ص: 2

ص: 3

[جلد دوم]

سرشناسه: منتظرى، حسينعلى، 1301-1388.

عنوان قراردادى: نهج البلاغه. فارسى - عربى. شرح

عنوان و نام پديدآور: درسهايى از نهج البلاغه / منتظرى.

مشخصات نشر: تهران: سرايى، 1395.

مشخصات ظاهرى: 15 جلد / جلد 656:2 ص

شابك دوره: 4-34-7362-964-978 * جلد 1:2-06-7362-964-978

وضعيت فهرست نويسى: فيپا.

يادداشت: چاپ سوّم.

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- نقد و تفسير

موضوع: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه -- خطبه ها

شناسه افزوده: على بن ابى طالب (ع)، امام اوّل، 23 قبل از هجرت - 40 ق. نهج البلاغه. شرح

رده بندى كنگره: 1394 76 م / 38/0423 BP

رده بندى ديويى: 297/9515

شماره كتابشناسى ملى: 4148676

درسهايى از نهج البلاغه (جلد دوّم)

حضرت آيت اللّه العظمى منتظرى قدس سره

- انتشارات سرايى

نوبت چاپ: سوّم، بهار 1395

تيراژ: 1200 نسخه

قيمت دورۀ 11 جلدى: 350000 تومان

- قم، ميدان مصلّى، بلوار شهيد محمّد منتظرى، كوچۀ شماره 8

تلفن: 37740011 (025)-22563458(021) * فاكس: 37740015 (025) * موبايل: 5050 252 0912

www . Amontazeri . com

E-mail : SaraeiPublication@gmail . com

ص: 4

جلد دوّم:

درسهايى

از

نهج البلاغه

فقيه و مرجع عاليقدر

آيت اللّه العظمى منتظرى

(رضوان اللّه تعالى عليه)

ص: 5

ص: 6

چرا حضرت على عليه السلام بعد از عثمان خلافت را پذيرفت ؟... 68

چرا اين خطبه را شقشقيه ناميده اند؟... 71

حديثى جالب از امام صادق عليه السلام دربارۀ خلفا... 72

درس 44 - خطبۀ 754

نقش حضرت على عليه السلام در هدايت امّت... 77

صداى حقيقت و گوش ناشنوا... 80

پيش بينى جنگ جمل توسط حضرت على عليه السلام... 82

حضرت موسى عليه السلام و ترس از شكست در هدف... 89

درس 45 - خطبۀ 915

توطئۀ ابوسفيان و پيشنهاد بيعت با على عليه السلام... 94

حديث سفينه و موقعيت اهل بيت عليهم السلام... 96

ضرورت مآل انديشى در كارهاى مهم و پيروى از عقل و منطق... 97

خلافت از ديدگاه حضرت على عليه السلام... 99

قضاوتهاى ناروا دربارۀ على عليه السلام... 100

علّت سكوت على عليه السلام... 102

لزوم بى اعتنايى به شايعات و قضاوتهاى نادرست... 103

درس 46 - خطبۀ 1056

پيشنهاد عدم تعقيب طلحه و زبير... 108

معاويه ريشۀ اصلى سه جنگ داخلى... 111

درس 47 - خطبۀ 1137

خصوصيات مخالفين حضرت على عليه السلام... 115

تحقيقى در مورد دو واژۀ ابليس و شيطان... 116

ص: 8

حديثى راجع به فعاليت هاى شيطان... 123

درس 48 - خطبۀ 1258

پيمان شكنى طلحه و زبير زمينه ساز جنگ جمل... 128

خطبۀ 1309

پوشش ضعف ها با تهديدهاى تو خالى... 130

برنامه ريزى صحيح با آرامش و اعتماد به نفس... 133

خطبۀ 13310

شياطين در برابر على عليه السلام... 134

هشيارى و هشدار على عليه السلام... 135

درس 49 - خطبۀ 13711

نسبت محمّد به حنفيه... 139

توصيه هاى نظامى حضرت على عليه السلام به محمّد حنفيه... 141

خطبۀ 14612

كسى كه به عمل قومى راضى است... 146

درس 50 - خطبۀ 13 (قسمت اوّل) 149

داستان شتر عايشه... 152

تلاش حضرت على عليه السلام براى جلوگيرى از شروع جنگ جمل... 153

طلحه و زبير آغازگران جنگ جمل... 154

عفو عمومى حضرت على عليه السلام در پايان جنگ جمل... 154

حقوق زن در بيان حضرت على عليه السلام... 155

ص: 9

تفاوت ساختمان وجودى مرد و زن... 156

زن و مسائل طلاق، حكومت و قضاوت... 157

هماهنگى تكوين و تشريع... 160

درس 51 - خطبۀ 13 (قسمت دوّم) 163

خصوصيات روحى، فكرى و اجتماعى اهل بصره... 167

رشته هاى سه گانۀ اخلاق انسان... 168

مدح و مذمّت از شهرها... 169

پيش گويى حضرت على عليه السلام در مورد بصره... 172

درس 52 - خطبۀ 17514

توصيف بصره و مردم آن... 177

اصول سه گانۀ اخلاق... 179

خطرات ناشى از سفاهت... 180

خطبۀ 18215

نتيجۀ اجراى عدالت... 183

نقل خطبۀ پانزدهم به روايت ديگر... 184

مصادره هاى شرعى... 185

درس 53 - خطبۀ 16 (قسمت اوّل) 187

طبقه كلينى و سيّد رضى در اصطلاح علم رجال... 190

عبرت از تاريخ گذشتگان وسيلۀ نجات از سقوط در شبهات... 191

بازگشت اخلاق جاهليت در بين مردم... 194

انسان هميشه در معرض امتحان الهى است... 195

ص: 10

درس 54 - خطبۀ 16 (قسمت دوّم) 199

مقايسۀ حضرت على عليه السلام و معاويه... 201

گناهان همچون اسب هاى چموشند... 204

تقوى همچون شتر رام است... 205

حقّ و باطل در بستر تاريخ... 207

تحسين سيّد رضى از قسمت اوّل خطبۀ شانزدهم... 208

درس 55 - خطبۀ 16 (قسمت سوّم) 211

گروههاى سه گانۀ مردم... 215

راه درست با دورى از افراط و تفريط ... 217

درس 56 - خطبۀ 16 (قسمت چهارم) 221

ايستادگى در برابر حق... 223

اثرات وجودى تقوى... 225

ستايش مخصوص خدا و ملامت مخصوص شخص انسان است... 227

درس 57 - خطبۀ 17 (قسمت اوّل) 229

گناهان فردى و اجتماعى... 232

عقايد و افكار زيربناى جامعه است نه اقتصاد... 232

نفوذ استعمار از راه فرهنگ... 233

ويژگى هاى اوّلين گروه از مبغوضترين مردم... 234

فضيلت علمى على عليه السلام... 236

معناى بدعت و نمونه هايى از آن... 239

دشوارى اجتهاد دينى... 244

مخطّئه و مصوّبه... 245

ص: 11

درس 58 - خطبۀ 17 (قسمت دوّم) 247

ويژگى هاى دوّمين گروه از مبغوضترين مردم... 249

موقعيت عترت در روايت ثقلين... 253

درس 59 - خطبۀ 17 (قسمت سوّم) 255

ادامۀ بيان ويژگى هاى گروه دوّم... 257

دو روش در اجتهاد... 261

درس 60 - خطبۀ 17 (قسمت چهارم) 267

ادامۀ ويژگى هاى گروه دوّم... 269

وجوب كفايى تصدّى امر قضاوت... 273

رعايت بى طرفى در امر قضا... 273

اقسام قُضات... 274

رعايت احتياط در مجازات... 275

ضرر تندرويها براى اسلام و انقلاب... 276

شكوۀ حضرت على عليه السلام از نابخردان... 277

درس 61 - خطبۀ 18 (قسمت اوّل) 279

مدارك فقه از نظر علماى شيعه و سنّى... 282

حجّيّت اجماع و عقل از نظر شيعه و اهل سنّت... 282

بطلان قياس و استحسان در فقه شيعه... 283

تخطئه و تصويب، و عدم جريان تصويب در سه مورد... 285

موارد محل بحث تخطئه و تصويب... 278

ضرورت اجتهاد و افتاء در مسائل... 290

معناى وحدت شيعه و سنّى... 291

ص: 12

سنّت از ديدگاه شيعه و اهل سنّت... 293

درس 62 - خطبۀ 18 (قسمت دوّم) 295

دلايل و احتمالات فرضى براى اثبات نظريۀ تصويب و ردّ آنها... 299

ردّ احتمالات پنجگانه... 303

عظمت ظاهر و باطن قرآن... 305

يك روايت در مورد اهميت فتوى... 306

درس 63 - خطبۀ 19 (قسمت اوّل) 309

خلاصه اى از داستان زندگى اشعث بن قيس... 311

نقش اشعث در نجات معاويه از شكست حتمى در جنگ صفّين... 313

شركت اشعث و فرزندان او در قتل حضرت على و حسنين عليهم السلام... 315

منافق خطرناكتر از كافر... 320

درس 64 - خطبۀ 19 (قسمت دوّم) 321

كلام سيّد رضى در مورد خيانت اشعث به قومش، و ردّ آن... 324

خطر منافقين و آسيب ناپذيرى انقلاب... 324

خطبۀ 32520

مردن و مشاهدۀ حقايق... 326

سختى عذاب خدا بعد از مرگ... 327

مرگ سرنوشت حتمى همۀ انسانها... 328

تماميّت حجّت خدا بر همه... 329

توصيه اى به برادران پاسدار... 330

ابتداى خطبۀ بيستم به نقل كلينى در كافى... 331

لزوم اطاعت از پيشوايان... 332

ص: 13

توصيه اى به برادران و خواهران... 333

درس 65 - خطبۀ 33521

منتهاى سير انسان... 338

زمان، بُعد چهارم موجودات مادّى... 339

استفادۀ صحيح از مال دنيا... 341

مقام دنيا يك مسئوليت سنگين... 343

سيرۀ عملى سلمان فارسى در مدائن... 344

دو حديث دربارۀ سبك باران... 345

جمع بين بى علاقه بودن به دنيا و مسئوليت پذيرى... 346

خيانت منافقين در فاصله انداختن بين مردم و مسئولين... 347

همزمانى قيامت و روز حساب همۀ خلايق... 347

بيان سيّد رضى در مورد كلام حضرت... 348

درس 66 - خطبۀ 34922

خونخواهى عثمان بهانۀ جنگ جمل... 352

انگيزۀ اصلىِ طلحه و زبير در برپايى جنگ جمل... 354

خونخواهى قاتلان عثمان از حضرت على عليه السلام... 355

چرا حكم مرتدّ فطرى قتل است ؟... 359

دليل سختگيرى نظام اسلامى در مقابل منافقين... 359

درس 67 - خطبۀ 23 (قسمت اوّل) 363

دو روش اقتصادى در دنياى امروز... 365

روش اقتصاد اسلامى در مقايسه با دو روش موجود... 367

همۀ امور از طرف خدا نازل مى شود... 372

نهى حضرت على عليه السلام از تنگ نظرى و حسادت... 373

ص: 14

درس 68 - خطبۀ 23 (قسمت دوّم) 375

پذيرش تقدير الهى توأم با عمل صالح... 378

انتظارات مسلمان واقعى... 379

هشدارها و رهنمودهاى حضرت على عليه السلام... 383

درس 69 - خطبۀ 23 (قسمت سوّم) 389

رعايت حق خويشاوندى و آثار آن... 392

چند روايت در مورد صلۀ رحم... 398

درس 70 - خطبۀ 40124

گناه ترور شخصيّت و ترور شخص... 404

رهنمود خطبۀ بيست و چهارم... 405

خطبۀ 40625

داستان حملۀ بُسْر بن ابى أرطاة به يمن به نقل ابن أبى الحديد... 408

قضاوت ابن أبى الحديد در مورد معاويه... 409

مذمّت اهل كوفه... 411

درس 71 - خطبۀ 41526

بعثت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم... 418

وضعيت اعراب در عصر بعثت... 419

آيا حضرت على عليه السلام پس از غصب خلافت بيعت كرد؟... 422

چرا حضرت على عليه السلام براى گرفتن حق خود قيام نكرد؟... 423

بيعت عمروعاص با معاويه... 426

آماده باش جنگى به امر حضرت على عليه السلام... 427

ص: 15

درس 72 - خطبۀ 27 (قسمت اوّل) 429

شيوه هاى تبليغى اسلام... 431

نمونه هايى از ضرورتهاى دفاعى... 432

تاكتيك هاى معاويه براى تضعيف حكومت حضرت على عليه السلام... 436

جايگاه جهاد در كلام حضرت على عليه السلام... 438

پيامدهاى روگردانى از جهاد... 439

درس 73 - خطبۀ 27 (قسمت دوّم) 441

سستى در امر جهاد و آثار شوم آن... 444

نمونه اى از قتل و غارتهاى سپاه معاويه... 446

اگر كسى از اين غم بميرد...... 449

غم جانسوز و نفرين امام عليه السلام... 449

درس 74 - خطبۀ 27 (قسمت سوّم) 451

بهانه جويى اصحاب حضرت براى فرار از جنگ... 454

سستى مردم كوفه و آرزوى حضرت على عليه السلام... 455

نفرين حضرت و پندار قريش... 456

پاسخ حضرت على عليه السلام... 457

خطبۀ 28 (قسمت اوّل) 459

جايگاه دنيا در ميان عوالم وجود... 459

معناى مذمّت دنيا... 462

درس 75 - خطبۀ 28 (قسمت دوّم) 465

موقعيت دنيا و بايدها و نبايدها... 468

ص: 16

حقيقت پل صراط و جهنّم... 469

دعوت مردم به توبه و عمل صالح... 470

چند هشدار و رهنمود... 472

نتيجۀ پيروى از هواى نفس و آرزوهاى طولانى... 473

درس 76 - خطبۀ 47529

وقايع بعد از حَكَميّت و تاكتيك معاويه... 477

حملۀ ضحّاك بن قيس فهرى به اطراف كوفه... 479

سرزنش كوفيان از زبان حضرت على عليه السلام... 480

تذكرى به مسئولان... 481

علل ناكامى ها... 482

سلب اعتماد حضرت از مردم كوفه... 484

درس 77 - خطبۀ 48730

ارتباط قتل عثمان با فساد كارگزاران و درباريان او... 489

موضع حضرت على عليه السلام در قتل عثمان... 490

استبداد عثمان و ناشكيبايى مردم... 491

خطبۀ 49231

تلاش حضرت على عليه السلام براى جلوگيرى از وقوع جنگ جمل... 493

درس 78 - خطبۀ 32 (قسمت اوّل) 495

ويژگى هاى روزگار حضرت على عليه السلام... 497

انحراف انقلابيون پس از پيروزى هر انقلابى... 498

معناى بد بودن زمان و زمانه... 499

ص: 17

نشانه هاى جامعۀ ناسالم... 500

پرسش انسان از آنچه نمى داند... 501

چهار دسته مردم دنياطلب... 502

درس 79 - خطبۀ 32 (قسمت دوّم) 505

ويژگى هاى خداجويان واقعى... 510

جايگاه دنيا و عبرت از پيشينيان... 512

گفتگوى حضرت عيسى با دنيا... 513

درس 80 - خطبۀ 51533

على عليه السلام و ارزش گذارى حكومت... 518

حكومت وسيله است نه هدف... 518

عظمت ملّت عرب به واسطۀ اسلام... 520

نقش حضرت على عليه السلام در پيشرفت اسلام... 521

هدف حضرت على عليه السلام در جنگ جمل... 522

شرح اين خطبه به روايت ديگر (خطبۀ 104)...525

تذكرى به مسئولان در مورد رسيدگى به محرومان... 529

درس 81 - خطبۀ 53134

مناسبت و زمان ايراد اين خطبه... 534

سرزنش مردم پيمان شكن و ذلّت پذير... 535

ترس لشكريان حضرت از جهاد... 536

قابل اعتماد نبودن مردم كوفه... 537

بيدارى دشمن و غفلت شما... 539

چگونه گمراهان پيروز مى شوند؟... 540

ص: 18

سستى و عجز كسى كه دشمن را بر خود مسلط كند... 541

على عليه السلام مرد جهاد... 541

حقوق متقابل مردم و حكومت... 544

حقوق ملّت بر والى... 545

حقوق والى بر ملّت... 547

درس 82 - خطبۀ 54935

ستايش خداوند... 553

فرجام نافرمانى از رهبرى لايق... 554

نهايت تلاش امام و مخالفت بدخواهان... 555

خطبۀ 55936

اشاره به گروههاى مخالف حضرت على عليه السلام و داستان خوارج... 559

هشدار حضرت به خوارج... 563

حكميّت از نظر حضرت على عليه السلام... 564

درس 83 - خطبۀ 56737

پيش تازى و روشن بينى حضرت على عليه السلام... 570

دفاع از ستمديدگان و اجراى عدالت... 574

پاسخ به شايعات در ارتباط با غيب گويى هاى حضرت... 574

انجام وظيفه... 576

خطبۀ 57738

موضع دوستان و دشمنان خدا در برابر شبهات... 578

مرگ براى دوست و دشمن... 580

ص: 19

درس 84 - خطبۀ 58139

علّت ايراد خطبۀ سى و نهم... 583

على عليه السلام گرفتار مردمى نافرمان و بى تفاوت... 585

پيامد نافرمانى ها... 587

پاسخى نامناسب به درخواست حضرت على عليه السلام... 588

خطبۀ 59040

علّت ايراد خطبۀ چهلم... 590

واقعيت امر در معناى «ان الحكم الاّ للّه» و منظور خوارج از آن... 591

ضرورت حكومت و ثمرات آن... 594

نقل خطبه به گونه اى ديگر... 597

درس 85 - خطبۀ 59941

توضيحى دربارۀ خطبۀ چهل و يكم... 601

همراهى وفا و راستى... 602

كثرت زيرك نمايان و پندار نابخردان... 605

ديندارى مانع حيله گرى... 606

بى دينى عامل فرصت طلبى... 607

خطبۀ 60742

هواپرستى و آرزوهاى دور و دراز... 608

كوتاهى عمر دنيا... 610

سفارش به آخرت گرايى، و معناى فرزند دنيا يا آخرت بودن... 611

قيامت يعنى روز نتيجه و حساب... 614

ص: 20

درس 86 - خطبۀ 61743

علّت ايراد خطبۀ چهل و سوّم... 619

مخالفت امام با درگيرى شتاب زده... 621

انتظار و آماده سازى... 622

قطعى بودن جنگ با معاويه... 624

علّت سقوط عثمان... 625

خطبۀ 62644

علّت ايراد خطبۀ چهل و چهارم... 626

فرار زبونانۀ مَصْقله... 627

مهلت به بدهكاران بيت المال... 628

خطبۀ 62845

توضيحى دربارۀ خطبۀ چهل و پنجم... 629

اختصاص همۀ ستايشها به خداوند... 629

دنيا هم فناپذير و هم لذيذ... 631

با دنيا چه ارتباطى بايد داشت ؟... 633

درس 87 - خطبۀ 63546

دعاى حضرت هنگام رفتن به شام... 637

خداوند همراه انسان و نگاهبان بازماندگان... 640

خطبۀ 64147

بازار عُكاظ ... 641

كوفه و پيش گويى حضرت على عليه السلام دربارۀ آن... 642

ص: 21

خطبۀ 64548

مسير حركت امام على عليه السلام به صفّين... 645

حمد و سپاس خداى سبحان... 646

علّت تغيير مسير در بيان حضرت على عليه السلام... 647

جمجمۀ انوشيروان... 648

***

كتابنامه... 651

ص: 22

ص: 24

«خطبۀ 3 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام و هِيَ المَعْروفَةُ بِالشِّقْشِقِيَّةِ :

«أَما وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَها فُلانٌ ، وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْها مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحى ؛ يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ ، وَ لا يَرْقى إِلَيَّ الطَّيْرُ، فَسَدَلْتُ دُونَها ثَوْباً، وَ طَوَيْتُ عَنْها كَشْحاً، وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِي بَيْنَ أَنْ أَصُولَ بِيَدٍ جَذَّاءَ، أَوْ أَصْبِرَ عَلى طَخْيَةٍ عَمْياءَ، يَهْرَمُ فِيهَا الْكَبِيرُ، وَ يَشِيبُ فِيهَا الصَّغِيرُ، وَ يَكْدَحُ فِيها مُؤْمِنٌ حَتَّى يَلْقى رَبَّهُ ، فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلى هاتا أَحْجى ، فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَينِ قَذًى، وَ فِي الْحَلْقِ شَجاً، أَرى تُراثِي نَهْباً.

حَتَّى مَضَى الْأَوَّلُ لِسَبِيلِهِ ، فَأَدْلى بِها إِلى فُلانٍ بَعْدَهُ .

ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الْأَعْشى :

شَتَّانَ ما يَوْمِي عَلى كُورِها*** وَ يَوْمُ حَيَّانَ أَخِي جابِرِ

فَيا عَجَباً!! بَيْنا هُوَ يَسْتَقِيلُها فِي حَياتِهِ إِذْ عَقَدَها لِآخَرَ بَعْدَ وَفاتِهِ ، لَشَدَّ ما تَشَطَّرا ضَرْعَيْها! فَصَيَّرَها فِي حَوْزَةٍ خَشْناءَ، يَغْلُظُ كَلْمُها، وَ يَخْشُنُ مَسُّها، وَ يَكْثُرُ الْعِثارُ فِيها، وَ الْاِعْتِذارُ مِنْها»

خطبه سخن خواهيم گفت. اين خطبه را حضرت على عليه السلام در اواخر خلافتشان ايراد فرموده اند و به طور صريح در مخالفت با خلفاى سه گانه (ابوبكر، عمر و عثمان) است.

حضرت در اين خطبه در مورد سه خليفه افشاگرى كرده اند؛ لذا بسيارى از علماى اهل سنّت در اين كه اين خطبه از حضرت على عليه السلام باشد تشكيك كرده اند، بعضى گفته اند اين خطبه از منشآت خود سيّد رضى (جمع كنندۀ نهج البلاغه) است؛ ولى حقيقت اين است كه اين خطبه را قبل از سيّد رضى بزرگانى در كتابهاى خود از ابن عبّاس نقل كرده اند؛ از جملۀ آنها شيخ مفيد كه استاد سيّد رضى و سيّد مرتضى بوده،(1) اين خطبه را در كتاب «إرشاد» كه شرح حال ائمۀ اطهار عليهم السلام است ذكر كرده،(2)

همچنين ايشان در كتاب «الجَمَل» - كه راجع به جنگ جمل است - قبل از آن كه خطبۀ

شقشقيه را اجمالاً ذكر كند مى فرمايد:

«فَهِيَ أَشْهَرُ مِن أَن نَدُلَّ عَلَيها»(3) اين خطبه مشهورتر از آن است كه ما بخواهيم دليلى براى آن بياوريم.

همچنين «ابوجعفر محمّد بن عبدالرّحمن» معروف به «ابن قبّة» كه جلوتر از شيخ مفيد و از متكلّمين بزرگ شيعه بوده است، در كتاب «الإنصاف» - كه دربارۀ امامت نوشته - اين خطبه را نقل كرده است.(4) شيخ صدوق هم كه پيش از سيّد رضى بوده در دو كتاب «معانى الأخبار» و «علل الشرايع» نقل كرده است.(5)0.

ص: 26

از جملۀ علماى اهل سنّت كه صحّت اين خطبه و استنادش به حضرت را پذيرفته اند ابن أبى الحديد معتزلى است، كه شرح مفصّلى بر نهج البلاغه نوشته و از شرحهاى خوب نهج البلاغه است. ابن أبى الحديد از كسانى است كه فضل و تقدّم على عليه السلام را بر خلفا قبول دارد، وى در مقدّمۀ شرح نهج البلاغه در حمد خدا مى گويد:

«و قَدَّمَ المَفضُول عَلَى الأفضَلِ لِمَصلَحَةٍ »(1) حمد خدايى را كه مفضول را (يعنى ابوبكر و عمر را كه از نظر علم و فضل پايين بودند) بر افضل (يعنى على كه از نظر علم و فضل بالاتر بود) به خاطر مصلحت مقدّم داشت.

به هرحال او در جلد اوّل كتابش مى گويد: من خطبه ها را پيش استادم «أبوالخير مُصدِّق بن شَبيب واسِطي» مى خواندم، به اين خطبه كه رسيدم استادم به من گفت: من اين خطبه را پيش استادم «ابومحمّد عبداللّه بن احمد» معروف به «ابن خَشّاب» خواندم و به او گفتم:

«أتَقولُ أنّها مَنحُولةٌ ؟» آيا شما مى خواهيد بگوييد اين خطبۀ شقشقيه جعل شده است ؟ استادم در جواب گفت:

«لا واللّهِ و إنِّي لَأعلَمُ أنّها كلامُه كَما أعلَمُ انّك مُصَدِّق» نه به خدا قسم مى دانم كه اين خطبه از كلمات حضرت على عليه السلام است، همان طور كه مى دانم اسم تو مصدّق است. به او گفتم بسيارى از مردم مى گويند اين خطبه از كلمات سيّد رضى است و به حضرت على نسبت داده اند، در جواب گفت:

«أنّى لِلرَّضِيِّ و لِغَيرِ الرَّضِيِّ هذا النَّفَس و هذا الأُسلوب» چطور سيّد رضى و امثال رضى مى توانند چنين نَفَسى داشته باشند و كلامى به اين زيبايى بيان كنند؟!

«قَد وَقَفنا عَلى رَسائِلِ الرَّضِيِّ و عَرَفنا طَريقَتَه و فَنَّه في الكلامِ المَنثورِ، و ما يَقَع مع هذا الكلام في خَلٍّ و لا خَمرٍ» ما واقفيم بر كتابهاى سيّد رضى و روش او را در كلام نثر شناخته ايم، هيچ گاه كلام او با كلام حضرت على عليه السلام قابل مقايسه نيست نه در سركه و نه در شراب. اين يك ضرب المثل است، در حقيقت مى خواهد بگويد جنس كلام3.

ص: 27

حضرت على با جنس كلام ديگران فرق مى كند. بعد ابن خشّاب مى گويد:

«واللّهِ لَقَد وَقَفتُ عَلى هذهِ الخُطبةِ في كُتُبٍ صُنِّفَتْ قَبلَ أن يُخلَقَ الرَّضِيُّ بِمِائَتَي سَنَةٍ » به خدا قسم من در كتابهايى كه دويست سال قبل از خلقت سيّد رضى تأليف شده بود اين خطبه را يافته ام.

«و لَقَد وَجَدتُها مَسطورَةً بِخُطوطٍ أعرِفُها، و أعرِفُ خُطوطَ مَن هو مِنَ العُلماءِ و أهلِ الأدبِ قَبلَ أن يُخلَقَ النَّقيبُ أبوأحمد والِد الرَّضِيّ » و به تحقيق من اين خطبه را يافتم با خطهايى كه مى شناسم، و مى شناسم خطوط آن علمايى را كه قبل از خلقت پدر رضى بوده اند.

بعد ابن أبى الحديد مى گويد: من بسيارى از اين خطبه را در تصانيف شيخ خود - ابوالقاسم بلخى إمام البغداديين از معتزله - يافته ام و او در دولت مقتدر عباسى بوده پيش از آن كه سيّد رضى به دنيا بيايد. همچنين قسمت هايى از اين خطبه را در كتاب ابوجعفر، محمّد بن عبدالرّحمن معروف به ابن قِبَه كه يكى از متكلّمين إماميه است - و كتاب الانصاف را در امامت نوشته - يافته ام، وفات او هم پيش از وجود سيّد رضى بوده است.(1)

به هرحال اين كه گفته شده اين خطبه انشاء سيّد رضى است، حتى به اعتراف عده اى از علماى اهل سنّت سخن غير صحيحى است. مرحوم مجلسى گفته است:

ابن عبد ربّه مالكى كه در سال 328 ه . ق از دنيا رفته و معاصر كلينى است، خطبۀ شقشقيه را در عِقدُ الفَريد آورده است،(2) ولى بعد آن را حذف كرده اند. البتّه اهل سنّت از اين كارها مى كردند و گاهى اوقات رواياتى را كه به ضررشان بوده از كتابها حذف مى كرده اند.6.

ص: 28

لقب و كنيه - كنيه آن است كه با «أَب» يا «أُم» شروع شود - به عنوان مثال امام حسن مجتبى، اسمش حسن، لقبش مجتبى، و كنيه اش ابومحمّد است. خليفۀ اوّل، اسمش عبداللّه، و احتمالاً لقبش عتيق، و كنيه اش ابوبكر بوده و كنيۀ پدرش ابوقحافه است؛(1)

و لذا حضرت مى فرمايد: «ابنُ أَبي قُحافَةَ ».

«وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّي مِنْها مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحى »

(و همانا پسر ابى قحافه پيراهن خلافت را در بر گرفت در حالى كه مى دانست موقعيت من نسبت به خلافت موقعيت قطب است نسبت به سنگ آسياب.)

«وَ» در «وَ إِنَّهُ لَيَعْلَمُ » حاليه است و «لَ » لام توطئه است، اشاره به قسم محذوف دارد؛ يعنى واللّه او قطعاً مى دانست. حضرت چون در مقام تنقيص ابوبكر بوده فرموده: در حالى كه واللّه او قطعاً مى دانست كه من از نظر علم خيلى از او بالاتر هستم و خلافت مال من است، با اين وصف متصدّى خلافت شد؛ و اين مذمّت را بيشتر مى رساند.

«رَحى » سنگ آسياب است. «قطب» جايى است كه محور از آن عبور مى كند، اگر ميله اى را از يك طرف كره اى به طرف ديگر فرو كنند به آن ميله محور مى گويند و دو سر محور قطب مى شود، تمام حركت سنگ آسياب دور قطب است. حضرت خلافت را به سنگ آسياب تشبيه مى كند و موقعيت خودش را نسبت به خلافت مثل موقعيت قطب نسبت به سنگ آسياب معرفى مى كند كه خلاصه محور و قطب من هستم و خلافت بايد دور من بگردد.

مولا اميرالمؤمنين عليه السلام اين تعبير را در خطبۀ 119 نهج البلاغه هم دارند و مى فرمايند:

«و إنَّما أَنَا قُطْبُ الرَّحى ، تَدورُ عَلَيَّ و أَنَا بِمَكاني، فَإذا فارَقْتُهُ اسْتَحارَ مَدارُها، وَ اضْطَرَبَ ثِفالُها» من همچون قطب سنگ آسياب هستم، دور من مى گردد اگر من سر جايم ثابت باشم، پس اگر من از آن جدا شوم مدارش متزلزل مى شود،0.

ص: 30

و سنگ زيرين آن هم مضطرب و متزلزل مى گردد. «ثفال» سنگ زيرين آسياب را مى گويند. حضرت مى خواهند بفرمايند: من خليفۀ مسلمين هستم، در مركز ثابتى هستم، و آنها بايد دور من بگردند؛ و حال كه حكومت از مسير خود منحرف شده، اهدافى كه مانند ادارۀ شئون مسلمين و پياده كردن اسلام، از خلافت مورد نظر است به خوبى انجام نمى شود، و اين اسمش اضطراب است.

با علم به مقام علمى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام متصدّى خلافت مى شود، و حضرت امير عليه السلام هم در مقام افشاگرى است كه اگر تا حال سكوت كردم اما واقعيت مطلب اين است، و موقعيت من اين گونه بوده و ابوبكر هم مى دانسته است.

در شرح نهج البلاغه خوئى روايتى را از كتاب احتجاج طبرسى نقل مى كند:

«عَن عامِرٍ الشَّعبِيِّ ، عَن عُرْوَةَ بنِ الزُّبَيرِ، [عَنِ الزُّبَيرِ] بنِ العَوّامِ ، قالَ : لَمّا قالَ المُنافِقونَ إنَّ أَبابَكرٍ تَقَدَّمَ عَلِيّاً وَ هُوَ يَقولُ أنَا أَوْلى بِالمَكانِ مِنهُ ، قامَ أَبوبَكرٍ خَطيباً فَقالَ : صَبراً عَلى مَن لَيسَ يَؤولُ إلى دِينٍ و لا يَحْتَجِبُ بِرِعايَةٍ و لا يَرْعَوِي لِوِلايَةٍ ، أَظْهَرَ الإِيمانَ ذِلَّةً و أَسَرَّ النِّفاقَ غَلَّةً ، هؤُلاءِ عُصْبَةُ الشَّيطانِ و جَمْعُ الطُّغيانِ ، يَزْعُمونَ أَنِّي أَقولُ إنِّي أَفضَلُ مِن عَلِيٍّ ، و كَيفَ أَقولُ ذلِكَ و ما لِي سابِقَتُهُ و لا قَرابَتُهُ و لا خُصوصِيَّتُهُ ، وَحَّدَ اللّهَ و أنَا مُلْحِدُهُ ، و عَبَدَ اللّهَ قَبْلَ أَن أَعبُدَهُ »(1).

زبير بن عوام مى گويد: وقتى كه منافقين گفتند ابوبكر مقام على را گرفته و مى گويد:

من به اين مقام شايسته تر هستم؛ ابوبكر براى سخنرانى برخواست و گفت: بايد صبر كنيم براى كسانى كه به راه دين بازنمى گردند، و مراقب رفتار و گفتار خود نمى باشند، و آداب محبت و دوستى را بجا نمى آورند؛ آنهايى كه به ناچار و از روى ذلّت، اظهار ايمان كرده و با كينه ورزى نفاق خود را پنهان كردند، آنان پيروان شيطانند و گروهى طغيانگر! چنين مى پندارند كه من مى گويم از على افضل هستم، چطور من چنين حرفى مى زنم ؟ در حالى كه سابقۀ على را ندارم، خويشاوندى كه على با پيغمبر دارد من ندارم، خصوصيات على را ندارم، وقتى او موحّد شد من هنوز ملحد و كافر بودم و قبل از اين كه من عبادت خدا را كنم او عبادت مى كرد.

هدف ابوبكر از اين سخنان اين بود كه بگويد من اين قدر مى فهمم كه على از من افضل است، آن گونه نيستم كه شما تصور مى كنيد، و على را خوب مى شناسم، و اين8.

ص: 32

كه اين مقام را گرفته ام مصلحت اين بوده است. توجيه آنها به اين صورت بود كه على جوان است، و از طرف ديگر او در جنگها سران قريش را كشته است و لذا از او كينه دارند و اگر او را به خلافت نصب مى كرديم همه اطاعت نمى كردند و نظام اسلام از هم مى پاشيد، براى اين كه نظام اسلامى نپاشد مصلحت اين بود كه غير از على باشد! همين كه بعضى ها مى گويند مقدّم داشتن مصلحت بر حقيقت؛ و ابن أبى الحديد هم در حمد خدا مى گويد:

«و قَدَّمَ المَفضُولِ عَلَى الأفضَلِ لِمَصلَحَةٍ »(1) حمد خداى را كه مفضول را بر افضل براى مصلحت مقدّم داشت.

به هرحال اينها با اين كه قدرت داشتند، مى خواستند بگويند كه ما مى فهميم كه على فاضل تر است. از عمر هم نقل شده كه بيش از هفتاد مرتبه گفت:

«لَوْلا عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمَرُ»(2) اگر على نبود عمر هلاك شده بود.

«كشح» يعنى پهلو؛ وقتى انسان مى خواهد از چيزى اعراض كند پهلويش را مى گرداند. ابن أبى الحديد معتزلى معناى ديگرى براى اين جمله مى كند و مى گويد:

وقتى انسان سير مى شود پهلويش بالا قرار مى گيرد و ديگر نمى تواند پهلويش را بچرخاند، اما وقتى خيلى گرسنه باشد لاغر هم مى شود و مى تواند پهلويش را بچرخاند، مثل اين كه حضرت مى خواهند بفرمايند: من خودم را از خلافت گرسنه قرار دادم و پهلويم را چرخاندم.(1) به نظر مى آيد اين تعبير درست نيست و ديگران هم قبول نمى كنند.

«وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِي بَيْنَ أَنْ أَصُولَ بِيَدٍ جَذَّاءَ»

(و شروع به فكر كردن كردم كه آيا با يك دست قطع شده حمله كنم ؟)

«أرتَئي» يعنى طلب رأى كردن، «اَصُول» يعنى حمله كنم، «جذّاء، حدّاء، حذّاء» هر سه به يك معناست يعنى قطع شده. دست در اينجا كنايه از قدرت است، در قرآن هم به معنى قدرت استعمال شده، در سورۀ تبّت مى فرمايد: (تَبَّتْ يَدا أَبِي لَهَبٍ ) (2)

بريده باد دو دست ابولهب، يعنى قدرت ابولهب نابود باد.

جملۀ «با دست قطع شده حمله كنم» يعنى من كه نيرو ندارم و قدرت و نيرو با ديگران است، مردم با من نيستند، همۀ مردم دور آنها جمع شده اند، و به فرمايش آن حضرت در خطبۀ 210 كه مى فرمايند:

«و إنَّمَا النّاسُ مَعَ المُلوكِ وَ الدُّنيا إلّامَن عَصَمَ اللّهُ » مردم و تودۀ جمعيت هميشه با پادشاهان و قدرتمندان هستند مگر آن كس كه خدا حفظش كند. در اين حال كه مردم نوعاً با حكومت هستند و همراه على نبودند، حضرت مى فرمايند: فكر مى كردم چه كنم ؟ آيا با دست قطع شده و بدون قدرت و نيرو حمله كنم ؟1.

ص: 34

«أَوْ أَصْبِرَ عَلى طَخْيَةٍ عَمْياءَ، يَهْرَمُ فِيهَا الْكَبِيرُ، وَ يَشِيبُ فِيهَا الصَّغِيرُ، وَ يَكْدَحُ فِيها مُؤْمِنٌ حَتَّى يَلْقى رَبَّهُ »

(يا صبر بر تاريكى كورى كنم، كه در آن شخص پير شكسته و ناتوان مى شود، و بچه ها پير مى شوند، و مؤمن با مشقت عمرش را طى مى كند؟)

«طَخْيَة يا طُخْيَة» يعنى تاريكى و ظلمت؛ «هرم» ناتوانى است، مثل حالتى كه عارض انسان صد ساله بشود؛ «شيب» به معناى پير شدن است؛ «كدح» معنايش سعى است، و به آدمى كه با شدّت كارى را انجام دهد «كادح» مى گويند.

اجتماع، اجتماع ظلمت است، حضرت على حقايق را مى دانست اما مردم در حالت تاريكى و جهل و تحيّر مى گذراندند؛ حضرت مى فرمايد: مردّد هستم، آيا حمله كنم ؟ قدرت ندارم، صبر كنم ؟ مردم در گمراهى هستند.

حضرت براى اين كه شدّت حالت سختى و نادانى و تحيّر و اضطراب موجود در مردم را برساند مى فرمايد: تاريكى كورى كه در آن آدم پير ناتوان مى شود و بچه ها پير مى شوند؛ وقتى شدايد زياد باشد، تحيّر در بين مردم زياد باشد، اهل حق متحيّرند و مى گويند خدايا چه كنيم ؟ و در اين ظلمت و اضطراب، مؤمن بايد براى حفظ دينش سختى بكشد و با مشقت زندگى كند، وقتى محيط فاسد باشد مؤمن با سختى مى تواند دينش را حفظ كند؛ لذا در روايات آمده كه در دورۀ آخرالزمان حفظ دين، از نگاه داشتن آتش در كف دست مشكل تر است.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام اين مطلب را در آخر خلافتش در مسجد كوفه بيان مى كند، در واقع حضرت افشاگرى و بيان تاريخ گذشته را مى كند، داستانى كه قبلاً اتفاق افتاده است.

«فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلى هاتا أَحْجى »

(پس ديدم صبر كردن بر اين محيط ظلمانى به عقل نزديكتر است.)

ص: 35

«حجى» به معناى عقل است، «هاتا» اشاره به مؤنث است و در اينجا اشاره به «طخية عمياء» مى باشد. «ها» در «هذا» و «هاتا» حرف تنبيه است و «ذا» اشاره به مذكر دارد و «تا» اشاره به مؤنث.

حضرت مى ديدند با توجّه به اين كه قدرت ندارند تا پيروز شوند، اگر حمله كنند جنگ داخلى شروع مى شود، آن زمان اوّل اسلام بود و چه بسا بر اثر جنگ داخلى اساس اسلام از بين مى رفت؛ لذا براى اين كه اصل اسلام محفوظ باقى بماند حضرت مى فرمايند: ديدم صبر كردن بر اين محيط ظلمانى به عقل نزديك تر است.

«فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَينِ قَذًى، وَ فِي الْحَلْقِ شَجاً»

(پس صبر كردم در حالى كه در چشمم دائماً خارى مى خليد، و در حلقم استخوانى مانده بود.)

«قذىً » خار و خاشاكى است كه در چشم بيفتد و دائماً انسان را اذيت مى كند.

«شجاً» به استخوان يا چيزى كه در حلق گير كند مى گويند. مى خواهند بفرمايند:

با وجود اين كه دائماً در رنج و فشار بودم دندان سر جگر گذاشتم و صبر كردم.

«أَرى تُراثِي نَهْباً»

(مى ديدم ارثى كه از پيغمبر به من رسيده غارت شده است.)

به طور كلّى چيزى كه از ديگرى به انسان مى رسد ارث ناميده مى شود. «نهباً» به معناى «منهوباً» غارت شده را مى گويند.

حضرت خلافت را ارث خود مى دانست، خلافت ارثى بود كه از جانب پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى او معيّن شده بود و ديگران آن را به غارت بردند.

خليفۀ اوّل دو سال و شش ماه خلافت كرد و مرد.

«فَأَدْلى بِها إِلى فُلانٍ بَعْدَهُ »

(بعد خلافت را به دوّمى داد.)

«إدلاء» به معناى فرو فرستادن دلو در چاه براى بيرون آوردن آب است، بعد اين كلمه را در چيزى كه به ناحق به ديگران برسانى استعمال كرده اند؛ آيۀ قرآن مى فرمايد:

(وَ تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِنْ أَمْوالِ النّاسِ بِالْإِثْمِ ) (1) . (تُدْلُوا بِها إِلَى الْحُكّامِ ) يعنى دلوتان را به وسيلۀ پول در دل حكام مى فرستيد كه به نفعتان قضاوت كنند، يعنى پول را رشوه قرار مى دهيد. «رشاء» در لغت عرب به معناى طناب است، رشوه اى كه انسان به قاضى مى دهد مثل طنابى است كه در چاه مى فرستد تا آب بياورد؛ پولى كه به قاضى مى دهد مى خواهد از دل قاضى، روح قاضى و مغز قاضى يك حكمى را به نفع خودش بيرون بكشد. پس رشوه اى كه به قاضى داده مى شود به طنابى تشبيه شده است كه دلو را به چاه مى رساند، و حكمى كه از قاضى گرفته مى شود به آبى تشبيه شده كه از چاه بيرون آورده مى شود.

حضرت مى فرمايد: ابوبكر اين خلافت را به ناحق بعد از خودش به عمر محوّل كرد. در نهج البلاغۀ عبده، هم به جاى اسم ابوبكر و هم به جاى اسم عمر «فلان» گفته شده است، اما نوعاً نهج البلاغه هاى ديگر صريحاً اسم برده و با تعبير «إلَى ابْنِ الخَطّابِ » آورده اند.

«ثُمَّ تَمَثَّلَ بِقَوْلِ الْأَعْشى »

(بعد حضرت به قول اعشى شاهد آورد.)

«تمثّل» به معناى شاهد آوردن كلام ديگران است.

«شَتَّانَ ما يَوْمِي عَلى كُورِها*** وَ يَوْمُ حَيَّانَ أَخِي جابِرِ»8.

ص: 37

(چقدر دور است بين اين كه امروز نشسته ام بر جهاز شتر و در اين بيابان بى آب و علف آواره ام و روزى كه پيش حيّان برادر جابر بودم، نديم او بودم، و در آسايش به سر مى بردم.)

«شتّان» يعنى چقدر دور و فرق است، «ما» در «ما يومى» زائده است، «كور» رحل و جهاز است كه بر شتر مى اندازند.

«حيّان» و «جابر» از شخصيت هاى بزرگ عرب و از بنى حنيفه بودند، حتى حكومت ايران و روم هم روى اين دو نفر حساب مى كردند، حيّان از جابر بزرگتر بوده است، «اعشى» از شاعران عهد جاهليت و نديم هاى حيّان بوده است - نديم پادشاه كسى است كه هميشه با پادشاه و مقرب و مشاور اوست - الآن او را بيرون كرده اند يا از آن مقام بيرون آمده و در بيابانى سوار بر شتر راه را گم كرده و بدون آب و غذا مانده؛ اين شعر را مى گويد كه چقدر فرق است بين آن روز و اين روز.

احتمال مى رود حضرت با خواندن اين شعر بخواهد بفهماند: من يك روزى شخص دوّم اسلام بودم، بعد از پيغمبر من بودم، شمشيرزن در جبهه ها من بودم، برادر پيغمبر بودم، از نظر علم در مقام اوّل بودم، و يك روز هم در نخلستانها مشغول كشاورزى بودم. احتمال ديگر اين كه حضرت خواسته اند بفرمايند: چقدر فاصله بود بين من و آنها، آنها مقام شامخى براى خودشان درست كرده بودند و من مشغول كشاورزى بودم.

«فَيا عَجَباً!! بَيْنا هُوَ يَسْتَقِيلُها فِي حَياتِهِ إِذْ عَقَدَها لِآخَرَ بَعْدَ وَفاتِهِ »

(پس چقدر شگفت آور است كه ابوبكر در زمان حياتش فسخ بيعت مردم را درخواست مى نمود - يعنى مرتب مى گفت: اقيلونى، اقيلونى، خلافت را از من بگيريد و به ديگران بدهيد - ولى خلافت را براى ديگرى بعد از وفات خودش عقد بست!)

در تاريخ نقل شده كه ابوبكر هر كجا گير مى كرد مى گفت:

«أَقيلوني، أقيلوني» يعنى اين خلافت را از من بگيريد و به ديگران بدهيد، خلافت را برگردانيد - اين از تقدّس نمايى او بوده - و در جاى ديگر دارد كه ابوبكر مى گفته:

«أَقيلوني، أقيلوني و

ص: 38

لَسْتُ بِخَيْرِكُمْ و عَلِيٌّ فيكُمْ » خلافت را از من بگيريد و من بهتر از شما نيستم در حالى كه على در بين شماست.(1)

حضرت مى فرمايد: اگر علاقه اى به خلافت ندارى و مى گويى از من بگيريد، چرا خليفۀ بعد از خود را تعيين مى كنى ؟ معلوم مى شود اظهار بى علاقگى به خلافت، ظاهرسازى بوده است.

ابن أبى الحديد مى گويد: ابوبكر در لحظات آخر زندگى هنگام جان كندن، عثمان را احضار كرد و به او گفت: بنويس اين وصيّت ابوبكر است به مسلمين، پس حالت اغماء و بيهوشى او را گرفت؛ عثمان از خود نوشت: بعد از خود عمربن خطّاب را خليفه قرار دادم؛ وقتى به هوش آمد پرسيد چه شد؟ عثمان گفت: نوشتم بعد از خود عمربن خطّاب را خليفه قرار دادم؛ ابوبكر گفت: اللّه اكبر! ترسيدى اگر من در بيهوشى بميرم مردم اختلاف پيدا كنند؟ گفت: آرى، ابوبكر گفت:

«جزاكَ اللّهُ خَيراً عَنِ الإسلامِ وَ أَهلِهِ » خدا تو را جزاى خير دهد از ناحيۀ اسلام و اهل اسلام.(2)

به هرحال خلافت را بعد از خودش به عمر داد.

«لَشَدَّ ما تَشَطَّرا ضَرْعَيْها!»

(چقدر شديد بود تقسيم كردن آن دو پستان خلافت را!)

«تَشطَّرا و تَشاطَرا و شاطَرا» هر سه نقل شده، از مادّۀ «شطر» است به معناى تقسيم كردن. «ضَرع» به معنى پستان شتر است.

حضرت خلافت را به دو پستان شترى تشبيه كرده است كه ابوبكر و عمر آن دو را بين خود تقسيم كرده - مثل دو بچه شتر - مى مكيدند و به ديگران سهمى نمى دادند، نصف را آن يكى استفاده مى كرد و نصف را اين يكى. عمر و ابوبكر از اوّل با هم5.

ص: 39

بودند، خلافت ابوبكر را عمر تثبيت كرد و خلافت عمر را هم ابوبكر؛ زورگويى هاى عمر در سقيفۀ بنى ساعده بود كه سبب شد ابوبكر به خلافت برسد، او به زور اميرالمؤمنين را آورد و ديگران را تهديد كرد تا ابوبكر را به خلافت برساند، ابوبكر هم مزدش را داد و بعد از خود خلافت را به عمر داد.

«وَ يَخْشُنُ مَسُّها»

(و تماس و برخورد عمر با خشونت بود.)

مثل اين كه زبر است و نمى شود به او دست گذاشت، مردم نمى توانستند با عمر تماس بگيرند. هر كس پيش عمر مى آمد او با خشونت و تندى برخورد مى كرد، گره اى كه بايد با دست باز مى شد عمر از فرط خشونت با دندان باز مى كرد.

«وَ يَكْثُرُ الْعِثارُ فِيها، وَ الْاِعْتِذارُ مِنْها»

(و لغزش و اشتباه عمر و عذرخواهى از آن زياد بود.)

«عِثار» يعنى لغزش. ضميرهاى مؤنث (ها) در «كلامها، مسّها، فيها و منها» همه به «حوزةٍ (طبيعت)» برمى گردند.

مِنْهُ شَيْئاً أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً) (1)- سورۀ بقره (2)، آيۀ 189.(2) اگر برفرض يك پوست گاو - يعنى مال بسيار - هم به زن خود مهريه داديد هيچ چيز از آن را حق نداريد بگيريد، آيا با بهتان و گناهى آشكار مهر او را مى گيريد؟ وقتى كه زن اين آيه را خواند عمر گفت:

«كُلُّ النّاسِ أَفقَهُ مِن عُمَرَ حَتّى رَبّاتِ الحِجال»(3) تمام مردم از عمر فقيه تر و داناتر هستند حتى آن زنهاى نوعروسى كه در حجله ها هستند.

عمر صداى زن و مردى را از خانه اى شنيد، شك كرد نكند اينها مى خواهند خلافى انجام دهند، از ديوار بالا رفت، ديد مرد و زن با هم مشغول عشق بازى هستند و يك خيك شراب هم دارند، عمر گفت:

«يا عَدُوَّ اللّهِ أَكُنتَ تَرى أنّ اللّهَ يَستُرُكَ و أنتَ على مَعصِيَتِه» اى دشمن خدا تو خيال كرده اى در حالى كه مشغول معصيت خدا هستى خدا تو را رسوا نمى كند؟ آن مرد در جواب به عمر گفت:

«إنْ كُنتُ أَخْطَأْتُ في واحِدَةٍ فَقَد أَخْطَأْتَ في ثَلاثٍ » اگر من يك گناه كردم تو سه گناه كردى! يكى اين كه خدا فرمود: (وَ لا تَجَسَّسُوا) (4) و تو تجسّس كردى؛ دوّم اين كه خدا فرموده:

(وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها) (4) هر خانه اى كه مى خواهيد برويد از در آن وارد شويد، و تو از ديوار آمدى؛ سوّم اين كه خدا مى فرمايد: (لا تَدْخُلُوا بُيُوتاً غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتّى تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلى أَهْلِها) (5) وقتى وارد خانه اى شديد اجازه بگيريد و بر اهل آن سلام كنيد، و تو بى اجازه وارد شدى و سلام نكردى.(6)

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاتهد.

ص: 42

ص: 44

«خطبۀ 3 - قسمت دوّم»

«فَصاحِبُها كَراكِبِ الصَّعْبَةِ ، إِنْ أَشْنَقَ لَها خَرَمَ ، وَ إِنْ أَسْلَسَ لَها تَقَحَّمَ ، فَمُنِيَ النَّاسُ لَعَمْرُ اللّهِ بِخَبْطٍ وَ شِماسٍ ، وَ تَلَوُّنٍ وَ اعْتِراضٍ ؛ فَصَبَرْتُ عَلى طُولِ الْمُدَّةِ ، وَ شِدَّةِ الِْمحْنَةِ ؛ حَتَّى إِذا مَضى لِسَبِيلِهِ ، جَعَلَها فِي جَماعَةٍ زَعَمَ أَنِّي أَحَدُهُمْ ، فَيالَلَّهِ وَ لِلشُّورى ، مَتَى اعْتَرَضَ الرَّيْبُ فِيَّ مَعَ الْأَوَّلِ مِنْهُمْ ، حَتَّى صِرْتُ أُقْرَنُ إِلى هذِهِ النَّظائِرِ! لَكِنِّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا، وَ طِرْتُ إِذْ طارُوا؛ فَصَغا رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ ، وَ مالَ الْآخَرُ لِصِهْرِهِ ، مَعَ هَنٍ وَ هَنٍ .

إِلى أَنْ قامَ ثالِثُ الْقَوْمِ نافِجاً حِضْنَيْهِ ، بَيْنَ نَثِيلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ ، وَ قامَ مَعَهُ بَنُوا أَبِيهِ يَخْضِمُونَ مالَ اللَّهِ خَضْمَةَ الْإِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِيعِ ، إِلى أَنِ انْتَكَثَ فَتْلُهُ ، وَ أَجْهَزَ عَلَيْهِ عَمَلُهُ ، وَ كَبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ !

فَما راعَنِي إِلَّا وَ النَّاسُ كَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَيَّ يَنْثالُونَ عَلَيَّ مِنْ كُلِّ جانِبٍ ، حَتَّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنانِ ، وَ شُقَّ عِطْفايَ ، مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ الْغَنَمِ »

بحث در خطبۀ سوّم نهج البلاغه بود، على عليه السلام در اين خطبه نسبت به خلفا افشاگرى مى كند. در درس قبل به اينجا رسيديم كه حضرت راجع به خليفۀ دوّم فرمود:

«فَصَيَّرَها فِي حَوْزَةٍ خَشْناءَ، يَغْلُظُ كَلْمُها، وَ يَخْشُنُ مَسُّها، وَ يَكْثُرُ الْعِثارُ فِيها،

ص: 45

وَ الْاِعْتِذارُ مِنْها» ابوبكر خلافت را گرداند در يك طبيعتى كه ذاتاً خشن بود - عمر به غلظت و خشونت معروف بود - و جراحتش غليظ و سخت بود، و تماس با او با خشونت بود، لغزش در آن طبيعت زياد بود، و بعد از لغزش عذرخواهى مى كرد.

خدا ما را از شرّش حفظ كرد. «فَلتة» اين است كه انسان فكر نكرده و ناگهانى كارى را انجام دهد. اين كلام عمر زير سؤال بردن بيعت با ابوبكر است.

ابن أبى الحديد در شرح خطبۀ 26 نهج البلاغه مى گويد:

فَقَد كان سَبَقَ من عُمَر أن قال: «إنَّ بَيْعَةَ أَبي بَكْرٍ كانَتْ فَلْتَةً وَقَى اللّهُ شَرَّها فَمَنْ عادَ إلى مِثْلِها فَاقْتُلوهُ » بيعت ابى بكر كار بى فكر و ناگهانى بود كه خدا شرّش را حفظ كرد، اگر كسى بعد از اين چنين كارى كند او را بكشيد.(1) سپس او در دفاع از سخن عمر مى گويد:

«وَاعلَم أنَّ هذهِ اللَّفْظَةَ مِن عُمَرَ مُناسِبةٌ لِلَفَظاتٍ كثيرةٍ كان يَقولُها بِمُقتضى ماجَبَلَهُ اللّهُ تعالى عَلَيهِ مِن غِلَظِ الطِّينَةِ و جَفاءِ الطَّبيعةِ و لا حيِلَةَ له فيها لأنّه مَجبولٌ عليها لا يَستَطيعُ تَغييرَها»

اين لفظ عمر مناسب است با لفظهاى ديگرى كه مى گفته، براى آنچه خدا در طبيعت عمر قرار داده بود كه طينتش غليظ بود، و طبيعتش خشك بود، و نيرنگ و حقه بازى نمى كرد، براى اين كه طبيعتش اين بود و بر اين طبيعت خلق شده بود، نمى توانست طبيعتش را تغيير دهد.

بعد ابن أبى الحديد ادامه مى دهد:

«و لا رَيبَ عِندَنا أنّه كانَ يَتَعاطى أن يَتَلَطَّفَ و أن يُخرِجَ ألفاظَهُ مَخارِجَ حَسَنَةً لَطِيفةً فَيَنزَعُ بِه الطَّبعُ الجاسِيُ و الغَريزَةُ الغَليظَةُ إلى أمثالِ هذهِ اللَّفَظاتِ و لا يَقصُدُ بِها سوءاً و لا يُريدُ بِها ذَمّاً و لا تَخطِئةً » ما شكى نداريم كه او مى خواسته با لطف و مدارا حرف بزند و الفاظ خوبى بگويد، اما آن طبيعت خشن و ذاتى، او را وادار مى كرد تا تندى كند، و اگر عمر امثال اين الفاظ را مى گويد قصد سوئى نداشته، و نمى خواسته مذمّت و تخطئه كند.

ابن أبى الحديد در ادامه به دو مورد ديگر از الفاظ ناهنجار عمر اشاره مى كند، يكى اين كه مى گويد:

«كَما قَدَّمنا مِن قَبلُ في اللَّفْظَةِ الَّتي قالَها في مَرَضِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم»6.

ص: 47

همان گونه كه در مورد كلامى كه در بيمارى رسول اللّه گفت(1) همين مطلب را بيان داشتيم. ابن أبى الحديد مى گويد:

«و كَاللَّفَظاتِ الَّتي قالَها عامَ الحُدَيبِيَةِ » و مثل كلماتى كه عمر در سال حُديبيه گفت؛(2) و در نهايت راجع به عمر مى گويد:

«وَاللّهُ تَعالى لا يُجازي المُكَلَّفَ إلّابِما نَواهُ ، ولَقَد كانَت نِيَّتُه مِن أطهَرِ النِّيّاتِ و أخلَصِها لِلّهِ سُبحانَهُ »

خدا جزا نمى دهد مكلّف را مگر به نيّت او، و نيّت عمر از پاكترين نيّتها بوده و از خالص ترين نيّتها براى خداى سبحان.(3)

به ابن أبى الحديد اعتراض شده كه اگر مى گويى عمر نمى توانسته خودش را كنترل كند و بى اختيار اين گفتارها از او صادر مى شده، پس اين يك آدم غير قابل كنترل و نامناسبى است و نمى تواند خليفۀ مسلمانها باشد، و نبايد چنين فردى در رأس خلافت مسلمين قرار گيرد؛ و اگر مى گويى رفتار و گفتارش از روى اختيار بوده، پس بد مى كرده و گناه مى كرده است؛ بنابراين اگر سوء نيّت هم نداشته، كسى كه طبيعت و ذاتى خشن و تند دارد و حتى نسبت به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم بى ادبى مى كند، نبايد خلافت و زعامت مسلمين به دست او باشد. پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم رحمة للعالمين و داراى خُلق عظيم بود، و با اخلاق كريمۀ خود مردم را جذب مى كرد. چگونه ممكن است كسى كه طبيعتش تند و خشن است و نمى تواند آن را تغيير دهد خليفۀ رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم باشد؟!7.

ص: 48

احتمال سوّم: مراد از «صاحب» حضرت على عليه السلام باشد. يعنى من كه با چنين طبيعت خشنى (عمر) همراه و هم عصر شده ام - او تنديهايى نسبت به حضرت على و فاطمه عليهما السلام و اصحاب اميرالمؤمنين كرد - اگر بخواهم با تندى برخورد كنم و مانع او شوم همه را به هم مى ريزد، و اگر با ملايمت رفتار كنم و هيچ نگويم جامعۀ اسلامى را در هلاكت مى اندازد.

«فَمُنِيَ النَّاسُ لَعَمْرُ اللّهِ بِخَبْطٍ وَ شِماسٍ ، وَ تَلَوُّنٍ وَ اعْتِراضٍ »

(پس قسم به خدا مردم مبتلا به راه و روشى شدند كه از روى آگاهى نيست، و مبتلا به چموشى و رنگارنگى و عدم قاطعيت در حكم و به حركت عرضى و غير مستقيم شده اند.)

«مُنِىَ » يعنى «اُبْتُلِىَ » گرفتار شده اند. «خبط » يعنى حركت غير معروف و نامتناسب؛ انسان آگاه كه راهى را از روى معرفت و آگاهى طى كند مستقيم مى رود، ولى آدمى كه آگاه نيست مثل كسى كه حالت مستى و جنون دارد از جاده خارج مى شود، گاهى به سمت چپ مى رود و گاهى به سمت راست. «شماس» چموشى، و «اعتراض» حركتهاى عرضى و غير مستقيم را مى گويند. در اين كلمات حضرت دو احتمال هست:

احتمال اوّل: خليفه يعنى خود عمر اين گونه بوده است كه همۀ حركت هايش از روى ناآگاهى و چموشى و ناموزونى بوده، و در تصميمات خود قاطع نبوده است.

بنابر اين احتمال، اين صفات براى عمر بوده است.

احتمال دوّم: چون حكومت تدبير نداشته و مسلط نبوده، و مجراى صحيحى را براى جامعه معيّن نكرده، مردم حركت هايشان ناموزون و درهم و برهم بوده است، در اين صورت دزدى و ناامنى و خودسرى در جامعه به وجود مى آيد. بنابر اين احتمال اين صفات براى جامعه بوده است.

به هرحال حضرت مى فرمايد: مردم گرفتار خشونت و چموشى و قلدرى و ناموزونى شده بودند.

ص: 50

«فَصَبَرْتُ عَلى طُولِ الْمُدَّةِ ، وَ شِدَّةِ الِْمحْنَةِ »

(پس من بر آن مدّت دراز و سختى رنج و اندوه صبر كردم.)

من بر سختى محنت و اندوه صبر كردم در حالى كه مدّتش طولانى بود. مدّت خلافت ابوبكر دو سال و نزديك به چهار ماه بود اما مدّت خلافت عمر ده سال و شش ماه، كه اگر ابولؤلؤ او را نكشته بود بيشتر طول مى كشيد. حضرت بر اين مدّت طولانى صبر كردند.

است كه عبدالرحمن بن عوف با او باشد. عمر حضرت على عليه السلام را در شورا قرار داد، زيرا نمى توانست شخصيتى را كه پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى خلافت بعد از خودش تعيين فرموده بود در اين شورا ناديده بگيرد.

سعد وقاص را قرار داد، زيرا مى دانست او نسبت به حضرت على كينۀ مخصوصى دارد، چون مى گويند حضرت على بعضى از خويشاوندان مادرى او را در جنگ بدر كشته بود.(1) طلحه هم نسبت به حضرت على خوش بين نبود و كينه هايى داشت.

عبدالرحمن بن عوف هم شوهر خواهر عثمان بود، البتّه خواهر مادرى او، زيرا همسر عبدالرحمن أم كلثوم دختر عُقبة بن أبى معيط بود، و مادر ام كلثوم مادر عثمان هم بوده؛ لذا روشن بود كه عبدالرحمن به نفع عثمان خواهد بود.

روى اين حساب فقط زبير با حضرت على بود و به حضرت على هم علاقه داشت، پسر عمۀ حضرت على هم بود. عمر اين پيش بينى را مى كرد كه گروه حضرت على دو نفر باشند و گروه عثمان چهار نفر؛ اما از باب اين كه احتمال مى داد طلحه به گروه حضرت على ملحق شود، گفت خليفه كسى است كه عبدالرحمن بن عوف با او باشد، البتّه در صورتى كه هيچ كس اكثريت نياورد و دو طرف مساوى باشند، و معلوم بود كه عبدالرحمن طرف عثمان است.

حضرت مى فرمايد: من با اوّلى آنها مورد شك و ترديد نبودم، براى اين كه پيغمبر در غدير خم و در جاهاى ديگر مرا به عنوان خليفۀ خود معرفى كرده بود و سوابق من بر همه كس روشن و واضح است، حال بايد قرين و هم رديف اينهايى باشم كه هيچ يك امتيازى بر ديگرى ندارد و نظير هم هستند.

«لَكِنِّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا، وَ طِرْتُ إِذْ طارُوا»

(لكن من پايين آمدم و نزديك زمين شدم وقتى آنها پايين آمدند، و پرواز كردم وقتى آنها پرواز كردند.)

«أَسَفَّ الطّائِرُ» يعنى پرنده نزديك به زمين شد. حضرت مى خواهد بفرمايد: من براى اين كه اصل اسلام حفظ شود و اختلاف به وجود نيايد ناچار بودم با آنها هماهنگ باشم و در اوج گرفتن ها و پايين آمدن ها با آنها باشم.

«فَصَغا رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ »

(پس شخصى از اين شش نفر از من اعراض كرد به خاطر كينه اى كه داشت.)

سعد وقاص مسلّم است، طلحه را هم گفته اند؛ در واقع حضرت مى فرمايد:

يك نفر آنها از من برگشت به خاطر كينه اى كه در دل داشت.(1)

«وَ مالَ الْآخَرُ لِصِهْرِهِ »

(و ديگرى هم از من ميل و اعراض كرد به خاطر خويشاوندى اى كه با عثمان داشت.)

«مصاهره» خويشى سببى را مى گويند. در اينجا مراد حضرت، عبدالرحمن بن عوف است از باب اين كه شوهر خواهر عثمان بود و به اين اعتبار طرف عثمان را گرفت، و در واقع رأى او بود كه عثمان را به خلافت رساند.4.

ص: 53

وقتى عثمان به غارت مال اللّه مشغول گشت و بيت المال را در بين خويشان خود تقسيم كرد و به ظلم و ناعدالتى دست زد، به عبدالرحمن بن عوف گفتند: اين نتيجۀ كارى است كه تو كردى، گفت: تصور نمى كردم اين گونه باشد، من هم از او كناره گيرى مى كنم؛ مى گويند ديگر به خانۀ عثمان نرفت و در مرض فوتش هم وقتى عثمان به ديدنش آمد رويش را از او گرداند و گفت: چه كنم ديگر كار از من گذشته است.(1)

«مَعَ هَنٍ وَ هَنٍ »

(با چيزهاى ديگرى كه نمى خواهم بگويم.)

در عرب به چيزهايى كه ذكرش قبيح است و بايد به اشاره و كنايه باشد «هَنْ » مى گويند. پس مسائل ديگرى هم در كار بوده و علّتهاى ديگرى هم بوده كه حضرت مى فرمايند: نمى خواهم بگويم.

«وَ قامَ مَعَهُ بَنُوا أَبِيهِ يَخْضِمُونَ مالَ اللَّهِ خَضْمَةَ الْإِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِيعِ »

(و با او پسران پدرش - قوم و خويشها و پسر عموهايش - به پا ايستادند، مال خدا را با دهان پر مى بلعيدند همچون بلعيدن شتر گياهان بهاره را.)

«خضم» به معناى نجويده فرو دادن و بلعيدن است، و «قضم» به معناى جويدن.

عثمان وقتى به حكومت رسيد حَكَم بن أبى العاص را كه پيامبر تبعيد كرده بود - و حتى دو خليفۀ اوّل و دوّم هم آنها را برنگردانيده بودند - از تبعيد برگرداند و پسرش مروان را به عنوان وزير و مشاور خودش قرار داد.

او اموال بيت المال را بين خويشاوندان خود تقسيم مى كرد، از باب نمونه بنابر نقل ابن أبى الحديد،(1) تمامى بيت المال شمال آفريقا را يكجا به عبداللّه بن سعد بن ابى سرح داد، و يا تمام خمس غنائم ارمنيه (ارمنستان) را به مروان داد و حكم و ديگر اقوامش هم از تقسيم بيت المال بى بهره نبودند، تا حدّى رسيد كه سر و صداى مسلمانان بلند شد.(2)

اما همه از هم پاشيد؛ همان طلحه اى كه با اميرالمؤمنين مخالف بود عليه عثمان مردم را تحريك مى كرد، به همين صورت ديگران. عبداللّه بن سعد بن ابى سرح استاندار مصر بود، هرچه مردم از دست او شكايت كردند كسى جوابشان را نداد، بالاخره خودشان آمدند و عثمان را سرنگون كردند.(1) اين يك قاعدۀ كلّى است كه چيزى كه بر حق نباشد هرچند هم اساس و پايه هايش را محكم كنند بالاخره زمانى از هم مى پاشد.

«وَ أَجْهَزَ عَلَيْهِ عَمَلُهُ »

(و كارهاى او زمين گيرش كرد.)

«أَجْهَزَ عَلَيْهِ » يعنى زمين گيرش كرد. وقتى آخرين ضربه را به شخص مجروح مى زنند كه زمين گير شود، مى گويند «أَجْهَزَ عَلَيْهِ »؛ كارهاى عثمان او را زمين گير كرد؛ او را در خانه محصور كردند و كشتند در حالى كه هيچ پناهى نداشت.

«وَ كَبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ !»

(و آن شكم پرش او را دَمَر به زمين انداخت.)

«كباه» يعنى سرازيرش كرد، «إنَّ الْجَوادَ قَدْ يَكْبُوا» يعنى اسبى كه خيلى تيزرو باشد گاهى اوقات سرازير مى شود و سقوط مى كند. مقصود از شكم پر عثمان، همان غارت بيت المال و تقسيم آن بين خويشاوندانش مى باشد. بالاخره آن شكم پر و آن ولخرجى ها او را ساقط و سرازير كرد.ت.

ص: 56

استعمال فعل مجهول و موقعيت سنى آن دو حضرت بعيد به نظر مى رسد؛ زيرا در آن زمان امام حسن و امام حسين بچه نبودند كه پايمال شوند، لكن چون در اطراف حضرت بودند ممكن است بگوييم جمعيت به حدّى بود كه مثل اين كه آنها زير پاها قرار گرفتند. و شايد منظور از پاره شدن دو پهلو، لباس دو پهلو باشد.

در هر صورت فشار مى آوردند كه با آقا بيعت كنند. البتّه اينها مبالغه است، مى خواهد شدّت هجوم مردم را بيان كند.

«مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ الْغَنَمِ »

(در حالى كه مردم اجتماع كردند دور من مثل گلۀ گوسفند.)

ازدحام گلۀ گوسفندان در خوابگاهشان را «رَبيضة» مى گويند. حضرت در اين قسمت چگونگى اجتماع مردمى را بيان مى كند كه براى بيعت به سوى حضرت هجوم بردند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 58

ص: 60

«خطبۀ 3 - قسمت سوّم»

«فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ نَكَثَتْ طائِفَةٌ ، وَ مَرَقَتْ أُخْرى ، وَ قَسَطَ آخَرُونَ ، كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا كَلامَ اللَّهِ حَيْثُ يَقُولُ : (تِلْكَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ) بَلى ! وَاللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوها وَ وَعَوْها، وَلَكِنَّهُمْ حَلِيَتِ الدُّنْيا فِي أَعْيُنِهِمْ ، وَ راقَهُمْ زِبْرِجُها.

أَما وَالَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ ، وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ ، لَوْلا حُضُورُ الْحاضِرِ، وَ قِيامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ، وَ ما أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَماءِ أَنْ لا يُقارُّوا عَلى كِظَّةِ ظالِمٍ ، وَ لا سَغَبِ مَظْلُومٍ ، لَأَلْقَيْتُ حَبْلَها عَلى غارِبِها، وَ لَسَقَيْتُ آخِرَها بِكَأْسِ أَوَّلِها، وَ لَأَلْفَيْتُمْ دُنْياكُمْ هذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ»

قالوا: وَ قامَ إلَيهِ رَجُلٌ مِن أَهلِ السَّوادِ عِنْدَ بُلوغِهِ إلى هذَا المَوْضِعِ مِنْ خُطْبَتِهِ ، فَناوَلَهُ كِتابا فَأَقْبَلَ يَنظُرُ فيهِ . قالَ لَهُ ابْنُ عَبّاسٍ : يا أميرَالمؤمِنينَ ، لَوِ اطَّرَدْتَ خُطْبَتَكَ مِن حَيْثُ أَفْضَيْتَ . فَقالَ : «هَيْهاتَ يَابْنَ عَبَّاسٍ ! تِلْكَ شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ »

قالَ ابْنُ عَبّاسٍ : فَوَاللّهِ ما أَسِفتُ عَلى كَلامٍ قَطُّ كَأَسَفي عَلى هذَا الكَلامِ أن لا يَكونَ أَميرُالمؤمِنينَ عليه السلام بَلَغَ مِنهُ حَيْثُ أَرادَ.

قالَ الشريفُ رحمه الله: قَولُه عليه السلام «كَراكِبِ الصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَها خَرَمَ ، وَ إِنْ أَسْلَسَ لَها تَقَحَّمَ » يُريدُ أَنّه إذا شَدَّدَ عَليها في جَذبِ الزِّمامِ و هي تُنازِعُه رَأسَها خَرَمَ أَنفَها، و إن أَرخى لها شَيئاً مع صُعوبَتِها تَقَحَّمَت به فَلَم يَملِكْها، يُقالُ : أَشنَقَ النّاقَةَ ، إذا جَذَبَ رَأْسَها بِالزِّمامِ فَرَفَعَهُ ، و شَنَقَها أيضاً، ذَكَرَ ذَلكَ ابنُ السِّكِّيتِ في «إصلاحِ المَنطِقِ ».

ص: 61

بحث در مورد درسهايى از نهج البلاغه بود، در خطبۀ سوّم بحث به اينجا رسيد كه حضرت مى فرمايد:

«فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ»

(پس وقتى كه قيام كردم به امر امامت و خلافت)

ائمۀ اطهار عليهم السلام هستند، و در عصر غيبت هم براى حاكم مسلمين شرايطى در قرآن و حديث ذكر شده كه هر كس آن شرايط را داشته باشد صاحب فرمان مى شود.(1)

«مَرَقَ » به معناى «خَرَجَ » است،

«مَرَقَ السَّهمُ مِنَ الرَّمي» يعنى تير از كمان خارج شد.

حضرت مى فرمايد: عده اى اوّل آمدند بيعت كردند ولى از آن خارج شدند. مراد از مارقين در اين كلام خوارج نهروان هستند كه جنگ نهروان را به وجود آوردند.

3 - قاسطين

«وَ قَسَطَ آخَرُونَ »

(و گروه ديگر ظلم كردند.)

در بعضى نسخه ها «فَسَقَ » دارد كه به معناى خارج شدن مى باشد،

«فَسَقَ الرُّطَبُ مِن قشرِه» يعنى خرما از پوستش خارج شد؛ اگر «فَسَقَ » باشد معناى كلام حضرت اين مى شود: و گروهى ديگر از دين خارج شدند. «قَسَطَ » از لغات اضداد است؛ يعنى هم به معناى عدل مى آيد و هم به معناى ظلم و جور، و در اينجا معناى دوّم مراد حضرت است و مقصود معاويه و گروه او مى باشند كه به حضرت ظلم كردند.

اى امّ سلمه بشنو و گواهى بده اين على بن ابيطالب آقاى مسلمانها و امام پرهيزكاران است... و كشندۀ ناكثين و قاسطين و مارقين است، امّ سلمه مى گويد: گفتم اى رسول خدا ناكثين چه كسانى هستند؟ پيغمبر فرمود: كسانى كه در مدينه با على بيعت مى كنند و در بصره نقض مى كنند، عرض كردم: قاسطين چه كسانى هستند؟ فرمود: معاويه و اصحاب او از اهل شام، عرض كردم: مارقين چه كسانى هستند؟ فرمود: اصحاب نهروان.

«فَقالَ مَوْلى أُمِّ سَلَمَةَ : فَرَّجْتِ عَنّي فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكِ ، وَاللّهِ لا سَبَبْتُ عَلِيّاً أَبَداً»(1) پس آن مولى به امّ سلمه گفت: براى من گشايش درست كردى خدا براى تو گشايش درست كند، به خدا قسم ديگر به على بد نمى گويم.

«كَأَنَّهُمْ لَمْ يَسْمَعُوا كَلامَ اللَّهِ حَيْثُ يَقُولُ : (تِلْكَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ) (2)»

(مثل اين كه اينها سخن خدا را نشنيده اند كه مى فرمايد: اين خانۀ آخرت - بهشت - را براى كسانى قرار داديم كه ارادۀ سركشى و بلندپروازى و فساد در روى زمين را ندارند و عاقبت خوب مال انسانهايى است كه اهل تقوى و پرهيزگارى باشند.)

طلحه و زبير، معاويه و گروهش، خوارج نهروان همه بر امام مسلمين طغيان كردند، و براى علوّ - همان كه ما امروز مى گوييم استكبار - و فساد در زمين سه جنگ عليه حضرت به راه انداختند، لذا حضرت اين آيه را ذكر كردند.

مرحوم خوئى در شرح نهج البلاغه مواردى را ذكر مى كند كه اين آيه تكيه كلام حضرت بوده است. از جمله روايتى است كه از مجمع البيان نقل مى كند:

«عَن زاذانَ عَن أميرالمؤمنينَ ». زاذان كه يكى از اصحاب اميرالمؤمنين و ايرانى هم بوده است از حضرت نقل مى كند:

«إنَّهُ كانَ يَمْشى فِي الأَسْواقِ وَحْدَهُ و هُوَ والٍ يُرْشِدُ الضّالَّ و يُعينُ 3.

ص: 65

الضَّعيفَ و يَمُرُّ بِالبَيّاعِ وَ البَقّالِ فَيَفْتَحُ عَلَيهِ القرآنَ و يَقْرَأُ: (تِلْكَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً) و يَقولُ : نَزَلَت هذهِ الآيةُ في أهلِ العَدلِ و التّواضُعِ مِنَ الوُلاةِ و أهلِ القُدرَةِ مِنْ سائِرِ النّاسِ »(1) حضرت على در حالى كه حاكم بود در بازارها به تنهايى و بدون اسكورت راه مى رفت، و راه گم كرده را راهنمايى مى كرد و راه را به او نشان مى داد، و به ضعيف كمك مى كرد، و بر فروشنده ها و بقّالها گذر مى كرد، قرآن را باز مى كرد و اين آيه را مى خواند: (تِلْكَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً) ، بعد مى فرمود: اين آيه در مورد حاكمانى كه اهل عدل و تواضع هستند و كسانى كه نسبت به ساير مردم اهل قدرتند نازل شده است.

همچنين روايتى را از غاية المرام از زاذان نقل مى كند:

«قالَ : رَأَيْتُ عَلِيّاً عليه السلام يُمْسِكُ الشُّسوعَ بِيَدِهِ ثُمَّ يَمُرُّ فِي الأَسْواقِ فَيُناوِلُ الرَّجُلَ الشِّسْعَ و يُرْشِدُ الضّالَّ و يُعينُ الحَمّالَ عَلَى الحَمولَةِ و يَقْرَأُ هذِهِ الآيَةَ : (تِلْكَ الدّارُ الْآخِرَةُ ...) ثُمَّ يَقولُ هذِهِ الآيَةُ نَزَلَتْ فِي الوُلاةِ و ذَوِي القُدْرَةِ مِنَ النّاسِ »(2) زاذان گفت: على را ديدم كه بندهاى كفش را به دست مى گرفت و در بازار راه مى افتاد و اگر كسى بند كفش او در رفته بود به او بند كفش مى داد و اگر كسى راه را گم كرده بود او را راهنمايى مى كرد و به حمّالان در حمل بار كمك مى كرد - اگر حمّالى مى خواست چيزى را بر پشت خود بگذارد به او كمك مى كرد - و اين آيه را مى خواند: (تِلْكَ الدّارُ الْآخِرَةُ ...) و مى فرمود: اين آيه در مورد واليان و صاحبان قدرت از مردم نازل شده است.

اين كارها براى اين بود كه حضرت اين معنا را بفهماند كه خليفۀ مسلمانها نبايد از مردم جدا باشد، بلكه بايد در جامعه بيايد و اهل تواضع باشد و با مردم فقير و طبقۀ سه در تماس باشد.

همچنين مرحوم خوئى در شرح نهج البلاغه از مجمع البيان نقل مى كند كه7.

ص: 66

حضرت على عليه السلام فرمود:

«إنَّ الرَّجُلَ لَيُعْجِبُهُ شِراكُ نَعْلِهِ فَيَدخُلُ في هذهِ الآيةِ » كسى كه بند كفشش او را به عُجب اندازد داخل در اين آيه خواهد بود، بعد از مرحوم طبرسى در مجمع البيان نقل مى كند كه در توضيح اين روايت مى گويد:

«يَعني إنَّ مَن تَكبَّرَ عَلى غَيرِهِ بِلباسٍ يُعجِبُه فهو مِمَّن يُريدُ عُلوّاً في الأرضِ »(1) كسى كه بر غير خودش تكبّر كند به واسطۀ لباسى كه از آن لباس خوشش آمده، از كسانى خواهد بود كه ارادۀ علوّ در زمين دارند.

انسان نبايد نسبت به خودش، نسبت به لباسش، نسبت به زندگى و نسبت به مقامش عُجب داشته باشد، و تصور كند كه من يك كسى هستم. مقام و لباس و خانۀ كذايى و ماشين چنانى نبايد سبب اعجاب و خودپسندى او شود.

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آيه را بر همۀ اين موارد تطبيق مى كرده است. خليفۀ مسلمين بايد در ميان جامعه بيايد و هم سطح آنها باشد؛ براى اين كه حضرت اميرالمؤمنين خلافت را يك مقام والايى كه خليفه را از مردم جدا كند نمى داند، خلافت را مسئوليتى مى داند كه به عهدۀ آن حضرت آمده كه هرچه آن مسئوليت را بهتر انجام دهد پاداش بيشترى خواهد داشت، لذا به اشعث بن قيس استاندار خودش در آذربايجان مى نويسد:

«إنَّ عَمَلَكَ لَيسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ و لَكِنَّهُ في عُنُقِكَ أَمانَةٌ »(2)

اين مقام براى تو طعمه نيست بلكه بر عهدۀ تو امانتى است؛ اگر اين امانت را خوب حفظ كردى البتّه مقام دارى.

«بَلى ! وَاللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوها وَ وَعَوْها، وَ لَكِنَّهُمْ حَلِيَتِ الدُّنْيا فِي أَعْيُنِهِمْ ، وَ راقَهُمْ زِبْرِجُها»

(بله به خدا قسم اين آيه را شنيده اند و حفظ هم كرده اند، و لكن اين سه دسته كه اين كارها را مى كنند دنيا در نظرشان زيبا جلوه داده شده، و زيور دنيا اينها را ربوده است.)5.

ص: 67

«وَعى» به معناى حفظ است؛ «حَلِىَ ، يَحْلى» يعنى زيبا جلوه داده شده؛ «زبرج» يعنى زيور؛ «راقهم» يعنى «اعجبهم» يعنى اينها را به عجب انداخته است.

خلاصه اين كه پست و مقام دنيا و زر و زيور دنيا باعث شده كه اين گروهها متكبّرانه عمل كنند و عليه حضرت على عليه السلام قيام كنند و طبق آيۀ قرآن عمل نكنند.

(وَ لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ ) (1) اموالتان را بين خودتان به باطل نخوريد؛ مراد از «اكل» تصرف است، در تعبيرات مردم هم مى گويند: فلان كس مال فلانى را خورده است، و منظورشان اين نيست كه همه اش را خورده، بلكه ماشين خريده، خانه خريده، به بچه هايش داده و... از باب اين كه خوردن يكى از مصاديق بارز تصرف است، لذا اصطلاحاً «اكل» در مطلق «تصرف» استعمال شده است. معناى كلام حضرت اين است كه: ظالمين حقوق مظلومين را به ناحق تصرف كرده اند.

«سغب» يعنى گرسنگى؛ مراد حضرت فقط خالى بودن شكم مظلومان نيست، يعنى حقوقشان پايمال شده؛ خلاصه منظور حضرت از اين جمله اين است كه انسان نبايد در مقابل اختلاف طبقاتى ظالمانۀ جامعه بى تفاوت باشد.

«لَأَلْقَيْتُ حَبْلَها عَلى غارِبِها»

(هرآينه ريسمان خلافت را بر شانه اش مى انداختم.)

«لألقيت» جواب است براى «لولا»؛ يعنى اگر نبود كه من الآن ياور دارم و حجّت بر من تمام شده است و خدا هم پيمان گرفته كه علما در مقابل ظلم و اجحافها بى تفاوت نباشند، ريسمان حكومت را به شانه اش مى انداختم. «غارب» كتف را گويند. حضرت خلافت را به شترى تشبيه كرده كه افسارش دست آن حضرت است؛ وقتى مى خواهند افسار الاغ يا شتر را رها كنند روى شانه اش مى اندازند.

«وَ لَسَقَيْتُ آخِرَها بِكَأْسِ أَوَّلِها»

(و آخر خلافت را به همان كاسۀ اوّل سيراب مى كردم.)

يعنى همان گونه كه در زمان سه خليفۀ اوّل - با اين كه خلافت حق من بود - خلافت را رها كردم، براى اين كه نيرو نداشتم و اگر رها نمى كردم باعث جنگ و ستيز و اختلاف بين مسلمانها مى شد، حالا هم رها مى كردم.8.

ص: 69

«وَ لَأَلْفَيْتُمْ دُنْياكُمْ هذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ»

(و مى يافتيد شما اين دنيايتان (خلافت) را نزد من نامطلوبتر از آب بينى بز.)

«عَفطَة» دو معنا دارد: يكى معناى «ضَرْطَة و حَبْقَة» و ديگر به چيزى كه از بينى بز بيرون مى آيد؛ اهل لغت و مرحوم عبده در شرح نهج البلاغه ذكر كرده اند: در زبان عرب به آنچه از بينى بز بيرون مى آيد «نفطة» و به آنچه از بينى گوسفند و ميش بيرون مى آيد «عَفطَة» مى گويند، اما گاهى هم در جاى يكديگر استعمال مى شود. اين دو لفظ اگر با هم استعمال شود معنايش فرق مى كند، مثل دو كلمۀ فقير و مسكين. اگر گفته شود

«ما لَهُ نافِطٌ و لا عافِطٌ » يعنى نه بز دارد نه ميش، اما وقتى يكى از اين دو لفظ به تنهايى ذكر شود در هر دو معنا استعمال مى شود.

«عَنز» يعنى بز؛ «أزهَد» افعل التفضيل است يعنى نامرغوبتر، افعل التفضيل معمولاً از فعل معلوم گرفته مى شود اما گاهى اوقات از مجهول هم مى آيد، مثلاً «أحَبّ إلَيَّ » يعنى محبوبتر است پيش من، در اينجا هم «ازهد» در «مزهود فيه» استعمال شده است، يعنى در حقيقت از فعل مجهول گرفته شده است.

خطبۀ شقشقيه در اينجا تمام شد؛ زيرا:

«قالوا: وَ قامَ إلَيهِ رَجُلٌ مِن أَهلِ السَّوادِ عِنْدَ بُلوغِهِ إلى هذَا المَوْضِعِ مِنْ خُطْبَتِهِ ، فَناوَلَهُ كِتابا فَأَقْبَلَ يَنظُرُ فيهِ »

(راويان خبر گفته اند: وقتى حضرت خطبه اش به اينجا رسيد، مردى از اهل عراق به طرف حضرت ايستاد و نوشته اى به حضرت داد، حضرت متوجّه آن نوشته شد و آن را نگاه مى كرد.)

«سواد» مراد عراق است، اهل حجاز به مردم اهل عراق اهل سواد مى گفتند، از باب اين كه در عراق زمين به خاطر وجود اشجار و مزارع سياه ديده مى شده است.

دربارۀ آنچه در اين نوشته بوده بعضى ها مطالبى مفصّل ذكر كرده اند، گفته اند:

ص: 70

در آن نامه ده سؤال بوده و حضرت هم جواب داده اند.(1)

«قالَ لَهُ ابْنُ عَبّاسٍ : يا أميرَالمؤمِنينَ ، لَوِ اطَّرَدْتَ خُطْبَتَكَ مِن حَيْثُ أَفْضَيْتَ »

(ابن عبّاس به حضرت گفت: يا اميرالمؤمنين اى كاش خطبۀ شما ادامه پيدا مى كرد! - يا - اى كاش خطبه را ادامه مى دادى! از همان جايى كه رهايش كردى.)

«فَقالَ : «هَيْهاتَ يَابْنَ عَبَّاسٍ ! تِلْكَ شِقْشِقَةٌ هَدَرَتْ ثُمَّ قَرَّتْ »

(پس حضرت فرمود: دور است و تمام شد آن حالى كه داشتم اى ابن عبّاس!! اين شقشقه اى بود كه پايين آمد و دوباره سر جاى خود قرار گرفت.)

ابن أبى الحديد معتزلى در ذيل كلام ابن عبّاس مى گويد:

«فحدَّثَني شَيخي أبوالخَيرِ مُصَدِّقُ بنُ شَبيبٍ الواسِطِيُّ في سَنَةِ ثَلاثٍ و سِتِّمِائةٍ ، قال: قرأتُ عَلى الشَّيخِ أبي محمّدٍ، عَبدِاللّهِ بنِ أحمدَ المعروفِ بِابنِ الخَشّابِ هذهِ الخُطبَةَ ، فَلَمّا انتَهَيتُ إلى هذا المَوضِعِ ، قالَ لي: لَو سَمِعتُ ابنَ عبّاسٍ يَقولُ هذا لَقُلتُ لَهُ : و هَلْ بَقِيَ في نَفسِ ابنِ عَمِّكَ أمرٌ لَمْ يَبلُغهُ في هذه الخُطبةِ لِتَتَأَسَّفَ ألّا يكونَ بَلَغَ مِن كلامهِ ما أراد! وَاللّهِ ما رَجَعَ عَنِ الأوّلينَ و لا عَنِ الآخِرينَ ، و لا بَقِيَ في نَفسِه أحدٌ لَم يَذكُرهُ إلّارَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم»(1):

استاد من مصدق بن شبيب الواسطى در سال 603 براى من گفت: اين خطبه را بر استادم ابن خشاب خواندم، وقتى به اين قسمت از خطبه رسيدم به من گفت: اگر من اين سخن را از ابن عبّاس شنيده بودم به او مى گفتم: مگر پسر عمّت على چيزى نگفته گذاشت كه تو بر آن تأسف مى خورى و مى گويى چرا كلامش به آخر نرسيد؟! به خدا قسم در درون على از گذشتگان و آيندگان چيزى باقى نماند و در مورد همه هرچه در درون داشت گفت مگر از رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم.

أمورَ تِلكَ الدُّنيا و الخِلافَةِ فيها لا يَجري بِباطِلٍ بَحْتٍ و لا بِحَقٍّ خالِصٍ بَل تَجري بِحَقٍّ و بِباطِلٍ مَمزوجَيْنِ ، فَأمّا عُثمانُ فَأرادَ أنْ يُجرِيَ أمورَ الخِلافَةِ بِمَحضِ الباطِلِ فَلَم يَتِمَّ لَهُ الأمرُ، و أمّا أميرُالمؤمنينَ عليه السلام فَأرادَ أنْ يُجرِيَ أحكامَها عَلى الطَّريقَةِ المُستَقيمَةِ و السُّنَنِ النَّبَوِيَّةِ فَلَم يَحصُلْ لَهُ ما أرادَ، و أمّا الشَّيخانِ فَأخَذا قَبضَةً مِنَ الحَقِّ و قَبضَةً مِنَ الباطِلِ فَجَرَتْ لَهُمَا الأمورُ كَما أرادا»(1):

از امام صادق عليه السلام راجع به چهار خليفۀ بعد از رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم سؤال شد كه چرا كار خلافت براى شيخين (ابوبكر و عمر) منظم شد، به وسيلۀ آنها بلاد فتح شد و احدى از مسلمين با آنها معارضه نكرد و حكومتشان برقرار و ثابت بود، اما براى عثمان و اميرالمؤمنين عليه السلام امور خلافت منظم نشد، بلكه مسلمانان عليه عثمان قيام و او را در خانه اش محاصره كردند و كشتند، و اما در زمان خلافت اميرالمؤمنين عليه السلام فتنه ها برانگيخته شد و حضرت مجبور شد با ناكثين و قاسطين و مارقين بجنگد و آنها را بكشد؟! امام صادق عليه السلام جواب فرمودند: امور دنيا و خلافت در آن با باطل محض و حق خالص پيش نمى رود، بلكه با مخلوطى از حق و باطل به پيش مى رود؛ عثمان مى خواست كارهاى خلافت را به باطل محض انجام دهد، پس امر خلافت بر او تمام نشد؛ اما اميرالمؤمنين عليه السلام مى خواست احكام خلافت را بر طريقۀ مستقيم و سنن نبوى جارى كند، پس آنچه مى خواست حاصل نشد؛ اما ابوبكر و عمر مقدارى حق و مقدارى باطل را مخلوط كردند، پس كارها بر طبق ارادۀ آنان جريان پيدا كرد. همين كه امروزيها مى گويند بايد مطابق مصلحت عمل كرد، مصلحت اقتضا مى كند دروغ بگويند، مصلحت اقتضا مى كند خلاف حق عمل كنند، حق و باطل را مخلوط كنند و مردم را قانع كنند!

اين روايت را در شرح خطبۀ 16 ذكر مى كند؛ البته اين روايت سندى ندارد، اما عملاً اين گونه است كه حق محض چون مردم نوعاً اهل دنيا هستند پيش نمى رود.4.

ص: 73

«قَولُه عليه السلام «كَراكِبِ الصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَها خَرَمَ ، وَ إِنْ أَسْلَسَ لَها تَقَحَّمَ » يُريدُ أَنّه إذا شَدَّدَ عَليها في جَذبِ الزِّمامِ و هي تُنازِعُه رَأسَها خَرَمَ أَنفَها، و إن أَرخى لها شَيئاً مع صُعوبَتِها تَقَحَّمَت به فَلَم يَملِكْها»

(منظور حضرت از جملۀ «كراكب الصّعبة...» اين است كه سوار بر شتر چموش اگر افسار شتر را بكشد و او هم سر باز زند بينى اش پاره مى شود، و اگر طناب را رها كند و نكِشد، شترى كه رام نباشد خودش و صاحبش را به هلاكت مى اندازد و در اين صورت شترسوار ديگر مالك شتر خود نيست.)

يعنى نمى تواند آن را كنترل كند.

«يُقالُ : أَشنَقَ النّاقَةَ ، إذا جَذَبَ رَأْسَها بِالزِّمامِ فَرَفَعَهُ ، و شَنَقَها أيضاً، ذَكَرَ ذَلكَ ابنُ السِّكِّيتِ في إصلاحِ المَنطِقِ »

(گفته مى شود: «اشنق النّاقة» وقتى كه سرش را با طناب بكشد و به طرف بالا بياورد، «شنقها» هم گفته مى شود، اين مطلب را ابن سكّيت در كتاب اصلاح المنطق ذكر كرده است.)

اين خطبه از خطبه هاى معروف است و عرض شد كه قبل از سيّد رضى شيخ صدوق و شيخ مفيد و ديگران آن را ذكر كرده اند. ابن أبى الحديد هم اين خطبه را قبول دارد، افضل بودن حضرت على را هم قبول داد، اما در حمد خدا مى گويد:

خدايى كه مفضول را بر افضل به خاطر مصلحت مقدّم داشت. حق اين است كه خدا اين كار را نكرد بلكه عده اى در سقيفه نشستند و اين كار را كردند. جهان جهان اختيار است و بنا نيست با اعجاز عمل شود، آنها زمينه را درست كردند و آن همه سفارشات پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم راجع به اميرالمؤمنين و ائمۀ طاهرين عليهم السلام را زير پا گذاشتند و هرچه خواستند كردند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 74

ص: 76

«خطبۀ 4»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام:

«بِنَا اهْتَدَيْتُمْ فِي الظَّلْماءِ، وَ تَسَنَّمْتُمُ الْعَلياءَ، وَ بِنَا انْفَجَرْتُمْ [أَفْجَرْتُمْ ] عَنِ السَّرارِ. وُقِرَ سَمْعٌ لَمْ يَفْقَهِ الْواعِيَةَ ، وَ كَيْفَ يُراعِي النَّبْأَةَ مَنْ أَصَمَّتْهُ الصَّيحَةُ ؟ رُبِطَ جَنانٌ لَمْ يُفارِقْهُ الْخَفَقانُ . مازِلْتُ أَنْتَظِرُ بِكُمْ عَواقِبَ الْغَدْرِ، وَ أَتَوَسَّمُكُمْ بِحِلْيَةِ الْمُغْتَرِّينَ ، سَتَرَنِي عَنْكُمْ جِلْبابُ الدِّينِ ، وَ بَصَّرَنِيكُمْ صِدْقُ النِّيَّةِ . أقَمْتُ لَكُمْ عَلى سَنَنِ الْحَقِّ فِي جَوادِّ الْمَضَلَّةِ ، حَيْثُ تَلْتَقُونَ وَ لا دَلِيلَ ، وَ تَحْتَفِرُونَ وَ لا تُميِهُونَ . الْيَومَ أُنْطِقُ لَكُمُ العَجْماءَ ذاتَ الْبَيانِ ! غَرَبَ رَأْيُ امْرِئٍ تَخَلَّفَ عَنِّي! ما شَكَكْتُ فِي الْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ ، لَمْ يُوجِسْ مُوسى عليه السلام خِيفَةً عَلى نَفْسِهِ ، أَشْفَقَ مِنْ غَلَبَةِ الْجُهَّالِ وَ دُوَلِ الضَّلالِ . الْيَوْمَ تَواقَفْنا عَلى سَبِيلِ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ ، مَنْ وَثِقَ بِماءٍ لَمْ يَظْمَأْ»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود؛ خواهران و برادران توجّه دارند كه بحث ما جنبۀ درسى دارد، لذا ناچاريم لغات نهج البلاغه و نكته هاى ادبى آن را تا اندازه اى ذكر كنيم. در اينجا خطبۀ چهارم نهج البلاغه را مورد بحث قرار مى دهيم.

خطاب حضرت در اين خطبه به كسانى است كه بعد از جنگ جمل زنده ماندند و شايد هم كسانى كه كشته شده بودند. بعضى از شارحان نهج البلاغه گفته اند:(1) شايد طلحه و زبير و ساير كشته شدگان هم مورد خطاب حضرت بوده اند. اين شيوۀ سخن گفتن نظير دارد؛ پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بعد از جنگ بدر كشته شدگان از مشركين مكّه را يكى يكى اسم بردند و مورد خطاب قرار دادند و با آنها صحبت كردند، بعضى به پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم عرض كردند: يا رسول اللّه اينها كشته شده اند، چطور با اينها صحبت مى كنيد؟ حضرت فرمودند: شما الآن شنواتر از آنها نيستيد، ولى نمى توانند جواب بدهند.(2)

انسان وقتى در عالم بالا مى رود احاطه اش زيادتر مى شود. قرآن شريف راجع به انسانها در روز قيامت مى فرمايد: (فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ) (3) در آن روز چشم تو تيز است؛ آنهايى كه در آن عالم هستند به اين عالم ما احاطه دارند.

به هرحال حضرت در اين خطبه كسانى را كه در جنگ جمل بوده اند - چه آنهايى كه كشته شدند و چه افرادى كه زنده مانده اند - مورد خطاب قرار مى دهد؛ زيرا آن حضرت مى خواسته اند موقعيت خودشان را تثبيت كنند و با افرادى هم كه زنده هستند اتمام حجّت كرده باشند. مى فرمايند:

«بِنَا اهْتَدَيْتُمْ فِي الظَّلْماءِ»

(شما به راهنمايى ما هدايت شديد و از تاريكى در آمديد.)

اين كلام حضرت تشبيه است. وقتى كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم به رسالت مبعوث شدند محيط عربستان محيط جهل و توحّش و خونريزى بود و اينها همه تاريكى معنوى2.

ص: 78

است، و به بركت پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و كسانى كه با آن حضرت بودند و در رأس آنها حضرت على عليه السلام بود، مردم از تاريكى جهل و توحّش بيرون آمدند.

ابن هشام و ساير مورّخين ذكر كرده اند كه: اوّل مردى كه به پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم ايمان آورد على بن ابيطالب عليه السلام بود.(1) اين كه حضرت مى فرمايند: «به وسيلۀ ما» از باب اين است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و خانوادۀ آن حضرت و حضرت على همه در پيشبرد اسلام نقش داشته اند، و از اين عبارت كه حضرت مى فرمايند: «به وسيلۀ ما از تاريكى در آمديد» استفاده مى شود كه پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و حضرت على عليه السلام و ائمۀ اطهار عليهم السلام همه نورند؛ يعنى در تاريكى به وسيلۀ نور ما هدايت شديد.

«وَ تَسَنَّمْتُمُ الْعَلياءَ»

(و به وسيلۀ ما به اين مقام بلند رسيديد.)

«تسنّمتم» از مادّۀ «سنام» است كه به معناى كوهان شتر آمده است، وقتى انسان بخواهد سوار شتر بشود بر كوهان سوار مى شود و آن جاى بلندى است. «عَلْياء» يعنى جاى بلند.

حضرت مى خواهند بفرمايند: شما كه در آن جهل و توحّش و بربريت بوديد و هيچ چيز هم نداشتيد، به بركت پيامبر و على و اسلام به اين مقام بلند رسيديد، و الآن بر عربستان و قسمت هايى از ايران و روم حكومت مى كنيد.

بدون ترديد حضرت على در اسلام نقش بسزايى داشته است، اوّل كسى است كه به پيامبر ايمان آورد و هميشه در ركاب پيغمبر شمشير مى زد و از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم دفاع مى كرد و وصىّ پيغمبر بود.

بسيار بى انصافى است كه ما حضرت على عليه السلام را با آن سابقه اى كه در اسلام داشته و اوّلين مردى بوده كه به پيامبراكرم ايمان آورده، و جز در تقدّمش در اسلام دهها2.

ص: 79

فضيلت علمى و اخلاقى ديگر هم دارد، در عرض معاوية بن ابى سفيان قرار بدهيم كه تا سال هشتم هجرت كافر بوده و همراه با پدرش ابوسفيان و ساير مشركين در رأس جنگهايى بوده كه با مسلمين مى كرده اند. در سال هشتم هجرت كه پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم مكّه را فتح كرد، ابوسفيان و معاويه و عده اى ديگر از روى ضرورت و ترس تسليم و به ظاهر مسلمان شدند.

«وَ بِنَا انْفَجَرْتُمْ [أَفْجَرْتُمْ ] عَنِ السَّرارِ»

(و به بركت ما شما از تاريكى داخل فجر و روشنايى شديد.)

«انفجرتم» يعنى داخل فجر شديد؛ و در بعضى از نسخه ها «أفجَرتُم» آمده(1) كه از باب افعال باشد، «أفجَرَ» يعنى «دخل فى الفجر» داخل فجر شد، مثل «أصبَحَ » يعنى داخل در صبح شد، و «أمسى» يعنى داخل در شب شد. «سَرار» و «سِرار» به شبهاى آخر ماه گفته مى شود كه تاريك است و ماه در آسمان نيست، و وقتى طلوع فجر مى شود روشن مى شود و انسان از آن تاريكى بيرون مى آيد.

حضرت آن ظلمت جهل و توحّش آنها را به شب تارى تشبيه مى كند كه هيچ نور در آن نيست و به وسيلۀ اسلام داخل فجر يعنى داخل روشنايى شدند.

در جنگ جمل با حضرت جنگيدند. حضرت على عليه السلام مجسمۀ حق است، كلامش كلام حق است، لذا مى فرمايد: كر باد گوشى كه حرف حق را نمى شنود.

«وَ كَيْفَ يُراعِي النَّبْأَةَ مَنْ أَصَمَّتْهُ الصَّيحَةُ ؟»

(و چگونه از صداى خفيف متأثر مى شود كسى كه از صداى بلند گوش او كر است ؟)

«نَبْأَة» صداى خفيف، و «صيحة» صداى بلند را مى گويند.

ظاهراً حضرت كلام خدا و پيغمبر او را به صداى بلند، و فرمايش خودش را به صداى خفيف تشبيه كرده است. حضرت مى فرمايند: آدمى كه قرآن و كلام خدا و پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در او اثر نكرده، معلوم است كه سخن من كه در درجۀ بعد از كلام خدا و پيغمبر است در او اثر نخواهد داشت.

با اين كه انسان به حسب فطرت به گونه اى است كه در مقابل حق تسليم است، اما گاهى در قساوت به جايى مى رسد كه ديگر هيچ كلام حقى در او اثر نمى كند. قرآن خطاب به بنى اسرائيل مى فرمايد: (ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ ) (1) دل شما به قدرى قساوت پيدا كرده و سخت شده كه مثل سنگ شده يا سخت تر از آن، چه آن كه از بعضى سنگها نهرهاى آب در مى آيد و بعضى سنگها هستند كه مى شكافند و از آنها آب بيرون مى آيد و بعضى از آنها از ترس خدا سقوط مى كنند، و خدا از آنچه شما عمل مى كنيد غافل نيست.

«رُبِطَ جَنانٌ لَمْ يُفارِقْهُ الْخَفَقانُ »

(محكم باد دلى كه اضطراب و ترس از خدا از آن جدا نشده و هميشه از ترس خدا مضطرب است.)

«جَنان» يعنى دل، اما «جِنان» جمع «جَنّة» به معناى باغ است.4.

ص: 81

حضرت على عليه السلام بعد از آن كه در حق پيمان شكنان نفرين كرد در حق بندگان خدا دعا مى كند، بندگانى كه چون عظمت خدا براى آنها مجسم است و به فكر قيامت هستند هميشه دلشان مضطرب است و خوف از مكر خدا دارند.

پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم به حضرت خبر داده بودند كه اينها تخلف مى كنند و خود حضرت هم كه امام بودند اطلاع داشتند.

«سَتَرَنِي عَنْكُمْ جِلْبابُ الدِّينِ »

(آنچه مرا از شما پوشانده پوشش دين است.)

«جِلباب» به چيزى مى گويند كه زنهاى عرب روى سرشان مى انداختند، از مقنعه بزرگتر است ولى به اندازۀ چادر نيست، شايد تا سر زانو را مى گرفته، و اين وسيلۀ پوشش بوده، قرآن مى فرمايد: (قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلاَبِيبِهِنَّ ) (1) اى پيامبر به زنها و دخترهاى خودت و به زنهاى مؤمنين بگو و دستور بده كه جلباب را بيندازند روى سرشان.

در كلام حضرت تشبيه است. دين براى انسان ستر و پوشش مى آورد، آدمى كه متديّن باشد كار خلاف انجام نمى دهد، به كسى ظلم نمى كند، اذيّت نمى كند، زبانش محفوظ است، چشمش محفوظ است؛ حفاظى را كه انسان به واسطۀ دين پيدا مى كند به جلباب تشبيه كرده اند.

اين كلام حضرت را بعضى از شارحان نهج البلاغه - از جمله شيخ محمّد عبده - اين گونه معنا كرده اند كه حضرت مى خواهد به طلحه و زبير بگويد: چون شما ظاهر دين را حفظ كرده بوديد صورت ظاهرتان دين بود، من ناچار بودم حرف شما را بشنوم و با شما مخالفتى نداشته باشم، و ظواهر اسلام را نسبت به شما عمل كنم و از همان اوّل به عنوان مخالف با شما رفتار نكنم.

ظاهراً اين معنا درست نباشد؛ براى اين كه اگر عبارت حضرت

«سَتَركُم عَنّي جِلبابُ الدّين» بود اين تفسير براى كلام حضرت درست بود؛ در صورتى كه حضرت مى فرمايد: مرا پوشانده بود از شما جلباب دين، من در زير جلباب دين مخفى بودم،9.

ص: 83

بنابراين منظور دين طلحه و زبير نيست بلكه دين حضرت على عليه السلام است.

پس ظاهراً مراد حضرت اين باشد كه من چون آدم متديّنى بودم و قهراً تندروى نمى كردم و سعى مى كردم به كسى ظلم و اذيّت نشود و حفظ ظاهر مى كردم، شما گول خورديد و خيال كرديد من يك آدمى هستم كه هيچ نمى فهمم. اين در دنياى امروز هم هست؛ بعضى افراد آدمهاى بابصيرت واقع بين هستند و مسائل سياسى را مى فهمند و همه كار مى توانند بكنند اما چون دين دارند و دين مانع از انجام بعضى كارها مى شود، مردم حقّه باز دنيا چون حقّه بازى دارند خيال مى كنند اين آدم ساده و نادان است و كار از او برنمى آيد، غافل از اين كه اين قدر كه آنها مسائل دنيايى را مى فهمند اين آدم متديّن هم مى فهمد اما دين مانع اوست از اين كه دست به كارهايى بزند، ولى آن آدم حقّه باز چون دين ندارد همه كار مى كند براى اين كه به هدفش برسد.

حضرت مى فرمايد: من يك آدم قوى هستم، آدم شجاعى هستم، همه كار از من برمى آيد، عواقب كار را مى فهميدم، از شما شناسايى كامل داشتم، همۀ اينها را مى دانستم، اما چون دين داشتم دين مانع از اين بود كه نسبت به شما تندروى كنم، شما خيال مى كرديد كه من اصلاً قضايا را نمى فهمم، حقّه مى زديد و خيال مى كرديد من نمى فهمم و فريب خورده ام.

«وَ بَصَّرَنِيكُمْ صِدْقُ النِّيَّةِ »

(و آن نيّت پاكى كه من داشتم مرا نسبت به شما بينا كرده بود.)

يكى از امتيازات مؤمن اين است كه نور ايمان بينايى عجيبى به او مى دهد كه مى تواند اشخاص خوب را بشناسد، روحيۀ اشخاص را تشخيص بدهد، واقع بينى پيدا مى كند، قرآن مى فرمايد: (إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً) (1) اگر تقواى خدايى داشته باشيد خدا براى شما وسيلۀ تشخيص حق از باطل قرار مى دهد.9.

ص: 84

از بركات و ثمرات تقوى اين است كه براى انسان بصيرتى پيدا مى شود كه حق را از باطل تشخيص مى دهد. حضرت هم مى فرمايد: شما آمديد و گفتيد مى خواهيم براى عمره به مكّه برويم و تجديد بيعت كرديد، و خيال كرديد كه مرا فريب داديد و من هم باور كردم كه شما راست مى گوييد، اما من مى دانستم شما چه كاره هستيد، همان نور بصيرت و دين سبب شده بود كه من شما را بشناسم.

پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد:

«اِتَّقوا فِراسَةَ المُؤمِنِ فَإنَّهُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللّهِ »(1) از فراست و تيزبينى مؤمن بترسيد كه با نور خدا نگاه مى كند. خداوند به شخص مؤمن به اندازۀ ايمان و ارتباطش با او واقع بينى و مآل انديشى مخصوصى مى دهد كه با آن مى تواند اشخاص را بشناسد كه خوبند يا بد، راست مى گويند يا دروغ و....

«أقَمْتُ لَكُمْ عَلى سَنَنِ الْحَقِّ فِي جَوادِّ الْمَضَلَّةِ »

(براى هدايت شما بر سر راه حق در جاده هاى گمراهى ايستادم - يا نشانه هايى را برپا داشتم -)

«اقام» به معناى به پاداشتن است، و به معناى ايستادن على الدّوام هم مى آيد. «سَنَن» به معناى راه راست. «جوادّ» جمع «جادة» است. «مضلّة» - به فتح ضاد و به كسر ضاد - يعنى محل گمراهى؛ اگر انسان در بيابان به جايى برسد كه چندين راه داشته باشد كه يكى از آنها او را به مقصود مى رساند و بقيه راه گمراهى باشد، در چنين موقعيتى با ارزشترين چيز براى اين شخص وجود راهنمايى است كه آنجا ايستاده باشد و راهى كه او را به مقصد مى رساند نشان دهد.

حضرت در اينجا تشبيه مى كند، مى فرمايد: من سر راه حق ايستاده ام و از بين خطوط باطل و گمراه كننده اى كه پيدا شده راه حق را به شما نشان مى دهم، شما خط خدايى و راه حق را رها مى كنيد و اين طرف و آن طرف مى رويد، جنگ جمل درست مى كنيد، جنگ صفّين و جنگ نهروان راه مى اندازيد و هر كس ادّعايى دارد.3.

ص: 85

«حَيْثُ تَلْتَقُونَ وَ لا دَلِيلَ »

(در جايى كه شما به همديگر مى رسيد و راهنمايى نداريد.)

حضرت مى فرمايند: هميشه حق يك جاده بيشتر ندارد و من هم آنجا هستم و راه حق را به شما نشان مى دهم. حق جادۀ مستقيم است، و لذا در نماز مى خوانيم:

(اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ ) خدايا راه راست را به ما بنما، راه حق خط مستقيم است و خط مستقيم هم يكى بيشتر نيست، اما راههاى باطل و گمراهى زياد است. اگر ما خواسته باشيم بين دو نقطه خط مستقيمى وصل كنيم، فقط يك خط مى توانيم وصل كنيم و آن هم كوتاهترين راه است، اما خط انحرافى هرچه بخواهى مى شود درست كرد؛ باطل همانند خطوط انحرافى زياد است، و حق مثل خط مستقيم است كه يكى بيشتر فرض ندارد.

عبداللّه بن مسعود كه يكى از صحابۀ پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم است مى گويد:

«خَطَّ لَنا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم خَطًّا و قالَ : هذا صِراطُ اللّهِ ، ثُمَّ خَطَّ خُطوطاً عَن يَمِينِه و شِمالِه و قالَ :

هذه سُبُلٌ و عَلى كُلِّ سَبيلٍ مِنها شيطانٌ يَدعونَ النّاسَ إليها، ثُمَّ تَلا قَوله تعالى: (وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ) » (1)روزى پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى ما يك خطى كشيد و فرمود: اين راه خداست، بعد خطهاى ديگرى از طرف راست و چپ كشيد و فرمود: اينها راههاى ديگرى است كه بر سر هر كدام شيطانى است كه مردم را به سوى آن مى خواند، بعد حضرت اين آيه را تلاوت كرد كه مى فرمايد: اين است راه من كه مستقيم است و اين راه را پيروى كنيد و از راههاى ديگر پيروى نكنيد كه شما را از راه حق منحرف مى كند.

البتّه آن كس كه باطل است نمى گويد من باطل هستم، بعضى از آنها شعارشان اسلام راستين است و مى گويند اين است راهى كه مصلحت خلق در آن است.3.

ص: 86

حرفهايشان ظاهر خوبى دارد اما خط باطل است. بنابراين آنچه مهم است اين است كه انسان از بين خطوط مختلف راه حق را پيدا كند، و اين امر احتياج به دليل و راهنما دارد، و لذا حضرت على عليه السلام فرمود: من بر سر راه حق ايستاده ام تا شما را بر آن راهنمايى كنم و از خطوط انحرافى باز دارم.

«وَ تَحْتَفِرُونَ وَ لا تُميِهُونَ »

(و شما زمين را حفر مى كنيد ولى آب پيدا نمى كنيد.)

«إماهة» از مادّۀ «ماء» است به معناى آب پيدا كردن، «ماء» در اصل «ماه» بوده، زيرا جمعش مى شود «مياه» و مُصغّرش «مُوَيه»؛ قاعده اى در ادبيات عرب است:

«التَّصْغيرُ وَ جَمْعُ التَّكْسيرِ يَرُدّانِ الْكَلِمَةَ إلى أُصولِها»(1) جمع مكسر و تصغير كلمات را به اصلشان برمى گردانند؛ «ماه» وقتى به باب افعال مى رود «أماهَ يُميهُ » مى شود.

در اينجا حضرت تشبيه ديگرى براى راه حق به كار برده اند، چنانچه افرادى بخواهند براى پيدا كردن آب چاه حفر كنند نياز به يك كارشناس هست تا زمين مناسب را براى حفر چاه نشان بدهد و افراد را راهنمايى كند، حضرت مى فرمايند:

شما زمين را حفر مى كنيد ولى نمى دانيد كجا به آب مى رسيد، من راهنماى شما هستم، اگر آب مى خواهيد بياييد تا شما را راهنمايى كنم.

«اَلْيَومَ أُنْطِقُ لَكُمُ العَجْماءَ ذاتَ الْبَيانِ !»

(امروز به سخن در مى آورم براى شما لالى را كه بيان دارد.)

شارحان نهج البلاغه گفته اند: مراد از «عَجماء» همين خطبه است.(2)

حضرت مى خواهد بگويد: من كلماتى مى گويم كه در عين حال كه تشبيه و4.

ص: 87

استعاره(1) دارد و مشكل است و زبان هم ندارد اما حق را به شما نشان مى دهد؛ كلام ناگويا و لال است، سخن نمى گويد، اما وقتى آن را براى شما واضح كردم شما آن را مى فهميد؛ و شايد منظور بيان داستانهاى عبرت آموز است كه زبان ندارند امّا روشنگر راه مى باشند. و بالاخره فهماندن مطلب را حضرت به لالى تشبيه كرده كه او را به زبان آورند.

«غَرَبَ رَأْيُ امْرِئٍ تَخَلَّفَ عَنِّي!»

(غروب مى كند رأى كسى كه از من تخلف كند!)

«غَرَبَ » و «عَزَبَ » هر دو خوانده شده و به يك معناست، يعنى غروب كردن. اين كلام حضرت ممكن است نفرين باشد و ممكن هم هست خبر باشد. معناى كلام حضرت اين است: به حق نمى رسد كسى كه همراه رهبر حقى مثل حضرت على نرود، و بى نتيجه است نظريۀ كسى كه از من تخلف كند زيرا به راههاى انحرافى خواهد افتاد.

«ما شَكَكْتُ فِي الْحَقِّ مُذْ أُرِيتُهُ »

(از زمانى كه حق را شناختم در آن شك نكردم.)

مردم به اين مسأله توجّه داشتند كه بايد رهبرى داشته باشند، لذا اوّل آمدند با حضرت على بيعت كردند، بعد روى اغراض و هوسها و چيزهايى كه در ميان بوده يك عده رفتند دور طلحه و زبير و جنگ جمل را درست كردند، يك عده هم دور معاويه و عمروعاص را گرفتند و جنگ صفّين را به راه انداختند، يك عده هم دور عدۀ ديگرى رفتند و جنگ نهروان را درست كردند.

حضرت مى فرمايد: دنبال كسى برويد كه هيچ وقت در حق شك نكرده است و حق برايش روشن است؛ شما مردم مرا كه اين همه سابقه در اسلام دارم، از اوّل با پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم بوده ام، و تا حالا در حق شك نكرده ام، و همۀ علوم پيامبر پيش من است،ع.

ص: 88

رها مى كنيد و پيش معاويه مى رويد كه سال هشتم هجرت آن هم از روى ترس و به زور جنگ مسلمان شد؟! قرآن شريف مى فرمايد: (أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدى فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ ) (1) آيا از كسى كه مردم را به راه حق هدايت مى كند بايد پيروى كرد يا از كسى كه خودش راه حق را نمى داند مگر اين كه ديگران هدايتش كنند؟ اين چه حكمى است كه شما مى كنيد.

مقصود اين است كه وقتى مى خواهى رهبر براى خودت انتخاب كنى، رهبرى انتخاب كن كه اعلم و داناتر باشد، باهوشتر و زيركتر و بصير باشد؛ عقل به انسان مى گويد بايد دنبال كسى رفت كه عاقل تر باشد و از همه بالاتر باشد، نه به دنبال كسى كه خودش احتياج به عصاكش دارد كه او را راهنمايى كند.

شكست بخورد. حضرت على اين داستان را ذكر مى كند تا بفرمايد: من هم اگر ترس و وحشتى دارم براى شخص خودم نيست بلكه براى مسلمين است، ناراحتى من از آن است كه مى بينم مسلمانان در مسير باطل مى افتند.

«اَلْيَوْمَ تَواقَفْنا عَلى سَبِيلِ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ »

(امروز ايستاده ايم بر سر راه حق و باطل.)

فرموده اند: امروز كه جنگ جمل با شكست لشكر طلحه و زبير و نابودى آنها پايان يافت، براى شما مردم حق و باطل روشن شده است؛ من سر راه حق هستم و شما سر راه باطل، به طرف حق بياييد؛ امام چون حق است آنها را به سوى خودش دعوت مى كند.

«مَنْ وَثِقَ بِماءٍ لَمْ يَظْمَأْ»

(كسى كه وثوق و اطمينان به آبى دارد تشنه نمى شود.)

مقصود حضرت اين است كه شما در زندگى خود مخصوصاً زندگى اسلاميتان تكيه گاهى لازم داريد، امام برحقى لازم داريد كه تكيه گاه شما باشد و شما از او پيروى كنيد، لازم است خطى داشته باشيد و مطمئن باشيد اين خط شما را به هدف مى رساند، نمى شود انسان در بيابانى باشد و دليل و راهنمايى نداشته باشد، شما در اين جهان متلاطم با توجّه به اين كه متديّن هستيد يك راهنماى دينى لازم داريد كه تكيه گاه شما باشد تا شما ناراحتى نداشته باشيد؛ كسى كه آب همراه داشته باشد كمتر از تشنگى صدمه مى بيند، چون مطمئن است هر وقت خواست مى رود سراغ آب؛ اما اگر كسى آب نداشته باشد، همين كه عطش بر او عارض شد، همين كه مى بيند آب ندارد، جنبۀ روانى كمك مى كند به اين كه تلف شود.

خلاصه حضرت مى خواهد بفرمايد: پيرو من باشيد تا اين كه در مسير زندگى گمراه نشويد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 90

ص: 92

«خطبۀ 5»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام لَمّا قُبِضَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم و خاطَبَهُ العَبّاسُ و أبوسُفيانَ بنُ حَرْبٍ في أنْ يُبايِعا لَهُ بِالخِلافَةِ :

«أَيُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْواجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجاةِ ، وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِيقِ الْمُنافَرَةِ ، وَ ضَعُوا تِيجانَ الْمُفاخَرَةِ ، أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَناحٍ ، أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَراحَ ، هذا ماءٌ آجِنٌ ، وَ لُقْمَةٌ يَغَصُّ بِها آكِلُها، وَ مُجْتَنِي الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِيناعِها كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ .

فَإِنْ أَقُلْ يَقُولُوا: حَرَصَ عَلَى الْمُلْكِ ، وَ إِنْ أَسْكُتْ يَقُولُوا: جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ ! هَيْهاتَ بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي! وَاللَّهِ لَابْنُ أَبِي طالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ ، بَلِ انْدَمَجْتُ عَلى مَكْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمُ اضْطِرابَ الْأَرْشِيَةِ فِي الطَّوِيِّ الْبَعِيدَةِ »

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود، خطبۀ پنجم مطرح است، مرحوم سيّد رضى در عنوان اين خطبه گفته است:

«و مِن خطبةٍ لهُ عليه السلام لَمّا قُبِضَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم و خاطَبَهُ العَبّاسُ و أبوسُفيانَ بنُ حَرْبٍ في أنْ يُبايِعا لَهُ بِالخِلافَةِ »

(از سخنان آن حضرت است پس از وفات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم وقتى كه عبّاس بن عبدالمطلب و ابوسفيان بن حرب به قصد بيعت خدمت ايشان مشرّف شده بودند.)

ص: 93

حضرت على عليه السلام خلافت را براى خودش نمى خواست، بلكه براى اسلام مى خواست. هدف بزرگ على اسلام و پيشرفت اسلام بود؛ روى اين اصل وقتى كه تشخيص داد اگر جنگ داخلى بشود به طور كلّى اساس اسلام از بين مى رود، به خاطر اسلام، به خاطر اين مصلحت عمومى دست از حق خود برداشت و از خلافت صرف نظر كرد.

البتّه اگر حضرت على عليه السلام خلافت را به دست مى گرفت چه بسا اسلام بهتر از اين پيش مى رفت، اما در اين شرايط مخالفت حضرت على عليه السلام موجب جنگ داخلى و بهره بردارى دشمنان اسلام مى شد، لذا وقتى ابوسفيان و عبّاس براى بيعت آمدند حضرت دست ردّ به سينۀ ابوسفيان زد و اين خواستۀ ابوسفيان را فتنه خواند.

حضرت فرمود:

«أَيُّهَا النَّاسُ شُقُّوا أَمْواجَ الْفِتَنِ بِسُفُنِ النَّجاةِ »

(اى مردم امواج فتنه ها را به وسيلۀ كشتى هاى نجات بشكافيد.)

«سُفُن» جمع «سفينة» به معناى كشتى است.

از اين كه حضرت مى فرمايند

«أَيُّهَا النَّاسُ » معلوم مى شود كه ابوسفيان و عبّاس تنها نبودند و جمعيتى را به همراه خود داشتند. حضرت فتنه ها را به درياى متلاطم موّاج تشبيه كرده اند، فتنه «مشبّه» است و دريا «مشبّه به»، اين را «استعارۀ بالكناية» مى گويند، سپس بعضى از لوازم «مشبّه به» را براى «مشبّه» ثابت مى كند، امواج و كشتى نجات كه از لوازم درياست براى فتنه اثبات شده است، اين را اصطلاحاً ترشيح مى گويند؛ و اين كه حضرت تعبير به شكافتن مى كند از باب اين است كه كشتى در دريا امواج را مى شكافد.

در واقع سكوت حضرت على عليه السلام در اوضاع متلاطم آن زمان حكم كشتى را دارد كه به وسيلۀ آن از فتنه ها نجات پيدا كند، زيرا اگر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در مقابل

ص: 95

آنها ايستادگى مى كرد اساس اسلام در معرض خطر قرار مى گرفت.

«وَ عَرِّجُوا عَنْ طَرِيقِ الْمُنافَرَةِ ، وَ ضَعُوا تِيجانَ الْمُفاخَرَةِ »

(و عدول كنيد و كنار برويد از راه اين افتخارات غلط ، و تاجهاى فخر و مباهات را زمين بگذاريد.)

«عرّجوا» يعنى تمايل پيدا كنيد، برگرديد. «منافرة» همان «مفاخرة» است منتها مفاخره اى كه اين قبيله از آن قبيله جدا بشود، بالاخره وقتى مباهات در كار آمد اتحاد و وحدت ديگر در كار نيست. «ضعوا» فعل امر حاضر است از «وضع يضع» به معناى نهادن. «تيجان» جمع «تاج» است؛ چون تاج بهترين وسيلۀ افتخار بوده و هر كسى تخت و تاج داشته از همه جلوتر بوده، اينجا حضرت مى فرمايد: از راه افتخارات غلطى كه منشأ تكبّر است دور شويد و تاجهايى را كه وسيلۀ افتخار شماست زمين بگذاريد. خلاصه اين كه چيزهايى را كه وسيلۀ شخصيت و بزرگوارى مى دانيد دور بريزيد، اينها وسيلۀ شخصيت و افتخار نيست بلكه سبب اختلاف كلمه و جنگ و ستيز مى شود.

انسان بايد هميشه مآل انديش باشد، بخصوص اگر مى خواهد به كار بزرگى دست بزند بايد مقدّماتش را فراهم كند. شما شنيده ايد بچه هاى پاكى كه نيّت خوبى هم داشته اند، در جنگ دلشان را به دريا مى زدند و بدون حساب پيش مى رفتند، يك وقت هم همه محاصره و شهيد مى شدند. وقتى انسان با دشمنى در جنگ و ستيز باشد - مثل حزب بعث عراق كه مجهّز است و ابرقدرتهاى شرق و غرب كمكش مى كنند، از كشورهاى مرتجع منطقه هم ابزار در اختيارش مى گذارند - نبايد بى حساب كار كند، بايد برنامه ريزى و طرح و برنامه داشته باشد، نيروها را بسنجد و عاقلانه وارد ميدان بشود.

حضرت على عليه السلام مى ديد هرچند ابوسفيان و عبّاس و زبير و تعدادى ديگر هستند، اما ابوسفيان كه نيّت پاكى ندارد، تعداد ديگرى هم هستند كه به اندازۀ كافى نيست، تودۀ مردم هم طرف ابوبكر و عمر رفته اند، حضرت اگر مى خواست قيام كند، مى ديد زمينه زمينۀ شكست است هرچند حق با حضرت بود، لذا مى فرمايد: پيروز كسى است كه به وسيلۀ بال پرواز كند.

در اينجا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام يك قاعدۀ كلّى به دست مى دهند و آن اين كه اوّل بايد بال يعنى وسيله و ابزار مناسب را فراهم كرد و بعد پرواز يعنى قيام كرد، اگر كسى با بال شكسته و بدون ابزار مناسب قيام كند خودش را به مخاطره انداخته است.

«أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَراحَ »

(يا اين كه طلب سلامتى كند و هم خودش و هم ديگران را راحت كند.)

«استسلم» از باب استفعال است از مادّۀ «سلم» يعنى سلامتى. اين فرمايش حضرت معنايش اين نيست كه انسان نبايد اصلاً نهضتى داشته باشد، نبايد در مقابل ظلم قيام كند، بلكه معنايش اين است كه اگر خواستى در مقابل ظلم قيام كنى براى خودت بال و نيرو تهيه كن، ملّت را با خودت همراه كن بعد قيام كن. اما اگر همۀ ملّت بر خلاف تو

ص: 98

باشند وسيلۀ تبليغات هم ندارى، حرفى كه بزنى همان جا خفه مى كنند و حق از بين مى رود، اينجا ديگر قيام عاقلانه نخواهد بود.

آلوده و لقمه اى است گلوگير، ولى باز هم آب آلوده و لقمۀ گلوگير بهتر از لقمه اى است كه پر از زنبور باشد كه اصلاً قابل استفاده نيست.

«وَ مُجْتَنِي الثَّمَرَةِ لِغَيْرِ وَقْتِ إِيناعِها كَالزَّارِعِ بِغَيْرِ أَرْضِهِ »

(و كسى كه ميوه را قبل از رسيدن بچيند مثل كسى است كه در زمين غير قابل كشاورزى كشت كند.)

«اجتناء الثّمرة» چيدن ميوه، و «ايناع» به معنى رسيدن ميوه است.

حضرت مى خواهند بفرمايند: الآن من هرچه زحمت بكشم هدر مى رود، زيرا جامعه مستعدّ و پذيرا نيست، مردم در جاى ديگرى جمع شده و در مسير ديگرى هستند. اگر من بخواهم حق را كه متعلق به خودم مى دانم احقاق كنم، مثل اين است كه انسان ميوۀ نرسيده را از درخت بچيند و يا در زمين غير قابل كشاورزى كشت كند؛ يعنى هنوز وقت احقاق حق نرسيده و هرچه زحمت بكشم هدر رفته است.

اما بعد از عثمان كه مردم همه با حضرت بيعت كردند و شرايط آماده بود، حضرت تا آخر ايستاد و حتى در جنگ جمل و صفّين و نهروان هم شركت كرد؛ زيرا در اين زمان اكثريت با حضرت بودند.

حكومت است - چنانكه گفتند - و اگر سكوت كنم، يك عده مى گويند از مرگ ترسيده است! مردان خدا خيلى وقتها گرفتار اين جهت هستند، كه اگر بخواهند جلو بيفتند مى گويند رياست طلب هستند و اگر ساكت شوند مى گويند مى ترسند، در صورتى كه گاهى انسان بايد سكوت كند و يك وقت هم بايد قيام كند.

على عليه السلام ابتدا اگر مى خواست قيام كند مى ديد نتيجه ندارد، سكوت حضرت از اين جهت بود كه اگر قيام مى كرد بى جهت خود و نيروهايش از بين مى رفت. در اين شرايط گرچه جامعه چون رشد ندارد انسان را محكوم كند، اما انسان بايد صبر كند تا شرايط فراهم شود، سعى كند شرايط و مقدّمات را فراهم كند، رشد و آگاهى به مردم بدهد و بعد قيام كند.

«هَيْهاتَ بَعْدَ اللَّتَيَّا وَ الَّتِي»

(چه دور است آنچه مى گويند بعد از آن همه مصيبت هاى كوچك و بزرگ.)

على عليه السلام غير از جنگ تبوك در همۀ جنگهاى پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم شركت داشتند و خود را به مخاطره مى انداختند، با بزرگان عرب جنگ كردند و از اين جهت ضربه هاى زيادى خوردند، اين است كه مى فرمايد: خيلى دور است نسبت به من اين حرف بعد از آن همه مصيبت ها كه من در جنگها ديده ام، من از جنگ و مرگ نمى ترسم.

«اللّتيّا» مصغّر «الّتى» است، يعنى زن كوچك و زن بزرگ، اين يك ضرب المثل در عرب است؛ مى گويند شخصى زن كوتاه قدى داشت كه اذيّتش مى كرد، او را طلاق داد و يك زن بزرگ و بلند قد گرفت او هم بدتر از اوّلى، او را هم طلاق داد، به او گفتند ديگر زن نمى گيرى ؟ گفت:

«بَعدَ اللّتيّا و الّتي لا أتَزوَّجُ أبداً» بعد از آن زن كوچك و اين زن بزرگ كه هر دو برايم مصيبت شده بودند ديگر زن نمى گيرم. حضرت اين جمله و مثل را در اشاره به حوادث بزرگ و كوچك زندگى خود به كار مى برد و آنگاه مى فرمايد:

ص: 101

«وَاللَّهِ لَابْنُ أَبِي طالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ »

(به خدا قسم پسر ابى طالب به مرگ از طفل به پستان مادرش مأنوس تر است.)

يعنى علاقۀ پسر ابى طالب به مرگ بيشتر است از علاقۀ طفل به پستان مادرش.

مرگ براى من سعادت است، كسى از مرگ مى ترسد كه وظايفش را انجام نداده باشد، اما كسى كه وظايف خود را به خوبى انجام مى دهد و مى داند مرگ لقاءاللّه است، براى انسان كمال است، در مرگ حيات انسان قرار دارد، چنين كسى از مرگ نمى ترسد. پس اين كه من در مقابل خلفا قيام نمى كنم، نه اين كه از مرگ مى ترسم بلكه براى اين است كه قيام بايد عاقلانه باشد و الآن چنين نيست.

و اسرارى است كه من مى دانم اما نمى توانم ظاهر كنم؛ زيرا شما تحمّل شنيدن آن علوم را نداريد و كنترل خود را از دست مى دهيد و مضطرب و متزلزل مى شويد، همچون تزلزل طناب در چاههاى عميق.

مسلّماً پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم علومى را به حضرت على عليه السلام القاء كرده بود، حضرت على عليه السلام آينده را مى دانست، مى دانست جامعۀ مسلمين با چه گرفتاريهايى مواجه مى شود، مسألۀ روى كار آمدن معاويه و بنى اميّه و بنى عبّاس و خارج شدن خلافت اسلامى از مسير خود و قرار گرفتن در مسير سلطنت و رياستهاى اهل دنيا را اجمالاً مى دانست اما گفتنى نبود، و چون حضرت به اين مسائل علم داشت وظيفۀ خودش را مى دانست.

اين كه حضرت اضطراب مردم را به اضطراب طناب در چاههاى عميق تشبيه مى كند براى بيان شدّت اضطراب است؛ زيرا هرچه چاه عميق تر باشد تزلزل و اضطراب طناب به علّت طولانى بودن آن بيشتر است و كنترل كردن آن دشوارتر.

فرمود:

«إنَّ رِضَا النّاسِ لا يُمْلَكُ ، و أَلْسِنَتَهُم لا تُضْبَطُ ، و كَيفَ تَسْلَمونَ مِمّا لَمْ يَسْلَمْ مِنهُ أنبياءُ اللّهِ و رُسُلُهُ و حُجَجُ اللّهِ ؟»(1) رضايت مردم هيچ وقت به دست نمى آيد و زبانهاى آنها هيچ گاه ضبط نمى شود - كه به نفع انسان حرف بزنند - و چگونه مى توانيد سالم بمانيد از آنچه أنبيا و رسولان و حجّت هاى خدا هم از آن سالم نماندند؟

پيامبران خدا هم سر زبانها مى افتادند، مردم به آنها نق مى زدند، اذيّت مى كردند، حتى به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم تهمت زدند. اگر چنانچه جامعه متعهد نباشد و رشد عقلى و دينى نداشته باشد، دشمن حرفى را سر زبانها مى اندازد ديگران هم از او نقل مى كنند، كم كم اين مسأله چيزى براى يك نفر مى شود.

لذا به برادران و خواهران توصيه مى كنم اوّلاً: اگر در انجام كارى دقّت كرديد، وظيفه را كه تشخيص داديد دنبال وظيفه برويد و از حرف مردم هراسى نداشته باشيد؛ ثانياً: اگر ديديد نسبت به شخصى حرفى سر زبانها افتاده است، اين را صد در صد حق نگيريد، احتمال بدهيد كه كسى روى دشمنى مطلبى را القا كرده باشد و بعد شايعه سازان دنبالش را گرفته باشند و كم كم مطلبى مسلّم و قطعى فرض شده باشد؛ بنابراين حرفهايى را كه مى شنويد با احتياط تلقى كنيد مگر اين كه يقين كنيد. انسان نبايد بر چيزى كه احتمال خطا هست ترتيب اثر بدهد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته3.

ص: 104

ص: 106

«خطبۀ 6»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام لَمّا أُشيرَ عَلَيهِ بِأَنْ لا يَتْبَعَ طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرَ و لا يُرْصِدَ [يَرْصُدَ] لَهُما القِتالَ :

«وَ اللَّهِ لا أَكُونُ كَالضَّبُعِ : تَنامُ عَلى طُولِ اللَّدْمِ ، حَتَّى يَصِلَ إِلَيْها طالِبُها، وَ يَخْتِلَها راصِدُها، وَ لَكِنِّي أَضْرِبُ بِالْمُقْبِلِ إِلَى الْحَقِّ الْمُدْبِرَ عَنْهُ ، وَ بِالسَّامِعِ الْمُطِيعِ الْعاصِيَ الْمُرِيبَ أَبَداً حَتَّى يَأْتِيَ عَلَيَّ يَوْمِي. فَوَ اللَّهِ ما زِلْتُ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّي مُسْتَأْثَراً عَلَيَّ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِيَّهُ صلى الله عليه و آله و سلم حَتَّى يَوْمِ النَّاسِ هذا»

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، خطبۀ ششم مطرح است؛ اين خطبه و خطبه هاى بعد از آن، خطبه هاى كوچكى است، ولى ممكن است در واقع خطبه هاى بزرگى بوده و سيّد رضى رحمه الله به حسب هدفى كه داشته قطعۀ كوچكى از آنها را به صورت يك خطبه نقل كرده باشد. در مورد اين خطبه فرموده است:

«و مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام لَمّا أُشيرَ عَلَيهِ بِأَنْ لا يَتْبَعَ طَلْحَةَ وَ الزُّبَيْرَ و لا يُرْصِدَ [يَرْصُدَ] لَهُما القِتالَ »

(كلامى است از حضرت بعد از آن كه به او تذكر داده شد كه طلحه و زبير را تعقيب نكند و وسايل جنگ را فراهم نكند و يا در كمين جنگ با آنها نباشد.)

ص: 107

اگر «لايُرْصِدَ» باشد معنايش اين است كه تهيۀ اسباب جنگ نكند، ولى اگر «لايَرْصُدَ» باشد معنايش اين است كه در كمين جنگ با آنها نباشد.

لانۀ او ضربۀ آرامى مى زند و به او مى گويد

«أَطْرِقي امَّ طُرَّيْقٍ ، خامِري امَّ عامِر»(1) يعنى سرت را پايين بينداز و چشمت را بر هم بگذار اى مادر خواب و اى كسى كه هميشه سرت را پايين مى اندازى. ملازم خانه ات باش اى «أُمّ عامِر»، كسى كارت ندارد.

«خامِرى» مفردِ مؤنث امر حاضر از مادّۀ «خمار» به معناى پوشش است. «أُمُّ عامِر» و «أُمّ طريق» كنيه هاى عرب براى كفتار است.

حضرت مى فرمايد: من مثل كفتار نيستم كه به من بگويند خيالت راحت باشد من هم با اطمينان و خيال راحت بپذيرم كه توطئه اى در كار نيست. اگر دشمن به انسان گفت خاطرت جمع باشد مسأله اى در كار نيست، نبايد تحقيق نكرده به حرف او ترتيب اثر داد، مخصوصاً در اين جهان متلاطم.

يادم هست وقتى با آقاى بنى صدر مواجه شديم به او گفتم اين همه استاندارها گزارش دادند عراق در مرزها سنگربندى مى كند، شما چرا مرزها را حفظ نكرديد؟ او گفت: گفتند عراق جرأت حمله كردن ندارد؛ ولى همه مشاهده كرديم كه عراق مناطق وسيعى از ايران را اشغال كرد و حالا بايد براى پس گرفتن هر يك وجب از آن جوانى را از دست بدهيم.

همچنين در مورد گروهكهايى كه از اوّل راهشان معلوم بود آنان را آزاد گذاشتند، آنها هم طلاها و پولها و اسلحه ها را از بيت المال بردند، خانۀ تيمى درست كردند؛ دولتها هم به جاى اين كه جلويشان را بگيرند كمكشان كردند، آنها قدرت گرفتند و حالا شخصيتهاى بارز ما را ترور مى كنند و از ما مى گيرند. اگر ما از اوّل هشيار بوديم و نمى گذاشتيم گروههاى مسلّح جاه طلب و مخالف انقلاب قدرت بگيرند و در مقابل صدام مقابله به مثل مى كرديم و مرزها را سنگربندى مى كرديم، تا اين اندازه خسارت نمى داديم.4.

ص: 109

بنابراين انسان بايد وقتى كشورى به او سپرده شد خيلى بيدار باشد، مسلمانها با حضرت على بيعت كردند، كشورهاى اسلامى را تحويل على دادند، حضرت على مى توانست ساكت باشد و بگذارد طلحه و زبير بروند و هر كارى مى خواهند بكنند ولى مى فرمايد: من مثل كفتار نيستم كه راحت بخوابد و دشمن را هيچ پندارد؛ در ادامه مى فرمايد:

«وَ لَكِنِّي أَضْرِبُ بِالْمُقْبِلِ إِلَى الْحَقِّ الْمُدْبِرَ عَنْهُ ، وَ بِالسَّامِعِ الْمُطِيعِ الْعاصِيَ الْمُرِيبَ أَبَداً حَتَّى يَأْتِيَ عَلَيَّ يَوْمِي»

(و لكن من مى زنم به وسيلۀ كسانى كه به حق اقبال مى كنند و با من هستند، آنهايى را كه از حق برگشته اند و پشت به حق كرده اند؛ و به وسيلۀ آنهايى كه اطاعت كنندۀ من هستند، كسانى را كه عصيان و طغيان كرده و شك و ترديد ايجاد مى كنند؛ و هميشه اين گونه خواهم بود تا موقعى كه زنده ام و روز مرگم نرسيده است.)

حضرت مى فرمايند: تا وقتى زنده ام به وسيلۀ نيروهايى كه در اختيار دارم و با من هستند با دشمنان مى جنگم و به وسيلۀ اين نيروها از كشور اسلامى دفاع مى كنم.

«فَوَ اللَّهِ ما زِلْتُ مَدْفُوعاً عَنْ حَقِّي مُسْتَأْثَراً عَلَيَّ مُنْذُ قَبَضَ اللَّهُ نَبِيَّهُ صلى الله عليه و آله و سلم حَتَّى يَوْمِ النَّاسِ هذا»

(به خدا قسم از زمانى كه خدا پيامبرش را قبض روح كرد تا امروز هميشه مرا از حقم كنار مى زدند در حالى كه خودشان را مقّدم مى داشتند.)

حضرت على عليه السلام در اينجا تصريح مى كنند كه خلافت پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و حكومت مسلمين حق خودشان بوده و ديگران اين حق را غصب كرده اند، و امروز هم كه مردم با حضرت بيعت كرده اند و امانت مسلمين بدين وسيله به آن حضرت سپرده شده باز عده اى (مانند معاويه و ديگران) هستند كه مى خواهند حضرت را از حقش كنار بزنند.

ص: 110

پس در حقيقت مؤسس جنگ جمل معاويه بود كه طلحه و زبير را تحريك كرد، و جنگ صفّين را هم خودش به پا كرد، جنگ نهروان هم مولود جنگ صفّين بود، و در پنج سال حكومت حضرت على كه مى بايد نيروهاى مسلمين صرف توسعۀ اسلام بشود صرف جنگهاى داخلى شد و در نتيجه نيروهاى مسلمين را تضييع كردند.

در همين انقلاب اسلامى اگر اين جنگ تحميلى عراق نبود و همچنين اين جنگهاى داخلى كه توسط گروههايى كه خود را مدافع منافع خلق و طرفدار اسلام راستين قلمداد مى كنند صورت مى گيرد، گروههايى كه خود را ضدّ امپرياليسم قلمداد مى كنند و عملاً در مسير منافع آنها قدم برمى دارند، چقدر اين انقلاب اسلامى در كشورهاى جهان سوّم جا باز كرده بود، ولى تحريك ابرقدرتها و دشمنان اسلام و خلقهاى مستضعف سبب شده است كه ما دچار جنگهاى داخلى شويم؛ الحمدللّه ملّت ما رشد و آگاهى دارد، و از روى علم و آگاهى قيام كرده است، و با اين جنگهاى داخلى هيچ وقت وظيفۀ خودش را ترك نخواهد كرد و هرچه صدمه ببيند آبديده تر و محكم تر خواهد شد؛ إن شاءاللّه به وسيلۀ همين انقلاب اسلامى، انقلابى در همۀ جهان سوّم پيدا خواهد شد و شرّ مستكبرين برطرف مى شود و مقدّمات ظهور حضرت ولىّ عصر و انقلاب جهانى فراهم مى گردد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 112

ص: 114

«خطبۀ 7»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام [يَذُمُّ فيها أَتباعَ الشَّيطانِ ]:

«اتَّخَذُوا الشَّيطانَ لِأَمْرِهِمْ مِلاكاً، وَ اتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْراكاً، فَباضَ وَ فَرَّخَ فِي صُدُورِهِمْ ، وَ دَبَّ وَ دَرَجَ فِي حُجُورِهِمْ ، فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِمْ ، وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ، فَرَكِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ ، وَ زَيَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ ، فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرَّكَهُ الشَّيْطانُ فِي سُلْطانِهِ ، وَ نَطَقَ بِالْباطِلِ عَلى لِسانِهِ »

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، اين خطبه ها خطبه هاى كوچكى مى باشند، و شايد خطبه هاى مفصّلى بوده و سيّد رضى رحمه الله قسمت هايى از آنها را نقل كرده است؛ و بيشتر اينها هم مربوط به جنگ جمل است كه اوّلين برخورد نظامى است كه حضرت على در زمان خلافتش داشته است. به آن جنگ جمل مى گويند زيرا عايشه در اين جنگ سوار بر جمل يعنى شتر نر شده بود. در اين قسمت خطبۀ هفتم را مورد بحث قرار مى دهيم.

برمى گردد و شايد همانهايى بودند كه در جنگ جمل با حضرت سر ستيز داشتند.

«ملاك» به فتح ميم و كسر هر دو صحيح است، «ملاك امر» يعنى چيزى كه قوام و اساس آن است و به اصطلاح امروز زير بنا و پايۀ كار است.

بعد از آن كه عثمان كشته شد همۀ مسلمانان در مدينه با حضرت بيعت كردند، و قاعده اش اين بود كه ديگر تمام مسلمانان با حضرت باشند و مخالفتى در كار نباشد، ولى عده اى به خاطر منافع مادّى و انگيزه هاى ديگر مخالفت كردند؛ حضرت مى فرمايد: اينها زيربناى تمامى كارهايشان را شيطان قرار دادند، شيطان به ايشان دستور مى دهد، و شيطان برايشان تصميم مى گيرد و برنامه تنظيم مى كند، خلاصه هر كارى كه مى خواهند بكنند به دنبال شيطانند.

ابليس گرفت، پس ابليس معناى وصفى است و در حقيقت لقب است.

«شيطان» هم معناى وصفى است و هم لقب است نه فقط براى آن شيطان بلكه در عرب به هر شخصى كه حالت سركشى و طغيان و فتنه انگيزى داشته باشد شيطان گفته مى شود، پس در حقيقت شيطان صفت مشبهه است. «صحاح اللغة» مى گويد:

«وَ كُلُّ عاتٍ مِنَ الإنسِ و الجِنِّ و الدَّوابِّ شَيطانٌ »(1) هر سركش و سرسختى كه از حق و حقيقت روگردان باشد چه از افراد انسانها و چه افراد جن و چه از حيوانات شيطان است؛ مثلاً اگر اسبى چموشى كند و حالت طغيان در او پيدا شود عرب به او شيطان مى گويد، پس «شيطان» صفت مشبهه و از مادّۀ «شَطَنَ » و به معناى «بَعُدَ» آمده است، و اين به اين خاطر است كه شيطان از رحمت خدا دور شده است؛ ممكن هم هست كه از مادّۀ «شَيْطَنَ » و رباعى باشد، ولى لغويّين آن را از مادّۀ «شَطَن» دانسته اند.

به هرحال، شيطان به موجودى گفته مى شود كه حالت سركش و سرسختى دارد و در عين حال تفتين و ضرر و خسارت دارد. پس شيطان يعنى هر موجود فتنه انگيز، و لذا قرآن مى فرمايد: (شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ ) (2).

نكتۀ لطيفى در داستان حضرت آدم و حوّا در قرآن آمده كه قابل توجّه است. خدا از شيطان به اين خاطر كه به آدم سجده نكرده تعبير به ابليس مى كند، مثلاً در اين آيه:

(وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ ) (3) وقتى به ملائكه گفتيم بر آدم سجده كنيد همه سجده كردند مگر ابليس؛ در اينجا مسألۀ تفتين و فتنه انگيزى مطرح نبوده است. در سورۀ أعراف هم اين داستان تكرار شده و به همين تعبير مى فرمايد: (ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ ) (4) سپس گفتيم به ملائكه بر آدم سجده كنيد پس همه سجده كردند مگر ابليس.1.

ص: 117

اما آنجايى كه مسألۀ فتنه انگيزى و وسوسه كردن مطرح است تعبير به شيطان مى كند، آنجايى كه مى خواهد بگويد شيطان آدم و حوّا را فريفت و از بهشت بيرونشان كرد تعبير به شيطان مى كند و مى فرمايد: (فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمّا كانا فِيهِ ) (1)- سورۀ أعراف (7)، آيۀ 20.(2) پس شيطان آدم و حوّا را لغزاند و از بهشت بيرونشان كرد؛ در سورۀ أعراف هم مى فرمايد: (فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ لِيُبْدِيَ لَهُما ما وُورِيَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما) (2)

پس شيطان آدم و حوّا را وسوسه كرد تا زشتى هاى پوشيدۀ آنان را هويدا و پديدار نمايد.

«وَ اتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْراكاً»

(و شيطان آنان را براى خودش شريك - و يا دام - قرار داده است.)

«أشراك» ممكن است جمع «شريك» باشد كه صفت مشبهه است، مثل «شريف» كه جمعش «اشراف» مى آيد؛ و ممكن است جمع «شَرَك» به معناى دام باشد، مثل «جبل» كه جمعش «اجبال» مى آيد. اگر جمع شريك باشد معنايش اين است كه اينها شريك و همكار شيطانند. اگر جمع «شَرَك» باشد يعنى شيطان اينها را دام خودش قرار داده است.

شيطان براى گمراه كردن افراد عده اى را پيدا مى كند و دام خود قرار مى دهد، در زمان خودمان به فرمايش رهبر انقلاب، شيطان بزرگ آمريكا خودش نمى آيد با ايران جنگ كند، صدام را تحريك مى كند، سران مرتجع منطقه را تحريك مى كند و...، اينها همه دامهاى آن شيطان بزرگند، هميشه شيطانهاى بزرگ براى پيشبرد كارشان احتياج به دامهايى دارند، به دنبال انسانهايى مى گردند كه شخصيت ندارند، طرفدار حق نيستند، خودخواه و مغرورند، چنين افرادى را پيدا مى كنند و تحريكشان مى كنند، فريبشان مى دهند، آن وقت مى شوند دامهاى شيطان بزرگ، آن شيطان بزرگتر كه از جن بوده است و به حدّى وسوسه انگيز و فتنه گر است كه در مثل حضرت آدم پيغمبر خدا0.

ص: 118

توانست اثر بگذارد، آن شيطان بزرگ هم افراد و انسانها را براى خودش دام قرار مى دهد و به وسيلۀ اين دامها ديگران را فريب مى دهد. از باب مثال در يك كشور وقتى ده نفر از سران را فريب داد، ده نفر از افراد خودخواه، شهوت پرست و رياست طلب را تحريك كرد، اين گروه همه جاى كشور را به فساد مى كشند، اقتصاد كشور را به فساد مى كشند، ملّت را به كشتن مى دهند، براى همان رياستها و خواسته هاى نفسانى اى كه دارند.

حضرت براى اين كه نهايت نفوذ شيطان را در مغز كسانى كه با حضرت به مخالفت برخاسته اند مجسم كند مى فرمايد:

«فَباضَ وَ فَرَّخَ فِي صُدُورِهِمْ »

(پس شيطان تخم و جوجه در سينه هاى آنها گذاشته است.)

«باض» از مادّۀ «بيض» است يعنى تخم. حضرت شيطان را به مرغى كه به آشيانه اى علاقه پيدا كرده تشبيه كرده است، تخم و جوجه اش را در آشيانه مى گذارد و ملازم آشيانه شده؛ يعنى اين قدر شيطان در دلهاى اينها جا گرفته، مثل اين كه دلهاى اين گروه آشيانۀ شيطان و او ملازم با آنان است.

«وَ دَبَّ وَ دَرَجَ فِي حُجُورِهِمْ »

(و شيطان به جنبش افتاده و در دامن اين مردم راه افتاده است.)

كودك وقتى شروع به حركت مى كند و روى دست و پا حركت مى كند مى گويند «دَبَّ » يعنى جنبيد، «دبّ » به صورت مصدرى يعنى جنبيدن، «دابَّة» يعنى جنبنده.

وقتى بچه توانست روى پاى خود چند قدم راه برود مى گويند «درج». «دَبَّ » و «دَرَجَ » ضميرش به اعتبار بچه هايش به شيطان برمى گردد و اين را در كلام عرب استخدام مى گويند. استخدام آن است كه لفظى را بگويند و يك معنى اراده كنند و از ضمير آن

ص: 119

لفظ كه به آن برمى گردد معناى ديگرى، يا دو ضمير يكى به يك معنى و ديگرى به معناى ديگرى، در اينجا «دبّ » و همچنين «درج» ضميرش به آن شيطان كه بچه است برمى گردد، بچۀ شيطان هم شيطان است.

مقصود حضرت اين است كه شيطان هميشه ملازم آنان و در كنار آنان لانه كرده است، هم شيطان بزرگ و هم بچۀ شيطانها.

«فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِمْ ، وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ »

(پس شيطان به وسيلۀ چشمهاى آنان نگاه مى كند، و به وسيلۀ زبانهاى آنان سخن مى گويد.)

ريشۀ تمام كارهايى كه انسان به وسيلۀ اعضاء و جوارح انجام مى دهد در دل و مغز اوست، فكر مى كند و به دنبال فكر نگاه مى كند، گرچه گاهى اوقات شما غفلت دارى از اين كه فكر كرده اى اما هر نگاهى از شما دنبال فعاليت مغز شماست، هر دست تكان دادنى از شما به دنبال حركت مغز شماست، مغز فكر مى كند تصميم مى گيرد، به دنبال تصميم مغز، چشم مى بيند، گوش مى شنود، دست و زبان حركت مى كنند.

اين كه حضرت مى فرمايد: «شيطان در سينۀ اينها تخم گذاشته و جوجه كرده» چون سينه مركز قلب است. سابقاً فعاليتها به قلب نسبت داده مى شد ولى امروز به مغز نسبت مى دهيم، و هر دو صحيح است. مغز مركز اعصاب انسان و قلب مركز خون است، اگر خون نباشد ما حيات نداريم، حيات انسان حتى حيات مغز به قلب است، اگر چنانچه قلب خون نرساند مغز هم از كار مى افتد. مركز حيات گاهى از اوقات به مغز نسبت داده مى شود، از باب اين كه مركز اعصاب است و فكر و ايده از مغز تراوش مى كند. گاهى از اوقات هم به قلب نسبت مى دهيم حتى فكر را، ولى نه اين دل صنوبرى و جسمانى، بلكه اين كنايه است، چون اين دل صنوبرى پخش كننده و توزيع كنندۀ خون در بدن است اگر از كار بيفتد تمام بدن از كار مى افتد.

به هرحال معناى كلام حضرت اين است كه دل و مغز اين عده مسخّر شيطان

ص: 120

است، فرهنگ اينها فرهنگ شيطان شده است. «فاء» در جملۀ «فَنَظَرَ»، «فاءِ تفريع» است، يعنى حالا كه شيطان دژ محكم مغز و قلب اينها را مسخّر كرده و فرهنگ و ايدئولوژى اينها فرهنگ و ايدئولوژى شيطانى شده است، پس قهراً نگاهشان هم نگاه شيطانى است، حرف زدنشان هم حرف زدن شيطانى است. سخنى كه امروز سران مرتجع منطقه مى گويند سخن رئيس جمهور آمريكاست، او به زبان اينها سخن مى گويد.

جاى تأسف است كه بعضى از سران كشورهاى اسلامى در حالى كه قدرت اقتصادى دست اينهاست، نفت كه شريان حيات دنياست به دست اينهاست، اگر يك روز نفت را قطع كنند آمريكا و اروپا را به زانو در مى آورند، اسلام كه بهترين نيروى محرك است در كشور اينهاست، اما به حدّى از خود بيخود شده اند و مغزشان را شيطان بزرگ مسخّر كرده كه از خود هيچ خوديت ندارند و نمى توانند از اين قدرت اقتصادى و از اين اسلامى كه اساس استقلال و آزادى است به نفع جامعۀ خود استفاده كنند.

دينى كه منطقش اين است: (هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلاّ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ ) (1) شما منافقان جز يكى از دو نيكويى - شهادت يا پيروزى - چيزى مى توانيد بر ما انتظار بريد؟ شهادت را اساس مكتب قرار داده است، دينى كه فداكارى و از خودگذشتگى را به ملّتش آموخته است، اين دين بهترين سرمايه براى استقلال و آزادى است. اين دو نيروى مادّى و معنوى را كشورهاى اسلامى دارند، اما چون سران خائن آنها مغزشان مغز شيطانى است و شيطان بزرگ مغزشان را مسخّر كرده، تمام حركات و سكنات و كنفرانس هايشان و جنگ و ستيزهايشان و مصاحبه هايشان همه اش بر طبق مصالح آمريكاست.2.

ص: 121

«فَرَكِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ »

(پس شيطان آنان را بر مركب لغزش سوار كرده است.)

لغزش را شيطان به وسيلۀ اين افراد انجام مى دهد، ديگر خوديتى از خود ندارند، اينها مرتكب لغزش و خلاف مى شوند اما در حقيقت شيطان مرتكب شده است، شيطان با اينها يكى شده، در حقيقت اينها هم شيطان شده اند و مجسمۀ شيطان هستند.

اين تشبيهات و كناياتى كه حضرت دارد خيلى براى كسانى كه اهل فن و سخن هستند جالب است. اين كه سيّد رضى رحمه الله در بين كلمات حضرت على عليه السلام قسمت هايى را انتخاب كرده و اسمش را نهج البلاغة گذاشته يعنى روش بلاغت، براى اين است كه ايشان اهل فن بوده و تشخيص مى داده مزايا و لطايفى را كه در سخنان حضرت على عليه السلام هست.

«وَ زَيَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ »

(و شيطان براى آنان خطاهاى بزرگ را زينت داده است.)

«خطل» لغزش و گناه بزرگ را مى گويند، و «خطاء» به مطلق لغزش و گناه گفته مى شود.

«فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرَّكَهُ الشَّيْطانُ فِي سُلْطانِهِ »

(آنان كار آن كسى را كه شيطان او را در سلطنت و قدرتش شريك كرده است انجام مى دهند.)

«فِعْلَ » اصطلاحاً مفعول مطلق نوعى براى «اتّخذوا» در اوّل خطبه است، گاهى اوقات مفعول مطلق از غير فعل خودش مى آيد اما در حقيقت به معناى همان فعل است، «اتَّخَذُوا» يعنى «فَعَلُوا». اينها حسابشان با شيطان جدا نيست، مثل اين كه با هم شركت سهامى باز كرده اند و با هم بر مردم مسلط شده اند.

ص: 122

«وَ نَطَقَ بِالْباطِلِ عَلى لِسانِهِ »

(و مثل كسى كه شيطان به باطل بر زبان او سخن مى گويد.)

يعنى شيطان حرفهاى باطل و غلط خود را به زبان آنان مى گويد. اين قسمت از كلام حضرت بر وضعيتى تطبيق مى كند كه ما الآن در منطقه داريم، شيطان بزرگ بعضى از سران منطقه را تحريك مى كند، پول اينها و نيروى اينها و جوانهاى اينها همه را صرف منافع خودش مى كند.

برمى گردانيم و بر او مسلط مى شويم اما پس از آن او پناه مى برد به استغفار و توبه، پس ما شيطانها نه هيچ گاه از او مأيوس مى شويم و نه حاجت خودمان را از او به دست مى آوريم و هميشه از ناحيۀ او در زحمت هستيم؛ و دستۀ ديگرى در اختيار ما هستند مثل توپ در دست بچه هاى شما، هرگونه كه بخواهيم آنان را مى گيريم، كمك خود آنان ما را بس است؛ اما دستۀ سوّم آنانى هستند كه مثل تو معصوم هستند و ما شيطانها قدرت تسلط بر آنان را نداريم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 124

ص: 126

«خطبۀ 8»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام يَعْني بِهِ الزُّبَيْرَ في حالٍ اقْتَضَتْ ذَلكَ :

«يَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ بايَعَ بِيَدِهِ ، وَ لَمْ يُبايِعْ بِقَلْبِهِ ، فَقَدْ أَقَرَّ بِالْبَيْعَةِ ، وَ ادَّعَى الْوَلِيجَةَ ، فَلْيَأْتِ عَلَيْها بِأَمْرٍ يُعْرَفُ ؛ وَ إِلَّا فَلْيَدْخُلْ فِيما خَرَجَ مِنْهُ »

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود، به خطبۀ هشتم رسيديم، سيّد رضى فرموده است:

«و مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام يَعْني بِهِ الزُّبَيْرَ»

(و از سخنان امام عليه السلام كه اشاره به زبير دارد.)

در اين قسمت از خطبه حضرت اسم زبير را نياورده است و ضمير آورده، ممكن است اسم زبير در اصل خطبه بوده است و لذا سيّد رضى مى گويد: مراد حضرت، زبير است.

«في حالٍ اقْتَضَتْ ذَلكَ »

(اين كلام را در وقتى مناسب فرموده است.)

سيّد رضى معيّن نكرده كه اين وقت چه زمانى بوده است.

ص: 127

مقام و شخصيت على عليه السلام آن گونه است كه نمى گويد زبير دروغ مى گويد، در صورتى كه او دروغ گفته بود، بلكه مى فرمايد: «زبير مى گويد» منتها با كلمۀ «يزعم» تعبير فرموده است.

«يزعم» به فتح عين و ضمّ آن هر دو صحيح است و معمولاً در مواردى استعمال مى شود كه كسى گفتارى دارد و ما مى دانيم گفتارش پايه و اساسى ندارد و خلاف واقع مى گويد، آيۀ قرآن مى فرمايد: (زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا) (1) گفتند كسانى كه كافر شدند ما مبعوث نمى شويم. تعبير به «زعم» براى بيان اين مطلب است كه گفتۀ آنها از روى گمان و باطل و بى اساس است. به هرحال حضرت على مى فرمايد:

«فَقَدْ أَقَرَّ بِالْبَيْعَةِ ، وَ ادَّعَى الْوَلِيجَةَ »

(پس زبير اقرار دارد كه بيعت كرده است و ادّعا مى كند كه باطنش برخلاف ظاهر بوده است.)

«وليجة» مراد باطن و سرّ است.

«فَلْيَأْتِ عَلَيْها بِأَمْرٍ يُعْرَفُ »

(پس بايد بر اين باطن و سرّ خود يك دليل شناخته شده بياورد.)

يعنى دليلى كه عقل و جامعه آن را بپسندد. اگر كسى خانه اى به شما فروخت و پولش را گرفت يا هر معامله اى انجام داد و بعد گفت من مُكْرَه و ناچار و بى اختيار بوده ام و در باطن به اين معامله راضى نبوده ام هيچ كس از او نمى پذيرد، زيرا ظاهر عمل هر كسى اين است كه از روى اختيار و خواست خودش انجام داده مگر آن كه دليل محكمى بر اين ادّعا اقامه كند.

«وَ إِلَّا فَلْيَدْخُلْ فِيما خَرَجَ مِنْهُ »

(و اگر گواه و شاهدى بر ادّعاى خود ندارد بايد در آن بيعتى كه از آن خارج گشته وارد شود.)7.

ص: 129

«و الاّ» استثناء نيست، بلكه در اصل «و ان لايأت» بوده است؛ «ان» در «لا» ادغام و «الاّ» شده است. «ما» در «فيما» موصوله است و منظور از آن بيعت است.

يكى از اصحاب حضرت على عليه السلام يك پاى شتر را زد و پى كرد، فوراً يكى از همان مردم بصره رفت زير شتر به جاى آن پا، پاى ديگر شتر را زدند و شتر غلطيد، حضرت امير عليه السلام به محمّد بن ابى بكر - برادر عايشه كه از اصحاب حضرت بود - فرياد زد و گفت خواهرت را درياب، محمّد بن ابى بكر هم فوراً رفت و عايشه را حفظ كرد چون بالاخره زن پيامبر بود. نتيجۀ اين جنگ كه طلحه و زبير به هوس رسيدن به حكومت آن را به پا كردند كشته شدن حدود هفده هزار نفر از سى هزار لشكر آنان و كشته شدن خودشان، و به نقل «كشف الغمّة»(1) كشته شدن هزار و هفتاد نفر از بيست هزار نفر سربازان حضرت على عليه السلام بود.

از اين كلام حضرت على عليه السلام استفاده مى شود كه آنها قبل از جنگ، شعر و رجز مى خواندند اما در وقت جنگ فرار مى كنند، اگر با آدم شجاع مواجه مى شدند از ميدان فرار مى كردند.(2) هميشه باطل رعد و برق دارد ولى مقاومت ندارد.

اين صهيونيستها كه پايه گذاران صهيونيسم جهانى هستند و حكومت اسرائيل را درست كرده اند، عمدۀ پولشان صرف تبليغات و دروغ پردازى و شايعه افكنى مى شود اما خودشان هيچ وقت حاضر نيستند در ميدان بيايند و خود را به كشتن بدهند، و يا اهل كار و فعاليت باشند، اگر كسى در مقابلشان ايستادگى كرد فرار مى كنند، و متأسفانه هنوز ملّتهاى مسلمان اين را نفهميده اند.

ممكن است اشارۀ حضرت به همان واقعۀ خاصى باشد كه در جنگ جمل اتفاق افتاد، كه اينها خيلى رعد و برق داشتند اما واقعيتش اين بود كه آدمهاى ترسو و ضعيفى بودند، چنان كه آخر بار نشان دادند، وقتى دو سپاه مقابل هم قرار گرفتند،..

ص: 131

در حالى كه آنها سى هزار نفر بودند و لشكر حضرت على عليه السلام به نقل كشف الغمّة بيست هزار نفر بودند، پيروزى با لشكر على بود.

و ممكن هم هست - همان گونه كه عرض شد - بيان يك قاعدۀ كلّى باشد كه هر كجا ديديد غوغا و جنجال و هياهو و سر و صدا هست، بفهميد چيزى در كار نيست، آن كه باطن دارد سر و صدا ندارد و آرام آرام كار خودش را مى كند.

بد نيست در اينجا داستانى بگويم. مى گويند دو نفر بودند هر كدام مريد يك آقايى بودند، اتفاقاً در مجلسى كه اين دو نفر بودند يكى از آن آقايان وارد مى شود، مردم جلويش بلند مى شوند چون آقاى معروفترى بوده و صلوات و تعارفات انجام مى گيرد، بعد آقاى آن مريد ديگر وارد مى شود مردم عكس العملى نشان نمى دهند چون معروف نبوده است؛ مريد آقاى اوّلى به مريد آقاى دوّمى مى گويد: آقاى ما اهميتش از آقاى شما بيشتر است چون مردم خيلى برايش سر و صدا كردند و احترام گذاشتند، اما آقاى شما در گوشه اى نشست و مردم عكس العملى نشان ندادند، در جوابش گفت: مَثَل آقاى من و آقاى تو مَثَل گوشت گاو و گوسفند است، سابقاً كمتر گاو مى كشتند ولى وقتى مى كشتند چراغ روشن مى كردند و چند نفر فرياد مى كردند بياييد ارزان شد و با تبليغات به مردم مى فروختند، ولى وقتى گوسفند باشد اين تبليغات را نمى خواهد، هر كسى عقل دارد مى رود و مى خرد.

من بارها به كسانى كه در كشور مسئوليتى را پذيرفته اند و معتقد به انقلاب هستند توصيه كرده ام: شما به جاى زياد گفتن، براى اسلام زياد كار كنيد؛ اين كه ما به مردم وعده بدهيم و بعد نتوانيم وعده ها را انجام دهيم درست نيست؛ اين كه وعده بدهيم مردم را دلگرم كنيم بعد انجام ندهيم، موجب شكست براى اسلام و انقلاب است. من نمى گويم تبليغات نباشد، تبليغ واقعيتى است كه بايد باشد اما همراه با عمل؛ اگر تبليغ باشد ولى بدون محتوا و مغز، سبب ضعف و شكست انسان است.

ص: 132

«المُؤْمِنُ وَحْدَهُ جَماعَةٌ »(1) مؤمن به تنهايى يك جماعت است؛ يعنى اگر مؤمن راه خدا و حق را تشخيص داد مى ايستد ولو همه با او مخالفت كنند. انسان نبايد با سر و صداها و تبليغات دست از حرف حق بردارد،

نفس امّاره ام مى تواند مرا از حق منصرف كند و نه تبليغات ديگران. اينها پياده نظام و سواره نظام خود را جمع كرده اند و در مقابل من آورده اند ولى من خودم را حق مى دانم، در مقابل اينها خواهم ايستاد و بالاخره كارى خواهم كرد تا پيروز شوم.

انسانى كه طرفدار حق است تك و تنها مى ايستد تا پيروز شود، ايمان شجاعت مى آورد، و مؤمن شجاع عرصه را بر باطل تنگ خواهد كرد.

«وَ ايْمُ اللَّهِ لَأُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا ماتِحُهُ »

(و قسم به خدا حوض جنگ را بر اينها پر خواهم كرد!)

«لأفرطنَّ » يعنى حتماً پر مى كنم؛ «أنا ماتحه» يعنى خودم آبش را تهيه مى كنم و پرش مى كنم، «ماتح» به كسى مى گويند كه از چاهى آب بكشد، و «مائح» به كسى مى گويند كه برود ته چاه و از آن آب بردارد؛ «أيمِ ، أيمَ ، أيمُ ، يَمْ و أيمُنْ » همه به يك معناست، يعنى قسم به خدا.

حضرت مى فرمايد: در اين جنگ چنان عرصه را بر اينها تنگ خواهم كرد كه هيچ كدام نجات پيدا نكنند. جنگ را تشبيه به حوض و استخر كرده اند، خودمان مى گوييم فلانى در گرداب غرق شده است. حضرت هم مثل اين كه مى فرمايد: گردابى براى اينها درست خواهم كرد كه در آن غرق شوند.

«لا يَصْدِرُونَ عَنْهُ وَ لا يَعُودُونَ إِلَيْهِ »

(كه از كنار آن حوض برنگردند و به سوى آن هم بازگشت نكنند.)

حضرت مى فرمايد: اينها در ميدان جنگ خفه مى شوند و بر فرض يك نفر هم نجات پيدا كند آنچنان گوشمالى مى شود كه ديگر به اينجا برنمى گردد و هوس جنگ با على نمى كند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 136

ص: 138

«خطبۀ 11»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام لِابْنِهِ مُحمّدِبنِ الحَنَفِيَّةِ لَمّا أَعْطاهُ الرّايَةَ يَوْمَ الجَمَلِ :

«تَزُولُ الْجِبالُ وَ لا تَزُلْ ، عَضَّ عَلى ناجِذِكَ ، أَعِرِ اللَّهَ جُمْجُمَتَكَ ، تِدْ فِي الْأَرْضِ قَدَمَكَ ، ارْمِ بِبَصَرِكَ أَقْصَى الْقَوْمِ ، وَ غُضَّ بَصَرَكَ ، وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ سُبْحانَهُ »

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود، رسيديم به خطبۀ يازدهم از نهج البلاغه.

«و مِن كلامٍ لَهُ عليه السلام لِابْنِهِ مُحمّدِبنِ الحَنَفِيَّةِ »

(از سخنان حضرت امير عليه السلام است خطاب به فرزندش محمّد بن حنفيه.)

در تاريخ آمده است در زمان خلافت ابوبكر وقتى اسرايى را آوردند، اين زن سهم حضرت امير عليه السلام شد و يا او را خريد، بعداً طايفۀ بنى حنيفه خدمت حضرت آمدند و گفتند كه او به ناحق از ما گرفته شده است، حضرت هم فوراً او را آزاد كردند، بعد به رضايت خود اين زن و اظهار علاقۀ او حضرت با او ازدواج كردند و محمّد يكى از فرزندان اين زن است.(1)

در جنگ جمل حضرت لشكرش را منظم كرد، معمولاً آرايش جنگى در سابق به اين صورت بوده كه يك ميمنه (جناح راست) يك ميسره (جناح چپ) و قلب و جناح و كمين داشته است.(2) و به همين لحاظ به مجموع لشكر «خميس» مى گفتند، چون از پنج قسمت تشكيل مى شد. جناح به معناى بال است و منظور عقب لشكر است، مثل اين كه امروز هم در دنبال لشكر افرادى هستند تا مجروحين و جنازه ها را جمع آورى كنند، يك قسمت هم كمين مى باشند تا بروند جلو اوضاع را بررسى كنند، يك شخصيتى را هم پرچمدار قرار مى دادند و با جمعى در قلب لشكر قرار مى گرفت، و نقش پرچمدار در ميدان جنگ بسيار مهم بوده است، بايد خيلى محكم باشد، زود از ميدان در نرود؛ زيرا تمام لشكر چشمش به پرچم بود، اگر يك وقت سقوط مى كرد اين علامت شكست لشكر بود و همه فرار مى كردند، بنابراين بايد فرد قوى، محكم و شجاع پرچمدار باشد.

حضرت على عليه السلام در اين جنگ در اثر اعتمادى كه به شجاعت محمّد فرزندش داشت او را پرچمدار قرار داد و پرچم را به او سپرد. در تاريخ آمده است كه به حضرت امير اظهار كردند چرا حسن و حسين را پرچمدار قرار نمى دهى ؟ در جواب كلامى به اين مضمون فرمودند: محمّد فرزند من است ولى حسن و حسين هم فرزند2.

ص: 140

من و هم فرزند پيامبرخدا صلى الله عليه و آله و سلم هستند،(1) و براى حفظ حريم پيامبرخدا من مخصوصاً حسن و حسين را پرچمدار قرار ندادم. حضرت پس از اين كه پرچم را به محمّد حنفيه دادند اين جملات را به محمّد فرمودند:

«عَضَّ عَلى ناجِذِكَ »

(بر دندانهايت گاز بگير.)

«عَضَّ ، يَعَضُّ » يعنى گاز گرفت، در قرآن آمده است: (وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ ) (1) يعنى روزى كه ظالم از فرط حسرت و ناراحتى بر دست خود گاز مى گيرد، كه منظور روز قيامت است.

«ناجذ» را به سه معنى گفته اند: 1 - همۀ دندانها 2 - دندان عقل 3 - بين دندان نيش و دندانهاى آسيابى، كه به اينها «ضواحك» هم مى گويند يعنى دندانهايى كه در حين خنده پيدا مى شوند.

على عليه السلام مى فرمايد: وقتى كه مشغول جنگ هستى و با دشمن مواجه شده اى بر دندانهايت گاز بگير، يعنى بر دندانهاى خودت فشار بياور. اين فشار آوردن يك حالت قدرت و استحكام به انسان مى دهد، گاهى اوقات انسان در هواى سرد گرفتار مى شود و مى لرزد، اگر بخواهد لرزه اش را برطرف كند بر خودش فشار مى آورد و دندانها را به هم فشار مى دهد لرزۀ او كم مى شود؛ ترس هم به همين صورت است، فشار بر دندانها اين اثر را دارد كه ترس انسان را برطرف مى كند، وانگهى علامت غضب انسان هم هست.

از كلمات حضرت على عليه السلام در نهج البلاغه استفاده مى شود كه فشار آوردن بر دندان سبب مى شود اگر تير يا شمشيرى به سر انسان بخورد اثرش كمتر شود، و در خطبۀ 66 مى فرمايد:

«و عَضّوا عَلَى النَّواجِذِ، فَإنَّهُ أَنْبى لِلسُّيوفِ عَنِ الْهامِ » گاز بر نواجذ بگيريد، زيرا اين كار شمشيرها را از مغز سرتان كندتر مى كند. «نَبا السّيف» يعنى شمشير كارگر نشد و اثر نكرد، «هام» جمع «هامَة» است يعنى مغز سر انسان. و در7.

ص: 142

خطبۀ 124 مى فرمايد:

«و عَضّوا عَلَى الأَضْراسِ فَإنَّهُ أَنْبى لِلسُّيوفِ عَنِ الْهامِ ».

«اضراس» جمع «ضرس» است يعنى دندان.

به هرحال فشار بر دندانها هم سبب استحكام و ستبر شدن رگها و اعصاب سر مى گردد و قدرت طبيعى در مغز پيدا مى شود و هم يك حالت روحى دارد، چون اين فشار علامت غضب است، شايد در دشمن اثر كند و او را به وحشت اندازد.

«أَعِرِ اللَّهَ جُمْجُمَتَكَ »

(جمجمه ات را به خدا عاريه بده.)

«جمجمه» استخوان سر را مى گويند كه مغز سر در آن قرار گرفته است. حضرت مثل اين كه مى فرمايد: در وقت جنگ مغزت را به خدا عاريه بده خدا آن را به تو برمى گرداند. مغز شريف ترين عضو بدن انسان است كه اگر از بين برود خود انسان هم از بين مى رود. در واقع اين جمله كنايه است و حضرت خواسته بفرمايد: خودت را به خدا عاريه بده.

بعضى از شارحان نهج البلاغه گفته اند: حضرت در ضمن به محمّد حنفيه خواسته بفهماند كه مطمئن باش كه تو در اين جنگ كشته نمى شوى، مغزت را كه به خدا عاريه بدهى به تو برمى گرداند چون عاريه را معمولاً برمى گردانند، و اگر بنا بود محمّد حنفيه در اين جنگ شهيد بشود مى فرمود: مغزت را به خدا بفروش،(1) زيرا در قرآن خداوند راجع به شهدا مى فرمايد: (إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ) (2) خداوند از مؤمنين خودشان و مالشان را خريده است كه در مقابل بهشت به آنها بدهد.

ولى مى توان گفت بر فرض كه انسان شهيد شود باز تعبير به عاريه صحيح است،1.

ص: 143

براى اين كه انسان وقتى اين بدن طبيعى را به خدا بدهد و بميرد فانى نمى شود. قرآن مى فرمايد: (وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْياءٌ) (1) به كسانى كه در راه خدا كشته مى شوند نگوييد مرده اند بلكه زنده اند. بر فرض اين كه بدن خاكى از انسان گرفته شود، آن بدن مثالى و بدن مناسب با بهشت كه همان واقعيت انسان است و تحت كنترل و تأثير روح و جان انسان است باقى مى ماند، انسان با مردن و كشته شدن تمام نمى شود.

«تِدْ فِي الْأَرْضِ قَدَمَكَ »

(قدم و پاى خودت را در زمين ميخكوب كن.)

«وَتَدَ يَتِدُ» امر حاضرش مى شود «تِدْ»، از «وَتَد» است يعنى ميخ. يعنى همان طور كه ميخ در زمين فرو مى رود تو هم اين گونه محكم باش، هرچه دشمن به تو فشار بياورد تو هيچ از جاى خود حركت نكن. در واقع اين تأكيد همان جملۀ اوّل است كه فرمود:

كوهها از جا حركت مى كنند ولى تو حركت نكن.

«اِرْمِ بِبَصَرِكَ أَقْصَى الْقَوْمِ ، وَ غُضَّ بَصَرَكَ »

(چشم خود را به منتهاى قوم بينداز، و چشمت را بشكن.)

اين دو جمله در حقيقت حكم يك جمله را دارد. انسان در حال جنگ با دشمن نبايد سرش پايين باشد و از دور غافل شود، بلكه بايد مواظب اطراف باشد، دشمن ممكن است از هر طرفى به انسان يورش بياورد، مخصوصاً در زمان ما كه جنگ با شمشير نيست و به وسيلۀ تير و مسلسل و اين گونه چيزهاست كه از راه دور هدف گيرى ممكن است. بايد همه جا را ببيند اما در عين حال چشمها را خيره نكند، براى اين كه خيره نگاه كردن سبب وحشت مى شود، لذا حضرت مى فرمايد: «غُضَّ بَصَرَكَ ».4.

ص: 144

«غُضَّ » امر حاضر است از «غَضَّ » به معناى شكستن، قرآن مى فرمايد:

(قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ ... وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ ) (1) اى پيامبر به مؤمنين بگو از نگاهشان بشكنند و كم كنند - يعنى خيره به زنهاى مردم نگاه نكنند - و به زنهاى مؤمنه هم بگو از نگاهشان بشكنند. «أبصار» جمع «بصر» و منظور ديد چشم است. خدا نمى خواهد بفرمايد چشمتان را ببنديد، بلكه مى خواهد بفرمايد:

خيره نشويد و نگاه هوس آلود نكنيد كه خطرناك است.

به هرحال حضرت مى خواهند بفرمايند: تنها جلوى خود را نبين، آخر ارتش دشمن را هم ببين. ممكن است كسى از دور به طرف شما آيد و از آن دور شما را هدف گيرى كند، پس همۀ ارتش دشمن را در نظر بگير، ولى در عين حال به دشمن و آرايش نظامى او خيره مشو؛ زيرا ممكن است كم كم از دورنماى لشكر دشمن تزلزل در تو پيدا شود و بترسى.

«وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ سُبْحانَهُ »

(و بدان با عمل به همۀ اين دستورات پيروزى از ناحيۀ خداوند سبحان است.)

«سبحان» يا مصدر باب تفعيل است به معناى تسبيح، يا به قول سيبويه اسمى است به معناى تسبيح؛ و از نظر تركيب مفعول مطلق نوعى است كه فعل آن محذوف است و در اصل

«سَبَّحْتُ سُبحانَ اللّه» بوده؛ يعنى تسبيح مى كنم خدا را تسبيحى كه مناسب شأن اوست.

اين كلام حضرت همان حقيقتى است كه خدا به پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم خطاب مى كند و مى فرمايد: (وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمى ) (2) اى پيامبر آن وقتى كه رمى (تيراندازى) مى كردى تو نبودى كه تير را به هدف رها مى كردى بلكه اين خدا بود كه7.

ص: 145

رمى كرد، در صورتى كه پيامبر رمى كرده بود ولى مى خواهد بگويد: اى ارتش مسلمان در عين حال كه تو فعاليت كردى ولى بدان كه پيروزى از ناحيۀ خداست، اگر نيروى ايمان دارى همين را هم خدا به تو داده است و شرايط پيروزى را خدا فراهم كرده است.

«وَ لَقَدْ شَهِدَنا فِي عَسْكَرِنا هذا أَقْوامٌ فِي أَصْلابِ الرِّجالِ وَ أَرْحامِ النِّساءِ، سَيَرْعُفُ بِهِمُ الزَّمانُ وَ يَقْوى بِهِمُ الْإِيمانُ »

(و به درستى كه در ارتش ما حضور دارند كسانى كه در صلب مردان و رحم زنان هستند و روزگار آنان را به وجود مى آورد و به وسيلۀ آنان ايمان قوى مى شود.)

«رعاف» خون دماغ است و چون ناگهانى و بدون توجّه جارى مى شود، حضرت از كسانى كه يك مرتبه در زمانى پيدا مى شوند و جزو دوستان آن حضرت هستند اين گونه تعبير مى كند.

حضرت در واقع مى فرمايد: نه تنها رفيق تو اينجاست بلكه امّتهايى كه تا روز قيامت مى آيند و دلشان با ماست و از اين پيروزى ما خوشحال هستند جزوِ ما محسوب مى شوند. در اين قسمت حضرت فرمود: ملاك اين كه كسى جزوِ ارتش ما باشد خواست دل آنهاست، هر كسى دوستدار على و دوستدار پيروزى على باشد جزوِ ارتش على است و مثل اين است كه در ركاب حضرت شمشير زده و سبب پيروزى آن حضرت شده است.

حضرت در خطبۀ 201 نهج البلاغه مى فرمايد:

«أَيُّهَا النّاسُ إنَّما يَجْمَعُ النّاسَ الرِّضا وَ السُّخْطُ ؛ و إنَّما عَقَرَ ناقَةَ ثَمودَ رَجُلٌ واحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللّهُ بِالْعَذابِ لَمّا عَمُّوهُ بِالرِّضا، فَقالَ سُبحانَهُ (فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِينَ ) (1) » آنچه باعث اجتماع مردم و هماهنگى است رضايت و خشم آنهاست؛ همانا ناقۀ قوم ثمود را يك نفر پى كرد، ولى خدا همه را به عذاب عموميّت داد، زيرا همه از پى شدن ناقه راضى و خوشحال شدند، پس خداوند سبحان فرمود: قوم ثمود ناقه را پى كردند و پس از آن كه عذاب آمد همۀ آنها پشيمان گشتند.7.

ص: 147

پس ملاك اين كه جمعيتى را جزوِ يك گروه و ارتشى به حساب آوريم همان خواست درونى افراد است، و قهراً خواست درونى بروز و ظهور مى كند.

خداوند إن شاءاللّه به ما توفيق دهد كه مشى و روش ما تابع مشى و روش على عليه السلام باشد، و در خط اميرالمؤمنين باشيم و از اسلام دفاع كنيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 148

ص: 150

«خطبۀ 13 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام في ذَمِّ أَهلِ البَصرَةِ :

«كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ ، وَ أَتْباعَ الْبَهِيمَةِ »

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، به خطبۀ سيزدهم رسيديم. بعد از آن كه حضرت امير عليه السلام در جنگ جمل كه در حوالى بصره انجام شد پيروز شدند فرمايشاتى در مذمّت اهل بصره فرمودند.

«كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ ، وَ أَتْباعَ الْبَهِيمَةِ »

(شما مردم بصره ارتش يك زن شده بوديد، و پيروان يك چهارپا.)

«بهيمة» يعنى زبان بسته، از ريشۀ «ابهام» است؛ جمع «بهيمة» «بهائم» است، به چهارپايان بهائم مى گويند چون صداى آنان مبهم است.

توضيح داستان جنگ جمل در درسهاى سابق و در ذيل خطبۀ ششم گذشت.

اجمال داستان اين است كه طلحه و زبير پس از كشته شدن عثمان با حضرت على عليه السلام بيعت كردند، ولى خواسته هايى از حضرت امير داشتند كه چون آن خواسته ها برآورده نشد به قصد اين كه خلافت حضرت على را به هم بزنند از مدينه به مكّه رفتند و به همراهى عايشه تصميم گرفتند كه عليه حضرت قيام كنند، در مكّه سه هزار نفر از

ص: 151

افراد ناراضى را جمع آورى كردند و چون طلحه در بصره نفوذ داشت تصميم گرفتند به طرف بصره بروند و آنجا را مركز مخالفت با حضرت قرار بدهند، با اين سه هزار نفر عازم بصره شدند،(1) به بصره كه رسيدند تعدادشان به سى هزار نفر رسيد.

هرچه فتنه هست از ناحيۀ اين شتر است، دستور داد شتر را از صحنه خارج كنند، يك پاى شتر را زدند، يكى از مردم بنى ضبّه آمد و خود را به جاى پاى شتر قرار داد، پاى ديگرش را زدند و شتر غلطيد، در اين موقع حضرت امير به محمّد بن ابى بكر گفت:

خواهرت را درياب، و محمّد هم عايشه را از معركه بيرون برد.

وقتى عراق به ايران حمله مى كند - البتّه ما سران حزب بعث را متعهد به اسلام نمى دانيم ولى ارتش صدام نوعاً مسلمانهاى عراق هستند و ايرانى ها هم مسلمان هستند - وظيفۀ ماست بلكه وظيفۀ همۀ مسلمانهاست مطابق اين آيۀ شريفه عليه صدام جنگ كنند تا دست از اين طغيان و تجاوز بردارد.

حضرت على بعد از پايان جنگ خطبه اى خطاب به مردم بصره ايراد مى كند و مى فرمايد:

«كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ ، وَ أَتْباعَ الْبَهِيمَةِ »

(شما مردم بصره ارتش آن زن شده بوديد، و پيروان آن چهارپا.)

در جنگ جمل موقعيت عايشه به عنوان زن پيامبر و دختر خليفۀ اوّل باعث شد كه طلحه و زبير از اين موقعيت استفاده كنند و او را جلودار قرار بدهند و مردم هم دور او جمع شوند، مقصود از بهيمه همان شترى است كه عايشه بر آن سوار بود.

غير اموال و حقوق مقبول نيست و ثانياً: در موردى كه شهادت زن مقبول است شهادت دو زن جايگزين شهادت يك مرد است، بنابراين اگر در موردى شهادت دو مرد لازم باشد شهادت چهار زن كفايت مى كند يا يك مرد و دو زن. نصّ صريح قرآن است كه مى فرمايد: (فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتانِ ) (1) - و كم بودن حظّ و بهرۀ آنها نيز به اين است كه ارث زنان نصف ارث مردان است.

علاقه اى كه يك زن نسبت به فرزندش دارد و لطف و محبتى كه او در حق فرزندش دارد از لذّت خواب شيرين در شب سرد زمستان شديدتر است، او در شب سرد زمستان از خواب بلند مى شود و بچه اى كه خود را كثيف و نجس كرده شستشو مى دهد و با كمال محبت بوسه اى به او مى زند و او را مى خواباند، اين علاقه در مرد وجود ندارد، و اگر اين كار بنا بود به دست مرد باشد چه بسا در آن هواى سرد عصبانى مى شد و بچه را رها مى كرد و مى خوابيد. اين طبيعى و واضح است و خود خانمها و آقايان هم مى دانند. بالاخره نوعاً اين گونه است كه زن عاطفى تر و مرد مآل انديش تر است، البتّه استثناء هم وجود دارد و گاهى مى شود كه زن مثلاً خيلى مآل انديش تر باشد.(1)

را طلاق بدهد، به اندك چيزى كه زن تحت تأثير آن قرار مى گرفت فورى ناراحت مى شد و شوهر را طلاق مى داد و فكر عاقبتش را هم نمى كرد، چون خدا زن را احساسى خلق كرده؛ اما مرد بسا رنج مى كشد، ناراحت هم هست، ولى فكر مى كند اگر اين زن را طلاق بدهد آيندۀ زندگى خود و فرزندانش بدون زن اداره نمى شود، بچه ها مادر مى خواهند و... با همۀ سختى هايى كه از ناحيۀ زن مى بيند ولى چون فكر عاقبت كار را مى كند، عقل را بر احساس مقدّم مى دارد و بر طبق منطق و عقل با اين زن مى سازد. در حديث وارد شده:

«المَرْأَةِ مَثَلُ الضِّلْعِ المُعْوَجِّ إنْ أَقَمْتَهُ كَسَرْتَهُ »(1) زن مثل دندۀ منحنى است، اگر بخواهى راستش كنى او را مى شكنى.

در مسألۀ حكومت هم به همين صورت است. حكومت و رياست يك كشور خيلى عقل و تدبير مى خواهد و با شعار و احساس كشور را نمى شود اداره كرد، كشور مشكلات خارجى دارد، دشمن خارجى دارد، مشكلات داخلى دارد، بايد با سياست و عقل و تدبير و آينده نگرى مواجه شد، كسى كه مى خواهد كشورى را اداره كند و در رأس حكومت يك كشور قرار مى گيرد بايد خيلى عقل و تدبير و فكر و مآل انديشى داشته باشد تا در برخورد با دشمنان داخلى و خارجى و مشكلات راه صحيح را انتخاب كند و مثل كوه در برابر مشكلات مقاوم باشد.

مسألۀ قضاوت هم همين طور است، قاضى بايد واقعه اى را خوب فكر كند، ريزه كاريهايش را دقّت كند، تحت تأثير هيچ يك از طرفين دعوى قرار نگيرد، چه بسا يكى از طرفين دعوى و يكى از متخاصمين گريه و زارى كند يا تطميع و يا تهديد كند، بايد قاضى خيلى محكم باشد و تحت تأثير اين گونه چيزها قرار نگيرد و عقل را حَكَم قرار دهد و با كمال متانت و دقّت در اطراف قضيه مطالعه كند و حق را كشف و حكم نمايد.2.

ص: 158

بنابراين هم حكومت و هم قضاوت و هم طلاق آن اندازه كه به عقل و مآل انديشى احتياج دارد به احساس و عاطفه نياز ندارد، و خداوند اين گونه امور را در اختيار مردان قرار داده است. البتّه تصور نشود كه اينها مقام است، در اسلام حكومت يا قضاوت مقام حساب نشده بلكه خدا اينها را به عنوان مسئوليت و بار سنگين بر دوش مرد گذاشته است كه قدرت تحمّلش نسبت به زن به حسب شرايط اجتماعى و آموزشى و ساختمان طبيعى و روحى زيادتر است. خداوند به خواهران نخواسته كم لطفى داشته باشد و زنى كه ساختمان وجوديش در كارها كم توانتر است بر دوشش بار سنگينى بگذارد. حكومت همه اش مسئوليت است، پس بايد كسى كه استعداد و ساختمان روحى و جسمى او قويتر است مسئوليت بر دوش او گذاشته شود.(1)

شما امروز در دنياى آزاد اروپا و امريكا دقّت كنيد، با اين كه براى آنها فرق نمى كند كه رييس جمهور مرد باشد يا زن، اما مى بينيد در اين كشورها رييس جمهور، نخست وزير، وزرا، استانداران، و در بخش اقتصادى فرضاً ادارۀ مؤسسات و كارخانجات و سرمايه گذاريهاى مهم نوعاً از مردان انتخاب مى گردند. با اين كه از نظر مذهب و قوانين حقوقى محدود نيستند ولى از باب اين كه ادارۀ اين امور آن اندازه كه به عقل و تدبير و فكر احتياج دارد - و اين در مردها بيشتر است - به مهر و محبت و عاطفه احتياج ندارد، و لذا عملاً به دست مردها افتاده است.

همچنين است كارهاى سنگين بدنى مثل رانندگى كاميون، جرثقيل، و كارهاى9.

ص: 159

ساختمانى بزرگ، از باب اين كه با ساختمان جسمى مرد سازگار مى باشد نوعاً به عهدۀ مردها قرار گرفته است. حالا خانم ها اعتراض نكنند كه چرا مردها رانندۀ كاميون و تريلر باشند، چون اين گونه كارهاى سخت و سنگين كه ملازم با فشار و مشقت است نمى تواند به عهدۀ زن باشد، و چون ساختمان وجوديش ظريف تر و روحش لطيف تر است يك سنخ كارهاى مناسب با او بر دوشش خواهد بود.

اين كه حضرت مى فرمايد:

«إنَّ النِّساءَ.... نَواقِصُ العُقولِ » اين عقل در مقابل احساس و عاطفه است؛ يعنى در زن احساس و عاطفه و محبت و لطف زيادتر است، و در مرد تدبير و فكر و مآل انديشى، نه اين كه از نظر عقل و فهم چيزى كم دارند.

بنابراين خواهش مى كنم خواهران نظام طبيعت و خلقت خود را فراموش نكنند، ادارۀ جامعه هم عقل مى خواهد و هم عاطفه، هر دو بايد باشد، و بدانند ادارۀ جامعه همانند آسياب دو سنگ مى خواهد. ضمناً ادارۀ خانه و بچه ها كار كوچكى نيست و جامعه از خانواده ها تشكيل مى شود، و چون ادارۀ خانه و خانواده به عواطف زياد نياز دارد عملاً به عهدۀ خانم ها گذاشته شده است.

نباشد و بچه هم شير ندهد طبيعى است كه زيادى است و بايد دفع شود، چه ما گمان كنيم به حسب تكوين اين يك حالت اشمئزاز دارد و چه به دليل اين كه در اين ايّام ضعف ها و ناراحتى هايى بر زنان عارض مى شود، به هرحال مناسب با قرب به خدا نيست، لذا در اين وقت زن نماز و روزه ندارد و از تقرّب به خدا محروم است.

اما اين كه حضرت فرمود:

«نَواقِصُ الحُظوظِ »، چرا حظ و بهره شان كمتر است ؟ اينجا هم بايد حساب كرد، ثروت دو مرحله دارد، يك مرحله مرحلۀ حفظ و نگهدارى است، يعنى بايد توليد و تجارت كرد، و مرحلۀ ديگر مصرف كردن و خرج كردن ثروت است، مرحلۀ اوّل آن احتياج به عقل و تدبير دارد، لذا بايد نبض ثروت در دست كسى باشد كه اين شرايط را دارد تا فعاليت و كوشش كند، زراعت كند، كارخانه بزند، و در نتيجه ثروت جامعه بالا برود.

خداوند در ارث اين جهت را ملاحظه كرده است، ارث انتقال ثروت است از نسلى به نسل ديگر، در اين انتقال خداوند يك ثلث را در اختيار زنها و دو ثلث آن را در اختيار مردها گذاشته است. يك ثلث را در اختيار زن گذاشته به خاطر اين كه بتواند در مخارج مربوط به خود استقلال مالى داشته باشد، دو ثلث را در اختيار مرد قرار داده تا به وسيلۀ آن تكثير و توليد كند، و وقتى اين ثروت در جامعه مصرف شود مرد و زن همه از آن استفاده خواهند كرد. از طرفى خداوند نفقۀ زن و فرزند را به عهدۀ مرد قرار داده(1) و علاوه بر اين مهريه هم به عهدۀ مرد است كه بايد به زن بدهد و مال شخصى زن خواهد بود. اگر انصاف داشته باشيم و خوب دقّت كنيم متوجّه مى شويم كه در ارث خداوند بيشتر به زن لطف كرده تا مرد، زيرا مرد بايد با اين دو سهم كار و كوشش كند، توليد كند، و مخارج بسيارى را به عهده گيرد، خودش و زنش و اولادشان را ادارهد.

ص: 161

كند؛ و اولاد وابسته به هر دو مى باشند. اما زن آن يك سهم مال شخصى اوست و مخارجى هم به عهدۀ او نمى باشد. پس در حقيقت دو سهم از سه سهم به مصرف زن و سهم او از اولاد مى رسد، و يك سهم به مصرف مرد و سهم او از اولاد مى رسد. كار توليد به عهدۀ مردان است ولى زن بيشتر مصرف مى كند.

در ضمن به خواهران توصيه مى كنم چون نبض مصرف در دست شماست، سعى كنيد مصرف را كمتر كنيد تا اين كه احتياج به وارد كردن كالا و مصنوعات و مواد غذايى كمتر داشته باشيم.

خلاصه اين كه فرمايش حضرت در خطبۀ هشتاد نهج البلاغه حقيقتاً بر طبق نظام تكوين و سازمان وجودى زنهاست.

حضرت اين خطبه را پس از جنگ جمل ايراد فرمود؛ زيرا عايشه پرچمدار جنگ شده بود، حضرت مى خواهد بگويد: چرا شما عقلتان را به دست عايشه داديد؟ در اين خطبۀ سيزدهم هم مى فرمايد: شما لشكر زن و پيروان شتر بوديد، شما فرمانبر يك زن شده بوديد در حالى كه زن نبايد فرمانده لشكر شود، او احساساتش بيش از عقل و تدبيرش مى باشد، پس اشكال به شما وارد است كه چرا آمديد عايشه احساساتى را به فرماندهى لشكر رسانديد، شما عقلتان را به يك زن داديد و همراه يك شتر رفتيد و خودتان را فدا كرديد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 162

ص: 164

«خطبۀ 13 - قسمت دوّم»

«رَغا فَأَجَبْتُمْ ، وَ عُقِرَ فَهَرَبْتُمْ ، أَخْلاقُكُمْ دِقاقٌ ، وَ عَهْدُكُمْ شِقاقٌ ، وَ دِينُكُمْ نِفاقٌ ، وَ مَاؤُكُم زُعاقٌ ، وَ الْمُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ مُرْتَهَنٌ بِذَنْبِهِ ، وَ الشَّاخِصُ عَنْكُمْ مُتَدارَكٌ بِرَحْمَةٍ مِنْ رَبِّهِ ، كَأَنِّي بِمَسْجِدِكُمْ كَجُؤْجُؤِ سَفِينَةٍ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَلَيهَا الْعَذابَ مِنْ فَوْقِها وَ مِنْ تَحْتِها، وَ غَرِقَ مَنْ فِي ضِمْنِها»

و في رِوايَةِ : «وَ ايْمُ اللَّهِ لَتَغْرَقَنَّ بَلْدَتُكُمْ حَتَّى كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى مَسْجِدِها كَجُؤْجُؤِ سَفِينَةٍ ، أَوْ نَعامَةٍ جاثِمَةٍ »

و في رِوايَةٍ : «كَجُؤْجُؤِ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ»

و في رِوايَةٍ أُخرى : «بِلادُكُمْ أَنْتَنُ بِلادِ اللَّهِ تُرْبَةً ؛ أَقْرَبُها مِنَ الْماءِ، وَ أَبْعَدُها مِنَ السَّماءِ، وَ بِها تِسْعَةُ أَعْشارِ الشَّرِّ، الْمُحْتَبَسُ فِيها بِذَنْبِهِ ، وَ الْخارِجُ بِعَفْوِ اللَّهِ ، كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى قَرْيَتِكُمْ هذِهِ قَدْ طَبَّقَهَا الْماءُ حَتَّى ما يُرى مِنْها إِلَّا شُرَفُ الْمَسْجِدِ كَأَنَّهُ جُؤْجُؤُ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ»

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، هفتۀ قبل خطبۀ سيزدهم مطرح بود، به مناسبت جملۀ اوّل آن خطبۀ هشتاد نهج البلاغه را مطرح كرديم و بحث مفصّلى راجع به زن و موقعيت آن در نظام تكوين و تشريع شد.

ص: 165

در خطبۀ سيزده كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آن را پس از پيروزى در جنگ جمل خطاب به مردم بصره ايراد كرده فرمودند:

«كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ ، وَ أَتْباعَ الْبَهِيمَةِ » شما مردم بصره ارتش يك زن شده بوديد و پيروان يك چهارپا. اين بهيمه كه منظور شتر عايشه است به حدّى محور بود كه تا مادامى كه شتر زنده بود آنها استقامت داشتند.

حضرت على ديد تا اين شتر در صحنه است مسلمانها كشته مى دهند، براى حضرت فرقى نداشت كه از چه طرف كشته مى شود، زيرا هر دو طرف مسلمان بودند، لذا حضرت فرمود:

«وَيلَكُم اعقِروا الجَمَلَ فانّه شَيطانٌ ، ثُمَّ قالَ : اعقِروهُ و إلّافَنِيَتِ العَرَبُ »(1) شتر را پى كنيد، اين شتر، شيطان است! سپس فرمود: شتر را پى كنيد وگرنه همۀ عرب كشته مى شوند.

در شرح نهج البلاغه مرحوم خوئى آمده: وقتى كه شتر را پى كردند و يك پايش را قطع كردند يكى از افراد بنى ضبّه به جاى پاى شتر زير شتر قرار گرفت، تا اين كه بالاخره پاى ديگر شتر را قطع كردند و بر زمين افتاد، حضرت فرمود جسدش را آتش بزنيد و خاكسترش را بر باد دهيد كه اين شتر مايۀ فساد است، وقتى اين كار را انجام دادند حضرت فرمود:

«لَعَنَهُ اللّهُ مِن دابّةٍ فَما أشبَهَهُ بِعِجلِ بَني إسرائيلَ »(2) خداوند لعنت كند اين حيوان را كه چقدر شباهت به گوسالۀ بنى اسرائيل دارد!

آن گوساله يك صدايى كرد و همه آن را پرستيدند، حضرت موسى دستور داد گوساله را با اين كه از طلا بود سوزاندند و خاكسترش را به دريا ريختند. آيۀ قرآن مى گويد موسى خطاب به سامرى گفت: (وَ انْظُرْ إِلى إِلهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عاكِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً) (3) ببين اين خدايى را كه تو دارى و در خدمتش ايستاده اى مى سوزانيم و خاكسترش را به دريا مى ريزيم، اگر جنازه اش مى ماند ممكن7.

ص: 166

بود در آينده قداستى پيدا كند و محور تشكيلاتى براى مبارزه قرار گيرد؛ شتر عايشه هم ممكن بود چنين شود، لذا حضرت فرمود او را بسوزانيد و خاكسترش را بر باد دهيد تا اثرى از او باقى نماند، زيرا ممكن است در آينده مورد سوء استفاده قرار گيرد.

هميشه انسان بايد در مبارزات ريشۀ فساد را بزند، ريشه كه خشك شد تنه و شاخه ها خودبه خود مى خشكند.

«رَغا فَأَجَبْتُمْ ، وَ عُقِرَ فَهَرَبْتُمْ »

(آن شتر صدا كرد آن را اجابت كرديد، و پى شد و به زمين افتاد پس همه فرار كرديد.)

«رغاء» صداى شتر را مى گويند. اگر راستى طالب حق بوديد چرا وقتى شتر پى شد فرار كرديد؟ معلوم مى شود شما عقلتان را دست شتر داده بوديد و خودتان مستقيماً هدف نداشتيد. اينها همان احساسات غلط است، وقتى انسان تحت تأثير احساسات قرار گيرد و عقل و منطق را محور كار قرار ندهد به جايى مى رسد كه دنبال شترى كه امّ المؤمنين عايشه بر آن سوار است حركت مى كند و با خليفۀ به حق رسولِ خدا مى جنگد.

اينها باقى بمانند نمى گذارند اسلام در مدينه پا بگيرد، مطابق بعضى نقلهاى غيرقطعى، به دستور پيغمبرخدا صلى الله عليه و آله و سلم هفتصد نفر از اينها را به قتل مى رساند براى اين كه ريشۀ فساد بودند، و ريشۀ فساد بايد خشكانده شود.

انسان در همه جا نبايد تحت تأثير قرار گيرد، در عين حال كه بايد رحيم باشد در مواردى هم بايد با قاطعيّت و شدّت عمل كند، خداوند دربارۀ مؤمنين مى فرمايد:

(أَشِدّاءُ عَلَى الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ ) (1) بر كفّار و دشمنان حق و عدالت محكم و سرسخت و بين خودشان مهربانند.

«وَ عَهْدُكُمْ شِقاقٌ »

(و پيمانتان پر از مخالفت و اختلاف است.)

«شقاق» يعنى مخالفت؛ ممكن است از مادّۀ «مشقت» باشد، زيرا دو نفر كه با هم مخالفت مى كنند مثل اين كه هر يك ديگرى را در مشقت قرار مى دهد. و ممكن است شقاق از اين جهت باشد كه هر كدام در شِقّى مى روند و هر كدام براى خودشان راهى را انتخاب مى كنند، با اين كه بايد همه در راه حق بروند.

«وَ دِينُكُمْ نِفاقٌ »

(و دين شما نفاق و دو رويى است.)

«وَ مَاؤُكُم زُعاقٌ »

(و آبتان شور است.)

بصره در كنار اروندرود است كه به خليج فارس متصل است و زمين هايش هم پايين است و هم شوره زار، آب دريا هم شور است و به آنجا اثر دارد. مى گويند يكى از آثار آب شور اين است كه نوعاً ذهن انسان را ضعيف مى كند و سبب كم هوشى مى شود، و لذا با اين كه نمك خوب است اما زيادش هم خيلى خوب نيست، مخصوصاً توصيه مى كنند افرادى كه سن آنها بالاست نمك مصرف نكنند. حضرت مى فرمايند: آب شما شور است و خواهى نخواهى در روح شما بى اثر نيست چون بدن و روح در يكديگر تأثير و تأثر دارند.

«وَ الْمُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ مُرْتَهَنٌ بِذَنْبِهِ »

(و هر كس در بين شما باشد و تكيه گاهش شما باشيد گرفتار گناه است.)

«ظهر» به معناى پشت است،

«بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ » يعنى كسى كه بين پشتهاى شماست.

اگر كسى در وسط جمعيتى باشد و اين جمعيت قصد دفاع از او را داشته باشند، او را بين پشتهاى خود قرار مى دهند و صورتهاى خود را متوجّه اطراف مى كنند تا دشمنان احتمالى را ببينند، آن وقت مى گويند اين شخص بين پشت اينهاست و اين جمعيت پشت به پشت يكديگر داده اند. كسانى كه تكيه گاهشان اهل بصره بودند عليهِ حكومت حقِ حضرت على عليه السلام قيام كردند، آنانى كه مستقيماً در جنگ شركت كردند صد در صد گناهكارند، و آنانى كه بى طرف بودند همين كه امر به معروف و نهى از منكر نكردند مسئوليت دارند.

اگر اكثريت ملّتى راه خطا مى روند و ديگران كه اقليت هستند بى تفاوت باشند و ساكت بنشينند، آن ساكتين هم گناهكارند. در روايت آمده است كه خدا خطاب كرد به

ص: 170

شعيب پيامبر كه صد هزار نفر از قوم تو را عذاب خواهم كرد، چهل هزار از بدان و شصت هزار نفر از خوبان، عرض كرد: خدايا بدان به جاى خود، خوبان را چرا عذاب مى كنى ؟ خداوند به او وحى كرد: چون آنان با اهل معصيت سازش كردند و بر آنان غضب نكردند.

مرحوم خوئى در شرح نهج البلاغه حديثى را از اصول كافى نقل مى كند: زمانى حضرت عيسى و حواريين از قريه اى عبور مى كردند، مشاهده كردند كه تمام اهلش مرده اند و قريه هم در شُرف خراب شدن است، حضرت از خدا سؤال كرد چه شده كه اينها همه به اين صورت كشته شده اند؟ خطاب شد از خودشان سؤال كن. حضرت عيسى روى يك بلندى رفت و گفت: اى مردم قريه چه شده است كه شما اين گونه گرفتار عذاب شده ايد؟ يكى از آنها زنده شد و عرض كرد: كار ما اين بوده كه عبادت طاغوت مى كرديم و حب دنيا داشتيم

«مَعَ خَوْفٍ قَليلٍ و أَمَلٍ بَعيدٍ و غَفْلَةٍ في لَهْوٍ و لَعِبٍ » با ترس اندك از خدا و آرزوى دور و دراز و در حال غفلت در لهو و لعب به سر مى برديم، حضرت عيسى فرمود: چگونه شما عبادت طاغوت مى كرديد؟ گفت:

اطاعت اهل معاصى مى كرديم، رهبران ما اهل معصيت بودند ما هم همراهى آنان مى كرديم، حضرت فرمود: چرا از بين اين همه فقط تو جواب دادى ؟ گفت: آنها همه گرفتارند و نمى توانند حرف بزنند، دهانه هاى آتشين به دهان و گردن آنهاست و گرفتار عذابند، و من اهل گناه نبودم، ولى همين كه سكوت كرده و بى تفاوت بودم خداوند مرا هم به وسيلۀ آنها عذاب كرد.(1)

«وَ الشَّاخِصُ عَنْكُمْ مُتَدارَكٌ بِرَحْمَةٍ مِنْ رَبِّهِ »

(و كسى كه از شما جدا شود رحمت پروردگارش را درك خواهد نمود.)1.

ص: 171

اگر انسان از شهر فساد بيرون رود، جايى برود كه بتواند به وظايف خود عمل كند، مشمول رحمت خدا مى شود، البتّه اگر انسان بتواند در اهل فساد اثر بگذارد بايد بماند و محكم باشد، اگر نمى تواند و خودش همرنگ جماعت مى شود بايد آنجا را رها كند و برود، زمين خدا وسيع است.

و از عذابِ پايين آب شط العرب است كه به خليج فارس متصل است.(1)

«و في رِوايَةِ : وَ ايْمُ اللَّهِ لَتَغْرَقَنَّ بَلْدَتُكُمْ حَتَّى كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى مَسْجِدِها كَجُؤْجُؤِ سَفِينَةٍ ، أَوْ نَعامَةٍ جاثِمَةٍ »

(و در روايتى است: قسم به خدا كه شهر شما غرق خواهد شد، مثل اين كه مى بينم مسجد آن را مثل سينۀ كشتى روى آب، يا مثل شترمرغى كه دست و پايش را زير خودش گذاشته و خوابيده است.)

و به روايتى ديگر اين گونه نقل شده است:

«و في رِوايَةٍ : كَجُؤْجُؤِ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ»

(و در روايتى است: مثل سينۀ مرغ در گرداب دريا.)

«لجّة» يعنى گرداب. به هرحال اين قسمت خطبه از اخبار غيبى حضرت است.

حال آيا مقصود حضرت همان دو دفعه اى بوده كه ابن أبى الحديد ذكر مى كند و يا اين كه در آينده شهر بصره از بالا بمباران مى شود و از پايين غرق در آب، نمى دانيم.

سيّد رضى مى گويد:

«و في رِوايَةٍ أُخرى : بِلادُكُمْ أَنْتَنُ بِلادِ اللَّهِ تُرْبَةً »

(و در روايت ديگرى حضرت خطاب به مردم بصره فرمود: شهرهاى شما از نظر خاك متعفن ترين شهرهاى خداست.)

در اطراف بصره شهرهاى كوچك بوده و الآن هم همين طور است، و چون در كنار آب است و آب جزر و مد دارد به صورت لجن در مى آيد و لجن ها متعفن مى باشد.

«أَقْرَبُها مِنَ الْماءِ، وَ أَبْعَدُها مِنَ السَّماءِ»

(نزديك ترين شهرها به آب، و دورترين آنها از آسمان.)3.

ص: 173

همين كه كمى آب بالا مى زند شهر را مى گيرد، و قهراً وقتى پايين باشد از آسمان دورتر است؛ و شايد مراد اين است كه رحمت خدا كه از بالا مى آيد كمتر به بصره مى رسد.

«وَ بِها تِسْعَةُ أَعْشارِ الشَّرِّ»

(و نه دهم بديها در شهرهاى شماست.)

شايد مقصود حضرت اين نيست كه 910 كلّ بديهاى دنيا در بصره رخ مى دهد، بلكه مقصود اين باشد كه اگر بديهاى دنيا 10 رشته باشد 9 رشتۀ آن در بصره هم ديده مى شود.

«الْمُحْتَبَسُ فِيها بِذَنْبِهِ ، وَ الْخارِجُ بِعَفْوِ اللَّهِ »

(آن كس كه در بلاد شما باشد گرفتار گناه، و آن كس كه خارج شود مورد عفو و بخشش خدا قرار مى گيرد.)

محيط كه فاسد باشد همۀ مردم سراغ فساد مى روند.

«كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلى قَرْيَتِكُمْ هذِهِ قَدْ طَبَّقَهَا الْماءُ حَتَّى ما يُرى مِنْها إِلَّا شُرَفُ الْمَسْجِدِ كَأَنَّهُ جُؤْجُؤُ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ»

(مثل اين كه من به اين قريۀ شما (بصره) نگاه مى كنم كه آب آن را فرا گرفته به صورتى كه از شهر شما مگر كنگره هاى مسجد ديده نمى شود، همانند سينۀ مرغى در گرداب دريا.)

«شُرَف» جمع «شرفة» است يعنى كنگره كه بالاترين جاى مسجد است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 174

ص: 176

«خطبۀ 14»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام في مِثْلِ ذَلكَ :

«أَرْضُكُمْ قَرِيبَةٌ مِنَ الْماءِ، بَعِيدَةٌ مِنَ السَّماءِ، خَفَّتْ عُقُولُكُمْ ، وَ سَفِهَتْ حُلُومُكُمْ . فَأَنْتُمْ غَرَضٌ لِنابِلٍ ، وَ أُكْلَةٌ لِآكِلٍ ، وَ فَرِيسَةٌ لِصائِلٍ »

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود، خطبۀ سيزدهم كه مربوط به بصره و اهل آن بود تمام شد، در اين جلسه وارد خطبۀ چهاردهم مى شويم كه خطبۀ مختصرى است و باز هم مربوط به بصره است، شايد حضرت پس از پيروزى در جنگ جمل انجمن ها و جلساتى داشته اند كه در هر يك از آنها به مناسبتى يكى از اين خطبه ها را ايراد كرده اند.

«بَعِيدَةٌ مِنَ السَّماءِ»

(از آسمان دور است.)

ممكن است مقصود دور بودن زمين بصره از آسمان بالايى طبيعى باشد؛ يعنى چون زمين بصره پايين تر است قهراً از آسمان دورتر است. خداوند در قرآن مى فرمايد: (وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً) (1) از آسمان آب پاك كننده نازل كرديم. باران كه از كرات بالا نمى آيد، از همين جو و فضاى بالا مى آيد؛ چون بخارهاى دريا بالا مى روند و متراكم مى شوند و به صورت ابر در مى آيند و از ابر باران بر زمين نازل مى شود، قرآن از بالا تعبير به آسمان كرده است. شاعر هم مى گويد:

«ميان ماه من تا ماه گردون*** تفاوت از زمين تا آسمان است»

در اينجا منظور شاعر دورى طبيعى است.

ممكن هم هست مقصود حضرت على عليه السلام از اين كه فرموده «از آسمان دورند» دورى معنوى باشد، يعنى دورى از رحمت خدا، چنان كه حضرت در خطبۀ سابق هم فرموده بودند: «مردمش گناهكار و پيمان شكن هستند» قهراً چنين مردمى كمتر مورد لطف و عنايت خدا قرار مى گيرند.

«خَفَّتْ عُقُولُكُمْ »

(عقلها و دركهاى شما سبك مى باشند.)

يعنى آدمهاى متفكر و اهل منطق نيستند، كسانى كه عقلشان سبك است تحت تأثير جوّ قرار مى گيرند، در واقع حضرت مى خواهند بفرمايند: شتر عايشه همۀ شما را تحت تأثير قرار داده است، اطراف او جمع شده ايد و با من كه خليفة اللّه هستم جنگ مى كنيد.8.

ص: 178

نكتۀ مهم ديد جامعه شناسانۀ حضرت است. جامعه شناسان مى گويند همۀ پديده ها و رفتارها حتى در خصوصى ترين شكل خود مانند اخلاق علّت و ريشۀ اجتماعى دارند و براى اين سخن دلايل محكمى ارائه مى كنند. حضرت نيز مى كوشد دلايل اجتماعى و محيطى رفتار مردم بصره را به عنوان هنجارهاى مسلط بيابد و توضيح دهد.

«وَ أُكْلَةٌ لِآكِلٍ »

(و خوراك خورندگان هستيد.)

«اكلة» يعنى خوراك؛ اين همه ثروتى كه در آمريكا هست، اين همه مصنوعاتى كه در آمريكا و اروپا هست، صنايع سنگين و سبكى كه دنياى غرب را مى چرخاند، به وسيلۀ نفت كشورهاى خاورميانه است، هشتاد در صد از نفت و مواد نفتى آنها از خاورميانه تأمين مى شود، اگر اين نفت نبود تمام آن صنايع تعطيل مى شد، سرمايه داران و كارتل ها و تراست ها به زانو درمى آمدند و همۀ صهيونيستهاى سرمايه دار فلج مى شدند، پس اينها ذخائر و ثروتهاى خاورميانه و كشورهاى اسلامى را مى خورند زيرا سران آنها كم عقل و ترسو هستند.

جالب است به شما بگويم آمريكا با 250 ميليون جمعيت فقط پنج تا شش ميليون يهودى دارد كه عدۀ خاصى از اينها صهيونيست هستند و اين اقلّيت خود آمريكا را هم به استضعاف كشانده اند، در خود آمريكا جمعيت بزرگى بدبخت و ضعيف هستند، سرمايه داران يهود و صهيونيست هستند كه دنيا را مى چاپند و غارت مى كنند و مى خورند.

«وَ فَرِيسَةٌ لِصائِلٍ »

(و شما شكار درندگان هستيد.)

«فريسة» يعنى شكار، «صائل» از مادّۀ «صولت» است يعنى حمله كننده و درنده.

معلوم مى شود مردم بصره در آن زمان از خودشان فكر نداشته اند، بهترين دليلش اين كه طلحه و زبير و عايشه به اسم خون عثمان آنها را با حضرت على عليه السلام وارد جنگ كردند، در صورتى كه ريخته شدن خون عثمان ربطى به حضرت على نداشت، آن حضرت كه قاتل عثمان نبود.

ص: 181

پناه مى بريم به خدا! از اين كه كسانى كه عقلشان كم است و خوديت ندارند، زمانى زمامدار كشورهاى اسلامى بشوند، اينها كشور و ذخائر كشور و فرهنگ كشور و ملّت را به غرب و شرق مى فروشند.

اين خطبه با اين كه كوچك است از خطبه هاى معروف نهج البلاغه است كه قابل تطبيق بر زمان ما هم هست.

اختيار آنها بود و به هر كس دلشان مى خواست مى دادند. عثمان نيز بسيارى از زمين هاى خراجيه را كه بيشتر زمين هاى عراق و قسمت هايى از زمين هاى ايران بود و در زمان خليفۀ دوّم به دست مسلمانها افتاده بود و در بعضى جاها زمين هاى پرمنفعتى هم بود و مال الاجاره و خراج زيادى براى حكومت داشت، به اطرافيان خود مانند حكم و مروان و خويشاوندان و ارادتمندان خود واگذار كرده بود. حضرت امير عليه السلام در روز دوّم خلافتش در اين باره فرمود:

«وَ اللَّهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّساءُ، وَ مُلِكَ بِهِ الْإِماءُ، لَرَدَدْتُهُ »

(به خدا قسم تمام زمين هايى كه عثمان به ديگران واگذار كرده حتى اگر بيابم كه آنها را قبالۀ زنهايشان كرده باشند و يا به وسيلۀ آنها كنيزهايى خريده باشند، من به بيت المال برمى گردانم.)

زيرا حق بايد به جاى خود برگردد و هيچ وقت مشمول مرور زمان نمى شود.

«وَ مَنْ ضاقَ عَلَيْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَيْهِ أَضْيَقُ »

(و هر كس عدالت بر او تنگ باشد حكومت ظلم و جور براى او تنگ تر است.)

يعنى بيشتر تحت فشار است، حكومت جور بر اين شخص هم در دنيا و هم در آخرت تنگ تر است؛ زيرا بايد در آخرت تمامى جنايات و مظالمى را كه مرتكب شده جواب بدهد، فشار قبر و برزخ و قيامت هم وجود دارد، و در دنيا هم از دست مردمى كه مظلوم هستند و در صدد هستند كه انتقام بگيرند خواب راحت ندارد.

اين قسمت از سخن حضرت على عليه السلام كه مى فرمايد:

«فإنّ الحَقَّ القديمَ لا يُبطِلُهُ شَيءٌ» حق گذشته را هيچ چيز باطل نمى كند، قسمت بسيار جالبى است و اشاره به اين منطق دارد كه در ذهن بعضى ها هست كه مى گويند: مثلاً اگر خانى صد سال قبل زمين هاى مردم را به زور و به بهانه هاى مختلف تصاحب كرده و حالا بين فرزندان و نوه هايش به ارث تقسيم شده مشمول مرور زمان شده است و اگر بخواهيم اينها را برگردانيم اوضاع به هم مى خورد. حضرت مى فرمايد: حق هيچ وقت مشمول مرور زمان نمى شود و مرور زمان حق را از بين نمى برد. اگر مثلاً صد سال پيش ناصرالدين شاه زمين بيت المال را در تيول على اصغرخان اتابك قرار داده و حالا به نوه ها و نتيجه هايش رسيده بايد به بيت المال برگردد ولو در قبالۀ زنها باشد و يا اين كه در شهرها پراكنده شده باشد و مثلاً به موزۀ لندن رفته باشد.

حكم اسلام است كه اگر صاحبان اين اموال معيّن و مشخص اند به آنان برگردند و اگر نيست از بيت المال محسوب مى شوند و مجهول المالك مى باشند و حكم مجهول المالك صدقه است؛ يعنى حاكم شرع بايد اين اموال را بين فقرا و ضعفايى كه كشاورزند و مى توانند اين زمين ها را كشت كنند تقسيم كند، و براى آنها حلال است، اين حكم خداست كه براى فقرا حلال است اما براى آنهايى كه به زور گرفته اند حلال نخواهد بود و مشمول مرور زمان نمى شود.

جاى مصادرۀ اموال همين جاست، يعنى جايى كه افرادى به مال مردم دست اندازى كرده اند و يا به بيت المال دست اندازى كرده اند و از بيت المال و از نفت كشور برده اند، همۀ اينها بايد مصادره شوند و برگردند. اما ثروت كسى كه از راه توليد و تجارت و احياء موات به دست آمده هرچند زياد باشد مصادرۀ آن جايز نيست.

به هرحال اين فرمايش حضرت در اين نقل از خطبه كه مى فرمايد: هر مالى را كه عثمان از بيت المال بدون حساب داده باشد برمى گردانم، اعمّ از كلامى است كه طبق نقل نهج البلاغه نقل شده و فقط قطايع را مى گويد.

اين كه در زمان خلافت حضرت على عليه السلام معاويه از يك طرف قيام كرد و طلحه و زبير از يك طرف قيام كردند و تندروها كه خوارج بودند از طرف ديگر قيام كردند، براى اين بود كه حضرت حاضر نبود پايه هاى حكومت خود را با چشم پوشى از گذشته و مماشات محكم كند، حضرت اهل مجامله و سهل انگارى نبود و مى خواست حق را به حقدار برساند لذا ناراضى زياد مى شد.

در حكومت حضرت هميشه جنگ بود، سه جنگ در زمان حكومت حضرت پيش آمد؛ چون عدالت حضرت على به ذائقۀ ظالمين و ستمگران خوش نمى آمد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 186

ص: 188

«خطبۀ 16 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام لَمّا بويِعَ بِالمَدينَةِ :

«ذِمَّتِي بِما أَقُولُ رَهِينَةٌ ، وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ ، إِنَّ مَنْ صَرَّحَتْ لَهُ الْعِبَرُ عَمَّا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْمَثُلاتِ حَجَزَتْهُ التَّقْوى عَنْ تَقَحُّمِ الشُّبُهاتِ ؛ أَلا وَ إِنَّ بَلِيَّتَكُمْ قَدْ عادَتْ كَهَيْئَتِها يَوْمَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِيَّكُمْ صلى الله عليه و آله و سلم وَ الَّذِي بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً ، وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً ، وَ لَتُساطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ، حَتَّى يَعُودَ أَسْفَلُكُمْ أَعْلاكُمْ ، وَ أَعْلاكُمْ أَسْفَلَكُمْ »

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود، در اين قسمت خطبۀ شانزدهم را مورد بحث قرار مى دهيم.

«و مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام لَمّا بويِعَ بِالمَدينَةِ »

(از جمله فرمايشاتى است كه حضرت بعد از اين كه در مدينه با آن حضرت بيعت شد ايراد فرمودند.)

بعد از كشته شدن عثمان مردم در شهر مدينه با حضرت على عليه السلام به عنوان خليفه بيعت كردند، حضرت در همان روز يا روز بعد خطبۀ مفصّلى ايراد فرمودند كه تمام آن را مرحوم كلينى در روضۀ كافى حديث شماره 23 با سند خوبى نقل كرده اند.(1)7.

ص: 189

«عَمَّا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْمَثُلاتِ »

(از آنچه در پيش روى دارد از عقوبت ها.)

«بين يديه» يعنى جلوى انسان. بعضى از شارحان نهج البلاغه عقوبت هاى جلو را عقوبت هاى گذشته معرفى كرده اند، بدين معنى كه گويا گذشته ها در مقابل شماست و شما آنها را مى بينيد. ممكن هم هست عكس آن باشد، زيرا گذشته را انسان پشت سر گذاشته، و آنچه جلوى انسان است آينده است. انسان مسافرى است كه به طرف قيامت و آخرت مى رود، و راهى كه در پيش دارد بين دو دست اوست. خداوند از زبان شيطان مى فرمايد: (لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ، ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ ) (1) خدايا براى اين مردم بر سر راه راست تو مى نشينم و از چهار جبهه به اين مردم حمله مى كنم، از جلوى دستهايشان و از پشت سرشان و از طرف راستشان و از طرف چپشان.

در اخبار و روايات در تفسير اين آيه آمده است:(2) آنچه در جلو قرار دارد مرگ و قيامت است، چون به طرف مرگ و قيامت مى رويم شيطان آن را از ذهن ما بيرون مى برد و ما را از مردن و قيامت غافل مى كند؛ و منظور از آنچه پشت سر است دنياست، چون انسان به طرف آخرت كه مى رود دنيا را پشت سر مى گذارد، شيطان مى گويد:

دنيا را براى او زينت مى دهم تا به آن دلبسته شود؛ و منظور از طرف راست اعمال خوب است، شيطان مى گويد اعمال خوب را در نظر انسان سست مى كنم كه انجام ندهد؛ و منظور از طرف چپ اعمال زشت است، شيطان كارى مى كند كه انسان كارهاى زشت را انجام دهد و مرتكب گناه و معصيت شود.

بنابراين تفسير

«عَمَّا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْمَثُلاتِ » يعنى عقوبت هايى كه در پيش داريد، سنخ عقوبت هايى كه براى گذشتگان بود چه عقوبت دنيوى و چه عقوبت اخروى.1.

ص: 192

و منظور هم عقوبت هاى افراد و اقوام گذشته نيست، بلكه منظور عقوبت هاى خودشان است. ظالم بايد نتيجۀ ظلمش را هم در اين دنيا ببيند و هم در آخرت.

كسانى كه زبان گوياى تاريخ به آنها بفهماند كه جنايت و ظلم چگونه عقوبت ها و گرفتاريهايى را به دنبال دارد - چه عقوبت دنيوى و چه اخروى - و از تاريخ درس بگيرند، در آن صورت انسانها پرهيزكار مى شوند، و اين گونه نظر به تاريخ در آنها حالت تقوى ايجاد مى كند.

«تقوى» در لغت به معناى حالت نگهدارى، از مادّۀ «وقاية» است، يعنى نگه داشتن، «تقوى» در اصل «وَقوى » بوده بعد «و» قلب به «ت» شده است.

يكى از امتيازات انسان اين است كه بتواند اراده و اعضاء و جوارح خودش را تحت كنترل قرار بدهد؛ زبانش، دستش، چشمش و... در كنترل او باشد، تا در هر موردى كه بجاست سخن بگويد، نگاه كند، و در مواردى كه نبايد سخن نگويد، نگاه نكند، در اين صورت انسان را متّقى مى گويند.

تقوى را گاهى به ترس معنى مى كنند ولى درست نيست، ورع و خوف به معناى ترس است. و تقوى به معناى حالت نگهدارى و كنترل كردن است.

ماه مبارك رمضان در پيش است، خداوند به همه توفيق بدهد كه بتوانيم روزه بگيريم؛ روزه داراى خاصيت هاى بسيارى است، اما مهم ترين خاصيتى كه خداوند در قرآن براى روزه ذكر كرده و مهم ترين فلسفه اى كه در روزه است تقوى است، مى فرمايد: (كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ) (1)

روزه بر شما واجب شد چنانچه بر كسانى كه قبل از شما بودند واجب شد، شايد در شما حالت كنترل نفس و تقوى پيدا شود. انسان عادت دارد هر وقت هرچه دلش خواست مى خورد، زبان و اعضاء و جوارح همه رها هستند، خدا خواسته است كه انسان زبان، شكم و فرج را - سه عضوى كه بيشتر جنايات انسان از ناحيۀ آنها پيدا مى شود - يك ماه3.

ص: 193

كنترل كند، وقتى يك ماه كنترل كرد براى او امرى عادى مى شود، حالت تقوى و كنترل كردن اعضاء و جوارح در او پيدا مى شود. همين طور انسانى كه در تاريخ گذشتگان مطالعه كند و از آن عبرت بگيرد، در او حالت تقوى ايجاد مى شود و اين تقوى مانع مى شود كه او در چيزهاى شبهه ناك فرو رود.

از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم روايتى است كه مى فرمايد:

«حَلالٌ بَيِّنٌ ، و حَرامٌ بَيِّنٌ ، و شُبُهاتٌ بَينَ ذلِكَ ، فَمَن تَرَكَ الشُّبُهاتِ نَجا مِنَ المُحَرَّماتِ »(1) چيزهايى حلال روشن است، و چيزهايى حرام روشن، و چيزهايى مشتبه بين اين دو، كسى كه شبهات را ترك كند از حرامها نجات پيدا مى كند.

در روايت ديگر مى فرمايد:

«لَوْ أنَّ راعِياً رَعى إلى جانِبِ الحِمى لَمْ تَثبُت غَنَمُهُ أَنْ تَقَعَ في وَسَطِهِ »(2) هر كس گوسفندانش را در اطراف قرقگاه بچراند كم كم وارد قرقگاه مى شود.

اگر انجام شبهات براى انسان عادت شد كم كم محرّمات هم براى او عادى مى شود.

لذا آدم متّقى بايد حتى از شبهه ناك خوددارى كند تا گرفتار محرّمات نشود.

حضرت مى فرمايد: كسى كه از تاريخ درس عبرت بگيرد، در او حالت تقوى پيدا مى شود و اين تقوى مانع از اين مى شود كه در چيزهاى شبهه ناك فرو رود، پس به طريق اولى در محرّمات هم وارد نمى شود.

سالها بود كه در مدينه دو قبيلۀ اوس و خزرج با هم جنگ داشتند، اختلافات طبقاتى و قبيله اى بر سر امور جزئى وجود داشت، ولى به بركت پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و اسلام اينها همه با هم متحد شدند، قرآن مى فرمايد: (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً) (1) و چنگ بزنيد به ريسمان خدا و متفرق نشويد و به ياد آوريد نعمت خدا را در وقتى كه همه با هم دشمن بوديد، پس خدا بين دلهاى شما دوستى و محبت ايجاد كرد و با هم برادر و مهربان شديد.

به بركت اسلام اختلافات قبيله اى و جنگها تبديل به دوستى و محبت شد، ولى بعد از رحلت پيامبر - مخصوصاً در زمان خليفۀ سوّم - اين اختلافات باز شروع شد.

على عليه السلام از آن اختلاف با كلمۀ «بلاء» ياد كرده است، واقعاً هم اختلاف بلاى جامعه است. الآن سه ميليون صهيونيست در اسرائيل در برابر يك ميليارد مسلمان ايستاده اند، چون مسلمانان با هم اختلاف دارند نمى توانند هيچ كارى انجام دهند.

صد هزاران خيط يكتا را نباشد قوّتى*** چون به هم برتافتى اسفنديارش نگسلد(2)

«بلبلة» يعنى مخلوط شدن؛ وسيله اى كه براى زير و رو كردن محتويات ديگ قرار مى دهند عرب به آن «مِسوَط » يا «مِسواط » مى گويد كه اسم آلت است، و «لتساطنّ » از اين مادّه است.

حضرت على عليه السلام در اين خطبه مردم را نصيحت مى كند و به آنها هشدار مى دهد كه دو دستگى و اختلاف پيدا شده است، اما اميدوار نيست كه اختلافات را كنار بگذارند، هم پيش بينى مى كند و هم معلوم مى شود كه پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم از قبل به آن حضرت خبر داده اند. عوامل اختلاف در زمان حضرت امير به گونه اى بود كه به اين زوديها برطرف نمى شد بلكه روز به روز زيادتر مى شد. حضرت در پنج سال حكومت خود دائماً در حال جنگ بود: جنگ جمل، جنگ صفّين و جنگ نهروان.

روى اين اصل است كه حضرت مى فرمايد: خوب و بد مخلوط مى شويد و در نهايت مخلوط شدن غربال مى شويد، يعنى خوب و بد شناخته مى شوند.

تا زمانى كه انسانها در حوادث نيفتند و در جنگ و ستيز واقع نشوند خوب و بد معلوم نمى شود. تا وقتى امتحان در كار نيايد همه خود را خوب حساب مى كنند. در مبارزه با رژيم شاه خيلى ها اعلاميه پخش مى كردند و شعار مى دادند، اما وقتى كه مسألۀ زندان و شكنجه و كتك و تبعيد به ميان مى آمد، نوعاً كنار زدند و فقط عدۀ خاصى كه واقعاً به مبارزه و انقلاب مؤمن بودند باقى ماندند.

خداوند هميشه شرايط امتحان را فراهم مى كند براى اين كه انسانهاى خوب از بد شناخته شوند، مى فرمايد: (الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً) (1) خدايى كه مرگ و زندگى را خلق كرده تا آزمايش كند عمل كدام يك از شما خالص تر و بهتر است.

اصلاً فلسفۀ زندگى و اين كه خداوند ما را به اين دنيا آورده همين است كه معلوم2.

ص: 196

شود كدام يك از ما آدم حسابى هستيم و استقامت داريم، معلوم شود كدام يك از ما در اين درياى متلاطم جهان به دنبال امواج مى رود و از خود اراده اى ندارد و مثل خس و خاشاك گرفتار امواج مى شود و به هر طرف كه رفتند او هم مى رود، و كدام يك از ما چون درختى كهن پايداريم و گرفتار امواج نمى شويم. دنيا دار امتحان و آزمايش است، خداوند در سورۀ عنكبوت مى فرمايد: (أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ ) (1) آيا مردم گمان كرده اند كه به صرف اين كه گفتند ايمان آورديم رها مى شوند و امتحان و آزمايش نمى شوند؟

روايتى از امام صادق عليه السلام است كه مى فرمايد:

«لا بُدَّ لِلنّاسِ مِنْ أنْ يُمَحَّصوا و يُمَيَّزوا و يُغَرْبَلوا، و يُسْتَخْرَجُ فِي الغِرْبالِ خَلْقٌ كَثيرٌ»(2) چاره اى نيست كه مردم بايد آزمايش شوند، و خوب و بد از هم تميز داده شوند و غربال گردند، و در اين غربال افراد بسيارى خارج مى شوند.

افراد بد در غربال مى مانند، و افراد خوب از غربال خارج مى شوند، آنچه در غربال مى ماند آشغال است و بايد دور ريخته شود، و افراد زيادى هستند كه از امتحان خوب در نمى آيند.

در آيۀ ديگرى خداوند مى فرمايد: (لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ ) (3) اى مردم شما قطعاً در مالها و جانهايتان آزمايش مى شويد. در اين آيه خداوند با تأكيد مطلب را بيان مى كند، «لَ » و «نَّ » هر دو براى تأكيد است.

جنگ با عراق و جنگ با اسرائيل پيش مى آيد تا معلوم شود كه چه كسى مرد جنگ است و چه كسى به دروغ شعار انقلابى مى دهد، اگر همين جنگ لبنان پيدا نشده بود ما خيال مى كرديم كه همۀ كشورهاى عربى كه براى قدس و مسجدالاقصى شعار6.

ص: 197

مى دهند و سرود فلسطين را در راديوهايشان مى گذارند راست مى گويند، اما ديديم كه در مقابل حملۀ جنايتكارانۀ رژيم صهيونيستى به جنوب لبنان و كشتار بيرحمانۀ مردم مسلمان، نوع كشورهاى منطقه هيچ نگفتند.

به صحنه هايى كه در ايران ما پيش آمده توجّه كنيد، كسانى كه دم از اسلام راستين مى زدند و مى گفتند ما ضدّ امپرياليزم هستيم، الآن مى بينيم همان عملى كه امپرياليزم و آمريكا در ايران مى خواهد انجام دهد به دست همين منافقين خلق انجام مى دهد.

چهرۀ واقعى اينها در اثر همين تغيير و تحوّلها بود كه روشن شد.

خداوند ما را به اين دنيا نياورده كه خوش بگذرانيم. اگر بنا بر خوش بودن در دنيا بود و هدف اين بود كه زندگى مرفّهى داشته باشيم، بجا بود كه نق بزنيم و شكايت كنيم؛ اما هدف از خلقت اين است كه انسان در همين ناملايمات ساخته شود.

اسب هايى را كه براى مسابقه استفاده مى شود در ميدان مخصوصى رياضت مى دهند و لاغر مى كنند، حال اگر اعتراض كنند كه چرا ما را اذيّت مى كنيد، مى گويند كه اين اذيّت براى اين است كه ساخته شويد و مفيد واقع شويد.

اگر ما مى خواهيم در ميدان مسابقۀ آخرت سبقت داشته باشيم، و با اولياء و بزرگان محشور شويم، بايد همين زجر و شكنجه و نقص اموال و گرفتاريها را در دنيا داشته باشيم، در حديث مى فرمايد:

«البلاء للولاء» بلا و گرفتارى مال دوستان است؛ هر كه را خدا بيشتر دوست دارد بيشتر مبتلا مى كند.(1)

انسان اگر روزى وضعش خوب بود نبايد مغرور شود، و اگر روزگار بر او سخت گرفت نبايد ناسپاسى كند، بايد هميشه اعتمادش به خدا باشد، و راضى به رضاى او باشد و بگويد خدايا من راضى هستم به آنچه كه براى من مى پسندى.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته .

ص: 198

ص: 200

«خطبۀ 16 - قسمت دوّم»

«وَ لَيَسْبِقَنَّ سابِقُونَ كانُوا قَصَّرُوا، وَ لَيُقَصِّرَنَّ [لَيُقْصِرَنَّ ] سَبَّاقُونَ كانُوا سَبَقُوا. وَ اللَّهِ ما كَتَمْتُ وَشْمَةً ، وَ لا كَذَبْتُ كِذْبَةً ، وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهذَا الْمَقامِ وَ هذَا الْيَوْمِ ؛ أَلا وَ إِنَّ الْخَطايا خَيلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَيْها أَهْلُها، وَ خُلِعَتْ لُجُمُها، فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِي النَّارِ. أَلا وَ إِنَّ التَّقْوى مَطايا ذُلُلٌ ، حُمِلَ عَلَيْها أَهْلُها، وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَها، فَأَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّةَ . حَقٌّ وَ باطِلٌ ، وَ لِكُلٍّ أَهْلٌ ، فَلَئِنْ أَمِرَ الْباطِلُ لَقَدِيماً فَعَلَ ، وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ فَلَرُبَّما وَ لَعَلَّ ، وَ لَقَلَّما أَدْبَرَ شَيْ ءٌ فَأَقْبَلَ »

قالَ السيّدُ الشّريفُ : أَقولُ : إنَّ في هذا الكلامِ الأَدنى مِنْ مَواقِعِ الإحسانِ ما لا تَبْلُغُه مَواقِعُ الْاِستِحسانِ ، و إنّ حَظَّ العَجَبِ مِنهُ أَكثَرُ مِن حَظِّ العُجْبِ بِه. و فيه - مَعَ الحالِ الّتي وَصَفْنا - زَوائِدُ مِنَ الفَصاحَةِ لا يَقومُ بِها لِسانٌ ، و لا يَطَّلِعُ فَجَّها إنسانٌ ، و لا يَعرِفُ ما أقولُ إلّامَنْ ضَرَبَ في هذهِ الصَّناعَةِ بِحَقٍّ ، و جَرى فيها على عِرْقٍ ، (وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ ) (1).

«وَ لَيَسْبِقَنَّ [لَيُقْصِرَنَّ ] سابِقُونَ كانُوا قَصَّرُوا، وَ لَيُقَصِّرَنَّ سَبَّاقُونَ كانُوا سَبَقُوا»

(و هرآينه سبقت خواهند گرفت پيشى گيرندگانى كه كوتاه آمده بوند؛ و كوتاه خواهد شد دست پيشى گيرندگانى كه سبقت گرفته بودند.)

«لَ » و «نَّ » هر دو براى تأكيد هستند، و حضرت بدين وسيله مطلب را با تأكيد بيان مى فرمايند. «سبّاقون» صيغۀ مبالغه است، يعنى كسانى كه در سبقت از همه جلوتر بودند. در اين قسمت از كلام حضرت شارحان نهج البلاغه دو احتمال داده اند:(1)

1 - يك احتمال اين است كه منظور حضرت اين باشد: كسانى كه بعد از رحلت پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نسبت به من تقصير كردند و سبب شدند كه من به حقّم - خلافت - نرسم، در اين زمان سبقت خواهند گرفت و از من دفاع خواهند كرد، و چه بسا در راه هدف من شهيد هم مى شوند؛ و كسانى كه از سابقين در اسلام بوده اند امروز در حق من كوتاهى مى كنند و با من مخالفت مى كنند. اشخاص بسيارى بودند كه در اوّل امر همراه حضرت نبودند اما بعداً از شيعيان مخلص آن حضرت شدند و در جنگها شهيد شدند، و در مقابل كسانى بودند كه در اوّل اسلام سبقت گرفته بودند و از سابقين اصحاب پيغمبر بودند - مثل طلحه و زبير - و در آخر كوتاهى كردند و با حضرت على عليه السلام به مخالفت برخاستند و جنگيدند.

2 - احتمال ديگر اين كه منظور اين باشد: كسانى كه در صدر اسلام كوتاهى كردند و اسلام نياوردند و زير بار پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نرفتند - مثل معاويه و پدرش ابوسفيان كه تا سال هشتم هجرت جزء كفّار بودند و هيچ سابقه اى در اسلام نداشتند - امروز به جايى مى رسد كه مى شوند خليفۀ مسلمين. لذا مراد از سبقت، خلافت ظاهرى باشد؛ كسانى كه قابليت اين مقام را نداشتند اما به اين مقام رسيدند. بر عكس حضرت على عليه السلام كه2.

ص: 202

اوّل مردى است كه به پيغمبر ايمان آورد، آن هم در سن ده سالگى، و در ظرف سيزده سال كه پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در مكّه بود با آن حضرت همراه بود، و در مدينه در تمامى جنگها پيشقدم بود، به جايى مى رسد كه معاويه خود را در عرض حضرت على قرار مى دهد و بعد هم در خلافت جلو مى افتد.

روى احتمال دوّم «ليقصرنّ » بدون تشديد «ص» خواهد بود، يعنى دست كسانى كوتاه خواهد شد كه خيلى جلوتر سبقت گرفته بودند. اين هم نتيجۀ همان تحولات و تغييرات است. عالم عالم جهش و حركت است؛ لذا بعضى مى گويند جهان يعنى جهنده؛ زيرا انسانها و جوامع ديگر اين جهان دائماً در جهش و تحول هستند.

«وَ اللَّهِ ما كَتَمْتُ وَشْمَةً »

(به خدا قسم كتمان نكرده ام هيچ كلمه اى را.)

«وَشْمَة» به معناى كلمه است، «وَسْمَة» هم نقل شده كه به معناى علامت است. اگر «وشمة» بخوانيم معنايش مى شود: به خدا قسم كتمان نكرده ام هيچ كلمه اى را، و اگر «وسمة» بخوانيم معنايش مى شود: به خدا قسم كتمان نكرده ام هيچ علامتى را. ممكن هم هست «كُتِمْتُ » متكلّم مجهول خوانده شود، يعنى به خدا قسم هيچ كلمه يا علامتى را كتمان نشده ام؛ بدين معنا كه پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم تمامى حقايق را به من گفته است.

به عبارت ديگر حضرت مى خواهد بفرمايد: اين وقايعى كه من الآن مى بينم و اين اختلافات و دو دستگى ها و اين جنگ و ستيزهايى كه با من مى شود، همه را پيغمبراكرم به من اطلاع داده است؛ حتى ضربت خوردن و شهادت آن حضرت هم توسط پيغمبر به او اطلاع داده شده بود، و حضرت خبر داشته است.

«وَ لا كَذَبْتُ كِذْبَةً »

(و هيچ دروغى نگفته ام.)

ص: 203

اگر «كُذِبْتُ » خوانده شود، يعنى هيچ دروغى گفته نشده ام و پيغمبر هرچه به من گفته دروغ نگفته است.

«وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهذَا الْمَقامِ وَ هذَا الْيَوْمِ »

(و قطعاً و به طور يقين چنين موقعيتى و چنين روزى به من خبر داده شده بود.)

به حضرت خبر داده شده بود كه مردم مى آيند و با حضرت بيعت مى كنند، ولى اين خبر داشتن از قبل نبايد از انجام وظيفه ممانعت كند. دو جملۀ قبل مقدّمه براى اين جمله بودند.

زير بار معصيت بروند، وجدان آنها هم چه بسا ناراحت مى شود، اما دفعۀ دوّم وجدانشان كمتر ناراحت مى شود، دفعۀ سوّم كمتر از قبل، كم كم به صورت يك امر عادّى در مى آيد، و انسان افسارگسيخته مى شود، ديگر هر فحشا و جنايتى پيش آيد بدون اين كه مانع و رادعى باشد انجام مى دهد و به فكر عاقبت كار هم نيست.

حضرت گناهان را تشبيه به اسب هاى چموشى كرده كه افسار آنها رها شده باشد و به هر جايى وارد مى شوند، به ملك مردم، به كشتزار مردم، به اين طرف و آن طرف، تا اين كه صاحبش را به دره اى مى اندازد و به هلاكت مى رساند. مردمان گناهكار همچون سواران چنين اسب هاى چموشى هستند كه دهانه هاى آنها رها شده باشد، اين اسب ها سواران خود را در آتش فرو خواهند برد.

خواست به همان طرف مى رود و خودسر نيست.

آن كسى اهل تقوى است كه بتواند خود را در هنگام شهوت و غضب كنترل كند و نفس او رام باشد، و به قول مولوى چنين انسانى مرد است:

وقت خشم و وقت شهوت مرد كو؟ *** طالب مردى چنينم كو به كو(1)

يعنى مرد آن است كه اگر منتهاى خشم را پيدا كرد بتواند كظم غيظ كند و خود را كنترل كند، اگر منتهاى شهوت جنسى را پيدا كرد و زيباترين زن در پيش او باشد خود را كنترل كند. هر كس اين روحيه را داشته باشد مرد است. آن كس كه در ميدان رزم حريف را به زمين مى زند ولى در ميدان شهوت اسير شهوت است مرد نيست.

اين گفتۀ مثنوى مضمون حديثى است كه از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم با سند صحيح نقل شده است. پيغمبراكرم دسته اى را براى يك سريّه(2) و جنگى فرستاد، وقتى برگشتند پيغمبر فرمود:

«مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصغَرَ و بَقِيَ عَلَيهِمُ الجِهادُ الأكبَرُ» مرحبا به كسانى كه جهاد كوچك را انجام دادند و بر آنها جهاد بزرگ باقى مانده است؛ آنها ناراحت شدند و گفتند ما رفتيم جهاد و جانمان را در معرض خطر قرار داديم پس جهاد اكبر چيست ؟ حضرت فرمود:

«جِهادُ النَّفْسِ »(3) جهاد با نفس.

جهاد با دشمن خارجى وقتى ارزش دارد كه انسان نفس خود را كشته باشد و براى رضاى خدا به ميدان رزم برود و با دشمن بجنگد؛ اگر انسان مغرور و خودپسند باشد و وقتى به جبهه مى رود و خود را به كشتن مى دهد به اين قصد باشد كه ديگران به او تبريك بگويند و قهرمانش بدانند، اين نوع جهاد اصلاً ارزش ندارد.1.

ص: 206

انسان در مرحلۀ اوّل بايد خودش را بسازد، جهاد با نفس كند، توكّلش به خدا باشد و براى رضاى خدا جهاد كند، سپس به جنگ با دشمن خارجى برود؛ پس جهاد با نفس جهاد بزرگتر است.

«وَ لَئِنْ قَلَّ الْحَقُّ فَلَرُبَّما وَ لَعَلَّ ، وَ لَقَلَّما أَدْبَرَ شَيْ ءٌ فَأَقْبَلَ »

(و اگر مى بينى حق و طالب حق كم است پس چه بسا و شايد زياد شود، هرچند اگر چيزى از دست رفت برگشتنش خيلى مشكل است.)

اين جملۀ اخير را كسى مى گويد كه خيلى اميدوار نيست، اما براى اين كه دل طرف را نشكند اين گونه مى گويد.

«و لا يَطَّلِعُ فَجَّها إنسانٌ »

(و هيچ انسانى بر عمق فصاحتش مطلع نمى شود.)

«فجّ » به ته دره مى گويند، و ضمير «ها» به فصاحت بر مى گردد.

«و لا يَعرِفُ ما أقولُ إلّامَنْ ضَرَبَ في هذهِ الصَّناعَةِ بِحَقٍّ »

(و آنچه را من مى گويم نمى تواند درك كند مگر كسى كه سالها در فن فصاحت و بلاغت درس خوانده و زحمت كشيده باشد.)

يكى از معانى «ضرب» سير كردن است؛ «ضرب فى هذه الصّناعة» يعنى در اين فن سير كرده است.

«و جَرى فيها على عِرْقٍ ، (وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ ) »

(و اين صناعت را از ريشه درك كرده باشد، و نمى تواند عمق اين فصاحت و بلاغت را تعقل و درك كند مگر آنهايى كه عالم اند.)

فرمايش حضرت در اين خطبه هم از نظر معنى و هم از نظر الفاظ ممتاز است.

خدايا به همۀ ما توفيق ده كه به انقلاب و اسلام و مسلمين خدمت كنيم. و توفيق فهم كلمات خدا و كلمات بزرگان دين و عمل كردن به آنها را به همۀ ما عنايت بفرما.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 209

ص: 210

ص: 212

«خطبۀ 16 - قسمت سوّم»

و مِن هذِه الخُطبَةِ :

«شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمامَهُ ، ساعٍ سَرِيعٌ نَجا، وَ طالِبٌ بَطِيءٌ رَجا، وَ مُقَصِّرٌ فِي النَّارِ هَوى ، الْيَمِينُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ ، وَ الطَّرِيقُ الْوُسْطى هِيَ الْجادَّةُ ، عَلَيْها باقِي الْكِتابِ وَ آثارُ النُّبُوَّةِ ، وَ مِنْها مَنْفَذُ السُّنَّةِ ، وَ إِلَيْها مَصِيرُ الْعاقِبَةِ ، هَلَكَ مَنِ ادَّعى ، وَ خابَ مَنِ افْتَرى »

«و مِن هذِه الخُطبَةِ »

(اين قسمت هم از اجزاء همين خطبۀ شانزدهم است.)

«شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمامَهُ »

(مشغول است كسى كه بهشت و جهنم در جلو روى اوست.)

انسانى كه بهشت و جهنم در جلو او قرار دارد و قهراً رهسپار آنهاست، به قدرى مشغول است كه نمى تواند به كارهاى ديگر برسد، بايد تمام سعى خود را در اين جهت مبذول دارد كه چه كارهايى او را به بهشت نزديك مى كند و چه كارهايى سبب آتش مى شود.

كسى كه هدف بزرگى در پيش دارد يا اين كه موضوع خطرناكى در جلو راه اوست، بايد تمام همّ خود را مصروف رسيدن به آن هدف و گريز از آن خطر بنمايد. اين كه حضرت مى فرمايد: بهشت و جهنم در جلو روى اوست، دو احتمال دارد:

ص: 213

احتمال اوّل اين كه: كسى كه ايمان دارد و در اثر ايمان كامل به معاد، بهشت و جهنم را مى بيند؛ همچون زيد بن حارثه يا حارث بن مالك كه وقتى پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم از او پرسيد ايمان تو چگونه است ؟ جواب گفت من به قدرى ايمان دارم كه مى بينم اهل بهشت در بهشت متنعّم هستند و اهل آتش در آتش مى سوزند؛ بنابر اين احتمال كلام حضرت منحصر است به كسانى كه ايمانشان كامل است.

احتمال دوّم اين كه: انسان چه بخواهد چه نخواهد رهسپار عالم آخرت است، عالم آخرت هم يا بهشت است يا جهنم، انسان از همان اوّل كه خلق مى شود دائماً در حركت و تكامل است و از مرحله اى به مرحلۀ ديگر منتقل مى شود، از رَحِم به عالم طبيعت و از عالم طبيعت به واسطۀ مرگ به عالم برزخ و از عالم برزخ به عالم قيامت؛ بنابراين مردن فنا شدن نيست، همچنان كه تولّد انتقال از يك عالم به عالم ديگر است.

بنابر احتمال دوّم كلام حضرت انشاء و متضمن تكليف است و مربوط به همۀ انسانها مى شود، چه ايمان داشته باشند و چه نداشته باشند، چه توجّه داشته باشند و يا توجّه نداشته باشند، خواهى نخواهى در نظام تكوين در حال سير به سمت عالم آخرت هستند و در آنجا بايد حساب پس بدهند. آدمى كه چنين عاقبتى دارد قهراً نبايد خود را به زينت هاى دنيا و رياست و مال دنيا مشغول كند.

البتّه اين كلام بدان معنا نيست كه انسان در زندگى در تكاپو و تلاش نباشد، بلكه بسته به قصد انسان است، كه اگر در تحصيل مال و كار و فعّاليت قصدش خدا باشد و براى اين كه جامعه در رفاه باشد كار مى كند، اين خودش عبادت است؛ اما اگر مال و رياست و مقام را هدف قرار دهد، اين است دنيايى كه مذموم مى باشد.

فرق ميان اولياء خدا و اهل دنيا در همين جاست كه اهل دنيا دنيا را هدف قرار مى دهند و خيال مى كنند به دنيا آمده ايم براى اين كه خوش باشيم، اما اولياء خدا مال و مقام دنيا را وسيله اى براى خدمت به خلق و انجام وظايف قرار مى دهند.

بنابر احتمال اوّل «شُغِلَ » معناى خبرى مى دهد، و معناى كلام حضرت اين

ص: 214

مى شود: كسى كه داراى ايمان كامل است و با ديدۀ باطن بهشت و جهنم را در جلو روى خود مى بيند، قهراً توجّه او به بهشت و جهنم است و توجّه به كار ديگر نخواهد داشت؛ و بنابر احتمال دوّم «شُغِلَ » معناى انشائى مى دهد، و معناى كلام حضرت اين مى شود: كسى كه بهشت و جهنم در جلو روى اوست بايد مشغول به امر آخرت باشد.

كه انسان براى رسيدن به امرى در مقدّمات آن مقدارى كوشش و فعاليت كند و بعد اميدوار به گرفتن نتيجه باشد. مثل كسى كه زمينى را شخم مى زند، گندم مى پاشد، آب مى دهد، بعد ممكن است آفت بگيرد و ثمر ندهد و ممكن هم هست به ثمر برسد، در اينجا مى گويند: خدايا ما كوشش خودمان را كرديم و اميدواريم كه تفضل تو كارى كند كه گندم ما به نتيجه برسد، اين را رجا و اميد مى گويند. اما اگر كسى زمين را شخم نزند و گندم نپاشد و مقدّمات كار را فراهم نكند، و بگويد اميدوارم كه خدا به من گندم بدهد، اين را حماقت مى گويند.

3 -«وَ مُقَصِّرٌ فِي النَّارِ هَوى »

(و آنان كه كوتاهى مى كنند و در آتش سرازير مى شوند چون در راه باطل هستند.)

اينها كسانى هستند كه دنبال هواى نفس و دنيا هستند، و اصلاً طالب حق و حقيقت نيستند. بين قاصر و مقصّر فرق است: قاصر كسى است كه شرايط براى او فراهم نباشد يا اين كه عقل و دركش كم باشد، امّا مقصّر كسى است كه مى تواند فعاليت بكند ولى براى رسيدن به حق فعاليت نمى كند.

در قرآن كريم هم اين مضمون وجود دارد، در سورۀ واقعه مى فرمايد: (وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً ، فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ، وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ، وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ ، أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ) (1) شما در قيامت سه دسته هستيد:

يك دسته اصحاب دست راست كه چقدر حالشان نيكوست و يك دسته اصحاب دست چپ كه چقدر حالشان سخت است و دستۀ ديگر آنهايى كه سبقت مى گيرند و اينها بسيار مقرب درگاه خدا هستند.

و در سورۀ فاطر مى فرمايد: (ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ ) (2) ما كتاب را به بندگان برگزيدۀ خود2.

ص: 216

داديم - و مردم در مقابل اين كتاب سه دسته اند - يك دسته آنهايى هستند كه به خودشان ظلم مى كنند - از حق پيروى نمى كنند - و دستۀ ديگر ميانه رو هستند، و دستۀ سوّم آنهايى هستند كه به كارهاى خوب سبقت مى گيرند.

افرادى كه اصلاً بوى انقلاب به مشام آنها نرسيده حالا از انقلابى ها هم انقلابى تر شده اند، تندرويهاى آنها سبب مى شود عناصر مفيد را كنار بزنند، هر روز معركه درست مى كنند، روح يأس در مردم ايجاد مى كنند، وبال جامعه مى شوند.

پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم قوّۀ جاذبه اش بيش از قوّۀ دافعه اش بود، نيروها را جذب مى كرد، آدمهايى را كه خيلى انقلابى نبودند نيز نگه مى داشت و طرد نمى كرد.

حضرت امير همان طور كه گرفتار قاسطين و مردم صفّين بود همان طور گرفتار خوارج هم بود، خوارج مردمى بودند كه مى خواستند مقدّستر از حضرت على عليه السلام بشوند، اوّل حضرت على را مجبور كردند حكميّت را قبول كند، بعد گفتند،

«لا حُكْمَ إلّا لِلّهِ » (1)(غير از خدا هيچ كس حق حكم ندارد). خوارج مردمى بودند قارى قرآن، اهل تهجّد و نماز شب، و به خيال خود مخلص! امّا مخلصى كه خليفۀ خدا و حضرت على را تنها گذاشتند و حتى با او جنگ كردند! مثل بچه هايى كه مى گويند ما طالب اسلام راستين هستيم! عمل اينها در كشور ما ضررش خيلى زيادتر از ضدّ انقلابهايى است كه اصلاً انقلاب ما را باور نكرده اند. در هر كارى افراط و تفريط غلط است.

تفريط يعنى كوتاهى كردن، و افراط يعنى تندروى.

«عَلَيْها باقِي الْكِتابِ وَ آثارُ النُّبُوَّةِ »

(بر اين راه وسط است كتاب باقى مانده از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و آثار نبوّت.)

اضافۀ «باقى» به «كتاب» از قبيل اضافۀ صفت به موصوف است،

«باقِي الْكِتابِ » به معناى كتاب باقى است. ضمير «ها» در «عليها» به «طريق» برمى گردد، به «طريق» هم ضمير مؤنث برمى گردد و هم مذكر. در اين كلام دو احتمال داده مى شود:

احتمال اوّل: كتاب و سنّت منطبق بر راه وسط مى شوند، يعنى شما كه در راه وسط واقع شديد همان راه كتاب و سنّت است. در اين احتمال بايد فعل «ينطبق» را در تقديرت.

ص: 218

بگيريم تا متعلق «عليها» باشد.

احتمال دوّم: كتاب و سنّت شاهد راه وسط مى باشند، و راه وسط را به شما مى فهمانند. در اين احتمال بايد «يشهد» را در تقدير بگيريم تا متعلق «عليها» باشد.

اگر ما نقل كافى را ملاك قرار بدهيم راه وسط منطبق بر شخص اميرالمؤمنين عليه السلام مى شود؛ فواتح سور را كه در ابتداى بعضى از سوره هاى قرآن است اگر جمع كنيم و مكرّرات را حذف كنيم، اين جمله به دست مى آيد:

«صِراطُ عَلِىٍّ حَقٌّ نُمسِكُه»(1) راه على راه حقّى است كه ما به آن چنگ مى زنيم.

در حديث است كه:

«صِراطانِ : صِراطٌ فِي الدُّنْيا و صِراطٌ فِي الآخِرَةِ ، فَأَمّا الصِّراطُ في الدّنيا فَهُوَ الإمامُ المُفتَرَضُ الطّاعَةِ ...»(2) دو راه است: راهى در دنيا و راهى در آخرت، راه در دنيا امام واجب الاطاعة است، و راه آخرت همان پل صراط است كه بر روى جهنم قرار دارد، و از مو باريك تر و از شمشير برّنده تر است، مع ذلك اولياء خدا مثل برق از آن عبور مى كنند. در حقيقت صراط مجسّمى كه معيار حق و حقيقت است و انسان بايد بر طبق آن عمل كند همان امام واجب الاطاعة است كه مصداق شاخصش حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مى باشد.

اين كه حضرت فرمود:

«باقِي الْكِتابِ » به اين معنا نيست كه قرآن تحريف شده است و مقدارى از آن از دست رفته و باقيماندۀ آن مورد نظر است، بلكه اين از قبيل اضافۀ صفت به موصوف است يعنى «كتاب باقى». پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: من از بين شما مى روم و دو چيز گرانبها در بين شما باقى مى گذارم يكى كتاب و ديگرى عترتم.

پس معنا اين مى شود: كتابى كه بعد از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم باقى مانده است. بعضى به شيعه نسبت داده اند كه قائل به تحريف كتاب مى باشند، اما اين تهمت است و علماى شيعه منكر تحريف كتاب هستند.

در بعضى نسخه ها به جاى كلمۀ «باقى» «مافى» وجود دارد، يعنى آنچه در كتاب2.

ص: 219

است گواه بر راه وسط است، كه در اين صورت اشكال تحريف برطرف مى شود.

«وَ مِنْها مَنْفَذُ السُّنَّةِ »

(و از راه وسط است كه سنّت نفوذ مى كند.)

«سنّت» يعنى روش، سنّت پيغمبر يعنى قول و فعل و تقرير پيغمبر. اگر بخواهيم سنّت و روش پيغمبر باقى باشد و در جامعه نفوذ كند، بايد به وسيلۀ راه وسط كه مصداق كامل آن امام مفترض الطاعة است باشد. اگر بخواهيم سنّت پيغمبر در جامعه نفوذ كند و اجرا شود بايد به دنبال على عليه السلام برويم نه معاويه؛ چون به وسيلۀ امام باطل، بدعت ها در جامعه اجرا مى شود نه سنّت.

«وَ إِلَيْها مَصِيرُ الْعاقِبَةِ »

(و عاقبت به خيرى به وسيلۀ راه وسط تأمين مى شود.)

عاقبت كار همه بايد جوابگوى امام حق باشند، خدا على و ائمۀ حق و انبيا عليهم السلام را در قيامت ميزان اعمال قرار مى دهد. اينها تجسم راه وسط هستند؛ بنابر نقل روايات على ميزان اعمال است،(1) ميزان اعمال يعنى چيزى كه اعمال به وسيلۀ آن سنجش مى شود. ممكن است مراد از عاقبت در دنيا باشد، يعنى روزى خواهد آمد كه راه وسط در دنيا حاكم شود، ولو اين كه شما به چپ يا به راست بروى.

«هَلَكَ مَنِ ادَّعى ، وَ خابَ مَنِ افْتَرى »

(كسانى كه به ناحق ادّعاى امامت كردند هلاك خواهند شد، و كسانى كه ادّعاى ناحق كنند زيانكارند.)

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاتهد.

ص: 220

ص: 222

«خطبۀ 16 - قسمت چهارم»

«مَنْ أَبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ [عِندَ جَهَلَةِ النّاسِ ]، وَ كَفى بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَنْ لا يَعْرِفَ قَدْرَهُ ، لا يَهْلِكُ عَلَى التَّقْوى سِنْخُ أَصْلٍ ، وَ لا يَظْمَأُ عَلَيْها زَرْعُ قَوْمٍ . فَاسْتَتِرُوا بِبُيُوتِكُمْ ، وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ ، وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرائِكُمْ ، وَ لا يَحْمَدْ حامِدٌ إِلَّا رَبَّهُ ، وَ لا يَلُمْ لائِمٌ إِلَّا نَفْسَهُ »

حضرت را به اين صورت نقل كرده اند:

«مَن أَبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ عِندَ جَهَلَةِ النّاسِ »(1) اگر كسى روى خود را براى دفاع از حق و به نفع حق ظاهر كند و در اين راه ايستادگى كند، مردم نادان - چون اهل تشخيص نيستند - در مقابل او مى ايستند و باعث هلاكت او مى شوند. ظاهراً اين نقل مناسب تر است و مؤيّد اين نقل جملۀ بعدى حضرت است كه مى فرمايد:

«وَ كَفى بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَنْ لا يَعْرِفَ قَدْرَهُ »

(و براى نادانى يك انسان همين اندازه كافى است كه موقعيت خودش را تشخيص ندهد.)

وقتى كه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به خلافت ظاهرى رسيد عده اى به آن حضرت اصرار مى كردند كه معاويه را تثبيت كن و مصلحت در عزل معاويه نيست، اما حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام چون معاويه را صالح نمى دانست براى يك دقيقه هم حاضر نبود حكومت معاويه را امضاء كند. معاويه به زور تسليم اسلام شده و از روى ناچارى اسلام را پذيرفته بود، معاويه و ابوسفيان در سال هشتم هجرت پس از فتح مكّه از روى ناچارى به اسلام روى آوردند،(2) اين معاويه امروز در مقابل حضرت على عليه السلام - كه اوّلين مردى است كه به پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم ايمان آورده و بزرگ شدۀ دامان پيامبر است، و در مورد علمش پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

«أَنَا مَدينَةُ العِلمِ و عَلِيٌّ بابُها»(3) من شهر علم هستم و على در آن شهر - ادّعاى خلافت و رهبرى مسلمانها را دارد و آشكارا فسق و فجور را از حدّ گذرانده است، و عده اى هم به حضرت على عليه السلام اصرار مى كنند كه مصلحت در تثبيت اوست. در هرحال چنين فردى (حضرت على عليه السلام) در نزد مردم نادان شكست مى خورد؛ زيرا مردم نادان حقيقت و عدالت حضرت على را طالب نيستند، و مفاسدى را كه در تثبيت معاويه بود درك نمى كنند.1.

ص: 224

روايات آمده كه سه چيز باعث مى شود در وقت مردن ايمان از انسان گرفته شود و بى ايمان از دنيا برود: حسد، مداومت در شرب خمر، و عاق والدين شدن.

اگر توانستى درخت ايمانت را از دروازۀ مرگ عبور دهى نجات پيدا مى كنى.

جامعه اگر جامعۀ باتقوى باشد پيروز است، انسان اگر باتقوى باشد پيروز است.

«فَاسْتَتِرُوا بِبُيُوتِكُمْ ، وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ »

(پس در خانه هاى خود پنهان شويد، و خودتان را اصلاح كنيد.)

حضرت اين مطالب را به آنهايى مى گويد كه در مقابل حكومت حق فتنه مى كنند و جنگ راه مى اندازند، منظور حضرت عموم مردم نيست. اينجا بعضى شارحان كلمۀ «ذات» را زائد مى دانند، ولى ظاهراً كلمه زيادى نيست زيرا يك وقت اصلاح ظاهرى است مثلاً دو نفر با هم اختلاف دارند ولى به وسيله اى سرپوش روى آن مى گذارند؛ حضرت مى فرمايد كه ذات و ته دل خودتان را اصلاح كنيد، كارى كنيد كه ذاتاً با هم كينه نداشته باشيد و دشمن حق نباشيد، از ريشه و اساس خودتان را اصلاح كنيد، ريشۀ درگيريها دلهاست؛ اگر دلها كينه ها را دور بريزند و در برابر حق تسليم باشند، اعمال انسان هم خواهى نخواهى دنبال دل مى باشند.

با ملاحظۀ نقل مرحوم كلينى مى فهميم كه حضرت مى فرمايد: حكومت حق نمى تواند ساكت باشد؛ اگر ديد كسانى فتنه مى كنند، مقابل حق ايستادگى مى كنند، شيطنت مى كنند، آنها را آزاد نمى گذارد؛ و اگر گروهى با حق و با اسلام و انقلاب لج بازى كنند، بايد در مقابل آنها ايستادگى كرد و اگر موعظه نتيجه نداشت شمشير و تازيانه آنها را اصلاح مى كند كه

«آخِرُ الدَّواءِ الْكَيُّ »(1) آخرين دوا داغ كردن است.

«وَ التَّوْبَةُ مِنْ وَرائِكُمْ »

(و توبه و بازگشت به خدا پشت سر شماست.)8.

ص: 226

به نظر حضرت على عليه السلام در جامعۀ آن روز انحرافاتى وجود داشته، لذا مى فرمايد:

خدا توبه را قبول مى كند، اى كسانى كه در برابر حق ايستادگى داشته ايد و در مقابل حق جنگ و ستيز راه انداخته ايد، تا زنده ايد برگشتن به حق دير نشده است. توبه پشت سر شماست، به اين معنا كه توبه شما را تعقيب مى كند، از توبه استقبال كنيد.

گمراهى ما شد، خود انسان سبب گرفتارى خودش مى شود. در قرآن آمده:

(وَ الْعَصْرِ، إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ) (1) قسم به عصر و زمانه كه انسان خودش در زيانكارى است. رفيق بد، محيط بد، سازمان و گروه بد، اينها همه زمينه براى انحراف انسان مى شوند؛ اما اگر انسان عاقل باشد نبايد تحت تأثير محيط و دوست نادان و سازمان غلط قرار بگيرد.

در زندان يكى از بچه ها به اصطلاح تغيير ايدئولوژى داده بود، چون سازمان مورد علاقۀ او دستور تغيير ايدئولوژى را داده بود اين شخص انحراف خود را به سازمان نسبت مى داد، در حالى كه خدا به همۀ ما عقل و فكر و هوش داده است، انبيا را براى هدايت ما فرستاده، بزرگان دين را فرستاده، اگر چنانچه كسى كج رفت و در چاه افتاد، قبل از هر كس ديگرى بايد خودش را ملامت كند.

روز قيامت مردم به شيطان مى گويند: خدا تو را لعنت كند كه ما را به راههاى كج انداختى، شيطان مى گويد: (فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ ) (2) مرا ملامت نكنيد خودتان را ملامت كنيد. و باز قرآن مى فرمايد: (ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ ) (3) نيكى هايى كه به شما مى رسد از طرف خداست و آنچه زشتى و بدى به شما مى رسد از ناحيۀ خودتان است.

آنچه از طرف خدا مى رسد غير از كمال هيچ نيست، منتها كمال وقتى در مسير دل انسان مى افتد انحراف و اخلاق باطل انسان باعث آلودگى آن كمال مى شود. فلاسفه براى اين معنا مثال مى زنند: خورشيد فقط نور دارد، همين نور اگر از شيشۀ صاف عبور كند زلال و صاف است ولى اگر از شيشۀ كدر يا قرمز عبور كند به صورت كدر و قرمز عبور مى كند؛ دليل كدورت و قرمزى نور، آن شيشۀ كدر و قرمز است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته9.

ص: 228

ص: 230

«خطبۀ 17 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام في صِفَةِ مَنْ يَتَصَدَّى لِلحُكْمِ بَينَ الأُمَّةِ و لَيسَ لِذلِكَ بِأَهْلٍ :

«إِنَّ أَبْغَضَ الْخَلائِقِ إِلَى اللَّهِ رَجُلانِ : رَجُلٌ وَكَلَهُ اللَّهُ إِلى نَفْسِهِ ، فَهُوَ جائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ ، مَشْغُوفٌ بِكَلامِ بِدْعَةٍ ، وَ دُعاءِ ضَلالَةٍ ، فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ ، ضالٌّ عَنْ هَدْيِ مَنْ كانَ قَبْلَهُ ، مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدى بِهِ فِي حَياتِهِ وَ بَعْدَ وَفاتِهِ ، حَمَّالُ خَطايا غَيْرِهِ ، رَهْنٌ بِخَطِيئَتِهِ »

«و مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام في صِفَةِ مَنْ يَتَصَدَّى لِلحُكْمِ بَينَ الأُمَّةِ و لَيسَ لِذلِكَ بِأَهْلٍ »

(از جمله فرمايشات حضرت على عليه السلام است در توصيف كسانى كه در جامعه متصدّى امر قضاوت مى شوند و اهليّت براى قضاوت كردن ندارند.)

ممكن است «للحكم» حكومت را هم شامل شود، اما از عبارات بعدى نهج البلاغه مى فهميم مراد قضات هستند.

اين خطبه را حضرت در زمان خلافت خود ايراد فرموده اند و گلايه دارند از زمانى كه خلافت در دست آن حضرت نبود؛ اين خطبه را شيخ كلينى هم در اصول كافى نقل كرده است.(1)

«إِنَّ أَبْغَضَ الْخَلائِقِ إِلَى اللَّهِ رَجُلانِ »

(به درستى كه مبغوضترين مردم پيش خدا دو دسته اند.)6.

ص: 231

اقتصاد خوب باشد همه چيز خوب است و اگر اقتصاد فلج باشد جامعه فلج است، اينها انسان را در رديف ساير حيوانات قرار مى دهند. گاو وقتى آب و علفش مرتب باشد خوش است، و با نبود آب و علف زندگانى آن فلج مى شود. شئون زندگى حيوانات در آب و علف و خوراك خلاصه مى شود، اما اهميت انسان به فكر و عقايد و معنويات است، انسانيت انسان به ايمان و اخلاق و معنويات اوست. بنابراين اگر متصدّيان فرهنگ جامعه كج شوند، ضررشان براى جامعه از هر گروه ديگرى بيشتر است؛ زيرا اينها عقايد و افكار جامعه را تنظيم مى كنند، و خوراك فكرى به جامعه مى دهند.

انسانيت انسان و امتيازى كه از ساير حيوانات دارد به اراده و فكر و عقايدش مى باشد. كسانى كه عهده دار فرهنگ جامعه هستند، اگر افكارشان غلط باشد، افكار مستقل نباشد، افكار استعمارى باشد، و باعث شوند كه فكر جامعه عوض شود و در مسير باطل بيفتد، اينها انسانيت انسان را از بين مى برند، و ضربه اى را كه به جامعه مى زنند از همه بيشتر است؛ زيرا فرهنگ زيربناى ساختمان انسانيت است، و بايد بر اصول صحيح مبتنى باشد تا انسان انسانِ كامل شود.

اخلاق جامعه در ارتباطند، معنويات مردم دست اينهاست: يك دسته آنهايى كه ارشاد كنندگان مردم هستند، و معارف مردم و وظايف آنان را براى آنها تشريح مى كنند، و رهبران فكرى جامعه هستند، اينها اگر آدمهاى كجى باشند، به جاى مطالب حق مطالب انحرافى و مسائلى را كه ساختۀ ذهن خودشان مى باشد و بدعت و گمراهى را به مردم القاء مى كنند، فرهنگ اعتقادى و عملى جامعه را منحرف مى كنند. دستۀ دوّم هم قضات هستند كه مردم در مشكلات به آنها مراجعه مى كنند. مال مردم، ناموس مردم و جان مردم به دست قضات است، اگر قضات برخلاف حكم خدا حكم كنند خونهايى به ناحق ريخته مى شود، ناموسها بر باد مى رود، اموال مردم بى جهت مصادره مى شود.

برخى از شارحان نهج البلاغه منظور از دستۀ اوّل را افراد گمراه در اصول و مسائل اعتقادى مى دانند، و منظور از دستۀ دوّم را اهل فتوى و قضاوت.(1)

حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«إِنَّ أَبْغَضَ الْخَلائِقِ إِلَى اللَّهِ رَجُلانِ » به درستى كه مبغوضترين مردم پيش خدا دو دسته هستند. مراد از مبغوض بودن پيش خدا اين است كه اين اشخاص مورد عذاب و عقاب خدا واقع مى شوند؛ زيرا آن گونه بغض و غضبى كه در دل ما هست و از حالات انفعالى بشرى است در خدا نيست.

فرموده است: (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً) (1) اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر تقوى داشته باشيد خدا براى شما نيرويى قرار مى دهد كه بتوانيد بين حق و باطل فرق بگذاريد.

كسى كه داراى تقوى باشد و خودش را از هواى نفس و عصبيّت ها و كبر و غرور حفظ كند و واقعاً طالب حق و حقيقت باشد، خداوند براى اين شخص نيرويى قرار مى دهد كه اين نيرو سبب شود او بتواند بين حق و باطل فرق بگذارد. بنابراين خدا وعدۀ هدايت به كسانى داده است كه خودخواه نباشند، تعصب نداشته باشند و نگويند: (إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ ) (2) ما پدران خويش را بر آيين و عقايدى يافتيم و بر آثار آنها هدايت شده ايم.

بنابراين كسى كه تقوى ندارد و به افكار خودش بيشتر اهميت مى دهد و در فكر پياده كردن انديشه و نظرات خود مى باشد، خداوند او را به حال خودش وا مى گذارد.

حضرت در بيان ويژگى ها و خصوصيات اين گروه مى فرمايد:

«فَهُوَ جائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ »

(پس چنين آدمى - در مقام اعتقادات و معارف - از راه اعتدال منحرف است.)

اين كلام حضرت على عليه السلام به سه صورت نقل شده است: «جائر»، «جائز» و «حائر»؛ اگر «جائر» باشد يعنى «مائل» كسى كه از حق ميل مى كند و از حق برمى گردد، «سلطان جائر» يعنى پادشاهى كه از حق برگشته است. «جائز» از مادّۀ «جواز» است يعنى از راه معتدل منحرف است. «حائر» يعنى متحيّر.

«قَصْدِ السَّبِيلِ » يعنى راه معتدل، «سبيل» يعنى راه و «قصد» يعنى معتدل، از باب اضافۀ صفت به موصوف است.

اين شخص از راه معتدل و راه راستى كه انسان را به هدف مى رساند برمى گردد، نمى خواهد افكار و عقايد واقعى اسلام را دريابد.2.

ص: 235

علم پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بوده شك و ترديد نبوده است. بسيارى از كسانى كه از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم روايت مى كنند خيلى بعد از حضرت على عليه السلام ايمان آورده اند؛ مثلاً ابوهريره كه اين همه اهل سنّت از او روايت نقل مى كنند، سال هفتم هجرت به پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم ايمان آورده است و سه سال با پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بوده است؛ و در بين كسانى هم كه از اوّل ايمان آورده اند، در آن حدّ كه حضرت على عليه السلام با پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم بود و عنايت به علم پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم داشت ديگران نداشتند.

در اين زمان هم مى بينيم كسانى دور يك آقايى هستند، عده اى به علم آن آقا توجّه و عنايت دارند و استفادۀ علمى بيشتر از او مى برند، عده اى هم دنبال كار خودشان هستند، وقتى هم بحث علمى پيش مى آيد بلند مى شوند مى روند، بى تفاوت هستند؛ در زمان پيامبر هم چنين بود؛ حضرت على عليه السلام از كودكى در دامن پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بزرگ شده است، و پيامبراكرم مى فرمايد:

«أَنَا مَدينَةُ العِلمِ و عَلِيٌّ بابُها»(1) من شهر علم هستم و على درب آن. از باب اين كه على عليه السلام عنايت بر علوم پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم داشتند.

از بسيارى روايات استفاده مى شود كه ائمه عليهم السلام مخصوصاً امام صادق عليه السلام در مواقعى كه مسائلى را مطرح مى كردند و از مسائلى بود كه فقهاى آن روز قبول نمى كردند، كتابى داشتند به طول هفتاد ذراع كه آن را مى آوردند و مى فرمودند:

«هذا وَاللّهِ خَطُّ عَلِيٍّ بِيَدِهِ و إمْلاءُ رَسولِ اللّهِ »(2) به خدا قسم اين كتاب املاء رسول اللّه است كه على با دست خودش نوشته است؛ علاوه بر عنايتى كه حضرت به علوم پيامبر داشت، داراى هوش و استعداد خدادادى و امتياز ذاتى بود كه باعث مى شد علوم پيامبر را ضبط كند.

بعد از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم قاعده اش اين بود كه حضرت على عليه السلام بر فرض كه خليفۀ1.

ص: 237

مسلمانان نشد اما محور علمى مسلمين باشد، ولى افرادى روى جهاتى كه دل خوشى از حضرت على عليه السلام نداشتند آن حضرت را كنار گذاشتند، نظير سياست هايى كه در زمان خودمان هم گاهى به چشم مى خورد، يك وقت مصلحت اقتضا مى كند يك كسى را كنار مى گذارند و حتّى به علم او هم توجّه نمى كنند.

وقتى پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم از دنيا رفته و اسلام در حال توسعه پيدا كردن است و از كشورهاى مختلف مردم توجّه پيدا كرده اند و مى خواهند اسلام را شناسايى كنند، مسلّم است كه به اصحاب پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم مراجعه مى كنند، و چون حضرت على عليه السلام كه علوم پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم پيش اوست كمتر مورد توجّه است، اصحاب ديگرى كه روى كار آمده اند و در گردونه هستند مورد سؤال واقع مى شوند، و وقتى كه مسائل را ندانند پاى قياس و استحسان و فكرهاى خودشان در كار مى آيد؛ از اينجاست كه از همان زمان حضرت على عليه السلام مسألۀ بدعت و آراى اشخاص مطرح مى شود.

از يك طرف اينها نمى خواستند زير بار حضرت على عليه السلام بروند و از طرف ديگر بعد از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم مواجه شده اند با اين كه مردم علوم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم را از اينها مى خواهند، اين افرادى كه پيش پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بودند به ذهنشان نمى آمد كه اسلام اين قدر توسعه پيدا مى كند و از شرق و غرب متوجّه مدينه مى شوند و مى خواهند از افكار و سنّت پيغمبر سؤال كنند، روى اين جهات افكار خودشان را در وسط آورده اند چون راه ديگرى نداشته اند.

«مَشْغُوفٌ بِكَلامِ بِدْعَةٍ »

(كلام بدعت و ساختۀ خودش به پردۀ دلش نشسته است.)

«مشغوف» و «مشعوف» هر دو خوانده شده است. «مشعوف» از مادّۀ «شعف» به معناى حبّ و محبت است، چيزى را كه انسان از آن خيلى خوشش مى آيد مى گويند به آن شعف دارد. «مشغوف» از «شغاف» است به معنى پردۀ دل، چيزى را كه به دل انسان

ص: 238

نشسته و در مقابل آن تسليم شده است «مشغوف» مى گويند. در قرآن كريم آمده:

(قَدْ شَغَفَها حُبًّا) (1) محبت يوسف به پردۀ دل زليخا رسيد.

جسم مى دانسته اند، و عده اى هم مجبّره، اينها به عنوان فكر و عقيده به خورد مردم داده مى شد.

حدود دويست سال مسلمانها را راجع به اين كه آيا كلام خدا حادث است يا قديم، به جنگ هم انداختند، يك عده مى گفتند حادث است، و يك عدۀ ديگر مى گفتند قديم است، و بر سر اين موضوع چه جنگها كردند! حكومت هاى وقت هم از اين جنگها سوء استفاده كرده، ملّت و علما را سرگرم كردند تا خودشان مشغول حكومت و عياشى باشند. بالاخره در مسائل اعتقادى يا عملى اگر برخلاف حق چيزى گفته شود اين بدعت و حرام است.

مى گويند انگليسى ها وقتى مى خواستند هندوستان را فتح كنند، هر دسته اى از مردم را به چيزى مشغول كردند تا به فكر استقلال كشورشان نيفتند، بعد گرفتار روشنفكرها شدند - روشنفكرها و درس خوانده ها هميشه جلودار افكار استقلالى هستند - انگليسى ها براى اين كه اين گروه را هم مشغول كنند، آمدند يك جدول درست كردند 100 رقمى، يعنى 100 در 100، مثل جدول ضرب 10 در 10، اين جدول را بين روشنفكرها پخش كردند كه هر كس اين جدول را حفظ كند جايزه مى گيرد؛ روشنفكرها به جاى اين كه به فكر استقلال و اقتصاد و فرهنگ كشورشان باشند، افكارشان متوجّه جدول حل كردن شد و به نظرشان چيز خوبى بود، هم سرگرم كننده بود و هم جايزه داشت. خلاصه آنان را هم به اين بازى مشغول كردند و هندوستان را تصاحب كردند.

به هرحال مذهبى ها را با اختلافات مذهبى، و روشنفكرها را با يك كانال انحرافى ديگر مشغول مى كنند.

من بارها گفته ام - در عين حال كه با ورزش مخالف نيستم - با اين كه ورزش چيز خوبى است و تا اندازه اى لازم است، اما اگر از حدّ گذشت و فكر جوانهاى روشن كه

ص: 240

بايد در مسائل علمى و تكنيك و صنعت بيفتد، در راه ورزش و مانند آن افتاد، آن وقت است كه تكنيك و صنعت زمين مى ماند و بايد كارشناس از آمريكا بياوريم؛ و نتيجه اش اين مى شود كه مردم به حال انحراف بمانند.

«وَ دُعاءِ ضَلالَةٍ »

(و دعوت كنندۀ مردم به طرف گمراهى است.)

مثلاً در اسلام نه جبر است و نه تفويض، بلكه به فرمايش امام صادق عليه السلام

«أمرٌ بَينَ الأَمْرَيْنِ » است،(1) امرى بين جبر و تفويض، اما اين دسته از گمراه كنندگان مردم را دعوت به فكر جبرى مى كنند و به عقايد غلط مشغول مى دارند.

«فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ »

(پس او آزمايشى است براى كسانى كه مورد آزمايش قرار مى گيرند.)

«فتنه» يعنى آزمايش، اين دسته فتنه هستند يعنى سبب آزمايش مى شوند، به خود قيافۀ تقدّس و حق به جانبى مى گيرند، مردم به دنبال آنها مى افتند و فكر مى كنند اينها عالمان به اسلام هستند و هرچه مى گويند عين اسلام است.

«ضالٌّ عَنْ هَدْيِ مَنْ كانَ قَبْلَهُ »

(گمراه است از راه كسانى كه قبل از او بودند.)

اگر «هَدى» باشد به معناى طريقت است، و اگر «هُدى» باشد به معناى هدايت است و هر دو هم صحيح است؛ كسانى كه قبل از او بودند، مقصود پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم و صحابۀ خاصى است كه آشنا به مبانى اسلام بودند. اين شخص و يا اين دسته گمراه است، مسائل اسلام را نمى داند، خودش چيزهايى ساخته و به اسم اسلام خورد مردم8.

ص: 241

مى دهد. معلوم مى شود در زمان حضرت على چنين افكار كجى بوده، همان طور كه در زمان ائمه هم بوده است. در زمان حضرت على عليه السلام مسائل بدعت و گمراهى شروع شده بود.

«مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدى بِهِ فِي حَياتِهِ وَ بَعْدَ وَفاتِهِ »

(گمراه كنندۀ كسانى است كه به او اقتدا مى كنند، چه در زمان حياتش و چه بعد از مردنش.)

بسيارى از افكار غلط به وسيلۀ كتاب مى ماند و آيندگان هم اين افكار غلط در مغزشان جاى مى گيرد، ماركس و انگلس مطلبى را گفتند و رفتند، و الآن قريب نصف دنيا دنباله روى افكار غلط آنها هستند، و هرچه مردم به اشتباه بيفتند گناهش به گردن آنها هم هست.

«حَمَّالُ خَطايا غَيْرِهِ »

(بسى بار كننده و به دوش گيرندۀ گناهان ديگران است.)

«حَمّال» صيغۀ مبالغه است، يعنى بسيار حمل كننده. نه اين كه ديگران كه پيرو اينها هستند گناه ندارند، بلكه گناه دارند ولى چون اينها منشأ گناه بوده اند گناهانشان بسيار سنگين است. خداوند در سورۀ عنكبوت راجع به اين افراد مى فرمايد: (وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالاً مَعَ أَثْقالِهِمْ ) (1) آنها هم سنگينى هاى گناه خودشان را دارند و هم سنگينى هاى گناه ديگران را؛ نه اين كه ديگران گناه ندارند، آنها هم گناه دارند ولى اينها شريك گناه آنها هستند.

در سورۀ نحل مى فرمايد: (لِيَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ كامِلَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ مِنْ أَوْزارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ ) (2) اينها گناهان و بارهاى سنگين خودشان را روز قيامت به دوش مى كشند، و از گناهان مردمى هم كه گمراهشان كرده اند به دوش مى كشند. چنان كه5.

ص: 242

بعضى از مفسّرين هم گفته اند «مِن» در اين آيه براى جنس است، يعنى از جنس گناه آنها اينها هم دارند، بدون اين كه از گناه پيروانشان كم بشود. چنين افرادى اگر بخواهند توبه كنند بايد علاوه بر اين كه بين خودشان و خدايشان توبه مى كنند، به مردمى هم كه آنها را به راه غلط انداخته اعلام كنند كه هرچه ما گفته ايم اشتباه بوده است.

فخر رازى در ذيل اين آيه حديثى از پيغمبر نقل مى كند:

رُوِيَ عَن رَسولِ اللّهِ أنَّهُ قالَ : «أَيُّما داعٍ دَعا إلَى الهُدى فَاتُّبِعَ ، كانَ لَهُ مِثلُ أَجرِ مَنِ اتَّبَعَهُ ، لا يَنقُصُ مِن أُجُورِهِم شَيءٌ، و أيُّما داعٍ دَعا إلى ضَلالَةٍ فَاتُّبِعَ كانَ عليه مِثلُ وِزرِ مَنِ اتَّبَعَهُ لا يَنقُصُ مِن آثامِهِم شَيءٌ»(1) هر دعوت كننده اى كه مردم را به هدايت دعوت كند و از او پيروى شود، براى اوست مثل اجر و ثواب پيروان، و از اجر و ثواب پيروانش كم نمى شود؛ و هر دعوت كننده اى كه مردم را به گمراهى دعوت كند و از او پيروى شود، براى اوست مثل گناه پيروان، بدون اين كه از گناه پيروانش كم شود.

بنابراين كسانى كه رهبر فكرى جامعه هستند و عقايد و افكار و ايدۀ مردم به دست آنهاست خيلى بايد دقّت كنند؛ فتوى دهندگان، اهل منبر و گويندگان كه مردم پاى منبر و صحبت آنها نشسته اند تا چيزى ياد بگيرند، معارف و احكام اسلامى را از آنان ياد بگيرند، وظيفۀ آنان خيلى سنگين است؛ اگر فكر و مطالعه كرده مطالب حق را براى مردم بگويند، اجر پيروان به آنان نيز داده مى شود؛ و اگر مطالب غلط براى مردم بگويند و در آنها انحرافى پيدا شود، گناه پيروان براى آنان نيز نوشته مى شود.

معروف است كه

«لا أدري نِصفُ العِلمِ » نمى دانم، نصف علم است. همين كه بداند نمى داند، نصف از كمال را طى كرده است. مجهولات ما خيلى بيشتر از معلوماتمان مى باشند، لذا بايد جواب هر سؤالى را كه نمى دانيم صريحاً بگوييم نمى دانيم تا مردم به اشتباه نيفتند.4.

ص: 243

مَثَل شخص فقيه مثل دكتر حاذق است كه يك بيمار به او مراجعه مى كند و او با دقّت او را معاينه مى كند، در اينجا اگر طبيب اشتباه كرد، جامعه نه دكتر را محكوم مى كند و نه مريضى را كه به دكتر حاذق مراجعه كرده؛ زيرا دكتر دقّت خودش را كرده است و مريض هم به دكترى مراجعه كرده است كه احتمال خطا در آن بسيار كم است، نه فقيه علم غيب دارد و نه دكتر حاذق.

استنباط احكام از كتاب و سنّت خيلى مشكل است. اين كه اخيراً در فكر بعضى از جوانهاست كه مى توان قرآن را با يك مفردات قرآن تفسير كرد و مسأله تمام است در حالى كه نه صرف و نحوش را مى دانند و نه حتى مى توانند آيه را درست بخوانند و مى خواهند بر طبق آن فتوى دهند، اين مثل دكتر بى سوادى است كه مى خواهد طبابت كند، روشن است كه به غلط و اشتباه مى افتد. پس نبايد گفت چرا اين آقا گفته «احوط » و در مقام فتوى و انجام احكام الهى احتياط كرده است. پس چه كند؟ اگر بدون اين كه مسأله اى برايش صد در صد روشن شود يك چيزى ببافد و بگويد، اين مى شود فتواى به غير علم، و مجتهد اهل ورع نمى تواند بدون رعايت جوانب و اطمينان فتوى بدهد.

به هرحال وجدان و عقل به انسان مى گويد كسى كه در مسائل متخصص و مجتهد نيست بايد به اهل خبره و اهل فن مراجعه كند، همان طور كه بيمار به دكتر حاذق مراجعه مى كند، و دكتر حاذق هم بايد كمال دقّت را بكند.

مراجعه كند؛ چون چاره اى جز مراجعه به متخصص نيست. كسى كه نمى داند، بايد به كسى كه مى داند مراجعه كند، گرچه گاهى متخصص هم اشتباه مى كند.

مصوّبه كسانى هستند كه مى گويند حكم واقعى خداوند همان است كه مجتهد استنباط مى كند، گرچه مجتهدان با هم اختلاف داشته باشند؛ مثلاً اگر ابوحنيفه فتوايى داد و شافعى هم فتواى خلاف آن را داد، هر دو حكم واقعى خداست؛ بعضى از علماى اهل سنّت از اين گروه هستند.

«رَهْنٌ بِخَطِيئَتِهِ »

(اين دسته در گرو گناه و خطاى خود مى باشند.)

يعنى گناه گناه سنگينى است، وقتى مى توانند از اين گناه نجات پيدا كنند كه تمام افرادى را كه در مسير باطل انداخته اند برگردانند، چنين افرادى گرفتار گناهانشان هستند و در عذاب خدا مخلّد خواهند بود.

تا اينجا گروه اوّل و ويژگى هاى آنان مورد بحث قرار گرفت، گروه دوّم را در جلسۀ بعد بررسى مى كنيم.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 246

ص: 248

«خطبۀ 17 - قسمت دوّم»

«وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً، مَوْضِعٌ فِي جُهَّالِ الْأُمَّةِ ، عادٍ [غارٌّ] فِي أَغْباشِ الْفِتْنَةِ ، عَمٍ بِما فِي عَقْدِ [عِقْدِ] الْهُدْنَةِ ، قَدْ سَمَّاهُ أَشْباهُ النَّاسِ عالِماً وَ لَيْسَ بِهِ . بَكَّرَ فَاسْتَكْثَرَ مِنْ جَمْعِ ما قَلَّ مِنْهُ خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ، حَتَّى إِذَا ارْتَوى مِنْ آجِنٍ ، وَ اكْتَنَزَ مِنْ غَيْرِ طائِلٍ »

بحث در مورد خطبۀ هفدهم بود. حضرت فرمودند: مبغوضترين خلايق نزد خدا دو دسته اند، دستۀ اوّل كه در جلسۀ گذشته مورد بحث قرار گرفت كسانى بودند كه فكر و ايدۀ غلط به مردم مى دادند و از جمله اهل افتاء و گويندگان بدون استناد به منبع صحيح. و دستۀ دوّم قضات نااهل مى باشند كه در اين جلسه مورد بحث قرار مى گيرد.

«وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً»

(و مردى كه جهالت را جمع آورى كرده است.)

«جهل» يعنى مجهول، مثل علم و معلوم كه يك نوع اتحاد دارند. در جاى خودش علم را اين گونه تعريف كرده اند:

«العِلمُ هُوَ الصّورةُ الحاصِلةُ مِنَ الشّيءِ عِندَ العَقلِ »

علم صورتى از وجود خارجى است كه در ذهن حاصل مى شود؛ همان چيزى كه علم است معلوم بالذات هم هست، معلوم بالذات همان صورت ذهنى است، شىء خارجى معلوم بالعرض است، يعنى آن چيزى كه حاضر پيش شماست همان صورت ذهنى است، پس صورت ذهنى شما هم علم است و هم معلوم. به اصطلاح «اتحاد علم و معلوم» از قبيل «اتحاد وجود و ماهيّت» است. جهل هم به همين صورت است، پس جهل و مجهول هم در حقيقت يكى است، و مراد حضرت از جهل مجهولات است.

حضرت مى فرمايد: اينها مجهولاتى را جمع آورى كرده اند كه به خيال خودشان علم است، اما چيزى كه برخلاف حق باشد علم نيست، علم صورت واقعى شىء است؛ اگر شما چيزى را از دور ديديد كه واقعاً انسان است و خيال كرديد يك حيوان است، اين صورت ذهنى كه در ذهن شماست جهل است؛ براى اين كه برخلاف واقع است، اما به تصور شما اين علم است. اين را جهل مركّب مى گويند؛ زيرا واقع و حقيقت را نمى دانى، و نمى دانى كه نمى دانى؛ اما اگر واقع را ندانى و بدانى كه نمى دانى، اين را جهل بسيط مى گويند. اين گروه كه حضرت مى فرمايد جهل آنها مركّب است.

«مَوْضِعٌ فِي جُهَّالِ الْأُمَّةِ »

(در بين مردم نادان يكه تازى مى كند.)

ص: 250

«موضع» يعنى تاخت و تاز دارد. آيۀ شريفۀ قرآن دارد: (وَ لَأَوْضَعُوا خِلالَكُمْ ) (1) در بين شما مى تازانند.

خلاصه حضرت مى فرمايد: اين دسته در بين مردم نادان تاخت و تاز دارند، جلال و جبروتى براى خودشان درست كرده اند، و در مقام فتوى و قضاوت نشسته اند، چنين افرادى جهلشان مربوط به خودشان نيست بلكه مردم را به دور خودشان جمع كرده و وادار مى كنند كه از آنها پيروى كنند.

«عادٍ [غارٌّ] فِي أَغْباشِ الْفِتْنَةِ »

(در ظلمت هاى فتنه مى دود.)

«عاد» از مادّۀ «عَدو» به معناى دويدن است، يعنى مى دود و مى تازاند. در بعضى از نسخه ها «غارّ» آمده، يعنى غافل و يا فريب دهنده؛ در نقل اصول كافى «عانِ » آمده،(2)

يعنى اسير، جمع آن مى شود «عوانى». «أغباش» جمع «غَبَش» است، به معناى آخر شب كه كاملاً تاريك است؛ در بعضى از نسخه ها «أغطاش» دارد جمع «غَطَش»، آن هم به معناى تاريكى است.

انسان در تاريكى بايد خيلى آهسته و دست به عصا برود كه در چاه نيفتد. اين دسته در تاريكى مى دوند و از افتادن در چاه هم باكى ندارند، مى خواهند آقايى و رياست خود را حفظ كنند. مردم هم به دنبال آنها در چاه مى افتند.

«عَمٍ بِما فِي عَقْدِ [عِقْدِ] الْهُدْنَةِ »

(از ديدن آنچه در صلح و صفا هست كور است.)

يعنى آدمى كه فتنه انگيزى مى كند نمى داند كه صلح و صفا هم به نفع خودش و هم به نفع جامعه است، لااقلّ به عذاب و عقاب خدا گرفتار نمى شود، اما اين معنا را6.

ص: 251

نمى فهمد، به همين دليل او كور است و در فتنه كه تاريكى است مى تازد و مردم را هم به دنبال خودش در فتنه مى اندازد.

در اين كلام حضرت دو احتمال داده اند: احتمال اوّل اين كه «عَقْد» باشد به معناى قرار داد، و «هُدنة» مقابل با «فتنه» است، فتنه معنايش به فساد و اختلاف انداختن مردم است، «عَقْد هُدنة» يعنى دعوت كردن مردم به صلح و صفا.

احتمال دوّم اين كه آنچه در كلام حضرت آمده «عِقد» است نه «عَقد»، و «عِقد» به معناى گردنبند است، گردنبند چيزى است كه ملازم انسان است و در اينجا كنايه از مهلتى است كه خداوند به او داده است. روى اين احتمال مراد به «عِقد هدنة» اين باشد: حالا كه خداوند به اين آدم مهلت داده است و مهلت ملازم با او مى باشد، او از مهلت خدا سوء استفاده مى كند. «هدنة» يعنى همان آرامش و مهلتى كه خداوند به او داده و او نمى داند كه اين مهلت خدا دنبالش عقاب است. خدا به او مهلت داده و بر يك ملّتى مسلط شده، اما توجّه ندارد كه سوء استفاده از اين مهلت عاقبت بدى به دنبال دارد.

«قَدْ سَمَّاهُ أَشْباهُ النَّاسِ عالِماً وَ لَيْسَ بِهِ »

(كسانى كه شبيه به مردم هستند او را عالم ناميده اند، در صورتى كه عالم نيست.)

اين كه حضرت مى فرمايد: «شبيه مردم هستند» براى اين است كه اگر آدم عاقل باشد دنبال همه كس نمى رود، اين گونه افراد آدمهاى جاهلى هستند كه صورتشان صورت انسان است اما واقعاً انسان نيستند. قرآن در مورد اين افراد مى فرمايد:

(أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ) (1) مردم نادانى كه فكرنكرده دنبال هر كسى مى افتند مثل چهارپايان هستند بلكه گمراهتر.9.

ص: 252

شب هم باشتاب رفته باشد باز مى گويند «بَكّر»، مثلاً در حديث دارد:

«بَكِّروا بِصَلاةِ المَغرِبِ »(1) يعنى به نماز مغرب بشتابيد.

حضرت مى فرمايد: اينها براى آموختن باشتاب رفته اند و خيلى هم جمع آورى كرده اند اما از راهش نرفته اند، سراغ على عليه السلام كه كانون علم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم است نرفته اند، به جاهاى ديگر رفته اند كه علوم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم در اختيارشان نيست، از مجعولات و اسرائيليات و مانند اينها مجبورند مطالبى را از خودشان ببافند و بگويند، و چون آنچه را جمع آورى كرده اند باطل است لذا حضرت مى فرمايد: هرچه كمتر باشد بهتر است.

«حَتَّى إِذَا ارْتَوى مِنْ آجِنٍ »

(تا وقتى كه از آب متعفّن سيراب شد.)

در علمش تعفّن هست، آب متعفّن آب است اما آلودگى آن زياد است، اينها كه سراغ باطل مى روند همه اش كه باطل نيست، بالاخره باطل را اگر بخواهند خورد مردم بدهند در بين آن مطالب حقّى هم هست كه جاذبه اى براى آن ايجاد مى كند، لذا حضرت اين علمهاى غلط و باطل را به آب آلوده تشبيه كرده و چون آلوده است همچون آب آلوده براى جامعه مضرّ است.

«وَ اكْتَنَزَ مِنْ غَيْرِ طائِلٍ »

(و چيزهاى بى فايده را به صورت گنج جمع آورى كرد.)

در بعضى نسخه ها «اكتثر» دارد يعنى زياد جمع آورى كرد؛ يعنى معلومات غلط را براى خودش زياد جمع كرد، و با اين معلومات غلط مى خواهند مفتى و قاضى جامعه بشوند.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته9.

ص: 254

ص: 256

«خطبۀ 17 - قسمت سوّم»

«جَلَسَ بَيْنَ النَّاسِ قاضِياً ضامِناً لِتَخْلِيصِ مَا الْتَبَسَ عَلى غَيْرِهِ ؛ فَإِنْ نَزَلَتْ بِهِ إِحْدَى الْمُبْهَماتِ هَيَّأَ لَها حَشْواً رَثّاً مِنْ رَأْيِهِ ، ثُمَّ قَطَعَ بِهِ ، فَهُوَ مِنْ لَبْسِ الشُّبُهاتِ فِي مِثْلِ نَسْجِ الْعَنْكَبُوتِ : لا يَدْرِي أَصابَ أَمْ أَخْطَأَ؛ فَإِنْ أَصابَ خافَ أَنْ يَكُونَ قَدْ أَخْطَأَ، وَ إِنْ أَخْطَأَ رَجا أَنْ يَكُونَ قَدْ أَصابَ .

جاهِلٌ خَبَّاطُ جَهالاتٍ ، عاشٍ رَكَّابُ عَشَواتٍ لَمْ يَعَضَّ عَلَى الْعِلْمِ بِضِرْسٍ قاطِعٍ يُذْرِي الرِّواياتِ إِذْراءَ الرِّيحِ الْهَشِيمَ ، لا مَلِيءٌ - وَ اللَّهِ - بِإِصْدارِ ما وَرَدَ عَلَيْهِ ، وَ لا هُوَ أَهْلٌ لِما فُوِّضَ إِلَيْهِ »

كلمۀ «جلس» جزاى كلمۀ «اذا» در آخر درس قبل مى باشد؛ يعنى هنگامى كه او اين معلومات آلوده را جمع آورى كرد به عنوان قاضى بين مردم مى نشيند.

با اين كه پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در مورد حضرت على عليه السلام فرموده بود:

«أَقْضاكُم عَلِيٌّ »(1)

قاضى ترين شما على است، اما بعد از پيغمبر جوّ به گونه اى شد كه على عليه السلام كانون علم پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و كانون علوم اسلامى، بايد سراغ نخلستانها برود و كارهاى كشاورزى انجام دهد، و كسانى محور علمى و قضاوت شوند كه قدر مسلّم اين است كه به اندازۀ على عليه السلام نتوانسته بودند از علوم پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم استفاده كنند.

مسلّم است كه وقتى مردم به عترت پيغمبر مراجعه نكردند، به كسانى مراجعه مى كنند كه براى رفع نياز مجبورند به آراء شخصى متوسل شوند؛ لذا حضرت مى فرمايد: چنين اشخاصى كه از راههاى غير صحيح چيزهايى را به هم بافته اند به اسم احكام اسلام و علوم اسلام و خودشان را به عنوان عالم جا زده اند، به عنوان قاضى بين مردم نشستند و مى نشينند و مردم هم به اسم اين كه قاضى مسلمين هستند به آنها مراجعه مى كنند، و وقتى بر كرسى قضاوت نشستند در حقيقت مى خواهند بگويند: ما ضمانت مى كنيم كه آنچه را براى مردم مشتبه است بيان كنيم و روشن سازيم.

«فَإِنْ نَزَلَتْ بِهِ إِحْدَى الْمُبْهَماتِ هَيَّأَ لَها حَشْواً رَثّاً مِنْ رَأْيِهِ ، ثُمَّ قَطَعَ بِهِ »

پس اگر بر اين شخص - كه خود را به عنوان قاضى قرار داده - يكى از مسائل مبهم و مشكل وارد شود، ترّهاتى چند از چيزهاى زائد و بى فايده و كهنه از رأى خود آماده گرداند، سپس به آن قطع پيدا مى كند.)

«حشو» يعنى چيزهاى زياد، «رَثّ » يعنى كهنه؛ مثلاً اگر يك مسألۀ ارث يا مسألۀ ديات از آنها پرسيدند و ندانند، چون علم را از راه صحيح نگرفته اند براى اين مسألۀ مشكل كه از آنها سؤال شده است آراء پوسيده اى را كه مغز ندارد مهيّا مى كنند.6.

ص: 258

مغز آن است كه از طرف خدا و پيغمبر برسد. وقتى با منبع وحى ارتباط ندارد به رأى خودش عمل مى كند و بعد هم به آن يقين پيدا مى كند. اين خاصيت جوّ است، انسان گاهى اوقات تحت تأثير جوّ قرار مى گيرد حتى جوّى كه خودش درست كرده باشد، مطلبى را مى بافد و خودش هم مى داند مايه ندارد، ولى وقتى يك عده اى قبول كردند و محور شد كم كم خودش هم باورش مى آيد.

مى گويند روزى ملاّنصرالدّين گفت مردم! فلان جا آش مى دهند، بعد ديد مردم هر كدام يك ظرف برداشته و مى دوند، گفت نكند راستى آنجا آش بدهند خودش هم يك ظرف برداشت و شروع به دويدن كرد! جوّ اين گونه است، به همين دليل گاهى اوقات حتى خود انسان مطلبى را درست كرده و مى داند چيزى در آن نيست اما خود او را تحت تأثير قرار مى دهد، و اين مصيبت است. انسان بايد براى فهم مسائل و عمل به حق تحت تأثير جوّ قرار نگيرد، ذهنش را از همه چيز خالى كند، فكر كند ببيند آيا اين مطلب حق است يا نه، اگر حق است به دنبال آن برود.

اين كلام حضرت كه مى فرمايد

«ثُمَّ قَطَعَ بِهِ » دو احتمال دارد: يكى اين كه به چيزهايى كه براى رفع مشكل بافته يقين پيدا مى كند. احتمال ديگر اين كه «قطع» به معناى بريدن باشد، يعنى بعد با آنچه كه خودش بافته مى بُرد، يعنى فصل خصومت مى كند و مشكلات را حل مى نمايد.

«فَهُوَ مِنْ لَبْسِ الشُّبُهاتِ فِي مِثْلِ نَسْجِ الْعَنْكَبُوتِ »

(پس او در پوشش شبهات همچون عنكبوتى است گرفتار تارهاى خود.)

ممكن است «لَبْس» باشد به معناى اشتباه و ممكن هم هست «لُبْس» باشد به معناى پوشش، شبهات مثل لباسى است كه انسان مى پوشد؛ و چون در حقيقت لباس محيط به انسان است، شبهات و بافته هاى غلط ، اين دسته را احاطه كرده است، و اين بافته ها و شبهات مثل بافته هاى عنكبوت است، همان گونه كه بافته هاى عنكبوت آن را احاطه

ص: 259

مى كند بافته هاى اينها هم آنها را احاطه كرده است، به قرينۀ

«نَسْجِ الْعَنْكَبُوتِ » به نظر مى آيد كه «لُبس» بهتر باشد.

اين تشبيه نكته اى هم دارد: عنكبوت به وسيلۀ تارهايى كه دور خودش درست مى كند هم خودش را زندانى مى كند و از دنياى خارج منقطع مى سازد و هم موجودات ضعيف را به دام خود گرفتار مى كند؛ اين شخص هم كه علم را از سرچشمه اش نگرفته و بافته هايى را به اسم علم جمع آورى كرده، هم خود و هم ديگران را گرفتار بافته هاى خود مى كند. چون انسان به بافتۀ خودش مغرور است ديگر نمى تواند چشم باز كند و ببيند علم و حقيقت كجاست، بنابراين خود و كسانى را هم كه از نظر علم و عقيده ضعيف هستند به دام بافته هاى خود گرفتار مى كند.

«لا يَدْرِي أَصابَ أَمْ أَخْطَأَ»

(نمى داند كه آيا اين بافته ها حق است يا خطا.)

وقتى كلاهش را قاضى مى كند احتمال مى دهد خطا باشد، چون اگر از كتاب خدا و سنّت پيغمبر گرفته باشد مى داند كه حق است، اما چون از روى قياس و استحسان و بافته هاى خود مى باشد، نمى داند آيا اين فتوى و قضاوت حق است يا نه.

«فَإِنْ أَصابَ خافَ أَنْ يَكُونَ قَدْ أَخْطَأَ»

(اگر بافته هايش مطابق با واقع هم باشد ترس اين را دارد كه نكند خطا باشد.)

«وَ إِنْ أَخْطَأَ رَجا أَنْ يَكُونَ قَدْ أَصابَ »

(و اگر به حسب واقع اشتباه كرده باشد مى گويد شايد هم درست باشد.)

خلاصه آن گونه كه بايد باورش بيايد باورش نمى آيد، براى اين كه اين دسته مى دانند اينها بافته هاى خودشان است.

ص: 260

اجتهادى كه در اخبار ما ردّ و نفى شده همين اجتهاد است كه اساسش قياس و استحسان باشد. علماى شيعه مى گويند: كتاب خدا و سنّت پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بايد مرجع اجتهاد باشد، و عترت بهترين و مطمئن ترين راه براى رسيدن به سنّت پيغمبراكرم است.

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«حَديثي حَديثُ أَبِي، و حَديثُ أَبِي حَدِيثُ جَدِّي، و حَديثُ جَدِّي حَديثُ الْحُسَينِ ، و حَديثُ الْحُسَينِ حَديثُ أمِيرِالْمُؤمِنينَ ، و حَديثُ أمِيرِالْمُؤْمِنينَ حَديثُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم، و حَديثُ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم قَوْلُ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ »(1) هرچه من مى گويم از پدرم مى گويم، و پدرم از پدرش تا برسد به پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم.

پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: من از بين شما كه مى روم مرجع شما بايد كتاب خدا و عترت من باشد؛(2) ما به اين گفتۀ پيغمبر عمل مى كنيم، و قول عترت را طريق سنّت پيغمبر مى دانيم، و عمل به قياس و استحسان را حجّت شرعى براى حكم خدا نمى دانيم.

اجتهاد از نظر شيعه اين است كه كوشش كنيم و حكم خدا را از كتاب خدا و سنّت پيغمبر و يا از كلمات ائمه به دست آوريم؛ و ما روى اين معنى اصرار داريم كه راه علم به احكام قياس و استحسان نيست، بلكه طبق فرمودۀ خود پيغمبراكرم، كتاب خدا و عترت است، از باب اين كه عترت طريق رسيدن به سنّت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم است.

اين كه ائمه عليهم السلام فرموده اند:

«إنَّ دينَ اللّهِ لا يُصابُ بِالعُقولِ النّاقِصَةِ وَ الآراءِ الباطِلَةِ وَ المَقاييسِ الفاسِدَةِ »(3) دين خدا به وسيلۀ عقلهاى ناقص و رأيهاى باطل و قياسهاى فاسد به دست نمى آيد، يا:

«السُّنَّةَ إذا قيسَتْ مُحِقَ الدّينُ »(4) در سنّت وقتى قياس شود0.

ص: 262

دين خدا از بين مى رود، براى اين است كه اشخاص فكرهايشان مختلف است، همان طور كه صورت اشخاص مختلف است.

اگر بنا باشد كه دين خدا به دست فكر مردم سپرده شود، نتيجه اش همين اسلامى مى شود كه عده اى از جوانها كتاب خدا و احاديث و كلمات بزرگان را كنار گذاشته و به خيال خودشان با يك نيمه سوادى مى خواهند با فكر و مغز خود و با آن زيربناى ماركسيستى كه در ذهنشان هست، اسلام راستين درست كنند!!

اگر بنا باشد كه اسلام دست افراد بيفتد، عَلَى الاسلامِ السّلام. زيرا هر كسى يك فكرى دارد، و هر زمانى هم هر كسى كه فكر دارد به نام دين عقيده و نوآورى دارد، اين ديگر دين خدا نمى شود دين من و شما مى شود.

به اعتقاد شيعه باب اجتهاد باز است؛ ولى نه بدين معنا كه خودسرانه فتوى بدهيم بلكه از طريق كتاب خدا و سنّت پيغمبر كه از طريق عترت براى ما نقل شده است، ما در همين ها بايد كوشش كنيم و حكم خدا را بفهميم. در حديثى از امام هشتم آمده است كه مى فرمايد:

«إنَّما عَلَينا أَنْ نُلْقِيَ إلَيكُمُ الأُصولَ و عَلَيكُم أَنْ تُفَرِّعوا»(1) بر ماست كه كلّيات را براى شما القاء كنيم و بر شماست كه تفريع كنيد؛ يعنى كلّيات را بر افراد منطبق كنيد، منطبق كردن كلّيات بر افراد غير از قياس و استحسان است.

«جاهِلٌ خَبَّاطُ جَهالاتٍ »

(جاهلى است كه بدون راهنما در جهالات سير مى كند.)

«خبط » يعنى سير كردن بدون راهنما. كسى كه محور علمش را بافته هاى خودش قرار داده در حقيقت عالم نيست، او جاهل است؛ براى اين كه عالم كسى است كه حقايق اشياء را بداند، وقتى حقايق را نداند اينها علم نيست، جهل است.5.

ص: 263

«عاشٍ رَكَّابُ عَشَواتٍ »

(شب كورى است كه بسيار بر تاريكى ها سوار مى شود.)

«عاش» اسم فاعل از مادّۀ «عشوة» و به معناى ظلمت و شب كورى است؛ يعنى در تاريكى مى رود. «رَكّاب» صيغۀ مبالغه است، ممكن است از مادّۀ «ركوب» يعنى سوارى باشد، ممكن هم هست به معنى مرتكب شدن باشد، ولى به نظر مى آيد كه از همان مادّۀ ركوب باشد، به معناى اين كه تاريكى ها را زياد سوار مى شود، در تاريكى ها مى تازاند؛ كسى كه چشمش نمى بيند و راهنما هم ندارد بايد با احتياط حركت كند كه دچار حادثه نشود، اما اين جاهلى است كه نه تنها با احتياط حركت نمى كند بلكه در تاريكى بدون راهنما تند و باشتاب مى رود، اگر مسأله اى برايش پيش آمد، صبر نمى كند تا با تحقيق به آن برسد بلكه به سرعت حكم و قضاوت مى كند. اين جمله و جملۀ قبلى تقريباً معنايش يكى است.

«لَمْ يَعَضَّ عَلَى الْعِلْمِ بِضِرْسٍ قاطِعٍ »

(با قاطعيت بر علم گاز نگرفته است.)

«عَضّ » به معناى گاز گرفتن است، و كنايه از اين كه با علم سخن نگفته است و قاطعيت را در جايى كه علم نيست به كار برده است. خداوند در قرآن مى فرمايد:

(يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ ) (1) روزى كه ظالم گاز مى گيرد بر دو دستش؛ «ضرس» يعنى دندان، «قاطع» برنده است. در اين تشبيه دو احتمال داده اند:

احتمال اوّل: اگر انسان بخواهد تشخيص دهد كه چوبى تر است يا خشك محكم به آن گاز مى گيرد، اگر دندان در آن فرو رفت مى فهمد تر است و اگر نرفت مى فهمد7.

ص: 264

خشك است. روى اين احتمال معناى كلام حضرت اين است: كسى كه نتوانسته است حق و باطل را خوب تشخيص بدهد در حقيقت علم را گاز نگرفته است.

احتمال دوّم: مراد اين باشد كه انسان غذا را براى اين كه هضم شود خوب مى جود، و اگر خوب گاز نگيرد و نجود اين غذا مضرّ خواهد بود و براى شخص مفيد واقع نمى شود. روى اين احتمال معناى كلام حضرت اين است كه: مسائل را خوب مورد دقّت و بررسى قرار نداده است، در حقيقت خوب نجويده و گاز نگرفته و لذا بدون دقّت حكم و قضاوت مى كند.

«يُذْرِي الرِّواياتِ إِذْراءَ الرِّيحِ الْهَشِيمَ »

(روايات را اين طرف و آن طرف مى ريزد، همان طور كه باد آشغالها را پراكنده مى كند.)

به برگهاى خشك و ساق گندم وقتى كه خشك و شكسته مى شود «هشيم» مى گويند. «ذرو» به معناى بالا بردن است، در آيۀ قرآن دارد: (تَذْرُوهُ الرِّياحُ ) (1) باد آن را بالا مى برد. «يَذْرُ» روايت شده كه مجرّد باشد، «يُذرى» هم روايت شده كه از باب افعال باشد، هر دو به يك معناست.

رواياتى از پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم براى آنها نقل شده بود كه بايد در آن دقّت مى كردند تا معنايش را بفهمند؛ زيرا هر حديثى در محيط خاصى گفته شده است، بايد محيط و شرايط خاص هر حديثى را - از قبيل اين كه راوى مسائل كيست، اهل كجا بوده - مورد دقّت قرار داد تا حديث را فهميد.

با دقّت و بررسى دقيق در اخبار و روايات مى توان بر طبق آن فتوى داد و حكم كرد. حضرت مى فرمايد: اين دسته نظير باد هستند، همان گونه كه باد بدون هدف و بى حساب و ادراك، خار و خاشاك را اين طرف و آن طرف پراكنده مى كند، و همان5.

ص: 265

گونه كه عمل باد بر طبق منطق و عقل نيست و خوب و بد را ادراك نمى كند، اينها هم با روايات پيغمبر اين گونه عمل مى كنند و بدون دقّت و تأمل آنها را اين طرف و آن طرف مى ريزند و هيچ گونه علمى نسبت به مضامين اخبار ندارند.

«لا مَلِيءٌ - وَ اللَّهِ - بِإِصْدارِ ما وَرَدَ عَلَيْهِ »

(پر نيست به خدا قسم تا بتواند صادر كند آنچه را كه بر او وارد مى شود.)

يعنى مشكلات علمى و مسأله اى را كه از او مى پرسند خوب به آنها احاطه ندارد و نمى داند چه جوابى بدهد. انسان بايد به جوانب مسأله و روايات آن محيط باشد تا بتواند نظر بدهد و فتوى يا حكمى صادر كند.

«وَ لا هُوَ أَهْلٌ لِما فُوِّضَ إِلَيْهِ »

(و براى منصبى كه به او داده اند اهل نيست.)

مثلاً اگر منصب قضاوت به او داده اند، قاضى بايد اهل نظر باشد و بتواند نظر بدهد، بتواند احكام را از قرآن و روايات استنباط كند و بعد هم بر طبق آنها حكم نمايد.

خداوند به همۀ ما توفيق دهد كه سراغ كتاب خدا و سنّت پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم برويم، و در مسائل فكرنكرده و دقّت نكرده نظر ندهيم. انسان بگويد نمى دانم بهتر از اين است كه بر خلاف ما انزل اللّه چيزى بگويد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 266

ص: 268

«خطبۀ 17 - قسمت چهارم»

«لا يَحْسَبُ الْعِلْمَ فِي شَيْ ءٍ مِمَّا أَنْكَرَهُ ، وَ لا يَرى أَنَّ مِنْ وَراءِ ما بَلَغَ مَذْهَباً لِغَيْرِهِ ، وَ إِنْ أَظْلَمَ [عَلَيْهِ ] أَمْرٌ اكْتَتَمَ بِهِ ، لِما يَعْلَمُ مِنْ جَهْلِ نَفْسِهِ ، تَصْرُخُ مِنْ جَوْرِ قَضائِهِ الدِّماءُ، وَ تَعِجُّ مِنْهُ الْمَوارِيثُ . إِلَى اللَّهِ أَشْكُو مِنْ مَعْشَرٍ يَعِيشُونَ جُهَّالاً، وَ يَمُوتُونَ ضُلَّالاً، لَيْسَ فِيهِمْ سِلْعَةٌ أَبْوَرُ مِنَ الْكِتابِ إِذا تُلِيَ حَقَّ تِلاوَتِهِ ، وَ لا سِلْعَةٌ أَنْفَقُ بَيْعاً وَ لا أَغْلى ثَمَناً مِنَ الْكِتابِ إِذا حُرِّفَ عَنْ مَواضِعِهِ ، وَ لا عِنْدَهُمْ أَنْكَرُ مِنَ الْمَعْرُوفِ ، وَ لا أَعْرَفُ مِنَ الْمُنْكَرِ.»

على باشد كه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در مورد آن حضرت فرمود:

«على باب علم من است» يا فرمود:

«أَقْضاكُم عَلِيٌّ »(1) آن كس كه بهتر از همه فن قضاوت را مى داند على است.

براى اين كه روشن شود كه چقدر در مسير علمى مسلمين انحراف افتاده بوده حديث صحيح و جالبى را نقل مى كنم: زرارة بن أعين كه يكى از اصحاب خاص امام باقر و امام صادق عليهما السلام و از بزرگان و علماى اصحاب ائمه بوده است مى گويد: مسألۀ ارث جدّ را از امام باقر عليه السلام سؤال كردم، فرمودند: همه در آن به رأى خود سخن گفته اند جز اميرالمؤمنين عليه السلام، عرض كردم: اميرالمؤمنين عليه السلام چه فرموده اند؟ فرمودند: فردا بيا تا آن را از روى كتاب برايت بخوانم، فردا بعدازظهر رفتم خدمت حضرت، و ساعت خلوت من با حضرت بعد از ظهر و عصر بود، هميشه در خلوت سؤال مى كردم تا مبادا با تقيه جواب بدهند. وقتى كه وارد شدم به فرزند خود جعفر فرمودند: صحيفۀ فرائض را براى زراره بخوان، و خودشان رفتند براى خواب. من و جعفر در اتاق مانديم، پس صحيفه اى را كه مثل ران شتر بود آوردند و فرمودند:

برايت نمى خوانم تا تعهد بدهى مطالب را به احدى نگويى تا وقتى كه من اجازه دهم، گفتم: چرا سختگيرى مى كنيد؟ ولى بالاخره پذيرفتم، در حالى كه من خود را اعلم مردم به فرائض و وصايا مى دانستم و دنبال اين بودم كه كسى مسأله اى از فرائض و وصايا را سؤال كند كه من آن را ندانم و نيافتم چنين كسى را، وقتى كتاب را در اختيار من گذاشتند و در آن نگاه كردم ديدم مطالبى هست غير از آنچه در دست مردم است، تا آخر كتاب را با بى اعتنايى و بدبينى خواندم و در حالى كه مى خواندم مى گفتم باطل است! بعد كتاب را بستم و تحويل دادم. فردا صبح كه امام باقر عليه السلام را ملاقات كردم فرمودند: صحيفۀ فرائض را خواندى ؟ گفتم: آرى، فرمودند: چطور يافتى آنچه را خواندى ؟ عرض كردم: باطل است و چيز مهمّى نيست، و خلاف گفته هاى مردم6.

ص: 270

است! حضرت فرمودند: اى زراره آنچه را ديدى به خدا قسم حق است، املاء رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و خط على عليه السلام است به دست خود. پس شيطان به سراغ من آمد و وسوسه كرد، پس نزد خود گفتم: از كجا مى داند املاء پيغمبر و خط على است ؟! ناگاه پيش از اين كه سخنى بگويم فرمودند: زراره شك نكن، چگونه من نمى دانم كه املاء پيغمبر و خط على است در صورتى كه پدرم از جدّم نقل كرد كه اميرالمؤمنين حديث كرد او را؟ پس من پشيمان شدم از اين كه كتاب را با عنايت نخواندم وگرنه حرفى از آن از من فوت نمى شد.(1)

ببينيد چگونه مغزها در كانال انحرافى افتاده بود كه زراره از اصحاب ائمه مغزش از فتاوايى پر بوده كه از طريق ديگرى غير از عترت به دست آمده است و همه خلاف حق، ديگر واى به حال آنهايى كه اصلاً دنبال على و عترت نبودند! ضمناً از نحوۀ برخورد و توهّم مثل زراره نسبت به امام باقر عليه السلام مظلوميّت ائمه عليهم السلام كاملاً روشن مى گردد.

«وَ لا يَرى أَنَّ مِنْ وَراءِ ما بَلَغَ مَذْهَباً لِغَيْرِهِ »

(و اصلاً نمى بيند و به نظرش نمى آيد كه وراء آنچه فهميده مذهبى هم براى غير خودش هست.)

به مغزش نمى آيد كه يك على هم هست كه از خواص پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم بوده و اوّل كسى بوده كه به پيغمبراكرم ايمان آورده و در دامن پيغمبر بزرگ شده است، و پيغمبر نسبت به او فرمود: او باب علم من و باب حكمت من است.

«وَ إِنْ أَظْلَمَ [عَلَيْهِ ] أَمْرٌ اكْتَتَمَ بِهِ ، لِما يَعْلَمُ مِنْ جَهْلِ نَفْسِهِ »

(و اگر مسأله اى برايش تاريك و مشكل شود كتمان مى كند، براى اين كه خودش مى داند جاهل است.)3.

ص: 271

وقتى بنابر اين است كه ما احكام خدا را از كتاب و سنّت پيغمبر و عترت بگيريم، ممكن است در مواردى به نتيجۀ قطعى نرسيم، از باب اين كه مثلاً اخبار متعارض باشد و نتوانيم بعضى را بر بعض ديگر ترجيح دهيم، در اينجا مى گوييم نمى دانيم. اين كه بزرگان پس از عمرى زحمت در قرآن و احاديث و روايات و تاريخ و فقه و علم رجال و علم درايه در بعضى مسائل مى فرمايند «مشكل است» يا «فيه تأمل» يا «احوط اين است» يعنى ما حكم اين مسأله را نمى دانيم، اما راه احتياط براى اين كه نجات پيدا كنى اين است؛ و اين همان «لا أدرى» است كه نصف علم است. اما كسى كه پايۀ علم او به احكام و قوانين، كتاب و سنّت نيست، اگر در موردى با مشكل روبرو شد كتمان مى كند و يا چيزى مى بافد.

«تَصْرُخُ مِنْ جَوْرِ قَضائِهِ الدِّماءُ، وَ تَعِجُّ مِنْهُ الْمَوارِيثُ »

(از قضاوت ناحقش خونهايى كه به ناحق ريخته در خروش است، و فرياد ميراث بر باد رفتگان از قضاوت ناحق او در گوش است.)

«تَصْرُخُ » يعنى فرياد مى زند، اما چون اين فرياد به خون نسبت داده مى شود ما تعبير به خروش مى كنيم، و گاهى هم اين فرياد را به صاحبان خون نسبت مى دهيم.

«تَعِجُّ » هم به همين معناست. در نهج البلاغه آمده است:

«يَعْلَمُ عَجيجَ الوُحوشِ فِي الفَلَواتِ »(1) خدا مى داند فرياد وحوش را در بيابانها. كسى كه تكيه گاه علمى او كتاب و سنّت نيست و آراء شخصى در احكامش دخالت دارد و قضاوتهايش برخلاف حق است، خونهاى به ناحقى كه به واسطۀ قضاوت او ريخته شده و ارثهاى به ناحقى كه تقسيم شده فرياد مى كنند؛ البتّه اين تشبيه است، يعنى صاحبان خون دادشان بلند و خروشنده اند؛ و اگر اينجا كسى اين داد را نفهمد روز قيامت معلوم مى شود كه اين قاضى به ناحق حكم كرده است؛ و آنجاست كه گريبانش را مى گيرند. و آن خروش و فرياد خونها در قيامت مجسم مى شود.8.

ص: 272

اين كه مسألۀ ارث اينجا ذكر شده است، يك اختلاف اساسى در مسألۀ ارث بين شيعه و سنّى هست و آن اين است كه علماى اهل سنّت در باب ارث قائل به عول و تعصيب هستند،(1) اما شيعه قائل نيست و ائمه عليهم السلام هم عول و تعصيب را ردّ كرده اند؛ و از اين جهت اختلاف عجيبى در مسائل ارث وجود دارد.

بايد توجّه داشت كه منصب خيلى مهمى است، و كسى كه در اين منصب نشسته بايد خيلى دقيق و حساب شده باشد، ذهنش را از تعصبات و جوّسازيها خالى كند.

بسيار شده است كه در يك شهر براى قاضى جوّسازى مى كنند، شعار مى دهند، مى گويند فلان كس بايد اعدام گردد، گرچه جرمش اعدام نباشد؛ قاضى نبايد تحت تأثير جوّ قرار بگيرد، اگر همۀ مردم هم شعار دادند «اعدام بايد گردد» قاضى حق ندارد تحت تأثير جوّ قرار بگيرد. فرض كنيد از گروهى كه جنايات زيادى از ناحيۀ آنان واقع شده و سرمايه هاى انقلاب را از ما گرفته اند يك نفر دستگير شده كه در اين جنايات شركت نداشته، قاضى نمى تواند او را به جرم افراد ديگر گروهش كه جنايات بزرگى را مرتكب شده اند محكوم كند، و همۀ كاسه كوزه ها را سر اين شخص بشكند. فرض كنيد اعضاى گروهى پسر قاضى را شهيد كرده اند، و يكى از افراد گروه كه نقشى در اين جنايت نداشته در اختيار قاضى است، نبايد بگويد اين گروه پسر مرا شهيد كرده من بايد تلافى كنم و انتقام بگيرم.

قاضى در مقام قضاوت بايد ذهنش را از جوّسازى ها و انتقام جويى ها و امثال اينها خالى كند، و فكر كند و مسأله را خوب بررسى كند و آنگاه قضاوت كند. اگر قاضى بررسى نكرد و يا تحت تأثير جوّ قرار گرفت و حكم ناحقى كرد مشمول همين كلام حضرت مى شود.

در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده كه وقتى حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام شريح را به قضاوت منصوب كردند به او دستور دادند احكام قضايى را قبل از تنفيذ و اجرا به اطلاع آن حضرت برساند، اگر تأييد شد تنفيذ و اجرا نمايد.(1)

لا يَجلِسُهُ إلّانَبِىٌّ أَوْ وَصِيُّ نَبِيٍّ أَوْ شَقِيٌّ »(1) اى شريح تو در مقامى نشسته اى كه جز پيامبر يا وصىّ او و يا فرد شقىّ در آن مقام نمى نشيند.

امّا كسى كه از طرف مجتهد جامع الشرايط براى قضاوت منصوب شد، با واسطه مستند به خداست؛ زيرا ولايت مجتهد جامع الشرايط مستند به فرمايش پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام است.

اعدامش كنى. در تاريخ آمده است: ماعز بن مالك آمد پيش پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم گفت من زنا كرده ام، حضرت روى خودش را برگرداند و فرمودند:

«لَعَلَّكَ قَبَّلْتَ أو غَمَزتَ أو نَظَرتَ »(1) شايد بوسه يا نگاهى بيشتر نبوده، و تو اشتباه مى كنى و گمان مى كنى زنا كرده اى.

حدود براى باز داشتن از گناه است، براى اين است كه افراد فاسد بترسند و بفهمند قضاوتى و حدودى هست و اجرا مى شود، حدود خدا بايد جارى شود اما در مقدّماتش خيلى بايد دقّت كرد، اگر جرمى با بيّنه ثابت شد بايد اجرا گردد، اما اگر با اقرار باشد امام مى تواند عفو كند. و در جايى كه جاى گريز است و مى شود طرف را آزاد كرد، نبايد سخت بگيريم يا شلاق بزنيم تا اقرار كند.

مى خواستند كتاب خدا را مطابق با بافته هاى خودشان تفسير كنند.

«وَ لا سِلْعَةٌ أَنْفَقُ بَيْعاً وَ لا أَغْلى ثَمَناً مِنَ الْكِتابِ إِذا حُرِّفَ عَنْ مَواضِعِهِ »

(و متاعى نزد اينها با ارزش تر و گران قيمت تر از كتاب خدا نيست وقتى كه تحريف شود.)

وقتى سخن از تحريف مى رود لازم نيست تحريف به حسب لفظ باشد، بلكه شامل تحريف به حسب معنى هم مى شود، يعنى قرآن برخلاف معنا شود و مطابق ذوق آنها تفسير شود. كسى كه مى خواهد قرآن را تفسير كند بايد ذهنش را از آنچه با آن مأنوس است، مثل مسائل فلسفى، كلامى، عرفانى و غير آن خالى كند، و ببيند خود كتاب و بيان پيغمبراكرم عليه السلام و ائمّۀ اطهار عليهم السلام چه دلالتى دارد، نه اين كه كتاب خدا را بر اساس مسائلى كه ذهنش با آن مأنوس است تفسير كند.

«وَ لا عِنْدَهُمْ أَنْكَرُ مِنَ الْمَعْرُوفِ ، وَ لا أَعْرَفُ مِنَ الْمُنْكَرِ»

(و نزد آنان منكرتر از معروف، و معروفتر از منكر نيست.)

پايگاه علمى اين جمعيت كتاب خدا و سنّت پيغمبر نيست، بلكه آراء و قياسها و استحسانات معيار علم آنان است؛ اگر بخواهد آنچه معروف و حق است اجرا شود پيش اينها منكر است، و منكر معروف. ممكن است با گذشت زمان در اثر تفسيرها و تعليمات غلط و هواپرستى ها منكر در نظر مردم معروف، و معروف منكر شود.

خدا إن شاءاللّه به همۀ ما توفيق دهد كه بتوانيم علوم اسلامى را از مسير صحيح و از كتاب و سنّت پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم به دست آوريم، و اين قدر قدرت روحى داشته باشيم كه اگر در موردى نتوانستيم احكام الهى را از كتاب و سنّت بيابيم بگوييم نمى دانيم.

هيچ گاه راه احتياط بر انسان بسته نيست:

«أَخوكَ دينُكَ فَاحْتَطْ لِدينِكَ بِما شِئْتَ »(1)

دين تو به منزلۀ برادر تو مى باشد، پس براى دينت احتياط كن به آنچه مى خواهى.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته8.

ص: 278

ص: 280

«خطبۀ 18 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ كَلامٍ لَهُ عليه السّلام في ذَمِّ اخْتِلافِ العُلَماءِ فِي الفُتْيا:

«تَرِدُ عَلى أَحَدِهِمُ الْقَضِيَّةُ فِي حُكْمٍ مِنَ الْأَحْكامِ فَيَحْكُمُ فِيها بِرَأْيِهِ ، ثُمَّ تَرِدُ تِلْكَ الْقَضِيَّةُ بِعَيْنِها عَلى غَيْرِهِ فَيَحْكُمُ فِيها بِخِلافِهِ »

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود، امروز خطبۀ هجدهم مطرح مى شود.

«و مِن كلامٍ لَهُ عليه السلام في ذَمِّ اخْتِلافِ العُلَماءِ فِي الفُتْيا»

(از جمله سخنان آن حضرت است در مذمّت اختلاف علما در فتوى.)

ظاهر اين عنوان اين است كه خطبه مستقيماً در مذمّت اهل فتوى صادر شده، در صورتى كه در مذمّت حكّام و قضات مى باشد، منتها چون اساس قضاوتهاى آنان فتاواى آنان مى باشد، پس در حقيقت اختلاف قضات در مقام حكم مستند به اختلاف آنان در فتوى مى باشد.

«تَرِدُ عَلى أَحَدِهِمُ الْقَضِيَّةُ فِي حُكْمٍ مِنَ الْأَحْكامِ فَيَحْكُمُ فِيها بِرَأْيِهِ ، ثُمَّ تَرِدُ تِلْكَ الْقَضِيَّةُ بِعَيْنِها عَلى غَيْرِهِ فَيَحْكُمُ فِيها بِخِلافِهِ »

(بسا يك دعوى داراى حكمى از احكام بر يكى از آنان وارد مى شود و او به رأى خود به آن حكم مى كند، سپس همان قضيه بر ديگرى وارد مى شود و او بر خلاف اوّلى حكم مى كند.)

ص: 281

اهل سنّت مى گويند: خود اجماع حجّت است، و اجماع امّت بر يك معنايى دليل بر صحّت آن مى باشد؛ و بسا آن را در حدّ اجماع اهل حَلّ و عَقد تنزّل مى دهند، و گاهى تنزّل مى دهند و مى گويند اجماع تمامى اهل حل و عَقد هم لازم نيست و اگر بعضى از آنها هم اجماع كردند حجّت است. خلافت خليفۀ اوّل را هم بر همين اساس درست مى كنند، مى گويند: امّت پيغمبر بعد از رحلت آن حضرت اجماع كردند بر خلافت خليفۀ اوّل. اگر به آنها گفته شود اجماع همۀ امّت نبود؛ زيرا سلمان، مقداد، عمّار، عبّاس، حضرت على و عده اى ديگر در آن اجتماع نبودند، در سقيفه پنج نفر با ابوبكر بيعت كردند، مى گويند: بعضى هم كه باشند كافى است. به هرحال اهل سنّت براى اجماع موضوعيّت قائل اند، و خود اجماع را حجّت مى دانند.(1)

اما عقل اجمالاً حجّت است. اهل سنّت عقل ظنّى را حجّت مى دانند، قياس و استحسان را حجّت مى دانند، و از اين راه احكام را استنباط مى كنند.

شيعه به پيروى از ائمه عليهم السلام عقلياتى را كه براى انسان مظنّه ايجاد كند حجّت نمى دانند، اما اگر حكم عقل قطعى باشد شيعه آن را حجّت مى داند و در فقه به آن تكيه مى كند، مثل مستقلات عقليه كه عقل حكم مى كند به اين كه احسان خوب است و ظلم قبيح است، و مواردى از اين قبيل كه عقل به طور صريح حكم مى كند.

احكام خداوند را استنباط كرد. از جمله روايت صحيحه اى است كه ابان بن تغلب در مورد ديۀ قطع انگشت از حضرت امام صادق عليه السلام سؤال مى كند.

ابان مى گويد: از حضرت امام صادق عليه السلام پرسيدم اگر مردى يك انگشت زنى را قطع كند چقدر ديه بايد بدهد؟ حضرت فرمودند: ده شتر، عرض كردم اگر دو انگشت از يك زن را قطع كند چقدر ديه بايد بدهد؟ حضرت فرمودند: بيست شتر، عرض كردم اگر سه انگشت يك زن را قطع كند چقدر ديه بايد بدهد؟ حضرت فرمودند: سى شتر، عرض كردم اگر چهار انگشت يك زن را قطع كند چقدر ديه بايد بدهد؟ حضرت فرمودند: بيست شتر. ابان مى گويد: تعجّب كردم و گفتم: اين را در عراق به ما گفتند و ما باور نكرديم و گفتيم شيطان اين حكم را آورده. حضرت فرمودند:

«مَهْلاً يا أَبانُ ! هذا حُكْمُ رَسولِ اللّهِ ... وَ السُّنَّةُ إذا قيسَتْ مُحِقَ الدّينُ »(1) اى ابان صبر كن و تند نرو اين حكم رسول خداست، در سنّت اگر قياس شود دين از بين مى رود. آنگاه فرمودند: ديۀ زن تا يك سوّم با ديۀ مرد هماهنگ است، ولى وقتى از ثلث گذشت نصف مى شود.

ديۀ كامل مرد صد شتر است، يعنى اگر كسى مردى را بكشد ديه اش صد شتر است، و ديۀ كامل زن پنجاه شتر است، و ديۀ يك انگشت ده شتر است، بنابراين تا سه انگشت ديۀ زن و مرد مساوى است؛ اما در چهار انگشت، چهل شتر چون از ثلث صد شتر كه ديۀ كامل است بيشتر مى شود، ديۀ چهار انگشت مرد چهل شتر، و ديۀ چهار انگشت زن بيست شتر مى شود. اين قانونى است كه خداوند قرار داده كه مرد و زن تا ثلث ديه هماهنگ هستند و از ثلث كه گذشت ديۀ زن نصف ديۀ مرد است.

باز در روايت آمده است:

«إنَّ دينَ اللّهِ لا يُصابُ بِالْعُقولِ النّاقِصَةِ ...»(2) دين خدا با عقلهاى ناتمام شما به دست نمى آيد.1.

ص: 284

همان گونه كه صورت اشخاص با هم فرق دارد فكر اشخاص هم با هم فرق مى كند، حال اگر بنا باشد دين خدا به فكر افراد سپرده شود ديگر دين خدا نمى شود، بلكه ساختۀ ذهن افراد مى شود.

كسى كه در اصول عقايد خطا كرده، اگر مقصّر بوده يعنى در ياد گرفتن كوتاهى كرده عقاب دارد؛ و اگر قاصر بوده يعنى در ياد گرفتن كوتاهى نكرده عقاب ندارد. از باب مثال ما معتقد به حقانيت اسلام و قرآن هستيم، و ساير ملّتها اين را قبول ندارند، عقل به انسان حكم مى كند كه اگر اينها در رسيدن به حق كوتاهى كرده اند، و با اين كه شنيده بودند اسلامى هست و قرآنى هست و احتمال هم مى دادند كه حق باشد اما براى رسيدن به آن تلاشى نكردند و بر طبق دين پدرى خود عمل كردند، گنهكار هستند و در قيامت عقاب دارند. اما اگر فرض كرديم كه يك مسيحى تحقيق كرد و واقعاً معتقد شد كه اسلام باطل است، و يا اين كه مسيحيت را براى او گفته اند و اصلاً نامى از اسلام نشنيده، اين را مى گويند قاصر؛ يعنى ذاتاً كوتاه آمده است و مقصّر نيست، و جاهل قاصر در اصول عقايد مسلّماً عقاب ندارد، گرچه از نظر فقهى كافر باشد و احكام كفر هم بر او جارى شود اما به جهنم نمى رود، زيرا اگر خداوند بخواهد او را به جهنم ببرد ظلم است و ظلم قبيح است. البتّه جايى كه براى اهل بهشت هست براى او نيست. كه اين خود بحث دامنه دارى در فلسفه دارد.

بهشت اساساً مولود عقايد و اخلاق و اعمال انسان است؛ عقايد حق مراحلى از بهشت را به دنبال دارد كه بايد اسمش را گذاشت بهشت عقايد.

مى گويند:

«المَعرِفَةُ بَذرُ المُشاهَدَةِ »(1) شناسايى بذر و تخم مشاهده و ديدن است.

شناسايى و اعتقاد انسان نسبت به حقايق عالم وجود، نسبت به ملائكة اللّه و پيغمبران و عالم قيامت، بذر مى شود كه آن حقايق را مشاهده كند، و از اين مشاهده لذّتى مى برد كه از خوردن ميوه هاى بهشتى و حورالعين نمى برد. بنابراين كسى كه اين شناسايى و اعتقاد را نداشته باشد قهراً بهشت عقايد را هم نخواهد داشت، چون بذرش را نكاشته تا ميوه اش را بچيند.8.

ص: 286

اخلاق و اعمال هم هر كدام بهشتى دارند از سنخ خود، اخلاق حسنه بهشتى دارند از سنخ خود، اعمال هم بهشتى دارند از سنخ خود.

در حديث آمده است كه پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: هر كس «سبحان اللّه» بگويد خداوند يك درخت در بهشت براى او مى كارد. يك «الحمدللّه» بگويد يك درخت براى او مى كارد، يك «لا اله الاّ اللّه» بگويد يك درخت براى او مى كارد... شخصى به پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم گفت: يا رسول اللّه پس ما در بهشت درختهاى بسيار داريم، پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: آرى ولكن بپرهيزيد از اين كه آتشهايى را بفرستيد كه آنها را بسوزانند.(1) يك وقت مى بينى انسان يك گناه مى كند كه همۀ آن باغ را آتش مى زند.

بنابراين بهشت سه درجه و مرحله دارد: بهشت عقايد، بهشت اخلاق و بهشت اعمال، كه بهشت هر كدام از سنخ خودش مى باشد؛ لذا قرآن مى فرمايد: (فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ ) (2) كسى كه به اندازۀ سنگينى يك ذرّه كار خير انجام دهد آن را مى بيند. عمل مجسم مى شود، «لا اله الاّ اللّه» به صورت درخت در مى آيد.

جهنم هم مثل بهشت داراى سه مرحله است: جهنم عقايد غلط و باطل، جهنم اخلاق بد و جهنم اعمال غلط ؛ قرآن مى فرمايد: (وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ ) (3) كسى كه به اندازۀ يك ذرّه شرّ انجام دهد آن را مى بيند، جهنم مولود عقايد و اخلاق و اعمال غلط است در صورتى كه از روى عناد و مخالفت با حق باشد؛ لذا جاهل قاصر به جهنم نمى رود و خداوند او را عقاب نمى كند، چون معاند نيست. و بالاخره مورد اوّل از موارد كه تصويب در آن راه ندارد مسائل اعتقادى است.

مورد دوّم: مسائل عقلى است، در مسائل عقلى تصويب راه ندارد، به اصطلاح در مستقلات عقلى، امور عقلى قطعى؛ و اهل سنّت هم در اين گونه مسائل قائل به8.

ص: 287

تصويب نيستند، مثل حكم عقل به قُبح ظلم و حُسن عدل و احسان، حال اگر كسى به ذهنش آمد كه ظلم خوب است اين ديگر خطاست.

مورد سوّم: در مسائل عملى ضرورى اسلام هم مسألۀ تصويب راه ندارد؛ مثل وجوب نماز، وجوب روزه و...، در اين گونه مسائل ضرورى هم حق يكى بيشتر نيست؛ نماز يا واجب است يا نيست و نمى شود كه هم واجب باشد و هم نباشد.

بسيارى از علماى اهل سنّت كه در زمان حضرت على عليه السلام هم بوده اند مصوّبه هستند و مى گويند: اگر يك مجتهد مثلاً در مورد مثالى كه زديم گفت نماز شكسته است و مجتهد ديگر گفت نماز تمام است، هر دو حق است و هر دو حكم اللّه واقعى است. در تصوير اين مسأله به چند صورت گفته اند؛ بعضى گفته اند: خداوند در اين واقعه حكمى ندارد، بلكه طبق نظر مجتهد حكم خداوند نازل و تصويب مى شود.

بعضى ديگر گفته اند: خداوند از ازل مى دانسته كه حكم اين دو مجتهد مختلف خواهد بود و لذا از ازل دو حكم فرستاده تا حكمى كه اين مجتهد مى دهد درست باشد و حكمى هم كه آن مجتهد مى دهد درست باشد.

بنابراين تصويب يعنى در يك مسأله دو نظر مخالف هر دو صواب و حق مى باشند، و اين مطلب را اهل سنّت به جايى رساندند كه نسبت به اصحاب پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم اصرار داشتند كه اگر دو نفر از صحابۀ پيغمبر اختلاف داشتند هر دو حق است، حتى راجع به حضرت على عليه السلام و معاويه مى گويند: حضرت على عليه السلام از اصحاب پيغمبر بوده معاويه هم از اصحاب پيغمبر بوده، و نمى شود گفت كه اشتباه مى كرده اند، كار حضرت على كه با معاويه مى جنگيده بر حق بوده و كار معاويه هم كه با على مى جنگيد بر حق بوده است، وظيفۀ معاويه همان بوده كه انجام داد وظيفۀ على عليه السلام هم همان بوده كه انجام داد! اينها نظر و عنايت خاصى نسبت به اصحاب پيغمبر دارند كه بگويند هر آنچه انجام مى داده اند و گفته اند صواب بوده است.

لذا مصوّبه يعنى كسانى كه مى گويند نظر مجتهد حق است و مطابق با واقع و هيچ گاه خطا ندارد؛ مثلاً شافعى كه در بسيارى از مسائل اختلاف نظر دارد، بنابراين تعبير مى كنند كه شافعى فى القديم فتوايش اين بوده و شافعى فى الجديد فتوايش آن بوده - فى الجديد يعنى در كتاب امّ - هر دو نظر حق و حكم اللّه واقعى است، و يا مثلاً اگر در يك مسأله ابوحنيفه و شافعى اختلاف داشتند هر دو حق است.

ص: 289

جمله اى در كتابهاى ما ديده مى شود، حتى گاهى در كتب علاّمه ديده مى شود، به نظر مى رسد كه اين جمله از مصوّبه به دست ما رسيده باشد و چيز درستى نيست، جمله اين است

«هذا ما أَفتى بِهِ المُفتِي و كُلُّ ما أفتى بِه المُفتِي فَهُو حُكمُ اللّهِ فِي حَقِّي» اين مسأله چيزى است كه مجتهد بر طبقش فتوى داده، و هر آنچه كه فتوى دهنده طبق آن فتوى دهد حكم خداست در حق من؛ اگر مراد از اين عبارت اين است كه حكم واقعى خدا در حق من اين است، اين غلط است؛ اما اگر مراد اين باشد كه وظيفۀ من به حسب ظاهر اين است كه به اين فتوى عمل كنم، اما آيا حكم واقعى خدا همين است يا نه من نمى دانم، آن وقت درست مى شود.

پس عقل بشر مى گويد تو در مسائل طبى و پزشكى يا بايد خودت متخصص باشى يا به متخصص مراجعه كنى، گرچه متخصّصين هم گاهى اشتباه مى كنند.

در مسائل فقه هم همين طور است؛ ما با اين كه مخطّئه هستيم و مى گوييم علما ممكن است اشتباه كنند، اما اگر بنا باشد در مسائل فقهى به غير متخصص مراجعه كنيم و خودسرانه به مسائل نماز و روزه و حج عمل كنيم بيست درصد ممكن است درست باشد؛ اما اگر به مجتهد و متخصص، يعنى كسى كه پنجاه شصت سال در قرآن و حديث و سنّت و كلمات بزرگان تحقيق كرده و متخصص در استنباط احكام شده مراجعه كرديم، مجتهد نود درصد حق را مى گويد و ده درصد ممكن است خطا باشد.

پس باب اجتهاد بايد مفتوح باشد، اجتهاد يعنى كوشش كردن در ياد گرفتن احكام، هم اهل سنّت به مجتهد مراجعه مى كنند هم ما، منتها گروهى از آنها مى گويند باب اجتهاد مسدود است و به مجتهدين گذشته مراجعه مى كنند، يعنى ابوحنيفه، شافعى، مالك بن أنس و احمد حنبل؛ ديگر خودشان اجتهاد نمى كنند و يا در فتواهاى آنان اجتهاد مى كنند؛ ولى ما مى گوييم كه اسلام به مجتهد خاصى منحصر نيست، بلكه در هر زمانى مجتهدين با مراجعه به كتاب و سنّت و عقل و اجماع احكام را استنباط مى كنند، و ممكن هم هست كه خطا كنند؛ و كسى كه مجتهد نيست يا بايد احتياط كند و يا به مجتهد مراجعه نمايد؛ مانند مراجعۀ مريض به پزشك متخصص.

بايد توجّه داشت كه شيعه يك فقهى براى خودش دارد و مذاهب اهل سنّت هم فقهى دارند، نه آنها به فقه ما عمل مى كنند و نه ما به فقه آنان؛ مسائل علمى و اعتقادى بايد مطرح شود، در علم هيچ وقت سانسور نيست.

اين كه ما مى گوييم وحدت، معناى آن اين نيست كه ما شيعيان فقه خود را كه از اهل بيت پيغمبر و عترت طاهرين او عليهم السلام اخذ شده كنار بگذاريم، بلكه معناى آن اين است كه ما مسلمانيم و قرآن و پيغمبر را قبول داريم، اهل سنّت هم مسلمان هستند و قرآن و پيغمبر را قبول دارند، در مقابل اسرائيل و ابرقدرتها نبايد با هم جنگ داشته باشيم، و يا اين كه با آنها سازش كنيم، بلكه بايستى چهار مذهب اهل سنّت و مذهب شيعه با هم يك مشت شوند و بر دهان دشمنان اسلام بزنند، اين معناى وحدت كلمه است.

مسائل علمى بايد مطرح شود، اگر تعصب در كار نباشد ما موظّفيم كه فقه اهل سنّت را ببينيم، چنانچه مى بينيم، و الآن در حوزه هاى علمى ما فقه اهل سنّت مراجعه و مطالعه مى شود. ما در درسمان فتاواى علماى آنها را مطرح مى كنيم. قاعده اش هست كه اهل سنّت هم فقه شيعه را مطرح كنند، بسا در اثر مطرح كردن دو فقه بسيارى از اختلافات علمى هم حل شود. به هرحال مطرح كردن اين مسائل از نظر علمى است نه اين كه بخواهيم نزاعى و جدالى باشد. خداوند وقتى مى خواهد ما را از اختلاف نهى كند با بهترين تعبير در قرآن مى فرمايد: (وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ ) (1) ؛ «تنازعوا» باب تفاعل است از مادّۀ «نَزع» به معناى كشيدن. خدا نمى فرمايد اختلاف نظر نداشته باشيد - مغز است و فكر مى كند و هر كسى فكرى دارد، بايد افكار روى هم ريخته شود تا مطالب پخته شود - بلكه مى فرمايد:

(لا تَنازَعُوا) بِكِش بِكِش عليه يكديگر نداشته باشيد، اگر اين گونه باشد (فَتَفْشَلُوا) پس ضعيف مى شويد (وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ ) و بادتان (كنايه از شوكتتان) مى رود، ديگر باد به پرچمتان نمى خورد؛ در آن6.

ص: 292

موقع باد به پرچم اسرائيل مى خورد و سه ميليون اسرائيلى صهيونيست به يك ميليارد مسلمان زور مى گويند.

ص: 294

ص: 296

«خطبۀ 18 - قسمت دوّم»

«ثُمَّ يَجْتَمِعُ الْقُضاةُ بِذَلِكَ عِنْدَ الْإِمامِ الَّذِي اسْتَقْضاهُمْ ، فَيُصَوِّبُ آراءَهُمْ جَمِيعاً، وَ إلهُهُمْ واحِدٌ! وَ نَبِيُّهُمْ واحِدٌ! وَ كِتابُهُمْ واحِدٌ! أَفَأَمَرَهُمُ اللَّهُ تَعالى بِالْاِخْتِلافِ فَأَطاعُوهُ ؟ أَمْ نَهاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ ؟ أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ دِيناً ناقِصاً فَاسْتَعانَ بِهِمْ عَلى إِتْمامِهِ ؟ أَمْ كانُوا شُرَكَاءَهُ فَلَهُمْ أَنْ يَقُولُوا، وَ عَلَيْهِ أَنْ يَرْضى ؟ أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحانَهُ دِيناً تامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ صلى الله عليه و آله و سلم عَنْ تَبْلِيغِهِ وَ أَدائِهِ ؟ وَ اللَّهُ سُبْحانَهُ يَقُولُ : (ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ ءٍ) وَ قالَ :

فِيهِ تِبْيانٌ لِكُلِّ شَيْ ءٍ، وَ ذَكَرَ أَنَّ الْكِتابَ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً، وَ أَنَّهُ لَااخْتِلافَ فِيهِ ، فَقالَ سُبْحانَهُ : (وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً) وَ إِنَّ الْقُرآنَ ظاهِرُهُ أَنِيقٌ وَ باطِنُهُ عَمِيقٌ ، لا تَفْنى عَجائِبُهُ ، وَ لا تَنْقَضِي غَرائِبُهُ ، وَ لا تُكْشَفُ الظُّلُماتُ إِلَّا بِهِ »

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، در درس پيش خطبۀ هجدهم را مطرح كرديم و به عنوان مقدّمه مطالبى به عرض رسيد.

اجمالاً حضرت امير عليه السلام در اين خطبه به دو مطلب نظر دارند، و اين دو مطلب پايۀ دو اختلاف اساسى است كه بين مشرب شيعه و اهل سنّت در استنباط احكام هست، يكى اين كه آنان در استنباط احكام رأى خود را حجّت مى دانند، يعنى طريق براى كشف واقع، و رأى كه گفته مى شود همان آرائى است كه از راه قياس و استحسانات ظنّى به دست مى آيد؛ و آنچه از راه قرآن و سنّت صريح به دست آيد فهم است نه رأى.

ص: 297

رأى يعنى اين كه از روى قرائن و شواهد و مصالح و مفاسد و ملاكات و خصوصياتى كه به عقلشان مى رسد حكم كنند كه حكم خداوند بايد اين گونه باشد؛ ائمه عليهم السلام فرموده اند اين قبيل رأى نمى تواند ملاك تشخيص احكام باشد. اكثر اهل سنّت به قياس و استحسان عمل مى كنند، مخصوصاً پيروان ابوحنيفه كه از همه بيشتر، و حنابله از همه كمتر.

مطلب دوّم مسألۀ تصويب و تخطئه است كه آنان نوعاً اهل تصويب مى باشند، ما در مورد هر دو مطلب در درس گذشته مفصلاً بحث كرديم. حضرت در اين خطبه به هر دو مسأله نظر دارند.

قسمتى از خطبه را كه در جلسۀ قبل خوانديم مرور مى كنيم؛ حضرت مى فرمايد:

«تَرِدُ عَلى أَحَدِهِمُ الْقَضِيَّةُ فِي حُكْمٍ مِنَ الْأَحْكامِ فَيَحْكُمُ فِيها بِرَأْيِهِ »

(وارد مى شود بر يكى از اين فقها يا قضات قضيه اى، پس حكم مى كند در آن قضيه به رأى خودش.)

«قَضيه» از مادّۀ «قضاء» است، يعنى چيزى كه مى خواهد مورد قضاوت قرار گيرد - «قضيه» همان «دعوا» است -

«فَيَحْكُمُ فِيها بِرَأْيِهِ » اين شخص در اين قضيه به جاى اين كه به كتاب خدا مراجعه كند و اگر نفهميد از باب علم پيغمبر يعنى حضرت على سؤال كند، طبق درك خودش كه از روى قياس و استحسانات به دست آورده حكم مى كند، و اين را اصطلاحاً رأى مى گويند.

«ثُمَّ تَرِدُ تِلْكَ الْقَضِيَّةُ بِعَيْنِها عَلى غَيْرِهِ فَيَحْكُمُ فِيها بِخِلافِهِ »

(سپس وارد مى شود همين قضيه بر عالم ديگرى پس حكم مى كند برخلاف آن عالم.)

اين يك اعتراض حضرت كه چرا علم را از مسير واقعى آن به دست نمى آورند و طبق رأى و استحسان خودشان نظر مى دهند. اعتراض دوّم حضرت اين است كه آن

ص: 298

كس كه اين دو قاضى را نصب كرده هر دو نظر را تصويب مى كند، و مى گويد هر دو حكم اللّه واقعى است. حضرت مى فرمايد:

«ثُمَّ يَجْتَمِعُ الْقُضاةُ بِذَلِكَ عِنْدَ الْإِمامِ الَّذِي اسْتَقْضاهُمْ ، فَيُصَوِّبُ آراءَهُمْ جَمِيعاً»

(پس از آن جمع مى شوند آنهايى كه در اين مسأله حكم كرده اند پيش امامى كه آنان را قاضى قرار داده، و آن امام رأى همۀ اينها را تصويب مى كند.)

«استقضاء» از باب استفعال است؛ يعنى خواسته و طلب كرده از اينها كه قاضى باشند. «قضاة» جمع «قاضى» است. شايد اشكال حضرت در اينجا به عثمان يا به معاويه باشد، كه اگر مثلاً قاضى عراق در يك مسأله حكمى داده و قاضى حجاز هم در همان مسأله حكم ديگرى، اينها هر دو را تصويب كرده اند، در حالى كه دو نظر مخالف هم بوده و نمى شود كه هر دو حق باشند.

حضرت در اين قسمت مسألۀ تصويب را محكوم مى كند، تصويب يعنى اين كه ما هر دو نظر متضاد را بگوييم حق اند؛ مثلاً هم معاويه حق است كه در مقابل حضرت على مى جنگيد و هم على عليه السلام، هم طلحه و زبير حق هستند كه با حضرت على جنگيدند و هم حضرت على عليه السلام؛ ما قائل به تصويب نيستيم، حال چه در مورد دو نظر مخالف از يك مجتهد چه در مورد دو نظر مخالف از دو مجتهد.

داشته باشد، در صورتى كه يك خدا هست و يك پيغمبر و يك كتاب، و نمى شود كه يك خدا نماينده اش دو گونه حرف بزند و دو حكم بيان كند، و يا خدا دو نمايندۀ متفاوت داشته باشد. بنابراين حكم يكى بيشتر نيست، و هر كس اين حكم را فهميده حق را فهميده و هر كس نفهميده اشتباه كرده. لذا حضرت مى فرمايد:

«وَ إلهُهُمْ واحِدٌ! وَ نَبِيُّهُمْ واحِدٌ! وَ كِتابُهُمْ واحِدٌ!»

(در حالى كه خدايشان يكى است! و پيغمبرشان يكى است! و كتابشان - قرآن - يكى است!»

بنابراين از راه وحدت خدا و وحدت پيغمبر و وحدت كتاب كشف مى كنيم كه حكم خدا يكى است، پس يكى از دو حكم «حكم اللّه» و ديگرى باطل است.

احتمال دوّم: وجه ديگر براى اين كه بگوييم تصويب درست است اين كه گفته شود خدا يكى است اما دستور داده كه مثلاً معاويه وظيفه اش جنگيدن با على است و على وظيفه اش جنگ با معاويه، اصلاً خدا دستور اختلاف داده، هر دو نظر دستور خداست، پس هر دو حق است، البتّه اين را هم نمى توانيم بگوييم؛ زيرا حضرت مى فرمايد:

«أَفَأَمَرَهُمُ اللَّهُ تَعالى بِالْاِخْتِلافِ فَأَطاعُوهُ ؟ أَمْ نَهاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ ؟»

(آيا پس خداى تعالى آنها را امر كرده به اختلاف و آنها اطاعت خدا را كرده اند؟ يا اين كه خدا آنها را از اختلاف نهى كرده پس معصيت خدا را كرده اند؟)

در «أم نهاهم» «أم» يا عاطفه و يا منقطعه است به معناى «بل نهاهم»، وقتى مى گوييم:

خداوند بشر را از اختلاف نظر نهى كرده است، منظور زمانى است كه بخواهند يكديگر را نفى كنند، نه اين كه خداوند اصل فكر كردن را از بشر گرفته، خداوند اين را فرموده كه اگر شما حق را فهميدى بايد بپذيرى و زير بار آن بروى، نه اين كه هر كسى بگويد من حق هستم و يكديگر را نفى كنند، اين همان است كه خداوند مى فرمايد:

ص: 300

(وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ ) (1) با هم نزاع نكنيد كه ضعيف مى شويد.

آنها اگر از طريق حق مى رفتند دچار اختلاف نمى شدند و حال آن كه كتاب خدا در دستشان بود، و به كتاب ناطق خدا مثل حضرت على عليه السلام دسترسى داشته اند، اما آنها به نحوى حضرت على را از صحنه كنار گذاشتند كه حضرت مى رود دنبال كشاورزى؛ بر فرض حضرت على هم خليفه نباشد، نبايد از صحنۀ علم كنار گذاشته شود، اما آنها حضرت را از صحنۀ علم هم كنار گذاشتند.

احتمال سوّم: وجه سوّم براى اين كه بگوييم تصويب درست است اين كه بگوييم:

خداوند دينش را ناقص فرستاده، خداوند فرموده نماز بخوانيد، حج به جا آوريد، اما اين كه نماز را شكسته بايد بخوانى يا تمام خداوند نظر نداده، و محوّل كرده به اين دو مجتهد يا دو قاضى كه تكميل كنند. خداوند اصول احكام را بيان فرموده اما فروع احكام را نظر نداده، و به پيغمبر وحى نشده و پيغمبر هم حكمى ندارد، و بر مجتهدين است كه دين خدا را تكميل كنند، كه البتّه اين را هم نمى توانيم بگوييم. حضرت مى فرمايد:

«أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ دِيناً ناقِصاً فَاسْتَعانَ بِهِمْ عَلى إِتْمامِهِ ؟»

(يا اين كه خداوند دين ناقصى را فرستاده و از مجتهدين براى اتمام آن كمك خواسته است ؟)

مثل قانون اساسى كه شيوخ و بزرگان تهيه مى كنند، و نمى توانند تمام خصوصيات و فروعش را بيان كنند، بعد نمايندگان مجلس مى آيند آيين نامه و قوانين آن را تدوين مى كنند، حالا كسى بگويد خدا هم اصولش را بيان كرده و باقى را گذاشته تا مجتهدين بيايند با نظر خودشان درست كنند.

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم در خطبۀ وداعش مى فرمايد:

«ما مِن شَيْ ءٍ يُقَرِّبُكُم مِنَ الجَنَّةِ و6.

ص: 301

يُباعِدُكُم مِنَ النّارِ إلّاو قَد أَمَرْتُكُم بِهِ ، و ما مِن شَيْ ءٍ يُقَرِّبُكُم مِنَ النّارِ و يُباعِدُكُم مِنَ الجَنَّةِ إلّاو قَد نَهَيْتُكُم عَنْهُ »(1) هيچ چيزى نيست كه شما را به بهشت نزديك كند و از جهنم دور سازد مگر اين كه به شما دستور آن را داده ام، و هيچ چيزى نيست كه شما را به آتش نزديك كند و از بهشت دور سازد مگر اين كه من نهى كردم شما را از آن.

پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم احكام خدا را بيان فرموده اند، منتها مردم نتوانسته اند از آن استفاده كنند.

احتمال چهارم: اين كه خداوند از اوّل با مجتهدين شريك بوده، نه اين كه خدا اصل باشد و مجتهدين فرع - خدا اصول را بيان كرده باشد و مجتهدين فروع را - بلكه تقسيم كار كرده اند، خداوند گفته اين قسمت قانون مال من بقيه مال شما، اينها اصلاً شريك اند، همين طور كه در احكام شريك اند شايد در خلقت هم شريك باشند؛ اين هم كه نمى شود، چون خدا شريك ندارد، لذا حضرت مى فرمايد:

«أَمْ كانُوا شُرَكَاءَهُ فَلَهُمْ أَنْ يَقُولُوا، وَ عَلَيْهِ أَنْ يَرْضى ؟»

(يا اين كه اينها در تشريع احكام شريك خدا هستند، بر عهدۀ آنهاست كه بگويند و بر خداست كه راضى باشد؟)

احتمال پنجم: اين كه بگوييد خدا دينش را كامل كرده، حتى حكم ديۀ خدشه اى را هم كه به دست كسى وارد شود بيان كرده، اما پيغمبر كوتاهى كرده؛ اين را هم نمى توانيم بگوييم، حضرت مى فرمايد:

«أَمْ أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحانَهُ دِيناً تامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ صلى الله عليه و آله و سلم عَنْ تَبْلِيغِهِ وَ أَدائِهِ ؟»

(يا اين كه خداى سبحان دين كاملى بيان كرده امّا پيغمبر - كه درود خدا بر او و آل او باد - از تبليغ و اداى دستور خدا كوتاهى كرده است ؟)2.

ص: 302

«سبحانه» مفعول مطلق است، يعنى «سبَّحتُ سبحاناً» منزّه مى كنم خدا را منزّه كردنى كه لايق شأن خداست. «سبحان اللّه» و «سبحانه» در موردى به كار مى رود كه بخواهند چيز ناجورى را به خدا يا پيغمبر خدا نسبت بدهند.

بالاخره اگر بخواهد نظر اين دو مجتهد و اين دو مفتى هر دو صحيح باشند بايد يكى از پنج احتمال را قائل شويم و اين درست نيست؛ زيرا خدا يكى است و دين را كامل فرستاده و پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم هم كامل ادا كرده، و منبع همۀ احكام قرآن است، هرچه بخواهى در قرآن هست، منتها قرآن فهم مى خواهد، كسى كه اسرار و رموز قرآن را مى داند بايد مرجع باشد تا اسرار و رموز قرآن را از او بياموزيم. لذا حضرت مى فرمايد:

«تبيان» مصدر است از مادّۀ «بيّن». مصادرى كه بر اين وزن است همه اش «ت» اوّل آن مفتوح است؛ مثل «تَكرار، تَعداد، تَمثال»، غير از دو كلمه كه اوّل آنها مكسور است:

«تِبيان» و «تِلقاء».

اگر نقل عبده درست باشد و كلمۀ «و قال» در كلام حضرت باشد، بايد گفت حضرت نقل به معنا كرده اند؛ يعنى حضرت آيه قرآنى را به عبارت خودشان ذكر كرده اند، و نقل به معنا معمول است؛ يك جمله شما مى فرماييد، ديگرى عين آن جمله را نقل نمى كند، مضمون آن را به عبارت خودش مى گويد.

اما بعضى نسخه هاى نهج البلاغه كلمۀ «و قال» را ندارد، از جمله نهج البلاغه اى كه در سال 494 نوشته شده و اخيراً آقاى حاج شيخ حسن سعيد (از علماى تهران) آن را فتوكپى كرده و يك نسخه اش را هم براى من فرستاده اند. مرحوم سيّد رضى نهج البلاغه را در سال 400 نوشته، بنابراين نسخه نزديك به زمان سيّد رضى است. اگر كلمه «و قال» نباشد بهتر مى شود، يعنى خود حضرت على عليه السلام مى فرمايد:

«فيهِ تِبْيانٌ لِكُلِّ شَيْ ءٍ» كه حضرت مضمون قرآن را به بيان خودشان فرموده اند و اين جمله را از قرآن اقتباس كرده اند.

حضرت با اين جمله سه تا از آن احتمالات را خراب كرده اند: يكى اين كه بگويى خدا دين را ناقص گذاشته، دوّم اين كه بگويى شريك دارد و تقسيم كار كرده، سوّم اين كه پيغمبر در تبليغ كوتاهى كرده است.

احتمال ديگر اين بود كه بگويى خداوند دستور اختلاف داده است، حضرت اين را هم نفى مى كند و مى فرمايد:

«وَ ذَكَرَ أَنَّ الْكِتابَ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً، وَ أَنَّهُ لَااخْتِلافَ فِيهِ ، فَقالَ سُبْحانَهُ :

(وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً) (1) »2.

ص: 304

(و خداوند ذكر كرده كه كتاب بعضى از آن بعض ديگر را تصديق مى كند، و اين كه اختلافى در قرآن نيست، پس فرمود خدايى كه منزّه از نقص است: اگر چنانچه قرآن از نزد غير خدا بود در آن اختلاف زيادى را مى يافتند.)

البتّه ما در قرآن «يُصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضاً» نداريم، ولى هنگامى كه در قرآن اختلاف نيست قهراً بعضى از آن مصدّق بعض ديگر خواهد بود؛ لذا حضرت با اين بيان اين احتمال را كه خدا امر به اختلاف كرده باشد نفى مى كند.

اما احتمال ديگر كه بگوييد دو خدا در كار بوده، اين را ديگر خودتان مى دانيد غلط است، نفى نمى خواهد.

ممكن است سؤال شود كه حضرت فرمود بيان همه چيز در قرآن هست، ما كه خيلى چيزها را در قرآن نمى يابيم. مثلاً اين كه چه نمازى چند ركعت است در قرآن نيست، خلاصه خيلى چيزها را از قرآن نمى فهميم. جواب اين است كه: قرآن ظاهر دارد، باطن دارد، و باطنش باطن دارد، بايد براى فهم آن به كسانى مراجعه كرد كه ظاهر و باطن قرآن دست آنهاست. بگذريم از اين كه قرآن راههاى كلّى را بيان مى كند، و از آنها مى توان جزئيات را به دست آورد.

موسيقى بوده و نه دانشگاه، قرآنى آورده كه با الحان موسيقى جاذبه دار جور بيايد.

مخالفين قرآن گوش مى دادند و لذّت مى بردند اما مى گفتند سحر است. حضرت مى فرمايد: قرآن ظاهرش زيباست و جلب توجّه مى كند، و باطنش خيلى عميق است، هرچه بخواهى در آن هست؛ منتها چاه عميق را من و شما نمى توانيم به عمقش برسيم و استفاده كنيم، كارشناس مى خواهد، متخصص مى خواهد. قرآن هفتاد بطن دارد و از هر بطنى يك چيزى فهميده مى شود، منتها متخصص بايد بفهمد.

«لا تَفْنى عَجائِبُهُ ، وَ لا تَنْقَضِي غَرائِبُهُ »

(عجايب قرآن فانى نمى شود، و غرايب آن پايان ندارد.)

هرچه علم پيش مى رود چيزى از قرآن را كشف مى كند كه براى بشر تازگى دارد.

«وَ لا تُكْشَفُ الظُّلُماتُ إِلَّا بِهِ »

(و تاريكى ها برطرف نمى شوند مگر به قرآن.)

لذا پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

«إذَا الْتَبَسَتْ عَلَيكُمُ الفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ المُظْلِمِ فَعَلَيكُمْ بِالقُرآنِ »(1) وقتى كه فتنه ها روى آوردند به طرف شما مثل تكه هاى شب تاريك، بر شما باد رفتن به طرف قرآن.

فرموده اند، من راجع به عجله كردن در فتوى و فتواى به رأى، چند حديث يادداشت كرده بودم كه چون وقتى نمانده يكى از آنها را مى خوانم كه اهميت فتوى معلوم شود.

سكونى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«قالَ : قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم يُعَذِّبُ اللّهُ اللِّسانَ بِعَذابٍ لا يُعَذِّبُ بِهِ شَيْئاً مِنَ الجَوارِح، فَيَقولُ : أَىْ رَبِّ عَذَّبْتَني بِعَذابٍ لَمْ تُعَذِّبْ بِهِ شَيْئاً؟ فَيُقالُ لَهُ : خَرَجَتْ مِنكَ كَلِمَةٌ ، فَبَلَغَتْ مَشارِقَ الأَرضِ و مَغارِبَها، فَسُفِكَ بِهَا الدَّمُ الحَرامُ ، وَ انْتُهِبَ بِهَا المالُ الحَرامُ ، وَ انْتُهِكَ بِهَا الفَرْجُ الحَرامُ ، و عِزَّتي و جَلالي لَأُعَذِّبَنَّكَ بِعَذابٍ لا أُعَذِّبُ بِهِ شَيْئاً مِن جَوارِحِكَ »(1):

امام صادق عليه السلام فرمود: رسول اللّه صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: خداوند در روز قيامت عذاب مى كند زبان را به عذابى كه هيچ يك از جوارح به آن عذاب نمى شود، زبان مى گويد اى پروردگار مرا عذاب مى كنى به عذابى كه هيچ عضوى را به آن عذاب نكردى، به او گفته مى شود از تو - كه مقام شامخى داشتى، قاضى بودى، مفتى بودى - كلمه اى خارج شد كه به مشرق و مغرب زمين رسيد، و با اين نظر تو خونهاى به ناحقى ريخته شد، مالهاى حرام غارت شد، ناموسهاى حرام هتك شد؛ قسم به عزّت و جلال خودم تو را به عذابى عذاب مى كنم كه هيچ يك از جوارح تو را اين گونه عذاب نمى كنم.

گناه زبان از همۀ گناهان خطرش زيادتر است، خصوصاً جايى كه مربوط به دروغ بر خدا و پيغمبر شود؛ توجّه داشته باشند برادران و خواهران كه حتى المقدور زبانشان را حفظ كنند و تا چيزى برايشان روشن نباشد نگويند.

خداوند إن شاءاللّه به همۀ ما توفيق دهد كه به حق و حقيقت عامل باشيم، و خداوند راه درك حقايق را به ما نشان بدهد.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته6.

ص: 307

ص: 308

ص: 310

«خطبۀ 19 - قسمت اوّل»

و مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام قالَه لِلْأَشْعَثِ بْنِ قَيْسٍ و هُوَ عَلى مِنبَرِ الكوفَةِ يَخْطُبُ ، فَمَضى في بَعْضِ كَلامِهِ شَيءٌ اعْتَرَضَهُ الأَشْعَثُ فَقالَ : يا أميرَالمؤمنينَ ، هذِهِ عَلَيكَ لا لَكَ ، فَخَفَضَ عليه السلام إلَيْهِ بَصَرَهُ ، ثُمَّ قالَ :

«ما يُدْرِيكَ ما عَلَيَّ مِمَّا لِي ؟ عَلَيْكَ لَعْنَةُ اللّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِينَ ! حائِكُ ابْنُ حائِكٍ ! مُنافِقُ ابْنُ كافرٍ! وَ اللَّهِ لَقَدْ أَسَرَكَ الْكُفْرُ مَرَّةً وَ الْإِسْلامُ أُخْرى ، فَما فَداكَ مِنْ واحِدَةٍ مِنْهُما مالُكَ وَ لا حَسَبُكَ »

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، در اين جلسه خطبۀ نوزدهم مطرح مى شود.

«و مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام قالَه لِلْأَشْعَثِ بْنِ قَيْسٍ »

(از فرمايشاتى است كه حضرت على به اشعث بن قيس فرمود.)

قبيلۀ مراد كشته مى شود، اشعث براى گرفتن انتقام خون پدر جمعيت زيادى از طايفۀ خويش را كه «بنى كنده» بودند جمع مى كند اما اشتباهاً به قبيلۀ ديگرى حمله مى كند، در اين حمله افراد اشعث شكست مى خورند و خود اشعث اسير مى شود و در معرض اعدام قرار مى گيرد؛ چون ثروتمند و قبيله دار بود، سه هزار شتر براى او فدا مى دهند و آزادش مى كنند. ديۀ يك انسان صد شتر است، براى اشعث سى برابر ديۀ يك انسان فديه مى دهند، در عرب معروف شد كه براى هيچ كس تا اين اندازه فديه نداده اند.(1)

اشعث به همراه قبيله اش زمانى كه حضرت رسول در مدينه بود اسلام را اختيار كردند، در اواخر حيات پيامبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم راجع به مسألۀ زكات و ماليات بود كه طايفه اى كه به همراهى او مسلمان شده بودند مرتدّ شدند، بعد به اشعث متوسّل شدند، او هم چون طالب رياست بود گفت اگر به من تاج و تخت مى دهيد كه رسماً حاكم و شاه شما باشم كمكتان مى كنم، به او وعدۀ رياست دادند و گفتند تو اصلاً بزرگترين شخصيت ما هستى، اشعث هم با نيروهايى كه داشت به كمك مرتدّين رفت، در اين اثناء پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم از دنيا رفت، بعد كه ابوبكر خليفه شد دو نفر از شخصيتهاى اسلام به نام زياد و مهاجر را با نيروى زيادى به جنگ آنها فرستاد، و آنها را شكست دادند و اشعث اسير شد. مرتبۀ اوّل اسارتش در حال كفر بود و الآن در حال ارتداد.

داستان اسارتش در حال ارتداد اين است كه اشعث و نيروهاى همراه او در قلعۀ بزرگى متحصن شدند، نيروهاى ابوبكر قلعه را محاصره كردند، اشعث به آنها گفت اگر حاضر شويد به من و ده نفر از اقوام من امان دهيد من در قلعه را باز مى كنم، ارتش ابوبكر هم امان دادند، در قلعه را باز كرد، ارتش ابوبكر وارد قلعه شدند و مرتدّين را كه هشتصد نفر بودند كشتند؛ چون آنها مرتدّ و از كفّار سرسختى بودند كه با پيغمبر در ستيز بودند؛ اشعث و ده نفر از اقوام او را پيش ابوبكر آوردند و داستان را گفتند،3.

ص: 312

بالاخره چون از رؤساى قبيلۀ بنى كنده بود ابوبكر او و ده نفر از اقوامش را آزاد كرد، و خواهرش امّ فروه را كه زن كورى بود به ازدواج اشعث درآورد، اشعث شوهر خواهر ابوبكر شد، بعد راه مى افتاد در شهر مدينه شترهاى مردم را نحر مى كرد و مى گفت: اى مردم اين وليمۀ عروسى من است، وقتى به او اعتراض مى كردند كه چرا شترهاى مردم را مى كشى، مى گفت بياييد پولش را بگيريد. اشعث چنين آدمى بود.(1)

حضرت على قبول نمى كرد، ولى كار به جايى رسيد كه جان حضرت و يارانش از ناحيۀ منافقين به خطر افتاد، حضرت از روى ناچارى حكميت را پذيرفت، قرار بر اين شد كه يك حَكَم از جانب معاويه و يكى هم از طرف حضرت على باشد، معاويه عمروعاص را حَكَم قرار داد، حضرت فرمود من عبداللّه بن عبّاس را حَكَم قرار مى دهم، اينها گفتند ابوموسى اشعرى باشد، او پيرمرد مقدّسى بود، زودباور بود و خيلى دست به عصا راه مى رفت و زود فريب مى خورد. حضرت هم برخلاف ميلش ابوموسى را به عنوان حَكَم قرار داد، و نتيجه اش اين شد كه عمروعاص و ابوموسى بعد از مجالس زيادى كه داشتند قرار بر اين گذاشتند كه حضرت على و معاويه را از حكومت خلع كنند و مسلمانها هر كسى را خواستند براى حكومت انتخاب كنند، اين پيشنهاد از طرف عمروعاص بود و ابوموسى هم پذيرفت؛ وقتى خواستند تصميم خود را به مردم اعلام كنند، ابوموسى به عمروعاص گفت شما حكم خلع معاويه را اعلام كنيد، عمروعاص به ابوموسى گفت شما پيرمرد محترمى هستيد و شخصيت شما از من مهم تر است اوّل شما اعلام كنيد بعد من اعلام مى كنم، ابوموسى در حضور مردم اعلام كرد: همين طور كه من اين انگشتر را از دستم درآوردم على را از خلافت خلع كردم؛ بعد عمروعاص در حضور مردم گفت: همين طور كه من اين انگشتر را به دست مى كنم معاويه را به خلافت مسلمين نصب كردم؛ عمروعاص ابوموسى را فريب داد و نتيجۀ حكميّت اين شد كه حضرت على از حكومت كناره گيرى كند و معاويه حاكم مسلمين شود. اين خيانت بزرگى بود كه در جنگ صفّين صورت گرفت و اشعث از سران اين خيانت بود. بعداً افرادى كه اين خيانت را كردند عده اى از خوارج شدند و عده اى هم منافق.(1)4.

ص: 314

نتيجه ما را گرفتار حكميّت كرديد، و مرا به پذيرفتن آن مجبور كرديد، و چون سخن امامتان را نپذيرفتيد نتيجه اش اين شد. اشعث كه پاى منبر حضرت على نشسته بود احتمال اوّل را گرفت و خطاب به حضرت على عليه السلام گفت:

«هذِهِ عَلَيكَ لا لَكَ »(1) اين كلامى كه گفتى به ضرر تو بود نه به نفع تو.

«و مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام قالَه لِلْأَشْعَثِ بْنِ قَيْسٍ و هُوَ عَلى مِنبَرِ الكوفَةِ يَخْطُبُ »

(از جمله فرمايشات حضرت على عليه السلام است به اشعث بن قيس در حالى كه حضرت على عليه السلام روى منبر كوفه خطبه مى خواند.)

«فَمَضى في بَعْضِ كَلامِهِ شَيءٌ اعْتَرَضَهُ الأَشْعَثُ فَقالَ : يا أميرَالمؤمنينَ ، هذِهِ عَلَيكَ لا لَكَ »

(پس گذشت در كلام حضرت جمله اى - همان جمله اى كه حضرت در جواب اعتراض يكى از خوارج فرمود - كه اشعث به حضرت اعتراض كرد و گفت: يا اميرالمؤمنين اين جواب شما به ضرر شماست نه به نفع شما.)

«اعترض» از مادّۀ «عرض» است يعنى در وسط سخن او سخن گفت و حرف او را قطع كرد. اين برخورد به اصطلاح امروزيها حاكى از يك نوع دموكراسى و آزادى است، كه يك چنين شخصى با اين همه شيطنت مى تواند آزادانه حرفش را به حضرت على عليه السلام خليفۀ مسلمين بزند.

«فَخَفَضَ عليه السلام إلَيْهِ بَصَرَهُ ، ثُمَّ قالَ :»

(پس حضرت چشمش را به طرف اشعث پايين آورد، و به او فرمود:)

«ما يُدْرِيكَ ما عَلَيَّ مِمَّا لِي ؟»

(تو چه مى دانى كه چه چيز به ضرر من و چه چيز به نفع من است ؟)3.

ص: 316

«عَلَىَّ » به معناى ضرر، و «لى» به معناى نفع است؛ «هذه عَلَىَّ » يعنى اين به ضرر من است، و «هذه لى» يعنى اين به نفع من است.

«عَلَيْكَ لَعْنَةُ اللّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِينَ !»

(بر تو باد لعنت خدا و لعنتِ لعنت كنندگان!)

در اسلام حيثيت و آبروى اشخاص محترم است و حتى المقدور انسان بايستى حيثيت و آبروى اشخاص را حفظ كند، اگر كسى در گذشته اشتباهى كرده و حالا پشيمان است و واقعاً توبه كرده و برگشته بايد حيثيتش كاملاً حفظ شود. من گاهى اين بچه هاى داغ و تند را نصيحت مى كنم، كه به بهانۀ اين كه فلان شخص ده سال پيش فلان اشتباه را كرده نيروها را خرد نكنيد، نيروهايى كه در خط حق و حقيقت هستند بايد حفظ شوند، انسان جايزالخطاست، اگر در گذشته اشتباهى كرده و برگشته بايد پذيرفت؛ ما در حكومت اسلامى به نيروهاى خدمتگزار زياد احتياج داريم، به استاد دانشگاه، به متخصّصين نياز داريم، اين به نفع كشور است كه ما از نيروهاى متخصص استفاده كنيم. اما در عين حال كه اسلام به حيثيت و آبروى اشخاص اهميت داده، اگر كسى سردستۀ منافقين است، از اوّل كارش نفاق و كارشكنى بوده و حالا هم كارش كارشكنى است - مثل همين اشعث كه داستان زندگى او را شنيديد - حضرت على با برخوردش با اشعث اين درس را به ما مى دهد كه حفظ حيثيت و حرمت چنين شخصى لازم نيست، و چه بسا خرد كردن شخصيتش لازم است، تا از وجودش سوء استفاده نشود.

در روايتى دارد كه اشعث در خانه اش كه نزديك مسجد جامع كوفه بود مأذنه اى ساخته بود، هر وقت صداى اذان را مى شنيد او هم به مأذنۀ خانه اش مى رفت و خطاب به حضرت على مى گفت: تو آدم ساحر و دروغگويى هستى؛ اين گونه با حضرت مبارزه مى كرد. اشعث رئيس قبيلۀ بنى كنده بود، يك عده طرفدار داشت، سردستۀ

ص: 317

مردمى است كه هميشه كارشكنى مى كنند، حضرت على بايد شخصيت چنين آدمى را در جمعيت خرد كند تا ديگر نتواند قد علم كند، به اين دليل حضرت على عليه السلام با اشعث با خشونت سخن مى گويد.

«حائِكُ ابْنُ حائِكٍ !»

(اى متكبّر فرزند متكبّر! و يا اى بافندۀ پسر بافنده!)

«حائك» اگر از مادّۀ «حيك» باشد به معناى متكبّر است و اگر از مادّۀ «حوك» باشد به معناى بافنده است.

اشعث اهل يمن بوده و يمنى ها نوعاً بافنده بوده اند، بُرد يمانى هم معروف بوده؛ مطابق اين احتمال حضرت مى فرمايد: برو يمن پارچه بافى كن، تو را به سياست و حكومت چه كار.

خالد بن صفوان در مورد مردم يمن مى گفته:

«لَيسَ فيهم إلّاحائِكُ بُرْدٍ أو دابِغُ جِلْدٍ أو سائِسُ قِرْدٍ، مَلَكَتْهُمُ امْرَأَةٌ ، و أغْرَقَتْهُمْ فَأْرَةٌ ، و دَلَّ عَلَيهِم هُدْهُدٌ»(1) مردم يمن نيستند مگر بافندۀ بُرد و دبّاغى كنندۀ پوست و بازى دهندۀ ميمون، يك زن بر آنها حكومت مى كرد - اشاره به بلقيس است كه در زمان حضرت سليمان سلطان يمن بود - و موشى همۀ آنها را غرق كرد - سد مَآرِب كه خيلى مهم بوده و همۀ يمن را سيراب مى كرده توسط سوراخى كه يك موش در پهلوى آن ايجاد مى كند مى شكند و همه را غرق مى كند - و هدهد ديگران را بر آنها راهنمايى كرد - در زمان حضرت سليمان، هدهد حضرت سليمان را بر وجود آنها و اين كه غير خدا را پرستش مى كنند راهنمايى كرد -.

از بعض روايات استفاده مى شود كه شغل بافندگى كراهت دارد،(2) و مى گويند سرّش اين است كه نوعاً بافندگان فكرشان در مسائل مهم زندگى و مسائل سياسى وه.

ص: 318

اقتصاد و مسائل مملكت و سرنوشت آينده نبوده است. اين يك واقعيت است كه شغل روح و فكر انسان را هم مى سازد، كسى كه استاد دانشگاه است هميشه با مسائل علمى و مهم در ارتباط است، كسى كه در سياست باشد با جهان سياست و رجال سياسى در ارتباط است، و همچنين ديگر شغلها؛ كسى كه بافنده است سر و كارش با نخ و سوزن است. البتّه اين مسأله موجب ناراحتى كسى نشود، اين واضح است كه اگر يك كسى در يك محيط باز شغل اختيار كند و سر و كارش با شخصيتها و بزرگان و اهل علم باشد روحش وسيع تر مى شود، اين انسان ساخته مى شود، و فرق مى كند با كسى كه در يك محيط بسته مشغول به كار است.

عده اى خواسته اند بگويند: «حائك» در اينجا بافنده نيست بلكه منظور كسى است كه با زبانش تر و خشك را به هم مى بافد (1)- ظريفى مى گفت: مى دانى فرق بين سياست و قالى چيست ؟ قالى را اوّل مى بافند بعد روى آن مى نشينند اما سياست را اوّل مى نشينند بعد مى بافند - و اين همان بافندگى است كه از آن مذمّت شده است.

حديثى هم به اين مضمون داريم كه خاطر بافندگان را تأمين مى كند:

«قالَ : ذُكِرَ الْحائِكُ عِندَ أَبي عَبدِاللّهِ عليه السلام أنَّهُ مَلْعونٌ ، فَقالَ : إنَّما ذَلِكَ الَّذي يَحوكُ الكَذِبَ عَلَى اللّهِ و عَلى رَسولِهِ »(2) راوى مى گويد: پيش امام صادق عليه السلام صحبت شد كه بافنده ملعون است، حضرت فرمود: حائك كسى است كه دروغ بر خدا و پيغمبر مى بافد؛ مطابق اين معنا به اشعث مى فرمايد: تو خودت آدمى دروغ باف هستى همان گونه كه پدرت بوده است، اين معنا هم بعيد نيست. به هرحال حضرت اين مطلب را براى خرد كردن شخصيت اشعث فرمود، و بعد مى فرمايد:

«مُنافِقُ ابْنُ كافرٍ!»

(منافق پسر كافر!)2.

ص: 319

ص: 322

«خطبۀ 19 - قسمت دوّم»

«وَ إِنَّ امْرَأً دَلَّ عَلى قَوْمِهِ السَّيْفَ ، وَ ساقَ إِلَيْهِمُ الْحَتْفَ ، لَحَرِيٌّ أَنْ يَمْقُتَهُ الْأَقْرَبُ ، وَ لا يَأْمَنَهُ الْأَبْعَدُ»

قالَ السيّدُ الشَّريفُ : يُريدُ عليه السلام أنَّهُ أُسِرَ فِي الكُفْرِ مَرَّةً و فِي الإسلامِ مَرَّةً ، و أَمّا قَوْلُهُ عليه السلام: «دَلَّ عَلى قَوْمِهِ السَّيْفَ » فَأَرادَ بِهِ حَديثا كانَ لِلْأَشْعَثِ مَعَ خالِدِ بنِ الوَليدِ بِالْيَمامَةِ ، غَرَّ فيهِ قَوْمَهُ و مَكَرَ بِهِم حَتَّى أَوْقَعَ بِهِم خالِدٌ، و كانَ قَوْمُهُ بَعدَ ذَلكَ يُسَمّونَهُ «عُرفَ النّارِ» و هُوَ اسْمٌ لِلْغادِرِ عِندَهُمْ .

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، در جلسۀ گذشته خطبۀ نوزدهم و داستان اشعث مطرح بود، به اينجا رسيديم كه حضرت مى فرمايد:

«وَ إِنَّ امْرَأً دَلَّ عَلى قَوْمِهِ السَّيْفَ ، وَ ساقَ إِلَيْهِمُ الْحَتْفَ ، لَحَرِيٌّ أَنْ يَمْقُتَهُ الْأَقْرَبُ ، وَ لا يَأْمَنَهُ الْأَبْعَدُ»

(همانا مردى كه راهنمايى كند بر قوم خود شمشير را، و سوق دهد به طرف آنان مرگ را، سزاوار است كه نزديك ترين افراد به او او را مبغوض دارد، و دورترين افراد به او اعتماد نكنند.)

در اينجا حضرت اشاره دارند به داستانى كه در جلسۀ قبل ذكر كرديم، يعنى خيانتى كه اشعث به قوم خود كرد و درهاى قلعه را به روى ارتش ابوبكر باز كرد و

ص: 323

در نتيجه هشتصد نفر از قبيله اش به دست ارتش ابوبكر كشته شدند، چون مرتدّ شده بودند.

كه ضرر منافقين از ضرر كفّار به مراتب زيادتر است، دشمنى كافر روشن است، و انسان در مقابلش جبهه مى گيرد و احتياط مى كند، اما منافق در داخل از امكانات ملّت سوء استفاده مى كند؛ و ضربه اى كه انقلاب و مردم از منافقين مى خورند سنگين تر از ضربه اى است كه از جنگ صدام مى خورند. اين كه انقلاب ما بحمداللّه سالم مانده، چون ريشۀ مردمى دارد و خلاصه انقلاب سى و شش ميليونى است، و مربوط به اشخاص خاصى نيست. اگر اين انقلاب از دل مردم سرچشمه نگرفته بود تا حالا شكست خورده بود، و منافقين هم بدانند كه نمى توانند اين انقلاب را شكست بدهند، و ضرر را از هر كجا برگردانند نفع است، به نفع آنهاست كه برگردند و به اسلام و اين كشور خدمت كنند و بيش از اين ضربه نزنند كه هم دنيا و هم آخرتشان را از بين مى برند، عار نداشته باشند؛ انسان وقتى فهميد در راه باطل مى رود بايد بگويد اشتباه كردم و برگردد، برگرديد و توبه كنيد ملّت پذيراى شما هستند.

و اما شرح خطبۀ بيستم:

«و مِن كلامٍ لَهُ عليه السلام: فَإِنَّكُمْ لَوْ عايَنْتُمْ ما قَدْ عايَنَ مَنْ ماتَ مِنْكُمْ لَجَزِعْتُمْ وَ وَهِلْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ وَ أَطَعْتُمْ »

(و از فرمايشات آن حضرت است كه فرمود: اگر مشاهده مى كرديد آنچه را مردگانتان مشاهده كردند جزع و فرياد مى كرديد و حقّ را شنيده و از آن پيروى مى كرديد.)

«عاين» از باب مفاعله و از مادّۀ «عين» است، يعنى با چشم خود مشاهده مى كرديد.

انداخته اند نزد پروردگارشان و مى گويند خدايا ما ديديم ناديدنى ها را و شنيديم، ما را برگردان اعمال صالح انجام مى دهيم ما يقين پيدا كرديم به آنچه پيغمبران مى گفتند، اين حكايت حال گنهكاران است در روز قيامت.

«وَ لَكِنْ مَحْجُوبٌ عَنْكُمْ ما قَدْ عايَنُوا»

(لكن پوشيده شده از شما آنچه را مردگان مشاهده مى كنند.)

از خداوند مى خواهيم عاقبت همۀ ما را ختم به خير كند و از عذاب آخرت نجاتمان دهد.

حضرت على مجسمۀ تقوى، علم و عدالت بهترين وسيلۀ بينايى براى مردم بود، با اين حال افرادى مثل اشعث بودند كه آگاه نشدند و آن همه خيانت كردند.

زشت، از طرف خدا تذكر داده شده، و شما را از طغيان و سركشى و شيطنت باز داشته اند.

«وَ ما يُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ بَعْدَ رُسُلِ السَّماءِ إِلَّا الْبَشَرُ»

(بعد از رسولان آسمانى - ملائكه - كسى تبليغ حكم خدا نمى كند مگر بشر.)

كسانى كه لياقت و استعداد دريافت وحى را داشته باشند، و در اثر استعداد ذاتى و كمال ذاتى قدرت پذيرش وحى را داشته باشند، ملائكة اللّه با آنها تماس مى گيرند و آنها هم با ما تماس مى گيرند؛ اين گونه نيست كه براى هر يك از افراد بشر ملكى از آسمان بيايد. فقط وحى خدا بر بشرى نازل مى شود كه به آن مقامى رسيده باشد كه بتواند وحى خدا را دريافت كند. پيغمبراكرم هم يك بشر بود. در قرآن مى فرمايد:

(قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ ) (1) اى پيامبر بگو من هم بشرى هستم مثل شما كه بر من وحى مى شود. بنابراين احكام خدا توسط بشر به ما ابلاغ مى شود، جبرئيل براى پيغمبر مى گويد، و پيغمبر و اوصيا براى مردم، و در زمان ما هم علما و مجتهدين عادل آگاه كه احكام خدا را استنباط كرده باشند براى ما مى گويند.

از سيّد رضى بوده حديثى را در اصول كافى(1) نقل كرده كه ذيل آن با اين خطبۀ بيستم هماهنگى دارد، البتّه يك اختلاف جزئى عبارتى دارد، و چون صدرش جالب است من براى خواهران و برادران مى خوانم.

«قالَ أميرُالْمؤمِنينَ عليه السلام: لا تَخْتانُوا وُلاتَكُمْ ، وَ لا تَغُشُّوا هُداتَكُمْ ، و لا تُجَهِّلُوا أَئِمَّتَكُمْ » (به حكّام و واليان خود خيانت نكنيد، با راهنمايان خود غش نداشته باشيد، به امامان و پيشوايان خود نسبت جهل ندهيد.)

«ولاة» جمع «والى» است، «هداة» جمع «هادى»، و «أئمّة» جمع «امام» است.

«وَ عَلى هذا فَلْيَكُنْ تَأْسِيسُ أُمُورِكُمْ ، وَالْزَمُوا هذِهِ الطَّرِيقَةَ »

(و بر اين اساس كه من گفتم هماهنگ با رهبرتان و اتحاد با همديگر اساس كارتان باشد، و ملازم اين طريقه و روش باشيد.)

از امامان و هاديان اطاعت كنيد، البتّه اين به معناى اين نيست كه مشورت نباشد، خداوند به عدد مغزها فكر قرار داده، لذا به پيغمبراكرم مى فرمايد: (وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ ) (1) اى پيغمبر با مردم مشورت كن، پس وقتى تصميم گرفتى بر خدا توكّل كن.

ص: 334

ص: 336

«خطبۀ 21»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام:

«فَإِنَّ الْغايَةَ أَمامَكُمْ ، وَ إِنَّ وَراءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُم، تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، فَإِنَّما يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ »

قالَ الشّريفُ : أَقولُ : إنَّ هذا الكَلامَ لَو وُزِنَ ، بَعدَ كَلامِ اللّهِ سُبحانَه و بَعدَ كَلامِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله و سلم بِكُلِّ كَلامٍ لَمالَ بِه راجِحاً، و بَرَّزَ عَلَيهِ سابِقاً. فَأمّا قَولُه عليه السلام: «تَخَفَّفُوا تَلحَقُوا» فَما سُمِعَ كلامٌ أَقَلُّ مِنهُ مَسموعاً و لا أكثَرُ [مِنهُ ] مَحصولاً و ما أَبعَدَ غَورَها مِن كَلِمَةٍ ! و أَنقَعَ نُطفَتَها مِن حِكمَةٍ ! و قَد نَبَّهنا في كتابِ «الخَصائِصِ » عَلى عِظَمِ قَدرِها و شَرَفِ جَوهَرِها.

موضوع بحث ما درسهايى از نهج البلاغه بود، امروز توضيح خطبۀ بيست و يكم مطرح است كه چند جمله بيشتر نيست.

«و مِنْ خُطبةٍ لَهُ عليه السلام»

(از خطبه هاى حضرت على عليه السلام است.)

از اين كه در اوّل خطبه «فإنّ » هست معلوم مى شود كه اين جمله مربوط به جمله هاى ديگرى بوده؛ چون «ف » براى تفريع است و بر مطلبى قبل از اين تفريع مى كند، و ظاهر نهج البلاغه اين است كه اين خطبۀ مستقلى است و ربطى به خطبۀ

ص: 337

قبلى ندارد و ادامۀ آن خطبه نيست؛ اما مرحوم حاج ميرزا حبيب اللّه خوئى در شرح نهج البلاغه(1) از بحارالأنوار نقل مى كند، كه بحار از كتاب مطالب السؤول محمّد بن طلحة كلامى از حضرت على نقل مى كند، كه اين جملۀ وارد در خطبۀ بيست و يكم را در ادامۀ عبارت همان خطبۀ بيستم ذكر كرده است.(2) به هرحال چه اين كلام حضرت ادامۀ خطبۀ قبلى باشد چه نباشد، معلوم مى شود قبل از اين مطالبى بوده است و خطبۀ بيست و يكم جزء خطبه اى بوده كه در ادامۀ آن حضرت اين مطالب را فرموده، و نمى شود اين جملات تمام يك خطبه باشد.

بگوييم مرگ است، و ممكن هم هست بگوييم بهشت و جهنم است، و ممكن است از اينها بالاتر، بگوييم وصول الى اللّه است، نقل شده كه خداى تبارك و تعالى فرمود:

«يَابْنَ آدَمَ خَلَقْتُ الأشياءَ لِأجْلِكَ ، و خَلَقتُكَ لِأجْلِي»(1) اى پسر آدم من موجودات را براى تو خلق كردم و تو را براى خودم؛ بنابراين ما همه سير الى اللّه مى كنيم، از پست ترين عالم كه عالم ناسوت و طبيعت است سير مى كنيم؛ از عالم مادّه به عالم برزخ و از عالم برزخ به عالم عقلانى، و بسا به مرحلۀ فناءفى اللّه مى رسيم.

ما همه سير الى اللّه داريم (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ ) (2) همه از خدا شروع شده ايم و به سوى او بازگشت مى كنيم؛ مفسّرين گفته اند مراد غايت در اين آيه مرگ است،(3) به هرحال ممكن است غايت وصول الى اللّه باشد، همه واصل مى شوند - منتها برخى به رحمت الهى و برخى به غضب الهى - عده اى واصل الى اللّه مى شوند و عده اى هم منحرف مى شوند و به هدف نمى رسند، شياطين آنها را به راههاى انحرافى مى اندازند، اما بالاخره هدف در جلوى ما هست و ما خلق شده ايم تا سير الى اللّه كنيم.

در حقيقت حضرت مى فرمايد: ما يك غايت و هدفى داريم كه ما را به طرف خودش مى كشد، و ساعتى كه ما را به طرف مرگ مى راند؛ منظور از ساعت ساعات عمر است و اين بهترين معنايى است كه اينجا براى ساعت كرده اند، اين در صورتى است كه مراد از غايت مرگ يا قيامت باشد.

گرچه ساعات شبانه روز پشت سر ما نيست اما با ماست، زمان چيز جدايى از ما نيست. مرحوم صدرالمتألهين در اسفار مى گويد:(1) موجودات مادّى دو سنخ بُعد دارند، بُعد مكانى و بُعد زمانى؛ بُعد مكانى كه همين طول و عرض و عمق باشد و به آن كمّ ذاتى مى گويند، اين داخل وجود موجودات مادّى است، بُعد زمانى بُعد چهارم موجودات مادّى است، زمان نحوۀ وجودى موجودات مادّى است، وجود موجودات مادّى وجود تدرّجى است، وجود تدرّجى يعنى حركت، و حركت با زمان همدوش و هماهنگ است، زمان متراژ حركت است، مثلاً انسان غير از آن كه راه مى رود ذاتش هم حركت دارد، و مقدار حركت اسمش زمان است. و بالاخره مادّه و حركت و زمان هماهنگ مى باشند.

بنابراين ساعات شبانه روز جداى از ذات ما نيستند، در درون ذات ما مى باشند.

حضرت على عليه السلام ساعات عمر را تشبيه به رانندۀ شترى كرده كه از پشت سر شتر را مى راند و براى او حُدى مى خواند تا شتر به سرعت حركت كند؛ ساعات عمر هم گويا پشت سر ما قرار گرفته و ما را به جلو مى رانند، و حوادثى را كه اين ساعات عمر براى ما پيش مى آورند در حقيقت حُدى است كه به گوش ما مى خوانند و باعث مى شود كه ما بيشتر حركت كنيم.

و ممكن است بگوييم مراد از ساعت در اينجا ساعت مرگ باشد، و اين در صورتى است كه غايت را بهشت و جهنم يا وصول الى اللّه بگيريم، آن وقت ساعت مرگ گرچه بعد از ماست ولى مثل اين كه پشت سر ما قرار گرفته، زيرا مرگ است كه ما را0.

ص: 340

مى كشد و به جلو مى برد، اما اين خلاف ظاهر است و بهتر همان است كه مراد از ساعت همان ساعات عمر باشد.

به هرحال راه دور و درازى است و كسى بهتر به مقصد مى رسد كه بارش سبك تر باشد، لذا حضرت مى فرمايد:

«تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا»

(بارتان را سبك كنيد تا به آنها كه جلو رفتند برسيد.)

«لحوق» معنايش اين است كه افرادى كه در يك مسير هستند و تعدادى جلو افتاده اند آنان كه عقب افتاده اند خود را به آنان كه در جلو هستند برسانند. «تلحقوا» جزم كلمه به خاطر اين است كه جواب شرط واقع شده و در اصل «تخفّفوا، ان تخفّفوا تلحقوا» بوده است، سبك بار شويد كه اگر سبك بار شويد به آنها كه جلو رفتند مى رسيد.

پيغمبران و مردان خدا اين راه را به سرعت طى كرده اند، اگر بخواهيم به آنها برسيم و در وسط راه نمانيم، در جهنم نيفتيم، بايد بارمان سبك باشد، بارتان را سبك كنيد تا به آنها كه جلو رفتند برسيد. داشتن مال و مقام دنيا سعادت نيست، مال و مقام دنيا براى انسان مسئوليت مى آورد، و گرفتارى انسان را زياد مى كند، اگر انسان بتواند از آنها بهره بردارى صحيح كند براى خودش سعادت كسب كرده است، اما اگر تمام عمر را صرف جمع آورى مال دنيا و كسب مقام دنيا كند، و از مال و مقامش به نفع آخرت استفاده نكند، بدبخت خواهد بود.

ببينيد كمبود مردم در چيست، اگر به مدرسه يا بيمارستان يا دانشگاه و هر چيز ديگر احتياج دارند كمك كنيد، امروز كشور اسلامى ايران به سرمايه هايى نياز دارد كه از شرّ ابرقدرتهاى شرق و غرب نجات پيدا كند، از مال و ثروت خود به نفع ملّت استفاده كنيد، كه بهرۀ واقعى از مال دنيا در همين است. خداوند در قرآن خطاب به قارون مى فرمايد: (وَ لا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيا) (1) بهرۀ خودت را از دنيا فراموش مكن؛ خداوند نمى خواهد بفرمايد در خوراك و پوشاك از مال خود استفاده كند، او اين كار را مى كرد، بلكه مى خواهد بفرمايد: بهرۀ تو همان چيزى است كه براى آخرت مى فرستى.

برگ سبزى به گور خويش فرست*** كس نيارد ز پس، تو پيش فرست(2)

خداوند مى فرمايد: (وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ ) (3) آنچه را پيش مى فرستيد براى خودتان از خيرات آن را در نزد خدا مى يابيد.

هرچه مالت را به مصرف مدرسه و بيمارستان و برطرف كردن كمبودهاى جامعه برسانى براى تو مى ماند، اگر كمك كردى و پسر و دختر نيازمندى را زن و شوهر دادى اينها براى تو مى ماند؛ امّا اگر ثروت را روى هم انباشتى و از دنيا رفتى، در قيامت گرفتارى آن را دارى و ديگران بهرۀ آن را برده اند.

اگر انسان مال دنيا نداشته باشد نبايد ناراحت باشد؛ در روايت است در ارتباط با فقر و غنا پيش حضرت امام صادق عليه السلام صحبت شد، حضرت فرمود: مَثَل شخص فقير - به شرطى كه ايمانش را نفروشد - و غنى، مثل دو كشتى است كه يكى از آن دو كشتى خالى و كشتى ديگر پر از اجناس تجارتى باشد، وقتى به گمرك مى رسند آن كشتى كه پر است معطّلى بسيار دارد تا اجناس آن مورد بررسى قرار گيرد و اجناس آن را0.

ص: 342

وارسى كنند كه جنس قاچاقى بين آنها نباشد و خلافى مرتكب نشده باشد، و در صورتى كه خلافى مرتكب شده باشد نوبت جواب دادن خواهد بود؛ اما كشتى خالى وقتى به گمرك رسيد بدون معطّلى مأمور گمرك با يك نگاه مى بيند خالى است مى گويد بفرما؛ بنابراين اگر خدا به تو مال زياد نداده ناراحت نشو، اگر به اندازۀ كفاف به تو بدهد شاكر باش، و مواظب باش دينت را نفروشى.

انسان وقتى اين گونه احاديث را مى بيند واقعاً وحشت مى كند، و هرچه انسان سبك بارتر باشد و مال و مقامى نداشته باشد راحت تر است. البتّه وقتى مسئوليتى به دوش انسان آمد ديگر نمى تواند فرار كند، بار سنگينى است بايد تحمّل كند و به وظايفش عمل كند.

براى من مناسب نيست، آمد در بازارى كه مركز تجمّع مردم بود، در آنجا دكانى بود، سلمان گفت: صاحب اين محل را حاضر كنيد، وقتى او را حاضر كردند سلمان گفت:

اين محل را به من اجاره مى دهى ؟ گفت: بلى، سلمان آن محل را اجاره كرد و گفت:

همين جا براى من بس است، پوستى داشت زيرش انداخت و آفتابه اى داشت كه با آن تطهير و وضو انجام مى داد، يك عصا هم دستش بود، و گفت: به مردم بگوييد هر كسى با من كار دارد اينجا بيايد، سلمان به كارهاى مردم رسيدگى مى كرد، قضاوت مى كرد، خلاصه به كار خود مشغول بود تا اين كه زمانى سيل آمد و شهر را فرا گرفت، تمامى مردم نگران خانه و اموال و اثاثيۀ خود بودند و داد و فرياد مى كردند، حضرت سلمان هم اثاثيۀ اندك خود را برداشت و روى يك بلندى رفت و فرمود:

«هكذا يَنجُوا المُخَفِّفونَ يَومَ القِيامَةِ » اين گونه سبك باران در قيامت نجات پيدا مى كنند.

همان است كه مضمونش از پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده است.

مصرف كن؛ آنچه بار انسان را سنگين مى كند اين است كه جمع كند و بگذارد و برود، ديگران بهره اش را ببرند و او در قيامت حسابش را پس بدهد.

ص: 350

«خطبۀ 22»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام:

«أَلا وَ إِنَّ الشَّيْطانَ قَدْ ذَمَّرَ حِزْبَهُ ، وَ اسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ ، لِيَعُودَ الْجَوْرُ إِلى أَوْطانِهِ ، وَ يَرْجِعَ الْباطِلُ إِلى نِصابِهِ . وَ اللَّهِ ما أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً وَ لا جَعَلُوا بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ نِصْفاً؛ وَ إِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقّاً هُمْ تَرَكُوهُ وَ دَماً هُمْ سَفَكُوهُ ؛ فَلَئِنْ كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيْهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِيبَهُمْ مِنْهُ ، وَ لَئِنْ كانُوا وَلُوهُ دُونِي فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ ، وَ إِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلى أَنْفُسِهِمْ ! يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ ، وَ يُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ ، يا خَيْبَةَ الدَّاعِي! مَنْ دَعا؟ وَ إِلامَ أُجِيبَ ؟ وَ إِنِّي لَراضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ ، وَ عِلْمِهِ فِيهِمْ ؛ فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ ، وَ كَفى بِهِ شافِياً مِنَ الْباطِلِ ، وَ ناصِراً لِلْحَقِّ ، وَ مِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَيَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعانِ ! وَ أَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلادِ! هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ ! لَقَدْ كُنْتُ وَ ما أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ ، وَ لا أُرَهَّبُ بِالضَّرْبِ ، وَ إِنِّي لَعَلى يَقِينٍ مِنْ رَبِّي، وَ غَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِيني»

موضوع بحث درسهايى از نهج البلاغه بود، در اين جلسه خطبۀ بيست و دوّم مطرح مى شود، و احتمال داده مى شود كه اين خطبه با خطبۀ دهم كه قبلاً مطرح شد يكى باشند، زيرا مضمون آنها يكى است؛ و شايد هم حضرت دو دفعه فرموده باشند.

در هر صورت هر دو خطبه مربوط به جنگ جمل است.

ص: 351

ابن أبى الحديد معتزلى در شرح اين خطبه، سه خطبۀ مفصّل نقل مى كند كه مضامين آنها قريب به هم هستند و هر سه با اين خطبه هماهنگ هستند، مثل اين كه اين خطبه نقل به معنا شده، در بعضى نقل ها مفصّل و در بعضى مختصر آمده است.

حضرت على عليه السلام در زمان خلافتشان به سه جنگ مهم گرفتار شدند: يكى جنگ جمل كه سردمداران آن طلحه و زبير و عايشه بودند، جنگ دوّم جنگ صفّين بود كه سردمداران آن معاويه و عمروعاص بودند، جنگ سوّم جنگ با خوارج بود.

من در يكى از درسها(1) گفتم كه عده اى از خوارج مثل اشعث بن قيس منافق بوده اند؛ كسى به من نامه نوشته كه شما گفته ايد كه جنگ نهروان با خوارج و منافقين بوده، منظورتان از منافقين چه كسانى بوده است ؟ اين آقا خيال كرده كه من خواسته ام بگويم كه اينها دو دسته بوده اند، نه آنچه من مى خواستم بگويم اين است كه بعضى از خوارج مثل اشعث بن قيس منافق هم بوده اند، منافقين امروز هم دو دسته اند، يك دسته آنهايى كه خودشان هم مى دانند كه منافق هستند، و دسته اى از آنها بچه هاى ساده اى هستند كه واقعاً فريب خورده اند، اشتباه كرده اند كه اگر بفهمند برمى گردند.

و مردم را عليه عثمان تحريك كرد تا عثمان را كشتند، سپس كشته شدن عثمان را به من نسبت داد و مرا متهم كرد؛ خدايا او را مهلت نده.

بعد از كشته شدن عثمان مردم در اطراف حضرت على عليه السلام ازدحام كردند و با آن حضرت بيعت كردند، از جمله كسانى كه با حضرت بيعت كردند طلحه و زبير بودند، كه تفصيل آن در خطبۀ شقشقيه (خطبۀ سوّم) گذشت.

معاويه هم مسألۀ خونخواهى عثمان را سوژه قرار داده بود، در صورتى كه عثمان از معاويه استمداد كرده بود و معاويه با اين كه نيرو داشت هيچ كمكى به عثمان نكرد، او مى خواست كه عثمان كشته شود تا بتواند ادّعاى خلافت كند.

به هرحال طلحه و زبير عايشه را با خود همراه كردند و مردم بصره را تحريك كردند و جنگ جمل را به راه انداختند، جنگ جمل يك جنگ داخلى بود، جنگ داخلى از جنگ خارجى مشكل تر است؛ در جنگ داخلى مسلمانها با يكديگر مى جنگند و لذا كسانى كه رشد و آگاهى عميقى نداشته باشند نمى دانند كدام طرف حق است كه به او كمك كنند، لذا حضرت خطاب به مردم در مورد دسته اى كه جنگ جمل را به پا كردند مى فرمايد:

«أَلا وَ إِنَّ الشَّيْطانَ قَدْ ذَمَّرَ حِزْبَهُ ، وَ اسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ »

(آگاه باشيد كه شيطان حزب و گروه خودش را برانگيخته و دسته هاى خود را جلب و جمع آورى نموده است.)

«ذَمَرَ» بدون تشديد و «ذَمَّرَ» با تشديد هر دو صحيح است، در صورت دوّم مبالغه اش بيشتر است، زيرا

«زِيادَةُ المَباني تَدُلُّ عَلى زِيادَةِ المَعاني» زيادى الفاظ دلالت مى كند بر زيادى معانى. «جَلَب» يعنى

«ما يُجْلَبُ مِنْ بَلَدٍ إلى بَلَدٍ» آنچه از شهرى به شهر ديگر انتقال داده مى شود. «جُلب» و «جِلب» هم خوانده اند، اما ظاهراً صحيحش همان «جَلَب» باشد.

ص: 353

«وَ اللَّهِ ما أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً وَ لا جَعَلُوا بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ نِصْفاً»

(به خدا قسم نمى توانند هيچ امر منكرى را به من نسبت دهند و انصاف و عدالت را بين من و خودشان حَكَم قرار ندادند.)

«نِصف»، «نَصف» و «نُصف» هر سه به معناى عدالت و انصاف است.

كسانى كه به بهانۀ خونخواهى عثمان جنگ جمل را به پا كردند و در مقابل حضرت على جنگيدند، در مورد آنان حضرت مى فرمايد:

«وَ لَئِنْ كانُوا وَلُوهُ دُونِي فَمَا التَّبِعَةُ إِلَّا عِنْدَهُمْ »

(اگر اينها بدون حضور من متولّى و متصدّى ريختن خون عثمان شدند، پس نباشد پيامد آن مگر نزد خودشان.)

در نهج البلاغۀ عبده «وَلّوه» با تشديد آمده اما به نظر مى آيد «وَلُوه» بدون تشديد صحيح است، يعنى اينها مجرمند، و تبعات و گرفتاريش هم بايد براى اينها باشد.

طلحه و زبير خودشان تحريك مى كنند و عثمان را مى كشند بعد به اسم خونخواهى عثمان مردم بصره و جاهاى ديگر را تحريك مى كنند، جنگ داخلى درست مى كنند و تعداد زيادى از مسلمانان به اسم خونخواهى عثمان كشته مى شوند.

امروز هم صدّام رئيس جمهور عراق به تحريك شيطان بزرگ شهرهاى ما را اشغال كرده، جوانهاى ما و جوانهاى عراق را به كشتن مى دهد، هر روز شهرهاى بى دفاع ما را بمباران مى كند، در حالى كه هنوز مناطقى از كشور ما را در اشغال دارد و صلح منطقه را از بين برده مى گويد: صلح، صلح! عمّال آمريكا در منطقه هم كه به دروغ خود را سران كشورهاى اسلامى قلمداد مى كنند - در حالى كه مهم ترين ذخائر اقتصادى از جمله نفت را در اختيار دارند، كه اگر يك روز نفت را در اختيار آمريكا و اروپا قرار ندهند آنها به ستوه مى آيند - به تحريك آمريكا و با پول خودشان اين جنگ را اداره مى كنند، نه فقط نوكر بى مزد و پاداش بلكه مزد و پاداش هم به اربابشان مى دهند؛ ذخائر خود را در اختيار آمريكا مى گذارند.

«وَ إِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلى أَنْفُسِهِمْ !»

(و بزرگترين حجّت اينها به ضرر خودشان است!)

حجّت به چيزى مى گويند كه به وسيلۀ آن بر طرف مقابل غلبه مى كنند، يعنى چيزى را كه آنها سوژه و بهانه قرار داده اند به ضرر خودشان است.

ص: 356

«يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ »

(از مادرى شير مى خواهند كه بچه اش را از شيردادن جدا كرده است.)

طلحه و زبير در زمان عثمان اموال بسيارى را جمع آورى كردند و از ناحيۀ حكومت ثروتهاى فراوانى كسب كردند، حضرت مى خواهد بفرمايد در حكومت على عليه السلام از آن خبرها نيست، و به اصطلاح آن ممه را لولو برد!

«وَ يُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ »

(و مى خواهند بدعتى را زنده كنند كه از بين برده شده و مرده است.)

ظاهراً مراد، بدعت در تقسيم بيت المال بوده؛ كه عده اى آن قدر ثروتمند شوند كه ندانند چه كنند يك عده هم با شكم گرسنه بخوابند، البتّه بدعت هاى ديگرى هم بوده. اينها مى خواهند آن بدعت ها را زنده كنند اما حضرت مى فرمايد: آن دوران گذشت.

«يا خَيْبَةَ الدَّاعِي! مَنْ دَعا؟ وَ إِلامَ أُجِيبَ ؟»

(اى نا اميدى و شكست دعوت كننده! كى دعوت كرد؟ و به چه كارى اجابت شد؟)

«إلامَ » در اصل «إلى ما» بوده است، «إلى» حرف جرّ است بر «ما» داخل شده، «الف» آن افتاده. «يا خَيبَةَ الدّاعي» مثل (يا حَسْرَةً عَلَى الْعِبادِ) (1) است، گويا انسان حسرت را خطاب قرار مى دهد و او را مى خواند. حضرت على عليه السلام اين جملات را براى تحقير برپاكنندگان جنگ جمل و دعوت آنها و كار آنها بيان مى كند. اينها خود، مردم را به قتل عثمان تحريك مى كردند، و امروز با سوار كردن عايشه بر شتر، مردم بصره را به بهانۀ خونخواهى عثمان دعوت مى كنند، مردم هم اطراف شتر جمع شدند و تا آنجا پيش0.

ص: 357

رفتند كه هفتاد نفر محافظ شتر عايشه بودند كه همگى در جنگ جمل كشته شدند.(1) و آيا اين بدبختى نيست كه براى خونخواهى عثمان خود را فداى شتر عايشه كنند! طلحه عثمان را كشت حالا شما چه مى گوييد؟ و به من چه ؟ كه شما به دعوت آنها به جنگ من آمده ايد.

«وَ إِنِّي لَراضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ ، وَ عِلْمِهِ فِيهِمْ »

(به درستى كه من راضى هستم به اين كه خدا حجّتش را بر اينها تمام كرده، و راضى هستم به علم خدا در مورد آنها.)

يعنى خدا مى داند كه من قاتل عثمان نيستم و خشنودم كه داور خداست و خدا به آن آگاه است، و اينها كه اين تهمت را مى زنند خود قاتل هستند.

«فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ »

(اگر از پذيرش حقّ ابا كردند به آنها عطا مى كنم تيزى شمشير را.)

حضرت على عليه السلام براى اين كه درگيرى صورت نگيرد اوّل نصيحت و موعظه كرد، افراد فرستاد، اما گوش نكردند با اين كه خودشان مى دانستند كه حق با على عليه السلام است و حضرت على هيچ دخالتى در كشته شدن عثمان نداشت؛ لذا مى فرمايد: اگر حق را نپذيرفتند چاره اى نخواهد بود مگر جنگ با آنها، كه

«آخِرُ الدَّواءِ الْكَيُّ »(2) آخرين دوا داغ كردن است، مرضى كه با دارو قابل درمان نباشد چاره اى نيست جز اين كه مركز بيمارى را با چاقوى جراحى از بدن بيمار جدا كنند تا آن كه سرايت به اعضاى سالم بدن نكند.ت.

ص: 358

من بايد اين رژيم را ساقط كنم، با چنين شخصى آيا با منطق ديگرى مى توان برخورد كرد. حضرت على حدود چهار هزار نفر از خوارج نهروان را از دم شمشير گذراند،(1)

در حالى كه آنها نماز شب خوان هم بودند، همين على كه مظهر عطوفت است، همين على كه وقتى خلخال را به ناحق از پاى يك دختر اهل ذمّه در مى آورند مى فرمايد: اگر مسلمانى از غصّه بميرد بجاست، با اين حال همين على - بنابر نقل ابن أبى الحديد - چهار هزار نفر نماز شب خوان را از دم تيغ مى گذراند؛ براى اين كه جز فتنه هيچ كارى از آنها برنمى آمد. خداوند مى فرمايد: (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ ) (2) با آنها بجنگيد و آنها را بكشيد تا اين كه فتنه نباشد؛ و قبل از آن مى فرمايد: (وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ) (3) فتنه از كشتار بدتر است.

آدمى كه فتنه مى كند و قابل اصلاح نيست بايد ريشه اش كنده شود، تصور نكنيد على از كشتن خوارج خوشحال بود، على دلى مهربان داشت كه درآوردن يك خلخال را به ناحق از پاى دختر اهل ذمّه تحمّل نمى كند، اما همان دل رقيق وقتى مصلحت اسلام و مسلمين در كار باشد براى از بين بردن فتنه چهار هزار نفر را مى كشد.

«وَ مِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَيَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطِّعانِ ! وَ أَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلادِ!»

(از عجايب است فرستادن آنها نزد من كه براى جنگيدن با نيزه آماده باش! و براى جنگ با شمشير صبر كن!)

«طعان» از «طعن» است به معناى زدن با نيزه، كنايه از جنگيدن است. «جلاد» مصدر باب مفاعله است، چون شمشير را به پوست همديگر مى زنند به اين اعتبار جنگ با شمشير را «جلاد» مى گويند. آنها كسى را نزد حضرت على فرستادند كه اگر قاتلين1.

ص: 360

عثمان را تحويل ندهى آماده باش براى جنگ، چه كسى را از جنگ مى ترسانيد؟! على عليه السلام در همۀ جنگهاى زمان پيغمبر بوده - تنها به امر پيامبر براى انجام مأموريت مهم ترى در جنگ تبوك شركت نداشت - و بيش از همه شجاعت داشته و ترس نداشته است، اصلاً در منطق على ترس نبوده است، حال اينها به تصور خود مى خواهند على را از جنگ بترسانند! لذا حضرت تهديد آنها را عجيب مى داند.

«هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ !»

(مادر به عزايشان بنشيند!)

«هبول» يعنى زن بچه مرده.

حضرت مى خواهد بفرمايد: زندگى ديگر به نفع اينها نيست و ديگر وقت مرگ و مردن اينهاست كه به طرف شيطان مى روند.

«لَقَدْ كُنْتُ وَ ما أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ ، وَ لا أُرَهَّبُ بِالضَّرْبِ »

(من اين گونه بوده ام كه به جنگ تهديد نمى شدم، و به كشته شدن ترسانده نمى شدم.)

«و» در «وَ ما أُهَدَّدُ» زائده است، بعضى هم گفته اند بعيد نيست واو حاليه باشد.

حضرت على هيچ وقت به جنگ تهديد نمى شد، زيرا همه مى دانستند كه على عليه السلام از جنگ وحشت ندارد، و كسى او را به زدن و مرگ نمى ترساند، كسى بايد از مرگ بترسد كه در ايمانش خلل باشد، على عليه السلام كشته شدن در راه خدا را سعادت مى داند، پس از چه بترسد؛ با اين وصف اينها مى خواهند على عليه السلام را تهديد كنند!

«وَ إِنِّي لَعَلى يَقِينٍ مِنْ رَبِّي، وَ غَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِيني»

(به درستى كه من در يقين از پروردگارِ خودم هستم، و هيچ شبهه اى در دينم ندارم.)

ص: 361

كسى از كشته شدن در راه خدا مى ترسد كه به خدا و قيامت و حساب و كتاب يقين ندارد، على نمى ترسد، زيرا به همۀ اينها يقين دارد.

بالاخره خطبۀ بيست و دوّم هم تمام شد، در اين خطبه حضرت خطاب به برپاكنندگان جنگ جمل فرمود: اينها را شيطان تحريك كرده، و حضرت اين جنگ را جنگ شيطان به حساب آورده است، زيرا جنگى كه انگيزۀ الهى در آن نباشد انگيزۀ شيطانى دارد، هواى نفس هم از جنود شيطان است.

والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته

ص: 362

ص: 364

«خطبۀ 23 - قسمت اوّل»

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عليه السّلام:

«أَمَّا بَعْدُ، فَإِنَّ الْأَمْرَ يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ كَقَطَراتِ الْمَطَرِ، إِلى كُلِّ نَفْسٍ بِما قُسِمَ لَها مِنْ زِيادَةٍ أَوْ نُقْصانٍ ، فَإِذا رَأَى أَحَدُكُمْ لِأَخِيهِ غَفِيرَةً فِي أَهْلٍ أَوْ مالٍ أَوْ نَفْسٍ فَلا تَكُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً »

كجا منبع درآمدى مى ديدند به يغما مى بردند، ذخائر و معادنى كه خداوند براى نفع بشر خلق كرده و بايد زير نظر يك حكومت حق به مصرف مصالح عمومى برسد، به خود اختصاص مى دادند. به هرحال يك مدّتى پرتقالى ها استعمارگر بودند، مدّتى اسپانيايى ها، مدّتى انگليسى ها، و زمانى فرانسوى ها، و الآن آمريكا ميراث خوار استعمار در دنيا شده، و از ابهت انگليس كاسته شده است؛ امروز آمريكا در هر كشورى كه ذخائر و معادن دارد پايگاه نظامى دارد، پول نفت كشورهاى خاورميانه در بانكهاى آمريكاست، آمريكا هر تصميمى بخواهد نسبت به اين كشورها مى گيرد.

زمانى سى و پنج نفر سرمايه دار آمريكايى به دعوت محمّدرضا شاه به ايران آمده بودند براى سرمايه گذارى - خدا رحمت كند مرحوم حجة الاسلام سعيدى را كه در همين رابطه به شهادت رسيدند - آن وقت (سال 1349 ش) در روزنامه نوشته بود يكى از اين سى و پنج نفر «راكفلر» است كه در هر دقيقه اى ده هزار دلار به ثروتش افزوده مى شود. در نظام سرمايه دارى اين چنين افرادى آزاد هستند به هر نحوى كه مى توانند ثروت بيندوزند و به هر گونه كه مى خواهند ثروت خود را مصرف كنند، در راه عيش و نوش و مصرف مشروبات رنگارنگ و فحشا و منكرات و يا حمايت از ظالمين تا اين كه سرمايه هايشان را به صورت بمب خوشه اى درآورند و بر سر ملّت مسلمان بريزند.

اين يك روش در اقتصاد جهان است كه هم در تحصيل ثروت آزادند و هم در مصرف آن.

روش ديگر اقتصاد سوسياليزم است، كه به قول آنها مرحلۀ كاملش مى شود كمونيزم، در اين روش همه كاره دولت است، مى گويند: جامعه متبلور مى شود در دولت، و چون جامعه متبلور در دولت است پس توليد مال دولت است مصرف هم به دست دولت است، بنابراين توليد و توزيع هر دو به دست دولت است. دولت به هر

ص: 366

كسى به اندازۀ نيازش مى دهد، گويا همۀ جامعه توليد مى كنند و همين جامعه مصرف مى كند، اشخاص هيچ كاره اند، همه كارگر دولت هستند، دولت هم نمايندۀ جامعه است؛ به همين صورت كه الآن در كشورهاى كمونيستى معمول است.

اسراف كنندگان را دوست ندارد؛ و در مورد تبذير مى فرمايد: (إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ ) (1) به درستى كه تبذيركنندگان برادران شياطين هستند. بنابراين اسلام در اقتصاد روشش روش كاپيتاليزم نيست كه آزادى مطلق هم در توليد و تحصيل ثروت و هم در مصرف قائل باشد.

اسلام با روش سوسياليزم هم - كه مى گويد افراد چيزى را مالك نباشند، مالك فقط دولت است، توليد و توزيع هم به دست دولت باشد - مخالف است، اسلام براى اشخاص مالكيت قائل است، مى گويد اگر كسى با زحمت و تلاش و با به كارگيرى هوش و استعداد خود ثروتى تحصيل كرد، به شرط آن كه از راه حرام نباشد و از اموال عمومى نباشد، مالك است؛ اگر كسى در زمين كشت كرد و ثروتى به دست آورد مالك است، اگر كسى با تجارت و بازرگانى درآمدى كسب كرد مالك است؛ چون با به كار انداختن توان و هوش و استعداد خودش اين ثروت را به دست آورده است. اگر كسى توان مديريت داشته باشد، مدير يك مؤسسه يا كارخانه باشد، اگر حقوق كاركنان را بپردازد و حق كسى را تضييع نكند، آنچه را از ناحيۀ مديريت كسب مى كند مالك است، زيرا حسن تدبير و مديريت اوست كه توانسته موادّ اوليّۀ كارخانه را به موقع فراهم كند تا كارگرى بيكار نشود، مديريت اوست كه توانسته محصولات كارخانه را به موقع به بازار برساند تا به مصرف برسد و فروخته شود. بنابراين اسلام براى اشخاص مالكيت خصوصى قائل شده است، اما در عين حال حقوقى را هم قرار داده است؛ خانوادۀ انسان واجب النفقه هستند، در مال انسان زكات و خمس قرار داده است، اگر زمانى خمس و زكات كافى نبود و حكومت و امام نيازى داشت و از اشخاص كمك خواست بايد كمك كنند.7.

ص: 368

اگر كسى مالك محصول و بازده كارش نباشد و محصول و بازده كارش را از خودش نداند، همان گونه كه سوسياليزم مى گويد، شوق به كار پيدا نمى كند؛ الآن شوروى كه ربّ النّوع سوسياليزم و كمونيزم است - و از شوروى كمونيزم به ديگر كشورهاى كمونيستى صادر شده است - هميشه كمبود دارد،(1) در زمينه هاى صنعتى و كشاورزى نيازمند آمريكا و اروپاست، با اين كه هم امكانات كشاورزى دارد و هم در صنعت پيشرفته است و هم نيروى كار زياد دارد، دليلش آن است كه افراد بازده كارشان را از خودشان نمى دانند و قهراً شوق كار ندارند. در شوروى كارگر روزى هشت ساعت سر كار حاضر مى شود و مزد مى گيرد، اين هشت ساعت را حاضر مى شود اما از كار مى دزدد. حقوق بگير اگر ايمان و تعهد و احساس مسئوليت نداشته باشد مى گويد من كه حقوق مى گيرم چرا خودم را خسته كنم، يك ساعت از اوّلش مى دزدد يك ساعت هم از آخرش، الآن هم كه در ادارات ما نماز ظهر مى خوانند يك ساعت هم به اسم نماز ظهر از زير كار فرار مى كند، مى بينى نماز هم نمى خواند اما كار هم نمى كند. آن وقت هم كه پشت ميز نشسته يا روزنامه مى خواند و يا به خانم تلفن مى كند كه براى ناهار چه چيزى تهيه كرده اى، براى اين كه مى بيند بالاخره حقوقش را در هر ماه مى گيرد.

اما كشاورزى كه مى بيند اگر كشت نكند سر خرمن گندم ندارد زحمت مى كشد، در روزهاى حساس به جاى هشت ساعت شانزده ساعت هم كار مى كند، زن و بچه اش را هم به كار مى گيرد؛ چون مى داند آنچه را تحصيل كند مال خودش است و به خانۀ خودش مى رود. يك تاجر و يا كاسب مى داند هرچه فعاليت كند جنس بهتر و مرغوبتر تهيه كند سود بهتر خواهد داشت و سودش هم به جيب خودش مى رود، حركت مى كند در شهرهاى مختلف، كشورهاى مختلف، تلاش مى كند و تجارت وت.

ص: 369

كسب مى كند تا درآمد بيشترى به دست آورد، و اگر خمس و زكاتى مى دهد و يا انفاق مستحبى هم مى كند مى داند اينها عبادت است، پس با عشق مى دهد و درجاتش را در بهشت بالا مى برد.

اسلام ماليات اسلام را عبادت قرار داده است، زكات و خمس را عبادت قرار داده همان طورى كه نماز را عبادت قرار داده است، همان طور كه نماز باعث كمال نفس و سعادت ابدى مى شود خمس و زكات هم همين طور است، و چون اشخاص مى دانند كه اين گونه است با عشق و علاقه كار مى كنند، با عشق و علاقه خمس و زكات مى دهند، بعد هم دنبال اين هستند كه كار خيرى مثل مدرسه سازى و بيمارستان سازى پيدا كنند و انجام دهند. به هرحال انسان چون مالك مغز خود است، مالك دست خود است، و اين نيرو را خدا به انسان داده، بنابراين مالك بازده كارى است كه به وسيلۀ مغز و دست و اعضاء و جوارح خود انجام مى دهد، و اين يك امر فطرى است.

اسلام خواسته افراد برحسب استعداد و نيرويشان هرچه فعاليت مى كنند محصول اين فعاليت از خودشان باشد تا شوق پيدا كنند و نيروى درونى آنها را وادار كند به كار و فعاليت و كوشش، تا توليد بالا رود و توزيع عادلانه شود.

ما نمى توانيم بگوييم افراد درآمدشان با هم مساوى باشد، چون افراد با هم متفاوت هستند، يكى هوشش بيشتر است، يكى فعاليت بيشترى مى كند، يكى توان و نيروى بيشترى دارد، يكى ضعيف است، البتّه اسلام براى ضعفا هم فكر كرده؛ فرموده است:

اگر كسى ضعيف باشد كه نتواند كار و فعاليت كند، حكومت اسلام از محل مالياتى كه مى گيرد بايد او را اداره كند. حضرت على عليه السلام در نامه اى كه به مالك اشتر مى نويسد(1)

جامعه را به هفت دسته تقسيم مى كند، دستۀ هفتم ضعفا و زمين گيرها و پيرها و از كار افتاده ها هستند، مى فرمايد: اى مالك بايد به اينها رسيدگى كنى تا كمبود نداشته باشند،3.

ص: 370