بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

دائره المعارف ارتباط و تعاملات خدا، انسان و جهان

از دیدگاه قرآن کریم ، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

جلد سوم: ارتباط و تعاملات انبیاء علیهم السلام

ص: 3

***

دائره المعارف ارتباط و تعاملات خدا، انسان و جهان

جلد سوم: ارتباط و تعاملات انبیاء علیهم السلام

احمد فرخ فال

انتشارات ذکری / قم / 1400ش

شمارگان 1000 نسخه

شابک این جلد ؛ 0-30-6319-622-978

شابک دوره ؛ 7-28-6319-622-978

***

آدرس مرکز پخش : قم ، خیابان معلم ، انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه

تلفن مرکز پخش : 32735547-025

***

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

ص: 8

ص: 10

«وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيًّا»؛ «شقاوت» خلاف سعادت است، و گويا منظور از آن محروميت از خير است كه يا لازمه شقاوت است و يا خود آن. كلمۀ «بدعائك" متعلق به شقى است، و «باء» آن باء سببيت و يا به معناى «فى» است. و معناى آيه اين است كه:

پروردگارا! من همواره به سبب دعاى خود قرين سعادت بوده ام و هر وقت تو را مى خواندم اجابتم مى فرمودى، بدون اين كه مرا شقى و محروم سازى. و يا اين است كه: پروردگارا من هيچ وقت در دعاى خود از ناحيه تو محروم و خائب نبوده ام، مرا به اجابت كردنت عادت داده اى و هر وقت تو را مى خواندم قبول مى نمودى. به هر صورت چه معنا آن باشد و چه اين، كلمه دعاء مصدر مضاف به مفعول است.

بعضى از مفسرين (1)

گفته اند: كلمۀ «دعائك» مصدر مضاف به فاعل است، و معنايش اين است: پروردگارا! من هيچوقت نسبت به دعوتت كه مرا به سوى بندگى و اطاعت مى خواند شقى و متمرد نبوده ام، هر وقت مرا دعوت كردى اطاعت كردم و به خلوص عبادتت نمودم. ليكن معناى اول روشن تر است.

و در تكرار كلمۀ «رب» و قرار دادن آن بين اسم «كان» و خبرش در جملۀ «وَ لَمْ أَكُنْ بِدُعائِكَ رَبِّ شَقِيًّا» بلاغتى است كه ممكن نيست با هيچ مقياسى اندازه گيرى نمود، و هم چنين در نظير آن، يعنى جملۀ «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا.»

«وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً.»

تتمه تمهيد و زمينه چينى است كه گفتيم قبل از دعاى خود كرده. و منظور

ص: 14

از «موالى» عموها و پسر عموها هستند. بعضى (1)

گفته اند منظور از «موالى»، «كلالة» است، و بعضى (2) ديگر گفته اند: «عصبه» است. و بعضى (3) گفته اند تنها پسر عموها است، و بعضى (4)

گفته اند كه منظور ورثه است. و به هر حال، به هر معنا كه باشد غير اولاد صلبى است. و مقصود از اين كه گفت: «از موالى مى ترسم" اين است كه از عمل موالى مى ترسم. و مقصود از «من ورائى» بعد از مرگ است. و خلاصه اين كه حضرت زكريا مى ترسيده از اين كه از دنيا برود و نسلى كه وارث او باشند، نداشته باشد، و اين كنايه از همان بى اولاد مردن است.

كلمۀ «عاقر» در جملۀ «وَ كانَتِ امْرَأَتِي عاقِراً» به معناى زن نازا است، و مرد عاقر آن مردى را گويند كه فرزنددار نشده باشد.

و اين كه چنين تعبير كرده كه «همسرم عاقر است» خود دلالت مى كند بر اين كه همسرش علاوه بر اين كه تا آن روز كه اين دعا را مى كرده فرزند نياورده از سن فرزنددار شدن هم گذشته بوده است.

و ظاهر اين كه كلمۀ «ان» را تكرار نكرده و فرموده: «إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي وَ كانَتِ امْرَأَتِي...» اين است كه جملۀ «و كانت...» حاليه است، و مجموع كلام يعنى «وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ...» عاقرا، فصل واحدى از داستان است، و اين معنا را مى رساند كه چون همسرم عاقر است جا دارد كه از ورثه بعد از خودم بترسم. پس مجموع زمينه چينى هايى كه آن جناب براى دعاى خود كرده است به دو بخش

ص: 15

بر مى گردد: اول اين كه خداى عزّ و جلّ او را در طول زندگي اش و تا روزى كه پيرى سال خورده شده به استجابت دعا عادت داده. دوم اين كه او از ورثه بعد از مرگش مى ترسد، چون همسرش عاقر است.

و ممكن است كلام را به سه بخش تقسيم نمود، به اين كه پيرى خودش را يك بخش و عاقر بودن همسرش را بخش مستقل ديگرى شمرد.

«يعقوب» - به طورى كه گفته شده - فرزند اسحاق بن ابراهيم(علیه السلام) است. و بعضى (1) گفته اند مراد يعقوب بن ماثان برادر عمران بن ماثان پدر مريم است، و همسر زكريا خواهر مريم بوده. و بنا بر اين معناى «يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آل يَعْقُوبَ» اين مى شود كه: از من و از همسرم كه يكى از افراد خاندان يعقوب است ارث ببرد. آن وقت مناسب تر اين است كه بگوييم كلمۀ «من» در جملۀ «مِنْ آل يَعْقُوبَ» براى تبعيض است، هر چند كه اگر ابتدائيه هم بگيريم صحيح است.

«وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» - كلمۀ «رضى» به معناى «مرضى» (پسنديده) است. و اطلاق رضاء، اقتضاء دارد كه اين مطلق شامل علم و عمل هر دو شود. پس مراد آن كسى خواهد بود كه هم اعتقادش و هم عملش مورد پسند باشد، يعنى خدايا او را آراسته به علم نافع و عمل صالح گردان.

خداى عزّ و جلّ اين داستان را در سوره آل عمران هم كه سوره اى است مدنى و بعد از سوره مريم نازل شده در ذيل داستان مريم آورده و فرموده: «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً وَ كَفَّلَها زَكَرِيَّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ»(2).

ص: 17

و هر كس در اين دو آيه دقت كند جاى شكى برايش باقى نمى ماند كه تنها چيزى كه زكريا را به دعاء وادار كرد و آن دعاى مذكور را نمود همان كرامتى بود كه از خدا نسبت به مريم مشاهده كرد، و عبوديت و خلوصى بود كه مريم نسبت به خدايش داشت. از مشاهده اين وضع لذت برد، و دوست داشت كه اى كاش بعد از او هم فرزندى داراى قرب و كرامتى اين چنين مى داشت، ليكن از سوى ديگر متوجه سالخوردگى و ناتوانى خود و پيرى و نازايى همسرش شد و به ياد وارثانش كه هيچ يك حال و وضعى چون مريم ندارند افتاده، دچار وجد و شعفى سوزان گرديد، و ناگهان جرقه اى در دلش شعله زد و به ياد اين معنا افتاد كه خداى تعالى تا اين روز از زندگي اش وى را به استجابت دعا و كفايت همه مهمات عادت داده بود، لذا دست به دعا بلند كرده با دلى سرشار از اميد ذريه اى طيب درخواست نمود.

پس جملۀ «رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً» در سوره آل عمران در مقابل «فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آل يَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» است. و كلمۀ «طيبة» در آن جا مقابل جملۀ «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» در اين جا است. و مراد از «رضى» هم همان قرب و كرامتى بود كه از خدا نسبت به مريم ديد، و آن عمل صالحى بود كه از مريم نسبت به خدا مشاهده كرد. باقى مى ماند جملۀ «هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً» در آن جا، در مقابل «فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُنِي وَ يَرِثُ مِنْ آل يَعْقُوبَ» در اين جا كه در حقيقت تفسير كننده كلمۀ «وليا» در آن جا است. پس مقصود از جملۀ «وَلِيًّا يَرِثُنِي...» فرزند صلبى است كه از او ارث ببرد.

ص: 18

است، هم چنان كه در سوره آل عمران از آن به ذريه تعبير فرموده، پس منظور از «ولى» ذريه اى است كه، ولى در ارث است، و بى شك متبادر به ذهن از ارث همان ارث بردن ما ترك ميت از اموال و اسباب زندگى است، حال يا به خاطر اين كه اين كلمه حقيقت در همان ارث مالى است، و در غير مال مجاز است، چنآن چه مى گويند فلانى علم و شجاعت و زهد و ساير صفات معنوى را از پدرش ارث برده. و يا به خاطر اين است كه به ارث مال انصراف دارد هر چند كه در ارث صفات هم حقيقت باشد. پس به هر حال لفظ، ظاهر در وراثت مال است ليكن با انضمامش به، ولى متعين مى شود كه مراد از وارث تنها همان فرزند است، جملۀ «وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي» كه قبل از جمله مورد بحث بود- به بيانى كه به زودى خواهد آمد ان شاء اللَّه- اين ظهور را تقويت مى كند.

و اما گفتار آن مفسرى (1) كه گفته" مراد از آن ارث نبوت است، و زكريا از خدا خواسته كه به او فرزندى دهد كه نبوت را از او ارث ببرد" گفتارى است كه مطلب چند سطر قبل، آن را دفع مى كند، چون در آن جا گفتيم كه محرك و باعث زكريا به دعا آن كرامتى بود كه از مريم مشاهده كرد، و آن چه از وى مشاهده كرد نبوت نبود، اثرى هم از آن در ميان نبود. آن وقت بايد ديد چه رابطه اى هست ميان مشاهده احوال مريم از عبادت و كرامت و سپس اعجابش از احترام و نزد خدا و ميان درخواست فرزندى از خدا كه نبوت را از او به ارث ببرد؟ و معلوم است كه كم ترين رابطه اى ميان آن دو نيست.

علاوه بر اين كه اصلا نبوت چيزى نيست كه از راه خويشاوندى ارث برده

ص: 20

شود، و به فرض هم كه در مقام اصلاح اين نظريه بگويند: مراد ما از وراثت، صرف پيدايش پيغمبرى بعد از پيغمبرى ديگر يا از دودمان او و يا از دودمان غير او است كه مجازا و به نوعى عنايت وراثت ناميده شده، با اشكال ديگرى كه وارد است چه مى كنند؟ و آن اين است كه اين تفسير با جملۀ «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» سازگارى نخواهد داشت، زيرا معنا ندارد كسى بگويد خدايا مرا فرزندى پيغمبر ارزانى بدار و او را مرضى (پسنديده) بگردان، براى اين كه، كسى كه پيغمبر مى شود فضيلت مرضى بودن و بالاتر از آن را دارد ديگر حاجت به درخواست ندارد.

و اگر بگويند اين درخواست جنبه تأكيد را دارد، مى گوييم تأكيد هميشه بايد مساوى و يا ما فوق مؤكد باشد نه پائين تر از آن، و خصلت مرضى بودن ما دون نبوت است. و اگر بگويند اصلا منظور از مرضى بودن مرضى نزد خدا نيست تا بگويى درخواستش بعد از نبوت معنا ندارد، بلكه منظور مرضى نزد مردم است، در جواب مى گوئيم اين احتمال با اطلاق مرضى نمى سازد، چون اين كلمه هر وقت به طور مطلق استعمال شود، و قيد «نزد مردم» با آن نيايد معنايش مرضى نزد خدا است.

نزديك به اين وجه در فساد وجه ديگرى است كه بعضى (1) آورده و گفته اند: مراد از وراثت، وراثت در علماست. زكريا از خدا خواسته كه به او فرزندى دهد كه وارث علم او باشد.

دليل فسادش اين است كه معنا ندارد زكريا از مشاهده حال مريم و اعجابش از احترام او نزد خدا ناگهان و بدون هيچ ربط و مناسبتى به هوس بيفتد كه فرزندى طلب كند كه وارث علم او باشد.

ص: 21

و اگر بگويى علم نافع و عمل صالح دور و بى مناسبت با وضع مريم نيست ممكن است بگوييم زكريا(علیه السلام) از ديدن وضع مريم و اخلاص و عبادت و كرامت او دلش خواسته خدا به او فرزندى دهد كه داراى علم نافع و عمل صالح باشد، آن گاه بگوييم مراد از وراثت، وراثت علم و مراد از رضايت عمل صالح باشد، در جواب مى گوييم: براى چنين درخواستى جملۀ «وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا» كافى بود، و ديگر حاجت نبود كه وارث بخواهد، چون كلمۀ «رضى» و «مرضى» اگر قيد عمل و يا اخلاق و يا غير آن، به آن اضافه نشود يعنى نگوييم «مرضى العمل» و یا «مرضى الاخلاق» و آن را مطلق بياوريم مرضى مطلق و به تمام معنا خواهد بود، و مرضى مطلق آن كسى است كه هم عملش صالح باشد و هم علمش، و نظير اين اشكال را به آن كسى كه احتمال داده بود منظور از رضى، مرضى نزد مردم باشد، كرديم.

نزديك به اين وجه در فساد اين احتمال است كه «منظور از وراثت، وراثت تقوى و كرامت باشد و حضرت زكريا از پروردگارش طلب كرد كه به او فرزندى ببخشد كه داراى همان قرب و كرامتى باشد كه او دارد»، چون مناسب با اين حال اين است كه زكريا فرزندى طلب كند كه داراى آن قرب و كرامتى باشد كه حضرت مريم داشته است، و يا مطلق قرب و كرامت، نه اين كه فرزندى درخواست كند كه به او آن قرب و كرامتى منتقل گردد كه خود دارد.

علاوه بر اين با جملۀ «وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي» ناسازگار است، براى اين كه او در اين جمله مى گويد: من مى ترسم بعد از مرگم چيزهايى كه بايد از انسان به فرزندش منتقل شود به خويشاوندانم منتقل گردد، پس او مى ترسد از اين كه مواليش مالك مال او شوند، نه اين كه بترسد مواليش داراى قرب و منزلت و تقوى

ص: 22

و كرامت گردند، و اين معنا ندارد كه يك پيغمبرى نسبت به خويشاوندانش اين چنين بخلى داشته باشد كه بعد و يا قبل از مرگش داراى تقوى و كرامت گردند، زيرا انبياء جز صلاح و سعادت خلق آرزويى ندارند.

و اين كه بعضى (1) گفته اند: «خويشاوندان زكريا اشرار بنى اسرائيل بوده اند، و آن جناب از اين مى ترسيده كه پس از وى به لوازم جانشينش در امت عمل نكنند" حرف درستى نيست، زيرا اگر مقصود از خلافت و جانشينى خلافت باطنى و الهى است كه قطعا قابل ارث بردن نيست تا بود و نبود نسب در آن فرق داشته باشد. علاوه بر اين كه نبوت هيچ گاه از مورد خود تخلف نمى كند و جز افراد واجد اهليت، پيغمبر نمى شوند، پس ديگر چه جاى ترس هست.

و اگر مقصود از خلافت، جانشينى ظاهرى و دنيايى است كه با نسب ارث برده مى شود، و كسى كه منسوب نيست ارث نمى برد، چنين خلافتى مانند مال، يكى از وسائل زندگى مادى است، و با اين حال چه فائده اى دارد كه ما با اصرار كلمه ارث در آيه را از ارث مال به ارث خلافت برگردانيم؟ علاوه بر اين كه ديديم يحيى(علیه السلام) چنين خلافت و سلطنتى را از پدر ارث نبرد، تا بگوييم زكريا(علیه السلام) مى ترسيده اين خلافت به دست غير يحيى بيفتد، و اصلا در زمان آن جناب بنى اسرائيل سلطنت و قدرتى نداشته، همه در زير سلطه روم قرار داشتند، و روم بر ايشان حكم مى راند.

ممكن است كسى اعتراض كند كه شما چرا اصرار داريد ارث در آيه را به معناى متبادر از كلمه يعنى ارث مالى حمل كنيد نه ارث علم و امثال آن با اين كه نفوس قدسى و نظرهاى بلندى كه توجه و تعلقى به اين عالم فانى و منقطع ندارند،

ص: 23

و همه در بند عالم باقى هستند و هيچ وقت و حتى به قدر يك بال مگس توجهى و عنايتى به متاعهاى دنيوى ندارند، آن هم مانند زكريا كسى كه در ميان اين طائفه از نفوس پاك معروف به كمال انقطاع و شدت تجرد از دنيا است، و عادتا محال است كه اين ترس را داشته باشد كه بعد از مرگش اموالش به دست غير بيفتد، و يا به خاطر دلبستگى به دنيا دچار اندوه گشته از خدا بخواهد (آن هم اين طور التماس كند) كه فرزندى به او بدهد كه وارث اموال او گردد، و معلوم است كه چنين درخواستى از كمال محبت و علاقه او به دنيا و زخارف آن حكايت مى كند، و اگر براى رفع اين اشكال بگويى ترس او از اين بوده كه خويشانش اموالش را در راه غير مشروع خرج كنند، لذا از خدا وارثى مرضى طلب كرد تا به وسيلۀ ارث كه خود يكى از اسباب ملكيت است، مالك مال او شود و در راه رضاى خدا صرف كند، مى گوييم وقتى به حكم ارث مالى از آن وارث شد در هر راهى كه صرف كند خودش مسئول است و ربطى به مورث او ندارد، و مورث را عذاب و عتابنمى كنند.

علاوه بر اين كه او مى توانست چنين ترسى را از خود دور كند و قبل از مرگش خودش به دست خود اموال خويش را تصدق دهد و همه را در راه خدا به مصرف برساند، و براى پسر عموها چيزى نگذارد، و ايشان را به خاطر بديشان محروم سازد. از همه اين ها مى فهميم كه مقصود آن جناب از درخواست فرزند جز اجراى احكام الهى و ترويج شريعت و بقاى نبوت در اولادش چيز ديگرى نبوده.

ما در پاسخ اين اعتراض مى گوييم: اين اعتراض وقتى متوجه ما مى شود كه خواسته باشيم همان طور كه شما خيال كرده ايد بگوييم زكريا(علیه السلام) در اين دعايش از خدا فرزندى خواسته كه اموالش بعد از مرگش به وى منتقل شود و به دست اشرار

ص: 24

از خويشاوندانش نيفتد، و ما كى چنين حرفى زده ايم، ما مى گوييم مقصود اصلى و اولى از جملۀ «وَلِيًّا يَرِثُنِي» درخواست فرزند است، هم چنان كه ظاهر از كلام آن جناب در سوره آل عمران كه عرض كرده: «هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً»(1) و از كلام او در جاى ديگر كه عرض كرده: «رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً»(2) همين است.

و اگر قيد «يرثنى» را اضافه كرده مقصود اصلى وى ارث بردن نبوده، بلكه خواسته است كلمۀ «ولى» را كه يك معنايى است عام و داراى مصاديقى مختلف تفسير كند، چون اين گونه كلمات در يكى از معاني اش متعين نمى شود مگر به وسيلۀ قرينه، و هم چنان كه در آيۀ «وَ ما كانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِياءَ يَنْصُرُونَهُمْ»(3) قرينه «ينصرونهم» را آورد تا ولايت را در يكى از معاني اش كه همان نصرت است متعين سازد.

و نيز در آيۀ شريفۀ «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»(4) قيد «يامرون...» را آورد تا ولايت را در يكى از معاني اش كه ولايت تدبير است متعين سازد، و هم چنين موارد ديگر استعمال اين كلمه.

و اگر مقصود از آوردن كلمۀ «يرثنى» قرينه براى تعيين كلمه ولايت در فرزند نباشد، با اين كه مى دانيم مقصود از درخواست همان بوده، ديگر در كلام قرينه اى كه دلالت كند بر اين كه مقصود اصلى، درخواست فرزند است، باقى نمى ماند، هم چنان كه بعضى از مفسرين كه آيه را به يكى از اين معانى حمل نموده به اين

ص: 25

معنا اعتراف كرده است، در نتيجه دعاى آن جناب به هيچ وجه دلالتى بر مطلوب اصلى نداشته و همين خود مايه سقوط كلام الهى از معناى مورد نظر است.

و كوتاه سخن، عنايت اصلى متعلق به اين است كه درخواست فرزند را افاده كند، و مسألۀ وراثت مالى مقصود به قصد اولى نيست، بلكه قرينه اى است كه ولايت را كه داراى چند معنا است در فرزند تعيين نمايد، البته اين معنا در جاى خود معلوم است و جمله مورد بحث هم فى نفسه بر آن دلالت دارد كه اگر وى فرزنددار بشود مالش را هم ارث مى برد، ولى اين دعا و هم چنين جملۀ «وَ إِنِّي خِفْتُ الْمَوالِيَ مِنْ وَرائِي» كه حالش حال «وَلِيًّا يَرِثُنِي» است هيچ دلالتى ندارد بر اين كه زكريا دلبستگى به دنياى فانى و زخارف زندگى آن كه متاع غرور است داشته است.

و قضيه درخواست فرزند منافاتى با قداست نفس انبياء ندارد، زيرا علاقه به فرزند از امورى است كه خداوند تعالى فطرت بشر را بر آن مجهز نموده بدون اين كه در آن، ميان صالح و طالح و پيغمبر و پائين تر از پيغمبر فرقى باشد، چون همه را به جهاز توالد و تناسل مجهز نموده و همه را با غريزه اى كه به سوى توالد دعوت و تحريك كند آماده ساخته است، به طورى كه اگر اين فطرت منحرف نشده باشد و به سلامت خود باقى مانده باشد بدون هيچ استثنايى تمام افراد بشر در طلب فرزند بوده و بقاى فرزند را بقاى خود مى داند، و استيلاى فرزندش را بر آن چه خود مستولى بر آن بوده استيلاى خودش و عيش خودش مى داند، و اين همان ارث است.

و شرايع الهى و اديان آسمانى هم، نه تنها اين حكم فطرت را ابطال و دعوت عزيزه را مذمت ننموده اند، بلكه مدح هم كرده و مردم را به سوى آن تشويق كرده اند، و در قرآن كريم آيات بسيارى در اين باره وجود دارد، مانند آيۀ «رَبِّ هَبْ لِي مِنَ

ص: 26

الصَّالِحِينَ»(1) و آيۀ «الْحَمْدُ للهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِنَّرَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعاءِ»(2) كه هر دو آيه حكايت دعاى ابراهيم است و آيۀ «رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ»(3) كه حكايت حال مؤمنين است، و آياتى ديگر.

و اگر بگويى همه اين حرفهايى كه در معناى وراثت زديد مبنى بر اين است كه از آيۀ «هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ...» استفاده كنيم كه آن چه وى را بر آن داشت كه از خدا طلب فرزند كند عبادت و كرامتى بود كه از مريم مشاهده كرد، و علاقمند شد كه فرزندى چون مريم داشته باشد، و ليكن ممكن است داعى او بر اين درخواست چيز ديگرى بوده باشد هم چنان كه در اخبار و آثار آمده كه زكريا(علیه السلام) همواره نزد مريم ميوه هاى غير موسمى مى ديد، ميوه تابستانى را در زمستان و ميوه زمستانى را در تابستان نزد او حاضر مى ديد، لذا با خود گفت:

خدايى كه اين قدر قدرت دارد كه ميوه تابستان را در زمستان و ميوه زمستان را در تابستان به مريم روزى كند، ديگر براى او گران و سنگين نيست كه مرا در غير موسم فرزنددار شدن يعنى در پيرى، و از زنى نازا و پير، فرزندى كرامت كند، لذا گفت: «پروردگارا مرا از نزد خودت وليى كه از من ارث ببرد روزى فرما.»

پس بنا بر اين روايات، مشاهده ميوه در غير موسم او را تحريك كرده كه از خدا فرزندى در غير موسم بخواهد، ليكن چون اين پيغمبر بزرگوار اجل از اين است كه

ص: 27

فرزندى بخواهد تا از او ارث ببرد لا جرم بايد بگوييم غرضش از ارث، ارث نبوت و يا علم و يا عبادت و كرامت بوده است.

ما، در پاسخ اين حرف مى گوييم از جهت لفظ آيه و سياق آن هيچ دليلى نداريم كه مقصود از رزق در آيۀ «كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ» ميوه غير فصل بوده تا بگوييم مشاهده آن، زكريا را به چنين درخواستى وا داشته است، و يا بگوييم اين جمله از كلام مريم كه در آخر گفت: «خدا به هر كه بخواهد بدون حساب روزى مى دهد" او را وادار كرده است، زيرا اگر چنين بود بليغ تر از آن اين بود كه به نكته مزبور اشاره اى بكند، و مى بينيم كه چنين اشاره اى نكرده، بلكه از ظاهر سياق و مخصوصاً صدر آيه كه فرموده: «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً» بر مى آيد كه عنايت كلام به اين است كه بفهماند مريم داراى كرامتى نزد خدا بوده، و خدا هر چه به وى روزى مى كرده از طريق اسباب ظاهرى و عادى نبوده، و اين معنا زكريا را بر آن داشته كه از خدا ذريه اى طيب و فرزندى رضى مسئلت بدارد.

بر فرض حرف شما باشد و از ميوه هاى غير فصل كه نزد مريم ديده به قدرت خدا پى برده و به طمع درخواست فرزندى در غير فصل افتاده است، و چون پيغمبران علاقه اى به فرزند غير صالح ندارند مجددا دعا كرده كه پروردگارا او را مرضى گردان هم چنان كه همين دو نوبت دعا كردن و دعاى دوم را از اول جدا كردن و ذريه را مقيد به طيب نمودن همه دلالت بر اين معنا دارد، ليكن آن چه ما در صددش بوديم با اين نظريه منافات ندارد ما همه حرفمان در اين بود كه جملۀ «يرثنى» به عنوان قرينه اى آمده كه ولايت را در يكى از معاني اش كه همان ولايت ارث باشد متعين سازد، و گر

ص: 28

نه مقصود اصلى همان فرزنددار شدن است، هم چنان كه در سوره آل عمران همان را درخواست نموده و گفته است: «هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً» و در همين سوره مورد بحث بعد از اين زمينه چينى كه «من پير شده ام و همسرم نازا است» گفته است:

«فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا» و بعد براى تعيين ولايت، در ولايت ارث، اضافه كرده است: «يرثنى.»

و ولايت ارثى كه مى تواند قرينه و معرف فرزند باشد، ولايت ارث اموال است نه ارث نبوت، و اما ولايت ارث نبوت، البته اگر جايز باشد كه ولايت ارثش بناميم. و هم چنين ولايت وراثت علم و نيز ولايت وراثت مقامات معنوى و كرامات الهى هيچ ربطى به نسب و ولادت ندارد، چه بسا با آن جمع مى شود، مانند پيغمبرزاده اى كه خودش هم پيغمبر باشد و عالم زاده اى كه خودش هم عالم باشد، و چه بسا مى شود كه جداى از آن باشد، مانند شاگردى كه علم استاد را به ارث برده باشد، و يا پيغمبرى كه نبوت را از غير پدر ارث برده باشد. پس چنين عناوينى نمى تواند قرينه معينه ولايت در ولايت ارث باشد و معرف و مرآت آن شود، مگر اين كه قرينه خيلى روشن ديگرى در كلام بوده باشد.

و در كلام مورد بحث، چنين قرينه اى وجود ندارد، و هر چه را كه فرض كنيد صلاحيت براى قرينه بودن را داشته باشد براى خلاف آن هم صلاحيت دارد، پس در آن صورت بايد گفت زكريا(علیه السلام) دعائى مهمل كرده، وآن چه را كه به قصد اولى مقصودش بوده معين نكرده، و مشغول جزئيات ديگر شده، و همين خود كافى است كه كلام را از درجه اعتبار ساقط كند.

ص: 29

اوصافى است كه در هيچ پيغمبرى قبل از او نظيرش نيست، مثل دارا شدن حكم را در كودكى «وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا» (در سوره مورد بحث) و سيادت و ترك ازدواج و «سَيِّداً وَ حَصُوراً»(1) و سلام كردن خدا بر او در روز ولادت و روز مرگ و روز قيامتش «وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا»(2).

حضرت مسيح(علیه السلام) پسر خاله آن جناب هر چند در اين اوصاف با او شريك است، ليكن او بعد از يحيى متولدشده، پس تا روز بشارت به ولادت يحيى هيچ پيغمبرى در اين صفات نظير او نبوده.

«عتو» و «عتى» مى آيد، هم چنان كه مى گويند: «عسى، يعسو، عسوا و عسيا». اسم فاعل آن «عاتى» و «عاسى» مى آيد(1). و اين كه حضرت زكريا عرض كرد به عتى رسيده ام كنايه از بطلان شهوت ازدواج و نوميدى از فرزنددار شدن است.

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه زكريا(علیه السلام) با اين كه خودش در دعايش اعتراف به پيرى خود و نازايى همسرش كرد، و با اين حال خدا را تواناى بر استجابت دعايش ديده و دعا كرد، چرا در آيۀ مورد بحث وقتى اين بشارت را مى شنود كه خدا دعايش را مستجاب نموده و فرزندى به نام يحيى به او مى دهد، از روى تعجب مى پرسد: مگر ممكن است سر پيرى آن هم از زنى نازا فرزنددار شوم؟.

جواب اين سؤال اين است كه اين تعجب خاصيت بشريت است، و با ايمان به قدرت خدا منافات ندارد، و در حقيقت استفسار از خصوصيات آن است، كه چطور صورت مى گيرد، نه انكار. به هر بشرى بشارتى بدهند كه به خاطر وجود موانع و نبود وسائل و اسباب، انتظار و توقعش را ندارد آناً دلش مضطرب گشته و به محض شنيدن شروع مى كند به پرسش از خصوصيات آن بشارت، تا به اين وسيله آن اضطراب درونى را ساكن و آرام كند، با اين كه از همان اول يقين دارد كه بشارت راست است. آرى، علم و ايمان جلو خطورهاى قلبى را نمى گيرد، هم چنان كه نظيرش در تفسير آيۀ شريفۀ «إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي»(2) گذشت.

ص: 33

در تفسير آيه وجوه ديگرى ذكر كرده اند، يكى اين است كه گفته اند:(1)

كلمۀ «كذلك» متعلق به كلمۀ «قال»ى دومى است، و مجموع جمله، جواب از استفهام زكريا است. و بنا بر اين تفسير، معنا چنين مى شود «پروردگارت به اين معنا امر كرده، و اين چنين قضا رانده است» و آن وقت جملۀ «هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ» مقول ديگرى است براى قول دومى و يا به منظور حكايت آورده شده.

و يكى ديگر اين است (2)

كه: خطاب در «ربك» به رسول خدا(صلی الله علیه وآله ) است نه به زكريا(علیه السلام) و ليكن سياق با هيچ يك از اين وجوه مساعد نيست.

«قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَ لَيالٍ سَوِيًّا.»

در سوره آل عمران در ذيل همين داستان گذشت كه بشارت فرزنددار شدن را ملائكه به زكريا القاء نمودند، چون در آن جا داشت: «فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى»(3) و زكريا درخواست آيت و نشانه اى كرد تا حق را از باطل تميز دهد، و بفهمد ندايى كه شنيده وحى ملائكه بوده نه القاء شيطانى، و لذا در جواب به او گفته شد:

نشانه الهى بودن آن كه شيطان در آن راهى ندارد اين است كه سه روز زبانت جز به ذكر خدا به چيز ديگر باز نشود، چون انبياء معصوم به عصمت الهى هستند و ديگر شيطان نمى تواند در نفوس ايشان تصرفى كند.

پس اين كه گفت: «خدايا برايم نشانه اى قرار بده» درخواست نشانه اى است براى تميز. و جملۀ «نشانه تو اين كه سه روز تمام با مردم حرف نزنى» اجابت آن

ص: 35

درخواست است، كه سه روز هر چه جز ذكر خدا بخواهد بگويد زبانش به كار نيفتد، در عين اين كه زبانش صحيح و سالم است، و به مرض و آفتى مبتلى نشده باشد.

پس منظور از حرف نزدن اين است كه نتواند حرف بزند، و اين از باب اطلاق لازم و اراده ملزوم است كه به طور كنايه آن را بگويند، ولى اين را اراده كنند. و مقصود از «ثَلاثَ لَيالٍ» سه شب با روزهاى آن ها است و اين تعبير در استعمال شايع است.

حضرت زكريا در اين سه شبانه روز سرگرم عبادت و ذكر خدا بود، ولى نمى توانست با مردم حرف بزند مگر با رمز و اشاره. خواهى گفت: رمز و اشاره را از كجاى آيه استفاده كردى؟ مى گوييم از آيه سوره آل عمران كه صريحا مى فرمايد: «قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزاً وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ»(1).

«فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا.»

در مجمع البيان مى گويد: محراب عبادت را از اين جهت محراب گفته اند كه شخصى كه در آن متوجه خدا گشته در حقيقت به جنگ شيطان رفته است، و بر سر نمازش با شيطان محاربه دارد، و در اصل به معناى مجلس اشراف بوده كه همواره آجودانها از ايشان حمايت و دفاع مى كنند. و كلمۀ «اوحى» از «ايحاء» است كه به معناى القاء به نفس است به طور پنهانى و به سرعت، و اصل آن از قول

ص: 36

عرب گرفته شده كه وقتى مى خواهند به كسى بگويند بدو، بدو مى گويند «الوحى الوحى»(1) و معناى آيه روشن است.

تأييد مى شود كه مراد از كتاب، تورات باشد و يا تورات و ساير كتب انبياء باشد، براى اين كه كتابى كه در آن روز مشتمل بر شريعت بوده همان تورات بوده است.

«وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَكاةً.»

«حكم» در اين آيه به فهم و عقل و نيز به حكمت و به معرفت آداب خدمت و هم چنين به فراست صادق و نيز به نبوت تفسير شده، و ليكن از مثل آيۀ شريفه: «وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ»(1) و نيز آيۀ «أُولئِكَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ»(2) و غير اين دو از آياتى كه كلمه حكم در آن ها آمده استفاده مى شود كه حكم غير از نبوت است و تفسير آن به نبوت تفسير صحيحى نيست، و هم چنين تفسيرش به معرفت آداب خدمت يا فراست صادق يا عقل هيچ يك درست نيست، زيرا از لفظ آيه و هم چنين از جهت معنا چيزى كه دلالت بر يكى از آن ها بكند وجود ندارد.

قتاده مى گويد حسن از رسول خدا(صلی الله علیه وآله ) روايت كرد كه فرمود: «يحيى(علیه السلام) نه گناه كرد و نه هرگز خيال زنى را به دل خطور داد(1).

و در همان كتاب است كه احمد و حكيم ترمذى در كتاب نوادر الاصول و حاكم و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت: رسول خدا فرمود: هيچ كس از بنى آدم نيست مگر آن كه خطا كرده و يا حد اقل تصميم بر آن را گرفته است، مگر يحيى بن زكريا كه نه خيال آن را كرد و نه مرتكب شد(2).

مؤلف: اين معنا به طرق اهل سنت با الفاظ مختلف روايت شده، و ليكن به خاطر اين كه عصمت را اختصاص به يحيى(علیه السلام) داده چاره اى جز اين نيست كه بگوئيم مقصود انبياء و ائمه(علیهم السلام) بوده، هر چند كه با ظاهر اين روايات مخالف باشد، و اين مخالفت را به گردن راويان اين احاديث انداخته، بگوئيم سوء تعبير از ايشان بوده، چون راويان عادتشان بر اين بوده كه آن چه را از رسول خدا(صلی الله علیه وآله ) مى شنيده اند نقل به معنا مى كردند و عنايتى به حفظ الفاظ آن جناب نداشته اند، و كوتاه سخن اخبار در زهد يحيى(علیه السلام) بسيار و بيرون از حد و شمار است، و به طورى كه در اخبار آمده آن جناب گياه مى خورد و ليف خرما را لباس مى كرد و از خوف خدا آن قدر مى گريست كه از چشم تا منتهاى صورتش مجرايى مانند نهر درست شده بود(3).

و نيز از ابن عساكر از قره روايت آورده كه گفت: آسمان بر هيچ كس نگريست جز بر يحيى بن زكريا و حسين بن على، و اين سرخى آسمان همان گريه آن است (4).

ص: 39

مؤلف: اين معنا در مجمع از امام صادق(علیه السلام) نيز روايت شده و در آخر آن آمده كه قاتل يحيى و قاتل حسين(علیه السلام) هر دو ولد الزنا بوده اند(1).

و در همان كتاب است كه حاكم و ابن عساكر از ابن عباس روايت كرده كه گفت:

خداى تعالى به محمد بن عبد اللَّه(صلی الله علیه وآله ) وحى كرد كه من در انتقام خون يحيى بن زكريا هفتاد هزار نفر را كشتمو به زودى به انتقام خون پسر دخترت هفتاد هزار و هفتاد هزار مى كشم (2).

و در كافى به سند خود از ابى حمزه از ابى جعفر(علیه السلام) روايت كرده كه گفت از آن جناب پرسيدم مقصود از جملۀ «وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَكاةً» چيست؟ فرمود: «تحنن اللَّه» يعنى خدا وى را دوست مى داشت، پرسيدم از تحنن خدا به او چه رسيد، و چه ديد؟ فرمود:

وقتى مى گفت يا رب، خداى تعالى در جوابش مى گفت: «لبيك يا يحيى» تا آخر حديث (3).

و در عيون اخبار به سندى كه به ياسر خادم مى رسد از او روايت كرده كه گفت: من از ابى الحسن رضا(علیه السلام) شنيدم كه مى فرمود: وحشتناكترين مواقفى كه بشر دارد سه موقف است يكى آن روزى كه از شكم مادر متولد مى شود، و دنيا را مى بيند، و يكى آن روزى كه مى ميرد و آخرت و اهل آخرت را مى بيند، و يكى روزى كه مبعوث مى شود، و احكامى مى بيند كه در دار دنيا نديده بود.

ص: 40

و خداى عزّ و جلّ حضرت يحيى را در اين سه موقف سلامت و عافيت داده، و ترس به دلش راه نداده بود، و به همين جهت در باره اش فرموده: «وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا» هم چنان كه عيسى هم در اين سه موقف بر خود سلام كرد و گفت: «وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا»(1).

و هر وقت به محراب او مى رفت مى ديد نزد او رزقى آماده است، مى پرسيد اين غذا را چه كسى برايت آورده؟

مى گفت: اين از ناحيه خداى تعالى است كه خداى تعالى به هر كه بخواهد بدون حساب روزى مى دهد.

در اين جا طمع زكريا به رحمت خدا تحريك شد، خداى خود را خواند، و از او فرزندى از همسرش درخواست نمود، و ذريه طيبه اى مسألت كرد، و با اين كه او خودش مردى سال خورده، و همسرش زنى نازا بود، دعايش مستجاب شد، و در حالى كه در محراب خود به نماز ايستاده بود ملائكه ندايش دادند: اى زكريا خداى تعالى تو را به فرزندى كه اسمش يحيى است بشارت مى دهد، زكريا براى اين كه قلبش اطمينان يابد و بفهمد اين ندا از ناحيه خدا بوده و يا از جاى ديگر، پرسيد پروردگارا آيتى به من بده كه بفهمم اين ندا از تو بود، خطاب آمد آيت و نشانه تو اين است كه سه روز زبانت از تكلم با مردم بسته مى شود، و سه روز جز با اشاره و رمز نمى توانى سخن بگويى، و همين طور هم شد، از محراب خود بيرون شده نزد مردم آمد، و به ايشان اشاره كرد كه صبح و شام تسبيح خدا گوئيد، و خدا همسر او را اصلاح نموده يحيى را بزائيد.(1)

قرآن كريم دربارۀ سرانجام و مال امر او و چگونگى درگذشتش چيزى نفرموده، ولى در اخبار بسيارى از طرق شيعه و سنى آمده كه قومش او را به قتل رساندند، بدين صورت كه وقتى تصميم گرفتند او را بكشند او فرار كرده و به درخت پناهنده شد، درخت شكافته شد و او در داخل درخت قرار گرفته درخت به حال اولش

ص: 42

برگشت، شيطان ايشان را به نهانگاه وى خبر داد، و گفت كه بايد درخت را اره كنيد، ايشان همين كار را كردند و آن جناب را با اره دو نيم نمودند، و به اين وسيله از دنيا رفت.در بعضى از روايات آمده كه سبب كشتن وى اين بود كه او را متهم كردند كه با حضرت مريم عمل منافى عفت انجام داده و از اين راه مريم به عيسى(علیه السلام) حامله شده و دليلشان اين بود كه غير از زكريا كسى به مريم سر نمى زد، جهات ديگرى نيز روايت شده.(1)

قرآن کریم در تعبد وخضوع و خشوع این پیامبر الهی، می فرماید:

«فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيى وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ آن هم كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعينَ»؛(2) «ما هم دعاى او را پذيرفتيم، و يحيى را به او بخشيديم؛ و همسرش را (كه نازا بود) برايش آماده (باردارى) كرديم؛ چرا كه آنان (خاندانى بودند كه) همواره در كارهاى خير بسرعت اقدام مى كردند؛ و در حال بيم و اميد ما را مى خواندند؛ و پيوسته براى ما (خاضع و) خاشع بودند.»

مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاءِ رَبِّ لا تَذَرْنِي فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثِينَ» گويد: اين كار را كردم و خدا على و حسين را به من داد.

«وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ»؛ زنش را كه نازا بود، اصلاح كرديم و زائو شد. پير بود و جوان شد. بد خلق بود، خوش خلق شد. هر كسى جمله را به نحوى تفسير كرده است.

«إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ»؛ پيامبرانى كه وصفشان گذشت، بسوى طاعات و عبادات مبادرت مي كردند.

«وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً»؛ و ما را به اميد ثواب و بيم عقاب مى خواندند و بقولى با كف دست رغبت خود را و با پشت دست بيم خود را نشان مي دادند.

«وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ» در پيشگاه ما متواضع و بقولى بيمناك بودند.

گويند: در حال نعمت مي گفتند: خدايا ما را غافل گير نكن و در حال گرفتارى مى گفتند: خدايا كيفر گناه گذشته ما نباشد.

از جملۀ «يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ» بر مى آيد كه شتاب براى طاعت و نماز در اول وقت افضل است.(1)

بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ سَيِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحينَ»؛(1) «و هنگامى كه او در محراب ايستاده، مشغول نيايش بود، فرشتگان او را صدا زدند كه: خدا تو را به يحيى بشارت مى دهد؛ (كسى) كه كلمه خدا [مسيح] را تصديق مى كند؛ و رهبر خواهد بود؛ و از هوس هاى سركش بركنار، و پيامبرى از صالحان است.»

خداى تعالى زكريا (علیه السلام) را در كلام خود به صفت نبوت و وحى توصيف نموده، و نيز در اول سوره مريم او را به عبوديت و در سوره انعام در عداد انبيايش شمرده، و از صالحينش و از مجتبينش خوانده، كه عبارتند از مخلصون و هم چنين از مهديونش دانسته است.

خداى عزّ و جلّ آن جناب را در چند جاى قرآن ياد كرده و او را به ثناى جميلى ستوده، از آن جمله او را تصديق كننده كلمه اى از خدا (يعنى نبوت مسيح) خوانده و او را سيد و مايه آبروى قومش و حصور (بى زن) خوانده، و پيغمبرى از صالحين ناميده(2)، و نيز از مجتبين يعنى مخلصين و راه يافتگان خوانده(3) و نام او را خودش نهاده، و او را يحيى ناميده، كه قبل از وى هيچ كس بدين نام مسمى نشده، و او را مأمور به اخذ كتاببه قوت نموده، و او را در كودكى حكم داده، و بر او در سه روز زندگي اش سلام فرستاده، روزى كه متولد شد، و روزى كه از دنيا مى رود و روزى كه دوباره زنده مى شود(4) و به طور كلى دودمان زكريا را مدح كرده و فرموده: «انَّهم كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ» اينان مردمى بودند

ص: 45

كه در خيرات ساعى و كوشا بودند و ما را به رغبت و از رهبت و خشوع مى خواندند(1) و مقصود از كلمه اينان يحيى و پدر و مادر او است.

پادشاه دست نمى داد مگر بعد از آن كه سر يحيى را از بدنش جدا نموده برايش هديه بفرستد، پادشاه نيز چنين كرد آن جناب را به قتل رسانده و سر مقدسش را براى زن زانيه هديه فرستاد.

و در بعضى از اخبار ديگر آمده كه سبب قتلش اين بود كه پادشاه عاشق برادرزاده خود شد، و مى خواست با او ازدواج كند يحيى(علیه السلام) او را نهى مى كرد و مخالفت مى نمود، تا آن كه وقتى همسر برادرش دختر را آن چنان آرايش كرد كه تمام قلب شاه را مسخر كند، با چنين وضعى دخترش را نزد پادشاه فرستاد، و به او گفته بود كه چون خواست از تو كام بگيرد مخالفت كن، و بگو شرطش اين است كه سر يحيى را برايم حاضر كنى، او نيز بلا درنگ سر يحيى را از بدن جدا نموده در طشتى طلا گذاشت، و براى دختر برادر حاضر ساخت (1).

و در روايات، احاديث بسيارى دربارۀ زهد و عبادت و گريه او از ترس خدا و دربارۀ مواعظ و حكمتهاى او وارد شده است.(2)

به سفارشات رب و احكام او بودند، و در عبادت خدا گوش به ملامتهاى مردم نمى دادند، و از فرزند محروم بودند چون اليصابات زنى نازا بود علاوه بر اين كه عمرى طولانى پشت سر گذاشته بودند.

روزى در بينى كه سرگرم كهانت براى فرقه خود بود بر حسب عادت كاهنان قرعه به نامش اصابت كرد كه آن روز بخور دادن هيكل رب (كليسا) را عهده بگيرد، رسم مردم اين بود كه در موقع بخور دادن تمامى نمازگزاران از هيكل بيرون مى آمدند، وقتى زكريا داخل هيكل شد فرشته پروردگار در حالى كه طرف دست راست قربانگاه بخور ايستاده بود برايش ظاهر شد، زكريا از ديدن او وحشت كرد و مضطرب شد فرشته گفتاى زكريا نترس من خواهش تو را و همسرت اليصابات را شنيدم به زودى فرزندى برايت مى آورد و بايد او را يوحنا بنامى، از ولادت او فرحى و مسرتى به تو دست مى دهد، و بسيارى از ولادت او خوشحال مى شوند، زيرا او در برابر پروردگار مردى عظيم خواهد بود، نه خمرى مى نوشد، و نه مسكرى، از همان شكم مادر پر از روح القدس به دنيا مى آيد، و بسيارى از بنى اسرائيل را به درگاه رب معبودشان بر مى گرداند، پيشاپيش او روح ايليا و نيروى او در حركت است تا دل هاى پدران را به فرزندان و عاصيان را به فكرت ابرار و نيكان برگرداند، تا حزبى مستعد و قوى براى رب فراهم شود، زكريا با فرشته گفت چگونه به اين اطمينان پيدا كنم؟ چون من مردى سال خورده و همسرم زنى نازا و پير است، فرشته پاسخش داد كه من جبرئيلم كه همواره در برابر خدا گوش بفرمانم، خدا مرا فرستاده تا با تو گفتگو كنم، و تو را به اين مژده نويد دهم، و تو از همين الآن لال مى شوى و تا روزى كه اين فرزند متولد شود

ص: 48

نمى توانى با كسى سخن گويى، و اين شكنجه به خاطر اين است كه تو كلام مرا كه به زودى صورت مى بندد تصديق ننمودى.

مردم بيرون هيكل منتظر آمدن زكريا بودند و از دير كردنش تعجب مى كردند، و وقتى بيرون آمد ديدند كه نمى تواند حرف بزند، فهميدند كه در هيكل خوابش برده، و خوابى ديده است، زكريا با اشاره با ايشان حرف مى زد و هم چنين ساكت بود.

پس از آن كه ايام خدمتش در هيكل تمام شد، و به خانه اش رفت، چيزى نگذشت كه همسرش اليصابات حامله شد، و مدت پنج ماه خود را پنهان مى كرد، و با خود مى گفت پروردگار من اين طور با من رفتار كرد، و در ايامى كه نظرى به من داشت مرا از عار و ننگ كه در مردم داشتم نجات داد.

انجيل سپس مى گويد: مدت حمل اليصابات تمام شد، و پسرى آورد، همسايگان و خويشان وقتى شنيدند كه خدا رحمتش را نسبت به او فراوان كرده با او در مسرت شركت كردند، و در همان روز دلاك آوردند تا او را ختنه كند، و او را به اسم پدرش زكريا ناميدند، ولى مادرش قبول نكرد، و گفت، نه، بايد يوحنا ناميده شود، گفتند در ميان قبيله و عشيره تو چنين نامى نيست، لذا از پدرش زكريا پرسيدند ميل دارد چه اسمى بر او بگذارند، او كه تا آن روز، قادر بر حرف زدن نبود لوحى خواست تا در آن بنويسد لوح را آوردند در آن نوشت يوحنا، همه تعجب كردند، و در همان حال زبان زكريا باز شد، و خداى را شكر گفت، همسايگان همه و همه دچار دهشت و ترس شدند و همه عجائبى را كه ديده بودند به يكديگر مى گفتند، تا در تمامى كوه هاى يهودى نشين پر شد، و همه در دل مى گفتند تا ببينى عاقبت اين بچه چه

ص: 49

باشد، و قطعا دست پروردگار با او است، چون پدرش زكريا هم پر از روح القدس بود و ادعاى نبوت مى كرد....

و باز در انجيل (1)

آمده كه در سال پانزدهم از سلطنت طيباريوس قيصر كه بيلاطس نبطى والى بر يهوديان و هيرودس رئيس بر ربع جليل و فيلبس برادرش رئيس بر ربع ايطوريه و كورة تراخوتينس و ليسانيوس رئيس بر ربع ابليه بودند در ايام رياست حنان و قيافا بر كاهنان كلمه خدا بر يوحنا فرزند زكريا در صحرا صورت گرفت.

و به همين مناسبت فرمانى به تمامى شهرهاى پيرامون اردن رسيد كه مردم معموديه توبه و مغفرت گناهان را انجام دهند، و اين قصه در سفر اقوال اشعياى پيغمبر نيز آمده كه:

«آوازى از صحرا بر آمد كه آماده راه خدا باشيد، و راه او را هموار سازيد، بدانيد كه همه بيابان ها پر مى شود و همه كوه ها و تلها به فرمان در مى آيد، و همه كجى ها راست مى شود، و همه دره ها، راه هموار مى گردد و بشر خلاصى خداى را به چشم مى بيند.»

و شنيدند كه به مردمى كه براى تعميد از آن بيرون شده بودند مى گفت اى فرزندان افعى ها چه كسى به شما ياد داد كه از غضب آينده فرار كنيد؟ بايد كه ميوه هايى كه سزاوار توبه باشد درست كنيد، و هرگز دربارۀ خود نگوئيد كه ما پدرى چون ابراهيم داريم، چون به شما مى گويم كه خدا قادر است از اين سنگ ها فرزندانى براى ابراهيم درست كند، و الآن تبر بر ريشه درختان گذاشته شده هر درختى كه بار نمى دهد از ريشه بريده مى شود و در آتش مى سوزد.

ص: 50

جمعيت پرسيدند پس چكار كنيم؟ جواب داد هر كس دو دست لباس دارد يك دست آن را به كسى بدهد كه برهنه است، و هم چنين هر كس طعام اضافه دارد به كسى بدهد كه ندارد، ماليات بگيران آمدند كه تعميد شوند، پرسيدند اى معلم ما چگونه تعميد كنيم؟

گفت: بيش از آن چه كه حق شما است نگيريد، لشگريان هم آمدند و پرسيدند ما چه كنيم؟گفت شما به كسى ظلم نكنيد و افتراء نبنديد و به مواجب خود اكتفاء كنيد.

در همان موقعى كه مردم منتظر و همه در دل هايشان دربارۀ يوحنا فكر مى كردند كه نكند او همان مسيح باشد يوحنا به همه چنين جواب گفت: من شما را به آب تعميد مى دهم، و ليكن بعد از من كسى نزد شما مى آيد كه از من قوى تر است، كسى است كه من خود را قابل آن نمى دانم كه بند كفشش را باز كنم، او به زودى شما را به روح القدس و آتش غسل خواهد داد كه طبقش در دست او است و به زودى خرمن خود را پاكيزه كرده گندمها را در انبار خود جمع نموده، كاه را به آتشى كه هرگز خاموش نشود و به چيزهاى بسيارى ديگر آتش مى زند، و همين طور مردم را موعظه مى كرد و بشارت مى داد.

و اما هيرودس رئيس ربع به خاطر اين كه آبرويش در ميان مردم در مسأله هيروديا همسر برادرش فيلبس و نيز به خاطر شرارت هايى كه داشت به مخاطره افتاده بود، يك خطايى بزرگ تر از همه مرتكب شد و آن اين بود كه يوحنا را به زندان افكند.

و در انجيل (1) آمده كه هيرودس خودش به دست خود يوحنا را به زندان مى برد

ص: 51

و بند بر او مى نهاد و اين كار را به خاطر هيروديا همسر برادرش فيلبس مى كرد، چون خودش با او ازدواج كرده بود، و يوحنا با اين عمل وى مخالفت مى كرد، كه ازدواج تو با همسر برادرت حلال نيست، و از همين روى هيروديا كينه او را در دل داشت، مى خواست او را بكشد، نمى توانست، چون هيرودس از يوحنا حساب مى برد و مى دانست كه او مردى نكوكار و مقدس است، و همواره او را محافظت مى كرد كلامش را شنيده اعمال بسيارى به جا مى آورد و سخنش را به خوشى مى شنيد تا آن كه روزى چنين اتفاق افتاد كه هيرودس براى جشن ميلادش شامى تهيه كرده، بزرگان مملكت و افسران ارتش و هزاره هاى لشگر را دعوت كرده بود، موقعى كه همه جمع شده بودند دختر هيروديا وارد شده در مجلس رقصى كرد كه هيرودس و كرسى نشينان او همه خوشحال شدند، شاه بدو گفت: هر چه مى خواهى بخواه تا به تو بدهم و سوگند ياد كرد كه هر چه از من بخواهى مى دهم هر چند نصف مملكتم باشد، دختر برون شده به مادرش بگفت و پرسيد كه چه بخواهم؟ گفت سر بريده يوحنا معمدان را بخواه، دختر در همان لحظه و به سرعت نزد شاه رفت و گفت: مى خواهم همين الآن سر بريده يوحنا معمدان را در طبقى برايم حاضر كنى، شاه در اندوه شد، چون از يك سو نمى خواست چنين كارى بكند و از سوى ديگر جلو كرسى نشينان خود سوگند ياد كرده بود و لذا جلادى را فرستاد تا سر از بدن او جدا كرده بياورد، او هم رفت و در زندان سر از بدن يوحنا جدا نموده، در طبقى گذاشت و آورده نزد دختر نهاد دختر هم آن را به مادرش داد، شاگردان يوحنا چون اين بشنيدند آمدند و بدن بى سر او را برداشته دفن كردند.

اين بود آن چه كه در انجيل آمده البته در اناجيل اخبار ديگرى نيز راجع به

ص: 52

يحيى(علیه السلام) است كه از حدود آن چه ما در اين جا آورديم تجاوز نمى كند، خواننده متدبر و گوهرشناس مى تواند گفته هاى ما را، كه از انجيل ها نقل كرديم، با آن چه قبلاً آورديم تطبيق كند و موارد اختلاف را به دست آورد.(1)

فِيهِ»(1) و آيه: «خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا»(2)

و هم چنين آياتى ديگر. و آن چه از سياق به ذهن تبادر دارد اين است كه مراد از اخذ كتاب به قوة تحقق دادن معارف آن و عمل به دستورات و احكام آن است با عنايت و اهتمام.

در جمله مورد بحث به منظور اختصار، حذف و ايجاز به كار رفته و تقدير آن چنين است: «فلما وهبنا له يحيى قلنا له يا يحيى خذ الكتاب بقوة فى جانبى العلم و العمل» يعنى:

بعد از آن كه يحيى را به او داديم به وى گفتيم: اى يحيى كتاب را در دو ناحيه علم و عمل محكم بگير، و با همين است كه اين احتمال تأييد مى شود كه مراد از كتاب، تورات باشد و يا تورات و ساير كتب انبياء باشد، براى اين كه كتابى كه در آن روز مشتمل بر شريعت بوده همان تورات بوده است.

«وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَكاةً».

«حكم» در اين آيه به فهم و عقل و نيز به حكمت و به معرفت آداب خدمت و هم چنين به فراست صادق و نيز به نبوت تفسير شده، و ليكن از مثل آيه شريفه: «وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ»(3) و نيز آيه «أُولئِكَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ»(4) و غير اين دو از آياتى كه كلمه حكم در آن ها آمده استفاده مى شود كه حكم غير از نبوت است و تفسير آن به نبوت تفسير صحيحى نيست، و هم چنين تفسيرش به معرفت آداب خدمت يا فراست صادق يا عقل هيچ يك

ص: 54

درست نيست، زيرا از لفظ آيه و هم چنين از جهت معنا چيزى كه دلالت بر يكى از آن ها بكند وجود ندارد.

و در آيۀ شريفه «حنان» به رحمت تفسير شده(1) و شايد مراد به آن نبوت و يا ولايت باشد نظير قول نوح (علیه السلام) كه فرمود: «وَ آتانِي رَحْمَةً مِنْ عِنْدِهِ»(2) و قول صالح كه فرمود:

«وَ آتانِي مِنْهُ رَحْمَةً»(3) كه در هر دو جا مقصود از رحمت نبوت است.

بعضى(4) ديگر «حنان» را به محبت تفسير كرده اند، و شايد منظور از آن محبت مردم نسبت به او است هم چنان كه در بارۀ موسى فرموده كه ما محبت تو را در دل ها انداختيم: «وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي»(5) كه خواسته باشد در باره يحيى (علیه السلام) هم بفرمايد او را چنان كرديم كه هر كس ديدارش كند دوستش بدارد.بعضى(6) ديگر حنان را به تعطف و رحمت و رقت و دلسوزى نسبت به مردم تفسير كرده اند، يعنى يحيى(علیه السلام) نسبت به مردم رؤوف و خير خواه بود، به سوى خدا هدايتشان مى كرد، و به توبه وادارشان مى نمود، و به همين جهت در عهد جديد او را «يوحناى معتمد» ناميده.

و بعضى (7) ديگر آن را تفسير كرده اند به اين كه مورد حنان خدا بوده، يعنى خدا نسبت به او محبت داشته، چون به طورى كه در روايات آمده هر وقت خدا را ندا مى داده خداى تعالى جوابش را مى داده و چون كلمه مورد بحث نكره يعنى بدون

ص: 56

الف و لام آمده دلالت مى كند بر اين كه خداى تعالى حنان مخصوصى به او داشته است.

و ليكن آن چه از سياق بر مى آيد مخصوصا از نظر اين كه «حنان» را مقيد به قيد «من لدنا» نموده و با در نظر گرفتن اين كه اين كلمه جز در مواردى كه اسباب طبيعى و عادى يا مؤثر نيست و يا در نظر گرفته نشده آورده نمى شود اين است كه مراد از" حنان" يك نوع عطف الهى و انجذاب مخصوصى است بين يحيى و بين پروردگارش، كه در غير او سابقه و مانند ندارد، و بنا بر اين تفسير دوم و سوم از اعتبار ساقط مى شود.

سپس به خاطر اين كه در دنباله اش فرموده «زكاة» كه اصل در معناى آن نمو صالح است، بايد گفت كه معناى اولى هم با آن مناسبت و سازش ندارد، لا جرم يا بايد گفت مقصود از آن اين است كه خدا به او لطف و عنايت دارد، و امور او را خودش اصلاح نموده، و به شان او عنايت مى ورزد، و او هم در زير سايه عنايت خدا رشد و نمو مى كند، و يا اين است كه او نسبت به خدا عشق مى ورزد، و مجذوب پروردگار خويش است، و بر همين اساس جذبه و عشق، رشد و نمو مى كند، و مقصود از نمو، نمو روح است.

از همين جا بى اساسى و سستى اين سخن روشن مى شود كه بعضى(1) گفته اند: مراد از زكات، بركت است، و معنايش اين است كه او را مبارك و نافع و آموزگار خيرات قرار داديم، و نيز اين سخن كه بعضى(2) گفته اند: مراد از آن صدقه

ص: 57

است، و معنايش اين است كه او را كه كودكى خردسال بود حكم داديم، و او را صدقه اى قرار داديم كه بر مردم تصدقش كرديم، و يا اين است كه او صدقه اى بود از خدا به پدر و مادرش، و يا اين است كه آن حكمى كه به او داديم صدقه اى بود از خدا بر وى، و نيز ضعف اين سخن معلوم مى شود كه بعضى(1) گفته اند: مراد از «زكاة» طهارت از گناهان است.

يحيى(علیه السلام) در مقابل خالق «تقى» و در مقابل پدر و مادر «بَرًّا بِوالِدَيْهِ» بود و نسبت به مردم «جبار عصى» نبود:

«وَ كانَ تَقِيًّا وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا».

كلمه «تقى» صفت مشبهه از تقوى است، و تقوى به اصطلاح علماى علم صرف مثال واوى است يعنى ماده اوليش قاف و واو و ياء بوده و به معناى ورع و پرهيز از حرام هاى خدا و اجتناب از ارتكاب مناهيى است كه آدمى را به عذاب خدا مى كشاند، كلمه: «بر» (به فتح باء نيز صفت مشبهه از ماده «بر» (به كسر باء) به معناى احسان است، و كلمه «جبار» به طورى كه در مجمع البيان(2) گفته به معناى كسى است كه براى احدى حقى قائل نبوده، دچار جبريت و جبروت شده باشد، و نخل جبار آن درخت خرمايى است كه از بلندى دست به آن نرسد، و بنا به قول صاحب مجمع برگشت معناى جبار به اين است كه آن چنان مستكبر و بلند پرواز باشد كه خواسته خود را بر مردم تحميل كند، و چيزى را از مردم تحمل نكند، مؤيد اين معنا خود آيه مورد بحث است كه بعد از كلمۀ «جبار» كلمۀ «عصى» را

ص: 58

آورد، چون عصى صفت مشبهه از عصيان است، كه اصل در معنايش زير بار نرفتن است.

از اين جا روشن مى شود كه سياق جملات سه گانه مورد بحث سياق بيان كليات احوال آن جناب نسبت به خالق و مخلوق است، جملۀ «وَ كانَ تَقِيًّا» حال او را نسبت به پروردگارش بيان مى كند، و جمله: «وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ» وضع او را نسبت به پدر و مادر حكايت مى نمايد، و جمله: «وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا» رفتار او را نسبت به ساير مردم شرح مى دهد، و حاصل معناى اين جمله اين است كه آن جناب رؤوف و رحيم به مردم، و خير خواه و متواضع نسبت به ايشان بوده، ضعفاى ايشان را يارى مى كرده، و آن هايى را كه آمادگى هدايت ورشد داشته اند هدايت مى نموده، و به اين بيان اين معنا نيز روشن مى شود اين كه بعضى(1) از مفسرين كلمۀ «عصيا» را به عاصى نسبت به پروردگار تفسير كرده تفسير درستى نكرده است. «وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا».

كلمه سلام (در معنا) نزديك با كلمه «امن» است، و آن چه از موارد استعمال آن به دست مى آيد اين است كه فرق ميان آن دو اين است كه «امن» عبارت است از خالى بودن مكان از هر چه مايه كراهت و ترس آدمى است، ولى سلام عبارت است از اين كه محل طورى باشد كه هر چه آدمى در آن مى بيند ملايم طبعش باشد، نه از آن كراهت داشته باشد، و نه ترس.

و اگر كلمه سلام را نكره آورد براى اين بود كه تعظيم را بفهماند، يعنى در اين سه روز سلامى فخيم و عظيم بر او باد، و در اين ايام كه هر كدامش ابتداى يكى از

ص: 59

عوالم است، و آدمى در آن زندگى مى كند از هر مكروهى قرين سلامت باشد، روزى كه متولد مى شود به هيچ مكروهى كه با سعادت زندگى دنيايش ناسازگار باشد دچار نگردد، و روزى كه مى ميرد و زندگى برزخيش را شروع مى كند قرين سلامت باشد، و روزى كه دوباره زنده مى شود و به حقيقت حياة مى رسد سلامت باشد، و دچار تعب و خستگى نگردد.

بعضى(1) گفته اند تقييد بعث به قيد «حيا» براى اين بوده كه بفهماند يحيى به زودى شهيد خواهد شد، چون خداى تعالى در جاى ديگر در باره شهداء فرموده: «بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»(2).

و اختلاف تعبير در «ولد» و «يموت» و «يبعث» كه اولى را گذشته و دو تاى آخر را به صيغه آينده آورد براى اين بود كه بفهماند اين سلام را در حال حيات دنيويش به او فرستاده بود، نه اين كه در عصر رسول خدا(صلی الله علیه وآله ) به او فرستاده باشد.(3)

هنگامى كه فرزند زكرياء به جهان آمد، پدرش ديد كودكى است زيبا روى، كم موى، با انگشتانى كوتاه و ابروانى نزديك به هم و صدائى دقيق.

اين پسر از خردسالى در خداپرستى نيرومند بود. از اين روست كه خداى بزرگ فرموده است:

«وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا»؛ «به او از همان خردسالى نيروى داورى بخشيديم.» گفته شده است:

روزى كودكان همسال و همانند وى بدو گفتند:

ص: 60

«يحيى، بيا برويم با هم بازى كنيم.» جواب داد:

«من براى بازى آفريده نشده ام.» يحيى گياهان و برگ درختان را مى خورد و برخى گفته اند: نان جو مى خورد.

يك روز كه گرده اى نان جو در دست داشت، ابليس بدو رسيد و گفت:

«تو گمان مى كنى كه زاهد هستى و به مال جهان اعتنائى ندارى در صورتى كه يك گرده نان جو را ذخيره كرده اى.» يحيى پاسخ داد:

«اى ملعون، اين خوراك من است.» ابليس گفت:

«براى كسى كه سرانجام مى ميرد و فانى مى شود، حداقل خوراك كافى است.» درين هنگام خداوند به يحيى وحى فرستاد و فرمود:

«آن چه او به تو مى گويد خردمندانه تر است.» يحيى پيغمبرى خردسال بود كه مردم را به بندگى و پرستش خدا فرا مى خواند.

جامه اى موئين و زبر مى پوشيد. نه دينارى داشت، نه درهمى و نه خانه اى كه در آن به سر برد.

نه غلامى داشت نه كنيزى. و همينكه شب تاريك فرا مى رسيد، برمى خاست و به نيايش مى كوشيد.

روزى به تن خود نگريست و ديد كه بسيار نزار و لاغر شده است. به گريه افتاد.

خداوند درين هنگام بدو وحى فرستاد و فرمود:

«اى يحيى، آيا به خاطر آن چه از تنت كاسته شده گريه مى كنى؟ به بزرگى و شكوهم سوگند كه اگر به درستى از سوز آتش دوزخ آگاهى داشتى به جاى جامه

ص: 61

موئين جامه آهنين مى پوشيدى!» يحيى كه اين شنيد به اندازه اى گريست كه اشك هايش گوشت گونه هايش را خورد و استخوان هاى چهره اش در چشم مردم نمايان شد.

همينكه اين خبر به گوش مادرش رسيد، پيش او آمد.زكرياء نيز با علماء يهود به نزد او آمدند.

زكرياء از او پرسيد:

«فرزندم، تو را چه چيز بدين كار واداشته است؟» پاسخ داد:

«تو مرا بدين كار فرمان دادى. آن هم هنگامى بود كه گفتى: ميان بهشت و دوزخ راه باريكى است كه از آن نمى گذرند مگر كسانى كه از بيم خداوند مى گريند.» زكرياء گفت:

«پس گريه كن و در نيايش بكوش.» بعد مادرش دو تكه نمد برايش درست كرد كه روى گونه هايش- مى گذاشت و استخوان ها را مى پوشاند.

ولى او چنان مى گريست كه اين دو تكه نمد نيز فرسوده شد.

زكرياء، هر گاه مى خواست در ميان مردم موعظه كند، نخست به هر سو مى نگريست و اگر يحيى را در آن جا مى ديد از بهشت و دوزخ ياد نمى كرد.

حضرت عيسى(علیه السلام) هنگامى كه از سوى خداوند به پيامبرى برانگيخته شد، برخى از فرمان هاى تورات را برانداخت.

يكى از آن ها اين بود كه زناشوئى با دختر برادر، يعنى برادر زاده، را حرام كرد.

پادشاه آنان كه هيرودس ناميده مى شد، برادرزاده اى داشت كه از زيبائى وى

ص: 62

به شگفتى افتاده بود و مى خواست با آن دختر زناشوئى كند، ولى يحيى او را از اين كار باز داشت.

دختر زيبا هر روز به چيزى نيازمند مى شد و پادشاه نياز او را برآورده مى ساخت.

مادرش همينكه شنيد يحيى هيرودس را از زناشوئى با دخترش باز داشته، به دختر خود گفت:

«هر گاه پادشاه از تو پرسيد كه: چه مى خواهى؟ بگو:

مى خواهم كه سر يحيى بن زكرياء را ببرى.» دختر نيز اين دستور را به كار بست و هنگامى كه پيش هيرودس رفت و هيرودس پرسيد: دلت چه مى خواهد؟ جواب داد:

«دلم مى خواهد سر يحيى بن زكرياء را از تن جدا كنى.» پادشاه گفت:

«از من چيز ديگرى بخواه.» گفت:

«جز اين چيزى از تو نمى خواهم.» هيرودس كه ديد دختر پافشارى مى كند و جز بريدن سر يحيى چيز ديگرى نمى خواهد، دستور داد يحيى را با يك طشت بياورند.

آنگاه سر يحيى را در آن طشت بريد.

دختر همين كه آن سر را در طشت ديد، گفت:

«امروز چشمم روشن شد!» اندكى بعد به بام كاخ خود رفت و لغزيد و از بام بر زمين افتاد.

در پائين سگان درنده اى بودند كه بر او پريدند و پى در پى از تن او مى خوردند و او با چشمى كه روشنائى و بينائى بسيار يافته بود، مى نگريست.

ص: 63

آخرين عضو او كه سگان خوردند چشمانش بود و ديدگان او تا واپسين دم مرگ بينائى داشت كه بنگرد و عبرت گيرد.(1)

بعد خداوند بخت نصر را برانگيخت كه با سپاهى انبوه بر بنى اسرائيل تاخت و آنان را در ميان گرفت، ولى از اين محاصره كارى از پيش نبرد و پيروزى نيافت.

از اين رو مى خواست برگردد كه زنى از بنى اسرائيل بدو رسيد و گفت:

«شنيده ام كه مى خواهى برگردى!» جواب داد:

«آرى، چون اقامت در اين جا طولانى شده و سپاهيان گرسنه اند و خواربار كم است و عرصه به آنان تنگ گرديده است.» زن كه اين شنيد گفت:

«اگر من براى تو اين شهر را فتح كنم، آيا هر كس را كه من گفتم بكش ميكشى و هر وقت گفتم از كشتن دست بردار، دست برمى دارى؟» جواب داد: «آرى.» گفت:

«بسيار خوب، لشكريان خود را به چهار قسمت تقسيم كن و در چهار طرف شهر بگمار. بعد، همه با هم دست هاى خود را به سوى آسمان بلند كنيد و بگوييد: بار خدايا، از تو مى خواهيم كه به حق خون يحيى بن زكريا اين شهر را براى ما بگشايى.» دستور زن را به كار بستند.

در نتيجه، ديوار شهر فرو ريخت و داخل شهر شدند.

زن به آنان دستور داد تا از مردم به اندازه اى بكشند كه خون يحيى بن زكريا از جوشش باز ايستد.

آنان نيز دست به كشتار نهادند و هفتاد هزار تن را كشتند تا خون يحيى فرو نشست.

آنگاه زن به بخت نصر دستور داد كه از كشتار دست بردارند و او نيز كشتار را موقوف ساخت.

بخت نصر بيت المقدس را ويران كرد دستور داد كه مردارها را در آن بيفكنند.

ص: 65

سپس از آن جا بازگشت در حالي كه دانيال و بزرگان ديگر بنى اسرائيل، منجمله عزريا و ميشائيل، همراهش بودند و سر جالوت را با خود داشتند.(1)

قرآن کریم در تعبد وخضوع و خشوع این پیامبر الهی، می فرماید:

«فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيى وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ آن هم كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كانُوا لَنا خاشِعينَ»؛(2) «ما هم دعاى او را پذيرفتيم، و يحيى را به او بخشيديم؛ و همسرش را (كه نازا بود) برايش آماده (باردارى) كرديم؛ چرا كه آنان (خاندانى بودند كه) همواره در كارهاى خير به سرعت اقدام مى كردند؛ و در حال بيم و اميد ما را مى خواندند؛ و پيوسته براى ما (خاضع و) خاشع بودند.»

«إِنَّهُمْ كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ» پيامبرانى كه وصفشان گذشت، به سوى طاعات و عبادات مبادرت مي كردند.

«وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً» و ما را به اميد ثواب و بيم عقاب مى خواندند و بقولى با كف دست رغبت خود را و با پشت دست بيم خود را نشان مي دادند.

«وَ كانُوا لَنا خاشِعِينَ» در پيشگاه ما متواضع و بقولى بيمناك بودند.

گويند: در حال نعمت مي گفتند: خدايا ما را غافل گير نكن و در حال گرفتارى مى گفتند: خدايا كيفر گناه گذشته ما نباشد.

از جمله «يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ» بر مى آيد كه شتاب براى طاعت و نماز در اول وقت افضل است.(1)

آن چه از آیات قرآن وروایات وتاریخ، استفاده می شود نشانگر اوج تعبد وخشوع ووظیفه شناسی این پیامبرانالهی است.

إِنَّهُ أَوَّابٌ»؛(1)

و به خاطر بياور بنده ما ايّوب را، هنگامى كه پروردگارش را خواند (و گفت: پروردگارا!) شيطان مرا به رنج و عذاب افكنده است. (به او گفتيم:) پاى خود را بر زمين بكوب! اين چشمه آبى خنك براى شستشو و نوشيدن است! و خانواده اش را به او بخشيديم، و همانند آن ها را بر آنان افزوديم، تا رحمتى از سوى ما باشد و تذكّرى براى انديشمندان. (و به او گفتيم:) بسته اى از ساقه هاى گندم (يا مانند آن) را برگير و با آن (همسرت را) بزن و سوگند خود را مشكن! ما او را شكيبا يافتيم؛ چه بنده خوبى كه بسيار بازگشت كننده (به سوى خدا) بود!»

نام يا سرگذشت ايوب در چندين سوره از قرآن آمده است: در سوره نساء آيه 163، در سوره انعام آيه 84 تنها به ذكر نام او در رديف پيامبران ديگر اكتفاء شده كه مقام نبوت او را تثبيت و تبيين مى كند، بر خلاف تورات كنونى كه او را در زمره پيامبران نشمرده، بلكه بنده اى متمكن و نيكوكار داراى اموال و فرزندان بسيار مى داند.

در سوره انبياء آيات 83 و 84 توضيح كوتاهى دربارۀ زندگى او آمده، و در آيات مورد بحث از «سوره ص» مشروح تر از هر جاى ديگر قرآن شرح حال او ضمن چهار آيه بيان شده است.

نخست مى گويد: «بنده ما ايوب را به ياد آور هنگامى كه پروردگارش را خواند و عرض كرد: «شيطان مرا به رنج و عذاب افكنده»؛ «وَ اذْكُرْ عَبْدَنا أَيُّوبَ إِذْ نادى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ».

«نصب» (بر وزن عسر) و «نصب» (بر وزن حسد) هر دو به معنى بلا و شر است.

از اين آيه اولا مقام والاى ايوب در پيشگاه خدا به عنوان «عبدنا» (بنده ما) به خوبى استفاده مى شود، ثانيا اشاره سربسته اى است به گرفتاري هاى شديد و طاقتفرسا و درد و رنج فراوان ايوب.

شرح اين ماجرا در قرآن نيامده، ولى در كتب معروف حديث و در تفاسير ماجرا به اين صورت نقل شده است:

كسى از امام صادق سؤال كرد: بلائى كه دامنگير ايوب شد براى چه بود؟

(شايد فكر مى كرد كار خلافى از او سر زده بود كه خداوند او را مبتلا ساخت).

ص: 69

امام در پاسخ او جواب مشروحى فرمود كه خلاصه اش چنين است:

«ايوب به خاطر كفران نعمت گرفتار آن مصائب عظيم نشد، بلكه به عكس به خاطر شكر نعمت بود، زيرا شيطان به پيشگاه خدا عرضه داشت كه اگر ايوب را شاكر مى بينى به خاطر نعمت فراوانى است كه به او داده اى، مسلما اگر اين نعمت ها از او گرفته شود او هرگز بنده شكرگزارى نخواهد بود! خداوند براى اين كهاخلاص ايوب را بر همگان روشن سازد، و او را الگويى براى جهانيان قرار دهد كه به هنگام" نعمت» و «رنج" هر دو شاكر و صابر باشند به شيطان اجازه داد كه بر دنياى او مسلط گردد. شيطان از خدا خواست اموال سرشار ايوب، زراعت و گوسفندانش و هم چنين فرزندان او از ميان بروند، و آفات و بلاها در مدت كوتاهى آن ها را از ميان برد، ولى نه تنها از مقام شكر ايوب كاسته نشد، بلكه افزوده گشت! او از خدا خواست كه اين بار بر بدن ايوب مسلط گردد، و آن چنان بيمار شود كه از شدت درد و رنجورى به خود بپيچد و اسير و زندانى بستر گردد.

اين نيز از مقام شكر او چيزى نكاست.

ولى جريانى پيش آمد كه قلب ايوب را شكست و روح او را سخت جريحه دار ساخت، و آن اين كه جمعى از راهبان بنى اسرائيل به ديدنش آمدند و گفتند:

تو چه گناهى كرده اى كه به اين عذاب اليم گرفتار شده اى؟! ايوب در پاسخ گفت: به پروردگارم سوگند كه خلافى در كار نبوده، هميشه در طاعت الهى كوشا بوده ام، و هر لقمه غذايى خوردم يتيم و بينوايى بر سر سفره من حاضر بوده.

درست است كه ايوب از اين شماتت دوستان بيش از هر مصيبت ديگرى ناراحت شد، ولى باز رشته صبر را از كف نداد، و آب زلال شكر را به كفران آلوده

ص: 70

نساخت، تنها رو به درگاه خدا آورد و جمله هاى بالا را بيان نمود، و چون از عهده امتحانات الهى به خوبى برآمده بود خداوند درهاى رحمتش را بار ديگر به روى اين بنده صابر و شكيبا گشود، و نعمت هاى از دست رفته را يكى پس از ديگرى و حتى بيش از آن را به او ارزانى داشت، تا همگان سرانجام نيك صبر و شكيبايى و شكر را دريابند"(1).

بعضى از مفسران بزرگ احتمال داده اند كه رنج و آزار شيطان نسبت به ايوب از ناحيه وسوسه هاى مختلف او بود، گاه مى گفت: بيمارى تو طولانى شده، خدايت تو را فراموش كرده! گاه مى گفت: چه نعمت هاى عظيمى داشتى؟ چه سلامت و قدرت و قوتى؟

همه را از تو گرفت، باز هم شكر او را به جا مى آورى؟!

شايد اين تفسير به خاطر آن باشد كه تسلط شيطان را بر پيامبرى هم چون ايوب و بر جان و مال و فرزندش بعيد دانسته اند، اما با توجه به اين كه اين سلطه اولا به فرمان خدا بوده، و ثانيا محدود و موقتى بوده و ثالثا براى آزمايش اين پيامبر بزرگ و ترفيع درجه او صورت گرفته، مشكلى ايجاد نمى كند.

به هر حال، مى گويند: ناراحتى و رنج و بيمارى او هفت سال و به روايتى هيجده سال طول كشيد و كار بجايى رسيد كه حتى نزديك ترين ياران و اصحابش

ص: 71

او را ترك گفتند، تنها همسرش بود كه در وفادارى نسبت به ايوب استقامت به خرج داد.

و اين خود شاهدى است بر وفادارى بعضى از همسران! اما در ميان تمام ناراحتى ها و رنجها آن چه بيش تر روح ايوب را آزار مى داد مسأله شماتت دشمنان بود، لذا در حديثى مى خوانيم: بعد از آن كه ايوب سلامت خود را بازيافت و درهاى رحمت الهى به روى او گشوده شد از او سؤال كردند بدترين درد و رنج تو چه بود؟

گفت شماتت دشمنان!.

سرانجام ايوب از بوته داغ اين آزمايش الهى سالم به درآمد، و فرمان رحمت خدا از اين جا آغاز شد كه به او دستور داد «پاى خود را بر زمين بكوب، چشمه آبى مى جوشد كه هم خنك است براى شستشوى تنت، و هم گواراست براى نوشيدن»؛ «ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَ شَرابٌ».

«اركض» از مادۀ «ركض» (بر وزن مكث) به معنى كوبيدن پا بر زمين، و گاه به معنى دويدن آمده است، و در اين جا به معنى اول است.

همان خداوندى كه چشمه زمزم را در آن بيابان خشك و سوزان از زير پاشنه پاى اسماعيل شيرخوار بيرون آورد، و همان خداوندى كه هر حركت و هر سكونى، هر نعمت و هر موهبتى، از ناحيه اوست، اين فرمان را نيز در مورد ايوب صادر كرد، چشمه آب جوشيدن گرفت چشم هاى خنك و گوارا و شفابخش از بيماري هاى «برون» و «درون.»

بعضى معتقدند اين چشمه داراى يك نوع آب معدنى بوده كه هم براى

ص: 72

نوشيدن گوارا بوده، و هم اثرات شفابخشاز نظر بيماري ها داشته، هر چه بود لطف و رحمت الهى بود، دربارۀ پيامبرى صابر و شكيبا.

«مغتسل» به معنى آبى است كه با آن شستشو مى كنند، و بعضى آن را به معنى محل شستشو دانسته اند، ولى معنى اول صحيح تر به نظر مى رسد، و به هر حال توصيف آن آب به خنك بودن شايد اشاره اى باشد به تأثير مخصوص شستشو با آب سرد براى بهبود و سلامت تن، همان گونه كه در طب امروز نيز ثابت شده است.

و نيز اشاره لطيفى است بر اين كه كمال آب شستشو در آن است كه از نظر پاكى و نظافت هم چون آب نوشيدنى باشد! شاهد اين سخن اين كه در دستورهاى اسلامى نيز آمده، «قبل از آن كه با آبى غسل كنيد جرعه اى از آن بنوشيد!»(1)

نخستين و مهم ترين نعمت الهى كه عافيت و بهبودى و سلامت بود به ايوب بازگشت، نوبت بازگشت مواهب و نعمت هاى ديگر رسيد، و در اين زمينه قرآن مى گويد: «ما خانواده اش را به او بخشيديم»؛ «وَ وَهَبْنا لَهُ أَهْلَهُ».

«و همانند آن ها را با آن ها قرار داديم»؛ «وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ».

«تا رحمتى از سوى ما باشد، و هم تذكرى براى صاحبان فكر و انديشه»؛ «رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ».

در اين كه چگونه خاندان او به او بازگشتند؟ تفسيرهاى متعددى وجود دارد، مشهور اين است كه آن ها مرده بودند خداوند بار ديگر آن ها را به زندگى و حيات بازگرداند.

ص: 73

ولى بعضى گفته اند آن ها بر اثر بيمارى ممتد ايوب از گرد او پراكنده شده بودند، هنگامى كه ايوب سلامت و نشاط خود را بازيافت بار ديگر گرد او جمع شدند.

اين احتمال نيز داده شده است كه همه يا عده اى از آن ها نيز گرفتار انواع بيماري ها شده بودند، رحمت الهى شامل حال آن ها نيز شد، و همگى سلامت خود را بازيافتند، و هم چون پروانگانى گرد شمع وجود پدر جمع گشتند.

افزودن" همانند آن ها بر آن ها" اشاره به اين است كه خداوند كانون خانوادگى او را گرمتر از گذشته ساخت و فرزندان بيش ترى به او مرحمت فرمود.

گر چه در مورد اموال ايوب در اين آيات سخنى به ميان نيامده است، ولى قرائن حال نشان مى دهد كه خداوند آن ها را به صورت كامل تر نيز به او بازگرداند.

قابل توجه اين كه ذيل آيۀ فوق هدف بازگشت مواهب الهى به ايوب را دو چيز مى شمرد: يكى" رحمت الهى بر او" كه جنبه فردى دارد، و در حقيقت پاداش و جائزه اى است كه از سوى خداوند به اين بنده صابر و شكيبا، و ديگر" دادن درس عبرتى به همه صاحبان عقل و هوش در تمام طول تاريخ" تا در مشكلات و حوادث سخت، رشته صبر و شكيبايى را از دست ندهند، و همواره به رحمت الهى اميدوار باشند.

تنها مشكلى كه براى ايوب مانده بود سوگندى بود كه در مورد همسرش خورده بود و آن اين كه تخلفى از او ديد و در آن حال بيمارى سوگند ياد كرد كه هر گاه قدرت پيدا كند يكصد ضربه يا كم تر بر او بزند، اما بعد از بهبودى مى خواست به پاس وفاداري ها و خدماتش او را ببخشد، ولى مسأله سوگند و نام خدا در ميان بود.

ص: 74

خداوند اين مشكل را نيز براى او حل كرد و چنان كه قرآن مى گويد:

فرمود «بسته اى از ساقه هاى گندم (يا مانند آن) را برگير، و به او بزن و سوگند خود را مشكن!»؛ «وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ».

«ضغث» (بر وزن حرص) به معنى دست هاى از چوب هاى نازك ساقه گندم و جو و يا رشته هاى خوشه خرما و يا دسته گل و مانند آن است.

در اين كه تخلف همسر ايوب كه طبق روايتى نامش" ليا" دختر يعقوب بود، چه بوده است؟ باز در ميان مفسران گفتگو است.

از ابن عباس مفسر معروف نقل شده كه شيطان (يا شيطان صفتى) به صورت طبيعى بر همسرش ظاهر شد گفت من شوهر تو را معالجه مى كنم تنها به اين شرط كه وقتى بهبودى يافت به من بگويد تنها عامل بهبوديش من بوده ام، و هيچ مزد ديگرى نمى خواهم! همسرش كه از ادامه بيمارى شوهر سخت ناراحت بود پذيرفت و اين پيشنهاد را به ايوب كرد، ايوب كه متوجه دام شيطان بود سخت برآشفت و سوگندى ياد كرد همسرش را تنبيه كند.بعضى ديگر گفته اند ايوب او را دنبال انجام كارى فرستاد، و او دير كرد، او كه از بيمارى رنج مى برد سخت ناراحت شد و چنان سوگندى ياد كرد.

ولى به هر حال اگر او از يك نظر مستحق چنين كيفرى بوده، از نظر وفاداريش در طول خدمت و پرستارى استحقاق چنان عفوى را نيز داشته است.

درست است كه زدن يك دسته ساقه گندم يا چوب هاى خوشه خرما مصداق واقعى سوگند او نبوده است، ولى براى حفظ احترام نام خدا و عدم اشاعه قانون شكنى او اين كار را انجام داد، و اين تنها در موردى است كه طرف مستحق

ص: 75

عفو باشد و انسان مى خواهد در عين عفو، حفظ ظاهر قانون را نيز بكند، و گرنه در مواردى كه استحقاق عفو نباشد هرگز چنين كارى مجاز نيست (1).

و بالآخره در آخرين جمله از آيات مورد بحث كه در واقع عصاره اى است از آغاز و پايان اين داستان مى فرمايد: «ما او را صابر و شكيبا يافتيم، چه بنده خوبى بود ايوب كه بسيار بازگشت كننده به سوى ما بود»؛ «إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ».

ناگفته پيداست كه دعاى او به درگاه خدا، و تقاضاى دفع وسوسه هاى شيطان، و رنج و محنت و بيمارى، منافات با مقام صبر و شكيبايى ندارد، آن هم بعد از هفت سال يا به روايتى هيجده سال با درد و بيمارى و فقر و نادارى ساختن و تحمل كردن و شاكر بودن.

قابل توجه اين كه در اين جمله، حضرت ايوب به سه وصف مهم توصيف شده است كه در هر كس باشد انسان كاملى است:

1. مقام عبوديت 2. صبر و شكيبايى و استقامت 3. بازگشت پى در پى به سوى خدا.

الف. آزمون الهى آن قدر وسيع و گسترده است كه حتى انبياء بزرگ با شديدترين و سخت ترين آزمايش ها آزموده مى شوند، چرا كه طبيعت زندگى اين جهان بر اين اساس گذارده شده، و اصولاً بدون آزمايش هاى سخت استعدادهاى نهفته انسان ها شكوفا نمى شود.

ب. «فرج بعد از شدت» نكتۀ ديگرى است كه در اين ماجرا نهفته است هنگامى كه امواج حوادث و بلا از هر سو انسان را در فشار قرار مى دهد، نه تنها نبايد مأيوس و نوميد گشت، بلكه بايد آن را نشانه و مقدمه اى بر گشوده شدن درهاى رحمت الهى دانست، چنان كه امير مؤمنان على(علیه السلام) مى فرمايد:

«عند تناهى الشدة تكون الفرجة، و عند تضايق حلق البلاء يكون الرخاء؛ به هنگامى كه سختي ها به اوج خود مى رسد فرج نزديك است، و هنگامى كه حلقه هاى بلا تنگ تر مى شود راحتى و آسودگى فرا مى رسد.»(1)

ج. از اين ماجرا به خوبى بعضى از فلسفه هاى بلاها و حوادث سخت زندگى روشن مى شود، و به آن ها كه وجود آفات و بلاها را ماده نقضى بر ضد برهان نظم در بحث توحيد مى شمرند پاسخ مى دهد، كه وجود اين حوادث سخت گاه در زندگى انسان ها از پيامبران بزرگ خدا گرفته، تا افراد عادى يك ضرورت است، ضرورت امتحان و آزمايش و شكوفا شدن استعدادهاى نهفته، و بالآخره تكامل وجود انسان.

لذا در بعضى از روايات اسلامى از امام صادق(علیه السلام) آمده است:

«ان اشد الناس بلاء الانبياء ثم الذى يلونهم الامثل فالامثل؛ بيش از همه

ص: 77

مردم پيامبران الهى گرفتار حوادث سخت مى شوند، سپس كسانى كه پشت سر آن ها قرار دارند، به تناسب شخصيت و مقامشان.»(1)

و نيز از همان امام بزرگوار(علیه السلام) نقل شده كه فرمود:

«ان فى الجنة منزلة لا يبلغها عبد الا بالابتلاء؛ در بهشت مقامى هست كه هيچ كس به آن نمى رسد مگر در پرتو ابتلائات و گرفتاري هايى كه پيدا مى كند.»(2)د. اين ماجرا درس شكيبايى به همه مؤمنان راستين در تمام طول زندگى مى دهد، همان صبر و شكيبايى كه سرانجامش پيروزى در تمام زمينه هاست، و نتيجه اش داشتن" مقام محمود» و «منزلت والا" در پيشگاه پروردگار است.

ه-. آزمونى كه براى يك انسان پيش مى آيد در عين حال آزمونى است براى دوستان و اطرافيان او، تا ميزان صداقت و دوستى آن ها به محك زده شود كه تا چه حد وفادارند، ايوب هنگامى كه اموال و ثروت و سلامت خود را از دست داد دوستانش نيز خسته و پراكنده شدند، و دوستان و دشمنان زبان به شماتت و ملامت گشودند، و بهتر از هر زمان خود را نشان دادند، و ديديم كه رنج ايوب از زبان آن ها بيش از هر رنج ديگر بود، چرا كه طبق مثل معروف زخم هاى نيزه و شمشير التيام مى يابد، ولى زخمى كه زبان بر دل مى زند التيام پذير نيست! و: دوستان خدا كسانى نيستند كه تنها به هنگام روى آوردن نعمت به ياد او باشند، دوستان واقعى كسانى هستند كه در «سراء» و «ضراء" در بلا و نعمت، در بيمارى و عافيت، و در فقر و غنا به ياد او باشند، و دگرگوني هاى زندگى مادى ايمان و افكار آن ها را دگرگون نسازد.

ص: 78

امير مؤمنان على(علیه السلام) در آن خطبه غرا و پرشورى كه در اوصاف پرهيزگاران براى دوست باصفايش" همام" بيان كرد، و بيش از يكصد صفت براى متقين برشمرد، يكى از اوصاف مهمشان را اين مى شمرد:

«نزلت انفسهم منهم فى البلاء كالتى نزلت فى الرخاء؛ روح آن ها به هنگام بلا همانند حالت آسايش و آرامش است.» (و تحولات زندگى آن ها را دگرگون نمى سازد).

ز: اين ماجرا بار ديگر اين حقيقت را تأكيد مى كند نه از دست رفتن امكانات مادى و روى آوردن مصائب و مشكلات و فقر دليل بر بى لطفى خداوند نسبت به انسان است، و نه داشتن امكانات مادى دليل بر دورى از ساحت قرب پروردگار، بلكه انسان مى تواند با داشتن همه اين امكانات بنده خاص او باشد، مشروط بر اين كه اسير مال و مقام و فرزند نگردد، و با از دست دادن آن زمام صبر از دست ندهد.

موجب تنفر و بيزارى مردم و فاصله گرفتن افراد از آن ها مى شود، خواه بيماري هاى تنفرآميز باشد، و يا عيوب جسمانى، و يا خشونت اخلاقى، در آن ها نخواهد بود، چرا كه با فلسفه رسالت آن ها تضاد دارد.

قرآن مجيد در مورد پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله ) مى گويد: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ»؛(1) «در پرتو رحمت الهى براى آن ها نرم و مهربان شدى كه اگر خشن و سنگدل بودى از گرد تو پراكنده مى شدند.»

اين آيه دليل بر آن است كه پيامبر نبايد چنان باشد كه از اطرافش پراكنده شوند.ولى در تورات كتاب مفصلى در باره «ايوب» ديده مى شود كه قبل از" مزامير داود" قرار دارد، اين كتاب مشتمل بر 42 فصل است، و در هر فصل بحث هاى مشروحى وجود دارد، در بعضى از اين فصول مطالب زننده اى به چشم مى خورد، از جمله اين كه در فصل سوم مى گويد: ايوب زبان به شكايت باز كرد و شكوه بسيار نمود، در حالى كه قرآن او را به مقام صبر و شكيبايى ستوده است.

هنگامى كه به منابع لغت مراجعهمى كنيم مى بينيم «اواب» از مادۀ «اوب» (بر وزن قول) به معنى رجوع و بازگشت است.

اين رجوع و بازگشت- مخصوصاً با توجه به صيغه اواب كه صيغه مبالغه است دلالت بر تكرار و كثرت دارد- اشاره به اين است كه «اوابين» در برابر عواملى كه آن ها را از خدا دور مى سازد اعم از زرق و برق جهان ماده، يا وسوسه هاى نفس و شياطين، حساسيت بسيار دارند، اگر لحظه اى دور شوند بلافاصله متذكر شده به سوى او بازمى گردند، و اگر لحظه اى غافل گردند به ياد او مى افتند و جبران مى كنند.

اين بازگشت مى تواند به معنى بازگشت به اوامر و نواهى الهى باشد يعنى مرجع و تكيه گاه آن ها همه جا فرمانهاى اوست، و از همه جا به سوى او باز مى گردند.

از آيه «يا جِبالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَ الطَّيْرَ»؛(1)

كه دربارۀ داود است معنى ديگرى نيز براى اواب استفاده مى شود و آن هم صدا شدن و هم آواز گرديدن است، زيرا مى گويد اى كوه ها و اى پرندگان! با داود هم صدا شويد، بنا بر اين «اواب» كسى است كه هم صدا و هماهنگ با قوانين آفرينش، اوامر الهى و حمد و تسبيح عمومى موجودات جهان باشد و اتفاقا يكى از معانى ايوب نيز اواب است.(2)

ص: 81

داد، شيطان همواره اين مصائب را بر او ياد آور مى شد تا او را گمراه كند و از راه در آورد تا صبر خود را از دست بدهد، ولى «ايّوب» صبر و استقامت خود را از دست نداد.

و نيز گفته شده: بيمارى «ايّوب» شدت پيدا كرد تا به اندازه كه مردم از او دورى كردند، و شيطان به مردم وسوسه كرد كه از «ايّوب» به خاطر مرضش دورى كنند و از ميان خود بيرون نمايند و زن او را نگذارند كه ميان ايشان وارد شود، «ايوب» از اين حال بسيار رنجيده و متألم گشت و ترديد نداشت كه اين بيمارى از جانب و امر خداوند مى باشد. «قتاده» گويد: اين بيمارى هفت سال ادامه پيدا كرد، و نيز اين مطلب از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است.

اهل تحقيق گويند: بيمارى حضرت ايوب طورى نبود كه مردم از او دورى و تنفّر كنند، زيرا چنين حالى زيبنده پيامبران نمى باشد، ولى بيمارى و فقر و از ميان رفتن اهل براى امتحان مى باشد.

سپس خداوند به جواب از درخواست ايوب مى فرمايد:

«ارْكُضْ بِرِجْلِك»َ (بزن به پايت) يعنى خاك زمين را با پايت كنار بزن.

«هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَ شَرابٌ» (اين چشم هاى است سرد و آشاميدنى) در كلام چيزى محذوف است كه اين جمله باشد (پس پاى خود را بر زمين زد و چشم هاى جوشيد) برخى گفته اند: دو چشمه جوشيد كه از يكىشستشو كرده و شفا پيدا كرد و از ديگرى نوشيد. (مغتسل) جاى شستشو را گويند و يا نام آبى مى باشد كه در آن غسل مى كنند.

«وَ وَهَبْنا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ» (و بخشيديم براى او كسانش را و مانند ايشان با آنان) اين آيه در سوره انبياء تفسير شده است.

ص: 83

و نيز از حضرت صادق(علیه السلام) نقل شده كه فرمود:

خداوند اهل و خانواده ايوب را چه آنان كه پيش از بلا مرده بودند و چه آنان كه پس از بلاء هلاك شدند زنده گردانيد.

«رَحْمَةً مِنَّا» (رحمتى از ما) يعنى اين از رحمت ما بود كه نسبت به ايوب انجام داديم.

«وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ» (و پندى براى صاحبان خرد) تا عقلا پند گيرند و سرانجام صبر را دانسته، شكيبايى كنند.

گويند: ايوب پس از بهبودى هفت روز مردم را طعام داد تا خدا را حمد و شكر كنند.

«وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً» (و بگير به دستت دست هاى) يعنى كفى از ريشه يا ساقه گياه را، و تفسير آيه چنين است كه حضرت ايوب نذر كرده بود كه اگر بهبود يابد همسر خود را صد تازيانه بزند و چون شفا يافت و نتوانست به نذر خود عمل كند به او گفته شد كه ساقه هايى گرفته و با آن ها بزند.

«فَاضْرِبْ بِهِ» (با آن ها بزن) يعنى همه را جمع كرده و يك جا بزن، چون چنين كردى از سوگند خود برائت پيدا مى كنى.

«وَ لا تَحْنَثْ» (و خلاف سوگند نكن).

«ابن عباس» گويد: شيطان به صورت طبيبى بر همسر ايوب ظاهر شد و گفت من ايوب را شفا مى دهم به اين شرط كه پس از بهبودى بگويد تو مرا شفا دادى، همسر ايوب قضيه را به وى ارائه كرد و او ناراحت شد و سوگند خورد كه پس از بهبودى او را صد تازيانه بزند.

ص: 84

و نيز گفته شده كه همسر ايوب براى كارى رفت و چون در بازگشت تأخير كرد، وى ناراحت شده و سوگند خورد كه پس از بهبودى صد تازيانه به همسر خود بزند.

سپس خداوند از عظمت ايوب ياد كرده و مى فرمايد:

«إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً» (همانا ما او را شكيبا يافتيم) بر بلائى كه او را مبتلا كرديم.

«نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ» (چه نيكو بنده ايست، همانا اوست بسيار بازگشت كننده) «عياشى» به اسناد خود روايت كرده كه «عباد مكّى» گفت كه «سفيان ثورى» به من گفت: تو اين همه كه منزلت و عظمت به حضرت صادق(علیه السلام) قائل هستى از او بپرس درباره مردى كه زنا كرده و بيمار است. اگر حد بر او جارى شود ممكن است بميرد، چه چيز مى گويى؟، من از حضرت پرسيدم، فرمود: آيا اين مسأله از پيش خودت مى باشد يا ديگرى از تو پرسيده است؟

گفتم «سفيان ثورى» اين سؤال را از من كرده است، كه از تو بپرسم، حضرت فرمود كه حضرت رسول(صلی الله علیه وآله ) چون مرد بيمارى را به نزد وى آوردند كه با زن بيمارى زنا كرده بود و از شدت مرض شكمش بالا آمده و رگ هاى رانهايش آشكار شده بود، دستور داد دست هاى از ساقه هاى خرما را به نزدش آوردند و به هر يك از آن دو يك ضربه زد و آنان را رها كرد و اين است قول خداوند كه مى فرمايد: «وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ»(1)

ص: 85

را» بعدا بعضى از خاطرات او را نام برده، مى فرمايد: به ياد آر اين خاطره اش را كه پروردگار خود را خواند كه «اى پروردگار من....» پس جملۀ «إِذْ نادى» هم مى تواند بدل اشتمال از كلمۀ «عبدنا» باشد، و هم از كلمۀ «ايوب». و جملۀ «أَنِّي مَسَّنِيَ...» حكايت نداى ايوب است.

و از ظاهر آيات بعدى برمى آيد كه مرادش از «نصب و عذاب» بد حالى و گرفتاري هايى است كه در بدن او و در خاندانش پيدا شد. همان گرفتاري هايى كه در سوره انبيا، آن را از آن جناب چنين حكايت كرده كه گفت: «مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ»(1).

البته اين در صورتى است كه بگوييم كلمۀ «ضر" شامل مصيبت در خود آدمى و اهل بيتش مى شود. و در اين سوره و سوره انبياء هيچ اشاره اى به از بين رفتن اموال آن جناب نشده، هر چند كه اين معنا در روايات آمده است.

و ظاهرا مراد از «مس شيطان به نصب و عذاب" اين است كه: مى خواهد" نصب» و «عذاب" را به نحوى از سببيت و تأثير به شيطان نسبت دهد. و بگويد كه شيطان در اين گرفتاري هاى من مؤثر و دخيل بوده است. و همين معنا از روايات هم برمى آيد.

و در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه يكى از گرفتاري هاى ايوب مرض او بود، و مرض علل و اسباب عادى و طبيعى دارد، پس چگونه آن جناب مرض خود را هم به شيطان نسبت داد و هم به بعضى از علل طبيعى؟ جواب اين اشكال آن است كه: اين دو سبب يعنى شيطان و عوامل طبيعى، دو سبب در عرض هم نيستند،

ص: 87

تا در يك مسبب جمع نشوند، و نشود مرض را به هر دو نسبت داد، بلكه دو سبب طولى اند و توضيح آن در تفسير آيۀ «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ»(1)، در جلد هشتم اين كتاب بيان گرديده، بدانجا مراجعه شود.

ممكن است گفته شود: اگر چنين استنادى ممكن باشد، ولى صرف امكان دليل بر وقوع آن نمى شود، از كجا كه شيطان چنين تأثيرى در انسان ها داشته باشد كه هر كس را خواست بيمار كند؟ در پاسخ مى گوييم: نه تنها دليلى بر امتناع آن نداريم، بلكه آيۀ شريفۀ «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ»(2) دليل بر وقوع آن است، براى اين كه در اين آيه، شراب و قمار و بت ها و ازلام را به شيطان نسبت داده و آن را عمل شيطان خوانده، و نيز از حضرت موسى(علیه السلام) حكايت كرده كه بعد از كشتن آن مرد قبطى گفته: «هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ»(3) كه در تفسيرش گفتيم كلمۀ «هذا» اشاره است به مقاتله آن دو.

و به فرضى هم كه از روايات چشم پوشى كنيم، ممكن است احتمال دهيم كه مراد از نسبت دادن «نصب» و «عذاب» به شيطان اين باشد كه شيطان با وسوسه خود مردم را فريب داده و به مردم گفت: از اين مرد دورى كنيد و نزديكش نشويد، چون اگر او پيغمبر بود اين قدر بلاء از همه طرف احاطه اش نمى كرد، و كارش بدينجا نمى كشيد، و عاقبتش بدينجا كه همه زبان به شماتت و استهزايش بگشايند نمى انجاميد.

ص: 88

اگر ماهى را فراموش كردم اين فراموشى كار شيطان بود، او بود كه نگذاشت من به ياد ماهى بيفتم.

پس از اين آيه برمى آيد كه شيطان اين گونه دخل و تصرف ها را در دل هاى معصومين دارد. و اما اين كه گفت: لازمه جواز و امكان مداخله شيطان در دل هاى انبياء اين است كه در دل هاى پيروان انبياء نيز دخل و تصرف بكند، در پاسخش مى گوييم: اين ملازمه را قبول نداريم، زيرا ما كه مى گوييم ممكن است شيطان چنين تصرف هايى در دل هاى معصومين بكند، معتقديم كه هر جا چنين تصرف هايى بكند به اذن خدا مى كند، به اين معنا كه خدا جلوگيرش نمى شود، چون مداخله شيطان را مطابق مصلحت مى بيند، مثلاً مى خواهد مقدار صبر و حوصله بنده اش معين شود.

و لازمه اين حرف اين نيست كه شيطان بدون مشيت و اذن خدا هر چه دلش خواست بكند و هر بلايى كه خواست بر سر بندگان خدا بياورد، و اين خود روشن است.

«ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هذا مُغْتَسَلٌ بارِدٌ وَ شَرابٌ» واقع شدن اين آيه در دنبال آيۀ قبلى كه درخواست و نداى ايوب(علیه السلام) را حكايت مى كرد، اين معنا را افاده مى كند كه خداى سبحان خواسته است به وى اعلام كند كه دعايش مستجاب گشته. و جملۀ «ارْكُضْ بِرِجْلِكَ» حكايت آن وحيى است كه در هنگام كشف از استجابت به آن جناب فرموده. و يا اين كه در اين جمله چيزى از مادۀ «قول" تقدير گرفته شده، كه اگر اظهار مى شد چنين مى شد: «فاستجبنا له و قلنا أركض...» و سياق آيه كه سياق امر است اشعار دارد، بلكه كشف مى كند از اين كه: آن جناب در آن موقع آن

ص: 90

قدر از پا درآمده بود كه قادر به ايستادن و راه رفتن با پاى خود نبوده، و در سراپاى بدن بيمارى داشته، و خداى تعالى اول مرض پاى او را شفا داده، و بعد چشم هاى در آن جا برايش جوشانده، و دستور داد كه از آن چشمه حمام بگيرد، و بنوشد تا ظاهر و باطن بدنش از ساير مرضها بهبودى يابد. و اين مطالبى كه گفتيم از سياق آيه استفاده مى شود، مورد تأييد روايات هم هست.

و در آيۀ شريفه از طريق حذف جزئيات ايجاز به كار رفته، و تقدير آن اين است كه:

«اركض برجلك هذا مغتسل بارد و شراب، فركض برجله و اغتسل و شرب فبرأ اللَّه من مرضه؛ پاى خود به زمين بكش كه پهلويت چشم هاى خنك و نوشيدنى ايجاد شده، پس ايوب پاى خود بدان سو كشيد، و چشمه را يافته از آن غسل كرد، و از آبش نوشيد و در نتيجه خدا او را از همه مرض ها بهبودى داد.»

«رَحْمَةً مِنَّا وَ ذِكْرى لِأُولِي الْأَلْبابِ»؛ كلمۀ «رحمة» مفعول له است. و معناى جمله اين است كه: ما اين كار را كرديم براى اين كه رحمتى از ما به وى بوده باشد، و نيز تذكرى براى صاحبان عقل باشد تا با شنيدن سرگذشت آن جناب متذكر شوند.

«وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ» در مجمع البيان مى گويد: كلمۀ «ضغث» به معناى يك مشت پر از شاخه درخت و يا از گياه و يا از خوشه خرما است (1) و ايوب(علیه السلام) سوگند خورده بود كه اگر حالش خوب شود همسرش را صد تازيانه بزند، چون در امرى او را ناراحت كرده بود- كه به زودى روايتش ذكر مى شود- و چون خداى تعالى عافيتش داد، به وى فرمود تا يك مشت شاخه به عدد تازيانه هايى كه بر آن سوگند خورده بود (صد عدد) در دست گرفته يك نوبت آن را به همسرش بزند تا آن كه سوگند خود را نشكسته باشد.

و سياق اين آيه به آن چه ذكر شده اشاره دارد. و اگر جرم همسر او و سبب سوگند او را ذكر نكرده براى اين است كه هم تادب و هم نامبرده را احترام كرده باشد.

«إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً»؛ يعنى ما او را در برابر ابتلائاتى كه به وسيلۀ آن او را آزموديم يعنى در برابر مرض و از بين رفتن اهل و مال صابر يافتيم. و اين جمله تعليل جملۀ «و اذكر" و يا تعليل جملۀ «عبدنا» است و چنين معنا مى دهد كه اگر ما او را عبد ناميديم، و يا عبد خود ناميديم، براى اين است كه ما او را صابر يافتيم.

البته در بين اين دو احتمال احتمال اول بهتر است. و جملۀ «نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ» مدح ايوب(علیه السلام) است.(2)

ص: 92

وچه زیباست بیان امیر المؤمنین علی(علیه السلام) در تعبد محض خداوند متعال و عدم غفلت از معبود واحد احد:

چنان كه از حضرت امير(علیه السلام) مروى است كه فرموده اند:

«قَالَ مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نَارِكَ وَ لَا شَوْقاً إِلَى جَنَّتِكَ بَلْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُك»؛(1) و «الهى مَا عَبَدْتُكَ لِرِجَاءِ الْجَنَّةِ، اَوْ لِخَوفِ النَّارِ، بَلْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُك.»؛ و فرق ميان خشيت و خوف، چنان كه از كلام بعضى ظاهر مى شود، آن است كه خشيت به منزله علّت است و خوف به منزله معلول، چرا كه خشيت عبارت از تصوّر تسلّط و استيلاى شخص است و خوف اثرى است مترتّب بر آن تصوّر، مثل اطاعت او كردن و امتثال اوامر او نمودن. و نيز از علامات خوف الهى، به حذر بودن است، كه هميشه از خود به حذر باشد كه مبادا، حركت ناپسندى كه مرضىّ مولى نباشد از او به ظهور برسد، و نيز باز ايستادن است از ارتكاب مناهى و محرّمات.

و در بعضى أحاديث اين مضمون از آن حضرت صلوات اللّه و سلامه عليه به عبارت ديگر نقل شده و آن اين است كه: فرموده: ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فى جنّتك و لكن وجدتك اهلا للعبادة فعبدتك» يعنى عبادت نكردم تو را از راه خوف از آتش تو و نه از براى طمع در بهشت تو، و ليكن يافتم تو را سزاوار پرستش و اطاعت پس عبادت كردم ترا، و پوشيده نيست كه بنا بر اين طريق سؤال مذكور اصلا متوجّه نيست و اين كه اين حديث شريف نيز دلالت ندارد مگر بر اين كه عبادت آن حضرت صلوات اللّه و سلامه عليه از براى خوف از آتش يا طمع در

ص: 93

بهشت نبوده، بلكه از براى اين بوده كه حق تعالى سزاوار عبادت و پرستش است و دلالت نمى كند بر اين كه عبادت از براى خوف يا طمع صحيح نباشد، زيرا كه ممكن است كه آن هم صحيح باشد نهايت عبادت بر وجهى كه آن حضرت مى كرده افضل باشد و شهادت مى دهد بر اين معنى آن چه روايت كرده ثقة الاسلام محمّد بن يعقوب كلينى طاب ثراه در اصول كتاب كافى از حضرت امام به حق ناطق امام جعفر صادق صلوات اللّه و سلامه عليه كه فرموده: «العبادة(1) ثلاثة قوم عبدوا اللّه عزّ و جلّ خوفا فتلك عبادة العبيد، و قوم عبدوا اللّه تبارك و تعالى طلب الثّواب فتلك عبادة الاجراء، و قوم عبدوا اللّه عزّ و جلّ حبّا له فتلك عبادة الاحرار و هى افضل العبادة» يعنى عبادت سه قسم است گروهى عبادت كرده اند خداى عزّ و جلّ را از راه ترس پس اين عبادت بندگان است كه از ترس آقا خدمت مي كنند. و گروهى عبادت كرده اند خداى تبارك و تعالى را از براى طلب ثواب، پس اين عبادت مزدوران است كه كارى مي كنند كه مزدى ستانند، و گروهى عبادت كرده اند خداى عزّ و جلّ را به سبب محض دوستى او، پس اين عبادت آزادگان است و اين افضلعبادت هاست، زيرا كه مخفى نيست كه اين حديث شريف ظاهر، بلكه صريح است در صحّت هر سه قسم و افضليّت قسم سيّم پس كلام آن حضرت صلوات اللّه و سلامه عليه نيز بايد محمول بر اين شود چنانكه مذكور شد، بلكه وصيّت نامه آن حضرت صلوات اللّه عليه كه شيخ طايفه شيخ ابو جعفر طوسى(قدس سره) العزيز القدّوسى در كتاب تهذيب الاحكام بسند صحيح روايت كرده دلالت مي كند بر اين

ص: 94

كه بعضى از عبادات آن حضرت نيز از براى طمع در بهشت و ترس از آتش بوده، زيرا كه آغاز وصيّت نامه بر اين نحو است: «هذا ما اوصى به و قضى فى ماله عبد اللّه علىّ ابتغاء وجه اللّه ليولجنى به الجنّة و يصرفني به عن النّار و يصرف النّار عنّى يوم تبيضّ وجوه و تسود وجوه» يعنى اين آن چيزيست كه وصيّت كرده به آن و حكم كرده در مال خود بنده خدا علىّ جهت طلب وجه اللّه يعنى رضا و خشنودى او از براى اين كه داخل كند مرا به سبب آن در بهشت و بگرداند مرا به سبب آن از آتش، و بگرداند آتش را از من در روزى كه سفيد مى شود در آن پاره رويها كه روى پرهيزگاران باشد، و سياه مى شود در آن پاره رويها كه روى گنه كاران باشد. پس اين صريح است در اين كه آن وصاياى آن حضرت صلوات اللّه عليه از براى طمع در بهشت و ترس از آتش بوده، و اين كه اين معنى منافات با طلب وجه اللّه ندارد، بلكه ظاهر اين منافات دارد با حديث سابق كه از آن حضرت روايت شده، و به اعتبار صحّت سند اين و عدم معلوميّت سند آن، اين بر آن راجح است، و ممكن است دفع منافات به اين كه گوئيم كه: در وقف و تصدّقات و عتق و امثال آن ها كه در آن وصيّت نامه مذكور است قصد دخول در بهشت و خلاصى از آتش قصور ندارد، و آن چه در حديث سابق مذكور شد مخصوص بعضى عبادات است مثل نماز و روزه و حجّ نهايت از براى تخصيص چندان وجهى ظاهر نيست.

و هم چنين مؤيّد صحّت عبادات از روى طمع در ثواب مى شود آن چه روايت كرده ثقة الاسلام رحمه اللّه تعالى در اصول كافى از حضرت باقر صلوات اللّه و سلامه عليه كه فرموده: «من بلغه ثواب من اللّه عزّ و جلّ على عمل فعمل ذلك العمل التماس ذلك الثّواب اوتيه و ان لم يكن الحديث كما بلغه» يعنى هر كه برسد به او ثوابى از

ص: 95

جانب خداى عزّ و جلّ بر عملى پس بكند آن عمل را از براى طلب آن ثواب داده مى شود به او آن ثواب هر چند نبوده باشد حديث چنانكه رسيده باو، و اين حديث شريف در كتاب محاسن برقى نيز نقل شده بعبارتى نزديك به اين و سندى بهتر از سند كافى، و اين مضمون بعبارتهاى ديگر نيز وارد شده و سند بعضى از آن ها صحيح و بعضى حسن است ليكن دلالت آن ها بر آن چه گفتيم چندان ظهورى ندارد چنانكه بر متتبّع عارف ظاهر است، و هم چنين از آيات كريمه بسيار صحّت اين دو قسم عبادت را استنباط مى توان كرد و ذكر آن ها باعث طول كلام مى شود، بلكه وعدها و وعيدها و ترغيبات و ترهيبات و ذكر بهشت و نعمت هاى آن از براى مطيعان، و جهنّم را انواع عذاب آن از براى عاصيان كه در قرآن مجيد و سنّت مقدّسه شده همه آن ها مشعر است به صحّت عبادت از روى طمع و خوف، و الّا مصلحتى در ذكر آن ها ظاهر نيست، بلكه تمام آن ها مخلّ و مضرّ بغرض شارع مى نمايد، چه ظاهر است كه بعد از اطّلاع مردم بر آن ها اكثر ايشان را در عبادت و اطاعت خوف و طمع منظور مى افتد و اين باعث فساد و بطلان عبادت ايشان مى گردد با آن كه غرض شارع انيان ايشان است به عبادت صحيح و تحريص بر آن.

ديگر آن كه ظاهر است كه عبادت بى طمع در تفضّلات حق تعالى و خوف از آن جناب اقدس امرى است به غايت شاقّ و دشوار و محتاج برياضات و مجاهدات بسيار، بلكه ميسّر نيست آن مگر از براى انبيا و اوصيا صلوات اللّه و سلامه عليهم أجمعين و جمعى قليل از اوليا و اشياع ايشان پس چگونه در شريعت مقدّسه كه به مقتضاى آيات كريمه و احاديث شريفه بناى آن بر كمال سماحت و سهولت گذاشته شده و به هيچ وجه در آن تنگى و حرجى قرار نشده عامّه ناس و كافّه مكلّفان مأمور

ص: 96

باشند به همه عبادات بر آن وجه، و هر گاه اخلال كنند به آن همه عبادات ايشان فاسد و كاسد بوده مستحقّ سخط عظيم و عذاب أليم گردند.(1)

الْخاسِرينَ * قيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَليمٌ * تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحيها إِلَيْكَ ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقينَ»؛(1) «به نوح وحى شد كه: جز آن ها كه (تا كنون) ايمان آورده اند، ديگر هيچ كس از قوم تو ايمان نخواهد آورد! پس، از كارهايى كه مى كردند، غمگين مباش! و (اكنون) در حضور ما و طبق وحى ما، كشتى بساز! و دربارۀ آن ها كه ستم كردند شفاعت مكن، كه (همه) آن ها غرق شدنى هستند! به نوح وحى شد كه: جز آن ها كه (تا كنون) ايمان آورده اند، ديگر هيچ كس از قوم تو ايمان نخواهد آورد! پس، از كارهايى كه مى كردند، غمگين مباش! و (اكنون) در حضور ما و طبق وحى ما، كشتى بساز! و دربارۀ آن ها كه ستم كردند شفاعت مكن، كه (همه) آن ها غرق شدنى هستند! او مشغول ساختن كشتى بود، و هر زمان گروهى از اشراف قومش بر او مى گذشتند، او را مسخره مى كردند؛ (ولى نوح) گفت: «اگر ما را مسخره مى كنيد، ما نيز شما را همين گونه مسخره خواهيم كرد! به زودى خواهيد دانست چه كسى عذاب خواركننده به سراغش خواهد آمد، و مجازات جاودان بر او وارد خواهد شد! (اين وضع هم چنان ادامه يافت) تا آن زمان كه فرمان ما فرا رسيد، و تنور جوشيدن گرفت؛ (به نوح) گفتيم: از هر جفتى از حيوانات (از نر و ماده) يك زوج در آن (كشتى) حمل كن! هم چنين خاندانت را (بر آن سوار كن)- مگر آن ها كه قبلاً وعده هلاك آنان داده شده [همسر و يكى از فرزندانت]- و هم چنين مؤمنان را! اما جز عده كمى همراه او ايمان نياوردند! او گفت: به نام خدا بر آن سوار شويد! و هنگام حركت و توقف كشتى، ياد او كنيد، كه پروردگارم آمرزنده و مهربان است! و آن كشتى، آن ها را از ميان امواجى هم چون

ص: 98

كوه ها حركت مي داد؛ (در اين هنگام،) نوح فرزندش را كه در گوش هاى بود صدا زد: پسرم! همراه ما سوار شو، و با كافران مباش! گفت: به زودى به كوهى پناه مي برم تا مرا از آب حفظ كند! (نوح) گفت: امروز هيچ نگهدارى در برابر فرمان خدا نيست؛ مگر آن كس را كه او رحم كند! در اين هنگام، موج در ميان آن دو حايل شد؛ و او در زمره غرق شدگان قرار گرفت! و گفته شد: اى زمين، آبت را فرو بر! و اى آسمان، خوددارى كن! و آب فرو نشست و كار پايان يافت و (كشتى) بر (دامنه كوه) جودى، پهلو گرفت؛ و (در اين هنگام،) گفته شد: «دور باد قوم ستم گر (از سعادت و نجات و رحمت خدا!) نوح به پروردگارش عرض كرد: پروردگارا! پسرم از خاندان من است؛ و وعده تو (در مورد نجات خاندانم) حق است؛ و تو از همه حكم كنندگان برترى! فرمود: اى نوح! او از اهل تو نيست! او عمل غير صالحى است [فرد ناشايسته اى است]! پس، آن چه را از آن آگاه نيستى، از من مخواه! من به تو اندرز مى دهم تا از جاهلان نباشى! عرض كرد: پروردگارا! من به تو پناه مى برم كه از تو چيزى بخواهم كه از آن آگاهى ندارم! و اگر مرا نبخشى، و بر من رحم نكنى، از زيان كاران خواهم بود! (به نوح) گفته شد: «اى نوح! با سلامت و بركاتى از ناحيه ما بر تو و بر تمام امت هايى كه با تواند، فرود آى! و امت هاى نيز هستند كه ما آن ها را از نعمت ها بهره مند خواهيم ساخت، سپس عذاب دردناكى از سوى ما به آن ها مى رسد (، چرا كه اين نعمت ها را كفران مى كنند!) اين ها از خبرهاى غيب است كه به تو (اى پيامبر) وحى مى كنيم؛ نه تو، و نه قومت، اين ها را پيش از اين نمى دانستيد! بنا بر اين، صبر و استقامت كن، كه عاقبت از آن پرهيزگاران است!»

ص: 99

دعوت كننده كه مردم را به چيزى دعوت مى كند، وقتى از مخالفت و تمرد مدعوين غمناك مى شود كه اميدى به ايمان آوردن و استجابت دعوتش از ناحيه آنان داشته باشد، و اما اگر به طور كلى از اجابت آنان مأيوس شود، ديگر اهميتى به آنان و به كارشان نداده و در دعوت آنان، خود را به تعب نمى اندازد، و اصرار نمى كند كه به وى رو آورند، و بر فرض هم كه بعد از آن نوميدى باز هم دعوتشان كند، حتما غرض ديگرى چون اتمام حجت و اظهار معذرت دارد.

و بنا بر اين در اين كه فرمود: «فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ» تسليتى است كه خداى تعالى به نوح(علیه السلام) داده و آن جناب را دلخوش فرموده، چون در اين كلام اشاره اى هست به اين كه لحظه قضاء و حكم جدايى بين آن جناب و قومش فرا رسيده، اين اشاره را كرد تا قلب شريف آن جناب را از تاثر و اندوهى كه از ديدن اعمال كفار و رفتارشان با وى و با مؤمنين و از يادآورى خاطره هاى چندين ساله از آزار و اذيت كفار آكنده گشته سبك بار كند.

آرى نوح(علیه السلام) نزديك به هزار سال در ميان قوم كافر خود زندگى كرد و آزار و اذيت ديد.

از كلام بعضى از مفسرين چنين برمى آيد كه از جملۀ «لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ» استفاده كرده و خواسته است بفرمايد آن هايى كه كفر ورزيده اند از اين لحظه تا ابد ديگر ايمان نخواهند آورد هم چنان كه آن ها كه ايمان آورده اند بر ايمان خود استوار و دائم خواهند بود.(1) ليكن نظر وى صحيح نيست، زيرا در اين كلام همه عنايت در اين است كه بيان كند كفار از اين به بعد ديگر ايمان نخواهند آورد، و

ص: 101

اما ايمان مؤمنين مورد عنايت نيست مگر صرف تحقق آن. و اما دوام و ثبات آن مورد بحث نيست، و استثناى «إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ» نيز هيچ دلالتى بر بيش از اصل تحقق ندارد، و از ثبات و دوام آن ساكت است.(1)

از آيۀ مورد بحث استفاده مى شود كه اولا كفار در هر جا و هر زمان كه اميد ايمان آوردن در آن ها باشد معذب نمى شوند، و بلا بر آنان نازل نمى شود، وقتى عذاب نازل مى شود كه كفر در دل هاشان ملكه شده و پليدى شرك با خونشان عجين شده باشد، به طورى كه ديگر هيچ اميدى به ايمان آوردنشان نباشد در اين هنگام است كه كلمه عذاب بر آنان محقق مى گردد.

و ثانيا نفرينى كه خداى تعالى در سوره نوح، از نوح(علیه السلام) حكايت كرده كه گفت: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً»؛(2) «در زمانى واقع شده كه هنوز فرمان ساختن كشتى از ناحيه خداى تعالى صادر نشده بود، و نيز بعد از خبر ياس آورى واقع شده كه خداى تعالى به او داده و فرمود: «و از اين به بعد ديگر منتظر ايمان آوردن كفار مباش.»

پس آيات سوره نوح نفرينى را حكايت مى كند كه بعد از تحقق مضمون آيۀ

ص: 102

مورد بحث و قبل از تحقق مضمون آيۀ «وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ... آن هم مُغْرَقُونَ» واقع شده است.

براى اين كه نوح(علیه السلام) همان طور كه بعضى از دانشمندان گفته اند- نمى دانسته كه كفار در آينده نيز ايمان نخواهند آورد، و از طريق عقل نيز راهى به اين علم نداشته، چون جزء غيب هاى عالم بوده و تنها راهى كه به اين علم و آگهى داشته طريق نقل بوده، كه همان طريق وحى است پس نوح(علیه السلام) قبل از نفرين و درخواست عذاب، از طريق وحى خداى تعالى به وى كه ديگر از كفار كسى ايمان نخواهد آورد آگاه شده كه نه خود كفار ايمان مى آورند و نه از نسلشان مؤمنى پديد مى آيد، پس در حقيقت در دعايش همان مطلبى را كه به وى وحى شده بود ذكر كرد، و عرضه داشت: پروردگارا! از اين كفار و نسلشان ديگر مؤمنى نخواهد آمد. و وقتى كه خداى تعالى نفرينش را مستجاب كرد و خواست تا كفار را هلاك كند، دستورش داد تا كشتى و سفينه اى بسازد و به كفار خبر دهد كه به طور حتم غرق خواهند شد.

«وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا وَ لا تُخاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا آن هم مُغْرَقُونَ» كلمۀ «فلك»- به ضمه فاء- به معناى سفينه است، چه يك سفينه و چه چند سفينه، به خلاف كلمۀ «سفينه" كه به معناى يك كشتى است، و در مورد چند كشتى مى گوييم:

«سفن»، و كلمۀ «أعين» جمع قله عين است.

و اگر بپرسى چرا خداى تعالى براى خود، ديدگان بسيارى اثبات كرده و فرموده: به نوح گفتيم كه كشتى را در جلو چشم هاى بسيارى كه ما داريم بساز،

ص: 103

با اين كه خداى تعالى اصلا چشم ندارد، تا چه رسد به اين كه چشم هاى بسيارى داشته باشد.

در پاسخ مى گوئيم كلمۀ «عين؛ چشم» در مورد خداى تعالى به معناى مراقبت و كنايه از نظارت است، و استعمال جمع اين كلمه يعنى كلمۀ «اعين» براى فهماندن كثرت مراقبت و شدت آن است، و ذكر كلمه: «أعين" قرينه است بر اين كه مراد از وحى در كلمۀ «وحينا» وحى لفظى و بيانى كه فرمان «وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ...» با آن نازل شده نيست.

و خلاصه كلام اين كه كلمۀ «أعين» به ما مى فهماند كه منظور اين نيست كه ما به نوح گفتيم كشتى را در تحت مراقبت ما و طبق فرمان لفظى ما بساز، بلكه منظور اين است كه ما به نوح گفتيم كشتى را در تحت مراقبت ما و طبق هدايت عملى ما و راهنمايى ما بساز، پس مراد از وحى در كلمۀ «و وحينا» هدايت عملى به وسيلۀ تأييد روح القدس است، كه به وى اشاره كند به اين كه اين كار را اين طور انجام بده و آن ديگرى را فلان جور.

و خلاصه همان هدايت عملى كه خداى تعالى در مورد تمامى امامان از آل ابراهيم به كار برده، و در باره اش فرموده: «وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ»(1)، و ما در مباحث سابق به وجود چنين وحيى غير وحى لفظى اشاره نموديم، در آينده نيز در تفسير سوره انبياء متعرض اين بحث مى شويم ان شاء اللَّه تعالى.

ص: 104

و معناى اين كه فرمود: «وَ لا تُخاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا» اين است كه دربارۀ ستم كاران از من چيزى كه شر و عذاب را دفع مى كند مخواه، و براى برگشتن بلا از آنان شفاعت مكن، زيرا قضا و حكمى را كه رانده ايم قضاى فصل و حكم حتمى است، و با اين جمله دو نكته روشن مى شود يكى اين كه جملۀ «انَّهم مُغْرَقُونَ» كار تعليل را مى كند، حال يا فقط تعليل جملۀ «وَ لا تُخاطِبْنِي»، و يا تعليل مجموع جمله هاى «وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا وَ لا تُخاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا»، نكتۀ ديگرى كه روشن شد اين است كه جملۀ «وَ لا تُخاطِبْنِي...» كنايه از شفاعت است.

جمادات نيز ممكن است.(1) و اما راغب در معناى اين كلمه در مفرداتش گفته: وقتى گفته مى شود" سخرت منه" و هم چنين" استسخرته" معنايش اين است كه من او را مسخره كردم، و در كلام خداى تعالى نيز چند جا استعمال شده يكى در اين آيه كه مى فرمايد: «إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَما تَسْخَرُونَ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ»، و يكى ديگر آن جا كه مى فرمايد: «بَلْ عَجِبْتَ وَ يَسْخَرُونَ»، و بعضى گفته اند: «رجل سخرة» - به ضمه سين و فتح خاء- يعنى كسى كه ديگران را مسخره مى كند، و «رجل سخرة» - به ضمه سين و سكون خاء- يعنى كسى كه ديگران مسخره اش كرده باشند، و كلمۀ «سخريه» - به ضمه سين- و هم چنين كلمۀ «سخريه» - به كسره سين- به آن عملى گفته مى شود كه مسخره كننده در مسخرگى خود استفاده مى كند.(2)

جملۀ «وَ يَصْنَعُ الْفُلْكَ» هر چند صيغه مضارع است، ولى از نظر معنا حكايت حال گذشته است، و معنايش اين است كه نوح در حالى كه كشتى را مى ساخت مردم دسته دسته آمده بالاى سرش مى ايستادند و مسخره اش مى كردند، و آن جناب در برابر دعوت الهى خود و اقامه حجت بر عليه آنان همه آن آزارها را تحمل مى كرد، بدون اين كه فشل و سستى و انصرافى از خود نشان دهد.

و جملۀ «وَ كُلَّما مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ» حال از فاعل" يصنع" است،- كه همان نوح(علیه السلام) باشد، - و معناى آن اين است كه نوح(علیه السلام) كشتى را مى ساخت [مسخره كردن قوم نوح(علیه السلام)، كشتى ساختن او را و جواب آن حضرت

ص: 106

به آنان] در حالى كه هر دسته از سران مردم بر او گذشته و مسخره اش مى كردند، و كلمۀ «ملا» در خصوص اين جمله، به معناى جماعتى است كه مورد اعتناى مردم باشند، (گو اين كه در موارد ديگر به معناى درباريان است) و اين آيه دلالت دارد بر اين كه مردم زمان نوح(علیه السلام) براى مسخره كردن آن جناب دسته دسته مى آمدند، و نيز دلالت دارد بر اين كه آن جناب كشتى را پيش روى مردم مى ساخته، و محل كارش سر راه عموم مردم بوده است.

«قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَما تَسْخَرُونَ»؛ اين قسمت از آيۀ شريفه به منزله جواب از سؤالى تقديرى است، گويا كسى پرسيده نوح در برابر مسخرگى هاى كفار چه گفت؟

در پاسخ فرموده: نوح گفت: اگر شما ما را مسخره مى كنيد ما نيز شما را مسخره خواهيم كرد. و به همين جهت جمله مزبور را بدون حرف عطف آورد تا معلوم كند كه معطوف به ما قبل نيست، بلكه مربوط به سؤالى مقدر است.

در جمله مورد بحث نفرمود: «ان تسخروا منى فانى اسخر منكم- اگر شما مرا مسخره كنيد من (نيز) شما را مسخره مى كنم" تا هم از خود دفاع كرده باشد و هم از مؤمنين و گروندگان به خود، و چه بسا از همين تعبير فهميده شود كه آن جناب در ساختن كشتى از اهل و گروندگان خود كمك مى گرفته و در هنگام گفتن اين سخن، يارانش نيز حضور داشته اند، و سخريه كفار سخريه آنان نيز بوده، در نتيجه كلام اين ظهور را دارد كه كفار گروه گروه از كارگاه نوح عبور مى كرده اند و در حالى كه آن جناب و يارانش مشغول ساختن كشتى بودند، مسخره اش كرده و نسبت جنون و

ص: 107

حواس پرتى به او مى دادند، پس هر چند كفار در استهزايشان جز از نوح نامى نبردند، و ليكن استهزاى آنان شامل مؤمنين به آن جناب نيز مى شده.

صرف نظر از اين ظهور، طبع و عادت نيز اقتضاء مى كند كه كفار، پيروان آن جناب را نيز استهزاء كنند، همان طور كه خود او را مسخره مى كردند، براى اين كه نوح و پيروانش اجتماع واحدى بودند كه معاشرت آنان را به يكديگر مرتبط مى كرده، هر چند كه مسخره كردن پيروان آن حضرت در حقيقت مسخره كردن خود آن جناب بود، اما چون اصل و پايه اى كه دعوت به توحيد قائم به آن بود همان نوح(علیه السلام) بود، و لذا گفته شد: «سخروا منه- او را مسخره كردند.»

و نفرمود: «سخروا منه و من المؤمنين- او و مؤمنين را مسخره كردند.»

در اين آيه سؤالى به ذهن مى آيد، و آن اين است كه اگر سخريه عمل زشتى است چرا نوح(علیه السلام) به كفار فرموده ما شما را مسخره مى كنيم، و اگر بد نيست چرا آيه كفار را ملامت مى كند بر اين كه نوح را مسخره مى كردند؟ جوابش اين است كه آن چه از سخريه زشت است ابتدايى آن است و اما اگر جنبه مجازات و تلافى باشد آن هم در جايى كه فايده اى عقلايى از قبيل پيشبرد هدف و اتمام حجت بر آن مترتب شود زشت نيست و به همينجهت قرآن كريم در جاى ديگر نسبت سخريه را به خود خداى تعالى داده و فرموده: «فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ»(1).

ص: 108

نكتۀ ديگرى كه در آيۀ مورد بحث است اين است كه با آوردن جملۀ «كَما تَسْخَرُونَ" مماثلت و به يك اندازه بودن سخريه را معتبر فرموده است.

«فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقِيمٌ» سياق آيه حكم مى كند به اين كه حرف «فاء" براى اين بر سر جملۀ «فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ» آمده كه مطلب را متفرع بر جمله شرطيه قبل يعنى: «إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ» بسازد، و بفهماند كه جمله مورد بحث متن همان سخريه اى است كه نوح(علیه السلام) از كفار كرده، و به عبارت ساده تر اين كه سخريه آن جناب از كفار همين بوده كه به آنان فرموده: «آن عذابى كه وعده اش را داده ام گريبان هر كس را بگيرد خوارش مى سازد" و جملۀ «مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ...»، متعلق به جملۀ «تعلمون» است تا معلوم آن علم باشد، يعنى به زودى مى دانيد كه «مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ».

و معناى آيه اين است كه اگر ما را مسخره كنيد ما نيز شما را مسخره مى كنيم يعنى مى گوييم به زودى خواهيد فهميد كه چه كسى دچار عذاب مى شود ما و يا شما؟ و اين قسم سخريه، سخريه با سخن حق است.

و در جملۀ «مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ» منظور از عذاب، عذاب دنيوى است كه موجب انقراض و ريشه كن شدن مى شود، و آن همان عذاب غرق است كه سرانجام آن قوم كافر را منقرض نموده و خوار و ذليل كرد، و مراد از «عذاب مقيم» در جملۀ «وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذابٌ مُقِيمٌ» عذاب آتش در آخرت است كه عذابى است ثابت و دائمى، دليل بر گفتار ما نيز كه گفتيم عذاب اول دنيوى و عذاب دوم اخروى است، مقابله اى است كه در اين دو واقع شده، و كلمه عذاب- به صورت نكره يعنى بدون الف و لام در عبارت- تكرار شده و اولى توصيف به اخزاء و دومى به اقامه شده.

ص: 109

و چه بسا كه بعضى (1)

از مفسرين جملۀ «فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ» را جمله اى تام گرفته و گفته اند متعلق اين جمله در عبارت نيامده و نفرموده چه چيز را مى دانند و آن گاه جملۀ «مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ» را ابتداى كلام نوح گرفته اند، ليكن، اين توجيه و تفسير از سياق آيه دور است.

كه تنور جنگ گرم شد و آتش جنگ شعله ور گرديد، پس اين كه فرمود: «حَتَّى إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ» معنايش اين است كه وضع نوح و قومش به همان منوال ادامه داشت، تا آن كه امر ما آمد، يعنى امر ربوبى تحقق يافته و متعلق به آنان گرديد و آب از تنور جوشيد، و يا غضب الهى شدت گرفت كه در آن هنگام ما به نوح چنين و چنان گفتيم.

و در معناى كلمۀ «تنور» اقوال ديگرى نيز هست كه از فهم به دور است، مثل قول آن مفسرى كه گفته مراد از تنور طلوع فجر است، و معناى آيه اين است كه «امر به همان منوال بود تا آن كه امر ما آمد، و فجر كه لحظه اول عذاب بود طلوع كرد" و قول آن مفسر ديگر كه گفته مراد از تنور بلندترين نقطه زمين و مشرف ترين آن است و معناى آيه اين است كه آب از نقاط بلند زمين فوران كرد، و قول بعضى ديگر كهگفته اند تنور به معناى همه روى زمين است.(1)

«قُلْنَا احْمِلْ فِيها مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ»؛ يعنى ما به نوح دستور داديم كه از هر جنسى از اجناس حيوانات يك جفت يعنى يك نر و يك ماده سوار بر كشتى كن.

«وَ أَهْلَكَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ»؛ يعنى و اهل خود را نيز سوار كن، و اهل هر كس عبارتند از افرادى كه مختص وى باشند نظير همسر و فرزند و همسر فرزندان و اولاد آنان «إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ»، يعنى مگر آن افرادى كه اهل تو هستند، و ليكن فرمان و عهد ما در سابق بر هلاكت آنان گذشته است. و منظور از اين اهل كه قرار شده هلاك گردند يكى همسر خائن آن جناب بوده، به دليل اين كه قرآن كريم در آيه اى ديگر فرموده: «ضَرَبَ اللَّهُ مثلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا

ص: 111

تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما»(1)، و ديگرى پسر نوح بوده كه خداى تعالى در آيات بعد، داستان او را بيان مى كند، و نوح(علیه السلام) مى پنداشته كه استثناء تنها مربوط به همسرش است، بدين جهت خداى تعالى آن را برايش بيان كرده و فرمود كه او اهل تو نيست، او عملى غير صالح است، بعد از اين بيان الهى فهميد كه فرزندش نيز از كسانى است كه ظلم كرده.

«وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ»؛ يعنى غير اهلت آنان كه از قوم تو به تو ايمان آوردند را نيز سوار كشتى كن، و اما اين كه گفت غير اهلت را سوار كشتى كن، براى اين بود كه اهل آن جناب را قبلاً در جملۀ «و اهلك» بيان كرده بود، و در آخر فرموده كه از قوم نوح جز اندكى به وى ايمان نياورده بودند.

در اين جملۀ اخير فرمود: «وَ ما آمَنَ مَعَهُ» و نفرمود: «و ما امن به»، براى اين كه اشاره كند به اين كه منظور از ايمان آوردن به نوح، ايمان آوردن قوم نوح و خود نوح به خداى تعالى است، و اين تعبير مناسب تر بوده به مقامى كه آيۀ شريفه داشته، چون آيۀ شريفه در اين مقام است كه بفرمايد خداى تعالى چه كسانى را از بلاى غرق نجات داد، و ملاك اين نجات دادن هم ايمان به خداى تعالى و خضوع در برابر ربوبيت حضرتش بود، و هم چنين اگر فرمود: «الا قليل» و نفرمود: «الا قليل منهم»، براى اين بود كه بفهماند ايمان آورندگان، فى نفسه اندك بودند نه در مقايسه با قوم، چون در مقايسه با همه قوم بسيار اندك بودند، به حدى كه نمى شد گفت اين چند نفر اندك از آن قومند.

ص: 112

مرتبط مى سازد، همين عمل باعث مى شود كه آن فعل و يا آن امر از هلاكت و فساد محفوظ گشته و از ضلالت و خسران مصون بماند.

آرى همان طور كه خداى تعالى فنا و بطلان و گمراهى و خستگى نمى پذيرد، چون رفيع الدرجات و داراى مقاممنيع و بلند است، هم چنين امرى و فعلى هم كه مرتبط به او- جل و علا- شده قهرا از گزند عوارض سوء مصون مى ماند.

پس نوح(علیه السلام) حركت و سكون كشتى را معلق به نام خدا كرد، و با در نظر گرفتن اين كه سبب ظاهرى نجات كشتى همين دو سبب يعنى حركت و سكون صحيح كشتى است، وقتى اين دو سبب كارگر مى افتد كه عنايت الهى شامل حال سرنشينان كشتى باشد، و شمول اين عنايت به اين است كه مغفرت الهى شامل خطاهاى سرنشينان گردد، تا زمينه براى رحمت الهى فراهم گشته، از غرق نجات يابند و آزاد و آسوده در زمين زندگى كنند، و چون زمينه چنين زمين هاى بود، لذا نوح(علیه السلام) اشاره كرد به اين كه به اين خاطر، من حركت و سكون كشتى را وابسته به نام خدا كرد كه پروردگارم غفور و رحيم است، «إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ رَحِيمٌ»، او است كه مى تواند مجرا و مرساى كشتى را از اختلال و اشتباه حفظ كند، و در نتيجه با مغفرت و رحمت او كشتى از غرق حفظ شود.

و نوح اولين انسانى است كه خداى تعالى گفتن بسم اللَّه را در كتاب مجيدش از او حكايت كرده، پس او اولين كسى است كه تمسك به نام كريم خدا را فتح باب نموده، هم چنان كه او اولين كسى است كه بر مسألۀ توحيد اقامه حجت نموده، و اولين كسى است كه كتاب و شريعتى آورده، و اولين كسى است كه در صدد بر آمده تا اختلاف طبقاتى مجتمع بشرى را تعديل نموده و تناقض را از آن بر طرف نمايد.

ص: 114

و معنايى كه ما براى جملۀ «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها» كرديم مبنى بر اين بود كه گفتار، گفتار نوح(علیه السلام) باشد و نيز دو كلمۀ «مجرى» و «مرسا» مصدر ميمى باشند، ولى بسيارى از مفسرين چه بسا احتمال داده باشند كه «اين گفتار» گفتار خود نوح نبوده، بلكه كلام همراهان نوح باشد و نوح به آنان دستور داده باشد كه هنگام سوار شدن، اين كلمه شريفه را بگويند و يا احتمال داده باشند كه دو كلمۀ «مجرى و مرسا» اسم زمان و مكان باشند كه در اين صورت معناى آيه طورى ديگر مى شود(1).

زمخشرى در كشاف، در تفسير اين آيه گفته (2) ممكن است اين سخن كلامى واحد باشد و ممكن هم هست كه دو كلام باشد، وجه واحد بودنش اين است كه جملۀ «بِسْمِ اللَّهِ» متصل باشد به جملۀ «اركبوا» و حال باشد از «واو» جمع كه در اين صورت شكل جملۀ «قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ» مى شود و معنايش اين مى شود كه سوار كشتى شويد در حالى كه نام خدا را ببريد، و يا در هنگام به حركت در آمدن كشتى و كنده شدنش از زمين و هنگام ايستادنش بسم اللَّه بگوييد حال يا به خاطر اين كه دو كلمۀ «مجرى» و «مرسا» اسم زمانند، و يا به خاطر اين كه مصدر ميمى و به معناى اجرا و ارساءاند كه در تقدير كلمۀ «وقت» بر آن دو اضافه شده و در نتيجه عبارت مجراها و مرساها «وقت اجراءها و ارساءها» بوده، همان طور كه «خفوق النجم» به معناى وقت حركت و گردش ستاره، و «مقدم الحاج» به معناى وقت آمدن حاجيان است.

ص: 115

ممكن هم هست اين دو كلمه اسم مكان و به معناى مكان اجراء و مكان ارساء باشند، و اگر منصوب خوانده شده اند يا به خاطر فعلى باشد كه در معناى بسم اللَّه خوابيده (و آن فعل، يا ابتداء مى كنم است و يا استعانت مى جويم، و يا هر فعل ديگرى كه بر اراده قول دلالت كند.

و وجه دو كلام بودنش اين است كه جملۀ «بسم اللَّه»، خبر مقدم و دو كلمه مجراها و مرساها مبتداى مؤخر باشند، و اين مبتداء و خبر كه به اصطلاح «مقتضبه»(1)

هستند، يك كلام «قالَ ارْكَبُوا فِيها» باشد و كلام ديگرش «بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها»، يعنى نوح گفت: سوار بر كشتى بشويد كه سكونش در روى زمين و كنده شدنش از زمين و به حركت در آمدنش بر روى آب به نام خدا است، در روايت نيز آمده: همين كه كشتى خواست حركت كند نوح گفت: «بسم اللَّه» آن گاه كشتى به حركت در آمد و وقتى خواست بر روى زمين قرار گيرد نيز گفت: «بسم اللَّه» پس كشتى روى زمين قرار گرفت.

احتمال هم دارد كه كلمۀ «اسم» به عنوان تقحيم (2) ذكر شده باشد، هم چنان كه شاعر در شعر خود گفته: «ثم اسم السلام عليكما»، و تقدير كلام «باللَّه مجراها و مرسيها» بوده.

ص: 116

زمخشرى سپس گفته: دو كلمه مجرى و مرسا، هر دو به فتحه ميم نيز قرائت شده اند، كه در اين صورت يا مصدر ميمى از مادۀ «جرى» و ماده «رسى» است، و يا اسم زمان و مكان از آن ها است، و مجاهد هر دو كلمه را به ضمه ميم قرائت كرده تا اسم فاعل از ماده اجراء و ارساء باشند، و محل آن دو را مجرور گرفته تا دو صفت براى لفظ اللَّه باشند چون كلمه اللَّه نيز مجرور به حرف باء است.(1) «وَ هِيَ تَجْرِي بِهِمْ فِي مَوْجٍ كَالْجِبالِ» ضمير «هى» به سفينه بر مى گردد، و كلمۀ «موج» مانند كلمۀ «تمر» اسم جنس است، و يا به طورى كه گفته شده جمع كلمۀ «موجة» است، و موجه به معناى قطعه عظيمى از آب است كه از آب هاى اطراف خود بالاتر رفته باشد، و در آيۀ شريفه به طورى كه ديگران نيز گفته اند اشاره اى است به اين كه كشتى نوح روى آب حركت مى كرده، نه اين كه همانند ماهيان دريا در جوف آب شناور بوده باشد- چنآن چه بعضى چنين گفته اند.

«وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ وَ كانَ فِي مَعْزِلٍ يا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنا وَ لا تَكُنْ مَعَ الْكافِرِينَ» كلمۀ «معزل» اسم مكان از عزل است، كه همانا پسر نوح، خود را از پدرش و از مؤمنين كنار كشيده بود، و در جايى قرار داشته كه به پدر نزديك نبوده است، و به همين جهت تعبير به «نداء» كه مخصوص صدا زدن از دور است آورده و فرموده: «وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ» و نفرموده: «و قال نوح لابنه؛ نوح به پسرش گفت.»

كرده بود از همان دور صدا زد (و در ندايش گفت: «يا بنى»، و كلمۀ «بنى» مصغر - كوچك شده - كلمۀ «ابنى» است، كه به معناى «پسرم» مى باشد، قهرا كلمۀ «بنى" معناى پسركم را مى دهد، و اضافه كردن اين كلمه بر ياى متكلم براى اين است كه بر شفقت و مهربانى گوينده دلالت كند و به پسر بفهماند كه پدرش او را دوست مى دارد و خير او را مى خواهد). و گفت: اى پسرك من، با ما سوار بر كشتى شو، و با كافران مباش، و گرنه در بلاء شريك آنان خواهى شد، همان طور كه در همنشينى و سوار نشدن بر كشتى شريك آن هايى، و نوح(علیه السلام) در اين گفتارش نفرمود «و لا تكن من الكافرين؛ از كافران مباش» براى اين كه خيال مى كرد مسلمان است، چون از نفاق دلش خبر نداشت و نمى دانست كه او تنها به زبان مسلمان و مؤمن است، بدين جهت بود كه او را صدا زد تا با مسلمانان باشد و سوار بر كشتى شود و خلاصه اگر از كفر درونى پسرش اطلاع مى داشت او را صدا نمى زد.

«قالَ سَآوِي إِلى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ قالَ لا عاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ» راغب گفته كلمۀ «ماوى» مصدر ميمى از فعل «أوى – ياوى - اويا و ماوى» است، وقتى مى گويى: «أوى الى كذا» معنايش اين است كه فلانى خود را منضم به فلان كس يا فلان چيز كرد، مضارعش «ياوى» و مصدرش «اوى» و باب افعالش «آوى – يؤوى – ايواء» است، يعنى فلانى را منضم به خود كرد.(1) و معناى آيه اين است كه پسر نوح در پاسخ دعوت پدرش و در رد فرمان او گفت: من به زودى به كوهى منضم مى شوم تا مرا از آب حفظ كند و در آب غرق نشوم نوح گفت: امروز هيچ حافظى از بلاى خدا وجود ندارد، زيرا امروز غضب خدا شدت يافته و اين قضاء رانده شده

ص: 118

كه تمامى اهل زمين به جز كسانى كه به خود او پناهنده شوند غرق گردند، امروز نه هيچ كوهى عاصم و حافظ است و نه چيز ديگرى.

بعد از اين گفتگو فاصله زيادى نشد كه موج، بين نوح و پسرش فاصله شد و پسرش از غرق شدگان بود، و اگر موج بين آن ها فاصله نمى شد و گفتگويشان ادامه مى يافت به كفر پسرش واقف مى شد و از او بيزارى مى جست.

در اين كلام اشاره اى است به اين كه سرزمينى كه نوح و مردمش در آن زندگى مى كردند سرزمين كوهستانى بوده و رفتن يك انسان به بالاى بعضى از كوه ها مئونه زيادى نمى خواسته است.

معينى در سرزمين موصل است و اين كوه معين در يك رشته جبالى واقع شده كه آخرش به سرزمين «ارمينيه» منتهى مى شود، كه به سلسله جبال «آرارات» معروف است.(1)

و جملۀ «وَ قِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِي ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعِي» ندايى است كه از ساحت عظمت و كبريايى حق تعالى صادر شده، و اگر نام حضرتش را نبرد و نفرمود: «و قال اللَّه يا ارض ابلعى...» به منظور تعظيم بوده، و دو صيغه امرى كه در اين جمله است يعنى امر «ابلعى» و امر «اقلعى» امر تكوينى است، همان امرى كه كلمۀ «كن» حامل آن است، و از مصدر صاحب عرش، خداى تعالى صادر مى شود، و همه مى دانيم كه وقتى اين كلمه در مورد چيزى صادر شود بدون فاصله اى زمانى آن امر محقق مى شود، و در مورد بلعيده شدن آب طوفان به وسيلۀ زمين نيز چنين شد، زمين ديگر نجوشيد، آسمان هم نباريد.

و در اين آيه دلالتى است بر اين كه در داستان طوفان نوح به امر الهى، هم زمين در طغيان آب دخالت داشته و هم آسمان هم چنان كه در جاى ديگر فرموده: «فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُوناً فَالْتَقَى الْماءُ عَلى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ».(2) جملۀ «غِيضَ الْماءُ» به معناى آن است كه آب كم شده و از ظاهر زمين به باطن آن.

فرو رفت، و زمين كه تا آن لحظه در زير آب فرو رفته بود پديدار شد، و اين

ص: 120

حادثه مى تواند حادثه اى طبيعى باشد به اين كه مقدارى از آب در گودالهاى زمين جمع شود، و درياها و درياچه هايى را تشكيل دهد، و مقدارى هم در داخل زمين فرو رود.

و جملۀ «وَ قُضِيَ الْأَمْرُ» معنايش اين است كه آن وعده اى كه خداى تعالى به نوح داده بود كه قوم وى را عذاب كند منجر و قطعى شد و آن قوم غرق شده و زمين از لوث وجودشان پاك گرديد، و به قول بعضى آن چه أمر «كن» به آن تعلق گرفته بود محقق گرديد، پس تعبير «قضاء امر» همان طور كه به معناى صادر شدن حكم و جعل آن استعمال مى شود، در معناى امضاء و انفاذ حكم و محقق ساختن آن در خارج نيز استعمال مى گردد، منتهى چيزى كه هست اين است كه چون قضاى الهى و حكم او عين وجود خارجى است، قهرا جعل حكم و انقاذ آن هر دو يكى خواهد بود و اختلافى اگر باشد صرفا از نظر تعبير است.

جملۀ «وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ» به اين معنا است كه كشتى نوح بر بالاى كوهى از كوه ها و يا بر بالاى كوه جودى كه كوهى است معهود نشست. و اين جمله خبر مى دهد از اين كه ماجراى طوفان كه نوح و گروندگان به وى ناظر آن بودند خاتمه يافت.

«وَ قِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»؛ يعنى خداى عزّ و جلّ فرمود دورى باد نصيب مردم ستم گر. و اين جمله مى خواهد بفهماند كه خداى تبارك و تعالى آن قوم را از دار كرامت خود يعنى از بهشت دور كرد، و پاسخ اين سؤال كه چرا در اين جا نفرمود: «قال اللَّه بعدا للقوم الظالمين» همان جوابى است كه در تعبير «قِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِي» داديم.

ص: 121

امر در جملۀ «بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ» كه تقديرش ابعدوا بعدا است نيز مانند دو امر قبل از آن، يعنى «ابلعى و اقلعى» امر تكوينى خداى تعالى بوده نه امر تشريعى، كه گفتيم امر تكوينى او عين ايجاد و انفاذ او است، پس همين كه اين امرها از مقام ربوبى صادر شد بلا فاصله زمين و آسمان به خروش آمدند، و قوم نوح غرق گشتند و در نتيجه در دنيا گرفتار خوارى و در آخرت مبتلا به خسران شدند، هر چند كه از وجهى ديگر، اين امر از جنس امرى تشريعى بوده، زيرا متفرع بر مخالفت قوم بوده، ساده تر بگويم از آن جا كه قوم نوح دستور الهى به ايمان و عمل صالح را مخالفت كردند نتيجه و فرعش اين شد كه خداى تعالى با امرى تكوينى كه از مخالفت امرى تشريعى نشات گرفته بود، آن فرامين را صادر فرمود تا جزاى آنان در برابر تكبر و استعلايشان بر خداى عزّ و جلّ باشد.و در چشم پوشى از ذكر فاعل در سه جملۀ «وَ قِيلَ يا أَرْضُ...»، و جملۀ «وَ قُضِيَ الْأَمْرُ»، و جملۀ «وَ قِيلَ بُعْداً...» در خصوص آيۀ مورد بحث وجه ديگرى هست كه مشترك است بين هر سه و آن اين است كه اين امور سه گانه به قدرى عظيم و دهشت آور است كه كسى جز خداى تعالى قادر به ايجاد آن نيست و چون هر شنونده اى مى داند كه فاعل آن ها خداى واحد قاهرى است كه در امرش شريك ندارد، لذا فاعل را ذكر نفرمود چون ذكر فاعل براى اين است كه ذهن شنونده جاى ديگر نرود، ولى در اين گونه امور ذهن كسى متوجه غير خداى تعالى نشده و فاعل براى كسى مشتبه نمى گردد. و خلاصه كلام اين كه همه مى دانند كار، كار خداى تعالى است چه نامش برده بشود و چه نشود.

در جملۀ «غيض الماء» نيز فاعل آن كه زمين است به همين جهت ذكر نشده

ص: 122

چون وقتى گفته مى شود «آب فرو رفت» همه مى دانند كه زمين آن را فرو برده. و هم چنين در جملۀ «وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ» به خاطر معلوم بودن فاعل كه سفينه باشد آن را حذف كرد و نفرمود:

«و استوت السفينة على الجودى». و باز به خاطر همين نكته فرمود: «دورى نصيب ستم كاران باد" و نام ستم كاران را نبرد، چون براى شنونده معلوم بود كه منظور همان قوم نوح است و نيز نام نجات يافتگان را نبرد چون شنونده مى دانست نجات يافتگان، نوح و همراهان وى در كشتى بودند.

«ابلعى» به زمين، فرمان «اقلعى» را به آسمان داده منظور از اقلاع آسمان اين بوده كه از ريختن آب باز ايستد و ديگر نبارد.

بنا بر اين در آيۀ كريمه، اجتماع اسباب ايجاز - كوتاه گويى - و توافق لطيفى در بين آن اسباب وجود دارد، همان طور كه آيۀ شريفه در موقف عجيبى از بلاغت معجزه آساى قرآنى قرار دارد، بلاغتى كه عقل را حيران و دهشت زده مى كند، گو اين كه همه قرآن بلاغتى معجزه آسا دارد، ليكن خصوص اين آيۀ شريفه آن قدر بليغ و مشتمل بر نكاتى ادبى است كه رجال ادب و متخصصين بلاغت پيرامون خصوص اين آيه بحث ها كرده و در آب هاى بى كران اين دريا شناورى ها نموده، لؤلؤهايى استخراج نموده اند، تازه خود آنان در آخر اعتراف كرده اند كه آن چه استخراج كرده اند در مثل نظير مشتى آب از دريايى بى كران و يا مشتى ريگ از بيابانى ريگزار است.

«وَ نادى نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ» اين آيۀ شريفه دعائى است كه نوح براى پسرش كرده، البته آن پسرى كه از سوار شدن بر كشتى تخلف ورزيد، و آخرين بارى كه نوح او را ديد همان روزى بود كه با ياران خود سوار بر كشتى شد، و ديد كه او در كنارى ايستاده صدايش زد كه پسرم بيا سوار كشتى شو، ولى او نپذيرفت و بعد از آن كه طوفان شروع شد و موج بين او و پسرش حائل شد، در اين هنگام به خيال اين كه او نيز مانند ساير فرزندانش به خدا ايمان دارد و چون قبلاً از خداى تعالى اين وعده را شنيده بود كه اهل او را نجات مى دهد لذا او را صدا زد، و گرنه اين كار را نمى كرد.

و اگر در آيۀ شريفه آمده كه: «وَ نادى نُوحٌ رَبَّهُ»؛ «نوح پروردگار خود را نداء كرد.» و نفرموده: «و سأل نوح ربه؛ نوح از پروردگار خود درخواست كرد» و یا «و قال

ص: 124

نوح؛ نوح گفت» و يا «و دعا نوح؛ نوح دعا كرد»، براى اين است كه نوح(علیه السلام) در آن لحظه دچار اندوه شديدى از هلاكت فرزند خود بوده، و از اين تعبير مى فهميم كه آن جناب صداى خود را به استغاثه و دعا بلند كرده و اين عكس العمل از كسى كه دچار اندوه شديد باشد امرى طبيعى است، و درخواست نوح از خداى تعالى كه جملۀ «وَ نادى نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي...» آن را بيان مى كند، هر چند كه در اين آيات بعد از جملۀ «وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ...» آمده، و هر چند ظاهرش اين است كه اين استغاثه و دعاى نوح بعد از غرق شدن كفار و فرو نشستن طوفانبوده ليكن مقتضاى ظاهر حال اين است كه استغاثه وى بعد از حائل شدن موج بين او و فرزندش واقع شده باشد، پس اگر در اين آيات آن استغاثه را بعد از تمام شدن ماجرا ذكر كرده، براى اين بوده كه به بيان همه جزئيات داستان در يك جا عنايت داشته، جزئياتى كه همه اش هول انگيز است، تا نخست اصل داستان را به طور كامل در يك آيه بيان كند و سپس به بعضى جهات باقيمانده بپردازد.

نوح(علیه السلام) فرستاده خداى تعالى و يكى از انبياى اولوا العزم - يعنى صاحب شريعت - بوده، و چنين كسى به طور مسلم عالم به مقام خداى تعالى و عارف به آن و بصير به موقف عبوديت خود بوده، علاوه بر همه اين ها ظرف گفتگويى كه نوح با پروردگارش داشته ظرف معمولى نبوده، بلكه ظرفى بوده كه آيات ربوبيت خداى تعالى و قهر و غضب الهى به حد اكمل ظهور يافته و تمام دنيا و اهل دنيا در زير آب فرو رفته و غرق شده اند، و از ساحت عظمت و كبريايى خداى تعالى نداء شده كه: ستم كاران از رحمت من دور شوند. در چنين جوى چطور ممكن است نوح(علیه السلام)

ص: 125

براى پسرش دعا كند؟ و ادب عبوديت چگونه اجازه مى دهد كه او خواست دل خود را كه همان نجات فرزند است به طور صريح و پوست كنده در ميان بگذارد؟

پسرم اهل من است. و اين خطاب را با كلمۀ «ربى» ادا كرد تا رحمت پروردگارش را به سوى خود جلب كند، چون اين كلمه دلالت بر استرحام و طلب رحم و شفقت دارد. و نيز گفت: «ابنى» كه در آن «ابن» به «ياء» متكلم اضافه شده، تا حجتى باشد بر كلمۀ «من اهلى»، و در حقيقت گفته باشد كه اين جوان اهل من است، زيرا پسر من است، و اين كه جملۀ «وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ» را با «ان» و «لام جنس» تأكيد كرد - با اين كه ممكن بود بگويد: «و وعدك حق»- براى اين بود كه با آوردن حرف «إن» و الف و لام جنس، حق ايمان را اداء كرده باشد.

و اين دو جمله يعنى جملۀ «إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي» و جملۀ «وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ» وقتى به يكديگر منضم شوند نتيجه مى دهند كه بايد پسرش نجات يابد، و جا داشت خود آن جناب نتيجه گيرى نموده بگويد پس او را نجات ده، ليكن از اين دو جمله اش نتيجه گيرى نكرد، تا در مقام عبوديت، رعايت ادب را كرده باشد، و چون هيچ كس به جز خداى تعالى صاحب حكم نيست، حكم حق و قضاى فصل را به خداى تعالى واگذار نموده تا در برابر حكم او تسليم باشد، و لذا در آخر كلامش گفت: «وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ».

با در نظر گرفتن نكات بالا، معناى آيه چنين مى شود: «اى پروردگار من! پسرم اهل من است، و وعده تو حق است، آن هم كل حق و به تمام معناى حق، و همين حق بودن وعده ات دليل بر اين است كه تو او را به عذاب قوم كافر نگرفته و غرقش نمى كنى، ولى با همه اين احوال حكم حق به دست تو است و تو احكم الحاكمينى»، گويا نوح(علیه السلام) با اين گفتار خود خواسته است حقيقت امر را به وضوح

ص: 127

بفهمد، و بيش از اين چند جمله كه خداى تعالى از او حكايت كرده چيزى نگفته، و به زودى بيان كامل اين معنا مى آيد ان شاء اللَّه.

زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ أَهْلَكَ» داخل در كلمه اهل بود، ولى جمله استثنايى «إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ» او را استثناء كرد، يعنى موضوعا داخل بوده بعد خارج شده اما پسر نوح بنا به گفته شما اصلا موضوعا داخل در كلمۀ «اهل» نبوده، و بدون حاجت به استثناء، خارج بوده، و اين بعيد است.

در پاسخ مى گوييم: منظور از اهل در جملۀ «وَ أَهْلَكَ إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ» اهل به معناى اختصاص است، يعنى در جمله مزبور دستور داده كه آن جناب افرادى را كه به نحوى به وى اختصاص دارند سوار بر كشتى كند، و منظور از مستثنى يعنى جملۀ «مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ» غير صالحين از خواص نوح(علیه السلام) است كه مصداقش همسر و پسر آن جناب بوده، و اما منظور از كلمه اهل در جملۀ «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ» خصوص صالحين از خواص نوح بود، چون طبق همان معنايى كه خود نوح در جملۀ «رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي» از كلمه اهل در نظر داشته صالحين از خواصش بوده، زيرا گفتيم كه اگر غير صالحين را نيز در نظر مى داشت كلمه اهل، شامل همسرش نيز مى شد و استدلالش باطل مى شد، دقت بفرماييد.

اين بود آن چه از ظاهر آيه به نظر ما مى رسيد، و مؤيد آن پاره اى روايات است كه از امامان اهل بيت(علیهم السلام) رسيده كه ان شاء اللَّه در بحث روايتى آينده از نظر خواننده خواهد گذشت.

كفر او، او را از اين كه مشمول احكام اهل شود خارج كرد.(1)

و اين تفسير به جماعتى از مفسرين نسبت داده شده، ولى تفسير درستى نيست، زيرا هر چند كه ساقط شدن كافر از اين كه اهل مسلمان باشد در جاى خود مطلب درستى است، و ليكن اين معنا از آيۀ شريفه استفاده نمى شود.

آرى اگر كلمۀ «اهل» در همين جمله آمده بود ممكن بود بگوييم چنين معنايى منظور بوده، ليكن قبل از اين جمله در كلام خود نوح(علیه السلام) نيز آمده بود، پس بايد هر دو را به يك معنا بگيريم و بگوييم همان معنايى كه نوح(علیه السلام) از كلمه اهل براى پسرش اثبات كرده، خداى تعالى همان معنا را نفى نموده، و نوح در كلام خود منظورش از كلمه اهل اختصاص و صلاحيت بوده هر چند كه صلاحيت مستلزم ايمان نيز هست، ولى آن جناب در اين صدد نبوده كه اثبات كند پسرش مؤمن و غير كافر است مگر اين كه منظور اين مفسرين همان معنايى بوده باشد كه ما قبلاً در آن سؤال و جواب توضيح داديم.

و از آن جمله اين است كه گفته اند: آن پسرى كه از سوار شدن بر كشتى تخلف كرد پسر واقعى نوح نبوده، بلكه در بستر زناشويى او متولد شده بود، و نوح خيال مى كرد او واقعا پسر خودش است، و خبر نداشته كه همسرش به ناموس وى خيانت كرده- و از مردى بيگانه باردار شده- خداى تعالى در جملۀ «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ» آنجناب را متوجه به حقيقت امر نموده است (2).و اين تفسير به «حسن» و «مجاهد» نسبت داده شده.

ص: 130

اين نيز درست نيست، زيرا اولا نسبت ننگ به ساحت مقدس انبياء دادن امرى است كه ذوق آشناى با كلام خداى تعالى آن را نمى پسندد، بلكه اين گونه امور را از ساحت مقدس انبياء دفع مى كند، و آن حضرات را منزه از امثال اين اباطيل مى داند. و ثانيا اين مطلبى است كه لفظ آيه به طور صريح بر آن دلالت ندارد و حتى ظهورى هم در آن ندارد، زيرا ما در اين قسمت از داستان نوح(علیه السلام) جز اين جمله كه مى فرمايد: «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ» چيز ديگرى نداريم، و اين عبارت هيچ ظهورى در آن جسارتى كه مفسرين نامبرده كرده اند ندارد، و اگر در آيۀ «امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما»(1) نسبت خيانت به همسر نوح و همسر لوط داده، بيش از اين ظهور ندارد كه آن دو زن با دشمنان شوهر خود دوستى مى كرده اند، و اسرار شوهر خود را مخفيانه در اختيار دشمنان مى گذاشته و آنان را بر عليه همسران خود مى شورانيدند.

و از آن جمله اين است كه گفته اند: پسر متخلف، پسر صلبى خود نوح نبوده، بلكه پسر همسرش و ربيبش بوده.(2) اين وجه نيز درست نيست، زيرا اولا در لفظ آيه هيچ دليلى بر آن نيست، و ثانيا با تعليلى كه خداى تعالى براى جمله او اهل تو نيست آورده و فرموده: «چون او عمل غير صالح است» نمى سازد، زيرا اگر واقعا آن پسر ربيب نوح(علیه السلام) بوده باشد، بايد خداى تعالى در تعليلش بفرمايد: «او پسر تو نيست، زيرا پسر زن تو است.»

ص: 131

أَهْلِكَ»؛ «او اهل تو نيست.» و نه با جملۀ «فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ»؛ «چيزى را كه علمى به آن ندارى درخواست مكن.» و اين ناسازگارى روشن است و حاجت به توضيح ندارد و اگر چنين معنايى منظور بود حق كلام اين بود كه جمله دوم قبل از جمله اول و متصل به كلام نوح آورده شود، و دنبال جملۀ «وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ» بفرمايد: «لا تسالن ما ليس لك به علم انه ليس من اهلك.»

جمله را متفرع بر ما قبل كرد، و چنين معنايى به جمله داد كه: «حال كه او اهل تو نيست به علت اين كه او عملى غير صالح است، و حالا كه تو راهى ندارى به اين كه به ايمان و يا كفر فرزندت علم پيدا كنى، پس زنهار كه به درخواست نجات پسرت مبادرت كنى، زيرا اين سؤال چيزى است كه علم به حقيقت آن ندارى.»

و صرف اين كه خداى تعالى او را از تقاضايى كه حقيقت آن را نمى داند نهى كرد دليل نمى شود بر اين كه آن جناب چنين تقاضايى كرده، نه به طور استقلال و نه در ضمن جملۀ «رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي»، براى اين كه نهى از عملى مستلزم اين نيست كه مخاطب به نهى، آن عمل را قبلاً مرتكب شده باشد، هم چنان كه مى بينيم با اين كه پيامبر اسلام كم ترين توجهى به اموال دنيوى نداشته با اين حال خداى تعالى او را نهى مى كند از اين كه دل به دنيا بدهد، و مى فرمايد:

«لا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلى ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ»(1) و حاشا از رسول خدا(صلی الله علیه وآله ) كه حب دنيا را در دل خود جاى داده و مفتون زر و زيور آن شده باشد.

كه انسان در آن صحنه خطر لغزش دارد آنان را متوجه راه صحيح و وجه صواب آن صحنه بسازد، و به سوى سداد و التزام طريق عبوديت بخواند، اين همان معنايى است كه آيۀ شريفه زير، آن را به پيامبر اسلام خاطر نشان مى كند و مى فرمايد: «وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَلِيلًا إِذاً لَأَذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصِيراً»(1) و به آن جناب خبر مى دهد كه او وى را ثبات قدم داد، و نگذاشت به ركون و اعتماد كردن به كفار نزديك شود، تا چه رسد به اين كه ركون كند.

و نيز در جايى ديگر خطاب به آن جناب فرمود: «وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْ ءٍ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيماً»(2).

دليل بر اين كه نهى مورد بحث يعنى جملۀ «فلا تسئلن» نهى از عملى است كه هنوز واقع نشده، سخن خود نوح(علیه السلام) است كه بعد از شنيدن اين نهى عرضه مى دارد «رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ» و اگر آن جناب قبلاً

ص: 135

درخواست بيجاى مزبور را كرده بود جا داشت كه عرض كند: «رب انى اعوذ بك من سؤالى هذا؛ پروردگارا من از اين درخواستم به تو پناه مى برم» تا مصدر مضاف به معمولش (درخواستم) تحقق و وقوع ارتكاب را برساند، نه اين كه بگويد: «پروردگارا من به تو پناه مى برم از اين كه چنين و چنان كنم.»و نيز دليل بر اين كه نوح(علیه السلام) آن درخواست بيجا را نكرده بوده اين است كه خداى تعالى بعد از نهى يعنى جملۀ «فَلا تَسْئَلْنِ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ» فرموده: «إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ»، زيرا معناى اين جمله اين است كه من تو را نصيحت مى كنم و زنهارت مى دهم، كه با اين سؤالت از جاهلين مباشى. و اگر نوح(علیه السلام) در سخن خود درخواست نجات فرزند را كرده بود از جاهلان شده بود، براى اين كه درخواستى كرده بود كه از حقيقت و واقعيت آن آگاه نبوده.

و اگر بگويى آوردن تعبير به اسم فاعل (جاهلين) استقرار در صفت جهل را مى رساند، و استقرار وقتى تحقق پيدا مى كند كه عمل جاهلانه مكرر از آدمى سر بزند، نه يك بار و دو بار، پس معلوم مى شود كه آن جناب يك عمل جاهلانه را مرتكب شده و يك درخواست بيجا كرده است و خداى تعالى در جمله مورد بحث زنهارش مى دهد از اين كه بار ديگر اين گونه اعمال را مرتكب شود، و در نتيجه در اثر تكرار آن متصف به صفت جهل گشته، از جاهلان شود.

در پاسخ مى گوييم وزن فاعل از قبيل" جاهل" و امثال آن دلالتى بر استقرار و تكرر ندارد، بله از مادۀ «جهل" وزن فعولش اين دلالت را دارد، و اهل ادب گفته اند صيغه اى كه از اين ماده استقرار را مى رساند جاهل نيست، بلكه جهول است، شاهدش هم آيه مربوط به داستان" گاو" بنى اسرائيل است كه بنى اسرائيل به

ص: 136

موسى(علیه السلام) گفتند: «قالُوا أَ تَتَّخِذُنا هُزُواً» و موسى در پاسخ فرمود: «أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ»(1) و شاهد ديگرش آيه زير است كه دعاى يوسف را حكايت مى كند، كه عرضه داشت: «وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ»(2)، و آيه زير است كه در خطاب به پيامبر گرامش فرموده:

«وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ»(3).

و نيز اگر منظور از نهى اين بود كه نوح(علیه السلام) جهالتى را كه يك بار كرده تكرار نكند، جا داشت تصريح كند به اين كه ديگر اين كار را تكرار مكن، نه اين كه از اصل آن كار نهى كند، هم چنان كه مى بينيم در جايى كه كسى و يا كسانى كار زشتى را مرتكب شده اند، وقتى از آن كار نهى مى كند مى فرمايد بار ديگر چنين كار را مكنيد. به آيه زير توجه فرماييد: «إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ... يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً»(4).

«قالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِي وَ تَرْحَمْنِي أَكُنْ مِنَ الْخاسِرِينَ» بعد از آن كه نوح(علیه السلام) فهميد كه سؤال او سؤالى بوده كه اگر ادامه مى يافته طبيعتا منجر به درخواستى مى شده كه از واقعيت آن خبر نداشته

ص: 137

و در نتيجه از جاهلان مى شده، و نيز به دست آورد كه عنايت خداى تعالى بين او و هلاكت حايل شده، لذا از در شكرگزارى به خدا پناه برده، و از او از چنان سؤال خسران آورى طلب مغفرت و رحمت كرده و عرضه داشته است: «رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْئَلَكَ ما لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ» و اما استعاذه از عملى كه هنوز واقع نشده و پناه بردن به خدا از امور مهلكه و معاصى ساقط كننده اى كه هنوز مرتكب نشده چه معنايى دارد؟ جوابش همان جوابى است كه از سؤال قبلى داديم، كه نهى از گناهى كه هنوز واقع نشده چه معنا دارد. در سابق نيز در اين باره بحث كرديم، و اين اختصاصى به داستان نوح ندارد و خداى تعالى در قرآن كريم مكرر رسول گرامى خود را دستور داده به اين كه از شر شيطان به خدا پناه ببرد، با اين كه شيطان راهى به آن جناب نداشته، از آن جمله فرموده: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ... مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنَّاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ»(1) و نيز فرموده: «وَ أَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ»(2)، با اين كه وحى الهى مصون از دستبرد شيطان ها است به شهادت كلام خداى تعالى كه فرموده: «عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِأَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ»(3).

ص: 138

داخل در زمره جاهلان مى شد حائل گشت و نيز عصمت الهى كه وجه صواب را برايش بيان نمود - آن عنايت و اين عصمت الهى - ستر و پرده اى الهى بود كه آن لغزش و خطاى او را در طريقه اش پوشاند، و نعمت و رحمتى بود كه خداى سبحان وى را با آن انعام فرمود، پس اين كه عرضه داشت: «وَ إِلَّا تَغْفِرْ لِي وَ تَرْحَمْنِي أَكُنْ مِنَ الْخاسِرِينَ» در حقيقت ثناء و شكرى است در برابر صنعى جميل كه خداى تعالى با وى داشته.

«قِيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ...» كلمۀ «سلام» هم به معناى سلامت است و هم به معناى تحيت و درود، چيزى كه هست در اين جا به قرينه اين كه در آخر آيه سخن از مس عذاب رفته، مراد از آن در صدر آيه همان سلامتى از عذاب است، و هم چنين اين كه در آخر آيه بركات در اول آيه را به تمتع مبدل كرد، خود قرينه و دليل بر اين است كه مراد از بركات، مطلق نعمت ها و همه متاع هاى زندگى نيست، بلكه خصوص آن نعمت هايى است كه آدمى را به خير و سعادت رسانيده و به سوى عاقبت پسنديده اش سوق دهد.

و اگر در اول آيه فرمود: «و قيل؛ گفته شد» و نام گوينده يعنى خداى تعالى را نبرد، و نفرمود: «و قال اللَّه؛ خدا فرمود»، براى اين بود كه گوينده را تعظيم كند «يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ» معنايش «و خدا داناتر است» اين است كه: اى نوح از روى آب طوفانى، به روى خاك نازل شو، با سلامتى از عذاب طوفان، و با نعمت هايى پر بركت و خيرى كه از ناحيه ما بر تو نازل شده. و يا معنايش اين است كه نازل شو با تحيت و بركاتى كه از ناحيه ما بر تو نازل شده است.

«وَ عَلى أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ»؛ اين جمله عطف است بر جملۀ «عليك»، و اگر كلمۀ

ص: 140

«امم» را نكره آورد، و نفرمود: «و على الامم»، براى اين است كه دلالت بر تبعيض كند، يعنى بفهماند كه سلام و بركات ما شامل حال بعضى از امت هايى مى شود كه در كشتى با تو بودند، به دليل اين كه دنبال جمله مورد بحث بعضى از امت ها را استثناء نموده و فرمود: «وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِيمٌ».

هُمْ يَحْزَنُونَ، وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»(1)، و در جايى ديگر فرموده:

«قالَ فِيها تَحْيَوْنَ وَ فِيها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ»(2).

پس در حقيقت خطاب به نوح در آيۀ مورد بحث خطاب دومى است به كل بشر و خطاب به آدم خطاب اول است، زيرا تمامى افراد بشر كه در زمان نوح بودند به آدم منتهى مى شدند و همه افرادى كه تا روز قيامت آمده و مى آيند به نوح و همراهان آن جناب منتهى مى گردند، و اين خطاب متضمن قضايى است كه خداى تعالى دربارۀ بشر رانده و آن اين است كه در زمين نازل شوند، و در آن جا استقرار يافته و منزل گزينند و تا مدتى معين در آن زندگى كنند.

و خداى تعالى مخاطبينى را كه اذن داد در زمين حيات بشرى خود را از سر بگيرند به دو طايفه تقسيم كرد، و از اذن خود به يك طايفه از آن دو طايفه به «سلام و بركات» كه خالى از بشارت به خير و سعادت صاحبانش نيست تعبير كرد، و آن طايفه عبارتند از نوح و بعضى از امت هايى كه همراه او بودند، و از اذن خود به طايفه ديگر، به «تمتيع؛ بهره مند كردن»، و به دنبال آن، رسيدن به عذابى كه مخصوص آنان است تعبير كرد.

ص: 142

پس، از همين جا روشن شد كه خطاب هبوط و نازل شدن از كشتى به زمين با متعلقاتى كه اين خطاب داشت يعنى سلام و بركات براى يك طايفه و تمتيع و بهره مندى براى طايفه ديگر، همه متوجه به عامه بشر و همه افراد است، از زمان به زمين نشستن كشتى تا روز قيامت، همان طور كه خطاب هبوطى كه متوجه آدم و همسرش شد، چنين خطابى بود و معلوم شد كه در اين خطاب اذنى عمومى است در برخوردارى از زندگى زمينى، كه اين اذن عمومى براى كسى كه اطاعت خدا كند وعده است، و براى كسى كه نافرمانيش كند وعيد، هم چنان كه خطاب در داستان آدم «طابق النعل بالنعل» اين طور بود.

داستان تصديق كرد، يك بار آن جا كه فرمود: «إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ» و بار ديگر در آن جا كه فرمود: «وَ مَنْ آمَنَ وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ».

«وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ يَمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلِيمٌ»؛ گويا كلمۀ «امم» مبتدايى است براى خبرى كه حذف شده، و تقدير كلام" و ممن معك امم...»، و يا «و هناك امم...» باشد، يعنى «و از آنان كه با تواند امتى هستند كه...» ويا: «در اين ميان امتى هستند كه...» در اين جا سؤالى پيش مى آيد، و آن اين است كه چرا نفرمود: «قيل يا نوح اهبط بسلام منا و بركات عليك و على امم ممن معك و متاع لامم آخرين سيعذبون- به نوح گفته شد اى نوح به سلامتى و بركاتى از ناحيه من بر تو و بر امت هايى از آنان كه با تواند پياده شو، به سلام و بركاتى بر شما و متاعى براى امت هايى ديگر كه به زودى عذاب مى شود»، جوابش به زبان ساده اين است كه نخواست آن طايفه را داخل آدم حساب كند، بلكه خواست از موقف احترام طردشان كرده و بفرمايد: «البته در اين ميان امت هايى ديگر هستند كه ما به زودى بهره مندشان مى كنيم، و سپس عذاب مى شوند، و اين ها مانند طايفه اول با اذن كرامت و بزرگى، ماذون در تصرف در متاع هاى حيات نيستند.»

و در اين آيه جهاتى از تعظيم گوينده هست كه بر خواننده پوشيده نيست، يكى اين كه نام گوينده را نبرد و فرمود: «قيل»، و ديگر اين كه خطاب را متوجه شخص نوح كرد (و ديگران را قابل خطاب نشمرد) و ديگر اين كه در دو جا از گوينده تعبير به «ما» كرد و فرمود: «بِسَلامٍ مِنَّا»؛ «سلامى از ما» و «سنمتّعهم؛ به زودى ايشان را بهره مند مى كنيم» و جهاتى ديگر نظير اين ها.

و نيز روشن گرديد كه تفسيرى كه بعضى از مفسرين براى جملۀ «عَلى أُمَمٍ

ص: 144

مِمَّنْ مَعَكَ» كرده و گفته اند: تقدير آن «على امم من ذرية من معك» است.(1) تفسير درستى نيست براى اين كه اولا تقدير گرفتن، جز در مورد ضرورت خلاف اصل است، و ثانيا با تقدير گرفتن ذريه، همراهان نوح(علیه السلام) از مورد خطاب خارج مى شوند، و هم چنين تفسير آن مفسر ديگر كه گفته: منظور از كلمۀ «امم»، ساير حيواناتى است كه با نوح(علیه السلام) در كشتى بودند، چون خداى سبحان در آن حيوانات بركت قرار داده بود.(2)، ولى فساد اين تفسير از تفسير قبلى روشن تر است (3).

«تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيها إِلَيْكَ...» يعنى اين داستان ها و يا خصوص اين داستان از اخبار غيب است كه ما آن را به تو وحى مى كنيم.

«ما كُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هذا»؛ يعنى اى پيامبر اسلام اين داستان ها در عين اين كه صد در صد درست و صحيح و صدق محض است، براى تو و قومت تا اين زمان مجهول بود، و آن چه از سرگذشت هاى مذكور قبل از نزول قرآن نزد اهل كتاب بوده تحريف شده و برگشته از وجه صواب بود، كما اين كه اگر شما خواننده عزيز آن داستان هاى تحريف شده را كه ما به زودى از تورات موجود نقل خواهيم كرد ببينيد آن وقت بهتر متوجه مى شويد كه آن چه در قرآن از داستان نوح(علیه السلام) آمده قبل از قرآن هيچ سابقه اى نداشته، و خبر قرآن خبرى است غيبى.

«فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ»؛ اين امر به علت حرف «فاء» كه بر سر آن آمده

ص: 145

دستورى است كه از مجموع جزئيات قصه انتزاع شده و معنايش اين است كه: اى پيامبر! حال كه فهميدى مال كار نوح و قوم او به كجا آن جاميد و چگونه قومش هلاك شدند و خود و مؤمنين همراهش نجات يافتند، و خداى تعالى ايشان را به خاطر صبرشان وارثان زمين قرار داد، و حال كه فهميدى اگر خداى تعالى نوح را بر دشمنانش نصرت داد به خاطر صبرى بود كه او كرد، پس تو نيز در برابر حق صبر كن، كه سرانجام نيك از آن افراد و اقوام با تقوا است، و دارندگان تقوا همان هايند كه در راه خدا صبر مى كنند.

پس اگر به ايشان احتياج دارى هدايتشان كن، و اگر چنين نيست پس به من صبر و توانايى بده تا بين من و آنان حكم كنى، كه تو بهترين حكم كنندگانى خداى تعالى به آن جناب وحى فرستاد كه ديگر منتظر هدايت قومت مباش و او را از اين كه قومش ايمان بياورند مأيوس كرد و به وى خبر داد كه حتى در پشت پدران و رحم مادران ايشان نيز مؤمنى پديد نخواهد آمد: «وَ أُوحِيَ إِلى نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ» اى نوح به يقين بدان كه ديگر تا قيامت كسى جز آن ها كه ايمان آورده اند ايمان نخواهند آورد، پس ديگر غم مخور و به ساختن كشتى بپردازد.

نوح(علیه السلام) پرسيد: پروردگارا كشتى چيست؟ خطاب رسيد خانه اى است كه از چوب ساخته مى شود، به طورى كه بتواند روى آب به حركت در آيد، اين كار را بكن كه به زودى اهل معصيت را غرق مى كنم، و زمينم را از لوث وجودشان پاك مى سازم. نوح(علیه السلام) پرسيد: پروردگارا آب كجا است؟ فرمود: من بر هر چه بخواهم قادرم (1).

و در كافى به سند خود از مفضل روايت كرده كه گفت: در آن ايام كه امام صادق(علیه السلام) براى ديدن ابى العباس به كوفه تشريف آورده بود، در خدمت حضرتش بودم، همين كه به «كناسه» رسيديم فرمود: اين جا بود كه عمويم زيد كه خدايش رحمت كند به دار آويخته شد، امام(علیه السلام) از آن جا گذشت تا رسيد به «بازار زيتون فروشان» كه در آخر آن بازار سراج ها (زين سازان) بود، امام در آن جا پياده شد، و به من فرمود: پياده شو كه مسجد كوفه سابق در اين محل بوده يعنى آن مسجدى كه آدم نقشه اش را ريخته بود، و من دوست ندارم در چنين مكانى سوار بر مركب

ص: 147

داخل شوم. عرضه داشتم: چه كسى آن نقشه را بهم زد؟ فرمود: اما اولين بارى كه آن نقشه بهم خورد، زمانى بود كه طوفان نوح رخ داد و سپس اصحاب كسرى و نعمان آن را تغيير دادند، و بعد از آن ها نيز زياد بن ابى سفيان آن را دگرگون ساخت. پرسيدم مگر شهر كوفه و مسجدش در زمان نوح(علیه السلام) وجود داشت؟ فرمود: بله اى مفضل، منزل نوح و قوم او در قريه اى بوده كه با فرات يك منزل راه فاصله داشته، و اين قريه در سمت مغرب كوفه واقع بوده.

و نيز فرمود: نوح مردى نجار بود، كه خداى تعالى او را به نبوت برگزيد، و نوح(علیه السلام) اولين كسى بود كه كشتى ساخت، سفينه اى درست كرد كه بر روى آب راه مى رفت. و نيز فرمود: نوح در ميان قومش نهصد و پنجاه سال دعوت به توحيد كرد، و آنان وى را مسخره و استهزاء مى كردند، و آن جناب وقتى چنين ديد نفرينشان كرد و عرضه داشت: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً»(1).

خداى تعالى به آن جناب وحى فرستاد كه سفينه اى بسيار بزرگ و جادار بساز و در ساختنش عجله كن، پس نوح نيز در مسجد كوفه به ساختن آن سفينه پرداخت، و چوب ها را خود مى آورد و مى تراشيد، تا آن كه (از ناحيه خداى تعالى) چوب برايش آوردند، تا از ساختن آن فراغت يافت.

مفضل مى گويد: در اين هنگام وقت ظهر شد، و نماز ظهر سخنان آن جناب را قطع كرد، امام برخاست و نماز ظهر و عصر را خواند، و از مسجد بيرون رفته متوجه سمت چپ خود شد و با دست خود به محلى به نام" دار الدارين" اشاره كرد، و آن

ص: 148

محل خانه ابن حكيم بود، كه بعدها بستر آب فرات شد، و سپس به من فرمود: اى مفضل قوم نوح در همين جا بت هاى خود را نصب كرده بودند، و نام آن ها" يعوق» و «نسر" بود، آن گاه امام(علیه السلام) به طرف مركب خود رفت و سوار شد.

من گفتم فدايت شوم، نوح كشتى خود را در چه مدتى ساخت؟ فرمود: در دو دور.

عرضه داشتم: هر دورى چند سال است؟ فرمود هشتاد سال. عرضه داشتم: عامه مى گويند در پانصد سال آن را تمام كرد؟ فرمود: چنين چيزى نيست، و چگونه ممكن است پانصد سال طول كشيده باشد با اين كه خداى تعالى فرموده: «كشتى را به وحى ما، يعنى به دستورى كه ما به تو وحى مى كنيم بساز.» مى گويد: عرضه داشتم: حال بفرماييد معناى جملۀ «حَتَّى إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ» چيست؟ و بفرماييد اين" تنور" كجا و چگونه بوده است؟ فرمود: تنور مذكور در خانه پير زنى مؤمن بود، و خانه او در پشت محراب مسجد، سمت راست قبله مسجد واقع شده بود.

پرسيدم در كجاى مسجد فعلى واقع بوده؟ فرمود: در زاويه باب الفيل امروز. آن گاه پرسيدم: آيا شروع جوشش آب از همين تنور بوده؟ فرمود: آرى خداى عزّ و جلّ مى خواسته قوم نوح نشانه آمدن عذاب را ببينند، بعد از نشان دادن اين آيت، بارانى بر آن قوم باريد كه به طور حيرت انگيزى نازل مى شد، و آن چه چشمه بر روى زمين بود نيز به جوشش در آمد، و خداى تعالى آن قوم را غرق نموده، نوح و كسانى را كه در كشتى با او بودند نجات داد...(1) مؤلف: اين حديث كه ما قسمتى از آن را با طول و

ص: 149

تفصيلش نقل كرديم خيلى ارتباط به بحث تفسيرى نداشت چيزى كه هست ما آن را به عنوان نمونه اى از روايات بسيارى كه در اين جزئيات از طرق شيعه و اهل سنت وارد شده آورديم، و نيز به اين منظور نقل كرديم تا براى خواننده در فهم داستان هاى آيات مورد بحث كمكى از ناحيه روايات شده باشد.

و در اين روايت از جملۀ «وَ اصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنا وَ وَحْيِنا...» استفاده شده كه نوح(علیه السلام) كشتى را در كم تر از پانصد سال ساخته، و روايت، نام زياد را به ابن ابى سفيان اضافه كرده (با اين كه به اعتقاد ما زياد ولد زنا بوده و پدرش معلوم نبود)، اما شايد لفظ ابى سفيان كلام امام نبوده و راوى آن را از پيش خود اضافه كرده باشد.

و در همان كتاب به سند خود از «رزين اسدى» از امير المؤمنين(علیه السلام) روايت كرده كه فرمود: وقتى نوح(علیه السلام) از ساختن كشتى فارغ شد، ميعاد و وعده عذابى كه بين او و پروردگارش معين شده بود تا قوم او با آن عذاب هلاك شوند فرا رسيد و آن تنور معين كه بر حسب آن ميعاد مى بايست در خانه آن زن فوران كند فوران كرد، زن به نوح خبر داد كه تنور به فوران در آمده، نوح(علیه السلام) برخاست و با مهر مخصوص خود آن را مهر كرد، آن گاه آب بالا آمد و به بركت آن مهر روى هم ايستاد و گسترده نشد و نوح هر كسى را كه مى خواست بر كشتى سوار كند سوار كرد، و هر كسى را كه مى خواست بيرون كند بيرون كرد، آن گاه به سراغ مهر خود رفت، و آن را از تنور كند، كه ناگهان ريزش آسمان و جوشش زمين شروع شد و خداى تعالى در اين باره فرموده: «فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ، وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُوناً فَالْتَقَى الْماءُ عَلى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ، وَ حَمَلْناهُ عَلى ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ»(1).

ص: 150

آن گاه فرمود: نجارى نوح و ساختن كشتى در وسط مسجد شما واقع شد، و مساحت مسجد شما از مساحتى كه در زمان نوح داشته هفتصد ذراع كاسته شده.

مؤلف: اين كه فوران تنور نشانه نزديك شدن عذاب بوده تنها در اين حديث نيامده، بلكه در رواياتى چند از طرق شيعه و سنى نقل شده است، و سياق آيۀ شريفۀ «حَتَّى إِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ قُلْنَا احْمِلْ فِيها...» خالى از اين ظهور نيست كه فوران تنور، خود عذاب نبوده، بلكه ميعاد آن بوده، به عبارت ساده تر اين كه از سياق، آن فهميده مى شود كه خداى تعالى قبلاً به آن جناب خبر داده بوده كه هر زمانى كه فلان تنور فوران كرد بدان كه نزول عذاب نزديك شده است.

و در همان كتاب به سند خود از اسماعيل جعفى از امام ابى جعفر(علیه السلام) روايت آورده كه فرمود: شريعت نوح(علیه السلام) تنها اين بوده كه خلق خدا را به يگانگى و اخلاص بپرستند، يعنى در پرستش او هواهاى نفسانى و اهداف شيطانى را دخالت نداده و خدايان دروغين را از خدايى خلع كنند، و اين شريعت، همان شريعت فطرت است، فطرتى كه خداى عزّ و جلّ مردم را بر آن فطرت آفريده، و نيز خداى تعالى از آن جناب و از همه انبياء پيمان گرفته بود كه تنها او را پرستيده و چيزى را شريك او نگيرند، و دستور به نماز و امر به معروف و نهى از منكر و حلال و حرام داده بود، ولى احكام حدود و فرايض ارث برايش تشريع نشده بود اين بود شريعت نوح(علیه السلام) و آن جناب نهصد و پنجاه سال در بين قومش زندگى كرد، و آنان را سرى و علنى به شريعت خود دعوت فرمود، ولى زير بار نرفته و سركشى كردند، در آخر به خداى

ص: 151

تعالى شكوه كرد كه: «رب انى مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ»؛ «پروردگارا من شكست خورده ام پس ياريم كن» خداى متعال نيز به وى وحى فرستاد كه «لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ» و اين وحى تصديق نظريه خود نوح است كه عرضه داشته بود: «وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً» و چون كار بدين جا كشيد خداى تعالى وحى فرستاد كه: «أَنِ اصْنَعِ الْفُلْكَ»(1).مؤلف: اين روايت را عياشى نيز از جعفى نقل كرده،(2)،

ولى سند آن را ذكر نكرده است، و ظاهر روايت اين است كه نوح(علیه السلام) دو نوبت قوم خود را نفرين كرده يكى از آن دو نفرين كه همان نفرين نوبت اول يعنى: «فَدَعا رَبَّهُ أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ» مى باشد، در سوره قمر واقع شده، و دومى آن بعد از مأيوس شدن نوح از ايمان آوردن قومش بوده، و در سوره نوح واقع شده، آن جا كه عرضه مى دارد: «رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً».

و مرحوم صدوق در كتاب معانى الاخبار به سند خود از حمران از امام ابى جعفر(علیه السلام) روايت آورده كه در تفسير جملۀ «وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ» فرمود: ايمان آورندگان به نوح(علیه السلام) هشت نفر بودند.(3) مؤلف: اين روايت را عياشى (4) نيز از حمران از آن جناب نقل كرده. و اهل تسنن در عدد مؤمنين به آن جناب اقوال (5) ديگرى

ص: 152

دارند از قبيل شش نفر، هفت نفر، ده نفر، هفتاد و دو نفر و هشتاد نفر، ليكن بر طبق هيچ يك از اين اقوال، دليلى در دست ندارند.

براى اين كه او مخالف نوح بود، (و از سوى ديگر غريبه هايى كه تابع او بودند را اهل او خواند).

راوى مى گويد: امام(علیه السلام) از من پرسيد: مردم اين آيه را كه درباره پسر نوح است چگونه قرائت مى كنند؟ عرضه داشتم: مردم آن را به دو جور قرائت مى كنند يكى «إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ»؛ «او عملى است غير صالح» و ديگرى «إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ»؛ «او عمل (به وجود آمده از) شخص ناصالحى است» حضرت فرمود: مردم دروغ گفته اند، او پسر حقيقى نوح بود و ليكن خداى تعالى او را بعد از آن كه پدر را در دينش مخالفت كرد نفى نموده و فرمود او اهل تو نيست.(1)

بعيد نيست كه حضرت صادق(علیه السلام) خواسته باشد در جملۀ «و از سوى ديگر غريبه هايى را كه تابع او بودند اهل او خواند» به آيه هفتاد و شش سوره انبياء: «فَنَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ» و آيه هفتاد و شش سوره صافات: «وَ نَجَّيْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ» اشاره كند، چون ظاهر اين دو آيه اين است كه مراد از اهل، همه گروندگان به نوح(علیه السلام) هستند نه خصوص خانواده آن جناب.

و گويا مراد امام رضا(علیه السلام) از اين كه از راوى پرسيد: «مردم اين آيه را كه دربارۀ پسر نوح است چگونه قرائت مى كنند" اين بوده كه چگونه تفسيرش مى كنند، و منظور راوى هم از اين كه گفت: «آن را دو جور قرائت مى كنند» اين بود، كه به تفسير بعضى ها(2) اشاره كند كه گفته اند: آيۀ شريفه مى خواهد بفهماند كه همسر نوحآن پسر را كه با كفار هلاك شد از غير نوح حامله شده، و خلاصه پسرى نامشروع بوده

ص: 154

و او را به ناحق و به دروغ به شوهرش نوح نسبت داده، و اين دسته از مفسرين گفتار خود را تأييد كرده گفته اند به همين جهت بعضى (1) از قاريان، جملۀ «وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ»؛ «و نوح پسر خودش را ندا كرد.» را به صورت «و نادى نوح ابنها؛ نوح پسر آن زن را ندا كرد» قرائت كرده اند، و بعضى هم كه به شكل «وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ» قرائت كرده اند حرف «ها» را با فتحه خوانده اند تا مخفف «ابنها» باشد، و اين دو قرائت يعنى «ابنها» و «ابنه» را به على(علیه السلام) و به بعضى از امامان اهل بيت(علیهم السلام) نسبت داده اند.

از آن جمله زمخشرى در كشاف گفته: على (رضى اللَّه عنه) آيۀ شريفه را به صورت «ابنها» قرائت كرده و ضمير مؤنث را به همسر نوح برگردانيده، و محمد بن على (امام پنجم) و عروة ابن زبير آن را به فتح «ها» و به شكل «ابنه» قرائت كرده اند، و منظورشان اين بوده كه كلمه در اصل «ابنها» است، ولى الف را حذف كرده و به فتحه اكتفاء كرده اند، و با اين قرائت، مذهب حسن تأييد مى شود چون قتاده گفته است كه من از حسن از معناى اين آيه پرسيدم كه گفت: به خدا سوگند پسر مورد بحث، فرزند نوح نبوده. گفتم: آخر اهل كتاب هيچ اختلافى ندارند در اين كه او پسر نوح بوده؟ گفت: بله، ليكن مگر كسى دين خود را از اهل كتاب مى گيرد؟ آن گاه حسن اين طور بر گفتار خود استدلال كرد كه: اگر پسر مورد بحث، فرزند واقعى نوح بود، بايد نوح مى فرمود: «انه منى؛ او از من است» نه اين كه بفرمايد: «او اهل من است.»(2) و دليلى كه وى به آن استدلال كرده دليلى سخيف و سست است، براى اين كه خداى تعالى به آن جناب وعده نجات اهل او را داده بود نه وعده نجات هر

ص: 155

كسى كه از او باشد، بله اگر خداى تعالى فرموده بود: «احمل فيها من كل زوجين و من كان منك؛ از هر نر و ماده اى يك جفت سوار كشتى كن و هر كس هم كه از تو است سوار كن.» نوح(علیه السلام) ناچار بود هنگام درخواست نجات پسرش بگويد: «پروردگارا او از من است»، ولى خداى تعالى اين طور نفرمود، پس جملۀ «إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي» هيچ دلالت ندارد بر اين كه پسر مورد بحث فرزند نوح نبوده، در سابق هم بيان كرديم كه لفظ آيات با اين توجيه سازگارى ندارد.

و اين هم كه گفتند: «اهل كتاب هيچ اختلافى ندارند در اين كه او پسر نوح بوده» محل اشكال است، براى اين كه تورات به كلى از سرگذشت اين پسر نوح كه عرق شده ساكت است.

و در الدر المنثور است كه ابن الانبارى در كتابش «المصاحف» و أبو الشيخ از على (رضى اللَّه عنه) روايت آورده اند كه آيه را به شكل «و نادى نوح ابنها» قرائت كرده.(1) و در همان كتاب است كه ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم، و ابو الشيخ از امام ابى جعفر محمد بن على(علیه السلام) روايت كرده اند كه در تفسير آيۀ «وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ» فرموده: اين قرائت به لغت و زبان قبيله طى ء است، و آن پسر، پسر خود نوح نبوده، بلكه پسر زن او بوده است.(2) مؤلف: اين روايت را عياشى در تفسير خود از محمد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) آورده.(3) و در تفسير عياشى از موسى بن علاء بن سيابة از امام صادق(علیه السلام) روايت كرده كه در ذيل جملۀ «وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ» فرموده: وى

ص: 156

پسر نوح نبوده، بلكه پسر زنش بوده و آيه به زبان قبيله طى ء نازل شده كه پسر زن هر كسى را پسر او مى خوانند...(1).

و در همان تفسير از زراره از امام باقر(علیه السلام) روايت كرده كه در ذيل كلام نوح كه گفت: «يا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنا»؛ «پسرم با ما سوار شو» فرموده: او پسرش نبود. عرض كردم آخر خود نوح او را پسر خود خوانده و گفته «يا بنى؟» فرمود: درست است كه نوح او را پسر خود خوانده، ولى او نمى دانسته كه وى پسرش نيست.(2) مؤلف: بعد از همه اين حرف ها روايتى كه بشود به آن اعتماد كرد روايت حسن وشاء از حضرت رضا(علیه السلام) است.

و در همان تفسير، از ابراهيم بن ابى العلاء از يكى از دو امام باقر و صادق(علیه السلام) روايت كرده كه فرمود وقتى خداى تعالى فرمود: «يا أَرْضُ ابْلَعِي ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعِي»، زمين با خود گفت مأمور شده ام تنها آب خودم را فرو ببرم نه آب آسمان را، در نتيجه زمين آب خود را فرو برد، و آب آسمان در اطراف زمين به صورتاقيانوس ها باقى ماند.(3) و در همان كتاب از ابى بصير از امام ابى الحسن موسى بن جعفر(علیه السلام) روايتى در باره «جودى» نقل كرده كه در آن آمده: «جودى كوهى است در موصل».(4) و نيز در همان كتاب از مفضل بن عمر از امام صادق(علیه السلام) روايت كرده كه در ذيل جملۀ «وَ

ص: 157

اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ» فرمود: جودى همان فرات كوفه است.(1)

مؤلف: روايت قبلى را روايات ديگرى نيز تأييد مى كند.

و در همان كتاب از عبد الحميد بن ابى الديلم از امام صادق(علیه السلام) روايت كرده كه فرمود: بعد از آن كه نوح سوار بر كشتى شد اين خطاب صادر شد كه: «بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»(2).

و در مجمع البيان در ذيل آيۀ «وَ قِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِي ماءَكِ...» مى گويد: چنين روايت شده كه كفار قريش مى خواستند در مقام معارضه با قرآن برآيند چهل روز دور هم جمع شده طعامهايى از مغز گندم و گوشت گوسفند و شرابى كهنه خوردند تا به خيال خود ذهنشان صاف شود، همين كه مى خواستند دست به كار شوند اين آيه به گوششان خورد، لا جرم به يكديگر گفتند: اين كلام كلامى است كه هيچ گفتارى نمى تواند شبيه به آن شود، و به هيچ كلام مخلوقى شباهت ندارد، و به ناچار از تصميم خود منصرف شدند.(3)

داستان آن جناب اشاره شده، در بعضى موارد به طور اجمال و در برخى به طور تفصيل، ليكن در هيچ يك از آن موارد مانند داستان نويسان كه نام، نسب، دودمان، محل تولد، مسكن، شؤون زندگى، شغل، مدت عمر، تاريخ وفات، مدفن و ساير خصوصيات مربوط به زندگى شخصى صاحب داستان را متعرض مى شوند به جزئيات آن جناب پرداخته نشده علتش هم اين است كه قرآن كريم كتاب تاريخ نيست تا در آن به شرح زندگى فرد فرد مردم و اين كه چه كسى از نيكان و چه كسى از بدان بوده بپردازد.

بلكه قرآن كريم كتاب هدايت است و از امور گذشتگان آن چه مايه سعادت مردم است متعرض مى شود، و براى مردم شرح مى دهد كه حق صريح كدام است تا مردم همان را برنامه زندگى خود كرده و در حيات دنيوى و اخروى رستگار گردند، و بسا مى شود كه به گوش هاى از قصص انبياء و امت هاى آنان اشاره مى كند تا مردم بفهمند سنت و روش خداى تعالى در ساير امتها چه بوده، تا اگر كسى هست كه مشمول عنايت و موفق به كرامت است عبرت بگيرد، و كسى هم كه چنين نيست آن سرگذشت ها را بشنود تا حجت بر او تمام شود.

و داستان نوح(علیه السلام) در شش سوره از سوره هاى قرآنى به طور تفصيل آمده، و آن سوره ها عبارتند از: 1. اعراف 2. هود 3. مؤمنون 4. شعراء 5. قمر 6. نوح، و از همه اين موارد مفصل تر سوره هود متعرض آن شده، زيرا سرگذشت آن جناب در بيست و پنج آيه يعنى از آيه 25 تا 49 طول كشيده است.

ص: 159

تعالى نوح(علیه السلام) را مبعوث كرده و او را با كتاب و شريعتى به سوى آنان گسيل داشت تا از راه بشارت و انذار، به دين توحيد و ترك خدايان دروغين دعوتشان نموده مساوات را در بينشان برقرار سازد.(1)

حق را بپذيرند، ولى قومش جز به عناد و تكبر خود نمى افزودند، هر قدر او دعوت خود را بيش تر مى كرده آنان سركشى و كفرشان را بيش تر مى كردند و به جز اهل و اولادش وعده اندكى كه از غير آنان ايمان نياوردند، به طورى كه ديگر از ايمان آوردن سايرين به كلى مأيوس گرديد در آن هنگام به درگاه پروردگار خود شكايت برده و از او طلب نصرت كرد.

از محل كار آن جناب گذشته و او را مسخره مى كردند، چون كشتى آب مى خواهد، و كشتى سازى بايد در لب دريا باشد، و آن جناب اين كار را در بيابانى بدون آب انجام مى داد، و همين باعث مى شد كه مردم او را مسخره كنند، و آن جناب در پاسخشان مى فرمود اگر امروز شما ما را مسخره مى كنيد به زودى خواهيد ديد كه ما شما را مسخره مى كنيم و به زودى خواهيد فهميد كه كسى كه دچار عذاب گردد خوار و ذليل و بيچاره مى شود، و عذابى كه مى آيد عذابى است مقيم و غير قابل زوال و نيز از دو سوره هود و مؤمنون بر مى آيد كه خداى عزّ و جلّ براى نزول آن عذاب، علامتى قرار داده بود و آن اين بوده كه آب از تنورى بالا مى زند.

همه مردم روى زمين را فرا گرفت و همه را در حالى كه ستم گر بودند هلاك كرد، و خداى تعالى به آن جناب دستور داده بود همين كه در كشتى مستقر شدند خدا را در برابر اين نعمت كه از شر قوم ستم كار نجاتشان داد حمد بگويند و در پياده شدن از او بركت بخواهند، و نوح(علیه السلام) گفت: «الْحَمْدُ للهِ الَّذِي نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»(1) و نيز گفت: «رَبِّ أَنْزِلْنِي مُنْزَلًا مُبارَكاً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ»(2).

پايان يافتن داستان و پياده شدن نوح و همراهانش به زمين

بعد از آن كه طوفان به دليل آيه 77 سوره صافات عالم گير شده و مردم روى زمين همه غرق شدند، خداى تعالى به زمين فرمان داد تا آب خود را ببلعد، و به آسمان نيز فرمان داد تا از باريدن بايستد، آب از ظاهر زمين كاسته شد، و كشتى بر بالاى كوه جودى قرار گرفت و فرمان «وَ قِيلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ»؛ «دورى باد بر عليه ستم كاران.» صادر شد، آن گاه خداى تعالى به نوح وحى كرد كه: اى نوح! از كشتى پايين آى و با سلامى از ناحيه ما و بركاتى بر تو و امت هايى كه با تواند پياده شو، كه بعد از اين طوفان، ديگر هيچ گاه دچار طوفانى عالم گير نخواهند شد چيزى كه هست بعضى از اين نجات يافتگان امت هايى هستند كه خدا در دنيا از متاع هاى زندگى دنيا برخوردارشان مى كند، و سپس عذابى دردناك آنان را فرا مى گيرد، پس نوح و همراهان او از كشتى خارج شده و در زمين قرار گرفتند و خدا را به توحيد و اسلام پرستيدند، و زمين را به ارث دست به دست به ذريه هاى خود سپردند، و خداى سبحان تنها ذريه نوح را باقى گذاشت.(3)

ص: 164

«فَافْتَحْ بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ فَتْحاً وَ نَجِّنِي وَ مَنْ مَعِيَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ»(1) و چگونه ممكن است خود او با آگاهى از كفر باطنى پسرش مع ذلك نجات او را از خدا بخواهد؟ با اين كه قبلاً فرمان خداى تعالى را شنيده بود كه فرمود: «وَ لا تُخاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا آن هم مُغْرَقُونَ»(2).

نوح(علیه السلام) با حائل شدن موج بين او و فرزندش و در حالى كه بى خبر از كفر باطنى پسرش بود دچار اندوهى شديد شد، و پروردگار خود را چنين نداء كرد كه: «رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ» پروردگارا اين پسر من از اهل من است و وعده تو، به اين كه اهل مرا نجات دهى حق است و تو احكم الحاكمينى يعنى حكمت از حكم هر حاكم ديگرى متقن تر است، و تو در قضايى كه مى رانى جور و ستم نمى كنى و حكمت ناشى از جهل به مصالح واقعى نيست، بنا بر اين لطف كن و به من خبر ده كه واقعيت فرزند من چيست و با اين كه او اهل من است چرا مستوجب عقاب شده است؟ در اين جا عنايت الهى شامل حال نوح شد، و نگذاشت به طور صريح درخواست نجات فرزند خود را كند،- و يا به عبارت ديگر درخواستى كند كه به واقعيت آن علمى ندارد- خداى تعالى در پاسخش به وى وحى فرستاد كه اى نوح پسر تو اهل تو نيست، او عمل غير صالحى است، پس زنهار كه مبادا با من دربارۀ نجات او روبرو شوى و درخواست نجات او را بكنى، كه اگر چنين درخواستى كنى

ص: 166

درخواستى كرده اى كه به واقعيت آن آگاهى ندارى و من تو را پند مى دهم كه مبادا از جاهلان باشى.

بعد از اين وحى، نوح(علیه السلام) از واقع امر آگاه شد و به پروردگارش ملتجى گشت كه: پروردگارا من پناه مى برم به تو از اين كه از تو چيزى بخواهم كه علمى به واقعيت آن ندارم، و از تو درخواست مى كنم كه عنايت شامل حالم بشود و با مغفرتت مرا بپوشانى، و با رحمتت بر من عطوفت كنى، كه اگر غير اين كنى از زيان كاران خواهم شد.

را گشوده و فتح نمود، و علاوه برطريق وحى، با منطق عقل و طريق احتجاج با مردم صحبت كرد، بنا بر اين آن جناب ريشه و منشأ دين توحيد در عالم است، و بر تمامى افراد موحد عالم كه تاكنون آمده و تا قيامت خواهند آمد منت داشته و همه مرهون اويند، و به همين جهت است كه خداى عزّ و جلّ او را به سلامى عام اختصاص داده و هيچ كس ديگر را در آن سلام شريك وى نساخت و فرمود:

«سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِي الْعالَمِينَ»(1).

و باز به همين جهت است كه خداى عزّ و جلّ او را از همه عالميان برگزيد و از نيكوكارانش شمرد(2)، و او را عبدى شكور خواند(3)،

و او را از بندگان مؤمن خود دانست (4)، و او را عبدى صالح خواند(5).

و آخرين دعايى كه خداى تعالى از آن جناب نقل فرموده اين است كه به درگاه پروردگارش عرضه داشت: «رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَباراً»(6).

وقتى مردم در روى زمين زاد و ولد را شروع كردند و دخترانى برايشان پيدا شد، پسران خدا- كه منظور پيغمبران هستند- ديدند دختران مردم زيبايند لا جرم از آن دختران هر چه را اختيار مى كردند همسر خود مى ساختند. رب- يعنى خداى تعالى- گفت روح من در انسان دائما داورى نخواهد كرد، زيرا كه او نيز بشر است- آزاد است و اراده دارد- و روزگار او به صد و بيست سال رسيده بود، و در زمين طاغوت ها در آن ايام بودند- هم چنان كه بعد از آن نيز بوده اند- چون فرزندان خدا (انبياء) داخل بر دختران مردم شدند و دختران براى آنان اولاد آوردند، و جبارانى پديد آمد كه از همان روزگاران نخستين اسم داشتند.

و چون رب ديد شر انسان در زمين زياد شد و تمامى خاطرات فكرى قلب بشر همه روزه شر شد، رب غصه دار شد كه ديد عمل انسان در زمين اين طور شده، و در قلب خود تأسف خورد، به ناچار فرمان داد كه جنس اين بشر را كه من آفريده ام از روى زمين محو كنيد، هم انسان را و هم همه چهارپايان و جنبندگان و مرغان هوا را، براى اين كه من از اعمالى كه آن ها كردند محزون شدم، و اما نوح، نعمت را در چشم رب بديد.

اين ها همه فرزندان نوحند، و نوح مردى نيكوكار و در ميان اقران و نزديكان خود مردى كامل بود و با خدا سير مى كرد، و براى او سه فرزند متولد شد به نام هاى «سام»، «حام»، «و يافث»، و زمين در پيش روى خدا فاسد شده و پر از ظلم گرديد، و خدا زمين را ديد كه فاسد شده، زيرا هر فردى از افراد بشر طريقه اش در زمين فاسد شد.(1)

ص: 169

يك روز صبح با هيجان و شوق به سراغ پدر آمد و پرده از روى حادثه تازه اى برداشت كه در ظاهر چندان مهم نبود اما در واقع شروع فصل جديدى را در زندگانى او اعلام مى كرد.

«يوسف گفت پدرم! من ديشب در خواب يازده ستاره را ديدم كه از آسمان فرود آمدند، و خورشيد و ماه نيز آن ها را همراهى مى كردند، همگى نزد من آمدند و در برابر من سجده كردند»؛ «إِذْ قالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي ساجِدِينَ».

ابن عباس مى گويد: يوسف اين خواب را در شب جمعه كه مصادف شب قدر، (شب تعيين سرنوشتها و مقدرات بود) ديد.

در اين كه يوسف به هنگام ديدن اين خواب چند سال داشت، بعضى نه سال، بعضى دوازده سال و بعضى هفت سال، نوشته اند، قدر مسلم اين است كه در آن هنگام بسيار كم سن و سال بود.

قابل توجه اين كه: جملۀ «رايت» به عنوان تأكيد و قاطعيت در اين آيه تكرار شده است اشاره به اين كه من چون بسيارى از افراد كه قسمتى از خواب خود را فراموش مى كنند و با شك و ترديد از آن سخن مى گويند نيستم، من با قطع و يقين ديدم كه يازده ستاره و خورشيد و ماه در برابرم سجده كردند، در اين موضوع شك ترديدى ندارم.

نكتۀ ديگر اين كه ضمير «هم» كه براى جمع مذكر عاقل است در مورد خورشيد و ماه و ستارگان به كار رفته، هم چنين كلمۀ «ساجدين».

ص: 171

اشاره به اين كه سجده آن ها يك امر تصادفى نبود، بلكه پيدا بود روى حساب هم چون افراد عاقل و هوشيار سجده مى كنند.

البته روشن است كه منظور از سجده در اين جا خضوع و تواضع مى باشد و گرنه سجده به شكل سجده معمولى انسان ها در مورد خورشيد و ماه و ستارگان مفهوم ندارد.

اين خواب هيجان انگيز و معنى دار يعقوب پيامبر را در فكر فرو برد:

خورشيد و ماه و ستارگان آسمان؟ آن هم يازده ستاره؟ فرود آمدند و در برابر فرزندم يوسف سجده كردند، چقدر پر معنى است؟ حتما خورشيد و ماه، من و مادرش (يا من و خاله اش) مى باشيم، و يازده ستاره، برادرانش، قدر و مقام فرزندم آن قدر بالا مى رود كه ستارگان آسمان و خورشيد و ماه سر بر آستانش مى سايند، آن قدر در پيشگاه خدا عزيز و آبرومند مى شود كه آسمانيان در برابرش خضوع مى كنند، چه خواب پر شكوه و جالبى؟!

لذا با لحن آميخته با نگرانى و اضطراب اما توام با خوشحالى به فرزندش چنين «گفت: فرزندم اين خوابت را براى برادران بازگو مكن»؛ «قالَ يا بُنَيَّ لا تَقْصُصْ رُؤْياكَ عَلى إِخْوَتِكَ».

«چرا كه آن ها براى تو نقشه هاى خطرناك خواهند كشيد»؛ «فَيَكِيدُوا لَكَ كَيْداً».

من مى دانم «شيطان براى انسان دشمن آشكارى است»؛ «إِنَّ الشَّيْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ».

او منتظر بهانه اى است كه وسوسه هاى خود را آغاز كند، به آتش كينه و حسد دامن زند، و حتى برادران را به جان هم اندازد.

ص: 172

جالب اين كه يعقوب نگفت: «مى ترسم برادران قصد سويى در باره تو كنند»، بلكه آن را به صورت يك امر قطعى و مخصوصا با تكرار «كيد» كه دليل بر تأكيد است بيان كرد، چرا كه از روحيات ساير فرزندانش با خبر بود، و حساسيت آن ها را نسبت به «يوسف» مى دانست، شايد برادران نيز از تعبير كردن خواب بى اطلاع نبودند، به علاوه اين خواب خوابى بود كه تعبيرش چندان پيچيدگى نداشت.

از طرفى اين خواب، شبيه خواب هاى كودكانه به نظر نمى رسيد، كودك ممكن است خواب ماه و ستاره را ببيند اما اين كه ماه و ستارگان به صورت موجوداتى عاقل و با شعور در برابر او سجده كنند، اين يك خواب كودكانهنيست و روى اين جهات جا داشت كه يعقوب نسبت به افروخته شدن آتش حسد برادران نسبت به يوسف بيمناك باشد.

ولى اين خواب تنها بيان گر عظمت مقام يوسف در آينده از نظر ظاهرى و مادى نبود، بلكه نشان مى داد كه او به مقام نبوت نيز خواهد رسيد، چرا كه سجده آسمانيان دليل بر بالا گرفتن مقام آسمانى او است، و لذا پدرش يعقوب اضافه كرد: «و اين چنين پروردگارت تو را بر مى گزيند»؛ «وَ كَذلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ».

«و از تعبير خواب به تو تعليم مى دهد»؛ «وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تأويل الْأَحادِيثِ»(1).

«و نعمتش را بر تو و آل يعقوب تكميل مى كند»؛ «وَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ عَلى آلِ يَعْقُوبَ».

ص: 173

«همان گونه كه پيش از اين بر پدرانت ابراهيم و اسحاق تمام كرد»؛ «كَما أَتَمَّها عَلى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ».

آرى «پروردگارت عالم است و از روى حكمت كار مى كند»؛ «إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ».

در اين جا به دو نكته بايد توجه كرد:

بعد از چهل سال به تحقق پيوست و بعضى در آينده نزديك تر مانند خواب عزيز مصر و هم بندهاى يوسف به وقوع پيوست.

در غير اين سوره اشاره به «خواب هاى تعبيردار" ديگرى نيز شده، مانند رؤياى پيغمبر ص كه در سوره فتح به آن اشاره شده و خواب ابراهيم كه در سوره صافات آمده است (اين خواب، هم فرمان الهى بود و هم تعبير داشت).

جالب اين كه در روايتى از پيامبر(صلی الله علیه وآله ) چنين مى خوانيم:

«الرؤيا ثلاثة بشرى من اللَّه و تحزين من الشيطان و الذى يحدث به الانسان نفسه فيراه فى منامه؛ خواب و رؤيا سه گونه است گاهى بشارتى از ناحيه خداوند است گاه وسيله غم و اندوه از سوى شيطان، و گاه مسائلى است كه انسان در فكر خود مى پروراند و آن را در خواب مى بيند»(1).

روشن است كه خواب هاى شيطانى چيزى نيست كه تعبير داشته باشد، اما خواب هاى رحمانى كه جنبه بشارت دارد حتما بايد خوابى باشد كه از حادثه مسرت بخش در آينده پرده بردارد.

به هر حال لازم است در اين جا به نظرات مختلف كه در باره حقيقت رؤيا ابراز شده به طور فشرده اشاره كنيم:

در باره حقيقت رؤيا. تفسيرهاى زيادى شده است كه مى توان آن ها را به دو بخش تقسيم كرد:

1. تفسير مادى. 2. تفسير روحى.

ص: 175

مادي ها مى گويند رؤيا چند علت مي تواند داشته باشد:

الف- ممكن است خواب ديدن و رؤيا نتيجه مستقيم كارهاى روزانه انسان باشد، يعنى آن چه براى انسان در روزهاى گذشته روى داده به هنگام خواب در مقابل فكرش مجسم گردد.ب- ممكن است يك سلسله آرزوهاى بر آورده نشده باعث ديدن خواب هايى شود، همان طور كه شخصى تشنه، آب در خواب مى بيند و كسى كه در انتظار سفر كرده اى است آمدن او را از سفر بخواب مى بيند (و از قديم گفته اند شتر در خواب بيند پنبه دانه!...)

ج- ممكن است ترس از چيزى باعث شود كه انسان خواب آن را ببيند زيرا مكرر تجربه شده است كسانى كه از دزد وحشت دارند شب خواب دزد ميبينند (ضرب المثل معروف دور از شتر به خواب و خواب آشفته نبين اشاره به همين حقيقت است).

«فرويد» و پيروان مكتب فرويد يك نوع تفسير و تعبير مادى ديگرى براى خواب دارند:

آن ها طى مقدمات مشروحى اظهار مى دارند كه: خواب و رؤيا عبارت است از ارضاى تمايلات واپس زده و سركوفته اى كه هميشه با تغيير و تبديل هايى براى فريب «من» به عرصه خودآگاهى روى مى آورند.

توضيح اين كه: بعد از قبول اين مسأله كه روان آدمى مشتمل بر دو بخش است«بخش آگاه» (آن چه به تفكرات روزانه و معلومات ارادى و اختيارات انسان

ص: 176

ارتباط دارد) و «بخش ناآگاه» (آن چه در ضمير باطن به صورت يك ميل ارضا نشده پنهان گرديده است) مى گويند:

بسيار مى شود اميالى كه ما داريم و به عللى نتوانسته ايم آن ها را ارضا كنيم و در ضمير باطن ما جاى گرفته اند، به هنگام خواب كه سيستم خود آگاه از كار مى افتد براى يك نوع اشباع تخيلى به مرحله خودآگاه روى مى آورند، گاهى بدون تغيير منعكس مى شوند (همانند عاشقى كه محبوب از دست رفته خود را در عالم خواب مشاهده مي كند) و گاهى تغيير شكل داده و به صورت هاى مناسبى منعكس مي شوند كه در اين صورت نياز به تعبير دارند.

بنا بر اين «رؤياها» هميشه مربوط به گذشته است، و از آينده هرگز خبر نمى دهد، تنها مي توانند وسيله خوبى براى خواندن «ضمير ناآگاه» باشند، و به همين جهت براى درمان بيماري هاى روانى كه متكى به كشف ضمير ناآگاه است بسيار مي شود كه از خواب هاى بيمار كمك مي گيرند.

بعضى از دانشمندان غذا شناس ميان «خواب و رؤيا» و «نيازهاى غذايى بدن» رابطه قائل هستند و معتقدند كه مثلا اگر انسان در خواب ببيند از دندانش «خون» مي چكد لا بد ويتامين ث بدن او كم شده است! و اگر در خواب ببيند موى سرش سفيد گشته معلوم مي شود گرفتار كمبود ويتامين ب شده است!!.

و اما فلاسفه روحى تفسير ديگرى براى خواب ها دارند، آن ها ميگويند، خواب و رؤيا بر چند قسم است:.

1. خواب هاى مربوط به گذشته زندگى و اميال و آرزوها كه بخش مهمى از خواب هاى انسان را تشكيل مي دهد.

ص: 177

2. خواب هاى پريشان و نامفهوم كه معلول فعاليت توهم و خيال است (اگر چه ممكن است انگيزه هاى روانى داشته باشد).

در اين جا چند نمونه از خواب هايى كه به طرز عجيبى پرده از روى حوادث آينده برداشته و از افراد مورداعتماد شنيده ايم يادآور مى شويم.

1. يكى از علماى معروف و كاملا مورد وثوق همدان مرحوم اخوند ملا على از مرحوم آقا ميرزا عبد النبى كه از علماى بزرگ تهران بود چنين نقل مى كرد:

هنگامى كه در سامرا بودم هر سال مبلغى در حدود يكصد تومان از مازندران براى من فرستاده مى شد، و به اعتبار همين موضوع قبلا كه نياز پيدا مى كردم قرض هايى مي نمودم و به هنگام وصول آن وجه، تمام بدهى هاى خود را ادا مى كردم.

يك سال بمن خبر دادند كه امسال وضع محصولات بسيار بد بوده و بنا بر اين وجهى فرستاده نمى شود! بسيار ناراحت شدم و با همين فكر ناراحت خوابيدم، ناگهان در خواب پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله ) را ديدم كه مرا صدا زد و گفت: فلان كس! برخيز در آن دولاب را باز كن (اشاره به دولابى كرد) و يك صد تومان در آن هست بردار.

از خواب بيدار شدم چيزى نگذشت در خانه را زدند بعد از ظهر بود ديدم فرستاده مرحوم ميرزاى شيرازى مرجع بزرگ تقليد شيعيان است گفت ميرزا شما را مى خواهد.

من تعجب كردم كه در اين موقع براى چه آن مرد بزرگ مرا مى خواهد رفتم ديدم در اطاق خود نشسته، (من خواب خود را بكلى فراموش كرده بودم) ناگاه مرحوم ميرزاى شيرازى به من گفت: ميرزا عبد النبى در آن دولاب را باز كن و يكصد تومان در آن جا هست بردار، بلا فاصله داستان خواب به نظرم آمد و از اين حادثه سخت تعجب كردم خواستم چيزى بگويم، احساس كردم او مايل نيست سخنى در اين زمينه گفته شود، وجه را برداشتم و بيرون آمدم.

ص: 179

2. دوستى كه مورد اعتماد است نقل مى كرد نويسنده كتاب «ريحانة الأدب» مرحوم تبريزى فرزندى داشت دست راست او ناراحت بود (شايد روماتيسم شديد داشت) به طورى كه به زحمت مى توانست قلم به دست بگيرد، بنا شد براى معالجه به آلمان برود او مى گويد: در كشتى كه بودم خواب ديدم مادرم از دنيا رفته است، تقويم را باز كردم و جريان را با قيد روز و ساعت نوشته چيزى نگذشت كه به ايران آمدم جمعى از بستگان به استقبال من آمدند ديدم لباس مشكى در تن دارند، تعجب كردم و جريان خواب به كلى از خاطرم رفته بود، بالآخره تدريجا به من حالى كردند كه مادرم فوت كرده بلافاصله به ياد جريان خواب افتادم، تقويم را بيرون آوردم و روز فوت را سؤال كردم ديدم درست در همان روز مادرم از دنيا رفته بود!.

3. نويسنده معروف اسلامى سيد قطب در تفسير خود فى ظلال القرآن ذيل آيات مربوط به سوره" يوسف" چنين مى نويسد: اگر من تمام آن چه در باره رؤيا گفته ايد انكار كنم هيچ گاه نمى توانم جريانى را كه براى خودم هنگامى كه در آمريكا بودم واقع شد انكار نمايم، در آن جا من در خواب ديدم كه خواهر زاده ام خون چشمانش را فرا گرفته بود و قادر به ديدن نيست (خواهرزاده ام با ساير اعضاى خانواده ام در مصر بودند) من از اين جريان متوحش شدم، فورا نامه اى براى خانواده ام به مصر نوشتم و مخصوصا از وضع چشم خواهر زاده ام سؤال كردم، چيزى نگذشت كه جواب نامه به دستم رسيد نوشته بودند كه چشم او مبتلا به خون ريزى داخلى شده و قادر به ديدن نيست و هم اكنون مشغول معالجه است.

قابل توجه اين كه خون ريزى داخلى چشم او طورى بود كه در مشاهده معمولى قابل رؤيت نبود و تنها با وسائل پزشكى ديدن آن ميسر بود، ولى به هر حال

ص: 180

از بينايى چشم محروم گشته بود، من حتى اين خونريزى درونى را در خواب به شكل آشكار ديدم!.

خواب هايى كه پرده از روى اسرارى برداشته و حقايقى مربوط به آينده و يا حقايق پنهانى مربوط به حال را كشف كرده بيش از آن است كه حتى افراد دير باور بتوانند انگشت انكار روى همه آن ها بگذارند، و يا آن ها را حمل بر تصادف كنند.

با تحقيق از دوستان نزديك خود غالبا مى توانيد به نمونه هايى از اين خواب ها دست يابيد، اين گونه خواب ها از طريق «تفسير مادى رؤيا» هرگز قابل تعبير نيستند و تنها با تفسير فلاسفه روحى، و اعتقاد به استقلال روح مى توان آن ها را تفسير كرد، بنا بر اين از مجموع آن ها به عنوان شاهدى براى استقلال روح مى توان استفاده كرد(1).

- يعقوب خواب فرزندش را به طور اجمال تعبير كرد

2. در آيات مورد بحث خوانديم كه يعقوب علاوه بر اين كه فرزندش را از بازگو كردن خواب خود به برادران بر حذر داشت، خواب را به طور اجمال براى او تعبير كرد، و به او گفت تو بر گزيده خدا خواهى شد و تعبيرخواب به تو خواهد آموخت و نعمتش را بر تو و آل يعقوب تمام خواهد كرد.

دلالت خواب يوسف بر اين كه او در آينده به مقامهاى بزرگ معنوى و مادى خواهد رسيد كاملا قابل درك است، ولى اين سؤال پيش مى آيد كه مسأله آگاهى يوسف از تعبير خواب در آينده چگونه از رؤياى يوسف براى يعقوب، كشف شد؟ آيا اين يك خبر تصادفى بود كه يعقوب به يوسف داد و كار به خواب او نداشت، و يا آن را از همان خواب يوسف كشف كرد؟.

ص: 181

ظاهر اين است كه يعقوب اين مسأله را از خواب يوسف فهميد، و اين ممكن است از يكى از دو راه بوده باشد:

نخست اين كه يوسف در آن سن و سال كم اين خواب را به طور خصوصى و دور از چشم برادران براى پدر نقل كرد (چرا كه پدر به او توصيه كرد در كتمان آن بكوشد) و اين نشان مى دهد كه يوسف نيز از خواب خود احساس خاصى داشت كه آن را در جمع مطرح نكرد، وجود چنين احساسى در كودك كم سن و سالى مانند يوسف دليل بر اين است كه او يك نوع آمادگى روحى براى كشف تعبير خواب، دارد و پدر احساس كرد با پرورش اين آمادگى او در آينده آگاهى وسيعى در اين زمينه پيدا خواهد كرد.

ديگر اين كه ارتباط پيامبران با عالم غيب از چند طريق بوده است گاهى از طريق الهامات قلبى، و گاه از طريق نزول فرشته وحى، و گاه از طريق خواب، گرچه يوسف در آن زمان هنوز به مقام نبوت نرسيده بود اما وقوع چنين خواب معنى دارى براى يوسف نشان مى داد كه او در آينده از اين طريق با عالم غيب، ارتباط خواهد گرفت و طبعا بايد تعبير و مفهوم خواب را بداند تا بتواند چنين رابطه اى داشته باشد.

جامعه اى را به خطر افكنده اند و چه بسيار ناراحتي هايى كه در زندگى به خاطر ترك حفظ اسرار براى انسان پيش مى آيد.

در حديثى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى خوانيم:

«لا يكون المؤمن مؤمنا حتى تكون فيه ثلاث خصال سنة من ربه و سنة من نبيه(صلی الله علیه وآله ) و سنة من وليه (علیه السلام) فاما السنة من ربه فكتمان السر و اما السنة من نبيه فمداراة الناس و اما السنة من وليه فالصبر فى الباساء و الضراء؛ مؤمن، مؤمن نخواهد بود مگر اين كه سه خصلت داشته باشد: سنتى از پروردگار و سنتى از پيامبر و سنتى از امام و پيشوا، اما سنت پروردگار كتمان اسرار است، اما سنت پيامبر مدارا با مردم است و اما سنت امام شكيبايى در برابر ناراحتي ها و مشكلات مى باشد (البته كتمان سر در اين جا بيش تر ناظر به كتمان اسرار ديگران است)»(1).

و در حديثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانيم:

«سرك من دمك فلا يجرين من غير أوداجك؛ اسرار تو هم چون خون تو است كه بايد تنها در عروق خودت جريان يابد.»(2)

«لَقَدْ كانَ فِي يُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ آياتٌ لِلسَّائِلِينَ * إِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى أَبِينا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبانا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ * اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحِينَ * قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فاعِلِينَ»؛(3) «در (داستان) يوسف و برادرانش نشانه هاى (هدايت) براى سؤال كنندگان بود. هنگامى كه (برادران)

ص: 183

گفتند يوسف و برادرش (بنيامين) نزد پدر از ما محبوب ترند در حالى كه ما نيرومندتريم، مسلما پدر ما، در گمراهى آشكار است! يوسف را بكشيد يا او را به سرزمين دور دستى بيفكنيد تا توجه پدر فقط با شما باشد و بعد از آن (از گناه خود توبه مى كنيد و) افراد صالحى خواهيد بود! يكى از آن ها گفت يوسف را نكشيد و اگر كارى مى خواهيد انجام دهيد او را در نهانگاه چاه بيفكنيد تا بعضى از قافله ها او را برگيرند (و با خود به مكان دورى ببرند).»

آن كار، پياده كند، تا روشن شود كه يك انسان پاك و باايمان تنها نيست و اگر تمام جهان به نابودى او كمر بندند اما خدا نخواهد تار مويى از سر او كم نخواهند كرد!.

يعقوب دوازده پسر داشت، كه دو نفر از آن ها" يوسف» و «بنيامين" از يك مادر بودند، كه «راحيل" نام داشت، يعقوب نسبت به اين دو پسر مخصوصا يوسف محبت بيش ترى نشان مى داد، زيرا اولا كوچك ترين فرزندان او محسوب مى شدند و طبعا نياز به حمايت و محبت بيش ترى داشتند، ثانيا طبق بعضى از روايات مادر آن ها" راحيل" از دنيا رفته بود، و به اين جهت نيز به محبت بيش ترى محتاج بودند، از آن گذشته مخصوصا در يوسف، آثار نبوغ و فوق العادگى نمايان بود، مجموع اين جهات سبب شد كه يعقوب آشكارا نسبت به آن ها ابراز علاقه بيش ترى كند.

برادران حسود بدون توجه به اين جهات از اين موضوع سخت ناراحت شدند، به خصوص كه شايد بر اثر جدايى مادرها، رقابتى نيز در ميانشان طبعا وجود داشت، لذا دور هم نشستند" و گفتند يوسف و برادرش نزد پدر از ما محبوب ترند، با اين كه ما جمعيتى نيرومند و كارساز هستيم" و زندگى پدر را به خوبى اداره مى كنيم، و به همين دليل بايد علاقه او به ما بيش از اين فرزندان خردسال باشد كه كارى از آن ها ساخته نيست. «إِذْ قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى أَبِينا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ»(1).

و به اين ترتيب با قضاوت يك جانبه خود پدر را محكوم ساختند و گفتند:

«به طور قطع پدر ما در گمراهى آشكارى است!»؛ «إِنَّ أَبانا لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ».

آتش حقد و حسد به آن ها اجازه نمى داد كه در تمام جوانب كار بينديشند

ص: 185

دلائل اظهار علاقه پدر را نسبت به اين دو كودك بدانند، چرا كه هميشه منافع خاص هر كس حجابى بر روى افكار او مى افكند، و به قضاوت هايى يك جانبه كه نتيجه آن گمراهى از جاده حق و عدالت است وا مى دارد.

البته منظور آن ها گمراهى دينى و مذهبى نبود چرا كه آيات آينده نشان مى دهد آن ها به بزرگى و نبوت پدر اعتقاد داشتند و تنها در زمينه طرز معاشرت به او ايراد مى گرفتند. حس حسادت، سرانجام برادران را به طرح نقشه اى وادار ساخت: گرد هم جمع شدند و دو پيشنهاد را مطرح كردند و گفتند: «يا يوسف را بكشيد و يا او را به سرزمين دوردستى بيفكنيد تا محبت پدر يكپارچه متوجه شما بشود!»؛ «اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ».

درست است كه با اين كار احساس گناه و شرمندگى و جدان خواهيد كرد، چرا كه با برادر كوچك خود اين جنايت را روا داشته ايد، ولى جبران اين گناه ممكن است، توبه خواهيد كرد «و پس از آن جمعيت صالحى خواهيد شد!»؛ «وَ تَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْماً صالِحِينَ».

اين احتمال نيز در تفسير جمله اخير داده شده كه منظور آن ها اين بوده است كه بعد از دور ساختن يوسف از چشم پدر، مناسبات شما با پدر به صلاح مى گرايد، و ناراحتي هايى كه از اين نظر داشتيد از ميان مى رود، ولى تفسير اول صحيح تر به نظر مى رسد.

به هر حال اين جمله دليل بر آن است كه آن ها احساس گناه با اين عمل مى كردند و در اعماق دل خود كمى ازخدا ترس داشتند، و به همين دليل پيشنهاد توبه بعد از انجام اين گناه مى كردند.

ص: 186

ولى مسأله مهم اين جاست كه سخن از توبه قبل از انجام جرم در واقع براى فريب و جدان و گشودن راه به سوى گناه است، و به هيچ وجه دليل بر پشيمانى و ندامت نمى باشد.

و به تعبير ديگر توبه واقعى آن است كه بعد از گناه، حالت ندامت و شرمسارى براى انسان پيدا شود، اما گفتگو از توبه قبل از گناه، توبه نيست.

توضيح اين كه بسيار مى شود كه انسان به هنگام تصميم بر گناه يا مخالفت و جدان روبرو مى گردد و يا اعتقادات مذهبى در برابر او سدى ايجاد مى كند و از پيشرويش به سوى گناه ممانعت به عمل مى آورد، او براى اين كه از اين سد به آسانى بگذرد و راه خود را به سوى گناه باز كند و جدان و عقيده خود را با اين سخن مى فريبد، كه من پس از انجام گناه بلا فاصله در مقام جبران بر مى آيم، چنان نيست كه دست روى دست بگذارم و بنشينم، توبه مى كنم، به در خانه خدا مى روم، اعمال صالح انجام مى دهم، و سرانجام آثار گناه را مى شويم!.

يعنى همان گونه كه نقشه شيطانى براى انجام گناه مى كشد، يك نقشه شيطانى هم براى فريب و جدان و تسلط بر عقائد مذهبى خود طرح مى كند، و چه بسا اين نقشه شيطانى نيز مؤثر واقع مى شود و آن سد محكم را با اين وسيله از سر راه خود بر مى دارد، برادران يوسف نيز از همين راه وارد شدند.

نكتۀ ديگر اين كه آن ها گفتند پس از دور ساختن يوسف، توجه پدر و نگاه او به سوى شما خواهد شد «يَخْلُ لَكُمْ" وَجْهُ" أَبِيكُمْ» و نگفتند قلب پدر در اختيار شما خواهد شد (يخل لكم «قلب» ابيكم) چرا كه اطمينان نداشتند پدر به زودى

ص: 187

فرزندش يوسف را فراموش كند، همين اندازه كه توجه ظاهرى پدر به آن ها باشد كافى است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه صورت و چشم دريچه قلب است، هنگامى كه نگاه پدر متوجه آن ها شد تدريجا قلب او هم متوجه خواهد شد.

ولى در ميان برادران يك نفر بود كه از همه باهوش تر، و يا با وجدان تر بود، به همين دليل با طرح قتل يوسف مخالفت كرد و هم با طرح تبعيد او در يك سرزمين دور دست كه بيم هلاكت در آن بود، و طرح سومى را ارائه نمود و گفت:

«اگر اصرار داريد كارى بكنيد يوسف را نكشيد، بلكه او را در قعر چاهى بيفكنيد (به گونه اى كه سالم بماند) تا بعضى از راهگذران و قافله ها او را بيابند و با خود ببرند و از چشم ما و پدر دور شود»؛ «قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فاعِلِينَ».

و طبعا از بالاى چاه كه نگاه كنند درست اين محل پيدا نيست و به همين جهت از آن تعبير به «غيابت" شده است (1) و در محيط ما نيز چنين چاه هايى وجود دارد.

2. بدون شك قصد اين پيشنهاد كننده آن نبوده كه يوسف را آن چنان در چاه سرنگون سازند كه نابود شود، بلكه هدف اين بود كه در نهانگاه چاه قرار گيرد تا سالم به دست قافله ها برسد.

3. از جملۀ «إِنْ كُنْتُمْ فاعِلِينَ» چنين استفاده مى شود كه اين گوينده حتى اين پيشنهاد را به صورت يك پيشنهاد قطعى مطرح نكرد، شايد ترجيح مى داد كه اصلا نقشه اى بر ضد يوسف طرح نشود.

4. در اين كه نام اين فرد چه بوده در ميان مفسران گفتگو است، بعضى گفته اند نام او «روبين» بود، كه از همه باهوش تر محسوب مى شد، و بعضى «يهودا» و بعضى «لاوى» را نام برده اند.

نخست اين كه آرزو مى كند همان گونه كه ديگران دارند، او هم داشته باشد، اين حالت را «غبطه» مى خوانند و حالتى است قابل ستايش چرا كه انسان را به تلاش و كوشش سازنده اى وا مى دارد، و هيچ اثر مخربى در اجتماع ندارد.

ديگر اين كه آرزو مى كند آن نعمت از ديگران سلب شود و براى اين كار به تلاش و كوشش بر مى خيزد اين همان حالت بسيار مذموم «حسد» است، كه انسان را به تلاش و كوشش مخرب در باره ديگران وا مى دارد، بى آنكه تلاش سازنده اى در باره خود كند.

سوم اين كه آرزو مى كند خودش داراى آن نعمت شود و ديگران از آن محروم بمانند، و اين همان حالت" بخل" و انحصار طلبى است كه انسان همه چيز را براى خود بخواهد و از محروميت ديگران لذت ببرد.

چهارم اين كه دوست دارد ديگران در نعمت باشند، هر چند خودش در محروميت بسر ببرد و حتى حاضر است آن چه را دارد در اختيار ديگران بگذارد و از منافع خود چشم بپوشد و اين حالت والا را" ايثار" مى گويند كه يكى از مهم ترين صفات برجسته انسانى است.

به هر حال حسد تنها برادران يوسف را تا سر حد كشتن برادرشان پيش نبرد، بلكه گاه مى شود كه حسد انسان را به نابودى خويش نيز وا مى دارد.

به همين دليل در احاديث اسلامى براى مبارزه با اين صفت رذيله تعبيرات تكان دهنده اى ديده مى شود.

به عنوان نمونه: از پيامبر اكرم(صلی الله علیه وآله ) نقل شده كه فرمود: خداوند موسى بن عمران را از حسد نهى كرد و به او فرمود:

ص: 190

«ان الحاسد ساخط لنعمى صاد لقسمى الذى قسمت بين عبادى و من يك كذلك فلست منه و ليس منى؛ شخص حسود نسبت به نعمتهاى من بر بندگانم خشمناك است، و از قسمت هايى كه ميان بندگانم قائل شده ام ممانعت مى كند، هر كس چنين باشد نه او از من است و نه من از اويم.»(1)

از امام صادق(علیه السلام) مى خوانيم:

«آفة الدين الحسد و العجب و الفخر؛ آفت دين و ايمان سه چيز است: حسد و خود پسندى و فخر فروشى.»

و در حديث ديگرى از همان امام(علیه السلام) مى خوانيم:

«ان المؤمن يغبط و لا يحسد، و المنافق يحسد و لا يغبط؛(2) افراد با ايمان غبطه مى خورند، ولى حسد نمى ورزند، ولى منافق حسد مى ورزد و غبطه نمى خورد.»

وا مى دارد، آن چنان شخصيت خود را در هم شكسته مى بيند كه براى نابود كردن شخصيت برادرش، حد و مرزى نمى شناسد.

حتى اگر نتواند عكس العملى از خود نشان بدهد از درون خود را مى خورد و گاه گرفتار بيمارى روانى مى شود، فراموش نمى كنم فرزند كوچك يكى از دوستان بيمار بود و طبعا نياز به محبت بيش تر داشت، پدر برادر بزرگ تر را به صورت خدمتكارى براى او در آورده بود چيزى نگذشت كه پسر بزرگ گرفتار بيمارى روانى ناشناخته اى شد، به آن دوست عزيز گفتم فكر نمى كنى سرچشمه اش اين عدم عدالت در اظهار محبت بوده باشد، او كه اين سخن را باور نمى كرد، به يك طبيب روانى ماهر مراجعه كرد، طبيب به او گفت فرزندشما بيمارى خاصى ندارد سرچشمه بيماريش همين است كه گرفتار كمبود محبت شده و شخصيتش ضربه ديده در حالى كه برادر كوچك اين همه محبت ديده است، و لذا در احاديث اسلامى مى خوانيم:

روزى امام باقر(علیه السلام) فرمود: من گاهى نسبت به بعضى از فرزندانم اظهار محبت مى كنم و او را بر زانوى خود مى نشانم و قلم گوسفند را به او مى دهم و شكر در دهانش مى گذارم، در حالى كه مى دانم حق با ديگرى است، ولى اين كار را به خاطر اين مى كنم تا بر ضد ساير فرزندانم تحريك نشود و آن چنان كه برادران يوسف به يوسف كردند، نكند(1).

«قالُوا يا أَبانا ما لَكَ لا تَأْمَنَّا عَلى يُوسُفَ وَ إِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ * أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَ يَلْعَبْ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ * قالَ إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ أَخافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَ

ص: 192

أَنْتُمْ عَنْهُ غافِلُونَ * قالُوا لَئِنْ أَكَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذاً لَخاسِرُونَ»؛(1) «(برادران نزد پدر آمدند و) گفتند پدر جان! چرا تو در باره (برادرمان) يوسف به ما اطمينان نمى كنى در حالى كه ما خير خواه او هستيم؟ او را فردا با ما (بخارج شهر) بفرست تا غذاى كافى بخورد و بازى و تفريح كند و ما حافظ او هستيم. (پدر) گفت من از دورى او غمگين مى شوم و از اين مى ترسم كه گرگ او را بخورد و شما از او غافل باشيد! گفتند اگر او را گرگ بخورد با اين كه ما گروه نيرومندى هستيم ما از زيان كاران خواهيم بود (و هرگز چنين چيزى ممكن نيست).»

گردش كند از ميوه هاى درختان بخورد و بازى و سرگرمى داشته باشد»؛ «أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً يَرْتَعْ وَ يَلْعَبْ»(1).

و اگر نگران سلامت او هستى «ما همه حافظ و نگاهبان برادرمان خواهيم بود»؛ چرا كه برادر است و با جان برابر! «وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ».

و به اين ترتيب نقشه جدا ساختن برادر را ماهرانه تنظيم كردند، و چه بسا سخن را در برابر خود يوسف گفتند، تا او هم سر به جان پدر كند و از وى اجازه رفتن به صحرا بخواهد.

اين نقشه از يك طرف پدر را در بن بست قرار مى داد كه اگر يوسف را به ما نسپارى دليل بر اين است كه ما را متهم مى كنى، و از سوى ديگر يوسف را براى استفاده از تفريح و سرگرمى و گردش در خارج شهر تحريك مى كرد.

آرى چنين است نقشه هاى آنهايى كه مى خواهند ضربه غافل گيرانه بزنند، از تمام مسائل روانى و عاطفى براى اين كه خود را حق به جانب نشان دهند استفاده مى كنند، ولى افراد با ايمان به حكم «المؤمن كيس؛ مؤمن هوشيار است» هرگز نبايد فريب اين ظواهر زيبا را بخورند هر چند از طرف برادر مطرح شده باشد!

يعقوب در مقابل اظهارات برادران بدون آن كه آن ها را متهم به قصد سوء كند گفت اين كه من مايل نيستم يوسف با شما بيايد، از دو جهت است، اول اين كه «دورى يوسف براى من غم انگيز است»؛ «قالَ إِنِّي لَيَحْزُنُنِي أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ».

و ديگر اين كه در بيابان هاى اطراف ممكن است گرگان خون خوارى باشند «و

ص: 194

من مى ترسم گرگ فرزند دلبندم را بخورد و شما سرگرم بازى و تفريح و كارهاى خود باشيد»؛ «وَ أَخافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَ أَنْتُمْ عَنْهُغافِلُونَ».

و اين كاملا طبيعى بود كه برادران در چنين سفرى به خود مشغول گردند و از برادر غافل بمانند و در آن «بيابان گرگ خيز» گرگ قصد جان يوسف كند؛ البته برادران پاسخى براى دليل اول پدر نداشتند، زيرا غم و اندوه جدايى يوسف چيزى نبود كه بتوانند آن را جبران كنند، و حتى شايد اين تعبير آتش حسد برادران را افروخته تر مى ساخت.

از سوى ديگر اين دليل پدر از يك نظر پاسخى داشت كه چندان نياز به ذكر نداشت و آن اين كه بالآخره فرزند براى نمو و پرورش، خواه ناخواه از پدر جدا خواهد شد و اگر بخواهد هم چون گياه نورسته اى دائما در سايه درخت وجود پدر باشد، نمو نخواهد كرد، و پدر براى تكامل فرزندنش ناچار بايد تن به اين جدايى بدهد، امروز گردش و تفريح است، فردا تحصيل علم و دانش و پس فردا كسب و كار و تلاش و كوشش براى زندگى، بالآخره جدايى لازم است.

لذا اصلا به پاسخ اين استدلال نپرداختند، بلكه به سراغ دليل دوم رفتند كه از نظر آن ها مهم و اساسى بود و «گفتند چگونه ممكن است برادرمان را گرگ بخورد در حالى كه ما گروه نيرومندى هستيم، اگر چنين شود ما زيان كار و بدبخت خواهيم بود»؛ «قالُوا لَئِنْ أَكَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذاً لَخاسِرُونَ».

يعنى مگر ما مرده ايم كه بنشينيم و تماشا كنيم گرگ برادرمان را بخورد، گذشته از علائق برادرى كه ما را بر حفظ برادر وا مى دارد، ما در ميان مردم آبرو داريم، مردم در باره ما چه خواهند گفت، جز اين كه مى گويند يك عده زورمند گردن كلفت

ص: 195

نشستند، و بر حمله گرگ به برادرشان نظاره كردند، ما ديگر مى توانيم در ميان مردم زندگى كنيم؟!

آن ها در ضمن به اين گفتار پدر كه شما ممكن است سرگرم بازى شويد و از يوسف غفلت كنيد، نيز پاسخ دادند و آن اين كه مسأله، مسألۀ خسران و زيان و از دست دادن تمام سرمايه و آبرو است، مسأله اين نيست كه تفريح و بازى بتواند انسان را از يوسف غافل كند، زيرا در اين صورت ما افراد بى عرضه اى خواهيم شد كه به درد هيچ كار نمى خوريم.

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه چرا يعقوب از ميان تمام خطرها تنها انگشت روى خطر حمله گرگ گذاشت؟

بعضى مى گويند: بيابان كنعان بيابانى گرگ خيز بود، و به همين جهت خطر بيش تر از اين ناحيه احساس مى شد.

بعضى ديگر گفته اند كه اين به خاطر خوابى بود كه يعقوب قبلا ديده بود كه گرگانى به فرزندش يوسف حمله مى كنند، اين احتمال نيز داده شده است كه يعقوب با زبان كنايه سخن گفت، و نظرش به انسان هاى گرگ صفت هم چون بعضى از برادران يوسف بود.

ولى به هر حال با هر حيله و نيرنگى بود، مخصوصا با تحريك احساسات پاك يوسف و تشويق او براى تفريح در خارج شهر كه شايد اولين بار بود كه فرصت براى آن به دست يوسف مى افتاد، توانستند پدر را وادار به تسليم كنند، و موافقت او را به هر صورت نسبت به اين كار جلب نمايند.

ص: 196

بنام مستشاران نظامى و آموزش دهنده هاى سلاح هاى مدرن و پيچيده تمام اسرار نظامى را با خود مى بردند، و به نام تكنيسين و كارشناس فنى، اوضاع اقتصادى را در مسير الگوهاى وابسته، كه خود مى خواستند هدايت مى كردند.

آيا اين همه تجربه تاريخى براى ما كافى نيست كه هيچ گاه فريب اين لفاف هاى دروغين زيبا را نخوريم، و چهره واقعى اين گرگان را از پشت اين ماسكهاى ظاهرا انسانى ببينيم؟.

«للمؤمن ثلاث ساعات فساعة يناجى فيها ربه و ساعة يرم معاشه، و ساعة يخلى بين نفسه و بين لذتها فيما يحل و يجمل؛ زندگى فرد باايمان در سه قسمت خلاصه مى شود، قسمتى به معنويات مى پردازد و با پروردگارش مناجات مى كند، و قسمتى به فكر تامين و ترميم معاش است، و قسمتى را به اين تخصيص مى دهد كه در برابر لذاتى كه حلال و مشروع است آزاد باشد.»(1)

جالب اين كه در حديث ديگرى اين جمله اضافه شده است:

«و ذلك عون على سائر الساعات؛ و اين سرگرمى و تفريح سالم كمكى است براى ساير برنامه ها.»

به گفته بعضى تفريح و سرگرمى هم چون سرويس كردن و روغن كارى نمودن چرخ هاى يك ماشين است گرچه اين ماشين يك ساعت متوقف براى اين كار مى شود، ولى بعدا قدرت و توان و نيروى جديدى پيدا مى كند كه چند برابر آن را جبران خواهد كرد، به علاوه بر عمر ماشين خواهد افزود.

اما مهم اين است كه سرگرمى و تفريح، «سالم» باشد و گرنه مشكلى را كه حل نمى كند، بلكه بر مشكل ها مى افزايد، چه بسيار تفريحات ناسالمى كه روح و اعصاب انسان را چنان مى كوبد كه قدرت كار و فعاليت را تا مدتى از او مى گيرد و يا لا اقل بازده كار او را به حد اقل مى رساند.

اين نكته نيز قابل توجه است كه در اسلام تا آن جا به مسأله تفريح سالم اهميت داده شده است كه يك سلسله مسابقات حتى با شرط بندى را اسلام اجازه

ص: 199

داده و تاريخ مى گويد كه قسمتى از اين مسابقات در حضور شخص پيامبر(صلی الله علیه وآله ) و با داورى و نظارت او انجام مى گرفت.

حتى گاه شتر مخصوص خود را براى مسابقه سوارى در اختيار ياران مى گذاشت.

در روايتى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانيم كه فرمود:

«ان النبى(صلی الله علیه وآله ) اجرى الإبل مقبلة من تبوك فسبقت الغضباء و عليها اسامة، فجعل الناس يقولون سبق رسول اللَّه(صلی الله علیه وآله ) و رسول اللَّه يقول سبق اسامة؛ هنگامى كه پيامبر از تبوك بر مى گشت، ميان ياران خود مسابقه سوارى بر قرار ساخت، اسامه كه بر شتر معروف پيامبر(صلی الله علیه وآله ) بنام" غضباء" سوار بود از همه پيشى گرفت، مردم به خاطر اين كه شتر از آن پيامبر(صلی الله علیه وآله ) بود صدا زدند رسول اللَّه پيشى گرفت، اما پيامبر صدا زد اسامه پيشى گرفت و برنده شد (اشاره به اين كه سوار كار مهم است نه مركب، و چه بسا مركب راهوارى كه به دستافراد ناشى بيفتد و كارى از آن ساخته نيست).»(1)

نكتۀ ديگر اين كه همان گونه كه برادران يوسف از علاقه انسان مخصوصا نوجوان به گردش و تفريح براى رسيدن به هدفشان سوء استفاده كردند در دنياى امروز نيز دست هاى مرموز دشمنان حق و عدالت از مسأله ورزش و تفريح براى مسموم ساختن افكار نسل جوان سوء استفاده فراوان مى كند، بايد به هوش بود كه ابر قدرت هاى گرگ صفت در لباس ورزش و تفريح، نقشه هاى شوم خود را ميان جوانان به نام ورزش و مسابقات منطقه اى يا جهانى پياده نكنند.

فراموش نمى كنيم در عصر «طاغوت» هنگامى كه مى خواستند نقشه هاى

ص: 200

خاصى را پياده كنند و سرمايه ها و منابع مهم كشور را به بهاى ناچيز به بيگانگان بفروشند، يك سلسله مسابقات ورزشى طويل و عريض ترتيب مى دادند و مردم را آن چنان به اين بازيها سرگرم مى ساختند كه نتوانند به مسائل اساسى كه در جامعه آن ها جريان دارد بپردازند.

و مادر را از دست دادند، و به صورت خود ساخته و در ميان انبوه مشكلات پرورش يافتند.

مهم اين است كه پدر و مادر به اين مسأله مهم تربيتى توجه داشته باشند، و محبت هاى كاذب مانع از آن نشود كه آن ها استقلال خود را باز يابند.

جالب اين است كه اين مسأله به طور غريزى در باره بعضى از حيوانات ديده شده است كه مثلا جوجه ها در آغاز در زير بال و پر مادر قرار مى گيرند و مادر چون جان شيرين در برابر هر حادثه اى از آن ها دفاع مى كند.

اما كمى كه بزرگ تر شدند، مادر نه تنها حمايت خود را از آن ها بر مى دارد، بلكه اگر به سراغ او بيايند با نوك خود آن ها را به شدت مي راند، يعنى برويد و راه و رسم زندگى مستقل را بياموزيد تا كى مى خواهيد وابسته و غير مستقل زندگى كنيد؟ شما هم براى خود «آدمى»؟ هستيد؟!

ولى به هر حال اين موضوع هرگز با مسأله پيوند خويشاوندى و حفظ مودت و محبت منافات ندارد، بلكه محبتى است عميق و پيوندى است حساب شده بر اساس مصالح هر دو طرف.

اخلاق و معيارهاى انسانى و اصول داورى عادلانه نيز همين را ايجاب مى كند كه تا نشانه هاى كار خلاف از كسى ظاهر نشده باشد او را متهم نسازند، اصل، برائت و پاكى و درستى است، مگر اين كه خلاف آن ثابتشود.

نيز گاهى امر و نهى هاى انحرافى سبب مى شود مردم بسيارى از چيزهايى را كه نمى دانستند ياد بگيرند، و سپس وسوسه آزمودن آن ها شروع مى شود، در اين گونه موارد حتى الامكان بايد مسائل را به طور كلى مطرح كرد تا بد آموزى در آن نشود.

البته يعقوب پيامبر روى پاكى و صفاى دل اين سخن را با فرزندان بيان كرد، اما فرزندان گمراه از بيان پدر سوء استفاده كردند.

نظير اين موضوع روشى است كه در بسيارى از نوشته ها با آن برخورد مى كنيم كه مثلا كسى مى خواهد در باره ضررهاى «مواد مخدر» يا «استمناء» سخن بگويد، چنان اين مسائل را تشريح مى كند و يا صحنه هاى آن را به وسيله فيلم نشان مى دهد كه ناآگاهان به اسرار و رموز اين كارها آشنا مى گردند، سپس مطالبى را كه در نكوهش اين كارها و راه نجات از آن بيان مى كند به دست فراموشى مى سپارند، به همين دليل غالبا زيان و بدآموزى اين نوشته ها و فيلم ها به مراتب بيش از فايده آن ها است.

«فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَ أَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِّ وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ * وَ جاؤُ أَباهُمْ عِشاءً يَبْكُونَ * قالُوا يا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ وَ تَرَكْنا يُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَ لَوْ كُنَّا صادِقِينَ * وَ جاؤُ عَلى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُونَ»؛(1)

«هنگامى كه او را با خود بردند، و تصميم گرفتند وى را در مخفى گاه چاه قرار دهند ما به او وحى فرستاديم كه آن ها را در آينده از اين كارشان با خبر خواهى ساخت، در حالى كه آن ها نمى دانند. شب هنگام در حالى كه گريه مى كردند بسراغ پدر آمدند. گفتند اى پدر ما رفتيم و مشغول مسابقه شديم و يوسف را نزد اثاث خود گذارديم و گرگ او را خورد! تو هرگز سخن ما را تصديق نخواهى كرد هر چند راست گو باشيم! و پيراهن او را با خونى دروغين (نزد پدر) آوردند، گفت: هوس هاى نفسانى شما اين كار را برايتان آراسته! من صبر جميل مى كنم (و ناسپاسى نخواهم كرد) و از خداوند در برابر آن چه شما مى گوئيد يارى مى طلبم.»

صبح گاه نزد پدر آمدند و او سفارش هاى لازم را در حفظ و نگهدارى يوسف تكرار كرد، آن ها نيز اظهار اطاعت كردند، پيش روى پدر او را با احترام و محبت فراوان برداشتند و حركت كردند.

مى گويند: پدر تا دروازه شهر آن ها را بدرقه كرد و آخرين بار يوسف را از آن ها گرفت و به سينه خود چسبانيد، قطره هاى اشك از چشمش سرازير شد، سپس يوسف را به آن ها سپرد و از آن ها جدا شد، اما چشم يعقوب هم چنان فرزندان را بدرقه مى كرد آن ها نيز تا آن جا كه چشم پدر كار مى كرد دست از نوازش و محبت يوسف بر نداشتند، اما هنگامى كه مطمئن شدند پدر آن ها را نمى بيند، يك مرتبه عقده آن ها تركيد و تمام كينه هايى را كه بر اثر حسد، سال ها روى هم انباشته بودند بر سر يوسف فرو ريختند، از اطراف شروع به زدن او كردند و او از يكى به ديگرى پناه مى برد، اما پناهش نمى دادند!.

در روايتى مى خوانيم كه در اين طوفان بلا كه يوسف اشك مى ريخت و يا به هنگامى كه او را مى خواستند به چاه افكنند ناگهان يوسف شروع به خنديدن كرد، برادران سخت در تعجب فرو رفتند كه اين چه جاى خنده است، گويى برادر، مسأله را به شوخى گرفته است، بى خبر از اين كه تيره روزى در انتظار او است، اما او پرده از راز اين خنده برداشت و درس بزرگى به همه آموخت و گفت:

فراموش نمى كنم روزى به شما برادران نيرومند با آن بازوان قوى و قدرت فوق العاده جسمانى نظر افكندم و خوشحال شدم، با خود گفتم كسى كه اين همه يار و ياور نيرومند دارد چه غمى از حوادث سخت خواهد داشت آن روز بر شما تكيه كردم و به بازوان شما دل بستم، اكنون در چنگال شما گرفتارم و از شما به شما پناه

ص: 206

مى برم، و به من پناه نمى دهيد، خدا شما را بر من مسلط ساخت تا اين درس را بياموزم كه به غير او- حتى به برادران- تكيه نكنم.

به هر حال قرآن مى گويد: «هنگامى كه يوسف را با خود بردند و به اتفاق آراء تصميم گرفتند كه او را در مخفى گاه چاه بيفكنند، آن چه از ظلم و ستم ممكن بود براى اين كار بر او روا داشتند»؛ «فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَ أَجْمَعُوا أَنْ يَجْعَلُوهُ فِي غَيابَتِ الْجُبِ»(1).

جملۀ «اجمعوا» نشان مى دهد كه همه برادران در اين برنامه اتفاق نظر داشتند هر چند در كشتن او راى آن ها متفق نبود.

اصولا «اجمعوا» از ماده جمع به معنى گردآورى كردن است و در اين موارد اشاره به جمع كردن آراء و افكار مى باشد.

سپس اضافه مى كند: در اين هنگام ما به يوسف، وحى فرستاديم، و دل داريش داديم و گفتيم غم مخور، «روزى فرا مى رسد كه آن ها را از همه اين نقشه هاى شوم آگاه خواهى ساخت، در حالى كه آن ها تو را نمى شناسند»؛ «وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ».

همان روزى كه تو بر اريكه قدرت تكيه زده اى، و برادران دست نياز به سوى تو دراز مى كنند، و هم چون تشنه كامانى كه به سراغ يك چشمه گوارا در بيابان سوزان مى دوند با نهايت تواضع و فروتنى نزد تو مى آيند، اما تو چنان اوج گرفته اى كه آن ها باور نمى كنند برادرشان باشى، آن روز به آن ها خواهى گفت، آيا شما نبوديد كه با

ص: 207

برادر كوچكتان يوسف چنين و چنان كرديد؟ و در آن روز چقدر شرمسار و پشيمان خواهند شد.

اين وحى الهى به قرينه آيه 22 همين سوره وحى نبوت نبود، بلكه الهامى بود به قلب يوسف براى اين كه بداند تنها نيست و حافظ و نگاهبانى دارد، اين وحى نور اميد بر قلب يوسف پاشيد و ظلمات ياس و نوميدى را از روح و جان او بيرون كرد.

برادران يوسف نقشه اى را كه براى او كشيده بودند، همان گونه كه مى خواستند پياده كردند، ولى بالآخره بايدفكرى براى بازگشت كنند كه پدر باور كند يوسف به صورت طبيعى، و نه از طريق توطئه، سر به نيست شده است، تا عواطف پدر را به سوى خود جلب كنند.

طرحى كه براى رسيدن اين هدف ريختند اين بود، كه درست از همان راهى كه پدر از آن بيم داشت و پيش بينى مى كرد وارد شوند، و ادعا كنند يوسف را گرگ خورده، و دلائل قلابى براى آن بسازند.

قرآن مى گويد: «شب هنگام برادران گريه كنان به سراغ پدر رفتند»؛ «وَ جاؤُ أَباهُمْ عِشاءً يَبْكُونَ».

گريه دروغين و قلابى، و اين نشان مى دهد كه گريه قلابى هم ممكن است و نمى توان تنها فريب چشم گريان را خورد!.

پدر كه بى صبرانه انتظار ورود فرزند دلبندش يوسف را مى كشيد با يك نگاه به جمع آن ها و نديدن يوسف در ميانشان سخت تكان خورد، بر خود لرزيد، و جوياى حال شد: آن ها گفتند: «پدر جان ما رفتيم و مشغول مسابقه (سوارى، تيراندازى و مانند آن) شديم و يوسف را كه كوچك بود و توانايى مسابقه را با ما نداشت، نزد اثاث خود

ص: 208

گذاشتيم، ما آن چنان سر گرم اين كار شديم كه همه چيز حتى برادرمان را فراموش كرديم و در اين هنگام گرگ بى رحم از راه رسيد و او را دريد!»؛ «قالُوا يا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ وَ تَرَكْنا يُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ».

«ولى مى دانيم تو هرگز سخنان ما را باور نخواهى كرد، هر چند راست گو باشيم» چرا كه خودت قبلا چنين پيش بينى را كرده بودى و اين را بر بهانه حمل خواهى كرد «وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَ لَوْ كُنَّا صادِقِينَ».

سخنان برادران خيلى حساب شده بود، اولا پدر را با كلمۀ «يا أَبانا» (اى پدر ما) كه جنبه عاطفى دارد مخاطب ساختند، و ثانيا طبيعى است كه برادران نيرومند در چنين تفريحگاهى به مسابقه و سرگرمى مشغول شوند و برادر كوچك را به نگاهبانى اثاث وا دارند، و از اين گذشته براى غافل گير كردن پدر پيش دستى نموده و با همان چشم گريان گفتند تو هرگز باور نخواهى كرد، هر چند ما راست بگوئيم.

و براى اين كه نشانه زنده اى نيز به دست پدر بدهند، «پيراهن يوسف را با خونى دروغين آغشتند» (خونى كه از بزغاله يا بره يا آهو گرفته بودند)؛ «وَ جاؤُ عَلى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ».

اما از آن جا كه دروغ گو حافظه ندارد، و از آن جا كه يك واقعه حقيقى پيوندهاى گوناگونى با كيفيت ها و مسائل اطراف خود دارد كه كم تر مى توان همه آن ها را در تنظيم دروغين آن منظم ساخت، برادران از اين نكته غافل بودند كه لا اقل پيراهن يوسف را از چند جا پاره كنند تا دليل حمله گرگ باشد، آن ها پيراهن برادر را كه صاف و سالم از تن او به در آورده بودند خون آلود كرده نزد پدر آوردند، پدر هوشيار پر تجربه همين كه چشمش بر آن پيراهن افتاد، همه چيز را فهميد و گفت:

ص: 209

شما دروغ مى گوئيد «بلكه هوس هاى نفسانى شما اين كار را برايتان آراسته» و اين نقشه هاى شيطانى را كشيده است «بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً».

در بعضى از روايات مى خوانيم او پيراهن را گرفت و پشت رو كرد و صدا زد پس چرا جاى دندان و چنگال گرگ در آن نيست؟ و به روايت ديگرى پيراهن را به صورت انداخت و فرياد كشيد و اشك ريخت و گفت: اين چه گرگ مهربانى بوده كه فرزندم را خورده، ولى به پيراهنش كم ترين آسيبى نرسانده است، و سپس بيهوش شد و بسان يك قطعه چوب خشك به روى زمين افتاد، بعضى از برادران فرياد كشيدند كه اى واى بر ما از دادگاه عدل خدا در روز قيامت، برادرمان را از دست داديم و پدرمان را كشتيم، و پدر هم چنان تا سحرگاه بيهوش بود، ولى به هنگام وزش نسيم سرد سحرگاهى به صورتش، به هوش آمد(1).

و با اين كه قلبش آتش گرفته بود و جانش مى سوخت اما هرگز سخنى كه نشانه ناشكرى و ياس و نوميدى و جزع و فزع باشد بر زبان جارى نكرد، بلكه گفت: «من صبر خواهم كرد، صبرى جميل و زيبا، شكيبايى توام با شكر گزارى و سپاس خداوند»؛ «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ»(2).

و سپس گفت: «من از خدا در برابر آن چه شما مى گوئيد يارى مى طلبم»؛ «وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفُونَ».

از او مى خواهم تلخى جام صبر را در كام من شيرين كند و به من تاب و توان

ص: 210

بيش تر دهد تا در برابر اين طوفان عظيم، خويشتن دارى را از دست ندهم و زبانم به سخن نادرستى آلوده نشود.

او نگفت از خدا مى خواهم در برابر بر مصيبت مرگ يوسف به من شكيبايى دهد، چرا كه مى دانست يوسف كشته نشده، بلكه گفت در مقابل آن چه شما توصيف مى كنيد كه نتيجه اش به هر حال جدايى من از فرزندم استصبر مى طلبم.

فرزندانش مى خورد، يك روز سؤال كننده مؤمنى كه روزه دار بود و نزد خدا منزلتى داشت، عبورش از آن شهر افتاد، شب جمعه بود بر در خانه يعقوب به هنگام افطار آمد و گفت: به ميهمان مستمند غريب گرسنه از غذاى اضافى خود كمك كنيد، چند بار اين سخن را تكرار كرد، آن ها شنيدند، و سخن او را باور نكردند، هنگامى كه او مأيوس شد و تاريكى شب، همه جا را فرا گرفت برگشت، در حالى كه چشمش گريان بود و از گرسنگى به خدا شكايت كرد، آن شب را گرسنه ماند و صبح هم چنان روزه داشت، در حالى كه شكيبا بود و خدا را سپاس مى گفت، اما يعقوب و خانواده يعقوب، كاملا سير شدند، و هنگام صبح مقدارى از غذاى آن ها اضافه مانده بود!.

امام سپس اضافه فرمود: خداوند به يعقوب در همان صبح، وحى فرستاد كه تو اى يعقوب بنده مرا خوار كردى و خشم مرا بر افروختى، و مستوجب تاديب و نزول مجازات بر تو و فرزندانت شدى... اى يعقوب من دوستانم را زودتر از دشمنانم توبيخ و مجازات مى كنم و اين به خاطر آن ست كه به آن ها علاقه دارم!(1).

قابل توجه اين كه به دنبال اين حديث مى خوانيم كه ابو حمزه مى گويد از امام سجاد(علیه السلام) پرسيدم يوسف چه موقع آن خواب را ديد؟ امام فرمود: «در همان شب»(2).

از اين حديث به خوبى استفاده مى شود كه يك لغزش كوچك و يا صريح تر يك «ترك اولى» كه گناه و معصيتى هم محسوب نمى شد، (چرا كه حال آن سائل بر يعقوب روشن نبود) از پيامبران و اولياى حق چه بسا سبب مى شود كه خداوند،

ص: 212

گوشمالى دردناكى به آن ها بدهد، و اين نيست مگر به خاطر اين كه مقام والاى آنان ايجاب مى كند، كه همواره مراقب كوچك ترين گفتار و رفتار خود باشند، چرا كه حسنات الأبرار سيئات المقربين (كارهايى كه براى بعضى از نيكان «حسنه» محسوب مى شود براى مقربان درگاه خداوند «سيئه» است).

جايى كه يعقوب آن همه درد و رنج به خاطر بى خبر ماندن از درد دل يك سائل بكشد بايد فكر كرد، كه جامعه اى كه در آن گروهى سير و گروه زيادترى گرسنه باشند چگونه ممكن است مشمول خشم و غضب پروردگار نشوند و چگونه خداوند آن ها را مجازات نكند.

حى و اى قيوم! از تو مى خواهم كه اميدت را در قلب من بيفكنى، تا هيچ فكرى جز تو نداشته باشم، و از تو مى خواهم كه از اين مشكل بزرگ، فرج و راه نجاتى، براى من فراهم كنى كه تو بر هر چيز توانايى.»

جالب اين كه در ذيل اين حديث مى خوانيم، فرشتگان صداى يوسف را شنيدند و عرض كردند:

«الهنا نسمع صوتا و دعاء: الصوت صوت صبى و الدعاء دعاء نبى!؛ پروردگارا! ما صدا و دعائى مى شنويم، آواز، آواز كودك است، اما دعا، دعاى پيامبرى است!»(1)

اين نكته نيز قابل توجه است هنگامى كه يوسف را برادران در چاه افكندند پيراهن او را در آورده بودند و تنش برهنه بود، فرياد زد كه لا اقل پيراهن مرا به من بدهيد تا اگر زنده بمانم تنم را بپوشانم، و اگر بميرم كفن من باشد، برادران گفتند، از همان خورشيد و ماه و يازده ستاره اى را كه در خواب ديدى بخواه كه در اين چاه مونس تو باشد و لباس در تنت بپوشاند! (و او به دنبال ياس مطلق، از غير خدا دعاى فوق را خواند)(2).

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است كه فرمود: هنگامى كه يوسف را به چاه افكندند، جبرئيل نزد او آمد و گفت: كودك! اين جا چه مي كنى؟ در جواب گفت برادرانم مرا در چاه انداخته اند گفت دوست دارى از چاه خارج شوى گفت با خداست اگر بخواهد مرا بيرون مى آورد، گفت خداى تو دستور داده اين دعا را بخوان تا بيرون آيى، گفت: كدام دعا؟ گفت: بگو

ص: 214

«اللهم انى اسئلك بان لك الحمد لا اله الا انت المنان، بديع السماوات و الارض، ذو الجلال و الاكرام، ان تصلى على محمد و آل محمد و ان تجعل لى مما انا فيه فرجا و مخرجا؛ پروردگارا! من از تو تقاضا مى كنم اى كه حمد و ستايش براى تو است، معبودى جز تو نيست، تويى كه بر بندگان نعمت مى بخشى آفريننده آسمان ها و زمينى، صاحب جلال و اكرامى، تقاضا مى كنم كه بر محمد و آلش درود بفرستى و گشايش و نجاتى از آن چه در آن هستم براى من قرار دهى.»(1) مانعى ندارد كه يوسف همه اين دعاها را خوانده باشد.

اشاره به اين كه هنگامى كه هوس هاى سركش بر روح و فكر انسان چيره مى شود زشت ترين جنايات هم چون كشتن يا تبعيد برادر را در نظر انسان آن چنان زينت مى دهد كه آن را امرى مقدس و ضرورى، تصور مى كند، و اين دريچه اى است به يك اصل كلى در مسائل روانى كه هميشه تمايل افراطى نسبت به يك مسأله مخصوصا هنگامى كه توام با رذايل اخلاقى شود، پرده اى بر حس تشخيص انسان مى افكند و حقايق را در نظر او دگرگون جلوه مى دهد.

لذا قضاوت صحيح و درك واقعيات عينى بدون تهذيب نفس، امكان پذير نيست و اگر مى بينيم در قاضى عدالت شرط شده است، يكى از دلائلش همين است، و اگر قرآن مجيد در سوره بقره آيه 282 مى گويد: «اتَّقُوا اللَّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ»؛ «تقوى را پيشه كنيد و خداوند به شما علم و دانش مى دهد.» باز اشاره اى به همين روايت است.

اين پيوندها مورد غفلت قرار مى گيرد و همان هاست كه سرانجام واقعيت را فاش مى كند، و اين درس بزرگى است براى همه كسانى كه به آبرو و حيثيت خويش علاقمنداند كه هرگز گرد دروغ نروند و موقعيت اجتماعى خويش را به خاطر نيفكنند و خشم خدا براى خود نخرند.

پاسخ اين سؤال يك جمله است و آن اين كه: قلب مردان خدا كانون عواطف است، جاى تعجب نيست كه در فراق فرزند، اشك هايشان هم چون سيلاب جارى شود، اين يك امر عاطفى است، مهم آن است كه كنترل خويشتن را از دست ندهند يعنى سخن و حركتى بر خلاف رضاى خدا نگويند و نكنند.

از احاديث اسلامى استفاده مى شود كه اتفاقا همين ايراد را به هنگامى كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه وآله ) بر مرگ فرزندش ابراهيم اشك مى ريخت به او كردند كه شما ما را از گريه كردن نهى كردى اما خود شما اشك مى ريزيد؟

پيامبر در جواب فرمود: چشم مى گريد و قلب اندوهناك مى شود، ولى چيزى كه خدا را به خشم آورد نمى گويم:

«تدمع العين و يحزن القلب و لا نقول ما يسخط الرب»

و در جاى ديگر مى خوانيم فرمود:

«ليس هذا بكاء ان هذا رحمة؛ اين گريه (بى تابى) نيست، اين رحمت (گريه عاطفى) است.»(1)

اشاره به اين كه در سينه انسان قلب است نه سنگ، و طبيعى است كه در برابر مسائل عاطفى واكنش نشان مى دهد و ساده ترين واكنش آن جريان اشك از چشم است، اين عيب نيست اين حسن است، عيب آن ست كه انسان سخن بگويد كه خدا را به غضب آورد.

«وَ جاءَتْ سَيَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ فَأَدْلى دَلْوَهُ قالَ يا بُشْرى هذا غُلامٌ وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِما يَعْمَلُونَ * وَ شَرَوْهُ به ثمن بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ وَ كانُوا فِيهِ مِنَ

ص: 218

الزَّاهِدِينَ»؛(1)

«و كاروانى فرا رسيد، مأمور آب را (بسراغ آب) فرستادند، او دلو خود را در چاه افكند، و صدا زد: مژده باد: اين كودكى است (زيبا و دوست داشتنى) و اين امر را به عنوان يك سرمايه از ديگران مخفى داشتند و خداوند به آن چه آن ها انجام مى دادند آگاه است. و او را به بهاى كمى- چند درهم- فروختند، و نسبت به (فروختن) او بى اعتنا بودند (چرا كه مى ترسيدند رازشان فاش شود).»

«مأمور آب، دلو خود را در چاه افكند»؛ «فَأَدْلى دَلْوَهُ».

يوسف از قعر چاه متوجه شد كه سر و صدايى از فراز چاه مى آيد و به دنبال آن، دلو و طناب را ديد كه به سرعت پائين مى آيد، فرصت را غنيمت شمرد و از اين عطيه الهى بهره گرفت و بى درنگ به آن چسبيد.

مأمور آب احساس كرد دلوش بيش از اندازه سنگين شده، هنگامى كه آن را با قوت بالا كشيد، ناگهان چشمش به كودك خردسال ماه پيكرى افتاده و فرياد زد: «مژده باد اين كودكى است به جاى آب»؛ «قالَ يا بُشْرى هذا غُلامٌ».

كم كم گروهى از كاروانيان از اين امر آگاه شدند، ولى براى اين كه ديگران با خبر نشوند و خودشان بتوانند اين كودك زيبا را به عنوان يك غلام در مصر بفروشند، «اين امر را به عنوان يك سرمايه نفيس از ديگران مخفى داشتند»؛ «وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً».

البته در تفسير اين جمله احتمالات ديگرى نيز داده شده از جمله اين كه يابندگان يوسف، يافتن او را در چاه، مخفى داشتند و گفتند اين متاعى است كه صاحبان اين چاه در اختيار ما گذاشته اند تا براى او در مصر بفروشيم.

ديگر اين كه بعضى از برادران يوسف كه براى خبر گرفتن از او و يا رسانيدن غذا به او گاه و بيگاه به كنار چاه مى آمدند هنگامى كه از جريان با خبر شدند، برادرى يوسف را كتمان كردند، تنها گفتند او غلام ما است، كه فرار كرده و در اين جا پنهان شده، و يوسف را تهديد به مرگ كردند كه اگر پرده از روى كار بر دارد، كشته خواهد شد.

ولى تفسير نخست از همه نزديك تر به نظر مى رسد(1).

ص: 220

و در پايان آيه مى خوانيم «خداوند به آن چه آن ها انجام مى دادند آگاه است»؛ «وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِما يَعْمَلُونَ».

«سر انجام يوسف را به بهاى كمى- چند درهم- فروختند»؛ «وَ شَرَوْهُ به ثمن بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ».

گرچه در مورد فروشندگان يوسف و اين كه چه كسانى بودند گفتگو است، بعضى آن ها را برادران يوسف دانسته اند، ولى ظاهر آيات اين است كه كاروانيان اقدام به چنين كارى كردند، زيرا در آيات قبل سخنى از برادران نيست و با پايان آيه قبل كه گذشت بحث برادران تمام شده است، و ضميرهاى جمع در جملۀ «ارسلوا،» و «اسروه» و «شروه» همه به يك چيز باز مى گردد، يعنى كاروانيان.

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه چرا آن ها يوسف را كه حد اقل غلام پر قيمتى محسوب مى شد به بهاى اندك و به تعبير قرآن به ثمن بخس فروختند.

ولى اين معمول است كه هميشه دزدان و يا كسانى كه به سرمايه مهمى بدون زحمت دست مى يابند از ترس اين كه مبادا ديران بفهمند آن را فورا مى فروشند، و طبيعى است كه با اين فوريت نمى توانند بهاى گزافى براى خود فراهم سازند.

«بخس» در اصل به معنى اين است كه چيزى را با ستم گرى كم كنند و لذا قرآن مى گويد: «وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَأَشْياءَهُمْ»؛(1) «اشياء مردم را با ظلم كم نكنيد.»

در اين كه يوسف را به چند درهم فروختند و چگونه ميان خود تقسيم كردند،

ص: 221

باز در ميان مفسران گفتگو است، بعضى 20 درهم و بعضى 22 درهم و بعضى 40 درهم و بعضى 18 درهم نوشته اند، و با توجه به اين كه عدد فروشندگان را ده نفر دانسته اند، سهم هر كدام از اين مبلغ ناچيز روشن است.

و در پايان آيه مى فرمايد: «آن ها نسبت به فروختن يوسف، بى اعتنا بودند»؛ «وَ كانُوا فِيهِ مِنَ الزَّاهِدِينَ».

در حقيقت اين جمله در حكم بيان علت براى جمله قبل است، اشاره به اين كه اگر آن ها يوسف را به بهاى اندك فروختند به خاطر اين بود كه نسبت به اين معامله بى ميل و بى اعتنا بودند.

اين موضوع يا به خاطر آن بود كه يوسف را كاروانيان، ارزان به دست آورده بودند و انسان چيزى را كه ارزان به دست آورد غالبا ارزان از دست مى دهد، و يا اين كه از اين مى ترسيدند كه سر آن ها فاش شود، و مدعى پيدا كنند و يا از اين نظر كه در يوسف نشانه هاى غلام بودن را نمى ديدند، بلكه آثار آزادگى و حريت در چهره او نمايان بود و به همين دليل نه فروشندگان چندان رغبت به فروختن او داشتند و نه خريداران.

«وَ قالَ الَّذِي اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ لامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْواهُ عَسى أَنْ يَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تأويل الْأَحادِيثِ وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ * وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ»؛(1) «و آن كس كه او را از سرزمين مصر خريد به همسرش گفت: مقام وى را گرامى دار، شايد براى ما مفيد باشد، و يا او را به عنوان فرزند انتخاب كنيم، و اين چنين يوسف را در آن سرزمين متمكن ساختيم، (ما اين كار را كرديم) تا تعبير خواب را بياموزد و

ص: 222

خداوند بر كار خود پيروز است، ولى اكثر مردم نمى دانند. و هنگامى كه بمرحله بلوغ و قوت رسيد ما «حكم» و «علم» به او داديم و اين چنين نيكوكاران را پاداش مى دهيم.»

اشتياق فرزند به سر مى برد، هنگامى كه چشمش به اين كودك زيبا و برومند افتاد، دل به او بست كه به جاى فرزند براى او باشد.

سپس اضافه مى كند «اين چنين يوسف را، در آن سرزمين، متمكن و متنعم و صاحب اختيار ساختيم»؛ «وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ».

اين «تمكين» در ارض، يا به خاطر آن بود كه آمدن يوسف به مصر و مخصوصا گام نهادن او در محيط زندگى عزيز مصر، مقدمه اى براى قدرت فوق العاده او در آينده شد، و يا به خاطر اين بود كه زندگى در قصر عزيز قابل مقايسه با زندگى در قعر چاه نبود، آن شدت تنهايى و گرسنگى وحشت كجا و اين همه نعمت و رفاه و آرامش كجا؟.

بعد از آن اضافه مى نمايد كه «ما اين كار را كرديم تا تأويل احاديث را به او تعليم دهيم»؛ «وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تأويل الْأَحادِيثِ».منظور از «تأويل احاديث» همان گونه كه سابقا اشاره شد علم تعبير خواب است كه يوسف از طريق آن مى توانست به بخش مهمى از اسرار آينده آگاهى پيدا كند، و يا اين كه منظور وحى الهى است چرا كه يوسف با گذشتن از گردنه هاى صعب العبور آزمايش هاى الهى در دربار عزيز مصر اين شايستگى را پيدا كرد كه حامل رسالت و وحى گردد، ولى احتمال اول مناسب تر به نظر مى رسد.

در پايان آيه مى فرمايد: «خداوند بر كار خود، مسلط و غالب است، ولى بسيارى از مردم نمي دانند»؛ «وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلى أَمْرِهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ».

يكى از مظاهر عجيب قدرت خداوند و تسلطش بر كارها اين است كه در بسيارى از موارد وسائل پيروزى و نجات انسان را به دست دشمنانش فراهم مى سازد،

ص: 224

چنان كه در مورد يوسف اگر نقشه برادران نبود او هرگز به چاه نمى رفت و اگر به چاه نرفته بود، به مصر نمى آمد، و اگر به مصر نيامده بود نه به زندان مى رفت و نه آن خواب عجيب فرعون و نه سرانجام عزيز مصر مى شد.

در حقيقت خداوند يوسف را با دست برادران بر تخت قدرت نشاند، هر چند آن ها چنين تصور مى كردند كه او را در چاه بدبختى سرنگون ساختند.

يوسف در اين محيط جديد كه در حقيقت يكى از كانونهاى مهم سياسى مصر بود، با مسائل تازه اى روبرو شد، در يك طرف دستگاه خيره كننده كاخ هاى رؤيايى و ثروت هاى بيكران طاغوتيان مصر را مشاهده مى كرد، و در سوى ديگر منظره بازار برده فروشان در ذهن او مجسم مى شد، و از مقايسه اين دو با هم، رنج و درد فراوانى را كه اكثريت توده مردم متحمل مى شدند بر روح و فكر او سنگينى مي نمود و در فكر پايان دادن به اين وضع- در صورت قدرت- بود.

آرى او بسيار چيزها در اين محيط پر غوغاى جديد آموخت، همواره در قلبش طوفانى از غم و اندوه در جريان بود، چرا كه در آن شرائط كارى از دستش ساخته نبود و او در اين دوران دائما مشغول به خودسازى، و تهذيب نفس بود، قرآن مى گويد: «هنگامى كه او به مرحله بلوغ و تكامل جسم و جان رسيد و آمادگى براى پذيرش انوار وحى پيدا كرد، ما حكم و علم به او داديم»؛ «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً».

«و اين چنين نيكوكاران را پاداش مى دهيم»؛ «وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ».

«اشد» از ماده «شد» به معنى گره محكم است و در اين جا اشاره به استحكام جسمانى و روحانى مى باشد، بعضى گفته اند اشد، جمعى است كه مفرد ندارد،

ص: 225

ولى بعضى ديگر آن را جمع «شد» (بر وزن سد) مى دانند، ولى به هر حال معنى جمعى آن قابل انكار نيست.

منظور از حكم و علم كه در آيه بالا مى فرمايد ما آن را پس از رسيدن يوسف به حد بلوغ جسمى و روحى به او بخشيديم، يا مقام وحى و نبوت است چنان كه بعضى از مفسران گفته اند و يا اين كه منظور از «حكم»، عقل و فهم و قدرت بر داورى صحيح كه خالى از هوا پرستى و اشتباه باشد و منظور از «علم»، آگاهى و دانشى است كه جهلى با آن توام نباشد، و هر چه بود اين «حكم و علم» دو بهره ممتاز و پر ارزش الهى بود كه خدا به يوسف بر اثر پاكى و تقوا و صبر و شكيبايى و توكل داد، كه همه اين ها در كلمۀ «محسنين» جمع است.

بعضى از مفسران مجموعه احتمالات حكم و علم را در اين جا سه احتمال ذكر كرده اند:

1. حكم اشاره به مقام نبوت (چون پيامبر حاكم بر حق است) و علم اشاره به علم دين است.

2. حكم به معنى خويشتن دارى در برابر هوس هاى سر كش است كه در اين جا اشاره به حكمت عملى است، و علم اشاره به حكمت و دانش نظرى است، و مقدم داشتن حكم بر علم، به خاطر آن ست كه تا انسان تهذيب نفس و خودسازى نكند به علم صحيح راه نمى يابد.

3. حكم به معنى اين است كه انسان به مقام «نفس مطمئنه» برسد و تسلط بر خويشتن پيدا كند آن چنان كه بتواند نفس اماره و وسوسه گر را كنترل كند و منظور

ص: 226

از علم، انوار قدسيه و اشعه فيض الهى است كه از عالم ملكوت بر قلب پاك آدمى پرتوافكن مى شود(1).

از اين گذشته در آن عصر و زمان دربار زمامداران بزرگ، مركز معبران خواب بود و جوان هوشيارى هم چون يوسف مى توانست در دربار عزيز مصر از تجربيات ديگران آگاهى يابد و آمادگى روحى را براى افاضه علم الهى در اين زمينه حاصل كند.

به هر حال اين نه اولين بار و نه آخرين بار است كه خداوند به بندگان مخلصى كه در ميدان جهاد نفس بر هوس هاى سركش پيروز مى شوند مواهبى از علوم و دانش ها مى بخشد كه با هيچ مقياس مادى قابل سنجش نيست حديث معروف «العلم نور يقذفه اللَّه فى قلب من يشاء» نيز مى تواند اشاره به اين واقعيت باشد.

اين علم و دانشى نيست در محضر استاد خوانده شود و يا اين كه بى حساب به كسى بدهند. اين ها جوائزى است براى برندگان مسابقه جهاد با نفس!.

و گاهى به معنى رسيدن به چهل سالگى است مانند «حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً»(1)؛ «تا زمانى كه بلوغ اشد پيدا كند و به چهل سال برسد.»

و گاهى به معنى مرحله قبل از پيرى آمده مانند: «ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً»(2)«سپس خداوند شما را به صورت اطفالى از عالم چنين بيرون مى فرستد، سپس به مرحله استحكام جسم و روح مى رسيد سپس به مرحله پيرى.»

اين تفاوت تعبيرات ممكن است به خاطر اين باشد كه انسان براى رسيدن به استحكام روح و جسم مراحلى را مى پيمايد كه بدون شك رسيدن به حد بلوغ يكى از آن ها است و رسيدن به چهل سالگى كه معمولا توام با يك نوع پختگى در فكر و عقل مى باشد مرحله ديگر است و هم چنين قبل از آن كه انسان قوس نزولى خود را سير كند و به وهن و سستى گرايد.

ولى به هر حال در آيه مورد بحث منظور همان مرحله بلوغ جسمى و روحى است كه در يوسف در آغاز جوانى پيدا شد «فخر رازى» در تفسيرش در اين زمينه سخنى دارد كه ذيلا مى شنويد:

«مدت گردش ماه (تا هنگامى كه به محاق برسد) 28 روز است هنگامى كه آن را به چهار قسمت تقسيم كنيم هر قسمتى 7 روز مى شود (كه عدد ايام هفته را تشكيل مى دهد).

لذا دانشمندان احوال بدن انسان را به چهار دوره هفت ساله تقسيم كرده اند:

ص: 230

نخست هنگامى كه او متولد مى شود ضعيف و ناتوان است هم از نظر جسم و هم از نظر روح، اما به هنگامى كه به سن 7 سالگى رسيد آثار هوش و فكر و قوت جسمانى در او ظاهر مى شود.

او وارد مرحله دوم مى شود و به تكامل خود ادامه مى دهد تا چهارده سالگى را پشت سر بگذارد و 15 ساله شود در اين هنگام به مرحله بلوغ جسمى و روحى رسيده و شهوت جنسى در او به حركت در مى آيد (و با تكميل سال پانزدهم) مكلف مى شود.

باز به تكامل خود ادامه مى دهد تا دور سوم را به پايان رساند و مرحله جديدى را طى كند و بالآخره با پايان گرفتن دور چهارم و رسيدن به 28 سالگى مدت رشد و نمو جسمانى پايان مى گيرد، و انسان وارد مرحله تازه اى كه مرحله توقف است مى گردد و اين همان زمان «بلوغ اشد» است و اين حالت توقف تا پايان دور پنجم يعنى 35 سالگى ادامه دارد (و از آن به بعد سير نزولى آغاز مى شود)(1).

تقسيم بندى فوق گرچه تا حدودى قابل قبول است، ولى دقيق به نظر نمى رسد زيرا اولا مرحله بلوغ در پايان دور دوم نيست و هم چنين پايان رشد جسمانى طبق آن چه دانشمندان امروزى مى گويند 25 سالگى است و بلوغ فكرى كامل طبق بعضى از روايات در چهل سالگى است. و از همه اين ها گذشته آن چه در بالا گفته شد يك قانون همگانى محسوب نمى شود كه در باره همه اشخاص صادق باشد.

به هنگامى كه سخن از دادن حكمت و علم به يوسف مى گويد اضافه مى كند: «اين چنين نيكوكاران را پاداش مى دهيم» يعنى مواهب الهى حتى به پيامبران بى حساب نيست. و هر كس به اندازه نيكوكارى و احسانش از درياى بى كران فيض الهى بهره مى گيرد. همان گونه كه يوسف در برابر صبر و استقامت در مقابل آن همه مشكلات سهم وافرى نصيبش شد.

«وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ قالَ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ * وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ»؛(1)

«و آن زن كه يوسف در خانه او بود از او تمناى كام جويى كرد و درها را بست و گفت بشتاب بسوى آن چه براى تو مهياست! (يوسف) گفت پناه مى برم بخدا، او (عزيز مصر) صاحب نعمت من است، مقام مرا گرامى داشته (آيا ممكن است به او ظلم و خيانت كنم؟) مسلما ظالمان رستگار نمى شوند. آن زن قصد او را كرد، و او نيز- اگر برهان پروردگار را نمى ديد- قصد وى را- مى نمود، اين چنين كرديم تا بدى و فحشاء را از او دور سازيم چرا كه او از بندگان مخلص ما بود.»

اعماق جان او افكند و با گذشت زمان، اين عشق،روز بروز داغ تر و سوزان تر شد، اما يوسف پاك و پرهيزكار جز به خدا نمى انديشيد و قلبش تنها در گرو «عشق خدا» بود.

امور ديگرى نيز دست به دست هم داد و به عشق آتشين همسر عزيز، دامن زد.

نداشتن فرزند از يك سو، غوطه ور بودن در يك زندگى پر تجمل اشرافى از سوى ديگر، و نداشتن هيچ گونه گرفتارى در زندگى داخلى آن چنان كه معمول اشراف و متنعمان است از سوى سوم، و بى بند و بارى شديد حاكم بر دربار مصر از سوى چهارم، اين زن را كه از ايمان و تقوى نيز بهره اى نداشت در امواج وسوسه هاى شيطانى فرو برد، آن چنان كه سرانجام تصميم گرفت مكنون دل خويش را با يوسف در ميان بگذارد و از او تقاضاى كام جويى كند.

او از تمام وسائل و روش ها براى رسيدن به مقصد خود در اين راه استفاده كرد، و با خواهش و تمنا، كوشيد در دل او اثر كند آن چنان كه قرآن مى گويد: «آن زن كه يوسف در خانه او بود پى در پى از او تمناى كام جويى كرد»؛ «وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ».

جملۀ «راودته» از ماده «مراوده» در اصل به معنى جستجوى مرتع و چراگاه است و مثل معروف: «الرائد لا يكذب قومه» (كسى كه دنبال چراگاه مى رود به قوم و قبيله خود دروغ نمى گويد) اشاره بهمين است و هم چنين به ميل سرمه دان كه آهسته سرمه را با آن به چشم مى كشند، «مرود» (بر وزن منبر) گفته مى شود، و سپس به هر كارى كه با مدارا و ملايمت طلب شود، اطلاق شده است.

اين تعبير اشاره به اين است كه همسر عزيز براى رسيدن به منظور خود به

ص: 233

اصطلاح از طريق مسالمت آميز و خالى از هر گونه تهديد با نهايت ملايمت و اظهار محبت از يوسف دعوت كرد.

سر انجام آخرين راهى كه به نظرش رسيد اين بود يك روز او را تنها در خلوتگاه خويش بدام اندازد، تمام وسائل تحريك او را فراهم نمايد، جالبترين لباس ها، بهترين آرايش ها، خوشبوترين عطرها را بكار برد، و صحنه را آن چنان بيارايد كه يوسف نيرومند را به زانو در آورد.

قرآن مى گويد: «او تمام درها را محكم بست و گفت: بيا كه من در اختيار توام!!»؛ «وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ».

«غلقت» معنى مبالغه را مى رساند و نشان مى دهد كه او همه درها را محكم بست، و اين خود مى رساند كه يوسف را به محلى از قصر كشانده كه از اطاق هاى تو در تويى تشكيل شده بود، و به طورى كه در بعضى از روايات آمده است او هفت در را بست تا يوسف هيچ راهى براى فرار نداشته باشد.

به علاوه او شايد با اين عمل مى خواست به يوسف بفهماند كه نگران از فاش شدن نتيجه كار نباشد، چرا كه هيچ كس را قدرت نفوذ به پشت اين درهاى بسته نيست.

در اين هنگام كه يوسف همه جريان ها را به سوى لغزش و گناه مشاهده كرد، و هيچ راهى از نظر ظاهر براى او باقى نمانده بود، در پاسخ زليخا به اين جمله قناعت كرد و گفت: «پناه مى برم به خدا»؛ «قالَ مَعاذَ اللَّهِ».

يوسف به اين ترتيب خواسته نامشروع همسر عزيز را با قاطعيت رد كرد، و به او فهماند كه هرگز در برابر او تسليم نخواهد شد، و در ضمن اين واقعيت را به او

ص: 234

و به همه كس فهماند كه در چنين شرائط سخت و بحرانى براى رهايى از چنگال وسوسه هاى شيطان و آن ها كه خلق و خوى شيطانى دارند، تنها راه نجات، پناه بردن به خداست، خدايى كه خلوت و جمع براى او يكسان است و هيچ چيز در برابر اراده اش مقاومت نمى كند.

او با ذكر اين جمله كوتاه، هم به يگانگى خدا از نظر عقيده و هم از نظر عمل، اعتراف نمود.

سپس اضافه كرد: از همه چيز گذشته «من چگونه مى توانم تسليم چنين خواسته اى بشوم، در حالى كه در خانه عزيز مصر زندگى مى كنم و در كنار سفره او هستم و او مقام مرا گرامى داشته است»؛ «إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ».

آيا اين ظلم و ستم و خيانت آشكار نيست؟ «مسلما ستم گران رستگار نخواهند شد»؛ «إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ».

منظور از «رب» در اين جمله كيست؟.

در ميان مفسران گفتگوى بسيار است، اكثر مفسران چنان كه مرحوم طبرسى در مجمع البيان و نويسنده المنار در المنار مى گويد رب را به معنى وسيع كلمه گرفته اند و گفته اند منظور از آن" عزيز مصر" است، كه در احترام و اكرام يوسف، فرو گذار نمى كرد، و از همان آغاز كار سفارش يوسف را با جملۀ «أَكْرِمِي مَثْواهُ» به همسرش نمود.

و گمان اين كه كلمۀ «رب» در اين معنى به كار نمى رود، كاملا اشتباه است، زيرا در همين سوره چندين بار كلمۀ «رب» به غير از خدا، اطلاق شده است، گاهى از زبان يوسف و گاهى از زبان غير يوسف.

ص: 235

مثلا در داستان تعبير خواب زندانيان مى خوانيم كه يوسف به آن زندانى كه بشارت آزادى داده بود گفت: مرا به رب خود (سلطان مصر) يادآورى كن، و «قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ».

و باز از زبان يوسف مى خوانيم هنگامى كه فرستاده فرعون مصر نزد او آمد، گفت به نزد رب خود (فرعون) باز گرد و از او بخواه، تحقيق كند، چرا زنان مصر دست هاى خود را بريدند «فلما جاءه الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ فَسْئَلْهُ ما بالُ النِّسْوَةِ اللَّاتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَ».

در آيه 41 همين سوره از زبان يوسف و در ذيل آيه 42 از زبان قرآن مى خوانيم كه كلمۀ «رب» به مالك و صاحب نعمت، اطلاق شده است.

بنا بر اين ملاحظه مى كنيد كه در همين سوره در چهار مورد، غير از مورد بحث، كلمۀ «رب» به غير خدا اطلاق شده است، هر چند در همين سوره و سوره هاى ديگر قرآن، اين كلمه كرارا به پروردگار جهان گفته شده است، منظور اين است كه اين يك كلمه مشترك است و به هر دو معنى اطلاق مى گردد.

ولى به هر حال بعضى از مفسرين، ترجيح داده اند كه كلمۀ «رب» در آيه مورد بحث «إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ» به معنى خداوند است، زيرا كلمۀ «اللَّه» كه در كنار آن ذكر شده سبب مى شود كه ضمير به آن بر گردد، و در اين صورت معنى جمله چنين مى شود كه من به خدا پناه مى برم خدايى كه پروردگار من است و مقام و منزلت مرا گرامى داشت، و هر نعمتى دارم از ناحيه او است، ولى توجه به سفارش عزيز مصر با جملۀ «أَكْرِمِي مَثْواهُ» و تكرار آن در آيه مورد بحث، معنى اول را تقويت مى كند.

در تورات در فصل 39 شماره 8 و 9 و 10 چنين آمده: «و بعد از اين مقدمات

ص: 236

واقع شد اين كه «زن آقايش» چشمان خود را بر يوسف انداخته به او گفت با من بخواب، اما او ابا نموده به زن آقايش گفت، اينك آقايم به آن چه با من در خانه است عارف نيست و تمامى ما يملكش به دست من سپرده است، در اين خانه از من بزرگ ترى نيست و از من چيزى مضايقه نكرده است جز تو چون كه زن او مى باشى پس اين قباحت عظيم را چگونه خواهم كرد به خدا گناه بورزم... اين جمله هاى تورات نيز مؤيد معنى اول است.

در اين جا كار يوسف و همسر عزيز به باريكترين مرحله و حساسترين وضع مى رسد، كه قرآن با تعبير پر معنايى از آن سخن مى گويد «همسر عزيز مصر، قصد او را كرد و يوسف نيز، اگر برهان پروردگار را نمى ديد، چنين قصدى مى نمود!»؛ «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ».

در معنى اين جمله در ميان مفسران گفتگوى بسيار است كه مى توان همه را در سه تفسير زير خلاصه كرد:

1. همسر عزيز تصميم بر كام جويى از يوسف داشت و نهايت كوشش خود را در اين راه به كار برد، يوسف هم به مقتضاى طبع بشرى و اين كه جوانى نوخواسته بود، و هنوز همسرى نداشت، و در برابر هيجان انگيزترين صحنه هاى جنسى قرار گرفته بود. چنين تصميمى را مى گرفت هر گاه برهان پروردگار يعنى روح ايمان و تقوى و تربيت نفس و بالآخره مقام" عصمت" در اين وسط حائل نمى شد!.

بنا بر اين تفاوتى ميان «هم» (قصد) همسر عزيز و يوسف اين بود، كه از يوسف، مشروط بود به شرطى كه حاصل نشد (يعنى عدم وجود برهان پروردگار)،

ص: 237

ولى از همسر عزيز مطلق بود و چون داراى چنين مقام تقوا و پرهيزكارى نبود، چنين تصميمى را گرفت و تا آخرين مرحله پاى آن ايستاد تا پيشانيش به سنگ خورد.

نظير اين تعبير در ادبيات عرب و فارسى نيز داريم، مثل اين كه مى گوئيم:

افراد بى بند و بار تصميم گرفتند ميوه هاى باغ فلان كشاورز را غارت كنند، من هم اگر ساليان دراز در مكتب استاد تربيت نشده بودم، چنين تصميمى را مى گرفتم.

بنا بر اين تصميم يوسف مشروط به شرطى كه حاصل نشد و اين امر نه تنها با مقام عصمت و تقواى يوسف منافات ندارد، بلكه توضيح و بيان اين مقام والا است.

طبق اين تفسير از يوسف، هيچ حركتى كه نشانه تصميم بر گناه باشد سر نزده است، بلكه در دل تصميم هم نگرفته است.

بنا بر اين بعضى روايات كه مى گويد: يوسف آماده كام گيرى از همسر عزيز شد، و حتى لباس را از تن بيرون كرد، و تعبيرات ديگرى كه ما از نقل آن شرم داريم، همه بى اساس و مجعول است، و اين ها اعمالى است كه در خور افراد آلوده و بى بند و بار و ناپاك و نادرست است، چگونه مى توان يوسف را با آن قداست روح و مقام تقوا به چنين كارهايى متهم ساخت.

جالب اين كه: در حديثى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) همين تفسير اول در عبارت بسيار فشرده و كوتاهى بيان شده است آن جا كه «مأمون» خليفه عباسى از امام مى پرسد آيا شما نمى گوئيد پيامبران معصومند؟ فرمود آرى، گفت: پس اين

ص: 238

آيه قرآن تفسيرش چيست؟ «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ»؛ امامفرمود:

«لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ و لو لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ لهم بها كما همت به، لكنه كان معصوما و المعصوم لا يهم بذنب و لا ياتيه .. فقال المامون للَّه درك يا ابا الحسن!؛ همسر عزيز تصميم به كام جويى از يوسف گرفت، و يوسف نيز اگر برهان پروردگارش را نمى ديد، هم چون همسر عزيز مصر تصميم مى گرفت، ولى او معصوم بود و معصوم هرگز قصد گناه نمى كند و به سراغ گناه هم نمى رود مأمون (از اين پاسخ لذت برد) و گفت: آفرين بر تو اى ابو الحسن!(1)

2. تصميم همسر عزيز مصر و يوسف، هيچ كدام مربوط به كام جويى جنسى نبود، بلكه تصميم بر حمله و زدن يكديگر بود، همسر عزيز به خاطر اين كه در عشق شكست خورده بود، و روح انتقام جويى در وى پديد آمده بود و يوسف به خاطر دفاع از خويشتن و تسليم نشدن در برابر تحميل آن زن.

از جمله قرائنى كه براى اين موضوع ذكر كرده اند اين است كه همسر عزيز تصميم خود را بر كام جويى خيلى قبل از اين گرفته بود و تمام مقدمات آن را انجام داده بود، بنا بر اين جاى اين نداشت كه قرآن بگويد او تصميم بر اين كار گرفت چرا كه اين لحظه، لحظه تصميم نبود.

ديگر اين كه پيدا شدن حالت خشونت و انتقام جويى، پس از اين شكست، طبيعى است زيرا او تمام آن چه را در توان داشت از طريق ملايمت با يوسف به خرج

ص: 239

داد، و چون نتوانست از اين راه در او نفوذ كند به حربه ديگر متوسل شد كه حربه خشونت بود.

سوم اين كه در ذيل اين آيه مى خوانيم «كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ»؛ «ما هم" بدى" و هم" فحشاء" را از يوسف بر طرف ساختيم.» فحشاء، همان آلودگى به بى عفتى است، و سوء نجات از چنگال ضربه همسر عزيز مصر.

ولى به هر حال يوسف، چون برهان پروردگار را ديد، از گلاويز شدن به آن زن خوددارى كرد مبادا به او حمله كند و او را مضروب سازد و اين خود دليلى شود كه او قصد تجاوز را داشته، و لذا ترجيح داد كه خود را از آن محل دور سازد و به سوى در فرار كند.

3. بدون شك، يوسف جوانى بود با تمام احساسات جوانى، هر چند غرائز نيرومند او تحت فرمان عقل و ايمان او بود، ولى طبيعى است كه هر گاه چنين انسانى در برابر صحنه هاى فوق العاده هيجان انگيز قرار گيرد، طوفانى در درون او بر پا مى شود، و غريزه و عقل به مبارزه با يكديگر بر مى خيزند، هر قدر امواج عوامل تحريك كننده نيرومندتر باشد، كفه غرائز، قوت مى گيرد، تا آن جا كه ممكن است در يك لحظه زود گذر به آخرين مرحله قدرت برسد، آن چنان كه اگر از اين مرحله، گامى فراتر رود، لغزشگاه هولناكى است، ناگهان نيروى ايمان و عقل به هيجان در مى آيد و به اصطلاح بسيج مى شود و كودتا مى كند، و قدرت غريزه را كه تا لب پرتگاه كشانيده بود به عقب مي راند.

قرآن مجيد اين لحظه زود گذر حساس و بحرانى را كه در ميان دو زمان آرامش و قابل اطمينان قرار گرفته بود، در آيه فوق، ترسيم كرده است، بنا بر اين منظور از

ص: 240

جملۀ «هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ» اين است كه در كشمكش غريزه و عقل، يوسف تا لب پرتگاه كشيده شد، اما ناگهان، بسيج فوق العاده نيروى ايمان و عقل، طوفان غريزه را در هم شكست (1) تا كسى گمان نكند اگر يوسف توانست خود را از اين پرتگاه برهاند، كار ساده اى انجام داده چرا كه عوامل گناه و هيجان در وجود او، ضعيف بود، نه هرگز، او نيز براى حفظ پاكى خويش در اين لحظه حساس دست به شديدترين مبارزه و جهاد با نفس زد.

منظور از برهان پروردگار چيست؟

«برهان» در اصل مصدر «بره» به معنى سفيد شدن است، و سپس به هر گونه دليل محكم و نيرومند كه موجب روشنايى مقصود شود، برهان گفته شده است، بنا بر اين برهان پروردگار كه باعث نجات يوسف شد، يك نوع دليل روشن الهى بوده است كه مفسران در باره آن احتمالات زيادى داده اند، از جمله:

1. علم و ايمان و تربيت انسانى و صفات برجسته.

2. آگاهى او نسبت به حكم تحريم زنا.

3. مقام نبوت و معصوم بودن از گناه.

4. يك نوع امداد و كمك الهى كه به خاطر اعمال نيكش در اين لحظه حساس به سراغ او آمد.

5. از روايتى استفاده مى شود كه در آن جا بتى بود، كه معبود همسر عزيز محسوب مى شد، ناگهان چشم آن زن به بت افتاد، گويى احساس كرد با چشمانش خيره خيره به او نگاه مى كند و حركات خيانت آميزش را با خشم مى نگرد، برخاست

ص: 241

و لباسى به روى بت افكند، مشاهده اين منظره طوفانى در دل يوسف پديد آورد، تكانى خورد و گفت: تو كه از يك بت بى عقل و شعور و فاقد حس و تشخيص، شرم دارى، چگونه ممكن است من از پروردگارم كه همه چيز را مى داند و از همه خفايا و خلوتگاهها با خبر است، شرم و حيا نكنم؟.

اين احساس، توان و نيروى تازه اى به يوسف بخشيد و او را در مبارزه شديدى كه در اعماق جانش ميان غريزه و عقل بود كمك كرد، تا بتواند امواج سركش غريزه را عقب براند(1).

در عين حال هيچ مانعى ندارد كه تمام اين معانى يك جا منظور باشد زيرا در مفهوم عام «برهان» همه جمع است، و در آيات قرآن و روايات، كلمۀ «برهان» به بسيارى از معانى فوق اطلاق شده است.

اما روايات بى مدركى كه بعضى از مفسران نقل كرده اند كه مى گويد يوسف تصميمش را بر گناه گرفته بود كه ناگهان در يك حالت مكاشفه جبرئيل يا يعقوب را مشاهده كرد، كه انگشت خود را با دندان مى گزيد، يوسف اين منظره را ديد و عقب نشينى كرد، اين گونه روايات كه هيچ سند معتبرى ندارد، به روايات اسرائيلى مي ماند كه زائيده مغزهاى انسان هاى كوتاه فكرى است كه هرگز مقام انبياء را درك نكرده اند.

اكنون به تفسير بقيه آيه توجه كنيد: قرآن مجيد مى گويد «ما اين چنين برهان خويش را به يوسف نشان داديم، تا بدى و فحشاء را از او دور سازيم»؛ «كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ».

ص: 242

«چرا كه او از بندگان برگزيده و با اخلاص ما بود»؛ «إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ».

اشاره به اين كه اگر ما امداد غيبى و كمك معنوى را بيارى او فرستاديم، تا از بدى و گناه رهايى يابد، بى دليل نبود، او بنده اى بود كه با آگاهى و ايمان و پرهيزگارى و عمل پاك، خود را ساخته بود، و قلب و جان او از تاريكي هاى شرك، پاك و خالص شده بود، و به همين دليل شايستگى چنين امداد الهى را داشت.

ذكر اين دليل نشان مى دهد كه اين گونه امدادهاى غيبى كه در لحظات طوفانى و بحرانى به سراغ پيامبرانى هم چون يوسف مى شتافته، اختصاصى به آن ها نداشته، هر كس در زمره بندگان خالص خدا و عباد اللَّه المخلصين وارد شود، او هم لايق چنين مواهبى خواهد بود.

خاطر اختصار تشريح نكرده، ولى با يك جمله كوتاه «وَ هَمَ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ» شدت اين طوفان را بيان كرده است.

يوسف از ميدان اين مبارزه روسفيد در آمد به سه دليل: نخست اين كه خود را به خدا سپرد و پناه به لطف او برد؛ «قالَ مَعاذَ اللَّهِ» و ديگر اين كه توجه به نمك شناسى نسبت به عزيز مصر كه در خانه او زندگى مى كرد، و يا توجه به نعمتهاى بى پايان خداوند كه او را از قعر چاه وحشتناك به محيط امن و آرامى رسانيد، وى را بر آن داشت كه به گذشته و آينده خويش بيش تر بينديشد و تسليم طوفان هاى زود گذر نشود، سوم اين كه خود سازى يوسف و بندگى توام با اخلاص او كه از جملۀ «إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ» استفاده مى شود به او قوه و قدرت بخشيد كه در اين ميدان بزرگ در برابر وسوسه هاى مضاعفى كه از درون و برون به او حمله ور بود زانو نزند.

و اين درسى است براى همه انسان هاى آزاده اى كه مى خواهند در ميدان جهاد نفس بر اين دشمن خطرناك پيروز شوند.

امير مؤمنان على(علیه السلام) در دعاى صباح چه زيبا مى فرمايد:

«و ان خذلنى نصرك عند محاربة النفس و الشيطان فقد وكلنى خذلانك الى حيث النصب و الحرمان؛ اگر بههنگام مبارزه با نفس و شيطان از يارى تو محروم بمانم اين محروميت مرا به رنج و حرمان مى سپارد و اميدى به نجات من نيست.»

در حديثى مى خوانيم:

«ان النبى(صلی الله علیه وآله ) بعث سرية فلما رجعوا قال مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر و بقى عليهم الجهاد الاكبر، فقيل يا رسول اللَّه ما الجهاد الاكبر قال جهاد النفس؛

ص: 244

پيامبر(صلی الله علیه وآله ) گروهى از مسلمانان را به سوى جهاد فرستاد هنگامى كه (با تنهاى خسته و بدن هاى مجروح) بازگشتند فرمود آفرين بر گروهى كه جهاد اصغر را انجام دادند، ولى وظيفه جهاد اكبر بر آن ها باقى مانده، عرض كردند اى رسول خدا! جهاد اكبر چيست؟ فرمود: جهاد با نفس.»(1)

امام على(علیه السلام) مى فرمايد:

«المجاهد من جاهد نفسه؛ مجاهد حقيقى كسى است كه با هوس هاى سركش نفس بجنگد.»(2)

و از امام صادق(علیه السلام) نقل شده:

«من ملك نفسه اذا رغب، و اذا رهب، و اذا اشتهى، و اذا غضب، و اذا رضى، حرم اللَّه جسده على النار؛ كسى كه بر خويشتن در چند حالت مسلط باشد به هنگام تمايل، و به هنگام ترس و به هنگام شهوت و به هنگام غضب و به هنگام رضايت و خشنودى از كسى (آن چنان بر اراده خويش مسلط باشد كه اين امور، او را از فرمان خدا منحرف نسازد) خداوند جسد او را بر آتش حرام مى كند.»(3)

ولى با توجه به جمله بعد كه مى گويد او از بندگان مخلص ما بود اين حقيقت روشن مى شود كه خداوند بندگان مخلص خود را هرگز در اين لحظات بحرانى تنها نمى گذارد، و كمك هاى معنوى خود را از آنان دريغ نمى دارد، بلكه با الطاف خفيه خود و مددهاى غيبى كه توصيف آن با هيچ بيانى ممكن نيست، بندگان خود را حفظ مى كند و اين در واقع پاداشى است كه خداى بزرگ به اين گونه بندگان مى بخشد، پاداش پاكى و تقوا و اخلاص.

ضمنا تذكر نكته نيز لازم است كه در آيات فوق يوسف از بندگان مخلص (بر وزن مطلق) به صورت اسم مفعولى ذكر شده يعنى خالص شده، نه به صورت مخلص (بر وزن محسن) به صورت اسم فاعلى كه به معنى خالص كننده است.

دقت در آيات قرآن نشان مى دهد كه مخلص (به كسر لام) بيش تر در مواردى به كار رفته است كه انسان در مراحل نخستين تكامل و در حال خود سازى بوده است، «فاذا اركبوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ»؛(1) «هنگامى كه بر كشتى سوار مى شوند خدا را با اخلاص مى خوانند.»؛ «وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ»؛(2) «به آن ها فرمان داده نشد مگر اين كه خدا را با اخلاص پرستش كنند.»

ولى مخلص (بفتح لام) به مرحله عالى كه پس از مدتى جهاد با نفس، حاصل مى شود گفته شده است، همان مرحله اى كه شيطان از نفوذ وسوسه اش در انسان مأيوس مى شود، در حقيقت بيمه الهى مى گردد؛ «قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ

ص: 246

أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ»؛(1)

«شيطان گفت به عزتت سوگند كه همه آن ها را گمراه مى كنم مگر بندگان مخلصت را.»

و يوسف به اين مرحله رسيده بود كه در آن حالت بحرانى، هم چون كوه استقامت كرد و بايد كوشيد تا به اين مرحله رسيد.

را در پرده اى از آب هام بپيچند و به خوانندگان و شنوندگان- به طور سربسته تحويل دهند!، گوينده و نويسنده هر قدر مهارت داشته باشد، غالبا گرفتار يكى از اين دو اشكال مى شود.

آيا مى توان باور كرد فردى درس نخوانده، هم ترسيم دقيق و كاملى از باريكترين و حساس ترين فصول چنين عشق شورانگيزى بنمايد، بدون اين كه كوچك ترين تعبير تحريك آميز و دور از عفتى به كار برد.

ولى قرآن در ترسيم صحنه هاى حساس اين داستان به طرز شگفت انگيزى «دقت در بيان» را با «متانت و عفت» بهم آميخته و بدون اين كه از ذكر وقايع چشم بپوشد و اظهار عجز كند، تمام اصول اخلاق و عفت را نيز به كار بسته است.

مي دانيم از همه صحنه هاى اين داستان، حساستر شرح ماجراى آن" خلوتگاه عشق" است كه «ابتكار» و «هوس" همسر عزيز مصر، دست به دست هم دادند و آن را به وجود آوردند.

قرآن در شرح اين ماجرا همه گفتنى ها را گفته، اما كوچك ترين انحرافى از اصول عفت سخن پيدا نكرده است، آن جا كه مى گويد: «وَ راوَدَتْهُ الَّتِي هُوَ فِي بَيْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَيْتَ لَكَ قالَ مَعاذَ اللَّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ»؛(1)

«و بانويى كه يوسف در خانه او بود از وى تقاضا و خواهش كرد و تمام درها را بست و گفت بشتاب به سوى آن چه براى تو مهيا شده، گفت: از اين كار به خدا پناه مى برم (عزيز مصر) بزرگ و صاحب من است، مرا گرامى داشته، مسلما ظالمان و (آلودگان) رستگار نخواهند شد.»

ص: 248

مهياست» يا «بيا كه من در اختيار توام» آخرين سخن را از زبان همسر عزيز براى رسيدن به وصال يوسف شرح مى دهد، ولى در عبارتى سنگين و پرمتانت و پر معنى و بدون هيچ گونه جنبه تحريك آميز و بدآموز.

«وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَ قَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبابِ قالَتْ ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً إِلاَّ أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِيمٌ * قالَ هِيَ راوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكاذِبِينَ * وَ إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ * فَلَمَّا رَأى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ * يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا وَ اسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخاطِئِينَ»؛(1)

«و هر دو بسوى در دويدند (در حالى كه همسر عزيز، يوسف را تعقيب مى كرد و پيراهن او را از پشت پاره كرد و در اين هنگام آقاى آن زن را دم در يافتند! آن زن گفت: كيفر كسى كه نسبت به اهل تو اراده خيانت كند جز زندان و يا عذاب دردناك چه خواهد بود؟! (يوسف) گفت او مرا با اصرار بسوى خود دعوت كرد و در اين هنگام شاهدى از خانواده آن زن شهادت داد كه اگر پيراهن او از پيش رو پاره شده آن زن راست مى گويد و او از دروغ گويان است. و اگر پيراهنش از پشت سر پاره شده آن زن دروغ مى گويد و او از راست گويان است. هنگامى كه (عزيز مصر) ديد پيراهن او (يوسف) از پشت سر پاره شده گفت اين از مكر و حيله شماست كه مكر و حيله شما زنان عظيم است. يوسف! از اين موضوع صرفنظر كن، و تو اى زن نيز از گناهت استغفار كن كه از خطاكاران بودى.»

احساس كرد كه اگر بيش از اين در آن لغزشگاه بماند خطرناك است و بايد خود را از آن محل دور سازد و لذا «با سرعت به سوى در كاخ دويد تا در را باز كند و خارج شود، همسر عزيز نيز بى تفاوت نماند، او نيز به دنبال يوسف به سوى در دويد تا مانع خروج او شود، و براى اين منظور، پيراهن او را از پشت سر گرفت و به عقب كشيد، به طورى كه پشت پيراهن از طرف طول پاره شد»؛ «وَ اسْتَبَقَا الْبابَ وَ قَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ».

«استباق» در لغت به معنى سبقت گرفتن دو يا چند نفر از يكديگر است، و «قد» به معنى پاره شده از طرف طول است، همان گونه كه «قط» به معنى پاره شدن از عرض است، لذا در حديث داريم:«كانت ضربات على بن ابى طالب (علیه السلام) ابكارا كان اذا اعتلى قد، و اذا اعترض قط؛ ضربه هاى على بن ابى طالب(علیه السلام) در نوع خود بى سابقه بود، هنگامى كه از بالا ضربه مى زد، تا بپائين مى شكافت و هنگامى كه از عرض، ضربه مى زد دو نيم مى كرد.»(1)

ولى هر طور بود، يوسف خود را به در رسانيد و در را گشود، ناگهان عزيز مصر را پشت در ديدند، به طورى كه قرآن مى گويد: «آن دو، آقاى آن زن را دم در يافتند»؛ «وَ أَلْفَيا سَيِّدَها لَدَى الْبابِ».

«الفيت» از ماده «الفاء» به معنى يافتن ناگهانى است و تعبير از شوهر به «سيد" به طورى كه بعضى از مفسران گفته اند طبق عرف و عادت مردم مصر بوده كه زنها شوهر خود را «سيد» خطاب مى كردند، و در فارسى امروز هم زنان از همسر خود تعبير به «آقا» مى كنند.

در اين هنگام كه همسر عزيز از يك سو خود را در آستانه رسوايى ديد، و از

ص: 252

سوى ديگر شعله انتقام جويى از درون جان او زبانه مى كشيد، نخستين چيزى كه به نظرش آمد اين بود كه با قيافه حق بجانبى رو به سوى همسرش كرد و يوسف را با اين بيان متهم ساخت، «صدا زد كيفر كسى كه نسبت به اهل و همسر تو، اراده خيانت كند، جز زندان يا عذاب اليم چه خواهد بود؟!»؛ «قالَتْ ما جَزاءُ مَنْ أَرادَ بِأَهْلِكَ سُوءاً إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذابٌ أَلِيمٌ».

جالب اين كه اين زن خيانت كار تا خود را در آستانه رسوايى نديده بود فراموش كرده بود كه همسر عزيز مصر است، ولى در اين موقع با تعبير «اهلك» (خانواده تو) مى خواهد حس غيرت عزيز را برانگيزد كه من مخصوص توام نبايد ديگرى چشم طمع در من بدوزد!، اين سخن بى شباهت به گفتار فرعون مصر در عصر موسى(علیه السلام) نيست، كه به هنگام تكيه بر تخت قدرت مى گفت «أَ لَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ»؛(1)

«آيا كشور مصر از آن من نيست.» اما به هنگامى كه تخت و تاج خود را در خطر، و ستاره اقبال خويش را در آستانه افول ديد گفت: «اين دو برادر (موسى و هارون) مى خواهند شما را از سرزمينتان خارج سازند!»؛ «يُرِيدانِ أَنْ يُخْرِجاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ»(2).

نكته قابل توجه ديگر اين كه همسر عزيز مصر، هرگز نگفت يوسف قصد سويى در باره من داشته، بلكه در باره ميزان مجازات او با عزيز مصر صحبت كرد، آن چنان كه گويى اصل مسأله مسلم است، و سخن از ميزان كيفر و چگونگى مجازات او است و اين تعبير حساب شده در آن لحظه اى كه مى بايست آن زن دست و پاى خود را گم كند نشانه شدت حيله گرى او است (3).

ص: 253

و باز اين تعبير كه اول سخن از زندان مى گويد و بعد گويى به زندان هم قانع نيست، پا را بالاتر مى گذارد و از «عذاب اليم» كه تا سر حد شكنجه و اعدام پيش مى رود، حرف مى زند.

يوسف در اين جا سكوت را به هيچ وجه جايز نشمرد و با صراحت پرده از روى راز عشق همسر عزيز برداشت و گفت: «او مرا با اصرار و التماس به سوى خود دعوت كرد»؛ «قالَ هِيَ راوَدَتْنِي عَنْ نَفْسِي».

بديهى است در چنين ماجرا هر كس در آغاز كار به زحمت مى تواند باور كند كه جوان نو خاسته برده اى بدون همسر، بى گناه باشد، و زن شوهردار ظاهرا با شخصيتى گناه كار، بنا بر اين شعله اتهام بيش تر دامن يوسف را مى گيرد، تا همسر عزيز را!.

ولى از آن جا كه خداوند حامى نيكان و پاكان است، اجازه نمى دهد، اين جوان پارساى مجاهد با نفس در شعله هاى تهمت بسوزد، لذا قرآن مى گويد: «در اين هنگام شاهدى از خاندان آن زن گواهى داد، كه براى پيدا كردن مجرم اصلى، از اين دليل روشن استفاده كنيد: اگر پيراهن يوسف از جلو پاره شده باشد، آن زن، راست مى گويد، و يوسف دروغ گو است»؛ «وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكاذِبِينَ».

«و اگر پيراهنش از پشت سر پاره شده است، آن زن دروغ مى گويد و يوسف راست گو است»؛ «وَ إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ».

چه دليلى از اين زنده تر، چرا كه اگر تقاضا از طرف همسر عزيز بوده، او به

ص: 254

پشت سر يوسف دويده است و يوسف در حال فرار بوده كه پيراهنش را چسبيده، مسلما از پشت سر پاره مى شود، و اگر يوسف به همسرعزيز هجوم برده و او فرار كرده يا رو در رو به دفاع از خويش برخاسته، مسلما پيراهن يوسف از جلو پاره خواهد شد، و چه جالب است كه اين مسأله ساده پاره شدن پيراهنى، مسير زندگى بى گناهى را تغيير دهد و همين امر كوچك سندى بر پاكى او، و دليلى بر رسوايى مجرمى گردد!.

عزيز مصر، اين داورى را كه بسيار حساب شده بود پسنديد، و در پيراهن يوسف خيره شد، «و هنگامى كه ديد پيراهنش از پشت سر پاره شده (مخصوصا با توجه به اين معنى كه تا آن روز دروغى از يوسف نشنيده بود) رو به همسرش كرد و گفت: اين كار از مكر و فريب شما زنان است كه مكر شما زنان، عظيم است»؛ «فَلَمَّا رَأى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ».

در اين هنگام عزيز مصر از ترس اين كه، اين ماجراى اسف انگيز برملا نشود، و آبروى او در سرزمين مصر، بر باد نرود، صلاح اين ديد كه سر و ته قضيه را به هم آورده و بر آن سر پوش نهد، رو به يوسف كرد و گفت: «يوسف تو صرف نظر كن و ديگر از اين ماجرا چيزى مگو»؛ «يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا».

سپس رو به همسرش كرد و گفت: «تو هم از گناه خود استغفار كن كه از خطاكاران بودى»؛ «وَ اسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخاطِئِينَ».(1) بعضى گفته اند گوينده اين سخن، عزيز مصر نبود، بلكه همان شاهد بود، ولى هيچ دليلى براى اين احتمال وجود ندارد، بخصوص كه اين جمله بعد از گفتار عزيز واقع شده است.

ص: 255

در تفسير على بن ابراهيم نيز از امام صادق(علیه السلام) نقل شده كه شهادت دهنده كودكى در گاهواره بود(1).

ولى بايد توجه داشت كه هيچ يك از دو حديث بالا، سند محكمى ندارد، بلكه هر دو مرفوعه است.

سومين احتمالى كه داده اند اين است كه شاهد، همان دريدگى پيراهن بود كه با زبان حال اين شهادت را داد، ولى با توجه به كلمه «من اهلها» (شاهد از خاندان همسر عزيز مصر بود) اين احتمال بسيار بعيد به نظر مى رسد، بلكه منتفى است.

احتمال دوم قوي تر به نظر مى رسد.

بار و هوسرانند) شده است، و اين مكر و حيله گرى به عظمت توصيف گرديده «إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ». در تاريخ و هم چنين در داستان ها كه سايه اى از تاريخ است، مطالب زيادى در اين زمينه نقل شده، كه مطالعه مجموع آن ها نشان مى دهد، زنان هوسران براى رسيدن به مقصود خود، نقشه هايى مى كشند كه در نوع خود بى نظير است.

در داستان بالا ديديم كه همسر عزيز چگونه بعد از شكست در عشق و قرار گرفتن در آستانه رسوايى، با مهارت خاصى برائت خود و آلودگى يوسف را مطرح ساخت، او حتى نگفت كه يوسف قصد سوء به من داشته، بلكه آن را به عنوان يك امر مسلم فرض كرد و تنها سؤال از مجازات چنين كسى نمود؟ مجازاتى كه در مرحله زندان نيز متوقف نمى شد، بلكه به صورت نامعلوم و نامحدود، مطرح گشته بود.

در داستان همين زن كه در رابطه با سرزنش زنان مصر نسبت به عشق بى قرارش به غلام و برده خويش در آيات بعد، مطرح است، نيز مى بينيم كه او براى تبرئه خود از چنين نيرنگ حساب شده استفاده مى كند، و اين تأكيد ديگرى است بر مكر اين گونه زنان.

«وَ قالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ قَدْ شَغَفَها حُبًّا إِنَّا لَنَراها فِي ضَلالٍ مُبِينٍ * فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً وَ آتَتْ كُلَّ واحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّيناً وَ قالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَ قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلاَّ مَلَكٌ كَرِيمٌ * قالَتْ فَذلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَ لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَ لَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَ لَيَكُوناً مِنَ

ص: 259

الصَّاغِرِينَ * قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَ إِلاَّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ * فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»؛(1) «گروهى از زنان شهر گفتند كه همسر عزيز جوانش (غلامش را) بسوى خود دعوت مى كند و عشق اين جوان در اعماق قلبش نفوذ كرده، ما او را در گمراهى آشكار مى بينيم! هنگامى كه (همسر عزيز) از فكر آن ها با خبر شد بسراغ آن ها فرستاد (و از آن ها دعوت كرد) و براى آن ها پشتى هاى گران قيمتى فراهم ساخت، و به دست هر كدام چاقويى (براى بريدن ميوه) داد و در اين موقع (به يوسف) گفت وارد مجلس آنان شو، هنگامى كه چشمشان به او افتاد در تعجب فرو رفتند و (بى اختيار) دست هاى خود را بريدند! و گفتند منزه است خدا اين بشر نيست، اين يك فرشته بزرگوار است! (همسر عزيز) گفت اين همان كسى است كه به خاطر (عشق) او مرا سرزنش كرديد (آرى) من او را به خويشتن دعوت كردم و او خوددارى كرد، و اگر آن چه را دستور مى دهم انجام ندهد به زندان خواهد افتاد و مسلما خوار و ذليل خواهد شد! (يوسف)گفت پروردگارا! زندان نزد من محبوب تر است از آن چه اين ها مرا بسوى آن مى خوانند و اگر مكر و نيرنگ آن ها را از من بازنگردانى قلب من به آن ها متمايل مى گردد و از جاهلان خواهم بود. پروردگارش دعاى او را اجابت كرد و مكر آن ها را از او بگردانيد چرا كه او شنوا و داناست.»

خصوصى بود كه عزيز هم تأكيد بر كتمانش داشت، اما از آن جا كه اين گونه رازها نهفته نمى ماند، مخصوصا در قصر شاهان و صاحبان زر و زور، كه ديوارهاى آن ها گوش هاى شنوايى دارد، سرانجام اين راز از درون قصر به بيرون افتاد، و چنان كه قرآن گويد: «گروهى از زنان شهر، اين سخن را در ميان خود گفتگو مى كردند و نشر مى دادند كه همسر عزيز با غلامش سر و سرى پيدا كرده و او را به سوى خود دعوت مى كند»؛ «وَ قالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُراوِدُ فَتاها عَنْ نَفْسِهِ».

«و آن چنان عشق غلام بر او چيره شده كه اعماق قلبش را تسخير كرده است»؛ «قَدْ شَغَفَها حُبًّا».

و سپس او را با اين جمله مورد سرزنش قرار دادند «ما او را در گمراهى آشكار مى بينيم!»؛ «إِنَّا لَنَراها فِي ضَلالٍ مُبِينٍ».

روشن است آن ها كه اين سخن را مى گفتند، زنان اشرافى مصر بودند كه اخبار قصرهاى پر از فساد فرعونيان و مستكبرين براى آن ها جالب بود و همواره در جستجوى آن بودند.

اين دسته از زنان اشرافى كه در هوسرانى چيزى از همسر عزيز كم نداشتند، چون دستشان به يوسف نرسيده بود به اصطلاح جانماز آب مى كشيدند و همسر عزيز را به خاطر اين عشق در گمراهى آشكار مى ديدند!.

حتى بعضى از مفسران احتمال داده اند، كه پخش اين راز به وسيله اين گروه از زنان مصر، نقشه اى بود براى تحريك همسر عزيز، تا براى تبرئه خود، آن ها را به كاخ دعوت كند و يوسف را در آن جا ببينند!، آن ها شايد فكر مى كردند اگر به حضور يوسف برسند چه بسا بتوانند نظر او را به سوى خويشتن! جلب كنند كه هم از

ص: 261

همسر عزيز شايد زيباتر بودند، و هم جمالشان براى يوسف تازگى داشت، و هم آن نظر احترام آميز يوسف به همسر عزيز، كه نظر فرزند به مادر، يا مربى. يا صاحب نعمت بود، در مورد آن ها موضوع نداشت، و به اين دليل احتمال نفوذشان در او بسيار بيش تر از احتمال نفوذ همسر عزيز بود!.

«شغف» از ماده «شغاف» به معنى گره بالاى قلب و يا پوسته نازك روى قلب است، كه به منزله غلافى تمام آن را در برگرفته و «شَغَفَها حُبًّا» يعنى آن چنان به او علاقمند شده كه محبتش به درون قلب او نفوذ كرده، و اعماق آن را در بر گرفته است، و اين اشاره به عشق شديد و آتشين است.

«آلوسى» در تفسير «روح المعانى» از كتاب «اسرار البلاغه» براى عشق و علاقه مراتبى ذكر كرده كه به قسمتى از آن در اين جا اشاره مى شود:

نخستين مراتب محبت همان «هوى» (به معنى تمايل) است، سپس «علاقه» يعنى محبتى كه ملازم قلب است. و بعد از آن، «كلف» به معنى شدت محبت، و سپس «عشق» و بعد از آن «شعف» (با عين) يعنى حالتى كه قلب در آتش عشق مى سوزد و از اين سوزش احساس لذت مى كند و بعد از آن «لوعه» و سپس «شغف» يعنى مرحله اى كه عشق به تمام زواياى دل نفوذ مى كند و سپس «تدله» و آن مرحله اى است كه عشق، عقل انسان را مى ربايد و آخرين مرحله «هيوم» است و آن مرحله بى قرارى مطلق است كه شخص عاشق را بى اختيار به هر سو مى كشاند(1).

اين نكته نيز قابل توجه است كه چه كسى اين راز را فاش نمود، همسر عزيز

ص: 262

كه او هرگز طرف دار چنين رسوايى نبود، يا خود عزيز كه او تأكيد بر كتمان مى نمود، يا داور حكيمى كه اين داورى را نمود كه از او اين كار بعيد مى نمود، اما به هر حال اين گونه مسائل آن هم در آن قصرهاى پر از فساد- همان گونه كه گفتيم- چيزى نيست كه بتوان آن را مخفى ساخت، و سرانجام از زبان تعزيه گردان هاى اصلى به درباريان و از آن جا به خارج، جسته گريخته درز مى كند و طبيعى است كه ديگران آن را با شاخ و برگ فراوان زبان به زبان نقل مى نمايند. «همسر عزيز، كه از مكر زنان حيله گر مصر، آگاه شد، نخست ناراحت گشت سپس چاره اى انديشيد و آن اين بود كه از آن ها به يك مجلس ميهمانى دعوت كند و بساط پر تجمل با پشتي هاى گران قيمت براى آن هافراهم سازد، و به دست هر كدام چاقويى براى بريدن ميوه دهد (اما چاقوهاى تيز، تيزتر از نياز بريدن ميوه ها)!»؛ «فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَيْهِنَّ وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً وَ آتَتْ كُلَّ واحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّيناً»(1).

و اين كار خود دليل بر اين است كه او از شوهر خود، حساب نمى برد، و از رسوايى گذشته اش درسى نگرفت.

«سپس به يوسف دستور داد كه در آن مجلس، گام بگذارد» تا زنان سرزنش گر، با ديدن جمال او. وى را در اين عشقش ملامت نكنند «وَ قالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَ».

ص: 263

تعبير به «اخْرُجْ عَلَيْهِنَ» (بيرون بيا) به جاى «ادخل» (داخل شو) اين معنى را مى رساند كه همسر عزيز، يوسف را در بيرون نگاه نداشت، بلكه در يك اطاق درونى كه احتمالا محل غذا و ميوه بوده، سرگرم ساخت تا ورود او به مجلس از در ورودى نباشد و كاملا غير منتظره و شوك آفرين باشد!.

اما زنان مصر كه طبق بعضى از روايات ده نفر و يا بيش تر از آن بودند، هنگامى كه آن قامت زيبا و چهره نورانى را ديدند، و چشمشان به صورت دلرباى يوسف افتاد، صورتى هم چون خورشيد كه از پشت ابر ناگهان ظاهر شود و چشم ها را خيره كند، در آن مجلس طلوع كرد چنان واله و حيران شدند كه دست از پا و ترنج از دست، نمى شناختند «آن ها به هنگام ديدن يوسف او را بزرگ و فوق العاده شمردند»؛ «فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ».

«و آن چنان از خود بى خود شدند كه (به جاى ترنج) دست ها را بريدند»؛ «و قطعن ايديهن».

و هنگامى كه ديدند، برق حيا و عفت از چشمان جذاب او مى درخشد و رخسار معصومش از شدت حيا و شرم گلگون شده، «همگى فرياد بر آوردند كه نه، اين جوان هرگز آلوده نيست، او اصلا بشر نيست، او يك فرشته بزرگوار آسمانى است»؛ «وَ قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلَّا مَلَكٌ كَرِيمٌ»(1).

در اين كه زنان مصر در اين هنگام، چه اندازه دست هاى خود را بريدند در ميان مفسران گفتگو است، بعضى آن را به صورت هاى مبالغه آميز نقل كرده اند،

ص: 264

ولى آن چه از قرآن استفاده مى شود اين است كه اجمالا دست هاى خود را مجروح ساختند.

در اين هنگام زنان مصر، قافيه را به كلى باختند و با دست هاى مجروح كه از آن خون مى چكيد و در حالى پريشان هم چون مجسمه اى بى روح در جاى خود خشك شده بودند، نشان دادند كه آن ها نيز دست كمى از همسر عزيز ندارند.

او از اين فرصت استفاده كرد و «گفت: اين است آن كسى كه مرا به خاطر عشقش سرزنش مى كرديد»؛ «قالَتْ فَذلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ».

همسر عزيز گويا مى خواست به آن ها بگويد شما كه با يك بار مشاهده يوسف، اين چنين عقل و هوش خود را از دست داديد و بى خبر دست ها را بريديد و محو جمال او شديد و به ثنا خوانيش برخاستيد، چگونه مرا ملامت مى كنيد كه صبح و شام با او مى نشينم و بر مى خيزم؟.

همسر عزيز كه از موفقيت خود در طرحى كه ريخته بود، احساس غرور و خوشحالى مى كرد و عذر خود را موجه جلوه داده بود يك باره تمام پرده ها را كنار زد و با صراحت تمام به گناه خود اعتراف كرد و گفت: «آرى من او را به كام گرفتن از خويش دعوت كردم، ولى او خويشتن دارى كرد»؛ «وَ لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ».

سپس بى آنكه از اين آلودگى به گناه اظهار ندامت كند، و يا لا اقل در برابر ميهمانان كمى حفظ ظاهر نمايد، با نهايت بى پروايى با لحن جدى كه حاكى از اراده قطعى او بود، صريحا اعلام داشت، «اگر او (يوسف) آن چه را كه من فرمان مى دهم انجام ندهد و در برابر عشق سوزان من تسليم نگردد به طور قطع به زندان خواهد افتاد»؛ «وَ لَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ما آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَ».

ص: 265

نه تنها به زندانش مى افكنم، بلكه «در درون زندان نيز خوار و ذليل خواهد بود»؛ «وَ لَيَكُوناً مِنَ الصَّاغِرِينَ».

طبيعى است هنگامى كه عزيز مصر در برابر آن خيانت آشكار همسرش به جمله و استغفرى لذنبك (ازگناهانت استغفار كن) قناعت كند بايد همسرش رسوايى را به اين مرحله بكشاند، و اصولا در دربار فراعنه و شاهان و عزيزان همان گونه كه گفتيم اين مسائل چيز تازه اى نيست.

بعضى در اين جا روايت شگفت آورى نقل كرده اند و آن اين كه گروهى از زنان مصر كه در آن جلسه حضور داشتند به حمايت از همسر عزيز برخاستند و حق را به او دادند و دور يوسف را گرفتند، و هر يك براى تشويق يوسف به تسليم شدن يك نوع سخن گفتند:

يكى گفت اى جوان! اين همه خويشتن دارى و ناز براى چيست؟ چرا به اين عاشق دلداده، ترحم نمى كنى؟ مگر تو اين جمال دل آراى خيره كننده را نمى بينى؟

مگر تو دل ندارى و جوان نيستى و از عشق و زيبايى لذت نمى برى؟ آخر مگر تو سنگ و چوبى؟!

دومى گفت گيرم كه از زيبايى و عشق چيزى نمى فهمى، ولى آيا نميدانى كه او همسر عزيز مصر و زن قدرتمند اين سامان است؟ فكر نمى كنى كه اگر قلب او را به دست آورى، همه اين دستگاه در اختيار تو خواهد بود؟ و هر مقامى كه بخواهى براى تو آماده است؟.

سومى گفت، گيرم كه نه تمايل به جمال زيبايش دارى، و نه نياز به مقام و مالش، ولى آيا نميدانى كه او زن انتقامجوى خطرناكى است؟ و وسائل انتقام جويى

ص: 266

را كاملا در اختيار دارد؟ آيا از زندان وحشتناك و تاريكش نمى ترسى و به غربت مضاعف در اين زندان تنهايى نمى انديشى؟!

تهديد صريح همسر عزيز به زندان و ذلت از يك سو، و وسوسه هاى اين زنان آلوده كه اكنون نقش دلالى را بازى مى كنند، از سويى ديگر يك لحظه بحرانى شديد براى يوسف فراهم ساخت، طوفان مشكلات از هر سو او را احاطه كرده بود، اما او كه از قبل خود را ساخته بود، و نور ايمان و پاكى و تقوا، آرامش و سكينه خاصى در روح او ايجاد كرده بود، با شجاعت و شهامت، تصميم خود را گرفت و بى آنكه با زنان هوس باز و هوسران به گفتگو برخيزد رو به درگاه پروردگار آورد و اين چنين به نيايش پرداخت: «بار الها، پروردگارا! زندان با آن همه سختي هايش در نظر من محبوب تر است از آن چه اين زنان مرا به سوى آن مى خوانند»؛ «قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ».

سپس از آن جا كه مى دانست در همه حال، مخصوصا در مواقع بحرانى، جز به اتكاء لطف پروردگار راه نجاتى نيست، خودش را با اين سخن به خدا سپرد و از او كمك خواست، «پروردگارا اگر كليد و مكر و نقشه هاى خطرناك اين زنان آلوده را از من باز نگردانى، قلب من به آن ها متمايل مى گردد و از جاهلان خواهم بود»؛ «وَ إِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ».

خداوندا! من به خاطر رعايت فرمان تو، و حفظ پاك دامنى خويش، از آن زندان وحشتناك استقبال مى كنم، زندانى كه روح من در آن آزاد است و دامانم پاك، و به اين آزادى ظاهرى كه جان مرا اسير زندان شهوت مى كند و دامانم را آلوده مى سازد پشت پا مى زنم.

ص: 267

خدايا! كمكم فرما، نيرويم بخش، بر قدرت عقل و ايمان و تقوايم بيفزا تا بر اين وسوسه هاى شيطانى پيروز گردم.

و از آن جا كه وعده الهى هميشه اين بود كه جهاد كننده گان مخلص را (چه با نفس و چه با دشمن) يارى بخشد، يوسف را در اين حال تنها نگذاشت و لطف حق بياريش شتافت، آن چنان كه قرآن مى گويد: «پروردگارش اين دعاى خالصانه او را اجابت كرد»؛ «فَاسْتَجابَ لَهُ رَبُّهُ».

«و مكر و نقشه آن ها را از او بگردانيد»؛ «فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَ».

«چرا كه او شنوا است و دانا است»؛ «انه هوا السميع العليم».

هم نيايش هاى بندگان را مى شنود و هم از اسرار درون آن ها آگاه است، و هم راه حل مشكل آن ها را مى داند.

به شديدترين تهديدها توسل مى جويند. و هيچ ملاحظه نمى كنند كه اين تناقض گويى آن هم در يك مجلس تا چه حد زشت و زننده و در خور تحقير و انواع سرزنشها است.

دليل آن هم روشن است آن ها هدفشان را مى جويند، وسيله براى آنان مهم نيست، و يا به تعبير ديگر براى رسيدن به هدف استفاده از هر وسيله اى را مجاز مى شمرند.

در اين وسط افراد ضعيف و كم رشد در مراحل نخستين، يا آخرين مرحله تسليم مى شوند و براى هميشه به دامنشان گرفتار مى گردند، اما اولياى حق با شجاعت و شهامتى كه در پرتو نور ايمان يافته اند همه اين مراحل را پشت سر گذارده و سازش ناپذيرى خود را با قاطعيت هر چه تمامتر نشان مى دهند، و تا سر حد مرگ پيش مى روند، و عاقبت آن هم پيروزى است، پيروزى خودشان و مكتبشان و يا حد اقل پيروزى مكتب.

مجلس اول به چنين سرنوشتى گرفتار شدند و به جاى ترنج دست هاى خويش را بريدند!.

رد به سينه همه آن ها گذاشت، اين نشان مى دهد كه همسر عزيز در اين گناه تنها نبود و «شريك جرم»هايى داشت.

و رجل تصدق بصدقة فاخفاها حتى لا تعلم شماله ما تصدق بيمينه!؛ هفت گروهند كه خداوند آن ها را در سايه عرش خود قرار مى دهد آن روز كه سايه اى جز سايه او نيست: پيشواى دادگر؛ و جوانى كه از آغاز عمر در بندگى خدا پرورش يافته و كسى كه قلب او به مسجد و مركز عبادت خدا پيوند دارد و هنگامى كه از آن خارج مى شود در فكر آن است تا به آن باز گردد و افرادى كه در طريق اطاعت فرمان خدا متحدا كار مى كنند و به هنگام جدا شدن از يكديگر نيز رشته اتحاد معنوى آن ها هم چنان برقرار است و كسى كه به هنگام شنيدن نام پروردگار (به خاطر احساس مسئوليت يا ترس از گناهان) قطره اشك از چشمان او سرازير مى شود و مردى كه زن زيبا و صاحب جمالى او را به سوى خويش دعوت كند او بگويد من از خدا ترسانم و كسى كه كمك به نيازمندان مى كند و صدقه خود را مخفى مى دارد آن چنان كه دست چپ او از صدقه اى كه با دست راست داده با خبر نشود!.»(1)

«ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآياتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِينٍ * وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيانِ قالَ أَحَدُهُما إِنِّي أَرانِي أَعْصِرُ خَمْراً وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزاً تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنا بِتأويلهِ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ * قالَ لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُما بِتأويلهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ * وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِي إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنا وَ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ»؛(2) «بعد از آن كه نشانه هاى (پاكى يوسف) را ديدند تصميم گرفتند او را تا مدتى زندانى كنند. و دو جوان همراه او وارد زندان شدند، يكى از آن دو گفت من در عالم

ص: 272

خواب ديدم كه (انگور براى) شراب مى فشارم، و ديگرى گفت من در خواب ديدم كه نان بر سرم حمل مى كنم و پرندگان از آن مى خورند ما را از تعبير آن آگاه ساز كه تو را از نيكوكاران مى بينيم. (يوسف) گفت پيش از آن كه جيره غذايى شما فرا رسد شما را از تعبير خوابتان آگاه خواهم ساخت اين از علم و دانشى است كه پروردگارم به من آموخته من آئين جمعيتى را كه ايمان به خدا ندارند و به سراى ديگر كافرند ترك گفتم (و شايسته چنين موهبتى شدم). من از آئين پدرانم ابراهيم و اسحاق و يعقوب پيروى كردم، براى ما شايسته نبود چيزى را شريك خدا قرار دهيم، اين از فضل خدا بر ما و بر مردم است، ولى اكثر مردم شكرگزارى نمى كنند.»

بيش تر مى شد، تنها چاره اى كه براى اين كار از طرف عزيز مصر و مشاورانش ديده شد اين بود كه يوسف را به كلى از صحنه خارج كنند، آن چنان كه مردم او و نامش را به دست فراموشى بسپارند، و بهترين راه براى اين كار، فرستادنش به سياه چال زندان بود، كه هم او را به فراموشى مى سپرد و هم در ميان مردم به اين تفسير مى شد كه مجرم اصلى، يوسف بوده است!.

لذا قرآن مى گويد: «بعد از آن كه آن ها آيات و نشانه هاى (پاكى يوسف) را ديدند تصميم گرفتند كه او را تا مدتى زندانى كنند»؛ «ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الْآياتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتَّى حِينٍ».

تعبير به «بدا» كه به معنى پيدا شدن راى جديد است نشان مى دهد كه قبلا چنين تصميمى در مورد او نداشتند، و اين عقيده را احتمالا همسر عزيز براى اولين بار پيشنهاد كرد و به اين ترتيب يوسف بيگناه به گناه پاكى دامانش، به زندان رفت و اين نه اولين بار بود و نه آخرين بار كه انسان شايسته اى به جرم پاكى به زندانبرود.

آرى در يك محيط آلوده، آزادى از آن آلودگان است كه همراه مسير آب حركت مى كنند، نه فقط آزادى كه همه چيز متعلق به آن ها است، و افراد پاك دامن و با ارزشى هم چون يوسف كه هم جنس و هم رنگ آن محيط نيستند و بر خلاف جريان آب حركت مى كنند بايد منزوى شوند، اما تا كى، آيا براى هميشه؟ نه، مسلما نه!.

از جمله كسانى كه با يوسف وارد زندان شدند، دو جوان بودند «وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيانِ».

و از آن جا كه وقتى انسان نتواند از طريق عادى و معمولى دسترسى به اخبار

ص: 274

پيدا كند احساسات ديگر او به كار مى افتد، تا مسير حوادث را جستجو و پيش بينى كند، و خواب و رؤيا هم براى او مطلبى مى شود.

از همين رو يك روز اين دو جوان كه گفته مى شود يكى از آن دو مأمور آبدار خانه شاه و ديگرى سر پرست غذا و آشپزخانه بود، و به علت سعايت دشمنان و اتهام به تصميم بر مسموم نمودن شاه به زندان افتاده بودند، نزد يوسف آمدند و هر كدام خوابى را كه شب گذشته ديده بود و برايش عجيب و جالب مى نمود باز گو كرد.

«يكى از آن دو گفت: من در عالم خواب چنين ديدم كه انگور را براى شراب ساختن مى فشارم!»؛ «قالَ أَحَدُهُما إِنِّي أَرانِي أَعْصِرُ خَمْراً».

«و دومى گفت: من در خواب ديدم كه مقدارى نان روى سرم حمل مى كنم، و پرندگان آسمان مى آيند و از آن مى خورند»؛ «وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّي أَرانِي أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِي خُبْزاً تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ» سپس اضافه كردند: «ما را از تعبير خوابمان آگاه ساز كه تو را از نيكوكاران مى بينيم»؛ «نَبِّئْنا بِتأويلهِ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ».

در اين كه اين دو جوان از كجا دانستند كه يوسف از تعبير خواب اطلاع وسيعى دارد، در ميان مفسران گفتگو است.

بعضى گفته اند: يوسف شخصا خود را در زندان براى زندانيان معرفى كرده بود كه از تعبير خواب اطلاع وسيعى دارد، و بعضى گفته اند سيماى ملكوتى يوسف نشان مى داد كه او يك فرد عادى نيست، بلكه فرد آگاه و صاحب فكر و بينش است و لا بد چنين كسى مى تواند مشكل آن ها را در تعبير خواب حل كند.

بعضى ديگر گفته اند يوسف از آغاز ورودش به زندان، با اخلاق نيك و حسن

ص: 275

خلق و دل دارى زندانيان و خدمت آن ها و عيادت از مريضان نشان داده بود كه يك فرد نيكوكار و گره گشا است به همين دليل در مشكلاتشان به او پناه مى بردند و از او كمك مى خواستند.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه در اين جا قرآن به جاى كلمۀ «عبد» و «برده» تعبير به «فتى» (جوان) مى كند، كه يك نوع احترام است، و در حديث داريم:

«لا يقولن احدكم عبدى و امتى و لكن فتاى و فتاتى؛ هيچ كدام از شما نبايد بگويد غلام من و كنيز من، بلكه بگويد جوان من.»(1) (تا در دوران آزادى تدريجى بردگان كه اسلام برنامه دقيقى براى آن چيده است، بردگان از هر گونه تحقير در امان باشند).

تعبير به «أَرانِي أَعْصِرُ خَمْراً»؛ «من شراب مى فشردم» يا به خاطر آن ست كه او در خواب ديد انگور را براى ساختن شراب مى فشارد، و يا انگورى را كه در خم، تخمير شده بود براى صاف كردن و خارج ساختن شراب از آن مى فشرده است، و يا اين كه انگور را مى فشرده تا عصير آن را به شاه بدهد، بى آنكه شراب شده باشد و از آن جا كه اين انگور قابل تبديل به شراب است اين كلمه به آن اطلاق شده است.

تعبير به «إِنِّي أَرانِي»؛ «من مى بينم» يا اين كه قاعدتا بايد بگويد من در خواب ديدم، به عنوان حكايت حال است، يعنى خود را در آن لحظه اى كه خواب مى بيند فرض مى كند و اين سخن را براى ترسيم آن حال بيان مى دارد. به هر حال يوسف كه هيچ فرصتى را براى ارشاد و راهنمايى زندانيان از دست نمى داد، مراجعه اين دو زندانى را براى مسأله تعبير خواب به غنيمت شمرد و به بهانه آن، حقايق مهمى را كه راهگشاى آن ها و همه انسان ها بود بيان داشت.

ص: 276

نخست براى جلب اعتماد آن ها در مورد آگاهى او بر تعبير خواب كه سخت مورد توجه آن دو زندانى بود چنين گفت: «من به زودى و قبل از آن كه جيره غذايى شما فرا رسد شما را از تعبير خوابتان آگاه خواهم ساخت»؛ «قالَ لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُما بِتأويلهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما».

و به اين ترتيب به آن ها اطمينان داد كه قبل از فرا رسيدن موعد غذايى آن ها مقصود گمشده خود را خواهند يافت.احتمالاتی که در تفسير اين جمله آمده

از جمله اين كه يوسف گفت: من به فرمان پروردگار از بخشى اسرار آگاهم نه تنها مى توانم تعبير خواب شما را بازگو كنم، بلكه از هم اكنون مى توانم بگويم، غذايى كه براى شما امروز مى آورند، چه نوع غذا و با چه كيفيت است و خصوصيات آن را بر مى شمرم.

بنا بر اين «تأويل» به معنى ذكر خصوصيات آن غذاست (ولى البته تأويل كم تر به چنين معنى آمده بخصوص اين كه در جمله قبل به معنى تعبير خواب است).

احتمال ديگر اين كه منظور يوسف اين بوده كه هر گونه طعامى در خواب ببينيد، من مى توانم تعبير آن را براى شما باز گو كنم (ولى اين احتمال، با جمله «قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما» سازگار نيست) بنا بر اين بهترين تفسير جمله فوق همان است كه در آغاز سخن گفتيم.

سپس يوسف با ايمان و خدا پرست كه توحيد با همه ابعادش در اعماق وجود او ريشه دوانده بود، براى اين كه روشن سازد چيزى جز به فرمان پروردگار تحقق نمى پذيرد چنين ادامه داد.

ص: 277

«اين علم و دانش و آگاهى من از تعبير خواب از امورى است كه پروردگارم به من آموخته است»؛ «ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي».

و براى اين كه تصور نكنند كه خداوند، بى حساب چيزى به كسى مى بخشد اضافه كرد «من آئين جمعيتى را كه ايمان به خدا ندارند و نسبت به سراى آخرت كافرند، ترك كردم و اين نور ايمان و تقوا مرا شايسته چنين موهبتى ساخته است»؛ «إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بالآخرة هم كافرون».

منظور از اين قوم و جمعيت مردم بت پرست مصر يا بت پرستان كنعان است.

من بايد از اين گونه عقايد جدا شوم، چرا كه بر خلاف فطرت پاك انسانى است، و به علاوه من در خاندانى پرورش يافته ام كه خاندان وحى و نبوت است، «من از آئين پدران و نياكانم ابراهيم و اسحاق و يعقوب پيروى كردم»؛ «وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِي إِبْراهِيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ».

و شايد اين اولين بار بود كه يوسف خود را اين چنين به زندانيان معرفى مى كرد تا بدانند او زاده وحى و نبوت است و مانند بسيارى از زندانيان ديگر كه در نظامهاى طاغوتى به زندان مى رفتند بى گناه به زندان افتاده است.

بعد به عنوان تأكيد اضافه مى كند «براى ما شايسته نيست كه چيزى را شريك خدا قرار دهيم» چرا كه خاندان ما، خاندان توحيد، خاندان ابراهيم بت شكن است؛ «ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ».

«اين از مواهب الهى بر ما و بر همه مردم است»؛ «ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنا وَ عَلَى النَّاسِ».

ص: 278

بنا بر اين تصور نكنيد اين فضل و محبت تنها شامل ما خانواده پيامبران شده است، اين موهبتى است عام و شامل همه بندگان خدا كه در درون جانشان به عنوان يك فطرت به وديعه گذاشته شده است و به وسيله رهبرى انبياء تكامل مى يابد.

«ولى متأسفانه اكثر مردم اين مواهب الهى را شكر گزارى نمى كنند» و از راه توحيد و ايمان منحرف مى شوند؛ «وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُونَ».

قابل توجه اين كه در آيه فوق، اسحاق در زمره پدران (آباء) يوسف شمرده شده در حالى كه مى دانيم يوسف فرزند يعقوب و يعقوب فرزند اسحاق است، بنا بر اين كلمۀ «اب» بر جد نيز اطلاق مى شود.

«يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ * ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلاَّ أَسْماءً سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ * يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُما فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْراً وَ أَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيانِ * وَ قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ»؛(1) «اى دوستان زندانى من آيا خدايان پراكنده بهترند يا خداوند واحد قهار؟ اين معبودهايى را كه غير از خدا مى پرستيد چيزى جز اسم هاى (بى مسما) كه شما و پدرانتان آن ها را خدا ناميده ايد نيست، خداوند هيچ دليلى براى آن نازل نكرده، حكم تنها از آن خداست، فرمان داده كه غير از او را نپرستيد، اينست آئين پا بر جا، ولى اكثر مردم نمى دانند. اى دوستان زندانى من! اما يكى از شما (آزاد مى شود و

ص: 279

) ساقى شراب براى صاحب خود خواهد شد، و اما ديگرى به دار آويخته مى شود و پرندگان از سر او مى خورند! اين امرى كه در باره آن از من نظر خواستيد قطعى و حتمى است. و به آن يكى از آن دو كه مى دانست رهايى مى يابد گفت: مرانزد صاحبت (سلطان مصر) يادآورى كن، ولى شيطان يادآورى او را نزد صاحبش از خاطر وى برد و بدنبال آن چند سال در زندان باقى ماند.»

يك مشت اسم هاى بى مسمى كه شما و پدرانتان آن ها را درست كرده ايد نيست»؛ «ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْماءً سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ».

«اين ها امورى است كه خداوند دليل و مدركى براى آن نازل نفرموده»، بلكه ساخته و پرداخته مغزهاى ناتوان شما است؛ «ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ».

«بدانيد حكومت جز براى خدا نيست» و به همين دليل شما نبايد در برابر اين بتها و طاغوت ها و فراعنه سر تعظيم فرود آوريد؛ «إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلهِ».

و باز براى تأكيد بيش تر اضافه كرده: «خداوند فرمان داده جز او را نپرستيد»؛ «أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ».

«اين است آئين و دين پا بر جا و مستقيم كه هيچ گونه انحرافى در آن راه ندارد»؛ «ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ».

يعنى توحيد در تمام ابعادش، در عبادت، در حكومت در جامعه، در فرهنگ و در همه چيز، آئين مستقيم و پا بر جاى الهى است.

«ولى چه مى توان كرد بيش تر مردم آگاهى ندارند» و به خاطر اين عدم آگاهى در بيراهه هاى شرك سر گردان مى شوند و به حكومت غير «الله» تن در مى دهند و چه زجرها و زندان ها و بدبختي ها كه از اين رهگذر دامنشان را مى گيرد؛ «وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ».

يوسف پس از دلالت و ارشاد دو رفيق زندانى خود و دعوت آن ها به حقيقت توحيد در ابعاد مختلفش به تعبير خواب آن ها پرداخت، چرا كه از آغاز به همين منظور نزد او آمده بودند، و او هم قول داده بود اين خواب ها را تعبير كند، ولى فرصت را غنيمت شمرد و فصل گويا و زنده اى از توحيد و مبارزه با شرك براى آن ها بازگو كرد.

ص: 281

سپس رو به سوى دو رفيق زندانى كرد و چنين گفت: «دوستان زندانى من! اما يكى از شما آزاد مى شود، و ساقى شراب براى ارباب خود خواهد شد»؛ «يا صاحِبَيِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُكُما فَيَسْقِي رَبَّهُ خَمْراً».

«اما نفر ديگر به دار آويخته مى شود و آن قدر مي ماند كه پرندگان آسمان از سر او مى خورند!»؛ «وَ أَمَّا الْآخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَأْسِهِ».

گرچه با توجه به تناسب خواب هايى كه آن ها ديده بودند، اجمالا معلوم بود كدام يك از اين دو آزاد و كدام يك به دار آويخته مى شود، اما يوسف نخواست اين خبر ناگوار را صريح تر از اين بيان كند لذا تحت عنوان" يكى از شما دو نفر" مطلب را تعقيب كرد.

سپس براى تأكيد گفتار خود اضافه كرد «اين امرى را كه شما در باره آن از من سؤال كرديد و استفتاء نموديد حتمى و قطعى است» اشاره به اين كه اين يك تعبير خواب ساده نيست، بلكه از يك خبر غيبى كه به تعليم الهى يافته ام مايه مى گيرد، بنا بر اين جاى ترديد و گفتگو ندارد! «قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيانِ».

در بسيارى از تفاسير ذيل اين جمله آمده است، كه نفر دوم همين كه اين خبر ناگوار را شنيد در مقام تكذيب گفتار خود بر آمد و گفت من دروغ گفتم چنين خوابى نديده بودم شوخى مى كردم، به گمان اين كه اگر خواب خود را تكذيب كند اين سرنوشت دگرگون خواهد شد، و لذا يوسف به دنبال اين سخن گفت آن چه در باره آن استفتاء كرديد، تغيير ناپذير است.

اين احتمال نيز وجود دارد كه يوسف آن چنان در تعبير خواب خود قاطع بود كه اين جمله را به عنوان تأكيدبيان داشت؛ اما در اين هنگام كه احساس مى كرد

ص: 282

اين دو به زودى از او جدا خواهند شد، براى اين كه روزنه اى به آزادى پيدا كند، و خود را از گناهى كه به او نسبت داده بودند تبرئه نمايد، «به يكى از آن دو رفيق زندانى كه مى دانست آزاد خواهد شد سفارش كرد كه نزد مالك و صاحب اختيار خود (شاه) از من سخن بگو «تا تحقيق كند و بى گناهى من ثابت گردد»؛ «وَ قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ»؛ اما اين «غلام فراموش كار» آن چنان كه راه و رسم افراد كم ظرفيت است كه چون به نعمتى برسند صاحب نعمت را به دست فراموشى مى سپارند- به كلى مسأله يوسف را فراموش كرد.

ولى تعبير قرآن اين است كه «شيطان ياد آورى از يوسف را نزد صاحبش از خاطر او برد»؛ «فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ ذِكْرَ رَبِّهِ».

و به اين ترتيب، يوسف به دست فراموشى سپرده شد، «و چند سال در زندان باقى ماند»؛ «فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ».

در اين كه ضمير «فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ» به ساقى شاه بر مى گردد يا به يوسف، در ميان مفسران گفتگو است بسيارى اين ضمير را به يوسف باز گردانده اند بنا بر اين معنى اين جمله چنين مى شود كه شيطان ياد خدا را از خاطر يوسف برد و بهمين دليل به غير او توسل جست.

ولى با توجه به جمله قبل، كه يوسف به او توصيه مى كند مرا نزد صاحب و مالكت بازگو كن ظاهر اين است كه ضمير به شخص ساقى باز مى گردد، و كلمۀ «رب» در هر دو جا، يك مفهوم خواهد داشت.

به علاوه جملۀ «و ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ»؛ «بعد از مدتى باز يادش آمد» كه در چند آيه

ص: 283

بعد در همين داستان در باره ساقى مى خوانيم نشان مى دهد كه فراموش كننده او بوده است نه يوسف.

ولى به هر حال چه ضمير به يوسف باز گردد و چه به ساقى، در اين مسأله شكى نيست كه يوسف در اين جا براى نجات خود توسل به غير جسته است.

البته اين گونه دست و پا كردن ها براى نجات از زندان و ساير مشكلات در مورد افراد عادى مسأله مهمى نيست، و از قبيل توسل به اسباب طبيعى مى باشد، ولى براى افراد نمونه و كسانى كه در سطح ايمان عالى و توحيد قرار دارند، خالى از ايراد نمى تواند باشد، شايد به همين دليل است كه خداوند اين" ترك اولى" را بر يوسف نبخشيد و به خاطر آن چند سالى زندان او ادامه يافت.

در روايتى از پيامبر(صلی الله علیه وآله ) چنين مى خوانيم كه فرمود: «من از برادرم يوسف در شگفتم كه چگونه به مخلوق، و نه به خالق، پناه برد و يارى طلبيد؟»(1)

در حديث ديگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانيم كه بعد از اين داستان، جبرئيل نزد يوسف آمد و گفت چه كسى تو را زيباترين مردم قرار داد؟ گفت:

پروردگار من!.

گفت چه كسى مهر تو را آن چنان در دل پدر افكند؟ گفت: پروردگار من.

گفت چه كسى قافله را به سراغ تو فرستاد، تا از چاه نجاتت دهند؟ گفت:

پروردگار من.

ص: 284

گفت چه كسى سنگ را (كه از فراز چاه افكنده بودند) از تو دور كرد؟

گفت پروردگار من:

گفت چه كسى تو را از چاه رهايى بخشيد؟ گفت: پروردگار من.

گفت چه كسى مكر و حيله زنان مصر را از تو دور ساخت؟ گفت پروردگار من! در اين جا جبرئيل چنين گفت: پروردگارت مى گويد چه چيز سبب شد كه حاجتت را به نزد مخلوق بردى، و نزد من نياوردى؟ و به همين جهت بايد چند سال در زندان بمانى (1).

و اما زندان هايى كه از پاكان و نيكان و بى گناهان و مبارزان راه حق و آزادى تشكيل مى گردد كانونى است براى آموزش هاى عقيدتى، و راه هاى عملى مبارزه، و سازماندهى، اين گونه زندان ها فرصت خوبى به مبارزان راه حق مى دهد تا بتوانند كوشش هاى خود را پس از آزادى هماهنگ و متشكل سازند.

يوسف كه در مبارزه با زن هوس باز، حيله گر، و قلدرى، هم چون همسر عزيز مصر، پيروز شده بود، سعى داشت كه محيط زندان را تبديل به يك محيط ارشاد و كانون تعليم و تربيت كند، و حتى پايه آزادى خود و ديگران را در همان برنامه ها گذارد.

اين سرگذشت به ما اين درس مهم را مى دهد كه ارشاد و تعليم و تربيت محدود و محصور در كانون معينى مانند مسجد و مدرسه نيست، بلكه بايد از هر فرصتى براى اين هدف استفاده كرد حتى از زندان در زير زنجيرهاى اسارت.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه در باره سال هاى زندان يوسف گفتگو است، ولى مشهور اين است كه مجموع زندان يوسف 7 سال بوده، ولى بعضى گفته اند قبل از ماجراى خواب زندانيان 5 سال در زندان بود و بعد از آن هم هفت سال ادامه يافت سال هايى پر رنج و زحمت اما از نظر ارشاد و سازندگى پر بار و پر بركت (1).

شراب به دست شاه مى دهد آزاد شد و آن كس كه در خواب ديده بود طبق نان بر سر دارد و پرندگان هوا از آن مى خورند به دار آويخته شد.

آيا مفهوم اين سخن اين نيست كه در محيط هاى فاسد و رژيم هاى طاغوتى آن ها كه در مسير شهوات خودكامگانند آزادى دارند و آن ها كه در راه خدمت به اجتماع و كمك كردن و نان دادن به مردم قدم بر مى دارند حق حيات ندارند و بايد بميرند؟ اين است بافت جامعه اى كه نظام فاسدى بر آن حكومت مى كند، و اين است سرنوشت مردم خوب و بد در چنين جامعه ها.

درست است كه يوسف با اتكاء به وحى الهى و علم تعبير خواب چنين پيش بينى را كرد، ولى هيچ معبرى نمى تواند چنين تناسبها را در تعبيرش از نظر دور دارد.

در حقيقت خدمت در اين جوامع گناه است و خيانت و گناه عين ثواب!.

مى باشند كه مردم قادر به مبارزه با آن ها نيستند؟ جز اين است كه آن ها افراد محدودى هستند، ولى با ايجاد تفرقه و نفاق، از طريق ارباب متفرقون، و در هم شكستن نيروى متشكل جامعه، امكان حكومت را بر توده هاى عظيم مردم به دست مى آورند؟.

و آن روز كه ملت ها به قدرت توحيد و وحدت كلمه آشنا شوند و همگى زير پرچم «اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ» جمعگردند و به نيروى عظيم خود پى برند آن روز روز نابودى آن ها است، اين درس بسيار مهمى است براى امروز ما و براى فرداى ما و براى همه انسان ها در كل جامعه بشرى و در سراسر تاريخ.

مخصوصا توجه به اين نكته ضرورت دارد كه يوسف مى گويد: حكومت مخصوص خداست «إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلهِ» و سپس تأكيد مى كند پرستش و خضوع و تسليم نيز فقط بايد در برابر فرمان او باشد «أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ» و سپس تأكيد مى كند آئين مستقيم و پا بر جا چيزى جز اين نيست «ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ»، ولى سرانجام اين را هم مى گويد كه با همه اين اوصاف متأسفانه اكثر مردم از اين واقعيت بى خبرند «وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ» و بنا بر اين اگر مردم آموزش صحيح ببينند و آگاهى پيدا كنند و حقيقت توحيد در آن ها زنده شود اين مشكلاتشان حل خواهد شد.

مى دانيم خوارج نهروان كه مردمى قشرى، جامد، احمق و بسيار كج سليقه بودند براى نفى حكميت در جنگ صفين به اين شعار چسبيدند و گفتند تعيين حكم براى پايان جنگ يا تعيين خليفه گناه است چرا كه خداوند مى گويد «إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلهِ»؛ «حكومت و حكميت مخصوص خدا است!.»

آن ها از اين مسأله بديهى غافل بودند، و يا خود را به تغافل مى زدند، كه اگر حكميت از طرف پيشوايانى تعيين شود كه فرمان رهبريشان از طرف خدا صادر شده حكم آن ها نيز حكم خدا است چرا كه سرانجام منتهى به او مى شود.

درست است كه حكم ها (داورها) در داستان جنگ صفين به تصويب امير مؤمنان على(علیه السلام) تعيين نشدند، ولى اگر تعيين مى شدند حكم آن ها حكم على(علیه السلام) و حكم على(علیه السلام) حكم پيامبر(صلی الله علیه وآله ) و حكم پيامبر حكم خدا بود.

اصولا مگر خداوند مستقيما بر جامعه انسانى حكومت و يادآورى مى كند، جز اين است كه بايد اشخاصى از نوع انسان- منتهى به فرمان خدا - زمام اين امر را به دست گيرند؟، ولى خوارج بدون توجه به اين حقيقت روشن، اصل داستان حكميت را بر على(علیه السلام) ايراد گرفتند و حتى- العياذ باللَّه- آن را دليل بر انحراف حضرتش از اسلام دانستند، زهى خود خواهى و جهل و جمود!!.

و اين چنين، سازنده ترين برنامه ها هنگامى كه به دست افراد جهول و نادان بيفتد تبديل به بدترين وسائل مخرب مى شود.

و امروز هم گروهى كه در حقيقت دنباله روان خوارجند و از نظر جهل و لجاجت چيزى از آن ها كم ندارند آيه فوق را دليل بر نفى تقليد از مجتهدان و يا نفى صلاحيت حكومت از آن ها مى دانند، ولى جواب همه اين ها در بالا داده شد.

ص: 289

توجه به غير خدا.

توحيد تنها در اين خلاصه نمى شود كه خداوند يگانه و يكتا است، بلكه بايد در تمام شؤن زندگى انسان پياده شود، و يكى از بارزترين نشانه هايش اين است كه انسان موحد به غير خدا تكيه نمى كند و به غير او پناه نمى برد.

نمى گوئيم عالم اسباب را ناديده مى گيرد و در زندگى دنبال وسيله و سبب نمى رود، بلكه مى گوئيم تأثير واقعى را در سبب نمى بيند، بلكه سر نخ همه اسباب را به دست" مسبب الاسباب" مى بيند، و به تعبير ديگر براى اسباب استقلال قائل نيست و همه آن ها را پرتوى از ذات پاك پروردگار مى داند.

ممكن است عدم توجه به اين واقعيت بزرگ در باره افراد عادى قابل گذشت باشد، اما سر سوزن بى توجهى به اين اصل براى اولياى حق مستوجب مجازات است، هر چند ترك اولايى بيش نباشد و ديديم چگونه يوسف بر اثر يك لحظه بى توجهى به اين مسأله حياتى سال ها زندانش تمديد شد تا باز هم در كوره حوادث پخته تر و آبديده تر شود، آمادگى بيش تر براى مبارزه با طاغوت و طاغوتيان پيدا كند، و بداند در اين راه نبايد جز بر نيروى اللَّه و مردم ستمديده اى كه در راه اللَّه گام بر مى دارند تكيه نمايد.

و اين درس بزرگى است براى همه پويندگان اين راه و مبارزان راستين، كه هرگز خيال ائتلاف به نيروى يك شيطان، براى كوبيدن شيطان ديگر به خود راه ندهند، و به شرق و غرب تمايل نيابند و جز در صراط مستقيم كه جاده امت وسط است گام بر ندارند.

«وَ قالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرى سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلاتٍ

ص: 290

خُضْرٍ وَ أُخَرَ يابِساتٍ يا أَيُّهَا الْمَلَأُأَفْتُونِي فِي رُءْيايَ إِنْ كُنْتُمْ لِلرُّءْيا تَعْبُرُونَ * قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ وَ ما نَحْنُ بِتأويل الْأَحْلامِ بِعالِمِينَ * وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِتأويلهِ فَأَرْسِلُونِ ) يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنا فِي سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ يابِساتٍ لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ * قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلاَّ قَلِيلاً مِمَّا تَأْكُلُونَ * ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ إِلاَّ قَلِيلاً مِمَّا تُحْصِنُونَ * ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عامٌ فِيهِ يُغاثُ النَّاسُ وَ فِيهِ يَعْصِرُونَ»؛(1) «ملك گفت من در خواب ديدم هفت گاو چاق را كه هفت گاو لاغر آن ها را مي خورند، و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشكيده (كه خشكيده ها بر سبزها پيچيدند و آن ها را از بين بردند) اى جمعيت اشراف! در باره خواب من نظر دهيد اگر خواب را تعبير مى كنيد! گفتند خواب هاى پريشان و پراكنده است و ما از تعبير اين گونه خواب ها آگاه نيستيم! و آن يكى از آن دو نفر كه نجات يافته بود- و بعد از مدتى متذكر شد- گفت من تأويل آن را به شما خبر مى دهم مرا به سراغ (آن جوان زندانى بفرستيد). يوسف اى مرد بسيار راست گو در باره اين خواب اظهار نظر كن كه هفت گاو چاق را هفت گاو لاغر مى خوردند، و هفت خوشه تر و هفت خوشه خشكيده، تا من به سوى مردم باز گردم تا آن ها آگاه شوند. گفت هفت سال با جديت زراعت مى كنيد، و آن چه را درو كرديد- جز كمى كه مي خوريد- بقيه را در خوشه هاى خود بگذاريد (و ذخيره نمائيد). پس از آن هفت سال سخت (و خشكى و قحطى) مى آيد كه آن چه را شما براى آن ها ذخيره كرده ايد مى خورند جز كمى كه (براى بذر) ذخيره

ص: 291

خواهيد كرد. سپس سالى فرا مى رسد كه باران فراوان نصيب مردم مى شود و در آن سال مردم عصير (ميوه ها و دانه هاى روغنى) مى گيرند.»

و ما به تعبير اين گونه خواب هاى پريشان آشنا نيستيم!»؛ «قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ وَ ما نَحْنُ بِتأويل الْأَحْلامِ بِعالِمِينَ».

«اضغاث» جمع «ضغث» (بر وزن حرص) به معنى يك بسته از هيزم يا گياه خشكيده يا سبزى يا چيز ديگر است و «احلام" جمع «حلم» (بر وزن نهم) به معنى خواب و رؤيا است، بنا بر اين اضغاث و احلام به معنى خواب هاى پريشان و مختلط است، گويى از بسته هاى گوناگونى از اشياء متفاوت تشكيل شده است و كلمۀ «الاحلام» كه در جملۀ «ما نَحْنُ بِتأويل الْأَحْلامِ بِعالِمِينَ» آمده با الف و لام عهد اشاره به اين است كه ما قادر به تأويل اين گونه خواب ها نيستيم، ذكر اين نكته نيز لازم است كه اظهار ناتوانى آن ها واقعا به خاطر آن بوده كه مفهوم واقعى اين خواب براى آن ها روشن نبود، و لذا آن را جزء خواب هاى پريشان محسوب داشتند، چه اين كه خواب ها را به دو گونه تقسيم مى كردند:

خواب هاى معنى دار كه قابل تعبير بود، و خواب هاى پريشان و بى معنى كه تعبيرى براى آن نداشتند، و آن را نتيجه فعاليت قوه خيال مى دانستند، به خلاف خواب هاى گروه اول كه آن را نتيجه تماس روح با عوالم غيبى مى ديدند.

اين احتمال نيز وجود دارد كه آن ها از اين خواب، حوادث ناراحت كننده اى را در آينده پيش بينى مى كردند و آن چنان كه معمول حاشيه نشينان شاهان و طاغوتيان است تنها مسائلى را براى شاه ذكر مى كنند كه به اصطلاحمايه انبساط «خاطر عاطر ملوكانه»! گردد و آن چه ذات مبارك را ناراحت كند از ذكر آن ابا دارند، و همين است يكى از علل سقوط و بدبختى اين گونه حكومت هاى جبار!.

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه آن ها چگونه جرئت كردند در مقابل

ص: 293

سلطان مصر چنين اظهار نظر كنند و او را به ديدن خواب هاى پريشان متهم سازند، در حالى كه معمول اين حاشيه نشينان اين است كه براى هر حركت كوچك و بى معنى شاه، فلسفه ها مى چينند و تفسيرهاى كشاف دارند!.

ممكن است اين به آن جهت باشد كه آن ها شاه را از ديدن اين خواب، پريشان- حال و نگران يافتند، و او حق داشت كه نگران باشد زيرا در خواب ديده بود گاوهاى لاغر كه موجودات ضعيفى بودند بر گاوهاى چاق و نيرومند چيره شدند و آن ها را خوردند، و هم چنين خوشه هاى خشك.

آيا اين دليل بر آن نبود كه افراد ضعيفى ممكن است ناگهانى حكومت را از دست او بگيرند؟.

لذا براى رفع كدورت خاطر شاه، خواب او را خواب پريشان قلمداد كردند، يعنى نگران نباش، مطلب مهمى نيست، اين قبيل خواب ها دليل بر چيزى نمى تواند باشد!.

اين احتمال را نيز بعضى از مفسران داده اند كه: منظور آن ها از" اضغاث احلام" اين نبود كه خواب تو تعبير ندارد، بلكه منظور اين بود كه خواب پيچيده و مركب از قسمت هاى مختلف است، ما تنها مى توانيم خواب هاى يك دست و يك نواخت را تعبير كنيم، نه اين گونه خواب ها را، بنا بر اين آن ها انكار نكردند كه ممكن است استاد ماهرى پيدا شود و قادر بر تعبير اين خواب باشد، خودشان اظهار عجز كردند.

در اين جا ساقى شاه كه سال ها قبل از زندان آزاد شده بود به ياد خاطره زندان و تعبير خواب يوسف افتاد رو به سوى سلطان و حاشيه نشينان كرد و چنين گفت:

«من مى توانم شما را از تعبير اين خواب خبر دهم، مرا به سراغ استاد ماهر اين كار كه

ص: 294

در گوشه زندان است بفرستيد تا خبر صحيح دست اول را براى شما بياورم»؛ «وَ قالَ الَّذِي نَجا مِنْهُما وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِتأويلهِ فَأَرْسِلُونِ».

آرى در گوشه اين زندان، مردى روشن ضمير و با ايمان و پاكدل زندگى مى كند كه قلبش آئينه حوادث آينده است، او است كه مى تواند پرده از اين راز بردارد، و تعبير اين خواب را باز گو كند.

جملۀ «فارسلون» (مرا به سراغ او بفرستيد) ممكن است اشاره به اين باشد كه يوسف در زندان ممنوع الملاقات بود و او مى خواست از شاه و اطرافيان براى اين كار اجازه بگيرد.

اين سخن وضع مجلس را دگرگون ساخت و همگى چشم ها را به ساقى دوختند سرانجام به او اجازه داده شد كه هر چه زودتر دنبال اين مأموريت برود و نتيجه را فورا گزارش دهد

ساقى به زندان آمد به سراغ دوست قديمى خود يوسف آمد، همان دوستى كه در حق او بى وفايى فراوان كرده بود اما شايد مى دانست بزرگوارى يوسف مانع از آن خواهد شد كه سر گله باز كند.

رو به يوسف كرد و چنين گفت: «يوسف تو اى مرد بسيار راست گو، در باره اين خواب چه مى گويى كه كسى در خواب ديده است كه هفت گاو لاغر هفت گاو چاق را مى خورند، و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشكيده (كه دومى بر اولى پيچيده و آن را نابود كرده است)»؛ «يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنا فِي سَبْعِ بَقَراتٍ سِمانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلاتٍ خُضْرٍ وَ أُخَرَ يابِساتٍ».

ص: 295

«شايد من به سوى اين مردم باز گردم، باشد كه آن ها از اسرار اين خواب آگاه شوند»؛ «لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ».

كلمۀ «الناس» ممكن است اشاره به اين باشد كه خواب شاه به عنوان يك حادثه مهم روز، به وسيله اطرافيان متملق و چاپلوس، در بين مردم پخش شده بود، و اين نگرانى را از دربار به ميان توده كشانده بودند.

به هر حال يوسف بى آنكه هيچ قيد و شرطى قائل شود و يا پاداشى بخواهد فورا خواب را به عالي ترين صورتى تعبير كرد، تعبيرى گويا و خالى از هر گونه پرده پوشى، و توام با راهنمايى و برنامه ريزى براى آينده تاريكى كه در پيش داشتند، «او چنين گفت: هفت سال پى در پى بايد با جديت زراعت كنيد چرا كه در اين هفت سال بارندگى فراوان است، ولى آن چه را درو مى كنيد به صورت همان خوشه در انبارها ذخيره كنيد، جز به مقدار كم و جيره بندى كه براى خوردن نياز داريد»؛ «قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّاقَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ»(1).

«اما بدانيد كه بعد از اين هفت سال هفت سال خشك و كم باران و سخت در پيش داريد كه تنها بايد از آن چه از سال هاى قبل ذخيره كرده ايد استفاده كنيد و گرنه هلاك خواهيد شد»؛ «ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَ».

ص: 296

«ولى مراقب باشيد در آن هفت سال خشك و قحطى نبايد تمام موجودى انبارها را صرف تغذيه كنيد، بلكه بايد مقدار كمى براى زراعت سال بعد كه سال خوبى خواهد بود نگهدارى نمائيد»؛ «إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ».

اگر با برنامه و نقشه حسابشده اين هفت سال خشك و سخت را پشت سر بگذاريد ديگر خطرى شما را تهديد نمى كند، زيرا «بعد از آن سالى فرا مى رسد پر باران كه مردم از اين موهبت آسمانى بهره مند مى شوند»؛ «ثُمَّ يَأْتِي مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عامٌ فِيهِ يُغاثُ النَّاسُ».

نه تنها كار زراعت و دانه هاى غذايى خوب مى شود، بلكه علاوه بر آن دانه هاى روغنى و ميوه هايى كه مردم آن را مى فشارند و از عصاره آن استفاده هاى مختلف مى كنند نيز فراوان خواهد بود «وَ فِيهِ يَعْصِرُونَ».

شده به صورت خوشه ذخيره شود تا به زودى فاسد نشود و براى هفت سال قابل نگهدارى باشد.

و اين كه عدد گاوهاى لاغر و خوشه هاى خشكيده بيش از هفت نبود نشان مى داد كه با پايان يافتن اين هفت سال سخت آن وضع پايان مى يابد و طبعا سال خوش و پر باران و با بركتى در پيش خواهد بود. و بنا بر اين بايد به فكر بذر آن سال هم باشند و چيزى از ذخيره انبارها را براى آن نگهدارند!.

در حقيقت يوسف يك معبر ساده خواب نبود، بلكه يك رهبر بود كه از گوشه زندان براى آينده يك كشور برنامه ريزى مى كرد و يك طرح چند ماده اى حد اقل پانزده ساله به آن ها ارائه داد، و چنان كه خواهيم ديد اين تعبير توام با راهنمايى و طراحى براى آينده شاه جبار و اطرافيان او را تكان داد و موجب شد كه هم مردم مصر از قحطى كشنده نجات يابند و هم يوسف از زندان و هم حكومت از دست خودكامگان!.

او است كه با يك امر كوچك حوادث عظيم مى آفريند، آرى به چنين خدايى بايد دل ببنديم.

(يوسف) آمد گفت به سوى صاحبت باز گرد و از او بپرس ماجراى زنانى كه دست هاى خود را بريدند چه بوده؟ كه خداى من به نيرنگ آن ها آگاه است. (ملك آن ها را احضار كرد و) گفت جريان كار شما- به هنگامى كه يوسف را به سوى خويش دعوت كرديد- چه بود؟ گفتند منزه است خدا، ما هيچ عيبى در او نيافتيم (در اين هنگام) همسر عزيز گفت: الان حق آشكار گشت! من بودم كه او را به سوى خود دعوت كردم! و او از راست گويان است. اين سخن را به خاطر آن گفتم تا بداند من در غياب به او خيانت نكردم و خداوند مكر خائنان را رهبرى نمى كند. من هرگز نفس خويش را تبرئه نمى كنم كه نفس (سركش)، بسيار به بدي ها امر مى كند مگر آن چه را پروردگارم رحم كند، پروردگارم غفور و رحيم است.»

كند كه بعد از سال ها در سياه چال زندان بودن اكنون نسيم آزادى مى وزد به فرستاده شاه جواب منفى داد و گفت: من از زندان بيرون نمى آيم تا اين كه تو به سوى صاحب و مالكت باز گردى و از او بپرسى آن زنانى كه در قصر عزيز مصر (وزير تو) دست هاى خود را بريدند به چه دليل بود؟»؛ «فَلَمَّا جاءَهُ الرَّسُولُ قالَ ارْجِعْ إِلى رَبِّكَ فَسْئَلْهُ ما بالُ النِّسْوَةِ اللَّاتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَ».

او نمى خواست به سادگى از زندان آزاد شود و ننگ عفو شاه را بپذيرد، او نمى خواست پس از آزادى به صورت يك مجرم يا لا اقل يك متهم كه مشمول عفو شاه شده است زندگى كند. او مى خواست نخست در باره علت زندانى شدنش تحقيق شود و بى گناهى و پاك دامنيش كاملا به ثبوت رسد، و پس از تبرئه سر بلند آزاد گردد. و در ضمن آلودگى سازمان حكومت مصر را نيز ثابت كند كه در دربار وزيرش چه مى گذرد؟.

آرى او به شرف و حيثيت خود بيش از آزادى اهميت مى داد و اين است راه آزادگان.

جالب اين كه يوسف در اين جمله از كلام خود آن قدر بزرگوارى نشان داد كه حتى حاضر نشد نامى از همسر عزيز مصر ببرد كه عامل اصلى اتهام و زندان او بود. تنها به صورت كلى به گروهى از زنان مصر كه در اين ماجرا دخالت داشتند اشاره كرد.

سپس اضافه نمود اگر توده مردم مصر و حتى دستگاه سلطنت ندانند نقشه زندانى شدن من چگونه و به وسيله چه كسانى طرح شد، «اما پروردگار من از نيرنگ و نقشه آن ها آگاه است»؛ «إِنَّ رَبِّي بِكَيْدِهِنَّ عَلِيمٌ».

ص: 301

فرستاده مخصوص به نزد شاه برگشت و پيشنهاد يوسف را بيان داشت، اين پيشنهاد كه با مناعت طبع و علو همت همراه بود او را بيش تر تحت تأثير عظمت و بزرگى يوسف قرار داد لذا فورا به سراغ زنانى كه در اين ماجرا شركت داشتند فرستاد و آن ها را احضار كرد، رو به سوى آن ها كرد و «گفت: بگوئيد ببينم در آن هنگام كه شما تقاضاى كام جويى از يوسف كرديد جريان كار شما چه بود؟!»؛ «قالَ ما خَطْبُكُنَّ إِذْ راوَدْتُنَّ يُوسُفَعَنْ نَفْسِهِ».

راست بگوئيد، حقيقت را آشكار كنيد، آيا هيچ عيب و تقصير و گناهى در او سراغ داريد؟!

در اين جا وجدان هاى خفته آن ها يك مرتبه در برابر اين سؤال بيدار شد و همگى متفقا به پاكى يوسف گواهى دادند و گفتند: «منزه است خداوند ما هيچ عيب و گناهى در يوسف سراغ نداريم»؛ «قُلْنَ حاشَ لِلَّهِ ما عَلِمْنا عَلَيْهِ مِنْ سُوءٍ».

همسر عزيز مصر كه در اين جا حاضر بود و به دقت به سخنان سلطان و زنان مصر گوش مى داد بى آنكه كسى سؤالى از او كند قدرت سكوت در خود نديد، احساس كرد موقع آن فرا رسيده است كه سال ها شرمندگى و جدان را با شهادت قاطعش به پاكى يوسف و گنه كارى خويش جبران كند، به خصوص اين كه او بزرگوارى بى نظير يوسف را از پيامى كه براى شاه فرستاده بود درك كرد كه در پيامش كم ترين سخنى از وى به ميان نياورده و تنها از زنان مصر به طور سر بسته سخن گفته است.

يك مرتبه گويى انفجارى در درونش رخ داد" فرياد زد: الان حق آشكار شد، من پيشنهاد كام جويى به او كردم او راست گو است «و من اگر سخنى در باره او گفتم دروغ

ص: 302

بوده است دروغ!»؛ «قالَتِ امْرَأَةُ الْعَزِيزِ الْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ أَنَا راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِقِينَ».

همسر عزيز در ادامه سخنان خود چنين گفت: «من اين اعتراف صريح را به خاطر آن كردم كه يوسف بداند در غيابش نسبت به او خيانت نكردم»؛ «ذلِكَ لِيَعْلَمَ أَنِّي لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَيْبِ».

چرا كه من بعد از گذشتن اين مدت و تجربياتى كه داشته ام فهميده ام «خداوند نيرنگ و كيد خائنان را هدايت نمى كند»؛ «وَ أَنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي كَيْدَ الْخائِنِينَ».

در حقيقت (بنا بر اين كه جمله بالا گفتار همسر عزيز مصر باشد همان گونه كه ظاهر عبارت اقتضا مى كند) او براى اعتراف صريحش به پاكى يوسف و گنه كارى خويش دو دليل اقامه مى كند. نخست اين كه: وجدانش- و احتمالا بقاياى علاقه اش به يوسف!- به او اجازه نمى دهد كه بيش از اين حق را بپوشاند و در غياب او نسبت به اين جوان پاك دامن خيانت كند، و ديگر اين كه با گذشت زمان و ديدن درس هاى عبرت اين حقيقت براى او آشكار شده است كه خداوند حامى پاكان و نيكان است و هرگز از خائنان حمايت نمى كند، به همين دليل پرده هاى زندگى رؤيايى دربار كم كم از جلو چشمان او كنار مى رود و حقيقت زندگى را لمس مى كند و مخصوصا با شكست در عشق كه ضربه اى بر غرور و شخصيت افسانه اى او وارد كرد چشم واقع بينش بازتر شد و با اين حال تعجبى نيست كه چنان اعتراف صريحى بكند.

ص: 303

باز ادامه داد «من هرگز نفس سركش خويش را تبرئه نمى كنم چرا كه مى دانم اين نفس اماره ما را به بدي ها فرمان مى دهد»؛ «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ».

«مگر آن چه پروردگارم رحم كند»؛ و با حفظ و كمك او مصون بمانيم «إِلَّا ما رَحِمَ رَبِّي».

و در هر حال در برابر اين گناه از او اميد عفو و بخشش دارم «چرا كه پروردگارم غفور و رحيم است»؛ «إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ».

گروهى از مفسران دو آيه اخير را سخن يوسف دانسته اند و گفته اند اين دو آيه در حقيقت دنباله پيامى است كه يوسف به وسيله فرستاده سلطان به او پيغام داد و معنى آن چنين است.

«من اگر مى گويم از زنان مصر تحقيق كنيد به خاطر اين است كه شاه (و يا عزيز مصر وزير او) بداند من در غيابش در مورد همسرش نسبت به او خيانت نكرده ام و خداوند نيرنگ خائنان را هدايت نمى كند. در عين حال من خويش را تبرئه نمى كنم چرا كه نفس سركش، انسان را به بدى فرمان مى دهد مگر آن چه خدا رحم كند چرا كه پروردگارم غفور و رحيم است.»

ظاهرا انگيزه اين تفسير مخالف ظاهر اين است كه آن ها نخواسته اند اين مقدار دانش و معرفت را براى همسر عزيز مصر بپذيرند كه او با لحنى مخلصانه و حاكى از تنبه و بيدارى سخن مى گويد.

در حالى كه هيچ بعيد نيست كه انسان هنگامى كه در زندگى پايش به سنگ بخورد يك نوع حالت بيدارى توام با احساس گناه و شرمسارى در وجودش پيدا شود بخصوص اين كه بسيار ديده شده است كه شكست در عشق مجازى راهى براى انسان به سوى عشق حقيقى (عشق به پروردگار) مى گشايد! و به تعبير

ص: 304

روانكاوى امروز آن تمايلات شديد سر كوفته «تصعيد» مى گردد و بى آنكه از ميان برود در شكل عالي ترى تجلى مى كند.

پاره اى از روايات كه در شرح حال همسر عزيز در سنين بالاى زندگيش نقل شده نيز دليل بر اين تنبه و بيدارى است.

از اين گذشته ارتباط دادن اين دو آيه با يوسف به قدرى بعيد و خلاف ظاهر است كه با هيچ يك از معيارهاىادبى سازگار نيست زيرا:

اولا: «ذلك» كه در آغاز آيه ذكر شده در حقيقت به عنوان ذكر علت است، علت براى سخن پيش كه چيزى جز سخن همسر عزيز نيست، و چسبانيدن اين علت به كلام يوسف كه در آيات قبل از آن با فاصله آمده است بسيار عجيب است.

ثانيا: اگر اين دو آيه بيان گفتار يوسف باشد يك نوع تضاد و تناقض در ميان آن خواهد بود، زيرا از يك سو يوسف مى گويد من هيچ خيانتى به عزيز مصر روا نداشتم و از سوى ديگر مى گويد من خود را تبرئه نمى كنم چرا كه نفس سركش به بدي ها فرمان مى دهد. اين گونه سخن را كسى مى گويد كه لغزش هر چند كوچك از او سر زده باشد در حالى كه مى دانيم يوسف هيچ گونه لغزشى نداشت.

ثالثا: اگر منظور اين است كه عزيز مصر بداند او بى گناه است او كه از آغاز (پس از شهادت آن شاهد) به اين واقعيت پى برد و لذا به همسرش گفت از گناهت استغفار كن. و اگر منظور اين باشد كه بگويد به شاه خيانت نكرده ام اين مسأله ارتباطى به شاه نداشت، و توسل به اين عذر و بهانه كه خيانت به همسر وزير

ص: 305

خيانت به شاه جبار است يك عذر سست و واهى به نظر مى رسد. به خصوص اين كه درباريان معمولا در قيد اين مسائل نيستند.

خلاصه اين كه ارتباط و پيوند آيات چنين نشان مى دهد كه همه اين ها گفته هاى همسر عزيز مصر است كه مختصر تنبه و بيدارى پيدا كرده بود و به اين حقايق اعتراف كرد.

همسر عزيز مصر (كه نامش «زليخا» یا «راعيل» بود) هر چند در كار خود گرفتار بدترين شكست ها شد، ولى اين شكست در مسير گناه باعث تنبه او گرديد، و جدان خفته اش بيدار شد و از كردار ناهنجار خود پشيمان گشت و روى به درگاه خدا آورد داستانى كه در احاديث در باره ملاقاتش با يوسف پس از آن كه يوسف عزيز مصر شد نقل شده نيز شاهد اين مدعا است زيرا رو به سوى او كرد و گفت: الحمد للَّه الذى جعل العبيد ملوكا بطاعته و جعل الملوك عبيدا بمعصيته؛ حمد خداى را كه بردگان را به خاطر اطاعت فرمانش ملوك ساخت و ملوك را به خاطر گناه برده گردانيد.» و در پايان همين حديث مى خوانيم كه يوسف سرانجام با او ازدواج كرد(1).

خوشبخت كسانى كه از شكست ها پيروزى مى سازند و از ناكامي ها كام يابى، و از اشتباهات خود راه هاى صحيح زندگى را مى يابند و در ميان تيره بختيها نيكبختى خود را پيدا مى كنند.

البته واكنش همه افراد در برابر شكست چنين نيست، آن ها كه ضعيف و بى مايه اند به هنگام شكست ياس و نوميدى سراسر وجودشان را مى گيرد، و گاهى تا سر حد خودكشى پيش مى روند، كه اين شكست كامل است، ولى آن ها كه مايه اى دارند سعى مى كنند آن را نردبان ترقى خود قرار دهند و از آن پل پيروزى بسازند!.

كافى از زنان مصر در باره او بشود و بى گناهيش اثبات گردد تا سرفراز از زندان آزاد شود، نه اين كه به صورت يك مجرم آلوده و فاقد حيثيت مشمول عفو شاه گردد كه خود ننگ بزرگى است.

و اين درسى است براى همه انسان ها در گذشته و امروز و آينده.

البته براى رسيدن به اين مرحله جهاد اكبر لازم است و تمرين كافى و تربيت در مكتب استاد و الهام گرفتن از سخن خدا و سنت پيشوايان.

اين مرحله همان است كه قرآن مجيد در سوره" قيامت" به آن سوگند ياد كرده است، سوگندى كه نشانه عظمت آن است «لا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ»؛ «سوگند به روز رستاخيز و سوگند به نفس سرزنشگر!.»

مرحله سوم «نفس مطمئنه» است و آن مرحله اى است كه پس از تصفيه و تهذيب و تربيت كامل، انسان به مرحله اى مى رسد كه غرائز سركش در برابر او رام مى شوند و سپر مى اندازند، و توانايى پيكار با عقل و ايمان در خود نمى بينند چرا كه عقل و ايمان آن قدر نيرومند شده اند كه غرائز نفسانى در برابر آن توانايى چندانى ندارد.

اين همان مرحله آرامش و سكينه است، آرامش كه بر اقيانوس هاى بزرگ حكومت مى كند، اقيانوس هايى كه حتى در برابر سخت ترين طوفان ها چين و شكن بر صورت خودنمايان نمى سازند.

اين مقام انبياء و اوليا و پيروان راستين آن ها است، آنهايى كه در مكتب مردان خدا درس ايمان و تقوا آموختند و سال ها به تهذيب نفس پرداخته و جهاد اكبر را به مرحله نهايى رسانده اند.

اين همان است كه قرآن در سوره" فجر" به آن اشاره مى كند آن جا كه مى گويد: «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي»؛ «اى نفس مطمئن و آرام باز گرد به سوى پروردگارت كه هم تو از او خشنود هستى، و هم او از تو، و داخل در زمره بندگان خاص من شو، و در بهشتم گام نه!.»

ص: 309

پروردگارا! به ما كمك كن كه در پرتو آيات نورانى قرآنت نفس" اماره" را به «لوامه" و از آن به مرحله نفس" مطمئنه" ارتقاء بخشيم، روحى مطمئن و آرام پيدا كنيم كه طوفان حوادث متزلزل و مضطربش نسازد، در برابر دشمنان قوى و نيرومند و در مقابل زرق و برق دنيا بى اعتنا و در سختي ها شكيبا و بردبار باشيم:

بار الها! اكنون كه بيش از يك سال و نيم از انقلاب اسلامى ما مى گذرد نشانه هايى از اختلاف كلمه در صفوف رزمندگان با نهايت تاسف آشكار گشته است، نشانه هايى كه همه علاقمندان به اسلام و شيفتگان انقلاب و پاسداران خونهاى شهيدان را نگران ساخته!.

خداوندا! به همه ما عقلى مرحمت فرما كه بر هوس هاى سركش پيروز گرديم و اگر در اشتباهيم چراغ روشنى از توفيق و هدايت فراراه ما قرار ده.

خداوندا! ما اين راه را تا به اين جا با پاى خود نپيموده ايم، بلكه در هر مرحله تو رهبر و راهنماى ما بوده اى،لطفت را از ما دريغ مدار! و اگر ناسپاسى اين همه نعمت ما را مستوجب كيفرت كرده است پيش از آن كه به دام مجازات بيفتيم ما را بيدار فرما.

«وَ قالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا كَلَّمَهُ قالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنا مَكِينٌ أَمِينٌ * قالَ اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ * وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْها حَيْثُ يَشاءُ نُصِيبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ وَ لا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ * وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ»؛(1) «ملك (مصر) گفت: او (يوسف) را نزد من آوريد تا وى را مخصوص خود گردانم هنگامى كه (يوسف نزد وى آمد

ص: 310

و) با او صحبت كرد (ملك به عقل و درايت او پى برد و (گفت تو امروز نزد ما منزلت عالى دارى و مورد اعتماد هستى. (يوسف) گفت مرا سرپرست خزائن سرزمين (مصر) قرار ده كه نگهدارنده و آگاهم. و اين گونه ما به يوسف در سرزمين (مصر) قدرت داديم كه هر گونه مى خواست در آن منزل مى گزيد (و تصرف مى كرد) ما رحمت خود را به هر كس بخواهيم (و شايسته بدانيم) مى بخشيم و پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كنيم. و پاداش آخرت براى آن ها كه ايمان آورده اند و پرهيزگارند بهتر است.»

از علم و دانش و مديريت او براى حل مشكلاتم كمك گيرم؛ «وَ قالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي».

نماينده ويژه «ملك» در حالى كه حامل پيام گرم او بود، وارد زندان شد و به ديدار يوسف شتافت، سلام و درود او را به يوسف ابلاغ كرد و اظهار داشت كه او علاقه شديدى به تو پيدا كرده است، و به درخواستى كه داشتى- دائر به تحقيق و جستجو از زنان مصر در مورد تو- جامه عمل پوشانيده، و همگى با كمال صراحت به پاكى و بى گناهيت گواهى داده اند.

اكنون ديگر مجال درنگ نيست، برخيز تا نزد او برويم.

يوسف به نزد ملك آمد و با او به گفتگو نشست، «هنگامى كه ملك با وى گفتگو كرد و سخنان پر مغز و پر مايه يوسف را كه از علم و هوش و درايت فوق العاده اى حكايت مى كرد شنيد، بيش از پيش شيفته و دلباخته او شد و گفت تو امروز نزد ما داراى منزلت عالى و اختيارات وسيع هستى و مورد اعتماد و وثوق ما خواهى بود»؛ «فَلَمَّا كَلَّمَهُ قالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنا مَكِينٌ أَمِينٌ».

تو بايد امروز در اين كشور، مصدر كارهاى مهم باشى و بر اصلاح امور همت كنى، چرا كه طبق تعبيرى كه از خواب من كرده اى، بحران اقتصادى شديدى براى اين كشور در پيش است، و من فكر مى كنم تنها كسى كه مى تواند بر اين بحران غلبه كند تويى، يوسف پيشنهاد كرد، خزانه دار كشور مصر باشد و «گفت: مرا در راس خزانه دارى اين سرزمين قرار ده چرا كه من هم حافظ و نگهدار خوبى هستم و هم به اسرار اين كار واقفم»؛ «قالَ اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ».

يوسف مى دانست يك ريشه مهم نابساماني هاى آن جامعه مملو از ظلم و ستم

ص: 312

در مسائل اقتصاديش نهفته است، اكنون كه آن ها به حكم اجبار به سراغ او آمده اند، چه بهتر كه نبض اقتصاد كشور مصر را در دست گيرد و به يارى مستضعفان بشتابد، از تبعيضها تا آن جا كه قدرت دارد بكاهد، حق مظلومان را از ظالمان بگيرد، و به وضع بى سر و سامان آن كشور پهناور سامان بخشد.

مخصوصا مسائل كشاورزى را كه در آن كشور در درجه اول اهميت بود، زير نظر بگيرد و با توجه به اين كه سال هاى فراوانى و سپس سال هاى خشكى در پيش است، مردم را به كشاورزى و توليد بيش تر دعوت كند، ودر مصرف فرآورده هاى كشاورزى تا سر حد جيره بندى، صرفه جويى كند، و آن ها را براى سال هاى قحطى ذخيره نمايد، لذا راهى بهتر از اين نديد كه پيشنهاد سرپرستى خزانه هاى مصر كند.

بعضى گفته اند «ملك» كه در آن سال در تنگناى شديدى قرار گرفته بود، و در انتظار اين بود كه خود را به نحوى نجات دهد، زمام تمام امور را به دست يوسف سپرد و خود كناره گيرى كرد.

ولى بعضى ديگر گفته اند او را بجاى" عزيز مصر" به مقام نخست وزيرى نصب كرد، اين احتمال نيز هست كه طبق ظاهر آيه فوق، او تنها خزانه دار مصر شده باشد.

ولى آيات 100 و 101 همين سوره كه تفسير آن بخواست خدا خواهد آمد دليل بر اين است كه او سرانجام به جاى ملك نشست و زمامدار تمام امور مصر شد، هر چند آيه 88 كه مى گويد برادران به او گفتند «يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ»، دليل بر اين است كه او در جاى عزيز مصر قرار گرفت، ولى هيچ مانعى ندارد كه اين سلسله مراتب را

ص: 313

تدريجا طى كرده باشد، نخست به مقام خزانه دارى و بعد نخست وزيرى و بعد به جاى ملك، نشسته باشد.

به هر حال، خداوند در اين جا مى گويد: «و اين چنين ما يوسف را بر سرزمين مصر، مسلط ساختيم كه هر گونه مى خواست در آن تصرف مى كرد»؛ «وَ كَذلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْها حَيْثُ يَشاءُ».

آرى «ما رحمت خويش و نعمتهاى مادى و معنوى را به هر كس بخواهيم و شايسته بدانيم مى بخشيم»؛ «نُصِيبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ».

«و ما هرگز پاداش نيكوكاران را ضايع نخواهيم كرد» و اگر هم به طول انجامد سرانجام آن چه را شايسته آن بوده اند به آن ها خواهيم داد كه در پيشگاه ما هيچ كار نيكى به دست فراموشى سپرده نمى شود؛ «وَ لا نُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ».

ولى مهم اين است كه تنها به پاداش دنيا قناعت نخواهيم كرد «و پاداشى كه در آخرت به آن ها خواهد رسيد بهتر و شايسته تر براى كسانى است كه ايمان آوردند و تقوا پيشه كردند»؛ «وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ».

انسان حفيظ و عليم (امين و آگاه) عهده دار اين منصب شد، تا بيت المال را كه مال مردم بود به نفع آن ها حفظ كند و در مسير منافع آنان به كار گيرد، مخصوصا حق مستضعفان را كه در غالب جامعه ها پايمال مى گردد به آن ها برساند.

به علاوه او از طريق علم تعبير- چنان كه گفتيم- آگاهى داشت كه يك بحران شديد اقتصادى براى ملت مصر در پيش است كه بدون برنامه ريزى دقيق و نظارت از نزديك ممكن است جان گروه زيادى بر باد رود، بنا بر اين نجات يك ملت و حفظ جان انسان هاى بى گناه ايجاب مى كرد كه از فرصتى كه به دست يوسف افتاده بود به نفع همه مردم، مخصوصا محرومان، استفاده كند، چرا كه در يك بحران اقتصادى و قحطى پيش از همه جان آن ها به خطر مى افتد و نخستين قربانى بحران ها آن ها هستند.

در «فقه» در بحث قبول ولايت از طرف ظالم نيز اين بحث به طور گسترده آمده است كه قبول پست و مقام از سوى ظالم هميشه حرام نيست، بلكه گاهى مستحبّ و يا حتى واجب مى گردد و اين در صورتى است كه منافع پذيرش آن و مرجحات دينيش بيش از زيانهاى حاصل از تقويت دستگاه باشد.

در روايات متعددى نيز مى خوانيم كه ائمه اهل بيت(علیهم السلام) به بعضى از دوستان نزديك خود (مانند على بن يقطين كه از ياران امام كاظم(علیه السلام) بود و وزارت فرعون زمان خود هارون الرشيد را به اجازه امام پذيرفت) چنين اجازه اى را مى دادند.

و به هر صورت قبول يا رد اين گونه پست ها تابع قانون اهم و مهم است، و بايد سود و زيان آن از نظر دينى و اجتماعى سنجيده شود، چه بسا كسى كه قبول چنين مقامى مى كند سرانجام به خلع يد ظالم مى انجامد (آن چنان كه طبق

ص: 315

بعضى از روايات در جريان زندگى يوسف اتفاق افتاد) و گاه سرچشمه اى مى شود براى انقلاب ها و قيام هاى بعدى، چرا كه او از درون دستگاه زمينه انقلاب را فراهم مى سازد (شايد مؤمن آل فرعون از اين نمونه بود).و گاهى حد اقل اين گونه اشخاص سنگر و پناهگاهى هستند براى مظلومان و محرومان و از فشار دستگاه روى اين گونه افراد مى كاهند. اين ها امورى است كه هر يك به تنهايى مى تواند مجوز قبول اين گونه پست ها باشد.

روايت معروف امام صادق(علیه السلام) كه در مورد اين گونه اشخاص فرمود: «كفارة عمل السلطان قضاء حوائج الاخوان؛ كفاره هم كارى با حكومت ظالم برآوردن خواسته هاى برادران است» نيز اشاره اى به همين معنى است (1).

ولى اين موضوع از مسائلى است كه مرز حلال و حرام آن بسيار به يكديگر نزديك است، و گاه مى شود بر اثر سهل انگارى كوچكى انسان در دام هم كارى بيهوده با ظالم مى افتد و مرتكب يكى از بزرگ ترين گناهان مى شود در حالى كه به پندار خود مشغول عبادت و خدمت به خلق است.

و گاه افراد سوء استفاده چى زندگى «يوسف» و یا «على بن يقطين» را بهانه اى براى اعمال نارواى خود قرار مى دهند، در حالى كه هيچ گونه شباهتى ميان كار آن ها و كار يوسف يا على بن يقطين نيست (2).

ص: 316

در اين جا سؤال ديگرى مطرح مى شود و آن اين كه چگونه، سلطان جبار مصر به چنين كارى تن در داد در حالى كه مى دانست يوسف در مسير خودكامگى و ظلم و ستم و استثمار و استعمار او گام برنمى دارد، بلكه به عكس مزاحم مظالم او است.

پاسخ اين سؤال با توجه به يك نكته چندان مشكل نيست، و آن اين كه گاهى بحران هاى اجتماعى و اقتصادى چنانست كه پايه هاى حكومت خود كامگان را از اساس مى لرزاند آن چنان كه همه چيز خود را در خطر مى بينند، در اين گونه موارد براى رهايى خويشتن از مهلكه حتى حاضرند از يك حكومت عادلانه مردمى استقبال كنند، تا خود را نجات دهند.

در روايات اسلامى نيز اهميت فوق العاده اى به اين موضوع داده شده است از جمله در حديث معروف على(علیه السلام) يكى از دو پايه اصلى زندگى مادى و معنوى مردم (قوام الدين و الدنيا) مسائل اقتصادى قرار داده شده است، در حالى كه پايه ديگر علم و دانش و آگاهى شمرده شده است.

گر چه مسلمين تاكنون اهميتى را كه اسلام به اين بخش از زندگى فردى و اجتماعى داده ناديده گرفته اند، و به همين دليل از دشمنان خود در اين قسمت عقب مانده اند، اما بيدارى و آگاهى روز افزونى كه در قشرهاى جامعه اسلامى ديده مى شود، اين اميد را به وجود مى آورد كه در آينده كار و فعاليتهاى اقتصادى را به عنوان يك عبادت بزرگ اسلامى تعقيب كنند و با نظام صحيح و حساب شده عقب ماندگى خود را از دشمنان بى رحم اسلام از اين نظر جبران نمايند.

ضمنا تعبير يوسف كه مى گويد «إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ» دليل بر اهميت مديريت در كنار امانت است، و نشان مى دهد كه پاكى و امانت به تنهايى براى پذيرش يك پست حساس اجتماعى كافى نيست، بلكه علاوه بر آنآگاهى و تخصص و مديريت نيز لازم است، چرا كه «عليم» را در كنار «حفيظ» قرار داده است.

و ما بسيار ديده ايم كه خطرهاى ناشى از عدم اطلاع و مديريت كم تر از خطرهاى ناشى از خيانت نيست، بلكه گاهى از آن برتر و بيش تر است! با اين تعليمات روشن اسلامى نمى دانيم چرا بعضى مسلمانان به مسأله مديريت و آگاهى هيچ اهميت نمى دهند و حد اكثر كشش فكر آن ها در شرائط واگذارى پست ها، همان مسأله امانت و پاكى است با اين كه سيره پيامبر(صلی الله علیه وآله ) و على(علیه السلام) در

ص: 318

دوران حكومتشان نشان مى دهد، آن ها به مسأله آگاهى و مديريت همانند امانت و درستكارى اهميت مى دادند.

كه اين سال ها پايان يافت و سال هاى قحطى در پيش آمد، در سال اول مواد غذايى را به درهم و دينار فروخت و از اين طريق قسمت مهمى از پول ها را جمع آورى كرد، در سال دوم در برابر زينتها و جواهرات (البته به استثناى آن ها كه توانايى نداشتند) و در سال سوم در برابر چهارپايان، و در سال چهارم در برابر غلامان و كنيزان، و در سال پنجم در برابر خانه ها، و در سال ششم در برابر مزارع، و آب ها، و در سال هفتم در برابر خود مردم مصر، سپس تمام آن ها را (به صورت عادلانه اى) به آن ها بازگرداند، و گفت هدفم اين بود كه آن ها را از بلا و نابسامانى رهايى بخشم (1).

حَفِيظٌ عَلِيمٌ و قول العبد الصالح وَ أَنَا لَكُمْ ناصِحٌ أَمِينٌ»؛ آرى هنگامى كه ناچار شود مانعى ندارد آيا نشنيده اى گفتار يوسف را كه فرمود: مرا بر خزائن زمين قرار ده كه من امين و آگاهم، و هم چنين گفتار بنده صالح خدا (هود) من براى شما خيرخواه و امينم.»(1)،

و از اين جا روشن مى شود اين كه در خطبه" شقشقيه" و بعضى ديگر از خطبه هاى نهج البلاغه على(علیه السلام) به مدح خويشتن مى پردازد و خود را محور آسياى خلافت مى شمرد، كه هماى بلند پرواز انديشه ها بهاوج فكر و مقام او نمى رسد، و سيل علوم و دانش ها از كوهسار وجودش سرازير مى شود، و امثال اين تعريفها همه براى اين است كه مردم ناآگاه و بي خبر به مقام او پى ببرند و از گنجينه وجودش براى بهبود وضع جامعه استفاده كنند.

عليهم الاخبار؛ بارالها! دل هاى بندگان نيكت را به آن ها متوجه ساز و خبرها را از آن ها مپوشان»(1).

جالب اين كه در همان حديث فوق مى خوانيم:

«فلذلك يكون اصحاب السجن اعرف الناس بالاخبار فى كل بلدة؛ به همين دليل زندانيان در هر شهرى از همه به اخبار آن شهر آگاه ترند!!» و ما خود اين موضوع را در دوران زندان آزموديم كه جز در موارد استثنايى اخبار به صورت وسيعى از طرق بسيار مرموزى كه مأمورين زندان هرگز از آن آگاه نمى شدند به زندانيان مى رسيد، و گاه كسانى كه تازه به زندان مى آمدند خبرهايى در درون زندان مى شنيدند كه در بيرون از آن آگاهى نداشتند، كه اگر بخواهيم شرح نمونه هاى آن را بدهيم از هدف دور خواهيم شد.

«وَ جاءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ * وَ لَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ أَ لا تَرَوْنَ أَنِّي أُوفِي الْكَيْلَ وَ أَنَا خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ * فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِي بِهِ فَلا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِي وَ لا تَقْرَبُونِ * قالُوا سَنُراوِدُ عَنْهُ أَباهُ وَ إِنَّا لَفاعِلُونَ * وَ قالَ لِفِتْيانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فِي رِحالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَها إِذَا انْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»؛(2) «برادران يوسف آمدند و بر او وارد شدند، او آن ها را شناخت، ولى آن ها وى را نشناختند. و هنگامى كه (يوسف) بارهاى آن ها را آماده ساخت گفت (دفعه آينده) آن برادرى را كه از پدر داريد نزد من آوريد، آيا نمى بينيد من حق پيمانه را ادا مى كنم و من بهترين ميزبانانم؟! و اگر او را نزد من نياوريد نهكيل (و پيمان هاى از غله) نزد من خواهيد

ص: 323

داشت و نه (اصلا) نزديك من شويد! گفتند ما با پدرش گفتگو خواهيم كرد (و سعى مى كنيم موافقتش را جلب نمائيم) و ما اين كار را خواهيم كرد. (سپس) به كارگزاران خود گفت آن چه را به عنوان قيمت پرداخته اند در بارهايشان بگذاريد شايد آن را پس از مراجعت به خانواده خويش بشناسند و شايد برگردند.»

سرايت كرد، و مردم فلسطين و سرزمين كنعان را كه در شمال شرقى مصر قرار داشتند فرا گرفت، و خاندان يعقوب كه در اين سرزمين زندگى مى كردند نيز به مشكل كمبود آذوقه گرفتار شدند، و به همين دليل يعقوب تصميم گرفت، فرزندان خود را به استثناى بنيامين، كه به جاى يوسف نزد پدر ماند راهى مصر كند.

آن ها با كاروانى كه به مصر مى رفت به سوى اين سرزمين حركت كردند و به گفته بعضى پس از 18 روز راهپيمايى وارد مصر شدند.

طبق تواريخ، افراد خارجى به هنگام ورود به مصر بايد خود را معرفى ميكردند تا مأمورين به اطلاع يوسف برسانند، هنگامى كه مأمورين گزارش كاروان فلسطين را دادند، يوسف در ميان در خواست كنندگان غلات نام برادران خود را ديد، و آن ها را شناخت و دستور داد، بدون آن كه كسى بفهمد آنان برادر وى هستند احضار شوند و آن چنان كه قرآن مى گويد: «برادران يوسف آمدند و بر او وارد شدند او آن ها را شناخت، ولى آن ها وى را نشناختند»؛ «وَ جاءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَ هُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ».

آن ها حق داشتند يوسف را نشناسند، زيرا از يك سو سى تا چهل سال (از روزى كه او را در چاه انداخته بودند تا روزى كه به مصر آمدند) گذشته بود، و از سويى ديگر، آن ها هرگز چنين احتمالى را نمى دادند كه برادرشان عزيز مصر شده باشد، حتى اگر شباهت او را با برادرشان مى ديدند، حتما حمل بر تصادف مى كردند، از همه اين ها گذشته طرز لباس و پوشش يوسف آن چنان با سابق تفاوت يافته بوده كه شناختن او در لباس جديد، كه لباس مصريان بود، كار آسانى نبود، اصلا احتمال حيات يوسف پس از آن ماجرا در نظر آن ها بسيار بعيد بود. به هر حال آن ها غله مورد

ص: 325

نياز خود را خريدارى كردند، و وجه آن را كه پول يا كندر يا كفش يا ساير اجناسى بود كه از كنعان با خود به مصر آورده بودند پرداختند.

يوسف برادران را مورد لطف و محبت فراوان قرار داد، و در گفتگو را با آن ها باز كرد، برادران گفتند: ما، ده برادر از فرزندان يعقوب هستيم، و او نيز فرزندزاده ابراهيم خليل پيامبر بزرگ خدا است، اگر پدر ما را مى شناختى احترام بيش ترى مى كردى، ما پدر پيرى داريم كه از پيامبران الهى، ولى اندوه عميقى سراسر وجود او را در بر گرفته!.

يوسف فورا پرسيد اين همه اندوه چرا؟

گفتند: او پسرى داشت، كه بسيار مورد علاقه اش بود و از نظر سن از ما كوچك تر بود، روزى همراه ما براى شكار و تفريح به صحرا آمد، و ما از او غافل مانديم و گرگ او را دريد! و از آن روز تاكنون پدر، براى او گريان و غمگين است.

بعضى از مفسران چنين نقل كرده اند كه عادت يوسف اين بود كه به هر كس يك بار شتر غله بيش تر نمى فروخت، و چون برادران يوسف، ده نفر بودند، ده بار غله به آن ها داد، آن ها گفتند ما پدر پيرى داريم وبرادر كوچكى، كه در وطن مانده اند، پدر به خاطر شدت اندوه نمى تواند مسافرت كند و برادر كوچك هم براى خدمت و انس، نزد او مانده است، سهميه اى هم براى آن دو به ما مرحمت كن.

يوسف دستور داد دو بار ديگر بر آن افزودند، سپس رو كرد به آن ها و گفت: من شما را افراد هوشمند و مؤدبى مى بينم و اين كه مى گوئيد پدرتان به برادر كوچك تر بسيار علاقمند است، معلوم مى شود، او فرزند فوق العاده اى است و من مايل هستم در سفر آينده حتما او را ببينم.

ص: 326

به علاوه مردم در اين جا سوء ظن هايى نسبت به شما دارند چرا كه از يك كشور بيگانه ايد براى رفع سوء ظن هم كه باشد در سفر آينده برادر كوچك را به عنوان نشانه همراه خود بياوريد.

در اين جا قرآن مى گويد: «هنگامى كه يوسف بارهاى آن ها را آماده ساخت به آن ها گفت: آن برادرى را كه از پدر داريد نزد من بياوريد»؛ «وَ لَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ قالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَكُمْ مِنْ أَبِيكُمْ».

سپس اضافه كرد: «آيا نمى بينيد، حق پيمانه را ادا مى كنم، و من بهترين ميزبانها هستم؟»؛ «أَ لا تَرَوْنَ أَنِّي أُوفِي الْكَيْلَ وَ أَنَا خَيْرُ الْمُنْزِلِينَ».

و به دنبال اين تشويق و اظهار محبت، آن ها را با اين سخن تهديد كرد كه «اگر آن برادر را نزد من نياوريد، نه كيل و غله اى نزد من خواهيد داشت، و نه اصلا به من نزديك شويد»؛ «فَإِنْ لَمْ تَأْتُونِي بِهِ فَلا كَيْلَ لَكُمْ عِنْدِي وَ لا تَقْرَبُونِ».

يوسف مى خواست به هر ترتيبى شده بنيامين را نزد خود آورد، گاهى از طريق تحبيب و گاهى از طريق تهديد وارد مى شد، ضمنا از اين تعبيرات روشن مى شود كه خريد و فروش غلات در مصر از طريق وزن نبود، بلكه به وسيله پيمانه بود و نيز روشن مى شود كه يوسف از برادران خود و ساير ميهمان ها به عالي ترين وجهى پذيرايى مى كرد، و به تمام معنى مهمان نواز بود.

برادران در پاسخ او گفتند: «ما با پدرش گفتگو مى كنيم و سعى خواهيم كرد موافقت او را جلب كنيم و ما اين كار را خواهيم كرد»؛ «قالُوا سَنُراوِدُ عَنْهُ أَباهُ وَ إِنَّا لَفاعِلُونَ».

تعبير «إِنَّا لَفاعِلُونَ» نشان مى دهد كه آن ها يقين داشتند، مى توانند از اين نظر در پدر نفوذ كنند و موافقتش را جلب نمايند كه اين چنين قاطعانه به عزيز مصر قول

ص: 327

مى دادند، و بايد چنين باشد، جايى كه آن ها توانستند يوسف را با اصرار و الحاح از دست پدر در آورند چگونه نمى توانند بنيامين را از او جدا سازند؟

در اين جا يوسف براى اين كه عواطف آن ها را به سوى خود بيش تر جلب كند و اطمينان كافى به آن ها بدهد، «به كارگزارانش گفت: وجوهى را كه برادران در برابر غله پرداخته اند، دور از چشم آن ها، دربارهايشان بگذاريد، تا به هنگامى كه به خانواده خود بازگشتند و بارها را گشودند، آن را بشناسند و بار ديگر به مصر بازگردند»؛ «وَ قالَ لِفِتْيانِهِ اجْعَلُوا بِضاعَتَهُمْ فِي رِحالِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَعْرِفُونَها إِذَا انْقَلَبُوا إِلى أَهْلِهِمْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ».

الميزان، و قرطبى در تفسير الجامع لاحكام القرآن، به پاسخ اين سؤال پرداخته اند و جواب هايى ذكر كرده اند كه به نظر مى رسد بهترين آن ها اين است كه يوسف چنين اجازه اى را از طرف پروردگار نداشت، زيرا ماجراى فراق يوسف گذشته از جهات ديگر صحنه آزمايش و ميدان امتحانى بود براى يعقوب و مى بايست دوران اين آزمايش به فرمان پروردگار به آخر برسد، و قبل از آن خبر دادن را يوسف مجاز نبود.

به علاوه اگر يوسف بلافاصله خود را به برادران معرفى مى كرد، ممكن بود عكس العملهاى نامطلوبى داشته باشد از جمله اين كه آن ها چنان گرفتار وحشت حادثه شوند كه ديگر به سوى او بازنگردند، به خاطر اين كه احتمال مى دادند يوسف انتقام گذشته را از آن ها بگيرد.

نسبت به او به شما اطمينان كنم همان گونه كه نسبت به برادرش (يوسف) اطمينان كردم (و ديديد چه شد؟!) و (در هر حال) خداوند بهترين حافظ و ارحم الراحمين است. و هنگامى كه متاع خود را گشودند ديدند سرمايه آن ها به آن ها بازگردانده شده! گفتند پدر! ما ديگر چه مى خواهيم؟ اين سرمايه ماست كه به ما بازپس گردانده شده! (پس چه بهتر كه برادر را با ما بفرستى) و ما براى خانواده خويش مواد غذايى مى آوريم و برادرمان را حفظ خواهيم كرد و پيمانه بزرگ ترى دريافت خواهيم داشت، اين پيمانه كوچكى است! گفت: من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد مگر اين كه پيمان مؤكد الهى بدهيد كه او را حتما نزد من خواهيد آورد، مگر اين كه (بر اثر مرگ يا علت ديگر) قدرت از شما سلب گردد، و هنگامى كه آن ها پيمان موثق خود را در اختيار او گذاردند گفت: خداوند نسبت به آن چه مى گوئيم ناظر و حافظ است.»

«اكنون كه چنين است برادرمان را با ما بفرست تا بتوانيم كيل و پيمان هاى دريافت داريم»؛ «فَأَرْسِلْ مَعَناأَخانا نَكْتَلْ»(1).

«و مطمئن باش كه او را حفظ خواهيم كرد»؛ «وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ».

پدر كه هرگز خاطره يوسف را فراموش نمى كرد از شنيدن اين سخن ناراحت و نگران شد، رو به آن ها كرده «گفت: آيا من نسبت به اين برادر به شما اطمينان كنم همان گونه كه نسبت به برادرش يوسف در گذشته اطمينان كردم»؛ «قالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَما أَمِنْتُكُمْ عَلى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ».

يعنى شما با اين سابقه بد كه هرگز فراموش شدنى نيست چگونه انتظار داريد من بار ديگر به پيشنهاد شما اطمينان كنم، و فرزند دلبند ديگرم را به شما بسپارم، آن هم در يك سفر دور و دراز و در يك كشور بيگانه؟! سپس اضافه كرد: «در هر حال خداوند بهترين حافظ و ارحم الراحمين است»؛ «فَاللَّهُ خَيْرٌ حافِظاً وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ».

اين جمله ممكن است اشاره به اين باشد كه براى من مشكل است بنيامين را با شما بدسابقه ها بفرستم، و اگر هم بفرستم به اطمينان حفظ خدا و ارحم الراحمين بودن او است، نه به اطمينان شما!.

بنا بر اين جمله فوق اشاره قطعى به قبول پيشنهاد آن ها ندارد، بلكه يك بحث احتمالى است، زيرا از آيات آينده معلوم مى شود كه يعقوب هنوز پيشنهاد آن ها را نپذيرفته بود و بعد از گرفتن عهد و پيمان موثق و جريانات ديگرى كه پيش آمد آن را پذيرفت.

ص: 332

ديگر اين كه ممكن است اشاره به يوسف باشد، چرا كه او در اين جا به ياد يوسف افتاد و قبلا هم مى دانست او در حال حيات است. (و در آيات آينده نيز خواهيم خواند كه او به زنده بودن يوسف اطمينان داشت) و لذا براى حفظ او دعا كرد كه: هر كجا هست خدايا به سلامت دارش!

سپس برادرها «هنگامى كه بارها را گشودند با كمال تعجب ديدند تمام آن چه را به عنوان بهاى غله، به عزيز مصر پرداخته بودند، همه به آن ها بازگردانده شده و در درون بارها است!»؛ «وَ لَمَّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ وَجَدُوا بِضاعَتَهُمْ رُدَّتْ إِلَيْهِمْ».

آن ها كه اين موضوع را سندى قاطع بر گفتار خود مى يافتند، نزد پدر آمدند «گفتند: پدرجان! ما ديگر بيش از اين چه مى خواهيم؟ ببين تمام متاع ما را به ما بازگردانده اند»؛ «قالُوا يا أَبانا ما نَبْغِي هذِهِ بِضاعَتُنا رُدَّتْ إِلَيْنا»(1).

آيا از اين بزرگوارى بيش تر مى شود كه زمامدار يك كشور بيگانه، در چنين قحطى و خشك سالى، هم مواد غذايى به ما بدهد و هم وجه آن را به ما بازگرداند؟

آن هم به صورتى كه خودمان نفهميم و شرمنده نشويم، از اين برتر چه تصور مى شود؟! پدرجان! ديگر جاى درنگ نيست، برادرمان را با ما بفرست «ما براى خانواده خود مواد غذايى خواهيم آورد»، «وَ نَمِيرُ أَهْلَنا»(2).

«و در حفظ برادر خواهيم كوشيد»؛ «وَ نَحْفَظُ أَخانا».

ص: 333

«و يك بار شتر هم به خاطر او خواهيم افزود»؛ «وَ نَزْدادُ كَيْلَ بَعِيرٍ».

«و اين كار براى عزيز مصر، اين مرد بزرگوار و سخاوت مندى كه ما ديديم، كار ساده و آسانى است»؛ «ذلِكَ كَيْلٌ يَسِيرٌ»(1).

ولى يعقوب با تمام اين احوال، راضى بفرستادن فرزندش بنيامين با آن ها نبود، و از طرفى اصرار آن ها كه با منطق روشنى همراه بود، او را وادار مى كرد كه در برابر اين پيشنهاد تسليم شود، سرانجام راه چاره را در اين ديد كه نسبت به فرستادن فرزند، موافقت مشروط كند، لذا به آن ها چنين گفت:

«من هرگز او را با شما نخواهم فرستاد، مگر اين كه يك وثيقه الهى و چيزى كه مايه اطمينان و اعتماد ما باشد در اختيار من بگذاريد كه او را به من بازگردانيد مگر اين كه بر اثر مرگ و يا عوامل ديگر قدرت از شماسلب شود»؛ «قالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي بِهِ إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ» منظور از «مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ» (وثيقه الهى) همان عهد و پيمان و سوگندى بوده كه با نام خداوند همراه است.

جملۀ «إِلَّا أَنْ يُحاطَ بِكُمْ» در اصل به اين معنى است كه «مگر اين كه حوادث به شما احاطه كند»؛ يعنى مغلوب حوادث شويد، اين جمله ممكن است كنايه از مرگ و مير و يا حوادث ديگرى باشد كه انسان را به زانو درمى آورد، و قدرت را از او سلب مى كند(2).

ص: 334

ذكر اين استثناء، نشانه اى از درايت بارز يعقوب پيامبر است كه با آن همه علاقه اى كه به فرزندش بنيامين داشت، به فرزندان ديگر تكليف ما لا يطاق نكرد و گفت من فرزندم را از شما مى خواهم مگر اين كه حوادثى پيش آيد كه از قدرت بيرون باشد كه در اين صورت گناهى متوجه شما نيست.

بديهى است اگر بعضى از آن ها گرفتار حادثه اى مى شدند و قدرت از آن ها سلب مى گرديد، بقيه موظف بودند امانت پدر را به سوى او بازگردانند، و لذا يعقوب مى گويد مگر اين كه همه شماها مغلوب حوادث شويد.

به هر حال برادران يوسف پيشنهاد پدر را پذيرفتند، «و هنگامى كه عهد و پيمان خود را در اختيار پدر گذاشتند يعقوب گفت: خداوند شاهد و ناظر و حافظ آن است كه ما مى گوئيم»؛ «فَلَمَّا آتَوْهُ مَوْثِقَهُمْ قالَ اللَّهُ عَلى ما نَقُولُ وَكِيلٌ».

قالُوا لَيُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلى أَبِينا مِنَّا وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ»؛ «گفتند: يوسف و برادرش نزد پدر از ما محبوب تر است، در حالى كه ما نيرومندتريم.»

ولى توجه به اين نكته پاسخ اين سؤال را روشن مى كند كه سى الى چهل سال، از حادثه يوسف گذشته بود، و برادران جوان يوسف به سن كهولت رسيده بودند، و طبعا نسبت به سابق پخته تر شده بودند، به علاوه عوارض نامطلوب سوء قصد نسبت به يوسف را در محيط خانواده و در درون و جدان ناآرام خود به خوبى احساس مى كردند، و تجربه به آن ها نشان داده بود كه فقدان يوسف نه تنها محبت پدر را متوجه آن ها نساخته، بلكه بى مهرى تازه اى آفريده است! از همه اين ها گذشته مسأله يك مسأله حياتى بود، مسأله تهيه آذوقه در قحط سالى براى يك خانواده بزرگ بود، نه مانند گردش و تفريح كه براى يوسف پيشنهاد كردند، مجموع اين جهات سبب شد كه يعقوب در برابر پيشنهاد فرزندان تسليم شود، مشروط بر اين كه عهد و پيمان الهى با او ببندند كه برادرشان بنيامين را سالم نزد پدر آورند.

جمهور و نمايندگان مجلس، سوگند وفادارى در راه انجام وظيفه ياد مى كنند، بعد از آن كه در انتخاب آن ها دقت كافى به عمل مى آورند.

و سفارشى به آن ها كرد «گفت: فرزندانم! شما از يك در وارد نشويد، بلكه از درهاى مختلف وارد شويد»؛ «وَ قالَ يا بَنِيَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ».

و اضافه كرد «من با اين دستور نمى توانم حادثه اى را كه از سوى خدا حتمى است از شما برطرف سازم»؛ «وَ ما أُغْنِي عَنْكُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ».

ولى يك سلسله، حوادث و پيش آمدهاى ناگوار است كه قابل اجتناب مى باشد و حكم حتمى الهى درباره آن صادر نشده، هدف من آن است كه آن ها از شما بر طرف گردد و اين امكان پذير است.

و در پايان گفت: «حكم و فرمان مخصوص خدا است»؛ «إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلهِ».

«بر خدا توكل كردم»؛ «عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ».

و «همه متوكلان بايد بر او توكل كنند، و از او استمداد بجويند و كار خود را به او واگذارند»؛ «وَ عَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ».

بدون شك پايتخت مصر، در آن روز مانند هر شهر ديگر، ديوار و برج و بارو داشت و دروازه هاى متعدد، اما اين كه چرا يعقوب، سفارش كرد، فرزندانش از يك دروازه وارد نشوند، بلكه تقسيم به گروه هايى شوند و هر گروهى از يك دروازه وارد شود، دليل آن در آيه فوق ذكر نشده، گروهى از مفسران گفته اند:

علت آن دستور اين بوده كه برادران يوسف، هم از جمال كافى بهره مند بودند (گر چه يوسف نبودند، ولى بالآخره برادر يوسف بودند!) و هم قامت هاى رشيد داشتند، و پدر نگران بود كه جمعيت يازده نفرى كه قيافه هاى آن ها نشان مى داد از يك كشور ديگر به مصر آمده اند، توجه مردم را به خود جلب كنند، او نمى خواست از اين راه چشم زخمى به آن ها برسد.

ص: 338

و به دنبال اين تفسير بحث مفصلى در ميان مفسران در زمينه تأثير چشم زدن در گرفته، و شواهدى از روايات و تاريخ براى آن ذكر كرده اند كه بخواست خدا ما در ذيل آيه: «وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ»(1)

از آن بحث خواهيم كرد، و ثابت خواهيم نمود كه قسمتى از اين موضوع حق است، و از نظر علمى نيز به وسيله سياله مغناطيسى مخصوصى كه از چشم بيرون مى پرد، قابل توجيه مى باشد، هر چند عوام الناس آن را با مقدار زيادى از خرافات آميخته اند.

علت ديگرى كه براى اين دستور يعقوب(علیه السلام) ذكر شده اين است كه ممكن بود، وارد شدن دستجمعى آن ها به يك دروازه مصر و حركت گروهى آنان قيافه هاى جذاب، و اندام درشت، حسد حسودان را برانگيزد، و نسبت به آن ها نزد دستگاه حكومت سعايت كنند، و آن ها را به عنوان يك جمعيت بيگانه كه قصد خرابكارى دارند مورد سوء ظن قرار دهند، لذا پدر به آن ها دستور داد از دروازه هاى مختلف وارد شوند تا جلب توجه نكنند.

بعضى از مفسران (2) يك تفسير ذوقى نيز براى آيه فوق گفته اند و آن اين كه يعقوب مى خواست يك دستور مهم اجتماعى به عنوان بدرقه راه به فرزندان بدهد، و آن اين كه گمشده خود را از يك در نجويند، بلكه از هر درى بايد وارد شوند، چرا كه بسيار مى شود انسان براى رسيدن به يك هدف گاه تنها يك راه را انتخاب مى كند و هنگامى كه به بن بست كشيد، مأيوس شده، به كنار مى رود، اما اگر به اين

ص: 339

حقيقت توجه داشته باشد كه گمشده ها معمولا يك راه ندارند و از طرق مختلف به جستجوى آن برخيزد، غالبا پيروز مى شود.برادران حركت كردند و پس از پيمودن راه طولانى ميان كنعان و مصر، وارد سرزمين مصر شدند «و هنگامى كه طبق آن چه پدر به آن ها امر كرده بود، از راه هاى مختلف وارد مصر شدند اين كار هيچ حادثه الهى را نمى توانست از آن ها دور سازد»؛ «وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما كانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ».

بلكه تنها فايده اش اين بود «كه حاجتى در دل يعقوب بود كه از اين طريق انجام مى شد»؛ «إِلَّا حاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضاها».

اشاره به اين كه تنها اثرش تسكين خاطر پدر و آرامش قلب او بود، چرا كه او از همه فرزندان خود دور بود، و شب و روز در فكر آن ها و يوسف بود، و از گزند حوادث و حسد حسودان و بدخواهان بر آن ها مى ترسيد، و همين اندازه كه اطمينان داشت آن ها دستوراتش را به كار مى بندند دل خوش بود.

سپس قرآن يعقوب را با اين جمله مدح و توصيف مى كند كه «او از طريق تعليمى كه ما به او داديم، علم و آگاهى داشت، در حالى كه اكثر مردم نمى دانند»؛ «وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ».

اشاره به اين كه بسيارى از مردم چنان در عالم اسباب گم مى شوند كه خدا را فراموش مى كنند و خيال مى كنند مثلا چشم زخم، اثر اجتناب ناپذير بعضى از چشم هاست، و به همين جهت خدا و توكل بر او را فراموش كرده به دامن اين و آن مى چسبند، ولى يعقوب چنين نبود، مى دانست تا خداوند چيزى نخواهد انجام نمى پذيرد، لذا در درجه اول توكل و اعتماد او بر خدا بود و سپس به سراغ عالم

ص: 340

اسباب مى رفت، و در عين حال مى دانست پشت سر اين اسباب ذات پاك" مسبب الاسباب" است، همان گونه كه قرآن در سوره بقره آيه 102 درباره ساحران شهر بابل مى گويد: «وَ ما هُمْ بِضارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»؛ (آن ها نمى توانستند از طريق سحر به كسى زيان برسانند، مگر اين كه خدا بخواهد) اشاره به اين كه ما فوق همه اين ها اراده خدا است، بايد دل به او بست و از او كمك خواست.

«وَ لَمَّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَخاهُ قالَ إِنِّي أَنَا أَخُوكَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ * فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ جَعَلَ السِّقايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ * قالُوا وَ أَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ ما ذا تَفْقِدُونَ * قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِكِ وَ لِمَنْ جاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ * قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ ما جِئْنا لِنُفْسِدَ فِي الْأَرْضِ وَ ما كُنَّا سارِقِينَ * قالُوا فَما جَزاؤُهُ إِنْ كُنْتُمْ كاذِبِينَ * قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ * فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخِيهِ كَذلِكَ كِدْنا لِيُوسُفَ ما كانَ لِيَأْخُذَ أَخاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ»؛(1) «هنگامى كه بر يوسف وارد شدند برادرش را نزد خود جاى داد و گفت من برادر تو هستم، از آن چه آن ها مى كنند غمگين و ناراحت نباش. و هنگامى كه بارهاى آن ها را بست ظرف آب خورى ملك را در بار برادرش قرار داد سپس كسى صدا زد اى اهل قافله شما سارق هستيد! آن ها رو به سوى او كردند. و گفتند چه چيز گم كرده ايد؟ گفتند پيمانه ملك را، و هر كس آن را بياورد يك بار شتر (غله) به او داده مى شود و من ضامن (اين پاداش هستم). گفتند به خدا سوگند شما مي دانيد ما نيامده ايم كه در اين سرزمين فساد كنيم و ما (هرگز) دزد نبوده ايم. آن ها گفتند اگر دروغ گو

ص: 341

باشيد كيفر شما چيست؟ گفتند هر كس (آن پيمانه) در بار او پيدا شود خودش كيفر آن خواهد بود (و به خاطر اين كار برده خواهد شد) ما اين گونه ستم گران را كيفر مى دهيم. در اين هنگام (يوسف) قبل از بار برادرش به كاوش بارهاى آن ها پرداخت، و سپس آن را از بار برادرش بيرون آورد، اين گونه راه چاره به يوسف ياد داديم او هرگز نمى توانست برادرش را مطابق آئين ملك (مصر) بگيرد مگر آن كه خدا بخواهد، درجات هر كس را بخواهيم بالا مى بريم و برتر از هر صاحب علمى، عالمى است.»

است و دائما به ياد برادر از دست رفته اش يوسف مى باشد، در اين جا پيمانه صبر يوسف لبريز شد و پرده از روى حقيقت برداشت، چنان كه قرآن مى گويد: «هنگامى كه وارد بر يوسف شدند او برادرش را نزد خود جاى داد و گفت: من همان برادرت يوسفم، غم مخور و اندوه به خويش راه مده و از كارهايى كه اين ها مى كنند نگران مباش»؛ «وَ لَمَّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَخاهُ قالَ إِنِّي أَنَا أَخُوكَ فَلا تَبْتَئِسْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ».

«لا تبتئس» از ماده «بؤس» در اصل بمعنى ضرر و شدت است، و در اين جا به معنى اين است كه اندوهگين و غمناك مباش! منظور از كارهاى برادران كه بنيامين را ناراحت مى كرده است، بى مهرى- هايى است كه نسبت به او و يوسف داشتند، و نقشه هايى كه براى طرد آن ها از خانواده كشيدند، اكنون كه مى بينى كارهاى آن ها به زيان من تمام نشد، بلكه وسيله اى بود براى ترقى و تعالى من، بنا بر اين تو نيز ديگر از اين ناحيه غم و اندوهى به خود راه مده.

در اين هنگام طبق بعضى از روايات، يوسف به برادرش بنيامين گفت: آيا دوست دارى نزد من بمانى، او گفت آرى، ولى برادرانم هرگز راضى نخواهند شد چرا كه به پدر قول داده اند و سوگند ياد كرده اند كه مرا به هر قيمتى كه هست با خود بازگردانند، يوسف گفت: غصه مخور من نقشه اى مى كشم كه آن ها ناچار شوند تو را نزد من بگذارند، «سپس هنگامى كه بارهاى غلات را براى برادران آماده ساخت دستور داد پيمانه گران قيمت مخصوص را، درون بار برادرش بنيامين بگذارد» (چون براى هر كدام بارى از غله مى داد)؛ «فَلَمَّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ جَعَلَ السِّقايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ».

البته اين كار در خفا انجام گرفت، و شايد تنها يك نفر از مأموران، بيش تر از آن آگاه نشد، در اين هنگام مأموران كيل مواد غذايى مشاهده كردند كه اثرى از پيمانه

ص: 343

مخصوص و گران قيمت نيست، در حالى كه قبلا در دست آن ها بود: لذا همين كه قافله آماده حركت شد، «كسى فرياد زد: اى اهل قافله شما سارق هستيد!»؛ «ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ».

برادران يوسف كه اين جمله را شنيدند، سخت تكان خوردند و وحشت كردند، چرا كه هرگز چنين احتمالى به ذهنشان راه نمى يافت كه بعد از اين همه احترام و اكرام، متهم به سرقت شوند!

لذا «رو به آن ها كردند و گفتند: مگر چه چيز گم كرده ايد؟»؛ «قالُوا وَ أَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ ما ذا تَفْقِدُونَ».

«گفتند ما پيمانه سلطان را گم كرده ايم و نسبت به شما ظنين هستيم»؛ «قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِكِ».

و از آن جا كه پيمانه گران قيمت و مورد علاقه ملك بوده است، «هر كس آن را بيابد و بياورد، يك بار شتر به او جايزه خواهيم داد»؛ «وَ لِمَنْ جاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ».

سپس گوينده اين سخن براى تأكيد بيش تر گفت: «و من شخصا اين جايزه را تضمين مى كنم". (وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ). برادران كه سخت از شنيدن اين سخن نگران و دستپاچه شدند، و نمى دانستند جريان چيست؟ رو به آن ها كرده" گفتند: به خدا سوگند شما مي دانيد ما نيامده ايم در اين جا فساد كنيم و ما هيچ گاه سارق نبوده ايم»؛ «قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ ما جِئْنا لِنُفْسِدَ فِي الْأَرْضِ وَ ما كُنَّا سارِقِينَ».

اين كه گفتند شما خود مى دانيد كه ما اهل فساد و سرقت نيستيم شايد اشاره به اين باشد كه شما سابقه ما را به خوبى داريد كه در دفعه گذشته قيمت پرداختى ما را در بارهايمان گذاشتيد و ما مجددا به سوى شما بازگشتيم و اعلام

ص: 344

كرديم كه حاضريم همه آن را به شما بازگردانيم، بنا بر اين كسانى كه از يك كشور دور دست براى اداى دين خود بازمى گردند چگونه ممكن است دست به سرقت بزنند؟

به علاوه گفته مى شود آن ها به هنگام ورود در مصر دهان شترهاى خود را با دهان بند بسته بودند تا به زراعت و اموال كسى زيان نرسانند، ما كه تا اين حد رعايت مى كنيم كه حتى حيواناتمان ضررى به كسى نرسانند، چگونه ممكن است چنين كار قبيحى مرتكب شويم؟!

در اين هنگام مأموران رو به آن ها كرده «گفتند اگر شما دروغ بگوئيد جزايش چيست؟»؛ «قالُوا فَما جَزاؤُهُ إِنْ كُنْتُمْ كاذِبِينَ».

و «آن ها در پاسخ گفتند: جزايش اين است كه هر كس پيمانه ملك، در "بار" او پيدا شود خودش را، توقيف كنيد و به جاى آن برداريد»؛ «قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ».«آرى ما اين چنين ستم كاران را كيفر مى دهيم»؛ «كَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ».

در اين هنگام يوسف دستور داد كه بارهاى آن ها را بگشايند و يك يك بازرسى كنند، منتها براى اين كه طرح و نقشه اصلى يوسف معلوم نشود، «نخست بارهاى ديگران را قبل از بار برادرش بنيامين بازرسى كرد و سپس پيمانه مخصوص را از بار برادرش بيرون آورد»؛ «فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخِيهِ».

همين كه پيمانه دربار بنيامين پيدا شد، دهان برادران از تعجب باز ماند، گويى كوهى از غم و اندوه بر آنان فرود آمد، و خود را در بن بست عجيبى ديدند.

از يك سو برادر آن ها ظاهرا مرتكب چنين سرقتى شده و مايه سرشكستگى آنهاست، و از سوى ديگر موقعيت آن ها را نزد عزيز مصر به خطر مى اندازد، و براى

ص: 345

آينده جلب حمايت او ممكن نيست، و از همه اين ها گذشته پاسخ پدر را چه بگويند؟ چگونه او باور مى كند كه برادران تقصيرى در اين زمينه نداشته اند؟

بعضى از مفسران نوشته اند كه در اين هنگام برادرها رو به سوى بنيامين كردند، و گفتند: اى بى خبر؟ ما را رسوا كردى، صورت ما را سياه نمودى، اين چه كار غلطى بود كه انجام دادى؟ (نه به خودت رحم كردى و نه به ما و نه به خاندان يعقوب كه خاندان نبوت است) آخر بگو كى تو اين پيمانه را برداشتى و در بار خود گذاشتى؟

بنيامين كه باطن قضيه را مى دانست با خونسردى جواب داد اين كار را همان كس كرده است كه وجوه پرداختى شما را در بارتان گذاشت!، ولى حادثه آن چنان براى برادران ناراحت كننده بود كه نفهميدند چه مى گويد(1).

سپس قرآن چنين اضافه مى كند كه «ما اين گونه براى يوسف، طرح ريختيم» (تا برادر خود را به گونه اى كه برادران ديگر نتوانند مقاومت كنند نزد خود نگاه دارند)؛ «كَذلِكَ كِدْنا لِيُوسُفَ».

مسأله مهم اين جاست كه اگر يوسف مى خواست طبق قوانين مصر با برادرش بنيامين رفتار كند مى بايست او را مضروب سازد و به زندان بيفكند و علاوه بر اين كه سبب آزار برادر مى شد، هدفش كه نگهداشتن برادر نزد خود بود، انجام نمى گرفت، لذا قبلا از برادران اعتراف گرفت كه اگر شما دست به سرقت زده باشيد، كيفرش نزد شما چيست؟ آن ها هم طبق سنتى كه داشتند پاسخ دادند كه در محيط ما سنت اين است كه شخص سارق را در برابر سرقتى كه كرده بر مى دارند و از او كار

ص: 346

مى كشند، و يوسف طبق همين برنامه با آن ها رفتار كرد، چرا كه يكى از طرق كيفر مجرم آن ست كه او را طبق قانون و سنت خودش كيفر دهند.

به همين جهت قرآن مى گويد: «يوسف نمى توانست برادرش را طبق آئين ملك مصر بردارد» و نزد خود نگهدارد؛ «ما كانَ لِيَأْخُذَ أَخاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ»:

سپس به عنوان يك استثناء مى فرمايد «مگر اين كه خداوند بخواهد»؛ «إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ».

اشاره به اين كه: اين كارى كه يوسف انجام داد و با برادران همانند سنت خودشان رفتار كرد طبق فرمان الهى بود، و نقشه اى بود براى حفظ برادر، و تكميل آزمايش پدرش يعقوب، و آزمايش برادران ديگر! و در پايان اضافه مى كند «ما درجات هر كس را بخواهيم بالا مى بريم»؛ «نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ».

درجات كسانى كه شايسته باشند و هم چون يوسف از بوته امتحانات، سالم به در آيند.

و در هر حال «برتر از هر عالمى، عالم ديگرى است» (يعنى خدا)؛ «وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ».

و هم او بود كه طرح اين نقشه را به يوسف الهام كرده بود.

و برادران بوده است و به تعبير ديگر اين كار از سر هوى و هوس نبوده، بلكه طبق يك فرمان الهى بود كه مى خواست مقاومت يعقوب را در برابر از دست دادن فرزند دوم نيز بيازمايد، و بدين طريق آخرين حلقه تكامل او پياده گردد، و نيز برادران آزموده شوند كه در اين هنگام كه برادرشان گرفتار چنين سرنوشتى شده است در برابر عهدى كه با پدر در زمينه حفظ او داشتند چه انجام خواهند داد؟

يوسف باشند كه وقتى كه پيمانه مخصوص را نيافتند يقين پيدا كردند كه يكى از كاروانيان كنعان آن را ربوده است، و معمول است كه اگر چيزى در ميان گروهى كه متشكل هستند ربوده شود و رباينده اصلى شناخته نشود، همه را مخاطب مى سازند و مى گويند شما اين كار را كرديد، يعنى يكى از شما يا جمعى از شما.

ثانيا: طرف اصلى سخن كه «بنيامين» بود به اين نسبت راضى بود چرا كه اين نقشه ظاهرا او را متهم به سرقت مى كرد اما در واقع، مقدمه اى بود براى ماندن او نزد برادرش يوسف.

و اين كه همه آن ها در مظان اتهام واقع شدند، موضوع زودگذرى بود كه به مجرد بازرسى بارهاى برادران يوسف بر طرف گرديد، و طرف اصلى دعوا (بنيامين) شناخته شد.

بعضى نيز گفته اند منظور از سرقت، كه در اين جا به آن ها نسبت داده شد، مربوط به گذشته و سرقت كردن يوسف را از پدرش يعقوب به وسيله برادران بوده است اما اين در صورتى است كه اين نسبت به وسيله يوسف به آن ها داده شده باشد چرا كه او از سابقه امر آگاهى داشت و شايد جمله بعد اشاره اى به آن داشته باشد چرا كه مأموران يوسف نگفتند شما پيمانه ملك را دزديده ايد، بلكه گفتند: «نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِكِ»؛ «ما پيمانه ملك را نمى يابيم» (ولى پاسخ اول صحيح تر به نظر مى رسد).

بردگى (هميشگى يا موقت) سارق در برابر سرقتى كه انجام داده است بوده (1)،

ولى در ميان مصريان اين مجازات معمول نبوده است، بلكه از طرق ديگر مانند زدن و به زندان افكندن، سارقين را مجازات مى كردند.

به هر حال اين جمله دليل بر آن نمى شود كه در هيچ يك از اديان آسمانى برده گرفتن كيفر سارق بوده است، چه بسا يك سنت معمولى در ميان گروهى از مردم آن زمان محسوب مى شده، و در تاريخچه بردگى نيز مى خوانيم كه در ميان اقوام خرافى، بدهكاران را به هنگامى كه از پرداختن بدهى خود عاجز ميشدند به بردگى مى گرفتند.

است، و در بعضى از روايات غير معتبر نيز اشاره اى به اين گونه مطالب شده است، اما هيچ يك دليل روشنى ندارد.

آن چه مسلم است پيمان هاى بوده كه روزى پادشاه مصر از آن آب مى نوشيده و سپس تبديل به پيمانه شده است.

اين هم بديهى است كه تمام نيازمندي هاى يك كشور را نمى توان با چنين پيمان هاى اندازه گيرى كرد، شايد اين عمل جنبه سمبوليك داشته و براى نشان دادن كميابى و اهميت غلات در آن سال هاى مخصوص بوده است تا مردم در مصرف آن ها نهايت صرفه جويى را كنند.

ضمنا از آن جا كه اين پيمانه در آن هنگام در اختيار يوسف بوده، سبب مى شده كه اگر بخواهند سارق را ببردگى بگيرند، بايد برده صاحب پيمانه يعنى شخص يوسف شود و نزد او بماند و اين همان چيزى بود كه يوسف درست براى آن نقشه كشيده بود.

قالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّها يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَ لَمْ يُبْدِها لَهُمْ قالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَكاناً وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَصِفُونَ * قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَيْخاً كَبِيراً فَخُذْ أَحَدَنا مَكانَهُ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ * قالَ مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلاَّ مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ»؛(1) «(برادران) گفتند اگر او (بنيامين) دزدى كرده (تعجب نيست) برادرش (يوسف) نيز قبل از او دزدى كرده، يوسف (سخت ناراحت شد و) اين (ناراحتى) را در درون خود پنهان داشت و براى آن ها اظهار نداشت (همين اندازه) گفت شما بدتر هستيد و خدا از آن چه توصيف مى كنيد آگاه تر است. گفتند اى عزيز او پدر پيرى دارد (و سخت

ص: 351

ناراحت مى شود) يكى از ما را به جاى او بگير، ما تو را از نيكوكاران مى بينيم. گفت پناه بر خدا كه ما غير از آن كس كه متاع خود را نزد او يافته ايم بگيريم كه در آن صورت از ظالمان خواهيم بود!»

سپس افزود: «خداوند درباره آن چه مى گوئيد آگاه تر است»؛ «وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَصِفُونَ».

درست است كه برادران يوسف تهمت ناروايى به برادرشان يوسف زدند به گمان اين كه خود را در اين لحظات بحرانى تبرئه كنند، ولى بالآخره اين كار بهانه و دستاويزى مى خواهد كه چنين نسبتى را به او بدهند، به همين جهت مفسران در اين زمينه به كاوش پرداخته و سه روايت از تواريخ پيشين در اين زمينه نقل كرده اند:

نخست اين كه: يوسف بعد از وفات مادرش نزد عمه اش زندگى مى كرد و او سخت به يوسف علاقمند بود، هنگامى كه بزرگ شد و يعقوب خواست او را از عمه اش بازگيرد، عمه اش چاره اى انديشيد و آن اين كه كمربند يا شال مخصوصى كه از اسحاق در خاندان آن ها به يادگار مانده بود بر كمر يوسف بست، و ادعا كرد كه او مى خواسته آن را از وى بربايد، و طبق قانون و سنتشان يوسف را در برابر آن كمر بند و شال مخصوص نزد خود نگهداشت.

ديگر اين كه يكى از خويشاوندان مادرى يوسف بتى داشت كه يوسف آن را برداشت و شكست و بر جاده افكند و لذا او را متهم به سرقت كردند در حالى كه هيچ يك از اين ها سرقت نبوده است.

و ديگر اين كه گاهى او مقدارى غذا از سفره برمى داشت و به مسكين ها و مستمندان مى داد، و به همين جهتبرادران بهانه جو اين را دستاويزى براى متهم ساختن او به سرقت قرار دادند، در حالى كه هيچ يك از آن ها گناهى نبود، آيا اگر كسى لباسى را در بر انسان كند و او نداند مال ديگرى است و بعد متهم به سرقتش كند، صحيح است؟ و آيا برداشتن بت و شكستنش گناهى دارد؟ و نيز چه مانعى

ص: 353

دارد كه انسان چيزى از سفره پدرش كه يقين دارد مورد رضايت اوست بردارد و به مسكينان بدهد؟!

هنگامى كه برادران ديدند برادر كوچكشان بنيامين طبق قانونى كه خودشان آن را پذيرفته اند مى بايست نزد عزيز مصر بماند و از سوى ديگر با پدر پيمان بسته اند كه حد اكثر كوشش خود را در حفظ و بازگرداندن بنيامين به خرج دهند، رو به سوى يوسف كه هنوز براى آن ها ناشناخته بود كردند «و گفتند اى عزيز مصر! و اى زمامدار بزرگوار او پدرى دارد پير و سال خورده كه قدرت بر تحمل فراق او را ندارد ما طبق اصرار تو او را از پدر جدا كرديم و او از ما پيمان مؤكد گرفته كه به هر قيمتى هست، او را بازگردانيم، بيا بزرگوارى كن و يكى از ما را به جاى او بگير»؛ «قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَيْخاً كَبِيراً فَخُذْ أَحَدَنا مَكانَهُ».

«چرا كه ما تو را از نيكوكاران مى يابيم» و اين اولين بار نيست كه نسبت به ما محبت فرمودى بيا و محبت خود را با اين كار تكميل فرما؛ «إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ».

يوسف اين پيشنهاد را شديدا نفى كرد و «گفت: پناه بر خدا چگونه ممكن است ما كسى را جز آن كس كه متاع خود را نزد او يافته ايم بگيريم» هرگز شنيده ايد آدم با انصافى، بى گناهى را به جرم ديگرى مجازات كنند؛ «قالَ مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلَّا مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ».

«اگر چنين كنيم مسلما ظالم خواهيم بود»؛ «إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ».

قابل توجه اين كه يوسف در اين گفتار خود هيچ گونه نسبت سرقت به برادر نمى دهد، بلكه از او تعبير مى كند به كسى كه متاع خود را نزد او يافته ايم، و اين دليل بر آن است كه او دقيقا توجه داشت كه در زندگى هرگز خلاف نگويد.

ص: 354

«فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قالَ كَبِيرُهُمْ أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ * ارْجِعُوا إِلى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يا أَبانا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَ ما شَهِدْنا إِلاَّ بِما عَلِمْنا وَ ما كُنَّا لِلْغَيْبِ حافِظِينَ * وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فِيها وَ إِنَّا لَصادِقُونَ»؛(1) «هنگامى كه (برادران) از او مأيوس شدند به كنارى رفتند و با هم به نجوى پرداختند، بزرگ ترين آن ها گفت آيا نمى دانيد پدرتان از شما پيمان الهى گرفته و پيش از اين در باره يوسف كوتاهى كرديد لذا من از اين سرزمين حركت نمى كنم تا پدرم بمن اجازه دهد يا خدا فرمانش را در باره من صادر كند كه او بهترين حكم كنندگان است. شما به سوى پدرتان بازگرديد و بگوئيد پدر (جان) پسرت دزدى كرد و ما جز به آن چه مى دانستيم گواهى نداديم و ما از غيب آگاه نبوديم! (براى اطمينان بيش تر) از آن شهر كه در آن بوديم سؤال كن و نيز از آن قافله كه با آن آمديم بپرس و ما (در گفتار خود) صادق هستيم.»

جاى او نيز از طرف عزيز، پذيرفته نشد لذا مأيوس شدند و تصميم به مراجعت به كنعان و گفتن ماجرا براى پدر را گرفتند، قرآن مى گويد:

«هنگامى كه آن ها از عزيز مصر- يا از نجات برادر- مأيوس شدند به گوش هاى آمدند و خود را از دگران جدا ساختند و به نجوى و سخنان در گوشى پرداختند»؛ «فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا».

«خلصوا» يعنى «خالص شدند» كنايه از جدا شدن از ديگران و تشكيل جلسه خصوصى است، و «نجى» از ماده «مناجات»، در اصل از «نجوه» به معنى سرزمين مرتفع گرفته شده، چون سرزمين هاى مرتفع از اطراف خود جدا هستند و جلسات سرى و سخنان در گوشى از اطرافيان جدا مى شود به آن «نجوى» مى گويند (بنا بر اين نجوى، هر گونه سخن محرمانه را اعم از اين كه در گوشى باشد يا در جلسه سرى، شامل مى شود).

جملۀ «خلصوا نجيا» همان گونه كه بسيارى از مفسران گفته اند از فصيح ترين و زيباترين تعبيرات قرآنى است كه در دو كلمه، مطالب فراوانى را كه در چند جمله بايد بيان مى شد، بيان كرده است.به هر حال، «برادر بزرگ تر در آن جلسه خصوصى به آن ها گفت: مگر نمى دانيد كه پدرتان از شما پيمان الهى گرفته است كه بنيامين را به هر قيمتى كه ممكن است باز گردانيد»؛ «قالَ كَبِيرُهُمْ أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ».

و «شما همان كسانى هستيد كه پيش از اين نيز در باره يوسف، كوتاهى كرديد" و سابقه خود را نزد پدر بد نموديد»؛ «وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ»(1).

ص: 356

«حال كه چنين است، من از جاى خود (يا از سرزمين مصر) حركت نمى كنم، و به اصطلاح در اين جا متحصن مى شوم) مگر اين كه پدرم به من اجازه دهد، و يا خداوند فرمانى در باره من صادر كند كه او بهترين حاكمان است»؛ «فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ».

منظور از اين فرمان، يا فرمان مرگ است يعنى از اين جا حركت نمى كنم تا بميرم، و يا راه چاره اى است كه خداوند پيش بياورد و يا عذر موجهى كه نزد پدر به طور قطع پذيرفته باشد.

سپس برادر بزرگ تر به ساير برادران دستور داد كه «شما به سوى پدر بازگرديد و بگوئيد پدر! فرزندت دست به دزدى زد!»؛ «ارْجِعُوا إِلى أَبِيكُمْ فَقُولُوا يا أَبانا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ».

«و اين شهادتى را كه ما مى دهيم به همان مقدارى است كه ما آگاه شديم» همين اندازه كه ما ديديم پيمانه ملك را از بار برادرمان خارج ساختند، كه نشان مى داد او مرتكب سرقت شده است، و اما باطن امر با خداست؛ «وَ ما شَهِدْنا إِلَّا بِما عَلِمْنا».

«و ما از غيب خبر نداشتيم»؛ «وَ ما كُنَّا لِلْغَيْبِ حافِظِينَ» اين احتمال نيز در تفسير آيه وجود دارد كه منظور برادران اين بوده است كه به پدر بگويند اگر در نزد تو گواهى داديم و تعهد كرديم كه برادر را مى بريم و بازمى گردانيم به خاطر اين بود كه ما از باطن كار او خبر نداشتيم و ما از غيب آگاه نبوديم كه سرانجام كار او به اين جا مى رسد.

سپس براى اين كه هر گونه سوء ظن را از پدر دور سازند و او را مطمئن كنند كه

ص: 357

جريان امر همين بوده نه كم و نه زياد، گفتند: «براى تحقيق بيش تر از شهرى كه ما در آن بوديم سؤال كن»؛ «وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيها»(1).

«و هم چنين از قافله اى كه با آن قافله به سوى تو آمديم و طبعا افرادى از سرزمين كنعان و از كسانى كه تو بشناسى در آن وجود دارد، مى توانى حقيقت حال را بپرسى»؛ «وَ الْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنا فِيها»(2) و به هر حال «مطمئن باش كه ما در گفتار خود صادقيم و جز حقيقت چيزى نمى گوئيم»؛ «وَ إِنَّا لَصادِقُونَ» از مجموع اين سخن استفاده مى شود كه مسأله سرقت بنيامين در مصر پيچيده بوده كه كاروانى از كنعان به آن سرزمين آمده و از ميان آن ها يك نفر قصد داشته است پيمانه ملك را با خود ببرد كه مأموران ملك به موقع رسيده اند و پيمانه را گرفته و شخص او را بازداشت كرده اند، و شايد اين كه برادران گفتند از سرزمين مصر، سؤال كن كنايه از همين است كه آن قدر اين مسأله، مشهور شده كه در و ديوار هم مى داند!

و بعضى" يهودا»، و در اين كه منظور بزرگ تر از نظر سن است يا عقل، نيز در ميان مفسران گفتگو است، ولى ظاهر آيه بزرگ تر از نظر سن است.

تلاش بيش تر برداشتند، و البته حق با برادر بزرگ تر بود، چرا كه با تحصن در شهر مصر و مخصوصا نزديك دربار عزيز اين اميد مى رفت كه او بر سر لطف آيد و به خاطر يك پيمانه كه سرانجام پيدا شد مرد غريبى را به قيمت داغدار كردن برادران و پدر پيرش مجازات نكند، لذا او به خاطر همين احتمال در مصر ماند و برادران را براى كسب دستور به خدمت پدر فرستاد، تا ماجرا را براى او شرح دهند.

«قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَنِي بِهِمْ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ * وَ تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قالَ يا أَسَفى عَلى يُوسُفَ وَ ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ * قالُوا تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهالِكِينَ * قالَ إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»؛(1)

«(يعقوب) گفت نفس (و هوى و هوس) مسأله را چنين در نظرتان تزيين داده، من شكيبايى مى كنم شكيبايى جميل (و خالى از كفران)، اميدوارم خداوند همه آن ها را به من باز گرداند چرا كه او عليم و حكيم است. و از آن ها روى برگرداند و گفت وا اسفا بر يوسف!، و چشمان او از اندوه سفيد شد اما او خشم خود را فرو مى برد (و هرگز كفران نمى كرد). گفتند به خدا تو آن قدر ياد يوسف مى كنى تا مشرف به مرگ شوى يا هلاك گردى! گفت من تنها غم و اندوهم را به خدا مى گويم (و شكايت نزد او مى برم) و از خدا چيزهايى مى دانم كه شما نمى دانيد.»

گذاردند، و با حال پريشان و نزار به كنعان بازگشتند و به خدمت پدر شتافتند، پدر كه آثار غم و اندوه را در بازگشت از اين سفر- به عكس سفر سابق- بر چهره هاى آن ها مشاهده كرد فهميد آن ها حامل خبر ناگوارى هستند، بخصوص اين كه اثرى از بنيامين و برادر بزرگ تر در ميان آن ها نبود، و هنگامى كه برادران جريان حادثه را بى كم و كاست، شرح دادند يعقوب برآشفت، رو به سوى آن ها كرده «گفت: هوس هاى نفسانى شما، مسأله را در نظرتان چنين منعكس ساخته و تزيين داده است!»؛ «قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً».

يعنى درست همان جمله اى را در پاسخ آن ها گفت كه پس از حادثه يوسف به هنگامى كه آن طرح دروغين را بيان كردند، ذكر نمود.

در اين جا اين سؤال پيش مى آيد كه آيا يعقوب تنها به خاطر سابقه سوء آن ها به آن ها سوء ظن برد و يقين كرد كه آن ها دروغ مى گويند و توطئه اى در كار است در حالى كه اين كار نه تنها از پيامبرى چون يعقوب بعيد به نظر مى رسد، بلكه از افراد عادى نيز بعيد است كه تنها كسى را با يك سابقه سوء به طور قطع متهم سازند، بااين كه طرف مقابل شهودى نيز براى خود آورده است، و راه تحقيق نيز بسته نيست.

يا اين كه هدف از اين جمله بيان نكتۀ ديگرى بوده است، از جمله اين كه:

1. چرا شما با ديدن پيمانه ملك درون بار برادر تسليم شديد كه او سرقت كرده است در حالى كه اين به تنهايى نمى تواند يك دليل منطقى بوده باشد؟

2. چرا شما به عزيز مصر گفتيد جزاى سارق اين است كه او را به بردگى بردارد در حالى كه اين يك قانون الهى نيست، بلكه سنتى است نادرست در ميان مردم

ص: 361

كنعان (و اين در صورتى است كه بر خلاف گفته جمعى از مفسران اين قانون را از شريعت يعقوب ندانيم).

3. چرا شما در برابر اين ماجرا به سرعت تسليم شديد و هم چون برادر بزرگ تر مقاومت به خرج نداديد، در حالى كه پيمان الهى مؤكد با من بسته بوديد؟.(1)

سپس يعقوب به خويشتن بازگشت و گفت: من زمام صبر را از دست نمى دهم و «شكيبايى نيكو و خالى از كفران مى كنم»؛ «فَصَبْرٌ جَمِيلٌ»؛(2)

«اميدوارم خداوند همه آن ها (يوسف و بنيامين و فرزند بزرگم) را به من بازگرداند»؛ «عَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَنِي بِهِمْ جَمِيعاً».

چرا كه من مى دانم «او از درون دل همه آگاه است و از همه حوادثى كه گذشته و مى گذرد با خبر به علاوه او حكيم است و هيچ كارى را بدون حساب نمى كند.»؛ «إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ».

در اين حال غم و اندوهى سراسر وجود يعقوب را فرا گرفت و جاى خالى بنيامين همان فرزندى كه مايه تسلى خاطر او بود، وى را به ياد يوسف عزيزش افكند، به ياد دورانى كه اين فرزند برومند با ايمان باهوش زيبا در آغوشش بود و استشمام بوى او هر لحظه زندگى و حيات تازه اى به پدر مى بخشيد، اما امروز نه تنها اثرى از او نيست، بلكه جانشين او بنيامين نيز به سرنوشت دردناك و مبهمى همانند او گرفتار شده است، «در اين هنگام روى از فرزندان برتافت و گفت: وا اسفا بر يوسف!»؛ «وَ تَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قالَ يا أَسَفى عَلى يُوسُفَ».

ص: 362

برادران كه از ماجراى بنيامين، خود را شرمنده در برابر پدر مى ديدند، از شنيدن نام يوسف در فكر فرو رفتند و عرق شرم بر جبين آن ها آشكار گرديد.

اين حزن و اندوه مضاعف، سيلاب اشك را، بى اختيار از چشم يعقوب جارى مى ساخت تا آن حد كه «چشمان او از اين اندوه سفيد و نابينا شد»؛ «وَ ابْيَضَّتْ عَيْناهُ مِنَ الْحُزْنِ».

و اما با اين حال سعى مى كرد، خود را كنترل كند و خشم را فرو بنشاند و سخنى بر خلاف رضاى حق نگويد «او مرد با حوصله و بر خشم خويش مسلط بود»؛ «فَهُوَ كَظِيمٌ».

ظاهر آيه فوق اين است كه يعقوب تا آن زمان نابينا نشده بود، بلكه اين غم و اندوه مضاعف و ادامه گريه و ريختن اشك بينايى او را از ميان برد و همان گونه كه سابقا هم اشاره كرديم اين يك امر اختيارى نبود كه با صبر جميل منافات داشته باشد.(1)

برادران كه از مجموع اين جريان ها، سخت ناراحت شده بودند، از يك سو وجدانشان به خاطر داستان يوسف معذب بود، و از سوى ديگر به خاطر بنيامين خود را در آستانه امتحان جديدى مى ديدند، و از سوى سوم نگرانى مضاعف پدر بر آن ها، سخت و سنگين بود، با ناراحتى و بى حوصلگى، به پدر «گفتند به خدا سوگند تو آن قدر يوسف يوسف مى گويى تا بيمار و مشرف به مرگ شوى يا هلاك گردى»؛ «قالُوا تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهالِكِينَ»(2).

ص: 363

اما پير كنعان آن پيامبر روشن ضمير در پاسخ آن ها «گفت: من شكايتم را به شما نياوردم كه چنين مى گوئيد، من غم و اندوهم را نزد خدا مى برم و به او شكايت مى آورم»؛ «قالَ إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللَّهِ»(1).

«و از خدايم لطف ها و كرامت ها و چيزهايى سراغ دارم كه شما نمى دانيد»؛ «وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ».

«يا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ وَ لا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ* فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ * قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ * قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ * قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنا وَ إِنْ كُنَّا لَخاطِئِينَ * قالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ * اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً وَ أْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ»؛(2) «پسرانم! برويد و از يوسف و برادرش تفحص كنيد، و از رحمت خدا مأيوس نشويد كه از رحمت خدا جز قوم كافر مأيوس نمى شوند. هنگامى كه آن ها وارد بر او (يوسف) شدند گفتند اى عزيز! ما و خاندان ما را ناراحتى فرا گرفته و متاع كمى (براى خريد مواد غذايى) با خود آورده ايم، پيمانه ما را به طور كامل وفا كن و بر ما تصدق بنما كه خداوند متصدقان را پاداش مى دهد. گفت آيا دانستيد چه با يوسف و برادرش كرديد آن گاه كه جاهل بوديد؟! گفتند آيا تو همان يوسف هستى؟! گفت (آرى) منم يوسف! و اين

ص: 364

برادر من است خداوند بر ما منت گذارده، هر كس تقوى پيشه كند و شكيبايى و استقامت نمايد (سرانجام پيروز مى شود) چرا كه خداوند پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كند. گفتند به خدا سوگند خداوند تو را بر ما مقدم داشته، و ما خطا كار بوديم. گفت امروز ملامت و توبيخى بر شما نيست خداوند شما را مى بخشد، و ارحم الراحمين است! اين پيراهن مرا ببريد و به صورت پدرم بيندازيد، بينا مى شود، و همگى خانواده نزد من آئيد.»

«تحسس» از ماده «حس» به معنى جستجوى چيزى از طريق حس است، و در اين كه آيا با" تجسس" چه تفاوتى دارد؟ در ميان مفسران و ارباب

لغت گفتگو است: ابن عباس نقل شده كه «تحسس» در امور خير است و «تجسس» در امور شر. بعضى ديگر گفته اند تحسس، كوشش براى شنيدن سرگذشت اشخاص و اقوام است، اما تجسس كوشش براى جستجوى عيب ها.

و بعضى هر دو را به يك معنى دانسته اند، ولى با توجه به حديثى كه مى گويد: «لا تجسسوا و لا تحسسوا»، روشن مى شود كه اين دو با هم مختلفند، و نظر ابن عباس در تفاوت ميان اين دو متناسب معنى آيات مورد بحث به نظر مى رسد، و اگر مى بينيم كه در حديث از هر دو نهى شده ممكن است اشاره به اين باشد كه جستجو در كار مردم نكنيد نه در كار خيرشان و نه در كار شرشان.

«روح» به معنى رحمت، و راحت و فرج و گشايش كار است.

«راغب" در مفردات مى گويد: روح (بر وزن لوح) و روح (بر وزن نوح) هر دو در اصل به يك معنى است، و به معنى «جان» و «تنفس" است، سپس روح (بر وزن لوح) به رحمت و فرج آمده است (به خاطر اين كه هميشه به هنگام گشايش مشكلات، روح و جان تازه اى به انسان دست مى دهد و نفس آزاد مى كشد).

به هر حال فرزندان يعقوب بارها را بستند و روانه مصر شدند و اين سومين مرتبه است كه آن ها به اين سرزمين پرحادثه وارد مى شوند.

در اين سفر بر خلاف سفرهاى گذشته يك نوع احساس شرمندگى روح آن ها را آزار مى دهد، چرا كه سابقه آن ها در مصر و نزد عزيز: سخت آسيب ديده، و بد نام شده اند، و شايد بعضى آن ها را به عنوان" گروه سارقانكنعان" بشناسند، از سوى

ص: 366

ديگر متاع قابل ملاحظه اى براى معاوضه با گندم و ساير مواد غذايى، همراه ندارند، از دست دادن برادر دوم، بنيامين و ناراحتى فوق العاده پدر بر مشكلات آنان افزوده، و در واقع كارد به استخوانشان رسيده است، تنها چيزى كه در ميان انبوه اين مشكلات و ناراحتي هاى جانفرسا مايه تسلى خاطر آن ها است، همان جمله اخير پدر است كه مى فرمود: از رحمت خدا مأيوس نباشيد كه هر مشكلى براى او سهل و آسان است.

«آنها وارد بر يوسف شدند، و در اين هنگام با نهايت ناراحتى رو به سوى او كردند و گفتند: اى عزيز! ما و خاندان ما را قحطى و ناراحتى و بلا فرا گرفته است»؛ «فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ».

«و تنها متاع كم و بى ارزشى همراه آورده ايم»؛ «وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ»،(1)

اما با اين حال به كرم و بزرگوارى تو تكيه كرده ايم، «و انتظار داريم كه پيمانه ما را به طور كامل وفا كنى»؛ «فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ».

«و در اين كار بر ما منت گذار و تصدق كن»؛ «وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا».

و پاداش خود را از ما مگير، بلكه از خدايت بگير، چرا كه «خداوند كريمان و متصدقان را پاداش خير مى دهد»؛ «إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ».

جالب اين كه برادران يوسف، با اين كه پدر تأكيد داشت در باره يوسف و برادرش به جستجو بر خيزيد و مواد غذايى در درجه بعد قرار داشت، به اين گفتار چندان توجه نكردند، و نخست از عزيز مصر تقاضاى مواد غذايى نمودند، شايد به

ص: 367

اين علت بود كه چندان اميدى به پيدا شدن يوسف نداشتند، و يا به اين علت كه آن ها فكر كردند بهتر اين است خود را در همان چهره خريداران مواد غذايى كه طبيعى تر است قرار دهند، و تقاضاى آزاد ساختن برادر را تحت الشعاع نمايند تا تأثير بيش ترى در عزيز مصر داشته باشد.

بعضى گفته اند: منظور از «تَصَدَّقْ عَلَيْنا» همان آزادى برادر بوده، و گرنه در مورد مواد غذايى، قصدشان گرفتن جنس بدون عوض نبوده است، تا نام تصدق بر آن گذارده شود.

در روايات نيز مى خوانيم كه برادران حامل نامه اى از طرف پدر براى عزيز مصر بودند كه در آن نامه، يعقوب، ضمن تمجيد از عدالت و دادگرى و محبت هاى عزيز مصر، نسبت به خاندانش، و سپس معرفى خويش و خاندان نبوتش شرح ناراحتي هاى خود را به خاطر از دست دادن فرزندش يوسف و فرزند ديگرش بنيامين و گرفتاريهاى ناشى از خشك سالى را براى عزيز مصر كرده بود.

و در پايان نامه از او خواسته بود كه بنيامين را آزاد كند و تأكيد نموده بود كه ما خاندانى هستيم كه هرگز سرقت و مانند آن در ما نبوده و نخواهد بود.

هنگامى كه برادرها نامه پدر را به دست عزيز مى دهند، نامه را گرفته و مى بوسد و بر چشمان خويش مى گذارد، و گريه مى كند، آن چنان كه قطرات اشك بر پيراهنش مى ريزد(1) (و همين امر برادران را به حيرت و فكر فرو مى برد كه عزيز مصر چه علاقه اى به پدرشان يعقوب دارد كه اين چنين نامه اش در او ايجاد هيجان مى نمايد، و شايد در همين جا بود كه برقى در دلشان زد كه نكند او خودش يوسف باشد، هم چنين

ص: 368

شايد همين نامه پدر يوسف را چنان بى قرار ساخت كه ديگر نتوانست بيش از آن در چهره و نقاب عزيز مصر پنهان بماند، و به زودى چنان كه خواهيم ديد خويشتن را به عنوان همان برادر! به برادران معرفى كرد).

در اين هنگام كه دوران آزمايش بسر رسيده بود و يوسف نيز سخت، بى تاب و ناراحت به نظر مى رسيد، براى معرفى از اين جا آغاز سخن كرد، رو به سوى برادران كرد «گفت: هيچ مى دانيد شما در آن هنگام كه جاهل و نادان بوديد به يوسف و برادرش چه كرديد»؛ «قالَ هَلْ عَلِمْتُمْ ما فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنْتُمْ جاهِلُونَ» بزرگوارى يوسف را ملاحظه كنيد كه اولا گناه آن ها را سر بسته بيان مى كند، و مى گويد ما فعلتم (آن چه انجام داديد) و ثانيا راه عذر خواهى را به آن ها نشان مى دهد كه اين اعمال شما به خاطر جهل بود، و آن دوران جهل گذشته و اكنون عاقل و فهميده ايد!.

ضمنا از اين سخن روشن مى شود كه آن ها در گذشته تنها آن بلا را بر سر يوسف نياوردند، بلكه برادر ديگر بنيامين نيز از شر آن ها در آن دوران در امان نبود، و ناراحتي هايى نيز براى او در گذشته به وجود آوردهبودند، و شايد بنيامين در اين مدتى كه در مصر نزد يوسف مانده بود گوش هاى از بيدادگري هاى آن ها را براى برادرش شرح داده بود.

در بعضى از روايات مى خوانيم كه يوسف با گفتن اين جمله براى اين كه آن ها زياد ناراحت نشوند و تصور نكنند عزيز مصر، در مقام انتقام جويى بر مى آيد گفتارش را با تبسمى پايان داد، اين تبسم سبب شد دندان هاى زيباى يوسف در برابر برادران كاملا آشكار شود، خوب كه دقت كردند ديدند عجب شباهتى با دندان هاى برادرشان يوسف دارد(1)!

ص: 369

مجموع اين جهات، دست به دست هم داد، از يك سو مى بينند عزيز مصر، از يوسف و بلاهايى كه برادران بر سر او آوردند و هيچ كس جز آن ها و يوسف از آن خبر نداشت سخن مى گويد.

از سويى ديگر نامه يعقوب. آن چنان او را هيجان زده مى كند كه گويى نزديك ترين رابطه را با او دارد.

و از سوى سوم، هر چه در قيافه و چهره او بيش تر دقت مى كنند شباهت او را با برادرشان يوسف بيش تر مى بينند، اما در عين حال نمى توانند باور كنند كه يوسف بر مسند عزيز مصر تكيه زده است، او كجا و اين جا كجا؟! لذا با لحنى آميخته با ترديد «گفتند: آيا تو خود يوسف نيستى؟»؛ «قالُوا أَ إِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ»، در اين جا لحظات فوق العاده حساس بر برادرها گذشت، درست نمى دانند كه عزيز مصر در پاسخ سؤال آن ها چه مى گويد! آيا براستى پرده را كنار مى زند و خود را معرفى مى كند. يا آن ها را ديوانگان خطاب خواهد كرد كه مطلب مضحكى را عنوان كرده اند.

لحظه ها با سرعت مى گذشت و انتظارى طاقت فرسا بر قلب برادران سنگينى مى كرد، ولى يوسف نگذارد اين زمان، زياد طولانى شود بناگاه پرده از چهره حقيقت برداشت، «گفت: آرى منم يوسف! و اين برادرم بنيامين است!»؛ «قالَ أَنَا يُوسُفُ وَ هذا أَخِي».

ولى براى اين كه شكر نعمت خدا را كه اين همه موهبت به او ارزانى داشته به جا آورده باشد و ضمنا درس بزرگى به برادران بدهد اضافه كرد «خداوند بر ما منت گذارده هر كس تقوا پيشه كند و شكيبايى داشته باشد، خداوند پاداش او را خواهد داد، چرا كه خدا اجر نيكوكاران را ضايع نمى كند»؛ «قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا

ص: 370

يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»، هيچ كس نمى داند در اين لحظات حساس چه گذشت و اين برادرها بعد از دهها سال كه يكديگر را شناختند چه شور و غوغايى بر پا ساختند چگونه يكديگر را در آغوش فشردند، و چگونه اشك هاى شادى فرو ريختند، ولى با اين حال برادران كه خود را سخت شرمنده مى بينند نمى توانند درست به صورت يوسف نگاه كنند، آن ها در انتظار اين هستند كه ببينند آيا گناه بزرگشان قابل عفو و اغماض و بخشش است يا نه، لذا رو به سوى برادر كردند و گفتند:

«به خدا سوگند خداوند تو را بر ما مقدم داشته است» و از نظر علم و حلم و عقل و حكومت، فضيلت بخشيده؛ «قالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنا»(1)؛

«هر چند ما خطاكار و گنه كار بوديم»؛ «وَ إِنْ كُنَّا لَخاطِئِينَ»(2).

اما يوسف كه حاضر نبود اين حال شرمندگى برادران مخصوصا به هنگام پيروزيش ادامه يابد، و يا اين كه احتمالا اين معنى به ذهنشان خطور كند كه ممكن است يوسف در اين جا در مقام انتقام جويى بر آيد، بلافاصله با اين جمله به آن ها امنيت و آرامش خاطر داد «و گفت: امروز هيچ گونه سرزنش و توبيخى بر شما نخواهد بود»؛ «قالَ لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ»(3).

ص: 371

فكرتان آسوده، و وجدانتان راحت باشد، و غم و اندوهى از گذشته به خود راه ندهيد، سپس براى اين كه به آن ها خاطرنشان كند كه نه تنها حق او بخشوده شده است، بلكه حق الهى نيز در اين زمينه با اين ندامت و پشيمانى قابل بخشش است، «افزود: خداوند نيز شما را مى بخشد، چرا كه او ارحم الراحمين است»؛ «يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ».و اين دليل بر نهايت بزرگوارى يوسف است كه نه تنها از حق خود گذشت و حتى حاضر نشد كم ترين توبيخ و سرزنش- تا چه رسد به مجازات- در حق برادران روا دارد، بلكه از نظر حق اللَّه نيز به آن ها اطمينان داد كه خداوند غفور و بخشنده است، و حتى براى اثبات اين سخن با اين جمله استدلال كرد كه او ارحم الراحمين است.

در اين جا غم و اندوه ديگرى بر دل برادران سنگينى مى كرد و آن اين كه پدر بر اثر فراق فرزندانش نابينا شده و ادامه اين حالت، رنجى است جانكاه براى همه خانواده، به علاوه دليل و شاهد مستمرى است بر جنايت آن ها، يوسف براى حل اين مشكل بزرگ نيز چنين گفت:

«اين پيراهن مرا ببريد و بر صورت پدرم بيفكنيد تا بينا شود»؛ «اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هذا فَأَلْقُوهُ عَلى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيراً».

«و سپس با تمام خانواده به سوى من بيائيد»؛ «وَ أْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ».

ص: 372

مى فهمند من غلام نبوده ام، من از خاندان نبوت و از فرزندان ابراهيم خليل هستم و اين مايه افتخار و مباهات من است!.(1)

گرفت و در جريان فتح مكه بر دشمنان خون خوار، يعنى سران شرك و بت پرستى پيروز شد، بنا به گفته ابن عباس به كنار خانه كعبه آمد و دستگيره در خانه را گرفت در حالى كه مخالفان به كعبه پناه برده بودند و در انتظار اين بودند كه پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله ) در باره آن ها چه دستورى صادر مى كند؟

در اين جا پيامبر(صلی الله علیه وآله ) فرمود:

«الحمد للَّه الذى صدق وعده و نصر عبده و هزم الاحزاب وحده»؛ شكر خداى را كه وعده اش تحقق يافت و بنده اش را پيروز كرد و احزاب و گروه هاى دشمن را منهزم ساخت" سپس رو به مردم كرد و فرمود:

«ما ذا تظنون يا معشر قريش قالوا خيرا، اخ كريم، و ابن اخ كريم و قد قدرت! قال و انا اقول كما قال اخى يوسف لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ»؛! چه گمان مى بريد اى جمعيت قريش كه در باره شما فرمان بدهم؟ آن ها در پاسخ گفتند ما از تو جز خير و نيكى انتظار نداريم، تو برادر بزرگوار و بخشنده و فرزند برادر بزرگوار ما هستى، و الان قدرت در دست تو است. پيامبر فرمود:

و من در باره شما همان مى گويم كه برادرم يوسف در باره برادرانش به هنگام پيروزى گفت: «لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ»؛ امروز روز سرزنش و ملامت و توبيخ نيست! عمر مى گويد در اين موقع عرق شرم از صورت من جارى شد، چرا كه من به هنگام ورود در مكه به آن ها گفتم امروز روزى است كه از شما انتقام خواهيم گرفت، هنگامى كه پيامبر(صلی الله علیه وآله ) اين جمله را فرمود من از گفتار خود شرمنده شدم (1).

در روايات اسلامى نيز كرارا مى خوانيم كه: «زكات پيروزى، عفو و بخشش است.»

ص: 375

امام على(علیه السلام) مى فرمايد:

«اذا قدرت على عدوك فاجعل العفو عنه شكرا للقدرة عليه؛ هنگامى كه بر دشمنت پيروز شدى، عفو را شكرانه پيروزيت قرار ده.»(1)

«وَ لَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ * قالُوا تَاللَّهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلالِكَ الْقَدِيمِ * فَلَمَّا أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ أَلْقاهُ عَلى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ * قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ * قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ»؛(2)

«هنگامى كه كاروان (از سرزمين مصر) جدا شد پدرشان (يعقوب) گفت من بوى يوسف را احساس مى كنم اگر مرا به نادانى و كم عقلى نسبت ندهيد! گفتند: به خدا تو در همان گمراهى سابقت هستى! اما هنگامى كه بشارت دهنده آمد، آن (پيراهن) را بر صورت او افكند ناگهان بينا شد، گفت آيا به شما نگفتم من از خدا چيزهايى سراغ دارم كه شما نمى دانيد؟!! گفتند پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه كه ما خطاكار بوديم. گفت به زودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى طلبم كه او غفور و رحيم است.»

در خانه يعقوب پير، گرد و غبار اندوه غم و ماتم بر چهره همه نشسته بود خانواده اى افسرده، عزادار، و پراندوه، لحظات دردناكى را مى گذراند.

«اما همزمان با حركت كاروان از مصر، ناگهان در خانه يعقوب، حادثه اى رخ داد كه همه را در بهت و تعجب فرو برد، يعقوب تكانى خورد و با اطمينان و اميد كامل صدا زد اگر زبان به بدگويى نگشائيد و مرا به سفاهت و نادانى و دروغ نسبت ندهيد به شما مى گويم من بوى يوسف عزيزم را مى شنوم» من احساس مى كنم دوران غم و محنت به زودى به سر مى آيد، و زمان وصال و پيروزى فرا مى رسد، خاندان يعقوب لباس عزا و ماتم از تن بيرون مى كنند و در جامه شادى و سرور فرو خواهند رفت، اما گمان نمى كنم شما اين سخنان را باور كنيد؛ «وَ لَمَّا فَصَلَتِ الْعِيرُ قالَ أَبُوهُمْ إِنِّي لَأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ»(1).

از جملۀ «فصلت» استفاده مى شود كه اين احساس براى يعقوب به مجرد حركت كاروان از مصر دست داد.اطرافيان يعقوب كه قاعدتا نوه ها و همسران فرزندان او و مانند آنان بودند با كمال تعجب و گستاخى رو به سوى او كردند و با قاطعيت «گفتند: به خدا سوگند تو در همان گمراهى قديمت هستى!»؛ «قالُوا تَاللَّهِ إِنَّكَ لَفِي ضَلالِكَ الْقَدِيمِ».

چه گمراهى از اين بالاتر كه ساليان دراز از مرگ يوسف مى گذرد، تو هنوز فكر مى كنى او زنده است و تازه مى گويى من بوى يوسفم را از مصر مى شنوم؟

مصر كجا شام و كنعان كجا؟! آيا اين دليل بر آن نيست كه تو همواره در عالم

ص: 377

خيالات غوطه ورى، و پندارهايت را واقعيت مى پندارى، اين چه حرف عجيبى است كه مى گويى؟! اما اين گمراهى تازگى ندارد، قبلا هم به فرزندانت گفتى برويد به مصر و از يوسفم جستجو كنيد!.

و از اين جا روشن مى شود كه منظور از ضلالت، گمراهى در عقيده نبوده، بلكه گمراهى در تشخيص مسائل مربوط به يوسف بوده است:، ولى به هر حال اين تعبيرات نشان مى دهد كه آن ها با اين پيامبر بزرگ و پير سال خورده و روشن ضمير با چه خشونت و جسارتى رفتار مى كردند، يك جا گفتند: پدرمان در ضلال مبين است، و اين جا گفتند تو در ضلال قديميت ميباشى.

آن ها از صفاى دل و روشنايى باطن پير كنعان بى خبر بودند، و قلب او را هم چون دل خود تاريك مى شمردند، و فكر نمى كردند حوادث آينده از نقاط دور و نزديك در آئينه قلبش منعكس مى شود.

شبها و روزهاى متعددى سپرى شد و يعقوب هم چنان در انتظار بسر مى برد، انتظارى جانسوز كه در عمق آن شادى و سرور، و آرامش و اطمينان موج مى زد در حالى كه اطرافيان او در برابر اين گونه مسائل بى تفاوت بودند، و اصولا ماجراى يوسف را براى هميشه پايان يافته مى دانستند. بعد از چندين شبانه روز كه معلوم نيست بر يعقوب چه اندازه گذشت، يك روز صدا بلند شد بيائيد كه كاروان كنعان از مصر آمده است، فرزندان يعقوب بر خلاف گذشته شاد و خندان وارد شهر شدند، و با سرعت به سراغ خانه پدر رفتند و قبل از همه «بشير» (همان بشارت دهنده وصال و حامل پيراهن يوسف) نزد يعقوب پير آمد و پيراهن را بر صورت او افكند، يعقوب كه چشمان بى فروغش توانايى ديدن پيراهن را نداشت، همين اندازه احساس كرد كه

ص: 378

بوى آشنايى از آن به مشام جانش مى رسد، در يك لحظه طلايى پر سرور، احساس كرد تمام ذرات وجودش روشن شده است، آسمان و زمين مى خندند؛ نسيم رحمت مى وزد، گرد و غبار اندوه را در هم مى پيچيد و با خود مى برد، در و ديوار گويا فرياد شادى مى كشند و يعقوب نيز با آن ها تبسم مى كند، هيجان عجيبى سر تا پاى پير مرد را فرا گرفته است، ناگهان احساس كرد، چشمش روشن شد، همه جا را مى بيند و دنيا با زيبائي هايش بار ديگر در برابر چشم او قرار گرفته اند چنان كه قرآن مى گويد: «هنگامى كه بشارت دهنده آمد آن (پيراهن) را بر صورت او افكند ناگهان بينا شد!»؛ «فَلَمَّا أَنْ جاءَ الْبَشِيرُ أَلْقاهُ عَلى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً».

برادران و اطرافيان، اشك شوق و شادى ريختند، و يعقوب با لحن قاطعى به آن ها «گفت نگفتم من از خدا چيزهايى سراغ دارم كه شما نمى دانيد؟!»؛ «قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ».

اين معجزه شگفت انگيز برادران را سخت در فكر فرو برد، لحظه اى به گذشته تاريك خود انديشيدند، گذشته اى مملو از خطا و گناه و اشتباه و تنگ چشمى ها، اما چه خوب است كه انسان هنگامى كه به اشتباه خود پى برد فورا به فكر اصلاح و جبران بيفتد، همان گونه كه فرزندان يعقوب افتادند دست به دامن پدر زدند و «گفتند پدرجان از خدا بخواه كه گناهان و خطاهاى ما را ببخشد»؛ «قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا».

«چرا كه ما گناه كار و خطاكار بوديم»؛ «إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ».

پير مرد بزرگوار كه روحى هم چون اقيانوس وسيع و پرظرفيت داشت بى آن كه آن ها را ملامت و سرزنش كند «به آن ها وعده داد كه من به زودى براى شما از پروردگارم مغفرت مى طلبم»؛ «قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي».

ص: 379

و اميدوارم او توبه شما را بپذيرد و از گناهانتان صرف نظر كند؛ «چرا كه او غفور و رحيم است»؛ «إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ».

عظمت روح او سبب شده باشد كه احساسى را كه از حمل پيراهن يوسف بر برادران دست داده بود از آن فاصله دور در مغز خود جذب كند.

البته اين امر نيز كاملا امكان دارد كه اين مسأله مربوط به وسعت دائره علم پيامبران بوده باشد.

در بعضى از روايات نيز اشاره جالبى به مسأله انتقال فكر شده است و آن اين كه كسى از امام باقر(علیه السلام) پرسيد گاهى اندوهناك مى شوم بى آنكه مصيبتى به من رسيده باشد يا حادثه ناگوارى اتفاق بيفتد، آن چنان كه خانواده و دوستانم در چهره من مشاهده مى كنند، فرمود: آرى خداوند مؤمنان را از طينت واحد بهشتى آفريده و از روحش در آن ها دميده لذا مؤمنان برادر يكديگرند هنگامى كه در يكى از شهرها به يكى از اين برادران مصيبتى برسد در بقيه تأثير مى گذارد(1).

از بعضى از روايات نيز استفاده مى شود كه اين پيراهن يك پيراهن معمولى نبوده يك پيراهن بهشتى بوده كه از ابراهيم خليل در خاندان يعقوب به يادگار مانده بود و كسى كه هم چون يعقوب شامه بهشتى داشت، بوى اين پيراهن بهشتى را از دور احساس مى كرد(2).

چگونه مى شود اين پيامبر بزرگ از آن همه راه كه بعضى هشتاد فرسخ و بعضى ده روز راه نوشته اند، بوى پيراهن يوسف را بشنود اما در بيخ گوش خودش در سرزمين كنعان به هنگامى كه او را در چاه انداخته بودند، از حوادثى كه مى گذرد، آگاه نشود.

پاسخ اين سؤال با توجه به آن چه قبلا در زمينه علم غيب و حدود علم پيامبر و امامان گفته ايم، چندان پيچيده نيست، چرا كه علم آن ها نسبت به امور غيبى متكى به علم و اراده پروردگار است، و آن جا كه خدا بخواهد آن ها مى دانند هر چند مربوط به نزديك ترين نقاط جهان باشد.

آن ها را از اين نظر مى توان به مسافرانى تشبيه كرد كه در يك شب تاريك و ظلمانى از بيابانى كه ابرها آسمان آن را فرا گرفته است مى گذرند، لحظه اى برق در آسمان مى زند و تا اعماق بيابان را روشن مى سازد، و همه چيز در برابر چشم اين مسافران روشن مى شود، اما لحظه ى ديگر خاموش مى شود و تاريكى همه جا را فرا مى گيرد به طورى كه هيچ چيز به چشم نمى خورد.

شايد حديثى كه از امام صادق(علیه السلام) در مورد علم امام نقل شده نيز اشاره به همين معنى باشد آن جا كه مى فرمايد:

«جعل اللَّه بينه و بين الامام عمودا من نور ينظر اللَّه به الى الامام و ينظر الامام به اليه فاذا اراد علم شى ء نظر فى ذلك النور فعرفه؛ خداوند در ميان خودش و امام و پيشواى خلق، ستونى از نور قرار داده كه خداوند از اين طريق به امام مى نگرد و امام نيز از اين طريق به پروردگارش، و هنگامى كه بخواهد چيزى را بداند در آن ستون نور نظر مى افكند و از آن آگاه مى شود.»(1)

ص: 382

و با توجه به اين واقعيت جاى تعجب نيست كه روزى بنا به مشيت الهى براى آزمودن يعقوب از حوادث كنعان كه در نزديكيش مى گذرد بى خبر باشد، و روز ديگر كه دوران محنت و آزمون به پايان مى رسد، از مصر بوى پيراهنش را احساس كند.

ممكن است اين تفاوت به خاطر آن باشد كه يوسف از امكان آمرزش و اين كه اين گناه قابل بخشش است سخن مى گفت، ولى يعقوب از فعليت آن و اين كه چه بايد كرد كه اين آمرزش تحقق يابد، بحث مى كرد (دقت كنيد).

آرى در اين تاريخ و سرگذشت اين درس بزرگ توحيد و خداشناسى نهفته شده است كه هيچ چيز در برابر اراده خدا مشكل و پيچيده نيست.

«فَلَمَّا دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ آوى إِلَيْهِ أَبَوَيْهِ وَ قالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ * وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً وَ قالَ يا أَبَتِ هذا تأويل رُءْيايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا وَ قَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ وَ جاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطانُ بَيْنِي وَ بَيْنَ إِخْوَتِي إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِما يَشاءُ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ * رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تأويل الْأَحادِيثِ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ»؛(1) «هنگامى كه بر يوسف وارد شدند او پدر و مادر خود را در آغوش گرفت و گفت همگى داخل مصر شويد كه انشاء اللَّه در امن و امان خواهيد بود. و پدر و مادر خود را بر تخت نشاند و همگى به خاطر او به سجده افتادند و گفت پدر! اين تحقق خوابى است كه قبلا ديدم خداوند آن را به حقيقت پيوست، و او به من نيكى كرد هنگامى كه مرا از زندان خارج ساخت و شما را از آن بيابان (به اين جا) آورد و بعد از آن كه شيطان ميان من و برادرانم فساد كرد، پروردگار من نسبت به آن چه مى خواهد (و شايسته مى داند) صاحب لطف است چرا كه او دانا و حكيم است. پروردگارا! بخش (عظيمى) از حكومت به من بخشيدى و مرا از علم تعبير خواب ها آگاه ساختى، تويى آفريننده آسمان ها و زمين، و تو سرپرست من در دنيا و آخرت هستى،مرا مسلمان بميران. و به صالحان ملحق فرما!»

ص: 385

چيزى به چيز ديگر است، و انضمام كردن يوسف، پدر و مادرش را به خود، كنايه از در آغوش گرفتن آن ها است.

سرانجام شيرين ترين لحظه زندگى يعقوب، تحقق يافت و در اين ديدار و وصال كه بعد از سال ها فراق، دست داده، بود لحظاتى بر يعقوب و يوسف گذشت كه جز خدا هيچ كس نمى داند آن دو چه احساساتى در اين لحظات شيرين داشتند، چه اشك هاى شوق ريختند و چه ناله هاى عاشقانه سردادند.

سپس يوسف" به همگى گفت در سرزمين مصر قدم بگذاريد كه به خواست خدا همه، در امنيت كامل خواهيد بود «كه مصر در حكومت يوسف امن و امان شده بود»؛ «وَ قالَ ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ».

و از اين جمله استفاده مى شود كه يوسف به استقبال پدر و مادر تا بيرون دروازه شهر آمده بود، و شايد از جملۀ «دَخَلُوا عَلى يُوسُفَ» كه مربوط به بيرون دروازه است استفاده شود كه دستور داده بود در آن جا خيمه ها بر پا كنند و از پدر و مادر و برادران پذيرايى مقدماتى به عمل آورند.

هنگامى كه وارد بارگاه يوسف شدند، «او پدر و مادرش را بر تخت نشاند»؛ «وَ رَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ».

عظمت اين نعمت الهى و عمق اين موهبت و لطف پروردگار، آن چنان برادران و پدر و مادر را تحت تأثير قرار داد كه «همگى در برابر او به سجده افتادند»؛ «وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً».

در اين هنگام يوسف، رو به سوى پدر كرد «و عرض كرد پدرجان! اين همان

ص: 387

تأويل خوابى است كه از قبل در آن هنگام كه كودك خردسالى بيش نبودم ديدم»؛ «وَ قالَ يا أَبَتِ هذا تأويل رُءْيايَ مِنْ قَبْلُ».

مگر نه اين است كه در خواب ديده بودم خورشيد و ماه، و يازده ستاره در برابر من سجده كردند.

ببين همان گونه كه تو پيش بينى مى كردى «خداوند اين خواب را به واقعيت مبدل ساخت»؛ «قَدْ جَعَلَها رَبِّي حَقًّا».

«و پروردگار به من لطف و نيكى كرد، آن زمانى كه مرا از زندان خارج ساخت»؛ «وَ قَدْ أَحْسَنَ بِي إِذْ أَخْرَجَنِي مِنَ السِّجْنِ».

جالب اين كه درباره مشكلات زندگى خود فقط سخن از زندان مصر مى گويد، اما به خاطر برادران، سخنى از چاه كنعان نگفت! سپس اضافه كرد «خداوند چقدر به من لطف كرد كه شما را از آن بيابان كنعان به اين جا آورد بعد از آن كه شيطان در ميان من و برادرانم فسادانگيزى نمود»؛ «وَ جاءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّيْطانُ بَيْنِي وَ بَيْنَ إِخْوَتِي».

باز در اين جا نمونه ديگرى از سعه صدر و بزرگوارى خود را نشان مى دهد و بى آنكه بگويد مقصر چه كسى بوده، تنها به صورت سربسته مى گويد: شيطان در اين كار دخالت كرد و عامل فساد شد، چرا كه او نمى خواهداز گذشته خطاهاى برادران شكايت كند.

تعبير از سرزمين كنعان به «بيابان" (بدو) نيز جالب است و روشنگر تفاوت تمدن مصر نسبت به كنعان مى باشد.

سرانجام مى گويد همه اين مواهب از ناحيه خدا است، «چرا كه پروردگارم كانون

ص: 388

لطف است و هر چيز را بخواهد لطف مى كند» كارهاى بندگانش را تدبير و مشكلاتشان را سهل و آسان مى سازد؛ «إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِما يَشاءُ».

او مى داند چه كسانى نيازمندند، و نيز چه كسانى شايسته اند، «چرا كه او عليم و حكيم است»؛ «إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ».

سپس رو به درگاه مالك الملك حقيقى و، ولى نعمت هميشگى نموده، به عنوان شكر و تقاضا مى گويد: «پروردگارا! بخشى از يك حكومت وسيع به من مرحمت فرمودى»؛ «رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ».

«و از علم تعبير خواب به من آموختى»؛ «وَ عَلَّمْتَنِي مِنْ تأويل الْأَحادِيثِ» و همين علم ظاهرا ساده چه دگرگونى در زندگانى من و جمع كثيرى از بندگانت ايجاد كرد، و چه پر بركت است علم! «تويى كه آسمان ها و زمين را ابداع و ايجاد فرمودى»؛ «فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ».

و به همين دليل، همه چيز در برابر قدرت تو خاضع و تسليم است.

پروردگارا! «تو، ولى و ناصر و مدبر و حافظ من در دنيا و آخرتى»؛ «أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ».

«مرا مسلمان و تسليم در برابر فرمانت از اين جهان ببر»؛ «تَوَفَّنِي مُسْلِماً»؛ «و مرا به صالحان ملحق كن»؛ «وَ أَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ».

يعنى من دوام ملك و بقاء حكومت و زندگى ماديم را از تو تقاضا نمى كنم كه اين ها همه فانى اند و فقط دورنماى دل انگيزى دارند، بلكه از تو اين مى خواهم كه عاقبت و پايان كارم به خير باشد، و با ايمان و تسليم در راه تو، و براى تو جان دهم، و در صف صالحان و شايستگان و دوستان با اخلاصت قرار گيرم، مهم براى من اين ها است.

ص: 389

بعضى ديگر از مفسران بزرگ گفته اند سجود يعقوب و برادران و مادرشان براى خدا بوده، اما يوسف هم چون خانه كعبه، قبله بوده است، و لذا در تعبيرات عرب گاهى گفته مى شود «فلان صلى للقبله؛ فلان كس به سوى قبله نماز خواند.»(1)

ولى معنى اول نزديك تر به نظر مى رسد، بخصوص اين كه در روايات متعددى كه از ائمه اهل بيت(علیهم السلام) نقلشده مى خوانيم: «كان سجودهم للَّه؛ سجود آن ها به عنوان عبادت براى پروردگار بوده است.»(2)

در بعضى از ديگر از احاديث مى خوانيم: «كان طاعة للَّه و تحية ليوسف؛ به عنوان اطاعت پروردگار و تحيت و احترام به يوسف بوده است.»(3)

همان گونه كه در داستان آدم نيز، سجده براى آن خداوند بزرگى بوده است كه چنين خلقت بديعى را آفريده كه در عين عبادت خدا بودن، دليلى است بر احترام و عظمت مقام آدم! اين درست به آن مي ماند كه شخصى كار بسيار مهم و شايسته اى انجام دهد و ما به خاطر آن براى خدايى كه چنين بنده اى را آفريده است سجده كنيم كه هم سجده براى خدا است و هم براى احترام اين شخص.

از اين وسوسه ها به تنهايى كارى ساخته نيست، تصميم گيرنده نهايى خود انسان است، بلكه او است كه درهاى قلب خود را به روى شيطان مى گشايد و اجازه ورود به او مى دهد، بنا بر اين از آيه فوق، هيچ گونه مطلبى كه بر خلاف اصل آزادى اراده باشد استفاده نمى شود.

منتها يوسف با آن بزرگوارى و بلندى فكر و سعه صدر نمى خواست برادران را كه خود به اندازه كافى شرمنده بودند، در اين ماجرا شرمنده تر كند، و لذا اشاره اى به تصميم گيرنده نهايى نكرد و تنها پاى وسوسه هاى شيطان را كه عامل درجه دوم بود به ميان كشيد.

گفتند: «فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»؛(1) «فرزندان! بكوشيد كه به هنگام از دنيا رفتن با ايمان و تسليم در برابر فرمان خدا باشيد.»

بسيارى از مفسران نيز همين معنى را برگزيده اند.

يوسف از پدر تقاضا كرد كه از اين امر صرف نظر كند، ولى يعقوب او را سوگند داد كه شرح دهد.

يوسف گوش هاى از ماجرا را براى پدر بيان كرد تا آن جا كه گفت برادران مرا گرفتند و بر سر چاه نشاندند و به من فرمان دادند، پيراهنت را بيرون بياور من به آن ها گفتم شما را به احترام پدرم يعقوب سوگند مى دهم كه پيراهن از تن من بيرون نياوريد و مرا برهنه نسازيد، يكى از آن ها كاردى كه با خود داشت بركشيد و فرياد زد پيراهنت را بكن!... با شنيدن اين جمله، يعقوب طاقت نياورد، صيحه اى زد و بيهوش شد و هنگامى كه به هوش آمد از فرزند خواست كه سخن خود را ادامه دهد اما يوسف گفت تو را به خداى ابراهيم و اسماعيل و اسحاق، سوگند كه مرا از اين كار معاف دارى، يعقوب كه اين جمله را شنيد صرف نظر كرد.(1)

و اين نشان مى دهد كه يوسف به هيچ وجه علاقه نداشت، گذشته تلخ را در خاطر خود يا پدرش تجديد كند، هر چند حس كنجكاوى يعقوب را آرام نمى گذاشت.(2)

آن چه لازم به ذکر است این ست که این غفلت های محدود از انبیاء، چیزی جز ترک اولی نیست.

والحمد لله رب العالمین.

ص: 395

ص: 396

تصویر

ص: 398

تصویر

ص: 399