ص: 2

ص: 3

[جلد چهاردهم]

سرشناسه: منتظرى، حسينعلى، 1301-1388.

عنوان قراردادى: نهج البلاغه. فارسى - عربى. شرح

عنوان و نام پديدآور: درسهايى از نهج البلاغه / منتظرى.

مشخصات نشر: تهران: سرايى، 1397.

مشخصات ظاهرى: 15 جلد / جلد 584:14 ص

شابك دوره: 4-34-7362-964-978 * جلد 5:14-53-7362-964-978

وضعيت فهرست نويسى: فيپا.

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- نقد و تفسير

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- نامه ها

شناسه افزوده: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه. شرح

رده بندى كنگره: 1394 76 م / 38/0423 BP

رده بندى ديويى: 297/9515

شماره كتابشناسى ملى: 4148676

درسهايى از نهج البلاغه (جلد چهاردهم)

آيت اللّه العظمى حسينعلى منتظرى قدس سره

-

انتشارات سرايى

نوبت چاپ: اوّل، بهار 1397

تيراژ: 1200 نسخه

قيمت دورۀ 15 جلدى: 510000 تومان (4 جلد آخر 160000 تومان)

-

قم، ميدان مصلّى، بلوار شهيد محمّد منتظرى، كوچۀ شماره 8

تلفن: 37740011 (025)-22563458(021) * فاكس: 37740015 (025) * موبايل: 5050 252 0912

E-mail : SaraeiPublication@gmail . com

www . Amontazeri . com

ص: 4

ص: 5

ص: 6

بخشش و گذشت نسبت به رعيّت... 53

خداوند حاكم مطلق است... 54

امتحان الهى... 55

نهى و هشدار دربارۀ بدرفتارى مالك... 56

راه مبارزه با خود بزرگ بينى... 59

لزوم حكومت عقل... 60

بپرهيز از برابر داشتن خود با خدا... 61

درس 511 - نامۀ 53 (قسمت چهارم) 63

رعايت انصاف، و اجتناب از ظلم و ستم... 66

سفارش به اعتدال و عدالت... 70

رضايت رعيّت مقدّم بر رضايت خواص و نزديكان... 71

عيب هاى خواص و نزديكان والى... 72

اهميت تودۀ مردم و لزوم حفظ حرمت آنان... 74

پوشانندۀ عيب هاى مردمان باش... 74

ريشۀ هر كينه اى را از ميان بردار... 77

سخن چين خيانتكار است... 77

درس 512 - نامۀ 53 (قسمت پنجم) 79

موقعيت شورا در اسلام و شرايط مشاورين... 81

شرايط وزيران والى... 87

درس 513 - نامۀ 53 (قسمت ششم) 95

مساوات و عدالت از نظر على عليه السلام... 98

بهترين راه اطمينان حاكم از مردم... 100

اجتناب از تغييرات نادرست... 103

مصاحبت و گفتگوى پيگير با علما و حكما... 105

ص: 8

الغاى امتيازات طبقاتى و لزوم هميارى همۀ طبقات... 107

اهميت توليد كنندگان، صنعتگران و تاجران... 109

ممنوعيت ظلم تجارى از نظر امام صادق عليه السلام... 111

طبقات هفتگانۀ اجتماع... 112

درس 514 - نامۀ 53 (قسمت هفتم) 117

جايگاه ارتشيان... 120

جايگاه قشر ماليات پرداز... 124

جايگاه ساير اقشار شاغل... 126

طبقۀ غير شاغل و محروم... 130

در راه خدا براى هر يك وسعتى است... 130

حقوق اقشار مردم بر حاكم... 131

حاكم چگونه در انجام وظايف موفق مى شود؟... 132

درس 515 - نامۀ 53 (قسمت هشتم) 135

شرايط انتخاب فرماندهان ارتش... 137

لزوم توجّه به حسب و نسب... 143

توجّه به ارتشيان... 145

درس 516 - نامۀ 53 (قسمت نهم) 151

ادامۀ توصيه هاى حضرت دربارۀ ارتش... 154

كتاب خدا و سنّت پيامبر... 163

خدا و رسول، مرجع معضلات... 164

دستورات الهى و دستورات حكومتى... 165

درس 517 - نامۀ 53 (قسمت دهم) 169

مرورى بر گذشته... 171

ص: 9

حدود وظايف قواى سه گانۀ كشور... 172

منشأ حكومت در اسلام... 173

نبوّت و امامت، و چگونگى برترى مقام امامت... 174

وضعيت حكومت دينى در زمان غيبت... 177

موقعيت قضا و شرايط قضات... 178

نظارت بر كار قضات... 184

توجّه به نيازهاى مادّى و معنوى قضات... 186

درس 518 - نامۀ 53 (قسمت يازدهم) 189

شرايط قاضى... 191

چرا زنان نمى توانند حاكم باشند؟... 194

مستحبات و آداب قضاوت... 195

كارگزاران و شرايط انتخاب آنان... 198

توسعه و تأمين زندگى كارگزاران... 201

اعزام بازرسهاى سرّى، و مجازات كارگزاران متخلف... 203

درس 519 - نامۀ 53 (قسمت دوازدهم) 209

خراج پردازان و سفارش حضرت على عليه السلام دربارۀ آنان... 211

تقدّم آبادانى زمين بر ماليات گرفتن... 214

نمونه اى از ظلم خانها... 218

آثار مثبت عدل و رفق... 219

علّت ويرانى سرزمين ها... 222

اهميت كشاورزى و سفارش به آن... 224

درس 520 - نامۀ 53 (قسمت سيزدهم) 229

مقدمه اى كوتاه... 232

شرايط نويسندگان دولت... 232

ص: 10

رهنمودهاى حضرت على عليه السلام دربارۀ تجّار و صنعتگران... 240

درس 521 - نامۀ 53 (قسمت چهاردهم) 245

ادامۀ بحث دربارۀ تجّار و صنعتگران... 248

تجّار منفعت طلب... 248

نظر برخى از شارحان نهج البلاغه دربارۀ احتكار... 249

ممنوعيت احتكار و لزوم مبارزه با محتكر... 251

سفارش اكيد حضرت على عليه السلام در مورد ضعفا... 255

توجّه ويژه به حال فقراى عفيف و فراموش شده... 260

درس 522 - نامۀ 53 (قسمت پانزدهم) 265

لزوم ملاقاتهاى همگانى و بدون موانع مسئولين با مردم... 268

رسيدگى هاى مستقيم حاكم به بعضى مشكلات... 271

دستورهاى عبادى حضرت على عليه السلام به مالك... 273

درس 523 - نامۀ 53 (قسمت شانزدهم) 279

ضرر جدايى حاكم از مردم... 282

جلوگيرى از ضرر و خطر اطرافيان و خويشان... 288

رعايت حق نسبت به همۀ مردم... 292

لزوم برطرف كردن سوء ظنّ مردم نسبت به حاكم... 294

نمونه اى از توجيه مردم توسط پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم... 295

درس 524 - نامۀ 53 (قسمت هفدهم) 297

صلح با دشمن... 300

اسلام و صلح... 300

فوايد صلح... 301

مراقبت از دشمن پس از صلح... 302

ص: 11

لزوم وفاى به عهد و اهميت آن... 303

درس 525 - نامۀ 53 (قسمت هجدهم) 309

نهى از ريختن خون به ناحق، و عواقب وخيم آن... 312

حكم قتل عمد و قتل خطا... 314

چند دستور اخلاقى به مالك اشتر... 316

درس 526 - نامۀ 53 (قسمت نوزدهم) 323

آخرين رهنمودهاى اخلاقى و حكومتى على عليه السلام به مالك... 326

سه دستورالعمل كلّى امام عليه السلام... 331

دعاى پايانى حضرت على عليه السلام... 332

درس 527 - نامۀ 33554

نامۀ على عليه السلام به طلحه و زبير براى بازگشت آن دو به عهد خود... 337

يادآورى بيعت با حضرت... 338

ردّ اتّهام قتل عثمان... 342

آخرين موعظۀ حضرت به طلحه و زبير... 343

درس 528 - نامۀ 34555

قابل مقايسه نبودن حضرت على عليه السلام و معاويه... 348

چرايى آفرينش دنيا... 349

امتحان انسان با عمل بهتر نه با عمل بيشتر... 349

بحثى دربارۀ علم خداوند... 351

تعريف علم حصولى و علم حضورى... 351

نحوۀ علم خداوند... 353

علم و ارادۀ ذاتى و فعلى حق تعالى... 354

سخن هشدارگونۀ على عليه السلام با معاويه... 358

ص: 12

ادامۀ هشدار آن حضرت به معاويه... 362

درس 529 - نامۀ 36556

نامۀ على عليه السلام به شريح بن هانى... 367

سفارش به تقواى الهى و پرهيز از دنيا... 368

لزوم مهار نفس امّاره... 370

نامۀ 37257

مقدمه اى دربارۀ اين نامه... 373

استمداد على عليه السلام از مردم كوفه... 374

درس 530 - نامۀ 37958

لزوم مطّلع ساختن مردم از مسائل مملكتى... 382

زمينۀ جنگ... 383

دعوت به كنار گذاشتن اختلافات داخلى در برابر دشمن خارجى... 384

نپذيرفتن دعوت و شعله ور شدن جنگ... 386

فرجام كار... 387

درس خوبى براى دولتمردان... 390

نامۀ 39159

مبارزه على عليه السلام با تبعيض نژادى... 392

سفارش حضرت بر اجراى عدالت... 394

دنيا سراى آزمايش و سختى است... 395

از جمله حقوقى كه بر حاكم است... 397

درس 531 - نامۀ 39960

نامۀ على عليه السلام به كارگزاران شهرهاى در مسير حركت ارتشيان... 401

ص: 13

توصيه هاى حضرت به ارتش خود... 403

دستورات على عليه السلام به كارپردازان دربارۀ ارتشيان... 405

دعوت به دادخواهى... 407

نامۀ 40861

نامۀ عتاب آميز حضرت على عليه السلام به فرماندار شهر هيت... 408

سفارش بر انجام مسئوليت... 409

درس 532 - نامۀ 41362

نامه هاى حضرت امير عليه السلام به مصر... 416

محمّد صلى الله عليه و آله و سلم گواه پيامبران... 417

چيزى كه در خاطرم نمى گنجيد... 418

وقتى كه براى نابودى اسلام ترسيدم... 420

نترسيدن در انجام وظيفه... 423

اظهار تأسف حضرت از آيندۀ حكومت... 424

فلسفۀ اصرار حضرت بر جنگ با معاويه... 427

جنگ با دشمن وظيفه اى عقلانى... 427

درس 533 - نامۀ 43163

ابوموسى مقدّسى بى كفايت... 434

توبيخ ابوموسى توسط حضرت... 435

هشدار براى كناره گيرى از يارى دادن حق... 437

سفارش به تعقّل و استقلال رأى... 439

پيشنهاد كناره گيرى ابوموسى... 440

درس 534 - نامۀ 44364

نامۀ معاويه به حضرت على عليه السلام... 446

ص: 14

جدايى ميان اسلام و كفر... 447

كار طلحه و زبير و عايشه و ارتباط آن با معاويه... 449

پاسخ حضرت به هماوردخواهى معاويه... 450

تهديد معاويه و توصيف او... 453

بهترين چيزى كه دربارۀ معاويه بايد گفت... 455

عدم لياقت معاويه براى حكومت... 456

هدف معاويه از درخواست قتلۀ عثمان... 459

درس 535 - نامۀ 46165

على عليه السلام و جواب نامه هاى معاويه... 464

معاويه و افكندن مردم در اباطيل و اكاذيب... 465

پرهيز از شبهه پراكنى هاى معاويه... 468

نامۀ سست و بى منطق معاويه... 469

پناه بر خدا از حكومت تو بر مردم... 471

نامۀ 47366

شادمانى و اندوه بيجا... 474

بهترين هدف... 475

درس 536 - نامۀ 47767

مقدمه اى كوتاه... 479

وظيفۀ اميرالحاج در برابر مردم... 480

وظيفۀ والى در قبال بيت المال... 483

برابرى مسلمانان نسبت به مكّه... 485

نامۀ 48868

مقدمه اى بر نامه... 488

ص: 15

ظاهر و باطن دنيا... 489

نهى از دلبستگى به دنيا... 491

درس 537 - نامۀ 69 (قسمت اوّل) 493

مقدمه اى كوتاه... 495

تمسّك به قرآن و عبرت از دنيا... 496

ياد مرگ و حالات پس از آن... 499

پرهيز از نفاق و اعمال خلاف... 500

چند سفارش اخلاقى ديگر... 501

نتيجۀ گذشت و طلب صلاح نعمت هاى الهى... 502

درس 538 - نامۀ 69 (قسمت دوّم) 507

سفارش به هزينه كردن براى آخرت... 510

دورى از كوته نظران... 511

سكونت در اجتماع مسلمانان... 512

وظيفۀ خود را بشناس... 513

توجّه به زيردستان، و حضور در نماز جمعه... 515

اطاعت از پروردگار در همۀ امور... 516

دورى از دنياطلبى و بدكاران... 518

غضب، لشكر بزرگى براى شيطان... 519

درس 539 - نامۀ 52170

موقعيت مدينه و شخصيت سهل بن حنيف... 523

عدم تأسف بر رفتن اهل دنيا... 525

تشفّى خاطر تو، و گمراهى اهل دنيا... 526

كسانى كه عدالت را شناخته اند... 527

آنها نه از ظلم فرار كرده و نه به عدل پناه برده اند... 529

ص: 16

نامۀ 53071

منذر بن جارود عبدى... 530

من تو را چون پدرت صالح پنداشتم... 532

نابود كردن آخرت خود با آباد نمودن دنيا... 533

عدم شايستگى منذر براى والى بودن... 534

درس 540 - نامۀ 53772

مرگ و روزى مقدّر شده... 539

بى ثباتى روزگار و دنيا... 540

ارادۀ انسان علّت تامّه نيست... 542

نامۀ 54473

قابل مقايسه نبودن على عليه السلام و معاويه... 544

معاويه در خوابى سنگين... 546

نگرانى حضرت از بازگشت مردم از دين... 548

لجام معاويه در دست شيطان... 550

درس 541 - نامۀ 55174

مقدمه اى كوتاه بر نامۀ 553...74

متن و شرايط قسمنامه... 554

ايستادگى در برابر بيگانگان با وحدت كلمه... 556

لزوم پايدارى بر عهد و پيمان... 557

نامۀ 55975

مقدمه اى بر نامۀ 559...75

آيينۀ تمام نماى على عليه السلام نزد معاويه... 561

ص: 17

برخورد انسانى على عليه السلام با معاويه... 562

نامۀ 56376

مقدمه اى بر نامۀ 564...76

گشاده رويى حاكمان در برخورد با مردم... 565

موجبات نزديك شدن به خداوند و دورى از آتش... 566

درس 542 - نامۀ 56777

نگرشى در پيدايش خوارج... 569

مناظره از راه سنّت و حديث... 570

نامۀ 57278

انحراف از خط انقلاب... 573

تلاش حضرت براى وحدت امّت اسلام... 574

وفاى حضرت على عليه السلام به وعدۀ خود... 576

مخالفت حضرت با باطل... 577

نامۀ 57879

شرايط نوشتن نامه... 578

روش باطلِ حكومتهاى گذشته... 579

***

كتابنامه... 583

ص: 18

ص: 20

«نامۀ 53 - قسمت اوّل»

و من كتاب له عليه السّلام كتبه للأشتر النّخعى لما ولّاه على مصر و أعمالها حين اضطرب [أمر] محمّد بن أبى بكر؛ و هو أطول عهد و أجمع كتبه للمحاسن:

«هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُاللَّهِ عَلِىٌّ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِى عَهْدِهِ إِلَيْهِ حِينَ وَلَّاهُ مِصْرَ: جِبَايَةَ خَرَاجِهَا، وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا، وَاسْتِصْلاحَ أَهْلِهَا، وَ عِمَارَةَ بِلادِهَا.

أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ ، وَ إِيثَارِ طَاعَتِهِ ، وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِى كِتَابِهِ : مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ ، الَّتِى لايَسْعَدُ أَحَدٌ إِلَّا بِاتِّبَاعِهَا، وَ لايَشْقى إِلّا مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا؛ وَ أَنْ يَنْصُرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ يَدِهِ وَ لِسَانِهِ ؛ فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَكَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ ، وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ .»

مى فرمايد: «لقد كان لى كما كنت لرسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم»(1) همان نسبتى كه من با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم داشتم كه هميشه دنبال رسول خدا و مدافع او بودم، مالك هم نسبت به من داشت.

حضرت وقتى او را براى حكمرانى مصر فرستاد، معاويه فكر كرد اگر مالك مصر را بگيرد ممكن است حساب او تسويه شود و جايى برايش نماند، از اين رو درصدد چاره برآمد و مالك را با دسيسه به وسيلۀ غلام عمر يا عثمان مسموم كرد.

غلام در ابتدا از ملازمين مالك شد و مدّتى با او بود و به اصطلاح خود را پيش وى موجّه نشان داد و بعد در فرصتى او را به وسيلۀ عسل مسموم كرد. بنابر آنچه نوشته اند وقتى خبر شهادت مالك به معاويه رسيد، بسيار خوشحال شد و گفت: «كان لعلىّ بن أبى طالب يمينان قطعت إحداهما يوم صفّين و هو عمّار بن ياسر و قد قطعت الأخرى اليوم و هو مالك بن الأشتر»(2) براى على بن ابى طالب دو دست بود: يكى عمّار ياسر كه در جنگ صفّين كشته شد و ديگرى مالك اشتر بود كه امروز كشته شد.

«أشتر» به حسب لغت كسى را مى گويند كه پلك پايين چشم او برگشته و يا لب پايين او چاك برداشته باشد؛ و اين صفت خود مالك است نه پدر او؛ چرا كه سيّد رضى گفته است:

«كتبه للأشتر النّخعى لما ولّاه على مصر و أعمالها»

(اين نامه را براى اشتر نخعى نوشته است وقتى كه او را بر مصر و اطراف آن فرمانروا گردانيد.)

«حين اضطرب أمر محمّد بن أبى بكر؛ و هو أطول عهد و أجمع كتبه للمحاسن»

(آن هنگام كه حكومت محمّد بن ابى بكر آشفته گرديد؛ و آن طولانى ترين عهدنامه است، و كامل ترين نامه هاست براى نيكويى ها.)3.

ص: 22

قبلاً محمّد بن ابى بكر از طرف على عليه السلام والى مصر بود. حضرت اين نامه را در تبيين نحوۀ كشوردارى براى مالك نوشته اند، و بزرگترين نامۀ آن حضرت است و پرمحتواتر از آن نداريم.

حكومت استبدادى اين است كه يك نفر زورگو و قلدر براى اين كه اسلحه و نيرو دارد بر ملّتى به زور حكومت مى كند. اين كه قدرت در دست يك نفر مستبد متمركز بشود و او فقط اراده و نظر خود را به يك جامعه تحميل كند، بدترين نوع حكومت است. چنين حكومتى در وجدان انسان هم ضامن اجرايى ندارد؛ زيرا ممكن است مردم از ترس و وحشت از او اطاعت كنند، اما در وجدانشان خود را موظف ندانند كه از او اطاعت نمايند.

اين طبيعى است كه هر شخصى پيش خود مى گويد: چه وجهى دارد كه من از يك نفر زورگو اطاعت كنم ؟! او نه خداى من است، نه مالك من، نه روزى دهندۀ من، او يك بشر است و من هم يك بشر، تصادفاً او به اين مقام دست يافته و مى تواند زور بگويد و اين كار براى من وظيفه نمى آورد، همۀ افراد بشر در يك رديف هستند، خداوند همه را در عرض هم قرار داده است، نه او بر من برترى دارد و نه من بر او، و اگر مزيّتى هم باشد با زور نيست.

از اين كه بگذريم اگر جامعه اى پايبند به ايدئولوژى خاصى نباشد و مردم فقط بخواهند زندگى كنند، بهترين طرز حكومت براى آنان اين است كه خود مردم يك نفر را آزادانه انتخاب نمايند؛ و اين حكومت مردم بر مردم است، چه انتخابات يك مرحله اى باشد يا چند مرحله اى؛ و اگر در اين گونه انتخابات اتفاق آرا به دست نيامد، اكثريت آرا ملاك است تا او مصالح مردم را در نظر بگيرد و اختلافات آنان را برطرف كند و شهرهايشان را آباد نمايد. قهراً آن كسى كه حاكم مى شود، فقط حساب زندگى اين مردم را مى كند نه زندگى براساس مكتب خاصى را.

ولى اگر ملّتى باشد كه پايبند به مكتب و ايدئولوژى خاصى است، اينجا اگر بخواهد حكومتى باشد، بايد حاكم بر اساس آن مكتب امور جامعه را اداره كند؛ و آن كه در رأس حكومت است يا مثلاً مشاور حكومت است، بايد خود يك ايدئولوگ

ص: 24

باشد و عالم به آن مكتب باشد تا بتواند حكومت را بر اساس آن ايدئولوژى اداره كند.

اين واقعيتى است.

ما مى بينيم حتى آنهايى كه مكتب مادّيت را پذيرفته اند، مثل شوروى يا چين كمونيست، از باب اين كه خود را پايبند به يك مكتب خاصى مى دانستند، كسى را در رأس حكومت و تشكيلات حكومتى آوردند كه بتواند آن مكتب را پياده كند، و در امور اقتصادى بتواند بر اساس مكتب ماركسيسم اقتصاد آن كشور را اداره نمايد. مثلاً لنين در شوروى روى كار آمد، يا در چين كمونيست مائو كه به عقيدۀ خودشان ايدئولوگ ماركسيسم است در رأس حكومت بود.

يا مثلاً در قرآن آمده است: وقتى قوم بنى اسرائيل نزد پيامبرشان «شموئيل» آمدند، گفتند: براى ما يك رهبر معيّن كن. او جواب داد: «... إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً قالُوا أَنّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَ لَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ »(1)- سورۀ احزاب (33)، آيۀ 6.(2) خدا طالوت را براى شما معيّن كرده. آنها اشكال كردند و گفتند: چرا او؟ به چه مناسبت او حاكم ما باشد؟ مى فرمايد: طالوت اين امتياز را دارد كه از طرف خدا برگزيده شده است. انتخاب خدا هم بى جهت نيست؛ خدا به او بسطى داده هم در علم و هم در جسم؛ يعنى علم او بيشتر از علم شماست و نيز نيرومندتر از شماست. از اينجا معلوم مى شود كه يك حاكم هم بايد دانا باشد و هم توانا.

و اين كه مى گويد او از طرف خدا برگزيده شده، براى اين است كه تا خداوند انتخاب نكند ضامن اجرايى در وجدان ما ندارد. چون خداوند مالك ماست، وجود ما و سراسر هستى ما از آن اوست، و ما وجداناً اگر از برگزيدۀ خدا تخلف كنيم شرمنده ايم.

بنابراين منطق اسلام اين است كه اگر جمعيتى پايبند به اسلام باشند، بايد حاكمى را انتخاب كنند كه متخصص و كارشناس مسائل اسلامى باشد و حكومت هم بايد منتهى به خدا شود؛ يعنى خدا هم ما را موظف كرده باشد كه از او اطاعت كنيم.

چنان كه خداوند در قرآن دستور داده است از پيامبران اطاعت كنيد، فرموده است:

«اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ » (2) «پيامبر نسبت به مؤمنان از خود آنان سزاوارتر است.» يعنى آن اختيارى كه شما در جان و مالتان داريد، پيامبر بيشتر دارد. اين را خداوند مى فرمايد؛ و تا خدا اين را نفرموده بود، ما دليلى براى اطاعت از پيامبر در مسائل حكومتى نداشتيم.6.

ص: 26

در آيۀ ديگر مى فرمايد: «فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً» (1) «پس نه (چنين نيست)، به پروردگارت سوگند كه اين مردم ايمان نمى آورند مگر اين كه تو را در مقام اختلافشان حَكَم قرار دهند و به هر نحو قضاوت كردى اطاعت كنند و تسليم باشند و در دلشان هم حرجى از آنچه حكم مى كنى نيابند.» يعنى حكومت تو بر ايشان سخت نيايد و تسليم باشند.

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم براى ما ائمه عليهم السلام را نصب كردند و ما را موظف نمودند كه از آنها اطاعت كنيم؛ و ائمه عليهم السلام هم در زمان غيبت، فقها و كارشناسان مسائل اسلامى را معيّن كرده(2) و فرموده اند از اينان اطاعت كنيد؛ بعد بين فقها هم بايد از آن كه اعلم، اتقى و اشجع است اطاعت كنيم. نمى شود ما پيرو اسلام باشيم ولى در حكومت آن را زير پا بگذاريم، بلكه بايد اسلام در همۀ زندگى ما جريان داشته باشد.

پس خدا پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را به مقتضاى آياتى كه خواندم حاكم قرار داد؛ و به عقيدۀ شيعۀ اماميه، پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در غدير خم(3) مسلمانان را به دور خود جمع كرد و فرمود: «ألست أولى بكم من أنفسكم ؟» آيا من اولى نيستم به شما از خودتان ؟ اينجا پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم پيامبرى خود را به رخ آنان نكشيد، بلكه حكومت خودش را به رخ كشيد. چون پيامبر دو جنبه داشت: هم پيامبر بود و هم حاكم. اينجا نمى فرمايد:

«ألست نبيّكم ؟» بلكه مى فرمايد: «ألست أولى بكم من أنفسكم ؟» يعنى آيا منصبد.

ص: 27

حكومت را خدا براى من قرار نداده است ؟! «قالوا بلى » اصحاب عرض كردند: يا رسول اللّه، بلى. بعد حضرت فرمودند: «من كنت مولاه فهذا علىّ مولاه»(1) هر كس كه من مولاى اويم پس اين على مولاى اوست. در اينجا «مولى » به معناى حاكم است.

ائمه عليهم السلام هم ما را به فقهاى بعد از خود ارجاع داده اند. حضرت حجّت (عج) فرمود:

«و أمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فيها إلى رواة حديثنا فإنّهم حجّتى عليكم و أنا حجّة اللّه عليهم»(2) در حوادثى كه در آينده براى شما پيش مى آيد كه مهم ترين حوادث همين انتخاب والى و رهبر است، به راويان احاديث ما رجوع كنيد؛ زيرا آنان حجّت من بر شما، و من هم حجّت خدا بر آنان هستم.

دليل ديگر بر اين كه بايد انتخاب در حكومت و قضاوت از طرف خداوند و منتهى به او باشد اين آيۀ شريفه است كه فرموده: «يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ » (3) «اى داوود ما تو را جانشين خود در زمين قرار داديم؛ پس بين مردم به حق حكم كن.» يعنى آن حكومتى كه خدا بر مردم دارد، خداوند آن را به داوود تفويض كرد.

اين فاء تفريع است؛ يعنى حكم بين النّاس، متفرّع بر خليفه شدن است؛ يعنى اى داوود تا تو خليفة اللّه نبودى، تا جانشين خدا نبودى، حقِ حكم بر مردم را نداشتى؛ اگر حكم هم مى كردى، مردم موظف نبودند تو را اطاعت كنند. اما حالا كه جانشين خدا شدى، پس بين مردم بر حق حكم كن. حكم بر حق بين مردم و لزوم اطاعت مردم، فرع اين است كه تو خليفة اللّه باشى.

حضرت على عليه السلام به عقيدۀ اهل سنّت خليفۀ چهارم، و به عقيدۀ ما خليفۀ بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است، و در هر صورت لازم الاطاعة مى باشد؛ براى اين كه به اعتقاد ما6.

ص: 28

حضرت على عليه السلام را پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نصب كرده است. حضرت هم براى حكومت مصر مالك اشتر را نصب كرده، و اين نامۀ مفصّل را در مورد نحوۀ كشوردارى نوشته است.

از اين جمله معلوم مى شود مالك، فرمانده نيروهاى مسلّح هم بوده است.

3 -«وَاسْتِصْلاحَ أَهْلِهَا»

(و سامان بخشيدن به مردمش.)

4 -«وَ عِمَارَةَ بِلادِهَا»

(و آبادانى شهرهايش.)

بنابراين اصول وظايفى كه مالك دارد عبارتند از: گرد آوردن ماليات، جهاد با دشمنان، رعايت مصلحت مردم، و عمران و آبادى شهرها.

«أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ ، وَ إِيثَارِ طَاعَتِهِ »

(مالك را فرمان مى دهد به تقواى الهى، و مقدّم داشتن فرمانبردارى خداوند.)

اگر امر دائر شد بين اطاعت خدا و اطاعت ديگران حتى پدر و مادر، اطاعت خدا مقدّم است؛ و اصلاً اطاعت پدر و مادر هم چون خدا فرموده شرعاً لازم است. در نهج البلاغه آمده است: «لا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِى مَعْصِيَةِ الْخَالِقِ »(1) در نافرمانى خالق هيچ فرمانبردارى براى مخلوق وجود ندارد.

«وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِى كِتَابِهِ : مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ ، الَّتِى لايَسْعَدُ أَحَدٌ إِلّا بِاتِّبَاعِهَا»

(و پيروى كردن از آنچه در كتاب خود به آن امر نمود: از واجبات الهى و سنّت هاى او، كه كسى جز با پيروى از آن نيك بخت نمى گردد.)

باز او را امر مى كند به متابعت از آنچه خداوند در كتابش بدان امر كرده است، چه از واجبات و چه از مستحبات؛ زيرا هيچ كس سعادتمند نيست مگر اين كه واجبات و سنّت هاى خدا را اطاعت كند.

«وَ لايَشْقى إِلّا مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا؛ وَ أَنْ يَنْصُرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ يَدِهِ وَ لِسَانِهِ »

(و مگر با انكار و تباه ساختن آن بدبخت نمى شود؛ و اين كه خداوند سبحان را با قلب و دست و زبان خويش يارى نمايد.)

باز او را امر مى كند كه با قلب و دست و زبانش ياور دين خدا باشد؛ يعنى معتقد به دستورات خدا باشد، و با دستش دستورات خدا را اجرا كند كه يك مصداق آن جهاد است، و با زبانش هم ياور خدا باشد و امر به معروف و نهى از منكر كند.ت.

ص: 31

«فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَكَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ ، وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ »

(زيرا خداوندى كه نام او برتر است ضامن گشته يارى هر كه او را يارى نمايد، و ارجمندى هر آن كه او را ارجمند بدارد.)

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 32

ص: 34

«نامۀ 53 - قسمت دوّم»

«وَ أَمَرَهُ أَنْ يَكْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ يَزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَاتِ ؛ فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إلَّامَا رَحِمَ اللَّهُ .

ثُمَّ اعْلَمْ يَا مَالِكُ أَنِّى قَدْ وَجَّهْتُكَ إِلى بِلادٍ قَدْ جَرَتْ عَلَيْهَا دُوَلٌ قَبْلَكَ مِنْ عَدْلٍ وَ جَوْرٍ، وَ أَنَّ النَّاسَ يَنْظُرُونَ مِنْ أُمُورِكَ فِى مِثْلِ مَا كُنْتَ تَنْظُرُ فِيهِ مِنْ أُمُورِ الْوُلاةِ قَبْلَكَ ، وَ يَقُولُونَ فِيكَ مَاكُنْتَ تَقُولُ فِيهِمْ ، وَ إِنَّمَا يُسْتَدَلُّ عَلَى الصَّالِحِينَ بِمَا يُجْرِى اللَّهُ لَهُمْ عَلى أَلْسُنِ عِبَادِهِ ، فَلْيَكُنْ أَحَبُّ الذَّخَائِرِ إِلَيْكَ ذَخِيرَةَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ ، فَامْلِكْ هَوَاكَ وَ شُحَّ بِنَفْسِكَ عَمَّا لايَحِلُّ لَكَ ، فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الْإِنْصَافُ مِنْهَا فِيمَا أَحَبَّتْ أَوْ كَرِهَتْ .»

اصل دستوراتى كه حضرت براى آنجا مى دهد خيلى پرمايه و متناسب با رشد جامعه است، چون هر دستورى كه داده مى شود بايد با آن محيط تناسب داشته باشد.

به اينجا رسيديم كه حضرت قبل از اين كه دستورات اجتماعى را به مالك بدهد، دستوراتى راجع به خود مالك داده است كه خود را براساس تربيت اسلامى تربيت كند و داراى تقوا باشد و امر خدا را عمل نمايد و با قلب و دست و زبان خود خداوند را يارى دهد.

نفس زياد و بدون حدّ و حصر است؛ هر چه ثروت پيدا كند باز هم تمايل دارد، اگر تمام دنيا را به او بدهى باز هم مى خواهد؛ در شهوت جنسى هم همين طور است، در رياست هم همين طور است. منتها از طرف ديگر خداوند در انسان قوّۀ عقل را قرار داده تا به وسيلۀ آن آنچه را كه به خير و صلاح خويش است تشخيص دهد و نفس را كنترل كند.

البته انسان قوّۀ شهوت دارد و بايد غريزۀ شهوت هم اشباع شود، اما به اندازه اى كه براى حفظ بدن و براى بقاى نسل ضرورت دارد. قوّۀ غضب نيز در انسان هست، گاهى اوقات هم بايد از آن استفاده كرد؛ انسان در مقابل دشمن خود براى دفاع از خود و دين و ناموس و حيثيت خويش لازم است غضب داشته باشد، اما نبايد اين قوّۀ غضب به حال خود رها بشود تا به ديگران تعدّى و تجاوز كند.

چيزهايى كه نبايد نگاه كند نگاه مى كند؛ زبان را اگر رها كند نفس او را به كارهاى زشتى مانند غيبت كردن، تهمت زدن، فحش دادن و بدگويى نسبت به مردم مى كشاند.

اگر اين حالت در انسان باشد كه اعضاء و جوارح انسان در اختيار نفس امّاره قرار بگيرد، بدترين حالت نفس است و براى انسان شرورى ايجاد خواهد كرد. انسان را از صورت انسانيت بيرون مى برد و به صورت حيوان درنده و شكم پرست و شهوتران در مى آورد؛ و ممكن است يك نفس سركش دنيايى را به فساد بكشد. مثلاً ببينيد يك صدّام در اين زمان پيدا شده و براى اين كه مى خواهد ژاندارم خاورميانه شود و فرعون زمان خود باشد، همين شهوت نفسانى و خودخواهى اين صدّام تكريتى الآن چه بلايى بر سر ملّت عراق و ايران وارد كرده است! چقدر انسانها را به كشتن مى دهد! ميلياردها ثروت را تباه مى كند و از بين مى برد، و از اين كارش نتيجه اى جز كمك به امپرياليست ها و صهيونيست ها نمى گيرد.

انسان اگر جلوى تمايلات نفسانى اش را نگيرد و نفس امّاره را رها كند، از هر درنده اى درنده تر خواهد بود؛ و لذا در قرآن مى فرمايد: «أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ » (1) «چنين كسانى مثل چهارپايان بلكه گمراهترند.» براى اين كه خدا براى چهارپايان قوّۀ عقل قرار نداده ولى براى انسان قرار داده و مى تواند نفس را كنترل كند و نكرده است. اين يك مرحله براى نفس كه عقل در آن هيچ كاره است.

نفس اگر به مرحلۀ لوّامه برسد براى او كمال محسوب مى شود؛ يعنى نفس اگر كارهاى زشتى مرتكب شد و اگر حرفهاى زشتى زد، خود را ملامت مى كند و از خودش مشمئز مى شود. انسانهايى كه تا اندازه اى وجدانشان بيدار است و انسانيت در آنها نمرده است، چنانچه يك وقت بر حسب طغيان نفس، كار زشتى را انجام دادند، بعد خودشان از خودشان بدشان مى آيد و شروع مى كنند خود را پيش خود ملامت كردن، كه چرا من بايستى اين طور فرمانبردار نفسم باشم ؟! و اين يك مرحلۀ كمال است؛ چون يك وقت كسى كار زشتى انجام مى دهد ولى از بس در طغيان و عصيان فرو رفته است ديگر توجّه به زشتى آن ندارد، در اين صورت وجدانش مرده و وجدان ندارد.

اما در نفس لوّامه در حقيقت يك حالت توبه و انابه اى پيدا مى شود؛ و قهراً وقتى كه انسان خود را براى كارهاى زشت ملامت كرد، اين زمينه اى مى شود براى اين كه توجّه داشته باشد و از اين پس خود را در فساد نيندازد. چنين آدمى در حال عادى ديگر سراغ معصيت نمى رود. يك زمينه اى در او پيدا مى شود كه در حال عادى معصيت و طغيان نكند. همين مرحله اگر براى انسان باشد، مى توانيم بگوييم عدالت است و نفس هم نفس معتدلى است. پس نفس لوّامه براى انسان يك مرتبۀ كمال است و در اثر همين كمال است كه خداوند تبارك و تعالى براى قسم خوردن از آن نام مى برد.

قدرى بيدار شده كه مورد توجّه خدا باشد و در هر كارى كه برايش پيش مى آيد بتواند قضاوت صحيح داشته باشد. نفس ملهمه نفسى است كه يك نحو اتصالى به عالم غيب پيدا كرده است و مى تواند خوب و بد را تميز دهد. خداوند إن شاءاللّه نصيب ما كند كه نفس ما هم به اين مرحله برسد.

خواسته هاى خدا به نفع او مى باشد، و لذا شهادت همۀ خويشان و يارانش را مى پذيرد و باز مثل كوه استوار ايستاده است.

براى خودش مال و منالى دست و پا كند، لذا اصرار داشت برود و كشور مصر را بگيرد. عمر اجازه نداد، تا وقتى كه اوضاع سوريه و فلسطين روبه راه شده بود، عمروعاص بدون اجازۀ عمر ارتش اسلام را بسيج كرد و متوجّه مصر گشت؛ خبر به عمر رسيد، خيلى ناراحت شد؛ نامه اى نوشت و به قاصدى داد كه نامه را به او برساند؛ چشم عمروعاص كه به قاصد افتاد حدس زد كه مضمون نامه چيست، لذا چون نزديكى مصر بود او را به دربار خود نپذيرفت و طفره رفت تا اين كه وارد عريش مصر شد، آنجا قاصد را به حضور پذيرفت و نامه را از او گرفت. در نامه نوشته شده بود كه تو به طرف مصر مرو. عمروعاص بلند شد و نامه را براى سپاهيان خواند و بعد گفت: خليفه نوشته اند كه به طرف مصر نرويم، لابد مقصود وى وقتى بوده كه ما به مصر نرسيده باشيم، اما حالا كه وارد كشور شده ايم ديگر نامۀ خليفه موضوعيت ندارد! و رفت و جنگيد و فتوحاتى هم كرد؛ ولى بالاخره نزديك به شكست شد، لذا طى نامه اى از خليفۀ دوّم استمداد جست كه براى من نيرو بفرست. خليفۀ دوّم هم دوازده هزار نيرو با چند نفر از صحابۀ رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم را فرستاد و سرانجام مصر فتح گرديد و عمروعاص هم از طرف خليفۀ دوّم حاكم آنجا شد و ثروت زيادى براى خود اندوخت؛ تا اين كه به عمر خبر رسيد كه عمروعاص براى خود ثروت هنگفتى تهيه كرده است، عمر هم محمّد بن مسلمه را فرستاد كه برود و مال و ثروت عمروعاص را به نفع بيت المال مصادره كند. وقتى محمّد به مصر رسيد، عمروعاص پذيرايى مفصّلى از او كرد، اما محمّد گفت: اگر مهمانت بودم غذايت را مى خوردم، ولى من مى دانم كه اين پذيرايى چه علّتى دارد و براى همين غذايت را نمى خورم، فوراً صورت اموالت را حاضر كن. و بالاخره مقدار زيادى از اموال نامشروع عمروعاص مصادره شد.

به هر حال عمروعاص چنين آدمى بود و در جنگ صفّين هم آن همه سابقۀ سوء را

ص: 42

دارد كه به معاويه كمك كرد و با شيطنت خود آن همه مسلمانان را به كشتن داد. خوب اين حكومت را كه ما نمى توانيم بگوييم عادلانه.

بعد از عمروعاص هم عبداللّه بن سعد بن ابى سرح بود كه اصلاً بايد در مسلمان بودنش هم شك كرد، چه رسد به ديگر چيزها. او هم به قدرى جنايت كرد كه مردم مصر بر او شوريدند و شكايتش را پيش عثمان آوردند.

پس بعد از اين كه مصر فتح شده و جزء ممالك اسلامى درآمده است، يا عمروعاص حاكمش بوده يا عبداللّه بن سعد بن ابى سرح، و آن دو هيچ كدام حاكم عادلى نبودند كه مراد حضرت از دولتهاى عادل آنان باشد؛ آرى مانند محمّد بن ابى بكر چند صباحى در آنجا حكومت داشت ولى مدّتش كم بود.

پس شايد مراد اصل حكومت است. از قديم و در سابقۀ تاريخى مصر هم حكومتهاى عادل بوده اند و هم حكومتهاى جائر. مى دانيم زمانى نيز يوسف صديق عليه السلام حاكم مصر بود. اگر هيچ حكومت عادلى پيدا نشود، همان حكومت حضرت يوسف عليه السلام بر مصر براى مصداق اين عبارت كافى است. وانگهى لازم نيست كه حاكم عادل حتماً از طرف خدا منصوب شده باشد؛ ممكن است در تاريخ طولانى مصر حكومت عادلى هم باشد، ضمن اين كه از طرف خدا نيست.

خلاصه مصداق شاخص حكومت عادل حكومت حضرت يوسف عليه السلام است، و مصداق شاخص حكومت جور حكومت فرعون زمان حضرت موسى عليه السلام است كه آن همه از قوم بنى اسرائيل و پسران و مردانشان را كشت و از زنها بيگارى گرفت و اين همه جنايت كرد و بعد ادّعاى ربوبيت نمود و مى گفت: «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى » (1) «من پروردگار اعلاى شما هستم.»4.

ص: 43

مدح كردند و از ظلم و كارهاى مخوف ساواك حرفى زده نشد، ولى سرانجام تاريخ روشن كرد كه با زور نمى شود روى حقايق سرپوش گذاشت.

بنابراين حضرت مى فرمايد:

«فَلْيَكُنْ أَحَبُّ الذَّخَائِرِ إِلَيْكَ ذَخِيرَةَ الْعَمَلِ الْصَّالِحِ »

(پس بايد دوست داشتنى ترين اندوخته ها براى تو اندوختن كردار شايسته باشد.)

تو مثل عمروعاص مباش كه مدّتى مال ذخيره نمود و سپس محمّد بن مسلمه از جانب عمر آمد و همه را مصادره كرد. به جاى ذخيرۀ مال، عمل صالح براى خودت ذخيره كن. هم در دنيا عمل صالح تو بر سر زبانها جارى خواهد شد، هم خداوند در روز قيامت به تو اجر و ثواب خواهد داد.

شماست، انسان هرگز از جنگيدن لذّت نمى برد، هرگز از حوادث ناراحت كننده استقبال نمى كند، ولى بسا براى تكامل بشر لازم باشد.

در قرآن مى فرمايد: «عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ » (1) «چه بسا از يك امرى كراهت داريد اما برايتان خير است، و چه بسا چيزهايى را دوست داريد اما برايتان شرّ است.» پس بخل به نفس اين است كه خير نفس را بخواهيد چه دوست بدارد و چه بدش بيايد.

خداوند إن شاءاللّه همۀ ما را تأييد كند و توفيق بدهد كه طبق وظايف اسلامى عمل كنيم و از امتحان موفق بيرون بياييم. اين دنيا دار امتحان است؛ خداوند هميشه وسايل را فراهم مى كند براى اين كه هويّت اشخاص شناخته شود. ما حرف زياد مى زنيم، اما در وقت عمل است كه صالح از ناصالح شناخته مى شود.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته6.

ص: 46

ص: 48

«نامۀ 53 - قسمت سوّم»

«وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ ، وَالْمَحَبَّةَ لَهُمْ ، وَاللُّطْفَ بِهِمْ ، وَ لاتَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ ؛ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ : إِمَّا أَخٌ لَكَ فِى الدِّينِ ، أَوْ نَظِيرٌ لَكَ فِى الْخَلْقِ ، يَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ ، وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ ، وَ يُؤْتى عَلى أَيْدِيهِمْ فِى الْعَمْدِ وَالْخَطَإِ، فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلَ الَّذِى تُحِبُّ أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ ، فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ ، وَ وَالِى الْأَمْرِ عَلَيْكَ فَوْقَكَ ، وَاللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلَّاكَ ! وَ قَدِ اسْتَكْفَاكَ أَمْرَهُمْ وَابْتَلاكَ بِهِمْ ، وَ لاتَنْصِبَنَّ نَفْسَكَ لِحَرْبِ اللَّهِ فَإِنَّهُ لايَدَىْ لَكَ بِنِقْمَتِهِ ، وَ لاغِنى بِكَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ ، وَ لاتَنْدَمَنَّ عَلى عَفْوٍ، وَ لاتَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَةٍ ، وَ لاتُسْرِعَنَّ إِلى بَادِرَةٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً ، وَ لاتَقُولَنَّ إِنِّى مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ فَإِنَّ ذَلِكَ إِدْغَالٌ فِى الْقَلْبِ ، وَ مَنْهَكَةٌ لِلدِّينِ ، وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِيَرِ، وَ إِذَا أَحْدَثَ لَكَ مَا أَنْتَ فِيهِ مِنْ سُلْطَانِكَ أُبَّهَةً أَوْ مَخِيلَةً فَانْظُرْ إِلى عِظَمِ مُلْكِ اللَّهِ فَوْقَكَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْكَ عَلى مَا لاتَقْدِرُ عَلَيْهِ مِنْ نَفْسِكَ ؛ فَإِنَّ ذَلِكَ يُطَامِنُ إِلَيْكَ مِنْ طِمَاحِكَ ، وَ يَكُفُّ عَنْكَ مِنْ غَرْبِكَ ، وَ يَفِىءُ إِلَيْكَ بِمَا عَزَبَ عَنْكَ مِنْ عَقْلِكَ .

إِيَّاكَ وَ مُسَامَاةَ اللَّهِ فِى عَظَمَتِهِ وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فِى جَبَرُوتِهِ ؛ فَإِنَّ اللَّهَ يُذِلُّ كُلَّ جَبَّارٍ، وَ يُهِينُ كُلَّ مُخْتَالٍ .»

«وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ ، وَالْمَحَبَّةَ لَهُمْ ، وَاللُّطْفَ بِهِمْ »

(و در دل خود جاى بده رحمت بر رعيّت، و محبت به ايشان، و لطف بر آنان را.)

«أشْعِرْ» از مادّۀ «شِعار» است؛ اصطلاحاً لباس رويى را «دِثار» مى گويند مثل عبا، و به لباس زيرين كه به بدن و موى بدن متصل است «شِعار» مى گويند، چون با «شَعْر» يعنى موى بدن تماس دارد.

مى فرمايد: از ته دل به رعيّت علاقه مند باش؛ و مانند آن لباس زيرين كه چسبيده به بدن است، اين محبت و رحمت تو نسبت به رعيّت از ته دلت باشد كه از تو جدا نشود، و دوستى و لطف به آنان هم به ته دلت چسبيده باشد.

«وَ لاتَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ »

(و نسبت به رعيّت درنده اى حريص مباش كه خوردن آنها را غنيمت شمارى.)

«سَبُع» درنده، و «ضارى» آن كسى است كه جرأت دارد و حمله مى كند و بر شكار حريص است؛ يعنى اين طور مباش كه رعيّت را از بين ببرى و آنان را بدبخت و بيچاره كنى.

«فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ : إِمَّا أَخٌ لَكَ فِى الدِّينِ ، أَوْ نَظِيرٌ لَكَ فِى الْخَلْقِ »

(چرا كه رعيّت بر دو دسته اند: يا در دين با تو برادر هستند، يا در آفرينش با تو همانندند.)

رعيّت دو دسته اند: يا برادر دينى تو هستند و مسلمانند، كه مسلمان با مسلمان برادر است و برادر نسبت به برادر بايد لطف و محبت داشته باشد؛ يا اين كه اگر هم مسلمان نيستند اما مثل تو يكى از مخلوقات خدا هستند؛ تو انسان خلق شده اى او هم انسان خلق شده است و نبايد رفتار انسان با انسان مثل رفتار درندگان نسبت به يكديگر باشد، بلكه رفتارت بايد رفتار انسانى باشد.

ص: 50

گرايش پيدا نكرده اند؛ آنان نسبت به مسلمانان، اهل توطئه و جنگ و ستيز نيستند.

انسان بايد با چنين مردمانى به خوبى رفتار كند. چون رعيّت و زيردست و مطيع هستند، هنوز حقانيت اسلام براى آنان ثابت نشده است و لذا كافرند. پس با اين گروه نبايد با خشونت رفتار كرد، شايد نسبت به اسلام و حق تمايل پيدا كنند.

دِيارِكُمْ » و شما را از خانه و كاشانه تان بيرون كرده و شهر و ديار شما را اشغال كرده اند «وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ » و همديگر را پشتيبانى و كمك مى كنند و با كشورهاى ديگر بند و بست دارند كه شما را از شهر و ديارتان بيرون كنند. خدا انسان را از دوستى نسبت به اين جور افراد نهى مى كند.

«وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ » و اگر كسى با اين افراد كه ضد اسلام و مسلمانان هستند با دوستى رفتار كند، اين افراد هم نسبت به خودشان و هم نسبت به اسلام و مسلمانان ديگر ظلم كرده اند. اين آيات راه ما را در مقابل كفّار و مخالفين اسلام به خوبى مشخص مى كند.

كند، تا وقتى كه جاى گذشت است بايد گذشت داشته باشد، ولى معنايش اين نيست كه حدود الهى هم جارى نشود. اگر كسانى كارهايى انجام داده باشند كه با آن كارها مستحق حدود الهى باشند، بايد حدود جارى شود.

البته حدود خدا هم دو قسم است؛ در حديث دارد كه اگر جرم به وسيلۀ شاهد عادل ثابت شد، در اينجا بايد حدّ را جارى كرد؛ اما اگر مجرم خود در شرايط عادى اقرار كرد ولى بيّنه و شاهدى نبود، حاكم مى تواند از وى گذشت كند و حدّش را ببخشد.(1) اما نبايد اين شخص را تا آخر عمر بدبخت كنيد و براى يك مرتبه گناه حقوقش را الى الابد قطع نماييد و خودش و زن و بچه اش بدبخت شوند. خلاصه تا جايى كه قابل گذشت است، حاكم و فرمانده بايد نسبت به آنان گذشت داشته باشد.

«فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلَ الَّذِى تُحِبُّ أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ »

(پس تو از گذشت و چشم پوشى خود بر ايشان ببخش همان گونه كه دوست دارى خداوند از گذشت و چشم پوشى خويش تو را ببخشايد.)

مگر تو خودت معصيت خدا را نمى كنى ؟ مگر تخلف از فرمانهاى الهى ندارى ؟ اگر در زندگى هر روز يك گناه هم انجام بدهى، سالى 360 گناه مى شود و يك عمر الى ماشاءاللّه. ما همه تخلفاتى داريم، گناه فقط گناه دست و پا نيست، گناهان زبان زياد است و به چشم نمى آيد، دروغ، بدگويى، تهمت، فحش و مسخره كردن از گناهان زبان است. حضرت مى فرمايد: به همان اندازه گذشت كن كه انتظار گذشت از جانب خداوند دارى.

(پس همانا تو بالاتر از رعيّت هستى، و آن كه بر تو ولايت دارد بالاتر از تو است، و خداوند بالاتر است از آن كه تو را ولايت داد.)

يعنى حضرت على كه مالك را نصب كرده حاكم بر اوست و خدا فوق حضرت على عليه السلام است كه مالك را نصب كرده. بنابراين سلسله مراتب وجود دارد، و تو نگو كه من بالاتر از رعيّت هستم، بالاتر از تو هم وجود دارد.

«وَ قَدِ اسْتَكْفَاكَ أَمْرَهُمْ »

(و كفايت امر رعيّت را از تو خواسته است.)

زمام امور رعيّت را به دست تو قرار داده و از تو خواسته است كه آنان را اداره كنى.

البته ممكن است كه منظور از ضمير غايب در استكفاك خود حضرت باشد؛ يعنى على (والى امر) كفايت امور اين رعيّت را از تو طلب كرده است.

حجاز يا يمامه كسى باشد كه نه به قرص نانى اميد دارد و نه سير شدن را به ياد مى آورد.(1)

اين است كه وقتى رعيّت و زيردست بدبختى داشته باشد و به او ظلم و تعدّى بشود، گوشه اى از آن والى و حاكم را خواهد گرفت؛ و خداوند در حقيقت اين حاكم را به واسطۀ رعيّت در معرض امتحان قرار داده است.

باشد. اين دستورالعملى است براى همۀ حكّام، از پايين ترين مرتبه تا بالاترين مرتبۀ حكومت.

«وَ لاتَنْدَمَنَّ عَلى عَفْوٍ»

(و از گذشت و بخشش پشيمان مشو.)

هيچ وقت از گذشت كردن پشيمان مشو؛ زيرا انسان نبايد از كار خوب پشيمان شود.

«وَ لاتَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَةٍ »

(و بر مجازات و كيفر شادى مكن.)

حتى وقتى كه حدود خدا جارى مى شود، در آن موقع نيز انسان نبايد خوشحالى كند و بايد نسبت به رعيّت دلسوز باشد كه چرا چنين كارى كرده كه مستحق حدود الهى بشود.

اى كاش اين حكومتهايى كه به اسم اسلام در كشورهاى اسلامى هستند، به اين دستورات حضرت على عليه السلام عمل مى كردند و توجّه داشتند كه حضرت به يك حاكم چگونه دستور مى دهد و مى فرمايد: روش فرمانده نسبت به زيردست بايد روش دوستانه باشد نه خصمانه.

«وَ لاتُسْرِعَنَّ إِلى بَادِرَةٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً »

(و مشتاب به تندى خشمى كه از آن چاره اى مى يابى.)

«بادِرَة» آن تندى و شدّتى است كه در وقت غضب براى انسان پيدا مى شود. يعنى سعى كن عصبانى نشوى و جلوى عصبانيت خود را بگير.

لابدّ اگر نسبت به رعيّت تندى كنى به اين بهانه است كه من فرمانده ام، بالادست هستم، اميرم و دستور مى دهم و آنان بايد اجرا كنند، و مثلاً مى خواهى فرماندهى خودت را به رخ آنان بكشى، لذا مى فرمايد:

ص: 57

«وَ لاتَقُولَنَّ إِنِّى مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ »

(و مگو كه من فرمان يافته ام و فرمان مى دهم پس بايد اطاعت شود.)

فرمانده معنايش اين نيست كه واقعاً امتيازى بر ديگران دارد. تو يك بشرى او هم يك بشر است، منتها از باب اين كه تو بيشتر درس خوانده اى، مثلاً عقلت قدرى بيشتر بوده، سياست و تجربه ات زيادتر بوده، تو را رئيس قرار داده اند؛ و اين نبايد سبب شود كه به عنوان يك آقا بالاسر نسبت به اينها رفتار كنى؛ همان گونه كه فرمود: «أَخٌ لَكَ فِى الدِّينِ » بايد مثل دو برادر با هم رفيق باشيد.

«فَإِنَّ ذَلِكَ إِدْغَالٌ فِى الْقَلْبِ »

(زيرا اين كار سبب فساد و تباهى در قلب است.)

اگر چنين فكر كردى كه من فرمانده و بالادست اينها هستم، تو مشغول فاسد كردن قلب خودت هستى؛ در آن وقت كبر وكبريايى و منيّت در تو زياد مى شود، غرور و نخوت تو را مى گيرد، و اين افساد قلب تو است.

«وَ مَنْهَكَةٌ لِلدِّينِ »

(و ضعف و سستى براى دين.)

«مَنْهَكة» از مادّۀ «نَهْك» به معناى ضعف است؛ يعنى دين خودت را هم ضعيف مى كنى. چرا شيطان مطرود درگاه خدا شد؟ به خاطر منيّتى كه داشت، وقتى خدا به او دستور داد به آدم سجده كن گفت: تو مرا از آتش خلق كرده اى و او را از خاك، و من چطور در مقابل آدم سجده كنم ؟! همين كبر و منيّت شيطان را خرد كرد. پس مواظب باش اين كبر و منيّت تو را نگيرد كه قلبت را فاسد و دينت را ضعيف مى كند.

«وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِيَرِ»

(و نزديك گشتن به تغييرات و تحولات.)

ص: 58

اگر حكومتى بخواهد با ملّت با خشونت و سرسختى رفتار كند، افراد را به زندان بيندازد، شكنجه كند كه چرا به آريامهر توهين كردى ؟! چرا چه كردى ؟ در چنين حكومتى ملّت شورش مى كنند و در حكومت تغيير و تحول پيدا مى شود. حكومت محمّدرضا پهلوى با آن همه قدرت به دست ملّت سقوط كرد. مگر علّت غير از اين فشارهايى بود كه بر ملّت وارد مى آوردند؟ اين زندانها و شكنجه ها و كارهاى سازمان امنيت و اين كه مقام آريامهرى و خدايگان به او داده بودند و ملّت همه مى بايد بدون چون و چرا فرمانبردار باشند، چه آنان برطبق اسلام و چه برخلاف اسلام باشند، همين حالت كبر و غرور سبب شد كه در جامعه تغييرات پيدا شود و كم كم سقوط كند.

خداست و از خودت هيچ چيز ندارى، پس اين چه كبر و غرورى است كه مى خواهى داشته باشى ؟! به عظمت ملك خدا نظر كن.

«وَ قُدْرَتِهِ مِنْكَ عَلى مَا لاتَقْدِرُ عَلَيْهِ مِنْ نَفْسِكَ »

(و به توانايى او نسبت به تو در آنچه از جانب خودت بر آن توانا نيستى.)

خدا بر امور مربوط به تو قدرت دارد كه تو خودت قدرتش را ندارى و قدرتش دست خداست؛ مرگ تو، صحّت و سلامتت و هيچ چيز ديگرت دست خودت نيست و هر چه دارى همه مربوط به خداست.

انسان بايد هميشه در حالت شهوت و در حالت غضب عقل را حَكَم قرار دهد و نگذارد شهوت و غضب تند و تيز بشود؛ بايد هميشه عقل انسان در كشور بدن حاكم باشد؛ و اگر زمانى شهوت تندى كرد يا غضب تند شد، بفهمد كه در آن زمان عقل مخفى شده است، روى عقل پوشش آمده است؛ كسى مرد است كه بتواند در حالت شهوت و خشم جلوى حِدّتش را بگيرد و خود را كنترل كند و خودنگهدار باشد.

وقت خشم و وقت شهوت، مرد كو؟ *** طالب مردى چنينم، كو به كو(1)

اما اگر خودت را ببازى، غضب و شهوتت دست خودت نباشد و تيزى و تندى داشته باشد، بدان كه انسان نيستى.

و همان طور كه خدا نسبت به موجودات جبروت و علوّ دارد، تو هم خيال كنى حالا كه حكومت را به تو داده اند كسى شده اى و كشور مصر زيردست تو است؛ اگر حالت بزرگى در تو پيدا شد، خدا سر به زير و ذليلت مى كند.

«فَإِنَّ اللَّهَ يُذِلُّ كُلَّ جَبَّارٍ، وَ يُهِينُ كُلَّ مُخْتَالٍ »

(پس همانا خداوند هر سركشى را خوار مى نمايد، و هر متكبّرى را بى مقدار مى سازد.)

اميدواريم خداوند تبارك و تعالى حالت كبر و نخوت را از ما انسانها دور كند.

حضرت على عليه السلام در جاى ديگر نهج البلاغه مى فرمايد: «كَلّا مَا كَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لَيُدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَكاً»(1) هرگز، چنين نيست كه خداوند سبحان انسانى را وارد بهشت كند به كارى كه به خاطر همان فرشته اى را از آن بيرون كرد. آيا خدايى كه شيطان را به واسطۀ كبر و غرور از بهشت راند، ممكن است كسى كه اين حالت را داشته باشد به بهشت ببرد؟! هر چند كه واجبات خدا را به جا بياورى و محرّمات را ترك كنى، اگر حالت كبر و نخوت و غرور داشته باشى، به فرمايش حضرت على عليه السلام از بهشت خدا محروم خواهى شد. خدا إن شاءاللّه به همۀ ما توفيق عنايت كند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته).

ص: 62

ص: 64

«نامۀ 53 - قسمت چهارم»

«أَنْصِفِ اللَّهَ وَ أَنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِكَ وَ مَنْ لَكَ فِيهِ هَوىً مِنْ رَعِيَّتِكَ ؛ فَإِنَّكَ إِلَّا تَفْعَلْ تَظْلِمْ ! وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ ، وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ وَ كَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتّى يَنْزِعَ أَوْ يَتُوبَ ؛ وَ لَيْسَ شَىْ ءٌ أدْعى إِلى تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلى ظُلْمٍ ، فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ.

وَلْيَكُنْ أَحَبُّ الْأُمُورِ إِلَيْكَ أَوْسَطَهَا فِى الْحَقِّ ، وَ أَعَمَّهَا فِى الْعَدْلِ ، وَ أَجْمَعَهَا لِرِضَا الرَّعِيَّةِ ، فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ يُجْحِفُ بِرِضَا الْخَاصَّةِ ، وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ يُغْتَفَرُ مَعَ رِضَا الْعَامَّةِ ، وَ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ الرَّعِيَّةِ أَثْقَلَ عَلَى الْوَالِى مَؤُونَةً فِى الرَّخَاءِ، وَ أَقَلَّ مَعُونَةً لَهُ فِى الْبَلاءِ، وَ أَكْرَهَ لِلْإِنْصَافِ ، وَ أَسْألَ بِالْإِلْحَافِ ، وَ أَقَلَّ شُكْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ، وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ ، وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ ؛ وَ إِنَّمَا عِمَادُ الدِّينِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمِينَ وَ العُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّةِ ، فَلْيَكُنْ صَغْوُكَ لَهُمْ ، وَ مَيْلُكَ مَعَهُمْ .

وَلْيَكُنْ أَبْعَدُ رَعِيَّتِكَ مِنْكَ وَ أَشْنَأُهُمْ عِنْدَكَ أَطْلَبَهُمْ لِمَعَائِبِ النَّاسِ ، فَإِنَّ فِى النَّاسِ عُيُوباً الْوَالِى أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا، فَلاتَكْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْكَ مِنْهَا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ تَطْهِيرُ مَا ظَهَرَ لَكَ ، وَاللَّهُ يَحْكُمُ عَلى مَا غَابَ عَنْكَ ، فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ يَسْتُرِ اللَّهُ مِنْكَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِيَّتِكَ ، أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عُقْدَةَ كُلِّ حِقْدٍ، وَ اقْطَعْ عَنْكَ سَبَبَ كُلِّ وِتْرٍ، وَ تَغَابَ عَنْ كُلِّ مَا لايَصِحُّ لَكَ ، وَ لاتَعْجَلَنَّ إِلى تَصْدِيقِ سَاعٍ ، فَإِنَّ السَّاعِىَ غَاشٌّ ، وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِينَ .»

ص: 65

اگر انسان در رابطۀ خودش با مردم تعدّى كند به خاطر اين كه مى خواهد منافعى عايدش گردد، يا براى اين كه نفعى به پسر يا پدر و يا قوم و خويشانش برسد حقوق مردم را تضييع كند، يا در بين رعاياى خود به خاطر كسى كه بيشتر دوستش دارد حق ديگران را بگيرد و به او بدهد، اين ظلم است؛ لذا حضرت مى فرمايد: نسبت به مردم با انصاف رفتار كن، چه از ناحيۀ خودت و چه از ناحيۀ خواص اهلت و چه از ناحيۀ كسانى كه به آنها عشق و علاقه دارى؛ و خلاصه به خاطر بعضى كه مريد تو هستند و رفاقت خاصى با تو دارند، حقوق كسانى را كه زيردست تو هستند تضييع مكن.

يك زمان حاكمى حق ديگران را تضييع مى كند براى اين كه نفعى عايد خودش بشود، و يك زمان هم مى خواهد نفعى به خويشانش برسد؛ مثلاً براى بعضى از دوستان و رفيقانش پارتى بازى مى كند و به دوستان خود در ادارات پست مهمى مى دهد در صورتى كه ديگران بيشتر صلاحيت دارند، يا فرض كنيد براى اين كه مى خواهد به رفيق خود حقوق بيشترى بدهد حقوق ديگران را كم مى كند.

حضرت على عليه السلام وقتى حكومت مصر را به مالك اشتر محوّل مى كند مى گويد:

مواظب باش كه مبادا به خاطر خودت و به خاطر خويشانت و به خاطر مريدان و دوستانت، حقوقى را از ديگران تضييع كنى. چنانچه معمول حكّام دنيا اين است كه هميشه سعى مى كنند پستها، پولها و مقامها را در ميان خود و خويشان و دوستانشان نگاه دارند.

«فَإِنَّكَ إِلَّا تَفْعَلْ تَظْلِمْ !»

(پس همانا تو اگر چنين نكنى ستمكارى.)

يعنى اگر رعايت انصاف را نكنى و حقوق ديگران را تضييع كنى و همچنين اگر بين خودت و خدا انصاف را رعايت نكنى ظلم كرده اى، به ديگران و به خدا ظلم كرده اى. در قرآن مى فرمايد: «إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ

ص: 67

لِمَنْ يَشاءُ»(1) خداوند شرك را نمى بخشد. شرك ظلمى است نسبت به خدا، تعدّى نسبت به خداست؛ شما اگر شكر خدا را نكنيد و كفران نعمت كنيد و نسبت به خدا مشرك شويد، اين ظلمى نسبت به خداست. پس اگر انصاف را بين خود و خدا و همچنين بين خود و ديگران رعايت نكنى آدم ظالمى هستى.

«وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ »

(و آن كه بر بندگان خدا ستم نمايد خداوند به جاى بندگانش او را دشمن است.)

خدا دشمن ظالمان و ستمكاران است. انسان مظلوم ولو به قدرى مظلوم باشد كه نتواند حق خود را بگيرد، ولى خدا حق او را مى گيرد؛ ممكن است در اين عالم يا در آن عالم گريبان انسان را بگيرد، بالاخره خداوند ظالمان را مجازات خواهد كرد.

«وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ »

(و هر كه خداوند او را دشمن گيرد دليل و برهان وى را بلغزاند.)

يعنى ديگر نمى تواند در مقابل خدا حرف بزند. ممكن است ظالمى زبان چرب و نرمى داشته باشد و خود را در برابر بندگان خدا مظلوم جلوه دهد و خدمتگزار نشان بدهد و بگويد: من نه تنها ظالم نبوده ام بلكه خدمتگزار ملّت نيز بوده ام و شبانه روز براى اين ملّت خدمت كرده ام، اما در مقابل خدا نمى تواند اين حرفهاى بى اساس را ببافد. خدا «عَلّام الغيوب» است، تمام امور نزد خدا معلوم است. مى فرمايد: اگر خدا با كسى طرف بشود، دليل و برهان او را مى لغزاند؛ به اين معنا كه دليل آن شخص نزد خدا لغزنده است و زبان چرب و نرم او اثرى ندارد.

«وَكَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتّى يَنْزِعَ أَوْ يَتُوبَ »

(و او در جنگ با خداوند است تا اين كه جدا گردد و توبه نمايد.)8.

ص: 68

«حَرْب» به معناى جنگ، و «مُحارِب» كسى است كه در مقابل خدا جنگ مى كند.

خدا حقوقى را بر مردم معيّن كرده است، وقتى اين حقوق را ندهى محارب با خدا و در حال جنگ با خدا هستى تا اين كه خود را از اين ظلم و تعدّى جدا سازى و توبه كنى.

«وَ لَيْسَ شَىْ ءٌ أَدْعى إِلى تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجيِلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلى ظُلْمٍ »

(و هيچ چيزى براى دگرگون ساختن نعمت خداوند و سرعت گرفتن كيفر او مؤثرتر از برپاداشتن ستم نيست.)

و هيچ چيز انسان را بيشتر از پايدارى بر ظلم و ستم به تغيير نعمت و تعجيل عذاب خدا دعوت نمى كند؛ يعنى هيچ چيز زودتر سبب تغيير نعمت خدا و سبب تعجيل عذاب و نقمت خدا نمى شود، بجز اين كه شما در ظلمى پايدار باشى و بمانى؛ به عبارت ديگر اگر شما ظالم باشيد و در حالت ظالميت بمانيد، سبب مى شود كه حتماً شكست بخوريد و از بين برويد.

وقتى سلاطين و قدرتمندان شروع به ظلم به ملّت كردند، دائماً مخالف زياد مى شود؛ مگر ملّت چقدر مى تواند در مقابل ظلم و تعدّى صبر و تحمّل كند؟! بالاخره روزى ملّت قيام مى كند و آه و نالۀ مظلومان كار خود را مى كند. اقامۀ ظلم سبب مى شود خداوند نعمتى را كه به تو داده است از تو بگيرد، و نقمت و غضب خدا زودتر شامل حال تو شود.

«فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ»

(چرا كه خداوند دعاى ستمديدگان را شنواست و در كمين ستمگران است.)

«مُضْطَهَد» به كسى مى گويند كه تحت فشار و ظلم واقع شده است؛ «مِرْصاد» يعنى كمين.

بسيارى از ظالمان در همين دنيا جزاى اعمال خود را خواهند ديد. شما ببينيد همين محمّدرضا پهلوى با همۀ فشارهايى كه بر ملّت آورده بود، اين همه سازمان

ص: 69

امنيت جوانهاى مردم را در زندانها شكنجه مى كردند، مردم را به مسلسل مى بستند، با اين همه قدرت، ولى مردم با دست خالى و با كمكى كه خدا به آنان كرد در مقابل او پيروز شدند. يا رضا شاه كه شانزده سال سلطنت نمود و در اين مدّت چقدر ظلم و تعدّى به مردم كرد و مردم را تحت فشار گذاشت كه حتى پدر و پسر از هم وحشت داشتند و جرأت نمى كردند عليه حكومت وقت صحبت كنند، بعد همين رضا شاه را با چه ذلّت و خوارى از كشور بيرون كردند و به جزيرۀ موريس فرستادند و بعد با چه فلاكتى از دنيا رفت. او كه شانزده سال سلطنت كرده بود و اعلى حضرت قدرقدرت و قوى شوكت! بود آن گونه ذليل و خوار شد. آيا اين شانزده سال سلطنت و قدرت به آن همه ذلّت و خوارى آخر عمرش مى ارزيد؟!

هر كس ظلم و تعدّى كند سزاى خود را خواهد ديد، لازم نيست اين تذكرها فقط براى حكومتها باشد؛ البته مالك اشتر بنا بود از طرف حضرت على عليه السلام حاكم مصر شود ولى اين سفارش حضرت فقط براى حكّام نيست. هر كس در منطقۀ نفوذ خودش ظلم كند، چه حاكم كشورى باشد چه فرماندار شهرى و چه كدخداى يك ده يا مرد خانه اى باشد فرق نمى كند. مرد يك خانه اگر نسبت به زن و بچه اش ظلم كند، سزاى اعمالش را خواهد ديد و زندگى را براى خودش هم تلخ مى كند.

«وَ أَعَمَّهَا فِى الْعَدْلِ »

(و همگانى ترين آن در عدل.)

محبوبترين چيزها نزد تو بايد چيزى باشد كه عدالت را بيشتر شامل مى شود؛ يعنى جنبۀ عدالت هر چه بيشتر در آن رعايت بشود؛ و مخصوصاً تو كه مالك اشترى و بناست حاكم كشورى بشوى، بايد در اين مقام مواردى را كه جنبۀ عدالت آن بيشتر است رعايت كنى تا عدالت عمومى تأمين شود.

مى فرمايد: «فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ يُجْحِفُ بِرِضَا الْخَاصَّةِ » اگر اكثريت عامّۀ مردم از تو غضبناك شدند و عليه تو قيام كردند، رضايت خاصّه و خويشانت را هم از بين مى برند. همان طور كه ديديم وقتى مردم عليه محمّدرضا قيام كردند، تار و پود زندگى همۀ خويشان و اطرافيان او از هم پاشيد و به هم خورد. «وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ يُغْتَفَرُ مَعَ رِضَا الْعَامَّةِ » و همانا خشم و غضب خويشان در صورت رضايت مردم پوشيده مى شود. اگر رضايت عمومى مردم را به دست آورى، ناراحتى خويشان به جايى ضرر نمى زند.

مثلاً وقتى شاه گرفتار شد غلامرضا و اشرف و... سراغ كار خود رفتند و به فكر نجات برادر خود نبودند.

3 -«وَ أَكْرَهَ لِلْإِنْصَافِ »

(و به هنگام عدالت و برابرى، ناخشنودتر.)

4 -«وَ أَسْأَلَ بِالْإِلْحَافِ »

(و در درخواست، پر اصرارتر.)

5 -«وَ أَقَلَّ شُكْراً عِنْدَ الْإِعْطَاءِ»

(و به هنگام بخشش كردن، كم سپاس تر.)

تودۀ مردم در برابر يك چيز جزئى كه بدهى و يا كمكى كه بكنى شكرگزارند، ولى اينها با اين كه امكانات خيلى زيادى هم مى گيرند كمتر شكرگزارند.

6 -«وَ أبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ الْمَنْعِ »

(و موقع خوددارى از بخشش، دير عذرپذيرنده تر.)

اگر براى مردم عذرى بياورى، مثلاً بگويى به دليل جنگ بنزين كم است و بايد قناعت كنيم، زود قبول مى كنند و به همان بنزين كم قانع مى شوند؛ اما اطرافيان حاكم برعكس بيشتر نق مى زنند.

7 -«وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ الدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ الْخَاصَّةِ »

(و به هنگام سختى هاى روزگار در شكيبايى، ناتوانتر از خواص و نزديكان [نيست].)

اگر حوادث و مشكلاتى براى حاكم پيدا شود، صبر آن خويشان و اطرافيان كمتر است.

مى فرمايد: هيچ كدام از رعيّت اين صفات را ندارند؛ در حالى كه نزديكان تو بيش از همه اين صفات را دارند، بيشتر مطالبه مى كنند و بيشتر نق مى زنند، و كمتر شكرگزارند و كمتر عذر مى پذيرند و در حوادث هم كمتر تو را يارى مى كنند.

ص: 73

در ميان رعيّت كسى را بيشتر از خود دور كن كه بيشتر سراغ عيب مردم مى رود و مى خواهد عيب مردم را به تو بگويد؛ خوبى ها را ناديده مى گيرد و دنبال زشتى هاى مردم است و مى خواهد جامعه را پيش تو لكه دار نشان دهد. نبايد طورى باشد كه تو نسبت به مردم حالت بدبينى پيدا كنى و مردم هم از تو دور شوند.

«فَإِنَّ فِى النَّاسِ عُيُوباً»

(زيرا در مردم عيب هايى است.)

مردم كه معصوم نيستند، عيب هايى دارند، حاكم بيش از همه براى مردم مثل يك پدر مى ماند و بايد تا مى تواند عيب آنها را بپوشاند، مگر در مواردى كه خداوند حدودى جارى كرده است، آن هم تا ثابت نشود انسان نبايد دنبال آن باشد كه عيب مردم را ثابت كند.

در اين باره ما احاديثى نيز داريم؛ شخصى نزد پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم يا حضرت على عليه السلام مى رود و مى گويد من زنا كرده ام، حضرت مى فرمايد: إن شاءاللّه زنا نكرده اى فقط نگاه كرده اى. جواب مى دهد نه. هر چه حضرت سعى مى كند كه اين شخص به زنا اقرار نكند نمى شود و اصرار مى كند. داستان ماعز بن مالك نيز از اين قرار است: ماعز بن مالك زنا مى كند و مى پندارد كه اگر نزد پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نرود و سنگسارش نكنند توبه اش قبول نيست، نزد پيامبر مى رود و مى گويد: يا رسول اللّه من زنا كرده ام. پيامبر رويش را به آن طرف برمى گرداند، آن طرف مى رود و مى گويد: يا رسول اللّه مرا پاك كن من زنا كرده ام. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: شايد بوسه اى زده اى، نگاهى كرده اى، نه، إن شاءاللّه كارى نكرده اى برو. دوباره مى گويد: يا رسول اللّه من زنا كرده ام. و خلاصه تا سه بار تكرار مى كند تا پيامبر مى فرمايد: اگر دفعۀ چهارم اقرار كنى سنگسارت مى كنيم، برو به كارت برس. باز مى ايستد و براى بار چهارم به زنا اقرار مى كند،

ص: 75

آن وقت پيامبر دستور مى دهد او را سنگسار كنند.(1) منظور اين است كه حتى المقدور سعى مى كردند كه شخص عيب خود را نگويد.

«اَلْوَالِى أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا»

(كه حاكم سزاوارترين كسى است كه آن را بپوشاند.)

حاكم مثل پدر است، هميشه مى خواهد عيب فرزندش پوشيده باشد. آنان بچه هاى تو هستند، كارى بكن كه عيب هايشان پوشيده باشد.

«فَلاتَكْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْكَ مِنْهَا»

(پس مبادا پرده بردارى از آن عيبى كه از تو پنهان است.)

«فَإِنّمَا عَلَيْكَ تَطْهِيرُ مَا ظَهَرَ لَكَ »

(چرا كه بر تو است پاك كردن آنچه بر تو آشكار گردد.)

پس اگر عيب ظاهر و واضح باشد بايد آن را پاك كرد، ولى حتى المقدور بايد كارى كرد كه عيب ظاهر نشود.

«وَاللَّهُ يَحْكُمُ عَلى مَا غَابَ عَنْكَ »

(و خداوند داورى خواهد كرد بر آن عيب هايى كه از تو پنهان است.)

اگر توبه كرد مى بخشد وگرنه براى قيامتش باشد. لازم نيست تحقيق كنى ببينى چه؟!

ص: 76

كارهاى خطايى كرده اند، چقدر جنايت انجام شده، آيا مردم زنا مى كنند يا نه. اگر ثابت شد حدّ آن را بزن، اما نمى خواهد تحقيق كنى كه آيا مردم زنا مى كنند يا نه.

«فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ يَسْتُرِ اللَّهُ مِنْكَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِيَّتِكَ »

(پس چندان كه مى توانى عيب مردم را بپوشان تا خدا بپوشاند از تو آنچه دوست دارى پوشاندن آن را از رعيّت خويش.)

«عَوْرَة» به معناى عيب است. يعنى تا جايى كه مى توانى عيب مردم را بپوشان. تا مى شود بايد عيب ديگران را بپوشانى؛ كه آنچه را تو دوست دارى از رعيّت بپوشانى، خدا هم از تو مى پوشاند و از سر تقصيرات تو مى گذرد.

ص: 80

«نامۀ 53 - قسمت پنجم»

«وَ لاتُدْخِلَنَّ فِى مَشُورَتِكَ بَخِيلاً يَعْدِلُ بِكَ عَنِ الْفَضْلِ وَ يَعِدُكَ الْفَقْرَ، وَ لا جَبَاناً يُضْعِفُكَ عَنِ الْأُمُورِ، وَ لا حَرِيصاً يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ، فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتّى يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ !

إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِكَ مَنْ كَانَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَكَ وَزِيراً، وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِى الْآثَامِ فَلا يَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً ، فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْأَثَمَةِ ، وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَةِ ، وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَيْرُ الْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ ، وَ لَيْسَ عَلَيْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ وَ أَوْزَارِهِمْ مِمَّنْ لَمْ يُعَاوِنْ ظَالِماً عَلى ظُلْمِهِ وَ لاآثِماً عَلى إِثْمِهِ ؛ أُولَئِكَ أَخَفُّ عَلَيْكَ مَؤُونَةً ، وَ أَحْسَنُ لَكَ مَعُونَةً ، وَ أَحْنى عَلَيْكَ عَطْفاً، وَ أَقَلُّ لِغَيْرِكَ إِلْفاً، فَاتَّخِذْ أُولَئِكَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِكَ وَ حَفَلاتِكَ ، ثُمَّ لْيَكُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَكَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَكَ ، وَ أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِيمَا يَكُونُ مِنْكَ مِمَّا كَرِهَ اللَّهُ لِأَوْلِيَائِهِ وَاقِعاً[ ذَلِكَ ] مِنْ هَوَاكَ حَيْثُ وَقَعَ . وَالْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَالصِّدْقِ ، ثُمَّ رُضْهُمْ عَلى أَنْ لايُطْرُوكَ وَ لايَبْجَحُوكَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ ، فَإِنَّ كَثْرَةَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ وَ تُدْنِى مِنَ الْعِزَّةِ .»

«وَ لاتُدْخِلَنَّ فِى مَشُورَتِكَ بَخِيلاً يَعْدِلُ بِكَ عَنِ الْفَضْلِ وَ يَعِدُكَ الْفَقْرَ»

(و در مشورت خود بخيل را وارد مساز، كه تو را از نيكى باز مى گرداند و به تو وعدۀ فقر مى دهد.)

يكى از چيزهايى كه در اسلام زياد روى آن تأكيد شده مسألۀ مشورت است. آيۀ شريفۀ قرآن در سورۀ شورى - كه سوره هم به اين نام ناميده شده - در مورد صفات بندگان خدا مى فرمايد: «وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَيْنَهُمْ »(1) مردم امورشان را بين خودشان با مشورت انجام مى دهند. كه بيشتر به ذهن مى آيد امور اجتماعى و سياسى منظور است؛ البته خصوصيت ندارد، حتى امور فردى انسان؛ يعنى امور خانوادگى و امور تجارت و امثال آن را هم اگر انسان با مشورت انجام دهد اعتماد به آن كار زيادتر خواهد بود؛ حتى به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه عقل كلّ است خداوند مى فرمايد: «وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ» و در كارهاى بزرگ اجتماعى با مردم مشورت كن. ولى سرانجام تصميم گيرى با پيامبر است؛ لذا پس از آن مى گويد: «فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ »(2)

بعد از اين كه مشورت كردى و تصميم گرفتى، به خدا توكّل كن و آن را به مرحلۀ عمل بگذار.

اين دستورالعملى براى همۀ طبقات است كه در كارتان خودسرانه عمل نكنيد.

وقتى كه خدا به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم خطاب مى كند با مردم مشورت كن، ساير افراد و طبقات هم بايستى به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم تأسّى نمايند. البته اين مشورت در احكام خدا نيست؛ زيرا احكام خدا قابل تغيير نيست، حتى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم نمى تواند آنها را تغيير بدهد؛ فقط در اجراى احكام و در خصوصيات اجرايى كارها بايستى از عقل و تجربۀ ديگران استفاده كرد.9.

ص: 82

شما فرض بگيريد ارتش ما با اين كه ارگانى مهم است و كارش هم در دفاع از كشور زياد اهميت دارد، سران و فرماندهان اين ارتش در عين حالى كه فرمانده هستند نبايستى به فكر خودشان مغرور باشند و يا بگويند: ما هر كدام با هم طبقۀ خود مشورت مى كنيم. مثلاً تيمسار بگويد: من بايد فقط با تيمسار مشورت كنم. اين غلط است؛ زيرا پيامبر با همۀ افراد مشورت مى كرد؛ يك تيمسار مصلحت است كه در بعضى از مسائل با يك افسر جزء يا با يك درجه دار هم مشورت كند؛ و شايد آن درجه دار چون تماسش با سرباز زيادتر است، با روحيات آنان آشناتر باشد؛ و يا يك افسر جزء در اجتماع با مردم بيشتر سروكار دارد، با روحيات سربازها آشنايى بيشترى دارد و موقعيت هاى جبهه ها را بهتر تشخيص مى دهد. يك تيمسار و يا فرمانده كل بسا كمتر در جبهه باشد، كمتر با سربازهاى جزء و با مردم عادى تماس داشته باشد؛ و مسألۀ جنگ هم خيلى مهم است؛ موقعيت، محل، روحيۀ سربازها، روحيۀ مردم، خواست مردم، روحيۀ دشمن، تمام اينها بايستى مورد توجّه قرار گيرد تا بتوان تصميم گرفت.

پس در عين حال كه تصميم نهايى با فرمانده مافوق است، ولى او نبايد زود تصميم بگيرد. بلكه بايستى با تمام طبقات صاحب عقل و رأى مشورت كند و بعد از آن كه مطلب كاملاً روشن شد بدون حبّ و بغض بر مبناى مصلحت اسلام و كشور اسلامى و مصلحت مسلمين تصميم بگيرد، سپس آنچه را فرمانده دستور بدهد همه بايد عمل كنند. دستور قرآن هم همين است. خدا به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد: «وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ » اى پيامبر در امور با مردم مشورت كن؛ و زمانى كه مشورت كردى و مطلب ورزيده و پخته شد، پس اى پيامبر وقتى كه تصميم گرفتى - تصميم را به پيامبر نسبت مى دهد، تصميم نهايى از آنِ رهبر است - به خدا توكّل كن و پيش برو. دستور از آنِ فرمانده است، تصميم نهايى را او مى گيرد. ولى فرمانده با همۀ طبقات، خواه درجه شان پايين تر از او باشد و خواه هم سطح، بايد مشورت كند.

ص: 83

اساساً اين رسم كه در دنيا متداول است كه تيمسارها و فرماندهان به پايين دستها بى اعتنايى مى كنند برخلاف موازين اسلام است. در اسلام پيامبر فرمانده كلّ بود ولى با اصحاب خود مى نشست و صحبت مى كرد و غذا مى خورد، لباس و غذايشان در يك سطح بود، در نشستن هم طورى بود كه يك تازه وارد كه پيامبر را نمى شناخت تشخيص نمى داد پيامبر كدام است و سؤال مى كرد: محمّد كدام است.(1) اين گونه امتيازها در اسلام وجود ندارد؛ بلكه به آنان كه در رأس هستند دستور داده است كه هم سطح ضعيف ترين افراد باشند.

حضرت على در نهج البلاغه مى فرمايد: «إنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ »(2) خداوند بر امامان و رهبران عدالت واجب كرده است كه خودشان را در زندگى هم سطح ضعيف ترين مردم قرار دهند. فرماندهان و رهبران دستور دارند كه زندگيشان هم سطح زندگى ضعيف ترين افراد باشد؛ تشريفات زائد را حذف كنند و به دور بريزند.

اكنون كه در كشور ما انقلاب اسلامى تحقق يافته، نبايد فقط به اسم اسلام اكتفا كنيم. اخلاق اسلامى و روش اسلامى در همۀ سطوح زندگى ما بايد پياده شود و مسئولين در مسائل با همۀ افرادى كه كفايت دارند مشورت كنند، زود تصميم نگيرند، مسألۀ شورا خيلى اهميت دارد. حضرت على عليه السلام فرموده است: «مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ ، وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِى عُقُولِهَا»(3) كسى كه استبداد ورزد و فقط با رأى خودش بخواهد كارها را انجام بدهد، يعنى ديكتاتور و خودبين باشد و در مقام رأى دادن به ديگران اعتنا نكند، چنين آدمى بالاخره هلاك مى شود؛ و هر كس با افراد مشورت كند، خودش را در عقل آنها شريك قرار داده است.1.

ص: 84

هر فردى يك فكرى دارد، شما اگر مشورت كنى از فكر ديگران استفاده كرده اى و آنچه را كه خودت فهميدى با آنچه كه از ديگران فهميدى به هم اضافه مى كنى و بر مبناى افكار خودت و ديگران تصميم مى گيرى، و تصميم كه گرفتى در مقام اجرا دستور مى دهى كه عمل كنند، و دستور نهايى نيز مخصوص رهبر و فرمانده است. در جنگ در عين حالى كه گفتيم يك فرمانده چه بسا ايجاب مى كند كه با يك سرباز جزء مشورت كند، اما وقتى كه تصميم گرفت و فرمانده دستور داد، ديگر همۀ رده ها بايد اطاعت كنند و پيش بروند، وگرنه هر كس بخواهد به فكر خودش كار كند هرج و مرج خواهد شد؛ وقتى كه فرمانده دستور داد همه بايستى اجرا كنند ولو نظرشان هم غير از اين باشد، تا اين كه كارها پيش برود و هرج و مرج در كار نباشد؛ زيرا در كار بايد كاملاً هماهنگى باشد و تمام طبقات فرمان فرمانده را اجرا كنند.

پس اصل مشورت از نظر قرآن مسلّم بوده است و لذا لازم نبود حضرت به مالك بفرمايد كه مشورت كن، اين است كه حضرت على عليه السلام شرايط كسانى را كه لازم است مالك با آنها مشورت نكند در اينجا ذكر مى كند، و در حقيقت آنها كسانى هستند كه مشورت با آنها مضرّ است؛ لذا مى فرمايد: «وَ لاتُدْخِلَنَّ فِى مَشُورَتِكَ بَخِيلاً يَعْدِلُ بِكَ عَنِ الْفَضْلِ وَ يَعِدُكَ الْفَقْرَ» در مقام مشورت كردن در امور كشور تو كه حاكم مصر هستى با آدمهايى كه بخيل اند يعنى طبعشان طورى است كه نمى خواهند نفعى به مردم برسد، با اين گونه افراد مشورت مكن. داخل مكن در مشورت خودت بخيلى را كه عدول مى دهد تو را از تفضل كردن و كمك كردن به ديگران و به تو وعدۀ فقر مى دهد و مى گويد: مبادا پول خرج كنى.

«وَ لا جَبَاناً يُضْعِفُكَ عَنِ الْأُمُورِ»

(و نه ترسو را، كه تو را در كارها سست مى گرداند.)

ص: 85

از جمله كسانى كه امام مى فرمايد با آنان مشورت مكن آدمهاى ترسويى هستند كه تو را از اقدام در امور تضعيف مى كنند. مخصوصاً امور جنگى. در زمانى كه دشمن حمله مى كند، اگر افرادى باشند كه جرأت و شجاعت حمله به دشمن را نداشته باشند، با آنان نبايد مشورت كنى. اينها هميشه مى گويند: نه، اقدام مكن، پيش مرو. در صورتى كه اگر ما اقدام نكنيم و پيش نرويم، دشمن پيش مى آيد و كشور را اشغال مى كند. وقتى كه آنها قسمتى از كشور را اشغال كنند، ما بايد سعى كنيم تهاجم داشته باشيم و آنچه را گرفته اند لااقل پس بگيريم.

«وَ لا حَرِيصاً يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ بِالْجَوْرِ»

(و نه حريص را، كه حرص به ستمگرى را براى تو مى آرايد.)

همچنين نبايد با كسانى كه حريص هستند مشورت كنى، آنان حرص را نزد تو مى آرايند و مثلاً مى گويند: تو حاكم مصر هستى و قاعده اش اين است كه كاخهاى فراوان و جاه و جلال بسيار داشته باشى، يا مى گويند: بايد در فلان كارخانه سهم داشته باشى! و اين كارها با عدالت هم كه نمى شود، مگر از حقوق يك نفر چقدر مى توان پس انداز كرد؟! پس ناچار مى شوى ظلم كنى. مثل وابستگان رژيم شاه كه سعى مى كردند هر جا يك مؤسسۀ انتفاعى بود خود را سهيم كنند. بنابراين با افرادى كه تو را به طمع و حرص تشويق مى كنند مشورت مكن.

«فَإِنَّ الْبُخْلَ وَ الْجُبْنَ وَ الْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتّى يَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ بِاللَّهِ »

(زيرا بخل و ترس و حرص خصلت هايى جداگانه هستند كه بدگمانى به خدا آنها را فراهم مى آورد.)

بنابراين حضرت از مشورت با سه دسته منع مى فرمايد: آدمهاى بخيل، آدمهاى جبون و ترسو و آدمهايى كه حريص مال دنيا هستند. مى فرمايد: اين سه صفت (بخل،

ص: 86

ترس و حرص) غريزه هاى مختلفى هستند و اين خصلت ها كه در بشر پيدا مى شود ناشى از سوء ظنّ نسبت به خداوند است. آن كسى كه بخيل است مى گويد: اگر تو بخواهى خرج كنى خزانه بى پول مى شود. فكر نمى كند كه از راه ديگر پر مى شود و خدا مى رساند. در حقيقت اعتماد به خدا ندارد. ترسو هم نسبت به خداوند سوء ظنّ دارد، در صورتى كه شجاع به خداوند اعتماد و توكّل دارد و پيش مى رود. حريص هم به همين طريق معتقد نيست خداوند آيندۀ او را تأمين كند، خودش از راه ظلم و تعدّى مى خواهد آتيه را تأمين نمايد. او نمى داند خدايى كه او را خلق كرده روزى او را هم مى دهد. اگر تو از راه حرام رفتى، راه حلالش مسدود مى شود، وگرنه راه حلال براى همه مقدور است. بنابراين مى فرمايد: جامع اين سه صفت سوء ظنّ نسبت به خداست.

يعنى براى حكومتهاى شرّ و جور سابق وزير بودند و به آنها در شرّشان كمك مى كردند، اين بدترين وزير و كمك كار است.

«وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِى الْآثَامِ فَلا يَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً »

(و آن كه آنان را در گناهان شريك بوده، پس مبادا براى تو شريك اسرار باشد.)

اگر با چنين افرادى مشورت كنى، تو نيز در گناهان اشرار و طاغوتهاى گذشته شريك هستى.

«بِطانَة» به معناى شريك اسرار است؛ عرب ها به لباس زير و آستر لباس كه به بدن چسبيده «بِطانة»، و به لباس رو «ظِهارة» مى گويند.

در واقع محرم اسرار كسى است كه مانند لباس زيرين به بدن تو چسبيده و در خانۀ تو رفت و آمد مى كند. پس اگر مى خواهى مشورت كنى، نبايد مشاورين از كسانى باشند كه در گناهان اشرار و طاغوتهاى سابق شركت كرده باشند.

حضرت در بيان اين كه به چه دليل نبايد با آنان مشورت كنى فرموده اند:

«فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْأَثَمَةِ ، وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَةِ .»

(چرا كه آنان ياوران گناهكارانند، و برادران ستمكاران.)

«أثمة» جمع «آثم» به معناى گناهكار است. مثلاً افرادى كه در سازمان امنيت بودند، شكنجه مى دادند و با طاغوت همكارى مى كرده اند و در دستگاههاى دولتى مجرى خواسته هاى طاغوت بوده اند، به هيچ وجه شايستگى وزارت و مشورت تو را ندارند.

«وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَيْرُ الْخَلَفِ »

(و حال آن كه تو جانشينى بهتر از ايشان خواهى يافت.)

ص: 88

تو بدل آنها بهترين جانشين را مى يابى. آيا تصور مى كنى كه فقط گردانندگان حكومت پيشين افراد باهوش و كاردانى هستند؟ در صورتى كه افراد شايسته فراوانند كه به اسلام و ميهن عشق مى ورزند و اهل درايت و كفايت هم هستند و با افراد ظالم هم همكارى نكرده اند.

«مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ »

(از كسانى كه داراى انديشه ها و كاركرد مانند آنان است.)

و علاوه بر آن گناه و شرّى هم كه آنها داشتند نداشته باشد:

«وَ لَيْسَ عَلَيْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ وَ أَوْزَارِهِمْ »

(و بر او چون گناهان و كارهاى زشت آنها نيست.)

«آصار» جمع «إصر» به معناى گناه و سنگينى است. اكنون تو قادرى افرادى را بيابى كه فكر و عمل آنان بهتر از آن افراد باشد و آن جرم و گناه را هم نداشته باشند، افرادى كه مردم هم آنها را پذيرا باشند.

«مِمَّنْ لَمْ يُعَاوِنْ ظَالِماً عَلى ظُلْمِهِ وَ لاآثِماً عَلى إِثْمِهِ »

(از كسانى كه ستمكار را بر ستم او يارى نكرده باشد، و نه گناهكار را بر گناهش.)

قابل توجّه است كه قبل از مالك اشتر، مدّتى عمروعاص حاكم مصر بوده و مدّتى هم عبداللّه بن سعد بن ابى سرح كه آدم خبيثى بوده، لذا وزيران آنان نبايد در دستگاه مالك وارد شوند. بلى قبل از مالك هم مانند محمّد بن ابى بكر مدّتى از طرف حضرت على عليه السلام حاكم مصر بود و پس از آن شهيد شد.

حضرت به مالك دستور مى دهد كه هر كدام از وزيران سابق را كه سوء سابقه دارند وزير خود قرار مده؛ و از افراد باهوش و بانفوذ كه سوء سابقه ندارند استفاده كن.

ص: 89

البته اين دستور حضرت تنها خطاب به مالك اشتر نيست، بلكه به همۀ كشورداران اسلامى است.

«أُولَئِكَ أَخَفُّ عَلَيْكَ مَؤُونَةً ، وَ أَحْسَنُ لَكَ مَعُونَةً »

(هزينۀ چنين افرادى بر تو سبك تر است، و ياريشان برايت نيكوتر.)

آنهايى كه در حكومتهاى سابق بوده اند پرتوقع اند، حقوقهاى گزاف گرفته اند و بد عادت شده اند، از طرفى هم دستشان باز بوده و در هر مؤسسه و شركتى مى رفتند به زور خودشان را شريك مى كردند، و يا بيابانها و جنگلهاى خدا را به نحو انحصارى مالك شده اند، آنان اگر در حكومت تو وارد شوند هم افراد خوشنامى نيستند و هم خرج زيادى دارند و كمك آنها هم خيلى كم است. ولى اگر افرادى با اين ويژگى ها انتخاب كنى، كه آن حقوقهاى گزاف و آن توقعات و طمع ها را ندارند، بهتر مى توانى كشور را اداره كنى.

«وَ أَحْنى عَلَيْكَ عَطْفاً»

(و تمايل آنان به تو از روى مهربانى بيشتر.)

منظور اين است كه آنها كلّه شقى وزراى سابق را ندارند و به حرف تو گوش مى دهند.

«وَ أَقَلُّ لِغَيْرِكَ إِلْفاً»

(و انس ايشان با غير تو كمتر.)

ديگر با ساواكى ها و با دشمنان خارجى مثل آمريكا و شوروى تماس ندارند؛ بلكه با تو تماس دارند. اين چنين افراد باهوش و خوشفكرى را كه سابقه شان در بين مردم خوب است و خرج و انتظارشان از ديگران كمتر و كمك آنها بيشتر است و با دشمن هم ساخت و پاخت ندارند، بايستى براى وزارت انتخاب كنى.

ص: 90

«فَاتَّخِذْ أُولَئِكَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِكَ وَ حَفَلاتِكَ »

(پس اين افراد را در خلوت ها و انجمن هاى خويش از خواص و نزديكان قرار بده.)

در واقع اگر بخواهى امور مهم را با افرادى در ميان بگذارى و مشورت كنى، بايد هم براى خلوت اينان را محرم اسرار خود قرار دهى و هم در انجمن ها و محافل طرف مشورت و ياران تو باشند.

بعد مى فرمايد: در بين اينان كسى را انتخاب كن كه خالص حق را به تو بگويد؛ كه اگر خواستى يك قدم از حق فراتر گذارى، ديگر با تو نبوده و در راه كج به تو كمك نكند. نه كسى كه هميشه حرفى بزند كه تو خوشت بيايد و در واقع بله قربان گو باشد:

«ثُمَّ لْيَكُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَكَ أُقْوَلَهُمْ بِمُرِّ الْحَقِّ لَكَ »

(سپس بايد برگزيده ترين آنها نزد تو گوياترين آنان باشد به سخن تلخ حق به تو.)

اگر اشتباه كردى، خواه استاندار باشى خواه رئيس باشى خواه رئيس جمهور، بگويد اينجا اشتباه شد و خالص حق را به تو بگويد و فقط به اين فكر نباشد كه تو را خوشحال كند.

«وَ أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِيمَا يَكُونُ مِنْكَ مِمَّا كَرِهَ اللَّهُ لِأَوْلِيَائِهِ وَاقِعاً [ذَلِكَ ] مِنْ هَوَاكَ حَيْثُ وَقَعَ »

(و كمتر تو را يارى رساند در آنچه خداوند آن را براى دوستان خود ناپسند مى داند، مطابق ميل تو باشد يا نباشد.)

مى فرمايد: به اين جور آدمها بيش از همه اهميت داده بشود؛ كسى كه بله قربان گو نباشد كه سرانجام تو را بدبخت كند و مانند داستان نادر شاه تكرار شود.

ص: 91

مى گويند: نادر شاه از كشك و بادمجان خوشش مى آمد، برايش كشك و بادمجان پخته بودند. نادر شاه مى گويد: كشك و بادمجان غذاى خوبى است. وزيرش هم مى گويد: بله قربان، كشك و بادمجان غذاى خيلى خوبى است، به انسان نيرو مى دهد، قوّت مى دهد، هوش آدم را زياد مى كند و... يك بار نادر شاه از كشك و بادمجانها خيلى مى خورد و دلش درد مى گيرد، سپس مى گويد: اين غذاى بسيار بدى است.

وزير هم مى گويد: بله قربان، غذاى بسيار بدى است، سنگين است، سردل آدم مى ماند، هوش آدم را كم مى كند، سودا مى آورد و... نادر شاه عصبانى شد و گفت: تو آن وقت مى گفتى اين غذا خوب است و حالا مى گويى بد است ؟! وزير جواب مى دهد: قربان، بنده نوكر بادمجان نيستم، من نوكر حضرت والا هستم؛ اگر حضرت والا گفتند خوب است، من هم مى گويم خوب است و بالعكس!

يك چنين آدم بله قربان گويى دشمن انسان است. دوست حقيقى انسان كسى است كه عيب او را مى گويد.

حضرت مى فرمايد: مقدّمترين افراد نزد تو كسى باشد كه حق را بيشتر به تو مى گويد؛ و آنجا كه مى خواهى كار زشتى انجام بدهى كه خدا خوشش نمى آيد اما تو خوشت مى آيد، با تو كمتر همراهى كند و زشتى هاى آن كار را به تو گوشزد نمايد.

مى فرمايد: كسى را در دوستى مقدّم بدار كه صريح اللّهجه باشد؛ حالا تو هر كسى كه مى خواهى باش او عيب تو را صريح به تو بگويد. افرادى اين چنين شجاع و صريح اللّهجه خيلى با ارزش هستند.

«وَالْصَقْ بِأَهْلِ الْوَرَعِ وَالصِّدْقِ »

(و خود را به اهل تقوا و راستگويى بچسبان.)

ص: 92

«ثُمَّ رُضْهُمْ عَلى أَنْ لايُطْرُوكَ »

(آنگاه آنان را عادت بده كه تو را بسيار نستايند.)

«رُضْ » از «رياضة» به معناى عادت دادن است؛ و «إطراء» به معناى از حدّ در گذشتن در مدح و ثناست. اگر اطرافيان تو از تو تعريف كنند و بگويند: فكر شما از همۀ فكرها مهم تر است، ديگر كسى مثل شما فكر نمى كند، دلسوزتر از شما پيدا نمى شود؛ و تو هم باورت بشود، براى تو خطرناك است.

«وَ لايَبْجَحُوكَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ »

(و به خاطر كار نادرستى كه آن را انجام نداده اى تو را شاد ننمايند.)

و يا برعكس كارى نكرده اى، براى ملّت خدمتى نكرده اى، ولى او بگويد واقعاً حضرت والا وجودشان براى ملّت خير و فيض و بركت است، اصلاً اگر شما نبوديد ملّت از گرسنگى مرده بود! كارى كه نكرده اى از تو تعريف كنند تا خوشت بيايد.

شخصى بر سر منبر تعريف كسى را كه پاى منبر نشسته بود مى كرد، اين آقا از پاى منبر مى گفت: جانم مى دانم دروغ مى گويى ولى بگو كه خوشم مى آيد! حالا اين چنين نباشد.

«فَإِنَّ كَثْرَةَ الْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ الزَّهْوَ»

(چرا كه بسيار ستودن خودبينى پديد آرد.)

«زَهْو» يعنى عجب و خودبينى. اگر از تو خيلى تعريف كنند، در تو ايجاد عجب مى كند و خيال مى كنى واقعاً خدمتگزار مردم هستى. اين صفت بسيار بدى است كه انسان خودبين باشد.

«وَ تُدْنِى مِنَ الْعِزَّةِ »

(و به سركشى نزديك گرداند.)

ص: 93

هنگامى كه بى جهت از تو تعريف كنند، باورت مى شود و مى خواهى بر ديگران بزرگى بفروشى و متكبّر مى شوى. بنابراين افراد بله قربان گو را اصلاً به خودت راه مده كه اين افراد بالاخره تو را بدبخت و بيچاره مى كنند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 94

ص: 96

«نامۀ 53 - قسمت ششم»

«وَ لايَكُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَالْمُسِىءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةِ سَوَاءٍ؛ فَإِنَّ فِي ذَلِكَ تَزْهِيداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِى الْإِحْسَانِ ، وَ تَدْرِيباً لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ عَلَى الْإِسَاءَةِ ! وَ أَلْزِمْ كُلّاً مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ . وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَيْسَ شَىْ ءٌ بِأَدْعى إلى حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِيَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَيْهِمْ ، وَ تَخْفِيفِهِ الْمَؤُونَاتِ عَلَيْهِمْ ، وَ تَرْكِ اسْتِكْرَاهِهِ إيَّاهُمْ عَلى مَا لَيْسَ [لَهُ ] قِبَلَهُمْ ، فَلْيَكُنْ مِنْكَ فِي ذَلِكَ أَمْرٌ يَجْتَمِعُ لَكَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِيَّتِكَ ، فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ يَقْطَعُ عَنْكَ نَصَباً طَوِيلاً، وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاؤُكَ عِنْدَهُ ، وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلاؤُكَ عِنْدَهُ .

وَ لاتَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ ، وَاجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ ، وَ صَلَحَتْ عَلَيْهَا الرَّعِيَّةُ ؛ وَ لاتُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَىْ ءٍ مِنْ مَاضِى تِلْكَ السُّنَنِ فَيَكُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا، وَالْوِزْرُ عَلَيْكَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا.

وَ أَكْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ، وَ مُنَافَثَةَ الْحُكَمَاءِ فِي تَثْبِيتِ مَا صَلَحَ عَلَيْهِ أَمْرُ بِلادِكَ ، وَ إِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَكَ .

وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ لايَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلّا بِبَعْضٍ ، وَ لا غِنى بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ : فَمِنْهَا جُنُودُ اللَّهِ ، وَ مِنْهَا كُتَّابُ الْعَامَّةِ وَالْخاصَّةِ ، وَ مِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ ، وَ مِنْهَا عُمَّالُ الْإِنْصَافِ وَالرِّفْقِ ، وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ وَالْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ ، وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَ أَهْلُ الصِّنَاعَاتِ ، وَ مِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلى مِنْ ذَوِى الْحَاجَةِ وَالْمَسْكَنَةِ ، وَ كُلٌّ قَدْ سَمَّى اللَّهُ

ص: 97

[ لَهُ ] سَهْمَهُ ؛ وَ وَضَعَ عَلى حَدِّهِ فَرِيضَةً فِي كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله و سلم عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً.»

در حقوق و در مزايا و در ترفيع با آن آدمى كه تنبل است يا كارها را خراب مى كند هر دو در يك درجه هستند، اين شخص در كار خوب بى رغبت مى شود و به كار خويش شوق ندارد؛ و از آن طرف آن آدمهاى بدكار را هم گويا عادتشان داده اى به همان بدكارى.

شخص حاكم بايد به آنهايى كه كارهاى خوب انجام مى دهند، هم حقوق بيشتر بدهد هم تشويق بيشتر نسبت به آنها داشته باشد هم ترفيع رتبه براى آنها در نظر بگيرد؛ و آنهايى را كه كار بد انجام مى دهند مجازات كند.

يك وقت مى بينيد در يك مؤسسه يا در يك اداره اى يك نفر كارها را خراب مى كند و سبب مى شود تمام كارها خراب بشود. يك مأمور در يك مؤسسه يا اداره، مانند چرخ يك كارخانه است؛ اگر در يك كارخانه يك چرخش خراب شود، كار چرخهاى خوب ديگر هم ناهماهنگ و خراب مى شود، اصلاً كارخانه به هم مى ريزد.

اين كه مى بينيم اوضاع ادارى ما سر و سامان پيدا نمى كند و آن جور كه دلمان مى خواهد اصلاح نمى شود، نه اين كه همه بدند، بايد گفت افراد خوب اساساً زيادتر از افراد نابابند، اما در يك وزارتخانه و اداره اگر يك فرد ناجور وجود داشته باشد و كارها را خراب كند همۀ اساس به هم مى خورد و كارهاى خوبها هم از بين مى رود.

بنابراين بايد كسى كه كار خوب انجام مى دهد تشويق بشود و آن كسى هم كه كار بد انجام مى دهد مجازات گردد.

«فَإِنَّ فِي ذَلِكَ تَزْهِيداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِى الْإِحْسَانِ ، وَ تَدْرِيباً لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ عَلَى الْإِسَاءَةِ » اگر بخواهى آدمى را كه خوب كار مى كند با آدمى كه بد كار مى كند مانند هم حساب كنى، سبب مى شود اهل احسان بى رغبت بشوند؛ يعنى آن كسى كه كار خوب انجام مى دهد در كار خوبش بى رغبت بشود، و از آن طرف آدمى را كه كار بد انجام مى دهد در كار بدش عادت داده اى؛ وقتى مى بيند كار بد انجام داد و باز هم حقوق و مزايايش را مى گيرد، مى گويد: خوب چرا كار خوب انجام بدهيم و تلاش كنيم ؟

ص: 99

اين يك دستورى است كه بايستى همۀ دولتمردان، همۀ آنهايى كه در رأس يك حكومت هستند، به كار مأمورينى كه در اين حكومت كار مى كنند خوب رسيدگى كنند؛ و واقعاً اگر كسى كارها را خراب مى كند و تنبلى و بيكارى مى كند، او را مجازات نمايند؛ لذا حضرت مى فرمايد:

«وَ أَلْزِمْ كُلّاً مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ »

(و دربارۀ هر يك از آنان عهده دار باش آنچه را كه او بر عهدۀ خود گرفت.)

يعنى وقتى كار بد مى كند اگر مجازاتش كردى نمى تواند بگويد چرا مرا مجازات كردى، معلوم مى شود تو خودت خواهان چنين مجازاتى هستى كه كار بد انجام دادى، مقتضاى كار بد مجازات است؛ و آن كسى هم كه كار خوب انجام داد، مقتضاى كار خوب تشويق است؛ و عدالت و مساوات اين نيست كه بد و خوب يكنواخت باشند.

مى رود كه از يك جا سر و صدا بلند بشود و ميتينگ و تظاهرات عليه او راه بيفتد، و او هميشه مجبور است وقت و نيرويش را صرف آرام كردن سر و صداها كند و ديگر هيچ گاه به كارهاى اصلاحى نمى رسد.

بنابراين اگر حاكمى بخواهد واقعاً بر حكومت مسلط باشد، بهترين سرمايه براى چنين حكومتى حسن ظنّ حاكم به مردم است و اين كه مطمئن باشد مردم خواهان اين حكومت هستند. بهترين راه براى اين كه حاكم به مردم حسن ظنّ داشته باشد و خاطرش از ناحيۀ آنها جمع و آرام باشد اين است كه دو كار را در نظر بگيرد: يكى اين كه به مردم احسان و خوبى كند؛ براى اين كه: «الإنسان عبيد الإحسان». وقتى شما به يك كسى خوبى كرديد طبعاً او در مقابل شما رام است، اين خاصيت احسان است.

و از آن طرف زورگويى نكند و براى آنها خرجهاى بيهوده نتراشد.

خوبى كردن به مردم اين است كه راه برايشان درست كنى، برق و آب برايشان درست كنى، فقرايشان را اداره كنى، و از طرف ديگر خرجها و مالياتهاى اضافى را بردارى و زورگويى نكنى؛ اين سبب مى شود كه مردم از چنين حكومتى راضى بشوند؛ و وقتى كه مردم از حكومت راضى شدند، حكومت هم هميشه خاطرش نسبت به آنان آسوده است.

پس مى فرمايد: «وَاعْلَمْ أَنَّهُ لَيْسَ شَىْ ءٌ...» بدان هيچ چيزى بهتر از اين نيست كه حاكم به آنهايى كه رعيّت و زيردست او هستند حسن ظنّ پيدا كند و احسان نمايد و خرجها را هم برايشان كم كند و زورگويى به آنان را ترك نمايد. يعنى مردم را به زور اجبار نكند و بيگارى از مردم نكشد و خرجهاى بيخودى برايشان نتراشد و چيزى را كه حق ندارد از آنها نگيرد.

پس احسان كردن به مردم، و ترك زورگويى و ترك خرجهاى زيادى است كه سبب مى شود مردم از حكومت راضى شوند؛ آن وقت حكومت هم از ناحيۀ مردم آسوده خاطر مى شود.

ص: 101

«فَلْيَكُنْ مِنْكَ فِي ذَلِكَ أَمْرٌ يَجْتَمِعُ لَكَ بِهِ حُسْنُ الظَّنِّ بِرَعِيَّتِكَ ، فَإِنَّ حُسْنَ الظَّنِّ يَقْطَعُ عَنْكَ نَصَباً طَوِيلاً»

(پس تو بايد در اين باره كارى كنى كه با آن، حسن ظنّ رعيّت به تو فراهم گردد، چرا كه حسن ظنّ رنج بسيار را از تو برطرف مى نمايد.)

براى اين كه اگر مردم ناراضى باشند و تو به رعيّت حسن ظنّ نداشته باشى، بايستى هر روز هر چه نيرو دارى صرف كنى و سازمان امنيت درست كنى و مأموران امنيتى افراد را شكنجه بدهند و به مردم فشار بياورند كه يك وقت قيام نكنند، يك وقت كودتا نكنند، يك وقت تظاهرات راه نيندازند. همۀ نيرو، همۀ پول و همۀ وقتت بايد صرف ساكت كردن مردم شود؛ آن وقت نمى توانى به زندگى و كارهاى عمرانى و كارهاى ديگر رسيدگى كنى و اين براى انسان رنج زيادى مى آورد؛ ولى به عكس اگر به مردم حسن ظنّ داشته باشى و خيالت از ناحيۀ آنها آسوده باشد، اين امر از تو تعب زيادى را قطع مى كند؛ يعنى خيلى رنجها را از تو برطرف مى نمايد.

«وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاؤُكَ عِنْدَهُ »

(و همانا سزاوارترين كسى كه تو به او حسن ظنّ خواهى داشت كسى است كه امتحان تو نزد او به خوبى انجام گرفته است.)

توجّه داريد كه معناى «بلاء» آزمايش و امتحان است، اگر خوبى هم به كسى بكنى يك نحو امتحان است، بدى هم بكنى يك نحو امتحان است، آن آزمايش سبب مى شود كه او با تو خوب شود؛ يك جور آزمايشى هم هست كه سبب مى شود او با تو بد شود، و لذا حضرت هم خوبى را تعبير به «بلاء» كرده و هم بدى را.

«وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلاؤُكَ عِنْدَهُ »

(و بى ترديد سزاوارترين كسى كه بايد به او سوء ظنّ داشته باشى كسى است كه امتحان تو نزد او به بدى صورت گرفته است.)

ص: 102

پس به مردم خوبى كن تا خاطرت از ناحيۀ آنها جمع و آسوده باشد؛ و اگر بدى كردى، خاطرت به اين مردم جمع نيست، هميشه گرفتار خواهى بود و به كارهاى اصلاحى نخواهى رسيد.

عوض كند! اين كشور و اين مردم هميشه گرفتار يك چنين حاكمهايى هستند كه فقط مى آيند روش همديگر را خراب مى كنند و كارى براى مردم صورت نمى دهند. اين يك دردى است كه هميشه در حكومتهاى تازه وجود داشته، كه در اثر غريزۀ خودپسندى هوس مى كرده همۀ تشكيلات سابق را كه مربوط به خودش نبوده بر هم بزند؛ اين روش روش بدى است.

يك روش خوبى را كه سينه هاى اين مردم به آن عمل كرده نشكن؛ چون سينه مركز قلب است و قلب هم مركز احساسات و عواطف به حساب مى آيد و حيات حيوانى انسان به واسطۀ خون قلب ارتزاق مى كند، حتى مغز هم از قلب ارتزاق مى كند؛ لذا چون قلب داخل سينه است و سينه مركز قلب است، به اين اعتبار كارها را به سينه نسبت مى دهند و اين يك نحو اسناد مجاز است، وگرنه سينه كه كار نمى كند.

«وَلاتَنْقُضْ سُنَةً صَالِحَةً ...» روش خوبى را كه سينه هاى اين مردم انجام داده است خراب نكن. يعنى فكر و قلب اين مردم آن كارها را انجام داده و به سبب آن كارهاى خوب بين آنها الفت پيدا شده است و به واسطۀ آن سنّت ها و روش ها خوشحالند و آرامش دارند و به آنها عادت كرده اند و رعيّت هم با همان سنّت ها صالح هستند.

خلاصه تو آن سنّت صالح و خوبى را كه از پيشينيان است بر هم مزن.

«وَ لاتُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَىْ ءٍ مِنْ مَاضِى تِلْكَ السُّنَنِ فَيَكُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا، وَالْوِزْرُ عَلَيْكَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا»

(و پديد مياور روشى را كه به چيزى از آن روشهاى گذشته زيان مى رساند؛ آنگاه پاداش براى كسى است كه آن را بنا نهاد، و سنگينى گناه بر تو است كه آن را شكستى.)

بايد كارها و اساسى كه سابقاً بوده و خوب بوده به جاى خود باشد، و آن اساس را تكميل كن؛ نه اين كه سنّت صالحى را بشكنى. اگر تو بخواهى روشهاى خوب را به هم بزنى، آن فردى كه از اوّل اين كار خوب و اساس آن را درست كرده بود مزد دارد

ص: 104

و تو گناهكارى؛ براى اين كه يك روش خوبى، آيين نامۀ خوبى، قانون خوبى و تشكيلات خوبى درست كرده بود؛ و تو فكرهاى تازۀ خرابى آوردى و همۀ اساس و همۀ تشكيلات را بر هم زدى، هم وقت و هم نيرو صرف كردى و كار خوب را از بين بردى؛ براى اين كه غريزۀ خودپسندى خود را اشباع كنى.

اين روش هميشه در حكومتها بوده است و به خيال خودشان مى خواهند انقلاب كنند! انقلاب معنايش اين نيست كه انسان هر چه را هست بر هم بزند، انقلاب اين است كه انسان بدها را خوب كند، نه اين كه چون انقلاب شده است خوبها را بر هم بزند!

وقتى كه خداوند به مثل پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم با اين كه عقل كل است مى فرمايد:

«وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ» (1) «و در كار با آنان مشورت كن.» اينجا ديگر حساب زيد و عمرو، من و حسن و حسين روشن است كه نبايست خودسرانه هر چه در ذهنمان آمد انجام بدهيم. چه بسا تو اشتباه مى فهمى، تو اشتباه دارى، اين فكرى كه تو دارى چه بسا عملى نيست و با مشكلات مواجه مى شود، بنابراين حضرت مى فرمايد:

اگر مى خواهى امور كشورت خوب اداره بشود: «أَكْثِرْ مُدَارَسَةَ الْعُلَمَاءِ، وَ مُنَافَثَةَ الْحُكَمَاءِ» : با علما بسيار همدرسى داشته باش، و با حكما حديث بگو و همفكرى بكن.

«مُنافَثَة» به معناى گفتگو است؛ همين كه انسان مى نشيند مشورت مى كند خودش درس است، تو به او فكر القاء كن و او نيز به تو فكر القاء كند؛ و همچنين نسبت به حكما، تو به آنان حديث بگو آنان به تو حديث بگويند. خلاصه با يكديگر همفكرى كنيد و به همديگر افكار را بگوييد تا فكر پخته شود، آن وقت به كار بيندازيد. آن هم نگفته است با هر كسى مشورت كن، بلكه با آنهايى كه اهل علم و دانش و اهل تخصص در يك قسمتى هستند، حكيم و دانشمند هستند. به هر حال بايد در هر كارى با متخصص و كارشناس مربوطه اش مشورت كنى. با علما زياد همدرسى، و با حكما گفت و شنود داشته باش.

براى برقرار كردن آنچه به سبب آن امر شهرهاى تو صالح مى شود و براى به پا داشتن آنچه كه مردم پيش از تو به واسطۀ آن مستقيم بودند، با بزرگان و متخصصين مشورت كن و خودسرانه فكر خودت را تحميل نكن؛ و از كارهاى قبلى و كارهاى تازه هر كدام را مى خواهى انجام بدهى با مشورت و فكر بزرگان و متخصصين باشد.9.

ص: 106

است كه شناخته شويد و معلوم بشود اين پسر فلانى است و آن پسر فلانى، اينها سبب امتياز نيست. «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ »(1) بى ترديد گرامى ترين شما نزد خدا با تقواترين شماست. امتياز در اسلام فقط و فقط به تقوا و پرهيزكارى است.

اين گونه امتيازاتى كه اسمش را طبقات گذاشته اند، در اسلام نيست. لذا طبقاتى كه حضرت اينجا مى فرمايد، معنايش آن طبقه اى نيست كه سبب امتياز باشد. اينجا حضرت مى خواهد بفرمايد: چون بشر در زندگى به امور زيادى احتياج دارد و به اصطلاح مى گويند: «الإنسان مدنىّ بالطّبع» انسان شهروند است و زندگى اش به گونه اى است كه نياز به شعبه هاى مختلف و كارهاى مختلف دارد و همه را خودش نمى تواند انجام بدهد، هر يك از ما نمى توانيم براى خودمان هم نان تهيه كنيم هم مسكن و هم چيزهاى ديگر، لذا طبقاتى از ناحيۀ كارهاى مختلف پيدا مى شود. و منظور حضرت از طبقات اين است.

فرضاً اگر شما بخواهى هم كشت كنى هم لباس براى خودت ببافى هم بنّا باشى و مسكن براى خودت درست كنى، كه در آن صورت كار كشاورزى احتياج به ابزار و وسايل دارد، بيل مى خواهد، چيزهاى ديگر مى خواهد، اگر اينها را هم خودت بخواهى تهيه كنى، آهنگر باشى بيل را خودت درست كنى، لباس احتياج به كارخانه دارد و چرخ كارخانه را هم خودت بسازى و... اين نمى شود.

كارهاى بسيار زيادى در جامعه هست كه همۀ كارها را يك شخص به تنهايى نمى تواند انجام بدهد؛ لذا مردم احتياج به تعاون و كمك به يكديگر دارند؛ هر كسى بايد يك رشتۀ كارى انجام بدهد، يكى بايد كشاورزى كند يكى آهنگرى و ديگرى مثلاً در كارخانه كار كند، يكى برود در كارخانۀ ذوب آهن كار كند و ديگرى برود مثلاً در راديو و تلويزيون كارهاى مربوط به رسانه هاى گروهى را انجام دهد. خلاصه هر3.

ص: 108

كسى يك كارى انجام دهد، و آنگاه باقى نيازش را بايد از ناحيۀ ديگران برطرف نمايد.

بنابراين كارها بايستى با هم مبادله بشود، آن وقت قهراً بين بشر معامله پيدا مى شود.

اما بالاخره اينها سبب امتياز نيست، آن كسى كه تاجر است و آن كسى كه كارگر است و آن كسى كه كشاورز است و آن كسى كه ادارى است، همۀ اينها در حقوق انسانى در برابر قانون بايد مساوى باشند؛ يعنى سفيد بودن سبب امتياز نيست و سياه بودن هم نقص نيست، ادارى بودن سبب امتياز نيست و كارگر بودن هم سبب نقص و ضعف نيست. اين كارها تقسيم شده و هر كس يك رشته اى از آن را انجام مى دهد.

طبقاتى كه حضرت مى گويد طبقاتى است كه از ناحيۀ كارهاى مختلف پيدا مى شود كه هر كسى در يك رشته و كارى تخصص دارد و آن كار را انجام مى دهد؛ آن وقت مردم طبقات مختلفى مى شوند، اما نه طبقاتى كه يك طبقه بر طبقۀ ديگر در مقابل قانون يا در حقوق انسانى امتياز داشته باشد. «وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّعِيَّةَ طَبَقَاتٌ » : و بدان كه رعيّت دسته هاى مختلفى هستند. يعنى به اصطلاح شغل هاى مختلفى دارند.

كه «لايَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلّا بِبَعْضٍ » : زندگى بعضى از اينها مگر به بعض ديگر اداره و صالح نمى شود.

همه به يكديگر احتياج دارند؛ مثلاً همۀ مردم به ارتش نياز دارند، براى اين كه ارتش بايد امنيت ايجاد كند، بايستى كشور را حفظ نمايد، بايد دشمن را برطرف كند؛ اگر دشمن بيايد قطعاً به همه ضرر مى خورد؛ بنابراين همه احتياج به ارتشى ها دارند.

كارمند احتياج به ارتش دارد، قاضى و كشاورز هم احتياج به ارتش دارند؛ پس همه به هم نياز دارند.

كار مى كردند؛ براى اين كه كارگرهاى ديگر كمتر بودند و تجارت و مانند آن نيز كمتر بوده، و نوعاً مردم به احياى زمين ها مى پرداختند و زندگى اين گونه افراد از همه بهتر بوده است؛ مالياتها را هم آنها اداره مى كردند و حكومت هم متكى به آنان بود. اما الآن وضع كشاورزى و مانند آن فلج شده و بيشتر درآمدها براى تاجران است. به هر حال كشاورزان و دامداران توليدكنندگان هستند.

صنعتگران هم روى توليدات يك كارهايى انجام مى دهند؛ مثلاً آرد كردن گندم يك صنعت است، بعد آرد را خمير و خمير را نان مى كنى، اينها همه كارى است كه روى گندم انجام شده. توليد مادّۀ اوّليه و گندم را كشاورز انجام مى دهد، صنعتگران نوعاً روى همان موادّ اوّليه كار مى كنند. يا فرض كنيد مادّۀ آهن را كارگر از سنگ آهن و از كوه درمى آورد، بعد اين سنگ آهن به كارخانه مى رود و كارهايى روى آن انجام مى شود تا مثلاً به صورت بيل درمى آيد. اين مى شود صنعت؛ صنعت ها هميشه روى موادّ اوّليه انجام مى شود. پس دو ركن جامعه، يكى توليد كنندگان موادّ اوّليه هستند و يكى آنهايى كه روى موادّ اوّليه كار انجام مى دهند كه اينها صنعتگرانند.

تجارت اساسى هم براى اين است كه اين مايحتاج مورد نياز را از مكانى به مكانى يا از زمانى به زمانى منتقل كند. فرض كنيد الآن گندم موجود است و براى نه ماه يا ده ماه ديگر مورد نياز مى باشد. يك كسى اين گندم را بخرد و نگهدارى كند، او پولش را دارد و شما هم الآن به پول نياز دارى، او اين گندم را بخرد و پيش بينى كند كه مردم ده ماه ديگر بى گندم نباشند. نگاه داشتن جنس از زمانى براى زمانهاى بعد و براى رفع نياز مردم در زمانهاى بعد، كار تاجر است. كار ديگر تاجر اين است كه فرض كنيد يك محصولى در شهر قم هست و در تهران نيست، يك محصولى در تهران هست و در قم نيست، منتقل كردن محصول تهران به قم و منتقل كردن محصول قم به تهران، اين هم تجارت صحيحى است.

پس تاجر كسى است كه مايحتاج مردم را از مكانى به مكانى ديگر، يا از زمانى به

ص: 110

زمانى ديگر منتقل مى كند. نه اين كه مثل بسيارى از تاجران امروزه اينجا نشسته باشد با تلفن پشت سر هم جنسى بخرد و به آن يكى بدهد، آن يكى هم به ديگرى بدهد، و خلاصه اين جنس ده دست بگردد؛ و باعث شود يك جنسى كه به تهران آمده و كيلويى دو تومان تمام شده است، تا وقتى كه اين جنس به دست مصرف كننده برسد كيلويى شش تومان بشود. اين در واقع يك نوع ظلم است؛ و اين نحو تجارت كه حالا معمول است اصلاً نبوده و غلط است؛ اين بازار سياه كه درست مى كنند و جنس يكدفعه بالا مى رود و گران مى شود، شرع هم اين معنا را تجويز نمى كند.

اجناسشان بازار سياه درست مى كنند، آزاد نمى گذارند تا در اثر رقابت جنس پايين بيايد و با هم يك چنين بند و بستى مى كنند.

اين شخص مى گويد: ما چنين كارى كرديم و جنس ها را در آن شهر دو برابر فروختيم. حضرت عصبانى شد و فرمود: پس شما رفتيد براى چيزى كه مايحتاج مردم بوده بازار سياه درست كرديد، براى اين كه براى من هزار دينار را دو هزار دينار كنيد! من احتياج به اين پول ندارم. و حضرت آن سود را قبول نكرد.(1) اين نحو تجارتها از نظر شارع مطلوب نيست، تجارتى مطلوب است كه رفع نياز مردم را بكند.

حاكم است. «كتّاب عامّه» يعنى نويسندگانى كه براى مردم چيز مى نويسند، در ادارات و نيز در جاهاى ديگر سندها را مى نويسند و تنظيم مى كنند.

3 -«وَ مِنْهَا قُضَاةُ الْعَدْلِ »

(و از آن است قاضيان عادل.)

توجّه كنيد حضرت از اوّل روى قاضى يك قيد مى گذارد و مى فرمايد: قضات عدل. يعنى اصلاً نبايد قاضى جور در اسلام باشد، قاضى اى كه به ناحق حكم كند براى ما ارزش ندارد، شرط اوّل قاضى اين است كه عادل باشد؛ يعنى آنهايى كه عادل باشند و به عدالت حكم كنند.

4 -«وَ مِنْهَا عُمَّالُ الْإِنْصَافِ وَالرِّفْقِ »

(و از جملۀ آن است كارگزارانى است كه با انصاف و مدارا رفتار مى كنند.)

يعنى با خيرخواهى با مردم رفتار مى كنند. كارمندى كه بارى بر دوش جامعه باشد ارزش ندارد. كارمند كسى است كه به مصلحت جامعه كار مى كند، او از اين جامعه حقوق مى گيرد براى اين كه بر طبق مصلحت جامعه كار كند. از وزير گرفته تا كوچك ترين كارگر و كارمند ادارى، بايستى به نفع مردم كار كنند و خيرخواه مردم باشند.

5 -«وَ مِنْهَا أَهْلُ الْجِزْيَةِ وَالْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ »

(و از آن است اهل جزيه و خراج از ذمّيان و مردم مسلمان.)

آن روزها ماليات از زمين ها بوده، يك قسم آن جزيه بوده كه مربوط به اهل كتاب است و اهل كتاب در اسلام: يهود و نصارا و مجوس هستند، اينها سرانه جزيه مى دادند؛ و يك عده هم مسلمانان هستند كه از زمين ها خراج مى دادند؛ يعنى زمين هايى به آنها مى دادند و آن وقت يك خراجى يا اگر خراج هم نداشته زكات،

ص: 113

كه زكات هم خودش يك نحو خراجى بوده، از زمين به حكومت مى پرداختند.

اين است كه مى فرمايد: يك عده از پرداخت كنندگان ماليات حكومت، اهل كتاب هستند كه جزيه مى پردازند و يك عده از آنها اهل خراج هستند كه خراج زمين را مى پردازند.

در اينجا «مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ النَّاسِ » به اصطلاح لفّ و نشر مرتب است؛ «مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ » بيان «أَهْلُ الْجِزْيَةِ » است؛ جزيه پردازها كه اهل ذمّه بودند؛ يعنى در پناه اسلام بودند و در عهد اسلامند. و «مُسْلِمَةِ النَّاسِ » بيان «أَهْلُ الْخَرَاجِ » است؛ و مسلمانانى كه زمين در دست آنها بوده و خراج زمين را مى پرداختند.

6 -«وَ مِنْهَا التُّجَّارُ وَ أَهْلُ الصِّنَاعَاتِ »

(و از آن است تاجران و صنعتگران.)

حضرت در اينجا تاجران و اهل صناعات را يكى حساب كرده است؛ تاجرى كه اجناس را ردّ و بدل مى كند؛ و نيز آنهايى كه كارگر هستند، كار مى كنند، اعمّ از اين كه در كارخانۀ ذوب آهن كار مى كند يا روى يك چيزى كار مى كند، نقش و نگار روى جسمى درست مى كند يا مانند نجّارى روى چوب كار مى كند و آن را به صورت در و پنجره در مى آورد، همۀ اينها «أهل الصّناعات» هستند؛ بنّايى هم يك نحو صنعت است، كه يك بنّا خشت و گچ و آجر را به صورت بنا و ساختمانى در مى آورد.

تا اينجا جمعاً شش دسته شدند كه رفع نياز بشر مى كنند و كارى انجام مى دهند.

يك دسته هم هستند كه اينها رفع نياز نمى كنند ولى بايد نياز آنها را رفع كرد:

7 -«وَ مِنْهَا الطَّبَقَةُ السُّفْلى مِنْ ذَوِى الْحَاجَةِ وَالْمَسْكَنَةِ »

(و از جملۀ آن طبقۀ فرودين است از نيازمندان و بيچارگان.)

در بين جامعه كسانى هستند كه از كار افتاده اند و مانند سالمندان و معلولين كارى را كه رفع نياز بشر بكند انجام نمى دهند، اما خودشان نياز دارند و بايد نيازشان را

ص: 114

رفع كرد؛ اين هم يك طبقه اى در اجتماع است. تعبير «سفلى » كه حضرت مى گويد نه اين است كه مى خواهد شكستى بدهد، بلكه مراد اين است كه آن شش دستۀ ديگر كار مى كنند و توليد دارند و رفع نياز مى كنند، اما اين دسته بايست از محصول كار آنها استفاده كنند.

حضرت آن شش طبقه را در عرض هم حساب كرده است و آنها هيچ كدام مقدّم بر ديگرى نيستند، هر كدام يك كارى انجام مى دهند، وزير و كارگر كارخانه و كشاورز همه كار انجام مى دهند و كسى نمى تواند به ديگرى زور بگويد، وزير نمى تواند به ديگرى تحكّم داشته باشد كه من كشور را اداره مى كنم، زيرا رعيّت هم مى تواند بگويد بنده هم كشور را اداره مى كنم، چون توليد كشاورزى دارم و اگر من نباشم همۀ شما از گرسنگى مى ميريد؛ كارگر كارخانه يا آن نويسنده هم مى تواند همين را بگويد.

لذا حضرت آن شش طبقه را در عرض هم ذكر كرد؛ اما يك طبقه هست كه بايد از محصول كار آن شش طبقه استفاده كند و آن شش طبقه بايد نياز اين طبقه را برطرف كنند، اين را حضرت «سفلى » فرمود.

«وَ كُلٌّ قَدْ سَمَّى اللَّهُ [لَهُ ] سَهْمَهُ »

(و خداوند بهرۀ هر يك از اين هفت طبقه را نام برده است.)

هر كدام يك حقوقى دارند، كشاورز بايد محصول كارش مال خودش باشد، حقوق آن كارمند بايد مال خودش باشد، هر كدام سهمى دارند.

«وَ وَضَعَ عَلى حَدِّهِ فَرِيضَةً فِي كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله و سلم»

(و اندازۀ واجب آن را در كتاب خود يا سنّت پيامبرش صلى الله عليه و آله و سلم قرار داده است.)

هر يك وظيفه اى دارند؛ تاجر وظيفه دارد و نبايد ربا بدهد، بلكه تجارتش بايد روى اصول معيّنى باشد؛ كار كشاورز هم بايد روى اصول معيّنى باشد؛ هر كدام در اسلام يك قانون دارند.

ص: 115

«عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً»

(كه پيمانى است از جانب خداوند كه نزد ما نگهدارى مى شود.)

در حقيقت حضرت مى خواهد بگويد قوانين اسلام، چه كتاب خدا و چه سنّت پيامبر، نزد ما محفوظ است؛ وظايف هر كدام نزد ما مشخص است.

تا اينجا حضرت فهرست اين هفت طبقه را ذكر كرد كه جامعه به هفت طبقه تقسيم مى شود؛ و همان طور كه عرض كردم مراد از طبقات به جهت امتياز نيست، طبقات به اعتبار كارها و مسئوليت هاى آنان بود؛ يعنى هر كدام يك كارى داشتند و يك طبقه شان كار نداشتند و از ديگران استفاده مى كردند. از اينجا به بعد تفصيل اين فهرست و اجمال شروع مى شود، كه إن شاءاللّه براى درس آينده.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 116

ص: 118

«نامۀ 53 - قسمت هفتم»

«فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِيَّةِ ، وَ زَيْنُ الْوُلاةِ ، وَ عِزُّ الدِّينِ ، وَ سُبُلُ الْأَمْنِ ، وَ لَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِهِمْ ، ثُمَّ لا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلّا بِمَا يُخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِى يَقْوَوْنَ بِهِ عَلى جِهَادِ عَدُوِّهِمْ ، وَ يَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيمَا يُصْلِحُهُمْ ، وَ يَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ ، ثُمَّ لا قِوَامَ لِهَذَيْنِ الصِّنْفَيْنِ إِلَّا بِالصِّنْفِ الثَّالِثِ مِنَ الْقُضَاةِ وَالْعُمَّالِ وَالْكُتَّابِ ، لِمَا يُحْكِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ، وَ يَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ ، وَ يُؤْتَمَنُونَ عَلَيْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا.

وَ لا قِوَامَ لَهُمْ جَمِيعاً إِلَّا بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِى الصِّنَاعَاتِ فِيمَا يَجْتَمِعُونَ عَلَيْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ ، وَ يُقيمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ ، وَ يَكْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَيْدِيهِمْ مَا لايَبْلُغُهُ رِفْقُ غَيْرِهِمْ ، ثُمَّ الطَّبَقَةُ السُّفْلى مِنْ أَهْلِ الْحَاجَةِ وَالْمَسْكَنَةِ الَّذِينَ يَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ .

وَ فِى اللَّهِ لِكُلٍّ سَعَةٌ ، وَ لِكُلٍّ عَلَى الْوَالِى حَقٌّ بِقَدْرِ مَا يُصْلِحُهُ ، وَ لَيْسَ يَخْرُجُ الْوَالِى مِنْ حَقِيقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ إِلَّا بِالْإِهْتِمَامِ وَالْإِسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ ، وَ تَوْطِينِ نَفْسِهِ عَلى لُزُومِ الْحَقِّ ، وَالصَّبْرِ عَلَيْهِ فِيمَا خَفَّ عَلَيْهِ أَوْ ثَقُلَ .»

در ادامۀ درسهايى از نهج البلاغه در مورد نامۀ 53 به اينجا رسيديم كه اميرالمؤمنين عليه السلام به شرح تفصيلى طبقات هفتگانۀ مردم مى پردازد، كه شش گروه كار و فعاليت دارند و يك گروه كه همان فقرا و ضعفا هستند كارى ندارد و بايد توسط ديگران اداره شوند.

ص: 119

3 -«وَ عِزُّ الدِّينِ »

(و موجب ارجمندى دين هستند.)

ارتش اسلام سبب مى شود كه دين اسلام غالب شود و عزيز باشد. «عزّة» به معناى غلبه است؛ يعنى ارتش سبب مى شود اسلام غالب شود و پيروز باشد. اگر يك ارتش مكتبى و متديّن و پايبند به اسلام باشد، سبب عزّت اسلام خواهد بود؛ و به عكس اگر ارتش غيرمكتبى و بى اعتقاد به اسلام و ضعيف باشد، آبروى اسلام را مى برد. بنابراين ارتشى كه مربوط به اسلام باشد سبب عزّت اسلام خواهد بود.

4 -«وَ سُبُلُ الْأَمْنِ »

(و راههاى امنيت اند.)

«سُبُل» جمع «سَبيل» به معناى راه است؛ يعنى وقتى امنيت در كشور برقرار است كه ارتش مجهّزى داشته باشد تا هم داخل و هم خارج كشور را حفظ كند و نگذارد دزدها و مزاحمين امنيت بر كشور مستولى شوند.

«وَ لَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِهِمْ »

(و رعيّت جز با ارتشيان روى پاى خود نمى ايستد.)

اين كه ما بگوييم اصلاً ارتش نمى خواهيم و احتياج نداريم صحيح نيست؛ مگر اين كه در تمام دنيا فقط يك حكومت باشد، كه در آن صورت نيز در مقابل دشمن داخلى باز احتياج به وجود ارتش است. آيۀ شريفۀ قرآن(1) در مورد تهيۀ ارتش مى فرمايد: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ » خطاب به همۀ مسلمانان است، و مجرى خطابهايى كه به عموم مسلمانان باشد حكومت اسلامى0.

ص: 121

است. يعنى اى حكّام مسلمين در مقابل دشمنان آنچه توانايى داريد نيرو مهيّا كنيد.

البته هر زمان نيروى همان زمان را تهيه كنيد؛ فرض كنيد الآن كه موشك و بمب و هواپيماى جنگى نيرو است، مسلمين موظف هستند كه اين نيرو را تهيه كنند. البته نه اين كه خودشان و اسلام را بفروشند براى اين كه نيرو تهيه كنند، بلكه بايد هر كارى كه به انسان امر شد مقدمات آن كار را تهيه كند. مطابق اين آيۀ شريفه بر مسلمانان واجب است بروند درس بخوانند و خودشان نيرويى را كه احتياج دارند تهيه و ابزار جنگى توليد كنند.

مى فرمايد: «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَ عَدُوَّكُمْ » ارتش شما بايد نيرومند باشد تا به واسطۀ آن دشمن خدا و دشمن خودتان را بترسانيد. بعد از دشمن خارجى، به دشمن داخلى نيز اشاره مى كند. داشتن ارتش و نيرو سبب مى شود كه دشمن از حمله به شما وحشت كند و فكر حمله و تجاوز به آب و خاك شما را نداشته باشد تا احتياج به يورش آوردن شود. «وَ آخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ » دشمنان ديگرى غير از دشمنان خارجى هستند كه شما آنها را نمى شناسيد ولى خدا آنها را مى شناسد، كه آنها منافقين هستند، چون از خودتان و داخل شما و به صورت خودتان هستند شما آنها را دشمن فرض نمى كنيد، ولى آنها با شما دشمنى مى كنند؛ به اصطلاح آنها ستون پنجم هستند.

خداوند تبارك و تعالى در اين آيۀ شريفه دشمن داخلى را نيز پيش بينى كرده است.

پس حكّام موظف هستند مهم ترين و مقتدرترين نيرويى را كه مى توان با آن دشمنان را ترساند تهيه كنند. بنابراين ملّت احتياج دارد به يك ارتش نيرومند مجهّز مكتبى.

«مكتبى» كه عرض مى كنم براى اين است كه ارتش اسلام بايد داراى مكتب بوده و قصد حفظ اسلام را داشته باشد نه اين كه بگويد من فقط به آب و خاك علاقه دارم. ما آب و خاك را مى خواهيم تا وظايف خدايى خود را انجام دهيم، حيف است كه نيروى انسان براى حفظ آب و خاك مصرف شود، شرافت انسان بيشتر از آب و خاك است،

ص: 122

آب و خاك جماد هستند و انسان موجود كاملى است، موجود كامل را كه فداى چيز ناقص نمى كنند. اما اسلام و حقيقت اين قدر ارزش دارد كه امام حسين عليه السلام با همۀ عظمتى كه داشت خود را فداى اسلام و حقيقت كرد، نه فداى خاك.

من بارها به پاسداران و ارتشيان موعظه و سفارش كرده ام كه شما وقتى مى رويد جان خود را در معرض خطر قرار مى دهيد قصدتان قهرمان شدن نباشد، يا قصد شما حفظ خاك نباشد، جنبۀ ايرانيت و ناسيوناليستى محرك شما نباشد. مسألۀ ناسيوناليستى و قوميت در اسلام ملاك فضيلت انسان نيست. مسألۀ قوميت مسأله اى است كه اروپايى ها و آمريكايى ها براى اين كه كشورهاى خاورميانه را مسخّر خود نمايند و استعمار كنند مطرح كرده اند. مثلاً صدّام مى گويد: من مى خواهم از عربيت در مقابل رژيم فارسى دفاع كنم! آنها با طرح نژادپرستى مى خواهند ملل و اقوام مختلف را به جان يكديگر بيندازند و به همين دليل مسألۀ پان عربيزم و پان تركيزم و پان ايرانيزم را مطرح كردند.

قرآن مى فرمايد: «يا أَيُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ » (1) «اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم، و شما را شعبه شعبه و قبيله قبيله قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد؛ بى ترديد گرامى ترين شما نزد خدا باتقواترين شماست.»

اين كه مى فرمايد: «وَ لَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّةُ إِلّا بِهِمْ » : و رعيّت روى پاى خود نمى تواند بايستد مگر با ارتش مجهّز، اين جواب كسانى است كه مى گويند: روحانيون با ارتش مخالف هستند. روحانيون چگونه مى توانند با ارتش مخالف باشند و حال آن كه حضرت على با ارتش مخالف نيست و به مالك اشتر مى گويد: بايد ارتش داشته باشى تا امنيت را حفظ كند و زينت والى و عزّت دين باشد. اينها همه به واسطۀ يك ارتش3.

ص: 123

منظم است. اين جمله بسيار جالب است، ارتشى ها بهتر است اين قسمت را بنويسند و شعار خود قرار دهند؛ بهتر از اين نمى شد كه حضرت از ارتش تعريف كنند.

مى شود؛ لذا ارتشيان به اين خراج قوّت مى يابند.

در عبارت «بِمَا يُخْرِجُ اللَّهُ » نسبت ماليات را به خدا مى دهد؛ يعنى گويا اين ماليات را خدا معيّن كرده است و بايد بپردازند و نبايد تخلف بكنند.

«وَ يَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيمَا يُصْلِحُهُمْ »

(و بر آن خراج اعتماد مى كنند در چيزهايى كه آنان را سامان دهد.)

يعنى ارتشيان اعتماد دارند تا هم خودشان و هم خانواده شان را اصلاح كنند. بايد پادگان، ابزار جنگى، هواپيما و مهمات، همه براى ارتش باشد تا به واسطۀ اينها براى جهاد با دشمن قوّت پيدا كنند؛ و بر همين خراج در امورى كه موجب اصلاحشان بشود اعتماد نمايند. حال ممكن است مقصود اصلاح زندگى خودشان باشد يا اين كه همان ابزار جنگى باشد.

«وَ يَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ »

(و آن پشتوانه اى براى نيازمندى ايشان است.)

يعنى همين كه احتياجاتى پيدا شد اين خراج آن احتياجات را اداره كند؛ مثلاً اگر اوّل ماه است و زن و بچۀ ارتشى حقوق مى خواهد، فورى از آن خراج حقوق زن و بچۀ او تأمين شود؛ نه اين كه سرباز بيچاره در جبهه وقتى مشغول جنگ است به فكر زن و بچه اش باشد كه آنها چگونه اداره مى شوند. از اينجا مى فهميم كه حضرت تكيه دارد كه بايد احتياج و نياز ارتش در درجۀ اوّل از خراج برآورده شود.

پس حضرت هم روى ارتش خيلى تكيه دارد هم روى احتياجات آن، كه مى فرمايد: قسمتى از خراج و درآمد كشور و ماليات كشور بايد صرف ارتش بشود.

البته ارتشى كه فقط اسماً ارتش نباشد، بلكه ارتشى كه ارتش روز رزم است نه ارتش روز بزم.

ص: 125

مربوط به اوّلى، جملۀ دوّم مربوط به دوّمى، و جملۀ سوّم مربوط به سوّمى است. مثل شعر حكيم فردوسى:

به روز نبرد آن يل ارجمند*** به تيغ و به تير و به گرز و كمند

بريد و دريد و شكست و ببست*** يلان را سر و سينه و پاى و دست

اميرالمؤمنين عليه السلام قضات، عمّال و كتّاب را فرمودند، بعد راجع به هر كدام توضيحى داده اند.

«لِمَا يُحْكِمُونَ مِنَ الْمَعَاقِدِ»

(چرا كه قاضيان گره پيمانها را محكم مى كنند.)

«مَعاقِد» جمع «مَعْقِد» به معناى گره عقد و پيمان است؛ يعنى اينها گره هاى اجتماعى را محكم مى كنند. محكم شدن عقد و پيمانهايى كه بين مردم است به عهدۀ قاضى ها مى باشد. اگر عقد و پيمانى بين مردم باشد و مردم از دادگاهها نترسند، معاملات و پيمانها به هم مى خورد.

قراردادها و معاملات اجتماعى وقتى محكم است كه همه بدانند اگر تخلف كنند فردا نزد قاضى هستند و در آنجا به حكم دادگاه مجازات مى شوند. قاضى ها كارشان محكم كردن گره هاى اجتماعى (پيمان و عقد) است؛ به همين دليل اگر در كشورى قوّۀ قضاييه ضعيف باشد، عهد و پيمانها و قراردادهاى اجتماعى به هم مى خورد و همه سست مى شود.

«وَ يَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنَافِعِ »

(و كارگزاران سودها را فراهم مى آورند.)

عمّال كارشان در كشور جمع آورى منافع به نفع همه است؛ مثلاً استاندار منافعى را در اجتماع جمع آورى مى كند، وزارت دارايى خراج (مالياتها) را جمع آورى مى كند، و بقيه نيز همين طور.

ص: 127

«وَ يُؤْتَمَنُونَ عَلَيْهِ مِنْ خَوَاصِّ الْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا»

(و نويسندگان كه در كارهاى خصوصى و عمومى بر آنان اعتماد مى شود.)

اين كار مربوط به كتّاب (نويسندگان) مى باشد؛ زيرا كار نويسندگان اين است كه مورد امن هستند؛ نويسنده بايد امين باشد كه هر چه مى گويند همان را بنويسد و حفظ كند؛ چه امور خصوصى باشد، مثل اين كه حاكم نويسندگان خصوصى دارد و اسرار و رموزى كه پيش حاكم است نويسندگان حاكم آنها را ثبت و ضبط مى كنند؛ و چه امور عمومى، مثل كارهايى كه مردم دارند و احتياج به نويسنده پيدا مى كنند.

اين پنج دسته كه تا حال شرح داده ايم احتياج به دستۀ ششم دارند كه تجّار و اهل صناعات هستند. حضرت تجّار واهل صناعات را با هم ذكر كرده است، كه در واقع دو دسته اند؛ تجّار كسانى اند كه نقل و انتقال و خريد و فروش دارند، و اهل صناعات كسانى كه كارهاى صنعتى انجام مى دهند.

«وَ لا قِوَامَ لَهُمْ جَمِيعاً إِلَّا بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِى الصِّنَاعَاتِ »

(و كار همگى اين طبقات استوار نگردد مگر با تاجران و صاحبان صنعت.)

يعنى ارتشى ها و كشاورزان و قضات و عمّال و كتّاب قوام ندارند و نمى توانند روى پاى خود بايستند مگر به تجّار و صنعتگران.

در درسهاى گذشته گفتيم كه تجارت كار با ارزشى است، تاجر مايحتاج مردم را از شهرى به شهرى و از كشورى به كشور ديگر منتقل مى كند. هر شهر و منطقه اى توليداتى دارد كه شهر و منطقۀ ديگر آن را ندارد و به آن نيازمند است، اين به عهدۀ تاجر است كه نياز آنجا را برطرف كند. يكى هم از زمانى به زمان ديگر منتقل كردن؛ مثلاً جنسى را در حال حاضر تهيه مى كند تا اين كه شش ماه بعد وقتى آن جنس ناياب شد مردم بتوانند نياز خود را برطرف كنند.

ص: 128

«ذوى الصّناعات» كسانى هستند كه كارهايى از قبيل بنّايى، نجّارى، كار در ذوب آهن و يا پارچه بافى و... دارند و موادّ اوّليه را به صورت مصنوعات درمى آورند.

«فِيمَا يَجْتَمِعُونَ عَلَيْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ ، وَ يُقِيمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ »

(در آنچه كه صنعتگران بر آن گرد مى آيند از كارهايى كه باعث ملاطفت و مداراى با مردم است، و تاجران بازارهاى خود را بر پا مى سازند.)

اين جا لفّ و نشر مشوّش است؛ يعنى دو جمله اى كه بعد از دو جملۀ اوّل آمده، اوّلى براى دوّمين جمله، و دوّمى براى اوّلين جمله است؛ يعنى صنعتگران جمع مى شوند كارهايى را مى كنند كه موجب رفق بشر است، و تجّار بازارهاى خود را به پا مى دارند براى اين كه محصولاتى را كه از جاهاى ديگر آورده اند به مردم عرضه كنند.

«وَ يَكْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَيْدِيهِمْ مَا لايَبْلُغُهُ رِفْقُ غَيْرِهِمْ »

(و آنان را از ملاطفت كفايت مى كنند به آنچه در دستانشان است و ديگران مانند آن را نمى توانند.)

و ذوى الصّناعات نياز مردم را رفع مى كنند براى اين كه با دستانشان كارهايى را انجام مى دهند كه باعث رفق مردم است، آن كارهايى كه كار ديگران از آن كفايت نمى كند. اين جمله ممكن است به هر دو دسته و يا فقط به ذوى الصّناعات مربوط شود؛ يعنى اينها كفايت مى كنند از اين جهت كه با دست خود كارهايى را انجام مى دهند؛ صاحب صنعت با دست خود كارى را انجام مى دهد كه ديگران نمى توانند انجام دهند؛ مثلاً كسى كه خياطى مى كند كارى انجام مى دهد كه ديگران نمى توانند انجام بدهند.

ص: 129

در باب زكات رواياتى راجع به فقرا داريم كه مى گويد: زكات را به آنان بدهيد «حتّى يلحقهم بالنّاس»(1) براى اين كه آنان را به مردم ملحق كند و به جامعه برساند.

روايتى است از حضرت صادق عليه السلام: ابوبصير خدمت امام مى رسد، صحبت از پيرمردى مى شود كه از شخصى خواسته كه به او كمك كند و آن شخص از روى تنگ نظرى مى گويد: نزد من زكات هست ولى به تو نمى دهم؛ زيرا تو را ديدم گوشت و خرما خريدى. حضرت دست به پيشانى گذاشت و سپس فرمود: خدا اندازه و مقدار كفايت فقرا را در اموال اغنيا قرار داده است؛ بايد آن شخص به آن فقير به مقدار خوراك و پوشاك و ازدواج و صدقه دادن و انجام حج از زكات بپردازد.(2)

حضرت على عليه السلام در يكى از نامه هاى نهج البلاغه مى فرمايد: من اگر بخواهم، به عسل صاف كرده شده و مغز گندم و پارچۀ ابريشمى راه مى يابم، و ليكن دور است كه هواى نفس بر من چيره گردد و حرص فراوان مرا به برگزيدن خوردنى ها بكشاند، و حال آن كه شايد در حجاز يا يمامه كسى باشد كه نه به قرص نانى اميد دارد و نه سير شدن را به ياد مى آورد.(1)

حاكم خصوصاً آن كه در رأس است وظايف بسيار سنگينى دارد. اگر در اطراف كشور از آوارگان و بى پناهان آدمى باشد كه به نان شب محتاج است و حاكم زندگى مرفّهى داشته باشد، نمى توان گفت كه اين حاكم رفتار اسلامى دارد، يا مطابق روش حضرت على عليه السلام عمل كرده است.

يعنى نگويد حالا من زور دارم و هر نحو دلم خواست عمل مى كنم، بايد دنبال حق باشد، اگر جايى اشتباه كرد بگويد كه اشتباه كردم، اقرار كند و به طرف حق برگردد.

«وَالصَّبْرِ عَلَيْهِ فِيمَا خَفَّ عَلَيْهِ أَوْ ثَقُلَ »

(و شكيبايى بر آن، در آنچه بر او آسان باشد يا دشوار.)

شكيبا و بردبار باشد بر حق، چه در كارهايى كه برايش سبك و آسان است و چه كارهايى كه سنگين است و مشكل.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 133

ص: 134

ص: 136

«نامۀ 53 - قسمت هشتم»

«فَوَلِّ مِنْ جُنُودِكَ أَنْصَحَهُمْ فِى نَفْسِكَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِكَ ، وَ أَنْقَاهُمْ جَيْباً، وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً؛ مِمَّنْ يُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ ، وَ يَسْتَرِيحُ إِلَى الْعُذْرِ، وَ يَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ، وَ يَنْبُو عَلَى الْأَقْوِيَاءِ، وَ مِمَّنْ لايُثِيرُهُ الْعُنْفُ ، وَ لايَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ .

ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِى الْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ . ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَالشَّجَاعَةِ وَالسَّخَاءِ وَالسَّمَاحَةِ ؛ فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْكَرَمِ ، وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ . ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا يَتَفَقَّدُ الْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا، وَ لايَتَفَاقَمَنَّ فِى نَفْسِكَ شَىْ ءٌ قَوَّيْتَهُمْ بِهِ ، وَ لاتَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ ، فَإِنَّهُ دَاعِيَةٌ لَهُمْ إِلى بَذْلِ النَّصِيحَةِ لَكَ ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ ، وَ لاتَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِيفِ أُمُورِهِمُ اتِّكَالاً عَلى جَسِيمِهَا؛ فَإِنَّ لِلْيَسِيرِ مِنْ لُطْفِكَ مَوْضِعاً يَنْتَفِعُونَ بِهِ ، وَ لِلْجَسِيمِ مَوْقِعاً لايَسْتَغْنُونَ عَنْهُ .

وَلْيَكُنْ آثَرُ رُؤُوسِ جُنْدِكَ عِنْدَكَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِى مَعُونَتِهِ ؛ وَ أَفْضَلَ عَلَيْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ ، بِمَا يَسَعُهُمْ وَ يَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِيهِمْ ، حَتّى يَكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِى جِهَادِ الْعَدُوِّ؛ فَإِنَّ عَطْفَكَ عَلَيْهِمْ يَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَيْكَ .»

«فَوَلِّ مِنْ جُنُودِكَ أَنْصَحَهُمْ فِى نَفْسِكَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِكَ »

(پس از ارتشيان خود كسى را بگمار كه نزد تو خيرخواهترين آنان باشد براى خدا و براى پيامبرش و براى امام تو.)

اگر بخواهيم كسى يا كسانى را فرمانده ارتش قرار بدهيم، فرمانده كل باشد يا فرمانده لشكر يا فرمانده نيروى زمينى يا نيروى دريايى و يا نيروى هوايى، چه شرايطى را بايستى دارا باشند؟ در زمان حضرت عليه السلام هر چند جهات تخصصى مورد توجّه حضرت بوده است و امروز هم بر اين امر تكيه مى شود نه جهات ديگر، ولى بيش از همه حضرت به جنبۀ معنوى و روحى آن فرمانده توجّه مى كرده است.

لذا مى فرمايد: «أَنْصَحَهُمْ فِى نَفْسِكَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِكَ » : كسى كه هميشه حقوق خدا و پيامبر را به اعتبار اين كه پيامبر است در نظر دارد، و نيز خواسته هاى امام را. يعنى كسى كه بيش از همه خير خدا و پيامبر و خير امام را مى خواهد و مصلحت اسلام را در نظر دارد. خدا كه احتياجى ندارد، خير خدا معنايش اين است كه دستورات خدا و پيامبر را هميشه در نظر دارد.

«وَ أَنْقَاهُمْ جَيْباً»

(و در دل پاكترين ايشان.)

«جَيْب» يقه و گريبان را مى گويند. مى فرمايد: و آن كسى را انتخاب كن كه پاكترين افراد بين ارتشى ها از جهت دل باشد. در دلش هيچ نوع كدورت و دشمنى نسبت به بندگان خدا نداشته باشد و آدم كينه توزى نباشد.

اين كه حضرت تعبير به «جَيْب» فرموده اند از اين جهت است كه گريبان به سينه متصل است و سينه هم به قلب، و مركز احساسات را هم از قديم به قلب نسبت مى داده اند؛ به اين خاطر كه حيات انسان به قلب است و قلب است كه خون را به همۀ

ص: 138

رگها و مويرگهاى بدن مى رساند و انسان زنده مى ماند. احساسات و عواطف، چه غرايز خوب و چه غرايز بد، همۀ اينها به قلب نسبت داده مى شود. حضرت على عليه السلام محلّ را كه جَيْب است ذكر كرده و از آن ارادۀ حالّ (قلب) فرموده است.

«وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً؛ مِمَّنْ يُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ »

(و از نظر عقل و صبر برترين آنها؛ از كسانى كه دير به خشم مى آيد.)

«حِلْم» هم به معناى عقل مى آيد و جمع آن «حُلوم» و «أحلام» است، و هم به معناى حلم است كه در مقابل غضب مى باشد؛ يعنى آدم غضبناك و غضب آلودى نباشد كه نسبت به مردم و نسبت به ارتشى ها غضبناك بشود؛ و ممكن است معنايش اين باشد كه عقلش از همه زيادتر باشد. پس احتمال هر دو معنا در حلم مى آيد.

بعد مى فرمايد: «مِمَّنْ يُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ » ؛ اين جمله ممكن است قرينه باشد بر اين كه مراد از حلم همان است كه مقابل غضب است؛ يعنى آدمى باشد كه كند بشود از غضب كردن، فوراً غضب نكند و غضب آلود نشود؛ از يك فرمانده يا از ارتشى ها كينه پيدا نكند كه با كينه توزى همۀ كاسه كوزه ها را به هم بزند.

البته غضب يك غريزه اى است كه خدا در انسان قرار داده است و بى جهت نيست، منتها بايد بجا مصرف شود. مثلاً خدا شهوت را در انسان قرار داده اما شهوت بايد در كنترل عقل انسان باشد، انسان هم شهوت غذايى دارد هم شهوت جنسى، اما بايد مهار شود، هرز نباشد؛ اگر شهوت غذايى هرز باشد انسان مى خواهد از حلال و حرام خود را اشباع كند، يا مثلاً غريزۀ جنسى كه اگر انسان بخواهد از حلال و حرام هر دو بهره گيرد به فساد كشيده مى شود. شهوت غذا براى اين است كه بدن انسان محفوظ باشد، چون اجزاى بدن انسان تحليل مى رود و انسان بايد به وسيلۀ غذا آن را جبران نمايد.

خدا غريزۀ جنسى را در انسان قرار داده براى اين كه نوع بشر باقى بماند، پس بايد غريزۀ جنسى باشد اما در كنترل عقل انسان باشد.

ص: 139

قوّۀ غضب هم همين طور است؛ خدا قوّۀ غضب را در انسان قرار داده براى اين كه انسان در مقابل دشمن حالت غضب داشته باشد و از خود دفاع كند، از اسلام و از كشورش دفاع كند؛ اما اين غضب بايستى معتدل باشد و انسان بى جهت غضب نكند، جايى كه جاى غضب است غضب كند ولى در جاى مهربانى عطوفت و مهربانى داشته باشد؛ همان طور كه خدا در قرآن راجع به صفات مؤمنين مى فرمايد: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ »(1) محمّد صلى الله عليه و آله و سلم فرستادۀ خداست؛ و كسانى كه با اويند در مقابل كفّار سرسخت، و در بين خودشان رحيم و مهربان هستند. «مَعَهُ » به اين معنا نيست كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را ديده اند، وگرنه ابوجهل هم پيامبر را ديد، ابولهب هم پيامبر را ديده است؛ صرف ديدن كمال نيست؛ بلكه يعنى كسانى كه روش آنها روش پيامبراكرم است. مسلمين و مؤمنين الآن هم اگر در راه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم باشند و روش آن حضرت را پيروى كنند با او هستند. پس كسانى كه با پيامبرند، يعنى مسلمان واقعى هستند و در مرام و هدف با پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم هماهنگ اند.

پس اين كه حضرت مى فرمايد: حلمش زياد باشد، نه اين كه انسان در مقابل دشمنان هم بايستى حلم نشان بدهد و بگويد حال كه دشمن دلش مى خواهد بيايد بر كشور ما مسلط بشود، بيايد چند هزار كيلومتر از كشور ما را هم او داشته باشد!

نقل مى كنند يكى از سلاطين ايران در اختلافى كه ايران با همسايۀ شمالى خود بر سر استفاده از بحر خزر داشته گفته است: ما خاطر همسايۀ شمالى خودمان را براى چند صد كيلومتر آب شور تلخ نمى كنيم! اگر اين داستان راست باشد، اين طرز فكر غلطى است و انسان نبايد اين طور بى تفاوت بشود كه بگويد من براى چند صد كيلومتر آب شور درياچۀ خزر خاطر دشمن را تلخ نمى كنم؛ بلكه در مقابل دشمن بايستى سرسخت باشد.9.

ص: 140

پس اين كه مى فرمايد: فرمانده حلم داشته باشد، يعنى آنجايى كه احتياج به حلم است خشمگين نشود و در مقابل دوستان حليم باشد، وگرنه تمام افسرها و سربازهاى دولت از زيردست او فرار مى كنند.

«وَ يَسْتَرِيحُ إِلَى الْعُذْرِ»

(و راحت عذر مى پذيرد.)

خواه افسر باشد يا سرباز، معصوم كه نيست، اگر خطا كرده و مى گويد: اشتباه كردم، اين را از او بپذيرد، كينه توزى نكند و نسبت به او خشونت به خرج ندهد.

«وَ يَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ»

(و بر ناتوانان مهر مى ورزد.)

فرمانده بايد نسبت به سربازان رأفت داشته باشد و مثل فرزند خود با آنان رفتار كند. فرماندهان و ارتشى ها و افسران بايستى اين را توجّه داشته باشند و سربازان را مثل فرزندان خود بدانند؛ همان طور كه انسان وقتى از فرزند خود يك نافرمانى مى بيند دوستانه او را راهنمايى مى كند، اينها هم بايد نسبت به زيردست خود اين گونه باشند.

«وَ يَنْبُو عَلَى الْأَقْوِيَاءِ»

(و بر زورمندان سخت مى گيرد.)

ولى بايد در برابر آن آدمهاى سرسختى كه مى خواهند از قدرتشان سوء استفاده كنند حالت شدّت داشته باشد.

«وَ مِمَّنْ لايُثِيرُهُ الْعُنْفُ »

(و از آنان كه درشتى او را برنمى انگيزد.)

ص: 141

«وَ لايَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ »

(و ناتوانى وى را بر جاى نمى نشاند.)

اينها صفاتى است كه حضرت براى فرماندهان ذكر مى كند؛ حضرت نفرموده:

فرمانده بايستى فرضاً ده سال دانشكدۀ افسرى و نظام ديده باشد، اين يك چيز لازم و ضرورى است، گفتن ندارد. پيداست يك آدمى كه هيچ نحو تخصصى ندارد، كار تخصصى را به او محول كردن خلاف عقل و منطق است، اين گفتن ندارد. شما اگر متخصص ضبط و راديو نباشيد، اين درست نيست كه به شما بگويند اين ضبط را درست كن؛ اين را هر عاقلى مى داند؛ آنچه بيش از همه اهميت دارد اين است كه شما را آدم درستكارى بدانند و بدانند كه تو امانتدارى، از وقتت نمى دزدى، بى جهت در امانت تصرف نمى كنى؛ جنبۀ روحى و مكتبى شما خيلى مهم است؛ نه اين كه تخصص مهم نيست، تخصص يك امر عقلايى است كه بايد باشد. لذا حضرت حكومت مصر را به هر كس نمى دهد، مالك اشتر را كه سالها آزمايش كرده است به عنوان حاكم مصر معيّن مى كند.

زمان پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم را در نظر بگيريد، مسلمانانى كه دور پيامبر بودند بيش از همه جنبه هاى روحى و معنويشان قوى بود، افرادى كه در نماز جماعت ها و پاى صحبت هاى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بودند و حضرت با تكيه به ايمانى كه به خدا و قيامت داشتند و علاقه مند به اسلام و به كشور اسلامى و پيشرفت آن بودند و خيانت نمى كردند اينها را براى جنگ مى فرستاد؛ طرف مقابل چه كسانى بودند؟ دشمنانى بودند كه سالها در فنون نظامى وارد بودند، كار كرده بودند، ولى با اين حال شكست مى خوردند.

در جنگى كه مسلمانها با ايران و روم كردند مسلّماً آنهايى كه از ايران و روم به جنگ مسلمانها آمده بودند، مثلاً از ايران رستم فرخزاد و آن سرلشكرها و سپهبدها،

ص: 142

آنها خيلى متخصص و كاركرده بودند، اما چون ايمان نداشتند از لشكر اسلام شكست مى خوردند. در يكى از جنگ هاى روم شصت نفر از ارتش اسلام ميان شصت هزار نفر از ارتش روم افتادند و شصت نفر آن قدر مقاومت كردند تا سرانجام پيروز شدند.

ارتش اگر با ايمان و نيرو پيش برود و منطق آنها اين آيۀ شريفۀ قرآن باشد كه:

«قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاّ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ » (1) «بگو آيا شما دربارۀ ما جز يكى از دو خوبى را انتظار داريد؟» يعنى در هر حال يكى از اين دو خوبى جلوى راه ماست:

يا مى كشيم و اهل بهشتيم يا كشته مى شويم كه باز اهل بهشت هستيم، اگر چنين ايمانى باشد و ارتش مسلّح به سلاح ايمان باشد، اين ارتش عقبگرد ندارد و شكست نمى خورد؛ بى ايمانى است كه انسان را به عقب برمى گرداند.

لذا حضرت وقتى به مالك اشتر سفارش مى كند كه فرماندهان ارتش را از چه افرادى انتخاب كن، اصلاً مسألۀ تخصص فنون نظامى را مطرح نمى كند؛ نه اين كه شرط نباشد، اين يك امرى است عقلانى، و هر عاقلى كار را به متخصص محوّل مى كند. من اگر بخارى خانه ام خراب بشود، هيچ وقت به بقّال نمى دهم كه درست كند.

اين گفتن ندارد كه به من بگويند بخارى را ببر پيش كسى كه متخصص بخارى باشد؛ اما اين گفتن دارد كه اگر بخارى را مى خواهى به دست يك متخصص بدهى، متخصصى پيداكن كه خائن نباشد، دزد نباشد؛ براى اين كه ممكن است بخارى را طورى درست كند كه دو روز كار كند و ديگر كار نكند و يك پول زياد هم از تو بگيرد.

بنابراين حضرت اينجا روى مكتب خيلى تكيه كرده است.

تربيت شده و پاكى بودند و بعضى از قبيله ها اصلاً از اوّل آدمهاى دزد و غارتگر و شرورى بودند؛ لذا حضرت مى فرمايد: وقتى كه مى خواهى افرادى را براى فرماندهى انتخاب كنى، سعى كن فرماندهان از خانواده هايى باشند كه نوعاً آدمهاى پاكى هستند و خائن نيستند.

«ثُمَّ الْصَقْ بِذَوِى الْأَحْسَابِ »

(آنگاه همنشين باش با دارندگان حسب و نسب.)

و اگر مى خواهى از مردم استمداد بكنى، فرمانده بگيرى، براى ارتش خود از دارندگان حسب و نسب انتخاب كن؛ البته از آنهايى كه تخصص داشته باشند، و تخصص آنان اين بوده كه زياد كار كرده باشند؛ آن زمان دورۀ دانشكدۀ افسرى به شكل امروز نبوده است اما تخصص مناسب آن روز را لازم داشتند.

اينجا نسخه بدل دارد: «بذوى المروءات و الأحساب» ؛ يعنى دارندگان مردانگى و حسب و نسب.

«وَ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ »

(و اهل خانواده هاى شايسته.)

«وَ السَّوَابِقِ الْحَسَنَةِ »

(و سابقه هاى نيكو.)

بنابراين آنانى را كه از خانواده هاى پاكند و سابقۀ خوب دارند انتخاب كن؛ البته در ميان اين قبيله هاى خوب ممكن است آدمهاى نابابى باشند و صفات خوب نداشته باشند، لذا مى فرمايد:

«ثُمَّ أَهْلِ النَّجْدَةِ وَالشَّجَاعَةِ وَالسَّخَاءِ وَالسَّمَاحَةِ »

(سپس با دلاورمردان و شجاعان و بخشندگان و جوانمردان.)

ص: 144

حضرت از نظر قبيله و عشيره مى فرمايد: از عشيره هايى كه سابقۀ خوب دارند و خوش جنس اند؛ و در ميان عشيره افرادى را كه داراى صفات بزرگوارى، شجاعت، سخاوت و گذشت باشند انتخاب كن.

«فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ الْكَرَمِ ، وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ »

(چرا كه اينان مجموعه اى از بزرگوارى هستند، و شاخه هايى از نيكويى اند.)

«شُعَب» جمع «شُعْبَة»، و «عُرْف» به معناى خوبى است، چون همۀ كارهاى خوب و پسنديده نزد مسلمين شناخته شده است و از آن به «معروف» تعبير مى شود.

مى فرمايد: كسانى كه واجد اين صفاتند مجموعه اى از بزرگوارى و شعبه هايى از خوبى هستند. كسانى كه همۀ اين صفات را داشته باشند، از عشيره هاى خوش سابقه و داراى بزرگوارى و شجاعت و سخاوت و اهل گذشت باشند، يك چنين افرادى هر چه خوبى بخواهى دارند.

«وَ لايَتَفَاقَمَنَّ فِى نَفْسِكَ شَىْ ءٌ قَوَّيْتَهُمْ بِهِ »

(و نبايد در نظرت بزرگ بيايد چيزى كه آنان را به آن توانمند ساخته اى.)

اگر فرمانده صالحى است و به نفع ارتش و به نفع اسلام عمل مى كند، پول در مقابل او ارزش ندارد؛ و نبايد بگويى چرا مثلاً ده هزار تومان به تو كمك كنم، يا چرا فلان ماشين را در اختيارت بگذارم، چرا يك درجه به تو بدهم ؟ اگر خوب است هر چه خرج او كنى بجاست و ضرر نكرده اى.

«وَ لاتَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ »

(و نبايد كوچك شمارى آن مهربانى را كه نسبت به آنان برعهده گرفته اى هرچند اندك باشد.)

يك وقت مى بينيد يك مطلبى يا يك چيزى به نظر شما خيلى كوچك است، اما براى طرف همين چيز كوچك خيلى مهم است؛ فرض كنيد فرماندهى به جبهۀ جنگ رفته است ولى خانواده اش در شهر است، حال اگر رئيس كشور كسى را بفرستد به خانۀ اين فرمانده و احوال زن و بچه اش را بپرسد و يك جعبه شيرينى هم به آنها بدهند، اين يك جعبه شيرينى چيزى نيست اما مى دانيد اين كار در روحيۀ آن فرمانده چقدر اثر دارد؟ يا وقتى به آن فرمانده برخوردى بگويى: احسنت به تو كه انصافاً به ارتش ما آبرو مى دهى. يك احسنت گفتن كه چيزى نيست، اما همين چيزى را كه كوچك مى شماريد در روحيۀ او اثر بزرگى خواهد داشت.

حضرت اين نكته را توجّه مى دهد و به مالك اشتر مى فرمايد: «وَ لاتَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ » : آن لطف و مهربانى را كه نسبت به يكى از فرماندهان انجام مى دهى، هر چند هم كم باشد، آن را كوچك مشمار. مگو اين چيز كوچكى است و به حال او چه فرقى مى كند و چه ارزشى دارد؟ حضرت مى فرمايد: هرچند يك چيز كمى است و به نظر تو كم مى آيد، اما همين كم يك وقت اثر مثبت مهمى دارد. بنابراين در

ص: 146

عين حالى كه براى او حقوق قرار داده اى، مزايا قرار داده اى، جهات ديگر را رعايت مى كنى، كارهاى كوچكى را هم كه ممكن است در روح آن طرف اثر خوب داشته باشد كوچك مشمار و انجام بده.

فَإِنَّهُ دَاعِيَةٌ لَهُمْ إِلى بَذْلِ النَّصِيحَةِ لَكَ ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ »

(چرا كه همين مهربانى ها ايشان را به نثار خيرخواهى براى تو فرا مى خواند، و نيز به حسن ظنّ و نيك گمانى به تو.)

يعنى خيرخواه تو باشند و به تو حسن ظنّ پيدا كنند؛ بگويند چه رئيس خوبى داريم كه حتى كارهاى كوچك را هم زير نظر دارد و به ما اظهار لطف مى كند.

«وَ لاتَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِيفِ أُمُورِهِمُ اتِّكَالاً عَلى جَسِيمِهَا»

(و بازرسى از كارهاى خرد آنها را با اعتماد بر كارهاى بزرگشان رها مكن.)

«جَسيم» يعنى تناور و بزرگ. اين تكرار همان مطلب است؛ مى فرمايد: رها مكن تفقد كردن را؛ يعنى جستجوكردن امور خرد و لطيف را؛ از اين باب كه اعتماد مى كنى بر اين كه من كارهاى بزرگ را انجام داده ام.

«فَإِنَّ لِلْيَسِيرِ مِنْ لُطْفِكَ مَوْضِعاً يَنْتَفِعُونَ بِهِ »

(زيرا براى همين مهربانى اندك تو جايگاهى است كه از آن بهره مى برند.)

چرا كه لطف كم تو، همين احوالپرسى و يك احسنت گفتن تو، در دل آنها جايگاهى دارد و آنها به همين هم نفع مى برند و خوشحال مى شوند.

«وَ لِلْجَسِيمِ مَوْقِعاً لايَسْتَغْنُونَ عَنْهُ »

(و براى مهربانى بزرگ تو هم جايگاهى است كه از آن بى نياز نيستند.)

اين كه حقوق به او مى دهى، درجه به او مى دهى، خانه به او مى دهى، اينها هم

ص: 147

يك جايگاهى در دل او دارد كه از آن بى نياز نيستند؛ و خلاصه هر يك جاى خود را دارد.

اين به انسان ياد مى دهد كه نسبت به دوستانش، نسبت به كسانى كه با آنها رفت و آمد دارد، مخصوصاً آنهايى كه با او كار دارند، مثل رئيسى كه با فرماندهان ارتش كار دارد، بايستى توجّه داشته باشد؛ كه حتى اين توجّه ها و لطف هاى كوچك هم در طرف اثر بزرگ دارد.

«وَلْيَكُنْ آثَرُ رُؤُوسِ جُنْدِكَ عِنْدَكَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِى مَعُونَتِهِ »

(و بايد گزيده ترين سران ارتش نزد تو آن كسى باشد كه در يارى رساندن به ارتشيان اهتمام مى ورزد.)

حال در ميان اين فرماندهانى كه دارى كدام يك بايد بيشتر مورد توجّه تو باشد و بيشتر در دل تو جاى داشته باشد و او را مقدّم بدارى و بيشتر به او اهميت بدهى ؟ مى فرمايد: آن كه به ارتش تو بيشتر كمك مى كند، به افسرهاى جزء و به سربازها بيشتر مى رسد، مخارج آنها را در نظر مى گيرد، مصالح آنها را در نظر دارد؛ هر كسى بيشتر با زيردستان هماهنگى و همدردى دارد و به آنها كمك مى كند و خيرخواه است و با آنان با عطوفت و مهربانى رفتار مى كند، بايد به او بيشتر اهميت بدهى؛ نه آن فرماندهى كه خود از مزايا برخوردار است و حقوق گزاف مى گيرد، اما زحمات جنگ را ديگران متحمّل مى شوند و او به نام خود ثبت مى كند.

«وَ أَفْضَلَ عَلَيْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ ، بِمَا يَسَعُهُمْ وَ يَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِيهِمْ »

(و از آنچه در توان دارد به آنان مى بخشد، به اندازه اى كه براى ارتشيان و خانوادۀ آنها كه پشت سر گذاشته اند واسع و فراوان باشد.)

اصل «جِدَة» از «وَجَدَ» است، يعنى واجد بودن؛ «خُلوف» جمع «خَلْف» است،

ص: 148

يعنى آنهايى را كه پشت سر گذاشته اند.

و بر ارتشى ها از آنچه در توان دارد تفضل كند، به نحوى كه هم براى خود سربازها و ارتشى ها وسعت داشته باشد و هم براى كسانى كه پشت سر اين سربازها هستند از اهلشان واسع و فراوان باشد. سربازى كه آمده اينجا جنگ كند و زن و بچه دارد، بايد زن و بچۀ او را هم اداره كرد، به وضع خانوادۀ اين افسر و درجه دارى هم كه در جنگ است و جنگ مى كند بايد رسيدگى كرد. اگر خيال سرباز و درجه دار از ناحيۀ زن و بچه اش راحت نباشد، نمى تواند براى كشور جنگ كند، نمى تواند از كشور دفاع نمايد.

«حَتّى يَكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِى جِهَادِ الْعَدُوِّ»

(تا اين كه عزم ايشان در جهاد با دشمن عزمى واحد باشد.)

چرا به ارتشى ها و سربازها و پاسداران و فرماندهان و خانوادۀ آنها بايد خوب برسد؟ براى اين كه همّ و قصد اينها فقط يكى و آن جنگيدن با دشمن باشد. بايد مقصد او فقط يك مقصد باشد؛ و تا وقتى در جبهه است و يا در مرز مى جنگد، ناراحت نباشد كه زن و بچۀ من خرج مى خواهد و به فكر تجارت و كاسبى بيفتد كه زن و بچه اش را اداره كند؛ بلكه فكرش فقط جنگ و دفاع از مرز كشور باشد و ديگر فكر زن و بچه نباشد؛ زيرا در صورتى كه اين گونه فكرها را داشته باشد، سنگر را از دست مى دهد و به تبع آن شكست خواهد بود.

«فَإِنَّ عَطْفَكَ عَلَيْهِمْ يَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَيْكَ »

(چرا كه مهربانى تو بر آنان دلهاشان را بر تو مهربان مى نمايد.)

وقتى كه تو به ارتشى هايى كه مى خواهند جنگ كنند توجّه كامل داشته باشى، دل آنها متوجّه تو خواهد شد و هميشه مصلحت تو را در نظر خواهند گرفت؛ اما اگر به

ص: 149

زندگى آنها نرسى، ممكن است دشمن آنها را پيدا كند و بخرد؛ او هم وقتى ديد گرسنگى خورده و بدبختى كشيده است و دشمن يا آن كه مى خواهد كودتا كند وقتى ببيند ارتشى به پول احتياج دارد، از اين موقعيت سوء استفاده مى كند، ايمان هم كه گاهى كم و ضعيف است، لذا او را مى فريبد و به طرف خود مى كشاند. پس در عين حالى كه ايمان آنها بايد محكم باشد، خرج آنها هم بايد اداره شود. مَثَل معروفى است كه: شكم گرسنه ايمان ندارد. بايستى زندگى مادّى آنها را هم تأمين كرد. إن شاءاللّه خدا به ما توفيق بدهد كه به وظايف اسلامى خود عمل كنيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 150

ص: 152

«نامۀ 53 - قسمت نهم»

«وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَيْنِ الْوُلاةِ اسْتِقَامَةُ الْعَدْلِ فِى الْبِلادِ، وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِيَّةِ ، وَ إِنَّهُ لاتَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ إِلَّا بِسَلامَةِ صُدُورِهِمْ ، وَ لاتَصِحُّ نَصِيحَتُهُمْ إِلَّا بِحِيطَتِهِمْ عَلى وُلاةِ الْأُمُورِ، وَ قِلَّةِ اسْتِثْقَالِ دُوَلِهِمْ ، وَ تَرْكِ اسْتِبْطَاءِ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ ؛ فَافْسَحْ فِى آمَالِهِمْ ، وَ وَاصِلْ فِى حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَيْهِمْ ، وَ تَعْدِيدِ مَا أَبْلى ذَوُوالْبَلاءِ مِنْهُمْ ؛ فَإِنَّ كَثْرَةَ الذِّكْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ ، وَ تُحَرِّضُ النَّاكِلَ ؛ إِنْ شَاءَاللَّهُ .

ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلى ، وَ لاتُضِيفَنَّ بَلاءَ امْرِئٍ إِلى غَيْرِهِ ، وَ لاتُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَايَةِ بَلائِهِ ، وَ لايَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلائِهِ مَا كَانَ صَغِيراً، وَ لا ضَعَةُ امْرِئٍ إِلى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلائِهِ مَا كَانَ عَظِيماً.

وَارْدُدْ إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَا يُضْلِعُكَ مِنَ الْخُطُوبِ ، وَ يَشْتَبِهُ عَلَيْكَ مِنَ الْأُمُورِ؛ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالى لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ : «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ ، فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِى شَىْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ »(1)

فَالرَّدُّ إِلَى اللَّهِ : الْأَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتَابِهِ ، وَالرَّدُّ إِلَى الرَّسُولِ : الْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَةِ غَيْرِ الْمُفَرِّقَةِ .»9.

ص: 153

نداشت، اسلحه هم كه در دست داشت، از اسلحه سوء استفاده مى كند و منجر به قلدرى مى گردد و كم كم سبب مى شود كه نسبت به رعيّت ظلم بشود.

البته يك دسته از افراد قواى مسلّح به اصطلاح ضابطين نظامى بودند، مانند افراد ژاندارمرى و شهربانى (نيروى انتظامى) كه در صدر اسلام اينها را شرطه مى گفتند و جزء ارتش هم بودند. حال اگر پاسبانها و ژاندارمها آدمهاى بدى باشند براى اشخاص پرونده سازى مى كنند، رشوه مى گيرند، و يا پرونده را ناجور درست مى كنند. قهراً از ناحيۀ اينها ظلم و تعدّى در بين رعيّت پيدا مى شود و صاحب حق به حقش نمى رسد.

اين مسأله خيلى مهم است؛ ژاندارمى كه مسئول و متعهد باشد وقتى كه وارد يك صحنۀ دعوا يا اختلافى شد، قضايا را همان طورى كه هست در پرونده منعكس مى كند؛ اين مأمور بايد پرونده را درست كند تا به دادگاه برود و آن وقت قاضى هم بايد قاضى خوبى باشد و بر اساس اسلام و عدالت حكم كند.

اما اگر اين ژاندارم آدم بدجنس و رشوه گيرى باشد، كسى باشد كه حق را رعايت نمى كند، پرونده ناجور درست مى شود؛ بعد هم كه پيش قاضى مى رود، قاضى چه بسا تقصيرى هم ندارد، پرونده را مى بيند و براساس آن قضاوت مى كند، در اين صورت است كه به ملّت ظلم مى شود. خلاصه يك قسم از ارتشى ها هستند كه ضابطين نظامى اند، چنانچه اينها خوب يا بد باشند در جريان عدالت اجتماعى خيلى اثر خواهد داشت.

از آن طرف آنهايى كه ضابطين نظامى نيستند، مثل ارتشى هايى كه مرزداران كشورند، ديده شده كه از قدرتشان چه بسا سوء استفاده مى كردند، دهات مردم را به زور مى گرفتند، به كاسب سر محله زور مى گفتند؛ از آن طرف آن بدبخت و بيچاره اى كه به او ظلم شده بود به هر دادگاه و به هر اداره و شهربانى و ژاندارمرى كه مراجعه مى كند، كسى گوش به حرفش نمى دهد. اين سبب مى شود كه ظلم در بين رعيّت زياد شود.

ص: 155

بنابراين اگر ارتشى ها متديّن باشند، اگر ضابطين نظامى آدمهاى متعهد و مسلمانى باشند و از اسلحه و قدرتشان سوء استفاده نكنند، در جامعه عدالت برقرار مى شود، و جلوى ظلم و رشوه خوارى را مى گيرند؛ ولى در غير اين صورت اگر آدمهاى متخلفى باشند حق را پايمال مى كنند، از باطل حمايت مى كنند، و به جاى عدالت اجتماعى ظلم و بيدادگرى رايج مى گردد. پس اگر يك حاكمى علاقه مند باشد كه در جامعه عدالت اجتماعى برقرار گردد و حق كسى تضييع نشود، در درجۀ اوّل بايد انگشت روى ارتشى ها و قواى مسلّح بگذارد؛ و خلاصه آنهايى را كه اسلحه و قدرت در دستشان است و مى توانند زور بگويند از افراد خوب انتخاب كند؛ اگر آنها آدمهاى خوبى شدند، هم خودشان ظلم نمى كنند و هم جلوى ظلم ها را مى گيرند و هنگامى كه مى خواهند كسى را بازداشت كنند واقعاً افراد ظالم را بازداشت مى كنند.

آن كسى كه در رأس كشور قرار گرفته و رهبرى يك ملّتى را به عهده دارد، او كه نمى تواند به خرد و درشت مسائل كشور برسد، سروكار ملّت در خرد و درشت مسائل كشور با شهربانى و كميته ها و ژاندارمرى است و جناب سرهنگ و سرتيپ و سرلشكرها و افسرها بايد مسائل مردم را حل كنند؛ و چون ملّت با اينها سروكار دارند، اگر اينها خوب باشند و جلوى ظلم و تعدّى را بگيرند عدالت اجتماعى برقرار مى شود. لذا حضرت در اينجا به مناسبت ارتش اين را باز توصيه مى كند كه خلاصه از كارهاى مهم تو برقرار كردن عدالت در جامعه است، و نظم اجتماعى شما وقتى خوب خواهد شد و براساس عدالت خواهد بود كه ارتش و قواى مسلّح آدمهاى خوبى باشند و ظلم نكنند.

بنابراين چون عدالت در اجتماع وابسته به قواى مسلّح است، حضرت مى فرمايد:

«وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَيْنِ الْوُلاةِ اسْتِقَامَةُ الْعَدْلِ فِى الْبِلادِ، وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِيَّةِ » ؛ «قرّة عين» يعنى قرار گرفتن چشم؛ انسان وقتى كه ناراحت باشد همواره چشمش اين طرف و آن طرف مى گردد، قرار ندارد و اين طرف و آن طرف را نگاه مى كند، مانند وقتى كه دزد

ص: 156

مى آيد يا هنگامى كه دشمن مى آيد؛ اما وقتى خاطر انسان جمع باشد چشم انسان قرار دارد، اين طرف و آن طرف چشم نمى اندازد، اين را مى گويند: «قرّة عين» يعنى قرار گرفتن چشم. آنچه بيش از همه سبب قرارگرفتن نور چشم واليان مى شود و آنان را آسوده خاطر مى كند، مستقيم بودن و برقرار بودن عدالت در شهرها و ظاهرشدن دوستى رعيّت با حاكمان و واليان است.

خلاصه مهم ترين چيز براى حاكم ايجاد عدالت است، و در چنين صورتى فكر حاكم راحت است و رعيّت او را دوست دارد. آيا فكر كرده ايد كه ملّت، حكومت را براى چه مى خواهد؟ حكومت نمى خواهد براى اين كه آقا بالاسر باشد، ماليات بگيرد، و باز هم با افراد ظالم و ستمگر مواجه باشند! حكومت اسلامى را مى خواهد براى اين كه عدالت اجتماعى برقرار كند. اين همه كه مردم ماليات مى دهند براى اين است كه شب در خانه راحت بخوابند و بدانند مال و ناموس و حقشان محفوظ است و كسى به آنان زور نمى گويد.

«وَ إِنَّهُ لاتَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ إِلَّا بِسَلامَةِ صُدُورِهِمْ »

(و همانا دوستى آنان آشكار نمى گردد مگر با سالم ماندن سينه هاشان.)

يعنى رعيّت از دست حكومت كينه نداشته باشند و خيرخواه حكومت باشند، و وقتى خيرخواه حكومت هستند كه همه دور حاكم و علاقه مند به او باشند.

«وَ لا تَصِحُّ نَصِيحَتُهُمْ إِلَّا بِحِيطَتِهِمْ عَلى وُلاةِ الْأُمُورِ»

(و خيرخواهى رعيّت محقق نمى شود جز با مراقبت ايشان بر واليان امور.)

خيرخواهى رعيّت براى رئيس كشور محقق و صحيح نمى شود مگر به اين كه مردم حاكم خود را مراقبت كنند. يعنى دور و بر او باشند و به او علاقه داشته باشند، آن وقت فرضاً از ته دل هم برايش جاويد خواهند گفت.

ص: 157

«وَ قِلَّةِ اسْتِثْقَالِ دُوَلِهِمْ »

(و كم بودن سنگينى حكومت هاى آنها.)

مثل زمان شاه نباشد كه حكومتش براى مردم سنگين بود و روزشمارى مى كردند كه چه وقت شرّش كنده مى شود.

به قول آيت اللّه العظمى خمينى كه در يك سخنرانى فرمودند: من يادم هست كه قواى سه گانه به كشور ايران حمله كرده بودند، آمريكا از يك طرف و شوروى از يك طرف و انگلستان هم از يك طرف، مردم به جاى اين كه ناراحت باشند كه چرا سه دولت بيگانۀ زورگو به ايران هجوم آورده اند همه شادى مى كردند، خوشحال بودند براى اين كه رضا شاه رفت، در صورتى كه سه كشور ابرقدرت ستمگر به ايران يورش آورده بودند. يك پادشاه حاكم بايد چقدر ظلم كرده باشد كه مردم از رفتن او خوشحال باشند ولو با هجوم سه كشور اجنبى! در اينجا حضرت مى فرمايد: مردم بر واليان امور احاطه داشته و دور و بر او باشند و سنگينى دولت را كم بشمارند.

حكومت خواهى نخواهى يك سنگينى دارد، آدم دلش نمى خواهد زير بار كسى باشد، بالاخره حكومت يك حاكم يك قدرى براى انسان سنگين است، اما خيلى او را سنگين نشمارند كه راه بيفتند و عليه او كودتا كنند؛ اگر هم حكومت اين حاكم سنگين است، خيلى سنگين نباشد كه از رفتن او خوشحال بشوند، بلكه بگويند: وجودش بهتر از اين است كه نباشد.

«وَ تَرْكِ اسْتِبْطَاءِ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ »

(و نيز ترك لحظه شمارى براى به سر رسيدن مدّت حكومت آنان.)

يعنى براى رفتن او روزشمارى نكنند؛ مثلاً بگويند حكومت اين چقدر طول كشيد! و براى آنان يك روز آن به اندازۀ يك سال نمود نكند.

ص: 158

پس عدالت اجتماعى براى يك رئيس حكومت از همه چيز بهتر است؛ او اگر مى خواهد كه عدالت برقرار شود و مردم به او علاقه داشته باشند و براى رفتنش روزشمارى نكنند، در اين صورت بايد قواى مسلّح منظّم باشند و كار خوب انجام دهند؛ و اگر قواى مسلّح كار خلاف انجام دادند از آنها بازخواست شود. فرمانده يا رئيس كشور، خود با فرد فرد ملّت سروكار ندارد؛ آن كه مردم در متن جامعه با آنها سروكار دارند قواى مسلّح است؛ اگر قواى مسلّح اصلاح بشوند، آن وقت است كه عدالت اجتماعى برقرار مى شود.

«فَافْسَحْ فِى آمَالِهِمْ »

(پس تو نسبت به خواسته هاى ايشان وسعت نظر داشته باش.)

پس تو خواسته هاى اين فرماندهان ارتش و ارتشى ها را در نظر بگير و نسبت به آنها وسعت نظر داشته باش. حقوق خوب به آنها بده كه نخواهند از مردم دزدى بكنند.

يك زمانى بود كه فرمانده كشور به فرماندهان ارتش حقوق نمى داد، فرضاً اگر مى خواستند سرهنگى را به شهرى بفرستند براى اين كه سرباز بگيرد، به جاى اين كه حقوق به او بدهند مى گفتند تو برو آنجا و ماهى اين قدر هم بده، او را بر جان و مال و ناموس مردم مسلط مى كردند، و او هم مى رفت آنجا هر چه مى توانست پول مى گرفت؛ مقدارى را خودش مى خورد و مقدارى از آن را هم به بالادستهاى خود مى داد.

اين طور نباشد، بلكه بايستى خواسته هاى يك سرهنگى را كه براى مأموريت مى فرستى خوب تأمين كنى، خرج زن و بچه اش اداره بشود، خرج خودش اداره بشود؛ و اگر كار خوبى انجام داد مطابق كار خويش مزد بدهى، اگر كار خلاف كرد مطابق آن مجازاتش كنى تا اين كه عدالت برقرار شود.

ص: 159

اين جملۀ معترضه اى كه حضرت ذكر كرد به خاطر اين است كه ارتش از رعيّت و جامعه جدا نيست، و ارتش اگر ارتش خوبى باشد عدالت اجتماعى برقرار است. لذا باز مى فرمايد:

«وَ وَاصِلْ فِى حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَيْهِمْ »

(و پيوسته ساز ستودن آنها را به نيكويى.)

«وَصْل» يعنى پشت سر هم بودن؛ مرتب از آنها تمجيد كنى و بگويى: احسنت به شما ارتشى ها، شما پاسدارها، شما قواى نظامى و انتظامى، خوب از كشور دفاع مى كنيد، خوب جنگ مى كنيد، خوب مرزهاى كشور را حفظ مى كنيد. از آنها تمجيد كن، كه اين تمجيد كردن خيلى اثر خواهد داشت.

«وَ تَعْدِيدِ مَا أَبْلى ذَوُوالْبَلاءِ مِنْهُمْ »

(و شمردن آنچه كه صاحبان كارهاى خوب از آنان انجام داده اند.)

«بَلاء» در اصل به معناى آزمايش است؛ و نه تنها كارهاى خوب ملاك آزمايش است بلكه كارهاى بد هم ملاك آزمايش است؛ لذا چون هم كار خوب و هم كار بد ملاك آزمايش است كار و فعاليت را به «بلاء» تعبير مى كنند؛ در اينجا مى فرمايد: آنچه را كه صاحبان كارهاى خوب انجام داده اند شماره كن و مثلاً بگو: احسنت، تو فلان سنگر دشمن را فتح كردى، فلان مرز را خوب حفظ كردى؛ و خلاصه كارهاى خوبى را كه انجام داده است يكى يكى ذكر كن تا بفهمد تو كه رئيس كشور هستى كارهاى خوب آنها را زير نظر دارى.

«فَإِنَّ كَثْرَةَ الذِّكْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ ، وَ تُحَرِّضُ النَّاكِلَ ؛ إِنْ شَاءَاللَّهُ »

(چرا كه بسيار ياد كردن كارهاى خوبشان دلاورمرد را برمى انگيزد، و ضعيف دل را ترغيب مى نمايد؛ اگر خدا بخواهد.)

ص: 160

«ناكِل» يعنى آدم سست. مى فرمايد: اگر كارهاى خوب آنها را زياد ذكر كنى و كار خوبى را كه انجام مى دهند هميشه بشمارى، اين دو نتيجه را دارد:

1 - آدمهاى شجاع تحريك مى شوند و مى فهمند كه كارشان مورد توجّه قرار مى گيرد.

2 - آدمهاى سست و ترسو هم كمى به خود مى آيند و يك حركت و جنبشى از خود نشان خواهند داد. با خود مى گويند ما هم كمى بجنبيم، بلكه مورد تقدير و تشكر فرمانده كل قرار بگيريم و مدالى را به خود اختصاص دهيم.

«ثُمَّ اعْرِفْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلى »

(آنگاه كار هر فردى از ايشان را براى خودش بدان.)

كار هر كسى را به خودش نسبت بده و به ديگرى نسبت مده. از مسائلى كه خيلى مهم است و بايد به آن توجّه كرد اين است كه فرضاً يك فردى كه فرمانده است اگر خودش كارى نكرده باشد ولى افسرهاى زيردست و كسانى كه درجه شان از او پايين تر است كار خوبى را انجام داده باشند، آن وقت انسان كار خوبى را كه اين فرد انجام داده به فرمانده نسبت بدهد در حالى كه ممكن است اصلاً روح آن فرمانده هم از اين كار خوب خبر نداشته و مخالف هم بوده است. مى فرمايد: اين جور نباشد كه كار كوچك يك فرد بزرگ را بزرگ بشمارى، اما كار بزرگ يك فرد كوچك و درجه پايين را كوچك بشمارى؛ به كار هر كس به همان اندازه كه ارزش دارد اهميت بده؛ يعنى كار هر كس را به خودش نسبت بده، كار خوب او را به خود او نسبت بده.

«وَ لاتُضِيفَنَّ بَلاءَ امْرِئٍ إِلى غَيْرِهِ »

(و كار شخصى را به حساب ديگرى مگذار.)

اين طور نباشد كه كار را يك افسر يا پاسدار انجام دهد و تشويق و درجه را فرمانده

ص: 161

بگيرد. اينها نكته هاى بسيار جالبى است كه بايد در ارتش و قواى مسلّح ملاحظه شود.

اگر بخواهيم كاربرد ارتشى ها، پاسداران، شهربانى و ژاندارمرى زياد باشد و براى كشور مفيد باشند و از كشور و مرز دفاع كنند، بايد اين نكته هايى كه حضرت يكى يكى روى آنها انگشت گذاشته است كه بسيار مهم است و در روحيۀ آنها خيلى اثر دارد رعايت شود، تا آنها علاقه مند بشوند و روى علاقه از كشور دفاع كنند؛ مخصوصاً كسانى كه جانشان بيشتر در معرض خطر است، به كار اينها خيلى بايستى توجّه كرد.

«وَ لاتُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَايَةِ بَلائِهِ »

(و نسبت به او از ارزش نهايى كارش پايين تر ميا.)

يعنى اگر كارش بزرگ است تو براى او كم نگذار، به همان اندازه اى كه كارش عظمت دارد براى او ارزش قائل بشو، اگر فرضاً مستحق دو درجه است يك درجه به او دادن غلط است.

«وَ لايَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِئٍ إِلى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلائِهِ مَا كَانَ صَغِيراً، وَ لا ضَعَةُ امْرِئٍ إِلى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلائِهِ مَا كَانَ عَظِيماً»

(و مبادا بزرگى كسى سبب شود كه كار كوچك او را بزرگ نمايى، و نه اين كه كوچكى شخصى موجب شود كه كار بزرگش را كوچك شمارى.)

يكى از كارهايى كه مرسوم است اين است كه اگر يك سپهبد يا ارتشبدى يك كارى كرد ولو كارش هم خيلى مهم نباشد، در مقام سپهبدى و ارتشبدى يك قدم برداشته، سرو صدا راه مى اندازيم كه بله اين جناب سپهبد يا ارتشبد اين كار را كرده است، اما يك سرباز يا يك درجه دار جزء يا افسر جزء كه يك كار بزرگى انجام مى دهد اين را خيلى اهميت نمى دهيم، اين كار غلطى است. حضرت مى فرمايد: بزرگى شخص سبب نشود كه كار كوچكش را خيلى بزرگ جلوه بدهى، و كوچكى شخص هم سبب نشود كار بزرگش را كوچك جلوه بدهى.

ص: 162

براى مثال در راديو و تلويزيون و روزنامه سرو صدا راه بيندازد كه جناب تيمسار اين كار را انجام داده، با آن سعۀ وجودى و با آن قدرتى كه اين جناب تيمسار داشته مى بايست كارهاى بسيار بزرگترى مى كرد، حالا شما يك كار كوچكش را اين قدر بزرگ جلوه مى دهيد؛ و به عكس توجّه به كارهاى بزرگ افراد كوچك نداريد و آنها را بى اهميت جلوه مى دهيد.

اين يك قانون همگانى و عمومى است. بايد در ارتش، در دانشكده ها و در همۀ قسمت ها همين طور باشد؛ فرضاً در دانشكده يك دانشجو يك ابتكارى دارد يا اختراعى مى كند كه براى كشور خيلى مهم است و نياز كشور را رفع مى كند، اگر چه دانشجوى پايينى هم هست، اين را بايست در راديو و تلويزيون و روزنامه تشويق كرد؛ نگوييد حالا اين دانشجو است و اين قدرها مهم نيست؛ اما اگر يك پرفسور اختراع كوچكى كرد خيلى بزرگ به شمار آيد! به بزرگى كار نگاه كنيد به بزرگى شخص نگاه نكنيد، اگر كارش ارزش دارد به اندازۀ ارزشش بايد از او تقدير كرد.

سنّت پيامبراكرم سه چيز است: اوّل: گفته هاى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه در اصطلاح به آن «قول معصوم» مى گويند.

دوّم: رفتار رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه به آن «فعل معصوم» مى گويند. اين خيلى مهم است كه مثلاً مى بينيد روش پيامبراكرم در جنگ ها با ارتش به چه صورت بوده، روش آن حضرت با دشمن چگونه بوده، چگونه صلح مى كرده و چگونه جنگ مى كرده، تاريخ اسلام براى انسان درس است و بايستى از آن استفاده كرد.

سوّم: «تقرير معصوم»؛ تقرير معصوم يعنى اگر شما نزد معصوم كارى انجام داديد و او نهى نكرد و جلوى آن كار را نگرفت، معلوم مى شود كار درستى است. اگر جلوى معصوم شراب خوردى، وظيفه اش اين است كه جلوگيرى كند؛ اما اگر آب خوردى و جلوگيرى نكرد، پس معلوم مى شود آب خوردن مباح و شراب خوردن حرام است؛ اين را تقرير مى گويند؛ پس تقرير اين است كه كارى نزد معصوم انجام شود و او جلوى آن كار را نگرفته و صحّه بگذارد؛ لازم نيست بگويد صحّه گذاشتم، بلكه همين كه در برابر تو سكوت كرد دليل بر اين است كه كار تو صحيح است و مانعى ندارد.

حال حضرت مى فرمايد: آقاى مالك اشتر، تو و ارتش تو و همه بايستى به كتاب خدا و سنّت پيامبر عمل كنيد. اين مطلب را دنبال ارتش ذكر فرموده، گويا حضرت مى خواهد بگويد: ارتش بايد ارتش مكتبى باشد و روشش بر طبق كتاب خدا و سنّت پيامبراكرم باشد.

«ضِلْع» استخوان دنده را مى گويند؛ «خُطوب» جمع «خَطب» به معناى پيشامد ناگوار است؛ مثل اين كه انسان به پهلو مواجه با مشكلات مى شود، گويى كه مشكلات به دنده هاى انسان فشار مى آورد و مى خواهد او را خرد كند؛ اين است كه مى گويد:

مشكلاتى كه به دندۀ تو مى خورد و تو در مقابلش گير مى كنى و تحت فشار واقع مى شوى، آن را به كتاب خدا و به پيامبر برگردان.

«وَ يَشْتَبِهُ عَلَيْكَ مِنَ الْأُمُورِ»

(و نيز كارهايى را كه بر تو مشتبه مى گردد.)

«فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالى لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ »

(چون خداوند متعال به جمعيتى كه ارشادشان را دوست مى داشت فرموده است:)

« «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الْأَمْرِ مِنْكُمْ »»

(اى كسانى كه ايمان آورده ايد خدا را فرمان بريد، و نيز پيامبر و اولى الامر از خودتان را فرمان بريد.)

اين دستورات را دستورات حكومتى مى گويند. اينها غير از احكام خداست كه در قرآن آمده و به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم وحى شده است، لذا خدا لفظ «أطيعوا» را در آيۀ شريفه تكرار كرده است: «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ » . اما براى اولى الامر ديگر تكرار نكرده، چون اطاعت رسول و اولى الامر از يك سنخ است؛ رسول به اعتبار اين كه حكومت دارد حكومتش به اولى الامر هم منتقل شده است.

پس ما هم دستوراتى را كه پيامبر از ناحيۀ خدا آورده بايد اطاعت كنيم، كه اينها مشمول همان «أطيعوا اللّه» مى شود؛ و هم دستورات حكومتى را كه پيامبر و اولى الامر دارند و فرمانده به اعتبار اين كه فرمانده است دستور مى دهد، كه اينها مشمول «أطيعوا» ى دوّم است.

«أولى الأمر» يعنى آنهايى كه فرمانده هستند، حالا ائمۀ اطهار عليهم السلام قدر متيقن مى شود يا فرض بگيريد شامل فقهايى كه عادل باشند، و نيز رهبرى كه عادل و مدبر باشد و بتواند كشور را اداره كند. البته اين بحث فقهى ديگرى است كه مفصّل آن در اينجا نمى آيد.

« «فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِى شَىْ ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ »»

(و اگر در چيزى كشمكش پيدا كرديد پس آن را به خدا و پيامبر بازگردانيد.)

«تنازع» از باب تفاعل است از مادّۀ «نزع» يعنى كشيدن.

حضرت على عليه السلام در اين خطبه آيۀ قرآن را تفسير مى كند، مى فرمايد: اين كه مى گويد به خدا برگردان، يعنى به كتاب خدا؛ و اين كه مى گويد به رسول برگردان، يعنى به روش و سنّت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم.

«فَالرَّدُّ إِلَى اللَّهِ : الْأَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتَابِهِ »

(و بازگرداندن به خدا: گرفتن محكم از كتاب او [قرآن] است.)

ص: 166

كتاب خدا هم محكم دارد و هم متشابه. متشابهات الفاظى است ذو وجوه؛ يعنى احتمالات مختلف دارد، اينجا ما حق نداريم يك طرفش را بگيريم و اطراف ديگر را رها كنيم. محكم آن است كه يا نصّ باشد، يعنى هيچ احتمال خلاف ندهيم؛ يا ظاهر لفظ باشد؛ اگر ظاهر لفظ هم باشد حجّت است و عقلا بر طبق آن عمل مى كنند.

بنابراين به محكم كتاب خدا، يعنى آيه اى كه يا نصّ باشد يا ظهور داشته باشد بايد عمل كرد؛ و اين دليل مى شود كه ما به ظواهر كتاب مى توانيم عمل كنيم. اخباريين كه مى گفتند حق نداريد به ظواهر كتاب عمل كنيد، حرفشان صحيح نيست. اين صحيح نيست كه كسانى بخواهند به قرآن عمل كنند و گفته هاى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و امامان عليهم السلام را پهلوى آن نگذارند؛ براى اين كه گفته هاى پيامبر و امام شارح قرآن است و با توجّه به اين گفته ها بايد به كتاب خدا عمل كنيم.

پس «رد به خدا» اين است كه محكم كتاب خدا را بگيريم و عمل كنيم نه متشابهاتش را، متشابهات است كه مذاهب و اديان مختلف درست مى كند و بكش بكش به ميان مى آيد.

«وَالرَّدُّ إِلَى الرَّسُولِ : الْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْجَامِعَةِ غَيْرِ الْمُفَرِّقَةِ »

(و بازگرداندن به پيامبر: گرفتن سنّت جامع اوست كه اختلافى نيست.)

يعنى سنّتِ اختلافى نباشد؛ چون سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم هم ممكن است يك چيزهاى متشابهى داشته باشد كه هر كس يك طورى از آن بفهمد. بنابراين محكم كتاب خدا و محكم سنّت پيامبر بايد ملاك عمل باشد؛ و الآن هم در فقه علماى شيعه ملاك فقه را كتاب و سنّت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم قرار مى دهند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 167

ص: 168

ص: 170

«نامۀ 53 - قسمت دهم»

«ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِيَّتِكَ فِى نَفْسِكَ مِمَّنْ لاتَضِيقُ بِهِ الْأُمُورُ، وَ لاتُمْحِكُهُ الْخُصُومُ ، وَ لايَتَمَادى فِى الزَّلَّةِ ، وَ لايَحْصَرُ مِنَ الْفَىْ ءِ إِلَى الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ ، وَ لاتُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلى طَمَعٍ ، وَ لايَكْتَفِى بِأَدْنى فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ ، وَ أَوْقَفَهُمْ فِى الشُّبُهَاتِ ، وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ ، وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ ، وَ أَصْبَرَهُمْ عَلى تَكَشُّفِ الْأُمُورِ، وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُكْمِ ؛ مِمَّنْ لايَزْدَهِيهِ إِطْرَاءٌ، وَ لايَسْتَمِيلُهُ إِغْرَاءٌ؛ وَ أُولَئِكَ قَلِيلٌ ، ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ ، وَافْسَحْ لَهُ فِى الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ ، وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى النَّاسِ ، وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لايَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ لِيَأْمَنَ بِذَلِكَ اغْتِيَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ ، فَانْظُرْ فِى ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً؛ فَإِنَّ هَذَا الدِّينَ قَدْ كَانَ أَسِيراً فِى أَيْدِى الْأَشْرَارِ، يُعْمَلُ فِيهِ بِالْهَوى ، وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيَا.»

دستور خدا بدهد، من ضامن اجرا در وجدانم ندارم؛ براى اين كه پيامبر هم مالك من نيست، امام هم مالك من نيست، آن كه مالك و خالق من است خداوند است.

پس اگر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مستقيماً دستورى بدهد، در وجدان من ضامن اجرا ندارد مگر اين كه خداوند بگويد كه تو بايد از پيامبر اطاعت كنى؛ همان طور كه در قرآن فرموده:

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ » (1) «اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد رسول و اولى الامر از خودتان را.» يعنى آنهايى كه حق فرمان دارند.

اطاعت از رسول بر طبق اين آيه واجب است؛ زيرا خداوند اطاعت از رسول را در عرض اطاعت از خودش بر ما واجب كرده است؛ و بعد از «أَطِيعُوا اللّهَ » كه مربوط است به دستوراتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم از طرف خدا به صورت وحى مى آورد، بلافاصله مى گويد: «وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ » يعنى از دستورات حكومتى پيامبر هم اطاعت كنيد. و در درس قبل مشروحاً بيان شد كه پيامبراكرم ما دو جنبه دارد: يكى جنبۀ رسالت، يعنى فرستادۀ خدا و پيام آور خداست؛ و ديگرى جنبۀ حكومت، يعنى حق حكومت بر ما را دارد، چون خدا او را حاكم قرار داده است. وقتى خدا پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را حاكم قرار دهد بايد از او اطاعت كنيم؛ براى اين كه خدا او را حاكم قرار داده است. خود او حق حكومت نداشت، اما خدا او را حاكم قرار داد. خدا در قرآن فرمود: «اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ » (2) «پيامبر نسبت به مؤمنان از خود آنان سزاوارتر است.» يعنى حق حكومت بر مردم را دارد و دستور و نظر او بر نظر مؤمنين مقدّم است.

قرار بدهد؛ خدا پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را حاكم قرار داده است، خدا براى بعضى از پيامبران سابق هم جنبۀ حكومت و امامت قرار داده است و از اين حكومت تعبير به امامت شده است.

حضرت ابراهيم عليه السلام با اين كه پيامبر و دوست خدا بود اما جنبۀ حكومت نداشت تا وقتى كه خدا براى او قرار داد؛ آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً»(1) خدا ابراهيمى را كه پيامبر شده و دوست خداست اما هنوز مقام امامت و حكومت ندارد آزمايش مى كند، وقتى از آزمايش خوب بيرون آمد و معلوم شد كه مى تواند رهبر و حاكم باشد خداوند فرمود:

ما تو را امام و پيشوا و حاكم مردم قرار داديم.

مقام امامت و حكومت كه خدا براى ابراهيم قرار مى دهد از مقام نبوّت او مهم تر است. در اينجا مثالى مى زنيم: فرض كنيد يك نفر به منطقه اى مى رود و استاندار مى شود، اگر از اوّل بگويد من دستور دارم احكام و دستوراتى را كه مجلس گذرانده يا هيأت دولت داده به شما مردم ابلاغ كنم، اين دستورات را ابلاغ مى كند و مى رود؛ اين ديگر حق حكومت ندارد. اما كسى را كه استاندار جايى قرار مى دهند، علاوه بر اين كه بايد دستورات را به مردم ابلاغ كند خود او هم حق تصميم گيرى براى مردم اين استان را دارد.

حق حكومت و تصميم گيرى بالاتر از مقام اعلان دستور است. پيامبر يك مقام پيامبرى و پيام آورى دارد؛ يعنى دستورات خدا را به مردم مى رساند، اين يك مقام است؛ مقام ديگر مقام اولويت است و به مصداق آيۀ شريفۀ «اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ » پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در تصميم گيرى از مؤمنين بالاتر است. تصميمى كه او4.

ص: 175

مى گيرد بر تصميم ما مقدّم است. او حق دارد بر ما ولايت و حكومت كند. چنين مقامى را مقام امامت گويند كه از مقام رسالت بالاتر است. البته پيامبر اكرم هم پيامبر بود و هم ولىّ امر و امام؛ چنان كه ابراهيم و موسى و هارون و نوح هم پيامبر و هم امام بودند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم همين مقام امامت را در روز غديرخم به حضرت على عليه السلام تفويض كردند، و حضرت على عليه السلام به امام حسن و امام حسن به امام حسين و همين طور تا امام دوازدهم.

به عقيدۀ شيعه مقام امامت مهم تر از مقام نبوّت است، منتها عرض شد كه پيامبر اسلام هر دو را داشت.

اين كه عده اى از دراويش مى گويند: مقام امامت از مقام پيامبرى بالاتر است، و بعد مى خواهند نتيجه بگيرند كه حضرت على عليه السلام از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم افضل است، اين نتيجه گيرى آنان غلط است. گرچه مقام امامت كه مقام تصميم گيرى و حكومت و تسلط است از مقام نبوّت بالاتر است، ولى اين طور نيست كه حضرت على عليه السلام از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم افضل باشد. براى اين كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم مقام امامت را به حضرت على عليه السلام دادند و خود حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم هر دو مقام را دارد و به مقتضاى آيۀ شريفۀ «اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ » و آيۀ «أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ » اطاعتش واجب است.

پس نتيجه مى گيريم كه دستور دادن كسى به كسى به نحوى كه اطاعت آن طرف لازم مى باشد صحيح نيست مگر اين كه از جانب خدا باشد. اگر اطاعت پدر بر اولاد واجب است، براى اين است كه خدا گفته است؛ اگر اطاعت پيامبر واجب است، براى اين است كه خدا گفته است؛ اگر اطاعت ولىّ امر جامع الشرائط واجب است، براى اين است كه خدا گفته است و او را ولىّ امر قرار داده و همۀ اينها به خدا منتهى مى شود.

ص: 176

شود ولو با واسطه؛ يعنى فقيه عادل از طرف امام منصوب است و امام از طرف پيامبر و پيامبر از طرف خدا؛ اگر اين رابطه در كار نباشد و بشرى بر بشرهاى ديگر حكومت كند، اشكال آن اين است كه ضامن اجرا در وجدان ندارد؛ يعنى من وجداناً موظف نيستم از او اطاعت كنم مگر اين كه به خدا منتهى شود و در وجدان من ضامن اجرا داشته باشد.(1)

على عليه السلام به مالك اشتر دستور مى دهد قاضى هايى كه انتخاب مى كنى بايد داراى اين شرايط باشند:

«ثُمَّ اخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَيْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِيَّتِكَ فِى نَفْسِكَ »

(سپس براى قضاوت در ميان مردم كسى را برگزين كه نزد تو برترين رعيّت است.)

يعنى از بين ملّت خود كسى را كه افضل از همه است براى قضاوت انتخاب كن؛ چون مقام قضاوت خيلى مهم است و اگر مردم بخواهند اطاعت كنند بايد از كسى كه افضل از خودشان است اطاعت كنند؛ چرا كه تقديم مفضول بر فاضل خلاف عقل است. اگر در جايى آدم بى سواد و باسواد هر دو باشند، آدم باتقوا و بى تقوا هر دو باشند، شما اگر بى تقوا را حاكم بر باتقوا قرار دهيد ظلم است، اگر بخواهى بى فضيلتى را حاكم بر بافضيلت قرار دهى ظلم است؛ پس كسى را كه حاكم قرار مى دهى تا مردم از او اطاعت كنند بايد آدم فاضلى باشد، هم از نظر علم و هم از نظر تقوا و اخلاق. بايد فضيلت او از هر جهت بيشتر باشد.

فرموده اند: براى حكم كردن بين رعيّت خود كسى را انتخاب كن كه در ذهن خودت افضل النّاس است. تشخيص مردم به تنهايى ملاك نيست، تو بايد افضل بودن او را تشخيص بدهى. شخص افضل بايد داراى شرايط زير باشد:

«مِمَّنْ لاتَضِيقُ بِهِ الْأُمُورُ»

(از كسانى كه كارها او را به تنگنا نيندازد.)

يعنى باسواد باشد، قوّۀ تشخيص داشته باشد و بتواند مسائل را تجزيه و تحليل كند.

«وَ لاتُمْحِكُهُ الْخُصُومُ »

(و طرفين دعوا وى را به لجاجت نكشاند.)

ص: 179

«خُصوم» جمع «خَصْم» است به معناى دشمن؛ چون طرفين دعوا در چيزى نزاع و مرافعه دارند به آنان خصوم گفته شده است و اين جمله به اين معناست كه: طرفين دعوا قاضى را به لج نيندازند.

در اين عبارت سه احتمال داده شده است: الف - قاضى به قدرى با هيبت و با وقار باشد كه طرفين دعوا جرأت نكنند با هم دربارۀ حكم او لجبازى كنند. يعنى هر چه قاضى تشخيص داد آنها بپذيرند، و قاضى آن قدر با نفوذ باشد كه حتى طرفين دعوا به خود اجازه ندهند كه چون و چرا كنند. ب - قاضى طورى باشد كه طرفين دعوا نتوانند او را به لجبازى وا دارند. آدمى نباشد كه لج كند و روى لجبازى حكمى صادر كند.

ج - احتمال سوّم اين است كه بگوييم چون «لاتُمْحِكُهُ » از مادّۀ «محك» به معناى آزمايش است، يعنى قاضى بايد به قدرى با ابهت باشد كه طرفين دعوا به خود اجازه ندهند كه قاضى را امتحان كنند تا ببينند آيا مى توانند او را با پول بخرند و به او رشوه بدهند. قاضى بايد طورى باشد كه حتى آنها جرأت نكنند كه قاضى را محك بزنند؛ ولى ظاهراً به همان معناى لجبازى بهتر است.

«وَ لايَتَمَادى فِى الزَّلَّةِ »

(و در لغزش پافشارى و پيشروى ننمايد.)

يعنى اگر در دادن حكمى اشتباه كرد و بعد به اشتباه خود پى برد، بگويد اشتباه كرده ام و اشتباه خود را جبران كند. جملۀ بعدى هم عطف تفسيرى همين جمله است:

«وَ لايَحْصَرُ مِنَ الْفَىْ ءِ إِلَى الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ »

(و هنگامى كه حق را شناخت از بازگشت به آن در نماند.)

«لايَحْصَرُ» يعنى درمانده نشود و در تنگنا قرار نگيرد؛ «فَىْ ء» يعنى رجوع و برگشتن؛ يعنى اگر قاضى به نظر بدوى حكمى را داد و بعد براى او كشف خلاف شد،

ص: 180

فكر نكند كه اگر بخواهد از حكمى كه داده است برگردد آبرو و حيثيت او مى رود؛ بلكه فوراً برگردد، معذرت خواهى كند و حكم خدا را بگويد.

«وَ لاتُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلى طَمَعٍ »

(و نفس او به حرص و طمع ننگرد.)

«إشراف» يعنى انسان از بالا به يك چيزى نگاه كند؛ و «طمع» يعنى حرص داشتن.

حضرت مى فرمايد: نفس قاضى بر طمع مشرف نشود. يعنى قاضى به حالت طمع به چيزى نگاه نكند و بگويد از طرفين دعوا رشوه اى بگيريم. خلاصه اهل طمع نباشد.

علّت اين كه حضرت تعبير كرده اند كه نفس قاضى اشراف بر طمع نداشته باشد، اين است كه قاضى داراى يك شخصيت قضايى مى باشد؛ مقام قضاوت مقامى است كه از طرف خدا به او محوّل شده است، نبايد خودش را پايين بياورد. قاضى در مقام بالايى قرار گرفته است و مال و طمع در مقام پايين، سزاوار نيست كه قاضى به مال و رشوۀ دنيا طمع كند و خود را از مقام بالا به اين مقام ناچيز تنزّل دهد.

«وَ لايَكْتَفِى بِأَدْنى فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ »

(و به اندك شناخت بدون شناخت كامل بسنده نكند.)

قاضى بايد در مسأله اى كه قضاوت مى كند خيلى دقّت و مطالعه كند، بدون تجزيه و تحليل و با فهم كم دربارۀ يك مسأله زود قضاوت نكند. لازم است قاضى موضوع را بررسى كند، در اطراف قضيه دقّت كند، از اين و آن بپرسد، حرف هر دو را خوب بشنود تا حق بر او روشن شود و آنگاه بر طبق حق حكم دهد.

به طور خلاصه حضرت فرمود: كسى كه به عنوان قاضى انتخاب مى شود تا بين مردم حكم دهد بايد فاضل ترين رعايا باشد، علم داشته باشد كه در برابر مسائل در تنگنا قرار نگيرد، اهل لج نباشد، دنبال لغزش نرود، به طمع ننگرد، به شناخت كم قناعت نكند، كه اينها همه بعد از «أَفْضَلَ رَعِيَّتِكَ » گفته مى شود. بعد مى فرمايد:

ص: 181

«وَ أَوْقَفَهُمْ فِى الشُّبُهَاتِ »

(و درنگ او در شبهات از همۀ رعيّت بيشتر است.)

اين عبارت عطف است به «أفْضَلَ رَعِيَّتِكَ » ؛ مى فرمايد: افضل رعيّت را با خصوصياتى كه گفتيم اختيار كن در حالى كه «أَوْقَفَهُمْ فِى الشُّبُهَاتِ » هم باشد؛ يعنى اگر در مطلبى كه داراى شبهه است گير كرد خود را در شبهه وارد نكند، بلكه توقف كند.

اين حديث از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است كه امور سه قسم است: «حلال بيّن و حرام بيّن و شبهات بين ذلك»(1) بعضى امور حلال واضح است، بعضى حرام واضح است و بعضى امور شبهه ناك است. بعد حضرت امام صادق عليه السلام مى فرمايد: در امورى كه داراى شبهه است بايد توقف كرد؛ «فإنّ الوقوف عند الشّبهات خيرٌ من الإقتحام فى الهلكات»(2) چون در شبهه واقف شدن و توقف كردن بهتر از اين است كه خودت را به هلاكت بيندازى.

اگر قاضى ديد كه مسأله اى را نمى تواند فعلاً تشخيص بدهد، نبايد همين طور يك چيزى بگويد، بلكه بايد به داناتر از خود ارجاع دهد يا بگويد فكر مى كنم و بعد جواب مى دهم و در مقام شبهه توقف كند. حضرت مى فرمايد: قاضى بايد درنگ كننده ترين اشخاص در شبهات باشد. و اين بسيار كار مشكلى است كه شخصى كه مردم خيال مى كنند آدم ملايى است، بگويد من نمى توانم اين مسأله را بفهمم و بايد از ديگرى بپرسم؛ و خيلى از افراد زير بار اين كار نمى روند. بعد علاوه بر افضل و اوقف بودن مى فرمايد:1.

ص: 182

«وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ »

(و بيشتر از همه به دلايل روشن استناد نمايد.)

«حُجَج» جمع «حجّة» به معناى دليل است. «أفضل»، «أوقف»، و «آخذ» همه افعل التفضيل هستند؛ يعنى كسى باشد كه بيشتر از همه اخذ به دليل كند؛ قاضى بايد به دليل و برهان اعتماد كند و بيش از همه به دنبال دليل و منطق برود.

«وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ الْخَصْمِ »

(و با مراجعۀ طرفين دعوا كمتر از همه به ستوه آيد.)

«تبرّم» يعنى خسته شدن و به ستوه آمدن. مى فرمايد: و كسى باشد كه به واسطۀ مراجعه كردن طرفين دعوا كمتر از همه خسته و ناراحت شود.

يكى از صفات ديگر براى قاضى اين است كه آدم پرحوصله اى باشد، حرف دو طرف دعوا را خوب گوش كند، مدّعى و مدّعى عليه حرفهايشان را كاملاً بزنند، هر چه در دل دارند بيرون بريزند؛ قاضى تا وقتى كه طرفين دعوا تمام حرفهايشان را نزده اند و همۀ مطالب را بازگو نكرده اند، نمى تواند تشخيص بدهد كه حق با كدام طرف است.

«وَ أَصْبَرَهُمْ عَلى تَكَشُّفِ الْأُمُورِ»

(و بر آشكار گشتن كارها از همۀ آنان شكيباتر باشد.)

مطلب بايد خوب روشن شود، پرس و جو كردن از افراد لازم است و در نتيجه مدّتى طول مى كشد تا قاضى بتواند حق را تشخيص دهد. قضاوت كار بسيار مشكلى است، بايد صبر كند تا قضايا به خوبى روشن شود؛ و وقتى مطلب كاملاً روشن شد، بايد قاطعانه حكم دهد و وسواس نداشته باشد.

ص: 183

«وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اتِّضَاحِ الْحُكْمِ ؛ مِمَّنْ لايَزْدَهِيهِ إِطْرَاءٌ»

(و به هنگام روشن شدن حكم قاطع ترين ايشان باشد؛ از كسانى كه ستايش فراوان او را به خودپسندى وا ندارد.)

«صَرْم» قاطع بودن است. قاضى بايد در وقتى كه حكم واضح شد قاطع ترين مردم باشد؛ يعنى وقتى جنايت براى قاضى روشن شد، قاطعانه دستور بدهد و موضوع را كش ندهد. اتفاقاً همين اشكال را بعضى قاضى ها دارند، مثلاً موردى را يك سال بلاتكليف نگه مى دارند. اين درست نيست، بايد دانسته شود در عين حالى كه اسلام براى قاضى شرط كرده است كه دربارۀ مسائل دقّت كند و خوب بررسى نمايد، اما از قاضى قاطعيت نيز خواسته است، وقت مردم خيلى با ارزش است، پس نبايد امروز و فردا كرد.

«إزدهاء» تكبّر، و «إطراء» تعريف كردن و ستودن است. قاضى بايد كسى باشد كه تعريف كردن، او را به تكبّر نيندازد؛ يعنى اگر كسى از او تعريف و تمجيد كرد، سبب عجب و كبر او نشود.

«وَ لايَسْتَمِيلُهُ إِغْرَاءٌ؛ وَ أُولَئِكَ قَلِيلٌ »

(و تحريك كردن او را به طرفى متمايل نسازد؛ و اينان اندك هستند.)

«إغراء» تحريك كردن است. اگر يكى از طرفين بخواهد قاضى را تحريك كند تا به نفع او حكم دهد، قاضى به يك طرف متمايل نشود. قاضى طورى باشد كه نتوانند او را به طرفى متمايل كنند و به كارى وا دارند.

نرفت ؟! حضرت مى فرمايد: تو كه رئيس هستى بايد قضاوتها را زير نظر بگيرى. ببينى درست قضاوت كرده اند يا نه؛ مثلاً پرونده اى را بررسى كنى تا روشن شود كه اين قاضى تا چه اندازه به وظيفه اش عمل كرده است. مثلاً مالك كه استاندار و حاكم مصر مى شود، بايد قضاوتهاى قاضى ها را زير نظر بگيرد و گاهى اوقات قضاوتها را بررسى كند.

«ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ »

(سپس قضاوت كردن او را بسيار وارسى كن.)

از اين جمله و جملۀ قبل، از نظر فقهى مى توان دو مطلب (استيناف و تميز) را به دست آورد؛ به بيان زير:

همان طور كه مى دانيد امروز قضاوتها سه مرحله دارد:

1 - مرحلۀ ابتدايى كه پيش قاضى مى روند و قاضى حكم مى دهد.

2 - مرحلۀ استيناف؛ اگر آن طرفى كه عليه او قضاوت شده شكايت كرد مجدداً به محكمۀ استيناف مى روند.

3 - حكم استينافى كه مى دهد گاهى ممكن است براى تميز به ديوانعالى كشور برود و ديوانعالى گاهى اوقات آن را تأييد و گاهى ردّ مى كند و قضاوت را به هم مى زند.

اين سه مرحله در قضاوتهاى امروز وجود دارد. حال آيا از نظر اسلام نيز اين معنا هست يا نه ؟ بعيد نيست كه از دو جمله اى كه در اينجا داشتيم براى اين معنا استفاده كنيم كه در جملۀ قبل شرح آن گذشت: «وَ لايَتَمَادى فِى الزَّلَّةِ ، وَ لايَحْصَرُ مِنَ الْفَىْ ءِ إِلَى الْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ » بايد قاضى در لغزش زياده روى نكند؛ نخواهد لغزش را تا آخر برساند؛ يعنى اگر در وسط راه فهميد در حكمى كه كرده لغزيده است برگردد. اين استيناف (از سرگرفتن) مى شود.

ص: 185

حضرت به مالك اشتر مى فرمايد: تو قضاوتها را زير نظر بگير و اگر يك وقت كشف خلاف شد برگردان تا متوجّه اشتباه خود بشوند. زيرا اگر قضاوت را زير نظر داشته باشى اما نتوانى به موقع خلاف بودن آن را برگردانى فايده ندارد. زير نظر گرفتن قضاوتها براى اين است كه اگر يك وقت معلوم شد قاضى اشتباه كرده است يا مثلاً رشوه اى گرفته برگرداند. پس مى توان چنين نتيجه گرفت كه جملۀ «وَ لا يَتَمَادى فِى الزَّلَّةِ » مربوط به استيناف است، منتها استيناف پيش خود آن قاضى؛ يعنى خود آن قاضى برمى گرداند.

و اين جملۀ «ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ » مربوط به تميز باشد؛ يعنى دستگاه قضايى بالاتر و حاكم اگر اشتباهى ديد برمى گرداند. بعيد نيست گفته شود كه از اين دو جمله، استيناف و تميز فهميده مى شود؛ يعنى حكم قاضى ابدى نيست كه تا ابد ثابت بماند ولو خلاف باشد.

تو بايد با اين حقوق كافى و بخشش، نياز او را نسبت به مردم از بين ببرى.

«وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لايَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ »

(و قاضى را نزد خويش مرتبه اى بده كه ديگرى از نزديكانت دربارۀ وى طمع نكند.)

اگر قاضى پيش تو مقرّب نباشد، شاهپورها و خواهران و نزديكان حاكم و درباريان طمع مى كنند و به قاضى مى گويند فلان حكم را بكن، قاضى هم از ترس اين كه آنها پيش حاكم اسباب گرفتارى او را فراهم نكنند و يا خودشان باعث نابودى وى نشوند به نفع آنها حكم مى كند.

«لِيَأْمَنَ بِذَلِكَ اغْتِيَالَ الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ »

(تا با آن از دستبرد مردمان نزد تو در امان باشد.)

«إغتيال» به معناى ربودن و دستبرد زدن است؛ يعنى تا قاضى به واسطۀ اين مقامى كه پيش تو دارد از دستبرد زدن رجال و مردم ايمن باشد؛ يعنى آن قدر بايد قاضى پيش شما محفوظ باشد كه هيچ يك از اطرافيان شما جرأت نداشته باشد كه حكمى را بر او تحميل كند.

«فَانْظُرْ فِى ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً»

(پس در آن كار با دقّت فراوان بنگر.)

«نظر» با «إبصار» فرق مى كند؛ «إبصار» به معناى ديدن است، و «نظر» به معناى نگريستن و دقّت كردن.

«فَإِنَّ هَذَا الدِّينَ قَدْ كَانَ أَسِيراً فِى أَيْدِى الْأَشْرَارِ، يُعْمَلُ فِيهِ بِالْهَوى ، وَ تُطْلَبُ بِهِ الدُّنْيَا»

(چرا كه اين دين در دست بدكاران گرفتار بود، كه براساس هواى نفس در آن رفتار مى شد، و به نام آن دنيا طلب مى گرديد.)

ص: 187

زيرا دين خدا در دست اشرار و مردمان بد اسير شده بود و به هواى نفس در دين عمل مى كردند و به واسطۀ آن طلب دنيا مى نمودند. قاضى مى خواست از مردم رشوه بگيرد و از مقام خود استفاده كرده و كاسبى كند، به نفع دين و به نفع مردم كار نمى كرد؛ قضات و حكّام به جاى اين كه خدمتگزار مردم باشند دين را وسيلۀ كسب كرده بودند، در صورتى كه دين بايد به نفع ملّت و جامعه باشد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 188

ص: 190

«نامۀ 53 - قسمت يازدهم»

«ثُمَّ انْظُرْ فِى أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً، وَ لاتُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً ؛ فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَالْخِيَانَةِ ، وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَالْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَالْقَدَمِ فِى الْإِسْلامِ الْمُتَقَدِّمَةِ ، فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلاقاً، وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً، وَ أَقَلُّ فِى الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً، وَ أَبْلَغُ فِى عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً. ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأَرْزَاقَ ؛ فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلاحِ أَنْفُسِهِمْ ، وَ غِنىً لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ ، وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ ، ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ ، وَابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَالْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ ، فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِى السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَالرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ ، وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ ، فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً، فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِى بَدَنِهِ ، وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ، ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ ، وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ ، وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ .»

خوانديم. اينجا به مناسبت شرايط و آدابى را كه براى قاضى در فقه شيعه ذكر شده است مختصراً و فهرست وار براى برادران و خواهران ذكر مى كنم.

در فقه شيعه براى قاضى هفت شرط ذكر كرده اند كه بلوغ و عقل و ايمان از جملۀ آنهاست.

چهارمين شرط اين است كه قاضى عالم باشد؛ يعنى حدّاقل مسائلى را كه مى خواهد روى آن قضاوت كند بداند. در اينجا يك بحثى است كه آيا قاضى مى تواند مسائل را از روى تقليد از يك مجتهد ياد بگيرد و قضاوت كند يا بايد خودش مجتهد باشد؟

مشهور فقهاى ما گفته اند: قاضى بايد خودش مجتهد باشد. و حتى در مجتهد متجزى هم بعضى ها اشكال كرده اند؛ يعنى گفته اند: اگر در يك قسمت فقه مجتهد باشد اين هم كافى نيست، بلكه بايد در همۀ فقه مجتهد باشد. ولى ظاهراً به اين حدّ لزوم ندارد؛ اگر هم بگوييم قاضى بايد مجتهد باشد، قطعاً كافى است در همان مسائل مربوط به قضاوت و معاملات و اين طور چيزهايى كه معمولاً در اينها نزاع واقع مى شود مجتهد باشد.

اما قاضى بايد مجتهد باشد يا نه ؟ عرض كردم مشهور فقها مى گويند بايد مجتهد باشد، و بعضى از فقهاى متأخر عقيده شان اين است كه اگر مقلد هم باشد لكن از طرف مجتهد منصوب بشود اشكال ندارد؛ يعنى مجتهد يك كسى را كه عالم به مسائل فرضاً قضايى است نصب مى كند و او طبق فتواى همان مجتهد حكم مى دهد.

پس اين اندازه هست كه بايد منصوب از طرف مجتهد باشد، اين مسلّم است، اما خود او هم لازم است مجتهد باشد يا نه ؟ همان طور كه عرض كردم مشهور فقها مى گويند: بايد مجتهد باشد. و اين خيلى مشكل مى شود؛ اگر اين طور باشد، هر شهر بزرگى چندين قاضى لازم دارد و همۀ اينها هم بايد مجتهد باشند و با توجّه به اين كه

ص: 192

مجتهد كسى است كه خودش بتواند احكام خدا را از قرآن و سنّت پيامبر و ائمۀ معصومين استنباط كند، در زمان ما بسا ناچار مى شويم و ضرورت ايجاب مى كند كسانى كه مجتهد نيستند از طرف مجتهد براى قضاوت منصوب بشوند منتها بر طبق فتواى آن مجتهد عمل كنند؛ ولى در هر صورت احتياط اين است كه مجتهد باشد.

اما براى اجتهاد نيز فرد بايستى يك علومى را آشنا باشد تا مجتهد بشود، بايد به قرآن احاطه داشته باشد، به اخبار اهل بيت عليهم السلام محيط باشد كه بتواند استفاده كند؛ ادبيات عرب را بايد خوب وارد باشد؛ زيرا براى فهم قرآن و حديث احتياج به ادبيات عرب است؛ و نيز به علم رجال آشنا باشد؛ يعنى آن كسانى را كه راوى احاديث بودند بشناسد، فرضاً صحيح آن را از ضعيف آن تشخيص دهد. خلاصه در چندين علم بايد مهارت داشته باشد تا مجتهد بشود؛ و خصوصيات اين علوم در جاى خود گفته مى شود. پس يكى از شرايطى كه مشهور فقها براى قاضى گفته اند اجتهاد است.

يكى ديگر از شرايط قاضى عدالت است؛ و يكى ديگر از شرايط او اين است كه زنازاده نباشد، اين تقريباً اجماعى (اتفاقى) است. اگر كسى زنازاده باشد نمى تواند قضاوت كند، مقام قضاوت مقام شامخ و بلندى است، بايد به نحوى باشد كه مردم از آن متنفر نباشند.

يكى ديگر از شرايطى كه در عصر ما قدرى مورد بحث واقع شده است مسألۀ ذكوريت يعنى مرد بودن است. فقهاى شيعه و فقهاى اهل سنّت غير از ابوحنيفه مى گويند: قاضى بايد مرد باشد. همۀ فقهاى شيعه و فقهاى سنّى مذهب مثل شافعى، احمد حنبل و مالك بن انس گفته اند قاضى بايد مرد باشد؛ فقط ابوحنيفه در آنجايى كه نزاع در اموال مى شود گفته است قاضى اگر زن باشد مانعى ندارد، و قضاوت را به شهادت قياس كرده است؛ چون در باب شهادت داريم كه شهادت زن در اموال مورد قبول است، چهار نفر زن كه شهادت بدهند پذيرفته مى شود. به مناسبت اين كه در

ص: 193

اموال شهادت چهار زن يا يك مرد و دو زن مقبول است، ابوحنيفه راجع به قضاوت گفته است: قضاوت براى زنان در اموال مانعى ندارد. ولى در غير اموال، يعنى در غير نزاعهايى كه مربوط به مال است ابوحنيفه هم مى گويد قاضى بايد مرد باشد.

حكومت و قضاوت را اداره كنند؛ و در خانم ها روحيۀ خشونت و قاطعيت كمتر است، جنبۀ عواطف و احساسات در آنها بيشتر غالب است و اين با قضاوت و امارت نمى سازد. از طرفى همان طور كه عرض كردم قضاوت و امارت مسئوليت است و خدا خاطر خانم ها را خواسته است كه از اين جهت نخواسته اين دو بار سنگين به دوش خانم ها باشد كه بيشتر گرفتار زندگى خانوادگى هستند و نمى توانند به اين مسائل به خوبى برسند.

در هر حال از خواهران مى خواهيم كه ناراحت نشوند كه ما حكم اسلام را بيان مى كنيم، حكم اسلام به مصلحت آنان هم هست؛ چون گرفتارى خانم ها زياد است، اسلام اين دو مسئوليت را از دوش آنان برداشته؛ و برادران و خواهران بر طبق منطق اسلام بايد به حكومت و قضاوت به عنوان مسئوليت و بار سنگين نگاه كنند نه به عنوان مقام؛ اين مقام بودن براى اهل دنياست، اما اسلام اينها را مسئوليت مى داند.

حضرت على عليه السلام به يكى از كسانى كه حاكم قرار داده بود نامه اى مى نويسد و مى فرمايد: «إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ فِى عُنُقِكَ أَمَانَةٌ »(1) اين رياستى كه من به تو داده ام و اين استاندارى اى كه من به تو داده ام، براى تو طعمه نيست كه بگويى يك لقمۀ چربى است؛ ولكن اين يك امانتى است كه به گردن تو است. اين امانت براى تو مسئوليت درست مى كند و بايد از عهدۀ اين مسئوليت خوب بربيايى.

مى نشست مردم هم مى آمدند و دور حضرت مى نشستند و مشكلاتشان را حل مى كردند.

قاضى نبايد برود در اطاق دربسته اى كه مردم به او دسترسى نداشته باشند.

حتى الامكان دادگاه بايد علنى باشد، مگر جاهايى كه ضرورت ايجاب مى كند؛ مثل اين كه خلاف عفّت اجتماعى است. پس مستحب است قاضى در يك فضاى بازى يا در اطاق دربازى باشد تا مردم دور و برش بنشينند و مشكلاتشان را به او بگويند.

ديگر اين كه مشهور فقها گفته اند: مستحب است قاضى پشت به قبله و طرفين دعوا رو به قبله بنشينند و هيچ كدام پهلوى قاضى ننشينند، در مقام قضاوت قاضى نبايد يكى را پهلوى خود بنشاند، هيچ تفاوتى بين آن دو نگذارد.

حتى قاضى نبايد در مقام صدا زدن يكى را با احترام بيشتر صدا بزند و ديگرى را با احترام كمتر. براى مثال در عرب اگر شخصى را به كنيه صدا مى زدند اين براى او يك نوع احترامى بود، مثل الآن كه يك كسى را با فاميل صدا مى زنند و اسم كوچك او را نمى گويند؛ اين احترامى است؛ كنيه در عرب آن است كه اوّل آن أب يا أمّ باشد، مثل ابوالحسن.

داستانى نقل مى كنند كه در زمان خلافت عمر يك كسى از حضرت على عليه السلام شكايت داشت، آمد پيش عمر و از حضرت على عليه السلام شكايت كرد؛ بعد عمر به حضرت على عليه السلام گفت: يا اباالحسن اين شخص از تو شكايت دارد شما بفرماييد پهلوى او بنشينيد. سپس شكايت مطرح شد و عمر حكم را داد. بعد خليفۀ دوّم ديد كه حضرت عليه السلام ناراحت است، پرسيد: چرا ناراحتيد؟ خيال كرد حضرت على عليه السلام از اين ناراحت شده است كه خليفه به او گفته برو پهلوى طرف دعوا بنشين. حضرت فرمود:

تو وقتى كه در جاى قضاوت بودى من را به كنيه صدا زدى در حالى كه نبايد به كنيه صدا بزنى و نبايد بگويى يا اباالحسن، بايد گفته باشى على برو پهلوى او بنشين. براى

ص: 196

اين كه به كنيه صدا زدن احترام يك طرف و تضعيف طرف ديگر است، و اين اندازه احترام و تضعيف هم نبايد باشد. اينجا روايت مى گويد: وقتى حضرت على عليه السلام اين حرف را زد عمر با حضرت معانقه كرد و روى او را بوسيد و گفت: «بأبى أنتم، بكم هدانا اللّه و بكم أخرجنا من الظّلمة إلى النّور»(1) پدرم فداى شما باشد، خدا ما را به وسيلۀ شما خانواده هدايت كرده و از ظلمت به نور آورده است.

حضرت على عليه السلام وقتى شريح را به قضاوت نصب مى كند به شريح مى فرمايد: تو كه حالا قاضى شده اى «واس بين المسلمين بوجهك و منطقك و مجلسك» بايد در نگاه كردن و سخن گفتن و نشستن بين مسلمانها مواسات و تساوى قائل شوى. يعنى اين طور نباشد كه به يكى ترشرويى كنى و با ديگرى با روى باز سخن بگويى، بايد نسبت به هر دو روى خوش داشته باشى يا اگر فرضاً اقتضا مى كند خشن باشى؛ همچنين در منطق و سخن گفتن براى يك كدام فضيلتى قائل مشو، و نيز در مقام نشستن يكى را پهلوى خود ننشانى و ديگرى را روبرو، هر دو را روبروى خودت بنشان. «حتّى لايطمع قريبك فى حيفك و لاييأس عدوّك من عدلك»(2) تا آن كه به تو نزديك است طمع نكند كه تو از روى ظلم به نفع او حكم كنى، و آن كه با تو دشمن است مأيوس از عدالت نشود و پيش خود فكر كند كه قاضى مى خواهد با او بدرفتارى نمايد.

يكى ديگر از مستحبات قضاوت اسلام تفريق الشّهود است؛ مستحب است قاضى شاهدها را جدا جدا بخواهد و بازجويى نمايد، براى اين كه ممكن است با هم بند و بست كرده باشند.

قاضى وقتى به قضاوت منصوب شد، مستحب است روز اوّل سرى به زندانها1.

ص: 197

بزند، زندانيان را ببيند، اگر افرادى بى گناه هستند زودتر به پروندۀ آنها رسيدگى كند تا افراد بى جهت در زندان نمانند. اين از وظايف قاضى است كه به محبوسين رسيدگى كند.

باز در وقتى كه قاضى از جايى ناراحت و غضب آلود است، نبايد قضاوت كند؛ بايد بگويد من امروز ناراحتم و نمى توانم قضاوت كنم؛ و قضاوت را بگذارد براى فردا يا يك وقت ديگرى.

و نيز مستحب است قاضى هنگامى كه گرسنه و تشنه است قضاوت نكند؛ بلكه اوّل غذا بخورد و آب بياشامد سپس قضاوت كند.

ديگر اين كه مريض نباشد؛ وقتى مريض است بگويد امروز مريضم و نمى توانم قضاوت كنم. قاضى هنگامى كه خوابش مى آيد، مثلاً شب خواب نرفته است، نبايد قضاوت كند.

اينها را به طور اجمال و فهرست وار براى برادران و خواهران ذكر كردم تا بدانيم دين اسلام چه ريزه كاريهايى را در نظر گرفته و همۀ شئون زندگى بشر را مورد بررسى قرار داده است، كه من اينجا گوشه اى از آنها را مختصراً ذكر كردم وگرنه مفصّل آنها خيلى زياد است.

قوّۀ مجريه از رئيس جمهور گرفته تا نخست وزير، وزرا، شهربانى و ژاندارمرى و سپاه پاسدارانى كه در زمان ما تشكيل شده است، استانداران و فرمانداران و بخشداران تا كدخداى يك ده، اينها همه قوّۀ مجريه هستند و كارمندان دولت محسوب مى شوند.

حضرت به مالك اشتر مى فرمايد: كسى را كه مى خواهى به كارمندى انتخاب كنى، مثلاً مى خواهى استاندار يا فرماندار يا رئيس شهربانى قرار دهى، او را امتحان و آزمايش كن. با هم نان و نمك خورده ايد كه خورده باشيد، قوم و خويش هستى باش، اينها ملاك انتخاب تو نباشد. ببين اين فرد استعداد اين كه يك استان را اداره كند دارد يا نه، اگر مى تواند او را استاندار قرار بده، و اگر از عهده اش برنمى آيد اين پست را به او وا مگذار.

«ثُمَّ انْظُرْ فِى أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِبَاراً، وَ لاتُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً »

(سپس در كار كارگزاران خود بنگر، پس ايشان را با آزمودن به كار برگزين، و از روى بخشش و به دلخواه به كارشان مگمار.)

«عُمّال» جمع «عامِل» است به معناى كارمندان و كارگزاران. «مُحاباة» يعنى از روى بخشش، از باب مفاعله و از مادّۀ «حبوة» است. «أثَرَة» يعنى از روى دلخواه و استبداد.

مى فرمايد: در كار آنهايى كه كارمندان تو مى شوند و بناست دولت تو را اداره كنند دقّت كن و تيزبين باش؛ پس انتخابشان از روى امتحان و آزمايش باشد نه از روى بخشش و دلخواه و استبداد. مثلاً براى اين كه با هم برادريم، با هم رفيقيم، با هم قوم و خويشيم، با هم نان و نمك خورده ايم آنها را والى و حاكم و استاندار و فرمانده قرار مده؛ زيرا ملاك انتخاب بايد لياقت شخص باشد نه روابط ، ملاك انتخاب شما هميشه ضوابط باشد نه روابط .

ص: 199

چرا بايد خيلى دقّت كرد؟ زيرا هر چه شرّ است از ناحيۀ كارمندان غيرشايسته است؛ شرّ اگر در كشور باشد و مردم به بدبختى بيفتند از دست كارمندان بد است؛ پس در انتخاب كارمندان خيلى بايد دقّت نمود.

«فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ وَالْخِيَانَةِ »

(زيرا [اگر چنين نشود] آنان مركز اجتماع شعبه هاى ستم و نادرستى هستند.)

منظور حضرت اين است كه اگر اين اصول رعايت نشود، كارمندان معمولاً مركز و محل اجتماع شعبه هاى جور و خيانت هستند. يعنى اگر ظلمى و خيانتى در كشور هست از ناحيۀ كارمندان بد است. روى اين اصل بايد حاكم مافوق، رئيس جمهور، نخست وزير، وزرا و مدير كل ها در انتخاب زير مجموعۀ خود دقّت داشته باشند؛ براى اين كه مردم همه دسترسى به رهبر و رئيس جمهور و نخست وزير و به مدير كل ها و وزرا ندارند، مردم به همين كارمندان و استاندار و فرماندار و بخشدار و رئيس شهربانى و رئيس ژاندارمرى و يا امثال اين افراد مربوطند، و اگر يكى از اينها نخاله باشد يك منطقه اى را نخاله مى كند، آن وقت است كه همۀ مردم ناراضى مى شوند. لذا حضرت مى فرمايد: بايستى انتخاب اينها از روى ضابطه و از روى آزمايش باشد.

«وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ التَّجْرِبَةِ وَالْحَيَاءِ مِنْ أَهْلِ الْبُيُوتَاتِ الصَّالِحَةِ وَالْقَدَمِ فِى الْإِسْلامِ الْمُتَقَدِّمَةِ »

(و چنين كارگزارانى را از ميان افرادى انتخاب كن كه با تجربه و با حيا هستند و از خانواده هاى شايسته و پيشقدم در اسلامند.)

«المتقدّمة» صفت «القدم» است؛ يعنى در اسلام پيشقدم بوده اند. اين خيلى مهم است؛ اگر كسى خيلى خوب و متديّن و مكتبى است ولى كار نكرده و وارد نيست،

ص: 200

نبايد انتخاب شود؛ بايد تجربه داشته باشد، كار كرده باشد تا اين كه به درد بخورد؛ از طرف ديگر بعضى خانواده ها اصلاً همه دزد و ناجور و خائن بار آمده اند، بايد از خانواده هايى كه تربيت شدۀ اسلامند و با دستورات اسلام آشنا هستند انتخاب كنى.

مى فرمايد: از خانواده هاى پاك و با سابقۀ اسلامى انتخاب كن.

«فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلاقاً، وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً»

(چرا كه آنها اخلاقى گرامى تر دارند، و آبرويى پاك تر.)

«وَ أَقَلُّ فِى الْمَطَامِعِ إِشْرَافاً»

(و بر طمع كمتر اشراف دارند.)

«مَطامِع» جمع «مَطْمَع» است به معناى جاهاى طمع. اين گونه افراد كه سابقۀ اسلام دارند و از خانواده هاى پاكند كمتر اهل طمع هستند كه بخواهند از مردم رشوه بگيرند؛ يعنى كمتر اشراف بر طمع دارند. گويا طمع چيز پستى است و انسانى كه مقام والا دارد، اگر به طمع نگاه كند از بالا به چيز پايينى نگاه كرده و با اين كار خود را به پايين پرت مى كند.

«وَ أَبْلَغُ فِى عَوَاقِبِ الْأُمُورِ نَظَراً»

(و در ارزيابى عاقبت كارها كامل ترند.)

يعنى در كارهايى كه به آنها ارجاع مى شود خوب دقّت كنند و عواقب آن را بررسى نمايند.

انجام بدهد، پس اين شخص زندگى دارد، زن و بچه دارد و خانه مى خواهد، اينها را تو خودت اداره كن كه او نخواهد از ناحيۀ مردم خودش را تأمين كند.

«ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَيْهِمُ الْأَرْزَاقَ »

(آنگاه روزيها را بر آنان فراوان فرو بريز.)

«رزق» يعنى آنچه كه بايد به او داده شود. مى فرمايد: بر اين گونه اشخاص ارزاق را فراوان كن. مثلاً در زمان ما تلفن مى خواهد، ماشين مى خواهد، خانه مى خواهد، زندگى مى خواهد، وسايل آن را برايش فراهم كن؛ مى خواهد ازدواج كند برايش مقدماتى درست كن، بتواند وام بگيرد؛ بالاخره اگر مأمور خوبى باشد، هر چه خرجش كنى ارزش دارد.

«فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِصْلاحِ أَنْفُسِهِمْ »

(زيرا چنين كارى ايشان را توانايى دهد كه به اصلاح خويش بپردازند.)

اگر كسى گرسنه يا گرفتار باشد، بالاخره ممكن است شيطان او را فريب دهد؛ هرچند آدم خوب و خوش سابقه اى است، شيطان وادارش مى كند رشوه اى از كسى بگيرد و هر كس مثلاً رشوه اى داد به كار او رسيدگى كند. بنابراين اگر مى خواهى اينها قوى باشند و ظلم و خيانت نكنند، بايستى زندگى و حقوقشان را مرتب كنى.

«وَ غِنىً لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَيْدِيهِمْ »

(و بى نيازشان گرداند از خوردن هر آنچه زير دست خود دارند.)

وقتى حقوق خوب به آنها بدهى، بى نياز مى شوند از اين كه در آنچه در دست دارند تصرف كنند و از مالهايى كه در زير دست دارند بخورند. از باب مثال از كارگزاران حكومت اسلامى عده اى نيز عمّال مالياتند كه ماليات جمع مى كنند، پولها زير دست آنهاست، اگر حقوق خوب به اينها بدهى آن وقت آنچه را كه براى بيت المال جمع

ص: 202

مى كنند نمى خورند، اما اگر حقوق كم بدهى او هم مقدارى از ماليات را به جيب خودش مى ريزد.

«وَ حُجَّةٌ عَلَيْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ »

(و نيز [اتمام] حجّتى است بر آنها اگر فرمان تو را سرپيچى كردند يا در امانتت خيانت نمودند.)

يعنى وقتى زندگى آنها را خوب تأمين كردى و باز شخصى در بين آنان خيانت كرد، اين حجّتى مى شود كه به او بگويى: تو چرا از بيت المال دزديدى يا از فلان شخص رشوه گرفتى ؟! ما كه زندگى تو را مرتب كرده بوديم. ديگر نمى تواند بگويد كه من تلفن نداشتم يا ماشين نداشتم و احتياج داشتم. زيرا در جواب مى گويى: ماشين و خانه به تو داديم و تمام خرجهايت را هم پرداختيم، ديگر چرا رشوه گرفتى ؟

همچنين اگر به امانت تو لطمه وارد كردند و به بيت المالى كه در زير دست آنهاست خيانت كردند، آن وقت زبانت براى آنها تيز است.

اينها را حضرت على عليه السلام هزار و چهارصد سال قبل به مالك اشتر فرموده است، آن زمان كه از تمدّن به قول بعضى ها خبرى نبوده. حضرت همۀ اينها را براى اين مى گويد كه ما إن شاءاللّه ياد بگيريم و عمل كنيم؛ اميد است حكّام ما، فرمانداران ما، استانداران ما، بخشداران ما، وزراى ما، رئيس جمهورهاى ما و نخست وزيران ما اينها را ياد بگيرند و عمل كنند.

قبلاً در نامۀ حضرت به عثمان بن حنيف يادآور شديم كه عثمان بن حنيف از طرف حضرت على عليه السلام در بصره حاكم بود، حضرت على عليه السلام هم در كوفه بودند، روابط هم مثل زمان ما نبود كه شهرها به هم نزديك باشند، عثمان بن حنيف را در يك مجلس اعيان و اشراف دعوت كرده بودند كه در آن مجلس از ثروتمندان دعوت شده و فقرا را دعوت نكرده بودند، حضرت على عليه السلام نامۀ عتاب آميزى به او نوشت كه تو كه استاندارى چرا در چنين مجلسى شركت كرده اى ؟! تا اين ريزه كاريها هم زير نظر حضرت على عليه السلام بوده است.

«ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ ، وَابْعَثِ الْعُيُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَالْوَفَاءِ عَلَيْهِمْ »

(سپس كارهاى كارگزاران را بازرسى كن، و جاسوسانى را از مردمان راستگو و وفادار بر آنان بگمار.)

به كارهاى عمّال خود رسيدگى كن و ببين با مردم چگونه رفتار مى كنند، و جاسوسهايى را از ميان آنهايى كه راستگو و نسبت به تو باوفا هستند بفرست.

«عيون» جمع «عين» است به معناى جاسوس؛ در همۀ شهرها جاسوسهايى داشته باش تا كارهاى استاندارها، رؤساى شهربانى، رؤساى ژاندارمرى و دادگاهها را بدون اطلاع آنان رسيدگى كنند و رفتار و برخوردشان با مردم را بفهمند و محرمانه به تو بگويند؛ اين جاسوسان راستگو و باوفا باشند.

«فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِى السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَالرِّفْقِ بِالرَّعِيَّةِ »

(چرا كه وارسى نهانى تو در كارهاى ايشان، وادار كنندۀ آنهاست بر امانتدارى و مدارا نمودن با رعيّت.)

«حَدْوَة» يعنى واداركردن؛ و «رفق» يعنى نرمى و مدارا و زبان خوش. در اين عبارت حضرت بر سرّى بودن بازرسى اصرار دارد.

ص: 204

يادم هست در زمان شاه در قزل قلعه كه زندان بوديم، يك وقت مى ديديم اذان صبح آمده اند و دارند آب پاشى مى كنند، مى آيند در سلولِ ما وضع پتو و زندگى ما را مى بينند و چايى را صبح زود مى آورند! بعد معلوم مى شد كه بازرس مى خواهد بيايد! بازرس قبلاً به اينها گفته بود كه من امروز مى خواهم بيايم و بازرسى كنم، اين بود كه اينها جلوتر مى آمدند و وضع را رو به راه مى كردند. در صورتى كه اصلاً نبايد بفهمند كه بازرس مى خواهد بيايد، بايد يكدفعه و بى خبر بيايد و روش اينها را ببيند.

«وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ »

(و خودت را از ياران محافظت نما.)

اينهايى كه دور تو را گرفته اند چون متكى به قدرت تو هستند، ممكن است سوء استفاده كنند، خودت را حفظ كن، مبادا اينها به اسم تو از مردم سوء استفاده كنند.

«فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ يَدَهُ إِلى خِيَانَةٍ اجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَيْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُيُونِكَ اكْتَفَيْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً»

(پس اگر يكى از اين كارگزاران دست خود را به خيانت گشود، و گزارشهاى جاسوسان تو بر آن خيانت گرد آمد، بدين گواه بسنده مى كنى.)

اگر با مردم بدرفتارى كردند، چون بازرسها و جاسوسهاى مختلفى دارى كه از يكديگر خبر ندارند، وقتى چند نفر از اين جاسوسها به تو گزارش دادند كه فلان استاندار از مردم رشوه مى گيرد يا به كار مردم رسيدگى نمى كند و براى تو ثابت شد، بى درنگ ترتيب اثر بده و آنان را تعقيب كن. بايد فوراً اين شخص را بياورى و از او حساب بكشى. اگر همۀ جاسوسان تو خبر آوردند كه شخصى خيانت كرده است، به همين گزارشها اكتفا كن و اين گزارشها براى تو شاهد مى شود.

ص: 205

«فَبَسَطْتَ عَلَيْهِ الْعُقُوبَةَ فِى بَدَنِهِ »

(و او را به كيفر بدنى مى رسانى.)

و اين تعزير است؛ زيرا حق او تعزيز است؛ تعزير غير از شكنجه است؛(1) اين كه بعضى افراد سر و صدا راه انداخته اند كه فرض كنيد يك شخصى كه شراب خورده هشتاد تازيانه به او مى زنند، اين كه شكنجه نيست، اين حدّى است كه از جانب اسلام معيّن شده است؛ و همچنين حاكم شرع مى تواند بعضى ها را تأديب كند؛ مثلاً اگر كسى خلاف شرع مرتكب شد و رشوه گرفت، حالا صِرف اين كه رشوه را از او پس گرفتيم كافى نيست، بلكه بايد تعزيز هم بشود تا بار ديگر تكرار نكند؛ اينها شكنجه نيست، اينها تأديبى است كه حاكم شرع مى تواند اعمال كند.

حضرت على عليه السلام را ببينيد با آن رأفت و رحمت و عطوفتى كه دارد وقتى مى بيند كه از ناحيۀ او از بچه هاى يتيم سرپرستى نشده گريه مى كند و خودش در مقام خلافت به كمك آن زن مى رود و به بچه هاى او رسيدگى مى كند،(2) همان حضرت على عليه السلام در جاى خشونت مى گويد بايد خشونت به خرج داد؛ همه اش رحمت نمى شود، يك جا بايستى نسبت به ظالم خشونت نشان داد. مى فرمايد: عقوبت و كيفر را بر بدن آن شخص بسط مى دهى و او را مجازات مى كنى.

«وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ »

(و وى را به كردارش مؤاخذه مى كنى.)

ممكن است معناى «أخذته» اين باشد كه از آن شخص براى اين كارهايى كه انجام داده، مثلاً رشوه گرفته يا دزدى كرده، انتقام مى كشى.2.

ص: 206

«ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ الْمَذَلَّةِ »

(سپس او را در جايگاه خوارى مى نشانى.)

يعنى بعد هم اين شخص را به حالت ذلّت وا مى دارى؛ به اين معنى كه ديگر مقام به او نمى دهى. اين استاندارى كه از مقام استاندارى سوء استفاده كرده ديگر مقامى به او نده به طورى كه براى او شكست باشد؛ مگو اين فرد شخصيت دارد چطور او را شكست بدهم، چشمش كور مى خواست خيانت نكند.

«وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِيَانَةِ »

(و نشان و داغ خيانت را بر وى مى گذارى.)

«وَسَمَ » يعنى داغ كرد؛ و كارى مى كنى كه همۀ مردم اين شخص را به عنوان يك خائن بشناسند و ديگر به او پست و مقامى ندهند.

«وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ التُّهَمَةِ »

(و ننگ بدنامى را بر گردنش مى اندازى.)

يعنى طورى بشود كه در اجتماع متّهم باشد كه ديگر هر كسى خواست فرماندار و استاندار و رئيس شهربانى و... انتخاب كند، اين آدمى را كه سابقۀ سوء دارد انتخاب نكند. خلاصه بد بودن اين شخص را علنى كن تا او را بشناسند و ديگر او را انتخاب نكنند. اين دستورات حضرت على عليه السلام بود راجع به كارمندان و كارگزاران دولت؛ به اميد اين كه عمل شود.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 207

ص: 208

ص: 210

«نامۀ 53 - قسمت دوازدهم»

«وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أَهْلَهُ ؛ فَإِنَّ فِى صَلاحِهِ وَ صَلاحِهِمْ صَلاحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ ؛ وَ لا صَلاحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلَّا بِهِمْ ؛ لِأَنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ ؛ وَلْيَكُنْ نَظَرُكَ فِى عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِى اسْتِجْلابِ الْخَرَاجِ ؛ لِأَنَّ ذَلِكَ لايُدْرَكُ إِلَّا بِالْعِمَارَةِ ، وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَيْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلادَ وَ أَهْلَكَ الْعِبَادَ، وَ لَمْ يَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلَّا قَلِيلاً؛ فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ يَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ ، وَ لايَثْقُلَنَّ عَلَيْكَ شَىْ ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَؤُونَةَ عَنْهُمْ ، فَإِنَّهُ ذُخْرٌ يَعُودُونَ بِهِ عَلَيْكَ فِى عِمَارَةِ بِلادِكَ وَ تَزْيِينِ وِلايَتِكَ ، مَعَ اسْتِجْلابِكَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ ، وَ تَبَجُّحِكَ بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِيهِمْ مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِكَ لَهُمْ وَالثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ فِى رِفْقِكَ بِهِمْ ؛ فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِيهِ عَلَيْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طِيبَةَ أَنْفُسِهِمْ بِهِ ؛ فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ ، وَ إِنَّمَا يُؤْتى خَرَابُ الْأَرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا، وَ إِنَّمَا يُعْوِزُ أَهْلُهَا لِإِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاةِ عَلَى الْجَمْعِ ، وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ، وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ.»

از مطالعۀ اين نامه برمى آيد كه حضرت على عليه السلام مردم را از نظر شغل اجتماعى به هفت گروه تقسيم كرده اند كه حضرت از آن به هفت طبقه تعبير داشت. بحث در مورد 1 - ارتش؛ 2 - قضات؛ 3 - عمّال كشورى، يعنى وزرا و استانداران و فرمانداران و... قبلاً گذشت؛ و اينك در مورد طبقۀ چهارم، كسانى كه از آنها به اهل خراج تعبير مى شود صحبت خواهيم كرد.

در گذشته ها و در صدر اسلام معمولاً مالياتها مربوط به زمين بوده است؛ زيرا تجارت به شكل پر درآمد امروزى آن وجود نداشته و عمده درآمد مردم از ناحيۀ كشت زمين و درختها و دامدارى و از همين نوع كارها بوده است. از مالياتى كه در آن دوره از زمين ها گرفته مى شد به «خراج» و «مقاسمه» تعبير مى كردند. اگر مى آمدند و قسمتى از درآمد را معيّن مى كردند، مثلاً اگر نصف و يا ثلث از كسر مشاع را معيّن مى كردند از آن به مقاسمه تعبير مى شد؛ و اگر به صورت قطعى چيزى مى گرفتند، مثلاً مى گفتند جريبى دو درهم بده، از آن به خراج تعبير مى شد. در هر صورت مالياتى كه حكومت از ملّت مى گرفت روى اراضى بود، اعمّ از باغات و زمين هاى كشتى و... كه از آن تعبير به خراج مى شد.

حضرت عليه السلام به مالك اشتر به عنوان دستور مى فرمايد:

«وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا يُصْلِحُ أَهْلَهُ »

(و كار خراج را بازرسى كن به گونه اى كه صلاح خراج پردازان در آن است.)

«تفقّد» به معناى رسيدگى و بازرسى كردن است؛ مى فرمايد: به امر خراج رسيدگى بنما و به نحوى خراج را بگير كه صلاح حال اهل خراج باشد؛ يعنى مصلحت حال كشاورزان و آنهايى را كه مى خواهند خراج بپردازند رعايت كن. جستجو و رسيدگى كن تا متوجّه شوى وضع درآمد سالانۀ كشاورزان خوب بوده يا بد، كمبود آب داشته اند يا نه، مثلاً حاصلشان سالم بوده يا آفت گرفته است ؟

ص: 212

«فَإِنَّ فِى صَلاحِهِ وَ صَلاحِهِمْ صَلاحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ »

(زيرا به سامان بودن خراج و خراج پردازان در حقيقت به سامان بودن ديگران است.)

اگر خراج بر اصول صحيحى باشد و اهل خراج وضع اقتصادى خوبى داشته باشند و به آنها رسيدگى بشود، آنگاه وضع كسانى كه مى خواهند از اين ماليات استفاده نمايند خوب خواهد بود. اگر كشاورزى كه توليدكننده است وضعش خوب بوده و توليدات كشاورزى اش در سطح بالايى باشد، وضع حقوق بگيران دولت كه از اين خراج ارتزاق مى كنند خوب خواهد بود.

«وَ لا صَلاحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلَّا بِهِمْ »

(و كار ديگران سامان نگيرد مگر به واسطۀ خراج پردازان.)

قبلاً عرض كردم اهل خراج كشاورزانى هستند كه مى خواهند خراج بدهند.

مى فرمايد: غير اهل خراج كه عبارت باشند از ارتشى ها، فرمانداران، استانداران، مأمورين دولت و اينها كه مى خواهند از اين ماليات استفاده كنند، وضع آنان در صورتى خوب مى شود كه وضع اهل خراج خوب باشد؛ زيرا اگر وضع ماليات خوب باشد، اينها مى توانند از دسترنج ماليات دهندگان استفاده نمايند و آسوده زندگى كنند.

«لِأَنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ عِيَالٌ عَلَى الْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ »

(چرا كه مردم همه هزينه خوار خراج و خراج پردازانند.)

مقصود از «عيال» يعنى كسانى كه زندگانى آنها از طريق خراج و اهل خراج اداره مى شود. خلاصه زندگى جامعه را آنهايى كه توليدكننده هستند اداره مى كرده اند، كه الآن هم همين طور است.

ص: 213

خلاصه چون ماليات مربوط به زمين و محصول آن بوده است، حضرت مى فرمايد: توجّه تو به عمران و آبادانى بايست بيشتر از توجّهت به اخذ ماليات باشد.

امروز هم همين طور است؛ چنان كه مى دانيد شهرها با اين طول و عرضى كه دارند به واسطۀ روستاها اداره مى شوند، و اگر وضع روستاها فلج باشد و يا توليدات كشاورزى خوب نباشد، مردمى كه داخل شهرها هستند نه نان دارند بخورند نه گوشت و نه چيزهاى ديگر، آن وقت بايد مثلاً گندم از آمريكا و رومانى بياورند و گوشت از استراليا و زلاندنو.

واقعيت اين است كه در چنين شرايطى گذشته از آن كه زندگى فلج است، توسعه بخشيدن به شهرها غلط مى باشد؛ و اگر دولت مصلحت كشور را بخواهد، بايستى نوع كارهاى رفاهى را متوجّه روستاها و شهرهاى كوچك بنمايد تا مردم با پيداكردن شوق زندگى در دهات مانده و توليدات كشاورزى بيشتر شود.

ما با اين كه از جهت زمين و آب و از جهت معادن غنى هستيم، ولى چون عمران و آبادى متوجّه دهات نشده وضعيت خوبى نداريم. مى گويند: زمانى سيّاحى ظاهراً فرانسوى گفته بود در گردش و سياحتم به سرزمينى برخوردم كه دست طبيعت سفره اى گسترده است كه مى تواند دويست ميليون نفر را سير كند، لكن بيست ميليون گرسنه بر سر آن نشسته بودند. كه مرادش از اين سفره ايران با بيست ميليون جمعيت گذشته بوده است. الآن هم دو سوّم اراضى قابل كشت ايران لم يُزْرَع مانده است و هشتاد درصد آبهاى كشور در اثر فقدان سدّ و عدم كنترل بارانها هدر مى رود؛ و چون مردم به كارهاى توليدى كمتر توجّه دارند، با وجود زياد بودن معادن، بسيارى از آنها دست نخورده باقى مانده است.

بايد وظيفۀ دولت اين باشد كه بيشتر نظر خود را متوجّه دهات و روستاها نمايد، تا مردم روستاها باور كنند كه زندگانى آنها در دهات تأمين و اداره مى شود، پس به

ص: 215

عمران و آبادى دهات بپردازند و توليدات كشاورزى و دامدارى در سطح بالايى باشد. از طرفى صنايع وابسته به توليدات اوّليه بوده و در صورتى كه توليد اوّليه نداشته باشيم وضع صنايع ما نيز نوعاً فلج خواهد بود. از اين رو عمران و آبادانى را بايد متوجّه دهات و روستاها ساخت.

به همين جهت است كه حضرت مى فرمايد: كسى كه طلب ماليات مى كند بدون اين كه توجّه به تعمير و آبادانى زمين ها و روستاها داشته باشد، اين فرد كشور را به ويرانى كشيده است و مردم را به هلاكت سوق داده، و طبيعى است دولتى كه چنين باشد عمرش دوامى نخواهد داشت.

روشن است كه در صورت فلج بودن امر كشاورزى، نخست بايد توليدات و محصولات كشاورزى را از خارج مثلاً از آمريكا وارد كرد؛ و در اين صورت گذشته از آن كه گندمهاى آمريكا به فروش مى رسد، به خاطر فلج شدن زندگى و نبود امكانات رفاهى، كشاورزان از روستاها به شهرها آمده و كارگر كارخانه هاى صنعتى مى شدند؛ كه اغلب اين نوع كارخانه ها هم كارخانه هايى مونتاژ بود؛ و زمانى كه تودۀ گرسنگى ديده و قانع روستايى با مزدى كم به ادارۀ كارخانه هاى توليدى مونتاژ مشغول بودند، فروش محصولات و دسترنج آنها در اين كارخانه ها به نفع سرمايه دارانى بود كه سرمايه گذارى كرده بودند؛ لذا هرگز مايل نبودند كه ما صنايع مادر داشته و توليدكنندۀ صنايع مادر باشيم؛ و چون برنامه برنامه اى استعمارى و وابستگى آور بود و نيز دستمزد روستاييانى كه به شهرها آمده بودند پايين بود، هميشه صنايع مونتاژ را ترويج مى كردند.

در صورتى كه اگر بخواهيم كشور روى پاى خودش بايستد، لازم است روستاييان در روستا به كار توليدى و بالابردن سطح توليد كشاورزى و دامدارى مشغول باشند تا كشور در امور اقتصادى بى نياز بشود؛ بعد امور صنعتى را هم توسط شهرنشينان با

ص: 216

استفاده از صنايع مادر اداره نماييم تا بتوانيم بتدريج روى پاى خودمان بايستيم؛ و اساس اين امر به عمران و آبادى روستاها و دهات مربوط مى شود؛ و اين وظيفۀ دولت و مسئولين دولتى است كه توجّه زيادى به روستاها داشته باشند. از همين روست كه حضرت عليه السلام در ادامه مى فرمايد:

«فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ »

(پس خراج پردازان اگر از سنگينى [ماليات] يا از آفتى يا كم آبى يا كمى باران شكايت داشتند)

«علّة» به معناى هر مانعى است؛ مثلاً هجوم ملخ و يا آفت گرفتگى پنبه ها و خلاصه علّت و آفتى كه باعث كسر توليد كشاورزى مى شود. مقصود از «انقطاع شرب» كم آبى در كشاورزيهاى آبى است. و «بالّة» از «بلل» و به معناى كمى باران است؛ «بالّة» به نم بارانها مى گويند كه گاه هست و گاه قطع مى شود و به وسيلۀ آن بخش ديم كشاورزى آب مى خورد.

«أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ يَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ »

(يا از دگرگونى زمينى كه سيلاب آن را پوشانده و غرق كرده يا بى آبى به آن زيان رسانيده است، بار آنان را سبك مى گردانى چندان كه اميد دارى كارشان بدان سامان يابد.)

و يا اگر گفتند زمين بر اثر زيادى آب تخم ها و بذرهاى پاشيده شده را فاسد كرده و يا كم آبى اجحاف كرده و عطش و بى آبى بر آن بوده، در اين صورت در امر مالياتشان تخفيف بده به گونه اى كه اميد بهبود وضع آنها در اين مورد باشد.

چون بذر در هر دو صورت، چه كمى و چه زيادى آب، فاسد مى شود. معناى اصلى «إحالة أرض» متحول كردن و تغيير دادن بذر توسط زمين است، مثل فرو گرفتن سيل قسمتى از كشت را بدين ترتيب كه در جايى سيل آمده و بذرها گنديده و يا آب

ص: 217

آن را برده و يا برعكس بى آبى و تشنگى بذر را به نابودى كشيده، و به طور اجمال كم آبى و يا آب زياد محصول كشاورزى را كم نموده است. خلاصه اگر اين گونه شكايتها را به واسطۀ زياد بودن ماليات نزد تو آورند، مثلاً اگر به علّت موارد فوق و كمى درآمد و زياد بودن خراج خواستار كم كردن ماليات شدند به گونه اى كه اميد بهبودى وضع آنها در اين مورد باشد، در اين صورت تو هم در امر ماليات تخفيف بده.

بسا مى شد كه اينها سرخرمن به بهانه هاى مختلف مثل جداكردن سهميۀ خود و اخذ قرضهاى با ربح و سود، تمام خرمن يك كشاورز را مى بردند؛ كشاورز بدبخت بيچاره به خاطر تنگدستى و نداشتن امكانات مجبور بود هر چيزى را از ارباب با نزول بگيرد، ده من گندم را مى گرفت تا سرخرمن بيست من يا پانزده من بدهد، لذا سرخرمن مقدارى به عنوان سهميه و مقدارى به عنوان قرض و نزول از وى گرفته مى شد و كشاورز بيچاره تا سال ديگر مجبور بود با قرض ربحى و نزولى زندگى كند.

اين روش سبب مى شود كه كشور فلج بشود. ماليات هم همين طور است؛ اگر يك سال درآمد كم باشد يا به واسطۀ كم آبى و ساير آفات محصول كشاورز كم بشود، دولت بايد گذشت بنمايد؛ لذا حضرت مى فرمايد: به گونه اى تخفيف مى دهى كه زندگانى كشاورزان اداره بشود.

مى فرمايد: تخفيفى كه از ناحيۀ ماليات براى كشاورزان قائل مى شوى، نبايد بر تو سنگين و ناگوار تمام بشود.

«فَإِنَّهُ ذُخْرٌ يَعُودُونَ بِهِ عَلَيْكَ فِى عِمَارَةِ بِلادِكَ وَ تَزْيِينِ وِلايَتِكَ »

(زيرا اين [سبك ساختن هزينه و تخفيف] اندوخته اى است كه آن را با آبادسازى شهرهايت و زينت دادن حكومتت به تو باز مى گردانند.)

زيرا كشاورز آنگاه كه نان براى خوردن داشت و شوق توليد در او بود، طبعاً در روستا باقى مانده و به آبادانى آن خواهد پرداخت؛ و از طريق بالابردن سطح كشاورزى و توليد و ادارۀ نيازهاى كشور و صادرات موادّ كشاورزى به حكومت تو زينت مى دهد.

«مَعَ اسْتِجْلابِكَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ »

(به همراه جلب نمودن ستايش نيك آنها به سوى خود.)

و گذشته از اينها هميشه با ثناخوانى و خوبى از حكومتت ياد خواهند كرد؛ خواهند گفت در زمانى كه درآمد ما كم بود به ما تخفيف داده؛ و خلاصه جلب تمجيد آنها را كرده اى.

«وَ تَبَجُّحِكَ بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِيهِمْ »

(و شادمانى تو از اين كه عدالت را در بين آنان گسترانده اى.)

و در اثر خوشحالى رعيّت، حاكم نيز براساس فطرت خويش خوشحال مى شود؛ اگر آدم خوش جنسى باشد از خوشحالى مردم خوشحال خواهد شد.

«مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ اجْمَامِكَ لَهُمْ »

(در حالى كه تكيه گاه قرار داده اى فزونى توانايى ايشان را به آنچه نزدشان اندوخته اى از مرفّه نمودن آنها.)

ص: 220

«إجمام» به معناى مرفّه كردن است. پس تو تكيه و اعتماد بر توانايى و نيرومند بودن آنان خواهى كرد؛ و چون كشاورزان نيرومند بشوند و از تو هم راضى باشند، در اثر ذخيره اى كه نزد آنان كرده اى پايۀ اتّكا و اعتماد تو خواهند شد؛ زيرا تو باعث رفاه آنان گرديده اى و آنان را از طريق تخفيف مرفّه نموده اى.

«وَ الثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ فِى رِفْقِكَ بِهِمْ »

(و اطمينان داشتن از آنان به جهت عدالتى كه ايشان را به آن عادت داده اى و مدارايى كه كرده اى.)

خيالت از جانب آنان راحت است، چون آنان را به عدالت خويش عادت داده اى و با ايشان به رفق و نرمى رفتار كرده اى. «وَالثِّقَةَ مِنْهُمْ » از جهت تركيب عبارت عطف به «فَضْلَ قُوَّتِهِمْ » است.

«فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِيهِ عَلَيْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طِيبَةَ أَنْفُسِهِمْ بِهِ »

(پس چه بسا در آينده كارهايى پديد آيد كه چون در آن بر آنها اعتماد و تكيه نمايى با خاطرى خوش آن را انجام دهند.)

بسا در آينده حوادث خطرناكى پيش مى آيد كه تو را محتاج قرضۀ ملى و يا محتاج به سرباز نمايد و اينان در آن هنگام با قرض دادن و سرباز شدن به يارى تو خواهند شتافت و در صورت هجوم دشمن با جان و دل از تو پشتيبانى خواهند كرد، و چنان نخواهد بود كه اگر سربازى بخواهى مجبور شوى به زور او را ببرى، چون از تو در امن و امان است.

الآن سربازهاى ما را ببينيد كه چطور پدرى كه چهارتا بچه دارد و داوطلبانه حاضر به سربازى شده اند، پدر هم تقاضاى رفتن به جبهۀ جنگ را دارد! او چون به اين حكومت كه حكومتى اسلامى است اطمينان و اعتماد دارد به جبهۀ جنگ مى رود و

ص: 221

شهيد مى شود. اين امرى طبيعى است كه هرگاه ملّتى به حكومتش اعتماد داشت وضعيت چنين خواهد بود؛ لذا وظيفۀ حكومتهاست كه با مردم به گونه اى رفتار كنند كه آنان از حكومت راضى بوده و با اعتماد به اين كه حكومت مال خودشان است از آن پشتيبانى نمايند.

«فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ »

(چرا كه آبادانى هر آنچه را بر آن بار نهى برمى دارد.)

اگر اراضى روستاها و دهات آباد و درآمد روستاييان زياد باشد، هر چه ماليات روى آن بگذارى تحمّل مى كنند. در اين صورت هم مى توانى ماليات بيشترى بگيرى و هم به تو قرض خواهند داد؛ چون وقتى زمين ها آباد باشد همه كار مى توان كرد، ولى اگر كارى كردى كه زمين ها ناآباد باقى ماند و فرضاً يك سالى ماليات هم به زور گرفتى سالهاى ديگر نمى توانى بگيرى.

حتماً خرابى و فلج شدن روستا و فلج شدن توليد را به دنبال خواهد داشت؛ و زمانى كه درآمد توليدى كشور كم شد از توليدكننده ها كاسته و به تعداد مصرف كننده ها افزوده مى شود، و در نتيجه خرابى زمين به وجود مى آيد.

بعد در تعليل اين امر (خرابى وضع روستا و روستايى) مى فرمايد:

«وَ إِنَّمَا يُعْوِزُ أَهْلُهَا لِإِشْرَافِ أَنْفُسِ الْوُلاةِ عَلَى الْجَمْعِ »

(و ساكنان زمين تنگدست مى شوند با روى آوردن واليان به گردآورى ماليات.)

اهل زمين هنگامى وضعشان بد مى شود كه ماليات بگيران خراج زيادى مى گيرند.

و اينها در اثر ناتوانى ادارۀ ماليات از كشت و كار در روستاها فرار مى كنند و به شهرها پناه مى برند. خرابى وضع روستاييان و بروز كمبودها در زندگى آنان براى اين است كه نفوس واليان به جمع آورى ماليات زياد اشراف پيدا مى كند. و علّت اين زياده طلبى ماليات هم روشن است؛ زيرا والى به دوام حكومت خويش اعتماد ندارد، چون مى داند مردم او را نمى خواهند، لذا دائم پول جمع مى كند و پولها را به خارج از كشور مى فرستد كه اگر روزى مجبور به فرار شد پول داشته باشد.

«وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ، وَ قِلَّةِ انْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ»

(و با بدگمانى آنان به پايدار ماندن، و اندك سود بردنشان از آنچه مايۀ عبرت است.)

و اين گونه والى هايى كه به ادامۀ حكومت خويش سوء ظنّ دارند و از عبرتها كمتر نفع مى برند، نظر به ظلمى كه روا داشته اند مردم ايشان را نمى خواهند. از طريق ازدياد ماليات براى خويش سرمايۀ زيادى تهيه مى كنند كه اگر روزى فرار كردند چيزى داشته باشند؛ و با آن كه مى بينند كسانى كه ظلم و تعدّى كردند شكست خوردند، به جاى عبرت گرفتن از آنان به فكر جمع آورى مال مى افتند.

ص: 223

البته اين عبارت حضرت و اين بيان مربوط به زمانى بوده است كه بيشتر مالياتها از كشاورزان گرفته مى شد؛ هر چند امروز نظر به دگرگونى وضع تجارت و ازدياد درآمد بازرگانى و پيشرفت صنايع، عمده درآمد دولتها از امور تجارتى مى باشد، با اين حال دستورات حضرت را بايد دولتهاى امروز هم رعايت كنند؛ و لازم است همۀ همّت خود را صرف عمران و آبادى اراضى بنمايند؛ و راهش نيز اين است كه توليدات كشاورزى آنها را به قيمت خوب بخرند، خريد محصولات كشاورزى به قيمت خوب از جانب دولت سبب مى شود كه وضع كشاورزى و دامدارى خوب شده و ميزان توليد بالا برود؛ گذشته از اين دولت بايستى به وضع فرهنگ و بهداشت و برق و آب و راهسازى و ضروريات روستاها توجّه زيادى بنمايد.

توليد محصولات كشاورزى سبب استقلال اقتصادى كشور مى شود، استقلال سياسى و فرهنگى را نيز زمانى مى توانيم به دست آوريم كه استقلال اقتصادى داشته باشيم. اگر كشور ما بخواهد واقعاً روى پاى خودش بايستد و دخالت خارجى بر آن راه نداشته باشد، بايستى داراى استقلال اقتصادى باشد تا بتوانيم به استعمارگران بگوييم كه شما حق نداريد در كشور ما دخالت كنيد. لكن اگر ما به آنها و يا به هر كس ديگرى محتاج باشيم، بالاخره بر ما مسلط خواهند شد. حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«واحتج إلى من شئت تكن أسيره، واستغن عمّن شئت تكن نظيره»(1) و به هر كس احتياج پيدا كنى اسير او مى گردى، و از هر كس بى نياز باشى همانند او مى شوى.

سعى بنمايند؛ و با اين عمل، گذشته از اين كه وضع خودشان خوب مى شود كشور هم استقلال پيدا مى كند، و گذشته از اين كه داراى توليداتى هستند كه مورد استفادۀ ديگران است ثواب هم مى برند.

ائمه عليهم السلام تا آنجا به مسألۀ كشاورزى اهميت مى دادند كه حتى المقدور خودشان كشاورزى مى كردند. حضرت على عليه السلام خودش درخت خرما مى كاشت، خودش قنات مى كند. در روايت دارد كه زمانى حضرت على عليه السلام بر مركب هستۀ خرما بار كرده بود كه ببرد بكارد، يكى سؤال مى كند يا على چه بار كرده اى ؟ حضرت فرمود:

إن شاءاللّه سيصد هزار درخت خرما.(1)

براى اين كه معلوم شود ائمۀ اطهار مثل امام باقر و امام صادق و حضرت موسى بن جعفر عليهم السلام و... چقدر به اين معنا اهميت داده اند چند روايت را ذكر مى كنم.

اين حديث از على بن ابى حمزه است: «قال: رأيت أبا الحسن عليه السلام يعمل فى أرض له قد استنقعت قدماه فى العرق» گفت: موسى بن جعفر را در زمينى مربوط به خودش مشغول كار ديدم كه پاهايش در عرق فرو رفته بود؛ يعنى چنان عرق از سر و رويش مى ريخت كه پاهايش در عرق فرو شده بود. «فقلت: جعلت فداك أين الرّجال ؟» گفتم:

فدايت شوم مردها كجايند تا به كمك شما بيايند؟ «فقال: يا علىّ ! قد عمل باليد من هو خير منّى و من أبى فى أرضه» حضرت به على بن ابى حمزه فرمود: كسى در زمين كار كرد كه از من و از پدر من بهتر است. «فقلت: و من هو؟» گفتم: آن كه درجه اش از شما و پدرتان بالاتر است كيست ؟ «فقال: رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و أميرالمؤمنين عليه السلام و آبائى كلّهم كانوا قد عملوا بأيديهم» فرمود: رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و اميرالمؤمنين عليه السلام و پدرانم همه با دست خودشان كار مى كردند «و هو من عمل النّبيّين والمرسلين والأوصياء8.

ص: 225

والصّالحين»(1) و كاركردن در زمين عمل پيامبران و فرستادگان و اوصيا و صالحين بوده است.

در حديث ديگرى آمده است: «رأيت أبا عبداللّه عليه السلام و بيده مسحاة و عليه إزار غليظ يعمل فى حائط له، والعرق يتصابّ عن ظهره» امام صادق عليه السلام را ديدم كه در دستش بيل بود و لباس خشن پوشيده و در زمينى كه مربوط به حضرت بود كار مى كرد و عرق از سر و رويش مى ريخت. «فقلت جعلت فداك أعطنى أكفك» پس گفتم: فدايت شوم بيل را به من بدهيد تا به جاى شما كار كنم. «فقال لى إنّى أحب أن يتأذّى الرّجل بحرّ الشّمس فى طلب المعيشة»(2) پس حضرت فرمود: من دوست دارم كه انسان براى طلب معيشت به حرارت خورشيد اذيّت شود.

باز حديث ديگر: «كان أميرالمؤمنين عليه السلام يحتطب و يستقى و يكنس، و كانت فاطمة تطحن و تعجن و تخبز»(3) حضرت على عليه السلام از بيابان براى سوخت هيزم و بوته مى آورد و از چاه براى كشاورزى آب مى كشيد و خانه را جارو مى كرد، و حضرت فاطمه عليها السلام آسياب مى كرد و خودش خمير مى كرد و نان مى پخت.

باز روايت ديگر: «كان أميرالمؤمنين عليه السلام يقول: من وجد ماء و تراباً ثمّ افتقر فأبعده اللّه»(4) حضرت على عليه السلام مى فرمود: اگر كسى آب و خاك بيابد ولى باز هم در فقر به سر برد، خداوند او را از رحمت خويش دور خواهد كرد.

بنابراين دربارۀ كشاورزى و دامدارى در روايات ما زياد تأكيد شده و براى آن ثواب هم ذكر شده است؛ زيرا سبب مى شود كه مردم با پيداكردن استقلال اقتصادى روى پاى خودشان بايستند و احتياجاتشان برطرف بشود.3.

ص: 226

من به كشاورزان كشورمان توصيه مى كنم كه براى رضاى خدا به كشت زمين ها بپردازند، و حساب نكنند كه مزد كار آنان كم است پس كشاورزى صرف نمى كند. شما كار كنيد، توليد داشته باشيد و قصدتان هم رضاى خدا باشد، بركت آن را هم خدا مى دهد. براى اين كه كشور اسلامى ايران از آمريكا و از كشورهاى خارجى بى نياز بشود به فعاليت بپردازيد.

و به دولت هم توصيه مى كنم مخصوصاً به وزارت كشاورزى كه حتى المقدور سعى كنند توليدات كشاورزى را به قيمت خوب بخرند، از آن طرف كمك بدهند، به كشاورزها قرض بدهند؛ و در حقيقت پولى كه دولت براى عمران اراضى و تهيۀ آب قرض مى دهد از دست دولت نمى رود؛ زيرا سبب عمران كشور مى شود؛ همان طور كه حضرت على عليه السلام فرمود: هر چه صرف عمران اراضى كنيد برمى گردد.

اگر دولت مى خواهد روى پاى خودش ايستاده باشد، بايد حتى المقدور به امكانات كشاورزان كمك كند. به نظر من نوعاً پول نقد به كشاورزان قرض دادن كار درستى نيست، چون آن را خرج ساير مايحتاج زندگى مى كنند، بلكه بايد وسايل لازم را براى آنها فراهم كنند، مانند تهيۀ آب و تراكتور و ساير ابزار كشاورزى؛ و از طرف ديگر به فرهنگ و بهداشت روستاها توجّه داشته باشند. و در شهر كمتر امكانات صرف كنند تا مردم متوجّه روستاها شوند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 227

ص: 228

ص: 230

«نامۀ 53 - قسمت سيزدهم»

«ثُمَّ انْظُرْ فِى حَالِ كُتَّابِكَ فَوَلِّ عَلى أُمُورِكَ خَيْرَهُمْ ؛ وَاخْصُصْ رَسَائِلَكَ الَّتِى تُدْخِلُ فِيهَا مَكَائِدَكَ وَ أَسْرَارَكَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الْأَخْلاقِ ، مِمَّنْ لاتُبْطِرُهُ الْكَرَامَةُ فَيَجْتَرِئَ بِهَا عَلَيْكَ فِى خِلافٍ لَكَ بِحَضْرَةِ مَلَإٍ، وَ لاتَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِيرَادِ مُكَاتَبَاتِ عُمَّالِكَ عَلَيْكَ وَ اصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى الصَّوَابِ عَنْكَ ، فِيمَا يَأْخُذُ لَكَ وَ يُعْطِى مِنْكَ ، وَ لايُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَكَ ، وَ لايَعْجِزُ عَنْ إِطْلاقِ مَا عُقِدَ عَلَيْكَ ، وَ لايَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِى الْأُمُورِ؛ فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ يَكُونُ بِقَدْرِ غَيْرِهِ أَجْهَلَ ، ثُمَّ لايَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلى فِرَاسَتِكَ وَاسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْكَ ؛ فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّفُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ ، وَ لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَىْ ءٌ، وَلَكِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِينَ قَبْلَكَ : فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ كَانَ فِى الْعَامَّةِ أَثَراً، وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً، فَإِنَّ ذَلِكَ دَلِيلٌ عَلى نَصِيحَتِكَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّيتَ أَمْرَهُ ، وَاجْعَلْ لِرَأْسِ كُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِكَ رَأْساً مِنْهُمْ لايَقْهَرُهُ كَبِيرُهَا، وَ لايَتَشَتَّتُ عَلَيْهِ كَثِيرُهَا، وَ مَهْمَا كَانَ فِى كُتَّابِكَ مِنْ عَيْبٍ فَتَغَابَيْتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَهُ .

ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِى الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَيْراً؛ الْمُقِيمِ مِنْهُمْ وَالْمُضْطَرَبِ بِمَالِهِ ، وَالْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ ؛ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ ، وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَ جُلَّابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَالْمَطَارِحِ فِى بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ ، وَ حَيْثُ لايَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا، وَ لايَجْتَرِئُونَ عَلَيْهَا؛ فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاتُخَافُ بَائِقَتُهُ ، وَ صُلْحٌ لاتُخْشى غَائِلَتُهُ ، وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِى حَوَاشِى بِلادِكَ .»

ص: 231

«كُتّاب» جمع «كاتب» و به معناى نويسندگان است. مى دانيد كه نويسنده بايد محرم اسرار باشد؛ زيرا اسرارى كه حاكم دارد بايد به او بگويد تا تحرير نمايد، لذا بايد خيلى مورد اعتماد باشد.

«فَوَلِّ عَلى أُمُورِكَ خَيْرَهُمْ »

(پس بهترين ايشان را بر كارهايت بگمار.)

حضرت در اينجا نمى خواهد بگويد نويسنده بايد خطش خوب باشد؛ البته لازم است آن كه مى خواهد نويسنده بشود داراى خط خوبى باشد، اما اين واضح است و امورى كه واضح است گفتن ندارد. روى همين لحاظ حضرت نمى گويد بايد كسى را كه مى خواهى به عنوان نويسنده اختيار كنى خوش خط و با سليقه باشد، راجع به متخصص بودن اصلاً تذكر نمى دهد؛ بلكه آنچه را تذكر مى دهد اين است كه وى بايد شخص متديّنى باشد، بايد خوش جنس و معتقد به اسلام و مكتب باشد، تا بتواند محرم اسرار باشد و موضوع سرّى را بين مردم پخش ننمايد.

«وَاخْصُصْ رَسَائِلَكَ الَّتِى تُدْخِلُ فِيهَا مَكَائِدَكَ وَ أَسْرَارَكَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الْأَخْلاقِ مِمَّنْ لاتُبْطِرُهُ الْكَرَامَةُ فَيَجْتَرِئَ بِهَا عَلَيْكَ فِى خِلافٍ لَكَ بِحَضرَةِ مَلَإٍ»

(و نامه هايى كه در آن تدبيرها و رازهاى خود را ثبت مى كنى از ميان نويسندگان به كسى اختصاص بده كه جامع همۀ خصلت هاى شايستۀ اخلاقى باشد، از كسانى كه گرامى داشتن او را به گردنكشى نكشاند تا به واسطۀ آن جرأت يابد كه در حضور مردم با تو مخالفت نمايد.)

«رسائل» جمع «رسالة» و از مادّۀ «رسالت» به معناى فرستادن است، و «رسالة» يعنى نامه و پيغام. «ملأ» به معنى پركردن است، به جمعيت «ملأ» مى گويند از باب اين كه چشم آدم را پر مى كند، بنابراين به جمعيتى كه فشرده است و به چشم زياد مى آيد «ملأ» گفته مى شود.

ص: 233

اين مسأله نيز روشن است كه كيد با دشمن اسلام مانعى ندارد؛ در مورد جنگ داريم كه: «الحرب خدعة». لذا نامه هايى را كه مى خواهى به جايى بفرستى، مثلاً مى خواهى به فرماندار يا استاندار دستور بدهى تا فلان كار را بكند، يا به كشور ديگرى نامه اى را مى فرستى و در آن اسرارى بايد تحرير شود و يا مى خواهى اسرار جنگى را بنويسى، نبايد به هر نويسنده اى سپرد تا او هم همۀ اسرار آن را فاش نمايد؛ بلكه بايد آدمى باشد امانتدار، مورد اعتماد، بدون فراموشى، عصبى مزاج نباشد و از خودش چيزى به نامه نيفزايد. خلاصه كسى كه همۀ اخلاقيات پاك را در خود جمع نموده است.

حضرت مى فرمايد: اين آدمى كه تو اسرارت را به او مى گويى شخص خيلى مهمى است. اگر فرمانده كل و يا رئيس كشور اسرارى داشته باشد فقط مى تواند به يكى دو نفر از آنهايى بگويد كه داراى رتبۀ بلندى هستند و به آنها اعتماد دارد. حال اگر اين آدمى كه محرم اسرار تو است شخصى كم ظرفيّت بوده و نزد خودش احساس بزرگى كرد، ممكن است خودش را گم كرده و تو را در مقابل مردم سبك نمايد؛ چون خيال مى كند شخصيتى شده و در نظر مردم تو را سبك مى سازد. لذا نبايد اين شخص كسى باشد كه به واسطۀ مقامى كه به او داده اى خود را گم كند. در حقيقت وقتى حاكمى اسرارش را به كسى مى گويد به او بزرگوارى بخشيده است، و بايد او فردى باشد كه اين بزرگوارى مغرورش نكند تا به واسطۀ آن بر حاكم جرأت پيدا كند و در ميان مردم آقايى او را از بين ببرد.

«وَ لاتَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِيرَادِ مُكَاتَبَاتِ عُمَّالِكَ عَلَيْكَ وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى الصَّوَابِ عَنْكَ »

(و از كسانى كه غفلت سبب نشود كه از رساندن نامه هاى كارگزارانت به تو و بازگرداندن پاسخ هاى درست آنها از تو كوتاهى ورزد.)

ص: 234

لازم است كه نويسندۀ تو نامه هاى فرماندهان را به تو برساند و جوابهايش را از تو بگيرد و به گونه اى كه حق مطلب است از طرف تو صادر كند؛ نامه هايى كه استاندارها و يا فرماندارها فرستاده اند، نبايد از رسانيدن آن به تو و جواب گرفتن از تو غفلت بورزد؛ زيرا ممكن است اتفاقاً در اين نامه ها يك استاندار و يا فرماندارى در مورد مسأله اى خيلى مهم از تو كسب تكليف نموده باشد و با اين اهمالكارى و نرساندن نامه موضوع حتماً زمين مى ماند، همين طور در مورد جوابى كه بايد به او برساند.

پس بايد آدمى باشد منضبط و امين و پركار تا به همۀ اينها درست رسيدگى كند تا پس فردا مثلاً استاندارى گلايه نكند كه جواب نامۀ مرا ندادى. البته اهميت اين مسأله در آن دوره ها بسيار زياد بوده، زيرا تلگراف و تلفن و راههاى پيشرفتۀ امروز براى رساندن خبرها نبوده است؛ و چه بسا كه در آن وقت به واسطۀ نرسيدن جواب نامۀ يك استاندار و بدون تكليف ماندن او وضع كشور و يا استان به كلّى فلج مى شد.

بعد حضرت مى فرمايد:

«فِيمَا يَأْخُذُ لَكَ وَ يُعْطِى مِنْكَ »

(در آنچه برايت مى گيرد و از جانب تو مى دهد.)

مثلاً يكى از كارپردازان نامه اى مى نويسد كه يك ميليون ماليات فلان جا را برايت فرستادم و يا شما براى فلان جا پول مى فرستى، مثلاً براى استاندارى پول مى فرستى تا صرف جنگ زده ها بنمايد، كه در هر صورت بايد نامه اى دنبال آن باشد.

«وَ لايُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَكَ »

(و قراردادى را كه به سود تو بسته است سست نگرداند.)

اين رئيس دفتر و يا اين نويسنده اى كه محرم اسرار شده، بايد كسى باشد كه اگر فرضاً با يك ملّتى يا جايى معاملات و قراردادهايى نوشته مى شود بتواند آنها را به گونه اى محكم بنويسد كه به ضرر تو تمام نشود، و يا اگر به ضرر تو بسته شده باشد

ص: 235

بتواند راه لغوِ قرارداد را پيدا كند تا ضررى متوجّه تو نگردد؛ و لذا مى فرمايد:

قراردادى را كه به نفع تو نوشته شده سست و ضعيف نكند، بلكه پايه اش را محكم نمايد. اگر مى خواهند قراردادى بنويسند، بايد آن را چنان بنگارند كه خيلى محكم و متقن باشد و طرف نتواند به يك جاى آن ايراد بگيرد و آن را سست نمايد؛ مثلاً شركتى با او قرارداد مى نمايد كه اين خيابان را آسفالت بكند، قرارداد را بايد طورى بنويسد كه شركت نتواند آن را به نفع خود تضعيف و سست نموده و به ضرر وى از قرارداد تخلف بنمايد.

«وَ لايَعْجِزُ عَنْ إِطْلاقِ مَا عُقِدَ عَلَيْكَ »

(و از لغو قراردادى كه به ضرر تو بسته شده ناتوان نباشد.)

«إطْلاقِ مَا عُقِدَ» يعنى لغوكردن آنچه بسته شده است. و اگر قراردادى هم به ضرر تو بسته شده است، اين نويسنده و رئيس دفتر از يافتن راه لغو آن قرارداد عاجز نباشد.

البته نه به صورت خودسرانه، بلكه به گونه اى دوستانه روشن نمايد كه اين امر به ضرر ماست.

«وَ لايَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِى الْأُمُورِ»

(و به اندازۀ ارزش و موقعيت خود در كارها نادان نباشد.)

حضرت على عليه السلام در جايى ديگر فرموده: «اَلْعَالِمُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ ، وَ كَفى بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَنْ لايَعْرِفَ قَدْرَهُ »(1) عالم كسى است كه موقعيت و اندازۀ خود را بداند، و براى جهالت و نادانى مرد همين اندازه بس كه در اجتماع موقعيت خويش را نداند. بايد اين مسئول دفتر و نويسندۀ تو به موقعيت خود در امور جاهل نباشد و نخواهد بلند پروازى كند.3.

ص: 236

«فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ يَكُونُ بِقَدْرِ غَيْرِهِ أَجْهَلَ »

(چرا كه نادان به موقعيت خويش، به موقعيت ديگران نادانتر است.)

به همان گونه كه موقعيت خود را نمى تواند تشخيص بدهد، موقعيت تو و فرمانداران و ديگران را نمى تواند تشخيص بدهد.

«ثُمَّ لايَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلى فِرَاسَتِكَ وَاسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّنِّ مِنْكَ »

(آنگاه برگزيدن اين نويسندگان توسط تو نبايد تنها براساس خواست و غفلت و خوش گمانى ات باشد.)

اين قسمت از بيانات حضرت على عليه السلام باز خيلى مهم است؛ بعضى اشخاص وقتى مى خواهند كسى را مثلاً به عنوان رئيس دفتر انتخاب بكنند و محرم اسرار قرار بدهند، افراد متملّقى را كه مى خواهند به هر وسيله خود را موجّه جلوه دهند به اين سمت انتخاب مى نمايند.

حضرت مى فرمايد: اين كار اشتباه است؛ زيرا بعضى مردم زرنگ اند و چون ديدند كسى موقعيت اجتماعى پيدا كرده دور و برش را مى گيرند و بله بله مى گويند و چاخان مى كنند و براى سلامتى اش صلوات مى فرستند و از او تجليل مى نمايند؛ لذا حضرت مى فرمايد: گول اينها را نخور، و كسانى را انتخاب كن كه كارآزموده اند و قبلاً نيز كارهايى به دستشان بوده و در آن كارها خائن نبوده و بر كار خويش مسلط و درستكار بوده اند. وقتى خواستى يك كاتب و يا يك رئيس دفتر انتخاب نمايى، اين انتخاب تو مبنى بر فراست و خواست و غفلت خودت نباشد و از كسانى انتخاب نكن كه خيلى زود به آنان حسن ظنّ پيدا كرده اى.

«اِستنامة» از مادّۀ «نوم» است؛ آدم خواب اشخاص را درست تشخيص نمى دهد؛ لذا مى فرمايد: در حال خواب و غفلت كسى را از ميان آنها كه دور و برت را گرفته و تملّقت را مى گويند اختيار نكن. چرا؟ مى فرمايد:

ص: 237

«فَإِنَّ الرِّجَالَ يَتَعَرَّفُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ »

(زيرا مردمان براى جلب نظر واليان با ظاهرسازى و خوش خدمتى خود را در معرض شناخت مى گذارند.)

طبع مردم اين جور است كه فراستهاى اشخاص را تشخيص مى دهند كه مثلاً موقعيت پيدا كرده و دنبال كارمند و رئيس دفتر و... مى گردد، لذا مى آيند تا خودشان را جا بزنند؛ تو مواظب باش از چاخانى كه مى كنند و صلواتهايى كه برايت مى فرستند گول نخورى. مردم در مقابل درك و شناخت واليان خودشان را در معرض شناخت قرار مى دهند به اين كه در مقابل والى ظاهرسازى و خوش خدمتى مى كنند. مثلاً تعارف مى كنند يا جلوى پاى تو بلند مى شوند، در حالى كه يك زمانى همين ها مخالف تو بودند، اما حال كه مى بينند موقعيتى پيدا كرده اى مى آيند و اين خوش خدمتى را مى كنند، لذا از آنها انتخاب مكن.

«وَ لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَ الْأَمَانَةِ شَىْ ءٌ»

(و بالاتر از اين در خيرخواهى و امانتدارى چيزى نيست.)

يعنى تا اينجا من همه چيز را به تو فهماندم و در نصيحت بالاتر از اين چيزى نيست.

«وَلَكِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِينَ قَبْلَكَ »

(و ليكن آنان را بيازماى به واسطۀ مسئوليتى كه براى شايستگان پيش از تو به عهده داشته اند.)

يعنى افراد را با كاربردى كه قبل از تو براى صالحان داشته اند امتحان كن، آنگاه هر كدام از آنها را كه داراى موقعيت مردمى و اجتماعىِ بهتر و وضع اخلاقى برترى بود انتخاب بنما.

ص: 238

«فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ كَانَ فِى الْعَامَّةِ أَثَراً، وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً»

(پس از ميان آنان كسى را در نظر بگير كه در ميان مردم اثرى نيكوتر دارد، و در امانتدارى چهره اى شناخته شده تر است.)

يعنى كسى را انتخاب كن كه نزد مردم امين تر مى نمايد و مردم كاربردش را بيشتر مى دانند و بهتر او را مى شناسند و اعتماد بيشترى به وى دارند. خلاصه كسى را انتخاب كن كه مردم به وى توجّه دارند.

بعد مى فرمايد: اگر تو چنين شخصى را انتخاب كنى دليل بر اين است كه مى خواهى براى خدا خدمت نمايى.

«فَإِنَّ ذَلِكَ دَلِيلٌ عَلى نَصِيحَتِكَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّيتَ أَمْرَهُ »

(چرا كه اين نشانه اى است بر خيرخواهى تو براى خداوند و براى كسى كه از جانب او ولايت يافته اى.)

مالك اشتر از طرف حضرت على عليه السلام ولايت پيدا كرده است؛ يعنى اگر به اين دستورى كه گفتم عمل كنى، هم خير خود و هم خير مرا خواسته اى؛ ولى اگر غير از اين باشد و گول چاخانها را بخورى و از تملّق گويان خود كسى را انتخاب نمايى، معلوم مى شود تو به فكر خودت هستى نه به فكر اين كه كشور اداره شود و كارهاى خدايى انجام پذيرد.

بعد حضرت مى فرمايد: اين افراد مختلفى كه قرار است كار به آنان محول شود افرادى باشند كه كار به آنان زور نگويد. مثلاً مشاورين بايد كسانى باشند كه به كارشان مسلط و آشنا باشند.

«وَاجْعَلْ لِرَأْسِ كُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِكَ رَأْساً مِنْهُمْ لايَقْهَرُهُ كَبِيرُهَا»

(و از آنان بر سر هر كارى از كارهاى خود رئيسى قرار بده، كسى كه بزرگىِ كار او را از پاى درنياورد.)

ص: 239

بايد براى هر امر وكارى فرماندهى و كارفرمايى برگزينى كه كار به او زور نگويد.

«وَ لايَتَشَتَّتُ عَلَيْهِ كَثِيرُهَا»

(و بسيارىِ آن وى را پريشان نسازد.)

«تشتّت» به معنى تفرّق و از هم پاشيده شدن است. بايد بر كارها احاطه داشته و به رموز آنها مسلط باشد.

بعد مى فرمايد: اگر كمبودى در يكى از كارهاى اين رئيس دفتر پيدا شد، خيال نكنى كه تو گناهى ندارى و اين اشتباه متوجّه رئيس دفتر است، بلكه تو هم گناهكار مى باشى؛ چون بايستى رئيس دفترى انتخاب مى كردى كه كاربردش خوب باشد.

«وَ مَهْمَا كَانَ فِى كُتَّابِكَ مِنْ عَيْبٍ فَتَغَابَيْتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَهُ »

(و هر اندازه كه در نويسندگانت عيب باشد و تو از آن غافل شوى مسئوليت آن بر تو است.)

«تغابى» به معناى غفلت است؛ يعنى چنين نيست كه تو خودت را كنار بگيرى و بگويى رئيس دفتر اشتباه كرده و به من مربوط نيست، بلكه به تو مربوط است و مردم اينها را به حساب تو مى گذارند.

كه بايد به ده بياورند و همين طور محصولات ده بايد به شهر برده شود و همين گونه محصولات يك كشور را بايد به كشور ديگرى ببرند؛ و اين كار همان كار نقل و انتقال تجّار مى باشد كه متاعهاى مختلف را از جايى به جاى ديگر مى برند. صنعتگران هم آنهايى اند كه روى موادّ اوّليه كار مى كنند. و حضرت هر دو دسته را يكى قرار داده و مى فرمايد:

«ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِى الصِّنَاعَاتِ »

(سپس سفارش مرا دربارۀ تجّار و صنعتگران بپذير.)

«استوص» از باب استفعال مى باشد و اينجا باب استفعال به معناى قبول است؛ يعنى اين سفارش را بپذير و به افراد زيردست خود نيز سفارش كن تا از طريق آماده كردن وسايل رفاه تجّار به آنها خوبى بكنند؛ زيرا اگر قرار باشد كار تجّار خوب باشد، لازم است كه راههاى دريايى و راههاى زمينى و غيره آباد و امنيت آنها درست و تأمين باشد و كشتى ها و ماشين ها و غيره آماده بشوند. در دنياى امروز مسألۀ تجارت تا آنجا مهم است كه اصولاً حكومتها روى كار تجارت مى گردد، دولتها روى اقتصاد چرخ مى خورد، و چون حضرت متوجّه اهميت قضيه است مى فرمايد: نسبت به تجّار و ذوى الصّناعات قبول سفارش بكن.

«وَ أَوْصِ بِهِمْ خَيْراً؛ الْمُقِيمِ مِنْهُمْ وَالْمُضْطَرَبِ بِمَالِهِ ، وَالْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ »

(و نسبت به آنان به نيكى سفارش كن؛ از آنها آن كه در يك جا اقامت دارد و نيز آن كه با مال خود در رفت و آمد است، و چه آن كه از دسترنج خود سود مى برد.)

و نيكى به آنان را به زيردستهاى خويش توصيه كن، چه آنهايى كه در شهرند و جنس هايشان در شهر به فروش مى رسد و چه آنهايى كه جنس تجارتى خود را از يك شهر به شهر ديگر و از يك ده به دهى ديگر مى برند؛ مثل دوره گردها و پيله ورها و...

ص: 241

كه چون جنس اينها جابجا مى شود و در معرض خطر قرار دارد آنها را حضرت «مضطرب بماله» گفته است؛ و چه آنهايى كه كار بدنى مى كنند كه جزء ذوى الصّناعات هستند، مثلاً سنگ تراش است، در كارخانۀ ذوب آهن كار مى كند و يا سماورساز است و غيره. مى فرمايد: نقش اينها در زندگى از طريق منافعى كه به مردم مى رسانند زياد است، لذا نبايد از آنها غافل باشى.

«فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ ، وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ »

(پس همانا ايشان جلب كنندگان منفعت ها هستند، و وسايل رفق و مدارايند.)

«موادّ» ممكن است جمع «مادّة» باشد كه اسم فاعل مؤنث است و به معناى كشنده، جلب كننده و جذب كنندۀ منافع مى باشد؛ چون اين تجّارند كه مايحتاج مردم را از قبيل خوراكى، پوشاكى و لوازم ديگر زندگى مثل سماور و قورى و... برآورده مى سازند و اين وسايل سبب رفق مردم است.

«وَ جُلَّابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَالْمَطَارِحِ فِى بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ »

(و به دست آورندگان آن از جاهاى دورافتاده و دشوار، در بيابان و دريا و زمين هموار و كوهساران از قلمرو تو.)

مثلاً پارچه اى را كه در تهران تهيه شده مى آورد و در اختيار فرد اصفهانى قرار مى دهد. «فِى بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ » : چه در راههاى زمينى و چه در راههاى دريايى، چه در بيابانهاى صاف و چه در راههاى كوهستانى. چون آن روزها اين راهها را بيشتر با شتر و الاغ و اين گونه وسايل طى مى كردند تا جنسى را از يك كشور به كشور ديگرى برسانند، زيرا گذشته از اين كه ماشين نبود با كشتى هم مسافرت خيلى مشكل بود؛ و با همۀ اينها نقش تجّار رسانيدن مايحتاج مردم از جايى به جاى ديگر و از كشورى به كشور ديگر بوده است؛ و مى دانيد كه اسلام را اصلاً همين تجّار به خيلى از كشورهاى ديگر بردند.

ص: 242

مثلاً شنيده ام اندونزى كه الآن حدود صد و بيست يا سى ميليون مسلمان دارد، علّت مسلمان شدن مردم آن يك تاجر ايرانى بوده كه براى تجارت به آنجا رفته و چون خوش صدا بوده است و گاهى قرآن مى خوانده، همين صوت خوش وى باعث شده تا مردم آن سرزمين به جستجو و تحقيق در مورد قرآن و اسلام برآيند و مسلمان شوند. همچنين تجّار عرب و مسلمان، چه از ايران و چه از عربستان و جاهاى ديگر، به كشور چين و حتى كشورهاى دور افتاده ترى چون فيليپين مى رفتند و ضمن تجارت، اسلام را هم تبليغ مى كردند.

حضرت مى فرمايد: سفارش پذير و سفارش كننده دربارۀ اينهايى باش كه منافع مردم را از راههاى گوناگون ذكر شده جلب مى كنند.

«وَ حَيْثُ لايَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا، وَ لايَجْتَرِئُونَ عَلَيْهَا»

(و از جاهايى كه مردم در آن گرد نمى آيند، و بر رفتن به آنجا جرأت نمى كنند.)

و به جاهايى رفت و آمد مى كنند كه همۀ مردم نمى توانند آنجا جمع شده و مايحتاج خود را برآورده سازند، و جرأت رفتن به آن جاهاى گوناگون دور افتاده را ندارند.

و در ادامه مى فرمايد: تجّار را خيلى مواظب باش، زيرا آنان هر چه بياورند صلح مى آورند. الآن هم اگر كشورها داراى روابط تجارتى باشند با هم جنگى نخواهند داشت؛ چون تجّار از يكديگر استفاده مى كنند و ملّت هر كشورى هم بيشتر زير نظر تجّار مى باشند؛ مثلاً اگر تجّار ايرانى با رومانى روابط تجارتى داشته باشند قهراً روابط ما دوستانه خواهد بود، چون متوجّه مى شويم كه از رومانى استفاده مى كنيم، و بالعكس او هم مى بيند از ما استفاده مى كند.

«فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاتُخَافُ بَائِقَتُهُ »

(پس همانا تجّار مايۀ آسودگى هستند كه بيمى از سختى آن نمى رود.)

ص: 243

يعنى تجارت اصلاً محل سلامت و آسودگى است و چون تجّار هميشه به فكر تجارت و سرمايه شان هستند صلح آورند؛ و غير از برد و آورد كالاى تجارتى كه به نفع هر دو طرف است كارى ندارند.

«وَ صُلْحٌ لاتُخْشى غَائِلَتُهُ »

(و سراپا صلح هستند كه از آشوب آن ترسى نيست.)

يعنى تا رابطۀ تجارتى هست صلح هم هست.

«وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِى حَوَاشِى بِلادِكَ »

(و كارهاى آنان را بازرسى نما، چه در حضور خودت و چه در گوشه هاى شهرهايت.)

امور تجّار را رسيدگى نما، چه آنهايى كه در حضور تو و در مركز حكومتت هستند و چه تجّارى كه در شهرهاى دوردست هستند.

كمبودها و موانع تجّار را برطرف كن، راه و امنيت راهها را فراهم ساز، تا تجارت برقرار شود. اگر امنيت نباشد شهرها نمى توانند با يكديگر رابطه داشته باشند، آن وقت مردم يك شهرى مثل تهران كه توليدات كشاورزى ندارد از گرسنگى مى ميرند.

بنابراين بايد به وضع تجّار رسيدگى و امنيت راهها درست شود تا اين كه مبادلات انجام گيرد. الآن اگر دولت بخواهد روستاها هم آباد شود بايد راهها را اصلاح كند تا توليدات كشاورزى آنها به شهرها برسد و وضع آنان خوب شود. راه شريان حيات كشور است و مسئوليت وزير راه و ترابرى خيلى زياد است، بايد فعاليت كند تا راههاى روستاييان به شهر درست شود و احتياجات دو طرف برطرف گردد. خداوند إن شاءاللّه توفيق بدهد كه همه به وظايف و مسئوليت خود عمل كنيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 244

ص: 246

«نامۀ 53 - قسمت چهاردهم»

«وَاعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِى كَثِيرٍ مِنْهُمْ ضِيقاً فَاحِشاً، وَ شُحّاً قَبِيحاً، وَاحْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ ، وَ تَحَكُّماً فِى الْبِيَاعَاتِ ، وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ ، وَ عَيْبٌ عَلَى الْوُلاةِ ؛ فَامْنَعْ مِنَ الْإِحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم مَنَعَ مِنْهُ . وَلْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْلٍ ، وَ أَسْعَارٍ لاتُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَالْمُبْتَاعِ ، فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ ، وَ عَاقِبْهُ فِى غَيْرِ إِسْرَافٍ .

ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِى الطَّبَقَةِ السُّفْلى مِنَ الَّذِينَ لاحِيلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاكِينِ وَالْمُحْتَاجِينَ وَ أَهْلِ الْبُؤسى وَ الزَّمْنى ؛ فَإِنَّ فِى هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً، وَاحْفَظْ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فِيهِمْ ، وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِكَ ، وَ قِسْماً مِنْ غَلَّاتِ صَوَافِى الْإِسْلامِ فِى كُلِّ بَلَدٍ؛ فَإِنَّ لِلْأَقْصى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِى لِلْأَدْنى ، وَ كُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِيتَ حَقَّهُ ، فَلايَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّكَ لاتُعْذَرُ بِتَضْيِيعِكَ التَّافِهَ لِإِحْكَامِكَ الْكَثِيرَ الْمُهِمَّ ، فَلاتُشْخِصْ هَمَّكَ عَنْهُمْ ، وَ لاتُصَعِّرْ خَدَّكَ لَهُمْ ، وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لايَصِلُ إِلَيْكَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُيُونُ وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ ، فَفَرِّغْ لِأُولَئِكَ ثِقَتَكَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْيَةِ وَالتَّوَاضُعِ ، فَلْيَرْفَعْ إِلَيْكَ أُمُورَهُمْ .

ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَى اللَّهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ ؛ فَإِنَّ هَؤُلاءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَى الْإِنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ ، وَ كُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اللَّهِ فِى تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ ، وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْيُتْمِ وَ ذَوِى الرِّقَّةِ فِى السِّنِّ مِمَّنْ لاحِيلَةَ لَهُ ، وَ لايَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ ، وَ ذَلِكَ عَلَى الْوُلاةِ ثَقِيلٌ ، وَالْحَقُّ كُلُّهُ ثَقِيلٌ ؛ وَ قَدْ يُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلى أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ ، وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوعُودِ اللَّهِ لَهُمْ .»

ص: 247

«ضيق» تنگ نظرى، و «شُحّ » بخل است. ممكن است بخل تا يك اندازه اى در بعضى باشد، مثلاً يك كسى مى خواهد ثروتش را حفظ كند، اين فرق دارد با بخلى كه زياد است، مانند بعضى ها كه به قدرى بخل دارند كه حتى به خودشان هم بخل مى ورزند، فقط مى خواهند ثروت جمع كنند، خودشان هم از آن بهره نمى برند، خانواده و خويشاوندان آنها هم از آن بهره نمى برند، تا چه رسد به اين كه ضعفا و فقرا و ديگران بخواهند از ناحيۀ اين تاجرها بهره اى ببرند! پس يك بديهايى مانند تنگ نظرى و بخل در تجّار هست.

«وَاحْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ ، وَ تَحَكُّماً فِى الْبِيَاعَاتِ »

(و براى منفعت ها احتكار مى نمايند، و در خريد و فروشها زورگويى مى كنند.)

«بياعات» جمع «بياع» مصدر مفاعله است.

مى كنند يخچال را كه مثلاً صد تومان بيشتر مايه ندارد بر اساس بندوبست از دويست تومان كمتر ندهند كه صددرصد برايشان نفع دارد، يا مثلاً بخارى سازها با هم بندوبست مى كنند. و كارهايى كه در سطح وسيع ترى انجام مى شود، مانند صادركنندگان نفت كه در كنفرانس اوپك جمع مى شوند و قرار مى گذارند كه همه نفت را بشكه اى سى و هفت دلار بفروشند.

اين كار در عين حال كه گاهى اوقات به نفع كشورهاى فقير است، مثل همين اوپك كه الآن به نفع كشورهاى فقير خواهد بود، زيرا خريدارهاى موادّ نفتى بيشتر ثروتمندان هستند، اما اگر چنانچه اين قرارداد و ساخت و پاخت در بين بازرگانان و كارتلها و تراستهاى كشورهاى بزرگ باشد، به سود كشورهاى فقير و در حال رشد نخواهد بود. فرضاً صادركنندگان يك جنسى از آمريكا و آلمان و انگلستان با هم قرارداد مى كنند كه همه اين جنس را در يك سطح بفروشند.

اين قرارداد و مانند اينها سبب مى شود كه يكمرتبه اين جنس براى اينها صددرصد يا بيشتر سود داشته باشد، يك جنسى كه صد تومان تمام شده سيصد تومان به فروش مى رود. وقتى اينها قرارداد كردند كه تجارت يك جنسى آزاد نباشد و در انحصار يك عده اى باشد، اين انحصارات نوعاً براى مردم گرفتارى درست مى كند، و اسم اين را بازار سياه مى گذارند. در صورتى كه اگر با هم اين جور قراردادها را نبندند و اين انحصار نباشد و بازار را آزاد بگذارند، هر كس جنس خود را به بازار مى آورد و به هر قيمتى خواست مطرح مى كند؛ قهراً چون فروشندگان مختلف اند وتعدادشان زياد است و قرارداد هم با هم نبسته اند، اين عرضه و تقاضا ممكن است كه مسأله را حل كند؛ در صورتى كه عرضه هاى مختلفى باشد و از مسيرهاى مختلف جنس به بازار عرضه شود، اين خود سبب مى شود كه قيمت جنس پايين بيايد و در يك سطح عادلانه قرار بگيرد.

ص: 250

پس عرضه و تقاضا وقتى مسألۀ قيمت ها را حل مى كند كه چنين انحصارها و قراردادهايى در كار نباشد؛ ولى اگر اين قراردادها و انحصارها وجود داشته باشد و يك عدۀ خاصى جنس را در اختيارشان بگيرند و قيمت را هم خود اينها بخواهند تعيين كنند، اين سبب مى شود كه منافع در اختيار اين عدۀ خاص قرار گيرد و كسى ديگر نتواند اين جنس را به بازار بياورد. اين انحصارات تجارتى را بعضى از شارحان نهج البلاغه مى خواهند بگويند احتكار منافع است.

البته خيلى روشن نيست كه مراد از احتكار منافع اين معنا باشد، ولى ممكن است گفته شود «تَحَكُّماً فِى الْبِيَاعَاتِ » يعنى زورگويى در مقام خريد و فروش، و زورگويى در خريد و فروش به اين است كه يك چيزى از قيمت عادله گرانتر فروخته بشود؛ به اين كه در اثر اين انحصاراتى كه درست كرده اند و سطح قيمت ها را يك عدۀ خاصى در اختيار خودشان گرفته اند، اين كار سبب شود كه در خريد و فروش زورگويى باشد و اين عمل غير از احتكار است.

بياييد در بازار امروز كه مايحتاج چقدر زيادتر شده و مردم احتياج دارند به اجناس خارجى كه از كشورهاى مختلف مى آيد؛ و آن وقت اگر تجّارى باشند كه با هم بندوبست داشته باشند و بازار سياه براى جنسى درست كنند، چه سودهاى كلانى مى برند و هيچ كس هم اعتراض نمى كند.

روى همين اساس در قانون اساسى تصويب شد كه تجارتهاى خارجى در اختيار دولت باشد تا دولت ديگر بازار سياه براى جنس درست نكند. چون تجارتهاى داخلى را انحصارى كردن خيلى مشكل است، اما تجارتهاى خارجى كه مثلاً سه يا چهار نفر تاجر يك جنسى را از آمريكا مى آورند و فورى با هم بندوبست مى كنند و هر جور دلشان بخواهد مى فروشند آسان است. لذا بنا شد كه تجارتهاى خارجى در اختيار دولت باشد. البته دولت اسلامى دلسوز مردم است و قهراً وقتى دولت دلسوز مردم باشد ديگر براى يك جنس بازار سياه درست نمى كند، بلكه به قيمت تمام شده به مردم عرضه مى كند.

به هر حال همين طور كه احتكار از نظر شرعى مذموم و ممنوع است و روايات زيادى در مذمّت آن داريم، همين طور بازار سياه درست كردن و انحصارات تجارتى هم از نظر اسلام محكوم است. پس اگر منظور حضرت از «اِحْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ » احتكار اجناس باشد، آن وقت ممكن است مقصود از «تَحَكُّماً فِى الْبِيَاعَاتِ » انحصارات و بازار سياه درست كردن باشد.

«وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ ، وَ عَيْبٌ عَلَى الْوُلاةِ »

(و اين بابى است كه زيانى باشد براى همگان، و عيبى است بر واليان.)

اگر حاكمى سركار باشد و تجّار آزادانه بازار سياه درست كرده و احتكار كنند و هر كارى مى خواهند انجام دهند، اين براى حكومت عيب است. اگر حكومت مقتدرى باشد، بايد جلوى اين انحصاراتى را كه به ضرر اجتماع است بگيرد.

ص: 252

«فَامْنَعْ مِنَ الْإِحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم مَنَعَ مِنْهُ »

(پس بايد كه از احتكار منع نمايى، كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از آن منع فرمود.)

در روايت دارد كه در زمان پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم يك جنسى كمياب شده بود، پيامبر دستور داد و آن جنس هايى را كه محتكرين ذخيره كرده بودند به بازار آوردند و در معرض خريد و فروش قرار دادند، در آن روايت دارد به پيامبراكرم گفتند: يا رسول اللّه يك قيمتى هم روى آن بگذار كه نرخ معيّنى باشد. حضرت فرمود: نه، من نرخ نمى گذارم، خدا نرخ را معيّن كرده است.(1)

اين كه خدا نرخ را معيّن كرده در صورتى است كه انحصارات در كار نباشد، بلكه به گونه اى باشد كه با عرضه و تقاضا مسأله حل شود؛ وقتى كه جنس به بازار آمد با بودن افراد مختلف بالاخره يكى جنس خود را به قيمت مى فروشد و ديگرى مثلاً براى اين كه بيشتر از او بخرند ارزانتر مى دهد، و عرضه و تقاضا مسأله را حل مى كند؛ اما اگر انحصارات تجارى در كار باشد، آن وقت علاوه بر اين كه بايد جنس را به بازار آورده و از احتكار در آورد، بايد قيمت هم روى آن گذاشت؛ لذا حضرت على عليه السلام اينجا دستور مى دهد كه قيمت هم بايد معيّن شود، و مى فرمايد:

«وَلْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْلٍ »

(و بايد كه خريد و فروش به صورت آسان و مطابق با ترازوهاى عدالت انجام پذيرد.)

يعنى گذشته از اين كه بايد سختگيرى در كار نباشد، بايد ترازويش هم ترازوى عدالت باشد و كم ندهند.

به مقتضاى اين دستور مالك اشتر بايستى ترازوهاى مردم و سنگ هاى مردم را هم رسيدگى كند؛ همين كارى كه شهرداريها گاهى اوقات مى كنند، مى آيند سنگ ها راة.

ص: 253

رسيدگى مى كنند كه كم نباشد. سابقاً هم كه اين سنگ هاى كيلو و مانند اينها نبوده است، از جايى يك سنگ برمى داشتند و مى گفتند اين سنگ فرضاً يك من است!

«وَ أَسْعَارٍ لاتُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَالْمُبْتَاعِ »

(و با نرخهايى كه به هر دو گروه از فروشنده و خريدار ستمى نرود.)

«أسعار» جمع «سِعْر» است به معناى نرخها. «فريقين» را خود حضرت معنا مى كند به فروشنده و خريدار. «مُبتاع» از باب افتعال مادّۀ «بيع» به معناى خريدار است.

پس مالك اشتر از طرف حضرت نسبت به تجّار به سه چيز مأمور مى شود: اوّل اين كه بايستى احتكار صورت نگيرد و جنسى را كه احتكار شده بايد در بازار عمومى بياورد. دوّم اين كه ترازو و سنگ و ميزانشان هم كنترل شود. سوّم اين كه نرخ گذارى هم بكند؛ زيرا با انحصار و بندوبست ممكن است جنسى را به مردم به قيمت گران بفروشند و مردم هم چون اطلاع ندارند و نياز دارند بروند و بخرند؛ پس نرخ گذارى هم بايد بشود تا به فروشنده و خريدار اجحاف نگردد.

«فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ ، وَ عَاقِبْهُ فِى غَيْرِ إِسْرَافٍ »

(پس هر آن كه بعد از نهى تو باز هم به احتكار دست زند او را عقوبت نما، و در كيفر او زياده روى مكن.)

حالا اگر يك كسى احتكار كرده اوّل بايد او را آگاه كنى و نهى نمايى؛ زيرا آن شخص شايد نداند كه اين جنس كمياب است، بايد بداند كه احتكار نكند. «قارف الشّىء» يعنى نزديك چيزى رفت. «نَكال» به معناى عذاب و عقوبت است؛ «نَكِّلْ بِهِ » يعنى عذابش كن، نه اعدام؛ عقوبت و عذاب بايد به اندازه اى باشد كه جلوى مفسده گرفته شود؛ و بايد با نحوۀ عمل سنخيت داشته باشد.

ص: 254

طبقۀ نيازمندان، چه آنان كه اهل سؤال هستند و چه آنان كه اهل سؤال نيستند، هر دو طبقه فقيرند و بايد به فكرشان بود.

«قانع» و «مُعترّ» اصطلاحى است كه در قرآن هم هست؛ «قانع» آن فقيرى را مى گويند كه سؤال و درخواست مى كند و خودش را در معرض سؤال قرار داده است؛ اما «مُعترّ» اسم فاعل از «إعترّ، يعترّ» است كه در اصل «مُعْتَرِر» بوده، و به معناى كسى است كه خيلى محتاج است ولى خودش را در معرض سؤال قرار نمى دهد و دستش را جايى دراز نمى كند.

«وَاحْفَظْ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فِيهِمْ ، وَاجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِكَ ، وَ قِسْماً مِنْ غَلَّاتِ صَوَافِى الْإِسْلامِ فِى كُلِّ بَلَدٍ»

(و به خاطر خدا حفظ كن آنچه را كه از حق خود دربارۀ ايشان از تو خواسته است، و براى آنان بخشى از بيت المالت را قرار بده، و نيز بخشى از درآمدهاى خالصه در هر شهر را.)

يعنى آن اندازه اى كه خدا به تو سفارش كرده است كه حقوق اينها را حفظ كنى تو هم حفظ كن. بيت المال بيشترش زكات يا خراج و مانند اينها بوده، و براى زكات هم خداوند در قرآن هشت مصرف ذكر مى كند، و فقرا و مساكين دو تاى از آنها هستند.

«غَلّات» جمع «غَلّة» به معناى درآمد است. «صَوافى» جمع «صافية» به زمين هايى مى گويند كه در جنگ ها به غنيمت گرفته شده است، و يا زمين هاى دولتى اعمّ از اين كه در جنگ به دست آمده باشد يا نه. مى فرمايد: و مقدارى هم از درآمدها و بهره هاى زمين هاى خالصه در هر شهر را به اينها بده. چون ممكن است داخل بيت المال پول باشد، اينها هم احتياج به پول دارند و هم احتياج به گندم و خوراك، هم پول به اينها بده و هم يك قسمتى از غلّه ها و درآمدهاى زمين هاى خالصه را كه درآمد آنها هم مال دولت است.

در بسيارى از روايات باب زكات آمده است كه روش پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم اين طور بود

ص: 256

كه وقتى صدقه و زكات يك شهرى يا يك دهى را مى خواست بگيرد، فقراى آن شهر را تأمين مى كرد و مازادش را به بيت المال منتقل مى نمود. اين يك نكتۀ مهمى است كه هر كسى به درآمد ده و يا شهرش علاقۀ خاصى دارد و وقتى ببيند كه از شهرش اين مقدار ماليات و يا وجوهات گرفته و به بيت المال منتقل مى شود، اگرچه حاكم بعداً فقرا را هم تأمين بكند، اما در دلشان بالاخره باز هم اين جهت رنجش مى شود كه از شهر اين قدر پول بردند و هيچ چيز از آن را هم به ما نداده اند. در حقيقت يك توقع و انتظارى هست كه از وجوهات و درآمد هر شهر و روستايى به فقراى آن شهر و روستا داده شود؛ و لذا امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «كان رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم يقسم صدقات البوادى فى البوادى و صدقات أهل الحضر فى أهل الحضر»(1) مقصود از «بوادى» چادرنشينان است؛ يعنى بناى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بر اين بود كه صدقه ها و زكاتهاى چادرنشين ها را در بين چادرنشين ها تقسيم مى كرد، و صدقه هاى يك شهر يا دهى را هم در ميان مردم فقير آنجا تقسيم مى نمود. و چون مالك اشتر حاكم مصر مى شد و مصر خودش يك كشور بزرگى است، حضرت مى فرمايد: در هر شهرى از درآمد آن شهر به فقراى آن شهر بده.

«فَإِنَّ لِلْأَقْصى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِى لِلْأَدْنى »

(پس همانا براى دورترين آنها مثل همان بايد كه براى نزديك ترين است.)

«أقصى » يعنى دورتر. اين كه فرمود: «فِى كُلِّ بَلَدٍ» (در هر بلدى) يعنى ولو آن بلدى كه خيلى از مركز و از پايتخت دور است. مثلاً اگر بلوچستان هم يك وقت درآمدى دارد، فقراى بلوچستان بايد از آن تأمين شوند؛ اگر درآمد بلوچستان را به تهران آوردى و بعداً از تهران بخواهد چيزى به بلوچستان برود طول مى كشد، بلكه تا3.

ص: 257

همان جا هست بايد مايحتاج آنها را تأمين كرد؛ اين يك نحو استقلالى است.

مضمون عبارت حضرت اين است كه براى دورترين مردم كه مانند چابهار در كنار كشور واقع شده اند مثل همان است كه براى مردم تهران است؛ يعنى همان طور كه يك آدمى كه در تهران است برق و آب و آسفالت لازم دارد و گندم مى خواهد، آن كسى هم كه در چابهار است اينها را مى خواهد.

يكى از مشكلات اين است كه چرا دولت روى نان و گوشت و برخى اجناس ديگر در شهرهاى بزرگ سوبسيد مى دهد و در شهرهاى كوچك و دهات چنين نيست ؟! اين در حقيقت رشوه اى بوده كه در زمان رژيم سابق به مردم پايتخت و شهرهاى بزرگ مى داده اند و همان طور باقى مانده است. از آن وقتى كه ما در شوراى انقلاب مى رفتيم مى گفتيم و هنوز هم آن طور كه ما مى خواستيم عملى نشده است؛ اگر دولت واقعاً قدرت دارد و بودجۀ كشور كافى است، در سطح كشور بايد به همه جنس را با قيمت نازل بدهد، و اگر ندارد به هيچ كدام ندهد؛ ولى تبعيض بين شهرنشينان و روستاييان ظلم است و نبايد باشد.

«وَ كُلٌّ قَدِ اسْتُرْعِيتَ حَقَّهُ »

(و رعايت حق هر يك از ايشان از تو خواسته شده است.)

«استرعيت» از باب استفعال و از مادّۀ «رعاية» است و باب استفعال براى طلب مى آيد؛ يعنى از تو طلب رعايت شده است. رعايت حق آنان از تو طلب شده است، و تو بايد حق همۀ آنان را - چه آنهايى كه دوردست هستند و چه آنهايى كه نزديك اند - رعايت بنمايى.

«فَلايَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرٌ، فَإِنَّكَ لاتُعْذَرُ بِتَضْيِيعِكَ التَّافِهَ لِإِحْكَامِكَ الْكَثِيرَ الْمُهِمَّ »

(پس مبادا فرو رفتن در نعمت تو را از آنان باز دارد، چرا كه در تباه ساختن تو كارى خرد را به خاطر استوار كردن كارى بس مهم عذرى پذيرفته نيست.)

ص: 258

«بَطَر» وقتى است كه نعمت فراوانى بر انسان باشد و ناراحتى هم نداشته باشد، كه در آن صورت خيلى دلخوش مى شود. مى فرمايد: اين دلخوشى سبب نشود كه تو مشغول بشوى و از حقوق ضعفا و بيچارگان اعراض كنى. خودت كه خوشى خيال كنى همۀ مردم خوشند! ممكن است وضع تو خوب باشد، دستت به بيت المال برسد، اما وضعيت آن افراد دوردست و فقرا و بيچارگان بد باشد.

اين را مخصوصاً مسئولين دولتى ياد بگيرند. وزرا، استانداران و ديگران اين جمله را ياد بگيرند؛ چون گاهى كه به يك وزير يا يك استاندار اين گونه مطالب را مى گويى، مى گويد اينها مطالب جزئى است، ما كارهاى مهم تر داريم، ما مسألۀ جنگ داريم، ما مسائل بزرگ داريم، ما رفتيم در سمينار استانداران مسائل بزرگ را انجام بدهيم! اين عذرهايى كه مى آورند و مى گويند: ما با داشتن كارهاى بزرگ اگر به اين كارهاى كوچك هم نرسيديم اشكالى ندارد.

تو معذور نيستى به اين كه كارهاى كوچك را تضييع كرده اى براى اين كه كارهاى مهم را محكم كرده اى و انجام داده اى؛ يعنى نمى توانى انجام كارهاى بسيار بزرگ و مهم را عذر قرار بدهى كه اگر كارهاى كوچك را اهميت نداديم طورى نيست؛ كار كوچك به جاى خود و كار بزرگ هم به جاى خودش، آن كار كوچك هم وظيفه است و بايد انجام بدهى، و نمى توانى عذر بياورى كه من از آن كارهاى كوچك صرف نظر كردم و كارهاى مهم را محكم كردم و خودم را به آنها مشغول نمودم.

«فَلاتُشْخِصْ هَمَّكَ عَنْهُمْ ، وَ لاتُصَعِّرْ خَدَّكَ لَهُمْ »

(پس همّت خود را از آنها باز مگير، و با خودپسندى از ايشان روى برمگردان.)

«تصعير» روگرداندن از كسى در اثر تكبّر است؛ يعنى نبايد فقط بر روى كارهاى مهم تأكيد بكنى و بگويى: حالا ما مشغول جنگيم و كار به آوارگان نداريم، كار به فقرا نداريم.

ص: 259

«فَفَرِّغْ لِأُولَئِكَ ثِقَتَكَ مِنْ أَهْلِ الْخَشْيَةِ وَالتَّوَاضُعِ »

(پس براى اين گونه افراد مخصوص گردان افراد مورد اعتماد خود را از آنها كه خداترس هستند و فروتن.)

در هر جايى يك گروهى از موثقين را مأمور اين كار كن. اگر يك حاكم بخواهد به فقرا و درماندگان كشورى مانند مصر رسيدگى كند، بايد يك ادارۀ مستقل براى رسيدگى به فقرا داشته باشد كه در هر شهر و دهى تحقيق و بررسى كنند و به وضع بيچارگان رسيدگى نمايند. نبايد اينها يك آدمهايى باشند كه چون با فقرا سروكار دارند به آنها نيش بزنند و با خشونت رفتار كنند، بلكه آدمهايى باشند خداترس و متواضع كه با نوازش احوال فقرا را بپرسند و به آنها كمك كنند.

اين نكتۀ آموزنده اى است، يك مأمورى كه مى خواهد تحقيق كند بايد اهل تواضع و فروتنى باشد كه به فقير سلام كند، احوال او را بپرسد، سراغ تعداد فرزندان و درآمد او را بگيرد، خوب از او تحقيق كند. اين شخصى كه مورد وثوق تو است، پس از تحقيقات كافى از فقرا به تو گزارش بدهد كه شهر ما اين تعداد فقير دارد و ما اين مقدار بودجه احتياج داريم.

«فَلْيَرْفَعْ إِلَيْكَ أُمُورَهُمْ »

(تا كارهاى ايشان را به تو برساند.)

«ثُمَّ اعْمَلْ فِيهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَى اللَّهِ يَوْمَ تَلْقَاهُ »

(آنگاه دربارۀ آنان چنان رفتار كن كه در روز ديدارت با خداوند عذر بياورى.)

بتوانى پيش خدا عذر بياورى و بگويى: خدايا من تا آن اندازه اى كه توانستم مأمور قرار دادم و تحقيق كردم و آنها به من گزارش دادند، من هم آن خدمتى كه بايد نسبت به فقرا انجام بدهم انجام دادم. خلاصه رفتارت با فقرا طورى باشد كه وقتى خدا را

ص: 261

ملاقات مى كنى، بتوانى پيش پروردگارت عذر بياورى و بگويى خدايا من شب نخوابيدم مگر اين كه فقرا تأمين بودند.

بعد مى فرمايد: اين كه من اصرار دارم افراد موثق براى تحقيق فقرا قرار بدهى، براى اين است كه بعضى از اشخاص فقير و درمانده كه به چشم هم نمى آيند احتياج به خيرخواهى بيشترى دارند. خيلى آدمهاى عفيف و درمانده اى هستند كه اگر از گرسنگى بميرند حاضر نيستند بگويند، صورتشان را با سيلى سرخ نگه مى دارند.

«فَإِنَّ هَؤُلاءِ مِنْ بَيْنِ الرَّعِيَّةِ أَحْوَجُ إِلَى الْإِنْصَافِ مِنْ غَيْرِهِمْ »

(چرا كه آنها از ميان رعيّت به عدل و داد از ديگران نيازمندترند.)

طبقات ديگر را اگر يك وقت رسيدگى نكردى البته تو گناه كرده اى ولى خيلى خسارت ندارد، اما اگر به اين بدبخت و بيچاره نرسى از گرسنگى مى ميرد، بچه اش به واسطۀ نداشتن دارو تلف مى شود، يا فرض بفرماييد سيل و زلزله طاق گلى اطاقش را پايين آورده، آنجا در ميان بيابان تلف مى شود، پس بايستى كه به اينها بيشتر رسيدگى شود.

«وَ كُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اللَّهِ فِى تَأْدِيَةِ حَقِّهِ إِلَيْهِ »

(و بايد دربارۀ اداى حق هر يك در پيشگاه الهى عذر داشته باشى.)

حضرت در عين حال بر رسيدگى به همۀ فقرا تأكيد مى كند؛ زيرا فقرا در حقيقت آنهايى بودند كه يا سؤال مى كردند يا اگر سؤال نمى كردند فقرشان معلوم بود، اما اينجا قسم سوّمى از فقرا را سفارش مى كند كه اصلاً به چشم نمى آيند و انسان خيال مى كند اينها احتياج ندارند. بعد مى فرمايد: حالا به تو مى گويم همۀ فقرا را در نظر داشته باش به طورى كه بتوانى در اداى حق هر كدام در پيشگاه خدا عذر و حجّت داشته باشى.

ص: 262

«وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْيُتْمِ وَ ذَوِى الرِّقَّةِ فِى السِّنِّ مِمَّنْ لاحِيلَةَ لَهُ »

(و يتيمان و يتيم داران و نيز كهنسال نيازمند را عهده دار باش، از آن كسانى كه براى او چاره اى نيست.)

ممكن است «أهل اليتم» آنهايى باشند كه يتيم دارند و ممكن است خود يتيم باشد.

باز مى گويد: كسانى را كه يتيم اند يا يتيم دارند تعهد و رسيدگى كن. يك دسته بچه اند كه پدر و مادر ندارند و بايد رسيدگى شوند، يك عده پير و از كار افتاده اند كه اينها هم بايد رسيدگى شوند.

«وَ لايَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ ، وَ ذَلِكَ عَلَى الْوُلاةِ ثَقِيلٌ »

(و خود را در معرض درخواست قرار نمى دهد؛ و اين كار بر واليان گران و سنگين است.)

مى فرمايد: و اين قسم فقرا كه شناخته شده نيستند و بايستى به وسيلۀ تحقيقات و به وسيلۀ بازرسى ها اينها را به دست بياورى، اداره كردن كار اينها بر والى ها خيلى سنگين است. در حقيقت مى خواهد بگويد سنگين ترين وظيفۀ حكومت، به دست آوردن اين اشخاص و ادارۀ آنهاست. و واقعاً هم همين طور است؛ دولت هر چه ملّى، هر چه مكتبى، و هر چه دلسوز باشد، ولى با اين حال نمى تواند به فقرا و بيچارگان و اينهايى كه در روستاها و جاهاى دوردست هستند به خوبى رسيدگى كند.

پس پيدا كردن اين اشخاص كه بخواهى حاجاتشان را برآورده كنى، بر والى ها خيلى سنگين است.

«وَالْحَقُّ كُلُّهُ ثَقِيلٌ »

(و حق همه اش سنگين است.)

سپس حضرت مى فرمايد: حق، همه اش سنگين است؛ اما چاره اى نيست. بايستى كه انسان سراغ حق برود و حق اشخاص را به دست آورد و ادا كند؛ با اين كه سنگين

ص: 263

است؛ اگر تو وظيفه ات را انجام دادى، اگر در جايى هم از آن كوتاهى شد، چون عمداً نبوده خدا از تو مى گذرد.

«وَ قَدْ يُخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلى أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَةَ »

(و خداوند آن را سبك مى گرداند بر مردمانى كه در پى عاقبت [نيكو] هستند.)

گاهى اوقات خدا همين حق را با اين كه سنگين است بر كسانى كه عاقبت به خيرى را طلب كردند تخفيف مى دهد؛ يعنى كسانى كه دنبال كار را تا آخر رفته اند ولى تصادفاً از دست آنان خارج شده است، خدا اين را گذشت مى كند.

«فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ ، وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوعُودِ اللَّهِ لَهُمْ »

(و خود را به شكيبايى وامى دارند، و به راستى وعدۀ خدا دربارۀ خويش اطمينان دارند.)

اين افراد طالب عاقبت صبر را بر نفس خودشان وادار كردند، يعنى بر نفس خويش فشار آورده اند كه وظيفه شان را انجام دهند؛ و اينها وثوق دارند به اين كه وعده هايى را كه خدا داده است و فرموده مؤمنين و متّقين را به بهشت مى برد راست است، لذا به وعده هاى خدا اهميت مى دهند و وظيفه شان را به اندازۀ قدرتشان انجام مى دهند، و اگر سهواً هم وظيفه اى را انجام ندادند ممكن است خداوند آنها را ببخشد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 264

ص: 266

«نامۀ 53 - قسمت پانزدهم»

«وَاجْعَلْ لِذَوِى الْحَاجَاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِيهِ شَخْصَكَ ، وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَكَ ، وَ تُقْعِدَ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَ أَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ وَ شُرَطِكَ ، حَتّى يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ ، فَإِنِّى سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم يَقُولُ فِى غَيْرِ مَوْطِنٍ : «لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لايُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِىِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ ». ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَالْعِىَّ ، وَ نَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ وَالْأَنَفَ يَبْسُطِ اللَّهُ عَلَيْكَ بِذَلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ ، وَ يُوجِبْ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ ، وَ أَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً، وَامْنَعْ فِى إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ!

ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِكَ لابُدَّ لَكَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا: مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِكَ بِمَا يَعْيَا عَنْهُ كُتَّابُكَ ، وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ يَوْمَ وُرُودِهَا عَلَيْكَ بِمَا تَحْرَجُ بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِكَ ، وَ أَمْضِ لِكُلِّ يَوْمٍ عَمَلَهُ ؛ فَإِنَّ لِكُلِّ يَوْمٍ مَا فِيهِ ، وَاجْعَلْ لِنَفْسِكَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَفْضَلَ تِلْكَ الْمَوَاقِيتِ ، وَ أَجْزَلَ تِلْكَ الْأَقْسَامِ ، وَ إِنْ كَانَتْ كُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلُحَتْ فِيهَا النِّيَّةُ ، وَ سَلِمَتْ مِنْهَا الرَّعِيَّةُ .

وَلْيَكُنْ فِى خَاصَّةِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دينَكَ : إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ الَّتِى هِىَ لَهُ خَاصَّةً ، فَأَعْطِ اللَّهَ مِنْ بَدَنِكَ فِى لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ ، وَ وَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ كَامِلاً غَيْرُ مَثْلُومٍ وَ لا مَنْقُوصٍ بَالِغاً مِنْ بَدَنِكَ مَا بَلَغَ ، وَ إِذَا قُمْتَ فِى صَلاتِكَ لِلنَّاسِ فَلاتَكُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لا مُضَيِّعاً؛ فَإِنَّ فِى النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّةُ وَ لَهُ الْحَاجَةُ ، وَ قَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم حِينَ وَجَّهَنِى إِلَى الْيَمَنِ كَيْفَ أُصَلِّى بِهِمْ ؟ فَقَالَ : «صَلِّ بِهِمْ كَصَلاةِ أَضْعَفِهِمْ ، وَ كُنْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً.»

ص: 267

حال مبادا با افرادى كه به اين مجلس مى آيند ترشرويى يا خشونت كنى، بلكه آنان را با آغوش باز بپذير و متواضعانه رفتار كن.

«فَتَتَوَاضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَكَ »

(پس در آن وقت از براى خدايى كه تو را آفريده فروتنى نمايى.)

يعنى چنين وقتى حالت تواضع و فروتنى داشته باش.

«وَ تُقْعِدَ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَ أَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ وَ شُرَطِكَ ، حَتّى يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ »

(و لشكريان و ياران از محافظان و پاسداران خويش را از آنها بازدارى، تا سخنگوى آنان بدون لكنت زبان با تو سخن گويد.)

يعنى در اين ساعت كه بار عام داده اى به لشكريان و يارانت بگو كنار بروند و مزاحم اشخاص نشوند. به كسانى كه از تو حراست و پاسدارى مى كنند بگو در اين جلسه كنار بنشينند و حرفى نزنند، تا سخنگوى كسانى كه مى خواهند با تو حرف بزنند بدون لكنت زبان حرفش را بزند. يعنى كارى نكن كه زبانش به لكنت بيفتد؛ مثلاً اگر ده نفر آمده اند و شكايتى دارند و يكى از اينها به نمايندگى از ديگران مى خواهد حرفى بزند، بتواند حرفش را بزند و اين طور نباشد كه خودت را بگيرى و محافظين تو با اسلحه بالاى سر آنها ايستاده باشند و آن شخص جرأت نكند حرف بزند.

حضرت على عليه السلام در اين قسمت از نامه حديثى از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل مى كند كه بسيار جالب است و بايد با آب طلا آن را نوشت و همه جا در معرض ديد افراد گذاشت:

«فَإِنِّى سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم يَقُولُ فِى غَيْرِ مَوْطِنٍ : «لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لايُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِىِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ »

ص: 269

(كه همانا من بارها از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم شنيدم كه مى فرمود: هرگز امّتى پاك نخواهد گرديد كه در آن حق ناتوان بدون لكنت زبان از توانا گرفته نشود.)

يعنى اگر ملّت و يا امّت مى خواهد پاك باشد، بايد حق ضعفا از قدرتمندان گرفته شود. افرادى كه ضعيف هستند بايد بتوانند بدون لكنت زبان و با صراحت در مقابل قدرتمندان بايستند و حرف خود را بزنند و حق خود را بگيرند.

«ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ الْعِىَّ »

(سپس درشتى كردن را از ايشان و نيز لكنت زبان را تاب بياور.)

«خُرْق» خشونت و بدزبانى است، و «عِىّ » لكنت در زبان است. حضرت به مالك دستور مى دهد: پس خشونت و بدزبانى و لكنت زبانشان را تاب بياور و تحمّل كن؛ يعنى اين شخصى كه پيش تو مى آيد كه حرفش را بزند، ممكن است به خاطر ظلمى كه به او شده عصبانى باشد و بگويد: وا اسلاما! اين چه جمهورى اسلامى شد! و در گفتارش شدّت عمل به خرج دهد، ولى تو تحمّل كن و بگذار كه حرفش را بزند؛ و همچنين اگر زبانش لكنت پيدا كرد و نتوانست خوب حرف بزند، تحمّل كن و حرفهاى او را گوش كن تا مقصود او را بفهمى.

«وَ نَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ وَالْأَنَفَ »

(و تنگ نظرى و نيز خود بزرگ بينى را از آنها دور كن.)

«أَنَف» باد در بينى انداختن و تكبّر كردن است. نگو اين چه كسى است كه آمده با رئيس كشور اين طور حرف مى زند. تكبّر به خرج نده. اگر با تواضع و فروتنى و با آغوش باز از آنها استقبال كردى و حرفشان را گوش دادى مورد رحمت خدا قرار مى گيرى.

«يَبْسُطِ اللَّهُ عَلَيْكَ بِذَلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ ، وَ يُوجِبْ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ »

ص: 270

(تا خداوند بدين كار جوانب رحمت خويش را بر تو بگشايد، و پاداش فرمانبرى اش را براى تو ثابت نمايد.)

«أكناف» جمع «كَنَف» و به معناى اطراف و جوانب است. اگر تو با افراد با خوشرويى مواجه شدى، خدا به واسطۀ اين رفتار و به خاطر اطاعت او به تو اجر مى دهد.

«وَ أَعْطِ مَا أَعْطَيْتَ هَنِيئاً، وَامْنَعْ فِى إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ»

(و آنچه را مى بخشى با خوشرويى ببخش، و [آنچه را بازمى دارى] با روى خوش و عذرخواهى بازدار.)

يعنى به هر صاحب حاجتى هر چه دادى، حال چه پول باشد چه غير پول، مثلاً كارش را انجام دادى، بر او منّت مگذار و با خوشرويى و گوارايى به او ببخش؛ و اگر نمى توانى درخواست او را انجام دهى يا به علّتى مى خواهى انجام ندهى، با روى خوش و با عذرخواهى منع كن و مده.

«ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِكَ لابُدَّ لَكَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا: مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِكَ بِمَا يَعْيَا عَنْهُ كُتَّابُكَ »

(سپس در ميان كارهاى تو كارهايى است كه خود به ناچار بايد آن را انجام دهى: از آن جمله پاسخ گفتن است به كارگزارانت در آنچه نويسندگانت از آن درمى مانند.)

و فقط انجام آن كارها از عهدۀ تو برمى آيد و خودت بايد انجام دهى. كارهايى نيز هست كه مثلاً رئيس دفتر براى انجام آنها بايد از تو سؤال كند و كمك بگيرد و تو بايد نسبت به اين امور جوابگو باشى. «يَعيا» به معناى عاجزشدن و درماندن، و «كُتّاب» جمع «كاتب» و به معناى نويسندگان است.

«وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ النَّاسِ يَوْمَ وُرُودِهَا عَلَيْكَ بِمَا تَحْرَجُ بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِكَ »

(و نيز از آن جمله است برآوردن نيازهاى مردم در همان روز كه به تو مى رسد و سينه هاى يارانت از انجام آن به ستوه مى آيد.)

«اِصدار» به معناى صادر كردن است؛ در حقيقت كسى كه فرمان مى دهد مثل اين است كه كار مردم را صادر مى كند. «صُدُور» جمع «صَدْر» و به معناى سينه ها، و «اَعْوان» جمع «عَوْن» و به معناى ياران است. يعنى وقتى كارهاى مردم بر تو وارد مى شود و براى يارانت مشكل است و نمى توانند آنها را انجام دهند، تو بايد دستور برآوردن حاجات مردم را بدهى؛ مثلاً اگر يكى از استانداران مرزى در كارى مربوط به جنگ نتوانست تصميم بگيرد و در مشورت كردن و كمك گرفتن احتياج به رئيس كشور داشت، تو بايد او را كمك كنى.

باز حضرت دستور مى دهد كه كار امروز را به فردا نينداز، فردا وقت كار ديگرى است. بعضى مواقع كارى هست كه بايد امروز انجام داد و تأخير آن آفت دارد.

اين حرف به تمام مسئولين ادارات ما مربوط مى شود؛ افرادى كه به كارمندان ادارات مراجعه مى كنند، يك روز از وقت و كار خود را گذاشته اند تا آمده اند در اين

ص: 272

اداره براى يك امضاء، و تو نبايد بگويى فردا بيا؛ زيرا بايستى فردا دوباره دنبال كار خودش برود و شما با اين كارت يك روز ديگر او را بيكار مى كنى و وقتش را مى گيرى. علاوه بر اين گاهى اوقات كارهاى مهمى است، مثلاً يك وزير وقتى كه به رهبر و به رئيس جمهور مراجعه كرد اگر بخواهد اين كار به فردا بيفتد ممكن است عده اى تلف بشوند و كشور ممكن است به هم بريزد؛ لذا اين كارها را نمى توان به فردا انداخت. در اين رابطه حضرت فرمود:

«وَ أَمْضِ لِكُلِّ يَوْمٍ عَمَلَهُ ؛ فَإِنَّ لِكُلِّ يَوْمٍ مَا فِيهِ »

(و در هر روز كار همان روز را انجام بده، چرا كه براى هر روز كارى است مخصوص به آن.)

يعنى كارى است كه روز معيّنى بايد انجام شود و تو بايد آن را در همان روز انجام دهى.

اين طور نباشد كه نمازت را وقتى خسته هستى بخوانى، بلكه بايد وقتى كه سرحال و با نشاط هستى نماز بخوانى و به واسطۀ دعا رابطه ات را با خدا محكم كنى.

حضرت روزهاى عمر را تقسيم كرد، كه يك قسمت براى كشوردارى و يك قسمت براى رابطۀ با خداست؛ حالا مى فرمايد: بزرگترين قسمت وقتت را براى رابطۀ خودت با خدا قرار بده؛ ولو آن كارها را هم كه مى كردى در صورتى كه خالصانه باشد براى خدا بود؛ تو همين طور كه ساعتى از وقتت را براى مردم محتاج و گرفتار قرار داده اى تا به تو مراجعه كنند و يا اين كه كارهاى مربوط به كشوردارى را انجام مى دهى، آنها هم براى خداست؛ اگر قصد انسان براى خدا باشد و به خاطر رياست نباشد، همان هم عبادت است؛ اگر نيّت تو نيّت پاكى باشد و در آن كارها خالص باشد، يعنى براى رضاى خدا به امور كشور بپردازى، و از آن كارهايى كه انجام مى دهى رعيّت سالم باشد، يعنى كارهايى باشد كه به نفع رعيّت است نه به ضرر او، و سبب صلح و آرامش او باشد.

«وَلْيَكُنْ فِى خَاصَّةِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دِينَكَ : إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ الَّتِى هِىَ لَهُ خَاصَّةً »

(و بايد در وقت مخصوصى كه دينت را براى خدا خالص مى گردانى: برپاداشتن واجبات الهى باشد كه آن خاصّ براى خداوند است.)

قبلاً فرمود: بهترين وقتها را براى ارتباط بين خود و خداوند قرار بده، كه منظور حضرت از ارتباط انجام واجبات و مستحبات بود، و چون واجبات اهميت بيشترى دارد باز در اينجا بر واجبات سفارش مى كند.

«فَأَعْطِ اللَّهَ مِنْ بَدَنِكَ فِى لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ »

(پس در بخشى از شب و روزت بدن خويش را به خداوند واگذار.)

«وَ وَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ كَامِلاً غَيْرُ مَثْلُومٍ وَ لا مَنْقُوصٍ »

(و آنچه را كه با آن به خدا نزديك مى شوى بى كم و كاست به جا بياور، بدون هيچ خللى و يا نقصى.)

ص: 274

«وَفِّ » از مادّۀ «توفية» به معناى ادا كردن است؛ يعنى چيزى را كه به عهدۀ تو است ادا كن؛ «وَفِّ كاملاً» يعنى نمازت صحيح و سالم باشد، نه با ركوع شكسته و سجدۀ خراب. خدا از انسان واجبات را خواسته و او بايد انجام دهد و آنها را ادا كند؛ بايد آنچه را خدا قرار داده كامل و وافى ادا كنى، نه اين كه براى كارهاى ديگر خودت را آن قدر خسته كنى كه با بيحالى يك نماز سر و پا شكسته بخوانى. بايد در عين حال كه كارهاى كشوردارى را انجام مى دهى و به كارهاى عمومى هم رسيدگى مى كنى، رابطۀ بين خودت و خدا را خصوصاً نسبت به واجبات محفوظ بدارى.

بعيد نيست كه مراد از «غَيْرُ مَثْلُومٍ » اين باشد كه خللى در آن نباشد؛ يعنى خللى كه موجب بطلان است در آن نباشد. «وَ لا مَنْقُوصٍ » يعنى از جهت مستحبات و خصوصياتى هم كه سبب كمال عبادت است كمبود نداشته باشد. نه از واجبات آن كم بگذار و نه از مستحبات.

خلاصه اگر حاكمى، استاندارى، فرماندارى، وزيرى، نخست وزيرى، رئيس جمهورى و يا رهبر هستى و به شما كارهاى عمومى و كشوردارى مراجعه مى شود، بايد بدانى كه اين كارها مربوط به تو و خداست و بايد كامل انجام بدهى، نه از واجباتش كم بگذارى نه از مستحبات آن. ما آمده ايم در اين دنيا براى اين كه كامل بشويم و كامل شدنمان به اين است كه با خدا رابطه پيدا كنيم؛ و براى رابطه پيدا كردن، بايستى وظايف خود را انجام دهيم.

«بَالِغاً مِنْ بَدَنِكَ مَا بَلَغَ »

(هر چه مى خواهد به بدنت برسد برسد.)

از واجبات خدا نبايد كم بگذارى، هرچند ضعف و سستى هم پيدا كنى. البته اگر مريض شوى آن مسألۀ ديگرى است. و اين نيز مهم است كه اگر خودت براى خودت نماز مى خوانى، بايد نمازت كامل و تمام عيار باشد و كم نگذارى؛ اما اگر مى خواهى

ص: 275

نماز جماعت بخوانى، آنجا ديگر زياد به مستحبات كارى نداشته باش و حساب اضعف مأمومين را بكن؛ پيرمرد و پيرزن و افراد مريض مى آيند كه به تو اقتدا كنند، اگر ركوع و سجود را طول بدهى يا فاصلۀ بين دو نماز را زياد كنى و دعا بيش از معمول بخوانى، اين شخص ناتوان نمى تواند تاب بياورد، اينجا بايد حال ضعيف ترين مردم را مراعات كنيد.

«وَ إِذَا قُمْتَ فِى صَلاتِكَ لِلنَّاسِ فَلاتَكُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لا مُضَيِّعاً»

(و اگر براى مردم به نماز جماعت ايستادى پس نه آنان را بيزار كن و نه نماز را تباه نما.)

يعنى واجبات را به جا بياور و از مستحبات كم كن. اگر خيلى طول بدهى و همۀ مستحبات را بخواهى به جا بياورى، سبب نفرت مردم مى شود و ديگر به نماز جماعت نمى آيند، مى گويند نماز جماعت براى بيكارهاست؛ و اگر بخواهى خيلى كم بگذارى، اين سبب مى شود كه يك وقت واجبات نماز را هم كم بگذارى؛ پس واجبات را به جا بياور و از مستحبات كم كن و در كم كردن مستحبات حدّ وسط را مراعات كن تا تعادل باشد.

«فَإِنَّ فِى النَّاسِ مَنْ بِهِ الْعِلَّةُ وَ لَهُ الْحَاجَةُ »

(زيرا در ميان مردم كسى هست كه بيمار است و يا حاجتى دارد و گرفتار است.)

مى فرمايد: زيرا بعضى از مردم كار دارند و يا مريض هستند و نمى توانند به جماعت طولانى بايستند. بعضى مواقع مى بينيم اشخاص در ركوع هستند، افرادى مى آيند و مى گويند: يا اللّه. امام هم ركوع را طول مى دهد. اينجا دستور داريم كه به اندازۀ دو مقابل ركوع عادى طول بدهد؛ يعنى اگر ركوع شما سى ثانيه طول مى كشيده، حالا براى اين كه يا اللّه يا اللّه مى گويند يك دقيقه طول بكشد؛ اما نه اين كه زياد طول بدهى و حق ضعفا رعايت نشود.

ص: 276

«وَ قَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم حِينَ وَجَّهَنِى إِلَى الْيَمَنِ كَيْفَ أُصَلِّى بِهِمْ ؟»

(و من از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آنگاه كه مرا به يمن فرستاد پرسيدم: با مردم چگونه نماز گزارم ؟)

حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم حضرت على عليه السلام را يك مدّتى به يمن فرستاده بود كه در آنجا براى مردم امامت مى كرد. مى گويد: وقتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مرا به يمن فرستاد از ايشان پرسيدم من به عنوان امام جماعت در آنجا نماز را با مستحبات و با همۀ آداب طول بدهم يا مختصر بخوانم ؟

«فَقَالَ : «صَلِّ بِهِمْ كَصَلاةِ أَضْعَفِهِمْ ، وَ كُنْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً»

(كه فرمود: با ايشان مانند نماز ناتوانترين آنها نماز گزار، و با مؤمنين مهربان باش.)

ضعيف ترين فرد كه مثلاً كمردرد دارد و يا آدمى كه كار فورى دارد، اينها نمازشان بر فرض پنج دقيقه طول مى كشد تو هم بايد نمازت پنج دقيقه بشود، نه اين كه حساب كسانى را بكنى كه تاب و توان يك ربع ساعت نماز را دارند و تو هم يك ربع طول بدهى. «وَ كُنْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً» : و بايد نسبت به مؤمنين مهربان باشى.

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم به حضرت على عليه السلام مى گويد: با مردمِ مؤمن بايستى با رحمت و شفقت رفتار نمايى و اين رحمت و شفقت حتى در نماز هم بايستى منعكس باشد.

پس هر فرمانده اى بايد وقت خود را بر سه قسم تقسيم كند:

1 - يك قسمتى از وقتش را بايستى براى رجوع صاحبان حاجت بار عام بدهد.

البته مردم هم بايد در مراجعات خود توجّه داشته باشند در كارى كه به آن فرمانده مربوط است مراجعه كنند و بدون جهت وقت او را نگيرند.

2 - و يك قسمتى را براى فرماندهان زيردست، استانداران، وزيران، رؤساى دفتر و غيره معيّن كند كه براى گزارش امور و كسب تكليف در كارها نزد او بيايند.

ص: 277

3 - و يك قسمت هم بايد صرف فرائض و عبادات بشود.

در اين سه وظيفه همۀ فرماندهان از حاكم و رهبر گرفته تا فرماندهان جزء مشترك هستند. حال حضرت وقت خواب و خوراك را ذكر نكرد، چون گفتن ندارد و همۀ مردم اين گونه كارها را انجام مى دهند.

خداوند إن شاءاللّه به همۀ ما توفيق بدهد تا به وظايفمان عمل كنيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 278

ص: 280

«نامۀ 53 - قسمت شانزدهم»

«وَ أَمَّا بَعْدُ، فَلاتُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَكَ عَنْ رَعِيَّتِكَ ؛ فَإِنَّ احْتِجَابَ الْوُلاةِ عَنِ الرَّعِيَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّيقِ ، وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ، وَالْإِحْتِجَابُ مِنْهُمْ يَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ فَيَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْكَبِيرُ، وَ يَعْظُمُ الصَّغِيرُ، وَ يَقْبُحُ الْحَسَنُ ، وَ يَحْسُنُ الْقَبِيحُ ، وَ يُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ ، وَ إِنَّمَا الْوَالِى بَشَرٌ لايَعْرِفُ مَا تَوَارى عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ، وَ لَيْسَتْ عَلَى الْحَقِّ سِمَاتٌ تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْكَذِبِ ، وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَيْنِ : إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُكَ بِالْبَذْلِ فِى الْحَقِّ فَفِيمَ احْتِجَابُكَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِيهِ ؟ أَوْ فِعْلٍ كَرِيمٍ تُسْدِيهِ ، أَوْ مُبْتَلىً بِالْمَنْعِ فَمَا أَسْرَعَ كَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِكَ إِذَا أَيِسُوا مِنْ بَذْلِكَ مَعَ أَنَّ أَكْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَيْكَ مِمَّا لا مَؤُونَةَ فِيهِ عَلَيْكَ ، مِنْ شَكَاةِ مَظْلِمَةٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِى مُعَامَلَةٍ .

ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِى خَاصَّةً وَ بِطَانَهً فِيهِمُ اسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ ، وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِى مُعَامَلَةٍ ، فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ الْأَحْوَالِ ، وَ لاتُقْطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِيَتِكَ وَ حَامَّتِكَ قَطِيعَةً ، وَ لايَطْمَعَنَّ مِنْكَ فِى اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ يَلِيهَا مِنَ النَّاسِ فِى شِرْبٍ ، أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَكٍ يَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلى غَيْرِهِمْ ، فَيَكُونَ مَهْنَأُ ذَلِكَ لَهُمْ دُونَكَ ، وَ عَيْبُهُ عَلَيْكَ فِى الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ .

وَ أَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَرِيبِ وَالْبَعِيدِ، وَ كُنْ فِى ذَلِكَ صَابِراً مُحْتَسِباً، وَاقِعاً ذَلِكَ مِنْ قَرَابَتِكَ وَ خَاصَّتِكَ حَيْثُ وَقَعَ ، وَابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا يَثْقُلُ عَلَيْكَ مِنْهُ ؛ فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِكَ مَحْمُودَةٌ .

ص: 281

وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِيَّةُ بِكَ حَيْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِكَ ، وَاعْدِلْ عَنْكَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِكَ ؛ فَإِنَّ فِى ذَلِكَ رِيَاضَةً مِنْكَ لِنَفْسِكَ ، وَ رِفْقاً بِرَعِيَّتِكَ ، وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَكَ مِنْ تَقْوِيمِهِمْ عَلَى الْحَقِّ .»

حجاب يعنى مانع - به دربان حاجب مى گويند، چون مانع تماس مردم با حاكم مى شود - «اِحتجاب» به معناى حاجب داشتن و جدا بودن است.

محجوب بودن و پنهان شدن والى ها از مردم دو ضرر اساسى دارد:

1 - يك نوع سختگيرى نسبت به مردم است.

2 - حاكم كمتر مى تواند به امور كشور آگاه شود.

يك ضرر براى مردم دارد و آن اين كه اين احتجاب يك نحوه سختگيرى به آنان است، براى اين كه مردم بسا يك احتياجاتى دارند كه ديگران در رفع اين حاجت كوشش نمى كنند و آنان ناچارند به خود حاكم مراجعه كنند؛ و اگر حاكم دربان داشته باشد و مردم هيچ وقت نتوانند او را ببينند، اين يك نوع سختگيرى است كه نسبت به مردم روا داشته است و براى آنان ضررى است.

اما ضررى كه براى خود حاكم دارد اين است كه حاكم كمتر مى تواند به امور كشور علم پيدا كند؛ زيرا در صورت سختگيرى علم او به امور كشور به كانالهاى خاصى منحصر مى شود؛ وقتى حاكم به ميان مردم نيايد و مردم نتوانند مستقيماً با او تماس بگيرند، ناچار احاطۀ او بر امور كشور از كانال همان اطرافيان مى شود و مسألۀ سانسور پيش مى آيد، و بسا مى گويند چيزهايى را مصلحت نيست به حاكم برسانيم و آنچه را دلشان بخواهد پيش حاكم منعكس مى كنند و هر چه را دلشان نخواهد منعكس نمى كنند؛ بنابراين قضايا و مطالب آن طورى كه واقع است براى او روشن نمى شود و اين ضرر بزرگى براى حاكم است.

«وَ الْإِحْتِجَابُ مِنْهُمْ يَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ »

(و پنهان ماندن از رعيّت، واليان را از دانستن آنچه از آن پنهان بوده اند باز مى دارد.)

يعنى حاكم فقط از چيزهايى كه در اندرونى خودش اتفاق مى افتد اطلاع پيدا مى كند، اما به چيزهايى كه در خارج اتفاق مى افتد نمى تواند احاطه پيدا كند.

ص: 283

«فَيَصْغُرُ عِنْدَهُمُ الْكَبِيرُ، وَ يَعْظُمُ الصَّغِيرُ»

(پس بزرگ نزد آنان كوچك نمايد، و كوچك بزرگ به شمار آيد.)

وقتى بنا شود قضايا و واقعيات از كانال خاصى به تو گفته شود، چيزهاى بزرگ را در نظر تو كوچك مى كنند و چيزهاى كوچك را در نظر تو بزرگ جلوه مى دهند. يعنى بسته به ميل اين اطرافيان مى شود؛ اينها يك مسألۀ كوچك را بسا در نظر تو خيلى بزرگ جلوه مى دهند تا تو عكس العمل نشان بدهى، و يك قضايايى را كه بزرگ است و تو بايد به آنها اهميت بدهى كوچك نشان مى دهند تا تو عكس العمل نشان ندهى؛ و اين به ضرر تو است.

«وَ يَقْبُحُ الْحَسَنُ ، وَ يَحْسُنُ الْقَبِيحُ »

(و نيكو زشت شود، و زشت نيكو گردد.)

يك چيزهايى را كه خيلى خوب است پيش تو بد جلوه مى دهند، و بر عكس كار زشت را نيكو جلوه مى دهند.

«وَ يُشَابُ الْحَقُّ بِالْبَاطِلِ »

(و حق با باطل درآميزد.)

«شَوْب» به معناى مخلوط شدن است. وقتى بخواهند به تو حق را بگويند با باطل مخلوط مى كنند و به تو مى گويند؛ و تو خودت كه علم غيب ندارى و اگر بخواهى به حقايق امور آگاه بشوى راهش همين است كه به ميان مردم بروى و مردم گرد تو بيايند تا از مسائل آن طورى كه هست آگاه بشوى؛ اين است كه مى گويد:

«وَ إِنَّمَا الْوَالِى بَشَرٌ لايَعْرِفُ مَا تَوَارى عَنْهُ النَّاسُ بِهِ مِنَ الْأُمُورِ»

(و جز اين نيست كه والى يك انسان است و به كارهايى كه مردم از او پوشيده دارند آگاهى ندارد.)

ص: 284

مى فرمايد: والى يك بشر است كه ممكن است نتواند آن طور كه بايد نسبت به امورى كه مردم در ميان خودشان انجام داده اند آگاهى و شناخت پيدا كند. آنچه مردم از تو جدا و مخفيانه انجام داده اند - در شهرهاى دور كارهايى انجام داده اند كه اطرافيان از شما مى پوشانند - اينها را خودت نمى توانى احاطه پيدا كنى مگر اين كه به ميان مردم بروى و از افراد و كانالهاى مختلف احاطه پيدا كنى.

و اين درس مهمى است كه شخص حاكم كه مى خواهد بر يك كشورى يا استان يا منطقه اى حكومت بكند بايد توجّه داشته باشد و قضايا را آن طورى كه هست نزد او منعكس كنند و از تمام مسائلى كه هست آگاه بشود، و قهراً كانال اطلاعاتى اش نبايد يك كانال خاصى باشد و بايد از كانالهاى مختلف مطّلع شود، و بهترين كانال خود مردمند. اين است كه مى فرمايد: والى بشرى است كه نسبت به آنچه مردم از او پوشيده اند از امورى كه مردم سعى مى كنند والى نفهمد شناخت و آگاهى ندارد، و اطرافيان هم مى گويند نمى بايد به او بگوييم زيرا ناراحت مى شود؛ در اين صورت آگاه نمى شود.

«وَ لَيْسَتْ عَلَى الْحَقِّ سِمَاتٌ تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْكَذِبِ »

(و حق را نيز نشانه هايى نيست كه با آن انواع راست از دروغ شناخته شود.)

«سِمات» جمع «سِمَة» به معناى علامت و نشانه است. «ضُروب» جمع «ضَرْب» و به معناى انواع و اقسام است. راست و دروغ بودن گزارشات با تحقيق معلوم مى شود و بايد از مردم بشنوى و براى اين كار بايد با مردم باشى، آنها را راه بدهى كه مستقيماً بيايند و حقايق را به تو بگويند تا اطرافيان حقايق را پيش تو وارونه جلوه ندهند. اين مسائل و نكات را حضرت على عليه السلام 1400 سال پيش از زمان ما به مالك اشتر تذكر مى دهند.

بعد مى فرمايند: تو اصلاً چه حاجت دارى كه خودت را از مردم جدا كنى و حاجب و دربان داشته باشى كه هيچ كس نتواند تو را هيچ وقت ببيند؟! تو يا آدمى هستى كه اهل بذل

ص: 285

و بخشش مى باشى و اگر مردم چيزى از تو بخواهند به آنها مى دهى، كه در اين صورت چرا از مردم پوشيده باشى ؟ تو كه حاجات مردم را برآورده مى كنى، پس چه بهتر كه مردم تو را ببينند و حاجاتشان را هم برآورده كنى؛ يا آدمى هستى كه بذل و بخشش ندارى، پول ندارى بدهى يا نمى خواهى بدهى، چند نفر كه مراجعه كردند و نتيجه اى نگرفتند ديگر كسى نمى آيد، پس دليلى ندارد كه تو خودت را از آنها بپوشانى.

لذا چنانچه حاكمى بگويد اگر ما بخواهيم در دسترس مردم باشيم توقعات مردم زياد است و ما نمى توانيم خواسته هايشان را برآورده كنيم، حضرت على عليه السلام مى فرمايد: اينها عذرى نيست كه تو به خاطر آن خودت را از مردم جدا كنى؛ زيرا تو يا حاجات مردم را برآورده مى كنى، پس دليلى ندارد كه پوشيده باشى؛ و يا برآورده نمى كنى، كه وقتى چند مورد به حاجات مردم رسيدگى نكردى و مردم ديدند آمدنشان بى فايده است ديگر به سراغ تو نمى آيند. مى فرمايد:

«وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَيْنِ : إِمَّا امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُكَ بِالْبَذْلِ فِى الْحَقِّ »

(و جز اين نيست كه تو يكى از دو مرد هستى: يا انسانى هستى كه نفس تو به بخشيدن در حق سخاوتمند است.)

يعنى حقوق مردم را به آنها مى دهد، هر كه مستحق هر چه هست به او مى دهد.

«فَفِيمَ احْتِجَابُكَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِيهِ ؟ أَوْ فِعْلٍ كَرِيمٍ تُسْدِيهِ »

(پس در اين صورت چيست سبب پنهان ماندنت از حقى واجب كه آن را ببخشى ؟ يا كارى نيكو كه آن را انجام دهى ؟)

و خلاصه آنچه مى دهى يا حقى است كه مردم به عهدۀ تو دارند، يا احسان و جوانمردى خود تو است؛ در هر حال چرا خودت را مخفى كنى ؟! بگذار مردم مستقيماً از دست تو حق خود را بگيرند، تو كه بخشش مى كنى چه بهتر كه مردم از دست خودت بگيرند و ديگر واسطه در كار نباشد.

ص: 286

«أَوْ مُبْتَلىً بِالْمَنْعِ فَمَا أَسْرَعَ كَفَّ النَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِكَ إِذَا أَيِسُوا مِنْ بَذْلِكَ »

(يا به بازداشتن خير گرفتارى، كه در اين صورت مردم به زودى از درخواست از تو خوددارى مى كنند آنگاه كه از بخشش تو نااميد گردند.)

وقتى منّاع للخير هستى و خيرى از تو به مردم نمى رسد، چند دفعه كه آمدند و ديدند تو ندادى ديگر نمى آيند و چقدر سريع خود مردم از اين كه از تو سؤال كنند باز داشته مى شوند. تو در ميان جامعه بيا تا حقايق برايت روشن شود؛ و در صورتى كه اهل كرم هستى چه بهتر كه با دست خودت بذل و بخشش كنى، اگر اهل كرم نباشى ديگر مردم به سراغ تو نمى آيند؛ ولى حقايق برايت روشن مى شود.

سپس مى فرمايد: وانگهى تمام مردمى كه به تو مراجعه مى كنند پول نمى خواهند كه تو به خاطر بى پولى مخفى مى شوى. ممكن است كسى از دست فرماندار، بخشدار يا ديگرى شكايت داشته باشد و بخواهد شكايتش را به تو بگويد، يا اين كه يك معامله اى يا قراردادى با تو دارند، يا با ديگران دارند و از تو مى خواهند كه به انصاف رفتار بكنى.

«مَعَ أَنَّ أَكْثَرَ حَاجَاتِ النَّاسِ إِلَيْكَ مِمَّا لا مَؤُونَةَ فِيهِ عَلَيْكَ ، مِنْ شَكَاةِ مَظْلِمَةٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِى مُعَامَلَةٍ »

(با اين كه بيشتر نيازهاى مردم به تو چيزى است كه در آن هزينه اى بر تو نيست، از قبيل شكايت كردن از ستمى يا عدالت خواهى در معامله اى.)

البته گاهى اوقات حاكم مجبور است خود را از مردم بپوشاند؛ چون بالاخره خواب دارد، زندگى دارد و يا جهات امنيتى اقتضا دارد؛ اما آنچه هست اين كه مى گويد: «لاتُطَوِّلَنَّ احْتِجَابَكَ » : محجوب بودنت از مردم را طولانى مكن. هم خود را در اختيار مردم قرار بده و هم به ميان مردم بيا و هم مردم نزد تو بيايند، هميشه حاجب و دربان نباشد.

ص: 287

«وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِى مُعَامَلَةٍ »

(و در معامله كمتر انصاف داشتن.)

فقط نفع خود را در نظر مى گيرند و به طرف معامله زور مى گويند، طرف معامله هم چون او خواهر يا برادر شاه است مجبور است سكوت كند.

«فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ الْأَحْوَالِ »

(پس ريشۀ ستم اين افراد را با بريدن موجبات آن حالات از بين ببر.)

از ابتدا مادّۀ اين نوع حالات را از آنها قطع كن، و به آنها بگو خواهران و برادران و خواص من حق ندارند در كارخانجات و در معاملات و تجارات مردم و معادن و...

دخالت نمايند.

وقتى آيۀ زكات نازل شد از آنجا كه طبق آيه يكى از مصارف زكات «عاملين عليها» مى باشند، يعنى كسانى كه كارپردازند و زكاتها را جمع آورى مى كنند، پس از نزول آيۀ زكات عده اى از بنى هاشم نزد پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آمدند و عرض كردند: يا رسول اللّه اجازه بدهيد زكاتها را ما كه فاميل شما هستيم جمع آورى كنيم و حقوق دريافت داريم.

پيامبر فرمودند: صدقه و زكات بر من و بر بنى هاشم حرام است، شما اصلاً به سراغ زكات نياييد، حتى عامل و كارپرداز زكات هم نبايد بشويد! و در روايت آمده كه حضرت فرمود: «أترونى مؤثراً عليكم غيركم»(1) شما خيال مى كنيد من مى خواهم ديگران را بر شما مقدّم بدارم ؟ خير، مسألۀ تقديم نيست بلكه خير شما در اين است كه در اين امور دخالت نكنيد و سراغ زكات و ماليات و... نرويد.

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم از اوّل ريشۀ فساد را قطع مى كند؛ چرا كه ممكن است بنى هاشم ابتدا به1.

ص: 289

عنوان كارپرداز جمع بشوند و سپس برخى از آنان طمع كنند و با رعيّت ها بند و بست نمايند. از اوّل بايد دست اينها را كوتاه كرد. اين است كه حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ الْأَحْوَالِ » از اوّل اسباب اين حالات را قطع كن و بگو اصلاً كار دولتى به شما نمى دهم.

«وَ لاتُقْطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِيَتِكَ وَ حَامَّتِكَ قَطِيعَةً »

(و به هيچ يك از اطرافيان و خويشاوندانت زمينى را واگذار مكن.)

«حاشية» به معناى اطرافى است، و «حامَّة» يعنى قوم و خويش؛ «قَطيعة» اين است كه يك قسمت از اراضى خالصۀ دولت را در اختيار كسى قرار بدهند؛ «اِقطاع» يعنى جداكردن يك قسمت از زمين و قرار دادن آن در اختيار يك شخص.

مى فرمايد: مبادا زمين ها را در اختيار اطرافيانت قرار بدهى. تو حق ندارى از زمين هايى كه متعلق به حكومت اسلامى و اموال عمومى است يك قسمت را جدا كنى و به بستگانت بدهى تا آنها سوء استفاده كنند.

«وَ لايَطْمَعَنَّ مِنْكَ فِى اعْتِقَادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ يَلِيهَا مِنَ النَّاسِ فِى شِرْبٍ »

(و مبادا كسى از تو در طمع افتد در بستن قرارداد روستا يا مزرعه اى كه به مردم مجاور آن در بهرۀ آب زيان رساند.)

«لايَطْمَعَنَّ » يعنى بايد طمع نكند. «عُقْدَة» به معناى مزرعه و روستاست. مى فرمايد:

تو بايد كارى كنى كه هيچ يك از خويشان و حاشيه نشينان و اطرافيان تو طمع نكند كه يك روستا يا يك مزرعه را به او بدهى و آنگاه به املاك مجاور تعدّى كند و آب مزرعۀ مردم را بگيرد و يا خرجهاى مشترك را به آنان تحميل نمايد.

مثلاً اگر يك روستا را به او بدهى به اهالى اطراف زورگويى مى كند؛ يك روستا را به او مى دهى بعد هر چه زمين بيابان اطراف آن روستا هست، از اين كوه تا آن كوه را

ص: 290

ثبت مى دهد و گله دارها اگر بخواهند گله هايشان را در بيابان بچرانند از آنها پول مى گيرد، يا زمين ها را به ديگران مى فروشد. در گذشته كسانى كه وابسته به يك حكومت بودند، اگر يك روستا يا يك ده را مالك مى شدند، ديگر آنجا را منحصر به خود مى دانستند و مزاحم مردم مى شدند.

مى فرمايد: طمع نكند از شما در اين كه مالك بشود يك مزرعه و يك روستايى را و آنگاه كه مالك اين مزرعه شد به كسانى كه پهلوى اين مزرعه زمين دارند و از مردم هستند ضرر بزند. فرض كنيد رودخانه اى هست كه بايد به چند ده آب بدهد، صاحب اين ده چون از اقوام حاكم است هر چه آب مى خواهد مى گيرد و در حق ديگران ظلم مى كند. «فِى شِرْبٍ » يعنى در آبى كه مى خواهد به زراعت بدهد به ديگران ظلم مى كند.

«أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَكٍ يَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلى غَيْرِهِمْ »

(يا بار و گرانى كارى را كه بايد به شركت انجام داد بر ديگران نهد.)

مثلاً براى لايروبى و پاكسازى نهر بايد مقدارى خرج كند، در اين موقع اقوام شما خرجش را به گردن ديگران مى گذارند و موقع استفاده هم زور مى گويند و از آن استفادۀ بيشترى مى برند.

مى فرمايد: مسئوليت اين كار در دنيا و آخرت به گردن تو است، چون برادر تو است و به نام تو زور مى گويد، بنابراين هم در دنيا مردم با تو مخالف مى شوند و از ترس تو جرأت نمى كنند چيزى بگويند و هم در آخرت گرفتار عذاب الهى هستى.

«فَيَكُونَ مَهْنَأُ ذَلِكَ لَهُمْ دُونَكَ ، وَ عَيْبُهُ عَلَيْكَ فِى الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ »

(پس لذّت و گوارايى اين براى ايشان است و نه تو، اما عيب و ضررش در دنيا و آخرت براى تو خواهد بود.)

ص: 291

«مَهْنَأ» از مادّۀ «هَنَأ» و به معناى گوارايى است؛ يعنى نفع آن ملك به خواهر، برادر، خويشاوند و وزراى تو مى رسد اما عيب و ضررش هم در دنيا و هم در آخرت بر تو است؛ در دنيا وقتى مردم از جانب آنها مورد ظلم واقع شدند به حساب تو مى گذارند، و در آخرت هم خدا تو را عقوبت مى كند كه چرا مانع ظلم اطرافيان و خويشانت نشدى ؟!

بدهد اشكالى ندارد؛ و يا اگر او به زور از مردم مالى را گرفته، بايد از او بگيرى و حق را به صاحبانش برسانى ولو خويشاوند تو ضرر كند؛ اگر يك وقت بايد تمام اموال وزير دربارت را هم بگيرى، بگير و به صاحبانش بده.

«وَابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا يَثْقُلُ عَلَيْكَ مِنْهُ »

(و سرانجام كار را بجوى با همۀ دشوارى كه از آن به تو رسد.)

گاهى اوقات براى تو مشكل است، مثلاً بچۀ تو خلاف كرده و بايد او را زندان كنى، يا مال ديگران را از او بگيرى و به صاحبانش بدهى، و اين كار سخت است، اما بدان كه عاقبت اين كار به نفع دنيا و آخرت تو است. در دنيا مردم مى گويند چه حكومت عادلى كه حتى جلوى ظلم پسرش را هم مى گيرد، و در نتيجه مردم عليه تو شورش نمى كنند؛ و در آخرت هم به نفع تو است، چون به عدالت رفتار كرده اى.

اين است كه مى فرمايد: عاقبت كار را طلب كن؛ كه اگر بستگان و اطرافيان تو ظلم كردند، مردم بر ضد تو شورش مى كنند؛ پس اگر مى خواهى مردم بر ضد تو قيام نكنند، بايد حتى در مورد نزديكان خود حق را جارى كنى؛ ولو اين كه بعضى از اين كارها براى تو سنگين باشد، ولى در عوض چنين كارى به نفع دنيا و آخرت تو است.

«فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِكَ مَحْمُودَةٌ »

(چرا كه فرجام كار پسنديده است.)

«مَغَبَّة» به معناى دنباله و عاقبت است؛ يعنى عاقبت اين كار خوب است. الآن به نزديكان و بستگانت فشار مى آورى و براى تو سنگين است، اما از نظر عاقبت كار خوب است؛ چه در دنيا كه مردم مى بينند تو پيرو حق هستى لذا پشتيبانت خواهند بود، و چه در آخرت كه به نفع تو است.

ص: 293

مى فرمايد: عدول بده و بگردان از خودت سوء ظنّ هاى مردم را. ريشۀ سوء ظنّ هاى مردم را بزن و با شركت در اجتماعات يا از طريق روزنامه، راديو، تلويزيون و دادن اعلاميه عذرت را علنى كن و اين مشكل مردم را حل نما.

«فَإِنَّ فِى ذَلِكَ رِيَاضَةً مِنْكَ لِنَفْسِكَ ، وَ رِفْقاً بِرَعِيَّتِكَ »

(پس همانا در اين كار رياضت دادن است به نفس خود، و مدارا نمودن است با رعيّت.)

چه بسا براى تو سخت است كه حق را به مردم بفهمانى - خصوصاً در گذشته كه وسايل ارتباط جمعى به شكل كنونى وجود نداشته است - لكن ارزش دارد و اين رفق به رعيّت است و رعيّت خيالش راحت مى شود كه تو ظلم و تعدّى نكرده اى.

«وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَكَ مِنْ تَقْوِيمِهِمْ عَلَى الْحَقِّ »

(و عذرآوردنى است كه با آن به مقصود خود مى رسى از اين جهت كه رعيّت را به راه حق واداشته اى.)

مردم نمى دانند در اينجا تو به حق رفتار كرده اى و با روشن كردن جريانات به حاجت خود مى رسى. اين كه مردم را روى حق وادارى كه به تو سوء ظنّ نداشته باشند و اصل مطلب برايشان روشن شود، اين روشن كردن مطلب خيلى زحمت مى برد ولكن اين زحمت در مقابل اين كه حق براى مردم روشن شود ارزش دارد.

خويشان پيامبر بودند و قبلاً هم با ايشان درافتاده بودند و فعلاً تازه مسلمان بودند.

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم به عنوان تأليف قلوب و براى جلوگيرى از كارشكنى و توطئۀ بيشتر، غنائم جنگ حنين را بين آنان تقسيم كرد؛ مثلاً به ابوسفيان صد شتر داد ولى به آن انصارى كه هميشه با پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و از يارانش بود چهار شتر داد و به بعضى ديگر هيچ نداد. بين انصار زمزمه افتاد و آمدند به پيامبر گفتند كه جريان از اين قرار است. حتى سعد بن عباده كه از بزرگان انصار بود خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم آمد و همين را عرض كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: نظر خود تو چيست ؟ گفت من هم از قوم خودم هستم، يعنى همين اشكال در ذهنم هست.

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: پس انصار را جمع كن تا من با ايشان صحبت كنم. انصار را در يك جا جمع كردند؛ سپس پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: شما اصحاب من هستيد و اعتماد من به شماست و اين كار من از جهت تأليف قلوب بود. آيا شما راضى نيستيد كه اينها شتر ببرند و شما محمّد را؟ پيامبر يك خطابۀ شورانگيزى ايراد فرمودند، و مطلب براى همه روشن شد و گفتند: يا رسول اللّه ما هيچ چيز نمى خواهيم، ما شما را مى خواهيم و شما سبب آبروى ما شده ايد.

همان طور كه ملاحظه كرديد پيامبر نفرمودند: انصار هر چه دلشان مى خواهد فكر كنند و من اين كار را براى تأليف قلوب كرده ام؛ بلكه مسأله را براى مردم روشن نمودند.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد: اگر حاكم ديد عليه او تبليغات سوئى هست و مردم اعتراض دارند، بايد سوء ظنّ ها را ناديده نگيرد، بلكه مطلب را صريح براى مردم بيان كند؛ چون مردم طالب حق اند، وقتى حق براى آنان روشن شد سوء ظنّ برطرف مى شود و ديگر عليه او توطئه نمى كنند، و اين به نفع حكومت خواهد بود.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 296

ص: 298

«نامۀ 53 - قسمت هفدهم»

«وَ لاتَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاكَ إِلَيْهِ عَدُوُّكَ وَ لِلَّهِ فِيهِ رِضاً؛ فَإِنَّ فِى الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِكَ ، وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِكَ ، وَ أَمْناً لِبِلادِكَ ، وَ لَكِنِ الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ ؛ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ ، فَخُذْ بِالْحَزْمِ ، وَاتَّهِمْ فِى ذَلِكَ حُسْنَ الظَّنِّ ، وَ إِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً ، أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً ، فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ، وَارْعَ ذِمَّتَكَ بِالأَمَانَةِ ، وَاجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَيْتَ ؛ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَىْ ءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ ، وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ ، مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ، وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِينَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقبِ الْغَدْرِ، فَلاتَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ ، وَ لاتَخِيسَنَّ بِعَهْدِكَ ، وَ لاتَخْتِلَنَّ عَدُوَّكَ ؛ فَإِنَّهُ لايَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِيٌّ ، وَ قَدْ جَعَلَ اللّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَيْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ ، وَ حَرِيماً يَسْكُنُونَ إِلى مَنَعَتِهِ ، وَ يَسْتَفيضُونَ إِلى جِوَارِهِ ، فَلا إِدْغَالَ وَ لا مُدَالَسَةَ وَ لا خِدَاعَ فِيهِ ، وَ لاتَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِيهِ الْعِلَلَ ، وَ لاتُعَوِّلَنَّ عَلى لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ التَّأكِيدِ وَ التَّوْثِقَةِ ، وَ لايَدْعُوَنَّكَ ضِيقُ أَمْرٍ لَزِمَكَ فِيهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلى طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَيْرِ الْحَقِّ ؛ فَإِنَّ صَبْرَكَ عَلى ضِيقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَيْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ ، وَ أَنْ تُحِيطَ بِكَ مِنَ اللَّهِ فِيهِ طِلْبَةٌ ، فَلاتَسْتَقِيلَ فِيهَا دُنْيَاكَ وَ لا آخِرَتَكَ .»

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، نامۀ 53 نهج البلاغه را مى خوانديم.

حضرت على عليه السلام در دنبالۀ توصيه هايش به مالك اشتر مى فرمايد:

ص: 299

ايمان آورده ايد همه در صلح و سلم و سازش داخل شويد. يا آيۀ ديگر مى فرمايد:

«وَ الصُّلْحُ خَيْرٌ وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ »(1) و صلح و سازش بهتر از جنگ و ستيز است، منتها نفوس مردم از اين كه صلح را برقرار كنند بخيل هستند. در آيۀ ديگر فرموده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقى إِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً»(2) اى كسانى كه ايمان آورده ايد در صورتى كه شما در راه خدا سفر مى كنيد بى جهت به جمعيتى هجوم نياوريد و به كسى كه به شما صلح و سلامتى را القاء مى كند مگوييد تو مؤمن نيستى و با او جنگ و ستيز نكنيد.

پس اصل اوّلى در اسلام چنانچه از لفظ اسلام و ايمان استفاده مى شود صلح و سازش است، و بر آن بسيار تأكيد شده است؛ ولى در مواردى جنگ ضرورت پيدا مى كند، كه در درسهاى سابق بحث كرديم و ديگر تكرار نمى كنيم. حالا در اينجا حضرت علل پذيرش صلح را بيان مى فرمايد:

حضرت مى فرمايد: به طور طبيعى اگر يك صلح عقلايى باشد، اين فوايد را در بر دارد: ارتش استراحت مى كند، فرمانده آسوده خاطر مى شود، مردم و شهرها هم امنيت پيدا مى كنند و ديگر شهرها با موشك و گلولۀ توپ خراب نمى شود.

در حالى كه ارتش شما منظّم و مهيّاى دفاع است پيشنهاد صلح و سازش مى كند براى اين كه فراغت يابد و نيرويش را مجهّز و شما را غافلگير كند. پس به شما نزديك مى شود، مقصود نزديك شدن سياسى است، و پاى ميز مذاكره مى نشيند براى اين كه شما را به غفلت اندازد تا آمادگى خود را از دست بدهيد.

«فَخُذْ بِالْحَزْمِ ، وَاتَّهِمْ فِى ذَلِكَ حُسْنَ الظَّنِّ »

(پس دورانديشى را پيشه كن، و در اين باره به خوش گمانى بدگمان باش.)

اگر شما يا رفقايتان نسبت به دشمن حسن ظنّ پيدا كرديد و گفتيد براى ما ثابت شده است كه او ديگر نسبت به ما سوءقصد ندارد، اين حسن ظنّ را مورد تهمت قرار بده و نپذير و به آن بدگمان باش. ممكن است خودت حسن ظنّ نداشته باشى ولى يكى از نزديكان يا مشاوران تو آدم ساده اى باشد و پيشنهاد صلح كند و بعد هم بگويد:

ديگر لازم نيست در مرز باشيم؛ زيرا دشمن به ما اطمينان داده است كه ديگر حمله نكند. در اين موارد انسان بايد هميشه نسبت به دشمن سوء ظنّ داشته باشد.

(و امنيت دادن خود را با امانتدارى مراعات كن، و نفس خود را سپر قرار ده براى پيمانى كه داشته اى.)

خودت در حقيقت بايستى حافظ عهد خودت باشى و تخلف نكنى؛ اگر هم كسى خواست اين ذمّه را به هم بزند، تو بايد مانع شوى و بگويى من به عنوان يك مقام مسئول اين قرارداد را بسته ام و بايد به آن عمل شود. همان طور كه «جُنَّة» (سپر) در جنگ براى حفظ انسان است، تو هم بايد خودت را سپر قراردادى كه بسته اى قرار دهى.

حضرت در اينجا علّت اين وفاى به عهد را بيان مى فرمايد:

«فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَىْ ءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً»

(زيرا چيزى از واجبات الهى نيست كه مردم بر آن بيشتر هم نظر باشند.)

ايستادن روى قرارداد چيزى است كه فطرى همۀ انسانهاست؛ تمام ملل و نحل حتى افراد وحشى هم كه هنوز متمدّن نشده اند به قراردادهاى بين خودشان پايبندند؛ حتى مشركين هم پايبند قراردادهايشان بودند. در صلح حديبيه حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم با مشركين مكّه قرارداد كرد كه در آن سال حج را به جا نياورد و سال ديگر براى انجام حج به مكّه بيايند، آنها هم به عهدشان وفا كردند و سال ديگر به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم اجازه دادند كه بيايند و حج را به جا آورند. و اصولاً اين چيزى است كه همۀ افراد، خواه موحّد يا مشرك، مؤمن يا كافر در وجودشان هست كه روى قرارداد خود بمانند.

«مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ ، وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ ، مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ»

(با همۀ خواهش هاى نفسانى گوناگونشان، و انديشه هاى پراكنده اى كه دارند، [چيزى بزرگتر] از بزرگداشت وفاى به پيمانها نيست.)

«وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِينَ »

(و مشركان نيز جداى از مسلمانان وفاى به عهد را در ميان خود لازم مى شمردند.)

ص: 304

احتمال دارد معنى «دُونَ الْمُسْلِمِينَ » اين باشد كه قراردادهايى كه ميان خودشان داشتند اگر طرفشان مسلمان هم نبود به آن عمل مى كردند. در هر صورت حضرت مى فرمايد: وقتى قرارداد بستى، در عين حال كه بايد مراقب دشمن باشى نبايد قرارداد را به هم بزنى؛ چرا كه مشركين هم پايبند به عهدشان بودند. پايبندى آنها به خاطر ترس از خدا كه نبوده؛ زيرا آنها بت پرست بوده اند؛ حضرت مى فرمايد: هر كس مى داند كه عاقبت خيانت به ضرر خود اوست؛ و آن زمانى جامعه مى تواند امنيت داشته باشد و در كمال آرامش زندگى كند كه وفاى به عهد باشد.

«لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ»

(چون سختى و گرانى پيامدهاى پيمان شكنى را دريافته بودند.)

«اِسْتَوْبَلُوا» از مادّۀ «وبال» به معناى سختى و گرانى است؛ براى اين كه عاقبت خيانت را سخت و گران مى دانستند، لذا پايبند قراردادهايشان بودند. خوب وقتى بناست مشركين به عهد و پيمانشان وفا كنند، مسلمانى كه معتقد به اسلام است چطور به عهدش خيانت كند؟!

«فَلاتَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ ، وَ لاتَخِيسَنَّ بِعَهْدِكَ ، وَ لاتَخْتِلَنَّ عَدُوَّكَ »

(پس هرگز به امان و زنهارت خيانت مورز، و پيمان خود را مشكن، و دشمن خويش را مفريب.)

«خَاسَ ، يَخِيسُ » يعنى نقض كرد و شكست. و «خَتَلَ » يعنى خدعه كرد و فريب داد.

«فَإِنَّهُ لايَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِيٌّ »

(چرا كه جز نادان بدبخت بر خداوند گستاخى نمى كند.)

و تو كه مسلمان هستى سزاوار نيست كارى را كه خلاف رضاى خداست انجام دهى.

«وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَيْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ »

ص: 305

(و خدا پيمان و زنهار خود را آسايش و آرامش قرار داده كه آن را با رحمت خويش بين بندگان گسترده است.)

اصلاً خداوند عهد و پيمان را در بين بشر قرار داده است براى اين كه به وسيلۀ آن در ميان مردم آرامش برقرار باشد، و اين از نعمت هاى خدا بين همۀ گروههاست.

منظور حضرت همان عهد و پيمانى است كه ما با هم قرار مى دهيم و دستورش از طرف خداوند آمده و خدا آن را معتبر دانسته است، روى اين اعتبار نامش را عهد خدا مى گذاريم.

البته ما حق داريم همۀ نظام وجود را به خدا نسبت بدهيم، حتى كارهايى كه از ما صادر مى شود؛ زيرا ما و نيروى ما همه متعلق به خداوند است. در آيۀ شريفه مى فرمايد: «لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ * وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ »(1)

«اين قرآن يادآورى است براى هر كس از شما كه بخواهد مستقيم شود، و شما نمى خواهيد جز اين كه خداوند پروردگار جهانيان بخواهد.»

مقدمات مشيّت و اراده و تصميم انسان بالاخره منتهى به حق تعالى مى شود؛ اگر كسى بگويد در اين تصميمِ من خدا دخالتى ندارد، معنايش اين مى شود كه در اين نظام هستى موجودى پيدا كنيم كه وابسته به حق نباشد، و اين محال است. مشيّت و ارادۀ انسان منشأ كار اوست و انسان قادر مختار است، ولى شما نمى توانيد بگوييد اين اراده و اختيار به حق تعالى وابسته نيست. پس اين عهد و پيمانى هم كه ما داريم در حقيقت مستند به خداوند است؛ زيرا خداوند ارحم الراحمين است و او خواسته كه اين جنبۀ رحمت بين مردم تحقق پيدا كند؛ بنابراين مقتضاى رحمت واسعۀ حق اين است كه عهد و پيمانهاى بشر را معتبر بشمارد تا بين آنها آرامش برقرار شود.

«وَ حَرِيماً يَسْكُنُونَ إِلى مَنَعَتِهِ »

(و آن را حريمى قرار داده تا در سايۀ نيروى آن آرام يابند.)9.

ص: 306

«مَنَعَتِهِ » يعنى نيروى آن. خداوند عهد و پيمان را حريم قرار داده است - حريم يعنى چيزى كه محترم است و كسى حق ندارد آن را به هم بزند - عهد و پيمان را حريمى قرار داده كه مردم در سايۀ نيروى آن سكونت و آرامش پيدا مى كنند.

«وَ يَسْتَفِيضُونَ إِلى جِوَارِهِ »

(و در پناه آن با سرعت در حركت باشند.)

«اِستفاضة» يعنى حركت و سرعت كردن؛ يعنى همه براى اين كه آرامش را دوست دارند به طرف عهد و پيمان مى روند كه در جوار آن زندگى كنند. خلاصه اين عهد و پيمانى كه بين بشر هست از قدرتهاى خداست كه او در فطرت همۀ افراد بشر قرار داده است كه آن را محترم بشمارند و در پناه آن آرامش داشته باشند.

«فَلا إِدْغَالَ وَ لا مُدَالَسَةَ وَ لا خِدَاعَ فِيهِ »

(پس در آن [پيمان و زنهار] نه خيانت است و نه فريبكارى و نه حيله گرى.)

«وَ لاتَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِيهِ الْعِلَلَ »

(و پيمانى مبند كه تأويل ها در آن راه يابد.)

وقتى مى خواهى با دشمن قرارداد ببندى، متن آن را روشن و صريح بنويس و از الفاظ نامفهوم و مجمل كه ممكن است تأويل بردار و متشابه باشد و هر كس از آن چيزى استنباط كند به كار نبر.

«وَ لاتُعَوِّلَنَّ عَلى لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ التَّأكِيدِ وَالتَّوْثِقَةِ »

(و هرگز پس از استوار كردن و برقرار ساختن، بر قولى كه قابل تأويل است اعتماد مكن.)

«وَ لايَدْعُوَنَّكَ ضِيقُ أَمْرٍ لَزِمَكَ فِيهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلى طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَيْرِ الْحَقِّ »

(و تنگنايى كار كه تو را به بستن پيمان الهى وادار كرده است، تو را به ناحق به شكستن آن فرا نخواند.)

ص: 307

حالا اگر قراردادى براى تو مشكلاتى ايجاد كرده است، نمى توانى اصل قرارداد را انكار كنى ولو شما را در تنگنا قرار داده باشد؛ بلكه بايستى بر طبق آن عمل كنى.

«فَإِنَّ صَبْرَكَ عَلى ضِيقِ أَمْرٍ تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَيْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ »

(زيرا شكيبايى تو بر تنگنايى كارى كه گشايش آن و عاقبت به خيرى اش را اميدوارى، بهتر است از خيانتى كه از پيامد آن مى ترسى.)

زيرا براى امرى كه تو را در تنگنا قرار داده است اگر صبر كنى و بردبار باشى در حالى كه اميد دارى كه بالاخره اين تنگنا برطرف شود و برايت فرجى حاصل گردد و ممكن است عاقبت آن خوب باشد، صبر كردن بر چنين تنگنايى بهتر است از خيانتى كه از عاقبت آن مى ترسى؛ زيرا از طرفى خدا هم طلبكار تو مى گردد. خداوند در قرآن مى فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» (1) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد به پيمانها وفا كنيد.»

«وَ أَنْ تُحِيطَ بِكَ مِنَ اللَّهِ فِيهِ طِلْبَةٌ فَلاتَسْتَقِيلَ فِيهَا دُنْيَاكَ وَ لا آخِرَتَكَ »

(و از اين كه از جانب خداوند چنان بازخواستى تو را فراگيرد كه در آن نه بتوانى دنيايت را جبران كنى و نه آخرتت را.)

«أنْ تُحِيطَ » عطف است به «تَبِعَتَهُ ». «اِستقالة» به معناى طلب برگشت است؛ و ضمير در «فيها» به «طِلْبَةٌ » برمى گردد. وقتى خدا از تو مطالبه كند كه چرا خيانت كردى، هم ضرر دنيوى پيدا كرده اى و هم ضرر اخروى و در مقابل خدا عذرى ندارى؛ چون خودت سبب خيانت به خود شده اى عذرى ندارى و زبانت بسته است، زيرا «خود كرده را تدبير نيست».

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته1.

ص: 308

ص: 310

«نامۀ 53 - قسمت هجدهم»

«إِيَّاكَ وَالدِّمَاءَ وَ سَفْكَهَا بِغَيْرِ حِلِّهَا؛ فَإِنَّهُ لَيْسَ شَىْ ءٌ أَدْنى لِنِقْمَةٍ ، وَ لا أَعْظَمَ لِتَبِعَةٍ ، وَ لا أَحْرى بِزَوَالِ نِعْمَةٍ وَانْقِطَاعِ مُدَّةٍ ، مِنْ سَفْكِ الدِّمَاءِ بِغَيْرِ حَقِّهَا، وَاللَّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُكْمِ بَيْنَ الْعِبَادِ فِيمَا تَسَافَكُوا مِنَ الدِّمَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، فَلا تُقَوِّيَنَّ سُلْطَانَكَ بِسَفْكِ دَمٍ حَرَامٍ ؛ فَإِنَّ ذَلِكَ مِمَّا يُضْعِفُهُ وَ يُوهِنُهُ بَلْ يُزِيلُهُ وَ يَنْقُلُهُ ، وَ لا عُذْرَ لَكَ عِنْدَ اللَّهِ وَ لا عِنْدِى فِى قَتْلِ الْعَمْدِ؛ لِأَنَّ فِيهِ قَوَدَ الْبَدَنِ ، وَ إِنِ ابْتُلِيتَ بِخَطَأٍ وَ أَفْرَطَ عَلَيْكَ سَوْطُكَ أَوْ سَيْفُكَ أَوْ يَدُكَ بِالْعُقُوبَةِ ، فَإِنَّ فِى الْوَكْزَةِ فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةٌ ، فَلا تَطْمَحَنَّ بِكَ نَخْوَةُ سُلْطَانِكَ عَنْ أَنْ تُؤَدِّىَ إِلى أَوْلِيَاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ .

وَ إِيَّاكَ وَالْإِعْجَابَ بِنَفْسِكَ ، وَالثِّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا، وَ حُبَّ الْإِطْرَاءِ؛ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّيْطَانِ فِى نَفْسِهِ لِيَمْحَقَ مَا يَكُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِينَ .

وَ إِيَّاكَ وَالْمَنَّ عَلى رَعِيَّتِكَ بِإِحْسَانِكَ ، أَوِ التَّزَيُّدَ فِيمَا كَانَ مِنْ فِعْلِكَ ، أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ ، فَإِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الْإِحْسَانَ ، وَالتَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ ، وَالْخُلْفَ يُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللَّهِ وَ النَّاسِ . قَالَ اللَّهُ تَعَالى : «كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لاتَفْعَلُونَ ».(1)

وَ إِيَّاكَ وَالْعَجَلَةَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا، أَوِ التَّسَقُّطَ فِيهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا، أَوِ اللَّجَاجَةَ فِيهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ ، أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إذَا اسْتَوْضَحَتْ . فَضَعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ ، وَ أَوْقِعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْقِعَهُ .»3.

ص: 311

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، نامۀ حضرت على عليه السلام به مالك اشتر را مى خوانديم. در ادامۀ بررسى نامۀ 53 به اينجا رسيديم كه حضرت مى فرمايند:

«فَإِنَّهُ لَيْسَ شَىْ ءٌ أَدْنى لِنِقْمَةٍ ، وَ لا أَعْظَمَ لِتَبِعَةٍ »

(چرا كه چيزى نيست كه كيفر را نزديك تر نمايد، و نه پيامد را بزرگتر سازد.)

نزديكترين چيز براى نقمت خدا خونريزى است و هيچ چيز از اين بزرگتر براى تبعۀ عذاب نيست؛ يعنى اين كار هم در دنيا عواقب بد دارد و براى انسان مايۀ گرفتارى است و هم در آخرت عذاب خداوند را در پى دارد.

«وَ لا أَحْرى بِزَوَالِ نِعْمَةٍ وَانْقِطَاعِ مُدَّةٍ ، مِنْ سَفْكِ الدِّمَاءِ بِغَيْرِ حَقِّهَا»

(و نه براى از ميان رفتن نعمت و به سر آمدن عمر سزاوارتر آيد، از به ناحق ريختن خونها.)

يعنى اگر قرار باشد پنجاه، شصت يا هفتاد سال عمر و يا حكومت كنى، خونريزى باعث مى شود كه اين مدّت كم شود و از بين برود؛ و چون خونريزى را شروع كرده باعث زوال حكومت مى شود.

«وَاللَّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُكْمِ بَيْنَ الْعِبَادِ فِيمَا تَسَافَكُوا مِنَ الدِّمَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ »

(و نخستين داورى كه خداوند سبحان در روز قيامت ميان بندگان نمايد دربارۀ خونهايى است كه از يكديگر ريخته اند.)

«فَلا تُقَوِّيَنَّ سُلْطَانَكَ بِسَفْكِ دَمٍ حَرَامٍ »

(پس مبادا با ريختن خونى به حرام حكومت خود را نيرومند سازى.)

يك زمانى كه من در نجف آباد تبعيد بودم، مأورين امنيتى آمده بودند آنجا و مى خواستند تعهدهايى بگيرند، من در جواب گفتم: هيچ تعهدى نمى دهم. گفتند: ما تا حال از طرف اعلى حضرت دستور داشتيم كه با زندانيان خوشرفتارى كنيم و از اين تاريخ به بعد دستور خشونت داريم، از مقامات بالا به ما گفته اند با خشونت رفتار كنيد هر چه مى خواهد بشود. و از همان وقتى كه خشونت شروع شد پايه هاى حكومت محمّدرضا سست گرديد.

ص: 313

«فَإِنَّ ذَلِكَ مِمَّا يُضْعِفُهُ وَ يُوهِنُهُ بَلْ يُزِيلُهُ وَ يَنْقُلُهُ »

(پس همانا اين [ريختن خونى به حرام] از چيزهايى است كه حكومت را ناتوان مى سازد و سست مى گرداند، بلكه آن را از ميان مى برد و به ديگران مى سپارد.)

بلكه بالاتر از سست كردن، باعث زايل شدن حكومت مى شود و حكومت تو را به ديگرى منتقل مى كند. پس مواظب باش براى محكم شدن حكومت خود خونريزى مكن كه نتيجۀ عكس مى گيرى.

بزنى تيرت به يك آدم خورد و كشته شد، يا وقتى مردم يورش آوردند و شورش كردند و تو خواستى تيراندازى هوايى بكنى خطا شد و به كسى خورد كه واقعاً نمى خواستى به كسى بزنى، اينجا ديگر نمى شود قصاص كرد. پس مبادا تو چون فرماندار مصر هستى، اين موقعيت تو را وادار كند كه خون كسى هدر برود و ديه اش را ندهى و جبران نكنى.

«وَ إِنِ ابْتُلِيتَ بِخَطَأٍ وَ أَفْرَطَ عَلَيْكَ سَوْطُكَ أَوْ سَيْفُكَ أَوْ يَدُكَ بِالْعُقُوبَةِ »

(و اگر به قتل خطا گرفتار شدى و تازيانه ات يا شمشيرت يا دست تو براى كيفر دادن زياده روى كرد.)

مثلاً مى خواستى به كسى كه شرب خمر كرده تازيانه بزنى، ولى زياده روى باعث مرگ او شد؛ يا شمشير تو تعدّى كرد و يا دست تو كه مى خواستى با آن عقوبت كنى زياده روى كرد، مثلاً مى خواستى شمشير را به درختى بزنى به يك آدم خورد يا كسى كه مستحق يك سيلى بود بر اثر زياده روى تو آن سيلى او را كشت، يعنى بيش از اندازه اى كه بايستى بشود انجام شد.

حال شايد اين سؤال پيش آيد كه مگر ممكن است دست انسان كسى را بكشد؟ حضرت جواب سؤال مقدّر را مى دهد، سؤالى كه در ظاهر نشده است اما جاى آن سؤال هست:

«فَإِنَّ فِى الْوَكْزَةِ فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةٌ »

(چرا كه در مشت زدن و بالاتر از آن هم بيم كشتن هست.)

«وَكْزَة» يعنى مشت زدن.

«فَلا تَطْمَحَنَّ بِكَ نَخْوَةُ سُلْطَانِكَ عَنْ أَنْ تُؤَدِّىَ إلى أَوْلِيَاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ »

(پس مبادا گردنكشى و خودبزرگ بينى حكومتت تو را وادار نمايد كه حق اولياى مقتول را نپردازى.)

ص: 315

«فَلاتَطْمَحَنَّ » جزاى «إِنِ ابْتُلِيتَ » است؛ «طَمْح» يعنى بالا بردن. مى فرمايد: اگر مثلاً در اثر زياده روى در شمشير يا تازيانه يا دست به يك خطايى مبتلا شدى، مبادا غرور و تكبّر سلطنت و حكومت تو را وادار كند به اين كه حق اولياى مقتول يا ورثۀ آنها را ادا نكنى؛ به اين معنا كه تو را نخوت سلطنت بالا نبرد و اين بالا بردن خود سبب پايمال شدن حق آنها بشود.

پس نتيجه مى گيريم كه خونريزى سبب زوال ملك و سلطنت مى شود، و كسى نبايد حكومت خود را از راه خونريزى تقويت كند.

همين جمله را اگر دنياى امروز مى فهميد و به آن عمل مى كرد و حاكمان از جنگ ويتنام، كامبوج و جنگ هاى خيابانى در ايران عبرت مى گرفتند و نمى خواستند به وسيلۀ زور و خونريزى حكومت كنند چقدر به نفع همه بود؛ ولى بشر هنوز تصور مى كند در اثر خونريزى و ظلم و تعدّى مى تواند به حكومت ادامه بدهد، با اين كه خونريزى پايه هاى حكومت را سست و يك روز هم آن را زايل مى كند؛ از طرف ديگر خونريزى مبغوض خداوند و در عمدش قصاص و در خطايش ديه است.

شده ام و خدا مرا بايد به بهشت ببرد. اگر اين حالت عجب و خودپسندى نسبت به كارى در تو پيدا شد بدان كه سقوط كرده اى.

«وَ الثِّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا»

(و از اعتماد به آنچه تو را به خودپسندى وامى دارد.)

مثلاً اگر نماز شب يا قرآن مى خوانى، گريه و زارى مى كنى، پولى در راه خدا مى دهى و مسجد و حسينيه مى سازى، اين امور نبايد سبب عجب شما شود. اگر كار خيرى كه مى كنى در نظرت بزرگ آمد بدان كه ارزش ندارد؛ زيرا انسان بايد حساب كند كه اگر كار خوبى هم انجام مى دهد در مقابل پروردگارى كه مالك تمام وجود و نيرو و ارادۀ اوست ناچيز است و در حقيقت كارى نكرده است. نيروى ما در مقابل ارادۀ خدا چيزى نيست كه آن را بزرگ بشماريم و خيال كنيم ما را نجات خواهد داد.

«وَ حُبَّ الْإِطْرَاءِ»

(و نيز از دوست داشتن ستايش.)

«فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّيْطَانِ فِى نَفْسِهِ »

(زيرا اين از مطمئن ترين فرصت هاى شيطان درون اوست.)

شيطان از همين راه بر تو غالب مى شود و هر كسى را از طريقى گول مى زند.

انسانى كه نيمۀ شب بيدار شده و نماز شبى خوانده و گريه اى كرده و يك حالى برايش پيدا شده است، شيطان مسلّماً نمى تواند او را به فحشا وادارد؛ اما مى تواند اين عمل را در نظرش بزرگ جلوه بدهد كه شخص حالت عجب پيدا كند.

قرآن مى فرمايد: «لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِما لَمْ يَفْعَلُوا

ص: 317

فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ » (1) «فَرَح» به معناى انبساط و سرورى است كه زيادتر از حدّ باشد و شخص زياده از حدّ خوشحال باشد. تو گمان نكن كسانى كه خوشحال مى شوند به عملى كه مى آورند، يعنى به واسطۀ عملى كه انجام داده اند يك حالت خودپسندى و خوشحالى ذاتى پيدا مى كنند، و علاوه بر آن دوست مى دارند كارهايى را هم كه انجام نداده اند مردم به اينها نسبت بدهند، مثلاً مردم بگويند: بله اين آقا آدم خوبى است، اصلاً با امام زمان ارتباط دارد! امام زمان حقايق را به اين آقا الهام مى كند! گمان نكن كه اين افراد از عذاب رها باشند.

مرحوم حاج ميرزا على آقاى شيرازى از علماى اصفهان بود، مى گفت كه يك آقايى پاى منبرى نشسته بود و يك روضه خوان هم بالاى منبر داشت از اين آقا تعريف مى كرد كه اين آقا چه كرده است، بعد اين آقا از پاى منبر گفت: مى دانم دروغ مى گويى، تملّق مى گويى، اما بگو كه خوشم مى آيد!

«فِى نَفْسِهِ » يعنى در نفس شيطان، و يا ممكن است در نفس شخص مراد باشد؛ يعنى شيطان در نفس شخص نفوذ و رسوخ مى كند و اعجاب در شخص ايجاد مى نمايد. شيطان اين كار را مى كند تا كار خوبت را از بين ببرد، و سبب مى شود كه سقوط كنى.

«لِيَمْحَقَ مَا يَكُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِينَ »

(تا نيكى نيكوكاران را نابود سازد.)

«وَ إِيَّاكَ وَالْمَنَّ عَلى رَعِيَّتِكَ بِإِحْسَانِكَ »

(و برحذر باش از اين كه با نيكى كردنت بر رعيّت خويش منّت گذارى.)8.

ص: 318

مى فرمايد: اگر به رعيّت كمك و احسان كردى و يا از مردمى كه ضعيف اند يا وضع آنها بد است ماليات نگرفتى يا كمتر گرفتى و هر كمكى كه برايشان كردى، مبادا سرشان منّت بگذارى؛ حق خودشان را به خودشان داده اى؛ مثلاً مبادا منّت بگذارى كه ما برايتان راه ساختيم، لوله كشى كرديم، برق آورديم و غيره؛ مگر اين كه كسانى بگويند كار نكرده اى، براى اين كه مردم روشن بشوند خدمت انجام شده را ارائه بدهى، ولى نبايد به واسطۀ اين كارها سر مردم منّت بگذارى.

«أَوِ التَّزَيُّدَ فِيمَا كَانَ مِنْ فِعْلِكَ »

(يا كارى را كه انجام داده اى زياده نمايى.)

همان طور كه در كار خوب نبايد منّت بگذارى، كارى را هم كه انجام داده اى نبايد زيادتر از اندازه به رخ بكشى و بزرگ بگيرى.

«أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ »

(يا اين كه آنان را وعده اى دهى و از پى آن خلف وعده نمايى.)

مبادا به جاى وفا كردن به عهد، تخلف كنى؛ مثلاً وعدۀ راهسازى، برق كشى و ايجاد شبكۀ آبرسانى بدهى ولى بعد تخلف كنى، آن وقت مردم ديگر به حكومت تو اطمينان ندارند. پس نه در احسان كردن به مردم بر آنان منّت بگذار، و نه زيادتر از اندازه كارى را كه انجام مى دهى به رخ آنها بكش، و نه خلف وعده كن.

«فَإِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الْإِحْسَانَ »

(چرا كه منّت گذاشتن نيكى را بى ارزش مى كند.)

چون اگر به مردم احسان كردى و بر آنان منّت گذاشتى، فضيلت نعمت را از بين برده اى و براى مردم هم ناگوار مى شود.

ص: 319

«وَ التَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ »

(و زياده نمودن كار، نور حقيقت را از بين مى برد.)

و اگر كارى را كه كرده اى زيادتر از اندازه جلوه دهى نور حقيقت را از بين مى برد، و مردم مى فهمند حكومت تو حكومت دروغگويى است.

«وَالْخُلْفَ يُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللَّهِ وَالنَّاسِ »

(و خلف به وعده موجب خشم خدا و مردم مى گردد.)

و اعتماد مردم نسبت به حكومت كم مى گردد.

«قَالَ اللَّهُ تَعَالى : «كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لا تَفْعَلُونَ »»

(خداوند متعال فرموده است: نزد خدا سخت مغضوب است كه بگوييد آنچه را انجام نمى دهيد.)

پس اگر نمى توانى عمل كنى وعده نده.

«وَ إِيَّاكَ وَالْعَجَلَةَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا»

(و برحذر باش از شتاب كردن در كارها قبل از هنگام آن.)

چون هر كارى زمانى دارد.

«أَوِ التَّسَقُّطَ فِيهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا»

(يا سهل انگارى در آن كار زمانى كه انجامش ممكن گرديده.)

«تَسَقُّط » يعنى كارى را كوچك و ناچيز شمردن و در آن افتادن و غرق شدن. تحقق يك چيزى در وقت خودش با مقدمات ساده خيلى آسان انجام مى شود؛ «اَلْأُمُورُ مَرْهُونَةٌ بِأَوْقَاتِها»؛ اما در غير وقت آن اگر بخواهى انجام بدهى با مشكلات زياد مواجه مى شوى و خسارت زياد هم مى دهى با اين حال بازده آن كم است.

ص: 320

انسان يك كار كوچك را هم كه مى خواهد انجام بدهد حتى اگر ممكن باشد، بايد مقدماتش را فراهم كند و آن را كوچك نشمارد. هر چيزى بايد به اندازۀ خودش به حساب بيايد تا قهراً برايش مقدمات و نيروى لازم فراهم آيد.

«أَوِ اللَّجَاجَةَ فِيهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ »

(يا لجاجت در آن وقتى كه ناشناخته است.)

«تَنَكُّر» يعنى كار سختى كه براى انسان رام نيست، كار ناشناخته اى كه بر آن مسلط نيست. اگر نسبت به كارى كه در حال حاضر شرايط آن فراهم نيست تو بگويى: خير، بايد بشود، به خودت و ديگران زحمت داده اى و همه را ناراحت كرده اى و در عين حال كار هم انجام نمى شود، چون هر كارى يك زمانى و شرايطى و مقدماتى دارد.

«أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ »

(يا سستى كردن در آن آنگاه كه آشكار است.)

اما بر عكس كارى كه روشن و واضح است و مى شود انجام داد، در اينجا ديگر سستى مكن و كار امروز را به فردا مينداز. يكى از مشكلاتى كه در دولتها هست همين است كه بعضى كارهايى را كه راحت مى شود انجام داد و بازده زياد هم دارد بر اثر غفلت انجام نمى دهند؛ پس، از سستى كردن در امورى كه شناخته شده و زمان آن رسيده و وسايل آن نيز فراهم است بپرهيز.

«فَضَعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ »

(پس هر كارى را در جايگاه خود قرار ده.)

كار آسان را آسان بگير و انجام بده؛ و كار مشكل را كه احتياج به زمان و نيرو دارد، به سراغش مرو تا مقدماتش فراهم شود و وقت آن برسد.

ص: 321

«وَ أَوْقِعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْقِعَهُ »

(و هر كارى را در زمان و مكان آن به جاى آور.)

خلاصه هر كارى را آن طور كه واقعيت آن است شناسايى كن و بر طبق آن شناسايى انجام بده و مقدماتش را هم فراهم كن.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 322

ص: 324

«نامۀ 53 - قسمت نوزدهم»

«وَ إِيَّاكَ وَالْإِسْتِئْثَارَ بِمَا النَّاسُ فِيهِ أُسْوَةٌ ، وَالتَّغَابِىَ عَمَّا تُعْنى بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُيُونِ ؛ فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْكَ لِغَيْرِكَ ، وَ عَمَّا قَلِيلٍ تَنْكَشِفُ عَنْكَ أَغْطِيَةُ الْأُمُورِ، وَ يُنْتَصَفُ مِنْكَ لِلْمَظْلُومِ ، امْلِكْ حَمِيَّةَ أَنْفِكَ ، وَ سَوْرَةَ حَدِّكَ ، وَ سَطْوَةَ يَدِكَ ، وَ غَرْبَ لِسَانِكَ ، وَاحْتَرِسْ مِنْ كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ الْبَادِرَةِ ، وَ تَأْخِيرِ السَّطْوَةِ ، حَتّى يَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الْإِخْتِيَارَ، وَ لَنْ تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعَادِ إِلى رَبِّكَ .

وَالْوَاجِبُ عَلَيْكَ أَنْ تَتَذَكَّرَ مَا مَضى لِمَنْ تَقَدَّمَكَ ، مِنْ حُكُومَةٍ عَادِلَةٍ ، أَوْ سُنَّةٍ فَاضِلَةٍ ، أَوْ أَثَرٍ عَنْ نَبِيِّنَا صلى الله عليه و آله و سلم، أَوْ فَرِيضَةٍ فِى كِتَابِ اللَّهِ ، فَتَقْتَدِىَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا [بِهِ ] فِيهَا، وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِكَ فِى اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَيْكَ فِى عَهْدِى هَذَا، وَاسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّةِ لِنَفْسِى عَلَيْكَ ، لِكَيْلا تَكُونَ لَكَ عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِكَ إِلى هَوَاهَا؛ وَ أَنَا أَسْأَلُ اللَّهَ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ ، وَ عَظِيمِ قُدْرَتِهِ عَلى إِعْطَاءِ كُلِّ رَغْبَةٍ ، أَنْ يُوَفِّقَنِى وَ إِيَّاكَ لِمَا فِيهِ رِضَاهُ مِنَ الْإِقَامَةِ عَلَى الْعُذْرِ الْوَاضِحِ إِلَيْهِ وَ إِلى خَلْقِهِ مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِى الْعِبَادِ، وَ جَمِيلِ الْأَثَرِ فِى الْبِلادِ، وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ ، وَ تَضْعِيفِ الْكَرَامَةِ ، وَ أَنْ يَخْتِمَ لِى وَ لَكَ بِالسَّعَادَةِ وَالشَّهَادَةِ ، إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ .

وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ وَ سَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً؛ والسَّلامُ .»

ص: 325

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود. نامۀ 53 نهج البلاغه كه حضرت امير عليه السلام به مالك اشتر راجع به امور كشوردارى مرقوم فرموده بودند. تا نزديك اواخر بررسى كرديم، به اينجا رسيديم كه حضرت فرمودند:

«التّغابى» عطف به «الاستئثار» است؛ يعنى خود را به غفلت زدن. «عَمَّا تُعْنى بِهِ » :

از آنچه مردم به آن عنايت دارند. «مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُيُونِ » يعنى امورى كه براى همۀ چشم ها واضح است.

گاهى هم ممكن است كسى خودش مستقيماً چيزى را منحصر به خود نكند اما خويشانش اعمّ از خواهر و برادر و پدر و عمو و ديگران از قدرت او سوء استفاده كرده و در مملكت انحصار طلبى بكنند، و با اين كه اين شخص مى داند كه مردم بر امور آگاهند و سر و صدايشان بلند شده خودش را به غفلت بزند و همه چيز را نشنيده بگيرد. اى مالك از اين مسائل بپرهيز.

بپرهيز از اين كه دربارۀ آنچه مردم مى دانند و برايشان كاملاً واضح است خود را به غفلت بزنى؛ مثلاً مردم با چشم خود مى بينند كه فرزند يا برادر حاكم، فلان قصر و كاخ و معدن و كارخانه را تصرف كرده و آقاى حاكم هم بر آن چشم مى بندد و بى تفاوت مى گذرد؛ در اين قبيل مسائل اگر تو خودت را به غفلت بزنى، آبرو و حيثيت خودت مى رود و ظالم به نفع خودش مى رسد. تو در اينجا به سود ظالم كه از خويشان و نزديكان تو هستند ضرر مى دهى و از تو به نفع ديگرى كاسته مى شود:

«فَإنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْكَ لِغَيْرِكَ ، وَ عَمَّا قَلِيلٍ تَنْكَشِفُ عَنْكَ أَغْطِيَةُ الْأُمُورِ، وَ يُنْتَصَفُ مِنْكَ لِلْمَظْلُومِ »

(پس همانا آن [حق ديگران كه به ناحق نزد تو است] از تو به نفع ديگران گرفته مى شود، و به زودى پرده هاى كارهايت كنار مى رود، و داد ستمديده از تو ستانده مى شود.)

بالاخره روزى خواهد رسيد كه پرده ها بالا مى رود و همه چيز براى مردم آشكار مى شود، در آن روز است كه مردم به نفع مظلوم و ستمديده قيام مى كنند و انقلاب به راه مى اندازند و تو ديگر شكست مى خورى. بدان روزى كه پرده ها بالا برود و

ص: 327

حقايق براى مردم روشن شود خيلى نزديك است، پس يك روز مردم چشم باز مى كنند و مى بينند كه همۀ اموال عمومى را حاكم و اطرافيان او تصاحب كرده اند.

وقتى پرده ها بالا رفت و حقايق پيش چشم مردم آشكار شد، همۀ متصرفات تو به نفع مظلوم مصادره خواهد شد؛ و آن زمان است كه تو شكست مى خورى و بيچاره مى شوى.

پس، از همان اوّل به اين مسائل بينديش و نه خودت انحصار طلب شو و نه اجازه بده كه نزديكانت انحصارطلبى كنند؛ و اموال را به مصرف عموم برسان تا سر و صدايشان بلند نشود و روزى نيايد كه: «يُنْتَصَفُ مِنْكَ لِلْمَظْلُومِ » : به نفع مظلوم و ستمديده مال مردم از تو به انصاف گرفته شود. جالب اينجاست كه مطالب حضرت امير عليه السلام كاملاً قابل انطباق با مسائل امروز و متعلق به تمام اعصار است.

«اِمْلِكْ حَمِيَّةَ أَنْفِكَ ، وَ سَوْرَةَ حَدِّكَ ، وَ سَطْوَةَ يَدِكَ ، وَ غَرْبَ لِسَانِكَ »

(خويشتندار باش به هنگام افروختگى خشم، و شدّت دشمنى، و يورش با دست [اعمال قدرت]، و تندى و تيزى زبان.)

«سَوْرَة» يعنى شدّت، و «حدّ» يعنى تيزى و خشم و دشمنى. اى مالك وقتى به مقام حكومت مصر رسيدى مراقب باش كه مغرور نشوى و نخوت پيدا نكنى؛ تو بايد مالك غرورت باشى و بتوانى آن را به ارادۀ خود درآورى؛ مبادا كنترل از دستت بيرون برود و دستور بگير و ببند بدهى، و مبادا آن قدر تيز و سرسخت شوى كه مردم از تو فرار كنند. اگر چه يك مقدار شدّت لازم است تا بعضى از مردم سوء استفاده نكنند، اما سرسختى زياد باعث مى شود كسانى كه تحت حكومت تو هستند جرأت نداشته باشند به طرف تو بيايند و دادخواهى كنند. خلاصه حاكم و مالك بر تيزى و تندروى خودت باش و بى جهت تند نشو.

و همين طور مالكِ دستِ خود باش و دستت را به اختيار خودت بياور. مبادا به

ص: 328

اعتبار اين كه حاكم شده اى دستت بخواهد چيزى را به طرف خود بكشد. البته به اعتبار اين كه دست نشانگر اعمال قدرت نيز هست به كار رفته؛ يعنى مبادا در تنبيه مردم شدّت به خرج دهى و زياده روى كنى.

و نيز مالك تيزى زبانت باش. زبان خيلى تيز است و گاهى اوقات تيزى زبان از شمشير برنده تر است. شاعر مى گويد:

جراحات السّنان لها التيام*** و لا يلتام ما جرح اللّسان(1)

يعنى جراحتهايى كه با سرنيزه پيدا مى شود بالاخره بهبود و التيام مى يابد و خوب مى شود، ولى آن زخمى كه به وسيلۀ زبان به كسى بزنى بهبودى ندارد. يك وقت مى بينى كه تا آخر عمر در دل دارد و ناراحت است و زخم آن خوب نمى شود.

ضربه هايى كه به وسيلۀ زبان به اسلام خورده و يا مى خورد بسا تيزتر از ضربه هايى است كه به وسيلۀ شمشير بر آن وارد مى شود.

براى نمونه امروزه مى بينيم كه صدّام به وسيلۀ جنگ چقدر به ما ضربه وارد كرده، چقدر از مردم ايران و عراق را كشته، چه ثروتهايى را نابود كرده و برباد داده، لكن از آنجا كه مردم مى دانند او دشمن است در مقابلش مى ايستند، چه بسا ضرر اين شخص براى انقلاب كمتر از ضربه هايى باشد كه خود ما به وسيلۀ زبانمان به انقلاب وارد مى كنيم. اگر زبانها باز باشند و تحت كنترل نباشند، به انقلاب و به چهره هاى انقلابى ضربه وارد مى شود و پايه هاى انقلاب سست مى گردد و مردم حالت يأس و نااميدى پيدا مى كنند و خلاصه انقلاب شكست مى خورد.

ضربه اى كه به وسيلۀ اين عضو كوچك به نام زبان به مملكتى وارد مى شود بسيار خطرناكتر از ضربه اى است كه به وسيلۀ جنگ و شمشير وارد مى شود. به همين دليل بيشتر گناهان انسان از ناحيۀ زبان است؛ دروغ و تهمت و سخن چينى از گناهان بزرگى4.

ص: 329

است كه به وسيلۀ زبان صادر مى شود. چه بسا ممكن است انسان در حرف زدن قصدى هم نداشته باشد، اما در عين حال كلمه اى از دهانش خارج شود كه به ضرر اسلام و مسلمين باشد. اينجاست كه حضرت مى فرمايد: زبانت را در اختيار خود داشته باش و آن را رها مكن.

«وَاحْتَرِسْ مِنْ كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ الْبَادِرَةِ ، وَ تَأْخِيرِ السَّطْوَةِ ، حَتّى يَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الْإِخْتِيَارَ»

(و از همۀ اينها برحذر باش با خوددارى كردن از شتابزدگى، و به تأخير انداختن اعمال قدرت، تا خشمت آرام گيرد و زمام اختيار را به دست آورى.)

حالت شتابزدگى را از خودت دور كن و اعمال قدرت را به تأخير بيفكن و در مجازات عجله مكن، شايد معلوم شود كه اشتباهى شده و متّهم مستحق اين همه مجازات نبوده است. خودت را از همۀ اينها حفظ كن؛ اگر عصبانى هستى صبر كن تا از حالت عصبانيت خارج شوى و به حال عادى بازگردى و با فكر و انديشه اعمال قدرت كن.

مخصوصاً در روايت آمده است كه «عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم: إدرءوا الحدود عن المسلمين ما استطعتم، فإنّ الإمام لأن يخطئ فى العفو خير من أن يخطئ فى العقوبة»(1) تا مى توانيد اجراى حدود را از مسلمين دفع كنيد؛ پس اگر امام خطا كند و گناهكارى را ببخشد، بهتر از اين است كه بى گناهى گرفتار شود.

«وَ لَنْ تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعَادِ إِلى رَبِّكَ »

(و هرگز بر خويشتن مسلط نخواهى شد تا انديشه هايت را بسيار به ياد بازگشت به پروردگارت نمايى.)9.

ص: 330

يعنى دفع اين حالاتى كه گفته شد زمانى در تو به وجود خواهد آمد كه زياد به فكر خدا و به فكر قيامت باشى، به معاد فكر كن و ياد قيامت باش و اين تصور هميشه در ذهنت باشد كه حساب و كتاب و بازگشتى هم هست.

خلاصه اگر كسى در مقام حكومت باشد و مسألۀ خدا و معاد در ذهنش نباشد، خطر بزرگى براى جامعه خواهد بود؛ لكن اگر حاكمى كه مالك نفس خود است با توجّه به خدا و معاد مجازاتى بكند و يا حدّى را جارى نمايد، مجازاتش از روى حساب و بجا خواهد بود.

همان گونه رفتار كنى؛ و يا به واجباتى كه در كتاب خدا هست عمل نمايى. خلاصه عامل به روشهاى خوب جوامع گذشته و سنّت پيامبر عليهم السلام و كتاب خدا باش.

«فَتَقْتَدِىَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا [بِهِ ] فِيهَا»

(پس پيروى نمايى از آنچه ديدى كه ما در اين امور به آن رفتار كرده ايم.)

يعنى همان كارهايى را بكن كه ما انجام داده ايم.

«وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِكَ فِى اتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَيْكَ فِى عَهْدِى هَذَا»

(و با تمام وجود بكوشى در پيروى از آنچه در اين عهدنامه با تو عهد بسته ام.)

«وَاسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ الْحُجَّةِ لِنَفْسِى عَلَيْكَ ، لِكَيْلا تَكُونَ لَكَ عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِكَ إِلى هَوَاهَا»

(و من با اين [عهدنامه] حجّت خود را بر تو استوار نمودم، تا براى تو به هنگام شتاب نفست به سوى هوا و هوسش بهانه اى نباشد.)

«اِسْتَوْثَقْتُ » يعنى محكم كارى كردم، اين كلمه عطف به «عَهِدْتُ » است. مى فرمايد:

اى مالك من عهدم را با تو توسط اين نامه محكم نمودم و حجّت را بر تو تمام كردم، تا در برابر خدا مسئول نباشيم؛ حال اگر تو در امرى كه به تو واگذاردم كوتاهى كنى گناهش به عهدۀ خودت مى باشد. من محكم كارى كردم تا تو بعداً نتوانى عذر و بهانه اى بياورى بر اين كه نمى دانستى يا بر مسائل آگاهى نداشتى. اگر نفس تو بر تو غالب شد و تو را به كارى واداشت كه من بر خلاف آن دستور داده بودم، ديگر مسئولش خودت هستى و عذرى ندارى، چرا كه من حرفهايم را به تو گفتم و حجّت را تمام كردم.

(و من از خداوند درخواست مى كنم كه با رحمت گسترده اش، و قدرت بزرگش بر دادن هر خواسته اى، من و تو را توفيق دهد به آنچه خشنودى او در آن است، كه آن داشتن عذرى است آشكار در پيشگاه او و آفريدگانش.)

توفيق داشته باشيم پيش خدا و خلق خدا، مسئول و مورد بازخواست نباشيم.

خلاصه اين كه به عدالت رفتار كنيم تا هم جوابگوى خدا باشيم و هم نزد مردم زبانمان تيز باشد. حضرت همه جا روى مردم حساب مى كنند و مى فرمايند: بايد طورى عمل كرد كه علاوه بر رضايت خدا، رضايت مردم هم باشد. وقتى انسان بر طبق عدالت رفتار كرد، مردم هم ديگر نمى توانند او را مورد سؤال قرار دهند.

«مَعَ حُسْنِ الثَّنَاءِ فِى الْعِبَادِ»

(به همراه ستايش نيكو در ميان بندگان.)

اين جمله هم به جملۀ قبل برمى گردد و به «لِمَا فِيهِ رِضَاهُ » متعلق است؛ يعنى خدا من و تو را توفيق بدهد تا به گونه اى عمل كنيم كه مورد حسن ثناى مردم واقع شويم و مردم به كار ما ايراد و اشكال نگيرند؛ چرا كه يكى از موفقيت هاى حكومت اين است كه مردم نسبت به حكومت خوش بين بوده و روش آن را تمجيد كنند. به هر حال خدا به ما توفيق بدهد تا بندگان خدا هم از كار ما راضى و خشنود باشند.

«وَ جَمِيلِ الْأَثَرِ فِى الْبِلادِ، وَ تَمَامِ النِّعْمَةِ ، وَ تَضْعِيفِ الْكَرَامَةِ »

(و نشانۀ خوب [اثر مثبت] در شهرها، و به كمال رسيدن نعمت، و چند برابر نمودن كرامت.)

و از خدا مى خواهم كه به ما توفيق بدهد تا اعمال ما در شهرها اثر مثبت داشته باشد و موجب عمران و آبادى گردد و آنچه به نفع مردم است از من و تو صادر شود؛ و باز از خدا مى خواهم كه نعمت را تمام و بزرگوارى را بر ما چند برابر كند.

ص: 333

«وَ أَنْ يَخْتِمَ لِى وَ لَكَ بِالسَّعَادَةِ وَالشَّهَادَةِ ، إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ »

(و اين كه زندگى من و تو را با سعادت و شهادت به سر رساند، كه بى ترديد ما به سوى او باز مى گرديم.)

البته لازم به يادآورى است كه اين دعاى حضرت در حق مالك اشتر خيلى زود به اجابت رسيد و قبل از اين كه مالك به مصر برسد به وسيلۀ معاويه مسموم شد و به شهادت رسيد. چون معاويه مى دانست كه اگر پاى مالك به مصر برسد ديگر مصر از دست او خارج شده است. خلاصه اين كه حضرت براى خودش و مالك طلب سعادت و شهادت مى كند.

بعد مى فرمايد: «إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ » يعنى مبادا از اين كه براى تو طلب شهادت كردم ناراحت شوى، چرا كه همۀ ما از خدا هستيم و از خدا شروع شده ايم و به خدا هم ختم مى شويم. اين راهى است كه انسان بايد برود، پس چه بهتر كه در راه خدا شهيد شود.

«وَالسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللَّهِ صَلّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ وَ سَلَّمَ تَسْلِيماً كَثِيراً؛ وَالسَّلامُ »

(و سلام و درود بر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و خاندان پاك و پاكيزه اش كه سلام و درود فراوان خداوند بر آنان باد؛ والسّلام.)

در اينجا نامۀ 53 كه حضرت على عليه السلام به مالك اشتر مرقوم فرموده اند تمام شد، و ديديم كه اين نامه از نامه هاى غنى و پرمحتواى نهج البلاغه است. چه خوب است كه همۀ متصدّيان مملكت، اعمّ از زمامدار يك كشور و يا يك استان و يا شهرستان، از رئيس جمهور گرفته تا بخشدار، همه اين دستورات حضرت را مورد توجّه قرار بدهند؛ زيرا اين دستورالعمل ها براى همۀ زمانها قابل انطباق است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 334

ص: 336

«نامۀ 54»

و من كتاب له عليه السّلام إلى طلحة و الزّبير، [مع عمران بن الحصين الخزاعى] ذكره أبو جعفر الاسكافى فى كتاب المقامات فى مناقب أميرالمؤمنين عليه السّلام:

«أَمَّا بَعْدُ؛ فَقَدْ عَلِمْتُمَا وَ إِنْ كَتَمْتُمَا أَنِّى لَمْ أُرِدِ النَّاسَ حَتّى أَرَادُونِى، وَ لَمْ أُبَايِعْهُمْ حَتّى بَايَعُونِى، وَ إِنَّكُمَا مِمَّنْ أَرَادَنِى وَ بَايَعَنِى، وَ إِنَّ الْعَامَّةَ لَمْ تُبَايِعْنِى لِسُلْطَانٍ غَالِبٍ ، وَ لالِعَرَضٍ حَاضِرٍ، فَإِنْ كُنْتُمَا بَايَعْتُمَانِى طَائِعَيْنِ فَارْجِعَا وَ تُوبَا إِلَى اللَّهِ مِنْ قَرِيبٍ ، وَ إِنْ كُنْتُمَا بَايَعْتُمَانِى كَارِهَيْنِ فَقَدْ جَعَلْتُمَا لِى عَلَيْكُمَا السَّبِيلَ بِإِظْهَارِكُمَا الطَّاعَةَ وَ إِسْرَارِكُمَا الْمَعْصِيَةَ ، وَ لَعَمْرِى مَا كُنْتُمَا بِأَحَقِّ الْمُهَاجِرِينَ بِالتَّقِيَّةِ وَالْكِتْمَانِ ، وَ إِنَّ دَفْعَكُمَا هَذَا الْأَمْرَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْخُلا فِيهِ كَانَ أَوْسَعَ عَلَيْكُمَا مِنْ خُرُوجِكُمَا مِنْهُ بَعْدَ إِقْرَارِكُمَا بِهِ .

وَ قَدْ زَعَمْتُمَا أَنِّى قَتَلْتُ عُثْمَانَ ، فَبَيْنِى وَ بَيْنَكُمَا مَنْ تَخَلَّفَ عَنِّى وَ عَنْكُمَا مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ، ثُمَّ يَلْزَمُ كُلُّ امْرِئٍ بِقَدْرِ مَا احْتَمَلَ ، فَارْجِعَا أَيُّهَا الشَّيْخَانِ عَنْ رَأْيِكُمَا؛ فَإِنَّ الْآنَ أَعْظَمُ أَمْرِكُمَا الْعَارُ، مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَجَمَّعَ الْعَارُ وَالنَّارُ؛ وَالسَّلامُ .»

بيعت كردند. اميرالمؤمنين عليه السلام در خطبۀ سوّم كه همان خطبۀ معروف شقشقيه است مى فرمايد: «فَمَا رَاعَنِى إِلّا وَالنَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَىَّ يَنْثَالُونَ عَلَىَّ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ حَتّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَاىَ » هيچ چيزى مرا به تعجّب نينداخت مگر اين كه ديدم مردم مثل يال كفتار از هر طرف به سوى من هجوم آوردند به طورى كه از ازدحام جمعيت دو شست پايم پايمال شد و دو پهلوى من يا دو طرف لباس من پاره شد.

«عُرْفِ الضَّبُعِ » به معناى موى روى گردن كفتار است، و موى روى گردن كفتار از هر طرفى آويخته و در هم مى باشد، و در اينجا حضرت هجوم مردم را به آن تشبيه نموده اند. بالاخره مردم ريختند و با حضرت بيعت كردند. از جمله كسانى كه با حضرت امير عليه السلام بيعت كردند طلحه و زبير از صحابۀ اوّل بودند كه در همان اوايل بعثت به حضرت رسول ايمان آورده بودند، لكن بعد از بيعت با اميرالمؤمنين عليه السلام خواسته هايى داشتند كه به آنها دست نيافتند، به همين دليل بناى مخالفت با آن حضرت را گذاشتند، در اين راه عايشه را هم با خود همراه كردند؛ طلحه و زبير عايشه را از مدينه به طرف بصره حركت دادند و عليه على عليه السلام قيام كردند و جنگ جمل را به راه انداختند. به هر حال چون طلحه و زبير از سران اين جنگ بودند و در مقابل حضرت على عليه السلام ايستادگى مى كردند، لذا حضرت اين نامه را به وسيلۀ عمران بن حصين خزاعى براى طلحه و زبير فرستاد.

سيّد رضى مى گويد: اين نامه را ابوجعفر اسكافى - اسكاف ده بزرگى بين نهروان و بصره بوده است - در كتاب مقامات كه در فضايل و مناقب حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مى باشد بيان كرده است.

شايد در اصل نامه حمد و سلام هم آمده، لكن زمانى كه سيّد رضى رحمه الله نهج البلاغه را مى نوشته بناى آن نداشته كه تمام كلمات حضرت را بياورد، لذا قسمت هايى را كه بيشتر جنبۀ بلاغت و شيوايى سخن داشته ذكر مى كرده است.

«فَقَدْ عَلِمْتُمَا وَ إِنْ كَتَمْتُمَا أَنِّى لَمْ أُرِدِ النَّاسَ حَتّى أَرَادُونِى، وَ لَمْ أُبَايِعْهُمْ حَتّى بَايَعُونِى»

(پس شما دو نفر نيك مى دانيد، هر چند پوشيده مى داريد، كه من قصد اين مردم نكردم تا آنان مرا خواستند، و آنان را به بيعت نخواندم تا آنان خود با من بيعت نمودند.)

شما (طلحه و زبير) قطعاً آگاه هستيد ولو كتمان نماييد و آشكار هم نكنيد كه من سراغ مردم نرفته و ارادۀ مردم نكردم تا اين كه مردم ارادۀ من كردند. خلاصه من مردم را دعوت نكردم كه با من بيعت كنند، و اين من نبودم كه دستم را دراز كرده باشم تا مردم با من بيعت نمايند؛ بلكه اين مردم بودند كه براى بيعت با من هجوم آوردند.

همان گونه كه در خطبۀ شقشقيه حضرت اين مسائل را مطرح نموده اند.

«وَ إِنَّكُمَا مِمَّنْ أَرَادَنِى وَ بَايَعَنِى»

(و همانا شما دو نفر از كسانى بوديد كه مرا خواستند و با من بيعت نمودند.)

من نه طلحه را براى بيعت دعوت كردم و نه زبير را، و شما خودتان اراده كرديد و آمديد و با من بيعت كرديد.

«وَ إِنَّ الْعَامَّةَ لَمْ تُبَايِعْنِى لِسُلْطَانٍ غَالِبٍ ، وَ لا لِعَرَضٍ حَاضِرٍ»

(و بى ترديد تودۀ مردم با من بيعت نكردند به جهت نيرويى برتر، و نه به سبب ثروتى موجود.)

خيلى از بيعت هايى كه اشخاص در اين دنيا انجام مى دهند، مثل بسيارى از رأى گيريها و يا رفراندومها به صورتى انجام مى شود كه زور و قدرتى در كار است، كه عموماً در اين گونه رفراندومها يا زور در كار است يا وعده و وعيد و خريدن رأى و از

ص: 339

اين قبيل. لذا حضرت مى فرمايند: مردم با من بيعت كردند در صورتى كه نه قدرتى بالاى سرشان بود و نه سرنيزه اى كه آنها را تحت فشار قرار دهد، نه پولى به كسى مى داديم و نه ترسى بود و نه متاع حاضرى، نه پستى و نه تقسيم مالى و نه چيز ديگرى كه به خاطر آن رأى بدهند؛ بلكه مردم خودشان با رضايت و با هجوم و فشار آمدند و با من بيعت كردند.

«فَإِنْ كُنْتُمَا بَايَعْتُمَانِى طَائِعَيْنِ ، فَارْجِعَا وَ تُوبَا إِلَى اللَّهِ مِنْ قَرِيبٍ »

(پس اگر شما از روى فرمانبردارى با من بيعت نموديد، تا زود است بازگرديد و به سوى خداوند توبه كنيد.)

حال شما بايد پاسخ بدهيد كه با ميل و رضايت بيعت كرديد و يا اين كه از ته دل راضى به بيعت نبوديد؟ به هر حال يكى از اين دو حالت است؛ اگر از روى رضايت با من بيعت كرديد، پس چرا آن را مى شكنيد؟! شكستن بيعت گناه است؛ زيرا بيعت نوعى قرارداد و عقد است و خداوند مى فرمايد: «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» (1) «به پيمانها وفا كنيد.» و اگر مى گوييد از ته دل راضى نبوديم، اين عذر هم پذيرفته نيست، چرا كه مى توانستيد بيعت نكنيد و كسى از ته دل شما خبر نداشت كه راضى هستيد يا نه. اگر كسى با اختيار با كسى معامله كرد و او هم قبول كرد، ديگر نمى تواند بگويد من از ته دل راضى نبودم؛ اين حرف قابل قبول نيست.

«وَ إِنْ كُنْتُمَا بَايَعْتُمَانِى كَارِهَيْنِ فَقَدْ جَعَلْتُمَا لِى عَلَيْكُمَا السَّبِيلَ بِإِظْهَارِكُمَا الطَّاعَةَ وَ إِسْرَارِكُمَا الْمَعْصِيَةَ »

(و اگر از بى ميلى با من بيعت نموديد پس به تحقيق با آشكار كردن فرمانبردارى و پنهان داشتن نافرمانى تان، راه بازخواست را براى من بر خود قرار داديد.)1.

ص: 340

و اگر از روى كراهت بيعت كرديد و به من هم اظهار ننموديد كه با كراهت اين كار را كرديد، بايد بگويم كه اين حرف از شما قبول نيست؛ چرا كه سرنيزه بالاى سر شما نبود؛ و شما با اين كار براى من راهى و حجّتى عليه خودتان قرار داديد و من مى توانم با شما محاجّه كنم و بگويم: شما با من دست داديد و همه هم ديدند، چرا تخلف كرديد؟ كراهت هم اگر داشتيد كه آن محسوس نبود، لذا شما براى من به گردن خودتان راه قرار داديد. شما اظهار اطاعت كرده و معصيت را در دلتان گرفتيد و جلسۀ سرّى تشكيل داده و عايشه را هم راه انداختيد و شروع به جنگ كرديد. بنابراين من بر شما به اين دليل كه شما با من دست داديد و اظهار اطاعت كرديد حجّت دارم.

«وَ لَعَمْرِى مَا كُنْتُمَا بِأَحَقِّ الْمُهَاجِرِينَ بِالتَّقِيَّةِ وَ الْكِتْمَانِ »

(و به جان خودم سوگند كه شما در تقيه و كتمان از ديگر مهاجرين سزاوارتر نبوديد.)

شما نمى توانيد بگوييد تقيه كرديم و كتمان نموديم و چاره اى نداشتيم كه مخالفت كنيم، براى اين كه شما از شخصيت هاى بارز بين مهاجرين بوديد كه اصلاً كسى نمى توانست به شما زور بگويد و شما را مجبور به بيعت كند، بنابراين اين حرف را مردم از شما نمى پذيرند.

«وَ إِنَّ دَفْعَكُمَا هَذَا الْأَمْرَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْخُلا فِيهِ كَانَ أَوْسَعَ عَلَيْكُمَا مِنْ خُرُوجِكُمَا مِنْهُ بَعْدَ إِقْرَارِكُمَا بِهِ »

(و همانا نپذيرفتن اين بيعت از جانب شما دو نفر پيش از آن كه در آن درآييد، براى شما آسانتر بود از اين كه پس از پذيرفتن بيعت از آن خارج شويد.)

اگر قبل از اين كه براى بيعت بياييد مى گفتيد ما بيعت نمى كنيم، براى شما بهتر و راحت تر بود از اين كه ابتدا بيعت كنيد و بعد آن را برهم زنيد و خارج شويد.

حال اينجا ممكن است اين ابهام پيش بيايد كه بنابراين امامت بايد به وسيلۀ بيعت

ص: 341

باشد، لكن در جواب مى گوييم: مسألۀ امامت حضرت امير عليه السلام از نظر شيعه مسلّماً مربوط به نصّ است، و شيعه معتقد است كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم به ولايت حضرت على عليه السلام در غدير خم و ديگر جاها تصريح نموده، پس حضرت على عليه السلام خليفۀ بلافصل پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مى باشد؛ ولى نتيجۀ ديگر بيعت مسألۀ جهانى و انسانى آن است و اين با امامت و واجب الاطاعة بودن حضرت على منافات ندارد. بيعت، امامت را براى جهانيان محكم تر مى نمايد، و زبان كسى كه با او بيعت شده بر كسى كه بيعت كرده و سپس تخلف مى كند تيز مى شود كه تو با اختيار خودت دست دادى و كسى تو را مجبور نكرد، پس تخلف تو بيجا خواهد بود.

بيعت يك قرارداد جهانى و انسانى است كه همه روى آن حساب مى كنند و اهل سنّت هم روى آن حساب مى كنند، و لذا حضرت امير عليه السلام به اين جهت با طلحه و زبير محاجّه مى كند و مى فرمايد: اگر شما از روز اوّل بيعت نكرده بوديد راحت تر بود تا اين كه امروز از آن خارج شده و نكث بيعت كنيد. به اين گونه اشخاصى كه بيعت را به هم مى زنند «ناكثين» مى گويند. كه اين از گناهان بزرگ است.

«فَبَيْنِى وَ بَيْنَكُمَا مَنْ تَخَلَّفَ عَنِّى وَ عَنْكُمَا مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ »

(پس ميان من و ميان شما دو نفر داورى نمايد كسانى از اهل مدينه كه از من و از شما كناره گرفته اند.)

معناى كلام حضرت اميرالمؤمنين اين است كه: از مردم مدينه آن گروهى را كه در ارتش من هستند باگروهى كه در ارتش شما هستند كنار مى گذاريم و از آنهايى كه نه با من هستند و نه با شما مى پرسيم كه آيا در كشتن عثمان شما دست داشته ايد يا من ؟ و آنان را شاهد و داور قرار مى دهيم.

«ثُمَّ يَلْزَمُ كُلُّ امْرِئٍ بِقَدْرِ مَا احْتَمَلَ »

(آنگاه هر كدام به اندازه اى كه بار آن را به دوش كشيده متعهد شود.)

پس هر كدام از من و شما (طلحه و زبير) ملتزم مى شويم به هر اندازه كه در تحريك عليه عثمان شركت داشته ايم، مجازاتش را بپذيريم و به عواقب آن ملتزم شويم.

از صف بندى و لشكركشىِ جلوى من، بخواهيد به طرف من برگرديد.

از اين كلام حضرت على عليه السلام استفاده مى شود كه اگر طلحه و زبير به جانب حضرت باز نگردند اهل نار هستند. لذا مى فرمايد: توبه كنيد و بازگرديد، چون زير بار ننگ رفتن بهتر از اين است كه هم ننگ باشد و هم آتش. اين كه عده اى مى گويند ما آتش را بر ننگ مقدّم مى داريم، جوابش اين است كه در قيامت ننگ و آتش هر دو با هم مطرح است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 344

ص: 346

«نامۀ 55»

و من كتاب له عليه السّلام إلى معاوية:

«أَمَّا بَعْدُ؛ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ قَدْ جَعَلَ الدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، وَابْتَلى فِيهَا أَهْلَهَا لِيَعْلَمَ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً، وَ لَسْنَا لِلدُّنْيَا خُلِقْنَا، وَ لا بِالسَّعْىِ فِيهَا أُمِرْنَا، وَ إِنَّمَا وُضِعْنَا فِيهَا لِنُبْتَلى بِهَا، وَ قَدِ ابْتَلانِى اللَّهُ بِكَ وَابْتَلاكَ بِى؛ فَجَعَلَ أَحَدَنَا حُجَّةً عَلَى الْآخَرِ، فَعَدَوْتَ عَلَى الدُّنْيَا بِتَأْوِيلِ الْقُرْآنِ ، فَطَلَبْتَنِى بِمَا لَمْ تَجْنِ يَدِى، وَ لا لِسَانِى، وَ عَصَبْتَهُ أَنْتَ وَ أَهْلُ الشَّامِ بِى، وَ أَلَّبَ عَالِمُكُمْ جَاهِلَكُمْ ، وَ قَائِمُكُمْ قَاعِدَكُمْ ، فَاتَّقِ اللَّهَ فِى نَفْسِكَ ، وَ نَازِعِ الشَّيْطَانَ قِيَادَكَ ، وَ اصْرِفْ إِلَى الْآخِرَةِ وَجْهَكَ ، فَهِىَ طَرِيقُنَا وَ طَرِيقُكَ ، وَاحْذَرْ أَنْ يُصِيبَكَ اللَّهُ مِنْهُ بِعَاجِلِ قَارِعَةٍ تَمَسُّ الْأَصْلَ وَ تَقْطَعُ الدَّابِرَ؛ فَإِنِّى أُولِى لَكَ بِاللَّهِ أَلِيَّةً غَيْرَ فَاجِرَةٍ : لَئِنْ جَمَعَتْنِى وَ إِيَّاكَ جَوَامِعُ الْأَقْدَارِ لاأَزَالُ بِبَاحَتِكَ «حَتّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَنَا وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ ».(1)»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، قسمت نامه هاى حضرت على عليه السلام بود. در اين قسمت از بحث نامۀ 55 حضرت امير عليه السلام را مطرح مى كنيم.

«من كتابٍ له عليه السلام إِلى معاوية»

(از نامه هاى امام عليه السلام است به معاويه.)7.

ص: 347

اختيار خودمان خوب را اختيار مى كنيم يا بد را. پس اصلاً خلقت ما در اين عالم براى آزمايش و امتحان است. در سورۀ ملك مى فرمايد: «اَلَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (1) «همان كه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك نيكوكارتريد.»

در حديث دارد(2) كه خدا نفرمود: «أكثر عملاً» عمل كدامتان بيشتر است، بلكه فرمود: «أَحْسَنُ عَمَلاً» عمل كدامتان بهتر است. پس آنچه ملاك شخصيت و كمال انسان مى شود عمل بهتر است نه عمل بيشتر. در اعمال انسان آنچه مهم است كيفيّت عمل است نه كميّت عمل، عملى كه خالصاً و مخلصاً لوجه اللّه باشد.

ممكن است شما يك عمر كارهاى خير انجام بدهى ولى قصدت ريا باشد، قصدت اين باشد كه اسمت معروف بشود، اين از نظر خدا ارزشى ندارد. اما اگر يك كار جزئى انجام دادى و هيچ هدفى جز خدا نداشته باشى، اين عمل موجب ارتقاء شما خواهد شد. لذا مى فرمايد: «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» . حضرت على عليه السلام هم مى فرمايد: خدا دنيا را براى بعد از دنيا قرار داده است. يعنى اينجا دار آزمايش است كه شما خودت را بسازى و مستعد براى عالم آخرت بشوى.

«وَابْتَلى فِيهَا أَهْلَهَا لِيَعْلَمَ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»

(و اهل دنيا را در آن بيازمود تا معلوم دارد كه كدام يك به كردار نيكوترند.)

شبيه تعبيرى است كه در سوره مُلْك داشت: «لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» . باز اينجا نفرمود: «أكثر عملاً» كدام يك عملتان بيشتر است، كميّت عمل مطرح نشده، كيفيّت عمل مطرح شده؛ يعنى آنچه كه بها و ارزش به عمل انسان مى دهد همان جنبۀ معنوى و روحى عمل است كه انسان با خلوص عمل را انجام بدهد.4.

ص: 350

پس آنچه بالذّات معلوم نفس است و پيش نفس انسان حاضر مى باشد آن صورتى است كه در نفس من به فعاليت نفسم خلق شده است و به آن صورت ذهنى «معلوم بالذّات» مى گويند؛ يعنى آن صورت است كه پيش نفس من حاضر است؛ و به اين ضبط صوت خارجى «معلوم بالعرض» مى گويند؛ يعنى به تبع آن معلوم بالذّات اين معلوم است.

پس من به اين ضبط صوتِ خارجى كه در جلوى من است علم حصولى دارم؛ يعنى علمى دارم كه خودِ معلوم پيش نفس من حاضر نيست، بلكه صورتى از آن پيش نفس من است. اگر يك جا ديديد علم را تعريف مى كنند و مى گويند: «الصّورة الحاصلة عند العقل» علم صورتى است كه نزد عقل حاصل بشود، اين تعريف علم حصولى است. علم حصولى آن است كه خودِ معلوم پيش نفس نيست، بلكه صورتى از معلوم پيش نفس است.

و اما علم من به خود آن صورتى كه از اين ضبط صوت پيش نفس من است علم حضورى است؛ زيرا براى آن صورت يك صورتى كه در نفس من موجود شده باشد نيست، و علم من به خود آن صورت كه در نفسم هست تعلّق گرفته؛ يعنى ديگر اين طور نيست كه از آن صورت ذهنى يك صورت ديگرى در نفس من درست بشود، بلكه خودِ آن صورت اوّل نزد نفس من حاضر است.

پس علم حصولى عبارت از اين است كه خودِ معلوم پيش نفس نباشد بلكه صورت آن در نفس باشد، و علم حضورى اين است كه خودِ معلوم نزد نفس باشد.

علم به طور كلّى عبارت از حضور است، حاضر بودن يك شىء نزد شىء ديگر؛ از طرفى اين شىء خارجى خودش پيش نفس من نيست بلكه صورتش پيش من است، اما آن صورت كه نزد نفس من است خودش نزد نفس من است نه اين كه صورتى از آن صورت پيش نفس من باشد، زيرا صورت ديگر صورت ندارد؛ بنابراين علم من به ضبط صوتِ خارجى علم حصولى است، و علم من به خودِ آن صورتى كه پيش نفس

ص: 352

من است علم حضورى است؛ علم حصولى واسطه دارد اما علم حضورى واسطه ندارد.

اين صورتهايى كه در ذهن شماست، اينها ساخته هاى ذهن شما هستند؛ و همان طور كه صورتهايى كه در ذهن شماست ساخته هاى ذهن شماست و علم شما به آنها علم حضورى مى باشد - يعنى اين طور نيست كه صورت هم يك صورت داشته باشد، بلكه خود صورت پيش نفس شما حاضر است - تمام اين نظام هستى از ازل گرفته تا ابد نسبت به خدا مثل آن صورتهاى ذهنى شماست نسبت به شما؛ و لذا فلاسفه اين گونه تعبير مى كنند و مى گويند: «صفحات الأعيان عنداللّه كصفحات الأذهان عندنا»(1) تمام صفحات عالَم وجود و خارج نزد خدا، مثل صفحات ذهن ما نسبت به ماست. همين طور كه صفحه هاى ذهن ما ساختۀ ذهن ماست و از خودمان جوشش كرده و علم ما به آنها علم حضورى است نه علم حصولى، اين عالم خارج هم با اين عظمت به اراده و توجّه حق تعالى موجود شده است. پس صورت ذهنى شما چون پيش نفس شما حاضر است علم شما مى شود، و چون به ارادۀ شما در نفست موجود شده ارادۀ شما مى شود. پس آن صورت ذهنى هم علم من است و هم ارادۀ من، چون علم و اراده اثرش در نفس موجود مى شود؛ و چون نسبت اين عالم هم از اوّل تا آخر نسبت به خدا مثل نسبت صورت ذهنى شماست به شما، پس اين عالم مى شود اراده و علم حق تعالى.

وابسته به حق باشد. ذات خدا در عين حالى كه هستى هست علم هم هست، قدرت هم هست، اراده هم هست؛ يعنى خدا يك علم و اراده اى دارد كه عين ذات اوست و بر همۀ اين عالم وجود و هستى تقدّم دارد؛ خدا از ازل حتى نسبت به آينده هم علم دارد، يك علمى كه عين ذات اوست، يك اراده اى دارد كه عين ذات اوست.

پس يك علم ذاتى و يك ارادۀ ذاتى داريم كه آن عين ذات حق است، و يك علم و ارادۀ فعلى هم براى حق تعالى داريم كه عبارت از همين عالَم است؛ همۀ موجودات اين عالم، بنده، جنابعالى و... حاضر پيش حق اند؛ ملاك علم هم حضور بود، چون علم يعنى حضور؛ همان طور كه صورت ذهن شما پيش نفس شما حاضر است چون ساختۀ نفس شماست، اين عالم هم چون ساختۀ خداوند است نزد حق حضور دارد.

حال وقتى كه اين عالَم، علم و ارادۀ فعلى خدا شد، با توجّه به اين كه اين عالَم، گذشته و حال و آينده دارد - جدّ و پدر من نسبت به من گذشته است، من حال هستم، نوه و نتيجۀ من در آينده مى آيند - لذا به همين نحو علم فعلىِ حق تعالى بوده و حاضر نزد حق تعالى است.

پس قهراً آن كه هنوز موجود نشده و در آينده مى آيد، هنوز علم فعلى حق تعالى نشده است؛ چون گفتيم خود عالَم علم است، صورت علم است، آينده وقتى كه آمد در ظرف خودش علم خداوند است. خدا از ازل علم دارد به آينده، اما آن علم علم ذاتى حق تعالى است كه عين ذات اوست؛ لكن علم فعلى حق تعالى كه عبارت از خودِ عالم است، وقتى كه در عمود زمان محقق مى شود - و قهراً گذشته و حال و آينده دارد - به وجود مى آيد، پس علم خدا گذشته و حال و آينده پيدا مى كند. آينده در ظرف خودش كه موجود مى شود علم خداوند است منتها علم فعلى.

پس خداوند تبارك و تعالى يك علم ذاتى دارد كه عين ذات اوست كه سابق بر همۀ موجودات است، البته نه سابق زمانى بلكه سابق رتبى و ذاتى؛ يعنى او علّت است و

ص: 355

همۀ عالَم جلوۀ اوست، چنانچه صورتهاى ذهنى شما جلوه هاى ذهن شما و ساخته هاى ذهن شماست.

و يك علم فعلى دارد كه عبارت از خود عالم است؛ و چون قسمتى از عالم عالم مادّه است و عالم مادّه عالم زمان است و در عمود زمان قرار دارد و زمان گذشته و حال و آينده دارد، پس قهراً علم خدا گذشته و حال و آينده پيدا مى كند؛ كه اين علم فعلى حق تعالى و ارادۀ فعلى اوست. اين كه در روايت دارد: «فإرادة اللّه الفعل لا غير ذلك»(1) ارادۀ حق تعالى همان فعل اوست، ارادۀ فعلى را مى گويد؛ اما ارادۀ ذاتى حق تعالى عين ذات اوست.

پس چون همۀ اين نظام وجود نسبت به حق تعالى مثل صفحات ذهن شما نسبت به ذهن شماست، و همين طور كه صفحات ذهن شما علم ذهن شماست، منتها علم فعلى ذهن شماست كه در ذهن مى سازيد، و چون كار نفس شما در عمود زمان واقع مى شود گذشته و حال و آينده پيدا مى كند، اين عالم هم كه فعل حق تعالى است چون در عمود زمان واقع مى شود گذشته و حال و آينده پيدا مى كند، پس آينده وقتى كه در آينده محقق شد علم فعلى خداست، اگر آيندۀ بنده خوب باشد آن خوب در وقتى كه محقق شد علم و ارادۀ فعلى خدا مى شود؛ و اين منافات ندارد كه خدا از ازل علم دارد، آن علمى كه خدا از ازل دارد آن علم ذاتى خداست كه علّت اين عالم مى باشد.

در حقيقت بايد گفت: يك علم و اراده داريم كه علّت است، يك علم و اراده داريم كه معلول است. علم و اراده اى كه علّت اين عالم است عين ذات حق و متّحد با ذات حق و ازلى است، اما علم و اراده هايى كه معلول است خود اين عالم است، خود اين عالَم علم و ارادۀ حق تعالى است.7.

ص: 356

پس اين كه حضرت مى فرمايد: خدا در دنيا اهل دنيا را آزمايش كرده تا بداند كدام يك از آنان عمل بهترى دارند، علم خدا حادث است اما نه آن علمى كه عين ذات خداست و علّت اين نظام عالم است، بلكه علمى كه خودِ عالم است و معلول حق تعالى است.

خود عالَم علم خداوند است؛ يعنى خود عالم حاضر نزد حق است به همان نحو كه صورتهاى ذهن شما پيش نفس شما حاضر بود و شما به آن علم حضورى داشتى، خدا به همۀ اين عالم علم حضورى دارد؛ يعنى همۀ اين عالم پيش حق حاضر است؛ و چون عالم گذشته و حال و آينده دارد، پس علم فعلى حق تعالى گذشته و حال و آينده پيدا مى كند. «لِيَعْلَمَ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» : تا روشن شود كدام يك از آنان عمل بهترى دارند. يعنى تا عمل يك كدام بهتر بشود؛ وقتى كه بهتر شد و محقق شد و خارجيت پيدا كرد، همان خارجيت آن حاضر عند الحق است.

بنابراين علمى كه از براى خدا بعداً پيدا مى شود، علمى است كه عين نظام وجود است؛ چون همۀ نظام وجود علم خداوند است؛ يعنى حاضر نزد حق است و خدا به همۀ آن علم حضورى دارد؛ اين علم خدا گذشته و حال و آينده دارد؛ اما آن علمى كه علّت موجودات است و متّحد با ذات خداوند است، آن علم گذشته و حال و آينده ندارد و به آن علم ذاتى مى گوييم. پس خدا دو علم دارد: علم ذاتى و علم فعلى؛ كه علم ذاتى گذشته و حال و آينده ندارد ولى علم فعلى گذشته و حال و آينده دارد.

در هر صورت حضرت اينجا مى فرمايد: خدا آزمايش كرده است در دنيا اهل دنيا را تا روشن شود آن كس كه عملش خوب يا بد است، موجود و محقق بشود و خارجيت پيدا كند؛ وقتى خارجيت پيدا كرد علم خدا هم هست؛ يعنى حاضر نزد حق است.

ص: 357

مقابل آن باشد تا شخصيت حضرت معلوم شود. شخصيت و اهميت آن حضرت به همين مواجهه با عناصر طاغوتى شناخته شده است كه چگونه صبر و حوصله و همچنين استقامت و فعاليت داشته است.

بنابراين هم حضرت على عليه السلام براى معاويه حجّت است و هم معاويه براى حضرت على عليه السلام، و اين خود سبب ترقّى و كمال حضرت على عليه السلام مى شود؛ اهميت حضرت على عليه السلام به اين است كه گرفتار كارهاى معاويه باشد و استقامت كند.

«فَجَعَلَ أَحَدَنَا حُجَّةً عَلَى الْآخَرِ»

(و يكى از ما را بر ديگرى حجّت قرار داد.)

و در روز قيامت وقتى خداوند مى خواهد با معاويه احتجاج كند مى گويد: تو چرا با يك چنين مرد با تقوا و با عدالت و با آن همه سابقۀ مبارزاتى جنگ و مبارزه كردى ؟

«فَعَدَوْتَ عَلَى الدُّنْيَا بِتَأْوِيلِ الْقُرْآنِ »

(پس تو با تأويل قرآن در پى دنيا تاختى.)

معاويه اى كه تا سال هشتم هجرت كافر و بت پرست بود و در فتح مكّه ناچار شد اظهار اسلام كند، حالا فرصت را مغتنم شمرده به اسم حكومت اسلامى مى خواهد سلطنت و رياست كند. مى فرمايد: تو دويدى بر دنيا به اين كه در قرآن دست برده اى و آن را تأويل مى كنى. مراد از تأويل قرآن اين است كه معاويه خون عثمان را بهانه قرار داده و آياتى از قرآن را كه راجع به قصاص است مى خواند و مى گفت: خدا فرموده است: «لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ »(1)- سورۀ إسراء (17)، آيۀ 33.(2) اى صاحبان عقل از براى شما در قصاص زندگى است. و يا «مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطاناً»(2) هر كس كه مظلوم كشته شد ما براى ولىّ دم او سلطنت قرار داديم؛ يعنى اختيار قرار داديم.3.

ص: 359

قرآن را مى خواند و مى گفت عثمان مظلوم كشته شده است و من ولىّ او هستم، و حال اين كه عثمان عيال و اولاد داشت؛ درست است كه معاويه هم چون عثمان از بنى اميّه بود ولى اين امر سبب نمى شود كه معاويه ولىّ دم عثمان بشود؛ اما او آيۀ قرآن را مى خواند و بر خودش تأويل و منطبق مى كرد تا بهانه پيدا كند و مقابل حضرت عليه السلام بايستد، آن وقت به دروغ گفتند حضرت على عليه السلام و اصحابش قاتل عثمان بوده اند! بنابراين حضرت مى فرمايد: تو دويدى و تاختى بر دنيا به اين كه آيۀ قرآن را تأويل كرده اى و مى خواهى بر خودت منطبق كنى.

«فَطَلَبْتَنِى بِمَا لَمْ تَجْنِ يَدِى، وَ لا لِسَانِى»

(و چيزى را از من خواستى كه دست من در ارتكاب آن دخالتى نداشت، و نه زبانم.)

كسانى در قتل عثمان شركت داشتند كه آمدند با دستشان شمشير زدند و او را كشتند يا تبليغات عليه او كردند. حضرت مى فرمايد: من عليه عثمان هيچ يك را انجام ندادم؛ پس تو از من مطالبه كردى جنايتى را كه دست و زبان من در آن دخالتى نداشت.

«وَ عَصَبْتَهُ أَنْتَ وَ أَهْلُ الشَّامِ بِى»

(تو و مردم شام كشتن عثمان را به من چسبانده ايد.)

«عَصَبْتَهُ بِى» يعنى آن را به من چسبانده اى؛ زيرا معاويه پيراهن عثمان را بهانه قرار داد و تبليغات كرد كه على و اصحاب على قاتل عثمانند.

بعد حضرت مى فرمايد: عالِم شما جاهل شما را تحريك كرد. در اينجا گفته اند كه شايد مراد از عالم ابوهريره است.(1) چون ابوهريره عالمى از صحابۀ پيامبر بود، حديث هم خيلى حفظ داشت و او هم جزء مبلّغين به نفع معاويه بود و مى گفت: على4.

ص: 360

و ارتش على قاتل عثمانند و بايد با اينها جنگ كرد! خدا نكند يك دستگاه سوء يك آخوند كجى را هم پيدا كند؛ هميشه اين طور بوده كه هر دستگاهى وقتى مى خواسته در مقابل حق قيام كند، مى گشتند يك روحانى قلابى پيدا مى كردند تا براى خودشان جنبۀ تبليغاتى درست كنند؛ به اين جهت حضرت مى فرمايد:

«وَ أَلَّبَ عَالِمُكُمْ جَاهِلَكُمْ »

(و داناى شما نادانتان را تحريك كرد.)

«تَأليب» يعنى تحريك و وادار كردن. وادار كرد عالم شما مثل ابوهريره و ابودرداء جاهلان را كه على و ارتش او قاتل عثمانند و بياييد انتقام خون عثمان را بگيريم!

«وَ قَائِمُكُمْ قَاعِدَكُمْ »

(و ايستاده تان نشستۀ شما را.)

گفته اند مراد مثل عمروعاص است كه زير چتر معاويه آمده بود و از آنهايى بود كه قيام كرده بود و آنهايى را كه نشسته بودند و فعاليتى نداشتند تحريك مى كرد كه بلند شويد و بياييد. «وَ قَائِمُكُمْ قَاعِدَكُمْ » : و تحريك كرد ايستادۀ شما، مثل عمروعاص، آنهايى را كه نشسته بودند و كارى نداشتند.

حضرت مى فرمايد: به دروغ خون عثمان را به ما بسته اى، آيۀ قرآن را هم تأويل مى كنى و كار خودت را توجيه مى نمايى، ابوهريره و ابودرداء و عمروعاص را هم پيدا كرده اى كه آنها هم ديگران را تحريك مى كنند و مشغول برپا كردن جنگ و ستيز هستى.

«فَاتَّقِ اللَّهَ فِى نَفْسِكَ ، وَ نَازِعِ الشَّيْطَانَ قِيَادَكَ »

(پس در جان خودت حريم خدا را حفظ نما، و مهارت را از چنگ شيطان بيرون كن.)

«فَاتَّقِ اللَّهَ فِى نَفْسِكَ » : پس در دل و جان خودت فكر كن و حريم خدا را حفظ نما.

ص: 361

«قياد» يعنى مهار؛ مهار تو را شيطان گرفته است و دارد مى كشد، سعى كن مهارت را از دست شيطان بگيرى، با شيطان جنگ كن، دعوا كن و مهارت را از دستش بگير و دنبال شيطان مرو.

«وَاصْرِفْ إِلَى الْآخِرَةِ وَجْهَكَ ، فَهِىَ طَرِيقُنَا وَ طَرِيقُكَ »

(و روى خود را به سوى آخرت بگردان، كه راه ما و راه تو آن است.)

يعنى هدف خود را آخرت قرار بده؛ ما از اين دنيا مى رويم و قيامت هم در حضور حق تعالى هستيم.

بخواهند طورى قطع كنند كه ديگر سبز نشود آن را از ريشه مى زنند. مى فرمايد: بترس از يك مصيبت كوبنده كه برخوردش با ريشۀ تو است.

«وَ تَقْطَعُ الدَّابِرَ» : و بعد از تو ديگر اولادت نمى توانند حكومت كنند. همان طور كه ديديم ريشۀ بنى اميّه سرانجام با آن همه قدرت و شوكت كنده شد و الآن شما در دنيا اسمى از بنى اميّه پيدا نمى كنى؛ ولى ببين كه حق وحقيقت چطور باقى مى ماند، و اكنون از نسل پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم يا حضرت على عليه السلام و حضرت زهرا عليها السلام چقدر سادات و محترمين و علما و بزرگان در دنيا هستند.

«فَإِنِّى أُولِى لَكَ بِاللَّهِ أَلِيَّةً غَيْرَ فَاجِرَةٍ »

(پس همانا من قسم مى خورم از براى تو به خدا، قسمى كه گناه به دنبال ندارد.)

«ايلاء» يعنى قسم خوردن، «أَلِيَّة» به معناى قسم است؛ و «فاجِرَة» يعنى گناه.

حضرت مى فرمايد: من قسم مى خورم كه اگر خدا مرا قدرت داد و به سرزمين تو آمدم تكان نمى خورم تا ريشه ات را بكنم، قسمى كه گناه به دنبال ندارد، تخلف پذير نيست و به آن عمل مى كنم.

«لَئِنْ جَمَعَتْنِى وَ إِيَّاكَ جَوَامِعُ الْأَقْدَارِ لاأَزَالُ بِبَاحَتِكَ »

(كه اگر دست تقدير روزگار من و تو را به هم رساند همواره بر سر راه تو مى مانم.)

اگر دست تقدير روزگار من و تو را در يك نقطه جمع كرد و آمدم به سراغت به طرف شام. اينجا حضرت دارد وعدۀ جنگ صفّين را مى دهد، مى فرمايد: زايل نمى شوم كه به ساحت تو و به سرزمين تو خواهم ماند.

« «حَتّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَنَا وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ »»

(تا خدا ميان ما داورى كند، كه او بهترين داوران است.)

بنابراين در اين نامه حضرت ابتدا معاويه را موعظه مى كند، معاويه اى كه بايد از

ص: 363

حكومت على عليه السلام اطاعت كند و طغيان كرده و در جنگ و ستيز با حضرت على عليه السلام برآمده، حضرت بنابر وظيفۀ انذار و تبشيرى كه دارد او را نصيحت مى كند كه ما اهل دنيا نيستيم، ما براى آخرت هستيم، من حجّت در مقابل تو هستم و تو حجّتى براى من و روز قيامت خدا به وسيلۀ من بر تو احتجاج مى كند. آنگاه حضرت خود را تبرئه مى كند و مى گويد: تو خون عثمان را بهانه قرار داده اى، خون عثمان به من ربطى ندارد؛ و در آخر معاويه را تهديد مى كند كه اگر آمدم به سرزمين تو و دست تقدير مرا با تو در يك جا قرار داد به حسابت خواهم رسيد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 364

ص: 366

ارتش در سابق پنج ستون داشته؛ يك ستون «مقدّمة الجيش» بوده، براى اين كه راه را هموار نموده و بتوانند اطلاعاتى از دشمن كسب نمايند و يا به اصطلاح ديده بانى كنند. در مقابل يك دسته اى بوده اند به نام «مؤخّره»؛ يعنى آنهايى كه پشت سپاه حركت مى كرده اند كه اگر كسانى از ارتش بازماندند و مريض يا گرفتار شدند كمبودهاى آنان را برطرف كنند. اما بدنۀ ارتش و نيرويى كه براى جنگيدن است عبارت بود از: «ميمنه» و «ميسره» و «قلب»؛ يعنى يك ستون طرف راست و يك ستون طرف چپ و يك ستون هم در وسط قرار مى گرفت؛ لذا يكى از نامهاى ارتش «خميس» بوده است.

حضرت على عليه السلام وقتى خواست به جنگ معاويه برود، شريح بن هانى را رئيس «مقدّمة الجيش» قرار داد؛ و چون مقدّمة الجيش نقش حساسى داشت و به دشمن نزديك تر بود و بايد از اوضاع دشمن اطلاع پيدا كند و به ارتش خبر دهد، امكان داشت كه دشمن در صدد باشد آنها را فريب دهد و به طرف خود جلب كند، به همين علّت هميشه افرادى را كه بسيار مورد اعتماد بودند جلو مى فرستادند؛ و انتخاب شريح بن هانى خود دليل بر اعتماد حضرت على عليه السلام نسبت به وى مى باشد.

حضرت مى فرمايد: در هر صبح و شامى به ياد خدا باش؛ و اين طور نباشد كه گاهى دعايى بخوانى و حالى براى تو پيدا شود و پس از آن هر كارى خواستى انجام دهى، زيرا مؤمن در هر حالت بايد به ياد خدا باشد.

«وَ خَفْ عَلى نَفْسِكَ الدُّنْيَا الْغَرُورَ»

(و بر نفس خود از دنياى فريبنده بترس.)

«خَفْ » امر حاضر از «خاف، يخاف» است به معناى بترس. «غَرور» صفت مشبهه است؛ يعنى گول زننده. مال و مقام و رياست و زندگى مرفّه دنيا و... زرق و برقى است كه هميشه انسان گول آنها را مى خورد. چه بسيار كسانى كه مردمان پاكى بودند، ولى وقتى كه به مقام و مال و منالى رسيدند همه چيز را فراموش كردند. حضرت مى فرمايد: از دنيايى كه از راههاى مختلف انسان را مغرور مى كند و گول مى زند و فريب مى دهد بترس. مخصوصاً چون شريح بن هانى در مقدّمة الجيش بوده و ممكن است برخوردى با مقدّمة الجيش معاويه داشته باشد، معاويه هم كه به وسيلۀ پول و وعدۀ مقام استمالت مى جست و بسيارى را به طرف خودش جذب مى كرد؛ لذا با اين كه حضرت به شريح بن هانى اعتماد دارد، باز هم جا دارد به او تذكر بدهد؛ براى اين كه مبادا از يك ناحيه اى تهديد يا تطميع بشود.

«وَ لاتَأْمَنْهَا عَلى حَالٍ »

(و در هيچ حال از آن ايمن مباش.)

ضمير «ها» ممكن است به دنيا و يا به نفس برگردد، زيرا هم به دنيا و هم به نفس ضمير مؤنث برمى گردد. اگر به دنيا برگردد، منظور اين است كه از دنيا در هيچ حالى ايمن مباش؛ زيرا چه بسا دنيا انسان را در حال مرگ هم كه باشد گول بزند. حديثى است از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه مى فرمايد: «يشيب ابن آدم و يشبّ فيه خصلتان الحرص و

ص: 369

طول الأمل»(1) فرزند آدم پير مى شود و دو خصلت در او جوان مى گردد؛ حرص و آرزوهاى دور و دراز.

نقل مى كنند روزى هارون الرشيد خليفۀ عبّاسى كه فاصلۀ زمانى زيادى با پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم داشت، مى گويد: آيا كسى را سراغ داريد كه خودش پيامبر را ديده و از حضرت حديثى شنيده باشد؟ در جواب گفتند: يك پيرمردى از معمّرين در گوشه اى هست كه پيامبر را درك كرده است. گفت: برويد او را بياوريد. مأمورين رفتند و آن پيرمرد را در سبدى گذاشتند و آوردند. هارون از او سؤال كرد: اى پيرمرد آيا از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم حديثى شنيده اى ؟ پيرمرد جواب داد: بلى، و همين حديث «يشيب ابن آدم و يشبّ فيه خصلتان...» را خواند. هارون به او جايزه اى داد و دستور داد او را ببرند. وقتى پيرمرد را مى بردند توى راهرو گفت مرا پيش هارون برگردانيد. وقتى پيش هارون برگشت گفت: اين كه به من دادى آيا براى يك دفعه بود يا ساليانه قرار دادى ؟ خلاصه با عمل پيرمرد ثابت شد كه انسان هر چه پيرتر شود حرصش زيادتر مى گردد!

و ممكن است كه «ها» به نفس برگردد، يعنى ايمن مباش از نفس خودت. چون نفسِ امّاره انسان را وسوسه مى كند و گول مى زند. نفس در مقابل عقل است. عقل هميشه چيزى را كه حق است به انسان القاء مى كند، ولى كشش نفس به طرف شهوات و از اين قبيل چيزهاست.

(و بدان كه بى ترديد اگر نفس خود را به خاطر ترس از عواقب ناگوار باز ندارى از بسيارى از آنچه دوست مى دارى، هوا و هوسها تو را به سوى زيانى بسيار خواهد كشاند.)

بسيارى از شهوات عاقبت سوء دنيوى و اخروى دارد كه انسان در آن حال توجّه چندانى ندارد، پس بايد بازدارندۀ نفس امّاره ات باشى.

در نفس دو خاصيت يا كشش وجود دارد كه اگر هر دو كشش را در اختيار نفس بگذارى به ضرر انسان است، آن دو كشش يكى شهوت و ديگرى غضب است.

شهوت يعنى خواسته هاى نفس. نفس مى خواهد در مسير مال و منال و دنيا و رياست و... باشد. غضب اين است كه گاهى اوقات انسان از دست فرد يا گروهى عصبانى مى شود و آن وقت غضب خود را اعمال مى كند. اين هم نبايد بيجا صادر شود و هنگام غضب انسان بايد خود را كنترل كند.

ملاى رومى مى گويد:

وقت خشم و وقت شهوت مرد كو*** طالب مردى چنينم كو به كو(1)

لذا حضرت مى فرمايد:

«فَكُنْ لِنَفْسِكَ مَانِعاً رَادِعاً، وَ لِنَزْوَتِكَ عِنْدَ الْحَفِيظَةِ وَاقِماً قَامِعاً»

(پس براى نفس خويش مانعى بازدارنده باش، و براى شبيخونت به هنگام خشم و غضب بازدارنده اى سركوبگر.)

«حفيظة» يعنى خشم و غضب. «واقماً» به معناى بازدارنده، و «قامعاً» كوبنده و سركوبگر است. مشاهده مى كنيد كه حضرت سفارش هر دو جنبه را دارد.

در اينجا حديثى از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم است كه دسته اى را براى جنگى فرستاده بودند و آنها شايد پيروز هم برگشته بودند. حضرت به آنها فرمودند: «مرحباً بقوم قضوام.

ص: 371

الجهاد الأصغر و بقى عليهم الجهاد الأكبر»(1) خوشا به حال كسانى كه جهاد كوچكتر را انجام دادند و جهاد بزرگتر بر آنها باقى مانده است. آنها تعجّب كردند كه ما در جنگ شركت كرده ايم و كشته داديم و از دشمن كشتيم تازه باز پيامبر مى گويد: جهاد اصغر را انجام داده ايد. عرض كردند: يا رسول اللّه! جهاد اكبر چيست ؟ فرمودند: جهاد با نفس است.

حضرت به موضوع مهمى اشاره مى كند؛ ممكن است كسى در ميدان نبرد شمشير و يا آر پى جى بزند اما باز نفس امّاره با او باشد و براى اين كه قهرمان شود و از شجاعت او سخن بگويند اين كار را مى كند، اگر اين طور باشد عملش ارزش ندارد؛ وقتى عمل انسان ارزش دارد كه كارش براى خدا باشد و در عمل خود اخلاص داشته باشد. پس كنترل نفس امّاره در هنگام خشم و غضب و شهوت بسيار مهم است.

اينها سفارشهايى است كه حضرت على عليه السلام به كسى مى فرمايد كه در حقيقت فرمانده يك قسمت از ارتش حضرت مى باشد و مى خواهد در صفّين وارد جنگ با معاويه شود.

شهر كه از ارتشى هاى اسلام تشكيل شد كوفه بود؛ و چون در ارتش از تمام قبايل عرب بودند، آنجا مركز تمام قبايل بود. به همين جهت حضرت اين نامه را به اهل كوفه مى نويسد و از آنان استمداد مى كند.

سيّد رضى مى گويد: «و من كتاب له...» از نامه هاى آن حضرت است به اهل كوفه وقتى كه حركت كرد از مدينه به طرف بصره تا در آنجا با طلحه و زبير و عايشه بجنگد.

در اين نامه حضرت چنين مى فرمايد:

«إِمَّا ظَالِماً وَ إِمَّا مَظْلُوماً»

(چه ستمگر باشم و چه ستمديده.)

در اينجا دو احتمال وجود دارد و شارحين نهج البلاغه هم هر دو احتمال را ذكر كرده اند؛ يكى اين كه «إِمَّا ظَالِماً وَ إِمَّا مَظْلوماً» مراد خود حضرت است، و منظور اين باشد كه من از مدينه بيرون آمدم چه ظالم باشم و چه مظلوم، ميان دعوا نمى خواهم نرخ تعيين كنم. احتمال ديگر اين كه مراد مردم مدينه باشند؛ يعنى مردم مدينه كه قبيلۀ من هستند و من در بين آنها هستم حالا يا ظالم اند يا مظلوم، من از بين اينها بيرون آمدم؛ و اگر بر فرض هم شما مردم مدينه را ظالم مى دانيد من ديگر در آنجا نيستم، از آنجا خارج شده و به طرف شما آمده ام.

«وَ إِمَّا بَاغِياً وَ إِمَّا مَبْغِيّاً عَلَيْهِ »

(و چه سركش باشم و چه كسى كه بر او سركشى مى شود.)

براى اين عبارت نيز مانند عبارت بالا دو احتمال مطرح است.

«وَ إِنِّى أُذَكِّرُ اللَّهَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِى هَذَا لَمَّا نَفَرَ إِلَىَّ »

(و من بى ترديد خدا را به ياد كسى مى آورم كه اين نامه ام به او مى رسد، تا زودتر نزد من آيد.)

شايد نامه را در مسجد جامع يا جايى نظير آن مى خوانند كه به همۀ مردم برسد؛ من شما اهل كوفه را كه ارتشيان اسلام هستيد به يادتان مى آورم كه بى تفاوت نمانيد و بيرون بياييد؛ اگر راست مى گويم از من حمايت كنيد، و اگر كج مى گويم جلوى كج گفتن مرا بگيريد. مسلمان نبايد بى تفاوت بماند، مردم به عنوان خليفۀ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم با من بيعت كردند و من خليفۀ شما شده ام، حالا در بصره جمع شده اند و عليه من قيام كرده اند و كسانى چون طلحه و زبير نكث بيعت كردند و من ناچار شده ام با آنها مقابله

ص: 375

كنم، شما مردم كوفه كه مسلمان و ارتشيان اسلام هستيد نمى توانيد ساكت بنشينيد، بلكه بايد راه بيفتيد، يا به نفع من و يا به ضرر من، بالاخره كارى بكنيد.

مى فرمايد: من به ياد شما مى آورم خدا را كه كارى نكنيد مگر اين كه به طرف من كوچ كنيد و ببينيد حرف من چيست.

«فَإِنْ كُنْتُ مُحْسِناً أَعَانَنِى»

(پس اگر نيكوكردار بودم يارى ام دهد.)

«وَ إِنْ كُنْتُ مُسِيئاً اسْتَعْتَبَنِى»

(و اگر بدكردار بودم مرا سرزنش نمايد.)

«استعتبنى» ممكن است به معناى ملامت كردن باشد و يا اين كه از مادّۀ «عُتْبى » به معناى رضايت؛ يعنى كوشش كنند رضايت مرا به طرف خودشان جلب نمايند.

حضرت على عليه السلام با اين كه خود را بر حق مى دانسته و با اين كه مرد خداست و از كسانى است كه از صدر اسلام با پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بوده است، با اين حال وقتى كه مى خواهد در مقابل مردم صحبت كند چقدر خودش را تنزّل مى دهد، و به تمام رجال و دولتمردان ياد مى دهد كه هيچ وقت در مقابل مردم براى خودتان مقامى قائل نشويد.

حضرت على عليه السلام به قدرى خودش را تنزّل مى دهد كه وقتى به اهل كوفه نامه مى نويسد، مى گويد: من به طرف بصره حركت كردم شما نيز به طرف من حركت كنيد و بى تفاوت نمانيد؛ بياييد مطالعه كنيد، اگر من آدم خوبى هستم و راست مى گويم از من حمايت كنيد، و اگر هم ديديد اشتباه مى كنم مرا ملامت نموده و راهنمايى كنيد.

بالاخره مى فهماند كه انسان در مقابل مسائل سياسى و در مقابل گرفتاريهاى كشور اسلامى نمى تواند بى تفاوت باشد و بايد قيام كند؛ اگر رهبر فرد درستكارى است و در خط اسلام و اقداماتش به نفع مردم است از او حمايت كنند، و اگر فرد ناصالحى است به او تذكر دهند كه اين روش تو اشتباه و به ضرر كشور و مردم است.

ص: 376

پس حضرت على عليه السلام با اين كه ما براى ايشان مقام عصمت قائليم، با مردم اين طور سخن مى گويد و خود را تنزّل مى دهد و مى گويد: مسأله اى براى كشور اتفاق افتاده است؛ طلحه و زبير نكث بيعت كرده اند و مى خواهند جنگ داخلى درست كنند، بياييد ببينيد اگر من راست مى گويم به من كمك كنيد، و اگر بد كردارم مرا سرزنش نماييد و راهنمايى كنيد و راه حق را به من نشان دهيد.

روش دولتمردان هم بايد با مردم اين گونه باشد؛ و اگر چنين باشد براى جذب مردم مؤثرتر است؛ چون هر كس هر چقدر هم مقام شامخى داشته باشد، اگر بخواهد در مقابل مردم گنده گويى كند و فخر بفروشد و براى خودش مقامى ذكر كند، مردم خواهى نخواهى از اين فرد متنفّر مى شوند و از او خوششان نمى آيد؛ بنابراين ما بايد روش حضرت على عليه السلام را در مقابل مردم ياد بگيريم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 377

ص: 378

ص: 380

آنها هم مسلمان بودند، ما مى گفتيم خدا يكى است آنها هم مى گفتند خدا يكى است. اين كه مى فرمايد: «وَ الظَّاهِرُ» مى خواهد بفرمايد: اگر فرض كنيد باطناً هم بعضى از مردم يا منافق بودند يا كفر درونى داشتند، فعلاً آن را در نظر نداريم؛ به حسب ظاهر ما دو گروه اسلامى كه با هم برخورد كرديم هر دو دسته به حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم ايمان داشتيم و دعوت ما هم در اسلام يكى بود؛ يعنى همۀ ما مردم را به قرآن و پيامبر و خدا و آخرت دعوت مى كرديم و حرفمان يكى بود.

«وَ لانَسْتَزِيدُهُمْ فِى الْإِيمَانِ بِاللَّهِ وَالتَّصْدِيقِ بِرَسُولِهِ وَ لايَسْتَزِيدُونَنَا»

(و در مورد ايمان به خدا و تصديق پيامبر او، نه ما بيشتر از آنان مى خواستيم و نه آنان بيشتر از ما مى خواستند.)

يعنى نيامده بوديم آنها را دعوت كنيم كه بياييد ايمانتان را به پيامبر و قرآن محكم تر كنيد، و نه آنها آمده بودند از ما بخواهند كه ايمانمان را زيادتر كنيم. اينجا حضرت على عليه السلام نمى خواهد دشمن را بكوبد، بلكه چون اينها به عنوان اسلام آمده اند، لذا حضرت مى خواهد اين حقيقت را بيان كند. خلاصه اين كه اين جنگ براى دعوت به اسلام و ايمان اتفاق نيفتاده بود.

اينجا حضرت مى فرمايد: اين مستندى كه معاويه براى جنگ صفّين بهانه قرار داده بود خون عثمان است، در حالى كه ما - من و ارتشم - از ريخته شدن خون عثمان مبرّا بوديم؛ اين تهمتى است كه ارتش معاويه به ما مى زند.

اين بود كه با اسرائيل جنگ كند؛ اين همه نيرو بايد در مقابل اسرائيل باشد؛ اما وقتى شيطان بر صدّام مستولى مى شود، اين طور وادارش مى كند كه بيايد و با يك كشور اسلامى بجنگد. امروز گرفتارى ما مثل همان گرفتارى على عليه السلام است.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد: من به آنها گفتم الآن كشور اسلام گرفتارى زيادى دارد، مسائل مهمى داريم، ما مى توانيم برويم با كفّار بجنگيم و اسلام را توسعه بدهيم؛ بگذاريد ما وظيفه مان را در مقابل كفّار انجام بدهيم، بعد با يكديگر مى نشينيم و حرفهايمان را مى زنيم.

«فَقُلْنَا: تَعَالَوْا نُدَاوِ مَا لا يُدْرَكُ الْيَوْمَ بِإِطْفَاءِ الثَّائِرَةِ وَ تَسْكِينِ الْعَامَّةِ »

(پس ما گفتيم: بياييد تا امروز با خاموش ساختن جنگ داخلى و آرام كردن همگان چاره كنيم آنچه را كه نمى توان به دست آورد.)

چه چيزى را در دست نداريم ؟ قدرت اسلامى را در دست نداريم، و مى توانيم اسلام را توسعه بدهيم، بياييد مداوا كنيم چيزى را كه امروز به دستمان نيامده است.

«بِإِطْفَاءِ الثَّائِرَةِ » متعلق است به «نُدَاوِ» ؛ بعضى نسخه ها «نائِرَة» دارد يعنى آتش، آتش جنگ؛ و در بعضى نسخه ها «ثائِرَة» است، يعنى انگيزه اى كه در اثر آن جنبش داخلى پيدا شده تا به جان يكديگر بيفتيم و گرفتار يكديگر باشيم. به اين كه آتش را بين خودمان خاموش كنيم، جنگ داخلى را كنار بگذاريم و در مقابل دشمن خارجى كه مخالف با توسعۀ اسلام است قيام كنيم. «وَ تَسْكِينِ الْعَامَّةِ » : و مردم را ساكن كنيم، تحريك نكنيم، وحدت كلمه داشته باشيم تا در اثر وحدت كلمه بر دشمن خارجى پيروز شويم.

«حَتّى يَشْتَدَّ الْأَمْرُ وَ يَسْتَجْمِعَ »

(تا اين كه كار استوار شود و فراهم آيد.)

ص: 385

ما الآن ضعيف هستيم، هنوز دشمن هاى خارجى در ما طمع دارند، پس بياييد جنگ داخلى را به جنگ خارجى مبدّل كنيم.

«فَنَقْوى عَلى وَضْعِ الْحَقِّ مَوَاضِعَهُ »

(پس بر قرار دادن حق در جايگاههاى آن پر توان گرديم.)

وقتى در داخل جنگ و ستيز نداشته باشيم و وحدت كلمه باشد، نيرو پيدا مى كنيم به اين كه حق را به جايش قرار دهيم. در آن صورت اگر فرضاً خون عثمان هم به ناحق ريخته شده، آن را هم مى شود تعقيب كرد، آن هم يكى از شاخه هايش باشد. الآن كه گرفتارى كشور اسلام زياد است و دشمن خارجى دندان تيز كرده است، چرا ما سر خون عثمان كه تهمتى بيش نيست اين همه جنگ و نيرو صرف كنيم ؟

و پرواز كرد و روى سر همۀ ما نشست و بر سر ما ثابت شد. «وَ وَقَدَتْ نِيرَانُهَا وَ حَمِسَتْ » : و آتش جنگ افروخته شد و التهاب پيدا كرد و شدّت و سختى يافت.

«وَقَدَتْ » يعنى افروخته شد؛ «نيران» جمع «نار» است يعنى آتش؛ و «حَمِسَتْ » يعنى «اِشْتَدَّتْ » به معناى شدّت و سختى يافت.

حضرت مى فرمايد: در چنين موقعيتى اينها اجابت كردند آنچه را كه ما از اوّل دعوتشان كرديم، و ما هم اجابت كرديم به آنچه كه اينها دعوت كرده بودند؛ زيرا بنابر لجاجت نبود.

هدف ما اين است كه مردم بيدار شوند و وظايف خود را انجام بدهند. اگر چنانچه جنگ و لجبازى باشد، افراد كمتر به وظيفۀ خود توجّه مى كنند؛ ولى در محيط صلح و سازش مردم بهتر مى توانند حق و باطل را تشخيص بدهند و سراغ وظيفۀ خود بروند.

«وَ سَارَعْنَاهُمْ إِلى مَا طَلَبُوا، حَتَّى اسْتَبَانَتْ عَلَيْهِمُ الْحُجَّةُ »

(و به سوى آنچه مى خواستند شتافتيم، تا حجّت بر ايشان آشكار گرديد.)

چون ما صلح طلب هستيم تا آنها دعوت كردند ما با شتاب صلح را پذيرفتيم؛ اگر ما مى خواستيم صلح را نپذيريم، تبليغات به راه مى انداختند كه اينها اهل قرآن نبوده و به آن ترتيب اثر نمى دهند؛ لذا ما صلح را پذيرفتيم تا حجّت بر آنها روشن شد.

«وَانْقَطَعَتْ مِنْهُمُ الْمَعْذِرَةُ »

(و عذر داشتن [در برابر خداوند] از آنها جدا شد.)

و آنها ديگر نمى توانند مقابل خدا عذر داشته باشند؛ زيرا ما ميدان را براى آنها از جنگ خالى كرديم، محيط صلح درست كرديم تا هر كدام طالب حق هستند سراغ حق بروند.

«فَمَنْ تَمَّ عَلى ذَلِكَ مِنْهُمْ فَهُوَ الَّذِى أَنْقَذَهُ اللَّهُ مِنَ الْهَلَكَةِ »

(آنگاه از آنان هر كه حجّت بر او تمام شد كسى است كه خداوند او را از نابودى رهايى بخشيد.)

«فَمَنْ تَمَّ عَلى ذَلِكَ مِنْهُمْ » : در بين آنها افرادى بودند كه مى فهميدند معاويه جنگ طلب است و مردم را به جنگ تحريك مى كند؛ يعنى آن كسى از اينها كه حجّت برايش تمام شد. «فَهُوَ الَّذِى أَنْقَذَهُ اللَّهُ مِنَ الْهَلَكَةِ » : پس او كسى است كه خدا او را از هلاكت

ص: 388

نجات داده و بر اين اساسى كه ما فراهم كرديم حجّت بر او تمام شد و مطلب برايش روشن گرديد.

«وَ مَنْ لَجَّ وَ تَمَادى فَهُوَ الرَّاكِسُ الَّذِى رَانَ اللَّهُ عَلى قَلْبِهِ »

(و آن كه لجاجت ورزيد و [دشمنى را] به نهايت رساند، پس او همان نگون بختى است كه خدا بر دلش زنگار نهاده است.)

«تَمادى » يعنى به نهايت رساند. «وَ مَنْ لَجَّ وَ تَمَادى » : و آن كس كه لج كرد و با اين كه ديد ما طالب جنگ نيستيم و حق مى گوييم، مع ذلك لجبازى كرد و ظلم و تعدّى را به نهايت رساند، و تا آخر مى خواست سراغ ناحق برود.

بعضى از شارحان نهج البلاغه(1) گفته اند: «راكس» كه اسم فاعل مى باشد در اينجا به معناى «مركوس» است، يعنى وارونه شده؛ مانند «فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ »(2) كه «راضية» به معناى «مرضية» است، يعنى پسنديده شده. «فَهُوَ الرَّاكِسُ » : پس او معكوس و وارونه شده است. و ممكن است بگوييم كه «راكِس» همان معناى اسم فاعل را دارد و مراد اين است كه اين آدم خودش خودش را وارونه كرده است.

تا دل انسان وارونه نشود، تا فطرت انسان عوض نشود، انسان طالب حق است؛ اما چه بسا انسانى كه در اثر ظلم و در اثر گناه زياد و تربيت بد و در اثر لجبازى وارونه شده و پا روى حق مى گذارد؛ لذا لجاجت چيز بدى است.

اگر حق براى انسان روشن شود و باز لجبازى كند و بگويد اگر من بخواهم برگردم و بگويم اشتباه كردم اين براى من عار است، اين چنين آدمى وارونه شده؛ يعنى انسانيت را از دست داده و قلب و انقلاب در باطن و روح او پيدا شده است. «ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ »(3) كسانى كه گناه0.

ص: 389

روى گناه انجام مى دهند، عاقبت كارشان به جايى مى رسد كه كم كم آيات خدا و بالاخره خدا و حق را منكر مى شوند.

آدم لجباز در اثر لجبازى پا روى حق مى گذارد و كار به جايى مى رسد كه فطرت اصلى خودش را كه حق طلب است عوض مى كند. انسان فطرتاً طالب حق و حقيقت است و فطرت اصلى او همان است كه در سورۀ روم چنين بيان شده: «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها».(1) بنابراين «راكِس» كسى است كه فطرت و ساختمان وجودى خود را وارونه كرده، اين آدم هم راكس است و هم مركوس، هم وارونه كننده است هم وارونه شده، خودش خودش را واژگونه كرده است.

«اَلَّذِى رَانَ اللَّهُ عَلى قَلْبِهِ » : او كسى است كه خدا بر دلش زنگار قرار داده است.

مانند زنگارى كه روى چيزى را مى گيرد و باطن آن مخفى مى شود. شرك و كفر و مانند آن زنگارى است كه روى دل انسان را مى گيرد و دل انسان چركين مى شود و فطرت انسان پوشيده مى گردد. مراد از دل همان فطرت و باطن است.

«وَ صَارَتْ دَائِرَةُ السَّوْءِ عَلى رَأْسِهِ »

(و چرخش بدى و زشتى بر سرش فرود آمده است.)

«دائِرَة» به معناى گردش و چرخش است؛ به اين معنا كه گردش بدى روى سر او آمده و آدم فاسدى شده است، در نتيجه اين شخص همه اش بدى و زشتى و فساد شده است و ديگر حق و حقيقت را درك نمى كند.

ملّت اسلام آن روز گزارش دادند؛ و اين درس خوبى است براى دولتمردان ما كه مردم را از خودشان بدانند و مسائل و مشكلات يا پيشرفت يا ناهماهنگى كشور را با مردم در ميان بگذارند و از آنان استمداد كنند.

ما مى بينيم با اين كه جنگ صفّين گذشته و تمام شده، لكن حضرت اين نامه را به همۀ شهرستانها مى نويسند و وقايع جنگ را به مردم گزارش مى دهند؛ زيرا اگر گزارش حضرت نباشد، ممكن است خبرچين هاى مغرض، حقيقت و وقايع را آن طورى كه هست براى مردم منعكس نكنند و مسائل نزد مردم بد منعكس بشود.

پس بهتر است در زمان ما كه راديو و تلويزيون و مانند آن در اختيار است، دولتمردان مسائل كشور را با مردم در ميان بگذارند.

على عليه السلام مبارزه با اين سياست بود و مى فرمود: اسلام عرب و عجم ندارد، هر كسى مى خواهد باشد، آن كس كه به خدا و پيامبر و قرآن ايمان دارد مسلمان است.

اين روايت از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده كه مى فرمايد: «لا فضل لعربىّ على عجمىّ و لا لعجمىّ على عربىّ ، و لا لأحمر على أسود و لا لأسود على أحمر إلّابالتّقوى »(1)

هيچ فضيلتى عرب بر عجم و عجم بر عرب، و سرخ پوست بر سياه و سياه بر سرخ پوست ندارد مگر به تقوا. «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ » (2) «بى ترديد گرامى ترين شما نزد خدا باتقواترين شماست.» لذا وقتى بيت المال در دست حضرت امير عليه السلام بود و مى خواست آن را بين افراد توزيع كند، بين عرب و غير عرب يكنواخت تقسيم مى نمود، در صورتى كه قبلاً سياست اين بود كه براى عرب ها امتيازى قائل بودند.

حضرت چون مى دانست كه اين عُمّال و فرماندهانى هم كه دارد همين سياست تبعيض نژادى در مغزهايشان هست، مى خواهد جلوى آن را بگيرد؛ مى فرمايد: والى نبايد طورى باشد كه نسبت به يك دسته اى حق تقدّم بر ديگرى قائل بشود، تمايلش به يك فرد يا يك دسته اى زيادتر باشد، چرا كه ظلم و تعدّى مى شود و حقوق عده اى پايمال مى گردد. بايد فرمانده، حاكم، فرماندار، استاندار، قاضى و اينهايى كه در رأس هستند، تمام جامعه در برابرشان يكسان باشد.

در اسلام در باب قضاوت اين دستور را داريم كه اگر دو نفر در محكمه آمدند و مرافعه دارند، ما حق نداريم يك كدام را پهلوى خود بنشانيم و يكى را جلو، بلكه بايد هر دو جلو بنشينند؛ اگر مى خواهيم صدا بزنيم، اگر با لقب صدا مى زنيم، بايد هر دو را با لقب صدا بزنيم، اگر به اسم صدا مى زنيم، بايد هر دو را به اسم صدا بزنيم. خلاصه نبايد با يكى برخورد محترمانه و با ديگرى غير محترمانه و يا برخورد معمولى داشته باشيم.(3)ى.

ص: 393

داستان قضاوت خليفۀ دوّم و ناراحت شدن حضرت على عليه السلام در درسهاى گذشته بيان شد؛ و گفتيم: وقتى خليفۀ دوّم علّت ناراحتى حضرت على عليه السلام را سؤال مى كند، حضرت مى فرمايد: تو مرا به وسيلۀ كنيه ام (ابا الحسن) و طرف ديگر دعوا را به اسم صدا زدى و در اين كار احترام بيشترى براى من قائل شدى، و حال آن كه در قضاوت بايد با دو طرف دعوا يكسان برخورد شود.

تعبير بسيار جالبى است؛ يعنى جور همه اش جور و ظلم همه اش ظلم است، ظلم به هر شكلى بالاخره ظلم است؛ و نمى توانيم بگوييم در جايى جور و ظلم بيايد جانشين عدالت بشود و بتواند جامعه را اداره كند. هيچ چيز به اندازۀ عدالت براى يك جامعه فايده ندارد.

«فَاجْتَنِبْ مَا تُنْكِرُ أَمْثَالَهُ ، وَابْتَذِلْ نَفْسَكَ فِيمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكَ رَاجِياً ثَوَابَهُ وَ مُتَخَوِّفاً عِقَابَهُ »

(پس دورى كن از آنچه همانند آن را نمى پسندى، و خودت را وقف كن در آنچه خداوند بر تو واجب فرمود در حالى كه به پاداش آن اميدوارى و از كيفرش ترسانى.)

«فَاجْتَنِبْ مَا تُنْكِرُ أَمْثَالَهُ » : پس همان طور كه اگر كسى به تو ظلم كند ناراحت مى شوى، تو هم به او ظلم مكن؛ و اگر كسى به تو توهين كند يا سيلى به صورتت بزند ناراحت مى شوى، پس تو هم به كسى توهين مكن و سيلى به صورت كسى مزن.

«وَابْتَذِلْ نَفْسَكَ فِيمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكَ » : و ببخش خودت را در آنچه خدا بر تو واجب كرده است. يعنى واجباتى كه خدا بر يك حكومت دارد، غير از نماز و روزه و مانند آن كه واجبات شخصى است و بايد انجام شود، يك واجبات اجتماعى هم دارى، تو خودت را وقف اين واجبات خدايى قرار بده. «رَاجِياً ثَوَابَهُ وَ مُتَخَوِّفاً عِقَابَهُ »: در حالى كه به ثواب خدا اميد دارى و از عقاب خدا مى ترسى. يعنى هميشه واجبات را انجام بده و به ثواب خدا اميد داشته باش و از عقاب او بترس.

مى كنند خدا ما را آورده در دنيا كه زندگى خوبى داشته باشيم، همسرى و كاخى و ماشينى و تلفنى و... و اگر هم يك گوشه اش لنگ شود شروع مى كنند به نق زدن. اگر هدف ما از آمدن به دنيا اين بود كه يك زندگى مرفّهى داشته باشيم، در آن صورت اگر گوشه اى از آن خراب مى شد حق داشتيم نق بزنيم؛ اما اصلاً من و شما را در دنيا براى آزمايشات الهى آورده اند.

خداوند مى فرمايد: «اَلَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» (1) «همان كه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك نيكوكارتريد.» پس نبايد ناراحت باشيم كه چرا اينجا جنگ شد، چرا سرما شد، چرا گرما شد، چرا سيل و زلزله آمد؟ همۀ اين جنگ و ستيزها و سرما و گرما و زلزله و آفت ها و حوادث براى اين است كه آدمها شناخته شوند.

«لَمْ يَفْرُغْ صَاحِبُهَا فِيهَا قَطُّ سَاعَةً إِلَّا كَانَتْ فَرْغَتُهُ عَلَيْهِ حَسْرَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ »

(اهل دنيا هرگز ساعتى در آن آسوده نبوده است مگر اين كه آسودگى آن براى او در روز قيامت مايۀ افسوس مى گردد.)

مى فرمايد: اگر يك ساعت فارغ ماندى و خوش گذراندى و كار نيك انجام ندادى، در روز قيامت همين يك ساعت براى تو حسرت دارد؛ و با حسرت خواهى گفت: من با اين يك ساعت چقدر مى توانستم كار و تحصيل علم و يا تبليغ و ارشاد كنم و يا به بندگان خدا كمك كنم و نكردم، و اين همه اجر مى توانستم داشته باشم و ندارم.

«وَأَنَّهُ لَنْ يُغْنِيَكَ عَنِ الْحَقِّ شَىْ ءٌ أَبَداً»

(و هيچ گاه چيزى تو را از حق بى نياز نمى گرداند.)

پس ما هميشه بايد طالب حق باشيم.2.

ص: 396

يك مقدار حقوق جزئى چرا اين قدر خود را به زحمت بيندازيم! تو اگر حقوق كمى هم مى گيرى، اگر مى خواهى حلال باشد، بايد براى مردم كار كنى؛ و ثانياً: تو مى دانى كه اگر در راه خدا براى مردم دويدى و فعاليت و كوشش كردى چقدر اجر و مزد دارد، حساب اين درآمد آخرتى را هم بايد داشته باشى.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 398