درس هایی از نهج البلاغه ‫ جلد 12

ص: 2

ص: 3

[جلد دوازدهم]

سرشناسه: منتظرى، حسينعلى، 1301-1388.

عنوان قراردادى: نهج البلاغه. فارسى - عربى. شرح

عنوان و نام پديدآور: درسهايى از نهج البلاغه / منتظرى.

مشخصات نشر: تهران: سرايى، 1397.

مشخصات ظاهرى: 15 جلد / جلد 544:12 ص

شابك دوره: 4-34-7362-964-978 * جلد 6:12-85-7362-964-978

وضعيت فهرست نويسى: فيپا.

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- نقد و تفسير

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- نامه ها

شناسه افزوده: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه. شرح

رده بندى كنگره: 1394 76 م / 38/0423 BP

رده بندى ديويى: 297/9515

شماره كتابشناسى ملى: 4148676

درسهايى از نهج البلاغه (جلد دوازدهم)

آيت اللّه العظمى حسينعلى منتظرى قدس سره

- انتشارات سرايى

نوبت چاپ: اوّل، بهار 1397

تيراژ: 1200 نسخه

قيمت دورۀ 15 جلدى: 510000 تومان (4 جلد آخر 160000 تومان)

- قم، ميدان مصلّى، بلوار شهيد محمّد منتظرى، كوچۀ شماره 8

تلفن: 37740011 (025)-22563458(021) * فاكس: 37740015 (025) * موبايل: 5050 252 0912

www . Amontazeri . com

E-mail : SaraeiPublication@gmail . com

ص: 4

جلد دوازدهم:

درسهايى

از

نهج البلاغه

(نامه هاى 1 تا 33)

فقيه و مرجع عاليقدر

آيت اللّه العظمى منتظرى

(رضوان اللّه تعالى عليه)

ص: 5

ص: 6

بهاى خانۀ مورد معامله... 50

ضامن خسارت... 51

عقل به عنوان شاهد... 53

درس 451 - نامۀ 554

مقدمه اى كوتاه... 57

اگر به فرمانبردارى بازگشتند... 58

اگر به نافرمانى روى آوردند... 58

نامۀ 595

آذربايجان قديم... 59

مقام و منصب دنيا مسئوليت الهى است... 60

حفاظت از بيت المال... 62

نامۀ 636

انتخاب مردم يا نصب رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ؟... 64

توضيح موضوعات سه گانه... 65

تحقق امامت با انتخاب مهاجر و انصار... 67

سخن ابن أبى الحديد و پاسخ به او... 68

عدم شركت حضرت على در خون عثمان... 70

درس 452 - نامۀ 737

نامۀ معاويه به حضرت على عليه السلام... 75

توصيف نامۀ معاويه توسط حضرت... 76

اوصاف نويسندۀ نامه... 77

در بيعت واحد تجديد نظر نيست... 79

ص: 8

نامۀ 808

علّت نگارش اين نامه... 80

جنگ و يا سازشِ همراه با ذلّت... 81

درس 453 - نامۀ 839

علّت نگارش اين نامه... 86

دشمنى قريش با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم... 87

وظيفۀ ما دفاع از حريم پيامبر بود... 89

برخورد كفّار با مسلمانان قريش... 90

اهل بيت فداى اصحاب... 91

شگفتا از اين روزگار... 93

تحويل قاتلان عثمان از عهدۀ من خارج است... 94

تهديد كردن معاويه... 95

درس 454 - نامۀ 9710

موعظه و نصيحت معاويه... 100

دنيا تو را فريفته است... 100

از ادّعاى خلافت دست بدار... 103

در غفلتى از اين كه شيطان تو را در بند خود كشيده... 104

نبودن پيشينه اى نيكو براى معاويه... 105

پاسخ حضرت به جنگ طلبى معاويه... 106

من همان على هستم... 108

تو به راستى خونخواه عثمان هستى ؟!... 109

پيشگويى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام... 109

ص: 9

درس 455 - نامۀ 11311

معناى وصيّت... 115

علّت نگارش نامه... 116

انتخاب جايگاهى مناسب براى لشكر... 118

ديده بان و محل امن براى لشكر... 119

پرهيز از تفرقه و جدايى... 120

آماده باش در شب... 121

نامۀ 12212

مقدمه اى كوتاه... 123

جنگ مكن مگر با آن كه با تو بجنگد... 124

چگونگى حركت دادن لشكر... 125

چگونگى مواجهه با دشمن... 128

درس 456 - نامۀ 13113

مالك را براى خود زره و سپر قرار دهيد... 133

با كفايت بودن مالك اشتر... 134

نامۀ 13614

آغازگر جنگ نباشيد... 136

چگونگى برخورد با شكست خوردگان... 138

برخورد با زنان در جبهۀ جنگ... 139

روش زمان جاهليت در مورد زنان... 141

نامۀ 14215

مقدمه اى كوتاه... 142

ص: 10

با تمام وجود به سوى خدا... 143

دشمنى ديرينۀ معاويه با حضرت... 143

خداوندا به تو شكايت مى آوريم... 144

درس 457 - نامۀ 14716

حقوق شمشيرها را بپردازيد... 149

آمادگى كامل براى جنگ... 150

خاطره اى از زندان قزل قلعه... 151

معاويه و ياران او ايمان نياوردند... 152

نامۀ 15317

علّت نگارش نامه... 154

موضع ديروز و امروز حضرت نسبت به معاويه... 155

دلسوزىِ بيجاى معاويه... 156

ادّعاى برابرىِ خيالى... 157

تفاوتهاى فاحش... 158

فضيلت نبوّت نزد ماست... 160

حقيقت ايمان معاويه... 161

درس 458 - نامۀ 16318

مقدمه اى كوتاه... 165

علّت نگارش نامه... 166

بناى اسلام بر انتقامجويى نيست... 166

سفارش به برخورد صحيح با مردم بصره... 167

بنى تميم و لزوم مدارا با آنها... 169

من در كار تو شريك خواهم بود... 171

ص: 11

نامۀ 17219

علّت نگارش نامه... 172

شِكوۀ دهقانان فارس... 173

ميانه روى در رفتار با دهقانان مشرك... 173

درس 459 - نامۀ 17720

علّت نگارش نامه... 179

اگر واقعاً در بيت المال خيانت كرده باشى... 180

نامۀ 18121

وضعيت نامه... 181

نقل حديث به روايت ابن أبى الحديد... 182

سفارش حضرت به ميانه روى... 184

انتظار بيجاى اجر و پاداش الهى... 185

زياد بن ابيه در شرح ابن أبى الحديد... 186

نامۀ 18722

شادى و اندوه بيجا... 188

لزوم توجّه به عالم پس از مرگ... 190

درس 460 - نامۀ 19323

مقدمه اى كوتاه... 195

مراتب شرك... 196

نهى از تضييع سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم... 197

به پا داشتن توحيد و سنّت... 198

درس عبرت... 199

ص: 12

عفو و بخشش حسنه است و موجب قربت... 200

به خدا سوگند از مرگ ترسى ندارم... 201

نامۀ 20324

كلام ابن أبى الحديد دربارۀ وقفنامۀ حضرت... 203

متن وقفنامه و علّت وقف... 205

تعيين متولّى وقف... 205

چرا اولاد فاطمه متولّى وقف شدند؟... 206

شرايط وقف و نحوۀ استفاده از آن... 207

تعيين تكليف كنيزان... 209

درس 461 - نامۀ 21125

مقدمه اى كوتاه... 214

دستورالعمل جمع آورى زكات... 215

بدون اجازه بر حيوانات آنان وارد نشو... 219

مخيّر گذاشتن صاحب مال در انتخاب... 220

اقالۀ تقسيم... 221

شرايط حيوانى كه به عنوان زكات گرفته مى شود... 221

شرايط نگهبان حيوانات زكات... 222

نحوۀ جمع آورى زكات و انتقال به مركز... 224

پاداش الهى براى دقّت در بيت المال... 227

درس 462 - نامۀ 22926

مدرك و سند نامه... 232

سفارش به تقواى الهى در امور پنهان... 233

برابرىِ ظاهر و باطن... 235

رفتار خوب حاكم با مردم... 236

ص: 13

داستانى از شرح ابن أبى الحديد... 238

صاحبان صدقات... 239

دشمنان حاكم در قيامت... 240

عاقبت خيانت در امانت... 242

درس 463 - نامۀ 27 (قسمت اوّل) 245

مقدمه اى كوتاه... 248

با مردم گشاده رو باش و اهل مساوات... 249

نتيجۀ مساوات بين مردم... 250

بهره بردارى از دنيا به نفع آخرت... 253

بهترين تجارت و لذّت معنوى... 255

مقام يقين و استجابت خواسته ها... 256

ترس از مرگ، و لزوم آمادگى براى آن... 257

چه كسى به بهشت و جهنم از سازندۀ آن نزديك تر است ؟!... 258

مرگ در هر حالى در كمين شماست... 260

درس 464 - نامۀ 27 (قسمت دوّم) 263

ويژگى هاى آتش جهنم... 266

جمع بين خوف و رجا... 268

فرماندهى بر لشكر عظيم مصر... 270

سفارش بر مخالفت با نفس و دفاع از دين... 270

تقديم رضاى الهى بر رضاى غير... 271

اهميت نماز... 272

يكسان نبودن رهبر حق و رهبر باطل... 273

خطر نفاق در مقابل خطر كفر و شرك... 274

قسمتى از نامه از كتاب الغارات... 275

ستايش بى سابقۀ معاويه از على عليه السلام... 277

ص: 14

درس 465 - نامۀ 28 (قسمت اوّل) 279

مقدمه اى كوتاه... 281

علّت نگارش نامه... 282

متن و ترجمۀ نامۀ معاويه... 283

واقعيت امر عبيداللّه عمر... 286

ادامۀ نامۀ معاويه... 288

دريافت نامه، و پاسخ على عليه السلام... 290

شگفتى حضرت از كلام معاويه... 290

در اين ادّعاها تو را افتخار و يا ننگى نيست... 293

تو در مقام تعيين فاضل از مفضول نيستى... 294

بيگانه اى در بين مسلمانان... 296

درس 466 - نامۀ 28 (قسمت دوّم) 297

اى معاويه چنين ادّعاهايى تو را نشايد... 300

افتخار به حمزه سيّدالشهداء... 302

افتخار به جعفر طيّار... 304

على عليه السلام از جمله تربيت شدگان منبع وحى... 305

شرافت و برترى بنى هاشم... 307

مقايسۀ بنى هاشم با بنى اميّه... 308

سابقۀ اهل بيت در اسلام و در جاهليت... 310

هم قرابت با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم و هم اطاعت از او... 312

ردّ استدلال مهاجرين در روز سقيفه... 313

درس 467 - نامۀ 28 (قسمت سوّم) 315

پاسخ حضرت به ادّعاى بيجاى معاويه... 318

مدح در قالب ذمّ ... 319

ص: 15

مظلوميت براى مسلمان عيبى نيست... 321

اى معاويه تو بيشتر با عثمان دشمنى كردى يا من ؟!... 322

تو كمك به عثمان را به تأخير انداختى... 324

من هادى و ناصحِ عثمان بودم... 325

ناصحانى كه متّهم مى شوند... 326

ما را از جنگ ترسى نيست... 327

ويژگى هاى لشكر على عليه السلام... 329

چنين عذابى از ستمكاران به دور نيست... 331

درس 468 - نامۀ 33329

علّت نگارش نامه... 335

پيمان شكنى مردم بصره از بى اطلاعى نيست... 337

عفو عمومى در جنگ جمل... 339

تهديد مردم بصره نسبت به شكستن پيمان... 340

قدردانى از اهل فضيلت بصره... 342

نامۀ 34330

پاسخ به اهانتهاى معاويه... 343

دعوت معاويه به تقواى الهى... 344

براى طاعت الهى نشانه هاى آشكار است... 345

نشانه ها و عاقبت منحرفين از راه حق... 346

اى معاويه بر نفس خويش بترس... 347

درس 469 - نامۀ 31 (قسمت اوّل) 351

نگاهى به نامه... 354

از پدرى فناپذير و...... 355

به فرزندى آرزومند و...... 356

ص: 16

علّت توجّه به خويشتن... 359

بايستى آخرت را دريافت... 361

علّت توجّه حضرت به امام حسن... 363

سفارش به تقواى الهى و خودسازى... 364

توجّه حضرت به راههاى خودسازى... 365

درس 470 - نامۀ 31 (قسمت دوّم) 369

مقدمه اى كوتاه... 371

وصاياى مهمى به امام حسن... 372

توصيه به امر به معروف و نهى از منكر و جهاد در راه خدا... 374

سفارشهاى ديگرى به امام حسن... 377

به خدا پناه بردن در امور و اخلاص در سؤال... 378

از خداوند طلب خير كن... 380

علّت وصاياى حضرت به امام حسن... 381

درس 471 - نامۀ 31 (قسمت سوّم) 385

آمادگى قلب جوان براى پذيرش هر چيزى... 388

بهره مند شدن از تجربيات گذشتگان... 390

در آثار گذشتگان سير كرده ام... 391

برگزيدۀ آن را براى تو آورده ام... 392

عنايت پدرى مهربان نسبت به فرزند عزيزش... 393

تعليم قرآن و دين اوّلين گام در جهت تأديب... 394

پيدايش علم كلام... 394

علاقۀ حضرت به آگاه نمودن امام حسن... 396

آرزوى توفيق و هدايت الهى براى امام حسن... 398

بهترين چيزهايى كه از وصيّت حضرت فرا گرفته مى شود... 398

لزوم بهره گيرى از تجربيات گذشتگان و صالحان... 399

ص: 17

تأكيد بر فراگيرى علم و پرهيز از فرو افتادن در شبهات... 401

شرايط روحى بهره بردن از وصيّت هاى حضرت... 403

درس 472 - نامۀ 31 (قسمت چهارم) 405

مالك مرگ و زندگى يكى است... 408

حكمت گوناگونى جهان هستى... 409

نارسايى درك عميق حكمت خلقت... 411

زياد بودن جهل و تحيّر در امور... 411

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بهترين خبررسان و پيشوا... 413

دو علامت براى يگانگى خداوند... 414

سرمدى و بدون ضدّ بودن خداوند... 415

عظمت ربوبيّت الهى... 417

لوازم ربوبيّت الهى... 418

درس 473 - نامۀ 31 (قسمت پنجم) 421

بازگويى احوال دنيا و آخرت براى تو... 424

آنان كه حقيقت دنيا را دريافته اند... 426

آنان كه به دنيا فريفته شدند... 428

خود را براى ديگران مقياس قرار ده... 428

خودبينى آفت عقل است... 430

راه دور و درازى در پيش دارى... 432

تعبير زيباى حضرت در سفارش به انفاق... 434

درس 474 - نامۀ 31 (قسمت ششم) 437

گردنه اى بسيار سخت در پيش رو دارى... 440

بازرسى از خويشتن و آمادگى قبل از مرگ... 442

اجازۀ دعا و وعدۀ اجابت... 443

ص: 18

ميان عاشق و معشوق هيچ حائل نيست... 444

توبه و بازگشت به سوى خداوند... 445

درب توبه باز است... 447

خداوند نداى تو را مى شنود و نجواى تو را مى داند... 448

استعانت از خدا در همۀ كارها... 449

كليدهاى خزائن خداوند در دستان تو... 450

نااميد نشدن از ديرى اجابت دعا، و حكمت آن... 451

مقتضيات و موانع استجابت دعا... 452

درس 475 - نامۀ 31 (قسمت هفتم) 455

آفرينش انسان براى آخرت است... 458

حتمى بودن مرگ... 459

آمادگى كامل براى مرگ... 460

برحذر بودن از فريفته شدن از اهل دنيا... 461

توصيف زيباى اهل دنيا... 462

نقل يك داستان جالب از ابن أبى الحديد... 468

به مقصد رسيدن سوارانِ بر شب و روز... 469

درس 476 - نامۀ 31 (قسمت هشتم) 471

نرسيدن به تمام آرزوها و انتخاب بهترين ها... 474

حفظ شخصيت خويش از پستى ها... 475

بندۀ ديگرى مباش... 476

پرهيز از طمع و عاقبت آن... 477

در فوايد خاموشى... 479

همنشينى با اهل خير و جدايى از اهل شرّ... 482

چه بسا دارو درد شود و درد دارو... 483

تذكراتى سودمند به امام حسن... 484

ص: 19

درس 477 - نامۀ 31 (قسمت نهم) 487

ادامۀ تذكرات مهم حضرت به امام حسن... 490

وادار كن نفس خود را به برقرارى دوستى... 492

خشم و غضب خود را جرعه جرعه فرو بر... 494

تفضل بر دشمن يكى از دو پيروزى است... 495

چگونگى معاشرت با برادر دينى... 497

چگونگى برخورد با خانواده... 498

بدى و ظلم در حق ديگران يا نيكى و احسان ؟!... 499

رزق مطلوب و رزق طالب... 500

اصلاح آخرت با مال دنيا... 501

درس 478 - نامۀ 31 (قسمت دهم) 503

انسان عاقل اندرز پذير است... 506

اندوهها را با شكيبايى و يقين از خود دور گردان... 507

سفارش به اعتدال و ميانه روى... 508

خويشاوندِ بيگانه، و بيگانۀ بهتر از خويشاوند... 508

عدم تجاوز از راه حق... 509

چندين تذكر و راهنمايى... 510

دگرگون شدن زمانه با دگرگونى سلطان... 513

دقّت در برگزيدن معاشر... 514

بذله گويى و لطيفه بافى... 515

چند نكته دربارۀ زنان... 515

لزوم تقسيم كار... 519

گرامى داشتن خويشاوندان خود... 520

ص: 20

درس 479 - نامۀ 52332

جوّسازيهاى معاويه عليه على عليه السلام... 525

با گمراهى بسيارى از مردم را فريفتى... 528

مگر اهل بصيرت كه تو را شناختند... 530

اى معاويه، حريم خدا را حفظ كن!... 531

نامۀ 53233

تخريب موقعيت اجتماعى على عليه السلام توسط معاويه... 533

نمونه اى از اوصاف دوستداران معاويه... 533

ايستادگى كامل و عاقلانه در برابر باطل... 536

***

كتابنامه... 539

ص: 21

ص: 22

ص: 24

باب المختار من كتب مولانا أميرالمؤمنين عليه السّلام إلى أعدائه و أمراء بلاده؛ و يدخل فى ذلك ما اختير من عهوده إلى عمّاله، و وصاياه لأهله و أصحابه.

«نامۀ 1»

من كتاب له عليه السّلام إلى أهل الكوفة، عند مسيره من المدينة إلى البصرة:

«مِنْ عَبْدِاللَّهِ عَلِىٍّ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ إِلى أَهْلِ الْكُوفَةِ جَبْهَةِ الْأَنْصَارِ وَ سَنَامِ الْعَرَبِ .

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّي أُخْبِرُكُمْ عَنْ أَمْرِ عُثْمَانَ حَتّى يَكُونَ سَمْعُهُ كَعِيَانِهِ ، إِنَّ النَّاسَ طَعَنُوا عَلَيْهِ فَكُنْتُ رَجُلاً مِنَ الْمُهَاجِرِينَ أُكْثِرُ اسْتِعْتَابَهُ وَ أُقِلُّ عِتَابَهُ ، وَ كَانَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَيْرُ أَهْوَنُ سَيْرِهِمَا فِيهِ الْوَجِيفُ ، وَ أَرْفَقُ حِدَائِهِمَا الْعَنِيفُ ، وَ كَانَ مِنْ عَائِشَةَ فِيهِ فَلْتَةُ غَضَبٍ ، فَأُتِيحَ لَهُ قَوْمٌ فَقَتَلُوهُ ، وَ بَايَعَنِى النَّاسُ غَيْرَ مُسْتَكْرَهِينَ وَ لا مُجْبَرِينَ ، بَلْ طَائِعِينَ مُخَيَّرِينَ .

وَاعْلَمُوا أَنَّ دَارَ الْهِجْرَةِ قَدْ قَلَعَتْ بِأَهْلِهَا وَ قَلَعُوا بِهَا، وَ جَاشَتْ جَيْشَ الْمِرْجَلِ ، وَ قَامَتِ الْفِتْنَةُ عَلَى الْقُطْبِ ؛ فَأَسْرِعُوا إِلى أَمِيرِكُمْ ، وَ بَادِرُوا جِهَادَ عَدُوِّكُمْ ، إِنْ شَاءَ اللَّهِ .»

مرحوم سيّد در برخى موارد صحبت هايى را كه حضرت با اشخاص داشته اند به عنوان خطبه ذكر كرده است؛ قسمت ديگرى از كتاب نيز نامه هاى حضرت است كه همۀ اين قسمت هم نامه هاى حضرت نيست، زيرا بعضى از پيمانهايى كه حضرت امير عليه السلام با اشخاص داشته و همچنين بعضى از حُكم هايى كه به اشخاص داده اند به عنوان نامه در قسمت نامه ها ذكر شده است. ما تا اينجا خطبه هاى حضرت امير عليه السلام را طبق نقل مرحوم سيّد رضى خوانده و توضيح داده ايم، و اينك نوبت به نامه هاى حضرت رسيده است.

مرحوم سيّد اين قسمت از كتاب را با اين عنوان شروع كرده اند كه: «باب المختار من كتب مولانا أميرالمؤمنين عليه السلام إلى أعدائه و أمراء بلاده» : اين باب برگزيده هايى از نامه هاى مولايمان اميرالمؤمنين عليه السلام است كه به دشمنان خود و فرمانداران شهرهاى تحت تصرف خويش نوشته اند. «و يدخل في ذلك ما اختير من عهوده إلى عمّاله، و وصاياه لأهله و أصحابه» : و داخل است در اين قسمتِ نامه ها آنچه را كه اختيار شده از عهدنامه هايى كه با كارگزاران خود داشته، و وصيّت هايى را كه به خويشاوندان و ياران خود فرموده اند.

«نهج البلاغة» گذاشته است؛ در حالى كه اگر همۀ نامه ها و خطبه هاى حضرت را ذكر كرده بود الآن ما بهره بردارى بيشترى از سخنان حضرت مى كرديم.

البته اين كار منحصر به مرحوم سيّد نيست و نمونۀ ديگرِ آن تفسير عياشى است كه كتاب خيلى معتبرى بوده و از اين جهت كه احاديث و رواياتى را كه در كافى و تهذيب وجود دارد و داراى سقط است جبران مى كرده و مشكلات اين گونه روايات را حل مى كرده كتاب بسيار خوبى بوده، كه با كمال تأسف اين تفسير با اين اهميتى كه داشته به دست يك نفر آدم كم حوصله افتاده است و او سندهاى احاديث اين كتاب را حذف كرده و فقط متن آن را نوشته و چاپ كرده، و كتاب اصلى هم به دست ما نرسيده و تنها همين كتاب از عياشى به دست ما رسيده كه مرسل و غير قابل اعتماد است و هيچ دردى را درمان نمى كند.

آيا اين كه ما سندهاى يك كتابى را كه داراى اعتبار زيادى است و مشكلاتى را هم در زمينه هاى ديگر حل مى كند حذف كنيم، هم اصل كتاب را بى اعتبار كنيم و هم كاربردهاى ديگر آن را از آن بگيريم، باعث تأسف و نگرانى نيست ؟! اخيراً هم يكى از آقايان كه مرحوم شده سندهاى روايات وسائل الشيعة را حذف كرده و آن را چاپ كرده است، آخر اين چه كارى است كه ايشان كرده اند؟! وسائل بدون سند ارزشى ندارد و نمى توان در مقام استدلال به روايات آن توجّه و تمسّك نمود.

به هر حال خيلى بجا بود كه مرحوم سيّد رضى هم همۀ خطبه ها و نامه هاى حضرت را ذكر مى فرمود.

در مورد نامۀ اوّل مى فرمايد:

«من كتاب له عليه السلام إلى أهل الكوفة، عند مسيره من المدينة إلى البصرة»

(از جمله نامه هاى آن حضرت به اهل كوفه است، هنگامى كه در مسير مدينه به بصره بوده اند.)

كلمۀ «مِنْ » در عبارت سيّد براى تبعيض است و به معناى بعضى است، اين كلمه

ص: 27

دلالت دارد كه اين نامۀ مفصّلى بوده و اين قسمت بعضى از آن نامۀ مفصّل است، مرحوم سيّد همين قسمت از آن نامه را كه به نظر ايشان داراى بلاغت بوده ذكر كرده اند؛ يعنى بعضى از نامۀ آن حضرت است كه به اهل كوفه نوشته اند، هنگامى كه در مسير مدينه به بصره بوده اند.

من بارها گفته ام هم در «الاحكام السّلطانية» ماوردى آمده و هم ابى يعلى نقل كرده است كه داستان سقيفه را فقط پنج نفر درست كردند كه در سقيفه با ابوبكر بيعت كردند، و بعد با شانتاژبازى و تهديد و تطميع از مردم بيعت گرفتند؛ خوب مردم هم اهل دنيا بودند و مى خواستند زندگى بكنند، از اين رو تحت تأثير واقع شده و همۀ آن سفارشات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را ناشنيده گرفته و بيعت مى كردند.

حضرت زهرا عليها السلام با وجود اين كه معمول نبوده كه زن در اجتماع حاضر شود و سخنرانى كند، ولى در عين حال وقتى تكليف مهمى در پيش باشد چاره اى نيست، از اين رو حضرت زهرا عليها السلام از منزل بيرون آمده و به عنوان دفاع از حضرت امير عليه السلام داخل مسجد رفته و آن خطبۀ غرّاء را ايراد كردند، گرچه در آن وقت تأثير چندانى نداشت.

به هر حال استمداد از مردم و مسلمانان در جهت احياى حق يك امر لازمى بود كه حضرت على عليه السلام هم پس از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و هم در جريان جنگ جمل انجام دادند. در آن روز والى كوفه ابوموساى اشعرى بود كه از زمان عثمان استاندار كوفه شده بود و حضرت على عليه السلام او را به اشارۀ مالك اشتر در مقام و موقعيت خود باقى گذاشته بودند. ابوموسى با برخورد حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام عليه طلحه و زبير و عايشه در جنگ بصره مخالف بود و از اين رو به مردم كوفه مى گفت: اگر دنيا مى خواهيد به كمك على برويد، اما اگر طالب آخرت هستيد در خانه هاى خود بنشينيد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام براى بسيج مردم كوفه حضرت امام حسن عليه السلام را هم فرستاده بود؛ ولى چون ابوموسى دست از كارشكنى برنمى داشت، حضرت نامۀ تندى به او نوشت و ابوموسى را سرِ جاى خود نشاند؛ و مردم كوفه هم به كمك حضرت امير عليه السلام شتافتند، و حضرت هم با كمك مردم كوفه در اين جنگ داخلى كه به دست طلحه و زبير و عايشه افروخته شده بود پيروز شدند.

ص: 29

پس از جنگ بصره حضرت امير عليه السلام براى اين كه بتوانند با توطئه هاى داخلى مقابله كنند، شهر كوفه را كه پايگاه نظامى اسلام شده بود پايتخت حكومت خود قرار دادند؛ كه در نتيجه پايتخت حكومت اسلام از مدينه به كوفه منتقل شد.

«اِستعتاب» از مادّۀ «عَتَبَ » و به معناى طلب رضايت، و «عِتاب» نيز كه از همان مادّه است به معناى خشم و تندى است. هر دو كلمه از يك مادّه هستند، و اين يكى از محسّنات بديعيه است كه كلمه اى را كه داراى دو معناست در يك جمله به كار ببرند و هر دو معنا را از آن اراده كنند.

دربارۀ «وَ أُقِلُّ عِتَابَهُ » بعضى از شارحان مثل مرحوم خوئى(1) اصرار دارند كه بگويند: اين كه حضرت فرموده من نسبت به عثمان كم تندى و عتاب داشتم، معنايش اين است كه اصلاً تندى نداشتم و اهل عتاب هم نبودم؛ و اين تعبير متداول بوده است.

بعضى ها هم خيال كرده اند اين كه حضرت فرموده: خيلى تلاش كردم تا رضايت او را طلب كنم، معنايش اين است كه طورى سخن مى گفتم و كارى مى كردم كه عثمان از من راضى باشد؛ در حالى كه معناى كلام حضرت اين است كه من تلاش مى كردم تا رضايت عثمان را در انجام كارهايى كه مردم از او مى خواستند حاصل كنم و امور جامعه را اصلاح و مشكلات مردم را حل نمايم.

مقصود حضرت اين است كه به مردم كوفه بفهمانند اين كه طلحه و زبير و عايشه، من و ياران مرا به كشتن عثمان متّهم مى كنند و به خونخواهى او برخاسته اند، چنين چيزى صحّت ندارد؛ و اين خودِ طلحه و زبير و عايشه بودند كه مردم را نسبت به قتل عثمان تحريك مى كردند و حالا كه كشته شده گناه آن را به گردن حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام گذاشته اند. حضرت مى خواهند بگويند: من بيش از همه از عثمان دفاع مى كردم.

فرموده اند: «أَمَّا بَعْدُ، فَإِنِّي أُخْبِرُكُمْ عَنْ أَمْرِ عُثْمَانَ »: بعد از حمد و ثناى خداوند من شما را از كار عثمان و موضوع كشته شدنِ او خبر مى دهم «حَتّى يَكُونَ سَمْعُهُ كَعِيَانِهِ » :

چنان كه شنيدن آن مانند ديدنِ آن باشد. «إِنَّ النَّاسَ طَعَنُوا عَلَيْهِ » : همانا مردم به عثمان طعن زدند. و بيشتر از همه هم مردم مصر و كوفه بودند كه قيام كردند.4.

ص: 31

«فَكُنْتُ رَجُلاً مِنَ الْمُهَاجِرِينَ » : پس من هم يك مردى بودم از مهاجرين كه «أُكْثِرُ اسْتِعْتَابَهُ »: بيشتر خواهان رضايت او بودم. البته نه اين كه به او تملّق مى گفتم تا نظر او را نسبت به خود جلب كنم و او از من راضى باشد، بلكه رضايت عثمان را نسبت به خواسته هاى مردم جلب مى كردم و او را راضى مى كردم تا آنچه را به صلاح جامعه و مردم بود انجام دهد و مشكلات مردم را حل كند. «وَ أُقِلُّ عِتَابَهُ » : و خيلى كم نسبت به او عتاب و تندى داشتم. مقصود اين است كه بالاخره در راه اصلاح جامعه با او هم تندى مى كردم اما نه خيلى زياد، بلكه اگر تندى مى كردم خيلى كم بود و در بيشتر موارد با خوبى رضايت او را جلب مى كردم.

زبير نسبت به عثمان تندى و قلدرى بود. «عَنيف» از «عُنْف» به معناى زور و تندى و قلدرى است.

«فَلَتات لسانه» يعنى ظاهرشده هاى زبانش، يعنى آن چيزهايى كه از لابلاى گفتارش پيدا شده است.

حضرت فرموده اند: «وَ كَانَ مِنْ عَائِشَةَ فِيهِ فَلْتَةُ غَضَبٍ » : و از عايشه هم در مورد عثمان ظاهرشدۀ غضب و خشم وجود داشت. يك وقت انسان خشم خود را در دل نگه مى دارد و آن را براى كسى ظاهر نمى كند، ولى يك وقت از بس غضبناك مى شود علائمى از غضب هاى او ظاهر مى شود؛ حضرت در مورد عايشه فرموده اند كه گاهى غضب او ظاهر مى شد و عليهِ عثمان مطالبى به زبان جارى مى كرد.

روايت شده است كه روزى عثمان بالاى منبر بود و مسجد پر از جمعيت بود، عايشه از پشت پرده دست خود را بيرون آورد و پيراهن و كفش رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را نشان داد و گفت: اين پيراهن و كفش رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هنوز كهنه نشده ولى تو سنّت او را تغيير داده اى. و سخنان خشنى به همديگر گفتند و بر اثر همين تحريكات بود كه «فَأُتِيحَ لَهُ قَوْمٌ فَقَتَلُوهُ » : عده اى مهيّا شدند و او را كشتند.

آنها را مجبور كرده بود. البته ابن أبى الحديد هم مدّعى شده در نسخه اى كه با خط سيّد رضى بوده و براى ما نقل شده «مُستَكْرِهِينَ » است.(1)

اين عبارت دنبالۀ خبرى است كه حضرت به مردم كوفه مى دهند و كيفيّت بيعت با خودشان را بيان مى كنند كه مردم با ميل و اختيار با من بيعت كردند نه از روى اكراه و اجبار.

مقصود از فتنه همان جنايت طلحه و زبير است كه نقض بيعت كرده و عايشه را با خود همراه كردند و جنگ جمل را به راه انداختند، و در حقيقت عليهِ قطبِ دايرۀ امكان يعنى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام شوريدند.

در پايان به استمداد از مردم كوفه پرداخته و مى فرمايند: «فَأَسْرِعُوا إِلى أَمِيرِكُمْ » :

پس به كمك و يارى سردارتان بشتابيد «وَ بَادِرُوا جِهَادَ عَدُوِّكُمْ » : و به جنگ با دشمن خود مبادرت كنيد و آنان را از پاى درآوريد «إِنْ شَاءَ اللَّهِ »: اگر خدا بخواهد.

در عنوان اين نامه مرحوم سيّد آورده است:

«و من كتاب له عليه السلام إليهم بعد فتح البصرة»

(بخشى از نامۀ حضرت عليه السلام است به مردم كوفه بعد از پيروزى بصره.)

«وَ جَزَاكُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ مِصْرٍ عَنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ أَحْسَنَ مَا يَجْزِي الْعَامِلِينَ بِطَاعَتِهِ وَ الشَّاكِرِينَ لِنِعْمَتِهِ »

(و خداوند به شما مردم شهر از جانب خاندان پيامبرتان پاداش دهد نيكوترين پاداشى را كه به عمل كنندگان به طاعت خود و به سپاسگزاران نعمت خويش مى دهد.)

عبارت «مِنْ أَهْلِ مِصْرٍ» ممكن است تميز باشد براى «كُمْ »، و ممكن است حال باشد براى آن. «جَزَاكُمُ اللَّهُ مِنْ أَهْلِ مِصْرٍ» : خداوند جزا دهد به شمايى كه اهل شهر هستيد «عَنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ »: از جانب اهل بيت پيامبرتان «أَحْسَنَ مَا يَجْزِي الْعَامِلِينَ بِطَاعَتِهِ وَ الشَّاكِرِينَ لِنِعْمَتِهِ » : بهترين جزايى كه به اطاعت كنندگان و شاكران نعمت خود مى دهد.

جملۀ «أحسن ما يجزى العاملين بطاعته...» قائم مقام مفعول مطلق نوعى است و فعل آن هم «جزاكم» است؛ يعنى جزا دهد به شما از نوع آن جزايى كه به اطاعت كنندگان و شاكران مى دهد.

«فَقَدْ سَمِعْتُمْ وَ أَطَعْتُمْ ، وَ دُعِيتُمْ فَأَجَبْتُمْ »

(پس به تحقيق شنيديد و اطاعت كرديد، و دعوت شديد پس اجابت نموديد.)

حضرت بعد از آن كه در حق آنان دعا كرده، مى فرمايند: شما سخن ما را در دفاع از حق شنيديد و اطاعت كرديد، و به وسيلۀ ما خوانده شديد پس اين دعوت را اجابت نموديد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 36

ص: 38

«نامۀ 3»

و من كتاب له عليه السّلام كتبه لشريح ابن الحارث قاضيه:

«روي أنّ شريحٍ بن الحارث - قاضي أميرالمؤمنين عليه السلام - اشترى على عهده داراً بثمانين ديناراً فبلغه ذلك، فاستدعاه و قال له: «بَلَغَني أَنَّكَ ابْتَعْتَ دَاراً بِثَمَانِينَ دِينَاراً وَ كَتَبْتَ لَهَا كِتَاباً وَ أَشْهَدْتَ فِيهِ شُهُوداً» فَقَالَ شُرَيْحٌ : قَدْ كَانَ ذَلِكَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ . قَالَ :

فَنَظَرَ إِلَيْهِ نَظَرَ مُغْضَبٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ :

«يَا شُرَيْحُ ، أَمَا إِنَّهُ سَيَأْتِيكَ مَنْ لايَنْظُرُ فِى كِتابِكَ ، وَ لايَسْأَلُكَ عَنْ بَيِّنَتِكَ حَتّى يُخْرِجَكَ مِنْهَا شَاخِصاً، وَ يُسَلِّمَكَ إِلى قَبْرِكَ خَالِصاً، فَانْظُرْ يَا شُرَيْحُ لاتَكُونُ ابْتَعْتَ هَذِهِ الدَّارَ مِنْ غَيْرِ مَالِكَ ، أَوْ نَقَدْتَ الثَّمَنَ مِنْ غَيْرِ حَلالِكَ ، فَإِذاً أَنْتَ قَدْ خَسِرْتَ دَارَ الدُّنْيَا وَ دَارَ الْآخِرَةِ ! أَمَا إِنَّكَ لَوْ كُنْتَ أَتَيْتَنِي عِنْدَ شِرَائِكَ مَا اشْتَرَيْتَ لَكَتَبْتُ لَكَ كِتَاباً عَلى هَذِهِ النُّسْخَةِ ، فَلَمْ تَرْغَبْ فِي شِرَاءِ هَذِهِ الدَّارِ بِدِرْهَمٍ فَمَا فَوْقُ ، وَ النُّسْخَةُ هَذِهِ :

هَذَا مَا اشْتَرى عَبْدٌ ذَلِيلٌ مِنْ عَبْدٍ قَدْ أُزْعِجَ لِلرَّحِيلِ ، اشْتَرى مِنْهُ دَاراً مِنْ دَارِ الْغُرُورِ مِنْ جَانِبِ الْفَانِينَ وَ خِطَّةِ الْهَالِكِينَ ، وَ تَجْمَعُ هَذِهِ الدَّارَ حُدُودٌ أَرْبَعَةٌ : الْحَدُّ الْأَوَّلُ يَنْتَهِي إِلى دَوَاعِى الْآفَاتِ ، وَ الْحَدُّ الثَّانِي يَنْتَهِي إِلى دَوَاعِي الْمُصِيبَاتِ ، وَ الْحَدُّ الثَّالِثُ يَنْتَهِي إِلى الْهَوَى الْمُرْدِي، وَ الْحَدُّ الرَّابِعُ يَنْتَهِي إِلَى الشَّيْطَانِ الْمُغْوِي، وَ فِيهِ يُشْرَعُ بَابُ هَذِهِ الدَّارِ.

ص: 39

اِشْتَرى هَذَا الْمُغْتَرُّ بِالْأَمَلِ مِنْ هَذَا الْمُزْعَجُ بِالْأَجَلِ ، هَذِهِ الدَّارَ بِالْخُرُوجِ مِنْ عِزِّ الْقَنَاعَةِ وَ الدُّخُولِ فِي ذُلِّ الطَّلَبِ وَ الضَّرَاعَةِ ، فَمَا أَدْرَكَ هَذَا الْمُشْتَرِي فِيمَا اشْتَرى مِنْهُ مِنْ دَرَكٍ فَعَلى مُبَلْبِلِ أَجْسَامِ الْمُلُوكِ وَ سَالِبِ نُفُوسِ الْجَبَابِرَةِ وَ مُزِيلِ مُلْكِ الْفَرَاعِنَةِ مِثْلِ كِسْرى وَ قَيْصَرَ وَ تُبَّعٍ وَ حِمْيَرَ، وَ مَنْ جَمَعَ الْمَالَ عَلَى الْمَالِ فَأَكْثَرَ، وَ مَنْ بَنى وَ شَيَّدَ، وَ زَخْرَفَ وَ نَجَّدَ، وَ ادَّخَرَ وَ اعْتَقَدَ، وَ نَظَرَ بِزَعْمِهِ لِلْوَلَدِ، اشْخَاصُهُمْ جَمِيعاً إِلى مَوْقِفِ الْعَرْضِ وَ الْحِسَابِ وَ مَوْضِعِ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ ، إِذَا وَقَعَ الْأَمْرُ بِفَصْلِ الْقَضَاءِ ( وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ ) (1) شَهِدَ عَلى ذَلِكَ الْعَقْلُ إِذَا خَرَجَ مِنْ أَسْرِ الْهَوى وَ سَلِمَ مِنْ عَلائِقِ الدُّنْيَا.»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ سوّم از نهج البلاغه هاى عبده و فيض الاسلام است. روى سخن در اين نامه - به فرمودۀ مرحوم سيّد رضى - با شريح بن الحارث است.

بوده - و با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نبوده، از صحابۀ آن حضرت محسوب نكرده و وى را از تابعين صحابه مى دانند.

شريح قاضى از زمان حكومت عمر به سمت قضاوت در كوفه منصوب شده و تا زمان عبدالملك مروان قاضى كوفه بود؛ او در زمان حجّاج بن يوسف پيرمردى فرتوت شده بود، لذا از حجّاج درخواست معافيت كرد و حجّاج نيز اين معافيت را پذيرفت.

مدّت قضاوت شريح را 53 تا 75 سال گفته اند، كه شروع آن از زمان خلافت عمر و پايان آن زمان حجّاج بن يوسف بوده، با اين توجّه كه در زمان عبداللّه بن زبير شريح به مدّت سه سال از قضاوت كناره گيرى كرد.

زمانى كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به خلافت رسيد شريح را در منصب خود در كوفه ابقا نمود با اين شرط كه قضاوتها و احكام خود را به نظر حضرت امير عليه السلام برساند؛ شريح بر اثر تخلّفى كه در زمان حكومت حضرت امير عليه السلام داشت براى يك مدّت كوتاهى به روستاى «بانقيا» كه در نزديكى كوفه بود و عمدۀ ساكنين آن يهودى بودند تبعيد شد، و مجدداً به وسيلۀ حضرت به كوفه و به سمت خود بازگردانده شد.

موقعى كه مردم كوفه از حضرت سيّدالشهداء عليه السلام دعوت كردند و آن حضرت مسلم بن عقيل را به نمايندگىِ خود فرستاد، شريح بن حارث قاضى كوفه بود؛ وقتى ابن زياد از طرف يزيد حاكم كوفه شد، شريح به اين دليل كه مى خواست دنياى خود را تأمين كند در دربار ابن زياد بود و جريان قيام مردم كوفه عليه بنى اميّه و دستگيرى و مجروح شدن هانى بن عروة را ناجوانمردانه لوث نمود و حركت او به شهادت مسلم و هانى و سركوب شدن مردم كوفه و نهايتاً به شهادت حضرت سيّدالشهداء عليه السلام منتهى شد.

در مورد قيام حسين بن على عليه السلام به شريح قاضى نسبت داده شده كه گفته است: «إنَّ حسين بن على بن أبيطالب قد خرج على أميرالمؤمنين يزيد فدمه هدر» حسين بن على

ص: 41

عليه اميرالمؤمنين يزيد قيام كرده و خونش هدر است. و در جملۀ ديگر آمده است:

«لقد ثبت عندى انّ حسين بن على خرج عن دين رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم فهو واجب القتل» .

و در عبارت ديگرى هم اين طور آمده: «لقد ثبت و حقق عندى انّ الحسين بن على خرج على امام المسلمين و اميرالمؤمنين يزيد بن معاوية فيجب على كافّة النّاس دفعه و قتله» . و نيز آمده است: «خرج الحسين من حدّه فقتل بسيف جدّه» . البته من سند و مدرك اين فتواى شريح را نديده ام و تحقيق در مورد آن به عهدۀ آقايان است.(1)

اين كه شريح قاضى خودش را به حكومت يزيد نزديك كند و مطابق با خواستۀ ابن زياد مردم را از اطراف دارالاماره متفرق كند و جوّ ضد يزيدى را به گونه اى تغيير دهد كه به نفع يزيد و عبيداللّه بن زياد درآيد، همه برخاسته از دنيادوستى شريح بوده است؛ و به اصطلاح او مى خواسته زندگىِ خود را بكند و كارى به حق و باطل و اين كه حق با حسين بن على عليه السلام است يا با يزيد بن معاويه و ابن زياد نداشته، و از چنين فردى هم بعيد نيست كه چنان فتوايى داده باشد.

به هر حال اين شرح حالى است از شريح قاضى كه مورّخين نقل كرده اند؛ و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم در اين نامه وى را براى خريدن يك خانۀ هشتاد دينارى مورد عتاب قرار داده است.

حارث، قاضىِ خود نوشته اند. و بعد از اين جمله اضافه مى كنند: «روي أنّ شريح بن الحارث قاضى أميرالمؤمنين عليه السلام اشترى على عهده داراً بثمانين ديناراً فبلغه ذلك فاستدعاه و قال له» گفته اند: شريح فرزند حارث كه در زمان حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام قاضىِ آن حضرت بوده، در عهد حكومت على عليه السلام خانه اى را به هشتاد دينار خريدارى كرده بود، كه اين امر به گوش حضرت امير عليه السلام رسيد، او را احضار فرموده و به او گفت: «بَلَغَني أَنَّكَ ابْتَعْتَ دَاراً بِثَمَانِينَ دِينَاراً وَ كَتَبْتَ لَهَا كِتَاباً وَ أَشْهَدْتَ فِيهِ شُهُوداً» خبردار شده ام كه تو خانه اى را به هشتاد دينار خريدارى كرده و قباله اى براى آن نوشته و از ديگران هم طلب شهادت كرده اى. «فَقَالَ شُرَيْحٌ : قَدْ كَانَ ذَلِكَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ . قَالَ : فَنَظَرَ إِلَيْهِ نَظَرَ مُغْضَبٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ » پس شريح گفت: بلى چنين است اى اميرمؤمنان؛ راوى گفت: آنگاه حضرت غضبناك به او نگاه كرد و فرمود....

اين مطالبى كه مرحوم سيّد در مقدمۀ اين نامه آورده است دلالت دارد كه اين قسمت نامه نيست؛ زيرا در اين مقدمه تصريح شده به اين كه وقتى حضرت از خريدن خانه مطّلع شدند «فاستدعاه و قال له» پس او را احضار كردند و به او گفتند: درست است كه چنين كارى كرده اى و...؟

و در ادامه آورده است: «فقال شريح: قد كان ذلك يا أميرالمؤمنين» يعنى شريح هم در جواب حضرت گفت: بلى چنين است يا اميرالمؤمنين. خوب اين هم جواب شفاهى است كه شريح به حضرت داده است.

و در جملۀ بعد مرحوم سيّد به نقل از راوى مى گويد: «فنظر إليه نظر مُغْضَبٍ » يعنى وقتى شريح سخن حضرت را تصديق كرد، حضرت غضبناك به او نگريست؛ و باز در جملۀ آخرِ اين خبر آورده است: «ثمّ قال له» سپس به او گفت:... و به دنبال آن اصل نامه را كه خوانديم شروع مى كند.

اين جملات نشان مى دهد كه حضرت امير عليه السلام شريح را مورد خطاب قرار داده و

ص: 43

اين سخنان را به وى فرموده است، و قاعدتاً بايد در قسمت خطبه هاى نهج البلاغه ذكر مى شد؛ ولى مرحوم سيّد آن را به عنوان نامۀ حضرت در قسمت نامه ها ذكر كرده، كه دليلى براى آن وجود ندارد مگر اين كه بگوييم مرحوم سيّد رضى از اين جملۀ حضرت كه فرموده: «لَكَتَبْتُ لَكَ كِتَاباً عَلى هَذِهِ النُّسْخَةِ » برايت قباله اى مثل اين قباله مى نوشتم، استفاده كرده كه حضرت قبل از اين كه با شريح گفتگو كند آن نامه را براى او نوشته و هنگام گفتگو به او نشان داده است.

بياوريد كه مال شماست فايده ندارد؛ در قيامت حقيقت و واقعيت مطرح است و از شهود و بيّنه سؤال نمى شود.

«بيّنة» به شاهد عادل مى گويند؛ و ظاهراً مقصود حضرت هم از «بيّنتك» به قرينۀ جملۀ «واشهدت فيه شهوداً» كه در مقدمۀ نامه آمده بود، همين شاهد عادل است؛ و مى خواهند بفرمايند: وقتى عزرائيل براى قبض روح تو آمد، بدون اين كه از تو شهودى بر صحّت سندهاى مالكيت تو بخواهد، تو را قبض روح مى كند.

«حَتّى يُخْرِجَكَ مِنْهَا شَاخِصاً» : تا اين كه تو را از آن خانه خارج مى كند خارج كردنى.

كه «شاخصاً» در اين عبارت به معناى «خارجاً» باشد؛ يعنى مفعول مطلقى است كه از غير فعل خودش آمده است. البته «شاخصاً» به معناى «ارتفاع» هم هست؛ اين كه در قرآن آمده است: (لِيَوْمٍ تَشْخَصُ فِيهِ الْأَبْصارُ) (1) يعنى براى روزى كه چشم ها در آن مرتفع مى شود. مثل وقتى كه انسان بُهت زده مى شود و چشم هايش راست مى ايستد؛ ولى اين معنا از اوصافِ قيامت است، و مناسب با اين مقام همان است كه «شاخصاً» به معناى «خارجاً» باشد.

«وَ يُسَلِّمَكَ إِلى قَبْرِكَ خَالِصاً» : و عزرائيل تو را تحويل قبرت مى دهد در حالى كه تنهاى تنها هستى. هيچ كسى همراه تو نيست، همۀ فرزندان و خويشان و اقارب در اين دنيا مى مانند و تو را تنها در آن قبر مى گذارند. «خالصاً» حال است و ذوالحالِ آن ضمير «ك» مى باشد؛ يعنى در حالتى تو را در قبر مى گذارند كه تنها هستى.

(پس اى شريح بنگر كه مبادا اين خانه را جز از غير مال خود خريده باشى، و يا بهاى آن را از جز حلال پرداخته باشى، كه در اين صورت خانۀ دنيا را زيان كرده اى و خانۀ آخرت را نيز هم.)

معنا در جملۀ «لاتَكُونُ ابْتَعْتَ هَذِهِ الدَّارَ مِنْ غَيْرِ مَالِكَ » اين است كه نكند خريدن اين خانه از غير مال خودت باشد؛ و آن بدين صورت است كه شريح خانه را نسيه خريده باشد و بدون اين كه از اوّل قصد داشته باشد پول آن را از حرام بدهد، هنگام پرداخت آن را از پول غصبى و حرام بپردازد.

معناى جملۀ «أَوْ نَقَدْتَ الثَّمَنَ مِنْ غَيْرِ حَلالِكَ » اين است كه شريح خانه را نقدى و با پول غصبى خريده باشد. فرق اين دو نوع معامله اين است كه در صورت اوّل (نسيه خريدن و بعداً پول آن را از غصبى دادن) شريح مالك خانه مى شود اما وجه آن را بدهكار است، ولى در صورت دوّم به طور كلّى خانه را مالك نشده و حق تصرفِ در آن را ندارد.

مقصود اين است كه اگر خانه را خريده و مالك شده اى اما نه از مال خودت، يا اين كه اصلاً مالك نشده اى چون بهاى آن را هنگام معاملۀ نقدى از غير حلال داده اى، خسرالدّنيا والآخرة شده اى، هم در دنيا ضرر كرده اى و هم در آخرت، هم خانۀ دنيا را باخته اى و هم آخرت از بابت حق النّاس بايد جواب بدهى.

همان طورى كه قبلاً گفتيم «أمَا» براى تنبيه و بيدارباش است، و اين يك توجّه ديگرى است كه حضرت به شريح مى دهند؛ فرموده اند: آگاه باش «إِنَّكَ لَوْ كُنْتَ أَتَيْتَنِي عِنْدَ شِرَائِكَ مَا اشْتَرَيْتَ » : اگر هنگام خريد آنچه را كه خريده اى (خانه) نزد من مى آمدى «لَكَتَبْتُ لَكَ كِتَاباً عَلى هَذِهِ النُّسْخَةِ »: برايت قباله اى مى نوشتم به اين صورت.

مقصود از «هذه النّسخة» همين نسخه اى است كه از اين پس مى خوانيم. البته بعيد هم نيست كه حضرت متن آن نسخه را پيش از احضار شريح نوشته باشند تا براى او ارسال كنند ولى بعد از آن صلاح را در احضار وى دانسته و پس از اندكى گفتگو متن نامه را به او داده اند؛ و بهترين دليل براى تقويت اين احتمال، اين است كه حضرت بعد از جملۀ «عَلى هَذِهِ النُّسْخَةِ » فرموده اند: «فَلَمْ تَرْغَبْ فِي شِرَاءِ هَذِهِ الدَّارِ بِدِرْهَمٍ ...» اگر من اين نسخه را براى تو مى نوشتم تو رغبت در خريدن آن خانه به يك درهم هم نمى كردى. و شايد هم همين علّت شده براى اين كه مرحوم سيّد اين قسمت را جزو نامه ها بياورند. كه اين هم با جملۀ بعد كه فرموده: «وَ النُّسْخَةُ هَذِهِ » منافات دارد؛ چون اين جمله در كلام حضرت است و نشان مى دهد كه حضرت مطالب متن قباله را در همان لحظه انشاء فرموده اند، و مقصودشان از «هذه» در جملۀ «على هذه النّسخة» اشاره به نسخۀ ذهنى حضرت است.

براى عبارت «فَمَا فَوْقُ » در «فَلَمْ تَرْغَبْ فِي شِرَاءِ هَذِهِ الدَّارِ بِدِرْهَمٍ فَمَا فَوْقُ » دو احتمال هست:

يكى اين كه يعنى به يك درهم هم نمى خريدى تا چه رسد به مافوق آن. چون وقتى انسان يك چيزى را به يك درهم نمى خرد، معلوم است كه به طريق اولى به بيشتر از يك درهم هم نمى خرد.

احتمال دوّم هم كه بعضى روى آن خيلى اصرار دارند اين است كه عبارت «فَمَا فَوْقُ » در اينجا به معناى «فَمَا دون» است؛ مانند آيۀ شريفۀ (إِنَّ اللّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ

ص: 47

مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها) (1)- منهاج البراعة، ج 17، ص 129.(2) يعنى پشه يا بالاتر از پشه، كه فوق بودن آن به دون بودن آن است. مرحوم خوئى هم همين احتمال را تقويت كرده و از اشعار عربى براى آن مثال آورده است.(2) معنا در اين صورت به اين گونه است: به كمتر از يك درهم هم نمى خريدى.

و اصولاً هم در كنار شهر است، چون زمين هاى داخل شهر ساخته شده است.

مى فرمايد: و آن خطّه اى كه براى اهل هلاكت است.

ولى حدّ سوّم و چهارم آن به دست خودِ انسان است؛ يكى از اين دو «الهَوَى الْمُرْدِي» هواى نفسِ كشنده است؛ اگر انسان هواى نفس نداشته باشد نمى رود يك خانۀ هشتاد دينارىِ آن روز را بخرد، اگر انسان هواى نفس را زير پا بگذارد حق و ناحق نمى كند، رياست طلبى نمى كند، به حريم ديگران تجاوز نمى كند و... پس يك سمت اين منزلگاه دنيا هواى نفس است كه انسان بايد از آن پرهيز كند.

«وَ الْحَدُّ الرَّابِعُ يَنْتَهِي إِلَى الشَّيْطَانِ الْمُغْوِي» : و حدّ چهارم اين منزل حدّى است كه منتهى به شيطانِ اغوا كننده است. فرموده اند: «وَ فِيهِ يُشْرَعُ بَابُ هَذِهِ الدَّارِ» : و درب ورودى اين منزل متصل به حدّ شيطان است. صاحب اين خانه از طرف شيطان رفت و آمد مى كند، و به عبارت ديگر شيطان سرِ راه اين صاحب خانه نشسته تا هر دم براى او دامى بگسترد.

«هَذِهِ الدَّارَ»: اين خانه را «بِالْخُرُوجِ مِنْ عِزِّ الْقَنَاعَةِ وَ الدُّخُولِ فِي ذُلِّ الطَّلَبِ وَ الضَّرَاعَةِ » : به قيمت خارج شدن از عزّت قناعت و داخل شدن در ذلّت درخواست و پستى. يعنى شريح بهاى سنگينى در برابر اين خانه داده است، عزّت قناعت را داده و در ذلّت طلب و درخواست و خوارى داخل شده، و اين بهاى كمى نيست.

البته گفتيم از ظاهر كلام حضرت معلوم مى شود اين خانه، اضافه بر مايحتاج زندگى شريح بوده، وگرنه با توجّه به سخنان حضرت به مالك اشتر در مورد قضات، حضرت او را مورد عتاب قرار نمى داد؛ و معلوم مى شود اين هشتاد دينارى كه شريح داده يك جورى است كه لابد كسان ديگر بايد كمك كنند، شريح قاضى است و بايد به خانۀ آقاى قاضى كمك شود؛ از اين رو حضرت فرموده: «وَ الدُّخُولِ فِي ذُلِّ الطَّلَبِ وَ الضَّرَاعَةِ ».

مُبَلْبِلِ أَجْسَامِ الْمُلُوكِ وَ سَالِبِ نُفُوسِ الْجَبَابِرَةِ »: بر عهدۀ آن خدايى است كه خراب كنندۀ بدن پادشاهان است و گيرندۀ جان و روح ستمگران «وَ مُزِيلِ مُلْكِ الْفَرَاعِنَةِ »: و زايل كنندۀ سلطنت فرعونها.

«كِسْرى » مُعرَّب «خسرو» است و خسرو لقب كلّىِ پادشاهان ايران مى باشد، و «قيصر» لقب كلّىِ پادشاهان روم، و «تُبَّع» و «حِمْيَر» لقب كلّى پادشاهان يمن است.

«وَ مَنْ جَمَعَ الْمَالَ عَلَى الْمَالِ فَأَكْثَرَ، وَ مَنْ بَنى وَ شَيَّدَ، وَ زَخْرَفَ وَ نَجَّدَ، وَ ادَّخَرَ وَ اعْتَقَدَ، وَ نَظَرَ بِزَعْمِهِ لِلْوَلَدِ، اشْخَاصُهُمْ جَمِيعاً إِلى مَوْقِفِ الْعَرْضِ وَ الْحِسَابِ وَ مَوْضِعِ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ »

(و آن كه دارايى را بر دارايى افزود پس آن را بسيار نمود، و آن كه بنا نهاد و محكم كرد، و زينت داد و بياراست، و اندوخت و فراهم آورد، و به گمان خويش براى فرزند در نظر گرفت، و روانه كردن همۀ ايشان است به محل بازپرسى و رسيدگى و جايگاه پاداش و عذاب.)

«وَ مَنْ جَمَعَ الْمَالَ عَلَى الْمَالِ فَأَكْثَرَ» عطف است بر «مُلْكِ الْفَرَاعِنَةِ » ؛ يعنى «فعلى مزيل من جمع المال على المال فأكثر» مقصود اين است كه ضِمان اين خسارت به عهدۀ خراب كنندۀ بدنهاى ملوك، و گيرندۀ جان جبابره، و زايل كنندۀ سلطنت فراعنه، و زايل كنندۀ جمع كنندگان اموال، و زايل كنندۀ بناكنندگان بناهاى محكم و زينت داده شده، و زايل كنندۀ پس انداز كنندگان اين اموال كه گمان مى كنند آنها را براى فرزند خود اندوخته اند مى باشد؛ و اوست كه همۀ آنها را جمع مى نمايد و حساب و كتاب افراد را رسيدگى مى كند و خسارتها را جبران مى نمايد.

«وَ مَنْ بَنى وَ شَيَّدَ» : و كسى كه ساختمان مى سازد و آن را محكم مى كند «وَ زَخْرَفَ وَ نَجَّدَ» : و كسى كه ساختمان را نقاشى مى كند و مى آرايد. «تنجيد» مصدر «نَجَّدَ» به معناى زيباسازى زمين و ساختمان است؛ مثل اين كه زمين آن را با سنگ و غيره زيبا كارى كنند و يا آن را با فرشهاى زيبا مفروش نمايند. «إدَّخَرَ» در اصل «إذْدَخَرَ» بوده و از

ص: 52

مادّۀ «ذخيرة» است. مى فرمايد: «وَ ادَّخَرَ وَ اعْتَقَدَ» : و كسانى كه ذخيره مى كنند و فراهم مى آورند. «وَ نَظَرَ بِزَعْمِهِ لِلْوَلَدِ» ؛ همۀ اينها را خداوند زايل مى كند و از بين مى برد.

ولى اين طور نيست كه وقتى از بين برد ديگر تمام شود، بلكه «اِشْخَاصُهُمْ جَمِيعاً إِلى مَوْقِفِ الْعَرْضِ وَ الْحِسَابِ وَ مَوْضِعِ الثَّوَابِ وَ الْعِقَابِ »: همه را در ايستگاه حساب و بازخواست و محل ثواب و عقاب جمع مى كند، تا معلوم شود چه كسى به چه كسى بدهكار و چه كسى از چه كسى طلبكار است.

الدُّنْيَا» ؛ اين هم مربوط به عقل است؛ چون عقلى كه با علاقه هاى دنيا آميخته شود نمى تواند حق را از باطل تشخيص دهد.

حضرت در اين جمله شاهد قباله را بيان فرموده و مى فرمايند: وقتى قيامت برپا شود و به فصل قضاى خدا حق و باطل از هم جدا شود و در آن روز مبطلون زيانكار شوند، عقلى كه در آن روز از اسارت هواهاى نفسانى خارج و از علاقه هاى دنيا سالم گشته، بر اين قباله گواهى خواهد داد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 54

ص: 56

«نامۀ 4»

و من كتاب له عليه السّلام إلى بعض أمراء جيشه:

«فَإِنْ عَادُوا إِلى ظِلِّ الطَّاعَةِ فَذَلِكَ الَّذِي نُحِبُّ ، وَ إِنْ تَوَافَتِ الْأُمُورُ بِالْقَوْمِ إِلَى الشِّقَاقِ وَ الْعِصْيَانِ ، فَانْهَدْ بِمَنْ أَطَاعَكَ إِلى مَنْ عَصَاكَ ، وَاسْتَغْنِ بِمَنِ انْقَادَ مَعَكَ عَمَّنْ تَقَاعَسَ عَنْكَ ، فَإِنَّ الْمُتَكَارِهَ مَغِيبُهُ خَيْرٌ مِنْ مَشْهَدِهِ ، وَ قُعُودُهُ أَغْنى مِنْ نُهُوضِهِ .»

«فَإِنَّ الْمُتَكَارِهَ مَغِيبُهُ خَيْرٌ مِنْ مَشْهَدِهِ ، وَ قُعُودُهُ أَغْنى مِنْ نُهُوضِهِ »

(زيرا كراهت دارنده [از جنگ] نبودن او بهتر است از بودنش، و نشستن او مفيدتر است از برخاستنش.)

«مُتَكَارِه» از باب تفاعل و از مادّۀ «كَرِهَ » است، يعنى كسى كه بخواهد با كراهت بيايد.

اين جمله در حقيقت علّت است براى جملۀ قبل. مقصود اين است كه به همان سربازى كه با تو هماهنگ است اكتفا كن؛ و بدان سربازى كه با اكراه با تو همكارى مى كند، نبودن او بهتر از بودن است؛ و نشستن چنين سربازى بهتر از قيام اوست.

معناى آتش، و «بايگان» به معناى مخزن و انبار است، و «آذربايگان» به معناى بايگانى آتش بوده؛ در اين منطقه كه زرتشت هم از همين منطقه بوده آتشكده اى وجود داشته و هميشه آتش در آن بوده و به همين دليل هم آن را «آذربايگان» ناميده اند. اين كلمه در هنگام مُعرّب شدن به دليل نبودن حرف گاف در عربى به جيم تبديل شده و در نتيجه به «آذربايجان» تغيير صورت داده است.

منطقۀ آذربايجان در قديم به آذربيجان و ارمنيه معروف بوده؛ و در واقع آذربايجان قديم مركّب بوده است از آذربايجان ايران، آذربايجان شوروى، ارمنستان و احتمالاً گرجستان؛ و اين آذربايجان فعلى ما يك منطقۀ كوچكى از آذربايجان قديم است.

وقتى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بصره را گرفت عبداللّه بن عباس را حاكم منطقۀ بصره قرار داد كه مركز آن شهر بصره بود؛ اما به طورى كه نوشته اند: يك طرفش خوزستان و فارس و كرمان بود و بندرعبّاس هم تا تنگۀ هرمز جزو كرمان بود، و طرف ديگر آن هم آذربيجان و ارمنستان و گرجستان بود، كه همگى اين مناطق از توابع بصره بود. عبداللّه بن عبّاس استاندار و حاكم اين استان پهناور بود، و با اجازۀ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام زياد بن ابيه كه آن روز علاقه مند به حضرت امير عليه السلام بود والى و فرماندار فارس بود؛ همين اشعث بن قيس كه از زمان عثمان والى آذربيجان بود همچنان در اين منطقه مانده بود، و حضرت هم پس از فتح بصره همين نامه را به او نوشتند كه مرحوم سيّد رضى آن را خلاصه كرده و قسمتى از آن را ذكر نكرده اند.

«وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ » ؛ مقصود از «عملك» همان حكومتى است كه در دست اشعث بوده، و «عُمّال» هم به معناى «حكّام» است؛ «طعمة» همان چيزى است كه انسان آن را طعام خود قرار مى دهد، ولى اينجا مقصود سبب طعام است؛ يعنى بدان كه اين حكومت يك وسيله و سبب طعام براى تو نيست، اين طور نيست كه به وسيلۀ اين حكومت به لقمه هاى چرب دنيا دست پيدا كنى؛ «وَ لَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَةٌ » : بلكه اين حكومت امانتى است در گردن تو. اين پست و مقامى كه به دست تو داده شده مسئوليتى است كه به گردن تو سپرده شده است.

«وَ أَنْتَ مُسْتَرْعىً لِمَنْ فَوْقَكَ » : و تو مورد رعايت هستى نسبت به ما فوق خود.

ما فوق تو اميرالمؤمنين عليه السلام و خليفۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است و تو زير نظر او هستى و بايد طبق خواسته و فرمان او انجام وظيفه كنى، و اين طور نيست كه هر چه خودت بخواهى عمل كنى. «مُسْتَرْعى » اسم مفعول از مادّۀ «رعاية» است. مى فرمايد: ما فوق تو توجّه به تو دارد و تو مورد رعايت او هستى.

«لَيْسَ لَكَ أَنْ تَفْتَاتَ فِي رَعِيَّةٍ ، وَ لاتُخَاطِرَ إِلّا بِوَثِيقَةٍ »

(اين چنين نيست كه تو دربارۀ مردم جدا باشى [به ميل خود رفتار كنى]، و نيز اين كه اقدام به كار بزرگى نمايى مگر به آنچه بر آن اعتماد است.)

«تَفْتَاتَ » در اصل «تَفْتَوَتَ » بوده و از مادّۀ «فَوْت» است؛ وقتى كسى از پيش خود كارى كند كه زير نظر رئيس نباشد، در حقيقت از رئيس فوت شده و جدا شده است؛ پس «تفتات» يعنى فوت و جدا شده اى از رئيس خود. «رِعْيَةٍ » مخصوص نهج البلاغۀ عبده است و ظاهراً غلط است و بايد «رَعِيَّةٍ » باشد.

مى فرمايد: «لَيْسَ لَكَ أَنْ تَفْتَاتَ فِي رَعِيَّةٍ »: اين چنين نيست كه تو در امور مردم رئيس خود را فوت كرده و از او جدا شده باشى و مطابق رأى و نظر خودت هر كارى كه بخواهى انجام دهى؛ «وَ لاتُخَاطِرَ إِلّا بِوَثِيقَةٍ »: و در امور خطير و بزرگ نبايد اقدامى

ص: 61

بكنى مگر با اعتماد به دستورها و فرمانهاى مطمئن. پولها و وجوهات بيت المال مسلمين را نمى توانى به هر نحوى كه دوست داشته باشى خرج كنى.

سيّد الشّهداء عليه السلام شركت داشت، و دخترش جعده هم كه همسر امام حسن مجتبى عليه السلام بود آن حضرت را مسموم و شهيد كرد. لعنت ابدى خداوند بر آن پدر و آن پسر و اين دختر باد.

«وَ لَعَلِّي أَنْ لاأَكُونَ شَرَّ وُلاتِكَ لَكَ » شايد اين جمله براى تسكين درد دل اشعث باشد؛ چون طبيعى است كه وقتى حضرت يك چنين نامه اى براى اشعث نوشته، او نگران مى شود و از حضرت رنجش خاطر پيدا مى كند؛ از اين رو حضرت در اين جملۀ پايانى مى فرمايند: اميدوارم من از بدترين واليان براى تو نباشم؛ والسّلام.

حكومت هاى پيشين نصب على عليه السلام را از سوى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم لوث نموده و عليه آن تبليغات فراوان كرده بودند؛ لذا حكومت سه خليفۀ قبل، از طريق بيعت براى مردم جا افتاده بود؛ از اين رو عموم مردم نمى توانستند كسى را كه خلفاى پيشين را باطل مى داند به عنوان حاكم و خليفۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بپذيرند. اميرالمؤمنين عليه السلام هم موضوع خلافت خود بر مردم را از طريق بيعت به رخ معاويه مى كشند نه از راه نصب.

البته ما شيعيان خلافت و ولايت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را از طريق نصب رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى دانيم كه برخاسته از دستور خداوند متعال است؛ ولى هرگاه براى اثبات خلافت آن حضرت در مقابل معاويه، طلحه، زبير و عايشه از راه بيعت مردم با آن حضرت استدلال مى كنيم به خاطر مماشات با خصم است نه واقعيت.(1)

جمع سه نفر است - ولى بعداً به راه افتادند و از طريق تهديد و ارعاب و شانتاژ از مردم بيعت گرفتند و هر كس حاضر به بيعت نبود مورد اذيّت قرار مى گرفت؛ خلافت عمر هم از راه وصيّت ابوبكر، و خلافت عثمان از راه آن شورايى كه عمر اعضاى آن را تعيين كرده بود صورت گرفت؛ در صورتى كه بيعت با على عليه السلام در محيطى آزاد و از راه هجوم مردم بود به نحوى كه حضرت در خطبۀ شقشقيه(1) فرموده اند: «وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَىَّ ، يَنْثَالُونَ عَلَىَّ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ ، حَتّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَاىَ ، مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ الْغَنَمِ » : «و مردم مثل يال كفتار دور من ريخته، از هر طرف بر من هجوم مى آوردند، تا اين كه دو شست پايم پايمال شد و دو پهلويم پاره گرديد، در حالى كه مردم به دور من مثل گلۀ گوسفند اجتماع كردند.»

2 - و اين كه در موضوع دوّم يعنى حاضرين و غايبين بايد در اين بيعت تبعيت كنند و كسى را حق تخلف نيست فرموده اند: «فَلَمْ يَكُنْ لِلشَّاهِدِ أَنْ يَخْتَارَ، وَ لالِلْغَائِبِ أَنْ يَرُدَّ»: اين چنين نيست كه آنهايى كه در مدينه بودند و بيعت مردم را مشاهده كردند در پذيرفتن بيعت مختار باشند، همچنين اين طور نيست كه آنهايى كه در مركز نيستند و در شهرهاى ديگر كشور زندگى مى كنند بتوانند بگويند ما بيعتِ بيعت كنندگان را قبول نداريم؛ براى اين كه وقتى اهل حل و عقد كه اهل تشخيص هستند تشخيص دادند كه اين شخص واجد شرايط است، ديگران نمى توانند آن را نپذيرند.

3 - و اين كه در مورد موضوع سوّم يعنى اين انتخاب توسط شوراى مهاجرين و انصار بوده و بايد هم توسط آنان تحقق پذيرد فرموده اند: «وَ إِنَّمَا الشُّورى لِلْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ» : حق شورا مخصوص مهاجرين و انصار است؛ براى اين كه مهاجرين و انصار نزديك ترين افراد به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم و آشنا به قوانين و مقررات و شرايطى كه براى حاكم بيان فرموده هستند و انتخاب آنها براى مردم تعيين كننده است.3.

ص: 66

«فَإِنْ أَبى قَاتَلُوهُ عَلَى اتِّبَاعِهِ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ ، وَ وَلّاهُ اللَّهُ مَا تَوَلّى »

(پس اگر سر باز زد با او بجنگند به خاطر پيروى كردنش از غير راه مؤمنان، و خداوند او را واگذارد به آنچه خواسته است.)

ولى اگر حاضر به بازگشتن به راه انتخاب كنندگان نشد بايد با او جنگيد؛ براى اين كه از راه مؤمنين خارج شده است. اين سخن حضرت اشاره به اين آيۀ شريفه است كه فرموده: (وَ مَنْ يُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدى وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً) (1)«و هر كس پس از روشن شدن راه حق براى او با رسول خدا به مخالفت برخيزد و راهى غير از راه اهل ايمان پيش گيرد، وى را به همان راه باطل و ضلالتى كه برگزيده واگذاريم و به آتش دوزخش سوزانيم؛ و چه بد سرانجامى است.»

بها و يُصار إليها، و لَكن لادليل لهم على ما يذهبون إليه من الأصول الّتى تسوقهم إلى حمل هذا الكلام على التّقيّة».(1)

اما اماميه اين نامۀ حضرت امير عليه السلام را بر تقيه حمل كرده و مى گويند: براى حضرت امكان تصريح كردن به اين كه او منصوب از طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است نبوده؛ زيرا اگر چنين چيزى را در نامۀ خود براى معاويه مى نوشت، در حقيقت به خلفاى قبل از خود طعن زده بود و اين كار موجب مى شد تا اعتبار حضرت در نظر همانهايى كه در مدينه با او بيعت كرده بودند كم شود. بعد از آن مى گويد: البته اين سخن اماميه يك ادّعاست كه اگر دليل ديگرى آن را تأييد كند پذيرفتن آن واجب است؛ و لكن براى آنان دليلى كه بيانگر اين باشد كه اين كلام بايد حمل بر تقيه شود وجود ندارد.

در جواب اين سخن ابن أبى الحديد كه مى گويد: شيعه دليلى بر نصب نمودن پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم على عليه السلام را به خلافت بلافصل خود ندارد، بايد گفت: اين سخن از شما كه اهل مطالعه و تتبّع و تحقيق هستيد خيلى بعيد است؛ زيرا در مورد آيۀ شريفۀ (وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ) (2) نوشته اند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حدود چهل نفر از خويشاوندان خود را دعوت نموده و فرمود: اوّلين كسى كه به من ايمان بياورد و با من بيعت نمايد بعد از من وصىّ و جانشين من است.(3) و در مقاطع مختلف هم اين موضوع را گفته است كه از جملۀ آنها غدير خم است؛ و همۀ مورّخين اهل سنّت نيز اين را نوشته اند. از نظر عقل هم درست نيست كه بگوييم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم 23 سال براى پايه گذارى اين دين زحمت كشيده و در آخر بدون تعيين خليفه آن را رها كرده و امر دين را به عهدۀ خودِ مردم گذاشته است.

گفته اند: عالم شيعه اى به يكى از مناطق سنّى نشين مسافرت كرده، چون شخص بزرگى بوده علماى سنّى او را استقبال و احترام كردند، يكى از علماى سنّى از وى9.

ص: 69

دعوت كرد تا شب را در منزل او بماند، عالم شيعه دعوت او را به شرط اين كه مباحثۀ شيعه و سنّى پيش نياورد پذيرفت، شب پس از پذيرايىِ لازم عالم سنّى پرسيد: نظر شما در مورد حضرت ابابكر چيست ؟ عالم شيعه گفت: ابابكر پدر زن رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بوده، از صحابۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بوده، يار غار رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بوده، و مرتب از اين تعريف و تمجيدها از ابابكر كرد و آن عالم سنّى خوشحال مى شد تا اين كه گفت: اصلاً عقل ابابكر هم از عقل پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بيشتر بود! عالم سنّى از روى تعجّب پرسيد: چطور مى شود عقل ابابكر بيشتر از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم باشد؟ عالم شيعه گفت: چون رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با اين كه دين را پايه گذارى كرد و 23 سال هم زحمت كشيد عقلش نرسيد يك جانشين براى خود تعيين كند، ولى ابوبكر با اين كه دو سال و چند ماه حكومت كرد عقلش رسيد و عمر را به جانشينى خود تعيين كرد، پس عقل ابابكر - العياذ باللّه - از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بيشتر بوده! عالم سنّى متوجّه شد كه مقصود عالم شيعه طعن زدن به اهل سنّت است. بنابراين اين طور نيست كه شيعه براى ادّعاى خود دليل نداشته باشد، چيزى كه هست همين كه على عليه السلام در آن روز ناچار بوده با معاويه از اين راه وارد شود و غير از آن راه ديگرى نداشته است.

به قتل عثمان است. معاويه براى اين كه زير بار بيعتِ با على عليه السلام نرود و خود را حاكم مسلمين قلمداد كند، كشته شدن عثمان را بهانه كرده و على عليه السلام را مؤسس و پايه گذار اين كار معرفى كرده بود.

على عليه السلام براى اين كه به او بفهماند در اين كار دخالتى نداشته مى فرمايد: «لَعَمْرِي يَا مُعَاوِيَةُ »: به جان خودم سوگند اى معاويه «لَئِنْ نَظَرْتَ بِعَقْلِكَ دُونَ هَوَاكَ »: اگر با عقلت توجّه كنى و هواى نفس خويش را زير پا بگذارى «لَتَجِدَنِّي أَبْرَأَ النَّاسِ مِنْ دَمِ عُثْمَانَ » :

هرآينه مى يابى كه من مبرّاترين و پاك ترين مردم در خون عثمان هستم. اينجا حضرت به معاويه مى گويد: تو عقل دارى ولى عقلت با هواى نفسانى و خواسته هاى شيطانى مخلوط شده، و اگر هواى نفست را زير پا بگذارى خواهى فهميد كه من در اين امر كاره اى نبوده ام.

«وَ لَتَعْلَمَنَّ أَنِّي كُنْتُ فِي عُزْلَةٍ عَنْهُ »: و باز اگر عقلت را حاكم كنى و هواى نفست را زير پا بگذارى، خواهى يافت كه من در عزلت و گوشه گيرى بودم. «فى عزلة» به معناى «اعتزال» است، يعنى من كناره گيرى مى كردم. «إِلَّا أَنْ تَتَجَنّى فَتَجُنَّ مَا بَدَا لَكَ »: مگر اين كه تو بخواهى به زور جنايتى را به كسى نسبت دهى. «تجنّى» از باب تفعّل است، يعنى «رماه بالجناية» به زور به او نسبت دهى جنايت و گناهى را كه نكرده است.

منظور اين است كه حالا كه دوست دارى به زور به كسى نسبت بدهى، هر كارى كه دلت مى خواهد بكن و آنچه به نظرت مى آيد و آنچه را دوست دارى انجام بده؛ در حقيقت تو دوست دارى پنهان كنى آنچه را براى تو آشكار است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 71

ص: 72

ص: 74

«نامۀ 7»

و من كتاب له عليه السّلام إليه أيضاً:

«أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ أَتَتْنِي مِنْكَ مَوْعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ ، وَ رِسَالَةٌ مُحَبَّرَةٌ ، نَمَّقْتَهَا بِضَلالِكَ ، وَ أَمْضَيْتَهَا بِسُوءِ رَأْيِكَ ، وَ كِتَابُ امْرِئٍ لَيْسَ لَهُ بَصَرٌ يَهْدِيهِ ، وَ لاقَائِدٌ يُرْشِدُهُ ، قَدْ دَعَاهُ الْهَوى فَأَجَابَهُ ، وَ قَادَهُ الضَّلالُ فَاتَّبَعَهُ ، فَهَجَرَ لاغِطاً [وَ ضَلَّ ] خَابِطاً.»

و منه:

«لِأَنَّهَا بَيْعَةٌ وَاحِدَةٌ ، لايُثَنّى فِيهَا النَّظَرُ، وَ لايُسْتَأْنَفُ فِيهَا الْخِيَارُ، الْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ ، وَ الْمُرَوِّي فِيهَا مُدَاهِنٌ .»

هذه الأمّة و تفريق جماعتها، فاتّق اللّه و اذكر موقف القيامة» من تو را بر حذر مى دارم از اين كه با شكستن اتحاد اين امّت اعمال نيك خود و آن سابقۀ خوبى را كه با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم داشته اى نابود كنى، پس تقواى الهى پيشه كن و موقف قيامت را به ياد آر.

بعد مى گويد: «و أقلع عمّا أسرفت فيه من الخوض فى دماء المسلمين و إنّى سمعت رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم يقول: لوتمالأ أهل صنعاء و عدن على قتل رجل واحد من المسلمين لأكبّهم اللّه على مناخرهم فى النّار، فكيف يكون حال من قتل أعلام المسلمين و سادات المهاجرين» و دور كن خود را از زياده روى اى كه در خونريزى مسلمين كرده اى؛ به درستى كه من از رسول خدا شنيدم كه فرمود: اگر مردم صنعا و عدن يك مسلمان را بكشند، خداوند همۀ آنها را براى آن يك نفر به رو در آتش مى اندازد؛ پس چگونه است حال آن كه اعلام مسلمين و بزرگان مهاجرين را كشته باشد؟!

مقصود معاويه از اين جمله، حضرت امير عليه السلام است كه به خيال او در جنگ جمل عده اى از مسلمانان را كشته است.

و بعد در ادامه مى گويد: «كلّهم باللّه تعالى مؤمن، و له مخلص، و برسوله مقرّ عارف»(1) همۀ اينهايى را كه كشته اى به خدا ايمان داشته و براى او مخلص بودند، و اقرار به رسالت رسول او داشته و عارف به حق او بودند.

اين نامۀ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در جواب اين سخنان معاويه است.

«مَوْعِظَة» از مادّۀ «وَعْظ » و به معناى پند است؛ «مُوَصَّلَة» از مادّۀ «وَصْل» و به معناى وصله هايى به هم چسبانده شده است؛ مقصود جملاتى متفرق است كه با هم آميخته شده باشد و هيچ گونه ربطى به هم نداشته باشد؛ يك جا مى گويد تو مدّتها با پيامبر بودى، يك جا مى گويد تو سابقه ات زياد بود، يك جا مى گويد تو پيرمردها را كشتى، و در يك جا مى گويد پيامبر فرموده اگر خون كسى را بريزد چه مى شود؛ خلاصه يك چنين نامه اى با جملات نامربوط به هم بافته شده به من رسيد.

«رِسَالَةٌ مُحَبَّرَةٌ » صفت و موصوف هستند و عطف به «مَوْعِظَةٌ مُوَصَّلَةٌ » است كه فاعل «أتَتْنِي» بود. «مُحَبَّرَة» از مادّۀ «حِبْر» و از باب تفعيل است، «تَحبير» به معناى تزيين و سر و صورت دادن به جملات و كلمات است. خلاصه مقصود حضرت اين است كه اى معاويه نامۀ خوش آب و رنگت رسيد.

«نَمَّقْتَهَا بِضَلالِكَ ، وَ أَمْضَيْتَهَا بِسُوءِ رَأْيِكَ »

(زينت داده اى آن را به گمراهى خود، و روان ساخته اى آن را با بدانديشى خويش.)

«نَمَّقَ » از مادّۀ «نَمْق» از باب تفعيل و مصدر آن «تَنْميق» و به معناى نوشتنى است كه با زيبايى همراه باشد. اينها اوصافى است كه حضرت براى نامه ذكر فرمودند كه:

جملات پراكندۀ به هم آميخته است، تزيين داده شده، با گمراهى تو آميخته و زينت داده شده، و با سوء نظر تو امضاء و فرستاده شده است.

و در ادامه جملاتى هم در مورد نويسندۀ آن بيان مى فرمايند.

«وَ كِتَابُ امْرِئٍ » عطف است به «مَوْعِظَةٌ » كه فاعل «أَتَتْنِي» است، و جملۀ «لَيْسَ لَهُ بَصَرٌ يَهْدِيهِ » صفت است براى «امْرِئٍ ». مى فرمايد: آمده است مرا نامۀ انسانى كه چشم بينا شدن ندارد. چشمى كه حق را ببيند و با ديدن حق هدايت شود؛ مقصود از بصرى كه او را هدايت كند همان عقل است كه انسان به وسيلۀ آن هدايت مى شود.

«وَ لاقَائِدٌ يُرْشِدُهُ » ؛ اين جمله هم در وصف معاويه است كه فرستندۀ نامه است؛ او مانند كورى است كه عصاكش نداشته باشد. «قائد» يعنى جلودار، راهبر، راهنما و عصاكش. كور اگر عصاكش نداشته باشد به بيراهه مى رود و گمراه مى شود؛ معاويه نيز آدمِ كورى است كه راهنما و جلودار و عصاكشى ندارد.

«قَدْ دَعَاهُ الْهَوى فَأَجَابَهُ ، وَ قَادَهُ الضَّلالُ فَاتَّبَعَهُ ، فَهَجَرَ لاغِطاً [وَ ضَلَّ ] خَابِطاً»

(به تحقيق هواى نفس او را خواند پس آن را اجابت كرد، و گمراهى او را رهبرى كرد پس آن را پيروى نمود، و هذيان گفت در حالى كه بيهوده بانگ زد، و گمراه شد و حال آن كه ناانديشيده به بيراهه رفت.)

اينها دنبالۀ اوصاف نويسندۀ نامه است. مقصود از «هوى » هواى نفس است.

«قَدْ دَعَاهُ الْهَوى فَأَجَابَهُ »: هواى نفس معاويه را به خود دعوت كرده است، او هم به جاى اين كه هواى نفس را زير پا بگذارد دعوت آن را پذيرفته است.

«اَلضَّلالُ » فاعل «قَادَهُ » است و به معناى گمراهى است. مى فرمايد: «وَ قَادَهُ الضَّلالُ فَاتَّبَعَهُ » : و ضلالت و گمراهى معاويه را جلودارى و رهبرى كرده، او هم از ضلالت متابعت كرده است. به جاى اين كه از ضلالت كناره گيرى كند از آن تبعيت و پيروى كرده است.

«فَهَجَرَ لاغِطاً»: پس هذيان گفته در حالى كه بانگ بيهوده زده و هياهو كرده است.

«هَجَرَ» به معناى هذيان است، «لاغِطاً» هم حال است براى فاعل «هَجَرَ».

«وَ ضَلَّ خَابِطاً»؛ «ضلّ » يعنى گمراه شد، «خابطاً» هم به معناى رفتن غير منظم و ناانديشيده است، و «ضلّ خابطاً» به شترى مى گويند كه راه انحرافى را راست و مستقيم نمى رود، بلكه يك مقدار به راست و يك مقدار به چپ مى رود. مثلاً شترى كه

ص: 78

از راه راست منحرف شود، گاهى آن راه انحرافى را راست و مستقيم مى رود، خوب پيدا كردن اين شتر راحت است؛ اما گاهى آن راه انحرافى را كج و معوج مى رود، مقدارى به راست و مقدارى به چپ، پيدا كردن اين شتر آسان نيست. حضرت در اين جمله معاويه را تشبيه نموده اند به شترى كه از راه راست منحرف شده و در راه گمراهى هم راست و مستقيم نمى رود.

«وَ لايُسْتَأْنَفُ فِيهَا الْخِيَارُ» : و در اين امر خيار فسخ هم نيست. اين طور نيست كه شما حق فسخ داشته باشيد و بتوانيد بيعت خود را به هم بزنيد. البته در غير امام معصوم مى توان براى يك مدّت معلوم و معيّنى بيعت كرد، ولى به نظر اهل تشيّع امام معصوم منصوب از طرف خداست و بيعت با او هميشگى است.

«اَلْخَارِجُ مِنْهَا طَاعِنٌ » : كسى كه خارج از بيعت مسلمين شود، به مسلمانان طعن زده و از جماعت آنان خارج شده است؛ «وَ الْمُرَوِّى فِيهَا مُدَاهِنٌ » : و هر كه در آن تأمل و انديشه كند، دورو و منافق است.

در هنگام نوشتن نامه براى معاويه بود كه جرير بن عبداللّه بجلى وارد كوفه شد و چون فهميد حضرت چنين نامه اى به معاويه نوشته به حضرت امير عليه السلام گفت: چون من با معاويه دوست هستم و زبان معاويه را بهتر مى فهمم اگر صلاح بدانيد نامۀ معاويه را به وسيلۀ من بفرستيد. مالك اشتر مخالفت كرد و گفت: كسى بايد اين نامه را ببرد كه با معاويه چماقى برخورد كند. ولى در عين حال حضرت نامه را به وسيلۀ جرير فرستاد. جرير نامه را به شام نزد معاويه برد، ولى معاويه نه جواب مثبت داد و نه جواب منفى و حدود سه چهار ماه جرير بن عبداللّه را سرگردان نگاه داشت تا اين كه حضرت امير عليه السلام ناچار به نوشتن اين نامه براى جرير شدند.

مرحوم سيّد در عنوان اين نامه آورده است:

«و من كتاب له عليه السلام إلى جرير بن عبداللّه البجلى، لمّا أرسله إلى معاوية»

(از جمله نوشته هاى حضرت به جرير بن عبداللّه بجلى است وقتى كه او را نزد معاويه فرستاده بود.)

معاويه مشغول وقت تلف كردن است.

«ثُمَّ خَيِّرْهُ بَيْنَ حَرْبٍ مُجْلِيَةٍ » : سپس او را مخيّر كن يا به جنگى كه موجب جلاى وطن است. «مُجْلِيَة» به معناى جلاى وطن است؛ يعنى جنگى كه سبب شود او را از شهر و وطن خود بيرون كند. «أَوْ سِلْمٍ مُخْزِيَةٍ » ؛ در قرآن شريف آمده است: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً ) (1)«اى آنهايى كه ايمان آورده ايد همگى در صلح و سازش داخل شويد.» «سِلْم» از «تسليم» است و مقصود اين است كه معاويه را به تصميم قاطع وادار كن؛ يا حاضر به جنگ خانمانسوز شود و يا تسليم گردد و بيعت كند؛ البته بيعت كردن او يك تسليم ساده و معمولى نيست؛ چرا كه معاويه اى كه تاكنون مى گفته من ولىّ دم عثمان هستم و از خود اظهار وجود مى كرده، اگر بخواهد بيعت كند، اين يك بيعت همراه با خوارى و ذلّت است؛ از اين رو حضرت فرموده:

سازشى كه همراه با ذلّت و خوارى است.

«فَإِنِ اخْتَارَ الْحَرْبَ فَانْبِذْ إِلَيْهِ ، وَ إِنِ اخْتَارَ السِّلْمَ فَخُذْ بَيْعَتَهُ ؛ وَالسَّلامُ »

(پس اگر جنگ را اختيار كرد آن [پيمان امان و يا وعيد جنگ] را به سوى او بينداز، و اگر سازش را پذيرفت پس از او بيعت بگير؛ والسّلام.)

در جملۀ «فَإِنِ اخْتَارَ الْحَرْبَ فَانْبِذْ إِلَيْهِ » دو احتمال است:

يكى اين كه اگر جنگ را پذيرفت، پس اگر عهد و پيمان و يا قرارداد صلح و سازشى با هم داريد، آن قرارداد را نزد او بينداز و بيا.

و احتمال دوّم اين است كه اگر جنگ را پذيرفت، پس تو هم همان خواسته اش را جلويش بينداز و بگو جنگ مى كنى، بگو ما حاضر به جنگ هستيم و بيا.

«وَ إِنِ اخْتَارَ السِّلْمَ فَخُذْ بَيْعَتَهُ » : اما اگر صلح را پذيرفت، پس از او بيعت بگير.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته8.

ص: 82

ص: 84

«نامۀ 9»

و من كتاب له عليه السّلام إلى معاوية:

«فَأَرَادَ قَوْمُنَا قَتْلَ نَبِيِّنَا، وَاجْتِيَاحَ أَصْلِنَا، وَ هَمُّوا بِنَا الْهُمُومَ ، وَ فَعَلُوا بِنَا الْأَفَاعِيلَ ، وَ مَنَعُونَا الْعَذْبَ ، وَ أَحْلَسُونَا الْخَوْفَ ، وَاضْطَرُّونَا إِلى جَبَلٍ وَعْرٍ، وَ أَوْقَدُوا لَنَا نَارَ الْحَرْبِ ، فَعَزَمَ اللَّهُ لَنَا عَلَى الذَّبِّ عَنْ حَوْزَتِهِ ، وَ الرَّمْىِ مِنْ وَرَاءِ حُرْمَتِهِ ؛ مُؤْمِنُنَا يَبْغِي بِذَلِكَ الْأَجْرَ، وَ كَافِرُنَا يُحَامِي عَنِ الْأَصْلِ ، وَ مَنْ أَسْلَمَ مِنْ قُرَيْشٍ خِلْواً مِمَّا نَحْنُ فِيهِ ، بِحَلِفٍ يَمْنَعُهُ أَوْ عَشِيرَةٍ تَقُومُ دُونَهُ ، فَهُوَ مِنَ الْقَتْلِ بِمَكَانِ أَمْنٍ .

وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ وَ أَحْجَمَ النَّاسُ قَدَّمَ أَهْلَ بَيْتِهِ فَوَقى بِهِمْ أَصْحَابَهُ حَرَّ الأَْسِنَّةِ وَ السُّيُوفِ ، فَقُتِلَ عُبَيْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ يَوْمَ بَدْرٍ، وَ قُتِلَ حَمْزَةُ يَوْمَ أُحُدٍ، وَ قُتِلَ جَعْفَرٌ يَوْمَ مُؤْتَةَ ، وَ أَرَادَ مَنْ لَوْ شِئْتُ ذَكَرْتُ اسْمَهُ مِثْلَ الَّذِي أَرَادُوا مِنَ الشَّهَادَةِ ،[ وَ] لَكِنْ آجَالُهُمْ عُجِّلَتْ وَ مَنِيَّتُهُ أُجِّلَتْ ، فَيَا عَجَبَا لِلدَّهْرِ إِذْ صِرْتُ يُقْرَنُ بِي مَنْ لَمْ يَسْعَ بِقَدَمِي، وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ كَسَابِقَتِي، [الَّتِي] لايُدْلِي أَحَدٌ بِمِثْلِهَا إِلَّا أَنْ يَدَّعِىَ مُدَّعٍ مَا لاأَعْرِفُهُ ، وَ لاأَظُنُّ اللَّهَ يَعْرِفُهُ ، وَ الْحَمْدُلِلَّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ .

وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ مِنْ دَفْعِ قَتَلَةِ عُثْمَانَ إِلَيْكَ فَإِنِّي نَظَرْتُ فِي هَذَا الْأَمْرِ فَلَمْ أَرَهُ يَسَعُنِي دَفْعُهُمْ إِلَيْكَ وَ لا إِلى غَيْرِكَ ، وَ لَعَمْرِي لَئِنْ لَمْ تَنْزِعْ عَنْ غَيِّكَ وَ شِقَاقِكَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ عَنْ قَلِيلٍ يَطْلُبُونَكَ ، لايُكَلِّفُونَكَ طَلَبَهُمْ فِي بَرٍّ وَ لابَحْرٍ وَ لاجَبَلٍ وَ لاسَهْلٍ ، إِلَّا أَنَّهُ طَلَبٌ يَسُوءُكَ وِجْدَانُهُ ، وَ زَوْرٌ لايَسُرُّكَ لُقْيَانُهُ ؛ وَالسَّلامُ لِأَهْلِهِ .»

ص: 85

مفصّل است، و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم اين نامۀ مفصّل را براى معاويه نوشتند و توسط ابومسلم خولانى فرستادند.

جمع «أُفعولة» باشد به معناى كارهايى كه داراى مذمّت است، كه در اين صورت به اين معناست كه اينها كارهاى زشتى را عليه ما انجام دادند.

«وَ مَنَعُونَا الْعَذْبَ » ؛ «عَذْب» به معناى آب گواراست و البته به زندگى گوارا هم «عَذْب» گفته شده؛ يعنى اينها آب گوارا را بر ما بستند و يا ما را از زندگى گوارا محروم كردند.

ابن أبى الحديد در شرح خود گفته است:(1) ممكن است مقصود حضرت اين باشد كه وقتى ما را در شعب ابوطالب زندانى كردند، زندگى گواراى ما را از ما گرفتند. و بعد مى گويد: ممكن هم هست كه مقصود حضرت بستن آب باشد به روى آنها كه در شعب زندگى مى كردند. و اين هر دو احتمال درست است.

«أحلسوا» از مادّۀ «حِلْس» به معناى زيرانداز جهاز شتر است؛ در عرب رسم بوده براى اين كه پشت شتر زخم نشود پارچۀ نرمى زير جهاز شتر قرار مى داده اند تا پشت آن را زخم نكند، به اين پارچۀ زيرانداز «حِلْس» مى گفته اند، و اين پارچه ملازم با بدن شتر بوده؛ حالا حضرت فرموده: «وَ أَحْلَسُونَا الْخَوْفَ »: اينها كارى كرده بودند كه ترس ملازم بدن ما شده بود.

«وَاضْطَرُّونَا إِلى جَبَلٍ وَعْرٍ» : و ما را ناچار به رفتن روى كوه سخت كردند. در اين عبارت هم دواحتمال است: يكى اين كه اين جمله يك تشبيه است و حضرت زندگىِ در شعب ابوطالب را با آن همه سختى كه داشته به رفتن روى كوه سخت تشبيه فرموده باشند؛ و احتمال ديگر اين است كه اين يك واقعيت است نه تشبيه؛ چون شعب به معناى درّه است و درّه وقتى است كه دو طرف آن كوه باشد، و حضرت خواسته بفهماند چون جاى همگىِ ما در آن درّه نبود بعضى از ما به ناچار روى كوه زندگى مى كرديم، پس در حقيقت اين كفّار قريش بودند كه ما را مجبور به رفتن روى كوه كرده بودند.8.

ص: 88

«وَ أَوْقَدُوا لَنَا نَارَ الْحَرْبِ » : و براى ما آتش جنگ را روشن كردند. يعنى شما هميشه به جنگ ما مى آمديد. مى فرمايند در آن شرايط سختِ اوّل كار پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اين ما بوديم كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و از اسلام دفاع مى كرديم، و تو اى معاويه با پدر و خويشانت مشغول خوشگذرانى بوديد و بر عليه ما توطئه مى كرديد.

خدا بود و اجرشان را هم از خداوند طلب مى كردند؛ «وَ كَافِرُنَا يُحَامِي عَنِ الْأَصْلِ » :

و آن كسانى كه از قريش بودند و از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حمايت و دفاع مى كردند، آنها به خاطر خويشاوند از آن حضرت دفاع مى كردند. از ابولهب كه بگذريم ديگر عموهاى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مثل عبّاس يا حمزه تا قبل از ايمان آوردن به خاطر خويشاوندى از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم دفاع مى كردند. بنابراين سخن اميرالمؤمنين عليه السلام اين است كه خداوند در مقابل آن همه ستم هايى كه از سوى دشمنان به رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم روا شد، ما را بر آن داشت تا از آن حضرت دفاع كنيم؛ و در حقيقت اين امر را بر ما واجب فرموده بود.

بيرون مى آمديم مورد اذيّت و ضرب و شتم قرار مى گرفتيم، ولى او در اين گرفتارى نبود و....

بعد اضافه مى فرمايند كه اين آزادى براى مسلمانان قريشى «بِحَلِفٍ يَمْنَعُهُ »: يا به اين خاطر بود كه با بعضى هم قسم شده بودند، كه در اين صورت اگر كسى مى خواست متعرّض آنها بشود آنان به خاطر قسم از او حمايت مى كردند؛ «أَوْ عَشِيرَةٍ تَقُومُ دُونَهُ »: يا به خاطر خويشاوندى از او حمايت مى كردند؛ «فَهُوَ مِنَ الْقَتْلِ بِمَكَانِ أَمْنٍ »: بنابراين اين طور افراد از قتل و غارت و يا هر تعرّض ديگر كفّار و مشركان مصون و محفوظ بودند و از آن شكنجه و عذابهايى كه بنى هاشم به آن گرفتار مى شدند در امان بودند.

حالا حضرت در اين مورد فرموده اند: «وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ » ؛ «اَلْبَأْس» به معناى سختى و كنايه از جنگ است، و مقصود از «اِحْمَرَّ» داغ شدن جنگ است؛ يعنى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اين چنين بوده كه وقتى جنگ داغ مى شد «وَ أَحْجَمَ النَّاسُ »: و مردم كنار مى زدند «قَدَّمَ أَهْلَ بَيْتِهِ » : اهل بيت خود را در جنگ مقدّم مى داشت «فَوَقى بِهِمْ أَصْحَابَهُ حَرَّ الأَْسِنَّةِ وَ السُّيُوفِ »؛ «وَقى » از مادّۀ «وَقْى» به معناى حفظ كردن است و در اينجا دو مفعولى است؛ «أصحابه» مفعول اوّل و «حرّ الأسنّة» مفعول دوّم آن است، «السّيوف» هم عطف است بر «الأسنّة»؛ يعنى وقتى جنگ داغ مى شد و مردم كنار مى زدند، پس پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم به وسيلۀ اهل بيت خود اصحابش را از حرارت نيزه ها و شمشيرها حفظ مى كرد. «أسنّة» جمع «سنان» به معناى نيزه، و «سيوف» هم جمع «سيف» به معناى شمشير است.

«فَقُتِلَ عُبَيْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ يَوْمَ بَدْرٍ، وَ قُتِلَ حَمْزَةُ يَوْمَ أُحُدٍ، وَ قُتِلَ جَعْفَرٌ يَوْمَ مُؤْتَةَ ، وَ أَرَادَ مَنْ لَوْ شِئْتُ ذَكَرْتُ اسْمَهُ مِثْلَ الَّذِي أَرَادُوا مِنَ الشَّهَادَةِ ، [وَ] لَكِنْ آجَالُهُمْ عُجِّلَتْ وَ مَنِيَّتُهُ أجِّلَتْ »

(پس كشته شد عبيدة بن حارث در جنگ بدر، و نيز حمزه در جنگ احد، و همچنين جعفر در جنگ موته؛ و كسى كه اگر مى خواستم نام او را ياد مى كردم اراده كرده بود مثل آن چيزى را كه آن شهيدان از شهادت اراده كرده بودند، و ليكن اجل هاى ايشان پيش افتاد و مرگ او مؤخر شد.)

در اين قسمت نام تعدادى از شهداى اهل بيت را برده و به آرزوى خويش نيز تصريح فرموده اند؛ مى فرمايند: «فَقُتِلَ عُبَيْدَةُ بْنُ الْحَارِثِ يَوْمَ بَدْرٍ»: پس عبيده فرزند حارث كه از اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود در جنگ بدر شهيد شد. عبيده فرزند حارث و حارث فرزند عبدالمطلب و عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بود، پس عبيده كه پسر عموى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود و اهل بيت آن حضرت محسوب مى شد در جنگ بدر در راه اسلام به شهادت رسيد. «وَ قُتِلَ حَمْزَةُ يَوْمَ أُحُدٍ»: و حمزه (عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم) هم

ص: 92

در جنگى كه كفّار و مشركان در احُد برافروختند به شهادت رسيد، «وَ قُتِلَ جَعْفَرٌ يَوْمَ مُؤْتَةَ » : و جعفر بن ابى طالب (پسر عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و برادر من) در جنگ موته در درگيرى با همان كفّار و مشركان شهيد شد.

و در مورد خودشان چنين گفته اند: «وَ أَرَادَ مَنْ لَوْ شِئْتُ ذَكَرْتُ اسْمَهُ مِثْلَ الَّذِي أَرَادُوا مِنَ الشَّهَادَةِ » : و آن كسى كه اگر مى خواستم نامش را بر زبان مى آوردم، همان شهادتى را كه شهدا به آن رسيدند اراده كرده بود. مقصود حضرت از اين عبارت خودشان است؛ مى خواهند بگويند من هم در اين جنگ ها آرزوى شهادت داشتم «وَ لَكِنْ آجَالُهُمْ عُجِّلَتْ وَ مَنِيَّتُهُ أجِّلَتْ »: ليكن چه كنم كه اجل و مرگ آنها زودتر رسيد و مرگ من به تأخير افتاد و زنده ماندم.

جملۀ «و أراد من لو شئت ذكرت اسمه» فعل و فاعل و صفت و موصوف است، و جملۀ «مثل الّذى أرادوا من الشّهادة» مفعول و متعلّقات آن است؛ مى فرمايد: اراده كرده بود آن كس - كه اگر مى خواستم نامش را مى گفتم - مثل همان شهادتى را كه شهدا به آن رسيدند. «من الشّهادة» بيان است براى «الّذى أرادوا».

معاويه در اين نامۀ خود كه به وسيلۀ ابومسلم خولانى فرستاده بود نسبت به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بسيار اهانت كرده بود، و حضرت هم به همين خاطر از روزگار اظهار تعجّب مى كند كه معاويه را همسنگ وى قرار داده است.

مى فرمايد: «فَيَا عَجَبَا لِلدَّهْرِ»: بسى تعجّب است از روزگار «إِذْ صِرْتُ يُقْرَنُ بِي مَنْ لَمْ يَسْعَ بِقَدَمِي»: كارم به جايى رسيده كه قرين و همسنگ كسى شده ام كه هيچ وقت سعى و كوشش نداشت تا به مثل قدم من قدم ثابتى بردارد؛ يعنى هيچ وقت سعى نكرده در راه اسلام قدم بردارد؛ «وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ كَسَابِقَتِى» : و قرين كسى شده ام كه سابقه اش در اسلام مانند سابقۀ من نيست «الَّتِي لايُدْلِي أَحَدٌ بِمِثْلِهَا» : سابقه اى كه هيچ كس نمى تواند مثل آن سابقه را ادّعا كند؛ مقصود اين است كه سابقۀ هيچ كس مثل سابقۀ من نبود، از همه سرآمد بودم و هيچ نقطۀ منفى نداشتم.

«لايُدْلِى» از مادّۀ «أَدْلى » و به معناى «تَوَسَّلَ » آمده است؛ مى فرمايد: هيچ كس نمى تواند به سوابق من توسّل پيدا كند؛ يعنى هيچ كسى سابقۀ مرا ندارد. و اگر چه روى سخن با معاويه است، اما مى رساند كه ابوبكر و عمر و عثمان هم سابقۀ على عليه السلام را ندارند و به آن حضرت نخواهند رسيد.

«إِلَّا أَنْ يَدَّعِىَ مُدَّعٍ مَا لاأَعْرِفُهُ » ؛ اين جمله دنبالۀ عبارت پيش است؛ يعنى متوسّل نمى شود احدى به مثل سوابق من مگر اين كه كسى ادّعا كند سابقه اى را كه من نمى شناسم «وَ لاأَظُنُّ اللَّهَ يَعْرِفُهُ »: و خداوند هم چنين سابقه اى را نمى شناسد.

«وَ الْحَمْدُلِلَّهِ عَلى كُلِّ حَالٍ »: و در هر حال حمد و ستايش مخصوص خداست.

يكى از مطالبى كه در نامۀ معاويه بود، اين كه قاتلان عثمان را به من تحويل دهى تا آنها را قصاص كنم! حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در جواب اين خواسته فرموده اند:

«فَإِنِّي نَظَرْتُ فِي هَذَا الْأَمْرِ»: من در اين خواستۀ تو انديشه كردم «فَلَمْ أَرَهُ يَسَعُنِي دَفْعُهُمْ إِلَيْكَ وَ لا إِلى غَيْرِكَ » : و هر چه دقّت كردم نديدم كه من توانايى اين كار را داشته باشم، نه توان تحويل آنها را به تو دارم و نه به غير از تو. عثمان را يك نفر و دو نفر نكشتند، طلحه و زبير و عايشه و تعداد زيادى از مصرى ها كه مورد ظلم و ستم كارگزاران عثمان واقع شده بودند جزو قاتلان عثمان هستند كه على عليه السلام از تحويل آنها عاجز است.

خلاصۀ تهديد حضرت اين است كه به جان خودم سوگند اگر از گمراهى و شقاق خود دست برندارى «لَتَعْرِفَنَّهُمْ عَنْ قَلِيلٍ » : به زودى همۀ آنها را خواهى شناخت؛ همگى به سراغت مى آيند؛ «يَطْلُبُونَكَ »: تو را طلب مى كنند و دمار از روزگارت درمى آورند.

«لايُكَلِّفُونَكَ طَلَبَهُمْ فِى بَرٍّ وَ لابَحْرٍ وَ لاجَبَلٍ وَ لاسَهْلٍ ، إِلَّا أَنَّهُ طَلَبٌ يَسُوءُكَ وِجْدَانُهُ ، وَ زَوْرٌ لايَسُرُّكَ لُقْيَانُهُ ؛ وَالسَّلامُ لِأَهْلِهِ »

(ايشان در رنج نمى اندازند تو را در طلب خود در بيابان و نه دريا و نه كوه و نه صحرا، بلكه آن طلبى است كه يافتن آن تو را اندوهگين سازد، و زيارت كنندگانى هستند كه ديدار آنها تو را شاد نگرداند؛ و سلام بر اهل سلام باد.)

مقصود حضرت اين است كه اين قاتلانى كه آنان را طلب مى كنى، احتياجى به طلب كردن آنها نيست و آنها خودشان به خدمت شما خواهند رسيد. «لايُكَلِّفُونَكَ طَلَبَهُمْ فِى بَرٍّ وَ لابَحْرٍ وَ لاجَبَلٍ وَ لاسَهْلٍ »: لازم نيست تو خودت را براى پيدا كردن آنها به زحمت بيندازى و خشكى و دريا و روى كوهها و بيابانها را زير پا بگذارى «إِلَّا أَنَّهُ طَلَبٌ »: بلكه اينها خودشان مى آيند به سراغت «يَسُوءُكَ وِجْدَانُهُ »: وقتى آمدند تو را نگران مى كنند و به زحمت مى اندازند «وَ زَوْرٌ لايَسُرُّكَ لُقْيَانُهُ » ؛ «زَوْرٌ» جمع «زائر» است؛ يعنى اينها زيارت كنندگانى هستند كه ملاقات آنان براى تو مايۀ مسرّت و خوشحالى نيست، بلكه تو را به زحمت خواهند انداخت.

«وَالسَّلامُ لِأَهْلِهِ » ؛ اينجا چون حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام معاويه را شايستۀ سلام و درود ندانسته نفرموده «والسّلام عليكم» بلكه فرموده اند: «والسّلام لأهله» : سلام بر اهل سلام باد؛ يعنى درود و سلامتى براى اهلش باد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 96

ص: 98

«نامۀ 10»

و من كتاب له عليه السّلام إليه أيضاً:

«وَ كَيْفَ أَنْتَ صَانِعٌ إِذَا تَكَشَّفَتْ عَنْكَ جَلابِيبُ مَا أَنْتَ فِيهِ مِنْ دُنْيَا قَدْ تَبَهَّجَتْ بِزِينَتِهَا وَ خَدَعَتْ بِلَذَّتِهَا، دَعَتْكَ فَأَجَبْتَهَا، وَ قَادَتْكَ فَاتَّبَعْتَهَا، وَ أَمَرَتْكَ فَأَطَعْتَهَا، وَ إِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَقِفَكَ وَاقِفٌ عَلى مَا لايُنْجِيكَ مِنْهُ مُنْجٍ ، فَاقْعَسْ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ، وَ خُذْ أُهْبَةَ الْحِسَابِ ، وَ شَمِّرْ لِمَا [قَدْ] نَزَلَ بِكَ ، وَ لاتُمَكِّنِ الْغُوَاةَ مِنْ سَمْعِكَ ، وَ إِلَّا تَفْعَلْ أُعْلِمْكَ مَا أَغْفَلْتَ مِنْ نَفْسِكَ ؛ فَإِنَّكَ مُتْرَفٌ قَدْ أَخَذَ الشَّيْطَانُ مِنْكَ مَأْخَذَهُ ، وَ بَلَغَ فِيكَ أَمَلَهُ ، وَ جَرى مِنْكَ مَجْرَى الرُّوحِ وَ الدَّمِ .

وَ مَتى كُنْتُمْ يَا مُعَاوِيَةُ سَاسَةَ الرَّعِيَّةِ وَ وُلاةَ أَمْرِ الْأُمَّةِ ، بِغَيْرِ قَدَمٍ سَابِقٍ ، وَ لا شَرَفٍ بَاسِقٍ ، وَ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ لُزُومِ سَوَابِقِ الشَّقَاءِ، وَ أُحَذِّرُكَ أَنْ تَكُونَ مُتَمَادِياً فِي غِرَّةِ الْأُمْنِيَّةِ مُخْتَلِفَ الْعَلانِيَةِ وَ السَّرِيرَةِ .

وَ قَدْ دَعَوْتَ إِلَى الْحَرْبِ ، فَدَعِ النَّاسَ جَانِباً، وَاخْرُجْ إِلَىَّ ، وَ أَعْفِ الْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْقِتَالِ لِيُعْلَمَ أَيُّنَا الْمَرِينُ عَلى قَلْبِهِ ، وَالْمُغَطّى عَلى بَصَرِهِ ، فَأَنَا أَبُوحَسَنٍ قَاتِلُ جَدِّكَ وَ خَالِكَ وَ أَخِيكَ شَدْخاً يَوْمَ بَدْرٍ، وَ ذَلِكَ السَّيْفُ مَعِي، وَ بِذَلِكَ الْقَلْبِ أَلْقى عَدُوِّي! مَا اسْتَبْدَلْتُ دِيناً، وَ لَااسْتَحْدَثْتُ نَبِيّاً، وَ إِنِّي لَعَلَى الْمِنْهَاجِ الَّذِي تَرَكْتُمُوهُ طَائِعِينَ ، وَ دَخَلْتُمْ فِيهِ مُكْرَهِينَ .

وَ زَعَمْتَ أَنَّكَ جِئْتَ ثَائِراً بِعُثْمَانَ ، وَ لَقَدْ عَلِمْتَ حَيْثُ وَقَعَ دَمُ عُثْمَانَ فَاطْلُبْهُ مِنْ هُنَاكَ

ص: 99

إِنْ كُنْتَ طَالِباً، فَكَأَنِّي [قَدْ] رَأَيْتُكَ تَضِجُّ مِنَ الْحَرْبِ إِذَا عَضَّتْكَ ضَجِيجَ الْجِمَالِ بِالْأَثْقَالِ ، وَ كَأَنِّي بِجَمَاعَتِكَ تَدْعُونِي - جَزَعاً مِنَ الضَّرْبِ الْمُتَتَابِعِ ، وَالْقَضَاءِ الْوَاقِعِ ، وَ مَصَارِعَ بَعْدَ مَصَارِعَ - إِلى كِتَابِ اللَّهِ ، وَ هِىَ كَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ ، أَوْ مُبَايِعَةٌ حَائِدَةٌ .»

«تَكَشَّفَتْ » از مادّۀ «كَشْف» در باب تفعّل به معناى برطرف شدن است. «جَلابيب» جمع «جِلْباب» به معناى پوششى است كه روى چيزى مى كشند؛ مانند چادر كه زنان روى همۀ لباسهاى خود مى پوشند. «تَبَهَّجَتْ » از مادّۀ «بَهَجَ » از باب تفعّل و مصدر آن «تَبَهُّج» به معناى چيزى است كه سبب بهجت و خوشحالى مى شود.

خطاب به معاويه فرموده اند: «وَ كَيْفَ أَنْتَ صَانِعٌ » : و چه خواهى كرد «إِذَا تَكَشَّفَتْ عَنْكَ »: وقتى كه برداشته شود از تو «جَلابِيبُ مَا أَنْتَ فِيهِ مِنْ دُنْيَا»: پرده هاى اين دنيايى كه تو در آن زندگى مى كنى ؟ الآن در اين دنيا هستى و يك حالتهاى نفسانى تو را گرفته است، غرق در دنيا هستى؛ وقتى پرده ها از جلوى چشمت كنار رفت و قيامت برايت ظاهر شد، آن وقت متوجّه مى شوى كه چقدر فريب خورده اى. «قَدْ تَبَهَّجَتْ بِزِينَتِهَا» :

زينت هاى دنيا تو را سرگرم كرده و تو هم به آنها دل خوش كرده اى «وَ خَدَعَتْ بِلَذَّتِهَا» :

و با لذّتهاى خود به تو خدعه و نيرنگ زده است.

«دَعَتْكَ فَأَجَبْتَهَا، وَ قَادَتْكَ فَاتَّبَعْتَهَا، وَ أَمَرَتْكَ فَأَطَعْتَهَا، وَ إِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَقِفَكَ وَاقِفٌ عَلى مَا لايُنْجِيكَ مِنْهُ مُنْجٍ »

(دنيا تو را دعوت نمود پس تو آن را اجابت كردى، و راهنمايت شد پس آن را تبعيت نمودى، و به تو فرمان داد پس او را اطاعت كردى، و به تحقيق نزديك است كه نگاه دارنده تو را نگاه دارد بر چيزى كه هيچ نجات دهنده اى تو را از آن نجات نتواند داد.)

«قَادَتْكَ » از مادّۀ «قيادة» به معناى جلودارى است. گاهى شتر را از عقبِ سر مى رانند و هدايت مى كنند، در اين صورت به هدايت كننده «سائق» مى گويند؛ ولى گاهى افسار آن را مى گيرند و آن را به جلو مى كشانند، كه در اين صورت به او «قائد» مى گويند. حضرت هم در اين عبارت به «قيادة» تعبير فرموده اند.

«دَعَتْكَ فَأَجَبْتَهَا» : دنيا تو را دعوت به خود نمود پس تو هم آن را اجابت نمودى

ص: 101

«وَ قَادَتْكَ فَاتَّبَعْتَهَا» : و جلودارىِ تو را كرد پس تو هم از آن متابعت كردى «وَ أَمَرَتْكَ فَأَطَعْتَهَا»: و به تو امر كرده و دستور داده پس تو هم دستورش را عمل كردى و به خواستۀ او جواب مثبت دادى.

البته دستورات دنيا مختلف است: به يكى دستور مى دهد دروغ بگو، به يكى مى گويد تهمت بزن، به يكى مى گويد جنگ به راه بينداز، به يكى مى گويد آدم كشى كن، به يكى مى گويد زير بار حق نرو؛ و بر اثر فرمانبردارى از دنيا يكى ابولهب و ابوجهل مى شود، يكى معاويه و يزيد مى شود، يكى طلحه و زبير و عايشه مى شود، يكى هيتلر و صدام و... مى شود؛ و خلاصه اين استعداد افراد است كه طرف را در فرمان پذيرى به كجا برساند.

«وَ إِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَقِفَكَ وَاقِفٌ عَلى مَا لايُنْجِيكَ مِنْهُ مُنْجٍ » : و به تحقيق نزديك است نگاه دارنده اى تو را نگاه دارد بر آن چيزى كه هيچ نجات دهنده اى تو را از آن نجات نمى دهد. «واقف» فاعل «يَقِفَكَ » و به معناى بازدارنده و نگاه دارنده است. مقصود از اين نگاه دارنده مرگ است كه وقتى آمد انسان را از هركار و تلاشى باز مى دارد.

حضرت امير عليه السلام مى خواهند به معاويه بفرمايند مرگت نزديك است و وقتى مرگت رسيد تو را از هر كارى باز مى دارد.

عبارت نهج البلاغه در اينجا به دو صورت نقل شده است: در نهج البلاغۀ عبده «مِجَنّ » نقل شده؛ «مِجَنّ » از مادّۀ «جَنَّ » و به معناى سپر است. سپر انسان را در جنگ از گزند حوادث حفظ مى كند. در بعضى از نسخه ها مثل نسخۀ فيض الاسلام «مُنْجٍ » نقل شده؛ «مُنْجٍ » از مادّۀ «نَجى » (فعل ناقص) و به معناى نجات دهنده است. و معناى كلمه در هر دو صورت به يك چيز برمى گردد و آن اين كه: وقتى مرگت رسيد هيچ نجات دهنده اى تو را نجات نمى دهد، نه سپر كه انسان را در جنگ حفظ مى كند و نه نجات دهنده اى ديگر.

ص: 102

جنايتى امكان پيدا نكنند و خودت نيز از گستاخى به دور بمانى. «غُواة» جمع «غاوى» و به معناى گمراهان است.

در جامعه جريان مى دهد؛ خلاصه تو وسيلۀ خوبى براى شيطان در جهت اغوا كردن مردم هستى.

و پناه مى بريم به خداوند از اين كه تو بخواهى ملازم پيشينه هاى شقاوت باشى.

يعنى تو قبل از اين كه اسلام بياورى كافر و داراى خصلت هاى ناپسند بودى، نكند حالا هم كه مسلمان شده اى همان خصلت هاى گذشته و زمان جاهليت را همراه داشته باشى.

«وَ أُحَذِّرُكَ أَنْ تَكُونَ مُتَمَادِياً فِي غِرَّةِ الْأُمْنِيَّةِ » : و بر حذر مى دارم تو را از اين كه به وسيلۀ آن آرزوهاى نفسانى كه دارى غرور را به انتها برسانى. «غرّة الأمنيّة» اضافۀ صفت به موصوف است، و در حقيقت عبارت به صورت «و الأمنيّة الغرّة» بوده و به معناى آرزوى مغرور كننده است. يعنى تو را مى ترسانم از اين كه آرزوهاى مغروركننده را در خود امتداد بدهى. چون هر چه انسان آرزوهاى خود را امتداد بدهد غرور او زيادتر مى شود.

«مُخْتَلِفَ الْعَلانِيَةِ وَ السَّرِيرَةِ »: و بر حذر مى دارم تو را از اين كه ظاهر تو با درونت مختلف باشد. از نظر ظاهر مسلمان و با ايمان و براى خونخواهى خليفۀ رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم حركت كنى، ولى در باطن تفوّق طلب و رياست طلب هستى و عشق رياست و حكومت بر ملّت مسلمان تو را مغرور كرده است.

معاويه در يك قسمت از نامه اش على عليه السلام را به جنگ طلبيده و مى گويد: «فإن كنت صادقاً فأمكنّا من قتلته نقتلهم به، و نحن أسرع النّاس إليك، و إلّافإنّه ليس لك و لأصحابك إلّاالسّيف»(1) پس اگر راست مى گويى قاتلان عثمان را به ما تحويل ده تا آنها را بكشيم، آنگاه خواهى ديد ما اوّل كسى هستيم كه با تو بيعت مى كنيم؛ و اگر راضى به تحويل آنها نشدى، هيچ راهى بجز جنگ با تو و اصحابت نيست.

حضرت در مقابل اين سخن به او فرموده اند: «وَ قَدْ دَعَوْتَ إِلَى الْحَرْبِ »: و تو مرا به جنگ دعوت كرده اى «فَدَعِ النَّاسَ جَانِباً، وَاخْرُجْ إِلَىَّ » : پس مردم را واگذار و به تنهايى به جنگ من بيا و با من بجنگ «وَ أَعْفِ الْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْقِتَالِ » : و مردم شام را بياور ولى آنها را از جنگ معاف بدار، من هم مردم را مى آورم و آنها را از جنگ معاف مى دارم، و ما دو نفر با هم به كارزار و جنگ مى پردازيم «لِيُعْلَمَ أَيُّنَا الْمَرِينُ عَلى قَلْبِهِ » : تا معلوم شود قلب كدام يك از ما دو نفر را زنگار گرفته است «وَ الْمُغَطّى عَلى بَصَرِهِ » :

و جلوى چشم كدام يك از ما دو نفر را پردۀ غفلت پوشانده است.

اين سخن حقى است از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام كه اگر راست مى گويى و خود را حق و طرفدار حق مى دانى، چرا مردم و مسلمانان را به جان هم انداخته و آنها را به كشتن مى دهى ؟! تو با من طرف هستى و با من هم به ميدان كارزار بيا و بدان كه «فَأَنَا أَبُوحَسَنٍ »: من همان ابوالحسنى هستم كه «قَاتِلُ جَدِّكَ وَ خَالِكَ وَ أَخِيكَ شَدْخاً يَوْمَ بَدْرٍ»: در جنگ بدر عُتبة بن ربيعة پدرِ مادرت، و وليد بن عتبة برادرِ مادرت، و حنظلة بن ابى سفيان برادر خودت را كشته ام «وَ ذَلِكَ السَّيْفُ مَعِي» : و هنوز هم آن شمشير همراه من و با من است.

«شَدْخ» به معناى شكستن چيز تو خالى است، و ضربه اى را كه به چيز تو خالى بزنند. منظور حضرت اين است كه مغز پوكشان را زدم و آنها را نابود كردم.8.

ص: 107

فِيهِ مُكْرَهِينَ » : و من بر همان راهى هستم كه شما از روى اكراه و اجبار داخل در آن شديد. كفّار قريش در فتح مكّه غافلگير شده و همگى آنان و از جمله ابوسفيان و همين معاويه از ترس شمشير مسلمانان اسلام آوردند؛ اما على عليه السلام آن روز مسلمان بود امروز هم مسلمان است، از اين رو فرموده: من هم آن روز مسلمان بودم و هم امروز، آن روز با نيروى اسلام در برابر كفّار و مشركان مى ايستادم امروز هم با همان نيروى اسلام هستم و با همان شمشير.

اين كلمات همان گونه كه ابن أبى الحديد گفته است دلالت بر پيشگويى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام دارد؛(1) چون مى گويند همين گونه كه حالا اصرار دارى براى خونخواهى عثمان جنگ كنى، مى بينم روزى را كه از سختى جنگ مى هراسى و وقتى ديدى در شُرُف مغلوب شدن هستى قرآنها را سر نيزه مى كنى و پناه به قرآن مى برى!

«فَكَأَنِّي قَدْ رَأَيْتُكَ تَضِجُّ مِنَ الْحَرْبِ »: مثل اين كه مى بينم تو را كه فريادت بلند شده و از جنگ ضجّه و ناله مى كنى «إِذَا عَضَّتْكَ ضَجِيجَ الْجِمَالِ بِالْأَثْقَالِ » : وقتى كه جنگ دندانهايش را بر تو فرو كند. حضرت امير عليه السلام در اين جمله جنگ را به حيوان درنده اى تشبيه فرموده كه دندانهايش را به انسان فرو برده است؛ مى گويند: وقتى جنگ دندانهايش را به تو فرو كرد، تو هم از جنگ فرياد مى كنى همانند فرياد كردن شترى كه زير بار سنگين قرار گرفته باشد و ناله كند.

«وَ كَأَنِّي بِجَمَاعَتِكَ تَدْعُونِي - جَزَعاً مِنَ الضَّرْبِ الْمُتَتَابِعِ ، وَ الْقَضَاءِ الْوَاقِعِ ، وَ مَصَارِعَ بَعْدَ مَصَارِعَ - إِلى كِتَابِ اللَّهِ ، وَ هِىَ كَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ ، أَوْ مُبَايِعَةٌ حَائِدَةٌ »

(و چنان است كه تو با جماعتت مرا به كتاب خدا مى خوانيد - به جهت ناشكيبايى از ضربت پياپى، و از حكمى كه واقع مى شود و از مواضع بر خاك افتادنهاى در پى هم - و حال آن كه جماعتى هستيد كافر و انكاركننده [قرآن را]، يا بيعت كنندۀ منحرف.)

مقصود از «بِجَمَاعَتِكَ » لشكريان و همراهان معاويه است؛ «مُتَتابِع» از «تَبَع» و به معناى پياپى است؛ «مَصارِع» جمع «مَصْرَع» اسم مكان و به معناى زمينى است كه كشته يا شهيد در آن به زمين مى افتد. «إلى كتاب اللّه» جار و مجرور و متعلق به «تَدْعُونى» است. «وَ هِىَ كَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ » جملۀ حاليه است؛ يعنى در حالتى كه اين جماعت و لشكر تو كافر به قرآن و انكار كنندۀ آن هستند. «مُبَايِعَةٌ حَائِدَةٌ » هم عطف به «كَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ »3.

ص: 110

است، يعنى يا آنها بيعت كننده هستند اما از مسير قرآن منحرفند. «حائدة» از مادّۀ «حَادَ» و به معناى «اِنْحَرَفَ » است.

گفتيم كه اين جملات دلالت بر پيشگويى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام دارد؛ زيرا حضرت فرموده اند: تو الآن اين همه جنگ طلبى مى كنى، اما من مى بينم تو و جماعتت را كه بر اثر ضربه هاى پياپى آثار شكست را در خود احساس مى كنيد و به اين خاطر كتاب خدا را پيش مى آوريد و قرآن را حَكَم قرار مى دهيد.

«وَ كَأَنِّي بِجَمَاعَتِكَ تَدْعُونِي»: مثل اين است كه مى بينم تو با جماعتت مرا مى خوانيد «جَزَعاً مِنَ الضَّرْبِ الْمُتَتَابِعِ »: به واسطۀ آن ضربت هاى پى در پى كه از گروه من مى خورى «وَ الْقَضَاءِ الْوَاقِعِ »: و به واسطۀ آن حكمى كه واقع شده «وَ مَصَارِعَ بَعْدَ مَصَارِعَ »: و به واسطۀ اين كه نيروهايت يكى پس از ديگرى روى زمين مى افتند و كشته مى شوند.

معناى كلام حضرت اين است كه: مى بينم تو و جماعتت را كه بر اثر ضربتهاى پياپى كه مى بينيد و حكمى كه بر تو واقع مى شود و نيروهايت يكى پس از ديگرى كشته مى شوند «تَدْعُونِي إِلى كِتَابِ اللَّهِ »: مرا به كتاب خدا دعوت مى كنيد «وَ هِىَ كَافِرَةٌ جَاحِدَةٌ »: در حالتى كه شخصا قرآن را قبول ندارى و آن را ردّ مى كنى «أَوْ مُبَايِعَةٌ حَائِدَةٌ » : و يا اين كه اگر بيعت هم بكنيد ولى از راه حق و حقيقت منحرف هستيد.

اين سخن حضرت قبل از شروع جنگ صفّين بود، و ملاحظه كرديم كه در بامداد ليلة الهرير لشكر شام به دستور عمرو بن عاص قرآنها را بر سر نيزه ها زدند و از لشكر على عليه السلام در خواست صلح و آشتى كردند و در آخر هم كار به حكميّت رسيد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 111

ص: 112

ص: 114

«نامۀ 11»

و من وصيّة له عليه السّلام وصّى بها جيشاً بعثه إلى العدوّ:

«فَإِذَا نَزَلْتُمْ بِعَدُوٍّ أَوْ نَزَلَ بِكُمْ فَلْيَكُنْ مُعَسْكَرُكُمْ فِي قُبُلِ الْأَشْرَافِ وَ سِفَاحِ الْجِبَالِ أَوْ أَثْنَاءِ الْأَنْهَارِ؛ كَيمَا يَكُونَ لَكُمْ رِدْءاً وَ دُونَكُمْ مَرَدّاً، وَلْتَكُنْ مُقَاتَلَتُكُمْ مِنْ وَجْهٍ وَاحِدٍ أَوِ اثْنَيْنِ ، وَاجْعَلُوا لَكُمْ رُقَبَاءَ فِى صَيَاصِى الْجِبَالِ وَ مَنَاكِبِ الْهِضَابِ ؛ لِئَلّا يَأْتِيَكُمُ الْعَدُوُّ مِنْ مَكَانِ مَخَافَةٍ أَوْ أَمْنٍ ، وَاعْلَمُوا أَنَّ مُقَدِّمَةَ الْقَوْمِ عُيُونُهُمْ ، وَ عُيُونَ الْمُقَدِّمَةِ طَلائِعُهُمْ ؛ وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّفَرُّقَ ، فَإِذَا نَزَلْتُمْ فَانْزِلُوا جَمِيعاً، وَ إِذَا ارْتَحَلْتُمْ فَارْتَحِلُوا جَمِيعاً، وَ إِذَا غَشِيَكُمُ اللَّيْلُ فَاجْعَلُوا الرِّمَاحَ كِفَّةً ، وَ لا تَذُوقُوا النَّوْمَ إِلَّا غِرَاراً أَوْ مَضْمَضَةً .»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ يازدهم نهج البلاغه است.

در موارد زيادى از قرآن شريف كلمۀ وصيّت در مورد خداوند به كار رفته در صورتى كه مردن در كار خدا نيست و وصيّت خداوند به معناى سفارش كلّى است؛ مثلاً در يك آيه آمده است: (وَ لَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ إِيّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللّهَ ) (1)«و همانا ما به كسانى كه پيش از شما به آنان كتاب داده شده است و به شما سفارش كرديم كه تقواى الهى را پيشه نماييد.»

در جاى ديگرى هم فرموده است: (وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ ) (2)«و آنچه به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم كه دين را برپا داريد.» در مورد ديگرى هم به انسان سفارش فرموده: (وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً) (3)«و ما انسان را به احسان دربارۀ پدر و مادرش سفارش كرديم.»

مرحوم شهيد در كتاب وصيّت از شرح لمعه گفته است: يكى از معانى «وصيّة» وصل است، و آن به اين جهت است كه بعد از مرگ را به زمان حيات و زندگى وصل مى كند. البته اين معنا درست نيست، و گفتۀ مرحوم شهيد به اين خاطر است كه ايشان خيال كرده در كلمۀ «وصيّت» سفارش بعد از مرگ مندرج است!

خود به حضرت نوشت: شريح از طاعت من سر باز زد و براى من حقى روا نمى دارد و امر امير را سبك شمرده و پيمانش را ترك گفت. و شريح نامه نوشت كه: زياد تكبّر نمود و بدخويى كرد و عجب و خودبينى و فخر او را به گفتار و كردارى كه خداوند از آن خرسند نيست كشانيد؛ و از امير عليه السلام عزلش را درخواست كرد.(1)

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم اين نامه را كه نامۀ يازدهم است براى هر دوىِ آنان نوشته و فرستادند و در اين نامه آنها را نصيحت فرمودند، اما بعداً نامۀ ديگرى نوشتند و در آن مالك اشتر را به عنوان فرمانده معرفى كردند و آن را به وسيلۀ مالك اشتر فرستادند.

اين نامۀ دوّم بر حسب ترتيب نهج البلاغه نامۀ سيزدهم است. البته بعداً نامۀ چهاردهم را هم در ارتباط با همين مقدمة الجيش نوشته و ارسال فرموده اند. باز نامۀ پنجاه و ششم هم مربوط به همين شريح بن هانى پيش مقدمه و جلودار است. روى اين حساب به نظر مى رسد اين چهار نامه (يازدهم، سيزدهم، چهاردهم و پنجاه و ششم) در يك ارتباط است و لازم بوده مرحوم سيّد آنها را در رديف هم آورده باشند، و نامۀ دوازدهم را كه در ارتباط با معقل بن قيس رياحى است كه داراى سه هزار نيرو بوده و او هم به عنوان مقدمه عازم صفّين بوده را جاى ديگر نقل مى كرد تا از نظر رديف زيباتر به نظر مى آمد.

به طورى كه نقل شده است وقتى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مالك اشتر را به عنوان فرمانده سپاه فرستاد، فرماندهىِ همۀ لشكر تحت فرماندهى زياد بن نضر كه دوازده هزار نفر بودند و لشكر تحت فرماندهىِ معقل بن قيس رياحى كه سه هزار نفر بودند به عهدۀ مالك اشتر گذاشته شد و هر كدام از اين سه نفر تحت فرماندهى مالك اشتر به وظايف محوّله عمل مى كردند.7.

ص: 117

بعد فرموده اند: «أَوْ أَثْنَاءِ الْأَنْهَارِ»: يا اگر در جايى بوديد كه نه مكان مرتفع و نه كوهى وجود دارد، آن وقت برويد در داخل نهر تا آن بلنديهاى نهر حكم خاكريز را براى شما داشته باشد و در ديد دشمن نباشيد.

البته مقصود حضرت از «أثناء الأنهار» اين نيست كه داخل نهرهايى كه آب دارند، بلكه مقصود رودخانه هاى بدون آبى است كه در بيابانها فراوان است و فقط هنگام بارندگى جاى عبور سيلاب است. خلاصه مى خواهند بفهمانند كه اين لشكر در ديد دشمن نباشد تا بتواند هر وقت و بى وقتى به لشكر حمله كند و يا از دور به سوى لشكر تيراندازى نمايد. و از همين جهت در مقام علّت فرموده اند: «كَيْمَا يَكُونَ لَكُمْ رِدْءاً وَ دُونَكُمْ مَرَدّاً» : تا اين كه براى شما يك كمكى باشد و دشمن در پايين دست شما رفت و آمد كند. «رِدْء» به معناى كمك است.

كنيد تا مراقب شما باشند و آنها را در «فِي صَيَاصِى الْجِبَالِ » : بلنديهاى كوهها «وَ مَنَاكِبِ الْهِضَابِ »: و شيارهاى تپّه ها قرار دهيد تا از شما حفاظت كنند.

«رُقَباء» جمع «رَقيب» به معناى مراقب است؛ مقصود اين است كه كسانى باشند كه در ديده بانى ها قرار گيرند و رفت و آمد و هجوم دشمن را زير نظر بگيرند و شما را مطّلع كنند تا خودتان را حفظ كنيد.

«صَياصى» جمع «صيصَة» به معناى شاخ حيوان است، ولى حضرت آن را كنايه از قلّۀ كوه آورده اند؛ يعنى همان طورى كه شاخ حيوان وسيلۀ دفاع براى حيوان است، اين قلّۀ كوه هم وسيلۀ دفاع براى انسان است؛ آن وقت اگر اين رقيب روى قلّه قرار گيرد، تمام حركات دشمن را زير نظر مى گيرد و خودى را حفظ مى كند.

«مَناكِب» جمع «مَنْكِب» به معناى شانه است؛ و «هِضاب» هم جمع «هَضْبَة» به معناى كوه بلند، تپّه و هر بلندى روى زمين آمده است؛ «مَنَاكِبِ الْهضَابِ » يعنى شانه هاى بلنديهاى كوهها كه در واقع به شيارهاى كوهها هم معنا مى شود.

خلاصه مقصود اين است كه اين ديده بانها را در چنين جاهاى بلندى قرار دهيد «لِئَلّا يَأْتِيَكُمُ الْعَدُوُّ» : تا اين كه دشمن به طرف شما نيايد «مِنْ مَكَانِ مَخَافَةٍ أَوْ أَمْنٍ » : از جاهاى خوفناك يا از جاهاى مورد اطمينان.

مقصود از «مقدمة الجيش» همان پيش قراولانى هستند كه قبل از حركت لشكر اصلى به محل جبهه و ميدان جنگ حركت مى كنند. «عُيون» جمع «عين» به معناى ديده بان و جاسوس است.

فرموده اند: «وَاعْلَمُوا أَنَّ مُقَدِّمَةَ الْقَوْمِ عُيُونُهُمْ » : و بدانيد كه پيش قراولان يك لشكر جاسوسان و ديده بانان لشكر اصلى هستند؛ «وَ عُيُونَ الْمُقَدِّمَةِ طَلائِعُهُمْ »: و ديده ها و ديده بانهاى پيش قراولان، جاسوسان ايشان هستند.

«طلائع» جمع «طليعة» و به معناى كسانى است كه اطلاعات جمع مى كنند. پس در حقيقت هر لشكر پيش قراولانى داشته كه اين پيش قراولان كارهاى ديده بانى و جاسوسى را براى كلّ لشكر بر عهده داشته اند، كه اين پيش قراولان داراى يك گروه ديده بانى به نام رقيب بوده اند كه وظيفۀ آنان مراقبت از لشكر و جمع آورى اطّلاعات از نحوۀ عملكرد دشمن در ارتباط با وضعيت جبهه و جنگ بوده است، و روى همين حساب به آنها «طلائع» مى گفته اند.

و در مورد اتحاد بين نيروها و فرماندهان فرموده اند: «وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّفَرُّقَ » : و از تفرقه و جدايى پرهيز كنيد «فَإِذَا نَزَلْتُمْ فَانْزِلُوا جَمِيعاً»: پس اگر جايى پياده شديد همگى با هم پياده شويد «وَ إِذَا ارْتَحَلْتُمْ فَارْتَحِلُوا جَمِيعاً» : و اگر هم خواستيد كوچ كنيد همگى با هم كوچ كنيد.

محفوظ بمانند فرموده اند: «وَ إِذَا غَشِيَكُمُ اللَّيْلُ » : و چون شب شما را فرا گرفت «فَاجْعَلُوا الرِّمَاحَ كِفَّةً »: نيزه ها را به طور دايره اى شكل به زمين بزنيد. اين دستور براى اين است كه لشكر در شب از حمله و هجوم دشمن كه به آن شبيخون گفته مى شود مصون و محفوظ بمانند؛ وقتى نيزه ها به طور دايره در اطراف لشكر به زمين فرو شده باشد، اگر در شب حمله كنند ابتدا با نيزه ها برخورد مى كنند و طبعاً لشكر متوجّه شبيخون آنها شده و از خود دفاع مى كنند.

«وَ لا تَذُوقُوا النَّوْمَ إِلَّا غِرَاراً أَوْ مَضْمَضَةً » ؛ «غِرار» به معناى خوابِ كم است، و «مَضْمَضَة» به معناى گرداندن آب در دهان است؛ در مورد خوابيدن در شب براى لشكرى كه در مظانّ حملۀ دشمن است فرموده اند: اين طور نباشد كه در خواب عميق بروند، بلكه به نحو «غِرار» يعنى خيلى كم و بلكه از كم هم كمتر و به صورت «مضمضه» خواب برويد. گاهى انسان موقع آب خوردن يك دفعه خود را سيراب مى كند و گاهى به صورت مضمضه و گرداندن آب در دهان آب مى خورد؛ اينجا حضرت خواب رفتن را به آب خوردن تشبيه فرموده و مى فرمايند: مانند مضمضه كردن خواب برويد. يعنى چرت بزنند نه اين كه خواب عميق بروند.

وَ قَدَّرَهُ مُقَاماً لاظَعْناً، فَأَرِحْ فِيهِ بَدَنَكَ ، وَ رَوِّحْ ظَهْرَكَ ، فَإِذَا وَقَفْتَ حِينَ يَنْبَطِحُ السَّحَرُ، أَوْ حِينَ يَنْفَجِرُ الْفَجْرُ، فَسِرْ عَلى بَرَكَةِ اللَّهِ ، فَإِذَا لَقِيتَ الْعَدُوَّ فَقِفْ مِنْ أَصْحَابِكَ وَسَطاً، وَ لاتَدْنُ مِنَ الْقَوْمِ دُنُوَّ مَنْ يُرِيدُ أَنْ يُنْشِبَ الْحَرْبَ ، وَ لاتَبَاعَدْ مِنْهُمْ تَبَاعُدَ مَنْ يَهَابُ الْبَأْسَ ، حَتّى يَأْتِيَكَ أَمْرِي، وَ لايَحْمِلَنَّكُمْ شَنَآنُهُمْ عَلى قِتَالِهِمْ قَبْلَ دُعَائِهِمْ ، وَالْإِعْذَارِ إِلَيْهِمْ .»

از عبارت «و من وصيّة» در كلام مرحوم سيّد معلوم است كه اين نامه همۀ آن نامه اى نيست كه حضرت براى معقل بن قيس نوشته اند، و قسمتى از آن نامه را مرحوم سيّد رضى به هر منظورى كه داشته حذف نموده است.

و... محاكمۀ صحرايى كرده و اعدام كند. اينها همه بى تقوايى است؛ و حضرت براى كنترل همۀ فرماندهان نظامى عالم، به ايراد يك جملۀ بسيار زيبا مبادرت ورزيده كه:

«وَ لاتُقَاتِلَنَّ إِلّا مَنْ قَاتَلَكَ »: اين از تقوا و خدا ترسى است كه با كسانى كه با تو سر جنگ ندارند تو هم با آنان سر جنگ نداشته باشى. اين يك ارزش است، و شخص مسلمان بايد از قدرت و اسلحه اى كه به دست او داده اند سوء استفاده نكند و در اين فكر باشد كه روزى سر و كارم با خدا خواهد افتاد و بايد براى كارهايم جواب قانع كننده داشته باشم.

خنك ترى، طرف صبح و طرف عصر است كه هوا نسبت به قبل از ظهر تا بعد از ظهر خنك تر است؛ مقصود حضرت اين است كه لشكر را در وقتهايى كه هوا خنك تر است حركت بده.

«وَ غَوِّرْ بِالنَّاسِ » : و مردم را هنگام ظهر از حركت بازدار. «غَوِّرْ» فعل امر از مادّۀ «غَوْر» است، «غائرة» به معناى وسط روز و مثلاً از ساعتهاى ده و نيم يازده صبح تا سه و نيم چهار بعدازظهر است؛ و «قَوِّلْ » هم آمده كه از مادّۀ «قيلولة» و به معناى استراحت وسط روز است؛ مقصود اين است كه وسط روز كه هوا گرم است آنها را آزاد بگذار.

«وَ رَفِّهْ فِى السَّيْرِ» ؛ «رَفِّهْ » امر حاضر از «رفاه» است؛ يعنى لشكر را در رفتن در رفاه قرار ده؛ همۀ آنها قدرت و توان تند رفتن و يا زياد راه رفتن را ندارند و تو بايد مراعات حال همگىِ آنها را بكنى.

«وَ لا تَسِرْ أَوَّلَ اللَّيْلِ » : و در اوّل شب راه نرويد «فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَهُ سَكَناً»: براى اين كه خدا شب را براى آرامش و آسايش قرار داده است «وَ قَدَّرَهُ مُقَاماً لا ظَعْناً» : و اوّل شب را براى توقف مقدّر كرده نه براى سير كردن و راه رفتن.

از اين روايت و روايات ديگرى هم كه در جاى ديگر وجود دارد، بر خلاف اين سبكى كه ما داريم استفاده مى شود؛ معمول مردم ما بر اين رسم هستند كه شب را تا دوازده و يك بيدار مى مانند و چه بسا نماز صبح آنها قضا مى شود، در حالى كه اين روايت دستور مى دهد اوّل شب را بخوابيم و استراحت كنيم و آخر شب (سحر) را بيدار شويم و به عبادت خدا و نماز شب و راز و نياز با او بپردازيم. رسم مردم قديم خصوصاً روستاييان - كه خيلى رسم خوبى هم بود - بر اين بود كه همان غروب آفتاب شام مى خوردند و اوّل مغرب نماز مغرب و عشاى خود را مى خواندند و سرِ شب مى خوابيدند و نيمه شب به بعد بيدار مى شدند و به عبادت خدا مى پرداختند، بعد نماز صبح را مى خواندند و همان اوّل صبح به سراغ كارهاى خود مى رفتند.

ص: 126

اين كار درست بر طبق اين روايت بود؛ چون على عليه السلام هم در اين نامه سفارش فرموده در دو هوا خنكى حركت كن و راه برو؛ يكى از اين دو هوا خنكى صبح زود است، اينجا هم كه دستور داده اوّل شب را استراحت كنيد. البته درست است كه اين دستور حضرت به يكى از فرماندهان نظامى و در مورد لشكر و حركت دادن لشكر است، ولى مى دانيم كه اين موضوعِ زود خوابيدن خصوصاً با اضافه شدن جملۀ «فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَهُ سَكَناً» خصوصيت به ارتش و جنگ ندارد و براى هميشه و براى همۀ افراد بشر است.

به هر حال حضرت در اين قسمت از نامۀ خود از معقل بن قيس رياحى خواسته اند اوّل شب را به استراحت بپردازند و از اوّل صبح براى پيمودن راه استفاده كنند؛ و جملات بعدى حضرت هم قابل بهره بردارى بيشترى در اين مورد است.

فرموده اند:

«فَأَرِحْ فِيهِ بَدَنَكَ ، وَ رَوِّحْ ظَهْرَكَ ، فَإِذَا وَقَفْتَ حِينَ يَنْبَطِحُ السَّحَرُ، أَوْ حِينَ يَنْفَجِرُ الْفَجْرُ، فَسِرْ عَلى بَرَكَةِ اللَّهِ »

(پس در شب تن خود را آسوده گذار، و مركب خويش را راحت ساز؛ و چون آگاه شدى كه سحر وسيع شده است [آشكار گشته] يا زمانى كه فجر روشن گرديد، پس با تكيه بر بركت خداوند حركت كن.)

«فَأَرِحْ » از مادّۀ «أَراحَ » و به معناى استراحت كردن است. «فَأَرِحْ فِيهِ بَدَنَكَ » : پس بدن خود را در شب راحت ساز و آسوده گذار. بدن انسان بر اثر كار و تلاش در روز خسته مى شود، ولى در شب بر اثر استراحت و خواب راحت مى شود و نيروى تحليل شده را باز مى يابد؛ از اين جهت دستور داده اند كه در شب بدن را راحت بگذاريم و با راحت گذاشتن آن، نيروى جديدى پيدا كنيم.

ص: 127

«وَ رَوِّحْ ظَهْرَكَ » : و مركبت را آسوده گذار. و حتى در مورد مركبِ سوارى و باربرى هم كه ذى روح هستند و احتياج به استراحت دارند سفارش فرموده. «رَوِّحْ » فعل امر از مادّۀ «راحة» است؛ و «ظَهْر» معمولاً به شتر كه وسيلۀ بار بردن و راه رفتن در مسيرهاى طولانى است مى گفته اند. اينجا حضرت در مورد آنها هم سفارش مى كند كه آنها را نيز راحت بگذار تا استراحت كنند و نيرو پيدا نمايند.

«فَإِذَا وَقَفْتَ حِينَ يَنْبَطِحُ السَّحَرُ» ؛ «وَقَفْتَ » از مادّۀ «وُقُوف» به معناى آگاهى است؛ «يَنْبَطِحُ » از مادّۀ «بَطْح» به معناى وسعت و وسيع است، و «اِنْبَطَحَ » به معناى «اِتَّسَعَ » است؛ مى فرمايد: پس وقتى آگاهى پيدا كردى كه سحر وسيع شده است؛ يعنى سحر باز شده و نزديكى هاى طلوع فجرِ صادق است. به نظر مى آيد كلمۀ «حين» منصوب به نزع خافض بوده و در اصل «فإذا وقفت إلى حين ينبطح السّحر» باشد، كه اگر چنين باشد آن وقت كلمۀ «وَقَفْتَ » به معناى ايستادن و صبر كردن است نه به معناى آگاهى پيدا كردن؛ يعنى وقتى ايستادى تا اين كه سحر وسعت پيدا كرد.

«أَوْ حِينَ يَنْفَجِرُ الْفَجْرُ»: يا بيشتر صبر كردى تا اين كه فجر شكافته شد؛ يعنى طلوع كرد و صبح شد؛ «فَسِرْ عَلى بَرَكَةِ اللَّهِ » : پس در اين صورت به اميد بركت خداوند حركت كن.

اين يك دستور ديگرى است كه حضرت در ارتباط با برخورد با دشمن به معقل بن قيس داده اند؛ فرموده اند: «فَإِذَا لَقِيتَ الْعَدُوَّ» : پس اگر به دشمن برخوردى و او را ملاقات كردى «فَقِفْ مِنْ أَصْحَابِكَ وَسَطاً» : در ميان لشكر باش. جلو نباش كه اگر تو را بكشند همۀ لشكر شكست مى خورد، بلكه تو در قلب لشكر بمان.

«وَ لاتَدْنُ مِنَ الْقَوْمِ دُنُوَّ مَنْ يُرِيدُ أَنْ يُنْشِبَ الْحَرْبَ » ؛ با توجّه به اين كه لشكرِ تحت اختيار معقل بن قيس مقدمة الجيش است، حضرت به او دستور داده كارى نكند كه جنگ به راه بيفتد؛ مى فرمايد: ميانه روى را اختيار كن؛ نه آن قدر به آنها نزديك شو كه دشمن خيال كند تو قصد به راه انداختن جنگ دارى «وَ لاتَبَاعَدْ مِنْهُمْ تَبَاعُدَ مَنْ يَهَابُ الْبَأْسَ »: و نه آن چنان از آنان دور شو كه خيال كنند تو از جنگ مى ترسى.

«دُنُوّ» و «تَباعُد» در عبارات فوق مفعول مطلق نوعى هستند؛ يعنى نزديك نشو نوع نزديك شدن كسى كه قصد جنگ راه انداختن را دارد، و دور نشو نوع دور شدن كسانى كه از جنگ مى ترسند؛ «حَتّى يَأْتِيَكَ أَمْرِي»: تا اين كه امر و فرمان من به تو برسد. مقصود اين است كه كج دار و مريض با آنها مدارا كن تا تكليف آيندۀ تو را تعيين كنم.

«وَ لايَحْمِلَنَّكُمْ شَنَآنُهُمْ عَلى قِتَالِهِمْ قَبْلَ دُعَائِهِمْ ، وَالْإِعْذَارِ إِلَيْهِمْ »

(و بايد كينه توزى دشمن شما را وادار به جنگ با آنان نكند پيش از خواندن آنها [به راه حق] و برطرف كردن عذر ايشان.)

«لايَحْمِلَنَّكُمْ » منفىِ به «لا» و مؤكد به «نون تأكيد ثقيله» از مادّۀ «حَمْل» به معناى وادار كردن است؛ «شَنَآن» مصدر و به معناى بغض و كينه داشتن و خلافكارى كردن است. مى فرمايد: و حتماً كينه توزى آنان شما را وادار به جنگ با آنان نكند، پيش از آن كه آنها را بخوانيد. «دُعَائِهِمْ » مصدر است و به معناى دعوت كردنِ آنها به راه حق است.

ص: 129

و در ادامه مى فرمايد: و كارى نكنيم كه عذر آنها را برطرف كنيم. آنها الآن كه با ما در جنگ هستند حتماً براى خودشان عذرى دارند، چون تبليغات معاويه آنها را گمراه كرده و آنها با انگيزۀ خونخواهى عثمان به جنگ با ما برخاسته اند و ما بايد كارى كنيم كه تبليغات او را خنثى كنيم و با مردم اتمام حجّت شود و عذر را از آنها بگيريم؛ پس توجّه داشته باش كه جنگ از سوى تو آغاز نشود.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 130

ص: 132

«نامۀ 13»

و من كتاب له عليه السّلام إلى أميرين من أمراء جيشه:

«وَ قَدْ أَمَّرْتُ عَلَيْكُمَا وَ عَلى مَنْ فِي حَيِّزِكُمَا مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرِ، فَاسْمَعَا لَهُ وَ أَطِيعَا، وَاجْعَلاهُ دِرْعاً وَ مَجِنّاً؛ فَإِنَّهُ مِمَّنْ لايُخَافُ وَهْنُهُ ، وَ لاسَقْطَتُهُ ، وَ لابُطْؤُهُ عَمَّا الْإِسْرَاعُ إِلَيْهِ أَحْزَمُ ، وَ لاإِسْرَاعُهُ إِلى مَا الْبُطْ ءُ عَنْهُ أَمْثَلُ .»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ سيزدهم از نامه هاى حضرت امير عليه السلام است. مرحوم سيّد در عنوان اين نامه آورده اند:

«و من كتاب له عليه السلام إلى أميرين من أمراء جيشه»

(بعضى از يك نامۀ حضرت به دو نفر از فرماندهان سپاه خود است.)

نام آن دو فرمانده را ذكر نكرده اند، ولى پيداست كه نامه به زياد بن نضر و شريح بن هانى است كه در نامۀ يازدهم مطرح بود.

(و به تحقيق مالك بن حارث اشتر را بر شما دو نفر و بر هر آن كه در كنار شماست فرمانده گردانيدم، پس فرمان او را بشنويد و اطاعت كنيد، و او را چون زره و سپر قرار دهيد.)

«أَمَّرْتُ » از «إمارة» به معناى امير قرار دادن او بر ديگران است؛ «حَيِّز» در اصل «حَيْوِز» و از مادّۀ «حَازَ، يَحُوزُ» است، يعنى و آنهايى كه در كنار شما هستند، مقصود تمامى افراد لشكر است؛ «دِرع» به معناى زره؛ و «مَجِنّ » به معناى سپر است.

فرموده اند: «قَدْ أَمَّرْتُ عَلَيْكُمَا وَ عَلى مَنْ فِي حَيِّزِكُمَا مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرِ» :

مالك اشتر را امير و فرمانده قرار دادم بر شما و كسانى كه در كنار شما و تحت فرمان شما هستند «فَاسْمَعَا لَهُ وَ أَطِيعَا» : پس گوش به فرمان او باشيد و از فرمانش اطاعت كنيد «وَاجْعَلاهُ دِرْعاً وَ مَجِنّاً» : و او را براى خود زره و سپر قرار دهيد.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين جملات ضمن منصوب نمودن مالك اشتر به سمت فرماندهى كلّ براى آن دو لشكر، وى را به زره و سپر تشبيه فرموده اند. زره بدن انسان را از اصابت تير و شمشير حفظ مى كند، سپر هم حافظى است كه براى محفوظ ماندن سر و صورت جلوى شمشير دشمن گرفته مى شود، و هر دوىِ اينها چيزهايى است كه انسان در پناه آن جنگ مى كند. حضرت در اين نامه خطاب به آن دو فرمانده فرموده اند: مالك اشتر را براى لشكر به منزلۀ زره و سپر قرار دهيد. يعنى همان طورى كه زره و سپر جنگجو را از خطرات حفظ مى كند و انسان در پناه آن محفوظ مى ماند، اگر شما در پناه مالك قرار بگيريد از گزند حوادث محفوظ مى مانيد.

اين عبارات همه در تعريف و تمجيد از مالك اشتر است. فرموده اند: «فَإِنَّهُ مِمَّنْ لايُخَافُ وَهْنُهُ » : زيرا او از كسانى است كه هيچ وقت در مقابل دشمن ضعف نشان نمى دهد. چيزى كه در فرماندهى جنگ مهم است همين است كه شجاعت داشته باشد و از خود ضعف نشان ندهد؛ براى اين كه اگر فرماندهى لشكر كمترين ضعف از خود نشان دهد، شيرازۀ لشكر از هم مى پاشد؛ و برعكس اگر فرمانده شجاع باشد و در مقابل دشمن ايستادگى نشان دهد، لشكر هم دل و جرأت پيدا مى كند و در نتيجه به پيروزى مى رسند.

پس يكى از اوصاف مالك اشتر اين است كه: «لايُخَافُ وَهْنُهُ » : ترسى از سستى و ضعف او نيست. صفت ديگر او اين است كه: «وَ لاسَقْطَتُهُ » : و هيچ ترسى از سقوط او هم وجود ندارد؛ و محكم و استوار در برابر دشمن مى ايستد.

صفت ديگرى كه حضرت در مورد وى برشمرده اين است كه: «وَ لابُطْؤُهُ عَمَّا الْإِسْرَاعُ إِلَيْهِ أَحْزَمُ » : او موقعيت شناس است، از اين رو كندى او در كارى كه سرعت لازم است ترسيده نمى شود «وَ لاإِسْرَاعُهُ إِلى مَا الْبُطْ ءُ عَنْهُ أَمْثَلُ » : و سرعت او هم در كارى كه كندى لازم است ترسيده نمى شود. خلاصه مالك اشتر آن چنان موقعيت شناس است كه اگر جاى كندى باشد كند عمل مى كند و اگر جاى سرعت باشد سريع عمل مى كند.

ابن أبى الحديد در مورد اين جملات مى گويد: «فأمّا ثناء أميرالمؤمنين عليه السلام عليه فى هذا الفصل فقد بلغ مع اختصاره ما لايبلغ بالكلام الطويل، و لعمرى لقد كان الأشتر أهلاً لذلك، كان شديد البأس، جواداً، رئيساً، حليماً، فصيحاً، شاعراً، و كان يجمع بين اللّين و العنف فيسطو فى موضع السّطوة و يرفق فى موضع الرّفق»(1) تعريف و تمجيد اميرالمؤمنين عليه السلام از مالك در اين فصل در عين كوتاهى عبارت به جايى رسيده كه هيچ1.

ص: 135

عبارت طولانى به آن نمى رسد؛ و به جان خودم سوگند كه مالك اشتر لياقت چنين تعريف و تمجيدى را داشته است؛ مالك مردى جنگجو و نترس، بخشنده، رئيس، حليم، فصيح و شاعر بود؛ او بين خشونت و نرمى را جمع كرده است، پس در جايى كه بايد، سختى نشان مى دهد و در جايى كه بايد، مدارا مى كند.

(با دشمن نجنگيد تا آنان آغازگر جنگ با شما باشند؛ زيرا - سپاس خداى را - كه شما داراى برهانى قاطع هستيد؛ و رها كردن شما ايشان را تا اين كه آنان آغازگر جنگ با شما باشند، براى شما برهانى ديگر است بر ايشان.)

«يَبْدَؤُوكُمْ » از مادّۀ «بَدَءَ» و به معناى شروع است؛ «حجّة» به معناى دليل و برهان قاطع است. فرموده اند: «لاتُقَاتِلُوهُمْ حَتّى يَبْدَؤُوكُمْ » : با آنها نجنگيد تا آنها شروع به جنگ كنند. مقصود حضرت اين است كه لشكر او آغازگر جنگ نباشد، و اگر آنها شروع به جنگ كردند لشكر على عليه السلام از خود دفاع كند.

در اصل عامل جنگ هم معاويه بوده كه قصد حمله و هجوم به كوفه را داشته، ولى حضرت امير عليه السلام لشكرى مهيّا كرده و با پيشدستى كردن جلوى راه او را گرفته اند.

«فَإِنَّكُمْ بِحَمْدِاللَّهِ عَلى حُجَّةٍ » : چون شكر خدا كه شما براى حقانيت خودتان دليل داريد. يك دليل اين است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم على عليه السلام را به جانشينى خود انتخاب نموده و شما پيروان او هستيد؛ و ديگر اين كه اگر آنها اين نصب را قبول نداشته باشند، مردم مدينه و مهاجر و انصار با على عليه السلام بيعت كرده و على عليه السلام را خليفه قرار داده اند و شما هم پيروان او هستيد؛ بنابراين شما بر حق هستيد و براى حقانيت خود هم دليل داريد.

«وَ تَرْكُكُمْ إِيَّاهُمْ حَتّى يَبْدَؤُوكُمْ حُجَّةٌ أُخْرى لَكُمْ عَلَيْهِمْ » : و اين كه آنها را ترك مى كنيد و آغازگر جنگ نيستيد، يك دليل ديگرى است بر حقانيت شما. براى اين كه اين آغازگر جنگ است كه زورگويى مى كند؛ ما كه با نصب رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و انتخاب مردم سركار آمده ايم جنگى نداريم، اين معاويه است كه مى خواهد با زور شمشير خود را بر مردم تحميل كند؛ اما اگر جنگ را شما آغاز كنيد، آن وقت قضاوت تاريخ اين مى شود كه آنها خواستند خود را بر مردم شام تحميل كنند.

ص: 137

مى كند او را نكشيد. نمونۀ اين دستور عمرو بن عاص بود كه هنگام روبرو شدن با حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام خود را بيچاره ديد و براى نجات خويش عورت خود را ظاهر نمود، حضرت هم از كشتن او صرف نظر فرمود.

دستور ديگر حضرت اين است كه: «وَ لاتُجْهِزُوا عَلى جَرِيحٍ » : و بر مجروحين نتازيد كه كار آنان را تمام كنيد. جهاز بر مجروح به اين معناست كه كار او را تمام كنند؛ اين كارِ درستى نيست، بايد به مجروح جنگى مهلت داد، او را معالجه كرد تا بهبودى حاصل كند، شايد متنبّه شود و به حق برگردد.

عقل به معناى تفكر و مآل انديشى است؛ مردها معمولاً از نيروى تفكر بيشتر، و زنان معمولاً از نيروى عواطف و احساسات بيشترى برخوردارند. اساس يك خانواده بر اين دو پايه (تفكر و مآل انديشى با عواطف و احساسات) استوار است؛ كه خداوند متعال تفكر و مآل انديشى آن را به عهدۀ مردان، و عواطف و احساسات آن را به عهدۀ زنان گذاشته است.

زن در ادارۀ منزل و تربيت فرزند مهارت كافى و حوصله اى بى اندازه دارد كه اين كار از يك مرد ساخته نيست؛ يك مرد حوصلۀ بچه دارى ندارد؛ مثلاً يك نوزادى كه نيمه شب گريه مى كند، مادر خواب شيرين خود را رها كرده نوزاد را تر و خشك مى كند، او را شير مى دهد، او را مى بوسد و مى خواباند؛ در صورتى كه يك پدر هنگام گريۀ نوزاد چه بسا با ترشرويى مى گويد چرا نمى گذارد بخوابيم ؟ و حاضر نيست ساعتى از شب را به كمك همسر خود بچه را نگهدارى كند.

از آن طرف مرد هم داراى عقل و تدبيرى است كه مى تواند با مآل انديشى زندگى خود و آيندۀ زن و فرزندان خود را تأمين نمايد. البته اين موضوع كلّى استثناء پذير است و در برخى موارد زنانى يافت مى شوند كه از عقل، تدبير و مآل انديشى زائد الوصفى برخوردارند.(1)

و در ادامه مى فرمايد: «إِنْ كُنَّا لَنُؤْمَرُ بِالْكَفِّ عَنْهُنَّ » : ما از طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مأمور مى شديم خود را از اذيّت و آزار آنها باز داريم. حرف «إنْ » در اين جمله شرطيه نيست بلكه مخفّفه از مثقّله است و به معناى «به درستى كه» است؛ يعنى به درستى كه ما به وسيلۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مأمور شده ايم به آنها اذيّت نرسانيم «وَ إِنَّهُنَّ لَمُشْرِكَاتٌ » :د.

ص: 140

و حال آن كه آن زنانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به ما دستور دادند به آنها اذيّت نرسانيم زنان مشرك بودند. پس به طريق اولى شما نبايد زنان شامى را كه در لشكر معاويه هستند و مسلمانند اذيّت و آزار دهيد.

معاويه از بنى اميّه است، بنى اميّه در قبل از اسلام با بنى هاشم ضدّيت داشته و معاويه از اين بابت با على عليه السلام دشمنى دارد. علاوه بر اين وقتى اسلام ظهور كرد و على عليه السلام به حمايت از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در جنگهاى صدر اسلام كفّار قريش و از جمله پدربزرگ، دايى و برادر معاويه را كشته بود، از اين جهت هم معاويه با على عليه السلام دشمنى دارد، ولى اين دشمنى را نمى تواند ظاهر كند. معاويه هميشه دنبال فرصت بوده تا دشمنى خود را با على عليه السلام ظاهر كند، و اينك كه جنگ در شرف شروع شدن است در حقيقت معاويه دشمنى خود را ظاهر كرده و ديگهاى كينه به جوش آمده است.

اگر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در قيد حيات بود معاويه اى كه تا سال هشتم هجرت - درست دو سال به رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم - عليه اسلام و مسلمين مى جنگيد و در هر فرصتى از ضربه زدن به مسلمانان دريغ نداشت، به ولايت شام گمارده نمى شد تا پس از مرگ عثمان خود را همتاى كسى بداند كه از ده سالگى اسلام آورده و در دامن رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رشد كرده و در همۀ جنگها مدافع رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بوده است.

«اَللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ غَيْبَةَ نَبِيِّنَا» : خدايا براى نبودن پيامبرمان كه در اثر نبودن او اين همه ظلم ديده ايم به تو شكايت مى كنيم «وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا» : و از اين كه دشمنان ما زياد است «وَ تَشَتُّتَ أَهْوَائِنَا»: و از اين كه با نبودن پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم خواسته هاى ما مختلف شده است.

وقتى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم زنده بود بر حسب ظاهر همه يك زبان بودند، خواستۀ ظاهرى همۀ افراد اعلاى كلمۀ «لاإله إلّااللّه» بود؛ گرچه بسيارى به ظاهر ايمان آورده بودند و منافقانه عمل مى كردند؛ اما خواسته ها در فقدان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم زياد شده و معاويه كه يك مسلمان ظاهرى بوده ادّعاى اميرالمؤمنينى بر مسلمانان واقعى را دارد.

(رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ ) خدايا بين ما و قوممان به حق حكم فرما؛ (وَ أَنْتَ خَيْرُ الْفاتِحِينَ ) (1) و تو بهترين حاكمانى.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته9.

ص: 145

ص: 146

ص: 148

«نامۀ 16»

و كان يقول عليه السّلام لأصحابه عند الحرب:

«لا تَشْتَدَّنَّ عَلَيْكُمْ فَرَّةٌ بَعْدَهَا كَرَّةٌ ، وَ لا جَوْلَةٌ بَعْدَهَا حَمْلَةٌ ، وَ أَعْطُوا السُّيُوفَ حُقُوقَهَا، وَ وَطِّئُوا لِلْجُنُوبِ مَصَارِعَهَا، وَاذْمُرُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى الطَّعْنِ الدَّعْسِي وَ الضَّرْبِ الطَّلَحْفى ، وَ أَمِيتُوا الْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ . فَوَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ ، مَا أَسْلَمُوا وَ لَكِنِ اسْتَسْلَمُوا، وَ أَسَرُّوا الْكُفْرَ، فَلَمَّا وَجَدُوا أَعْوَاناً عَلَيْهِ أَظْهَرُوهُ .»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ شانزدهم از نهج البلاغۀ عبده و فيض الاسلام است. اينجا مرحوم سيّد رضى در تيتر نامه آورده اند:

«و كان يقول عليه السلام لأصحابه عند الحرب»

(كار هميشگى حضرت اين بود كه هنگام جنگ به اصحاب خود چنين مى گفت.)

«كان يقول» ماضى استمرارى است، و ماضى استمرارى دلالت بر استمرار و هميشگى كار دارد. اين سفارشهايى را كه در اين نامه بيان كرده اند، مطالبى است كه در وقت جنگ بايد مورد توجّه قرار بگيرد.

(بر شما سخت نيايد فرار كردنى كه بعد از آن حمله بردن است، و نه حركت كردنى كه پس از آن يورش آوردن است؛ و حقوق شمشيرها را بپردازيد.)

حضرت امير عليه السلام در اين جملات در مورد تاكتيك جنگ سخن گفته اند؛ مى فرمايند:

فرارى كه بعدش حمله باشد برايتان ناراحتى ندارد، بلكه آن فرارى كه بد است و از آن مذمّت شده فرارى است كه برگشت نداشته باشد. يكى از تاكتيك هاى جنگ همين است كه نيروها بنا به مصلحت و اقتضا عقب نشينى كنند و با جلو كشيدن دشمن او را در تله بيندازند؛ در مورد جنگ گفته شده: «اَلْحَرْبُ خُدْعَةٌ » جنگ همه اش خدعه و نيرنگ است.

حضرت در اين مورد فرموده اند: «لا تَشْتَدَّنَّ عَلَيْكُمْ فَرَّةٌ بَعْدَهَا كَرَّةٌ » : از اين كه يك فرار و عقب نشينى كوچكى مى كنيد و بعد از آن حمله ور مى شويد بر شما سخت نيايد. مقصود اين است كه از اين فرار كوچك نگران نشويد. «وَ لا جَوْلَةٌ بَعْدَهَا حَمْلَةٌ » :

و اين جابجا شدن كه بعد از آن حمله است براى شما ايرادى ندارد. «جَوْلَة» از «جولان» به معناى جابجا شدن است؛ يعنى حركتى كه بعد از آن حمله باشد.

«وَ أَعْطُوا السُّيُوفَ حُقُوقَهَا» : و حق شمشيرهاى خود را ادا كنيد. «سيوف» جمع «سيف» به معناى شمشير است؛ و «حقوق» جمع «حقّ » است. ادا كردن حقوق شمشير به اين است كه وقتى دشمن در مقابل قرار گرفت همۀ شمشير را به كار اندازند و او را از پاى درآورند.

«وَ وَطِّئُوا لِلْجُنُوبِ مَصَارِعَهَا» ؛ «وَطِّئُوا» از «وَطَأَ» به معناى مهيّا كردن است؛ در بعضى نسخه ها «وَطِّنُوا» آمده كه از مادّۀ «وطن» و به معناى وطن قرار دادن و ساكن ساختن در يك جاى زمين است. «جُنوب» جمع «جَنْب» به معناى پهلو و كناره است.

«مَصارِع» جمع «مَصْرَع» به معناى محل سقوط است. معناى جمله اين است كه بر اثر حمله به دشمن آنان را به پهلوهايشان در قتلگاههاشان توطّن سازيد، يا بر اثر حمله پهلوهاى آنها را براى قتلگاههاشان آماده سازيد.

«وَاذْمُرُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى الطَّعْنِ الدَّعْسِي»: و خود را براى داخل كردن نيزه ها به دشمن تحريك كنيد. «اَلدَّعْسِى» از مادّۀ «دَعْس» و به معناى داخل شدن است؛ يعنى خودتان را تحريك كنيد تا اين كه بتوانيد نيزه ها را تا آخر در آنها فرو كنيد. «وَ الضَّرْبِ الطَّلَحْفى » ؛ اين عبارت عطف بر «اَلطَّعْنِ » است؛ يعنى تحريك كنيد خود را براى ضربه زدن خيلى سخت به دشمن. كلمۀ «الطّلحفى» به صورت «الطّلخفى» هم آمده و هر دوى آنها به معناى زدن خيلى زياد است.

«وَ أَمِيتُوا الْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ » : و صداهاى خود را بكُشيد، يعنى بى سر و صدا باشيد، براى اين كه سر و صدا كردن دليل بر وجود دلهره و ترس و وحشت است.

«أطْرَد» افعل تفضيل از مادّۀ «طَرْد» و به معناى دور كننده تر است؛ و «فَشَل» به معناى ضعف و سستى است؛ يعنى اگر سر و صداى خود را بميرانيد ضعف و سستى از بين شما مى رود.

سلام بر تو باد)، وقتى صداى مرا و اين شوخى را شنيد خيلى دلگرم و خوشحال شد؛ بعد او را بردند داخل يك سلول انفرادى، ايشان كسى را فرستاده بود كه از ما يك مفاتيح بگيرد، ما هم يك مفاتيح براى او فرستاديم، او هم شروع كرد بلند بلند دعا بخواند و گريه كند، آقاى ربانى شيرازى گفت: آقاى سعيدى تو دارى آبروى ما را مى برى، اينجا جاى دعاى بلند و گريه نيست، اگر بر فرض قرار باشد ملائكة اللّه هم تصميم بگيرند مقدارى وقت مى خواهد، اگر بخواهى گريه و زارى كنى دشمن مى گويد خودشان را باخته اند؛ حضرت هم به اصحاب خود فرموده صداى خود را بميرانيد؛ براى اين كه اگر سر و صدا كنيد سبب ضعف شما مى شود و دشمن از آن سوء استفاده مى كند.

موجودات سوگند كه «مَا أَسْلَمُوا»: اينها هيچ وقت اسلام واقعى نداشته اند «وَ لَكِنِ اسْتَسْلَمُوا»: ليكن در مقابل قدرت حق تسليم شدند و به دروغ اظهار اسلام نمودند «وَ أَسَرُّوا الْكُفْرَ» : و در فتح مكّه از ترس شمشير مسلمانان كفر خود را مخفى كردند.

مقصود اين است كه اينها كافرند، كفر خود را در دل مخفى كرده و به دروغ اظهار اسلام كرده اند؛ دليل آن هم اين است كه «فَلَمَّا وَجَدُوا أَعْوَاناً عَلَيْهِ أَظْهَرُوهُ » : پس وقتى ياورانى پيدا كردند كفر درونىِ خود را آشكار نمودند. اين بنى اميّه بود كه يزيد بن ابى سفيان را والى شام كرد و پس از مرگ او معاوية بن ابى سفيان را جايگزين او كرد، او هم در معاندت با اسلام در برابر على عليه السلام كه برگزيدۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بود ايستاد و با اعوان و انصارى كه داشت دشمنى خود را ظاهر كرد و با على عليه السلام جنگيد؛ البته معاويه با اسم كفر با على عليه السلام نمى جنگيد، بلكه او خونخواهى عثمان را بهانه كرده و با اسم خونخواهى از خليفۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با على عليه السلام مى جنگيد.

وَ لَاالْمُحِقُّ كَالْمُبْطِلِ ، وَ لَاالْمُؤْمِنُ كَالْمُدْغِلِ ، وَ لَبِئْسَ الْخَلَفُ [خَلَفاً] يَتْبَعُ سَلَفاً هَوى فِي نَارِ جَهَنَّمَ .

وَ فِي أَيْدِينَا بَعْدُ فَضْلُ النُّبُوَّةِ الَّتِي أَذْلَلْنَا بِهَا الْعَزِيزَ، وَ نَعَشْنَا بِهَا الذَّلِيلَ ، وَ لَمَّا أَدْخَلَ اللَّهُ الْعَرَبَ فِي دِينِه أَفْوَاجاً، وَ أَسْلَمَتْ لَهُ هَذِهِ الْأُمَّةُ طَوْعاً وَ كَرْهاً، كُنْتُمْ مِمَّنْ دَخَلَ فِى الدِّينِ إِمَّا رَغْبَةً وَ إِمَّا رَهْبَةً عَلى حِينَ فَازَ أَهْلُ السَّبْقِ بِسَبْقِهِمْ ، وَ ذَهَبَ الْمُهَاجِرُونَ الْأَوَّلُونَ بِفَضْلِهِمْ ، فَلاتَجْعَلَنَّ لِلشَّيْطَانِ فِيكَ نَصِيباً، وَ لا عَلى نَفْسِكَ سَبِيلاً.»

خواستۀ معاويه از روز اوّلِ بيعت مردم با على عليه السلام اين بود كه شام را بدون چون و چرا در اختيار معاويه قرار دهد؛ اگر اميرالمؤمنين عليه السلام يك ديپلمات امروزى بود چه بسا شام را به معاويه مى داد و بعد او را عزل مى كرد، اما حضرت مى فرمود او ظالم است و ظالم نبايد يك لحظه بر مردم مسلط باشد.

در حقيقت ارزشهايى در نظر على عليه السلام بوده كه با اين بازيهاى سياسى جور نبوده است. به هر حال مقصود از اين جملات اين است كه معاويه در هنگامى كه شكست خود را مشاهده مى كند، اين نامه را به على عليه السلام مى نويسد و آن درخواست روز اوّل را تكرار مى كند، كه على عليه السلام هم اين نامه را در جواب او نوشته اند.

هستم حرف درستى نيست؛ نه از نظر شخصيت مثل من هستى، نه از نظر عقيده و يقين، و نه لشكر و نيروهايى كه اطراف تو را گرفته اند در علم و يقين محكم و استوار هستند.

فرموده اند: اين كه تو گفته اى ما فرزندان عبدمناف هستيم، من هم قبول دارم و همين را مى گويم، ما فرزندان عبدمناف هستيم «وَ لَكِنْ لَيْسَ أُمَيَّةُ كَهَاشِمٍ »: ليكن بين هاشم و اميّه كه دو فرزند عبدمناف هستند فرق است و اميّه مانند هاشم نيست. يعنى آن نيروى ايمان و خدا ترسى كه در هاشم بوده در اميّه نبوده است.

«وَ لاحَرْبٌ كَعَبْدِالْمُطَّلِبِ » : و حرب كه جدّ معاويه است مانند عبدالمطلب كه جدّ على عليه السلام است نيست. همۀ مردم آن زمان عبدالمطلب را يك شخصيت دينى و مذهبى مى دانستند، در صورتى كه حرب چنين شهرتى نداشت و مردم آن زمان هم چنين توجّهى كه به عبدالمطلب داشتند به حرب نداشتند.

«وَ لاأَبُوسُفْيَانَ كَأَبِي طَالِبٍ » : و ابوسفيان هم كه پدر تو است مانند ابوطالب كه پدر من است نيست. شخصيت دينى و اعتبار ابوطالب زبانزد خاص و عام عرب بوده، در صورتى كه ابوسفيان چنين شخصيتى نداشته و چندان هم مورد توجّه نبوده است.

«وَ لَاالْمُهَاجِرُ كَالطَّلِيقِ » : و نه هجرت كننده مانند آزاد شده از اسارت است. من و بسيارى از صحابه در ابتداى ظهور اسلام به خاطر كارشكنى ها و دشمنى هاى تو و پدرت با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از مكّه به مدينه مهاجرت كرديم، و تو تا سال هشتم هجرى جزو كفّار و دشمنان اسلام بودى و در فتح مكّه اسير شدى و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بر شما منّت گذاشت و شما را آزاد كرد.

پس ما از مهاجرين صدر اوّل هستيم و تو اسير دست لشكر اسلام هستى كه بعداً آزاد شدى، و معلوم است كه مهاجر مانند آزاد شده نيست و رتبۀ ديگرى دارد؛ و ما در عرض هم نيستيم.

«وَ لَاالصَّرِيحُ كَاللَّصِيقِ »: و خالص مانند ناخالص نيست. «صَريح» به معناى كسى است كه در فرزند بودن خالص است؛ در مقابل آن «لَصيق» يعنى كسى كه فرزند واقعى نيست بلكه او را به آن طايفه چسبانده اند، مانند فرزند خوانده. در اين مورد گفته شده:

اميّه يك غلامى بود كه عبد شمس او را خريد و چون خيلى از او خوشش آمد او را

ص: 159

فرزند خواندۀ خود معرفى كرد، از آن به بعد او را اميّة بن عبدالشّمس ناميدند؛ كه به اين مناسبت جزو فرزندان عبد مناف شد.

مقصود حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از اين جمله اين است كه تو از فرزندان عبد مناف نيستى بلكه چسبانده شدۀ به عبد مناف هستى. محمّد عبده در شرح خود احتمال ديگرى را داده و آن اين است كه مى گويد: چون معاويه واقعاً و حقيقتاً ايمان نياورده بود ولى حضرت امير عليه السلام صريحاً ايمان آورده است، پس مقصود حضرت اين است كه من صريحاً مسلمان هستم و تو چسبانده شدۀ به مسلمانان هستى.(1) كه اين احتمالى است كه ايشان داده، ولى اكثراً همان معناى اوّل را گفته اند.

«وَ لَاالْمُحِقُّ كَالْمُبْطِلِ »: و هيچ آدمى كه در راه حق است مانند آدمى كه در راه باطل است نيست. حضرت دارند به معاويه مى فهمانند كه من در راه حق و طرفدار حق هستم و تو در راه باطل هستى، و پر واضح است كسى كه در راه حق است مانند كسى كه در راه باطل است نيست.

«وَ لَاالْمُؤمِنُ كَالْمُدْغِلِ » : و انسان با ايمان مانند انسان مفسد نيست. «مُدْغِل» از مادّۀ «دَغَلَ » و به معناى فسادكننده است. ابن اثير گفته است: «دغل» آن بيشه زارى است كه يك عده براى توطئه در آن جمع مى شوند.(2)

«وَ لَبِئْسَ الْخَلَفُ [خَلَفاً] يَتْبَعُ سَلَفاً هَوى فِي نَارِ جَهَنَّمَ » : و بد جانشينى است آن كسى كه پيروى كند از سَلَفى كه در جهنم هستند. حضرت در اين جمله به معاويه مى گويد: آبا و اجدادت اهل جهنم هستند و تو از پيشينيانى پيروى مى كنى كه همه در جهنم هستند.

(و بعد از آن همه فضائل، در دستان ماست فضيلت نبوّت كه به وسيلۀ آن خوار گردانديم ارجمند را، و بدان بالا برديم خوار را.)

حضرت در اين قسمت از نامه فضائل ديگرى را براى خود و اهل بيت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بيان فرموده اند. در اين عبارت مضاف اليه «بَعْدُ» محذوف است؛ يعنى «و فى أيدينا بعد هذه الفضائل، فضل النّبوّة الّتى...» بعد از آن همه فضائلى كه برشمردم فضيلت نبوّت هم در ما هست.

«الَّتِي أَذْلَلْنَا بِهَا الْعَزِيزَ»: آن نبوّتى كه به وسيلۀ آن گردنكشان را ذليل كرديم؛ ابوجهل ها، ابولهب ها، ابوسفيان ها و... همه گردنكشان قريش و كفّار بودند، نبوّت آمد و همۀ اينها را ذليل كرد. و از طرف ديگر هم فقير و بيچاره هايى كه مسلمان شدند سربلند گشتند. در حقيقت اسلام (خافِضَةٌ رافِعَةٌ ) (1) بود؛ به يك عده اى كه سربلند بودند ذلّت داد و آنها را كوچك كرد، و به يك عده اى كه زيردست بودند و همانند بلال حبشى برده بودند رفعت و مرتبۀ بلند داد.

«نَعَشْنَا» از مادّۀ «نَعْش» به معناى بالا بردن است. «وَ نَعَشْنَا بِهَا الذَّلِيلَ » : و بالا برديم به وسيلۀ نبوّت زيردست را.

يا ترس، آن هنگام كه سبقت گيرندگان به سبب سبقتى كه داشتند رستگار شدند، و هجرت كنندگان پيشين با همان بزرگواريشان [از اين دنيا] رفتند.)

اين قسمت از نامه در فضيلت نبوّت است، و مقصود حضرت بيان اين حقيقت است كه ايمان معاويه تا چه اندازه حقيقت دارد.

فرموده اند: وقتى خداوند عرب را در دين خود داخل كرد و اين مردم تسليم اسلام شدند، شما از كسانى بوديد كه يا براى رغبت و ميل به مال دنيا و يا از ترس شمشير مجاهدان اسلام داخل در دين شديد و هيچ انگيزۀ خدايى نداشتيد، مى خواستيد مال و مقام دنيا را به دست بياوريد.

از اين هم كه بگذريم، تازه داخل شدن شما وقتى بود كه ديگران به رستگارى رسيده بودند؛ سبقت گيرندگان به سبب سبقتى كه داشتند رستگار شدند، و عده اى از آنان هم با همان رستگارى از اين دنيا رفتند و به درجات آخرت رسيدند.

«فَلاتَجْعَلَنَّ لِلشَّيْطَانِ فِيكَ نصيباً، وَ لا عَلى نَفْسِكَ سَبِيلاً»

(پس قرار مده در خويشتن بهره اى از براى شيطان، و نه بر نفس خودت راهى.)

حضرت امير عليه السلام در اين دو جمله معاويه را نصيحت فرموده كه اى معاويه در خود بهره اى براى شيطان قرار نده و خويشتن را براى شيطان مرتع و راه رسيدن به مطامع قرار نده.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 162

ص: 164

«نامۀ 18»

و من كتاب له عليه السّلام إلى عبداللّه بن عبّاس و هو عامله على البصرة:

«إِعْلَمْ أَنَّ الْبَصْرَةَ مَهْبِطُ إِبْلِيسَ ، وَ مَغْرِسُ الْفِتَنِ ، فَحَادِثْ أَهْلَهَا بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِمْ ، وَاحْلُلْ عُقْدَةَ الْخَوْفِ عَنْ قُلُوبِهِمْ .

وَ قَدْ بَلَغَنِي تَنَمُّرُكَ لِبَنِي تَمِيمٍ ، وَ غِلْظَتُكَ عَلَيْهِمْ ، [وَ] إِنَّ بَنِي تَمِيمٍ لَمْ يَغِبْ لَهُمْ نَجْمٌ إِلَّا طَلَعَ لَهُمْ آخَرُ، وَ إِنَّهُمْ لَمْ يُسْبَقُوا بِوَغْمٍ فِي جَاهِلِيَّةٍ وَ لا إِسْلامٍ ، وَ إِنَّ لَهُمْ بِنَا رَحِماً مَاسَّةً ، وَ قَرَابَةً خَاصَّةً ، نَحْنُ مَأْجُورُونَ عَلى صِلَتِهَا، وَ مَأْزُورُونَ عَلى قَطِيعَتِهَا، فَأَرْبَعْ إَبَا الْعَبَّاسِ - رَحِمَكَ اللَّهُ - فِيمَا جَرى عَلى لِسَانِكَ وَ يَدِكَ مِنْ خَيْرٍ وَ شَرٍّ، فَإِنَّا شَرِيكَانِ فِي ذَلِكَ ، وَ كُنْ عِنْدَ صَالِحِ ظَنِّي بِكَ ، وَ لا يَفِيلَنَّ رَأْيِي فِيكَ ؛ وَالسَّلامُ .»

مرحوم سيّد رضى در تيتر اين نامه آورده است:

«و من كتاب له عليه السلام إلى عبداللّه بن عبّاس و هو عامله على البصرة»

(از جمله نوشته هاى حضرت عليه السلام به عبداللّه بن عبّاس است در حالى كه او كارگزار حضرت در بصره بود.)

برادرى با كرامت و گذشت هستى. حضرت به آنها فرمود: «إذهبوا فأنتم الطّلقاء»(1)

برويد كه همۀ شما آزاد هستيد.

قاعده اش هم اين است كه وقتى انسان بر دشمنى پيروز مى شود انتقامجويى نكند و افراد را تعقيب ننمايد. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پس از پيروزى و فتح مكّه كفّار و دشمنان را تعقيب نفرمود. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نيز در همين جنگ بصره بعد از پيروزى افراد مؤثر را تعقيب نفرمود و از آنها گذشت كرد.

به هر حال حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در پاسخ نامۀ شيعيان خود اين نامه را به منظور ترك تعقيب بنى تميم به ابن عبّاس نمايندۀ خود در بصره مرقوم فرمودند.

ابن عبّاس به اين دليل كه مردم بصره از طلحه و زبير و عايشه متابعت مى كردند و عايشه برشترى به نام عسكر سوار بود، هر از گاهى به آنها طعن مى زد و آنان را طرفدار عسكر (يعنى يك حيوان) خطاب مى كرد. حضرت امير عليه السلام براى او نوشت: «إِعْلَمْ أَنَّ الْبَصْرَةَ مَهْبِطُ إِبْلِيسَ ، وَ مَغْرِسُ الْفِتَنِ »: بدان كه بصره محل هبوط شيطان و جاى كشت فتنه هاست.

«مَهْبِط » اسم مكان و به معناى جاى فرود و نزول است؛ يعنى بصره فرودگاه و محل نزول شيطان است. «مَغْرِس» هم اسم مكان و از مادّۀ «غَرْس» و به معناى محل نشاندن است؛ يعنى بصره محل نشاندن تخم فتنه است. در برخى نسخه ها «مَعْرِس» ذكر شده است؛ «تَعريس» به معناى اجتماع كردن در شب است، بنا بر اين نقل «مَعْرِس» به معناى جا و مكانى است كه فتنه ها در شب در آنجا جمع شده است.

موضوع جنگ جمل و حركت بصره عليه حكومت مركزىِ على بن ابى طالب عليه السلام كه ما آن را كوچك مى شماريم اين قدرها هم كوچك و شوخى نبوده؛ طلحه و زبير دو نفر از صحابۀ مهم رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و عايشه هم امّ المؤمنين و همسر رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در نظر مردم مهم بوده اند، يك طرف هم على بن ابى طالب عليه السلام كه بسيار مهم است؛ طلحه و زبير و عايشه آمدند در شهر بصره و مردم را عليهِ حضرت امير عليه السلام تحريك كردند و اين شهر را محل تجمع نيروهاى ضدّ على عليه السلام قرار دادند، اين شهر محل فتنه و جنگ شد، شيطان در اين شهر نزول كرد و درخت فتنه در اين شهر كاشته شد.

«فَحَادِثْ أَهْلَهَا بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِمْ » : پس تو با اهل اين شهر با خوبى و احسان سخن بگو. «مُحادثة» از «حَديث» و به معناى سخن گفتن است. «وَاحْلُلْ عُقْدَةَ الْخَوْفِ عَنْ قُلُوبِهِمْ » : و گره هاى ترس را از دلهاى آنان باز كن. آنان چون در اين جنگ شكست خورده اند حالا ترس و وحشت زيادى در دل دارند، پس تو با آنها به نرمى و خوبى سخن بگو و به آنها احسان كن تا آن ترس از دلشان بيرون برود و به طرف تو جذب شوند.

ص: 168

2 - نكتۀ دوّم اين است كه فرموده: «وَ إِنَّهُمْ لَمْ يُسْبَقُوا بِوَغْمٍ فِي جَاهِلِيَّةٍ وَ لا إِسْلامٍ » :

و كسى بر بنى تميم نه در زمان جاهليت و نه در اسلام در جنگ پيشى نگرفته است.

«وَغْم» به معناى جنگ است؛ يعنى كسى در جنگ بر آنها پيشى نگرفته است. مقصود اين است كه بنى تميم از اهميت خاصى برخوردار بوده اند كه نه در زمان جاهليت و نه در زمان اسلام كسى بر آنها در جنگ پيشى نگرفته است؛ و تو بايد بدانى جمعيتى كه خان و سرپرست دارد قدرت و توان جنگ دارد؛ و خلاصه بنى تميم طايفۀ جنگجويى هستند؛ تو نبايد با پلنگ صفتى با آنها رفتار كنى كه آنها را تحريك نمايى و موجب قيام و شورش بشوى.

«وَ إِنَّ لَهُمْ بِنَا رَحِماً مَاسَّةً ، وَ قَرَابَةً خَاصَّةً ، نَحْنُ مَأْجُورُونَ عَلى صِلَتِهَا، وَ مَأْزُورُونَ عَلى قَطِيعَتِهَا»

(و به درستى كه ايشان را با ما خويشاوندى پيوسته است، و نزديك بودنى مخصوص؛ ما پاداش داريم بر پيوستن اين خويشاوندى، و گناهكاريم بر جدايى از آن.)

3 - و نكتۀ سوّم اين است كه فرموده: ما با بنى تميم نسبت و خويشاوندى داريم.

البته نسبت و خويشاوندى بنى هاشم با بنى تميم در «الياس بن مضر» جدّ شانزدهم پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم است. حضرت بعد از بيان آن اهميتى كه بنى تميم از نظر جنگجويى داشته اند، براى تحريك ابن عبّاس به اين جنبۀ خويشاوندى تمسّك فرموده كه:

«إِنَّ لَهُمْ بِنَا رَحِماً مَاسَّةً ، وَ قَرَابَةً خَاصَّةً » : ما با آنها خويشاوندى داريم آن گونه خويشاوندى كه با هم در تماس بوده ايم؛ مانند خويشاوندى نسبى كه بر اثر رحم تماس حاصل شده است؛ و نيز خويشاوندى مخصوص؛ كه شايد مقصود از آن خويشاوندى سببى باشد.

«نَحْنُ مَأْجُورُونَ عَلى صِلَتِهَا» : ما بر وصل كردن اين خويشاوندى اجر و ثواب مى بريم. يعنى وقتى خويشاوند آنان باشيم بايد بر اثر صلۀ رحم با آنها مراودت و

ص: 170

خوشرفتارى داشته باشيم، و اگر اين مراودت وجود داشته باشد صلۀ رحم كرده ايم و بر اين صلۀ رحم مأجور هستيم و ثواب مى بريم. «وَ مَأْزُورُونَ عَلى قَطِيعَتِهَا» : و بر قطع رحم نزد خداوند گناهكار هستيم. مثل اين كه حضرت امير عليه السلام اين تندى كردن و خشونت را به منزلۀ قطع رحم دانسته اند، از اين رو ابن عبّاس را از آن نهى فرموده اند.

و «لايفيلنّ » مؤكد به نون تأكيد است؛ يعنى سست نشود؛ يعنى كارى نكن كه اين نظر خوبى كه نسبت به تو دارم سست شود و نسبت به تو سوء ظنّ پيدا كنم.

(و من به دقّت نگريستم پس ايشان را سزاوار نديدم كه نزديك گردانده شوند به جهت شركشان، و نه آن كه دور گردانيده و ستم شوند به جهت پيمانشان؛ پس براى آنان بپوش جامه اى از نرمى كه آن را با اندكى از سختى آميخته باشى.)

«يُدْنَوْا» از مادّۀ «دُنُوّ» و به معناى نزديك شدن است. «يُقْصَوْا» از مادّۀ «قَصِىَ » به معناى دورى و فاصله گرفتن است. «يُجْفَوْا» از مادّۀ «جَفاء» به معناى ستم است. در اين جملات حضرت فرموده اند: من آنها را با توجّه به اين كه گبر و مجوسى هستند شايستۀ اين كه به تو نزديك شوند نديدم. اين كه تو بخواهى به آنها نزديك شوى و آنها خودشان را مغرور بدانند كار درستى نيست.

حضرت در اين جمله با عبارت «لِشِرْكِهِمْ » از دهاقينى كه اهل فارس و مجوسى بوده اند به مشرك تعبير كرده و قرآن شريف هم يهود و نصارا را به مشرك تعبير فرموده، و از اين تعبيرها استفاده مى شود كه اطلاق شرك بر يهود و نصارا و مجوس مانعى ندارد، و در حقيقت آنها هم يك نوع شركى نسبت به خدا دارند.

«وَ لا أَنْ يُقْصَوْا وَ يُجْفَوْا لِعَهْدِهِمْ » : و نه اين كه آنها را دور كنى و نه اين كه به آنها جفا كنى به خاطر عهدى كه دارند. به هر حال مقصود حضرت اين است كه چون آنها مشرك هستند، نه خيلى به آنها نزديك باش كه جرأت پيدا كنند، و نه از آنها خيلى دور باش كه با ما پيمان دارند.

اين كلام حضرت داراى دو بُعد است، و دو بُعدى بودن كلام حضرت به خاطر ايمان و اعتقاد آنهاست؛ از اين جهت كه آنها ايمان به خداوند ندارند و هنگام پرستش آتش را مى پرستند، مى فرمايد: نمى بينم كه آنها شايستگى نزديك شدن به تو را داشته باشند؛ و از اين جهت كه آنها با ما عهد و پيمان بسته و در پناه اسلام هستند، نبايد به آنها جفا شود. پس فرمان حضرت در مورد آنها اين است كه به گونه اى عمل كن كه به تو خيلى نزديك نشوند، و خيلى هم طرد نشوند كه از اين بابت دلگير شوند.

ص: 174

«فَالْبَسْ لَهُمْ جِلْبَاباً مِنَ اللِّينِ تَشُوبُهُ بِطَرَفٍ مِنَ الشِّدَّةِ » : پس براى آنها جامه اى از نرمى همراه با اندكى سختى بپوش. اين دستور صريح حضرت نسبت به نحوۀ مباشرت با آنهاست. اگر عمر بن ابى سلمه از حضرت بپرسد چگونه با آنها رفتار كنم ؟ حضرت جواب مى دهند: مهربانىِ آميخته با سختى را شعار خود با آنها قرار ده.

«اَلْبِسْ » فعل امر حاضر از مادّۀ «لَبْس» به معناى پوشيدن است. «جِلْباب» به لباس رو و ظاهر گفته مى شود. «لين» به معناى نرمى، و ضد خشن است. «تَشُوبُ » از «مَشُوب» به معناى مخلوط است. «شدّة» به معنى سختى است. اين عبارتِ حضرت كنايه از ميانه روى با آنهاست، يعنى رفتارت با آنها به صورت ميانه روى باشد.

«وَ دَاوِلْ لَهُمْ بَيْنَ الْقَسْوَةِ وَ الرَّأْفَةِ ، وَامْزُجْ لَهُمْ بَيْنَ التَّقْرِيبِ وَالْإِدْنَاءِ، وَالْإِبْعَادِ وَالْإِقْصَاءِ؛ إِنْ شَاءَ اللَّهُ »

(و روزگار را بگردان براى ايشان ميان سنگدلى و مهربانى؛ و آميخته كن براى آنان ميان نزديك گردانيدن و نزديك گرديدن، و دور شدن و دور كردن؛ اگر خدا بخواهد.)

«دَاوِلْ » از «مُداولة» به معناى يك روز خوب و يك روز بد بودن است؛ در قرآن شريف آمده است: (وَ تِلْكَ الْأَيّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النّاسِ ) (1)«و اين روزها را به اختلاف بين مردم مى گردانيم.» مقصود اين است كه يك روز خوب و يك روز بد است. حضرت امير عليه السلام هم در اين جمله فرموده اند: «دَاوِلْ لَهُمْ بَيْنَ الْقَسْوَةِ وَ الرَّأْفَةِ » :

با آنها ميان خشونت و نرمى رفتار كن. البته مقصود اين نيست كه يك روز خيلى به آنها سخت بگيرى و يك روز خيلى شُل بگيرى و مثلاً با آنها خوش و بش كنى، بلكه مقصود اين است كه نه چندان سختگيرى كن كه از تو بيزار شوند و نه چندان با آنها مهربانى كن كه بر تو مسلط شوند و به غلبۀ بر تو اميدوار گردند.

«وَامْزُجْ لَهُمْ بَيْنَ التَّقْرِيبِ وَالْإِدْنَاءِ، وَالْإِبْعَادِ وَالْإِقْصَاءِ»: و براى آنها ميان نزديك0.

ص: 175

شدن و نزديك كردن، دور شدن و دور كردن را مخلوط كن. «تَقْريب» مصدر باب تفعيل از مادّۀ «قُرْب» به معناى نزديك گردانيدن است. «إِدْناء» مصدر باب افعال از مادّۀ «دُنُوّ» و به معناى نزديك كردن است، «إبْعاد» مصدر باب افعال از مادّۀ «بُعْد» يعنى دور شدن، و «إقْصاء» نيز مصدر باب افعال از مادّۀ «قَصْو» يعنى دور كردن.

مقصود از اين جمله و عبارات همان طور كه گفتيم برخورد و معاشرت و مراودت به نحو اقتصاد و ميانه روى است؛ اگر مسلمان و مؤمن بودند، لازم بود با آنها در نهايت مهربانى باشيم؛ ولى چون مشركهاى متعهدى هستند، لازم است با آنها در حال اعتدال و ميانه روى باشيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 176

ص: 178

«نامۀ 20»

و من كتاب له عليه السّلام إلى زياد بن أبيه، و هو خليفة عامله عبداللّه بن عبّاس على البصرة، و عبداللّه عامل أميرالمؤمنين عليه السّلام يومئذ عليها و على كُوَرِ الأهواز و فارِسَ و كرمان:

«وَ إِنِّي أُقْسِمُ بِاللَّهِ قَسَماً صَادِقاً لَئِنْ بَلَغَنِي أَنَّكَ خُنْتَ مِنْ فَىْ ءِ الْمُسْلِمِينَ شَيْئاً صَغِيراً أَو كَبِيراً لَأَشُدَّنَّ عَلَيْكَ شَدَّةً تَدْعُكَ قَلِيلَ الْوَفْرِ، ثَقِيلَ الظَّهْرِ، ضَئِيلَ الْأَمْرِ؛ وَالسَّلامُ .»

زياده روى مى كرد و هم مى خواست غنيمتى را كه در يكى از برخوردها گرفته بود براى خود بردارد و به بيت المال واريز نكند، اين موضوع به حضرت امير عليه السلام خبر داده شد و حضرت اين نامه و نامۀ بعدى را براى او نوشت.

«ثَقيل» به معناى سنگين، و «ظَهْر» به معناى پشت است. و مى فرمايد: «ثَقِيلَ الظَّهْرِ»:

سنگين پشت. كه كنايه از عيالوارى زياد است؛ يعنى كارى مى كنم كه در حالى كه عيالوار هستى و فرزندان زياد و خرج و مخارج زيادى دارى، اما پول و مال كمى برايت بماند.

«ضَئِيلَ الْأَمْرِ»؛ «ضَئيل» بر وزن «ضَعيف» به معناى لاغر و ضعيف است، و مقصود از «امر» هم حكومت است؛ يعنى اگر چنين كنى از نظر حكومت هم ضعيف مى شوى؛ انسانى كه بى آبرو شود طبعاً شخصيت او هم از بين مى رود و مورد بى توجّهى جامعه قرار مى گيرد.

من يكى از اين جهت كه حيفم مى آيد اصل نامه را نخوانم، و يكى هم براى استحضار آقايان و مطالب خوبى كه در اين نامه وجود دارد، همۀ نامه را به نقل ابن أبى الحديد مى خوانم.

جريان نامه اين است كه وقتى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام از اسرافكارىِ زياد بن ابيه مطّلع مى شود، شخصى را كه سعد نام دارد و در كارهاى آن حضرت بوده نزد زياد بن ابيه مى فرستد تا بيت المالى را كه پيش اوست بگيرد و به كوفه نزد حضرت امير عليه السلام بياورد. زياد بن ابيه بناى ناسازگارى را با سعد مى گذارد و سخن هاى نامربوطى هم به سعد مى گويد، سعد هم موضوع را به حضرت امير عليه السلام گزارش مى كند، آنگاه حضرت اين نامه را براى زياد نوشته است. چون مرحوم سيّد همۀ نامه را نقل نكرده است، ما تمامى آن را از شرح ابن أبى الحديد كه ذيل نامۀ 44 آورده نقل مى كنيم:

عندك محتسباً، و أكلت طعامك مراراً قفاراً» چه اشكالى داشت اگر چند روزى را براى خدا روزه مى گرفتى ؟ و چه مى شد اگر صدقه مى دادى بعضى از اين مال و اموالى را كه دارى ؟ و چه مى شود كه بعضى از روزها نان خالى بخورى ؟ «فإنّ ذلك شعار الصّالحين» براى اين كه اين كار شعار بندگان صالح خداوند است.

«أفتطمع و أنت متمرّغ فى النّعيم» آيا تو طمع دارى در حالى كه در نعمت هاى خداوند غوطه ور هستى «تستأثر به على الجار و المسكين و الضّعيف و الفقير و الأرملة و اليتيم» و خودت را در اين نعمت هاى خداوند بر همسايگان، بيچارگان، ضعفا، فقرا، زنان بى شوهر و ايتام مقدّم داشته اى «أن يحسب لك أجر المتصدّقين» كه اجر و پاداش صدقه دهندگان را دريافت خواهى كرد؟!

«و أخبرنى أنّك تتكلّم بكلام الأبرار، و تعمل عمل الخاطئين» و به من خبر رسيده كه تو با منبر رفتن و خطبه خواندن سخن انسانهاى صالح را بر زبان جارى مى كنى، و موقع عمل كار و اعمال خطاكاران را انجام مى دهى؛ «فإن كنت تفعل ذلك فنفسك ظلمت و عملك أحبطت» اگر تو يك چنين آدمى باشى، پس هم به نفس خود ظلم كرده اى و هم اعمال خود را نابود نموده اى؛ «فتب إلى ربّك يصلح لك عملك، و اقتصد فى أمرك، و قدّم إلى ربّك الفضل ليوم حاجتك» پس توبه كن و به سوى پروردگارت بازگشت كن تا خداوند اعمال تو را اصلاح كند، و در كارت ميانه رو باش.

نكتۀ قابل توجّه اين كه حضرت فرموده ميانه رو باش؛ نه افراط و نه تفريط ، بلكه به گونه اى كه بين افراط و تفريط باشد. و اين كه فرموده: چه اشكالى دارد كه گاهى هم نان خالى بخورى ؟ براى اين است كه انسان بايد مزۀ نان خالى را هم بداند تا حال فقرا را درك كند. و در ادامه مى فرمايد: در امورت ميانه رو باش، و زياده از روزى ات را براى روزى كه احتياج دارى پيش بفرست.

ص: 183

«و ادّهن غبّاً فإنّى سمعت رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم يقول: ادّهنوا غبّاً و لاتدّهنوا رفهاً»(1)

و اگر خواستى بدنت را روغن مالى كنى، يك روز در ميان روغن مالى كن؛ چون من از رسول خدا شنيدم كه مى فرمود: از روى رفاه بدن خود را روغن مالى نكنيد، بلكه يك روز در ميان روغن مالى كنيد.

اين نامۀ حضرت امير عليه السلام است به زياد بن ابيه كه حضرت تا روغن مالى بدن را نسبت به استاندارش توجّه داده و او را در اين امر سفارش فرموده است.

اندازۀ ضرورت نگاه دار و اضافه را براى روزى كه به آن احتياج دارى پيش بفرست.

نگاه داشتن اموال دنيا و روى هم انباشته كردن آن براى انسان نتيجه اى ندارد، به فقرا و مساكين و ضعفا بده تا براى قيامت تو مؤثر باشد.

ترجع الأمور»(1) پس او اين كارهاى زشت و جنايت را همين گونه به پايان رساند؛ و بالاخره برگشت امور به خداوند است.

خلاصه مقصود حضرت اين است كه تو اگر بناست خوشحالى كنى، بايد براى آن سودى كه براى آخرت به دست آورده اى خوشحال باشى؛ و اگر بناست ناراحت شوى، بايد براى آن سودى كه نسبت به آخرت از دست داده اى نگران باشى؛ پس نتيجه اين است كه به جاى خوشحالى براى دنيا و نگرانى براى آن، بايد براى آخرت خود خوشحال و نگران باشى.

در قرآن شريف آمده است: (لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ ) (1)«تا بر آنچه از دستتان رفته است غمگين نشويد و به آنچه به شما داده است شادمانى نكنيد.»

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در حقيقت معناى اين آيۀ شريفه را براى ابن عبّاس نوشته و بر اساس همين آيه او را نصيحت كرده است. بنابراين رو كردن دنيا به تو سبب خوشى تو نشود، و روگرداندن دنيا از تو هم سبب نگرانى تو نگردد؛ زيرا آنچه مهم است آخرت است.

«وَ مَا نِلْتَ مِنْ دُنْيَاكَ فَلاتُكْثِرْ بِهِ فَرَحاً، وَ مَا فَاتَكَ مِنْهَا فَلاتَأْسَ عَلَيْهِ جَزَعاً»

(و آنچه از دنيايت دريافتى پس به آن بسيار شاد مشو، و آنچه از آن از دست تو رفت پس بر آن از روى ناشكيبايى اندوهگين مباش.)

روى سخن بر حسب ظاهر با ابن عبّاس است، گرچه در واقع حضرت با اين كلام همۀ پيروان خود را نصيحت مى كنند؛ فرموده اند: اين طور نباشد كه اگر مال زيادى در اين دنيا به تو رسيد خوشحال باشى و خوشحالى كنى، و يا اگر مالى از اموال دنيا از دست تو رفت نگران شوى و جزع و ناراحتى به راه بيندازى؛ براى اين كه اين دنيا وفايى ندارد، به هيچ كس وفا نكرده و نخواهد كرد، انسان با دست خالى به اين دنيا آمده و با يك كفن هم از اين دنيا مى رود، اگر قارون زمان باشيم در وقت رفتن همه را3.

ص: 189

مى گذاريم، اگر فقير و بى چيز هم باشيم هنگام رفتن تنها يك كفن را از اين دنيا خواهيم برد؛ و چه بسا در مواردى حتى كفن هم نصيب آدمى نمى شود! مثل غرق شدن در دريا به گونه اى كه بدن هم ناپديد شود و يا طعمۀ حيوانات وحشى گردد.

دارى، از زن و فرزندت، و خلاصه از همۀ وجود و امكاناتت براى آخرت استفاده كنى؛ و دنيا را از اين جهت كه دنياست مورد توجّه قرار ندهى.

در آيۀ شريفۀ ديگرى آمده است: (وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ ) (1)«و اين زندگانى دنيا بازيچه اى بيش نيست و زندگانى حقيقى و واقعى در آخرت است، اگر اينان مى دانستند.» خداوند متعال در اين آيه زندگى دنيا را لهو و لعب معرفى كرده، در حالى كه ما همۀ تلاشمان براى رسيدن به نعمت هاى ظاهرى اين دنياست و چيزى كه اصلاً در فكرش نيستيم و يا در حاشيۀ زندگى قرارش داده ايم آخرت است.

در آيۀ ديگرى فرموده است: (إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَ لا يَسْئَلْكُمْ أَمْوالَكُمْ ) (2)«جز اين نيست كه زندگانى دنيا بازيچه و هوسرانى است، و اگر ايمان بياوريد و تقوا پيشه كنيد پاداشهاتان را به شما مى دهد و اموالتان را طلب نمى كند.»

اينها آياتى است كه نشان مى دهد دنيا به عنوان دنيا چيزى نيست و هدف اصلى آخرت است.

در آيۀ ديگر تصريح فرموده كه: (سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ ) (3)«به سوى آمرزش پروردگارتان بشتابيد و بهشتى كه وسعت آن به وسعت آسمان و زمين است، و آن بهشت براى كسانى كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند مهيّا شده است.» در اين آيه و آيات مشابه هم انسانها را به سرعت گرفتن به كارهايى كه موجب مغفرت و آمرزش خداوند است ترغيب مى كند و به انسان مى فهماند كه همۀ توجّه او بايد به خدا، اعمال خير و صالح و قيامت باشد.1.

ص: 191

رواياتى هم از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم به اين مضمون كه: «الدّنيا مزرعة الآخرة»(1) دنيا كشتزار آخرت است، يا «إنّما الدّنيا قنطرة»(2) جز اين نيست كه دنيا چون پل است، وارد شده كه همۀ اينها حاكى از وسيله بودن دنياست؛ به اين معنا كه دنيا وسيلۀ كشت براى آخرت است و هر چه در اين دنيا كشت كنى در آخرت درو خواهى كرد.

بعد از بيان آيات و روايات برمى گرديم به جملۀ پرمعناى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين نامه كه در پايان آن فرموده بود: «وَلْيَكُنْ هَمُّكَ فِيمَا بَعْدَ الْمَوْتِ »به جاى دلبستگى به مال و مقام دنيا همّ خود را صرف آخرت كن و تلاش كن خود را از شرّ شيطان نجات دهى؛ اگر به اين مرتبه رسيدى بايد خوشحال باشى كه بهره اى گرفته اى؛ اين كه انسان اسير شيطان و هواهاى نفسانى است يك مصيبت بزرگى است، ولى وقتى انسان توانست شيطان را از خود دور كند و از هواهاى نفسانى دور شود سعادت خود را در آخرت مهيّا كرده است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته9.

ص: 192

ص: 194

«نامۀ 23»

و من كلام له عليه السّلام قاله قبل موته على سبيل الوصيّة لمّا ضربه ابن ملجم لعنه اللّه:

«وَصِيَّتِي لَكُمْ أَنْ لاتُشْرِكُوا بِاللَّهِ شَيْئاً، وَ مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله و سلم فَلاتُضَيِّعُوا سُنَّتَهُ ، أَقِيمُوا هَذَيْنِ الْعَمُودَيْنِ ، وَ أَوْقِدُوا هَذَيْنِ الْمِصْبَاحَيْنِ ، وَ خَلاكُمْ ذَمٌّ .

أَنَا بِالْأَمْسِ صَاحِبُكُمْ ، وَالْيَوْمَ عِبْرَةٌ لَكُمْ ، وَ غَداً مُفَارِقُكُمْ ، إِنْ أَبْقَ فَأَنَا وَلِىُّ دَمِي، وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِيعَادِي، وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِي قُرْبَةٌ ، وَ هُوَ لَكُمْ حَسَنَةٌ ، فَاعْفُوا (أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَكُمْ ) (1) .

وَاللَّهِ مَا فَجَأَنِي مِنَ الْمَوْتِ وَارِدٌ كَرِهْتُهُ ، وَ لا طَالِعٌ أَنْكَرْتُهُ ، وَ مَا كُنْتُ إِلَّا كَقَارِبٍ وَرَدَ، وَ طَالِبٍ وَجَدَ (وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ) (2).»

قال الرّضى: و قد مضى بعض هذا الكلام فيما تقدّم من الخطب إلّاأنّ فيه ههنا زيادة أوجبت تكريره.

فيض الاسلام است. از تيتر مرحوم سيّد در صدر اين نامه كه گفته است: «و من كلام له عليه السلام» استفاده مى شود كه اين قسمتى را كه به عنوان نامه و در بخش نامه ها ذكر كرده نامه نيست و از وصايا و سخنان حضرت بوده است؛ خصوصاً كه در ذيل آن آمده است: «و قد مضى بعض هذا الكلام فيما تقدّم من الخطب» يعنى بعضى از اين سخن در بخش خطبه ها گذشته است. ولى به هر حال معلوم نيست مرحوم سيّد به چه دليل اين قسمت را جزو نامه ها ذكر كرده اند. اگر حضرت اين كلمات را نوشته اند، بايد مرحوم سيّد هم هر دو مورد را در قسمت نامه ها ذكر كند؛ و اگر به صورت خطبه ايراد فرموده، بايد هر دو مورد را در قسمت خطبه ها ذكر مى كرد؛ نه اين كه يك قسمت را به عنوان خطبۀ 149 در قسمت خطبه ها، و يك قسمت را به عنوان نامۀ 23 در قسمت نامه ها ذكر نمايد؛ در هر حال اين اشكال به مرحوم سيّد وارد است.

آمده و همگىِ آنان مردم را دعوت به توحيد و يكتاپرستى نمودند، ولى من شما را به شرك دعوت مى كنم و مى گويم خدا را هم در اعمالتان شريك قرار دهيد و سهمى از عبادات خود را براى او انجام دهيد و اين طور نباشد كه همۀ اعمالتان را براى بندگان خدا انجام دهيد. ما مردمى هستيم كه در بيشتر اوقات غير از خداوند همۀ بندگان را در نظر مى گيريم.

اينجا حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: براى خدا هيچ چيز را شريك قرار ندهيد. كار را براى خدا انجام دهيد و تمام توجّهتان خدا باشد، و چيزى را هم كه مى خواهيد از خدا بخواهيد. اين كه مثلاً چشمتان به دست ديگرى است و مى گوييد اين وسيله است، آن كسى كه به دل ديگرى مى اندازد تا چيزى به شما بدهد همان خداوند است؛ و واقعاً «لا مؤثر فى الوجود إلّااللّه» هيچ چيزى در اين عالم مؤثر نيست مگر خداوند متعال.

مشاهده مى كنند از كار ما نهى و جلوگيرى نكنند. بنابراين سنّت و روش پيامبر كه عبارت از گفتار، كردار و تقرير آن حضرت است براى ما حجّت است و نبايد سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را ضايع كنيم.

سفارش حضرت اين است كه سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را ضايع نكنيم. ضايع كردن سنّت به اين است كه به دستورات آن حضرت عمل نكنيم و از زير بار عمل به آن به گونه اى شانه خالى كنيم؛ مثلاً خلافت و ولايت على بن ابى طالب عليه السلام را كه نصّ صريح و گفتار واضح آن حضرت بوده، اگر به هر دليلى مورد توجّه و عمل قرار ندهيم و به جاى رهبرى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به سراغ رهبرى غير آن حضرت برويم، به معناى ضايع كردن سنّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است.

معناى چراغ است. ستون و چراغ در زندگى بشر داراى اهميت خاصى است؛ ستون نگاه دارندۀ سقف و چراغ هدايت كنندۀ بشر در تاريكى است. حضرت امير عليه السلام با تشبيه توحيد خدا و سنّت رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم به ستون و چراغ اهميت آنها را بيان فرموده اند.

«وَ خَلاكُمْ ذَمٌّ » : و ديگر هيچ مذمّتى بر شما نيست. در اينجا گفته شده وقتى قرار است توحيد و سنّت عمل شود، ديگر چه چيزى باقى مانده كه عمل نكرده باشيم و بر آن مذمّت شويم ؟ جواب اين است كه يك قسم از سنّت واجب و حرام است كه توجّه به اينها حتماً لازم است، ولى يك قسم ديگرِ آن مستحبات و مكروهات است كه مى توان آنها را ترك كرد، مخصوصاً مستحبات كه خيلى زياد است، و در همان زمانِ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم بسيارى از صحابه قدرت عمل به همۀ مستحبات و ترك همۀ مكروهات را نداشته اند. پس مقصود از اين جمله اين است كه اگر شما توحيد داشته باشيد و شريكى براى خدا قائل نشويد و همۀ محرّمات را ترك و همۀ واجبات را عمل نماييد، ديگر كسى نمى تواند شما را مذمّت كند كه چرا مثلاً نماز مستحبى را نخوانده ايد يا چرا فلان مكروه را انجام داده ايد، و چرا مثلاً در شب ايستاده آب خورديد و يا در روز نشسته آب خورده ايد.

بايد از من عبرت بگيريد. در هر مقام و قدرتى هستيد نبايد مغرور شويد و تكبّر شما را بگيرد؛ نهايت كار اين است كه در چنين رختخوابى بيفتيد و علائم و آثار مرگ در شما ظاهر شود.

وقتى انسان در بستر مرگ افتاده است و ديگران او را مى بينند، به ياد دوران جوانى او و قدرت نمايى هاى او مى افتند و براى آنها درس عبرتى خواهد بود. على عليه السلام كه يك روز درب خيبر را كنده، يك روز در جنگ خندق عمرو را از پاى درآورده، روزى هم در احُد يار و ياور پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بوده و آن حضرت را از دست مشركين نجات داده، و در ديگر جنگها هم پهلوانهاى سران عرب را به خاك هلاكت انداخته، امروز به اين صورت در بستر مرگ آرميده است؛ اين براى بينندگان عبرت انگيز است كه انسان هر كه باشد و هر چند هم قدرتمند باشد، روزى بايد با مرگ دست و پنجه نرم كند.

«وَ غَداً مُفَارِقُكُمْ » : و فردا هم از ميان شما مى روم و جايم در بين شما خالى است.

صاحب اختيار خون خود مى باشم. اگر زنده ماندم، خودم مى دانم كه با ابن ملجم چه كنم، خودم صاحب اختيار هستم، اگر همين مقدار را هم بخواهم قصاص كنم حق من است، اگر خواستم قصاص مى كنم و اگر خواستم مى بخشم. «وَ إِنْ أَفْنَ فَالْفَنَاءُ مِيعَادِي»: ولى اگر مُردم، چيز تازه اى نيست و هر كسى بالاخره مى ميرد. «وَ إِنْ أَعْفُ فَالْعَفْوُ لِي قُرْبَةٌ » : و اگر ابن ملجم را ببخشم، بخشيدن مايۀ قرب من به خداوند است.

براى اين كه آن حالت انتقام و كينه را از دل خود بيرون كرده ام و به مصلحت اسلام و مسلمين توجّه نموده ام؛ زيرا اگر او را عفو كنم ممكن است او توبه كند و هدايت شود، پس با گذشتِ من يك نفر هدايت شده است.

«وَ هُوَ لَكُمْ حَسَنَةٌ » : و اين گذشت و عفو براى شما هم حسنه و ثواب است. در بعضى نسخه ها «وَ هُوَ لَكُمْ حَسِبَةٌ » آمده؛ و اگر اين نقل درست باشد به معناى «قُرْبَةٌ وَ احْتِسَابٌ لِلَّهِ » است؛ يعنى به حساب خدا بگذاريد. «فَاعْفُوا» سپس دستور مى دهند كه ببخشيد. و بعد از آن به اين آيه استشهاد مى كنند كه: (أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَكُمْ ) (1)«آيا دوست نمى داريد كه خداوند گناهان شما را بيامرزد؟»

اين كه حضرت فرموده اگر ماندم گذشت و قصاص حق خود من است، و اگر مُردم شما گذشت كنيد؛ كمال بزرگوارى حضرت را مى رساند. البته امر و دستور حضرت هم به عفو و گذشت يك امر وجوبى نبوده كه حتماً حسنين عليهما السلام را ملزم به گذشت كند، بلكه امر استحبابى بوده كه اگر خواستند او را عفو كنند.

(به خدا سوگند از مرگ ناگهان به سوى من نمى آيد وارد شونده اى كه آن را ناپسند دارم، و نه پيدا شونده اى كه آن را نشناخته باشم؛ و من نيستم مگر مانند جويندۀ آب در شب كه به آن برسد، و خواهانى كه بيابد؛ و آنچه نزد خداست براى نيكوكاران بهتر است.)

حضرت امير عليه السلام در مورد ترس خود از مرگ چنين فرموده اند: «وَاللَّهِ مَا فَجَأَنِي مِنَ الْمَوْتِ وَارِدٌ كَرِهْتُهُ » : به خدا سوگند من از مرگ به وسيلۀ وارد شونده اى كه كراهت داشته باشم غافلگير نشده ام. يعنى از آمدن مرگ نگران و ناراحت نيستم.

«وَ لا طَالِعٌ أَنْكَرْتُهُ »: و نه اين طور است كه مرگ براى من ظاهر شوندۀ ناشناخته باشد. مرگ برايم ناشناخته و نامأنوس نيست. هزاران انسان را ديده ام كه مرده اند و مى دانم كه سراغ من هم خواهد آمد.

«وَ مَا كُنْتُ إِلَّا كَقَارِبٍ وَرَدَ» : و من نيستم مگر مانند كسى كه نزديك شوندۀ وارد شدۀ در شب هستم. «قارِب» از مادّۀ «قُرْب» است يعنى نزديك شونده، منتها در روز استعمال نمى كنند و معمولاً به كسى مى گويند كه در شب حركت مى كند و در شب وارد آب مى شود. «وَرَدَ» و «وَارِد» را هم به وارد شوندۀ لب آب براى آب برداشتنِ از شريعه مى گويند.

«وَ طَالِبٍ وَجَدَ» : و خواهانى كه دريابد. مقصود كسى است كه طالب چيزى باشد و به مطلوب خود برسد؛ يعنى من طالب مرگ بودم و به آن هم رسيده ام، منتظر مرگ بودم و آن را يافتم.

(وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ) (1) و آنچه نزد خداست براى نيكوكاران بهتر است. يعنى خيال نكنيد چيزى از دست داده ام، بله من دنيا را از دست داده ام، ولى بهشت و درجاتش را دريافت كردم.8.

ص: 202

على بن ابى طالب عليه السلام از راه كسب و كار به دست آورده است. اين وصيّتنامه و يا وقفنامه را وقتى كه حضرت از جنگ صفّين برگشته بودند نوشته اند.

اينجا ابن أبى الحديد در شرح خود جواب خوبى را به كسانى كه به دارايى حضرت اشكال كرده اند داده است؛ اشكال اين است كه: «قد عاتبت العثمانية و قالت: إِنّ أبابكر مات و لم يخلف ديناراً و لا درهماً، و إِنّ عليّاً عليه السلام مات و خلّف عقاراً كثيراً يعنون نخلاً».(1) عثمانيه كه يك طايفه اى هستند به اين دليل كه به دارايى عثمان كه سر از ميليارد در مى آورده اشكال شده بود، به دارايى على عليه السلام اشكال كرده و گفته اند: وقتى ابوبكر از دنيا رفت دينارى باقى نگذاشت در صورتى كه وقتى على عليه السلام از دنيا رفت نخلستانهاى زيادى داشت.

ابن أبى الحديد بر اين اشكال پاسخ جالبى داده كه خلاصۀ جواب اين است: ابوبكر هميشه داخل مدينه بود و هيچ گاه از آن خارج نمى شد و كارى نمى كرد؛ در صورتى كه على عليه السلام در اين مدّت 25 سال خانه نشينى مشغول كشاورزى، احداث قنات، احداث نخلستان و احداث باغ بود، اين كارها براى على عليه السلام عار نبود، و از اين راه هم اراضى موات زيادى را آباد مى كرد، و طبيعى است كه انسان مالك دسترنج خود مى باشد.

آنچه را عثمان پس از خود به جا گذاشت همه از اموال بيت المال بود، در صورتى كه اموال حضرت امير عليه السلام از كدّ يمين و عرق جبين بود؛ على عليه السلام با دستهاى مبارك خود چاه و قنات مى كَند و درختهاى خرما مى نشاند و زمينهاى موات را آباد مى كرد؛ بنابراين خيلى فرق بين دارايىِ عثمان و دارايىِ على عليه السلام است.

از اين كه بگذريم اموالى را كه عثمان به جا گذاشت صرف نظر از اين كه متعلق به بيت المال بود در راه اختصاصى عثمانيه صرف مى شد، ولى اموال و دارايى هاى على عليه السلام گذشته از اين كه اموال شخصى بود توسط حضرت وقف شد و مورد استفادۀ عموم مردم قرار گرفت.6.

ص: 204

كارهاى خوب صرف كند. مصرف اصلى آن مخارج عامّۀ مردم و كار خير است آن هم در حدّ اعتدال؛ نه خسيس بازى باشد و نه بدون حساب و كتاب به اين و آن داده شود؛ بايد حدّ و حدود نيازِ نيازمندان برآورد شود و در حدّ نياز به آنان كمك شود تا اين موقوفه در راه صحيح خود مصرف گردد.

حضرت توليت موقوفه را بعد از امام حسن عليه السلام اين گونه تعيين فرموده: «فَإِنْ حَدَثَ بِحَسَنٍ حَدَثٌ وَ حُسَيْنٌ حَىٌّ قَامَ بِالْأَمْرِ بَعْدَهُ وَ أَصْدَرَهُ مَصْدَرَهُ » : پس اگر براى امام حسن عليه السلام پيشامدى شد و امام حسين عليه السلام زنده است، توليت موقوفه با اوست و در جاى خودش مصرف مى كند.

در جملۀ «قام بالأمر بعده و أصدره مصدره» سه ضمير مفرد مذكر وجود دارد كه ضمير اوّل (بعده) به «حسن» بر مى گردد، يعنى حسين بعد از حسن به امر موقوفه قيام مى كند؛ و دو ضمير ديگر كه در «أصدره مصدره» وجود دارد به «امر» كه مقصود از آن امر موقوفه است برمى گردد؛ يعنى حسين عليه السلام صادر مى كند امر موقوفه را در محل صدورش؛ يعنى همان گونه كه امام حسن عليه السلام عمل مى كند، او و متولّيان بعدى هم به همان صورت عمل خواهند كرد.

اين عبارت حضرت امير عليه السلام در حقيقت پاسخ به دو سؤال و دو پرسش است؛ يكى اين كه ممكن است بپرسند: چرا على عليه السلام بين اولاد خود كه از فاطمه عليها السلام است با آنهايى كه از فاطمه نيستند در موقوفه فرق گذاشته اند؟ جواب اين سؤال را چنين داده اند كه:

«وَ إِنَّ لِبَنِي فَاطِمَةَ مِنْ صَدَقَةِ عَلِىٍّ مِثْلَ الَّذِي لِبَني عَلِىٍّ »: در اين صدقه اى كه على عليه السلام قرار داده اولاد فاطمه و اولاد على عليهما السلام مساوى هستند. در جهت ارتزاق از مال موقوفه بين حسنين عليهما السلام كه اولاد فاطمه هستند، و عبّاس و محمّد بن حنفيه فرقى نيست و بين هر دو مساوات است؛ متولّى وقف بايد مخارج هر دو را در حدّ نياز تأمين نمايد.

سؤال و پرسش دوّم اين است كه: پس چرا متولّى وقف، در اولاد فاطمه قرار داده شده ؟ جواب آن را نيز چنين فرموده اند كه: «وَ إِنِّي إِنَّمَا جَعَلْتُ الْقِيَامَ بِذَلِكَ إِلَى ابْنَىْ فَاطِمَةَ »: و اما اين كه من توليت اين صدقات را به دست دو فرزند فاطمه عليها السلام قرار داده ام و از آنها خواسته ام كه موقوفه را حفظ كنند و در جاى خود به مصرف برسانند «ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ »: يك جهت اين است كه با اين كار خواستم رضايت و خشنودى خدا را تحصيل كرده باشم. حسنين عليهما السلام مورد توجّه خدا هستند و رضايت آنها مطلوب خداست، از اين جهت آنها را براى اين كار برگزيدم. «وَ قُرْبَةً إِلى رَسُولِ اللَّهِ » : و جهت ديگر اين بوده كه خواستم با احترام به فرزندان فاطمه عليها السلام به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تقرّب پيدا كنم «وَ تَكْرِيماً لِحُرْمَتِهِ »: و حرمت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را گرامى بدارم «وَ تَشْرِيفاً لِوُصْلَتِهِ » : و آن وصلتى را كه با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم داريم شريف و با ارزش بشمارم.

(و شرط مى گذارد با كسى كه اين امر را به او واگذار مى كند كه مال را بر اصول وقف باقى بگذارد، و ميوۀ آن را مصرف نمايد همان گونه كه به آن مأمور شده و بدان هدايت شده است؛ و اين كه نهالهاى زاده شدۀ از درخت خرماى اين دهات را نفروشد تا زمين آن از نهال نشانده شكل گيرد.)

اين جملات و عبارات در بيان شرايط موقوفه و نحوۀ استفاده از آن است؛ فرموده اند: بر متولّى وقف است كه: «أَنْ يَتْرُكَ الْمَالَ عَلى أُصُولِهِ »: اصول نخلستانها را حفظ كند. مثلاً در آبيارى و امثال آن كوتاهى نكند كه نخلها نابود شوند، و اصل باغ را نفروشد. «وَ يُنْفِقَ مِنْ ثَمَرِهِ حِيْثُ أُمِرَ بِهِ وَ هُدِىَ لَهُ » : ولى از ميوه هاى آنها به نحوى كه گفته شده در راهش مصرف كند.

«وَ أَنْ لايَبِيعَ مِنْ أَوْلادِ نَخِيلِ هَذِهِ الْقُرى وَدِيَّةً حَتّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً» : و شرط ديگر اين است كه بچه نخلهاى اين دهات را نفروشد و در همان زمين غرس كند تا تمام زمين پر از نخل شود. مقصود اين است كه متولّى علاوه بر اين كه بايد اصل درختهاى اين نخلستانها را حفظ كند، بايد بچه نخلهاى آنها را هم حفظ كند و نفروشد؛ بلكه در همان زمين غرس كند تا تمام زمين پر از نخل شود.

به نهالها و بچه نخلها، اولاد نخل هم مى گويند و «فسيل» هم گفته مى شود؛ براى اين كه بچه نخلها را از آنها جدا كرده و در جاى ديگر مى نشانند «وَدِيَّة» هم گفته مى شود، اصل «وَدى ، يَدى، وَدْى» به معناى قطع است، پس چون اين بچه را از مادر قطع مى كنند به آن «وَدِيَّة» مى گويند.

خلاصه مقصود حضرت اين است كه متولّى حق ندارد حتى بچه درختها را بفروشد، و بايد آنها را در زمينهاى خالى اين دهات بنشانند تا اين كه پر شوند. «حَتّى تُشْكِلَ أَرْضُهَا غِرَاساً»: تا اين كه زمين اين دهات از جهت نخلكارى شكل بگيرد؛ و يا اين كه ديگر درختكارى در آن مشكل شود. و هر دو عبارت كنايه از پر شدن زمين از درخت است؛ يعنى تا زمينهاى اين دهات جاى درختكارى دارد، نبايد بچه درختها را بفروشند و بايد در همين زمينها بنشانند.

ص: 208

أرضها غِراساً» از فصيح ترين و نيكوترين كلام است. مراد آن است كه در آن دهات آن قدر درخت خرما زياد شود تا اين كه تماشاگر با ديدن آنها ببيند غير آنچه را ديده بود، و امر بر او مشتبه شود و گمان كند اين زمين غير از آن زمين است كه قبلاً ديده است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 210

ص: 212

«نامۀ 25»

و من وصيّة له عليه السّلام كان يكتبها لمن يستعمله على الصّدقات، و إنّما ذكرنا هنا جملاً منها ليعلم بها أنّه كان يقيم عماد الحقّ و يشرع أمثلة العدل فى صغير الأمور و كبيرها و دقيقها و جليلها:

«اِنْطَلِقْ عَلى تَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لاشَرِيكَ لَهُ ، وَ لاتُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً، وَ لاتَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً، وَ لاتَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ ، فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَىِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ، ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ ، وَ لاتُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ ، ثُمَّ تَقُولُ : عِبَادَ اللَّهِ ، أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِىُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لِآخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ ، فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلى وَلِيِّهِ ؟ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ : لا، فَلاتُرَاجِعْهُ ، وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ وَ تُوعِدَهُ ، أَوْ تَعْسِفَهُ ، أَوْ تَرْهَقَهُ ؛ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ ، فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلاتَدْخُلْهَا إِلّا بِإِذْنِهِ ، فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ ، فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لاعَنِيفٍ بِهِ ، وَ لاتُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لاتُفْزِعَنَّهَا، وَ لاتَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا، وَاصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ، ثُمَّ خَيِّرْهُ ، فَإِذَا اخْتَارَ فَلاتَعَرَّضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ ، ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِي صَدْعَيْنِ ، ثُمَّ خَيِّرْهُ ، فَإِذَا اخْتَارَ فَلاتَعَرَّضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ فَلاتَزَالُ كَذَلِكَ حَتّى يَبْقى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ ، فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ . فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ، ثُمَّ اخْلِطْهُمَا، ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلاً حَتّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ . وَ لاتَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لاهَرِمَةً ، وَ لامَكْسُورَةً ، وَ لامَهْلُوسَةً ، وَ لاذَاتَ عَوَارٍ.

ص: 213

وَ لاتَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتّى يُوَصِّلَهُ إِلى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ ، وَ لاتُوَكِّلَ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً، غَيْرَ مُعَنِّفٍ وَ لامُجْحِفٍ ، وَ لامُلْغِبٍ وَ لامُتْعِبٍ ، ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ ، نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ ، فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَنْ لايَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا، وَ لايُمَصِّرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا، وَ لايَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً، وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا، وَلْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ ، وَلْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ ، وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ، وَ لايَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلى جَوَادِّ الطُّرُقِ ، وَلْيُرَوِّحْهَا فِى السَّاعَاتِ ، وَلْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ ، حَتّى تَأْتِينَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لامَجْهُودَاتٍ لِنَقْسِمَهَا عَلى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلى الله عليه و آله و سلم، فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ ، وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ ؛ إِنْ شَاءَ اللَّهُ .»

«و إنّما ذكرنا هنا جملاً منها ليعلم بها أنّه كان يقيم عماد الحقّ و يشرع أمثلة العدل فى صغير الأمور و كبيرها و دقيقها و جليلها»

(و ما در اينجا جملاتى از نامۀ حضرت را بيان مى كنيم تا به آن دانسته شود كه همانا او ستون حق را بر پا مى داشت و نمونه هاى عدل را در كارهاى كوچك و بزرگ و اندك و بسيار آشكار مى ساخت.)

تا شما ببينيد كه حضرت براى به پاداشتن عدالت تا چه اندازه دقيق بوده كه حتى ريزه كاريهاى موضوع را هم بيان كرده تا عاملين از پيش خود كارى نكنند و موجبات ظلم و ستم به مردم فراهم نشود؛ يعنى در مقام قانون گذارى و تشريع آن الگوهاى عدالت را نشان مى دهد و عاملين را بر ميزان عدالت راهنمايى مى فرمايد.

«وَ لاتَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً» ؛ «لاتجتازنّ » از مادّۀ «اِجتياز» به معناى عبور و مرور كردن است؛ با توجّه به نون تأكيدى كه دارد به معناى عدم عبور بر آنها به طور حتم است؛ يعنى وقتى آنها از رفتن تو در زندگى خود نگرانى دارند حتماً در زندگى آنها داخل نشو.

«وَ لاتَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ »: و توجّه داشته باش كه بيشتر از حقى كه خداوند در اموال آنها دارد از آنان نگيرى. اگر بيش از بدهكارى آنها از آنان بگيرى مديون خواهى شد.

«فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَىِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ، ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ ، وَ لاتُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ »

(پس چون به قبيله اى رسيدى بر سرِ آب آنها فرود آى بدون آن كه به خانه هاى آنان آمد و شد كنى، سپس با آرامش و متانت به سوى ايشان برو تا اين كه بين آنها بايستى پس بر آنان سلام كن، و درود بر ايشان را كم مگردان.)

«حَىّ » به جايى مى گفته اند كه معمولاً يك قبيله آن را احيا كرده باشد، همچنين به خود قبيله هم گفته شده است. «فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَىِّ »: پس چون بر قبيله اى وارد شدى «فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ » : بر سر آب آنها وارد شو. در گذشته معمولِ دهات و روستاها اين بوده كه آب آبادى به يك استخر خاكىِ بزرگى وارد مى شده و آنجا را سرِآب مى گفته اند؛ كه نسبت به جاهاى ديگر هر آبادى مركزيت داشته و مردم در آنجا اجتماع مى كرده اند. مقصود حضرت هم اين است كه وقتى وارد آبادى شدى به آنجايى وارد شو كه محل اجتماع مردم است.

«فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ »: پس بر محل تجمّع آنان وارد شو «مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ » :

بدون اين كه به خانه هاى آنان وارد شوى. براى اين كه ممكن است آنها بنا به دلايلى از وارد شدن افراد به خانه و زندگى خود نگران شوند.

ص: 216

«ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ»: بعد از آن كه بر سرِ آب وارد شدى آن وقت با آرامش و وقار به طرف آنها برو و بر آنها وارد شو «حَتّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ »: تا اين كه به خوبى در اجتماع آنان وارد شوى و وقتى وارد بر آنها شدى «فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ » : پس بر آنان سلام كن. نگو اينها يك مشت دهاتى، بيابانى و مثلاً بى فرهنگ هستند و من يك شخصيت دولتى؛ آنها هركه باشند و تو هم هر شخصيتى كه مى خواهى باش، وقتى وارد اجتماع آنان شدى بايد بر آنها سلام كنى.

«وَ لاتُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ » : و هنگام سلام كردن كم نگذار و يك سلام و احوالپرسى كاملى با آنها انجام بده. «لاتُخْدِجْ » از مادّۀ «خَدَجَ » است كه به باب افعال رفته؛ در عرب به پسرى كه زودتر از نه ماهگى مثلاً شش يا هفت ماهگى متولّد شود «خديج»، و به دخترى كه اين طور باشد «خديجة» مى گويند. باء در «بالتّحيّة» ممكن است زائده باشد، و ممكن است «تخدج» متضمّن معناى «تبخل» باشد و از اين رو باء اصلى باشد؛ يعنى در تحيّت بخل نورز.

«ثُمَّ تَقُولُ : عِبَادَ اللَّهِ ، أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِىُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لِآخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ ، فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلى وَلِيِّهِ ؟»

(سپس مى گويى: اى بندگان خدا، ولىّ خدا و خليفۀ او مرا به سوى شما فرستاد تا حق خدا را در دارايى هاتان از شما بگيرم، پس آيا خدا را در دارايى هاتان حقى است كه آن را به ولىّ او بپردازيد؟)

«وَلِىُّ اللَّهِ » به معناى دوست خدا نيست؛ قبلاً گفته ايم كه «ولىّ » و «ولايت» قريب به هم هستند؛ يعنى كسى كه از طرف خدا در كنار شماست و كمبودهاى شما را برطرف مى كند.

چقدر اين نحوۀ گرفتن ماليات توسط حضرت امير عليه السلام شگفت انگيز است؛ اوّلاً:

كه به مأمور مالياتى دستور مى دهد وارد خانه هاى آنان نشويد، و وقتى در اجتماع آنها مى رود به آنها سلام كند و از تحيّت بر آنها كم نگذارد، بعد هم مى فرمايند: وقتى وارد

ص: 217

بر آنها شدى بگو: من فرستادۀ ولى اللّه هستم، مرا فرستاده تا حقى كه از خدا در بين اموال شما هست بگيرم. از همه شگفت تر اين كه دستور مى دهد: از آنها بپرس كه:

«فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلى وَلِيِّهِ » : پس آيا براى خدا در اموال شما حقى وجود دارد كه به ولىّ او بدهيد؟

و از اينها شگفت تر هم جملات بعدى است كه فرموده:

«فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ : لا، فَلاتُرَاجِعْهُ ، وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ وَ تُوعِدَهُ ، أَوْ تَعْسِفَهُ ، أَوْ تَرْهَقَهُ ؛ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ »

(پس اگر گوينده اى گفت: نه، ديگر به او باز نگرد؛ و اگر گوينده اى به تو بلى گفت پس همراه او برو بى آن كه او را بترسانى و بيمش دهى، يا بر او سخت بگيرى، يا كار را بر او سخت گردانى؛ پس بگير آنچه را از طلا يا نقره به تو مى دهد.)

«تُوعِدَهُ » از مادّۀ «وعيد» است، فرق «وعدة» و «وعيد» اين است كه «وعدة» وعدۀ به خوب و «وعيد» وعدۀ به بد است؛ «تَعْسِفَهُ » به معناى «لاتعسفه» است كه آن به معناى «لاتأخذه بشدّة» است، يعنى با شدّت و تندى از او نگير، بگذار تا به ميل و دلخواه خودش بدهد؛ و «تَرْهَقَهُ » هم به معناى «لاترهقه» و به معناى «لاتكلّفه ما يصعب عليه» است، يعنى او را مكلّف نكن بر چيزى كه بر او مشكل است.

فرموده است: وقتى وارد شدى و سلام كردى و از آنها پرسيدى كه آيا حقى از خدا در اموال شما هست ؟ اگر كسى گفت خير، رهايش كن؛ ولى اگر كسى گفت بلى، همراه او برو؛ ولى در موقع گرفتن او را نترسان؛ به او وعدۀ بد نده كه اگر ندادى فلان مى كنم، و به زور از او چيزى نگير، و او را هم بر كارى كه بر او مشكل است تكليف نكن؛ مثلاً نگو حتماً فلان چيز را بده و يا فلان كار را بكن.

«فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ » : پس از طلا و نقره هر چه به تو داد بگير و بيش از آن را طلب نكن.

ص: 218

«لاتنفّرنّ » از مادّۀ «نَفَرَ» به معناى كوچ كردن است، و «لاتنفّرنّ » با نون تأكيد يعنى حتماً آنها را كوچ نده؛ يعنى كارى نكن كه آنها رم كنند. و «لاتفزعنّها» از مادّۀ «فَزَع» به معناى ترس است؛ يعنى و حتماً گوسفندان را نترسان.

«وَ لاتَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا»: و با صاحبان حيوانات بد رفتارى نكن «تسوءنّ » از مادّۀ «سوء» و با نون تأكيد به معناى بد رفتارى نكردن به طور مسلّم است؛ يعنى و حتماً با آنها بد رفتارى نكن.

عنوان زكات بردار؛ آن قدر تقسيم كن كه در تقسيم آخر همان مقدار زكات باقى بماند، هميشه هم در انتخاب يك قسم او را مخيّر بگذار تا هر قسم را مى خواهد بردارد؛ پس تو هم قسم آخر را به عنوان حق اللّه از او بگير.

(و [از براى زكات] مگير چهارپاى مسنّ را و نه از كار افتاده را، و نه دست و پا شكسته را، و نه آن را كه سل دارد، و نه صاحب عيب را؛ و امين قرار مده بر آن مگر آن كه را به دين او اطمينان دارى و در نگهدارى مال مسلمانان با رفق و مدارا باشد، تا اين كه برساند آن را به ولىّ ايشان، و او آن مال را بين مسلمانان تقسيم نمايد.)

در اين قسمت در مورد شرايط شتر و حيوانى كه به عنوان زكات گرفته مى شود سخن به ميان آورده و فرموده اند: «وَ لا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لا هَرِمَةً » : و حيوان مسنّ و از كار افتاده را نگير. «عَوْد» به معناى مسنّ و پير است، و «هَرِمة» به معناى از كار افتاده است.

«وَ لا مَكْسُورَةً ، وَ لا مَهْلُوسَةً »: و نه دست و پا شكسته و نه حيوانى را كه داراى سل است. «مكسورة» به معناى شكسته شده است، كه مقصود سالم بودن دست و پاى حيوانات زكات است؛ يعنى آن حيوان دست و پا شكسته نباشد. «مهلوسة» يعنى حيوانى كه داراى بيمارى سل است؛ «هُلاس» به بيمارى سل مى گويند؛ يعنى آن حيوانى كه به عنوان زكات گرفته مى شود، نبايد داراى سل باشد؛ البته به معناى حيوان ضعيف و لاغر هم آمده است.

«وَ لا ذَاتَ عَوَارٍ»: و حيوان معيوب را هم نگير. «ذات عوار» به معناى صاحب عيب است. و به طور خلاصه از مجموع كلمات استفاده مى شود كه حيوان متعلّقِ زكات بايد از هر عيبى به دور باشد.

اموال مسلمين داراى رفق و مدارا باشد. «رافِق» اسم فاعل از مادّۀ «رِفْق» به معناى مداراست؛ يعنى مدارا كننده باشد؛ ممكن است دزد نباشد ولى در آب و غذا دادن به آنها كوتاهى كند و يا در موقع چموشىِ آنها با چوب به سر و كلّۀ آنها بزند و آنها را معيوب نمايد؛ پس بايد كسى را براى سرپرستى از حيوانات انتخاب كنيد كه داراى اين شرايط باشد؛ «حَتّى يُوَصِّلَهُ إِلى وَلِيِّهِمْ »: تا اين كه بتوان آنها را سالم به دست ولىّ مسلمين رساند «فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ »: پس او هم آنها را ميان مسلمانان تقسيم كند.

«وَ لا تُوَكِّلَ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً، غَيْرَ مُعَنِّفٍ وَ لا مُجْحِفٍ ، وَ لا مُلْغِبٍ وَ لا مُتْعِبٍ »

(و بر آن موكّل مگردان مگر خيرخواه مهربان و امانتدار نگاهبان را، نه سختگير را و نه آن را كه زيان رساند، و نه خستگى پذير را و نه آن را كه به ستوه آورد.)

اين جملات هم در توصيفِ نگهبان اموال زكات است. فرموده اند: كسى را موكّل آنها بگردان كه «نَاصِحاً شَفِيقاً»: خيرخواه و مهربان باشد. «ناصح» به معناى خيرخواه، و «شفيق» به معناى مهربان است. «وَ أَمِيناً حَفِيظاً» : و امانتدار و حافظ باشد. اموال بيت المال را در دست خود امانت بداند و در حفظ آن بكوشد.

«غَيْرَ مُعَنِّفٍ وَ لا مُجْحِفٍ » : سختگير و اهل اجحاف نباشد. «معنّف» از مادّۀ «عنف» و به معناى سختگير است؛ يعنى به حيوانات سختگيرى نكند؛ «لامجحف» يعنى هنگام راندن حيوانات به آنها اجحاف نكند. «وَ لا مُلْغِبٍ وَ لا مُتْعِبٍ » : و نه خستگى پذير و نه داراى رنج و تعب باشد. «ملغب» از مادّۀ «لغب» به معناى خستگى است. اگر سرپرست حيوانات خستگى ناپذير باشد به خوبى مى تواند از حيوانات نگهبانى و در كار آنها رسيدگى كند.

به نظر مى آيد اين اوصافى كه حضرت در اين قسمت برشمرده است همگى در دوّمين شرط از دو شرط اساسى (رافقاً) مندرج باشد؛ چون همۀ اين صفات: ناصحاً،

ص: 223

شفيقاً، أميناً، حفيظاً و... در معناى «رافقاً» وجود دارد؛ براى اين كه وقتى با رفق و مدارا بود، خيرخواه، مهربان، امين، حفظ كننده، غير سختگير، غير اجحاف كننده و... هم خواهد بود؛ و روى همين جهت بود كه ما آن دو صفت را از شرايط اساسى نگهبان دانستيم.

حيوان است. اگر تمامى شير حيوان را بدوشند براى فرزندان آنها چيزى نمى ماند و آنها لاغر و ضعيف مى شوند. «وَ لا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً» : و از جهت سوار شدن آنها را به مشقت نيندازد؛ يعنى خيلى از آنها سوارى نگيرد.

«وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا، وَلْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ ، وَلْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ ، وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ، وَ لايَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلى جَوَادِّ الطُّرُقِ »

(و بايد بين آن شتر ماده و بين همراهانش به مساوات رفتار نمايد، و بايد كار را بر شتر لاغر و خسته آسان گرداند، و بايد درنگ نمايد براى آن كه پايش ساييده و لنگان است، و بايد آنها را به آنچه مى گذرند به آن از آبگيرها در آرد، و آنها را از زمين گياهدار به سوى راههاى بدون گياه نگرداند.)

«لِيَعْدِلْ » از مادّۀ «عَدْل» به معناى مساوات است؛ «صَواحِبات» به معناى همراهان است؛ و ضمير «ها» در كلمۀ «صواحباتها» به «ناقةٍ » در جملۀ «بين ناقة و بين فصيلها» برمى گردد. مى فرمايد: «وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا» : و بايد بين آن ناقۀ داراى بچه و بين آن شترها و ناقه هاى ديگرى كه بدون بچه هستند به مساوات عمل نمايد.

«وَلْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ » : و بايد با شترى كه خسته و وامانده شده با رفاه رفتار كند.

«وَلْيُرَفِّهْ » از مادّۀ «رفاه» به معناى در آسايش قرار دادن است. «لاغب» به معناى لاغر و خسته است. يعنى با شتر لاغر و خسته مدارا كن و وسايل رفاه و آسايش آن را فراهم نما.

«وَلْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ » ؛ «وليستأن» يعنى و بايد مدارا كند و درنگ نمايد؛ «نقب» به شترى گفته مى شود كه پايش زخم شده، و «ظالع» يعنى شترى كه پايش شكستگى پيدا كرده و قدرت راه رفتن ندارد؛ يعنى و بايد با شترهاى زخمى و پا شكسته مدارا كند و هنگام راه بردن به آنها ظلم نكند.

«وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ» در مورد آب خوردن شترها فرموده اند: وقتى در بين راه به گودالهاى آب مى رسد آنها را سرِ آب ببرد تا اگر تشنه اند سيراب شوند.

ص: 225

«غدير» در اصلِ لغت به معناى «ترك» است؛ و اين كه در آيۀ شريفۀ قرآن آمده است:

(ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلاّ أَحْصاها) (1) به معناى ترك است؛ مى فرمايد: «اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى را ترك نكرده مگر اين كه آن را شماره كرده است.» پس اصل لغتِ «غدير» به معناى ترك است، آن وقت به آب بارانى كه از سيلابها باقى مانده و سيل را ترك كرده و به رودخانه ريخته نشده «غدير» يعنى ترك شده مى گويند، و بعد به آن گودالى هم كه اين آبها در آن مانده به قرينۀ حال و محل «غدير» گفته اند.

«وَ لايَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلى جَوَادِّ الطُّرُقِ » ؛ «لايعدل» يعنى عدول ندهد «عن نبت الأرض» يعنى از روييده هاى زمين؛ مقصود سبزه ها و گياهان زمين است؛ «جوادّ الطّرق» يعنى جاده هاى صاف و بدون گياه؛ مقصود حضرت از اين جمله اين است كه هنگام آوردن حيوانات، آنها را از راههايى كه داراى سبزه و گياه است عدول ندهد و به راههاى بدون گياه و صاف نبرد تا اين كه حيوانات در بين راه رفتن از علف هاى بيابان هم استفاده كنند.

«وَلْيُرَوِّحْهَا فِى السَّاعَاتِ ، وَلْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ ، حَتّى تَأْتِينَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لا مَجْهُودَاتٍ »

(و بايد آنها را در ساعتهايى آسوده گذارد، و بايد آنها را نزد آبهاى اندك و گياهان تازه مهلت دهد، تا آن كه به فرمان خداوند تناور و فربه نزد ما بيايند نه به ستوه آمده و نه رنجيده.)

«ليروّحها» از «روح» به معناى استراحت است. مى فرمايد: «وَلْيُرَوِّحْهَا فِى السَّاعَاتِ » : و بايد آن حيوانات را هنگام آوردن در بين راه استراحت و آسايش دهد.

نه اين كه آنها را يكسره براند و خسته كند.

«وَلْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ » ؛ «يمهلها» از «مهلة» است؛ و «نِطاف» جمع9.

ص: 226

«نُطْفَة» به معناى آب كمى است كه صاف و زلال است، نطفۀ انسان و حيوان را هم به همين خاطر كه كم و صاف و زلال است نطفه مى گويند؛ «أعشاب» جمع «عُشْب» به معناى گياه تر و تازه است؛ يعنى و بايد اين حيوانات را به آبهاى كم و گياهانى كه در بين راه است مهلت دهد تا از آنها بخورند «حَتّى تَأْتِينَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ » : تا آن حيوانات وقتى نزد ما مى رسند به قدرت خدا چاق باشند «غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لا مَجْهُودَاتٍ » : نه اين كه وقتى نزد ما مى رسند خسته و به مشقت افتاده باشند.

ص: 228

ص: 230

«نامۀ 26»

و من عهد له عليه السّلام إلى بعض عمّاله، و قد بعثه على الصّدقة:

«آمُرُهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ ، حَيْثُ لا شَاهِدَ غَيْرُهُ وَ لا وَكِيلَ دُونَهُ .

وَ آمُرُهُ أَنْ لا يَعْمَلَ بِشَىْ ءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ، وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلانِيَتُهُ ، وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ ، فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ ، وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ .

وَ آمُرُهُ أَنْ لا يَجْبَهَهُمْ وَ لا يَعْضَهَهُمْ ، وَ لا يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلاً بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ ؛ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِى الدِّينِ ، وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ .

وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقاًّ مَعْلُوماً، وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ ، وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ ، وَ إِلَّا فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، وَ بُؤُساً لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَاللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُ وَ ابْنُ السَّبِيلِ ، وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ ، وَ رَتَعَ فِى الْخِيَانَةِ ، وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا، فَقَدْ احَلَّ بِنَفْسِهِ فِى الدُّنْيَا الذُّلَّ وَ الْخِزْىَ وَ هُوَ فِى الْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزى ، وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الْأَمَانَةِ ، وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ ؛ وَالسَّلامُ .»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ 26 از نهج البلاغه هاى عبده و فيض الاسلام است. اين نامه در حقيقت فرمانى از مولاى متّقيان اميرمؤمنان على عليه السلام

ص: 231

است به بعضى از كارمندان خود. «عُمَّال» جمع «عَامِل» به معناى كارمند و كارگزار است؛ ولى كارمندِ موردِ اين نامه كسى است كه براى جمع آورى صدقاتى مثل زكات (حقوق واجب) فرستاده شده و حضرت شرايطى را براى او ترسيم فرموده اند.

مخنف بن سليم ازدى از ياران حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام و حاكم اصفهان و همدان بوده است، حالا اين دو استان را چگونه اداره مى كرده معلوم نيست، فاصلۀ اين دو منطقه همان گونه كه مى دانيد زياد است و كيفيّت ادارۀ آن توسط يك فرد براى ما معلوم نيست، ولى آنچه مسلّم است حضرت اين دو منطقه را در اختيار مخنف بن سليم ازدى قرار داده اند. در جريان جمع آورى لشكر براى جنگ صفّين همان گونه كه حضرت براى عبداللّه بن عبّاس كه استاندار بصره بود نامه نوشت كسى را به جاى خود بگذار و براى جنگ با معاويه حاضر باش و حركت كن، و عبداللّه بن عبّاس هم زياد بن ابيه را به جاى خود گذاشت، براى مخنف بن سليم ازدى هم جريان طغيان معاويه را نوشت و از او خواست كسى را به جاى خود بگذارد و در جنگ شركت كند، كه مخنف بن سليم ازدى هم يكى را براى همدان و يك نفر را براى اصفهان تعيين نمود و خود در ركاب حضرت امير عليه السلام شركت كرد.

به هر حال حضرت در مورد جمع آورى صدقات دستوراتى به مخنف بن سليم ازدى داده كه در مجموع مى توان گفت اين دستورات منحصر به جمع آورى صدقات و زكات نيست و نحوۀ كلّىِ رفتار حاكم با مردم را بيان مى كند. حضرت كلامشان را با توصيه به تقوا شروع مى كنند.

است؛ نسخه ها معمولاً «أَمَرَ» نوشته اند، اما برخى و از جمله نسخۀ عبده «آمُرُ» خوانده و علامت مدّ آن را هم گذاشته است؛ و بعيد هم نيست همين «آمُرُ» درست باشد؛ چون حضرت نامه هاى خود را اين طور شروع مى فرموده: «من علىّ امير المؤمنين إلى ...

آمره بتقوى اللّه...» و اين ضمير مفرد «ه» در «آمُرُهُ » به اعتبار اين كه نام مخاطب قبلاً ذكر شده بجاست و آوردن «ك» خطاب صحيح نيست؛ معناى جمله اين است كه: امر مى كنم من مخنف بن سليم ازدى را به تقوا و پاكدامنى و....

يك روايتى را در اينجا گرچه حجّيت هم ندارد، ولى از باب اين كه توضيح خوبى داده نقل مى كنم: «وسأل عمر بن الخطّاب كعب الأحبار عن التّقوى ؟ فقال: هل أخذت طريقاً ذا شوك ؟ فقال: نعم، قال: فما عملت فيه ؟ قال: حذرت و تشمّرت، فقال كعب:

ذلك التّقوى »(1) روزى عمر از كعب الأحبار پرسيد تقوا چيست ؟ كعب از او پرسيد: آيا تاكنون در راهى كه پر از خار باشد راه رفته اى ؟ عمر گفت: بلى. كعب پرسيد: در آن راهِ پر از خار چگونه راه رفتى ؟ عمر گفت: با احتياط راه رفتم و دامنم را هم بالا زدم.

كعب الأحبار گفت: همين معناى تقواست. اين كه انسان مواظبت كند و خود را از گناه نگاه دارد؛ از مال، خوراك، سخن و هر چيز شبهه ناك پرهيز نمايد.

بعضى هم تقوا را به شعر درآورده اند كه:

خلّ الذّنوب صغيرها*** و كبيرها فهو التّقى

و اصنع كماش فوق أر*** ض الشّوك يحذر ما يرى

لا تحقرنّ صغيرة*** إنّ الجبال من الحصى(2)

كنار گذاشتن گناهان كوچك و بزرگ تقوا و پاكدامنى است؛ مانند كسى باش كه در زمين تيغ زار هنگام راه رفتن پرهيز مى كند و مواظب است؛ و گناهان كوچك را كوچك نشمار، زيرا كه كوه از سنگ هاى ريز است. قرآن شريف هم فرموده است:6.

ص: 234

(ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ ) (1) «آنگاه سرانجام آنان كه بسيار به اعمال زشت و كردار بد پرداختند اين شد كه آيات خدا را تكذيب نمودند.» وقتى انسان به گناه كوچك بى اعتنا بود جرأت پيدا مى كند و گناهان بزرگ و بزرگتر را هم انجام مى دهد، و بر اثر گناه زياد دل انسان سياه مى شود تا اين كه ممكن است خدا را هم انكار كند.

«فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ » ؛ «سرائر» جمع «سريرة» به معناى پوشيده است؛ يعنى متّقى در آشكار و مخفى خود را نگاه مى دارد و از گناه حفظ مى كند؛ «خفيّات» جمع «خفيّة» است، يعنى همان كارهاى مخفى را هم با رعايت تقوا انجام مى دهد.

«حَيْثُ لا شَاهِدَ غَيْرُهُ »: در جايى كه غير از خدا شاهد و گواهى نيست. چرا من و شما پيش مردم احتياط مى كنيم و از انجام كار خلاف پرهيز مى كنيم ؟! آيا افراد و اشخاص از خدا مهم ترند كه از گناه در پيشگاه خداوند واهمه اى نداريم و از ديگران پرهيز مى كنيم ؟! «وَ لا وَكِيلَ دُونَهُ » : و غير از خدا كس ديگرى نيست كه متصدّى امور باشد و كارها به او محوّل شده باشد.

مى خواهند بفرمايند: ظاهرت با باطنت مخالف نباشد. معناى نفاق اين است كه انسان زبان و دل و زبان و عملش يكى نباشد؛ در ظاهر يك جور است ولى در مخفيگاه بر خلاف آن است، در ظاهر نماز مى خواند و در خفا مشروب مى خورد، در ظاهر سخن از دين و ايمان و خداپرستى است ولى در خفا كفر است و شرك.

«وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلانِيَتُهُ ، وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ ، فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ ، وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ »

(و كسى كه مختلف نباشد نهان و آشكارش، و كردار وگفتارش؛ پس به تحقيق امانت را اداكرده، و عبادت را خالص نموده است.)

كسى كه ظاهر و باطن او يكى است، يعنى اگر ظاهرش آدم خوبى است و همه او را ستايش مى كنند باطنش هم خوب باشد و واقعاً آدمِ خوبى است، و كسى كه كردارش با گفتار او يكى است، آدم امينى است و امانت را ادا مى كند و عبادتش خالص و براى خداست. پس اگر انسان ظاهر و باطنش يكى بود و كردار و گفتارش مخالف هم نبود، اين فرد به امانت خدا عمل كرده و تكليف الهى را انجام داده است.

قرآن شريف فرموده است: (إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ ) (1) اين امانت همان تكليف الهى است؛ اگر انسان ظاهر و باطنش يكى شد منافق نيست؛ اگر كردار و گفتارش يكى بود، مسلمان متعهدى است كه كارش براى خداست.

«وَ آمُرُهُ أَنْ لا يَجْبَهَهُمْ وَ لا يَعْضَهَهُمْ » ؛ «لايَجْبَهَهُمْ » از مادّۀ «جَبَهَ » است، اگر كسى توى پيشانى كس ديگرى بزند مى گويند «جَبَهَهُ »، و معناى «لايَجْبَهَهُمْ » اين است كه توى پيشانى آنها نزند؛ و «لايَعْضَهَهُمْ » از مادّۀ «عَضَهَ » و به معناى بهتان زدن است، يعنى به آنها بهتان نزند.

مقصود حضرت امير عليه السلام اين است كه: وقتى براى جمع آورى زكات بين مردم رفتى به پيشانى آنها نزن؛ مثلاً وقتى به او گفتى زكاتت را بده و او گفت فلان مقدار زكات بدهكار بودم و پرداخت كردم، ديگر شما كارى نداشته باش. و قبلاً هم داشتيم كه فرمود اگر رفتيد براى جمع آورى زكات، به آنها بگوييد آيا در مالتان حق الهى وجود دارد؟ اگر جواب دادند كه چيزى بدهكار نيستند، رها كنيد و برويد و هيچ حرفى به آنها نزنيد؛ مثلاً به آنها نگوييد دروغ مى گوييد. اين دستورات بسيار خوبى است و مخصوصاً بايد مورد توجّه مأمورين مالياتى قرار گيرد و توجّه داشته باشند كه با مردم رفتار خوب و پسنديده داشته باشند.

«وَ لا يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلاً بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ » : و چون بر آنها حكومت و سلطه دارد با فخر و مباهات از آنها روى نگرداند. با مردم و در بين مردم بايد با آنها مشورت كنيد؛ و خيال نكنيد كه اين پست و مقامى كه داريد به شما فضيلت و برترى داده، و يا اگر با مردم رفت و آمد كرديد از اين فضيلتِ فرضىِ شما كم مى شود. اينها يك امور اعتبارى است و پس فردا اين پست استاندارى و فرماندارى را از شما مى گيرند و دوباره مى شويد مانندِ يكى از همين مردم عادى.

«فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِى الدِّينِ ، وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ »

(چرا كه آنان برادران دينى هستند، و ياورانند در به دست آوردن حقوق.)

اگر يك مسئوليتى به دوش شما آمده اين سبب غرور شما نشود. مردمى كه تو بر آنها حكومت مى كنى در دين برادران تو هستند؛ خيال نكنى تو به يك مقامى رسيده اى

ص: 237

بر آنها فضيلت دارى؛ بلكه فضيلت هركس به تقواى بيشتر است. و بايد بدانى كه اينها هستند كه كار مى كنند و با درآمدهايشان خمس و زكات مى دهند و بيت المال را تقويت مى كنند.

بنى مخزوم او را آزاد كردند. بعد از آن شخصى به عمر گفت: تو براى خاطر سالم از صدر مجلس برخاستى ؟ عمر جواب داد: وقتى كسى بر تو داخل شود كه تو بر او فضيلتى ندارى، پس بر خود با صدرنشينى شرف و منزلتى مگير.

عمر بن عبدالعزيز خليفۀ وقت است اما وقتى يك بندۀ زرخريد بر او وارد شده جلويش برمى خيزد و به او احترام مى كند؛ او مى داند كه خليفه بودن فضيلت و مايۀ برترى بر ديگران نمى شود؛ خلافت و امارت يك امر اعتبارى است و روزى زايل مى شود، آنچه واقعيت دارد علم و تقواست.

در ادامه ابن أبى الحديد داستان ديگرى نقل كرده كه: «و همّ السراج ليلة بأن يخمد، فوثب إليه رجاء بن حيوة ليصلحه، فأقسم عليه عمر بن عبدالعزيز، فجلس، ثمّ قام عمر فأصلحه فقال له رجاء: أتقوم أنت يا أميرالمؤمنين ؟ قال: نعم، قمت و أنا عمر بن عبدالعزيز و رجعت و أنا عمر بن عبدالعزيز» شبى رجاء بن حيوة مهمان عمر بن عبدالعزيز بود، چراغ رو به خاموشى مى رفت، رجاء برخاست چراغ را اصلاح كند، عمر او را قسم داد كه بنشين، او نشست، عمر شخصاً برخاست و چراغ را اصلاح كرد، رجاء به او گفت: آيا تو حاكم مسلمين بايد اين چراغ را اصلاح كنى ؟ عمر گفت: وقتى برخاستم عمر بن عبدالعزيز بودم و چراغ را اصلاح كردم و نشستم هنوز هم عمر بن عبدالعزيز هستم.

يعنى اين كارى را كه انجام دادم موجب نشد از من چيزى كم شود؛ اگر مقام و موقعيت داشتم هنوز هم دارم، و اگر مقام و موقعيتى نداشتم و فقط عمر فرزند عبدالعزيز بودم حالا هم همان هستم و باز چيزى از من كم نشده است.

(و به درستى كه براى تو در اين صدقه بهره اى معيّن و حقى آشكار است، و شريكانى دارى كه درويش هستند و ناتوانان نيازمند.)

در اين قسمت حضرت در مورد مصرف صدقات و زكات سخن مى گويند؛ نه اين كه مخنف بن سليم ازدى والى دومنطقۀ بزرگ ايران هم بوده و غير از مأموريت جمع آورى زكات مأموريت در تقسيم و مصرف آن را هم داشت، از اين رو حضرت دستورى هم در مورد مصرف صدقات مى دهند: اوّلاً: خودت يك نصيب و حق معيّنى دارى كه نبايد از آن تجاوز كنى؛ ثانياً: در اين صدقاتى كه جمع آورى مى كنى شركايى هم دارى كه بايد آنها هم به حق خود برسند: يكى مساكين است كه در صدقات سهمى دارند و آنها كسانى هستند كه فقر و تنگدستى خيلى به آنها فشار مى آورد؛ ديگر ضعفا هستند كه وضعِ مالىِ آنها از مساكين بهتر است ولى از نظر اقتصادى قدرت اداره كردنِ زندگىِ خود را ندارند؛ دستۀ ديگر صاحبان فاقه يعنى حاجتمندان هستند كه به نحوى فعلاً محتاج هستند، اينها نيز كسانى هستند كه وضع اقتصاديشان از ضعفا هم بهتر است، مثلاً مخارج سال خود را از راه كسب و كار به دست مى آورند ولى از عهدۀ خرجهايى مثل مخارج ازدواج فرزندان بر نمى آيند، كه اين نيز در بيت المال شريك تو است.

جملۀ قبل است كه فرمودند: در اين صدقه براى تو نصيبى معيّن و حقى معلوم است، و شركايى مسكين و ضعيف و محتاج هم دارى.

«إِلّا» در جملۀ «و إلّافإنّك...» مركّب از «إنْ » شرطيه و «لا» نهى است و به معناى «إنْ لاتفعل» است؛ يعنى و اگر حق آنها را نپرداختى. «خُصوم» جمع «خَصْم» به معناى دشمن و مخاصمه كننده است. معناى جمله چنين است: اگر حق آنان را نپرداختى از كسانى هستى كه در قيامت بيشترين دشمن را خواهى داشت، مردم با تو مخاصمه مى كنند كه چرا حق ما را ندادى.

«وَ بُؤساً لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَاللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُ وَ ابْنُ السَّبِيلِ »

(و بدا به حال كسى كه دشمن او در پيشگاه خداوند مستمندان باشند و تهيدستان و دريوزگان و بينوايان رانده شده و بدهكار و در راه مانده.)

«بُؤْس» به معناى شدّت فقر و احتياج است كه در حقيقت به معناى گرفتارى است، و «بدا به حال او» هم كه در معناى فارسى آن مى آيد به خاطر همين شدّت احتياج و گرفتارى است. «فقراء» جمع «فقير» و به كسى گفته مى شود كه قدرت تأمين زندگى خود را ندارد. «مساكين» جمع «مسكين» و به كسى گفته مى شود كه وضع اقتصادى او بدتر از فقير است. «سائلون» جمع «سائل» و به معنى گدايان است.

«مدفوعون» را «مدقوعون» هم خوانده اند. اگر «مدقوعون» باشد جمع «مدقوع» به معناى به خاك چسبيده است، يعنى كسى كه از بدبختى روى خاك زندگى مى كند، كه در اين صورت حالش از مسكين هم بدتر است؛ ولى اگر «مدفوعون» باشد جمع «مدفوع» و به معناى دفع شدگان است، يعنى كسانى كه مطرود جامعه هستند، بيچارگان را همه از مجالس خود طرد مى كنند، اينها هم يك دسته از فقرا هستند.

ص: 241

«غارِم» به كسى مى گويند كه به ديگران بدهكار است؛ مثلاً كسانى كه قرض كرده اند و خورده اند، قرض كرده اند و دختر شوهر داده اند، قرض كرده اند و پسر زن داده اند و ... به همۀ اينها و هر كس ديگرى كه براى كار مشروع و غير حرامى قرض كرده و بدهكار است «غارِم» گفته مى شود. و «ابن سبيل» هم به كسى گفته مى شود كه در سفر درمانده مى شود.

اين دو مورد اخير (غارم و ابن سبيل) هم در آيۀ زكات آمده، و اين مواردى كه حضرت نام برده اند در حقيقت مصارف زكات است؛ اما ظاهر اين عبارت دلالت بر هشت مورد ندارد، در صورتى كه از عبارت دعائم الاسلام استفاده مى شود كه حضرت همۀ سهام را گفته باشند.(1) معناى كلام حضرت اين است كه: بدا به حال كسى كه دشمنش در پيشگاه خداوند فقرا و مساكين و سائلين و مدفوعون و بدهكاران و در سفر ماندگان باشد.

خيانت نمايد. نه اين كه حيوانات در مراتع جست و خيز مى كنند، اينجا هم حضرت امانت و اموال بيت المال را به يك مرتع تشبيه فرموده اند، كسى كه در امانت و بيت المال جست و خيز كند و حريمى براى بيت المال قائل نشود «وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا»: و همچنين نفس و دين خود را از خيانت منزّه و پاك نگرداند «فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ فِى الدُّنْيَا الذُّلَّ وَ الْخِزْىَ »: خود را در دنيا بدبخت كرده است.

اينجا نسخه هاى نهج البلاغه مختلف است؛ بعضى از نسخه ها «أَحَلَّ » و بعضى ديگر «أَخَلَّ » دارد؛ و البته آن نسخه هايى كه «أخلّ » دارد جملۀ «فِى الدُّنْيَا الذُّلَّ وَ الْخِزْىَ وَ هُوَ فِى الْآخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزى » را ندارد و عبارت به اين صورت است «فَقَدْ أَخَلَّ بنفسه»يعنى خودش را بدبخت و فقير كرده است؛ اما اگر مانند نسخۀ فعلى عبده و فيض الاسلام «أحلّ » باشد، به معناى اين است كه ذلّت و بلا را بر خود وارد كرده است در اين دنيا، ذلّت و بلا در دنيا به اين است كه مثلاً خيانتش لو مى رود و به دست خليفۀ مسلمانها مى افتد و مجازات مى شود و در پيشگاه مسلمانان هم به خيانتكار مشهور مى گردد و هميشه سر به زير است، اما در آخرت ذليل تر مى شود و بدبختىِ بيشترى دارد، آنجا ديگر عذاب و عقاب خداست كه از هر عقاب و مجازات دنيايى دردناك تر و سوزنده تر است.

«وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الْأَمَانَةِ ، وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ ؛ وَالسَّلامُ »

(و همانا بزرگ ترين خيانت، خيانت در امانت است؛ و زشت ترين دغلكارى، دغلكارى پيشوايان است؛ والسّلام.)

گاهى خيانت به يك فرد است، ولى گاهى خيانت به بيت المال مسلمين است، اين خيانت با آن خيانت خيلى فرق دارد؛ بيت المال متعلق به فرد فرد جامعه است، و اگر كسى به بيت المال خيانت كند همۀ جامعۀ مسلمين را دشمن خود قرار داده و بايد پاسخگوى همۀ آنها باشد.

ص: 243

البته در بعضى نسخه ها به جاى «خيانة الأمانة»، «خيانة الأَمَن» يعنى خيانت به امنيت مردم و جامعه است؛ و در بعضى نسخه ها «خيانة الآمِن» يعنى خيانت به كسى است كه شما را امين دانسته و به شما اعتماد كرده است؛ اما به نظر همين نسخۀ فعلى بهتر است.

«غِشّ » به معناى خيانت و دغلكارى است. مى فرمايد: زشت ترين خيانت ها خيانت پيشوايان نسبت به مردم است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 244

ص: 246

«نامۀ 27 - قسمت اوّل»

و من عهد له عليه السّلام إلى محمّد بن أبى بكر رضى اللّه عنه حين قلّده مصر:

«فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ ، وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَكَ ، وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ ، وَ آسِ بَيْنَهُمْ فِى اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ ، حَتّى لايَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ لَهُمْ ، وَ لايَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ ؛ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالى يُسَائِلُكُمْ مَعْشَرَ عِبَادِهِ عَنِ الصَّغِيرَةِ مِنْ أَعْمَالِكُمْ وَ الْكَبِيرَةِ ، وَ الظَّاهِرَةِ وَ الْمَسْتُورَةِ ؛ فَإِنْ يُعَذِّبْ فَأَنْتُمْ أَظْلَمُ ، وَ إِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَكْرَمُ .

وَاعْلَمُوا عِبَادَاللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِينَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ الدُّنْيَا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ ، فَشَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ ، وَ لَمْ يُشَارِكْهُمْ أَهْلُ الدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ ، سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ ، وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ ، فَحَظُوا مِنَ الدُّنْيَا بِمَا حَظِىَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ ، وَ أَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ الْجَبَابِرَةُ الْمُتَكَبِّرُونَ ، ثُمَّ انْقَلَبُوا عَنْهَا بِالزَّادِ الْمُبَلِّغِ وَالْمَتْجَرِ الرَّابِحِ ، أَصَابُوا لَذَّةَ زُهْدِ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ ، وَ تَيَقَّنُوا أَنَّهُمْ جِيرَانُ اللَّهِ غَداً فِي آخِرَتِهِمْ ، لا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ ، وَ لا يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنْ لَذَّةٍ .

فَاحْذَرُوا عِبَادَاللَّهِ الْمَوْتَ وَ قُرْبَهُ ، وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ ، فَإِنَّهُ يَأْتِي بَأَمْرٍ عَظِيمٍ ، وَ خَطْبٍ جَلِيلٍ ، بِخَيْرٍ لايَكُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً، أَوْ شَرٍّ لايَكُونُ مَعَهُ خَيْرٌ أَبَداً، فَمَنْ أَقْرَبُ إِلَى الْجَنَّةِ مِنْ عَامِلِهَا؟ وَ مَنْ أَقْرَبُ إِلَى النَّارِ مِنْ عَامِلَهَا؟ وَ أَنْتُمْ طُرَدَاءُ الْمَوْتِ ، إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَكُمْ ، وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَكَكُمْ ، وَ هُوَ أَلْزَمُ لَكُمْ مِنْ ظِلِّكُمْ ، الْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِيكُمْ ، وَالدُّنْيَا تُطْوى مِنْ خَلْفِكُمْ .»

ص: 247

«أُبْسُطْ » از مادّۀ «بَسْط » به معناى باز و گشاده است. «وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ » : و با گشاده رويى با آنها برخورد كن. اگر عبوس و زمخت باشى، مردم با تو تماس نمى گيرند و از اطرافت پراكنده مى شوند.

«وَ آسِ بَيْنَهُمْ فِى اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ » ؛ «اللّحظة» به معناى نگاه با گوشۀ چشم، و «النّظرة» به معناى نگاه دقيق است؛ يعنى در نگاه كردنِ با گوشۀ چشم يا نگاه كردن كامل و دقيق، با مردم به طور مساوى رفتار كن. مردم داراى حالات و موقعيت هاى مختلفى هستند؛ برخى پولدار و برخى فقير، عده اى قدرتمند و تعدادى ضعيف، بعضى ارباب و بعضى رعيّت، تو بايد به گونه اى باشى كه همه در برابرت مساوى باشند. اگر حضرت فرموده اند در نگاهت مساوات را رعايت كن، كنايه از اين است كه در قضاوت بين آنها و تقسيم بيت المال و هر چيز ديگر بايد بين آنها مساوات برقرار باشد.

«وَ لايَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ »: و تا اين كه ضعفا هم از عدل تو بر آنها مأيوس نشوند. البته از اين كه «عَلَيْهِمْ » در اين جمله به «ضعفاء» برمى گردد، احتمال اوّل را در «لَهُمْ » تقويت مى كند؛ و به هر حال بازگشت معناى اين دو جمله به جملۀ قبل است؛ به اين معنا كه حضرت فرمودند: در نظر كردن به مردم بين ضعيف و قوى مساوات برقرار كن؛ چرا؟ براى اين كه اگر چنين نكنى، هم بزرگان آنها در ظلم كردن تو به ضعفا طمع پيدا مى كنند و هم ضعفا از عدل تو مأيوس مى شوند؛ پس تو در نگاه كردن بين آنها مساوات برقرار كن تا نه ثروتمندان و اربابها در توجّه تو به خودشان و ظلم تو به ضعفا طمع پيدا كنند و نه ضعفا از عدل تو مأيوس شوند.

«فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالى يُسَائِلُكُم مَعْشَرَ عِبَادِهِ عَنِ الصَّغِيرَةِ مِنْ أَعْمَالِكُمْ وَ الْكَبِيرَةِ ، وَ الظَّاهِرَةِ وَ الْمَسْتُورَةِ ؛ فَإِنْ يُعَذِّبْ فَأَنْتُمْ أَظْلَمُ ، وَ إِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَكْرَمُ »

(زيرا خداوند متعال از شما گروه بندگانش مى پرسد از كوچك اعمال شما و بزرگ آن، و آشكار و نهان؛ پس اگر عذاب نمايد شما ستمكاريد، و اگر عفو كند پس او بزرگوار است.)

لابد شما مى گوييد حالا ما يك نگاه بيشترى به اين پولدار و به اين ارباب و به اين قدرتمند كرديم مگر چه مى شود؟ يا به اين آقا يك خندۀ كوچك كرديم مگر چه مى شود؟ منزل آن آقا رفتيم مگر چه مى شود؟ همۀ اينها عواقب بدى دارد كه شما از آن غافل هستيد؛ عواقب بى عدالتى بسيار بد و خطرناك است؛ و به قول سعدى:

اگر ز باغ رعيّت مَلِك خورد سيبى*** برآورند غلامان او درخت از بيخ

به پنج بيضه كه سلطان ستم روا دارد*** زنند لشكريانش هزار مرغ بر سيخ(1)

شما اگر يك نگاه كوچك و يك لبخند كوچك به اين ارباب و پولدار و قدرتمند داشتى، با اين كار هم به اين شخص اميد داده اى و هم افراد ضعيف را مأيوس كرده اىل.

ص: 251

كه آقا با پولدارها گرم مى گيرد. خداوند از همۀ اينها در روز قيامت مى پرسد.

«يُسائلكم» از مادّۀ «سؤال» و از باب مفاعله است، «سَائَلَ » معنايش اين است كه سؤال را خيلى ادامه داد و خودش را مهيّا براى سؤال كرد؛ و معمولاً دربارۀ كسى كه عنايت به كارى داشته باشد باب مفاعله آورده مى شود؛ مثلاً «ضرب زيدٌ عمرواً» يعنى زيد عمرو را زد، اما «ضارب زيدٌ عمرواً» يعنى زيد عنايت به زدن عمرو داشت از اين رو مقدمات آن را فراهم كرد. پس اين باب مفاعله بين طرفين نيست، بلكه لازمۀ مهيّا بودن زيد براى زدن اين است كه عمرو هم مهيّاى دفاع مى شود، و لذا يكى را به صورت فاعل و ديگرى را به صورت مفعول ذكر مى كنند؛ اما در باب تفاعل، مثل «تضارب زيدٌ و عمروٌ» بين طرفين است و هر دو مى زنند و هر دو هم مى خورند.

بنابراين «يُسائلكم» يعنى خداوند در قيامت در صدد پرس و سؤالِ از شماست، ريز و درشت و ظاهر و باطن امور را مورد سؤال قرار مى دهد؛ همان لبخند كوچكى كه به خاطر ثروت به طرف مى زنيد، همان علاقۀ قلبى كه در دل نسبت به شخص پولدار به خاطر پولدار بودن او داريد و روى همين اصل هم به ضعيف كمتر توجّه مى كنيد و يا اصلاً توجّه نمى كنيد، و يا اين طرف قضيه خيلى خوب حرف مى زند و شما به ديگرى كه نمى تواند خوب حرف بزند مهلت نمى دهيد كه حرفش را بزند و... همۀ اينها در قيامت مورد سؤال قرار مى گيرد.

«فَإِنْ يُعَذِّبْ فَأَنْتُمْ أَظْلَمُ » ؛ «أظلم» أفعل وصفى است نه أفعل تفضيل؛ يعنى نمى خواهد بگويد خدا ظالم است ولى شما بيشتر ظالم هستيد، بلكه مى خواهد بگويد: اگر خداوند شما را عذاب كند به خاطر اين است كه شما ظالم بوده ايد. شما به خودتان ظلم كرده ايد؛ همان لبخند و گوشۀ چشم شما كه در حقيقت چراغ سبزى براى ظالم بوده، ظلمِ به جان شما بوده است.

«وَ إِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَكْرَمُ » : ولى اگر عفوت كند و از تقصيراتت درگذرد، از كرامت و بزرگوارى اوست.

ص: 252

«سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ ، وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ ، فَحَظُوا مِنَ الدُّنْيَا بِمَا حَظِىَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ ، وَ أَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ الْجَبَابِرَةُ الْمُتَكَبِّرُونَ »

(متّقين در دنيا سكنى گزيدند به بهترين وجهى كه سكنى گزيده شد، و از آن خوردند به بهترين وجهى كه خورده شد، پس از دنيا بهره بردند به آنچه كه خوشگذرانان از آن بهره بردند، و از آن كام گرفتند آنچه را كه گردنكشان متكبّر از آن كام گرفتند.)

«حَظوا» جمع مذكر از مادّۀ «حَظِىَ » است؛ يعنى بهره بردند. «مُتْرَفون» جمع «مُتْرَف» به معناى پولدار است و كسى كه ريخت و پاش مى كند. «جَبابِرة» جمع «جَبّار» به معناى زورگو است. و «مُتَكَبّرون» جمع «مُتَكَبّر» و از مادّۀ «كِبْر» يعنى كسانى كه تكبّر مى كنند.

«سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ »: متّقين ساكن اين دنيا بودند ولى به بهترين سكونت. يعنى در دنيا به حق خود قانع بودند و حق ديگران را غصب نكردند و به ديگران ظلم نكردند، بلكه بالاتر از آن اين كه از مالشان به ديگران هم دادند و از حقوق محرومان هم دفاع كردند.

«وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ » : و از مال دنيا به بهترين وجه خوردند. مال حلال دنيا را تهيّه مى كردند و مى خوردند، از اموال حرام و شبهه ناك پرهيز مى كردند، و علاوه بر اينها به ديگران هم مى خوراندند.

اين بهترين زندگى دنيا و بهترين بهره بردارىِ از دنياست. زندگى خوب آن است كه هر كسى روى حدّ و مرز خودش باشد و به ديگران تجاوز و تعدّى نكند؛ اين زندگى كه مترفين و جبابره و متكبّرين دارند، هر چند هم در رفاه و آسايش باشند، ولى چون سراسر تجاوز و تعدّى است زندگى ننگين و نكبت بارى است.

«فَحَظُوا مِنَ الدُّنْيَا بِمَا حَظِىَ بِهِ الْمُتْرَفُونَ » : پس اين متّقين از دنيا بهره بردند به آنچه كه مترفين از آن بهره بردند «وَ أَخَذُوا مِنْهَا مَا أَخَذَهُ الْجَبَابِرَةُ الْمُتَكَبِّرُونَ » : و همان چيزى

ص: 254

را از اين دنيا گرفتند كه ستمگران و زورگويان مى گرفتند. از همين اموال و اولاد دنيا و از همين مقام و رياست دنيا كه جبابره از آن به نفع خودشان استفاده مى كنند، اينها به نفع مؤمنين و بندگان خدا استفاده كردند. اموال و فرزندان و پست و مقام دنيا يك چيز است، ولى افراد در استفاده كردن از آن تفاوت مى كنند؛ يك عده ثروت دنيا را در راه خدا و خير و صلاح مؤمنين به كار مى برند، و يك عده هم همان ثروت را در راههاى فساد به كار مى برند.

پس متّقين و جبابره هر دو از يك نعمت استفاده مى كنند؛ منتها متّقين نعمت خدا را در راه خدا، و مترفين و جبابره همان نعمت را در راه فساد به كار مى برند؛ از اين رو حضرت فرمود: متّقين از دنيا بهره بردند به وسيلۀ همان چيزى كه مترفين بهره مى بردند، و از همان چيزى كه جبابره و متكبّرين گرفتند آنها هم مى گرفتند.

كند، زاد و توشه اى گرفته و تجارتش به او بهره داده و در آخرت سودمند است؛ ولى آنهايى كه مال و ثروت دنيا را براى دنيا و منصب و قدرت دنيا را براى همين دنيا صرف كرده، از دنيا سودى نبرده و در تجارت خود ضرر كرده اند.

«أَصَابُوا لَذَّةَ زُهْدِ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ » اين كه انسان نسبت به دنيا بى رغبت باشد و با خدا ارتباط داشته باشد و به فكر قيامت و درجات عالى باشد، اين خودش يك لذّتى دارد. همان طورى كه يك مقام دنيا، يك ماشين، يك كاخ، فرزندان زياد و... براى اهل دنيا لذّت دارد، بى رغبتى به دنيا هم براى تاركين دنيا لذّت دارد؛ همان طورى كه پرخورى براى اهل دنيا لذّت دارد، سير كردن شكم يتيمان و بينوايان هم براى متّقين لذّت دارد؛ و اگر اين دو لذّت را با هم مقايسه كنيم، لذّت واقعى آن است كه اثراتش در آخرت براى هميشه باقى است؛ پس لذّت واقعىِ دنيا همين است كه متّقين در دنيا مى برند نه آن كه مترفين و جبّاران مى برند.

نمى شود و هيچ گاه خوبى به همراه ندارد؛ پس آنهايى هم كه با فرا رسيدن مرگ به جهنم مى روند، هميشه در ذلّت و بدبختى هستند و با عذاب خدا دست و پنجه نرم مى كنند.

يك نكتۀ قابل توجّه در اينجا وجود دارد و آن اين كه: اهل بهشت براى هميشه در بهشت هستند، ولى اهل جهنم طبق رواياتى كه داريم(1) دو دسته هستند: يك دسته كسانى مانند مشركين كه براى هميشه مخلّد در آتش هستند، و دستۀ ديگر كسانى مانند موحّدان گناهكار كه براى يك مدّتى به جهنم مى روند و پس از آن كه مجازات اعمال خود را ديدند خداوند آنها را از جهنم بيرون مى آورد و به بهشت مى برد؛ پس اينها از كسانى هستند كه با آمدن مرگ به شرّى مى رسند كه همراه آن خير و خوبى وجود دارد.

در حقيقت مرگ كه آمد افراد سه دسته هستند: يك دسته آنهايى كه به خيرى مى رسند كه همراه آن بدى نيست، مانند مؤمنين و متّقين؛ دستۀ دوّم آنهايى هستند كه به شرّى مى رسند كه همراه آن خوبى نيست، مانند مشركين و منافقين؛ و دستۀ سوّم آنهايى هستند كه به شرّى مى رسند اما پس از مدّتى خير و خوبى به همراه دارد؛ مانند موحّدان گناهكار كه پس از مدّتى از جهنم خارج و به بهشت مى روند. و اين امر با آنچه حضرت در اين مورد فرموده و به دو قسم تقسيم نموده ظاهراً منافات دارد! جواب اين تنافى به اين است كه حضرت امير عليه السلام در مقام بيان تمام ابعاد موضوع نبوده و اين عبارت حضرت فقط دو مورد را مى رساند: بهشتى و جهنمى كه خالد در جهنم است.

(پس چه كسى به بهشت نزديك تر است از سازندۀ آن ؟ و چه كسى به آتش نزديك تر است از سازندۀ آن ؟)

«عامِل» در اين عبارت به معناى سازندۀ بهشت و جهنم است. معناى عبارت اين است كه چه كسى از سازندۀ بهشت به بهشت نزديك تر است و چه كسى از سازندۀ جهنم به جهنم ؟ آن كسى كه در طول مدّت عمر خود به اعمال صالح پرداخته بهشت را براى خود ساخته و در قيامت و حتى در همين دنيا هم نزديك ترين افراد است به بهشتى كه براى خود ساخته، و همچنين آن كسى كه در طول مدّت عمر خود به اعمال زشت پرداخته جهنم را براى خود ساخته و در قيامت و در همين دنيا هم نزديك ترين افراد است به جهنمى كه براى خود ساخته است.

در اين كه انسان چطور بهشت يا جهنم مى سازد، احاديث زياد است كه وقتى «لاإله إلّااللّه» مى گوييم خداوند يك درخت براى انسان مى كارد.(1) در حديث آمده است كه روزى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: هر كس «لاإله إلّااللّه» بگويد خداوند يك درخت ميوه براى او مى كارد، شخصى گفت: پس اى رسول خدا من درخت هاى زيادى دارم! حضرت فرمودند: به شرط اين كه آتشى از دنيا نفرستيد و آنها را بسوزانيد.(2)

در آيۀ شريفه آمده است: (إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً) (3)«همانا آنهايى كه اموال يتيم ها را از روى ظلم مى خورند، جز اين نيست كه شكم هاى خود را از آتش پر مى كنند، و به زودى در آتشى برافروخته خواهند سوخت.»

اينها همه دلالت دارد بر اين كه بهشت و جهنم ساختۀ دست همين انسان است،0.

ص: 259

و اين اعمال نيك و بد انسان است كه در قيامت تجسم پيدا مى كند و انسان را لذت مى بخشد يا عذاب مى دهد.

است كه حضرت براى نزديكى مرگ به انسان آورده اند.

«اَلْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِيكُمْ » ؛ «معقود» اسم مفعول و به معناى گره زده شده است؛ «نَواصى» جمع «ناصية» به معناى موى جلوى پيشانى است؛ معناى جمله اين است:

مرگ با موى جلوى سرِ شما گره خورده است، يعنى هر كجا باشيد و هر كجا برويد مرگ همراهتان است.

«وَ الدُّنْيَا تُطْوى مِنْ خَلْفِكُمْ » : و دنيا هم از پشتِ سر شما پيچيده و جمع مى شود.

هرچه يك روز از عمر من و شما مى رود، يك روز به مرگ نزديك تر مى شويم.

گذشتِ عمر مانند سطرهاى يك كتاب است، وقتى انسان يك سطر آن را مى خواند اين سطر پشت سر گذاشته مى شود و سطر ديگرى مى آيد تا يك وقت كه كتاب تمام مى شود؛ عمر انسان هم همين طور است، امروز كه مى گذرد پشت سر گذاشته مى شود و يك روز ديگر مى آيد تا عمر انسان تمام شود؛ پس دنيا از پشت سر پيچيده مى شود.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 261

ص: 262

ص: 264

«نامۀ 27 - قسمت دوّم»

«فَاحْذَرُوا نَاراً قَعْرُهَا بَعِيدٌ، وَ حَرُّهَا شَدِيدٌ، وَ عَذَابُهَا جَدِيدٌ، دَارٌ لَيْسَ فِيهَا رَحْمَةٌ ، وَ لا تُسْمَعُ فِيهَا دَعْوَةٌ ، وَ لاتُفَرَّجُ فِيهَا كُرْبَةٌ ، وَ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ يَشْتَدَّ خَوْفُكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ أَنْ يَحْسُنَ ظَنُّكُمْ بِهِ فَاجْمَعُوا بَيْنَهُمَا، فَإِنَّ الْعَبْدَ إِنَّمَا يَكُونُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلى قَدْرِ خَوْفِهِ مِنْ رَبِّهِ ، وَ إِنَّ أَحْسَنَ الْنَّاسِ ظَنّاً بِاللَّهِ أَشَدُّهُمْ خَوْفاً لِلِّهِ .

وَاعْلَمْ يَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ أَنِّي قَدْ وَلَّيْتُكَ أَعْظَمَ أَجْنَادِي فِي نَفْسِي أَهْلَ مِصْرَ، فَأَنْتَ مَحْقُوقٌ أَنْ تُخَالِفَ عَلى نَفْسِكَ ، وَ أَنْ تُنَافِحَ عَنْ دِينِكَ ، وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ لَكَ إِلَّا سَاعَةٌ مِنَ الدَّهْرِ، وَ لاتُسْخِطِ اللَّهَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ ؛ فَإِنَّ فِى اللَّهِ خَلَفاً مِنْ غَيْرِهِ ، وَ لَيْسَ مِنَ اللَّهِ خَلَفٌ فِي غَيْرِهِ . صَلِّ الصَّلاةَ لِوَقْتِهَا الْمُوَقَّتِ لَهَا، وَ لاتُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ ، وَ لاتُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لِاشْتِغَالٍ ، وَاعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَىْ ءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلاتِكَ .»

وَ مِنْهُ :

«فَإِنَّهُ لاسَوَاءٌ إِمَامُ الْهُدى وَ إِمَامُ الرَّدى ، وَ وَلِىُّ النَّبِىِّ وَ عَدُوُّ النَّبِىِّ . وَ لَقَدْ قَالَ لِي رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: إِنِّي لاأَخَافُ عَلى أُمَّتِي مُؤْمِناً وَ لامُشْرِكاً؛ أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِيمَانِهِ ، وَ أَمَّا الْمُشْرِكُ فَيَقْمَعُهُ اللَّهُ بِشِرْكِهِ ، وَ لَكِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ عَالِمِ اللِّسَانِ : يَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ ، وَ يَفْعَلُ مَا تُنْكِرُونَ .»

ص: 265

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ 27 از نهج البلاغه هاى عبده و فيض الاسلام بود؛ به اين قسمت رسيديم كه فرموده اند:

شفاعت را هم ندارد و آنجا هيچ فريادرسى نخواهد داشت. اين كه حضرت فرمود:

شفاعت به كسانى كه نماز را كوچك مى شمارند نمى رسد،(1) به اين معناست كه انسان بايد زمينۀ شفاعت را در خودش فراهم كند.

5 - «وَ لا تُسْمَعُ فِيهَا دَعْوَةٌ » : و حرف كسى آنجا شنيده نمى شود. «دعوة» به معناى خواندن، خواستن و خواهش كردن است جهنمى ها در جهنم هر درخواستى داشته باشند پذيرفته نيست. «لاتسمع» يعنى شنيده نمى شود، ولى مقصود اين است كه به خواسته ها توجّه نمى شود، وقتى كسى خواهشى داشته باشد و ديگران توجّه نكنند مثل اين است كه اصلاً صداى او را نمى شنوند.

6 - «وَ لا تُفَرَّجُ فِيهَا كُرْبَةٌ » : و هيچ گرفتارى در آنجا برطرف نمى شود.

ضميرهاى «ها» در «فيها» در اين سه جمله به «نار» در جملۀ اوّل «فاحذروا ناراً» برمى گردد؛ يعنى وقتى انسانى داخل آتش قرار گرفت آن وقت ديگر نه رحمتى شامل حال او مى شود و نه دعايش شنيده مى شود و نه گرفتارى و غم او برطرف مى گردد.

تقصيرات آنها درگذرد. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين جمله همين سفارش را دارند كه اگر قدرت داريد ترس خود را از خداوند و اميد به بخشش او را زياد كنيد.

«فَاجْمَعُوا بَيْنَهُمَا» : پس بين اين دو (خوف و اميد) را جمع كنيد. هم از خدا بترسيد و هم به لطف و كرم او اميدوار باشيد؛ اين دو صفت در صورتى كه همراه باشند كارساز هستند؛ اگر ترس تنها يا اگر اميدوارى تنها باشد انسان در پرتگاه واقع مى شود؛ يأس و نااميدى از رحمت خداوند طبق احاديث خود يك گناه بزرگى است،(1) و اميدوارىِ بدون ترس از قهر و غضب خداوند هم انسان را مغرور كرده و گناهكار باقى مى ماند. از اين رو فرموده اند:

«فَإِنَّ الْعَبْدَ إِنَّمَا يَكُونُ حُسْنُ ظَنِّهِ بِرَبِّهِ عَلى قَدْرِ خَوفِهِ مِنْ رَبِّهِ ، وَ إِنَّ أَحْسَنَ النَّاسِ ظَنّاً بِاللَّهِ أَشدُّهُمْ خَوْفاً لِلِّهِ »

(پس همانا بنده جز اين نيست كه گمان نيكوى او به پروردگارش به مقدار ترس او از پروردگار خويش است؛ و به تحقيق نيكوترين مردمان از حيث گمان به خداوند، سخت ترين ايشان است به جهت ترس از خدا.)

حسن ظنّ به خداوند بايد به اندازۀ خوف و ترس از عذاب او باشد نه كمتر و نه بيشتر. و بعد مى فرمايند: بهترينِ مردم از جهت حسن ظنّ به خداوند آن كسى است كه از همه بيشتر از خدا مى ترسد.

اين كه افراد مى گويند خداوند كريم است، اگر مقصود اين است كه گناهان را مى بخشد، بايد بگوييم خداوند منتقم هم هست و انتقام مى گيرد؛ وقتى انسان خداوند را جامع همۀ صفات بداند، پس بايد از منتقم بودن خداوند هم بترسد و از جهت غفور بودن و توّاب بودن او هم به او اميدوار باشد.7.

ص: 268

مى فرمايند: پس تو كه فرمانده و حاكم هستى، در دفاع از دين از هر كس سزاوارترى؛ اوّلاً: بايد با نفس امّارۀ خود مبارزه كنى كه نكند به راه باطل كشيده شوى و در هر زمينه به خواسته هاى نفسانى عمل كنى؛ و ثانياً: اگر كسى خواست به دين لطمه اى وارد كند، تو هستى كه بايد در مقابلش بايستى و از دين حمايت كنى.

اين دو جمله دو سفارش مهمى است كه حضرت به والى مصر فرموده اند، و اين شيعيان على عليه السلام هستند كه بايد در حكومت اسلامى پيروان راه راستين آن حضرت باشند.

بگذارى و رضايت خدا را از دست بدهى. پس سفارش حضرت در اين قسمت اين است كه رضايت خدا مقدّم بر هر چيز و يا رضايت هر فرد است.

نماز قبول شود، روزه و زكات و ديگر اعمال هم قبول مى شود؛ ولى اگر نماز پذيرفته نشد، عبادات و اعمال ديگر هم قبول نمى شود.(1) خلاصه نماز پايۀ همۀ اعمال است؛ در قيامت هم از اوّلين چيزى كه مى پرسند نماز است، اگر جواب داده نشد به اعمال ديگر توجّهى نمى شود.

جزو كفّار قريش بود و در مقابل رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و مسلمانان ايستادگى مى كرد و به روى آنها شمشير مى كشيد؛ اما حضرت على عليه السلام اوّل مردى بود كه به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم ايمان آورد و هميشه ياور رسول خدا بود، آيا اين دو با هم مساوى هستند؟! على عليه السلام از كودكى در دامان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بوده و تا وفات پيامبر در ركاب آن حضرت و گوش به فرمان او بوده، در صورتى كه معاويه تا سال هشتم با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم مى جنگيده و در فتح مكّه از ترس ايمان آورده و آزاد شدۀ پيامبر بوده و فقط دوسال با آن حضرت بوده است؛ بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم در جناح مخالفين حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام درآمده و پس از عثمان هم رسماً اعلان جنگ با آن حضرت را داده است؛ آيا اين دو نفر با هم مساوى اند؟!

«وَ لَكِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنَافِقِ الْجَنَانِ عَالِمِ اللِّسَانِ : يَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ ، وَ يَفْعَلُ مَا تُنْكِرُونَ »

(وليكن من بر شما مى ترسم از هر نفاق دارنده در دل كه در گفتار داناست: او مى گويد آنچه را نيكو مى شماريد، و انجام مى دهد آنچه را ناپسند مى دانيد.)

اين سخن رسول خداست كه: مى ترسم از كسى كه در دلش نفاق دارد اما زبانش عالم است، سخن دين و قرآن مى زند اما در عمل خراب است. آنچه ظلم و ستم به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رسيد از سوى همين منافقين بود. آيات اوّل سورۀ بقره را ملاحظه كنيد: چهار آيه در مورد متّقين است، بعد دو آيه راجع به كفّار، و بعد از آن سيزده آيه دربارۀ منافقين است. اينها در همۀ اعصار در جوامع بشر بوده اند و جنايات آنها هم در تاريخ ثبت شده است، اينها بيشترين و بزرگترين خيانت را كرده اند.

از اين كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در صدر اين قسمت سخن از «إمام هدى » و إمام ردى »، «ولىّ نبىّ » و «عدوّ نبى» به ميان آورده و مصداق «إمام ردى » را هم معاويه دانسته آنگاه به حديث نبوى تصريح فرموده اند، پيداست كه مقصود حضرت بيان نفاق معاويه است كه ظاهراً ادّعاى اسلام و حمايت از اسلام و مسلمين مى كرده است ولى در حقيقت در مقابل مسلمانان ايستاده و به روى خليفۀ به حق رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم شمشير مى كشيد.

أبى سيف عن أصحابه، أنّ عليّاً عليه السلام لمّا أجاب محمّد بن أبى بكر بهذا الجواب كان ينظر فيه و يتعلّمه و يقضى به، فلمّا ظهر عليه و قتل أخذ عمرو بن العاص كتبه أجمع فبعث بها إلى معاوية بن أبى سفيان، و كان معاوية ينظر فى هذا الكتاب و يعجبه، فقال الوليد بن عقبة و هو عند معاوية لمّا رأى إعجاب معاوية به، مرّ بهذه الأحاديث أن تحرق، فقال له معاوية: مه، يا ابن أبى معيط انّه لارأى لك، فقال له الوليد: انّه لارأى لك، أفمن الرّأى أن يعلم النّاس أنّ أحاديث أبى تراب عندك ؟ تتعلّم منها و تقضى بقضائه ؟ فعلام تقاتله ؟ فقال معاوية: ويحك أتأمرنى أن أحرق علماً مثل هذا؟ واللّه ما سمعت بعلم أجمع منه و لا أحكم و لا أوضح، فقال الوليد: إن كنت تعجّب من علمه و قضائه فعلام تقاتله ؟ فقال معاوية: لولا أنّ أباتراب قتل عثمان ثمّ أفتانا لأخذنا عنه، ثمّ سكت هنيئة، ثمّ نظر إلى جلسائه فقال: إنّا لانقول: إنّ هذه من كتب علىّ بن أبى طالب و لكنّا نقول:

إنّ هذه من كتب أبى بكر الصّدّيق كانت عند ابنه محمّد فنحن نقضى بها و نفتى. فلم تزل تلك الكتب فى خزائن بنى أميّة حتّى ولّى عمر بن عبدالعزيز فهو الّذى أظهر أنّها من أحاديث علىّ بن ابى طالب عليه السلام.»(1)

ابراهيم كه همين صاحب كتاب «الغارات» باشد مى گويد: وقتى نامۀ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به محمّد بن ابى بكر رسيد در آن نگاه مى كرد و از آن مى آموخت و قضاوت مى كرد. خلاصه اين نامه با اين كه از نماز و روزه و ديگر احكام هم داشته، يك دستورالعمل زندگى اجتماعى و حكومتى بوده كه محمّد بن ابى بكر در هر موضوعى به آن مراجعه مى كرده است تا اين كه وقتى دوستان معاويه به او دست پيدا كردند و او را به شهادت رساندند، عمرو بن عاص همۀ نامه هاى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را جمع آورى كرد و براى معاويه فرستاد. معاويه اين نامه ها را مى خواند و تعجّب مى كرد.1.

ص: 275

- كه يكى از آنها همان نامۀ 53 به مالك اشتر بوده - همچنان در خزانۀ خلفاى بنى اميّه باقى ماند تا وقتى كه عمر بن عبدالعزيز به خلافت رسيد آنها را انتشار داد و اعلان نمود كه اين نامه ها از حضرت على بن ابى طالب عليه السلام است.

ابن أبى الحديد در اين مورد در صفحۀ 72 از جلد ششم شرح نهج البلاغۀ خود مى گويد: سزاوارترين نامه اى كه معاويه از آن تعجّب كند و آن را دستورالعمل براى خود قرار دهد، عهدنامۀ على عليه السلام به مالك اشتر است كه در دنيا نظير ندارد؛ چون آن نامه اى است پُر از آداب، قضايا، احكام و سياسات. و اين نامه در خزانۀ خلفاى بنى اميّه باقى ماند تا عمر بن عبدالعزيز آن را ظاهر كرد. و بعد اضافه مى كند: «و حقيق من مثله أن يقتنى فى خزائن الملوك» و مثل همين نامه لياقت دارد كه در خزانۀ ملوك و پادشاهان باقى بماند.

به هر حال معاويه به دستور وليد عمل نكرد و نامه ها را آتش نزد تا عمر بن عبدالعزيز كه مقدارى غيرت داشت اين نامه ها را منتشر كرد و اعلان نمود كه اين نامه ها از اميرالمؤمنين عليه السلام است كه به دست ما رسيده است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 277

ص: 279

«نامۀ 28 - قسمت اوّل»

و من كتاب له عليه السّلام إلى معاوية جواباً، و هو من محاسن الكتب:

«أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ أَتَانِي كِتَابُكَ تَذْكُرُ فِيهِ اصْطِفَاءَ اللَّهِ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله و سلم لِدِينِهِ ، وَ تَأْيِيدَهُ إِيَّاهُ بِمَنْ أَيَّدَهُ مِنْ أَصْحَابِهِ ، فَلَقَدْ خَبَأَ لَنَا الدَّهْرُ مِنْكَ عَجَباً، اذْ طَفِقْتَ تُخْبِرُنَا بِبَلاءِ اللَّهِ تَعَالى عِنْدَنَا، وَ نِعْمَتِهِ عَلَيْنَا فِي نَبِيِّنَا، فَكُنْتَ فِي ذَلِكَ كَنَاقِلِ التَّمْرِ إِلى هَجَرَ أَوْ دَاعِي مُسَدِّدِهِ إِلَى النِّضَالِ ، وَ زَعَمْتَ أَنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ فِى الْإِسْلامِ فُلانٌ وَ فُلانٌ ، فَذَكَرْتَ أَمْراً إِنْ تُمِّمَ اعْتَزَلَكَ كُلُّهُ ، وَ إِن نَقَصَ لَمْ يَلْحَقْكَ ثَلْمُهُ ، وَ مَا أَنْتَ وَ الْفَاضِلَ وَ الْمَفْضُولَ ، وَ السَّائِسَ وَ الْمَسُوسَ ، وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ وَ التَّمْيِيزَ بَيْنَ الْمُهَاجِرِينَ الْأَوَّلِينَ ، وَ تَرْتِيبَ دَرَجَاتِهِمْ ، وَ تَعْرِيفَ طَبَقَاتِهِم ؟! هَيْهَاتَ ! لَقَدْ حَنَّ قِدْحٌ لَيْسَ مِنْهَا، وَ طَفِقَ يَحْكُمُ فِيهَا مَنْ عَلَيْهِ الْحُكْمُ لَهَا.»

تحويل بده تا آنها را مجازات كنم و سپس من تو را به خلافت قبول كنم، حضرت امير عليه السلام هم آن نامه را در جواب معاويه نوشت كه خوانديم؛ اين نامۀ بيست و هشتم هم در جواب معاويه است كه معنا و مضمون آن با نامۀ نهم نزديك به هم است.

حرفهايى كه او عليه ابوبكر و عمر مى نويسد تحريك كرد؛ چون درست است كه مردم كوفه از شيعيان على عليه السلام هستند، ولى آنها به ابوبكر و عمر علاقه دارند و اگر ديدند على دربارۀ آن دو يك حرفهايى زده عليه او شورش مى كنند؛ و خلاصه عمرو عاص بود كه براى نوشتن اين نامه ها معاويه را تحريك مى كرد؛ بنابراين هم نامۀ نهم و هم نامۀ بيست و هشتم در جواب معاويه است.

الأمصار، و أذلّ رقاب المشركين؛ ثمّ الخليفة الثّالث المظلوم الّذى نشر الملّة، و طبق الآفاق بالكلمة الحنيفية.

فلمّا استوثق الإسلام و ضرب بجرانه عدوت عليه فبغيته الغوائل، و نصبت له المكايد، و ضربت له بطن الأمر و ظهره، و دسّست عليه، و أغريت به، و قعدت حيث استنصرك عن نصره، و سألك أن تدركه قبل أن يمزّق فما أدركته، و ما يوم المسلمين منك بواحد.

لقد حسدت أبابكر و التويت عليه، و رمت إفساد أمره، و قعدت فى بيتك، واستغويت عصابة من النّاس حتّى تأخّروا عن بيعته، ثمّ كرهت خلافة عمر و حسدته، و استطلت مدّته، و سررت بقتله، و أظهرت الشّماتة بمصابه، حتّى إنّك حاولت قتل ولده؛ لأنّه قتل قاتل أبيه، ثمّ لم تكن أشدّ منك حسداً لابن عمّك عثمان، نشرت مقابحه، و طويت محاسنه، و طعنت فى فقهه، ثمّ فى دينه، ثمّ فى سيرته، ثمّ فى عقله، و أغريت به السّفهاء من أصحابك و شيعتك، حتّى قتلوه بمحضر منك، لاتدفع عنه بلسان و لا يد، و ما من هؤلاء إلّامن بغيت عليه، و تلكأت فى بيعته، حتّى حملت إليه قهراً، تساق بخزائم الإقتسار كما يساق الفحل المخشوش، ثمّ نهضت الآن تطلب الخلافة، و قتلة عثمان خلصاؤك و سجراؤك و المحدقون بك، و تلك من أمانىّ النّفوس، و ضلالات الأهواء.

فدع اللّجاج و العبث جانباً، و ادفع إلينا قتلة عثمان، و أعدّ الأمر شورى بين المسلمين ليتّفقوا على من هو للّه رضا. فلابيعة لك فى أعناقنا، و لا طاعة لك علينا، و لا عتبى لك عندنا، و ليس لك و لأصحابك عندى إلّاالسّيف. و الّذى لا إله إلّاهو لأطلبن قتلة عثمان أين كانوا، و حيث كانوا حتّى أقتلهم أو تلتحق روحى باللّه. فأمّا ما لاتزال تمنّ به سابقتك و جهادك، فإنّى وجدت اللّه سبحانه يقول: (يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ ) (1) و لو7.

ص: 283

نظرت فى حال نفسك لوجدتها أشدّ الأنفس امتناناً على اللّه بعملها، و إذا كان الإمتنان على السّائل يبطل أجر الصّدقة، فالإمتنان على اللّه يبطل أجر الجهاد و يجعله ك (صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْ ءٍ مِمّا كَسَبُوا وَ اللّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ ) .(1)شرح ابن أبى الحديد، ج 15، ص 185.(2)»(2)

ترجمه: «از بندۀ خدا معاوية بن ابى سفيان به على بن ابى طالب است: اما بعد؛ خداوندى كه مقامش بلند است حضرت محمّد عليه السلام را براى رسالت خود برگزيد، و او را اختصاص داد به وحى و اداى شريعت خويش - توجّه كنيد كه چطور از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تعريف و تمجيد مى كند - پس مردم را به وسيلۀ اين پيامبر از كورى و گمراهى نجات داد، سپس او را در حالى كه هدايت شده و پسنديده بود قبض روح فرمود و به سوى خود برد، او شريعت را به خوبى به مردم رساند و شرك را از بين برد، و آتش دروغ را خاموش كرد؛ پس خداوند پاداش او را نيكو گردانيد و نعمت هاى خود را به او چند برابر نمود. سپس خداوند سبحان پيامبر را به اصحابى كه او را تأييد و يارى كردند اختصاص داد، و اين اصحاب آن گونه بودند كه قرآن شريف فرموده است: در مقابل كفّار سرسخت بودند و در بين خودشان رحم و مروّت داشتند.

- از اينجا مى خواهد از ابابكر و عمر تعريف كند - پس افضل صحابه از جهت مرتبه و اعلاى آنها از نظر منزلت نزد خدا و مسلمانان خليفۀ اوّل بود كه كلمۀ مسلمين را جمع كرد، و دعوت پيامبر را سر و صورت داد - يعنى به نظام سر و سامان داد - و با آنهايى كه بعد از پيامبر مرتد شدند - مانند بنى حنيفه - جنگ كرد، و بعد از او خليفۀ دوّم است كه آن همه فتوحات داشت - شهرهاى زيادى را فتح كرد؛ مثلاً ايران و روم را عمر گرفت و شما بايد ممنون او باشيد - و شهرها را آباد نمود، و مشركين را ذليل كرد. بعد از او خليفۀ سوّم بود كه مظلوم بود، آيين اسلام را انتشار داد، و تمام آفاق را از كلمۀ اسلام پر نمود.5.

ص: 284

- از اينجا زخم زبان به على عليه السلام است -. وقتى اسلام نظم و نسق گرفت و سينۀ خود را به زمين گذاشت و نظام اسلامى برقرار شد، پس تو كه على هستى با او دشمنى برقرار كردى، و هميشه براى او غائله و معركه و مصيبت درست مى كردى، و زير و روى حكومت را براى او مى زدى - مقصود اين است كه در ظاهر و باطن با او مخالفت مى كردى و نمى گذاشتى آب خوش از گلويش پايين برود - و مدام براى او دسيسه درست مى كردى، و مردم را عليه او مى شوراندى، و وقتى از تو كمك خواست به او كمك ندادى، عثمان از تو خواست پيش از آن كه قطعه قطعه شود او را دريابى و نجاتش بدهى كه نجاتش ندادى، و خلاصه نگرانى مسلمانان از تو يكى نيست. - يعنى ناراحتى مسلمين از تو سرِ يك چيز نيست، بلكه هر روزى يك مصيبتى براى اسلام به راه مى انداختى و هر روز مشكلى درست مى كردى -.

يك روز به خليفۀ اوّل ابابكر حسادت مى كردى و او را در هم مى پيچيدى و اصلاً قصد داشتى در امر حكومت او فساد كنى و نگذارى خليفه شود، توى خانه ات نشستى و يك دسته از مردم را گمراه كردى تا اين كه در بيعت كردن با او تأخير كردند؛ و سپس در خلافت عمر كراهت داشتى و با او حسادت مى كردى، و چون مدّتش طول كشيد اظهار ناراحتى مى كردى تا اين كه او را كشتند و تو به مرگ او خوشحال شدى، و در مصيبت او اظهار شماتت كردى، تا آنجا كه قصد داشتى پسرش عبيداللّه عمر را براى اين كه قاتل پدرش را كشته است بكشى.»

گفت تشنه هستم، مقدارى آب براى او آوردند، آب را نمى خورد، گفتند چرا آب را نمى خورى ؟ گفت مى ترسم مرا بكشيد و نگذاريد آب را بخورم، عمر قسم ياد كرد كه تا اين آب را نخورى تو را نمى كشم، هرمزان هم آب را روى زمين ريخت، عمر خواست او را بكشد، هرمزان گفت تو نمى توانى مرا بكشى چون قول دادى تا اين آب را نخورم نكشى و آبها ريخت، عمر گفت كى قول دادم ؟ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم در آن جلسه بود فرمود: بله قسم خوردى تا آن آب را نخورد نكشى. عمر گفت خوب اگر عهد كرديم سرِ عهدمان مى ايستيم. هرمزان خيلى خوشش آمد كه عجب دين خوبى است كه به تعهدشان عمل مى كنند، مسلمان شد و از شيعيان على عليه السلام شده بود، بعد عمر هم از بيت المال ماهانه دوهزار درهم براى او مستمرى قرار داد، او در مجامع حاضر مى شد و با عمر هم رفت و آمد داشت، تا وقتى كه ابولؤلؤ كه ايرانى بود عمر را كشت، همين هرمزان را هم متّهم به قتل عمر كردند كه تو ابولؤلؤ را كمك كرده اى.

چون هرمزان در امور مربوط به اسب تخصص داشت روزى عبيداللّه او را فريب داد و به بهانۀ ديدن اسب او را به خانه برد و هرمزان را كشت، يك نفر ديگر را هم كه اهل ذمّه بود و سعد وقاص او را براى خط ياد دادن به مسلمانها به مدينه فرستاده بود نيز كشت، يك دختر بچۀ كوچكى هم ابولؤلؤ داشت او را هم كشت. خلاصه اين سه نفر را بدون دليل كشته بود، او را گرفتند زندان كردند تا امر خلافت معلوم شود، وقتى عثمان را خليفه كردند حضرت امير عليه السلام به عثمان گفت: بايد عبيداللّه بن عمر را كشت براى اين كه هرمزان و دخترِ كوچك ابولؤلؤ و يك اهل ذمّه را بدون دليل كشته است و حكمش اعدام است. اما ديگران به عثمان گفتند: آخر حالا خليفه را كشته اند و درست نيست كه ما هم پسر او را بكشيم. عثمان هم او را بخشيد؛ ولى وقتى اميرالمؤمنين عليه السلام به خلافت رسيد خواست عبيداللّه را قصاص كند، او فرار كرد و نزد معاويه رفت تا

ص: 286

بالاخره در جنگ صفّين كشته شد؛ حالا معاويه اشاره به همين موضوع مى كند كه تو خودت تحريك مى كردى تا عمر را كشتند بعد هم مى خواستى پسرش عبيداللّه را براى اين كه قاتل پدرش هرمزان را كشته بود بكشى.

شود، تو هم هوس خلافت كرده اى؛ اين از آرزوى همۀ نفوس است، و هواى نفوس گمراهى است.»

به حضرت على عليه السلام مى گويد: «دست از اين لجاجت بردار و اين بيهوده كارى را كنار بگذار و قاتلان عثمان را به ما تحويل بده، و امر خلافت مسلمين را هم به شورا واگذار كن. - قبلاً مى گفت اگر قاتلين عثمان را تحويل بدهى شما را قبول مى كنيم، اما حالا مى گويد اصلاً تو را قبول نداريم و خلافت مسلمين را از اوّل بايد به شورا بگذاريم، از نو رأى گيرى مى كنيم تا همۀ مسلمانها اتفاق كنند -.

پس بيعت تو به گردن ما نيست، و ما مطيع تو نيستيم، و مايل بر به دست آوردن رضايت تو نيستيم؛ من براى تو و اصحابت شمشير آماده كرده ام و به خدا سوگند به خونخواهى عثمان قيام مى كنم، هر جا و هر كه باشد، تا اين كه يا آنها را بكشم و يا خودم كشته شوم.

اما اين كه تو هميشه منّت مى گذارى كه اوّلين مردى هستى كه به رسول خدا ايمان آوردى و آن همه جهاد كرده اى، من يافته ام كه خداوند به رسولش مى گويد به آنهايى كه براى ايمان آوردنشان منّت مى گذارند بگو: تسليم شدن خود را بر من منّت مگذاريد، ما كه شما را هدايت كرده ايم بايد بر شما منّت بگذاريم، اگر راستگو باشيد.

و تو اى على اگر به اندرونت توجّه كنى خواهى ديد كه از همۀ مردم بيشتر بر خدا منّت مى گذارى. اگر هنگام صدقه دادن بر سائل منّت بگذاريم اجر صدقه را از بين برده ايم، و تو هم كه در ايمان و جهادت منّت مى گذارى اجر آنها را باطل كرده اى. و همچون سنگ صافى هستى كه گرد و غبار روى آن باشد، وقتى باران مى آيد همه را مى شويد و چيزى بر آن باقى نمى ماند؛ و خداوند گروه كافران را هدايت نمى كند.»

اين نامۀ معاويه به حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بود، و حالا توجّه كنيد به جوابى كه حضرت براى معاويه مرقوم فرموده اند:

ص: 288

(پس همانا روزگار براى ما از تو امر شگفتى را پنهان داشت، در اين هنگام كه تو آغاز كرده اى كه ما را آگاه سازى به آزمايش خداوند متعال كه نزد ماست، و نعمت او بر ما دربارۀ پيامبرمان.)

«خَبَّأَ» را در بعضى نهج البلاغه ها «خَبَأَ» آورده اند، كه هر دو هم صحيح است و هر دو به معناى مخفى كردن است؛ يعنى چيزى كه مخفى بوده و بعداً ظاهر مى شود.

مى خواهند بفرمايند: خلاصه يكدفعه تعجّب ما برانگيخته شد كه كار به كجا رسيده كه توىِ معاويه چطور مى خواهى پيامبر را به ما معرفى كنى!

معاويه پسر ابوسفيان و پدرش ابوسفيان تا سال هشتم هجرى كه فتح مكّه بود از دشمنان سرسختِ پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم بودند و در جنگ هايى كه عليه آن حضرت راه مى افتاد، اين پدر و پسر جزو رؤساى جنگ عليه پيامبر و اسلام بودند؛ وقتى مكّه توسط مسلمانان فتح شد اينها ديدند اگر بخواهند پافشارى كنند كشته مى شوند، از روى ناچارى به حسب ظاهر اسلام را قبول كردند و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هم بر آنها منّت گذاشتند و آنها را آزاد كردند. پس آنها با اسلام و پيامبر اسلام سر و كارى نداشتند و بلكه به علّت مخالفت با اسلام با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم مخالفت و دشمنى مى كردند، آن وقت حالا دارد نعمتى را كه خدا به بنى هاشم داد براى بنى هاشم توصيف مى كند! و اصلاً اين تعجّبى كه براى ما مخفى بوده و حالا ظاهر شده اين است كه آن چيزى كه به طور كلّى مربوط به بنى اميّه نبوده و بنى اميّه آن را نشناخته، چگونه اكنون به ما خبر مى دهد و پيامبر را به ما معرفى مى نمايد؟!

حضرت مى فرمايد: تو دارى از آن بلايى كه از خداوند نزد ما بود به ما خبر مى دهى. مقصود از «بلاءاللّه» همان پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است كه مايۀ امتحان خداوند بود؛ و «نعمته علينا» هم همان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است؛ چون آن حضرت از اين جهت كه مايۀ امتحان افراد است «بلاءاللّه»، و از اين جهت كه بودنِ آن حضرت مايۀ سعادت افراد است «نعمة اللّه» محسوب مى شود؛ و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام هم به هر دو جهت اشاره فرموده اند.

ص: 290

«فَكُنْتَ فِي ذَلِكَ كَنَاقِلِ التَّمْرِ إِلى هَجَرَ أَوْ دَاعِي مُسَدِّدِهِ إِلَى النِّضَالِ »

(پس تو در اين كار مانند حمل كنندۀ خرما به هَجَر هستى يا دعوت كنندۀ آموزگار خود از براى مسابقه.)

«هَجَر» نام شهرى است در بحرين، اين شهر معدن خرماست و در آنجا نخلستان فراوان است؛ اين جمله به عنوان مَثَل است، چون در گذشته شخصى از هَجَر مال التّجارتى را به بصره آورده و پس از فروش پول آن را براى تجارت ديگر جنس خريده، براى خريدن جنس ديگر تفحّص كرده كه چه چيز ارزانتر است، پس از تفحّص خرما را در بصره از هر چيز ارزانتر ديده و تمام پول خود را خرما خريده و آن را به مقصد هَجَر كه معدن خرماست بار كرده و در انبار منزل خود به اين اميد كه در آينده قيمت خوبى پيدا مى كند نگهدارى مى كرده، ولى روز به روز هم قيمت خرما پايين مى آمده و بالاخره به مرور زمان خرماها هم از بين رفته است؛ از آن به بعد اين يك مثلى شده براى كسى كه چيزى را به عنوان تجارت به معدن آن مى برد، و در اصطلاحات فارسى هم «زيره به كرمان بردن» ضرب المثل است.

«مُسَدِّد» به كسى مى گويند كه شاگرد خود را در كارى كه به او آموخته خوب كارآزموده كرده است؛ و «نِضال» به معناى مسابقه در تيراندازى است.

مى فرمايد: و يا تو مانند كسى هستى كه استاد تيرانداز خود را به مسابقه در تيراندازى دعوت كرده باشد. مقصود حضرت از اين جمله اين است كه اى معاويه تو دارى زيره به كرمان مى برى؛ آخر تو كه تا سال هشتم هجرت با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دشمنى مى كردى و در سال هشتم از ترس به حسب ظاهر ايمان آوردى و فقط دو سال جزو مسلمانها بودى، نه از اصحاب خاص پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بلكه جزو مسلمانان عادى بودى، حالا چطور آمده اى پيامبرى را به من معرفى كنى كه من از كودكى در دامان او بودم و در دامان او بزرگ شدم و از سيزده سالگى به او ايمان آوردم و در همۀ جنگ ها و سختى ها او را يارى كردم و سرش در دامان من بود كه از دنيا رفت ؟! و آيا اين كار تو

ص: 291

شباهت ندارد به كسى كه استاد تيرانداز خود را به مسابقۀ تيراندازى دعوت مى كند؟!

در اين مورد شاعر عرب هم گفته است:

أعلّمه الرّماية كلّ يوم*** فلمّا استدّ ساعده رمانى(1)

هر روز به او تيراندازى ياد مى دادم و حالا كه بازويش در تيراندازى استوار شده است آمده به خودم تيراندازى مى كند!

اين تشبيه است و مى خواهد بگويد على عليه السلام در خانۀ پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بزرگ شده، حالا تو دارى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را به على عليه السلام معرفى مى كنى ؟!

تمجيدها از شيخين (ابوبكر و عمر) هم براى اين بود كه حضرت را تحريك كنند و حضرت هم چيزى در مذمّت شيخين بنويسد بعد عمرو عاص و معاويه آن را عَلَم كنند، ولى حضرت طورى جواب دادند كه تير آنها به خاك نشست؛ يعنى نتوانستند از اين نامه عليه حضرت على عليه السلام بهره بردارى كنند.

زيادى از جمله حمزه عموى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را كشته بودند، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را در مكّه آن همه آزار داده بودند و او را به هجرت از مكّه مجبور كرده بودند، بالاخره رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از آنها پرسيدند با شما چه كنم ؟ گفتند: «خيرٌ، أخ كريم و ابن أخ كريم»خير و نيكى، تو برادرى كريم و فرزند برادرى كريم هستى و غير از كرامت كار ديگرى از شما ساخته نيست. حضرت هم فرمودند: «إذهبوا فأنتم الطّلقاء»(1) برويد كه همه آزاد هستيد. آن وقت همۀ مخالفان مكّه در اختيار و اسارت حضرت بودند و حضرت هم به آنها منّت گذاشتند و آنها را آزاد كردند.

حالا حضرت امير عليه السلام به معاويه مى فرمايند: مگر تو و پدر و برادرانت از آزادشدگان نيستيد؟ پس شما را چه به اين كه مهاجرينى كه در صدر اسلام از ترس خودِ شما خانه و كاشانه شان را در مكّه رها كردند و به مدينه آمدند درجه بندى كنيد! اين كار به مثلِ تو كه آن همه با مسلمانان جنگيده اى ربطى ندارد.

در اين كه على عليه السلام و ابوبكر و عمر از مهاجرين اوّل هستند شك و ترديدى نيست، در اين هم كه ابوسفيان و معاويه تا دو سال قبل از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با او و مسلمانان مى جنگيدند و در فتح مكّه اسير مسلمانان شدند و با منّت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آزاد شدند شكى نيست، حالا آيا يك چنين فردى صلاحيت تشخيص درجۀ ايمانى على عليه السلام و ابوبكر و عمر را كه از مهاجرين اوّل هستند دارد؟ كه بخواهد به على عليه السلام بگويد ابوبكر و عمر بهتر بودند! حضرت امير عليه السلام هم در اين جمله همين معنا را بيان مى كنند كه يك اسير آزاد شده در مقامى نيست كه بخواهد درجات و مراتب مهاجرينِ اوّل را تعيين كند.

به هر حال در اين كه على عليه السلام و ابوبكر و عمر از مهاجرين اوّل هستند شكى نيست، ولى تعيين درجه و مراتب مهاجرين اوّل با اسير آزاد شده اى مثل معاويه نيست و يك چنين شخصى قدرت تعيين درجه و مرتبۀ آنها را ندارد.0.

ص: 294

ص: 297

«نامۀ 28 - قسمت دوّم»

«أَلا تَرْبَعُ أَيُّهَا الْإِنْسَانُ عَلى ظَلْعِكَ ، وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِكَ ، وَ تَتَأَخَّرُ حَيْثُ أَخَّرَكَ الْقَدَرُ؟ فَمَا عَلَيْكَ غَلَبَةُ الْمَغْلُوبِ ، وَ لاظَفَرُ الظَّافِرِ، وَ إِنَّكَ لَذَهَّابٌ فِى التِّيهِ ، رَوَّاغٌ عَنِ الْقَصْدِ، أَلا تَرى - غَيْرُ مُخْبِرٍ لَكَ وَ لَكِنْ بِنِعْمَةِ اللَّهِ أُحَدِّثُ - أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ [وَ الْأَنْصَارِ] وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ ، حَتّى إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِيدُنَا قِيلَ : «سَيِّدُ الشُّهَداءِ» وَ خَصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم بِسَبْعِينَ تَكْبِيرَةً عِنْدَ صَلاتِهِ عَلَيْهِ ؟ أَوَ لا تَرى أَنَّ قَوْماً قُطِّعَتْ أَيْدِيهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لِكُلٍّ فَضْلٌ ، حَتّى إِذَا فُعِلَ بِوَاحِدِنَا مَا فُعِلَ بِوَاحِدِهِمْ ، قِيلَ :

«الطَّيَّارُ فِى الْجَنَّةِ وَ ذُو الْجَنَاحَيْنِ » وَ لَوْلا مَا نَهَى اللَّهُ عَنْهُ مِنْ تَزْكِيَةِ الْمَرْءِ نَفْسَهُ لَذَكَرَ ذَاكِرٌ فَضَائِلَ جَمَّةً ، تَعْرِفُهَا قُلُوبُ الْمُؤْمِنِينَ ، وَ لا تَمُجُّهَا آذَانُ السَّامِعِينَ . فَدَعْ عَنْكَ مَنْ مَالَتْ بِهِ الرَّمِيَّةُ ، فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا، وَالنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا، لَمْ يَمْنَعْنَا قَدِيمُ عِزِّنَا وَ لا عَادِىُّ طَوْلِنَا عَلى قَوْمِكَ أَنْ خَلَطْنَاكُمْ بِأَنْفُسِنَا فَنَكَحْنَا وَ أَنْكَحْنَا فِعْلَ الْأَكْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاكَ ، وَ أَنّى يَكُونُ ذَلِكَ كَذَلِكَ ، وَ مِنَّا النَّبِىُّ وَ مِنْكُمُ الْمُكَذِّبُ ؟ وَ مِنَّا أَسَدُاللَّهِ وَ مِنْكُمْ أَسَدُالْأَحْلافِ ، وَ مِنَّا سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْكُمْ صِبْيَةُ النَّارِ، وَ مِنَّا خَيْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَ مِنْكُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ ؛ فِي كَثِيرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَيْكُمْ .

فَإِسْلامُنَا [مَا] قَدْ سُمِعَ ، وَ جَاهِلِيَّتُنَا لا تُدْفَعُ ، وَ كِتَابُ اللَّهِ يَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا وَ هُوَ قَوْلُهُ : (وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ ) (1) وَ قَوْلُهُ تَعَالى : (إِنَّ أَوْلَى النّاسِ 5.

ص: 298

بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ ) (1) فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلى بِالْقَرَابَةِ ، وَ تَارَةً أَوْلى بِالطَّاعَةِ ، وَ لَمَّا احْتَجَّ الْمُهَاجِرُونَ عَلَى الْأَنْصَارِ يَوْمَ السَّقِيفَةِ بِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم فَلَجُوا عَلَيْهِمْ ، فَإِنْ يَكُنِ الْفَلَجُ بِهِ فَالْحَقُّ لَنَا دُونَكُمْ ، وَ إِنْ يَكُنْ بِغَيْرِهِ فَالْأَنْصَارُ عَلى دَعْوَاهُمْ .»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ 28 از نهج البلاغه هاى عبده و فيض الاسلام بود؛ گفتيم كه اين نامه در جواب نامۀ معاوية بن ابى سفيان است؛ به اينجا رسيديم كه فرموده:

به يك انسان پا شكسته چه ؟! سرِ جايت چهار زانو بنشين و در كار بزرگان دخالت نكن.

«وَ تَعْرِفُ قُصُورَ ذَرْعِكَ » ؛ همان «ألا» سرِ اين جمله و جملۀ بعد هم مى آيد؛ «ذَرْع» به همين درازى دست انسان مى گويند و در اين جمله كنايه از بسط يد و به معناى دارا بودن قدرت است؛ يعنى آيا كوتاهى دست خود را نمى شناسى ؟ آيا نمى دانى كه به دليل آن همه جنگ عليه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم و نداشتن سابقه در اسلام و اين كه در فتح مكّه به دليل ترس از لشكر اسلام به اسلام گرويده اى، دستِ باز و قدرتى ندارى ؟!

«وَ تَتَأَخَّرُ حَيْثُ أَخَّرَكَ الْقَدَرُ؟» : و آيا نمى خواهى همچنان كه روزگار تو را عقب انداخته عقب بمانى ؟ اينكه معاويه با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و با مسلمانان در جنگ و ستيز بوده و اسلام نياورده از آنهايى كه قبلاً با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ايمان آوردند عقب مانده، پس مثل اين است كه روزگار و مقدّرات او را از قافلۀ مسلمانان عقب انداخته باشد؛ حالا حضرت هم دارند به معاويه خطاب مى كنند تو كه به وسيلۀ مقدّرات عقب افتاده اى نمى خواهى عقب بمانى ؟

نه اين كه معاويه با دخالت كردن در امور مسلمين و تعيين كردن درجه و رتبه براى خلفا و اعتراض به حضرت امير عليه السلام و دعوى خلافت دارد خودش را جلو مى اندازد، حضرت هم به او مى فرمايند: همان طور كه زمانه تو را به تأخير انداخته و از مسلمانان صدر اوّل عقب ماندى، حالا هم عقب بمان و در كار بزرگان دخالت نكن. اين كه ابوبكر و عمر و عثمان چگونه بوده اند و چه كرده اند و على عليه السلام چه كرده، به تو ربطى ندارد؛ و بالاخره اينها مقدّم و جلوتر از تو هستند.

«فَمَا عَلَيْكَ غَلَبَةُ الْمَغْلُوبِ ، وَ لا ظَفَرُ الظَّافِرِ، وَ إِنَّكَ لَذَهَّابٌ فِى التِّيهِ ، رَوَّاغٌ عَنِ الْقَصْدِ»

(پس نيست بر تو شكست خوردن شكست خورده، و نه پيروز شدن پيروزمند؛ و همانا تو بسيار رونده اى در گمراهى، و بسيار رويگردان از راه راست.)

ص: 300

«فَمَا عَلَيْكَ غَلَبَةُ الْمَغْلُوبِ ، وَ لا ظَفَرُ الظَّافِرِ» ؛ «مَغْلوب» به كسى مى گويند كه در جنگ و يا بحث توسط طرف مقابل شكست خورده باشد، و «ظافِر» هم متضاد آن است به معناى غلبه كننده. مى خواهند بفرمايند: حالا فرض كن اين درجه بندى و رتبه بندى كه تو كردى درست باشد، فرضاً ابوبكر و عمر بالاتر و على عليه السلام پايين تر و يا به عكس، مگر از بالاتر و يا پايين تر بودن آنها به تو نفع و ضررى مى رسد كه اين قدر براى آنها تلاش مى كنى ؟ مگر مثلاً پسرعمو يا پسرخالۀ ابوبكر و عمر هستى كه از آنها چيزى به تو برسد و يا از شكست آنها سرافكنده شوى ؟

«وَ إِنَّكَ لَذَهَّابٌ فِى التِّيهِ » ؛ «ذَهّاب» صيغۀ مبالغه است از «ذَهَبَ » و به معناى خيلى رونده است، و «تيه» هم به معناى گمراهى است؛ يعنى تو خيلى روندۀ در گمراهى هستى، خيلى در گمراهى پيش مى روى. آخر اين معاويه اى كه اصلاً در اسلام سابقه اى ندارد و در فتح مكّه هم منافقانه به حسب ظاهر اسلام اختيار كرده كه به طور كلّى در اسلامش هم حرف است، حالا بخواهد به عنوان خليفۀ رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم خودش را جا بزند و در اين كارها دخالت كند خيلى تعجّب آور است! او بايد برود يك گوشه اى بنشيند و خجالت بيست و يك سال جنگِ عليه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و مسلمانان را بكشد، چرا آمده و ادّعاى خلافت مى كند؟! اين خود دليل بى دينى اوست.

«رَوَّاغٌ عَنِ الْقَصْدِ» ؛ «رَوّاغ» از مادّۀ «رَاغَ » به معناى «مَالَ » است، يعنى خيلى مايل و منحرف؛ و «قَصْد» به معناى راه معتدل و درست است؛ يعنى تو خيلى منحرف شوندۀ از حق هستى.

(نه به جهت آگاهى دادن به تو بلكه براى يادآورى نعمت خداوند سخن مى گويم: آيا نمى بينى كه گروهى از مهاجرين [و انصار] در راه خدا شهيد شدند و براى همگان بزرگوارى بود، تا وقتى كه شهيد ما شهيد گرديد گفته شد: سيّدالشهداء؛ و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هنگام نماز گزاردنش بر او، او را به هفتاد تكبير مخصوص گردانيد.)

جملۀ «غير مخبر لك و لكن بنعمة اللّه أُحدّث» در اينجا معترضه است؛ و از اينجا به بعد هم حضرت مى خواهند خويشاوندان خود را با خويشاوندان معاويه مقايسه كنند؛ البته اين كار حضرت هم از اين باب است كه چون معاويه مى خواهد از راه برترى دادن خويشان خود كسب شخصيت كند، حضرت مى خواهند بفهمانند كه اگر مى خواهى خودت را با شخصيت ابوبكر و عمر و عثمان بالا ببرى، پس بيا و ببين كه شخصيت هاى بزرگ اسلام كجا هستند، آيا در بنى اميّه هستند يا در بنى هاشم ؟

مى فرمايند: اين چيزى را كه مى خواهم بگويم خبر نيست؛ نمى خواهم به تو خبر بدهم كه اين طور است و آن طور نيست؛ براى اين كه خودت خوب مى دانى؛ بلكه مى خواهم نعمت هاى خدا را كه به ما داده براى تو بيان كنم تا از اين راه هم شكر نعمت هاى خدا را كرده باشم و هم تو ببينى كه خويشان من چه كسانى بوده اند و خويشان تو چه كسانى!

و در ادامه مى فرمايد: آيا نمى بينى (نمى دانى) كه يك عده اى از مهاجرين و انصار در راه اسلام شهيد شدند و براى هر كدامشان فضيلتى وجود دارد؟ اين طور نيست كه همۀ شهدا گرچه در يك جنگ شهيد شده باشند با هم برابر و مساوى باشند، بلكه هر شهيدى به اندازۀ درك و فهم و اندازۀ معرفت خود بر ديگران فضيلت دارد.

و باز مى فرمايد: تا آنجا كه وقتى حضرت حمزه كه شهيد ما بود به شهادت رسيد، لقب او را «سيّدالشهداء» ناميدند؛ اين لقب را پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم به او داد، و به معناى آقا و بزرگ شهيدان است؛ و از فضيلت اين شهيد اين بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هنگام نماز بر او هفتاد تكبير گفت.

ص: 302

ابن أبى الحديد در مورد لقب سيّدالشهداء براى حمزه مى گويد:(1) مقصود حضرت از سيّدالشهداء در زمان خود او بوده، وگرنه بعد از آن حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را شهيد كردند كه از نظر رتبه بالاتر از حمزه بوده و طبعاً على عليه السلام سيّدالشهداء بوده است.

ظاهراً برداشت ابن أبى الحديد در مورد وجه تسميۀ «سيّدالشهداء» برداشت درستى نيست؛ زيرا اين لقب به علّت اين كه حمزه را با يك وضع فجيعى شهيد كردند و بعد هم بدن او را مثله كردند به او داده شده نه به خاطر اين كه او شخصيت با فضيلتى بوده است، و بعد از او هم حضرت اباعبداللّه الحسين عليه السلام را سيّدالشهداء ناميدند به اين علّت كه با وضعيت فجيع ترى شهيد شدند به گونه اى كه حضرت حمزه تحت الشّعاع قرار گرفت و اين لقب به حضرت امام حسين عليه السلام اختصاص داده شد.

ناچارى راه خود را عوض مى كند گفته مى شود «مَالَتْ بِهِ الرَّمِيَّةُ » يعنى صيد موجب شده او از راه راست خودش منحرف شود.

اين جمله را حضرت به عنوان مثال فرموده اند و دو احتمال دارد:

يكى اين كه حضرت مى خواهند بفرمايند: من مى دانم كه اين عمرو عاصِ شيطان تو را از راه منحرف كرده، او از اين باب كه دنيا طلب است خود را پشت سرِ تو پنهان نموده و تو را براى رسيدن به مطامع خود منحرف كرده است؛ «فَدَعْ عَنْكَ »: پس او را رها كن. يعنى عمرو عاص را از خود طرد كن.

احتمال ديگر اين است كه مرجع ضمير در «عَنْكَ » خود حضرت باشد؛ يعنى حضرت به خودشان مى گويند معاويه كسى است كه دنيا دوست است و دنيا دوستى او را از راه حق منحرف كرده، پس اى على معاويه را رها كن؛ چون هرچند معاويه را نصيحت كنى دست از انحراف خود برنمى دارد و نصيحت او بى نتيجه است.

«فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا» ؛ از اينجا دوباره حضرت به بيان فضائل آل محمّد صلى الله عليه و آله و سلم پرداختند كه ما دست پروردۀ خدا هستيم. «صنائع» جمع «صنيع» و فعيلِ به معناى مفعول است؛ يعنى ما مصنوع پروردگار هستيم، خداوند ما را تربيت فرموده است؛ كه در حقيقت اين خودش يك فضيلت است.

بعد مى فرمايد: «وَالنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا»: اين هم يك فضيلت است كه مردم را ما تربيت كرده ايم. ما به وسيلۀ وحى تربيت شديم و مردم به وسيلۀ ما تربيت شدند.

ياد دارم در يك مجلسى شركت داشتم يكى از اين دراويش و به اصطلاح عرفا اشعارى خواند و معانى آن اين بود كه عالم همه مخلوق على عليه السلام است! به او پيغام دادم اين شرك است و اين اشعار را نخوان. او هم پيغام داده بود كه مگر در نهج البلاغه نخوانده ايد كه حضرت امير عليه السلام فرموده: «إِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا، وَالنَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا» . او اين عبارت حضرت را اين طور معنا كرده بود كه على عليه السلام فرموده: ما مخلوق خدا هستيم و جهان هم مخلوق ماست. گفتم: اگر مقصود از «صنايع» مخلوق بودن باشد،

ص: 305

بايد بگويند «والنّاس بعدُ مخلوق لنا»؛ و در ضمن همۀ عالم را هم نگفته است، بلكه مى گويد: مردم صنايع ما هستند، يعنى تربيت شدگان ما هستند. بنابراين مقصود حضرت اين است كه بزرگى و شرافت آلِ محمّد صلى الله عليه و آله و سلم را خصوصاً يا بنى هاشم را عموماً بر بنى اميّه به معاويه نشان دهد.

سابقۀ آن خيلى قديمى است و از زمان بسيار قديم باير و موات افتاده مال خدا و رسول اوست.

مى فرمايد: «لَمْ يَمْنَعْنَا قَدِيمُ عِزِّنَا وَ لا عَادِىُّ طَوْلِنَا عَلى قَوْمِكَ » : اين تفضل و بزرگوارى خيلى قديمى ما، ما را جلوگيرى نكرده تا با شما كه از طايفۀ ما نيستيد رابطه و رفت و آمد نداشته باشيم .«أَنْ خَلَطْنَاكُمْ بِأَنْفُسِنَا»: اين مخلوط شدن از طرف بنى هاشم بوده نه از طرف بنى اميّه. چون اين بنى هاشم بوده كه برترى داشته و بايد تمايل به مخلوط شدن را امضاء كند، و بنى اميّه هم از اين جهت كه از بنى هاشم عقب مانده است و داراى فضائل و كرامتى نيست بايد با سرافكندگى درخواست رفت و شد و مخلوط شدن را داشته باشد. به همين جهت هم حضرت كلمۀ «بأنفسنا» را اضافه فرموده است؛ يعنى اين ما هستيم كه حاضر شديم شما با ما معاشرت و آميزش داشته باشيد نه شما.

«فَنَكَحْنَا وَ أَنْكَحْنَا فِعْلَ الْأَكْفَاءِ وَ لَسْتُمْ هُنَاكَ » : روى همين اصلى كه حاضر شديم شما با ما معاشرت داشته باشيد، از شما دختر گرفتيم و به شما هم دختر داديم و به نحوى كه همۀ همتاها به هم دختر مى دهند و از هم دختر مى گيرند با شما رفتار كرديم.

«فِعْلَ الْأَكْفَاءِ» مفعول مطلق نوعى است؛ يعنى با اين كه از دو طايفۀ غير مساوى و غير همتا هستيم، ولى ما با شما به نحوى كه همتاها وصلت مى كنند وصلت كرديم، در حالى كه شما در اين مرتبه و مقام نبوديد كه ما با شما وصلت كنيم، ولى ما بر اثر بزرگواريمان حاضر به چنين ارتباطى شديم.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بنى هاشم و بنى اميّه را با هم مقايسه مى كنند، مى فرمايند:

چطور مى شود چنين چيزهايى درست باشد كه معاويه اى كه از بنى اميّه است خود را برابر على عليه السلام كه از بنى هاشم است بداند، در حالى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم با آن همه كرامت و عظمت از بنى هاشم است ولى عتبه و شيبه كه تكذيب كنندۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بودند از بنى اميّه اند؟!

از اين كه حضرت كلمۀ «مِنْكُمْ » را در اين جمله به كار برده معلوم مى شود تكذيب كننده كسى است كه از بنى اميّه است، و اين كه بعضى ها ابوجهل را گرفته اند بى تناسب مى شود؛ و مقصود همان «عتبه و شيبه» است كه از بنى اميّه بودند و آيۀ شريفۀ (وَ ذَرْنِي وَ الْمُكَذِّبِينَ ) (1) هم به «عتبه و شيبه» تفسير شده است.

«وَ مِنَّا أَسَدُاللَّهِ وَ مِنْكُمْ أَسَدُالْأَحْلافِ ، وَ مِنَّا سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ مِنْكُمْ صِبْيَةُ النَّارِ، وَ مِنَّا خَيْرُ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ وَ مِنْكُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ ؛ فِي كَثِيرٍ مِمَّا لَنَا وَ عَلَيْكُمْ »

(و از ماست شير خدا - حمزه سيّدالشهداء - و از شماست شير سوگندها - ابوسفيان -؛ و از ماست دو سرور جوانان اهل بهشت، و از شماست فرزندان آتش؛ و از ماست بهترين زنان جهانيان، و از شماست حمل كنندۀ هيزم؛ در بسيارى از آنچه به سود ماست و به زيان شما.)

و از بنى هاشم است حمزۀ سيّدالشهداء كه لقب او اسداللّه بوده، يعنى شير خدا؛ و از شما بنى اميّه است اسد احْلاف، يعنى شير قَسَم ها كه مقصود پدر معاويه يعنى ابوسفيان است؛ چون ابوسفيان براى به راه انداختن جنگ احزاب بر عليه اسلام و مسلمانان به راه افتاد و همۀ گروهها را هم قَسَم نمود و جنگ احزاب را به راه انداخت، از اين رو او را «أسد ألاحلاف» ناميدند. آن وقت حضرت امير عليه السلام براى اعلان سربلندى خود و سرشكستگى معاويه مى نويسند: شير خدا حمزه كه براى يارى اسلام شمشير مى كشيد از ما (بنى هاشم) بود، ولى شير قَسَم ها كه گروهها را عليه1.

ص: 308

رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم و اسلام مى شوراند پدر تو ابوسفيان بود.

و در ادامه مى فرمايد: و از بنى هاشم است حسن و حسين دو سيّد و آقاى اهل بهشت، و از شما بنى اميّه است فرزندان مروان و فرزندان عقبة بن ابى معيط كه فرزندان آتش اند. و از ما بنى هاشم است بهترين زنان عالم حضرت فاطمه زهرا عليها السلام، و از شما بنى اميّه است حمّالِ آتش، زن ابولهب كه خواهر پدرت ابوسفيان و عمۀ تو بود؛ بله از ماست فاطمه زهرا عليها السلام كه مايۀ افتخار زنان بهشت است، و از شماست امّ جميل خواهر ابوسفيان كه خارها را سرِ راه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم مى ريخت تا بدين وسيله پيامبر را آزار دهد.

همچنين مى فرمايد: خلاصه اگر بخواهى بين بنى هاشم و بنى اميّه مقايسه كنى، ما فضائل زيادى داريم كه همه به نفع ما و مايۀ افتخار و سربلندى ماست، و شما هم مطاعن زيادى داريد كه همه به ضرر و مايۀ شكست شماست.

خديجه بود، وقتى كه موقع نماز مى شد مى آمدند داخل مسجدالحرام و نمازشان را به جماعت مى خواندند، كه همۀ مردم مى ايستادند و به آنها نگاه مى كردند.

راوى مى گويد: ديدم در مسجدالحرام شخصى جلو ايستاده، پسر بچه ده تا سيزده ساله اى طرف راست او و زنى پشت سرِ او ايستاده و هركارى او مى كند آنها هم مى كنند، از عبّاس بن عبدالمطلب پرسيدم اين ديگر چيست ؟ جواب داد: آن مرد محمّد صلى الله عليه و آله و سلم فرزند برادر من است كه مدّعى است پيامبر خداست، آن زن هم همسر او و آن بچه نيز فرزند برادر ديگرم مى باشد كه به محمّد صلى الله عليه و آله و سلم ايمان آورده اند.

اين اسلام ماست كه همه شاهد آن هستند، اما قبل از اسلام و در دوران جاهليت هم كسى از ما بدى نديده و كسى در مذمّت ما سخنى نمى گويد؛ ولى ابوسفيان در همۀ مراحل با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم جنگ مى كرد و در سال هشتم كه مسلمانان مكّه را فتح كردند از روى ترس و ناچارى به آن حضرت ايمان آورد. پس ما هيچ اشكال و ايرادى نه در جاهليت و نه در اسلام نداريم، در صورتى كه شما از هر جهت داراى اشكال و ايراد هستيد.

و نيز مى فرمايند: قرآن مجيد به خوبى از ما تعريف و تمجيد مى كند، هر چه را من برايتان نگفتم قرآن مى گويد، قرآن جامع همۀ اوصاف ماست؛ مثلاً در آيۀ 75 از سورۀ انفال فرموده است: (وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ ) يعنى صاحبان رَحِم در كتاب خداوند اولويت دارند. آنهايى كه قوم و خويش هستند به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نزديك تر از ديگران هستند. در مورد مقايسۀ بنى هاشم با بنى اميّه، على عليه السلام به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه صاحب شريعت است نزديك تر از معاويه است، و نه اين كه تنها مقدّم بر معاويه باشد كه از ديگران هم نزديك تر است.

خدا در آيۀ 68 از سورۀ آل عمران هم فرموده است: (إِنَّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ ) يعنى اولويت دارترين و نزديك ترين مردم به حضرت ابراهيم عليه السلام آنهايى هستند كه از او متابعت كرده اند،

ص: 310

و اين پيامبر يعنى حضرت خاتم الانبياء صلى الله عليه و آله و سلم هم بر ديگران اولويت دارد و به ابراهيم نزديك تر است و آنهايى كه به اين پيامبر ايمان آورده اند به او نزديك ترند و خداوند هم بر مؤمنان اولويت دارد.

اسلام و مسلمين مى جنگيديد، آخر هم كه اظهار اسلام كرديد وقتى بود كه مسلمانان مكّه را فتح كردند و شما از ترس كشته شدن يك شهادتينِ دروغين بر زبان جارى كرديد.

پس من از دو جهت به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نزديك تر و سزاوارترم و تو هم با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از همين دو جهت فاصله دارى: از جهت خويشاوندى در طايفۀ بنى اميّه هستى كه هيچ مزيّتى بر بنى هاشم ندارد، و از جهت اطاعت و فرمانبردارى هم كه پيداست ما تابع رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بوديم ولى شما به روى او شمشير مى كشيديد.

ابوبكر و عمر كه هم از قريش و هم از مهاجرين بودند گفتند: ما از خويشاوندان پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم هستيم ولى شما با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم خويشاوندى نداريد، بنابراين ما بر شما مقدّم هستيم. و با اين امتياز خود را بر انصار پيروز كردند و خليفه را از خودشان قرار دادند.

حالا سخن حضرت امير عليه السلام با معاويه اين است كه اگر دليل ابوبكر و عمر براى خليفه شدن از راه خويشاوندى با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم دليل حق و درستى بوده كه خوب الآن هم حق با من است و چون خويشاوندى نزديكى با آن حضرت دارم بايد من خليفه باشم، ولى اگر دليل ابوبكر و عمر دليل درستى نبوده كه پس آنها هم بدون دليل خليفه شدند و خلافت حق آنها نبوده و انصار بر ادّعاى خود باقى هستند.

«فَلَجوا» از مادّۀ «فَلَج» است و «فَلَجَ » يا «فَلَحَ » به معناى رستگارى و پيروزى است.

«فَلَجُوا عَلَيْهِمْ » يعنى مهاجرين بر انصار پيروز شدند.

خوب اگر ابوبكر و عمر كه با فاصله هاى خيلى دورى با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم در جدّ اعلاى آن حضرت خويشاوند هستند نسبت به انصار به وسيلۀ قرابت سزاوار خلافت باشند، چطور على عليه السلام كه پسر عمو و دست پروردۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم است مقدّم بر معاويه و حتى مقدّم بر خود ابوبكر و عمر نباشد؟! و اگر خويشاوندى ملاك خليفه شدن نيست پس چرا ابوبكر و عمر، سعد بن عباده و بقيۀ انصار را از صحنه خارج كردند؟!

در عبارت «وَ إِنْ يَكُنْ بِغَيْرِهِ » ضمير در «يَكُنْ » به «اَلْفَلَجُ » برمى گردد؛ يعنى اگر پيروزى به غير آن خويشاوندى است و ملاك خليفه شدن نزديكى و قرابت با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نيست، پس انصار بر ادّعاى خودشان هستند؛ يعنى اين كه آنها هم به دليل انصارى بودن مدّعى خلافت بودند، پس انصار بر ادّعاى خودشان باقى هستند و ابوبكر و عمر بدون دليل مسند خلافت و حكومت را اشغال كردند؛ و به هر حال حق با ماست.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 313

ص: 315

«نامۀ 28 - قسمت سوّم»

«وَ زَعَمْتَ أَنِّي لِكُلِّ الْخُلَفَاءِ حَسَدْتُ ، وَ عَلى كُلِّهِمْ بَغَيْتُ ، فَإِنْ يَكُنْ ذَلِكَ كَذَلِكَ فَلَيْسَ الْجِنَايَةُ عَلَيْكَ فَيَكُونَ الْعُذْرُ إِلَيْكَ .

«وَ تِلْكَ شَكَاةٌ ظَاهِرٌ عَنْكَ عَارُهَا».

وَ قُلْتَ إِنِّي كُنْتُ أُقَادُ كَمَا يُقَادُ الْجَمَلُ الْمَخْشُوشُ حَتّى أُبَايِعَ ، وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتُ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ ، وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ ، وَ مَا عَلَى الْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ فِي أَنْ يَكُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ يَكُنْ شَاكّاً فِي دِينِهِ وَ لا مُرْتَاباً بِيَقِينِهِ ، وَ هَذِهِ حُجَّتِي إِلى غَيْرِكَ قَصْدُهَا، وَ لَكِنِّي أَطْلَقْتُ لَكَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِكْرِهَا.

ثُمَّ ذَكَرْتَ مَا كَانَ مِنْ أَمْرِي وَ أَمْرِ عُثْمَانَ ، فَلَكَ أَنْ تُجَابَ عَنْ هَذِهِ لِرَحِمِكَ مِنْهُ فَأَيُّنَا كَانَ أَعْدى لَهُ وَ أَهْدى إِلى مَقَاتِلِهِ ، أَمَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَكَفَّهُ ؟ أَمَّنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخى عَنْهُ وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَيْهِ حَتّى أَتى قَدَرُهُ عَلَيْهِ ؟

كَلّا وَاللَّهِ ؛ لَقَدْ عَلِمَ (اللّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَ الْقائِلِينَ لِإِخْوانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنا وَ لا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاّ قَلِيلاً) .(1)

وَ مَا كُنْتُ لِأَعْتَذِرَ مِنْ أَنِّي كُنْتُ أَنْقِمُ عَلَيْهِ أَحْدَاثاً، فَإِنْ كَانَ الذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِي وَ هِدَايَتِي لَهُ ، فَرُبَّ مَلُومٍ لاذَنْبَ لَهُ .

«وَ قَدْ يَسْتَفِيدُ الظِّنَّةَ الْمُتَنَصِّحُ ».8.

ص: 316

وَ مَا أَرَدْتُ ( إِلاَّ الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِيقِي إِلاّ بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ ) (1) وَ ذَكَرْتَ أَنَّهُ لَيْسَ لِي وَ لِأَصْحَابِى [عِنْدَكَ ] إِلَّا السَّيْفُ ! فَلَقَدْ أَضْحَكْتَ بَعْدَ اسْتِعْبَارٍ! مَتى أَلْفَيْتَ بَنِي عَبْدِالْمُطَّلِبِ عَنِ الْأَعْدَاءِ نَاكِلِينَ وَ بِالسَّيْفِ مُخَوَّفِينَ ؟!

«لَبِّثْ قَلِيلاً يَلْحَقِ الْهَيْجَا حَمَلْ ».

فَسَيَطْلُبُكَ مَنْ تَطْلُبُ ، وَ يَقْرُبُ مِنْكَ مَا تَسْتَبْعِدُ، وَ أَنَا مُرْقِلٌ نَحْوَكَ فِي جَحْفَلٍ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ التَّابِعِينَ لَهُمْ بِإِحْسَانٍ ، شَدِيدٍ زِحَامُهُمْ ، سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ ، مُتَسَرْبِلِينَ سِرْبَالَ الْمَوْتِ ، أَحَبُّ اللِّقَاءِ إِلَيْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ ، قَدْ صَحِبَتْهُمْ ذُرِّيَّةٌ بَدْرِيَّةٌ وَ سُيُوفٌ هَاشِمِيَّةٌ ، قَدْ عَرَفْتَ مَوَاقِعَ نِصَالِهَا فِي أَخِيكَ وَ خَالِكَ وَ جَدِّكَ وَ أَهْلِكَ (وَ ما هِيَ مِنَ الظّالِمِينَ بِبَعِيدٍ) .(2)»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ 28 بود كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در جواب معاويه مرقوم فرموده بودند.

سخن به اينجا رسيده كه فرموده اند:

اين جمله جواب يك قسمت از نامۀ معاويه است كه گفته بود: تو بر خلفا حسد بردى و بر آنها ستم نمودى! حضرت در جواب معاويه مى فرمايند: تو گمان كرده اى بر همۀ خلفا حسد برده و بر همۀ آنان ستم نموده ام؛ اگر فرض كنى كه چنين بوده و واقعاً هم اين گمان تو درست باشد، به تو چه ربطى دارد؟! مگر تو ولىّ ابوبكر و عمر هستى ؟! اگر ستمى بوده است، بر تو نبوده تا بخواهم از تو عذرخواهى كنم.

بعد حضرت يك مصراع از يك شعر را مى آورند، همۀ شعر اين است كه گفته است:

و عيّرها الواشون أنّى أحبّها*** و تلك شكاةٌ ظاهرٌ عنك عارها(1)

يعنى بدخواهان معشوقۀ مرا مذمّت مى كنند كه چرا من او را دوست دارم؛ پس تو اى معشوقۀ من بدان كه اگر اين دوست داشتنِ من عيب باشد، عيبِ تو نيست.

حضرت در مصراع دوّم اين بيت خارج از فكر و انديشۀ شاعر كه عشق به معشوقه بوده، فقط به ظاهر اين مصراع تمسّك فرموده كه خلاصه اگر عيبى هم سرزده ننگ و عار آن بر تو نيست.

طنابى داخل آن چوب مى كردند و شتر را به واسطۀ آن رام نمى نمودند. اين كار در سابق معمول بوده و معاويه هم به عنوان مثال براى حضرت آورده و قصد اهانت و توهين به حضرت را هم داشته و از روى بى ادبى نوشته است؛ معاويه با اين جمله مى خواسته به حضرت بگويد: تو به ابوبكر ايمان نياوردى، آنها هم مانند شتر كه چوب در بينى اش مى كنند طناب به گردنت انداختند و براى بيعت تو را به مسجد بردند.

حضرت در جواب اين سخن مى فرمايند:

«وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتُ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ ، وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ ، وَ مَا عَلَى الْمُسْلِمِ مِنْ غَضَاضَةٍ فِي أَنْ يَكُونَ مَظْلُوماً مَا لَمْ يَكُنْ شَاكّاً فِي دِينِهِ وَ لا مُرْتَاباً بِيَقِينِهِ ، وَ هَذِهِ حُجَّتِي إِلى غَيْرِكَ قَصْدُهَا، وَ لَكِنِّي أَطْلَقْتُ لَكَ مِنْهَا بِقَدْرِ مَا سَنَحَ مِنْ ذِكْرِهَا»

(به خدا سوگند هر آينه خواستى كه مذمّت كنى پس مدح نمودى، و اين كه رسوا سازى پس خود رسوا شدى؛ و بر مسلمان هيچ نقصانى نيست در اين كه باشد ستمديده، تا آن هنگام كه نباشد شك كننده در دين خود و نه ترديد كننده در يقين خويش؛ و قصد من از بيان اين حجّت تو نيستى، و ليكن براى تو بر زبان راندم از آن به اندازۀ آنچه از يادآورى اش آشكار گشت.)

«وَ لَعَمْرُ اللَّهِ لَقَدْ أَرَدْتُ أَنْ تَذُمَّ فَمَدَحْتَ ، وَ أَنْ تَفْضَحَ فَافْتَضَحْتَ » : در فكر مذمّت و بدگويىِ من بودى و مى خواستى عيبى از من برملا كنى اما ناخواسته تعريفم كردى. تو الآن با اين حرفت مى فهمانى كه ابوبكر و عمر به من ظلم كرده اند و من مظلوم واقع شده ام، و مظلوميت عار نيست؛ تو گفتى طناب به گردنم انداختند و مرا به مسجد آوردند، و خواستى با اين سخن مرا مفتضح كنى در صورتى كه خودت مفتضح شدى؛ چون تو در مقام تعريف و پشتيبانى از آنها بودى و خود اعتراف دارى كه من مظلوم بودم.

ص: 319

همان اوّل در سقيفه اشتباه كردند؛ و اگر بنا بود خويشاوندى ملاك خليفه شدن باشد، قرابت و خويشاوندى من خيلى بيشتر و نزديكتر از آنها بود. پس من آنها را مورد خطاب قرار داده بودم و با آنها احتجاج مى كردم، حالا تو هم مقدارى از آن حجّت و دليل را فهميدى؛ يعنى چون تو مسألۀ خلافت را مطرح كردى، موجب شد كه من هم اجمالاً و به طور خلاصه اشاره كنم؛ ولى در هر حال تو در عرض من نيستى و طرف خطاب آنها هستند.

يك محاجّۀ خوبى است كه حضرت در اين جملات با معاويه مى كنند؛ وقتى عثمان با مردم مصر بد رفتارى كرد و آنها خانۀ او را محاصره كردند و حضرت امير عليه السلام به يارى عثمان آمد، ولى او و يارانش كمك و يارى على عليه السلام را نخواستند و حضرت را از مدينه به ينبع تبعيد كردند(1) اما چندين مرتبه از معاويه كمك خواست و معاويه كمترين توجّهى به او نكرد. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين جملات اشاره به همين موضوع كرده و مى فرمايند: «فَأَيُّنَا كَانَ أَعْدى لَهُ »: بياييم مقايسه كنيم ببينيم كدام يك از ما دو نفر نسبت به عثمان بيشتر دشمنى كرده و از همه بيشتر مردم را عليه او شورانده ايم ؟

«مَقَاتِل» جمع «مَقْتَل» و آن به معناى جايى مانند گردن، قلب و سر انسان است كه اگر بزنند از كار مى افتد و انسان مى ميرد. مى فرمايند: ببينيم كدام يك از ما «أَهْدى إِلى مَقَاتِلِهِ »: بيشتر مردم را راهنمايى كرده ايم كه عثمان را بكشند. يعنى او را گردن بزنند يا تيرى به قلب او بزنند و خلاصه كارى كنند كه نابود شود.

«أَمَنْ بَذَلَ لَهُ نُصْرَتَهُ فَاسْتَقْعَدَهُ وَ اسْتَكَفَّهُ »: آيا من عثمان را كشتم كه كمك و نصرت خودم را به عثمان بخشيدم و براى يارى او رفتم و او از من طلب نشستن نمود و نصرت مرا از خود بازداشت و خلاصه از من خواست دخالت نكنم و اصلاً مرا از مدينه بيرون كرد؟

مصداق كلمۀ «مَنْ » در اين جمله خودِ حضرت امير عليه السلام است؛ يعنى من خواستم عثمان را يارى كنم، او كمك مرا نپذيرفت و از من خواست از مدينه خارج شوم؛ عثمان خيال مى كرد چون على عليه السلام در مدينه است مردم به پشتوانۀ او به عثمان حمله مى كنند، از اين رو على عليه السلام را به ينبع فرستاد؛ بعد كه ديد خودِ مردم شورش كرده اند، از على عليه السلام خواست به مدينه بازگردد. «فاستقعده» يعنى عثمان از على عليه السلام طلب قعودت.

ص: 322

(نشستن) كرد، يعنى گفت تو بنشين و دخالت نكن؛ و «استكفّه» به معناى طلب كفّ (باز ايستادن) است و به همان معناست، يعنى بنشين و دخالت نكن.

خوب معاويه آيا با اين حال باز هم من او را كشتم ؟ «أَمَّنِ اسْتَنْصَرَهُ فَتَرَاخى عَنْهُ » :

يا آن كسى كه عثمان از او طلب يارى كرد، او هم يارى را از عثمان دريغ داشت ؟ مصداق كلمۀ «مَنْ » در اين جمله معاويه است؛ يعنى عثمان از تو طلب يارى كرد، از تو خواست تا او را يارى كنى، ولى تو يارى را از او تأخير انداختى و او را تنها گذاشتى.

«وَ بَثَّ الْمَنُونَ إِلَيْهِ » : و مرگ را به طرف عثمان برانگيخت. در حقيقت مى خواهند بفرمايند تو خودت جزو محرّكين قتل عثمان بودى؛ براى اين كه تا عثمان زنده باشد معاويه نمى تواند ادّعاى خلافت كند، ولى اگر عثمان بميرد بالاخره او هم استقلال پيدا مى كند؛ پس روى اين اصل معاويه به درخواست عثمان جواب مثبت نداد «حَتّى أَتى قَدَرُهُ عَلَيْهِ »: تا اين كه آن چيزى كه بر عثمان مقدّر بود به او رسيد. كسانى كه بنى اميّه به آنها ستم كرده بودند شوريدند و عثمان را نابود كردند.

مردم براى جهاد، آنها را به تأخير دعوت مى كردند «معوّقين» مى گفتند. «هَلُمَّ » اسم فعل است به معناى بياييد. و «بأس» در اين آيه به معناى جنگ است.

آيۀ شريفه در مذمّت كسانى است كه اظهار اسلام كرده بودند و در هنگام آمادگىِ جنگ، مسلمانان را به امروز و فردا كردن وادار مى كردند؛ اينجا حضرت اين آيه را براى معاويه مى نويسند تا به او بفهمانند اين تو بودى كه در فرستادن نيرو براى نجات عثمان تأخير انداختى تا آن بلا بر سر خليفه آمد، پس تو جزو «معوّقين» و تأخير اندازندگان و بازدارندگان بودى؛ و عثمان به وسيلۀ همين تأخير انداختن تو بدون كمك ماند و كشته شد.

«فَإِنْ كَانَ الذَّنْبُ إِلَيْهِ إِرْشَادِي وَ هِدَايَتِي لَهُ »: حال اى معاويه اگر مرا به واسطۀ اين هدايتها و ارشادها و آن امر به معروفها و نهى از منكرها گناهكار مى دانى، اشتباه از تو است «فَرُبَّ مَلُومٍ لاذَنْبَ لَهُ » : پس چه بسيارند ملامت شدگانى كه گناه ندارند.

معاويه كه از سوى عثمان دستور فرستادن نيرو به مدينه را داشت در وظيفۀ خود كوتاهى كرده و از يارى نمودن عثمان طفره رفت، و به جاى سرزنش خود براى اين خلافى كه كرده على عليه السلام را براى آن همه ارشادات و راهنمايى هاى خليفه توبيخ و سرزنش مى كند و مى خواهد كه على عليه السلام از اين ارشادات و راهنمايى هايى كه نسبت به عثمان داشته عذرخواهى كند! در حالى كه على عليه السلام جز عمل به وظيفه كار ديگرى نداشته، و بر عمل به وظيفه معذرت خواهى نيست.

يعنى چه بسيار نصيحت و اندرز كه به شما گوشزد كردم، و گاه باشد كسى كه بسيار پند دهد به بدگمانى متّهم شود.

حضرت امير عليه السلام مى خواهند بفرمايند: من هم در زمينۀ مسألۀ عثمان نصيحت كننده بودم ولى الآن از سوى تو (معاويه) متّهم به شركت در قتل عثمان شده ام، من از اين اقداماتى كه داشته ام قصدى جز خيرخواهى و اصلاح امّت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم نداشته ام.

و جملۀ دوّم حضرت نيز اقتباس از آيۀ شريفۀ 88 از سورۀ هود است كه حضرت شعيب در جواب اعتراضات قوم خود به آنها فرموده اند: تا آنجايى كه قدرت و توان داشته باشم قصدم اصلاح امّت است و غير از خدا از كس ديگرى توفيق نمى خواهم، بر او توكّل مى كنم و به سوى او هم بازگشت مى نمايم.

حضرت على عليه السلام در مقابل آن تهمتى كه معاويه به او زده كه تو مردم را عليه عثمان شوراندى تا او را كشتند، چرا كه ديدى عمر خليفه دراز شده و دوست داشتى زودتر عثمان بميرد و تو خليفه شوى، با اقتباس از آيۀ شريفه به معاويه مى فهماند كه قصدش از آن راهنمايى ها و امر به معروف و نهى از منكرها اصلاح امّت بوده است و نه چيز ديگر.

«اِستعبار» از مادّۀ «عَبَرَ» و به معناى جارى شدن اشك چشم است؛ «ناكلين» جمع «ناكل» و از مادّۀ «نُكول» است.

اين قسمت، جواب آخر نامۀ معاويه است؛ حضرت مى فرمايند: تو در آخر نامه ات گفتى با شمشير به حساب تو و اصحابت مى رسم، اين حرفت گريه دارد و بعد از گريه خنده هم دارد؛ اما گريه براى اين كه انسان مى بيند كار دين و اسلام به كجا رسيده كه معاويه با آن همه جنگى كه با اسلام و مسلمين داشته و عليه پيشرفت اسلام كارشكنى كرده، حالا طرفدار دين و اسلام شده و از خلفا طرفدارى مى كند؛ و اما خنده دارد براى اين كه مرا از جنگ و شمشير مى ترساند، من بزرگ شدۀ جنگ و شمشير هستم و از جنگ ترسى ندارم.

و در ادامه مى فرمايد: تو كِى ديده اى فرزندان عبدالمطلب با آن شجاعتى كه دارند و در عرب معروفند، پشت به جنگ كنند و جنگ را نكول كنند؟ و كِى ديده اى كه فرزندان عبدالمطلب از شمشير بترسند و فرار كنند؟

«لَبِّثْ قَلِيلاً يَلْحَقِ الْهَيْجَا حَمَلْ »؛ فَسَيَطْلُبُكَ مَنْ تَطْلُبُ ، وَ يَقْرُبُ مِنْكَ مَا تَسْتَبْعِدُ»

(اندكى درنگ كن تا حَمَل به جنگ بپيوندد؛ پس زود باشد كه طلب كند تو را كسى كه او را طلب مى كنى، و به تو نزديك شود آنچه را دور مى پندارى.)

«حَمَل» نام شخصى است، و اين جمله مصراع اوّل يك بيت است كه حضرت براى استشهاد آن را ذكر فرموده اند؛ تمام شعر اين است:

لَبِّثْ قَلِيلاً يَلْحَقِ الْهَيْجَا حَمَلْ *** لابَأْسَ بِالْمَوْتِ إذَا الْمَوْتُ نَزَلْ

يعنى اندك درنگ كن تا حَمَل فرزند بدر برسد، و باكى از مرگ نيست اگر مرگ روآورد.

موضوع اين شعر اين است كه در جاهليت دزدها آمدند و اموال قبيلۀ حَمَل را غارت كردند و تمام چيزهاى آن را بردند، آن وقت اين شعر را گفتند كه اى قافلۀ دزدان

ص: 327

اندكى صبر كنيد تا «حَمَل» كه رئيس قبيله است مى رسد و دمار از روزگارتان درمى آورد. بعد اين شعر به عنوان تهديد مَثَل شده است، و در حقيقت حضرت امير عليه السلام به معاويه مى فرمايند: اى معاويه «لَبِّثْ قَلِيلاً يَلْحَقِ الْهَيْجَا حَمَلْ » اندكى صبر كن حَمَل يا على عليه السلام وارد جبهۀ جنگ مى شود.

بعد مى فرمايند: «فَسَيَطْلُبُكَ مَنْ تَطْلُبُ » : زود باشد طلب كند تو را همان كه تو طلب مى كنى. مقصود اين است كه زود باشد ما به حسابت برسيم. اشاره به جنگ هايى است كه بعد مى شود. «وَ يَقْرُبُ مِنْكَ مَا تَسْتَبْعِدُ» : و به تو نزديك مى شود آن چيزى كه تو استبعاد مى كنى و آن چيزى كه باورت نمى شود. يعنى بالاخره كارمان با تو با جنگ حل مى شود.

كسانى هستند كه در رتبۀ بعد از مهاجر و انصار مانند بچه هاى آنها در اسلام تبعيّت كردند.

حضرت مى فرمايد: من در لشكرى از مهاجرين و انصار و تابعين به تو حمله مى كنم. مى خواهند به معاويه بفهمانند كه لشكر من يك آدمهاى عوضى نيستند، اينها از مهاجرين و انصار و تابعين آنها هستند. و اين طعن بر معاويه است كه لشكر تو چنين آدمهايى نيستند، يك آدمهاى عوضى دور تو جمع شده اند و براى مقام و رياست و پول از تو حمايت مى كنند.

لشكرى كه همراه من هستند «شَدِيدٍ زِحَامُهُمْ » ؛ «زِحام» به معناى ازدحام و انبوهى است؛ يعنى انبوهى و در نتيجه جنگ اينها سخت است و (أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ) (1) هستند، با دشمنان خدا شديد برخورد مى كنند.

«سَاطِعٍ قَتَامُهُمْ » ؛ «قَتام» به معناى گرد و خاك است؛ يعنى بر اثر دويدن اسبهاى اينها در ميدان جنگ از روى زمين گرد و خاك بالا مى رود. و اين كنايه از اين است كه لشكر من در جنگ با تو خيلى تلاش و كوشش مى كنند و در جنگ با تو كوتاه نمى آيند.

«مُتَسَرْبِلِينَ سِرْبَالَ الْمَوْتِ »: اينها با لباس مرگ به جنگ تو مى آيند. «سِرْبال» به معناى پيراهن است، «مُتَسَرْبِلِينَ » يعنى كسانى كه پيراهن پوشيده اند؛ اينها پوشندگان پيراهن مرگ هستند. اين جمله نيز كنايه از اين است كه وقتى به جنگ تو بيايند دست و دل از دنيا مى شويند و كفن پوش مى آيند، و پيداست كسى هم كه هنگام جنگ دنيا را پشت سر بگذارد كمر براى نابودى دشمن مى بندد.

«أَحَبُّ اللِّقَاءِ إِلَيْهِمْ لِقَاءُ رَبِّهِمْ » : محبوبترين ملاقات براى اينها ملاقات خداوند است. مى خواهند بفرمايند: خيال نكن اينها از مرگ مى ترسند، اينها مرگ را ملاقات با9.

ص: 329

خدا مى دانند، و بهترين ملاقاتها هم در نظر آنان ملاقات با خداست؛ پس با ميل و رغبت پا به ميدان جنگ مى گذارند و به عشق شهادت و ملاقات با خدا جنگ مى كنند؛ و خلاصه چنين مردمى دمار از روزگارت درمى آورند.

باز مى فهمانند كه تعدادى از خاندان تو به دست بنى هاشم كشته شده اند؛ برادرت حنظلة بن ابى سفيان، دايى ات وليد بن عُتبه، جدّ مادرى ات عُتبه و بسيارى ديگر از خويشاوندانت در جنگ عليه اسلام و مسلمين به دست بنى هاشم و با شمشيرهاى بنى هاشم كشته شده اند؛ و همين هم سزاى ظالمين است. و نيك مى دانى كه: (وَ ما هِيَ مِنَ الظّالِمِينَ بِبَعِيدٍ) (1)«و اين [عذاب] هرگز از ستمكاران به دور نيست.»

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته3.

ص: 331

ص: 333

«نامۀ 29»

و من كتاب له عليه السّلام إلى أهل البصرة:

«وَ قَدْ كَانَ مِنِ انْتِشَارِ حَبْلِكُمْ وَ شِقَاقِكُمْ مَا لَمْ تَغْبُوا عَنْهُ ، فَعَفَوْتُ عَنْ مُجْرِمِكُمْ ، وَ رَفَعْتُ السَّيْفَ عَنْ مُدْبِرِكُمْ ، وَ قَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِكُمْ ، فَإِنْ خَطَتْ بِكُمُ الْأُمُورُ الْمُرْدِيَةُ وَ سَفَهُ الْآرَاءِ الْجَائِرَةِ إِلى مُنَابَذَتِي وَ خِلافِي، فَهَا أَنَا ذَا قَدْ قَرَّبْتُ جِيَادِي وَ رَحَّلْتُ رِكَابِي، وَ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِي إِلَى الْمَسِيرِ إِلَيْكُمْ لَأُوقِعَنَّ بِكُمْ وَقْعَةً لايَكُونُ يَوْمُ الْجَمَلِ إِلَيْهَا إِلّا كَلَعْقَةِ لاعِقٍ ، مَعَ أَنِّي عَارِفٌ لِذِى الطَّاعَةِ مِنْكُمْ فَضْلَهُ ، وَ لِذِى النَّصِيحَةِ حَقَّهُ ، غَيْرُ مُتَجَاوِزٍ مُتَّهَماً إِلى بَرِىءٍ، وَ لا نَاكِثاً إِلى وَفِىٍّ .»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه، نامۀ 29 از نهج البلاغه هاى عبده و فيض الاسلام است. اين نامه همان طورى كه مرحوم سيّد فرموده اند خطاب به اهل بصره است.

منطقۀ دنبالۀ خليج فارس جزو بصره محسوب مى شده؛ و وقتى مى گفتند بصره، همۀ اين منطقه تا هرمزگان را شامل مى شده؛ بنابراين بصرۀ آن روز يك منطقۀ خيلى بزرگى بوده و حاكم بصره هم بر كلّ اين منطقه تسلط داشته است.

به هر حال حضرت پس از جنگ جمل حاكم قبلى را كه ابوموساى اشعرى بود عزل نموده و عبداللّه بن عبّاس را به جاى او نصب فرمودند؛ از سوى ديگر معاويه عده اى را به مصر فرستاد و محمّد بن ابى بكر را كه از طرف حضرت اميرالمؤمنين حاكم مصر بود به شهادت رساندند و مصر را به نفع معاويه فتح كردند؛ در اين بين عبداللّه بن عبّاس كه يكى از بزرگان قريش و طرف مشورت اميرالمؤمنين عليه السلام بود براى بررسى و تبادل نظر با حضرت امير عليه السلام به كوفه آمد، و شايد هم حضرت او را براى مشورت و تبادل نظر به كوفه فرا خوانده بودند؛ عبداللّه بن عبّاس هنگام آمدن به كوفه، زياد بن ابيه را كه در آن وقت هنوز از ارادتمندان و مخلصين حضرت امير عليه السلام بود به جاى خود گذاشت و به كوفه رفت؛ زياد بن ابيه آن روز آدم خوبى بود، و چون مردى زيرك و بافراست بود معاويه خيلى فعاليت كرد تا بالاخره او را جذب خود كرد و او نسبت به حضرت امير عليه السلام بدبين شد و از دوستداران معاويه گرديد.

معاويه به اين دليل كه مصر را فتح كرده بود و نمايندۀ حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را به شهادت رسانده بود به هوس حمله به بصره افتاد؛ و با اين انديشه كه مردم بصره به خاطر جنگ بصره دل خوشى از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ندارند و از دوستداران و شيعيان عثمان نيز هستند، عبداللّه بن عامر حضرمى را براى فتح بصره فرستاد؛ او هم به بصره آمد و با سخنرانى آدمهايى را اطراف خود جمع كرد. زياد بن ابيه از ترس اين كه نكند عبداللّه بن عامر با اين مخالفينى كه دور خود جمع كرده دارالاماره (استاندارى) را بگيرند جريان را طى نامه اى به حضرت امير عليه السلام نوشت كه ابن حضرمى از طرف معاويه آمده و عده اى را هم دور خود جمع كرده و قصد تصرف

ص: 335

بصره را دارد، و به حضرت پيشنهاد كرد كه جارية بن قدامه را كه از كسانى است كه به شما خيلى ارادتمند است و هم در بصره طرفداران زيادى دارد و همۀ مردم گوش به حرف او هستند والى بصره كنيد تا ابن حضرمى نتواند بصره را تصرف كند.

حضرت هم جارية بن قدامه را با همين نامۀ 29 به بصره فرستاد، زياد بن ابيه با كمك جارية بن قدامه عليه ابن حضرمى جنگ كردند تا اين كه عبداللّه بن عامر حضرمى كشته شد و معاويه هم شكست خورد.

مرحوم سيّد رضى در ابتداى نامه آورده اند:

«و من كتاب له عليه السلام إلى أهل البصرة»

(از جمله نوشته هاى حضرت عليه السلام به مردم بصره است.)

از اين كه گفته اند: از جمله نوشته هاى حضرت است، معلوم مى شود اين نامه بيش از اين مقدارى بوده كه مرحوم سيّد نقل كرده؛ و همان گونه كه در خطبه ها گفتيم مقدارى از آن را مرحوم سيّد نقل كرده است؛ يعنى بعضى از نامه اى است كه حضرت به مردم بصره مرقوم داشته اند.

جمل كرده بودند و حضرت از مجازات آنان صرف نظر فرمودند به آنها يادآور مى شوند و آنان را تهديد مى كنند كه اگر بخواهيد براى بار دوّم نقض عهد كنيد شما را به مكافات اعمالتان مى رسانم.

«انتشار» از مادّۀ «نَشْر» به معناى متفرق شدن است؛ و «حَبْل» نيز به معناى ريسمان است؛ نه اين كه ريسمان از رشته هاى به هم تابيده شدۀ زياد درست مى شود، پس انتشار يعنى باز شدن آن رشته هاى به هم تابيده؛ خوب وقتى رشته هاى يك ريسمان از هم جدا شود ديگر طناب بودنش از بين مى رود؛ پس «اِنْتِشَارِ حَبْلِكُمْ » يعنى پاره شدن ريسمانتان. كه حضرت پاره شدن ريسمان را كنايه از نقض عهد و پيمان و پاره كردن آن ارتباط معنوى گرفته اند؛ به اين معنا كه چون ريسمان وسيلۀ ارتباط است، حضرت هم ريسمان را در ارتباط معنوى كه به وسيلۀ عهد و پيمان ايجاد مى شود عاريه آورده اند. «وَ شِقَاقِكُمْ » : و مخالفت شما. از جهت تركيب عبارت، عطف بيان است براى «انتشار حبلكم».

«مَا لَمْ تَغْبُوا عَنْهُ » : چيزى كه خودتان هم از آن غفلت نداشتيد. «تَغْبوا» از مصدر «غَباوَة» است، اين كه رگ حماقت را هم «غباوت» مى گويند روى همين حساب است.

پس جملۀ «ما لم تغبوا عنه» يعنى «ما لم تغفلوا عنه» يعنى چيزى كه از آن غافل نبوديد؛ مى دانستيد على عليه السلام خليفۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و حاكم مسلمين است و در عينِ حال عهدشكنى كرديد.

اينجا آقاى آملى كه اين قسمت از شرح مرحوم خوئى را نوشته اند مى گويند: در آن نسخه اى كه با نسخۀ اصلى مرحوم سيّد رضى مقابله شده «ما لم تُغِبُّوا عنه» است نه «ما لم تَغْبُوا عنه» ؛ كه جملۀ «زُرْنى غبّاً» هم به معناى تأخير است؛ يعنى مرا با تأخير زيارت كن؛ به اين معنا كه ملاقات تو مداومت نداشته باشد؛ و «أَغَبَّهُ » يعنى دائماً آنجا نبوده تا اطلاع داشته باشد، پس در حقيقت «أَغَبَّهُ » معنايش بى اطلاع بودنى است كه در نتيجۀ نبودن است؛ و معناى جملۀ حضرت اگر «ما لم تُغِبُّوا عنه» باشد، يعنى هيچ وقت

ص: 337

از آن غايب نبوديد؛ يعنى هميشه در ذهنتان بوده كه على عليه السلام خليفۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و امام به حق است.

با اين تفاصيل معناى كلام حضرت در اين جمله اين است: اين كه شما مردم بصره رشتۀ ولايت و عهد و پيمانتان را پاره كرديد و بين من (كه امام به حق بودم) و خودتان (كه متعهد شده بوديد) شقاق و دشمنى ايجاد نموديد، از روى نادانى و بى اطلاعى نبود؛ بلكه خودتان هم مى دانستيد كه من امام به حق و خليفۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هستم، ولى در عين حال ميثاقتان را شكستيد.

فرار كرده بودند، حضرت دستور دادند كه آنها را تعقيب نكنند؛ و به اين نحو شمشير را از روى فراريان هم برداشتند.

«وَ قَبِلْتُ مِنْ مُقْبِلِكُمْ » : و هر كدام از شما هم كه به عنوان توبه نزد من آمد و از عمل خود پشيمان بود، توبۀ او را نيز پذيرفتم.

خلاصه حضرت مى فرمايند: اگر با آمدن عبداللّه بن عامر حضرمى كار را به جنگ و خونريزى برسانيد و سفاهت آرائى كه منشأ آن ظلم و جور است شما را به رأى شكنى با من برساند «فَهَا أَنَا ذَا قَدْ قَرَّبْتُ جِيَادِي وَ رَحَّلْتُ رِكَابِي» : اين من هستم كه اسب ها را نزديك كرده و بار شترهايم را بسته و آمادۀ جنگ با پيمان شكنان هستم.

«جِياد» به معناى اسبان تيزرو و مهيّاى جنگ است؛ «رَحَّلْتُ » از مادّۀ «رَحْل» است و «رَحْل» به آن بارى مى گويند كه روى شترها مى بندند؛ «رِكاب» به شترهاى سوارى مى گويند.

حضرت در اين دو جمله دارند مردم بصره را تهديد مى كنند؛ يعنى اسب هاى تيزرو و شترهاى باربر آمادۀ حركت هستند؛ خلاصه اگر بخواهيد كار را به جنگ و خونريزى برسانيد ما آمادۀ جنگ با شما هستيم.

«وَ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِي إِلَى الْمَسِيرِ إِلَيْكُمْ لَأُوقِعَنَّ بِكُمْ وَقْعَةً لايَكُونُ يَوْمُ الْجَمَلِ إِلَيْهَا إِلّا كَلَعْقَةِ لاعِقٍ »

(و اگر مرا به سوى آمدن به جانب خود ناچار سازيد هر آينه با شما چنان كارزارى را برپا نمايم كه روز جمل نسبت به آن نمى باشد مگر مانند پاك كردن ته ظرف غذا.)

مى فرمايند: خيال نكنيد ما غافل هستيم و نيروى جنگى نداريم، نيروهاى ما آمادۀ جنگ با پيمان شكنان هستند. «وَ لَئِنْ أَلْجَأْتُمُونِي إِلَى الْمَسِيرِ إِلَيْكُمْ » : و اگر كارى كنيد كه ناچار به آمدن به مسير شما شوم «لَأُوقِعَنَّ بِكُمْ وَقْعَةً »: اين دفعه چنان جنگى با شما مى كنم «لايَكُونُ يَوْمُ الْجَمَلِ إِلَيْهَا إِلّا كَلَعْقَةِ لاعِقٍ » : كه جنگ جمل در مقايسه با آن مانند ليسيدن و پاك كردن تهِ ظرف باشد. مقصود اين است كه جنگ جمل در مقايسه با اين جنگ خيلى ناچيز است، همچنان كه پاك كردن ته ظرف در مقايسه با خوردن ظرفى پر از غذا ناچيز است.

ص: 340

اين جملات تهديدى است از حضرت به مردم بصره؛ ولى در عين حالى كه مردم را تهديد مى كنند مى دانند كه آدمهاى خوب، متديّن و پايبند به عهد و پيمان هم در بين مردم بصره وجود دارند و از اين رو براى استمالت از آنهايى كه اهل طاعت اند مى فرمايند:

حساب مى كنى. «فسبحان اللّه كيف تستجيز الغيبة و تستحسن العضيهة» پس خداوند منزّه است، تو چطور غيبت را اجازه مى دهى ؟ اين كه در نامه ات چيزهايى يافتى و گفتى.

«أى لم أشاغب إلّافى أمر بمعروف، أو نهى عن منكر» اگر جايى سختگيرى كردم به خاطر امر به معروف يا نهى از منكر بوده «و لم أتجبّر إلّاعلى باغ مارق أو ملحد منافق»(1) و اگر يك جايى با قدرت برخورد كردم براى جلوگيرى از افراد طغيانگر و ملحد و منافق بوده است، نه اين كه خيال كنى من با هر كسى همين گونه برخورد مى كنم.

مقدار زيادترى است كه مرحوم سيّد از اوّل اين نامه حذف كرده، ولى ابن أبى الحديد آن را ذكر كرده و ما براى نمونه دو سطر آن را خوانديم تا معلوم شود معاويه چه جملاتى را به حضرت امير عليه السلام نوشته است. حضرت در اين قسمتى كه مرحوم سيّد نقل كرده مى فرمايند:

مردم با على عليه السلام بيعت كردند؛ و به نظر شيعه و به عقيدۀ مردم آن روز على عليه السلام خليفۀ مسلمانان بوده است.

به هرحال معاويه مى بايست تابع مى بود و هر دستورى را كه حضرت امير عليه السلام مى دادند عمل مى كرد و بيت المال و امكاناتى را كه در دست داشت تحويل حضرت مى داد؛ حضرت هم در همين مورد مى فرمايند: «فَاتَّقِ اللَّهَ فِيمَا لَدَيْكَ »: پس حريم خدا را در آنچه نزد تو است حفظ كن «وَانْظُرْ فِي حَقِّهِ عَلَيْكَ »: و در حقى كه به گردن تو دارد توجّه كن «وَارْجِعْ إِلى مَعْرِفَةِ مَا لاتُعْذَرُ بِجَهَالَتِهِ » : و به شناخت چيزى كه در جهالتش معذور نيستى برگرد. يعنى چيزهايى را كه در قيامت نمى توانى عذر بياورى كه نمى دانستم، همين حالا كه در دنيا هستى برو و بياموز. اين طور نيست كه در قيامت از انسان بپرسند چرا فلان كار را نكردى، بگويد نمى دانستم؛ بلكه بر هر فردى واجب است تحقيقات لازم را در مسائل دينى داشته باشد؛ پاسخ بسيارى از سؤالات را اگر نمى دانستيد نمى پذيرند؛ همين حكومتى را كه معاويه غصب كرده، آن همه خونهايى را كه به بهانۀ خونخواهى عثمان ريخته است و بسيارى از مشكلاتى كه براى مردم پيش آورده، بايد جواب دهد و هيچ عذرى از او پذيرفته نيست.

همانا براى اطاعت و فرمانبردارىِ خدا علم ها و نشانه هاى واضح و بدون خدشه وجود دارد. به عبارت روشن تر بين عبادت خدا و عبادت شيطان نشانه هاى واضحى است؛ و معاويه كه به اسم خونخواهى عثمان و تقويت اسلام با على عليه السلام مى جنگد، با همان عَلَم هاى واضحى كه در دست دارد مى داند خلافت را غصب كرده و على عليه السلام سزاوار حكومت است، و باز مى داند كه خودش با عثمان دشمنى و عداوت داشته، و نيز مى دانسته على عليه السلام در قتل عثمان هيچ گونه دخالت و شركتى نداشته اند، و آنچه خود به عنوان اسلام و حمايت از اسلام و مسلمين مى كند همه عوامفريبى است. پس براى اطاعت خداوند نشانه هاى واضح «وَ سُبُلاً نَيِّرَةً »: و راههاى روشن «وَ مَحَجَّةً نَهْجَةً » : و راههاى خيلى واضح «وَ غَايَةً مَطْلُوبَةً » : و هدفهاى مطلوب وجود دارد.

اين جملات همه براى توجّه دادن معاويه به راه راست و پرهيزكارى و تقواى الهى است، تا شايد معاويه را با آن گردنكشى و تكبّر و نخوتى كه دارد به هدايت بكشانند.

فطرتش برعكس و عوضى است؛ يعنى انسان سفيه با اطاعت حق مخالفت مى كند.

«مَنْ نَكَّبَ عَنْهَا جَارَ عَنِ الحَقِّ » ؛ «نَكَّبَ » به صورت «نَكَبَ » هم خوانده شده و هر دو صحيح و به معناى برگشتن و منحرف شدن است؛ يعنى كسى كه از اطاعت خداوند منحرف شود از حق دور شده «وَ خَبَطَ فِى التِّيهِ » : و در بيابان حيرت سرگردان مى شود. خط مستقيم يكى است و خطها و راههاى ديگر همه منحرف و باطل اند؛ پس كسى كه از راه حق منحرف شود در راه ديگر مى افتد، و در هر يك از راههاى غير از حق قدم بگذارد در راه باطل قدم گذاشته و از راه حق جدا شده است.

«وَ غَيَّرَ اللَّهُ نِعْمَتَهُ ، وَ أَحَلَّ بِهِ نِقْمَتَهُ » : و چنين آدمى كه از اطاعت حق و راه او منحرف شده، خداوند توفيق را از او مى گيرد و نقمت و عذاب را بر او حلال مى گرداند.

«وَ حَيْثُ تَنَاهَتْ بِكَ أُمُورُكَ فَقَدْ أَجْرَيْتَ إِلى غَايَةِ خُسْرٍ وَ مَحَلَّةِ كُفْرٍ» ؛ «تَنَاهَتْ » به معناى منتهى شدن به باطل است؛ يعنى به هر جايى از باطل كه رسيده اى ديگر بس است و از همين جا برگرد.

در «حَيْثُ تَنَاهَتْ » نسخه ها مختلف است، بعضى از نسخه ها «تَاهَتْ » دارد. اگر «تَاهَتْ » باشد، يعنى وقتى كه امور تو به تحيّر برسد؛ به اين معنا كه وقتى امور تو به جايى برسد كه در مقام تحيّر باشى و راه حق را پيدا نكنى، به زيانكارى و كفر وارد مى شود.

اما اگر «تَنَاهَتْ » باشد، ابن أبى الحديد مى گويد: (1)«وَ» در «وَ حَيْثُ » استينافى است و فعل آن هم مثلاً يك «قِفْ » محذوف است و اصل آن «قِفْ مَكَانَك» است، يعنى سرِ جايت بايست. به اين صورت كه مثلاً به فلان شخص مى گوييد برود اصفهان، بعد از رفتن به شما خبر مى دهد كه من فعلاً به نراق رسيده ام، شما مى بينيد راه را اشتباه رفته به او مى گوييد: «مكانك» يعنى «قِفْ مكانك» يعنى همان جا بايست؛ در واقع مى خواهيد بگوييد: اشتباه رفته اى و ديگر اين اشتباه را ادامه نده و همان جا بمان تا راهنما بفرستم. ابن أبى الحديد مى گويد مقصود حضرت از جملۀ «و حيث تناهت بك أمورك» اين است كه مى خواهند به معاويه بفرمايند: تا آنجايى كه رفته اى همه اش اشتباه بوده و همين جا بايست و ديگر به مسيرت ادامه نده.

احتمال ديگرى هم وجود دارد و آن اين كه جملۀ «وَ حَيْثُ تَنَاهَتْ » به منزلۀ شرط است و جملۀ «أَجْرَيْتَ إِلى غَايَةِ خُسْرٍ» به منزلۀ جواب شرط است؛ و معنا با اين احتمال چنين است: به هر جا رسيده اى اشتباه بوده، تو به نهايت زيان و خسران تاخته اى.

«أَجْرَيْتَ » از مادّۀ «جَرْى»، و «أَجْرَى الْخَيْل» يا «أَجْرَى الْإِبِل» يعنى اسب يا شتر را6.

ص: 347

تازانده است؛ پس «فَقَدْ أَجْرَيْتَ إِلى غَايَةِ خُسْرٍ» يعنى اسب و شتر را به هدف زيانكارى تاخته اى «وَ مَحَلَّةِ كُفْرٍ» : و جايى كه محلّۀ كفر است.

«وَ إِنَّ نَفْسَكَ قَدْ أَوْلَجَتْكَ شَرّاً، وَ أَقْحَمَتْكَ غَيّاً، وَ أَوْرَدَتْكَ الْمَهَالِكَ ، وَ أَوْعَرَتْ عَلَيْكَ الْمَسَالِكَ »

(و همانا نفس تو افكند تو را در بدى، و فرو برد تو را در گمراهى، و داخل كرد تو را در مهلكه ها، و دشوار ساخت بر تو راهها را.)

«أَوْلَجَتْكَ » به معناى فرو بردن است «وَ إِنَّ نَفْسَكَ قَدْ أَوْلَجَتْكَ شَرّاً» : و همانا نفس تو، تو را فرو برده در بديها. در بعضى نسخه ها هم «أوحلتك» آمده، كه در اين صورت از مادّۀ «وَحَل» به معناى فرو رفتن در گل است؛ يعنى مانند فرو رفتن در گل، تو را در شرّ فرو برده است.

«أَقحمتك» هم به معناى «أولجتك» است؛ يعنى تو را فرو برده است. «غَيّاً» به معناى گمراهى است، در اصل «غَوْى» بوده و از مادّۀ «غَوِىَ » است واو را به ياء قلب كرده و در ياء دوّم ادغام كرده اند. «وَ أَقْحَمَتْكَ غَيّاً» : و نفس تو، تو را در گمراهى فرو برده است.

«أوْرَدَتْكَ » از مادّۀ «وَرَدَ» به معناى وارد كردن است؛ «مَهالِك» هم جمع «مَهْلكة» به معناى محل هلاكت است. «وَ أَوْرَدَتْكَ الْمَهَالِكَ » : و نفس تو، تو را به محلّى انداخته كه جز هلاكت چيز ديگرى نيست. تو را به فكر رياست انداخته و مى خواهى به ناحق خليفۀ مسلمانان شوى، اين خواستۀ نفس تو است و اينجاست كه تو در جاى هلاكت افتاده اى.

«أَوْعَرَتْ » از مادّۀ «وَعْر» به معناى سختى است؛ «مَسالِك» هم جمع «مَسْلَك» به معناى راه است. «وَ أَوْعَرَتْ عَلَيْكَ الْمَسَالِكَ » : و نفس تو، تو را در راههاى سخت و سنگلاخى انداخته است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 348

ص: 349

ص: 351

«نامۀ 31 - قسمت اوّل»

و من وصيّة له عليه السّلام للحسن بن علىّ عليهماالسّلام، كتبها إليه بحاضرين منصرفاً من صفّين:

«مِنَ الْوَالِدِ الْفَانِ ، الْمُقِرِّ لِلزَّمَانِ ، الْمُدْبِرِ الْعُمُرِ، الْمُسْتَسْلِمِ لِلدَّهْرِ، الذَّامِّ لِلدُّنْيَا، السَّاكِنِ مَسَاكِنَ الْمَوْتى ، وَ الظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً، إِلَى الْمَوْلُودِ الْمُؤَمِّلِ مَا لايُدْرَكُ ، السَّالِكِ سَبِيلَ مَنْ قَدْ هَلَكَ ، غَرَضِ الْأَسْقَامِ ، وَ رَهِينَةِ الْأَيَّامِ ، وَ رَمِيَّةِ الْمَصَائِبِ ، وَ عَبْدِ الدُّنْيَا، وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ، وَ غَرِيمِ الْمَنَايَا، وَ أَسِيرِ الْمَوْتِ ، وَ حَلِيفِ الْهُمُومِ ، وَ قَرِينِ الْأَحْزَانِ ، وَ نُصْبِ الْآفَاتِ ، وَ صَرِيعِ الشَّهَوَاتِ ، وَ خَلِيفَهِ الْأَمْوَاتِ .

أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ فِيمَا تَبَيَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْيَا عَنِّي، وَ جُمُوحِ الدَّهْرِ عَلَىَّ ، وَ إِقْبَالِ الْآخِرَةِ إِلَىَّ ، مَا يُرَغِّبُنِي عَنْ ذِكْرِ مَنْ سِوَاىَ ، وَ الْإِهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِي. غَيْرَ أَنِّي حَيْثُ تَفَرَّدَ بِي - دُونَ هُمُومِ النَّاسِ - هَمُّ نَفْسِي، فَصَدَقَنِي رَأْيِي، وَ صَرَفَنِي عَنْ هَوَائِي، وَ صَرَّحَ لِي مَحْضُ أَمْرِي، فَأَفْضى بِي إِلى جِدٍّ لايَكُونُ فِيهِ لَعِبٌ ، وَ صِدْقٍ لايَشُوبُهُ كَذِبٌ ، وَ وَجَدْتُكَ بَعْضِى، بَلْ وَجَدْتُكَ كُلِّي، حَتّى كَأَنَّ شَيْئاً لَوْ أَصَابَكَ أَصَابَنِي، وَ كَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاكَ أَتَانِي، فَعَنَانِي مِنْ أَمْرِكَ مَا يَعْنِينِي مِنْ أَمْرِ نَفْسِي، فَكَتَبْتُ إِلَيْكَ [كِتَابِي] مُسْتَظْهِراً بِهِ إِنْ أَنَا بَقِيتُ لَكَ أَوْ فَنِيتُ .

فَإِنِّى أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ لُزُومِ أَمْرِهِ ، وَ عِمَارَةِ قَلْبِكَ بِذِكْرِهِ ، وَ الْإِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ ، وَ أَىُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ ؟

ص: 352

أَحْىِ قَلْبَكَ بِالْمَوْعِظَةِ ، وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ ، وَ قَوِّهْ بِالْيَقِينِ ، وَ نَوِّرْهُ بِالْحِكْمَةِ ، وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ الْمَوْتِ ، وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ، وَ بَصِّرْهُ فَجَائِعَ الدُّنْيَا، وَ حَذِّرْهُ صَوْلَةَ الدَّهْرِ، وَ فُحْشَ تَقَلُّبِ اللَّيَالِي وَ الْأَيَّامِ ، وَ أَعْرِضْ عَلَيْهِ أَخْبَارَ الْمَاضِينَ ، وَ ذَكِّرْهُ بِمَا أَصَابَ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ مِنَ الْأَوَّلِينَ ، وَ سِرْ فِي دِيَارِهِمْ وَ آثَارِهِمْ ، فَانْظُرْ فِيمَا فَعَلُوا، وَ عَمَّا انْتَقَلُوا، وَ أَيْنَ حَلُّوا وَ نَزَلُوا، فَإِنَّكَ تَجِدُهُمْ قَدِ انْتَقَلُوا عَنِ الْأَحِبَّةِ ، وَ حَلُّوا دِيَارَ الْغُرْبَةِ ، وَ كَأَنَّكَ عَنْ قَلِيلٍ قَدْ صِرْتَ كَأَحَدِهِمْ .»

«حَاضِرَيْن» باشد؛ ابن أبى الحديد گفته(1) از قديم در ذهن ما بوده كه اين كلمه «حاضِرَيْن» و داراى الف و لام هم بوده است؛ تثنيۀ «حاضر» و به معناى حاضرِ بلد، يعنى حومۀ شهر است؛ و مقصود از آن حومۀ دو شهر حلب و قنسرين است، كه اين دو شهر از بس به هم نزديك بوده اند حومۀ آنها جزو شهر ديگر حساب مى شده و از اين جهت حومۀ دو شهر ناميده شده است.

خلاصه پس از آن كه حضرت على عليه السلام از صفّين برگشته بودند در اين سرزمين كه «حَاضِرِين» يا «حَاضِرَيْن» نام داشته اين سفارش نامه را براى امام حسن عليه السلام مرقوم فرموده اند.

مقابل حوادث و ناملايمات روزگار تسليم است، ديگران هم تسليم هستند، منتها على عليه السلام دانسته تسليم است ولى ديگران نادانسته و ناخواسته تسليم اند.

«َالذَّامِّ لِلدُّنْيَا»: پدرى كه كارش مذمّت دنياست؛ «اَلسَّاكِنِ مَسَاكِنَ الْمَوْتى »: كسى كه جاى مرده ها سكونت دارد. همۀ ما در جاى مردگان ساكنيم، اين خانه ها و زمين ها و باغاتى كه در دست ماست همه در دست ديگرانى بوده كه مرده و از دنيا رفته اند و ما جايگزين آنها شده ايم، پس ما زنده ها امروز در محلِ سكونتِ ديروز مردگان ساكن شده ايم. «وَ الظَّاعِنِ عَنْهَا غَداً» : و فردا از اين دنيا كوچ مى كند و دنيا را ترك مى نمايد.

همه حركت كننده و مسافرت كنندۀ از اين دنيا هستيم، آمدن همۀ ما به اين دنيا براى تهيّۀ زاد و توشه اى است براى فرداى قيامت.

تا اينجا اوصافى بود كه حضرت براى خودشان كه نويسندۀ نامه هستند ذكر كرده اند؛ كه البته اين اوصاف عموميت دارد و همۀ افراد بشر در آن شريك هستند، همه فانى شدنى و از بين رفتنى هستيم، همه تسليم روزگار هستيم و عمر به همۀ ما پشت كرده و مى گذرد، و بالاخره همۀ ما ساكن در محل مرده ها هستيم و به سوى آخرت در سفريم.

امام حسن عليه السلام جوان است و هر جوانى آرزو دارد، بسيارى از اين آرزوها آرزويى است كه بالاخره انسان به آن مى رسد، ولى به بسيارى از آرزوها هم نمى رسد؛ اينجا حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: بسيارى از اين آرزوها را درك نمى كنى. آرزو براى جوان عار نيست، ولى به خيلى از اين آرزوها هم نمى رسى. «إِلَى الْمَوْلُودِ الْمُؤَمِّلِ مَا لايُدْرَكُ »: اين نامه به فرزند آرزومندى است كه آرزوهاى خود را درك نمى كند و به همۀ آرزوهايش نمى رسد.

«السَّالِكِ سَبِيلَ مَنْ قَدْ هَلَكَ » : جوانى كه در راه گذشتگان است؛ يعنى در مسيرى است كه ديگران بودند و هلاك شدند و از دنيا رفتند.

«غَرَضِ الْأَسْقَامِ » ؛ «غَرَض» به معناى هدف، و «أسقام» جمع «سُقْم» و به معناى امراض است؛ يعنى اين جوانى كه هدف امراض مختلف است، اين روزگار روزگارِ مرض و بلا و سرطان و تب و لرز و بيماريهاى مختلف است؛ اين نامه به جوانى است كه آماج امراض مختلف است.

«وَ رَهِينَةِ الْأَيَّامِ » : و در گروِ روزگار است. «رَهينة» به معناى «مَرْهونة»، و «ة» در آخر آن براى مبالغه است. مال گروى كه در اختيار ديگرى قرار مى گيرد، چون مال خودش نيست و دلش نسوخته، هر طورى كه دوست دارد در آن تصرف مى كند و هر بلايى كه مى خواهد سرش مى آورد؛ حالا ما هم در دست روزگار گرو هستيم و اين روزگار هر بلايى مى خواهد سرِ ما مى آورد.

«وَ رَمِيَّةِ الْمَصَائِبِ » : و به فرزندى كه هدف مصيبت هاست. «رَميّة» به آن حيوانى گفته مى شود كه هدف قرار مى گيرد و تير به او مى خورد، انسان هم هدف مصيبت ها و بلاهاى دنياست، مثل اين كه دنيا ما را هدف قرار داده و هر روزى بلايى از بلاهاى خود را به طرف ما شليك مى كند.

«وَ عَبْدِ الدُّنْيَا، وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ، وَ غَرِيمِ الْمَنَايَا، وَ أَسِيرِ الْمَوْتِ ، وَ حَلِيفِ الْهُمُومِ »

(و بندۀ دنياست، و سوداگر فريب، و وامدار مرگها، و گرفتار مرگ، و هم سوگند غم ها.)

ص: 356

اين كه حضرت فرموده: «عَبْدِ الدُّنْيَا»: بندۀ دنيا، به اين علّت است كه انسان مطيع و تابع دنياست؛ يعنى به هر طورى كه دنيا مى خواهد امور دنيا فراهم مى شود؛ مثلاً شما خانه مى خواهيد و دنبالش مى دويد، ماشين و باغ و كاخ مى خواهيد و براى رسيدن به آن دنبالش مى دويد، ولى فراهم نمى شود، بلكه آن طورى كه دنيا مى خواهد فراهم مى شود؛ و مثل اين كه همه نوكرِ دنيا هستيم. حضرت هم مى فرمايد: فرزندى كه دنيا به كام او نيست و ناچار بايد تابع و مطيع اسباب و مقرّرات دنيا باشد.

«وَ تَاجِرِ الْغُرُورِ» : و شما تاجر غرور هستيد. اين كه انسان تجارت مى كند و سرمايه به هم مى زند و ثروتهاى دنيا را روى هم جمع مى كند بعد هم همۀ آنها را مى گذارد و مى رود، اينها غرور است. خيال مى كنيد سرمايه است، اينها وسيلۀ دلبستگى انسان به دنياست؛ شما تاجر غرور هستيد، يعنى فعاليت مى كنيد و براى خود غرور و فريب كسب مى نماييد.

«وَ غَرِيمِ الْمَنَايَا» ؛ «مَنايا» جمع «مَنيّة» و به معناى مرگهاست؛ مرگ اقسام مختلفى دارد: گاهى انسان با تصادف اتومبيل از دنيا مى رود، گاهى به سرطان و گاهى به تب و امراض ديگر؛ «غَريم» هم به معناى بدهكار است؛ حضرت مى فرمايند: به فرزندى كه بدهكار مرگ است. مرگها اطراف او را گرفته است؛ اين طور نيست كه انسان آزادِ آزاد باشد، بلكه انواع مرگها اطراف و جوانب او را گرفته تا اين كه بالاخره يك نوع مرگ گريبان او را مى گيرد.

«وَ أَسِيرِ الْمَوْتِ » : و فرزندى كه اسير مرگ است. اين دو جمله گرچه از جهت عبارت تفاوت دارند، ولى از جهت معنا يكى هستند.

«وَ حَلِيفِ الْهُمُومِ » ؛ «حَليف» به معناى هم قسم است؛ مثل اين است كه انسان با غصّه هاى روزگار هم قسم شده باشد؛ «هُموم» جمع «هَمّ » است به معناى غم و غصّه ها؛ يعنى فرزندى كه با غصّه هاى روزگار هم قسم شده و در طول زندگى همراه با غم و غصّه است.

ص: 357

«وَ قَرِينِ الْأَحْزَانِ ، وَ نُصْبِ الْآفَاتِ ، وَ صَرِيعِ الشَّهَوَاتِ ، وَ خَلِيفَهِ الْأَمْوَاتِ »

(و همنشين اندوههاست، و مورد توجّه آفت ها، و به خاك افتادۀ شهوتها، و جانشين مردگان.)

«قَرين» به معناى رفيق و همنشين است؛ «أحزان» جمع «حُزْن» و به معناى غصّه ها و رنج هاست. مى فرمايد: «وَ قَرِينِ الْأَحْزَانِ » : و فرزندى كه با غصّه و رنج ها رفيق است.

اين جمله با جملۀ «حليف الهموم» به يك معناست.

«وَ نُصْبِ الْآفَاتِ » : و فرزندى كه مورد توجّه آفت ها و نگرانى هاست. «نُصْب» را «نَصْب» هم خوانده اند و هر دو عبارت از جهت معنا يكى است، «نصب عينك» يعنى پيش چشم تو، و آن كنايه از مورد توجّه بودن است؛ يعنى پيش رو و مورد توجّه آفت ها هستيد.

«وَ صَرِيعِ الشَّهَوَاتِ » : و فرزندى كه ساقط شدۀ هواها و تمايلات نفسانى است.

«صَريع» به معناى ساقط شده است، و «شَهَوات» جمع «شَهْوة» به معناى خواسته است؛ خواستۀ شهوانى، خواستۀ شكم و خواستۀ مال و مقام، همه خواسته هايى هستند كه در انسان وجود دارد و اگر تحت كنترل عقل قرار نگيرند انسان را به سقوط مى كشند؛ و گاه مى شود كه يك انسان توسط هواى نفسِ خود ساقط و هلاك مى شود.

«وَ خَلِيفَهِ الْأَمْوَاتِ » : و فرزندى كه خليفه و جانشين مردگان است. چون اين دنيا محل گذر است بنابراين هر روز عده اى مى ميرند و عده اى جانشين آنان مى شوند.

اين جملات يك كلام شيوايى است كه آن حضرت به امام حسن مجتبى عليه السلام مى فرمايند: من چون ديدم دنيا به من پشت كرده و مرگ من فرا رسيده به فكرِ فرداى قيامت خود افتادم و براى روز قيامت و حساب و كتاب خويش فكر كردم؛ اما در ضمن اين كه به فكر قيامت خود بودم، با خود انديشيدم كه تو چون فرزند من هستى مثل اين است كه خودِ من هستى، از اين جهت به فكرِ تو افتاده و مى خواهم تو را نصيحت كنم.

«إدبار» به معناى پشت كردن است. «فَإِنَّ فِيمَا تَبَيَّنْتُ مِنْ إِدْبَارِ الدُّنْيَا عَنِّي» : پس آنچه دانستم از پشت كردن دنيا از من. اين كه سن انسان بالا مى رود، قواى انسان تحليل مى رود و انسان پير مى شود، معناى پشت كردن دنياست. «وَ جُمُوحِ الدَّهْرِ عَلَىَّ » :

و چموشى روزگار بر من. «جُموح» به معناى چموشى است. روزگار چموش يعنى روزگارى كه مطابق ميل من رفتار نمى كند، روزگار به هر نحوى بخواهد حركت مى كند و من بايد با او بسازم. «وَ إِقْبَالِ الْآخِرَةِ إِلَىَّ » : و آخرت به طرف من رو آورده است. مقصود اين است كه عمرم رو به پايان است و به طرف مرگ مى روم.

«مَا يُرَغِّبُنِي عَنْ ذِكْرِ مَنْ سِوَاىَ » ؛ كلمۀ «ما» از نظر تركيب اسم است براى «إِنَّ » كه در اوّل جملۀ «فَإِنَّ فِيمَا تَبَيَّنْتُ ...» بود و خبر آن جملۀ «فيما تبيّنت...» است؛ يعنى آن چيزى كه مرا ترغيب كرد تا از اين پس به فكر ديگران نباشم و به پس از مرگ خود اهميت بدهم، آن چيزى بود كه برايم ظاهر شد از اين كه ديدم دنيا از من رو گردانده و روزگار با من چموشى مى كند و آخرت هم به من رو آورده است؛ پس اين پشت كردن دنيا و چموشى روزگار و رو آوردن آخرت سبب شد و مرا ترغيب كرد تا به فكر ديگران نباشم و به آخرت خود توجّه كنم.

«وَ الْإِهْتِمَامِ بِمَا وَرَائِي» : و سبب شد كه به ماوراى خودم اهتمام نورزم. مقصود از «ما وارئى» ماوراى شخص حضرت است؛ يعنى مرا بازداشت از اين كه به ديگران اهتمام ورزم.

ص: 359

اينجا چون به تركيب عبارت پرداختم و معناى جمله در تركيب گم شد، لازم است يك بار ديگر جمله را معنا كنيم؛ پس خلاصۀ معناى جمله اين است كه: بعد از حمد و ثناى خداوند، بدان آن چيزى كه مرا ترغيب كرد تا در فكر و انديشۀ ديگران نباشم و به ماوراى خودم توجّه نكنم، همين بود كه فهميدم دنيا از من رو گردانده و روزگار با من چموشى مى كند و آخرت هم به من روآور شده است. «مَا يُرَغِّبُنِي» در بعضى نسخه ها «ما يَزَعُنِي» آمده است، يعنى آنچه كه مرا باز مى دارد.

هست. معناى «مَحْض» به طور كلّى خالص است؛ حال اگر به فتح ضاد خوانديم، يعنى رأى من خالصِ امرم را روشن ساخت، يعنى وظيفه ام را برايم مشخص كرد، و ضمير مستتر در «صَرَّحَ » هم به رأى برمى گردد؛ ولى اگر به ضمّ ضاد بخوانيم، آن وقت «صَرَّحَ » به معناى «اِنْكَشَفَ » و لازم است نه متعدّى، يعنى منكشف شد براى من آن خالص وظيفه ام.

«فَأَفْضى بِي إِلى جِدٍّ لايَكُونُ فِيهِ لَعِبٌ » : پس آن رأى من به صورت جدّى مرا در يك وادى انداخت كه بايد به فكر خودم باشم.

يك سؤالى كه اينجا پيش مى آيد اين است كه: مگر حضرت امير عليه السلام تا حالا به صورت جدّى به فكر خودشان نبوده اند؟! جواب اين سؤال اين است كه صرف نظر از جنبۀ ملكوتى حضرت، انسان وقتى خود را در وسعت ببيند، مثلاً هنوز جوان است، معمول اين است كه گاهى شوخى مى كند و گاهى هم كارهاى متعارف ديگر انجام مى دهد؛ اما وقتى كه انسان پير مى شود و وقتش تنگ است و يك هدف مهمى هم داشته باشد، همۀ نيروى خود را صرف همان هدف مهم مى كند و از كارهاى جانبى مى پرهيزد. اينجا حضرت هم مى فرمايند: همين كه ديدم به آخر عمر رسيده ام و بايد يك كارى براى خودم بكنم، پس فكرم مرا وادار كرد به يك تصميم جدّى، و آن قدر اين تصميم جدّى بود كه هيچ گونه بازى و خود فريب دهى در آن نبود. البته مى دانيم كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اهل بازى نيست، ولى گرچه ظاهراً نامه خطاب به امام حسن مجتبى عليه السلام است اما بالاخره اين نامه روزى آفتابى مى شود و جنبۀ عمومى پيدا مى كند، همه آن را مى بينند و مى خوانند و عمل مى كنند، آن وقت حضرت طورى فرموده كه آنهايى كه اهل بازى هستند بدانند كه در برگشتن به خدا شوخى و بازى فايده ندارد و بايد جدّى برگردند.

«وَ صِدْقٍ لايَشُوبُهُ كَذِبٌ » : و برگشتن صادقانه با تصميم جدّى صادقانه اى كه شائبۀ دروغ در آن وجود نداشته باشد. اين جمله هم مانند جملۀ قبل است. على عليه السلام اهل

ص: 361

دروغ نيست، و اين جمله به دست كسانى مى افتد كه اهل دروغ و حيله و كلك هستند و از اين رو طورى ايراد شده كه آيندگان نيز از آن بهره مند شوند و بدانند تصميم دروغين كارساز نيست.

اعتماد و تكيه ام به اين نامه است، چه بر تو باقى بمانم و زنده باشم يا اين كه بميرم.

«فَنِيتُ » به صورت «فَنَيْتُ » هم استعمال شده و هر دو به يك معناست.

كن، مقصود همين ذكر قلبى است. قلب انسان وقتى آباد مى شود كه انسان به ياد خدا باشد، وگرنه اين ذكر زبانى فقط لقلقۀ زبان است. انسانى كه بدون توجّه قلبى «لا إله إلّا اللّه» مى گويد مؤثر نيست و بهره اى نمى برد.

«وَ الْإِعْتِصَامِ بِحَبْلِهِ » : و توصيه به ارتباط عملى با خداوند است. تنها با ذكر خدا كافى نيست و بايد عملاً هم معتقد شود و دستورات خداوند را عمل نمايد. در قرآن شريف هر كجا سخن از ايمان به ميان آمده (وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ ) هم پشت سرِ آن ذكر شده است و اين دليل است كه ذكرِ تنها كافى نيست.

عمل به دستورات الهى تنها وسيلۀ اعتصام به ريسمان محكم خداوندى است، به همين جهت هم فرموده اند: «وَ أَىُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ » : و چه واسطه اى محكم تر و قوى تر از وسيلۀ ارتباط بين تو و خداوند است ؟ «إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ » : اگر آن رابطه را بگيرى. چون آن رابطه اين است كه هم دلت با خدا باشد و هم عمل صالح انجام دهيد، پس ايمان و عمل صالح وسيلۀ ارتباط با خداست و تلاش كنيد ايمانتان قوى شود و اعمال صالح هم انجام دهيد.

خود را از دست بدهد، براى نجات از اين گمراهى بايد به موعظه رو آورد؛ اگر موعظه نباشد غفلت انسان را مى گيرد و بر اثر غرق شدن در مادّيات آخرت را از دست مى دهد.

2 - «وَ أَمِتْهُ بِالزَّهَادَةِ » : و دلت را به زهد و پرهيزكارى بميران. به مادّيات و مقام دنيا دل خوش نكن؛ در عين حال كه در دنيا هستيد به دنيا دل نبنديد و از راه دنيا آخرت را كسب كنيد. «زَهادة» به معناى بى رغبتى است؛ پس با بى رغبتى نسبت به دنيا قلب خود را زنده بدار، خواسته هاى نفسانى را رها كن و به خواسته هاى رحمانى توجّه داشته باش.

3 - «وَ قَوِّهْ بِالْيَقِينِ »: و يقين به خدا را در دل خود تقويت كن و با اين وسيله دل خويش را قوى بگردان.

4 - «وَ نَوِّرْهُ بِالْحِكْمَةِ » : و با حكمت آن را نورانى بگردان. حكمت و علم و دانش موجب نورانيت قلب مى شود.

5 - «وَ ذَلِّلْهُ بِذِكْرِ الْمَوْتِ »: و با ياد مرگ دل خود را مسخّر كن. اگر انسان از ياد مرگ غافل شود در مادّيات دنيا غرق مى شود، و با فكر جمع آورى مال و ثروت و مقام دنيا به هر جنايتى دست مى زند و از هيچ ظلمى فروگذار نمى شود. اگر انسان دل خود را مسخّر و رامِ خويش كند، مى تواند سعادت خود را تأمين نمايد.

6 - «وَ قَرِّرْهُ بِالْفَنَاءِ» : و آن را وا دا