اينگونه هدف گيرى در فرهنگ اسلامى،در بادى امر،چيز تازه و منحصر به فردى نمى نمايد.زيرا چنين آرزو و تمنائى را بسيارى از متفكرين اسلامى در دورانهاى گذشته و حال داشته و دارند؛ولى آنچه علامه عسكرى را از ديگران ممتاز و بلكه ويژگى خاص مى بخشد اين است كه،ايشان به دنبال اصلاح جزئى و مقطعى نيست تا نظرى را با نظرى و فكرى را با فكرى ديگر سنجيده و بررسى كند،و نيز،شيوه نقد و بررسى اش را براى قانع كردن ديگران پيرامون قضيه اى محدود به كار نمى گيرد.او در پى دست يابى به مبدأ و منشأ اصلى تحريف و انحراف در اسلام و ميراث اسلامى است تا پس از شناخت،آنگونه كه بايد به معالجه اش برخيزد؛و چون تحريف و انحراف را همراه و به صورت قضيه اى واحد مى بيند رسيدن به اسلام ناب و اصيل را هم بدون بحث و بررسى همه جانبه و شامل و جامع الأطراف بعيد و ناشدنى مى داند؛بدين خاطر،در همه جوانب و شاخه هاى اسلام به بحث و به بررسى مى نشيند و از پيش فرضهاى خود ساخته و پيش داوريهاى معمول اجتناب مى كند، بگونه اى كه با همه نصوص تاريخى مانند روايات،احاديث،رويدادها و غير آن كه به دست ما رسيده برخوردى نقادانه دارد،و همه را موضوعاتى قابل بررسى مى داند،و هيچ يك را غير قابل نقض و ايراد نمى داند.ايشان بحث و بررسى علمى صرف و سالم در پرتو قرآن كريم و سنت قطعى و موثق را تنها راه درمان و تشخيص سره از ناسره و در نتيجه شناخت حد و مرز اصالت از انحراف مى شناسد.

علامه عسكرى خود،همه يافته هاى علمى و تأليفات مشهور و پرآوازه اش را بر اين روش بنيان نهاده و به رشته تحرير در آورده است.تأليفاتى كه در عرصه هاى گوناگون علمى است ولى در هدف اصلى و اساسى همديگر را يافته و در راه تحقق آن هدف سير مى كنند.

بدين خاطر است كه اگر علامه عسكرى را تاريخ نگار يا پژوهشگر تاريخ بناميم سخن دقيق و درستى نگفته ايم؛با آنكه اين عنوانى است كه در اذهان بسيارى از خوانندگان-پس از پيدايش كتاب او به نام عبد اللّه بن سبا از حدود چهل سال پيش تاكنون-رسوخ كرده و جايگزين شده است.

آرى،آقاى عسكرى مورخ نيست،او صاحب برنامه جامع و فراگيرى است كه شاخه ها

ص: 3

و فروع آن،همه جوانب ميراث اسلامى را دربرمى گيرد .او جوينده و كاوشگر انحراف و حدود آن است؛در هر جا كه باشد،تا از اين راه،اسلام اصيل و ناب را شناسائى و اثبات نمايد.

شايد اين آن چيزى باشد كه از همين كتاب:"عقايد اسلام در قرآن كريم"با اندكى دقت به دست آيد،كتابى كه جلد اول آن در حدود 500 صفحه به زبان عربى انتشار يافته است.

اين كتاب،عقايد ناب و خالص اسلام را از زلال گوارا و مصفّاى قرآن كريم عرضه مى دارد.چنانكه آقاى عسكرى خود اين حقيقت را در مقدمه كتاب آورده و مى گويد:

من ديدم قرآن كريم عقايد اسلام را با روانى هر چه تمامتر بيان مى كند،بگونه اى كه هر عاقل عرب زبانى كه به سن رشد رسيده باشد آن را به خوبى فهميده و درك مى كند.علامه عسكرى در اين كتاب با ملايمت به دانشمندان اعتراض كرده و مى گويد:

اين پيچيدگى و گره كور و جنددستگى در عقايد اسلام،ناشى از آن است كه علما در تفسير قرآن به فلسفه فيلسوفان و عرفان صوفيان و كلام متكلمان و روايات اسرائيلى،و ديگر روايات بررسى نشده منسوب به رسول خدا،اعتماد نموده،و آيات قرآن كريم را با آنها تأويل و توجيه كرده اند؛و با اين كار از عقايد اسلام طلسم و معما و چيستان هائى ساخته اند كه تنها دانايان به روش علمى علما در فنون بلاغت و منطق و كلام و فلسفه آنها را مى فهمند،و همين كار به تفرقه مسلمين به گروههاى معتزله و اشاعره و مرجئه و...انجاميد.

پس،اين كتاب با ويژگيهايى كه برشمرديم،به يقين كتابى بسيار شايسته است كه مى تواند از بهترين كتب درسى دوره هاى علوم اسلامى باشد.

خواننده در اين كتاب در مى يابد كه استاد ما-علامه عسكرى-پيوستگى و انسجام خاصى را در عرضه عقايد در آن به كار برده است؛به گونه اى كه بحث پيشين زير بناى بحث آينده و راه وصول و درك آن مى باشد و خواننده را قادر مى سازد عقايد اسلام را با پيوستگى دقيق علمى فرا بگيرد.چنانكه به زودى در مى يابد مقدمات لازم را براى درك مباحث آينده پشت سر گذارده است.

در اين كتاب-همچون ديگر كتب مؤلف-روى اصطلاحات لغوى تكيه خاصى شده

ص: 4

است.ايشان ابتدا خواننده را با تعاريف لغات مصطلح از كتابهاى لغت معتبر آشنا مى سازد و سپس به توضيح و شرح هر يك از لغات و كلمات مورد بحث و مواد اصلى آنها در اصطلاح اسلامى و لغوى مى پردازد تا جهات و اسباب اختلاف در هر يك از دو اصطلاح اسلامى و لغوى را آشكار سازد،و همه اين زحمات و تلاشها را از آن رو متحمل مى شود كه زمينه بحث را آماده و امكان استنتاج و بهره گيرى صحيح و اساسى را فراهم نمايد.

بدين خاطر،خواننده با مطالعه كتاب احساس مى كند عقايد اسلام را بگونه اى كامل و فراگير با شيوه اى علمى و جديد و روشن،به دور از پيچيدگى و ابهام،دريافته است؛و با مطالعه آن خود را از مراجعه به ديگر كتب اعتقادى بى نياز مى بيند،و اين چيزى است كه به ندرت در كتابهاى ديگر يافت مى شود،به ويژه در دوره هاى اعتقادى كه به پيچيدگى و ابهام و تكرار در سطوح علمى اسلامى مشهور شده اند.

همچنين خواننده،با درك همه جانبه عقايد اسلام در اين كتاب،خود را در مقابل تلاش جديدى براى فهم قرآن و روش تازه اى از تفسير آن مى بيند،و اين همه مرهون شيوه و اسلوب ويژه اى است كه علامه عسكرى در برخورد با آيات قرآنى به كار گرفته است.

كتاب علامه سيد مرتضى عسكرى جايگاه ويژه اى را در تحقيقات قرآنى و عقيدتى به خود اختصاص داده است.ايشان با اين كتاب،گام بلندى در اجراى برنامه هاى اصيل اسلامى خود برداشته اند.

ص: 5

پاداش عمل ميراث آيندگان.

شفاعت،پاداش برخى اعمال است.

حبط عمل،كيفر برخى رفتارهاست.

جن و انس در برخوردارى از پاداش عمل برابرند.

3-اسماء و صفات"ربّ العالمين":

الف-معناى اسم.

ب-رحمان.

ج-رحيم.

د-ذو العرش و ربّ العرش.

4-معناى:"و للّه الأسماء الحسنى".

الف-اللّه.

ب-كرسى.

5-مشيّت اللّه"ربّ العالمين".

الف-معناى مشيت.

ب-رزق و روزى.

ج-هدايت و راهنمائى.

د-رحمت و عذاب.

6-بداء يا محو و اثبات:"يمحو اللّه ما يشاء و يثبت":

الف-معناى بداء.

ب-بداء در اصطلاح علماى عقايد.

ج-بداء در قرآن كريم.

د-بداء در روايات مكتب خلفا.

ه-بداء در روايات مكتب اهل بيت عليهم السّلام.

7-جبر و تفويض و اختيار و معناى آنها.

ص: 7

8-قضا و قدر:

الف-معناى قضا و قدر.

ب-روايات امامان اهل بيت عليهم السّلام درباره قضا و قدر.

ج-پرسش و پاسخ.

ص: 8

ص: 9

ص: 11

در اين بحث با مراجعه به قرآن كريم و روايات اسلامى،تنها به امورى مى پردازيم كه موضوع"نسخ"در دوره پيامبران صاحب شريعت را براى ما روشن نمايد.بدين خاطر،از پيامبرانى مانند:هود و صالح و شعيب كه امت هاشان از ميان رفته اند ياد نمى كنيم؛بلكه بحث و بررسى ما ويژه پيامبرانى است كه شريعت آنان بعد از خودشان باقى مانده است، مانند:آدم و نوح و ابراهيم و موسى و عيسى و محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم،كه به ترتيب زمان پى مى گيريم.

در روايات صحيح آمده است كه:

جبرئيل آدم عليه السّلام را به حج برد و انجام مناسك را به وى آموخت.و در برخى آمده است:

پاره ابرى بر جايگاه بيت اللّه سايه افكند،جبرئيل هفت بار آدم عليه السّلام را پيرامون آن طواف داد،سپس او را به صفا و مروه برد و هفت بار بين آن دو سعى[ رفت و آمد]كرد،پس از آن در نهم ذى الحجّة او را به عرفات برد.آدم عليه السّلام در عصر عرفه به سوى خدا تضرع نمود و خداوند توبه اش را پذيرفت.بعد از آن در شب دهم او را به مشعر برد و او در آنجا تا صبح به مناجات با خدا پرداخت.روز دهم او را به منا برد و در آنجا به علامت قبولى توبه،سرش را تراشيد.سپس دوباره به مكه اش بازگردانيد و هفت بار پيرامون خانه طوافش داد.پس از آن براى خدا نماز خواند و بعد از نماز به"صفا و مروه"رفت و هفت بار سعى كرد.خداوند پس از قبول توبه آدم و حوا،دوباره آنان را به هم رسانيد و آدم عليه السّلام را به پيامبرى خويش برگزيد. (1)

نسر"دست برنداريد. (1)..

از داستان نوح عليه السّلام در قرآن كريم آنچه به بحث ما تعلق دارد،اين سخن خداى متعال در سوره شورى است كه فرموده است:

شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ...

همان آيينى را فراروى شما قرار داد كه به نوح فرمان داده بود،و آنچه بر تو وحى كرديم و به ابراهيم و موسى و عيسى فرموديم،اين بود كه:دين را برپا داريد و در آن تفرقه ايجاد نكنيد (2)...

2-وصيّت:وصيت كردن انسان به ديگرى يعنى:سفارش به انجام كارهاى مورد پسندى كه خير و صلاحش را در آنها مى بيند.

وصيت خداوند به چيزى يعنى:فرمان دادن و واجب كردن آن بر بندگانش (1).

شيعۀ شخص يعنى:پيروان و ياران او (1).

بنابراين،معناى آيه:«ابراهيم از شيعيان و پيروان نوح بود»،اين مى شود كه،ابراهيم عليه السّلام نيز،همان شريعت نوح را پيروى و تبليغ مى نمود.

توضيح بيشتر را-به يارى خدا-در آينده مى آوريم.

رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ* رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ .

و هنگامى كه خانه كعبه را بازگشتگاه و مركز امن و امان مردم قرار داديم،و [فرموديم]مقام ابراهيم را نمازگاه خويش گيريد،و ابراهيم و اسماعيل را فرمان داديم كه:خانه مرا براى طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و ساجدان پاك و پاكيزه نمائيد...*و هنگامى كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاى خانه را بالا مى بردند.گفتند:پروردگارا!از ما بپذير كه تو شنوا و دانائى* پروردگارا!ما را مسلمان و فرمانبردار خويش قرار ده،و از دودمان ما امتى فرامانبردار و تسليم خود پديد آور،و شيوه عبادتمان را به ما نشان بده و توبه ما را بپذير كه تو، توبه پذير و مهربانى. (1)

ج-در سوره بقره:

وَ قالُوا كُونُوا هُوداً أَوْ نَصارى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ* قُولُوا آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسى وَ ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ .

و گفتند:يهودى يا نصرانى شويد تا هدايت يابيد!بگو:بلكه از آيين استوار و ناب ابراهيم پيروى كنيد كه هرگز از مشركان نبود*بگوييد:ما به خدا ايمان آورديم،و به آنچه بر ما نازل شده،و آنچه بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و پيامبران نسل او نازل گرديده،و نيز،آنچه به موسى و عيسى و همه انبياء از جانب پروردگارشان داده شده است،ما هيچ يك از آنان را از ديگرى8.

ص: 17

جدا نمى دانيم،و تنها تسليم فرمان خداييم. (1)

د-در سوره آل عمران:

ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ .

ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى،بلكه موحدى خالص و مسلمان بود،و هرگز از مشركان نبود (2).

ه-و نيز در همان سوره:

قُلْ صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ .

بگو:خدا راست گفته است،پس آيين ناب و خدائى ابراهيم را پيروى كنيد كه هرگز از مشركان نبود (3).

و-در سوره انعام:

قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ .

بگو:پروردگار من مرا به راه راست هدايت كرده است.دينى استوار؛آيين خالص ابراهيم،او هرگز از مشركان نبود (4).

ز-در سوره نحل:

ثُمَّ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ .

سپس به تو وحى فرستاديم كه از آيين ابراهيم كه ايمانى ناب و استوار داشت و/.

ص: 18

از مشركان نبود،پيروى كن (1)

داده شود،مقصود دين حق است.

و پيامبر را به اين كار ويژگى بخشيده و به او فرموده تا بگويد:

پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده است،دين قيّم و ملت ابراهيم پاك نهاد روى گردان از شرك به اسلام!و از جمله پيرويهاى خاتم انبياء از شريعت جدش ابراهيم عليه السّلام آوردن مناسك حج به شيوه اى است كه او دستور داده،امت رسول خدا نيز چنين مى كنند و مناسك حج را چنان به جا مى آورند كه ابراهيم خليل الرحمن آورده است.

حاجات آنان را رفع نمايد،همانند آنچه بر خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از اينگونه احكام متناسب با نياز زمان فرو فرستاد.

امت هاى گذشته معمولا پس از انبياى خود منحرف و به شرك روى مى آوردند.چنانكه كار اولاد آدم در عصر نوح به عبادت بتها انجاميد،در چنين حالتى پيامبر ابتدا همه را به توحيد خداى خالق و ترك عبادت بتها دعوت مى كند.چنانكه كار نوح و ابراهيم و ساير پيامبران تا خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چنين بود و آن حضرت در بازارهاى عرب و خيام حاجيان رفت و آمد كرده و مى فرمود:بگوئيد:"لا اله الا الله"و رستگار شويد!

در ميان برخى امتها گاهى رهبر سركش و طاغوت آنان ادّعاى"ربوبيت"هم مى كرد.

چنانكه نمرود سركش با ابراهيم عليه السّلام درباره پروردگارش احتجاج كرد،و فرعون سركش "أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى" گفت.در چنين حالاتى پيامبر خدا دعوت را از توحيد ربوبى آغاز مى كند، چنانكه ابراهيم عليه السّلام به نمرود فرمود:ربّى الذي يحيى و يميت پروردگار من آن است كه زنده مى كند و مى ميراند.

و موسى عليه السّلام به فرعون فرمود:ربّنا الّذى أعطى كلّ شىء خلقه ثمّ هدى پروردگار ما همان كسى است كه به هر موجودى آنچه را لازمه آفرينش او بوده داده،سپس هدايت كرده است. (1)شرح اين سخن موسى به فرعون،در سوره"أعلى"آمده است:

سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى* اَلَّذِي خَلَقَ فَسَوّى* وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى* وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعى* فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوى .

منزّه شمار نام پروردگار بلندمرتبه ات را*همان كه آفريد و منظم كرد*و همان كه اندازه گيرى كرد و هدايت نمود*و آنكه چراگاه را پديد آورد*سپس آن را خشك و تيره قرار داد. (2)

و در سوره اعراف كه فرموده:

إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ .5.

ص: 22

پروردگار شما اللّه است،همان كه آسمان و زمين را آفريد (1).

بنابراين،برخى امتهاى گذشته در اصل عقيده توحيدى منحرف مى شدند،مانند قوم نوح و ابراهيم و...و برخى در عمل از اسلام منحرف مى گرديدند،مانند كار قوم لوط و شعيب.

اگر آنچه را كه در قرآن كريم و روايات پيامبر و آثار انبيا و اخبار آنان در مدارك اسلامى است بررسى كنيم،در مى يابيم كه پيامبر پسين تجديدكننده شريعت نازلۀ خداوند بر پيامبر پيشين بوده است.شريعتى كه از طرف امتها مندرس و تحريف مى شده است.بدين خاطر،خداوند ما را فرمان داده تا بگوئيم:

آمَنّا بِاللّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسى وَ ما أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ .

بگوئيد:ما به خدا ايمان آورديم،و به آنچه بر ما نازل شده،و آنچه بر ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و پيامبران نسل او نازل گرديده،و نيز،آنچه به موسى و عيسى و همه انبيا از جانب پروردگارشان داده شده است.ما هيچ يك از آنان را از ديگرى جدا نمى دانيم،ما تنها تسليم فرمان خداييم (2).

ممكن است كسى بپرسد:اگر شرايع پيامبران بدين گونه است كه شما بيان داشتيد،پس معناى"نسخ"در شرايع انبيا عليهم السّلام چيست كه خداوند فرموده:

ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ .

هر حكمى را"نسخ"و يا نسخ آن را به تأخير اندازيم،بهتر از آن يا همانند آن را مى آوريم.آيا نمى دانستى كه خداوند بر هر چيز تواناست (3)؟!

و نيز معناى"تبديل"در اين سخن خداى متعال چيست كه فرموده:/.

ص: 23

وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما يُنَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ .

و هنگامى كه آيه اى را به آيه ديگر مبدّل كنيم[ حكمى را نسخ نمائيم]-و خدا بهتر مى داند چه حكمى را نازل نمايد-مى گويند:تو افترا مى بندى،بلكه بيشترشان نمى دانند (1)!

در پاسخ مى گوئيم:بحث در اينجا پيرامون دو موضوع است:

1-اصطلاح"نسخ"و اصطلاح"آية".2-معناى آيات مذكور.كه-به يارى خدا-در مبحث آينده آن را بررسى مى نمائيم:/.

ص: 24

فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ...

دستت را در گريبان ببر تا سفيد و درخشنده بى عيب بيرون آيد،اين در زمره معجزات نه گانه اى است كه تو با آنها به سوى فرعون و قومش فرستاده مى شوى (1)...

2-تركيبى از الفاظ قرآنى كه با شماره مشخص شده اند،چنانكه در سوره نمل مى فرمايد:

طس تِلْكَ آياتُ الْقُرْآنِ وَ كِتابٍ مُبِينٍ .

طا،سين.اين آيه هاى قرآن و كتابى مبين است.

3-بخش يا بخش هائى از كتاب خدا كه حكمى از احكام شريعت را بيان مى كند (2).

پس،ملاحظه شد كه مقصود از نامگذارى بخشى از قرآن به"آيه"مدلول و معناى آن، يعنى حكمى است كه در آن بخش آمده،و"نسخ"متوجه همان حكم است،و الفاظ قرآنى دربردارنده آن حكم را شامل نمى شود.

و نيز،دانسته شد كه معنى در لفظ مشترك با قرينه اى كه در كلام است و بر مقصود دلالت دارد،مشخص مى شود.

***

اين معناى"نسخ و آية"در اصطلاح اسلامى بود،اما تفسير دو آيه مورد بحث:

بِعَهْدِكُمْ وَ إِيّايَ فَارْهَبُونِ* وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ وَ لا تَكُونُوا أَوَّلَ كافِرٍ بِهِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآياتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ إِيّايَ فَاتَّقُونِ* وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ*... يا بَنِي إِسْرائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ* وَ اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَ لا يُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا يُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ*... وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَكُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْكُرُوا ما فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ .

اى بنى اسرائيل!نعمت هائى را كه به شما ارزانى داشتم به ياد آوريد!و به پيمانى كه با من بسته ايد وفا كنيد،تا من نيز به پيمان شما وفا كنم،و تنها از من بترسيد*و به آنچه فرستاده ام ايمان بياوريد كه نشانه هاى آن با آنچه در كتب شماست مطابقت دارد،و شما نخستين كافر به آن نباشيد،و آيات مرا به بهاى ناچيزى نفروشيد،و تنها از من بترسيد*و حق را با باطل نياميزيد،و حقيقت را كه مى دانيد كتمان نكنيد*...اى بنى اسرائيل!نعمت هائى را كه ارزانى تان داشتم و شما را بر جهانيان برترى بخشيدم،به ياد آوريد*و بترسيد از روزى كه هيچ كس،ديگرى را به كار نيايد و هيچ شفاعتى از كسى پذيرفته نشود و هيچ غرامتى از كسى قبول نگردد،و به هيچ روى يارى نخواهند شد*...و به ياد آوريد زمانى را كه از شما پيمان گرفتيم،و كوه طور را بالاى سر شما قرار داديم،آنچه را به شما داده ايم،با قدرت بگيريد،و آنچه در آن است به ياد داشته باشيد شايد پرهيزكار شويد (1).

وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ قَفَّيْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ* وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ3.

ص: 27

بَلْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلاً ما يُؤْمِنُونَ* وَ لَمّا جاءَهُمْ كِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ كانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْكافِرِينَ* بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ بَغْياً أَنْ يُنَزِّلَ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلى غَضَبٍ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ مُهِينٌ* وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَيْنا وَ يَكْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِياءَ اللّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ* وَ لَقَدْ جاءَكُمْ مُوسى بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ .

ما به موسى كتاب داديم،و از پى او پيامبران فرستاديم،و به عيسى بن مريم دلايل روشن داديم،و او را با روح القدس تأييد كرديم.آيا چنين نيست كه هرگاه پيامبرى چيزى بر خلاف هواى نفس شما آورد،سركشى كرديد،گروهى را تكذيب نموده و جمعى را به قتل رسانديد؟!*و گفتند:دلهاى ما در غلاف است!نه،بلكه خداوند آنان را به خاطر كفرشان از رحمت خود دور ساخته،و خيلى كم ايمان مى آورند*و هنگامى كه از طرف خداوند،كتابى بر ايشان آمد كه موافق نشانه هائى بود كه با خود داشتند،و پيش از اين،به خود نويد پيروزى بر كافران مى دادند،با اين همه،آنگاه كه اين كتاب،و پيامبر شناخته شده نزد آنها آمد،به او كافر شدند؛پس لعنت خدا بر كافران باد*خيلى بد خود را فروختند كه به ناروا به آيات نازله خدا كافر شدند،و از اينكه خداوند به هر كس از بندگانش كه بخواهد،آيات خود را مى فرستد،معترض بودند،از اين رو به خشمى افزون بر خشم ديگر گرفتار آمدند،و كافران را عذابى است خواركننده*و چون به آنان گفته شود:به آنچه خداوند فرستاده ايمان بياوريد، مى گويند:ما به آنچه بر خودمان نازل شده ايمان مى آوريم،و به غير آن كافر مى شوند،در حالى كه حق است،و كتابشان را هم تصديق مى كند،بگو:اگر شما

ص: 28

ايمان داريد پس چرا پيامبران خدا را پيش از اين مى كشتيد؟!*و موسى آن همه معجزات را براى شما آورد.و شما پس از او ستمكارانه گوساله را برگرفتيد. (1)

...وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ آياتٍ بَيِّناتٍ وَ ما يَكْفُرُ بِها إِلاَّ الْفاسِقُونَ*... وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ خَيْرٌ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ*...* ما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ وَ لاَ الْمُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ اللّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ* ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ .

...ما نشانه هاى روشنى براى تو فرستاديم؛و جز فاسقان كسى به آنها كفر نمى ورزد*...و اگر آنان ايمان آورده و پرهيزكار مى شدند،پاداشى كه نزد خداست براى آنان بهتر بود،اگر مى دانستند*...*...كافران اهل كتاب و مشركان،دوست ندارند كه از سوى خداوند،خير و بركتى بر شما نازل گردد،در حالى كه خداوند،رحمت خود را به هر كس بخواهد اختصاص مى دهد و خداوند صاحب فضل بزرگ است*هر حكمى را نسخ كنيم يا نسخ آن را به تأخير اندازيم،بهتر از آن،يا همانند آن را مى آوريم.آيا نمى دانستى كه خداوند بر هر چيز تواناست؟! (2)

...وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمانِكُمْ كُفّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ*... وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصارى تِلْكَ أَمانِيُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* بَلى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ*... وَ لَنْ تَرْضى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لاَ6.

ص: 29

اَلنَّصارى حَتّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدى وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ما لَكَ مِنَ اللّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ .

بسيارى از اهل كتاب،از روى حسد-كه در جانشان ريشه كرده-آرزو دارند شما را بعد از اسلام و ايمان،به كفر بازگردانند،با اينكه حق براى آنها كاملا روشن شده است*...و گفتند:هيچ كس جز يهود يا نصارى،هرگز داخل بهشت نخواهد شد.اين آرزوى آنهاست،بگو:اگر راست مى گوئيد،دليل خود را بياوريد*آرى،هر كس كه روى خود را تسليم خدا كند و نيكوكار باشد، پاداش او نزد پروردگارش ثابت است؛نه ترسى بر آنهاست و نه غمگين مى شوند*...هرگز يهود و نصارى از تو راضى نخواهند شد تا از آيين آنان پيروى كنى،بگو:هدايت،تنها هدايت الهى است.و اگر از تمايلات آنان پيروى كنى-بعد از آنكه آگاه شده اى-هيچ يار و ياورى از سوى خدا نخواهى داشت. (1)

...يا بَنِي إِسْرائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَ أَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ* وَ اتَّقُوا يَوْماً لا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً وَ لا يُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ .

...اى بنى اسرائيل!نعمت هائى را كه به شما ارزانى داشتم و شما را بر جهانيان برترى بخشيدم به ياد آوريد*و بترسيد از روزى كه هيچ كس ديگرى را به كار نيايد،و غرامتى از كسى پذيرفته نشود.و شفاعت سودش نرساند،و به هيچ روى يارى نگردند (2).

خداوند،پس از بيان اين آيات،با تمهيد مقدمه اى كه برخى از آن را در گذشته درباره قيام ابراهيم و اسماعيل بر ساختن كعبه آورديم،و فرمود:

الف- وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ...3.

ص: 30

و هنگامى كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاى كعبه را بالا مى بردند (1)...

ب- وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً...

و هنگامى كه خانه را محل مراجعه و مركز امن و امان مردمان قرار داديم (2)...

ج- وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْعاكِفِينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ .

و به ابراهيم و اسماعيل فرموديم:خانه مرا براى طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان،پاك و پاكيزه نمائيد (3).

خداوند،با چنين تمهيدى،موضوع مورد"نسخ"را معين مى كند،و مى فرمايد:

قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا يَعْمَلُونَ* وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ...* اَلَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ .

ما نگاه هاى انتظارآميز تو را به سوى آسمان مى بينيم!و يقينا تو را به سوى قبله اى كه دوستش دارى بازمى گردانيم ،پس،روى خود را به سوى مسجد الحرام بگردان،و هر جا كه باشيد روى خود را به سوى آن كنيد،به يقين آنانى كه كتاب آسمانى داده شده اند،به خوبى مى دانند اين فرمان حقى است كه از ناحيه پروردگارشان صادر شده،و خداوند از آنچه مى كنند غافل نيست* سوگند كه اگر براى اهل كتاب هر گونه آيه اى بياورى،از قبله تو پيروى نخواهند كرد؛و تو نيز از قبله آنها پيروى نمى كنى...*آنان كه كتاب آسمانى شان/.

ص: 31

داده ايم،او[ پيامبر]را،همچون فرزندان خود مى شناسند،براستى كه جمعى از ايشان حق را دانسته كتمان مى كنند. (1)

خداوند از جدال اهل كتاب با مسلمانان درباره عوض شدن قبله نيز،خبر داده و مى فرمايد:

سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما وَلاّهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كانُوا عَلَيْها قُلْ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ*... وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللّهُ وَ ما كانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ .

به زودى سفيهان مردم مى گويند:چه چيز آنان را از قبله اى كه بر آن بودند بازگردانيد؟بگو:مشرق و مغرب از آن خداست و خداوند هر كس را كه بخواهد به راه راست هدايت مى كند*...ما آن قبله اى را كه قبلا بر آن بودى تنها براى اين قرار داديم تا افرادى كه از پيامبر پيروى مى كنند،از كسانى كه به جاهليت بازمى گردند ،مشخص شوند،و راستى را كه اين حكم-جز بر كسانى كه خداوند هدايتشان كرده-دشوار بود.و خدا هرگز ايمان شما را ضايع نمى گرداند،زيرا خداوند نسبت به مردم رئوف و مهربان است (2).

أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ* قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ،بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هُدىً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ*... إِنَّما يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْكاذِبُونَ*... فَكُلُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلالاً طَيِّباً وَ اشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيّاهُ تَعْبُدُونَ* إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ* وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ* وَ عَلَى الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا ما قَصَصْنا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ...*... ثُمَّ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ* إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ...

و هنگامى كه آيه اى را به آيه ديگر مبدّل كنيم[ حكمى را جايگزين حكمى نمائيم]و خدا بهتر مى داند چه حكمى را نازل كند،مى گويند:تو افترا مى بندى! نه،بلكه بيشترشان نمى دانند*بگو:روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل كرده،تا افراد با ايمان را ثابت قدم بدارد،و هدايت و بشارتى براى مسلمانان باشد*...تنها كسانى افترا مى بندند كه به آيات خدا ايمان ندارند؛ آنها خود درغگويان واقعى هستند*...پس،از آنچه خدا روزى تان كرده است،حلال و پاكيزه بخوريد؛و شكر نعمت خدا را به جا آوريد اگر او را مى پرستيد*خداوند،تنها مردار و خون و گوشت خوك و آنچه را با نام غير خدا سر بريده اند،بر شما حرام كرده است؛اما كسى كه ناچار شود،در حالى كه تجاوز و تعدى از حد ننمايد،خداوند بخشنده و مهربان است*و به خاطر دروغى كه بر زبانتان جارى مى شود،نگوئيد:«اين حلال است و آن حرام»،تا بر خدا افترا بنديد،يقينا كسانى كه بر خدا دروغ مى بندند،رستگار نخواهند شد* آنچه را پيش از اين براى تو شرح داديم،بر يهود حرام كرديم...*...سپس بر تو وحى فرستاديم كه از آيين ابراهيم-كه ايمانى ناب و استوار داشت و از

ص: 33

مشركان نبود-پيروى كن*روز شنبه فقط بر عليه كسانى بود كه در آن اختلاف كردند... (1)

اما آنچه را خداوند در گذشته براى پيامبر حكايت كرده بود و در آيه 118 اين سوره يادآورى فرموده،اينهاست:

الف-آيه 93 سوره آل عمران:

كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلاّ ما حَرَّمَ إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ .

همه غذاها براى بنى اسرائيل حلال بود،جز آنچه اسرائيل[ يعقوب]بر خود حرام كرده بود.

ب-آيه 146 سوره انعام:

وَ عَلَى الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُما إِلاّ ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوايا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَ إِنّا لَصادِقُونَ .

و بر يهودان هر حيوان ناخن دار[ حيواناتى كه سم يكپارچه دارند]را حرام كرديم،و از گاو و گوسفند،پيه و چربى آنها را بر ايشان تحريم نموديم؛مگر چربيهائى كه بر پشت آنها قرار دارد،و يا در دو طرف پهلوهاست،و يا آنها كه با استخوان آميخته است؛اين كيفر را به خاطر ستمكارى شان به آنها داديم؛و ما راستگو هستيم.

چنين است:

اين است دعاى خيرى كه موسى مرد خدا پيش از مردن بر بنى اسرائيل خواند و گفت:خداوند از سينا برآمد و از ساعير نورافشان شد و از كوه فاران آشكار گشت و با او هزاران نفر از پاكان،در دست راستش شريعتى آتشين است.

مردمان را دوست داشت،همه پاكان در دست او هستند.آنان كه به او نزديكترند تعليم او را مى پذيرند.موسى ما را به سنتى فرمان داد كه ميراث جماعت يعقوب باشد.

همين نص(در چاپ ريچارد و اطس لندن 1839 ميلادى به زبان فارسى)چنين است:

باب سي و سيوم 1 و اينست دعاي خير كه موسى مرد خدا قبل از مردن بر بني اسرائيل خواند

2 و گفت كه خداوند از سيناى برآمد و از سعير نمودار گشت و از كوه فاران نورافشان شد و با ده هزار مقرّبان ورود نمود و از دست راستش شريعتي آتشين براى ايشان رسيد

3 بلكه تبائل را دوست داشت و همگى مقدّساتش در قبضۀ تو هستند و مقرّبان پاي تو بوده تعليم ترا خواهند پذيرفت

4 موسى ما را بشريعتي امر كرد كه ميراث بني يعقوب باشد

همين نص در چاپ دانشگاه اكسفورد (1)لندن(بدون تاريخ چاپ)در ص 184 چنيند.

ص: 35

آمده است:

CHAPTER 33 AND this is the blessing,where with Moses the man of God blessed the children of Israel before his death.

2 And he said,The LORD came from Sinai,and rose up from Seir unto them;he shined forth from mount Paran.and'he came with ten thousands of saints:from his right hand went,a fiery law for them.

3 Yea,he loved the people;all his saints are in thy hand:and they sat down at thy feet;every one shall receive of thy words.

4 Moses commanded us a law.even the inheritance of the congregation of Jacob.

اين نص با آنچه به زبان فارسى آورديم يكسان است.

در اين نص آمده است:(او با ده هزار از مقرّبان آمد)يعنى عدد هزاران را معين كرده است،چه،در نص اول بدون آنكه تعداد هزاران را معين كند آمده بود:(با او هزاران نفر از پاكان)زيرا،آنكه از غار حراء در فاران ظهور كرد و سپس با ده هزار نفر به سرزمين فاران يعنى مكه آمد،خاتم انبيا محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است،و اهل كتاب اين نص را در عصر حاضر تحريف كردند تا بشارات تورات به بعثت خاتم انبيا را كتمان كنند،و ما اين را در بحث تمهيدى پنجم از جلد دوم كتاب(يكصد و پنجاه صحابى ساختگى)شرح داده ايم.

بنى اسرائيل دارد كه به انحراف افتادند و گوساله پرست شدند و با پيامبرشان موسى عليه السّلام و ساير انبياى خود مجادله كردند و...كه در قرآن و تورات از آن ياد شده است.

ما در اينجا به اندكى از بسيار بسنده مى كنيم؛چه،اگر بخواهيم همه بشاراتى را كه درباره بعثت خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آمده و-با همه تحريفاتى كه در آن انجام داده اند-در باقى مانده كتابهاى آسمانى به دست ما رسيده،و در عصر خاتم انبيا نزد اهل كتاب بوده،اگر بخواهيم همه آنها را عرضه كنيم،اين بحث به درازا مى كشد.آرى،به سبب همين بشارات است كه خداى سبحان در چند آيه بعد مى فرمايد:

اَلَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ .

كسانى كه به آنان كتاب آسمانى داده ايم او[ پيامبر]را همچون فرزندان خود مى شناسد؛براستى كه گروهى از آنان،حق را دانسته كتمان مى كنند (1)!

بنابراين،مسلم است كه بعثت خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با قرآن،و صفات ويژه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و امت او،تصديقى است بر همان چيزهائى كه نزد اهل كتاب در تورات و انجيل است.و سپاس و حمد پروردگار عالميان است.

2- لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ :يعنى حق و باطل را در هم نياميزيد تا حقيقت را بپوشاند،يا اينكه حق را با باطل نپوشانيد تا آن را مشكوك جلوه دهيد.

3-عدل:فدا،عوض دادن براى رهائى.

4-قفّينا:پشت سر هم فرستاديم.يعنى يكى پس از ديگرى را رسالت داديم.

5-غلف:جمع اغلف:چيزى كه در غلاف و پوشش باشد.

6-يستفتحون:پيروزى مى خواستند،پيروزى بر دشمن در جنگ،يعنى اهل كتاب با ذكر نام پيامبر خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و شفيع قرار دادن آن حضرت نزد خدا پيروزى مى جستند (2).

7-ننسها:نؤخّرها:آن را به تأخير اندازيم،"ننسها"بايد مخفف"ننسئها"از مادّهد.

ص: 37

نسأ باشد،يعنى:هر حكمى را نسخ كنيم يا نسخ آن را به تأخير اندازيم،بهتر از آن يا همانند آن را مى آوريم.

"ننسها"نمى تواند مخفّف"ننسيها"از ماده"نسى"به معناى نسيان و فراموشى باشد تا معنى چنين شود كه:قرائت هر آيه از قرآن را از ياد مردم ببريم،بهتر از آن يا همانند آن را مى آوريم!-چنانكه برخى آن را اينگونه تفسير كرده اند- (1)زيرا:

الف-خداى متعال خود حفظ قرآن را از فراموشى و نسيان ضمانت كرده،و فرموده:

(سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسى) ما به زودى قرآن را بر تو مى خوانيم و تو هرگز فراموش نخواهى كرد.

ب-هيچ گونه مصلحتى در اينكه آن را از ياد مردم ببرد نيست،خداوند آياتى را كه خود فرستاده تا مردم بخوانند چرا از يادشان ببرد؟!

8-هادوا و هودا:هادوا:يهودى شدند،هودا:جمع هائد يعنى يهوديان.

9- فَضَّلَكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ :يعنى خداوند شما را در آن زمان بر فرعونيان مصر و عمالقه و ديگر مردمان شام برترى داد.

10-شطر:شطر را چند معنى است كه از جمله آنها،"جهت"و"سوى"است.

11- ما كانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ :خداوند هرگز نمازهائى را كه-پيش از تحويل قبله- به سوى بيت المقدس گزارده ايد تباه نمى كند.

12- إِذا بَدَّلْنا : هرگاه جايگزين كنيم،حكمى را به حكم ديگر بدل كنيم.

فرق بين عوض و بدل آن است كه:عوض قيمت جنس است و بدل جايگزين اصل مى گردد.

13- بِرُوحِ الْقُدُسِ :فرشته اى كه خداوند قرآن و احكام و تفسير آن را به وسيله او بر پيامبر مى فرستد.

14- ذِي ظُفُرٍ :ناخن دار و در اينجا مقصود هر حيوانى است كه سم آن شكاف ندارد، مانند:شتر و شتر مرغ و اردك و غاز-و اللّه اعلم.

15- اَلْحَوايا :روده هاد.

ص: 38

16- مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ :آنچه با استخوان ممزوج شده.

آنچه بيان ما را تأكيد مى كند،فرموده خداى سبحان است كه مى فرمايد: وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ... قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ.. .قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ زيرا،ضمير مذكّر در نزّله به معناى(آية)يعنى به"حكم"بازمى گردد ،و اگر بحث بر محور تبديل آيه اى بود كه جزء سوره است،شايسته آن بود كه خداى سبحان مى فرمود:قل نزّلها روح القدس يعنى ضمير مؤنث مى آورد نه مذكّر![دقت كنيد!]

دوم-آيه نسخ،آيه اى كه در بين آيات مدنى سوره بقره آمده است:

خداى متعال در اين آيات فرموده:

اى بنى اسرائيل!نعمت هاى خدا را بر خود به ياد آوريد و به پيمان او وفا كنيد،پيمانى كه گاه فرستادن تورات به شما فرمود:"آنچه به شما داديم پرتوان بگيريد و آنچه را در آن است ياد كنيد"،و در آن بشارت بعثت خاتم انبيا بود.به پيمان خود با خدا وفا كنيد تا خداوند نيز،به عهدى كه با شما بسته وفا نمايد،و نعمتش را در دنيا و آخرت بر شما فزونى بخشد.به آنچه بر خاتم رسولان فرستاديم ايمان آوريد كه او درستى آنچه را نزد شما، در كتابهاى خداست،همه را اثبات مى كند.حق را كتمان نكنيد،و آن را دانسته با باطل نپوشانيد.خداوند به موسى عليه السّلام كتاب داد و پس از او نيز،رسولانى فرستاد كه عيسى بن مريم از آنان بود،همو كه با براهين روشن و با روح القدس تأييدش فرمود.آيا چنين نيست كه هر زمان پيامبرى چيزى بر خلاف هواى نفس شما آورد،تكبّر ورزيديد،عده اى را دروغزن ناميديد و جمعى را به قتل رسانديد؟!و گفتيد:دلهاى ما در غلاف است،و اين چيزها را نمى فهميم!حالا هم كه قرآن از سوى خدا براى شما آمده،و اخبارى را كه نزد شماست محقق مى كند به آن كافر مى شويد، درحالى كه پيش از اين،براى پيروزى بر كفار،نام او را شفيع خود قرار مى داديد،حال كه پيامبر آمده و شما او را شناخته ايد،به او و به آنچه خدا وحى كرده كافر شديد!خود را به بهاى بدى فروختيد كه به آنچه خدا فرستاده كافر شديد،كافر شديد كه چرا خداوند پيامبرى را در نسل اسماعيل قرار داده و در ذريّه يعقوب نگذارده؟ پس به غضب خدا گرفتار شدند،و براى كافران عذاب خواركننده است.

و هرگاه به يهود گفته شد:به آنچه كه خداوند بر خاتم پيامبران فرستاده ايمان آوريد،

ص: 40

گفتند:ما تنها به آنچه بر خودمان نازل شده ايمان آورده و به آنچه بر غير ما نازل گرديده كافريم! درحالى كه آن حق است و اخبار كتب انبيا را تصديق و اثبات مى كند.اخبارى كه درباره بعثت خاتم انبياست و در نزد آنان مى باشد.

اى پيامبر!به آنان بگو:اگر خود را مؤمن به خدا مى دانيد چرا انبياى الهى را كه پيش از اين نزد شما آمدند كشتيد؟!چگونه مى گوئيد به آنچه بر شما فرستاده شده ايمان مى آوريد درحالى كه موسى عليه السّلام با آيات روشنى نزد شما آمد و شما به جاى ايمان به خدا گوساله را پرستيديد؟!اكنون هم،خداوند همانگونه كه آيات روشن خود را بر موسى عليه السّلام نازل كرد،آن آيات را بر خاتم انبياى خود محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز فرستاده است،و جز فاسقان،هيچ كس به آن كافر نخواهد شد.

اگر يهود ايمان آورند و از خدا بترسند،يقينا خداوند پاداش آنان را خواهد داد،ولى چه سود كه كافران اهل كتاب و مشركين مكه،خوش ندارند هيچ گونه خبر و كتاب آسمانى بر شما مسلمانان نازل گردد،حال آنكه خداوند هر كه را بخواهد به رحمت خود ويژگى مى بخشد.

خداوند هر حكمى را نسخ كند يا آن را به تأخير اندازد،بهتر از آن يا همانند آن را مى آورد،خداوند بر هر كارى تواناست.

بسيارى از اهل كتاب،بدان سبب كه وحى الهى بر غير بنى اسرائيل نازل شده،حسودانه دوست دارند شما را از ايمانى كه به خاتم انبيا داريد به سوى كفر بازگردانند،و اين در حالى است كه حق بودنش بر آنان آشكار شده است!به شما گفتند:هيچ كس جز يهود يا نصارى داخل بهشت نمى شود،يعنى شما با اسلامتان از بهشت محروميد!بگو:دليلتان را بياوريد.

آرى،هر كه اسلام آورد و كارهاى شايسته انجام دهد پاداش او نزد خدا محفوظ است،و يهود و نصارى هرگز از تو راضى نمى شوند مگر آنكه پيرو دينشان گردى.

پس از آن يهود را مخاطب ساخته و فرموده:اى بنى اسرائيل!نعمت هائى را كه بر شما بخشيدم و شما را بر مردم عصر خودتان برترى دادم به ياد آورديد و از روز قيامت پروا كنيد.

ص: 41

سپس مورد نزاع و سبب دشمنى ميان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و يهود،و چگونگى آن را بيان داشته،و مى فرمايد:ما نگاه هاى انتظارآميز تو به سوى آسمان براى تحويل قبله از بيت المقدس را مى بينيم،اكنون تو را به سوى قبله اى كه از آن خشنود باشى بازمى گردانيم .

هر جا كه هستى،تو و همه مسلمانان،روى خود را به سوى مسجد الحرام بگردانيد.اهل كتاب،يهود كه با تو دشمنى مى كنند و نصارى،خوب مى دانند كه گرداندن قبله به سوى كعبه،حق،و از جانب پروردگارشان مى باشد،و تو هرگاه دليل و آيتى براى آنان آوردى سخنت را نپذيرفته و از قبله ات پيروى نمى كنند.

بزودى سبك مغزان از مردم مى گويند:چه چيز آنان را از بيت المقدس قبله سابق بازگردانيد؟!بگو:فرمان،فرمان خداست و مشرق و مغرب از آن اوست،هر كه را بخواهد به راه راست هدايت مى كند،قبله قرار دادن بيت المقدس و گرداندنش به سوى مكّه براى امتحان مردمان است،مردم مكه را با گرداندن قبله از كعبه به سوى بيت المقدس،در مكه،و يهود را با گرداندن قبله از بيت المقدس به سوى مكه،در مدينه،امتحان مى كند تا عيان نمايد كه آيا پس از آنكه دانستند اين موضوع حق و از جانب پروردگارشان مى باشد،از عصبيت قومى قبيلگى و اسرائيلى خود دست مى كشند و به سوى بيت المقدس و كعبه رو مى كنند يا خير!

امتحان اين گروه و آن گروه براى آن است تا پيروان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از كسانى كه به جاهليت خويش بازمى گردند مشخص شوند.چنانكه نمازهائى را كه پيش از اين به سوى بيت المقدس گزارده اند،نزد خدا تباه نخواهد شد.

و بدين گونه روشن مى شود كه،مراد از تبديل آيه اى با آيه ديگر كه در آيات مكى سوره نحل،در يادآورى مجادله قريش آمده،تبديل حكمى با حكم ديگر از سوى خداست.

مشروح اين مجادله در آيات(138-146)سوره انعام آمده است.

و نيز،روشن مى شود كه،مقصود از نسخ آيه و پايان مدّت آن،در داستان يهود مدينه، نسخ حكم در شريعت موسى عليه السّلام يا پايان مدت حكم يك شريعت خاص-براى حكمتى كه خدا مى داند-بوده است.

ص: 42

راغب اصفهانى در تفسير واژه(آية)راه صواب را يافته است.او مى گويد:

«هر جمله اى كه دلالت بر حكمى كند"آية"است،يك سوره كامل باشد يا بخشى از يك سوره[به اعتبار معناى آيه در سوره]يا بخش هائى چند».

پس،مقصود از تبديل آيه اى با آيه ديگر و نسخ آيه و تأخير انداختن آن كه در دو آيه كريمه آمده است،اينها بود كه گذشت.در بحث آينده جايگاه نسخ و حكمت آن در شريعت موسى عليه السّلام را-به اذن خداى متعال-بررسى مى كنيم.

ص: 43

أَمْرِي* قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عاكِفِينَ حَتّى يَرْجِعَ إِلَيْنا مُوسى .

و سامرى آنان را گمراه كرد...و سامرى اينگونه القا كرد*و براى آنان مجسّمه گوساله اى كه صداى گوساله داشت،پديد آورد.و گفتند:اين خداى شما و خداى موسى است...و پيش از آن هارون به آنان گفته بود:اى قوم من!شما با اين،مورد امتحان قرار گرفته ايد!پروردگار شما خداوند رحمان است.پس،از من پيروى كنيد و فرمان مرا اطاعت نمائيد*گفتند:ما همچنان ملازم آن هستيم تا موسى به سوى ما بازگردد. (1)

4-در سوره بقره مى فرمايد:

وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ .

و[به ياد آوريد]زمانى را كه موسى به قوم خود گفت:اى قوم من!شما با انتخاب گوساله به خود ستم كرديد.پس،توبه كنيد و به سوى خالق خويش بازگرديد.و خودهاتان را بكشيد.اين كار براى شما در پيشگاه پروردگارتان بهتر است.سپس خداوند توبه شما را پذيرفت،كه او توبه پذير و مهربان است. (2)

است به ياد داشته باشيد،شايد پرهيزكار شويد. (1)

2-در سوره اسراء فرموده:

وَ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ...

ما به موسى كتاب آسمانى داديم و آن را وسيله هدايت بنى اسرائيل ساختيم... (2)

3-در سوره آل عمران مى فرمايد:

كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلاّ ما حَرَّمَ إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ...

همه خوردنيها بر بنى اسرائيل حلال بود جز آنچه اسرائيل پيش از نزول تورات بر خود حرام كرده بود... (3)

4-در سوره انعام فرموده:

وَ عَلَى الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا كُلَّ ذِي ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُما إِلاّ ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوايا أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَ إِنّا لَصادِقُونَ .

و بر يهوديان،هر حيوان ناخن دار را حرام كرديم،و از گاو و گوسفند،پيه و چربى شان را بر آنان تحريم نموديم،مگر چربيهايى كه بر پشت گرفته يا در پهلوها دارند و يا آنها كه با استخوان آميخته است.اين را به خاطر ستمى كه مى كردند به آنها كيفر داديم و ما راست مى گوئيم. (4)

5-در سوره نحل مى فرمايد:

وَ عَلَى الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا ما قَصَصْنا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ .

چيزهائى را كه پيش از اين براى تو شرح داديم،بر يهود حرام كرديم؛ما به آنها/.

ص: 46

ستم نكرديم.ولى آنان به خودشان ستم مى كردند. (1)

6-در سوره نساء فرموده:

يَسْئَلُكَ أَهْلُ الْكِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسى أَكْبَرَ مِنْ ذلِكَ فَقالُوا أَرِنَا اللّهَ جَهْرَةً... فَعَفَوْنا عَنْ ذلِكَ... وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِيثاقِهِمْ... وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِي السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً* فَبِما نَقْضِهِمْ مِيثاقَهُمْ وَ كُفْرِهِمْ بِآياتِ اللّهِ وَ قَتْلِهِمُ الْأَنْبِياءَ... وَ بِكُفْرِهِمْ وَ قَوْلِهِمْ عَلى مَرْيَمَ بُهْتاناً عَظِيماً* فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ طَيِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ كَثِيراً* وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَكْلِهِمْ أَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ .

اهل كتاب از تو مى خواهند كتابى از آسمان بر آنان نازل كنى؛آنان از موسى بزرگتر از اين را خواستند و گفتند:خدا را آشكارا به ما نشان ده!...ولى ما از آن درگذشتيم...و به آنان گفتيم:روز شنبه تعدى نكنيد و از آنان پيمان محكمى گرفتيم*به خاطر پيمان شكنى آنان،و انكار آيات خدا،و كشتن پيامبران...و به خاطر كفرشان،و تهمت بزرگى كه بر مريم زدند*به خاطر ظلمى كه از يهود صادر شد،و به خاطر جلوگيرى بسيارشان از راه خدا،بخشى از پاكيزه هائى را كه بر آنان حلال بود،بر ايشان حرام كرديم*و نيز،به خاطر ربا گرفتن،در حالى كه از آن نهى شده بودند،و خوردن اموال مردم به باطل. (2)

7-در سوره اعراف مى فرمايد:

وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كانَتْ حاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ يَوْمَ لا يَسْبِتُونَ لا تَأْتِيهِمْ كَذلِكَ نَبْلُوهُمْ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ .

و از آنان درباره شهرى كه در ساحل دريا بود بپرس!زمانى كه در روز شنبه1.

ص: 47

تجاوز مى كردند،آنگاه كه ماهيانشان روز شنبه آشكار مى شدند،اما در غير روز شنبه اينگونه ظاهر نمى شدند،اين چنين آنان را به چيزى امتحان كرديم كه نافرمانى مى كردند. (1)

8-در سوره نحل فرموده:

إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ... (2)

روز شنبه تنها به عنوان يك مجازات بود،بر كسانى كه در آن اختلاف كردند...

داده ايم،بخوريد.آنان به ما ستم نكردند،ولى به خودشان ستم مى كردند*و هنگامى كه به آنان گفته شد:در اين شهر[ بيت المقدس]ساكن شويد،و از هر جا خواستيد از آن بخوريد و بگوئيد:خداوندا!گناهان ما را بريز!و از آن در با تواضع وارد شويد تا گناهان شما را ببخشيم،و نيكوكاران را پاداش افزونتر بدهيم*اما ستمگران آنها،اين سخن را،به غير آنچه به آنان گفته شده بود،تغيير دادند؛و ما به خاطر اينكه پيوسته ستمگر بودند،بلايى از آسمان بر ايشان فرستاديم. (1)

2-در سورۀ مائده فرموده:

وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِياءَ وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكاً وَ آتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِينَ* يا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلى أَدْبارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِينَ* قالُوا يا مُوسى إِنَّ فِيها قَوْماً جَبّارِينَ وَ إِنّا لَنْ نَدْخُلَها حَتّى يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنّا داخِلُونَ* قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِينَ يَخافُونَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غالِبُونَ وَ عَلَى اللّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ* قالُوا يا مُوسى إِنّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِيها فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا إِنّا هاهُنا قاعِدُونَ* قالَ رَبِّ إِنِّي لا أَمْلِكُ إِلاّ نَفْسِي وَ أَخِي فَافْرُقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ* قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ .

و هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت:اى قوم من!نعمت خدا را بر خود به ياد آوريد آنگاه كه در ميان شما پيامبرانى قرار داد،و شما را حاكم گردانيد.و به شما چيزهائى بخشيد كه به هيچ يك از جهانيان نداده بود*اى قوم من!به سرزمين مقدسى كه خداوند براى شما مقرر داشته،وارد شويد و به پشت سر2.

ص: 49

خود بازنگرديد كه زيانكار شويد*گفتند:اى موسى!در آنجا گروهى ستمگرند،و ما هرگز وارد آن نمى شويم تا آنها از آن خارج شوند،اگر آنها از آنجا خارج شوند ما وارد خواهيم شد*دو نفر از مردانى كه از خدا مى ترسيدند، و خداوند بر آنان نعمت داده بود،گفتند:شما از دروازه شهر بر آنان درآييد كه تا وارد شويد،پيروزيد.و بر خدا توكل كنيد اگر ايمان داريد*گفتند:اى موسى! مادامى كه آنان در آنجا هستند،ما هرگز وارد آن نخواهيم شد!تو و پروردگارت برويد و بجنگيد،ما همين جا نشسته ايم*گفت:پروردگارا!من تنها اختيار خود و برادرم را دارم،ميان ما و اين جماعت گنهكار،جدائى بيفكن*فرمود:

اين سرزمين تا چهل سال بر آنها ممنوع است،آنان پيوسته سرگردان خواهند بود و تو بر اين قوم گنهكار،غمگين مباش. (1)

عَذابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذابُ الْحَرِيقِ) كسانى كه مردان و زنان با ايمان را شكنجه داده و به زحمت افكندند سپس توبه نكردند،براى آنان عذاب دوزخ و عذاب آتش سوزان است.

8-بارئ: هستى بخش.

9-اسباطا:اسباط در اينجا به معناى قبيله و تيره است.

10-فانبجست:فوران كرد،بيرون جست.

11-المن و السلوى:المنّ:چيزى شبيه عسل جامد،چسبنده و شيرين.السّلوى:مرغ سمانى،بلدرچين،از پرندگان حوزه درياى مديترانه كه در زمستان به مصر و سودان مهاجرت مى كند.

12-حطّة:گناهان ما را بريز،بار ما را سبك كن.

13-رفعنا:بالا برديم،برافراشتيم.

14-ميثاقكم:پيمان شما،ميثاق:پيمان مؤكّد،ملتزم شدن به عهد و پيمان.

15-الرّجز:عذاب،رجز الشيطان:وسوسه هاى او.

16-يتيهون:حيران مى شوند،راه را گم مى كنند.

17-لا تأس:غمگين مشو،افسوس مخور.

18-لا تعدوا:تجاوز نكنيد،ستم ننمائيد.

19-ميثاقا غليظا:عهد و پيمانى محكم و مؤكّد.

20-الحوايا:روده ها.

21-شرّعا:آشكارا و نزديك.

22-جعل لهم:قانون گذارد و مقرر كرد براى آنان.

زنان براى كنيزى،نجات داد و فرعون و سپاهيانش را غرق كرد و آنان را از دريا عبور داد، با اين وجود،آنان همين كه ديدند گروهى به عبادت بتها مشغولند.به موسى عليه السّلام گفتند:براى ما نيز بتى همانند بت هاى اينان قرار ده تا آن را پرستش كنيم!و نيز،هنگامى كه موسى عليه السّلام براى دريافت تورات به كوه طور رفت،به پرستش گوساله برخاستند!موسى عليه السّلام فرمانشان داد تا به آن سرزمين مقدس كه خدا براى آنان تقدير كرده بود،درآيند؛گفتند:اى موسى!در آنجا گروهى زورگو و ستمگرند-عمالقه-ما تا آنها از آنجا بيرون نيايند وارد آن نمى شويم.

"يشوع"يا"يسع"و فرد ديگرى از آنان گفتند:به شهر درآييد كه بزودى پيروز مى شويد، سرپيچى كردند و گفتند:اى موسى!تو و پروردگارت برويد و با"عمالقه"بجنگيد،ما همين جا نشسته ايم!موسى گفت:پروردگارا!من تنها بر خودم و برادرم اختيار دارم،ميان ما و اين قوم گنهكار جدائى بيفكن!خداى سبحان فرمود:اين سرزمين مقدس چهل سال بر اينان حرام شد،در اين مدّت در صحراى سينا حيران و گم گشته خواهند ماند،تو بر اين گنهكاران اندوهگين مباش.

خداوند در سوره اعراف درباره آنان مى فرمايد:بنى اسرائيل را به دوازده تيره تقسيم كرديم.و هنگامى كه از موسى آب خواستند،به او وحى كرديم:عصايش را بر آن سنگ بزند،دوازده چشمه از آن جوشيدن گرفت-براى هر يك از تيره ها يك چشمه-ابر را نيز بر سر آنان گسترانيد تا از حرارت خورشيد در امان باشند،و شيرينى عسل گونه و گوشت پرنده را به آنان خورانيد،و پس از طى مسافت به آنان گفته شد:در اين شهرى كه روبروى شماست سكنى گزينيد،و از محصولات آن بخوريد،و در حين ورود به دروازه شهر خدا را سپاس گوئيد و براى او سجده نمائيد و بگوئيد:"حطّة"يعنى خدايا گناهان ما را بريز.

ستمكاران اين واژه را تغيير دادند و به جاى"حطّة"حنطة (1)گفتند،يعنى ما به دنبال گندم هستيم!خداوند نيز،به سبب اين اعمال،عذاب آسمانى را بر آنان نازل فرمود.

خداوند در سوره نساء درباره آنان فرموده:اى پيامبر!اهل كتاب از تو مى خواهند تا كتابى را از آسمان بر آنان نازل كنى،اينان پيش از اين بزرگتر از آن را از موسى خواستند وت.

ص: 52

گفتند:خدا را آشكارا به ما نشان ده تا با چشمان خود او را ببينيم!ما از گناهانشان درگذشتيم،و كوه طور را بر فرازشان افراشتيم.

محبوب ترين خوردنى و نوشيدنى اسرائيل عليه السّلام شير و گوشت شتر بود،يعقوب دچار نوعى از بيمارى شد و خدا شفايش داد،او نيز،محبوب ترين خوردنى و نوشيدنى خود،يعنى گوشت و شير شتر را-براى سپاس از خداوند-بر خويشتن حرام كرد.او همچنين چربى هاى كبد و كليتين و پيه را-غير از آنچه بر پشت حيوان است-بر خود حرام كرد،زيرا اين چربى را در گذشته براى قربانى مى بردند و آتش آن را مى خورد. (1)

از جمله پيمانهاى يهود با خداوند درباره عقايد آن بود كه:به كسانى كه موسى بن عمران عليه السّلام بعثت آنان را بشارت داده است يعنى بعثت عيسى عليه السّلام و بعثت خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، ايمان بياورند.اين بشارت را قبلا-از سفر تثنيه تورات-آورديم.

دربارۀ احكام نيز،عهد كردند كه در روز شنبه از تعطيل كار تعدى نكنند.خداوند در اين باره پيمان شديد و محكمى از آنان گرفته بود.

آنان پيمانهاى خود با خدا را شكستند و به آيات خدا كفر ورزيدند و به مريم عليه السّلام،آن بانوى پاك و مطهر،دروغ بزرگى را نسبت دادند.خداوند نيز،براى ادب كردن آنان، پاكيزه هائى را كه برايشان حلال بود،حرامشان كرد،چنانكه وقتى به پرستش گوساله برخاستند،فرمانشان داد تا خودهاشان را بكشند-يعنى هر كه به گوساله ايمان نياورده بود گوساله پرستان را بكشد-همچنين،چون از ايمان آوردن به خدا بازمى داشتند و معاملات ربوى مى كردند و ربا مى خوردند،با آنكه از ربا نهى شده بودند،پاكيزه هاى حلال بر آنان حرام گرديد.

مخالفت ديگر آنان شكستن پيمانى بود كه با خدا بسته و اكيدا از صيد ماهى در روز شنبه ممنوع شده بودند:ماهيان در روز شنبه آشكارا به نزديك ساحل مى آمدند ولى در روزهاى ديگر چنين نمى كردند،و اين امتحانى ويژه آنان بود.تعطيل روز شنبه تنها بر بنىد.

ص: 53

اسرائيل بود،همانها كه درباره آن اختلاف كردند.

خداى متعال در سوره نساء مى فرمايد:

يهوديان اهل كتاب از تو مى خواهند تا كتابى ويژه آنان از آسمان بياورى،آنان بزرگتر از اين را از پيامبرشان موسى عليه السّلام خواستند و گفتند:خدا را آشكارا به ما نشان ده تا با چشمان خود او را ببينيم!ما از اين خطاى بزرگ آنان درگذشتيم و كوه طور را بر فرازشان افراشتيم،و پيمانهاى شديد و محكم از آنان گرفتيم كه،هر چه موسى بن عمران برايشان آورد به آن عمل كنند،بخشى از پيمان ما،ايمان به انبياى خدا بويژه عيسى بن مريم عليه السّلام و محمد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود.آنان به مريم عذرا تهمت زدند،به احكام تورات دروغ بستند، انبياى خدا را انكار كرده و بسيارى را كشتند،از راه خدا بازداشتند و ربا گرفتند و اموال مردم را ناروا خوردند!ما نيز،به سبب اين همه ستم،پاكيزه هائى را كه پيش از آن برايشان حلال بود،حرامشان كرديم.از جمله محرمات بر آنها،صيد ماهى در روز شنبه براى ساحل نشنينان بود،آنجا كه ماهى ها در اين روز آشكارا به آنان نزديك شده و خودنمائى مى كردند!

ساحلى نيز،در اين باره حيله كردند. (1)خداوند هر چه را اسرائيل بر خود حرام كرده بود -خوردن چربى و گوشت شتر و مانند آن را-براى پيرايش جانشان بر آنان نيز،حرام فرمود.علاوه بر آن،چون بنى اسرائيل هميشه نيازمند همبستگى و اتّحاد قبيله اى خود بودند تا بتوانند با عمالقه و قبطى هاى سركش كه پيرامون آنها را گرفته بودند،مقابله نمايند؛ خداوند نيز-پيش از آنكه سليمان مسجد معروف به هيكل سليمان را بنا كند-بر آنان واجب فرمود تا براى عبادت،همگى به سوى"خيمه اجتماع"بگردند،و مراسم دينى خود را به سرپرستى فرزندان هارون به جاى آورند،همانگونه كه عيسى بن مريم و مادرش مريم عليهما السّلام را كه از نسل داود-زاده يهوداى بنى اسرائيل-بودند به سوى آنان فرستاد و برخى از آنچه را كه بر ايشان حرام كرده بود،حلال فرمود.چنانكه از زبان عيسى عليه السّلام در سوره آل عمران مى فرمايد:

...أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ... وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ...

...من نشانه اى از پروردگارتان براى شما آورده ام...و آنچه پيش از من در تورات بوده تصديق و اثبات مى كنم،و آمده ام تا برخى چيزها را كه بر شما حرام شده بود،حلال نمايم... (2)

بنابر آنچه آورديم،روشن شد كه انبياى بنى اسرائيل،از موسى بن عمران تا عيسى بن مريم عليهم السّلام،به سوى بنى اسرائيل فرستاده شده اند،و برخى احكام شرعى تورات تنها براى مصلحت بنى اسرائيل نازل شده.بنابراين،چنين احكامى موقتى است و از قبيل تحريم چيزهائى است كه اسرائيل بر خود حرام كرده بود،لذا مدت برخى از آنها با بعثت عيسى بن مريم عليه السّلام پايان يافت و آن حضرت پاره اى از آن حرام ها را براى آنان حلال كرد.مدت پاره اى از آنها نيز،تا بعثت خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود كه آن حضرت آمد و سررسيد همه را بيان0.

ص: 55

فرمود.خداى سبحان در سوره اعراف اين موضوع را اينگونه بيان مى دارد:

اَلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِي كانَتْ عَلَيْهِمْ...

آنان كه اين رسول-بنىّ امّى-را پيروى مى كنند،پيامبرى كه صفاتش را در تورات و انجيلى كه نزد خود دارند،مى يابند؛آنان را به معروف امر كرده و از منكر بازمى دارد ؛پاكيزه ها را براى آنان حلال و ناپاكها را بر ايشان حرام مى كند؛ بارهاى سنگينشان را از آنان برداشته و زنجيرهائى را كه بر آنها بوده مى گشايد. (1)

اصرهم:بارهاى سنگين آنها،يعنى تكاليف سختى كه بر عهده شان بوده.

***

اين شأن«نسخ»در شريعت موسى عليه السّلام نسبت به شرايع پيش از آن بود.

برخى از آنچه در شريعت موسى عليه السّلام بود نيز،در شريعت خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نسخ گرديد.

نوع ديگرى از«نسخ»آن است كه تنها در شريعت يك پيامبر واقع مى شود،چنانكه مى آيد:/.

ص: 56

مشروح اين داستان در تفاسير چنين است:

برخى از صحابه بيش از حد لازم به نجواى با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى پرداختند،و با اين كار به نوعى خود را از نزديكان و خاصّان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جلوه مى دادند.اخلاق كريمانه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز بگونه اى بود كه درخواست هيچ نيازمندى را رد نمى كرد.اين كار گاهى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را در تنگنا قرار مى داد ولى بر آن صبورى مى كرد.حكم پرداخت صدقه براى كسى كه بخواهد با پيامبر نجوا كند نازل شد.اين گروه نجواى با پيامبر را رها كردند و على بن أبي طالب عليه السّلام دينارى را به ده درهم تبديل كرد و ده مرتبه صدقه داد و به نجواى با پيامبر،در آنچه مهم مى دانست،پرداخت.پس از تأمين هدف و تربيت آن گروه با اين حكم، مدت آن به سر آمد،و حكم صدقه دادن برداشته شد. (1)

و ابراهيم از پيروان او بود. (1)

3-به خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و امت او نيز مى فرمايد:

الف- اِتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً .

از دين ناب و استوار ابراهيم پيروى كن. (2)

ب- فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً .

پس،از آيين خالص و پابرجاى ابراهيم پيروى كنيد. (3)

بنابراين،شرايع رسولان از گزينش آدم صفىّ خدا عليه السّلام تا انتخاب محمّد خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، همه يكى است؛مگر آنچه در شريعت ارسالى به انبياى بنى اسرائيل از موسى بن عمران تا عيسى بن مريم عليه السّلام،پديد آمد و مصلحت ويژه اين قوم در آن لحاظ شده بود،و خداى متعال درباره آن مى فرمايد:

1- كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلاّ ما حَرَّمَ إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ...

همه خوردنيها بر بنى اسرائيل حلال بود،جز آنچه اسرائيل بر خود حرام كرده بود. (4)

2- وَ عَلَى الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا ما قَصَصْنا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ...

آنچه را پيش از اين براى تو شرح داديم،بر قوم يهود حرام كرديم. (5)

3- إِنَّما جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ...

تعطيل روز شنبه تنها بر عليه كسانى است كه در آن اختلاف كردند. (6)

در بخش چهارم باب سى و سوم سفر تثنيه تورات نيز،با صراحت آمده است كه:(موسى ما را به شريعتى ويژه اولاد يعقوب،فرمان داد.)/.

ص: 59

حكمت چنين تغييرى نيز آن بود كه،بنى اسرائيل قومى لجوج و كينه توز بودند.با انبياى خود دشمنى مى كردند و از نفس امّاره بالسوء پيروى مى نمودند و در مقابل دشمنان سستى و زبونى نشان مى دادند.اين قوم پس از آنكه خداوند دريا را برايشان شكافت و از ذلّت بردگى فرعون رهائى شان داد، گوساله پرست شدند و از ورود به سرزمين مقدسى كه خدا براى آنان تهيه ديده بود-از وحشت برخورد با عمالقه كه در آنجا بودند- سرباززدند .

پاكسازى و بازسازى نفوس چنين امتى نيازمند نوعى سخت گيرى در شريعت بود،لذا، هم بايد مؤمنانى كه گوساله را پرستش نكرده بودند مرتدّان گوساله پرست را مى كشتند و هم، كار كردن در روز شنبه بر آنان حرام مى شد و هم،چهل سال در صحراى سينا سرگردان مى ماندند!

از سوى ديگر،از آن رو كه آنان تنها مؤمنان عصر خود بودند،و اطراف آنان را ملت هاى كافر تجاوزگر نيرومندى احاطه كرده بود،نيازمند ارتباط و پيوندى قوى و تنگاتنگ در ميان خود بودند تا نقاط ضعف خويش را جبران كرده و به يكديگر يارى رسانند و از ديگران متمايز و به خويشتن پيوسته باشند؛براى وصول به اين اهداف،خداوند قبله ويژه اى براى آنان تعيين فرمود كه،تابوت دربردارنده الواح تورات،كتاب شريعت ويژه آنان-و ساير ما ترك آل موسى و آل هارون- (1)در آن قرار گرفته بود،و نيز،قوانين ديگرى متناسب با شرايط زمان و مكان و ظرفيت خاص آنان نازل فرمود.

در دوره عيسى بن مريم عليه السّلام مدت برخى از اين قوانين با از بين رفتن پاره اى از شرايط به آخر رسيد و عيسى عليه السّلام بعضى از آن محرمات را به فرمان خدا حلال كرد.

در عصر خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم،بنى اسرائيل در شهرها پراكنده شدند و با ساير مردمان گرد آمدند،آنان و ملت هائى كه ايشان در بين آنها زندگى مى كردند،از اينكه ماهيتشان مشخص شود و ديگران دريابند كه اينان از جنس آنان نيستند،و ساختارشان از همسايگان و همشهرى ها جداست،آزرده خاطر مى شدند؛بويژه كه مردم شهرها اسرائيلى را از خود نمى دانستند و او را مشكل ساز و بلوا آفرين مجامع يكنواخت مى دانستند.بدين سبب،/.

ص: 60

احكامى كه آنان را از ديگر ملت ها جدا مى كرد،وبال گردن ايشان شد،و امورى همچون تعطيل روز شنبه كه بر خلاف ساير امت ها بود،بار دوش آنان گرديد.همانگونه كه شرح آن در سفر تثنيه تورات آمده است.

خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به فرمان خدا مشكل آنان را برطرف،و هر چه خداوند در زمانهاى گذشته بر آنان حرام كرده بود،همه را حلال نمود.خداوند در سوره اعراف فرموده:

اَلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِي كانَتْ عَلَيْهِمْ...

آنان كه اين رسول-بنى امّى-را پيروى مى كنند،پيامبرى كه صفاتش را در تورات و انجيلى كه نزد خود دارند،مى يابند؛آنان را به معروف امر كرده و از منكر بازمى دارد ؛پاكيزه ها را براى آنان حلال و ناپاكها را بر ايشان حرام مى كند؛ بارهاى سنگينشان را از آنان برداشته و زنجيرهائى را كه بر آنها بوده مى گشايد... (1)

خداوند بدين گونه،احكامى را كه در زمانهاى گذشته به سود آنان بود،و در دوره هاى بعدى كه با ديگر مردمان در سطح جهان درآميختند،وبال گردنشان شده بود،اين احكام را از دوش آنان برداشت.اما احكامى كه در شريعت موسى براى همه مردم بود و بنى اسرائيل هم از مردم بودند،اين احكام،نه برداشته شد و نه نسخ گرديد.مانند حكم قصاص در تورات كه خداوند در سورۀ مائده از آن خبر داده و مى فرمايد:

إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِيها هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هادُوا... وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ ./.

ص: 61

ما تورات را كه در آن هدايت و نور بود نازل كرديم.پيامبرانى كه تسليم خدا بودند،با آن براى يهود حكم مى كردند...و بر آنان در آن مقرر داشتيم كه جان در مقابل جان،و چشم در برابر چشم،و بينى با بينى،و گوش با گوش،و دندان برابر دندان باشد،و هر زخمى قصاص دارد؛و هر كس قصاص را ببخشد كفّاره اى است براى او،و هر كس به آنچه خدا نازل كرده حكم نكند،ستمگر است. (1)

حكم قصاص كه در اينجا آمده،پيش از تورات و بعد از آن تا به امروز،جريان دارد؛ ساير احكامى كه خداوند براى انسان از آن رو كه انسان است مقرر فرموده نيز،در هيچ يك از دورانها و شرايع انبيا تغيير نكرده است.

مردار و خون و گوشت خوك و آنچه براى غير خدا ذبح شده بر شما حرام است و قربانيهائى كه مشركان مكه براى بت هاشان هديه مى كردند.خداوند پس از آن،قريش را از افتراى بر خدا نهى كرد و فرمود:خودسرانه نگوييد:اين حرام و آن حلال است!همان گونه كه شرح گفتارشان را در سوره انعام آورده و مى فرمايد:

وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا يَطْعَمُها إِلاّ مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللّهِ عَلَيْهَا افْتِراءً عَلَيْهِ... وَ قالُوا ما فِي بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُكُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلى أَزْواجِنا وَ إِنْ يَكُنْ مَيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكاءُ سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ .

و گفتند:اينها چهارپايان و كشت ممنوعه است.و جز كسانى كه ما بخواهيم-به گمان خودشان-نبايد از آن بخورند!و اينها چهارپايانى است كه سوار شدن بر آنها حرام شده است!و چهارپايانى كه نام خدا را بر آن نمى بردند و بر خدا دروغ مى بستند!...و گفتند:آنچه در شكم اين حيوانات است ويژه مردان ماست؛و بر زنانمان حرام است!و اگر مرده باشد همگى در آن شريكند.خداوند بزودى كيفر اين توصيف آنان را مى دهد؛او حكيم و داناست. (1)

در سوره يونس نيز،به آن اشاره كرده و فرموده:

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالاً قُلْ آللّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللّهِ تَفْتَرُونَ .

بگو:آيا روزى هائى را كه خداوند بر شما نازل كرده و شما برخى از آن را حلال و بخشى را حرام كرده ايد؛بگو:آيا خداوند به شما اجازه داده،يا بر خدا دروغ مى بنديد؟! (2)

بدين گونه،مسأله حلال و حرام ميان رسول خدا و مشركان قريش-از موضوعات خودساخته قريش گرفته تا احكام ويژه شريعت موسى كه خداوند بنا بر مصلحت در/.

ص: 63

شريعت خاتم انبياء آن را به احكام ديگرى تبديل فرمود،همه-مورد بحث بود.

قريش در مكه با هر حلال و حرامى كه رسول اللّه به فرمان خدا مى آورد و با عرف دينى آنها و آنچه از شريعت موسى بن عمران عليه السّلام مى دانستند مخالف بود،به دشمنى برمى خاستند.

همين دشمنى،در مدينه نيز،از طرف يهود برپا شد.آنان با پيامبر درباره احكامى كه بخشى از محتواى تورات را نسخ مى كرد به ستيز برخاستند.خداوند در سوره بقره اين جدال را بيان داشته و خطاب به بنى اسرائيل مى فرمايد:

أَ فَكُلَّما جاءَكُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَ فَرِيقاً تَقْتُلُونَ .

آيا چنين نيست كه هرگاه رسولى چيزى بر خلاف هواى نفس شما آورد.تكبّر ورزيديد؛پس،عده اى را دروغزن خوانديد،و جمعى را كشتار كرديد؟! (1)

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَيْنا وَ يَكْفُرُونَ بِما وَراءَهُ...

و هنگامى كه به آنها گفته شود:به آنچه خداوند نازل فرموده،ايمان بياوريد! مى گويند:ما به چيزى ايمان مى آوريم كه بر خود ما نازل شده است،و به غير آن كفر مى ورزند... (2)

و به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى فرمايد:

ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها...

هر حكمى را نسخ كنيم يا به تأخير اندازيم،بهتر از آن يا همانندش را مى آوريم... (3)

وَ لَنْ تَرْضى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لاَ النَّصارى حَتّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ...

يهود و نصارى هرگز از تو خشنود نمى شوند تا از دين آنان پيروى كنى!... (4)/.

ص: 64

مجادله بنى اسرائيل با رسول خدا پيرامون احكام نسخ شده تورات بويژه نسخ قبله به سوى بيت اللّه بود كه خداوند در سوره بقره از آن خبر داده،و فرموده:

ما نگاه هاى انتظارآميز تو را به سوى آسمان مى بينيم؛اكنون تو را به سمت قبله اى كه از آن خشنود باشى بازمى گردانيم ...هر جا كه هستيد روى خود را به سوى مسجد الحرام كنيد.

اهل كتاب-يهود و نصارى-خوب مى دانند كه اين حق و از جانب پروردگارشان است،و تو هر گونه آيت و نشانه اى براى اهل كتاب بياورى آنان از قبله تو پيروى نخواهند كرد. (1)

پس،مقصود از نسخ آيه در اين مورد،نسخ اين حكم خاص بود.چنانكه مقصود از تبديل آيه اى به آيه ديگر كه قريش درباره آن با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مجادله مى كردند،تبديل برخى احكام حلال و حرام نزد قريش و غير قريش در مكه بود.

بنابراين،روشن شد كه مراد از كلمه(آية)در اين سخن خداى متعال كه مى فرمايد:

«وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ» حكم است،يعنى:«اذا بدّلنا حكما مكان حكم» هرگاه حكمى را جايگزين حكمى كنيم...

و در اين سخن خداى متعال: «ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها» نيز،مراد اين است كه:هر حكمى را نسخ كنيم يا به تأخير اندازيم،بهتر از آن يا همانندش را مى آوريم.

مثال به تأخير انداختن حكم،تأخير انداختن روى كردن به قبله در شريعت موسى عليه السّلام،و تبديل آن به حكم روى كردن به سوى بيت المقدس است كه در آن زمان براى بنى اسرائيل مفيد و خيرافزا بود.

مثال نسخ حكم و تبديل آن به حكمى بهتر نيز،نسخ حكم روى كردن به بيت المقدس در شريعت خاتم انبياست كه همه مردمان تا هميشه تاريخ بايد روى خود را به سوى كعبه بگردانند.

پس،مقصود از تبديل آيه اى با آيه ديگر،تبديل حكمى با حكم ديگر است.

همچنين آشكار شد كه،احكامى را كه خداوند براى مردمان مقرر مى كند،گاهى مصلحت انسان از آن رو كه انسان است در آن لحاظ شده است؛چنين احكامى بى تغيير و5.

ص: 65

بى بديل است،همانگونه كه خداى سبحان در سوره روم از آن خبر داده و مى فرمايد:

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُونَ .

روى خود را متوجه دين ناب و خالص پروردگار كن،فطرتى كه خداوند انسانها را بر آن آفريده،هيچ گونه تبديلى در آفرينش الهى نيست،اين است دين استوار؛ولى بيشتر مردم نمى دانند! (1)

يعنى،هيچ گونه تبديلى در قوانينى كه خداوند براى مردمان به تناسب فطرتشان مقرر فرموده،راه ندارد؛همانند اين سخن خداى متعال در سوره بقره:

وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ .

مادران-آنها كه مى خواهند دوران شيرخوارگى را به كمال رسانند-فرزندان خود را دو سال تمام شير مى دهند (2).

اين مادران،هر كه باشند و در هر جا زندگى كنند،تفاوتى ندارند،حوّا همسر آدم عليه السّلام باشد و نوزاد خود را در سايه درخت و غار شير دهد،يا نسل پس از او در غارها و خيمه ها و كاخ ها؛شير دادن كامل دو سال است!

همچنين است حكم روزه و قصاص و حرمت ربا براى بنى آدم كه بى تغيير است؛چنانكه خداى سبحان در سوره بقره فرموده:

1- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ .

اى اهل ايمان!روزه بر شما نوشته شد،همان گونه كه بر پيشينيان از شما نوشته شد؛تا پرهيزگار شويد (3).

2- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ.../.

ص: 66

اى اهل ايمان!قصاص بر شما نوشته شد (1)...

3- أَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا...

خداوند بيع را حلال و ربا را حرام كرده است (2)...

اينها و ديگر احكامى كه خداوند متناسب با فطرت انسانى انسان براى او مقرر فرموده، در هيچ يك از شرايع آسمانى تغيير نمى كنند.اين احكام در تعبير قرآن به لفظ:وصى، يوصيكم،وصيّة و كتب آمده است.

اما آنچه را كه خداوند براى برخى مردم،متناسب با شرايط خاص آنان مقرر فرموده، مدت آنها نيز،با از بين رفتن آن شرايط به سر مى رسد.مانند احكامى كه در گذشته راجع به بنى اسرائيل آورديم و متناسب با شرايط خاص آنان بود،و يا آنچه كه خداوند براى مهاجرين با پيامبر از مكه مقرر فرمود،و ارث بردن از راه برادرخواندگى با انصار مدينه در ابتداى هجرت را به رسميت شناخت،سپس مدت آن بعد از فتح مكه به سر آمد و اين حكم منسوخ گرديد و خداوند در آيات 72-75 سوره انفال از آن خبر داده و فرموده:

«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا» آنان كه ايمان آوردند و-از مكه-هجرت كردند. «وَ الَّذِينَ آوَوْا وَ نَصَرُوا» و آنان كه پناه دادند و يارى كردند.يعنى انصار پيامبر در مدينه.

«أُولئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ» اين گروه،بعضى شان اولياى بعض ديگرند،يعنى ولايت ارث و يارى كردن دارند. «وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يُهاجِرُوا ما لَكُمْ مِنْ وَلايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتّى يُهاجِرُوا... وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ» آنان كه ايمان آوردند و هجرت نكردند،هيچ گونه ولايت و تعهدى در برابر آنان نداريد تا هجرت كنند...و آنان كه كافر شدند برخى شان ولىّ برخى ديگرند...

خداوند،سپس نسخ اين حكم را اين گونه بيان مى دارد:

وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ .

و خويشاوندان،در كتاب خدا،نسبت به يكديگر سزاوارترند./.

ص: 67

يعنى،خويشاوندان در احكامى كه خداوند براى همه انسانها مقرر داشته،حق تقدم دارند. (1)

خلاصه،قوم يهود هنگامى كه آيات الهى قرآن را شنيدند و ديدند صفات قرآن،آنچه را كه درباره بعثت رسول خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نزد خود دارند تصديق و اثبات مى كند،به آن كافر شدند و گفتند:ما تنها به توراتى كه بر ما نازل شده ايمان مى آوريم و به غير آن مانند انجيل و قرآن باور نداريم!خداوند نيز،از ارسال آيات روشن قرآن و معجزات و احكام آن خبر داده و مى فرمايد:جز فاسقان هيچ كس به آن كافر نمى شود،و باز فرموده:ما هر حكمى از شريعتى را نسخ كنيم-مانند نسخ قبله بودن بيت المقدس-يا آن را به تأخير اندازيم،بهتر از آن يا همانند آن را براى مردم مى آوريم،خداوند خود مالك آسمانها و زمين است،هر چه را بخواهد انجام مى دهد،و يهود و نصارى از رسول اللّه راضى نمى شوند مگر آنكه از احكامى كه بر او نازل شده دست برداشته و پيرو احكام شريعت آنان گردد.

خداى سبحان اين مفهوم را با بيانى ديگر در سوره"اسراء"تكرار كرده و مى فرمايد:

وَ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ...

ما به موسى كتاب داديم و آن را وسيله هدايت بنى اسرائيل ساختيم. (2)

سپس مى فرمايد:

إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ .

اين قرآن به راهى كه استوارترين راههاست،هدايت مى كند. (3)

يعنى،راه قرآن از آنچه در كتاب موسى عليه السّلام آمده[فراگيرتر و]استوارتر است.

***

سخن را در مباحث ربوبيت به اينجا رسانديم كه،ربّ العالمين براى انسان نظامى متناسب با سرشت و فطرت او مقرر فرمود،سپس او را در مسير عمل به اين مقررات/.

ص: 68

هدايت كرد.در بحث آينده-به اذن خداى متعال-چگونگى پاداش ربّ العالمين به انسان، در دنيا و آخرت را،بررسى مى نمائيم.

ص: 69

ص: 70

ص: 72

مساوى با نابودى نسل است (1).

اينكه فرموده:(تطفئ غضب الرّبّ)صدقه پنهانى،خشم خدا را خاموش مى كند، مقصود اين است كه،اگر انسان با رفتار خود مستحق خشم و كيفر دنيائى خدا شده و بنابر آن باشد كه به جان و مال يا مربوطين او آسيبى برسد،صدقه پنهانى اين بلا را از او دور مى كند.

بلاقع جمع بلقع،سرزمين خشك و بى آب و علف،كوير و برهوت است (2).و چون چنين است امير المؤمنين عليه السّلام فرموده:

...و صلة الرّحم فانّها مثراة فى المال و منسأة فى الأجل،و صدقة السّرّ فانّها تكفّر الخطيئة.

...و رسيدگى به خويشاوند كه،مال را افزون و مرگ را به تأخير اندازد،و صدقه پنهانى كه،گناه را مى پوشاند (3).و نيز فرموده:

...و صلة الرّحم منماة للعدد

...و رسيدگى به خويشاوند فزونى افراد است (4).

از اينها در مى يابيم كه،خداوند به حكمت خود چنين خواسته تا فراوانى روزى و ازدياد نسل در"صله رحم"و تنگدستى و نابارورى در"قطع رحم"باشد.

بدين سبب است كه گاهى دو نفر بازرگان كه نوع واحدى از جنس را به بازار عرضه مى كنند،يكى زيان كرده و ديگرى سود مى برد و منشأ زيانكارى اوّل و سودمندى دوم، قطع اوّل و پيوند ثانى با خويشاوندان است:پاداشى برابر با عمل هر يك از سوى خدا.

پاداش چنين اعمالى وابسته به ايمان و عدم ايمان انسان به خدا نيست.زيرا خداوند براى عملكرد انسان در دنيا آثارى دنيايى و نتايجى عقبايى قرار داده است كه هرگاه در حال بيدارى و هوشيارى و با اراده كارى را انجام داد،پى آمد دنيائى آن در دنيا،و نتيجه آخرتى2.

ص: 74

آن در عقبى به او مى رسد.

همچنين خداوند براى رفتار انسان با خدا و كردارش با خلق،جزا و پاداشى برابر و متناسب با آن قرار داده است.اين مخلوق انسان باشد يا حيوان يا يكى از نعمت هاى خدا كه ارزانيش داشته،براى هر يك پاداشى مناسب است.و همه آنها از خواست و حكمت الهى سرچشمه مى گيرد."ربّ العالمين"خود به ما خبر داده كه براى انسان چيزى جز نتيجه كردارش نيست:

وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى .

براى انسان بهره اى جز نتيجه تلاش او نيست (1).

همچنين خبر داده كه،هر كس براى دنيا كار كند خداوند سبحان نتيجه كار او را در دنيا به او نشان دهد،و هر كس براى آخرت بكوشد پاداش كارش را در آخرت به او مى نمايد:

وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِي الشّاكِرِينَ .

هر كس پاداش دنيا را بخواهد،از آن به او مى دهيم؛و هر كس پاداش آخرت را بخواهد،از آن به او مى دهيم؛و به زودى سپاس گزاران را پاداش خواهيم داد (2).

مَنْ كانَ يُرِيدُ الْحَياةَ الدُّنْيا وَ زِينَتَها نُوَفِّ إِلَيْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِيها وَ هُمْ فِيها لا يُبْخَسُونَ* أُولئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ إِلاَّ النّارُ...

كسانى كه[تنها]زندگى دنيا و زينت آن را بخواهند،نتيجه كامل اعمالشان را در همين دنيا به آنان مى دهيم،و چيزى از آنان كاسته نمى شود.اين گروه كسانى اند كه در آخرت نصيبى جز آتش ندارند (3)...

مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها...* وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً* كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ6.

ص: 75

هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً .

هر كس كه زندگى زودگذر دنيا را بخواهد،در دنيا به او مى دهيم...*و هر كس سراى آخرت را طلب كند و كوشش مناسب آن نمايد و مؤمن باشد،سعى و تلاش آنان پاداش داده خواهد شد*هر يك از دو گروه را از عطاى پروردگارت بهره مند مى سازيم؛و عطاى پروردگار تو هرگز منع نشده است (1).

از فضل خود به ايشان بخشيده است،خشنودند و به خاطر كسانى كه هنوز به آنان نپيوسته اند،شادمانند كه نه ترسى بر ايشانست و نه اندوهى خواهند داشت*[آنان]از نعمت خدا و بخشش او و اينكه خداوند پاداش نيكوكاران را تباه نمى كند،خوش حال و مسرورند (1).

همچنين است حال انسان سلطه گر و كسى كه انسان مؤمنى را با ظلم و تجاوز به قتل رسانده است؛چنين كسى نيز،جزاى خود را در آخرت مى يابد،چنانكه خداى سبحان فرموده:

وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِيماً .

و هر كس انسان با ايمانى را از روى عمد به قتل برساند،جزاى او دوزخ است، و در آن جاودانه مى ماند،و خداوند بر او خشم كرده،و از رحمت خود دورش ساخته،و عذاب بزرگى برايش تهيه ديده است (2).

همچنين است حال كسى كه معلول جسمى به دنيا مى آيد،مانند:كور و كر و ناقص الخلقه كه اگر به خدا و روز قيامت ايمان آورد و دوستدار اولياى خدا باشد و بر نقص عضو خويش براى خدا شكيبائى ورزد،چنين كسى را خداوند در زندگى جاويد آخرت پاداشى مى دهد كه با اين كمبود دنيائى و رنج و زحمتى كه براى آن در راه خدا تحمل كرده، قابل قياس نباشد. (3)

بنابر آنچه آورديم،عدل الهى بدون دريافت پاداش عمل در آخرت،تحقق نمى يابد، خداوند براى دريافت پاداش اعمال،پس از زندگى دنيا،مراحل متعدّدى قرار داده كه در بحث هاى بعدى آن را پى مى گيريم.د.

ص: 77

وَ كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللّهُ يَرْزُقُها وَ إِيّاكُمْ .

چه بسا جنبنده اى كه قدرت حمل روزى خود را ندارد،خداوند او و شما را روزى مى دهد (1).

وَ اللّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ .

خداوند برخى از شما را بر برخى ديگر در روزى برترى داد (2).

آرى،انسان زمين را شخم مى زند،دانه را مى كارد،درخت را غرس مى كند،همه آنها را آب مى دهد،آفت هاشان را مى زدايد و آنها را پرورش مى دهد تا دانه برگيرد و ميوه بچيند و از آن بخورد و به هر كه خواست بخوراند،ولى خداى سبحان مى فرمايد:

«نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِيّاهُمْ» ما شما و آنان را روزى مى دهيم!و درست هم فرموده،زيرا، آنكه در آب و خاك خواصّ روياندن گياه را قرار داده و چگونه كاشتن و غرس كردن را به ما آموخته،همو روزى دهنده ماست.مثال روزى دادن خدا و روزى خوردن انسان در دنيا، همانند غذا دادن ميزبان به ميهمان در غذاخوريهاى خودكار امروزى[ سلف سرويس ها] است كه عملا به ميهمان گفته مى شود:خودت را پذيرائى كن!در اين غذاخورى ها،غذاى ميهمان را ميزبان مى دهد،و هر گونه خوردنى كه ميهمان با آزادى كامل براى خود انتخاب مى كند از فرآورده هاى ميزبان است،اما ميهمانى كه وارد چنين غذاخورى ها مى شود اگر خود اقدام نكند و از قاشق و چنگال و بشقابى كه ميزبان تهيه ديده برندارد و با پاى خود به سوى غذاى آماده نرود و با دست خود هر چه خواست برنگيرد،چيزى نخواهد خورد،با اين حال،آنكه ميهمانان را غذا داده ميزبان غذاخورى[ سلف سرويس]است.در چنين حالتى زيان احتمالى بد خوردن نيز،بر عهده ميهمان است كه خود غذاى زيانبار و غير مفيد را برگرفته است.و چه درست و صادق است آنچه خداى عظيم در سوره ابراهيم فرموده:

اَللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ/.

ص: 79

لَكُمُ الْأَنْهارَ* وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ .

خداوند همان كسى است كه آسمانها و زمين را آفريد؛و از آسمان آبى نازل كرد و با آن ميوه ها را براى روزى شما از زمين بيرون آورد،و كشتى ها را مسخّر شما گردانيد تا در پهنه دريا به فرمان او روان گردند،و نهرها را در اختيار شما قرار داد*و خورشيد و ماه را-با گردشى منظم و مستمر-مسخّر شما كرد و شب و روز را به تسخير شما درآورد (1).

و در سوره نحل مى فرمايد:

وَ اللّهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ* وَ إِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشّارِبِينَ* وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ* وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعْرِشُونَ* ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ .

خداوند از آسمانها آبى فرستاد؛و زمين را پس از آنكه مرده بود حيات بخشيد.

راستى را كه در اين،نشانۀ روشنى است براى قومى كه مى شنوند*و در وجود چهارپايان،براى شما عبرتى است:از درون شكم آنها،از ميان غذاى جويده و خون،شير ناب گواراى نوشندگان به شما مى نوشانيم*و از ميوه هاى درخت نخل و انگور،مسكرات و روزى خوب و پاكيزه مى گيريد.راستى را كه در اين،نشانه روشنى است براى قومى كه مى انديشند*و پروردگار تو به زنبور عسل وحى كرد كه:از كوهها و درختان و داربست هائى كه مردم بنا مى كنند،3.

ص: 80

خانه هائى برگزين*سپس از تمام ثمرات بخور و راههايى را كه پروردگارت براى تو تعيين فرموده،به راحتى بپيما،از درون شكم آنها،نوشيدنى،با رنگهاى مختلف خارج مى شود كه در آن،شفاى مردمان است.براستى كه در اين امر،نشانه روشنى است براى قومى كه انديشه مى كنند. (1)

براى شما حلال گرديده است (1).

و نيز،در وصف خاتم انبياى خود صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده:

وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ .

او[ پيامبر]پاكيزه ها را براى آنان حلال،و ناپاك ها را برايشان حرام مى كند (2).

بنا بر اين،پروردگار سبحان ما را آفريد،هر چه در اطرافمان بود مسخّر ما گردانيد و در اين دنيا از پاكيزه ها كه نتيجه زراعت و كشت خود ما بود،روزى مان داد.او همچنين، نتيجه اعمالمان را روزى آخرتمان مى گرداند،چنانكه فرموده:

وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللّهُ رِزْقاً حَسَناً .

آنان كه در راه خدا هجرت كردند،سپس كشته شدند يا مردند،خداوند روزى نيكوئى به آنان خواهد داد (3).

و نيز مى فرمايد:

...إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُونَ شَيْئاً* جَنّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا* لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً إِلاّ سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيها بُكْرَةً وَ عَشِيًّا .

...مگر آنان كه توبه كنند و ايمان آورند و كار شايسته انجام دهند.پس،اين گروه داخل بهشت مى شوند و كمترين ستمى به آنان نخواهد شد*بهشت هاى جاودانى كه خداوند رحمان بندگانش را غيابا به آن وعده داده،مسلما وعده خدا شدنى است*در آنجا هرگز گفتار بيهوده نشنوند و جز سلام نيابند و روزى آنان/.

ص: 82

صبح و شام در آن مقرر است* (1)

پس،ربّ حكيم جزاى انسان را كه نتيجه عملكرد اوست،در دنيا سريع و در آخرت پس از مدّت معلوم به او بازمى گرداند ؛همانگونه كه خود در سوره هاى بسيارى از آن خبر داده و در سوره«زلزال»فرموده:

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ* وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ .

پس،هر كه به مقدار ذره اى نيكى كند،آن را مى بيند*و هر كه به اندازه ذره اى بدى نمايد،آن را مى بيند (2).

و در سوره يس فرموده:

فَالْيَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلاّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ .

پس،در آن روز به هيچ كس ذرّه اى ستم نمى شود،و پاداشى جز آنچه عمل مى كرديد داده نمى شويد (3).

آرى،آنكه در اين دنيا حنظل تلخ مى كارد،برداشتى جز حنظل ندارد،و كسى كه درختان بارور غرس مى كند،ميوه هاى نيكو مى چيند،همانگونه كه خداى سبحان در سوره "نجم"مى فرمايد:

وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى* وَ أَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى .

و اينكه،براى انسان بهره اى جز سعى و تلاش او نيست*و سعى او به زودى ديده مى شود (4).

انسان پاداش عملكرد خود را تنها در دنيا نمى بيند،بلكه در حالت ها و عوالم پنج گانه ذيل نيز،نتايج آن را مى بيند:

1-به هنگام مرگ.

2-در قبر.0.

ص: 83

3-در محشر.

4-در بهشت و جهنم.

5-در بازماندگانى كه پاداش عمل را براى آنان به ارث مى گذارد.

***

در اين بحث،نمونه اى از پاداش گرفتن انسان در كارهاى دنيائى را بيان داشتيم،در بحث آينده-به اذن خداى متعال-چگونگى پاداش خداوند به انسان در هنگام مرگ را بررسى مى نمائيم.

ص: 84

فرستادگان ما جان او را مى گيرند (1).در اين سخنان،هيچ گونه منافاتى نيست.زيرا:

فرشتگان رسولان خدايند و در گرفتن جانها"ملك الموت"را يارى مى دهند،و همه آنان به فرمان خدا قبض روح مى كنند.پس در حقيقت خدا خودش جانها را مى گيرد كه فرشتگان را به آن فرمان مى دهد.

با شروع اين مرحله از مراحل آخرت،امكان عمل در دنيا از آدمى سلب گشته و ديدار نتيجه عمل آغاز مى گردد،و از جمله آثارى كه در آن حال مى بيند چيزى است كه صدوق رحمه اللّه با سند خود از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده كه آن حضرت فرموده:«صوم رجب يهوّن سكرات الموت»روزه ماه رجب سختى هاى مرگ را آسان مى كند. (2)

حال آدمى در اين مرحله،بر حسب عملى كه انجام داده،دو گونه است.چنانكه خداى سبحان خبر داده و فرموده:

فَأَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ* فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيمٍ* وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ* فَسَلامٌ لَكَ مِنْ أَصْحابِ الْيَمِينِ* وَ أَمّا إِنْ كانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضّالِّينَ* فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ* وَ تَصْلِيَةُ جَحِيمٍ .

اما اگر از مقرّبان باشد*در روح و ريحان و بهشت نعيم است*اما اگر از اصحاب يمين باشد*[به او مى گويند:]سلام بر تو باد از سوى اصحاب يمين*اما اگر از تكذيب كنندگان گمراه باشد*با آب جوشان دوزخ پذيرائى مى شود*و در آتش جهنم جاى مى گيرد. (3)

خداى متعال از آنچه گروه اول-مقربان و اصحاب يمين-با آن روبرو مى شوند خبر داده و مى فرمايد:

يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً* فَادْخُلِي فِي عِبادِي* وَ ادْخُلِي جَنَّتِي .4.

ص: 86

اى روح آرام يافته!*به سوى پروردگارت بازگرد در حالى كه هم تو از او خشنودى و هم او از تو راضى است*پس در سلك بندگان من درآى*و در بهشت من وارد شو. (1)

و از گروه دوم-آنان كه در زندگى دنيا به خود ستم كردند-نيز خبر داده و مى فرمايد:

حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ .

تا آنگاه كه مرگ يكى از آنان فرارسد،مى گويد:پروردگار من!مرا بازگردانيد !*شايد در آنچه ترك كردم عمل صالحى انجام دهم!اين چنين نيست!اين سخنى است كه او بر زبان مى راند!و پشت سر آنان برزخى است تا روزى كه برانگيخته مى شوند (2).

آخرت و مراحل مختلف آن هم ايمان مى آورد.قياس آنچه درباره آخرت گفته اند با آنچه كه ما در دنيا ديده و شناخته ايم،ممكن نيست؛زيرا،ابزارهاى شناخت ما محدود و ويژه زندگى اين دنياست و براى بررسى اخبار انبياء دربارۀ آخرت-چنانكه در گذشته بيان داشتيم-كاربردى ندارد.

از جمله رواياتى كه درباره آخرين لحظات زندگى و فرارسيدن مرگ به دست ما رسيده،روايتى است از امام صادق عليه السّلام كه فرموده:

من مات و لم يحجّ حجّة الإسلام دونما مانع يمنعه فليمت ان شاء يهوديا او نصرانيّا.

هر كس مرگش فرا رسد و بدون عذر موجّه حج واجب خود را نگزارده باشد، بايد به خواست خود،يهودى يا نصرانى بميرد (1)./.

ص: 88

مى گويد:پروردگارا!جز ملك الموت و حاملان عرش و جبرئيل و ميكائيل هيچ كس باقى نمانده است.خداوند مى فرمايد:به جبرئيل و ميكائيل بگو:بايد بميرند و روح آنان قبض گردد!پس از آن- درحالى كه خود داناتر است-به ملك الموت مى فرمايد:كه باقى مانده؟ مى گويد:پروردگارا!جز ملك الموت و حاملان عرش كسى باقى نمانده!مى فرمايد:به حاملان عرش بگو:بايد بميرند و روحشان گرفته شود!بعد مى فرمايد:اى ملك الموت!كه مانده است؟عرض مى كند:كسى جز ملك الموت باقى نيست.مى فرمايد:بمير اى ملك الموت!او نيز ميميرد و خداى ذو الجلال ندا مى كند: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ امروز حكومت از آن كيست؟هيچ كس پاسخ نمى دهد.در اين هنگام خداى جبّار ذو الجلال خود پاسخ خويشتن را داده و مى فرمايد: لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ از آن خداى يگانه قهار است. (1)

پس از آن، هرگاه خواست دوباره در"صور"مى دمد.چنانكه خود فرمود:سپس دوباره در آن[ صور]مى دمد،ناگهان همگى بپاخاسته و در انتظارند! (2)

نوبت دوم:خداوند درباره آن مى فرمايد:

1- وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً .

در"صور"دميده مى شود؛و ما همه را جمع مى كنيم. (3)

2- وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلاّ مَنْ شاءَ اللّهُ وَ كُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِينَ .

روزى كه در"صور"دميده مى شود،و تمام كسانى كه در آسمانها و زمين هستند در وحشت فرو مى روند،جز كسانى كه خدا خواسته،و همگى با خضوع و ذلت به پيشگاه او حاضر مى شوند! (4)

3- وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ* قالُوا يا/.

ص: 91

وَيْلَنا مَنْ بَعَثَنا مِنْ مَرْقَدِنا هذا ما وَعَدَ الرَّحْمنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ* إِنْ كانَتْ إِلاّ صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ* فَالْيَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلاّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ .

در"صور"دميده مى شود،بناگاه آنان از قبرها شتابان به سوى پروردگارشان مى روند*مى گويند:اى واى بر ما!چه كسى ما را از خوابگاهمان برانگيخت؟!اين همان است كه خداى رحمان وعده داده بود،و فرستادگان او راست گفتند*اين رويداد،صيحه واحدى بيش نيست كه ناگهان همگى نزد ما احضار مى گردند:*امروز به هيچ كس ذرّه اى ستم نمى شود،و پاداشى جز آنچه عمل مى كرديد داده نمى شويد. (1)

و نيز،درباره اينكه همه انسانها را جمع كرده و گرد هم مى آورد،فرموده:

1- وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً .

و همه آنان را برمى انگيزيم،و احدى از ايشان را فروگذار نمى كنيم! (2)

2- يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِينَ يَوْمَئِذٍ زُرْقاً .

روزى كه در"صور"دميده مى شود و مجرمان را با بدنهاى كبود در آن روز گرد هم مى آوريم. (3)

3- يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً .

روزى كه پرهيزكاران را دسته جمعى به پيشگاه خداوند رحمن مى آوريم! (4)

3-ينسلون:جدا مى شوند،با سرعت از قبرها بيرون مى آيند.

4-زرقا:زرق جمع زرق يا ازرق،به معناى كبودى و نيلگونى است.

5-وفدا:وفد نام هيئت و گروهى است كه براى دريافت پاداش يا هر گونه نيازى نزد حاكم مى روند.

را بخوان!همان بس كه امروز خود حسابگر خويش باشى. (1)

5- ...كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ*... وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ* وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا وَ مَأْواكُمُ النّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ* ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ .

هر امّتى به سوى كتابش خوانده مى شود،امروز پاداش آنچه را انجام مى داديد به شما مى دهند*اين كتاب ماست كه به حق با شما سخن مى گويد؛ما هر چه را شما انجام مى داديد مى نوشتيم*...و بديهاى آنچه انجام مى دادند بر آنان آشكار مى شود،و آنچه استهزايش مى كردند،آنان را فرا مى گيرد!*و به آنان گفته مى شود:امروز شما را از ياد مى بريم همانگونه كه شما ديدار امروزتان را از ياد برديد،و جايگاه شما دوزخ است و هيچ ياورى نداريد*اين بدان خاطر است كه شما آيات خدا را به سخره گرفتيد و زندگى دنيا شما را فريفت!امروز نه از دوزخ بيرون آيند و نه عذرشان پذيرفته گردد. (2)

6- فَأَمّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ...

وَ أَمّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِشِمالِهِ فَيَقُولُ يا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتابِيَهْ* وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِيَهْ .

پس،كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شده،مى گويد:بيائيد نامۀ مرا بخوانيد!...و آنكه نامه اعمالش به دست چپش داده شده مى گويد:اى كاش هرگز نامه اعمالم به دست من داده نشده بود*و نمى دانستم حساب من5.

ص: 94

چيست! (1)

7- فَأَمّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ* فَسَوْفَ يُحاسَبُ حِساباً يَسِيراً*... وَ أَمّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ* فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُوراً .

پس،كسى كه نامه اعمالش به دست راستش داده شده*بزودى حساب آسانى براى او مى شود*...و اما كسى كه نامه اعمالش به پشت سرش داده شده* بزودى فرياد هلاكت و وا ويلا سر دهد. (2)

8- وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ .

كسانى كه بخل مى ورزند و آنچه را خدا از فضل خويش به آنان داده،انفاق نمى كنند،گمان نكنند اين كار به سود آنان است؛بلكه براى آنان شرّ است.به زودى در روز قيامت،آنچه را نسبت به آن بخل ورزيدند،طوق گردنشان گردانند. (3)

9- ...وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهادُ* يَوْمَ لا يَنْفَعُ الظّالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ...

...روزى كه گواهان بپا خيزند*روزى كه عذرخواهى ستمگران سودى براى آنان ندارد... (4)

10- وَ يَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهِيداً عَلى هؤُلاءِ .

روزى كه از هر امّتى،گواهى از خودشان بر آنان برانگيزيم،و تو[ پيامبر]را گواه بر آنان قرار مى دهيم! (5)

11- حَتّى إِذا ما جاؤُها شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ/.

ص: 95

بِما كانُوا يَعْمَلُونَ* وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ...

هنگامى كه به آن مى رسند،گوشها و چشم ها و پوستهاشان به آنچه مى كردند گواهى دهند*آنان به پوستهاى خود مى گويند:چرا بر ضدّ ما گواهى داديد؟ جواب مى دهند:خداوندى كه هر موجودى را به نطق آورده ما را گويا ساخت... (1)

هرگاه يكى از شما سجده مى كند كف دستهاى خود را بر زمين بچسباند تا شايد تشنگى روز قيامت را از او بگرداند. (1)

3-از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه فرمود:

من بغى على فقير او تطاول عليه و استحقره حشره اللّه يوم القيامة مثل الذّرة على صورة رجل يدخل النّار.

هر كس بر فقيرى ستم كرده يا فخرفروشى كند و كوچكش پندارد،خداوند در روز قيامت او را همانند مورچه در سيماى انسانى،داخل آتش مى كند. (2)

4-از امام صادق عليه السّلام است كه فرمود:

انّ المتكبّرين يجعلون فى صورة الذّرّ يتوطّأهم النّاس حتّى يفرغ اللّه من الحساب.

متكبّران در روز قيامت به صورت مورچه درآمده و مردم از روى آنها راه مى روند تا خداوند از حساب فارغ گردد. (3)5.

ص: 97

هر كس عمل بدى انجام دهد،كيفر شود؛و ولىّ و ياورى جز خدا براى خويش نيابد*و كسى كه چيزى از اعمال صالح را انجام دهد-چه مرد و چه زن-در صورتى كه مؤمن باشد داخل بهشت شده و كمترين ستمى به آنان نخواهد شد. (1)

4- وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ*... وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ... وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً...

روز قيامت كسانى را كه بر خدا دروغ بستند مى بينى كه رويشان سياه است.آيا در جهنم براى متكبران جايگاهى نيست؟*...و به هر كس آنچه انجام داده بى كم وكاست داده شود...و كسانى كه تقواى الهى گزيدند گروه گروه به سوى بهشت برده مى شوند... (2)

5- اَلَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا وَ كانُوا مُسْلِمِينَ* اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ .

[به]آنان كه به آيات ما ايمان آورده و مسلمان بودند.[گفته مى شود:]شما و همسرانتان با شادكامى وارد بهشت شويد. (3)

6- وَ تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ... إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ... وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا هُمُ الظّالِمِينَ

اين بهشتى است كه به پاداش اعمالى كه انجام مى داديد وارث آن مى شويد...

[اما]گناهكاران در عذاب جهنم جاويدانند...ما به آنها ستم نكرديم،آنان خود ستمكار بودند! (4)

7- ...وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ* يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ6.

ص: 99

جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ .

...كسانى كه طلا و نقره را گنجينه و اندوخته كرده و آن را در راه خدا انفاق نمى كنند،آنان را به عذاب دردناكى بشارت ده!روزى كه آن را در آتش جهنم گداخته كرده و صورتها و پهلوها و پشتهايشان را با آن داغ كنند[و به آنها بگويند:]اين همان چيزى است كه براى خود اندوختند!پس بچشيد آنچه را مى اندوختيد! (1)

شيخ صدوق رحمه اللّه با سند خود از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده كه فرمود:

اربعة يؤذون اهل النّار على ما بهم من الأذى ينادون بالويل و الثّبور:

رجل عليه تابوت من حجر فانّه مات و فى عنقه اموال النّاس لم يجد لها فى نفسه اداء و لا مخلصا و رجل يجرّ امعاءه،فانّه كان لا يبالى اين اصاب البول جسده و رجل يسيل فوه قيحا و دما،فانّه كان يحاكى فينظر كلّ كلمة خبيثة فيفسد بها و يحاكى بها و رجل يأكل لحمه،فإنّه كان يأكل لحوم النّاس بالغيبة و يمشى بالنّميمة.

چهار گروهند كه با عذابى كه مى بينند و نعره هاى هلاكت خواهى و وا ويلائى كه سر مى دهند،جهنميان را به ستوه مى آورند:1-كسى كه صندوقى از سنگ بر روى اوست،زيرا وى در حالتى از دنيا رفته كه حقوق مالى مردم بر عهده اش بوده و قصد پرداخت و خلاصى از آن را نداشته است.2-كسى كه روده هاى خود را با خود مى كشد،او كسى بوده كه از رسيدن بول به هر جاى بدنش باكى نداشته است.3-كسى كه از دهانش چرك و خون فوران مى كند،زيرا او سخنان زشت را از دهان اين و آن گرفته و براى ديگران بازگو نموده و فساد و فتنه ايجاد مى كرده است.4-كسى كه گوشت خود را مى خورد.او كسى است كه گوشت مردم را با غيبت و سخن چينى مى خورده است. (2)6.

ص: 100

خداى سبحان از درهاى متعدد بهشت و جهنّم نيز خبر داده و فرموده:

...وَ إِنَّ لِلْمُتَّقِينَ لَحُسْنَ مَآبٍ* جَنّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوابُ .

...براى پرهيزكاران فرجام نيكويى است*باغهاى جاويدان بهشتى كه درهايش به روى آنان گشوده است. (1)

و خطاب به ابليس كه لعنت خدا بر او باد،فرموده:

إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ* وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ* لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ .

تو هرگز بر بندگان من تسلط نخواهى يافت،مگر گمراهانى كه از تو پيروى كنند*و جهنم،ميعادگاه همه آنهاست!*هفت در دارد و براى هر درى گروه معينى از آنان تقسيم شده اند! (2)

و از امام على عليه السّلام روايتى است كه فرموده:

آيا مى دانيد درهاى جهنم چگونه اند؟راوى مى گويد گفتيم:مانند همين درهاست، فرمود:نه،بلكه چنين است:دستش را روى دستش نهاد و آن را گشود،يعنى درهاى جهنّم مانند خود جهنم روى هم سوارند.و در تفسير قرطبى بعد از آن آمده است:برخى از درها روى برخى ديگر است،و از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كرده كه:اهل هر طبقه در همان طبقه هستند. (1)

و باز از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت است كه در تفسير(جزء مقسوم)فرموده:

براى هر درى از درهاى جهنم،گروه معينى از اهل آتش تقسيم شده اند كه هر گروهى به مقدار اعمالى كه انجام داده اند عذاب مى شوند. (2)

در خاتمه،با آوردن پاره اى از احاديثى كه آيات گذشته را شرح كرده و نتايج اعمال را به اجمال و تفصيل بيان مى دارد،اين بحث را به پايان مى بريم:

1-در اصول كافى از امام جعفر صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود:

هر كس مؤمنى را خشنود كند خداى عزّ و جلّ از اين خشنودى موجودى را بيافريند كه به هنگام مرگ ملاقاتش كرده و به او مى گويد:اى ولىّ خدا!مژده باد تو را كه در كرامت و رضوان خدا هستى،پس از آن پيوسته با اوست تا به گور رفته و همين مژده را به او بدهد.

پس از برانگيخته شدن نيز به ديدارش رفته و همان بشارت را به او مى دهد و در كنار او مى ماند تا در مراحل سخت و هولناك پيوسته نويدش داده و دلشادش دارد.آن شخص به او مى گويد:رحمت خدا بر تو باد،تو كه هستى؟مى گويد:من همان خشنودى و سرورى هستم كه بر فلان كس وارد آوردى. (3)

2-در كتاب بحار به نقل از معانى الأخبار صدوق از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود:2.

ص: 102

هر كس اندوهى را از مؤمنى بزدايد خداوند غمهاى آخرت را از او مى زدايد و او با دلى خنك و خجسته از قبر بيرون مى آيد.و هر كس مؤمنى را از گرسنگى برهاند خداوند از ميوه هاى بهشتش بخوراند،و هر كس شربتى به او بنوشاند خداوند از جام سر به مهر بهشتى سيرابش گرداند. (1)

3-در اصول كافى از امام ابى الحسن عليه السّلام است كه فرموده:

خدا را در زمين بندگانى است كه هميشه در پى برآوردن نياز نيازمندان هستند.آنان آسوده خاطران روز قيامت اند،آرى،هر كس مؤمنى را خشنود كند خداوند در روز قيامت دلش را شادمان گرداند. (2)

4-در اصول كافى از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود:

هيچ مسلمانى نياز مسلمان ديگرى را برآورده نمى كند مگر آنكه خداى متعال ندايش دهد:پاداشت بر من است،و به چيزى غير از بهشت براى تو خشنود نمى شوم. (3)

5-صدوق در ثواب الاعمال از قول معروف بن خرّبوذ آورده كه گفت،شنيدم امام باقر عليه السّلام مى فرمود:

هر مؤمنى كه در دنيا به مصيبتى دچار شود و در حال مصيبت بگويد: «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» ما از خدائيم و به سوى او بازمى گرديم!خداوند همه گناهان گذشته اش را مى آمرزد،مگر گناهان كبيره اى را كه مستوجب آتش باشد!و فرمود:و هرگاه در آينده عمر خود به ياد مصيبت افتد و استرجاع نمايد [«إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» بگويد]و حمد خدا به جاى آورد،خداوند همه گناهانى را كه در فاصله استرجاع اول و استرجاع ثانى انجام داده مى آمرزد،مگر گناهان كبيره را! (4)

6-در بحار الأنوار از امام صادق عليه السّلام از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده كه خداى متعال فرموده:هيچ بنده اى را وارد بهشت نكنم مگر آنكه به آسيب جسمانى مبتلايش كنم،پس،4.

ص: 103

اگر اين بلا در حد كفّاره گناهانش بود كه بود،وگرنه سلطه گرى را بر او چيره گردانم كه اگر با آن كفّاره گناهانش را پس داد به همان بسنده شود،وگرنه روزى او را در تنگنا قرار دهم تا اگر گناهانش با آن شسته شد كه شد،وگرنه به هنگام مرگ چنان بر او سخت بگيرم كه پاك و بى گناه نزد من آيد و آنگاه او را وارد بهشت گردانم... (1)

7-در صحيح بخارى است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

هيچ مسلمانى نيست كه دچار مصيبت گردد مگر آنكه خداوند گناهانش را بريزد، همان گونه كه برگ درخت مى ريزد. (2)

8-در روايت ديگرى است كه:

هيچ مصيبتى به شخص مسلمان نمى رسد مگر آنكه خداوند آن را كفّاره گناهش قرار مى دهد،حتى اگر خارى بدن او را بخراشد. (3)

9-در صحيح بخارى و صحيح مسلم است كه رسول خدا فرمود:

هيچ مسلمانى نيست كه خراش خارى يا سخت تر از آن به او برسد مگر آنكه خداوند با آن گناهانش را مى ريزد،همان گونه كه درخت برگ خود را مى ريزد. (4)

10-در صحيح بخارى و مسند احمد است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

هيچ گونه رنج و سختى،درد و مرض،مصيبت و اندوه،آزار و آسيب و حتى خراش خارى به مسلمانى نمى رسد مگر آنكه خداوند آن را كفّاره گناهانش گرداند. (5)0.

ص: 104

بنى اسرائيل به خاطر صبر و استقامتى كه نشان دادند،تحقق يافت،و آنچه فرعون و فرعونيان مى ساختند و مى افراشتند،در هم كوبيديم! (1)

و نيز،درباره پاداش انواع سه كانه صبر و شكيبائى مى فرمايد:

1- وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِينَ* اَلَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ* أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ .

يقينا همه شما را با چيزى از ترس و گرسنگى و كاهش در مالها و جانها و ثمرات امتحان مى كنيم،و بشارت ده شكيبايان را!*آنان كه هرگاه مصيبتى به ايشان رسيد گفتند:ما از خدائيم و به سوى او بازمى گرديم !*آنان،مشمول صلوات و رحمت پروردگار خود هستند،آنان،همان هدايت يافتگانند! (2)

2- لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ السّائِلِينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرِينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ .

نيكى[تنها]اين نيست كه روى خود را به سوى مشرق و مغرب كنيد،بلكه نيكى و نيكوكردار آن است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب و پيامبران،ايمان آورده و مال خود را،با آنكه دوستش دارد،به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و درراه ماندگان و سائلان و بردگان،انفاق مى كند،و نماز را برپا مى دارد،و زكات را مى پردازد،و نيز،آنانى كه- هرگاه عهد بستند-به عهد7.

ص: 106

خود وفا مى كنند،و در برابر محروميت ها و بيماريها و زمان جنگ صبر و استقامت نشان مى دهند،اينان كسانى اند كه راست مى گويند و ايشان همان پرهيزكارانند! (1)

خلاصۀ اين آيات كه از سوره بقره آورديم اين شد كه:پرهيزكاران و هدايت يافتگان و نيكوكاران كسانى اند كه كارهاى شايسته انجام داده و به انواع سه گانه صبر و شكيبائى آراسته اند.

از جمله نمونه ها و مصاديق صبر بر طاعت و مصيبت،صبر و شكيبائى مؤمنان بر اذيت و آزار و سخريه و ريشخندى است كه براى ايمانشان به خدا تحمّل مى كنند،چنانكه خداى متعال از آن خبر داده و فرموده:

1- إِنَّهُ كانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبادِي يَقُولُونَ رَبَّنا آمَنّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرّاحِمِينَ* فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ* إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ .

آرى،گروهى از بندگانم مى گفتند:پروردگارا!ما ايمان آورديم،ما را بيامرز و بر ما رحم كن كه تو بهترين رحم كنندگانى!*و شما آنان را به باد مسخره گرفتيد تا ياد مرا از خاطرتان زدودند،و شما همچنان به آنها مى خنديديد* من امروز آنان را به خاطر صبر و استقامتشان پاداش دادم،راستى را كه آنان رستگارانند! (2)

2- اَلَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِهِ هُمْ بِهِ يُؤْمِنُونَ* وَ إِذا يُتْلى عَلَيْهِمْ قالُوا آمَنّا بِهِ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّنا إِنّا كُنّا مِنْ قَبْلِهِ مُسْلِمِينَ* أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ* وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَكُمْ أَعْمالُكُمْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لا نَبْتَغِي الْجاهِلِينَ .1.

ص: 107

آنان كه پيش از قرآن،كتاب آسمانى به آنها داده ايم،به آن ايمان مى آورند*و هنگامى كه بر آنان تلاوت شود مى گويند:به آن ايمان آورديم.اينها همه حق است و از جانب پروردگار ماست.ما پيش از اين هم مسلمان بوديم*آنان به خاطر شكيبائى و صبرشان،پاداش خود را دو بار دريافت مى دارند،و با نيكى ها بدى ها را دفع مى كنند،و از آنچه روزى شان داده ايم انفاق مى كنند*و هرگاه سخن لغو و بيهوده بشنوند از آن روى مى گردانند و مى گويند:اعمال ما از آن ماست و اعمال شما از آن خودتان،سلام بر شما،ما خواهان جاهلان نيستيم! (1)

3-خداوند در سوره رعد صابران و برپا دارندگان نماز را بشارت داده و فرموده:

وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدّارِ* جَنّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيّاتِهِمْ وَ الْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ* سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ .

و آنان كه به خاطر پروردگارشان شكيبائى ورزيده،و نماز را برپا مى دارند،و از آنچه روزى شان داده ايم،در نهان و آشكار،انفاق كرده و با حسنات سيّئات را دفع مى كنند؛فرجام نيك آن سرا،ويژه آنان است:*بهشت هاى جاويدان كه-با پدران و همسران و فرزندان صالح خود-در آنها جايگزين مى گردند و فرشتگان از هر درى بر آنان وارد شده*[و گويند:]سلام بر شما كه صبورى كرديد!وه كه چه نيكوست فرجام آن سرا! (2)

املاك خود مى ساختند.

2-البأس و البأساء:سختى و ناخوشى و جنگ كه در اينجا،مراد از"بأساء"سختى و ناخوشى و مراد از"بأس"زمان جنگ است.

3-يدرءون:يدفعون:دفع مى كنند،از خود مى رانند.

محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باشد،بى حساب به ملاقات خدا نائل گردد. (1)

***

اينها نمونه هائى از پاداش هاست كه انسان براى عمل يا صبر بر ناخوشى ها دريافت مى دارد.در بحث آينده-به يارى خدا-چگونگى به ارث ماندن نتايج اعمال را بررسى مى نمائيم.4.

ص: 110

در آنجا ديوارى يافتند كه مى خواست فرو ريزد،[خضر]آن را برپا داشت.

موسى گفت:مى خواستى در برابر اين كار مزدى بگيرى!*...*اما آن ديوار،از آن دو نوجوان يتيم در آن شهر بود؛و زير آن،گنجى بود متعلق به آن دو؛و پدرشان مرد صالحى بود؛و پروردگار تو مى خواست آنان به حد بلوغ برسند و گنجشان را استخراج نمايند؛اين رحمتى از پروردگارت بود (1)...

شش چيز است كه مؤمن پس از مرگ خود از آنها سود مى برد:1-فرزند شايسته اى كه برايش آمرزش بخواهد2-كتاب و قرآنى كه خوانده شود3-چاه آبى كه حفر كند4- درختى كه بكارد5-جريان آبى كه براى صدقه وقف نمايد6-سنت پسنديده اى كه پس از وى به كار آيد. (1)

***

تا اينجا،آثار عمل در دنيا و آخرت و به ارث ماندن آن را بيان داشتيم،از جمله آثار و نتايج اعمال نيك"حق شفاعت"است كه پروردگار عالميان آن را به برخى از بندگان خود عطا مى كند و ما در بحث آينده-به يارى خدا-آن را بررسى مى نمائيم.3.

ص: 113

دارد. (1)

و در سوره اسراء فرموده:

...عَسى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً .

...اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش[ مقام شفاعت] برانگيزد. (2)

و در سوره انبيا فرموده:

...لا يَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ .

...آنان[ بندگان شايسته]جز براى كسى كه خدا راضى است شفاعت نمى كنند.آنان از ترس خدا بيمناكند . (3)

و در سوره اعراف مى فرمايد:

اَلَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا...*...*... يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَيَشْفَعُوا لَنا...

آنان كه دين خود را بيهودگى و بازيچه گرفتند؛و زندگانى دنيا مغرورشان ساخت؛امروز[ قيامت]فراموششان مى كنيم،همان گونه كه ديدار اين روزشان را فراموش كردند...*...*...روزى كه حقيقت امر فرا رسد، كسانى كه در گذشته آن را فراموش كرده بودند مى گويند:راستى را كه رسولان پروردگار ما حق را آوردند؛آيا شفيعانى براى ما وجود دارد كه شفاعتمان كنند؟ (4)3.

ص: 115

در مسند احمد آورده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده:

الصيام و القرآن يشفعان للعبد يوم القيامة،يقول الصّيام:اى ربّ منعته الطّعام و الشّهوات بالنّهار فشفّعنى (1)فيه،و يقول القرآن:منعته النّوم باللّيل فشفّعنى فيه،قال:فيشفعان.

روزه و قرآن در روز قيامت براى بنده خدا شفاعت مى كنند،روزه گويد:

پروردگارا!من او را در طول روز از همه غذاها و شهوات بازداشتم،حال،مرا شفيع او گردان.و قرآن گويد:من او را از خواب شب بازداشتم،اكنون مرا شفيع او قرار ده.فرمود:و بدين گونه او را شفاعت مى كنند. (2)

در روايت ديگرى از امام على عليه السّلام است كه فرمود:رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است:

ثلاثة يشفعون الى اللّه عزّ و جلّ فيشفّعون:الانبياء ثمّ العلماء ثمّ الشّهداء.

سه گروه اند كه نزد خداى عزّ و جلّ شفاعت كرده و شفاعتشان پذيرفته مى شود:

انبيا و علما و شهدا. (3)

در سنن ابن ماجه آورده است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

يشفع يوم القيامة ثلاثة:الانبياء ثمّ العلماء ثمّ الشّهداء.

سه گروه در روز قيامت شفاعت مى كنند:انبيا و علما و شهدا. (4)

در بحار از امام صادق عليه السّلام درباره شفاعت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در روز قيامت حديثى آورده كه در آخر آن آمده است:

...انّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يومئذ يخرّ ساجدا فيمكث ما شاء اللّه فيقول اللّه عزّ و جلّ:ارفع رأسك و اشفع تشفّع،و سل تعط.و ذلك قوله تعالى:

"عسى ان يبعثك ربّك مقاما محمودا".3.

ص: 117

...رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در آن روز به سجده مى افتد و تا هنگامى كه خدا بخواهد درنگ مى كند،پس از آن خداى عزّ و جلّ مى فرمايد:سر خود را بردار و شفاعت كن تا شفاعتت پذيرفته گردد،و درخواست كن تا خواسته ات عطا شود.و اين همان سخن خداى متعال است كه فرموده:اميد است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستايش برانگيزد. (1)

مشروح اين خبر در تفسير ابن كثير و طبرى و ديگران با عباراتى متفاوت نيز،آمده است. (2)

ترمذى از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

شفاعتى لاهل الكبائر من امّتى.

شفاعت من براى صاحبان كبائر از امتم مى باشد. (3)

در نقطه مقابل نيز،آثار اعمال زشت و گناهان است كه پاداش اعمال نيك را تباه و نابود مى كند و ما در بحث آينده-به يارى خدا-آن را بررسى مى نمائيم.

ص: 119

آيا جز آنچه عمل مى كردند پاداش داده مى شوند؟! (1)

در سوره توبه درباره مشركان مى فرمايد:

ما كانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَساجِدَ اللّهِ شاهِدِينَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِي النّارِ هُمْ خالِدُونَ* إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسى أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ .

مشركان را نشايد كه مساجد خدا را آباد كنند در حالى كه به كفر خويش گواهى مى دهند!اين گروه اعمالشان تباه گرديده و در آتش دوزخ جاودانند.*مساجد خدا را تنها آن كسى آباد مى كند كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده و نماز را برپا دارد و زكات را بپردازد و جز از خدا نترسد.اميد است اين گروه از راه يافتگان باشند. (2)

در سوره بقره درباره مرتدين و از دين برگشته ها مى فرمايد:

...وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيَ َا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ .

...هر كس از شما كه از دينش برگردد و در حال كفر بميرد.چنين كسانى همه اعمالشان در دنيا و آخرت تباه شده و اهل دوزخند و هميشه در آن خواهند بود. (3)

در سوره محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم درباره كافران و ستيزه جويان با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى فرمايد:

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدى لَنْ يَضُرُّوا اللّهَ شَيْئاً وَ سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ* يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ ./.

ص: 121

آنان كه كافر شدند و[مردمان]را از راه خدا بازداشتند و بعد از آنكه راه هدايت برايشان روشن شد[بازهم ]با رسول خدا ستيزه جوئى كردند،هرگز زيانى به خدا نمى رسانند[بلكه خداوند]بزودى اعمالشان را تباه و نابود مى كند*اى كسانى كه ايمان آورده ايد!اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد رسول خدا را و اعمال خود را تباه نسازيد!

حبط و تباهى اعمال-چنانكه گذشت و مى آيد-تنها دامن كافران را نمى گيرد بلكه مسلمانان را نيز شامل مى گردد،خداوند در سوره حجرات مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نكنيد،و با او به آواز بلند-بدان گونه كه با يكديگر سخن مى گوئيد-سخن مگوئيد كه اعمالتان تباه گردد و شما ندانيد!

در سوره بقره مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ وَ...

اى كسانى كه ايمان آورده ايد!صدقات و بخشوده هاى خود را با منّت و آزار تباه و باطل مسازيد،همانند كسى كه مال خود را براى ريا و خودنمائى انفاق مى كند و...

و هر كس بگويد:"الحمد للّه"خداوند براى او در بهشت درختى را مى كارد.

و هر كس بگويد:"لا اله الا اللّه"خداوند براى او در بهشت درختى را مى نشاند.

و هر كس بگويد:"اللّه اكبر"خداوند براى او در بهشت درختى را برآورد.

يكى از مردان قريش گفت:اى رسول خدا!بنابراين،درختان ما در بهشت بسيار است!فرمود:آرى،ولى بر حذر باشيد كه آتشى بر آنها نفرستيد تا همه را بسوزاند،زيرا خداى عزّ و جلّ مى فرمايد: "يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ" اى كسانى كه ايمان آورده ايد!اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد رسول خدا را و اعمال خود را[با نافرمانى]باطل نكنيد! (1)

در صحيح مسلم و غير آن از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده اند كه فرموده:

انّ فرطكم علىّ الحوض،من ورد شرب،و من شرب لم يظمأ بعد،و ليردنّ علىّ اقوام اعرفهم و يعرفونى ثمّ يحال بينى و بينهم.

به سوى من بر حوض كوثر سبقت جوئيد كه هر كس رسيد مى نوشد و هر كه نوشيد بعد از آن تشنه نگردد،در آنجا گروه هائى بر من وارد مى شوند كه آنان را شناخته و آنان نيز مرا مى شناسند سپس ميان من و آنان جدائى مى افتد!

در روايت ديگرى است كه فرموده:

ليردنّ علىّ الحوض رجال ممّن صاحبنى حتّى اذا رأيتهم اختلجوا دونى، فلأقولنّ أي ربّ اصحابى اصحابى،فيقالنّ لى:انّك لا تدرى ما احدثوا بعدك.

مردانى از اصحابم بر حوض كوثر نزد من مى آيند،ولى تا آنان را مى بينم از من جداشان مى كنند،من[با شتاب]مى گويم:خداى من!يارانم!يارانم!به من گفته مى شود:تو نميدانى اينان بعد از تو چه كردند! (2)

در حديث ديگرى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آمده است:0.

ص: 123

انّ المرائى يدعى به يوم القيامة بأربعة اسماء:يا كافر!يا فاجر!يا غادر!يا خاسر!حبط عملك و بطل اجرك و لا خلاق لك اليوم،فالتمس اجرك ممّن كنت تعمل له.

روز قيامت شخص رياكار را با چهار نام صدا مى زنند و مى گويند:اى كافر!اى فاجر!اى مكّار!اى زيانكار!كردارت تباه و پاداشت باطل گرديد،امروز بهره اى ندارى،اكنون پاداش خود را از كسى درخواست كن كه برايش كار مى كردى! (1)

2-در سوره جن از زبان خود جنيان براى قوم خويش مى فرمايد:

وَ أَنّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً* وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً .

[آنان گفتند:]گروهى از ما مسلمان و گروهى ستمگرند.و هر كس اسلام آورد راه رشد و هدايت را برگزيده است*امّا ستمگران هيزم و آتشگيره دوزخند! (1)

3-در سوره اعراف مى فرمايد:

قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتّى إِذَا ادّارَكُوا فِيها جَمِيعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ* وَ قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ فَما كانَ لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ .

[خداوند به ستمگران]مى فرمايد:در رديف گروه هاى مشابه خود،از جن و انس،در آتش درآييد! هرگاه دسته اى وارد مى شود همتاى خود را لعن مى كند تا چون همگى در آنجا به هم رسند،گروه دنباله رو درباره پيشوايان خود مى گويند:پروردگارا!اينان بودند كه ما را گمراه ساختند.پس كيفر دوزخى آنان را مضاعف كن!خداوند مى فرمايد:عذاب همه مضاعف است ولى شما نمى دانيد*پيشوايان به دنباله روان گويند:شما بهتر از ما نبوديد،پس بچشيد عذاب را كه محصول كار خودتان است! (2)

4-در سوره هود مى فرمايد:

...وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ أَجْمَعِينَ .

...و فرمان پروردگارت قطعى شده كه:جهنّم را از همه جن و انس9.

ص: 126

انباشته گردانم! (1)

اينها برخى از آيات قرآن كريم درباره رفتار جنيان و مجازات آنان در دنيا و آخرت بود.قرآن كريم شرح و تفصيل حالات ويژه جن در قيامت را-بدان گونه كه درباره انسان آورده-نياورده است.

انسان در بهره گيرى از نتايج اعمال معنوى خويش نيز بگونه اى است كه برخى از نتايج كردار خود را تمام و كمال در همين دنيا دريافت مى كند،مانند آثار صلۀ رحم كافر كه براى او پاداش دنيائى دارد.برخى را نيز تنها در آخرت مى يابد،مانند آثار شهادت كه ويژه مؤمنين است.برخى از اعمال نيز بهره هر دو سرائى دارد مانند صله رحم مؤمن كه پاداش دنيائى و آخرتى آن را تماما دريافت مى دارد.

بنا بر آنچه آورديم،انسان نتيجه رفتار معنوى خود را،بدان گونه كه نتيجه رفتار مادّى اش را مى گيرد،تماما دريافت مى دارد،يا در دنيا و يا در آخرت،و يا در دنيا و آخرت هر دو،همچنين است نتايج اعمال سوء و زشت!

حق شفاعت در روز قيامت و اينكه خداى رحمان به برخى از انسانها چنين كرامتى را عطا مى فرمايد،نيز،محصول اعمالى است كه انسان در دنيا انجام مى دهد.همچنين است حبط و تباهى اعمال انسانها در روز قيامت كه نتيجه برخى كردار دنيائى آنان است،زيرا:

"لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى" براى انسان پاداشى جز آنچه خود كرده نيست! (1)

قرآن كريم همچنين خبر داده كه جنيان هم بمانند انسيان پاداش اعمالشان را در آخرت تماما دريافت مى دارند.

همه آنچه را آورديم بر اساس تقدير"ربّ العالمين"و به اقتضاى برخى از صفات پروردگارى اوست،در بحث آينده-به يارى خدا-صفات ديگرى از ربّ العالمين را بررسى خواهيم كرد./.

ص: 128

ص: 130

شده است:هنگامى كه از رحمت خداى متعال سخن مى گوئيم مقصود تنها احسان مجرد بى رقت است،و بدين خاطر در روايت آمده است:رحمتى كه از سوى خدا باشد بخشش و بخشودن،و رحمتى كه از سوى آدميان باشد رقّت و مهربانى است.

واژه"رحمان"ويژه خداى متعال است و معناى آن جز بر خدا راست نيايد،زيرا تنها اوست كه رحمتش همه چيز را فراگرفته است.

واژه"رحيم"درباره خدا و غير خدا استعمال مى شود.خداوند درباره خود فرموده: "إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" خداوند آمرزنده مهربان است.و درباره پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده: "لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ" .براستى رسولى از شما بسويتان آمد كه رنجهاى شما بر او گران است.بر هدايت شما پاى فشار و با مؤمنان رئوف و مهربان است. (1)

و نيز،گفته شده:خداى متعال رحمان دنيا و رحيم آخرت است.زيرا،احسان خداوند در دنيا عام است و شامل مؤمنان و كافران،و در آخرت مخصوص مؤمنان است.خداوند در سوره اعراف فرموده: "وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ" .

رحمت من همه چيز را فراگرفته،و بزودى آن را ويژه كسانى مى گردانم كه تقوا پيشه كنند. (2)يعنى:رحمت من در دنيا براى مؤمنان و كافران هر دو است و در آخرت ويژه مؤمنان است.

صاحب كتاب"تاج العروس"نيز در اين باره سخنى دارد كه فشرده آن چنين است:

"رحمان"نامى است مخصوص خداوند كه به غير او راست نيايد.زيرا،رحمت او همه موجودات را از طريق"خلق و رزق و سودرسانى"شامل است.

"رحيم"نامى است عام براى هر كه به صفت رحمت متصف گردد.بعد گويد:اين همان معناى سخن[امام]جعفر صادق عليه السّلام است كه فرموده:"رحمان"اسمى خاص براى صفتى عامّ است و"رحيم"اسمى عام براى صفتى خاص./.

ص: 132

مؤيّد آنچه گفته اند اين است كه،"رحيم"در چهل و هفت مورد از قرآن كريم با"غفور" و"برّ"و"رئوف"و"ودود"قرين و همراه آمده است. (1)

واژه"رحمان"در سوره"الرّحمن"اسم و صفت كسى آمده كه انسان را پس از خلقت و آموزش بيان،با نعمت هدايت قرآنى گرامى داشته،و زمين را با هر چه در آن است از ميوه ها و نخل ها و دانه ها و رياحين براى بهره ورى او آفريده است.سپس جن و انس را مخاطب ساخته و فرموده: "فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ" پس كدامين نعمت هاى پروردگارتان را انكار مى كنيد!و پس از ارشاد به برخى نعمت هاى دنيائى،پاره اى از نعمت هاى آخرت را يادآور شده و مى فرمايد: "وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ" و براى آن كس كه از مقام پروردگارش بترسد،دو باغ بهشتى خواهد بود.تا پايان سوره كه مى فرمايد:

"تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ" خجسته و زوال ناپذير است نام پروردگار صاحب جلال و بزرگوار تو!

پروردگار شما"اللّه"است همان كه آسمانها و زمين را در شش روز[ دوران] آفريد،سپس بر عرش قرار گرفت و به تدبير كار پرداخت... (1)

3-در سوره فرقان فرموده:

اَلَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبِيراً .

خداوندى كه آسمانها و زمين و هر چه را ميان آنهاست در شش روز[ دوران] آفريد،سپس بر عرش قرار گرفت،خداى رحمان،از او بخواه كه از همه چيز آگاه است. (2)

4-در سوره غافر فرموده:

...اَلَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ .

...آنان كه عرش خدا را حمل مى كنند و آنان كه پيرامون آنند،پروردگارشان را تسبيح و ستايش كرده و به او ايمان دارند و براى مؤمنان[بدين گونه] آمرزش خواهند:پروردگارا!رحمت و علم تو همه چيز را فرا گرفته است،پس كسانى را كه توبه كرده و به راه تو آمده اند بيامرز و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار! (3)

4-در سوره زمر مى فرمايد:

وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ .

و فرشتگان را مى بينى كه برگرد عرش خدا حلقه زده اند و به ستايش/.

ص: 134

پروردگارشان تسبيح گويند.ميان آنان به حق داورى گردد و گفته شود:ستايش ويژه"اللّه"پروردگار جهانيان است! (1)

5-در سوره حاقّه مى فرمايد:

...وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمانِيَةٌ .

...آن روز عرش پروردگارت را هشت فرشته بر فراز آنها حمل مى كنند. (2)

آن است كه:اختيار مملكت را به دست گرفت.

اخطل شاعر در مدح بشر بن مروان اموى گفته است:

قد استوى بشر على العراق من غير سيف او دم مهراق

بشر مملكت عراق را بدون شمشير و خون ريزى در اختيار گرفت. (1)

مى پوشاند...و در سوره حديد(4)تدبير كار را با كنايه آورده و مى فرمايد: "اِسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها" بر عرش قرار گرفت،آنچه در زمين فرو مى رود و آنچه از آن خارج مى شود همه را مى داند.يعنى خداوند به هر چه در مملكتش جريان يابد آگاه است و همه با تدبير خود او مى گردند.

از اينجا معناى آيه(59)سوره فرقان را نيز درمى يابيم،آنجا كه مى فرمايد: "اِسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمنُ فَسْئَلْ بِهِ خَبِيراً" بر عرش قدرت قرار گرفت،خداى رحمان،تنها از او بخواه كه از همه چيز آگاه است!يعنى:آنكه بر عرش قدرت قرار گرفته همان خداى رحمان است كه همه عالميان را با رحمت گسترده خويش پرورش داده و هر كه در مملكت او كارى انجام مى دهد به اقتضاى رحمت و رحمانيت اوست.

اين موضوع در سوره طه(5)با تأكيد بيشترى آمده،مى فرمايد: "اَلرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى" خداى رحمان است كه بر عرش قدرت قرار گرفته و تسلط دارد.

بنابراين،از آنچه كه در سوره هود(7)مى فرمايد: "خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ" آسمانها و زمين را در شش روز[ دوران]آفريد و عرش قدرت او بر آب قرار داشت.از آن دانسته مى شود كه در مملكت خداوندى پيش از خلقت آسمانها و زمين،جز همان آبى كه تنها خدا حقيقتش را مى داند،چيز ديگرى وجود نداشته است.

و از آنچه كه در سوره غافر(7)مى فرمايد: "اَلَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ" آنان كه عرش را حمل مى كنند،دانسته مى شود كه مقصود فرشتگان كارگزار درگاه الهى اند كه برخى را رسولان قرار داده و برخى را به امداد پيامبران فرستاده است،برخى حاملان عذاب بر امت هائى مانند قوم لوط اند و برخى آدميان را قبض روح مى كنند،و خلاصه،هر يك به كارى ويژه و متناسب با آنچه مقتضاى ربوبيت خداى متعال در عالم ماست مشغولند.

و نيز،از آنچه در سوره حاقّه(17)مى فرمايد: "وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمانِيَةٌ" و عرش قدرت پروردگارت را در آن روز هشت فرشته حمل مى كنند،دانسته مى شود كه مقصود اين است كه فرشتگان اجراكننده فرمان خداوند در روز قيامت هشت

ص: 137

گروه اند.

و در سوره نحل(14)كه فرموده: "وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ" اوست خدائى كه دريا را مسخر شما گردانيد تا از آن گوشت تازه بخوريد و زيورى كه مى پوشيد بيرون آوريد،و كشتى ها را مى بينى كه سينه دريا را مى شكافند.معنايش اين است كه دريا را رام ما كرد تا از"خواصّ"آن سود ببريم،و اين يكى از موارد آموزش به آدم عليه السّلام است.چنانكه پيش از اين در همان سوره(5-8)مى فرمايد:

وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فِيها دِفْءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ* وَ لَكُمْ فِيها جَمالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَ حِينَ تَسْرَحُونَ* وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إِلاّ بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ* وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوها وَ زِينَةً وَ...

و چهارپايان را آفريد كه در آنها براى شما وسيله پوشش و منافع ديگر است،و از گوشت آنها مى خوريد*و مايه شكوه و زينت شمايند:گاهى كه از صحرا بازشان مى گردانيد و هنگامى كه به صحرا روانه شان مى داريد*و بارهاى سنگين شما را،به جاهائى كه جز با مشقّت زياد به آن نميرسيد،حمل مى كنند.

راستى را كه پروردگار شما رئوف و مهربان است*و اسبها و استرها و الاغها را آفريد تا بر آنها سوار شويد و زينت شما باشد و...

خداوند علاوه بر آنكه آنها را رام و مسخّر ما گردانيد،راه بهره ورى از آنها را نيز به ما آموخت تا از گوشت و پوست و سوارى و حمل بارشان استفاده نمائيم.

در سوره زخرف آيات 12 و 13 مى فرمايد:

وَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ* لِتَسْتَوُوا عَلى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنّا لَهُ مُقْرِنِينَ .

خداوندى كه همه زوج ها را آفريد و براى شما از كشتيها و چهارپايان وسيله

ص: 138

سوارى ساخت تا بر پشت آن سوار شويد*و چون بر آن استقرار يافتيد نعمت پروردگارتان را ياد كنيد و بگوئيد:منزّه است خداوندى كه اين را مسخّر و رام ما گردانيد وگرنه ما را توان تسخير آن نبود.

آرى،همان خداوندى كه روش بهره گيرى از آنچه در اين آيات آمده را به ما آموزش داده و به مقتضاى"ربوبيت"خود آنها را مسخّر و رام ما ساخته است،همو زنبور عسل را الهام كرد تا در كوهها و داربست ها خانه گيرد و از گلها و شكوفه ها بمكد و عسل بسازد،و همو دريا را در اختيار ماهيان قرار داد و با الهام غريزى روش بهره ورى از آن را به آنها آموخت و...و بدين گونه،با رحمت واسعه خويش نياز هر يك از مخلوقات را به وسيله موجودات ديگر در اختيار او نهاد و خواصّ اشياء مورد نيازش را به او آموخت تا از آن بهره گيرد.به عبارت ديگر،به زنبور عسل اسامى و خواص آنچه را براى ادامه زندگى نياز داشت بياموخت،و به ماهيان نيز اسامى و خواص اشياء مورد نيازشان را آموزش داد تا در زندگى به كار گيرند و...

امّا انسان كه خداوند پس از تكميل خلقتش در معرفى او فرمود: "فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ" بزرگ و خجسته است خدائى كه بهترين آفرينندگان است!خداوند همه اسامى و خواص اشياء را به او آموخت.چنانكه در سوره جاثيه(13)فرموده:

"وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ" .

خداوند هر چه در آسمانها و زمين است همه را خود مسخر شما ساخته است.

و در سوره لقمان(20)فرموده:

أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ .

آيا نديديد خداوند آنچه در آسمانها و زمين است همه را مسخّر شما كرده است؟

بنا بر اين،پروردگار رحمان هر يك از اصناف مخلوقاتش را در بهره گيرى از ساير مخلوقات،در حد نياز هدايت فرموده،و مخلوقى را كه مورد نياز مخلوق ديگر بوده تكوينا مسخّر او ساخته است.

انسان نيز،با استعداد خدادادى و عقل كاوشگرى كه توان درك خواص همه اشياء را

ص: 139

داراست،اگر بكوشد و در فراگيرى علوم مجاهده نمايد،خواهد ديد كه همه مخلوقات براى به كارگيرى در اختيار او نهاده شده اند،مثلا اگر بكوشد تا خواص"اتم"را دريابد يقينا به آن خواهد رسيد،و چون"اتم"از اشيائى است كه مسخر انسان گرديده،مسلما توان شكافتن و به كارگيرى آن را در مسير اهداف خود دارد،همان گونه كه خداوند خواص آتش و الكتريسيته و ديگر شاخه هاى علوم فيزيك و شيمى را در اختيارش نهاد و آنها را مسخّر او ساخت تا از فلزات مختلف سفينه فضائى بسازد و آن را در اطراف زمين به گردش در آورد و...

اما اين انسان[از آن رو كه سركش و سيرى ناپذير است]نيازمند كسى است كه به راه صحيح بهره ورى از مسخّرات هدايتش نمايد تا آنچه را آموخته و در اختيار گرفته در راه زيان خود و ديگران به كار نگيرد،و"حرث و نسل"را با آن به نابودى نكشاند،"ربّ رحمان"انبياى والامقام را براى هدايت او فرستاده تا روش درست به كارگيرى و بهره ورى از مسخّرات را به او نشان دهند.پس،از جمله آثار رحمت"ربّ رحمان"،فرستادن پيامبران و انزال كتابهاى آسمانى و تعليم مردمان است.بيان اين موضوع در سوره "الرّحمن"با تفسير لفظ"رحمان"چنين است:

"اَلرَّحْمنُ* عَلَّمَ الْقُرْآنَ" .خداوند رحمان،قرآن را تعليم فرمود.

"خَلَقَ الْإِنْسانَ* عَلَّمَهُ الْبَيانَ" .انسان را آفريد،و به او سخن گفتن آموخت.

"اَلشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ" خورشيد و ماه با حساب منظمى مى گردند.

"وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ" و گياه و درخت براى او سجده و فروتنى مى كنند.

"وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ" آسمان را برافراشت و ميزان و قانون برنهاد.

"وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ" و زمين را براى خلايق آفريد.

"فِيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَكْمامِ" در آن ميوه ها و نخلهاى پرشكوفه است.

"وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ" و دانه هاى همراه با كاه و گياهان خوشبو.

"فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ" پس كدام يك از نعمت هاى"ربّ"تان را تكذيب مى كنيد؟

ص: 140

"تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ" بزرگ و خجسته است اسم"ربّ"تو،آن صاحب جلال و اكرام.

و نيز"ربّ"است كه: "يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ" روزى را براى هر كه بخواهد گسترش داده و تنگ گرداند. (1)

آنچه از آثار رحمت"ربّ"در دنيا آورديم،همه مردمان از مؤمن و كافر را در برمى گيرد.بنابراين،"رحمان"از صفات"ربّ العالمين"در دنياست و رحمت او همه خلايق و از جمله مؤمنان و كافران را شامل مى گردد.

و چون"ربّ العالمين"مردمان را به وسيله"وحى"بر پيامبران هدايت مى كند،قرآن كريم"وحى"را به نام"ربّ"كه از اسماى حسناى الهى است نسبت داده و مى فرمايد:

...ذلِكَ مِمّا أَوْحى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ .

اين،از حكمت هائى است كه"ربّ"تو به تو وحى كرده است. (2)

و فرموده:

اِتَّبِعْ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ .

از آنچه كه از سوى"ربّ"تو بر تو وحى شده پيروى كن. (3)

قرآن همچنين،فرستادن رسولان و انزال كتابهاى آسمانى را به"ربّ العالمين"نسبت مى دهد و در شرح حال هود عليه السّلام مى فرمايد:او به قومش گفت:

يا قَوْمِ لَيْسَ بِي سَفاهَةٌ وَ لكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ* أُبَلِّغُكُمْ رِسالاتِ رَبِّي...

اى قوم من!هيچ گونه سفاهتى در من نيست،ولى من فرستاده اى از سوى "ربّ العالمين"ام*[كه]رسالت هاى پروردگارم را به شما مى رسانم. (4)

و دربارۀ نوح عليه السّلام مى فرمايد:او به قومش گفت:8.

ص: 141

يا قَوْمِ لَيْسَ بِي ضَلالَةٌ وَ لكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ* أُبَلِّغُكُمْ رِسالاتِ رَبِّي... (1)

اى قوم من!هيچ گونه گمراهى در من نيست،ولى من فرستاده اى از سوى "ربّ العالمين"ام*[كه]رسالت هاى پروردگارم را به شما مى رسانم.

و دربارۀ موسى عليه السّلام مى فرمايد:او به فرعون گفت:

يا فِرْعَوْنُ إِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ .

اى فرعون!من فرستاده اى از سوى"ربّ العالمين"هستم. (2)

و درباره انزال كتابهاى آسمانى فرموده:

وَ اتْلُ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ كِتابِ رَبِّكَ .

آنچه را از كتاب"ربّ"تو به تو وحى شده تلاوت كن! (3)

تَنْزِيلُ الْكِتابِ لا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ .

نازل شدن اين كتاب،كه شك و ترديدى در آن نيست،از سوى "ربّ العالمين"است. (4)

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ... تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ .

براستى كه آن،قرآن كريمى است...نازل شده از سوى"ربّ العالمين" (5)

و نيز،امر و فرمان را به"ربّ"نسبت داده و مى فرمايد:

قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَ أَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ .

بگو:"ربّ"من به عدالت فرمان داده است،و اينكه،روى خود را در هر مسجد به سوى او بداريد. (6)/.

ص: 142

بدين سبب بايد تنها از فرمان"ربّ"اطاعت كرد،چنانكه از قول خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و مؤمنان مى فرمايد:

آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ... وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا...

پيامبر به آنچه از سوى"ربّ"ش بر او نازل شده ايمان آورده است،و همه مؤمنان نيز ايمان آورده اند...و گفتند:شنيديم و اطاعت كرديم،پروردگارا! آمرزش تو را... (1)

پيامبران نيز،بدان سبب كه اوامر"ربّ العالمين"را تبليغ مى كنند،خداى متعال اطاعت آنان را در رديف اطاعت خود قرار داده و فرموده:

...أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ .

...اطاعت كنيد خدا را،و اطاعت كنيد رسول را،و اعمال خويش را تباه نسازيد! (2)

همچنين است گناه و معصيت كه از هر كس سرزند"ربّ العالمين"را نافرمانى كرده است،چنانكه فرموده:

...فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ .

...فرشتگان همگى سجده كردند جز ابليس-كه از جن بود-و از فرمان "ربّ"ش بيرون شد. (3)

و نيز فرموده:

فَعَقَرُوا النّاقَةَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ .

[قوم ثمود]"ناقه"را پى كردند،و از فرمان"ربّ"شان سرباز زدند! (4)

گاهى نيز لفظ"امر"و فرمان از جمله حذف شده ولى معناى آن باقى است،چنانكه/.

ص: 143

درباره آدم عليه السّلام فرموده:

وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى .

آدم"ربّ"ش را نافرمانى كرد،و از پاداش محروم شد! (1)

يعنى آدم عليه السّلام"امر"ربّش را نافرمانى كرد.

پيامبران نيز چون اوامر"ربّ"را به مردم مى رسانند،نافرمانى آنان سرپيچى از فرمان "ربّ"به حساب آيد،چنانكه خداوند درباره فرعون و قوم او و كسانى كه پيش از آنان بوده اند مى فرمايد:

وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ... فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ...

فرعون و كسانى كه پيش از او بودند...با فرستاده"ربّ"شان مخالفت كردند. (2)

انسان پس از نافرمانى نيز، هرگاه توبه مى كند از"ربّ"خويش آمرزش مى خواهد، چنانكه فرموده:

اَلَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا .

آنان كه مى گويند:"پروردگارا"!ما ايمان آورديم،پس گناهان ما را بيامرز! (3)

وَ ما كانَ قَوْلَهُمْ إِلاّ أَنْ قالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا .

و سخنشان تنها اين بود كه:"پروردگارا"!گناهان ما را بيامرز! (4)

رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنّا سَيِّئاتِنا .

"پروردگارا"!گناهان ما را بيامرز،و بديهاى ما را بپوشان! (5)

در سوره قصص از قول موسى عليه السّلام مى فرمايد:

...رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ ./.

ص: 144

...پروردگارا!من به خويشتن ستم كردم،مرا ببخش!و خداوند او را بخشيد. (1)

بدين سبب"غفور و غفّار"نيز،از صفات"ربّ"است چنانكه فرموده:

وَ الَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ ثُمَّ تابُوا مِنْ بَعْدِها وَ آمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِيمٌ .

آنان كه گناه كردند و بعد از آن توبه نموده و ايمان آوردند،[بدانند كه] "پروردگار"تو پس از آن،"غفور و مهربان"است. (2)

و از قول نوح به قومش مى فرمايد:

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً .

[نوح گفت به آنان]گفتم:از"پروردگار"تان"آمرزش"بخواهيد كه او بسيار "آمرزنده و غفّار"است. (3)

در سوره بقره فرموده:

فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ .

پس آدم از"پروردگار"ش كلماتى را دريافت،و خداوند توبه او را پذيرفت، زيرا او" توبه پذير و مهربان"است. (4)

و كسانى كه گناه را با توبه جبران نكنند،كيفر كردارشان با"ربّ العالمين"است، چنانكه فرموده:

قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ... وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ .

بگو:اى بندگان من كه بر خويشتن اسراف و ستم كرده ايد!از رحمت خدا نوميد نشويد...به سوى"پروردگار"تان بازگرديد و سر به فرمان او گزاريد،پيش/.

ص: 145

از آنكه عذاب به سراغتان آيد،سپس يارى نگرديد! (1)

پاداش"ربّ"در برابر اعمال نيز،گاهى در دنياست،گاهى در آخرت و گاهى در دنيا و آخرت،كه قرآن كريم همه را به"ربّ"نسبت داده و مى فرمايد:

لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ* فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ* ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِي إِلاَّ الْكَفُورَ . (2)

براى قوم"سبا"در محل سكونتشان نشانه اى بود:دو باغ از راست و چپ.[به آنان گفتيم:]از روزى"پروردگار"تان بخوريد و سپاس او بگزاريد.شهرى پاكيزه و"پروردگار"ى آمرزنده!*آنان روى گرداندند،و ما سيل ويرانگر را بر سرشان فرستاديم و دو باغ[پربار]شان را به دو باغ با ميوه هاى تلخ و شور گز و اندكى از درخت سدر مبدّل ساختيم*اين كيفر را به خاطر كفرانشان به آنان داديم.و آيا جز كفران كننده را كيفر مى دهيم؟!

امّا پاداش نهائى در قيامت پس از برانگيختن و حسابرسى است.قرآن كريم برانگيختن و حسابرسى را نيز به"ربّ"نسبت داده و مى فرمايد:

وَ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَحْشُرُهُمْ .

"پروردگار"تو،همو آنان را برمى انگيزد. (3)

و مى فرمايد:

ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ .

هيچ چيز را در"اين كتاب"فروگذار نكرديم.سپس همگى به سوى "پروردگار"شان گردآورده مى شوند. (4)/.

ص: 146

و مى فرمايد:

إِنْ حِسابُهُمْ إِلاّ عَلى رَبِّي لَوْ تَشْعُرُونَ .

[نوح گفت:]حساب آنان تنها با"پروردگار"من است اگر درك كنيد! (1)

مردم پس از حسابرسى يا مؤمنند كه به هر حال مشمول"رحمت"خدا قرار مى گيرند و يا غير مؤمن كه از رحمت خدائى بدورند.خداوند درباره مؤمنان فرموده:

يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً .

روزى كه پرهيزكاران را دسته جمعى به سوى خداى"رحمان"برمى انگيزيم. (2)

آرى،رحمت"ربّ العالمين"در آن روز ويژه مؤمنان است،بدين خاطر نيز خداوند، "رحيم"آخرت ناميده مى شود و واژه"رحيم"پس از"رحمان"مى آيد،چنانكه فرموده:

"اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ* اَلرَّحْمنِ الرَّحِيمِ" .

ستايش ويژه"اللّه"پروردگار جهانيان است*آن خداى"رحمان"و"رحيم".

زيرا رحمت«رحمان»در اين دنيا همه عالميان را در بر مى گيرد،ولى رحمت«رحيم» ويژه مؤمنان است.

و درباره غير مؤمنان و كافران فرموده:

إِنَّ جَهَنَّمَ كانَتْ مِرْصاداً* لِلطّاغِينَ مَآباً... جَزاءً وِفاقاً .

راستى را كه جهنم كمينگاهى است سخت*و بازگشتگاهى براى نافرمانان...

كيفرى برابر[با آنچه مى كردند] (3)

به همين سبب نيز،"ربّ العالمين"مالك روز جزا ناميده شده،چنانكه فرموده:

اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ* اَلرَّحْمنِ الرَّحِيمِ*" مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ" .

بنا بر آنچه آورديم،"ربّ"هم"رحمان"است و هم"رازق"،هم"رحيم"است و هم "تواب"و هم"غفور"و هم واجد ديگر اسماى حسناست.6.

ص: 147

در سوره"انعام"پس از يادآورى انواع مخلوقات در آيات(95-101)در آيه(102) فرمود:

ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ .

اين است پروردگار شما،هيچ الهى جز او نيست،آفريننده همه چيز اوست.

پس،تنها او را عبادت كنيد.

***

آنچه تا اينجا در بحث هاى ربوبيت از صفات"ربّ"و اسماى او آورديم،همگى از صفات"اللّه"و اسماى حسناى اوست.در بحث از"اسماى حسناى الهى"-به يارى خدا- اسماى ديگرى را كه ويژه"اللّه"است مى آوريم.

ص: 149

ص: 150

ص: 152

"اَللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى"

خداوندى كه معبودى جز او نيست،همه اسماى حسنى از آن اوست. (1)

بنابراين،"لا اله الاّ اللّه"يعنى:هيچ خالق و مؤثّرى در هستى وجود ندارد،و جز ذات دربردارنده همه صفات كمال و صاحب همه اسماى حسنى،معبود ديگرى نيست.

يكى از اسماى حسناى الهى"قيّوم"است."قيّوم"يعنى:پاينده،كسى كه قائم به ذات خويشتن است،نگهدارنده هر چيز و كسى كه مايه قوام موجودات را به آنها مى دهد.اين معنى در آيه(50)سوره طه آمده است:

رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى

پروردگار ما آن كسى است كه به هر موجودى آنچه لازمه آفرينش و قوام او بوده داده،سپس هدايت كرده است!

پس،همان"اللّه"جامع جميع صفات كمال و اسماى حسناست كه"ربّ"است و "رحمان"است و"رزّاق"است و"توّاب"است و"غفّار"است و"رحيم"است و"مالك يوم الدين"است و...بدين خاطر نيز،لفظ"اللّه"در قرآن كريم گاهى به جاى ربّ نشسته يعنى آنجا كه شايسته ذكر نام"ربّ"بوده به جاى"ربّ"آمده و صفات"ربّ"را بر خود گرفته است مانند:"رزّاق و توّاب و غفور و رحيم"و كسى كه به انسان پاداش كارش را مى دهد،چنانكه فرموده:

1- اَللّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ .

"اللّه"است كه روزى را براى هر كس بخواهد گسترش داده و تنگ مى گرداند. (2)

2- وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ .

و براستى كه"اللّه"همو توبه پذير و مهربان است. (3)

3- إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ./.

ص: 154

راستى را كه"اللّه"آمرزنده و مهربان است. (1)

4- لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ .

تا"اللّه"پاداششان دهد،پاداش بهترين كارى كه مى كرده اند. (2)

در آياتى كه گذشت،چنانكه ديديم،صفات"رزّاق و غفور و رحيم"و پاداش دهنده كه ويژه«ربّ العالمين»است به"اللّه"داده شده،زيرا"اللّه"جامع جميع صفات كمال و خود «ربّ العالمين»است.

برخى اسماء و صفات آمده در قرآن كريم نيز،صفت ويژه"اللّه"است مانند:

اَللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ .

هيچ معبودى نيست جز"اللّه"كه"حىّ و قيوم"و پاينده است.هرگز خواب سبك و سنگينى او را فرانمى گيرد،هر چه در آسمانها و زمين است از آن اوست.چه كسى است كه نزد او،جز به فرمانش،شفاعت كند؟آنچه را كه پيش رو و آنچه را كه پشت سرشان است مى داند،و به چيزى از علم او آگاه نمى گردند،جز آنچه خود بخواهد."كرسى"حكومت او آسمانها و زمين را در برگرفته،و نگاهدارى آنها خسته اش نمى كند،و اوست كه"علىّ و عظيم" [ بلند مرتبه و با عظمت]است. (3)

همه اسماء و صفات وارد در اين آيه ويژه"اللّه"است و از صفات"اله"خالق و"ربّ" پرورشگر جهانيان نيست.

و نيز،صفاتى مانند:"عزيز،حكيم،قدير،سميع،بصير،خبير،غنّى،حميد،/.

ص: 155

ذو الفضل العظيم،واسع عليم،فعّال ما يشاء و..."از صفات مخصوص"اللّه"است.

بنابراين،"اللّه"نامى است براى هر يك از اين صفات و حقيقت"اللّه"همين صفات و اسماى حسناست.

در زبان عبرى نيز،"يهوه"را به جاى"اللّه"و"الوهيم"را به جاى"الإله"مى آورند.

يكى از صفات"اللّه"اين است كه"كرسى حكومت"او آسمانها و زمين را در برگرفته است.اكنون به بررسى معناى"كرسى"مى پردازيم:

ص: 156

وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً .

علم پروردگار ما همه چيز را دربرگرفته است. (1)

و سخن موسى عليه السّلام به سامرى را كه گفته است:

إِنَّما إِلهُكُمُ اللّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً .

معبود شما تنها"اللّه"است،همان كه جز او معبودى نيست،علم او همه چيز را فراگرفته است. (2)

ششمين وصىّ از اوصياى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يعنى امام جعفر صادق عليه السّلام نيز،در پاسخ كسى كه پرسيد:معناى"كرسى"در جمله: "وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ" چيست؟فرمود:علم خداست. (3)

"كرسى"در قرآن كريم به هر دو معناى:"تخت و علم"آمده است.خداوند در داستان سليمان عليه السّلام در سوره:"ص"فرموده:

وَ لَقَدْ فَتَنّا سُلَيْمانَ وَ أَلْقَيْنا عَلى كُرْسِيِّهِ جَسَداً...

ما سليمان را آزموديم و بر كرسى[ تخت]او جسدى افكنديم... (4)

و در اين آيه مى فرمايد:

يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ...

خداوند،پيشاروى آنان و پشت سرشان را مى داند،و به چيزى از«علم»او آگاه نگردند،جز آنچه خود بخواهد.كرسى[ علم]او آسمانها و زمين را فراگرفته است. (5)

«كرسى»چنانكه در آيه شريفه مشهود است پس از"علمه"آمده كه با اين قرينه معناى/.

ص: 158

آن مى شود:به چيزى از"علم خدا"-جز آنچه خود بخواهد-آگاه نگردند،"علم او"آسمانها و زمين را دربرگرفته است.

بنابراين،معناى برخى از روايات كه مى گويد:"كلّ شىء فى الكرسىّ"همه چيز در "كرسى"است،اين مى شود كه:همه چيز در علم خداوند است.

در اينجا بحث"اسماى حسناى الهى"را پايان مى دهيم و بحث«عبوديّت»را كه با آن مرتبط است بررسى مى نمائيم.

ص: 159

ابليس را"عبادت"كرده است. (1)

"عبادت"براى موجودات با شعور،اختيارى،و براى ديگران با تسخير است.چنانكه خداى سبحان به انسانها فرموده:

يا أَيُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ...

اى مردم!پروردگارتان را"عبادت"كنيد،همان كه شما و پيشينيان شما را آفريد... (2)

و درباره ديگر موجودات فرموده:

وَ لِلّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِكَةُ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ .

تمام آنچه در آسمانها و زمين است از جنبندگان و فرشتگان براى خدا سجده [ فروتنى]مى كنند و تكبّر نمى ورزند. (3)

2-"عبد"به معناى"بنده شدن"،روشن ترين مثال آن در سخن خداى متعال است كه فرموده:

إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً .

هيچ كس در آسمانها و زمين نيست مگر آنكه به حال"بندگى"نزد خداى رحمان آيد. (1)

در اين معنى نيز جمع عبد"عبيد"[ بندگان]است مانند: "وَ أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ" خداوند نسبت به بندگان ستم نمى كند. (2)

3 و 4-"عبد"به معناى بنده عبادتگر و خدمت كننده كه تعبير"عابد"درباره آن رساتر است،و اين بر دو قسم است:

الف-"عبد"و بنده خالص و حقيقى خدا بودن كه جمع آن"عباد"است،مانند سخن خداى متعال در حكايت از موسى و جوان همراهش كه مى فرمايد:

فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا .

در آنجا"بنده"اى از"بندگان"ما را يافتند كه از نزد خود رحمتى به او داده بوديم. (3)

ب-"عبد"و بنده دنيا بودن يعنى كسى كه همه توان خود را وقف دنيا و دنياخواهى كند، در اينجا نيز جمع عبد"عبيد"است،چنانكه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده:!"تعس عبد الدّرهم و عبد الدّينار"بنده درهم و دينار[ طلا و نقره]هلاك شده است. (4)

و چون پروردگار عالميان براى هدايت مردمان"امر و نهى"دارد به كسى كه فرمان خدا را اطاعت مى كند مى گويند:"عبد الربّ"بندگى پروردگار نمود،او"عابد"است،يعنى:

اطاعت خدا كرده و مطيع پروردگار است.

و نيز،چون"اله"به معناى معبود است،و براى او مراسم دينى برگزار مى شود،).

ص: 162

مى گويند:"عبد فلان الإله"فلانى خدا را عبادت[ پرستش]كرد،او عابد[ پرستنده] است،يعنى:او مراسم دينى را براى خدا به جا مى آورد. (1)

همه آنچه را كه در بحث هاى"الوهيت"از صفات"اله"برشمرديم،و در بحث هاى "ربوبيت"از صفات"ربّ"دانستيم،همگى از صفات"اللّه"ربّ العالمين است.يكى ديگر از صفات«ربّ العالمين»اينست كه:جريان هر چيزى به مشيت و خواست اوست،و ما -به يارى خدا-در بحث آينده آن را توضيح مى دهيم.م.

ص: 163

ص: 164

ص: 166

ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعّالٌ لِما يُرِيدُ* وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ .

اما آنان كه بدبخت شدند،در آتشند و براى آنان در آنجا"زفير و شهيق" [ ناله هاى بلند دم و بازدم]است*و تا آسمانها و زمين برپاست جاودانه در آن مى مانند،مگر آنچه پروردگارت"بخواهد"كه پروردگار تو هر چه را بخواهد انجام مى دهد*و اما آنان كه خوشبخت شدند،در بهشت اند و تا آسمانها و زمين برپاست جاودانه در آن مى مانند،مگر آنچه پروردگارت "بخواهد"،بخششى است پيوسته. (1)

همانند اين دو آيه در سوره هاى اسراء(86)و فرقان(51)نيز آمده است.

اما معناى آيات گذشته چنين است:

1-خداوند سبحان در مورد اول فرمود: "أَ لَمْ تَرَ إِلى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ" آيا نديدى خداوند چگونه-بعد از ظهر-به تناسب نزديكى خورشيد به مغرب،سايه را به سوى مشرق گسترش داد تا آنگاه كه غروب كرد به حدّ نهائى اش در شب رسانيد و اگر"مى خواست" سايه را هميشه ساكن قرار مى داد،يعنى:گسترش سايه و حركت آن به"مشيت و اراده" الهى است و از خواست خدا بيرون نيست.

2-خداوند در مورد دوم فرمود:اهل جهنم براى هميشه در آتشند،و اهل بهشت براى هميشه در بهشت،و اين با قدرت و"مشيت"خداوندى است و از خواست خدا بيرون نيست.

آنها،بر اساس سنت هائى است كه خداوند به مقتضاى حكمت خويش مقرر داشته است،و سنت خداوندى در اين امور تغييرناپذير است و آنها از مصاديق اين آيه شريفه اند كه مى فرمايد: "سُنَّةَ اللّهِ... وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَبْدِيلاً" اين سنت الهى است...و در سنت الهى هيچ گونه تبديلى نخواهى يافت! (1)چنانكه در سوره فاطر نيز مى فرمايد:

فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهِ تَبْدِيلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّهِ تَحْوِيلاً .

هرگز در سنت خدا تبديلى نخواهى يافت،و هرگز در سنت الهى تغييرى نمى يابى!/.

ص: 169

"اللّه"!پس با اين حال،چگونه به انحراف كشيده مى شوند؟!*خداوند "روزى"را براى هر كس از بندگانش كه"بخواهد"گسترش داده و تنگ مى گرداند،خداوند به همه چيز آگاه است*و اگر از آنان بپرسى:چه كسى از آسمان آبى فرستاد و با آن زمين را،پس از مردنش،زنده كرد؟مى گويند:

"اللّه"بگو:حمد و ستايش ويژه خداست،امّا بيشتر آنان نمى دانند. (1)

3-در سوره سبا فرموده:

قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرّازِقِينَ .

بگو:پروردگار من"روزى"را براى هر يك از بندگانش كه"بخواهد"وسعت داده و يا تنگ مى گرداند.و هر چه را انفاق كنيد،جاى آن را پر مى كند و او بهترين" "روزى دهندگان است. (2)

4-در سوره اسراء مى فرمايد:

وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً* إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً* وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كانَ خِطْأً كَبِيراً... وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلاّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْئُولاً* وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً .

نه دست خود را بسته و آويزه گردن كن[تا از انفاق بازمانى ]و نه به يكباره آن را بگشاى كه سرزنش ديده و حسرت بار گردى*مسلما پروردگارت"روزى" را براى هر كس"بخواهد"گشاده يا تنگ مى گرداند،او به حال بندگانش آگاه است*فرزندان خود را از بيم فقر نكشيد!ما آنان و شما را"روزى"مى دهيم./.

ص: 171

يقينا كشتن آنان گناه بزرگى است...و به مال يتيم،جز به نيكوترين وجه، نزديك نشويد تا آنگاه كه به حدّ بلوغش رسد،و به عهد خويش وفا كنيد كه از عهد و پيمان سؤال مى گردد!*و چون چيزى را پيمانه كنيد،حق پيمانه را ادا نمائيد،و با ترازوى درست وزن كنيد كه اين بهتر و نيك فرجامتر است. (1)

5-در سوره آل عمران فرموده:

قُلِ اللّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ* تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ .

بگو:بار خدايا!مالك حكومتها توئى؛به هر كس"بخواهى"حكومت مى بخشى،و از هر كس"بخواهى"حكومت مى گيرى؛هر كس را"بخواهى" عزّت بخشيده و هر كس را"بخواهى"خوار گردانى.خوبى ها همه به دست توست و تو بر هر چيزى توانائى.شب را در روز داخل كرده و روز را در شب مى برى،و زنده را از مرده بيرون مى آورى و مرده را از زنده،و به هر كس "بخواهى"بدون حساب"روزى"مى دهى. (2)

"مشيت"و خواست خدا در امر روزى دادن است كه بر اساس"سنت هاى ثابت الهى" جريان مى يابد.

ص: 173

آسمانها و زمين است از آن اوست.آگاه باشيد!همه كارها به سوى خدا بازمى گردد. (1)

گاهى نيز،هدايت انبيا را به خدا نسبت داده و مى فرمايد:

1- وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا .

آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت مى كردند. (2)

2- هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ .

او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه اديان پيروز گرداند. (3)

به همين معنى،هدايت را به كتابهاى آسمانى نيز،نسبت داده و فرموده:

1- شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ .

ماه رمضان ماهى كه قرآن هدايتگر مردمان،و نشانه هايى از ره يافت و جدائى حق و باطل،در آن ماه نازل گرديده است. (4)

2- وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ* مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنّاسِ .

و تورات و انجيل را،از پيش،براى هدايت مردم فرستاده است. (5)

گاهى نيز،هدايت آموزشى را مستقيما به خداى ذو الجلال نسبت داده و فرموده:

1- أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ. وَ لِساناً وَ شَفَتَيْنِ* وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ .

آيا براى انسان دو چشم قرار نداديم؟و يك زبان و دو لب؟و او را به راه خير و شر هدايت نكرديم؟! (6)0.

ص: 175

2- وَ أَمّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى .

امّا قوم ثمود را هدايت كرديم،ولى آنان بى بصرى را بر هدايت ترجيح دادند! (1)

بنابراين،خداى متعال هدايت تعليمى و آموزش اسلام را گاهى به پيامبران و كتاب هاى خويش نسبت مى دهد،و گاهى به ذات پاك خويشتن!و اين از آن روست كه خود او پيامبران را با اين كتاب ها براى آموزش مردم فرستاده است.

در بحث آينده چگونگى برخورد انسان با پذيرش يا ردّ اين هدايت را-به يارى خدا- بررسى مى نمائيم.

3- مَنِ اهْتَدى فَإِنَّما يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما يَضِلُّ عَلَيْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً .

هر كس هدايت يابد،به سود خويش هدايت يافته،و هر كس گمراه شود،تنها به زيان خود گمراه مى گردد؛و هيچ كس بار گناه ديگرى را برنمى دارد؛و ما هرگز[كسى را]مجازات نمى كنيم مگر آنكه پيامبرى برانگيخته باشيم. (1)

2- وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ* إِنْ تَحْرِصْ عَلى هُداهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ .

ما در بين هر امّتى رسولى برانگيختيم كه:خداى را عبادت كنيد و از طاغوت دورى گزينيد!برخى را خداوند هدايت كرد،و برخى گمراهى شان به اثبات رسيد.پس،در روى زمين بگرديد و بنگريد سرانجام تكذيب كنندگان چگونه بود!*اگر بر هدايتشان اصرار بورزى[بدان كه]خداوند هر كس را گمراه ساخت هدايت نمى كند،و آنان هيچ ياورى ندارند. (1)

3- فَرِيقاً هَدى وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ .

خداوند،گروهى را هدايت كرده،و گروهى گمراهى شان به اثبات رسيده،آنان شياطين را به جاى خداوند اولياى خود برگزيدند،و مى پندارند كه هدايت يافته گانند: (2)

اين نوع از«هدايت»،هدايتى است با«مشيّت»الهى.شرح آن چنان است كه مى آيد:

مَنْ يَشَأِ اللّهُ يُضْلِلْهُ وَ مَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ .

خداوند هر كس را"بخواهد"گمراه مى كند،و هر كس را"بخواهد"بر صراط مستقيم قرار مى دهد. (1)

در سوره قصص آمده است:

إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ .

تو نمى توانى هر كه را دوست دارى هدايت كنى،ولى خداوند هر كه را "بخواهد"هدايت مى كند،و او به هدايت يافتگان آگاهتر است. (2)

كسانى كه هدايت كرديم و برگزيديم.كسانى كه هرگاه آيات خداى رحمان بر آنان تلاوت مى شد،سجده كنان و اشك ريزان به خاك مى افتادند. (1)

صراط و راه اينان دين اسلام،و سيره و روش زندگى شان عمل به آن بود،همان كه مردم را به آن فرا مى خواندند.

2- اَلْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ :كسانى كه بر آنان غضب شده،اينان تنها قوم يهود بودند كه خداى متعال در سوره بقره آنان را معرّفى كرده و فرموده:

وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ .

ذلّت و خوارى و بيچارگى بر آنان مقرّر شد،و با خشم خدا قرين آمدند،و اين بدان سبب بود كه به آيات الهى كفر مى ورزيدند،و پيامبران را به ناروا مى كشتند،و اين براى آن بود كه نافرمانى كرده و تجاوز مى نمودند. (2)

همانند اين تعبيرات درباره آنان،در سوره آل عمران(112)،نيز،آمده است.

3- وَ لاَ الضّالِّينَ :ضالّين:گمراهان،همه كسانى كه از اسلام روى گردانند،چنانكه در سوره آل عمران(85-90)با صراحت فرموده:

وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ... وَ أُولئِكَ هُمُ الضّالُّونَ .

هر كس جز اسلام دينى را برگزيند از او پذيرفته نخواهد شد...و آنان همان گمراهانند.

4-يهدى:هدايت مى كند،شرح آن را در بحث هدايت«ربّ العالمين»بجوييد./.

ص: 180

سنگين و زنجيرهائى را كه بر آنان بود برمى دارد.پس،كسانى كه به او ايمان آوردند و گرامى اش داشتند و ياريش كردند و از نورى كه با او نازل شده پيروى نمودند،آنان همان رستگارانند. (1)

در سوره انبياء مى فرمايد:

اِقْتَرَبَ لِلنّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ فِي غَفْلَةٍ مُعْرِضُونَ* ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ يَلْعَبُونَ* لاهِيَةً قُلُوبُهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْوَى الَّذِينَ ظَلَمُوا هَلْ هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ* قالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ* بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْيَأْتِنا بِآيَةٍ كَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ* ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها أَ فَهُمْ يُؤْمِنُونَ* وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلاّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ* وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا يَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ ما كانُوا خالِدِينَ* ثُمَّ صَدَقْناهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَيْناهُمْ وَ مَنْ نَشاءُ وَ أَهْلَكْنَا الْمُسْرِفِينَ* لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ كِتاباً فِيهِ ذِكْرُكُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ .

[روز]حساب مردم به آنان نزديك شد و آنان همچنان در غفلت و بى خبرى روى گردانند!*هيچ يادآور تازه اى از سوى پروردگارشان براى آنان نمى آيد مگر آنكه آن را شنيده و به بازى مى گيرند*دلهاشان در لهو و بى خبرى فرورفته،و آنان كه ستم كردند پنهان و در گوشى گفتند:آيا او جز بشرى همانند شماست؟!آيا با آنكه مى بينيد از پى سحر مى رويد؟!*[پيامبر] گفت:پروردگارم همه سخنان آسمان و زمين را مى داند،و او شنوا و داناست* گفتند:[اينها وحى نيست]بلكه خوابهاى آشفته است،يا آن را به دروغ به خدا نسبت داده،نه،بلكه او يك شاعر است!بايد براى ما معجزه اى بياورد، همان گونه كه پيامبران پيشين فرستاده شدند*هيچ يك از آباديهاى پيش از7.

ص: 182

اينان-كه نابودشان كرديم-ايمان نياوردند.آيا اينان ايمان مى آورند؟*ما پيش از تو،جز مردانى كه به آنان وحى مى كرديم[موجود ديگرى]نفرستاديم.

اگر نمى دانيد از آگاهان بپرسيد*ما پيامبران را كالبدهايى كه غذا نخورند قرار نداده بوديم،آنان عمر جاويدان هم نداشتند!*سپس وعده اى را كه به آنان داده بوديم راست گردانيديم،و مسرفان را هلاك نموديم!*ما بر شما كتابى نازل كرديم كه مايه تذكر و اعتلاى شما در آن است،آيا درك نمى كنيد؟! (1)

در سوره"اسراء"فرموده:

مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً* وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً* كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً .

هر كس كه زندگى زودگذر دنيا را بخواهد،هر چه"بخواهيم"و به هر كس "اراده"كنيم در دنيا به او مى دهيم،سپس جهنم را برايش مقرر داريم تا نكوهيده و رانده شده ملازم آن گردد*و هر كس خواهان آخرت باشد و براى آن بكوشد-در حالى كه مؤمن باشد-پاداش سعى او داده خواهد شد*هر يك از دو گروه را از عطاى پروردگارت افزونى دهيم كه عطاى پروردگارت هيچ گاه [از كسى]دريغ نشده است. (2)

در سوره"انسان"مى فرمايد:

إِنَّ هؤُلاءِ يُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ يَذَرُونَ وَراءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلاً*...* إِنَّ هذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ سَبِيلاً* وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ إِنَّ اللّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً* يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَ الظّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً .0.

ص: 183

اينان زندگى زودگذر دنيا را دوست داشته و روز سختى را پشت سر خود رها مى كنند!*...*اين يك يادآورى است،پس هر كه خواهد راهى به سوى پروردگارش برگزيند*و شما چيزى نمى خواهيد مگر آنكه خدا"بخواهد"، خداوند دانا و حكيم است*هر كس را"بخواهد"در رحمت خود وارد مى كند.

و براى ستمكاران عذابى دردناك آماده كرده است. (1)

***

اين معناى"مشيّت"و اراده«رب العالمين»بود.از جمله صفات خداوند متعال اين است كه هر چه را بخواهد"محو يا اثبات"مى كند كه معناى آن را-به يارى خدا-در بحث آينده مى آوريم.1.

ص: 184

ص: 186

نشده؟...

سپس در آيات(38-40)همان سوره مى فرمايد:

...وَ ما كانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ* يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ* وَ إِنْ ما نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَ عَلَيْنَا الْحِسابُ .

هيچ پيامبرى را نشايد كه آيت و معجزه اى بياورد مگر به فرمان خدا.هر دورانى را سرنوشتى است*خداوند هر چه را بخواهد محو و نابود،و هر چه را بخواهد اثبات و بر جاى مى گذارد،و ام الكتاب[ لوح محفوظ]نزد اوست* و اگر پاره اى از آنچه را كه به آنان وعده مى دهيم به تو نشان دهيم،يا تو را [پيش از موعد]بميرانيم،در هر حال،آنچه بر عهده توست تنها تبليغ و رساندن است،حساب[آنان]بر ماست.

است. (1)

و درباره قوم هود مى فرمايد:

فَكَذَّبُوهُ فَأَهْلَكْناهُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً .

آنان پيامبرشان[هود]را تكذيب كردند،ما هم نابودشان كرديم.راستى را كه در آن"آيت"و نشانه اى است[براى خردمندان]. (2)

و درباره قوم فرعون در سوره اعراف فرموده:

فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آياتٍ مُفَصَّلاتٍ .

پس،طوفان و ملخ و آفت گياهى و قورباغه و خون را-كه آيات و نشانه هاى جدا جدا بودند-بر آنان فرستاديم. (3)

2-اجل:مدت،وقت و زمان محدود،سرانجام و پايان.

اينكه گفته مى شود:فلان كس اجلش فرا رسيد،يعنى:مرد و مدت عمرش به سر آمد.

و اينكه گفته مى شود:براى آن اجلى تعيين شده،يعنى:براى آن وقت محدودى قرار داده اند.

3-كتاب:براى كتاب معانى متعددى است و مقصود از آن در اينجا"مقدار نوشته شده يا مقدّر"است،و معناى: "لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ" كه در آيه آمده اين است كه:

زمان آوردن معجزه به وسيله پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از پيش تعيين شده است،يعنى:هر دورانى را سرنوشتى معين است.

4-يمحو:محو مى كند،زايل مى گرداند،"محو"در لغت به معناى باطل كردن و از بين بردن است،همان گونه كه خداى متعال در سوره اسراء(12)مى فرمايد:

فَمَحَوْنا آيَةَ اللَّيْلِ وَ جَعَلْنا آيَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً ./.

ص: 189

پس،نشانه شب را محو كرده و نشانه روز را روشنى بخش قرار داديم.

و در سوره شورى(24)مى فرمايد:

وَ يَمْحُ اللّهُ الْباطِلَ وَ يُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِماتِهِ .

خداوند باطل را محو و نابود و حق را به فرمان خود ثابت و استوار مى دارد.

يعنى آثار باطل را از بين مى برد.

در آن نيست،نزد خداست.

بدين خاطر بعد از آن مى فرمايد: "وَ إِنْ ما نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِي نَعِدُهُمْ" اگر پاره اى از مجازات ها را كه به آنان وعده مى دهيم[در زمان حيات]به تو نشان دهيم، "أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ" يا تو را[پيش از آن]بميرانم، "فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ" در هر حال تو تنها ابلاغ كننده اى و بس.

طبرى و قرطبى و ابن كثير در تفسير اين آيه روايتى آورده اند كه مؤيّد گفتار ماست و فشرده آن چنين است:

خليفه دوم عمر بن خطاب پيرامون خانه خدا طواف مى كرد و مى گفت:

اللّهمّ ان كنت كتبتنى فى اهل السّعادة فأثبتنى فيها،و ان كنت كتبتنى فى اهل الشّقاوة و الذّنب فامحنى و اثبتنى فى اهل السّعادة و المغفرة، فانّك تمحو ما تشاء و تثبت و عندك امّ الكتاب.

خدايا!اگر مرا در زمره سعادتمندان قرار داده اى،در بين آنان استوارم دار،و اگر در زمره شقاوتمندانم نوشته اى،از ميان اشقيايم محو و در بين سعادتمندانم جاى گزين فرما،زيرا تو هر چه را بخواهى محو يا برقرار مى دارى،و كتاب اصلى نزد توست.

و از قول"ابى وائل"آورده اند كه بارها مى گفت:

اللّهمّ ان كنت كتبتنا اشقياء فامح و اكتبنا سعداء،و ان كنت كتبتنا سعداء فأثبتنا،فانّك تمحو ما تشاء و تثبت و عندك امّ الكتاب.

خدايا!اگر ما را در زمره بدبختان قرار داده اى،از بين آنان محو و در زمره نيك بختانمان جاى گزين فرما،و اگر در زمره نيك بختان قرارمان داده اى در آن استوارمان دار،زيرا تو هر چه را بخواهى محو يا برقرار مى دارى،و كتاب اصلى نزد توست. (1)ت.

ص: 191

در بحار الانوار آمده است:

و ان كنت من الاشقياء فامحنى من الاشقياء و اكتبنى من السّعداء، فانّك قلت فى كتابك المنزل على نبيّك صلواتك عليه و آله:«يمحو اللّه ما يشاء و يثبت و عنده امّ الكتاب».

و اگر از بدبختانم مرا از زمره آنان محو و در بين نيك بختان جايگزين فرما، زيرا تو در كتاب خود كه بر پيامبرت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نازل شده فرموده اى:خداوند هر چه را بخواهد محو يا برقرار مى دارد و كتاب اصلى نزد اوست. (1)

قرطبى نيز،در ذيل روايتى كه از صحيح بخارى و مسلم آورده،بر اين معنى استدلال كرده است،روايت مى گويد:رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

من سرّه ان يبسط له فى رزقه و ينسأ له فى اثره-اجله-فليصل رحمه.

كسى كه از وسعت روزى و زيادتى عمر خشنود مى گردد،بايد به خويشاوند خود نيكى نمايد. (2)

و از ابن عباس نقل كرده كه او در جواب كسى كه پرسيد:چگونه در عمر و اجل زيادتى مى شود؟گفت:خداى عزّ و جلّ فرموده:

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضى أَجَلاً وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ .

او كسى است كه شما را از گل آفريد،سپس مدتى مقرر داشت،و اجل حتمى نزد اوست. (3)

ابن عباس گفت:اجل اول در آيه اجل بنده از تولد تا مرگ است،و اجل دوم-يعنى آنچه نزد خداست-از زمان مرگ تا قيامت است كه در برزخ به سر مى برد،و كسى جز خدا آن را نمى داند،پس اگر بنده اى از خدا بترسد و"صله رحم"به جا آورد،خداوند هر چه را/.

ص: 192

بخواهد از عمر برزخى او كاسته و به عمر اولش مى افزايد،و اگر نافرمانى كند و"قطع رحم" نمايد،خداوند هر چه بخواهد از عمر دنيائى اش كاسته و به عمر برزخى اش مى افزايد... (1)

ابن كثير بر اين استدلال افزوده و سخنى گفته كه فشرده آن چنين است:

«اين سخن با روايتى كه احمد و نسائى و ابن ماجه آورده اند هماهنگ مى نمايد،آنان آورده اند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

انّ الرّجل ليحرم الرّزق بالذّنب يصيبه و لا يردّ القدر الاّ الدّعاء و لا يزيد فى العمر الاّ البرّ.

انسان گاهى به خاطر گناه از روزى محروم مى گردد،و چيزى جز دعا بلا و سرنوشت را بازنمى گرداند ،و چيزى جز نيكى عمر را نمى افزايد. (2)

و در حديث ديگرى فرموده:

انّ الدّعاء و القضاء ليعتلجان بين السّماء و الأرض.

دعا و سرنوشت در ميان آسمان و زمين با هم مبارزه مى كنند.» (3)

آنچه آورديم يكى از چند وجهى بود كه در معناى اين آيه گفته اند،وجوه ديگرى نيز در معناى آيه آورده اند،مانند اين سخن كه:مراد از"محو و اثبات"در آيه:محو حكمى و اثبات حكم ديگر است،يعنى نسخ احكام شريعت،و درست تر آنست كه بگوئيم:مقصود در آيه همه را شامل است،چنانكه قرطبى نيز اين را برگزيده و گفته است:

«...اين آيه عامّ است و شامل همه چيز مى گردد،و اين اظهر است و خدا داناتر». (4)

طبرى و سيوطى از ابن عباس آورده اند كه او درباره اين آيه: "يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ" گفته است:خداوند امور هر سال را در شب قدر تقدير و برنامه مى كند جز نيك بختى و بدبختى را... (5)ت.

ص: 193

ب-خداى سبحان در سوره يونس مى فرمايد:

فَلَوْ لا كانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِيمانُها إِلاّ قَوْمَ يُونُسَ لَمّا آمَنُوا كَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْيِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلى حِينٍ .

چرا هيچ يك از مردم شهرها و آبادى ها ايمان نياوردند تا ايمانشان سودشان دهد؟مگر قوم يونس كه چون ايمان آوردند،عذاب ذلت و خوارى را در زندگى دنيا از آنان برداشتيم،و تا مدتى آنان را برخوردار ساختيم. (1)

قوم يونس عليه السّلام با خود گفتند:

ما تا به حال از يونس دروغى را نديده ايم،مواظب باشيد اگر او امشب در بين شما باقى ماند كه عذابى در كار نيست،ولى اگر بيرون رفت بدانيد كه صبح فردا عذابتان قطعى است شب كه به نيمه رسيد يونس عليه السّلام آشكارا از بينشان بيرون رفت،آنان كه اين را دانستند و آثار عذاب را مشاهده و به هلاكت خود يقين كردند به نزد آن عالم رفتند،او به ايشان گفت:به سوى خدا زارى كنيد كه او به شما رحم مى كند و عذاب را از شما برمى دارد:به سوى بيابان بيرون شويد و زنان و كودكانتان را از هم جدا كنيد و بين حيوانات و بچه هاتان جدائى افكنيد،سپس دعا كنيد و بگرييد!آنان چنين كردند؛با زنان و كودكان و چهارپايان خويش سر به صحرا نهادند،لباس پشمينه پوشيدند و اظهار ايمان و توبه كردند و نيت خود را خالص نمودند و ميان همه مادران و بچه هاشان از آدمى و حيوانات جدائى افكندند سپس ناليدند و فرياد زارى سر دادند،صداها كه درهم پيچيد و فريادها كه آميخته شد،با ناله و اندوه به سوى خداى عزّ و جلّ توجه نموده و گفتند:

[پروردگارا]ما به آنچه يونس آورده بود ايمان آورديم،خداوند آنان را بخشيد و دعايشان را پذيرفت و عذابى را كه بر سرشان سايه گسترده بود از ايشان برطرف ساخت و...

خداوند بدين گونه عذاب را از قوم يونس-بعد از آنكه توبه كردند-محو و برطرف كرد، آرى،خداوند هر چه را بخواهد محو كرده يا برقرار مى دارد.

ج-خداوند سبحان در سوره اعراف مى فرمايد:

وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً .

ما با موسى سى شب وعده گذاشتيم،و آن را با ده شب ديگر تكميل كرديم تا ميقات پروردگارش چهل شب تمام شد. (1)

و در سوره بقره فرموده:

وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ/.

ص: 195

ظالِمُونَ .

و هنگامى كه با موسى چهل شب وعده گذارديم،و شما بعد از او-در حالى كه ستمكار بوديد-گوساله را برگزيديد. (1)

اين روايت به اضافه آنچه در گذشته،درباره آثار"صله رحم"و همانند آن،از روايات مكتب خلفا آورديم از مصاديق "يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ" است.

امامان اهل بيت عليهم السّلام"محو و اثبات"را بداء نام نهاده اند كه-به يارى خداى متعال-در بخش پنجم آن را بررسى مى نمائيم.

امور اعتراف نمايد...يكى از آنها اعتراف به"بداء"است... (1)

از امام رضا عليه السّلام روايت كرده اند كه فرمود:

ما بعث نبيّا قطّ الاّ بتحريم الخمر،و ان يقرّ له بالبداء (2).

خداوند هرگز پيامبرى را نفرستاده مگر با حرمت شراب و اينكه به"بداء" [ محو و اثبات]در حق خدا اعتراف نمايد.

در روايت ديگرى،امام صادق عليه السّلام از زمان"محو و اثبات"نيز خبر داده و فرموده:

اذا كان ليلة القدر نزلت الملائكة و الرّوح و الكتبة الى سماء الدّنيا فيكتبون ما يكون من قضاء اللّه تعالى فى تلك السّنة فإذا اراد اللّه ان يقدّم شيئا او يؤخّره او ينقص شيئا امر الملك ان يمحو ما يشاء ثمّ اثبت الّذى اراد.

شب قدر كه مى شود فرشتگان و روح و نويسندگان به آسمان دنيا فرود مى آيند و هر چه را خداى متعال در آن سال مقرر فرموده مى نويسند،و اگر خدا بخواهد چيزى را پيش انداخته يا واپس بدارد،يا چيزى را بكاهد،به فرشته مأمور فرمان مى دهد آن را همان گونه كه خواسته"محو و نابود"يا"برقرار"دارد. (3)

امام باقر عليه السّلام نيز در بيان ديگرى از آن خبر داده كه فشرده آن چنين است:

تنزّل فيها الملائكة و الكتبة الى السّماء فيكتبون ما هو كائن فى امر السّنة و ما يصيب العباد فيها.قال:و امر موقوف للّه تعالى فيه المشيئة يقدّم منه ما يشاء و يؤخّر ما يشاء و هو قوله تعالى:يمحو اللّه ما يشاء و يثبت و عنده امّ الكتاب.

در شب قدر فرشتگان و نويسندگان به آسمان دنيا فرود مى آيند و هر چه را كه در آن سال شدنى است و هر چه در آن به بندگان مى رسد،همه را مى نويسند.م.

ص: 198

فرمود:و كارهائى است كه وابسته به مشيّت الهى است،هر چه را بخواهد مقدّم داشته و هر چه بخواهد واپس مى دارد،و اين معناى سخن خداى متعال است كه فرموده: "يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ" . (1)

امام باقر عليه السّلام در حديث ديگرى درباره اين آيه: "وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها" ، خداوند هرگز مرگ كسى را-هنگامى كه اجلش فرا رسد-به تأخير نمى اندازد.فرمود:

زمانى كه اجل فرود آيد و نويسندگان آسمان آن را بنويسند،اين اجل را خداوند به تأخير نمى اندازد. (2)

علامه مجلسى رحمه اللّه در اين باب از بحار همان داستانى را كه آدم عليه السّلام چهل سال از عمر خود را به داود بخشيد و ما آن را در روايات مكتب خلفا آورديم،آورده است. (3)

اين معناى"بداء"در روايات امامان اهل بيت عليهم السّلام بود،امّا"بداء"به اين معنى كه، "براى خداوند رأى جديد و تازه اى در كار پيدا شود كه پيش تر آن را نميدانسته"-معاذ اللّه-اين ديدگاه در مكتب اهل بيت منكر و مردود است،و ما از آن به خدا پناه مى بريم.ديدگاه امامان اهل بيت عليهم السّلام در اين باره همان است كه مجلسى از امام صادق آورده،امام عليه السّلام فرموده:

من زعم انّ اللّه عزّ و جلّ يبدو له فى شىء لم يعلمه امس فأبروا منه.

هر كس گمان كند كه براى خداى عزّ و جلّ در چيزى،رأى تازه و جديدى پيدا مى شود كه پيش تر آن را نمى دانسته،از او بيزارى بجوئيد. (4)

زمره بدبختان قرار گرفته اند هرگز حالشان عوض نشده و در رديف نيك بختان درنمى آيند، و قلم از تغيير سرنوشت انسانها خشكيده و بازمانده است؛اگر چنين تصوّرى در كار باشد يقينا گناهكار از گناه خويش توبه نمى كند كه هيچ،بلكه به كار خود ادامه مى دهد،زيرا مى پندارد كه شقاوت و بدبختى سرنوشت حتمى اوست و امكان تغيير در آن نيست!از طرف ديگر،شيطان بنده نيكوكار را وسوسه مى كند كه،تو از نيك بختانى و در زمره اشقياى بدبخت نخواهى رفت،و همين وسوسه كافى است كه او را به سستى در عبادت و اطاعت بكشاند و با او آن كند كه نبايد.

برخى از مسلمانان كه معانى آيات و روايات وارد درباره"مشيّت"را به وضوح و كمال در نيافته اند به دو گروه تقسيم شده اند:گروهى چنين پنداشته اند كه،"انسان بر آنچه مى كند مجبور است"،و گروه ديگر معتقد شده اند:همه كارها به انسان تفويض و واگذار شده است.ما در بحث آينده-به يارى خدا-اين موضوع را بررسى كرده و راه حق و صواب در اين باره را بازمى شناسيم .

ص: 200

ص: 202

جبر و تفويض و اختيار

ص: 206

پروردگار تو فرمان داده كه جز او را نپرستيد. (1)

4-"قضا"به معناى"اراده و تقدير"،مانند:

وَ إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ .

و هرگاه چيزى را"اراده"كند،تنها مى گويد:موجود باش!و مى شود. (2)

هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضى أَجَلاً .

او خداوندى است كه شما را از گل آفريد،سپس[براى هر يك]مدتى"مقدّر" فرمود. (3)

يعنى براى زنده بودن انسان اندازه و مقدار معينى قرار داد.

بگو:پروردگار من روزى را براى هر كس بخواهد وسعت داده يا"تنگ" مى كند.

3-"قدر"يعنى تدبير و اندازه كرد،"قدر اللّه الأمر بقدره"يعنى خداوند آن را تدبير كرد يا خواستار وقوع آن شد،چنانكه در سوره قمر(12)مى فرمايد:

وَ فَجَّرْنَا الْأَرْضَ عُيُوناً فَالْتَقَى الْماءُ عَلى أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ .

و زمين را شكافتيم و چشمه هائى بيرون فرستاديم؛و اين دو آب[ باران و چشمه]"به اندازه اى كه تدبير و خواسته شده بود"با هم درآميختند.

هر چه هست خزاين آن نزد ماست،و ما جز به مقدار و اندازه معين آن را نازل نمى كنيم.

2-"قدر"به معناى زمان و مكان،چنانكه در سوره مرسلات(20-22)مى فرمايد:

أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ ماءٍ مَهِينٍ* فَجَعَلْناهُ فِي قَرارٍ مَكِينٍ* إِلى قَدَرٍ مَعْلُومٍ .

آيا شما را از آبى پست نيافريديم*سپس آن را در قرارگاه محفوظ و آماده قرار داديم*تا"زمانى"معين و معلوم؟!

3-"قدر"به معناى حكم قطعى و نافذ،"قدر اللّه"يعنى حكم نافذ و قطعى و محكم خدا، چنانكه در سوره احزاب(38)مى فرمايد:

سُنَّةَ اللّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللّهِ قَدَراً مَقْدُوراً .

اين سنّت الهى در پيشينيان نيز جارى بوده،و فرمان خدا"قطعى و نافذ و شدنى"است.

مؤلف گويد:شايد تعدّد معانى مادّه"قضا و قدر"و نسبت آن به خداى متعال باعث شده تا برخى از مسلمانان به اشتباه افتاده و چنان پندارند كه معناى"قضا و قدر"در قرآن و حديث اين است كه،انسان در زندگى خويش هر چه را مى كند،نيك يا بد،بر اساس "قضا و قدر"و سرنوشتى است كه خداوند،پيش از آفرينش او،برايش مقرر داشته است! چنانكه در روايات ما واژه"قدرى"،به"جبرى"و"تفويضى"هر دو اطلاق شده است.

و بنابر چنين اطلاقى،واژه"قدر"نام شىء و ضدّ آن مى گردد،مانند واژه"قرء"كه نامى است براى"حيض"و"پاكى"هر دو.

در پايان از بيان اقوال"قدرى ها"و پاسخ آن براى پرهيز از طول بحث در مى گذريم و تنها به آوردن احاديثى كه پاسخ اين اقوال را در آن يافته ايم بسنده مى كنيم تا-به يارى خدا-علاوه بر پاسخ،توضيح و شرح موضوع نيز باشد.

ص: 210

هيچ بلندى بالا نرفتيد و در هيچ پستى فرود نيامديد مگر به"قضا و قدرى"از خداوند!آن مرد گفت:اميدوارم رنج من نزد خدا به حساب آيد! (1)

امام عليه السّلام به او فرمود:آهسته اى شيخ!شايد پنداشتى"قضاى حتمى و قدر قطعى"را مى گويم!اگر چنين باشد كه ثواب و عقاب و امر و نهى و پيش گيرى باطل شده،و ترساندن و مژده دادن بى معنى است،نه ملامتى بر گناهكار بجاست و نه ستايشى از نيكوكار رواست،بلكه نيكوكار به ملامت سزاوارتر از بدكار بوده و گناهكار به نيكى شايسته تر از نيك رفتار است! (2)اين گفتار بت پرستان و دشمنان خداى رحمان و"قدرى مسلكان"و مجوسان اين امّت است!اى شيخ!خداى عزّ و جلّ بندگان را مكلّف ساخت تا به اختيار خود عمل كنند و آنان را نهى كرد تا خود بازايستند ،و بر كار اندك پاداش بسيار دهد، شكست خورده نافرمانى نشده و ناخواسته اطاعت نگرديده،"او آسمانها و زمين و موجودات ميان آن دو را به باطل نيافريده،اين گمان كسانى است كه كافر شدند،پس واى بر كسانى كه كافر شدند از عذاب آتش!" (3)

راوى گويد:آن شيخ برخاست و سرود:

انت الإمام الّذى نرجو بطاعته يوم النّجاة من الرّحمن غفرانا

او ضحت من ديننا ما كان ملتبسا جزاك ربّك عنّا فيه إحساناص.

ص: 212

فليس معذرة فى فعل فاحشة قد كنت راكبها فسقا و عصيانا

تو همان امام حقى كه به يمن طاعت او

به قيامت آرزويم كرم خدات باشد

تو ز دين ما به يك دم همه شبهه را زدودى

مگر از خدات خواهم كه بر او جزات باشد

پس از اين بيان روشن نسزد گناه بر من

كه نه معذرت توانم نه مرا نجات باشد

"روايت دوّم":روايت دوم را از ششمين امام از امامان اهل بيت عليهم السّلام،امام ابو عبد اللّه جعفر بن محمد الصادق عليه السّلام مى آوريم كه فرموده:

إنّ النّاس فى القدر على ثلاثة اوجه:رجل زعم انّ اللّه عزّ و جلّ اجبر النّاس على المعاصى فهذا قد ظلم اللّه فى حكمه فهو كافر.و رجل يزعم انّ الأمر مفوّض إليهم فهذا قد أوهن اللّه فى سلطانه فهو كافر.و رجل يزعم انّ اللّه كلّف العباد ما يطيقون و لم يكلّفهم ما لا يطيقون و إذا احسن حمد اللّه و إذا اساء استغفر اللّه فهذا مسلم بالغ.

مردم درباره"قدر"بر سه راه رفته اند:1-كسى كه عقيده دارد خداى عزّ و جلّ مردم را بر گناهان مجبور كرده است،او درباره فرمان[بازدارنده]الهى به خدا ستم كرده،پس او كافر است.

2-كسى كه معتقد است همه كارها به مردم واگذار شده،او خدا را در قدرت و سلطنت خويش ضعيف و ناتوان پنداشته،پس او[نيز]كافر است.

3-كسى كه عقيده دارد خداوند بندگان را به آنچه مى توانند مكلّف كرده،و آنچه را در توانشان نيست از آنان نخواسته است،او هرگاه كار نيكى انجام دهد خدا را سپاس گويد و اگر كار بدى از او سر زند از خدا آمرزش مى خواهد،اين همان

ص: 213

مسلمان[به حق]رسيده است. (1)

روايت سوم:از هشتمين امام از ائمه اهل بيت،امام على بن موسى الرضا عليه السّلام است كه فرموده:

1-انّ اللّه عزّ و جلّ لم يطع باكراه،و لم يعص بغلبة و لم يهمل العباد فى ملكه،هو المالك لما ملّكهم و القادر على ما اقدرهم عليه فان ائتمر العباد بطاعته لم يكن اللّه منها صادّا،و لا منها مانعا،و ان ائتمروا بمعصيته فشاء ان يحول بينهم و بين ذلك فعل و ان لم يحل و فعلوه فليس هو الّذى ادخلهم فيه.

خداى عزّ و جلّ از روى اجبار اطاعت نشده،و از ضعف و شكست نافرمانى نگرديده،و بندگان را در مملكت خويش بيهوده نگذاشته،او بر همه آنچه كه در اختيارشان نهاده مالك،و بر همه امورى كه توانشان داده توانمند است.اگر بندگان در پى طاعتش باشند خداوند راه آنان را نمى بندد و از طاعت بازشان نمى دارد،و اگر به دنبال نافرمانى اش باشند و او بخواهد ميان آنان و گناه فاصله شود،خواهد كرد،و اگر مانع از گناه نشد و آنان انجامش دادند،او نيست كه آنان را در آن راه انداخته است. (2)

يعنى:انسانى كه خدا را پيروى مى كند مجبور بر اين پيروى نيست و انسانى كه خدا را نافرمانى مى كند بر اراده و خواست خدا چيره نشده بلكه اين خود خداست كه مى خواهد بنده در كارش مختار و آزاد باشد.

2-و فرموده:خداى متعال مى فرمايد:

يا ابن آدم بمشيئتى كنت انت الّذى تشاء لنفسك ما تشاء،و بقوّتى ادّيت الىّ فرائضى،و بنعمتى قويت على معصيتى،جعلتك سميعا بصيرا قويّا،" ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ).

ص: 214

نَفْسِكَ ".

اى فرزند آدم!با خواست من است كه تو گزينشگر شده و هر چه را بخواهى براى خود اختيار مى كنى،و با نيروى من است كه واجباتم را به جا مى آورى،و با نعمت هاى من است كه بر نافرمانى ام توانمند شده اى،من تو را شنوا و بينا و توانا ساختم،[پس اين را بدان كه]"هر چه از نيكوئى به تو مى رسد از خداست،و هر چه از بدى به تو رسيد از خودت مى باشد." (1)

در روايت ديگرى آمده است:

"عملت بالمعاصى بقوّتى الّتى جعلتها فيك"،

با نيرويى كه در تو نهاده بودم به گناهان اقدام كردى! (2)

از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرموده:

1-لا جبر و لا تفويض و لكن امر بين امرين،قال قلت:و ما امر بين امرين؟قال عليه السّلام:مثل ذلك رجل رأيته على معصية فنهيته فلم ينته فتركته ففعل تلك المعصية،فليس حيث لم يقبل منك فتركته كنت انت الّذى امرته بالمعصية.

نه جبر است و نه تفويض،بلكه چيزى ميان اين دوست.راوى گويد:گفتم:

چيزى ميان اين دو يعنى چه؟فرمود:مثال آن مثال كسى است كه در حال گناه است و تو او را نهى مى كنى و او نمى پذيرد پس از آن رهايش مى كنى و او آن گناه را انجام مى دهد،پس چنان نيست كه چون از تو نپذيرفت و تو به حال خود رهايش كردى،اين تو بوده اى كه به گناه فرمانش دادى! (3)

2-ما استطعت ان تلوم العبد عليه فهو منه و ما لم تستطع ان تلوم العبد عليه فهو من فعل اللّه،يقول اللّه للعبد:لم عصيت؟لم فسقت؟لم).

ص: 215

شربت الخمر؟لم زنيت؟فهذا فعل العبد و لا يقول له لم مرضت؟لم قصرت؟لم ابيضضت؟لم اسوددت؟لأنّه من فعل اللّه تعالى.

هر كارى را كه بتوانى بنده را بر آن سرزنش كنى،از آن اوست،و هر چه را كه نتوانى بنده را بر آن سرزنش نمائى،از آن خداست.خداوند به بنده اش مى فرمايد:چرا سركشى كردى؟چرا نافرمانى نمودى؟چرا شراب خوردى؟ چرا زنا كردى؟زيرا،اينها كار بنده است،خداوند از بنده اش نمى پرسد:چرا مريض شدى؟چرا قدّت كوتاه است؟چرا سفيد رنگى؟چرا سياه رويى؟چون اينها كار خداوند است. (1)

هدايت خدا پيروى كند و يك گام در صراط مستقيم الهى به پيش رود،خداوند دستش را گرفته و ده گام جلوترش مى برد،سپس به خاطر آثار عملش در دنيا و آخرت هفتصد برابر پاداشش مى دهد،و خداوند به مقتضاى حكمت و سنّت خويش براى هر كس بخواهد مى افزايد.

ما در گذشته مثالى زديم و گفتيم:خداوند اين دنيا را همانند مهانسرائى از نوع"سلف سرويس"براى مؤمن و كافر هر دو آماده كرده است،چنانكه در سوره اسراء(20) مى فرمايد:

كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً .

هر دو گروه،اينان و آنان را،از عطاى پروردگارت افزون مى دهيم،زيرا عطاى پروردگارت هرگز از كسى دريغ نشده است.

براستى اگر امداد الهى نبود،و بندگان خدا توان جسمى و فكرى خويش و امكانات آماده و مسخّر اين عالم را از خداى سبحان نداشتند،نه مؤمن ره يافته مى توانست عمل صالح و شايسته انجام دهد،و نه كافر گمراه توان اقدام زيانبار فاسد را داشت،راستى اگر خداوند يك لحظه عطاى خود را از انسان سلب كند،حتى اگر جزء كوچكى از آن باشد:

بينائى،سلامت،عقل و انديشه و...و...چه مى تواند بكند؟بنابراين،انسان هر چه مى كند به اختيار خود و به وسيله ابزارى است كه خداوند به او بخشيده است.پس انسان در انتخاب مختار و در اكتساب وامدار است.

آرى،انسان در اين عالم خودكار محض نيست چنان كه مجبور صرف هم نيست،نه همه كار اين عالم به او واگذار شده و نه بر كارى كه انتخاب مى كند مجبور است،بلكه امرى است ميان دو امر[ امر بين أمرين]،و اين همان مشيت خدا و سنّت و قانون او درباره افعال بندگان است. "وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَبْدِيلاً" و هرگز در سنت الهى تغيير و تبديلى نيابى!

ص: 217

بنابراين[درست است و مى پذيريم كه]،شر دوستى و نيك ستيزى و آزار نيكان و پاكان جامعه در زنازاده-بر خلاف حلال زاده-[تقريبا]ذاتى او شده است،ولى با وجود همه اينها،هيچ يك از آن دو بر كارهاى خير و شرّى كه مى كنند يا نمى كنند مجبور نيستند،مثال آن دو،مثال جوان رشيد تنومند و پيرمرد ناتوان خميده است:اوّلى غرق در شهوت جسمانى و دوستدار وصول به خواهش نفسانى بوده و دومى،فاقد نيروى جوانى و تارك شهوت جسمانى است!روشن است كه در چنين حالى كه پيرمرد خميده نميتواند"زنا"كند و جوان رسيده در اوج توان جنسى است،اين جوان مجبور بر زنا كردن نيست تا اگر چنين گناه زشتى را مرتكب شد معذور باشد،بلكه اگر زمينه زنا برايش فراهم شد و او"خاف مقام ربّه"از مقام پروردگارش ترسيد "وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى" و نفس خويش را از خواسته نابجايش بازداشت "فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى" يقينا جايگاه او بهشت است. (1)

بدين گونه،هر يك از ابعاد زندگى انسان را كه بررسى كرده و در آن بينديشيم،او را در كارهاى خود صاحب اختيار مى يابيم،مگر آنچه از روى غفلت و عدم آگاهى باشد كه آن هم آثار اخروى ندارد.

***

تا اينجا اساس بحث ها بر بيان"عقايد اسلام"در آيات قرآن كريم بود،در بحث هاى آينده-به اذن خداى متعال-به بررسى"سيره مبلّغان الهى"در قرآن كريم مى پردازيم و هر چه از"تورات و انجيل و كتب سيره"در شرح و بيان آيات كريمه قرآن سودمند يافتيم مى آوريم.

و الحمد للّه ربّ العالمين..

ص: 220

ص: 222

روشهاى موجود در بررسى«عقايد اسلامى»را با راه و روش اهل بيت عليهم السّلام مقايسه، فراروى خوانندگان قرار داده و برترى راه اخير را روشن و بيان مى داريم.

شدند و اين مسئوليت بر دوش فقها و مجتهدان در عقايد و احكام قرار گرفت.بدين خاطر، صحابه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز،گاهى در مسائل اعتقادى با يكديگر اختلاف داشتند؛اگر چه اختلافشان در زمان حيات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با اختلاف آنان در دوره هاى بعد نتايج و آثار متفاوتى داشت.زيرا،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حيات خود شخصا در بين آنان داورى مى فرمود و با رهنمودهاى خود ريشه اختلاف را مى خشكانيد (1)؛ولى پس از رحلت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مردم مجبور شدند به اجتهاد يكى از صحابه يا گروهى از آنان-كه برگزيده خلفا و حاكمان بودند- روى آورند و از آنان داورى بخواهند،در حالى كه صحابه ديگر،ديدگاهها و آراى خود را حفظ مى كردند.[و اين خود بر اختلاف مى افزود.]نمونه بارز آن اختلاف در موارد زير است:

1-اختلاف درباره خلافت يا امامت امت پس از وفات پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم (2)

2-كشتن كسانى كه زكات نمى دادند،و اينكه آيا ندادن زكات باعث ارتداد و بيرون شدن از دين مى شود يا خير؟

بدين گونه،هر اختلافى مبدأ پيدايش ديدگاهها و گروهها و مكتبهاى كلامى و اعتقادى ويژه اى گرديد كه هر يك نيز به طور طبيعى با روشى كه در استدلال و استنباط برگزيده بودند،به تدوين آراء و عقايد خويش پرداختند.مهمترين اين مكتبها-بنابر تحقيق ما- مكتبهاى زير است:

1-مكتب نقلى محض.

2-مكتب عقلى محض.

3-مكتب ذوقى و اشراقى.

4-مكتب حسّى و تجربى.

5-مكتب فطرى.».

ص: 225

خوشه خرما زده و در ميان قبايل و عشاير بگردانند و بگويند:اين كيفر كسى است كه كتاب و سنّت را رها كرده و به كلام گرويده است!»

همه سلفى هاى اهل حديث[ اخباريان عامه]در اين باره اتفاق نظر داشته و شدت عمل آنان در مقابله با متكلمين بيش از آن است كه نقل كرده اند.اينان مى گويند:«صحابه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم-با آنكه به حقايق داناتر و در گفتار رساتر از ديگران بوده اند-از سخن گفتن دربارۀ عقايد خوددارى نكردند مگر بدان خاطر كه مى دانستند از كلام شرّ مى زايد،و بدين سبب است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده:«هلك المتعمقون،هلك المتعمقون،هلك المتعمقون»كنجكاوان هلاك شدند،كنجكاوان هلاك شدند،كنجكاوان هلاك شدند.»

يعنى غوركنندگان در عمق و ريشه مسائل[دينى]هلاك مى گردند!

اين گروه[ اخباريان عامه]در عقيده به راه تجسيم و تشبيه رفته و به«قدر»و سرنوشت تغييرناپذير،و مسلوب الاراده بودن انسان معتقد شده اند. (1)

آنان تقليد در عقايد را جايز دانسته و رأى و نظر در آن را-چنانكه گذشت-حرام مى دانند.

دكتر احمد محمود صبحى گويد:

«با وجود آنكه تقليد در عقايد-بر خلاف نظر عبيد اللّه بن حسن عنبرى و حشويه و تعليميه (2)-نه ممكن است و نه جايز،همان گونه كه رأى فخر رازى در محصّل (3)است،و رأى جمهور بر آن است كه تقليد در عقايد جايز نيست،و استاد ابو اسحاق در«شرح الترتيب» آن را به اجماع اهل حق و غير آن نسبت داده،و امام الحرمين در كتاب«الشامل» گفته است:هيچ كس جز حنبلى ها در عقايد قائل به تقليد نيست؛با اين وجود،امام شوكانى، مكلّف دانستن مردم به وجوب انديشه و نظر در عقايد را،«تكليف بما لا يطاق»و وظيفه بيش از توان دانسته است.او پس از آوردن اقوال و ديدگاههاى پيشوايان[درباره وجوب7.

ص: 227

انديشه در عقايد]مى گويد:«پناه بر خدا!چه عجيب و شگفت آور است اين سخنان!...

براستى كه اين جنايتى بزرگ بر عامه مردم و اين امت مرحومه است،و تكليف بر چيزى است كه در توان ندارند و تحمّلش را نيارند.[مگر نه آنست كه]همان ايمان حملى و تقليدى صحابه اى كه به درجه نظر و اجتهاد نرسيده و به آن نزديك هم نشدند،آنان را كفايت كرد؟!...»

او نظر دادن در اين باره را بر بسيارى از مردم حرام و از گمراهى و نادانى شمرده است. (1)

از اين رو،علم منطق نيز نزد ايشان حرام است،و از روشهاى رسيدن به شناخت و معرفت بشرى به حساب نيايد.با آنكه علم منطق از مشهورترين مقياس ها و قديم ترين آنهاست،اين علمى است كه«ارسطو»در كتابى به نام«ارغنون»تدوين كرده و نام آن را علم سنجش و ميزان نهاده است.

علم منطق از ديدگاه صاحبان اين روش به تنهائى براى نگهدارى ذهن از خطا و اشتباه در فكر كافى نيست.آنان مى گويند:«بسيارى از انديشمندان اسلام مانند:كندى و فارابى و ابن سينا و امام غزالى و ابن ماجه و ابن طفيل و ابن رشد،در منطق به برترى رسيدند،ولى در افكار و آراء و ديدگاهها با يكديگر اختلافات عميق و بنيادين پيدا كردند.پس،منطق ميزان سنجش حق و باطل نيست.»

البته جهت گيرى اين گروه در دوره هاى اخير،در برابر علم منطق و كلام،بسيار نرم تر گرديده.مثلا ابن تيميه را در موضعگيرى اش مقابل علم كلام آشفته مى بينيم:او علم كلام را به كلى تحريم نمى كند بلكه اگر ضرورت اقتضا كند و كلام مستند به دلايل عقلى و شرعى بوده و وسيله مرزبندى و جداسازى شبهات ملحدان و زنديقان و خرابكاران باشد،آن را جايز مى داند. (2)

او در عين حال،منطق را تحريم و در ردّ آن رساله اى به نام:«رسالة الرّد على7.

ص: 228

المنطقيين»مى نويسد،و پيروانش مى گويند:«دكارت فرانسوى(1596-1650 م)براى تشخيص خطا و صواب،به جاى منطق ارسطاطاليس ،مقياس و ميزان جديدى اختراع كرد و تأكيد نمود:«اگر انسان در تفكر خويش مقياس اختراعى او را گام به گام دنبال كند راهى جز رسيدن به صواب ندارد،و نتيجه به كارگيرى روش دكارتى يقين آور است.»ولى چنين نشد و اميدهاى برخاسته از روش دكارت در دوره معاصر،به سرنوشت آمال مورد نظر در منطق ارسطو دچار آمد،و مسائل مورد بحث-از پيش از ميلاد مسيح تا به حال-همچنان كه بود بر جاى ماند. (1)

اين همان چيزى است كه بسيارى از انديشمندان مسلمان پيشين از جمله امام غزالى (450-505 ه)را به سوى ترك و طرد روش عقلى راند،غزالى در كتاب خود:«تهافت الفلاسفة»با دلايل عقلى آراى فيلسوفان را ردّ و باطل مى كند.دقت در اين كتاب غزالى گواه آن است كه:آن عقلى كه مبناى دلايل است،همان عقلى است كه آنها را بر باد مى دهد!

غزالى اثبات مى كند كه از عقل انسانى در عالم الهيّات و اخلاق،جز ظن و گمان دور از يقين چيز ديگرى تراوش نمى كند.

فيلسوف اسلامى ابن رشد اندلسى(متوفاى:595 ه)نيز در كتاب خود:«تهافت التهافت»آراى غزالى را رد كرده است.ابن رشد كسى است كه اثبات مى كند بين عقل صريح با نقل صحيح هيچ گونه تعارضى نيست،و اين از كتاب او:«فصل المقال بين الحكمة و الشريعة من الاتصال»روشن مى گردد.و شگفت آنكه او در اين موضع گيرى با«ابن تيميه»در كتابش:«موافقت عقل صريح با نقل صحيح»به يك نتيجه مى رسند.

حال،چگونه مى توان ميان اين دو موضع گيرى ابن تيميه[:ضديتش با روشهاى عقلى و موافقتش با حكم عقل صريح]را جمع كرد نمى دانيم؟!

روش«اهل حديث»مكتب خلفا،و«اخباريان»مكتب اهل بيت عليهم السّلام،پيروى از ظواهر نصوص شرعى،آيات و روايات،و تلاش در پرهيز از«رأى و قياس»-در حد امكان-0.

ص: 229

است. (1)پايگاه«مكتب سلفى»يا مذهب اهل حديث در عصر ما،جزيرة العرب[منطقه نجد] مى باشد.گروههاى اندكى از آنان نيز در عراق و شام و مصر يافت مى شوند. (2)

از مهمترين كتابهاى آنان در عقايد كتاب«شرح الاصول الخمسه»تأليف قاضى عبد الجبار معتزلى و«رسائل العدل و التوحيد»تأليف گروهى از رهبران معتزله مانند:حسن بصرى و قاسم رسّى و عبد الجبّار بن احمد است.

معتزله چنان بودند كه هرگاه با آيات قرآنى يا سنّت روايت شده اى مواجه مى شدند كه بر خلاف عقايدشان بود،آن را تأويل مى كردند.بدين خاطر آنان از پيروان«مكتب تأويل» به شمار آمده اند.آنان در عين حال،خدمات بزرگى نيز به اسلام ارائه كردند و در ابتداى دوره عباسى كه هجوم فكرى-فرهنگى شديدى بر ضد اسلام برپا شده بود به مقابله با آن پرداختند.

برخى از خلفا مانند«مأمون و معتصم»به آنان گرويدند،ولى اندكى بعد در دوره«متوكل» جريان امر به زيان ايشان دگرگون شد و احكام كفر و ضلال و تفسق يكى پس از ديگرى بر عليه آنان صادر گرديد؛درست همان گونه كه خود ايشان در دوره سيطره بر كاخها و درباريان عباسى،با مخالفان خود مى كردند و هر كس نظر ايشان را نمى پذيرفت آزارش مى دادند!

شرح بيشتر را در تأليفات جديد و قديم درباره معتزله مى يابيد. (1)

معتزله با اين اصول پنج گانه مشهورند:

1-توحيد،به معناى منزّه دانستن خداوند از صفات مخلوقين،و عدم امكان رؤيت خدا با ديدگان به طور مطلق.

2-عدل،يعنى خداى سبحان به بندگانش ظلم نكرده و مخلوقاتش را به انجام گناه مجبور نمى كند.

3-المنزلة بين المنزلتين،يعنى كسى كه گناه كبيره انجام مى دهد نه مؤمن است و نه كافر بلكه فاسق است.

4-وعد و وعيد،يعنى بر خدا واجب است به وعده[مژده بهشت]و وعيد[ترساندن از جهنم]خود كه به مؤمنان و كافران داده وفا نمايد.

5-امر به معروف و نهى از منكر،يعنى مخالفت با حاكمان ظالم كه از ظلم خويش بازنايستند،واجب است. (2)5.

ص: 231

مهمترين ويژگيهاى«مكتب اشعرى»اين است كه از يك طرف شديدا از تأويل معناى ظاهر آيات و روايات پرهيز مى كند،و از طرف ديگر مى كوشد تا با قول«بلا كيف»،يعنى اينكه كيفيت در صفات بارى تعالى راه ندارد،از در افتادن به مهلكه«تشبيه و تجسيم»فرار نمايد،و با قول«بالكسب»،يعنى اينكه انسان در كردار خود آنچه مى كند از راه كسب است نه اقدام،از فروشدن در ورطه«جبر»دورى گزيند؛اگر چه اين روش نيز در ديد گروهى ديگر از دانشمندان،ناتوانى و كوتاهى در حلّ مسائل فكرى و اعتقادى به حساب آمده است.«مكتب اشعرى»به تدريج بر ثبات خود افزود و در مقابل اهل حديث [ اخباريان عامه]ايستادگى كرد و در جهان اسلام گسترش يافت. (1)

كتابى ويژه تأليف كرده اند. (1)

دكتر صبحى با درك صحيح راه و روش غزالى مى گويد:

«گرچه غزالى نظر و كاوش در حقيقت ذات الهى را بر عوام حرام مى داند،و اين سخنى است كه هيچ كس بر او انكار نمى كند،ولى او،اديبان و نحويان و محدثان و فقيهان و متكلّمان را در رديف عوام آورده،و تأويل را منحصر و محدود بر راسخان در علم دانسته،و آنان در ديد وى اوليائى هستند كه در درياى معرفت غرق و از شهوتها بريده اند،و اين عبارت خود قرينه است بر درستى ادّعاى برخى محققين كه مى گويند:«غزالى در حكمت اشراقى و ذوقى و...اعتقاد ويژه[و مرموزى]دارد كه با اعتقاد عام و آشكارش كه با آن در ديد مردمان به مقام حجة الاسلامى رسيده،مغاير است.»

دكتر صبحى مى پرسد:

«آيا براستى راسخان در علم تنها صوفيانند و فقيهان و مفسّران و متكلّمان خارجند؟! اگر چنان است كه شرّ با ظهور و پيدايش فن كلام گسترش يافته،آيا اين استثناء[ تنها صوفيان را راسخان در علم دانستن]فرصت و مجال ويژه اى در اختيار آنان نمى گذارد تا به تنهائى جولان داده و به ادّعاهاى ناروا و گستاخيهاى بى پروا بپردازند؟!

ديدگاههاى تصوّف فلسفى مانند:فيض و اشراق و اصول بيگانه[از شرع]آن بسيار روشن است،و شرّ و زيان آن بر عقايد اسلامى به هيچ روى كمتر از شرور متكلّمان نيست.» (2)

ولى به هر حال،اين طايفه آثار فراوانى در عقايد اسلامى به روش صوفيانه بر جاى گذارده اند كه از نمونه هاى آن كتاب«فتوحات مكيّه»است. (3)م.

ص: 234

علمى-تجربى مخالفتى ندارد.مهم آن است كه اين راه منحصر و محدود به هيچ يك از ابزارهاى شناخت نيست بلكه هر يك را در جاى خود،برابر با هدايت خداى سبحان،به كار مى گيرد؛هدايتى كه قرآن كريم از آن خبر داده و مى فرمايد:

يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ .

[اى پيامبر!]آنان بر تو منت مى نهند كه اسلام آورده اند؛بگو:اسلام آوردن خود را بر من منت نگذاريد،بلكه خداوند بر شما منّت مى نهد كه شما را به سوى ايمان هدايت كرده است،اگر[در ادعاى ايمان]راستگو باشيد! (1)

در جاى ديگر مى فرمايد:

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً .

و اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود،هرگز احدى از شما پاك نمى شد. (2)

از امتيازات اين راه آن است كه پيروانش از ورود در مناظرات كلامى و شكوك و شبهات پيچيده دورى مى كنند،و در اين باره به احاديث اهل بيت عليهم السّلام در نهى از دشمنى و جدال در دين استناد مى نمايند.از ديد آنان متكلمانى كه توفيق هدايت به اين راه را نيافته اند،اختلافشان در مسائل عقيدتى يك مذهب گاهى به يكصد مسأله هم مى رسد. (3)

اين«فطرت»پاك كه خداوند انسان را بر آن آفريده،در روايات اهل بيت عليهم السّلام گاهى به «طينت و سرشت»و زمانى به«عقل طبعى»تعبير شده است.براى آشنائى بيشتر با اين موضوع مى توانيد به جوامع و كتب حديثى پيروان و پاسداران ميراث گرانبهاى اهل بيت عليهم السّلام مراجعه نمائيد. (4).

ص: 237

2-به بيان ديگر ممكن است بگوييم:پيروان مكتب اهل بيت عليهم السّلام هيچ چيز را بر نصّ و روايتى كه قطعى و متواتر باشد مقدم نمى دارند،و اين در عقيده اسلامى اصلى بسيار مهم است.زيرا،ظن و گمان و اوهام در عقايد جائى ندارند.اين چيزى است كه بايد مورد توجه و تنبّه ديدگاه«سلفى»و آنانى قرار گيرد كه روايات ضعيف و اخبار آحاد را در عقايد پذيرفته و شديدا از آن دفاع مى كنند و مسلمانان را بر اساس آن تكفير مى نمايند.

«سلفى ها»و اخباريان عامه بايد توجه كنند كه در روايات،«راست و دروغ،عام و خاص، محكم و متشابه و حفظ و وهم» (1)در كنار يكديگر قرار گرفته اند.بزودى شرح و بيان بيشتر اين موضوع را مى آوريم.

3-عقايد اسلامى شامل دو بخش است:ضرورى و نظرى:

ضرورى آن است كه هيچ مسلمانى آن را انكار نمى كند مگر آنكه از دين بيرون رود.

زيرا،از بديهيات دين است مانند:توحيد،نبوت و معاد.

نظرى آن است كه نيازمند تحقيق و برهان و شاهد و دليل بوده و اختلاف صاحبان آراء و مذاهب در آن ممكن باشد.منكر ضرورى تكفير مى شود ولى تكفير منكر نظرى ممنوع است.

4-قياس و استحسان در عقيده را بى ارزش مى دانند.

5-به موافقت حكم صريح عقلى با حكم صحيح نقلى-به شرط مراعات همه اوصاف لازم در آن دو-ايمان دارند و هيچ گاه ظن و گمان را جايگزين يقين نمى كنند.آنان هرگز به خبر ضعيف استناد نكرده و خبر واحد را به جاى صحيح متواتر نمى گيرند.

6-از گمانه زنى و اجتهادات شخصى در عقايد پرهيز كرده و از به كارگيرى تعابيرى كه «بدعت»به شمار آمده اند دورى مى نمايند.

7-همه انبياى الهى و امامان دوازده گانه-صلوات اللّه عليهم اجمعين-را معصوم مى دانند و معتقدند ايمان به آثار و روايات صحيح آنان واجب است و مجتهد در اين آثار گاهى صواب و گاهى خطا مى كند،ولى هرگاه شروط اجتهاد را مراعات نموده و همه توان و0.

ص: 239

تلاش خود را به كار برده باشد،معذور خواهد بود.

8-در بين امت كسانى هستند كه آنان را«محدّث»و«ملهم»گويند،و نيز،كسانى كه خوابهاى صحيح مى بينند و از راه آن به حقايق مى رسند،ولى همه اينها نيازمند اثبات است و كاربرد آن در حدّ عقيده شخصى است و عمل بدان از محدوده فردى فراتر نمى رود.

9-مناظره و مناقشه در عقايد اگر براى فهميدن و فهماندن همراه با رعايت ادب و تقوا باشد پسنديده است.ولى بر انسان است كه آنچه را نمى داند نگويد.بحث و مناظره هرگاه به مرز لجاجت و خودنمائى با سخنان زشت و خلقيات سوء رسيد،امرى قبيح و ناپسند و اجتناب از آن براى حفظ عقيده واجب است.

10-«بدعت»چيزى است اختراعى و ساختگى به اسم دين كه از دين نيست و ريشه شرعى ندارد.گاهى نيز چيزى را«بدعت»نامند كه اگر با دقت نظر به آن توجه شود، «بدعت»نيست؛چنانكه گاهى چيزى را كه«سنّت»نيست«سنّت»نامند.پس،تأمّل و انديشه قبل از فتوى ضرورى است. (1)

11-وجوب دقت نظر و تعمّق در«تكفير»،زيرا تا كفر كسى با اقرار خود او يا بيّنه قطعى اثبات نگرديده،حكم كفر درباره وى جايز نيست.چه،«تكفير»موجب حدّ شرعى مى گردد و قاعده فقهى در حدّ شرعى اين است كه:«انّ الحدود تدرأ بالشّبهات»حدود با شبهات برطرف مى گردند.و كافر شمردن ديگران از بزرگترين گناهان است مگر آنكه به حق باشد.

12-وجوب ردّ موارد خلاف به«كتاب و سنّت و عترت»همان گونه كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمان داده،و خداى متعال درباره آن فرموده:

وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلاّ قَلِيلاً .

اگر[حوادث و پيش آمدها را]به پيامبر و رهبران خودشان-كه قدرت».

ص: 240

تشخيص كافى دارند-بازگردانند ،از ريشه مسائل آگاه مى گردند.و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود،جز عده كمى،همگى از شيطان پيروى مى كرديد. (1)

13-ديدگاه اهل بيت عليهم السّلام درباره صفات خداوند نيز،چنين است:

خداى عزّ و جلّ حىّ و قدير و عليم بالذات است؛يعنى زنده بودن و قدرت و علم،عين ذات بارى تعالى است.خداى سبحان-بر خلاف آنچه مشبّهه و بدعت گذارانى همچون ابو هاشم جبائى گفته اند-از صفات و احوال زائد بر ذات منزّه و مبرّاست.اين ديدگاهى است كه همه اماميه و معتزله-مگر آنان كه نام برديم-و بيشتر مرجئه و همه زيديه و گروهى از اصحاب حديث و حكمت بر آن انفاق دارند. (2)ديدگاهى ميان اثبات و تعطيل،يعنى در عين حال كه خداى سبحان را از داشتن صفات زائد بر ذات منزّه مى دانند،بحث درباره صفات و اسماى حسناى الهى را ممنوع و بى ثمر نمى دانند.

14-آنان به«حسن و قبح»عقلى معتقد بوده و مى گويند:درك«حسن و قبح»برخى اشياء نزد عقل بديهى و آشكار است.8.

ص: 241

الف- سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يَصِفُونَ .

منزّه است خدا و برتر است از آنچه توصيف مى كنند. (1)

ب- سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّا يَصِفُونَ .

منزّه است پروردگار تو،پروردگار عزّت،از آنچه توصيف مى كنند. (2)

بزرگ بيمناكم! (1)

ج- وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ* لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ .

اگر او[ پيامبر]سخنى دروغ بر ما مى بست*ما او را با قدرت مى گرفتيم* سپس رگ قلبش را قطع مى كرديم! (2)

مكتب اهل بيت عليهم السّلام همچنين،همه فرشتگان را معصوم مى داند.زيرا،خداى متعال فرموده:

عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ .

فرشتگانى بر آن[ جهنم]گمارده شده اند كه بسيار خشن و سختگيرند و هرگز خدا را در آنچه فرمانشان داده نافرمانى نكنند و بدانچه مأمورند عمل مى كنند. (3)

رسولان و انبيا و امامان عليهم السّلام همگى،رؤياهاى صادق مصون از دروغ است،و خداى متعال آنان را از اشتباه در خواب نيز،نگه مى دارد. (1)

آنچه آورديم نمونه اى از مطابقت و همگونى راه اهل بيت عليهم السّلام با قرآن كريم در عقايد اسلامى بود.1.

ص: 245

اشكال و خبر دهنده از ضدّ خويشند.پس،اگر در عقل[زمينه]انكار رسولان بود،خداوند هرگز هيچ پيامبرى را مبعوث نمى فرمود.» (1)

و نيز،مى گويد:«سخن درست در اين باره آن است كه گفته شود:خدا را به يارى خدا شناختيم.زيرا،اگر خدا را به وسيله عقل خود شناختيم،همو بخشنده عقول است،و اگر به وسيله انبيا و رسولان و حجّتهاى او شناختيم،همه رسولان و انبيا و امامان را او برگزيده است،و اگر با جان و روان شناختيم،پديدآورنده آن خداى ذو الجلال است،پس،با اوست كه او را شناختيم.» (2)

اينگونه بهره گيرى و كاربرى عقل،يعنى همراه كردن آن با كتاب و سنّت و امامان معصوم عليهم السّلام را در هيچ يك از روشهاى اسلامى،جز روش اهل بيت عليهم السّلام نمى يابيم.امام صادق عليه السّلام در اين باره مى فرمايد:

لو لا اللّه ما عرفنا،و لو لا نحن ما عرف اللّه.

اگر خدا نبود ما شناخته نمى شديم،و اگر ما نبوديم خدا شناخته نمى شد. (3)

ابن بابويه در شرح اين حديث مى گويد:«يعنى اگر حجتهاى خدا نبودند،خداوند آنگونه كه سزاوار است شناخته نمى شد،و اگر خدا نبود حجتهاى خدا شناخته نمى شدند.» (4)

فرموده:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ .

اى اهل ايمان،تقواى الهى پيشه كنيد و با صادقان باشيد. (1)

آرى،آنان امامانى هستند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نامشان را با صراحت بيان فرموده و هر يك از امامان نيز،امام بعدى را-تا دوازده امام-صريح و روشن معرفى كرده اند.نص و اشاره بر نام و عدد و نام اولين[و آخرين]آنان در سنّت پاك محمّدى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم موجود است.

هر كه خواهد رجوع نمايد. (2)

معبودى جز«اللّه»نيست. (1)»

مقصود ابن بابويه اين است كه:عقل بدون مساعدت وحى نمى تواند خدا را آنگونه كه بايد بشناسد،نه آنكه نتايج عقلى بى اعتبار است!

همچنين است سخن شيخ مفيد كه مى گويد:«عقل در مقدمات و نتايج نيازمند وحى است. (2)»ولى در همان حال،خود او كاربرى عقل را در فهم عقايد اسلامى تقويت مى كند و مى گويد:«امّا نهى از كلام و سخن درباره خداوند،تنها براى آن است كه از تشبيه خدا به خلق و نسبت ستمكارى به خالق دادن بازايستند . (3)»

او در احتجاج با مخالفين براى كاربرد عقل و نظر دليل آورده و در حالى كه آنان را به ناتوانى در رأى توصيف مى كند،مى گويد:روى گردانى از كاربرد عقل و نظر،چرخش به سوى تقليد است كه به اتفاق امت،مذموم و ناپسند مى باشد (4).

نيز،در بسيارى از موارد موجب ظنّ و گمان متمايل به شك و جهل است.

روش مكتب اهل بيت عليهم السّلام در حالت اخير آن است كه:«اينگونه روايات تا هنگامى كه قرينه صدق و درستى همراه ندارند،قابل اعتماد و استناد نيستند.»

آنان كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كردند-ما هيچ كس را جز به اندازه توانش تكليف نمى كنيم-آنان اهل بهشتند و در آن جاويدان*آنچه در دلها از كينه دارند،بر مى كنيم،از زير آنان نهرها جارى است.مى گويند:"سپاس و ستايش خداى راست كه ما را به اين مسير رهنمون شد؛[راستى را كه]اگر خدا ما را هدايت نكرده بود،راه نمى يافتيم!مسلما فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند!"[در اين هنگام]به آنان گفته مى شود:اين بهشت را در برابر اعمالى كه انجام مى داديد به ارث برديد! (1)3.

ص: 253

ص: 254

خود ابداع كرده و روحى كه خود اختراع نموده بود،پديد آورد.با توحيد و يگانگى خويش نبوت محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را قرين و همراه فرمود.از اين رو، پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پيش از بعثت در زمين،در آسمانها مشهور و بلند آوازه بود.هنگامى كه خداوند آدم را آفريد برترى اش را براى فرشتگان آشكار ساخت،و ويژگى اش را در علم و دانشى كه از پيش به او داده بود-از راه خبر دادن از حقيقت اشياء-به فرشتگان نشان داد.آرى،خداوند آدم را محراب و كعبه و باب و قبله اى قرار داد تا ابرار روحانى و روحانيان نورانى به سوى او سجده آرند،سپس او را-پس از آنكه نزد فرشتگان امامش ناميد-بر امانتدار بودنش آگاه كرد و خطرات و لغزشگاههاى آن را فرا رويش نمايان ساخت. (1)

موج البحار،فمخضته مخض السقاء،و عصفت به عصفها بالفضاء،تردّ أوّله الى آخره و ساجيه إلى مائره،حتّى عبّ عبابه، و رمى بالزّبد ركامه،فرفعه فى هواء منفتق،و جوّ منفهق،فسوّى منه سبع سماوات جعل سفلاهنّ موجا مكفوفا،و علياهنّ سقفا محفوظا،و سمكا مرفوعا،بغير عمد يدعمها،و لا دسار ينظمها.

ثم زيّنها بزينة الكواكب،و ضياء الثواقب،و أجرى فيها سراجا مستطيرا،و قمرا منيرا،فى فلك دائر،و سقف سائر،و رقيم مائر.

...مخلوقات را به دور از هر گونه انديشه قبلى و تجربه پيشين،و جداى از هر گونه تأثيرپذيرى و انفعال و اضطراب درونى پديد آورد،و موجودات را در ظرف زمانى شان ايجاد و مستقر كرد.تفاوت هاشان را پيوندى بهنجار و سرشتشان را تركيبى خوشگوار بخشيد،و در حالى كه قبل از پيدايش،چگونگى شان را مى دانست و به ابتدا و انتها و حدود و ماهيت و ژرفاى آنها احاطه داشت،سرشت و فطرت هر يك را ملازم و همراه آن قرار داد.

سپس فضا را گسترانيد و پيرامون و بالاى آن را وسعت بخشيد.آب موج آفرين و سركش و انباشته و ناآرام را بر پهنه آن روان كرد،و آن را در حوزه اقتدار باد دمنده كوبنده پرصلابت قرار داد و فرمانش داد تا از فرو ريختن و گسستن بازش داشته و محكم و فشرده در محدوده خويش نگهدارش باشد.در حالى كه هواى زيرينش گسترده و باز،و آب روئينش جهنده و در پرواز بود.

آنگاه باد ديگرى،عقيم و نابارور آفريد تا هماره ملازم و همراه آب باشد.فرمانش داد تا بر آن بتازد و آب انباشته و انبوه را به جنبش آورد و آن درياى متراكم را به موج آفرينى وادارد.آن باد نيز،آن درياى انباشته را همچون مشك آب،به جنبش آورد،و چنان بر آن وزيد كه اول و آخر و

ص: 257

ساكن و متحركش را در هم نورديد تا انبوه و انبوه بر فراز آمد و كف ها پديد آورد.پس،كفها را در فضاى باز و جو گسترده بالا برد و هفت آسمان استوار از آن پديدار ساخت؛آسمانهائى كه[طبقه]زيرينشان را موجى ثابت و بى كار و روئينشان را سقفى بلند و محفوظ و بى ستون و بى مسمار قرار داد.سپس آنها را با ستارگان و شهاب هاى نورانى آراست و خورشيد نورافشان و ماه تابنده را در آنها و در گردونه اى چرخان و سقفى گردان و صفحه اى تابان،به جريان واداشت...

شقّ الأرجاء:گشودن پيرامون و اطراف.

سكائك الهواء:بالاهاى هوا و فضا.

يعنى:خداوند فضاى پهناور و هواى مافوق آن را در همه اطراف هستى آفريد و گسترش داد.

9-متلاطم:ناآرام،موّاج،خروشان.

10-تيّار:موج و جنبش و چين خوردگى.

11-متراكم:انباشته و انبوه.

12-زخّار:سوار بر هم،لبريز.

13-الرّيح العاصفة:باد تند و شديد و طوفان زا.

14-الزعزع القاصفة:باد تند و غرّان و رعدآسا.

15-دفيق:جهنده و در پرواز.

16-اعتقم مهبّها:جهت وزيدنش را عقيم و نابارور نمود،يعنى اين باد تنها خاصيتش تحريك و جنبش آب بود.

17-ادام مربّها:ملازم و همراه آن شد.

18-أمرها بتصفيق الماء الزّخار و اثارة موج الجار:فرمانش داد تا بر آن آب انبوه و لبريز بتازد و آن درياى انباشته راى به جنبش و هيجان آورد.

19-مخض السّقاء:مشكى كه با جنباندن آن از ماست درونش كره مى گيرند.يعنى:

آن باد اين آب راى همچون مشكى كه دوغ و كره از آن مى گيرند مى جنبانيد.

20-عصفت به عصفا بالفضاء:آن راى با شدت هر چه تمامتر به اين طرف و آن طرف مى راند.

21-حتّى عبّ عبابه و رمى بالزبد ركامه:تا آنجا كه روى هم انباشته شد و از جنبش و انبوهى اش كفها پديد آمد.

22-منفتق:باز و گشوده.

23-منفهق:وسيع و گسترده.

ص: 259

24-سفلى:پائين و زيرين.

25-عليا:بالا و رويين.

26-مكفوف:بازداشته و بى كار.

27-سمك:سقف بلند.

28-دسار:مسمار،ميخ يا ريسمان و بست.

29-ثواقب:جمع ثاقب به معناى نور افكن يا شهاب نورانى.

30-فلك:گردونه.

31-رقيم:لوح و صفحه متحرك.

ص: 260

فاصله زمين ما با خورشيد نزديك به 93 مليون مايل است،و اين به نظر انسان مسافتى بسيار بعيد و دور است،ولى همين مسافت راى اگر با مسافتى كه خورشيد با دورترين سياره منظومه شمسى دارد مقايسه كنيم،بسيار اندك و كوتاه مى نمايد.براى مثال،مسافت سياره «پلوتون»با زمين تقريبا چهل برابر مسافت زمين و خورشيد يعنى سه مليارد و ششصد و بيست مليون(000،000،620،3)مايل است.

دربارۀ اصل«كون و هستى»ديدگاههاى بسيارى است؛تازه ترين آنها تئورى«بيگ بانگ» (1)است كه در سال(1920 م)توسط«جورج لاميتر»ارائه شد و صريحا مى گويد:

همه«مواد و پرتوها»در هستى از يك انفجار عظيم پديد آمده است؛و اين شكل گسترده طبيعت نتيجه آن است و همچنان نيز،توسعه و گسترش مى يابد.

اين نظريه مى گويد:انفجار مذكور در حدود 10 تا 20 هزار مليون سال پيش به وقوع پيوسته است؛و با توجه به اينكه درجه حرارت ابتدائى و بسيار بالاى«هيدروژن»و«هليوم» براى چنين گسترش ناگهانى و تشكيل يكباره هستى از گاز هليوم كافى بوده،اين نظريه با داده هاى عملى نيز،به خوبى،دمساز است.

در اين باره،كشف شگفت آور و قابل توجه ديگرى است كه به قانون«هابل» (2)درباره گسترش هستى معروف است.بر اساس اين تئورى،گسترش«كون و هستى»امرى هميشگى است،و اين گسترده شدن در همه جهات هستى يكسان و يكنواخت است.اين تئورى مى گويد:رنگ نور صادره از اختران موجود در كهكشانهاى دور،به سوى انتهاى سرخ طيف حركت مى كند،(جا به جائى سرخ)يعنى:خطوط طيفى آنها به سمت طول موجهاى بلندتر،تغيير مكان مى يابند،و اين يعنى:دور شدن كهكشانها از ما و كهكشان ما (راه شيرى)و افزوده شدن بر فواصل ميان كهكشانها در عالم وجود.

اخيرا دانشمندان كيهان شناس از كهكشانهاى عظيمى خبر مى دهند كه چندين برابر).

ص: 262

كهكشان راه شيرى (1)هستند و فاصله آنها با زمين ما به ده مليون سال نورى مى رسد.

شناخت اين كهكشانها در مرحله اول پايان يافته و بسيارى از دانشمندان راى به اين نتيجه رسانده كه«كون و هستى»يا به سوى توسعه و گسترش بى نهايت پر مى گشايد و يا به ناچار بايد به سوى درون[و فشردگى]كشيده شود.

راغب مى گويد:«به كار رفتن واژه«حق»براى اشاره به چيز جديد بى مانند است،كه هرگاه با صفت آفريدگار مرتبط گردد،مقصود آن است كه چيز جديدى را از نيستى به هستى آورده است.يعنى:اوست خدائى كه آسمانها و زمين را از نيستى به هستى آورد.»

در جاى ديگر درباره مظاهر طبيعى و فيزيكى عالم خلقت مى فرمايد:

هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللّهُ ذلِكَ إِلاّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ .

اوست خدائى كه خورشيد را نورانى و ماه را تابنده قرار داد و براى آن[ ماه] ايستگاههائى تقدير نمود تا شمار سالها و حساب[كارها]را بدانيد،خداوند اين را جز به حق نيافريده،او آيات[خود]را براى كسانى كه مى فهمند،شرح مى دهد. (1)

خداوند در جاى ديگرى از قرآن كريم به عظمت آفرينش اشاره كرده و مى فرمايد:

أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى بَلى إِنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ .

آيا نمى دانند خداوندى كه آسمانها و زمين را آفريده و از آفرينش آنها عاجز و ناتوان نشده است،مى تواند مردگان را زنده نمايد؟آرى،او بر هر چيزى تواناست. (2)

آيات كريمه اى كه گذشت به روشنى مى گويند:تنها خداى عزّ و جلّ است كه اين جهان محسوس را در اندازه هاى دقيق و موزون آفريده و توان دوباره آفريدن و بازگرداندن موجودات آن را دارد،و اصل اصيل در آفرينش مادّه و نيرو و همه قوانين فيزيكى عالم هستى و نيروهاى جنباننده آن،فرمان خداوندى است./.

ص: 264

علماى مسلمان درباره شكل گيرى هستى،بر اساس آيات قرآن كريم همسوئى و قرابت دارد.او با اشاره به«انديشه تفكيك كلّ به اجزاى پرشمار»مى گويد:«جدائى و تفكيك هميشه از هسته مركزى واحدى است كه عناصر آن در ابتدا به هم پيوسته هستند.»يعنى همان كه در آيه شريفه با واژه:«رتق»يعنى بسته و پيوسته،و:«فتق»يعنى باز و جدا، آمده است.

برابر نظريه علمى معاصر،آنچه به عنوان«انفجار هستى» (1)شناخته مى شود،نتيجه حادثه اى واحد،در زمان واحد و با درجه حرارت بالا به شكلى استثنائى بوده است؛و فرض آن است كه در هنگام اين انفجار تمام هستى عبارت از جزئى واحد در نقطه اى واحد بوده و اين جدائى در آن پديد آمده است.جز آنكه قوانين فيزيكى نتيجه اين انفجار نيست.اين نظريه از حيث داده ها و معلومات،مشابه معلوماتى است كه در قرآن كريم آمده است.

آنچه شگفتى را افزون مى كند اين است كه قرآن كريم بيش از 1400 سال پيش پرده از اين راز برداشته است؛در هنگامى كه هيچ گونه بحث علمى اينگونه مطرح نبوده است!همان گونه كه قرآن كريم از حقايق آمده در نظريه«هابل»پيرامون گسترش هستى نيز،پرده برداشته و در آيه كريمه سوره ذاريات(47)مى فرمايد:

وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ وَ إِنّا لَمُوسِعُونَ .

آسمان را با قدرت بنيان نهاديم و همواره آن را وسعت مى بخشيم!

ما هنگامى كه در پى فهم و درك توسعه و گسترش هستى بر اساس نظريه جديد برآئيم، درمى يابيم كه«هيدروژن»موجود در خورشيد همواره در حال بدل شدن به عنصر«هليوم» با عمل ذوب هسته اى است،و غبار نورانى (2)يعنى آنچه كه پشته اى از ستارگان خيلى ريز همانند ذرات غبار مى نمايد،چيزى جز شعله هاى هسته اى پرحرارت نيستند.

بدين گونه،همه هستى گرد آمده يا بنا شده بر قدرت و توان بارورى است،و همواره در حال توسعه و گسترش.اين نتايج روى فرضيه اى استوار است كه مى گويد:انتقال يا تحوّل .

ص: 266

سرخ (1)نتيجه تأثير متقابل اجسام بر نور-با امكان سنجش سرعت-مى باشد.

ما در اين باره،يعنى درباره گسترش هستى،به قرآن مجيد كه مراجعه مى كنيم واژه بسيار مهمى با عنوان«عالمين»[ جهانها]را مى يابيم كه دهها بار در قرآن كريم تكرار شده است.مانند:

1- وَ لكِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمِينَ .

ولى خداوند نسبت به«عالمين»لطف و احسان دارد. (2)

2- قُلْ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ .

بگو:نماز و عبادت و زندگى و مرگ من همه از آن پروردگار«عالمين»است. (3)

3- أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ .

آگاه باشيد!آفرينش و تدبير از آن اوست.بلند مرتبه است خداوند،پروردگار «عالمين». (4)

4- وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ .

تو را جز رحمتى براى«عالمين»نفرستاديم. (5)

5- إِنِّي أَنَا اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ .

منم خداوند،پروردگار«عالمين».

آياتى كه آورديم اشاره به آن دارد كه،سرور و خالق و حافظ و نظم آفرين عالم به معناى وسيع آن،خداوند سبحان است،و واژه«عالمين»به معناى تعدّد در هستى يا جهانها اشاره دارد.

در اين عوالم مليونها كهكشان وجود دارد كه در هر يك از منظومه هاى پرشمار يك كهكشان ميليونها ستاره ثابت و سيار با يكديگر پيوستگى و ارتباط دارند،و اگر يكى از/.

ص: 267

ستاره هاى موجود در ميان ملياردها ستاره كهكشان«راه شيرى»با يكى از سيّارات،مثل سياره خودمان(زمين)پيوسته و مرتبط باشد،معنايش آن است كه مليون ها سياره امكان پيوستن به زمين را دارند؛و بر اساس دانش جديد« هستى شناسى»امكان ارتباط و پيوند ناگهانى با سيارات ديگر در آينده مورد نظر بعيد نيست.

دكتر«موريس بوكيل»معلومات علمى تازه اى درباره ضخامت و گستردگى هستى فراروى ما قرار داده است.مثلا:اشعه و نور خورشيد براى رسيدن به«پلوتون»يكى از سيارات منظومه شمسى-با سرعت سير نور در هر ثانيه سيصد هزار كيلومتر-نزديك به شش ساعت زمان مى خواهد.بنابراين،نور ستارگان دوردست آسمانها تا رسيدن به ما بايد مليون ها سال نورى را سپرى كرده باشند!

اين بررسى فشرده از عالم طبيعت،تا حدّى ما را به فهم اين آيه شريفه نزديك مى كند:

«وَ السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ وَ إِنّا لَمُوسِعُونَ» .

آسمان را با قدرت بنيان نهاديم و همواره آن را وسعت مى بخشيم. (1)

و چون سخن از«خاكستر و دود»در بدو تاريخ طبيعت و هستى باشد،قرآن كريم پرده از راز آن نيز گشوده و مى فرمايد: «ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ» .سپس به آفرينش آسمان پرداخت در حالى كه دود بود. (2)

وجود«دخان»در ابتداى پيدايش«طبيعت و هستى»اشاره به آن است كه،ماده موجود در هستى در آن وقت،حالت گازى داشته است.پژوهشگران در دانش جديد،تئورى«ابر سديمى» (3)را مطرح مى كنند و مى گويند:طبيعت و هستى در مرحله اوّلى اش چنين بوده است.

قرآن كريم مى فرمايد:

قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً .

ص: 268

ذلِكَ رَبُّ الْعالَمِينَ* وَ جَعَلَ فِيها رَواسِيَ مِنْ فَوْقِها...* ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ .

بگو:آيا شما به آن كس كه زمين را در دو روز آفريد كافر مى شويد و براى او همانندهايى قرار مى دهيد؟!او پروردگار«عالم ها»است!او در زمين كوههاى استوارى قرار داد...سپس به آفرينش آسمان پرداخت در حالى كه به صورت دود بود. (1)

ما هنگامى كه اين آيات را تلاوت كنيم درمى يابيم كه عمل شكل گيرى«طبيعت و هستى»نتيجه انبوهى و انباشتگى ابرهاى«سديمى»اوّليه و سپس جدائى آن از هم بوده است.اين چيزى است كه قرآن كريم با روشنى از آن پرده برمى دارد و با اشاره به عملياتى كه پيوستگى و سپس جدائى را در«دود و دخان»آسمانى پديد مى آورد،راز خلقت را به روى ما مى گشايد؛و اين همان است كه دانش جديد به شرح و بسط آن درباره اصل«طبيعت و هستى»مى كوشد.1.

ص: 269

ص: 270

ص: 272

ابن حبان:267

ابن خزيمه:542

ابن خلكان:264

ابن رشد:544،545

ابن زياد:535

ابن سعد:132،136،165،229،264،265، 266،327،328،512

ابن سيناء:544

ابن طفيل:544

ابن طولون:565

ابن عباس:11،195،217،228،229،473، 508،509،527

ابن عباس جوهرى:565

ابن عساكر:452،527

ابن قدامه:542

ابن كثير:195،229،297،340،371،434، 437،507،509،549

ابن كلبى:329

ابن ماجه:405،433،434،478،509،544

ابن منظور:38

ابن هشام:298،369،541

ابو الحسن اشعرى:548

ابو الحق:543

ابو بكر(خليفه):291

ابو حاتم:267

ابو حنيفه:274

ابو داود:20،136،405

ابو طالب تجليل:565

ابو عبيده:291

ابو ملك بن يربوشت:269

ابو منصور ماتريدى سمرقندى:548

ابو هاشم جبائى:557

ابو هذيل علاف:546

ابو هريره:265

ابو الهيثم:38

ابو وائل:507

احمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:12

احمد آرام:551

احمد امين:541

احمد بن حنبل:20،136،169،227،327، 328،405،420،433،477،508،509، 512،540،542،552

احمد خان هندى:551

احمد محمود صبحى:539،543،544،549، 550

اخطل شاعر:452

اخنوخ:228،230

ادريس عليه السّلام:228،229،230،231،235،495

ادوين پاول هابل:578

ارسطاطاليس :545

ارسطو:544،545،551

اسامة بن زيد:279

اسباط عليه السّلام:154،332،338

اسحاق عليه السّلام:152،206،235،332،338،366

اسرائيل عليه السّلام:11،12،268،270،349،362، 366،369،370،371،375

اسرافيل عليه السّلام:406

اسماعيل عليه السّلام:14،154،162،206،235،250، 331،332،335،338،345،346،355، 374،495

ص: 274

اصحاب،صحابى:7،273،274،374،439، 507،540،541،543،566،568

العازار كاهن:232

آلفرد بل:549

اقبال لاهورى:551

الياس عليه السّلام:235

امام ابو الحسن عليه السّلام:419

امام الحرمين:543

امامان اهل بيت عليه السّلام:501،513،515،521، 529

امام جعفر صادق عليه السّلام:114،115،143،296، 297،329،404،413،418،419،425، 428،433،448،474،476،513،514، 515،529،531،563

امام حسن مجتبى عليه السّلام:527

امام حسين عليه السّلام:59،535

امام زين العابدين عليه السّلام:425

امام على بن ابى طالب عليه السّلام:132،137،139، 140،141،142،256،418،421،433، 554،571

امام على بن موسى الرضا عليه السّلام:114،144،240، 292،295،432،476،514،530

امام كاظم عليه السّلام:432

امام محمد باقر عليه السّلام:113،142،143،419، 425،513،514،515

امير المؤمنين على عليه السّلام:257،295،390،432، 527،554

انس بن مالك:263،267،273،274،297

انصار:340،383

انوش:228،230

اوريا:247،258،261،262،263،268،269، 270،271،275،294،295،296،297، 298

اهل البيت عليهم السّلام:434،439،540،545،552، 553،554،557،558،561،563،565، 567،568

اى،كريسى مريسون:34

ايوب عليه السّلام:154،135،250

«ب» بحرانى:10

بخارى:20،218،291،329،405،420،434، 508،542،552

بشر بن مروان:452

بطلميوس:96

بلقيس:117،240

بوارد:229،230

بيگ بانگ:578

بيهقى:542

«پ» پطرس:234

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:58،60،84،98،112،136، 141،182،192،211،217،223،224، 232،258،263،267،273،275،290، 292،297،336،347،349،352،354، 357،368،374،380،393،448،505، 508،540،541،543،554،565،568، 572

ص: 275

«ت» تابعين:273،507

ترمذى:20،132،136،434،512

تميم دارى:273

توماس رابينسن:196

«ث» ثقفى:141

«ج» جاحظ:546

جبائيان:546

جبرئيل عليه السّلام:66،69،140،143،144،263، 264،328،406،407

جعفر بن محمد الصادق عليه السّلام:114،115،143، 296،297،329،404،413،418،419، 425،428،433،448،474،476،513، 514،515،529،531،563

جعفر سبحانى:549

جمال الدين اسدآبادى:551

جواد على.دكتر:264

جورج لاميتر:578

جوهرى:479

جوينى:544

«ح» حارث محاسبى:542

حافظ محمد سليم:577

حام:230

حجاج بن يوسف:265

حرّ عاملى:565

حسن بصرى:262،264،265،266،267، 272،273،274،275،277

حميرى:264

حواء:118،119،130،132،134،135،136، 143،144،145،197،198،199،208، 228،328،382

حواريون:194،195،235

«خ» خاتم الانبياء،خاتم پيامبران صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:73،92،94، 103،108،132،159،162،182،190، 216،227،232،242،247،255،280، 283،298،321،325،336،337،340، 351،352،355،356،369،371،372، 373،374،378،380،381،432،459

خازن:275،296

خديجه-ام المؤمنين عليه السّلام:278

خضر عليه السّلام:285،427،428،488

خنوخ:229،230

«د» دارمى:405

داوود عليه السّلام:113،116،154،168،195،233، 234،235،247،250،258،259،260، 261،262،263،264،267،268،269، 274،275،288،289،293،294،295، 296،297،298،371،512،515،525

دكارت:545

ص: 276

«ذ» ذو الكفل:235،250

ذو النون عليه السّلام:283،292

«ر» راغب اصفهانى:150،163،291،358،447، 451،479،579،580

ربيعة بن الحرث بن عبد المطلب:298

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:8،9،59،78،136،168، 185،190،216،218،225،227،273، 274،275،277،278،279،280،291، 292،294،295،297،319،327،351، 357،373،378،380،381،384،389، 402،412،413،416-418،420،421، 425،432،434،437،439،474،477، 506،508،509،512،535،540،552، 554،556،564،565،567

روح الامين:10،72،74،141

روح القدس:58،60،67،72،73،74،141، 200،342،343،348،355

ريچارد واتس:131،196،349،350

«ز» زعفرانى:542

زكريا عليه السّلام:56،163،235،250،495

زليخا:249،254

زهدى حسن جار اللّه:547

زهير بن ابى سلمى:274

زياد بن أبيه:535

زيد بن ثابت:264

زيد بن حارثه:218،247،258،275،276، 277،278،279،280،297،298

زيد بن محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:279

زين العابدين امام على بن الحسين عليه السّلام:275، 425

زينب دختر جحش:247،258،275،277، 278،279،280،297

«س» سام:230،231

سامرى:131،360،361،474

سامى البدرى:131

السبكى:549

سعد بن ابى وقاص:353

سفيان بن عيينه:275

سكاكى:312

سليمان عليه السّلام:102،103،113،114،115،117، 154،182،183،194،233،234،371، 474

سليمان دنيا(دكتر):550

سمعون:234

سموئيل:267

سميع عاطف الزين:550

سواع:231،328،329

سيوطى:10،11،112،263،264،273،297، 369،371،407،417،418،509،546

«ش» شافعى:274،542

شعبه:266

ص: 277

شعيب عليه السّلام:225،235،327،338،473

شفيق بن سلمه:507

شمعون:234

شوكانى:543،546

شهرستانى:519،520

شيخ صدوق:117،136،168،227،292، 295،296،393،402،405،416،418، 419،425،427،438،440،474،513، 515،527،530،562،563،565

شيخ مفيد:515،546،557،561،562،564، 565،567

«ص» صابونى:543

صالح عليه السّلام:43،225،235،240،327،504

صدوق شيخ صدوق

«ط» طبرى:228،229،230،260،262،263، 273،277،340،352،353،369،371، 374،384،434،507،509،510

طيالسى:328،512

«ع» عباس بن عبد المطلب:297

عباسعلى براتى:539

عبد الجبار بن احمد همدانى:546،547

عبد الحليم محمود:545،551

عبد الرزاق نوفل:551

عبد اللّه بن عباس:274

عبد اللّه بن عمرو عاص:273

عبد المطلب:278

عبد الملك مروان:452

عبد الوهاب بن احمد:550

عبيد اللّه بن حسن عنبرى:543

عثمان-خليفه-273

عزرائيل عليه السّلام:406

عزّى:50،51

عزير:52،58،60

على بن ابراهيم:218،514،515

على بن ابى طالب عليه السّلام:72،86،132،137، 139،140،141،142،256،374،418، 421

على بن الحسين عليه السّلام:275،425

على بن الحسين الموسوى:556

على بن جدعان:270

على بن جهم:292،293،294،295

على بن زيد:265

على بن طاووس:553

على حسين الجابرى:546

على سامى النشار:546

عمر بن خطاب-خليفه-:264،273،291، 507

عمر بن عبد العزيز:507

عمرو بن شعيب:540

عمرو بن عبيد:546

عيسى عليه السّلام:12،52،53،54،56،57،58،60، 67،71،72،83،112،114،141،143، 153،154،180،190،194،196،200، 201،206،234،235،238،239،240،

ص: 278

250،321،327،329،330،332،338، 342،343،355،369،370،371،374، 375،376،495

عيسى مسيح عليه السّلام:196

عيسى ناصرى:196

«غ» غزالى:544،545،549،550

«ف» فارابى:544

فخر رازى:296،543

فرعون:21،22،23،37،38،44،193،226، 245،285،286،301-309،314،337، 341،353،359،360،367،368،370، 376،422،458،460،505

فريد وجدى:551

فيروزآبادى:479

«ق» قابيل:229،230،231

قاسم رسّى:547

قاسمى:546

قرطبى:297،353،417،434،473،507، 508،509،510

قمى:296

قنيان:228،229،230

«ك» كسرى:264

كعب الاحبار:273

كلينى:553

كندى:544

«ل» لات:50،51

لقمان:25،88،252،301

لمك:229،231

لوط عليه السّلام:21،22،23،64،65،206،235، 250،338،453،523،525

«م» مك ميلان:577

مالك:20

مأمون خليفه عباسى:144،292،546،547

متوشلخ:229،230،231

متوكل خليفه عباسى:547

مجلسى:96،97،98،329،515

محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:7،112،190،235،240،277، 280،293،321،327،330،351،356، 370،375،426،437،439،459،493، 566،571،572

محمد ابو زهره:548

محمد بن على الباقر عليه السّلام:113،142،143،419، 425،513،514،515

محمد بن بابويه:562

محمد حميد حمد اللّه:541

محمد سليم حافظ:577

محمود شلتوت:551

مخنف بن سليم:256

ص: 279

مرتضى(الشريف):556

مريم عليه السّلام:12،21-23،46،52،58،60،64، 67،71،72،83،141،163،196،200، 201،369،370،371،374،375،399، 408،431،463،478،493،495،496

مزّى:266

مستر هاكس آمريكايى:232

مسعودى:229،231،232،570

مسلم:20،169،217،218،327،405،420، 439،508،552

مسيح عليه السّلام:52،53،54،56،57،58،60،196، 200،201،545

معتصم خليفه عباسى:547

معروف بن خربوذ:419

مفيد شيخ مفيد

مقاتل بن سليمان:274

ملك الموت:68،74،114،401،402،403، 406،407

منات:50،51

منصور حلاج:549

منصور دوانقى:546

موريس بوكيل:580،584

موسى عليه السّلام:24،27،37،153،154،155، 162،163،167،180،182،190،193، 196،213،216،217،218،227،232- 235،239،240،245،250،285،286، 287،292،301،310،314،321،325، 327،329،330،332،337،338،340، 342،344،350،352،355،356،358، 366،368،370،372،374،378،380، 381،384،427،428،458،460،474، 478،488،495،497،504،511

مهاجرين:340،383

مهلائيل:228،229،230

مير جلال الدين حسينى:141

مير داماد:97

ميكائيل:69،406،407

«ن» ناتان:270،271

نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم:223

النديم:310

نسائى:509

نسر:231،329

نسناس:139

نصر بن مزاحم:256

نظام:546

نمرود:337

نوح عليه السّلام:21،23،41،82،83،89،94،131، 132،153،168،180،190،192،195، 224،229-231،235،250،293،321، 325،328،329-331،336-338،374، 457،461،463

«و» واصل بن عطاء:265،266،546

واقدى:256،291

ودّ:231،328،329

وهب بن منبه:260،264،267،272،274، 277

ص: 280

«ه» هابل:578،582

هارون عليه السّلام:154،167،232،239،245،250، 286،302،303،306،308،309،310، 360،361،370،376

هاشم:278

هبة اللّه:228

هود عليه السّلام:23،43،47،64،65،75،184،225، 226،327،391،442،443،449،457، 484،505

«ى» اليافعى:549

يافث:230

ياقوت حموى:131

يتشبع دختر اليعام:267،268

يحيى عليه السّلام:56،235،250،495

يرد:228،230

يزيد بن معاويه:298

يزيد رقاشى:263،266،267،273،274،297

يسع:227،235

يعقوب عليه السّلام:11،154،193،206،235،332، 338،349،350،355،359،366،369، 375

يعقوبى:230

يعوق:231،328،329

يغوث:231،328،329

يوآب:268،269

يوسف عليه السّلام:9،150،189،235،249،250، 253،254،282،283،290،293،294

يوشع بن نون:231،233

يونس عليه السّلام:25،83،89،154،158،165، 192،193،194،226،250،283،292، 293،294،379،449،450،464،492، 494،510،511،523،559،580

يهودا:195،371

ص: 281

18\ وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِي السَّماءِ بُرُوجاً وَ... \حجر\34،88،104

19\ وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا... \حجر\35

20\ إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ... \بقره\35

21\ أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَكُونُ... \فرقان\37

22\ أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ... \جاثيه\37

23\ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللّهِ... \قصص\37

24\ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَيْرِي... \اعراف\37

25\ وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسى وَ... \شعراء\37

26\ اَلَّذِينَ يَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ \حجر\38

27\ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ \مؤمنون\39،119

28\ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ \مؤمنون\41

29\ مَا اتَّخَذَ اللّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ... \مؤمنون\41

30\ أَمْ جَعَلُوا لِلّهِ شُرَكاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ... \رعد\42

31\ أَ فَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لا يَخْلُقُ... \نحل\42

32\ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ... \انعام\43

33\ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ \هود\43

34\ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللّهِ يَرْزُقُكُمْ... \فاطر\43

35\ وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لا يَخْلُقُونَ... \فرقان\43

36\ يا أَيُّهَا النّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ... \حج\43

37\ قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللّهُ سَمْعَكُمْ... \انعام\45

38\ اَلَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ \اعراف\45

39\ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِياءٍ... \قصص\45

40\ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ... \زمر\45

41\ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ يُحْيِي وَ يُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ... \دخان\45

42\ إِنَّما إِلهُكُمُ اللّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ... \طه\46،474

43\ قُلْ لَوْ كانَ مَعَهُ آلِهَةٌ كَما يَقُولُونَ... \اسراء\46

ص: 283

44\ وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا... \مريم\46

45\ أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ... \يس\46

46\ أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا. \انبياء\46

47\ وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ... \يس\46

48\ فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي... \هود\46

49\ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ... \نساء\47

50\ لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ... \مائده\47

51\ وَ قالَ اللّهُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَيْنِ اثْنَيْنِ... \نحل\47

52\ إِنَّنِي أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِي... \طه\47

53\ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ... \انبياء\48

54\ أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ... \نحل\48

55\ فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّكَ الْبَناتُ وَ... \صافات\49

56\ أَمِ اتَّخَذَ مِمّا يَخْلُقُ بَناتٍ وَ... \زخرف\50

57\ وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ... \زخرف\50

58\ أَ فَرَأَيْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّى... \نجم\50

59\ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ... \نجم\51

60\ وَ جَعَلُوا لِلّهِ شُرَكاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ \انعام\51

61\ وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ... \سبا\52

62\ وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ... \توبه\52

63\ يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ... \نساء\52،200

64\ لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِيحُ... وَ ما \مائده\53،54،200

65\ إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللّهِ كَمَثَلِ آدَمَ... \آل عمران\54

66\ وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً... \مريم\55

67\ قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ، اَللّهُ الصَّمَدُ... \اخلاص\55،59

68\ أَنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى... \آل عمران\56

69\ إِنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ... \آل عمران\56

ص: 284

70\ اَلْحَمْدُ لِلّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جاعِلِ... \فاطر\63

71\ وَ الْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ... \شورى\64

72\ يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ... \نحل\64

73\ فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها... \مريم\64،141

74\ وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِيمَ بِالْبُشْرى... \هود\64

75\ إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ... \انفال\65

76\ إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ... \انفال\65

77\ إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَ لَنْ يَكْفِيَكُمْ... \آل عمران\66

78\ اَللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً \حج\66

79\ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ... \تكوير\66

80\ قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ... \بقره\66

81\ وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ نَزَلَ بِهِ... \شعراء\66

82\ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ... \نحل\67،73

83\ وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ... \بقره\67،72

84\ تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ... \قدر\67،72

85\ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ... \ق\67

86\ قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ... \سجده\68

87\ حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ... \انعام\68

88\ اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ... \نحل\68

89\ تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي... \معارج\69،72

90\ يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا... \نباء\69،140

91\ لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ... \بقره\69

92\ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ... \بقره\69

93\ فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ... \حجر\71

94\ وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي... \تحريم\71

95\ يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى... \نحل\71،140

ص: 285

96\ وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ... \حج\71

97\ ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ \فصلت\75

98\ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ \هود\75

99\ أَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّراتٍ فِي... \نحل\75،98

100\ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ... \بقره\76

101\ ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوّاهُنَّ سَبْعَ... \بقره\76

102\ وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ... \نحل\76

103\ يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ... \انبياء\76

104\ هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً... \بقره\76،77،79

105\ اَللّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ... \طلاق\77،80

106\ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ... \نحل\77

107\ وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ... \هود\78،184،449

108\ إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي... \يونس\78،158، 164،337، 338،449

109\ اَلَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي... \فرقان\78،449

110\ أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا... \انبياء\79

111\ قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ... \فصلت\79،158

112\ أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها... \نازعات\80

113\ وَ السَّماءِ وَ ما بَناها، وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها... \شمس\80

114\ وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها... \حجر\80

115\ اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ... \طه\81،304

116\ اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ... \بقره\81

117\ أَ لَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللّهُ سَبْعَ سَماواتٍ... \نوح\81

118\ أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ... \غاشيه\82،236

119\ أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَكُمْ... \نمل\82

120\ وَ جَعَلْنا فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِهِمْ... \انبياء\82

ص: 286

121\ أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً... \مرسلات\83

122\ هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ \يونس\83،89

123\ وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِيمَ... \حديد\83

124\ اُذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَيْكُمْ... \مائده\84

125\ أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي... \لقمان\88

126\ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ... \حجر\88،118

127\ إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ... \صافات\89،91،92، 102

128\ وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ... \نوح\89

129\ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ... \توبه\89

130\ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ... \نحل\90

131\ وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها... \انعام\90

132\ قُلْ يا أَيُّهَا النّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً... \اعراف\92

133\ وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ... \انعام\92

134\ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ... \قمر\94

135\ كَذلِكَ ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ... \ذاريات\94

136\ وَ اللّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي... \نور\100،177

137\ وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ... \انعام\100،177

138\ وَ لِلّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ... \نحل\100

139\ فَلَمّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ... \انعام\101

140\ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ \الرحمن\101

141\ وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ \حجر\101

142\ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ \فصلت\102

143\ وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ \سبا\102

144\ قالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ... \نمل\102

145\ فَلَمّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ... \سبا\102

146\ وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا عَلَى اللّهِ \جن\103

ص: 287

147\ وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ... \جن\103

148\ وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ... \جن\103

149\ وَ أَنّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها... \جن\103

150\ وَ أَنّا كُنّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ... \جن\103