ص: 2

ص: 3

[جلد پنجم]

سرشناسه: منتظرى، حسينعلى، 1301-1388.

عنوان قراردادى: نهج البلاغه. فارسى - عربى. شرح

عنوان و نام پديدآور: درسهايى از نهج البلاغه / منتظرى.

مشخصات نشر: تهران: سرايى، 1395.

مشخصات ظاهرى: 15 جلد / جلد 664:5 ص

شابك دوره: 4-34-7362-964-978 * جلد 7:5-17-7362-964-978

وضعيت فهرست نويسى: فيپا.

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- نقد و تفسير

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- خطبه ها

شناسه افزوده: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه. شرح

رده بندى كنگره: 1394 76 م / 38/0423 PB

رده بندى ديويى: 297/9515

شماره كتابشناسى ملى: 4148676

درسهايى از نهج البلاغه (جلد پنجم)

حضرت آيت اللّه العظمى منتظرى قدس سره

-

انتشارات سرايى

نوبت چاپ: اوّل، بهار 1395

تيراژ: 1200 نسخه

قيمت دورۀ 11 جلدى: 350000 تومان

-

قم، ميدان مصلّى، بلوار شهيد محمّد منتظرى، كوچۀ شماره 8

تلفن: 37740011 (025)-22563458(021) * فاكس: 37740015 (025) * موبايل: 5050 252 0912

E-mail : SaraeiPublication@gmail . com

www . Amontazeri . com

ص: 4

ص: 5

ص: 6

جايگاه فرشتگان... 52

ميزان خداشناسى و قرب فرشتگان... 55

پاره اى از ويژگى هاى وجودىِ فرشتگان... 56

بندگىِ شايسته تر بر اساس شناخت بيشتر... 58

درس 167 - خطبۀ 109 (قسمت سوّم) 61

آفرينش بهشت و آزمون خوب مردم با آن... 64

برخى از ويژگى هاى بهشت... 65

واكنش منفىِ مردم در برابر دعوتگران به بهشت... 65

روآورى مردم به مردار دنيا... 67

پيامدهاى سوء دلبستگى و عشق به دنيا... 68

بى ارادگىِ بردۀ دنيا... 70

پندناپذيرىِ بردۀ دنيا... 70

غافلگيرشدگانِ مرگ... 71

توصيف حالِ غافلان در آستانۀ مرگ... 73

انديشه هاى حسرت بار غافلان در آستانۀ مرگ... 76

درس 168 - خطبۀ 109 (قسمت چهارم) 79

چرا در حال احتضار، نخست زبان از كار مى افتد؟... 82

ادامۀ بحث از انديشه هاى غافلان در آستانۀ مرگ... 82

پشيمانى و آرزوى غافلان در آستانۀ مرگ... 84

پيشروى مرگ در بدن و آثار آن... 85

آخرين پيشروى مرگ... 87

بدن طبيعى و بدن مثالى... 88

بدن ميّت و تلقين و سؤال در قبر... 90

وحشت و دورى اطرافيان از ميّت... 91

ص: 8

انتقال به عالم برزخ... 92

فرا رسيدن قيامت و آفرينش جديد... 92

درس 169 - خطبۀ 109 (قسمت پنجم) 95

دگرگونى نظام طبيعت، نشانۀ فرا رسيدن قيامت... 97

ارادۀ خدا و علل طبيعى... 99

رستاخيز انسانها... 101

چگونگىِ حشر انسان با بدن... 103

تصوير بدن برزخى در دنيا... 104

جداسازى انسانها در قيامت... 106

پاداش و جايگاه اهل طاعت... 107

درس 170 - خطبۀ 109 (قسمت ششم) 109

توصيفى از كيفر و جايگاه گنهكاران... 112

تجسم اعمال... 112

لباسهاى آتشين دوزخيان... 114

توصيفى ديگر از عذاب دوزخ... 115

ماندگارى دوزخيان در عذاب... 117

توصيف خطبه و امام على عليه السلام از زبان ابن أبى الحديد... 118

اشكال به ابن أبى الحديد... 121

بى ارزش بودن دنيا نزد پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم... 123

تبليغ رسالت و موعظۀ مردم... 126

درس 171 - خطبۀ 109 (قسمت هفتم) 127

توصيفى از اهل بيت رسالت عليهم السلام... 129

اهل بيت عليهم السلام محل فرود فرشتگان... 130

ص: 9

اهل بيت عليهم السلام منابع دانش و حكمت... 132

تفاوت علم و حكمت... 133

چشم انداز ياران و دشمنان اهل بيت عليهم السلام... 134

خطبۀ 110 (قسمت اوّل) 136

نقل هاى خطبۀ ديباج... 136

بهترين وسيله ها براى تقرب به خدا... 137

1 - ايمان به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم... 137

2 - جهاد در راه خدا... 139

3 - كلمۀ اخلاص... 140

4 - برپاداشتن نماز... 142

5 - پرداخت واجبات مالى... 142

6 - روزۀ ماه رمضان... 143

7 - حج خانۀ خدا... 144

8 - صلۀ رحم... 145

9 - صدقۀ آشكار و نهان... 145

10 - انجام كارهاى پسنديده... 146

درس 172 - خطبۀ 110 (قسمت دوّم) 147

ياد خدا بهترين ياد... 149

توجّه به وعده هاى صادقانۀ خدا... 150

پيروى از سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم... 151

آموزش قرآن... 152

حادث و قديم بودن كلام خدا... 153

ژرف انديشى در قرآن... 154

شفايابى با نور قرآن... 155

سرگردانى و حسرت عالم بى عمل... 157

ص: 10

خطبۀ 111 (قسمت اوّل) 159

مدارك خطبه... 159

هشدار نسبت به دنيا و بيان ويژگى هاى آن... 160

1 - شيرينى و شادابى دنيا... 160

2 - تمايلات و شهوتهاى دنيا... 161

3 - آرايش و زينت دنيا... 162

4 - ناپايدارىِ شادىِ دنيا... 163

5 - فريبنده بودن دنيا... 163

درس 173 - خطبۀ 111 (قسمت دوّم) 165

ريشه يابى واژۀ «دنيا» و معناى آن... 168

فرجام دستاوردهاى دنيايى... 169

اشك و ماتم پس از شادمانىِ دنيايى... 171

روگردانى دنيا پس از روآورى آن... 171

ابر بلا در پى بارانِ خوش... 172

دشمنى دنيا پس از دوستى آن... 173

شيرينى و تلخى دنيا... 174

گرفتارسازى دنيا پس از خوشى آن... 174

ترس آورى دنيا پس از آسودگى آن... 175

فريبندگى و فناپذيرى دنيا... 176

بهره مندى كمتر سبب آرامش بيشتر... 177

سرانجام دلبستگى به دنيا... 178

درس 174 - خطبۀ 111 (قسمت سوّم) 179

ناپايدارى قدرتِ دنيايى... 182

همراهى ناملايمات با خوشى هاى دنيا... 183

ص: 11

اهل دنيا در معرض مرگ و بيمارى... 184

ناپايدارى سلطنت و عزّت دنيا... 184

جانشينى هاى عبرت آموز در دنيا... 186

بندگىِ دنيا و گزينش بى ثمر آن... 187

رفتار عبرت آموز دنيا با پيشينيانِ توانمند... 188

دستاورد دنياخواهان... 193

درس 175 - خطبۀ 111 (قسمت چهارم) 195

هشدار نسبت به دنياى توصيف شده... 198

توجّه به فرجام كار... 200

وضعيت طالبان دنيا پس از مرگ... 201

توصيف خانۀ قبر... 202

همسايگانِ بى تفاوتِ طالبان دنيا... 204

مردگان، نزديكان دور از هم... 206

ويژگى هاى ديگرِ مردگان گورستان... 207

تفاوتهاى قبل و بعد از مرگ... 208

بازگشت به زمين با بدنهاى برهنه... 209

همراهى اعمال آدمى در برزخ و قيامت... 210

درس 176 - خطبۀ 213112

ناپيدايى قبض كنندۀ روح... 215

چگونگى قبض روح جنين... 218

دليل ناتوانى از توصيف خداوند و بيان مراتب تجرّد... 220

چگونگى قبض روح انسانها در يك زمان... 222

خطبۀ 113 (قسمت اوّل) 223

هشدار نسبت به دنياى فريبنده... 224

ص: 12

نشانه هاى خوارى دنيا نزد خدا... 225

خوبى اندك دنيا و شرّ بسيار آن... 226

فناپذيرى همه چيز دنيا... 227

درس 177 - خطبۀ 113 (قسمت دوّم) 229

واجبات الهى يا حقوق الهى... 231

آمادگى براى مرگ... 233

شادمانىِ ظاهرى پارسايان... 233

خشم درونى پارسايان نسبت به خود... 234

فراموشى مرگ و آرزوهاى كاذب... 236

تسلط دنيا بر دلِ اهل آن... 237

علّت تفرقه در جامعۀ اسلامى... 237

پيامدهاى تفرقه... 238

اهميت دادن به دنيا... 239

علّت ترك امر به معروف و نهى از منكر... 242

بايستگى رعايت حقوق مسلمانى... 243

سازشكارى در ارزشها و ديندارى ظاهرى... 244

درس 178 - خطبۀ 114 (قسمت اوّل) 247

ارتباط حمد و شكر با نعمت هاى خداوند... 250

سپاس بر نعمت ها و بلاهاى خداوند... 253

رابطۀ ابتلائات و درجات ايمان... 254

كمك خواهى از خدا بر نفس سركش... 255

جهاد با نفس يا جهاد اكبر... 256

خطر مال و مقام دوستى... 258

آمرزش خواهى امام عليه السلام از خداوند و مقصود از آن... 259

ايمان شايسته... 261

ص: 13

محتواى شهادتين... 263

ارزش شهادتين... 263

درس 179 - خطبۀ 114 (قسمت دوّم) 265

«تقوا» توشه و پناهگاه انسان... 267

دعوتگر به تقوا و پذيرندۀ آن... 269

آثار سازندۀ تقوا... 271

ويژگى هاى دنيا... 274

فناپذيرى دنيا... 275

سراى مشقت و سختى... 277

درس 180 - خطبۀ 114 (قسمت سوّم) 279

دنيا سراى از دست دادن ها... 281

دنيا سراى دگرگونى ها... 283

دنيا سراى عبرتها... 284

فريبندگى خوشى هاى دنيا... 285

فاصلۀ بين زندگان و مردگان... 287

بدتر از بد و بهتر از خوب... 288

تفاوت امور دنيوى و اخروى... 288

بهتر بودن كمبود دنيوى از كمبود اخروى... 290

گسترۀ مباحات در مقايسه با محرّمات... 291

درس 181 - خطبۀ 114 (قسمت چهارم) 297

كفالتِ روزى از طرف خداوند و معناى آن... 299

عوامل فقر... 301

اولويت واجبات... 305

ترديد در باورها عامل ترك وظايف... 305

ص: 14

شتاب در انجام عمل صالح... 307

بازنگشتن عمر و اميد به بازگشت روزى... 307

سفارش به تقوا... 308

عوامل زوال ايمان... 309

درس 182 - خطبۀ 115 (قسمت اوّل) 313

نماز استسقاء... 315

آثارِ خشم خدا... 317

دعاى مورچگان و بارش باران... 317

نماز استسقاء توسط آيت اللّه خوانسارى رحمه الله... 320

نمونه اى ديگر از نماز استسقاء... 321

نماز استسقاء توسط علماى اهل سنّت... 323

ترحم خدا بر اطفال و پيران و...... 324

شكافته شدن و خشك ماندن كوهها... 325

تشنگى و سرگردانى چهارپايان... 327

درس 183 - خطبۀ 115 (قسمت دوّم) 329

توضيحى مختصر دربارۀ خطبه... 331

تقاضاى رحمت براى چهارپايان... 332

قحطى زدگان اميدوار... 334

دو نكته دربارۀ «تشبيه» حضرت... 334

خداوند، اميد گرفتاران... 336

درخواست كيفر نكردن... 337

درخواست رحمتِ بارش و رويش... 338

درس 184 - خطبۀ 115 (قسمت سوّم) 343

دعا براى بارشى كامل... 345

ص: 15

بارانى خُرّمى آور و ثمربخش... 346

بارانى فراگير بر نيازمندان... 347

ويژگى هاى اين بارش... 348

آثار اين بارش... 351

معناى «ولايت» و «ولىّ »... 352

رابطۀ امر به معروف و نهى از منكر با ولايت... 353

توضيحات مرحوم سيّد رضى... 354

درس 185 - خطبۀ 116 (قسمت اوّل) 357

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم دعوتگر به حق و گواه بر خلق... 360

نقش گواهان بر انسانها... 360

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم پيام رسانى بدون سستى و تقصير... 361

جهاد پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم با دشمنان خدا... 363

پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم پيشواى پرهيزكاران... 363

اهميت مقام امامت... 365

آثار علم به غيب... 366

دو احتمال در كلام حضرت... 367

تقويت احتمال دوّم... 369

فراموشى پند و اندرزها و آثار آن... 371

آرزوى جدايى و وصال... 372

ويژگى هاى سَلف صالح... 373

درس 186 - خطبۀ 116 (قسمت دوّم) 375

ويژگى هاى ديگرى از سَلف صالح... 377

پيشگويى امام عليه السلام از تسلط حجّاج بن يوسف... 379

رفتار ظالمانۀ حجّاج... 380

تعبير امام عليه السلام از حجّاج بن يوسف... 381

ص: 16

داستان مرگ حجّاج... 382

پيشگويى ديگرى از امام دربارۀ حجّاج... 383

درس 187 - خطبۀ 387117

سرزنش اصحاب بر ترك انفاق مالى... 389

انتقاد از فداكارى نكردن در راه خدا... 391

بزرگ نشمردن خدا در ميان بندگانش... 392

سفارش به عبرت گرفتن... 393

تفاوت اصحاب با يكديگر... 394

خطبۀ 395118

زمان ايراد خطبه و منابع آن... 396

تقدير از ياران و اصحاب... 397

مقصود از خودى و غير خودى... 398

استمداد حضرت از ياران... 399

انتظار نهايى امام عليه السلام از اين ياران... 400

سزاوارترين مردم نسبت به مردم... 401

درس 188 - خطبۀ 403119

منابع خطبه و زمان بيان آن... 406

جنگ هاى پراكنده و ادارۀ امور كشور... 406

دعوت امام عليه السلام به جهاد و سكوتِ اصحاب... 407

سرزنش امام عليه السلام و پاسخ مشروطِ اصحاب... 408

سرزنش و توضيح امام عليه السلام... 409

مسئوليت هاى حاكم اسلامى و رعايت اولويت ها... 411

جايگاه رهبر جامعه... 414

ص: 17

آرزوى شهادت...... 416

بيان عيوب بعضى از اصحاب... 418

راهنمايى به راه روشن و پيامد پايدارى و يا لغزيدن... 419

درس 189 - خطبۀ 120 (قسمت اوّل) 421

تعليم سه مطلب مهم به امام عليه السلام... 423

1 - تبليغ رسالت ها... 425

2 - انجام وعده ها... 426

3 - آگاهى به همۀ كلمات... 427

بيان ابن أبى الحديد... 428

اهل بيت عليهم السلام خاستگاه حكمت ها و ولايت نورانى... 431

«أمر» در اصطلاح كتاب و سنّت... 432

وحدت شرايع دين و مقصود از آن... 433

الف - يگانگى راه و بيان ائمه عليهم السلام... 434

ب - هماهنگى احكام اسلام... 436

اعتدال راههاى دين... 437

پيامدهاى پيروى و اعراض از راه حق... 438

درس 190 - خطبۀ 120 (قسمت دوّم) 439

گسترۀ كارهاى آخرتى بهرۀ كارهاى دنيا... 441

قيامت، سراى ظهور نهانها... 443

زيان تأخير در كارهاى خير... 444

معناى عقل و انديشۀ آينده و نداشتن سود... 444

توصيفى از آتش دوزخ... 446

اهميت توجّه به احتمال خطر در امور مهم... 447

بقاى نام نيك بهتر از بقاى مال... 447

ص: 18

خطبۀ 121 (قسمت اوّل) 449

مدارك خطبه... 449

پيشنهاد حكميّت در جنگ صفّين... 449

تحميل حكميّت و حَكَم بر على عليه السلام... 451

نتيجۀ حكميّت و پيدايش خوارج... 452

درس 191 - خطبۀ 121 (قسمت دوّم) 455

اعتراض به موضع امام در قبال حكميّت... 457

پاسخ على عليه السلام به اعتراض... 459

فاصلۀ ميان آرمان ها و واقعيت ها... 460

درمانِ درد به وسيلۀ درد!... 462

خستگى على عليه السلام از درد بى درمانِ اصحاب خود... 463

يادى از مؤمنانِ پاكبازِ گذشته... 464

علّت شكست حضرت على عليه السلام... 465

ويژگى هاى مؤمنان پاكبازِ گذشته... 467

درس 192 - خطبۀ 121 (قسمت سوّم) 471

مرورى دوباره بر خطبه... 473

پاسخ على عليه السلام به اعتراض در مورد حكميّت... 474

فاصلۀ ميان آرمان ها و واقعيت ها... 475

درمان درد با درد!... 477

على عليه السلام خسته از درد بى درمانِ اصحاب... 478

يادى از مسلمانان صدر اسلام و ويژگى هاى آنان... 479

عطش ديدار ياران و درد فراق آنان... 481

هشدار نسبت به نيرنگ ها و اهداف پليد شيطان... 482

ص: 19

راه مقابله با وسوسه هاى شيطان... 484

درس 193 - خطبۀ 122 (قسمت اوّل) 485

موضوع خطبه... 488

سخنان مقدماتى امام عليه السلام با خوارج... 489

يادآورى مواضع گذشتۀ معترضين توسط امام عليه السلام... 491

يادآورى هشدارهاى امام عليه السلام دربارۀ حكميّت... 493

مسئوليت امام عليه السلام در رابطه با اصرار بر حكميّت... 495

اشارۀ امام عليه السلام به جنگ هاى دشوار و ايمان مسلمانان صدر اسلام... 497

درس 194 - خطبۀ 122 (قسمت دوّم) 499

اشاره اى به بحث ترتّب در علم اصول... 501

هدف جنگ از ديدگاه اسلام... 503

تفاوت جنگ هاى عصر امام عليه السلام با جنگ هاى صدر اسلام... 504

تمسّك به مشتركات... 505

نظر نادرست ابن أبى الحديد... 506

استشهادى از ديگر كلام امام عليه السلام (مرورى بر خطبۀ 55)...507

درس 195 - خطبۀ 511123

چند تذكر به دانش پژوهان علوم دينى... 513

مدارك خطبه و زمان آن... 515

وظيفۀ انسان نسبت به همرزمان ضعيف... 516

مرگ، ضرورتى براى همۀ انسانها... 519

گرامى ترين مرگها... 521

توبيخ و سرزنش اصحاب... 522

نقش اختيار انسان در نجات و هلاكت او... 523

ص: 20

درس 196 - خطبۀ 124 (قسمت اوّل) 525

مدارك خطبه... 527

اهميت فنون و تاكتيك هاى نظامى... 528

جايگاه نيروها در صحنۀ جنگ... 530

بر هم فشردن دندانها در جنگ و تأثير آن... 530

مانور در اطراف نيزه ها و تأثير آن... 531

شكستن نگاهها در جنگ و تأثير آن بر قلب و روحيۀ انسان... 533

مقصود از «قلب و صدر» چيست ؟... 534

خاموشى صداها در جنگ... 536

برافراشتن پرچم به دست دليرانِ غيور... 538

درس 197 - خطبۀ 124 (قسمت دوّم) 541

توضيحى مختصر دربارۀ خطبه... 543

مقابله با هماورد و يارى همرزمان... 544

فرار از جنگ و پيامدهاى آن... 547

آزمايش ها زمينۀ سير إلى اللّه... 551

على عليه السلام مرد عمل... 552

نفرين به دشمنِ حق ناپذير... 553

درس 198 - خطبۀ 124 (قسمت سوّم) 555

ميلاد با سعادت حضرت على عليه السلام... 557

ويژگى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و امام عليه السلام در آرايش نظامى... 558

لزوم نبردى سنگين و نابودگر با دشمن... 559

گسترش جنگ به مناطق دشمن... 562

توضيحات مرحوم سيّد رضى... 564

ص: 21

درس 199 - خطبۀ 125 (قسمت اوّل) 567

مدارك خطبه... 570

مسألۀ تحكيم در چندين خطبه... 570

چكيده اى از داستان تحكيم... 571

سه اعتراض عمدۀ خوارج دربارۀ تحكيم... 572

پاسخ به اعتراضات خوارج... 573

حكميّت قرآن نه حكميّت افراد... 574

توضيح امام عليه السلام دربارۀ حكميّت قرآن... 575

پذيرش دعوت به حكميّت قرآن... 576

ارجاعِ نزاع به خدا و رسول و معناى آن... 576

علّت مهلت در تحكيم... 578

برترين مردم كيانند؟... 579

درس 200 - خطبۀ 125 (قسمت دوّم) 581

توضيحى مختصر دربارۀ خطبه... 583

فرمان آماده باش دوباره براى جنگ... 584

ياران غير قابل اطمينان امام عليه السلام... 586

شكوۀ امام عليه السلام از اصحاب... 588

خطبۀ 126 (قسمت اوّل) 590

مدارك خطبه... 590

چگونگى تقسيم بيت المال توسط خلفا... 591

اعتراض به امام عليه السلام و پاسخ آن حضرت... 593

بى عدالتى، هرگز!... 594

پيامدهاى بخشش نابجاى بيت المال... 595

ص: 22

درس 201 - خطبۀ 126 (قسمت دوّم) 597

آغاز امتيازات و تبعيض ها در زمان عمر... 599

نادرستى تبعيض ها... 600

ردّ پيشنهاد تبعيض از طرف امام عليه السلام... 601

پيامدهاى هزينۀ نابجا... 602

نگاهى به خطبۀ 604...142

خطبۀ 127 (قسمت اوّل) 607

موضوع خطبه و مدرك آن... 607

انتقاد امام عليه السلام از رفتارِ حذفىِ خوارج... 609

يادآورى رفتار پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم با گناهكاران... 610

درس 202 - خطبۀ 127 (قسمت دوّم) 613

دستاويز خوارج بر رفتار خود و پاسخ آن... 615

پيشينه ها و حقوق شهروندى... 617

خوارج، بدترين مردم... 618

بدفرجامى كينه ورزان و دوستدارانِ افراطىِ امام عليه السلام... 619

ميانه روها، بهترين مردم... 620

همراهى با اكثريت... 622

پرهيز از تفرقه... 623

كيفر دعوتگر به شعار خوارج... 623

رواياتى دربارۀ پرهيز از تفرقه و اهميت اجماع امّت... 625

علّت حجّيت اجماع امّت... 628

درس 203 - خطبۀ 127 (قسمت سوّم) 629

اهميت اجماع در نظر اهل سنّت... 631

ص: 23

ملاك حجّيتِ اجماع و اكثريت... 632

چند روايت در تفسير «جماعت»... 634

آيا اكثريت ملاك حق و باطل است ؟... 636

تفاوت ملاك حق و باطل و انتخاب حاكم... 639

الف - مسألۀ حق و باطل... 639

ب - مسألۀ حكومت... 640

ولايت انتصابى، قرعه و يا رأى اكثريت ؟... 641

معناى صحيح نفى تعقل اكثريّت... 643

درس 204 - خطبۀ 127 (قسمت چهارم) 645

آيا «فاقتلوه» يك حُكم كلّى است ؟... 647

مشروط بودن حُكم حَكَمين... 650

گناه نبودن پذيرش حكميّت... 651

تخلف حَكَمين از حُكم قرآن... 652

***

كتابنامه... 657

ص: 24

ص: 26

«خطبۀ 109 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام:

«كُلُّ شَيْ ءٍ خَاضِعٌ [خاشِعٌ ] لَهُ ، وَ كُلُّ شَيْ ءٍ قَائِمٌ بِهِ . غِنى كُلِّ فَقِيرٍ، وَ عِزُّ كُلِّ ذَلِيلٍ ، وَ قُوَّةُ كُلِّ ضَعِيفٍ ، وَ مَفْزَعُ كُلِّ مَلْهُوفٍ . مَنْ تَكَلَّمَ سَمِعَ نُطْقَهُ ، وَ مَنْ سَكَتَ عَلِمَ سِرَّهُ ، وَ مَنْ عَاشَ فَعَلَيْهِ رِزْقُهُ ، وَ مَنْ مَاتَ فَإِلَيْهِ مُنْقَلَبُهُ . لَمْ تَرَكَ الْعُيُونُ فَتُخْبِرَ عَنْكَ ، بَلْ كُنْتَ قَبْلَ الْوَاصِفِينَ مِنْ خَلْقِكَ . لَمْ تَخْلُقِ الْخَلْقَ لِوَحْشَةٍ ، وَ لَااسْتَعْمَلْتَهُمْ لِمَنْفَعَةٍ . وَ لَايَسْبِقُكَ مَنْ طَلَبْتَ ، وَ لَايُفْلِتُكَ مَنْ أَخَذْتَ ، وَ لَايَنْقُصُ سُلْطَانَكَ مَنْ عَصَاكَ ، وَ لَايَزِيدُ فِي مُلْكِكَ مَنْ أَطَاعَكَ ، وَ لَايَرُدُّ أَمْرَكَ مَنْ سَخِطَ قَضَاءَكَ ، وَ لَايَسْتَغْنِي عَنْكَ مَنْ تَوَلّى عَنْ أَمْرِكَ . كُلُّ سِرٍّ عِنْدَكَ عَلَانِيَةٌ ، وَ كُلُّ غَيْبٍ عِنْدَكَ شَهَادَةٌ .»

چهارم «عِقْدُ الفَريد» در باب خطبه ها آورده است. در آنجا ابتدا خطبه اى بسيار جالب از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل كرده و بعد هم خطبه هايى از ابوبكر و عمر و عثمان است تا مى رسد به اميرالمؤمنين عليه السلام؛ و پس از نقل بعضى از خطبه هاى آن حضرت، از معاويه و ديگر خلفاى بنى اميّه و بنى عبّاس نيز خطبه هايى را آورده است! از جمله خطبه هايى كه از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل كرده خطبه اى است كه نام آن را «الزّهراء» (درخشنده) گذاشته است؛(1) كه با اين خطبه اى كه سيّد رضى در نهج البلاغه آورده تفاوتهاى زيادى دارد ولى بسيارى از عبارتها و مضمونهاى آن مانند هم است.

اضافاتى در آنجا دارد و در اينجا هم دربارۀ ملائكه سخن گفته شده كه در عقدالفريد نيست. بنابراين احتمال دارد كه حضرت دوبار خطبه خوانده باشند كه بعضى عبارتها و مضامين آنها مشابه بوده است.

بخشى از اين خطبه را كه دربارۀ ملائكه است زمخشرى در «ربيع الابرار» خود آورده، و تفاوتى با نهج البلاغه در اين قسمت ندارد، شايد زمخشرى آن را از نهج البلاغه گرفته است.(2)

اين خطبه در كتاب «عقد الفريد» با جملۀ «ألْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي هُوَ أَوَّلُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ وَلِيُّهُ »آغاز شده كه در نهج البلاغه نيست؛ و با توجّه به اين كه ضمير در «لَهُ » مرجع مى خواهد، معلوم مى شود عبارتى از اوّل خطبه افتاده و ضمير به «اللّه» برمى گردد كه در «عقد الفريد» آمده است.

در همان كتاب عبارت «خَاشِعٌ لَهُ » ذكر شده(1) و در نسخۀ عبده «خَاضِعٌ لَهُ » آمده است. خشوع در دل بوده و دل مى لرزد؛ ولى خضوع همان تواضع ظاهرى است.

«كُلُّ شَيْ ءٍ خَاضِعٌ لَهُ » : همه چيز در برابر عظمت خداوند خاضع است. اگر پرسيده شود: چگونه همه چيز و از جمله اشياء غير ذوى العقول را هم شامل مى شود، در پاسخ بايد گفت: هيچ بعيد نيست كه همۀ موجودات و از جمله اشياء غير ذوى العقول نيز داراى شعور و ادراك باشند.

مرحوم صدرالمتألهين مى گويد: حقيقت هستى به حسب مصداق، با علم و قدرت و حيات عين يكديگرند.(2)

البته هر چه وجود ضعيف تر باشد علم و قدرت و حيات آن هم ضعيف تر است، و هر چه وجود قوى تر باشد علم و قدرت و حيات آن زيادتر است. بنابراين هر موجودى به هر اندازه اى كه از وجود حظّ و بهره دارد به همان اندازه داراى علم و قدرت است؛ اگرچه ما آن را تشخيص ندهيم.

جمله ذرّات زمين و آسمان*** با تو مى گويند روزان و شبان

ما سميعيم و بصيريم و هُشيم*** با شما نامحرمان ما خامُشيم(3)

قرآن كريم هم مى فرمايد: «يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ » (4) «آنچه در آسمانها و زمين است او را تسبيح مى گويند.»4.

ص: 29

در جاى ديگرى فرموده: «كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ » (1) «همگى نماز و تسبيح خويش مى دانند.»

آيۀ ديگر مى گويد: «وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ »(2)

«و هيچ چيز نيست مگر آن كه شاكرانه او را تسبيح مى گويد؛ ولى شما تسبيح آنان را در نمى يابيد.»

همۀ موجودات علم و شعور داشته و خداوند را تسبيح مى كنند، ولى ما نشنيده و درك نمى كنيم. كوهها و پرندگان با حضرت داوود عليه السلام تسبيح خدا گفتند و گوش داوودى بود كه آن را شنيد.(3)

به هر حال ظاهر اين آيات دلالت مى كند كه همۀ موجودات در مقابل خداوند فروتنى و خضوع دارند و در برابر عظمت او خاضع و خاشع مى باشند.

ضمير در «بِهِ » و ديگر ضميرها در اينجا به خداوند بازمى گردد. بنابراين اگر همان طور كه در «عقدالفريد» آمده در ابتداى خطبه «ألْحَمْدُ لِلَّهِ » ذكر شده باشد مشكل در ظاهر عبارت حل مى شود.

«غِنى كُلِّ فَقِيرٍ»

(خداوند بى نيازى هر نيازمندى است.)

«غنى » به معناى بى نيازى است. بى نياز واقعى و مطلق جز خداوند نيست. نفرموده «مُغْنِي» كه به معناى بى نياز كننده است. آوردن «غِنى » به خاطر يك نكتۀ مهم و دقيقى است كه آن را توضيح خواهيم داد.

در فلسفه مى گويند: «كُلُّ مُمْكنٍ زَوْجٌ تَرْكيبيٌّ لَهُ مَهِيَّةٌ وَ وُجُودٌ» (1)«هر ممكنى يك زوج تركيب شده است كه يك ماهيّت و يك وجود دارد.» و ماهيّت را لابشرط از وجود و عدم مى دانند. به اين معنا كه در ذات ماهيّت نه وجود راه دارد و لحاظ شده است و نه عدم. همچنين ماهيّت لابشرط نسبت به فقر و غنا مى باشد. بنابراين ماهيّت خود به خود موجود نيست، بلكه به سبب علّت خود موجود مى شود. البته ماهيّت در حقيقت چيزى نيست؛ بلكه ماهيّت، حدّ وجود و منتزع از وجود خاص است؛ و آنچه حقيقت دارد همان هستى و واقعيت يا به تعبير ديگر خارجيت اشياء مى باشد.

بايد اين نكته را هم توجّه داشت كه ما يك مفهوم وجود داريم كه موطن آن ذهن است، و يك حقيقت هستى كه عين خارجيت و واقعيت و منشأ اثر است؛ و ما كه اينجا بحث از وجود در برابر ماهيّت مى كنيم مقصودمان مفهوم وجود نيست بلكه حقيقت وجود منظور است.د.

ص: 31

در هر صورت وجود خارجى اشياء غير از حق تعالى هر كدام حدّى دارند، كه ماهيّت حكايت از آن حدّ مى كند. و چون خداوند يك وجودِ غيرمتناهى است حدّ نداشته و در نتيجه داراى ماهيّت نمى باشد. اين است كه مى گويند: «ألْحَقُّ مَاهِيَّتُهُ إِنِّيَّتُهُ » (1)«ماهيّت حق همان انّيت و وجودش است.» پس خداوند ماهيّتى را كه به معناى حدّ وجود است ندارد.

خلاصه شىء مرتبط با شيئى كه عين ربط است تفاوت مى كند. اگر بگوييم انسان مرتبط با خداست معنايش اين است كه به حسب تحليل ذهنى يك خدا داريم و يك ماهيّت انسان و يكى هم وجودِ انسان كه اين وجود عين ارتباط با خداوند است و ماهيّت انسان هم كه حدّ همين وجود است به واسطۀ اين وجود با خداوند ارتباط دارد.

به حسب واقع و حقيقت، وجود همۀ اشياء جهان عين ربط به خداوند است؛ به دليل آن كه اگر اين رابطۀ وجودى قطع شود هيچ چيزى از موجودات - چه وجود و چه ماهيّت آنها - باقى نخواهد ماند. حقيقت و ذاتِ شىء همان است كه اگر از او گرفته شود چيز ديگرى برايش باقى نمى ماند؛ چون با گرفتن ربط اشياء با خدا چيزى به نام اشياء باقى نخواهد ماند و معلوم مى شود كه حقيقت و ذاتِ آنها عين ارتباط و به عبارت ديگر عين نياز و فقر به خداوند است.

بنابراين هنگامى كه حضرت مى فرمايند: «غِنى كُلِّ فَقِيرٍ» در حقيقت روى سخنش با ماست كه براى ماهيّت شأن و استقلالى قائل هستيم و مى گوييم اين ماهيّت - مانند انسان - در وجودِ خود محتاج به خداوند است؛ در صورتى كه اگر ما فرض را روى ماهيّت كه امرى است اعتبارى نبرده و روى وجود كه اصيل و منشأ اثر است ببريم، خودِ وجودِ انسان عين ارتباط و نياز و فقر به خداوند است. البته نسبت به وجود اگر به جاى «عين فقر» تعبير به «فقير» هم بكنيم، هنگامى اين تعبير صحيح است كه ما ذات را در مشتق معتبر ندانيم. به اين معنا كه فقير را به خود فقر معنا كنيم نه ماهيّت يا چيزى كه فقر براى آن ثابت است. پس اگر در مشتق ذات معتبر نباشد، تعبير به فقير بودن وجود اشياء - غير از حق تعالى - صحيح است؛ همان طور كه گاهى مى گوييم: گچ سفيد است، گاهى هم مى گوييم: سفيدى سفيد است. از سفيدى اگر سفيدى را بگيريم ديگر چيزى باقى نمى ماند. به تعبير واضح تر سفيدى گچ هم سفيد و هم سفيدى است. البته گچ به تبع سفيدى سفيد است.

ص: 33

خلاصه ما اگر ماهيّت وجودات را لحاظ كنيم كه فقيرند و خداوند بى نياز كنندۀ آنهاست، از آن نياز و فقر تعبير به امكان ذاتى و ماهوى مى شود؛ ولى اگر وجودِ موجودات را در نظر بگيريم كه عين فقر و نياز و ارتباط با خدايند، از آن نياز و فقر تعبير به امكان فقرى مى شود. پس امكان ذاتى مربوط به ماهيّات، و امكان فقرى مربوط به وجود است.

«غِنى كُلِّ فَقيِرٍ» : خداوند بى نيازى هر فقير است؛ يعنى موجب بى نيازى هر چيزى است كه ذاتش عين فقر و عين وابستگى به حق است، و شايد منظور امكان فقرى يا هم امكان ذاتى و هم امكان فقرى هر دو باشد.

آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: «يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ» (1) «اى مردم! شما نيازمند به خداوند هستيد و خداوند بى نيازِ ستوده است.»

«وَ عِزُّ كُلِّ ذَلِيلٍ » : و خداوند عزّت هر ذليلى است. اگر انسان ارتباط با خداوند داشته باشد عزّت پيدا مى كند؛ گرچه در دنيا و بر اساس شرايط اجتماعى ذليل و خوار شمرده شود.

«وَ قُوَّةُ كُلِّ ضَعِيفٍ » : و نيرو و توان هر ضعيفى خداوند است. به وسيلۀ ارتباط با خداوند انسان قدرت پيدا مى كند.

«وَ مَفْزَعُ كُلِّ مَلْهُوفٍ » : و خداوند پناهگاه هر مصيبت زده و ستم ديده و گرفتارى است. هر كس كه گرفتار باشد حتى اگر به ظاهر كافر بوده و خدا را انكار كند، در شرايط گرفتارى و سختى ها به خداوند پناه برده و به او متوسل مى شود. انسان ممكن است در شرايط عادى و معمولى زندگى خداوند را فراموش كند؛ ولى گاهى كه در دريا و ميان امواج سهمگين گرفتار مى شود و يا در سكرات مرگ قرار مى گيرد، به طور فطرى و طبيعى دلش متوجّه يك نيروى غيبى مى شود كه آن نيروى غيبى ذات بارى تعالى مى باشد.

از مغز برسد كه مربوط به قوّۀ سامعه است، آنگاه ما آن مسموع و صدا را درك مى كنيم.

در صورتى كه خداوند نياز به اين مقدّمات ندارد. براى اين كه همۀ نظام وجود عين وابستگى به خداوند است و بنابراين همۀ آنها حاضر پيش خداوند بوده و به آنها احاطۀ وجودى و علمى و علم حضورى دارد. پس «سَمِعَ نطقه» در حقيقت يعنى «عَلِمَ نُطْقَهُ »؛ يعنى خداوند نطق او را درك مى كند.

«وَ مَنْ سَكَتَ عَلِمَ سِرَّهُ » : آنهايى هم كه ساكت اند در درونشان هر چه هست خداوند اسرارشان را مى داند. چيزى در نظام هستى وجود ندارد مگر اين كه خداوند آن را دانسته و نسبت به جزئيات آن آگاهى دارد.

فلاسفه مى گويند: «صَفَحاتُ الْأَعْيانِ عِنْدَ اللّه كَصَفَحاتِ الأَذْهانِ عِنْدَنا»(1)

«صفحه هاى كتاب تكوين و موجودات خارجى نزد خداوند مانند صفحه هاى كتابِ ذهنى و موجودات ذهنى در نزد ما مى باشند.» صورتهاى ذهنى اشياء در ذهن شما حاضر است و شما كاملاً نسبت به آنها احاطه و علم و آگاهى داريد. به عنوان مثال هنگامى كه شما گنبد حضرت معصومه عليها السلام را در ذهن خود تصور مى كنيد، در حقيقت اين گنبد ذهنى را در ذهن خود خلق كرده و نسبت به آن احاطۀ علمى داريد. حضور همۀ عالم و موجودات خارجى نيز در نزد خدا به همين وزان بلكه به مراتب بالاتر است؛ براى اين كه خالق بودن ما نسبت به صورتهاى ذهنى مان همراه با شرايط و به گونۀ ضعيف است، بلكه خود ما و صورتهاى ذهنى اشياء در نزد ما همگى عين ربط و وابستگى به حق تعالى است؛ ولى خالقيت خداوند، مستقل و بدون وابستگى به غير بوده و او كاملاً عالم، قادر و محيط على الاطلاق بر هستى است؛ و همۀ نظام وجود عين ربط و حضور عند الرّب است.1.

ص: 36

مى گوييم: «إِيّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّاكَ نَسْتَعِينُ » . در ادبيات عرب به اين سبك سخن گفتن «التفات» مى گويند. و التفات گاهى از غيبت به خطاب، و گاهى نيز از خطاب به غيبت صورت مى گيرد.

گويا هنگامى كه ما وارد نماز مى شويم به حضور حق نرسيده ايم و شروع به سخن گفتن با خدا كرده ايم تا به حضور او برسيم، ولى پس از گفتن جملاتى كه در حقيقت بايد به عنوان طى كردن مراحلى از معنويت و قرب إلى اللّه محسوب شود، انسان خود را در حضور او يافته و خطاب به خداوند مى گويد: «إِيّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّاكَ نَسْتَعِينُ ».

در اين خطبه نيز حضرت امير عليه السلام ابتدا سخن خود را دربارۀ خداوند و صفات او به صورتِ غايب بيان كرده، ولى پس از جملاتى مستقيماً خداوند را مورد خطاب قرار داده و مى فرمايد: «لَمْ تَرَكَ الْعُيُونُ فَتُخْبِرَ عَنْكَ » : چشم ها تو را نديده است تا از تو خبر دهد؛ زيرا خداوند قابل رؤيت با چشم نيست، چون جسم نيست تا با چشم ظاهرى او را ببينيم؛ بلكه او به وسيلۀ بصيرت و چشمِ دل درك شده و انسان با باطن سالم و حقايقِ ايمانِ خود او را مى يابد.

«بَلْ كُنْتَ قَبْلَ الْوَاصِفِينَ مِنْ خَلْقِكَ » : بلكه تو اى خداوند وجود داشتى پيش از كسانى كه تو را توصيف مى كنند. «بَلْ كُنْتَ » به صورت فعل ماضى آمده است، ولى بايد توجّه داشته باشيم كه در مورد خداوند زمان معنا ندارد؛ چون زمان، مقدار حركت و يا چوب گز - يعنى واحد اندازه گيرى - حركت است. بنابراين زمان ملازم با حركت، و حركت از حالات و خواص مادّه است. پس مادّه و زمان و حركت همه با هم هماهنگ و متلازم اند، ولى خدا فوق عالم مادّه است؛ در نتيجه گذشته و حال و آينده كه از اوصاف زمان است در مورد خداوند راه ندارد.

خلاصه «كُنْتَ » در اينجا براى زمان ماضى نيست، بلكه براى تقدّم به حسب ذات است؛ به اين معنا كه خداوند به حسب ذات و مرتبۀ وجودى، پيش از همۀ موجودات و از جمله پيش از توصيف كنندگان خود مى باشد.

ص: 38

«امرِ خداوند» به دو صورت است: يكى امر تكوينى خداوند مى باشد كه همان قضا و قدَر است و قابل مخالفت نيست؛ و ديگرى امر تشريعى اوست كه قابل معصيت و مخالفت مى باشد. در اين فرمايشِ حضرت مقصود از امرِ اوّل امر تكوينى، و مراد از امر دوّم امر تشريعى است.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: و نمى تواند ردّ كند امر تكوينى تو را كسى كه از حكم و قضا و قدَر تو ناراحت و عصبانى باشد. آرى، ما مى توانيم با اوامر تشريعى خداوند مخالفت كرده و خداوند را معصيت كنيم، ولى چون همۀ موجودات وابسته به خداوند مى باشند نمى توانند با امر تكوينى او مخالفت كنند.

همچنين مى فرمايد: و از تو بى نياز نيست هر كس كه از فرمان تو سرپيچى كند.

به اين معنا كه حتى آن كسانى كه از فرمان تشريعى خداوند فرار مى كنند در مخالفت خود با تشريع بى نياز از قدرت خدادادى نيستند.

ص: 42

ص: 44

«خطبۀ 109 - قسمت دوّم»

«أَنْتَ الْأَبَدُ فَلاَ أَمَدَ لَكَ ، وَ أَنْتَ الْمُنْتَهى فَلاَ مَحِيصَ عَنْكَ ، وَ أَنْتَ الْمَوْعِدُ فَلاَ مَنْجى مِنْكَ إِلَّا إِلَيْكَ . بِيَدِكَ نَاصِيَةُ كُلِّ دَابَّةٍ ، وَ إِلَيْكَ مَصِيرُ كُلِّ نَسَمَةٍ . سُبْحَانَكَ مَا أَعْظَمَ مَا نَرى مِنْ خَلْقِكَ ، وَ مَا أَصْغَرَ عِظَمَهُ فِي جَنْبِ قُدْرَتِكَ ، وَ مَا أَهْوَلَ مَا نَرى مِنْ مَلَكُوتِكَ ، وَ مَا أَحْقَرَ ذَلِكَ فِيَما غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِكَ ، وَ مَا أَسْبَغَ نِعَمَكَ فِي الدُّنْيَا، وَ مَا أَصْغَرَهَا فِي نِعَمِ الْآخِرَةِ .»

منها:

«مِنْ مَلائِكَةٍ أَسْكَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ ، وَ رَفَعْتَهُمْ عَنْ أَرْضِكَ ، هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِكَ بِكَ ، وَ أَخْوَفُهُمْ لَكَ ، وَ أَقْرَبُهُمْ مِنْكَ . لَمْ يَسْكُنُوا الْأَصْلَابَ ، وَ لَمْ يُضَمَّنُوا الْأَرْحَامَ ، وَ لَمْ يُخْلَقُوا مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ ، وَ لَمْ يَشْعَبْهُمْ [لَمْ يَتَشَعَّبْهُمْ ] رَيْبُ الْمَنُونِ . وَ إِنَّهُمْ عَلى مَكَانِهِمْ مِنْكَ ، وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَكَ ، وَاسْتِجْمَاعِ أَهْوَائِهِمْ فِيكَ ، وَ كَثْرَةِ طَاعَتِهِمْ لَكَ ، وَ قِلَّةِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ أَمْرِكَ ، لَوْ عَايَنُوا كُنْهَ مَا خَفِيَ عَلَيْهِمْ مِنْكَ ، لَحَقَّرُوا أَعْمَالَهُمْ وَ لَزَرَوْا عَلى أَنْفُسِهِمْ ، وَ لَعَرَفُوا أَنَّهُمْ لَمْ يَعْبُدُوكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ ، وَ لَمْ يُطِيعُوكَ حَقَّ طَاعَتِكَ .»

عقد الفريد مى باشد نام اين خطبه را «الزّهراء» گذاشته كه به معناى درخشنده است.

ابن أبى الحديد نيز از اين خطبه بسيار تعريف و تمجيد كرده و شيفتۀ آن شده است كه ما در پايان خطبه بعضى عبارات او را مى خوانيم.

البته عبارتهاى خطبه اى كه در عقد الفريد نقل شده با آنچه در نهج البلاغه آمده تا اندازه اى متفاوت است. بنابراين دقيقاً نمى دانيم حضرت امير عليه السلام دو خطبه خوانده اند كه بيشتر آنها مشابه مى باشد يا اين كه يك خطبه بوده ولى بر اثر نقل به معنا برخى عبارات متفاوت شده است. آنچه قطعى به نظر مى رسد اين است كه مؤلف عقد الفريد قبل از سيّد رضى مى زيسته و معاصر كلينى بوده است؛ و سيّد رضى اين خطبه را از او نقل نكرده و از جاى ديگرى گرفته است.

ج - سرمدى: چيزى كه نه آغاز داشته باشد و نه پايان، به آن «سرمدى» گفته مى شود.

بنابراين خداوند هم ازلى و هم ابدى است، و به تعبير ديگر وجودى سرمدى است كه نه اوّل دارد و نه آخر؛ و همچنين به حسب رتبه پيش از هر موجودى است و منتها و پايان همۀ موجودات اوست. البته خداوند در ظرف زمان نيست. نه تنها خدا بلكه همۀ مجرّدات فوق زمان هستند؛ زيرا زمان، مقدارِ حركت مى باشد و حركت هم از ويژگى ها و خواص موجود مادّى است. حركت و زمان با هم هماهنگ هستند و هيچ كدام نسبت به خداوند و مجرّدات راه ندارد.

اين است كه حضرت خطاب به خداوند مى فرمايد: «أَنْتَ الْأَبَدُ» : تو موجودى هميشگى هستى «فَلا أَمَدَ لَكَ » : پس مدّت و پايانى براى تو نيست.

«وَ أَنْتَ الْمُنْتَهى » : و تو پايان موجودات هستى. خداوند منتها و پايان همۀ موجودات و غاية الغايات همه چيز است و همۀ موجودات و از جمله انسان سر و كارشان در پايان هستى با خداست. اشاره است به آيۀ قرآن مجيد كه مى فرمايد:

«وَ أَنَّ إِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى »(1) اين كه همه چيز فقط به پروردگارت منتهى مى شود.

«فَلا مَحِيصَ عَنْكَ » : پس مفرّ يا راه فرارى از تو وجود ندارد و نمى توانيم به حضور تو نرسيم. ما در همه حال و در همه جا زير نظر تو مى باشيم و نمى توانيم از تو و قدرت تو فرار كنيم كه: «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ » (2) «ما همگى متعلق به خدا هستيم و به سوى او بازمى گرديم.»

«وَ أَنْتَ الْمَوْعِدُ» : و تو وعده گاه موجودات هستى «فَلا مَنْجى مِنْكَ إِلَّا إِلَيْكَ » :

پس محل نجاتى از تو نيست مگر به سوى تو.

اين عبارات مختلف است ولى تقريباً يك مضمون را بيان مى كند كه انسان و ديگر موجودات نمى توانند از سيطرۀ هستى مطلق و قدرت خداوند خارج شوند.6.

ص: 47

«بِيَدِكَ نَاصِيَةُ كُلِّ دَابَّةٍ ، وَ إِلَيْكَ مَصِيرُ كُلِّ نَسَمَةٍ »

(موى پيشانى هر جنبنده اى به دست تو است؛ و بازگشت و سرانجام هر جاندارى به سوى تو مى باشد.)

«ناصِيَة» به موى جلوى پيشانى گفته مى شود. در گذشته هنگامى كه مى خواستند غلامان يا زندانيان و يا حيوانات را به جايى ببرند براى اين كه بهتر اطاعت كنند و همراه آنان بيايند معمولاً موى جلوى پيشانى آنها را مى گرفتند و مى كشيدند.

«نَسَمَة» از «نَسيم» در اصل به معناى وزش باد ملايم است، سپس به دَم و نَفَس و روح هر موجود زنده اى اطلاق شده است؛ از اين رو به انسان و موجودات جاندار كه داراى نَفَس و روح بخارى(1) هستند «نَسَمة» مى گويند.

«بيدك ناصية كل دابة»(2) مى فرمايد: ناصيه و كاكُل يا موى جلوى پيشانى هر جنبنده اى به دست تو است. اين جمله كنايه از اين است كه هر جنبنده اى در اختيار تو و در قبضه قدرت تو مى باشد؛ و بازگشت و سرانجام هر جاندارى به سوى تو است، كه در قرآن كريم هم آمده است: «وَ إِلَى اللّهِ الْمَصِيرُ»(3) يعنى: و بازگشت همۀ موجودات به سوى خداست.

«سُبْحان» مصدر(1) و مفعول مطلق نوعى است و در اصل «سَبَّحْتُ سُبْحَانَ » بوده كه فعل آن حذف شده و به كاف اضافه شده است. البته حذف فعل در چنين مواردى لازم است.

مى فرمايد: خدايا تو را از عيب ها و نقايص منزّه و مبرّا دانستم، آن تنزيهى كه لايق به حال تو مى باشد؛ چقدر بزرگ است آنچه را كه ما از آفرينش و مخلوقات تو مشاهده مى كنيم، و چقدر بزرگى آن كوچك است در مقايسه با قدرت و عظمت تو.

اين آسمانها و كهكشانها و دقايق و ريزه كارى ها و ظرافت هايى كه ما در جهان مشاهده مى كنيم بسيار شگفت انگيز و با عظمت است؛ ولى در عين حال اگر اين موجودات بزرگ و شگفت انگيز را با قدرت و توانايى خداوند مقايسه كنيم بسيار كوچك جلوه مى كنند. قدرت خداوند آن چنان زياد و بزرگ است كه همۀ اين كهكشانها و ساير موجودات عجيب و غريب خداوند در مقايسه با آن بسيار ناچيز است.

به عنوان مثال اگر قرار باشد حسن فرزند حسين به دنيا بيايد، ابتدا بايد پدر و مادر او وجود داشته باشند؛ همچنين لازم است كه پدر و مادر آنها هم به دنيا آمده باشند، و ديگر شرايط هم به طورى آماده شود تا معلول قابليت كامل براى به وجود آمدن را پيدا كند؛ و تا شرايط كاملاً محقق نشود حسن فرزند حسين به دنيا نخواهد آمد. پس براى اين كه موجود مادّى محقق شود بايد فاعل آن تامّ الفاعلية و قابل آن نيز تامّ القابلية باشد؛ و براى تحقق موجودات از جانب خداوند نقصى وجود ندارد. براى اين كه خداوند تامّ الفاعلية است ولى معلول كه بايد تامّ القابلية باشد گاهى اين طور نيست و نياز به تحقق شرايطى دارد. اين نكته را هم بايد توجّه داشت كه ظرفيّت و گنجايش وجودىِ هر موجودى - يعنى مقدار بهره اى كه مى تواند از وجود داشته باشد - ذاتى آن است و ديگر به دست فاعل وى نمى باشد.

3 - عالم جبروت: مرتبۀ مجرّداتِ محضه و در اصطلاح فلاسفه، عالم عقول را عالم جبروت مى گويند.

4 - عالم ملكوت: عالم متوسط بين عالم ناسوت يعنى عالم مادّه و عالم جبروت را عالم ملكوت مى گويند. ملكوت در حقيقت باطنِ عالم ناسوت و مادّه است. عالم اشباح و عالم برزخ و نيز موجوداتى كه در خواب ديده مى شوند نمونه هايى از عالم ملكوت هستند. قرآن كريم مى فرمايد: «وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ » (1) «و اين چنين ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم مى نمايانيم، و به خاطر آن كه از اصحاب يقين باشد.» خداوند باطن اين عالم مادّه را به حضرت ابراهيم عليه السلام نشان داد.

5 - عالم ناسوت: عالم مادّه و طبيعت را عالم ناسوت مى گويند.

6 - كَون جامع: انسان را «كَون جامع» مى گويند. براى اين كه انسان هم ويژگى هاى عالم ناسوت و هم ويژگى هاى عالم ملكوت و جبروت را داراست.

مرتبۀ لاهوت و هاهوت در حيطۀ ورودى انسان غيرمعصوم نمى باشد؛ ولى غيرمعصوم عوالم ديگر را كه عبارت از عالم جبروت و ملكوت و ناسوت است دربر دارد.

«وَ مَا أَهْوَلَ » : و چقدر هولناك و بزرگ است! چيزى كه بزرگ باشد هولناك مى شود. «مَا نَرى مِنْ مَلَكُوتِكَ » : آنچه را كه از عالم ملكوت تو مى بينيم. «وَ مَا أَحْقَرَ ذَلِكَ » : و همين عالم ملكوت چقدر كوچك است «فيما غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِكَ » : در برابر آنچه از سلطنت و قدرت تو از ما غايب و پنهان است. براى اين كه عالم جبروت يا به تعبير ديگر عالم عقول بسيار بالاتر و عظيم تر از عالم ملكوت است و مرتبۀ هاهوت و لاهوت نيز فراتر از عالم جبروت مى باشد.5.

ص: 51

همين آسمانهايى است كه در آن خورشيد و ماه و ستارگان وجود دارند؟

به نظر مى رسد كه مقصود از آسمانها در اينجا اين آسمانهاى طبيعى و مادّى - كه از عالم ناسوت و مادّه هستند نباشد. بلكه مقصود از آن عالمى است كه بالاتر از عالم مادّه باشد كه همان عالم مثال و برزخ يعنى عالم ملكوت است. براى اين كه «سماوات» جمع «سماء» به معناى بالا است، و ملائكه چون حدّاقلِّ تجرّد را كه به آن تجرّد برزخى مى گويند دارا هستند در عالم ملكوت مى باشند.

عالم برزخ و موجودات آن جسمانى مى باشند؛ ولى جسمى كه در عالم برزخ است مادّى و طبيعى نيست، بلكه جسم برزخى مى باشد؛ يعنى احكام مادّه مثل بُعد، شكل، بو و... را داراست ولى خودِ مادّه را ندارد. به عنوان مثال وقتى شما در خواب هستيد و خواب مى بينيد با بدنِ مثالىِ خود - كه طول و عرض و عمق و چشم و گوش و دست و پا دارد - اين طرف و آن طرف مى رويد و يا باغى را مى بينيد، اين باغ مجرّد برزخى است، يعنى جسم مادّى و طبيعى نبوده بلكه جسم برزخى است. جسمى كه در عالم خواب با آن فعاليت مى كنيد مادّى نيست، بلكه جسم مادّى شما زير پتو در حال استراحت است. اين جسم برزخى هم اكنون نيز كه ما بيداريم وجود دارد ولى ظهور آن براى ما ضعيف است و باطن بدن طبيعى ما مى باشد و هنگامى كه بدن مادّى و طبيعى ما در اثر خواب يا هيپنوتيزم و مانند آن ضعيف شود آن بدن مثالى و برزخى بيشتر خودنمايى كرده و آثار خود را آشكار مى سازد؛ و هنگامى كه مرگ انسان برسد، روح انسان كارهاى خود را با آن بدن انجام مى دهد و در حقيقت همان بدنِ مثالى كه باطن بدن طبيعىِ انسان بوده است ظاهر شده و بدن هميشگى مرده مى باشد.

بنابراين ملائكه نيز كه گفته مى شود در آسمانها هستند، يعنى در عالمى فوق عالم طبيعت مى باشند كه همان عالم برزخ باشد. عالمى كه در آن تزاحم و تصادم وجود ندارد و برتر از عالم ناسوت و مادّه مى باشد و احاطه به اين عالم طبيعت دارد. براى

ص: 53

اين كه عالم مادّه در حقيقت پست ترين مراتبِ نظام هستى است.

و ممكن است مقصود از آسمانى كه ملائكه در آن قرار گرفته اند عالم جبروت و عالم عقول باشد.

خلاصه، اين كه بگوييم مقصود از سماوات كه ملائكه در آن زندگى مى كنند افلاك هستند - كه در گذشته مى گفتند ستاره ها در آن افلاك ميخكوب شده اند چندان دليلى ندارد. و فلاسفه اين حرفها را به پيروى از علماى هيأت و به عنوان اصل موضوعى مى زدند، ولى دليل قانع كننده اى براى اثبات آن وجود ندارد. البته متأخّرين علماى هيأت، چنين تصور نادرستى از افلاك داشتند و آنها را اجسامى تو پُر مى دانستند كه ستارگان مانند ميخ در آنها قرار گرفته اند؛ ولى قُدماى از علماى هيأت، افلاك را مدارها و مسافت ها و خط سير منظومه ها مى دانسته اند.

بنابراين به نظر مى رسد مقصود از «سماوات» در اينجا همان عالم برزخ و عالم ملكوت يا عالم جبروت و عقول است كه بالاتر از عالم مادّه بوده و فرشتگان در آنجا مى باشند. و ممكن است مراد از «سماوات» هم عالم ملكوت و برزخ و هم عالم جبروت و عقول باشد، كه بخشى از ملائكه در عالم ملكوت باشند، يعنى داراى وجود مثالى باشند كه احكام مادّه را داشته و جسم مادّى نداشته باشند، و بخشى در عالم جبروت باشند كه مجرّد تام بوده و حتى احكام مادّه را نداشته باشند. البته اميرالمؤمنين عليه السلام بيان ديگرى دربارۀ ملائكه داشتند كه در خطبۀ اوّل نهج البلاغه آمده است و ما در شرح آن توضيح بيشترى داده ايم.(1)

«مِنْ مَلائِكَةٍ أَسْكَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ » : از فرشتگانى كه آنها را در عالم بالا جا دادى «وَ رَفَعْتَهُمْ عَنْ أَرْضِكَ » : و از زمينِ خود يا از عالم طبيعت آنها را بالا برده اى.ر.

ص: 54

در هر صورت، ملائكه و فرشتگان وسائط فيض خداوند هم هستند. ميكائيل با جنود و لشكريانش واسطۀ رساندن ارزاق به بندگان و مخلوقات خدا مى باشند.

عزرائيل ارواح را مى گيرد. جبرئيل واسطۀ الهى در رساندن وحى به پيامبران مى باشد.

و هر كدام از فرشتگان كارهاى مخصوصى دارند كه با كمك لشكريان خود آن را انجام مى دهند.

«هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِكَ بِكَ » : فرشتگان داناترين خلق تو نسبت به تو مى باشند. يعنى بيش از همه به تو علم دارند. البته فرشتگان نيز احاطۀ علمى نسبت به خداوند ندارند. براى اين كه بالاخره مخلوق و معلول خدا هستند و معلول نمى تواند احاطۀ علمى نسبت به علّت خود داشته باشد؛ ولى در مقايسه با ساير مخلوقات، علم و دانش و شناخت آنها نسبت به خداوند بيشتر است.

«وَ أَخْوَفُهُمْ لَكَ » : و آنان بيش از همه در پيشگاه تو و به خاطر عظمت تو مى ترسند.

زيرا نسبت به عظمت خداوند داناتر هستند. اساساً وزيران و يا كسانى كه به پادشاهان و قدرتمندان نزديك ترند و ارتباط بيشترى با آنان دارند بيشتر مى ترسند. زيرا عظمت و قدرت پادشاه براى مردم عادى چندان مهم نيست؛ ولى مقرّبين درگاه و وزرا بايد هميشه مواظب باشند و از پادشاه مى ترسند.

«وَ أَقْرَبُهُمْ مِنْكَ » : و فرشتگان نزديك ترين مخلوقات به تو مى باشند.

ملائكه مانند انسانها يا ديگر موجودات زنده و مادّى نيستند كه پدر داشته باشند و مادّه اى مانند منى و نطفه از صُلب پدران به رحم مادران آنها منتقل شود و در نتيجه توليد و زاد و ولد صورت گيرد. براى اين كه در عالم فرشتگان، مادّه و در نتيجه توليد مثل و زاد و ولد وجود ندارد. به عبارت ديگر فرشتگان پدر و مادر ندارند.

مى فرمايد: فرشتگان هيچ گاه ساكن صُلب پدران نبوده اند، و هيچ گاه در رحم هاى مادران نبوده اند، و از آب حقير و پستى كه همان منى باشد خلق نشده اند.

«وَ لَمْ يَشْعَبْهُمْ [لَمْ يَتَشَعَّبْهُمْ ] رَيْبُ الْمَنُونِ »

(و حوادث روزگار آنها را دسته دسته و پراكنده نساخته است.)

«مَنون» به معناى دهر و روزگار مى آيد. و «رَيْب» به معناى حوادث و پيشامدهاى ناگوار مى باشد. پس «رَيْبُ الْمَنُون» به حوادث روزگار گفته مى شود.

عبارت «وَ لَمْ يَشْعَبْهُمْ » در بعضى از نسخه هاى نهج البلاغه «لم يَتَشَعَّبْهُمْ » آمده است كه معناى آن چندان تفاوتى نمى كند.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: حوادث روزگار ملائكه را دسته دسته و متفرق نكرده است. در دنياى مادّى حوادث روزگار باعث گروه گروه شدن انسانها و ديگر موجودات مى شود. به عنوان مثال تفاوت مكانى باعث مى شود كه يك عده ايرانى و عده اى ديگر عراقى، پاكستانى، آمريكايى و مانند آن باشند. در بين ايرانى ها هم يك عده قمى، مشهدى، مازندرانى، اصفهانى و... هستند. از طرف ديگر بعضى از شرايط و حوادث باعث مى شود كه يك عده پولدار و ثروتمند و عده اى ديگر فقير و گرسنه باشند؛ همچنين بعضى سالم و بعضى ديگر مريض و بيمار شوند. خلاصه ما انسانها و موجودات مادّى در اثر حوادث روزگار دسته دسته و متفرق شده ايم، يكى فقير و ديگرى ثروتمند و سوّمى بيمار و چهارمى سالم است. در حالى كه فرشتگان اين طور

ص: 57

نيستند. چون آنها موجوداتى مجرّد از مادّه هستند و درنتيجه تزاحم و تصادمى كه بين موجودات مادّى وجود داشته و موجب پراكندگى آنها مى شود در بين آنها نيست.

علاوه بر اين متفرق و پراكنده بودن افراد يك نوع مثل افراد انسان، به واسطۀ داشتن عوارض گوناگون - مانند مكان خاص، زمان خاص، نسبت خاص و... - است، كه همۀ آنها در دامن مادّه به وجود مى آيد.

«زَرَوْا» از باب «زَرَى ، يَزْرِي، زَرْياً» به معناى عيب و ايراد گرفتن است.

حرف «لَوْ» در «لَوْ عَايَنُوا» براى امتناع است. به اين معنا كه اگر مى توانستند مشاهده كنند؛ ولى هرگز نخواهند توانست كُنْه ذات خداوند را مشاهده نمايند. براى اين كه معلول هيچ گاه نمى تواند نسبت به علّت احاطه پيدا كند.

نكتۀ ديگر اين كه «لَحَقَّرُوا» در بعضى از نسخه ها «لَحَقَرُوا» آمده است. در لغت «حَقَرَ» و «حَقَّرَ» هر دو استعمال شده و هر دو صحيح است.

«لَوْ عَايَنُوا كُنْهَ مَا خَفِيَ عَلَيْهِمْ مِنْكَ » : اگر ملائكه مى توانستند كُنْه ذات تو را كه بر آنها پوشيده است مشاهده كنند، به تعبير ديگر اگر مى توانستند نسبت به ذات تو احاطۀ علمى پيدا نمايند كه البته نمى توانند «لَحَقَّرُوا أَعْمَالَهُمْ » : اعمال و كارهاى خود را بسيار كوچك به حساب مى آوردند. براى اين كه وقتى موجودى عظمت خدا را درك كند ناچيز بودن خود و اعمالش را مى فهمد. «وَ لَزَرَوْا عَلى أَنْفُسِهِمْ » : و بر خودشان عيب مى گرفتند. به اين معنا كه كارهاى خودشان را در مقابل عظمت ذات و صفات خداوند حقير و بى ارزش ديده، و خود را توبيخ و سرزنش مى كردند.

«وَ لَعَرَفُوا أَنَّهُمْ لَمْ يَعْبُدُوكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ ، وَ لَمْ يُطِيعُوكَ حَقَّ طَاعَتِكَ »

(و آنان هر آينه مى فهميدند آن گونه كه سزاوار عبادت تو مى باشد تو را عبادت نكرده اند، و آن گونه كه سزاوار اطاعت تو مى باشد تو را اطاعت نكرده اند.)

ملائكه با آن مقام و منزلتى كه دارند و مقرب درگاه الهى مى باشند و لحظه اى از خدا غفلت نمى ورزند و هميشه در حال عبادت و اطاعت خداوند مى باشند، ولى باز احاطه به ذات و صفات ذاتى خداوند ندارند؛ كه اگر احاطه به ذات و صفات ذاتى خداوند مى داشتند و كُنه آن را مشاهده مى كردند اعمال و عبادتهاى خود را بسيار كوچك و حقير به حساب مى آوردند و اعتراف مى كردند كه عبادت و اطاعت شايستۀ خداوند را انجام نداده اند.

ص: 59

مى فرمايد: و هر آينه مى شناختند كه آنان آن طور كه شايستۀ عبادت تو مى باشد تو را عبادت نكرده اند، و آن گونه كه سزاوار و شايستۀ اطاعت تو مى باشد تو را اطاعت نكرده اند.

خلاصه مخلوقات و معلولات نمى توانند به ذات خداوند و صفات كمالى او كه عين ذات اوست احاطه پيدا كنند؛ اگرچه فرشتگان مقرب الهى باشند. پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ديگر پيامبران و ائمۀ اطهار عليهم السلام نيز كه مقامشان از ملائكه بالاتر و برتر است بر ذات خداوند احاطه ندارند. براى اين كه معلول نمى تواند احاطه نسبت به علّت خود داشته باشد. البته هر موجودى كه دريافت بيشترى از وجود و كمالات وجودى از سوى خداوند داشته باشد خوف و خضوع و خشوعش در پيشگاه او بيشتر مى باشد و خود و اعمال خود را كوچك و ناچيز به حساب مى آورد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 60

ص: 62

«خطبۀ 109 - قسمت سوّم»

«سُبْحَانَكَ خَالِقاً وَ مَعْبُوداً، بِحُسْنِ بَلائِكَ عِنْدَ خَلْقِكَ خَلَقْتَ دَاراً، وَ جَعَلْتَ فِيهَا مَأْدَبَةً ، مَشْرَباً وَ مَطْعَماً، وَ أَزْوَاجاً وَ خَدَماً، وَ قُصُوراً وَ أَنْهَاراً، وَ زُرُوعاً وَ ثِمَاراً. ثُمَّ أَرْسَلْتَ دَاعِياً يَدْعُو إِلَيْهَا، فَلاَ الدَّاعِيَ أَجَابُوا، وَ لَافِيمَا رَغَّبْتَ [إِلَيْهِ ] رَغِبُوا، وَ لَاإِلى مَا شَوَّقْتَ إِلَيْهِ اشْتَاقُوا. أَقْبَلُوا عَلى جِيفَةٍ [قَدِ] افْتَضَحُوا بِأَكْلِهَا، وَ اصْطَلَحُوا عَلى حُبِّهَا.

وَ مَنْ عَشِقَ شَيْئاً أَعْشى بَصَرَهُ ، وَ أَمْرَضَ قَلْبَهُ ؛ فَهُوَ يَنْظُرُ بِعَيْنٍ غَيْرِصَحِيحَةٍ ، وَ يَسْمَعُ بِأُذُنٍ غَيْرِ سَمِيعَةٍ ؛ قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ ، وَ أَمَاتَتِ الدُّنْيَا قَلْبَهُ ، وَ وَلِهَتْ عَلَيْهَا نَفْسُهُ .

فَهُوَ عَبْدٌ لَهَا وَ لِمَنْ فِي يَدِهِ شَيْ ءٌ مِنْهَا؛ حَيْثُمَا زَالَتْ زَالَ إِلَيْهَا، وَ حَيْثُمَا أَقْبَلَتْ أَقْبَلَ عَلَيْهَا، وَ لَايَزْدَجِرُ [وَ لَايَنْزَجِرُ] مِنَ اللَّهِ بِزَاجِرٍ، وَ لَايَتَّعِظُ مِنْهُ بِوَاعِظٍ ، وَ هُوَ يَرَى الْمَأْخُوذِينَ عَلَى الْغِرَّةِ - حَيْثُ لَاإِقَالَةَ لَهُمْ وَ لَارَجْعَةَ - كَيْفَ نَزَلَ بِهِمْ مَا كَانُوا يَجْهَلُونَ ، وَ جَاءَهُمْ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْيَا مَا كَانُوا يَأْمَنُونَ ، وَ قَدِمُوا مِنَ الْآخِرَةِ عَلى مَا كَانُوا يُوعَدُونَ .

فَغَيْرُ مَوْصُوفٍ مَا نَزَلَ بِهِمْ ، إجْتَمَعَتْ عَلَيْهِمْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ وَ حَسْرَةُ الْفَوْتِ ؛ فَفَتَرَتْ لَهَا أَطْرَافُهُمْ ، وَ تَغَيَّرَتْ لَهَا أَلْوَانُهُمْ . ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ فِيهِمْ وُلُوجاً، فَحِيلَ بَيْنَ أَحَدِهِمْ وَ بَيْنَ مَنْطِقِهِ ؛ وَ إِنَّهُ لَبَيْنَ أَهْلِهِ يَنْظُرُ بِبَصَرِهِ وَ يَسْمَعُ بِأُذُنِهِ ، عَلى صِحَّةٍ مِنْ عَقْلِهِ وَ بَقَاءٍ مِنْ لُبِّهِ ؛ يُفَكِّرُ فِيمَ أَفْنى عُمْرَهُ ، وَ فِيمَ أَذْهَبَ دَهْرَهُ . وَ يَتَذَكَّرُ أَمْوَالاً جَمَعَهَا أَغْمَضَ فِي مَطَالِبِهَا، وَ أَخَذَهَا مِنْ مُصَرَّحَاتِهَا وَ مُشْتَبِهَاتِهَا؛ قَدْ لَزِمَتْهُ تَبِعَاتُ جَمْعِهَا، وَ أَشْرَفَ عَلى فِرَاقِهَا، تَبْقى لِمَنْ وَرَاءَهُ يَنْعَمُونَ فِيهَا وَ يَتَمَتَّعُونَ بِهَا.»

ص: 63

خطبه اى را در درس گذشته خوانديم كه مؤلف كتاب «عقدالفريد» نام آن را خطبۀ «الزّهراء» گذاشته بود و بخشى از آن دربارۀ ملائكه و ويژگى هاى آنان بود. اكنون بخش ديگرى از آن خطبه را توضيح مى دهيم.

و ترغيب انسانها براى انجام اعمال صالح از راه وعده به نعمت هاى بهشتى است كه خداوند انسانها را براى ورود به آن دعوت به پيروى از شريعت و دين فرموده است، و طبعاً افراد عاقل به خاطر به دست آوردن آن از دستورات دينى سرپيچى نمى كنند، ولى كسانى كه نمى فهمند مردار دنيا را بر آن مقدّم مى دارند.

پس از آن كه خداوند به انسانها نعمت بخشيد و بهشت را براى آنان خلق كرد پيامبران را فرستاد تا مردم را به بهشت دعوت كنند و به آنان بگويند كه چنانچه به وظايف خود عمل كنيد بهشت و درجات آن براى شما خواهد بود و به آن وارد خواهيد شد.

البته دعوت به بهشتى كه اين نعمت ها در آن وجود دارد كه همان «جنّة الأفعال» است، براى تشويق تودۀ مردم به انجام وظايفِ خود و كارهاى خوب است؛ ولى اولياى خدا بهشت و نعمت هاى بالاترى دارند كه «جنّت صفات» و «جنّت ذات» و رسيدن به مقام رضا و بهشت رضوان خداوند است. خداوند براى عموم و اكثر انسانها كه خوردنى ها و آشاميدنى ها و حورالعين و امثال آن برايشان خيلى مهم است بهشت افعال را كه ثمرۀ اعمال صالح است آفريده است. در صورتى كه اولياى خدا چه بسا لقاء اللّه و رضوان اللّه و امثال آن كه بهشت ذات و صفاتند برايشان نسبت به بهشت افعال اهميت بيشترى داشته باشد.

خدايا زاهد از تو حور مى خواهد قصورش بين*** به جنّت مى گريزد از درت يا رب شعورش بين(1)

مى فرمايد: پس از آن دعوت كننده اى را كه پيامبران باشند فرستادى كه به سوى بهشت و نعمت هاى آن دعوت كند، اما مردم دعوت كننده را اجابت نكردند. البته پس از پيامبران، ائمه عليهم السلام و علماى ربّانى همين مسير را صادقانه ادامه مى دهند و مردم را دعوت مى نمايند.

«وَ لَافِيمَا رَغَّبْتَ [إِلَيْهِ ] رَغِبُوا، وَ لَاإِلى مَا شَوَّقْتَ إِلَيْهِ اشْتَاقُوا»

(و نه در آنچه به آن ترغيبشان كردى رغبت كردند، و نه به آنچه تشويقشان نمودى مشتاق گشتند.)ى.

ص: 66

كلمۀ «رَغَّبْتَ » در بعضى از نسخه هاى نهج البلاغه بدون تشديد (رَغِبْتَ إِلَيْه) نقل شده است؛ ولى در شرح ابن أبى الحديد و نسخۀ خطى با تشديد آمده بدون ذكر «إليه»؛ كه به نظر مى رسد همين مناسب تر باشد، چرا كه در لغت عرب «رَغِبْتَ إِلَيه» در معناى تشويق و ترغيب به كار نرفته است.

خداوند توسط پيامبران و اولياى خود، مردم را به اخلاق و احكام الهى كه مقدمه و سبب رسيدن به بهشت است دعوت كرد، ولى نوع مردم اين دعوت را اجابت نكردند؛ و باز خداوند مردم را به آنها ترغيب فرمود و درجات و مقاماتى را كه براى انسانهاى صالح و مطيع در بهشت وجود دارد يادآور شده و مردم را به آنها تشويق فرمود، ولى مردم نه ترغيب شدند و نه تشويق. هر چه پيامبران از بهشت و نعمت ها و درجات آن مى گويند عموم مردم گوششان بدهكار نيست.

اگر كسى باطنِ دنيا را واقعاً مجسم كند در حقيقت مانند همان مردار بدبو مى باشد.

گاهى كه انسان در فيلم هاى مستند تلويزيونى حيواناتى را مشاهده مى كند كه مردارى را پيدا كرده و بر سر آن نزاع مى كنند بدش مى آيد؛ غافل از اين كه خود انسانها نيز غالباً در همين مسير مى باشند.

«قَدْ خَرَقَتِ الشَّهَوَاتُ عَقْلَهُ ، وَ أَمَاتَتِ الدُّنْيَا قَلْبَهُ ، وَ وَلِهَتْ عَلَيْهَا نَفْسُهُ »

(به تحقيق خواهش هاى نفسانى عقل او را پاره كرده، و دنيا دلش را ميرانده، و نفس و جانِ او بر دنيا شيفته شده است.)

«والِه» به معناى كسى است كه بر اثر عشق به چيزى يا كسى يك حالت تحيّر و سرگردانى پيدا كرده است و عقلش را از دست داده و شيفته و به دنبال آن است.

حضرت مى فرمايد: كسى كه دلبستگىِ زياد به دنيا پيدا كرده و عاشق آن شده است شهوت ها و خواهش هاى گوناگون، عقل او را پاره كرده است. به اين معنا كه اسير خواهش هاى خود شده و عقل خود را از دست مى دهد. و دلش مى ميرد و ديگر حق و باطل را تشخيص نمى دهد، و نفس و جانِ او شيفتۀ دنيا مى شود.

هنگامى كه انسان شيفتۀ چيزى شد قرار و آرامش از او گرفته مى شود. پول، مقام، خانه، ماشين، زن و يا هر چيز ديگرى كه انسان علاقۀ شديد به آن پيدا كرد انسان را گرفتار مى كند.

در دوران طلبگى كه گاهى با يكديگر مى نشستيم و صحبت هاى پراكنده مى كرديم، يكى از رفقا به شوخى مى گفت: من اگر تا شش ماه ديگر نتوانم يك ماشينى دست و پا كنم دق مى كنم! ماشين نداشتن براى بسيارى از افراد مسألۀ مهمى به شمار نمى آيد و ضررى هم ندارد. البته اگر انسان ماشين و خانه و امثال آن داشته باشد خوب است ولى اگر هم نداشته باشد آسمان به زمين نمى آيد؛ اما كسى كه مثلاً علاقۀ زياد به ماشين دارد اگر ماشين دار نشود، ممكن است احياناً مشكلات روحى پيدا كند.

ص: 69

«اِزْدَجَرَ، يَزْدَجِرُ» از باب افتعال و از مادّۀ «زجر» است كه در اصل «اِزْتَجَرَ» مى باشد، و به لحاظ اين كه فاءالفعل آن «زاء» است «تاء» آن قلب به «دال» شده است؛ كه اين قاعده را در كتاب صرف مير خوانده ايم. البته در نسخۀ ابن أبى الحديد و صبحى صالح «يَنْزَجِرُ» آمده كه از باب انفعال است و در معنى چندان فرقى نمى كند.

«يَتَّعِظُ » در اصل «يَوْتَعِظُ » بوده است، و به لحاظ اين كه فاءالفعل آن «واو» بوده قلب به «تاء» شده است. «واو» در «وَعَدَ» و «وَقى » هم وقتى به باب افتعال مى روند قلب به «تاء» شده و «اِتَّعَدَ، يَتَّعِدُ» و «اِتَّقى ، يَتَّقىٖ » مى شوند.

نكته اى كه در اينجا وجود دارد معناى نهى است. توجّه داريد كه مرحوم آخوند در كفايه مى نويسد: «امر» به معناى طلبِ فعل، و «نهى» به معناى طلبِ ترك است. مرحوم آيت اللّه بروجردى به اين مطلب اشكال داشتند كه ما آن را در «نهاية الأصول» هم نوشته ايم. ايشان مى فرمود: معناى «امر» طلب يا بعث است، ولى معناى «نهى» طلب ترك نيست، بلكه بازداشتن و زجر است. گاهى شخص را به طرف كارى سوق مى دهيم و گاهى هم او را از انجام آن كار باز مى داريم. معناى نهى همين بازداشتن است.(1)

«وَ لَايَزْدَجِرُ مِنَ اللَّهِ بِزَاجِرٍ» : و باز نمى دارد او را هشدارهاى نهى كنندۀ از جانب خدا. يعنى نهى پيامبران و مردان خدا نسبت به اين افراد اثر ندارد. «وَ لَايَتَّعِظُ مِنْهُ بِوَاعِظٍ » : و از طرف خداوند هر واعظى كه بيايد و پند دهد، آنان پند نمى گيرند و وعظ در آنان اثر ندارد.

(و حال آن كه مى بيند كسانى را كه جان آنها گرفته شده در غفلت و بى خبرى - كه نه توان فسخ و نه راه بازگشتى براى آنان نيست - كه چگونه آنچه را نسبت به آن نادان بودند به آنها فرود آمد.)

«غِرّة» به معناى غفلت و بى خبرى است. «رجعة» به اين معناست كه خود انسان بازگردد؛ ولى «إِقالة» فسخ معامله و به اين معناست كه پس از درخواستِ يك طرفِ معامله طرف مقابل، قرارداد را برگرداند. و در اينجا منظور اين است كه وقتى جان آنها گرفته مى شود نمى توانند آن را فسخ و نقض كنند.

افرادى كه شيفتۀ دنيا شده اند مشاهده مى كنند كه چه كسانى ناگهان از دنيا رفتند؛ مثلاً يكدفعه ماشين رفيقش تصادف كرد يا هواپيماى او سقوط نمود يا سكته كرد و يا با بيمارى سرطان از دنيا رفت. كسانى كه وقتى از دنيا رفتند ديگر نه مى توانند خودشان به دنيا بازگردند و نه اين كه خدا آنان را باز مى گرداند. البته برخى از آنان تقاضا و درخواست بازگشت به دنيا را مى كنند و مى گويند: «رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ » (1) «پروردگارا مرا باز گردانيد، كه در آنچه فرو گذارده ام كارى شايسته پيش گيرم.» ولى اين تقاضا - همان گونه كه در ادامۀ آيه آمده است - مورد قبول واقع نمى شود. در هر حال دنيادوستان و دنياپرستان آنچه را كه بايد مايۀ عبرت و پندآموزى آنان شود مى بينند ولى پند نمى گيرند.

«وَ هُوَ يَرَى» : و اين كسى كه شيفتۀ دنياست مى بيند «الْمَأْخُوذِينَ عَلَى الْغِرَّةِ » : كسانى را كه در حال غفلت و بى خبرى جانشان گرفته شده. مشاهده مى كند كه فلان رفيق او ميلياردر بود ولى دارند جنازۀ او را مى برند؛ و يا ديگرى قدرت داشت و قدرت خود را از دست داد و مُرد. «حَيْثُ لَاإِقَالَةَ لَهُمْ وَ لَارَجْعَةَ » : آن كسى كه در حال غفلت جانش گرفته شده و از دنيا رفته است نه خودش مى تواند بازگردد و نه اين كه خداوند او را0.

ص: 72

بازمى گرداند. «كَيْفَ نَزَلَ بِهِمْ » : اين دلباختۀ دنيا مى بيند كه چگونه بر غافلگير شدگانِ به مرگ فرود آمده است «مَا كَانُوا يَجْهَلُونَ » : آنچه را كه نمى دانستند. گرفتار چيزهايى مانند مرگ و قبر شدند كه خواب آن را هم نمى ديدند.

«وَ جَاءَهُمْ مِنْ فِرَاقِ الدُّنْيَا مَا كَانُوا يَأْمَنُونَ ، وَ قَدِمُوا مِنَ الْآخِرَةِ عَلى مَا كَانُوا يُوعَدُونَ »

(و جدايى از دنيا كه نسبت به آن ايمن بودند به آنها رو آورد، و به آخرت كه به آنان وعده داده مى شدند وارد گشتند.)

اهل دنيا و دنياپرستان تصور مى كردند كه وقتى داراى ثروت و قدرت هستند ديگر در امان مى باشند و چيزى كه خلاف ميل و خواسته شان باشد بر آنان وارد نمى آيد. اما ناگهان از دنيا و وابستگى هاى آن جدا گشته و وارد آخرت شدند كه به آنها وعده داده شده بود ولى باور نمى كردند. به آنها گفته شده بود كه در آخرت حساب و كتاب و بهشت و جهنم است، و آنان اين وعده ها را افسانه مى دانستند و به آن باور نداشتند؛ ولى اكنون به حقايقى كه از طريق پيامبران به آنان وعده داده شده بود رسيدند.

چه حالى به سر مى برد.

اوّلين مصيبت و سختى براى انسان در حال مرگ اين است كه سكرات و سختى مرگ و حسرت از دنيا رفتن يكدفعه بر او فرود مى آيد. از يك طرف سختى جان دادن، انسان را به حالت بيهوشى يا مستى مى برد. البته نه اين كه عقل او از كار بيفتد، بلكه در حالى كه عقل او كار مى كند و بسيارى از مسائل را مى فهمد ولى جان دادن آن چنان سخت است كه مانند افراد مست و بيهوش مى شود. از طرف ديگر حسرت مفارقت از دنيا و دلبستگى هاى آن است. او حسرت جدايى از مقام و ثروت و باغ و زندگى خود را مى خورد كه چقدر براى آنها زحمت كشيد ولى الآن دارد همۀ آنها را از دست مى دهد.

حضرت مى فرمايد: پس آنچه به آنان فرو آمده غيرقابل توصيف است. به اين معنا كه ما نمى توانيم شدايد هنگام مرگ را توصيف كنيم. بر اين افراد سختى و مستى مرگ و حسرت از دست دادن دنيا با هم جمع مى شود و بر آنان فشار مى آورد.

«فَفَتَرَتْ لَهَا أَطْرَافُهُمْ ، وَ تَغَيَّرَتْ لَهَا أَلْوَانُهُمْ »

(پس دست و پا و ساير اعضاى بدنشان سست شده، و از بيم مرگ رنگ هايشان دگرگون گشته است.)

انسان هنگامى كه در حال احتضار است اعضاى بدنش بتدريج از كار مى افتد.

دست و پا و چشم و گوش سست شده و ديگر فعاليت نمى كنند. مراد از «أطْرافُهُمْ » دست و پا و گوش و چشم است.

حضرت مى فرمايد: پس به علّت سكرات مرگ و اندوه جدايى از دنيا سست مى شود دست و پا و گوش و چشم آنها، و به همان علّت رنگ هاى آنان دگرگون شده و زرد و رنگ پريده مى شوند.

ص: 74

«ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ فِيهِمْ وُلُوجاً، فَحِيلَ بَيْنَ أَحَدِهِمْ وَ بَيْنَ مَنْطِقِهِ »

(سپس مرگ نفوذ را در آنان افزايش داده، تا اين كه ميان هر يك با سخن گفتنش حايل شود.)

«اِزداد» از باب افتعال در اصل «اِزْتَيَدَ» بوده كه «تاء» قلب به «دال» شده است.

«ولوج» هم به معناى فرو رفتن مى باشد.

اين نكاتِ صرفى و نحوى را لازم است آقايان توجّه داشته باشند و درسهايى را كه خوانده اند فراموش نكنند. در زمان مرحوم آيت اللّه بروجردى گاهى قرار مى شد كه ما از آقايان طلاب و فضلا امتحان بگيريم؛ بعضى از فضلا كه مى آمدند امتحان بدهند همين مطالب و قاعده هاى صرفى و نحوى را فراموش كرده بودند.

«ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ فِيهِمْ وُلُوجاً» : سپس زياد مى كند مرگ فرو رفتن را؛ يعنى مرگ بتدريج در بدن رخنه و نفوذ مى كند و اعضاى بدن را به نوبت از كار مى اندازد. «فَحِيلَ بَيْنَ أَحَدِهِمْ وَ بَيْنَ مَنْطِقِهِ » : پس حايل و مانع شده است بين هر يك از آنان و بين سخن گفتنش. مثلاً پسر و دختر و همسر خود را احياناً مشاهده مى كند و هنوز چشمش از كار نيفتاده است ولى زبانش از كار افتاده و نمى تواند سخن بگويد. از اين تعبير برداشت مى شود كه در ابتدا زبان از كار مى افتد.

«وَ إِنَّهُ لَبَيْنَ أَهْلِهِ يَنْظُرُ بِبَصَرِهِ وَ يَسْمَعُ بِأُذُنِهِ ، عَلى صِحَّةٍ مِنْ عَقْلِهِ وَ بَقَاءٍ مِنْ لُبِّهِ »

(و همانا او در ميان خانوادۀ خود با ديده اش مى بيند و با گوشش مى شنود، در حالى كه عقلش سالم و خردش باقى است.)

«لبّ »: به معناى مغز و عقل و خرد مى آيد.

انسان در حال مرگ با اين كه عقلش كار مى كند و حوادث و امور پيرامون خود را مى فهمد و مى بيند ولى نمى تواند سخن بگويد.

ص: 75

مى فرمايد: و حال آن كه اين شخصِ در حال احتضار بين زن و بچۀ خود نشسته با چشم خود مى بيند و با گوش خود مى شنود، با اين كه عقلش صحيح و سالم است و مغزش باقى است و هنوز كار مى كند، ولى زبانش بند آمده و نمى تواند سخن بگويد.

مى گويد: حرام چيزى است كه به دستمان نيايد و اگر چيزى به دست آورديم اين طرف و آن طرف مسأله اش را مى پرسيم تا بالاخره حلال شود! با اين وجود هنگامى كه لحظات آخر عمر او فرا مى رسد به همۀ اينها فكر مى كند و ناراحت مى شود.

«وَ يَتَذَكَّرُ أَمْوَالاً جَمَعَهَا» : و به ياد مى آورد اموالى را جمع كرده «أَغْمَضَ فِي مَطَالِبِهَا» : كه در راه طلب و جمع آورى آنها چشم پوشى كرده است. يعنى به فكر حرام و حلال آن نبوده و چشم هاى خود را بسته و از هر راهى كه توانسته ثروت اندوزى كرده است. «وَ أَخَذَهَا مِنْ مُصَرَّحَاتِهَا وَ مُشْتَبِهَاتِهَا» : و اين اموال را از راههايى كه حلال بودن آنها روشن است و نيز از راههاى مشتبه جمع آورى كرده و گرفته است.

يعنى حلال و حرام را با هم مخلوط كرده است.

«قَدْ لَزِمَتْهُ تَبِعَاتُ جَمْعِهَا، وَ أَشْرَفَ عَلى فِرَاقِهَا»

(به تحقيق پيامدهاى جمع آورى آن اموال دچار او گشته، و در شُرف جدايى از آنها قرار گرفته است.)

اموالى را كه احياناً خمس و زكات آنها را نداده است و يا حقى از برادر و خواهرش در آنها وجود دارد و يا از مردم كلاهبردارى كرده است، در آخر عمر مى فهمد كه بايد همه را پاسخ بدهد و تأسف مى خورد؛ و ناراحتى مهم تر او اين است كه مى بيند از همۀ اين اموال و ثروتها جدا مى شود.

حضرت مى فرمايد: ملازم و همراه شده است او را پيامدهاى جمع آورى مال، و در شُرف جدايى از آنها قرار دارد. به اين معنا كه يقين پيدا كرده به زودى از اين باغ و خانه و ثروتى كه گردآورى كرده است جدا مى شود، در حالى كه وبال آن اموال به گردن اوست.

ص: 77

«تَبْقى لِمَنْ وَرَاءَهُ يَنْعَمُونَ فِيهَا وَ يَتَمَتَّعُونَ بِهَا»

(اين اموال براى كسانى كه پس از او هستند باقى مى ماند كه در آنها خوش باشند و از آن بهره گيرند.)

يكى از سختى هاى لحظات آخر عمر اين است كه انسان متوجّه مى شود و مى بيند كه چقدر براى جمع آورى مال و ثروت زحمت كشيده و چه شب ها كه نخوابيده است ولى همۀ آنها براى كسانى باقى مى ماند كه در آن متنعّم شده و توسط آن خوش گذرانى مى كنند و او بايد در قيامت در عذاب باشد و پاسخ حلال و حرام را كه به هم آميخته بدهد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 78

ص: 80

«خطبۀ 109 - قسمت چهارم»

«فَيَكُونُ الْمَهْنَأُ لِغَيْرِهِ ، وَالْعِبْ ءُ عَلى ظَهْرِهِ ، وَالْمَرْءُ قَدْ غَلِقَتْ رُهُونُهُ بِهَا. فَهُوَ يَعَضُّ يَدَهُ نَدَامَةً عَلى مَا أَصْحَرَ لَهُ عِنْدَ الْمَوْتِ مِنْ أَمْرِهِ ، وَ يَزْهَدُ فِيمَا كَانَ يَرْغَبُ فِيهِ أَيَّامَ عُمُرِهِ ، وَ يَتَمَنّى أَنَّ الَّذِي كَانَ يَغْبِطُهُ بِهَا وَ يَحْسُدُهُ عَلَيْهَا قَدْ حَازَهَا دُونَهُ . فَلَمْ يَزَلِ الْمَوْتُ يُبَالِغُ فِي جَسَدِهِ حَتّى خَالَطَ [لِسَانُهُ ] سَمْعَهُ ، فَصَارَ بَيْنَ أَهْلِهِ لَايَنْطِقُ بِلِسَانِهِ ، وَ لَايَسْمَعُ بِسَمْعِهِ ؛ يُرَدِّدُ طَرْفَهُ بِالنَّظَرِ فِي وُجُوهِهِمْ ، يَرى حَرَكَاتِ أَلْسِنَتِهِمْ ، وَ لَايَسْمَعُ رَجْعَ كَلامِهِمْ . ثُمَّ ازْدَادَ الْمَوْتُ الْتِيَاطاً بِهِ ، فَقُبِضَ بَصَرُهُ كَمَا قُبِضَ سَمْعُهُ ، وَ خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنْ جَسَدِهِ ، فَصَارَ جِيفَةً بَيْنَ أَهْلِهِ ؛ قَدْ أَوْحَشُوا مِنْ جَانِبِهِ ، وَ تَبَاعَدُوا مِنْ قُرْبِهِ ، لَايُسْعِدُ بَاكِياً، وَ لَايُجِيبُ دَاعِياً.

ثُمَّ حَمَلُوهُ إِلى مَحَطٍّ فِي الْأَرْضِ ، وَ أَسْلَمُوهُ فِيهِ إِلى عَمَلِهِ ، وَانْقَطَعُوا عَنْ زَوْرَتِهِ .

حَتّى إِذَا بَلَغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ ، وَالْأَمْرُ مَقَادِيرَهُ ، وَ أُلْحِقَ آخِرُ الْخَلْقِ بِأَوَّلِهِ ، وَ جَاءَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ مَا يُرِيدُهُ مِنْ تَجْدِيدِ خَلْقِهِ .»

حضرت على عليه السلام حالات و شرايط كسى را كه در سكرات مرگ است بيان فرمودند كه اين شخص بتدريج اعضاء و جوارحش از كار مى افتد. ابتدا زبان او از كار مى افتد و در حالى كه عقلش كار مى كند نمى تواند سخن بگويد. و پس از آن نوبت از كار افتادن گوش و چشم مى باشد.

ص: 81

سنگينى بار مسئوليت آن بر دوش او مى باشد و روز قيامت بايد تمام آنها را يكى يكى پاسخ دهد.

گاهى انسان زحمت مى كشد و مالى را فراهم مى كند و بعد كسى پيدا مى شود و از او مى گيرد ولى كار ديگرى با او ندارند و فقط مالش گرفته مى شود. در اين صورت از دست دادن مال مشكل است ولى سختى آن كمتر از هنگامى است كه مال فرد را بگيرند و بعد هم او بايد پاسخگو باشد كه از چه راه آن را به دست آورده و چه بسا به خاطر آن عذاب هم بشود. در صورت اوّل ممكن است انسان به خود دلدارى بدهد كه ثروتى يا باغ و خانه اى داشتيم و مدّتى از آن استفاده كرديم و بعد از ما گرفتند؛ ولى وقتى باغ و خانه و ثروتِ جمع آورى شده را بگيرند و اين مال و ثروت حق اللّه يا حق النّاس باشد، مثلاً سهم ارث برادر و خواهر خود را نداده باشد يا به همسايۀ خود تجاوز كرده و يا خمس و واجبات مالى ديگر خود را نپرداخته باشد، در اين موارد و امثال آنها نه تنها مال و دارايى انسان را مى گيرند بلكه به دنبال آن انسان را عذاب هم مى كنند.

حضرت مى فرمايد: پس گوارايى اين مال براى وارث است كه بدون سختى به آن رسيده است، و سنگينى بار آن بر دوش اوست، و گِروهاى اين شخص به آن مال گره خورده و بسته شده است.

جملۀ اخير حضرت به اين معناست كه گاهى انسان در مقابل بدهكارى خود و يا در مقابل چيز ديگرى، متاعى را نزد كسى گرو مى گذارد و بعد بدهكارى خود را مى پردازد و يا مطابق قراردادى كه داشته عمل كرده و گرو خود را آزاد مى كند؛ ولى گاهى گرو در مقابل مالى است كه انسان نمى تواند آن را پرداخت كرده و گرو خود را آزاد كند، مثل اين كه مالى كه بايد در برابر گرو پرداخت شود از ديگرى باشد، در اين صورت رهن و گرو او آزاد نمى شود و او همچنان گرفتار خواهد ماند. در قيامت نيز اين چنين است. وقتى مالِ جمع آورى شده توسط من و شما از حق النّاس يا حق اللّه

ص: 83

باشد، مال از گرو درنيامده و من و شما گرفتار مى شويم؛ زيرا فكّ رهن نشده است.

البته خودِ مال در اختيار وارث و يا ديگران قرار مى گيرد و آنان هستند كه از آن استفاده مى كنند.

آنچه در روزهاى عمرِ خود به آن همواره رغبت و علاقه داشت و برايش زحمت مى كشيد. هنگامى كه انسان در حال سكرات مرگ قرار گرفته و مرگِ خود را از نزديك مى بيند، نسبت به باغ و خانه يا پست و مقامى كه يك عمر برايش زحمت كشيده و براى به دست آوردن آن حلال و حرام كرده بى رغبت مى شود.

«وَ يَتَمَنّى أَنَّ الَّذِي كَانَ يَغْبِطُهُ بِهَا وَ يَحْسُدُهُ عَلَيْهَا قَدْحَازَهَا دُونَهُ »

(و آرزو مى كند كه [كاش] كسى كه به واسطۀ اموال او به او رشك مى بُرد و بر اموالش به او حسد مى ورزيد آن اموال را به دست آورده بود نه او.)

انسان در حال مرگ آرزو مى كند اى كاش همين دارايى و يا پست و مقامى را كه فراهم كرده و از دست ديگران گرفته است و ديگران به آن رشك داشته و به آن حسد مى بردند مال او نبود، بلكه مال همان كسانى بود كه به آن رشك و حسد مى بردند.

مى فرمايد: و آرزو مى كند آن كسى كه به خاطر اموالش به او رشك مى بُرد و حسادت مى كرد او را نسبت به اموالش، كاش باغ و اموال و پست و مقام او را حيازت كرده و به دست آورده بود نه او.

گوشش. البته در مخلوط شدن دو چيز، هر دو در هم مخلوط مى شوند. به نظر مى رسد اگر فاعل و مفعول را در اين عبارت برعكس حساب كنيم معنا مناسب تر مى شود.

يعنى اين كه «خَالَطَ لِسَانَهُ سَمْعُهُ » بخوانيم و «لسان» مفعول و «سمع» فاعل باشد.(1) در اين فرض معنا چنين مى شود: مخلوط يا هماهنگ مى شود گوشش با زبانش.

مناسب تر بودن اين فرض به لحاظ اين است كه در عبارات قبل فرمود كه زبان اين شخص از كار مى افتد؛ بنابراين پس از اين كه زبان از كار افتاد نوبت گوش مى رسد و اين گوش است كه در از كار افتادن با زبان هماهنگ مى شود.

«فَلَمْ يَزَلِ الْمَوْتُ » : پس مرگ پيوسته و بتدريج «يُبَالِغُ فِي جَسَدِهِ » : تلاش و رشد مى كند و در بدن او پيش مى رود. اعضاى بدن را يكى پس از ديگرى از كار مى اندازد.

«حَتّى خَالَطَ لِسَانُهُ سَمْعَهُ » : تا اين كه مخلوط يا هماهنگ مى شود گوشش با زبانش. و به تعبير واضح تر همان طور كه زبانش بند آمده و از كار افتاده بود گوش او نيز از كار مى افتد.

«فَصَارَ بَيْنَ أَهْلِهِ » : پس او در بين اهلِ خود اين طور مى شود كه «لا يَنْطِقُ بِلِسَانِهِ » :

نه با زبان سخن مى گويد «وَ لَايَسْمَعُ بِسَمْعِهِ » : و نه با گوش خود مى شنود.

پس تاكنون حضرت فرمود: زبان و گوش كسى كه در حال احتضار است از كار مى افتد؛ ولى چشم او هنوز مى بيند و بنابراين مشاهده مى كند كه ورثه و فرزندان او پيرامونش نشسته اند، بعضى گريه مى كنند و بعضى هم احتمالاً سخن از ارث و تقسيم آن مى گويند؛ و او همۀ اينها را نگاه مى كند.د.

ص: 86

«يُرَدِّدُ طَرْفَهُ بِالنَّظَرِ فِي وُجُوهِهِمْ ، يَرى حَرَكَاتِ أَلْسِنَتِهِمْ ، وَ لَايَسْمَعُ رَجْعَ كَلامِهِمْ »

(چشم خود را با نگاه كردن در چهره هاى آنان مى گرداند، حركاتِ زبانشان را مى بيند، ولى ردّ و بدل شدن سخنانشان را نمى شنود.)

«رَجْع» به معناى بازگشت است، و به لحاظ اين كه كلام و سخن معمولاً طرفينى است و در بين دو طرف ردّ و بدل مى گردد تعبير به «رَجْع» شده است.

حضرت با اين فرمايش خود بخش ديگرى از حالات انسان را در حال مرگ مجسم كرده و مى فرمايد: چشم خود را مى گرداند با نگاه كردن در چهره هاى اهلِ خود كه اطرافش گرد آمده اند؛ حركات زبانهاى آنان را مى بيند، ولى سخنان آنان را - كه بين خودشان ردّ و بدل مى شود - نمى شنود.

«وَ خَرَجَتِ الرُّوحُ مِنْ جَسَدِهِ ، فَصَارَ جِيفَةً بَيْنَ أَهْلِهِ »

(و روح از بدنش خارج گرديده، پس بين اهل خود مردار بدبويى شده است.)

خداوند در ابتدا انسان را از نطفه اى خلق مى كند كه بدبو و متعفّن مى باشد كه همان منى است، و هنگامى هم كه انسان مى ميرد باز جيفه و مردارِ بدبو مى شود كه پس از مدّت كوتاهى اگر دفن نشود مردم از بوى تعفّن او فرار مى كنند. درست است كه اكنون جوان شادابى هستى و خودت را با شخصيت گرفته اى و لباسِ زيبايى هم به تن كرده اى، ولى ابتدا آن طور بودى و در پايان نيز به صورت مردار مى شوى.

حضرت امير عليه السلام مى خواهد مردم را توجّه دهد تا موعظه شوند؛ لذا مى فرمايد:

و روح از بدن شخص خارج شده، درنتيجه بين اهل و عيال خود مردار بدبويى گرديده است.

خداوند در سورۀ زمر مى فرمايد: «اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها، فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى» (1) «خداوند جان مردم را به هنگام مرگشان مى گيرد، و نيز جان كسانى را كه نمرده اند در خوابشان [مى گيرد]؛ پس جان كسى را كه مرگ را بر او حتم كرده است نگاه مى دارد و جانهاى ديگر را تا مدّتى معيّن باز مى فرستد.»

اين آيۀ شريفه خيلى درس به انسان مى دهد؛ همان طور كه ملاحظه مى كنيد خداوند مرگ و خواب را در يك رديف قرار داده است و مى فرمايد: خدا تحويل مى گيرد نفوس را در هنگامِ مردن آنها، و آن را كه نمرده است روحش را در خواب مى گيرد. پس خواب و مرگ به حسب حقيقت يك سنخ اند؛ يعنى هر دو به نحوى خروج از عالم مادّه و ارتباط با عالم مثال هستند.

در عالم خواب بدن طبيعى شما در اتاق زير پتو در حال استراحت است، ولى خواب مى بينيد كه در باغ سرسبزى در حال گردش و تفريح مى باشيد و يا مشغول ميوه خوردن هستيد. ميوه خوردن و يا گردش شما به وسيلۀ بدن است ولى نه اين بدن طبيعى كه در حال استراحت است بلكه با بدن مثالى؛ شما در خواب گردش مى كنيد و احتمالاً در جايى گرفتار مى شويد و مثلاً حيوانى به شما حمله مى كند و بعد كه از خواب بيدار مى شويد خوشحال هستيد كه چه خوب شد بيدار شده و نجات پيدا كرديد. همۀ اينها نمونۀ عالم برزخ است؛ در عالم برزخ هم گاهى خوش و گاهى بد مى گذرد.

بدنِ طبيعى و بدنِ مثالى را مى توان به پوست انداختن مار تشبيه كرد. مار وقت پوست انداختنش همان طور كه راه مى رود پوست خود را رها مى كند و با پوستِ ت.

ص: 89

جديدى كه بر بدنش روييده است به حركت خود ادامه مى دهد، و كسى كه متوجّه نباشد ابتدا كه پوست مار را مى بيند تصور مى كند مارى پيدا كرده است؛ در صورتى كه پس از بررسى مشاهده مى كند اين پوست تو خالى است و مارى داخل آن نيست.

مردن ما نيز مانند پوست انداختن مار مى باشد؛ كه روح بدن طبيعى خود را رها كرده و تنها با بدن مثالى باقى مى ماند؛ همان طور كه خواب ديدن ها و خوشى ها و لذّت ها و يا گرفتارى ها و شكنجه هاى در خواب نيز با بدنِ مثالى تحقق مى يابد.

خداوند مى باشد و مرگ و پايان آن با ظهور قيامت فرا مى رسد.

انسان هنگامى كه از دنيا رفت و او را در قبر گذاشتند به عالم برزخ منتقل مى شود و آنجا باقى مى ماند تا قيامت شود و از آنجا به عالم قيامت منتقل گردد.

به طور كلّى سه عالم وجود دارد كه عبارتند از: عالم طبيعت، عالم برزخ و عالم قيامت. انسان از عالم طبيعت كه به قبر يا عالم برزخ منتقل شد در آنجا مى ماند تا قيامت شود. البته قبرى كه ميّت در آنجا دفن مى شود يك قبر مجازى است. قبر واقعى عالم برزخ است. بدن طبيعى در قبر مادّى باقى مى ماند ولى خودِ انسان با بدن مثالى اش به عالم برزخ مى رود. در حديثى از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمود: «ألْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النّيرانِ » (1)«قبر باغى از باغهاى بهشت و يا گودالى از گودالهاى دوزخ است.» مقصود از اين قبر همان عالم برزخ است، نه قبر مادّى كه بدن ميّت را در آن دفن مى كنند.

«حَتّى إِذَا بَلَغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ » : تا اين كه وقت مرگ و پايان دنيا فرا برسد؛ يعنى تا هنگامى كه قيامت برپا شود. جواب «إِذا» ، «أمَادَ السَّماءَ» است كه بعد از اين در كلام حضرت مى آيد. «وَالْأَمْرُ مَقَادِيرَهُ » : و امر به مقدّرات خود برسد. به اين معنا كه هنگام آنچه مقدّر شده - كه همۀ مردم محشور گردند و قيامت برپا شود - برسد.

«وَ أُلْحِقَ آخِرُ الْخَلْقِ بِأَوَّلِهِ ، وَ جَاءَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ مَا يُرِيدُهُ مِنْ تَجْدِيدِ خَلْقِهِ »

(و آخر آفرينش به اوّل آن ملحق گردد، و از فرمان خداوند آنچه از آفرينش جديد اراده كند فرا رسد.)9.

ص: 93

حضرت امير عليه السلام از اينجا كيفيّت برپا شدن قيامت را بيان مى فرمايد، به اين كه اين نظم عالم طبيعت برچيده مى شود و خورشيد و ماه و زمين و آسمان به هم خورده و نظم و جهان ديگرى به وجود مى آيد.

مى فرمايد: و تا هنگامى كه ملحق شود و بپيوندد آخر خلق به اوّل آن، و آيد از فرمان خدا آنچه را كه او اراده كند از آفرينش جديد مخلوقاتش. يعنى نظم و عالم جديدى بيافريند، كه همان عالم قيامت باشد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 94

ص: 96

«خطبۀ 109 - قسمت پنجم»

«أَمَادَ السَّمَاءَ وَ فَطَرَهَا، وَ أَرَجَّ الْأَرْضَ وَ أَرْجَفَهَا، وَ قَلَعَ جِبَالَهَا وَ نَسَفَهَا، وَ دَكَّ بَعْضُهَا بَعْضاً مِنْ هَيْبَةِ جَلاَلَتِهِ وَ مَخُوفِ سَطْوَتِهِ ؛ وَ أَخْرَجَ مَنْ فِيهَا، فَجَدَّدَهُمْ عَلى [بَعْدَ] أَخْلاقِهِمْ ، وَ جَمَعَهُمْ بَعْدَ تَفَرُّقِهِمْ . ثُمَّ مَيَّزَهُمْ لِمَا يُرِيدُ مِنْ مَسْأَلَتِهِمْ عَنْ خَفَايَا الْأَعْمَالِ وَ خَبَايَا الْأَفْعَالِ ؛ وَ جَعَلَهُمْ فَرِيقَيْنِ : أَنْعَمَ عَلى هؤُلاءِ، وَانْتَقَمَ مِنْ هؤُلاءِ؛ فَأَمَّا أَهْلُ طَاعَتِهِ [الطّاعَةِ ] فَأَثَابَهُمْ بِجِوَارِهِ ، وَ خَلَّدَهُمْ فِي دَارِهِ ، حَيْثُ لَايَظْعَنُ النُّزَّالُ ، [وَ لَاتَتَغَيَّرُ بِهِمُ ] وَ لَايَتَغَيَّرُ لَهُمُ الْحَالُ ، وَ لَاتَنُوبُهُمُ الْأَفْزَاعُ ، وَ لَاتَنَالُهُمُ الْأَسْقَامُ ، وَ لَاتَعْرِضُ لَهُمُ الْأَخْطَارُ، وَ لَاتُشْخِصُهُمُ الْأَسْفَارُ.»

در بخشى از اين خطبه كه در درس گذشته آن را خوانديم و توضيح داديم حضرت على عليه السلام حالات انسان را در وقت احتضار و سكرات مرگ مجسم فرموده و ويژگى هاى آن را تشريح كردند؛ سپس به پيامدهاى مرگ رسيدند. در ادامه توضيح دادند كه انسان پس از مرگ در عالم برزخ باقى مى ماند تا هنگامى كه دستور خداوند برسد و آنچه را كه خداوند اراده كرده است بيايد، كه منظور از آن برپا شدن قيامت و زنده شدنِ دوبارۀ مردگان است.

«أَمادَ» از مادّۀ «مَيْد» يعنى حركت مى دهد و به جنبش در مى آورد. «رَجّ » نيز فعل متعدّى است كه به معناى به لرزه درآوردن مى باشد؛ مجهول آن «رُجَّ » مى باشد كه در آيۀ شريفۀ قرآن هم آمده است: «إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا» (1) «آنگاه كه زمين به شدّت به لرزه درآيد لرزيدنى.» در عبارت حضرت «أَرَجَّ » كه باب افعال آن مى باشد آمده است.

از نظر تركيبى و نحوى «أَمادَ» جزاى «إِذا» در عبارت پيشين است. يعنى هنگامى كه آن دستور خدايى مبنى بر اين كه قيامت برپا شود زمانش فرا رسيد «أَمَادَ السَّمَاءَ وَ فَطَرَهَا» : خداوند آسمان را مى لرزاند و مى شكافد «وَ أَرَجَّ الْأَرْضَ وَ أَرْجَفَهَا» : و زمين را مى لرزاند و آن را متزلزل مى كند. نظام عالم طبيعت به طور كلّى به هم مى خورد.

در آيات زيادى از قرآن درهم ريخته شدن نظامِ طبيعت براى برپايى قيامت، به صورتهاى گوناگونى ذكر شده است كه بعضى از آنها عبارتند از:

1 - «إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا» : «آنگاه كه زمين به جنبشى سخت جنبانده شود.»

2 - «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها» (2) «آنگاه كه زمين به سختى جنبانده شود.»

در اين دو آيه دربارۀ زلزله و جنبش زمين سخن گفته شده است.

3 - «يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ » (3) «روزى كه آسمان را چون طومار نوشته ها درهم مى پيچيم.»

اين آيۀ شريفه دربارۀ درهم پيچيده شدن آسمان پيش از قيامت است.

4 - «إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ * وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ » (4) «آنگاه كه خورشيد به هم درپيچد، و آنگاه كه ستارگان تيره شوند.»

اين آيات و آيات پس از آن، از درهم ريخته شدن و دگرگونى خورشيد و ستارگان و كوهها و... سخن مى گويد.2.

ص: 98

5 - «يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ » (1) «روزى كه زمين به زمينى ديگر دگرگون شده و آسمانها نيز چنان شوند.»

اين آيه نيز دلالت دارد كه براى برپايى قيامت، زمين و آسمانها و نظام عالم طبيعت دگرگون مى شوند و همه چيز درهم مى ريزد.

از مجموع اين آيات و آيه هاى مشابه فهميده مى شود كه اين دنيا و نظم حاكم بر آن هنگام برپايى قيامت برچيده مى شود، و اين درهم ريختگى هم اختصاص به كرۀ زمين ندارد بلكه شامل نظام طبيعت مى گردد، و اساساً در قيامت آفرينش جديدى صورت مى گيرد.

حضرت على عليه السلام نيز در اين سخنان خود به همين تغيير و تحوّلها اشاره دارند؛ و در ادامه مى فرمايند:

«وَ قَلَعَ جِبَالَهَا وَ نَسَفَهَا، وَ دَكَّ بَعْضُهَا بَعْضاً مِنْ هَيْبَةِ جَلالَتِهِ وَ مَخُوفِ سَطْوَتِهِ »

(و كوههاى زمين را مى كَند و از جا در مى آورد، و بعضى كوهها بعضى ديگر را درهم مى كوبند از شكوه بزرگىِ خداوند و ترس ابهّت او.)

«نَسَفَ » به معناى از جا كندن است و در حقيقت بيان همان «قَلَعَ » مى باشد.

عبارت «دَكَّ بَعْضُهَا بَعْضاً» يعنى: بعضى كوهها بعضى ديگر را درهم مى كوبند، به صورت «دَكَّ بَعْضَهَا بَعْضاً» هم خوانده شده است؛ معناى عبارتِ دوّم اين است كه خداوند بعضى از آنها را با بعضى ديگر درهم مى كوبد. البته با توجّه به ادامۀ عبارت كه مى فرمايد: «مِنْ هَيْبَةِ جَلالَتِهِ وَ مَخُوفِ سَطْوَتِهِ » احتمال اوّل اصحّ به نظر مى رسد.

اراده و مشيّت خداوند انجام مى شود، و همان طور كه حضرت امير عليه السلام فرمودند: همۀ اين درهم كوبيده شدنها ناشى از شكوه و بزرگى خداوند و به ارادۀ او مى باشد؛ ولى در عين حال منافات ندارد كه اين امور با يك شرايط مادّى فراهم شود و پس از فراهم شدن آن شرايط ، به طور طبيعى اين حوادث و دگرگونى ها به وجود آيد. حوادثِ مادّى بر اساس يك سلسله عللِ مادّى و بر طبق يك جريان و نظم مادّى به وجود مى آيند و خداوند نيز كارها را با علل و اسباب آنها انجام مى دهد. «أَبَى اللَّهُ أَنْ يُجْرِيَ الأَشْياءَ إِلّا بأَسْبابٍ » (1)«خداوند ابا دارد كه كارها را بدون علل و اسباب آنها به جريان اندازد.» هر آنچه در عالم طبيعت محقق مى شود از طرفى به خداوند نسبت داده مى شود و از طرف ديگر بدون علل طبيعى و مادّى انجام نمى شود و تحقق نمى يابد. به عنوان مثال آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: «هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ» (2) «اوست كه شما را هر گونه كه بخواهد در رحم ها صورتگرى مى كند.» با اين كه خداوند انسان را در رحم مى آفريند و مرد و زن بودن او را مشخص و معيّن مى فرمايد، ولى يك سلسله عللِ مادّى هم لازم است كه اين نطفه پسر يا دختر شود و يا اصلاً زنده بماند و به دنيا بيايد.

در مورد حادثۀ قيامت و تحولات و دگرگونى هاى آن هم با اين كه همه به اراده و مشيّت خداوند انجام مى شود ولى مى توان گفت كه شرايط مادّى آن نيز بايد تحقق پيدا كند تا مثلاً كوهها از جا كنده شوند. به تعبير ديگر همان طور كه يك زلزلۀ شديد به اراده و مشيّت خدا به وجود مى آيد ولى شرايط مادّى آن هم بايد محقق شوند تا در گوشه اى از كرۀ زمين زلزله شود، همين طور ممكن است به وجود آمدن حوادث و دگرگونى هاى بسيار بزرگى كه بالاخره منجر به قيامت مى شود در اثر علل و اسبابِ مادّى و شرايط طبيعى برپايى قيامت باشد. مثلاً همان گونه كه با علم روز، اتم را مى شكافند و منفجر مى كنند و بر اثر آن حوادثى نظير بمباران اتمى هيروشيما يا6.

ص: 100

ناكازاكى به وجود مى آيد، شايد قبل از به وجود آمدن قيامت هم الكترونها به گونه اى از پروتونها آزاد شده و انفجارى در همۀ عالم مادّه به وجود آيد كه بر اثر آن زمين و آسمانها درهم كوبيده شوند.

در هر صورت ارادۀ خداوند در نابودى آسمانها و زمين و برپايى قيامت، منافاتى با اين مسأله ندارد كه اين حوادث بزرگ بر اثر يك سرى فعل و انفعالات و علل طبيعى به وقوع بپيوندد.

«وَ قَلَعَ جِبَالَهَا وَ نَسَفَهَا» : و خداوند كوهها را مى كَند و از جا درمى آورد «وَ دَكَّ بَعْضُهَا بَعْضاً» : و بعضى از آنها بعضى ديگر را مى كوبند «مِنْ هَيْبَةِ جَلالَتِهِ » : از شكوه بزرگى خداوند «وَ مَخُوفِ سَطْوَتِهِ » : و از ترس ابهّت و توانمندى خدا.

ب - پس خداوند آنان را تجديد مى كند بعد از كهنگى ها و پوسيدن هايشان. اين احتمال دوّم با «أَخْلاق» كه آن را جمع «خَلَق» بدانيم تناسب دارد.

ج - احتمال سوّم كه آن را در شرحهاى نهج البلاغه نديدم ولى احتمال خوبى مى باشد اين است كه بگوييم: خداوند انسانها را تجديد مى كند و حيات تازه اى به آنان مى دهد بر اساس آن خُلق و خو و ملكه اى كه دارند. اين احتمال با «أَخْلاق» جمع «خُلْق» متناسب است. به لحاظ اين كه يكى از ويژگى هاى قيامت اين است كه همۀ پنهانى ها آشكار مى شود، بنابراين هر كسى بر اساس خُلق و ملكه اى كه دارد و آن را در دنيا به دست آورده است محشور مى شود. قرآن كريم مى فرمايد: «يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ»(1)

«روزى كه رازها و امور پنهانى آشكار گردد.»

بر اين اساس در روز قيامت ممكن است فردى به صورت ميمون و ديگرى به صورت خوك و سوّمى به صورت مورچه محشور شود. افراد متكبّر و خودخواه مانند مورچگان محشور شده تا زير دست و پا له شوند؛ براى اين كه چنين فرد متكبّرى در دنيا خود را بزرگ و ديگران را كوچك و حقير تلقى مى كرده است. البته در ابتداى امر به نظر مى رسد كه اين معنا با «ثُمَّ مَيَّزَهُمْ » كه در عبارت بعدى است قدرى ناهماهنگ باشد؛ ولى اين طور نيست و اشكالى پيش نمى آيد. براى اين كه ابتدا خداوند افراد را بر اساس اخلاق و ملكاتشان محشور مى كند و بعد نيكان را از ديگران جدا مى فرمايد.

«وَ أَخْرَجَ مَنْ فِيهَا» : و خداوند هر كس را كه در زمين است بيرون مى آورد. مرده ها همه زنده مى شوند. «فَجَدَّدَهُمْ عَلى [بَعْدَ] أَخْلاقِهِمْ » : پس آنان را بر كهنگى هايشان (جمع خَلَق) و يا بعد از اين كه آنان را كهنه كرده و پوسانده بود (إخلاق) تجديد حيات مى كند؛ يا آنان را بر اساس ملكات و اخلاقشان (جمع خُلْق) تجديد حيات مى فرمايد9.

ص: 102

و زنده مى كند. «وَ جَمَعَهُمْ بَعْدَ تَفَرُّقِهِمْ » : و آنان را پس از آن كه جدا جدا بودند گردآورى مى كند.

انسانها از دنيا تا قيامت حدّاقل از دو جهت نسبت به يكديگر متفرق و جدا هستند، يكى از نظر مكانى و دوّم از نظر زمانى؛ يك عده در ايران و ديگران در كشورهاى گوناگون و بسيار پراكنده و گستردۀ دنيا زندگى كرده و در مكانهاى مختلفى به خاك سپرده شده اند؛ علاوه بر آن هر كدام در يك زمان و در يك عصرى زندگى كرده و از دنيا رفته اند؛ ولى در روز قيامت همۀ آنها با هم و در يك مكان جمع مى شوند.

انسان دائماً و در طول زندگى تحليل رفته و با استفاده از مواد غذايى اجزاى ديگرى جايگزين آن مى شود. هر كدام از ما از اوّل عمر تاكنون و بتدريج شايد چندين بدن عوض كرده باشيم. بنابراين اگر قرار باشد در قيامت هم همين بدنِ مادىِ طبيعى تجديد شود اين سؤال پيش مى آيد كه كدام يك از اين بدنها كه در دنيا داشته ايم در آن روز بايد تجديد حيات شود؟ بدنى كه به عنوان مثال در كودكى داشته ايم يا بدنى كه در دوران جوانى با آن زندگى كرده ايم و يا بدنى كه در زمان ميانسالى و يا پيرى داشته ايم ؟

با توجّه به اين دو اشكال مهم بايد گفت: آنچه عقل و شرع به طور اجمال دربارۀ قيامت و حشرِ انسانها بر آن هماهنگى دارند اين است كه وقتى انسانها در روز رستاخيز دوباره زنده مى شوند داراى بدن بوده و بدن آنان نيز داراى دست و پا و چشم و گوش و ساير اعضاء است؛ ولى اين كه بدنِ محشورشده چگونه است، زياد روشن و معلوم نيست كه حتماً همين بدن طبيعى و مادّى باشد، بلكه ممكن است همان بدن برزخى انسان باشد منتها قويتر شده باشد.

ندارد. و اساساً عالم مثال و موجوداتِ در آن چنين مى باشند. و عالم خيال به معناى عالم مثال يكى از مراتب نظام هستى است كه واقعيت عينى دارد. در قيامت هم با يك بدنى محشور مى شويم كه همان بدن برزخىِ قويتر شدۀ ماست و لذّت و درد آن بسيار شديدتر از بدن طبيعى و حتى بدن برزخى ماست. به لحاظ اين كه عالم برزخ فوق عالم طبيعت است، و عالم قيامت نيز فوق عالم برزخ مى باشد.

پس انسان در قيامت با بدن محشور مى شود ولى نمى توان گفت كه حتماً با همين بدن مادّى طبيعى است. براى اين كه در همين دنيا انسانها بتدريج از لحاظ بدنى تغيير كرده و دگرگون مى شوند و در عين حال روح آنها بدون بدن نيست. همان گونه كه دورۀ جوانى به دنبال كودكى و دورۀ پيرى به دنبال دورۀ جوانى هر فردى مى باشد و بدنهاى انسان در اين دورانها با يكديگر متفاوت است، عالم برزخ و بدن برزخى انسان نيز به دنبال دنيا و بدن طبيعىِ انسان بوده و قيامت هم در ادامۀ عالم برزخ است و بدن انسانها در آنجا امتداد همان بدن برزخى آنان مى باشد و لذّت و درد انسانها در اين عوالم مختلف همچنان شديد و شديدتر مى شود.

مطلبى كه در بالا گفته شد با معاد جسمانى منافات ندارد؛ و گويندۀ اين قول منكر معاد جسمانى نيست و مى گويد: روح انسانها در قيامت با بدن محشور مى شود و اين بدن جسم است و طول و عرض و عمق دارد و داراى چشم و گوش و دست و پا و ساير اعضاء است؛ ولى معتقد است همان طور كه بدن برزخى ما با بدن طبيعى مان تفاوت داشته و باطن آن مى باشد، بدن انسان در روز قيامت نيز بدنى است كه باطن بدنِ برزخىِ انسان مى باشد. اين بدنها يعنى بدن طبيعى و برزخى و بدنى كه انسان در قيامت با آن بدن محشور مى شود، همه در طول هم هستند و جدا از يكديگر نمى باشند؛ يعنى هر بدن از جهت رتبه فوق بدن قبلى مى باشد و لذّت يا درد آن هم به مراتب بيشتر از بدن قبلى و پيشين است.

ص: 105

خداوند در قيامت مردم را دو گروه مى كند: يك گروه را كه كارهاى نيكو كرده اند نعمت داده، و از گروه ديگر كه كارهاى ناشايسته انجام داده اند انتقام مى گيرد.

همان گونه كه در قرآن از زبان اهل بهشت آمده است: «لا يَمَسُّنا فِيها نَصَبٌ وَ لا يَمَسُّنا فِيها لُغُوبٌ »(1) يعنى: در اينجا هيچ رنجى به ما نمى رسد و خستگى و ملالى هم به ما نخواهد رسيد.»

«وَ لَاتَنُوبُهُمُ الْأَفْزَاعُ ، وَ لَاتَنَالُهُمُ الْأَسْقَامُ »

(و ترسها به آنان رو نياورد، و بيماريها به آنها نرسد.)

«أَفْزاع» جمع «فزع» به معناى وحشت و ترس، و «أَسْقام» جمع «سُقْم» به معناى بيمارى است.

اهل بهشت وحشت و ترسى ندارند و بر آنان بيمارى عارض نخواهد شد. بهشت جاى درد و درمان و پزشكى و دارو نيست.

«وَ لَاتَعْرِضُ لَهُمُ الْأَخْطَارُ، وَ لَاتُشْخِصُهُمُ الْأَسْفَارُ»

(و خطرها براى آنها پديد نيايد، و سفرها آنها را جابجا نكند.)

«أَخطار» جمع «خطر»، و «أَسْفار» جمع «سفر» است؛ و «إِشخاص» به معناى جابجا كردن است.

معناى اين عبارت تقريباً مشابه عبارتهاى پيشين است. در هر صورت حضرت مى فرمايد: در بهشت خطرى وجود ندارد و خطرها عارض بهشتى ها نمى شود كه آنان از آن بترسند؛ و سفر از بهشت نيز وجود ندارد و سفرها آنان را جابجا نمى كند.

يعنى همواره در بهشت جاودان هستند و به مكانى غير از بهشت مسافرت نمى كنند.

تا اينجا وصف نيكوكاران در قيامت و بهشت بود. عبارات بعدى دربارۀ اهل معصيت و جايگاه آنان است كه در درس آينده آن را مى خوانيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته5.

ص: 108

ص: 110

«خطبۀ 109 - قسمت ششم»

«وَ أَمَّا أَهْلُ الْمَعْصِيَةِ فَأَنْزَلَهُمْ شَرَّ دَارٍ، وَ غَلَّ الْأَيْدِيَ إِلَى الْأَعْنَاقِ ، وَ قَرَنَ النَّوَاصِيَ بِالْأَقْدَامِ ، وَ أَلْبَسَهُمْ سَرَابِيلَ الْقَطِرَانِ وَ مُقَطَّعَاتِ النِّيرَانِ ؛ فِي عَذَابٍ قَدِ اشْتَدَّ حَرُّهُ ، وَ بَابٍ قَدْ أُطْبِقَ عَلى أَهْلِهِ ، فِي نَارٍ لَهَا كَلَبٌ وَ لَجَبٌ ، وَ لَهَبٌ سَاطِعٌ وَ قَصِيفٌ هَائِلٌ ؛ لَايَظْعَنُ مُقِيمُهَا، وَ لَايُفَادى أَسِيرُهَا، وَ لَاتُفْصَمُ كُبُولُهَا، لَامُدَّةَ لِلدَّارِ فَتَفْنى ، وَ لَاأَجَلَ لِلْقَوْمِ فَيُقْضى .»

وَ مِنْهَا في ذِكْرِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله و سلم:

«قَدْ حَقَّرَ الدُّنْيَا وَ صَغَّرَهَا، وَ أَهْوَنَهَا [وَ اهْوَنَ بها] وَ هَوَّنَهَا؛ وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ زَوَاهَا عَنْهُ اخْتِيَاراً، وَ بَسَطَهَا لِغَيْرِهِ احْتِقَاراً، فَأَعْرَضَ عَنْها [عَنِ الدُّنْيا] بِقَلْبِهِ ، وَ أَمَاتَ ذِكْرَهَا عَنْ نَفْسِهِ ، وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِيبَ زِينَتُهَا عَنْ عَيْنِهِ ، لِكَيْلا يَتَّخِذَ مِنْهَا رِيَاشاً، أَوْ يَرْجُوَ فِيهَا مُقَاماً[ مَقَاماً]. بَلَّغَ عَنْ رَبِّهِ مُعْذِراً، وَ نَصَحَ لِأُمَّتِهِ مُنْذِراً، وَ دَعَا إِلَى الْجَنَّةِ مُبَشِّراً، [وَ خَوَّفَ مِنَ النّارِ مُحَذِّراً].»

خطبه اى را كه در چند درس گذشته شرح مى داديم خطبه اى نسبتاً مفصّل است و موضوعات گوناگونى در آن بيان شده است. بخشى از آن دربارۀ خداوند و صفات او، و بخشى هم در مورد نعمت هاى دنيا و آخرت و مقايسۀ آنها با يكديگر بود. حضرت على عليه السلام در ادامه مقدارى هم از ويژگى هاى فرشتگان سخن گفتند، و دربارۀ علاقه و محبت شديد مردم نسبت به دنيا مطالبى را بيان داشتند، و بخش نسبتاً مبسوطى را هم

ص: 111

به مرگ و حالات انسان در حال احتضار و روانه شدن به قبر و عالم برزخ و قيامت و همچنين نعمت هاى بهشت و افرادى كه در بهشت هستند اختصاص دادند؛ تا اين كه به بيان احوالِ جهنميان رسيديم.

در حقيقت اين گونه عذابها نتيجه و لازمۀ كردار و رفتار خودِ انسان است. جنايات و ستم هايى كه انسان در طول زندگى خود انجام مى دهد طبيعتاً نتايج و پيامدهايى دارد كه انسان آنها را بلكه حقيقت و باطن آن اعمال را در قيامت مشاهده خواهد كرد.

قرآن كريم مى فرمايد: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ » (1) «پس هر كس ذرّه اى عمل خير انجام دهد آن را مى بيند، و هر كس ذرّه اى عمل ناشايست انجام دهد آن را مى بيند.» بنابر ظاهر اين آيۀ شريفه انسان در قيامت، خودِ عمل و رفتار و كردارِ خود را مى بيند. مى توان گفت كه حقيقت اعمال و رفتار دنيايى انسانها در روز قيامت تجسم پيدا كرده و باطن و حقيقت اين اعمال و رفتار در آنجا به صورت مجسم براى انسان ظاهر مى شوند.

بيشتر انسانها به عمق و باطن و نتايج و پيامدهاى اعمالِ خود آگاهى ندارند. آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً» (2) «همانا كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى خورند جز اين نيست كه در شكم هايشان آتش مى خورند و بالاخره به آتش فروزان درخواهند آمد.»

انسانى كه در طول زندگىِ خود جنايت كرده و در جامعه آتش افروخته و سرتاپايش آتش افروزى است، در قيامت اعمال او مجسم شده و به صورتهاى متناسب با آن باعث عذاب او مى شود. البته خداوند ارحم الرّاحمين است و توبۀ واقعى افراد را مى پذيرد. اگر كسى گناه كرد و پس از آن به طور جدّى پشيمان شد و توبه كرد خداوند توبه اش را پذيرفته و او را خواهد بخشيد؛ و همين توبه پذيرىِ خداوند از بزرگترين نعمت هاى الهى است؛ اما اگر كسى نه تنها گناه و ستم كرده بلكه نسبت به ادامۀ كارهاى خود اصرار داشته و در برابر خداوند تجرّى دارد، در قيامت اعمالِ خود را به صورتِ انواع و اقسام عذابها مشاهده خواهد كرد.0.

ص: 113

بنابراين عذابهايى كه در جهنم وجود دارد ظلم خداوند بر بندگانش نيست، بلكه ظلم و ستم افراد نسبت به خودشان است؛ و خداوند هيچ گاه به كسى ستم نمى كند. قرآن كريم مى فرمايد: «وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ » (1) «و ما در حق ايشان ستم نكرديم، بلكه آنان خود بر خويشتن ستم مى كردند.»

اشاره دارد به اين آيۀ قرآن: «قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نارٍ»(1) يعنى: «بريده شده است به قامت كفّار لباسهايى از آتش.»

حضرت مى فرمايد: و خداوند مى پوشاند به آنان پيراهن هايى را كه آلوده به قطران و آغشته به اين مادّۀ چسبندۀ بدبو مى باشد و لباسهاى بريده شدۀ آتشين. خلاصه عذاب و آتش دوزخ اين افراد را رها نمى كند و مانند لباس به بدن آنان چسبيده و همراه آنان مى باشد.

در اينجا ممكن است كسى بگويد: اينها چه كارهايى است كه خداوند دربارۀ بعضى از بندگان خود انجام مى دهد؟ خداوند چه نيازى به عذاب بندگان خود دارد و چرا آنها را در رنج و محنت قرار مى دهد؟

پاسخ آن روشن است؛ خداوند از عذاب برخى از بندگانش نفعى نمى برد و چيزى به خدا نمى رسد؛ بلكه آنها خودشان اين وضعيت را براى خود فراهم ساخته اند و همان گونه كه عرض كردم عذابهاى دوزخ تجسم و واقعيت رفتار خود آنها در دنيا مى باشد. كسى كه تمام وجودش در دنيا آتش افروختن و سوزاندن است، در قيامت همين روحيه و رفتارش مجسم و آتشى مى شود كه همراه او بوده و به بدنش مى چسبد.

«كَلَب» به معناى هيجان و اشتداد است؛ و سگ را هم كه «كَلْب» مى گويند بيشتر به همين جهت است كه با هيجان حمله مى كند؛ و به يكى از دردها نيز كه «دَاءُ الْكَلَب» مى گويند به خاطر اين است كه همان هارىِ سگ به انسان سرايت كرده و كسى كه اين بيمارى را پيدا كرده مانند سگ هار شده است.

«لَجَب» به سر و صداى زياد مانند جار و جنجال يا شيهه هاى اسب يا خروش امواج دريا گفته مى شود. و «قَصيف» به معناى صداى بسيار شديد، و «هائل» به معناى هولناك و وحشت آور است.

«فِي عَذَابٍ قَدِ اشْتَدَّ حَرُّهُ » : در عذابى كه حرارت آن بسيار شديد شده است «وَ بَابٍ قَدْ أُطْبِقَ عَلى أَهْلِهِ » : و درى كه بسته شده است بر اهل آن. مقصود از اين درى كه بر روى اهل آن بسته شده همان در جهنم است كه بر روى اهل جهنم بسته مى شود و هيچ راه فرارى براى آنان وجود ندارد. علاوه بر آن مكان جهنميان هم بسيار تنگ است و اهل جهنم در فشار هستند.

«فِي نَارٍ لَهَا كَلَبٌ وَ لَجَبٌ » : در آتشى كه هيجان و صدا دارد. آتش هنگامى كه شديد باشد صدا هم پيدا مى كند. «وَ لَهَبٌ سَاطِعٌ » : و آتشى كه زبانه و شعله اش بلند است «وَ قَصِيفٌ هَائِلٌ » : و داراى صداى بسيار وحشتناكى است.

«لَجَب» اصل صدا داشتن را مى گويند، و «قَصيف» به صداى هولناك گفته مى شود.

در حقيقت حضرت مى خواهند با تعبيرات گوناگون صفات آتش جهنم و كيفيّت آن را بيان كنند و گرفتاريهاى اهلِ دوزخ را براى من و شما تا حدودى ترسيم فرمايند؛ تا شايد روش خود را تغيير داده، آگاه شده و بيدار شويم. اين عذابها و شدّت آنها بستگى به رفتار انسانها در دنيا دارد و نتيجه و پيامدهاى آنها مى باشد. كسانى كه اهل گناهان بزرگ بوده و در جامعه و بين مردم ظلم و ستم و آتش به پا مى كنند، در قيامت رفتار و اعمال خود را به صورت عذابهاى هولناك و وحشت آور مشاهده مى كنند. عذابهايى كه زمان آن نيز كوتاه نيست و به يك روز و دو روز يا چند ماه و چند سال پايان نمى يابد.

ص: 116

آتشى شده و اگر براى هميشه هم در دنيا مى ماند غير از ظلم و جنايت كار ديگرى انجام نمى داد. بنابراين چون ذات او آتشى شده، در آتش پايدار مى ماند.

«وَ لَاتُفْصَمُ كُبُولُهَا» : و قيدها و غل و زنجيرهاى او باز نمى شود.

«لا مُدَّةَ لِلدَّارِ فَتَفْنى ، وَ لَاأَجَلَ لِلْقَوْمِ فَيُقْضى »

(مدّتى براى خانۀ دوزخ نيست تا زوال يابد، و زمان معيّنى براى گروه ساكن در آن نيست تا سپرى شود.)

مى فرمايد: نه براى خانۀ جهنم مدّت و زمانى وجود دارد كه اين مدّت فانى و تمام شود، و نه اجل و مدّتى براى افراد داخل در جهنم است تا پايان يابد و راحت شوند.

اين طور نيست كه جهنمى ها پنجاه يا صد سال در آنجا گرفتار عذاب باشند و نجات پيدا كنند، بلكه هميشه در جهنم گرفتار عذاب هستند. البته هميشگى بودن مى تواند به معناى طولانى مدّت بودن هم باشد، كه در اين فرض نفى «مدّة» و نفى «أجل» به منظور شدّت در مبالغه مى باشد.

«من أراد أن يتعلّم الفصاحة والبلاغة و يعرف فضلَ الكلام بعضه على بعض، فليتأمّل هذه الخطبة»: «كسى كه مى خواهد فصاحت و بلاغت را بياموزد و فضيلت و برترى برخى سخنان را نسبت به بعضى ديگر بشناسد، پس بايد در اين خطبه دقّت و انديشه كند.»

«فإنّ نسبتها إلى كلّ فصيح من الكلام - عدا كلام اللّه و رسوله - نسبة الكواكب المنيرة الفلكيّة إلى الحجارة المظلمة الأرضية»: «براى اين كه كلام حضرت در اين خطبه نسبت به هر كلام فصيحى كه ديگران بيان كرده اند - غير از كلام خدا و پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم - مانند ستاره هاى درخشان فلكى در مقايسه با سنگ تاريك زمينى است.»

به عنوان مثال اگر شما خورشيد را با يك سنگ سياه و تيرۀ زمينى بسنجيد كه چقدر تفاوت وجود دارد، بين سخنان حضرت على عليه السلام در اين خطبه با ديگر سخنان فصيح و بليغ همين اندازه تفاوت وجود دارد.

«ثمّ لينظر الناظر إلى ما عليها، من البهاء والجلالة والرّواء والديباجة، و ما تحدثه من الرّوعة والرّهبة والمخافة والخشية»: «سپس بايد بيننده تأمل و توجّه كند نسبت به آنچه در اين خطبه وجود دارد، كه عبارت است از: زيبايى و جلالت و گوارايى و آراستگى؛ و نيز آنچه در دلها و نفوس انسانها از ترس و وحشت و خوف و خشيت ايجاد مى كند.»

«حتّى لوتُليتْ على زنديق ملحد مصمّم على اعتقاد نفي البعث و النّشور، لَهدَّت قواه و أرعبت قلبه و أضعفت على نفسه و زلزلت اعتقاده»: «تا جايى كه اگر اين خطبه بر كسى خوانده شود كه زنديق و ملحد است و جزم به انكار رستاخيز و زنده شدن مردگان دارد، قواى اين شخص ملحد و زنديق را خرد كرده و دلش را مى لرزاند و در او ضعف و سستى ايجاد مى كند و اعتقاد او را كه مى گويد قيامت و دوزخ وجود ندارد متزلزل و سست مى سازد.»

ص: 119

به اين معنا كه با خود مى گويد: نكند اين حرفها راست باشد و بالاخره گرفتار شويم. براى اين كه مى گويند: در امور مهمّه احتمال نيز منجّز است. يعنى در مسائلى كه بسيار اهميت دارد انسان نمى تواند حتى احتمالات كوچك را ناديده گرفته و به آن توجّه نكند. به عنوان مثال اگر شما بخواهيد مسافرت كنيد و به شما بگويند: مسيرى را كه شما مى خواهيد از آن عبور كنيد خطرناك است و تاكنون چندين ماشين را در همين راه متوقف كرده و آن را دزديده اند و مسافرانش را كشته اند، انسان عاقل پرهيز مى كند و از آن راه نمى رود. بنابراين هنگامى كه پيامبران خدا همه مى گويند: حساب و كتاب و بهشت و جهنمى وجود دارد، چطور مى شود انسان به اين سخنان ترتيب اثر ندهد و آنها را باور نكند؟! حدّاقل انسان بايد احتمال درست بودن اين حرفها را بدهد و در رفتار خود تجديد نظر كند.

«فجزى اللّه قائلها عن الإسلام أفضل ما جزى به ولياً من أوليائه. فما أبلغ نصرته له! تارةً بيده و سيفه، و تارةً بلسانه و نطقه، و تارةً بقلبه و فكره»: «پس خداوند گويندۀ اين خطبه را به بهترين پاداشى كه به اولياى خود مى دهد از اسلام پاداش عنايت فرمايد. به اسلام خدمت كرد و آن را يارى نمود و يارى او چقدر بليغ و رسا بود؛ گاهى با دست و شمشير و بار ديگر با زبان و سخنان خود و گاه با فكر و انديشه و قلب خود به اسلام خدمت نمود و آن را يارى رساند.»

«إن قيل جهادٌ و حربٌ ، فهو سيّد المجاهدين والمحاربين؛ و إن قيل وعظٌ و تذكيرٌ، فهو أبلغُ الواعظين والمذكّرين؛ و إن قيل فقهٌ و تفسيرٌ، فهو رئيس الفقهاء والمفسّرين؛ و إن قيل: عدلٌ و توحيدٌ، فهو إمام أهل العدل والموحّدين»: «اگر سخن از جنگ و جهاد پيش آيد، پس اميرالمؤمنين عليه السلام سيّد و آقاى مجاهدين و جنگ كنندگان است؛ و اگر سخن از پند و يادآورى باشد، پس او بليغ ترين پنددهندگان و يادآوران است؛ و اگر سخن از فقه و تفسير به ميان آيد، او رئيس فقيهان و مفسّران است؛ و اگر دربارۀ عدل و توحيد سخن گفته شود، او پيشواى اهل عدل و موحّدين است.»

ص: 120

«لَيْسَ عَلَى اللّهِ بِمُسْتَنْكَرٍ*** أَنْ يَجْمَعَ العالَمَ في واحِدٍ»(1)

«براى خداوند سخت و دشوار نيست كه همۀ جهان را در يك نفر جمع كند.»

عبارت از كتاب خدا و عترت و اهل بيتم باشد در ميان شما باقى مى گذارم، اگر به آن دو چنگ زديد هرگز گمراه نخواهيد شد.» چگونه مى توان حضرت على عليه السلام را به خاطر پنج نفر كه در ابتدا با ابوبكر در سقيفه بيعت كردند رها كرده و از ديگران پيروى كرد؟! اگر تاريخ را ملاحظه كنيم اين كه مى گويند: مسلمانان اجماع كرده و ابوبكر را انتخاب كردند، دروغ است. براى اين كه واقعاً در سقيفه غير از چند نفر معدود و انگشت شمار از مهاجرين كسى با ابوبكر بيعت نكرد و اجماعى يا اجتماعى وجود نداشت، بلكه همان پنج نفر بودند(1) كه پس از بيعت با ابوبكر ديگران را با تهديد و جوّسازى وادار به بيعت كردند و سرانجام حضرت على عليه السلام را هم كه حاضر به بيعت نمى شد با زور به مسجد كشانده و بيعت گرفتند.

خلاصه ما به ابن أبى الحديد مى گوييم شما كه به حق از اميرالمؤمنين عليه السلام تعريف و تجليل كرده و سوابق او را در اسلام گوشزد و يادآورى مى كنيد، چگونه حاضر مى شويد كه ديگران را بر آن حضرت مقدّم بداريد؟! البته اين طبيعى است كه گاهى انسان در شرايطى قرار مى گيرد كه گفتن حق يا پيروى از آن بسيار دشوار مى شود، بنابراين به غلط توجيهاتى را براى كار و روش نادرست خود درست مى كند كه مثلاً بگويد: «الحمد للّه الّذي... و قدّم المفضول على الأفضل لمصلحة...»

اكنون به قسمت پايانى خطبه رسيديم كه به دو بخش تقسيم مى شود؛ ولى سيّد رضى رحمه الله آن را به دنبال يكديگر آورده است. چنان كه قبلاً نيز گفتيم اساس كار سيّد رضى در جمع آورى نهج البلاغه تقطيع بوده، به اين معنا كه سخنان آن حضرت را جدا مى كرده و هر قسمت را كه به نظرش جالب تر مى آمده گزينش مى كرده است.7.

ص: 122

كلمۀ «اختياراً» ممكن است «اختباراً» باشد كه در نتيجه معناى آن تفاوت مى كند و تفاوت آن را توضيح خواهيم داد. در لغت «اختيار» به معناى «اصطفاء» يعنى گزينش برتر در ميان دو چيز يا چند چيز است.(1)

«وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ زَوَاهَا عَنْهُ » : پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى دانست كه خداوند دنيا را از او جدا كرده است «اِخْتِيَاراً». در «إختياراً» دو احتمال است: يكى اين كه خداوند در ميان دنيا و آخرت به عنوان انتخاب برتر دنيا را از او دور كرد و آخرت را به او داد؛ و احتمال ديگر اين كه اين انتخاب از جانب پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بود، زيرا اگر پيامبر دنيا را از خداوند مى خواست خداوند به او عطا مى كرد، ولى خود پيامبر براى اين كه مى خواست به اين دنياى فانى روى نشان ندهد و تمام توجّهش به حضرت حق تعالى باشد و نيز براى همۀ مردم و مخصوصاً فقرا و ضعفا الگو شود به زندگى بسيار ساده اى كه داشت قناعت مى كرد و خداوند نيز دنيا را از او جدا كرده بود.

در خطبۀ 209 از نهج البلاغه حضرت على عليه السلام مى فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النّاسِ ، كَيْلا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقيرِ فَقْرُهُ » : «همانا خداوند بر پيشوايان عادل واجب گردانيده كه خود را با مردم تنگدست برابر دارند، تا فقر و تنگدستى فقير بر او فشار نياورد.»

وقتى مردم زندگى ساده اى دارند پيامبران و امامان به حق نيز بايد زندگى بسيار ساده اى داشته باشند تا فقر بر فقير فشار نياورد. بنابراين خداوند به اختيار خودِ پيامبر دنيا را از او دور كرد.

البته احتمال دارد كه «اِختباراً» باشد. براى اين كه هر دو كلمه شبيه يكديگر نوشته مى شود و تنها فرقشان در يك نقطه است ولى مقابلۀ آن با «إحتقاراً» با احتمال اوّل بيشتر سازگار است. اگر «إختباراً» باشد معنايش اين است كه خداوند براى امتحان6.

ص: 124

پيامبر و براى اين كه آن حضرت را خوب آزمايش كند تا با سختى ها بسازد دنيا را از او جدا كرد. پيغمبر هم با همۀ عظمت و مقامى كه دارد بايد مانند انسانهاى ديگر امتحان شود. بنابراين خداوند براى آزمايشِ پيامبر دنيا را از او جدا كرد.

«وَ بَسَطَهَا لِغَيْرِهِ احْتِقَاراً» : و خداوند دنيا را به جهت كوچكى و ناچيز بودنش براى غير پيامبر بسط و گسترش داد. براى اين كه چيز بى ارزش و كوچك را به انسانهاى غير كامل و حقير مى دهند. البته اهل دنيا تصور مى كنند كه وقتى خداوند دنيا را به آنان داده است علامت و نشانۀ آن است كه دوستشان داشته است، در صورتى كه چنين نيست؛ بلكه خداوند چون دنيا را حقير و كوچك دانسته، آن را به انسانهاى اهل دنيا و حقير بخشيده است.

«فَأَعْرَضَ عَنها [عَنِ الدُّنْيا] بِقَلْبِهِ ، وَ أَمَاتَ ذِكْرَهَا عَنْ نَفْسِهِ ، وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِيبَ زِينَتُهَا عَنْ عَيْنِهِ ، لِكَيْلا يَتَّخِذَ مِنْهَا رِيَاشاً، أَوْ يَرْجُوَ فِيهَا مُقَاماً [مَقاماً]»

(پس با دل خود از دنيا روى گرداند، و ياد دنيا را از نفس خود ميراند، و دوست داشت كه زينت و آرايش آن از چشمش پنهان شود، تا از آن لباس آراسته برنگيرد، يا اقامت در آن را آرزو نكند.)

«رياش» جمع «ريش» است كه به معناى لباس زيبا و فاخر مى آيد. «مُقام» به معناى ايستادن و باقى ماندن مى آيد؛ البته اگر «مَقام» باشد(1) به همان معناى خود، يعنى جايگاهى مانند پُست و مقام است.

مى فرمايد: پيامبر به خواست دل و قلب خود از دنيا اعراض و دورى كرد، و ذكر و ياد دنيا را از نفس خود ميراند و برطرف كرد، و دوست داشت كه زينت دنيا از چشم او پنهان گردد، تا از دنيا براى خود زندگى و يا لباس فاخرى قرار ندهد يا از دنيا يك پست و مقامى را براى خود آرزو نداشته باشد. اگر عبارت «مُقاماً» باشد يعنى: تا اين كه ايستادن و باقى ماندن در دنيا را آرزو نداشته باشد.7.

ص: 125

ص: 128

شجره را به صورت جمع نمى آورد كه بفرمايد ما درخت هاى نبوّت هستيم؛ براى اين كه گويا تنها يك شجرۀ طيّبه مى باشد كه يك جزء از آن پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم است و جزء ديگر آن اميرالمؤمنين عليه السلام و حضرت فاطمه عليها السلام و ائمۀ اطهار عليهم السلام. البته در معناى اين عبارت دو احتمال ذكر شده است:

احتمال اوّل - بنى هاشم را يك شجرۀ طيّبه اى بدانيم كه ميوۀ آن نبوّت و رسالتِ پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم است. به تعبير ديگر بر اساس اين احتمال نبوّت در حقيقت ميوۀ درخت است و كلمۀ «نَحْنُ » شامل بنى هاشم، اميرالمؤمنين عليه السلام و ائمۀ اطهار عليهم السلام و اجدادشان مى شود.

احتمال دوّم - پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم، اميرالمؤمنين عليه السلام، حضرت زهرا عليها السلام و همۀ ائمه عليهم السلام با هم درخت نبوّت هستند؛ كه البته اساس و تنۀ اصلى اين درخت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بوده و اميرالمؤمنين و اهل بيت عليهم السلام از شاخه هاى آن درخت مى باشند. براى اين كه امامت فرع نبوّت است. پس بر اساس احتمال دوّم يك درخت پاكى وجود دارد كه اساس و تنۀ اصلى آن نبوّت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بوده و حضرت على و ائمه عليهم السلام نيز شاخ و برگهاى آن هستند و جداى از نبوّت نمى باشند. زيرا عترت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به هر حال وابسته به پيامبرند.

«وَ مَحَطُّ الرِّسَالَةِ » : و ما جايگاه فرود رسالت هستيم. به اين معنا كه رسالت در خانوادۀ ما فرود آمده است. جايگاه رسالت و نبوّت در اصل پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم است، و اهل بيت عليهم السلام شاخ و برگ و فروعات آن مى باشند.

«وَ مُخْتَلَفُ الْمَلائِكَةِ » : و ما محل رفت وآمد ملائكه و فرشتگان الهى هستيم.

اميرالمؤمنين عليه السلام و حضرت فاطمه عليها السلام و ائمۀ اطهار عليهم السلام نيز رفت و آمد داشته اند. البته اين رفت و آمدها لازم نيست براى وحى باشد، وحى توسط جبرئيل بر پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم از جانب خداوند نازل مى شده است. ولى در عين حال از بسيارى روايات استفاده مى شود كه ملائكۀ ديگرى هم وجود داشته اند كه به عنوان واسطۀ فيض و كارهاى مختلف در منزل ائمه عليهم السلام رفت و آمد نموده و به آنان امورى را الهام مى كردند.(1) يا گاهى آثار ملائكه در منازل ائمه مشاهده شده است.(2) و از رواياتِ پيرامون سورۀ قدر(3) نيز استفاده مى شود كه در شب هاى قدر فرشتگان خدمت ائمۀ اطهار عليهم السلام رسيده و مقدّرات عالم را خدمت آن بزرگواران عرضه مى دارند. شب هاى قدر تا طلوع فجر، «شب سلام» است.

در خطبۀ قاصعه هم در مورد اين كه اميرالمؤمنين عليه السلام صداى فرشتگان را مى شنود و آنها را مى بيند، از قول پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم آمده است كه: «إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ ، وَ تَرى مَا أَرى ، إِلّا أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِيٍّ ، وَ لَكِنَّكَ وَزِيرٌ، وَ إِنَّكَ لَعَلى خَيْرٍ»(4) «همانا تو مى شنوى آنچه را كه من مى شنوم، و مى بينى آنچه را كه من مى بينم؛ مگر اين كه پيغمبر نيستى، و لكن وزير هستى، و همانا تو بر خير و نيكويى مى باشى.»

بنابراين خانۀ حضرت على عليه السلام و حضرت فاطمه عليها السلام و ائمۀ اطهار عليهم السلام محل رفت و آمد ملائكه مى باشد؛ هر چند به آنان وحى نمى شود. البته ملائكه با انسانهاى معمولى هم همراه هستند و گاهى محافظ و نگهبان آنها مى باشند ولى رفت و آمد ملائكه نسبت به حضرت على و اهل بيت عليهم السلام تنها به عنوان محافظت از آنها نمى باشد بلكه آن حضرات فرشتگان را مى بينند و با آنان سخن مى گويند و گاهى راهنمايى هايى2.

ص: 131

از ملائكه مى گيرند. به اين جهت رفت و آمد فرشتگان با آنان يك امتياز حساب مى شود ولى براى انسانهاى عادى امتيازى به شمار نمى آيد.

مى كند و ويژگى ها و فضيلت هاى اميرالمؤمنين عليه السلام را از نظر قضاوت و علم و ساير امتيازات شرح مى دهد كه در شرح خوئى رحمه الله بر نهج البلاغه و در انتقاد به او چنين آمده:

چگونه است كه شما از على عليه السلام تجليل كرده و فضيلت هاى او را برشمرده و رواياتى را كه دربارۀ فضيلت آن حضرت است نقل مى كنيد ولى ديگران را بر آن حضرت مقدّم مى داريد؟! خلاصه همان انتقادى را كه ما از ابن أبى الحديد داشتيم و بيان كرديم مرحوم خوئى هم با تعجّب بيان مى كند.(1)

«وَ مَعَادِنُ الْعِلْمِ » : و ما خانواده كه خود پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و اميرالمؤمنين عليه السلام جزء آنها هستند گنجينه هاى دانش مى باشيم. «وَ يَنَابِيعُ الْحِكَمِ » يا «وَ يَنَابِيعُ الْحُكْمِ » : و ما خانواده سرچشمه هاىِ دانش و حكمت ها و يا سرچشمه هاى احكام الهى هستيم.

به آن علم گفته مى شود، و از آن جهت كه اين كشف و حكايت مطابق با واقع و راسخ و محكم و متقن است از آن تعبير به حكمت مى شود. به عبارت روشن تر علم و دانش خاصيت ها و ويژگى هايى دارد، يكى از آنها حضور معلوم نزد عالم است، به لحاظ اين ويژگى علم را علم مى گويند. ولى به لحاظ مواردى كه انسان را به متن واقع مى رساند و حقيقت را براى انسان روشن مى كند از آن تعبير به حكمت مى شود. البته برخى گفته اند: «حكمت» علم به حقايق اشياء است آنچنان كه هستند (يعنى علمِ مطابق با واقع) و التزام و پيروى عملى از آن علم؛ كه بنابر اين تفسير «حكمت» مجموع علم و عمل يعنى حكمت نظرى و حكمت عملى است. و بر اين اساس تقسيم حكمت به نظرى و عملى نادرست است؛ هر چند مى توان علم يا فلسفه را به نظرى و عملى تقسيم نمود.

مى كند و نسبت به اهل بيت عليهم السلام دشمنى مى ورزد يك نتيجۀ عملى بر كار او مترتّب مى شود كه همان عذاب الهى است. به عبارت ديگر اعمال و كردار او نشان مى دهد كه پيامدهايى بر اعمال او مترتّب خواهد شد كه يكى از آن نتايج و پيامدها سطوت و قهر الهى است كه به موقع خودش بايد به حساب او رسيدگى شود و عذاب ببيند.

آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ » (1) «پس هر كس ذرّه اى عمل خير انجام داده باشد آن را مى بيند، و هر كس ذرّه اى عمل ناشايست انجام داده باشد آن را مى بيند.»

بنابراين ممكن است كسى كه دشمن اهل بيت عليهم السلام است و نسبت به آنان بغض و كينه دارد در ظاهر منتظر قدرت نمايى يا منتظر عذاب الهى نباشد، ولى چون هر كارى نتايج و پيامدهايى دارد عملاً و به طور قهرى منتظر عذاب الهى و سطوت خداوند مى باشد.

نكتۀ قابل توجّه ديگر اين است كه فرمايش فوق خبر است و در حقيقت حضرت تعريف مى كند كه دوست و دشمن ما اين طور هستند؛ ولى در عين حال مى توان از آن نتيجۀ انشايى نيز گرفت. به اين معنا كه وقتى چشمه هاى علوم و دانش ها على عليه السلام و ديگر معصومين عليهم السلام هستند، عقل و شرع حكم مى كند كه بايد به دنبال آنها رفت و از آنها علم و دانش را فرا گرفت؛ به ويژه در معارف الهى و مسائل دينى. انسان مسلمان و آگاه به سفارشات پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم حق ندارد از ابوحنيفه و امثال او پيروى كند، بلكه بايد به عترت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و در رأس آنها به حضرت على عليه السلام مراجعه كند.

البته همان طور كه عرض كرديم ظاهر عبارتِ حضرت امير عليه السلام خبر است و مى خواهد بفرمايد: دوستان و ياران ما در انتظار رحمت، و دشمنان ما در انتظار سطوت و عذاب الهى هستند.8.

ص: 135

مؤلف محترم تحف العقول كه حسن بن على بن شُعبة است قبل از سيّد رضى مى زيسته و بنابراين تحف العقول قبل از نهج البلاغه نوشته شده است. حسن بن على بن شُعبة طبقۀ نهم است كه تقريباً معاصر مرحوم كلينى مى شود؛ درحالى كه سيّد رضى طبقۀ يازدهم مى باشد.

آغاز خطبۀ ديباج در تحف العقول اين گونه شروع مى شود:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ فاطِرِ الْخَلْقِ ، وَ خالِقِ (1) الإصْباحِ ، وَ مُنْشِرِ الْمَوْتى ، وَ باعِثِ مَنْ فِى الْقُبورِ.

أَشْهَدُ أَنْ لا إلهَ إلّااللّهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه. عِبادَ اللّه...»(2)

«ستايش مخصوص خداوندى است كه آفرينندۀ خلق و شكافندۀ روشنايى است و مردگان را در روز قيامت زنده و پراكنده مى سازد و هر كس را كه در قبرهاست برمى انگيزاند. شهادت و گواهى مى دهم كه خدا و معبودى جز اللّه نيست كه تنهاست و شريكى ندارد، و محمّد بنده و فرستادۀ اوست. بندگان خدا...» تا اينجا كه خوانديم در نهج البلاغه نيامده، و از اينجا به بعد است كه خطبۀ نهج البلاغه شروع مى شود.

به هر حال ما در اينجا عبارت نهج البلاغه را شروع مى كنيم.

«سُبْحانَ » مفعول مطلق نوعى است كه فعل آن محذوف مى باشد.

«ايمان» مصدر باب افعال از مادّۀ «أمن» است. «ايمان» در اصل «إِئْمان» بوده كه همزۀ دوّم به خاطر كسرۀ همزۀ اوّل قلب به ياء مى شود. فعل آن نيز در اصل «أَئْمَنَ » بوده كه همزه قلب به الف و «آمن» مى گردد.

هر كس كه آرزو دارد به كمال مطلق راه يابد در پى وسيله و راهى است تا او را به آن كمال نزديك و مرتبط سازد. خداوند وجود غيرمتناهى است كه خالق و رازق ما بوده و حدوث و بقاى ما وابسته به ذات اوست. و كسى كه نسبت به اين حقيقت علم و آگاهى داشته باشد، دوست دارد راهى پيدا كرده تا به وسيلۀ آن هر چه بيشتر به خداوند نزديك شده و با او ارتباط تنگاتنگ پيدا كند. در نتيجه اوّلين سؤالى كه در ذهنش نقش مى بندد اين است كه از چه راهى مى توان به خداوند نزديك شد و با او رابطه برقرار كرد؟ حضرت در پاسخ به طور خلاصه مى فرمايد: راه آن باور و ايمان به خدا و فرستادۀ اوست.

مى فرمايد: بهترين چيز يا بهترين وسيله اى كه متقرّبان به خداوندِ منزّه و متعالى به وسيلۀ آن تقرب مى يابند «ألْإِيمَانُ بِهِ وَ بِرَسُولِهِ » : ايمان به خدا و ايمان به فرستادۀ اوست. در درجۀ اوّل و مهم تر از همه ايمان قلبى است. اگر انسان اعمال خوب انجام دهد ولى ايمان به خدا نداشته باشد سودى براىِ او ندارد. در درجۀ اوّل بايد به خدا ايمان داشت. «ايمان» به معناى اعتقاد و باورى است كه موجب آرامش مى شود. براى اين كه انسان وقتى خدا را باور داشته باشد، اين باور سبب آرامش دل او مى گردد.

قرآن كريم مى فرمايد: «أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » (1) «هان، كه با ياد خدا دلها آرام گيرند.»

پس اوّلين وسيله اى كه انسان را به خداوند نزديك مى سازد و موجب ارتباط با خدا مى شود ايمان است كه يك امر قلبى است، و در مرحلۀ بعد نوبت به امور عملى8.

ص: 138

مى رسد. اين كه بعضى از دراويش مى گويند: دل كه درست شد كافى است، مطلب درستى نيست؛ بلكه اگر واقعاً دل درست شد و ايمان آمد، اعضاء و جوارح نيز از دل پيروى مى كنند. اين است كه حضرت پس از بيان ايمان، به امور عملى پرداخته و آنها را بيان مى فرمايد. قرآن كريم هم در سورۀ عصر ابتدا از ايمان و پس از آن از عمل صالح سخن گفته، مى فرمايد: «وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ ...» (1) «سوگند به روزگار، كه بى ترديد انسان در زيانكارى است، مگر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند...». يادآورى مى شود: حقيقت توسّل به امامان عليهم السلام نيز از همين مقوله است، زيرا انسان با شناخت كامل آن حضرات و پيروى از آنان در تمام عرصه ها در حقيقت خود را به وسيلۀ آنان به خداوند نزديك كرده است.

2 - جهاد در راه خدا

«وَالْجِهَادُ فِي سَبِيلِهِ فَإِنَّهُ ذِرْوَةُ الْإِسْلامِ »

(و جهاد در راه خداوند كه همانا آن بلنداى اسلام مى باشد.)

«ذِرْوَة» با كسر ذال و «ذُرْوَة» با ضمّ ذال هر دو صحيح است و هر دو به معناى بلندى و يا قلّه مى آيد. بنابراين «ذُرْوَة الْإِسْلامِ » به معناى قلّه يا مرتبۀ بلند اسلام است.

اگر دين حقى وجود داشته باشد بايد ابتدا براى آن پايگاه محكمى درست كرد كه از بين نرود. جهاد در راه خداوند - چه جهاد و پيكار با دشمن بيرونى كه اصطلاحاً به آن جهاد اصغر مى گويند، و چه جهاد با دشمن درونى و نفس امّاره كه به آن جهاد اكبر مى گويند - باعث مى شود پايگاه ايمان محكم شود، و هنگامى كه پايگاه محكم شد ديگر مى توان نماز يا واجبات ديگر الهى را آنچنان كه بايد عمل و آشكار كرد و از دشمنان ترسى به دل راه نداد. به همين جهت است كه ما امام حسين عليه السلام را كه در راه3.

ص: 139

خدا جهاد كرد برپادارندۀ نماز و پرداخت كنندۀ زكات دانسته و خطاب به آن حضرت مى گوييم: «أَشْهَدُ أَنّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاةَ و آتَيْتَ الزَّكَاةَ » (1)«گواهى مى دهم كه شما با جهادِ خود نماز را به پاداشتى و زكات را پرداختى.»

بنابراين حضرت على عليه السلام در اينجا ابتدا جهاد را ذكر مى كند؛ زيرا جهاد محافظ اسلام و باعث قدرت آن است. اركان ديگر بعد از جهاد فى سبيل اللّه است؛ و اگر جهاد نباشد تضمينى براى ادامۀ حيات و بالندگى اسلام نيست.

مى فرمايد: و دوّمين وسيلۀ تقرب به خداوند و ارتباط با او جهاد در راه خداست؛ زيرا جهاد بلنداى اسلام است. با جهاد است كه اسلام پيروز شده و زمينۀ پيروى از دستورات اسلام به وجود مى آيد.

3 - كلمۀ اخلاص

«وَ كَلِمَةُ الْإِخْلاصِ فَإِنَّهَا الْفِطْرَةُ »

(و كلمۀ اخلاص كه همانا آن اقتضاى فطرت است.)

حضرت امير عليه السلام در اينجا جهاد را مقدّم بر كلمۀ اخلاص كه همان كلمۀ توحيد است ذكر فرمود. شايد علّتش اين باشد كه به هر حال تا جهاد نباشد توحيد كامل نيز در كار نيست؛ گرچه جهاد هم بدون انگيزۀ توحيدى فايده ندارد. اينجا ترتيب به اين لحاظ است كه وقتى جهاد آمد بتدريج مزاياى اسلام بروز و ظهور پيدا مى كند و از جمله مردم مى توانند به خوبى توحيد را آشكار نمايند، و پس از آن به ترتيب نوبت نماز و روزه و حج مى رسد.

«وَ كَلِمَةُ الْإِخْلاصِ » : از جهاد كه بگذريم نوبت به كلمۀ اخلاص مى رسد كه همان «لا إله إلّااللّه» است و انسان به وسيلۀ توجّه و ايمان به آن كارهاى خود را براى1.

ص: 140

خداوند خالص مى كند. «فَإِنَّهَا الْفِطْرَةُ » : پس بى ترديد اين كلمۀ اخلاص و توحيد مطابق فطرت انسانهاست. براى اين كه همۀ انسانها در اعماق قلب خود به دنبال موجودى مى گردند كه هيچ نقص و عيبى نداشته و كمال مطلق باشد. چنين موجودى همان خداست. كسانى هم كه بت پرست بوده و يا غير خدا را مى پرستيدند، در واقع آنها را نمونه و نشانى از خدا يا واسطۀ فيض او دانسته و مى گفتند: «ما نَعْبُدُهُمْ إِلاّ لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللّهِ زُلْفى » (1) «آنان را جز براى اين نمى پرستيم كه ما را به گونه اى از تقرب، به خداوند نزديك گردانند.»

بنابراين خداپرستى و كلمۀ اخلاص مطابق فطرت انسانهاست. قرآن كريم مى فرمايد: «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها» (2) «فطرت الهى كه مردمان را مطابق آن آفريده است.»

اينجا اين سؤال مطرح مى شود كه در عبارت «أَلْاِيمانُ بِهِ » كه حضرت در جملات قبل فرمودند مسألۀ توحيد مطرح شده است، پس چرا در اينجا دوباره تكرار شده است ؟

در پاسخ بايد عرض كنيم: ايمان باور قلبى است، در صورتى كه كلمۀ اخلاص جنبۀ عملى هم دارد. به اين معنا كه انسان علاوه بر باور قلبى بايد در مقام گفتار و عمل نيز آن را ابراز كرده و آشكار كند. به همين دليل اگر كسى ايمان قلبى دارد ولى حاضر نيست آن را آشكار كند و «أشْهَدُ أنْ لا إله إلّااللّه» بگويد، مشكل است بتوان او را مسلمان حساب كرد. در حقيقت ايمان بايد آشكار شود و نشانه داشته باشد، كه نشانه و علامتِ آن همان كلمۀ اخلاص و شهادت خالصانه به وحدانيّت خداست. درست مانند نكاح كه صرف رضايت قلبى كفايت نمى كند؛ بلكه غير از رضايت قلبىِ دو طرف، به نشانه و يا چيزى كه آن را آشكار كند و ظاهر سازد نياز است كه آن عبارت «أنْكَحْتُ وَ زَوَّجْتُ » مى باشد. در مورد ايمان نيز ايمان قلبى كافى نيست، بلكه به گفتن0.

ص: 141

كلمۀ اخلاص - كه مطابق فطرت است - نياز دارد؛ و با گفتن آن معلوم مى شود كه شما وارد جرگه و گروه مسلمانان شده ايد.

4 - برپاداشتن نماز

«وَ إِقَامُ الصَّلاةِ فَإِنَّهَا الْمِلَّةُ »

(و برپاداشتن نماز كه همانا آن آيين اسلام است.)

حضرت پس از بيان لزوم ايمان و كلمۀ اخلاص، هنگام بيان اعمالى كه يك مسلمان بايد آنها را انجام دهد ابتدا نماز را بيان مى كند. براى اين كه نماز ستون دين است. البته پيش از نماز جهاد را ذكر فرموده بود كه جزء اعمال است؛ ولى مقدّم داشتن جهاد همان طور كه عرض كرديم به خاطر اين است كه جهاد به عنوان جايگاه همۀ اعمال و پايگاه خود ايمان مى باشد و آنها را حفظ مى كند.

مى فرمايد: و به پا داشتن نماز؛ زيرا نماز اساس آيين بوده و ستون دين است. «ملّت» در زبان عرب همان دين و آيينى است كه انسان به آن معتقد مى باشد. البته كلمۀ «ملّت» در زبان فارسى به معناى مردم است و اين كلمه مانند بسيارى از واژه هاى مشترك در بين زبانهاست كه در هر زبان كاربرد ويژۀ خود را داراست، و استعمال آن در معنا و مفهومى در يك زبان نبايد سبب اشتباه در به كارگيرى اين واژه در زبان ديگر و در مفهوم و معناى ديگر گردد. در فارسى كم نيستند لغاتى كه در غير معناى عربى آنها استعمال مى شوند، مانند: «جامعة» كه اكنون در عربى به معناى دانشگاه است. به هر حال كلمۀ «ملّت» در متون عربى را نبايد به معناى «مردم» گرفت، بلكه معناى آن در قرآن و حديث «كيش و آيين» است.

5 - پرداخت واجبات مالى

«وَ إِيتَاءُ الزَّكَاةِ فَإِنَّهَا فَرِيضَةٌ وَاجِبَةٌ »

(و پرداخت زكات كه همانا آن تكليفى واجب است.)

ص: 142

حضرت پس از بيان نماز، واجب بودن زكات و پرداخت آن را يادآورى مى فرمايد. البته ما احتمال مى دهيم كه اين زكات و همچنين زكاتهايى كه در آيات قرآن آمده محدود به مواردى نيست كه در فقه به عنوان زكات وارد شده است؛ بلكه شامل همۀ واجبات مالى مى شود. بر اساس اين احتمال زكات شامل خمس هم - كه از امور مالى اسلام است - مى شود. در حقيقت نماز يك امرِ عبادىِ بدنى است؛ ولى زكات جنبۀ مالى دارد. اين كه قرآن كريم از قول حضرت عيسى عليه السلام نقل مى كند: «وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا»(1) اشاره به همين دارد كه خداوند حضرت عيسى عليه السلام و پيامبران خود را سفارش به نماز و پرداخت واجبات مالى فرموده است.

اسلام هم به جنبۀ عبادى توجّه دارد و هم به جنبۀ اقتصادى. البته با اين تفاوت كه امور اقتصادى اسلام فقط اقتصادى نيست، بلكه خداوند به همين امور اقتصادى هم رنگ عبادى داده است؛ و فرق امور اقتصادى در اسلام با ديگر مكاتب در همين است. به همين دليل اگر كسى خمس و زكات خود را بدون قصد قربت انجام دهد باطل است. اين بدان جهت است كه مردم از صميم قلب آنها را پرداخت كنند. پس مسائل اقتصادى هم جزء برنامه هاى اسلام بوده و اين طور نيست كه اسلام منحصر به امور عبادى محض و اخلاقى باشد.

بنابراين زكات سمبل امور مالى است و اين كه قرآن مى فرمايد: «وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ »(2) معنايش اين است كه نماز را به پا داريد و امور مالى اسلام را عمل كنيد و واجبات مالى را بپردازيد.

6 - روزۀ ماه رمضان

«وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ جُنَّةٌ مِنَ الْعِقَابِ »

(و روزۀ ماه رمضان كه همانا آن سپرى است از كيفر و عقاب.)3.

ص: 143

«جُنَّة» به معناى سپر است و از مادّۀ «جَنَّ » مى آيد كه به معناى پوشش است. از اين مادّه چندين كلمۀ مشهور وجود دارد كه در همۀ آنها به نحوى معناى پوشش لحاظ شده است. به عنوان مثال «جِنّ » به لحاظ مخفى بودنش جِنّ خوانده شده؛ و «مجنون» نيز به لحاظ اين كه عقلش پنهان و يا پوشيده است مجنون گفته شده است؛ باغ و بهشت را هم «جَنَّة» مى گويند چون پوشيده از درخت است؛ بچۀ در شكم مادر را نيز براى اين كه پوشيده است «جنين» مى گويند؛ سپر را هم به لحاظ اين كه انسان را از خطر محافظت مى كند و مى پوشاند «جُنَّة» مى گويند.

حضرت مى فرمايد: و روزه ماه رمضان؛ زيرا بى ترديد روزۀ ماه رمضان سپر كيفر و عقاب جهنم است.

7 - حج خانۀ خدا

«وَ حَجُّ الْبَيْتِ وَاعْتِمَارُهُ فَإِنَّهُمَا يَنْفِيَانِ الْفَقْرَ وَ يَرْحَضَانِ الذَّنْبَ »

(و حج خانۀ خدا و عمرۀ آن كه همانا آن دو فقر را برطرف مى كنند و گناه را مى شويند.)

«حَجّ » و «حِجّ » هر دو صحيح و هر دو به معناى قصد است. «حِجُّ الْبَيْت» يعنى قصد خانۀ خدا. «عُمْره» نيز كه از مادّۀ «اِعتمار» است به معناى زيارت مى آيد؛ «اِعْتَمَرَ» يعنى «زارَ». البته حج و عمره از نظر اصطلاحى با هم تفاوت دارند، و آنچه بيان كرديم تنها از نظر تفاوت لغوى آنها بود.

«رَحَضَ » به معناى «غَسَلَ » مى آيد و در معناى مصدرى يعنى شستن. عرب ها به توالت «مِرحاض» مى گويند كه به معناى محل شستشو مى باشد، و ما در فارسى به آن دستشويى مى گوييم.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: و حج خانۀ خدا يا قصد خانۀ خدا و زيارت آن را به جا آوردن؛ زيرا اين دو فقر و نادارى را برطرف مى كنند و گناه را مى شويند.

ص: 144

8 - صلۀ رحم

«وَ صِلَةُ الرَّحِمِ فَإِنَّهَا مَثْرَاةٌ فِي الْمَالِ وَ مَنْسَأَةٌ فِي الْأَجَلِ »

(و صلۀ رحم كه همانا آن باعث افزايش مال و تأخير در وقت مرگ است.)

«ثرى » و «ثروت» به معناى زيادى مال است، و «مَثْراة» مصدر ميمى به معناى اسم فاعل است، يعنى زياد كنندۀ مال؛ و «مَنْسَأَة» هم مصدر ميمى از «نَسَأَ» مى باشد كه به معناى باعث تأخير و يا عقب انداختن است.

«وَ صِلَةُ الرَّحِمِ » : و صلۀ رحم هم از جمله امورى است كه موجب تقرب به خدا مى شود؛ «فَإِنَّهَا مَثْرَاةٌ فِي الْمَالِ » : براى اين كه صلۀ رحم باعث زياد شدن مال است. اگر كسى مى خواهد مالش زياد شود بايد صلۀ رحم كند. وقتى شما از خويشان خود بازديد و صلۀ رحم و دستگيرى كرديد، آنها دعا مى كنند كه خدا به شما خير و بركت دهد و خدا هم اين دعاها را مى شنود و اين دعا باعث خير و بركت در مال شما شده و آن را زياد مى كند. «وَ مَنْسَأَةٌ فِي الْأَجَلِ » : و باعث تأخير در اجل و مرگ انسان مى باشد.

صلۀ رحم باعث مى شود مرگ انسان به تأخير بيفتد. زيرا صلۀ رحم موجب بشّاش شدن روح و روان و آرامش خاطر و از بين رفتن غم و اندوه شده و طبعاً عمر انسان را طولانى مى كند.

9 - صدقۀ آشكار و پنهان

«وَ صَدَقَةُ السِّرِّ فَإِنَّهَا تُكَفِّرُ الْخَطِيئَةَ ، وَ صَدَقَةُ الْعَلانِيَةِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مِيْتَةَ السُّوءِ»

(و صدقۀ پنهانى كه همانا آن گناه را مى پوشاند، و صدقۀ آشكار كه بى ترديد مردن بد را برطرف مى كند.)

صدقه اى كه انسان آن را پنهانى و به طور مخفى بدهد باعث كفارۀ جرم و گناهان

ص: 145

مى شود و خداوند آنها را مى پوشاند، و اگر صدقه به طور آشكار و علنى هم داده شود مرگ سوء را برطرف مى كند. به اين معنا كه انسان كمتر دچار تصادفات و حوادث ناگهانى و فاجعه بار مى شود. اين است كه هنگام مسافرت بهتر است انسان صدقه بدهد تا احتمال بروز حوادث و تصادفات كمتر گردد.

10 - انجام كارهاى پسنديده

«وَ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ فَإِنَّهَا تَقِي مَصَارِعَ الْهَوَانِ »

(و كارهاى خير كه همانا آنها را از پرتگاههاى خوارى حفظ مى كنند.)

«صَنائِع» جمع «صَنيعَة» و از مادّۀ «صُنْع» به معناى ساختن و انجام دادن كار است، و در لغت عرب «صَنائِع» در كارهاى خوب و احسان و نيكوكارى به كار مى رود.

و «صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ » يعنى كارهاى خير. «مَصارِع» جمع «مَصْرَع» به معناى مكان سقوط و زمين افتادن است. «هُون» و «هَوان» به معناى خفّت و خوارى است.

مى فرمايد: و كارهاى خير انسان را از پرتگاههاى خوارى نگه مى دارد و در زندگى خوار و ذليل نمى شود. مثلاً در زندگى دچار شكست هاى خفّت بار نمى شود و يا اين كه آبرو و حيثيت اجتماعى او از بين برود؛ بلكه انجام دادن كارهاى خير و خدمت كردن به مردم باعث پيشگيرى از ذلّت و خوارى او مى شود و در اجتماع عزيز و سربلند خواهد بود.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 146

ص: 148

«أَفِيضُوا» را به «اِنْدَفِعُوا» معنا كرده اند كه جارى شدن و افتادن در چيزى يا مسيرى است. آيۀ شريفۀ قرآن كه مى فرمايد: «ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النّاسُ »(1) به همين معناست؛ يعنى از همان جايى كه مردم روانه شده و جارى شدند شما هم جارى شده و روانه شويد. البته «أَفيضوا» به معناى «أَكْثِروا» هم آمده است: «أَفاضَ في الحديث» يعنى بسيار سخن گفت و به تعبير ديگر غرق در سخن شد.

حضرت مى فرمايد: در وادى ياد خداوند قرار گيريد و هميشه به ياد او باشيد؛ زيرا ياد خدا بهترين يادهاست. خدايى كه خالق و رازق ماست و قوام هستى ما به اوست.

بنابراين انسان به جاى اين كه به فكر مادّيات اين جهان باشد، بايد به ياد خدا باشد كه ياد خدا بهترين ذكرهاست. البته توجّه داريد كه مقصود از ياد خدا تنها ذكر لفظى نيست، بلكه مهم تر از ذكر لفظى و زبانى ذكر قلبى است كه انسان در دل و جان خود به ياد خدا باشد و او را فراموش نكند.

خداوند در قرآن كريم وعده هايى به متّقين داده؛ از جمله مى فرمايد: «قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ» (1) «بگو آيا شما را به بهتر از اينها خبر دهم ؟ براى كسانى كه تقوا پيشه كرده اند نزد پروردگارشان بوستانهايى است كه نهرهايى از زير آنها جارى مى شود، در آن جاودانه اند، و همسرانى پاكيزه دارند و از خشنودى خداوند برخوردارند؛ و خداوند به بندگانش بيناست.» همان طور كه ملاحظه مى كنيد خداوند در همين يك آيه به متّقين بهشت و همسران پاك و از همه مهم تر خشنودى خود را وعده داده است.

حضرت مى فرمايد: و رغبت كنيد در آنچه خداوند نسبت به متّقين وعده فرموده است؛ زيرا وعدۀ خداوند راست ترين وعده است. به اين معنا كه ممكن است مردم از وعده هاى خود تخلف كنند، اما خداوند هيچ گاه از وعدۀ خود تخلف نمى كند. براى اين كه تخلف از وعده يا به خاطر عجز و ناتوانى و يا به خاطر بُخل مى باشد؛ و خداوند نه بخيل است و نه ناتوان، پس از وعدۀ خود تخلف نمى كند.

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم كارى را انجام داد معلوم مى شود كه انجام آن جايز است؛ و چنانچه دربارۀ چيزى اظهارنظر و جايز بودن آن را بيان كرده باشد، آن هم روشن است و بر حلّيت آن در شرع مقدس دلالت مى كند. گاهى هم سنّت از تقرير پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم استفاده مى شود. تقرير پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اين است كه كارى پيش او انجام شود و از آن نهى و جلوگيرى نكند، كه نتيجه مى گيريم آن كار جايز است و مى توان آن را انجام داد.

«أَهْدى » در عبارت «أَهْدَى السُّنَنِ » ممكن است از مادّۀ «هَدْي» باشد، كه بر اساس اين احتمال عبارت مورد بحث «أَسَنُّ السُنَنِ » يعنى سنّت ترين سنّت ها معنا مى دهد.

احتمال دوّم اين است كه «أَهْدى » از مادّۀ «هَدَيَ » باشد، كه در اين صورت هدايت كننده ترين سنّت ها معنا مى شود. قرآن كريم نيز مى فرمايد: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ » (1) «هر آينه در پيامبر خدا براى شما سرمشق نيكويى هست.»

حضرت مى فرمايد: به روش و سيرت پيامبرتان اقتدا كنيد، زيرا روش و سيرت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم براى شما بهترين سيرت است؛ و خود را به سنّت و دستورات پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم ملتزم كنيد، زيرا سنّت و روش آن حضرت هدايت كننده ترين سنّت ها مى باشد.

مى شود. البته حديث اصطلاحى همان روايات رسيده از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام است؛ ولى حديث از نظر لغوى به چيزى تازه و يا هر سخنى گفته مى شود. تعبير «أَحْسَنُ الْحَديث» در قرآن آمده است: «اَللّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ »(1) يعنى: «خدا نازل كرده است بهترين سخن را». كه اين تعبير در وصف قرآن كريم است.

حضرت مى فرمايد: مطالب قرآن را ياد بگيريد، پس همانا قرآن بهترين كلام است.

حضرت على عليه السلام را بهترين دليل بر حادث بودن كلام خداوند مى داند.

پس قرآن كريم كلام تازه اى است كه نمى تواند قديم باشد. به تعبير ديگر كلام اللّه از جمله حوادث عالم است كه خداوند آن را گاهى به درخت القاء كرده و گاهى به كوه و گاهى نيز به نفس پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم؛ و ممكن است به نحو ديگرى هم القاء كرده باشد.

حضرت مى فرمايد: در قرآن عميقاً انديشه كنيد و فهم شما نسبت به آن با بصيرت باشد؛ زيرا قرآن بهار دلهاست.

در تمام ايّام و يا فصولِ سال تنها بهار است كه انسان وقتى به باغ يا دشت و صحرا مى رود گل ها و شكوفه ها شكفته اند و درخت ها همه سرسبز و خرّم شده اند.

هر درختى گل يا شكوفۀ ويژۀ خود را دارد و بتدريج ميوه ها رشد كرده و مى رسند.

برعكس در زمستان همۀ برگها ريخته و از شكوفه ها و ميوه هاى درختان خبرى نيست و تنها چيزى كه ممكن است به چشم بخورد بعضى از گياهان كمى سبز باقى مانده است. بنابراين هنگامى كه حضرت على عليه السلام قرآن را بهار دلها مى داند به اين معناست كه همۀ معارف همانند: اصول دين، فروع دين، اخلاق، داستان، تاريخ، فروع فقهى و ديگر معارف و مسائلى كه انسانها در هدايت خويش نيازمند به آنهايند در قرآن وجود دارد. به عبارت ديگر همان طور كه در بهار شكوفه ها و ميوه هاى گوناگون و متنوعى وجود دارد، در قرآن نيز شكوفه ها و ميوه هاى متنوعِ دانش و هدايتِ دلها موجود است.

البته بهار شادابى هم دارد و مى توان گفت قرآن باعث شادابى دلهاست؛ ولى شاداب بودن قرآن براى دلها به اعتبار معارفِ گوناگونى است كه در قرآن وجود دارد.

قلب هاى صنوبرى جسمانى و سينه ها بدانند، بلكه قرآن در حقيقت درمان دردهاى روحى انسان است. البته روح انسان يك تعلّق و ارتباط خاصى با قلب صنوبرىِ انسان دارد، و از طرف ديگر حيات مادّى انسان به حيات قلب او وابسته است. زيرا هنگامى كه قلب انسان به كار باشد انسان داراى درك و شعور است، ولى هنگامى كه قلب از كار افتاد انسان مى ميرد و ديگر درك و شعور ظاهرى ندارد. بنابراين به اعتبار اين رابطه ها حضرت على عليه السلام قرآن را شفاى سينه ها ذكر مى فرمايند، كه مقصود همان شفاى روح است نه اين كه مقصود سينۀ جسمانى باشد. و اين تعبير حضرت برگرفته از اين آيۀ قرآن كريم است كه در وصف قرآن مى فرمايد: «وَ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ»(1) يعنى:

و درمانى است براى آنچه در سينه هاى شماست.

«وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ » : و به وسيلۀ نورِ قرآن طلب شفا كنيد؛ «فَإِنَّهُ شِفَاءُ الصُّدُورِ» : زيرا قرآن شفاى سينه هاى شماست. «وَ أَحْسِنُوا تِلاوَتَهُ » : و قرآن را خوب بخوانيد. قرآن را نيكو و با صداى خوش تلاوت كنيد تا براى خودتان و براى ديگران جاذبه داشته باشد. صداى خوب در روحِ خود انسان نيز اثر دارد. «فَإِنَّهُ أَنْفَعُ الْقَصَصِ » : زيرا قرآن سودمندترين داستان است. قرآن داستانهاى زيادى دارد و داستانهاى آن هم خيالى و داستان سرايى نيست، بلكه واقعى و سودمند است. البته در نسخۀ عبده «أَحْسَنُ الْقَصَص» آمده كه به نظر مناسب تر مى آيد، چرا كه با «أَحْسِنوا تِلاوَتَه» تناسب بيشترى دارد؛ علاوه بر اين در قرآن تعبير «أَحْسَنَ الْقَصَصِ »(2) آمده و در سخنان حضرت به وفور از تعابير قرآنى استفاده شده است، كه در همين خطبه به چند نمونه از آنها اشاره كرديم.

اين نكته را هم اضافه كنم كه «قَصص» به معناى سخن هم آمده است كه در اين3.

ص: 156

صورت معناى كلام حضرت اين است: و قرآن را نيكو بخوانيد براى اين كه قرآن نيكوترين سخن است.

«بَلِ الْحُجَّةُ عَلَيْهِ أَعْظَمُ ، وَالْحَسْرَةُ لَهُ أَلْزَمُ ، وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَلْوَمُ »

(بلكه حجّت و دليل عليه او بزرگتر، و حسرت و افسوس او ثابت تر، و سرزنش او نزد خداوند افزونتر است.)

اصل در باب «افعل التفضيل» اين است كه به معناى فاعل باشد، ولى گاهى به معناى مفعول هم آمده است، كه يك مورد آن همين كلمۀ «أَلْوَم» مى باشد كه به معناى «مَلوم» و اسم مفعول آمده است.

«بَلِ الْحُجَّةُ عَلَيْهِ أَعْظَمُ » : بلكه حجّت نسبت به كسى كه عالم است و به علم خود عمل نكرده بزرگتر است. براى اين كه به او گفته مى شود: ديگران نمى دانستند و سقوط كردند اما تو كه مى دانستى چرا خود را در چاه گمراهى افكندى ؟ «وَالْحَسْرَةُ لَهُ أَلْزَمُ » : و حسرت او بيشتر مى باشد و يا حسرت ملازم اوست. يكى از نامهاى قيامت «يوم الحسرة» است و همۀ مردم در آن روز حسرت مى خورند كه چرا و چگونه عمر خود را تلف كرده و خود را نجات نداده اند؛ ولى كسى كه راه را از چاه بازشناخته و در عين حال برخلاف علم خود عمل كرده است حسرت بيشترى مى خورد. «وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَلْوَمُ » : و چنين فردى نزد خداوند مورد ملامت و سرزنش بيشترى است.

اين خطبه نيز تمام شد. البته چنان كه گفتيم تحف العقول آن را به طور مفصّل نقل كرده است، ولى مرحوم سيّد رضى آن را تقريباً سه قسمت كرده: يك قسمت را در اينجا آورده كه توضيح داديم، يك قسمت از آن را در خطبۀ 28، و قسمت ديگر را در خطبۀ 86 آورده است كه توضيح آنها را نيز در درسهاى قبلى داده ايم؛ ولى باز هم همۀ خطبه را نياورده است.

ص: 158

از اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام گرفته باشد، چرا كه خوارج در ابتدا از اصحاب و ياران حضرت بودند و قَطَرى هم با بسيارى از آنها ارتباط داشته است.»(1)(,(2)

حقى است كه خداوند در اين جهان آن را قرار داده و معرفى كرده تا انسانها گرفتار دنيا و در نتيجه گرفتار جهنم نشوند و بتوانند از آن پل عبور كرده و به بهشت برسند. در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است كه از حضرت در بارۀ صراط سؤال شد؛ حضرت در جواب فرمودند: «صِراطان: صِراطٌ في الدّنيا و صِراطٌ في الآخِرة» (1)«دو راه مى باشد: يك راه در دنيا و ديگرى در آخرت است.» در ادامۀ روايت توضيح مى دهد كه صراط در دنيا همان امام واجب الاطاعة، و صراط در آخرت همان پلى است كه خداوند روى جهنم قرار داده است.

«فَإِنِّي أُحَذِّرُكُمُ الدُّنْيَا» : پس من شما را از اين دنيا و از اين عالم پست ترسانده و بيم مى دهم. در اينجا ممكن است كسى سؤال كند كه چرا شما مردم را از دنيا مى ترسانيد؟ حضرت در ادامۀ فرمايش خود علّت را اين چنين توضيح مى دهند: «فَإِنَّهَا حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ » : زيرا اين دنيا برحسب ظاهر شيرين و سبز و شاداب است و بنابراين جاذبه دارد و افراد را فريب مى دهد؛ و چنانچه اين صفات را نداشت و مردم گرفتار آن نمى شدند، بيم دادن از دنيا چندان ضرورت نداشت.

2 - تمايلات و شهوتهاى دنيا

«حُفَّتْ بِالشَّهَوَاتِ ، وَ تَحَبَّبَتْ بِالْعَاجِلَةِ »

(دنيا به شهوتها پيچيده شده است، و به واسطۀ اين كه زودرس و نقد است اظهار دوستى مى كند.)

«تَحَبَّبَتْ » يعنى دوستى نشان مى دهد. «ب» براى سببيت است، يعنى دوستى خود را با نزديك و در دسترس بودن جا مى اندازد.».

ص: 161

دنيا با شهوتها و خواهش هاى نفسانى همراه و مطابق ميل انسان است. غذاهاى خوب، مقام و موقعيت هاى مناسب، زن و زيبايى هاى ديگر زندگى گاهى به سراغ انسان آمده و زندگى به كام او مى شود. چون نعمت ها و زينت هاى آن نقد است و نه نسيه، خود را محبوبِ انسان قرار داده و مى گويد: بهشت و جهنم اگر باشد مربوط به آينده و نسيه است؛ در صورتى كه ثروت و پست و مقام و ديگر نعمت هاى دنيا نقد و مربوط به همين الآن است؛ همين سبب مى شود كه مردم بهشت را رها كرده و دنيا را محبوبِ خود قرار دهند.

حضرت مى فرمايد: دنيا به شهوتها و تمايلات پيچيده شده است، و به واسطۀ اين كه زودرَس و نقد است خود را دوست نشان داده و محبوب شما قرار مى دهد.

3 - آرايش و زينت دنيا

«وَ رَاقَتْ بِالْقَلِيلِ ، وَ تَحَلَّتْ بِالْآمَالِ ، وَ تَزَيَّنَتْ بِالْغُرُورِ»

(و دنيا با اندك به شگفت آورده، و با آرزوها آراسته، و با فريب آرايش شده است.)

«راقَ » به معناى «أَعْجَبَ » است.

دنيا نسبت به آخرت اندك است و انسان را جذب كرده و موجب فريب او مى شود و به وسيلۀ آرزوهاى گوناگون خود را زينت داده و آراسته به زر و زيور مى كند و درنتيجه انسانها را به سوى خود كشيده و متمايل مى سازد. آرزوهاى گوناگون دنيا به اين است كه كسى پُست و مقام آن را مى خواهد و ديگرى به دنبال ثروت دنيا مى باشد و سوّمى زن زيبا و يا ماشين و خانۀ مورد نظر خود را مى خواهد، و خلاصه هر كسى به طريقى دنبال دنيا رفته و فريب آن را مى خورد.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: و دنيا با كمى خود نيز موجب خوشى و شگفتى مى شود و انسان آن را مى پذيرد و براى او جاذبه دارد و با آرايش به آرزوهاى گوناگون

ص: 162

انسان را به سوى خود متمايل مى سازد، و خود را آراسته به چيزهايى كرده كه موجب فريبِ انسان مى گردد. دنيا همانند پيرزنى زشت و كريه است كه خود را با آرايش هاى غليظ و پر رنگ جلوه گر ساخته و بيشتر انسانها را مى فريبد.

4 - ناپايدارىِ شادىِ دنيا

«لا تَدُومُ حَبْرَتُهَا، وَ لَاتُؤْمَنُ فَجْعَتُهَا»

(خوشى دنيا پايدار نبوده، و از مصيبت آن آسودگى نيست.)

«حَبْرَة» به معناى خوشى و سرور است، و «فَجْعَة» به معناى مصيبت و گرفتارى مى آيد.

خوشى و سرور دنيا دوام نداشته و پايدار نيست و انسان از فاجعه ها و مصيبت هايش در امان نمى باشد. انسان ممكن است امروز بالاترين مقام را داشته و يا داراى بيشترين ثروت باشد، ولى مدّت كوتاهى پس از آن مقامش را مى گيرند يا ثروتش از بين رفته و يا اساساً مرگ او فرا مى رسد. بلكه در همان زمانى كه مقام يا ثروت در اختيار دارد و همه فكر مى كنند او خوشبخت ترين انسانهاست، اين گونه نيست و در همان حال نيز اندوه و غصّه هاى فراوان به سراغ او مى آيند.

مى فرمايد: خوشى دنيا دوام ندارد، و انسانها از مصيبت هاى آن در امان نيستند.

5 - فريبنده بودن دنيا

«غَرَّارَةٌ ضَرَّارَةٌ ، حَائِلَةٌ زَائِلَةٌ ، نَافِدَةٌ بَائِدَةٌ ، أَكَّالَةٌ غَوَّالَةٌ »

(بسيار فريبنده و بسيار زيان رسان، دگرگون و زوال پذير، پايان پذير و تباه شونده، شكمخواره [يا درنده] و بسيار هلاك كننده است.)

«غرّارة» و «ضرّارة» هر دو صيغه هاى مبالغه هستند و به معناى بسيار فريبنده و بسيار زيان رساننده مى باشند.

ص: 163

«حائلة» به معناى تغير و تحول است؛ و «نافِدَة» به معناى پايان پذير مى آيد؛ و «بائِدَة» هلاك شونده معنا مى دهد.

«أَكّالَة» از «أَكْل» و صيغۀ مبالغۀ آن است كه به معناى پرخورنده و يا درنده مى آيد.

و «غَوّالة» صيغۀ مبالغه از مادّۀ «غول» به معناى هلاك كننده است.

خلاصه دنيا انسانها را بسيار مى فريبد و زيان مى رساند، و حالات آن دگرگون گشته و زايل و فانى شده و هلاك مى گردد، و مانند گرگ درنده است كه انسانها را پاره كرده و هلاك مى كند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 164

ص: 166

«خطبۀ 111 - قسمت دوّم»

«لا تَعْدُو - إِذَا تَنَاهَتْ إِلى أُمْنِيَّةِ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِيهَا وَالرِّضَاءِ بِهَا - أَنْ تَكُونَ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعالى سُبْحَانَهُ : «كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِيماً تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَ كَانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ مُقْتَدِراً».(1) لَمْ يَكُنِ امْرُؤٌ مِنْهَا فِي حَبْرَةٍ إِلَّا أَعْقَبَتْهَا عَبْرَةٌ ، وَ لَمْ يَلْقَ فِي [مِنْ ] سَرَّائِهَا بَطْناً إِلَّا مَنَحَتْهُ مِنْ ضَرَّائِهَا ظَهْراً، وَ لَمْ تَطُلَّهُ فِيهَا دِيْمَةُ رَخَاءٍ إِلَّا هَتَنَتْ عَلَيْهِ مُزْنَةُ بَلاءٍ؛ وَ حَرِيٌّ إِذَا أَصْبَحَتْ لَهُ مُنْتَصِرَةً أَنْ تُمْسِيَ لَهُ مُتَنَكِّرَةً ، وَ إِنْ جَانِبٌ مِنْهَا اعْذَوْذَبَ وَاحْلَوْلى أَمَرَّ مِنْهَا جَانِبٌ فَأَوْبى ؛ لَايَنَالُ امْرُؤٌ مِنْ غَضَارَتِهَا رَغَباً إِلَّا أَرْهَقَتْهُ مِنْ نَوَائِبِهَا تَعَباً، وَ لَايُمْسِي مِنْهَا فِي جَنَاحِ أَمْنٍ إِلَّا أَصْبَحَ عَلى قَوَادِمِ خَوْفٍ ؛ غَرَّارَةٌ غُرُورٌ مَا فِيهَا، فَانِيَةٌ فَانٍ مَنْ عَلَيْهَا، لَاخَيْرَ فِي شَيْ ءٍ مِنْ أَزْوَادِهَا إِلَّا التَّقْوى ؛ مَنْ أَقَلَّ مِنْهَا اسْتَكْثَرَ مِمَّا يُؤْمِنُهُ ، وَ مَنِ اسْتَكْثَرَ مِنْهَا اسْتَكْثَرَ مِمَّا يُوبِقُهُ ، وَ زَالَ عَمَّا قَلِيلٍ عَنْهُ ؛ كَمْ مِنْ وَاثِقٍ بِهَا قَدْ فَجَعَتْهُ ، وَ ذِي طُمَأْنِينَةٍ [إِلَيْها] قَدْ صَرَعَتْهُ ، وَ ذِي أُبَّهَةٍ قَدْ جَعَلَتْهُ حَقِيراً، وَ ذِي نَخْوَةٍ قَدْ رَدَّتْهُ ذَلِيلاً.»

اين خطبه كه توضيح و شرح آن را در درس گذشته شروع كرديم دربارۀ مذمّت از دنياست، و گفتيم نهج البلاغه را كتاب «نقد الدّنيا» گفته اند.5.

ص: 167

آخرت به دو معنا آمده: يكى نزديك تر و ديگرى پست تر است؛ و هر دو معنا در اينجا صحيح و مناسب است.

اكنون به ادامۀ كلام حضرت مى پردازيم.

«هَشيم» به معناى شكسته مى آيد. در فصل سرما و وقت برگ ريزى درختان، گياهانى كه پيش از آن سبز و خرّم بودند خشك و شكسته شده و به وسيلۀ بادها اين طرف و آن طرف يا بالا و پايين مى روند.

«ذَرْوَة» به معناى بلندى است؛ «تَذْرُوهُ الرِّياحُ » يعنى: بادها گياهان خشك شده را بلند مى كنند.

«باء» در «فَاخْتَلَطَ بِهِ » براى سببيت است؛ يعنى: به سبب آب باغستانها پر از ميوه هاى گوناگون و سبزى شد. البته بعضى ها گفته اند چون همۀ ميوه ها آب دارند معناى «فَاخْتَلَطَ بِهِ » اين است كه گياهان و درختان گوناگون با آب مخلوط شده اند.

حضرت مى فرمايند: «لا تَعْدُو» : تجاوز نمى كند دنيا «إِذَا تَنَاهَتْ » : هنگامى كه منتهى شود «إِلى أُمْنِيَّةِ أَهْلِ الرَّغْبَةِ فِيهَا» : به آرزوى اهل رغبت در آن «وَالرِّضَاءِ بِهَا» : و به آرزوى كسانى كه به دنيا راضى و خشنودند «اَنْ تَكونَ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالى سُبْحَانَهُ » :

بيش از آنچه خداوند منزّه و برتر فرموده. «أَنْ تَكُونَ » فاعل يا به احتمال قويتر مفعول «لا تَعْدُو» مى باشد. اگر مفعول باشد در اصل «مِنْ أَنْ تَكُونَ » بوده است. يعنى دنيا اگر مطابق آرزوهاى اهل رغبت به دنيا نيز باشد تجاوز نمى كند از اين كه مصداق آيۀ شريفه باشد كه مى فرمايد: «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَياةِ الدُّنْيا...» : «براى مردم داستان زندگى دنيا را مثال بزن.» البته حضرت اين قسمت از آيۀ شريفه را ذكر نفرموده است و ادامۀ آن را ذكر كرده و فرموده است: «كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ » :

«همچون آبى كه آن را از آسمان نازل كرديم كه به وسيلۀ آن گياهان زمين مخلوط شد.» به اين معنا كه باغستانها سبز و خرّم شدند و گياهان گوناگون پيدا كردند. «فَأَصْبَحَ هَشِيماً تَذْرُوهُ الرِّياحُ » : «پس [با شروع فصل سرما و زمستان] همۀ اين گياهان شكسته و خشك مى شوند و بادها آنها را بلند كرده و اين طرف و آن طرف مى برند.» و پس از مدّت كوتاهى اثرى از آثار آنها باقى نمى ماند. «وَ كانَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ مُقْتَدِراً» :

«و خداوند بر هر چيزى قدرت و توانايى دارد.»

ص: 170

بنابراين سرنوشت و پايان كار كسانى كه در دنيا به آرزوهاى خود رسيده و از زندگى دنيا راضى اند، اين مى شود كه از دنيا رفته و خاكش مى كنند و به يك معنا همه چيز تمام مى شود. و كسانى هم كه از ابتدا چيزى نداشته و به آرزوهاى دنيايى خود نرسيده اند، كه وضعشان از ابتدا معلوم بوده است و اصلاً از دنيا خير و خوشى نمى بينند.

«سرّاء» به معناى خوشى مى آيد و در بعضى نسخه ها «مِنْ سَرّائِها» ذكر شده، و «ضَرّاء» شدّت و سختى معنا مى دهد.

«بطن» به معناى شكم است، ولى در اينجا كنايه از رو آوردن دنيا به كسى مى باشد.

زيرا وقتى انسان از كسى خشنود باشد با صورت و شكم به او رو كرده، و اگر از كسى ناراحت و عصبانى باشد به او پشت مى كند. حضرت على عليه السلام تعبيرات بسيار اديبانه اى به كار برده و همۀ اين عبارتها و كلمه ها استعاره و كنايه است.

مى فرمايد: هيچ كسى در روى آوردن خوشىِ دنيا به او با دنيا ملاقات نمى كند، و به تعبير ديگر دنيا روى خوش به كسى نشان نداده مگر اين كه بخشيده است به او سختىِ پشت كردنش را. گويا اين بخشيدن از روى مسخره كردن است. به اين معنا كه دنيا پس از هر رو آورى به كسى به او پشت مى كند.

«مُزْنَة» به تكه ابرى گفته مى شود كه به دنبال آن بلا نازل مى شود؛ مثلاً صاعقه اى به دنبال آن ابر آمده و همه را تلف كند.

حضرت مى فرمايد: و نباريده است بر شخصى در دنيا باران با دوامى كه موجب خوشى باشد مگر اين كه باريد بر او يك تكه ابر بلايى. خلاصه بارانِ خوشى در دنيا بر كسى نمى بارد مگر اين كه پس از آن باران بلا و ابر بلا هم بر او مى بارد. به تعبير ديگر به دنبالِ همۀ خوشى هاى دنيا نوعى سختى و بلا هم وجود دارد.

فراموش كرده و خود را ناشناس جلوه مى دهد و به شما پشت مى كند و چه بسا كه از دشمن شما حمايت و پشتيبانى كند.

به نظر مى رسد حضرت على عليه السلام به خاطر فصاحت و بلاغت، براى رساندن و فهماندن يك مطلب از تعبيرات گوناگون استفاده كرده است. در هر صورت مى فرمايد: انسان در دنيا از ناز و نعمت دنيا به مرغوب و مطلوبِ خود نمى رسد مگر اين كه دنيا او را فرو مى گيرد و به دام گرفتارى و سختى مى اندازد. خلاصه هنگامى كه مشاهده مى كنيد كسى خوشى دارد معمولاً به دنبال آن يك رنج و ناراحتى نيز مى آيد.

گاهى مشاهده مى كنيد كه كسى ميلياردر است ولى بعد خبر مى شويد كه سرطان گرفته يا حادثه اى براى او پيش آمده و يا ورشكست شده است.

مرغى كه جوجه اش را بر بالهاى جلو سوار كرده باشد - در معرض خطرها و حوادث بيمناك قرار مى دهد.

«وَ لَايُمْسِي مِنْهَا» : و شبى را از دنيا به سر نمى برد «فِي جَنَاحِ أَمْنٍ » : در زير بال و پر آسودگى و امنيت «إِلَّا أَصْبَحَ عَلى قَوَادِمِ خَوْفٍ » : مگر اين كه فرداى آن شب صبح مى كند در حالى كه روى شاهپرهاى خوف و ترس قرار دارد.

ص: 180

«خطبۀ 111 - قسمت سوّم»

«سُلْطَانُهَا [دِوَلٌ ] دُوَلٌ ، وَ عَيْشُهَا رَنِقٌ ، وَ عَذْبُهَا أُجَاجٌ ، وَ حُلْوُهَا صَبِرٌ، وَ غِذَاؤُهَا سِمَامٌ ، وَ أَسْبَابُهَا رِمَامٌ ؛ حَيُّهَا بِعُرْضِ [بِعَرَضِ ] مَوْتٍ ، وَ صَحِيحُهَا بِعُرْضِ [بِعَرَضِ ] سُقْمٍ ؛ مُلْكُهَا مَسْلُوبٌ ، وَ عَزِيزُهَا مَغْلُوبٌ ، وَ مَوْفُورُهَا مَنْكُوبٌ ، وَ جَارُهَا مَحْرُوبٌ . أَلَسْتُمْ فِي مَسَاكِنِ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ أَطْوَلَ أَعْمَاراً، وَ أَبْقى آثَاراً، وَ أَبْعَدَ آمَالاً، وَ أَعَدَّ عَدِيداً، وَ أَكْثَفَ جُنُوداً؟ تَعَبَّدُوا لِلدُّنْيَا أَيَّ تَعَبُّدٍ، وَ آثَرُوهَا أَيَّ إِيثَارٍ، ثُمَّ ظَعَنُوا عَنْهَا بِغَيْرِ زَادٍ مُبَلِّغٍ ، وَ لاَ ظَهْرٍ قَاطِعٍ . فَهَلْ بَلَغَكُمْ أَنَّ الدُّنْيَا سَخَتْ لَهُمْ نَفْساً بِفِدْيَةٍ ، أَوْ أَعَانَتْهُمْ بِمَعُونَةٍ ، أَوْ أَحْسَنَتْ لَهُمْ صُحْبَةً ؟ بَلْ أَرْهَقَتْهُمْ [بِالْفَوادِحِ ] بِالْقَوَادِحِ ، وَ أَوْهَنَتْهُمْ [وَ أَوْهَقَتْهُمْ ] بِالْقَوَارِعِ ، وَ ضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوَائِبِ ، وَ عَفَّرَتْهُمْ لِلْمَنَاخِرِ، وَ وَطِئَتْهُمْ بِالْمَنَاسِمِ ، وَ أَعَانَتْ عَلَيْهِمْ رَيْبَ الْمَنُونِ ؛ فَقَدْ رَأَيْتُمْ تَنَكُّرَهَا لِمَنْ دَانَ لَهَا، وَ آثَرَهَا وَ أَخْلَدَ [إِلَيْها] لَهَا، حَتّى ظَعَنُوا عَنْهَا لِفِرَاقِ الْأَبَدِ. وَ هَلْ زَوَّدَتْهُمْ إِلَّا السَّغَبَ ، أَوْ أَحَلَّتْهُمْ إِلَّا الضَّنْكَ ، أَوْ نَوَّرَتْ لَهُمْ إِلَّا الظُّلْمَةَ ، أَوْ أَعْقَبَتْهُمْ إِلَّا النَّدَامَةَ ؟»

خطبه اى كه در دو جلسۀ گذشته به آن پرداختيم دربارۀ انتقاد از دنيا و شناختن ويژگى ها و جنبه هاى منفى آن بود. در ادامه بخشى ديگر از آن را توضيح مى دهيم.

ص: 181

خلاصه انسان نبايد به مال و يا سلطنت دنيا مغرور شود و آنها را هميشگى و پايدار بداند، بلكه همۀ اينها عاريه است و دست به دست مى گردد.

است؛ البته به ريسمان به اعتبار اين كه وسيلۀ ارتباط و پيوند است «سبب» گفته مى شود. «رِمام» هم جمع «رَميم» و به معناى پوسيده است.

خوشى هاى دنيا اين گونه نيست كه خالص و عارى از آلودگى باشد؛ همان غذاهاى دنيا كه براى انسان گوارا و خوشمزه است گاهى مشاهده مى كنيد كه آلوده به سمّ است.

همين خوردنى هايى كه ويتامين و پروتئين دارد و مقوّى مى باشد داراى مواد سمّى هم هست و انسان را دچار بيماريهاى گوناگون مى كند. وسايل و ريسمانهاى دنيا كه بايد انسان را به مقصود برساند پوسيده و سست است و هنگامى كه انسان به آن چنگ مى زند پاره شده و باعث سقوط انسان مى گردد.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: و غذاهاى دنيا آلوده به سمّ و كشنده است، و وسايل يا ريسمانهايى كه به آنها چنگ مى زنند پوسيده است.

«مُلْك» به معناى پادشاهى، حكومت و سلطنت مى باشد و با «مِلْك» كه به معناى مالكيت اشياء است تفاوت دارد.

«عزّت» به معناى غلبه است و انسانِ عزيز به كسى گفته مى شود كه غالب و مسلط است. البته غلبه گاهى ظاهرى و گاهى نسبت به نفوس است.

«وَ عَزِيزُهَا مَغْلُوبٌ » : و عزيزِ دنيا و كسانى كه غلبه دارند و شما آنان را غالب مى دانيد پس از مدّت كوتاهى مغلوب و شكست خورده مى شوند؛ و در نهايت مغلوب عزرائيل و مرگ گشته و مى ميرند.

در مطالب علمى ممكن است تكرار مطلب مطلوب و مورد پسند نباشد؛ ولى در پندها و اندرزها اين چنين نيست، بلكه چون نوعاً مردم خواب هستند و خوابشان سنگين است بايد بارها مطلب را با عبارات و زبانهاى مختلف تكرار كرد تا شايد يكى از آنها مؤثر واقع شود. اين است كه حضرت على عليه السلام يك مطلب را با تعبيراتِ مختلف تكرار مى فرمايد.

«وَ مَوْفُورُهَا مَنْكُوبٌ ، وَ جَارُهَا مَحْرُوبٌ »

(و انبوه و افزون آن بلا ديده، و پناهندۀ آن غارت شده است.)

«مَنكوب» يعنى: نكبت زده، بلا ديده، و هم به معناى وارونه شده است. «مَحْرُوب» به معناى كسى است كه مالش از دست رفته و غارت شده است.

كسانى كه مال و ثروت در دنيا گردآورى كرده اند گرفتار نكبت و بدبختى مى شوند و مال آنان تا پايان سالم نمى ماند. اگر مثلاً باغى دارند سرما و آفت زده و ميوه هايش از بين مى رود و يا آتش مى گيرد؛ و ثروتهاى ديگر نيز هر كدام به نحوى از دست انسان مى رود. همچنين كسى كه به دنيا پناه بياورد در نهايت مال و ثروتش را از او مى گيرند و روانۀ قبرستانش مى كنند.

ص: 185

حضرت امير عليه السلام در ادامه خطاب به مردم زمان خود مى فرمايند: شمار انسانهاى پيشين نيز بسيار بيشتر از شما و لشكريانشان هم نيرومندتر و زيادتر بوده است و تاريخ پر است از جنگ هايى كه انسانها با همديگر داشته اند. در هر صورت اين انسانها با ويژگى هاى ذكر شده همه رفتند و نابود شدند. بنابراين شما كه در جايگاه و منازل آنان جاگرفته ايد و بسيار ضعيف تر و لاغرتر از آنان هستيد انتظار داريد باقى بمانيد و از دنيا نرويد؟!

«أَلَسْتُمْ فِي مَسَاكِنِ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ ؟» : آيا شما در منازل و مساكن كسانى نيستيد كه پيش از شما بودند؟ «أَطْوَلَ أَعْمَاراً» : كسانى كه عمرشان طولانى تر بود «وَ أَبْقى آثَاراً» :

و آثارشان باقى تر و بادوامتر بود «وَ أَبْعَدَ آمَالاً» : و آرزوهاى دور و درازتر از شما داشتند. وقتى انسان تصور كند كه عمر طولانى ترى خواهد داشت، آرزوهاى او هم بيشتر خواهد شد. انسانهاى پيشين كه نسبت به ما عمر طولانى ترى داشته اند، طبعاً داراى آرزوهاى بيشترى هم بوده اند. «وَ أَعَدَّ عَدِيداً» : و تعداد آنان بيشتر از شما بود «وَ أَكْثَفَ جُنُوداً» : و لشكرهاى آنان بسيار زياد بوده است.

آن رفتند. آنان دنبال مقام و ثروتِ دنيا بودند و آن را نسبت به هر چيز ديگرى برگزيده و مقدّم داشتند، آن هم چه برگزيدنى! بسيارى از پادشاهان و سلاطين بودند كه دنياى خود را بر همه چيز مقدّم كردند و براى حفظ مقام و موقعيت خود فرزند و برادر خود را مى كشتند. با اين همه از دنيا مسافرت كردند و يا به تعبير صحيح تر آنان را از دنيا مسافرت دادند و بردند، بدون اين كه براى سفر خود توشه اى فراهم سازند كه آنان را به مقصد نهايى برساند، و بدون اين كه مركبى داشته باشند تا بر آن سوار شده و راه را طى كنند و آنان را به مقصد برساند.

«تَعَبَّدُوا لِلدُّنْيَا» : آنان خود را عبد و بردۀ دنيا كردند «أَيَّ تَعَبُّدٍ» : چه تعبّد و بندگى كردنى! «وَ آثَرُوهَا أَيَّ إِيْثَارٍ» : و دنيا را بر چيزهاى ديگر برگزيده و مقدّم داشتند چه مقدّم داشتنى! «ثُمَّ ظَعَنُوا عَنْهَا» : سپس اين افرادى كه از شما بسيار نيرومندتر و گردن كلفت تر بودند كوچ كردند و از دنيا رفتند «بِغَيْرِ زَادٍ مُبَلِّغٍ » : بدون اين كه توشه اى براى خود فراهم كنند تا آنان را به مقصد نهايى برساند «وَ لَاظَهْرٍ قَاطِعٍ » : و بدون اين كه يك پشتى - كنايه از مركب يا چيزى است كه بر آن سوار شوند - براى پيمودن راه تهيه كرده باشند.

نزديكان خود را از حدقه درآورند،(1) ولى آيا هرگز شنيده ايد كه دنيا جانى را فداى دوستان خود كرده باشد؟ مثلاً دنيا قبول كرده باشد اين فرد به لحاظ اين كه شاه و يا قدرتمند است با دادن فديه جانش بخشيده شود تا نميرد؟ و آيا كسى شنيده است كه دنيا از مردن كسى جلوگيرى كرده باشد؟ يا در گرفتاريها دوستان خود را كمك و يارى نموده باشد؟

وقتى انسان در حال مرگ و سكرات آن است اگر ميلياردر هم باشد آيا ثروت او براى نجات از مرگ سودمند است و او را نجات مى دهد؟ يا حدّاقل شنيده ايد كه دنيا با اين فرد رفاقت و خوشرفتارى كرده باشد؟

حضرت مى فرمايد: آيا به شما خبر رسيده است كه دنيا بخشيده باشد براى آنان نفسى را، يا به تعبير ديگر آيا جانى را فديه داده است كه كسى زنده بماند و نميرد؟ يا دنيا هنگام گرفتارى آنها كمكى به آنان كرده باشد، يا با آنان خوشرفتارى و رفاقت خوبى انجام داده باشد؟ نه، اين طور نيست و دنيا هيچ يك از اين كارها را براى دنيا دوستان انجام نداده است.

«بَلْ أَرْهَقَتْهُمْ [بِالْفَوَادِحِ ] بِالْقَوَادِحِ ، وَ أَوْهَنَتْهُمْ [أَوْهَقَتْهُمْ ] بِالْقَوَارِعِ ، وَ ضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوَائِبِ »

(بلكه دنيا آنان را با بيماريها فرو گرفته، و به سبب كوبنده ها و سختى ها سست گردانيده، و به وسيلۀ حوادث ناگوار خوار و ذليل ساخته است.)

«قَوادِح» جمع «قادِحَة» به معناى بيماريها و يا كرم و شته هايى است كه به جان6.

ص: 189

درختان مى افتد و آنها را از بين مى برد. كرمها معمولاً به درخت ها آسيب مى رسانند و آنها را مى پوسانند، كه گفته مى شود: كرم خورده است. البته به جاى كلمۀ «قَوادِح» در بعضى نسخه ها مثل شرح ابن أبى الحديد و ابن ميثم «فَوادِح» آمده است كه جمع «فادِحَة» به معناى بار سنگين است.

«قَوارِع» جمع «قارِعَة» به معناى كوبنده است. «نَوائِب» جمع «نائِبَة» به معناى حادثه مى باشد، و به لحاظ اين كه حوادث به ترتيب و به نوبت مى آيند از آنها تعبير به «نوائب» كرده اند. «ضَعْضَعَ » به معناى «ذَلَّلَ » مى آيد كه همان ذلّت و خوارى است.

كلمۀ «أَوْهَنَتْهُمْ » در بعضى نسخه ها «أَوْهَقَتْهُمْ » آمده(1) كه هر دو صحيح مى باشند.

«أَوْهَقَ » از مادّۀ «وَهَقَ » به معناى طوق و كمندى است كه به گردن حيوان مى اندازند.

دنيا نه تنها دوستانِ خود و دنياپرستان را يارى نمى كند بلكه آنان را با بارهاى سنگين و يا به وسيلۀ كرمهايى كه موجب بيمارى مى شود فرو گرفته و سلامتى شان و بتدريج خودشان را از بين مى برد. همچنين به وسيلۀ كوبنده هايى مانند سيل و زلزله آنان را سست گردانيده و به وسيلۀ حوادثِ ناگوار خوار و ذليل مى سازد.

«بَلْ أَرْهَقَتْهُمْ بِالْقَوَادِح» : بلكه دنيا فرو گرفته است آنان را به وسيلۀ بيماريهايى كه آنان را مى پوساند و از بين مى برد. يا «أَرْهَقَتْهُمْ بِالْفَوَادِحِ » : دنيا آنان را دچار تنگنا كرده است به وسيلۀ بارهاى سنگينى كه بر آنان سنگينى مى كند يا «اَوْهَقَتْهُم بِالفَوادِحِ » : آنها را با فشارها و بارهاى سنگين به بند كشيده است؛ «وَ أَوْهَنَتْهُمْ » : و دنيا آنان را سست و ضعيف كرده است «بِالْقَوَارِعِ » : به سبب كوبنده ها يعنى بلاهاى سخت و طاقت فرسا؛ «وَ ضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوَائِبِ » : و آنان را ذليل ساخته است به وسيلۀ حوادثى كه براى آنها پيش مى آيد.7.

ص: 190

«وَ عَفَّرَتْهُمْ لِلْمَنَاخِرِ، وَ وَطِئَتْهُمْ بِالْمَنَاسِمِ ، وَ أَعَانَتْ عَلَيْهِمْ رَيْبَ الْمَنُونِ »

(و بينى آنان را به خاك ماليده، و به وسيلۀ سُم هاى خود آنان را پايمال ساخته، و عليه آنان حوادث روزگار را يارى رسانده است.)

«عَفَّرَهُ » يعنى او را خاكمال كرد. «مَناخِر» جمع «مَنْخَر» به معناى بينى مى باشد.

«مَناسِم» جمع «مَنْسِم» به معناى قسمتِ پايين پاى شتر است كه به آن سَپَل يا سُم مى گويند. «رَيْب» به معناى حوادث، و «مَنُون» به معناى روزگار است؛ پس «رَيْبَ الْمَنُون» به معناى حوادث روزگار مى باشد.

دنيا بينى گذشتگان دنياپرست را به خاك ماليده است و آنان را به رو بر خاك انداخته و صورت و بينى شان را خاكمال نموده است؛ به تعبير ديگر آنان را شكست داده و در حالى كه صورت و شكم آنان را به خاك ماليده بر پشتشان سوار شده است.

همچنين آنان را زير پاى خود لگدمال و نابود ساخته است. و كمك مى كند كه - نسبت به انسانها و دوستداران خود - حوادث هولناك روزگار پيوسته و بيشتر بر آنان وارد شود.

اين تعبيراتى كه حضرت مى فرمايند اكثراً تشبيه است. مخصوصاً لگدمال كردن با پاى شتران، به اين معناست كه دنيا نيز مانند شترى كه پاى خود را روى كسى يا چيزى بگذارد آن را از بين مى برد بر هر كسى فشار بياورد او را نابود و له مى كند.

مى فرمايد: و دنيا آنان را - بينى هايشان يا به خاطر بينى هايشان يعنى غرورشان - به خاك ماليده است، و آنان را به وسيلۀ سُم هاى خود لگدكوب كرده و زير پا گذاشته است، و عليه اين افراد كمك كرده است حوادث روزگار را. به تعبير ديگر اگر دنيا كمكى هم كرده باشد به اين است كه حوادث روزگار را بر سر انسانها و دوستان خود پى درپى و بيشتر وارد ساخته است.

ص: 191

«فَقَدْ رَأَيْتُمْ تَنَكُّرَهَا لِمَنْ دَانَ لَهَا، وَ آثَرَهَا وَ أَخْلَدَ [إِلَيْها] لَهَا، حَتّى ظَعَنُوا عَنْهَا لِفِرَاقِ الْأَبَدِ»

(پس حتماً مشاهده كرده ايد آشنايى ندادن دنيا را به كسى كه برايش سَرِ تسليم فرود آورده، و آن را برگزيده و علاقۀ به ماندگارى در آن داشت، تا اين كه [دنيا دوستان] از آن كوچ كردند براى جدايى هميشگى.)

«تنكُّر» يعنى خود را به ناشناسى زدن؛ و «دانَ لَها» يعنى براى دنيا سر فرود آوردن و خاضع و تسليم دنيا شدن و از دنيا اطاعت كردن. «أَخْلَدَ» نيز به معناى ميل و علاقۀ به ماندگارى است.

در قرآن هم آمده است: «وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ »(1) يعنى: ولى او به [دنيا و] زمين گرايش يافت. در نهج البلاغۀ عبده و شرح ابن ميثم «أَخْلَدَ لَها» آمده كه به نظر درست نمى آيد، چرا كه در لغت «أخْلَد» با «إلى» مى آيد همان گونه كه در قرآن آمده است.

حضرت مى فرمايد: شما خودتان مشاهده كرده ايد كه دنيا حتى به كسانى كه به آن عشق ورزيده اند و دينشان را دنيا قرار داده اند، خود را ناشناس جلوه مى دهد. كسانى كه همۀ عمرِ خود را براى دنيا و ثروت اندوزى در آن صرف مى كنند، ناگهان مى بينيد كه سرطان گرفت و مرد، و يا همۀ ثروتش از دست مى رود؛ دنيا به اين فردى كه اين همه نسبت به آن عشق و علاقه داشت ناسپاسى مى كند و خود را ناشناس جلوه مى دهد تا اين كه سرانجام عاشقان و دوستداران دنيا براى هميشه از دنيا رفته و هرگز به آن باز نمى گردند.

«فَقَدْ رَأَيْتُمْ تَنَكُّرَهَا» : شما خودتان ناشناسى و ناسپاسى دنيا را ديده ايد «لِمَنْ دَانَ لَهَا» : نسبت به كسى كه براى دنيا سَرِ فرمانبردارى فرود آورده و تسليم دنيا شده است6.

ص: 192

«وَ آثَرَهَا وَ أَخْلَدَ [إِلَيْها] لَهَا» : و دنيا را برگزيده و بر هر چيز مقدّم داشته و به نگاه ماندگارى به آن ميل پيدا كرده است؛ «حَتّى ظَعَنُوا عَنْهَا» : تا اين كه دنياپرستان از دنيا بيرون رفتند و كوچ كردند «لِفِرَاقِ الْأَبَدِ» : براى جدايى هميشگى. به اين معنا كه مردند و براى هميشه از دنيا جدا گشتند.

مرگ آنان برسد، مخصوصاً در روز قيامت پشيمان مى شوند و مى گويند ما اين همه تلاش كرديم و عمر خود را تلف نموديم ولى اكنون چيزى در اختيار نداريم كه به كار ما بيايد و بايد جوابگوى اعمال خود هم باشيم.

مى فرمايد: آيا دنيا غير از تاريكى به آنان نورى داده است ؟ و يا به دنبال آورده براى آنان غير از ندامت و پشيمانى ؟

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 194

ص: 196

«خطبۀ 111 - قسمت چهارم»

«أَفَهذِهِ تُؤْثِرُونَ ، أَمْ إِلَيْهَا تَطْمَئِنُّونَ ، أَمْ عَلَيْهَا تَحْرِصُونَ ؟ فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ يَتَّهِمْهَا، وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا عَلى وَجَلٍ مِنْهَا.

فَاعْلَمُوا - وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ - بِأَنَّكُمْ تَارِكُوهَا وَ ظَاعِنُونَ عَنْهَا. وَاتَّعِظُوا فِيهَا بِالَّذِينَ «قَالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً »؛(1) حُمِلُوا إِلى قُبُورِهِمْ فَلا يُدْعَوْنَ رُكْبَاناً، وَ أُنْزِلُوا الْأَجْدَاثَ فَلا يُدْعَوْنَ ضِيْفَاناً. وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الصَّفِيحِ أَجْنَانٌ ، وَ مِنَ التُّرَابِ أَكْفَانٌ [أَكْنَانٌ ]، وَ مِنَ الرُّفَاتِ جِيرَانٌ . فَهُمْ جِيرَةٌ لَايُجِيبُونَ دَاعِياً، وَ لَايَمْنَعُونَ ضَيْماً، وَ لَايُبَالُونَ مَنْدَبَةً ؛ إِنْ جِيدُوا لَمْ يَفْرَحُوا، وَ إِنْ قُحِطُوا لَمْ يَقْنَطُوا؛ جَمِيعٌ وَ هُمْ آحَادٌ، وَ جِيرَةٌ وَ هُمْ أَبْعَادٌ؛ مُتَدَانُونَ لا يَتَزَاوَرُونَ ، وَ قَرِيبُونَ لَايَتَقَارَبُونَ ، حُلَمَاءُ قَدْ ذَهَبَتْ أَضْغَانُهُمْ ، وَ جُهَلاءُ قَدْ مَاتَتْ أَحْقَادُهُمْ ؛ لَايُخْشى فَجْعُهُمْ ، وَ لَايُرْجَى دَفْعُهُمْ ؛ اسْتَبْدَلُوا بِظَهْرِ الْأَرْضِ بَطْناً، وَ بِالسَّعَةِ ضِيْقاً، وَ بِالْأَهْلِ غُرْبَةً ، وَ بِالنُّورِ ظُلْمَةً ؛ فَجَاءُوهَا كَمَا فَارَقُوهَا حُفَاةً عُرَاةً ، قَدْ ظَعَنُوا عَنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ إِلَى الْحَيَاةِ الدَّائِمَةِ وَالدَّارِ الْبَاقِيَةِ ، كَمَا قَالَ سُبْحَانَهُ [وَ تَعالى ]: «كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ ، وَعْداً عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ »(2).»

خطبه اى كه در جلسات قبل بدان مشغول بوديم دربارۀ دنيا و انتقاد از آن بود.

در عباراتى كه در پايان درس گذشته توضيح داديم حضرت على عليه السلام فرمودند: دنيا4.

ص: 197

حتى به افرادى كه وضعشان خوب است و از نعمت ها و خوشى هاى آن برخوردارند وفا نمى كند و دنيا از آنان گرفته مى شود.

حضرت در ادامه كسانى را كه در مجلس خطابۀ آن حضرت حضور داشته اند پند و اندرز مى دهند كه آيا شايسته است انسان اين دنيا را با ويژگى ها و نقص هايى كه دارد برگزيده و بر آخرت مقدّم دارد؟!

در راه رفتن به جنگ مى باشيم و با اين همه شما نشسته ايد كفش خود را وصله مى زنيد؟! حضرت فرمود: فكر مى كنى ارزش اين كفش چه مقدار است ؟ ابن عبّاس گفت: يك درهم شكسته يا يك تكه درهم بيشتر ارزش ندارد. حضرت فرمود:

«وَاللَّهِ لَهِيَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ إِمْرَتِكُمْ إلّاأَنْ أُقيمَ حَقّاً أَوْ أَدْفَعَ بَاطِلاً»(1) «به خدا قسم اين كفش پاره از مقام خلافت و حكومت بر مسلمانان پيش من محبوبتر است مگر اين كه بتوانم حقى را به پا بدارم يا باطلى را برطرف كنم.» علّت فرمايش حضرت هم معلوم است؛ براى اين كه مقام مسئوليت مى آورد ولى كفش نيازِ انسان را برطرف مى كند. پس كفش واقعاً محبوبتر و بيشتر مورد نياز انسان است، و پست و مقام اگر براى اقامۀ حق و يا برطرف كردن باطل نباشد تنها نتيجه اش گرفتارى و مسئوليت است و نيازى را هم برطرف نمى كند. پس همان طور كه حضرت فرمودند اگر اقامۀ حق و دفع باطل متوقف بر پذيرش مقامى باشد انسان نمى تواند نپذيرد؛ براى اين كه مقدمۀ واجب واجب است.

خلاصه دنيايى كه مذمّت شده است دلبستگى و علاقۀ شديد به آن است، به طورى كه انسان دين و شخصيت خود را فداى دنيا كند.

اين جهان زندان و ما زندانيان*** حفره كن زندان و خود را وا رهان

چيست دنيا؟ از خدا غافل بُدن*** نى قُماش و نقده و ميزان و زن

مال را كز بهر دين باشى حَمول*** «نِعْمَ مالٌ صالِحٌ » خواندش رسول

آب در كشتى هلاكِ كشتى است*** آب اندر زيرِ كشتى پُشتى است

چون كه مال و مُلك را از دل براند*** زان سليمان خويش جز مسكين نخواند(2)

***

بنابراين نمى توان گفت چون دنيا مذمّت شده است پس مردم نبايد به دنبال كار كردن باشند. زيرا كار كردن براى به دست آوردنِ روزى حلال و براى اين كه انسان زن و فرزندان خود را اداره كند و محتاج مردم نباشد عبادت و مطلوب شرع و عقلل.

ص: 199

است. آنچه مذموم است و نبايد باشد دلبستگى و علاقۀ مفرط به دنياست.

حضرت مى فرمايد: آيا اين دنيا را با همۀ عيوبش برگزيده و بر آخرت مقدّم مى داريد؟ يا نسبت به چنين دنيايى اطمينان داريد و با به دست آوردن آن آرامش مى يابيد؟ يا نسبت به آن حرص مى ورزيد؟

«فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ يَتَّهِمْهَا، وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا عَلى وَجَلٍ مِنْهَا»

(پس بد خانه اى است براى كسى كه آن را متهم نكرده، و در دنيا بر ترس از آن نبوده است.)

«وجل» به معناى ترس است.

خانۀ دنيا براى كسى كه آن را متهم نكند بد است، يعنى نسبت به آن بدبين و بدگمان نباشد. كسى كه به دنيا بسيار اطمينان و علاقه داشته باشد و به فكر اين نباشد كه ممكن است دنيا روزگارى از او گرفته شود بد سرانجامى پيدا مى كند. براى اين كه معمولاً به دنبال محبت دنيا بدبختى خواهد آمد. پس انسان بايد از دنيا بترسد و با آن با احتياط و با ترس و لرز رفتار كند. مثلاً اگر كسى مقام پيدا كرد بايد از عاقبت آن در هراس باشد كه مبادا كار خلافى انجام دهد و در نتيجه هنگامى كه مقام خود را از دست مى دهد و يا از دنيا مى رود دنيا و آخرت خود را از دست داده باشد.

حضرت مى فرمايند: پس بد خانه اى است دنيا براى كسى كه آن را متهم نكرده است و در دنيا از آن ترس نداشته است.

«اِتَّعِظُوا» در اصل «اِوْتَعِظُوا» و از مادّۀ «وعظ » است. در باب افتعال هنگامى كه فاءالفعل واو باشد قلب به تاء مى شود، مانند «وَعَدَ» كه وقتى به باب افتعال مى رود «اِتَّعَدَ» مى شود.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: بدانيد - با اين كه خود مى دانيد - كه شما خواهى نخواهى دنيا را ترك خواهيد كرد و از دنيا سفر كرده به عالم برزخ و آخرت خواهيد رفت. بنابراين از سرنوشت كسانى پند بگيريد كه در دنيا مى گفتند: كيست كه نيرويش از ما زيادتر باشد؟ كيست كه قدرتش از ما بيشتر باشد؟ ما كه دنيا را مسخّر كرده ايم. ما ابَر قدرت هستيم. اين ادّعاها در گذشته زياد بوده است و انسان بايد از سرنوشت آنان پند بگيرد و بداند كه اگر ثروتمند است ممكن است امروز و فردا ورشكست شود، و اگر صاحب مقام و موقعيت است ممكن است پس از مدّتى با آبروى از دست رفته بركنار شود. پس بايد از قدرت و ثروت خود به نحوى كه مورد رضايت خدا باشد استفاده كند، كه در اين صورت خدماتش پيش خداوند ارزشمند است و پاداش دارد.

«فَاعْلَمُوا» : پس بدانيد «وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ » : و البته شما مى دانيد «بِأَنَّكُمْ تَارِكُوهَا» : كه شما خواهى نخواهى دنيا را ترك خواهيد كرد «وَ ظَاعِنُونَ عَنْهَا» : و از دنيا كوچ خواهيد كرد و به عالم برزخ و قيامت مى رويد؛ «وَاتَّعِظُوا فِيهَا بِالَّذِينَ قَالُوا» : و پند بگيريد و موعظه بپذيريد در دنيا از سرنوشت كسانى كه گفتند: «مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً » : كيست كه از ما نيرو و توانش بيشتر باشد؟

«أَجداث» جمع «جَدَث» به معناى قبر است.

كسانى كه بسيار قدرتمند و نيرومند بودند و مى گفتند: چه كسى نيرو و قدرتش بيشتر از ماست ؟ همين افراد هنگامى كه مردند آنان را بدون اختيار در تابوت گذاشتند و به سوى قبرهايشان بردند. انسان در دنيا هر كس كه باشد و هر موقعيت و ثروتى كه داشته باشد بالاخره وقتى كه از دنيا رفت او را در تابوت بر دوش مى گيرند و در قبر وارد مى كنند. و هنگامى كه او را بر دوش مى كشند تا به قبر برسانند او را سواره نمى خوانند؛ براى اين كه سواره اصطلاحاً به كسى مى گويند كه با اختيار و قدرت خود سوار شتر و اسب يا ماشين و هواپيما شده باشد يا براى قدرت نمايى سواره حركت كند، ولى كسى كه از دنيا رفته و از خود اختيارى ندارد و به عنوان يك مردۀ بيچاره او را در تابوت گذاشته و بر دوش مى برند تا به قبر برسانند سواره نمى نامند.

همچنين هنگامى كه مرده را در قبر مى گذارند، با اين كه برحسب ظاهر به جاى جديدى منتقل شده است و بايد او را مهمان بدانند و احترام كنند ولى او را مهمان نمى خوانند. اگر كسى از روى اختيار به خانۀ شما وارد شود مهمان است و از او پذيرايى مى كنيد؛ اما كسى كه او را در قبر وارد مى كنند مهمان كسى نيست.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: آنان به سوى قبرهاى خود برده شدند پس به آنان سواره نمى گويند، و در گورهاى خود فرود آورده شدند پس آنان را مهمان نمى خوانند.

به جاى كلمۀ «أَكْفَانٌ » در بعضى نسخه ها «أَكْنَانٌ » آمده(1) كه جمعِ «كِنّ » است به معناى پوشش و سرپناه يا خانه؛ و در قرآن هم آمده است: «وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبالِ أَكْناناً»(2) يعنى: «و قرار داد از كوهها براى شما پوشش ها و پناهگاههايى.»

«صفيح» به معناى سطح اشياء پهن و همچنين سنگ پهن است، و در اينجا مقصود سنگ پهن است؛ البته عبده آن را به پهنۀ زمين معنا كرده است.

«أجْنان» جمع «جَنَن» به معناى قبر است. همان طور كه قبلاً هم عرض كرده ام(3)

«جَنّ » به معناى پوشيدن است؛ و به همين اعتبار بچه در شكم مادر را «جنين» و ديوانه را «مجنون» و سپر را «جُنّة» مى گويند، در اينجا هم چون قبر بدن انسان را مى پوشاند به آن «جَنَن» مى گويند.

«أَكْفان» جمع «كَفَن» به معناى همان پارچه اى است كه مردگان را با آن مى پوشانند و دفن مى كنند. «رُفات» به استخوانهاى پوسيده گفته مى شود.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: كسانى كه در دنيا قدرت و ثروت و موقعيتى داشتند، هنگامى كه از دنيا رفتند بر روى تابوت بردوش كشيده مى شوند؛ و براى او از سنگ پهن قبر كوچكى قرار مى دهند و خاكِ قبر كفن و يا جايگاه خانۀ او مى شود. البته ابتدا با پارچه و امثال آن كفن مى شوند ولى كفن هاى پارچه اى بتدريج مى پوسد و اطراف مرده را خاك فرا مى گيرد و در حقيقت كفن دائمى او در قبر همان خاكها مى شود.

از طرف ديگر به لحاظ اين كه مردگان را در گورستانها دفن مى كنند، اطراف اين شخصى را كه تازه از دنيا رفته و دفن شده است استخوانهاى فرسوده و پوسيدۀ زيادى فرا گرفته است، و در حقيقت همان استخوانهاى پوسيده اى كه در قبرهاى اطراف قرار دارد همسايگان اين فرد تازه دفن شده مى باشد.د.

ص: 203

«وَ جُعِلَ لَهُمْ » : و قرار داده شد براى اين كسانى كه بردوش گرفته شده اند «مِنَ الصَّفِيحِ أَجْنانٌ » : از سنگِ پهن و يا پهنۀ زمين قبرهايى «وَ مِنَ التُّرَابِ أَكْفَانٌ » : و از خاك كفن هايى، و يا «وَ مِنَ التُّرَابِ أَكْنَانٌ » : و از خاك براى آنان پوشش ها و خانه هايى.

«وَ مِنَ الرُّفَاتِ جِيرَانٌ » : و از استخوانهاى پوسيده همسايگانى. يعنى همسايگان آنان از استخوانهاى پوسيدۀ ديگر مردگان است.

گريه مى كند يا به سر خود زده و شيون سر مى دهد، استخوانهاى پوسيدۀ هم جوار خطاب به اين گريه كننده نمى گويند عزيزم گريه نكن، خدا صبرت بدهد.

حضرت مى فرمايد: پس اين استخوانهاى پوسيده اى كه در قبرها هستند همسايگانى اند كه اجابت نمى كنند و جواب نمى دهند به كسى كه آنان را بخواند، و ظلمى را نسبت به كسى دفع نمى كنند، و به هيچ ندبه و گريه اى اعتنا ندارند.

«إِنْ جِيدُوا لَمْ يَفْرَحُوا، وَ إِنْ قُحِطُوا لَمْ يَقْنَطُوا»

(اگر باران بر آنان بارد شاد نشوند، و اگر قحطى به آنان رو آورد نااميد نگردند.)

«جود» به معناى سخاوت است، و باران به اعتبار اين كه رحمت و نعمت خداوند است جود خداوند به شمار مى آيد؛ و در اين عبارت مقصود از «جود» كه به صورت فعل مجهول (جيدُوا) آمده همان باران است.

ما انسانها كه زنده هستيم اگر باران بيايد خوشحال مى شويم و آن را نعمت الهى مى دانيم، ولى اجسادى كه در قبر هستند هر چه هم باران بيايد براى آنها خوشحالى ندارد و از آمدن و نيامدن باران خوشحال يا ناراحت نمى شوند؛ براى اين كه باران براى باغ و كشاورزىِ ما انسانهاى زنده مفيد است، ولى براى اجسادى كه از اين دنيا مفارقت كرده اند آمدن باران سودى ندارد و باغ و راغ آنها سبز و خرّم نمى شود. از طرف ديگر اگر قحطى نيز بيايد مأيوس نمى شوند. خوشحال شدن نسبت به آمدن باران و مأيوس شدن از قحطى مخصوص انسانهاى زنده است، اين حالات در ميان مردگان وجود ندارد. البته آنان خوشحالى و ناراحتى دارند اما علّت خوشحالى و ناراحتى آنان اعمالِ خوب و بد خودشان است و يا چيزهايى است كه برايشان خيرات فرستاده شود.

حضرت مى فرمايد: اگر بر آن اجساد باران ببارد شادمان نشوند، و اگر دچار قحطى شوند مأيوس نگردند.

ص: 205

حضرت مى فرمايد: به همديگر نزديك هستند اما به زيارت هم نمى روند، و نزديك همديگرند اما به ديدن هم نمى روند و احوالپرسى نمى كنند.

البته ممكن است «قَرِيبُونَ لَايَتَقَارَبُونَ » به اين معنا باشد كه خويشاوند و رحِم يكديگرند ولى اظهار خويشاوندى نمى كنند.

بدنهاى مدفون شده نسبت به هم كينه ندارند، و نسبت به خصوصيات و ويژگى هاى همديگر نادان و بى اطلاع هستند و كينه گرفتن هايشان از يكديگر مرده است و مانند افراد بى خاصيت در كنار يكديگر آرميده اند.

«لا يُخْشى فَجْعُهُمْ ، وَ لَايُرْجى دَفْعُهُمْ »

(ترسى از ضرر و زيان آنها نيست، و اميدى به دفاع آنان نمى باشد.)

«فَجْع» به معناى خسارت و فاجعه و ضرر وارد كردن است.

افراد معمولاً از همسايه هاى خود يا مى ترسند كه مبادا ضررى به او بزنند و مشكلى برايش درست كنند، و يا به آنها اميدوارند كه در مشكلات به كمك او بيايند و از او دفاع كنند. در صورتى كه انسانهاى دفن شده در يك گورستان با اين كه به ظاهر همسايه هاى يكديگر هستند هيچ ترسى از اين كه كسى به ديگرى ضرر رسانده و يا فاجعه ايجاد كند ندارند و اميد دفاع نيز از آنها نمى رود. بلكه همسايه هاى بى خاصيتى هستند كه در كنار يكديگر به جاى زندگى مردگى مى كنند.

«لا يُخْشى فَجْعُهُمْ » : از فاجعه و خسارت آنان ترسى نيست. ترسى نيست از اين كه يك كدام به ديگرى فاجعه وارد كند. «وَ لَايُرْجى دَفْعُهُمْ » : و به دفاع آنان اميدى نمى باشد. هيچ گاه اميد دفاع از يكديگر نيز ندارند.

مى كردند و بر پشت زمين سوار بودند ولى اكنون جاى خود را عوض كرده و در شكم و درون زمين جاى گرفته اند.

همچنين تاكنون در منزلهاى وسيعى بودند و در آنجا زندگى مى كردند، ولى آن را به تنگى قبر تبديل نمودند. و تاكنون نور و روشنايى داشتند ولى در قبر فقط تاريكى دارند. آنها قبل از مردن در خانه هاى خود با زن و بچۀ خود بوده و بگو و بخند داشتند ولى اكنون غريب و بى كس زندگى مى كنند.

«اِسْتَبْدَلُوا بِظَهْرِ الْأَرْضِ بَطْناً» : عوض كردند روى زمين را با داخل آن. يعنى در شكم زمين و درون قبرها جاى گرفتند. «وَ بِالسَّعَةِ ضِيْقاً» : و تبديل كردند جايگاه وسيع را به مكانى تنگ «وَ بِالْأَهْلِ غُرْبَةً » : و اهل و عيال را به غربت و تنهايى «وَ بِالنُّورِ ظُلْمَةً » : و روشنايى را به تاريكى و ظلمت. خلاصه اين بدنى كه تا قبل از مرگ در سطح زمين پهناور و روشن قرار داشت و در ميان اهل و آشنايان زندگى مى كرد، اكنون درون قبرهايى تاريك و تنگ قرار گرفته و در تنهايى و غربت به سر مى برد.

فِيها نُعِيدُكُمْ ».(1) يعنى: ما شما را از زمين آفريديم و باز مى گردانيم شما را در زمين.

و ممكن است بگوييم كه مراد بيان بعضى از شرايط روز قيامت است؛ به اين معنا كه وقتى روز قيامت شد همان طور كه در قبر با بدن برهنه گذاشته شده اند با همين حالت در صحراى محشر مى آيند. البته در قبر انسان ابتدا كفنى دارد ولى بتدريج مى پوسد و انسان كاملاً برهنه مى شود و در قيامت هم با حالت برهنگى به صحراى محشر مى آيد.

بر اساس اين احتمال «أَرْض» اعمّ از زمين دنيا و آخرت مى باشد.

حضرت مى فرمايد: پس به زمين وارد شدند همان طور كه از زمين جدا شدند در حالى كه پابرهنه و عريان هستند.

«قَدْ ظَعَنُوا عَنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ إِلَى الْحَيَاةِ الدَّائِمَةِ » : كسانى كه از دنيا رفته اند از اين زمين كوچ كرده اند با اعمال و كردار خود به سوى زندگى جاويد. به اين معنا كه انسان پس از مردن، تنها با اعمال خود به سوى قيامت و زندگىِ دائمىِ خود مى رود. «وَالدَّارِ الْبَاقِيَةِ » : و به سوى منزل و جايگاه هميشگى «كَمَا قَالَ سُبْحَانَهُ : «كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ »» : همان طور كه خداوند سبحان فرمود: همان گونه كه بار اوّل آفرينش انسان را شروع كرديم او را باز مى گردانيم؛ كه اشاره اى است به معاد و حيات دوبارۀ انسانها.

«وَعْداً عَلَيْنا» : اين وعده اى است بر عهدۀ ما؛ كه همۀ شما انسانها در روز قيامت دوباره محشور مى شويد؛ «إِنّا كُنّا فاعِلِينَ » : همانا ما اين كار را انجام خواهيم داد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 211

ص: 212

ص: 214

در يك آيه مى فرمايد: «قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ » (1) «بگو فرشتۀ مرگ كه بر شما گماشته شده است جان شما را مى گيرد.» در اين آيۀ شريفه قبض روح به ملك الموت نسبت داده شده است.

ولى در آيۀ ديگرى مى فرمايد: «اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَ الَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى» (2) «خداوند جانها را به هنگام مرگ آنان و نيز آن را كه نمرده است در خوابش مى گيرد، پس [جان] آن كسى كه مرگ را بر آن حتمى نموده است نگاه مى دارد و [جان] ديگرى را تا زمانى ناميده شده [و معيّن] رها مى كند.» بر اساس اين آيۀ شريفه خداوند روح انسان را هنگام مرگ و هنگام خواب از بدن جدا مى كند.

بدن انسان هنگام خواب در رختخواب خوابيده است، ولى روح او در مسافرت يا در باغ و جاى خوش آب و هوايى گردش مى كند يا در جاى ديگرى معذّب و گرفتار است. بنابراين خواب از سنخ مرگ است و خداوند آن را بر انسانها مسلط كرده است تا اين كه مردم به عالم برزخ پى ببرند و بفهمند كه يك عالمى وراى عالمِ مادّه وجود دارد. اين بدنى كه در حال خواب زير پتو در حال استراحت است همان بدن طبيعى است، ولى يك بدن ديگرى هم داريم كه همان بدن مثالى مى باشد. گرفتارى يا گردش ما در باغ در عالم خواب مربوط به بدن مثالى در عالم برزخ است. براى اين كه خواب يك واقعيتى و عالم برزخ خودش يك عالم واقعى ديگرى است. البته براى اين كه روح انسان در خواب از بدن طبيعى به طور كامل قطع علاقه نكرده و هنوز يك ارتباط و علاقه اى بين آن دو وجود دارد، آن موجوداتى كه در عالم خواب و مثال ديده مى شوند تا اندازه اى احساس و ادراك ما نسبت به آنها ضعيف است و به همين علّت نيز در اثر دخالت هاى قوّۀ متخيّله و قوّۀ واهمه گاه آن صورت برزخى و موجود مثالى2.

ص: 216

مشوّه و غير واقعى و يا مخلوطى از واقعى و غير واقعى مى باشد و به اصطلاح به صورت «اضغاث احلام» است؛ اما هنگامى كه انسان مى ميرد و روح از بدن به طور كلّى جدا مى شود، موجودات عالم برزخ از نظر بروز و ظهور و آثار و واقعيت داشتن بسيار قويتر مى شوند، و به همين ترتيب عالم قيامت و موجودات آن نسبت به عالم برزخ و موجودات برزخى بسيار قويتر مى باشند.

خلاصه «توفّى» و گرفتن روح هم به خدا نسبت داده شده است و هم به ملك الموت كه عزرائيل عليه السلام باشد؛ و در بعضى آيات و روايات به ملائكه هم نسبت داده شده است. در قرآن آمده است: «اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ »(1) كه در اين آيه قبض ارواح به فرشتگان نسبت داده شده است.

و در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل است كه مى فرمايد: «إنّ اللّهَ جعل لملكِ الموتِ أعواناً مِن الملائكة يقبضون الارواحَ »: «خداوند براى ملك الموت كمك هايى را از سوى ملائكه قرار داده است كه ارواح را قبض مى كنند». «بمنزلةِ صاحبِ الشّرطةِ لَه أعوانٌ مِن الْإنسِ »: «مانند رئيس پليسى كه داراى كمك هايى از انسان است.» بنابراين همان طور كه رئيس شرطه يا يك فرمانده لشكر ياران و كمك كارانى دارد عزرائيل نيز چنين است. «يَبعثهم في حَوائجهِ فَتتوفّاهُم الْملائكةُ و يتوفّاهُمْ ملكُ الْموتِ من الملائكةِ »(2) پس ملك الموت اين فرشتگانى را كه مأمور و كمك كار او هستند به دنبال خواست هاى خود كه همان قبض روح است گسيل مى دارد؛ پس آنها ارواح را قبض مى كنند و ملك الموت روحها را از اين مأموران و كمك كاران خود مى گيرد و تحويل خداوند مى دهد. بنابراين قبض روح را هم مى توان به خداوند نسبت داد و هم به عزرائيل و هم به فرشتگانى كه مأمور ملك الموت هستند و مستقيماً روحها را قبض مى كنند.6.

ص: 217

براى اين عالم اسباب و مسبّباتى هست و همۀ ملائكه و از جمله عزرائيل و اسرافيل و ميكائيل و امثال آنها همه جنود و لشكر خداوند هستند. البته اين كه حقيقت قبض روح چگونه است چيزى است كه ما نمى دانيم. حضرت على عليه السلام نيز در اين خطبه مى فرمايند: شما كه نمى دانيد قبض روح انسانها به چه صورت است، پس چگونه مى خواهيد دربارۀ خداوند اظهار نظر كنيد؟

«هَلْ تُحِسُّ بِهِ إِذَا دَخَلَ مَنْزِلاً؟» : آيا تو ملك الموت را احساس مى كنى هنگامى كه داخل منزلى شد؟ به اين معنا كه آيا او را با چشم خود مى بينى ؟ يا صدايش را مى شنوى ؟ يا به وسيلۀ يكى از حواس ديگرِ خود او را احساس مى كنى ؟ البته اين عبارت به صورت «هَلْ يُحَسُّ بِهِ » - كه مجهول غايب باشد - نيز نقل شده است.

«أَمْ هَلْ تَرَاهُ إِذَا تَوَفّى أَحَداً؟» : يا او را مشاهده مى كنى هنگامى كه كسى را مى گيرد، يعنى قبض روح مى نمايد؟

«أَحشاء» جمع «حَشا» به معناى روده و چيزهايى است كه در شكم قرار دارد.

در مورد چگونگى قبض روح بچه در شكم مادر توسط عزرائيل سه احتمال وجود دارد كه حضرت امير عليه السلام به آنها اشاره مى كند. البته به نظر ما آن حضرت عليه السلام چگونگى قبض روح را مى دانند منتها براى اين كه عجز انسانهاى معمولى غير از معصومين را از حقيقت و كيفيّت قبض روح بيان فرمايند اين چنين احتمالاتى را ذكر مى كنند. در هر صورت اين احتمالات عبارتند از:

الف - اين كه ملك الموت يا مأمور عزرائيل از راه برخى از اعضاء و جوارح مادر بر بچه وارد شود و او را قبض روح كند. به عنوان مثال از راه رحم يا از جدار شكم بر او وارد شود. اين احتمال را در مورد كسانى كه در آب غرق مى شوند نيز گفته اند؛ يعنى اگر كسى در زير آب غرق شد آيا ملك الموت زير آب رفته و او را قبض روح كرده است ؟ بعضى ها بر اين عقيده اند كه بلى ملك الموت يا مأمور قبض روح به داخل آب مى رود و كسى را كه در حال غرق شدن است قبض روح مى كند.

ب - احتمال دوّم اين كه لازم نيست ملك الموت در رحم مادرِ كودك برود، بلكه خودِ روح بچه ملك الموت را به اذن پروردگارِ خود اجابت مى كند. يعنى ملك الموت همين كه روح را صدا كند و يا ارادۀ گرفتن آن را بنمايد، روح در اختيارش قرار گرفته و قبض مى شود.

ج - احتمال سوّم اين كه ملك الموت و يا مأمور او در درون كودك و يا مادر او قرار دارد و هنگامى كه مى خواهد بچه را قبض روح كند به راحتى اين كار را انجام مى دهد.

خلاصه اين كه حضرت سه احتمال در اينجا به لحاظ ما كه از نظر علم و آگاهى ضعيف هستيم ذكر كرده و فرموده اند: آيا ملك الموت از بعضى جوارح مادر بر بچه وارد مى شود؟ يا اين كه روح به اذن پروردگار خود ملك الموت را اجابت مى كند؟ يا اين كه اساساً ملك الموت در شكم و اعضاء و جوارح مادر همراه با بچه آرميده و سكونت گزيده است ؟

ص: 219

پديد آورندۀ آسمانها و زمين است و فرشتگان را فرستادگانى قرار داده كه داراى بالهايى دوتا دوتا و سه تا سه تا و چهارتا چهارتا مى باشند.»

بر اساس ظاهر اين آيه ملائكه داراى بال هستند، بنابراين طول و عرض و عمق و شكل دارند؛ ولى لازم نيست بال داشتن ملائكه مانند بال داشتن كبوتر و گنجشك و امثال آن باشد كه از سِنخ عالم مادّه است، بلكه ملائكه از سنخ موجودات عالم برزخ هستند كه بدن و طول و عرض و عمق دارند و در عين حال عناصر عالم مادّه و طبيعت را ندارند و از طرف ديگر جزء عالم مجرّدات تامّه نيز نيستند.

حضرت امير عليه السلام به عنوان نتيجه گيرى به صورت سؤال مى فرمايند: چگونه وصف مى كند خداى خود را كسى كه از صفت و ويژگى مخلوقى مانند خود عاجز مى باشد؟ كسى كه از درك و شناخت يا وصف فرشتگان و موجودات عالم برزخ ناتوان است و نمى داند ملك الموت چگونه قبض روح مى كند، چطور انتظار دارد خداوند را كه فوق عالم طبيعت و عالم برزخ و حتى فوقِ موجودات مجرّدۀ محضه است بشناسد و درك كند؟! خداوند وجود غيرمتناهى است و ديگر موجودات همه متناهى و جلوه هاى او هستند. بنابراين چگونه انسان كه يكى از جلوه هاى حضرت حق است، انتظار دارد نسبت به خداوند احاطۀ علمى داشته باشد و ذات و صفات او را آن طور كه هست درك نمايد؟!

يكى از آقايان سؤال كرده اند كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم جبرائيل عليه السلام را با چشم مى ديدند.

پس اگر بپذيريم كه ملائكه مجرّد هستند چگونه مى توان آنها را مشاهده كرد؟

در پاسخ به طور مختصر بايد گفت: همان طور كه انسان در خواب مى تواند موجودات عالم برزخ را مشاهده كند، اگر روح او قوى باشد در عالم بيدارى نيز مى تواند آنها را ببيند؛ انسان قوى و نيرومند از نظر روحى در حال بيدارى هم مى تواند بدن برزخى و چشم برزخىِ خود را به كار گيرد؛ و روح پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بسيار قويتر از روح و چشم من و شما بوده است. بنابراين ديدن جبرائيل عليه السلام براى آن حضرت در بيدارى و با چشم برزخى امكان داشته است.

ص: 221

است كه در دستان يكى از شماست كه هر چه خواست از آن تناول كرده و مى خورد؛ و [بالاتر از اين] دنيا نزد من مانند درهمى است كه در كف دست يكى از شما باشد كه هر طور بخواهد آن را زير و رو و اين طرف و آن طرف مى كند.»

كاسۀ غذايى كه نزد شماست شما نسبت به آن كاملاً مسلط هستيد و مى توانيد به راحتى از اين طرف يا آن طرف كاسه و هر مقدار كه خواستيد از آن غذا بخوريد؛ و يا يك سكه را به راحتى اين طرف و آن طرف مى كنيد؛ ملك الموت نيز به دنيا كاملاً مسلط است و نيازى به شرق و غرب رفتن ندارد، بلكه انسانها را در هر كجا كه باشند قبض روح مى كند.

علاوه بر آن در حديث ديگرى كه در گذشته آن را خوانديم آمده بود كه ملك الموت داراى اعوان و انصار است و مى تواند به وسيلۀ آنها انسانها را قبض روح كند.(1) و چه بسا خود حوادث و عللى كه باعث مرگ مى شوند به گونه اى از كمك كاران و انصار ملك الموت مى باشند.

همان طور كه ملاحظه مى كنيد اين خطبه نيز از ابتدا شروع نشده است. دليل آن هم واوى است كه در ابتدا آمده است. بنابراين معلوم مى شود كه سيّد رضى رحمه الله اين خطبه را همانند بسيارى از خطبه هاى ديگر تقطيع كرده است.

است. دليل فريب بودن آن هم اين است كه همه را از تو مى گيرند و تمام مى شود. دنيا خود را به چيزهايى زينت كرده كه موجب غرور و فريب مى شود؛ و انسان هم كه داراى ضعفِ نفس است فريب مى خورد. دنيا در حقيقت مانند زنى است كه زيبايى ندارد ولى با آرايش خود افرادى را كه توجّه ندارند فريب مى دهد.

مى فرمايد: دنيا خود را آرايش كرده است با چيزهاى فريبنده كه موجب فريب شماست، و شما را به وسيلۀ همين زينت ها فريب داده است.

اين عبارت در بعضى از نسخه ها «لَمْ يُصَفِّهَا اللَّهُ » از باب تفعيل آمده است. «إِصْفاء» به معناى اختيار كردن و برگزيدن مى باشد. «أَصْفى ، يُصْفي» باب افعال آن است. در آيۀ شريفه مى فرمايد: «أَ فَأَصْفاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنِينَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِكَةِ إِناثاً»(1) «آيا پروردگارتان شما را به داشتنِ پسران برگزيده، و خود از فرشتگان دخترانى را گرفته است ؟»

«ضَنَّ ، يَضِنُّ » به معناى بخل ورزيدن است.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: خداوند دنيا را برنگزيده و انتخاب نكرده است براى اولياء و دوستانش، و خدا بخل نكرده و دريغ نداشته است دنيا را براى دشمنانش.

خلقت انسان و زندگى و مرگ او براى آزمايش است. اگر قرار بود همه خوش بگذرانند كه ديگر مسألۀ امتحان و آزمايش منتفى مى شد. آزمايش انسان به اين است كه شرّ و گرفتارى و فقر و... در دنيا باشد با اين حال شما خود را حفظ كنيد، متانت خود را نگه داريد و خود را به دنيا و ثروت و مقام آن نفروشيد.

حضرت مى فرمايد: خير و خوبى دنيا اندك است، و شرّ و بدى دنيا آماده است.

حضرت بعد از بيان ويژگى هاى دنيا، در اين فرمايش نتيجه گيرى خود را به صورت سؤال طرح كرده و مى فرمايد: «فَمَا خَيْرُ دَارٍ تُنْقَضُ نَقْضَ الْبِنَاءِ؟» : دنيايى كه مانند يك ساختمان ناگهان شكاف برمى دارد و خراب مى شود چه خوبى دربردارد؟ «وَ عُمُرٍ يَفْنى [فِيهَا] فَنَاءَ الزَّادِ؟» : و چه خيرى در عمرى است كه فنا و نابود مى شود مانند يك غذا و توشه اى كه از بين برود؟ «وَ مُدَّةٍ تَنْقَطِعُ انْقِطَاعَ السَّيْرِ؟» : و چيست فايدۀ روزگارى كه به مانند پايان يافتن حركت پايان مى يابد؟

فرصت هاى دنيا مانند مسيرى كه انسان را به مقصد مى رساند طى مى شود و به پايان مى رسد. عمر و فرصت هاى دنيا به سرعت از دست مى رود. شما به عنوان مثال از اينجا به طرف تهران حركت مى كنيد، هنگامى كه به تهران رسيديد سير و سفر شما به پايان مى رسد و قطع مى شود. عمر و فرصت هاى زندگانى نيز به همين صورت است.

من و شما مى رويم و ديگرى جايگزين ما مى شود و بعد نوبت و عمر او هم به سر مى رسد و سير او هم پايان مى يابد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 228

ص: 230

«خطبۀ 113 - قسمت دوّم»

«اِجْعَلُوا مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِكُمْ [طَلِبَتِكُمْ ] وَاسْأَ لُوهُ مِنْ أَدَاءِ حَقِّهِ مَا سَأَ لَكُمْ ، وَ أَسْمِعُوا دَعْوَةَ الْمَوْتِ آذَانَكُمْ قَبْلَ أَنْ يُدْعى بِكُمْ .

إِنَّ الزَّاهِدِينَ فِي الدُّنْيَا تَبْكِي قُلُوبُهُمْ وَ إِنْ ضَحِكُوا، وَ يَشْتَدُّ حُزْنُهُمْ وَ إِنْ فَرِحُوا، وَ يَكْثُرُ مَقْتُهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ إِنِ اغْتُبِطُوا [اغْتَبَطُوا] بِمَا رُزِقُوا.

قَدْ غَابَ عَنْ قُلُوبِكُمْ ذِكْرُ الْآجَالِ ، وَ حَضَرَتْكُمْ كَوَاذِبُ الْآمَالِ ؛ فَصَارَتِ الدُّنْيَا أَمْلَكَ بِكُمْ مِنَ الْآخِرَةِ ، وَالْعَاجِلَةُ أَذْهَبَ بِكُمْ مِنَ الْآجِلَةِ . وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلى دِينِ اللَّهِ ، مَا فَرَّقَ بَيْنَكُمْ إِلَّا خُبْثُ السَّرَائِرِ وَ سُوءُ الضَّمَائِرِ، فَلا تَوَازَرُونَ وَ لَاتَنَاصَحُونَ ، وَ لَاتَبَاذَلُونَ وَ لاتَوَادُّونَ ؛ مَا بَالُكُمْ تَفْرَحُونَ بِالْيَسِيرِ مِنَ الدُّنْيَا تَمْلِكُونَهُ [تُدْرِكُونَهُ ]، وَ لَايَحْزُنُكُمُ الْكَثِيرُ مِنَ الْآخِرَةِ تُحْرَمُونَهُ ، وَ يُقْلِقُكُمُ الْيَسِيرُ مِنَ الدُّنْيَا يَفُوتُكُمْ ، حَتّى يَتَبَيَّنَ ذَلِكَ فِي وُجُوهِكُمْ وَ قِلَّةِ صَبْرِكُمْ عَمَّا زُوِيَ مِنْهَا عَنْكُمْ ، كَأَنَّهَا دَارُ مُقَامِكُمْ ، وَ كَأَنَّ مَتَاعَهَا بَاقٍ عَلَيْكُمْ . وَ مَايَمْنَعُ أَحَدَكُمْ أَنْ يَسْتَقْبِلَ أَخَاهُ بِمَايَخَافُ مِنْ عَيْبِهِ إِلَّا مَخَافَةُ أَنْ يَسْتَقْبِلَهُ بِمِثْلِهِ .

قَدْ تَصَافَيْتُمْ عَلى رَفْضِ الْآجِلِ وَ حُبِّ الْعَاجِلِ ، وَ صَارَ دِينُ أَحَدِكُمْ لُعْقَةً عَلى لِسَانِهِ . صَنِيعَ مَنْ قَدْ فَرَغَ مِنْ عَمَلِهِ ، وَ أَحْرَزَ رِضَا سَيِّدِهِ .»

«اِجْعَلُوا مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِكُمْ [طَلِبَتِكُمْ ]»

(از رغبت ها و درخواست هاى خود قرار دهيد آنچه را خداوند بر شما واجب كرده است.)

عبارت «مِنْ طَلَبِكُمْ » مفعول دوّم «اِجْعَلُوا» مى باشد. «طلب» نيز در اينجا به معناى درخواست كردن و رغبت نشان دادن است و در نسخۀ ابن أبى الحديد «طَلِبَتِكُمْ »آمده است.

واجبات خدا را نيز جزء مطلوبهاى خود به حساب آوريد. تنها به دنبال باغ و قدرت و خانه و امثال آن نباشيد. بلكه اگر مستطيع هستيد حج خود را به جا آوريد، و اگر واجبات مالى بدهكاريد آن را بپردازيد، نماز خود را به جا آوريد، روزۀ واجب خود را بگيريد و حقوق مردم را بپردازيد. اين طور نباشد كه مطلوب شما فقط و فقط دنيا باشد؛ بلكه خواسته هاى خدا را از خودتان مورد طلب و مطلوب خود قرار دهيد و به دنبال انجام آن باشيد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايند: قرار دهيد آنچه را خداوند بر شما واجب كرده است از درخواست ها و از رغبت هاى خود.

«وَاسْأَ لُوهُ مِنْ أَدَاءِ حَقِّهِ مَا سَأَ لَكُمْ »

(و از او [يارى] بخواهيد براى آنچه از شما خواسته است از اداى حق او.)

به نظر مى رسد عبارت «مِنْ أَداءِ حَقِّهِ » بيان «ما سَأَلَكُمْ » باشد. بنابراين معنا اين طور مى شود: از خدا خواهش كنيد كه آنچه را از شما خواسته است شما را در انجام آنها يارى نمايد.

خداوند از شما چه خواسته است ؟ آنچه خدا خواسته عبارت از اداى حق او مى باشد. پس در حقيقت انسان بايد اداى حقِ خدا را از خود خدا بخواهد تا او توفيق دهد و انسان بتواند اداى حق نمايد.

ص: 232

حال براى حفظ ظاهر و اين كه انسان بايد در جامعه با مردم با اخلاق خوب برخورد كند ممكن است خندان هم باشند؛ «وَ يَشْتَدُّ حُزْنُهُمْ وَ إِنْ فَرِحُوا» : و حزن و اندوه آنان در دلشان شديد است گرچه اظهار خوشحالى نمايند. براى اين كه دلشان متوجّه آخرت است.

خلاصه كسانى كه به دنيا زهد دارند و بى رغبت هستند دلهايشان گريان و ناراحت است گرچه براى حفظ ظاهر در ميان مردم خندان باشند. همان طور كه حضرت امير عليه السلام در جاى ديگر مى فرمايد: «ألْمُؤمِنُ بِشْرُهُ في وَجْهِهِ ، وَ حُزْنُهُ في قَلْبِهِ »(1)

«شادمانى مؤمن در چهره اش، و ناراحتى او در دلش است.»

بنابراين معصوم با عادل تفاوت مى كند. كسى كه معصوم نيست ولى عادل است امكان دارد گناه يا اشتباه كند ولى هر گاه كه مرتكب گناه يا اشتباهى شد خود را ملامت مى كند. اگر كار خلافى انجام داد و طغيان كرد و يا عصبانى شد، فوراً ناراحت مى شود و خود را ملامت مى كند. به اين ناراحت شدن و ملامت كردنِ خويش «توبه» گفته مى شود. خداوند در قرآن به همين نفس لوّامه سوگند مى خورد و مى فرمايد:

«وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ » (1) «و سوگند به نفس ملامتگر».

پس كسى كه پس از گناه خود را ملامت كند عادل است؛ ولى كسى كه پس از انجام معصيت ناراحت نيست و اهميت نمى دهد از عدالت خارج شده است.

در اينجا تعبير «إِنِ اغْتُبِطُوا» به صورت مجهول آمده كه بيشتر شارحان نهج البلاغه آن را مورد غبطه واقع شدن معنا كرده اند،(2) ولى ابن أبى الحديد آن را به صورت معلوم آورده: «اِغْتَبَطوا» و به معناى «فرحوا» گرفته است، يعنى شاد و خوشحال شدند؛ كه با مراجعه به لغت به نظر مى رسد همين معنا صحيح باشد؛(3) و مراد حضرت اين است كه زاهدان در عين حالى كه بر خود خشم گرفته و از قصور و كوتاهى هاى خود ناراحت هستند ولى از آنچه كه خداوند به آنها ارزانى داشته شاد و خوشحال هستند.9.

ص: 235

حضرت على عليه السلام مى فرمايند: و خشم و غضب آنها به خودشان زياد است گرچه نسبت به آنچه خداوند به آنان ارزانى داشته شاد و خوشحال هستند.

بين شما حاكم باشد؛ اما آلودگى هاى درونى و بدانديشى ها شما را وادار مى كند كه به دشمنى با يكديگر بپردازيد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايند: شما مسلمانان بر دين خدا برادر هستيد و يك دين داريد، جدايى نينداخته است بين شما مگر آن نيّت هاى پليد و بدى هاى درونى كه برخى از شما داريد و موجب مى شود كه با هم دوستى نكنيد و خيرخواه و ياور هم نباشيد.

«فَلا تَوَازَرُونَ » : پس شما به خاطر آن بدانديشى ها و ناپاكى هاى درونى به يكديگر كمك نمى كنيد «وَ لَاتَنَاصَحُونَ » : و خير و خوبى همديگر را نمى خواهيد «وَ لاتَبَاذَلُونَ » : و به يكديگر نمى بخشيد «وَ لَاتَوَادُّونَ » : و نسبت به هم مودّت نداريد.

مى فرمايد: اين چه حالى است كه شما داريد كه به اندكى از دنيا كه دريافت مى كنيد و يا مالك آن مى شويد خوشحال و مسرور مى گرديد، و غمگين و محزون نمى كند شما را مقامات و درجات زيادى از آخرت كه از آنها محروم شده و آنها را از دست مى دهيد. قرآن دربارۀ بزرگترين نعمت الهى در بهشت مى فرمايد: «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ» (1) «و خشنودى خداوند بزرگتر [و برتر] است.»

«وَ يُقْلِقُكُمُ الْيَسِيرُ مِنَ الدُّنْيَا يَفُوتُكُمْ ، حَتّى يَتَبَيَّنَ ذَلِكَ فِي وُجُوهِكُمْ وَ قِلَّةِ صَبْرِكُمْ عَمَّا زُوِيَ مِنْهَا عَنْكُمْ »

(و شما را مضطرب مى سازد اندكى از دنيا كه از دستتان مى رود، تا حدّى كه اين اضطراب در چهره هاى شما نمودار و شكيبايىِ اندكتان از آنچه از دنيا از شما دور شده آشكار مى گردد.)

«قَلَق» به معناى اضطراب و ناراحتى؛ و «زَوى » به معناى دور شدن است.

يك چيزى كه در دنيا از دست انسان برود هر چند در واقع اندك باشد، چنان مضطرب و ناراحت شده و بى صبرى و بى تابى مى كند كه اين اضطراب و ناراحتى در چهره اش آشكار و ظاهر مى شود. مثلاً وقتى پولى را از شما بردند و يا چك شما واخورد و پاس نشد، بعضى از شما چهرۀ خود را عبوس مى گيريد و با زن و بچۀ خود بداخلاقى مى كنيد و سر و صدا راه مى اندازيد. در حالى كه چك شماست كه واخورده و يا شما هستيد كه در بازار مشكل پيدا كرده ايد، زن و فرزند بيچارۀ شما كه گناهى نكرده اند. يا اين كه قرار بوده با معامله اى كه انجام داده ايد سود زيادى به دست بياوريد ولى به دست نياورده ايد، و يا پست و مقامى را كه قرار بود به شما بدهند نداده اند؛ به همين علّت در چهرۀ شما اضطراب و ناراحتى آشكار شده و برافروخته مى شويد.

«وَ يُقْلِقُكُمُ الْيَسِيرُ مِنَ الدُّنْيَا يَفُوتُكُمْ » : و شما را مضطرب و ناراحت مى كند اندكى از دنيا كه از دست شما مى رود «حَتّى يَتَبَيَّنَ ذَلِكَ فِي وُجُوهِكُمْ » : تا جايى كه اين اضطراب2.

ص: 240

و ناراحتى ظاهر مى شود در چهره هاى شما. عبارت «وَ قِلَّةِ صَبْرِكُمْ عَمَّا زُوِيَ مِنْهَا عَنْكُمْ » عطف به «وُجُوهِكُمْ » مى باشد. يعنى: واضح مى شود اين اضطراب و ناراحتى در چهره هاى شما و در كمى صبر و شكيبايى شما از آنچه از دنيا از شما دور شده و از دست شما رفته است.

«كَأَنَّهَا دَارُ مُقَامِكُمْ ، وَ كَأَنَّ مَتَاعَهَا بَاقٍ عَلَيْكُمْ »

(گويا دنيا خانۀ اقامت شماست، و گويا متاع آن بر شما باقى و پايدار است.)

انسان تصور مى كند دنيا خانۀ هميشگى و محل باقى ماندن اوست؛ در صورتى كه انسان دير يا زود از دنيا مى رود. ميلياردر هم باشد بالاخره مى ميرد و همۀ آن ثروتها از دست او گرفته مى شود. پس اگر هم اين ثروت در زمانى كه زنده است از او گرفته شد چندان اهميت ندارد؛ زيرا چيزى كه قرار بوده با مرگ از دست انسان گرفته شود يك مقدار زودتر از دست رفته است. مقام دنيا نيز همين طور است. اگر مقام دنيا را از شما نمى گرفتند بالاخره هنگامى كه مرگ به سراغ شما مى آمد از دست شما گرفته مى شد و حالا يك مقدار زودتر گرفته شده است.

حضرت مى فرمايند: گويا دنيا خانۀ اقامت شماست، و گويا تصور مى كنيد متاع دنيا هميشه براى شما باقى است. در صورتى كه اگر مقام را هم نمى گرفتند و پول شما را هم دزد نمى برد هنگامى كه از دنيا مى رفتيد هم مقامتان و هم مالتان از دستتان مى رفت.

بنابراين از دست دادن متاعهاى دنيوى كه نبايد اين همه ناراحتى و اضطراب داشته باشد. حضرت على عليه السلام در كلمات قصار خود مى فرمايند: «ألزُّهْدُ كُلُّهُ بَيْنَ كَلِمَتَيْنِ مِنَ الْقُرْآنِ : قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ : «لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ »(1)» (2) «تمام زهد و پارسايى بين دو كلمه از قرآن است: خداوند سبحان فرمود: تا هرگز بر آنچه از دستتان رفته است غمگين نشويد و به آنچه به شما داده است شادى نكنيد.»9.

ص: 241

اگر همۀ دنيا هم به انسان داده شد ولى خوشحال نشد و يا همۀ دنيا را از او گرفتند ولى ناراحت نشد، معلوم مى شود اين انسان فرد زاهدى است؛ دنيا اقامتگاه هميشگى انسان نيست و اين قدر كه مردم فكر مى كنند ارزش ندارد.

در اينجا ظاهراً به قرينۀ «أَنْ يَسْتَقْبِلَ » بحث در مورد امر به معروف و نهى از منكر است و مى گويد: به خاطر اين كه افراد از همديگر سوژه دارند يكديگر را امر به معروف و نهى از منكر نمى كنند.

البته بعضى از عيب ها را نبايد مطرح كرد؛ ولى در مواردى كه حقوق مردم پايمال مى شود و يا وظيفۀ امر به معروف و نهى از منكر اقتضا مى كند، بايد عيوب افراد را با شرايط خاص بازگو نمود.

«امام صادق عليه السلام مى فرمايد: كسى كه داستانى يا روايتى و يا گزارشى را عليه مؤمنى نقل كند و قصدش عيب جويى و افشاگرى عليه برادر مؤمنش باشد و بخواهد شخصيت او را در جامعه خرد و نابود كند تا از چشم مردم بيفتد، خداوند چنين فردى را از ولايت خود بيرون و به ولايت شيطان وارد مى سازد، پس شيطان هم او را نمى پذيرد.»

در هر صورت بعضى از عيوب را انسان نبايد بگويد. خيلى از اين افشاگريها گناه است. قرآن كريم مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ » (1) «همانا كسانى كه دوست دارند زشتى در بين مؤمنان آشكار گردد برايشان در دنيا و آخرت عذابى دردناك است.»

البته در مواردى هم كه بايد جلو دزدى ها و رشوه خوارى ها و حق كُشى ها گرفته شود انسان بايد حق را بگويد و ملاحظه نكند.

«وَ مَا يَمْنَعُ أَحَدَكُمْ » : و چيزى منع نمى كند يكى از شما را «أَنْ يَسْتَقْبِلَ أَخَاهُ » : كه رو در روى برادرش شود «بِمَا يَخَافُ مِنْ عَيْبِهِ » : نسبت به آنچه آن برادر از عيبش مى ترسد «إِلَّا مَخَافَةُ أَنْ يَسْتَقْبِلَهُ بِمِثْلِهِ » : مگر ترس از اين كه طرف هم مانند خودش با او روبرو شود و عيب او را بيان كند. شما عيب او را نمى گوييد تا او هم عيب شما را بيان نكند.

«تَصافَيْتُمْ » از باب تفاعل و به معناى يكرنگى و سازش دوطرفه است. «لُعْقَةً » به معناى غذاى كمى است كه با نوك انگشت يا سر زبان ليسيده مى شود.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: گويا شما مردم با يكديگر سازش كرده و يكدل شده ايد كه آينده و قيامت را كه نسيه است رها كنيد و به دنبال دنيا باشيد كه فورى و نقد است. و دين هر كدام از شما مانند چيزى است كه به زبان خود آن را مى ليسيد؛ يعنى دين هر كدام از شما فقط به زبان مى رسد و چيزى به شكم و باطن نمى رسد. يك ظرف غذا را اگر انسان بخورد سير مى شود ولى اگر فقط يك ذرّه از آن را زبان بزند نتيجه اى براى او ندارد. دين شما به همين اندازه است، و آنچه حقيقت دين مى باشد و شما بايد آن را در باطن خود احساس كرده و به آن ايمان داشته باشيد نداريد.

حضرت امام حسين عليه السلام نيز مى فرمايند: «إنَّ النّاسَ عَبيدُ الدُّنيا وَالدِّينُ لَعْقٌ عَلى أَلْسِنَتِهِمْ ، يَحُوطُونَهُ ما دَرَّتْ مَعايِشُهُمْ ، فَإِذا مُحِّصُوا بِالْبلاءِ قَلَّ الدَّيّانُونَ »(1) يعنى: «همانا مردم بندۀ دنيايند و دين مانند يك ليسيدنى بر زبان آنها يا به تعبير ديگر يك لقلقۀ زبانى است. و مردم سنگ دين را تا هنگامى به سينه مى زنند كه زندگيشان همراه با آن بچرخد و اداره شود؛ ولى هنگامى كه بلا و امتحان پيش آيد و قرار شود افرادِ خالص شناسايى شوند دينداران بسيار اندك خواهند بود.»

لقلقۀ زبان بودنِ دين به اين است كه دينِ زبانى باشد و واقعيت نداشته باشد.

«صَنِيعَ مَنْ قَدْ فَرَغَ مِنْ عَمَلِهِ ، وَ أَحْرَزَ رِضَا سَيِّدِهِ »

([مانند] رفتار كسى كه از كار خويش فارغ شده و رضايت و خشنودى آقاى خود را به دست آورده است.)

مَثَل شما كه دين را لقلقۀ زبانِ خود قرار داده ايد مانند كسى است كه تصور مى كند7.

ص: 245

تمام كارهاى ارباب و آقاى خود را به درستى انجام داده است. شما گمان مى كنيد كه وظيفۀ الهىِ خود را انجام داده ايد، در صورتى كه اين چنين نيست. كسى كه دين را تنها بر سر زبان خود انداخته و به شعار آن اكتفا مى كند، نبايد به آخرتِ خود مطمئن باشد و بايد بداند كه در آخرت مورد بازخواست قرار مى گيرد و گرفتار خواهد بود.

حضرت مى فرمايد: رفتار و كار شما رفتار و كار كسى است كه به خيال و تصورِ خود از كارش فارغ شده و آن را تمام كرده، و رضايت آقاى خود را به دست آورده است. شما به گمان خود رضايت و خشنودى خدا را به دست آورده ايد؛ در صورتى كه تنها شعار مى دهيد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 246

ص: 248

«خطبۀ 114 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام:

«ألْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَاصِلِ الْحَمْدَ بِالنِّعَمِ ، وَالنِّعَمَ بِالشُّكْرِ. نَحْمَدُهُ عَلى آلائِهِ ، كَمَا نَحْمَدُهُ عَلى بَلائِهِ . وَ نَسْتَعِينُهُ عَلى هذِهِ النُّفُوسِ الْبِطَاءِ عَمَّا أُمِرَتْ بِهِ ، السِّرَاعِ إِلى مَا نُهِيَتْ عَنْهُ .

وَ نَسْتَغْفِرُهُ مِمَّا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُهُ ، وَ أَحْصَاهُ كِتَابُهُ ؛ عِلْمٌ غَيْرُقَاصِرٍ، وَ كِتَابٌ غَيْرُ مُغَادِرٍ. وَ نُؤْمِنُ بِهِ إِيمَانَ مَنْ عَايَنَ الْغُيُوبَ ، وَ وَقَفَ عَلَى الْمَوْعُودِ؛ إِيمَاناً نَفى إِخْلاصُهُ الشِّرْكَ ، وَ يَقِينُهُ الشَّكَّ . وَ نَشْهَدُ أَنْ لَاإِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَاشَرِيكَ لَهُ ، وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله و سلم عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ، شَهَادَتَيْنِ تُصْعِدَانِ الْقَوْلَ ، وَ تَرْفَعَانِ الْعَمَلَ ، لَايَخِفُّ مِيزَانٌ تُوضَعَانِ فِيهِ ، وَ لَايَثْقُلُ مِيزَانٌ تُرْفَعَانِ عَنْهُ .»

اين خطبه دربارۀ حمد و شكر خدا و ايمان به او و يارى طلبيدن از او، و نيز پند و نصيحت مردم به تقوا و كارهاى خير، و توصيفِ دنياست كه مردم دلبستگى به آن پيدا نكنند و خود را آمادۀ آخرت نمايند؛ و از خطبه هاى بسيار جالب و شگفت آور حضرت است كه بخشى از آن در تحف العقول هم آمده است؛(1) و نيز صاحب كتاب الطراز بعد از نقل بيشتر خطبه، از آن بسيار تعريف و تمجيد كرده است.(2)بن

ص: 249

الف - احتمال اوّل اين است كه بگوييم هر كس ستايش نعمت خدا را انجام دهد و حمد خدا را بنمايد، خدا نيز نعمت او را افزايش مى دهد؛ و هر كس هم شكر خدا را انجام دهد، خداوند نعمت او را افزون مى كند. پس در حقيقت هر دو عبارت به يك معناست و تفنّن در عبارت است. و هر دو جمله اشاره به آيۀ شريفه است كه مى فرمايد: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ » (1) «اگر شكر كنيد بر شما مى افزايم.»

ب - احتمال دوّم اين است كه خداوند بندگان خود را مكلّف كرده است كه او را در مقابل نعمت خود حمد و شكر كنند. البته انسان بر اساس وجدان و عقلِ خود مكلّف است كه وقتى خداوند نعمتى را به او ارزانى داشت حمد و سپاس خدا را بگويد، و به همين دليل است كه وقتى انسان غذا مى خورد شايسته است بگويد: «اَلحَمْدُ للّه». پس اگر فرضاً معتقد هم باشيم كه شرعاً حمد و ستايش خدا واجب نيست ولى وجداناً و عقلاً انسان مكلّف است كه در برابر نعمت سپاسگزار و شاكر باشد. اين است كه حضرت مى فرمايد: خداوند حمد و سپاس خود را با نعمت ها پيوند داده و نعمت ها را نيز با شكر پيوند داده و هماهنگ نموده است. به اين معنا كه خداوند بندگانِ خود را مكلّف فرموده است تا در برابر نعمت سپاسگزار و شكرگزار او باشند.

در اين احتمال نيز مانند احتمال اوّل معناى دو جمله تقريباً يكى است.

ج - احتمال سوّم اين است كه بگوييم معناى دو جمله با يكديگر تفاوت دارد و عبارت «ألْوَاصِلِ الْحَمْدَ بِالنِّعَمِ » در حقيقت بيان همان جنبۀ تكليفى است كه در احتمال دوّم گفتيم. به اين معنا كه انسانها بر اساس وجدان خود مكلّف هستند در برابر خدايى كه خالق و نعمت دهنده و روزى بخش آنان است سپاسگزار باشند و حمد او را به جا آورند؛ ولى معناى عبارت «وَالنِّعَمَ بِالشُّكْرِ» در حقيقت اشاره به آيۀ شريفه باشد كه مى فرمايد: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ».7.

ص: 251

بنابراين حضرت مى فرمايد: انسانها از نظر وجدان و عقل مكلّف هستند كه در برابر نعمت هاى خداوند سپاسگزار باشند؛ و اگر خداوند را شكر كردند خداوند نعمت خود را بر آنان افزون مى كند.

به نظر مى رسد احتمال سوّم مناسب تر باشد. پس عبارت «ألواصِلِ الْحَمْدَ بِالنِّعَمِ » بيان تكليف است كه انسانها مكلّف هستند - گرچه به صورت استحبابى باشد - كه در برابر نعمت هاى خداوند سپاس او را به جا آورند.

به همين جهت در بعضى از روايات مى فرمايد: «در هنگام خوردن غذا و بعد از آن «ألحَمْدُ للّه» بگوييد.»(1) و عبارت «وَالنِّعَمَ بِالشُّكْرِ» اشاره به آيۀ شريفه است كه بيان كرديم.

در اينجا ابن أبى الحديد احتمال ديگرى را مطرح مى كند كه به نظر ما صحيح نيست. او مى گويد: خداوند به دنبال حمد و ستايش خود نعمت مى دهد و به دنبال نعمت نيز شكر ارزانى مى كند. بعد به عنوان دفع اشكالِ بر خود مى گويد: اگر گفته شود كه شكر از جمله كارهاى خدا نيست بلكه شكر از جمله كارهاى ما انسانها و يا بعضى ديگر از مخلوقات خداوند است پس چگونه شما شكر را به خداوند نسبت داديد، در پاسخ مى گوييم كه شكر هم كار خداست. زيرا اوّلاً: همۀ كارهاى ما به يك حساب كار خداوند و در اختيار اوست، و ثانياً: اگر كسى شكر خدا كند در حقيقت خداوند به او توفيق داده است تا او را شكر نمايد.(2)

همان طور كه عرض كردم به نظر مى رسد اين احتمال صحيح نباشد، و همان احتمال سوّم مناسب تر از همۀ احتمالات است.2.

ص: 252

داناترم؛ پس بايد بنده ام نسبت به بلايى كه از جانب من به او مى رسد صبر كند و شكيبا باشد و شكرِ نعمت مرا به جا آورد و نسبت به قضاى من راضى باشد.»

بندۀ مؤمنِ خدا بايد بداند كه اگر خداوند او را گرفتار مشكلات و مصيبت ها مى كند نمى خواهد او را اذيت كند، بلكه حكمتى در كار است و در نهايت مصلحت او را در نظر گرفته است؛ البته در صورتى كه صبر و شكيبايى به خرج دهد و شكر خدا را انجام دهد پاداش او افزونتر خواهد بود.

«أَكْتُبُهُ فِي الصِّدِّيقينَ عِنْدي إِذَا عَمِلَ بِرِضائي وَ أَطاعَ أَمْري» (1)«آنگاه من نام اين شخص مؤمن را در زمرۀ كسانى مى نويسم كه در نزد من بسيار راستگو هستند، اگر مطابق رضايت من رفتار كند و امر مرا اطاعت نمايد.»

خلاصه همان طور كه در اين روايت تصريح شده است و همان گونه كه حضرت على عليه السلام در اين خطبه مى فرمايد: انسان علاوه بر اين كه بايد خدا را در مقابل نعمت هاى او ستايش كند در بلاها و مصيبت ها نيز بايد سپاسگزار خداوند باشد.

چون خداوند در همه حال خير و خوبى انسان را خواسته و همه چيزِ انسان از جانب خداوند است. وجود ما از خداوند است و روزى ما به وسيلۀ او عطا مى شود. و اگر يك وقت مصيبتى هم از جانب خداوند به انسان رسيد، خداوند آن را جبران كرده و در مقابل آن پاداش عنايت مى فرمايد.

«بِطاء» هم جمعِ «بَطيء» و هم «بَطيئَة» كه مؤنث است مى باشد و به معناى كُند و درنگ كننده است. «سِراع» نيز جمع «سريع» است.

اين نفوسى كه ما داريم نسبت به انجام كارهاى خوب و شايسته تنبلى كرده و سستى مى كند، ولى وقتى قرار است به سراغ شهوات و كارهاى ناشايسته برود با شتاب حركت مى كند. دو ركعت نماز صبح را كه انسان مى خواهد بخواند آن را با چه تأخير و زحمتى به جا مى آورد، ولى اگر قرار باشد به دنبال كارهايى برود كه از آن نهى شده است با سرعت به سوى آن مى شتابد. قرآن كريم نيز با توجّه به اين روحيۀ انسان از قول حضرت يوسف عليه السلام مى فرمايد: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاّ ما رَحِمَ رَبِّي» (1) «و من نفس خود را تبرئه نمى كنم؛ همانا نفس بسيار فرمان دهندۀ به بدى است، مگر آن كه پروردگارم رحم كند.»

حضرت مى فرمايند: و از خداوند در برابر اين نفوس كمك مى طلبيم كه نسبت به آنچه امر شده اند كُندى مى كنند و سستى نشان مى دهند، و نسبت به انجام آنچه از آن بازداشته شده اند سريع و شتابان هستند.

خلاصه نفس انسان داراى اين ويژگى هاست كه با سرعت و شتاب به طرف معصيت مى رود؛ ولى امر و فرمان خداوند را يا اطاعت نمى كند و يا با سستى و زحمت اطاعت مى كند. از اين رو بايد از خداوند كمك خواست تا درمقابل نفس سركش شكست نخوريم.

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفّارِ وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ » (1) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! با كفّارى كه نزديك شما هستند كارزار كنيد و بايد كه در شما درشتى ببينند؛ و بدانيد كه خداوند با پارسايان است.»

اين بزرگان مى گويند: مقصود از كفّارى كه در كنار ما هستند، خود ما و يا نفس ماست كه كفران نعمت مى كند؛ و بنابراين بايد با نفس خود جهاد كنيد، و بايد نفس شما غلظت و درشتى را در شما ببيند تا تربيت شود.

در حديث دارد كه گروهى از جهاد باز گشته بودند كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در مورد آنان فرمود: «مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِيَ عَلَيْهِمُ الْجِهادُ الْأَكْبَرُ» (2)«خوشا به حال كسانى كه جهاد كوچكتر را انجام داده و تمام كردند و بر آنها جهاد بزرگتر باقى ماند.» گروهى كه از جهاد برگشته بودند از شنيدن اين فرمايش پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم تعجّب كردند. زيرا آنان خود را در معرض خطر قرار داده و جنگ سختى را به پايان رسانده و پيروز بازگشته بودند؛ ولى پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم جهاد آنان را در اين جنگ جهاد اصغر دانسته بود و آنان را به جهاد بزرگتر فرا مى خواند. سؤالى كه در ذهن آنان مطرح شد اين بود كه جهاد بزرگتر چيست و چه اندازه سخت و طاقت فرساست كه جنگِ گذشتۀ آنان كوچكتر شمرده شده است ؟! سپس حضرت «جهاد نفس» را همان جهاد بزرگتر معرفى فرمود.

جنگ با نفس بسيار مهم است و اگر انسان در اين جبهه پيروز شود اهميت دارد.

چون ممكن است انسان با دشمن جهاد كند و پيروز شود ولى از همان ابتدا قصدش اين باشد كه قهرمان سازى و خودنمايى كند. در اين صورت جهاد او ارزشى ندارد.1.

ص: 257

آنچه ارزش دارد و مهم است اين است كه انسان ابتدا نفسِ خود را در برابر خداوند خاضع نمايد.

آن چيزى كه دين انسان را از بين مى برد و به او ضرر مى زند و او را به كارهاى خلاف و ناشايست وادار مى كند همين دوستى مال و مقام دنياست، كه البته نفس نيز توجيه مى كند و كارهاى خلاف انسان را طورى جلوه مى دهد كه از زشتى آن بكاهد.

مقام قربى كه نسبت به خداوند دارند بايد كارهاى شايسته ترى انجام دهند. آنها حتى اندك توجّهى را كه به غير خداوند پيدا مى كنند براى خود گناه بزرگ مى دانند و از آن استغفار مى كنند.

«وَ أَحْصَاهُ كِتَابُهُ » : و آن گناهان و خطاهايى كه كتاب خدا آنها را ثبت كرده است.

مقصود از كتاب خدا در اين عبارت قرآن كريم نيست بلكه همان كتابى است كه در روز قيامت به دست راست يا دست چپ انسان مى دهند و همۀ اعمال او در آن كتاب ثبت و ضبط شده است.

«عِلْمٌ غَيْرُ قَاصِرٍ» : علمى كه هيچ كوتاه نيست و فراگير مى باشد. به اين معنا كه علم خداوند نسبت به گناهان شما به گونه اى نيست كه خداوند به آنها يا خصوصيات آنها پى نبرد و يا اين كه آنها را فراموش كند.

«وَ كِتَابٌ غَيْرُ مُغَادِرٍ» : و كتابى كه ثبت و ضبط هيچ عملى را فروگذار نمى كند. اين چه كتاب و يا چه نامه اى است كه هيچ يك از اعمال و رفتار و سخنان ما را فروگذار و ترك نكرده و همه را ثبت و ضبط نموده است ؟ روز قيامت هنگامى كه نامۀ عمل انسان را به دست او مى دهند با تعجّب و شگفتى زياد مى گويند: «يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلاّ أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً» (1) «واى بر ما! اين چه كتابى است كه هيچ خُرد و بزرگى را فرو نگذاشته مگر آن كه برشمرده است، و آنچه را انجام داده اند حاضر يافته اند.»

خلاصه مقصود از اين كتاب همان نامه و يا نوشته اى است كه در قيامت به دست انسان مى دهند و اعمال و سخنان و همۀ كارهايى را كه در طول زندگى خود در دنيا انجام داده است در آن حاضر و ضبط شده مى بيند.9.

ص: 260

در روايت دارد كه روزى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم با جوانى در مسجد برخورد كرد، و در روايت ديگرى آمده كه با حارثة بن مالك يكى از اصحاب خود روبرو شد و به عنوان احوالپرسى از او پرسيدند: «كَيْفَ أَصْبَحْتَ »: «چگونه شب را به صبح رساندى ؟» و يا به تعبير خودمان حالت چطور است ؟ او در پاسخ پيامبر عرض كرد: «أَصْبَحْتُ مُوقِناً»:

«شب را به صبح رساندم در حالى كه يقين دارم.» پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «علامت يقين تو چيست ؟» گفت: «علامتش اين است كه اهل بهشت را در بهشت متنعّم، و اهل دوزخ را در جهنم معذّب مى بينم.»(1)

حضرت على عليه السلام در اين خطبه مى فرمايند: ايمانِ شخص مؤمن بايد به صورتى باشد كه گويا غيب ها و پنهانى ها را ديده و نسبت به آنچه خداوند وعده فرموده آگاهى كامل دارد.

«إِيمَاناً نَفى إِخْلاصُهُ الشِّرْكَ ، وَ يَقِينُهُ الشَّكَّ »

(ايمانى كه اخلاص آن شرك را، و يقين آن ترديد را برطرف كرده باشد.)

«إِيمَاناً» در اين عبارت يا خودش مفعول مطلق نوعى است و يا اين كه عطف بيان است؛ و در هر صورت معناى آن تفاوتى نمى كند. «يَقِينُهُ » عطف به «إِخْلاصُهُ » و هر دو فاعل «نَفى » مى باشند.

«إِيمَاناً نَفى إِخْلاصُهُ الشِّرْكَ » : ايمانى كه مخلصانه باشد و هيچ نوع شركى در آن راه نداشته باشد. البته شرك تنها بت پرستى نيست، بلكه اگر كسى توكلش به غير خداوند باشد و انسانها و يا اشياء را مؤثر در كارها بداند اين خود نوعى شرك است. «وَ يَقِينُهُ الشَّكَّ » : و يقين آن ايمان هر گونه شك و ترديدى را برطرف كرده باشد. به طورى كه انسان هيچ شك و ترديدى در مورد بهشت و جهنم و حساب و كتاب نداشته باشد.3.

ص: 262

گفتار انسان همراه با شهادتين و ايمان به خداوند با ارزش مى شود و بالا مى رود.

قرآن كريم مى فرمايد: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ » (1) «سخنان پاكيزه به سوى او بالا مى رود و كار نيك آن را بلند مى كند.»

حضرت على عليه السلام مى فرمايند: گفتارى كه بر اساس شهادت به توحيد و نبوّت باشد بالا مى رود و اين دو شهادت عمل را بلند كرده و منزلت مى بخشد.

بنابراين اگر گفتار و اعمال انسان همراه با توحيد و نبوّت نباشد فايده ندارد و به نتيجه نمى رسد. زيرا ابتدا بايد اصل را درست كرد.

«لا يَخِفُّ مِيزَانٌ تُوضَعَانِ فِيهِ ، وَ لَايَثْقُلُ مِيزَانٌ تُرْفَعَانِ عَنْهُ »

(ترازويى كه شهادتين در آن نهاده مى شود سبك نمى گردد، و ترازويى كه شهادتين از آن برداشته مى شود سنگين نمى گردد.)

ترازويى كه اين دو شهادت در آن باشد سبك نيست و سنگين است. در ترازوى عمل، شهادتين بسيار سنگين مى باشد و اگر از آن شهادتين را بردارند اين سنگينى تبديل به سبكى مى گردد و اعمال بى اعتبار مى شود و بدون توحيد و نبوّت ارزشى ندارند. چون شهادت به توحيد و نبوّت مانند روح و جان براى پيكر گفتار و كردار است؛ و گفتار و كردار بدون شهادت و ايمان واقعى از هر انسان مشرك يا منافقى ممكن است صادر شود.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته0.

ص: 264

ص: 266

«خطبۀ 114 - قسمت دوّم»

«أُوصِيكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ الَّتِي هِيَ الزَّادُ وَ بِهَا الْمَعَاذُ [الْمَعادُ]، زَادٌ مُبْلِغٌ [مُبَلِّغٌ ] وَ مَعَاذٌ مُنْجِحٌ . دَعَا إِلَيْهَا أَسْمَعُ دَاعٍ ، وَ وَعَاهَا خَيْرُ وَاعٍ ؛ فَأَسْمَعَ دَاعِيهَا، وَ فَازَ وَاعِيهَا.

عِبَادَ اللَّهِ ! إِنَّ تَقْوَى اللَّهِ حَمَتْ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ مَحَارِمَهُ ، وَ أَلْزَمَتْ قُلُوبَهُمْ مَخَافَتَهُ ؛ حَتّى أَسْهَرَتْ لَيَالِيَهُمْ ، وَ أَظْمَأَتْ هَوَاجِرَهُمْ ؛ فَأَخَذُوا الرَّاحَةَ بِالنَّصَبِ ، وَالرِّيَّ بِالظَّمَأِ؛ وَاسْتَقْرَبُوا الْأَجَلَ ، فَبَادَرُوا الْعَمَلَ ، وَ كَذَّبُوا الْأَمَلَ ، فَلاحَظُوا الْأَجَلَ .

ثُمَّ إِنَّ الدُّنْيَا دَارُ فَنَاءٍ وَ عَنَاءٍ، وَ غِيَرٍ وَ عِبَرٍ. فَمِنَ الْفَنَاءِ أَنَّ الدَّهْرَ مُوتِرٌ [مُوَتِّرٌ] قَوْسَهُ ، لا تُخْطِئُ سِهَامُهُ ، وَ لَاتُؤْسى جِرَاحُهُ ؛ يَرْمِي الْحَيَّ بِالْمَوْتِ ، وَالصَّحِيحَ بِالسَّقَمِ ، وَالنَّاجِيَ بِالْعَطَبِ ؛ آكِلٌ لَايَشْبَعُ ، وَ شَارِبٌ لَايَنْقَعُ . وَ مِنَ الْعَنَاءِ أَنَّ الْمَرْءَ يَجْمَعُ مَا لَايَأْكُلُ ، وَ يَبْنِي مَا لَايَسْكُنُ ؛ ثُمَّ يَخْرُجُ إِلَى اللَّهِ تَعَالى لَامَالاً حَمَلَ وَ لَابِنَاءً نَقَلَ .»

اين خطبه كه در جلسۀ قبل به آن پرداختيم بيشتر دربارۀ پند و موعظه به مردم است. آنچه خوانديم دربارۀ ستايش خداوند و يارى خواستن از او و نيز ايمان واقعى و ويژگى هاى آن بود. در ادامۀ خطبه به اينجا رسيديم كه مى فرمايد:

(بندگان خدا شما را سفارش مى كنم كه حريم خدا را حفظ كنيد كه آن توشه و پناهگاه شماست، توشه اى است كه [به هدف] مى رساند و پناهگاهى است كه رستگار مى سازد.)

«أَوْصى ، يُوصي» كه از باب افعال است و يا «وَصَّى ، يُوَصِّي» كه از باب تفعيل مى باشد هر دو به معناى سفارش كردن است.

«تَقْوى » در اصل «وَقْوى » بوده و از مادّۀ «وقاية» است، و «اَلْوَقْي» به معناى نگاه داشتن مى آيد. بنابراين «تقوى اللّه» به معناى نگهدارى خدا، يا در حقيقت نگهدارى حريم خداوند مى باشد. پس تقوا به معناى ترس نيست. و نگه داشتن حريم خداوند به اين است كه انسان واجبات خدا را انجام دهد و محرّمات او را ترك نمايد.

«نُجْح» به ضمّ نون و هم به فتح نون به معناى موفقيّت و كاميابى است، و «مُنْجِح» اسم فاعل آن از باب افعال است.

«أُوصِيكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ » : بندگان خدا شما را سفارش مى كنم كه حريم خدا را حفظ كنيد. حفظ حريم خداوند قهراً عمل نفس انسان است اما كلمۀ نفس در آن نيست. به همين جهت شامل واجبات و محرّمات هر دو مى شود. حريم خدا را حفظ كردن به اين است كه به دستورات خدا اهميت بدهيم، واجبات را به جا آوريم و محرّمات را ترك كنيم. «الَّتي هِيَ الزَّادُ» : به تقوايى كه توشۀ انسان براى آخرت اوست.

اشاره است به آيۀ قرآن: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى » (1) «و توشه برگيريد كه بهترين توشه پارسايى است.» انسان اگر ميلياردر يا رئيس جمهور دنيا هم باشد ثروت و مقام خود را نمى تواند همراه خود در قبر و قيامت ببرد، بلكه آنچه به دنبال انسان مى آيد همان تقوا و اعمالى است كه انسان آنها را به جا مى آورد.

«وَ بِهَا الْمَعَاذُ» : و تقوا پناهگاه شماست. به تعبير ديگر آنچه مى توانيد در آخرت به آن پناه ببريد و ملجأ شما مى باشد تقواست. البته اين عبارت «وَ بِهَا الْمَعَادُ» نيز آمده7.

ص: 268

است؛ يعنى بازگشت شما به تقوا مى باشد. خلاصه در قيامت آنچه به درد شما مى خورد تقواست، يا آنچه مى تواند پناهگاه شما باشد تقواست. «معاد» و «معاذ» هر دو صحيح است؛ ولى به نظر مى رسد «معاذ» مناسب تر باشد. اگر «معاد» باشد به اين معناست كه آن سفره اى كه شما در آخرت بر سر آن حاضر مى شويد تقواست.

گاهى انسان زاد و توشه اى فراهم مى كند كه او را به مقصد نمى رساند و بين راه مى ماند، ولى گاهى زاد و توشه اش براى رساندن او به مقصد كافى است. تقوا توشه اى است كه انسان را به مقصد مى رساند؛ براى همين است كه حضرت مى فرمايد: «زَادٌ مُبْلِغٌ » يا «زَادٌ مُبَلِّغٌ » : تقوا از آن توشه هايى است كه انسان را به هدف مى رساند. «وَ مَعَاذٌ مُنْجِحٌ » : و تقوا پناهگاهى است كه موجب موفقيّت و كامروايى شما خواهد بود.

در هر صورت احتمالات گوناگونى در معنا و شرح اين عبارت گفته شده(1) كه مهم ترين آن عبارتند از:

الف - اين كه مراد از «أَسْمَعُ دَاعٍ » خداوند باشد. يعنى خداوند شنواننده ترين است و بيش از همه ما را به تقوا دعوت كرده است. زيرا خداوند در آيات بسيارى از قرآن انسانها و بندگان خود را دعوت به تقوا كرده و از جمله فرموده است: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ » (2) «به درستى كه گرامى ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست.»

در اين احتمال كسانى كه سخن خداوند را شنيده اند در درجۀ اوّل پيامبران و ائمه عليهم السلام مى باشند و در درجۀ بعد هم مردمان مؤمن و متّقى هستند.

ب - احتمال دوّم اين است كه مصداق «أَسْمَعُ دَاعٍ » پيامبران، و مصداق «وَ وَعَاهَا»مردم باشند.

ج - احتمال سوّم اين است كه «أَسْمَعُ دَاعٍ » پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم، و «وَ وَعَاهَا» حضرت على عليه السلام باشند.

احتمالات ديگرى هم وجود دارد؛ ولى به نظر مى رسد احتمال اوّل مناسب تر از همه باشد.

«دَعَا إِلَيْهَا» : به تقوا دعوت كرده است «أَسْمَعُ دَاعٍ » : آن خدايى كه شنواننده ترين دعوت كننده است؛ «وَ وَعَاهَا» : و اين تقوا را حفظ كرد «خَيْرُ وَاعٍ » : بهترين كسى كه حفظكننده است. به اين معنا كه دعوت به تقوا را شنيد و به آن عمل كرد. «فَأَسْمَعَ داعِيها» : پس دعوت كنندۀ آن شنوانيد و به گوش مردم رسانيد؛ «وَ فَازَ وَاعِيهَا» : و آن كسى كه تقوا را حفظ كرد رستگار شد.3.

ص: 270

خلاصه حضرت على عليه السلام با اين عبارت سفارش و تأكيد مى كنند كه تقوا را فراموش نكنيد.

عبارت «جَرَى الميزاب» (ناودان جارى گشت) كه در واقع باران و آبِ داخل ناودان جارى مى شود ولى نسبت جارى شدن به ناودان داده شده است.

«هَواجِر» جمع «هاجِرَة» به معناى ظهر تابستان يا از ظهر تا عصر تابستان است كه مردم در خانه هاى خود استراحت مى كنند.

تقوا ترس از خداوند را ملازم و همراه دلهاى اولياى خدا كرده است؛ به طورى كه از خداوند مى ترسند و براى او ارزش قائل هستند و در نتيجه شب هاى خود را به بيدارى مى گذرانند و مشغول نماز شب و عبادت با خدا و راز و نياز با او مى شوند؛ و ظهرهاى تابستان و روزهاى گرم را - كه معمولاً مردم جاى خنكى را پيدا كرده و كسب و كار را رها ساخته و به استراحت و خواب مى پردازند و با آب خنك تشنگى خود را فرو مى نشانند - با روزه دارى طى كرده و مى گذرانند.

«وَ أَلْزَمَتْ قُلُوبَهُمْ مَخَافَتَهُ » : و اين تقوا ترس و خوف از خدا را ملازم و همراه دلهاى آنان قرار داده است «حَتّى أَسْهَرَتْ لَيَالِيَهُمْ » : تا اين كه شب هاى آنان را بيدار كرده است؛ يعنى خوف خدا آنان را در شب ها بيدار ساخته است «وَ أَظْمَأَتْ هَوَاجِرَهُمْ » :

و ظهرهاى روزهاى گرم آنان را تشنه كرده است. يا به تعبير صحيح تر تقوا وسط روز آنان را تشنه كرده است. اين اسناد نيز مانند اسناد جملۀ «أَسْهَرَتْ لَيَالِيَهُمْ » مجازى است. براى اين كه اين افراد هستند كه در شب ها بيدار و شب زنده دارند و در روزها روزه مى باشند؛ ولى نسبت بيدارى و تشنگى به خود شب ها و روزها داده شده است.

3 -«فَأَخَذُوا الرَّاحَةَ بِالنَّصَبِ ، وَالرِّيَّ بِالظَّمَأِ؛ وَاسْتَقْرَبُوا الْأَجَلَ »

(پس آسايش [در آخرت] را با رنج [در دنيا]، و سيرابى [در آخرت] را با تشنگى [در دنيا] و به دست آورده اند؛ و به سر آمدن وقت زندگانى خود را نزديك شمردند.)

«نَصَب» به معناى رنج و سختى است. «رِيّ » و «رَيّ » كه هر دو صحيح است به معناى سيرابى مى آيد و اصل آن «رِوْي» يا «رَوْي» بوده است.

ص: 272

افراد باتقوا سختى اين دنيا را براى رسيدن به راحتى آخرت، و تشنگى دنيا را به خاطر سيرابىِ آخرت تحمّل مى كنند؛ و پايان مدّت زندگى خود را نزديك به حساب مى آورند. آنان مانند كسانى نيستند كه بگويند تا سالهاى دور و دراز در آينده زنده هستيم و به اين زودى ها از دنيا نمى رويم؛ بلكه آنان پايان عمر را نزديك مى بينند و تصور مى كنند كه ممكن است تا فردا زنده نباشند.

خلاصه آنان به اين آيۀ شريفه ايمان و آن را باور دارند كه مى فرمايد: «إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً * وَ نَراهُ قَرِيباً» (1) «به درستى كه آنان آن [قيامت] را دور مى بينند، و ما آن را نزديك مى بينيم.»

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: آنان راحت و آسايش قيامت را گرفته اند به وسيلۀ رنج و تعبى كه در دنيا متحمّل شده اند، و سيراب شدن در قيامت را گرفته اند با تشنگى در دنيا؛ و به سرآمدن وقت زندگى خود را نزديك حساب كردند و باور دارند كه به زودى از دنيا خواهند رفت.

4 -«فَبَادَرُوا الْعَمَلَ ، وَ كَذَّبُوا الْأَمَلَ ، فَلاحَظُوا الْأَجَلَ »

(پس به انجام عمل مبادرت كردند، و آرزو را دروغ دانستند، پس مرگ را درنظر گرفتند.)

افرادى كه اهل تقوا هستند و بعضى از اوصاف آنان را توضيح داديم به لحاظ اين كه مرگ خود را نزديك مى بينند نسبت به كارهايى كه بايد انجام دهند مبادرت ورزيده و شتاب مى كنند و به دنبال آرزوهاى خود نمى روند، آرزوهايى مانند داشتن كاخ و باغ و مقام؛ زيرا از ابتدا مى دانند كه معلوم نيست عمرشان كفاف دهد تا به اين آرزوها برسند. بنابراين دنبال آرزوهاى دنيايى را نگرفته، بلكه مرگ را درنظر گرفتند.7.

ص: 273

انسانها عموماً از مرگ غفلت دارند؛ و به همين لحاظ سفارش شده است كه افراد در مجالس سوگوارى كه تشكيل مى شود حضور پيدا كنند تا از مردن ديگران عبرت گرفته و متنبّه شوند و بدانند كه بالاخره مرگ سراغ آنان نيز خواهد آمد.

حضرت مى فرمايد: پس افراد باتقوا نسبت به كارهاى نيك و واجباتى كه بايد انجام دهند مبادرت و اقدام كردند، و آرزوهاى دنيايى را تكذيب كرده و دروغ شمردند و به دنبال آرزوهاى دور و دراز خود نرفتند، پس مرگ را ملاحظه كرده و آن را درنظر آوردند.

در اين عبارات كلمۀ «أَجَلَ » تكرار شده است. بيشتر شرح كنندگان نهج البلاغه گفته اند اين كلمه در عبارت «وَاسْتَقْرَبُوا الْأَجَلَ » به معناى مدّت و زمان حيات است، و در عبارت «فَلاحَظُوا الْأَجَلَ » به معناى خود مرگ مى باشد.(1)

گذشته كه تفنگ و ديگر سلاحهاى سبك و سنگين نبوده است با همان تير و كمان جنگ مى كرده اند. «لا تُخْطِئُ سِهَامُهُ » : تيرهايش هيچ گاه خطا نمى كند. عزرائيل عليه السلام هر گاه تير مرگ خود را به كسى بزند هيچ خطا ندارد. «وَ لَاتُؤْسى جِرَاحُهُ » :

و جراحت هايش درمان نمى يابد. جراحت هايى كه روزگار به انسان وارد مى كند مداوا نمى شود.

«يَرْمِي الْحَيَّ بِالْمَوْتِ ، وَالصَّحِيحَ بِالسَّقَمِ ، وَالنَّاجِيَ بِالْعَطَبِ »

(زنده را با تير مرگ، و تندرست را با تير بيمارى، و نجات يافته را با تير هلاكت هدف مى گيرد.)

ضمير «يَرْمي» به روزگار بازمى گردد. «عَطَبْ » يعنى هلاكت و نابودى.

حضرت مى فرمايد: روزگار زنده ها را به وسيلۀ تير مرگ مى ميراند، و افراد تندرست و سالم را بيمار مى كند، و كسانى را كه به ظاهر از حادثه و مهلكه اى جان سالم به در برده اند به راحتى هلاك و گرفتار مى كند. به تعبير ديگر كسى كه سرحال و تندرست و احياناً در سنين جوانى است ناگهان به وسيلۀ تصادف يا سرطان يا حادثه اى ديگر هلاك مى شود.

«آكِلٌ لَايَشْبَعُ ، وَ شَارِبٌ لَايَنْقَعُ »

(خورنده اى است كه سير نمى شود، و نوشنده اى است كه سيراب نمى گردد.)

روزگار آدمخوار است و همۀ انسانها را مى خورد؛ يعنى همۀ آنان مى ميرند. و نيز روزگار خون انسانها را مى آشامد و هيچ گاه سيراب نمى شود. توجّه داريم اين اسنادهايى كه به روزگار داده مى شود همه مجازى است و در حقيقت مى خواهد بفرمايد عزرائيل كارِ خود را انجام مى دهد.

بنابراين حضرت امير عليه السلام ابتدا و به طور خلاصه فرمودند: دنيا خانۀ فنا و نيستى است، و در ادامه توضيح آن را بيان كردند. در عبارات بعد مقدارى دربارۀ سختى ها و مشقت هاى دنيا بحث مى كند و مى فرمايد:

ص: 276

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: سپس اين شخصى كه با سختى اموال را جمع آورى كرده و ثروت اندوخته است و بدون استفاده از آن مرگش فرا رسيده، به سوى خداى متعال از دنيا خارج مى شود در حالى كه نه مالى همراه خود برداشته و نه ساختمانى را با خود منتقل كرده است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 278

ص: 280

«خطبۀ 114 - قسمت سوّم»

«وَ مِنْ غِيَرِهَا أَنَّكَ تَرَى الْمَرْحُومَ مَغْبُوطاً، وَالْمَغْبُوطَ مَرْحُوماً، لَيْسَ ذَلِكَ إِلّا نَعِيماً زَلَّ وَ بُؤْساً نَزَلَ . وَ مِنْ عِبَرِهَا أَنَّ الْمَرْءَ يُشْرِفُ عَلى أَمَلِهِ فَيَقْطَعُهُ [فَيَقْتَطِعُهُ ] حُضُورُ أَجَلِهِ ، فَلا أَمَلٌ يُدْرَكُ وَ لَامُؤَمَّلٌ يُتْرَكُ . فَسُبْحَانَ اللَّهِ ! مَا أَغَرَّ [أَعَزَّ] سُرُورَهَا، وَ أَظْمَأَ رِيَّهَا، وَ أَضْحى فَيْئَهَا! لَاجَاءٍ يُرَدُّ، وَ لَامَاضٍ يَرْتَدُّ. فَسُبْحَانَ اللَّهِ ! مَا أَقْرَبَ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ لِلِحَاقِهِ بِهِ ، وَ أَبْعَدَ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ لِانْقِطَاعِهِ عَنْهُ .

إِنَّهُ لَيْسَ شَيْ ءٌ بِشَرٍّ مِنَ الشَّرِّ إِلَّا عِقَابُهُ ، وَ لَيْسَ شَيْ ءٌ بِخَيْرٍ مِنَ الْخَيْرِ إِلَّا ثَوَابُهُ . وَ كُلُّ شَيْ ءٍ مِنَ الدُّنْيَا سَمَاعُهُ أَعْظَمُ مِنْ عِيَانِهِ ، وَ كُلُّ شَيْ ءٍ مِنَ الْآخِرَةِ عِيَانُهُ أَعْظَمُ مِنْ سَمَاعِهِ ؛ فَلْيَكْفِكُمْ مِنَ الْعِيَانِ السَّمَاعُ ، وَ مِنَ الْغَيْبِ الْخَبَرُ. وَاعْلَمُوا أَنَّ مَا نَقَصَ مِنَ الدُّنْيَا وَ زَادَ فِي الْآخِرَةِ خَيْرٌ مِمَّا نَقَصَ [فِي] مِنَ الْآخِرَةِ وَ زَادَ فِي الدُّنْيَا؛ فَكَمْ مِنْ مَنْقُوصٍ رَابِحٍ ، وَ مَزِيدٍ خَاسِرٍ. إِنَّ الَّذِي أُمِرْتُمْ بِهِ أَوْسَعُ مِنَ الَّذِي نُهِيتُمْ عَنْهُ ، وَ مَا أُحِلَّ لَكُمْ أَكْثَرُ مِمَّا حُرِّمَ عَلَيْكُمْ ؛ فَذَرُوا مَا قَلَّ لِمَا كَثُرَ، وَ مَا ضَاقَ لِمَا اتَّسَعَ .»

از جمله سختى هاى دنيا اين است كه انسان مال و ثروتى را با تلاش و كوشش فراوان گردآورى مى كند و بعد از دنيا مى رود و يا خانه و ساختمانى را با رنج فراوان مى سازد و بعد مى ميرد، و در حالى از اين دنيا مى رود كه نه مى تواند مال خود را و نه خانه و بنايى را كه ساخته است به همراه ببرد.

در ديوان منسوب به امام على عليه السلام آمده است:

«أموالُنا لِذَوِي الْمِيراثِ نَجْمَعُها*** و دُورُنا لِخَرابِ الدَّهْرِ نَبْنيها»(1)

***

«مال و ثروت خود را براى وارثها گرد مى آوريم و خانه هاى خود را براى خراب كردن روزگار مى سازيم.»

و در كلمات قصار امام على عليه السلام هم آمده است: «إنَّ لِلَّهِ مَلَكاً يُنَادِي فِي كُلِّ يَوْمٍ :

لِدُوا لِلْمَوْتِ وَاجْمَعُوا لِلْفَنَاءِ وَابْنُوا لِلْخَرَابِ »(2) «همانا خداوند فرشته اى دارد كه هر روز ندا مى دهد: بزاييد براى مردن و گرد آوريد براى نابودى و بسازيد براى خراب شدن.»

شاعر عرب مى گويد:

«هبك بلّغت كلّ ما تشتهيه *** و ملكت الزّمان تحكم فيه

هل قصارى الحياة إلَّاالممات ؟ *** يسلب المرء كلّ ما يقتنيه»(3)

«فرض كن به هر چه در دنيا مى خواهى رسيدى و مالك و حاكم روزگار شدى، آيا پايان زندگى جز مرگ نيست ؟ كه هر چه انسان به عنوان ثروت جمع آورى كرده از او گرفته مى شود.»

حضرت امير عليه السلام در ادامۀ اين خطبه نمونه اى از حوادث و دگرگونى هاى روزگار را ذكر كرده و مى فرمايند:0.

ص: 282

يكنواخت نيست و هميشه بر كام يك فرد يا گروه خاص گوارا نمى باشد اين است كه «أَنَّكَ تَرَى الْمَرْحُومَ مَغْبُوطاً» : شما مى بينيد كسى كه ابتدا مردم به او ترحم مى كردند و غصۀ او را مى خوردند يكباره موقعيت و شرايطى پيدا مى كند كه حسرت و غبطۀ او را مى خورند. مانند كسانى كه قبل از انقلاب در زندان بودند و مورد ترحم و دلسوزى مردم بودند و احتمال داشت بعضى از آنها اعدام شوند، يكباره انقلاب شد و آنها وزير و وكيل و داراى موقعيت و مقام شدند. «وَالْمَغْبُوطَ مَرْحُوماً» : و كسى كه تا امروز مورد غبطه و حسرت ديگران بود بر اثر تحولات و دگرگونى هاى روزگار، بيچاره و بدبخت شده و مردم به حال او غصّه مى خورند و مورد ترحم و شفقت آنان واقع مى شود. «لَيْسَ ذَلِكَ إِلَّا نَعِيماً زَلَّ » : دگرگونى و تغيير حال اين قبيل افراد نيست مگر به خاطر نعمتى كه از دست آنها رفته است «وَ بُؤْساً نَزَلَ » : و سختى و مشقّتى كه بر آنها نازل شده است.

يا مقام ديگرى به دست آورد، پس از تلاشهاى زياد مقدّمات آن فراهم مى گردد ولى مرگ اجازه نمى دهد و بين او و رسيدن به آرزوهايش فاصله ايجاد مى كند.

«وَ مِنْ عِبَرِهَا» : و از جمله عبرتهاى دنيا اين است كه «أَنَّ الْمَرْءَ يُشْرِفُ عَلى أَمَلِهِ » :

كسى مشرف بر رسيدن به آرزوى خود قرار مى گيرد «فَيَقْتَطِعُهُ حُضُورُ أَجَلِهِ » : پس حضور مرگ اميد و آرزويش را قطع مى كند «فَلا أَمَلٌ يُدْرَكُ » : پس آرزويى درك نمى شود؛ به اين معنا كه شخص مورد نظر به آرزويش نمى رسد. «وَ لَامُؤَمَّلٌ يُتْرَكُ » :

و نه آن چيزى كه مورد آرزوست رها مى شود. براى اين كه بالاخره آنچه اين شخص آرزوى آن را داشت و نتوانست به آن برسد ديگرانى هستند كه آنها نيز همان آرزو را دارند، و بنابراين ثروت يا موقعيت و مقامى كه مورد آرزو بوده است رها نمى شود و ديگران براى رسيدن به آن تلاش خواهند كرد.

عبارت «مَا أَغَرَّ» در بعضى نسخه ها «مَا أَعَزَّ» آمده است؛ يعنى چه كمياب است.

البته تعبير «ما أَغَرَّ» مناسب تر است.

«فَسُبْحَانَ اللَّهِ » در اصل «سَبَّحْتُ سُبْحَانَ اللّه» بوده است و «سُبْحانَ » مفعول مطلق مى باشد. معنايش اين مى شود كه تسبيح مى كنم خدا را تسبيحى كه متناسب با شأن خداوند مى باشد.

«مَا أَغَرَّ سُرُورَهَا» : سرور و خوشى دنيا چه فريب دهنده است! «وَ أَظْمَأَ رِيَّهَا» :

و چه تشنگى آور است سيرابىِ دنيا!

در معناى «وَ أَظْمَأَ رِيَّهَا» دو احتمال وجود دارد:

الف - اين كه مقصود از تشنگى در اين عبارت تشنگى در قيامت باشد. به اين معنا كه وقتى انسان در اين دنيا سيراب باشد و وظايف خود را انجام نداده باشد در آخرت تشنه مى ماند. پس سيرابى در دنيا موجب تشنگى در آخرت مى شود.

ب - احتمال دوّم اين است كه تشنگى مربوط به همين دنيا باشد. به اين معنا كه انسان تصور مى كند از دنيا سير شده ولى واقعاً دنيا سيرابى ندارد و هر چه انسان ثروت جمع كند و به دنبال مقام و يا ديگر نعمت هاى آن برود و به هر كجا كه برسد باز هم سير نمى شود و بيشتر مى خواهد؛ و اين معناى دوّم بهتر است و با تعبيرات قبل و بعد از آن تناسب دارد.

خلاصه يا اين كه انسان در دنيا براى سير شدن خود حلال و حرام را درهم آميخته و از مال مردم خورده است، كه در نتيجه موجب تشنگى او در آخرت و لزوم پاسخگويى او مى گردد؛ و يا اين كه انسان در اين دنيا هر چه مال و ثروت و ديگر امكانات را فراهم كند كه از دنيا سير شود، باز هم تشنه خواهد بود.

«وَ أَضْحى فَيْئَهَا» : و سايۀ دنيا چه گرم و سوزان است! سايه بايد موجب خنكى و كاهش حرارت در روز شود و انسان را راحتى ببخشد، ولى سايۀ دنيا هم موجب

ص: 286

راحتى نيست و در سايۀ دنيا هم انسان طعم سوزندۀ ناراحتى ها و سختى ها را مى چشد و با خود همراه دارد.

«لا جَاءٍ يُرَدُّ» : آنچه آينده است برگردانده نمى شود. حوادث آينده قابل جلوگيرى نيست. مرگ هم كه آمد نمى شود آن را ردّ كرد. «وَ لَامَاضٍ يَرْتَدُّ» : و هيچ گذشته اى هم برنمى گردد. آنچه از عمر انسان گذشت برنمى گردد و يا كسانى كه مرده اند بازگشت به دنيا ندارند.

است و آخرت سراى باقى و ابدى است. به عنوان مثال انسان مى خواهد خانه يا باغى را با ويژگى هايى به دست آورد، اشتياقى كه ابتدا از به دست آوردن آنها دارد با اشتياق پس از آن كه باغ يا خانۀ مورد نظر را به دست آورد تفاوت مى كند. پست و مقام و ثروت و ديگر نعمت هاى دنيايى نيز همين طورند؛ وقتى انسان آنها را به دست آورد ديگر چندان اشتياقى نسبت به آنها نشان نمى دهد. به قول معروف: آواز دُهُل از دور شنيدن خوش است.

ولى نعمت هاى بهشت و يا عذابهاى دوزخ در آخرت، برعكس دنيا ديدنش بسيار مهم تر و بزرگتر و لذّت بخش تر يا دردناكتر از شنيدن آن مى باشد. إن شاءاللّه همۀ ما در بهشت ببينيم كه درجات و مقامها و نعمت هاى بهشت چگونه و تا چه اندازه لذّت بخش و بزرگ است.

«وَ كُلُّ شَيْ ءٍ مِنَ الدُّنْيَا سَمَاعُهُ أَعْظَمُ مِنْ عِيَانِهِ » : و هر چيزى از دنيا توصيف و شنيدنش بزرگتر از ديدن آن است. امور دنيوى ظاهراً بزرگند، جلوه و دورنماى فريبنده اى دارند، و در حقيقت دنيا بزرگ نماست و ثبات و قرار ندارد. برخلاف آخرت و امور اخروى كه ثبات و دوام دارد و كسانى كه در دنيا هستند و آخرت را نمى بينند عظمت آن را درنمى يابند. «وَ كُلُّ شَيْ ءٍ مِنَ الْآخِرَةِ عِيَانُهُ أَعْظَمُ مِنْ سَمَاعِهِ » :

و هر چيز از آخرت ديدنش بزرگتر از شنيدن آن است.

«فَلْيَكْفِكُمْ مِنَ الْعِيَانِ السَّمَاعُ ، وَ مِنَ الْغَيْبِ الْخَبَرُ»

(پس بايد شما را شنيدن از ديدن، و خبر از عالم غيب كفايت كند.)

هنگامى كه ديدن نعمت و يا عذاب آخرت بزرگتر و مهم تر و لذّت بخش تر و يا دردناكتر از شنيدن آن مى باشد و ما در اين دنيا تا زمانى كه به مقام اولياءاللّه نرسيده ايم و چشم برزخى و اخروى ما گشوده نشده راهى براى ديدن برزخ و آخرت و درجات و دركات آن نداريم، بايد چه كنيم ؟ حضرت در پاسخ مى فرمايد: شما بايد در دنيا به

ص: 289

آنچه دربارۀ آخرت گفته مى شود اكتفا كنيد و در پى آن به دنبال كارهايى برويد كه در آخرت شما را از گرفتارى و عذاب نجات دهد و از نعمت هاى بهشتى برخوردار نمايد. انسان بايد وقتى آيات قرآن و يا احاديث معصومين عليهم السلام را دربارۀ بهشت و جهنم مى خواند آنها را باور كند و در آثار اعمال و رفتار خويش تأمل نمايد.

خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً» (1) «كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى خورند جز اين نيست كه در شكمشان آتش مى خورند و به زودى به آتش فروزان در خواهند آمد.»

خلاصه هنگامى كه انسان در دنيا نمى تواند آخرت و بهشت و جهنم را مشاهده كند، بايد به آنچه قرآن كريم و پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و ساير معصومين عليهم السلام دربارۀ عالم غيب خبر آورده اند ترتيب اثر بدهد. مثلاً وقتى همين آيۀ شريفۀ فوق را مى شنود باور كند كه اگر مال يتيم را بخورد در حقيقت آتش در شكم خود وارد مى سازد.

مى فرمايد: پس بايد شما را شنيدن احوال آخرت از ديدن آنها كفايت كند، و بايد كافى باشد براى شما از عالم غيب همان خبر آن.

مشكل است؛ و اگر ناممكن نباشد بايد به عنوان استثناء محسوب شود. معمولاً كسانى كه به لذتهاى دنيا مشغول و وابسته شدند در قيامت و آخرت گرفتار مى شوند. اين است كه حضرت مى فرمايد: اگر از دنيا و نعمت ها و لذتهاى آن در دنيا براى شما كم و در برابر آن به آخرت شما افزوده شود بهتر است از اين كه از آخرت شما كم كنند و به دنياى شما بيفزايند. براى اين كه دنيا زودگذر است ولى آخرت ابدى و هميشگى است. شما در دنيا ميلياردر هم كه باشيد بالاخره مدّت عمر كوتاه است و از دنيا خواهيد رفت. پس چه بهتر كه از دنياى شما كم و به آخرت شما افزوده شود.

«فَكَمْ مِنْ مَنْقُوصٍ رَابِحٍ ، وَ مَزِيدٍ خَاسِرٍ»

(پس چه بسا كم گذاشته اى كه بهره مند، و زياد شده اى كه زيانكار است.)

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در اين فرمايش خود نتيجه گرفته و مى فرمايد: بسيارى از انسانها هستند كه در اين دنيا از آنها كم گذاشته شده ولى بُرد با آنان بوده است؛ زيرا گرفتارى آنها كمتر شده و سود آن را در آخرت برده اند. و در مقابل چه بسيار كسانى كه در دنيا به آنها نعمت و ثروت و قدرت داده شده است ولى در آخرت گرفتار مى باشند و در حقيقت زيان كرده اند؛ براى اين كه حرام و حلال را با هم مخلوط كرده و مظلمه هاى زيادى بر گردنشان سنگينى مى كند.

- مانند شراب و گوشتِ خوك و يا مردار و امثال آن - حرام كرده و يا براى ارتكاب محرّمات عذاب و كيفر قرار داده، پس زندگى كردن مشكل شده است. حضرت مى فرمايد: تصور نكنيد سگ و خوك و مردار كه حرام شد پس نمى شود زندگى كرد.

زيرا حلالهاى خداوند بيش از حرامهاى اوست و حرامها هم در حال اضطرار حلال مى شوند. البته اينجا حضرت متعرض حالت اضطرار نيستند. از طرف ديگر در حال شك هم، چه در ذوات و اشياء و چه در افعال، حكم به حليّت مى شود.

بنابراين اگر خداوند خمر و خنزير و مردار و امثال آنها را حرام كرده است، در برابر آن مى فرمايد: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً» (1)- الكافى، ج 5، ص 313، حديث 40.(2) «او كسى است كه آنچه در زمين است همه را براى شما آفريد.»

و در روايات آمده است: «كُلُّ شَيْ ءٍ هُوَ لَكَ حَلالٌ حَتّى تَعْلَمَ أَنَّهُ حَرام»(2)

«هر چيزى براى شما حلال است تا اين كه به حرام بودن آن پى ببريد.» باز در حديثى ديگر مى فرمايد: «كُلُّ شَيْ ءٍ مُطْلَقٌ حَتّى يَرِدَ فيه نَهْيٌ » (3)«هر چيز آزاد و مباح است تا اين كه در مورد آن نهيى وارد شود.»

بنابراين با توجّه به قواعد فقهى برگرفته از آيات و روايات، در مواردى هم كه ما نسبت به حرام بودن چيزى شك و ترديد داريم حكم به حليّت آن مى كنيم؛ و اين حكم به حليّت شامل ذوات و افعال هر دو مى شود. البته اخباريين در مشكوكات حكم به حرمت مى كنند(4) ولى مرحوم شيخ انصارى و ديگران سخن اخباريين را نپذيرفته اند و در موارد مشكوك حكم به حليّت كرده اند.(5) و بر اين اساس اگر شك كرديد كه خوردن گوشتِ شترمرغ حلال است يا حرام، و در آيات و روايات صريحاً1.

ص: 292

چيزى دربارۀ خوردن گوشت شترمرغ وارد نشده بود، مى توانيد گوشت آن را بخوريد. چون آنچه حرام بوده در آيات و روايات مشخص شده، و آنچه نيامده بايد حلال دانسته شود.

قرآن كريم مى فرمايد: «قُلْ لا أَجِدُ فِي ما أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلى طاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاّ أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ » (1) «بگو در آنچه به من وحى شده است غذايى نمى يابم كه براى خورنده اى كه آن را مى خورد حرام باشد مگر اين كه آن چيز مردارى باشد يا خون ريخته شده يا گوشت خوك، پس به راستى آن پليد است؛ يا حيوانى كه [هنگام سر بريدن] به گناه نام غير خدا بر آن برده شده باشد.»

خلاصه در آيات و روايات آنچه حرام شده مشخص است و در غير آنها بايستى حكم به حليّت نمود. بر همين اساس بعضى از فقهاى مالكيّه - يكى از مذاهب اهل سنّت - به آيۀ شريفۀ فوق استناد كرده و خوردن گوشت سگ را بى مانع دانسته و تنها آن را مكروه مى دانند(2) و مى گويند: به لحاظ اين كه گوشت سگ در آيه حرام نشده است دليلى بر حرمت آن نداريم.

ولى بايد توجّه داشت كه آيۀ شريفه حكم امورى را كه خوردن آن معمول بوده است بيان كرده و كارى به امورى كه خوردن آنها معمول نبوده نداشته و حكم آنها را بيان نكرده است؛ زيرا بيان حكم و تحريم آنها امرى لغو و بيهوده مى باشد. در نتيجه نمى توان بر اساس اين آيۀ شريفه فتوا به عدم حرمت خوردن گوشت سگ داد. اساساً كسى گوشت سگ را نمى خورده است و آيه تنها موارد حرامى را كه خوردن آنها معمول بوده ذكر كرده است.ت.

ص: 293

«إِنَّ الَّذِي أُمِرْتُمْ بِهِ » : بى ترديد آنچه كه به آن امر شده ايد «أَوْسَعُ مِنَ الَّذِي نُهِيتُمْ عَنْهُ » : فراختر و گسترده تر است از آنچه از آن نهى شده ايد.

به نظر مى رسد كه اوّلاً: «امر» در اينجا اعمّ باشد كه شامل مباحات هم مى شود. پس «امر شده ايد» يعنى آنچه را كه اجازه داده شده ايد از آن استفاده كنيد؛ و ثانياً: اين عبارت در مورد حلال و حرام بودن افعال است و جملۀ بعد در مورد حليّت و حرمتِ اشياء و ذوات مى باشد. براى اين كه «امر» و «نهى» مربوط و متعلق به افعال است.

«وَ مَا أُحِلَّ لَكُمْ » : و آنچه براى شما حلال گرديده است «أَكْثَرُ مِمَّا حُرِّمَ عَلَيْكُمْ » :

بيشتر است نسبت به آنچه بر شما حرام شده است.

اين فرمايش در مورد اشياء و ذوات است. به اين معنا كه مربوط به حليّت و حرمت گوسفند و گاو و شتر و امثال آن مى باشد. البته خود گاو و گوسفند و مانند آن حلال و حرام نيست، بلكه خوردن گوشت آنهاست كه حلال است يا حرام، ولى به لحاظ اين كه نسبت حليّت و حرمت به ذوات آنها داده شده است - گرچه اين نسبت مجازى مى باشد - با نسبت حليّت و حرمت به افعال تفاوت مى كند.

بنابراين همان طور كه گفته شد «إِنَّ الَّذِي أُمِرْتُمْ بِهِ » مربوط به افعال، و «مَا أُحِلَّ لَكُمْ » مربوط به ذوات است.

«فَذَرُوا مَا قَلَّ لِمَا كَثُرَ، وَ مَا ضَاقَ لِمَا اتَّسَعَ »

(پس رها كنيد آنچه را اندك است به خاطر آنچه بسيار است، و آنچه را تنگ و دشوار است به خاطر آنچه گسترده مى باشد.)

«وَذِرَ، يَذَرُ، وَذْراً» امرش مى شود «ذَرْ» يعنى رها كردن، ترك كردن. و از اين فعل فقط مضارع و امر آن استعمال مى شود، و براى ماضى و مصدر آن از فعل «تَرَك» استفاده مى كنند. «اِتَّسَعَ » در اصل «اِوْتَسَعَ » بوده كه بر طبق قاعده، واو تبديل به تاء و در تاء ادغام شده است.

ص: 294

در اين عبارت لفّ و نشر مشوّش به كار رفته است. زيرا «فَذَرُوا مَا قَلَّ لِمَا كَثُرَ»مربوط به جملۀ «وَ مَا أُحِلَّ لَكُمْ أَكْثَرُ...» مى باشد، و «وَ مَا ضَاقَ لِمَا اتَّسَعَ » مربوط به جملۀ «إِنَّ الَّذِي أُمِرْتُمْ بِهِ ...» است.

در هر صورت حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: تصور نكنيد بعضى از چيزها كه خوردن آنها حرام شده است زندگى را سخت و مشكل مى كند؛ نه، اين طور نيست، براى اين كه حرامها اندك است، علاوه بر اين شما مقدار اندكى را كه حرام شده است رها كنيد به خاطر نعمت هاى زيادى كه در آخرت وجود دارد، يا به خاطر و در مقابل حلالها كه بيشتر است.

«فَذَرُوا» : پس رها كنيد «مَا قَلَّ لِمَا كَثُرَ» : محرّمات را كه اندك است در مقابل حلالها كه زياد مى باشد؛ «وَ مَا ضَاقَ » : و آنچه را كه تنگ و دشوار است كه مقصود چيزهايى است كه از آن نهى شده «لِمَا اتَّسَعَ » : براى آنچه وسعت دارد و گسترده است. كه نعمت هاى اخروى است و يا حلالهاست كه گسترۀ آن از حرامها بيشتر است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 295

ص: 296

ص: 298

«خطبۀ 114 - قسمت چهارم»

«قَدْ تُكُفِّلَ [تَكَفَّلَ ] لَكُمْ بِالرِّزْقِ ، وَ أُمِرْتُمْ بِالْعَمَلِ ، فَلا يَكُونَنَّ الْمَضْمُونُ لَكُمْ طَلَبُهُ أَوْلى بِكُمْ مِنَ الْمَفْرُوضِ عَلَيْكُمْ عَمَلُهُ ، مَعَ أَنَّهُ - وَاللَّهِ - لَقَدِ اعْتَرَضَ الشَّكُّ وَ دَخِلَ الْيَقِينُ حَتّى كَأَنَّ الَّذِي ضُمِنَ لَكُمْ قَدْ فُرِضَ عَلَيْكُمْ ، وَ كَأَنَّ الَّذِي فُرِضَ عَلَيْكُمْ قَدْ وُضِعَ عَنْكُمْ .

فَبَادِرُوا الْعَمَلَ ، وَ خَافُوا بَغْتَةَ الْأَجَلِ ، فَإِنَّهُ لَايُرْجى مِنْ رَجْعَةِ الْعُمُرِ مَا يُرْجى مِنْ رَجْعَةِ الرِّزْقِ ، مَا فَاتَ الْيَوْمَ مِنَ الرِّزْقِ رُجِيَ غَداً زِيَادَتُهُ ، وَ مَا فَاتَ أَمْسِ مِنَ الْعُمُرِ لَمْ يُرْجَ الْيَوْمَ رَجْعَتُهُ . الرَّجَاءُ مَعَ الْجَائِي، وَالْيَأْسُ مَعَ الْمَاضِي، فَ «اِتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ ، وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ »(1) .»

اين خطبه كه باقى ماندۀ آن را امروز شرح مى دهيم بيشتر دربارۀ اخلاق و سفارش به تقواست، و حضرت امير عليه السلام در آن مردم را از دنيا دوستى پرهيز مى دهد و براى آخرت مهيّا مى سازد.

رزق و روزىِ انسان و به طور كلّى موجودات به عهدۀ خداوند است و او روزىِ آنها را ضمانت كرده و برعهده گرفته است. آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها» (1) «و هيچ جنبنده اى در زمين نيست مگر آن كه روزى او بر خداوند است.»

البته معناى روزى تنها چلوكباب يا جوجه كباب و امثال آن نيست، بلكه نان و ماست و پنير هم روزى حساب مى شود. يكى از فضلاى نجف آباد كه از دنيا رفته است حرف خوبى مى زد. او مى گفت: خداوند به بعضى افراد رزق عمرى مى دهد به بعضى ديگر ماهانه و به دستۀ ديگر روزانه روزى مى دهد؛ ولى به ما طلبه ها گاهى روزى هم نمى دهد بلكه وعده اى مى دهد. به اين معنا كه وقتى صبحانه خورديم نمى دانيم كه واقعاً براى ناهار چيزى داريم يا نه، و اگر ناهارى پيدا مى كنيم چه چيز است؛ ولى ظهر كه شد بالاخره خداوند چيزى مى رساند و آن را مى خوريم، و همچنين براى شام. پس خداوند اگر روزى هم ندهد به قول ايشان وعده اى مى دهد.

خداوند از طرفى كفيل روزى انسانهاست و از طرف ديگر براى تكامل معنوى فردى و اجتماعى و رسيدن به درجات آخرت اعمال و وظايفى را برعهدۀ آنان گذاشته است. ولى عموم مردم وظايف و كارهاى لازم براى آبادى معنوى و آخرتِ خود را فراموش مى كنند و تمام يا بيشتر وقت خود را صرف چيزى مى كنند كه خداوند آن را برعهده گرفته است. در حالى كه بايد برعكس باشد و آنچه را كه خداوند عهده دار شده و تضمين كرده است به عهدۀ خدا گذاشته، و بيشتر به دنبال كارى باشند كه براى آخرت آنها سودمند است و نتيجه دارد.

البته نبايد تصور كرد كه وقتى خداوند روزى ما را تضمين كرده و متكفّل شده است پس ما بايد برويم بخوابيم و كار نكنيم؛ اين تصور درست نيست. بلكه خودِ6.

ص: 300

تلاش و كوشش براى روزى هم عبادت شمرده شده است. ولى تلاش و كوشش براى كسب روزى بايد در حدّى باشد كه با وظايف عبادى، اجتماعى و خانوادگى انسان در تضاد نبوده و منافات نداشته باشد. پس براى به دست آوردن نان و آب هم بايد كار و تلاش كرد ولى به اندازۀ متعارف؛ كه خدا در اين صورت هر چه را كه روزى ما قرار داده است مى رساند.

عطا فرموده و نعمت هاى او غير قابل شمارش مى باشد، پس چگونه است كه در سرتاسر جهان و از جمله كشورهاى آفريقايى گرسنگى و فقر و فلاكت بيداد مى كند؟

آيۀ شريفه در پاسخ به اين سؤال - كه در حقيقت يك سؤال مقدّر و فرضى است - مى فرمايد: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفّارٌ» : «همانا انسان بسيار ستمگر و ناسپاس است.» پس اين دو عامل كه عبارت از ستم انسانها به يكديگر و ناسپاسى آنها مى باشد، باعث مى شود اين همه فقر و فلاكت و بيچارگى در جهان پديد آيد. يك عده ستم مى كنند و حق ديگران را مى خورند و در نتيجه كسانى كه حقشان پايمال و خورده شده است گرسنه مى مانند. همين چند روز پيش روزنامه ها نوشته بودند كه ثروت و پول كشور ايران، تنها در اختيار سه درصد مردم قرار دارد. در كشورى كه اسلام و عدالت اجتماعى بايد حكمفرما باشد، ثروت كشور تنها در اختيار سه درصد از مردم قرار دارد. همچنين در كشور آمريكا كه حدود سيصد ميليون نفر جمعيت دارد تقريباً پنج ميليون از آنها يهودى هستند و اين پنج ميليون حدود هفتاد و پنج درصد ثروت كشور آمريكا را در دست دارند. اينها ظلم است و باعث مى شود يك عدۀ محدود حق ديگران را پايمال كنند.

عامل دوّم فقر و بدبختى مردم جهان كه در قرآن به آن اشاره شده است كفران نعمت و ناسپاسى مردم است. در كشورهاى مختلف و از جمله در ايران انواع معدنها و ذخاير ارزشمند وجود دارد كه استخراج نمى شود. آبها و بارانهايى كه مى بارد و مى توانيم آنها را مهار و كنترل كنيم اما مهار نمى شود. با اين كه علم امروز در همۀ زمينه ها و از جمله در زمينۀ سدّسازى پيشرفت قابل ملاحظه اى كرده است ولى آبها به خليج فارس مى ريزد. در كشور عراق دو شطّ دجله و فرات وجود دارد و با اين همه بيشتر مردم آن كشور در سختى زندگى مى كنند و آبها بدون كنترل به خليج فارس مى ريزد و به طور صحيح استفاده اى از آن نمى شود. پس مردم آب و زمين و معدن و

ص: 302

ذخاير زيرزمينى دارند ولى از آنها استفادۀ لازم را نمى برند، اين است كه كفران نعمت مى شود.

چيز ديگرى كه متأسفانه در زمان ما پيدا شده است و باعث فقر و فلاكت بيشتر مردم مى شود اين است كه در گذشته هر جا زمين حاصلخيز و آبى وجود داشت مردم از آنها استفاده كرده و سراغ كشاورزى مى رفتند، در صورتى كه در زمان ما هر كس يك مدرك ليسانس يا فوق ليسانس مى گيرد كشاورزى را كنار مى گذارد و تصور مى كند حتماً بايد پشت يك ميز بنشيند، و مى گويد كشاورزى صرفۀ اقتصادى ندارد.

در صورتى كه اگر كشاورزى به شيوۀ گذشته هم صرفه نداشته باشد بايد شيوۀ آن را تغيير داد و به سبك مدرن كشاورزى كرد، و اگر يك نفر توان آن را ندارد بايد شركت تشكيل داد و به شيوۀ امروزى كشاورزى و دامدارى نمود.

حدود پنجاه - شصت سال پيش در روزنامه نوشته بود و من هنوز آن را به ياد دارم كه نود و پنج درصد مردم كشور فنلاند ليسانس دارند ولى هر كدام به كارى مشغول هستند؛ اما در كشور ما هر كس كه مدركى داشته باشد حتماً مى خواهد در يك اداره كار كند و يا به نحوى پشت يك ميز بنشيند. در حالى كه كار و مخصوصاً كارهاى توليدى از نظر اسلام ثواب دارد و عبادت محسوب مى شود.

در روايت آمده است كه شخصى امام باقر عليه السلام را در روز گرم تابستان مشاهده كرد كه مشغول كشاورزى است و زير آفتاب گرم تابستان عرق مى ريزد و تلاش مى كند.

اين شخص كه از اهل شام بود پيش خود مى گويد: بهتر است به حضور اين پيرمرد قريشى بروم و او را موعظه كنم كه در اين هواى گرم به دنبال دنيا و مال دنيا نباشد.

مى گويد: خدمت امام باقر عليه السلام رسيدم و گفتم: اگر در چنين شرايطى مرگ شما برسد جواب خداوند را چه خواهيد داد كه به جاى عبادت خداوند در فكر دنيا و جمع آورى مال دنيا مى باشيد؟ حضرت در پاسخ او فرمودند: اگر در اين موقعيت اجلِ

ص: 303

من برسد بهترين زمان خواهد بود؛ چون مشغول عبادت خداوند هستم و كار و توليد مى كنم كه زن و بچه ام محتاج تو و ديگران نباشند.(1)

خلاصه معناى اين كه خداوند كفيل روزى بندگان خود شده است، اين نيست كه مردم كار و فعاليت اقتصادى نكنند؛ ولى نبايد فعاليت اقتصادى و كار و تلاش آنها براى به دست آوردن روزى و امرار معاش طورى باشد كه همۀ وقت آنان را اشغال كند و ديگر فرصتى براى انجام وظايف الهى برايشان باقى نماند و از آخرت خود و كارهاى مربوط به آن غفلت كنند. مثلاً وقتى از او سؤال مى كنيد كه چرا به مكّه نمى روى ؟ مى گويد: وقت ندارم و مى خواهم به كار و زندگى برسم؛ و حجى را كه خداوند بر او واجب فرموده است و توانايى انجام آن را نيز دارد با همين بهانه ها تأخير مى اندازد تا اين كه يكدفعه عزرائيل بيخ گلوى او را مى گيرد و حج به گردن او باقى مى ماند؛ و آنگاه - مطابق حديث (2)- به او گفته مى شود يهودى يا نصرانى بمير كه تو از زمره و گروه مسلمانان خارج هستى.

بنابراين نظر حضرت امير عليه السلام اين نيست كه كار نكنيد، بلكه تكيه بيشتر حضرت بر اين نكته است كه بايد نسبت به وظايفى كه خداوند بر عهدۀ شما گذاشته است اهميت قائل شويد و آنها را انجام دهيد.

«قَدْ تُكُفِّلَ لَكُمْ بِالرِّزْقِ » : به تحقيق رزق و روزى براى شما (از جانب خداوند) كفالت شده است «وَ أُمِرْتُمْ بِالْعَمَلِ » : و شما مأمور شده ايد به انجام واجبات و تكاليف الهى.

اين عبارت همان طور كه در نسخۀ نهج البلاغۀ ما اعراب گذارى شده «قَدْ تُكُفِّلَ »است؛ ولى اگر «قَدْ تَكَفَّلَ » هم باشد - كه بعضى نسخه هاى ديگر دارد - صحيح است و ضمير آن به خداوند بازمى گردد.5.

ص: 304

(با اين كه - سوگند به خدا - هر آينه شك و ترديد پديد آمده و يقين و باور فاسد گرديده، به طورى كه گويا آنچه براى شما ضمانت شده بر شما واجب گرديده، و گويا آنچه بر شما واجب شده از شما برداشته شده است.)

«دَخِلَ » و «دُخِلَ » هر دو صحيح و به معناى «فَسَدَ» است.

حضرت مى فرمايد: درست است كه شما ادّعا مى كنيد ما يقين به آخرت داريم و مى دانيم كه خداوند وظايفى را براى ما قرار داده و واجب كرده است، ولى گويا يقين شما آسيب ديده و شك و ترديد در آن وارد شده است و نسبت به آخرت يقين نداريد.

اگر كسى به آخرت و بهشت و جهنم و حساب و كتاب ايمان و يقين داشته باشد اين طور رفتار نمى كند. شما گمان مى كنيد خداوند شما را آفريده است تا فقط به دنبال آب و نان خود باشيد؛ در صورتى كه روزى شما را ضمانت فرموده است. و تصور مى كنيد آنچه را كه خداوند بر شما فرض و واجب كرده از دوش شما برداشته است.

«مَعَ أَنَّهُ - وَاللَّهِ - لَقَدِ اعْتَرَضَ الشَّكُّ » : به خدا سوگند هر آينه نسبت به اين كه بايد وظايفى را براى آخرتِ خود انجام دهيد شك و ترديد پيدا كرده ايد «وَ دُخِلَ الْيَقين» يا «وَ دَخِلَ الْيَقِينُ » : و يقين شما فاسد و تباه شده و سست گرديده است «حَتّى كَأَنَّ الَّذِي ضُمِنَ لَكُمْ قَدْ فُرِضَ عَلَيْكُمْ » : تا اين كه گويا آنچه از سوى خداوند براى شما ضمانت شده بر شما واجب گرديده است. به تعبير ديگر گمان مى كنيد آن رزق و روزى را كه خداوند براى شما ضمانت كرده به دست آوردن آن بر شما واجب شده و بايد همۀ بيست و چهار ساعت شبانه روز را به دنبال آن باشيد. «وَ كَأَنَّ الَّذِي فُرِضَ عَلَيْكُمْ قَدْ وُضِعَ عَنْكُمْ » : و گويا آنچه بر شما واجب شده از گردن و از دوش شما برداشته شده است.

بسيارى افراد هستند كه متأسفانه به خاطر يك كار جزئى و كوچك و يا به اندك بهانه اى واجبات و احكام خداوند را ترك مى كنند و انجام نمى دهند. مثلاً روزه را به بهانۀ خرمن كوبى نمى گيرد و حج را به بهانۀ رسيدگى به تجارت تأخير مى اندازد!

ص: 306

«مَا فَاتَ الْيَوْمَ مِنَ الرِّزْقِ رُجِيَ غَداً زِيَادَتُهُ ، وَ مَا فَاتَ أَمْسِ مِنَ الْعُمُرِ لَمْ يُرْجَ الْيَوْمَ رَجْعَتُهُ »

(آنچه از روزى امروز از دست رفت اميد به افزونى آن در فردا مى رود، و آنچه ديروز از عمر از دست رفت اميد به بازگشت آن در امروز نمى رود.)

«رُجِيَ » در اصل «رُجِوَ» بوده كه واو آن به مناسبت كسرۀ ما قبل خود تبديل به ياء شده است. پس در حقيقت ناقص واوى است نه ناقص يايى.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: آنچه از روزى شما امروز فوت شد و از دست رفت انتظار و اميد آن مى رود كه فردا زيادتر شود و به دست آيد، ولى عمرى كه ديروز از دست رفت و فوت شد امروز ديگر اميدى به بازگشت آن نيست. عمر و جوانى كه رفت ديگر قابل بازگشت نيست.

«الرَّجَاءُ مَعَ الْجَائِي، وَ الْيَأْسُ مَعَ الْمَاضِي»

(اميدوارى همراه با آينده، و نااميدى همراه با گذشته است.)

اين عبارت تقريباً بيان همان مطلب است، كه بالاخره انسان نسبت به چيزى مى تواند اميد داشته باشد كه هنوز نيامده و احتمال آمدنش وجود دارد؛ ولى آنچه گذشته است انسان به بازگشت آن اميدى ندارد و مأيوس است.

مى فرمايد: اميد با آن است كه مى آيد، اما از گذشته انسان مأيوس است.

در اينجا حضرت با استشهاد به آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: فَ «اِتَّقُوا اللّهَ » : پس حريم خداوند را حفظ كنيد. حريم خداوند بسيار مهم است و با حريم انسانها تفاوت مى كند. «حَقَّ تُقاتِهِ » : آن طور كه بايد حريم الهى را حفظ كرد و آن طور كه بايد تقواى خدايى داشته باشيد. حفظ حريمِ خداوندى كه خالق و رازق ماست و همۀ قدرتها در اختيار اوست بر همۀ ما لازم و واجب است. «وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ »(1) و هرگز نميريد مگر اين كه مسلمان از دنيا برويد.

از روايات استفاده مى شود كه چنانچه انسان با ايمان و توحيد از دنيا رفت، در نهايت نجات مى يابد و در جهنم هميشه باقى نيست.(2) البته چون گاهى توحيد آلوده و آغشته به ناخالصى هاست انسان را در آتش نگه مى دارند تا آن ناخالصى ها از بين برود و توحيدِ انسان خالص گردد؛ درست مانند طلاى ناخالصى كه مدّتى آن را در كوره حرارت مى دهند و اين حرارت باعث مى شود طلا خالص تر شود و ارزش آن بالا رود.

طبق روايات ياد شده چنانچه انسان بتواند در آخرين لحظات زندگى و در هنگام مردن ايمان خود را از شرّ شيطان حفظ كند كه شيطان ايمان او را نگيرد، بالاخره از عذاب دوزخ نجات خواهد يافت. اين است كه حضرت على عليه السلام مى فرمايند: نميريد مگر اين كه مسلمان باشيد. با اسلام كه باشيد إن شاءاللّه نجات مى يابيد. بنابراين بايد تلاش كرد و از خداوند خواست كه شيطان نتواند در آخر عمر ايمان ما را بگيرد.

عمر ايمان انسان را بگيرد، كه در سه مورد بيشتر تأكيد شده است. اين سه مورد عبارتند از:

الف - حسد؛ انسان حسود ممكن است در پايان عمر ايمان خود را از دست بدهد.(1)

ب - شرب خمرِ مدام؛ اگر انسان گاهى مرتكب اين گناه بشود، هر چند گناه بزرگى را مرتكب شده است و بايد توبه كند ولى احتمال اين كه بتواند در نهايت ايمان خود را حفظ كند وجود دارد؛ ولى اگر شرب خمر او دائمى باشد شيطان در گرفتن ايمان او موفق خواهد بود.(2)

ج - عاقّ والدين؛ يعنى آزار و اذيت پدر و مادر. كسى كه پدر و مادر يا يكى از آنان از دستش ناراضى باشند، احتمال اين كه بتواند ايمان خود را حفظ كند ضعيف است.

بنابراين بايد قدرِ پدر و مادر خود را بدانيد. پدر ممكن است پيرمرد و مادر پيرزن شده و نتوانند بر اعصاب خود مسلط باشند و بهانه گيرى كنند. وقتى سن انسان بالا رفت بهانه گيرى و نيازهاى انسان بيشتر مى شود. آيۀ شريفۀ قرآن مى فرمايد: «وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ » (3) «و هر كس را عمر دهيم در خلقت او را واژگونه كنيم.» در چنين شرايطى فرزندان بايد توجّه بيشترى به پدر و مادر خود داشته باشند و نگويند كه آنها پير شده اند و نبايد به حرفهاى آنها توجّهى كرد. متأسفانه در بسيارى از موارد وضع برعكس شده است و اگر فرزندى چند سال به دانشگاه رفته و يا در شهرهاى بزرگ زندگى كرده باشد هيچ اعتنايى به پدر و مادر خود ندارد؛ در صورتى كه نبايد چنين باشد.8.

ص: 310

زمانى كه ما با مرحوم شهيد مطهرى رحمه الله تفسير صافى مباحثه مى كرديم به آيۀ شريفۀ «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً»(1) رسيديم كه سفارش مى فرمايد: «به پدر و مادر خود نيكى كنيد.» در ذيلِ اين آيه، تفسير صافى روايتى را نقل مى كند كه ما با مرحوم شهيد مطهرى تصميم گرفتيم آن را حفظ كنيم. بر اساس اين حديث روزى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نشسته بودند و اصحاب گرد آن حضرت بودند كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم سه مرتبه فرمودند:

«رُغِمَ أَنْفُهُ »: «دماغش به خاك ماليده باد». «قَالُوا: مَنْ يا رسول اللّه ؟»: «اصحاب عرض كردند: يا رسول اللّه چه كسى را نفرين مى كنيد؟» «قالَ : مَن أدْرَكَ أبَوَيْهِ عِنْدَ الْكِبَرِ أحَدَهُما أو كِلاهُما وَ لَمْ يَدْخُلِ الْجَنَّةَ » (2)«حضرت فرمود: كسى كه پدر و مادر يا يكى از آنها را در سن پيرى درك كند و بهشت را براى خود نخرد.» يعنى به وسيلۀ خدمت به پدر و مادر و به دست آوردن رضايت آنان، رضايت خداوند را به دست نياورد و در آخرت وارد بهشت نشود.

در هر صورت همان طور كه عرض كردم سن پدر و مادرها كه بيشتر مى شود نيازها و گرفتاريهايشان افزايش مى يابد و از طرف ديگر فراموشكار هم مى شوند.

بنابراين گاهى ممكن است بهانه بگيرند و بد اخلاقى و تندى كنند. اين مسائل طبيعى است و براى عدۀ زيادى از پيرمردها و پيرزن ها پيش مى آيد. در چنين شرايطى اين فرزندان هستند كه بايد صبر كنند و با پدر و مادر خود سازش داشته و با عطوفت و مهربان باشند. البته مادر خصوصيّت بيشترى دارد، و در بعضى روايات راجع به مادر سفارش بيشترى شده است؛(3) براى اين كه مادر معمولاً سختى هاى بيشترى را براى فرزند تحمّل مى كند و طاقتش كمتر است.9.

ص: 311

خلاصه در روايات آمده است كه اگر كسى يكى از اين سه خصلت را داشته باشد احتمال اين كه شيطان در لحظات آخر عمر ايمان او را بگيرد بيشتر است؛ كه اين سه خصلت عبارتند از: حسد، دوامِ شرب خمر، عاقّ والدين.

خداوند إن شاءاللّه همۀ ما را از خطرات و محرّمات حفظ فرمايد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 312

ص: 314

«خطبۀ 115 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام فِي الْاِسْتِسْقَاءِ:

«أللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا، وَاغْبَرَّتْ أَرْضُنَا، وَ هَامَتْ دَوَابُّنَا، وَ تَحَيَّرَتْ فِي مَرَابِضِهَا، وَ عَجَّتْ عَجِيجَ الثَّكَالى عَلى أَوْلادِهَا، وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِي مَرَاتِعِهَا، وَالْحَنِينَ إِلى مَوَارِدِهَا.»

كتاب «مَن لايحضره الفقيه» خطبۀ مفصّلى از اميرالمؤمنين عليه السلام در طلب باران يا استسقاء نقل مى كند كه مرحوم سيّد رضى تنها بخش هايى از آن را در نهج البلاغه نقل كرده است.(1) البته به نظر مى رسد كه مرحوم سيّد رضى مدرك ديگرى غير از «من لايحضره الفقيه» داشته است؛ زيرا عبارات و كلمات خطبه اى كه در نهج البلاغه هست با خطبه اى كه در آن كتاب نقل شده است تفاوت مى كند.

2 - مرحلۀ دوّم كه بالاتر و بهتر مى باشد اين است كه انسان يك نمازى مانند نماز ظهر و عصر بخواند و بعد براى آمدن باران دعا كند؛ و تفاوتى نمى كند كه اين نماز چه نمازى باشد.

3 - مرحلۀ سوّم طلب باران اين است كه نماز استسقاء با كيفيّت مخصوص به خود - كه مانند نماز عيد است - بخواند. به اين صورت كه دو ركعت نماز خوانده و در ركعت اوّل پس از خواندن حمد و سوره پنج تكبير بگويد و بعد از هر تكبيرى يك قنوت انجام دهد. در ركعت دوّم هم پس از حمد و سوره چهار تكبير بگويد و بعد از هر تكبيرى يك قنوت بخواند كه مجموعاً نُه قنوت مى شود.

البته در نماز عيد دعاى «أللّهمّ اهل الكبرياء والعظمة...» را در قنوتها مى خوانند، ولى در نماز استسقاء بايد دعاهايى كه مربوط به طلب باران است و آنها را ذكر كرده اند بخوانند. بعد از نماز استسقاء مانند نماز عيد خواندن دو خطبه لازم است. البته خواندن نماز استسقاء آداب و دستورات ديگرى هم دارد، از جمله اين كه آن را در بيابان برگزار كنند. در نماز عيد هم رفتن به صحرا و بيابان سفارش شده و گفته شده است كه زير سقف نباشد؛ بنابراين بهتر آن است كه در مسجد خوانده نشود بلكه به صحرا بروند. البته مسجدالحرام استثناء است. و در مكّه بهتر است نماز عيد در مسجدالحرام خوانده شود.

نكتۀ ديگر اين كه نماز استسقاء تنها نماز مستحبى است كه مى توان آن را به جماعت خواند. همان گونه كه عرض كردم نماز طلب باران، مستحبات و آداب ديگرى هم دارد كه در احاديث مختلف بيان شده است.

در ارتباط با اين بحث، دو حديث را به عنوان نمونه يادداشت كرده ام كه قبل از شرح خطبه آنها را براى شما مى خوانم.

ص: 316

استفاده شود كه نماز باران در زمان حضرت سليمان نيز وجود داشته است.

«فَوَجَدَ نَمْلَةً قَدْ رَفَعَتْ قائِمَةً مِنْ قَوائِمِها إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ تَقُولُ : أللَّهُمَّ إِنّا خَلْقٌ مِنْ خَلْقِكَ لا غِنى بِنا عَنْ رِزْقِكَ فَلا تُهْلِكْنا بِذُنُوبِ بَني آدَمَ »: «حضرت سليمان عليه السلام هنگام رفتن براى استسقاء مورچه اى را مشاهده كرد كه يكى از پاها و يا دست هاى خود را به سوى آسمان بالا برده و مى گويد: خدايا! ما مورچه ها از جمله مخلوقات تو هستيم، ما از رزق و روزى تو بى نياز نيستيم، پس خدايا ما مورچگان را به گناهان بنى آدم هلاك نكن.» آنان گناه كرده اند، ما مورچگان چه گناهى كرده ايم ؟

«فَقالَ سُليمانُ عليه السلام لِأَصْحابِهِ : ارْجِعُوا فَقَدْ سُقِيتُمْ بِغَيْرِكُمْ » (1)«پس حضرت سليمان عليه السلام رو به ياران خود كرده و فرمود: بازگرديد، پس به تحقيق شما به وسيلۀ غير خودتان سيراب شديد.» نمى خواهد دعا يا نماز باران بخوانيد؛ چون يك مورچه براى آمدن باران دعا كرد و دعاى او شامل حال شما نيز مى شود و باران براى شما هم مى بارد.

از روايت فوق معلوم مى شود كه حتى مورچگان از دست انسانهاى گناهكار عصبانى و ناراحت هستند. قرآن كريم مى فرمايد: «حَتّى إِذا أَتَوْا عَلى وادِ النَّمْلِ قالَتْ نَمْلَةٌ يا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساكِنَكُمْ لا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمانُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ »(2)

«تا آنجا كه به وادى مورچگان رسيدند، مورچه اى گفت: اى مورچگان! به درون خانه هايتان برويد كه سليمان و سربازانش شما را ناآگاهانه به زير پا نكوبند.»

مطابق آيۀ شريفه كه صِرف داستان نيست و همچنين مطابق حديثى كه خوانديم معلوم مى شود كه مورچگان نيز از دست ما انسانها ناراحت و عصبانى مى شوند.

يكى از شگفتى هاى آفرينش همين مورچه ها هستند كه با اين بدن و جثۀ كوچكى8.

ص: 318

كه دارند داراى مغزى فعالند و با همين مغز خود بسيارى از مطالب را مى فهمند.

حدّاقل بر اساس اين آيۀ شريفه آن اندازه مى فهمند كه به همديگر سفارش مى كنند كه بايد از سر راه سليمان عليه السلام و لشكريانش كنار رفت تا زير دست و پا له نشوند.

بر اساس آيات قرآن همۀ حيوانات و بلكه موجودات به طور كلّى فهم و شعور دارند و خداوند را تسبيح مى گويند؛ هر چند فهم و شعور موجودات با يكديگر تفاوت مى كند. قرآن كريم مى فرمايد: «وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ » (1) «و هيچ چيز نيست مگر اين كه شاكرانه او را تسبيح مى گويد ولى شما تسبيح آنان را درنمى يابيد.»

جمله ذرّات زمين و آسمان***با تو مى گويند روزان و شبان

ما سميعيم و بصيريم و هُشيم***با شما نامحرمان ما خامشيم(2)

يكى از آقايان سؤال مى كند كه آيا مورچه هم عقل دارد؟ در پاسخ بايد گفت عقل و شعور داراى مراتب گوناگون است. عقلى كه تكليف آور باشد مورچه ندارد، ولى بالاخره چيزهايى را مى فهمد و مثلاً تشخيص مى دهد كه اگر سر راه حضرت سليمان عليه السلام و لشكريانش بمانند لگدمال مى شوند. لذا يكى از آنها كه زودتر متوجّه حركت حضرت سليمان عليه السلام شده بود به بقيۀ مورچگان هشدار مى دهد و آنان نيز هشدار او را مى فهمند و جدّى مى گيرند.

خلاصه يكى از نمازهايى كه در شرع وارد و سفارش شده نماز استسقاء است كه نمازى مستحبى است ولى مى توان آن را به جماعت خواند؛ بلكه بسيار هم تأكيد شده كه آن را با جماعت بخوانند.م.

ص: 319

بار دوّم كه مى خواستند نماز بخوانند ديگر مردم را خبر نكردند بلكه خود ايشان همراه با حدود پانصد، ششصد نفر از طلبه ها كه من هم جزء آنها بودم به طرف راه آهن حركت كرديم و ايشان نماز را در آنجا برگزار كردند.

در آن زمان كنار راه آهن خانه و ساختمان نبود و همه اش كشتزار بود. پس از خواندن نماز دوّم، شب يك باران خوبى باريد. مرحوم آميرزا محمّدتقى اشراقى در مدرسۀ فيضيه گفت: هر قطره بارانى كه با اين نماز استسقاء ببارد مانند تيرى است كه بر قلب دشمنان اسلام فرود مى آيد. چرا كه بسيارى از افراد در آن شرايط خواندن نمازِ باران را بى نتيجه دانسته و احياناً مسخره مى كردند، ولى برخلاف انتظار آنها باران بسيار خوبى باريد.

نكتۀ جالب اين كه آمريكايى هايى كه در كنار چاه خاكفرج بودند هنگامى كه مشاهده كردند جمعيتى انبوه در حال حركت به سمت آنها هستند وحشت نموده و تصور كرده بودند كه اين جمعيت مى خواهند به آنان حمله كنند. بنابراين مسلح شده و كلاهخودهاى خود را بر سر گذاشته و پرسيده بودند كه حركت اين جمعيت براى چيست ؟ به آنان گفته شد كه اينها مسلح نيستند و قصد حمله ندارند، فقط مى خواهند نماز باران بخوانند و از خداوند طلب باران كنند؛ و بعد هم كه نماز باران خواندند و باران آمد همان آمريكايى ها خبر آن را به كشور خود مخابره كردند و روزنامه هاى خارج نوشتند كه يك عده در ايران رفتند و نماز باران خواندند و باران هم آمد.

يكى از رفقا و در عين حال مؤذّن بود براى افطارى دعوت داشتيم و در آنجا مرحوم آيت اللّه آقاى ربانى شيرازى رحمه الله بر ما وارد شد. ايشان آمده بود نجف آباد و سراغ گرفته بود تا مرا در خانۀ مرحوم ستارى پيدا كرده بود. به لحاظ اين كه مدّتى در نجف آباد باران نيامده بود و مردم دچار مشكلاتى شده بودند مرحوم پدرم در همان جا به من اصرار مى كرد كه نماز باران بخوانم. من كمى نگران بودم كه اگر نماز باران را بخوانيم و باران نيايد بهايى ها و مخالفين دست مى اندازند و تبليغ منفى مى كنند؛ ولى مرحوم پدرم نسبت به خواندن نماز استسقاء اصرار داشت. در همين بحث ها بوديم كه يكدفعه مرحوم آقاى ربانى به من گفت: شما نماز باران را بخوانيد قطعاً باران خواهد آمد. و اين كلمۀ «قطعاً» را آن چنان بيان كرد كه من دلگرم شدم به اين كه باران خواهد باريد؛ بنابراين پذيرفتم. هنگام حركت براى نماز طلب باران دستور اين است كه مردم را خبر كنند و مردم هم پاى برهنه باشند و كفش هاى خود را به دست گيرند و زنان و بچه ها نيز شركت كنند و بچه ها را از مادرانشان جدا كنند و به بچه ها شير ندهند تا همه با هم گريه كنند؛ و نيز سفارش شده حيوانات را هم همراه خود بياورند تا سر و صداى حيوانات هم باشد.

هنگامى كه ما حركت كرديم به مردم گفتيم كفش هاى خود را از پا بيرون كنند و آنها را به دست خود بگيرند؛ ولى كارهاى ديگر مانند آوردن حيوانات و امثال آن را انجام نداديم و حركت كرديم به طرف كوهى كه به آن «كوه نوكى» مى گويند. در حال حركت من شخصاً چند نفر از پيرمردهايى را كه مى شناختم ديدم كه گريه مى كردند. با ديدن اين صحنه قلبم آرام گرفت و به خود گفتم كه خداوند قطعاً به ما رحم مى كند. بعد هم نماز باران خوانديم و خوشبختانه شب باران خوبى آمد. قبل از اين كه باران ببارد بعضى از بهايى ها كه در نجف آباد بودند متلك مى گفتند كه مثلاً بدن اين افرادى كه نماز باران خوانده بودند همين الآن خيس است و باران بدن و لباسشان را خيس كرده است. با اين همه خداوند در برابر آنان آبروى ما را حفظ كرد.

ص: 322

يكى از آقايان مى گويد كه مردم دربارۀ مرحوم ابوى بنده نقل مى كنند كه ايشان نيز چندين مرتبه نماز باران خوانده اند و باران آمده است. بله، مرحوم والد ما گاهى نماز باران مى خواندند و باران هم مى آمد؛ ولى اين بار اصرار داشتند كه من نماز را بخوانم و من هم يك مقدار نگران بودم كه شايد باران نيايد و در بين مردم و مخصوصاً بهايى هاى نجف آباد عكس العمل خوبى نداشته باشد؛ ولى هنگامى كه مرحوم آيت اللّه ربانى شيرازى گفتند نماز بخوانيد قطعاً باران مى آيد، اطمينان قلب پيدا كردم.

يكى ديگر از آقايان هم دربارۀ علّت مستحب بودن جدايى بچه ها از مادرانشان در نماز استسقاء سؤال مى كند كه آيا به خاطر اين است كه آنها بيشتر گريه كنند و مثلاً دل خداوند به رحم آيد؟ نه، بلكه به وجود آمدن اين منظرۀ ناراحت كننده باعث مى شود توجّه مردم به خداوند بيشتر شود و توجّه بيشتر باعث عنايت بيشتر خداوند مى شود.

نكتۀ ديگرى كه سؤال مى كنند اين است كه اگر در روز جمعه نماز استسقاء خواندند آيا نماز جمعه را ديگر نمى خوانند؟ جواب اين است كه نماز استسقاء منافاتى با نماز جمعه ندارد. زيرا پيش از ظهر نماز باران را مى خوانند ولى نماز جمعه را پس از اذان ظهر به جا مى آورند.

شود، شما چرا نماز باران نمى خوانيد؟ به آنها سفارش كردم شما برويد نماز باران بخوانيد قطعاً خداوند كمك مى كند و باران مى آيد. اين آقايان رفتند و پس از مدّتى پيام دادند كه ما به پيشنهاد شما عمل كرديم و نماز باران خوانديم و الحمدللّه باران آمد. بالاخره وقتى انسان از هر آيين و مذهبى به درگاه حق تعالى روى آورده و از او حوائج خود را درخواست نمايد، او هم به خاطر رحمت واسعۀ خود كسى را بى نصيب نمى گذارد.

اى انسانها چرا از حرام و كسب گناهان پرهيز و اجتناب نمى كنيد؟ و چرا از آتش جهنم نمى ترسيد؟ و چرا خود را از خشم و غضب خداوند نگه نمى داريد؟»

«فلولا مَشايخُ رُكَّع و أطفال رُضَّع و بهائم رُتَّع و شبابُ خُشَّع، لَجَعلتُ السَّماءَ فوقَكُم حديداً والأرضَ صَفصفاً والتّرابَ رماداً، و لا أنزلتُ عليكم من السّماءِ قطرة، و لا أنبتّ لكم من الأرضِ حبّة و يُصَبُّ عليكم العذابُ صَبّاً» (1)«اگر نبودند پيرمردان كمر خميده (يا اهل ركوع) و بچه هاى شيرخواره و حيوانات چرنده و جوانان خداترس، هر آينه آسمان را در بالاى سر شما آهن مى كردم و زمين را صاف و هموار مى ساختم و خاكها را هم خاكستر مى نمودم، و قطره اى از آسمان برايتان نازل نمى كردم و حتى يك دانه براى شما از زمين نمى رويانيدم و عذاب خدا بر شما فرود مى آمد.» پس افراد مزبور سپر عذاب گناهكاران هستند.

با توجّه به اين مقدّمات كه مقدارى طولانى شد خطبه را شروع مى كنيم كه مرحوم سيّد رضى در عنوان آن مى گويد:

«و مِن خطبةٍ له عليه السلام في الاستسقاء»

(و از خطبه ها و سخنان حضرت على عليه السلام كه در طلب باران است.)

خشكيدن مى باشد. بنابراين با توجّه به اين كه «اِنصاحت» دو معنا دارد خود جمله نيز به حسب معنا داراى دو احتمال مى باشد:

الف - معنا و احتمال اوّل اين كه: خدايا كوههاى ما در اثر خشكسالى شكاف برداشته است. بر اساس اين معنا بايد ببينيم چطور مى شود كه كوهها شكاف برمى دارد؟ در پاسخ اين سؤال مى گويند: در صورتى كه چندين سال روى كوهها باران نبارد آن مواد مذابى كه در زير زمين و زير كوهها قرار دارد احتمال فوران آنها بيشتر مى شود و هنگامى كه اين مواد مذاب فوران پيدا كند قهراً كوهها شكاف پيدا مى كنند؛ در صورتى كه اگر باران ببارد مواد مذاب فوران نمى كند و كوهها به اين زودى شكاف پيدا نمى كنند. البته گاهى شكاف كوهها بر اثر زلزله است و يا اگر آتشفشان بشود كوهها شكافهاى عميق و زياد پيدا مى كنند، اما اگر زلزله و آتشفشان هم نباشد چنانچه سالها باران نيايد احتمال اين كه كوهها بر اثر فشار حرارت و مواد مذابى كه در زير قرار دارد شكاف پيدا كنند زياد است.

ب - معنا و احتمال دوّم اين است كه: خدايا كوههاى ما خشك شده است. مرحوم سيّد رضى عبارت را به هر دو صورت معنا مى كند و مى گويد: «صوّح، صاح و انْصاح» به معناى خشك شدن نيز مى آيد. وى بعد از خطبه مى نويسد: «قد إنصاحت جبالنا»يعنى كوههاى ما به خاطر خشكسالى شكاف برداشته يا درختان و گياهان روى آن خشك شده است.

هنگامى كه باران بر كوه و دشت ببارد معمولاً گياهان و بوته هايى مى رويد اما وقتى باران براى مدّت چند سال نبارد كوه و دشت خشك مى شود؛ به اين معنا كه ديگر گياهى روى كوه باقى نمى ماند. پس «أللَّهُمَّ قَدِ انْصَاحَتْ جِبَالُنَا» يعنى: خدايا كوههاى ما بر اثر خشكسالى شكاف برداشته، يا اين كه بر اثر نباريدن باران و خشكسالى گياهان و درختان همه خشك و نابود شده اند.

ص: 326

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: خدايا اين گوسفندان و حيوانات ما مانند زنان فرزند مرده اى هستند كه براى مصيبت فرزندانشان شيون و فريادشان بلند است.

«وَ مَلَّتِ التَّرَدُّدَ فِي مَرَاتِعِهَا، وَالْحَنِينَ إِلى مَوَارِدِهَا»

(و از آمد و رفت در چراگاهها، و ناله كردن و تمايل به طرف آبشخورهاى خود خسته و ملول شدند.)

«حَنين» به علاقه و تمايل شديد همراه با نالۀ شتران گفته مى شود. «مَوارِد» جمع «مَوْرِد» به معناى آبشخور است؛ يعنى جايى كه وارد شريعه مى شوند.

حيوانات هنگامى كه باران ببارد و به اصطلاح آبسالى باشد در صحرا به چرا مى روند و دلشان به چريدن در صحرا خوش است؛ ولى هنگامى كه خشكسالى باشد به صحرا كه مى روند آب و علفى پيدا نمى كنند، فردا هم به صحرا و چراگاه ديگرى مى روند آنجا هم چيزى براى خوردن نمى يابند؛ از بس در چراگاهها تردّد و رفت و آمد مى كنند خسته مى شوند. شتران نيز ابتدا با عشق و علاقه به طرف آبشخورهاى خود مى روند ولى آبى نمى يابند و در نتيجه خسته و وامانده مى شوند.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: و خسته و ملول شدند از رفت و آمد در چراگاههاى خود، و خسته شدند از ناله كردن و تمايل به طرف آبشخورهاى خود.

شتران ابتدا با عشق و علاقۀ فراوان و ناله كردن به طرف شريعه يا آبشخورهاى خود مى روند و آبى پيدا نمى كنند. به تعبير ديگر حيوانات و شترانِ زبان بسته، در صحرا به دنبال علف مى روند ولى علف پيدا نمى كنند يا به طرف چشمه ها و بركه ها مى روند كه آب بنوشند مى بينند آب نيست و چشمه خشك شده است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 328

ص: 330

«خطبۀ 115 - قسمت دوّم»

«أللَّهُمَّ فَارْحَمْ أَنِينَ الْآ نَّةِ ، وَ حَنِينَ الْحَانَّةِ . أللَّهُمَّ فَارْحَمْ حَيْرَتَهَا فِي مَذَاهِبِهَا، وَ أَنِينَهَا فِي مَوَالِجِهَا. أللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَيْكَ حِينَ اعْتَكَرَتْ عَلَيْنَا حَدَابِيرُ السِّنِينَ ، وَ أَخْلَفَتْنَا مَخَايِلُ الْجَوْدِ [الْجُودِ]؛ فَكُنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ ، وَالْبَلاغَ لِلْمُلْتَمِسِ . نَدْعُوكَ حِينَ قَنَطَ الْأَنَامُ ، وَ مُنِعَ الْغَمَامُ ، وَ هَلَكَ السَّوَامُ ، أَنْ لَاتُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا وَ لَاتَأْخُذَنَا بِذُنُوبِنَا. وَانْشُرْ عَلَيْنَا رَحْمَتَكَ بِالسَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ ، وَالرَّبِيعِ الْمُغْدِقِ ، وَالنَّبَاتِ الْمُونِقِ ، سَحّاً وَابِلاً، تُحْيِي بِهِ مَا قَدْ مَاتَ ، وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ . أللَّهُمَّ سُقْياً مِنْكَ مُحْيِيَةً مُرْوِيَةً ، تَامَّةً عَامَّةً ، طَيِّبَةً مُبَارَكَةً ، هَنِيئَةً [ مَرِيئَةً ]، مَرِيعَةً ؛ زَاكِياً نَبْتُهَا، ثَامِراً فَرْعُهَا، نَاضِراً وَرَقُهَا، تُنْعِشُ [تَنْعَشُ ] بِهَا الضَّعِيفَ مِنْ عِبَادِكَ ، وَ تُحْيِي بِهَا الْمَيِّتَ مِنْ بِلادِكَ .»

خطبه اكتفا مى شود و در خطبۀ ديگر مطالبى را كه خطيب لازم مى داند به طور مفصّل تر بيان مى كند.

در كتاب «من لايحضره الفقيه» يك خطبۀ مفصّل از حضرت على عليه السلام براى نماز استسقاء ذكر شده؛ با اين كه اين نماز مانند نماز عيد دو خطبه دارد كه پس از نماز خوانده مى شود؛ و مرحوم شيخ طوسى هم در «مصباح المتهجّد» و «تهذيب» همان خطبه را آورده است.(1) خطبه اى را كه مرحوم سيّد رضى در نهج البلاغه نقل مى كند بخش هايى از خطبه اى است كه در «من لايحضره الفقيه» نقل شده و البته عبارات متفاوت است؛ و به نظر مى رسد كه سيّد رضى رحمه الله از كتاب ديگرى غير از «من لايحضره الفقيه» اين خطبه را ذكر مى كند. در اينجا به ادامۀ خطبه مى پردازيم.

دلشكسته تر شوند و توجّه آنها به حق تعالى بيشتر شده و همچنين بيشتر مورد توجّه و عنايت خداوند قرار گيرند. با توجّه به همين نكته است كه حضرت نيز در اين خطبه ابتدا از حيوانات شروع مى كند. چون حيواناتِ زبان بسته گناه ندارند و شايستۀ ترحم بيشترى هستند.

مى فرمايند: خدايا! پس رحم كن نالۀ گوسفندانِ ناله زن را و ناله و فرياد شتران فريادزن را.

«أللَّهُمَّ فَارْحَمْ حَيْرَتَهَا فِي مَذَاهِبِهَا، وَ أَنِينَهَا فِي مَوَالِجِهَا»

(خدايا پس به سرگردانى و حيرت حيوانات در رفت و آمدهايى كه دارند، و نالۀ آنها در خوابگاههايشان رحم فرما.)

«مَذاهِب» جمع «مَذْهَب» مصدر ميمى از مادّۀ «ذِهاب» و به معناى رفت و آمد است. و «مَوالِج» جمع «مَوْلِج» به معناى محل ولوج يعنى محل ورود است.

حضرت با اين عبارات و فرمايشاتِ خود مى خواهند شترها و گوسفندان تشنه را كه شايستۀ ترحم بيشترى هستند واسطه قرار داده تا خداوند با عنايت و ترحم به آنها انسانها را نيز مورد عنايت و ترحم خود قرار دهد. اين است كه مى فرمايد: خدايا به تحيّر و سرگردانى اين حيوانات در رفت و آمدشان رحم كن. حيوانات هنگامى كه آب و علف باشد به صحرا مى روند و از آب و علف استفاده مى كنند و تحيّر و سرگردانى ندارند؛ ولى وقتى كه اين طرف و آن طرف مى گردند و چيزى براى خوردن پيدا نمى كنند سرگردان مى شوند كه با گرسنگى و تشنگى چه كار كنند. از طرف ديگر وقتى سير باشند در طويله ها و محل استراحتِ خود به آرامى استراحت مى كنند؛ اما اگر تشنه و گرسنه باشند در همان طويله ها نيز سر و صدا و ناله و فريادشان بلند است.

«أللَّهُمَّ فَارْحَمْ » : خدايا! پس رحم كن «حَيْرَتَهَا فِي مَذَاهِبِهَا» : سرگردانى و حيرت

ص: 333

حيوانات را در رفت و آمدهايى كه دارند «وَ أَنِينَهَا فِي مَوَالِجِهَا» : و ناله ها و فريادهايى كه در طويله ها و محل استراحتگاه خود دارند.

اسباب زحمت و ناراحتىِ انسان مى شوند. مردم از سالهاى قحطى ناراحت هستند؛ زيرا در آن سالها گرسنگى و تشنگى مى خورند. از طرف ديگر شتر لاغر اسباب زحمت است و سوارى نمى دهد. علّت اين كه حضرت در اينجا سالهاى قحطى را به شترهاى لاغر و نزار تشبيه فرموده براى اين است كه شتر براى عرب ها بسيار اهميت داشته و مهم ترين سرمايۀ عرب بوده است. به همين لحاظ مشاهده مى كنيم كه واژۀ شتر هميشه در فرهنگ و محاورات عرب ها بوده است، و حضرت امير عليه السلام نيز با زبان و فرهنگ آن روز و مردم زمان خود سخن مى گفته است.

نكتۀ قابل توجّه ديگر اين است كه در كلام عرب اضافۀ «مشبّه به» به «مشبّه» بسيار رايج است. به عنوان مثال هنگامى كه مى خواهند بگويند زيد شجاع آمد، ابتدا زيد شجاع را به شير تشبيه مى كنند و بعد مى گويند: «رَأَيْتُ أَسَدَ زَيْدٍ»: شير زيد را ديدم.

در حقيقت مثل اين است كه بگوييم زيد آن اندازه شجاعت دارد كه گويا شيرى روى شانه هاى او نشسته است. به تعبير ديگر «رَأَيْتُ أَسَدَ زَيْدٍ» يعنى شجاعت زيد نزد من چنان مجسم شد كه گويا شيرى روى شانه هاى او قرار گرفته است. بالاخره «اسد» كه «مشبّه به» است به «مشبّه» اضافه شده تا جهت تشبيه را كه شجاعت باشد مجسم كنند.

در اين عبارت هم حضرت على عليه السلام سالهاى قحطى را به شترهاى لاغر و نزارى تشبيه كرده است كه استخوانهاى آنها بيرون زده و گوشتى بر بدن آنها باقى نمانده است.

جهت تشبيه اين است كه هر دو موجب زحمت و رنج انسان هستند.

حضرت هنگامى كه همراه با مردم از خانه ها و احياناً از شهر بيرون رفته اند براى خواندن نماز باران، در خطبه اش مى فرمايد: خدايا ما از شهر و ديارمان به سوى تو خارج شده ايم و به بيابان آمده ايم در زمانى كه سالهاى قحطى به دنبال هم تكرار شد و ما را در تنگنا و فشار قرار داد.

«أللَّهُمَّ خَرَجْنَا إِلَيْكَ » : خدايا! ما خارج شديم به سوى تو از خانه هايمان

ص: 335

«حِينَ اعْتَكَرَتْ عَلَيْنَا حَدَابِيرُ السِّنِينَ » : هنگامى كه پياپى هجوم آورده است بر ما شترهاى لاغرِ سالهاى قحطى.

آنها نااميد شده ايم ولى تو اميد كسانى هستى كه گرفتار ناراحتى ها و سختى ها شده اند؛ و تو كفايت كننده و به مقصود رسانندۀ كسانى هستى كه به تو التماس مى كنند و از تو حاجت هاى خود را مى خواهند.

«وَ أَخْلَفَتْنَا» : و خلف وعده كرده است با ما «مَخَايِلُ الْجَوْدِ» : آن ابرهايى كه ما را به خيال باران مى اندازند. «فَكُنْتَ الرَّجَاءَ لِلْمُبْتَئِسِ » : پس خدايا! تو هستى مايۀ اميدوارى براى كسى كه گرفتار شدّت و سختى شده است؛ «وَالْبَلاغَ لِلْمُلْتَمِسِ » : و تو كفايت كننده و به مقصود رسانندۀ كسى هستى كه التماس مى كند و چيزى را مى خواهد.

خداوند نمى خواهند مستقيماً بگويند خدايا تو ابرها را منع كرده اى؛ بنابراين فعل را مجهول آورده اند.

حضرت مى فرمايند: خدايا تو را مى خوانيم و به درگاه تو آمده ايم هنگامى كه مردم مأيوس شده اند. ابر و رعد و برق زياد آمد ولى باران نباريد. مانند همين چند سال پيش كه گاهى ابر و رعد و برق هم مى آمد ولى بارانى در كار نبود. اين است كه مردم كم كم مأيوس مى شوند؛ مخصوصاً آن هنگام كه ابر هم نيايد و گوسفندان و شتران بيابان چر از فرط تشنگى و گرسنگى هلاك و نابود شوند. به هر حال خدايا در اين شرايط تو را مى خوانيم كه ما را به اعمالمان مؤاخذه و عقوبت نكنى و به گناهانمان نگيرى؛ چرا كه تو ارحم الرّاحمين هستى.

«نَدْعُوكَ » : خدايا ما تو را مى خوانيم «حِينَ قَنَطَ الْأَنَامُ » : هنگامى كه مردم مأيوس شدند «وَ مُنِعَ الْغَمَامُ » : و ابرها منع شدند. به اين معنا كه يا ابرى نمى آيد و يا ابر مى آيد ولى باران ندارد و از باريدن منع شده اند. «وَ هَلَكَ السَّوَامُ » : و شتر و دام بيابان چر هلاك شدند؛ «أَنْ لَاتُؤَاخِذَنَا بِأَعْمَالِنَا» : خدايا تو را مى خوانيم كه ما را نسبت به اعمال و كردارمان مؤاخذه و مجازات نكنى «وَ لَاتَأْخُذَنَا بِذُنُوبِنَا» : و به گناهانمان نگيرى و هلاك نكنى.

بنابراين «السَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ » به ابرى گفته مى شود كه گويا شكمش پاره شده و يكباره آنچه در شكم او هست بيرون بريزد.

«مُغْدِق» به معناى پر باران و پر آب بودن است. «أَغْدَقَ الْمَطَر» يعنى باران زياد بود.

در نتيجه «الرَّبيعِ الْمُغْدِق» يعنى بهارى كه پر باران است.

«مونِق» يعنى چيزى كه زيبا، جذّاب و مايۀ شگفتى باشد. بنابراين «النَّبَاتِ الْمُونِقِ »به گياهان زيباى جذّاب گفته مى شود.

«سَحَّ » به معناى ريختن پشت سر هم و فراوان است، و «وابل» به باران تند گفته مى شود. «وابل» در برابر «طلّ » است كه به نم نم باران مى گويند. قرآن كريم مى فرمايد:

«فَإِنْ لَمْ يُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ » (1) «پس اگر نرسد آن [بوستان] را باران تند و دانه بزرگ پس باران آهسته و دانه خُرد.»

نكتۀ ديگر اين كه «سَحّاً وابِلاً» عطف بيان «بِالسَّحَاب...» مى باشد. البته به قول يكى از آقايان مى توان آن را مفعول مطلق براى «أنْشُر» دانست كه از جنس خودش نيست.

حضرت مى فرمايد: خدايا در اين شرايط ما تو را مى خوانيم كه رحمت خود را بر ما منتشر كنى به وسيلۀ ابرى كه بارانهاى خود را بر ما فرو ريزد؛ و به وسيلۀ بهار پر باران و گياهان جذّاب و زيبا و ابر پر باران كه ريزشى تند و پرمايه داشته باشد.

«وَانْشُرْ عَلَيْنَا رَحْمَتَكَ » : خدايا گسترده كن بر ما رحمت خود را «بِالسَّحَابِ الْمُنْبَعِقِ » : به وسيلۀ ابر شكم پاره اى كه بارانهاى خود را بيرون بريزد «وَالرَّبِيعِ الْمُغْدِقِ » :

و به وسيلۀ بهار پر باران و پر آب «وَالنَّبَاتِ الْمُونِقِ » : و به وسيلۀ گياهان جذّاب و شاداب «سَحّاً وَابِلاً» : يك باريدنى كه خيلى تند و پر مايه است.

«تُحْيِي بِهِ مَا قَدْ مَاتَ ، وَ تَرُدُّ بِهِ مَا قَدْ فَاتَ »

(كه به وسيلۀ آن زنده نمايى آنچه مُرده است، و به آن بازگردانى، آنچه از دست رفته است.)5.

ص: 339

خدايا ما اين باران را مى خواهيم كه بر ما ببارد تا به وسيلۀ آن زمين هايى را كه تاكنون مرده و در طى چند سال خشك شده است زنده كنى؛ و باز به وسيلۀ همين باران آنچه را كه فوت شده و از دست داده ايم به ما برگردانى. چندين سال گندم و جو و ميوه و امثال آن نداشتيم و مى خواهيم كه به وسيلۀ باران همۀ آنها را به ما بازگردانى و امسال همۀ آنها را در حدّ فراوان داشته باشيم.

«أللَّهُمَّ سُقْياً مِنْكَ مُحْيِيَةً ، مُرْوِيَةً ، تَامَّةً ، عَامَّةً ، طَيِّبَةً ، مُبَارَكَةً ، هَنِيئَةً [مَرِيئَةً ]، مَرِيعَةً »

(خدايا بارانى ده از سوى خودت كه زنده ساز، سيراب كننده، كامل، فراگير، پاكيزه، بابركت، گوارا، [سازگار] و فراوان باشد.)

«مُرْويَة» از مادّۀ «ريّ » به معناى سيراب كننده است. «مَريئة» با همزه از مادّۀ «مَرْء» مترادف و هم معناى «هَنيئة» به معناى سازگارى و گوارايى مى آيد، و فقط با «هَنيئَة» همراه است و به صورت جداگانه نمى آيد. در قرآن كريم هم آمده است: «فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئاً».(1) و «مَريعة» با عين به معناى فراوانى و يا سرسبزى و خرّمى است كه از مادّۀ «مَرَعَ » مى باشد. البته در نهج البلاغۀ ما «مريئة» با همزه نيامده و در برخى از نسخه هاى خطى نيز بررسى كردم كه در آنها هم نيامده بود.

حضرت امير عليه السلام در عبارت قبل فرمود: خدايا ما از تو بارانى مى خواهيم كه فراوان ببارد؛ و در اين فرمايش نيز كه بيان همان «سَحّاً وابِلاً» است بارانى را كه از خداوند مى خواهد بيشتر توضيح مى دهد كه زمين را زنده و سيراب كند و كامل و فراگير باشد؛ باران پاك، با بركت، گوارا و فراوان باشد.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد: ما بارانى از تو مى خواهيم كه «مُحْيِيَةً »: زمين ها را زنده كند «مُرْوِيَةً » : سيراب كند «تَامَّةً » : تمام باشد «عَامَّةً » : فراگير باشد و همه جا بيايد. «طَيِّبَةً » :

باران پاك «مُبَارَكَةً » : با بركت «هَنِيئَةً مَرِيئَةً » : گوارا و سازگار «مَرِيعَةً » : و فراوان باشد.4.

ص: 340

«زَاكِياً نَبْتُهَا، ثَامِراً فَرْعُهَا، نَاضِراً وَرَقُهَا، تُنْعِشُ [تَنْعَشُ ] بِهَا الضَّعِيفَ مِنْ عِبَادِكَ ، وَ تُحْيِي بِهَا الْمَيِّتَ مِنْ بِلادِكَ »

(گياهش نموّ كننده، شاخه اش ميوه دهنده، و برگش تازه و جذّاب باشد، كه به وسيلۀ آن توان بندگان ناتوان خويش را بالا برى، و شهرهايت را كه مرده به آن زنده گردانى.)

«نَعش» در اصل به معناى بالا بردن و بلند كردن است، و به معناى قوّت و توان هم آمده است؛ بنابراين «تُنْعِشُ بِهَا...» در اينجا يعنى توان و نيروى انسانهاى ضعيف را به واسطۀ اين باران بالا ببرى. در بعضى از نسخه ها «تَنْعَشُ » ضبط شده كه اين هم صحيح است.

«مَيّت» در اصل «مَيْوِت» بوده كه واو و ياء در يك كلمه جمع شده و واو قلب به ياء و «ميّت» شده است.

در اين فرمايش نيز حضرت امير عليه السلام صفاتى ديگر را بيان مى كنند كه از باران مورد نظر خود انتظار داشته اند: «زَاكِياً نَبْتُهَا» : گياه آن داراى رشد و نموّ باشد. به تعبير ديگر بارانى بيايد كه گياهان را رشد و نموّ دهد. «ثَامِراً فَرْعُهَا» : شاخه هاى آن داراى ميوه باشد. شاخه هاى درخت هايمان بى ثمر نباشد و ميوه بدهد. «نَاضِراً وَرَقُهَا» : برگهاى آن شادابى و طراوت داشته باشد طورى كه وقتى انسان در باغ مى رود از سبزى و زيبايى درخت ها لذّت ببرد و برگهاى درختان جاذبه داشته باشد. «تُنْعِشُ بِهَا الضَّعِيفَ مِنْ عِبَادِكَ » : و به واسطۀ آن توان و نيروى انسانهاى ضعيف را بالا ببرى «وَ تُحْيِي بِهَا الْمَيِّتَ مِنْ بِلادِكَ » : و به واسطۀ اين باران شهرهاى مردۀ خود را زنده كنى.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 341

ص: 342

ص: 344

«خطبۀ 115 - قسمت سوّم»

«أللَّهُمَّ سُقْياً [سُقْيَا] مِنْكَ تُعْشِبُ بِهَا نِجَادُنَا، وَ تَجْرِي بِهَا وِهَادُنَا، وَ تُخْصِبُ [يُخْصِبُ ] بِهَا جَنَابُنَا، وَ تُقْبِلُ بِهَا ثِمَارُنَا، وَ تَعِيشُ بِهَا مَوَاشِينَا، وَ تَنْدى بِهَا أَقَاصِينَا، وَ تَسْتَعِينُ بِهَا ضَوَاحِينَا، مِنْ بَرَكَاتِكَ الْوَاسِعَةِ وَ عَطَايَاكَ الْجَزِيلَةِ ، عَلى بَرِيَّتِكَ الْمُرْمِلَةِ ، وَ وَحْشِكَ الْمُهْمَلَةِ . وَ أَنْزِلْ عَلَيْنَا سَمَاءً مُخْضِلَةً ، مِدْرَاراً هَاطِلَةً ، يُدَافِعُ الْوَدْقُ مِنْهَا الْوَدْقَ ، وَ يَحْفِزُ الْقَطْرُ مِنْهَا الْقَطْرَ، غَيْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهَا، وَ لَاجَهَامٍ عَارِضُهَا، وَ لَاقَزَعٍ رَبَابُهَا، وَ لَاشَفَّانٍ ذِهَابُهَا، حَتّى يُخْصِبَ لِإِمْرَاعِهَا الْمُجْدِبُونَ ، وَ يَحْيى بِبَرَكَتِهَا الْمُسْنِتُونَ ؛ فَإِنَّكَ تُنْزِلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا، وَ تَنْشُرُ رَحْمَتَكَ ، وَ أَنْتَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ.»

بحث ما در نهج البلاغه پيرامون خطبۀ نماز استسقاء بود، كه امروز به آخرين بخش آن مى پردازيم.

فُعلى آمده است. «سَحّاً وابلاً» نيز كه در عبارات پيشين داشتيم مفعول مطلق نوعى براى فعل محذوف است، يعنى «تَسُحُّ سَحّاً وابلاً»: مى ريزد ريختن دانه هاى درشت.

در كتاب «صمديّه» خوانده ايم كه «سَقْياً» و «رَعْياً» مصدر فعل محذوف مى باشد.

«أَعْشَبَ » از مادّۀ «عَشَب» به معناى علفزار و رويش گياه و علف مى آيد. «نِجاد» نيز جمع «نَجد» به معناى زمين مرتفع است، به يك بخش از عربستان هم «نَجد» گفته مى شود براى اين كه زمينش مرتفع و بلند است. «وِهاد» نيز جمع «وَهْدَة» به معناى زمين هاى گود و پست است.

در اين عبارت اسناد جريان به درّه ها يا زمين هاى پست اسناد مجازى است و مانند «جَرَى الميزاب» مى باشد. زيرا باران در ناودان جارى مى شود ولى اسناد جريان را به ناودان مى دهند. در اينجا هم چون باران در درّه ها جريان مى يابد اسناد جريان به خود درّه ها داده شده است.

حضرت مى فرمايند: خدايا ما را آب بده يك آب دادنى كه از ناحيۀ تو باشد؛ و اين گونه باشد كه به وسيلۀ آن بر بلنديها و كوهها گياه برويد و در گودالها و درّه هايمان آب جارى شود.

«أللَّهُمَّ سُقْياً مِنْكَ » : خدايا آب بده ما را يك آب دادنى از ناحيۀ خودت كه «تُعْشِبُ بِهَا نِجَادُنَا» : به سبب آن بلنديهاى ما برويد «وَ تَجْري بِهَا وِهَادُنَا» : و زمين هاى پست و درّه هاى ما به وسيلۀ آن جارى شود.

«جَناب» به معناى حريم و درگاه است، و اين كه به كسى «جناب مستطاب» مى گويند معنايش اين است كه مثلاً نامۀ من قابل نيست به دستِ خود آن آقا برسد و كافى است كه به درگاه و حريم خانه شان برسد.

«مَواشي» جمع «ماشِيَة» است كه به چهارپايان گفته مى شود. «تُخْصِبُ » از مادّۀ «خِصْب» به معناى سرسبزى و فراوانى نعمت است.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد: خداوندا! بارانى از تو مى خواهيم كه به واسطۀ آن باران آستانۀ ما سرسبز و پر از نعمت شود و ميوه هاى ما به واسطۀ آن باران اقبال كنند؛ به اين معنا كه تاكنون ميوه ها فرار مى كردند و حالا مى خواهيم كه دوباره به طرف ما اقبال كنند و باز گردند؛ كنايه از زياد شدن ميوه است. و حيوانات ما هم با آن باران خوب زندگى كنند؛ يعنى وقتى باران فراوان ببارد هم گياه مى رويد و حيوانات مى خورند و هم از آب فراوان سيراب مى شوند.

«وَ تُخْصِبُ بِهَا جَنَابُنَا» : و به وسيلۀ آن باران سرسبز و پر از نعمت شود آستانه و پيرامون ما «وَ تُقْبِلُ بِهَا ثِمَارُنَا» : و ميوه هاى ما به واسطۀ آن باران اقبال كنند و رو آورند «وَ تَعِيشُ بِهَا مَوَاشِينَا» : و حيوانات ما با آن باران زندگى كنند.

سه يا چهار فرسخ آن از اوّل آفتاب تا ظهر پيموده مى شد. بنابراين به همان محدوده كه تقريباً دو سه فرسخى هر شهر مى شود به اعتبار اين كه قبل از ظهر به آن آفتاب مى خورد «ضاحية» مى گفتند.

حضرت مى فرمايند: و تر بشود به واسطۀ آن باران جاهاى دور ما، و كمك بجويد به واسطۀ آن حومه و اطراف ما. خداوندا ما كه بخيل نيستيم و اگر از تو باران مى خواهيم وقتى بر ما باريد در نواحى دورتر هم ببارد.

«مِنْ بَرَكَاتِكَ الْوَاسِعَةِ وَ عَطَايَاكَ الْجَزِيلَةِ ، عَلى بَرِيَّتِكَ الْمُرْمِلَةِ وَ وَحْشِكَ الْمُهْمَلَةِ »

(اين باران از بركت هاى گسترده تو و بخشش هاى بزرگت باشد، بر آفريدگان نيازمندت و حيوانات وحشى ات كه رها هستند.)

«جَزيل» به معناى بزرگ و كلان است. «بَرِيَّة» نيز به مخلوقات گفته مى شود و ريشۀ آن «بَرَأَ» به معناى «خَلَق» است. «بَرِيَّة» در اصل «بَرِيئَة» بوده و همزۀ آن قلب به ياء شده است، و در حقيقت صفت مشبّهه مى باشد كه به معناى مخلوق است. و «مُرْمِلَة» يعنى داراى فقر، «أَرْمَلَ » يعنى «اِفْتَقَرَ».

حضرت مى فرمايد: خدايا! اين باران از بركت هاى گسترده تو و از عطيّه ها و بخشش هاى بزرگ تو باشد، بر مخلوقات نيازمند و فقير تو و بر حيوانات وحشى تو كه در بيابان رها هستند. بعضى حيوانات در طويله ها و امثال آن مى باشند كه در شرايط خشكسالى ممكن است صاحبان آنها به هر صورتى كه باشد چيزى براى خوردن آنها تهيه كنند؛ ولى حيوانات وحشى كه در بيابان رها هستند هم تشنه اند و هم گرسنه و كسى نيست به آنان كمك كند.

«سَماء» به معناى هر چيزى است كه بالاى سر انسان قرار داشته باشد و از اين جهت به ابر و باران هم «سَماء» گفته مى شود. در قرآن هم آمده است: «يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً».(1) «مُخْضِلَة» و «مُخْضَلَّة» هر دو خوانده شده است. «أَخْضَلَ الْأَرْض» يعنى تر كرد زمين را. البته «أَخْضَلَ » هم لازم استعمال شده و هم متعدّى، در صورتى كه «اِخْضَلَّ » بر وزن «اِحْمَرَّ» فقط لازم استعمال شده است. بنابراين بهتر است «مُخْضِلَة» بخوانيم و معناى متعدّى از آن اراده كنيم كه به سياق عبارت نزديك تر است.

حضرت امير عليه السلام مى فرمايند: و بر ما فرو فرست ابر و يا بارانى تر كننده.

«مِدْرَاراً هَاطِلَةً ، يُدَافِعُ الْوَدْقُ مِنْهَا الْوَدْقَ ، وَ يَحْفِزُ الْقَطْرُ مِنْهَا الْقَطْرَ»

(بسيار ريزان و پى درپى، كه باريدنى از آن باريدنى ديگر را دفع نمايد، و قطره اى از آن قطره اى ديگر را به پيش راند.)

«دَرّ» به معناى ريزش است، و «مِدْرار» تقريباً مبالغۀ آن است؛ يعنى بسيار ريزان.

«هاطل» نيز به معناى مداوم و پشت دار است؛ يعنى چيزى كه زود قطع نشود. و «حَفَزَ» يعنى پرت كرد، او را از پشت به جلو راند، به معناى «دَفَعَ » مى آيد.

خدايا! از تو بارانى مى خواهيم كه ريزش بسيار داشته باشد و ريزش آن قطع نشود و اين باران باران ديگر را دفع كند؛ گويا با يكديگر سر جنگ دارند و قطره ها همديگر را مى پرانند.

«مِدْرَاراً هَاطِلَةً » : ريزش بسيار و دنباله دارى كه زود قطع نشود و پشت دار باشد «يُدَافِعُ الْوَدْقُ مِنْهَا الْوَدْقَ » : و دفع كند باريدنى از آن باران باريدن ديگرى را؛ «وَ يَحْفِزُ الْقَطْرُ مِنْهَا الْقَطْرَ» : و يك قطره كه پايين مى آيد به قطرۀ ديگر در وسط راه برخورد كرده و آن را به جلو براند. در حقيقت همان پشت دار و تند بودن باران با عبارتهاى گوناگون تكرار شده است.1.

ص: 349

«غَيْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهَا، وَ لَاجَهَامٍ عَارِضُهَا، وَ لَاقَزَعٍ رَبَابُهَا، وَ لَاشَفَّانٍ ذِهَابُهَا»

([ابرى كه] برق آن فريبنده نباشد، و نه ابر آن بى باران، و نه ابر سفيدش پراكنده، و نه بارانهاى خفيف آن همراه باد سرد.)

«غيرَ» منصوب است چون يا صفت است يا حال. «خُلَّبٍ بَرْقُها» به رعد و برقى گفته مى شود كه فريبنده است؛ ابر مى شود و برق هم مى زند ولى بارانى در كار نيست.

«جَهام» نيز به ابرى گفته مى شود كه باران ندارد. و «عارِض» به معناى ابرِ برآمده در كرانۀ آسمان است. و در قرآن هم به همين معنا آمده است: «فَلَمّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا».(1) يعنى: «پس چون عذاب را به صورت ابرى ديدند كه به واديهاى آنان روى آورده است، گفتند: اين ابرى است كه به ما باران خواهد داد.» «رَباب» به ابر سفيد گفته مى شود. «قَزَع» به معناى ابر پاره پاره و پراكنده است. «ذِهاب» جمع «ذِهْبَة» به معناى باران خفيف و اندك است؛ اين لغت با «ذَهاب» كه به معناى رفتن است تفاوت دارد. «شَفّان» به باد سرد گفته مى شود.

بنابراين حضرت امير عليه السلام مى فرمايد: خدايا! بارانى از تو مى خواهيم كه برق آن فريبنده نباشد. اين طور نباشد كه برق بيايد و باران نداشته باشد. و يا به تعبير ديگر برق آن انسان را به طمع بيندازد ولى باران نيايد. و همچنين ابر گسترده شدۀ بى باران نباشد، و ابر سفيد آن پاره پاره نبوده بلكه فشرده باشد؛ و باران آن نيز اندك و همراه باد سرد نباشد. يعنى اگر باران خفيف و كم باشد، باد سرد نيايد و اثر باران را از بين ببرد.

«غَيْرَ خُلَّبٍ بَرْقُهَا» : ابرى كه برق آن فريبنده نباشد «وَ لَاجَهَامٍ عَارِضُهَا» : و ابر گسترده شدۀ آن در آسمان بدون باران نباشد «وَ لَاقَزَعٍ رَبَابُهَا» : و ابر سفيد آن پاره پاره و پراكنده نبوده بلكه فشرده و متراكم باشد «وَ لَاشَفَّانٍ ذِهَابُهَا» : و بارانهاى خفيف و اندك آن داراى باد سرد نباشد.4.

ص: 350

مرحوم سيّد رضى مى گويد: در اين عبارت كلمۀ «ذات» در تقدير است؛ يعنى:

«وَ لا ذاتِ شَفَّانٍ ذِهَابُهَا»: و بارانهاى اندك و خفيف آن صاحب يا داراى باد سرد نباشد. زيرا اگر باران كم باشد و از طرف ديگر باد هم بيايد زود خشك مى شود و اثرى از باران باقى نمى ماند.

«ما» در «ما قَنَطُوا» مصدريه است، بنابراين گويا «بَعد قُنوطِهِم» مى باشد.

حضرت در پايان خطبه، سخنش را با كلامى برگرفته از اين آيۀ قرآن به پايان مى برد: «وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ»(1)

يعنى: «و اوست كه باران را پس از آن كه مردم نااميد شده اند فرو مى فرستد و رحمتش را مى گستراند و اوست كه صاحب اختيار و ستوده است.»

حضرت مى فرمايد: «فَإِنَّكَ تُنْزِلُ الْغَيْثَ » : پس خدايا! تويى كه باران را نازل مى كنى «مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا» : پس از آن كه مردم مأيوس شدند. «وَ تَنْشُرُ رَحْمَتَكَ » : و تو هستى كه رحمت خود را بر بندگانت منتشر مى كنى «وَ أَنْتَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ» : و تو صاحب اختيار مردم و ستوده هستى.

أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ » (1) «خداوند ولىّ مؤمنان است و آنان را از تاريكى ها به سوى روشنايى بيرون مى كشد، و اولياى كافران طاغوت است كه ايشان را از روشنايى به سوى تاريكى ها بيرون مى برند؛ آنان همراهان آتش اند و در آن مخلّد مى باشند.»

شده است. در اينجا سيّد رضى به عنوان شاهد مثال، شعرى از يك شاعر عرب آورده است:

«قالَ ذُو الرُّمَّةِ :

حَدابيرُ ما تَنْفَكُّ إِلّا مُناخَةً *** عَلَى الْخَسْفِ أَوْ نَرْمي بِها بَلَداً قَفْراً»(1)

«مُناخة» يعنى خوابگاه؛ و «خَسْف» به معناى كمبود، نقصان و شكم گرسنه است، و «قَفْر» به معناى زمين بى آب و علف مى باشد.

ابن أبى الحديد مى گويد: مرحوم سيّد رضى شعر را اشتباهى نقل كرده و در شعر «حَراجيج» آمده است نه «حَدابير».(2) در هر صورت ما كارى به اشتباه ايشان نداريم، شايد عبارت نسخه اى كه ايشان داشته «حدابير» بوده است. «ذو الرّمّة» كه يكى از شعراى عرب است گفته است: «حَدابيرُ ما تَنْفَكُّ إِلّا مُناخَةً عَلَى الْخَسْفِ »: شترهاى لاغرى كه پيوسته با شكم گرسنه در خوابگاه خفته اند «أَوْ نَرْمي بِها بَلَداً قَفْراً»: يا آنها را در سرزمينِ بى آب و علف رها كرده ايم.

«وَ قَوْلُهُ عليه السلام: «وَ لا قَزَعٍ رَبابُها» الْقَزَعُ : الْقِطَعُ الصِّغارُ الْمُتَفَرِّقَةُ مِنَ السَّحابِ »

«قَزَع» جمع «قَزَعة» است. البته جمع به معناى اصطلاحى نيست بلكه «تاء» براى وحدت است و «قَزع» اسم جنس است. «قَزع» به معناى قطعه ها و پاره هاى كوچك و پراكندۀ ابر مى باشد. «رَباب» را مرحوم سيّد رضى معنا نكرده است كه ما گفتيم به معناى ابر سفيد است. توضيح داديم حضرت امير عليه السلام اينجا از خداوند مى خواهد كه بارانى نازل فرمايد كه ابر سفيدش تكه تكه نباشد، بلكه فشرده و انبوه باشد.ت.

ص: 355

«وَ قَوْلُهُ عليه السلام: «وَ لا شَفَّانٍ ذِهابها» فإنّ تقديره: وَ لا ذاتِ شَفَّانٍ ذِهابُها، وَالشَّفَّانُ :

الرِّيحُ الْبارِدَةُ ، وَالذِّهابُ الْأَمْطارُ اللَّيِّنَةُ ، فَحُذِفَ ذَاتُ ، لِعِلْمِ السّامِعِ بِهِ »

در عبارت «وَ لَاشَفَّانٍ ذِهابها» كلمۀ «ذات» در تقدير است. و «ذِهاب» به كسر ذال جمع «ذِهْبَة» به معناى بارانهاى نرم و بسيار ريز است. بنابراين معناى عبارت حضرت اين است كه اگر بارانهاى ريز مى آيد، باد سرد نيايد و اثر آن را محو نكند. سيّد رضى مى نويسد: علّت اين كه كلمۀ «ذات» حذف شده اين است كه شنونده نسبت به آن علم و آگاهى دارد.

در كتاب سيوطى هم خوانده ايم كه:

«وَ حَذْفُ ما يُعلَمُ جائزٌ كَما*** تَقولُ : «زيدٌ» بَعْدَ مَنْ عِندكُما»(1)

«حذف آنچه دانسته مى شود و معلوم است جايز مى باشد؛ مانند اين كه مى گوييد:

«زيد» پس از سؤال از اين كه چه كسى پيش شماست.» وقتى كسى سؤال مى كند پيش شما چه كسى است، شما جواب مى دهيد: «زيد»؛ و نيازى به توضيح ديگر نيست.

اينجا هم چون معناى عبارت معلوم است و مشخص است كه باران باد نمى شود، كلمۀ «ذات» حذف شده است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاتهء.

ص: 356

ص: 358

«خطبۀ 116 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام:

«أَرْسَلَهُ دَاعِياً إِلَى الْحَقِّ ، وَ شَاهِداً عَلَى الْخَلْقِ . فَبَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ غَيْرَ وَانٍ وَ لا مُقَصِّرٍ، وَ جَاهَدَ فِي اللَّهِ أَعْدَاءَهُ غَيْرَ وَاهِنٍ وَ لَامُعَذِّرٍ. إِمَامُ مَنِ اتَّقى ، وَ بَصَرُ مَنِ اهْتَدى .»

مِنْهَا:

«لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ مِمَّا طُوِيَ عَنْكُمْ غَيْبُهُ ، إِذاً لَخَرَجْتُمْ إِلَى الصُّعُدَاتِ تَبْكُونَ عَلى أَعْمَالِكُمْ ، وَ تَلْتَدِمُونَ عَلى أَنْفُسِكُمْ وَ لَتَرَكْتُمْ أَمْوَالَكُمْ لَاحَارِسَ لَهَا وَ لَاخَالِفَ عَلَيْهَا.

وَ لَهَمَّتْ كُلَّ امْرِئٍ [مِنْكُمْ ] نَفْسُهُ ، لَايَلْتَفِتُ إِلى غَيْرِهَا، وَ لَكِنَّكُمْ نَسِيتُمْ مَا ذُكِّرْتُمْ ، وَ أَمِنْتُمْ مَا حُذِّرْتُمْ ، فَتَاهَ عَنْكُمْ رَأْيُكُمْ ، وَ تَشَتَّتَ عَلَيْكُمْ أَمْرُكُمْ . وَ لَوَدِدْتُ أَنَّ اللَّهَ فَرَّقَ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ ، وَ أَلْحَقَنِي بِمَنْ هُوَ أَحَقُّ بِي مِنْكُمْ : قَوْمٌ وَاللَّهِ مَيَامِينُ الرَّأْيِ ، مَرَاجِيحُ الْحِلْمِ ، مَقَاوِيلُ بِالْحَقِّ ، مَتَارِيكُ لِلْبَغْيِ .»

اين خطبه چند بخش است و از همين ابتدا پيداست كه تقطيع شده و همۀ آن ذكر نشده است. بخش پايانى خطبه را كه پيشگويى دربارۀ حجّاج بن يوسف ثقفى است، مسعودى در مروج الذهب با اندك اختلافى آورده است.(1)2.

ص: 359

به هر حال قسمت اوّل خطبه مربوط به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم است؛ گرچه معلوم نيست صدر آن چه بوده است.

خداوند كارهاى خوب و بد انسان را مى داند، در روز قيامت كارهاى هر فردى در پيش ديگران و مخصوصاً پيامبران و اولياى الهى مشخص شده و آبروى انسان ريخته مى شود.

همين كه انسان به اين نكته توجّه داشته باشد، باعث مى شود گناه كمترى انجام دهد؛ مخصوصاً اگر بداند چشم و گوش و پوستِ بدن خودش نيز در روز قيامت عليه او شهادت مى دهند. قرآن كريم مى فرمايد: «حَتّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ * وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ» (1) «تا چون به آن [روز حشر] رسند، گوش و چشم ها و پوست هايشان به آنچه مى كردند بر ضدّشان گواهى دهند؛ و به پوست هاى خود گويند چرا عليه ما گواهى داديد؟ گويند همان خداوندى كه هر چيز را به سخن درآورده ما را به سخن درآورده است.» در روز قيامت پوستِ بدن انسان و چشم و گوش او نسبت به گناهانى كه در دنيا انجام داده اند عليه وى شهادت مى دهند. مثلاً چشمى كه به نامحرم نگاه كرده است به آن شهادت مى دهد. هنگامى كه انسان نسبت به اين حقايق آگاهى داشته و به آنها معتقد باشد، يك مقدار در رفتار خود تجديدنظر خواهد كرد و با احتياط رفتار مى كند.

قاصر هم نبود، ولى به لحاظ اين كه آن حضرت مخلوق خداوند است و از طرفى در عالم طبيعت زندگى مى كند، بيش از اندازه اى كه مقتضاى طبيعتش باشد نمى تواند كارى انجام دهد.

تفاوت بين «قاصر» و «مقصّر» در همين است. «مقصّر» كسى است كه با داشتن توانايى، در انجام وظيفۀ خود كوتاهى مى كند؛ ولى «قاصر» كسى است كه توانايى انجام آن را ندارد، و مثلاً فكر او تا حدودى است و بيشتر از آن را درك نمى كند. به همين دليل مسئوليت و تكليفى بيش از آن ندارد. حتى كسانى كه مسلمان نيستند اگر فرض كرديم آنها براى دين و آيين و اعتقاداتِ خود تحقيق كردند و زحمت كشيدند ولى اشتباه فهميدند، قاصر و در آن دنيا معذور هستند. اگر واقعاً به اين باور رسيده است كه مسيحيت حق است و اسلام درست نيست و در تحقيق هم كوتاهى نكرده است بلكه ادلّه براى او ناكافى بوده و او را به مقصد نرسانده است، ديگر نمى توان او را گناهكار دانست. البته آن درجات عالى را كه يك مسلمان و مؤمن ممكن است به آن برسد او ندارد ولى گناهكار هم نيست. زيرا بر خداوند قبيح است كسى را كه زحمت خود را كشيده ولى اشتباه كرده است عذاب كند. بنابراين آنچه مورد مذمّت و بد مى باشد اين است كه انسان تقصير و كوتاهى كند و مسئوليت خود را انجام ندهد؛ ولى هنگامى كه عقل و توان او بيشتر از آنچه انجام مى دهد نمى رسد، نمى توان او را گناهكار دانست. قرآن كريم مى فرمايد: «لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها» (1) «خداوند هيچ كس را جز به اندازۀ توانش تكليف نمى كند.»

«فَبَلَّغَ رِسَالاتِ رَبِّهِ » : پس پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم پيامهاى پروردگار خود را رساند «غَيْرَ وَانٍ » : بدون هيچ سستى در انجام مسئوليت خود «وَ لَامُقَصِّرٍ» : و بدون هيچ تقصير و كوتاهى در آنها.6.

ص: 362

نيست. براى اين كه افراد مختلف هستند و بعضى از كسانى كه در درسهاى خارج فقه و اصول نيز مشغول تحصيل هستند اين نكات ادبى را نمى دانند.

در زمان مرحوم آيت اللّه العظمى بروجردى مدّتى ممتحن درسهاى خارج بودم.

در آن موقع نيز بعضى از طلبه هايى كه درس خارج هم خوانده بودند در ادبيات ضعيف بودند. روزى از يكى از طلبه ها سؤال كردم كه «لايَغْتَبْ » از چه بابى است ؟ پاسخ داد از فعل «غَتَبَ ، يَغْتَبُ »! در صورتى كه «لايَغْتَبْ » از مصدر «اِغْتِياب» باب افتعال مى باشد. «اِغْتابَ ، يَغْتابُ ، اغْتياباً». اصلاً چيزى در لغت به نام «غَتَبَ ، يَغْتَبُ » نداريم. خلاصه افراد گاهى غفلت مى كنند. بنابراين بعضى نكات ادبى كه گفته مى شود آقايان تصور نكنند توضيح واضحات است.

حضرت در اين فرمايش كوتاه خود مى فرمايند: «إمامُ مَنِ اتَّقى » : پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم پيشواى اهل تقواست. همان طور كه ملاحظه مى كنيد در اين عبارت از پيغمبر تعبير به امام شده است. اساساً «امام» به معناى پيشواست. ما معمولاً تصور مى كنيم كه كلمۀ «امام» براى دوازده امام معصوم عليهم السلام وضع شده است؛ در صورتى كه حتى در مورد پيشوايان باطل و كفر هم لفظ امام اطلاق شده است. چنان كه آيۀ شريفه مى فرمايد:

«فَقاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ» (1) «پس با پيشوايان كفر قتال كنيد.»

«ائمّة» جمع «امام» است و به پيشوايان عادل و پيشوايان ظالم، هر دو، گفته مى شود.

خداوند درجات مرحوم امام خمينى را متعالى كند؛ روزى به ايشان عرض كردم شما بهتر است علماى شهرها را احترام كرده جذب كنيد. روزى يكى از آقايان كه از اهالى يكى از شهرها ولى در تهران ساكن بود خدمت ايشان رسيد. ايشان بعد از احوالپرسى از او سؤال كردند كه شما چه كار مى كنيد؟ گفت: بنده در تهران ائمۀ جماعت هستم! ايشان به او گفت: شما به تنهايى ائمۀ جماعت هستيد؟ گفت: بله آقا! گاهى افراد توجّه به لغت و مفرد و جمع و نكات عربى ندارند.2.

ص: 364

بر اساس فرمايش حضرت على عليه السلام به خود پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نيز امام گفته مى شود.

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم پيامبر بود و هم امام؛ و به لحاظ اين كه پيامبرى به آن حضرت خاتمه مى يابد، پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى ادامۀ مقام امامت خود، اميرالمؤمنين عليه السلام را معيّن كردند و در غدير خم فرمودند: «أَلَسْتُ أَوْلى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ ؟» و بعد از اقرارِ مردم فرمودند: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِيٌّ مَوْلاهُ ».(1)

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نبوّت خود را به رُخ نكشيدند و نفرمودند: «أَلَسْتُ نَبِيَّكُمْ ؟» (آيا من پيامبر شما نيستم ؟) بلكه فرمودند: «أَلَسْتُ أَوْلى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ ؟» بعد فرمودند:

«مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِيٌّ مَوْلاهُ ». پس پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم امامت خود را به حضرت على عليه السلام منتقل كردند.

خلاصه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم مقام نبوّت داشتند و هم مقام امامت؛ و تنها مقام امامت خود را از جانب خداوند به اميرالمؤمنين عليه السلام منتقل فرمودند.

آيه و بعضى آيات ديگر استفاده مى شود كه اوّلاً: امتحان و آزمايش حضرت ابراهيم عليه السلام در زمانى بود كه پيامبر بود؛ ثانياً: بعد از سربلند بيرون آمدن از امتحانها به مقام امامت رسيد. و اين طور نيست كه هر پيامبرى امام باشد؛ پس مقام امامت مقام بزرگى است كه فقط بعضى از پيامبران بزرگ دارا بودند، و از جملۀ آنها حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و سلم است كه هم رسول و پيامبر بودند و هم مقام امامت داشتند.

«وَ بَصَرُ مَنِ اهْتَدى » : و چشم اهل هدايت است. يعنى همان طور كه كار چشم اين است كه راه را ببيند و انسان را از سقوط در پرتگاه نجات دهد، چشم اهل هدايت نيز پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى باشد. در اين عبارات نوعى تشبيه به كار رفته است.

بخش اوّل خطبه كه دربارۀ پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و برخى ويژگى هاى ايشان بود تمام شد، و مى رسيم به بخش دوّم خطبه كه مرحوم سيّد رضى با «مِنْهَا» آن را از بخش اوّل جدا كرده است.

باخبر مى شديد - هرگز در خانه نمى مانديد و در پى زندگى نبوديد و بر سر و سينه زنان بيرون مى رفتيد؛ مانند هنگامى كه خداى ناكرده زلزله مى شود و مردم ديگر در خانه هاى خود نمى مانند و همه در خيابان و بيابان گريه و زارى مى كنند و اساساً زندگى و كار و كاسبى و خانه و زن و بچه همه به هم مى خورد.

را بيان مى كنند كه پس از من فتنه هايى به وجود خواهد آمد، و در پايان يكى از مصاديق آن را - كه روى كار آمدن حجّاج و فتنه ها و جنايت هاى او باشد - ذكر مى كنند.

ب - احتمال دوّم اين است كه فرمايشات حضرت مربوط به اهوال قيامت باشد؛ به اين معنا كه حضرت مى فرمايد: اگر قيامت و حساب و كتاب و روزِ پنجاه هزار سال و جهنم و امثال آن را كه من اكنون مشاهده مى كنم شما هم مى ديديد، زندگى راحت و عادى خود را رها مى كرديد و به خيابانها مى ريختيد و در كوچه ها و بيرون از خانه هاى خود به سر و صورت خود مى زديد.