بدهند صدقه محسوب مى شود و خدا هم به آن توجّه دارد.

يعنى اين طور نيست كه اگر كسى بخواهد صدقه بدهد بايد حتماً سفرۀ شاهانه اى پهن كند و انواع غذاها را تهيه نمايد و... بلكه بسا سفره اى كوچك نزد خدا با ارزشتر از آن سفرۀ شاهانه باشد.

ص: 414

(حكمت 138)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِيَّةِ .»

صدقه دادن و پاداش اخروى

و آن حضرت دربارۀ ذخيره شدن صدقات براى روز قيامت فرموده اند:

«مَنْ أَيْقَنَ بِالْخَلَفِ جَادَ بِالْعَطِيَّةِ »

(آن كه يقين به عوض و جايگزين دارد در بخشش زياده روى كند.)

اين جمله در برخى از نهج البلاغه ها مثل فيض الاسلام با جملۀ قبل با يك شماره ذكر شده است، ولى در نهج البلاغۀ محمّد عبده با يك شمارۀ جداگانه آمده است.

«أَيْقَنَ » از «يَقين» است؛ «خَلَف» به معناى جانشين است؛ «جَادَ» از «جَواد» به معناى بخشندگى است؛ و «عَطيّة» چيزى است كه به ديگران بخشيده شده است.

بعضى ها خيال مى كنند آنچه را به بينوايان و فقرا بدهند بى فايده است و جزو باد هوا شده است، اين قشر از مردم خيال مى كنند آنچه را صرف خوردن و پوشيدن و محل سكونت و تجملات كرده اند همانها برايشان فايده داشته و غير آن بى فايده است، ولى مسلمانانى كه اسلام را به درستى آموخته اند مى دانند آنچه را انسان در راه خدا براى خدمت به خلق او صرف كرده ذخيرۀ آخرت شده و در قيامت از آن بهره مند خواهند شد. در اين جمله حضرت امير عليه السلام اين حقيقت را بيان فرموده اند كه هر كسى يقين داشته باشد كه آنچه را در راه خدا انفاق كند براى آن در قيامت جانشين و جايگزين خواهد يافت، بخشندگى اش خيلى زياد مى شود.

ص: 415

اين ظاهر كلام حضرت امير عليه السلام است ولى آيۀ شريفه بالاتر از اين را فرموده است؛ خدا در قرآن شريف فرموده است: «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ» (1) «مَثَل آنهايى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند مانند اين است كه دانه اى هفت خوشه بروياند كه در هر خوشه اى صد دانه باشد، و خدا براى هر كه بخواهد چند برابر از اين را مى روياند.»

حضرت امير عليه السلام در مورد اصل يقين به ذخيره شدن و انفاق كردن فرموده اند: كسى كه يقين به ذخيره شدن داشته باشد خيلى انفاق مى كند؛ ولى خدا به چند برابر شدن خيرات و صدقات در آخرت توجّه داده است.1.

ص: 416

1- - سورۀ بقره (2)، آيۀ 261.

(حكمت 139)

اشاره

و قال عليه السلام: «تَنْزِلُ الْمَعُونَةُ عَلى قَدْرِ الْمَؤُونَةِ .»

رسيدن رزق و روزى به اندازۀ نياز

و آن حضرت دربارۀ روزى انسانها فرموده اند:

«تَنْزِلُ الْمَعُونَةُ عَلى قَدْرِ الْمَؤُونَةِ »

(كمك و يارى به اندازۀ مشقت نازل مى شود.)

مقصود از اين كلام حضرت امير عليه السلام اين است كه روزى انسان به قدر مخارج روزانه است، و اين به تجربه براى هر يك از افرادى كه داراى همسر و فرزند هستند ثابت شده است؛ وقتى انسان مجرّد است و هنوز زن و فرزندى ندارد خدا خوراك و مسكن و لباس او را به قدر كفاف او مى رساند؛ ولى وقتى اين فرد ازدواج مى كند و منزل پدرى گنجايش بودن او را ندارد خدا پول اضافه اى به عنوان اجارۀ منزل براى او مى رساند، در ضمن مخارج خوراك او را دو برابر مى كند، اين زندگى به همين وضع مى گذرد تا اين كه آنها بچه دار مى شوند، در اين صورت فقط به مخارج خوراك و پوشاك اضافه مى شود و گه گاهى كه بيمارى پيش مى آيد خدا هزينۀ آن را نيز مى رساند، تا اين كه داراى چند فرزند مى شود و مثلاً بر اثر داشتن چند فرزند خانه به او اجاره نمى دهند، در اين صورت خدا وسايل خريدن منزل را براى او فراهم مى كند و....

«مَعونة» از «عَوْن» به معناى كمك است؛ و «مَؤونة» به معناى تعب، ثقل و مشقت

ص: 417

است. «تَنْزِلُ الْمَعُونَةُ عَلى قَدْرِ الْمَؤُونَةِ » يعنى كمك به اندازۀ مشقت به انسان مى رسد.

هر اندازه افراد تحت تكفّل داشته باشيد خدا هم به اندازۀ مخارج آنها براى شما روزى مى رساند.

بعضى ها اين عبارت را به گونه اى ديگر معنا كرده اند كه با هيچ اصلى مطابقت ندارد؛ معنايى را كه اين گروه گفته اند اين است كه: به هر نحوى خرج كنيد خدا هم به همان اندازه مى رساند. در حالى كه به تجربه ثابت شده است چنين موضوعى صحّت ندارد، و بسيارى را ديده ايم كه بر اثر زياده روى در مخارج روزانه به ورشكستگى رسيده اند؛ و روى اين اصل مى دانيم كه خدا وعدۀ روزى داده نه وعدۀ چلوكباب، خدا وعدۀ مسكن داده نه وعدۀ ويلا و كاخ، خدا وعدۀ مخارج روزانه را داده است نه وعدۀ ولخرجى و اسراف و تبذير. اگر اين جمله را از مولاى متّقيان داريم كه «تَنْزِلُ الْمَعُونَةُ عَلى قَدْرِ الْمَؤُونَةِ » آن جمله را هم از حضرت امام باقر عليه السلام داريم كه «و تقدير المعيشة»(1) يعنى درآمد خود را با مخارج اندازه گيرى و هماهنگ كنيد.4.

ص: 418

1- الكافى، ج 1، ص 32، حديث 4.

(حكمت 140)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَا أَعَالَ مَنِ اقْتَصَدَ.»

ميانه روى مانع فقر

و آن حضرت دربارۀ ترغيب به ميانه روى فرموده اند:

«مَا أَعَالَ مَنِ اقْتَصَدَ»

(نيازمند نمى شود آن كه ميانه روى را اختيار كرد.)

در اين نسخۀ محمّد عبده «مَا أعَالَ » ذكر شده ولى در نسخۀ فيض الاسلام و بعضى نسخه هاى ديگر «مَا عَالَ » آمده است. اگر نسخۀ اصلى «أعال» باشد به معناى «افتقر» است، ولى اگر «عال» باشد هم به معناى «افتقر» آمده و هم به معناى جور و ظلم.

بنا بر نسخۀ اوّل معناى جمله اين است كه: فقير نمى شود كسى كه ميانه روى را اختيار كند؛ و بنا بر نسخۀ دوّم معنا اين است كه: ظلم نكرده است كسى كه ميانه روى را اختيار كند.

ممكن است مقصود از «ميانه روى» ميانه روى در مخارج روزانه باشد، و ممكن است هم ميانه روى در مخارج روزانه و هم ميانه روى در تحصيل مال باشد. كسانى كه در مقام تحصيل مال از حدّ متوسط برخوردارند فقير نمى شوند و خدا به آنها بركت مى دهد، و اگر در مقام خرج كردن از اسراف و تبذير پرهيز كنند و ميانه روى را انتخاب نمايند از فقير شدن دور مى مانند.

ص: 419

(حكمت 141)

اشاره

و قال عليه السلام: «قِلَّةُ الْعِيَالِ أَحَدُ الْيَسَارَيْنِ .»

يكى از دو راه آسايش

و آن حضرت در مورد كمىِ گرفتارى و تأمين آسايش بيشتر فرموده اند:

«قِلَّةُ الْعِيَالِ أَحَدُ الْيَسَارَيْنِ »

(كمى نان خورها يكى از دو آسايش و راحتى است.)

«عِيال» به معناى نان خور است؛ و «يَسار» از مادّۀ «يُسر» به معناى گشايش و راحتى است. معناى كلام حضرت امير عليه السلام اين است كه كم بودن نان خورها يكى از دو خوشى در زندگى است؛ و خوشى ديگر پولدارى و باز بودن دست انسان به هنگام خرج است.

ص: 420

(حكمت 142)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلتَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ .»

دوستى نمودن نيمى از خرد است

و آن حضرت دربارۀ دوستى با افراد فرموده اند:

«اَلتَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ »

(دوستى نمودن نيمى از عقل و خرد است.)

فرموده اند: با مردم دوستى كردن و از روى مهربانى با آنان رفتار كردن نصف عقل است. ما در اصطلاحات يك عقل نظرى داريم و يك عقل عملى؛ عقل نظرى به چيزهايى گفته مى شود كه انسان در آن فكر و تأمل مى كند و نظر مى دهد، مانند مسائل اعتقادى؛ و عقل عملى هم به آن كارهايى مى گويند كه انسان در مقام برخورد با آنها از روى حكمت و مطابق با مصلحت عمل كند؛ پس مقصود از عقل در اين عبارت حضرت عقل عملى است؛ يعنى برخورد با مردم از روى حكمت و مطابق با مصلحت و تدبير نصف عقل است.

برخورد انسان با جامعه و با مردم بايد با دوستى و محبت باشد، بخصوص برخورد علما و روحانيون كه هاديان جامعه هستند. در حديث از حضرت صادق عليه السلام آمده است: «لاتكونوا علماء جبّارين فيذهب باطلكم بحقّكم»(1) از علمايى نباشيد كه مى خواهند با جلال و جبروت و قلدرى با مردم رفتار كنند، كه اگر چنين كنيد به وسيلۀ

ص: 421

1- - الكافى، ج 1، ص 36، حديث 1.

زورگويى و اخلاق باطلى كه داريد حرف و سخن حقتان را هم از بين مى بريد. يعنى هر چند هم عالمان به حقى باشند ولى همين زور گفتن يا تكبّر كردن و يا با جلال و جبروت رفت و آمد نمودن، باعث مى شود مردم از آنها فاصله بگيرند. كارگزاران حكومت - اگر حكومت حقى باشد - بايد با تودّد و دوستى با مردم رفتار كنند و مردم را از اين راه به حكومت خوش بين نمايند تا حكومت بتواند دوام بياورد.

حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم هميشه و در همۀ موارد حكومت خود با مردم با محبّت، با مودّت و با ملاطفت برخورد كرده اند؛ و در هيچ جاى تاريخ زندگانى آن حضرت نداريم كه با مردم تندى كرده باشند. شما حساب كنيد در اين بيست و سه سال رسالت حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم كه سيزده سال آن را در مكّه بودند و ده سال ديگر را در مدينه زندگى كردند كفّار قريش چه دشمنى هايى با آن حضرت و اصحابشان كردند، ولى در عين حال در سال هشتم هجرى كه مكّه را فتح كردند ابوسفيان را كه رئيس دشمنان آن حضرت بود بخشيدند و هر كسى را هم كه در خانۀ او بود بخشيدند. فرمودند: «ما تَرَوْنَ إنّى فاعل بكم ؟» فكر مى كنيد با شما - با آن همه دشمنى كه كرديد و با آن همه جنگى كه راه انداختيد - چه كنم ؟ «قالوا: خير، أخ كريم و ابن أخ كريم» در جواب گفتند: تو برادر بزرگوار و فرزند برادرى بزرگوار هستى. حضرت هم فرمودند: «اذهبوا فأنتم الطلقاء»(1) برويد كه همۀ شما آزاديد. همه را آزاد كردند و از گناه همه گذشت كردند. آن قدر سعۀ صدر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم زياد بود كه خدا به او فرموده است: «إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ »(2) خلق نيكوى تو خيلى بزرگ است! بلى با اين خلق و خوى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بود كه اين گونه مردم فوج فوج به دين اسلام جذب شدند.

به هر حال اين كه فرموده اند: تودّد نصف عقل است، مقصود نصف عقل عملى است نه نصف عقل نظرى؛ براى اين كه اين عقل عملى است كه انسانهاى ديگر را جذب مى كند و به اسلام گرايش پيدا مى كنند نه عقل نظرى.4.

ص: 422

1- - نهج الفصاحة، ص 820.
2- - سورۀ قلم (68)، آيۀ 4.

(حكمت 143)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْهَمُّ نِصْفُ الْهَرَمِ .»

غصّه خوردن نيمى از پيرى است

و آن حضرت در مورد غصّه خوردن براى امور دنيا فرموده اند:

«اَلْهَمُّ نِصْفُ الْهَرَمِ »

(غصّه خوردن نيمى از پيرى است.)

اين جمله با دو جملۀ قبل در برخى شرحهاى نهج البلاغه از جمله فيض الاسلام و شرح خوئى با يك شماره ذكر شده است. «هَرَم» به معناى پيرى است. پيرى مساوى با ناتوانى است، وقتى انسان پير مى شود قدرت اعضاى بدن او كاسته مى شود و آن قدرتى را كه در جوانى داشت ندارد؛ حال حضرت امير عليه السلام در اين جمله غصّه خوردن را نصف پيرى معرفى فرموده اند، شايد علّت اين باشد كه غصّه خوردن نه تنها دردى را درمان نمى كند بلكه ناراحتى اعصاب نيز براى انسان به وجود مى آورد كه نتيجۀ آن ناتوانى فكرى و جسمى است و در حقيقت پيرى زودرس است.

غصّه خوردن چه براى گذشته يا حال كار بى فايده اى است؛ چون چيزى كه گذشته است غصّه خوردن ندارد، و گذشته ها گذشته است؛ نسبت به حال و آينده هم هر چه مقدّر انسان است همان است و غصّه خوردن مقدّرات را عوض نمى كند. پس هر كسى بايد به كار خود اشتغال داشته باشد و در برابر مقدّرات تسليم باشد، كه هر چه مقدّر است همان است.

ص: 423

(حكمت 144)

اشاره

و قال عليه السلام: «يَنْزِلُ الصَّبْرُ عَلى قَدْرِ الْمُصِيبَةِ ، وَ مَنْ ضَرَبَ يَدَهُ عَلى فَخِذِهِ عِنْدَ مُصِيبَتِهِ حَبِطَ عَمَلُهُ .»

نزول صبر به اندازۀ مصيبت

و آن حضرت دربارۀ لزوم صبر و شكيبايى فرموده اند:

«يَنْزِلُ الصَّبْرُ عَلى قَدْرِ الْمُصِيبَةِ »

(صبر و شكيبايى به اندازۀ مصيبت نازل مى شود.)

هر اندازه مصيبت وارد شده سنگين تر باشد صبر و تحمّلى هم كه خدا به انسان مى دهد بيشتر است؛ گاهى مصيبت مثل يك بيمارى جزئى، كسادى جزئى و ناملايم جزئى خيلى كوچك و ناچيز است، ولى گاهى مصيبت و ناملايمى كه به انسان مى رسد خيلى بزرگ است؛ مثل اين كه فرزند انسان از دستش مى رود، يا در امر اقتصادى به كلّى ورشكست مى شود و از هستى ساقط مى شود؛ هر كدام از اين مصيبت هاى كوچك و بزرگ صبر و تحمّل مخصوص به خود را مى طلبد، و بنا به فرمودۀ حضرت امير عليه السلام خداى متعال هر مصيبتى را كه براى انسان مقدّر كرده باشد صبر و تحمّل مخصوص به آن را هم به انسان عطا مى كند. بنابراين انسان بايد در حوادث و شدايد و مشكلاتى كه در طول زندگى برايش پيش مى آيد صبر را به خود تلقين كند و بردبارى به خرج دهد.

ص: 424

بسيار مشاهده شده است كه طرف با اندك سختى كه به او رسيده مى خواهد همۀ زندگى را به هم بزند و همۀ كاسه كوزه ها را به هم بريزد، و ديگر نمى شود با او صحبت كرد چرا كه فلان ناراحتى را ديده است! در صورتى كه انسان بايد صبر كند و جزع و فرياد هم نكند، براى اين كه خيلى از عكس العمل هاى انسان به هنگام مصيبت باعث نابودى اجر او مى شود.

حضرت امير عليه السلام در دنبالۀ همين كلام فرموده اند:

«وَ مَنْ ضَرَبَ يَدَهُ عَلى فَخِذِهِ عِنْدَ مُصِيبَتِهِ حَبِطَ عَمَلُهُ »

(و آن كه به هنگام مصيبت دست بر ران خود بكوبد پاداش وى تباه گردد.)

«حَبِطَ » به معناى ضايع كردن اجر و نابود كردن آن است. خوب درست است كه مصيبت ديده ايد، حالا براى از دست رفتن فرزند دلتان مى سوزد و گريه مى كنيد، اما انسان بايد به طور عادى و طبيعى گريه كند، هيچ اشكالى هم ندارد و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم در فوت فرزندش ابراهيم گريه كرد، ولى نه اين كه به صورت خود سيلى بزند، يقۀ خود را چاك بزند، موهاى خود را بكند يا پريشان كند و يا با دست به سينه و ران خود بكوبد؛ اينها عكس العمل هايى است كه در شرع ممنوع شده است. سعى كنيد صبور باشيد و آن اجر و ثوابى را كه خدا براى صبر و صابران در نظر گرفته است از بين نبريد.

ص: 425

(حكمت 145)

اشاره

و قال عليه السلام: «كَمْ مِنْ صَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلَّا [الْجُوعُ وَ] الظَّمَاءُ، وَ كَمْ مِنْ قَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاءُ، حَبَّذَا نَوْمُ الْأَكْيَاسِ وَ إِفْطَارُهُمْ .»

عبادتهاى خالى از حقيقت

و آن حضرت دربارۀ اعمال قشرى و بدون حقيقت فرموده اند:

«كَمْ مِنْ صَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ صِيَامِهِ إِلَّا الْجُوعُ وَ الظَّمَاءُ»

(چه بسا روزه دارى كه از روزۀ او جز گرسنگى و تشنگى بهره اى براى او نيست.)

«جوع» به معناى گرسنگى، و «ظَماء» به معناى تشنگى است. روزه اى كه انسان مى گيرد داراى دو جنبۀ ظاهرى و واقعى است؛ جنبۀ ظاهرى روزه گرسنگى و تشنگى خوردن است؛ يعنى به حساب ظاهر هر روزه دارى بايد از اذان صبح تا اذان مغرب از هر خوردن و آشاميدنى خوددارى كند؛ ولى معناى واقعى روزه اين است كه انسان براى انجام فرمان خدا از خوردن، آشاميدن، غيبت كردن، تهمت زدن و خلاصه هر كارى كه باعث تنزّل روحى او مى شود اجتناب نمايد و با اين كار به تقواى الهى برسد و قرب به مقام الهى پيدا كند.

از روايات اين باب استفاده مى شود كه روزۀ واقعى آن است كه تمام اعضاء و جوارح انسان روزه باشد.(1) معناى اين سخن اين است كه صرف نظر از شكم بايد

ص: 426

1- - الكافى، ج 4، ص 87، باب أدب الصّائم.

چشم انسان هم از مشاهدۀ چيزهاى حرام و شبهه ناك اجتناب كند، گوش انسان از شنيدن چيزهاى حرام و شبهه ناك پرهيز نمايد، دست و پاى انسان از انجام اعمال حرام و حتى شبهه ناك دورى كند، و بالاتر از همه فكر انسان نيز روزه باشد و انديشۀ هيچ كار حرام يا شبهه ناكى به آن خطور نكند.

با توجّه به اين دو جنبه اى كه براى روزه گفتيم، معلوم مى شود كه بسيارى از روزه داران روزۀ ظاهرى مى گيرند كه همان گرسنگى و تشنگى خوردن است، و روزۀ واقعى مخصوص يك عدۀ خاصى از مؤمنان است، و كلام حضرت امير عليه السلام هم ناظر به همين معناست.

«وَ كَمْ مِنْ قَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنْ قِيَامِهِ إِلَّا السَّهَرُ وَ الْعَنَاءُ»

(و چه بسيار شب زنده دارى كه از نمازگزاردنش جز شب بيدارى و سختى بهره اى نبرد.)

«سَهَر» به معناى شب بيدارى، و «عَناء» به معناى تعب و سختى است؛ «قائم» در اين عبارت كنايه از شب زنده دار است، شب زنده دار از اين جهت كه خواب و آسايش را بر خود حرام مى كند و به عبادت مى پردازد ناگزير تعب و سختى شب زنده دارى را بر خود هموار مى كند، ولى معناى واقعى قيام در شب اين است كه در طول شب كه همۀ چشم ها به خواب است او به عبادت خدا پرداخته و خود را به مقام ربوبى حق نزديك نمايد. حال روى سخن حضرت امير عليه السلام با كسانى است كه عبادتهاى درون شب آنان را نساخته و روح آنان از همان درنده خويى كه قبلاً داشته اند برخوردار است.

حضرت مى فرمايند: نتيجۀ بيدارى اين افراد بجز سختى كشيدن و بيخوابى چيز ديگرى نيست؛ زيرا نماز و عبادتهاى آنها يك لقلقۀ زبان بيش نيست.

«حَبَّذَا نَوْمُ الْأَكْيَاسِ وَ إِفْطَارُهُمْ »

(چه خوب است خوابيدن زيركان و روزه گشودن آنان.)

ص: 427

«أكياس» جمع «كيّس» به معناى زيرك است. خوب وقتى كه روزۀ بسيارى از روزه داران بجز گرسنگى و تشنگى خوردن، و نماز شب عده اى از مسلمانان بجز بيخوابى و سختى نيست، پس «حَبَّذَا نَوْمُ الْأَكْيَاسِ وَ إِفْطَارُهُمْ » : چه خوب است خوابيدن زيركان و افطار كردن آنان. آدم زيرك و عاقل شب را مى خوابد تا روز سرحال باشد و بتواند خدمت بزرگترى به جامعه بكند.

البته به قرينۀ اين قسمت آخر، مقصود حضرت از «صائم» و «قائم» روزه هاى مستحبى است كه در غير ماه رمضان مى گيرند و نماز و عبادات مستحبى است كه در شب به جا مى آورند، وگرنه روزۀ ماه رمضان و نمازهاى يوميه واجب است و به هر صورت بايد انجام شود و ترجيح كارهاى ديگر بر آن جايز نيست؛ مگر اين كه مريض و يا در مسافرت باشند كه بايد قضاى آن را به جا آورند.

ص: 428

(حكمت 146)

اشاره

و قال عليه السلام: «سُوسُوا ايمَانَكُمْ بِالصَّدَقَةِ ، وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ ، وَادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلاءِ بِالدُّعَاءِ.»

اثرات صدقه، زكات و دعا

و آن حضرت در مورد توجّه به صدقه، اداى زكات و عنايت به دعا و نيايش فرموده اند:

«سُوسُوا ايمَانَكُمْ بِالصَّدَقَةِ »

(ايمانتان را با صدقه دادن حفظ نماييد.)

«سوسوا» از مادّۀ «سياسة» به معناى اداره كردن و حفظ كردن است؛ اين كه گفته مى شود سياست كشور، يعنى ادارۀ كشور به گونه اى كه آن را حفظ كند؛ حالا در مورد ايمان فرموده اند: اگر مى خواهيد ايمانتان حفظ شود صدقه بدهيد. چون معمولاً افراد مال را به خاطر زحمتى كه براى تحصيل آن كشيده اند خيلى دوست دارند و به آن عشق مى ورزند، بخشيدن آن در راه خدا به بينوايان يكى از علائم و نشانه هاى ايمان قرار داده شده است؛ اگر اين مالى را كه با زحمات زياد به دست آورده ايد در راه خدا داديد، معلوم مى شود ايمان محكمى به معاد و پاداشهاى خدا در قيامت داريد، معلوم مى شود به اين آيۀ شريفه «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ»(1) ايمان كامل آورده ايد، خدا در

ص: 429

1- - سورۀ بقره (2)، آيۀ 261.

اين آيه فرموده است: مَثَل كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند مانند يك دانه اى است كه بكارند و از آن هفت خوشه برويد كه هر خوشه صد دانه باشد. كه اين حدّاقل است؛ يعنى يك دانه كاشتن و هفتصد دانه برداشتن حدّاقل و يا معمولى آن است. بعد از آن فرموده: و خدا مضاعف مى كند براى هر كه بخواهد. يعنى هنوز هم جا دارد كه اضافه تر بشود، و حدّاقل «مضاعف» دو برابر كردن آن است كه به يكهزار و چهارصد برابر مى رسد. پس مَثَل كسانى كه اموال خود را در راه خدا مى دهند در قيامت مانند كسانى است كه يك دانه در اين دنيا كاشته و هفتصد دانه يا هزار و چهارصد دانه برداشته اند؛ و كسانى مال خود را در راه خدا مى دهند كه به خدا و رسول خدا و گفته هاى آنها ايمان آورده باشند.

«وَ حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ »

(و اموال خود را با زكات دادن محفوظ داريد.)

«حَصِّنُوا» از مادّۀ «حِصْن» به معناى قلعۀ محكم است. مى فرمايد: «حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ » : اموال خود را به وسيلۀ زكات دادن در قلعه هاى محكم قرار دهيد تا از دستبرد دشمن در امان بماند؛ يعنى اموال خود را با صدقه دادن بيمه كنيد.

«وَادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلاءِ بِالدُّعَاءِ»

(و موجهاى بلا را با دعا دور نماييد.)

دنيا عالم بلا و مصيبت است، و در روايات زيادى آمده است كه صدقه هفتاد نوع بلا را از انسان دور مى كند؛(1) پس با صدقه دادن و دستگيرى از فقرا انواع بلاها را از خود دور كنيد.7.

ص: 430

1- - الكافى، ج 4، ص 3، حديث 7.

(حكمت 147)

اشاره

و من كلام له عليه السلام لكميل بن زياد النّخعىّ

قال كميل بن زياد: أخذ بيدى أميرالمؤمنين علىّ بن أبى طالب عليه السلام فأخرجنى إلى الجَبّان فلمّا أصحر تنفّس الصُّعَداء ثمّ قال:

«يَا كُمَيْلُ [بْنَ زِيَادٍ] إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا، فَاحْفَظْ عَنِّي مَا أَقُولُ لَكَ :

النَّاسُ ثَلاثَةٌ : فَعَالِمٌ رَبَّانِىٌّ ، وَ مُتَعَلِّمٌ عَلى سَبِيلِ نَجَاةٍ ، وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ ، أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ ، لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ ، وَ لَمْ يَلْجَأُوا إِلى رُكْنٍ وَثِيقٍ .

يَا كُمَيْلُ ، الْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ ، الْعِلْمُ يَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ ، [وَ] الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْكُو عَلَى الْاِنْفَاقِ ، وَ صَنِيعُ الْمَالِ يَزُولُ بِزَوَالِهِ .

يَا كُمَيْلُ [بنَ زِيَادٍ، مَعْرِفَةُ ] الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ ، بِهِ يَكْسِبُ الْاِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِي حَيَاتِهِ ، وَ جَمِيلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ ، وَ الْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ الْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَيْهِ .

يَا كُمَيْلُ ، هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ، وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِىَ الدَّهْرُ؛ أَعْيَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ ، وَ أَمْثَالُهُمْ فِى الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ ، هَا إِنَّ ههُنَا لَعِلْماً جَمّاً (و أشار بيده إلى صدره) لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً ! بَلى أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ ، مُسْتَعْمِلاً آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا، وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلى عِبَادِهِ ، وَ بِحُجَجِهِ عَلى أَوْلِيَائِهِ ، أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ ، يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ ؛ أَلا لا ذَا وَ لا ذَاكَ ؛ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ ، أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الْإِدِّخَارِ، لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَىْ ءٍ، أَقْرَبُ شَىْ ءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ ، كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ .

اللَّهُمَّ بَلى ، لاتَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ ؛ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً، أَوْ خَائِفاً مَغْمُوراً،

ص: 431

لِئَلّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ ، وَ كَمْ ذَا وَ أيْنَ أُولَئِكَ ؟ أُولَئِكَ - وَاللَّهِ - الْأَقَلُّونَ عَدَداً، وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَاللَّهِ قَدْراً، يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ حَتّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ ، وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ ، هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ ، وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ ، وَاسْتَلانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ ، وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ ، وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلى ، أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ ، وَ الدُّعَاةُ إِلى دِينِهِ ، آهٍ آهٍ شَوْقاً إِلى رُؤْيَتِهِمْ ، انْصَرِفْ [يَا كُمَيْلُ ] إِذَا شِئْتَ .»

شخصيت كميل بن زياد

بنا به توضيح مرحوم سيّد رضى اين كلام حضرت امير عليه السلام خطاب به كميل بن زياد نخعى است. «نَخَع» يكى از طوايف يمن بوده كه از مخلصين و از شيعيان آن حضرت بوده اند. شيعه و سنّى در رجال خويش از كميل تعريف كرده و حتى اهل سنّت دربارۀ او گفته اند: «كان ثقة و لكنّه يتشيّع». مثل اين كه اينها شيعه بودن را عيبى براى او و هر كس ديگر مى دانند! رجال مامقانى هم به مرحوم مجلسى تاخته است؛ براى اين كه مجلسى در جايى گفته رجاليين شيعه تصريح به توثيق او نكرده اند و گفته اند ممدوح است، بعد مامقانى مى گويد باعث تعجّب است، اگر اميرالمؤمنين عليه السلام بگويد كميل ثقه است به اندازه اى كه نجاشى بگويد ثقه است معتبر نيست ؟! بعد توضيح داده است كه حضرت امير عليه السلام به عبيداللّه بن ابى رافع فرمود: ده نفر از ثقات اصحاب مرا دعوت كن بيايند، عبيداللّه گفت: يا اميرالمؤمنين ثقاتى كه مى فرماييد چه كسانى هستند؟ آن وقت حضرت افرادى را نام بردند كه از جملۀ آنها كميل بن زياد بود. حالا مرحوم مامقانى گفته است: آيا اين ثقه گفتن حضرت امير عليه السلام به اندازۀ ثقه گفتن علماى رجال هم ارزش ندارد؟! به هرحال مرحوم مامقانى كميل بن زياد را از اصحاب ثقات حضرت امير عليه السلام مى داند.

ص: 432

اشكال ديگرى كه بعضى مورّخين به كميل گرفته اند اين است كه او در عين حال كه خيلى مرد مخلصى بوده و مورد اعتماد حضرت على عليه السلام نيز بوده و حضرت امير عليه السلام هم در قسمت هاى مختلف حتى در مسائل عرفانى كلمات خيلى عميقى را به او مى گفته و كميل ظرفيّت و گنجايش شنيدن و درك چنين كلماتى را داشته، اما استاندار يا فرماندار خوبى نبوده است؛ براى اين كه او عامل حضرت در شهر هيت بود و در مقابل تهاجمات و شبيخونهاى عوامل معاويه به خوبى از عهده برنمى آمده و نمى توانسته آن شهر را اداره كند. به طورى كه مورّخين گفته اند كميل بن زياد هم در مقابل شبيخونهاى عوامل معاويه به مقابله به مثل مى پرداخت و شهرهاى تحت سلطۀ معاويه را مورد هجوم قرار مى داد، بالاخره به حضرت امير عليه السلام خبر دادند كه كميل يك چنين مقابله به مثلى مى كند، حضرت فرمودند: اين كار درست نيست و ما نبايد از سنخ كارهاى آنها بكنيم و نبايد به مردم ضربه بزنيم.

مورّخينى كه به كميل اشكال مى كنند حرفشان اين است كه او چنين رفتارى داشته و از عهدۀ ادارۀ فرماندارى مثلاً برنمى آمده است؛ در صورتى كه اين اگر ضعف باشد ضعف در مديريت است و به ثقه بودن او ضربه اى نمى زند؛ چون ممكن است كسى از نظر علم، اعتقادات، ولايت نسبت به اهل بيت، تقوا و پاكى در درجۀ بالايى باشد ولى توان ادارۀ همه يا بخشى از كشور را نداشته باشد و به اصطلاح مديريت نداشته باشد.

كميل بن زياد يك فرد عادى بوده و عصمت نداشته است، ولى در اعتقادات و علم در درجۀ بالايى بوده و دعاى كميل معروف دعاى عالية المضامينى است، حضرت به او ياد داده و از قول او نقل شده و به ما رسيده است.

اين قسمت از نهج البلاغه را هم كه مشغول خواندن هستيم كميل بن زياد نقل كرده و شيعه و سنّى هم آن را از قول كميل نقل كرده اند، و قبل از نهج البلاغه هم مرحوم شيخ صدوق نقل كرده، ديگران هم نقل كرده اند؛ البته آنچه در اين قسمت نقل شده تقطيع شده است، و همۀ آنچه را حضرت براى كميل بيان فرموده و كميل نقل كرده

ص: 433

است مرحوم سيّد و ديگران نقل نكرده اند؛ بهترين دليل آن هم اين است كه مرحوم سيّد رضى در تيتر اين قسمت گفته است: «و من كلام له عليه السلام لكميل بن زياد النّخعىّ »كلمۀ «مِنْ » براى تبعيض است؛ يعنى بعضى از كلام حضرت امير عليه السلام كه به كميل بن زياد فرموده در اينجا ذكر شده است.

كميل بنا به نقل تاريخ تا زمان حجّاج بن يوسف ثقفى كه گفته اند صد و بيست هزار از شيعيان حضرت را به شهادت رساند زنده بود و در نهايت به دست حجّاج به شهادت رسيد؛ و آن پيشگويى حضرت امير عليه السلام دربارۀ او - كه به واسطۀ اين كه مخلص على هستى تو را به شهادت مى رسانند - به وقوع پيوست. قبر كميل بن زياد بين كوفه و نجف اشرف در كنار جادۀ اصلى نجف به كوفه مقابل جامعة النجف فعلى است، و كسانى كه به نجف اشرف مشرّف شده اند قبر اين شهيد را مشاهده و زيارت كرده اند.

«قال كميل بن زياد: أخذ بيدى أميرالمؤمنين علىّ بن أبى طالب عليه السلام فأخرجنى إلى الجَبّان فلمّا أصحر تنفّس الصُّعَداء ثمّ قال:»

(كميل بن زياد گفت: اميرمؤمنان على بن أبى طالب عليه السلام دست مرا گرفت و به سوى زمينى مرتفع [در خارج از كوفه] برد، چون به صحرا رسيد آهى عميق و پردرد كشيد و سپس فرمود:)

اين كلام مرحوم سيّد است كه به نقل از كميل بن زياد نقل مى كند؛ همين كه اميرالمؤمنين زمان و اوّلين شخصيت جهان اسلام دست يكى از اصحاب خود را بگيرد و او را از شهر خارج كند و در خارج از شهر در بيابان خلوتى اسرار خود را با او بگويد، معلوم مى شود اين شخص (كميل بن زياد) از مقام و موقعيت خاصى نزد آن حضرت برخوردار بوده است. «جبّان» به زمين صاف و بدون درختى مى گويند كه خارج از شهر است و نسبت به زمين هاى ديگر مرتفع تر مى باشد؛ كه معمولاً چنين زمينى را به خاطر سيل گير نبودن براى قبرستان اختصاص مى داده اند. حالا كميل بن

ص: 434

زياد نقل مى كند كه حضرت دست من را گرفتند و به خارج از كوفه و به چنين زمينى رسيديم آنگاه آهِ عميقى از دل كشيدند و فرمودند:

بهترين قلب ها

«يَا كُمَيْلُ بْنَ زِيَادٍ إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا، فَاحْفَظْ عَنّي مَا أَقُولُ لَكَ »

(اى كميل بن زياد! بى ترديد اين قلب ها به مانند ظرفهايى هستند كه بهترين آنها نگاهدارنده ترين آنهاست، پس آنچه را به تو مى گويم از من به خاطر بسپار.)

«أوْعية» جمع «وِعاء» و «وُعاء» است به معناى ظرف. «وعيت العلم» به معناى حفظكردن علم است؛ ظرف به اين اعتبار كه حافظ اشياء است به آن «وِعاء» مى گويند، و «وَعْى» در اصل به معناى حفظكردن است، آن وقت چون ظرف چيزهاى داخل خود را حفظ مى كند پس به همين اعتبار قلب انسانى هم كه مطالب علمى و اسرار را حفظ مى كند به آن ظرف مى گويند.

بنابراين حضرت فرموده اند: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ » : اين قلب ها ظرفهايى هستند «فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا» : پس بهترينِ اين ظرفها حفظكننده ترين آنهاست. مقصود حضرت از كلمۀ «أوعاها» كه افعل تفضيل از مادّۀ «وَعْى» است جادار بودن ظرف و گنجايش بيشتر ظرف نيست، و نمى خواهند بفرمايند بهترين اين دلها آن دلى است كه گنجايش بيشتر دارد و مطالب بيشترى در خود جاى مى دهد، بلكه چون «وَعْى» به معناى حفظ كردن است مقصود حضرت هم اين است كه بهترين دلها آن دلى است كه اسرار را بهتر حفظ كند. اگر دل وسعت زيادى داشته باشد ولى تحفّظ در آن نباشد ارزشى ندارد، ارزش ظرف به محفوظ نگاه داشتن مظروف است. بنابراين قلبى كه مطالب حق و هدايت كننده را مى گيرد و به فراموشى نمى سپارد و در مواقع عمل از آنها استفاده مى كند قلب با ارزشى است؛ حضرت هم بعد از آن كه اين ارزش را براى قلب بيان

ص: 435

مى فرمايند به كميل بن زياد مى گويند: «فَاحْفَظْ عَنّي مَا أَقُولُ لَكَ » : پس آنچه را برايت مى گويم حفظ كن.

مردم بر سه دسته اند

«اَلنَّاسُ ثَلاثَةٌ : فَعَالِمٌ رَبَّانِىٌّ ، وَ مُتَعَلِّمٌ عَلى سَبِيلِ نَجَاةٍ ، وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ »

(مردم بر سه دسته اند: عالمى خداشناس، و طالب علمى كه بر راه نجات و رهايى است، و خرمگسان و فرومايگانى كه رها هستند و از خود انديشه و تفكرى ندارند.)

«ربّانى» در حقيقت نسبت به «ربّ » است؛ يعنى عالمى كه خداشناس است، عالمى كه در ارتباط با خداست، عالمى كه حركات و سكناتش به خدا مربوط مى شود و وابسته به خداست. «متعلّم» باب تفعّل از مادّۀ «علم» است و اين باب براى توغّل و فرورفتن در آن كار است، يعنى كسى كه ممحّض براى يادگيرى علوم حق و هدايت شده است، يعنى دانشجويى كه در راه آموزش حق و حقانيت و براى نجات در تلاش است. «هَمَج» به معناى خرمگس و مردم فرومايه، و «رَعاع» هم به معناى رهاست؛ يعنى همچون خرمگسان رها و آزاد كه هر وقت هرجا مى خواهند مى روند و هرجا مى آيند، از هر طرف باد بوزد مى روند و دقّت و توجّه و انديشه و تفكرى ندارند.

در اين جمله حضرت امير عليه السلام مردم را به سه دسته تقسيم فرموده اند: يك دسته عالمان ربانى؛ يعنى آنهايى كه علم را براى خدا آموخته و در راه خدا قدم گذاشته و راه خدا را مى پيمايند. در اين كه اين دسته از مردم چه كسانى هستند شك و ترديدى نيست كه مصداق بارز اين دسته ائمۀ اطهارند؛ چون در حديث از امام صادق عليه السلام آمده است: «فنحن العلماء» ما همان عالمان ربّانى هستيم.

دستۀ دوّم كسانى هستند كه براى نجات خود در راه علم قرار مى گيرند و مهم ترين اوقات خود را صرف آموزش مسائل و احكام مى كنند؛ اين قبيل افراد علم را براى

ص: 436

منافع مادّى آن يا براى عناوين ظاهرى آن و امثال اين خيالات ياد نمى گيرند، بلكه دنبال علم مى روند چون علم آنها را به راه سعادت و نجات مى آورد. امام صادق عليه السلام در ادامۀ حديث مى فرمايند: «و شيعتنا المتعلّمون» و شيعيان ما آموزندگان علم هستند.

ممكن است كسانى علم را - گرچه علم دين باشد - براى منافع مادّى و يا پست و مقام فرا گيرند؛ اين افراد گرچه در دنيا به مال يا مقام هم برسند ولى به آن مقامات و درجات اخروى نخواهند رسيد؛ اما كسانى كه علم را بر سبيل نجات مى آموزند از بهره هاى اخروى آن استفاده مى كنند.

دستۀ سوّم هم بنا به گفتۀ حضرت امير عليه السلام «هَمَجٌ رَعاعٌ » هستند؛ و در آن حديث اصول كافى هم حضرت فرمودند: «و سائر النّاس غثاء»(1) و بقيۀ مردم هم افراد بى خاصيت و بى ارزش هستند. ترجمۀ تعبير حضرت امير عليه السلام دربارۀ قسم سوّم همچون خرمگسانى است كه آزاد و رها هستند و روى هر زباله و آشغالى مى نشينند؛ در روايت اصول كافى هم آنها را «غُثاء» يعنى چيزهاى بى ارزش خوانده اند؛ كه هر دو يكى هستند؛ آدمهايى كه خودشان پايۀ علمى ندارند مثل همان خرمگسان هستند و به هر طرفى كه باد بوزد به همان طرف حركت مى كنند. از اين رو حضرت هم در دنبالۀ آن فرموده اند:

«أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ ، لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ ، وَ لَمْ يَلْجَأُوا إِلى رُكْنٍ وَثِيقٍ »

(كه پيروان هر آواز كننده اى هستند و با هر بادى به سويى مى روند، و از نور علم و دانش روشنايى نگرفته اند، و به ستونى استوار پناه نبرده اند.)».

ص: 437

1- - الكافى، ج 1، ص 34، حديث 4. كامل حديث اين است: «عن أبى عبداللّه عليه السلام قال سمعته يقول: يغدو النّاس على ثلاثة أصناف: عالم و متعلّم و غثاء؛ فنحن العلماء و شيعتنا المتعلّمون و سائر النّاس غثاء».

«أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ » ؛ «ناعِق» از مادّۀ «نَعَقَ » به معناى صداى كلاغ است؛ يعنى گروه سوّم دنبال هر صدايى مى روند؛ و «يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ » به هر بادى كه مى وزد تمايل پيدا مى كنند. وقتى فرموده اند دنبال هر صدا و متمايل به هر بادى هستند، يعنى اين گروه - كه اكثريت مردم را تشكيل مى دهند - پيرو هر كس و ناكسى هستند.

«لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ » و دنبال حق نيستند و از نور علم استفاده نمى كنند. دنبال علوم پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و اهل بيت عليهم السلام نيستند. «وَ لَمْ يَلْجَأُوا إِلى رُكْنٍ وَثِيقٍ » : و به يك ستون محكم و مورد اطمينانى كه آنها را حفظ كند پناه نمى برند.

مقصود حضرت از اين كلام چيست و مگر مى شود همۀ مردم دنبال طلب علم بروند؟ جواب اين است كه مقصود حضرت اين نبوده كه همه طلبه و روحانى بشوند، بلكه مقصود اين است كه هر كسى بايد در فكر ياد گرفتن علوم اسلامى و يافتن راه حق باشد و اين كار با كسب و كار و طلب روزى منافات ندارد؛ كاسبى كه قرآن و رساله و كتب ديگر علمى و دينى را به مغازۀ خود مى برد و در مواقع بيكارى از آنها استفاده مى كند دنبال طلب علم است، تاجرى كه در فرصتهاى مناسب مطالعه مى كند، كشاورزى كه وقتهاى خالى خود را به مطالعه مى گذراند، و خلاصه هر كسى كه در فكر ياد گرفتن مسائل دينى و مسائل اعتقادى و خداشناسى است همه از مصاديق كلام حضرت امير عليه السلام هستند و از متعلّمين بر سبيل نجاتند.

برترى علم بر مال

«يَا كُمَيْلُ ، الْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ ، الْعِلْمُ يَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ »

(اى كميل! علم بهتر از مال است؛ علم تو را حفظ مى كند و تو مال را حفظ مى نمايى.)

حضرت در اين جمله علم را بهتر از مال دانسته، و در مقام بيان يكى از علّت هاى آن فرموده اند: علم تو را از خلافكارى و اشتباهات حفظ مى كند، ولى مال به گونه اى

ص: 438

است كه تو بايد آن را حفظ و نگهدارى كنى. البته مال تا آن مقدارى كه كفاف انسان را بدهد پسنديده است، ولى بيش از آن مايۀ وزر و وبال است. تحصيل مال براى تأمين روزى از راه حلال در حدّ كفاف يك عبادت است، ولى بيش از آن نه اين كه عبادت نيست بلكه جمع آورى و روى هم انباشتن آن مذموم است؛ اما طلب علم هر اندازه بيشتر باشد به فضل و كمالات انسان مى افزايد و انسان را به سعادت مى رساند، و چه خوب است انسان هميشه در طلب علم باشد؛ به اين معنا كه هميشه در فكر است موقعيتى پيش بيايد و علم او زيادتر شود؛ از اين رو هر كتابى را مى خواند از آن خوشه اى مى چيند، هر اهل علم و اهل فضلى را مى بيند سؤالات خود را از او مى پرسد و از اين راه بهره مند مى شود، و نتيجۀ اين بهره مندى اين است كه دين انسان قوى شده و سعادت اخروى او تأمين مى شود. اما اگر مال انسان زياد باشد، بايد وقت خود را صرف كند تا از دستبرد سارقين حفظ نمايد.

علّت ديگرى كه حضرت به آن اشاره فرموده اين است كه:

«وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْكُو عَلَى الْاِنْفَاقِ ، وَ صَنِيعُ الْمَالِ يَزُولُ بِزَوَالِهِ »

(و مال، نفقه دادن آن را كم مى كند؛ و علم با انفاق كردن زياد مى شود؛ و دست پروردۀ مال با از بين رفتن آن از ميان مى رود.)

با برداشتن مخارج روزانه (نفقه) از روى مال، ثروت و دارايى كم مى شود؛ اما علم اين طور نيست و با ياد دادن به ديگران زياد مى شود؛ انفاق علم ياد دادن به ديگران است، و اين ياد دادن به ديگران موجب مى شود انسان همان علم را بهتر و بيشتر بفهمد؛ چون وقتى براى ياد دادن مطالعه مى كند بهتر مطالعه مى كند كه مطلب را براى طرف خود تفهيم نمايد، و همين معنا موجب مى شود خودش هم آن علم را بهتر بفهمد و هم مطالب جانبى پيرامون علم را بياموزد. پس تعليم و يا انفاق علم نه تنها از علم انسان كم نمى كند بلكه هم از حيث كميّت و هم از حيث كيفيّت نموّ مى كند.

ص: 439

«وَ صَنِيعُ الْمَالِ يَزُولُ بِزَوَالِهِ » : و دست پروردۀ مال با از بين رفتن مال زايل مى شود.

«صَنيع» صفت مشبهه و به معناى مفعول است، «صنيع المال» يعنى «مصنوع المال» و به معناى دست پرورده و بزرگ شدۀ مال است؛ يعنى كسى كه آقايى و بزرگى و اعتبار او در جامعه به وسيلۀ مال است، وقتى اين مال از بين برود او هم گدا مى شود و ارزش و اعتبارش از دست مى رود؛ بزرگى و اعتبار و ارزشى كه به وسيلۀ مال آمده، با رفتن مال از بين مى رود و مردم پس از آن هيچ پشمى به كلاه اين فرد نمى بينند؛ پس چه خوب است انسان تا مال دارد از مال خود براى آخرت خود استفاده كند و تلاش كند اموال خويش را به آخرت منتقل نمايد. قرآن در اين مورد فرموده است: «وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ »(1)- سورۀ زمر (39)، آيۀ 9.(2) هر خير و خوبى را كه براى خودتان پيش بفرستيد در قيامت خواهيد يافت و نتيجۀ آن را در قيامت مى بينيد.

«يَا كُمَيْلُ [بنَ زِيَادٍ مَعْرِفَةُ ] الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ ، بِهِ يَكْسِبُ الْاِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِي حَيَاتِهِ »

(اى كميل! علم چون دين است كه بايد بدان گردن نهاد، به وسيلۀ علم است كه انسان در زندگى خود پيروى را به دست مى آورد.)

«مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ » نوعاً اين جمله را اين طور معنا كرده اند كه: علم دين است كه انسان را متديّن به آن دين مى كند. در حقيقت شناختن فضيلت علم جزو دين است و گويا از مسلّمات دين است. البته همين طور هم هست، چون قرآن فرموده است: «هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ »(2) آيا كسانى كه مى دانند با آنهايى كه نمى دانند مساوى هستند؟ جز اين نيست كه صاحبان عقل متذكّرند. يا در آيۀ ديگر فرموده است: «أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ »(3) آيا آن كسى كه خلق را به راه حق رهبرى مى كند5.

ص: 440

1- - سورۀ بقره
2- ، آيۀ 110.
3- - سورۀ يونس (10)، آيۀ 35.

سزاوارتر به پيروى است يا آن كه خود احتياج به هدايت دارد؟ پس اين چه حكم باطلى است كه شما مى كنيد؟! معمولاً گفته اند شرافت علم جزو دين است و جزو دين بودن آن از مسلّمات است.

ولى به نظر مى آيد معناى اين جمله يك تشبيه است؛ به اين معنا كه چطور يك فردى كه يك دينى را مى پذيرد صددرصد مطيع و فرمانبردار آن دين است و صددرصد از پيامبرى كه آن دين را آورده است اطاعت مى كند و تسليم بى چون و چراى اوست، حالا علم هم در حكم دين است و هر كسى علم داشته باشد خواه ناخواه مورد احترام و اطاعت مردم است و طبعاً مردم زير بار جاهل نمى روند. پس در حقيقت اين جملۀ حضرت يك تشبيه است، تشبيه علم است به دين، يعنى همان گونه كه مردم از دين متابعت مى كنند از علم هم متابعت مى كنند؛ پس همان خاصيتى كه دين دارد و مردم در برابر آن خاضع اند و مردم را نجات مى دهد علم هم دارد. به همين خاطر هم در جملۀ بعد فرموده اند:

«بِهِ يَكْسِبُ الْاِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِي حَيَاتِهِ » : اگر كسى علم داشته باشد مردم به واسطۀ علمى كه دارد در زمان حياتش از او متابعت مى كنند. چطور پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم كه دين را آورد مردم او را متابعت كرده و مى كنند، علم هم همين طور است و علما در زمان حياتشان مورد متابعت مردم هستند و از آنها پيروى مى كنند.

«وَ جَمِيلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ »

(و پس از مرگ از او به نيكى ياد مى كنند.)

«أُحدوثة» چيزى است كه دربارۀ آن سخن مى گويند، و جمع آن «أحاديث» است؛ مقصود اين است كه بعد از مرگ عالم هم از او به خوبى تعريف و تمجيد مى شود. باز اين جمله در تأييد همان معناى تشبيهى است كه گفتم در جملۀ اوّل بود؛ يعنى و همان گونه كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم بعد از وفاتش مورد توجّه مردم بوده است و از او به

ص: 441

نيكى ياد مى كنند، عالم هم همين طور است و مردم پس از وفاتش از او به نيكى ياد مى كنند.

«وَ الْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ الْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَيْهِ »

(و علم حاكم و فرمانرواست و مال محكوم و فرمانبردار است.)

يعنى علم بر مال حكومت مى كند و مثلاً مى گويد اين مال بايد در آن راه و آن مال بايد در اين راه مصرف شود؛ از طرف ديگر مال به وسيلۀ علم حفظ مى شود و اگر علم نباشد مال در دست انسان جاهل نابود مى شود؛ مثلاً اگر ثروتمند علم اقتصاد داشته باشد، مى داند كه مال را از چه راهى به چه كار بيندازد و چگونه از آن سود ببرد. پس اين مال است كه تحت سلطۀ علم قرار مى گيرد و مغلوب و محكوم است، ولى علم در هر حال حاكم و فرمانده است.

در مورد فرق ديگرى كه بين مال و علم هست فرموده اند:

«يَا كُمَيْلُ ، هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ، وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِىَ الدَّهْرُ»

(اى كميل! مال اندوزان تباه شده اند گرچه زنده اند، و عالمان پايدارند تا روزگار برپاست.)

حضرت امير عليه السلام اين بار مقايسۀ بين مال و علم را از جهت دارندگان آن مطرح فرموده و موقعيت مال اندوزان و ثروتمندان را با دارندگان علم و عالمان مقايسه نموده اند كه: اى كميل دارندگان مال در عين حال كه زنده اند هلاكند!

«خُزّان» جمع «خازن» به معناى جمع كننده و پس انداز كننده است. طبيعى است كه هر جمع كنندۀ مالى بايد براى جمع كردن اموال سختى بكشد و از مخارج روزانۀ خود و خانواده اش كم بگذارد و هم خود گرسنگى بخورد و هم به زن و فرزند خود گرسنگى بدهد تا بتواند مال جمع كند، و اينها هلاكت در حال حيات و زندگانى است.

جمع كردن مال يا از اين راه است و يا از راه حرام، كه آن نيز يك نوع هلاكت است. اما

ص: 442

علم چنين نيست و در سينۀ هر كسى قرار بگيرد راهنماى اوست و او را هدايت مى كند.

«وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِىَ الدَّهْرُ» : و علما هميشه هستند و تا روزگار باقى است نام و نشان علما باقى است. براى اين كه روزگار بر پايه و اساس علم استوار است؛ مرحوم شيخ طوسى، سيّد مرتضى، شيخ مفيد و... همه بر حسب ظاهر از دنيا رفته اند ولى همۀ اين علوم اسلامى كه در حال حاضر در دست ماست بر اثر فعاليت ها و زحمات آنهاست؛ علماى علوم ديگرى هم كه نافع به حال جامعه است همين طورند، مثلاً اديسون از دنيا رفته است ولى مردم با استفاده از برق او به ياد او هستند و او باقى است، پاستور مرده است ولى اثرش باقى است و مثل اين كه او هم باقى است.

«أَعْيَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ ، وَ أَمْثَالُهُمْ فِى الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ »

(وجودشان گمشده است، ولى نشانه هاشان در قلب ها برجاست.)

عمر طبيعى هر فردى معلوم است و بالاخره پس از آن كه عمر به پايان رسيد طرف مى ميرد و بدنش را زير خاك مدفون مى كنند، پس او با مردن از ميان مردم رفته است ولى به خاطر اثر گرانبهايى كه گذاشته شكل و شمايلش در دلها موجود است و همه به ياد او هستند؛ مثلاً مرحوم آيت اللّه العظمى بروجردى بدنش در جامعه نيست ولى بر اثر خدماتى كه كرده در قلوب جامعه حاضر است.

در اين سينه علوم بيشمارى است

«هَا إِنَّ ههُنَا لَعِلْماً جَمّاً (و أشار بيده إلى صدره) لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً ! بَلى أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ »

(آگاه باش كه در اينجا علم فراوانى انباشته است [و با دست به سينۀ خود اشاره فرمود] اگر براى آن حمل كنندگانى [ياد گيرندگانى] مى يافتم! آرى، آن را كه تيزفهم است يافتم ليكن اعتمادى بر او نيست.)

ص: 443

اين يك مصيبت بزرگى براى عالم اسلام بلكه براى عالم بشريت است كه عالم بزرگوارى مثل حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كه عالم به علوم آسمانها و زمين است و علوم اوّلين و آخرين و نيز علومى كه مورد احتياج بشر است نزد اوست، ولى يك آدم حسابى نيست كه اين علوم را از محضر آن حضرت استفاده كند!

فرموده اند: «هَا إِنَّ ههُنَا لَعِلْماً جَمّاً» : آگاه باش كه در اين سينه علوم فراوانى انباشته است «لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً » : كه اگر يادگيرنده اى براى آن مى دانستم به او ياد مى دادم. اگر «لَوْ» شرطيه باشد جواب شرط «لعلمتهم» است كه محذوف است؛ يعنى اگر براى اين علوم حمل كنندۀ لايقى مى يافتم به او ياد مى دادم. ولى اگر «لَوْ» شرطيه نباشد به معناى «اى كاش» است؛ يعنى اى كاش براى اين علوم حمل كنندۀ لايقى مى يافتم.

بعد فرمودند: «بَلى أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ » بله يك دسته افراد خوش استعدادى هم وجود دارد كه گيرندگى آنها خيلى خوب است اما مورد اعتماد نيستند.

مثلاً از كسانى هستند كه علم را وسيلۀ دنيا قرار مى دهند، پس ريزه كاريهاى كلام حضرت را هم مى فهمند اما مى خواهند با آن آيت اللّهى كنند و بر مردم حكومت نمايند، به عنوان اين كه علم است و علم راهگشا و راهنماست نمى خواهند، بلكه براى رسيدن به رياست و مقام دنيا مى خواهند. از اين رو حضرت حاضر نيستند علوم را به آنها كه نا اهل هستند بسپارند. «لَقِن» صفت مشبهه است و به معناى كسى است كه خوش استعداد و داراى گيرندگى قوى است.

كسانى كه صلاحيت حمل علم را ندارند

البته غير مأمون بودن اين افراد از جهات مختلف است:

1 -«مُسْتَعْمِلاً آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا، وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلى عِبَادِهِ ، وَ بِحُجَجِهِ عَلى أَوْلِيَائِهِ »

ص: 444

(در حالى كه او دين را به عنوان وسيله براى دنيا به كار مى برد، و با نعمت هاى خداوند بر بندگانش برترى مى جويد، و با حجّت هاى او بر دوستانش.)

«مُسْتَعْمِلاً» حال است براى «لَقِناً غير مأمون عليه». دين براى تأمين سعادت آخرت است، اگر مسائلى در دين مربوط به دنيا مى شود باز هم براى تأمين سعادت آخرت است؛ مثلاً اگر جهاد به حسب ظاهر براى دفع دشمنان از سرزمين آباء و اجدادى است، ولى در واقع براى اين است كه با دور كردن اجانب مدينۀ فاضله اى بسازيم تا بتوانيم بهتر به خداپرستى بپردازيم؛ يا اگر مأمور به كار و تلاش جهت تهيۀ معاش براى خوشى و آسايش زن و فرزند در زندگى دنيايى هستيم، براى اين است كه در فقر و فاقه نباشيم و بهتر بتوانيم دين خود را حفظ كنيم تا سعادت اخروى ما تأمين شود.

بنابراين علمى كه حضرت امير عليه السلام مى گويد علم دين است و براى تأمين سعادت اخروى است، آن وقت مى فرمايد: «مُسْتَعْمِلاً آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا» : به اينها اعتماد ندارم چون اينها علوم دين را كه وسيلۀ سعادت آخرت است وسيلۀ دنياى خود قرار مى دهند.

«وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلى عِبَادِهِ » ؛ «مُسْتَظْهِراً» هم حال ديگرى است براى همان «لَقِناً غير مأمون عليه»؛ يعنى چنين افرادى نعمت هاى خدا را كه براى آسايش بندگانش آفريد وسيلۀ برترى بر آنها قرار مى دهند. «ظَهَرَ عليه» به معناى «غَلَبَ عليه» است؛ يعنى به وسيلۀ نعمت هاى خدا بر بندگان غلبه مى كنند؛ با اين حكومت مى خواهد بر بندگان خدا آقايى كند، با اين اصطلاح دينى مى خواهد بر بندگان خدا آيت اللّهى كند و آقا بالاسر آنها باشد.

«وَ بِحُجَجِهِ عَلى أَوْلِيَائِهِ » ؛ «بِحُجَجِهِ » عطف است بر «بِنِعَمِ اللَّهِ »؛ و مقصود اين است كه اين خوش فهم هاى غير مأمون به وسيلۀ حجّت هايى كه خدا براى هدايت دوستانش آفريده، مى خواهند بر دوستان خدا حكومت كنند؛ و اين استعمال آلت دين براى دنياست.

ص: 445

در احاديث آمده است كه قرآن حجّت خدا بر بندگان و اولياى اوست.(1) خدا اين حجّت را براى راهنمايى و هدايت بندگان خود فرستاده است، ولى اينها قرآن را وسيلۀ كاسبى و حكومت بر بندگان خدا قرار داده اند. اينها يك دسته از كسانى هستند كه خوش فهم هستند اما دين را وسيلۀ دنياى خود قرار مى دهند.

2 -«أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ ، يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ ؛ أَلا لا ذَا وَ لا ذَاكَ »

(يا آن كه فرمانبردار كسانى است كه حق را بر دوش مى كشند بى آن كه در جوانب مختلف براى او بصيرتى باشد، و با اوّلين شبهه اى كه پديد مى آيد شك و ترديد در قلب او آتش افروزد؛ آگاه باش كه نه اين اهليت دارد و نه آن.)

«أحْناء» جمع «حنو» به معناى جانب و دور و بر يعنى جوانب مختلف است. اين قسم دوّم از كسانى است كه حضرت امير عليه السلام او را مورد اطمينان ندانسته و حاضر نيست علوم سينۀ خود را به او بگويد. اينها منقاد و فرمانبردار بودند اما خشكه مقدّسهايى بودند كه بصيرت نداشتند و حقايق دين و حقايق علم را نمى فهميدند و بلاى بزرگى بودند براى حضرت امير عليه السلام، همانهايى كه جنگ نهروان را به راه انداختند و در تاريخ اسلام معروف به خوارج شدند و العياذ باللّه در نهايت على عليه السلام را كافر دانستند. مى فرمايد: «لا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ » : اينها در جوانب مختلف مثل مسائل سياسى، مسائل جنگ و بسيارى مسائل ديگر كشش و دركى ندارند.

«يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ » : و با اوّلين شبهه اى كه براى آنها پيدا مى شود شك و ترديد در قلبشان عارض مى گردد. بعد فرموده اند: «ألا لا ذَا وَ لا ذَاكَ » :

آگاه باش كه نه اين خشكه مقدّسهاى بدون درك اهليت براى شنيدن علوم سينۀ حضرت امير عليه السلام دارند و نه آن تيز فهم هاى غير مأمون.0.

ص: 446

1- - بحارالأنوار، ج 90، ص 20.

3 -«أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ »

(يا آن كه در لذّت و خوشى زياده روى كرده و مهار او براى شهوترانى رام است.)

«مَنْهوم» به معناى «مُفْرِط » و كسى است كه در كارى زياده روى كند؛ «مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ »يعنى كسى كه در لذّت بردن و خوشى زياده روى مى كند. «سَلِسَ » يعنى منقاد و رام گرديد؛ و «سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ » يعنى روح و دلش در مقابل شهوات رام است. اين سوّمين كسى است كه حضرت به او دل نبسته و حاضر نيستند علوم سينۀ خود را براى او بازگو كنند، كسى كه در لذّات و هواپرستى غرق شده و غير از عشق به دنيا چيزى ديگر در سر ندارد.

4 -«أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الْإِدِّخَارِ»

(يا آن كه شيفتۀ گردآوردن مال و انبار كردن است.)

«مُغْرَم» به معناى كسى است كه به چيزى محبت دارد و شيفته است؛ «أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الْإِدِّخَارِ» يعنى نسبت به جمع آورى مال و ذخيرۀ آن محبت زياد از خود نشان مى دهد؛ «ادّخار» از مادّۀ «ذخيرة» است و در اصل «اذدخار» از باب افتعال و به معناى ذخيره كردن است.

اين هم يكى از كسانى است كه حضرت برشمرده و به عنوان درد دل به كميل بن زياد فرموده است كه حاضر نيست علوم سينۀ خود را به چنين شخصى هم بگويد.

خوب كسى كه علاقۀ مفرط به جمع كردن مال و ذخيره كردن آن دارد، چگونه حاضر است آيات خمس و زكات را بشنود و از صميم دل بپذيرد و وجوهات مالى خود را بپردازد؟! كسى كه نسبت به جمع كردن و ذخيرۀ مال محبت زياد از خود نشان مى دهد و در مصرف كردن براى آسايش خود بخل مى ورزد و از خوراك و لباس زن و فرزند خود كم مى گذارد، چگونه حاضر است به آيات و احاديثى كه در مورد امور مالى اسلام رسيده توجّه كند و حقوق واجب اموال خود را بپردازد؟!

ص: 447

«لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَىْ ءٍ، أَقْرَبُ شَىْ ءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ »

(هيچ يك از اين دو گروه از نگاهدارندگان دين در چيزى نيستند، نزديك ترين چيزى كه به اين دو شباهت دارد چهارپايان بيابان چر هستند.)

مقصود فقط اين دو دستۀ آخر (سوّم و چهارم) است. فرموده اند: اينها از كسانى نيستند كه رعايت دين را بكنند، پس گفتن مسائل دينى براى آنها فايده اى ندارد و بدون توجّه از كنارش مى گذرند. حضرت امير عليه السلام در كلامش اين دو طايفه را به حيوانات تشبيه كرده و فرموده اند: «أَقْرَبُ شَىْ ءٍ شَبَهاً بِهِمَا» : نزديك ترين چيزى كه به اينها شباهت دارد «الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ » : چهارپايان بيابان چر هستند. پيداست انسانى كه تمام همّش خوردن و خوشگذرانى و شهوترانى باشد شباهت كامل با حيوانات دارد، ولى قرآن شريف چنين افرادى را پست تر از حيوان دانسته و مى فرمايد: «أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ » (1) «چنين افرادى همانند چهارپايان و بلكه گمراهترند.»

«كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ »

(وقتى چنين است علم با مرگ صاحبان آن مى ميرد.)

حضرت فرموده اند: وقتى چنين باشد كه يك عده به خاطر سوء استفاده از مسائل دينى و قرار دادن آن به عنوان وسيله اى براى رسيدن به منافع دنيا لياقت شنيدن علوم را ندارند، و عده اى ديگر به خاطر نداشتن بصيرت و درك كامل از حقيقت صلاحيت حمل علوم را ندارند، و نيز گروهى به خاطر غرق شدن در تمايلات نفسانى و شهوانى، و گروه چهارم به خطر دلباختگى به جمع آورى مال دنيا و ذخيره كردن آن به علوم عاليۀ اسلامى توجّهى نمى كنند، پس علوم الهى و نافع به حال جامعه نيز پس از آن كه دانشمندان آن از دنيا رفتند نابود شده و رخت برمى بندد.9.

ص: 448

1- سورۀ اعراف (7)، آيۀ 179.

خالى نبودن زمين از حجّت خدا

در مورد اين قسمت از كلام حضرت كه در مورد حجّت خدا بر زمين است ابن أبى الحديد هم مسلّم مى گيرد و در آن تشكيك نكرده است، حالا سندش چيست نمى دانم؛ خلاصه حضرت فرموده اند:

اَللَّهُمَّ بَلى ، لاتَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ ؛ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً، أَوْ خَائِفاً مَغْمُوراً، لِئَلّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ »

(بار خدايا! آرى زمين خالى نمى شود از آن كه دين خدا را با حجّت و دليل برپا دارد؛ و آن يا آشكار است و شناخته شده، يا ترسان است و نهان؛ براى اين كه حجّت ها و دليل هاى روشن خداوند از ميان نرود.)

مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه درست است كه به علّت نبودن شخص لايق علوم در سينۀ صاحبان علم مى ماند، ولى اين چنين هم نيست كه به طور كلّى علوم از بين برود؛ براى اين كه هيچ گاه زمين از حجّت خالى نمى شود و هر زمانى يكى از حجّت هاى خدا روى زمين است و با علم خود مردم را ارشاد و هدايت مى كند؛ حتى در زمان غيبت كه امام زمان غايب هستند، مانند خورشيد كه در پشت ابر است و نور آن به مردم مى رسد و جهان را روشن مى كند، جهان نيز از فيض وجود حضرت حجّت عليه السلام بهره مند شده و در يك جاهايى القائاتى كه بايد بشود به وسيلۀ آن حضرت مى شود؛ امام واسطۀ فيض اند و خدا به وسيلۀ آن حضرت بركات و فيوضات خود را به مردم مى رساند، آن حضرت انسان كامل است و يك انسان كامل سبب مى شود تا ديگران نيز مورد توجّه قرار بگيرند.

ابن أبى الحديد كه يك عالم سنّى است مى گويد: اماميه به اين جمله از كلام حضرت امير عليه السلام تمسّك كرده و معتقد شده بالاخره در همۀ زمانها حجّت خدايى در زمين وجود دارد. اما ابن أبى الحديد مى گويد ممكن است مقصود اماميه «ابدال»

ص: 449

باشد!(1) كه البته ابدال را شيعه و سنّى قبول دارند و دراويش شيعه هم به ابدال توجّه بيشتر دارند، و مقصود از ابدال اين است كه در هر زمانى افراد كاملى باشند كه باعث كسب فيض شوند. اين چيزى است كه ابن أبى الحديد دربارۀ اعتقاد شيعه در مورد حجّت خدا گفته است، در صورتى كه مقصود ما از حجّت خدا بر روى زمين اين نيست، بلكه ما معتقديم آن حجّت خدا دوازدهمين امام معصوم يعنى حضرت حجّة بن الحسن العسكرى عليه السلام است كه فعلاً در حال غيبت هستند.

حالا با اين كه مردم را چهار دسته نموده و فرموده اند هيچ كدام اينها صلاحيت واگذارى علم را به آنها ندارند، اما باز هم مى فرمايند: «لاتَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ » : اين طور نيست كه زمين از كسى كه دين خدا را با دليل برپا دارد خالى شود.

يعنى چنين نيست كه هيچ كس نباشد، بالاخره امام حسن عليه السلام، امام حسين عليه السلام، و بعد از آنها ائمۀ ديگر هستند كه براى خدا قيام مى كنند و هدفشان خداست.

«إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً» : يا اين است كه اين حجّت خدا ظاهر است و مردم به خوبى او را مى شناسند. مثل خود حضرت امير و امام حسن و امام حسين و ديگر ائمه عليهم السلام كه مردم آنها را مى شناختند و مشهور بودند. «أَوْ خَائِفاً مَغْمُوراً» : يا ظلم او را احاطه كرده و او در ظلم پوشيده شده است و مجبور است مخفى باشد. «مَغْمور» به معناى پوشيده شده است.

«لِئَلّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ » خوب چرا اين حجّت خدا پوشيده شده و ناشناس است ؟ براى اين كه حجّت هاى خدا روى زمين از بين نروند. «حُجَج» جمع «حُجّة» است و قبلاً گفته ايم كه «حُجّة» بر حسب لغت به معناى غلبه است؛ چون به وسيلۀ حجّت است كه خدا بر افراد غالب است؛ و از آن طرف اگر چنانچه ما هم به وظيفه مان عمل كنيم حجّت داريم. پس براى اين كه حجّت ها و دلايل و براهين خدا باطل نشود، اين امام به حق مستور و پوشيده مى ماند و دين خدا را حفظ مى كند.1.

ص: 450

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 351.

«وَ كَمْ ذَا وَ أَيْنَ أُولَئِكَ ؟ أُولَئِكَ - وَاللَّهِ - الْأَقَلُّونَ عَدَداً، وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَاللَّهِ قَدْراً»

(و آنان چند تن هستند و كجايند؟ به خدا سوگند آنان در شمار اندك هستند، و نزد خداوند قدر و منزلتى بس والا دارند.)

مثل حضرت حجّت عليه السلام كه ما نمى شناسيم و نمى دانيم كجاست؛ كسى را جز او نداريم و حجّت منحصر به وجود مبارك ايشان است. اين كه حضرت امير عليه السلام در اين مورد قسم ياد كرده اند و با لفظ جلاله فرموده اند: «أُولَئِكَ وَاللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً» براى اين است كه واقعاً دوستان خدا در اين ايّام در نهايت كمى هستند؛ شخص حضرت حجّت عليه السلام كه در درجۀ اعلاى كمال است نظير ندارند؛ و در درجۀ پايين تر هم آن كسانى كه اسباب فيض الهى بر روى زمين باشند و خدا هم دينش را به وسيلۀ آنها حفظ كند خيلى اندك هستند، ولى همين تعداد اندك را فرموده است: «وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَاللَّهِ قَدْراً» : و قدر و منزلت اين افراد نزد خدا خيلى زياد است.

«يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ حَتّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ ، وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ »

(خداوند به وسيلۀ ايشان حجّت ها و دليل هاى روشن خويش را حفظ مى كند تا آنها را به كسانى همچون خود بسپارند، و در قلب هاى افرادى مانند خود بكارند.)

«يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ » ؛ «بِهِمْ » متعلق به «يَحْفَظُ » و مصداق آن در كلام حضرت عليه السلام «قَائِمٍ لِلَّهِ » است؛ يعنى خدا به وسيلۀ آن قائمين للّه كه فرمود تعدادشان كم است، دلايل و براهين خود را حفظ مى كند. «حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ » : تا اين كه قائمينِ للّه آن دلايل و براهين را به كسانى كه مانند خودشان هستند و در مرتبۀ بعد از آنها قرار دارند بسپارند. مثلاً همين طور كه حضرت امير عليه السلام علوم و اسرار را از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به وديعه گرفته و پيش خود حفظ كرده و به وسيلۀ آن علوم مردم را هدايت كرده اند، وقت رفتن از اين دنيا علوم و ودايع را به امام بعدى كه مثل خود

ص: 451

اوست به وديعت مى سپارد؛ آن وقت قائمِ للّه بعدى كه امام حسن مجتبى عليه السلام است با اين علوم و اسرارى كه نزد خود دارد مردم را هدايت مى كند و در وقت رفتن از دنيا به امام بعد از خود به وديعت مى سپارد، و همين طور اين كار ادامه پيدا كرده تا اين كه آن دلايل و بيّنات به وسيلۀ حضرت عسكرى عليه السلام به امام زمان به وديعت سپرده شده است كه آن حضرت به وسيلۀ آن مردم را هدايت و ارشاد مى فرمايند.

«وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ » ؛ ضمير جمع در «يَزْرَعُوهَا» به همان «قَائِمٍ لِلَّهِ » برمى گردد، و مقصود از «ها» همان علوم و اسرار است؛ «أشباه» به معناى شبيه و نظير است؛ يعنى اين قائمينِ للّه علوم و دلايل را در دلهاى افرادى كه مانند خودشان هستند كشت مى كنند. پس خلاصه اين طور نيست كه با نبودن افراد لايق علوم به طور كلّى از دست برود، بلكه علوم به وسيلۀ امام قبلى در دل امام بعدى كشت مى شود و هر امامى هم به ديگران تعليم مى دهد، و از اين راه علوم كشت شده و رشد و نموّ مى يابد.

«هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ ، وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ ، وَاسْتَلانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ »

(علم با بصيرت حقيقى به طرف آنها سرازير گشته، و آنان روح يقين را دريافته اند، و بى مقدار مى شمارند آنچه را نازپروردگان به آن دلبسته اند.)

«هَجَمَ » از مادّۀ «هُجوم» است؛ مى فرمايد: «هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ » : علم سبب مى شود كه آنها به حقيقت يقين برسند. علمى كه پيدا مى كنند از كانون وحى الهى است، با چنين علمى بصيرت پيدا مى كنند، پس وقتى بصيرت پيدا كردند يقين به حقايق به آنها هجوم مى آورد.

«وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ » : و اين نتيجۀ همان بصيرتى است كه به وسيلۀ علم براى انسان حاصل مى شود. يعنى وقتى بر اثر علم بصيرت پيدا كردند، سبب مى شود تا روح يقين به حق و حقايق در دل آنها جاى گيرد.

ص: 452

«وَاسْتَلانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ » : و سبك مى دانند آنچه را مترفون به آن دلبسته اند. يعنى آنها اهل رياضت و زهد و پارسايى هستند و بدين جهت آن خوشى ها و خوشگذرانى هايى را كه ثروتمندان به آن دلبسته اند سبك و ناچيز مى شمرند و به آن توجّهى ندارند.

«وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ ، وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلى »

(و به آنچه نادانان از آن هراس دارند انس گرفته اند، و در اين دنيا زندگى مى كنند با بدنهايى كه روحهاى آن با جايگاهى برتر در ارتباط است.)

اينها ادامۀ اوصاف قائمينِ للّه است كه فرمودند: بر اثر علم به حقيقت بصيرت رسيده و روح يقين در دل آنها جاى مى گيرد و آنچه را مترفين به آن دلبستگى دارند سبك و بى مقدار مى شمارند، و در ادامه فرموده اند: «وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ » : و به آن چيزهايى كه نادانان از آن وحشت دارند انس دارند.

كلمۀ «ما» در «و أنسوا بما...» موصوله است و داراى چند احتمال است: يكى اين كه مقصود از آن سختى ها، مشكلات و تنگدستى ها باشد؛ يعنى مردم جاهل و نادان از مشكلات و سختى هاى دنيا وحشت دارند در حالى كه اولياى الهى به اين دليل كه سختى ها و مشكلات دنيا وسيلۀ امتحان آنان است با آن انس دارند. احتمال ديگر اين است كه جاهلان از مرگ وحشت دارند در حالى كه اولياى الهى به اين دليل كه مرگ وسيلۀ انتقال از عالم فانى به عالم باقى است به آن انس دارند. و احتمال سوّم اين است كه جاهلان از عالم آخرت و قيامت در وحشت هستند در حالى كه اولياى الهى به اين دليل كه آنجا وعده گاه خدا و سراى باقى و محل بهره بردارى از نعمت هاى الهى است با آن انس دارند.

به هرحال يكى ديگر از اوصاف قائمينِ للّه اين است كه آنها به آنچه جاهلان از آن

ص: 453

وحشت دارند علاقه دارند و با آن مأنوسند؛ و صفت ديگرشان اين است كه: «وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلى » : و اينها در اين دنيا با بدنهايى زندگى مى كنند كه روح اين بدنها به عالم اعلى متعلق است. مقصود اين است كه گرچه اينها در اين دنيا هستند ولى روحشان در ملكوت اعلى است، ظاهراً در دنيا هستند اما روحشان با ملائكة اللّه و عالم مجرّدات است؛ به اين معنا كه توجّهشان به عالم غيب است. «مُعَلَّقَة» به معناى ارتباط است نه به معناى آويزان.

«أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ ، وَ الدُّعَاةُ إِلى دِينِهِ »

(هم آنانند جانشينان خدا در زمين او، و دعوت كنندگان به دين وى.)

«أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ » ؛ «اولئك» در اينجا معناى حصر را دارد و مثل آيۀ شريفۀ «أُولئِكَ عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ »(1)- سورۀ اعراف (7)، آيۀ 179.(2) است كه آن هم به معناى حصر است؛ يعنى همين ها هستند كه اولياى خدا بر روى زمين اند. درست است كه خدا انسان را خليفه قرار داده است، اما هر انسانى خليفة اللّه نيست؛ زيرا خدا در مورد برخى انسانها فرموده است: «أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ».(2) آنهايى كه با قلب هاى خود تفقّه نمى كنند، با گوشهاى خود سخن حق را نمى شنوند، و آنهايى كه با چشم هاى خود آيات خدا را نمى بينند، مانند چهارپايان بلكه پست تر از آنها هستند؛ حال چگونه ممكن است معتقد بود كه هر انسانى خليفة اللّه است ؟ آنهايى كه بناست خليفۀ خدا بر روى زمين باشند، بايد بر حسب قاعده بهترين و كامل ترين باشند نه هر كسى كه نام انسان به او گفته مى شود. اينها كسانى هستند كه ادارۀ جامعه و مردم به آنها سپرده شده و بايد الگوى مردم باشند؛ پس كسانى چون حضرت آدم، نوح، ابراهيم، موسى و عيسى عليهم السلام و حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم و چون حضرت على و اولاد طاهرين او عليهم السلام جانشينان واقعى او هستند.9.

ص: 454

1- - سورۀ بقره
2- ، آيۀ 5.

«وَ الدُّعَاةُ إِلى دِينِهِ » : و چنين كسانى هستند كه مردم را به دين خدا دعوت مى كنند.

البته در بين علما و بزرگان دينى هم كسانى هستند كه بر حسب ظاهر از دين تبليغ و ترويج مى كنند ولى واقعاً و حقيقتاً از خود ترويج و تبليغ مى كنند، اما انبيا و اولياى الهى اين چنين نيستند و همۀ دعوتشان و ترويج و تبليغ آنان از خدا و براى خداست، و بهترين دليل اين است كه هر گاه دو نفر از آنها در يك زمان بوده اند كمترين اختلافى بين آنها نبوده است.

«خُلَفاء» جمع «خَليفة» به معناى جانشين است؛ «دُعاة» نيز جمع «داعى» به معناى دعوت كننده است. در حقيقت جنبۀ «خلفاء اللّه» غير از «دعاة» بودن است؛ به عبارت ديگر مقام رسالت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم غير از ولايت آن حضرت است؛ «اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ »(1) جنبۀ ولايت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را بيان مى كند، ممكن است نبىّ باشد ولى ولايت نداشته باشد، و هرگاه ولايت باشد آن ولايت را خدا به او داده است؛ رسالت و نبوّت هم غير از ولايت است؛ روى اين اصل مى گوييم مقام ولايت بالاتر از مقام رسالت است. منتها بعضى از اهل سنّت خيال كرده اند ما مى خواهيم بگوييم مقام حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام العياذ باللّه بالاتر از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم است، در حالى كه چنين نيست، بلكه مى خواهيم بگوييم مقام ولايت حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم بالاتر از مقام رسالت آن حضرت است. در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام هم در روايت صريح داريم كه: «و إنّ اللّه اتّخذه خليلاً قبل أن يجعله إماماً»(2) خدا ابتدا آن حضرت را نبىّ و رسول و دوست خود نمود و بعد از آن او را امام و پيشواى مردم و ولىّ آنها قرار داد.

بنابراين رتبۀ ولايت بعد از نبوّت و رسالت و مهم تر از آنها نيز مى باشد.

اين نكته هم خيلى مهم است كه وقتى كسى به مقام ولايت رسيد متابعت او بر ديگران واجب مى شود، و به همين علّت متابعت از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ طاهرين بر2.

ص: 455

1- - سورۀ احزاب (33)، آيۀ 6.
2- - الكافى، ج 1، ص 175، حديث 2.

همه واجب و لازم است. در قضيۀ امر به معروف و نهى از منكر هم كه خدا بر مؤمنين واجب فرموده يك نحو ولايت نسبى براى مؤمنين قرار داده تا بتوانند به ديگران امر كنند، و بر امرشدگان هم واجب نموده كه به امر و نهى آمرين به معروف و نهى كنندگان از منكر توجّه كنند؛ پس خدا براى حفظ و گسترش دين يك نحو ولايتى به مؤمنين داده تا بتوانند همديگر را امر به معروف و نهى از منكر كنند.

«آهٍ آهٍ شَوْقاً إِلى رُؤْيَتِهِمْ ، انْصَرِفْ يَا كُمَيْلُ إِذَا شِئْتَ »

(هاى هاى كه چقدر من شوق ديدار آنها را دارم! اى كميل اگر مى خواهى بازگرد.)

اينجا حضرت امير عليه السلام در مقام شوق فرموده اند: «آهٍ آهٍ ». اين «آهٍ » اسم صوت است كه تكرار شده و به معناى «هاى هاى» در فارسى است؛ خودمان در فارسى مى گوييم:

هاى هاى، چه خوب است كه او بيايد؛ يا مى گوييم: هاى هاى، چه خوب بود او را مى ديدم. اينجا هم وقتى حضرت امير عليه السلام تعريف و توصيف هايى از اولياى الهى كرده اند حالا در پايان مى گويند: هاى هاى، چقدر من شوق ديدار آنها را دارم. «شوقاً» مفعول مطلق تأكيدى است كه فعل آن حذف شده است و در اصل «أتشوق شوقاً» بوده است؛ يعنى خيلى مايلم آنها را ملاقات كنم. اما چه بايد كرد كه اين حجّتى كه حضرت از آنها تعريف و تمجيد فرموده بجز امام حسن و امام حسين عليهما السلام هنوز به دنيا نيامده و حضور ندارند.

بعد از آن كه حضرت اين جملات را به كميل فرمود حالا مى فرمايد: «اِنْصَرِفْ يَا كُمَيْلُ إِذَا شِئْتَ » : اى كميل اگر مايلى مى توانى بروى. مقصود اين است كه اگر دستت را گرفتم و به بيرون كوفه آوردم براى اين مطلب بود، و حالا كه مطالب تمام شد اگر خودت خواسته باشى مى توانى بروى.

ص: 456

(حكمت 148)

اشاره

و قال عليه السلام: «الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ .»

انسان زير زبان خويش پنهان است

و آن حضرت دربارۀ نحوۀ بروز شخصيت افراد فرموده اند:

«اَلْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ »

(انسان زير زبان خويش پنهان است.)

«اَلْمَرْء» به معناى مرد و «المرأة» به معناى زن است، ولى مقصود حضرت تنها مردها نيستند و زن و مرد را شامل مى شود، و در حقيقت مثل اين است كه فرموده باشند: «الانسان مخبوء تحت لسانه» انسان زير زبان خود پنهان و مخفى است.

«مَخْبوء» به معناى پنهان و مخفى است. مقصود حضرت از اين جمله اين است كه انسانيت انسان به عقل و درك اوست و اين عقل و درك زير زبان مخفى است؛ هرگاه انسان به سخن بيايد باطن او شناخته شده و مردم او را مى شناسند.

شاعر نيز در اين مورد گفته است:

تا مرد سخن نگفته باشد*** عيب و هنرش نهفته باشد

هر بيشه گمان مبر كه خالى است*** شايد كه پلنگ خفته باشد(1)

***

پس زبان وسيلۀ بروز و ظهور حقيقت و واقعيت اشخاص است، و تا وقتى كه انسان به تكلّم نيامده شخصيت او نامشخص است.

ص: 457

1- گلستان سعدى.

(حكمت 149)

اشاره

و قال عليه السلام: «هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَهُ .»

هلاكت كسى كه خود را نشناسد

و آن حضرت دربارۀ لزوم شناخت قدر و منزلت انسانى چنين فرموده اند:

«هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَهُ »

(تباه گشت آن كه قدر و منزلت خود را نشناخت.)

اين عبارت حضرت داراى دو احتمال است: يك احتمال اين است كه جمله خبريه باشد؛ يعنى حضرت دارند از يك واقعيت خبر مى دهند و آن اين كه: هر انسانى كه قدر و منزلت خود را نشناخته هلاك شده است. احتمال دوّم اين است كه جمله انشائيه باشد؛ يعنى حضرت در اين جمله نفرين كرده اند به كسانى كه خود را نشناخته اند، مى فرمايند: مرگ بر انسانى كه قدر خود را نشناخته است.

نوعاً آقايان گفته اند كه انسان موجود شريفى است و قابليت ترقى و تكامل دارد؛ بر حسب آيۀ شريفۀ «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ ... وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً»(1)

مقام انسان خيلى شامخ است و ارزش او به پول و مال و مقام نيست، بلكه ارزش انسان به علم و تقوا و ارتباط با خداست. پس اگر انسان نداند كه قدر و منزلت انسانى به چيست در مادّيات و مقام و رياست و... غرق مى شود بعد هم پيداست كه عاقبت

ص: 458

1- - سورۀ إسراء (17)، آيۀ 70.

چنين افرادى جهنم است؛ براى اين كه قدر خود را ندانسته است؛ و آيۀ شريفۀ «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ * ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ »(1) به همين معنا اشاره مى كند.

پس نوعاً اين جملۀ حضرت امير عليه السلام را كه فرموده: «هَلَكَ امْرُؤٌ لَمْ يَعْرِفْ قَدْرَهُ » اين طور معنا كرده اند كه وقتى انسان قدر خود را نشناسد خودش را مفت مى فروشد.

اما ممكن است مقصود از اين جمله يك معناى وسيع ترى باشد و آن اين كه:

انسانها داراى مراتب مختلفى هستند و هر كسى بايد در شأن و مقام خود بروز و ظهور كند، كه اگر بر خلاف آن عمل كند خود را هلاك كرده است؛ مثلاً دانشمندى كه مى تواند از علم و دانش خود به نفع دين و اجتماع استفاده كند، اگر آن قدر خود را بشكند و به اصطلاح كوچكى كند كه مردم به او توجّهى نكنند، اين دانشمند گرانقدر خود را نشناخته و در بين مردم هلاك شده است؛ مردم به او به عنوان يك انسان بى مقدار نظر مى كنند، نه حرفش در جامعه ارزش دارد و نه مى تواند از عملش استفاده كند.

از طرف ديگر اگر انسان بى علم و بى تقوايى باشد و بر اثر نشناختن قدر خود بخواهد خود را بيش از آنچه هست نشان دهد، در نتيجه خود را به عنوان يك عالم متقى جا مى زند و ناگزير است تكبّر كند تا بتواند بر ديگران تفوّق نمايد؛ اين نيز بر اثر اين است كه ايمان خود را فروخته و خود را هلاك كرده است.

به هر حال معناى جملۀ حضرت اين است كه اگر كسى قدر و منزلت خويش را نشناسد خود را به هلاكت و نابودى انداخته، كه در نتيجه دنيا و آخرت خود را تباه كرده است؛ حال بايد براى پيشگيرى از اين كار به شناخت مقام و موقعيت انسانى بپردازيم.5.

ص: 459

1- - سورۀ تين (95)، آيات 4 و 5.

(حكمت 150)

اشاره

و قال عليه السلام لرجل سأله أن يعظه: «لاتَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَيْرِ الْعَمَلِ ، وَ يُرَجِّى التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ ، يَقُولُ فِى الدُّنْيَا بِقَوْلِ الزَّاهِدِينَ ، وَ يَعْمَلُ فِيهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِينَ ، إِنْ أُعْطِىَ مِنْهَا لَمْ يَشْبَعْ ، وَ إِنْ مُنِعَ مِنْهَا لَمْ يَقْنَعْ ، يَعْجَزُ عَنْ شُكْرِ مَا أُوتِىَ ، وَ يَبْتَغِى الزِّيَادَةَ فِيمَا بَقِىَ ، يَنْهى وَ لايَنْتَهِى، وَ يَأْمُرُ بِمَا لايَأْتِي، يُحِبُّ الصَّالِحِينَ وَ لايَعْمَلُ عَمَلَهُمْ ، وَ يُبْغِضُ الْمُذْنِبِينَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ ، يَكْرَهُ الْمَوْتَ لِكَثْرَةِ ذُنُوبِهِ ، وَ يُقِيمُ عَلى مَا يَكْرَهُ الْمَوْتَ لَهُ ، إِنْ سَقِمَ ظَلَّ نَادِماً، وَ إِنْ صَحَّ أَمِنَ لاهِياً، يُعْجِبُ بِنَفْسِهِ إِذَا عُوفِىَ ، وَ يَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِىَ ، إِنْ أَصَابَهُ بَلاءٌ دَعَا مُضْطَرّاً، وَ إِنْ نَالَهُ رَخَاءٌ أَعْرَضَ مُغْتَرّاً، تَغْلِبُهُ نَفْسُهُ عَلى مَا يَظُنُّ ، وَ لايَغْلِبُهَا عَلى مَا يَسْتَيْقِنُ .

يَخَافُ عَلى غَيْرِهِ بِأَدْنى مِنْ ذَنْبِهِ ، وَ يَرْجُو لِنَفْسِهِ بِأَكْثَرَ مِنْ عَمَلِهِ ، إِنِ اسْتَغْنى بَطِرَ وَ فُتِنَ ، وَ إِنِ افْتَقَرَ قَنَطَ وَ وَهَنَ ، يُقَصِّرُ إِذَا عَمِلَ ، وَ يُبَالِغُ إِذَا سَأَلَ ، إِنْ عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ أَسْلَفَ الْمَعْصِيَةَ ، وَ سَوَّفَ التَّوْبَةَ ، وَ إِنْ عَرَتْهُ مِحْنَةٌ انْفَرَجَ عَنْ شَرَائِطِ الْمِلَّةِ ، يَصِفُ الْعِبْرَةَ وَ لايَعْتَبِرُ، وَ يُبَالِغُ فِى الْمَوْعِظَةِ وَ لايَتَّعِظُ ، فَهُوَ بِالْقَوْلِ مُدِلٌّ ، وَ مِنَ الْعَمَلِ مُقِلٌّ ، يُنَافِسُ فِيمَا يَفْنى ، وَ يُسَامِحُ فِيمَا يَبْقى ، يَرَى الْغُنْمَ مَغْرَماً، وَ الْغُرْمَ مَغْنَماً، يَخْشَى الْمَوْتَ وَ لايُبَادِرُ الْفَوْتَ ، يَسْتَعْظِمُ مِنْ مَعْصِيَةِ غَيْرِهِ مَا يَسْتَقِلُّ أَكْثَرَ مِنْهُ مِنْ نَفْسِهِ ، وَ يَسْتَكْثِرُ مِنْ طَاعَتِهِ مَا يَحْقِرُهُ مِنْ طَاعَةِ غَيْرِهِ ، فَهُوَ عَلَى النَّاسِ طَاعِنٌ ، وَ لِنَفْسِهِ مُدَاهِنٌ ، اللَّهْوُ مَعَ الْأَغْنِيَاءِ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الذِّكْرِ مَعَ الْفُقَرَاءِ، يَحْكُمُ عَلى غَيْرِهِ لِنَفْسِهِ ، وَ لايَحْكُمُ عَلَيْهَا لِغَيْرِهِ ، وَ يُرْشِدُ غَيْرَهُ وَ يُغْوِى نَفْسَهُ ، فَهُوَ يُطَاعُ وَ يَعْصِي، وَ يَسْتَوْفِي وَ لايُوفِي، وَ يَخْشَى الْخَلْقَ فِي غَيْرِ رَبِّهِ ، وَ لايَخْشى رَبَّهُ فِي خَلْقِهِ .»

ص: 460

قال الرّضىّ : و لو لم يكن في هذا الكتاب إلّاهذا الكلام لكفى به موعظة ناجعة، و حكمة بالغة، و بصيرة لمبصر، و عبرة لناظر مفكّر.

اوصاف غافلان از حقيقت و آخرت

و آن حضرت در جواب كسى كه از آن حضرت خواست كه او را موعظه نمايند فرمودند:

«لاتَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَيْرِ الْعَمَلِ ، وَ يُرَجِّى التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ »

(از آنان مباش كه بدون عمل و كردار به آخرت اميدوار است، و به آرزوى دور و دراز توبه را به تأخير مى اندازد.)

«لاتَكُنْ مِمَّنْ يَرْجُو الْآخِرَةَ بِغَيْرِ الْعَمَلِ » ؛ «يَرْجُو» مثل «يَدْعُو» فعل مضارع ناقص از «رجاء» به معناى اميدوار بودن است. فرموده اند: از كسانى نباش كه بدون اعمال صالح اميد سعادت آخرت را دارد. مگر مى شود كه انسان بدون زحمت و رنج عبادت و سختى جهاد در راه خدا، روز قيامت جزو اولياى خدا محشور شود؟! اين اولياى خدا كه ما توقع همنشينى آنها را داريم آن همه عبادت كرده اند؛ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام، حضرت امام حسن و امام حسين عليهما السلام و حضرت سجاد عليه السلام آن همه عبادت كرده اند، آن همه راز و نياز شبانه به درگاه خدا داشته اند، آن همه از خوف خدا گريه كرده اند، آن وقت من كه هيچ قدمى در راه آنها نگذاشته ام و به دروغ مدّعى شيعه بودن هستم آرزو دارم خدا مرا در بهشت با آنها محشور كند! آيا چنين آرزويى صحيح است ؟! پيداست كه اين اميد بيجايى است به «أَلا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً يَقْتَدِي بِهِ وَ يَسْتَضِىءُ بِنُورِ عِلْمِهِ ».(1)

ص: 461

1- نهج البلاغه، نامۀ 45.

«وَ يُرَجِّى التَّوْبَةَ بِطُولِ الْأَمَلِ » : و به وسيلۀ آرزوهاى دور و دراز توبه را به تأخير مى اندازد. «يرجّى» و «يرجى» هر دو صحيح است. شصت هفتاد سال از عمر او گذشته و هنوز حاضر نيست متنبّه شود؛ يك روز به فكر تهيۀ خانه، يك روز به فكر تهيۀ ماشين، بعد هم كه بچه ها بزرگ شده اند يك روز به فكر شوهر دادن دخترها و يك روز هم در تلاش براى زن دادن پسرها، و بعد از آن هم هنوز آرزوهاى طولانى ديگرى دارد.

شيطان هميشه در فكر اغوا كردن انسان است، و او براى اين كه به مقصد خود برسد با وسوسه كردن در ذهن انسان وى را وادار به تأخير توبه مى كند تا اين كه ناگهان مرگ مى رسد و انسان بدون توبه از دنيا مى رود. آمده است كه وقتى آيۀ توبه نازل شد شيطان عزادار شد، بعد براى راه چاره همۀ جنود خود را جمع كرد و با آنها به مشورت پرداخت، آن شيطانى كه در قرآن «الخنّاس» ناميده شده چنين پيشنهاد داد كه هر گاه فرزندان آدم بخواهند توبه كنند به آنها القاء مى كنيم: هنوز زود است، فردا و... و بالاخره با اين وسوسه ها آنها را وادار مى كنيم توبه را تأخير بيندازند. شيطان اين پيشنهاد را پذيرفت و طبق نقلى كه شده پيشانى او را بوسيد. در سورۀ ناس مى خوانيم:

«مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ * اَلَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّاسِ »(1) پناه به خدا از شرّ وسوسه هاى خنّاسى كه در سينه هاى مردم وسوسه مى كنند.

«يَقُولُ فِى الدُّنْيَا بِقَوْلِ الزَّاهِدِينَ ، وَ يَعْمَلُ فِيهَا بِعَمَلِ الرَّاغِبِينَ »

(دربارۀ دنيا چون زاهدان سخن مى گويد، و در عمل چون علاقه مندان به دنيا رفتار مى كند.)

«زاهد» كسى است كه به دنيا بى علاقه است، ولى «راغب» به معناى علاقه مند است.

حضرت در مقام موعظۀ اين فرد فرموده اند: از جملۀ كسانى مباش كه سخن آنان سخن مردان بى علاقه به دنياست ولى در عمل مانند علاقه مندان به دنيا هستند. در5.

ص: 462

1- - آيات 4 و 5.

سخن مى گويد: دنيا ارزشى ندارد، دنيا همه اش مسئوليت است، مال دنيا به دنيا مى ماند و... اما همين شخص در عمل دلبستۀ به دنياست و تا آنجا پيش مى رود كه حاضر است دين خود را به دنياى ديگران بفروشد؛ براى رسيدن به مال و مقام دنيا دروغ مى گويد، تهمت و افترا مى زند، تملّق و چاپلوسى مى كند، و خلاصه از هيچ كار خلافى فروگذار نمى كند چرا كه مى خواهد به مال يا مقام دنيا برسد. پس تو تلاش كن كه از اين گونه افراد نباشى.

«إِنْ أُعْطِىَ مِنْهَا لَمْ يَشْبَعْ ، وَ إِنْ مُنِعَ مِنْهَا لَمْ يَقْنَعْ »

(اگر از دنيا به او داده شود سير نمى شود، و اگر از آن بازداشته شود قناعت نمى ورزد.)

يك وقت است خدا براى امتحان بندگان خود ثروت و اموال دنيا را به او مى دهد، و يك وقت است كه ثروت دنيا را به او نمى دهد؛ وقتى خدا درهاى نعمت خود را بر بندگان باز مى كند بندگان او نيز بايد به شكرانۀ آن بذل و بخشش كنند، و وقتى كه خدا بنا به مصلحتى از آن جلوگيرى مى كند بايد به قدر كفاف قناعت كنند؛ ولى اين دسته از دنيا دوستان چنين هستند كه اگر خدا از ثروت دنيا به آنها بدهد هر چند هم زياد باشد اما آنها سير نمى شوند و باز هم در طلب مال هستند، و اگر به آنها مال ندهد ناسازگارى مى كنند.

«قناعت» به معناى سازگارى و در مقابل «طمع» است. من بارها عرض كرده ام مردم عوام قناعت را به معناى كم خرج كردن و خسيس بازى معنا مى كنند، در حالى كه چنين نيست؛ و «طمع» به معناى چشمداشت به مال مردم است و «قناعت» در مقابل آن است و به معناى سازگار بودن به آن روزى است كه خدا به خودِ او داده است. اگر كسى به آنچه خدا به او داده قانع نباشد، ناچار براى به دست آوردن مال بيشتر از راه دروغ گفتن، تملّق و چاپلوسى كردن دين و ايمان خود را مى فروشد. در حقيقت حضرت دارند به آن شخص مى فرمايند: سعى كن تو از اين مردم نباشى كه وقتى خدا از ثروت

ص: 463

دنيا به تو مى دهد حرص بيشترى پيدا كنى و به آنچه داده سير نشوى و اگر بر طبق مصلحت از تو بگيرد ناسازگار باشى و پيش اين و آن زبان به شكايت باز كنى.

«يَعْجَزُ عَنْ شُكْرِ مَا أُوتِىَ ، وَ يَبْتَغِى الزِّيَادَةَ فِيمَا بَقِىَ »

(از شكرگزارى آنچه به او داده شده ناتوان است، و فزونى آنچه را مانده است مى جويد.)

«يَعْجَزُ عَنْ شُكْرِ مَا أُوتِىَ » ؛ در برخى كتابها از جمله كتاب ما «يَعْجِزُ» آمده، اما «يَعْجَزُ» بهتر است. خطاب حضرت امير عليه السلام به شخص سؤال كننده است، فرموده اند:

شما مانند آن كسانى نباش كه از شكر نعمت هاى خدا عاجزند و در آينده و باقيماندۀ عمرشان نيز در طلب اموال و نعمت هاى زيادترى هستند. مقصود اين است كه نسبت به آنچه خدا به شما داده شكرگزار باشيد و نسبت به آينده هم به آن گونه كه خدا مقدّر فرموده راضى باشيد.

ما نوعاً نه از عمرمان استفادۀ درست مى كنيم و نه از مال و ثروتمان؛ مال براى جمع كردن و روى هم انباشتن نيست؛ مال براى اين است كه انسان خود، زن و فرزند، همسايگان فقير و به طور كلّى فقرا و ضعفا را از نيازمندى به بى نيازى برساند؛ شما خودتان را به سختى مى اندازيد، زن و فرزندتان را به سختى مى اندازيد، براى اين كه مى خواهيد اموالتان را براى پيرى و كورى - به اصطلاح عوام - نگه داريد؛ تازه معلوم نيست پيرى و كورى چه وقت است، بندۀ خدا هفتاد هشتاد سال عمر كرده باز هم مى گويد: براى وقت پيرى و كورى! مال وسيله است نه هدف، مال وسيلۀ زندگى است، انسان با مال دنيا خود و عيال خود را از سرما، گرسنگى و... حفظ مى كند، نه اين كه مال را جمع مى كند و خود را فداى مال مى كند.

در اين كه شكرِ مال چيست و آيا شكرِ مال مصرف كردن مال در جايى است كه بايد صرف شود يا شكر لفظى است اختلاف است؛ اگر شكر مال معنايش اين باشد كه مال را به جايش مصرف كنيم ما در خيلى موارد مالمان را در جايش مصرف نكرده ايم،

ص: 464

و اگر شكر مال شكرِ لفظى باشد آن را هم انجام نداده ايم و به يك معنا از اين شكر لفظى هم عاجز هستيم؛ براى اين كه همين زبانى كه مى خواهيم با آن شكرگزارى كنيم، آن وقتى كه مى خواهيم در آن شكر خدا را به جا بياوريم، همه از نعمت هاى خداست، آن هوش و حواسى كه به وسيلۀ آن شكرگزارى مى كنيم از خداست، پس چگونه مى توانيم با همۀ اين اعضاء و جوارحى كه نعمت خداست شكر اموال و ثروتهاى خدا را به جا بياوريم ؟!

«وَ يَبْتَغِى الزِّيَادَةَ فِيمَا بَقِىَ » : و در عين حالى كه شكر نعمت موجود را نكرده است طلب زياده بر آن را براى باقيماندۀ عمرش مى كند.

«يَنْهى وَ لايَنْتَهِى، وَ يَأْمُرُ بِمَا لايَأْتِي»

(ديگران را باز مى دارد ولى خود باز نمى ايستد، و به آنچه خود انجام نمى دهد فرمان مى دهد.)

مقصود اين است كه تو از كسانى مباش كه ديگران را نهى از منكر مى كنند ولى خودشان همان منكر را انجام مى دهند، و يا ديگران را امر به معروف مى كنند ولى خودشان همان معروف را انجام نمى دهند.

«يُحِبُّ الصَّالِحِينَ وَ لايَعْمَلُ عَمَلَهُمْ ، وَ يُبْغِضُ الْمُذْنِبِينَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ »

(نيكوكاران را دوست دارد ولى عمل و كردار ايشان را انجام نمى دهد، و گناهكاران را دشمن دارد و حال آن كه او يكى از آنان است.)

فرموده اند: «يُحِبُّ الصَّالِحِينَ وَ لايَعْمَلُ عَمَلَهُمْ » : تو مانند آنهايى نباش كه نيكوكاران را دوست دارند ولى اعمال آنها را انجام نمى دهند. ائمه اطهار عليهم السلام را دوست داريم ولى به گفتار و كردار آنها هيچ توجّهى نداريم. ائمه اطهار عليهم السلام اهل عبادت و ايثار و گذشت بودند، عبادت و گريۀ آنها از خوف خدا بر هيچ كس پوشيده نيست، پس اگر واقعاً آنها را دوست داريم بايد به گفتار آنها عمل كنيم و اعمال آنان را حجّتى براى خود قرار دهيم و مانند آنها عمل نماييم.

ص: 465

«وَ يُبْغِضُ الْمُذْنِبِينَ وَ هُوَ أَحَدُهُمْ » : و از گناهكاران بدش مى آيد در حالى كه خودِ او يكى از گناهكاران است. از آدمهاى دروغگو بدشان مى آيد در حالى كه خودشان دروغ مى گويند، از تهمت و افترا بدشان مى آيد در حالى كه خودشان تهمت مى زنند؛ حالا حضرت مى فرمايند: نكند تو هم همانند آنها باشى.

«يَكْرَهُ الْمَوْتَ لِكَثْرَةِ ذُنُوبِهِ ، وَ يُقِيمُ عَلى مَا يَكْرَهُ الْمَوْتَ لَهُ »

(از مرگ كراهت دارد چون گناهانش بسيار است، و بر آنچه سبب كراهت از مرگ شده مى ايستد.)

حضرت امير عليه السلام به اين شخص مى فرمايند: از اين گونه آدمهايى نباش كه از مرگ ترس و وحشت دارند ولى در عين حال دنبال كارهايى هستند كه باعث ترس و وحشت از مرگ مى شوند. آنها از مرگ مى ترسند چون گناه زياد دارند، اما باز هم گناه مى كنند، باز هم همان اعمالى را كه سبب ترس از مرگ است ادامه مى دهند.

«إِنْ سَقِمَ ظَلَّ نَادِماً، وَ إِنْ صَحَّ أَمِنَ لاهِياً»

(اگر بيمار شود پشيمان گردد، و چون تندرستى يابد ايمن و سرگرم شود.)

نوعاً ما اين جور هستيم كه وقتى مريض مى شويم و مثلاً روى تخت بيمارستان بسترى هستيم آن وقت پشيمان مى شويم و دست به دعا برمى داريم و توبه و انابه مى كنيم، ولى وقتى صحّت و عافيت پيدا مى كنيم و از بيمارستان بيرون مى آييم دوباره همان راه قبلى را مى رويم.

«أَمِنَ لاهِياً» يعنى ايمن مى شود در حالى كه خودش را مشغول مى كند. «لهو» به معناى مشغول كردن و سرگرم شدن است، منتها لهو حرام آن لهوى است كه بر اعصاب و جوارح انسان هم مسلط شود كه در اين صورت انسان بى اختيار مى گردد. به فرمودۀ آيت اللّه العظمى بروجردى ملاك حرمت لهو همان ملاك حرمت خمر است؛

ص: 466

خمر بر عقل انسان غالب مى شود و در نتيجه انسان كارهاى خلاف انجام مى دهد، لهو هم در مجالس بر اعصاب انسان مسلط مى شود و انسان را به كارهاى خلاف وا مى دارد. در حديث هم آمده است: «كلّ ما ألهى عن ذكر اللّه»(1) يعنى چيزى كه انسان را از ذكر خدا مشغول كند. حالا حضرت امير عليه السلام در اينجا مى فرمايند: اگر از بيمارى شفا پيدا كند ايمن مى شود در حالى كه مشغول امر دنياست.

«يُعْجِبُ بِنَفْسِهِ إِذَا عُوفِىَ ، وَ يَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِىَ »

(هرگاه عافيت يابد خودپسند مى شود، و چون گرفتار شود نااميد مى گردد.)

«اعجاب به نفس» به اين معناست كه انسان خودش را خيلى بزرگ مى گيرد؛ «عُوفِىَ » از «عافية» به معناى سلامتى است؛ يعنى وقتى عافيت و سلامتى پيدا كند.

مى فرمايد: «يُعْجِبُ بِنَفْسِهِ إِذَا عُوفِىَ » : وقتى صحّت و سلامتى پيدا كند و دوباره به زندگى برگردد خودش را بزرگ مى گيرد؛ «وَ يَقْنَطُ إِذَا ابْتُلِىَ » : و از زندگى مأيوس مى شود وقتى كه دوباره گرفتارى پيدا كند. پس تو مانند چنين كسانى نباش.

«إِنْ أَصَابَهُ بَلاءٌ دَعَا مُضْطَرّاً، وَ إِنْ نَالَهُ رَخَاءٌ أَعْرَضَ مُغْتَرّاً»

(اگر بلايى به او رسد با بيچارگى دست به دعا بردارد، و اگر خوشى به او رسد مغرور روى برگرداند.)

اين يك امر طبيعى است كه افراد وقتى گرفتارند خدا خدا مى كنند، گريه و زارى مى كنند، ختم و قرآن مى گيرند، نذر و نياز مى كنند، اما وقتى بلا و سختى برطرف شود ديگر همۀ آن ناراحتى ها را فراموش مى كنند و مغرور و سرگرم دنيا مى شوند.

يكنواخت بودن خيلى چيز خوبى است، انسان بايد اين قدر ظرفيّت داشته باشد كه اگر دنيا را به او دادند خوشحال نشود و اگر همۀ دنيا را از او گرفتند ناراحت نشود،6.

ص: 467

1- - الأمالى، شيخ طوسى، ص 336.

و اگر انسانى به چنين مرحله اى رسيد زاهد است. حضرت فرموده است: «الزّهد كلّه فى كلمتين من القرآن قال اللّه تعالى: «لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ »»(1) كمال زهد در دو كلمه از قرآن است: يكى اين كه بر آنچه از دستتان رفته است تأسف نخوريد، و دوّم اين كه اگر همۀ دنيا را به شما بدهند خوشحال نشويد. اما اينجا حضرت مى فرمايند: «وَ إِنْ نَالَهُ رَخَاءٌ أَعْرَضَ مُغْتَرّاً» : و اگر خوشى به او برسد و وضعش خوب شود در حالتى كه مغرور است اعراض مى كند و از خدا غافل مى شود.

«تَغْلِبُهُ نَفْسُهُ عَلى مَا يَظُنُّ ، وَ لايَغْلِبُهَا عَلى مَا يَسْتَيْقِنُ »

(در آنچه گمان دارد نفس او بر او چيره مى شود، و در آنچه يقين دارد بر نفس چيره نمى گردد.)

مى فرمايد: به گمان ترتيب اثر مى دهد ولى به يقين و چيزهاى يقين آور توجّهى ندارد. فرق گمان و يقين اين است كه يقين به چيزهاى روشن و واضح گفته مى شود كه در طرف مقابلِ آن هيچ احتمال خلافى وجود ندارد، ولى گمان جايى است كه در طرف مقابلِ آن احتمال خلاف داده شود؛ مثل اين كه شما گمان مى كنيد اگر فلان تجارت را بكنيد سود خوبى دارد، اين گمان شما اين طور است كه احتمال سود نبردن را هم مى دهيد و اين طور نيست كه سود بردن مثل روز برايتان روشن باشد. خوب حالا حضرت مى فرمايند: اينها اين طورى هستند كه به چيزهاى گمان آور رو مى آورند و به آن ترتيب اثر مى دهند، ولى چيزهاى يقين آور را توجّه نمى كنند.

گفته هاى قرآن و گفته هاى پيامبران يقين آور است؛ قرآن دربارۀ صدقه دادن، خمس و زكات، اعمال صالح و پرهيز از گناه خبر داده است، پيامبران از جهنم و عذابهاى خدا خبر داده اند، ولى اينها به اين سخنان يقين آور توجّهى ندارند اما به القائات گمان آور شيطان كه مثلاً توبه را به تأخير بينداز توجّه مى كنند. پس به هر حال مثل چنين افرادى كه حدس و گمان را مى گيرند و به يقينى ها توجّهى ندارند نباش.0.

ص: 468

1- - بحارالأنوار، ج 75، ص 70.

«يَخَافُ عَلى غَيْرِهِ بِأَدْنى مِنْ ذَنْبِهِ ، وَ يَرْجُو لِنَفْسِهِ بِأَكْثَرَ مِنْ عَمَلِهِ »

(بر ديگرى به كمتر از گناه خود مى ترسد، و براى خود به بيشتر از كردارش اميدوار است.)

«يَخَافُ عَلى غَيْرِهِ بِأَدْنى مِنْ ذَنْبِهِ » : براى گناهِ ديگران كه از گناه خودشان هم كمتر است ناراحت مى شوند و غصّه مى خورند. ما در جامعه از اين افراد فراوان داريم؛ گناهان بسيار بزرگ زياد مى كنند و اصلاً به فكر قيامت و عذاب خدا نيستند، ولى براى يك گناه خيلى كوچكى كه ديگرى مى كند مى ترسد و غصّه مى خورد كه در قيامت جواب خدا را چه مى دهد! پس تو از اين دسته از مردم نباش.

«وَ يَرْجُو لِنَفْسِهِ بِأَكْثَرَ مِنْ عَمَلِهِ » : از خصوصيات ديگر آنها اين است كه با يك عمل ناچيزى كه انجام مى دهند توقع پاداش زيادى را از خدا دارند. با انجام اندك اعمال نيك خود را اهل بهشت مى دانند و درجات خيلى بالايى را در قيامت براى خود قائل اند. پس تو مانند چنين افرادى نباش.

«إِنِ اسْتَغْنى بَطِرَ وَ فُتِنَ ، وَ إِنِ افْتَقَرَ قَنَطَ وَ وَهَنَ »

(چون بى نياز گردد خوشگذران شده و در گمراهى افتد، و چون تنگدست گردد نااميد شده و سستى نمايد.)

«إِنِ اسْتَغْنى بَطِرَ وَ فُتِنَ » ؛ «بَطِرَ» فعل ماضى و به معناى شادمانى و خوشگذرانى است؛ «فُتِنَ » از مادّۀ «فتنة» به معناى گمراهى است؛ فرموده اند: تو از آنهايى نباش كه اگر بى نياز شدند و ثروتمند گشتند عمر خود را به خوشگذرانى سپرى مى كنند و بر اثر غفلت از خدا در فتنه و گمراهى قرار مى گيرند. «وَ إِنِ افْتَقَرَ قَنَطَ وَ وَهَنَ » : و اگر فقير و بى پول شدند مأيوس مى شوند و در عبادت و خداپرستى سستى مى كنند.

«يُقَصِّرُ إِذَا عَمِلَ ، وَ يُبَالِغُ إِذَا سَأَلَ »

(در مقام عمل كوتاهى مى كند، و در مقام درخواست اصرار مى ورزد.)

ص: 469

«يُقَصِّرُ» از مادّۀ «تقصير» به معناى كوتاهى كردن است. مى فرمايند: «يُقَصِّرُ إِذَا عَمِلَ » : روش اينها اين است كه اگر عمل به فرامين الهى كنند كوتاهى مى كنند. يعنى عمل را آن گونه كه بايد جامع شرايط باشد انجام نمى دهند؛ يك نماز سر و پا شكسته، يك روزه اى كه به حسب ظاهر روزه است، و همچنين هر عبادت ديگر را به طور ناقص انجام مى دهند. «وَ يُبَالِغُ إِذَا سَأَلَ » : ولى در مقابل آن همه بى توجّهى در عبادات، اگر يك حاجتى داشته باشند و درخواستى را از خدا بكنند خيلى سماجت و اصرار مى كنند. حالا حضرت به اين سائل فرموده اند: تو مثل چنين افرادى نباش.

«إِنْ عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ أَسْلَفَ الْمَعْصِيَةَ ، وَ سَوَّفَ التَّوْبَةَ ، وَ إِنْ عَرَتْهُ مِحْنَةٌ انْفَرَجَ عَنْ شَرَائِطِ الْمِلَّةِ »

(اگر شهوت به او روى آورد نافرمانى را در پيش گيرد، و توبه را به تأخير اندازد، و اگر رنج و اندوهى به او رسد از دستورات دين دور گردد.)

مقصود از «عَرَضَتْ لَهُ شَهْوَةٌ » خواستۀ دل است؛ يعنى اگر دلش چيزى را خواست «أَسْلَفَ الْمَعْصِيَةَ » : گناه را پيش فروش كند. يعنى اگر از راه خلاف شرع و گناه هم باشد آن خواستۀ دل را تأمين مى كند و به هدف و مقصود خود مى رسد. «وَ سَوَّفَ التَّوْبَةَ » :

و به جاى اين كه از گناه خود توبه كند توبه را به تأخير مى اندازد. «سَوَّفَ » از «سَوْفَ » است به معناى كار امروز را به فردا انداختن؛ يعنى توبۀ گناه را امروز و فردا مى كند.

پس تو چنين نباش كه خواستۀ دل را مقدّم بدارى و براى رسيدن به آن گناهكارى را پيشه كنى و بعد توبۀ آن را هم به تأخير بيندازى.

«وَ إِنْ عَرَتْهُ مِحْنَةٌ » : و اگر محنت و رنج و مشقتى به او برسد «انْفَرَجَ عَنْ شَرَائِطِ الْمِلَّةِ » : از شرايط و چارچوب دين و شريعت فاصله مى گيرد. به زمين و زمان بد مى گويد و صبر و استقامت را پيشۀ خود نمى كند.

ص: 470

«يَصِفُ الْعِبْرَةَ وَ لايَعْتَبِرُ، وَ يُبَالِغُ فِى الْمَوْعِظَةِ وَ لايَتَّعِظُ »

(عبرت گرفتن را وصف مى كند ولى عبرت نمى گيرد، و در اندرز دادن مبالغه مى كند ولى اندرز نمى پذيرد.)

اينجاى عبارت حضرت امير عليه السلام خداى نكرده متوجّه ما روحانيون مى شود كه راههاى عبرت گرفتن از تاريخ و از گذشتگان را براى مردم وصف مى كنيم ولى خودمان از تاريخ و گذشته عبرت نمى گيريم. حضرت امير عليه السلام به آن شخص فرموده اند: «يَصِفُ الْعِبْرَةَ وَ لايَعْتَبِرُ» : مثل كسى نباش كه به مردم مى گويد چگونه عبرت بگيرند ولى خودش عبرت نمى گيرد. «وَ يُبَالِغُ فِى الْمَوْعِظَةِ » : و در موعظه و نصيحت كردن مردم خيلى مهارت دارد و خيلى هم موعظه مى كند «وَ لايَتَّعِظُ » : ولى خودش از آن موعظه ها پند نمى گيرد. پس تو هم مانند چنين افرادى نباش.

«فَهُوَ بِالْقَوْلِ مُدِلٌّ ، وَ مِنَ الْعَمَلِ مُقِلٌّ ، يُنَافِسُ فِيمَا يَفْنى ، وَ يُسَامِحُ فِيمَا يَبْقى »

(پس او خود را در گفتار بلندمرتبه مى داند، ولى در مقام عمل در مرتبه اى پايين است؛ در آنچه از بين رفتنى است رغبت مى ورزد، و در آنچه ماندنى است سهل انگارى مى كند.)

«فَهُوَ بِالْقَوْلِ مُدِلٌّ » : پس او در گفتار خود را يك آدم بلند مرتبه مى گيرد «وَ مِنَ الْعَمَلِ مُقِلٌّ » : ولى در مقام عمل در مرتبۀ نازل و پايين است. خلاصه در مقام گفتار خيلى حرفهاى خوب خوب مى زند و زيبا سخن مى گويد، ولى در مقام عمل بى عمل است؛ اهل علم است نه اهل عمل؛ اگر به نامۀ عمل او مراجعه شود عمل صالحش چندان نيست، در صورتى كه اگر به آرشيو نوارهاى سخنرانى اش مراجعه شود سخن هاى خوب و مواعظ دلنشين او زياد است. پس تو سعى كن كه از اين افراد نباشى.

«يُنَافِسُ فِيمَا يَفْنى » : در چيزهايى كه فانى شدنى و از بين رفتنى است رغبت زيادى دارد «وَ يُسَامِحُ فِيمَا يَبْقى » : ولى در چيزها و كارهايى كه باقى مى ماند و در قيامت به

ص: 471

درد او مى خورد سهل انگارى مى كند. ثروت و مقام و عناوين دنيا فانى شده و از بين مى رود، ولى اعمال صالح براى انسان ذخيره مى شود و در آخرت باقى است.

مى فرمايند: تو مانند كسانى نباش كه به مقام و ثروت دنيا كه فانى شدنى است علاقه دارند و به كارهاى خير كه باقى ماندنى است بى علاقه و سهل انگارند.

«يَرَى الْغُنْمَ مَغْرَماً، وَ الْغُرْمَ مَغْنَماً، يَخْشَى الْمَوْتَ وَ لايُبَادِرُ الْفَوْتَ »

(سود و غنيمت را خسارت مى بيند، و خسارت در نظرش سود و غنيمت است؛ از مرگ مى ترسد ولى پيش از رفتن فرصت نمى شتابد.)

«غُنْم» به معناى غنيمت، و «غُرْم» به معناى خسارت است. فرموده اند: «يَرَى الْغُنْمَ مَغْرَماً» : مانند كسانى نباش كه غنيمت و سود را خسارت حساب مى كنند. مثلاً زكات دادن غنيمت اخروى است ولى در نظر اينها از اين جهت كه از مال كم مى شود خسارت به حساب مى آيد، صدقات مستحبى كه غنيمت و سود اخروى است در نظر اينها خسارت است.

«وَ الْغُرْمَ مَغْنَماً» : و خسارت هم در نظر اينها سود و غنيمت است. مثلاً يك خرجهاى بيهوده و يا خرجهايى در راه حرام كه به حسب واقع هم خسارت دنيايى است و هم خسارت اخروى، در نظر اينها سود محسوب مى شود. واقعاً عجيب است در اين موردى كه ثروت خود را در راه بيهوده و يا حرام صرف كرده و قيامت بايد پاسخ آن را بدهد آن را سود مى داند، اما در صدقات و كمك به محرومين و فقرا كه خداپسندانه است و در قيامت هم به انسان مى رسد و سؤال و جواب و عذاب و جهنم هم ندارد آن را خسارت مى شمارد!

«يَخْشَى الْمَوْتَ وَ لايُبَادِرُ الْفَوْتَ » : از مرگ مى ترسد ولى پيش از آن كه فرصت از دست او برود با عمل صالح به سوى مرگ نمى شتابد. همۀ ما از مرگ مى ترسيم؛ براى اين كه وقتى عمل صالح نداريم مى دانيم كه اگر بميريم سر و كارمان با عذاب خداست؛

ص: 472

اما كسى كه از مرگ مى ترسد، بايد گذشتۀ خودش را جبران كند و از فرصتهايى كه دارد استفاده نمايد، در آن فرصتها اعمال صالح و كارهاى نيكو انجام دهد و با اعمال نيكوى خود به استقبال مرگ برود.

«يَسْتَعْظِمُ مِنْ مَعْصِيَةِ غَيْرِهِ مَا يَسْتَقِلُّ أَكْثَرَ مِنْهُ مِنْ نَفْسِهِ »

(نافرمانى ديگرى را بزرگ مى شمارد و بيشتراز آن را از خود ناچيز به حساب مى آورد.)

اين جمله نظير همان جمله اى است كه قبلاً خوانديم: يَخَافُ عَلى غَيْرِهِ بِأَدْنى مِنْ ذَنْبِهِ ؛ فرموده اند: تو از آنهايى نباش كه گناه ديگران را بزرگ مى دانند در حالى كه گناه بزرگتر خودشان را كوچك مى شمارند.

«وَ يَسْتَكْثِرُ مِنْ طَاعَتِهِ مَا يَحْقِرُهُ مِنْ طَاعَةِ غَيْرِهِ »

(و فرمانبردارى خود را بسيار مى انگارد و مانند آن را از ديگرى كوچك مى پندارد.)

يعنى طاعتى را كه خودشان انجام مى دهند خيلى بلندمرتبه تر از طاعتى مى دانند كه ديگران دارند. مثلاً يك روزۀ مستحبى خود را بالاتر و پرارزش تر از يك روزۀ مستحبى ديگران مى دانند، دو ركعت نماز شب خود را پرقيمت تر از نماز شب ديگران مى دانند. و تو اى مرد سائل سعى كن از اين افراد نباشى.

«فَهُوَ عَلَى النَّاسِ طَاعِنٌ ، وَ لِنَفْسِهِ مُدَاهِنٌ »

(پس او بر مردم سختگير است، و نسبت به خود سهل انگار.)

يك چنين آدمى خودپسند است و خودپسندى گناه بزرگى است؛ چنين افرادى به مردم طعن مى زنند و آنها را مسخره مى كنند ولى در مورد خود سهل انگارند؛ به اعمال ديگران هزار ايراد مى گيرد اما نوبت به خودش كه مى رسد مى گويد خدا كريم است! خوب اگر خدا كريم است براى همه كريم است، ولى اگر خدا شديد العقاب است

ص: 473

براى همه است. پس اين درست نيست كه انسان براى ديگران سختگيرى كند و براى خود سهل انگارى نمايد.

«اَللَّهْوُ مَعَ الْأَغْنِيَاءِ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنَ الذِّكْرِ مَعَ الْفُقَرَاءِ»

(سرگرم بودن با توانگران را بيشتر دوست دارد از به ياد خدا بودن با تنگدستان.)

در نسخۀ عبده و منهاج البراعة «اَللَّهْوُ مَعَ الْأَغْنِيَاءِ» است، و «لهو» را قبلاً گفتيم كه به معناى سرگرمى و مشغول شدن است؛ ولى در نسخۀ فيض الاسلام و ابن أبى الحديد «اَللَّغْوُ مَعَ الْأَغْنِيَاءِ» است كه به معناى بيهوده گويى است؛ و هر دو نسخه قابل توجيه است. مى فرمايند: از كسانى نباش كه لغو و بيهوده گويى و يا سرگرمى با ثروتمندان را بهتر از به ياد خدا بودن با فقرا مى دانند.

«يَحْكُمُ عَلى غَيْرِهِ لِنَفْسِهِ ، وَ لايَحْكُمُ عَلَيْهَا لِغَيْرِهِ ، وَ يُرْشِدُ غَيْرَهُ وَ يُغْوِى نَفْسَهُ »

(براى سود خود به زيان ديگرى حكم مى كند، و براى سود ديگرى به زيان خود حكم نمى كند، و ديگرى را راهنمايى مى كند و خود را گمراه مى سازد.)

از خصوصيات اين افراد اين است كه هميشه خود و منافع خود را در نظر مى گيرند و براى بقاى خويش حقوق ديگران را ضايع مى كنند، از اين جهت فرموده اند: «يَحْكُمُ عَلى غَيْرِهِ لِنَفْسِهِ » : به ضرر ديگران براى نفع خود حكم مى كند «وَ لايَحْكُمُ عَلَيْهَا لِغَيْرِهِ »: و هيچ گاه حاضر نيست به ضرر خود براى رسيدن ديگران به حقوق حكم نمايد.

«وَ يُرْشِدُ غَيْرَهُ وَ يُغْوِى نَفْسَهُ » : و ديگران را ارشاد و هدايت مى كند و زبانش براى موعظۀ ديگران خيلى نرم و ملايم است، اما خودش گمراه است و در راه فساد حركت مى كند.

ص: 474

«فَهُوَ يُطَاعُ وَ يَعْصِى، وَ يَسْتَوْفِي وَ لايُوفِي»

(پس از او فرمانبردارى مى شود ولى خود نافرمانى مى كند، و حق خود را تمام و كمال مى گيرد ولى حق ديگرى را نمى دهد.)

مى فرمايد: گفته هاى او مورد اطاعت ديگران است و به حرفهايش از بس ظاهر قشنگى دارد گوش مى دهند، اما خودش معصيت مى كند؛ يعنى خودِ او به گفته هايش عمل نمى كند؛ مثل بسيارى از روحانيون اهل علم است نه اهل عمل؛ چون دستورات خدا را با بيان خوبى براى مردم مى گويد و آنها عمل مى كنند و به سعادت هم مى رسند، ولى خودش عمل نمى كند و از اين جهت اهل معصيت است.

«يَسْتَوْفِى» از مادّۀ «وفى » در باب استفعال و به معناى طلب وفاست؛ يعنى طلب و حقى را كه پيش ديگران دارد تا دينار آخرش و به صورت تمام و كمال مى گيرد، اما خودش حق ديگران را وفا نمى كند و امروز و فردا مى كند و آخر هم حقوق ديگران را نمى دهد.

«وَ يَخْشَى الْخَلْقَ فِي غَيْرِ رَبِّهِ ، وَ لايَخْشى رَبَّهُ فِي خَلْقِهِ »

(و از آفريده ها در غير راه پروردگار خويش مى ترسد، و از پروردگارش درمورد آفريدگان او نمى ترسد.)

خيلى از ماها تقيه را به قدرى توسعه داده ايم كه در غير راه خدا هم از خلق مى ترسيم؛ تقيه يك جاهايى است كه جان انسان در خطر باشد؛ حالا ما به كلّى همه از هم تقيه مى كنيم و چه بسا پا روى حق مى گذاريم و برخلاف حق سخن مى گوييم؛ مثلاً بايد كارى را انجام دهيم، بايد از مظلومى حمايت بكنيم، بايد حرف حقى را بزنيم، اما هيچ كارى به اين كارها نداريم؛ براى اين كه از مردم مى ترسيم! اما هيچ وقت از پروردگار در مورد خلق خدا نمى ترسيم؛ مثلاً آقايى كه براى احياى حق از حرف مردم

ص: 475

مى ترسيده حالا آن قدر حق مردم را ضايع مى كند، آن قدر ظلم و ستم به مردم مى كند ولى از خدا نمى ترسد، در صورتى كه خدا حامى مظلومين است و به حقوق ديگران اهتمام زيادى مى دهد. بنابراين بايد حقوق مردم را رعايت كرد و از خدا دربارۀ حقوق مردم ترسيد.

اينها سخنان و مواعظى بود كه حضرت امير عليه السلام در پاسخ به سؤال آن مردى كه گفت: يا على مرا موعظه كن، فرمودند. حالا مرحوم سيّد رضى مى گويد:

«و لو لم يكن في هذا الكتاب إلّاهذا الكلام لكفى به موعظة ناجعة، و حكمة بالغة، و بصيرة لمبصر، و عبرة لناظر مفكّر» و اگر در اين كتاب نهج البلاغه بجز همين مواعظ نبود بى ترديد كافى بود؛ براى اين كه موعظۀ مؤثر، و حكمت رسايى است، و وسيلۀ بينايى است براى كسى كه بخواهد بصير و بينا باشد، و وسيلۀ عبرت و آگاهى است براى آنهايى كه اهل دقّت و فكر و انديشه هستند.

ص: 476

(حكمت 151)

اشاره

و قال عليه السلام: «لِكُلِّ امْرِئٍ عَاقِبَةٌ حُلْوَةٌ أَوْ مُرَّةٌ .»

ملاك عاقبت و سرانجام است

و آن حضرت دربارۀ عاقبت هر كسى فرموده اند:

«لِكُلِّ امْرِئٍ عَاقِبَةٌ حُلْوَةٌ أَوْ مُرَّةٌ »

(براى هر انسانى سرانجامى است، شيرين يا تلخ.)

عبارت فعلى نهج البلاغه ها «لكلّ امرئ» است و نسخۀ نهج البلاغۀ خطى كه من دارم و مربوط به نهصد سال پيش است كه كمى بعد از مرحوم سيّد رضى نوشته شده نيز «امرئ» بود، ولى ابن أبى الحديد گفته است: گرچه نوعاً در نهج البلاغه ها «امرئ» هست، اما ما ديده ايم كه بعضى نسخه ها «أمْرٍ» نقل كرده اند.(1) كه در اين صورت به اين معناست كه براى هر كارى عاقبتى و سرانجامى شيرين يا تلخ وجود دارد.

به هر حال هر كدام كه باشد بالاخره معناى كلام حضرت همان مثال معروفى است كه: شاهنامه آخرش خوش است. هر چه باشد آخر كار ملاك است، و در قيامت هم انسان محشور مى شود به آن مرامى كه آخر كار داشته و با آن از دنيا رفته است و به آن جزا داده مى شود. ممكن است كسى در تمام طول حياتش آدم خوبى نبوده ولى در سالهاى آخر آدم خوبى شده و مؤمن از دنيا مى رود، در اين صورت با مؤمنين محشور

ص: 477

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 361.

مى شود و به بهشت مى رود؛ و برعكس آن هم مى شود و با حالت كفر از دنيا مى رود، كه در اين صورت به جهنم مى رود و با كفّار و مشركين محشور مى شود. نمونۀ هر دو مورد را تاريخ اسلام بيان كرده، كه از جملۀ آنها حرّ بن يزيد رياحى و طلحه و زبير هستند.

بنابراين انسان بايد هميشه از خدا عاقبت به خيرى را بخواهد. البته تنها از خدا خواستن و هنگام عمل جور ديگر بودن فايده اى ندارد، بلكه بايد ضمن اين كه از خدا مى خواهيم در مقام عمل هم كارى بكنيم كه در جهت مسير سعادت باشد؛ يعنى از حرام و شبهه ناك پرهيز كنيم، نسبت به واجبات و اوامر الهى توجّه بيشترى داشته باشيم و خود را مقيد به انجام فرايض كنيم، مخصوصاً نماز كه اگر نماز قبول شود بقيۀ عبادات قبول مى شود و اگر نماز ردّ شود ساير عبادات نيز ردّ مى شود.

ص: 478

(حكمت 152)

اشاره

و قال عليه السلام: «لِكُلِّ مُقْبِلٍ إِدْبَارٌ، وَ مَا أَدْبَرَ كَأَنْ لَمْ يَكُنْ .»

عبرت از بى وفايى دنيا

و آن حضرت دربارۀ بى وفايى دنيا فرموده اند:

«لِكُلِّ مُقْبِلٍ إِدْبَارٌ، وَ مَا أَدْبَرَ كَأَنْ لَمْ يَكُنْ »

(هر روى آورنده اى سرانجام پشت خواهد كرد، و آنچه پشت كند گويا هرگز نبوده است.)

در اين عالم طبيعت تحول و انقلاب فراوان وجود دارد، گاهى دنيا به انسان رو مى كند و گاهى آنچه را به انسان داده پس مى گيرد؛ يك انسان هيچ كاره است و بر اثر تحولات دنيا پست و مقام يا ثروت و مكنتى پيدا مى كند، باز گاهى ثروتمند است يا صاحب پست و مقامى است كه بر اثر تحولات دنيا پست و مقام و يا ثروت و مكنتى كه دارد از او گرفته مى شود. پس اين طور نيست كه دنيا براى افراد يكنواخت باشد.

از اين رو حضرت فرموده اند: «لِكُلِّ مُقْبِلٍ إِدْبَارٌ» : هر چيزى كه به تو رو مى كند يك روزى هم به تو پشت مى كند و از تو گرفته مى شود. ممكن است امروز پست و مقامى به تو رو كند، بايد بدانى كه اين پست روزى از تو گرفته مى شود؛ ممكن است امروز مال و ثروت دنيا به تو رو كند، بايد بدانى كه اين ثروت از دستت مى رود؛ زيرا طبيعت هر اقبالى ادبار است؛ يعنى هر چيزى كه آمدنى است پس رفتنى بودن هم در ذات آن نهفته است؛ درست مانند انسانى كه متولد شدنى است، پس در ذات او هم مردن و رفتن از اين دنيا نهفته است.

ص: 479

«وَ مَا أَدْبَرَ كَأَنْ لَمْ يَكُنْ » : و چيزى كه پشت مى كند و مى رود مثل اين است كه اصلاً نبوده است. مثلاً پست و مقامى كه به انسان پشت مى كند مثل اين است كه از اوّل نبوده، تازه انسان مى شود هيچ كاره مثل قبل از آمدن اين پست؛ يا ثروتى كه از دست انسان مى رود مى شود مثل اوّل كه انسان هنوز ثروتى نداشته است. بنابراين بايد از اين سخن حضرت و از آن آمد و رفت پست ها و ثروت هاى دنيا عبرت بگيريم و به چيزى دل نبنديم.

ص: 480

(حكمت 153)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَ إِنْ طَالَ بِهِ الزَّمَانُ .»

نتيجۀ صبر و شكيبايى

و آن حضرت دربارۀ صبر و شكيبايى فرموده اند:

«لايَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ وَ إِنْ طَالَ بِهِ الزَّمَانُ »

(صابر و شكيبا پيروزى را از دست نمى دهد گرچه روزگارى دراز بر او بگذرد.)

مقصود اين است كه انسانى كه صابر و بردبار است پيروز است هر چند روزگار سختى براى او طول بكشد؛ زيرا وقتى انسان در مقابل مشكلات صبر و تحمّل نشان دهد بر مشكلات پيروز مى شود.

نوعاً ما خيال مى كنيم معناى صبر اين است كه انسان گوشه گير شود و در گوشه اى بخزد و دست به تر و خشك نزند، همين طور خودخورى كند و غصّه بخورد و هيچ سخنى نگويد، در صورتى كه معناى صبر اين نيست، بلكه صبر به اين معناست كه انسان در راه انجام وظيفه و رسيدن به هدف صبور باشد و در برابر مشكلاتى كه پيش مى آيد بردبارى نشان دهد تا بتواند به نتيجه برسد.

در مورد تيمور لنگ گفته اند كه وقتى شكست خورد و از ترس اسير شدن به غار كوهى پناه برد، مشاهده كرد مورچه اى ران ملخى را برداشته و به طرف مقصد مى رود اما چون به بلندى مى رسد مى افتد، ولى از هدف باز نايستاده و مرتبۀ دوّم و سوّم و چهارم تا بالاخره ران ملخ را به لانۀ خود در بلندى برد، تيمور از بردبارى مورچه

ص: 481

درس عبرت گرفت و برگشت و با پشتكار به هدف خود رسيد.

بنابراين صبر به معناى تحمّل مشكلات در مسير هدف است، و هر كس در مسير هدف خود در برابر مشكلات تحمّل كند به نتيجه مى رسد. حضرت امير عليه السلام هم فرموده اند: «لايَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ» : صبر كننده پيروزى را گم نمى كند. يعنى بر اثر تحمّل شدايد به پيروزى خواهد رسيد. شاعر نيز در اين باره گفته است:

صبر و ظفر هر دو دوستان قديم اند*** بر اثر صبر، نوبت ظفر آيد

اگر در راه انجام وظيفه و رسيدن به هدف مشكلات را تحمّل نكنيم، معنايش اين است كه در وسط كار رها كنيم و كنار بكشيم، خوب طبيعى است كسى كه نتواند مشكلات سر راه هدف را تحمّل كند شكست مى خورد و به نتيجه نخواهد رسيد.

البته صبر داراى انواع و اقسامى است كه با توجّه به متن كلام حضرت از توضيح آن صرف نظر مى كنيم.

ص: 482

(حكمت 154)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلرَّاضِي بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ فِيهِ مَعَهُمْ ، وَ عَلى كُلِّ دَاخِلٍ فِي بَاطِلٍ إِثْمَانِ :

إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ ، وَ إِثْمُ الرِّضَا بِهِ .»

راضى به اعمال و رفتار ديگران

و آن حضرت دربارۀ شركت در اعمال ديگران فرموده اند:

«اَلرَّاضِي بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ فِيهِ مَعَهُمْ »

(آن كه به كار گروهى راضى و خشنود است چنان است كه با آنان در آن كار بوده است.)

مثلاً در كربلا گرچه شمر حضرت اباعبداللّه عليه السلام را شهيد كرد، ولى آن انبوه لشكرى كه آنجا بودند همه در عذاب با شمر شريك هستند بدون اين كه از عذاب شمر كاسته شود؛ زيرا همۀ آنها با اين كار موافق بودند؛ بلكه همين امروز كه بيش از هزار سال مى گذرد اگر كسى پيدا شود و با كار آنها اعلام موافقت كند و به شهادت حضرت اباعبداللّه الحسين راضى باشد، در گناه آنها شريك است و در قيامت با آنها عذاب مى شود.

البته در طرف مقابل قضيه هم همين طور است؛ يعنى كسى كه به مجاهدتهاى حضرت امير عليه السلام در جنگ هاى جمل، صفّين و نهروان راضى است، در قيامت بهره اى خواهد داشت، اگر چه مردم اين زمان باشند.(1)

ص: 483

1- نهج البلاغه، خطبۀ 12 در پيروزى بر اصحاب جمل.

«وَ عَلى كُلِّ دَاخِلٍ فِي بَاطِلٍ إِثْمَانِ : إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ ، وَ إِثْمُ الرِّضَا بِهِ »

(و بر هر كه در كار باطلى وارد شود دو گناه است: گناه انجام آن، و گناه خشنودى به آن.)

چنين افرادى در روز جزا دو عقاب مى بينند: يك عقاب در قبال ميل قلبى آنها به آن گناه، و عقاب ديگر هم در قبال كارى است كه انجام شده. و اين هم مانند داخل است و اگر هم در آن زمان حضور داشت از انجام كار روگردان نبود.

حضرت امير عليه السلام در خطبۀ 172 از نهج البلاغۀ عبده در مورد اصحاب جمل چنين فرموده اند: «فَوَاللَّهِ لَوْ لَمْ يُصِيبُوا مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِلّا رَجُلاً وَاحِداً مُعْتَمِدِينَ لِقَتْلِهِ بِلا جُرْمٍ جَرَّهُ ، لَحَلَّ لِي قَتْلُ ذَلِكَ الْجَيْشِ كُلِّهِ ؛ إِذْ حَضَرُوهُ فَلَمْ يُنْكِرُوا وَ لَمْ يَدْفَعُوا عَنْهُ بِلِسَانٍ وَ لا بِيَدٍ» پس به خدا سوگند اگر آنان برخورد نكرده بودند با مسلمانان مگر اين كه تنها يك مرد را از روى عمد بدون اين كه جرمى مرتكب شده باشد بكشند، هر آينه كشتن همۀ آن لشكر براى من حلال بود؛ زيرا آنان بر آن حاضر بودند ولى انكار ننمودند، و از او نه با زبان و نه با دست دفاع نكردند.

از اين كلام حضرت معلوم مى شود خيلى از اين اجتماعاتى كه تشكيل مى شود و بر خلاف است و كارهاى خلافى انجام مى شود، هر كس با كار آنها راضى باشد از آنها به حساب مى آيد.

ص: 484

(حكمت 155)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِعْتَصِمُوا بِالذِّمَمِ فِي أَوْتَادِهَا.»

عهد و پيمان خود را محكم كنيد

و آن حضرت دربارۀ محكم كردن عهد و پيمانهاى فيمابين فرموده اند:

«اِعْتَصِمُوا بِالذِّمَمِ فِي أَوْتَادِهَا»

(ميخ هاى عهد و پيمانها را محكم كنيد.)

«اِعْتَصِمُوا» از «اِعْتِصام» به معناى چنگ زدن، گرفتن، محكم كردن و متمسّك شدن است. «ذِمَم» جمع «ذِمَّة» و به معناى عهد و پيمانهاست. «أوْتاد» جمع «وَتَد» به معناى ميخ است، و ضمير «ها» به «ذِمَم» برمى گردد. معناى جمله اين است كه ميخ هاى عهد و پيمانها را محكم كنيد.

معناى «اِعْتَصِمُوا بِالذِّمَمِ فِي أَوْتَادِهَا» اين است كه چنگ بزنيد و به ذمّه ها و عهد و پيمانهايتان تمسّك كنيد و آنها را محكم نماييد. محكمى عهد و پيمان به اين است كه اوّلاً: آن آدمى كه مى خواهيد با او عهد و پيمان ببنديد آدم درستى باشد كه به عهد و پيمان خود پايبند باشد و پا روى عهد خود نگذارد؛ و ثانياً: وقت اين عهد و پيمان معيّن باشد و اگر شرايط ديگرى معيّن شود طرفين بدانند و كاملاً به آن عمل نمايند.

پس معناى اين كه عهد و پيمانها را محكم كنيم، از اين باب كه ميخ وسيلۀ محكم كردن است؛ يعنى عهد و پيمانهاى خود را ميخكوب كنيد.

ص: 485

(حكمت 156)

اشاره

و قال عليه السلام: «عَلَيْكُمْ بِطَاعَةِ مَنْ لاتُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ .»

اطاعت و فرمانبردارى از اهل آن

و آن حضرت دربارۀ اطاعت و فرمانبردارى از صاحبان رأى فرموده اند:

«عَلَيْكُمْ بِطَاعَةِ مَنْ لاتُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ »

(بر شما باد فرمانبردارى از آن كه به نشناختن او عذرى نداريد.)

در قرآن شريف آمده است: «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ »(1) از خدا و از رسول او اطاعت كنيد و صاحب فرمان واقعى را فرمان ببريد. كه قدر متيقّن آن ائمه عليهم السلام هستند. در اين جملۀ حضرت هم آمده است: «عَلَيْكُمْ بِطَاعَةِ مَنْ لاتُعْذَرُونَ بِجَهَالَتِهِ » : بر شما باد طاعت كسى كه در نشناختن او معذور نيستيد. و نمى توانيد بگوييد من نمى دانستم، من او را نمى شناختم و عذرهاى ديگرى از اين قبيل.

توضيح مطلب اين است كه مثلاً يك فرد عادى يك راهنمايى به شما مى كند، حالا ممكن است شما به سخن او توجّه نكنيد و گفتۀ او را عمل ننماييد، در اين صورت اگر خلاف كرده باشيد وقتى از شما بپرسند چرا به گفتۀ او عمل نكرديد؟ در جواب مى گوييد من نمى دانستم كه او واجب الاطاعة بود؛ اما اگر چيزى را خدا و پيامبر و يا ائمۀ معصومين گفته باشند و شما عمل نكنيد، وقتى در قيامت از شما بازخواست كنند

ص: 486

1- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 59.

كه چرا عمل نكرديد؟ نمى توانيد عذر بياوريد كه من نمى دانستم آنها افراد واجب الاطاعة هستند. پس بر شما لازم است پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام و علماى واقعى و فقهاى حقيقى را بشناسيد و از آنها پيروى كنيد.

ص: 487

(حكمت 157)

اشاره

و قال عليه السلام: «قَدْ بُصِّرْتُمْ إِنْ أَبْصَرْتُمْ ، وَ قَدْ هُدِيتُمْ إِنِ اهْتَدَيْتُمْ ، [وَ أُسْمِعْتُمْ إِنِ اسْتَمَعْتُمْ ].»

وسايل هدايت و اتمام حجّت

و نيز آن حضرت دربارۀ وسايل و راههاى هدايت فرموده اند:

«قَدْ بُصِّرْتُمْ إِنْ أَبْصَرْتُمْ »

(بصيرت داده شده ايد اگر چشم بگشاييد.)

مقصود حضرت اين است كه خداى متعال حجّت را بر مردم تمام كرده است، آن چيزى كه موجب بصيرت است برايتان فراهم كرده و اين شما هستيد كه بايد از اسباب و وسايل بصيرت كمال استفاده را ببريد. در قرآن شريف مى فرمايد: «وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ * وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ »(1) در زمين و در بدنهاى شما نشانه هاى خداشناسى و توحيد را قرار داديم؛ چرا بصيرت به خرج نمى دهيد؟ اين آيات و نشانه ها براى موقنين و اهل يقين است.

«وَ قَدْ هُدِيتُمْ إِنِ اهْتَدَيْتُم»

(و هدايت شده ايد اگر هدايت بپذيريد.)

ص: 488

1- - سورۀ ذاريات (51)، آيات 20 و 21.

وسايل هدايت كه عقل و پيامبران باشند به بشر داده شده است، قرآن كتاب آسمانى و وسيلۀ هدايت است كه به وسيلۀ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم بر بشر نازل گرديده است، ائمۀ هدى يكى پس از ديگرى در زمانهاى متوالى به هدايت افراد پرداخته و گفته هاى آنان به مردم هر زمان رسيده است. پس خدا در زمينۀ هدايت بشر كوتاهى نكرده و قرآن هم فرموده است: «إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً»(1) ما راه را به انسان نشان داده ايم، برخى شاكر و برخى ديگر كافرند. يعنى بعضى از بندگان به راهنمايى ما توجّه كرده و هدايت شده اند، ولى بعضى ديگر كفران نعمت كرده و به راه هدايت توجّه نكرده اند.

«وَ أُسْمِعْتُمْ إِنِ اسْتَمَعْتُمْ »

(و شنونده شده ايد اگر گوش بسپاريد.)

حق به شما گفته شده است و اين شما هستيد كه بايد حرف حق را بشنويد. الآن من طلبه دارم گفته هاى خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را براى شما مى گويم، پس شما گوشتان شنيده است و در حقيقت شنونده شده ايد، حالا اگر توجّه كنيد و به گفته هاى خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم عمل كنيد هدايت مى شويد.

قرآن شريف دربارۀ خالق جهان آفرينش فرموده است: «أَ فِي اللّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ »(2) آيا در وجود خدا كه خالق آسمانها و زمين است شكى هست ؟ و در آيۀ ديگرى فرموده است: «إِنّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصِيراً»(3) انسان را از نطفه اى مخلوط آفريديم تا او را آزمايش كنيم، پس او را شنوا و بينا قرار داديم. خلاصه اين كه آيات خدا در آفاق و انفس وجود دارد و هر انسان عاقلى مى تواند به كمك فطرت خدادادى خود هدايت شود.2.

ص: 489

1- - سورۀ انسان (76)، آيۀ 3.
2- - سورۀ ابراهيم (14)، آيۀ 10.
3- - سورۀ انسان (76)، آيۀ 2.

(حكمت 158)

اشاره

و قال عليه السلام: «عَاتِبْ أَخَاكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ ، وَارْدُدْ شَرَّهُ بِالْإِنْعَامِ عَلَيْهِ .»

نحوۀ معاشرت با مردم

و آن حضرت دربارۀ معاشرت با مردم فرموده اند:

«عَاتِبْ أَخَاكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ »

(برادر خود را با نيكى به او سرزنش كن.)

«عَاتِبْ » از «عِتاب» به معناى سرزنش است. فرموده اند: «عَاتِبْ أَخَاكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ » برادر و دوست خود را با نيكى سرزنش كن. مثلاً او را به منزل دعوت كنيد و با اكرام به او موجب شويد كه او نصيحت شما را قبول كند؛ چون بسيارى از افراد سخن نصيحت آميز را قبول نمى كنند، ولى اگر قبل از آن كه با آنها صحبتى بكنيد از آنها اكرام كنيد، به خاطر اين كه نمك شما را خورده اند توجّه بيشترى مى كنند. پس به جاى اين كه با او رو ترش كنيد و خداى نكرده فحشى به او بدهيد، به او احسان كنيد؛ مثلاً يك ناهار يا شامى به او بدهيد، اگر وضع مالى او خوب نيست به او كمك مالى بكنيد و از اين راه او را مجذوب خود نماييد تا بتوانيد مواعظ خودتان را به او بگوييد و او را هدايت كنيد.

«وَارْدُدْ شَرَّهُ بِالْإِنْعَامِ عَلَيْهِ »

(و شرّ او را با بخشش به او بازگردان.)

ص: 490

يعنى اگر اين برادر مسلمان شرّى بر تو دارد، مثلاً به نحوى از انحاء تو و يا خانواده ات را اذيّت و آزار مى دهد، تو هم شرّ او را با بخشش به او از خود دور كن.

البته انعام و بخشش به او به اين معنا نيست كه حتماً پول و مال و ثروتى به او بدهيد؛ چون ممكن است شما مالى نداشته باشيد، يا او به پول شما احتياجى نداشته باشد، اين بخشش مى تواند به گونه اى ديگر باشد، مثلاً به او مى رسيد سلام كنيد، به او مى رسيد احوالپرسى كنيد، اگر فهميديد به كمك شما نيازمند است او را كمك كنيد، آن وقت طبيعتاً اينها موجب مى شود او دست از اذيّت و آزار خود بردارد. پس مى فرمايد: «وَارْدُدْ شَرَّهُ بِالْإِنْعَامِ عَلَيْهِ » : و شرّ او را بازگردان با انعام و بخششى كه به او دارى.

ص: 491

(حكمت 159)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ فَلاَيَلُومَنَّ مَنْ اسَاءَ بِهِ الظَّنَّ .»

پرهيز از موارد تهمت و بدگمانى

و آن حضرت دربارۀ دورى كردن از موارد تهمت و بدگمانى فرموده اند:

«مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ فَلا يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ »

(آن كه خود را در جايگاههاى تهمت و بدگمانى قرار دهد پس كسى را كه به او بدگمان شده سرزنش نكند.)

فرض كنيد اگر يك فرد موجّه و صاحب شرفى بر اثر بى توجّهى و يا از روى ناآگاهى به جايى برود كه معمولاً افراد بدكاره مى روند، طبيعى است كه اين فرد نيز مورد سوء ظنّ و بدگمانى واقع مى شود؛ پس براى اين كه مورد سوء ظنّ واقع نشويم بايد در رفت و آمدها، در نشست و برخاست ها، در انتخاب دوست و رفيق و... توجّه كنيم؛ و گرنه به قول حضرت امير عليه السلام «فَلا يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ » : حق نداريم آن كسى را كه به ما بدگمان شده است ملامت كنيم.

ص: 492

(حكمت 160)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ مَلَكَ اسْتَأْثَرَ.»

استبداد و خود محورى

و آن حضرت دربارۀ دورى از استبداد به رأى و لزوم مشورت در امور فرموده اند:

«مَنْ مَلَكَ اسْتَأْثَرَ»

(آن كه قدرت يافت خودمحور شود.)

اين طبيعى است كه هر كس قدرت پيدا كرد اگر به ديانت توجّه نكند ديكتاتورى را پيشه مى كند؛ براى اين كه قدرت طلبى جزو طبيعت انسان است و هر انسانى دوست دارد محور اصلى جامعه باشد، پس وقتى قدرت به دستش آمد خود را عقل كل مى داند و مى خواهد همۀ كارها زير نظر او باشد و با امر و نهى او صورت پذيرد، چنين فردى به كلاه ديگران پشمى نمى بيند و براى ديگران ارزش و مقدارى قائل نيست، و لذا مستبد مى شود. «مستأثر» از همين مادّۀ «استأثر» و به معناى مستبدّ است؛ «مَنْ مَلَكَ اسْتَأْثَرَ» به اين معناست كه هر كس ملك پيدا كرد مستبدّ مى شود و در هر كارى خودسرانه و بدون مشورت دخالت مى كند.

اين جملۀ حضرت در مذمّت از استبداد و خود محورى است؛ حضرت امير عليه السلام مى خواهند بگويند انسان نبايد اين طور باشد كه وقتى به قدرت رسيد راه استبداد را پيش گيرد. البته كسانى كه متديّن هستند چون حاضر نيستند از قوانين و مقررات اسلام سرپيچى كنند راه عدالت پيش مى گيرند و از خود محورى و ديكتاتورى پرهيز مى كنند.

ص: 493

(حكمت 161)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ ، وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا.»

نتيجۀ مشورت در امور

«مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ »

(آن كه خودرأى شود تباه گردد.)

بعضى از نسخه هاى نهج البلاغه مانند نهج البلاغۀ فيض الاسلام و نهج البلاغۀ خوئى اين قسمت را با قسمت قبلى با يك شماره ذكر كرده اند و ظاهراً به هم مى خورند كه يك شماره باشند، ولى بعضى ديگر از نسخه هاى نهج البلاغه مثل عبده و ابن أبى الحديد جملۀ قبل را با يك شماره و اين جمله و جملۀ بعدى را با يك شمارۀ ديگر نقل كرده اند. تعبير حضرت در اين عبارت «من استبدّ» است كه با «استأثر» در جملۀ قبل يكى است؛ زيرا «استأثر» به معناى «استبدّ» است؛ يعنى كسى كه مستبدّ به رأى است و خود محورى مى كند، استبداد به خرج مى دهد و ديكتاتورى مى كند، چنين كسى در راه هلاكت خود گام برداشته است.

هيچ حاكمى از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه واقعاً عقل كل بود بالاتر نيست، و در عين حال مى بينيم كه قرآن شريف به پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و سلم خطاب فرموده و مى گويد: «وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ»(1) اى پيامبر در امور اجتماعى با مردم مشورت كن. اين مشورت با مردم به معناى بها دادن به مردم است؛ و اگر بنا باشد حاكمى به مردم توجّه نداشته باشد و

ص: 494

1- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 159.

خودكامگى كند، بدون شك مردم از او مى رمند، او تنها مى ماند و هلاك مى شود.

نتيجۀ مشورت با مردم و خردمندان اين است كه تو به تنهايى يك عقل دارى و اگر بر فرض متخصص هم باشى در يك رشته و يا دو رشته تخصص دارى، اما وقتى با عقلاى قوم و دانشمندان و انديشمندان به مشورت پرداختى طبيعى است كه يك موضوع را از جوانب مختلف بررسى كرده و همۀ اشكالات آن را در نظر گرفته اى؛ از طرف ديگر حكومت كردن بر مردم يك چيزى است كه مربوط به همۀ مردم است و كارى كه مربوط به همۀ مردم است بايد با مشاركت آنها باشد.

«وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا»

(و آن كه با مردمان مشورت نمايد خود را در خردهاى آنان شريك سازد.)

اين همان مطلبى است كه به آن اشاره شد؛ وقتى شما با ده نفر ديگر در يك امرى مشورت كنى، شما به كمك ده عقل ديگر يك امرى را بررسى كرده و به نتيجۀ مطلوبى رسيده اى. بسيار ديده ايم كه وقتى يك فرد امرى را بدون مشورت با اهل فن به انجام رسانده، به نواقص زيادى برخورد كرده كه متأسفانه جبران ناپذير هم بوده است.

ص: 495

(حكمت 162)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ كَتَمَ سِرَّهُ كَانَتِ الْخِيَرَةُ بِيَدِهِ .»

سفارش به رازدارى

و آن حضرت دربارۀ رازدارى فرموده اند:

«مَنْ كَتَمَ سِرَّهُ كَانَتِ الْخِيَرَةُ بِيَدِهِ »

(آن كه راز خويش را نهان دارد اختيار در دست اوست.)

«سرّ» به امرى گفته مى شود كه مخصوص به فرد است و هنوز به اطلاع ديگران نرسيده و در اختيار كسى قرار نگرفته است؛ «خِيَرَة» به معناى اختيار است. فرموده اند:

كسى كه سرّ خود را مخفى كند و هر كارى را به اين و آن نگويد اختيار در دست اوست. مثلاً شما تشخيص داده ايد اگر فلان كار را بكنيد به نفع خودتان يا به نفع جامعه است، اگر آن را به كسى نگوييد و قبل از انجام آن كار متوجّه شويد اشتباه فهميده ايد و انجام آن نه تنها به نفع كسى نيست بلكه به ضرر است، اينجا اختيار كار در دست خود شماست و با انجام ندادن آن هم مورد سرزنش ديگران واقع نمى شويد.

ولى اگر آن را فاش كنيد و همه بفهمند كه شما مى خواهيد فلان كار را انجام دهيد، بعد كه متوجّه مى شويد انجام آن به ضرر است، به خاطر اين كه اگر انجام ندهيد مورد ملامت ديگران واقع مى شويد ناچار به انجام آن مى شويد و طبعاً ضرر مى بريد؛ پس روى اين حساب اختيار از دست شما بيرون رفته است و اين طور نيست كه خودتان تصميم بگيريد، بلكه مى گوييد چون ديگران فهميده اند ديگر نمى شود انجام نداد، و به قول معروف دروازۀ شهر را مى توان بست ولى دهان مردم را نه.

ص: 496

(حكمت 163)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَكْبَرُ.»

در نكوهش تنگدستى

و آن حضرت دربارۀ فقر و تنگدستى فرموده اند:

«اَلْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَكْبَرُ»

(تنگدستى مرگ بزرگتر است.)

در اين جمله فقر به مرگ تشبيه شده است؛ يعنى آدمى كه فقير و بيچاره است مانند مرده است؛ همان گونه كه مرده تحرك ندارد و در اجتماع مطرح نيست، شخص فقير هم بر اثر نادارى و فقر مورد توجّه جامعه نيست و به همين خاطر در جامعه فرد بى خاصيتى است.

ص: 497

(حكمت 164)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ قَضى حَقَّ مَنْ لايَقْضِى حَقَّهُ فَقَدْ عَبَّدَهُ .»

انجام وظيفه در مقابل انجام ندادن وظيفه

و آن حضرت دربارۀ انجام وظيفه نسبت به ديگران فرموده اند:

«مَنْ قَضى حَقَّ مَنْ لايَقْضِى حَقَّهُ فَقَدْ عَبَّدَهُ »

(آن كه انجام وظيفه كند دربارۀ كسى كه نسبت به او انجام وظيفه نمى كند، به تحقيق او را بندۀ خود قرار داده است.)

«عَبَدَهُ » به صورت «عَبَّدَهُ » هم خوانده شده است و ظاهراً با تشديد صحيح است.

«قَضى » به معناى قضاوت كردن نيست چون قضاوت بين اثنينى نيست، بلكه به معناى گذراندن امور و انجام وظيفه است و انجام وظيفه بين اثنينى است؛ زيرا ممكن است امرى از امور يك فرد به دست من باشد و امرى از امور من هم به دست همان فرد، آن وقت اگر من در انجام امر آن فرد كوتاهى كرده ولى او در انجام امرى كه مربوط به من است به طور كامل انجام وظيفه كرده باشد، با اين كارش مرا خجل و شرمنده مى كند.

«مَنْ قَضى حَقَّ » : كسى كه انجام وظيفه كند «مَنْ لايَقْضِى حَقَّهُ » : دربارۀ كسى كه نسبت به او انجام وظيفه نكرده باشد «فَقَدْ عَبَّدَهُ » : به تحقيق كه او را بندۀ خود قرار داده است. چون نسبت به حق او كوتاهى كرده و مى بيند كه اين فرد مقابلۀ به مثل نكرد، از اين رو خجل مى شود و احساس شرمندگى مى كند.

ص: 498

(حكمت 165)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ .»

معصيت خالق در اطاعت مخلوق ؟

و آن حضرت دربارۀ فرمانبردارى از ديگران در غير خواستۀ خدا فرموده اند:

«لا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ »

(فرمانبردارى از مخلوق روا نيست آنجا كه نافرمانى خالق را لازم آيد.)

اين جمله در مقام انشاء است؛ يعنى جايز نيست كسى در راه اطاعت از كسى خدا را معصيت كند؛ گرچه «لا» براى نفى است اما در مقام نهى است.

ابن ميثم بحرانى يك معناى ديگر براى اين كلام حضرت دارد(1) كه خيلى بعيد به نظر مى آيد؛ او مسأله را برده است روى اجتماع امر و نهى، كه اگر چيزى را كه مولا امر كرده است با چيزى كه نهى كرده با هم منطبق شوند كدام مقدّم است؛ مثلاً نماز در خانۀ غصبى را مولا نهى كرده، از آن طرف به اصل نماز هم امر كرده است، حالا اگر من در خانۀ غصبى نماز بخوانم صحيح است يا باطل، اينجا مسألۀ اجتماع امر و نهى است، عده اى قائل به اجتماع شده اند و يك عده قائل به امتناع هستند، كه اين يك بحث اصولى است و مربوط به اينجا نيست و ابن ميثم هم خواسته اين حديث را در اين وادى ببرد.

ص: 499

1- - شرح ابن ميثم، ج 5، ص 335.

بلى با صرف نظر از كلمۀ «لِمَخْلُوقٍ » جمله چنين است: «لا طاعة فى معصية الخالق» يعنى اطاعت در معصيت خدا نيست، و نماز در خانۀ غصبى معصيت خالق است، اما ظاهر اين حديث با توجّه به كلمۀ «لِمَخْلُوقٍ » اين را نمى خواهد بگويد، و اصلاً مربوط به اجتماع امر و نهى نيست؛ بلكه اين حديث مى خواهد بگويد: اگر اطاعت از يك مخلوقى واجب باشد اما در معصيت خدا اطاعت از او واجب نيست.

مثلاً اگر پدر يا مادر به فرزند بگويند نماز نخوان، روزه نگير و... گرچه اطاعت پدر و مادر لازم است اما در اين گونه كارها چون معصيت خداست نبايد اطاعت شوند؛ اگر حاكم و يا مافوق كه اطاعت آنان بر زيردست واجب است به زيردست بگويند مثلاً فلانى را ترور كن يا به فلانى تهمت بزن و هر معصيت ديگر، اين امر را نبايد اطاعت كند گرچه او را از اداره بيرون كنند يا حقوق او را قطع كنند و يا او را به علّت تمرّد به زندان بيندازند.

بنابراين اين كه بسيارى از رياست پرستان و دنيا دوستان شعار خود قرار داده اند كه «المأمور معذور» يك فكر شيطانى بيش نيست و اين افراد با معصيت خالق در قيامت در عذاب هستند.

ص: 500

(حكمت 166)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايُعَابُ الْمَرْءُ بِتَأْخِيرِ حَقِّهِ ، إِنَّمَا يُعَابُ مَنْ أَخَذَ مَا لَيْسَ لَهُ .»

سرزنش متجاوزين به حقوق ديگران

و آن حضرت دربارۀ اين كه متجاوزين به حقوق ديگران مستحق سرزنش هستند نه كسانى كه حق آنان غصب شده فرموده اند:

«لايُعَابُ الْمَرْءُ بِتَأْخِيرِ حَقِّهِ »

(كسى به خاطر به تأخير انداختن حق خويش سرزنش نمى شود.)

معناى جمله اين است كه اگر انسان در گرفتن حق خود كوتاهى كند و پيگيرى نكند عيب نيست و ديگران نبايد او را سرزنش كنند؛ چون ممكن است از حق خود گذشت كرده باشد؛ مثلاً كسى مبلغ پولى از كسى طلبكار بوده و بدهكار نداده، يا كسى زمين، باغ، منزل و يا چيز ديگرى را از فردى غصب كرده و صاحب مال براى احقاق حق خود هيچ اقدامى نكرده است، حضرت فرموده اند: اگر كسى در گرفتن حق خود سهل انگارى كند عيب نيست. اين موجب نمى شود كه مردم صاحب حق را سرزنش كنند؛ زيرا ممكن است او از حق خود صرف نظر كرده باشد.

«إِنَّمَا يُعَابُ مَنْ أَخَذَ مَا لَيْسَ لَهُ »

(بلكه سرزنش از براى كسى است كه آنچه را حق او نيست بگيرد.)

كسى سرزنش مى شود كه دستبرد به حق ديگران مى زند. پس اين طور نيست كه اگر كسى براى رسيدن به حق و حقوق خود كوتاهى و سهل انگارى كند بايد سرزنش و ملامت شود، بلكه آن كسى بايد ملامت شود كه به حق خود قانع نيست و به حقوق ديگران تجاوز مى كند.

ص: 501

(حكمت 167)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْاِعْجَابُ يَمْنَعُ مِنَ الْإِزْدِيَادِ.»

زيان خودپسندى

و آن حضرت دربارۀ زيان خودپسندى و خودبينى فرموده اند:

«اَلْإِعْجَابُ يَمْنَعُ مِنَ الْإِزْدِيَادِ»

(خودپسندى از به كمال رسيدن باز مى دارد.)

ظاهر اين جمله در مورد چيزهايى است كه زيادش مطلوب است؛ مثلاً علم زيادش مطلوب است و هر كسى براى تحصيل بيشتر تلاش مى كند؛ حال اگر كسى به علمى كه دارد عجب پيدا كند، اين عجب موجب مى شود او خود را در حدّ اعلاى علم بپندارد و در نتيجه ديگر دنبال علم نمى رود و تحصيل علم در او متوقف مى شود؛ اگر دانشمند علوم اسلامى به خود مغرور شود و خيال كند آيت اللّه و اعلم العلماست، در نتيجه تحصيل را رها مى كند و علم او متوقف مى شود؛ و هر يك از علوم ديگر و دانشمندان رشته هاى مختلف به همين منوال است؛ دانشمند علم رياضى اگر عجب پيدا كند علمش متوقف مى شود، دانشمند علم پزشكى اگر عجب پيدا كند علمش متوقف مى شود و...

در بعضى نسخه هاى نهج البلاغه به جاى «الاعجاب» كلمۀ «العجب» نقل شده است؛ هر دو يكى است و معنايش اين است كه انسان خودبين خود را از علم محروم مى كند.

ص: 502

(حكمت 168)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْأَمْرُ قَرِيبٌ ، وَ الْإِصْطِحَابُ قَلِيلٌ .»

نزديكى آخرت و جدايى از دنيا

و آن حضرت دربارۀ نزديك بودن قيامت و جدايى انسان از دنيا فرموده اند:

«اَلْأَمْرُ قَرِيبٌ ، وَ الْإِصْطِحَابُ قَلِيلٌ »

(امر [قيامت] نزديك است، و مصاحبت و همراهى [با دنيا] كم است.)

اين يك معناى كلّى است اما به نظر مى آيد بيشتر مربوط به امر آخرت باشد، مثل آيۀ شريفۀ «أَتى أَمْرُ اللّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يُشْرِكُونَ »(1) است.

اينجا يادم به موضوعى افتاد كه بد نيست آقايان بدانند: يكى از بهايى ها گفته بود مقصود از «أَتى أَمْرُ اللّهِ » اطاعت از امر اللّه است كه سيّد على محمّد باب باشد؛ يعنى قرآن دستور داده كه از سيّد على محمّد باب اطاعت كنند! يك فردى هم كلام لطيفى گفته بود: پس من معناى اين آيه را كه فرموده است: «وَ كانَ أَمْرُ اللّهِ مَفْعُولاً»(2) فهميدم، روى اين مصداقى كه شما براى امر اللّه گفتيد معناى اين آيه هم اين مى شود كه سيّد على محمّد باب مفعول است!

مقصود از «أمر» در «اَلْأَمْرُ قَرِيبٌ » امر آخرت و امر قيامت است، و معناى آيۀ شريفۀ «أَتى أَمْرُ اللّهِ ...» هم اين است كه امر خدا كه قيامت است مى آيد پس شما عجله نكنيد.

ص: 503

1- سورۀ نحل (16)، آيۀ 1.
2- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 47.

«وَ الْإِصْطِحَابُ قَلِيلٌ » : و مصاحبت و رفاقت كم است. «اصطحاب» در اصل «اصتحاب» از مادّۀ «صَحِبَ » و به معناى مصاحبت و همراهى است؛ تاء به دليل اين كه فاءالفعل باب افتعال صاد بوده به طاء تبديل شده است و به همان معناى مصاحبت است؛ يعنى اين كه شما الآن در اين دنيا با اموال دنيا و با مقام دنيا رفيق و همراهيد كم است؛ هر چند امروز به مال و مقام دنيا علاقه مند هستيد، ولى بالاخره بايد مرد و اين پست و مقام را رها كرد.

ص: 504

(حكمت 169)

اشاره

و قال عليه السلام: «قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِي عَيْنَيْنِ .»

اهميت بصيرت و تيزبينى

و آن حضرت دربارۀ به كار انداختن بصيرت و بينايى فرموده اند:

«قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِي عَيْنَيْنِ »

(به تحقيق صبح براى آن كه دو ديده اش بيناست روشن و آشكار است.)

مى خواهند بفرمايند حقايق براى كسانى كه بينا و اهل دقّت باشند روشن و آشكار مى گردد؛ خدا در قرآن شريف فرموده است: «وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ * وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ »(1) در زمين و در جانهاى خودتان نشانه هايى از وجود خدا موجود است؛ پس چرا توجّه نمى كنيد؟! و در آيۀ ديگر فرموده است: «أَ فِي اللّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ )(2) آيا در وجود خدايى كه خالق آسمانها و زمين است شك مى كنيد؟! پس حق و حقيقت و توحيد و اين جور چيزها براى انسان بالفطرة روشن است، منتها انسان بايد اهل بصيرت و بينايى باشد.

اين جملۀ حضرت مَثَل است؛ صبح براى كسى كه دو چشم داشته باشد روشن است، به اين معناست كه وجود خدا و اثبات او از واضحات است همچنان كه روشن بودن صبح از واضحات است؛ ولى همين واضح را انسان نابينا متوجّه نمى شود.

وجود خدا نيز واضح است ولى براى كسى كه داراى دو چشم باشد؛ يكى چشم سر تا با آن اثر را ببيند، و ديگرى چشم بصيرت تا به وسيلۀ آن پى به مؤثر ببرد.

ص: 505

1- - سورۀ ذاريات (51)، آيات 20 و 21.
2- - سورۀ ابراهيم (14)، آيۀ 10.

(حكمت 170)

اشاره

و قال عليه السلام: «تَرْكُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْمَعُونَةِ .»

سفارش به ترك گناه

و آن حضرت دربارۀ ترك گناه فرموده اند:

«تَرْكُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْمَعُونَةِ »

(گناه نكردن آسانتر از يارى خواستن است.)

قسمت دوّم اين عبارت در برخى نسخه هاى نهج البلاغه «أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ »

نقل شده است و هر دو عبارت درست است؛ «طَلَبِ الْمَعُونَةِ » به معناى طلب كمك است؛ از باب مثال شما يك كار خلافى مى كنيد، فرض كنيد مقدارى هروئين فروخته ايد، مأمورين شما را تعقيب مى كنند، دستگير مى شويد، به زندان مى افتيد، بازجويى مى شويد، بعد پرونده به دادگاه مى رود و شما را محاكمه مى كنند و مثلاً به دو سال حبس محكوم مى شويد؛ شما از همان ابتداى دستگيرى تا پس از محاكمه و حكم محكوميت هميشه در فكر پيدا كردن كمكى هستيد كه شما را نجات بدهد، از اين رو وكيل مى گيريد، به اين و آن زنگ مى زنيد و درخواست مى كنيد براى شما به دادگاه و رئيس دادگاه سفارشى بكنند؛ اينها همه براى نجات از زندان و مجازات آن خلافى است كه كرده ايد، خوب اگر از اوّل آن خلاف را مرتكب نشويد آسانتر از اين همه زحمت و كمك گرفتن است. بنابراين معناى جملۀ حضرت امير عليه السلام اگر با عبارت

ص: 506

«أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْمَعُونَةِ » باشد اين است كه ترك خلاف آسانتر از دنبال كمك رفتن و كمك گرفتن براى خلاصى از مجازات آن است.

و اگر با عبارت «أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ » باشد اين است كه گناه نكردن آسانتر از طلب توبه است؛ براى اين كه اگر گناه كنيد بايد توبه كنيد و توبه كردن اگر شيطان بگذارد صرف يك استغفار نيست، توبه شرايطى دارد و تازه اگر با شرايط هم توبه كنيد باز يقين نداريد كه خدا آن گناه را بخشيده است يا نه، و بايد تا آخر عمر بين خوف و رجا باشيد. پس ترك گناه آسانتر از طلب توبه است، چون از اوّل گناه نكرده ايد و مى دانيد مظلمه اى به گردنتان نيست.

ص: 507

(حكمت 171)

اشاره

و قال عليه السلام: «كَمْ مِنْ أَكْلَةٍ مَنَعَتْ أَكَلاتٍ .»

در رعايت سلامتى

و دربارۀ بى توجّهى در خوردن و آشاميدن فرموده اند:

«كَمْ مِنْ أَكْلَةٍ مَنَعَتْ أَكَلاتٍ »

(بسا يك خوردن كه از خوردنى ها بازدارد.)

اين جملۀ حضرت مربوط به حفظ الصّحّة و رعايت بعضى مسائل بهداشتى است.

فرموده اند: «كَمْ مِنْ أَكْلَةٍ مَنَعَتْ أَكَلاتٍ » : چه بسا يك خوردن چيزى كه ناباب است موجب شود شما از خوردنى هاى زيادى محروم شويد. مثلاً سرما خورده ايد و از غذاى ناباب پرهيز نكرده ايد، موجب مى شود بيمار شويد و از خوردن چيزهاى زيادى ممنوع شويد؛ يا در يك خوردن ممكن است پرخورى كنيد و اين پرخورى موجب بيمارى شما شود و از خوردن چيزهاى زيادى محروم گرديد.

البته ممكن است اين جملۀ حضرت كنايه از طمع انسان باشد؛ زيرا كسى كه طمع داشته باشد به حق خود قانع نيست و در يكى دو مورد مردم او را مى شناسند و اعتمادشان سلب مى شود آنگاه از آن پس به او بى توجّهى مى شود و از بسيارى سودهاى مادّى محروم مى گردد.

ص: 508

(حكمت 172)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلنَّاسُ أَعْدَاءُ مَا جَهِلُوا.»

جهل ستيز بودن انسان

و آن حضرت دربارۀ طبيعت جهل ستيزى انسان فرموده اند:

«اَلنَّاسُ أَعْدَاءُ مَا جَهِلُوا»

(مردم دشمن اند آنچه را كه نمى دانند.)

اگر كلمۀ «ما» موصوله باشد به معناى چيز است و «جَهِلُوا» صلۀ آن است كه ضمير آن نيز حذف شده است، معناى جمله روى اين فرض اين است كه: مردم دشمن چيزهايى هستند كه نسبت به آن جاهل و نادان هستند. و اگر كلمۀ «ما» توقيتيه (زمانيه) باشد به معناى مادام است، و معناى جمله دگرگون مى شود به اين صورت: مردم با همديگر دشمن اند مادامى كه از هدف همديگر بى اطلاع هستند. كه البته اين معنا خلاف ظاهر است و همان معناى اوّل كه موصوله باشد صحيح است. پس مقصود اين است كه انسان طبيعتاً از جهل و نادانى بيزار است و تلاش مى كند آنچه را نمى داند ياد بگيرد.

ص: 509

(حكمت 173)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَاءِ.»

راه شناخت مواقع خطا

و آن حضرت دربارۀ شناخت راههاى خطا و اشتباهكارى فرموده اند:

«مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَاءِ»

(آن كه به انواع انديشه ها روى آورد جاهاى خطا و اشتباه را بشناسد.)

اين جمله ناظر به مشورت است؛ اگر انسان در كارهاى خود با ديگرانى كه اهل خبره هستند مشورت كند، در حقيقت از عقل هاى ديگران هم استفاده كرده است و راههاى اشتباهكارى به روى او بسته مى شود؛ ولى كسى كه خود رأى است و با ديگران مشورت نمى كند، اشتباهكارى او زياد است و در گمراهى قرار مى گيرد.

ص: 510

(حكمت 174)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَحَدَّ سِنَانَ الْغَضَبِ لِلَّهِ قَوِىَ عَلى قَتْلِ أَشِدَّاءِ الْبَاطِلِ .»

غضب براى خدا و دفع باطل

و آن حضرت دربارۀ جدّيت و تلاش در انجام وظيفه و غضب براى خدا فرموده اند:

«مَنْ أَحَدَّ سِنَانَ الْغَضَبِ لِلَّهِ قَوِىَ عَلى قَتْلِ أَشِدَّاءِ الْبَاطِلِ »

(آن كه سرنيزۀ غضب را از براى خدا تيز كند بر نابود كردن سرسخت ترين باطل توانا گردد.)

خداوند همان گونه كه قوّۀ عاقله را براى تعقّل و تدبّر، و قوّۀ شهوت جنسى را براى بقاى نسل بشر قرار داده، قوّۀ غضب را نيز براى اين كه انسان خود را براى دفاع از مال و جان و ناموس و اعتقادات مذهبى آماده كند در وجود انسان گذاشته است.

وقتى انسان مشاهده كند دشمن در كمين اموال اوست، قوّۀ غضبيۀ او تحريك شده و انسان را براى دفاع از اموال خود برمى انگيزد؛ وقتى ببيند دشمن قصد جان او را كرده يا قصد دارد به ناموس او تجاوز كند، تحريك مى شود و در مقام دفاع برمى آيد؛ و همين طور است اگر ببيند دشمن به دين و مرام و مذهب او هجوم برده و قصد دارد مكتب را از او بگيرد، انسان به غضب مى آيد و در مقابل او ايستادگى مى كند.

خداى متعال با فرستادن آيات جهاد قوّۀ غضبيۀ انسان را تحريك مى كند و به انسان مى فهماند كه نبايد در مقابل هجوم دشمنان جان و مال و دين بى تفاوت بنشيند؛

ص: 511

و حضرت امير عليه السلام هم در اين حديث به همين معنا اشاره فرموده كه: «مَنْ أَحَدَّ سِنَانَ الْغَضَبِ لِلَّهِ » : كسى كه نيزۀ غضب يعنى قوّۀ غضبيه را براى خدا تيز كند «قَوِىَ عَلى قَتْلِ أَشِدَّاءِ الْبَاطِلِ » : قوّت و قدرت پيدا مى كند و قويترين افراد و سركرده هاى باطل را نابود مى سازد. مقصود اين است كه انسان بايد براى رضاى خدا و در راه دفاع از دين خدا آمادگى داشته باشد تا اگر حق در معرض خطر قرار گرفت از آن دفاع كند.

ص: 512

(حكمت 175)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا هِبْتَ أَمْراً فَقَعْ فِيهِ ، فَإِنَّ شِدَّةَ تَوَقِّيهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَخَافُ مِنْهُ .»

نهى از ترس و هراس بيجا

و آن حضرت دربارۀ ترسهاى بيجا فرموده اند:

«إِذَا هِبْتَ أَمْراً فَقَعْ فِيهِ »

(اگر از كارى هراس دارى پس خود را در آن بيفكن.)

انسان گاهى اوقات از چيزى وحشت و ترس دارد، مثلاً فكر مى كند اگر در شب تاريك در مكان تاريكى برود آنجا مار و مور و يا مثلاً جن و... وجود دارد، در صورتى كه اگر با اعتماد به نفس وارد آن مكان شود هيچ خبرى نمى شود؛ يا مثلاً فكر مى كند اگر در انقلاب وارد شود او را مى گيرند و به زندان مى رود، در صورتى كه اگر با شجاعت و احتياط وارد شود چه بسا هيچ خبرى نمى شود؛ حضرت در اين جمله فرموده است: اگر از وارد شدن در كارى وحشت داريد خود را در آن بيندازيد.

«فَإِنَّ شِدَّةَ تَوَقِّيهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَخَافُ مِنْهُ »

(چرا كه سختى پرهيز كردنش بزرگتر است از آنچه از آن هراس دارى.)

اگر انسان خيلى احتياط كند براى او سخت تر و شديدتر است، اما اگر دل را به دريا بزند و شجاعانه وارد كار شود چه بسا هيچ مشكلى پيش نمى آيد؛ ترس و وحشت زياد و احتياطكارى و پرهيزكارى بيش از حدّ موجب ترس بيشتر مى شود.

ص: 513

(حكمت 176)

اشاره

و قال عليه السلام: «آلَةُ الرِّيَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ.»

نقش وسعت نظر در حكومت و زندگى اجتماعى

و آن حضرت دربارۀ وسعت نظر و نقش آن در حكومت فرموده اند:

«آلَةُ الرِّيَاسَةِ سَعَةُ الصَّدْرِ»

(وسيلۀ رياست كردن وسعت نظر داشتن است.)

بعضى خيال كرده اند اين معنا در حكومتِ حق است، در حالى كه چنين نيست و فرقى ندارد، هر كسى بخواهد حكومت كند حق باشد يا باطل بايد وسعت نظر داشته باشد. رياست و حكومت با تنگ نظرى و به قول معروف متّه به خشخاش گذاشتن دوام پيدا نمى كند. البته همين طور كه اصل سِعۀ صدر مربوط به حكومت حق نيست، در هر قسمت از يك حكومت نيز چنين است و رئيس هر واحد و بخش و قسمت هم بايد وسعت نظر داشته باشد؛ فرض كنيد اگر رئيس جمهور وسعت نظر داشته باشد ولى وزير جنگ يك فرد تنگ نظر باشد در موقع جنگ كشور به نابودى مى رسد، يا اگر در زمينۀ اقتصادى تنگ نظرى باشد مردم در تنگنا قرار مى گيرند و حكومت سقوط مى كند.

در امور فردى و زندگى شخصى هم اين معنا دخالت دارد؛ فردى كه داراى وسعت نظر است، در برخوردهاى روزمرّه با افراد مختلف به گونۀ بهترى برخورد مى كند.

بنابراين وسعت نظر در ادارۀ امور اجتماعى و فردى نقش مهمى دارد، و در مقابل تنگ نظرى باعث نابودى اجتماعى و نابسامانى زندگى هاى فردى است.

ص: 514

(حكمت 177)

اشاره

و قال عليه السلام: «أُزْجُرِ الْمُسِىءَ بِثَوَابِ الْمُحْسِنِ .»

راه تحريك بدكرداران به نيكوكارى

و آن حضرت دربارۀ تحريك بدكرداران به نيكوكارى و تحريض آنها فرموده اند:

«أُزْجُرِ الْمُسِىءَ بِثَوَابِ الْمُحْسِنِ »

(با پاداش دادن به نيكوكار بدكردار را [از بدى] بازدار.)

كاربرد اين جمله در موارد مختلفى از زندگى بشر قابل لمس است؛ مثلاً در وزارتخانه اى تعدادى از كارمندان وظيفه شناسند، اگر مسئول هر قسمت از آن وزارتخانه افراد وظيفه شناس را تشويق كند كم كارها هم وظيفه شناس مى شوند؛ همچنين در يك شركت خصوصى يا دولتى كه تعدادى از كاركنان آن كم كار هستند، اگر مسئول شركت وظيفه شناسان آن شركت را تشويق كند ديگران هم از كم كارى دست برمى دارند. حضرت امير عليه السلام هم فرموده اند: بدكردار را به وسيلۀ ثواب و اجر و پاداش دادن به نيكوكار از بد رفتارى مانع شويد.

ص: 515

(حكمت 178)

اشاره

و قال عليه السلام: «أُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَيْرِكَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِكَ .»

راه مبارزه با ستيزه جويى

و آن حضرت دربارۀ بركندن اسباب فتنه از دلها فرموده اند:

«أُحْصُدِ الشَّرَّ مِنْ صَدْرِ غَيْرِكَ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِكَ »

(بدى را با كندن آن از سينۀ خود از سينۀ ديگرى نيز بركن.)

معمولاً دو نفر كه با يكديگر برخوردهاى تند و نزاع و مشاجراتى داشته باشند، هرچند صلح و صفا كرده باشند اما كينۀ آن مشاجرات در قلب هاى طرفين باقى مى ماند و همين كينه ها باعث فتنه ها و شرّهاى بعدى مى شود؛ بنابراين اگر خواسته باشيم به جنگ و ستيزهاى ديگر مبتلا نشويم، بايد سبب آن را كه كينه هاى درونى است از دل خارج كنيم؛ زيرا وقتى شما قلب خود را از كينه پاك كرديد، در ملاقاتها و گفت و شنودهايى كه با طرف خود داريد معلوم مى كنيد كه كينه اى از او به دل نداريد و همين امر سبب مى شود كه طرف شما نيز دست از كينه توزى برداشته و نسبت به شما مهربان شود؛ پس در نتيجه با قلع و قمع كردن كينه از دل خود موجب شده ايد كه كينه از دل ديگران نيز پاك شود و اساس شرّ و فتنه از ميان برود.

ص: 516

(حكمت 179)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَللَّجَاجَةُ تَسُلُّ الرَّأْىَ .»

پيامد لجاجت و ستيزگى

و آن حضرت در مذمّت لجاجت فرموده اند:

«اَللَّجَاجَةُ تَسُلُّ الرَّأْىَ »

(لجاجت و ستيزگى رأى و انديشه را دور مى سازد.)

اين عبارت را دو جور معنا كرده اند: يكى اين كه اگر لجاجت كنيد رأى و انديشۀ صحيحى نداريد؛ چون وقتى لجاجت مى كنيد نه مى توانيد رأى درستى صادر كنيد و نه مى توانيد مطابق رأى درست عمل نماييد. «تَسُلُّ » به معناى دور كردن و كندن است؛ يعنى رأى را از انسان دور مى كند و يك نظرى كه مبناى صحيح ندارد بر زبان جارى مى شود.

ابن ميثم بحرانى احتمال ديگرى داده و مى گويد:(1) معناى «تَسُلُّ » اين است كه رأى از دل كنده و صادر مى شود؛ پس اگر لجاجت باشد رأى صحيحى از دل صادر مى شود؛ مثلاً وقتى با قاضى لجاجت كنى و به او اشكال و ايراد كنى او رأى درستى را صادر نمى كند. اين معنايى است كه ابن ميثم گفته، ولى همان معناى اوّل بهتر به نظر مى رسد.

ص: 517

1- - شرح ابن ميثم، ج 5، ص 339.

(حكمت 180)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلطَّمَعُ رِقٌّ مُؤَبَّدٌ.»

پيامد طمع و آزمندى

و آن حضرت دربارۀ طمع و آزمندى فرموده اند:

«اَلطَّمَعُ رِقٌّ مُؤَبَّدٌ»

(طمع داشتن بندگى كردن هميشگى است.)

افرادى كه طمع دارند - خواه طمع مادّى و يا طمع رياست و مقام - براى رسيدن به خواستۀ خود از هيچ خود فروشى و تملّقى فروگذار نمى كنند، كه اين خود فروشى به معناى رقيّت و بردگى است؛ كسى كه براى رسيدن به هدف خود تملّق مى گويد در حقيقت خود را بردۀ آن طرف مى كند، او بايد خود را ذليل و جيره خوار آن فرد قرار دهد تا بتواند توجّه او را به خود جلب كند و به هدف خود برسد؛ بنابراين چنين فردى چون در طمع مال يا مقام است، بايد هميشه به اين تملّق خود ادامه دهد كه در نتيجه براى هميشه به عبوديت خود ادامه داده است؛ كه كلام حضرت امير عليه السلام هم به همين معناست؛ حضرت فرموده اند: «اَلطَّمَعُ رِقٌّ مُؤَبَّدٌ» : طمع داشتن سبب بندگى و ذلّت هميشگى در برابر ديگران است.

ص: 518

(حكمت 181)

اشاره

و قال عليه السلام: «ثَمَرَةُ التَّفْرِيطِ النَّدَامَةُ ، وَ ثَمَرَةُ الْحَزْمِ السَّلامَةُ .»

نتيجۀ كوتاهى و يا دورانديشى

و آن حضرت دربارۀ احتياط كردن و دورانديشى فرموده اند:

«ثَمَرَةُ التَّفْرِيطِ النَّدَامَةُ »

(نتيجۀ كوتاهى كردن پشيمانى است.)

دربارۀ شمارۀ حكمت ها و كلمات قصار هم مثل خطبه ها و نامه ها بين شارحان نهج البلاغه اختلافات زيادى وجود دارد؛ خصوصاً شرح ابن أبى الحديد كه به طور كلّى يك ترتيب ديگرى است و با شرحهاى ديگران اختلاف فاحش دارد، بعضى ها را مقدّم و مؤخّر كرده كه معيار آن معلوم نيست؛ ولى چون ما از شرح محمّد عبده مى خوانيم اين كلام حضرت به شمارۀ 181 شماره گذارى شده است.

در اين كلام مى خوانيم: «ثَمَرَةُ التَّفْرِيطِ النَّدَامَةُ » : نتيجۀ كوتاهى كردن در هر كارى ندامت و پشيمانى است. اگر انسان با برنامه ريزى و احتياط كار كند، دورانديش باشد و از بى برنامه بودن پرهيز نمايد، بهره و نتيجۀ خوبى به دست مى آورد. برعكس اگر در كار افراط و تفريط وجود داشته باشد، بهرۀ خوبى به دست نمى آيد و نتيجۀ كار پشيمانى است.

«وَ ثَمَرَةُ الْحَزْمِ السَّلامَةُ »

(و نتيجۀ دورانديشى در سلامت بودن است.)

«حَزْم» به معناى احتياط كردن و دورانديشى است؛ يعنى كسى كه در كارها با احتياط و حساب شده حركت مى كند نتيجۀ آن سلامت و دورى از اشتباه است.

ص: 519

(حكمت 182)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا خَيْرَ فِى الصَّمْتِ عَنِ الْحُكْمِ ، كَمَا أَنَّهُ لا خَيْرَ فِى الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ .»

سخن بيجا و سكوت بيجا

و آن حضرت دربارۀ سكوت كردن و يا سخن بيجا فرموده اند:

«لا خَيْرَ فِى الصَّمْتِ عَنِ الْحُكْمِ »

(در سكوت كردن از سخن حكيمانه خيرى نيست.)

يك وقت موقعيتى است كه انسان بايد سخن بگويد، مثلاً حرف حقى را بايد بزند، شهادت حقى را بايد بدهد، امر به معروف و نهى از منكرى را بايد انجام دهد، يك وقت هم موقعيتى است كه بايد سكوت كند و حرفى نزند، انسان بايد در هر دو موقعيت به وظيفۀ خود عمل كند؛ جايى كه بايد سخن بگويد اگر سكوت كند از گفتن حق و انجام وظيفه سرپيچى كرده، و اگر موقعيت سكوت باشد و سخن بگويد حرفش هدر رفته است. حضرت در اين كلام فرموده اند: «لا خَيْرَ فِى الصَّمْتِ عَنِ الْحُكْمِ » : در جايى كه بايد سخن بگويد و حكم كند، خيرى نيست اگر سكوت كند.

«كَمَا أَنَّهُ لا خَيْرَ فِى الْقَوْلِ بِالْجَهْلِ »

(همان گونه كه در سخن نابخردانه خيرى نيست.)

اين جملۀ تنظير است؛ همچنان كه سخن گفتن انسان جاهل خيرى ندارد، در سخن نگفتن انسان عالم هم به هنگامى كه بايد سخن بگويد خيرى نيست.

ص: 520

(حكمت 183)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَا اخْتَلَفَتْ دَعْوَتَانِ إِلَّا كَانَتْ إِحْدَاهُمَا ضَلالَةً .»

تخطئه و تصويب

و آن حضرت دربارۀ خطا بودن يكى از دو قول در يك مسأله فرموده اند:

«مَا اخْتَلَفَتْ دَعْوَتَانِ إِلَّا كَانَتْ إِحْدَاهُمَا ضَلالَةً »

(اختلافى در دو ادّعا نيست مگر اين كه يكى از آن دو گمراهى است.)

«ضلالة» به معناى گمراهى است، و اگر دو نفر در جهت خلاف هم دعوت كنند يكى از آنها گمراهى است؛ مقصود از گمراهى را اگر نگوييم باطل و گناه است معنايش اين است كه راهنمايى عوضى است؛ زيرا گاهى افراد در مقابل پيامبران، ديگران را به غير راه حق مانند راه بت پرستى و شرك و نفاق دعوت مى كنند، اين دعوت گمراهى و گناه است؛ اما گاهى اختلاف به اين صورت نيست، مثل اين كه دو مجتهد در مسأله اى اختلاف نظر دارند كه در اينجا مى دانيم يكى از دو فتوا صحيح است ولى اين طور نيست كه خطاكارِ در اين مورد گناهكار هم باشد، بلكه خطاكارى است كه معذور است.

لازم است به مناسبت اين كلام حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مسألۀ تخطئه و تصويب را كه بين شيعه و سنّى محل اختلاف است به طور خلاصه مطرح كنيم؛ تخطئه و تصويب دو اصطلاح متداول بين علماى شيعه و سنّى است؛ «تخطئه» به معناى احتمال خطا در فتواى مجتهد است، و در مقابل آن «تصويب» است كه به معناى

ص: 521

مصاب بودن مجتهد در فتواى خود مى باشد.

علماى شيعه بنا به تعبير خودشان مخطّئه هستند، يعنى معتقدند اين فتوايى كه داده گرچه برخاسته از آيات و روايات است ولى امكان خلاف و اشتباه هم در آن وجود دارد، منتها اگر اشتباهى باشد اشتباهى است كه فتوا دهنده نزد خدا معذور است و گناه نكرده است.

در مقابل آن نظريۀ علماى اهل سنّت است كه قائل به تصويب هستند؛ آنها مى گويند هر مجتهدى مصاب است؛ به اين معنا كه اگر دو مجتهد در يك زمينه دو فتواى متضاد بدهند واقعاً هر دو حكم خداست؛ مثلاً اگر امام شافعيه در موردى فتوا به شكسته بودن نماز بدهد و در همان مورد امام حنفيه فتوا به تمام بودن نماز بدهد، آنها گفته اند اين هر دو فتوا حكم اللّه است و بايد به آن عمل شود؛ در حالى كه شيعه معتقد است هر دوىِ اينها حكم خدا نيست و در يكى حتماً اشتباهى صورت گرفته است؛ پس در حقيقت اهل سنّت مى گويند خدا در مسائل حكمى ندارد و جبرئيل امين منتظر است ببيند مجتهد نظرش چيست و همان را حكم اللّه قرار دهد، و اگر دو مجتهد در يك مسأله دو نظر متضاد داشته باشند جبرئيل هر دو نظر را حكم اللّه قرار مى دهد! البته اين حرف يك حرف بى اساسى است. آنها در اختلاف و جنگ معاويه با على عليه السلام مى گويند هر دوىِ آنها به حق بودند! وظيفۀ معاويه اين بوده كه با حضرت على عليه السلام بجنگد و وظيفۀ حضرت هم اين بود كه فتنۀ معاويه را دفع كند!

اينها شعرى گفتند و در قافيه اش مانده اند! چون مى خواستند حكومت ابوبكر را به اصطلاح خودشان قانونى جلوه دهند، آن همه سفارشات حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم را در مورد خلافت حضرت امير عليه السلام و حتى جريان غدير و نصب آن حضرت را ناديده گرفتند و گفتند: ابوبكر را صحابۀ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به خلافت نصب كردند و صحابۀ پيامبر هم كه معصومند و اشتباهى در كار آنها نيست. پس آنها اعتقاد به تصويب را به انگيزۀ حق جلوه دادن حكومت ابوبكر و عمر قبول كردند، و از آن پس هم

ص: 522

خلافكاريهاى ديگر برخى صحابه كه راه نفاق و بغى را پيش گرفتند توجيه نمودند، و مثلاً قيام معاويه و عمروعاص و طلحه و زبير را در مقابل حكومت به حقِ حضرت امير عليه السلام يك وظيفه قلمداد كردند. بعد از آن اين عقيدۀ بى پايه و اساس را به علما هم سرايت داده و آنها را نيز مصوبه دانسته و خدا را در احكام فرعى بدون حكم خوانده و حكم خدا را در فروعات منوط به نظر مجتهدين گرچه دو نظريۀ متضاد معرفى كردند.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در ردّ اين عقيدۀ سست و بى اساس فرموده اند:

«مَا اخْتَلَفَتْ دَعْوَتَانِ إِلَّا كَانَتْ إِحْدَاهُمَا ضَلالَةً » : اختلافى در دو ادّعا نيست مگر اين كه يكى از آن دو در ضلالت است. ابن أبى الحديد هم چون عقيدۀ اهل سنّت در اصول دين - مانند شيعه - تخطئه است، گفته است: اين كلام حضرت امير عليه السلام مربوط به اصول عقايد است.(1)

در حالى كه اين توجيه ابن أبى الحديد بر خلاف ظاهر عبارت است، و تنها توجيهى كه كلام حضرت مى پذيرد اين است كه بگوييم: اين كه حضرت فرموده: «إِلَّا كَانَتْ إِحْدَاهُمَا ضَلالَةً » : مگر اين كه يكى از آن دو عوضى است، حدّاقل كلام است و حدّاكثرش اين است كه هر دوىِ آن دو نظر باطل باشد؛ براى اين كه حضرت نفرموده اند: «إلّا كانت إحداهما حقّ »: مگر اين كه يكى از آن دو حق است. پس ممكن است دو مجتهد در يك موضوعى دو نظر غير متضاد بدهند و هيچ كدام از آنها مطابق حق نباشد؛ مثل اين كه يكى بگويد فلان چيز سفيد است و ديگرى بگويد قرمز است، در حالى كه ممكن است هيچ كدام نباشد و رنگ واقعى آن چيز بنفش باشد؛ از اين رو حضرت امير عليه السلام هم نمى فرمايند يكى از دو قول و نظر قطعاً حق است، بلكه ممكن است هر دو نظر باطل باشد.7.

ص: 523

1- شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 367.

(حكمت 184)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَا شَكَكْتُ فِى الْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ .»

اعتقاد راسخ به كلام وحى

و آن حضرت دربارۀ ايمان و اعتقاد خود نسبت به سخنان حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم فرموده اند:

«مَا شَكَكْتُ فِى الْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ »

(در حق شك و ترديد نكردم از آن هنگام كه به من نمايانده شد.)

مقصود حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اين است كه از آن زمانى كه حق به من نموده شد شك و ترديدى نداشتم. چيزهايى كه به وسيلۀ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم به من رسيده حق بوده و شك و ترديد كردن در آن كار درستى نيست؛ براى اين كه آنچه حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم به من گفته از جبرئيل گرفته و آنچه را كه جبرئيل گفته از خدا دريافت كرده است، بنابراين چيزى كه از منبع وحى باشد هيچ وقت مورد شك و ترديد قرار نمى گيرد.

در فتواى يك مجتهد از اين جهت كه مستند به اجتهاد او و برخاسته از روايات است امكان شك و ترديد وجود دارد، چون ممكن است در مبانى اجتهادى او اشتباهى صورت گرفته باشد، اما گفته هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمۀ معصومين عليهم السلام از اين جهت كه متصل به منبع وحى است اشتباهى ندارد و مورد شك و ترديد قرار نمى گيرد.

ص: 524

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از كودكى در دامان پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و سلم بزرگ شده و از همان ابتداى نزول قرآن و بعثت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم با آن حضرت بوده اند و خيلى از چيزها را مشاهده كرده اند؛ در خطبۀ قاصعه فرموده اند: «إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ ، وَ تَرى مَا أَرى ، إِلّا أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِىٍّ » پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم به من فرمود: هر چه را من مى شنوم تو هم مى شنوى، و هر چه را من مى بينم تو هم مى بينى، جز اين كه تو پيامبر نيستى. بنابراين سخن حضرت اين است كه از وقتى كه حقيقت و واقعيت را به من نموده اند هيچ گاه شك و ترديدى نكرده ام.

ص: 525

(حكمت 185)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَا كَذَبْتُ وَ لا كُذِبْتُ ، وَ لا ضَلَلْتُ وَ لا ضُلَّ بِي.»

صداقت و سلامت نفس حضرت

و آن حضرت دربارۀ صداقت و سلامت نفس خويش فرموده اند:

«مَا كَذَبْتُ وَ لا كُذِبْتُ »

(نه دروغ گفتم و نه به من دروغ گفته شد.)

كلمۀ «ما» نافيه است و فعل آن متكلّم وحده است، و در هر دو مورد بدون تشديد است و نسخه هايى كه تشديد گذاشته غلط هستند. آن حضرت بارها اين جمله را تكرار فرموده اند، و علّت آن اين است كه دشمنان در مواقع مختلف به حضرت اسناد دروغگويى مى دادند؛ مخصوصاً زمانى كه آن حضرت اخبار غيبى را براى اصحاب خود نقل مى فرمود. در حقيقت مى گويند: آنچه را من به شما خبر مى دهم از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيده ام و از پيش خود چيزى به شما نمى گويم؛ پس نه من دروغ گفته ام و نه حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم العياذ باللّه به من دروغ گفته است.

«وَ لا ضَلَلْتُ وَ لا ضُلَّ بِي»

(و نه گمراهم و نه كسى به وسيلۀ من گمراه شد.)

و نيز مى فرمايد: و تاكنون نه گمراه بوده و نه كسى را گمراه كرده ام.

ص: 526

(حكمت 186)

اشاره

و قال عليه السلام: «لِلظَّالِمِ الْبَادِي غَداً بِكَفِّهِ عَضَّةٌ .»

عاقبت ظلم و ستم

و آن حضرت دربارۀ عواقب ظلم و ستم فرموده اند:

«لِلظَّالِمِ الْبَادِي غَداً بِكَفِّهِ عَضَّةٌ »

(ابتدا كنندۀ به ظلم و ستم فرداى قيامت دست خود را به دندان مى گزد.)

«الظّالم البادى» يعنى كسى كه ظلم را شروع كرده باشد، ابتدا كنندۀ به ظلم.

مى فرمايد: ابتدا كنندۀ به ظلم فرداى قيامت از روى ندامت و پشيمانى دست حسرت به دندان مى گزد. در قرآن شريف هم آمده است: «يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ »(1) روزى كه ظالم دستان خود را گاز مى گيرد. اين كار دلالت بر پشيمانى ظالم از ظلم خويش مى كند.

علّت اين كه حضرت امير عليه السلام كلمۀ «البادى» به معناى شروع كننده را ذكر فرموده اند، براى اين است كه تقاص كننده را از اين حكم خارج كنند؛ چون در اصطلاح به تقاص كننده هم ظالم اطلاق شده است منتها با قيد «دوّم»؛ مثلاً در قرآن شريف آمده است «فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ »(2) پس كسى كه به شما تعدّى و تجاوز كند شما هم به مثل همان به او تعدّى و تجاوز كنيد. مشاهده

ص: 527

1- - سورۀ فرقان (25)، آيۀ 27.
2- - سورۀ بقره (2)، آيۀ 194.

مى كنيد كه خدا در اين آيه به شروع كنندۀ ظلم تعدّى را اطلاق فرموده، و سپس در مورد كسى كه مى خواهد با چنين ظالمى مقابله كند نيز از تعبير تعدّى استفاده كرده است. خوب اين كه تعدّى و تجاوز نيست، بلكه اين تقاص و قصاص است، ولى در آيه از آن به «اِعْتَدى » تعبير كرده كه از محسّنات بديعيه است و به آن «مشاكله» گفته مى شود. بنابراين چون از باب مشاكله به تقاص كننده يا به عبارت ديگر به دفاع كننده هم ظالم گفته شده، از اين رو حضرت امير عليه السلام در اين جملۀ خود «البادى» را قيد «الظّالم» آورده تا خيال نشود مدافع و تقاص كننده هم در قيامت از روى حسرت دست خود را گاز مى گيرد؛ براى اين كه مدافع در واقع ظالم نيست تا اين عنوان بر او صادق باشد. پس معناى جمله اين شد كه ابتدا كنندۀ به ظلم ظالم است و در قيامت از روى حسرت دست خود را به دندان مى گزد.

ص: 528

(حكمت 187)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلرَّحِيلُ وَشِيكٌ .»

كوچ كردن نزديك است

و آن حضرت دربارۀ به ياد مرگ بودن و رفتن از اين دنيا فرموده اند:

«اَلرَّحِيلُ وَشِيكٌ »

(كوچ كردن [از اين دنيا] نزديك است.)

به نظر مى رسد اينها جملات و كلياتى است كه حضرت امير عليه السلام در يك خطبه فرموده اند، مرحوم سيّد رضى از اين جملات خوشش آمده و اينها را جداگانه به عنوان كلمات قصار ذكر كرده است.

«رَحيل» به معناى كوچ كردن است؛ «وَشيك» هم يعنى نزديك است؛ مقصود اين است كه به فكر آيندۀ نزديك خود باشيد؛ رفتن از اين دنيا براى همه هست و اين عمرهاى شصت هفتاد ساله هم به زودى سپرى مى شود، پس به فكر پس از مرگ باشيد.

ص: 529

(حكمت 188)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ .»

نتيجۀ ايستادن در مقابل حق

و آن حضرت در نهى از ايستادن در مقابل حق فرموده اند:

«مَنْ أَبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ »

(آن كه چهره اش را براى حق نمايان سازد تباه گردد.)

اين عبارت را دو جور معنا كرده اند؛ به نظر مى آيد همان معنايى كه نوعاً شارحان گفته اند درست است؛ و آن اين كه اگر كسى در مقابل حق بايستد هلاك و تباه مى شود، حال اگر در دنيا هلاك نشود در آخرت هلاك مى شود. «صفحة» به معناى چهره و روى است. «مَنْ أَبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ » يعنى كسى كه روى خود را براى حق ظاهر نمايد و در مقابل حق سينه سپر كند هلاك خواهد شد.

ولى معناى ديگرى كه ابن ميثم گفته با توجّه به قيد «عِنْدَ جَهَلَةِ النَّاسِ » است كه در بعضى نسخه ها ذكر شده است؛ به اين صورت: «مَنْ أَبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ عِنْدَ جَهَلَةِ النَّاسِ ». او مى گويد:(1) اگر كسى براى دفاع از حق سينۀ خود را سپر كند نزد جاهلان هلاك مى شود؛ زيرا كه مردم نوعاً عوام هستند و بر اثر تمايلات نفسانى با كسانى كه حامى حق هستند مخالفت مى ورزند و حاميان حق را هلاك مى كنند.

ص: 530

1- - شرح ابن ميثم، ج 5، ص 341.

(حكمت 189)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ لَمْ يُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَكَهُ الْجَزَعُ .»

نجات در پرتو صبر

و آن حضرت دربارۀ پناه بردن به صبر و شكيبايى فرموده اند:

«مَنْ لَمْ يُنْجِهِ الصَّبْرُ أَهْلَكَهُ الْجَزَعُ »

(آن كه صبر و شكيبايى او را نجات ندهد جزع و بيتابى او را تباه گرداند.)

دستور اسلام اين است كه در مصيبت ها و مشكلات و حوادث صابر و بردبار و شكيبا باشيم؛ خدا در قرآن كريم فرموده است: «إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ »(1) آنهايى كه صابرند اجر و مزدشان را بى حساب قرار داده ايم. حضرت امير عليه السلام هم در اين جمله فرموده اند: صبر مايۀ نجات است، پس اگر صبر كنيد نجات پيدا مى كنيد و اگر صبر نكنيد ناگزير جزع و فزع مى كنيد و همين موجب هلاكت انسان مى شود.

ابن أبى الحديد در توضيح اين جمله گفته است:(2) اين موضوع هم مربوط به دنيا و هم مربوط به آخرت است؛ زيرا صبر كردن و جزع نكردن مربوط به دنيا، و نجات پيدا كردن و يا هلاك شدن مربوط به آخرت است. كسى كه صبر مى كند و مشكلات دنيا را تحمّل مى نمايد، اجر و پاداش صبرش را خدا در آخرت به او مى دهد؛ ولى اگر صبر نكند خوب طبيعتاً جزع و فزع مى كند، آن وقت نتيجۀ آن جزع كردن كفر گفتن است كه نتيجۀ كفر گفتن هلاك شدن در عذاب خدا در روز قيامت است.

ص: 531

1- - سورۀ زمر (39)، آيۀ 10.
2- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 415.

(حكمت 190)

اشاره

و قال عليه السلام: «وَاعَجَبَاهُ أَتَكُونُ الْخِلافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَ لاتكُونُ بِالصَّحَابَةِ وَالْقَرَابَةِ ؟!»

قال الرّضىّ : و رُوِىَ لَهُ شِعْرٌ فِى هذا المعنى:

«فَإِنْ كُنْتَ بِالشُّورى مَلَكْتَ أُمُورَهُمْ *** فَكَيْفَ بِهَذَا وَ الْمُشِيرُونَ غُيَّبُ

وَ إِنْ كُنْتَ بِالْقُرْبى حَجَجْتَ خَصِيمَهُمْ *** فَغَيْرُكَ أَوْلى بِالنَّبِىِّ وَ أَقْرَبُ »

ملاك حاكميت و خلافت بعد از پيامبر

و آن حضرت دربارۀ غصب خلافت و استدلال به صحابى بودن و خويشاوندى با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده اند:

«وَاعَجَبَاهُ أَتَكُونُ الْخِلافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَ لاتَكُونُ بِالصَّحَابَةِ وَالْقَرَابَةِ ؟!»

(شگفتا! آيا صحابى بودن دليل خلافت مى شود ولى صحابى بودن و خويشاوندى دليل نيست ؟!)

ظاهراً نسخۀ محمّد عبده در اين كلام حضرت امير عليه السلام درست نباشد؛ ايشان به اين عبارت آورده است: «وَاعَجَبَاهُ أَتَكُونُ الْخِلافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَالْقَرَابَةِ ». چون معمول نسخه هاى نهج البلاغه و همچنين نسخۀ خطى كه مربوط به قرن پنجم تقريباً شصت هفتاد سال پس از مرحوم سيّد رضى است و نزد من هم يك نسخه از آن مى باشد، اين جمله را به اين صورت ذكر كرده اند: «وَاعَجَبَاهُ أَتَكُونُ الْخِلافَةُ بِالصَّحَابَةِ وَ لاتَكُونُ بِالصَّحَابَةِ وَالْقَرَابَةِ ؟!» يعنى خيلى عجيب است آيا خلافت بر امّت به وسيلۀ

ص: 532

صحابى بودن درست است ولى به وسيلۀ صحابى بودن با خويشاوندى داشتن درست نيست ؟!

به عقيدۀ ما خلافت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و ائمۀ يازده گانۀ بعد از او نه شورايى است و نه به وسيلۀ قرابت و خويشاوندى با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است، بلكه اين خلافت طبق رواياتى كه در اين باب داريم منصوص است؛ يعنى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم به امر خدا در غدير خم هنگام برگشتن از حجّة الوداع حضرت امير عليه السلام را به خلافت و جانشينى بعد از خود تعيين كرد. البته اين نصب منحصر به غدير خم نبوده و در موارد زيادى اين امر اتفاق افتاد كه اوّلين مرتبه هنگامى بود كه آيۀ شريفۀ «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ »(1) نازل شد؛ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم همۀ خويشان را كه چهل نفر بودند دعوت فرمودند، غذايى هم به آنها دادند و پس از آن قريش را به اسلام دعوت فرمودند و گفتند: اوّلين كسى كه به وحدانيت خدا و رسالت من ايمان بياورد بعد از من خليفه و وصىّ من است. على عليه السلام كه آن وقت ده ساله بود گفت: يا رسول اللّه من با شما بيعت مى كنم. برخاست كه بيعت كند حضرت فرمودند بنشين، و تا سه بار اين دعوت را تكرار كردند، كه هر سه بار اوّلين فرد حضرت على عليه السلام بود، و در مرتبۀ سوّم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بيعت على عليه السلام را پذيرفتند و فرمودند: اين على بعد از من خليفه و جانشين من است. آن وقت عده اى از حاضرين ابوطالب را مسخره كردند كه ببين بچه ات مى خواهد بر تو آقايى و رياست كند.

غرض اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از ابتداى امر رسالت، حضرت امير عليه السلام را به جانشينى خود منصوب كرده و بعداً هم ائمۀ هدى عليهم السلام را با نام و نشان معرفى كرده اند؛ پس خلافت على عليه السلام نه براى اين است كه او از صحابۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است و نه براى اين است كه او از خويشاوندان آن حضرت است. بنابراين اگر حضرت امير عليه السلام4.

ص: 533

1- - سورۀ شعراء (26)، آيۀ 214.

در اين كلام خود فرموده اند: چطور شد كه خلافت با صحابى بودن درست است ولى با صحابى بودن به اضافۀ خويشاوندى داشتن با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم درست نيست ؟! به حسب ظاهر و نوعى جدل است؛ زيرا طبق نقلى كه شده وقتى عمر خواست با ابوبكر بيعت كند به اين عنوان كه او صحابى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود با او بيعت كرد، و حالا حضرت امير عليه السلام در اين جمله به عمر طعن مى زنند كه آيا خلافت با صحابى بودن درست مى شود ولى با صحابى بودن به اضافۀ خويشاوندى درست نمى شود؟! مقصود اين است كه اگر ملاك در جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم صحابى بودن به معناى نزديك بودن با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است، پس من كه هم صحابى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و هم خويشاوند او هستم نزديك ترم و اولاى به خلافتم.

سپس مرحوم سيّد رضى به نقل يك رباعى مى پردازد كه به حضرت امير عليه السلام نسبت داده شده است؛ او مى گويد: «وَ رُوِىَ لَهُ شِعْرٌ فِى هذا المعنى» از حضرت يك شعرى در اين جهت نقل شده است. ابن أبى الحديد هم مى گويد:(1) حضرت امير عليه السلام در آن نثر به عمر طعن زده اند و در اين شعر هم به ابوبكر. چون ابوبكر هم علّت خليفه شدن خود را شورا مى دانست و مى گفت: مردم شورا كردند و با من بيعت نمودند.

پس در اينجا حضرت مى فرمايند: «فَإِنْ كُنْتَ بِالشُّورى مَلَكْتَ أُمُورَهُمْ » اگر تو به وسيلۀ شورا مالك امور مردم شده اى «فَكَيْفَ بِهَذَا وَ الْمُشِيرُونَ غُيَّبُ » پس اين چه شورايى بود در حالى كه صاحبان شور حضور نداشتند؟! يعنى اصحاب كبار و اصحاب خاص رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم مثل على عليه السلام، سلمان فارسى، ابوذر، مقداد و...

حضور نداشتند، پس اين شورا نيست كه چهار نفر سودجو و رياست طلب با شانتاژ و ارعاب يك بيعت زورى از چند نفر معدود بگيرند.

«وَ إِنْ كُنْتَ بِالْقُرْبى حَجَجْتَ خَصِيمَهُمْ » ولى اگر در مقابل انصار بخواهى6.

ص: 534

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 18، ص 416.

به خويشاوندى خود با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم استدلال كنى «فَغَيْرُكَ أَوْلى بِالنَّبِىِّ وَ أَقْرَبُ »پس غير از تو - يعنى على عليه السلام - به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم از نظر خويشاوندى نزديك تر و سزاوارتر است. وقتى در سقيفه انصار مى خواستند به واسطۀ مجاهداتشان بر مهاجرين پيشى بگيرند و سعد بن عباده را خليفه قرار دهند، ابوبكر به خويشاوندى خود با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم استدلال كرد؛ و حالا حضرت امير عليه السلام به او مى گويد اگر خويشاوندى ملاك خلافت است، پس خويشاوندى من با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نزديك تر است.

ص: 535

(حكمت 191)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّمَا الْمَرْءُ فِى الدُّنْيَا غَرَضٌ تَنْتَضِلُ فِيهِ الْمَنَايَا، وَ نَهْبٌ تُبَادِرُهُ الْمَصَائِبُ ، وَ مَعَ كُلِّ جُرْعَةٍ شَرَقٌ ، وَ فِي كُلِّ أَكْلَةٍ غُصَصٌ ، وَ لايَنَالُ الْعَبْدُ نِعْمَةً إِلَّا بِفِرَاقِ أُخْرى ، وَ لايَسْتَقْبِلُ يَوْماً مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا بِفِرَاقِ آخَرَ مِنْ أَجَلِهِ ، فَنَحْنُ أَعْوَانُ الْمَنُونِ ، وَ أَنْفُسُنَا نَصْبُ الْحُتُوفِ ، فَمِنْ أَيْنَ نَرْجُو الْبَقَاءَ وَ هَذَا اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ لَمْ يَرْفَعَا مِنْ شَىْ ءٍ شَرَفاً إِلَّا أَسْرَعَا الْكَرَّةَ فِي هَدْمِ مَا بَنَيَا، وَ تَفْرِيقِ مَا جَمَعَا؟!»

بى وفايى دنيا

و آن حضرت دربارۀ بى وفايى دنيا فرموده اند:

«إِنَّمَا الْمَرْءُ فِى الدُّنْيَا غَرَضٌ تَنْتَضِلُ فِيهِ الْمَنَايَا، وَ نَهْبٌ تُبَادِرُهُ الْمَصَائِبُ »

(جز اين نيست كه انسان در دنيا هدف و نشانه اى است كه مرگها به آن تير مى افكنند، و مال غارت شده اى است كه بلاها به سوى آن مى شتابند.)

خلاصۀ كلام حضرت اين است كه اى مردم بالاخره مرگ همۀ ما را مى گيرد و شبانه روز مشغول بردن عمر من و شماست، پس به فكر عالم ديگر باشيد، اين مال و مقام دنيا به دنيا مى ماند و فقط اعمالتان را با خودتان مى بريد.

«إِنَّمَا الْمَرْءُ فِى الدُّنْيَا غَرَضٌ تَنْتَضِلُ فِيهِ الْمَنَايَا» ؛ «غَرَض» به معناى نشانه و هدف است؛ يعنى انسان در اين دنيا هدف و نشانۀ تيرهاى مرگ است؛ حضرت انسان را تشبيه به هدف، و مرگ را تشبيه به تير فرموده اند.

«وَ نَهْبٌ تُبَادِرُهُ الْمَصَائِبُ » ؛ «نَهْب» به معناى مال غارت شده است؛ وقتى يك مال بى

ص: 536

صاحبى باشد غارتگرها به آن هجوم مى برند؛ در اين جمله نيز انسان به مال غارت شده، و مصائب به غارتگرهايى كه هجوم مى برند تشبيه شده است؛ اين انسان در اين دنيا مانند مالهايى است كه غارتگرها به آن هجوم برده اند، يعنى مورد هجوم مصيبت ها قرار مى گيرد.

«وَ مَعَ كُلِّ جُرْعَةٍ شَرَقٌ ، وَ فِي كُلِّ أَكْلَةٍ غُصَصٌ »

(و با هر آشاميدنى گلو گرفتنى است، و در هر لقمه اى اندوههاست.)

«جُرْعة» به خوردنى هايى گفته مى شود كه جويدنى نيست، بلكه مانند آب نوشيده مى شود؛ و «شَرَق» به معناى گلوگير شدن آب در گلوى انسان است؛ گاهى انسان بدون اين كه آب بياشامد همين آب دهانش گلوگير او مى شود، گاهى هم نوشيدنى ها گلوگير او مى شوند و گاهى هم لقمه كه جويدنى است در گلوى او گير مى كند؛ مى خواهند بفرمايند زندگى انسان تا اين حدّ بى اعتبار است كه ممكن است با يك جرعه گلوگير شود. «غُصَصٌ » را «غَصَصٌ » هم خوانده اند و هر دو صحيح است؛ اگر «غُصَص» باشد جمع «غُصّة» است، ولى اگر «غَصَص» باشد مصدر است و به معناى غصّه خوردن است. مقصود اين است كه خوردنى هاى انسان هم آسان و بى درد سر نيست.

«وَ لايَنَالُ الْعَبْدُ نِعْمَةً إِلَّا بِفِرَاقِ أُخْرى »

(و بنده به نعمتى نمى رسد مگر اين كه نعمتى ديگر را از دست مى هد.)

مثلاً تا حالا كه فقير و بى پول بوديد سلامتى داشتيد و حالا كه وضع مالى شما خوب شده و پولدار شده ايد سلامتى را از دست داده و هر غذايى برايتان خوب نيست، پس بالاخره وضع زندگى دنيا به گونه اى است كه انسان گرفتار حالات متضاد است.

«وَ لايَسْتَقْبِلُ يَوْماً مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا بِفِرَاقِ آخَرَ مِنْ أَجَلِهِ »

(و به روزى از زندگى اش روى نمى آورد مگر اين كه روزى ديگر از عمر خود را از دست مى دهد.)

ص: 537

اين عمر شصت هفتاد سالۀ ما مانند يك طناب هفتاد مترى است كه از جلوى يك سوراخ ديوارى عبور داده شود، هر چه از اين طناب از جلوى سوراخ عبور كند به آخر نزديك تر مى شود، و اين مقدارى كه از جلوى سوراخ گذشته در حقيقت سوخته و از بين رفته است.

«فَنَحْنُ أَعْوَانُ الْمَنُونِ ، وَ أَنْفُسُنَا نَصْبُ الْحُتُوفِ »

(پس ما ياوران مرگيم، و جانهاى ما نشانۀ تباهى هاست.)

«مَنون» به معناى مرگ است، و «حُتوف» جمع «حَتْف» به معناى هلاكت است.

مقصود اين است كه ما با رفتن به سوى مرگ كمك مرگ هستيم، و جانهاى ما نشانۀ هلاكتهاست. ساختمان وجودى بدن ما جورى است كه استعداد پذيرش بلاها را داريم و به هلاكت نزديك هستيم.

«فَمِنْ أَيْنَ نَرْجُو الْبَقَاءَ وَ هَذَا اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ لَمْ يَرْفَعَا مِنْ شَىْ ءٍ شَرَفاً إِلَّا أَسْرَعَا الْكَرَّةَ فِي هَدْمِ مَا بَنَيَا، وَ تَفْرِيقِ مَا جَمَعَا؟!»

(پس از كجا به جاودانه ماندن اميدوار باشيم ؟! و حال آن كه شب و روز به چيزى شرافت و بزرگى ندادند مگر اين كه شتابان تاختند در ويران كردن آنچه بنا نهادند، و در پراكندن آنچه گرد آوردند.)

پس با اين وضعيتى كه بدنهاى ما دارد و آن همه تهاجمى كه بلاها و مصيبت ها به ما دارند، از كجا اميدوار به بقا و ماندن در اين دنيا باشيم ؟! در حالى كه اين شب و روز به هيچ چيزى شرف و بزرگى ندادند مگر اين كه سرعت گرفتند در خراب كردن آنچه بنا نهادند، و جمع ما را متفرق ساختند.

ص: 538

(حكمت 192)

اشاره

و قال عليه السلام: «يَا ابْنَ آدَمَ مَا كَسَبْتَ فَوْقَ قُوتِكَ فَأَنْتَ فِيهِ خَازِنٌ لِغَيْرِكَ .»

خزانه دارى براى ديگران

و آن حضرت دربارۀ جمع آورى اموال و بى توجّهى به صدقات فرموده اند:

«يَا ابْنَ آدَمَ مَا كَسَبْتَ فَوْقَ قُوتِكَ فَأَنْتَ فِيهِ خَازِنٌ لِغَيْرِكَ »

(اى فرزند آدم، آنچه بيش از روزى خويش به دست آورى تو در آن براى ديگرى خزانه دار هستى.)

زحمات و سعى و تلاش انسان براى تأمين روزى تنها به خاطر سير كردن شكمش نيست؛ زيرا به غير از سير كردن شكم، انسان احتياجات ديگرى از قبيل لباس، مسكن و برخى احتياجات متفرقه نيز دارد، و اين طور نيست كه مقصود حضرت امير عليه السلام از «قوت» ما يحتاج خوراكى او بوده است، بلكه اين از باب مثال است. بنابراين خطاب حضرت امير عليه السلام به فرزندان آدم اين است كه آنچه را بيش از مخارج روزانه ات كسب مى كنى، اگر جمع آورى كنى بجز انباردارى براى ديگران كار ديگرى نيست. ظاهراً حضرت خواسته اند توجّه انسان را به ذخيره هاى اخروى جلب كنند. قرآن شريف در اين باره فرموده است: «وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ »(1) آنچه را از خير و خوبى پيش بفرستيد در قيامت دريافت خواهيد كرد. گويا حضرت امير عليه السلام هم مى خواهند بفرمايند هر آنچه از مخارج روزانه اضافه مى آوريد به مصرف ضعفا و نيازمندان برسانيد تا خير آن در آخرت به خود شما برسد.

ص: 539

1- - سورۀ بقره (2)، آيۀ 110.

(حكمت 193)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالاً وَ إِدْبَاراً فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا، فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُكْرِهَ عَمِىَ .»

زيان تحميل خواسته بر دل

و آن حضرت دربارۀ خواهش دل و اقبال و ادبار آن فرموده اند:

«إِنَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالاً وَ إِدْبَاراً»

(بى ترديد براى دلها خواهش و نيز روى آوردن و روى گرداندن است.)

ظاهراً مقصود اين است كه دل انسان هر وقتى يك خواهشى دارد و اين طور نيست كه هميشه يكنواخت باشد؛ مثلاً شما تصميم مى گيريد امشب را دعا بخوانيد، وضو مى گيريد، خود را مهيّا مى كنيد، ولى وقتى شروع به خواندن مى كنيد دلتان جاى ديگر است، هر چه مى خوانيد و مى خواهيد توجّهتان را به دعا خواندن بكشيد نمى شود و دل به سوى ديگرى مى رود، آن وقت اين دعاى شما يك دعاى بى روح و صرف لقلقۀ زبان مى شود، و در اين جور جاها به جاى اين كه انسان به خدا نزديك شود از خدا دور مى شود؛ يا مثلاً وقت مطالعه است، مى نشينى براى مطالعه، ولى دلت حال مطالعه ندارد. پس براى دل هم خواهشى هست، گاهى اقبال دارد و گاهى ادبار.

«فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا، فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُكْرِهَ عَمِىَ »

(پس به سوى آنها بياييد از راه خواهش و روى آوردن آنها، چرا كه دل هرگاه ناگزير گردد كور شود.)

ص: 540

مقصود اين است كه هرگاه قلب شما اقبال دارد شما هم از همان راه اقبالش رو بياوريد؛ يعنى وقتى كه حال خواندن چند ركعت نماز شب را دارد بخوانيد، ولى وقتى كه حال خواندن دعاى ابوحمزه را ندارد دعا را رها كن و عبادت ديگرى را كه قلب به آن اقبال دارد انجام بده؛ براى اين كه فرموده اند: «فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُكْرِهَ عَمِىَ » وقتى قلب انسان ادبار كرده و شما بخواهيد به زور آن را به اقبال بياوريد كور مى گردد؛ يعنى اگر چيزى را به قلب تحميل كنيد قلب زدگى پيدا مى كند و از آن عبادت تحميلى سودى نمى بريد.

ص: 541

(حكمت 194)

اشاره

و كان عليه السلام يقول: «مَتى أَشْفِى غَيْظِى إِذَا غَضِبْتُ ؟ أَحِينَ أَعْجِزُ عَنِ الْاِنْتِقَامِ ، فَيُقَالُ لِي لَوْ صَبَرْتَ ، أَمْ حِينَ أَقْدِرُ عَلَيْهِ فَيُقَالُ لِي لَوْ عَفَوْتَ ؟»

سفارش به صبر و فرو بردن خشم

و آن حضرت دربارۀ فرو بردن خشم فرموده اند:

«مَتى أَشْفِى غَيْظِى إِذَا غَضِبْتُ ؟»

(چون خشمناك شوم كى خشم خود را بهبود بخشم ؟)

مقصود حضرت اين است كه براى تشفّى قلب در هنگام خشم و غضب هيچ راهى جز صبركردن وجود ندارد؛ چون پس از آن كه غضب مى كنم از دو حالت خارج نيست:

«أَحِينَ أَعْجِزُ عَنِ الْاِنْتِقَامِ ، فَيُقَالُ لِي لَوْ صَبَرْتَ »

(آيا آن هنگام كه از انتقام گرفتن ناتوانم، كه به من گفته مى شود اگر صبر كنى [بهتر است]؟)

يا در حالتى است كه من اصلاً قدرت انتقام گرفتن ندارم؛ مثل اين كه طرف من كدخداست و من يك فرد ضعيفى هستم، يا استاندار، فرماندار، نيروى انتظامى و...

است و من يك شهروند ضعيف هستم كه هيچ قدرت انتقام گرفتن ندارم؛ و همه به من مى گويند صبر كن.

ص: 542

«أَمْ حِينَ أَقْدِرُ عَلَيْهِ فَيُقَالُ لِي لَوْ عَفَوْتَ ؟»

(يا آن هنگام كه بر انتقام توانايم، كه به من گفته مى شود اگر ببخشايى ؟)

يا اين كه صبر كنم تا قدرت پيدا كنم، كه اگر قدرت انتقام گرفتن هم پيدا كنم باز به من مى گويند اگر عفو كنى در عفو لذّتى است كه در انتقام نيست؛ پس جز با صبر و بردبارى با چيز ديگرى نمى توان قلب را تشفّى داد. بنابراين با صبركردن قلب خود را تشفّى بده، اگر قدرت ندارى به خدا حواله كن، و اگر قدرت انتقام گرفتن دارى عفو و گذشت كن و پاداش آن را از خدا بگير.

ص: 543

(حكمت 195)

اشاره

و قال عليه السلام و قد مرّ بقذر على مزبلة: «هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُونَ .» و رُوِىَ فى خبر آخر أنّه قال: «هَذَا مَا كُنْتُمْ تَتَنَافَسُونَ فِيهِ بِالْأَمْسِ .»

تصويرى از دل نبستن به دنيا

و آن حضرت در وقتى كه با عده اى از اصحاب خود از جايى مى گذشتند و به مقدارى نجاست انسانى در كنار مزبله اى برخوردند فرمودند:

«هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُونَ »

(اين چيزى است كه بخيلان به آن بخل مى ورزيدند.)

واقعاً مواعظ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خيلى عجيب است، سلام و درود بى پايان و هميشگىِ خدا بر او باد. فرموده اند: «هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُونَ » اين نجاست انسانى كه در آن كنار افتاده و همه از آن فرارى هستند، اندكى پيش سرش دعوا بود؛ مثلاً ده ساعت پيش به صورت بهترين غذايى بوده كه صاحب آن بخل مى ورزيد كه يك لقمه اش را ديگران بخورند، ولى حالا به اين صورت درآمده است.

مرحوم سيّد رضى فرموده است در يك خبر ديگر اين معنا با الفاظ زير از حضرت صادر شده است:

«هَذَا مَا كُنْتُمْ تَتَنَافَسُونَ فِيهِ بِالْأَمْسِ »

(اين همان چيزى است كه ديروز بر سر آن رقابت و كشمكش مى كرديد.)

ص: 544

«تَنافُس» به معناى نفس نفس زدن و رقابت كردن و كنايه از نزاع و جدال است. طبق اين نقل وقتى حضرت امير عليه السلام آن نجاست را ديدند فرمودند: اين همان چيزى است كه ديروز بر سر آن نزاع و كشمكش بود. يعنى اين چيز ديروز مقدارى غذا و خوراكى بود كه هر كسى طالب آن بود و هر كسى تلاش مى كرد آن را به خود اختصاص دهد، ولى حالا به اين صورت - مقدارى نجاست متعفّن بى ارزش - در كنارى افتاده است.

پس ما بايد درس بگيريم و در انفاق متاع دنيا بر ديگران پيشى بگيريم.

ص: 545

(حكمت 196)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَمْ يَذْهَبْ مِنْ مَالِكَ مَا وَعَظَكَ .»

نقش مال دنيا در پند گرفتن

و آن حضرت دربارۀ افسوس بيجا براى مالى كه از دست رفته فرمودند:

«لَمْ يَذْهَبْ مِنْ مَالِكَ مَا وَعَظَكَ »

(از دارايى ات آنچه تو را پند و اندرز داده از دست نرفته است.)

مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه اگر مقدارى از مال و دارايى ات در راه تجربه از دستت رفت، اين غصّه ندارد؛ چون در واقع با از دست دادن اين مال يك تجربه آموخته و يك درس گرفته اى، پس پول را بيخود از دست نداده اى؛ مثلاً اگر خواستى تجارتى بكنى و در بين تجارت ضررى به تو رسيد و پولى را از دست دادى، نگرانى ندارد؛ زيرا در اين تجارت با آن خصوصياتى كه داشت تجربه پيدا كرديد و فهميديد كه در مرتبۀ بعد چگونه وارد كار و وارد بازار شويد.

ص: 546

(حكمت 197)

و قال عليه السلام: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ ، فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ .»

چون اين حكمت مشابه حكمت 91 است و قبلاً شرح آن گذشت تكرار نمى كنيم.

ص: 547

(حكمت 198)

اشاره

و قال عليه السلام لمّا سمع قول الخوارج «لا حُكْمَ إِلّا لِلَّهِ »: «كَلِمَةُ حَقٍّ يُرَادُ بِهَا بَاطِلٌ .»

مغالطه كارى خوارج

و آن حضرت وقتى سخنان خوارج را شنيدند كه خطاب به وى مى گفتند: «لا حكم إلّا للّه» هيچ حكمى بجز حكم خدا نافذ نيست، فرمودند:

«كَلِمَةُ حَقٍّ يُرَادُ بِهَا بَاطِلٌ »

(كلام حقى است كه بدان باطلى اراده مى شود.)

خوارج همان عده از اصحاب حضرت امير عليه السلام بودند كه بعد از مسألۀ حكميّت در جنگ صفّين به وجود آمدند؛ وقتى در جنگ صفّين معاويه در شرف شكست بود با حيلۀ عمروعاص دستور داد قرآنها را سر نيزه كردند و جلوى لشكر آمدند و با اين كار اعلام آتش بس كردند كه حضرت امير عليه السلام نپذيرفتند، اما يك عده مقدّس مآبهاى لشكر على عليه السلام كه بعضى از آنها منافق هم بودند مانع ادامۀ جنگ شدند تا اين كار به حكميّت كشيد؛ شخص اميرالمؤمنين عليه السلام حكميّت را نمى پذيرفتند، ولى همين عده كه حضرت امير عليه السلام را تهديد به قتل كرده بودند آن حضرت را ناگزير به پذيرفتن حكميّت كردند؛ بعد از حكميّت كه موضوع به سود معاويه در آمد باز همين عده به حضرت امير عليه السلام اعتراض كردند كه چرا حكميّت را قبول كرده اند، و اين شعار را پيشۀ خود ساختند كه «لا حكم إلّاللّه»؛ و از آن پس هرگاه حضرت را مى ديدند مى گفتند:

«لا حكم إلّاللّه» يعنى هيچ حكمى بجز حكم خدا صحيح نيست.

ص: 548

حال حضرت در مقام ردّ سخن آنها فرموده اند: «كَلِمَةُ حَقٍّ يُرَادُ بِهَا بَاطِلٌ » يعنى اصل اين سخن درست است و قرآن هم مى گويد: «إِنِ الْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ »(1) حاكم واقعى خداست و حكم هم از آنِ اوست؛ اما اين خوارج با مطرح كردن اين سخن حق معناى باطلى را اراده كرده اند؛ براى اين كه مقصود اينها از اين حرف اين است كه اصلاً حكومت نباشد، از نظر اينها حكومت و حكميّت غلط است! در صورتى كه اگر در جامعه حكومت نباشد مردم همديگر را مى خورند، هرج و مرج به راه مى افتد و مى شود مانند جنگل، هر كس زورش به ديگرى رسيد او را مى كشد و اموالش را چپاول مى كند.

اگر ما فرض كنيم فرهنگ جامعه آن قدر بالا رفته كه همۀ مردم به عدالت عمل مى كنند و هيچ نيازى به قوّۀ قضائيه، شهربانى و ژاندارمرى هم نداريم، اما باز هم نياز به حكومت هست و همان جامعۀ مدينۀ فاضله بدون حكومت نمى شود؛ براى اين كه در هر جامعه اى كارهايى عام المنفعة از قبيل بهداشت، راه سازى، تربيت و تعليم، رسيدگى به ايتام و فقرا و از كار افتاده ها و... وجود دارد كه بايد يك كسى متصدّى اين امور بشود و همين امر نياز به حكومت دارد. در صورتى كه مقصود اينها (خوارج) از اين شعارى (لا حكم إلّاللّه) كه مى دهند اين است كه حكومت نباشد، و لازمۀ نبودن حكومت اين است كه احكام خدا هم تعطيل شود. ما اين موضوع را به طور مفصّل در شرح خطبۀ چهلم (جلد دوّم، درس 84) بيان كرده ايم، به آنجا مراجعه فرماييد.7.

ص: 549

1- - سورۀ انعام (6)، آيۀ 57؛ سورۀ يوسف (12)، آيات 40 و 67.

(حكمت 199)

اشاره

و قال عليه السلام فى صفة الغوغاء: «هُمُ الَّذِينَ إِذَا اجْتَمَعُوا غَلَبُوا، وَ إِذَا تَفَرَّقُوا لَمْ يُعْرَفُوا.» و قيل: بل قال عليه السلام: «هُمُ الَّذِينَ إِذَا اجْتَمَعُوا ضَرُّوا، وَ إِذَا تَفَرَّقُوا نَفَعُوا.» فقيل قد عرفنا مضرّة اجتماعهم، فما منفعة افتراقهم ؟ فقال عليه السلام: «يَرْجِعُ أَصْحَابُ الْمِهَنِ إِلى مِهْنَتِهِمْ فَيَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِمْ كَرُجُوعِ الْبَنَّاءِ إِلى بِنَائِهِ ، وَ النَّسَّاجِ إِلى مِنْسَجِهِ ، وَ الْخَبَّازِ إِلى مَخْبَزِهِ .»

توصيف نابخردان و فرومايگان

و آن حضرت مردم نابخرد و فرومايه و هرج و مرج طلب و اوباش را به ملخ تشبيه كرده و فرموده اند:

«هُمُ الَّذِينَ إِذَا اجْتَمَعُوا غَلَبُوا، وَ إِذَا تَفَرَّقُوا لَمْ يُعْرَفُوا»

(آنان كسانى هستند كه چون گرد آيند چيره شوند، و چون پراكنده گردند شناخته نمى شوند.)

اين از اوصاف ملخ هاست؛ ملخ ها وقتى با هم همدست شوند مانند سيل بنيانكن به مزارع و باغستانها هجوم مى برند و همه چيز را نابود مى كنند. به ياد دارم در گذشتۀ دور ملخ ها به نجف آباد هجوم آوردند و مانند يك ابر سياه جلوى خورشيد را گرفتند و تمام درختهاى سبز را مانند فصل زمستان بى برگ و خشك كردند.

ظاهراً ملخ ها - كه اسم اصلى آنها جراد است - را به اين جهت «غوغاء» مى گويند كه وقتى بيايند بى نظمى مى كنند و همه چيز را از بين مى برند؛ در حقيقت از بس بى نظمى مى كنند مثل اين كه غوغايى به راه مى اندازند كه همه به وحشت مى افتند.

ص: 550

پس از اوصاف ملخ ها «هُمُ الَّذِينَ إِذَا اجْتَمَعُوا غَلَبُوا» : يكى اين است كه وقتى اجتماع مى كنند غلبه مى كنند «وَ إِذَا تَفَرَّقُوا لَمْ يُعْرَفُوا» ولى وقتى متفرق شوند شناخته نمى شوند. جثۀ يك ملخ خيلى ريز است و اگر تكى و انفرادى باشد كسى آن را نمى بيند.

آنچه گفتيم از جمله اوصاف ملخ ها بود كه مقصود حضرت همين رجّاله ها و اوباش و هرج و مرج طلب هاست، و در حقيقت حضرت امير عليه السلام آنها را تشبيه به ملخ فرموده اند؛ براى اين كه اينها هم يكدفعه مى آيند، سر و صدا به راه مى اندازند، هجوم مى برند و كتك كارى مى كنند، و خلاصه غوغا به راه مى اندازند و بى نظمى مى كنند، بعد هم كه متفرق مى شوند ديگر كسى آنها را نمى شناسد؛ يعنى خودشان را لابلاى جمعيت گم مى كنند، هر چه انسان نگاه مى كند نمى فهمد آيا اين از آنهاست يا يك آدم درست و حسابى است ؟ البته اينها در زمان ما متأسفانه اسم خوبى (حزب اللّه) روى خودشان گذاشته اند، حزب اللّه هم اگر بنا شود روى اساس كار نكند مى شود غوغا.

اينها حرف حساب سرشان نمى شود، اگر مى شد از اوّل برخلاف قانون كشور اسلامى اجتماع نمى كردند و به سلاح سرد و گاهى گرم مسلّح نمى شدند.

مرحوم سيّد رضى فرموده است:

«و قيل: بل قال عليه السلام: هُمُ الَّذِينَ إِذَا اجْتَمَعُوا ضَرُّوا، وَ إِذَا تَفَرَّقُوا نَفَعُوا»

(و گفته شده است: بلكه امام عليه السلام فرمود: آنان كسانى هستند كه چون گرد آيند زيان رسانند، و چون پراكنده شوند سود دهند.)

در حال اجتماع ضرر مى زنند، چند هزار نفر مى ريزند و مى زنند، مى شكنند، ماشين آتش مى زنند و... اينها ضرر است، وقتى جمع مى شوند ضرر مى زنند ولى وقتى متفرق مى شوند نفع مى رسانند.

ص: 551

«فقيل: قد عرفنا مضرّة اجتماعهم، فما منفعة افتراقهم ؟»

(پس گفته شد: زيان گرد آمدن آنان را دانستيم، سود پراكنده شدنشان چيست ؟)

«فقال عليه السلام: يَرْجِعُ أَصْحَابُ الْمِهَنِ إِلى مِهْنَتِهِمْ فَيَنْتَفِعُ النَّاسُ بِهِمْ »

(آنگاه حضرت عليه السلام فرمود: صاحبان پيشه به كار و پيشۀ خود بازمى گردند و مردم از آنان سود مى برند.)

«مِهَن» جمع «مِهْنَة» به معناى شغل و پيشه است؛ يعنى اينها در هنگام اجتماع كارهاى خود را رها كرده بودند و حالا كه متفرق مى شوند دوباره سر كارهاى خودشان برمى گردند و به كار مشغول مى شوند، آن وقت مردم از آنان سود مى برند.

بعد براى نفع بردن از آنها مثال مى زنند و مى فرمايند:

«كَرُجُوعِ الْبَنَّاءِ إِلى بِنَائِهِ ، وَالنَّسَّاجِ إِلى مَنْسَجِهِ ، وَالْخَبَّازِ إِلى مَخْبَزِهِ »

(مانند بازگشتن بنّا به ساختمان خود، و بافنده به كارگاه خويش، و نانوا به نانوايى اش.)(1)ت.

ص: 552

1- البته همه مى دانيم كه نقل مرحوم سيّد رضى با عنوان «و قيل بل قال عليه السلام...» با صيغۀ مجهول دليل بى اعتبارى قول قائل است، و همان معناى اوّل با كلمۀ «غوغاء» و اوصافى كه ذكر شده سازگارتر است.

(حكمت 200)

اشاره

وَ قَدْ أُتِىَ بِجَانٍ وَ مَعَهُ غَوْغَاءُ فقال عليه السلام: «لا مَرْحَباً بِوُجُوهٍ لا تُرى إِلّا عِنْدَ كُلِّ سَوْأَةٍ .»

جايگاه نابخردان و فرومايگان

مرحوم سيّد رضى مى گويد يك جنايتكارى را نزد حضرت امير عليه السلام بردند در حالى كه همراه او تعدادى اوباش و افراد نابخرد بودند، حضرت رو به آنها فرمودند:

«لا مَرْحَباً بِوُجُوهٍ لا تُرى إِلّا عِنْدَ كُلِّ سَوْأَةٍ »

(گشاده و خوش مباد چهره هايى كه جز نزد هر كار زشتى ديده نمى شوند.)

«مرحباً» از مادّۀ «رحب» به معناى وسعت است؛ «مرحباً بكم» يعنى اوضاعت مرتب و وسيع باشد و در تنگنا نيفتى؛ «لامرحباً» يعنى در وسعت نباشى. «سوأة» به معناى خلاف و زشتى است.

كلمۀ «غوغاء» در حديثِ قبل هم بود و گفتيم كه معناى آن ملخ است، و به اين خاطر كه ملخ نظم و ترتيب و اوضاع مردم را به هم مى زند به آن «غوغاء» اطلاق شده است وگرنه نام اصلى آن «جَراد» است؛ و مقصود حضرت در آن حديث از «غوغاء» تشبيه مردم نابخرد و اوباش به ملخ بوده است. در اين حديث هم راوى خبر كلمۀ «غوغاء» را در همان دسته از مردم به كار برده و فرموده است: يك آدم جنايتكارى را نزد حضرت امير عليه السلام آوردند، بعد يك عده اى هم كه اوباش بودند و هوچى بازى درمى آوردند دنبالش آمدند، حضرت به آنها فرمود: گشاده و خوش نباشد روى كسانى كه فقط در جاهاى خلاف و زشتكارى پيدا مى شوند.

ص: 553

اين جمله را حضرت امير عليه السلام در حقيقت در مذمّت اين افراد بيان فرموده اند، يك مشت رجّاله، هوچى گر، هرج و مرج طلب و افراد بى قانون كه هر وقت هر جا خلافكارى و ظلم و جنايتى مى شود حاضرند؛ از اين رو حضرت مى فرمايد: رويشان گشاده و شاد نباشد.

بنا به نقل ابن أبى الحديد همين كلام حضرت امير عليه السلام را «المستعين باللّه» كه يكى از خلفاى بنى عبّاس بود به آن رجّاله هايى كه هنگام عزل او دورش جمع شده بودند گفت؛ موضوع چنين بوده كه وقتى خواستند از «المستعين باللّه» به نفع «المعتز باللّه» استعفا بگيرند، ابن أبى الشوارب كه قاضى آن زمان بود بر المستعين باللّه وارد شد در حالى كه عده اى از همين اوباش همراهش بودند و اينها آمدند بر عليه المستعين باللّه شهادت دهند، در واقع استعفاى به زور چماق، آن وقت مستعين همين جملۀ حضرت امير عليه السلام را در آن موقعيت خواند و گفت: «لا مرحباً بهذه الوجوه الّتى لاترى إلّا يوم سوء» كه «إلّا عند السّوء» هم نقل شده است.(1) خوب تغيير حكومت كه باشد رجّاله ها هم راه مى افتند، بالاخره او را عزل كردند و المعتز باللّه را كه او هم از خلفاى عبّاسى بود سر كار آوردند. حالا مقصود اين غوغاها هستند كه در هنگام بى نظمى، بى قانونى، هرج و مرج به راه انداختن و جاهايى از اين قبيل سر و كلّه شان پيدا مى شود.0.

ص: 554

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 20.

(حكمت 201)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ مَعَ كُلِّ انْسَانٍ مَلَكَيْنِ يَحْفَظَانِهِ ، فَإِذَا جَاءَ الْقَدَرُ خَلَّيَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ ، وَ إِنَّ الْأَجَلَ جُنَّةٌ حَصِينَةٌ .»

محافظان غيبى

و آن حضرت دربارۀ محافظت انسان از حوادث به وسيلۀ دو ملك تا قبل از رسيدن مرگ حتمى فرمودند:

«إِنَّ مَعَ كُلِّ انْسَانٍ مَلَكَيْنِ يَحْفَظَانِهِ »

(بى ترديد همراه هر انسان دو فرشته است كه از او محافظت مى كنند.)

از آيات قرآن هم استفاده مى شود كه براى هر انسانى دو ملك هست كه وجود او را حفظ مى كنند؛ گاهى اوقات مى بينيد جاهاى خطرناكى براى انسان پيش مى آيد و مثل اين كه كسى به انسان الهام مى كند و او را نجات مى دهد. هم از اين جملۀ حضرت و هم از آيات قرآن استفاده مى شود كه ملائكه انسان را حفظ مى كنند. در قرآن شريف آمده است: «إِنْ كُلُّ نَفْسٍ لَمّا عَلَيْها حافِظٌ »(1) از طرف خدا ملائكه اى هستند كه انسان را حفظ مى كنند؛ و در جاى ديگر فرموده: «وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً »(2) خدا مى فرستد بر هر كدام از شما حفظكننده اى. بنابراين خدا براى محافظت هر يك از افراد بشر محافظانى قرار داده تا آنها را حفظ كنند.

ص: 555

1- - سورۀ طارق (86)، آيۀ 4.
2- - سورۀ انعام (6)، آيۀ 61.

«فَإِذَا جَاءَ الْقَدَرُ خَلَّيَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَهُ »

(پس هرگاه قَدَر فرا رسد آن دو ميان او و قَدَر را خالى گذارند.)

خوب بالاخره عمر اين انسان به سر مى آيد، اجلش مى رسد و بايد بميرد، در اين صورت وظيفۀ حفاظت آن دو ملك به سر آمده، آنها اين شخص را رها مى كنند و هر اتفاقى كه بنا بوده مى افتد؛ مثلاً اگر بنا بوده به زمين بيفتد، اگر بنا بوده وسيلۀ نقليه اى به او بزند، اگر بنا بوده در رودخانه و دريا غرق شود، همان پيشامد پيش مى آيد و كسى او را از بلا محافظت نمى كند.

مى فرمايد: پس وقتى قَدَر فرا رسيد خالى مى گذارند آن دو ملك بين اين قَدَر و بين آن انسان را. اين نيروى غيبى كه تاكنون از اين انسان حفاظت مى كرد، وقتى اجلش رسيد ديگر حفاظتى از او نمى كند تا به مقدّرش برسد.

«وَ إِنَّ الْأَجَلَ جُنَّةٌ حَصِينَةٌ »

(و به درستى كه اجل سپرى استوار است.)

«جُنَّة» به معناى سپر است؛ «حَصينة» از مادّۀ «حِصْن» و به معناى محكم و استوار است. حضرت خواسته بفهماند هر انسانى يك اجل مقدّر و تعيين شده اى دارد كه تا آن زمان از گزند حوادث محفوظ است؛ ولى وقتى به آن اجل و زمان تعيين شده رسيد، ديگر هيچ علاجى كارساز نيست و حتى مأمورين حفاظت هم دخالتى نمى كنند و انسان به آن نحوى كه مقدّر شده مى ميرد.

ص: 556

(حكمت 202)

اشاره

و قال عليه السلام و قد قال له طلحة و الزّبير: نبايعك على أنّا شركاؤك فى هذا الأمر: «لا، وَ لَكِنَّكُمَا شَرِيكَانِ فِى الْقُوَّةِ وَ الْاِسْتِعَانَةِ ، وَ عَوْنَانِ عَلَى الْعَجْزِ وَ الْأَوَدِ.»

شراكت پذير نبودن امر خلافت و حكومت

و آن حضرت وقتى كه طلحه و زبير به او گفتند: ما به اين شرط كه در امر خلافت شريك تو باشيم با تو بيعت مى كنيم، فرمودند:

«لا، وَ لَكِنَّكُمَا شَرِيكَانِ فِى الْقُوَّةِ وَ الْاِسْتِعَانَةِ »

(خير، وليكن شما دو نفر در نيرو بخشيدن و ياورى شركت نماييد.)

طلحه و زبير پس از قتل عثمان پيش حضرت امير عليه السلام آمده و گفتند: با تو بيعت مى كنيم به شرط اين كه شريك تو باشيم! حضرت فرمودند: شراكت يعنى چه ؟! حكومت شريكى سابقه و معنا و مفهومى ندارد؛ شما كمك باشيد و در مشكلات و حوادث كمك كنيد، مشاور من باشيد، وزير باشيد، اينها شدنى است اما اين كه خليفۀ مسلمانها على و طلحه و زبير است نشدنى است؛ و خود حضرت امير عليه السلام در جايى فرموده اند: «الشّركة فى الملك تؤدّى إلى الاضطراب»(1) شركت در مملكت دارى براى مردم اضطراب درست مى كند.

ابن أبى الحديد در اينجا نقل مى كند كه امام عليه السلام به آنها فرمود: مگر مى شود دو امام

ص: 557

1- - مستدرك الوسائل، ج 13، ص 452.

در عرض هم وجود داشته باشد؟! و مگر مى شود دو شمشير در يك غلاف جا داده شود؟!(1) پس شما در قوّت و در اين كه به من استعانت و كمك كنيد شريك باشيد؛ يعنى يك خليفه نيازمند وزير و كارگزار است، ولى يك خليفه در خلافت و امارت شريك نمى خواهد.

«وَ عَوْنَانِ عَلَى الْعَجْزِ وَ الْأَوَدِ»

(و به هنگام ناتوانى و سنگينى كار ياور باشيد.)

«عَوْنان» تثنيۀ «عَوْن» به معناى كمك است؛ مقصود از «عَجْز» ناتوانى در انجام كار است؛ يعنى جايى كه من نمى توانم كارى را انجام بدهم. «أَوَد» چند معنا دارد: يكى به معناى بار سنگين است، يكى به معناى اعوجاج و كجى است؛ اينجا نوعاً خواسته اند بگويند: چون حضرت على عليه السلام كجى و اعوجاجى ندارد پس معناى سنگينى «أود» در اينجا مقصود است، و حضرت خواسته اند بگويند شما در كارهاى سنگين براى من كمك باشيد.2.

ص: 558

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 22.

(حكمت 203)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِى إِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ ، وَ إِنْ أَضْمَرْتْمْ عَلِمَ ، وَ بَادِرُوا الْمَوْتَ الَّذِى إِنْ هَرَبْتُمْ [مِنْهُ ] أَدْرَكَكُمْ ، وَ إِنْ أَقَمْتُمْ أَخَذَكُمْ ، وَ إِنْ نَسِيتُمُوهُ ذَكَرَكُمْ .»

سفارش به تقوا، و آمادگى براى مرگ

و آن حضرت دربارۀ تقوا و نيز مبادرت به مرگ فرموده اند:

«أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِى إِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ ، وَ إِنْ أَضْمَرْتْمْ عَلِمَ »

(اى مردم، تقوا پيشه كنيد خدايى را كه اگر سخن گوييد بشنود، و اگر نهان داريد بداند.)

بارها گفته ايم كه «اِتّقوا» در اصل «اِوْتَقُوا» بوده و از مادّۀ «وقاية» به معناى نگاه داشتن و حفظكردن است؛ يعنى اى مردم خودتان را از حريم خدا نگاه داريد و در مقابل عظمت و بزرگى و قدرت خدا حفظ كنيد.

بعد در اين جمله براى خدا دو صفت آورده و فرموده اند: «اَلَّذِى إِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ » :

خدايى كه اگر سخن بگوييد مى شنود. اين طور نيست كه به گفته هاى شما توجّهى نيست و هر چه بگوييد به حساب نيايد، بلكه گفتار انسان هم جزو اعمال انسان است و روز قيامت از آن محاسبه مى كنند. در قرآن فرموده است: «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ»(1) هيچ سخنى را (انسان) بر زبان نمى آورد مگر اين كه براى او مراقب مهيّايى است. «وَ إِنْ أَضْمَرْتْمْ عَلِمَ » اين صفت دوّمى است كه در اين جمله آورده اند؛ يعنى خدايى كه مى داند موضوعى را كه در دل مخفى كرده ايد.

ص: 559

1- - سورۀ ق (50)، آيۀ 18.

«وَ بَادِرُوا الْمَوْتَ الَّذِى إِنْ هَرَبْتُمْ مِنْهُ أَدْرَكَكُمْ »

(و پيشى جوييد بر مرگى كه اگر از آن بگريزيد شما را دريابد.)

مبادرت كردن به مرگ به اين است كه خود را آمادۀ مرگ كنيد و مجهّز شويد؛ نه اين كه بخواهند بگويند وسايل خودكشى را براى خود فراهم و مهيّا كنيد، بلكه مقصود حضرت اين است كه اگر مظالمى به گردن داريد، اگر نماز قضا و روزه اى داريد، اگر گناهى كرده ايد كه احتياج به توبه دارد و... اين كارها را جبران كنيد تا اگر پيك مرگ آمد و مثلاً از شما اجازه خواست نگوييد قدرى صبر كن و قدرى به من مهلت بده. پس به گونه اى باشيد كه همان وقت عازم رفتن و جان دادن باشيد.

«وَ إِنْ أَقَمْتُمْ أَخَذَكُمْ ، وَ إِنْ نَسِيتُمُوهُ ذَكَرَكُمْ »

(و اگر بايستيد شما را بگيرد، و اگر فراموشش كنيد به يادتان آورد.)

اين هم دو تا از خصوصيات مرگ است؛ اگر از آن فرار نكنى هم تو را مى گيرد؛ پس اين طور نيست كه اگر فرار نكنيد مرگ با شما رفيق شود و كارتان نداشته باشد، بلكه اگر فرار كنيد به شما مى رسد و اگر فرار نكنيد شما را مى گيرد. و ديگر اين كه اگر هم او را فراموش كنيد او شما را فراموش نمى كند و در فكرتان هست.

ص: 560

(حكمت 204)

اشاره

و قال عليه السلام: «لايُزْهِدَنَّكَ فِى الْمَعْرُوفِ مَنْ لايَشْكُرُ لَكَ ، فَقَدْ يَشْكُرُكَ عَلَيْهِ مَنْ لايَسْتَمْتِعُ [بِشَىْ ءٍ] مِنْهُ ، وَ قَدْ تُدْرِكُ مِنْ شُكْرِ الشَّاكِرِ أَكْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْكَافِرُ، وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ .»

سفارش به نيكوكارى

و آن حضرت دربارۀ سرخوردگى از كارهاى نيك به وسيلۀ ناسپاسى افراد فرموده اند:

«لايُزْهِدَنَّكَ فِى الْمَعْرُوفِ مَنْ لايَشْكُرُ لَكَ »

(در كار نيك تو را بى رغبت نگرداند آن كه تو را ناسپاسى مى كند.)

«لايُزْهِدَنَّ » از مادّۀ «زهد» و مؤكد به نون تأكيد و به معناى بى رغبتى است، و كلمۀ «مَنْ » فاعل است براى آن؛ يعنى كسى كه نسبت به كارهاى تو ناسپاس است سبب نشود كه تو از كارهاى نيك دست بردارى.

«فَقَدْ يَشْكُرُكَ عَلَيْهِ مَنْ لايَسْتَمْتِعُ بِشَىْ ءٍ مِنْهُ »

(كه تو را بر آن نيكى سپاس مى گويد كسى كه هيچ بهره اى از آن نمى برد.)

اين جملۀ حضرت در مقام تعليل براى «لايُزْهِدَنَّكَ » است؛ يعنى اين طور نيست كه هيچ كس به كار نيك شما پى نبرده باشد؛ اگر آن كسى كه شما آن كار نيك را به خاطرش انجام داديد ناسپاسى كرد، ديگرانى كه از آن كار شما سودى نبردند مى فهمند كه شما خيرخواه هستيد و از كار شما قدردانى مى كنند.

ص: 561

«وَ قَدْ تُدْرِكُ مِنْ شُكْرِ الشَّاكِرِ أَكْثَرَ مِمَّا أَضَاعَ الْكَافِرُ»

(و تو از سپاس سپاسگزار مى يابى بيشتر از آنچه ناسپاس تباه كرده است.)

اين جملۀ سوّم در تعقيب جملۀ دوّم است. «الكافر» به معناى كفران كننده است و مقصود از آن در اين جمله همان «مَنْ لايَشْكُرُ لَكَ » است. «الشّاكر» هم به معناى سپاس گزارنده است و مقصود از آن همان «مَنْ لايَسْتَمْتِعُ » است. بنابراين معناى جمله اين است كه: گاهى شما از سپاسى كه ديگران نسبت به كار نيك شما دارند وجد و سرورى را در خود احساس مى كنيد كه اين وجد و سرور بيش از آن نگرانى است كه از ناسپاسى ناسپاسان در خود احساس كرده ايد.

«وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ »

(و خدا نيكوكاران را دوست مى دارد.)

بيان اين جملۀ حضرت در اين موقعيت براى اين است كه بفهماند اگر كسى از اعمال نيك انسان قدردانى نكند هيچ مهم نيست، آن كسى كه بايد اعمال را زير نظر بگيرد خداست و او هم نيكوكاران را دوست مى دارد. پس آقايان و خانم ها هميشه توجّه كنند كه قصد ما از نيكى به ديگران اين نباشد كه آنها در عوض نيكى كردن ما به ما نيكى كنند، و به قول معروف نبايد اين طور باشد كه بگوييم «كاسه جايى رود كه قدح باز آيد»؛ كار را براى خدا بكنيد و پاداش را هم از خدا بخواهيد.

ص: 562

(حكمت 205)

اشاره

و قال عليه السلام: «كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلَّا وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ بِهِ .»

ظرف علم بى پايان است

و آن حضرت دربارۀ ظرفيّت نيروى عاقله فرموده اند:

«كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلَّا وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ بِهِ »

(هر ظرفى به آنچه در آن ريخته شود پر مى شود مگر ظرف علم و دانش كه به وسيلۀ آن وسعت مى يابد.)

ابن أبى الحديد خواسته از اين جمله نتيجه بگيرد كه پس نفس انسان تجرّد دارد؛ او مى گويد:(1) حتى همين گوش و چشم ظاهرى ما هم كه مادّه است ظرفيّت محدود دارند، اما ظرفيّت قوّۀ عاقلۀ انسان تمام شدنى نيست؛ روى اين اصل مى گويد پس قوّۀ عاقلۀ انسان مجرّد است. البته اگر كسى بگويد پس چرا هنگام پيرى و كهولت قوّۀ عاقلۀ انسان ضعيف مى شود، محفوظات را از دست مى دهد و گاهى به طور كلّى اين قوّه از كار مى افتد؟ جوابش اين است كه نيروهاى بدنى كه ابزار ياد گرفتن و علم است ضعيف مى شود نه اصل نيروى عاقله. خوب حالا ايشان خواسته از اين حديث چنين استفاده اى بكند.

به هر حال معناى كلام حضرت اين است كه ظرف علم با ياد گرفتن علم وسيع تر مى شود؛ يعنى قوّۀ عاقلۀ انسان كه روح مجرّد اوست به قدرى وسيع است كه اگر انسان عمرى داشته باشد كه بتواند همۀ علوم را فرا بگيرد هنوز هم پر نمى شود، و بلكه با آموزش هر علمى به اندازۀ فروعات آن علم گنجايش پيدا مى كند.

ص: 563

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 25.

(حكمت 206)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِيمِ مِنْ حِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلَى الْجَاهِلِ .»

اوّلين سود بردبارى

و آن حضرت دربارۀ سود بردبارى در برابر نابخردان فرموده اند:

«أَوَّلُ عِوَضِ الْحَلِيمِ مِنْ حِلْمِهِ أَنَّ النَّاسَ أَنْصَارُهُ عَلَى الْجَاهِلِ »

(اوّلين سود بردبار از بردبارى اش اين است كه مردم در برابر جاهل و نابخرد ياورانش مى شوند.)

در برخوردهاى فردى اين طور است كه اگر كسى به ديگرى بدگويى، فحاشى و ناسزاگويى كند، اگر آن شخص دوّم هم مقابلۀ به مثل كند طبيعتاً گلاويز مى شوند و كتك كارى مى شود، در اين صورت مردم مداخله اى نمى كنند و قلباً هم طرفدار هيچ كدام از اين دو نفر نمى شوند. اما اگر شخص دوّم تحمّل و بردبارى كند و جواب بدگويى هاى شخص اوّل را ندهد، مردم ياور او مى شوند و از او پشتيبانى مى كنند. پس اوّلين سود بردبارى همين است كه مردم حامى او مى شوند.

ص: 564

(حكمت 207)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ ؛ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ .»

سفارش به بردبارى يا اظهار آن

و آن حضرت دربارۀ ترغيب نمودن براى تحصيل حلم و بردبارى فرموده اند:

«إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ »

(اگر بردبار نيستى خود را به بردبارى بزن.)

حلم از صفات پسنديده است و انسان بايد تلاش كند خود را به اين صفت پسنديده بيارايد. حلم اين است كه انسان در برابر درشتى هايى كه ديگران دارند تحمّل و بردبارى از خود نشان بدهد؛ مثلاً اگر كسى به انسان فحاشى كرد بهترين روش اين است كه شما جواب ندهيد، كه همين تحمّل و بردبارى برخاسته از حلم انسان است. حالا حضرت فرموده اند: اگر شما اين صفت را در خود ايجاد نكرده ايد پس اظهار حلم كنيد. اگر چنين تلاشى از خود نشان داديد به مرور زمان اين صفت در شما ايجاد مى شود و شما هم حليم دائمى مى شويد؛ و اين به اين خاطر است كه اوصاف پسنديده همگى اكتسابى هستند؛ مثلاً انسان عفيف از اوّل عفيف نيست، انسان شجاع از اوّل شجاعت ندارد؛ بلكه انسان عفيف از اوّل به خود تلقين مى كند كه نگاه به نواميس مردم بد است، سخن زشت بد است و... تا به مرور زمان اين كار ملكۀ

ص: 565

او مى شود؛ و همچنين انسان شجاع هميشه شجاعت را به خود تلقين مى كند تا اين كه صفت شجاعت در او يك ملكه مى شود و هيچ گاه از چيزى نمى ترسد. بنابراين سخن حضرت اين است كه اگر حليم نيستى تمرين كن تا حليم شوى.

«فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ »

(چرا كه كم است آن كه خود را به گروهى مانند نمايد مگر اين كه زمانى نمى گذرد كه از جملۀ آنان مى شود.)

اين خاصيت تمرين و تلقين است، وقتى كسى خود را شبيه گروهى كند او هم مثل آنها مى شود.

ص: 566

(حكمت 208)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ ، وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ، وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ ، وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ، وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ ، وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ .»

نتيجۀ محاسبۀ نفس

و آن حضرت دربارۀ محاسبۀ نفس و بعضى اوصاف ديگر فرموده اند:

«مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ ، وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ»

(كسى كه نفس خود را حسابرسى كند سود برد، و كسى كه از آن غفلت ورزد زيان بيند.)

اگر تجّار و مغازه داران هر روز عصر يا هر هفته و يا آخر هر ماه يك محاسبه اى روى تجارت و نحوۀ كار خود داشته باشند، نتيجه اش اين است كه اگر ديدند دارند ضرر مى كنند از همان اوّل راه چاره اى مى انديشند و جلوى ورشكستگى را مى گيرند؛ اما اگر از حسابرسى غافل شوند، يك وقت متوجّه مى شوند ورشكسته اند كه ديگر كار از كار گذشته و هيچ چاره اى ندارند. سخن حضرت امير عليه السلام در اين جمله همين است، منتها نه نسبت به تجارتهاى دنيايى، بلكه در مورد تجارت نسبت به آخرت؛ به اين معنا كه اگر ما هر روز عصر به عصر يا شب به شب نامۀ عمل خود را محاسبه كنيم، نتيجه اش اين است كه اگر تاكنون راه كجى رفته ايم خود را اصلاح مى كنيم و به راهى مى رويم كه رضاى خدا در آن باشد؛ ولى اگر از اين محاسبه غافل شويم و مانند همان تاجر روزى متوجّه شويم كه ديگر ورشكست شده ايم، آن وقت كار از كار گذشته و

ص: 567

پشيمانى سودى ندارد. پس كسى كه نفس خود را محاسبه كند سود مى برد، و هر كس از اين كار غفلت كند زيانبار مى شود.

بعد آن حضرت در همين حديث در مورد احتياط كارى فرموده اند:

«وَ مَنْ خَافَ أَمِنَ »

(و آن كه بترسد ايمن باشد.)

مقصود اين است كه كسى كه از عذاب خدا و از جهنم بترسد، الآن در اين دنيا راه احتياط را پيش مى گيرد و در روز قيامت ايمن از عذاب خدا خواهد بود. البته به طور مطلق هم همين طور است؛ يعنى اگر انسان در هر موردى از اشتباه بترسد و احتياط كند، از هر خسران و زيانى به دور مى ماند.

باز آن حضرت در قسمت آخر اين كلام دربارۀ منفعت عبرت گرفتن فرموده اند:

«وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ، وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ ، وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ »

(و آن كه عبرت گيرد بينا شود، و آن كه بينا شود بفهمد و دريابد، و آن كه بفهمد دانا گردد و درك كند.)

«وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ» : عبرت گرفتن از اوضاع دنيا، از اين بى اعتبارى دنيا و از اين كه بالاخره انسان بايد اين دنيا را رها كند و برود باعث بينايى انسان مى شود. مثلاً وقتى مشاهده كرديم همسايه از دنيا رفت و آن همه ثروتى كه داشت به دست وارثها افتاد و بعد از مدّت كوتاهى ديگر يادشان به او نيست، اينجاست كه انسان بصيرت پيدا مى كند كه پس بايد كارى كرد تا پس از مردن از اين اموال بهره مند شد؛ اين درس عبرت است و در حقيقت همۀ كارهاى اين دنيا مايۀ عبرت است.

«وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ » : و كسى كه بينا شد همه چيز مى فهمد. مثلاً نابينا كه رنگ سفيد را نديده نمى فهمد سفيدى يعنى چه، حتى اگر به او ياد داده باشند كه گچ سفيد است

ص: 568

طوطى وار ياد گرفته و نمى فهمد سفيدى يعنى چه؛ ولى انسان بينا معناى سفيدى را مى فهمد. پس هر كسى كه بينا شد مى فهمد.

بعد فرموده:

«وَ مَنْ فَهِمَ عَلِمَ » : و كسى كه فهميد مى داند. فهم به معناى درك است؛ كسى كه مى فهمد در واقع درك مى كند و همين درك كردن معناى علم عميق است؛ پس كسانى كه مى فهمند و اهل درك هستند علم به حقايق پيدا مى كنند.

ص: 569

(حكمت 209)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلى وَلَدِهَا، و تلا عقيب ذلك: «وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ »(1).»

پيروزى دولت حق بر باطل

و آن حضرت دربارۀ پيروزى دولت حق بر دولتهاى باطل فرموده اند:

«لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلى وَلَدِهَا»

(به خدا سوگند دنيا به ما باز مى گردد پس از سركشى اش، مانند شتر سركش كه از روى مهر به بچۀ خويش باز مى گردد.)

حضرت امير عليه السلام در اين عبارت وعدۀ يك پيروزى بزرگى را مى دهند؛ مى خواهند بفهمانند درست است كه حالا بنى اميّه، معاويه و امثال اينها به اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اين همه ظلم مى كنند و حقوق آنها را غصب كرده و مى كنند، اما بالاخره پيروزى اهل بيت مى رسد.

فرموده اند: «لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا»: هر آينه اين دنيا به ما رو مى كند و برمى گردد بعد از آن چموشى كه دارد. لامِ مفتوحه در «لَتَعْطِفَنَّ » براى توطئۀ قسم است و مثل اين است كه يك قسم در اينجا وجود دارد، و اصل جمله چنين است:

ص: 570

1- سورۀ قصص (28)، آيۀ 5.

«وَاللَّهِ لَتَعْطِفَنَّ الدُّنْيَا» يعنى به خدا سوگند روزى دنيا به ما رو مى كند. در حقيقت در اين جمله دنيا به شتر چموش و سركش تشبيه شده است، وقتى شتر سركشى مى كند قدرت استفاده از آن براى صاحبش سلب مى شود، دنيا هم در ايّام زندگى ائمه عليهم السلام براى آنها رام نبوده و جولانگاه معاويه ها و ديگر خلفاى بنى اميّه و بنى عبّاس بوده است؛ حالا حضرت فرموده: بعد از اين كه سركشى دنيا تمام شد رو به ما مى كند.

«عَطْفَ الضَّرُوسِ عَلى وَلَدِهَا» : مانند رو كردن شتر سركش به فرزند خود.

«ضَروس» به شترى مى گويند كه موقع دوشيدن لگد مى زند و از دوشيدن جلوگيرى مى كند تا شيرها را به بچۀ خود بدهد؛ شتر از فرط علاقه به فرزندش اين طور از دوشيدن شيرهايش جلوگيرى مى كند و بعد به طرف بچه اش مى رود و شيرها را به او مى دهد. نكتۀ ديگرى كه در اين عبارت هست اين كه «عَطْف» مفعول مطلق نوعى است و معناى جمله چنين است كه: برگشت دنيا به طرف ما نوع برگشت شتر به فرزند خويش است؛ يعنى با همان مهربانى و عطوفت.

«و تلا عقيب ذلك: «وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ »»

(و در پى آن اين آيه را تلاوت فرمود: و اراده كرده ايم كه بر مستضعفين زمين منّت بگذاريم و آنان را پيشوا سازيم و وارث گردانيم.)

پس از آن كه حضرت اين جمله را فرمودند اين آيه را تلاوت نمودند: «وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِى الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ » ؛ «نُرِيدُ» فعل مستقبل است و فعل مستقبل نوعاً براى استمرار است و مى خواهد بگويد: بناى عالم بر اين بوده كه اگر كسانى به استضعاف كشيده شدند و توسرى خوردند يك روزگارى بالاخره پيروز مى شوند. اين سياهان آمريكا كه اين قدر از سفيدپوستان ظلم و اذيّت

ص: 571

ديده اند و در حال استضعافند، بالاخره روزى قيام مى كنند و اين آمريكا به كام همان سياهان مى گردد؛ اين طبيعت دنياست، يك روز آنها حاكم هستند و ظلم مى كنند يك روز هم نوبت سياهان مى شود. به هر حال «وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ ...» يك چيز كلّى است كه خدا مى فرمايد، و در روايات ما هم تطبيق شده است بر ظهور حضرت عليه السلام كه يك مصداق كامل اين آيۀ شريفه است، ولى معناى قرآن عام است؛ يعنى اصلاً بناى خدا بر اين است كه آنهايى كه به استضعاف كشيده مى شوند خواه ناخواه عكس العمل نشان مى دهند و متشكل مى شوند و يك روزى پيروز مى گردند.

من بارها عرض كرده ام اين جور چيزهايى را كه خدا به صورت جمع آورده و مثلاً گفته است «نُرِيدُ» و نگفته است «أُرِيدُ» براى اين است كه «أبى اللّه أن يجرى الأمور إلّا بأسبابها» خدا امتناع كرده است كه كارى خود به خود انجام شود مگر اين كه با وسيله و اسباب باشد، و همۀ اين اسباب و وسايل تحت تسلط و سيطرۀ حق و تحت ارادۀ حق است. پس خلاصه چنين شد كه خدا اراده كرده است آنهايى را كه در زمين به استضعاف كشيده شده اند پيروز كند و آنان را رهبران روى زمين و وارثان زمين قرار دهد.

ابن أبى الحديد كه يكى از شارحان نهج البلاغه و از اهل سنّت است با اين كه در كتب روايى خودشان (اهل سنّت) هم در مورد امام زمان عليه السلام و حتى با نام مشخصِ «مهدى عليه السلام» نام برده شده در اين مورد مى گويد: شيعيان به اين آيه تمسّك كرده اند كه در آخر الزّمان امام زمانشان مى آيد و زمين را پر از عدل و داد مى كند؛ ولى ما اهل سنّت اين موضوع را به اين گونه قبول داريم كه بالاخره يك كسى مى آيد و زمين را پر از عدل مى كند، اما اين كه او حالا هم زنده باشد يا نه معلوم نيست بلكه بعداً به دنيا مى آيد؛ ولى شيعيان گفته اند زنده است. بعد از اين بيان، ابن أبى الحديد احتمال داده است آن مصلحى كه بايد بيايد منصور دوانيقى بوده كه آمده و نسل بنى اميّه را

ص: 572

برانداخته است.(1)

ولى اين احتمال ابن أبى الحديد احتمالى لغو است؛ براى اين كه اوّلاً: انقراض بنى اميّه به رهبرى ابومسلم خراسانى تحقق پيدا كرد و او بود كه با عبداللّه سفّاح بيعت كرد و زمينۀ حاكميت بنى عبّاس را به وجود آورد و بعد از مرگ سفّاح با برادر سفّاح يعنى منصور دوانيقى بيعت كرد و مردم را به طرفدارى از او دعوت نمود ولى در همان سال منصور به حيله و ناجوانمردى ابومسلم را به قتل رسانيد، بنابراين در واقع براندازى حاكميت امويان به دست ابومسلم و يارانش بود نه بنى عبّاس، هرچند كه پس از سلطۀ بنى عبّاس نامى و نشانى از بنى اميّه بر جاى نماند، زيرا خود عبّاسيان هم در ريشه كن كردن نام و آثار امويان سخت حريص بودند. و نيز بنى عبّاس هم نه تنها كمكى به تحقق عدالت نكردند بلكه خود ظلم و ستمى بدتر از بنى اميّه را ايجاد نمودند؛ تا جايى كه شاعر تحت حاكميت عبّاسى مى گويد:

يا ليت جور بنى مروان دام لنا*** و ليت عدل بنى العبّاس فى النّار

اى كاش ظلم بنى مروان ادامه داشت، و اى كاش عدالت بنى عبّاس در آتش مى بود.

آرى، خودشان بنيانگذار ظلم بودند و به اهل بيت عصمت ظلم كردند.

و ثانياً: آنچه در روايات در مورد حضرت مهدى عليه السلام است اين است كه دوازدهمين جانشينى كه فرزند امام حسن عسكرى عليه السلام است، و زمان منصور دوانيقى تا هنگام تولد حضرت مهدى عليه السلام ساليانى به طول انجاميده است.

به هر حال حضرت امير عليه السلام با استشهاد به اين آيۀ شريفه مى خواهند بفرمايند يك روزگارى عترت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم پيروز مى شوند؛ البته يك احتمال هم اين است كه مقصود حضرت امير عليه السلام رجعت باشد، يعنى ممكن است اين كلام هم بر قيام حضرت عليه السلام تطبيق شود و هم بر رجعت.9.

ص: 573

1- شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 29.

(حكمت 210)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِتَّقُوا اللَّهَ تَقِيَّةَ مَنْ شَمَّرَ تَجْرِيداً، وَ جَدَّ تَشْمِيراً، وَ كَمَّشَ فِي مَهَلٍ ، وَ بَادَرَ عَنْ وَجَلٍ ، وَ نَظَرَ فِي كَرَّةِ الْمَوْئِلِ ، وَ عَاقِبَةِ الْمَصْدَرِ، وَ مَغَبَّةِ الْمَرْجِعِ .»

حقيقت تقواى الهى

و آن حضرت دربارۀ تقوا و حفظ حريم خدا فرموده اند:

«اِتَّقُوا اللَّهَ تَقِيَّةَ مَنْ شَمَّرَ تَجْرِيداً، وَ جَدَّ تَشْمِيراً، وَ كَمَّشَ فِي مَهَلٍ »

(حريم خدا را حفظ كنيد چون حفظ كردن كسى كه دامان به كمر زده و خود را آماده ساخته، و تلاش كرده و موانع را از سر راه خويش برداشته، و در مهلت تعيين شده شتافته است.)

«اِتَّقُوا اللَّهَ تَقِيَّةَ مَنْ شَمَّرَ تَجْرِيداً» ؛ «تَقِيّة» در اين جمله مفعول مطلق نوعى است.

«شَمَّرَ» يعنى بالا زدن دامان؛ و «تَجْريداً» به معناى مجرّد شدن و لُخت شدن از لباس است. در واقع «تجريداً» در تأكيد همان «شمّر» است، و هر دو لغت كنايه از مجهّز شدن براى هر چه بهتر انجام دادن كار است؛ چون وقتى كسى بخواهد درست از عهدۀ كارى برآيد لباسهاى خود را بالا مى زند يا كم مى كند كه توى دست و پايش نباشد.

«وَ جَدَّ تَشْمِيراً» هم تأكيد «شَمَّرَ تَجْرِيداً» است؛ اين جمله نيز كنايه از جدّيت در كار است.

«وَ كَمَّشَ فِي مَهَلٍ » دو جور نقل شده: در بعضى نسخه ها «كَمَّشَ » و در بعضى ديگر «أَكْمَشَ » نقل شده و ظاهراً هر دو صحيح است و به معناى سريع انجام دادن كار است.

ص: 574

«مَهَل» هم به معناى مهلت است. پس معناى همۀ جمله اين است كه حريم خدا را حفظ كنيد مانند كسى كه خود را آماده كرده و موانع را از سر راه خويش برطرف نموده و در مهلت تعيين شده شتافته است. مقصود اين است كه در تقوا به خرج دادن جدّى باشيم و مجدّانه به سوى تقواى الهى حركت كنيم.

«وَ بَادَرَ عَنْ وَجَلٍ ، وَ نَظَرَ فِي كَرَّةِ الْمَوْئِلِ ، وَ عَاقِبَةِ الْمَصْدَرِ، وَ مَغَبَّةِ الْمَرْجِعِ »

(و از روى ترس به پيش رفته است، و در جايگاه بازگشت نگريسته است، و نيز در سرانجام بازگشتنگاه، و پايانى كه به آن برمى گردد.)

و در ادامۀ اوصاف مى فرمايد: «وَ بَادَرَ عَنْ وَجَلٍ » ؛ «بَادَرَ» به معناى مبادرت و حركت كردن است، «وَجَل» به معناى ترس است؛ يعنى كسى كه از روى ترس حركت مى كند، چنين كسى چگونه تقوايى دارد شما هم همين نوع تقوا را پيشه كنيد.

«وَ نَظَرَ فِي كَرَّةِ الْمَوْئِلِ » ؛ «كَرَّة» به معناى رجوع است، «مَوْئِل» به معناى «مَصْدَر» است يعنى بازگشتنگاه؛ يعنى مانند تقواى كسى كه به رجوع كردن به بازگشتنگاه خود (قبر و قيامت) نظر و دقّت دارد؛ آن كسى كه به بازگشت به قبر و قيامت توجّه دارد چگونه تقوايى دارد، شما هم همان تقوا را پيشۀ خود كنيد. «عَاقِبَةِ الْمَصْدَرِ» هم به معناى همان جمله است، چون «مصدر» به معناى بازگشتنگاه است؛ يعنى نظر به عاقبت قيامت خود يا عاقبت خود در قيامت دارد. «مَغَبَّةِ الْمَرْجِعِ » يعنى چيزى كه دنبالۀ مرجع و محل بازگشت شماست. پس يك چنين تقوايى پيدا كنيد و دنبال يك چنين تقوايى باشيد.

ص: 575

(حكمت 211)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْجُودُ حَارِسُ الْأَعْرَاضِ ، وَالْحِلْمُ فِدَامُ السَّفِيهِ ، وَالْعَفْوُ زَكَاةُ الظَّفَرِ، وَ السُّلُوُّ عِوَضُكُ مِمَّنْ غَدَرَ، وَالْاِسْتِشَارَةُ عَيْنُ الْهِدَايَةِ ، وَ قَدْ خَاطَرَ مَنِ اسْتَغْنى بِرَأْيِهِ ، وَ الصَّبْرُ يُنَاضِلُ الْحِدْثَانَ ، وَالْجَزَعُ مِنْ أَعْوَانِ الزَّمَانِ ، وَ أَشْرَفُ الْغِنى تَرْكُ الْمُنى ، وَ كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوىً أَمِيرٍ، وَ مِنَ التَّوْفِيقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ ، وَ الْمَوَدَّةُ قَرَابَةٌ مُسْتَفَادَةٌ ، وَ لاتَأْمَنَنَّ مَلُولاً.»

از صفات و كارهاى پسنديده

و آن حضرت دربارۀ مطالب متفرقه اى فرموده اند:

«اَلْجُودُ حَارِسُ الْأَعْرَاضِ »

(بخشندگى نگاهبان آبروهاست.)

اين شماره از حكمت هاى حضرت داراى جملات متعددى است و هر جمله در يك موضوع خاصى است. در اين جمله فرموده اند: بخشش كردن به ديگران سبب نگهبانى و حفاظت از آبروى شخص مى شود. وقتى انسان سخاوت داشته باشد، در بين مردم آبرو پيدا مى كند و كسى متعرّض او نمى شود، چون همه از او به خوبى ياد مى كنند.

«وَالْحِلْمُ فِدَامُ السَّفِيهِ »

(و بردبارى دهان بند كم خرد است.)

ص: 576

«اَلْحِلْمُ » به معناى بردبارى است، ولى در بعضى نسخه ها «اَلْعِلْمُ » نقل شده و ظاهراً اوّلى صحيح تر است. «فِدام» به معناى دهان بند است كه «فَدام» هم نقل شده و هر دو به يك معناست؛ دهان بند يا آن چيزى كه مانع درست مى كند؛ البته به آن صافى هم كه داخل لولۀ قورى مى گذاشتند تا تفالۀ چايى خارج نشود «فَدام» گفته مى شود؛ زنان ارامنه هم براى اين كه بيجا حرف نزنند و با نامحرم صحبت نكنند دهان بند مى بستند.

مقصود از دهان بند بودن حلم اين است كه وقتى شما حلم داشته باشيد و در مقابل گفتۀ سفيه سخنى نگوييد او هم دهانش بسته مى شود و سخن ياوه اى نمى گويد.

«وَالْعَفْوُ زَكَاةُ الظَّفَرِ»

(و عفو و گذشت زكات پيروزى است.)

مقصود اين است كه وقتى در جنگ و درگيرى پيروز شديد، زكات اين پيروزى اين است كه از دشمنان گذشت كنيد، و انتقامجويى كار درستى نيست. سيرۀ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اين بود كه وقتى در جنگ پيروز مى شدند دشمنان را مى بخشيدند، كه از جملۀ آن در فتح مكّه است كه از همۀ كسانى كه در مدّت حدود هجده سال با آن حضرت جنگيدند صرف نظر فرموده و آنها را بخشيدند، و ديگرى هم مالك بن عوف بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در جنگ هوازن او را بخشيد و يكصد شتر هم به او بخشيدند. شخص اميرالمؤمنين عليه السلام هم در جنگ جمل وقتى به پيروزى رسيدند زبير و پسرش عبداللّه را كه در منزلى مخفى شده بودند رها كرد، و عايشه را هم محترمانه به مدينه فرستاد. حالا چون هر چيزى كه انسان به دست مى آورد زكات دارد، فرموده اند: زكات پيروزى هم عفو و گذشت از دشمن است.

«وَالسُّلُوُّ عِوَضُكُ مِمَّنْ غَدَرَ»

(و فراموشى و اعراض از آن كه خيانت كرده عوضى براى تو است.)

ص: 577

«سُلُوّ» به معناى اعراض و فراموشى است، و «تسليت» هم از همين مادّه است؛ مثلاً به عزادار تسليت مى گويند به اين معناست كه كارى بكنند كه عزا را فراموش كند؛ پس «سُلُوّ» يعنى انسان از چيزى به طورى اعراض كند كه فراموشش شود. «غَدْر» به معناى مكر، حيله و هر خيانتى است. مى فرمايد: كسى كه نسبت به شما خيانت كرده است فراموش كردن آن عوضى است براى شما؛ يعنى هر كس نسبت به شما خيانت كند شما در عوض فراموش كن.

«وَالْاِسْتِشَارَةُ عَيْنُ الْهِدَايَةِ ، وَ قَدْ خَاطَرَ مَنِ اسْتَغْنى بِرَأْيِهِ »

(و مشورت كردن همان هدايت و راه يافتن است، و آن كه به رأى و انديشه اش بى نياز گردد خود را به مخاطره اندازد.)

البته چون اين جمله شبيه حكمت 161 است و قبلاً توضيح كافى داده شده از توضيح بيشتر صرف نظر مى شود.

«وَالصَّبْرُ يُنَاضِلُ الْحِدْثَانَ »

(و صبر و شكيبايى سختى هاى روزگار را دور مى گرداند.)

حوادث روزگار هميشه به انسان هجوم مى آورد، عالم طبيعت عالم حوادث است، جنگ و ستيز هست، زلزله و سيل و سرما بردن و خشكسالى هست، كمبودها و دشمنى ها هست، خوب با اين حال اگر انسان بخواهد هميشه جوش اين چيزها را بخورد و ناراحت بشود اعصابش در هم مى ريزد و زندگى براى او ناگوارتر مى شود.

پس لازم است در اين گونه شدايد صبر و بردبارى به خرج دهد؛ و صبر و بردبارى تنها وسيله و ابزارى است كه مى تواند حوادث را از انسان دور نمايد.

«وَالْجَزَعُ مِنْ أَعْوَانِ الزَّمَانِ »

(و جزع و بيتابى از يارى كنندگان زمانه است.)

ص: 578

مقصود اين است كه اگر صبر و شكيبايى نداشتى و جزع و فرياد كردى، پس خودت به هجوم آوردن سختى ها به خود كمك كرده اى؛ به عبارت ديگر همان گونه كه صبر و بردبارى سبب مى شود حوادث را به هيچ انگاريد، جزع و بيتابى هم سبب مى شود نگرانى هاى درونى زيادتر شود و به هجوم حوادث بيرونى كمك مى كند.

«وَ أَشْرَفُ الْغِنى تَرْكُ الْمُنى »

(و والاترين توانگرى وانهادن آرزوهاست.)

«أشرف» افعل تفضيل و به معناى شريف تر و بالاتر است؛ «مُنى » جمع «مُنْيَة» به معناى آرزو است. مقصود حضرت اين است كه اگر آرزوها را دور بريزيد از شريف ترين و بالاترين ثروتمندان خواهيد بود. همين آرزو داشتن انسان را نيازمند مى كند.

«وَ كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوىً أَمِيرٍ»

(و بسا عقل و خردى كه اسير و گرفتار خواهش نفس است كه بر او فرمانروايى دارد.)

بدن انسان مانند كشورى است كه داراى فرمانده و فرمانبردار است، در كشور بدن بايد عقل حاكم باشد و قواى ديگر مانند قوّۀ غضب و شهوت فرمانبردار عقل باشند، يعنى غضب و شهوت تحت فرمان عقل قرار بگيرند و به اندازه اى كه عقل اجازه مى دهد از غضب و شهوت استفاده شود؛ حال اگر هواى نفس را رها كنيد اين هواى نفس حاكم مى شود و حتى عقل را هم تحت فرمان خود در مى آورد، عقل را اسير مى كند و خود فرمانروا مى گردد، اين يك اشتباه بزرگى است كه انسان را به ورطۀ سقوط مى كشاند. از اين رو حضرت هم فرموده اند: چه بسا عقل هايى كه در مقابل هواى نفس كه امير و فرمانرواست اسير و زبون هستند.

ص: 579

«وَ مِنَ التَّوْفِيقِ حِفْظُ التَّجْرِبَةِ »

(و از عوامل موفقيت اندوختن تجربه است.)

«توفيق» و موفق بودن به اين است كه مقدمات كار هميشه بر وفق مراد انسان مهيّا شود؛ حالا حضرت فرموده اند: از موفقيت انسان اين است كه تجربيات و آزمايشات خود را حفظ كند. همين كه نتيجۀ آزمايشات در حافظۀ انسان باقى بماند، به هنگام نياز بدون اتلاف وقت كار را انجام مى دهد و مستأصل نمى ماند.

«وَ الْمَوَدَّةُ قَرَابَةٌ مُسْتَفَادَةٌ »

(و دوستى نمودن خويشاوندى سودمند است.)

مقصود اين است كه اگر با محبّت كردن به ديگران آنها را دوست خود قرار داديد، مثل اين است كه به خويشان و اقارب خود اضافه كرده باشيد. پس مودّت و مهربانى قرابت و خويشاوندى اكتسابى است.

«وَ لا تَأْمَنَنَّ مَلُولاً»

(و امين مشمار آن را كه به ستوه آمده است.)

مقصود اين است كه اگر خواستيد رفيقى براى خود انتخاب كنيد و اسرار و كارها را به دست او بسپاريد، با يك فرد جدّى رفاقت كنيد و از افراد خسته و ملول برحذر باشيد كه آنها مورد اطمينان نيستند.

ص: 580

(حكمت 212)

اشاره

و قال عليه السلام: «عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِهِ .»

زيان خودپسندى

و آن حضرت دربارۀ زيان خودپسندى فرموده اند:

«عُجْبُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ أَحَدُ حُسَّادِ عَقْلِهِ »

(خودپسندى انسان يكى از حسودان عقل و خرد اوست.)

اگر انسان خودبين شود خيلى از كارهايى كه بايد انجام دهد انجام نمى دهد؛ مثلاً به خيال خودش آيت اللّه است در حالى كه به حسب واقع چنين نيست، اين فرد بر اثر خود بزرگ بينى دنبال درس و كسب معلومات نمى رود و در نتيجه در نيمۀ راه سعادت متوقف شده و چه بسا آخرت خود را تباه مى كند. «حُسّاد» جمع «حاسِد» به معناى حسود است، حسود كسى است كه نمى خواهد ديگرى چيزى را داشته باشد؛ اينجا هم عُجب و خود بزرگ بينى نمى خواهد عقل به كار بيفتد. پس آدم خودپسند در واقع نسبت به عقل و انديشۀ خويش نيز حسادت مى برد و در نتيجه خود را در معرض تباهى قرار مى دهد.

ص: 581

(حكمت 213)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَغْضِ عَلَى الْقَذى وَ إِلَّا لَمْ تَرْضَ أَبَداً.»

چشم پوشى از سختى هاى روزگار

و آن حضرت دربارۀ صبر و تحمّل در شدايد و حوادث روزگار فرموده اند:

«أَغْضِ عَلَى الْقَذى وَ إِلَّا لَمْ تَرْضَ أَبَداً»

(از خار و خاشاك [سختى هاى روزگار] چشم پوشى كن و گرنه هرگز خشنود نخواهى بود.)

«أَغْضِ » از «غضّ » به معناى پوشيدن چشم است؛ «قَذى » خار و خاشاكى است كه در چشم مى افتد. معناى ظاهرى جمله اين است كه از آشغالى كه در چشمت افتاده صرف نظر كن، ولى مقصود اين است كه هر گرفتارى و حادثه اى را كه برايتان پيش مى آيد ناديده و ناچيز بدانيد، و گرنه هميشه نگران و ناراضى خواهيد بود.

ص: 582

(حكمت 214)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ لانَ عُودُهُ كَثُفَتْ أَغْصَانُهُ .»

نتيجۀ نرم زبانى

و آن حضرت دربارۀ نرمى كردن و مهربان بودن با مردم فرموده اند:

«مَنْ لانَ عُودُهُ كَثُفَتْ أَغْصَانُهُ »

(آن كه چوب درختش نرم باشد [نرمخو باشد] شاخه هايش [دوستدارانش] بسيار گردد.)

«لانَ » از «لين» به معناى نرمى است؛ «كثيف» به معناى پر حجم و زياد است؛ «أغْصان» جمع «غُصْن» به معناى شاخه است. اين جملۀ حضرت امير عليه السلام كنايه است.

قرآن راجع به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ » (1) «پس به واسطۀ رحمت خداست كه تو براى مردم ليّن و نرم هستى، و اگر سنگدل و سختگير بودى همه از اطرافت پراكنده مى شدند.» حالا حضرت امير عليه السلام در اين جمله فرموده اند: كسى كه در برابر مردم نرم باشد بهرۀ او نيز زياد مى شود. اين جمله كنايه است؛ يعنى كسى كه نرمخو و خونگرم باشد دوست و آشناى فراوانى خواهد داشت.

ص: 583

1- - سورۀ آل عمران (3)، آيۀ 159.

(حكمت 215)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْخِلافُ يَهْدِمُ الرَّأْىَ .»

پيامد جدال و كشمكش

و آن حضرت دربارۀ كشمكش و مخالفت بى حاصل فرموده اند:

«اَلْخِلافُ يَهْدِمُ الرَّأْىَ »

(جدال و كشمكش رأى و انديشه را ويران مى كند.)

مخالفت به معناى كشمكش است و كشمكش با بحث و گفتگو خيلى فرق دارد؛ بحث و گفتگو انديشه و رأى را بالا مى برد، ولى در مقابل آن مخالفت و كشمكش است كه انديشه را نابود مى كند.

ص: 584

(حكمت 216)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ نَالَ اسْتَطَالَ .»

گردنكشى و يا برترى يافتن

و همچنين آن حضرت فرموده اند:

«مَنْ نَالَ اسْتَطَالَ »

(آن كه به نوايى رسد گردنكشى نمايد، يا: آن كه به ديگران يارى رساند برترى يابد.)

«نَالَ » فعلى است كه هم به معناى لازم استعمال شده و هم به معناى متعدى؛ يك معناى «نال» اين است كه انسان خودش به مال و ثروتى ميل پيدا كند، پس معناى جمله روى اين فرض (معناى لازم) اين است كه كسى كه به يك ثروت و قدرتى برسد بر مردم استيلا و تسلط پيدا مى كند و زورگويى مى كند. قرآن هم مى گويد: «كَلاّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى »(1) وقتى انسان خود را بى نياز ببيند طغيان مى كند و سركش مى شود.

معناى دوّم متعدى بودن «نال» است كه در اين صورت به معناى كمك كردن است؛ پس روى اين فرض معناى جمله چنين است: كسى كه به ديگرى كمك مى كند قهراً علوّ و برترى مى يابد و ديگران به او احترام مى گذارند. اگر مقصود حضرت اين معنا باشد پس كلام حضرت در تشويق كمك به ديگران است.

ص: 585

1- - سورۀ علق (96)، آيات 6 و 7.

(حكمت 217)

اشاره

و قال عليه السلام: «فِي تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ .»

راه شناخت جوهرۀ ذات افراد

و آن حضرت دربارۀ نحوه و راه شناخت جوهرۀ ذات افراد فرموده اند:

«فِي تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ »

(در دگرگونى حالات جوهرۀ ذات افراد شناخته مى شود.)

قسمى از مردم همان گونه كه در شرح حديث و حكمت قبل گفته شد آن چنان روحياتى دارند كه وقتى ثروت و قدرت مى يابند طغيان مى كنند، ولى قسمى ديگر اين طورند كه هيچ گاه ثروت و مقام در روحيات آنان اثرى سوء نمى گذارد و همان گونه متواضع خواهند ماند. اين كه ماهيّت افراد براى انسان روشن مى گردد به خاطر دگرگونى هايى است كه در اين جهان پيدا مى شود. تا زمانى كه انسان مال و مقامى ندارد جوهرۀ ذاتش مخفى است، ولى وقتى مال يا مقام و يا هر دو را پيدا كرد آن وقت ذات او معلوم مى شود؛ اگر در واقع درنده خوى باشد حالا با پيداكردن مال يا مقام طغيان مى كند، اما اگر واقعاً شخص متواضعى باشد پس از رسيدن به مال و ثروت يا مقام همچنان متواضع است؛ لذا حضرت فرموده اند: در دگرگونى حالات جوهرۀ ذات افراد شناخته مى شود.

ص: 586

(حكمت 218)

اشاره

و قال عليه السلام: «حَسَدُ الصَّدِيقِ مِنْ سُقْمِ الْمَوَدَّةِ .»

حسادت دوست

و آن حضرت دربارۀ حسادت فرموده اند:

«حَسَدُ الصَّدِيقِ مِنْ سُقْمِ الْمَوَدَّةِ »

(حسد بردن دوست از بيمارى دوستى است.)

معمولاً دوست نسبت به دوست خود علاقه مند است و نسبت به او حسد نمى ورزد؛ پس اگر ديديد دوستتان بر اثر مال يا مقام شما به شما حسد مى ورزد، بدانيد از جهت روحى بيمار است و نبايد به او اعتماد كنيد.

ص: 587

(حكمت 219)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَكْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ .»

بر خاك افتادن عقل

و دربارۀ سبب بر خاك افتادن عقل و از دست رفتن عزّت انسانى فرموده اند:

«أَكْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ »

(بيشترين جاى بر خاك افتادن عقل ها زير درخشندگى طمع هاست.)

«مَصارِع» جمع «مصرع» اسم مكان و به معناى محل سقوط و به زمين افتادن و جاى دفن است؛ «مصارع العقول» يعنى جايى كه عقل ها در آنجا به زمين مى افتند و سقوط مى كنند. «بُروق» جمع «برق» به معناى درخشش است. «مَطامع» جمع «مطمع» به معناى آز و چشمداشت به اموال ديگران است. در «بروق المطامع» يك تشبيه وجود دارد و مثل اين كه برق طمع هم مانند برق شمشير است. مى فرمايند: بيشتر جايى كه عقل ها به زمين مى خورند و سقوط مى كنند آن جايى است كه برق طمع ظاهر مى شود. يعنى وقتى طمع انسان ظاهر شود عقول كشته مى شوند و به خاك سقوط مى كنند. پس اگر انسان عزّت نفس خود را حفظ كند و به اموال و ثروتهاى ديگران چشم طمع نداشته باشد و خود را به ذلّت نكشاند هميشه سربلند خواهد ماند.

ص: 588

(حكمت 220)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَيْسَ مِنَ الْعَدْلِ الْقَضَاءُ عَلَى الثِّقَةِ بِالظَّنِّ .»

نهى از قضاوت از روى گمان

و آن حضرت در مذمّت قضاوت از روى گمان فرموده اند:

«لَيْسَ مِنَ الْعَدْلِ الْقَضَاءُ عَلَى الثِّقَةِ بِالظَّنِّ »

(از عدالت نيست حكم كردن از روى گمان و اعتماد به آن.)

اين يك اخلاق بدى است كه ما از روى ظنّ و گمان قضاوت مى كنيم؛ بسيار پيش آمده كه فردى با كسى رفاقتهاى طولانى داشته، سالها همديگر را مى شناخته اند و مورد وثوق و اطمينان بوده اند، حالا يك كسى آمده و از روى حسادت و به دروغ يك گزارش غلط و كذبى را داده، و اين باعث شده يك مظنّه و گمانى پيدا شود، آيا درست است كه اين فرد بر اثر اين مظنّه و گمان تمام آن رفاقتها و وثوقها و آن صداقتهايى را كه از اين فرد ديده به هم بزند و به اين مظنّه و گمان ترتيب اثر بدهد؟! مسلّماً اين كار از عدل و انصاف خارج است و اگر كسى چنين كارى كند ظالم است.

حضرت فرموده اند: «لَيْسَ مِنَ الْعَدْلِ » : از عدالت و عدل به دور است «اَلْقَضَاءُ عَلَى الثِّقَةِ بِالظَّنِّ » : كه شما عليه يك فرد مورد اطمينان خود به دليل سوء ظنّ حكم كنيد.

ص: 589

(حكمت 221)

اشاره

و قال عليه السلام: «بِئْسَ الزَّادُ إِلَى الْمَعَادِ الْعُدْوَانُ عَلَى الْعِبَادِ.»

نهى از ستم بر بندگان خدا

و آن حضرت در نهى از ستم بر بندگان خدا فرموده اند:

«بِئْسَ الزَّادُ إِلَى الْمَعَادِ الْعُدْوَانُ عَلَى الْعِبَادِ»

(بد توشه اى است براى روز بازگشت تعدّى و ستم بر بندگان.)

مقصود اين است كه كسى كه به بندگان خدا تعدّى مى كند در آخرت سعادتمند نيست. «عُدْوان» به معناى دشمنى است؛ كسى كه نسبت به بندگان خدا دشمنى مى كند طبيعى است كه به آنها تعدّى و تجاوز هم مى كند. چه بسا كسانى باشند كه خيال كنند بايد ظالمانه و چماقى بر اين مردم حكومت كنيم و اهل سعادت هم باشيم، در صورتى كه اين اشتباه است و خدا در قرآن شريف اين فكر را تخطئه فرموده و مى گويد:

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً * اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً» (1) «بگو آيا شما را از خسران آورترين افراد خبر دهيم ؟ همان كسانى كه تلاششان در زندگى دنيا به هدر رفته است و حال آن كه مى پندارند كار خوب انجام مى دهند.»

خدا در دين مقدّس اسلام براى هر كارى معيارى بيان كرده، و ما در حكومت كردن

ص: 590

1- - سورۀ كهف (18)، آيات 103 و 104.

براى مردم الگو و نمونه داريم، حكومت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و على عليه السلام الگوهاى ما و كتاب خدا و گفتار ائمه عليهم السلام از جمله اين نهج البلاغه دستورالعمل هاى آنها براى ماست؛ ما بايد بدانيم اگر روشى غير از روش آنها در پيش گيريم به حق مردم تجاوز نموده ايم.

ص: 591

(حكمت 222)

اشاره

و قال عليه السلام: «مِنْ أَشْرَفِ أَعْمَالِ الْكَرِيمِ غَفْلَتُهُ عَمَّا يَعْلَمُ .»

چشم پوشى از خطاى ديگران

و آن حضرت دربارۀ ترغيب به چشم پوشى از خطاى افراد فرموده اند:

«مِنْ أَشْرَفِ أَعْمَالِ الْكَرِيمِ غَفْلَتُهُ عَمَّا يَعْلَمُ »

(از شريف ترين كارهاى انسان بزرگوار چشم پوشى اوست از آنچه مى داند.)

انسان كريم و بزرگوار آن كسى است كه چيزهايى را كه مى داند ناديده بگيرد، مى داند كه فلانى نسبت به او توهين كرده است ولى گذشت مى كند و ناديده مى گيرد.

اين كه مثلاً كسى چندين سال پيش دربارۀ ما حرفى زده و ما آن را به دل گرفته ايم و از او كينه داشته باشيم و در صدد جبران آن برآييم از بدترين اوصاف است؛ و كينه توزى از صفات خيلى بد است.

اينجا حضرت گذشت را كه مقابل كينه توزى است ستوده و از شريف ترين افعال انسان كريم دانسته است. شما به كلمات اين حديث توجّه بفرماييد؛ حضرت هم كلمۀ «أشرف» يعنى شريف تر و هم كلمۀ «كريم» يعنى بزرگوار را به كار برده اند؛ يعنى هم غفلت از خطاى ديگران را شريف ترين كار و هم غفلت كننده را يك شخصيت با كرامت و بزرگوار دانسته اند؛ بنابراين سعى كنيد از خطاى ديگران غفلت نماييد و آن را ناديده بگيريد.

ص: 592

(حكمت 223)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ كَسَاهُ الْحَيَاءُ ثَوْبَهُ لَمْ يَرَ النَّاسُ عَيْبَهُ .»

ارزش حيا و شرم

و آن حضرت دربارۀ ارزش حيا و شرم داشتن فرموده اند:

«مَنْ كَسَاهُ الْحَيَاءُ ثَوْبَهُ لَمْ يَرَ النَّاسُ عَيْبَهُ »

(آن كه حيا و شرم او را بپوشاند مردم عيب او را نمى بينند.)

در اين كلام حيا به لباس انسان تشبيه شده است؛ يعنى همان طورى كه لباس بر بدن انسان احاطه دارد اگر حيا هم بر بدن انسان احاطه پيدا كند و انسان به زينت حيا مزيّن شود و بر اثر حيايى كه دارد عيوب مردم را نبيند، مردم هم عيوب او را نمى بينند؛ براى اين كه انسان با حيا عيبى كه ظاهر و مشهود باشد ندارد.

ص: 593

(حكمت 224)

اشاره

و قال عليه السلام: «بِكَثْرَةِ الصَّمْتِ تَكُونُ الْهَيْبَةُ ، وَ بِالنَّصَفَةِ يَكْثُرُ الْمُوَاصِلُونَ ، وَ بِالْإِفْضَالِ تَعْظُمُ الْأَقْدَارُ، وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ ، وَ بِاحْتِمَالِ الْمُؤَنِ يَجِبُ السُّؤْدَدُ، وَ بِالسِّيرَةِ الْعَادِلَةِ يُقْهَرُ الْمُنَاوِئُ ، وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِيهِ تَكْثُرُ الْأَنْصَارُ عَلَيْهِ .»

بخشى ديگر از اوصاف پسنديده

همچنين حضرت دربارۀ بعضى اوصاف پسنديده و شايسته فرموده اند:

«بِكَثْرَةِ الصَّمْتِ تَكُونُ الْهَيْبَةُ »

(با خاموش بودنِ بسيار هيبت و بزرگى پديد مى آيد.)

آدمهايى كه پرچانه و پرحرفند طبيعى است كه لابلاى حرفهايشان ورّاجى هم دارند، آن وقت مردم براى چنين افرادى ارزش قائل نمى شوند و پشمى به كلاه آنها نمى بينند. پس با ترك سخن بيجا براى انسان هيبت و عظمت پيدا مى شود.

«وَ بِالنَّصَفَةِ يَكْثُرُ الْمُوَاصِلُونَ »

(و با انصاف ورزيدن دوستان بسيار مى شوند.)

معمولاً مردم از انسان بى انصاف فرار مى كنند، پس اگر فرد خوش انصافى بوديد و حق را به حقدار داديد مردم از شما خوششان مى آيد و با شما همراه مى شوند.

«وَ بِالْإِفْضَالِ تَعْظُمُ الْأَقْدَارُ»

(و با نيكى نمودن قدر و منزلت ها بزرگ مى گردد.)

ص: 594

ارزش و قدر و منزلت اشخاص به نيكوكارى آنان است، هر قدر انسان نسبت به ديگران نيكوكار و خوشرفتار باشد قدر و منزلت او در نظر مردم بيشتر مى شود.

«وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ »

(و با فروتنى كردن نعمت تمام و كمال مى شود.)

مقصود اين است كه اگر چيزى به كسى بدهيد يا كمكى به كسى بكنيد و متواضع و فروتن هم باشيد نعمت را تمام كرده ايد، ولى اگر چيزى به كسى بدهيد اما از آن طرف بر او منّت بگذاريد و بر او بزرگى بفروشيد مثل اين كه اصلاً كارى نكرده ايد.

«وَ بِاحْتِمَالِ الْمُؤَنِ يَجِبُ السُّؤْدَدُ»

(و با تحمّل نمودن سختى هاى ديگران بزرگى و سرورى لازم مى آيد.)

«مُؤَن» جمع «مؤونة» و به معناى خرج و مخارج و كنايه از سختى هاى ديگران است؛ «سُؤْدَد» هم به معناى بزرگى و سرورى است. معناى جمله اين است كه اگر سختى هاى ديگران را تحمّل كنيد و به آنها رسيدگى نماييد، موجب مى شود آنها به شما احترام بگذارند و شما را بزرگ و ولىّ نعمت خود بدانند.

«وَ بِالسِّيرَةِ الْعَادِلَةِ يُقْهَرُ الْمُنَاوِئُ »

(و با روش اعتدال و ميانه روى دشمن زبون مى گردد.)

اگر از روى عدالت با مردم رفتار كنيد، حتى اگر در جنگ هم باشيد دشمن را مقهور مى كنيد و او شكست مى خورد. سيرۀ عادله به روشى مى گويند كه بين افراط و تفريط است و از محدودۀ عقل و شرع تجاوز نمى كند.

«وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِيهِ تَكْثُرُ الْأَنْصَارُ عَلَيْهِ »

(و با بردبارى در برابر كم خرد ياوران بر عليه او بسيار مى شوند.)

ص: 595

اگر انسان سفيه و كم عقلى با بدرفتارى و خشونت با شما برخورد كند ولى شما با اخلاق خوب با او رفتار كنيد، دشمنان او زياد مى شوند و مردم به كمك و حمايت از شما برمى خيزند. البته اين معنا در حكمت 206 هم با اندك اختلافى آمده است.

ص: 596

(حكمت 225)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْعَجَبُ لِغَفْلَةِ الْحُسَّادِ عَنْ سَلامَةِ الْأَجْسَادِ.»

تعجّب از بعضى حسادتها

و آن حضرت دربارۀ سرزنش و مذمّت از حسادت فرموده اند:

«اَلْعَجَبُ لِغَفْلَةِ الْحُسَّادِ عَنْ سَلامَةِ الْأَجْسَادِ»

(شگفتا كه حسودان از تندرستى بدنها غافل اند.)

از اين جهت كه شخص حسود با همه چيز كار دارد و مثلاً اگر شما علم داشته باشيد او حسادت مى كند، اگر مال داشته باشيد حسادت مى كند، اگر مقام و يا هر چيز ديگر داشته باشيد او حسادت مى كند، حالا حضرت مى خواهند بفرمايند: تعجّب است كه چرا حسود از سلامتى شما غفلت كرده و به سلامتى شما حسادت نمى كند؟ در واقع مى خواهد بفرمايد كه از غفلت حسودان از سلامت بدنها درشگفتم.

ص: 597

(حكمت 226)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلطَّامِعُ فِي وِثَاقِ الذُّلِّ .»

ذلّت و زبونى طمعكار

و آن حضرت در مذمّت از حرص و آز فرموده اند:

«اَلطَّامِعُ فِي وِثَاقِ الذُّلِّ »

(طمعكار در بند ذلّت و زبونى است.)

«طامِع» اسم فاعل از «طمع» و به معناى طمعكار است؛ «وِثاق» به معناى طناب و قيد است. طمعكار در بند ذلّت و زبونى است. براى اين كه خود را ذليل ديگران مى كند، او براى كسب مال بيشتر به اين و آن بند مى شود، تملّق مى گويد، چاپلوسى مى كند، و با اين كارها خود را ذليل ديگران مى گرداند؛ از اين رو فرموده اند: طمعكار در بند ذلّت است.

ص: 598

(حكمت 227)

اشاره

و سَئِلَ عن الايمان فقال عليه السلام: «اَلْاِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ ، وَ اقْرَارٌ بِاللِّسَانِ ، وَ عَمَلٌ بِالْأَركَانِ .»

حقيقت ايمان

و از آن حضرت دربارۀ معناى ايمان پرسيده شد، كه در جواب فرموده اند:

«اَلْاِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ ، وَ اقْرَارٌ بِاللِّسَانِ ، وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ »

(ايمان شناخت با قلب، و اقرار با زبان، و عمل با اعضاء و جوارح است.)

«ايمان» از مادّۀ «أمن» و به معناى اطمينان و آرامش است، و از اين جهت كه گرويدن به خدا براى انسان آرامش مى آورد به آن ايمان گفته شده است. حضرت امير عليه السلام در اين جمله معناى ايمان كامل را چنين بيان كرده اند: «مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ » اوّلين مرحله اش اين است كه قلباً شناخت پيدا كنيد. يعنى خداى جهان را بشناسيد. «وَ اقْرَارٌ بِاللِّسَانِ » و بعد از آن به زبان اقرار به خالقيت خدا كنيد. «وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ » وقتى به اين مرحله رسيديم قهراً عمل با اركان و جوارح هم هست. در حقيقت اصل ايمان همان شناخت خالق جهان است و اين دو (اقرار به زبان و عمل با اركان) از لوازم آن هستند؛ چون وقتى شناخت آمد اقرار و عمل هم دنبالۀ آن خواهد آمد.

ص: 599

(حكمت 228)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَصْبَحَ عَلَى الدُّنْيَا حَزِيناً فَقَدْ أَصْبَحَ لِقَضَاءِ اللَّهِ سَاخِطاً، وَ مَنْ أَصْبَحَ يَشْكُو مُصِيبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَقَدْ أَصْبَحَ يَشْكُو رَبَّهُ ، وَ مَنْ أَتى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ ، وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَمَاتَ فَدَخَلَ النَّارَ فَهُوَ مِمَّنْ كَانَ يَتَّخِذُ آيَاتِ اللّهِ هُزُواً، وَ مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ الدُّنْيَا الْتَاطَ قَلْبُهُ مِنْهَا بِثَلاثٍ : هَمٍّ لايُغِبُّهُ ، وَ حِرْصٍ لايَتْرُكُهُ ، وَ أَمَلٍ لايُدْرِكُهُ .»

زيان چند صفت و عمل ناشايست

و آن حضرت دربارۀ برخى صفات ناشايست فرموده اند:

«مَنْ أَصْبَحَ عَلَى الدُّنْيَا حَزِيناً فَقَدْ أَصْبَحَ لِقَضَاءِ اللَّهِ سَاخِطاً»

(آن كه براى دنيا اندوهگين شود از قضاى خداوند خشمگين است.)

غصّه خوردن براى دنيا به اين است كه يا مال دنيا مى خواهد يا مقام آن و يا براى اين كه مثلاً زن و فرزندش مرده و از دستش رفته اند. خدا رحمت كند مرحوم آيت اللّه سيّد محمّدباقر درچه اى را، يكى از مراجع و استاد مرحوم آيت اللّه بروجردى بودند، نقل مى كنند كه يكى از علماى مهم اصفهان از دنيا رفته بود، در تشييع جنازه اش شخصى گفته بود: حيف كه آقا از دنيا رفت! آن وقت آيت اللّه درچه اى در حالت عصبانيت او را سرزنش كرده بود و گفته بود: معلوم مى شود تو راضى به رضاى خدا نيستى. به هرحال براى هيچ چيز دنيا نبايد ناراضى بود، و بايستى در هر حال به هر چه از خدا بيايد رضايت داد.

ص: 600

«وَ مَنْ أَصْبَحَ يَشْكُو مُصِيبَةً نَزَلَتْ بِهِ فَقَدْ أَصْبَحَ يَشْكُو رَبَّهُ »

(و آن كه از مصيبتى كه به او رسيده شكايت مى كند از پروردگار خويش شكايت دارد.)

شكايت غير از گريه كردن است؛ يك وقت انسان - مثلاً - براى فرزندى كه از دست داده گريه مى كند، خوب اين طبيعى است؛ اما يك وقت يا در ضمن گريه كردن ناسزاگويى و شكوه مى كند و يا بدون گريه كردن كه هر دوى اينها خلاف است، و مثل آن است كه از خدا شكايت كرده باشد. بايد توجّه داشت كه اين امانتى بوده از خدا يك وقت داده و يك وقت هم مصلحت ديده او را گرفته است.

«وَ مَنْ أَتى غَنِيّاً فَتَواضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ »

(و آن كه نزد توانگرى برود و از براى ثروتش در برابر او فروتنى نمايد دو سوّم دينش از دست برود.)

يك وقت است انسان يك مؤمنى را براى ايمانش احترام مى كند، يك عالمى را براى علمش احترام مى كند، استادش را براى اين كه سِمَت استادى دارد احترام مى كند، خوب اينها پسنديده است؛ اما اگر كسى را براى ثروتش احترام كند موجب رضايت خدا نيست و يك نوع شرك است.

«وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَمَاتَ فَدَخَلَ النَّارَ فَهُوَ مِمَّنْ كَانَ يَتَّخِذُ آيَاتِ اللَّهِ هُزُواً»

(و آن كه قرآن بخواند و بميرد و آنگاه داخل آتش شود، پس او از كسانى است كه آيات خدا را به ريشخند مى گيرد.)

كسى كه قرآن مى خواند و اهل انجام واجبات و ترك محرّمات نيست، با اين كه قرآن پر است از آيات رحمت و عذاب، خوب پيداست كه اين شخص قرآن را جدّى نگرفته و خواندن قرآن فقط يك لقلقۀ زبان است و در اعتقاد يك فرد سست و بى اراده اى است، و از اينجا معلوم مى شود خدا را - العياذ باللّه - به مسخره و ريشخند گرفته است.

ص: 601

يكى از دوستان مى گفت: شبى در تهران در منزلى مهمان بودم كه يكى از قاريهاى خيلى خوب قرآن هم كه چندين بار براى خواندن قرآن به خارج رفته بود حضور داشت و قرآن خواند، آن قدر خوب خواند كه من مريد او شدم، اتفاقاً تا شب در آن مجلس ماندم و افراد يكى يكى نماز خواندند ولى اين قارى نماز نخواند، به او گفتم آقا چرا نمازتان را نخوانديد؟ بنا كرد مسخره كردن! گفتم آقا شما قرآن مى خوانيد و قرآن آن همه در مورد نماز اهميت داده است. خلاصه معلوم شد كه اين آقا قرآن را براى خود مغازه و دكان قرار داده است، اين افراد روز قيامت جايشان جهنم است.

«وَ مَنْ لَهِجَ قَلْبُهُ بِحُبِّ الدُّنْيَا الْتَاطَ قَلْبُهُ مِنْهَا بِثَلاثٍ »

(و آن كه دل او به دوستى دنيا گويا باشد، دلش به سه چيز از آن مى چسبد.)

«اِلْتَاطَ » از مادّۀ «لاط » به معناى همان ملاط در اصطلاح بنّاهاست؛ ملاط همان شن و سيمانى است كه ميان دو رديف آجر مى ريزند تا به هم بچسبند. مى فرمايد: كسى كه دلش به محبت دنيا گويا باشد و فكر و ذكرش دنيا باشد دلش به سه چيز از دنيا مى چسبد:

«هَمٍّ لايُغِبُّهُ ، وَ حِرْصٍ لايَتْرُكُهُ ، وَ أَمَلٍ لايُدْرِكُهُ »

(اندوه و نگرانى هميشگى، و حرصى كه او را رها نمى كند، و آرزويى كه به آن نمى رسد.)

«هَمّ » به معناى اندوه و نگرانى است؛ «غَبَّ » به معناى يك در ميان است، ولى «لايُغِبُّ » يعنى يك در ميان نيست و هميشگى است. خلاصۀ كلام اين شد كه فرمودند:

هر كسى كه فكر و ذكرش دنيا باشد سه چيز از اين دنيا به او مى چسبد: يكى نگرانى هميشگى، ديگر حرصى كه او را رها نكند، و سوّم آرزويى كه به آن نمى رسد.

آرزوهايى كه امكان پذير نيست؛ مثلاً آرزو مى كند همۀ ثروتهاى دنيا از او باشد، يا پيرى است كه آرزوى جوانى دارد و....

ص: 602

(حكمت 229)

اشاره

و قال عليه السلام: «كَفى بِالْقَنَاعَةِ مُلْكاً، وَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ نَعِيماً.»

و سُئِلَ عليه السلام عن قوله تعالى : «فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً »(1) فقال: «هِىَ الْقَنَاعَةُ .»

پيامدهاى خوب قناعت و حسن خلق

و آن حضرت در ترغيب به قناعت و خلق نيك فرموده اند:

«كَفى بِالْقَنَاعَةِ مُلْكاً»

(با قناعت مى توان پادشاهى نمود.)

مقصود اين است كه اگر قناعت در كسى باشد كافى است كه او بتواند روى پاى خود بايستد و شخصيت خود را حفظ كند. معناى قناعت را در جاهاى ديگر سخنان حضرت توضيح داده ايم و ديگر تكرار نمى كنيم.

«وَ بِحُسْنِ الْخُلْقِ نَعِيماً»

(و با خلق و خوى نيك در نعمت به سر برد.)

«و سُئِلَ عليه السلام عن قوله تعالى: «فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً » فقال:» و از اميرالمؤمنين عليه السلام دربارۀ سخن خداوند متعال كه فرموده: «پس به يقين به او زندگانى نيكو مى بخشيم» سؤال شد؛ آن حضرت فرموده اند:

ص: 603

1- سورۀ نحل (16)، آيۀ 97.

«هِىَ الْقَنَاعَةُ »

(اين همان قناعت است.)

اين عبارت در نهج البلاغۀ فيض الاسلام با شمارۀ جداگانه است، ولى به نظر مى آيد با جملۀ قبلى يك شماره است. از حضرت سؤال شده اين آيۀ شريفه كه خدا فرموده:

«به او حيات و زندگى نيكويى خواهيم داد» چيست و به چه كسى حيات طيّب و زندگى پاك داده خواهد شد؟ حضرت فرمودند: اين همان قناعت است. يعنى خدا به كسى كه سازگارى دارد و چشمداشت به ثروت و دارايى ديگران ندارد خواهد داد.

چنين افرادى روى پاى خود مى ايستند و به همين خاطر هم در دنيا زندگى شرافتمندانه دارند و هم در آخرت مقام والايى مى يابند، به خلاف آنهايى كه قناعت ندارند و با تملّق و چاپلوسى و دروغ و حيله بازى زندگى مى كنند، آنها به همين خاطر ذلّت دنيا و آخرت را خواهند داشت.

ص: 604

(حكمت 230)

اشاره

و قال عليه السلام: «شَارِكُوا الَّذِى قَدْ أَقْبَلَ عَلَيْهِ الرِّزْقُ ، فَإِنَّهُ أَخْلَقُ لِلْغِنى ، وَ أَجْدَرُ بِإِقْبَالِ الْحَظِّ عَلَيْهِ .»

انتخاب شريك تجارت

و آن حضرت دربارۀ انتخاب نمودن شريك در زمينۀ سودبرى از تجارت فرموده اند:

«شَارِكُوا الَّذِى قَدْ أَقْبَلَ عَلَيْهِ الرِّزْقُ ، فَإِنَّهُ أَخْلَقُ لِلْغِنى ، وَ أَجْدَرُ بِإِقْبَالِ الْحَظِّ عَلَيْهِ »

(با كسى كه رزق و روزى به او روى آورده است شريك شويد؛ چرا كه او به وجود آورندۀ توانگرى است، و به جذب بهره و سود از برايش سزاوارتر است.)

ظاهراً حضرت امير عليه السلام با اين كلام روى همان بخت و شانسى كه ما مى گوييم صحّه مى گذارند؛ براى اين كه مى فرمايند: هميشه بگرديد با آدمهايى كه در زندگى خوشبخت ترند شريك شويد؛ روزگار به اينها اقبال دارد، هر تجارتى مى كنند استفاده مى برند، هر راهى را انتخاب مى كنند برايشان سودآور مى شود، و خلاصه مثل اين كه خدا طرفدار اينهاست؛ حالا يا اين است كه شعور كسبىِ آنها بهتر است، يا واقعاً روزگار به آنها اقبال كرده است.

جمله اى كه حضرت به عنوان تعليل ذكر كرده اند اين است كه فرموده اند: «فَإِنَّهُ أَخْلَقُ لِلْغِنى » : براى اين كه چنين فردى خليق تر به ثروتمندى است؛ يعنى به وجود آورندۀ ثروتمندى هستند؛ «وَ أَجْدَرُ بِإِقْبَالِ الْحَظِّ عَلَيْهِ » : و سزاوار به جذب بهره و سود هستند.

ص: 605

(حكمت 231)

اشاره

و قال عليه السلام فى قوله تعالى : «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسَانِ » (1)«اَلْعَدْلُ الْاِنْصَافُ ، وَالْاِحْسَانُ التَّفَضُّلُ .»

معناى عدل و احسان

و آن حضرت در معناى عدل و احسانى كه در فرمودۀ خدا «إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ » آمده است فرموده اند:

«اَلْعَدْلُ الْاِنْصَافُ ، وَالْاِحْسَانُ الَتَّفَضُّلُ »

(عدل انصاف و ميانه روى، و احسان جود و بخشش است.)

«اَلْعَدْلُ الْاِنْصَافُ » عدل به معناى انصاف و ميانه روى است. در كلام حضرت امير عليه السلام آمده است: «اَلْيَمِينُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ ، وَ الطَّرِيقُ الْوُسْطى هِىَ الْجَادَّةُ »(2) راست و چپ هر دو گمراهى است، و راه وسط جادۀ درست و واقعى است. «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ »(3) از خدا هم مى خواهيم كه در راه مستقيم (نه چپ و نه راست) هدايت شويم. پس انصاف بين افراط و تفريط است؛ يعنى اعتدال.

«وَ الْاِحْسَانُ التَّفَضُّلُ » : و معناى احسان اين است كه تفضل داشته باشيد. و تفضل اين است كه انسان به ديگران هم بذل و بخشش داشته باشد، آنچه از ثروت دنيا دارد به خود اختصاص ندهد بلكه تفضل كند و به ديگران هم بدهد.

ص: 606

1- - سورۀ نحل (16)، آيۀ 90.
2- - نهج البلاغه، خطبۀ 16.
3- - سورۀ حمد (1)، آيۀ 6.

(حكمت 232)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ يُعْطِ بِالْيَدِ الْقَصِيرَةِ يُعْطَ بِالْيَدِ الطَّوِيلَةِ .»

سود انفاق

و آن حضرت دربارۀ انفاق و بهرۀ آن فرموده اند:

«مَنْ يُعْطِ بِالْيَدِ الْقَصِيرَةِ يُعْطَ بِالْيَدِ الطَّوِيلَةِ »

(آن كه با دست كوتاه بخشش كند با دست بلند [خدا] مورد بخشش قرار مى گيرد.)

«يُعْط » از باب افعال و از مادّۀ «عطى » است، منتها اوّلى با صيغۀ معلوم و دوّمى با صيغۀ مجهول است؛ مقصود از «اليد القصيرة» دست فردى است كه بخشش كرده، و مقصود از «اليد الطّويلة» دست خداست كه چون خدا جسم نيست و دست ندارد كنايه از قدرت و سلطۀ خداست، و طبيعى است كه دست و قدرت بندۀ خدا نسبت به قدرت خدا مانند قطره اى در مقابل دريا هم نيست، روى اين جهت از دست بنده به «اليد القصيرة» و از قدرت خداى متعالى به «اليد الطّويلة» تعبير فرموده اند. به هرحال خواسته اند بفرمايند: اگر شما به ديگران انفاق و بخشش كنيد مورد بخشش خدا قرار مى گيريد.

خدا در قرآن فرموده است: «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ »(1)

ص: 607

1- - سورۀ بقره (2)، آيۀ 261.

مَثَل كسانى كه از اموال خود در راه خدا بخشش مى كنند مانند اين است كه يك دانه بكارند و هفت خوشه كند و در هر خوشه اى يكصد دانه باشد، باز هم خدا براى هر كه بخواهد اضافه تر مى كند، چون او داناى با وسعتى است. عبارت «وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ » در اين آيه به منزلۀ علّت است، قطعاً اضافه مى كند براى اين كه هم ثروتش بى پايان است و هم مى داند چه كسى كار نيك مى كند.

البته اين جملۀ حضرت به صورت شرط و جزاست؛ قسمت اوّل (مَنْ يُعْطِ بِالْيَدِ الْقَصِيرَةِ ) شرط است، و (يُعْطَ بِالْيَدِ الطَّوِيلَةِ ) جزاست.

مرحوم سيّد رضى هم اين جمله را معنا كرده و مى گويد: «و معنى ذلك أنّ ما ينفقه المرء من ماله فى سبيل الخير و البرّ و إن كان يسيراً فإنّ اللّه تعالى يجعل الجزاء عليه عظيماً كثيراً» معناى جملۀ حضرت اين است كه آنچه را انسان از مال خود در راه كارهاى نيك مى دهد گرچه كم باشد، ولى خداى بلندمرتبه جزاى آن را خيلى زياد قرار مى دهد. بعد مى گويد: «و اليدان ههنا عبارتان عن النّعمتين» و دو دست در اينجا كنايه از دو نعمت است «ففرق عليه السلام بين نعمة العبد و نعمة الرّبّ بالقصيرة و الطّويلة» كه حضرت بين اين دو نعمت را به كوتاهى و بلندى فرق گذاشته اند. «فجعل تلك قصيرة و هذه طويلة» پس نعمت بنده را كوتاه و نعمت خدا را بلند قرار داد «لأنّ نعم اللّه أبداً تضعف على نعم المخلوق أضعافاً كثيرةً » زيرا نعمت هاى خدا هميشه بر نعمت هاى بندگان زيادتى بسيار دارد؛ «إذ كانت نعم اللّه أصل النّعم كلّها» چرا كه نعمت هاى خدا اصل و زيربناى همۀ نعمت هاست. «فكلّ نعمة إليها ترجع و منها تنزع» پس هر نعمتى به نعمت هاى خدا برگشت داده مى شود و از آن سرچشمه مى گيرد. يعنى اين نعمتى هم كه در دست شما بود و به ديگرى بخشيديد از خدا بود، خدا به شما داده بود، و همين فكر بخشيدن به ديگران هم از خدا بود، براى اين كه خدا به دل شما انداخت كه ببخشيد.

ص: 608

(حكمت 233)

اشاره

و قال لابنه الحسن عليهما السلام: «لاتَدْعُوَنَّ إِلى مُبَارَزَةٍ ، وَ إِنْ دُعِيتَ إِلَيْهَا فَأَجِبْ ؛ فَإِنَّ الدَّاعِىَ بَاغٍ ، وَ الْبَاغِى مَصْرُوعٌ .»

جنگ افروز نباشيد

و آن حضرت دربارۀ نحوۀ برخورد با دشمن در جنگ و جنگ افروزى به فرزند خود امام حسن عليه السلام فرموده اند:

«لاتَدْعُوَنَّ إِلى مُبَارَزَةٍ ، وَ إِنْ دُعِيتَ إِلَيْهَا فَأَجِبْ »

(هيچ گاه كسى را به مبارزه دعوت نكن، ولى اگر دعوت به مبارزه شدى پس بپذير.)

اين موضوع گرچه از يك جهت مربوط به جنگ هاى سابق است ولى از جهت ديگر يك دستورالعمل كلّى است براى جنگ و نحوۀ شروع آن؛ از اين نظر كه در زمانهاى قديم به نحوۀ مبارز طلبيدن بوده و مثلاً وقتى دو جبهه در مقابل هم قرار مى گرفتند يكى از شجاعان و پهلوانان در يكى از دو جبهه به ميدان مى آمده و از جبهۀ ديگر مى خواسته كه هر كس حاضر است به مبارزه و جنگ با من بيايد كه اين كار به منزلۀ شروع جنگ بوده است، حضرت دارند امام حسن عليه السلام و در حقيقت كليۀ پيروان خود را از اين كار منع مى كنند؛ اما با توجّه به اين كه وضعيت جنگ در دنيا به گونۀ ديگرى شده و با پيشرفت علم و تكنيك جنگ ها به صورت بمباران كردنهاى هوايى درآمده و ديگر به صورت مبارز طلبيدن فرد با فرد نيست، پس معناى كلّى كلام حضرت اين است كه از ابتدا كردن به جنگ با هر صورت و كيفيتى كه هست بپرهيز،

ص: 609

ولى اگر آنان شروع به جنگ كردند از پاسخ دادن به آنها فروگذار نكن.

«لاتَدْعُوَنَّ إِلى مُبَارَزَةٍ » ؛ جمله را با نون تأكيد ثقيله مؤكد كرده اند؛ يعنى هرگز چنين نباش كه آغازگر جنگ باشى؛ «وَ إِنْ دُعِيتَ إِلَيْهَا فَأَجِبْ » : ولى اگر به جنگ دعوت شدى اجابت كن و جواب آنان را بده.

«فَإِنَّ الدَّاعِىَ بَاغٍ ، وَ الْبَاغِى مَصْرُوعٌ »

(چرا كه دعوت كننده طغيانگر است، و طغيانگر بر خاك افتاده است.)

وقتى كسى دعوت به جنگ مى كند در حقيقت عليه يك عده اى به طغيان و تعدّى برخاسته است و طبيعى است كه مردم غيرت به خرج مى دهند و او را شكست داده و به خاك هلاكت مى اندازند.

ابن أبى الحديد در اينجا داستان جنگ حضرت امير عليه السلام با عمرو بن عبدود را نقل كرده و مى گويد: اميرالمؤمنين عليه السلام هيچ وقت دعوت به مبارزه نكرد ولى هر وقت كسى دعوت به مبارزه مى كرد آن حضرت داوطلب مى شدند و پيش مى رفتند و مى جنگيدند. ابن أبى الحديد مطالب زيادى پيرامون جنگ خندق و غيره نقل كرده كه ما از آن صرف نظر مى كنيم.(1)

به هرحال دستور حضرت در مورد شروع جنگ اين است كه شما شروع كنندۀ جنگ نباشيد، ولى اگر آنها شروع كردند آن را بدون جواب نگذاريد.0.

ص: 610

1- شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 60.

(حكمت 234)

اشاره

و قال عليه السلام: «خِيَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ : الزَّهْوُ، وَ الْجُبْنُ ، وَ الْبُخْلُ . فَإِذَا كَانَتِ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَكِّنْ مِنْ نَفْسِهَا، وَ إِذَا كَانَتْ بَخِيلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا، وَ إِذَا كَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ يَعْرِضُ لَهَا.»

صفات ناپسندِ مردان و صفات پسنديدۀ زنان

و آن حضرت دربارۀ تفاوت خصلت ها در زن و مرد فرموده اند:

«خِيَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ »

(نيكوترين خصلت هاى زنان زشت ترين خصلت هاى مردان است.)

حضرت امير عليه السلام در اين حكمت سه صفت را نام برده كه اين سه صفت در زنان از خصايص نيك شمرده شده در حالى كه همين سه صفت در مردان از خصايص زشت شمرده مى شود. اين سه صفت عبارتند از:

«اَلزَّهْوُ، وَ الْجُبْنُ ، وَ الْبُخْلُ »

(تكبّر، و ترس، و بخل.)

تكبّر و بى اعتنايى به ديگران در زنان از اوصاف نيك و در مردان از اوصاف زشت و ناپسند است، جبان و ترسو بودن در زنان پسنديده و در مردان از اوصاف ناپسند است، و بخيل بودن نيز همين طور است. بعد در بيان هر يك از اين اوصاف مى فرمايند:

ص: 611

«فَإِذَا كَانَتِ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَكِّنْ مِنْ نَفْسِهَا»

(پس چون زن متكبّر باشد كسى بر او تمكّن پيدا نمى كند.)

صفت مقابل «زهو» تواضع و فروتنى است، اگر زن بخواهد متواضع باشد لازمه اش اين است كه در برابر همه كوچكى كند، ولى اگر تكبّر داشته باشد در برخورد با مردان نامحرم خود را مى گيرد و به كسى باج نمى دهد و در نتيجه هيچ كس نمى تواند از او سوء استفاده كند.

«وَ إِذَا كَانَتْ بَخِيلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا»

(و چون بخيل باشد دارايى خود و دارايى شوهرش را حفظ كند.)

پس صفت بذل و بخشش در زن از محسّناتِ زن نيست؛ بلكه اگر زن بخيل باشد اموال و دارايى منزل حفظ مى شود.

«وَ إِذَا كَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ كُلِّ شَىْ ءٍ يَعْرِضُ لَهَا»

(و چون ترسو باشد از هر چه بر او عارض مى شود دورى نمايد.)

در مقابل «جَبان» بودن شجاعت و تهوّر است، زن اگر ترسو باشد چون مى ترسد دعوا شود هميشه سعى مى كند مسائل به خوبى به پايان برسد، ولى اگر متهوّر و نترس باشد در هر ماجرايى بى باكانه جلو مى رود و در نتيجه دعوا و درگيرى و نزاع پيدا مى شود؛ پس به همين حساب جبان بودن در زنان مطلوبتر از شجاعت آنان است.

ص: 612

(حكمت 235)

اشاره

و قيل له: صف لنا العاقل، فقال عليه السلام: «هُوَ الَّذِى يَضَعُ الشَّىْ ءَ مَوَاضِعَهُ .» فقيل فصف لنا الجاهل، فقال عليه السلام: «قَدْ فَعَلْتُ .»

قال الرّضىّ : يعنى أنّ الجاهل هو الّذى لايضع الشّىء مواضعه؛ فكأنّ ترك صفته صفة له، إذ كان بخلاف وصف العاقل.

توصيف عاقل و جاهل

از آن حضرت دربارۀ معناى عاقل پرسيده شد، حضرت پاسخ دادند:

«هُوَ الَّذِى يَضَعُ الشَّىْ ءَ مَوَاضِعَهُ »

(او كسى است كه هر چيزى را به جاى خود قرار مى دهد.)

وقتى از حضرت امير عليه السلام خواستند عاقل را توصيف و تعريف كند، فرمودند:

عاقل كسى است كه هر چيز را به جاى خودش قرار دهد.

بعد از آن حضرت پرسيدند جاهل را تعريف كنيد، آن حضرت فرمودند:

«قَدْ فَعَلْتُ »

(به تحقيق وصف كردم.)

مقصود حضرت معلوم است؛ چون وقتى در تعريف عاقل فرموده اند: كسى است كه هر چيزى را به جاى خود قرار دهد. معلوم است كه هر كس هر چيز را به جاى خود قرار ندهد جاهل است.

ص: 613

از اين رو مرحوم سيّد رضى هم در توضيح اين جملۀ حضرت (قَدْ فَعَلْتُ ) فرموده است: «يعنى أنّ الجاهل هو الّذى لايضع الشّىء مواضعه؛ فكأنّ ترك صفته صفة له، إذ كان بخلاف وصف العاقل» مقصود اين است كه جاهل كسى است كه هر چيزى را به جاى خود قرار ندهد. پس مثل اين كه نبود صفت عاقل در شخص همان صفت جاهل باشد؛ زيرا صفت جاهل برخلاف صفت عاقل است.

ص: 614

(حكمت 236)

اشاره

و قال عليه السلام: «وَاللَّهِ لَدُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَهْوَنُ فِي عَيْنِى مِنْ عِرَاقِ خِنْزِيرٍ فِي يَدِ مَجْذُومٍ .»

پستى دنيا در چشم حضرت

و آن حضرت دربارۀ بى اعتنايى خود به دنيا فرموده اند:

«وَاللَّهِ لَدُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَهْوَنُ فِي عَيْنِى مِنْ عِرَاقِ خِنْزِيرٍ فِي يَدِ مَجْذُومٍ »

(به خدا سوگند كه اين دنياى شما در چشم من پست تر از استخوان بى گوشتى از خوك است كه در دست يك فرد جذامى باشد.)

«عِراق» و نيز «عُراق» جمع «عَرق» برخلاف قاعده و قياس است، كه «فَعل» را بر وزن «فُعال» جمع بستن خيلى كم و برخلاف قاعده است، و به هرحال معنايش استخوانى است كه گوشتهاى آن را تراشيده باشند. «مَجْذوم» اسم مفعول از «جُذام» و به معناى كسى است كه داراى بيمارى جذام باشد.

مقصود حضرت از اين كلام بيان بى ارزشى دنياست. فرموده اند: اين دنياى شما در نظر من پست و بى ارزشتر از استخوان بى گوشتى از خوك است كه آن هم در دست يك فرد جذامى باشد. واقعاً عجيب است؛ استخوان بى گوشت چه قدر بى ارزش است تا چه رسد به استخوان بى گوشتى كه از خوك نجس العين است و هيچ قابل استفاده نيست، آن هم اگر اين استخوان در دست فرد جذامى باشد. اين دنيايى كه شما آن همه سر آن جنگ و جدال داريد در نظر حضرت على عليه السلام تا اين مقدار سست و بى ارزش است!

ص: 615

(حكمت 237)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَارِ، وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ، وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ.»

اقسام عبادت كنندگان

و آن حضرت دربارۀ اقسام عبادت كنندگان و نحوۀ عبادت آنان فرموده اند:

«إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ التُّجَارِ»

(بى ترديد گروهى خدا را به اميد پاداش عبادت مى كنند، كه اين عبادت تاجران است.)

حضرت امير عليه السلام عبادت كنندگان را سه دسته كرده اند. يك دستۀ آنها كسانى هستند كه خدا را به خاطر درجات بهشت، رسيدن به حورالعين و آن همه نعمت هاى الهى عبادت مى كنند؛ حضرت فرموده اين نحو عبادت مانند كار تجّار است كه براى رسيدن به سود تجارت مى كنند.

«وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ»

(و گروهى خدا را از روى ترس عبادت مى كنند، كه اين عبادت بردگان است.)

دستۀ ديگر كسانى هستند كه خدا را به خاطر ترس از جهنم عبادت مى كنند؛ اين نحو عبادت كردن نيز مانند فرمانبردارى بردگان از اربابهاى خويش است؛ يعنى همان گونه كه بردگان به خاطر ترس از شلاق و شكنجه صاحبان خود را فرمان مى برند، اين دسته از بندگان نيز به خاطر ترس از عذاب خدا او را بندگى مى كنند.

ص: 616

«وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ»

(و گروهى ديگر خدا را به خاطر شكرگزارى عبادت مى كنند، كه اين عبادت آزادگان است.)

دستۀ ديگرى هم هستند كه خدا را به خاطر شكر نعمت هاى او عبادت مى كنند.

حضرت امير عليه السلام در اين باره مى فرمايد: «بل وجدتك أهلاً للعبادة فعبدتك»(1) اگر تو را عبادت مى كنم براى اين است كه تو را اهل عبادت يافتم. خدا كمال مطلق است و عقل انسان مى گويد كه بنده بايد در مقابل كمال مطلق خضوع و خشوع كند. نعمت هاى خدا بدون حدّ و حصر است و انسان بايد خدا را به خاطر آن همه نعمت اطاعت كند.

در يك مقايسۀ كوتاه بين اين سه گروه معلوم است كه گروه سوّم عبادتشان با ارزش است، ولى دو گروه ديگر گرچه عبادتشان مورد قبول خداست ولى ارزش چندانى ندارد؛ زيرا انگيزۀ گروه اوّل رفتن به بهشت و انگيزۀ گروه دوّم نرفتن به جهنم است، پس اگر قيامتى نمى بود و بهشت و جهنمى وجود نمى داشت اين دو گروه خدا را ستايش نمى كردند، ولى گروه سوّم چون انگيزۀ آنها شكر نعمت و كرنش و تواضع و خشوع در مقابل كمال مطلق است باز هم خدا را عبادت مى كردند.1.

ص: 617

1- - عوالى اللئالى، ج 2، ص 11.

(حكمت 238)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْمَرْأَةُ شَرٌّ كُلُّهَا، وَ شَرٌّ مَا فِيهَا أَنَّهُ لابُدَّ مِنْهَا.»

نظر حضرت دربارۀ زنان

و آن حضرت دربارۀ اين كه زنان به دلايلى منشأ شرّ هستند فرموده اند:

«اَلْمَرْأَةُ شَرٌّ كُلُّهَا، وَ شَرٌّ مَا فِيهَا أَنَّهُ لابُدَّ مِنْهَا»

(زن همه اش بدى است، و بدترين چيز دربارۀ وى آن كه از او چاره نيست.)

معناكردن اين كلام حضرت به اين سادگى نيست و مقصود حضرت هم ظاهر اين عبارت نيست؛ زيرا زن شرّ محض نيست و اگر در جهان خلقت شرّى وجود داشته باشد نسبى است نه مطلق.

توضيح مطلب اين است كه به قول فلاسفه ما اصلاً در عالم وجود شرّ نداريم؛ براى اين كه هر چه هست وجود است و وجود خير محض است و شرّ يك امر عدمى است.

بنابراين زن از باب اين كه موجود است و وجود دارد خير است نه شرّ. پس معناى كلام حضرت چيست ؟ جواب اين است كه زن يك موجود لطيفى است كه مورد توجّه همۀ مردهاست، وقتى اين طور مورد توجّه هستند طبعاً سبب شرّ مى شوند؛ مثلاً مردى كه عاشق فلان دختر زيبا مى شود وقتى به خواستگارى او مى رود و اولياى او به دلايلى قبول نمى كنند، اين امر براى آن مرد انگيزه مى شود تا شرارت كند و آسيبى به آن دختر برساند، يا مثلاً براى مرد ديگر انگيزه مى شود تا با وسايطى آن

ص: 618

دختر را بربايد و از اين باب شرّى به وجود بيايد؛ پس در حقيقت زن منشأ شرّ است نه خود شرّ.

در حقيقت زنان از اين جهت كه هستى دارند و هستى خير است شرّ نيستند، ولى از اين جهت كه سبب به پاشدن شرّ مى شوند پس منشأ شر هستند؛ درست مانند برندگى شمشير و وجود زهر مار، اينها از اين جهت كه برندگى دارد و نيز مفيد است كمال محض و خير محض اند، اما از اين جهت كه وسيلۀ قتل مى شوند منشأ شرّند.

بنابراين «اَلْمَرْأَةُ شَرٌّ كُلُّهَا» يعنى اين موجود مورد رغبت و توجّه است و همين هم باعث گرفتارى مى شود «وَ شَرٌّ مَا فِيهَا» و بدترين چيزى كه در اين منشأ شرّ وجود دارد «أَنَّهُ لابُدَّ مِنْهَا» اين كه همه ناچارند ازدواج كنند.(1)د.

ص: 619

1- در رابطه با معناى شرّ بودن زن كه مرحوم استاد ذكر كرده اند، مى توان به بسيارى از چيزهايى كه خير و خوب بودنشان قطعى و مورد قبول همگان است ولى منشأ بسيارى از شرور و بديها مى باشند اشاره كرد، مانند: علم، آزادى، دين، حيات بشر، قواى شهوت و غضب و اراده در انسان و حيوان و مانند اينها. همه مى دانيم كه از علم و آزادى و ساير امور ذكر شده چه سوءاستفاده هايى شده و مى شود و چه شرورى براى بشر به وجود آمده است كه قابل انكار نمى باشد، با اين حال به طور قطع نمى توان گفت امور ذكر شده شرّ هستند.

(حكمت 239)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ أَطَاعَ التَّوَانِىَ ضَيَّعَ الْحُقُوقَ ، وَ مَنْ أَطَاعَ الْوَاشِىَ ضَيَّعَ الصَّدِيقَ .»

در مذمّت تنبلى و سخن چينى

و آن حضرت دربارۀ سبب تضييع نمودن بعضى حقوق فرموده اند:

«مَنْ أَطَاعَ التَّوَانِىَ ضَيَّعَ الْحُقُوقَ »

(آن كه از تنبلى و سستى پيروى كند حقوق را تباه نمايد.)

«توانى» به معناى سستى و تنبلى است. پيروى و اطاعت از تنبلى اين است كه انسان وقت خود را به بيهودگى بگذراند و كار و تلاش ثمربخشى نداشته باشد، طبيعى است كه چنين فردى به تضييع حقوق مبادرت مى كند؛ مثلاً مردى كه به جاى كار و تلاش تنبلى را پيشۀ خود كرده و حقوق زن و فرزند خود را ضايع كرده است.

«وَ مَنْ أَطَاعَ الْوَاشِىَ ضَيَّعَ الصَّدِيقَ »

(و آن كه سخن چين را فرمان برد دوست را از دست بدهد.)

«واشى» به معناى سخن چين است، سخن چين كسى است كه بر اثر حسادت و امثال آن به دروغ از افراد نزد اين و آن فتنه انگيزى مى كند. بنابراين كسى كه به سخن سخن چين گوش دهد و از آن اطاعت كند، در نتيجه به سعايت او عليه دوستش نيز توجّه مى كند و نسبت به او بدگمان مى شود آن وقت حقوق او را ضايع مى كند.

ص: 620

(حكمت 240)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْحَجَرُ الْغَصِيبُ فِى الدَّارِ رَهْنٌ عَلى خَرَابِهَا.»

قال الرّضىّ : وَ يُرْوى هذا الكلام عن النَّبىِّ صلى الله عليه و آله و سلم و لا عَجَبَ أَنْ يَشْتَبِهَ الكلامان؛ لِأَنَّ مستقاهما من قَلِيبٍ ، و مفرغهما من ذَنُوبٍ .

لزوم اجتناب از مال غصبى

و آن حضرت دربارۀ لزوم اجتناب از مال غصبى فرموده اند:

«اَلْحَجَرُ الْغَصِيبُ فِى الدَّارِ رَهْنٌ عَلى خَرَابِهَا»

(سنگ غصبى در خانه، گروى براى ويران شدن آن است.)

اين معنا از باب مثال است و مقصود حضرت امير عليه السلام بى پايگى ظلم است؛ مى خواهند بفهمانند ظلم هر چند هم اندك باشد بالاخره ناپايدار است، و هر بنايى هر چند محكم و استوار باشد اگر بر پايۀ ظلم استوار شود آخر ويران مى گردد.

«غصب» استيلاى بر مال غير به قهر و غلبه است، و هر كس به قهر و غلبه بر اموال ديگران استيلا پيدا كند ظالم است. ممكن است انسان به قهر و غلبه بر يك چيز بى ارزش استيلا پيدا كند و ممكن است بر تمام ما يملك افراد، اينجا حضرت امير عليه السلام استيلاى بر يك سنگ را مثال آورده، و مى دانيم كه در زمان آن حضرت آن هم در سرزمين عربستان يا عراق (مدينه يا كوفه) سنگ ارزش چندانى نداشته، بنابراين بى ارزشترين چيز همين سنگ بوده و حضرت هم خرابى ظلم را بر پايۀ همين چيز ناچيز بيان فرموده اند. بنابراين صرف نظر از اين كه غصب چنين چيز ناچيزى گناه

ص: 621

است و از نظر حقوقى هم اگر مغصوب منه در دادگاه صالحه اى شكايت كند و عين سنگ را مطالبه نمايد بايد آن ساختمان را خراب كنند و سنگ را به او مستردّ نمايند، از نظر وضعى هم ظلم بى پايه و اساس است.

بعد از اين مرحوم سيّد رضى فرموده است: «و يُروى هذا الكلام عن النَّبىِّ صلى الله عليه و آله و سلم و لا عجب أن يشتبه الكلامان؛ لأنّ مستقاهما من قليب، و مفرغهما من ذَنوب» و همين كلام از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم هم نقل شده است، و اين عجب نيست كه اين دو كلام از دو شخصيت اسلامى يكى باشد؛ براى اين كه هر دوى آن دو بزرگوار از كانون وحى استفاده مى كردند؛ يعنى منبع استفادۀ آنها يك چيز است و ريختگاه آبشان نيز از يك دلو است.

«قَليب» به معناى چاه آب است و تنوين آن براى دلالت بر وحدت است؛ يعنى يك چاه كه مقصود يك سرچشمه است؛ يعنى استفادۀ آنها از يك سرچشمه است كه همان منبع وحى مى باشد. «مَفْرَغ» به معناى محل ريختن است. «ذَنوب» هم به معناى دلو بزرگ است. اينها همه تشبيه و استعاره و كنايه است؛ و خلاصۀ كلام اين كه مى خواهند بفرمايند اين دو بزرگوار هر دو به منبع وحى متصل اند و از يك منبع سخن مى گويند.

ص: 622

(حكمت 241)

اشاره

و قال عليه السلام: «يَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدُّ مِنْ يَوْمِ الظَّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ .»

عاقبت ظلم و ستم

و آن حضرت دربارۀ اجتناب و احتراز از ظلم و ستم فرموده اند:

«يَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدُّ مِنْ يَوْمِ الظَّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ »

(روز ستمديده بر ستمگر بسيار سخت تر از روز ستمگر بر ستمديده است.)

روزى كه ظالم بر مظلوم چيره شده روزى از روزهاى دنياست و آن سختگيرى كه ظالم بر مظلوم كرده يا زندان بوده و يا آزارهاى مادّى و بدنى كه نهايت آن هم با يك چماق و كارد و چاقو و يا اسلحۀ گرم بوده كه به زندگى مظلوم خاتمه داده و آن هم يك لحظه بوده است، اما روزى كه مظلوم بر ظالم چيره مى شود روز قيامت و آن همه عذابهاى خداست، آن روز پنجاه هزار سال خواهد بود؛ و عذابهاى خدا هم به گونه اى است كه خود فرموده: «كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ »(1)

هرگاه پوست بدن گناهكاران در جهنم پخته شود دوباره تبديل به پوست جديد ديگرى مى كنيم تا عذاب ما را بچشند. بنابراين عاقبت ظلم و ستم خيلى سخت و شديد است و بايد از هر ظلمى - كوچك يا بزرگ - پرهيز كرد.

ص: 623

1- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 56.

(حكمت 242)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِتَّقِ اللَّهَ بَعْضَ التُّقى وَ إِنْ قَلَّ ، وَاجْعَلْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ سِتْراً وَ إِنْ رَقَّ .»

تمرين در تقوا و پرهيزكارى

و آن حضرت دربارۀ تقوا و پرهيزكارى فرموده اند:

«اِتَّقِ اللَّهَ بَعْضَ التُّقى وَ إِنْ قَلَّ »

(تقوا را پيشه كن گرچه تقوايى اندك باشد.)

معناى تقوا را در موارد زيادى توضيح داده ايم كه از جملۀ آن خطبۀ 191 است، از اين رو تكرار نمى كنيم. مقصود حضرت از اين كلام اين است كه وقتى خدا ترس بوديد گرچه اندك باشد، به مرور زمان پرهيزكار مى شويد و به درجۀ بالاى تقوا مى رسيد.

«وَاجْعَلْ بَيْنَك وَ بَيْنَ اللَّهِ سِتْراً وَ إِنْ رَقَّ »

(و ميان خود و خدا حجابى قرار ده گرچه نازك باشد.)

مقصود اين است كه حجاب حيا را بين خود و خدا قرار بدهيد؛ يعنى هنگام گناه كردن از خدا حيا كنيد و حجاب حيا را بين خود و خدا قرار دهيد گرچه اين حجاب نازك و كم رنگ باشد؛ زيرا اگر اندك حيايى وجود داشته باشد به مرور زمان تقويت مى شود و باعث مى گردد شما از گناه اجتناب كنيد.

ص: 624

(حكمت 243)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا ازْدَحَمَ الْجَوَابُ خَفِىَ الصَّوَابُ .»

پرهيز از پراكنده گويى

و آن حضرت دربارۀ زياد و پراكنده سخن گفتن در پاسخ سؤال فرموده اند:

«إِذَا ازْدَحَمَ الْجَوَابُ خَفِىَ الصَّوَابُ »

(هرگاه پاسخ بسيار و در هم شود پاسخ درست پوشيده ماند.)

مقصود اين است كه وقتى از كسى سؤالى مى شود، اگر پاسخ را مى داند به طور صريح و واضح و بدون توضيح هاى زياد و بيان احتمالات همان اصل پاسخ را بيان كند، ولى اگر نمى داند بدون هيچ شرمى اعتراف كند كه نمى داند، و اين كه بخواهد به جاى نمى دانم سخن هاى پراكنده و احتمالات زيادى را در پاسخ بگويد كار درستى نيست. بسيارى هستند كه هنگام پاسخ دادن چون اصل پاسخ را نمى دانند اين طرف و آن طرف مى زنند، احتمالات زيادى را مى گويند و طرف را گيج مى كنند، براى اين كه حاضر نيستند بگويند نمى دانم.

ص: 625

(حكمت 244)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ لِلَّهِ فِي كُلِّ نِعْمَةٍ حَقّاً؛ فَمَنْ أَدَّاهُ زَادَهُ مِنْهَا، وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْهُ خَاطَرَ بِزَوَالِ نِعْمَتِهِ .»

اداى حق نعمت هاى الهى

و آن حضرت دربارۀ اين كه اگر شكر نعمت كنيم نعمت ها زياد و اگر كوتاهى كنيم كم مى شود فرموده اند:

«إِنَّ لِلَّهِ فِي كُلِّ نِعْمَةٍ حَقّاً»

(بى ترديد براى خداوند در هر نعمتى حقى است.)

نعمت هاى خدا بى حدّ و حصر است و كسى قدرت شماره كردن آنها را ندارد، و براى هر نعمتى كه خدا به بندگان خود عطا فرموده حقى به گردن بندگان خود دارد، بنابراين هر بنده اى بايد براى اداى حقوق الهى كه به گردن دارد تلاش نمايد.

«فَمَنْ أَدَّاهُ زَادَهُ مِنْهَا، وَ مَنْ قَصَّرَ عَنْهُ خَاطَرَ بِزَوَالِ نِعْمَتِهِ »

(پس هر كه آن را به جاى آورد خدا از آن نعمت بر او بيفزايد، و هر كه از به جاى آوردن آن حق كوتاهى كند خدا آن نعمت را در خطر از دست رفتن بيندازد.)

اداى حق هر نعمتى به فراخور حال همان نعمت است؛ مثلاً اداى حق سلامتى به اين است كه بدن خود را در راه رضاى خدا در خدمت به خلق او و در عبادت او به كار وادار نماييد؛ اداى حق ثروتمندى به اين است كه اوّلاً: وجوهات واجب مالى خود را

ص: 626

بپردازيد، و ثانياً: به رفع نيازهاى بينوايان و حاجتمندان توجّه نماييد؛ اداى حق پست و مقامى كه داريد اين است كه كارهاى مردم را انجام دهيد و به آنها خدمت كنيد؛ و اداى حق علم و معلوماتى كه داريد اين است كه در راه ترقى فرهنگ جامعه بكوشيد؛ و همچنين هر نعمت ديگر كه اگر كوتاهى كنيد بايد آمادۀ از دست دادن آن نعمت باشيد.

ص: 627

(حكمت 245)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا كَثُرَتِ الْمَقْدُرَةُ قَلَّتِ الشَّهْوَةُ .»

زمينۀ كم شدن خواسته هاى انسان

و آن حضرت دربارۀ اين كه توانايى هاى انسان هر چه بيشتر باشد از حرص و ولع و خواستۀ او كم مى شود فرموده اند:

«إِذَا كَثُرَتِ الْمَقْدُرَةُ قَلَّتِ الشَّهْوَةُ »

(هرگاه توانايى بسيار گردد خواسته كم شود.)

انسان حريص است و به همين خاطر تلاش مى كند كه به خواسته هاى مادّى خود برسد، حالا اگر از راه حلال هم نشد تلاش مى كند تا از راه حرام به دست بياورد. اين ولع و حرص تا زمانى كه قدرت رسيدن به خواسته هاى خود را ندارد وجود دارد، ولى وقتى قدرت رسيدن به خواسته ها را داشته باشد آن ولع كم مى شود. حضرت هم فرموده اند: «إِذَا كَثُرَتِ الْمَقْدُرَةُ » : وقتى قدرت در انسان زياد مى شود «قَلَّتِ الشَّهْوَةُ » : از ولع و خواستۀ او كم مى گردد. اين موضوع در دوران جنگ هم به تجربه ثابت شد؛ وقتى جنسى در بازار كمياب مى شد ولع مردم زيادتر مى شد و براى خريد آن صف درست مى كردند، اما وقتى همان جنس فراوان مى شد هيچ كس سراغ آن نمى رفت، چون مى ديد هر وقت بخواهد قدرت تهيۀ آن را دارد.

ص: 628

(حكمت 246)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِحْذَرُوا نِفَارَ النِّعَمِ فَمَا كُلُّ شَارِدٍ بِمَرْدُودٍ.»

تشويق به شكرگزارى

و آن حضرت دربارۀ تشويق و ترغيب به شكرگزارى فرموده اند:

«اِحْذَرُوا نِفَارَ النِّعَمِ فَمَا كُلُّ شَارِدٍ بِمَرْدُودٍ»

(از دور شدن نعمت ها بر حذر باشيد؛ زيرا هر گريخته اى باز نمى گردد.)

در اين كه «اَلنِّعَم» يا «اَلنَّعَم» باشد اختلاف است؛ اگر «اَلنَّعَم» باشد مفرد است و جمع آن «أنعام» است به معناى چهارپايان به معناى گاو و گوسفند و شتر. معناى جمله روى اين فرض اين است كه از رَم دادن چهارپايان بپرهيزيد كه هر كدام از آنها فرار كنند مجدداً باز پس نمى آيند. البته اين معنا كنايه از اين است كه نعمت هاى خدادادى را با ناشكرى از خود دور نكنيد؛ زيرا هر نعمتى را از دست داديد مجدداً به دست نخواهيد آورد.

اما اگر «اَلنِّعَم» باشد جمع «نعمة» است و ديگر صريح است و كنايه اى در كار نيست. پس به هر حال مقصود حضرت اين است كه سعى كنيد نعمت هاى خدا را از دست ندهيد، زيرا نمى توانيد مجدداً آن را به دست آوريد.

ص: 629

(حكمت 247)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْكَرَمُ أَعْطَفُ مِنَ الرَّحِمِ .»

مقايسۀ بزرگوارى با خويشاوندى

و آن حضرت دربارۀ مزيّت و برترى بزرگوارى بر خويشاوندى فرموده اند:

«اَلْكَرَمُ أَعْطَفُ مِنَ الرَّحِمِ »

(بزرگوارى مهربانتر از خويشاوندى است.)

چون ممكن است خويشاوندِ انسان حتى احوال انسان را نپرسد، ولى يك شخصى كه نسبت به انسان غريب است ممكن است بر اثر بزرگوارى و كرامتى كه دارد گاهى از انسان سراغى بگيرد و احوالپرس انسان باشد.

ص: 630

(حكمت 248)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ .»

تصديق گمان نيك

و آن حضرت در ترغيب به گمان نيك فرموده اند:

«مَنْ ظَنَّ بِكَ خَيْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ »

(آن كه به تو گمان نيك برد پس گمان او را تصديق كن.)

مقصود از اين جمله اين است كه حسن ظنّ به افراد مورد تأييد قرار گيرد؛ يعنى كسى كه نسبت به شما اعلام حسن ظنّ مى كند و حاضر است با شما روابط دوستانه داشته باشد، شما هم حسن ظنّ او را بپذيريد و از كينه توزى پرهيز نماييد.

ص: 631

(حكمت 249)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ مَا أَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ .»

برترين كارها

و آن حضرت دربارۀ ترغيب به ترك محرّمات فرموده اند:

«أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ مَا أَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ »

(برترين كارها آن است كه نفس خود را بر انجام آن وادار نمايى.)

فرموده اند: بهترين عمل آن است كه برخلاف طبع شما باشد. مثلاً دورى و اجتناب از محرّمات چيزى است كه برخلاف طبع هر بشرى است، چون در بسيارى از محرّمات يك نوع لذّتهاى ظاهرى وجود دارد و مطابق طبع انسانهاست، پس اگر اجتناب از آنها را به خود تحميل كنيد يك نوع مجاهدۀ فى سبيل اللّه كرده ايد كه داراى اجر و ثواب زيادى است.

ص: 632

(حكمت 250)

اشاره

و قال عليه السلام: «عَرَفْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ وَ حَلِّ الْعُقُودِ [وَ نَقْضِ الْهِمَمِ ].»

يكى از راههاى خداشناسى

و آن حضرت دربارۀ پى بردن به وجود خدا از راه به هم خوردن تصميم ها و...

فرموده اند:

«عَرَفْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ وَ حَلِّ الْعُقُودِ وَ نَقْضِ الْهِمَمِ »

(خداوند سبحان را شناختم با به هم خوردن تصميم ها و باز شدن قراردادها و شكسته شدن همّت ها.)

«عَرَفْتُ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ » ؛ «سبحانه» در اصل «سبّحت سبحانه» بوده و يك جملۀ معترضه است؛ «فَسْخ» به معناى به هم خوردن است؛ «عَزائم» جمع «عَزيمة» به معناى تصميم است؛ يعنى خدا را به وسيلۀ به هم خوردن تصميم شناختم.

از اين كه من تصميم گرفتم ولى اين تصميم من به هم خورد و اوضاع برخلاف اراده و تصميم من شد، فهميدم تقدير امور به دست ديگرى است.

«وَ حَلِّ الْعُقُودِ» اين جمله عطف به جملۀ قبل است؛ يعنى و خدا را به وسيلۀ حلّ عقود شناختم. «حلّ » به معناى از هم باز شدن است؛ «عُقود» هم جمع «عَقْد» به معناى گره و كنايه از پيمان است؛ يعنى و از اين كه عهد و پيمانها بدون ارادۀ ما به هم مى خورد فهميدم خدايى در كار است كه مدبّر امور است. البته در بعضى نسخه هاى نهج البلاغه به جاى «حَلِّ الْعُقُودِ» عبارت «نَقْضِ الْهِمَمِ » نقل شده؛ يعنى از اين كه همّت ها نقض مى شود پى به وجود خدا مى بريم.

ص: 633

(حكمت 251)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَرَارَةُ الدُّنْيَا حَلاوَةُ الْآخِرَةِ ، وَ حَلاوَةُ الدُّنْيَا مَرَارَةُ الْآخِرَةِ .»

مقايسۀ خوشى و ناخوشى دنيا و آخرت

و آن حضرت دربارۀ مقايسۀ خوشى و ناخوشى دنيا فرموده اند:

«مَرَارَةُ الدُّنْيَا حَلاوَةُ الْآخِرَةِ ، وَ حَلاوَةُ الدُّنْيَا مَرَارَةُ الْآخِرَةِ »

(تلخى و سختى دنيا باعث شيرينى آخرت، و شيرينى دنيا موجب تلخى آخرت است.)

«مَرَارَةُ الدُّنْيَا حَلاوَةُ الْآخِرَةِ » ؛ مقصود از مرارت چيز تلخى كه دهان را تلخ مى كند نيست، بلكه مقصود معناى كنايى آن است كه به معناى سختى ها و مشكلات است.

اين كه انسان در دنيا براى رسيدن به مقصود خود با سختى ها و مشكلاتى مواجه مى گردد، باعث مى شود كه در آخرت از آن بهره هايى كه به دست مى آورد لذّت ببرد؛ اين كه انسان در راه اعلاى كلمة اللّه به جبهه مى رود و سختى مى بيند، سبب مى شود در آخرت در زمرۀ مؤمنين و مجاهدين باشد و لذّت آن را ببرد؛ و همچنين اين كه انسان در دنيا محرّمات را ترك مى كند و خوشى هاى آن را زير پا مى گذارد، موجب مى شود در آخرت از خوشى هاى آن لذّت ببرد.

«وَ حَلاوَةُ الدُّنْيَا مَرَارَةُ الْآخِرَةِ » ولى اگر بخواهد در دنيا خوش باشد و از لذّتهاى دنيا بهره مند شود، طبيعى است كه بايد محرّمات خدا را مرتكب گردد كه نتيجۀ آن تحمّل عذاب خدا در آخرت است و تحمّل عذاب خدا براى انسان مرارت دارد.

ص: 634

(حكمت 252)

اشاره

و قال عليه السلام: «فَرَضَ اللَّهُ الْاِيمَانَ تَطْهِيراً مِنَ الشِّرْكِ ، وَ الصَّلاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْرِ، وَالزَّكَاةَ تَسْبِيباً لِلرِّزْقِ ، وَ الصِّيَامَ ابْتِلاءً لِاِخْلاصِ الْخَلْقِ ، وَ الْحَجَّ تَقْوِيَةً لِلدِّينِ ، وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْاِسْلامِ ، وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلِحةً لِلْعَوَامِّ ، وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنْكَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاءِ، وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ، وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ، وَ إِقَامَةَ الْحُدُودِ إِعْظَاماً لِلْمَحَارِمِ ، وَ تَرْكَ شُرْبِ الْخَمْرِ تَحْصِيناً لِلْعَقْلِ ، وَ مُجَانَبَةَ السَّرِقَةِ ايجَاباً لِلْعفَّةِ ، وَ تَرْكَ الزِّنَا تَحْصِيناً لِلنَّسَبِ ، وَ تَرْكَ اللِّوَاطِ تَكْثِيراً لِلنَّسْلِ ، وَ الشَّهَادَاتِ اسْتِظْهَاراً عَلَى الْمُجَاحَدَاتِ ، وَ تَرْكَ الْكَذِبِ تَشْرِيفاً لِلصِّدْقِ ، وَ السَّلامَ أَمَاناً مِنَ الْمَخَاوِفِ ، وَ الْأَمَانَاتِ نِظَاماً لِلْأُمَّةِ ، وَ الطَّاعَةَ تَعْظِيماً لِلْإِمَامَةِ .»

فلسفۀ بعضى از احكام الهى

و آن حضرت دربارۀ فلسفۀ بعضى احكام فرموده اند:

«فَرَضَ اللَّهُ الْاِيمَانَ تَطْهِيراً مِنَ الشِّرْكِ »

(خداوند ايمان را واجب فرمود براى پاك كردن از شرك.)

قبلاً توضيح داديم كه «ايمان» از مادّۀ «أمن» است و كسى كه ايمان به خدا مى آورد از شرك و بت پرستى پاك شده و ايمان او سبب ايمنى از عذاب روز قيامت شده است.

«وَ الصَّلاةَ تَنْزِيهاً عَنِ الْكِبْرِ»

(و نماز را براى پرهيز نمودن از كبر.)

ص: 635

در جاهاى ديگرى از همين شرح توضيح داده ايم كه تكبّر از گناهان كبيره است؛ و در خطبۀ قاصعه فرموده اند كه شيطان شش هزار سال عبادت خود را براى يك تكبّر كوچك از دست داد، كه معلوم نيست آن شش هزار سال عبادت از سالهاى دنياست يا از سالهاى آخرت! اما خدا اين نماز را كه در هر كدام از ايستادن، ركوع و سجودش يك نحو تواضع وجود دارد قرار داده تا بندگان او همۀ اوقات را به تواضع مشغول باشند و از كبر و نخوت و خود بزرگ بينى پاك شوند.

«وَ الزَّكَاةَ تَسْبِيباً لِلرِّزْقِ »

(و زكات را براى وسيله بودن از براى رزق و روزى.)

اين جمله را بعضى ها اين طور معنا كرده اند كه فقرا از راه زكات بهره مند مى شوند؛ و از رواياتى كه در باب زكات نقل شده استفاده مى شود آن قدر بايد به فقرا كمك شود كه ملحق به ديگران شوند، يعنى ثروتمند شوند و بتوانند روى پاى خودشان بايستند.

معناى ديگرى كه براى اين جمله شده اين است كه مقصود از تسبيب بودن براى رزق اين است كه زكات باعث نموّ و بركت در مال زكات دهنده مى شود؛ وقتى انسان زكات مى دهد خدا مال او را مضاعف مى كند و اين باعث روزى زيادترى مى شود؛ كه اين معنا در اين جمله مناسب تر از معناى اوّل است.

«وَ الصِّيَامَ ابْتِلاءً لِاِخْلاصِ الْخَلْقِ »

(و روزه را براى آزمودن اخلاص آفريدگان.)

«ابتلاء» به معناى امتحان و آزمايش است؛ چون بندگان خدا بايد نسبت به خدا اخلاص داشته باشند، پس خدا هم روزه را سبب امتحان آنان در اخلاصشان نسبت به خود قرار داده است. اعمال و واجبات ديگر امور وجودى هستند و به چشم ديده مى شوند، ولى روزه چون يك امر عدمى است وقتى انسان روزه بگيرد درجۀ

ص: 636

اخلاصش معلوم مى شود. در حقيقت هر كدام از حج و جهاد و... را مى شود به مقصود ديگر انجام داد، ولى روزه اين طور نيست و اخلاص روزه دار را بهتر معلوم مى كند.

«وَ الْحَجَّ تَقْوِيَةً لِلدِّينِ »

(و حج را براى نيرومند ساختن دين.)

در بعضى از نسخه هاى نهج البلاغه به جاى «تَقْوِيَةً » كلمۀ «تَقْرِبَةً » نقل شده است.

اگر «تقوية» باشد به اين معناست كه وقتى مردم به حج مى روند و عظمت اسلام و كثرت مسلمانان و آن مناظر را مى بينند قوى مى شوند و دين در نظر آنان محكم تر و استوارتر مى گردد.

اما اگر «تقربة» باشد به اين معناست كه حج وسيلۀ قرب و نزديكى ديندارها مى شود؛ وقتى به حج مى روند به هم نزديك شده و به دردهاى اجتماع آشنا مى شوند و به نفع اسلام كار مى كنند، و باز از اين راه دين را تقويت مى كنند. حج را در جاى ديگر شرح داده ايم كه يك كنگرۀ اسلامى است و سبب نزديكى مسلمانان به همديگر و سبب تقويت اسلام است.

البته نسخۀ «تَقْوِيَةً لِلدِّينِ » بهتر است؛ براى اين كه هم در نسخه اى كه مربوط به حدود نود سال پس از مرحوم سيّد رضى است و خطى است «تقوية» نقل شده، و هم در خطبۀ حضرت زهرا عليها السلام كه ما آن را شرح كرده ايم «تَشْديداً لِلدّينِ » نقل شده است.

«وَ الْجِهَادَ عِزّاً لِلْاِسْلامِ »

(و جهاد را براى عزّت اسلام.)

خدا جهاد را براى غلبۀ مسلمانان و در حقيقت براى غلبۀ اسلام بر اديان ديگر تشريع فرموده است، تا اگر كفّار عملاً در مقابل اسلام قد عَلَم كنند به وسيلۀ جهاد سركوب شوند.

ص: 637

«وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلِحةً لِلْعَوَامِّ »

(و امر به معروف را براى اصلاح همگان.)

«مصلحة» به معناى به راه آوردن است؛ «عوام» به معناى تودۀ جامعه است؛ يعنى امر به معروف را خدا تشريع فرمود تا به وسيلۀ آن توده هاى اجتماع در هر عصر و زمانى اصلاح گردند و به دين و ديانت دعوت شوند؛ يعنى اين كه شما دين داشته باشيد كافى نيست، بلكه بايد زن و فرزند و خويشاوندان و همسايگان و دوستان و آشنايان را نيز به دين دعوت كنيد تا همۀ جامعه متخلّق به اخلاق اسلامى بشوند.

«وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنْكَرِ رَدْعاً لِلسُّفَهَاءِ»

(و نهى از منكر را براى بازداشتن كم خردان.)

چرا براى بازداشتن سفيهان ؟ براى اين كه «سفيه» به معناى كم خرد و كم عقل است و كسانى كه در مقابل يك دين فطرى كه بر پايۀ فطرت استوار است ايستادگى و جدال مى كنند كم عقل هستند، وگرنه با محاسبات عقلايى آن را مى پذيرفتند.

«وَ صِلَةَ الرَّحِمِ مَنْمَاةً لِلْعَدَدِ»

(و صلۀ رحم را براى بسيار شدن تعداد.)

براى اين كه اگر انسان صلۀ رحم كند عمرش زياد مى شود و اولاد بيشترى پيدا مى كند و تعداد مسلمانان زيادتر مى شود و اينها مى توانند در مقابل كفّار ايستادگى كنند و... احتمال ديگرى هم مى رود كه بگوييم وقتى صلۀ رحم كنيم علاقۀ خويشاوندى زيادتر مى شود و همۀ افراد قبيله به همين خاطر دور هم هستند و با هم گرم مى گيرند پس هيچ وقت هيچ كدام از افراد اين قبيله تنها نيستند. و ظاهراً اين معنا بهتر از احتمال اوّل و معناى اوّل است.

ص: 638

«وَ الْقِصَاصَ حَقْناً لِلدِّمَاءِ»

(و قصاص را براى محفوظ ماندن خونها.)

«قصاص» به معناى پيروى كردن است، و «قصه» را هم به اين خاطر قصه گفته اند كه دنبالۀ داستان است، يك داستانى اتفاق افتاده دنباله اش را مى گيرند، قصاص يعنى دنبالۀ قتل را گرفتن، كه نتيجه اش اين است كه قاتل را هم بكشند تا ديگران عبرت بگيرند و خون مردم حفظ بشود. قرآن هم فرموده است: «وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ »(1) و در قصاص براى شما حيات و زندگى نهفته است اى صاحبان عقل.

«وَ إِقَامَةَ الْحُدُودِ إِعْظَاماً لِلْمَحَارِمِ »

(و بر پا داشتن حدود الهى را براى بزرگ شمردن محرّمات.)

وقتى حدّى از حدود الهى اقامه شود مردم معاصى را بزرگ مى شمرند و گرد آن نمى گردند؛ مثلاً وقتى حدّ مشروبخوارى و يا زنا را جارى كنند، مردم براى اين گناهان عظمت قائل مى شوند و سراغ آن نمى روند.

«وَ تَرْكَ شُرْبِ الْخَمْرِ تَحْصِيناً لِلْعَقْلِ »

(و ترك مشروبخوارى را براى حفظ كردن عقل و خرد.)

بر اثر شرب خمر عقل انسان زايل مى شود؛ يعنى پرده اى بر آن كشيده مى شود و انسان قبح اعمال زشت را درك نمى كند؛ از اين رو شارع مقدّس براى حفظ عقل انسان مشروبخوارى را ممنوع كرده است.

«وَ مُجَانَبَةَ السَّرِقَةِ ايجَاباً لِلْعِفَّةِ »

(و دورى از سرقت را براى پايبندى به عفّت.)9.

ص: 639

1- سورۀ بقره (2)، آيۀ 179.

اگر بنا باشد سرقت و چپاول اموال آزاد باشد، سنگ روى سنگ نمى ماند و جامعۀ انسانى با جنگل تفاوتى نمى كند؛ از اين رو براى اين كه جامعه امن شود و كسى به اموال ديگران دست درازى نكند، خدا سرقت را ممنوع كرده است.

«وَ تَرْكَ الزِّنَا تَحْصِيناً لِلنَّسَبِ »

(و ترك زنا را براى نگاه داشتن نَسَب.)

اكثر اين موارد در خطبۀ حضرت زهرا عليها السلام نيز ذكر شده است، البته يك چيزهايى در اين كلام هست كه در آن خطبه نيست، يك مطالبى هم در خطبۀ حضرت زهرا عليها السلام هست كه در اين كلام نيست.

فرموده اند: ترك زنا براى حفظ نسب است. اگر بنا شود زنا رايج باشد نسب و وابستگى افراد ضايع مى شود و بچه هايى كه به دنيا مى آيند شناخته نمى شوند؛ زنى كه شوهر ندارد و در عين حال با مردان متعددى مباشرت داشته بچه اى كه از او به وجود مى آيد بى اصل و نسب است، گرچه اين امر در زن شوهردارى هم كه زناكار است تصور دارد. به هرحال براى حفظ نسب خدا زنا را حرام فرموده است.

«وَ تَرْكَ اللِّوَاطِ تَكْثِيراً لِلنَّسْلِ »

(و ترك لواط را براى زياد شدن نسل.)

چون خدا خواسته است نسل بشر زياد شود، همجنس بازى و لواط را حرام فرموده و ازدواج را قرار داده است. اگر بنا بود لواط جايز باشد، مثل قوم لوط مردها به مردها و زنها هم به زنها اكتفا مى كردند و پس از اندكى نسل بشر منقرض مى شد. پس فلسفۀ زناشويى و اين كه خدا شهوت را در وجود بشر گذاشته ازدياد نسل و بقاى نسل بشر است.

«وَ الشَّهَادَاتِ اسْتِظْهَاراً عَلَى الْمُجَاحَدَاتِ »

(و شهادت دادنها را براى آشكار گشتن انكار شده ها.)

ص: 640

ظاهراً مقصود از اين «شهادات» شهادات واجب است؛ يعنى جايى كه مى بينيم اگر شهادت ندهيم حق ضايع مى شود. «مُجَاحَدات» جمع «مُجَاحَدة» است از مادّۀ «جَحْد»، و به معناى انكار شده ها مى باشد؛ يعنى شهادت را براى اين كه انكار شده ها رو شوند واجب كرده است.

«وَ تَرْكَ الْكَذِبِ تَشْرِيفاً لِلصِّدْقِ »

(و دروغ نگفتن را براى پاسداشت راستگويى.)

يعنى براى اين كه راستگويى را پاس داشته باشد دروغگويى را ممنوع كرده است.

اگر بنا باشد دروغ شايع و رايج باشد، اعتماد از افراد سلب مى شود و نظم اجتماع به هم مى خورد.

«وَ السَّلامَ أَمَاناً مِنَ الْمَخَاوِفِ »

(و سلام كردن را براى ايمن بودن از جاهاى ترس.)

در اعراب جاهليت اين طور بوده كه همه از هم وحشت داشته اند و لذا همه مسلّح بوده اند و هرگاه كسى به كسى مى رسيد احساس خطر مى كرد كه نكند او بزند و ديگرى را بكشد، اما وقتى به هم سلام مى كردند به معناى صلح بود و دو طرف احساس آرامش مى كردند؛ پس معناى سلام اين است كه من با صلح و آرامش با تو برخورد مى كنم.

«وَ الْأَمَانَاتِ نِظَاماً لِلْأُمَّةِ »

(و امانتدارى را براى نظم بخشيدن به امّت.)

در اين نسخۀ عبده «وَ الْأَمَانَاتِ نِظَاماً لِلْأُمَّةِ » نقل شده؛ يعنى امانتدارى سبب نظم جامعه است؛ اگر امانتدارى نباشد كسى به كسى اعتماد ندارد و عهد و پيمانها استوار نمى مانند و در نتيجه نظام جامعه به هم مى خورد. ولى در نسخۀ فيض الاسلام،

ص: 641

ابن أبى الحديد، ميرزا حبيب اللّه خوئى و آن نسخۀ خيلى قديمى كه نزد من هست همگى به جاى «الأمانات» لفظ «الإمامة» نقل شده كه به معناى پيشوايى و رهبرى است؛ يعنى خدا امامت را سبب نظم و پيوستگى جامعه قرار داده است.

ابن أبى الحديد در اين باره مى گويد: «و فرضت الإمامة نظاماً للأمّة؛ و ذلك لأن الخلق لايرتفع الهرج و العسف و الظّلم و الغضب و السّرقة عنهم إلّابوازع قوىّ ...»(1)

فرض امامت براى جامعه براى اين است كه ظلم و هرج و مرج و دزدى و... را نمى شود با نصيحت از جامعه برطرف كرد؛ و خلاصه قانون تنها كافى نيست و احتياج به مجرى قانون داريم.

«وَ الطَّاعَةَ تَعْظِيماً لِلْإِمَامَةِ »

(و طاعت و فرمانبردارى را براى بزرگداشت مقام امامت.)

يعنى براى تعظيم مقام امامت، اطاعت از امامت را واجب كرده است.(2)د.

ص: 642

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 90.
2- فقرۀ اخير كه اطاعت در رابطه با امامت مطرح شده قرينه است بر اين كه فقرۀ قبلى «الإمامة» مى باشد.

(حكمت 253)

اشاره

و كان عليه السلام يقول: «أَحْلِفُوا الظَّالِمَ - إِذَا أَرَدْتُمْ يَمِينَهُ - بِأَنَّهُ بَرِىءٌ مِنْ حَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ ، فَإِنَّهُ إِذَا حَلَفَ بِهَا كَاذِباً عُوجِلَ [الْعُقُوبَةَ ]، وَ إِذَا حَلَفَ بِاللَّهِ الَّذِى لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَمْ يُعَاجَلْ ؛ لِأَنَّهُ قَدْ وَحَّدَ اللَّهَ تَعَالى .

روش سوگند دادن ستمگران

و آن حضرت به طور مكرر در مورد سوگند دادن ستمگران مى فرموده اند:

«أَحْلِفُوا الظَّالِمَ - إِذَا أَرَدْتُمْ يَمِينَهُ - بِأَنَّهُ بَرِىءٌ مِنْ حَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ »

(ستمگر را هرگاه بخواهيد سوگند خورد سوگند دهيد به اين كه از حول و قوّۀ خدا بيزار است.)

براى اين كه اگر از او بخواهيد كه به خدا سوگند بخورد، ممكن است قبول كند و قسم دروغ بخورد و خدا از او انتقام نگيرد؛ اما اگر اين طور قسم بخورد كه:

«از خداوند بيزارم اگر چنين كارى كرده باشم» آن وقت اگر آن كار را كرده باشد همان وقت خدا او را مجازات مى كند.

در اين مورد تاريخ نقل كرده است كه:(1) شخصى پيش منصور دوانيقى از خلفاى بنى عبّاس عليه امام صادق عليه السلام دروغهايى گفت و به آن حضرت تهمت زد، منصور دستور داد امام را آوردند و او را مخاطب قرار داد، حضرت صادق عليه السلام خواستند گزارش دهنده سوگند ياد كند، وقتى گزارش دهنده را آوردند حضرت صادق عليه السلام به او

ص: 643

1- - وسائل الشيعة، ج 23، ص 269، باب 33 از ابواب كتاب الايمان، حديث 1.

فرمودند: بگو «از خدا بيزارم اگر در گفتارم دروغ گفته باشم». وقتى او در حضور منصور چنين سوگندى ياد كرد بدنش فلج شد و بعد از چند لحظه اى درگذشت.

«فَإِنَّهُ إِذَا حَلَفَ بِهَا كَاذِباً عُوجِلَ الْعُقُوبَةَ »

(چرا كه اگر به دروغ چنين سوگندى خورد در كيفرش شتاب شود.)

پس اگر چنين قسمى به او داده شد خدا او را در اسرع وقت مجازات مى كند.

«وَ إِذَا حَلَفَ بِاللَّهِ الَّذِى لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَمْ يُعَاجَلْ ؛ لِأَنَّهُ قَدْ وَحَّدَ اللَّهَ تَعَالى »

(اما اگر به خدايى كه جز او خدايى نيست سوگند خورد شتاب نمى شود؛ چون او خداى متعال را يگانه دانسته است.)

مقصود اين است كه اگر در سوگندى كه ياد مى كند خدا را به يگانگى وصف كند، در مجازات او تسريع نمى شود.

ص: 644

(حكمت 254)

اشاره

و قال عليه السلام: «يَابْنَ آدَمَ ، كُنْ وَصِىَّ نَفْسِكَ فِي مَالِكَ ، وَ اعْمَلْ فِيهِ مَا تُؤْثِرُ أَنْ يُعْمَلَ فِيهِ مِنْ بَعْدِكَ .»

انفاق مال در زمان حيات

و آن حضرت دربارۀ فضيلت انفاق مال در زمان حيات به دست صاحب مال فرموده اند:

«يَابْنَ آدَمَ ، كُنْ وَصِىَّ نَفْسِكَ فِي مَالِكَ »

(اى فرزند آدم، تو خود وصىّ خويش در مالت باش.)

مردم معمولاً بدهكاريهاى خود را نمى دهند، به وجوهات مالى و نماز و روزۀ قضا و اين طور چيزها كه جزو بدهكاريهاى انسان است توجّهى ندارند، و عزرائيل هم دارد به سراغ او مى آيد، خوب وصيّت مى كند كه وقتى از دنيا رفتم اين كارها را انجام بدهيد و آنها هم بعد از مرگ او وصيّت ها را فراموش مى كنند. به ياد دارم آن وقتى كه من نجف آباد مى رفتم چقدر از اين وصيّتنامه هاى فراموش شده را مى آوردند كه چه كنيم ؟ اينجا حضرت فرموده: اى فرزند آدم، خودت وصىّ خودت در مالت باش.

«وَ اعْمَلْ فِيهِ مَا تُؤْثِرُ أَنْ يُعْمَلَ فِيهِ مِنْ بَعْدِكَ »

(و در آن چنان رفتار كن كه مى خواهى پس از تو در آن رفتار شود.)

آنچه را از اين مال دوست دارى كه بعد از مرگت به ديگران بپردازند تو خودت

ص: 645

بپرداز. براى اين كه وقتى با دست خودتان بدهيد ثواب بيشترى داريد. روايتى است به اين مضمون كه وقتى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم يك انبار خرما را طبق وصيّت صاحبش در راه خدا دادند، در آخر يك خرماى نامرغوب را برداشتند و نشان مردم دادند و فرمودند: اگر اين مرد در زمان حياتش اين خرما را با دست خودش انفاق كرده بود، ثواب آن از همۀ اين انبار خرما كه به دست من در راه خدا داده شد زيادتر بود.(1)6.

ص: 646

1- المسند احمد بن حنبل، ج 6، ص 23؛ السنن الكبرى، بيهقى، ج 4، ص 136.

(حكمت 255)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ ، لِأَنَّ صَاحِبَهَا يَنْدَمُ ، فَإِنْ لَمْ يَنْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْكَمٌ .»

تندخويى نوعى از ديوانگى

و آن حضرت دربارۀ تندخويى و برخوردهاى تند با مردم فرموده اند:

«اَلْحِدَّةُ ضَرْبٌ مِنَ الْجُنُونِ ، لِأَنَّ صَاحِبَهَا يَنْدَمُ »

(تندخويى نوعى از ديوانگى است، چرا كه تندخو پشيمان مى شود.)

اين كه انسان با تندى و عصبانيت با افراد برخورد كند كار درستى نيست و مردم را از دور خود متفرق مى كند؛ اينجا حضرت فرموده اند: اين كار نوعى از ديوانگى است؛ يعنى يك نوع كمبودى است در عقل او كه به اين صورت بروز مى كند؛ و دليلش اين است كه از اين كار پشيمان مى شود.

«فَإِنْ لَمْ يَنْدَمْ فَجُنُونُهُ مُسْتَحْكَمٌ »

(و اگر پشيمان نشود پس ديوانگى او استوار است.)

يعنى نه اين است كه اگر پشيمان نشود پس كار درستى كرده است، بلكه اگر از برخورد تند خود پشيمان نشود معلوم مى شود هنوز به ديوانگى خود ادامه مى دهد.

وقتى كه انسان عصبانى مى شود عقلش پنهان مى گردد، و اگر اين عصبانيت و تندى همچنان ادامه پيدا كند معلوم مى شود پنهان شدن عقلش ادامه پيدا كرده است، پس در حقيقت جنونش مستحكم شده است.

ص: 647

(حكمت 256)

اشاره

و قال عليه السلام: «صِحَّةُ الْجَسَدِ مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ.»

حسادت و پيامدهاى جسمى آن

و آن حضرت دربارۀ تندرستى و سلامتى بدن فرموده اند:

«صِحَّةُ الْجَسَدِ مِنْ قِلَّةِ الْحَسَدِ»

(سلامتى بدن از كمى حسادت است.)

در اين جمله دو احتمال وجود دارد: يكى اين كه نوعاً گفته اند چون آدم حسود خودخورى مى كند آن نگرانى روحى روى جسمش نيز اثر مى گذارد و بيمارى جسمى پيدا مى كند. بنابراين احتمال معناى جمله چنين است كه زيان حسد به شخص حسود مى رسد و بر اثر حسادت شخص حسود بيمار مى شود.

احتمال ديگرى كه داده شده اين است كه چون حسادت ديگران باعث چشم زدن مى شود و اگر كسى از انسان حسد ببرد موجب مى شود به او چشم بزند و او را بيمار كند، پس صحّت بدن انسان به اين است كه كمتر نسبت به او حسد ببرند، وقتى كمتر نسبت به انسان حسد بردند كمتر هم مورد چشم واقع مى شود و بيمارى او كمتر است.

بنابراين راه علاج در احتمال اوّل اين است كه حسود خود را معالجه كند تا از بيمارى روحى بهبودى يابد و در نتيجه جسمش نيز سالم شود، ولى در احتمال دوّم راه علاج اين است كه انسان به گونه اى در اجتماع ظاهر نشود كه ديگران نسبت به وى رشك ببرند و او را چشم بزنند.

ص: 648

(حكمت 257)

اشاره

و قال عليه السلام [لكميل بن زياد النّخعىّ ]: «يَا كُمَيْلُ ، مُرْ أَهْلَكَ أَنْ يَرُوحُوا فِي كَسْبِ الْمَكَارِمِ ، وَ يُدْلِجُوا فِي حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ ، فَوَالَّذِى وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً، فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرى إِلَيْهَا كَالْمَاءِ فِى انْحِدَارِهِ حَتى يَطْرُدَهَا عَنْهُ كَمَا تُطْرَدُ غَرِيبَةُ الْإِبِلِ .»

لطف خداوند پيامد اصلاح امور جامعه

و آن حضرت به كميل بن زياد نخعى كه يكى از اصحاب باوفاى او و يكى از صاحبان سرّ آن حضرت است دربارۀ سود معنوى بردن از اين دنيا فرموده اند:

«يَا كُمَيْلُ ، مُرْ أَهْلَكَ أَنْ يَرُوحُوا فِي كَسْبِ الْمَكَارِمِ »

(اى كميل، به خاندانت فرمان ده كه روز در پى به دست آوردن نيكى ها باشند.)

«يَروحوا» از مادّۀ «رَواح» به معناى بعد از ظهر به طرف عصر است؛ «أن يروحوا فى كسب المكارم» يعنى طرف عصر و بعد از ظهر خود را اختصاص بدهند به فراگرفتن اخلاق و فضايل و كمالات. معمولاً اين طور است كه مردم از صبح تا ظهر را اختصاص مى دهند به كسب معاش، اينجا حضرت يك دستورالعملى داده اند براى بعد از ظهر و شب كه انسان در اين اوقات چه كارى انجام دهد؛ لذا فرموده اند:

«مُرْ أَهْلَكَ أَنْ يَرُوحُوا فِي كَسْبِ الْمَكَارَمِ » : امر كن و وادار نما اهل خودت را كه بعد از ظهر خودشان را كه بعد از فراغت از كار و تلاش روزانه است تا دنبال ياد گرفتن

ص: 649

كمالات بروند. يعنى بروند درس بخوانند، اخلاق اسلامى و فقه و علوم ديگرى را كه براى تهذيب نفس است ياد بگيرند.

«وَ يُدْلِجُوا فِي حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ »

(و شب را در پى برآوردن نياز كسى باشند كه در خواب است.)

«اِدْلاج» سير در شب است؛ مقصود اين است كه در شب هم راه بيفتند و مشكلات مردم را حل كنند؛ البته اين مربوط به كسانى است كه وجهۀ اجتماعى دارند و كاربرد آنها در اجتماع خوب است، نه همۀ افراد؛ مثلاً دو نفر اختلاف جزئى دارند، يك زن و شوهر اختلاف خانوادگى دارند و... خوب حضرت امير عليه السلام از كميل خواسته كه به اهل و دوستان خود امر كند تا اين كار را انجام دهند؛ صبح تا ظهر كه مخصوص كسب معاش است، ظهر تا عصر را هم به تعليم علوم اختصاص دهند، و اوّل شب را هم به اين قبيل كارهاى اجتماعى. «اهل كميل» هم خصوصيت ندارد و در حقيقت خطاب حضرت به همۀ تابعين خود مى باشد.

در اين جملۀ حضرت آمده است: «مَنْ هُوَ نَائِمٌ » يعنى بكوشد در حاجت كسى كه خواب است؛ ظاهراً مقصود اين است كه براى رفع حاجت حاجتمندان اقدام كند گرچه آنها خواب باشند؛ مثلاً قبلاً به اين شخص براى حل مشكل خود مراجعه كرده، حالا حضرت مى فرمايد در شب گرچه او خواب باشد براى حل مشكل او به سراغش برو.

«فَوَالَّذِى وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً»

(و قسم به كسى كه شنوايى اش همۀ آوازها را فرا گيرد، هيچ كس دلى را شاد نكند جز كه خداوند از آن شادى لطف را براى او بيافريند.)

ص: 650

«فَوَالَّذِى وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ » ؛ اينجا حضرت براى اثبات مطلب خود يك قَسَم ياد كرده اند، مى گويند به آن كسى سوگند كه شنوايى اش وسعت دارد و همۀ شنيدنى ها را مى شنود؛ البته مقصود حضرت از اين نحو قسم اين است كه خواسته اند بفهمانند خدا همۀ شنيدنى ها را مى شنود و به همه چيز احاطه دارد و هيچ چيزى از علم او غايب نيست.

«مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً» : احدى نيست كه سرور و شادى را در قلبى به وديعه بگذارد «إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً» : مگر اين كه خدا در عوض آن سرور لطف را براى او خلق مى كند. يعنى خدا نسبت به او رئوف و مهربان مى شود و او را دوست مى دارد.

«فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرى إِلَيْهَا كَالْمَاءِ فِى انْحِدَارِهِ حَتّى يَطْرُدَهَا عَنْهُ كَمَا تُطْرَدُ غَرِيبَةُ الْإِبِلِ »

(پس هرگاه حادثه اى بر او وارد آيد همان لطف خدا به سوى او روان گردد همانند آبى كه سرازير شود تا آن حادثه را از او براند همان گونه كه شتر بيگانه رانده مى شود.)

اثر آن نيكى كه در حق ديگرى كرده و دل او را شاد كرده است اين مى شود كه لطف خدا به سوى او سرازير مى گردد. «فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ » : آن وقت اگر غم و ناراحتى و حادثه اى به سوى اين فرد فرود آيد «جَرى إِلَيْهَا كَالْمَاءِ فِى انْحِدَارِهِ حَتّى يَطْرُدَهَا عَنْهُ » :

همان لطف خدا مانند سيل بنيانكن به سوى اين فرد حركت مى نمايد و آن حادثه را از او دور مى كند «كَمَا تُطْرَدُ غَرِيبَةُ الْإِبِلِ » : همچنان كه شتر غريب رانده مى شود.

در جملۀ «كَمَا تُطْرَدُ غَرِيبَةُ الْإِبِلِ » يك تشبيه است؛ «غريبة الابل» يعنى شتر غريب؛ وقتى يك شتر از گلۀ خود جدا مى شود به هر گلۀ ديگر وارد شود ساربان آن را بيرون مى كند و طرد مى شود؛ اينجا هم حضرت فرموده اند: همان طورى كه ساربانها شتر غريب را طرد مى كنند لطف خدا هم حوادثى را كه به اين شخص رو كرده طرد مى كند.

ص: 651

(حكمت 258)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا أَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا اللَّهَ بِالصَّدَقَةِ .»

سود صدقه دادن در حال تنگدستى

و آن حضرت دربارۀ سود صدقه دادن فرموده اند:

«إِذَا أَمْلَقْتُمْ فَتَاجِرُوا اللَّهَ بالصَّدَقَةِ »

(چون تنگدست شديد به وسيلۀ صدقه دادن با خدا تجارت كنيد.)

«أملقتم» از مادّۀ «إملاق» به معناى فقر و تنگدستى است. در قرآن شريف فرموده است: «وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ »(1) و فرزندان خود را به خاطر ترس از فقر نكشيد. حضرت امير عليه السلام در اين جمله فرموده: «إِذَا أَمْلَقْتُمْ » : هرگاه املاق و تنگدستى به شما روآورد «فَتَاجِرُوا اللَّهَ بالصَّدَقَةِ » : به وسيلۀ صدقه دادن با خدا تجارت كنيد.

مقصود اين است كه صدقه بدهيد خدا هم پاداش دنيايى آن را به شما مى دهد.

ص: 652

1- - سورۀ إسراء (17)، آيۀ 31.

(حكمت 259)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلْوَفَاءُ لِأَهْلِ الْغَدْرِ غَدْرٌ عِنْدَ اللَّهِ ، وَ الْغَدْرُ بِأَهْلِ الْغَدْرِ وَفَاءٌ عِنْدَ اللَّهِ .»

برخورد متفاوت با اهل مكر و اهل وفا

و آن حضرت دربارۀ اهل مكر و خدعه و خيانت فرموده اند:

«اَلْوَفَاءُ لِأَهْلِ الْغَدْرِ غَدْرٌ عِنْدَ اللَّهِ »

(وفادارى به خيانتكاران نزد خداوند خيانت است.)

«غَدْر» به معناى خيانت و مكر و حيله است؛ مقصود اين است كه به انسان مكّار و خيانتكار نبايد ترحم نمود، و ترحم به خيانتكار تا آنجا مذموم است كه حضرت فرموده است: خدا اين ترحم را خيانت مى داند.

«وَ الْغَدْرُ بِأَهْلِ الْغَدْرِ وَفَاءٌ عِنْدَ اللَّهِ »

(و خيانت كردن به خيانتكاران نزد خدا وفادارى است.)

و از آن طرف مكر و حيله كردن در حق آنهايى كه اهل مكر و حيله هستند نزد خداوند آن قدر پسنديده است كه آن را وفاى به عهد مى داند.

ص: 653

(حكمت 260)

اشاره

و قال عليه السلام: «كَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْاِحْسَانِ إِلَيْهِ ، وَ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَيْهِ ، وَ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِيهِ ، وَ مَا ابْتَلَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْاِمْلاءِ لَهُ .»

قال الرّضىّ : و قد مضى هذا الكلام فيما تقدّم إلّاأنّ فيه ههنا زيادة جيّدة مفيدة.

عبارت اين حكمت عين حكمت 116 است كه قبلاً آن را شرح داديم؛ البته مرحوم سيّد رضى در ذيل اين عبارت آورده است: «و قد مضى هذا الكلام فيما تقدّم إلّاأنّ فيه ههنا زيادة جيّدة مفيدة» اين كلام حضرت در گذشته وجود داشت، مگر اين كه در اينجا زيادۀ خوب و مفيدى دارد. كه در مقايسه با حكمت 116 معلوم مى شود كه بجز كلمۀ «سبحانه» هيچ اضافه اى ندارد، مگر اين كه بگوييم جملات ديگرى داشته و به مرور زمان آن جملات را از اين عبارت حذف كرده اند.

ص: 654

(فصلى از چند كلام برگزيده)

اشاره

«فصل نذكر فيه شيئاً من اختيار غريب كلامه المحتاج إلى التّفسير»

1 -في حديثه عليه السلام: «فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ ضَرَبَ يَعْسُوبُ الدِّينِ بِذَنَبِهِ ، فَيَجْتَمِعُونَ إِلَيْهِ كَمَا يَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِيفِ .»

قال الرّضىّ : اليعسوب: السّيّد العظيم المالك لأمور النّاس يومئذ، و القزع: قِطَع الْغَيْمِ الّتى لا ماء فيها.

مرحوم سيّد رضى در وسط شماره گذاريهايى كه دارد نه جمله را با شمارۀ جديد به صورت يك فصل ذكر كرده و مرحوم عبده هم در اين شرحى كه دارند اين نه جمله را به ترتيب ذكر كرده و پس از پايان اين فصل دنبالۀ همان شماره هاى قبلى را آورده است، ولى ابن أبى الحديد براى اين نه جمله شمارۀ جديد نگذاشته بلكه با همان شماره هاى قبلى ادامه داده است. به هر حال چه اين نه جمله اضافه باشد كه مرحوم سيّد رضى گفته و چه نه، به شرح آنها مى پردازيم.

پيش گويى ظهور حضرت مهدى عليه السلام

و آن حضرت در حديث كوتاهى دربارۀ امام زمان (عج) فرموده اند:

«فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ ضَرَبَ يَعْسُوبُ الدِّينِ بِذَنَبِهِ »

(پس چون وقت آن برسد پيشواى دين پابرجا گردد.)

ص: 655

اين كه اين حديث مربوط به ظهور حضرت حجّت (عج) است هم ابن أبى الحديد گفته است و هم ديگران، منتها ما حضرت مهدى عليه السلام را زنده مى دانيم و معتقديم بعداً ظاهر مى شود، اما اهل سنّت هم حضرت مهدى (عج) را قبول دارند ولى ظهور آن حضرت را به گونۀ ديگرى گفته اند. فقط در بين اهل سنّت ابن خلدون است كه روايات حضرت مهدى عليه السلام را خدشه دار مى داند، ولى مشهور اهل سنّت روايات حضرت مهدى عليه السلام را از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نقل كرده اند.(1)

به هرحال حضرت در اين حديث فرموده اند: «فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ » اين جمله كنايه از ظهور حضرت است؛ يعنى وقتى آن حضرت ظاهر شد «ضَرَبَ يَعْسُوبُ الدِّينِ بِذَنَبِهِ ».در اين جمله نيز كنايه و استعاره وجود دارد؛ «يعسوب» در اصل به معناى زنبور نر است كه خيلى شجاعت دارد، بعداً آن را در مطلق شجاع و فعّال استعمال كرده اند تا اين كه فعلاً به معناى شخصيت برجسته و برتر آمده است؛ «ذَنَب» دم است، «ضَرَبَ بِذَنَبِهِ » يعنى دمش را به زمين گذاشت؛ اين كنايه از استقرار پيدا كردن آن حضرت است، چون وقتى زنبور دمش را به زمين بگذارد در حقيقت استقرار پيدا كرده است؛ مقصود اين است كه وقتى ظهور حضرت پيش آمد پيشواى دين استقرار پيدا مى كند و پابرجا مى گردد.

«فَيَجْتَمِعُونَ إِلَيْهِ كَمَا يَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِيفِ »

(و مردمان دور آن حضرت گرد مى آيند همچنان كه پاره ابرهاى پاييزى گرد مى آيند.)

خوب وقتى حضرت ظهور كرد و پيشواى دين استقرار پيدا كرد «فَيَجْتَمِعُونَ إِلَيْهِ » :

آن وقت شيعيان و ياران آن حضرت همگى دور او اجتماع مى كنند «كَمَا يَجْتَمِعُ قَزَعُ الْخَرِيفِ » : همچنان كه پاره ابرهاى فصل پاييز دور هم اجتماع مى كنند. «قَزَع» به معناى پاره پاره هاى ابر است، «قَزَع الخريف» يعنى پاره ابرهاى فصل پاييز؛ يعنى همچنان كهد.

ص: 656

1- در اين رابطه به كتاب «موعود اديان» مرحوم استاد رحمه الله مراجعه شود.

پاره ابرهاى فصل پاييز دور هم جمع مى شوند، مؤمنان و شيعيان حضرت هم دور آن حضرت جمع مى شوند.

بعد از اين كه مرحوم سيّد رضى متن حديث را نقل كرده خود به ترجمۀ لغات حديث پرداخته و مى گويد: «يعسوب الدّين: السّيّد العظيم المالك لأمور النّاس يومئذ»يعسوب الدّين به آن آقاى بزرگوارى گفته اند كه در آن روز صاحب اختيار مردم است.

«و القزع: قطع الغيم الّتى لا ماء فيها» و قزع قطعه هايى از ابرى است كه باران در آن نيست.

2 -و في حديثه عليه السلام: «هَذَا الْخَطِيبُ الشَّحْشَحُ .»

يريد الماهر بالخطبة الماضى فيها، و كلّ ماض فى كلام أو سير فهو شحشح، و الشّحشح فى غير هذا الموضع: البخيل الممسك.

خطيب توانا

و آن حضرت در حديث ديگرى در تعريف و تمجيد از يك خطيب فرموده اند:

«هَذَا الْخَطِيبُ الشَّحْشَحُ »

(اين است خطيب و سخنور ماهر و توانا.)

ابن أبى الحديد گفته است مورد اين حديث صعصعة بن صوحان عبدى است؛ وى مى گويد يك جمعيتى نزد حضرت آمدند و يك سخنگو داشتند كه خيلى خوب صحبت كرد و حضرت خوششان آمد، آن حضرت هم اين جمله را دربارۀ آن خطيب فرمود كه خلاصه خيلى خطيب دلاورى است؛ يعنى حرفهايش خيلى گيرا و فصيح و بليغ است.(1)

ص: 657

1- شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 106.

باز بعد از نقل اين حديث مرحوم سيّد رضى حديث را شرح كرده و مى گويد:

«يريد الماهر بالخطبة الماضى فيها» حضرت امير عليه السلام از «شَحْشَح» كسى را كه در خطبه خواندن مهارت دارد اراده كرده است. بعد مى گويد: «و كلّ ماضٍ فى كلامٍ أو سير» و هر كسى كه در كلام پيش مى رود «فهو شحشح» پس او ماهر است. و بعد مى گويد:

«و الشّحشح فى غير هذا الموضع: البخيل الممسك» و شحشح در غير اين مورد به معناى بخيل و ممسك است؛ يعنى كسى كه مال را نگه مى دارد و به كسى نمى دهد.

پس اگر اين كلمه در مقام خطيب به كار مى رود به معناى خطيب غيور و سخنور ماهر است، ولى در غير اين مورد به معناى سختگير و بخيل است.

3 -و في حديثه عليه السلام: «إِنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحَماً.»

يريد بِالْقُحَمِ المهالك؛ لأنّها تُقْحِمُ أصحابَها فى المهالك والمتالف فى الأكثر، و من ذلك «قُحْمَةُ الأعرابِ » و هو أن تُصيبَهُمُ السَّنَةُ فَتَتَعَرَّقَ أموالهم فذلك تَقَحُّمُها فيهم؛ و قيل فيه وجهٌ آخَرُ و هو أَنّها تُقْحِمُهُمْ بِلاد الرّيف؛ أى تُحْوِجُهُمْ إِلى دُخُولِ الْحَضَرِ عِنْدَ مُحُولِ الْبَدْوِ.

پرتگاههاى مرافعه

و در حديث ديگرى فرموده اند:

«إِنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحَماً»

(بى ترديد از براى مرافعه پرتگاههايى است.)

در اين كه اين جمله به چه مناسبتى ايراد شده، بعضى گفته اند: حضرت امير عليه السلام در يك خصومتى قرار شد نزد قاضى بروند، حضرت ظاهراً عقيل برادر خود را وكيل

ص: 658

قرار داد و شخصاً به مجلس قضاوت نرفت، آن وقت استدلالى كه حضرت مى كنند اين است كه مى گويند: انسان در اين گونه مجالس ممكن است در مهلكه بيفتد. به هر حال حضرت با اين كه مريض نبودند حاضر نشدند در جلسۀ دادگاه حاضر شوند و عقيل يا به نقلى عبداللّه بن جعفر پسر عموى خود را فرستادند؛ و ظاهراً اين جمله را در همين موقعيت فرموده باشند؛ مثل اين مى ماند كه وقتى حضرت وكيل خود را فرستاده گفته باشند چرا خودتان به دادگاه نيامديد؟ ايشان فرموده اند: «إِنَّ لِلْخُصُومَةِ قُحَماً» يعنى براى مرافعه كردن نزد قاضى يك نحو افتادن در مهلكه وجود دارد.

«اقتحام» يعنى انسان فكر نكرده دل به دريا بزند و كارى انجام بدهد، و خلاصه اقتحام اين است كه كار بدون تدبير و دقّت صورت بگيرد.

مرحوم سيّد رضى بعد از اين كه اصل را نقل كرده مثل دو جملۀ ديگر خودشان به توضيح جمله پرداخته و مى گويد: «يريد بالقحم المهالك» حضرت مقصودشان از «قُحَم» افتادن در مهلكه هاست «لأنّها تقحم أصحابها فى المهالك والمتالف فى الأكثر»براى اين كه مرافعه بيشتر اوقات اصحاب خود را وادار مى كند در مهلكه ها بيفتند.

«و من ذلك قحمة الأعراب» و از همين باب است ضرب المثلى كه گفته اند: «قحمة الأعراب» يعنى قحطى توى اعراب بيفتد «و هو أن تصيبهم السّنة» و منظور اين است كه قحطى و خشكسالى ايشان را دريابد «فتتعرّق أموالهم» پس اموالشان را از بين ببرد «فذلك تقحّمها فيهم» پس همين از بين رفتن اموال فرو رفتن در پرتگاه قحطى است.

«و قيل فيه وجه آخر» و معناى ديگرى هم در اين مورد گفته شده است و آن اين كه:

«و هو أنّها تقحمهم بلاد الرّيف» اين قحطى مردم را مى راند به سوى شهرهايى كه غذا و زندگى وجود داشته باشد؛ «أى تحوجهم إلى دخول الحضر عند محول البدو» يعنى وقتى كه خشكسالى شد اين مردم دهات وارد شهر مى شوند، و از اين جهت به قحم تعبير كرده اند.

ص: 659

4 -و في حديثه عليه السلام: «إِذَا بَلَغَ النِّسَاءُ نَصَّ الْحِقَاقِ فَالْعَصَبَةُ أَوْلى .»

اولويت خويشاوندى پدرى

و آن حضرت در حديث ديگرى دربارۀ سرپرستى و حضانت دختران فرموده اند:

«إِذَا بَلَغَ النِّسَاءُ نَصَّ الْحِقَاقِ فَالْعَصَبَةُ أَوْلى »

(چون زنان به سرحدّ كمال برسند پس خويشاوندان پدرى سزاوارترند.)

«نصّ الحِقاق» يعنى سرحدّ كمال و رشد؛ «عَصَبة» به خويشاوندان پدرى گفته مى شود. معناى جمله اين است كه دخترى كه پدرش را از دست داده وقتى به رشد برسد خويشاوندان پدرى براى حضانت اولويت دارند.

در اين كه دختر پس از رسيدن به رشد مى تواند كارهاى خود را مستقلاً انجام دهد يا رضايت او شرط است و يا به هر نحوى كه پدر تصميم بگيرد و دختر حق انتخاب ندارد، بين شيعه و اهل سنّت و در سنّت هم بين حنفى و شافعى اختلاف است. روش عامه بر اين است كه خويشاوندان پدرى بدون توجّه به خواستۀ دختر امور دختر بى پدر را به عهده مى گيرند و به هر نحوى كه صلاح بدانند عمل مى كنند. اين روش بيشتر با فقه شافعى جور مى آيد كه معتقدند دختر را بايد ولىّ او شوهر دهد هر چند سن او زياد باشد، و رضايت خود او را هم شرط نمى دانند؛ به اين معنا كه در فقه شافعى آمده است دختر را - گرچه در سن شصت هفتاد سالگى باشد و حتى اگر قبلاً شوهر داشته و فعلاً مرده يا طلاق داده - پدر يا خويشاوندان پدرى بايد شوهر بدهند و خود او هم هيچ گونه حق دخالت ندارد؛ يعنى رضايت زن شرط نيست، و به هر كس پدر خواست شوهر مى دهد. در مقابل فقه حنفى است كه مى گويد اگر دختر به حدّ رشد رسيده باشد رضايت خود او هم شرط است و بنابراين مى تواند بگويد اين شوهر را نمى خواهم و راضى به ازدواج با او نيستم.

ص: 660

حالا مقصود حضرت از اين جمله اين است كه وقتى دختر بى پدر به حدّ بلوغ و رشد رسيده و زن با شعورى شده باشد، اگر امر دائر باشد بين دخالت مادر و خويشاوندان مادرى يا خويشاوندان پدرى، خويشاوندان پدرى اولويت دارند؛ البته رضايت خود او هم شرط است.

در اين كه اين عبارت را «الحقائق» بخوانيم يا «الحِقاق» دو جور روايت شده است:

اگر «الحَقائق» باشد ممكن است جمع «حقيقة» باشد يا جمع «حِقاق»، كه «حِقاق» خود جمع «حِقّ » و جمع الجمع است. اما اگر اصل عبارت «الحقاق» باشد ممكن است مصدر باب مفاعله باشد، آن وقت به معناى مجادلۀ دو نفر بر سر حق است؛ ممكن هم هست كه «حِقاق» جمع «حِقّ » باشد، كه «حِقّ » شترى است كه سال سوّمش تمام شده و وارد سال چهارم شده باشد؛ يعنى درست و حسابى شتر شده و قابليت آبستن شدن هم دارد، و دخترى كه وقت شوهرش شده باشد به همين «حِقّ » يعنى به شتر چهار ساله تشبيه شده است؛ باز ممكن است «حِقاق» جمع «حُقّة» باشد كه در اين صورت داراى دو احتمال است: يكى اين كه به معناى مطلقِ زن باشد چون عرب به هر زنى «حُقّة» مى گويد، و معناى ديگر به دخترى گفته مى شود كه به سن بلوغ رسيده است.

به هر حال معناى جمله اين است كه: وقتى زن به منتهاى حِقاق - به هر كدام معانى حِقاق كه باشد - برسد، اگر بنا باشد كسانى در امور او دخالت كنند، خويشاوندان پدرى بر ديگران اولويت دارند.

البته اين اولويت داشتن خويشاوندان پدرى يك امر اخلاقى است؛ يعنى اخلاق اجتماعى اقتضا مى كند كه امور اين دختر زير نظر يكى از اقوام پدرى اداره شود؛ وگرنه از نظر فقه شيعه فقط تا زمانى كه پدر و جدّ پدرى در قيد حيات هستند بر او ولايت دارند، و بعد از فوت آنها اگر حاكم پدربزرگ مادرى را به عنوان قيّم و ولىّ تعيين كند ولايت دارد.

ص: 661

5 -و في حديثه عليه السلام: «إِنَّ الْاِيمَانَ يَبْدُو لُمْظَةً فِى الْقَلْبِ ، كُلَّمَا ازْدَادَ الْاِيمَانُ ازْدَادَتِ اللُّمْظَةُ .»

نورانيت قلب به وسيلۀ ايمان

و آن حضرت در حديث ديگرى دربارۀ نورانيت قلب به وسيلۀ ايمان فرموده اند:

«إِنَّ الْاِيمَانَ يَبْدُو لُمْظَةً فِى الْقَلْبِ »

(بى ترديد ايمان در قلب نقطه اى سفيد پديد مى آورد.)

«لُمْظَة» به معناى نقطۀ سفيد است؛ مقصود اين است كه وقتى انسان شهادتين مى گويد و اسلام اختيار مى كند، ايمان در قلبش يك نقطۀ سفيدى ايجاد مى كند.

«كُلَّمَا ازْدَادَ الْاِيمَانُ ازْدَادَتِ اللُّمْظَةُ »

(هرچه ايمان افزون شود آن نقطۀ سفيد نيز فزونى يابد.)

مثلاً بعد از اين كه شهادتين گفته اعمال صالحى هم انجام داده است، فرض كنيد قرآن خوانده، علم آموخته و به وسيلۀ علم آموختن ايمانش زيادتر شده و... خلاصه وقتى كارى انجام دهد كه سبب زياد شدن ايمان است، در قلب او هم اثر مى كند و نورانيت قلبش زيادتر مى شود.

6 -و في حديثه عليه السلام: «إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَانَ لَهُ الدَّيْنُ الظَّنُونُ يَجِبُ عَلَيْهِ أَنْ يُزَكِّيَهُ لِمَا مَضى إِذَا قَبَضَهُ .»

زكات قرض

و آن حضرت در حديث ديگرى دربارۀ زكات طلا و نقره اى كه به قرض داده شده فرموده اند:

ص: 662

«إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَانَ لَهُ الدَّيْنُ الظَّنُونُ يَجِبُ عَلَيْهِ أَنْ يُزَكِّيَهُ لِمَا مَضى إِذَا قَبَضَهُ »

(اگر انسان از كسى طلبى دارد كه نمى داند آن را به او مى پردازد يا نه، پس از گرفتن آن واجب است كه زكات گذشتۀ آن را بپردازد.)

اين موضوع در فقه شيعه هست و اهل سنّت هم دارند كه اگر به كسى طلا و نقره را به عنوان قرض داده باشيد، تا هنگامى كه در دست قرض گيرنده است زكاتش به عهدۀ قرض دهنده نيست مگر اين كه اين طلا و نقره يك سال نزد قرض گيرنده باشد، كه در اين صورت نظر فقهاى شيعه اين است كه مستحب است قرض دهنده زكات آن را بپردازد؛ اما اگر همين طلا و نقره يك سال نزد قرض گيرنده مانده باشد زكاتش بر او واجب است.

حالا حضرت امير عليه السلام در اين جمله فرموده اند: «إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَانَ لَهُ الدَّيْنُ الظَّنُونُ » : اگر براى مردى طلبى است كه نمى داند پس مى دهند يا نه «يَجِبُ عَلَيْهِ أَنْ يُزَكِّيَهُ لِمَا مَضى » : واجب است كه زكات گذشتۀ آن را بپردازد «إِذَا قَبَضَهُ » : وقتى كه پولش را پس گرفت.

اين ظاهر عبارت حضرت است كه با نظر فقهاى ما نمى سازد؛ براى اين كه فقها نظر به استحباب آن داده اند؛ بنابراين ما بايد اين عبارت حضرت را حمل بر استحباب كنيم، و يا بگوييم مقصود اين است كه اگر آخر سال طلب را پس داد؛ بالاخره اين خودش يك بحث فقهى است و در فقه مطرح است.

مرحوم سيّد رضى پس از نقل كلام حضرت به ترجمۀ لغات حديث پرداخته و براى آن نيز استشهاد به شعر شاعر كرده است كه خلاصۀ آن اين است: «فالظّنون الّذى لايعلم صاحبه أيقبضه من الّذى هو عليه أم لا؟» معناى «ظنون» در عبارت حضرت اين است كه قرض دهنده از قرض گيرنده طلبى دارد كه نمى داند آيا او پس مى دهد يا نه.

ص: 663

7 -و في حديثه عليه السلام أَنَّهُ شَيَّعَ جَيْشاً يُغْزِيهِ فقال: «اِعْذِبُوا عَنِ النِّسَاءِ مَا اسْتَطَعْتُمْ .»

اجتناب از زنان در ميدانهاى جنگ

و آن حضرت در حديثى ديگر در هنگامى كه لشكرى را به طرف جبهۀ جنگ مشايعت مى كردند فرمودند:

«اِعْذِبُوا عَنِ النِّسَاءِ مَا اسْتَطَعْتُمْ »

(تا مى توانيد خود را از زنان به دور داريد.)

اين معنا با توجّه به اين كه حضرت امير عليه السلام اين جمله را هنگام اعزام لشكر به طرف دشمن فرموده اند مخصوص جبهه هاى جنگ است؛ مقصود اين است كه هنگامى كه انسان در جبهه است و با دشمن رو در رو قرار گرفته اگر بخواهد به فكر زنان باشد نمى تواند با دشمن مقابله كند.

مرحوم سيّد رضى در شرح اين جمله گفته است: «و معناه اصْدِفُوا عَنْ ذِكْرِ النِّساءِ وَ شُغُلِ الْقَلْبِ بِهِنَّ » نام زنها را به زبان نياوريد و دل به آنها ندهيد «وَ امْتَنِعُوا مِنَ الْمُقَارَبَةِ لَهُنَّ » و از نزديكى با آنها دورى كنيد؛ «لِأَنَّ ذَلِكَ يَفُتُّ فِى عَضُدِ الْحَمِيَّةِ » زيرا اين خود مايۀ سستى غيرت «وَ يَقْدَحُ فِى مَعَاقِدِ الْعَزِيمَةِ » و شكست عزيمت و اراده «وَ يَكْسِرُ عَنِ الْعَدُوِّ» و واماندن از دويدن دنبال دشمن «وَ يَلْفِتُ عَنِ الْأَبْعادِ فِى الْغَزْوِ» و منصرف شدن از دنبال كردن امر جهاد است؛ «وَ كُلُّ مَنِ امْتَنَعَ مِنْ شَىْ ءٍ فَقَدْ أَعْذَبَ عَنْهُ » و هر كه از چيزى امتناع كند در واقع از آن دورى جسته و خود را نگاه داشته است؛ «وَ الْعَاذِبُ وَ الْعَذُوبُ : الْمُمْتَنِعُ مِنَ الْأَكْلِ وَ الشُّرْبِ » و عاذب و عذوب كسى است كه از خوردن و آشاميدن خوددارى كند.

ص: 664

8 -و في حديثه عليه السلام: «كَالْيَاسِرِ الْفَالِجِ يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ .»

انسان خداجو

و آن حضرت در حديث ديگرى دربارۀ انسانهاى خداجو فرموده اند:

«كَالْيَاسِرِ الْفَالِجِ يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ »

(مانند قمارباز زبردست كه نخستين پيروزى را از تيرهاى خويش انتظار مى برد.)

اين حديث شبيه يك سطر از خطبۀ 23 نهج البلاغه است، به شرحى كه در آن خطبه داده شده مراجعه شود.(1)

امتيازى كه اينجا وجود دارد توضيحى است كه مرحوم سيّد رضى دربارۀ لغات اين جمله داده است، مرحوم سيّد مى گويد: «الياسرون: هم الّذين يتضاربون بالقِداح على الجَزور» ياسرون كسانى هستند كه با تيرهاى قمار خود بر سر شترى كه مى خرند و مى كشند قمار مى كنند. «و الفالج: القاهر الغالب» و فالج غلبه جو و زبردست است؛ «يقال قد فلج عليهم و فلجهم» گفته مى شود بر ياران غالب شد و از آنان برد. «و قال الرّاجز» و رجز خوان مى گويد: «لمّا رأيت فالجاً قد فلجا» هنگامى كه ديدم غلبه كننده را كه غالب شد.

9 -و في حديثه عليه السلام: «كُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَيْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم فَلَمْ يَكُنْ أَحَدٌ مِنَّا أَقْرَبَ إِلَى الْعَدُوِّ مِنْهُ .»

ص: 665

1- كه مضمون آن اين است: آدمى كه در خط خداست و اين دنيا را جاى خودش نمى بيند، منتظر است تا از طرف خدا چيزى براى او برسد، كار خيرى كه انجام مى دهد مى داند خدا يا در دنيا و يا در آخرت و يا هم در دنيا و هم در آخرت به او پاداش مى دهد، اين انسان منتظر مزد خيلى خوب از خداست، همچون قماربازى كه به فوت و فن قماربازى كاملاً وارد است و منتظر است پولى به جيب بزند.

پناه دلاوران در جنگ

و آن حضرت در حديث ديگرى فرموده اند:

«كُنَّا إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ اتَّقَيْنَا بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم فَلَمْ يَكُنْ أَحَدٌ مِنَّا أَقْرَبَ إِلَى الْعَدُوِّ مِنْهُ »

(هنگامى كه جنگ شدّت مى گرفت ما خود را به وسيلۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حفظ مى كرديم [به او پناه مى برديم] و هيچ يك از ما نزديك تر از او به دشمن نبود.)

شبيه اين كلام را در نامۀ نهم از نامه ها داشتيم و شرح آن نيز گذشت.

«البأس» به معناى ترس و وحشت است؛ «إذا احمرّ البأس» يعنى وقتى ترس و وحشت سرخ مى شد، و اين جمله كنايه از شدّت كارزار و جنگ است، يعنى وقتى جنگ شدّت پيدا مى كرد. «اتّقينا» فعل متكلّم ماضى از مادّۀ «وقاية» است؛ يعنى در آن وقت خودمان را به وسيلۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حفظ مى كرديم؛ مقصود اين است كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پناه مى برديم. مرحوم سيّد رضى پس از اين كه اصل كلام حضرت را نقل فرموده به شرح آن پرداخته است.

ص: 666

(حكمت 261)

اشاره

و قال عليه السلام لَمَّا بَلَغَهُ إِغَارَةُ أَصْحَابِ مُعَاوِيَةَ عَلَى الْأَنْبَارِ فَخَرَجَ بِنَفْسِهِ مَاشِياً حَتّى أَتَى النُّخَيْلَةَ فَأَدْرَكَهُ النَّاسُ وَ قَالُوا: يا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ نَحْنُ نَكْفِيكَهُمْ فَقَالَ :

«مَا تَكْفُونَنِى أَنْفُسَكُمْ فَكَيْفَ تَكْفُونَنِى غَيْرَكُمْ ؟ إِنْ كَانَتِ الرَّعَايَا قَبْلِى لَتَشْكُو حَيْفَ رُعَاتِهَا، وَ إِنَّنِى الْيَوْمَ لَأَشْكُو حَيْفَ رَعِيَّتِى، كَأَنَّنِى الْمَقُودُ وَ هُمُ الْقَادَةُ ، أَوِ الْمَوْزُوعُ وَ هُمُ الْوَزَعَةُ .»

فلمّا قال عليه السلام هذا القول في كلام طويل قد ذكرنا مختاره في جملة الخطب، تَقَدَّمَ إِلَيْهِ رَجُلانِ من أصحابه فقال أحَدُهُما: إِنّى لا أمْلِكُ إِلّا نَفْسى و أَخى فَمُرْنا بِأمْرِكَ يا أَميرَالمؤمنين نَنْفُذْ لَهُ . فقال عليه السلام: «وَ أَيْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِيدُ؟»

انتقاد از اصحاب خود

و از كلمات آن حضرت است وقتى شنيدند كه اصحاب معاويه براى غارت مردم به شهر انبار كه يكى از شهرهاى عراق است و در كنار شطّ فرات قرار دارد هجوم برده اند، شخصاً و پياده به طرف آنها حركت كردند تا به نخيله رسيدند. نخيله محلى در كنار كوفه بوده كه لشكرگاه كوفه حساب مى شده و ارتش كوفه در آن محل بوده اند.

به هر حال وقتى حضرت به آن محل رسيدند «فأدركه النّاس و قالوا» عده اى از مردم با حضرت امير عليه السلام مواجه شدند و به آن حضرت گفتند: «يا أميرالمؤمنين نحن نكفيكهم»اى اميرالمؤمنين به جاى اين كه شما به جنگ آنها برويد ما آنها را كفايت مى كنيم؛ يعنى ما به حساب آنها مى رسيم. آنگاه حضرت فرمودند:

ص: 667

«مَا تَكْفُونَنِى أَنْفُسَكُمْ فَكَيْفَ تَكْفُونَنِى غَيْرَكُمْ ؟»

(شمايى كه از عهدۀ كار خودتان برنمى آييد پس چگونه مرا از ديگران كفايت مى كنيد؟)

اين يك قطعه اى است كه مرحوم سيّد رضى در اينجا ذكر كرده و در حقيقت اين قسمت مربوط مى شود به خطبۀ 27 كه در جاى خودش شرح داده ايم؛ ولى از اين توضيحى كه مرحوم سيّد در ابتداى اين جمله بيان كرده معلوم مى شود اين قسمت كه به عنوان حكمت 261 در اينجا نقل كرده در حقيقت جزو همان خطبۀ 27 بوده كه آنجا نقل نكرده و آن را اينجا جزو حكمت هاى حضرت آورده است.

به هر حال كلام حضرت به آن مردم اين است كه: شمايى كه در امر خود يارى نمى كنيد چگونه مى خواهيد در امر جنگ با معاويه مرا يارى كنيد؟! چگونه حاضريد با لشكر معاويه بجنگيد؟!

«إِنْ كَانَتِ الرَّعَايَا قَبْلِى لَتَشْكُو حَيْفَ رُعَاتِهَا، وَ إِنَّنِى الْيَوْمَ لَأَشْكُو حَيْفَ رَعِيَّتِى»

(به تحقيق كه رعيّت ها پيش از من از ستم حاكمان خويش شكوه داشتند، و امروز من از ستم رعيّت خود شكايت دارم.)

حرف «إنْ » در «إنْ كانت» مخفّفه از مثقّله است،(1) و روى اين حساب مقصود حضرت اين است كه رعاياى قبل از من از ستم حاكم خود شكايت كرده اند و اينك من از شما شكايت دارم. ولى در بعضى نسخه ها به جاى «وَ إِنَّنِى الْيَوْمَ »، «فَإِنِّى الْيَوْمَ »نقل كرده اند كه در اين صورت حرف «إِنْ » در اوّل جمله شرطيه است، و معنا در اين صورت اين است كه: اگر پيش من شكايت كرده باشند پس من هم امروز از شما شكايت مى كنم. يعنى جلوتر اين جور بوده كه رعيّت ها از شرّ حكومت ها به ستوهت.

ص: 668

1- - يعنى «إنْ » همان «إنَّ » با تشديد بوده است كه تشديد آن حذف شده است.

آمده بودند و حالا ما كارمان برعكس شده، يعنى حكومت از شرّ رعيّت به ستوه آمده است، براى اين كه شما زير فرمان من نيستيد.

«كَأَنَّنِى الْمَقُودُ وَ هُمُ الْقَادَةُ ، أَوِ الْمَوْزُوعُ وَ هُمُ الْوَزَعَةُ »

(گويى من پيرو هستم و ايشان پيشوايند، يا من فرمانبردارم و آنان فرمانده.)

به عوض اين كه رهبرى حضرت را قبول كنند حضرت را راهنمايى مى كردند، يا به جاى اين كه فرمان حضرت را ببرند به آن حضرت فرمان مى دادند. جنگ صفّين نمونۀ بارز آن است كه وقتى ارتش معاويه در حال شكست بود و قرآنها را سر نيزه كرده بودند، بسيارى از افراد لشكر حضرت از فرمان او بيرون آمدند و به او فرمان مى دادند كه به مالك دستور ترك جنگ را بده، و حكميّت را نيز بر آن حضرت تحميل كردند، و پس از آن ابوموسى اشعرى را به عنوان حكم به حضرت تحميل نمودند، و در آخر هم كه در حكميّت شكست خوردند عليه آن حضرت قيام كردند و خوارج را تشكيل دادند. خلاصه اينها به جاى اين كه رهبرى حضرت را بپذيرند بر آن حضرت تعيين تكليف مى كردند، و به جاى اين كه فرمان حضرت را اطاعت كنند به او فرمان مى دادند.

بعد مرحوم سيّد رضى مى گويد: «فلمّا قال عليه السلام هذا القول فى كلام طويل قد ذكرنا مختاره فى جملة الخطب، تقدّم إليه رجلان من أصحابه فقال أحدهما:» وقتى كلام حضرت عليه السلام در يك خطبۀ طولانى كه گزيدۀ آن را در خطبه ها آوردم به اينجا رسيد دو نفر از اصحاب آن حضرت جلو آمده و يكى از آنها به حضرت گفت: «إنّى لا أملك إلّا نفسى و أخى فمرنا بأمرك يا أميرالمؤمنين ننفذ له» من بجز اختيار خود و برادرم را ندارم، هر دو در اختيار تو هستيم و هر فرمانى بدهيد اطاعت مى كنيم.

«فقال عليه السلام: وَ أَيْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُرِيدُ؟»

(پس حضرت عليه السلام فرمود: و چگونه آنچه را من مى خواهم، از شما دو نفر برمى آيد؟)

ص: 669

مقصود حضرت اين است كه آخر از شما دو نفر چه كارى ساخته است ؟! من مى گويم برويد غارتگرها را به مجازات خود برسانيد و اموال غارت شده را از آنها پس بگيريد، حالا اين كار چگونه از شما ساخته است و شما دو نفر چه كارى مى توانيد بكنيد؟!

ص: 670

(حكمت 262)

اشاره

وَ قِيلَ إِنَّ الحَارِثَ بْنَ حَوْطٍ أَتاهُ عليه السلام فقال: أَتُرَانِى أَظُنُّ أَصحَابَ الْجَمَلِ كَانُوا عَلى ضَلالَةٍ ؟ فَقَالَ عليه السلام: «يَا حَارِثُ ، إِنَّكَ نَظَرْتَ تَحْتَكَ وَ لَمْ تَنْظُرْ فَوْقَكَ فَحِرْتَ ! إِنَّكَ لَمْ تَعْرِفِ الْحَقَّ فَتَعْرِفَ مَنْ أَتَاهُ ، وَ لَمْ تَعْرِفِ الْبَاطِلَ فَتَعْرِفَ مَنْ أَتَاهُ .»

فقال الحارث: فإنّى أعتزل مع سعيد بن مالك و عبداللّه بن عمر. فقال عليه السلام:

«إِنَّ سَعِيداً وَ عَبْدَاللَّهِ بْنَ عُمَرَ لَمْ يَنْصُرَا الْحَقَّ وَ لَمْ يَخْذُلَا الْبَاطِلَ .»

مذمّت از بى تفاوتى در شناخت حق و باطل

مرحوم سيّد رضى به نحو «قيل» (يعنى گفته شده است) فرموده است كه حارث بن حَوْط نزد حضرت امير عليه السلام آمد؛ اينجا «حَوْط » از مادّۀ «احاطة» است، و اين كه نسخۀ عبده آن را «حوت» نوشته غلط است، بعضى ها هم «حارث بن خوط » نقل كرده اند. البته اين حارث يك آدمى بوده كه خواسته از جنگ و ستيز كنار باشد و بى طرفى را اختيار كرده است، مثل خيلى ها كه از سياست كناره گيرى مى كنند و مى گويند ما چه كار داريم كه بياييم در معركه و در سياست دخالت كنيم! خلاصه مى گويد اين فرد نزد حضرت امير عليه السلام آمد و به آن حضرت گفت: «أترانى أظنّ أصحاب الجمل كانوا على ضلالة ؟» آيا چنين مى پندارى كه من گمان دارم كه اصحاب جمل بر ضلالت و گمراهى بوده اند؟ يعنى به ذهن شما اين است كه من بايد معتقد باشم عايشه (امّ المؤمنين) و طلحه و زبير بر گمراهى هستند؟ مقصودش اين بوده كه من نمى توانم بگويم آنها گمراه بوده اند، پس من نمى توانستم در جنگ با شما باشم و عليه آنها بجنگم.

ص: 671

«فَقَالَ عليه السلام: يَا حَارِثُ إِنَّكَ نَظَرْتَ تَحْتَكَ وَ لَمْ تَنْظُرْ فَوْقَكَ فَحِرْتَ !»

(پس حضرت عليه السلام فرمود: اى حارث، بى ترديد تو به زير خود نگريستى و به بالايت نظر نكردى پس حيران و سرگردان ماندى.)

اينجا حضرت فرموده اند: اى حارث تو به زير خودت نگاه كردى نه به بالاى خودت. مقصود از اين كلام حضرت چيست ؟ يكى از اين دو معنا را دارد: يا مى خواهند بگويند اين طلحه و زبير در مقابل اميرالمؤمنين عليه السلام كسى نيستند كه تو با مخالفت آنان سخن حضرت را زمين بگذارى، و يا مى خواهند بگويند عايشه و طلحه و زبير كه دنبال دنيا بودند تو هم به دنيا نگاه كردى و آخرت را نديدى و به فكر خدا و دين و آخرت نيستى و گول دنيا را خوردى. پس مقصود از «تحتك» يا طلحه و زبير است و يا دنيا، و مقصود از «فوقك» يا حضرت امير عليه السلام است و يا خدا و آخرت.

بنابراين چون به پايين نگاه كردى و دنيا را اختيار نمودى، در نتيجه متحيّر و سرگردان ماندى.

«إِنَّكَ لَمْ تَعْرِفِ الْحَقَّ فَتَعْرِفَ مَنْ أَتَاهُ ، وَ لَمْ تَعْرِفِ الْبَاطِلَ فَتَعْرِفَ مَنْ أَتَاهُ »

(به تحقيق تو حق را نشناختى تا آن كه را به حق روى آورده بشناسى، و باطل را نيز نشناختى تا آن را كه به باطل گرويده بشناسى.)

وظيفۀ انسان در جايى كه دو گروه يا دو ايده در مقابل هم به جنگ و جدال برخاسته اند تحقيق است؛ انسان بايد با تحقيق حق را بشناسد و از آن طرفدارى كند.

حضرت مى خواهند بفرمايند: اگر دربارۀ طلحه و زبير تحقيق كرده بودى مى فهميدى كه آنها تخلف از حق كرده اند و راه باطل را پيش گرفته اند، اگر باطل را شناخته بودى پيروان آن را هم مى شناختى و از آنها انتقاد مى كردى.

وقتى سخن حضرت امير عليه السلام به اينجا رسيد حارث گفت: «فإنّى أعتزل مع سعيد

ص: 672

بن مالك و عبداللّه بن عمر» من مثل سعيد بن مالك و عبداللّه بن عمر عزلت اختيار كردم.

پس از كشته شدن عثمان و روى كار آمدن حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام سعيد بن مالك اعلام بى طرفى كرد و تعدادى گوسفند خريد و رفت توى بيابان به گوسفندچرانى مشغول شد؛ عبداللّه بن عمر هم آمد با حضرت بيعت كرد اما گفت من حال معركه ندارم، و پس از مشورت با خواهرش حفصه سراغ مقدّس مآبى رفت و به يك مشت كارهاى خشكه مقدّسى مشغول شد. بعضى ها امام مسلمين و مصالح اسلام و مسلمين و اين قبيل كارها را رها مى كنند و مشغول ذكر و ورد مى شوند، درست است كه ذكر و ورد ثواب دارد اما مصالح اسلام و مسلمين و طرفدارى از امام به حق از اوجب واجبات است، آن وقت بعضى از مسلمانان اين واجب را رها مى كنند و به ذكر و ورد مستحب مى پردازند!

«فقال عليه السلام: إِنَّ سَعِيداً وَ عَبْدَاللَّهِ بنَ عُمَرَ لَمْ يَنْصُرَا الْحَقَّ وَ لَمْ يَخْذُلَا الْبَاطِلَ »

(پس حضرت عليه السلام فرمود: همانا سعيد و عبداللّه بن عمر حق را يارى نكردند و باطل را خوار نساختند.)

حضرت امير عليه السلام مى خواهند بفرمايند انسان بايد وظيفه شناس باشد؛ وظيفۀ انسان اين است كه حق را بشناسد و از آن پيروى كند، و باطل را بشناسد و از آن بيزارى بجويد. و سعيد بن مالك و عبداللّه بن عمر چنين كارى نكردند؛ پس اين كه تو هم از آنها پيروى كنى كار درستى نكرده اى.

اين جملۀ حضرت درسى است براى مقدّس مآبهايى كه راه تقدّس را پيش مى گيرند و از وظيفه شانه خالى مى كنند. اگر اين افراد متحيّرند بايد بروند تحقيق كنند، و اگر جاهل به حق هستند جهل عذر نيست. در روايت دارد كه در روز قيامت به انسان مى گويند چرا به وظيفه ات عمل نكردى ؟ جواب مى دهد نمى دانستم، مى گويند چرا

ص: 673

نرفتى ياد بگيرى ؟(1)

حضرت هم در اين جمله فرموده: سعيد و عبداللّه «لَمْ يَنْصُرَا الْحَقَّ » : حق را يارى نكرده اند. وظيفۀ انسان يارى حق است، اگر يارى نكرد يا نشناخت و يا شناخت و يارى نكرد وظيفۀ خود را انجام نداده است. «وَ لَمْ يَخْذُلَا الْبَاطِلَ » : و اينها باطل را هم خوار نساختند و شكست ندادند. وظيفۀ انسان شناخت باطل و شكست دادن آن است، پس اگر شكست نداد يا نشناخت تا شكست بدهد وظيفۀ خود را انجام نداده و گناهكار است.8.

ص: 674

1- بحارالأنوار، ج 1، ص 178.

(حكمت 263)

اشاره

و قال عليه السلام: «صَاحِبُ السُّلْطَانِ كَرَاكِبِ الْأَسَدِ؛ يُغْبَطُ بِمَوْقِعِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَوْضِعِهِ .»

خطر همنشينى با قدرتمندان

و آن حضرت دربارۀ خطر مصاحبت و همنشينى با قدرتمندان فرموده اند:

«صَاحِبُ السُّلْطَانِ كَرَاكِبِ الْأَسَدِ»

(همنشين پادشاه همانند سوار بر شير است.)

آدم قدرتمند زور دارد، كسى كه وزير يا وكيل اوست و با او حشر و نشر دارد بايد از او واهمه داشته باشد، اين شخص در حقيقت مثل اين است كه سوار شير شده باشد كه هر دم رم كند و او را به زمين بزند و به او حمله نمايد. پس اگر با سلطان همنشين شديد بايد از او بترسيد.

«يُغْبَطُ بِمَوْقِعِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَوْضِعِهِ »

(مقام او آرزو مى شود و حال آن كه او به موقعيت خويش آگاه است.)

همه مى گويند خوشا به حال فلانى كه نخست وزير است، وزير دربار است، همه كارۀ شاه است، در حالى كه خودِ آن بيچاره مى داند كه چه موقعيت خطرناكى دارد.

ابن أبى الحديد مى گويد: گفته شده است كه: «إذا صحبت السّلطان فلتكن مداراتك له مداراة المرأة القبيحة لبعلها المبغض لها، فإنّها لاتدع التّصنّع له على حال»(1) اگر با

ص: 675

1- - شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 149.

سلطان همراه شدى بايد با او مدارا كنى مانند مداراكردن زن زشت رويى كه شوهرش از او خوشش نمى آيد و اين زن دائماً بايد محافظه كارى كند تا شوهرش با او بسازد.

در اين مورد داستان يحياى برمكى را نقل مى كنند كه چقدر مقرّب هارون الرّشيد بود، جعفر بن يحيى هم وزير هارون و همه كارۀ او بود، و اين قدر مورد علاقۀ هارون بود كه هارون نمى توانست دورى او را ببيند، و از بس او را دوست مى داشت خواهر خود عبّاسه را هم براى وى عقد كرد به شرط اين كه با او مجامعت نكند، عبّاسه هم جعفر را دوست مى داشت و بالاخره يك وقت دزدكى يك مجامعتى كرده بود، هارون به غضب آمد و جعفر را كشت و مالش را هم غارت كرد و حتى اموال پدرش يحيى را نيز غارت نمود و خانه اش را خراب كرد و خودش را هم زندانى نمود.

ص: 676

(حكمت 264)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَحْسِنُوا فِي عَقِبِ غَيْرِكُمْ تُحْفَظُوا فِي عَقِبِكُمْ .»

نيكى كردن در حق بازماندگان ديگران

و آن حضرت دربارۀ نيكى كردن در حق بازماندگان ديگران فرموده اند:

«أَحْسِنُوا فِي عَقِبِ غَيْرِكُمْ تُحْفَظُوا فِي عَقِبِكُمْ »

(به بازماندگان ديگران نيكى كنيد تا دربارۀ بازماندگان شما پاس داشته شود.)

«عَقِب» يعنى پاشنۀ پا، آن وقت نه اين كه پاشنۀ پا عقب و دنبال انسان است به اولاد هم كه دنبالۀ انسان است «عَقِب» اطلاق كرده اند؛ پس مقصود از «عَقِب» بازماندگان انسان است؛ و حضرت هم در اين جمله در مورد بازماندگان ديگران سفارش فرموده اند كه اگر مى خواهيد دربارۀ بازماندگان خودتان نيكى شود دربارۀ بازماندگان ديگران نيكى كنيد.

قرآن در اين مورد فرموده است: «وَ لْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلاً سَدِيداً»(1) بايد آن كسانى كه اولاد دارند و مى ترسند پس از خود به آنها ظلم شود تقوا پيشه كنند و از خدا بترسند و دربارۀ اولاد ديگران ظلم نكنند. خوب اوّلاً: انتقام يك امر طبيعى است، و ثانياً: وقتى به يتيمان ديگران خوبى كنيد ديگران هم در حق يتيمان و بازماندگان شما خوبى مى كنند.

ص: 677

1- - سورۀ نساء (4)، آيۀ 9.

(حكمت 265)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ كَلامَ الْحُكَمَاءِ إِذَا كَانَ صَوَاباً كَانَ دَوَاءً، وَ إِذَا كَانَ خَطَاءً كَانَ دَاءً.»

عواقب خوب و بد سخن بزرگان

و آن حضرت دربارۀ عواقب سخن بزرگان فرموده اند:

«إِنَّ كَلامَ الْحُكَمَاءِ إِذَا كَانَ صَوَاباً كَانَ دَوَاءً، وَ إِذَا كَانَ خَطَاءً كَانَ دَاءً»

(بى ترديد سخن حكيمان اگر درست باشد درمان است، و اگر نادرست باشد درد است.)

«حكماء» جمع «حكيم» به معناى دانشمند است، و ممكن است مقصود از آن يك عدۀ خاصى از دانشمندان باشند كه به حكمت و عقل و تدبير معروف شده اند. يك احتمال ضعيف هم اين است كه مقصود اطبّا باشند؛ براى اين كه در گذشته به اطبّا حكيم گفته مى شد، و دليلش هم اين بوده كه نوعاً افرادى كه فلسفه و حكمت مى خواندند طبّ هم مى خواندند، مثلاً ابوعلى سينا در عين حالى كه فيلسوف بود طبيب هم بود؛ و علم طبّ در حوزه هاى علميه هم رايج بود به طورى كه بسيارى از بزرگان دينى علم طبّ هم مى خواندند، از جمله مرحوم حاج على آقا شيرازى چند دوره قانون بوعلى سينا تدريس كرده بود.

به هر حال مقصود اين است كه بزرگان و شخصيت هاى علمى اگر حرفشان حق باشد دواى دردهاى جامعه است، و اگر حرفشان حق نيست موجب لغزش جامعه خواهد بود. اگر دانشمندان منحرف شوند جامعه منحرف مى شود و همه به فساد كشيده مى شوند، و به تعبير ديگر «إذا فسد العالِم فسد العالَم» اگر دانشمندان فاسد شوند جهان فاسد مى شود.

ص: 678

(حكمت 266)

اشاره

وَ سَأَلَهُ رَجُلٌ أَنْ يُعَرِّفَهُ الْإِيمَانَ فَقَالَ عليه السلام: «إِذَا كَانَ الْغَدُ فَأْتِنِى حَتّى أُخْبِرَكَ عَلى أَسْمَاعِ النَّاسِ ، فَإِنْ نَسِيتَ مَقَالَتِى حَفِظَهَا عَلَيْكَ غَيْرُكَ ، فَإِنَّ الْكَلامَ كَالشَّارِدَةِ يَنْقُفُهَا هَذَا وَ يُخْطِئُهَا هَذَا.»

و قد ذكرنا ما أجابه به فيما تقدّم من هذا الباب و هو قوله: «اَلْإِيمَانُ عَلى أَرْبَعِ شُعَبٍ .»

تفاوت افراد در فهم و حفظ سخن

و آن حضرت در جواب مردى كه از وى خواست ايمان را به او معرفى كند فرمودند:

«إِذَا كَانَ الْغَدُ فَأْتِنِى حَتّى أُخْبِرَكَ عَلى أَسْمَاعِ النَّاسِ ، فَإِنْ نَسِيتَ مَقَالَتِى حَفِظَهَا عَلَيْكَ غَيْرُكَ »

(چون فردا شود نزد من بيا تا در برابر شنوايى هاى مردم تو را پاسخ گويم، كه اگر گفتۀ مرا فراموش كردى ديگرى آن را به خاطر بسپارد.)

«كان» در اين عبارت تامّه و به معناى «وَقَعَ » است؛ يعنى وقتى فردا شود بيا تا در برابر شنوايى هاى مردم به تو خبر دهم.

«فَإِنَّ الْكَلامَ كَالشَّارِدَةِ يَنْقُفُهَا هَذَا وَ يَخْطِئُهَا هَذَا»

(چرا كه سخن چون شتر فرارى است كه يكى آن را دريافت مى كند و ديگرى آن را از دست مى دهد.)

ص: 679

در «كالشّاردة» كاف براى تشبيه است، و «الشّاردة» به معناى شتر فرارى است؛ وقتى شتر فرار مى كرده قاعده بر اين بوده كه عده اى سراغ آن مى رفته تا اين كه يكى از آنها آن را پيدا مى كرده، همه به اميد پيدا كردن شتر مى رفته اند اما اگر اين فرد شتر را پيدا مى كرد آن ديگرى اين يافتن را از دست مى داد، آن وقت كلام و سخن هم همين طور است، مطالبى كه از دهن گوينده بيرون مى آيد يك عده آن را حفظ مى كنند ولى يك عده آن را از دست مى دهند.

بعد مرحوم سيّد رضى مى گويد: «و قد ذكرنا ما أجابه به فيما تقدّم من هذا الباب و هو قوله: الايمان على أربع شعب» ما قبلاً در آنجا كه فرموده ايمان بر چهار شعبه است جواب حضرت را ذكر كرده ايم.(1)0.

ص: 680

1- حكمت 30.

(حكمت 267)

اشاره

و قال عليه السلام: «يَا ابْنَ آدَمَ ، لاتَحْمِلْ هَمَّ يَوْمِكَ الَّذِى لَمْ يَأْتِكَ عَلى يَوْمِكَ الَّذِى قَدْ أَتَاكَ ؛ فَإِنَّهُ إِنْ يَكُ مِنْ عُمُرِكَ يَأْتِ اللَّهُ فِيهِ بِرِزْقِكَ .»

نكوهش از غم و اندوه براى روزى فردا

و آن حضرت دربارۀ غم و اندوه براى روزى فرموده اند:

«يَابْنَ آدَمَ ، لاتَحْمِلْ هَمَّ يَوْمِكَ الَّذِى لَمْ يَأْتِكَ عَلى يَوْمِكَ الَّذِى قَدْ أَتَاكَ »

(اى فرزند آدم، غم و اندوه روز نيامده ات را بر آن روز زندگى ات كه آمده است بار مكن.)

فردا هنوز نيامده و معلوم نيست كه فردا چه مقدّراتى در انتظار تو باشد، و امروز حاضر است و تو با مقدّرات امروز دست به گريبان هستى؛ اگر مقدّر امروز تو شادى و خشنودى است، چرا با غم و اندوه فراوانى كه معلوم نيست آن شادى را از دست مى دهى ؟! و اگر مقدّر امروزت نگرانى و غم و اندوه است، غصّۀ فردا آن را شيرين نمى كند بلكه سخت تر هم مى شود. بنابراين هيچ گاه امروز غصّۀ فردا را مخور.

«فَإِنَّهُ إِنْ يَكُ مِنْ عُمُرِكَ يَأْتِ اللَّهُ فِيهِ بِرِزْقِكَ »

(چرا كه اگر فردا از عمر تو باشد خدا روزى تو را در آن مى رساند.)

معمولاً غصّۀ ما براى فردا و فرداها به خاطر روزى است، غافل از اين كه خدا وعدۀ روزى داده و بالاخره روزى هر روز را خواهد رساند. حضرت امير عليه السلام هم مى فرمايند: براى چه امروز غصّۀ فرداىِ هنوز نيامده را مى خوريد؟! اگر فردا زنده بوديد خدا روزىِ فردا را فردا براى شما حواله خواهد كرد.

ص: 681

(حكمت 268)

اشاره

و قال عليه السلام: «أَحْبِبْ حَبِيبَكَ هَوْناً مَا، عَسى أَنْ يَكُونَ بَغِيضَكَ يَوْماً مَا، وَ أَبْغِضْ بَغِيضَكَ هَوْناً مَا، عَسى أَنْ يَكُونَ حَبِيبَكَ يَوْماً مَا.»

اعتدال در دوستى و دشمنى

و آن حضرت دربارۀ ميانه روى و حدّ اعتدال در دوستى و دشمنى افراد فرموده اند:

«أَحْبِبْ حَبِيبَكَ هَوْناً مَا، عَسى أَنْ يَكُونَ بَغِيضَكَ يَوْماً مَا»

(دوستت را در حدّ اعتدال دوست بدار، شايد كه روزى دشمن تو گردد.)

فرمايش حضرت امير عليه السلام اين است كه در دوست داشتن و يا دشمنى كردن نسبت به افراد نبايد افراط و تفريط باشد. اگر با كسى دوست هستى به گونه اى نباش كه همۀ اسرارت را به او بگويى؛ زيرا ممكن است يك روزى بر اثر تحولات زمان او با شما دشمن شود و اسرارت را فاش كند.

«وَ أَبْغِضْ بَغِيضَكَ هَوْناً مَا، عَسى أَنْ يَكُونَ حَبِيبَكَ يَوْماً مَا»

(و با دشمن خود نيز در حدّ اعتدال دشمنى كن، شايد كه روزى دوست تو شود.)

دشمن داشتن افراد نيز به همين صورت است؛ اگر در دشمنى با فردى افراط كنيد، آن وقت ممكن است روزى با شما دوست شود و باعث خجالت هميشگى شما بشود. پس هم در دوستى افراط و تفريط درست نيست و هم در دشمنى، بلكه كار انسان بايد از روى اعتدال و ميانه روى و در حدّ متوسط باشد.

ص: 682

(حكمت 269)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَلنَّاسُ فِى الدُّنْيَا عَامِلانِ : عَامِلٌ عَمِلَ [فِى الدُّنْيَا] لِلدُّنْيَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ ، يَخْشى عَلى مَنْ يَخْلُفُهُ الْفَقْرَ وَ يَأْمَنُهُ عَلى نَفْسِهِ ، فَيُفْنِى عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ ، وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِى الدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِى لَهُ مِنَ الدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَلٍ ، فَأَحْرَزَ الْحَظَّيْنِ مَعاً، وَ مَلَكَ الدَّارَيْنِ جَمِيعاً، فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ اللَّهِ ، لايَسْأَلُ اللَّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ .»

دو گونه برخورد كردن با دنيا

و آن حضرت دربارۀ بهره بردن از دنيا به سود دنياى ديگران يا آخرت خود فرموده اند:

«اَلنَّاسُ فِى الدُّنْيَا عَامِلانِ »

(مردم در دنيا به دو گونه عمل مى كنند.)

يعنى مردمى كه در اين دنيا هستند دو دسته اند:

«عَامِلٌ عَمِلَ فِى الدُّنْيَا لِلدُّنْيَا»

(آن كه در دنيا براى دنيا عمل مى كند.)

قصدشان از دنيا تأمين همين دنياست و براى همين دنيا فعاليت مى كنند.

«قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ »

(كه دنياى او وى را از آخرتش بازداشته است.)

ص: 683

شب و روز كار مى كند و اموال دنيا را روى هم انباشته مى كند، به قدرى كه تا آخر عمر بخورد دارد ولى باز هم جمع مى كند، خمس و زكات خود را نمى دهد، به فقرا و مساكين كمك نمى كند، و حتى در بعضى موارد به زن و فرزندان خود هم صدمه مى زند و اموال به دست آمده را روى هم انباشته مى كند، اصلاً به فكر قبر و قيامت خود نيست و فقط غرقِ در دنياست.

«يَخْشى عَلى مَنْ يَخْلُفُهُ الْفَقْرَ وَ يَأْمَنُهُ عَلى نَفْسِهِ ، فَيُفْنِى عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ »

(از تنگدست شدن بازماندگانش مى ترسد و از تنگدستى خود در امان است، پس عمر خود را در سود ديگرى نابود مى نمايد.)

اگر به او بگويند آقا تو كه اين همه مال و ثروت جمع كرده اى ديگر براى چه مى خواهى ؟ مى گويد آخر بايد اين وارثها هم بعد از من دستشان خالى نباشد كه به سختى زندگى خودشان را بگذرانند! يك وقت انسان ثروت زيادى دارد و به پيرى و كهولت هم رسيده اما باز هم كار مى كند، اينجا اگر از او بپرسند جواب مى دهد مثلاً مى خواهم گندم توليد كنم تا به مردم خدمت كرده باشم، خوب اين عبادت است و هيچ كس او را مذمّت نمى كند؛ اما يك وقت است كه با آن همه ثروت باز هم كار مى كند تا وارثها بعد از خودش بى بهره نباشند، اين خيلى اشتباه است، حضرت امير عليه السلام هم فرموده اند: «فَيُفْنِى عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ » : چنين فردى عمر خودش را در منافع ديگران صرف كرده است.

«وَ يَأْمَنُهُ عَلى نَفْسِهِ » اين بيچاره اى كه بر فقر و تنگدستى بازماندگان خود مى ترسد از فقر خود در امان است. نوعاً شارحان اين جمله را اين طور معنا كرده اند كه مقصود حضرت اين بوده كه براى خودش به اندازۀ كافى جمع كرده است و مطمئن است كه فقير نمى شود. اما احتمال ديگرى كه در اين عبارت وجود دارد اين است كه مراد حضرت فقر اخروى و معنوى باشد؛ به اين معنا كه اين فرد بايد فقر اخروى خود را با

ص: 684

اين اموال برطرف كند؛ بايد وجوهات و حقوق واجبۀ آن را بپردازد و نيز در راه خدا در كارهاى عام المنفعة صرف كند تا در آخرت از آن بهره مند شود.

«وَ عَامِلٌ عَمِلَ فِى الدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا»

(و ديگر آن كه در دنيا براى پس از آن عمل مى كند.)

اين دسته درست برخلاف آن دسته هستند؛ آنها از آخرت غفلت كرده و فقط براى دنيا تلاش مى كردند، اما همۀ تلاش اينها براى آخرت است.

«فَجَاءَهُ الَّذِى لَهُ مِنَ الدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَلٍ ، فَأَحْرَزَ الْحَظَّيْنِ مَعاً»

(پس بى آن كه كار كند آنچه از دنيا براى اوست مى رسد، پس هر دو بهره را با هم به دست آورد.)

يعنى بدون اين كه براى دنيا كار كند هم دنيايش اداره شده و هم چون قصدش خدا بوده آخرتش تأمين گشته، پس هر دو بهره را احراز كرده است. بارها گفته ام بزرگان و اوتاد هميشه به موازات انجام كارهاى دنيوى به بهرۀ اخروى آن توجّه داشته اند؛ مثلاً غذا را براى اين كه نيرو بگيرند تا بتوانند عبادت كنند مى خورده اند، خواب را براى اين كه سالم باشند و بتوانند به جامعه خدمت كنند مى رفته اند، آن وقت اين كار سبب مى شود كه بهرۀ دنيا و آخرت را ببرند، به همين خاطر هم حضرت فرموده اند:

«وَ مَلَكَ الدَّارَيْنِ جَمِيعاً، فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ اللَّهِ ، لايَسْأَلُ اللَّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ »

(و هر دو سرا [دنيا و آخرت] را از آنِ خود سازد، پس نزد خدا آبرومند گردد، و خواسته اى را از خدا نمى خواهد كه از او باز دارد.)

«وَ مَلَكَ الدَّارَيْنِ جَمِيعاً» ؛ «دارَيْن» تثنيۀ «دار» به معناى خانه، و كنايه از دنيا و آخرت است؛ چنين فردى مالك دنيا و آخرت شده است. «فَأَصْبَحَ وَجِيهاً عِنْدَ اللَّهِ » ؛ «أصبح» به معناى «صار» است؛ پس چنين آدمى نزد خدا محبوب و آبرومند شده است.

ص: 685

«لايَسْأَلُ اللَّهَ حَاجَةً فَيَمْنَعُهُ » چنين انسانى به اين درجه و مقام رسيده كه هر حاجتى از خدا بخواهد به او داده مى شود و هر دعايى بكند به اجابت مى رسد. يعنى مثل مؤمنين معمولى نيست كه دعا كند و در انتظار اجابت بنشيند، بلكه چنين افرادى مستجاب الدّعوة هستند و مثلاً وقتى دعا مى كنند خدايا باران بفرست خدا باران مى دهد. خلاصه اين دسته از مؤمنين به اين درجه و مقام مى رسند كه هم دنيا را دارند و هم آخرت را به بهترين وجه.

ص: 686

(حكمت 270)

اشاره

وَ رُوِىَ أَنَّهُ ذُكِرَ عِنْدَ عُمَرَ بْنِ الْخَطّابِ في أَيّامِهِ حَلْىُ الْكَعْبَةِ وَكَثْرَتُهُ ، فقال قوم: لَوْ أَخَذْتَهُ فَجَهَّزْتَ بِهِ جُيُوشَ الْمُسْلِمينَ كانَ أعْظَمَ لِلْأجْرِ، وَ ما تَصْنَعُ الْكَعْبَةُ بِالْحَلْىِ ؟ فَهَمَّ عُمَرُ بِذَلِكَ وَ سَأَلَ عَنْهُ أميرالمؤمنينَ عليه السلام.

فقال عليه السلام: «إِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَى النَّبِىِّ صلى الله عليه و آله و سلم وَ الْأَمْوَالُ أَرْبَعَةٌ ؛ أَمْوَالُ الْمُسْلِمِينَ ، فَقَسَّمَهَا بَيْنَ الْوَرَثَةِ فِى الْفَرَائِضِ . وَ الْفَىْ ءُ، فَقَسَّمَهُ عَلى مُسْتَحِقِّيهِ . وَ الْخُمْسُ فَوَضَعَهُ اللَّهُ حَيْثُ وَضَعَهُ ، وَ الصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا اللَّهُ حَيْثُ جَعَلَهَا، وَ كَانَ حَلْىُ الْكَعْبَةِ فِيهَا يَوْمَئِذٍ فَتَرَكَهُ اللَّهُ عَلى حَالِهِ ، وَ لَمْ يَتْرُكْهُ نِسْيَاناً، وَ لَمْ يَخْفَ عَلَيْهِ مَكَاناً، فَأَقِرَّهُ حَيْثُ أَقَرَّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ .» فقال له عمر: لَوْلاكَ لَافْتَضَحْنَا، وَ تَرَكَ الْحَلْىَ بِحَالِهِ .

مشاوره دادن حضرت به عمر دربارۀ زيورآلات كعبه

بنا به نقل مرحوم سيّد رضى در زمان خلافت عمر بن خطّاب از زيورآلات مخصوص كعبه و زيادى آن سخن به ميان آمده - «حلى» به چهار وجه خوانده شده است: «حَلْى» و «حُلْى» كه بدون تشديد است و «حَلىّ » و «حُلىّ » كه با تشديد ياء است؛ اين واژه به معناى زيورآلات است - مثلاً گفتند كعبه اين همه زيورآلات را براى چه مى خواهد؟ آن وقت در مقام مشورت عده اى گفتند: «لو أخذته فجهّزت به جيوش المسلمين كان أعظم للأجر و ما تصنع الكعبة بالحلى ؟» كعبه اين همه زيورآلات را براى چه مى خواهد؟ اگر اينها را به مصرف سپاه اسلام برسانى ثوابش خيلى زيادتر و بهتر است. در حكومت عمر يك چنين حرفى به عمر زدند كه مثلاً اى خليفۀ

ص: 687

رسول خدا! اين همه زيورآلات به چه درد كعبه مى خورد؟ آقا اينها را بفروشيد و وجوهش را خرج سپاه اسلام كنيد، عظمت سپاه اسلام هم عظمت اسلام است، و از اين استحسانات! «فَهَمَّ عُمَرُ بِذَلِكَ » عمر هم به اين كار همّت گماشت و تصميم گرفت يك چنين كارى بكند. «و سأل عنه اميرالمؤمنين عليه السلام» و دربارۀ آن از امير مؤمنان عليه السلام پرسيد. حالا با اين كه خلافت را از آن حضرت غصب كرده بودند باز هم خوب است كه به حضرت بها مى دادند و با او مشورت مى كردند. خلاصه عمر آمد و دربارۀ موضوع از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نظرخواهى كرد كه مردم چنين نظرى داده اند و من هم چنين تصميمى گرفته ام، نظر شما چيست ؟

«فقال عليه السلام: إِنَّ الْقُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَى النَّبِىِّ صلى الله عليه و آله و سلم وَ الْأَمْوَالُ أَرْبَعَةٌ »

(پس حضرت عليه السلام فرمود: بى ترديد قرآن بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نازل شد و حال آن كه اموال و دارايى ها بر چهار قسم بود.)

«أَمْوَالُ الْمُسْلِمِينَ ، فَقَسَّمَهَا بَيْنَ الْوَرَثَةِ فِى الْفَرَائِضِ »

(يكى اموال مسلمانان، كه آن را مطابق قوانين ارث در ميان وارثان قسمت نمود.)

يك قسم از اين چهار قسم اموال شخصى مردم بود؛ اموالى كه به وسيلۀ كار و تلاش به دست آورده، يا اموالى كه از پدران خود به ارث برده بودند، يا اموالى كه ديگران به آنها هبه كرده بودند، و بالاخره هر مالى كه به نحوى ملك شخصى مردم حساب مى شد. اينها را حضرت فرمود: «قَسَّمَهَا بَيْنَ الْوَرَثَةِ فِى الْفَرَائِضِ » دستور خدا نسبت به اين اموال اين است كه هر وقت مالك آن بميرد اموال او بين وارث تقسيم شود.

«وَ الْفَىْ ءُ فَقَسَّمَهُ عَلى مُسْتَحِقِّيهِ »

(و ديگرى فىء، كه آن را بين مستحقانش تقسيم فرمود.)

قسمت ديگرى از اموال «فىء» است؛ «فىء» يعنى اموالى كه از كفّار به مسلمانان برمى گردد و ظاهراً اعمّ از غنيمت هم باشد؛ براى اين كه آنچه از كفّار به مسلمانان

ص: 688

برگشت داده مى شود يك وقت به وسيلۀ جنگ است و يك وقت با صلح در اختيار مسلمانان گذاشته مى شود. اين قسم از اموال هم بين مستحقين آن كه در باب خود در فقه گفته شده است تقسيم مى شود.

«وَ الْخُمْسُ فَوَضَعَهُ اللَّهُ حَيْثُ وَضَعَهُ »

(و يكى ديگر خمس، كه خداوند آن را در جايى كه بايسته است نهاد.)

كه شايد اشاره به آيۀ خمس باشد كه فرموده: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ »(1)

و بدانيد آنچه را به غنيمت مى بريد خمس آن مال خدا و رسول او و نزديكان رسول خدا و يتيمان و بيچارگان و در راه ماندگان است، اگر شما به خدا ايمان آورده ايد. پس خمس را نيز كه يك قسم از اموال است خدا براى يك نوع كارهاى خاصى قرار داده است.

«وَ الصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا اللَّهُ حَيْثُ جَعَلَهَا»

(و آخرين هم صدقات، كه خداوند آن را در مصارف تعيين شده قرار داد.)

صدقات هم يك نوع از اموال است كه خدا براى آنها نيز در قرآن شريف تعيين مصرف فرموده و از جمله در آيۀ شريفه فرموده است: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمِينَ وَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللّهِ »(2) تقسيم صدقات بين فقرا و مساكين و جمع كنندگانِ آن و براى تأليف دل كفّار و آزاد كردن بردگان و قرض داران و در راه خدا و در سفرماندگان فريضه اى است از سوى خدا.

«وَ كَانَ حَلْىُ الْكَعْبَةِ فِيهَا يَوْمَئِذٍ فَتَرَكَهُ اللَّهُ عَلى حَالِهِ »

(و آن روز زيورآلات كعبه در آن بود ولى خدا آن را به حال خود واگذاشت.)0.

ص: 689

1- - سورۀ انفال (8)، آيۀ 41.
2- - سورۀ توبه (9)، آيۀ 60.

خوب اينجا حضرت كلّ اموالى را كه در زمان نزول قرآن وجود داشت بيان فرموده، كه خدا براى چهار قسم از آنها تعيين تكليف نموده و يك قسم ديگر را كه اموال كعبه است مسكوت گذاشته است. كعبه از زمان حضرت ابراهيم خليل عليه السلام محترم بوده و هر كسى هر چيز قيمتى داشته آنجا مى برده و آن را مخصوص كعبه مى كرده و كس ديگرى هم نه آن را دور مى انداخته و نه براى خود برمى داشته است؛ به اين معنا كه از زمان حضرت ابراهيم عليه السلام به بعد هر كه هر چيزى به كعبه اختصاص مى داده در عرف مردم اين طور بوده كه اين چيز مخصوص كعبه است؛ و در زمان حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم هم كه آن حضرت در همۀ امور دخالت مى كردند، در اموال مخصوص كعبه هيچ دخالتى نكردند و به همان صورت رها كردند.

حالا حضرت فرموده اند: «وَ كَانَ حَلْىُ الْكَعْبَةِ فِيهَا يَوْمَئِذٍ» : و زمان نزول قرآن اين اموال در كعبه بود «فَتَرَكَهُ اللَّهُ عَلى حَالِهِ » : و در عين حال خدا آن اموال را به حال خود رها كرده و وظيفه اى بر آن بيان نكرده است.

بعد حضرت براى اين كه خيال نشود اين عدم تعيين تكليف براى اموال كعبه شايد از روى فراموشى يا چيز ديگر باشد فرموده اند:

«وَ لَمْ يَتْرُكْهُ نِسْيَاناً»

(و نه از روى فراموشى آن را واگذاشت.)

يعنى اين طور نبوده كه خدا - العياذ باللّه - فراموش كرده باشد تكليف اين اموال را تعيين كند. پس اگر بنا بود، همين طورى كه براى اموال شخصى مردم پس از مرگ تعيين تكليف كرده كه چه كسى چه مقدار ارث ببرد، يا براى اموال خمس و زكات و فىء موارد مصرف تعيين كرده، براى اموال كعبه هم بيان مى فرمود.

«وَ لَمْ يَخْفَ عَلَيْهِ مَكَاناً»

(و نه از حيث مكان بر خداوند پوشيده بود.)

ص: 690

يعنى اين طور هم نبوده كه بگوييم - العياذ باللّه - اين اموال در كعبه مخفى بوده و خدا جاى آنها را نمى دانسته است. «مكاناً» در اين عبارت تميز است؛ يعنى از حيث مكان هم براى خدا پوشيده و مخفى نبوده است.

«فَأَقِرَّهُ حَيْثُ أَقَرَّهُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ »

(پس تو آن را ثابت گذار همان گونه كه خدا و رسولش آن را ثابت گذاشتند.)

نظر حضرت امير عليه السلام با استدلال به قرآن اين شد كه چون خدا و رسول او صلى الله عليه و آله و سلم به اين اموال دست نزده، شما هم كه خليفۀ او هستيد دست نزنيد و به همين حال رها كنيد.

«فقال له عمر: لَوْلاكَ لَافْتَضَحْنَا، وَ تَرَكَ الْحَلْىَ بِحَالِهِ »

(آنگاه عمر به حضرت گفت: اگر تو نبودى به تحقيق ما رسوا مى شديم، و زيورآلات را به حال خود رها كرد.)

اين جمله كلام راوى حديث است؛ يعنى راوى مى گويد: وقتى حضرت امير عليه السلام براى عمر اين توضيح را دادند عمر استدلال حضرت را پذيرفت و به حضرت گفت:

اگر تو نبودى ما افتضاح و رسوا مى شديم.(1) و بعد از آن هم به اموال كعبه دست نزد.ت.

ص: 691

1- تو خود حديث مفصّل بخوان از اين مجمل. به هر حال خلفاى سه گانه در موارد متعددى نشان دادند كه هيچ گونه مخالفتى با مرجعيت دينى و علمى اميرالمؤمنين على عليه السلام ندارند. بلكه در امور دينى و مسائل اجتماعى على عليه السلام را به مشورت مى گرفتند و براى نظرات آن حضرت احترام قائل مى شدند و طبق فتواى او در بسيارى از امور عمل مى كردند. در خلافت عمر در موارد متعددى از قضاوتها، وقتى عمر حكم خدا را نمى دانست و از حضرت سؤال مى كرد و آن حضرت پاسخ مى دادند، عمر مى گفت: «لولا علىّ لهلك عمر» يعنى: اگر على نبود عمر هلاك شده بود. و در يك مورد گفته بود: «أعوذ باللّه من معضلة ليس لها ابوالحسن على بن ابى طالب» يعنى: پناه مى برم به خدا از مشكلى كه براى آن ابوالحسن على بن ابى طالب نباشد. اين موارد در بسيارى از كتب روايى آمده است.

(حكمت 271)

اشاره

وَ رُوِىَ أَنَّهُ عليه السلام رُفِعَ إِلَيْهِ رَجُلانِ سَرَقَا مِنْ مَالِ اللَّهِ ؛ أَحَدُهُمَا عَبْدٌ مِنْ مَالِ اللَّهِ ، وَ الْآخَرُ مِنْ عُرُوضِ النَّاسِ .

فقال عليه السلام: «أَمَّا هَذَا فَهُوَ مِنْ مَالِ اللَّهِ وَ لا حَدَّ عَلَيْهِ ؛ مَالُ اللَّهِ أَكَلَ بَعْضُهُ بَعْضاً، وَ أَمَّا الْآخَرُ فَعَلَيْهِ الْحَدُّ فَقَطَعَ يَدَهُ .»

توقف حدّ در عبد

مرحوم سيّد رضى نقل مى كند كه روايت شده روزى دو مرد سرقت كننده را نزد حضرت امير عليه السلام آورده و گفتند: يا على اين دو نفر از مال خدا سرقت كرده اند؛ يكى بنده اى است كه از مال اللّه يعنى از غنائم جنگى است، يعنى هم خودش از غنائم جنگى است و هم از اموالى كه از غنائم جنگى است سرقت كرده است؛ و ديگرى از متاع مردم سرقت كرده است. «عُروض» جمع «عَرْض» به معناى متاعى غير از طلا و نقره است. معلوم مى شود اين دوّمى هم عبد بوده منتها آن يكى هم خودش از غنائم بوده و هم از غنائم سرقت كرده است و اين يكى عبد مردم بوده و از مال مردم سرقت كرده است. حضرت هم در جواب فرمودند:

«فقال عليه السلام: أَمَّا هَذَا فَهُوَ مِنْ مَالِ اللَّهِ وَ لا حَدَّ عَلَيْهِ ؛ مَالُ اللَّهِ أَكَلَ بَعْضُهُ بَعْضاً»

(پس حضرت عليه السلام فرمود: اما اين كه از مال خداست حدّى بر او نيست، در حقيقت برخى از مال خدا برخى ديگر را خورده است.)

ص: 692

اين عبدى كه خودش از بيت المال بوده در اجراى حدّ بر او شبهه وجود دارد و شبهه رفع حدّ مى كند، اما آن ديگرى كه عبد مردم بوده چنين شبهه اى ندارد؛ از اين رو فرموده اند:

«وَ أَمَّا الْآخَرُ فَعَلَيْهِ الْحَدُّ فَقَطَعَ يَدَهُ »

(و اما ديگرى بر او حدّ جارى است، پس دست او را قطع كرد.)

ابن أبى الحديد مى گويد: در نظر علماى اهل سنّت اگر سارق عبد باشد گرچه از اموال مردم هم سرقت كرده باشد دستش قطع نمى شود؛ براى اين كه در عبد بودن سارق شبهه وجود دارد و وجود شبهه اجراى حدّ را برمى دارد. اما بعضى از علماى اماميه گفته اند اگر سارق عبد غير باشد شبهه اى نيست و دستش قطع مى شود. پس اين كلام حضرت امير عليه السلام مطابق همان نظريۀ اماميه است.(1)0.

ص: 693

1- شرح ابن أبى الحديد، ج 19، ص 160.

(حكمت 272)

اشاره

و قال عليه السلام: «لَوْ قَدِ اسْتَوَتْ قَدَمَاىَ مِنْ هَذِهِ الْمَدَاحِضِ لَغَيَّرْتُ أَشْيَاءَ.»

مبارزه با بدعتها

و آن حضرت دربارۀ برچيدن بدعتهايى كه خلفا در دين گذاشته بودند فرموده اند:

«لَوْ قَدِ اسْتَوَتْ قَدَمَاىَ مِنْ هَذِهِ الْمَدَاحِضِ لَغَيَّرْتُ أَشْيَاءَ»

(اگر پاهاى من از اين لغزشگاهها استوار ماند به تحقيق چيزهايى را تغيير مى دهم.)

«اِسْتَوَتْ » از «اِسْتَوى » به معناى برقرار شدن و ثابت شدن است؛ «مَداحِض» جمع «مَدْحَضَة» به معناى لغزشگاه است؛ «غيّرت» از «تغيير» به معناى جابجا كردن و تغيير دادن است؛ مقصود حضرت اين است كه اگر دشمنان به من فرصت دهند كه بر شتر خلافت سوار شوم خيلى از چيزهايى را كه جزو دين نبوده و به دين اضافه شده است يا جزو دين بوده و از آن برداشته اند تغيير مى دهم و دين را همان گونه كه رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم آورده و خدا خواسته است استوار مى كنم.

به طورى كه گفته اند «لَوْ» كه از ادات شرط است دلالت بر امتناع جزا به امتناع شرط دارد، و از اين كه حضرت عبارت را با «لَوْ» شروع كرده اند معلوم مى شود حضرت مى دانسته كه دشمنان نخواهند گذاشت تا بر اوضاع مسلط گردد.

ببينيد با آن همه سفارشاتى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم دربارۀ على و فاطمه عليهما السلام فرموده بود، ولى باز هم بعد از رحلت آن حضرت كسانى پيدا شدند كه به يگانه دختر

ص: 694

حضرتش ضربه هاى جسمى و روحى وارد نمودند، على عليه السلام را 25 سال خانه نشين كردند، بعد از قتل عثمان هم كه مردم دور حضرت اميرالمؤمنين جمع شده و او را به خلافت برگزيدند كسانى بر عليه آن حضرت برخاسته و چه فتنه هايى به راه انداختند؛ سه جنگ ناخواستۀ جمل، صفّين و نهروان را در مدّت چهار سال و اندى كه حضرت حاكم شده بود بر حضرت تحميل كردند، و بالاخره نگذاشتند كه حضرت امير عليه السلام به كارهاى مهمى كه در نظر داشتند بپردازند.

در اين مدّت 25 سالى كه حضرت امير عليه السلام خانه نشين شده بود بدعتهاى زيادى به دين اضافه شده بود و حضرت قصد برداشتن آنها را داشتند؛ مثلاً همين نمازهاى تراويح كه اهل سنّت در ماه رمضان با جماعت مى خوانند يكى از آن بدعتهاست؛ در تاريخ دارد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در ماه رمضان مشغول خواندن نماز مستحبى بودند، عده اى كه از جملۀ آنها عمر بود به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اقتدا كرده بودند، پيامبر متوجّه شدند و آنها را نهى كردند از اين كه نماز مستحبى را به جماعت بخوانند؛ اما عمر وقتى به خلافت رسيد اين را رعايت نكرد و نماز تراويح به جماعت خوانده مى شد؛ در زمان عثمان هم همين طور بود. يك وقتى هم به مناسبت عرض كردم اين كه در حاشيۀ قرآنها ركوع ركوع نوشته است، براى اين است كه وقتى عثمان خليفه شد وقتى در نماز تراويح مقدارى قرآن مى خواند يك ركوع مى كرد، آن وقت هر جا كه عثمان ركوع كرده يادداشت كردند و بعداً در حاشيۀ قرآن نوشتند. وقتى حضرت امير عليه السلام به خلافت رسيدند و خواستند از اين بدعتها جلوگيرى كنند، فرياد وا عمراى نمازگزاران بلند شد و حاضر نشدند از بدعتها دست بردارند، و خلاصه حضرت موفق نشدند آنچه را مى خواستند و مورد رضايت خدا و رسول او بود عمل نمايند.

ص: 695

(حكمت 273)

اشاره

و قال عليه السلام: «اِعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ - وَ إِنْ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ ، وَاشْتَدَّتْ طِلْبَتُهُ ، وَ قَوِيَتْ مَكِيدَتُهُ - أَكْثَرَ مِمَّا سُمِّىَ لَهُ فِى الذِّكْرِ الْحَكِيمِ ، وَ لَمْ يَحُلْ بَيْنَ الْعَبْدِ فِي ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِيلَتِهِ وَ بَيْنَ أَنْ يَبْلُغَ مَا سُمِّىَ لَهُ فِى الذِّكْرِ الْحَكِيمِ ، وَ الْعَارِفُ لِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَةٍ ، وَ التَّارِكُ لَهُ الشَّاكُّ فِيهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِي مَضَرَّةٍ ، وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَيْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمى ، وَ رُبَّ مُبْتَلىً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوى ، فَزِدْ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ فِي شُكْرِكَ ، وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِكَ ، وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهى رِزْقِكَ .»

تقدير خدا در روزى بندگان

و آن حضرت دربارۀ رسيدن بندگان خدا به رزق و روزى تعيين شده فرموده اند:

«اِعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ - وَ إِنْ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ ، وَاشْتَدَّتْ طِلْبَتُهُ ، وَ قَوِيَتْ مَكِيدَتُهُ - أَكْثَرَ مِمَّا سُمِّىَ لَهُ فِى الذِّكْرِ الْحَكِيمِ »

(با علم يقينى بدانيد كه بى ترديد خداوند قرار نداده است براى بنده اى - هرچند مكر او بزرگ، و تلاش وى بسيار، و در خدعه توانا باشد - بيشتر از آنچه در علم الهى از براى او مقدّر شده است.)

مى فرمايد: «اِعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً» : با علم يقينى بدانيد كه اين است و جز اين نيست «أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ» : كه خدا براى بندۀ خود قرار نداده است «وَ إِنْ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ » :

هر چند كه يك آدم حقّه بازى باشد «وَاشْتَدَّتْ طِلْبَتُهُ » : و كار و تلاشش هم خيلى زياد باشد «وَ قَوِيَتْ مَكِيدَتُهُ » : و كيدهايش هم قوى باشد «أَكْثَرَ مِمَّا سُمِّىَ لَهُ فِى الذِّكْرِ

ص: 696

الْحَكِيمِ » : بيشتر از آنچه برايش در ذكر حكيم مقرر كرده است. پس حيله و حقّه و تلاش شبانه روزى هم مؤثر نيست و هر آنچه را مقدّر كرده با اندك تلاش به انسان مى رساند.

«الذّكر الحكيم» را نوعاً گفته اند قرآن است، و اگر قرآن باشد معنايش اين است كه خدا براى هر كسى يك چيزى را حلال و يك چيزى را حرام كرده است. اما بيشتر به نظر مى آيد كه مقصود از آن كتاب تكوين باشد يا امّ الكتاب است؛ يعنى در علم خداى تبارك و تعالى در امّ الكتاب و در كتاب تكوين(1) هر چه براى هر كه مقدّر شده همان به او مى رسد و بيش از آنچه برايش تقدير شده به او نمى رسد.

«وَ لَمْ يَحُلْ بَيْنَ الْعَبْدِ فِي ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِيلَتِهِ وَ بَيْنَ أَنْ يَبْلُغَ مَا سُمِّىَ لَهُ فِى الذِّكْرِ الْحَكِيمِ »

(و فاصله نينداخته است ميان بنده اى كه ناتوان و مكر او اندك است و ميان آنچه در علم الهى براى او مقدّر شده كه به آن برسد.)

يعنى اين طور نيست كه اگر بنده اى ضعيف باشد يا حيله و حقّه بازى او كم باشد به آنچه در «الذّكر الحكيم» برايش مقدّر شده نرسد، بلكه ميانِ بندۀ ضعيف و روزى او فاصله نمى افتد و هر چه براى او مقدّر شده به او مى رسد، نه زرنگى و تلاش زياد مؤثر است و نه ضعف و ناتوانى.

«وَ الْعَارِفُ لِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَةٍ »

(و كسى كه مقدّرات را بشناسد و آن را به كار گيرد از جهت راحتى در سود بردن برترين مردم است.)د.

ص: 697

1- - امّ الكتاب اشاره است به علم ذاتى خداوند كه عين ذات اوست، و كتاب تكوين اشاره است به علم فعلى او كه عين ذات خداوند نمى باشد. در اصطلاح به عالم هستى و تكوين، علم فعلى خداوند گفته مى شود.

در بعضى نسخه ها «أَعْظَمُ النَّاسِ رَحْمَةً » دارد ولى «أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً » درست تر است. مقصود اين است كه كسى كه مقدّرات را بشناسد و به آن اعتقاد داشته باشد بزرگترين مردم است از جهت راحتى در سود؛ يعنى اين آدم خيالش راحت است، براى اين كه به اندازۀ وظيفه اش تلاش مى كند.

«وَ التَّارِكُ لَهُ الشَّاكُّ فِيهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِي مَضَرَّةٍ »

(و كسى كه آن را واگذارد و در آن ترديد نمايد از جهت گرفتار شدن در زيان برترين مردم است.)

مى فرمايد: «وَ التَّارِكُ لَهُ الشَّاكُّ فِيهِ » آن كسى كه تاركِ شناخت مقدّرات است و در اين كه بالاخره روزىِ او مى رسد شك دارد و خيال مى كند تلاشهاى شبانه روزى اوست كه سبب جذب سودهاى او شده است، چنين فردى «أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِي مَضَرَّةٍ » بزرگترين مردم است از اين كه گرفتار در ضرر و زيان است؛ يعنى به ضرر خود تلاش مى كند؛ هم ضرر در دنيا به خاطر زحمت هاى شبانه روزى، و هم ضرر در آخرت به خاطر درآميختن حلال و حرام و نپرداختن وجوهات.

«وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَيْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمى ، وَ رُبَّ مُبْتَلىً مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوى »

(و چه بسا نعمت داده شده اى كه به سبب همان نعمت به تدريج سقوط نمايد، و بسا گرفتارى كه ساخته شده از براى امتحان است.)

چه بسا دنيا به يك كسانى اقبال مى كند و روز به روز پولدارتر مى شوند و مقامشان بالاتر مى رود، اين را «مُسْتَدْرَج» مى گويند، قرآن هم فرموده است: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ ». (1) «منعم عليه» يعنى كسى كه به او نعمت داده شده است. «مستدرج بالنّعمى » يعنى به وسيلۀ آن نعمت ها درجه درجه به طرف سقوط رفته است. «مُبْتَلىً » اسم مفعول از «اِبْتَلى ، يَبْتَلى» و به معناى كسى است كه گرفتار فقر و فاقه است.4.

ص: 698

1- - سورۀ اعراف (7)، آيۀ 182؛ سورۀ قلم (68)، آيۀ 44.

و «مصنوع له بالبلوى » يعنى چنين فردى ساخته شده براى امتحان و آزمايش است.

خدا اين دسته از بندگان خود را با ندارى و فقر و گرفتاريهاى دنيوى آزمايش مى كند.

«فَزِدْ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ فِي شُكْرِكَ ، وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِكَ ، وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهى رِزْقِكَ »

(پس اى شنونده بر شكرگزارى خود بيفزاى، و از شتاب كردنت بكاه، و به رسيدۀ از روزى خويش بسنده كن و بايست.)

«فَزِدْ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ فِي شُكْرِكَ » ؛ مقصود از شكرگزارى زياد اين است كه حقيقت شكرگزارى را بشناس و آن را انجام بده. بارها گفته ايم كه معناى شكر فقط گفتن «الحمد للّه» نيست؛ مثلاً اگر ثروت و دارايى ات زياد است، شكر آن به اين است كه صرف نظر از پرداخت وجوهات واجب مالى به بينوايان هم برسيد و احتياجات جامعه را برآورده كنيد.

«وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِكَ » : و از عجلۀ خود بكاه. هنوز شروع به كار نكرده مى خواهى ميلياردر شوى ؟ اين قدر تا نصف شب در مغازه ماندن و تلاش زيادى براى چيست ؟ از اينها بكاه و قدرى هم به عبادت و راز و نياز با خدا بپرداز.

«وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهى رِزْقِكَ »: و به همين مقدار روزى كه خدا به تو داده است بسنده كن و دست نياز پيش اين و آن دراز نكن.

ص: 699

(حكمت 274)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا تَجْعَلُوا عِلْمَكُمْ جَهْلاً، وَ يَقِينَكُمْ شَكّاً، إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَ إِذَا تَيَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا.»

عالم بى عمل

و آن حضرت دربارۀ عمل بر طبق علم و اقدام بر طبق يقين فرموده اند:

«لاتَجْعَلُوا عِلْمَكُمْ جَهْلاً، وَ يَقِينَكُمْ شَكّاً»

(علم و دانش خود را جهل و نادانى قرار ندهيد، و نيز يقين و باور خويش را به شك و ترديد بدل نسازيد.)

«إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَ إِذَا تَيَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا»

(اگر داناييد پس عمل كنيد، و اگر يقين داريد پس اقدام نماييد.)

مقصود اين است كه وقتى به علم خود عمل نكنيد معلوم مى شود خود را جاهل و نادان قرار داده ايد. كسى كه به قيامت، حساب، كتاب، بهشت و جهنم علم و يقين دارد بايد بر طبق علم خود عمل كند و براى رسيدن به وعده هاى خدا و دورى از عذاب او اقدام نمايد. پس اگر اقدام نكنيم معلوم است كه خود را در حدّ جاهل و نادان فرض كرده ايم.

ص: 700

(حكمت 275)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِنَّ الطَّمَعَ مُورِدٌ غَيْرُ مُصْدِرٍ، وَ ضَامِنٌ غَيْرُ وَفِىٍّ ، وَ رُبَّمَا شَرِقَ شَارِبُ الْمَاءِ قَبْلَ رِيِّهِ ، وَ كُلَّمَا عَظُمَ قَدْرُ الشَّىْ ءِ الْمُتَنَافَسِ فِيهِ عَظُمَتِ الرَّزِيَّةُ لِفَقْدِهِ ، وَ الْأَمَانِىُّ تُعْمِى أَعْيُنَ الْبَصَائِرِ، وَ الْحَظُّ يَأْتِى مَنْ لايَأْتِيهِ .»

لزوم پرهيز از طمع

و آن حضرت دربارۀ دورى از طمع و مذمّت آن فرموده اند:

«إِنَّ الطَّمَعَ مُورِدٌ غَيْرُ مُصْدِرٍ، وَ ضَامِنٌ غَيْرُ وَفِىٍّ »

(بى ترديد طمع بر لب آب وارد مى كند بى آن كه بيرون آورد، و ضامنى است كه وفا نمى كند.)

«إِنَّ الطَّمَعَ مُورِدٌ غَيْرُ مُصْدِرٍ» ؛ كلمۀ «مورد» و «مصدر» را در جاهاى ديگر توضيح داده ايم؛ آن شريعه اى كه معمولاً براى وارد شدن بر لب آب درست مى كرده اند، از اين جهت كه انسان به وسيلۀ آن به لب آب مى رسد «مُورِد» و از اين جهت كه از آن آب برداشته و خارج مى شده «مُصْدِر» مى گفته اند. حالا حضرت طمع و آز انسان را از يك جهت به آن شريعه تشبيه فرموده و مى گويند: طمع موردى است كه غير مصدر است.

اين عبارت را دو جور معنا كرده اند: يك احتمال اين است كه طمع مانند گرداب است و اگر در اين گرداب وارد شديد معلوم نيست بتوانيد از آن خارج شويد؛ پس مورد است اما مصدر نيست؛ شما مى توانيد وارد شويد و اگر وارد شديد نمى توانيد از آن خارج شويد. احتمال ديگرى كه داده اند اين است كه وقتى طمع انسان را گرفت

ص: 701

انسان مى خواهد چيزى بگيرد و حاضر نيست چيزى بدهد. ولى به نظر من اين احتمال دوّم خلاف ظاهر است و همان احتمال اوّل صحيح است.

«وَ ضَامِنٌ غَيْرُ وَفِىٍّ » : و طمع مثل يك ضامنى است كه وفا نمى كند. يعنى تو مى روى ولى معلوم نيست چيزى به دست بياورى؛ آن طرف به تو اعتنا نمى كند و چيزى نمى دهد.

«وَ رُبَّمَا شَرِقَ شَارِبُ الْمَاءِ قَبْلَ رِيِّهِ »

(و چه بسا آشامندۀ آب كه پيش از سيراب شدن گلوگير گردد.)

اين جمله از باب مثال است؛ مى خواهند بگويند: خيلى هم اميدوار نباشيد كه در اين راهى كه رفته ايد حتماً چيز مشت پر كنى گيرتان مى آيد؛ بلكه بسا ممكن است قبل از اين كه انسان به جايى برسد ناكام شود.

«وَ كُلَّمَا عَظُمَ قَدْرُ الشَّىْ ءِ الْمُتَنَافَسِ فِيهِ عَظُمَتِ الرَّزِيَّةُ لِفَقْدِهِ »

(و هر چه ارزش چيزى كه به آن رغبت است بيشتر باشد مصيبت از دست دادن آن بزرگتر است.)

اگر انسان از اوّل اميدى ندارد كه به فلان چيز برسد، وقتى به آن رسيد خيلى خوشحال مى شود؛ اما اگر برعكس از اوّل اميد زياد دارد كه به آن چيز برسد، وقتى نرسيد نگرانى او خيلى زياد است. «المتنافس فيه» به معناى چيزى است كه در آن نزاع شده است، ولى در اين عبارت مقصود آن چيزى است كه مورد رغبت است، مثلاً تجارتى را انجام داده و سود كلانى مورد رغبت او بوده است. «رزيّة» به معناى مصيبت است؛ «عظمت الرّزيّة لفقده» يعنى بزرگ مى شود مصيبت از دست دادن آن سود كلان.

«وَ الْأَمَانِىُّ تُعْمِى أَعْيُنَ الْبَصَائِرِ، وَ الْحَظُّ يَأْتِى مَنْ لايَأْتِيهِ »

(و آرزوها چشم هاى بينا را كور مى سازد، و بهره سوى كسى مى رود كه در پى آن نمى رود.)

ص: 702

اينجا حضرت فرموده اند: «وَ الْأَمَانِىُّ تُعْمِى أَعْيُنَ الْبَصَائِرِ» : و آرزوهاى طولانى چشم هاى بينا را كور مى كند. براى اين كه انسانى كه آرزوى كاخ و ماشين را به دل گرفته براى رسيدن به آن به هر درى مى زند و فرق حلال و حرام را نمى بيند، فرق رشوه و حقوق حلال را متوجّه نمى شود، و خلاصه هر چيزى را توجيه مى كند.

«وَ الْحَظُّ يَأْتِى مَنْ لايَأْتِيهِ » : و آن چيزى كه بناست به انسان برسد به آن كسى هم كه سراغ آن نرفته مى رسد.

ص: 703

(حكمت 276)

اشاره

و قال عليه السلام: «اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ تُحَسِّنَ فِي لامِعَةِ الْعُيُونِ عَلانِيَتِى، وَ تُقَبِّحَ فِيمَا أُبْطِنُ لَكَ سَرِيرَتِي، مُحَافِظاً عَلى رِئَاءِ النَّاسِ مِنْ نَفْسِي بِجَمِيعِ مَا أَنْتَ مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ مِنِّي، فَأُبْدِىَ لِلنَّاسِ حُسْنَ ظَاهِرِي، وَ أُفْضِىَ إِلَيْكَ بِسُوءِ عَمَلِي، تَقَرُّباً إِلى عِبَادِكَ ، وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِكَ .»

در نكوهش ظاهرسازى

و آن حضرت در يك مناجاتى با خالق جهان هستى عرضه مى دارند:

«اَللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ أَنْ تُحَسِّنَ فِي لامِعَةِ الْعُيُونِ عَلانِيَتِى، وَ تُقَبِّحَ فِيمَا أُبْطِنُ لَكَ سَرِيرَتِي»

(بار خدايا! همانا به تو پناه مى برم از اين كه ظاهر من را در برابر ديدگان درخشنده نيكو جلوه دهى، و باطنم را در آنچه از تو پنهان مى دارم زشت نمايى.)

وقتى مولاى متّقيان عليه السلام اين كلام را مى فرمايند، ما به طريق اولى بايد از خدا بخواهيم كه ظاهر و باطنمان را يكى قرار دهد. مى فرمايد: خدايا طورى نباشد كه مردم در ديدن اعمال مرا نيكو بشمارند ولى زشتى هاى اعمالم را كه تو مى بينى نبينند و ندانند.

«مُحَافِظاً عَلى رِئَاءِ النَّاسِ مِنْ نَفْسِي بِجَمِيعِ مَا أَنْتَ مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ مِنِّي»

(و حال آن كه خود را در ديد مردم حفظ كنم به همۀ آنچه تو از من بر آن آگاهى.)

ص: 704

«مُحَافِظاً عَلى رِئَاءِ النَّاسِ مِنْ نَفْسِي» ؛ «مُحافِظاً» حال است، يعنى در حالتى كه من محافظت مى كنم؛ «رئاء النّاس» به معناى ديد مردم است؛ يعنى اين طور نباشد كه من حفظ كنندۀ بديهايم در ديد مردم باشم. «بِجَمِيعِ مَا أَنْتَ مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ مِنِّي» : همۀ آن چيزهايى را كه تو بر آن اطلاع دارى. يعنى جورى نباشد كه من حفظ كنندۀ همۀ آن چيزهايى باشم كه تو آنها را مى دانى، و چه بسا اعمال خوبى هم نباشد.

«فَأُبْدِىَ لِلنَّاسِ حُسْنَ ظَاهِرِي، وَ أُفْضِىَ إِلَيْكَ بِسُوءِ عَمَلِي»

(پس ظاهر نيكوى خود را براى مردم آشكار سازم، و بدى كردارم را به سوى تو آورم.)

يعنى پناه به تو مى برم از اين كه بخواهم براى مردم ظاهرى آراسته داشته باشم و با اعمال زشتم به سوى تو باشم. در حقيقت اين يك نوع نفاق است كه انسان ظاهر و باطنش يكى نباشد، ظاهر فريبنده ولى واقع شيطان صفت، وقتى به كسى مى رسد چرب زبانى و شيرين زبانى مى كند ولى پشت سر دشمنى است كه سايۀ طرف را با تير مى زند. انسان بايد از اين اخلاق به خدا پناه ببرد، و تلاش نمايد ظاهر و باطن خود را يكى كند.

«تَقَرُّباً إِلى عِبَادِكَ ، وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِكَ »

(تا خود را به بندگان تو نزديك گردانم، و از خشنودى ات دور گردم.)

«تَقَرُّباً إِلى عِبَادِكَ » آن كسى كه ظاهر خود را براى مردم آراسته كرده در حقيقت براى اين است كه مى خواهد خود را به مردم نزديك كند و شايد هم خواسته باشد از آنها سوء استفاده كند. «وَ تَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِكَ » و طبيعى است كسى كه با اعمال زشتى به سوى خدا حركت كرده از خشنودى خدا دور مى شود.

ص: 705

(حكمت 277)

اشاره

و قال عليه السلام: «لا وَالَّذِي أَمْسَيْنَا مِنْهُ فِي غُبْرِ لَيْلَةٍ دَهْمَاءَ تَكْشِرُ عَنْ يَوْمٍ أَغَرَّ مَا كَانَ كَذَا وَ كَذَا.»

نويد به زمان پس از ظهور

و آن حضرت دربارۀ تاريكى روز خودشان و نويد به آمدن روز روشن فرموده اند:

«لا وَالَّذِي أَمْسَيْنَا مِنْهُ فِي غُبْرِ لَيْلَةٍ دَهْمَاءَ تَكْشِرُ عَنْ يَوْمٍ أَغَرَّ مَا كَانَ كَذَا وَ كَذَا»

(نه، قسم به آن كسى كه از او شب كرديم در باقيماندۀ شب تيره و تارى كه از روزى روشن و سپيد لبخند مى زند كه چنين و چنان است.)

حضرت امير عليه السلام به خدا سوگند ياد مى كنند كه ما در آخر شبانگاه قرار گرفته ايم و اين شبانگاه براى آن روز روشنى كه در پى دارد به ما لبخند مى زند. ظاهراً زمان خودشان را به شب تار تشبيه فرموده و زمان ظهور حضرت مهدى عليه السلام را به روز روشن؛ براى اين كه آن همه انحرافاتى كه بعد از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم در دين پيدا شد و تحريفهايى كه كردند و بدعتهايى كه گذاشتند روز را به شب تار مبدّل كرده است، اين شب تار با ظهور حضرت مهدى عليه السلام به روز روشن تبديل مى شود.

حالا مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه آخرهاى اين شب فرا رسيده و روشنى آن روز لبخند مى زند، حضرت فرموده اند: «لا وَالَّذِي أَمْسَيْنَا مِنْهُ » : نه به خدا سوگند خدايى كه شب ما را گذراند «فِي غُبْرِ لَيْلَةٍ دَهْمَاءَ» : شبى كه گردآلود و غبارآلود و در

ص: 706

بقاياى شب تاريك بود. «تَكْشِرُ عَنْ يَوْمٍ أَغَرَّ مَا كَانَ كَذَا وَ كَذَا» ؛ «تَكْشِرُ» از مادّۀ «كَشْر» به معناى پيدا شدن دندانها به هنگام خنده است، وقتى كه دندانهاى انسان در هنگام خنده پيدا مى شود عرب مى گويد «كَشَرَ»، آن وقت معناى اين تعبير اين است كه شب تاريك دارد لبخند مى زند و نشان مى دهد كه روز روشنى در پيش است، و مى خواهند بفرمايند در پس اين محيط ظلمانى يك آتيۀ درخشانى وجود دارد. عبارت حضرت اين است: لبخند مى زند از روزى سپيد كه چنين و چنان است.

ص: 707

(حكمت 278)

اشاره

و قال عليه السلام: «قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ أَرْجى مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ .»

كار كم و مداومت در آن

و آن حضرت دربارۀ پشتكار داشتن در كارها فرموده اند:

«قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ أَرْجى مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ »

(اندكى كه به آن ادامه دهى اميدواركننده تر است از بسيارى كه از آن خسته شوى.)

ظاهراً اين جمله در اعمال عبادى باشد، ولى قابليت استفاده در اعمال دنيايى را هم دارد؛ مى خواهند بفرمايند مثلاً اگر يك سرى اعمال عبادى كم را مداوم انجام دهيد بهتر از اين است كه يكدفعه اعمال زيادى را انجام دهيد و بعد خسته بشويد و رها كنيد؛ مثلاً نماز شب مختصر و به طور دائم بهتر از نماز شب طولانى و مفصّلى است كه يكى دو ماه باشد.

در امور دنيايى هم همين طور است، هر كار زيادى خسته كننده است و طبعاً انسان دلسرد مى شود و آن را رها مى كند. بسيارى از طلبه هاى تازه وارد كه خيلى عجله داشتند و مثلاً مى خواستند زود مجتهد بشوند شب و روز مطالعه و مباحثه مى كردند، نه خواب داشتند نه خوراك داشتند و نه استراحت مى كردند و به خودشان سخت مى گذراندند، يك وقت هم به كلّى رها مى كردند و آخر سر هم يك طلبۀ عاطل و باطلى بودند؛ اما آنهايى كه در حدّ متوسط بودند به هر حال به يك جايى مى رسيدند.

ص: 708

خدا رحمت كند مرحوم حاج ميرزا على آقا شيرازى را، ايشان خيلى به من علاقه داشت، مى گفت: بچه ام، هر وقت خوابت گرفت بخواب و براى درس خواندن به خودت فشار نياور؛ هر وقت هم گرسنه شدى غذايت را بخور، اما آن وقتى كه خوابت را رفته اى و غذايت را هم خورده اى و سرحالى، درست را بخوان؛ لب ايوانهاى فيضيه نشين و با اين و آن حرفهاى بى فايده نزن و وقتت را به بيهودگى تلف نكن.

به هرحال در هر كارى حدّ متوسط آن كه دائمى و هميشگى باشد بهتر از تمام وقتِ آن است كه موقتى باشد.

ص: 709

(حكمت 279)

اشاره

و قال عليه السلام: «إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا.»

تقدّم واجبات بر مستحبات

و آن حضرت دربارۀ واجبات و مستحبات فرموده اند:

«إِذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بِالْفَرَائِضِ فَارْفُضُوهَا»

(اگر مستحبات به واجبات زيان رساند پس آن مستحبات را رها نماييد.)

خيلى از افراد به خاطر يك كار مستحب واجب را ترك مى كنند؛ بعضى ها در راهِ رفتن به مشهد نمازشان را ترك مى كنند، خوب نماز واجب است و زيارت امام رضا عليه السلام مستحب است. به ياد دارم از بغداد براى رفتن به كربلا سوار يك اتوبوس شديم، اين اتوبوس در كرايۀ يك كاروان براى زيارت اربعين امام حسين عليه السلام بود، بعد از ظهر حركت كرد و تا ساعت ده شب جايى نگه نداشت كه نماز مغرب و عشا را بخوانيم، ما سه نفر روحانى در اين ماشين بوديم، اصرار مى كرديم كه وقت نماز دارد تنگ مى شود، چرا يك جايى نگه نمى داريد نماز بخوانيم ؟ راننده گوش نمى كرد و مسافرها هم همگى به ما حمله مى كردند كه آشيخ حالا اينجا چه وقت نماز است ؟! ما مى گفتيم آخر شما براى زيارت امام حسين عليه السلام به كربلا مى رويد چطور نماز واجب را براى يك امر مستحب رها كرده ايد؟! اصلاً امام حسين عليه السلام براى اقامۀ نماز شهيد شده است. مقصود حضرت امير عليه السلام هم همين است كه هر جا يك كار مستحب مزاحم امر واجب باشد، بايد آن كار مستحب را رها كرد و به انجام واجب پرداخت.

ص: 710

(حكمت 280)

اشاره

و قال عليه السلام: «مَنْ تَذَكَّرَ بُعْدَ السَّفَرِ اسْتَعَدَّ.»

آمادگى براى سفر آخرت

و آن حضرت دربارۀ توجّه داشتن به دورى سفر قيامت و آخرت فرموده اند:

«مَنْ تَذَكَّرَ بُعْدَ السَّفَرِ اسْتَعَدَّ»

(آن كه دورى سفر را به ياد آورد خود را آماده گرداند.)

اين يك امر عقلايى است كه انسان بايد مخارج سفر را به اندازۀ طول سفر و مدّت مسافرت بردارد، و طبيعى است كه مخارج يك مسافرت دو روزه با يك مسافرت دو ماهه و يك ساله خيلى فرق دارد، هر چه طول سفر بيشتر باشد لازم است كه مخارج بيشترى همراه مسافر باشد. حالا حضرت راجع به طول سفر آخرت فرموده اند: «مَنْ تَذَكَّرَ بُعْدَ السَّفَرِ» : كسى كه متذكر دورى سفر آخرت باشد و بداند سفرش طولانى است «اِسْتَعَدَّ» : خودش را مستعدّ و مهيّا مى كند. يعنى چنين فردى هميشه در تدارك هزينۀ سفر است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

والحمد للّه ربّ العالمين

و صلّى اللّه على محمّد و آله الطّاهرين.

ص: 711

ص: 712

«كلام آخر»

شرح حكمت 280 از نهج البلاغه، آخرين درسى است كه فقيه عاليقدر در روز سه شنبه 1376/8/27 مطابق با هفدهم رجب (چهار روز پس از سخنرانى معروف ايشان در سيزدهم رجب) بيان فرمودند؛ كه روز بعد از آن با هجوم نيروهاى امنيتى به بيت، دفتر و حسينيۀ محل تدريس ايشان، معظم له محصور و كليه دروس تعطيل و ديدار با ايشان ممنوع گرديد.(1)

متأسفانه بر اثر حملات و غارتهاى مكرّر در برهه هاى مختلف زمانى، بخشى از آرشيو ارزشمند بيت معظم له و از جمله تعدادى از نوارهاى درسهاى نهج البلاغه كه توسط ايشان در سالهاى نخست انقلاب ارائه گشته و همزمان از صدا و سيماى جمهورى اسلامى پخش مى شد مفقود گرديد؛ و لذا با آن كه شرح و تفسير تمامى بخش هاى نهج البلاغه در طول ساليان متمادى توسط فقيه و مرجع عاليقدر انجام شده، و خود ايشان در يكى از جلسات درس كه در صفحۀ 646 جلد هشتم «درسهايى از نهج البلاغه» آمده است چنين فرمودند: «مورد سوّم همين نهج البلاغه است كه آرزو داشتم و از خدا مى خواستم كه بتوانم يك دورۀ كامل نهج البلاغه را شرح داده و براى شما برادران و خواهران بخوانم، كه اين خواسته نيز برآورده شد؛ و خداوند را بابت اين عنايت و لطف خود سپاسگزار و شاكرم.» و اما على رغم سعى

ص: 713

1- اين حصر به مدّت 5 سال و 2 ماه و 12 روز ادامه داشت؛ و پس از آن توانستند على رغم كسالتهاى مختلف كه بخشى از آن ثمرۀ همين دوران بود، كم و بيش بعضى از كارهاى علمى را ادامه داده و تكميل نمايند. قابل ذكر است كه در ايام حصر، كتاب منظومه را براى فرزندانشان تدريس نمودند و دورۀ 7 جلدى «درس گفتار حكمت» ثمرۀ ارزشمند آن ايّام است.

وافر جهت تكميل و آماده سازى همۀ دروس جهت چاپ و انتشار، تاكنون موفق به تكميل نيمۀ دوّم حكمتهاى نهج البلاغه نگشته ايم. در حال حاضر تنها راه، دسترسى به آرشيو صدا و سيماست كه اين امر اكنون ميسّر نيست. اميد است كه با عنايات خداوند متعال و مساعدت مسئولين مربوطه، در آينده توفيق تكميل و ارائۀ اين مجموعۀ ارزشمند را داشته باشيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 714

(كتابنامه)

1 - قرآن مجيد.

2 - الأمالى؛ محمّد بن حسن (شيخ طوسى)، دارالثقافة (قم)، 1414 ق.

3 - بحارالأنوار، الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار؛ محمّد باقر بن محمّد تقى (مجلسى)، 111 جلد، دار احياء التراث العربى (بيروت)، 1403 ق.

4 - پاسخ به پرسشهاى دينى؛ حسينعلى (منتظرى)، دفتر آيت اللّه منتظرى، 1389 ش.

5 - تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله و سلم؛ حسن بن على بن شعبة (ابن شُعبة حَرّانى)، تصحيح على اكبر غفارى، مؤسسة النشر الإسلامى (قم)، 1404 ق / 1363 ش.

6 - التحقيق فى كلمات القرآن الكريم؛ ميرزا حسن (مصطفوى)، 14 جلد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى (تهران)، 1368 ش.

7 - روضة المتقين فى شرح من لايحضره الفقيه؛ محمّد تقى بن مقصود على (مجلسى)، 14 جلد، مؤسسۀ فرهنگى اسلامى كوشانپور (قم)، 1406 ق.

8 - ديوان قصايد قاآنى؛ ميرزا حبيب اللّه بن ميرزا محمّد على شيرازى (قاآنى).

9 - السنن الكبرى؛ أبوبكر احمد بن حسين (بيهقى)، 10 جلد، مجلس دائرة المعارف النظامية (هند)، 1344 ق.

10 - شرح نهج البلاغة ابن ميثم؛ كمال الدين ميثم بن على بن ميثم (ابن ميثم بحرانى)، 5 جلد، مؤسسة النصر (تهران)، 1378 ق.

11 - شرح نهج البلاغة؛ أبو حامد بن هبة اللّه (ابن أبى الحديد)، 20 جلد در 10 مجلّد، دارالكتب العلمية (قم)، 1378 ق.

12 - صحيح مسلم؛ مسلم بن الحجاج القشيرى النيسابورى (مسلم نيشابورى)، 5 جلد، دار احياء التراث العربى (بيروت)، 1374 ق.

13 - عوالى اللئالى العزيزية فى الأحاديث الدينية؛ محمّد بن زين الدّين (ابن أبى جمهور إحسائى)، 4 جلد، دار سيّدالشهداء للنشر (قم)، 1405 ق.

ص: 715

14 - غرر الحكم و درر الكلم؛ عبدالواحد بن محمّد (تميمى آمُدى)، دارالكتاب الإسلامى (قم)، 1410 ق.

15 - الكافى؛ محمّد بن يعقوب بن اسحاق (كلينى)، 8 جلد، دارالكتب الإسلامية (تهران)، 1407 ق.

16 - گلستان سعدى؛ أبو محمّد مصلح الدين (سعدى شيرازى)، انتشارات خوارزمى (تهران)، چاپ چهارم، 1374 ش.

17 - مثنوى معنوى؛ جلال الدين محمّد بلخى (مولوى)، كتابفروشى اسلاميه (تهران).

18 - مجمع البحرين؛ فخرالدين بن محمّد (طريحى)، 6 جلد، المكتبة المرتضوى (تهران)، 1375 ش.

19 - مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل؛ حسين بن محمّد تقى (نورى)، 28 جلد، مؤسسۀ آل البيت (قم)، 1408 ق.

20 - المسند؛ احمد بن محمّد بن حنبل (احمد بن حنبل)، 20 جلد در 10 مجلّد، دارالمعارف (مصر)، 1377 ق.

21 - مصادر نهج البلاغة و أسانيده؛ سيّد عبدالزهراء (حسينى خطيب)، 4 جلد، دارالأضواء (بيروت)، 1405 ق.

22 - مفاتيح الجنان؛ عبّاس بن محمّد رضا القمى (شيخ عبّاس قمى).

23 - من لايحضره الفقيه؛ محمّد بن على بن بابويه (شيخ صدوق)، تصحيح على اكبر غفارى، 4 جلد، مؤسسة النشر الإسلامى (قم)، 1413 ق.

24 - منهاج البراعة فى شرح نهج البلاغة؛ ميرزا حبيب اللّه الهاشمى (خوئى)، 21 جلد، مكتبة الإسلامية (تهران).

25 - موعود اديان؛ حسينعلى (منتظرى)، مؤسسۀ فرهنگى خرد آوا (تهران)، 1387 ش.

26 - نهج البلاغة؛ سيّد على نقى (فيض الاسلام)، 6 جلد در 1 مجلّد، مؤسسۀ چاپ و نشر تأليفات فيض الاسلام (تهران)، 1379 ش.

27 - نهج البلاغة؛ (محمّد عبده)، مطبعة الاستقامة (مصر).

28 - نهج الفصاحة؛ أبوالقاسم (پاينده)، دنياى دانش (تهران)، 1336 ش.

29 - وسائل الشيعة؛ محمّد بن حسن (حرّ عاملى)، 30 جلد، مؤسسة آل البيت (قم)، 1409 ق.

***

ص: 716

كتابهاى منتشر شدۀ فقيه و مرجع عاليقدر آيت اللّه العظمى منتظرى قدس سره

كتابهاى فارسى:

1 - درسهايى از نهج البلاغه (15 جلد)

2 - خطبۀ حضرت فاطمۀ زهرا عليها السلام

3 - از آغاز تا انجام (در گفتگوى دو دانشجو)

4 - اسلام دين فطرت

5 - موعود اديان

6 - مبانى فقهى حكومت اسلامى (8 جلد)

جلد اوّل: دولت و حكومت

جلد دوّم: امامت و رهبرى

جلد سوّم: قواى سه گانه، امر به معروف، حسبه و تعزيرات

جلد چهارم: احكام و آداب ادارۀ زندانها و استخبارات

جلد پنجم: احتكار، سياست خارجى، قواى نظامى و اخلاق كارگزاران حكومت اسلامى

جلد ششم: منابع مالى حكومت اسلامى

جلد هفتم: منابع مالى حكومت اسلامى، فىء، انفال

جلد هشتم: احياء موات، ماليات، پيوست ها، فهارس

7 - رسالۀ توضيح المسائل

8 - رسالۀ استفتائات (3 جلد)

9 - رسالۀ حقوق

10 - پاسخ به پرسش هاى دينى

11 - احكام پزشكى

12 - احكام و مناسك حج

13 - احكام عمرۀ مفرده

14 - استفتائات مسائل ضمان

15 - حكومت دينى و حقوق انسان

ص: 717

16 - مجازاتهاى اسلامى و حقوق بشر

17 - مبانى نظرى نبوّت

18 - معجزۀ پيامبران

19 - هماورد خواهى قرآن

20 - سفير حق و صفير وحى

21 - فراز و فرود نفس (درسهايى از اخلاق - شرحى بر جامع السعادات)

22 - كتاب خاطرات (2 جلد)

23 - كتاب ديدگاهها (3 جلد)

24 - انتقاد از خود (عبرت و وصيّت)

25 - درس گفتار حكمت (شرح منظومه) (6 جلد)

26 - مبانى مردم سالارى در اسلام (ترجمۀ كتاب نظام الحكم فى الاسلام)

كتابهاى عربى:

27 - دراسات في ولاية الفقيه و فقه الدولة الإسلامية (4 جلد)

28 - كتاب الزكاة (4 جلد)

29 - دراسات في المكاسب المحرّمة (3 جلد)

30 - نهاية الأصول

31 - محاضرات فى الاصول

32 - نظام الحكم في الإسلام

33 - البدر الزّاهر (في صلاة الجمعة والمسافر)

34 - كتاب الصلاة

35 - كتاب الصوم

36 - كتاب الحدود

37 - كتاب الخمس

ص: 718

38 - كتاب الإجارة والغصب والوصيّة

39 - التعليقة على العروة الوثقى

40 - الأحكام الشرعيّة على مذهب أهل البيت عليهم السلام

41 - مناسك الحجّ والعمرة

42 - مجمع الفوائد

43 - من المبدأ إلى المعاد (في حوار بين طالبين)

44 - الأفق أو الآفاق (في مسألة الهلال)

45 - منية الطالب (في حكم اللحية والشارب)

46 - رسالة مفتوحة (ردّاً على دعايات شنيعة على الشيعة و تراثهم)

47 - موعود الأديان

48 - الإسلام دين الفطرة

49 - نظام الحُكم الدّيني و حقوق الإنسان

50 - رسالة الحقوق في الإسلام

كتابهاى مربوطه:

51 - فلسفۀ سياسى اجتماعى آيت اللّه منتظرى

52 - ستيز با ستم (بخشى از اسناد مبارزات آيت اللّه العظمى منتظرى) (2 جلد)

53 - سوگنامه (پيامها، بيانيه ها، مقالات و اشعار به مناسبت رحلت فقيه عاليقدر) (2 جلد)

54 - بهاى آزادگى (روايتى مستند از حصر حضرت آيت اللّه منتظرى)

55 - جلوه هاى ماندگار (پند، حكمت، سرگذشت)

56 - معارف و احكام نوجوان

57 - معارف و احكام بانوان

58 - غير محرمانه (بازتاب انتشار فايل صوتى آيت اللّه منتظرى)

59 - سيرۀ عقلا و عرف در اجتهاد

60 - دين و جمهوريت (نگاهى كوتاه به انديشۀ سياسى حضرت آيت اللّه العظمى منتظرى)

ص: 719

درباره مركز

بسمه تعالی
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
آیا کسانى که مى‏دانند و کسانى که نمى‏دانند یکسانند ؟
سوره زمر/ 9
آدرس دفتر مرکزی:

اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109