ص: 2

ص: 3

ص: 4

* جلد اول

2-ربّ العالمين و انواع هدايت 152

3-انواع هدايت رب العالمين براى اصناف خلق 166

دين و اسلام 187

الف-دين 189

ب-اسلام و مسلمان 189

ج-مؤمن و منافق 190

د-اسلام نامى براى همه شرايع 192

ه-تحريف شرايع گذشته و تحريف نام آنها 195

و-اسلام با فطرت انسان سازگار است 202

ز-انسان و نفس امّاره بالسوء 208

ح-مشاركت جن و انس در شريعت اسلام 213

مبلّغان الهى و معلّمان مردم 221

1-نبى،رسول و وصى 223

2-بخشى از اخبار اوصيا در كتب عهدين 232

3-آيه و معجزه 236

صفات مبلغين الهى،عصمت از گناهان 247

1-ابليس بر جانشينان خدا در زمين سلطه اى ندارد 249

2 و 3-آثار عمل و جاودانگى آن و...254

4-بستن روايات دروغين بر نبىّ خدا،داود و...258

5-آياتى كه در تأويل آنها اشتباه كرده اند 281

تفسير برخى كلمات و مصطلحات 284

تأويل آيات در روايات امامان اهل بيت 292

مبارزات انبيا 299

مبارزات انبيا درباره ربوبيت 301

ص: 6

آدميان منحرف گردم،به تحقيق و پژوهش پرداختم.حال اگر در اين تلاش متواضعانه ام توفيق يافتم خداى را شپاس گزارم.و سپاس و شكر او راست كه اين نعمت را ارزانيم داشت.و اگر در پاره اى از موارد لغزيدم آن را،از كوتاهى و قصور خويش مى دانم و از خداى متعال و فضل و كرمش درخواست عفو و گذشت مى نمايم.

ب- پس از آنكه در جلد دوم كتاب(قرآن كريم و روايات دو مكتب)برخى روايات مكتب خلفا را مردود دانستم-رواياتى كه به پيامبر خدا نسبت داده و گفته اند:آن حضرت جا به جائى نامهاى خدا در قرآن كريم را اجازه فرموده اند-به اين نتيجه رسيدم كه اين مبحث چنانكه شايد نيازمند بررسى ويژه اى است تا،با مقايسه و تطبيق بين موارد استعمال دو نام از نامهاى خدا در قرآن كريم و شرح و تفصيل آن،حق مطلب ادا گردد.در بررسى پيرامون دو نام(اله)و(ربّ)كه در اين كتاب انجام گرفته،نادرستى نسبت اين روايات به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله سلّم و صحابه اثبات،و دور بودن چنين نسبتها از حق و صواب مبرهن و آشكار گرديده است.

ج- پس از آنكه تنظيم كتابهاى درسى حوزوى را در«مجمع علمى اسلامى»به پايان برديم،و كتابى متناسب با نياز امروز جامعه،در بررسى عقايد اسلامى نيافتيم،با يارى خدا، به تقديم دروس اين كتاب همت گماشتيم.بدان اميد كه اين كمبود را به اذن خداى متعال جبران نمايد.

د- پس از تشكيل و استوارى نظام جمهورى اسلامى،چون ديدم همه چشمها متوجه اسلام و شناخت آن شده،و از سرزمين هاى دور و نزديك،در پى درك و فهم اسلام و دريافت آن هستند،قبل از آن نيز،هجرت گروههاى مسلمان به كشورهاى غربى و قطع رابطه آنان با منابع اسلامى كشورشان را كه ديده بودم،بر خود واجب دانستم،دوره هائى از كتب آموزشى اسلامى را،در رده هاى مختلف فكرى تهيه و ارائه نمائيم،براى اين كار،به يارى خدا،برنامه ويژه اى ترتيب داده و سلسله درسهاى«نقش ائمه در احياى دين»را تدوين كرديم كه بخش اول آن به نام«اصطلاحات اسلامى»مقدمه اين كتاب قرار گرفته است.

ص: 8

ه- در همين كتاب،وقتى براى بررسى عقايد اسلام،به ژرفاى عميق قرآن كريم نزديك شدم ديدم:قرآن عظيم عقايد اسلام را چنان ساده و روان عرضه مى كند كه،هر كس زبان عرب را بداند و به سن بلوغ و رشد عقلى رسيده و مخاطب فرموده(يا ايّها الناس)باشد، كلام خدا را پس از اين خطاب،به خوبى درك مى كند.

ولى افسوس كه،دانشمندان در تفسير قرآن،به فلسفه فيلسوفان و عرفان صوفيان و كلام متكلمان و روايات اسرائيلى،و ديگر روايات بررسى نشده منسوب به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم،اعتماد كرده،و آيات قرآن كريم را به كمك آنها،تأويل و تفسير نموده اند.و با اين كار،از«عقايد اسلام»طلسم و معمّا و چيستانهائى ساخته اند كه غير از دانايان به روش علمى علما،در فنون بلاغت و منطق و كلام و فلسفه،و مانند آنها،هيچ كس را ياراى فهم آن نيست.اين روشها باعث گرديد تا مسلمانان به تفرقه گرايند،و به گروههاى معتزله و اشاعره و مرجئه و...تقسيم گردند.

در اين بررسيها،همچنين،عقايد اسلام را سلسله اى به هم پيوسته يافتم كه برخى از آن، راهگشاى برخى ديگر است،و در مجموع،پيكره واحد و منسجمى را ماند كه هر بخش آن، بخش ديگر را تكميل مى كند.و چون دانشمندان در تأليفات خود،برخى از بخشها را جداى از هم مى آورند،حكمت عقايد اسلام،از پژوهندگانش مستور مى ماند.

با توجه به آنچه آورديم،اصول و مبانى بحثها-در اين كتاب-چنين است:

الف-روش بررسى اصول عقايد اسلامى-در اين كتاب-برگرفته از آيات روشن قرآن كريم است.خداى متعال قرآن را به زبان عربى فرستاده،و فرموده:

1-إِنّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.

ما آن را قرآنى به زبان عربى فرستاديم باشد كه شما انديشه كنيد. (1)

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ* عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ* بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ2/

ص: 9

مُبِينٍ*

روح الأمين آن را بر قلب تو وارد كرد تا از بيم دهندگان باشى،به زبان عربى روشن. (1)

چون مقصود خداوند از«زبان عربى روشن»،زبان عصر نزول قرآن است،به خاطر دور شدنمان از كاربرد زبان عرب عصر نزول،در مواردى از تفسير آيات،به كتابهاى لغت عرب مراجعه شده است.

براى شناخت بهتر تفسير آيات،به روايات سيره و حديث،كه در ديگر تأليفاتم بررسى شده،مراجعه نمودم.تعداد كمى از آنها را نيز،در اين مبحث بررسى كرده ام.از اين رو،در مباحث كتاب،به سه گونه از انواع تفسير قرآن كريم،اعتماد شده است:

1-تفسير روائى:تفسير آيات به وسيله روايات،مانند آنچه سيوطى در تفسير(الدر المنثور)و بحرانى در تفسير(البرهان)خود آورده اند،جز آنكه من،تنها به رواياتى كه صحّتش را پذيرفته ام اعتماد كرده ام،در حالى كه سيوطى هر روايتى را كه به دستش رسيده، در تفسير خود،آورده است،آنگونه كه برخى از روايات منقوله،برخى ديگر را نقض مى كند، بدين سبب پاره اى از رواياتش را،در اين كتاب،نقد و بررسى كرده ام.

در مراجعه به كتابهاى حديث،احاديث مورد اعتمادم را از همه كتب معتبر مسلمانان، اعم از صحاح و مسانيد و سنن و غيره،برگرفتم و به اخذ حديث از مكتب خاصى بسنده نكردم.گاهى نيز،به بررسى تطبيقى و مقارن بين حديثى با حديث ديگر پرداخته،و ديدگاهى را كه بر يكى از دو حديث اعتماد كرده با رأى ديگر مقايسه،و با اشاره به صاحب رأى،برداشت خود را با آوردن دليل،تقويت و اثبات كرده ام.

در فهم و درايت حديث،روش بزرگان حديث تا سدۀ ششم هجرى را برگزيدم.اين روش در مبحث:(امامان اهل بيت براى شناخت حديث ميزانها نهاده اند)در جلد سوم «معالم المدرستين (2)»آمده است.ت.

ص: 10

2-تفسير لغوى:تفسير آيات با اشاره به معناى واژه ها و اصطلاحات،بدان گونه كه سيوطى در رواياتش از ابن عباس و غير او آورده است،و چون دانشمندان لغوى گاهى با آوردن معناى حقيقى و مجازى كلمه،بحث را به درازا مى كشند،از اين روش دورى گزيدم و آن معنائى را آوردم كه با سياق آيه سازگار است.

3-تفسير موضوعى:تفسير آيات يك موضوع در كنار هم،مانند آنچه فقها در تفسيرشان از آيات احكام آورده اند.

هر سه روش تفسيرى مذكور،همان روش درستى است كه از امامان اهل بيت عليهم السّلام روايت شده است.

چون اكثر آيات قرآن مجيد،بيش از يك مقصود را در خود دارد،از الفاظ آيات،فقط آن بخشى را كه ويژه و مربوط به بحث مى شود،آورده و غير آن را ترك كردم تا جمع بندى مطالب براى دانشجويان آسان گردد.بدين سبب گاهى يك آيه،چندين بار در مباحث پيوسته،به تناسب معانى آن با موضوعات بحثها تكرار مى شود.همچنين گاهى معناى يك لفظ قرآنى،به دليل فاصله موضوعات و امكان فراموشى،يا تغيير معنى در محل جديد با موضع قبلى،تكرار مى گردد.

در استفاده از روايات نيز،گاهى علاوه بر رواياتى كه در تفسير و توضيح آيات آمده،به رواياتى هم كه دربردارنده شرح و بيان بخشى از جوانب بحث مى باشد،مراجعه شده،زيرا، جمع بندى و فراگيرى همه اطراف بحث،چنين ضرورتى را ايجاب مى كرده است.

در برخى از مباحث،به آنچه در تورات و انجيل،در تأييد و تصديق ديدگاه ما آمده،به ويژه در موارد ذيل،استشهاد شده است:

الف-داستان پيامبران؛زيرا قديم ترين نصّ تاريخى از سيره پيامبران قبل از نبىّ خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در تورات و انجيل است،و خداى متعال در قرآن كريم به آنچه در تورات، درباره تحريم اسرائيل بر خود،آمده،استشهاد كرده و فرموده:

كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلاّ ما حَرَّمَ إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ*

ص: 11

همه خوردنيها بر بنى اسرائيل روا بود،جز آنچه اسرائيل(-يعقوب)پيش از آمدن تورات بر خود حرام كرد.بگو:تورات را بياوريد و بخوانيد اگر راست مى گوئيد. (1)

بديهى است از داستانهاى اين دو كتاب،آنچه كه دربردارنده نسبتهاى ناروا به خداى ذو الجلال و رسولان و انبياى او باشد-و ساحت قدس ربوبى و انبياى گراميش پاك و منزه از آنند-و نيز مطالب مخالف علم و عقل آنها،رها شده است.

ب-آنچه از مژده و بشارات درباره بعثت خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم،در اين دو كتاب آمده، چنانكه قرآن كريم،به بشارت عيسى عليه السّلام استشهاد كرده،و فرموده:

وَ إِذْ قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ...

و آنگاه كه عيسى بن مريم گفت:اى بنى اسرائيل!من فرستاده خدا به سوى شمايم،و با آمدنم پيش گوئيهاى تورات درباره خودم را اثبات كرده و آمدن پيامبرى به نام احمد را،پس از خود،مژده مى دهم... (2)

در ذكر مطالب،تا حد امكان،از آوردن اصطلاحات علمى دورى جسته،و تعبيرات علمى با عباراتى در خور فهم خواننده عادى،آمده است.

در آوردن ديدگاهها و نظرات،در موضوع بحث،به ذكر ديدگاه انتخابى خود با دليل آن، بسنده كردم.گاهى نيز،رأيى را برگزيدم كه از ديدگاه دانشمندان گذشته بركنار است.دليل اين گزينش را،به اذن خداى متعال،عرضه مى دارم.

خلاصه آنكه،سلسله عقايد اسلام در اين كتاب را،همانگونه كه در قرآن كريم يافته ام، ترتيب دادم.مجموعه اى هماهنگ و همگون كه،هر بخشى بخش ديگر را تكميل كرده،و مبحث پيشين راهگشاى موضوع بحث آينده مى گردد.و با اين اسلوب است كه عقايد اسلام و حكمت آن دانسته مى شود.بدين سبب جمع بندى و فراگيرى بحث متأخر پيش از جمع بندى6/

ص: 12

و فراگيرى مطالب آمده در مباحث پيشين، امكان پذير نيست.اين مطلب از«نمودار مباحث»آينده دانسته مى شود:

نمودار مباحث 1-عهد و ميثاق: «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ»

2-مباحث الوهيت:

الف-آيا مخلوقات تصادفى پديد آمده اند؟

ب-معناى«اله».

ج-معناى«لا اله الا اللّه».

د-آيا خدا دختر و پسر دارد؟

3-انواع مخلوقات خدا در قرآن كريم:

الف-فرشتگان.

ب-سماوات و ارض و سماء ارض.

ج-دوابّ.

د-جنّ و شياطين.

ه-انسان.

4-مباحث ربوبيت:

الف-«ربّ».

ب-معناى«ربّ العالمين».

ج-انواع هدايت ربّ العالمين براى اصناف مخلوقات:

نخست-تعليم بى واسطه فرشتگان.

دوم-هدايت تسخيرى موجودات بى جان.

سوم-هدايت غريزى حيوانات.

چهارم-هدايت جن و انس به وسيله انبيا از طريق وحى.

5-دين و اسلام.

ص: 13

6-رسولان خدا،معلمان مردم:

از آدم عليه السّلام تا اجداد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم از نسل اسماعيل عليه السّلام.

7-صفات رسولان خدا.

8-مبارزات پيامبران خدا با امت هاى خود درباره ربوبيّت ربّ العالمين(قانون گذارى خدا)و تشريع اسلام.

از خداى قادر متعال خواهانم اين كتاب را براى كسانى كه در پى دريافت عقايد اسلام از قرآن كريم اند،ياورى همراه و راهگشا،و براى آنان كه در پى رهائى از تفرقه و رسيدن به وحدت كلمه در زير لواى قرآن مجيدند،وسيله اى آرام بخش و راهنما گرداند،كه خود فرموده است:

اى مردم!برهانى از پروردگارتان براى شما آمد،و نورى آشكارا به سوى شما فرستاديم.پس آنان كه به خدا ايمان آورند و به او توسل جويند خداوند آنان را در رحمت و بخشش خود وارد ساخته و به صراط مستقيم هدايت مى كند. (1)

و آخرين سخن ما اينكه،ستايش ويژه پروردگار عالميان است.

مؤلف74

ص: 14

ص: 16

مجراى دهان به معده برساند.اين غريزه در آدمى هميشگى است،و او را در طول زندگى، براى يافتن غذا،به تلاش و تحرك وامى دارد .

در اين غريزه كه ما آن را،تلاش معده در يافتن غذا،مى ناميم،همه حيوانات با انسان برابرند،و اين،اولين غريزه اى است كه انسان را به سوى كار و تلاش در زندگى مى راند.

پس از آنكه نوزاد بزرگ و بزرگتر و چندساله مى شود،غريزه دومى به تدريج در او رشد كرده و در اوان كودكى و ابتداى نوجوانى ظاهر مى گردد،و نيروى مغزى اش را براى دريافت غذاى روحى،به تلاش و تكاپو وامى دارد .در اين حال،هر چه در اطراف خود مى بيند توجهش را جلب كرده،و او را به سؤال از پدر و مادر و اطرافيان مى كشاند تا علت وجود هر پديده اى را بپرسد.براى نمونه،هنگامى كه خورشيد را در حال غروب مى بيند از ايشان مى پرسد:خورشيد شبها به كجا مى رود؟يا وقتى چشمه آبى را در كوهساران در حال جوشش و جريان مى بيند، مى پرسد:اين آبها از كجا مى آيند؟يا گاهى كه ابرها را در آسمان روان مى بيند،مى پرسد:اين ابرها به كجا مى روند؟و...

بدين گونه آگاهى اش از موجودات را گسترش مى دهد،و با سؤال هايى كه از علت و سبب پديده ها و حركات آنها از پدر و مادر يا افراد بزرگتر از خود مى كند،نياز غريزى دوم خود را تأمين مى نمايد.پس اين غريزه نيز،انسان را به تلاش براى اشباع اينگونه گرسنگى وامى دارد .و اين در حقيقت همان تلاش و كوشش عقل بشر در راه شناخت و درك معرفت است.او با كاوشگرى و بررسى،در پى دستيابى و فهم اسباب و علل وجود پديده هاست، اين شيوه برخورد با حوادث و پديده ها،در طول عمر آدمى،با اين غريزه گسترش مى يابد،و او را به كاوش و بررسى در علت پيدايش موجودات كشانده،و در پى يافتن سبب حركت و ايستائى موجودات روان مى كند.و اين تنها راه معرفت شناسى و كسب همه دانشهاى بشرى است.

بحث و بررسى و كاوشگرى انسان در يافتن علت پديده ها،در نهايت او را به شناخت پديدآورنده آنها،يعنى خداى خالق،مى رساند.و تحقيق و پژوهش او در يافتن علت حركت و ايستائى موجودات،او را به بنيانگذار نظم و نظام در زندگى فردى و جمعى

ص: 18

مخلوقات،رهنمون مى گردد.

براى نمونه،گردش ماه به دور زمين،و زمين به دور خورشيد،يا حركت الكترون در درون اتم به دور هسته خود،و حركت گلبولهاى سرخ و سفيد در خون،و ديگر نمونه هاى آشكار نظم و نظام،در حركت و سكون موجودات-كه نه به شمار آيد و نه قابل احصا باشد-اينها همه،انسان را در چنين كاوشى به اين نتيجه مى رساند كه:پديده ها و موجودات آسمان و زمين،و هر چه ميان آن دو است،پروردگار قانونگذار و نظم آفرينى دارند كه زندگى هر يك از آنها را برنامه ريزى و تنظيم فرموده است.و اين همان معناى سخن خداى متعال در آيه كريمه سوره اعراف است كه مى فرمايد: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ...

دادند:آرى گواهى مى دهيم،پروردگار ما توئى.اين همان معناى حديث روايت شده از پيامبر است كه فرموده:

كل مولود يولد على الفطرة حتى يكون ابواه يهوّدانه و ينصّرانه. (1)و يمجّسانه. (2)

هر نوزادى بر پايه فطرت[عقل پژوهشگر]به دنيا مى آيد تا آنگاه كه پدر و مادر،او را منحرف و تابع خود،يعنى يهودى و نصرانى و مجوسى كنند.

يعنى،هر انسانى بر فطرت شناخت ربوبيّت،با استنتاج عقلى،به دنيا مى آيد-شرح آن بيايد-و اين پدر و مادرند كه او را از فطرت سليمش منحرف كرده،و به دين يهود يا نصارى يا مجوس-كه از دين فطرت روى گردان شده،و آيين خداى عزيز را تحريف كرده اند-در مى آورند.شرح آن مى آيد.

اما اينكه خداوند آنان را،تنها بر ايمان به«ربوبيّت»خويش گواه گرفت،و از گواهى بر «الوهيّت»و ايمان به آن،چيزى نپرسيد،از آن روست كه ايمان به«ربوبيّت»و قانون گذارى خدا در نظام زندگى مخلوقات،مستلزم ايمان به«الوهيّت»و خالق آنان است،در حالى كه عكس آن صادق نيست.بيان و توضيح آن در تفسير آيه كريمه: اَلَّذِي خَلَقَ فَسَوّى مى آيد.

آرى،خداى متعال آنان را بر خودشان گواه گرفت تا روز قيامت نگويند:ما از اين موضوع غافل بوديم،متوجه ربوبيّت و پروردگارى تو نبوديم!برهان و دليلى براى ما نياوردى،عقول ما را هم كه به كمال نرساندى تا اين«ربوبيّت»را دريابيم!يا نگويند: إِنَّما أَشْرَكَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ پدران پيشين ما مشرك شدند،و ما نسل بعدى آنان بوديم.

يعنى:پدران ما پيش از ما،بر شرك به«الوهيت»و كفر به«ربوبيت»پرورده شدند،و ما..

ص: 20

در حالى به دنيا آمديم كه چيزى را درك نمى كرديم،و آنان بودند كه ما را به سوى مرام خودشان جهت دادند،ما هم در اثر تربيت ايشان،آنگونه كه مى خواستند،پرورش يافتيم، پس گناه،گناه آنان است؛و آثار و تبعات آن هم بر ايشان! أَ فَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ آيا ما را به خاطر چيزى كه پدران و مادران سبب آن بوده اند،كيفر مى دهى؟!

اين همان چيزى است كه امروزه آن را،«جبر محيط و اثر آن بر انسان،به ويژه بر كودكان»،مى نامند.خداى سبحان مى فرمايد:شما را چنين سخنى نشايد گفت،زيرا،ما شما را به غريزه كاوشگرى و علت يا بى مجهز كرده ايم.همان گونه كه نسلهاى بعدى هميشه چيزهائى را كشف كرده و مى كنند كه گذشتگان از آن بى خبر بودند،و آنها را شديدا انكار و دست نيافتنى مى دانستند،مانند:قوّه بخار،نيروى الكتريسيته و برق،سرعت نور،گردش ستارگان به دور يكديگر و ديگر كشفياتى كه شمارش و احصاى آنها ناشدنى است.

در همه اين موارد،بشر با عقل فطرى علت ياب خود امكان آن را يافته تا پندار و گفتار گذشتگان را باطل،عقايد آنان را پوچ،و كشف جديد خود را به اثبات برساند.

آرى،خداى متعال به ما اين چنين پاسخ مى دهد:به واسطه آنكه شما را با غريزه و حسّ كنجكاوى از علتها آفريديم،و عقل مميّز و جداكننده حق و باطل و شناساى درست و نادرست عطا نموديم،حجت را بر شما تمام كرديم،پس شما را نسزد كه بگوئيد:

«ما اين را نمى دانستيم و از آن غافل بوديم»،يا بگوئيد:«پدران و مادران ما مشرك بودند،و ما از آنان پيروى كرديم،و محيط زندگى بر ما اثر گذاشت».

خداوند،براى ردّ اين پندار،و اثبات اينكه انسان مى تواند با محيطى كه در آن پرورش يافته و زندگى مى كند،به مخالفت برخيزد،در قرآن كريم نمونه و مثال آورده و فرموده:

ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلِينَ* وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ* وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ*

ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلِينَ* وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ* وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ*

خداوند،براى كسانى كه كافر شده اند،زن نوح و زن لوط را مثال مى زند كه در حريم نبوت و تحت سرپرستى دو تن از بندگان صالح ما بودند و به آن دو خيانت كردند.و ارتباطشان با اين دو پيامبر چيزى از عذابشان نكاست و به آنها گفته شد:وارد آتش شويد همراه كسانى كه وارد مى شوند.

و خداوند،براى مؤمنان،زن فرعون را مثال مى زند،هنگامى كه گفت:پروردگارا! خانه اى در بهشت نزد خودت براى من بنا كن،و مرا از فرعون و كردارش رهائى ده،و از گروه ستمكاران خلاصى بخش.

و نيز،مريم دختر عمران را مثل مى زند،آنكه دامان خود را پاك نگه داشت،و ما از روح خود در او دميديم،و او كلمات پروردگار و كتابهايش را تصديق كرد و از فرمان پذيران تسليم خدا بود. (1)

آسيه زن فرعون در خانواده اى كافر و محيطى كفرآلود و كافرپرور زندگى مى كرد.او زن كسى بود كه ادّعاى«الوهيّت»و«ربوبيّت»داشت.بنابراين،طبيعى بود كه او نيز،به گمان قوم خود،«الهه»و خداى دست دوم به حساب آيد و مورد ستايش و تكريم ويژه و پرستش واقع شود.ولى او همه اينها را رد كرد و با شوهر و خانواده و همه مردم مملكتش به مخالفت برخاست،و تنها به پروردگار عالميان ايمان آورد.

او از فرعون قدرتمند مدّعى ربوبيت و كردارش بيزارى جست،و گفت:خدايا!مرا از فرعون و كارهائى كه مى كند رهائى بخش.و مرا از جماعت ستمكار نابخرد،يعنى از قوم خودم خلاصى ده.و در برابر آنها ايستاد و مقاومت كرد تا در راه پروردگار عالميان به شهادت رسيد.

از طرف ديگر،هر يك از دو زن نوح و لوط،با آنكه در خانه پيامبرانى بودند كه مردم را به اطاعت پروردگار عالميان فرا مى خواندند،با اين حال،به پروردگار عالم و به شوهرانشان0.

ص: 21

كافر شدند.

مهمتر از اين دو،در مخالفت با جو محيط،پسر نوح است.آنكه خداى متعال در سوره هود،داستان مخالفتش با پدر،در سوار شدن بر كشتى را آورده،و فرموده:

وَ هِيَ تَجْرِي بِهِمْ فِي مَوْجٍ كَالْجِبالِ وَ نادى نُوحٌ ابْنَهُ وَ كانَ فِي مَعْزِلٍ يا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنا وَ لا تَكُنْ مَعَ الْكافِرِينَ* قالَ سَآوِي إِلى جَبَلٍ يَعْصِمُنِي مِنَ الْماءِ قالَ لا عاصِمَ الْيَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاّ مَنْ رَحِمَ وَ حالَ بَيْنَهُمَا الْمَوْجُ فَكانَ مِنَ الْمُغْرَقِينَ*

كشتى آنان را در ميان امواج كوه مانند پيش مى برد،نوح فرزندش را كه در كنارى بود ندا داد و گفت:فرزندم!با ما سوار شو و همراه كافران مباش.او گفت:هم اكنون به كوهى پناه مى برم تا از آب نگهدارم باشد.نوح گفت:امروز نگهدارنده اى از امر خدا نيست مگر آن را كه او مورد رحمت قرار دهد.در اين حال بودند كه موج ميانشان فاصله شد و فرزند نوح از غرق شدگان بود. (1)

پس،زنان نوح و لوط با شوهرانشان مخالفت كردند،و پسر نوح در حالى كه نشانه هاى عذاب الهى و امواج كوه پيكر را مى ديد از خواسته پدر سر پيچى كرد و از سوار شدن بر كشتى امتناع ورزيد.اينان همه،در راه پيروى از خواسته دل و هواى نفس،اين راهها را برگزيدند نه از جبر محيط!

در حالى كه زن فرعون در مخالفت با هواى نفس،با شوهر و خانواده و قوم خويش به مبارزه برخاست تا فرمان پروردگارش را پيروى كند.و مريم دختر عمران،كه در خانواده اى مؤمن زندگى مى كرد،-بر خلاف زن نوح و لوط-كلمات پروردگار و كتابهايش را تصديق كرد.پس جبر محيط و خانواده بى معنى است.اين خانواده و محيط نيستند كه انسان را به كفر و ايمان وامى دارند ،بلكه تنها،تمايل به عادات و گرايش به پيروى از محيط است كه،چون در آدمى پيدا شود،او را از حق منحرف مى كند،چنانكه خداى متعال در هفت مورد از قرآن كريم از آن خبر داده،و فرموده:امتهاى گذشته به پيامبرانشان مى گفتند:3.

ص: 22

در پرستش و عبادت بتها و ملائكه،از پدرانشان پيروى مى كنند،مانند داستان ابراهيم عليه السّلام و قوم او كه در سوره انبياء آمده است:

وَ لَقَدْ آتَيْنا إِبْراهِيمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ كُنّا بِهِ عالِمِينَ* إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما هذِهِ التَّماثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَها عاكِفُونَ* قالُوا وَجَدْنا آباءَنا لَها عابِدِينَ*

ما پيش از اين،ابراهيم را به رشد و كمال خود رسانديم،و به شايستگى اش دانا بوديم،هنگامى كه به پدر و قومش گفت:اين مجسمه ها چيست كه شما خود را اسير و بنده آنها كرده ايد؟گفتند:ما پدرانمان را هميشه پرستنده آنها يافته ايم. (1)

و در سوره شعراء آمده است:

وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ إِبْراهِيمَ* إِذْ قالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ ما تَعْبُدُونَ* قالُوا نَعْبُدُ أَصْناماً فَنَظَلُّ لَها عاكِفِينَ* قالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ* أَوْ يَنْفَعُونَكُمْ أَوْ يَضُرُّونَ* قالُوا بَلْ وَجَدْنا آباءَنا كَذلِكَ يَفْعَلُونَ*

داستان ابراهيم را بر آنان بخوان،هنگامى كه به پدر و قومش گفت:چه مى پرستيد؟گفتند:ما بت هائى را مى پرستيم و خود را وقف پرستش آنها مى كنيم.ابراهيم گفت:آيا وقتى آنها را مى خوانيد سخنتان را مى شنوند؟آيا نفع و ضررى به شما مى رسانند؟!گفتند:ما پدرانمان را ديده ايم كه چنين مى كنند. (2)

و داستان موسى و فرعونيان در سوره يونس كه مى فرمايد:

قالَ مُوسى أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمّا جاءَكُمْ أَ سِحْرٌ هذا وَ لا يُفْلِحُ السّاحِرُونَ* قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمّا وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا وَ تَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِياءُ فِي الْأَرْضِ وَ ما نَحْنُ لَكُما بِمُؤْمِنِينَ*

موسى گفت:آيا هنگامى كه حق به سراغ شما آمد،مى گوئيد اين سحر است، در حالى كه ساحران هرگز رستگار نمى شوند؟گفتند:آيا آمده اى تا ما را از آنچه پدرانمان را بر آن يافته ايم منصرف گردانى تا بزرگى در زمين براى شما باشد؟9.

ص: 23

ما هرگز شما را باور نداريم. (1)

يا داستان خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم با قوم خود كه در سوره مائده مى فرمايد:

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى ما أَنْزَلَ اللّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ*

و هرگاه به ايشان گفته شد به سوى آيات خدا و پيامبر بيائيد،گفتند:آنچه پدرانمان را بر آن يافته ايم ما را بس باشد،مگر نه آنست كه پدرانشان نه دانشى دارند كه بر آن اعتماد كنند و نه راه هدايتى كه در آن سلوك نمايند. (2)

و در سوره لقمان فرموده:

وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يُجادِلُ فِي اللّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنِيرٍ* وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ الشَّيْطانُ يَدْعُوهُمْ إِلى عَذابِ السَّعِيرِ*

برخى از مردمان،بدون آنكه دانشى داشته،يا راهنمائى شده باشند و يا كتاب روشنگرى فرارويشان باشد،درباره خدا مجادله مى كنند.و هرگاه به ايشان گفته شد:از آيات نازله خداوندى پيروى كنيد،گفتند:بلكه از آنچه پدرانمان را بر آن يافته ايم متابعت مى كنيم.آيا نه آنست كه شيطان ايشان را به آتش شعله ور و عذاب آن فرا مى خواند؟ (3)

و در سوره زخرف فرموده:

وَ جَعَلُوا الْمَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ* وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاّ يَخْرُصُونَ* أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ* بَلْ قالُوا إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ*1.

ص: 24

آنان ملائكه،بندگان خالص خداى رحمان را،ماده پنداشتند.آيا اينان گواه خلقتشان بوده اند كه چنين ادّعائى دارند؟به يقين گواهى ايشان نوشته و از آن پرسيده مى شوند.و گفتند:اگر خدا مى خواست ما آنها را نمى پرستيديم.جاهلانه سخن مى گويند،در اين باره هيچ اطلاعى ندارند،فقط گمانه مى زنند و دروغ مى بافند.آيا پيش از اين كتابى به آنان داده ايم و به آن تمسّك جسته اند؟خير، بلكه گفتند:ما پدرانمان را در اين مسير يكپارچه و يك رأى يافتيم،و ما هم در پى آنان راه مى يابيم. (1)

و در آيات بعد،در همان سوره،در داستان امتهاى گذشته آمده است:

وَ كَذلِكَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ* قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدى مِمّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آباءَكُمْ قالُوا إِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ* فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ*

بدين سان،پيش از تو در هيچ شهر و ديارى بيم دهنده اى نفرستاديم جز آنكه رفاه طلبان مستكبر آن گفتند:ما پدرانمان را بر آئين خود متحد و يكپارچه يافتيم،و البته كه بر مسير آنان اقتدا مى كنيم.پيامبر بيم دهنده گفت:آيا اگر به چيزى بهتر از آنچه پدرانتان را بر آن يافته ايد به نزد شما آمده باشم بازهم از پدرانتان تقليد مى كنيد؟گفتند:ما به هر چه براى ما آورده باشيد باور نداريم.

پس،از آنان انتقام كشيديم،بنگر چگونه است عاقبت تكذيب كنندگان (2)!

نداريم،ما پدرانمان را بر اين روش ديده ايم و از آنان پيروى مى كنيم!در جاى ديگر،از برخورد موسى عليه السّلام با فرعونيان حكايت مى كند كه به آنان گفت:آيا اين آيات حقّه خداوندى را سحر مى ناميد؟فرعونيان گفتند:آمده اى كه ما را از مسير پدرانمان منحرف نمائى؟!.

خداوند از درگيرى خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم با مشركين قريش نيز خبر داد و فرمود: هرگاه به آنان گفته شد به فرمان خدا درآييد،گفتند:روش پدران و سيره آنان ما را بس!در جاى ديگر مى فرمايد:برخى مردمان،به دور از هر گونه اطلاع و دانش يا راهنما و كتاب روشنگرى،درباره خدا به بحث و جدل مى پردازند.

كفّار قريش،ملائكه را مى پرستيدند و آنان را اناث و ماده مى پنداشتند.خداى سبحان بر سبيل استفهام انكارى مى پرسد:آيا اينان شاهد خلقت ملائكه و انوثيت آنان بوده اند؟يا آنكه خداوند كتابى همانند تورات و انجيل برايشان فرستاده و اين قضيه را در آن آورده است،و اينان با تمسك و استناد به آن سخن مى گويند؟نه،چنين نگفتند،بلكه گفتند:

ما پدرانمان را بر اين روش يكپارچه و متحد يافتيم و بر مسير آنان راه مى يابيم.

خداى سبحان نيز،براى تسلّى و آرامش خاطر پيامبر خود،و اينكه اين سيره و روش تازگى ندارد و همه امتها با پيامبرانشان چنين برخوردهاى جاهلانه و نابخردانه اى داشته اند، مى فرمايد:ما در هيچ شهر و ديارى پيامبر بيم دهنده اى براى ترساندن مردمان نفرستاديم مگر آنكه مترفين مستكبر آن ديار گفتند:ما پدرانمان را بر دينى كه داريم يكدل و يك صدا يافته ايم و ما هم بر مسير و راه آنان رفته و به ايشان اقتدا مى كنيم.پيامبر فرستاده خدا كه براى ترساندن ايشان رفته بود،مى گفت:آيا اگر چيزى بهتر از روش پدرانتان براى شما آورده باشم بازهم انكار مى كنيد و كفر مى ورزيد؟آنان گفتند:ما به هر چه شما آورده باشيد كافريم!

پس،نتيجه مى گيريم:عصبيّت قومى و گروهى كه برخاسته از جهل و نادانى است چنين خواسته هائى را در جان انسان مى نشاند و او را بدانجا مى كشاند كه با فطرت پاك و سليم خدادادى اش-كه راهنماى او در شناخت خداى خالق و پروردگار پرورشگر است-به ستيز

ص: 26

و مخالفت بر مى خيزد.

نيستى. (1)

و نيز قرآن را ذكر ناميده،و فرموده:

وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ*

ما اين ذكر(يادآور)را بر تو فرستاديم تا آنچه براى مردمان فرستاده شده، برايشان بيان و روشن نمائى،و تا انديشه نمايند. (2)

در بحث آينده آنچه را در اينجا خلاصه و فشرده آورديم،به حول و قوه الهى،با شرح و بسط لازم بررسى خواهيم كرد./.

ص: 28

ص: 29

ص: 31

ممكن است در مرتبه اول بيرون بيايد،يا دوم،و يا در مرحله آخر كه دهمين و آخرين است.حال اگر بخواهيد شماره هاى يك و دو را به دنبال هم بيرون آوريد،نسبت احتمال به يك تا صد مى رسد،يعنى هم ممكن است در مرحله اول با هم بيرون بيايند،و هم ممكن است شما مجبور باشيد يكصد بار اين عمل را تكرار كنيد تا موفق گرديد.اما اگر خواستيد شماره هاى يك و دو و سه را به ترتيب دنبال هم آوريد،نسبت احتمال در اينجا يك تا هزار مى گردد.يعنى ممكن است شما مجبور باشيد يك هزار مرتبه اين كار را تكرار نمائيد.در مرحله بعد،يعنى بيرون آوردن شماره هاى يك و دو و سه و چهار نسبت اوج مى گيرد و به رقم يك تا ده هزار مى رسد.يعنى ممكن است مجبور شويد ده هزار بار تكرار كنيد تا خواسته شما تحقق يابد،و همينطور پيش برويد تا جائى كه بخواهيد همه آن ده عدد توپ شماره گزارى شده را به ترتيب شماره هاى يك تا ده بيرون آوريد كه نسبت احتمال به يك تا دهها ميليون مى رسد (1).اين يك روش علمى پذيرفته شده روشن!

حال،اگر ديدگاه علمى چنين است كه براى بيرون آوردن تصادفى تنها ده عدد متوالى از يك كيسه،با نظم مورد نظر و ترتيب شماره،اينهمه تكرار لازم مى آيد،ديد علمى درباره ايجاد چنين نظامى كه امروزه آن را مشاهده مى كنيم چه خواهد بود؟!نظم و نظامى كه نه تنها مجموعه موجوداتش بى شمار و غير قابل احصايند،بلكه موجودات درون يك موجودش نيز با ديد علمى تيزبين و ابزار شناخته شده امروزين،در شمار و احصا نيايد!حال،آيا هيچ ذى شعورى را مى رسد كه بگويد:اينها همه تصادفى پديد آمده اند،و براى هر يك از آنها اتفاقا جزء مناسب آن پديد آمده،و از روى تصادف در كنار جزء ديگر جاى گرفته و همينطور،جزئى در كنار جزء ديگر،و بخشى در مسير بخش آخر،رديف و همگن و دمساز آمده،و اين نظم محيّر العقول شگفتى آفرين ايجاد گرديده است؟!!

خداى عظيم نظم آفرين در سوره حجر مى فرمايد:

وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِي السَّماءِ بُرُوجاً وَ زَيَّنّاها لِلنّاظِرِينَ..A

ص: 33

ما در آسمان برجهائى قرار داديم،و آنها را براى بينندگان آراستيم (1)

وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ.

و زمين را گسترديم؛و در آن كوههاى ثابت و استوار نهاديم،و از هر چيز موزون و مناسب،در آن رويانديم. (2)

و در سوره بقره مى فرمايد:

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ.*

به يقين در آفرينش آسمانها و زمين،و گردش روز و شب،و در حركت كشتى بر روى آب به سود مردمان،و آبى كه خداوند از آسمان مى فرستد و زمين را پس از مردن زنده مى كند،و جنبندگان را در آن گسترش مى دهد و چرخش بادها و ابرهاى رام شده ميان آسمان و زمين،براى صاحبان عقل و انديشه نشانه ها است. (3)

آرى،به خدا سوگند كه در آفرينش آسمان و زمين نشانه هاى تدبّر و انديشه فراوان است.و در نظام همگن و هماهنگ دژهاى آسمان و ستاره هايش،و در ميزان مستحكم و سنجيده گياهان و رويش آنها،براى انديشمندان و خردمندان نشان قدرت و عظمت و تدبير و نظم بى شمار است،اگر بينديشند!ولى افسوس كه هواى نفس انسان عاقل و انديشمند را از تعقل و انديشه بازمى دارد !!!/.

ص: 34

1- أَ رَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَ فَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلاً.

آيا ديدى كسى را كه هواى نفس خود را مطاع خود گرفته است؟آيا تو مى توانى او را هدايت و راهنمائى كنى؟! (1)

2- أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللّهُ عَلى عِلْمٍ.

آيا ديدى كسى را كه هواى خود را پيروى مى كند و خداوند او را دانسته گمراه ساخته است؟! (2)

يعنى هر كه از هواى نفس خود پيروى مى كند،در واقع هواى نفس و خواسته دل را معبود و مطاع خويش گرفته است،چنانكه در سوره قصص مى فرمايد: وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَواهُ بِغَيْرِ هُدىً مِنَ اللّهِ. آيا گمراهتر از آن كس كه هواى نفس خود را پيروى كرده و هدايت الهى را نپذيرفته،كسى پيدا مى شود؟! (3)

3-در سوره شعرا سخن فرعون به موسى را مى آورد كه گفت:

لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهَاً غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ

اگر اله ديگرى جز مرا پيروى كنى تو را زندانى خواهم كرد! (4)

اينكه اله را در اين آيه،مطاع و پيروى شده،معنى كرديم براى آن است كه فرعون و مردم زير فرمان او معبودهاى پرستيدنى خود را داشتند،چنانكه خداى سبحان در سوره اعراف از قول آنها آورده است:

وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسى وَ قَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ...

اشراف قوم فرعون به او گفتند:آيا موسى و قوم او را رها مى كنى كه در زمين فساد كنند،و تو و معبودهاى تو را رها سازند؟!... (5)

اين معبودها كه در اينجا آمده،همان معبودهاى پرستيدنى فرعون و قوم اوست كه براى/.

ص: 36

آنها قربانى مى كردند و مراسم دينى مى گرفتند.

اما فرعون خودش هم«اله»بود،لكن اله به معناى مطاع و پيروى شونده.اگر چه اين احتمال نيز مى رود كه فرعون ادعاى«الوهيت»به معناى اول هم داشته است،يعنى خود را معبود پرستيدنى هم مى دانسته،چنانكه از برخى ملتها نقل شده كه آنها پادشاهان خود را از نسل«آلهه»خورشيد يا غير آن،مى دانستند،و براى آنان برخى مراسم عبادى را برگزار مى كردند.

اينها معناى«اله»در نزد عرب و غير عرب از ملتهاى منقرض و باقى است.

يعنى:هيچ كس نمى تواند اله باشد مگر آنكه معبود بوده،و بتواند براى عبادت كننده خود خالق و رازق و مسلط و مقتدر بر او باشد.و هر كس چنين نباشد اله نيست،بلكه او مخلوق است،اگر چه به ناحق عبادت شده باشد.

2-نطفة:نطفه همان منى يا آب اندكى است كه از زن و مرد خارج مى شود.

3-قرار:هر محل با ثبات و آرامى را كه اشياء در آن آرام گيرند،يعنى به آرامش برسند،محل قرار يا قرارگاه مى نامند.

4-مكين:هر چيز ثابت و غير متزلزل را كه در جاى خود استوار باشد،مكين،يعنى جاى گرفته و مطمئن گويند.

پس معناى آيه تا اينجا اين مى شود كه:ما نطفه را در قرارگاه خودش،يعنى در رحم، قرار داديم.

5-علقة:خون بسته غليظ چسبنده را علق،و يك قطعه از آن را علقه گويند.

6-مضغة:هنگامى كه عرب مى گويد:مضغ اللّحم،مقصودش اين است كه گوشت را در دهان جويد و با دندان قطعه قطعه كرد تا فرو برد.

به يك لقمه گوشت قابل جويدن نيز مضغه گويند.بدين خاطر،به جنين جاى گرفته در شكم مادر،هنگامى كه به اندازه لقمه گوشتى در حدّ جويدن گردد،مضغه گويند.مضغه پس از علقه پديد مى آيد.

7-انشاء:ايجاد،پديد آوردن و پرورش دادن.

إنشاء الشىء،يعنى آن چيز را ايجاد كرد و پرورش داد.

و أنشأ اللّه الخلق،يعنى خداوند مخلوقات را آفريد و آنها را پرورش داد.

آفريده است!

مى فرمايد:

أَمْ جَعَلُوا لِلّهِ شُرَكاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهّارُ

آيا براى خدا شريكانى قرار داده اند كه همانند خدا آفريده اند و اين آفرينشها بر آنان مشتبه شده است؟!بگو:خدا خالق همه چيز است؛و اوست يگانه پيروز! (1)

و در سوره نحل مى فرمايد:

أَ فَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لا يَخْلُقُ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ

آيا كسى كه مى آفريند،مانند كسى است كه نمى آفريند؟!آيا متذكر نمى شويد؟! (2)

اين معنى،يعنى تكيه و اعتماد بر خالقيّت به عنوان بارزترين صفت الوهيت در آيات ديگرى مانند:آيه(20)سوره نحل،آيه(3)سوره فرقان،و آيه(9)سوره اعراف تكرار مى گردد.

در تمام اين آيات،مبارزه و استدلال با مشركان در مسأله توحيد،حول محور يكتائى خالق مى گردد.در آيه اول خداى متعال از كفار مى پرسد:به من نشان دهيد،آنها را كه جز خدا مى خوانيد و پرستش مى كنيد،چه چيز زمين را براى شما آفريده اند؟!و در آيه دوم مى فرمايد:

آيا بدين سبب براى خدا انباز و شريك قرار داديد كه از آنها هم مخلوقاتى همچون آفريده هاى خدا ديده ايد،و آفرينش خدا با آفرينش ديگران بر شما مشتبه شده و قابل تشخيص نيست؟!و در آيه سوم مى پرسد:

آيا آنكه مى آفريند،و اينهمه موجودات گونه گون را پديد مى آورد،با كسى كه چيزى نيافريده و نمى آفريند يكسان است؟

و مى فرمايد:هيچ اله و معبودى با او نيست.و در آيه ديگرى مى فرمايد:

بگو:خداست خالق همه اشياء و اوست يگانه پيروز./.

ص: 41

قرآن كريم،اينگونه در مقام استدلال با مشركين برهان مى آورد،و به آنان كه الهان و معبودان ديگرى را عبادت كرده،و آنها را شريك و انباز در عبادت خداى يكتا و يگانه قرار مى دهند،مى فرمايد:آفرينش مخلوقات ويژه خداوند است،و الهان ديگر هيچ قدرتى بر آفرينش ندارند.

از اين رو است كه ما در مى يابيم،بارزترين صفت اله،آفرينش است.

اين موضوع،در آيات ذيل،به گونه اى روشن تر بيان مى گردد،آنجا كه مى فرمايد:

1- ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ

اين است پروردگار شما!«هيچ الهى»جز او نيست؛آفريننده همه چيز اوست؛ پس او را عبادت كنيد. (1)

2- يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ

[صالح پيامبر گفت:]اى قوم من!خدا را عبادت كنيد،كه«الهى»جز او براى شما نيست!اوست كه شما را از زمين آفريد. (2)

3- هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ...

آيا«آفريننده اى»جز خدا هست كه شما را از آسمان و زمين روزى دهد؟!هيچ «الهى»جز او نيست... (3)

4- وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً لا يَخْلُقُونَ شَيْئاً وَ هُمْ يُخْلَقُونَ...

آنان غير از خداوند«الهانى»براى خود برگزيدند،معبودانى كه چيزى نمى آفرينند،بلكه خودشان آفريده شده اند... (4)

5- يا أَيُّهَا النّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ* ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِنَّ اللّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ*/.

ص: 42

اى مردم!مثلى زده شده است،به آن گوش فرا دهيد:كسانى را كه غير از خدا مى خوانيد،هرگز نمى توانند مگسى بيافرينند،هر چند براى اين كار دست به دست هم دهند!و هرگاه مگسى چيزى از آنها بربايد،نمى توانند آن را بازپس گيرند! طلب كننده و مطلوب،عابد و معبود،هر دو ضعيف و ناتوانند!به راستى، خدا را آنگونه كه بايد بشناسند نشناختند؛خداوند قوى شكست ناپذير است. (1)

خداى متعال در اين موضع از قرآن كريم همه مردمانى را كه«الهانى»جز«اللّه»را مى خوانند طرف خطاب قرار داده و به آنان مى فرمايد:

به اين مثل گوش فرا دهيد:آنانى را كه به جز خدا مى خوانيد،فراعنه و پادشاهان و زورمندان باشند يا گاوان و بتان و معبودان ديگر،هرگز نمى توانند مگسى را بيافرينند.

يعنى هيچ يك از اين فراعنه گردنكش جبّار،و هيچ يك از اين گاوهاى مورد پرستش،يا هر معبود و اله ديگرى از معبودان مردم،نمى توانند آلوده ترين و پست ترين حشره را بيافرينند حشره اى كه همه مردم آن را مى شناسند و در همه جوامع روى زمين پراكنده است، و همه خلق از آن دورى مى كنند!اينها چگونه معبودانى هستند كه هيچ يك از آنها نمى توانند مگسى آلوده را بيافرينند،و اگر با هم جمع آيند و يكديگر را پشتيبانى كنند بازهم قادر بر آفرينش يك نمونه از اين حشره بى مقدار نيستند؟!

گذشته از آن،اگر همين مگس چيزى را از اين معبودهاى پندارى ربود،گاوها باشند يا فرعون يا«آلهه»ديگر،قدرت پس گرفتن از او را هم ندارند،مثلا اگر مگس خون يكى از همين گاوهاى مورد پرستش در هند را بمكد،گاو بيچاره نمى تواند حق خود،يعنى خون مكيده شده را،پس بگيرد!

وه كه چه ضعيف و ناتوان است اين گاو بيچاره معبود بشر!و عاجزتر و ناتوان تر از آن، كسى است كه از اين موجود بيچاره حاجت مى خواهد!به راستى كه خدا را آن چنان كه شايسته ذات اقدس اوست نشناختند،خدائى كه آفريدگار همه مخلوقات،و قوى و قدرتمند و شكست ناپذير است.4.

ص: 43

بنابراين ،آفرينش و همه هستى از آن خداى متعال است و بس.اوست كه مخلوقات را آفريده،و موجودات را به وجود آورده،زنده مى كند و مى ميراند،و مالك هر چيز اوست.

مؤثرى جز او در عالم خلقت نيست تا درخواست خود را به سوى او بريم،پس واجب است كه تنها او را عبادت كنيم و فقط از او حاجت بخواهيم.

آيات زير نيز،اين معنى را توضيح مى دهد:

1- قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللّهُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلى قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ.

بگو:به من پاسخ دهيد:اگر خداوند،گوش و چشم شما را بگيرد،و دلهاى شما را مهر كند كه چيزى را نفهميد،كدامين اله است،جز اللّه،كه آنها را به شما بازگرداند (1)؟!

2- اَلَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ يُحيِي وَ يُمِيتُ

همان خدائى كه حكومت آسمانها و زمين،از آن اوست؛اله و معبودى جز او نيست،زنده مى كند و مى ميراند. (2)

3- مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِياءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ

كدامين اله و معبودى جز خدا مى تواند براى شما روشنائى بياورد آيا نمى شنويد؟! (3)

4- ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَأَنّى تُصْرَفُونَ

اين است اللّه،پروردگار شما،حكومت عالم هستى از اوست؛

هيچ معبودى جز او نيست؛پس چرا از راه حق منحرف مى شويد؟! (4)

5- لا إِلهَ إِلاّ هُوَ يُحْيِي وَ يُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ

هيچ الهى جز او نيست،زنده مى كند و مى ميراند،پروردگار شما و پروردگار پدران پيشين شما است. (5)/.

ص: 44

6- إِنَّما إِلهُكُمُ اللّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً

به يقين اله و معبود شما اللّه است،اله ديگرى جز او نيست،علم و دانش او همه چيز را فرا گرفته است. (1)

7- قُلْ لَوْ كانَ مَعَهُ آلِهَةٌ كَما يَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلى ذِي الْعَرْشِ سَبِيلاً

بگو:اگر آن چنان كه مى گويند با خدا خدايان ديگرى بود،در اين صورت مى كوشيدند تا راهى به سوى خداوند صاحب عرش پيدا كنند. (2)

8- وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا

آنان غير از خدا،معبودهاى ديگرى را براى خود برگزيدند،تا مايه عزّتشان باشند. (3)

9- أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنا

آيا آنان را خدايانى است كه مى توانند در برابر ما از ايشان دفاع كنند؟ (4)

10- أَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرٍّ لا تُغْنِ عَنِّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً وَ لا يُنْقِذُونِ

آيا غير از خدا معبودان ديگرى را برگزينم كه اگر خداى رحمان بخواهد زيانى به من برساند،شفاعت آنها كمترين سودى براى من ندارد و مرا نجات نخواهد داد؟! (5)

11- وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لَعَلَّهُمْ يُنْصَرُونَ

آنان غير از خدا،معبودهاى ديگرى براى خويش برگزيدند به اين اميد كه يارى شوند! (6)

12- فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ شَيْءٍ لَمّا جاءَ أَمْرُ رَبِّكَ ./.

ص: 45

و هنگامى كه فرمان مجازات پروردگارت رسيد،معبودانى كه غير از خدا مى خواندند،آنان را به هيچ وجه يارى نكردند. (1)

قرآن كريم بدين گونه صريح و روشن مى گويد:هر گونه آفرينشى ويژه خداى يگانه است،نزول باران،رويش گياهان،شفاى بيماران،پيروزى بر دشمنان و برطرف كردن فقر و پريشانى،همه اينها و امثال آن،و هر گونه حركت و سكون عالم هستى،تنها از جانب خداى متعال است و بس.پس اله حقيقى جهان هستى اوست،در قدرت و شوكت و افعالش بى شريك و يگانه است،شبيه و مثل و مانند ندارد:نه كسى را زاده،و نه از كسى زاده شده،كفو و همتا و همانند ندارد،اوست خداى عزيز و مقتدر و يكتا.همان گونه كه خود را توصيف كرده و فرموده:

1- إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ

به يقين خدا،تنها معبود يگانه است،او منزه است كه فرزندى داشته باشد. (2)

2- لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاّ إِلهٌ واحِدٌ.

آنان كه گفتند:"خداوند يكى از سه خداست"به يقين كافر شدند.هيچ اله و معبودى جز خداى يگانه وجود ندارد. (3)

3- وَ قالَ اللّهُ لا تَتَّخِذُوا إِلهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ

خداوند فرموده:دو معبود براى خود انتخاب نكنيد؛يقينا معبود شما همان خداى يگانه است. (4)

تا اينجا روشن شد كه الوهيت ويژه و خاص خداوند است.اين ويژگى خود سبب مى شود تا عبادت غير،همراه با عبادت خدا،ممنوع باشد.پس عبادت هم بايد تنها براى خداوند انجام پذيرد،چنانكه فرموده:

1- إِنَّنِي أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنِي وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي

من اللّه هستم؛معبودى جز من نيست!تنها مرا عبادت كن،و نماز را براى ياد/.

ص: 46

من بپا دار. (1)

2- وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدُونِ

ما پيش از تو،هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر آنكه به او وحى كرديم:معبودى جز من نيست؛پس تنها مرا عبادت كنيد. (2)

3- أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ* أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِيَ وَ جَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ* أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ قَلِيلاً ما تَذَكَّرُونَ* أَمَّنْ يَهْدِيكُمْ فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَنْ يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ تَعالَى اللّهُ عَمّا يُشْرِكُونَ* أَمَّنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ*

آيا كسى كه آسمانها و زمين را آفريده،و از آسمان براى شما آبى فرستاد كه با آن،باغستانهاى سرورانگيز رويانديم،باغهائى كه شما هرگز قدرت روياندن درختانش را نداشتيد،آيا با اين خدا،معبود ديگرى هست؟!نه،بلكه آنان گروهى نادانند كه از حق روى گردان شده و آفريده را در رديف آفريدگار قرار مى دهند!

يا آنكه زمين را رام كرد و استقرار بخشيد،و در جاى جاى آن نهرها روان ساخت،و براى آن كوههاى استوار ايجاد كرد،و ميان دو دريا مانعى آفريد،آيا با اين خدا،معبود ديگرى هست؟!نه،بلكه بيشتر آنان نمى دانند!

يا كسى كه دعاى بيچاره را اجابت مى كند و گرفتارى را برطرف مى سازد،و/.

ص: 47

شما را جانشينان زمين قرار مى دهد؛آيا با خدا،معبود ديگرى هست؟!خيلى كم متذكر مى شويد!

يا آنكه شما را در تاريكيهاى صحرا و دريا هدايت مى كند،و كسى كه بادها را پيش از نزول رحمتش مژدگانى مى فرستد؛آيا با اين خدا،معبود ديگرى هست؟!بلند است مرتبه خداوندى از آنچه اينان شريك او قرار مى دهند!

يا آنكه آفرينش را آغاز كرد،سپس تجديدش مى كند،و آنكه از آسمان و زمين روزى تان مى دهد؛آيا با اين خدا،معبود ديگرى هست؟!بگو:"دليل و برهانتان را بياوريد اگر راست مى گوئيد!" (1)

بنابراين،خدائى جز خداى يگانه نيست.شريك و مثل و مانند ندارد.همان گونه كه-بر خلاف پندار برخى-دختران و پسران نيز،ندارد.گفتار اين گروه را در بحث آينده بررسى مى كنيم.

چگونه قضاوت مى كنيد؟! (1)

در سوره زخرف مى فرمايد:

وَ جَعَلُوا الْمَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ* وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ...

فرشتگان را كه بندگان خداى رحمانند مؤنث پنداشتند؛آيا آفرينش آنان را شاهد بوده اند؟!گواهى آنان نوشته و بازخواست مى شوند.و گفتند:اگر خدا مى خواست ما آنها را پرستش نمى كرديم. (2)

أَمِ اتَّخَذَ مِمّا يَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاكُمْ بِالْبَنِينَ

آيا خداوند از ميان آفريدگانش،دختران را براى خود گرفته و پسران را براى شما برگزيده؟! (3)

وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ

در حالى كه هرگاه يكى از آنان را به همان چيزى كه براى خداى رحمان در پندار خود تراشيده و مثال آورده،بشارت دهند،رخسارش سياه شده و خشمگين مى گردد! (4)

اين مشركان،فرشته ها را در قالب بتهاى:لات و عزّى و منات،پرستش مى كردند؛و اين سه را پيكره و تنديس ملايك مى دانستند.

خداوند در سورۀ نجم مى فرمايد:

أَ فَرَأَيْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّى* وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْرى* أَ لَكُمُ الذَّكَرُ وَ لَهُ الْأُنْثى* تِلْكَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِيزى* إِنْ هِيَ إِلاّ أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَى الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدى/.

ص: 49

به من بگوئيد:آيا بتهاى:لات و عزّى و منات كه سومين آنهاست[دختران خدايند]؟!آيا سهم شما پسر است و سهم خدا دختر؟!(با آنكه به گمان شما دختران بى ارزشند!)در اين صورت چنين تقسيمى ناعادلانه است!(چنين نيست بلكه)اينها نامهائى است كه شما و پدرانتان بر آنها نهاده ايد،خداوند هيچ دليلى بر صحت اين پندار نازل نكرده؛آنان تنها از گمان و حدس و هواى نفس پيروى مى كنند،در حالى كه هدايت پروردگارشان به آنان رسيده است. (1)

إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ لَيُسَمُّونَ الْمَلائِكَةَ تَسْمِيَةَ الْأُنْثى* وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً

آنان كه به آخرت ايمان ندارند،فرشتگان را دختران خدا مى نامند!آنان بر اين گفته خود دليلى ندارند،تنها از حدس و گمان پيروى مى كنند،در حالى كه حدس و گمان هرگز آدمى را از حق بى نياز نمى كند! (2)

برخى ديگر از مشركان،اجنه را پرستش مى كردند،خداوند درباره آنان در سوره انعام فرموده:

وَ جَعَلُوا لِلّهِ شُرَكاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَ بَناتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمّا يَصِفُونَ* بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ صاحِبَةٌ وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

براى خدا همتايان و انبازانى از جن قرار دادند،در حالى كه آنان آفريده خدا هستند.و براى او بدون هر گونه دليل و دانشى پسران و دختران تراشيدند،منزّه است خدا،و برتر است از آنچه توصيف مى كنند.او پديدآورنده آسمانها و زمين است؛چگونه ممكن است فرزندى داشته باشد در حالى كه همسرى نداشته؟!او همه چيز را آفريده؛و به همه اشياء آگاه است. (3)

و در سوره سبا فرموده:0.

ص: 50

وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ* قالُوا سُبْحانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ

و روزى كه خداوند همه آنان را بر مى انگيزد و به فرشتگان مى گويد:"آيا اينان شما را مى پرستيدند؟!"مى گويند:منزّهى!تنها تو ولىّ مائى نه آنان؛بلكه جن را پرستش مى كردند و بيشترشان به آنها ايمان داشتند! (1)

اين گروه از مشركان كه ملائكه را پرستش مى كردند،در عصر ما وجود ندارند.آنان منقرض شده و تنها يادى از كردارشان به جا مانده است.اما آنان كه در زمان ما هنوز باقى مانده و مى گويند خداوند پسر دارد،نصارى هستند كه در سوره توبه درباره آنان فرموده:

وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ وَ قالَتِ النَّصارى الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ ذلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ يُضاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّى يُؤْفَكُونَ

يهود گفتند:"عزيز پسر خداست!"و نصارى گفتند:"مسيح پسر خداست!"اين سخنى است كه بر زبان مى آورند و با گفتار كافران پيشين دمساز مى شوند،خدا آنان را بكشد،از راه حق به كجا منحرف مى شوند؟! (2)

در سوره نساء مى فرمايد:

يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللّهِ وَكِيلاً* لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْداً لِلّهِ وَ لاَ الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعاً*

اى اهل كتاب!در دينتان غلوّ و زياده روى نكنيد!و درباره خدا سخن به غير حق/.

ص: 51

نگوييد!عيساى مسيح پسر مريم فرستاده خدا و كلمه اوست كه به مريم القاء نمود؛و روحى از طرف او بود،پس،به خدا و پيامبرانش ايمان آوريد،و نگوييد:"خداوند سه گانه است!"از چنين گفتارى بازايستيد كه براى شما بهتر است!به يقين خدا تنها معبود يگانه است؛او منزّه است كه فرزندى داشته باشد؛ هر چه در آسمانها و زمين است از آن اوست،و همين بس كه خدا مدبّر و كارگردان آنها باشد.

مسيح پسر مريم هرگز از اينكه بنده خدا باشد ابا ندارد؛و فرشتگان مقرّب او نيز چنين اند،هر كس از عبادت و بندگى خدا روى برتابد و تكبّر ورزد،به زودى همه آنان را نزد خود جمع خواهد كرد. (1)

و در سوره مائده مى فرمايد:

لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَ قالَ الْمَسِيحُ يا بَنِي إِسْرائِيلَ اعْبُدُوا اللّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النّارُ وَ ما لِلظّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ* لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاّ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ* أَ فَلا يَتُوبُونَ إِلَى اللّهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَهُ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ* مَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كانا يَأْكُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْآياتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنّى يُؤْفَكُونَ* قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ اللّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ*

آنان كه گفتند:"خداوند همان مسيح پسر مريم است"مسلما كافر شدند،در حالى كه خود مسيح گفت:خدا را كه پروردگار من و شماست بپرستيد،زيرا،هر كس شريكى براى خدا قرار دهد،خداوند بهشت را بر او حرام كرده است؛و جايگاه او دوزخ است؛و ستمكاران،يار و ياورى ندارند.2.

ص: 52

آنان كه گفتند:"خداوند،يكى از سه خداست"به يقين كافر شدند؛هيچ معبودى جز معبود يگانه نيست؛و اگر از آنچه مى گويند دست بر ندارند،عذاب دردناكى به كافران آنها خواهد رسيد.آيا به سوى خدا بازنمى گردند ،و از او طلب آمرزش نمى كنند؟در حالى كه خداوند آمرزنده مهربان است.

مسيح پسر مريم،فقط فرستاده خدا بود كه پيش از او نيز فرستادگان ديگرى بوده اند؛مادرش زن بسيار راستگوئى بود؛هر دو غذا مى خوردند؛بنگر چگونه نشانه ها را براى آنان آشكار مى سازيم!و بنگر چگونه از حق منحرف مى شوند.

بگو:"آيا جز خداوند،چيزى را مى پرستيد كه مالك سود و زيان شما نيست؟!" و خداوند شنوا و داناست. (1)

و باز در همان سوره فرموده:

لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ لِلّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

آنان كه گفتند:"خدا همان مسيح پسر مريم است"به يقين كافر شدند؛بگو:"اگر خدا بخواهد مسيح بن مريم و مادرش و همه افراد روى زمين را نابود كند،چه "كسى مى تواند جلوگيرى كند؟"حكومت آسمانها و زمين،و آنچه ميان آن دو قرار دارد از آن خداست؛هر چه بخواهد مى آفريند؛و او بر هر چيزى تواناست. (2)

و در سوره آل عمران فرموده:

إِنَّ مَثَلَ عِيسى عِنْدَ اللّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ

مثل عيسى نزد خدا همچون آدم است كه او را از خاك آفريد،سپس به او فرمود:"موجود باش"او هم فورا موجود شد. (3)/.

ص: 53

و در سورۀ مريم فرموده:

وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً* لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئاً إِدًّا* تَكادُ السَّماواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبالُ هَدًّا* أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ وَلَداً* وَ ما يَنْبَغِي لِلرَّحْمنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً* إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً*

و گفتند:"خداوند رحمان فرزندى براى خود بر گرفته است."راستى را كه سخن منكر و ناپسندى گفتيد!نزديك است به خاطر اين سخن آسمانها از هم متلاشى گردد،و زمين شكافته شود،و كوهها از هم فرو ريزد.از اين رو كه براى خداى رحمان فرزندى قائل شدند!در حالى كه هرگز براى خداوند رحمان سزاوار نيست كه فرزندى برگزيند.هيچ كس در آسمانها و زمين باقى نمى ماند مگر آنكه با خضوع و بندگى به نزد خدا آيد. (1)

خداوند در آيات سوره اخلاص بر همه گفتار و پندار اين گروه خط بطلان كشيده و فرموده:

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ* اَللّهُ الصَّمَدُ* لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ* وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ*

بگو:خداوند يكتا و يگانه است؛خداوند بى نياز مطلق است؛هرگز نزاده،و زاده نشده؛و همتا و همانندى براى او نيست.

2-كظيم:كسى كه غم و اندوه شديد و جانكاه دارد.

3-سلطان:سلطان در اينجا به معناى دليل و برهان است.

4-ضيزى:جائرانه و ستمگرانه،«قسمة ضيزى»:تقسيم ناعادلانه.

5-خرق:ادّعاى دروغين،ساختگى و تراشيدنى.

6-بديع: پديدآورنده و ايجاد كننده اى كه پديده او بى سابقه و ابتكارى باشد. بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يعنى: پديدآورنده آسمان و زمين بدون وسيله و ابزار و مدل از پيش تعيين شده،و بدون مادّه و زمان و مكان.پس گفتن بديع(مخترع حقيقى)به غير خدا روا نيست.

7-يضاهئون:يشابهون،يعنى شبيه و همانند مى كنند.

8-ادّا:ادّ به معناى امر عظيم و چيز ناپسند و بسيار زشت است.

9-هدّ:ويرانى شديد و نابودى،كوبيدن و خراب كردن بنا.

10-مسيح:مسيح لقب عيسى بن مريم و برگردان واژه عبرانى مشيح است،زيرا،آن حضرت با مسح كردن و دست كشيدن بر اندام افراد پيسى گرفته و نابينايان مادرزاد،آنان را به اذن خداى متعال شفا مى بخشيد.

11-كلمه:مخلوقى كه خداوند او را با لفظ:كن(موجود شو)و همانند آن مى آفريند، و از روش معمول و شناخته شده خلقت،يعنى آفرينش به توسط اسباب،جداست.

عيسى عليه السّلام از آن رو"كلمه خدا"ناميده شده كه خداوند با گفتن كلمه:كن(موجود شو)او را آفريده است؛همانگونه كه زكرياى پيامبر عليه السّلام را مورد خطاب قرار داده و فرموده است:

أَنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللّهِ .

خداوند تو را به«يحيى»بشارت مى دهد،كسى كه كلمه خدا(مسيح)را تصديق مى كند. (1)

و خطاب به مريم عليه السّلام فرموده:

إِنَّ اللّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ./.

ص: 55

خداوند تو را به كلمه اى از طرف خودش بشارت مى دهد كه نامش«مسيح، عيسى پسر مريم»است. (1)

و در آيه اى كه گذشت آمده بود:

به يقين مسيح،عيسى بن مريم،فقط فرستادۀ خدا و كلمه(مخلوق)اوست. (2)

ناميدن عيسى عليه السّلام به«كلمه»از قبيل ناميدن مسبّب به اسم سبب مى باشد،يعنى چون كلمۀ خدا(كن)سبب پيدايش عيسى عليه السّلام كه مسبب آن است گرديده،نام سبب بر مسبب نهاده شده است.

12-صدّيقه:صدّيق كسى است كه هرگز دروغ نمى گويد،و درستى گفتارش را با كردار خوب اثبات مى كند،صدّيقين در فضل و مقام،پس از انبياء قرار دارند،و صديقة مؤنث صديق است.

13-عبد:عبد در اينجا به معناى بنده و برده اى است كه اختيار سود و زيان و مرگ و زندگى خود را ندارد.

14-صمد:صمد همان كسى است كه نه زاده و نه زاده شده و نه همتا و همانند دارد، يعنى:هيچ چيز از او بيرون نيامده است؛چه اشياء جرم دار و سنگين و پر،مانند:مثل،فرزند و امثال آن كه از مخلوق زاده مى شود،و چه اشياء لطيف و بى جرم و نرم و نازك،مانند:

نفس آدمى و حيوانى و...

خداى سبحان را نه چرت و خواب در ربايد،و نه غم و اندوه فراگيرد بيم و اميد، بى ميلى و سرور،خنده و گريه،گرسنگى و سيرى،خستگى و نشاط او را عارض نگردد.

او از هيچ چيز بيرون نيامده،آنگونه كه اشياء جرم دار پروزن فربه از همانندان خود بيرون مى آيند،مثل جنبنده ها از جنبنده،و روئيدنيها از زمين،و آبها از چشمه و ميوه ها از درخت.

همچنانكه از هيچ يك از اشياء لطيف و بى جرم هم بيرون نيامده،آنگونه كه آتش از سنگ مى جهد،يا سخن از زبان بيرون مى آيد،و شناخت و تشخيص از قلب،و روشنى از/.

ص: 56

خورشيد و نور از ماه.

هيچ چيز مانند او نيست،بلكه او يگانه واحد صمدى است كه نه از چيزى بيرون آمده،و نه در چيزى پيچيده است،و نه بر چيزى تكيه دارد. پديدآورنده و مخترع و ايجادكننده همه اشياء اوست؛و همه را با دست قدرت خود آفريده است.

هر چه را بخواهد به خواست خود نابود مى كند،و هر چه را در علم خود صلاح بداند باقى مى گذارد.اين است آن خداى صمدى كه نه زاده و نه زاده شده و كفو و همانند و همتا ندارد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ* اَللّهُ الصَّمَدُ* لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ* وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ*

امام حسين عليه السّلام در پاسخ به نامه مردم بصره كه از معناى«صمد»پرسيده بودند،براى آنان نوشت:به نام خداوند رحمان و رحيم.اما بعد!بدون علم و دانش در قرآن فرو نرويد، و در آن مجادله نكنيد،و ندانسته دربارۀ آن سخن نگوئيد كه من از جدم رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم شنيدم مى فرمود:هر كس درباره قرآن ندانسته سخن گويد جايگاه خود را در آتش برگزيند، و خداى سبحان و متعال،صمد را در قرآن تفسير كرده و فرموده:خدا يگانه است،خدا صمد است،سپس آن را شرح داده كه نه زاده و نه زاده شده،كفو و همتا و همانندى ندارد.نه چيزى مانند فرزند و امثال آن،از اشياء ثقيل و سنگين،-كه از مخلوقات بيرون مى آيد-از او بيرون آمده،و نه چيزى از اشياء لطيف و غير سنگين مثل نفس و جان.از چرت و پينه گى،خواب و وهم،غم و اندوه،خنده و گريه،بيم و اميد،تمايل و بيزارى،گرسنگى و سيرى،منزّه و مبرّاست.او برتر از آن است كه اشياء لطيف و خشن از او بيرون آيد،نه زاده شده و نه از چيزى به وجود آمده،يا از آن خارج شده-آنگونه كه اشياء جرم دار از عناصر خود بيرون مى آيند،يا جنبندگان و نباتات از زمين مى رويند و زاده مى شوند،يا آب از چشمه ساران و ميوه از درختان ظهور مى يابند-همانگونه كه از سنخ اشياء لطيفه هم نيست،اشيائى كه به مراكز خود وابسته اند،مانند:ديدن كه از چشم است و شنيدن كه از گوش،و بوئيدن كه از بينى و چشيدن از دهان و سخن گفتن از زبان و معرفت و شناخت از قلب و آتش از سنگ.نه،هيچ يك از اينها را همانند نيست،بلكه اوست خداى يگانه بى همتاى صمد،كه نه از چيزى است،و نه در چيزى،و نه بر چيزى، پديدآورنده و مخترع اشياء است،و خالق و ايجادكننده آنها به دست قدرت خود،هر چه را با مشيت و خواست خود براى نابودى آفريده در هم نوردد.و هر چه را به علم خود براى بقاء و بودن آفريده باقى نگه مى دارد.اين است آن خداى يگانه صمد كه نه زاده و نه زاده شده،همتا و همانند و همطراز ندارد.

ص: 58

ص: 61

در سورۀ شورى مى فرمايد:

وَ الْمَلائِ كَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ

فرشتگان پيوسته تسبيح گو و ستايشگر پروردگارشان بوده و براى كسانى كه در زمين هستند از خدا آمرزش مى خواهند. (1)

در سورۀ نحل مى فرمايد:

يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ

آنان تنها از مخالفت پروردگارشان كه حاكم بر آنهاست،مى ترسند؛و هر چه را مأمور شوند به انجام مى رسانند. (2)

دربارۀ اينكه گاهى به صورت انسان نيز در مى آيند،در سورۀ مريم فرموده:

فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا* قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا* قالَ إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيًّا*

ما روح خود را به سوى او فرستاديم؛و او در شكل انسانى متعادل و بى عيب بر مريم ظاهر شد!مريم سخت ترسيد و گفت:من از شرّ تو،به خداى رحمان پناه مى برم اگر پرهيزگارى!فرشته گفت:«من فرستاده پروردگار تو هستم»؛آمده ام تا پسر باك و پاكيزه اى به تو ببخشم (3)!

در سورۀ هود درباره فرو فرستادن عذاب بر قوم لوط،از آمدن فرشتگان به صورت انسان خبر داده و فرموده:

وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِيمَ بِالْبُشْرى قالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ* فَلَمّا رَأى أَيْدِيَهُمْ لا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قالُوا لا تَخَفْ إِنّا أُرْسِلْنا إِلى قَوْمِ لُوطٍ*... وَ لَمّا جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِيءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالَ هذا يَوْمٌ عَصِيبٌ* ...* قالُوا يا لُوطُ إِنّا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ...7.

ص: 63

رسولان ما براى ابراهيم بشارت آوردند و گفتند:سلام!او نيز بر آنان سلام گفت و طولى نكشيد كه گوسالۀ بريانى براى آنها آورد.اما هنگامى كه ديد دست آنها به آن نمى رسد و از آن نمى خورند،ناپسندشان ديد و در دل از آنان احساس ترس كرد.آنان به او گفتند:نترس؛ما به سوى قوم لوط فرستاده شده ايم...و هنگامى كه فرستادگان ما،[ فرشتگان عذاب]،به نزد لوط آمدند،از آمدنشان ناراحت شد،و قلبش فشرده گشت و گفت:«امروز روز بسيار سختى است»...

فرشتگان گفتند:اى لوط!ما رسولان پروردگار توئيم!آنان هرگز به تو دست نخواهند يافت (1)...

در سوره انفال درباره فرشتگان و اينكه چگونه در سيماى جنگجويان در جنگ بدر به يارى مسلمانان آمدند،فرموده:

إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ

به ياد آوريد هنگامى را كه از شدت ناراحتى در ميدان بدر،از پروردگارتان كمك مى خواستيد؛و او خواستۀ شما را پذيرفت و فرمود:من شما را با يك هزار از فرشتگان،كه پشت سر هم فرود مى آيند،يارى مى كنم. (2)

و به دنبال آن مى فرمايد:

إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ.

هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان وحى كرد:«من با شما هستم»كسانى را كه ايمان آورده اند،ثابت قدم داريد!به زودى در دلهاى كافران ترس و وحشت مى افكنم؛ضربه ها را بر بالاى گردن فرو آريد و همه انگشتانشان را قطع كنيد. (3)/.

ص: 64

و در سوره آل عمران فرموده:

إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَ لَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلِينَ* بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمِينَ*

هنگامى كه به مؤمنان مى گفتى:آيا شما را كافى نيست كه پروردگارتان با سه هزار فرشته اى كه از آسمان فرود مى آيند يارى تان كند؟!آرى،اگر استقامت ورزيد و تقوى پيشه كنيد،و دشمن به همين زودى به سراغ شما بيايد، خداوندتان به پنج هزار فرشته نشاندار يارى خواهد كرد! (1)

دربارۀ گزينش فرشتگان به پيام رسانى مى فرمايد:

اَللّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ

خداوند از فرشتگان رسولانى برمى گزيند،و از مردمان نيز. (2)

درباره فرستادن وحى به توسط آنان فرموده:

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ* ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ* مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ*

اين سخن رسولى بزرگوار(جبرئيل)است.صاحب قدرت،كه نزد خداوند صاحب عرش مقام والائى دارد.در آسمانها مطاع و امين است. (3)

در سوره بقره فرموده:

قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ

بگو:هر كس دشمن جبرئيل باشد[در حقيقت دشمن خداست]زيرا او به فرمان خدا،قرآن را بر تو نازل كرده است. (4)

در سوره شعراء مى فرمايد:

وَ إِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعالَمِينَ* نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ* عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ/.

ص: 65

مِنَ الْمُنْذِرِينَ*

به يقين اين قرآن،از سوى پروردگار عالميان فرستاده شده.روح الأمين آن را نازل كرده است.بر قلب تو،تا از بيم دهندگان باشى. (1)

در سورۀ نحل فرموده:

قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هُدىً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ

بگو:اين قرآن را،روح القدس از جانب پروردگارت به حق نازل كرده است،تا افراد با ايمان را ثابت قدم بدارد،و مسلمانان را مايه هدايت و بشارت باشد. (2)

در سورۀ بقره فرموده:

وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ

و عيسى بن مريم را دلايل روشن داديم؛و او را به وسيلۀ روح القدس يارى كرديم. (3)

فرشتگان در شب قدر براى تقدير امور فرود مى آيند،خداوند در سوره قدر فرموده:

تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ

فرشتگان و روح در شب قدر به اذن پروردگارشان براى تقدير هر كارى فرود مى آيند. (4)

برخى از آنان مراقب و نگهبان انسانند،چنانكه در سوره ق مى فرمايد:

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ* إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ* ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ*

ما انسان را آفريديم و وسوسه هاى نفس و درون او را مى دانيم،و ما به او از رگ قلبش نزديكتريم.آن هنگامى كه دو فرشته راست و چپ كه ملازم او هستند/.

ص: 66

اعمالش را دريافت مى دارند،هيچ سخنى را بر زبان نمى آورد مگر آنكه همان دم فرشته اى مراقب و آماده دريافت و ضبط آن است. (1)

يكى از فرشتگان«ملك الموت»است،خداى سبحان فرموده:

قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ

بگو:فرشتۀ مرگ كه بر شما مأمور شده،روح شما را مى گيرد؛سپس به سوى پروردگارتان بازگردانده مى شويد. (2)

برخى از آنان معاونين ملك الموت اند،چنانكه فرموده:

حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا يُفَرِّطُونَ

هنگامى كه مرگ يكى از شما فرا رسد،فرستادگان ما جانش را مى گيرند؛آنان در انجام وظايف كوتاهى نمى كنند. (3)

در سوره نحل مى فرمايد:

اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما كُنّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلى إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها...* اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ*

آنان كه فرشتگان مرگ،روحشان را مى گيرند در حالى كه به خود ستم كرده اند! در اين موقع تسليم مى شوند و مى گويند:ما كار بدى انجام نمى داديم!آرى، خداوند به آنچه انجام مى داديد آگاه است!اكنون از درهاى جهنم وارد شويد كه جاودانه در آن خواهيد بود!...آنان كه فرشتگان مرگ روحشان را مى گيرند در حالى كه پاك و پاكيزه اند؛به آنان مى گويند:سلام بر شما!وارد بهشت شويد به خاطر اعمالى كه انجام مى داديد. (4)

خداى سبحان از موقعيت و كار فرشتگان در روز قيامت نيز،خبر داده،و مى فرمايد:8.

ص: 67

تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ

فرشتگان و روح به سوى او بالا مى روند،در آن روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است. (1)

در سورۀ نبأ فرموده:

يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ صَفًّا لا يَتَكَلَّمُونَ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً

روزى كه روح و فرشتگان در يك صفّ مى ايستند و هيچ يك جز به اذن خداوند رحمن سخن نمى گويند،و آنگاه كه بگويند درست مى گويند! (2)

خداوند ايمان به فرشتگان را بر ما واجب كرده و در سورۀ بقره فرموده:

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ

نيكى تنها اين نيست كه[به هنگام نماز]روى خود را به سوى مشرق و يا مغرب كنيد؛بلكه نيكى و نيكوكار آن كسى است كه به خدا و روز قيامت و فرشتگان و كتاب آسمانى و پيامبران ايمان آورد. (3)

و باز در همان سوره فرموده:

مَنْ كانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْكافِرِينَ

هر كس دشمن خدا و فرشتگان و رسولان خدا و جبرئيل و ميكائيل باشد[بايد بداند كه]خداوند دشمن كافران است. (4)

4-مردفين:به دنبال هم،ملائكۀ مردفين يعنى،گروه گروه در پى هم.

5-ثبّتوا:سستى را از آنان دور كنيد و استوارشان داريد.

6-مسوّمين:نشانداران،ملائكۀ مسوّمين يعنى،فرشتگانى كه بر خود يا بر اسبان خود علامت نهاده بودند.

7-مكين:بزرگوار،و در اينجا به معناى مقرب و ارزشمند نزد خدا.

8-مطاع:اطاعت شده،و مطاع از ملائكه يعنى،فرماندۀ فرشتگان كه زير دستانش او را اطاعت مى كنند.

9-بيّنات:واضحات،آيات بينات يعنى،نشانه هاى روشن.

10-حبل الوريد:شاهرگ،در اينجا به ريسمان تشبيه شده است.

11-متلقّيان:دو فرشتۀ مأمور و مراقب انسان كه،هر چه از كردار و گفتارش را مى گيرند-در نامه اى كه روز قيامت آن را فراروى خود گشوده مى بيند-ثبت مى كنند.

12-رقيب:حافظ و نگهبان

13-عتيد:آماده و مهيا.

14-توفّى:قبض كردن و دريافت داشتن تام و تمام،خداوند يا فرشتگان كه انسان را توفّى مى كنند،يعنى روح او را به هنگام مردن تمام و كمال مى گيرند.

15-روح:آنچه حيات و زندگى تن وابسته به آن است،و اگر از انسان يا حيوان بيرون رود مى ميرند.شناخت حقيقت و كنه روح براى ما ميسور نيست،چنانكه خداى متعال در سوره اسراء بدان اشاره كرده و فرموده:از تو درباره«روح»سؤال مى كنند،بگو:روح از فرمان پروردگار من است؛و جز اندكى از دانش،به شما داده نشده است. (1)

اضافه و نسبت روح به خداى متعال،يا اضافۀ تشريفى است،يعنى به خاطر ارزش ويژه اى است كه نزد خدا دارد،و يا اضافه ملكى است،يعنى چون ملك خداست آن را منسوب به خود كرده است.همان گونه كه در داستان آفرينش آدم عليه السّلام در سوره حجر آمده،و خداوند به ملائكه فرموده:/.

ص: 69

فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ

هنگامى كه كار خلقت آدم را به پايان رساندم،و از روح خود در او دميدم، همگى براى او سجده كنيد. (1)

و در داستان آفرينش عيسى عليه السّلام در سورۀ تحريم فرموده:

وَ مَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا

مريم دختر عمران كه دامان خود را پاك نگاه داشت،و ما از روح خود در آن دميديم. (2)

در امثال اين موارد،نسبت دادن روح به خدا،همانند نسبت دادن«بيت»است به او كه در سوره حج به ابراهيم عليه السّلام مى فرمايد: وَ طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ يعنى،خانه مرا براى طواف كنندگان پاكيزه گردان. (3)در اينجا اضافه و نسبت بيت اللّه الحرام به خدا اضافۀ تشريفى است،يعنى به دليل خصوصيت ويژه اى كه نسبت به ساير مكانهاى زمين دارد،خداوند آن را گرامى داشته و به خود نسبت داده و فرموده:خانۀ من!اضافه روح به خدا در دو آيه گذشته نيز چنين است.

روح معناى ديگرى نيز دارد كه آن،مايۀ حيات و هدايت جانها بودن است،مانند:

وحى،نبوت،شرايع الهى و بويژه قرآن،خداى سبحان در سوره نحل فرموده:

يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ

فرشتگان را با روح،به فرمان خود،بر هر كدام از بندگانش بخواهد نازل مى كند. (4)

و در سورۀ شورى فرموده:

وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا

و همان گونه[كه بر پيامبران پيشين وحى نموديم]بر تو نيز،روحى را به فرمان/.

ص: 70

خود وحى كرديم. (1)

روح مورد اشاره در اين آيات كه خداوند آن را به پيامبر وحى فرموده،قرآن كريم است.اين روح غير از فرشتگان است،چنانكه خداوند در سورۀ قدر نيز به آن اشاره كرده و فرموده:

تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ

فرشتگان و"روح"در آن شب به اذن پروردگار براى تقدير هر كارى نازل مى شوند. (2)

و در سوره معارج فرموده:

تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ

فرشتگان،و روح به سوى او بالا مى روند،در آن روزى كه مقدارش پنجاه هزار سال است. (3)

شرح و بيان اين موضوع را از سخن امام على عليه السّلام در صفحات آينده مى آوريم.

16-امين:ثقه و امانتدار در رساندن وحى،خداوند فرشته اى به نام روح را«امين» دانسته و در سوره شعراء فرموده:

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ* عَلى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ*

روح الأمين آن را بر قلب تو نازل كرد،تا از بيم دهندگان باشى. (4)

17-قدس:پاكى،و روح القدس يعنى،روح پاك و طاهر،خداوند فرشتۀ روح را به صفت«قدس و پاكى»نيز توصيف كرده و در سوره بقره فرموده:

وَ آتَيْنا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّناتِ وَ أَيَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ

ما به عيسى بن مريم دلايل روشن داديم و او را با"روح القدس"تأييد و حمايت كرديم. (5)3.

ص: 71

و در سورۀ نحل خطاب به خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم فرموده:

قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هُدىً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمِينَ

بگو:اين قرآن را"روح القدس"از جانب پروردگارت به حق نازل كرده،تا افراد با ايمان را ثابت قدم بدارد؛و هدايت و بشارتى براى مسلمان است. (1)

18-تعرج:اوج مى گيرد و بالا مى رود،از مادۀ عروج به معناى بالا رفتن تدريجى است.

منقولات است،و شناخت حاصل از آن بستگى به ثبوت صداقت و درستى خبر و خبر دهنده دارد.

آنچه كه انبياى الهى و پيامبران خدا عليهم السّلام از جهان غيب مى گويند،معرفتى از نوع دوم است.يعنى شناخت آسمانهاى مافوق ستارگان و سيارات،و جهان فرشتگان و جن،و مشاهده روز قيامت،و...از راه اخبار و حديث آنان براى ما حاصل مى شود،و بالاتر از آن، سخنان و احاديث ايشان درباره صفات خداى سبحان است كه علم ما در اين باره-پس از آن كه صدق نبوت و رسالت ايشان براى ما ثابت شد-محدود به حدودى است كه آنان بيان مى دارند،و ما نمى توانيم چيزى از گفته هاى آنان درباره اين عوالم را از راه حس تشخيص داده و پس از آن در اختيار عقل بگذاريم تا صحت و عدم صحت آن را تعيين نمايد.

پس،افرادى كه خود را صاحب نظر دانسته و سخنانى از اين عوالم بر زبان و قلم آورده اند، چيزى بيش از گمان و وهم و خيال نياورده اند،و ظنّ و گمان ما را از حق بى نياز نخواهد كرد.

آنچه كه در آياتى چون: وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ (1) يعنى:عرش او بر آب قرار داشت.

يا: ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ (2)يعنى:سپس به آفرينش آسمان پرداخت در حالى كه دود بود،آمده است،معنايش اين نيست كه آن آب مانند همين آبى است كه ما امروزه بر روى زمين مى بينيم و از تركيب:«اكسيژن و هيدروژن»با اندازه هاى مناسب به وجود آمده،يا دود و دخان،همان دود و دخانى است كه از آتش برمى خيزد!ما به زودى در مبحث ربوبيت معناى عرش را،به يارى خدا،بيان مى داريم،و در بحث و بررسى آينده معناى سماء و سماوات در قرآن كريم را مى آوريم.

2- وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ

و از آسمان آبى فرستاد و به وسيله آن ميوه ها را پرورش داد تا روزى شما باشد. (1)

زيرا،انسان با چشم غير مسلح هم چگونگى پرواز پرنده در فضاى اطراف و بالاى زمين را مى بيند،و هم ريزش باران،از ابرهاى هدايت شده در آسمان زمين را مشاهده مى كند.

انسان گاهى كه از كوه بالا مى رود در حالى كه خورشيد را در آسمان بالاتر در حال نور افشانى مى بيند،ابرها را در زير پا و در همان فضاى ميان زمين و آسمان يا ميان آسمانى كه بالاى زمين و محيط بر آن است،مشاهده مى كند.

و گاهى به معناى همه چيزهائى است كه بالاى زمين است،مانند:آسمانهاى هفت گانه، ستارگان و...چنانكه فرموده:

1- ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ

سپس به آسمان پرداخت،و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب ساخت. (2)

2- وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِي السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلاّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ

و هيچ موجود پنهانى در آسمان و زمين نيست مگر اينكه در كتاب مبين ثبت است. (3)

3- يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ...

در آن روز كه آسمان را چون طومارى در هم مى پيچيم... (4)

مراد از«سماء»در اين آيات،همۀ چيزهائى است كه از زمين بالاتر است،و زمين در زير و پايين آن قرار گرفته،يعنى آسمانهاى هفتگانه و غير آن كه فوق زمين است.

سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

اوست خدايى كه هر چه را در زمين است،براى شما آفريد؛سپس به آسمان پرداخت،و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود؛و او به هر چيز آگاه است. (1)

در اين باره،و دربارۀ ابتداى خلقت،روايات بسيارى از رسول خدا رسيده است،لكن چون اين احاديث مانند احاديث احكام نيست كه توسط علماى فن از حيث متن و سند بررسى شده باشد،و چون در اينجا نيز،فرصت چنين بررسى و تحقيقى نيست،بناچار در چنين شرايطى،در بحث و بررسى مان از ابتداى آفرينش،به آنچه از ظواهر آيات فهميده مى شود بسنده كرده،و از روايات آنچه را به درستى اش اطمينان يا ظنّ قوى داريم بر مى گزينيم و از خداى بزرگ مدد جسته و مى گوييم:

او بخواه كه از همه چيز آگاه است. (1)

4- أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ كانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ أَ فَلا يُؤْمِنُونَ.

آيا كافران نديدند كه آسمانها و زمين به هم پيوسته بودند،و ما آنها را از يكديگر جدا كرديم؛و هر چيز زنده اى را از آب قرار داديم؟آيا ايمان نمى آورند؟!

5- هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

اوست خدائى كه همه آنچه را در زمين وجود دارد،براى شما آفريد؛سپس به آسمان پرداخت؛و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود؛و او به همه چيز آگاه است. (2)

6- قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً ذلِكَ رَبُّ الْعالَمِينَ* وَ جَعَلَ فِيها رَواسِيَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَكَ فِيها وَ قَدَّرَ فِيها أَقْواتَها فِي أَرْبَعَةِ أَيّامٍ سَواءً لِلسّائِلِينَ* ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ وَ هِيَ دُخانٌ فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ* فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ حِفْظاً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ*

بگو:آيا شما به آن كس كه زمين را در دو روز آفريد كافر مى شويد و براى او همانندهائى قرار مى دهيد؟!او پروردگار جهانيان است!

او بر گرده زمين كوههاى استوارى قرار داد و در آن بركت و فزونى بخشيد،و در طىّ چهار روز،مواد غذائى آن را،برابر با نياز خواستاران،مقدر فرمود.

سپس به آفرينش آسمان پرداخت،در حالى كه به صورت دود بود؛به آن و به/.

ص: 78

زمين دستور داد:«به وجود آييد،خواه از روى اطاعت و رضا و خواه با سختى و اكراه!»آنها گفتند:ما از روى اطاعت و رضا مى آييم و شكل مى گيريم!

پس،آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز آفريد،و در هر آسمانى كار آن را وحى و مقرر فرمود،و آسمان دنيا و پايين را با چراغهايى زينت داديم،و از رخنه شياطين حفظ كرديم؛اين است تقدير خداوند توانا و دانا (1)!

7- اَللّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ...

خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد،و از زمين نيز همانند آنها را... (2)

8- أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ بَناها* رَفَعَ سَمْكَها فَسَوّاها* وَ أَغْطَشَ لَيْلَها وَ أَخْرَجَ ضُحاها* وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها* أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاه ا* وَ الْجِبالَ أَرْساها* مَتاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعامِكُمْ*

آيا آفرينش شما مشكل تر است يا خلقت آسمان كه خداوند بنايش نهاد؟! سقف آن را برافراشت و آن را منظم ساخت و شبش را تاريك و روزش را آشكار نمود!و زمين را بعد از آن گسترش داد و از آن آب و چراگاهش را بيرون آورد و كوهها را ثابت و استوار كرد همۀ اينها براى بهره گيرى شما و چهارپايانتان است. (3)

9- وَ السَّماءِ وَ ما بَناها* وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها*

قسم به آسمان و كسى كه آن را بنا كرد،قسم به زمين و آنكه آن را گسترانيد. (4)

10- وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ* وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ وَ مَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقِينَ*

و زمين را گسترديم،و در آن كوههاى ثابتى نهاديم؛و از هر گياه موزون در آن5.

ص: 79

رويانديم و براى شما و كسانى كه شما روزى دهندۀ آنان نيستيد،انواع وسائل زندگى را در آن قرار داديم. (1)

11- اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتّى* كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَكُمْ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى* مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى*

خداوندى كه زمين را براى شما محلّ آسايش قرار داد؛و راههايى در آن ايجاد كرد؛و از آسمان آبى فرستاد كه با آن،انواع گوناگون گياهان را برآورديم.

بخوريد،و چهارپايانتان را به چرا بريد،به يقين در اينها نشانه هاى روشنى براى خردمندان است!

شما را از زمين آفريديم؛و در آن بازمى گردانيم ؛و بار ديگر از آن بيرون مى آوريم! (2)

12- اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

خداوندى كه زمين را براى شما بستر،و آسمان را سقف قرار داد؛و از آسمان آبى فرو فرستاد؛و به وسيلۀ آن،ميوه ها را پرورش داد تا روزى شما باشد.

بنابراين،براى خدا همتايانى كه خود[ساختگى بودنشان را]مى دانيد،نتراشيد. (3)

13- أَ لَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً*...* وَ اللّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِساطاً* لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلاً فِجاجاً*

آيا نديديد چگونه خداوند هفت آسمان را بر روى هم آفريده است و خداوند زمين را براى شما فرش گسترده اى قرار داد،تا از راهها و درّه هاى آن رفت و/.

ص: 80

آمد كنيد! (1)

14- أَ فَلا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَى السَّماءِ كَيْفَ رُفِعَتْ* وَ إِلَى الْجِبالِ كَيْفَ نُصِبَتْ وَ إِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ*

آيا آنان به شتر نمى نگرند كه چگونه آفريده شده است؟!و به آسمان نگاه نمى كنند كه چگونه برافراشته است؟!و به كوهها كه چگونه در جاى خود برپا شده؟!و به زمين كه چگونه گسترده و هموار گشته است؟! (2)

15- أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ* أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ جَعَلَ لَها رَواسِيَ وَ جَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ مَعَ اللّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ*

آيا كسى كه آسمانها و زمين را آفريده،و براى شما از آسمان آبى فرستاد كه با آن باغهاى زيبا و سرورانگيز رويانديم،باغهايى كه شما هرگز نمى توانستيد درختان آن را برويانيد!آيا معبود ديگرى با خداست؟!نه،بلكه آنان گروهى همانندتراش حق ناپذيرند!يا كسى كه زمين را مستقر و آرام قرار داد،و ميان آن نهرهائى روان ساخت،و براى آن كوههاى ثابت و پابرجا ايجاد كرد،و ميان دو دريا مانع ايجاد كرد.آيا معبودى با خداست؟!نه،بلكه بيشتر آنان نمى دانند! (3)

16- وَ جَعَلْنا فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِهِمْ وَ جَعَلْنا فِيها فِجاجاً سُبُلاً لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ* وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً وَ هُمْ عَنْ آياتِها مُعْرِضُونَ.

و در زمين،كوههاى ثابت و پابرجايى قرار داديم،مبادا آنان را بلرزاند!و در آن درّه ها و راههائى قرار داديم تا هدايت شوند!0.

ص: 81

و آسمان را سقف محفوظى قرار داديم،ولى آنان از آيات آن روى گردانند. (1)

17- أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفاتاً* أَحْياءً وَ أَمْواتاً* وَ جَعَلْنا فِيها رَواسِيَ شامِخاتٍ...

آيا زمين را مركز اجتماع انسانها قرار نداديم،هم در حال حياتشان و هم مرگشان؟!و در آن كوههاى استوار و بلندى برافراشتيم... (2)

18- هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ ما خَلَقَ اللّهُ ذلِكَ إِلاّ بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ* إِنَّ فِي اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ*

اوست خداوندى كه خورشيد را روشنايى،و ماه را نور قرار داد؛و براى آن منزلگاههائى مقدّر كرد،تا عدد سالها و حساب را بدانيد؛خداوند اين را جز به حق نيافريده؛او آيات را براى گروهى كه اهل دانش اند،شرح مى دهد!به يقين در آمد و شد شب و روز،و آنچه خداوند در آسمانها و زمين آفريده،آيات و نشانه هايى است براى گروهى كه پرهيزكارند. (3)

رسولان ديگر خود را فرستاديم و بعد از آنان عيسى بن مريم را مبعوث كرديم. (1)

ب-تأخر مكانى،مانند:از قم به تهران،و پس از آن به مشهد رفتم.

ج-تأخر رتبه اى،مانند آنچه در پاسخ پيامبر آمده است؛شخصى پرسيد:به چه كس نيكى كنم؟پيامبر فرمود:به مادرت.پرسيد:بعد از او؟فرمود:مادرت.پرسيد:بعد از او؟ فرمود:پدرت.

3-دخان:دود يا آن چيزى است كه از آتش متصاعد مى شود،گاهى به بخار و هر چه شبيه بخار است نيز"دخان"مى گويند.

4-استوى:استوى عليه:استولى عليه،يعنى بر آن مسلّط و مستولى شد،توضيح بيشتر اين عبارت همراه با معناى:(رحمان)و(عرش)و(سوّاه)در مبحث صفات"ربّ" خواهد آمد.

5-رتق:بستن و ضميمه كردن،و فتق به معناى گشودن است.

6-جعل:جعل در قرآن كريم در معانى زير آمده است:

الف-به معناى خلق و ايجاد،مانند: اُذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِياءَ. به ياد آوريد نعمتهاى خدا بر خودتان را هنگامى كه در ميان شما پيامبرانى آفريد. (2)وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ. و براى شما پيراهنهائى آفريده كه شما را از گرما حفظ مى كند. (3)

ب-به معناى گردانيدن،مانند: اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِراشاً. خداوندى كه زمين را براى شما بسترى گردانيد. (4)

ج-به معناى قرار دادن و دستور،مانند: لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً. براى هر كدام از شما آيين و طريقه روشنى قرار داديم. (5)

د-به معناى مسخّر كردن،يعنى هدايت تسخيرى،مانند: وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمْ. و نهرها را از زير آنها جارى ساختيم. (6)يعنى:نهرها را با هدايت تسخيرى چنان/.

ص: 83

كرديم كه از زير آنان جريان يابد. (1)

7-رواسى:كوههاى ثابت و استوار،مفرد آن راسى است.

8-قضاهنّ:قضا در اينجا به معناى تقدير و اتمام خلقت است،يعنى خلقت آسمانها را در دو روز مقدر كرد و به اتمام رسانيد.

9- أَوْحى فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها :يعنى:وظيفه فرشتگان هر آسمان را به آنان ياد داد،و به ايشان آموخت كه چه بايد بكنند،و براى چه آفريده شده اند،ساير مخلوقات آسمانها را نيز چنان رام و مسخّر فرموده كه بر وفق نظامى كه براى آنان آفريده حركت كنند.

10-سمك:سقف،فاصله هر چيزى از پايين به بالا،چنانكه عمق،فاصله هر چيز از بالا به پايين است.

11-بناها:بنا يعنى ساختن و برپا داشتن،و در آيه يعنى:آسمان را دقيق و ميزان و محكم آفريد.

12-سوّى:سوّاه،يعنى:آن را در مسير كمال و استعداد مورد نظر قرار دارد.

13-اغطش:اظلم،آن را تاريك كرد.

14-ضحى:طلوع خورشيد و روشنائى نور آن و بر آمدن روز. أَخْرَجَ ضُحاها، يعنى:روزش را آشكار كرد.

15-دحاها:دحا يعنى بسط و گسترش و هموار كردن. وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِكَ دَحاها، يعنى:

زمين را گسترانيد و براى سكونت و بهرورى بشر،آن را مهيّا و هموار ساخت.

16-طحاها:بسطها،يعنى:آن را گسترش داد.

17-مددناها:مدّ يعنى:گسترش طولى پيوسته،و در آيه يعنى:زمين را براى زندگى بر روى آن،گسترده و هموار كرديم.

18-موزون:وزن يعنى:اندازه گيرى اجسام با چيزى برابر خود از حيث سبكى و سنگينى يا درازا و پهنا و يا گرما و سرما،و: أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ، يعنى:هر چيزى را در زمين به تناسب محيط خاص،هدف مورد نظر،مقدار نياز و مقتضاى حكمتم.

ص: 84

آفريديم.

سپس به آسمان پرداخت،يعنى پس از آفرينش زمين به خلق آسمان پرداخت،و آسمان در اين حال،دود يا بخار بود،اين بخار يا گرما،از درياهاى زمين يا از بركه هاى آن برخاسته بود.خداوند آسمان و زمين را پس از آنكه به هم پيوسته بودند از يكديگر جدا كرده و بلنداى آسمان را سقف زمين قرار داد-خداوند داناتر است-سپس به اين آسمان و زمين فرمود:"به وجود آييد و شكل پذيريد،خواه از روى طاعت و خواه اكراه!"آنها گفتند:

"ما از روى طاعت مى آئيم و شكل مى گيريم!"

پس آسمان با همه كهكشانها و ستارگان و ديگر موجودات آن-كه تنها خداوند عدد و مقدار آن را مى داند-به وجود آمد.سپس زمين را در فاصله اى معين و دور از آسمان گسترش داد و نهرها و درختان و ساير روييدنيها را در آن قرار داد،پس از آن حيوانات را آفريد.

سپس آسمان جدا شده از زمين را كه محيط بر آن بود،به هفت آسمان تبديل كرد و در هر آسمانى،نظام بايسته اش را براى سير و ادامه بقاء در ذات آن قرار داد،و آسمان دنيا را به چراغهاى فروزان ستارگان آراست،و از همان ستارگان شهاب هاى ثاقب را براى حفاظت از استراق سمع شياطين پديد آورد كه بحث آن در آينده مى آيد.

خورشيد را نور دهنده و ماه را روشنى بخش آفريد،و براى ماه،در مسير خود منازلى را تقدير كرد تا هر شب را در يكى از اين منازل سپرى كند،و از خورشيد به مقدارى دور باشد كه در يك دور خود،يك ماه قمرى را تكميل نمايد،و با اين گردش،ماهها و سالها پديد آيد و مردمان شماره سالها و حساب آن را بدانند.و در زمين از هر چيزى به اندازه لازم آن آفريد،و زمين را محل سكونت و آرامش آدميان قرار داد تا زندگان و مردگان در آن جمع آيند و در روز قيامت از آن محشور گردند.

بنابر آنچه بيان داشتيم،از آيات گذشته چنين استنباط مى كنيم كه،زمين از حيث زمان بر آسمانها،و از حيث رتبه نيز،بر ساير مخلوقاتى كه خداوند بر روى آن آفريد تقدم دارد،و خداوند تعالى همه آنچه را كه در آسمان و زمين است براى بهرورى مردم روى زمين و مقام اولياى خود كه در ميان ايشان هستند،آفريده است.همو فرموده:

ص: 86

1- أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ.

آيا نديديد خداوند آنچه را در آسمانها و زمين است مسخّر شما كرده است. (1)

2- وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً.

و هر چه در آسمانها و زمين است،همه را مسخّر شما كرده است. (2)

و نيز،از آيات گذشته چنين استنباط مى كنيم كه،آفرينش غذاى انسان مثل:آب و گوشت و روييدنيها همه،قبل از آفرينش انسان بوده است،چنانكه برخى آيات،خلقت جن از آتش گرم و سوزان را،پيش از خلقت انسان از گل،با صراحت بيان مى دارد،همچنانكه فرشتگان نيز،قبل از انسان آفريده شده اند،خداوند فرموده:

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ* وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ* وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ*

ما انسان را از گل خشكيده بر گرفته از گل تيره رنگ آفريديم.و جن را پيش از آن،از آتش گرم و سوزان خلق كرديم.و هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان گفت:من بشرى از گل خشكيده اى مى آفرينم. (3)

2- إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ* وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ مارِدٍ* لا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانِبٍ* دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ* إِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ*

ما آسمان دنيا را با ستارگان آراستيم.تا آن را از هر شيطان خبيث و سركشى حفظ كنيم.آنها نمى توانند به سخنان فرشتگان عالم بالا گوش فرا دهند،و از هر سو به شدت مورد هدف قرار مى گيرند!آنان به شدت دورو رانده مى شوند؛و براى ايشان مجازاتى دائم است!مگر آنها كه در لحظه اى كوتاه براى استراق سمع به آسمان نزديك شوند،كه شهاب ثاقب آنها را تعقيب مى كند. (1)

3- تَبارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّماءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِيها سِراجاً وَ قَمَراً مُنِيراً.

مبارك و جاودان است خدائى كه در آسمان منزلگاههائى براى ستارگان قرار داد،و در ميان آسمان چراغ روشن و ماه تابانى بر افروخت. (2)

4- هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسابَ...

او خدائى است كه خورشيد را روشنائى،و ماه را نور قرار داد،و براى آن منزلگاههائى مقدّر كرد تا عدد سالها و حساب را بدانيد... (3)

5- وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً.

و ماه را در ميان آسمانها مايه روشنائى،و خورشيد را چراغى فروزان قرار داده است. (4)

6- إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ/.

ص: 88

أَنْفُسَكُمْ وَ قاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَما يُقاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ.

تعداد ماهها نزد خداوند در كتاب الهى-از آن روزى كه آسمانها و زمين را آفريده-دوازده ماه است كه چهار ماه از آن،ماه حرام است؛اين آيين ثابت و پابرجا است!بنابراين،در اين ماهها به خود ستم نكنيد،و با مشركان،دسته جمعى پيكار كنيد،همانگونه كه آنان يكپارچه با شما پيكار مى كنند؛و بدانيد خداوند با پرهيزكاران است. (1)

7- وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ.

و علاماتى قرار داد؛و به وسيله ستارگان هدايت مى شوند. (2)

8- وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ...

او خدائى است كه ستارگان را براى شما قرار داد تا در تاريكيهاى خشكى و دريا به وسيله آنها راه يابيد... (3)

2-رجيم:رانده شده،كسى كه از نيكيها يا جايگاه عرشيان يا رحمت خدا محروم شده باشد.

3-شهاب:شعله،شعله در حال فرود از آسمان كه جمع آن شهب است.شرح بيشتر آن در بحث جن مى آيد.

4-مارد:مارد و مريد از شياطين جن و انس به معناى سركش تهى از خير و فرو رفته در شر و گناه است.

5-دحور:دفع و طرد و دور كردن.

6-نجوم:ستارگان فروزانى كه مانند خورشيد نور دارند.

7-كواكب:اجسامى كه از نجوم و ستارگان نور مى گيرند،به همه اجسام نورانى آسمان كواكب گويند،چنانكه خداى سبحان فرموده: إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ. ما آسمان دنيا را با كواكب آراستيم. (1)

8-واصب:دائم و لازم.

9-خطف خطفة:با سرعت گرفت و ربود،خطفة يعنى،يك بار ربودن.مراد اين است كه شياطين گاهى چيزى را از فرشتگان شنيده و با سرعت مى ربايند.

10-ثاقب:نافذ و شكافنده و روشن،شهاب از آن رو به ثاقب توصيف شده كه در تاريكيها نفوذ مى كند و چنان مى نمايد كه با نور خود آن را مى شكافد.

مى آيد.اين توضيح دو سؤال را متوجه خود مى كند:

1-چرا خداوند از خواص و فوائد ستارگان تنها امورى را يادآورى مى كند كه همه مردم مى دانند مانند اين آيه كه: جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا "ستارگان را براى هدايت و راهنمايى شما قرار داد (1)"چرا از آثار و صفاتى كه دانشمندان پس از نزول قرآن آنها را كشف كرده اند چيزى نگفته است؟

2-خداوند در سورۀ صافات فرموده: إِنّا زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ. ما آسمان دنيا را با ستارگان آراستيم (2)سؤال اين است كه اگر ستارگان زينت آسمان دنياست، لازمه اش اين است كه جايگاه تمامى ستارگان در زير آسمان دنيا باشد،با آنكه دانشمندان ستاره شناس در گذشته مى گفتند:جايگاه بيشتر ستارگان بالاى آسمان دنياست.ديدگاه علمى زمان ما در اين باره چيست؟در پاسخ از اين دو سؤال به يارى خدا مى گوئيم:

هستند آن را بفهمند،چنانكه در مقام استدلال و اقامۀ برهان بر يگانگى خالق و اله(توحيد الوهيّت)مى فرمايد:

آيا آنان به شتر نمى نگرند كه چگونه آفريده شده است؟!

و به آسمان نگاه نمى كنند كه چگونه برافراشته شده؟!

و به كوهها كه چگونه در جاى خود استوار و پابرجا شده اند؟!

و به زمين كه چگونه گسترده و هموار گشته است؟!

پس تذكر بده كه تو فقط تذكّردهنده اى!

تو سلطه گر و وادار كنندۀ آنان نيستى! (1)

و در مقام استدلال و اقامۀ برهان و بر يگانگى پروردگار(توحيد ربوبيّت)مى فرمايد:

آيا به آبى كه مى نوشيد انديشيده ايد؟!

آيا شما آن را از ابر نازل كرده ايد يا ما آن را فرو مى فرستيم؟!

هرگاه بخواهيم،اين آب گوارا را تلخ و شور مى گردانيم،پس چرا شكر نمى كنيد؟

...حال كه چنين است به نام پروردگار بزرگت تسبيح كن و او را منزّه بدان! (2)

حال،اگر خداى سبحان روشى بر خلاف اين مى پيمود،و در مقام استدلال،نظام حركت و سكون ميلياردها ستاره در ميليونها كهكشان آسمان را يادآور مى شد،يا از انسان فقط چشم او را محور استدلال قرار مى داد،و ميليونها خطوط ريز تعبيه شده در آن را ذكر مى كرد،و از خون او و مليونها گلبول سرخ و سفيدش سخن مى گفت،يا از مغز او و زواياى پيچيده و مليونى آن پرده برمى داشت،و يا از جهاز هاضمۀ او،و يا از انواع بيمارى و راه درمان آن مى گفت-چنانكه برخى مى پرسند:چرا خداوند از اين دانشهاى مربوط به جسم انسان كه خود آن را آفريده،چيزى در قرآن كريم بيان نكرده؟آيا اين از موارد كوتاهى و نقص در كتاب خدا نيست؟!به خدا پناه مى بريم!-شما چه فكر مى كنيد؟اگر ويژگيهاى خلقت بدان گونه كه گذشت در قرآن كريم مى آمد،كدامين از مردمان،قبل از زمان كشف آنها،آن را مى فهميد؟و اگر پيامبران مثلا به مردم مى گفتند:زمينى كه ما روى آن زندگى مى كنيم به4.

ص: 92

دور خورشيد مى گردد،و خورشيد 23 مليون مايل از زمين فاصله دارد،و اين منظومه شمسى در كنار كهكشانى به نام راه شيرى قرار گرفته كه در آن كهكشان سى ميليارد ستاره است و در پشت اين كهكشان صدها هزار از عوالم ناشناخته و حفره هاى پيچيده يافت مى شود و...

شما چه مى انديشيد؟اگر امتها همانند اين سخنان را از پيامبرانشان مى شنيدند،به انبياء چه مى گفتند؟آنان كه پيامبران را-تنها بدين خاطر كه مردم را به يگانگى خدا دعوت مى كردند-ديوانه مى خواندند و خداوند درباره آنان مى فرمايد:

1- كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ*فَكَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ*

پيش از آنها قوم نوح تكذيب كردند،آرى بنده ما نوح را دروغگو پنداشتند و گفتند:او ديوانه است! (1)

2- كَذلِكَ ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ.

اين گونه است كه هيچ پيامبرى پيش از آنان به سوى قومى فرستاده نشد مگر اين كه گفتند:او ساحر است يا ديوانه! (2)

3- وَ يَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ.

و مى گويند او[پيامبر خاتم]ديوانه است. (3)

حال،با چنين ديدگاه و حالتى كه امتها داشته اند،اگر امثال اين گفتار را نيز،از پيامبران مى شنيدند،چه مى گفتند؟اصولا چه تعداد از مردمان مخاطب قرآن بودند كه اين حقايق علمى را بفهمند،حقايقى كه دانشمندان تا امروز كشف كرده و پس از اين كشف مى كنند، چگونه براى آنان فهميدنى و قابل درك بود؟!

بعلاوه،اين مسائلى كه دانشمندان تا به امروز كشف كرده اند،در چه تعداد مجموعه علمى مى گنجد؟!در حالى كه خداوند،قرآن كريم را بر خاتم پيامبران نازل كرده تا كتاب هدايت باشد،و مردم را آموزش دهد كه چگونه خداى خود را بندگى كنند،و او امر و نواهى/.

ص: 93

او را اطاعت نمايند،و چگونه با ديگر مردمان برخورد كنند،و از آنچه خدا براى ايشان آفريده و مسخّر كرده،چگونه در راه رسيدن به درجه كمال انسانى و سعادت دنيا و آخرت بهره گيرند.

خداوند،قرآن كريم را نازل نكرده تا مردمان را از ويژگيهاى آب و هوا و زمين و حيوانات و نبات آگاه سازد،بلكه اين موضوع را از وظايف عقل بشرى قرار داده،عقلى كه خداوند به آنان بخشيده تا به همه اينها بر حسب نيازشان،در دورانهاى پياپى و حالتهاى مختلف، هدايتشان نمايد.

با چنين عقلى كه خداى سبحان به انسان بخشيده،بشر نيازمند آن نبوده تا مثلا خداوند در قرآن كريم چگونگى شكافتن اتم را به او آموزش دهد،بلكه نياز واقعى بشر در اين است كه خداوند راه بهره گيرى و كاربرى اين نيرو و امثال آن را به وى نشان دهد،تا پس از كشف و تسلط بر آن،در راه منافع انسانى به كارش بگيرد،نه در راه نابودى نوع بشر و حيوانات و گياهان!

پس،حكمت واقعى همان است كه قرآن كريم آورده،و در استدلال و اقامۀ برهان به ذكر گونه هاى مخلوقات پرداخته است.البته اين سخن با آنكه قرآن كريم گاهى اشاره اى هم به حقايق علمى مكشوفه داشته باشد،منافاتى ندارد.حقايقى كه پس از زمان نزول قرآن كشف شده،و قرآن پيش از كشف به آنها اشاره كرده،از دلايل روشن و نشانه هاى تازه اى است بر اينكه قرآن كريم از طرف خالق هستى و پروردگار آن نازل شده،و همانگونه كه وصىّ خاتم انبياء على مرتضى فرموده،عجايب قرآن پايان ناپذير است. (1)

و اين از شگفتيهاى قرآن كريم است كه هر جا ذكرى از خصائص و ويژگيهاى مخلوقات در آن شده،با حقايق علمى كه بعد از آن توسط دانشمندان در طول قرون و اعصار كشف شده مخالف نيست./.

ص: 94

دارد كه همه آنها يا بيشترشان،در آسمان دنيا هستند (1)،او سپس جوابهاى گفته شده را مى آورد.

با توجه به اينكه آيه مورد اشاره و تفسير آن در پى مى آيد،از ذكر وجوه مورد نقل مرحوم مجلسى در اينجا صرف نظر مى كنيم،و تنها سخن بزرگ فلاسفه زمان او، مير داماد(ره)را در تأويل حديثى در اين باب مى آوريم:

مجلسى(ره)در بحار گفته است:

قوس تمام است.و هر چه از يك چهارم كم باشد باقيمانده آن تا رسيدن به حد يك چهارم باعث تمام آن مى شود.

و نيز،فلك نهايى داراى مادّه و صورت و عقل مى باشد كه همان عقل اول است.و به آن عقل كل گفته مى شود،و داراى نفس است كه همان نفس اولى است.و به آن نفس كلّ مى گويند.و اين نفس مربّع است و اولين از مربّعات نظام هستى است.

در آنجا جهات ديگرى نيز هست كه مقام را گنجايش بسط آن نيست،و هر كه خواهد، بايد در پى فهم آن باشد.

مجلسى(ره)مى گويد:عدم موافقت اين توجيهات با قوانين شرع و مصطلحات اهل اسلام مخفى نيست.

پايان آنچه مجلسى رحمة اللّه آورده است.

اضافه بر آنچه آورديم،برخى دانشمندان نيز،قرآن كريم را با اسرائيليات،تفسير كرده اند.

برخى نيز،با روايات دروغينى كه بر پيامبر خدا بسته شده،بدون تحقيق و بررسى،به تفسير قرآن پرداخته اند،و بر اثر چنين برخوردها،فهم قرآن و مصطلحات اسلامى و الفاظ و واژه ها،بر تلاوت كنندگان قرآن و حديث پوشيده و مشتبه گرديده است.و ما بخشى از اين اشتباه كاريها را،در كتاب«قرآن كريم و روايات دو مكتب»،بخش«قرآن در زمان رسول خدا و بعد از آن حضرت»آورده ايم.

2- وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً.

و از آسمان آبى فرستاد. (1)

و گاهى مراد از آن،ستارگان و آسمانهاى هفت گانه بالاست،مانند:

ثُمَّ اسْتَوى إِلَى السَّماءِ فَسَوّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ.

سپس به آسمان پرداخت و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود. (2)

سماء آنجا كه به لفظ جمع آمده،مقصود از آن آسمانهاى هفت گانه است،چنانكه در آيه گذشته آمده بود.

دوم-ابتداى خلقت:خداى سبحان خود خبر داده كه پيش از آفرينش آسمانها و زمين،آب را خلق كرده بود.و ما از آيات گذشته در مى يابيم كه خداوند زمين را از اين آب آفريده،و آسمانها را از بخار اين آب و اين زمين پديد آورده است،و مراحل خلقت آسمان و زمين،و آفرينش برخى موجودات در آنها،كه در ضمن آن،نيازمنديهاى زندگى انسان هم بوده،در شش دوره به پايان رسيده است.و اينكه خداوند همه ستارگان نورانى را در زير آسمان دنيا قرار داده است.و اخبارى كه از خداوند درباره آفرينش به ما رسيده،به اندازه اى است كه براى هدايت مردم مورد نياز است،و عقل بشر بيش از اين توان درك مسائل مربوط به ابتداى خلقت و حقيقت كهكشانها و سيارات را ندارد.

برخى از دانشمندان خود را به زحمت انداخته،و هر چه را در قرآن در وصف آسمانها و ستارگان يافته اند،به مسائلى كه در زمان خودشان شناخته شده بود،و آن را علمى مى دانستند،توجيه و تأويل كرده اند؛مانند تأويل معناى آسمانها به افلاك هفت گانه كه آن را مسئله اى قطعى و علمى مى دانستند،و امروزه بطلان آن از بديهيات است.

همچنين،برخى آيات را با روايات اسرائيلى تفسير كردند،روشى كه هنوز هم در ميان مسلمانان متداول است،و بدين سبب ديدگاه نادرستى از اصناف موجودات در جامعه اسلامى منتشر گرديده است كه در بحثهاى آينده،به يارى خدا،برخى از آنها را بررسى مى كنيم./.

ص: 98

ب-دربارۀ اينكه آنان امتهايى همچون آدميانند،مى فرمايد:

فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ.

آنان[ اجنه]به سرنوشت امتهاى گمراهى از جن و انس كه پيش از آنان بودند گرفتار شدند. (1)

ج-دربارۀ اينكه سليمان پيامبر آنان را به خدمت گرفته است،مى فرمايد:

وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ مَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنا نُذِقْهُ مِنْ عَذابِ السَّعِيرِ* يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِياتٍ.

و گروهى از جن پيش روى سليمان به اذن پروردگارش كار مى كردند؛و هر كدام از آنان كه از فرمان ما سر پيچى كند،او را عذاب آتش سوزان مى چشانيم، آنان هر چه سليمان مى خواست برايش درست مى كردند:معبدها،تمثالها، ظروف بزرگ غذا مانند:حوضها،و ديگهاى ثابت حمل ناشدنى (2)!

د-دربارۀ اينكه در سپاه سليمان افرادى از جن بودند كه مى توانستند فاصلۀ ميان فلسطين و يمن را،قبل از اينكه سليمان از جاى خود برخيزد،رفته و بازگردند!خداوند گفتار يكى از آنان به سليمان را بدين گونه بيان فرموده است:

قالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ وَ إِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ.

عفريتى از جن گفت:«من آن تخت را نزد تو مى آورم،پيش از آنكه از مجلست برخيزى،و من نسبت به اين امر،توانا و امينم (3)!»

ه-دربارۀ اينكه اجنّه از غيب بى اطلاع و ناآگاهند فرموده:

فَلَمّا قَضَيْنا عَلَيْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلى مَوْتِهِ إِلاّ دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِي الْعَذابِ/.

ص: 101

اَلْمُهِينِ .

هنگامى كه مرگ را بر سليمان مقرر داشتيم،كسى آنان را بر مرگ وى آگاه نساخت مگر جنبندۀ زمين[ موريانه]كه عصاى او را مى خورد[تا شكست و پيكر سليمان فرو افتاد]؛پس هنگامى كه بر زمين افتاد جنّيان فهميدند كه اگر از غيب آگاه بودند در عذاب خواركننده باقى نمى ماندند (1)!

و-دربارۀ عقايد و گفتار و كردارشان قبل از بعثت خاتم انبياء از زبان خودشان فرموده:

1- وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا عَلَى اللّهِ شَطَطاً.

و اينكه سفيه ما[ ابليس]درباره خداوند سخنان ناروا مى گفت (2)!

2- وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللّهُ أَحَداً.

و اينكه آنان گمان كردند-همان گونه كه شما گمان مى كرديد-خداوند هرگز كسى را به پيامبرى مبعوث نمى كند. (3)

3- وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً.

و اينكه مردانى از بشر به مردانى از جن پناه مى بردند،و آنان سبب افزايش گمراهى و طغيانشان مى شدند (4)!

ز-درباره استراق سمع آنان بعد از بعثت خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم،از قول خودشان، مى فرمايد:

1- وَ أَنّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً.

ما آسمان را جستجو كرديم و همه را پر از محافظان قوى و تيرهاى شهاب يافتيم (5)!

2- وَ أَنّا كُنّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً/.

ص: 102

رَصَداً.

و ما پيش از اين به استراق سمع در آسمانها مى نشستيم؛امّا اكنون هر كس بخواهد استراق سمع كند،شهابى را در كمين خود مى يابد (1)!

ح-درباره اسلام آوردن جنيان مى فرمايد:آنان گفتند:

1- وَ أَنّا مِنَّا الصّالِحُونَ وَ مِنّا دُونَ ذلِكَ كُنّا طَرائِقَ قِدَداً.

و در ميان ما افرادى صالح و افرادى غير صالحند؛و ما گروههاى متفاوتى هستيم (2)!

2- وَ أَنّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً.

گروهى از ما مسلمانند و گروهى ظالم؛هر كس اسلام را اختيار كند راه راست را برگزيده است (3).

لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ* إِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ*

ما آسمان دنيا را با ستارگان آراستيم،تا آن را از هر شيطان خبيثى حفظ كنيم! آنان نمى توانند به سخنان عالم بالا گوش فرا دهند،و از هر سو هدف قرار مى گيرند!آنان به شدت به عقب رانده مى شوند؛و براى آنان مجازاتى دائم است!مگر آنان كه در لحظه اى كوتاه براى استراق سمع به آسمان نزديك شوند، كه شهاب ثاقب آنان را تعقيب مى كند. (1)

3- وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّياطِينِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِيرِ.

ما آسمان دنيا را با چراغهاى روشن زينت بخشيديم،و آنها را تيرهاى دوركننده شياطين قرار داديم،و براى آنان عذاب فروزان فراهم ساختيم (2)

4- وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُونَ* وَ لِتَصْغى إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ لِيَرْضَوْهُ وَ لِيَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ*

اين چنين در برابر هر پيامبرى،دشمنى از شياطين انس و جن قرار داديم؛آنان بطور سرّى سخنان فريبنده و بى اساس به يكديگر مى گويند تا مردم را فريب دهند؛و اگر پروردگارت مى خواست،چنين نمى كردند؛بنا بر اين آنان را با تهمتهاشان به حال خود واگذار!نتيجه اين مى شود كه دلهاى منكران قيامت،به آنان متمايل گردد؛و به آن راضى شوند؛و هر گناهى كه بخواهند،انجام دهند (3)!

5- إِنّا جَعَلْنَا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ.

ما شياطين را اولياى كسانى قرار داديم كه ايمان نمى آورند! (4)

6- إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً./.

ص: 104

تبذير كنندگان،برادران شياطينند،و شيطان در برابر پروردگارش بسيار ناسپاس بود! (1)

7- وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ* إِنَّما يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَ الْفَحْشاءِ وَ أَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ*

از گامهاى شيطان پيروى نكنيد!چه اينكه او،دشمن آشكار شما است!او شما را فقط به بديها و كار زشت فرمان مى دهد؛و به اينكه،آنچه را كه نمى دانيد،به خدا نسبت دهيد. (2)

8- اَلشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ.

شيطان شما را وعده فقر و تهيدستى مى دهد؛و به فحشاء و زشتيها وامى دارد ؛ ولى خداوند به شما وعده آمرزش و فزونى مى دهد؛آرى خداوند فزونى بخش آگاه است. (3)

9- وَ مَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِيناً* يَعِدُهُمْ وَ يُمَنِّيهِمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلاّ غُرُوراً*

هر كس شيطان را به جاى خدا ولىّ خود برگزيند،زيان آشكارى كرده است.او به آنان وعده مى دهد؛و به آرزوها سرگرمشان مى سازد؛در حالى كه جز فريب و نيرنگ،به آنان وعده نمى دهد! (4)

10- إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ.

شيطان مى خواهد به وسيله شراب و قمار،در ميان شما عداوت و كينه ايجاد كند،و شما را از ياد خدا و از نماز بازدارد .آيا خوددارى خواهيد كرد؟! (5)/.

ص: 105

11- يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِيُرِيَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ.

اى فرزندان آدم!شيطان شما را نفريبد،آن گونه كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون كرد،و لباس آنان را از تنشان بيرون ساخت تا عورتشان را به آنان نشان دهد!چه اينكه او و همكارانش شما را مى بينند از جائى كه شما آنان را نمى بينيد! (1)

ج-

ابليس كه-از جن بود و-از فرمان پروردگارش بيرون شد!آيا او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى كنيد،در حالى كه آنان دشمن شما هستند؟!چه جايگزينى بدى است براى ستمكاران! (1)

2- وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاّ فَرِيقاً مِنَ الْمُؤْمِنِينَ. وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ...

به راستى كه ابليس گمان خودش را درباره آنان محقّق ساخت.همگى از او پيروى كردند جز گروه اندكى از مؤمنان! (2)او هيچ گونه سلطه اى بر ايشان نداشت...

داستان او با نام شيطان در آيات ديگر چنين است:

1- فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ لِيُبْدِيَ لَهُما ما وُورِيَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما...

وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَكُما عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُما إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُما عَدُوٌّ مُبِينٌ.

پس شيطان آن دو را وسوسه كرد،تا آنچه را از اندامشان پنهان بود،آشكار سازد...و پروردگارشان آنان را ندا داد كه:آيا شما را از آن درخت نهى نكردم؟!و نگفتم كه شيطان براى شما دشمن آشكارى است؟! (3)

2- أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ.

آيا با شما عهد نكردم اى فرزندان آدم كه شيطان را پيروى نكنيد كه او براى شما دشمن آشكارى است؟! (4)

3- إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما يَدْعُوا حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعِيرِ.

به يقين شيطان دشمن شماست،پس او را دشمن بدانيد؛او فقط حزبش را به/.

ص: 107

اين دعوت مى كند كه اهل آتش سوزان باشند! (1)

12-رشد:درستى و سداد و دورى از گمراهى و ضلالت.

13-سفيه:جاهل در دين يا سبكسر و بى عقل.

14-شطط:افراط و زياده روى در دورى از حق، عَلَى اللّهِ شَطَطاً ،يعنى:در گفتن سخنان دور از حق و نسبتهاى ظالمانه به خدا،زياده روى مى كرديم.

15-يعوذون:پناه مى برند،يعوذ به يعنى:به او پناه مى برد و خود را به او مى چسباند.

16-رهقا:طغيانا و سفها،"زاد و هم رهقا"،يعنى:بر طغيان و سفاهت و ذلت ايشان افزود.

17-دابّة الأرض:جنبنده زمين،دابّه نامى است براى همه حيوانات،نر يا ماده،عاقل يا غير عاقل،لكن بيشتر درباره غير عاقل به كار برده شده است.مراد از"دابّة الارض"در اينجا،موريانه است كه چوب را مى خورد.

18-منساته:عصاى او،عرب به چوبى كه با آن چهار پايان را مى راند منسأة گويد.

19-غيب:غير محسوس،چيزى كه در حواس نگنجد و از دسترس حس دور يا مستور باشد،مانند:خداى خالق و پروردگار پرورشگر كه انسان با عقل خود و از راه تدبّر و دقت در اسباب و مسبّبات،به وجود او پى مى برد و او را مى شناسد،نه از راه حواس كه:ديده ها او را در نيابند.ذات بى مثالش از دسترس حس دور و حواس از درك او عاجزند.و نيز،آنچه پوشيده و مستور است مانند:حوادثى كه در آينده به وجود مى آيد،يا هم اكنون هست ولى از ما دور است و از حواس ما مستور،يا هر چه به وسيله اخبار پيامبران به ما مى رسد،از هر دو نوع:غيب دست نايافتنى و دور از طور حواس،و غيب مستور از حيث زمان و مكان يا خبرهائى كه از مردم در مكانهاى دور به ما مى رسد،همه از ما غايب اند و مستور.

20-رجوم:جمع رجم و رجم،يعنى:وسيله راندن و طرد كردن.

21-زخرف:زينت،زخرف القول:آراستن سخن با دروغ.

22-يوحى:يوسوس،ايحاء در اينجا يعنى:وسوسه كردن.

23-غرور:فريب و به طمع انداختن از راه باطل.

24-يقترف و مقترفون:يقترف الحسنة او السيئة،يعنى:كسب مى كند نيكى يا بدى

ص: 109

را،و مقترف،يعنى: كسب كننده و عمل كننده.

25-مبذّرين:ضايع كنندگان،يعنى كسانى كه اموال را از راه اسراف حيف و ميل مى كنند،و آن را در غير مورد مصرف به كار مى برند اينها مبذّرند.

26-خطوات الشيطان:گامهاى شيطان،خطوه يعنى يك گام، وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ ،يعنى:دنباله رو آثار شيطان نباشيد.به وسوسه هاى او توجه نكنيد.

27-فحشاء:گفتار و كردار زشت و قبيح،و در اصطلاح اسلامى گاهى به معناى گناهان زشت به كار برده مى شود.

28-ميسر:قمار،قمار عرب در جاهليت به وسيله ازلام و قداح بوده است.

ازلام:جمع زلم:قطعه چوبى تير مانند كه بر يكى از آنها مى نوشتند:پروردگارم مرا امر كرده،و بر ديگرى:پروردگارم مرا نهى كرده،و سومى را بدون نوشته در ظرفى مى نهادند،و هر يك از امر و نهى كه بيرون مى آمد به همان عمل مى كردند،و اگر نانوشته بيرون مى آمد دوباره تيرها را در ظرف نهاده و تكرار مى كردند.

ازلام قريش را در جاهليت در كعبه مى گذاشتند تا خادمان و كليد داران خانه به كار قرعه كشى بپردازند.

قداح:جمع قدح:قطعه چوبى به طول ده تا پانزده سانتيمتر،با عرض كم و صاف كه روى يكى،«آرى»و روى ديگرى«نه»و سومى بدون نوشته بوده و به وسيله آنها قمار و قرعه انجام مى گرفت.

29-سوآتهما:عوراتهما،يعنى:شرمگاههاى آن دو.

30-قبيل:صنف و گروه همانند،جماعت،پيروان،كه در آيه: إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مقصود همانندان و پيروان شيطان است.

31-فسق:فسق در لغت به معناى بيرون شدن و از حد گذشتن است.و در اصطلاح اسلامى به معناى دورى فاحش از طاعت خدا و حدود شرع است،يعنى:فرو رفتن در منجلاب گفتار و كردار زشت و قبيح،فسق اعم از كفر و نفاق و گمراهى است،چنانكه خداى سبحان فرموده:

ص: 110

1- وَ ما يَكْفُرُ بِها إِلاَّ الْفاسِقُونَ.

هيچ كس جز فاسقان به آيات ما كفر نمى ورزد. (1)

2- إِنَّ الْمُنافِقِينَ هُمُ الْفاسِقُونَ.

به يقين منافقان همان فاسقانند (2)!

3- فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ.

برخى از آنان هدايت يافته اند،و بسيارى از ايشان گمراهند. (3)

فسق با ايمان مقابله مى كند،چنانكه فرموده:

مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ.

برخى از آنان مؤمنند،و بيشتر ايشان فاسقند. (4)

قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ.

بگو:به من وحى شده است كه جمعى از جن به سخنانم گوش فرا داده اند. (1)

گفته شده اين گروه،هفت نفر از اهل نصيبين بوده اند. (2)

*** آنچه گذشت برخى از شرح حال جن و شياطين و ابليس در قرآن كريم بود،آنچه در روايات آمده به شرح زير است:

1-امام باقر عليه السّلام درباره سليمان عليه السّلام فرموده:سليمان بن داود روزى به ياران خود فرمود:

خداى تبارك و تعالى مرا سلطنتى بخشيده كه براى احدى پس از من سزاوار نيست،باد را در اختيارم قرار داده،و انسان و جن و پرندگان و وحوش را سر به فرمان و مطيع من كرده است،سخن گفتن با پرندگانم آموخته،و از هر چيزى به من عطا فرموده است،ولى با اين همه نعمت و سلطنتى كه به من داده شده،يك روز را در شادى به شب نرسانده ام،حال دوست دارم فردا وارد قصر خود شوم،و بر بلنداى آن رفته،و سرزمينهاى تحت فرمانم را نظاره كنم،پس،هيچ كس را اجازه ورود به نزد من ندهيد،تا آسوده خاطر باشم،و چيز ناخواسته اى كه اين روز را كدر كند نشنوم،آنان گفتند:آرى،چنين مى كنيم.

فرداى آن روز عصاى خود را به دست گرفت و به بالاترين موضع قصر خويش رفت،و بر عصاى خود تكيه كرد و در حالى كه شاد و خرسند به تماشاى سرزمينهايش پرداخته و از آنچه به او عطا شده بود فرحناك مى نمود،بناگاه چشمش به جوان زيبا روى شيك پوشى افتاد كه از برخى زواياى قصر به سوى او مى آمد.سليمان از او پرسيد:چه كسى تو را وارد اين قصر كرده در حالى كه من بنا داشتم امروز در آن تنها باشم؟بگو بدانم با اجازه چه كسى وارد شدى؟آن جوان گفت:پروردگار اين قصر مرا به اينجا آورد،و من با اجازه او وارد شدم؟سليمان گفت:آرى،پروردگار قصر از من به آن سزاوارتر است،تو كه هستى؟گفت:

من فرشته مرگم،سليمان عليه السّلام گفت:براى چه كار آمده اى؟گفت:آمده ام تا روح تو را0.

ص: 112

بگيرم!گفت:به هر چه مأمورى همان كن كه امروز روز شادى من است،و خداى عزّ و جلّ نمى خواهد براى من سرورى جز ملاقات او باشد!پس ملك الموت در همان حال كه سليمان به عصا تكيه كرده بود او را قبض روح كرد.

سليمان در همان حالتى كه بر عصا تكيه داشت،مدتهاى مديد بر جاى بود و مردمان او را مى ديدند،و زنده مى پنداشتند،سپس به اختلاف و فتنه در افتادند.برخى از آنان گفتند:

سليمان تمام اين مدت را بدون آنكه بخوابد يا خسته شود يا بخورد و بياشامد بر عصاى خود تكيه كرده!پس اين همان پروردگار ماست كه بايد او را عبادت كنيم!گروه ديگرى گفتند:سليمان سحر كرده،او با سحر كردن چشمان،چنين مى نمايد كه ايستاده است و بر عصاى خود تكيه زده،در حالى كه چنين نيست!و مؤمنان گفتند:سليمان بنده و نبىّ خداست،خداوند هر گونه بخواهد كار او را سامان مى دهد.

پس از اين اختلاف،خداوند موريانه را فرستاد تا در عصاى سليمان رفت،و درون آن را خورد،عصا شكست و سليمان از قصر خود به رو افتاد،اين فرموده خداى عزّ و جلّ است كه:

فَلَمّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ ما لَبِثُوا فِي الْعَذابِ الْمُهِينِ.

هنگامى كه بر زمين افتاد جنّيان فهميدند كه اگر از غيب آگاه بودند در عذاب خواركننده باقى نمى ماندند! (1)

2-امام صادق عليه السّلام در پاسخ به اين سؤال كه:براى چه خداى عزّ و جلّ آدم عليه السّلام را بدون پدر و مادر آفريد،و عيسى عليه السّلام را بدون پدر خلق كرد،و بقيه مردمان را از پدر و مادر پديد آورد؟فرمود:

براى آنكه مردم تماميت و كمال قدرت خدا را بدانند،و بفهمند كه او همانگونه كه قادر است موجودى را از ماده بدون نر بيافريند،همچنان مى تواند اين موجود را بدون وجود نر ياام

ص: 113

ماده خلق نمايد.خداى عزّ و جلّ اين چنين كرد تا دانسته شود كه او بر هر چيزى تواناست. (1)

در قصص الانبياء آمده است كه فرمود:

خداوند ابليس را فرمان داد تا براى آدم سجده كند،ابليس گفت:پروردگارا به عزّتت سوگند!اگر مرا از سجده آدم معاف دارى،آن چنان تو را عبادت كنم كه هرگز احدى مانند آن عبادتت نكرده باشد،خداى جليل فرمود:من دوست دارم آنگونه كه خواسته ام اطاعت شوم (2)!...

از آن حضرت درباره ابليس پرسيدند:آيا ابليس از فرشتگان بوده يا از جنيان؟فرمود:

فرشتگان او را از خود مى دانستند،و تنها خداوند مى دانست كه ابليس از آنان نيست.

پس،هنگامى كه مأمور به سجده شد ماهيت خود را آشكار كرد.

از آن حضرت درباره بهشت آدم عليه السّلام پرسيدند،فرمود:آنجا باغى از باغهاى دنيا بوده كه ماه و خورشيد بر آن مى تابيده اند،چه اگر آن باغ از باغهاى جاودانى بود،هرگز از آنجا بيرون نمى شد. (3)

و درباره سخن خداى تعالى: «فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما» يعنى:«زشتى هايشان بر آنها نمايان شد» (4)فرموده:شرمگاههاى آن دو چنان بود كه ديده نمى شد،و پس از آن آشكار و نمايان گرديد. (5)

زنديقى از امام صادق عليه السّلام پرسيد:

كهانت[ اخترشناسى، غيب گوئى]چگونه و از چه راه پديد آمده؟و از كجا مردمان را از حوادث خبر مى دادند؟امام عليه السّلام فرمود:كهانت در دوره جاهلى و در فاصله ميان بعثت پيامبران بود،كاهن به منزله قاضى و داور بود و مردم در مسائلى كه بر آنان مشتبه مى شد به او مراجعه مى كردند،و او از حوادث و رويدادها به آنان خبر مى داد،اين خبر دادن از راههاى مختلف مانند،تيزبينى،ذكاوت،وسوسه نفس و زيركى روح همراه با القاى مطلب5.

ص: 114

در قلب كاهن توسط شيطان بود،زيرا،شيطان اين مطالب را مى دانست و آن را به كاهن مى رسانيد،و او را از حوادث و رويدادهاى اطراف با خبر مى كرد.

اما خبرهاى آسمان:شياطين در هنگامى كه با شهابها از آسمان رانده نمى شدند و حجاب و مانعى از شنيدن اخبار آسمانى نداشتند،در جايگاههاى استراق سمع مى نشستند و اين اخبار را گوش مى دادند،علت جلوگيرى از استراق سمع آنان هم اين بود كه در زمين،چيزى همانند وحى كه از آسمان خبر مى دهد،به وجود نيايد تا مردم را به شبهه اندازد و حقيقت وحى خداوندى را بر آنان بپوشاند،وحيى كه خداوند براى اثبات حجت و برطرف كردن شبهات مى فرستد نبايد همانندى داشته باشد.

شيطانى از راه استراق سمع،كلمه واحدى از اخبار آسمانى درباره حوادث زمين را مى شنيد و مى ربود و آن را به زمين آورده و به كاهن القاء مى كرد،كاهن نيز كلماتى از پيش خود بر آن مى افزود و حق و باطل را در هم مى آميخت،پس،هر چه از اخبار كاهن درست مى آمد همانى بود كه شيطان او شنيده و به وى رسانده بود،و هر چه نادرست مى شد از باطل خودش بود كه بر آن مى افزود،و هنگامى كه شياطين از استراق سمع ممنوع گرديدند، كهانت نيز از ميان رفت.

امروزه شياطين تنها اخبار مردمان را به كاهنهاى خود مى رسانند،چيزهائى كه مردم در ميان خود از آن سخن مى گويند،و كارهائى كه مى خواهند انجام دهند،شياطين حوادث و رويدادهاى دور و مخفى مانند:سرقت و قتل و گم شدن افراد را به ديگر شياطين مى رسانند،آنان در اين كار نيز،همانند مردم،راستگو و دروغگو هستند.

زنديق گفت:شياطين چگونه به آسمان مى رفتند،در حالى كه آنان در آفرينش،همانند ساير مردمان جسم پر و غليظ دارند،و براى سليمان بن داود بناهائى مى ساختند كه از عهده بنى آدم خارج بود؟امام عليه السّلام فرمود:آنان همانگونه كه مسخّر سليمان گرديدند براى او غليظ و پروزن شدند،وگرنه آنان مخلوقاتى نرم و رقيق اند كه غذاى آنان بوئيدن است،دليل آن هم بالا رفتن آنان به آسمان براى استراق سمع است،جسم پر و غليظ قدرت بالا رفتن ندارد

ص: 115

مگر با نردبان يا وسيله ديگر. (1)

و در پاسخ به سؤالى درباره ابليس كه پرسيدند:آيا ابليس از فرشتگان است؟و آيا در چيزى از كار آسمانها دخالت دارد؟فرمود:

ابليس نه از فرشتگان بود و نه در چيزى از امور آسمانها دخالت داشت،او همراه فرشتگان بود،و ملائكه او را از خودشان مى پنداشتند،و تنها خدا بود كه مى دانست او از آنان نيست،هنگامى كه مأمور شد به آدم عليه السّلام سجده كند همان چيزى از او سر زد كه بود (2)!

قرآن كريم براى ما بيان داشته است.

خداى سبحان فرموده:شياطين از اجنه هستند،آنان در جايگاههاى استراق سمع مى نشستند تا مكالمات فرشتگان را دزدانه گوش كنند،پس از بعثت خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم خداوند آنان را از چنين كارى بازداشت و فرشتگان را فرمود تا با شهاب آتشين آنان را رانده و بسوزانند.خداوند،همچنين داستان ابليس و چگونگى وسوسۀ آدم و حوا،تا بيرون كردنشان از بهشت را،در قرآن كريم بيان فرموده است.مشروح آن در بحث آينده مى آيد.

داد؛اما كمتر شكر نعمتهاى او را به جا مى آوريد! (1)

5- يا أَيُّهَا النّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَ نُقِرُّ فِي الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئاً.

اى مردم!اگر در رستاخيز شك داريد،[توجه كنيد كه:]ما شما را از خاك آفريديم.سپس از نطفه،و بعد،از خون بسته شده،سپس از«مضغه»[چيزى شبيه گوشت جويده شده]،كه بعضى داراى شكل و خلقت است و برخى بدون شكل؛تا براى شما روشن سازيم[كه بر هر چيز قادريم]!و جنينهائى را كه بخواهيم تا مدت معينى در رحم مادران قرار مى دهيم؛بعد شما را به صورت طفل بيرون مى آوريم؛سپس براى آنكه به حد رشد و بلوغ برسيد.در اين ميان برخى از شما مى ميرند؛و بعضى آن قدر عمر مى كنند كه به بدترين مرحله زندگى مى رسند؛آن چنان كه بعد از علم و آگاهى،چيزى نمى دانند (2)!

6- وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِينٍ* ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَكِينٍ* ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ* ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَيِّتُونَ* ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ*

ما انسان را از عصاره اى از گل آفريديم؛سپس او را نطفه اى در قرارگاه مطمئن قرار داديم؛سپس نطفه را به صورت علقه،و علقه را به صورت مضغه،و مضغه را به صورت استخوانهائى در آورديم؛و بر استخوانها گوشت پوشانديم؛سپس آن را آفرينش تازه اى داديم؛پس بزرگ است خدائى كه بهترين آفرينندگان/.

ص: 118

است!سپس شما بعد از آن مى ميريد؛سپس در روز قيامت برانگيخته مى شويد. (1)

7- هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ.

او كسى است كه شما را از خاك آفريد،سپس از نطفه،سپس از علقه،سپس شما را به صورت طفلى بيرون مى فرستد،بعد به مرحله كمال قوت خود مى رسيد،و بعد از آن پير مى شويد،و گروهى از شما پيش از رسيدن به اين مرحله مى ميرند و در نهايت به سرآمد عمر خود مى رسيد؛و شايد انديشه كنيد! (2)

8- فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ* خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ* يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ*

انسان بايد بنگرد كه از چه چيز آفريده شده است!از يك آب جهنده خلق شده است،آبى كه از ميان پشت و سينه ها خارج مى شود. (3)

9- خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها.

او شما را از يك نفس آفريد،و همسرش را از آن خلق كرد. (4)

10- وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ.

او كسى است كه شما را از يك نفس آفريد،برخى از شما پايدار و بعضى ناپايداريد. (5)

11- وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً* وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ أَبى* فَقُلْنا يا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى* إِنَّ لَكَ أَلاّ تَجُوعَ/.

ص: 119

فِيها وَ لا تَعْرى* وَ أَنَّكَ لا تَظْمَؤُا فِيها وَ لا تَضْحى* فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطانُ قالَ يا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكٍ لا يَبْلى* فَأَكَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى* ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدى* قالَ اهْبِطا مِنْها جَمِيعاً بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدايَ فَلا يَضِلُّ وَ لا يَشْقى* وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى*

ما پيش از اين،از آدم پيمان گرفته بوديم!اما او فراموش كرد؛و عزم استوارى براى او نيافتيم!و هنگامى كه به فرشتگان گفتيم:«براى آدم سجده كنيد!» همگى سجده كردند؛جز ابليس كه سرباززد !پس گفتيم:اى آدم!اين دشمن تو و دشمن همسر توست!مبادا شما را از بهشت بيرون كند كه به زحمت و رنج خواهى افتاد!تو در بهشت هيچ گاه گرسنه و برهنه نخواهى شد؛و هرگز تشنه و گرما زده نمى شوى!ولى شيطان او را وسوسه كرد و گفت:اى آدم!آيا مى خواهى تو را به درخت زندگى جاويد و ملكى بى زوال راهنمائى كنم؟!پس هر دو از آن خوردند و شرمگاههاشان آشكار گشت و براى پوشاندن خود،از برگهاى بهشتى جامه دوختند!آرى،آدم پروردگارش را نافرمانى كرد،و از پاداش او محروم شد!

سپس پروردگارش او را برگزيد،و توبه اش را پذيرفت،و هدايتش نمود.و فرمود:هر دو از آن فرود آييد،در حالى كه دشمن يكديگر خواهيد بود!ولى هرگاه هدايت من به سراغ شما آيد،هر كس از هدايت من پيروى كند،نه گمراه مى شود،و نه در رنج خواهد بود!و هر كس از ياد من روى گردان شود،زندگى سخت و تنگى خواهد داشت؛و روز قيامت،او را نابينا محشور مى كنيم! (1)

12- وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ5.

ص: 120

فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السّاجِدِينَ* قالَ ما مَنَعَكَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ* قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصّاغِرِينَ* قالَ أَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ* قالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ* قالَ فَبِما أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ* ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ* قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ* وَ يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمِينَ* فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ لِيُبْدِيَ لَهُما ما وُورِيَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاّ أَنْ تَكُونا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونا مِنَ الْخالِدِينَ* وَ قاسَمَهُما إِنِّي لَكُما لَمِنَ النّاصِحِينَ* فَدَلاّهُما بِغُرُورٍ فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ أَنْهَكُما عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَكُما إِنَّ الشَّيْطانَ لَكُما عَدُوٌّ مُبِينٌ* قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ* قالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ* قالَ فِيها تَحْيَوْنَ وَ فِيها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ*

ما شما را آفريديم؛سپس صورت بندى كرديم؛بعد به فرشتگان گفتيم:«براى آدم سجده كنيد!»آنان همه سجده كردند؛جز ابليس كه از سجده كنندگان نبود خداوند به او فرمود:«در آن هنگام كه به تو فرمان دادم،چه چيز تو را مانع شد كه سجده كنى؟»گفت:«من از او بهترم؛مرا از آتش آفريده اى و او را از گل!» فرمود:از آن مقام فرود آى!تو حق ندارى در آن مقام تكبر كنى!بيرون شو كه تو از افراد پست و بى مقدارى!گفت:مرا تا روزى كه برانگيخته مى شوند مهلت

ص: 121

ده!فرمود:تو از مهلت داده شدگانى!

گفت:اكنون كه مرا گمراه ساختى،من بر سر راه مستقيم تو در برابر آنان كمين مى كنم!سپس از پيش رو و از پشت سر،و از طرف راست و از طرف چپ آنان،به سراغشان مى روم؛و بيشتر آنان را شكرگزار نخواهى يافت!فرمود:از آن مقام با ننگ و عار و خوارى و ذلت،بيرون شو!به يقين هر كس از آنان تو را پيروى كند،جهنم را از شما همگى پر مى كنم!

واى آدم!تو و همسرت در بهشت ساكن شويد!و از هر جا كه خواستيد، بخوريد،امّا به اين درخت نزديك نشويد،كه از ستمكاران خواهيد بود!سپس شيطان آن دو را وسوسه كرد،تا آنچه را از اندامشان پنهان بود،آشكار سازد،و گفت:پروردگارتان شما را از اين درخت نهى نكرده مگر به خاطر اينكه با خوردن آن فرشته مى شويد،يا جاودانگى مى يابيد!و براى آنان سوگند خورد كه من خير خواه شما هستم.

بدين ترتيب،آنان را فريب داد،و هنگامى كه از آن درخت چشيدند، شرمگاههاشان بر آنان آشكار شد؛و شروع كردند به قرار دادن برگهاى بهشتى بر خود،تا آن را بپوشانند.و پروردگارشان آنان را ندا داد كه:آيا شما را از آن درخت نهى نكردم؟!و نگفتم كه شيطان براى شما دشمن آشكارى است؟!

گفتند:پروردگارا!ما به خويشتن ستم كرديم!و اگر ما را نبخشى و بر ما رحم نكنى از زيانكاران خواهيم بود!فرمود:از مقام خويش فرود آئيد،در حالى كه برخى از شما نسبت به برخى ديگر،دشمن خواهيد بود!و براى شما در زمين، قرارگاه و وسيلۀ بهره گيرى تا زمان معينى خواهد بود.

فرمود:در آن زنده مى شويد؛و در آن مى ميريد؛و از آن خارج خواهيد شد. (1)

13- قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِيناً* قالَ أَ رَأَيْتَكَ هذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلاّ قَلِيلاً* قالَ اذْهَبْ فَمَنْ1.

ص: 122

تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً* وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ وَ شارِكْهُمْ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما يَعِدُهُمُ الشَّيْطانُ إِلاّ غُرُوراً* إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ وَ كَفى بِرَبِّكَ وَكِيلاً*

ابليس گفت:آيا براى كسى سجده كنم كه او را از خاك آفريده اى؟سپس گفت:

به من بگو،اين كسى را كه بر من برترى داده اى[به چه دليل بوده است؟]اگر مرا تا روز قيامت زنده بگذارى،همه فرزندانش را،جز عده كمى،گمراه و ريشه كن خواهم ساخت!

فرمود:برو!هر كس از آنان از تو تبعيت كند،جهنم كيفر شماست،كيفرى است فراوان!

هر كدام از آنان را مى توانى با صدايت تحريك كن!و سپاه سواره و پياده ات را بر آنان گسيل دار!و در ثروت و فرزندانشان شركت جوى!و آنان را با وعده ها سرگرم كن!ولى شيطان،جز فريب و دروغ،وعده اى به آنان نمى دهد.تو هرگز سلطه اى بر بندگان من،نخواهى يافت!و همين بس كه پروردگارت حافظ آنان باشد. (1)

14- قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ* إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ* قالَ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ* إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوِينَ* وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ*

ابليس گفت:پروردگارا!حال كه مرا گمراه ساختى،من نيز[نعمت هاى مادى] زمين را در نظر آنان زينت مى دهم،و همگى را گمراه خواهم ساخت،مگر بندگان مخلصت را.فرمود:اين راه مستقيمى است كه بر عهده من است،تو بر بندگان من تسلط نخواهى يافت،مگر گمراهانى كه از تو پيروى كنند،و جهنم1.

ص: 123

ميعادگاه همه آنان است. (1)

لَكَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ*

گفتند:ما به تو ايمان نمى آوريم تا اينكه چشمه جوشانى از اين سرزمين براى ما خارج سازى.يا"باغى"از درختان نخل و انگور از آن تو باشد؛ (1)

ب- لَقَدْ كانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ...* فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ وَ شَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ*

براى قوم سبا در محل سكونتشان نشانه اى[از قدرت الهى]بود:دو"باغ" [بزرگ و گسترده]از راست و چپ،[به آنها گفتيم:]از روزى پروردگارتان بخوريد و شكر او را به جا آوريد...امّا آنان روى گردان شدند،و ما سيل ويرانگر را بر ايشان فرستاديم،و دو"باغ"[پربركت ]آنان را به دو"باغ" [بى ارزش ]با ميوه هاى تلخ و درختان شوره گز .و اندكى درخت سدر مبدل ساختيم. (2)

11-خمط:روئيدنى هائى كه مزه تلخ يا ترش زننده دارند.

12-اثل:درخت بلند راست قامت خوش چوب پرشاخه،با گره هاى زياد و برگهاى دراز و نازك،ميوه آن دانۀ سرخ رنگ ناخوردنى است.

توضيح آنكه:بهشت آخرت،جنّت و باغ ناميده شده،چون با باغهاى روى زمين شباهت دارد-اگر چه،تفاوت از زمين تا آسمان است-و بهشت جاودان توصيف شده،زيرا وارد شونده در آن جاويدان است.بدين سبب نيز،خداوند بهشتيان را،خالدان و جاودانان توصيف كرده،و فرموده:

الف- قُلْ أَ ذلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ...* لَهُمْ فِيها ما يَشاؤُنَ خالِدِينَ*5.

ص: 125

بگو:آيا اين[جهنم]بهتر است يا بهشت جاويدانى كه به پرهيزگاران وعده داده شده؟...هر چه بخواهند در آنجا براى آنان فراهم است،جاودانه در آن خواهند زيست. (1)

ب- وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيها خالِدُونَ.

آنان كه ايمان آوردند،و كارهاى شايسته انجام دادند،آنان اهل بهشت اند،و در آن جاودان خواهند بود.

پس،جنت در قرآن كريم،به هر دو معناى مذكور،به كار رفته است.

امّا جنت و باغى كه خداوند آدم عليه السّلام را در آن جاى داد-و سپس او را،بعد از خوردن از درخت ممنوعه،از آنجا فرود آورد-از باغهاى دنيا بوده است.ما پس از اين،در مبحث بهشت آدم عليه السّلام در كجا بوده؟از آن ياد مى كنيم.

13-تضحى:ضحى الرّجل،يعنى:حرارت خورشيد بر او آسيب رساند. وَ لا تَضْحى ،يعنى:حرارت خورشيد و گرماى سوزان را احساس نمى كنى.

14-غوى:از جمله معانى غوى،تباه كردن زندگى است،و مراد آيه همين است،يعنى آدم عليه السّلام با خوردن از درخت ممنوعه،زندگى در رفاه خود را تباه كرد.

15-طفقا:شروع كردند به كار...

16-يخصفان:خصف به معناى چسباندن و قرار دادن است.يعنى شروع كردند به چسباندن و قرار دادن برگها بر اندام خود.

17-ضنكا:ضنك يعنى زندگى سخت و دشوار و در تنگنا قرار گرفتن.

18-وورى:پوشيده و پنهان شده.

19-دلاّهما:آن دو را همانگونه كه مى خواست فريب داد،و از راه به چاه انداخت، يعنى از بهشت بيرون كرد.

20-لأحتنكنّ:دهانه و لگام مى زنم،يعنى همه اولاد آدم را با افسار وسوسه و زينت6.

ص: 126

دادن به دنبال خودم مى كشم.

21-اهبطوا:فرود آييد،هبوط درباره انسان بر سبيل استخفاف به كار رفته،بر خلاف انزال كه خداوند آن را در موارد شرف و ارزش مقام آورده است،مانند:انزال فرشتگان و قرآن كريم و باران.

هنگامى كه گفته مى شود:هبط فى الشرّ،يعنى به شر مبتلا شد،و هبط فلان،يعنى ذليل و پست گرديد،و هبط من منزله،يعنى از جايگاه خود سقوط كرد.

22-استفزز بصوتك:با وسوسه ات تحريك كن و برانگيز،يعنى:هر گونه مى توانى نسل آدم را با وسوسه به گناه وادارى،وادار!

23-و اجلب عليهم:با صداى بلند آنان را بران.

24-بخيلك و رجلك:با سواران و پيادگانت،يعنى هر چه در توان دارى از حيله و مكر و نيرو به خدمت بگير.

25-و شاركهم فى الأموال و الأولاد:در اموال بدست آمده از راه حرام،و فرزندان زاده شده از زناى آنان مشاركت كن!

26-عدهم:وعده باطل به آنان بده،آنان را به نبودن روز جزا اميدوار كن!

27-سلطان:تسلط و چيره گى قدرتمندانه،سلطان به معناى دليل و برهان نيز آمده، چنانكه خداى سبحان فرموده: أَ تُجادِلُونَنِي فِي أَسْماءٍ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما نَزَّلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ. "آيا درباره نامهائى كه شما و پدرانتان[بر بتها]گذارده ايد،با من مجادله مى كنيد،در حالى كه خداوند هيچ دليلى درباره آن نازل نكرده است؟!

"پس،معناى: إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ تو بر بندگان من سلطانى ندارى،اين مى شود كه:تو هيچ گونه قدرتى بر آنان ندارى،و نمى توانى بر ايشان چيره و غالب گردى.

ترائب بيرون مى آيد قرار داد.سپس او را علقه گردانيد و از علقه به مضغه و از مضغه به استخوان تبديل كرد،و استخوانها را گوشت پوشانيد،سپس آفرينش ديگرى به او داد و از روح خود در وى دميد،و براى او چشم و گوش و دل قرار داد،پس بلند مرتبه است خدا كه بهترين آفرينندگان است.سپس او را به صورت كودكى از رحم مادر بيرون فرستاد تا به مرحله بلوغ و رشد برسد،و به هنگام آفرينش از همان چكيده آب،با نفس واحد انسانى،نر و ماده قرار داد،تا هر يك در زندگى دنيا به وظايف ويژه خود بپردازند،و تا به سن كهولت و پيرى و افتادگى رسند،سپس آنان را مى ميراند و در زمين جاى مى دهد،پس از آن در روز قيامت از زمين بيرون شده و به محشر در مى آيند تا پاداش و كيفر كردار خود را بر اساس حكمت پروردگار عزيز و دانا در يابند.

گرسنه مى شود و نه برهنه،او را از ابليس بر حذر داشت و فرمود:اين شخص دشمن تو و دشمن همسر توست،مواظب باشيد از بهشت بيرونتان نكند كه به زحمت خواهيد افتاد، شيطان خوردن از درخت ممنوعه را براى آنان زيبا جلوه داد تا شرمگاههاى مستورشان هويدا گردد،او آدم و حوّا را فريب داد و به اين خيال انداخت كه اگر از آن درخت بچشند، حالات آنان همچون فرشتگان شده و جاودان مى گردند.و براى اطمينان آن دو به نام خداى سبحان سوگند خورد،آدم و حوا كه گمان مى كردند هيچ كس نمى تواند به نام خدا سوگند دروغ بخورد،فريبش را خورده،و در دام باطل او گرفتار آمده،و از آن درخت ممنوعه چشيدند،و شرمگاههاشان نمايان شد،آنان شروع به پوشاندن آن با برگ درختان بهشت كردند،پروردگارشان ندا داد،من شما دو نفر را از نزديك شدن به اين درخت نهى نكردم؟ به شما نگفتم شيطان دشمن آشكار شماست؟گفتند:پروردگارا!ما به خودمان ستم كرديم! اگر ما را نبخشى و مورد رحمت خويش قرار ندهى از زيانكاران خواهيم بود.

مؤيّد اين مطلب اينكه،عبارت تورات با صراحت مى گويد:رودخانه بهشت آدم عليه السّلام به چهار شاخه تقسيم شده كه عبارتند از:رود فرات،دجله،جيحون و فيشون. (1)

در كتاب«قاموس كتاب مقدس»آمده كه،برخى از پژوهشگران احتمال داده اند جيحون و فيشون در بابل[عراق]باشد. (2)

بنابراين است كه مراد از جيحون رودخانه جيحون معروف نيست،رودخانه اى كه در درياچه نزديك خوارزم[آرال]مى ريزد،و ياقوت حموى آن را در معجم البلدان آورده است.

هنگامى كه آدم از بهشت فرود آمد،در منطقه بابل فرات سكنى گزيد.چون وفات كرد،فرزندش شيث او را در غارى در كوه ابو قبيس مكه دفن كرد،سپس نوح استخوانهاى او را در سفينه خود گذارد و پس از پياده شدن از كشتى در نجف اشرف دفن كرد. (3)

پس،چنانكه مى بينيم،خروج آدم عليه السّلام از بهشتى است كه در عراق بوده،و هنگامى كه از آنجا بيرون شد،به سرزمينى نزديك آن در عراق رفت.

او از درختان و دانه هاى اين باغ،نهالها و بذرهائى را بر گرفت،تا با آموزشى كه خداوند به او داده بود،درختان را غرس كند و دانه ها را بكارد،چنانكه صريح روايات اين مطلب را مى رساند.

امّا سكونتش در عراق،در مادّه:"بابليّون"معجم البلدان آمده است:

اهل تورات گفته اند:جايگاه آدم عليه السّلام در بابل بوده است،و بابل سرزمينى است ميان فرات8.

ص: 130

و دجله،و در مادّه بابل،در قاموس كتاب مقدس،چيزى آمده كه خلاصه آن چنين است:

آبهاى فرات و دجله در همه اراضى اين سرزمين جريان داشت،بدين خاطر اراضى آنجا به فراوانى و بركت مشهور بوده و انواع ميوه ها و حبوبات در آنجا به دست مى آمد،و نام قديم آن شنعار بوده است. (1)

در مادّه بابل معجم البلدان آمده كه،برخى از اهل تورات گفته اند:بابل همان كوفه است، و نوح عليه السّلام پس از آنكه از كشتى پياده شده با همراهانش در پى محل سكونت و سر پناه شدند و در بابل سكنى گزيدند،و بعد از نوح عليه السّلام گسترش يافتند.

اما دفن آدم عليه السّلام،در روايات مكتب خلفا آمده است كه،نوح او را در بيت المقدس دفن كرده است،و در روايات مكتب اهل بيت آمده كه،نوح آدم عليه السّلام را در نجف،در همين محلّى كه امام على عليه السّلام دفن گرديده،دفن كرده است،و نوح عليه السّلام نيز در همين محل دفن شده است.

سكونت آدم عليه السّلام در عراق را آنچه در روايات زير آمده تأييد مى كند:

اول:آدم عليه السّلام به مكه رفت و در عرفات و مشعر و منى وقوف كرد،و توبه او در عرفات پذيرفته شد،پس از آن در مكّه به حوّا پيوست،و خداوند او را مأمور ساختن بيت اللّه كرد.و بعيد مى نمايد كه آدم عليه السّلام از مكان دورى مانند هند،مأمور به حج شده باشد،چنانكه در برخى از روايات-كه درستى اش نزد من ثابت نشده-آمده است.

دوم:در روايات ديگرى آمده كه،آدم عليه السّلام در منطقه غرّاى نجف دفن شده است.، (2)و در روايات دفن خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم آمده است:هر پيامبرى در همان جا كه قبض روح شده دفن مى گردد. (3)

از مجموع آنچه بيان داشتيم چنين نتيجه مى شود كه:بهشت آدم عليه السّلام در اراضى فرات بوده،و هنگامى كه از آن بيرون شد،در نزديكى آن فرود آمد،و خداوند آن باغ را خشكانيد، و از صفحه روزگار بر انداخت،و آدم عليه السّلام محلّ ديگرى را با درختان و كشت و كار احيا و5.

ص: 131

آباد كرد،و خدا داناتر است.

تا آنجا كه بيشتر آنان را سپاسگزار نخواهى يافت.خداى سبحان فرمود:

اِذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً

برو!هر يك از آنان كه تو را پيروى كند،جهنم كيفر شماست،كيفرى فراوان (1)

آرى،ابليس به محض انتخاب اين راه،از درجه فرشتگان معصوم به درجه عاصيان فرمان خدا منتقل گرديد.و در اين درجه نيز،راه نادمان از گناه و توبه كنندگان به سوى خدا را پيشه نكرد،بلكه با اختيار خود به ادنى درجه پستى و حضيض ذلت افتاد،درجه كسانى كه مردم را گمراه مى كنند و هميشه دوران،بر آن اصرار مى ورزند.

و به آدم عليه السّلام گوشزد كرد كه شيطان دشمن تو و دشمن همسر توست،مواظب باشيد از اين بهشت بيرونتان نكند.

آدم عليه السّلام پس از آنكه شيطان بارها به خدا سوگند خورد و گفت كه خير خواه اوست،به اختيار خود با همسرش حوّا،به وسوسه هاى شيطان گوش فرا دادند و از حالت اطمينان و اعتصامى كه به فرموده خدا داشتند تنزل كرده و به حالت وسوسه پذيرى افتادند.كيفر آن عمل نيز فرود آمدن از بهشت راحت،به دنياى زحمت بود،دنياى رنج و زحمت و تكليف و آمادگى براى عالم جاويد،در نعمتهاى بهشتى يا عذاب جهنّمى.

بدين گونه بود كه انسان حمل امانت را پذيرفت،امانتى كه خداى سبحان از آن خبر داده و فرموده:

إِنّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً* لِيُعَذِّبَ اللّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ وَ يَتُوبَ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ كانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِيماً*

ما امانت[تعهد و تكليف]را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه داشتيم،آنها از حمل آن سر برتافتند،و از آن هراسيدند؛امّا انسان آن را بر دوش كشيد،او بسيار ظالم و جاهل بود؛هدف اين بود كه خداوند مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرك را عذاب كند،و خدا رحمت خود را بر مردان و زنان با ايمان بفرستد؛خداوند همواره آمرزنده و رحيم است! (1)

مراد از امانت در اين آيه-و خدا داناتر است-تكاليف الهى و آن چيزى است كه انسان را به زيور انسانيت آراسته مى كند.

مراد از عرضه آن بر آسمانها و زمين،عرضه بر غير مكلفين از مخلوقات است،اين عرضه و قبول مقدمه اى براى گزينش الهى است،تا مخلصين و افراد ناب را جدا سازد.

بنابراين،عصيان آدم در حمل امانت بود،امانتى كه از آثار آن تأثيرپذيرى از وسوسه3.

ص: 134

شيطان است؛تمام اين برنامه ها در مرحله اى از مراحل آفرينش آدم عليه السّلام بوده كه با مرحله اخير زندگى او در عالم خاكى ما شباهتى ندارد،و در سلسله مراحل هستى بخشيدن و ايجاد، پيش از هبوط و فرود معنوى او از آن بهشت ويژه و يگانه،و ورود به خارج آن در اين زمين بوده است.چه آنكه انبياء عليهم السّلام در اين عالم معصوم،و از گناه مبرّا هستند،و آدم عليه السّلام با انتخاب و اختيار خود به عالمى كه براى آن آفريده شده بود،فرود آمد،بنابراين ،عصيان آدم عليه السّلام نمادى از آن امر معنوى است-و خدا داناتر است-

پراكنده ساخت،كفها در هواى باز و جو گسترده فضا بالا رفتند و خداوند از آنها هفت آسمان پديد آورد،پائين ترين آنها را موجى ممنوع از سرريز و سيلان قرار داد،و بالاترينشان را سقفى محفوظ،بدون آنكه ستونى داشته و يا با وسائل و ابزار اتصال و پيوند، به هم مرتبط باشند.آسمان دنيا را با ستارگان آراست،سپس ميانه آسمانهاى فوقانى را كه بالاى آسمان دنيا هستند گشود و آنها را از انواع فرشتگان انباشت،برخى از آنان در حال سجده دائم،بر نمى خيزند،و برخى در حال ركوع دائم،قيامى ندارند،و برخى ايستاده و مستقيم و استوار با صفوف منظم در جاى خود،بى حركت هستند،خداى را تسبيح گويند،و هرگز خسته نمى شوند،خواب چشمها و غفلت عقلها و سستى تن ها و فراموشى و بى توجهى در آنان راهى ندارد،برخى امينان وحى خدايند،و زبان پيغام رسان او به رسولان،و براى رساندن حكم و فرمان خدا دائم در آمد و شد هستند،برخى نگهبان بندگان او و دربان دربهاى بهشت اند،برخى از آنان چنانند كه قدمهايشان بر سرزمينهاى پست قرار گرفته و سرهاشان از آسمان بالا بيرون رفته است...آنان پروردگار خود را با توهّم و خيال تصوير نمى كنند،و صفات مخلوقات مصنوع را به خدا نسبت نمى دهند،او را به وسيله مكان محدود نمى كنند،و به وسيله نظاير و امثال مورد اشاره قرار نمى دهند.

خود دور كرده،و آنجا را از لوث وجودشان پاك نمايم،و گردنكشان جن را از بين مخلوقات خود در زمين بيرون كرده،و آنان را در هوا و مكانهاى دوردست آن جاى دهم،تا در مجاورت نسل آدم نباشند،و با آنان انس نگيرند،و معاشرت ننمايند،پس هر كه از نسل اين آفريده من كه آنان را براى خود برگزيده ام مرا نافرمانى كند او را در جايگاه سركشان جاى داده و به منزلگاههاى ايشان وارد مى كنم،و اهميتى نمى دهم!فرشتگان گفتند:

پروردگارا!هر چه مى خواهى بكن كه:"ما چيزى جز آنچه به ما تعليم داده اى،نمى دانيم،تو دانا و حكيمى."... (1)

درباره مريم فرموده: فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا. ما روح خود را به سوى او فرستاديم،و او به مانند انسانى تمام عيار بر مريم نمايان شد. (1)و به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلم فرموده: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ* عَلى قَلْبِكَ* روح الأمين آن را نازل كرده است.بر قلب تو.

سپس فرموده: لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ* بِلِسانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ* تا از بيم دهندگان باشى!به زبان عربى آشكار! (2)

پس روح حقيقتى است واحد با صورتهاى گوناگون (3).پايان كلام امام عليه السّلام-

بنا بر اين،روح-و خدا بهتر مى داند-آن چيزى است كه در آدم عليه السّلام دميده شد،و آن چيزى است كه فرشته مرسل به سوى مريم،آن را با خود داشت،و آن چيزى است كه فرشته حامل وحى بر پيامبر،با خود مى آورد،گاهى نيز به فرشته اى كه حامل وحى براى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلم بوده روح الامين گفته شده است.همچنين روح همان روح القدسى است كه خداوند عيسى عليه السّلام را به او تأييد فرموده است،و روز قيامت خود روح شخصا با فرشتگان در يك صف قرار مى گيرد،و اين همان روح است كه خدا درباره اش فرموده:

وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي.

از تو درباره روح سؤال مى كنند،«بگو:روح از فرمان پروردگار من است (4)».

پروردگارا!ما را از خطاى در فهم و لغزش در گفتار مصون دار.

محدث و مربوب و مدبّرند (1).يعنى:اضافه آنها به خدا اضافه تشريفى است.

در روايت ديگرى،راوى مى گويد:

از امام باقر عليه السّلام پرسيدم:روحى كه در آدم است و روحى كه در عيسى است چه هستند؟ فرمود:آنها دو روح آفريده شده اند،خداوند آنها را اختيار كرد و برگزيد:روح آدم و روح عيسى عليهما السّلام را. (2)

تبارك و تعالى مرا به سوى تو فرستاده تا مناسكى را كه مى خواهد با آنها توبه ات را بپذيرد به تو بياموزم،جبرئيل دستش را گرفت و با او به سوى بيت روانه شد،در اين هنگام ابرى در آسمان پديدار شد،جبرئيل گفت هر جا را كه اين ابر بر تو سايه افكنده با پاى خود خط بكش،سپس او را حركت داد تا به منى رسيد و جاى مسجد منى را به وى نشان داد و حدود آن را خط كشيد،پس از آن كه محل بيت را مشخص كرد و حدود حرم را خط كشيد،او را به عرفات برد و بر بلنداى آن بپا داشت و به وى گفت:هنگامى كه خورشيد غروب كرد هفت مرتبه به گناه خود اعتراف كن،و آدم عليه السّلام چنان كرد. (1)

غير آن خوردند.»

آدم و حوّا كه پيش از آن نديده بودند كسى سوگند دروغ به خدا ياد كند،فريفته شدند و با اعتماد به سوگندى كه به خدا ياد كرد،از آن درخت خوردند،و اين كار قبل از نبوت آدم عليه السّلام بود. (1)

بقيه روايات مربوط به ابتداى آفرينش را،به يارى خدا،در پيوست هاى پايان كتاب مى آوريم.

***

آنكه براى هر يك از اين انواع و اصناف،برنامه و نظام زيستن را اندازه گيرى و منظم كرده كيست؟و نام او چيست؟

اين آن چيزى است كه ما،به يارى خدا،آن را در مبحث ربوبيت بررسى مى كنيم.

ص: 145

ص: 147

درجه كمال وجود خود برسند. (1)

«ربّ»در قرآن كريم گاهى به معناى لغوى آمده و ما اين معنى را از قرينه اى كه دلالت دارد مقصود معناى لغوى«ربّ»است مى فهميم،مانند سخن يوسف عليه السّلام به همراهان زندانى خود كه به آنان فرمود:

1- أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ

آيا مالكان چندگانه بهترند يا خداى يگانه پيروز؟ (2)

2- وَ قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ.

و به آن كسى كه مى دانست رهايى مى يابد گفت:مرا نزد مالك خود به ياد آر. (3)

«ربّ»آنجا كه مطلق آمده و به چيزى اضافه نشده،مراد از آن خداى متعال است، چنانكه در قرآن كريم آمده:

بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ.

سرزمينى پاك و پاكيزه و پروردگارى آمرزنده. (4)

بنابر آنچه آورديم،«ربّ»در لغت عرب و اصطلاح اسلامى هر دو،به معناى مالك و مربّى آمده است،اضافه بر آن،در اصطلاح اسلامى معناى بنيانگذار نظام زندگى در طى مراحل پرورش،تا رسيدن به درجه كمال، (5)بر معناى مربّى افزون شده،و معناى مربّى كامل گرديده،و«ربّ»اصطلاحى دو معنى پيدا كرده،يا معناى آن داراى دو بخش است.

راغب اصفهانى در ذيل مادّه«قرء»مى گويد:

هر اسمى كه براى دو معنى در كنار هم وضع شده باشد، هرگاه تنها آورده شود،به هر يك از آن دو اطلاق مى گردد،مانند«مائده»كه براى سفره و غذا با هم وضع شده،ولى به هرت.

ص: 149

يك از آن دو،به تنهائى نيز،«مائده»گويند.

معناى«ربّ»در لغت عرب نيز اينگونه است،گاهى به معناى مالك و گاهى به معناى مربّى است،و در اصطلاح اسلامى نيز،گاهى به معناى مالك تربيت كننده،و گاهى در بخشى از معناى آن،يعنى:بانى و قانونگذار نظام زندگى استعمال شده است،مانند سخن خداى متعال كه فرموده:

اِتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللّهِ.

[يهود و نصارى]دانشمندان و راهبان خود را قانون گذرانى در برابر خدا قرار دادند. (1)/.

ص: 150

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم

1- سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى* اَلَّذِي خَلَقَ فَسَوّى* وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى* وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعى* فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوى*

به نام خداوند بخشنده بخشايشگر

منزّه شمار نام«ربّ» بلندمرتبه ات را،خداوندى كه آفريد و منظم كرد،همو كه اندازه گيرى كرد و هدايت نمود،و او كه چراگاه را به وجود آورد،سپس آن را خشك و تيره قرار داد. (1)

2- رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى.

پروردگار ما همان كسى است كه به هر موجودى،آنچه را لازمه آفرينش او بوده داده؛سپس هدايت كرده است؟ (2)

3- خَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً.

همه چيز را آفريد و به دقت اندازه گيرى نمود. (3)

4- وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ*

و علم اسماء[ اسرار آفرينش]را همگى به آدم آموخت،سپس آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود:اگر راست مى گوئيد اسامى اينها را به من خبر دهيد!

فرشتگان گفتند:منزّهى تو!ما چيزى جز آنچه به ما تعليم داده اى،نمى دانيم؛تو دانا و حكيمى. (4)

5- شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ...2.

ص: 152

آيين و نظامى را براى شما تشريع كرد كه به نوح توصيه كرده بود؛و آنچه را بر تو وحى كرديم و به ابراهيم و موسى و عيسى سفارش نموديم اين بود كه:دين را برپا داريد و در آن تفرقه ايجاد نكنيد... (1)

6- إِنّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَيْنا إِلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِيسى وَ أَيُّوبَ وَ يُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَيْمانَ وَ آتَيْنا داوُدَ زَبُوراً. وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَ كَلَّمَ اللّهُ مُوسى تَكْلِيماً* رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ...

ما به تو وحى فرستاديم؛همانگونه كه به نوح و پيامبران بعد از او وحى كرديم،و به ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و اسباط و عيسى و ايوب و يونس و هارون و سليمان وحى نموديم؛و به داوود زبور داديم.و پيامبرانى كه سرگذشت آنان را پيش از اين،براى تو بازگفته ايم؛و پيامبرانى كه سرگذشت آنان را بيان نكرده ايم؛و خداوند با موسى سخن گفت.پيامبرانى كه بشارت دهنده و بيم دهنده بودند... (2)

7- نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ. مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنّاسِ...

كتاب را به حق بر تو نازل كرد، تصديق كننده كتب پيشين،و تورات و انجيل را، پيش از آن براى هدايت مردم فرستاد... (3)

8- وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ.

و جن و انس را نيافريدم مگر براى اينكه بندگى ام كنند. (4)

9- يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ6.

ص: 153

اَلدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ.

اى گروه جن و انس!آيا رسولانى از خود شما به نزدتان نيامدند كه آيات مرا برايتان بازگو كنند،و شما را از ملاقات چنين روزى بيم دهند؟!

گفتند:[آرى]بر ضد خود گواهى مى دهيم؛و زندگى دنيا آنان را فريب داد؛و به زيان خود گواهى مى دهند كه كافر بودند! (1)

10- وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ* قالُوا يا قَوْمَنا إِنّا سَمِعْنا كِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ* يا قَوْمَنا أَجِيبُوا داعِيَ اللّهِ وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُجِرْكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ* وَ مَنْ لا يُجِبْ داعِيَ اللّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءُ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ*

و هنگامى كه گروهى از جن را به سوى تو متوجه ساختيم تا قرآن را بشنوند؛و چون حضور يافتند به يكديگر گفتند:خاموش باشيد!و هنگامى كه پايان گرفت،به سوى قوم خود بازگشتند و آنان را بيم دادند!و گفتند:اى قوم ما!ما كتابى را شنيديم كه بعد از موسى نازل شده،در حالى كه كتابهاى پيشين را تصديق مى كند،به سوى حق و راه راست هدايت مى نمايد.اى قوم ما! دعوت كننده الهى را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد تا گناهانتان را ببخشد و شما را از عذابى دردناك پناه دهد!و هر كس دعوت كننده الهى را اجابت نكند،هرگز نمى تواند از عذاب الهى در زمين فرار كند،و غير از خدا ياورى ندارد،اينان در گمراهى آشكارند! (2)

11- قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً* يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَداً* وَ أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً* وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا عَلَى اللّهِ9.

ص: 154

شَطَطاً* وَ أَنّا ظَنَنّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَى اللّهِ كَذِباً* وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً* وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللّهُ أَحَداً* وَ أَنّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً* وَ أَنّا كُنّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً* وَ أَنّا لا نَدْرِي أَ شَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً* وَ أَنّا مِنَّا الصّالِحُونَ وَ مِنّا دُونَ ذلِكَ كُنّا طَرائِقَ قِدَداً* وَ أَنّا ظَنَنّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللّهَ فِي الْأَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً* وَ أَنّا لَمّا سَمِعْنَا الْهُدى آمَنّا بِهِ فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً* وَ أَنّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً* وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً* وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً* لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذاباً صَعَداً*

بگو:به من وحى شده است كه جمعى از جن به سخنانم گوش فرا داده و گفته اند:

ما قرآن عجيبى شنيده ايم كه به راه راست هدايت مى كند،پس ما به آن ايمان آورديم و هرگز كسى را شريك پروردگارمان قرار نمى دهيم!و اينكه بلند است مقام پروردگار ما،و او هرگز همسر و فرزندى انتخاب نكرده است!و اين سفيه ما[ ابليس]بود كه درباره خداوند سخنان ناروا مى گفت!و ما گمان مى كرديم كه انس و جن هرگز بر خدا دروغ نمى بندند!و اينكه مردانى از انس به مردانى از جن پناه مى بردند،و آنان بر گمراهى و طغيانشان افزودند!و آنان همچون شما،گمان كردند كه خداوند هرگز كسى را مبعوث نمى كند!

و ما آسمانها را جستجو كرديم و همه را پر از محافظان نيرومند و تيرهاى شهاب يافتيم!و ما پيش از اين به استراق سمع در آسمانها مى نشستيم؛اما اكنون هر كس بخواهد استراق سمع كند،شهابى را در كمين خود مى يابد!

و ما نمى دانيم آيا اراده شرّى درباره اهل زمين شده يا پروردگارشان

ص: 155

خواسته است آنان را هدايت كند؟!و در ميان ما افراد صالح و غير صالح وجود دارد،و ما گروههاى متفاوتى هستيم!و ما يقين داريم كه هرگز نمى توانيم بر اراده خداوند در زمين غالب شويم و نمى توانيم از يد قدرت او بگريزيم!

و ما آنگاه كه هدايت قرآن را شنيديم به آن ايمان آورديم؛و هر كس به پروردگارش ايمان آورد،از نقصان و ظلم نمى هراسد!

و اينكه گروهى از ما مسلمان و گروهى ظالمند،پس هر كه اسلام آورده،راه رشد و برترى را يافته است،اما ستمگران هيمه دوزخند!

و اگر آنان[ جن و انس]در راه اسلام پايدارى كنند،با آب فراوان سيرابشان مى كنيم!با اين هدف كه آنان را بيازمائيم،و هر كس از ياد پروردگارش روى گرداند،او را به عذاب شديد و فزاينده اى گرفتار مى سازد! (1)

12- وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا يَعْرِشُونَ* ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ*

و پروردگار تو به زنبور عسل وحى[ الهام غريزى]نمود كه:از كوهها و درختان و داربستهائى كه مردم بالا مى برند،خانه هائى برگزين!سپس از تمام ثمرات بخور و راههائى را كه پروردگارت براى تو تعيين كرده است،رام و هموار بپيما!از درون آنها شربتى با رنگهاى مختلف بيرون مى آيد كه در آن، شفاى مردمانست؛به يقين در اين امر،نشانه روشنى است براى گروهى كه مى انديشند. (2)

13- إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.9.

ص: 156

پروردگار شما،خداوندى است كه آسمانها و زمين را در شش روز[ دوران] آفريد؛سپس به تدبير جهان پرداخت،شب را-كه با سرعت به دنبال روز است- بر روز مى پوشاند؛و خورشيد و ماه و ستارگان را آفريد؛كه مسخّر فرمان اويند.

آگاه باشيد كه آفرينش و تدبير از آن اوست!بلند مرتبه و مبارك است خداوندى كه پروردگار جهانيان است.

أَمْرَها وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ حِفْظاً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ*

بگو:آيا شما به آن كس كه زمين را در دو روز آفريد كفر مى ورزيد و براى او همانندهائى قرار مى دهيد؟!او پروردگار جهانيان است!او-كه در چهار روز- بر گرده زمين كوههاى استوارى قرار داد و در آن بركت و فزونى بخشيد و مواد غذائى را برابر با نياز خواستاران در آن جاى داد!سپس به آفرينش آسمان پرداخت،در حالى كه به صورت دود بود؛به آن و به زمين دستور داد:به وجود آييد،خواه از روى اطاعت و خواه اكراه:آنها گفتند:ما از روى اطاعت مى آئيم! پس آنها را به صورت هفت آسمان-در دو روز-آفريد،و در هر آسمانى كار آن را وحى فرمود،و آسمان پائين را با نوردهنده ها آراستيم و از رخنه شياطين حفظ كرديم؛اين است تقدير خداوند توانا و دانا! (1)

مى جوييم:پروردگار ما آن كسى است كه به هر موجودى آنچه را لازمه آفرينش او بوده داده،سپس هدايت كرده است. (1)يعنى پروردگار ما همه چيز را دقيق و ميزان و كامل آفريده است.

6-سوّى:اندازه كرد و سامان داد،يعنى متعادل و ميزان و پيراسته از كژى و كاستى آفريد،تسويه هر چيز،سامان دادن به آن در مسير كمال و استعدادى است كه براى آن ايجاد گرديده است.

خداوند در سوره انفطار فرموده:«اى انسان چه چيز تو را در برابر پروردگار كريمت مغرور ساخته است؟!همان خدائى كه تو را آفريد و سامان داد و منظم ساخت (2)؟!در اين آيه هر دو معناى:به سامان كردن و در مسير كمال بردن،مورد توجه است.تسويه خلق يا به سامان كردن او چهار گونه است:

نخست- تسويه و بسامان كردن انسان:انسان ابتدا از نطفه آفريده مى شود،و در مراحل معينى از آفرينش،خلقت اوليه او در دوران جنينى اش به پايان مى رسد،و خداوند تمامى اعضاء و جوارحى را كه به وسيله آنها هدايت مى يابد،مانند:گوش و چشم و ديگر حواس گيرنده دانش را،به وى مى بخشد،و قواى فكرى و مغزى اش را كه بايد خزينه معلومات او گردد،و عقل و خردش را كه با آن درست و نادرست دانسته ها را جدا مى كند، در سرشت او جايگزين مى نمايد،و قابليت دادوستد دانسته ها با همتايان خود را به وسيله زبان و قلم در او ايجاد مى كند،چنانكه فرموده:

1- خَلَقَ الْإِنْسانَ* عَلَّمَهُ الْبَيانَ*

انسان را آفريد،و سخن گفتن را به او آموخت. (3)

2- اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ* اِقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ* اَلَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ*

بخوان به نام پروردگارت كه آفريد.انسان را از خون بسته خلق كرد.بخوان كه4.

ص: 159

پروردگارت بزرگوارتر است.آنكه به وسيله قلم آموزش داد،و به انسان آنچه را نمى دانست تعليم نمود. (1)

ياد گرفتن و ياد دادن به وسيله بيان و قلم موهبتى است كه خداى جليل تنها انسان را به آن دو ويژگى بخشيده است.

دوم- بسامانى حيوان:تسويه و سامان دادن حيوان در آفرينش با ايجاد غريزه در او پايان مى پذيرد،غريزه اى كه بتواند به وسيله آن چگونه زيستن را،متناسب با سرشت حيوانى خويش،تنظيم نمايد.

سوم- بسامانى در مسخّرات خلقت:خداى سبحان فرموده:

1- وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ.

خورشيد و ماه را مسخّر كرده،هر يك تا سر آمد معينى به حركت خود ادامه مى دهند؛اين است خداوند،پروردگار شما. (2)

2- وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ.

خورشيد و ماه و ستارگان مسخّر فرمان اويند،آگاه باشيد كه آفرينش و تدبير از آن اوست،بلند مرتبه و مبارك است خدا،پروردگار جهانيان. (3)

چهارم- بسامانى فرشتگان:سامان دادن فرشتگان به اين است كه خداى متعال آنان را بگونه اى سرشته كه: لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ هيچ گاه از فرمان خدا سرباز نمى زنند و هر چه را بدان مأمور شوند اجرا مى نمايند. (4)

معناى كامل تسويه و سامان دادن مادّى در تفسير: قَدَّرَ فَهَدى در ضمن تفسير آيات آينده مى آيد.

7-قدّر:اندازه كرد،تقدير و اندازه كردن خداوند در مواردى كه ما به دنبال تفسير آن هستيم يعنى:نظام زيست هر چيزى را بگونه اى تنظيم كرد كه با سرشت او تناسب و/.

ص: 160

همخوانى داشته باشد،چنانكه فرموده: وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً همه چيز را آفريد و بسيار دقيق اندازه كرد: (1)

8-هدى:هدايت كرد،هدايت كردن آفريدگان از سوى خداوند چهار گونه است:

الف-آموزش دادن.

ب-الهام غريزى.

ج-مسخّر كردن.

د-تبليغ وحى به وسيله پيامبران.

تفسير كامل دو كلمه: قَدَّرَ فَهَدى در بخش تفسير آيات خواهد آمد.

9-غثاء:گياه خشكى كه از هم جدا گردد.

10-احوى:گياهى كه از شدّت سبزى به سياهى مى زند.

11-وحى:

الف-وحى در لغت:وحى در لغت به معناى:اشاره،ايماء،سخن گفتن آهسته و در گوشى،الهام،فرمان دادن و القاى سخن مى باشد.

ب-وحى در اصطلاح اسلامى:وحى در اصطلاح اسلامى كلام الهى است كه آن را بر پيامبران خود القا مى كند،چه پيامبر فرشتۀ وحى را ببيند و سخنش را بشنود،مانند پيام رساندن جبرئيل به خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلم يا فقط سخن خدا را بشنود و چيزى را نبيند،بگونه اى كه موسى عليه السّلام سخن خدا را مى شنيد،يا آنكه به وسيله رؤيا در خواب باشد،چنانكه خداوند از قول ابراهيم عليه السّلام به فرزندش اسماعيل اينگونه خبر داد: إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ "من در خواب مى بينم كه تو را ذبح مى كنم." (2)و يا گونه هاى ديگرى از وحى كه تنها خدا مى داند و پيامبرانش صلوات اللّه عليهم آن را درك مى كنند.

برخى از موارد استعمال"وحى در اصطلاح اسلامى"را كه در قرآن كريم آمده،قريبا در بخش"وحى خداوند به پيامبران"،آورديم،اما استعمال وحى در معانى لغوى كه در قرآن آمده چنين است:/.

ص: 161

1- فَخَرَجَ عَلى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحى إِلَيْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا.

[زكريا]از محراب عبادت به سوى قومش بيرون آمد؛و به آنان"اشاره" كرد:صبح و شام خدا را تسبيح گوييد! (1)

2- إِنَّ الشَّياطِينَ لَيُوحُونَ إِلى أَوْلِيائِهِمْ.

شياطين به دوستان خود مطالبى را«القا»مى كنند.يعنى در دل آنان خيالات بد و زشت مى اندازند. (2)

3- وَ أَوْحَيْنا إِلى أُمِّ مُوسى أَنْ أَرْضِعِيهِ...

ما به مادر موسى«الهام»كرديم كه:او را شير بده و... (3)

4- وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ

پروردگار تو به زنبور عسل«الهام»كرد. (4)يعنى زنبور عسل را با الهام غريزى بر اينگونه زيستن هدايت فرموده،زيرا خداوند به مقتضاى ربوبيتش در هر صنفى از اصناف حيوانات،غريزه اى نهاده كه او را متناسب با سرشت و فطرتش راه مى برد.

12-استوى:چيره گشت،كلمۀ استوى هرگاه با«على»متعدى شود به معناى استيلا و چيرگى است.چنانكه در بحث صفات ربّ مى آيد.

13-عرش:عرش در لغت جاى بلند سر پوشيده است،تخت پادشاه را نيز به اعتبار بلنديش عرش گويند،و آن را كنايه از قدرت و سلطه و حكومت مى دانند.در لسان العرب آمده:ثلّ عرشهم،يعنى:خداوند سلطنت آنان را نابود كرد. (5)

14-ضياء:آنچه از اجسام نورانى پخش مى گردد،از نور قويتر و فراگيرتر است، ضوء، روشنى بخش است،مانند:نور خورشيد و آتش،و نور،روشنى را از غير خودد.

ص: 162

مى گيرد،مانند نور ماه.

15-أمر:امر دو معنى دارد:الف-خواستن انجام كار كه ضد نهى است و جمع آن اوامر،ب-شأن و كار و حال،كه جمع آن امور است.

16-سخّر:رام كرد،خاضع و ذليل نمود،و آن را در مسير هدف معينى روانه ساخت.

مسخّر:آنچه با قهر و زور رام مى گردد.

17-رواسى:جمع راسى،كوه ثابت و استوار و پابرجا .

آفريد،سپس بر عرش استيلا يافت و به تدبير كارها پرداخت. (1)

تدبير امر آنها،يعنى تربيت و پرورش آنها پس از آفرينش،و اينكه پروردگار شما انسانها تنها اوست،پس فقط او را عبادت كنيد،خداوند پس از آن،اندكى تفصيل داده و فرموده:اين پروردگار همان است كه خورشيد را روشنگر،و ماه را تابنده قرار داد،و براى آن منزلگاهها تعيين فرمود.

پس،از اين آيات چنين بهره برديم كه:قدّره تقديرا،يعنى:براى آن نظام مدبّرانه معين و بسامان قرار داد.

ب-هدى:در سوره فصّلت و يونس كه سخن از ربوبيت خدا براى آسمانها و زمين و ماه و خورشيد است،ذكر"تربيت رب"نيز تنها دربارۀ آنها آمده،ولى در سوره"اعلى"كه سخن از تربيت همه مخلوقات است،و فرمود: اَلَّذِي خَلَقَ فَسَوّى وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدى مرادش اين است كه،پروردگارى كه اين مخلوقات را آفريده،خود او نيز آنها را بسامان كرده،و با تقديرى كه براى زيستن هر يك از انواع و اصنافشان قرار داده آنها را براى پذيرش هدايت آماده ساخته است،و براى نمونه،چراگاه حيوان را مثال زده و قريب به اين مضمون فرموده:پروردگار تمام مخلوقات همان كسى است كه چراگاه حيوان را از دل زمين بيرون آورد،و آن را تا رسيدن به درجه كمال وجودى اش پرورش داد تا به سبزى شديد متمايل به سياهى رسيد،سپس آن را با همان سبزى شديد خشكانيد!خداى سبحان چگونگى هدايت اصناف چهارگانه خلق را در آيات فراوان ديگرى بيان فرموده كه در بحث آينده مى آوريم./.

ص: 164

ب-خلافة:جانشينى از غير به خاطر غيبت،مرگ،ناتوانى،و يا براى بالا بردن مقام جانشين.

ج-خلفية:كسى كه به خاطر مرگ و ناتوانى و غيبت،يا رفعت مقام،جانشين ديگرى مى شود.معناى اول مانند: وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ به ياد آريد هنگامى را كه خداوند شما را جانشينان قوم نوح قرار دارد. (1)

و معناى دوم مانند: يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ اى داود ما تو را در زمين خليفه قرار داديم. (2)و مانند سخن رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم:

اللهم ارحم خلفائى!اللهم ارحم خلفائى!اللهم ارحم خلفائى!قيل له:يا رسول اللّه من خلفاؤك؟قال:الذين يأتون من بعدى يروون حديثى و سنتى.

خدايا جانشينان مرا ببخشاى!خدايا جانشينان مرا ببخشاى!

خدايا جانشينان مرا ببخشاى!گفته شد:اى رسول خدا جانشينان شما كيانند؟ فرمود:كسانى كه بعد از من مى آيند و حديث و سنت مرا روايت مى كنند. (3)

با مراجعه به روايات دانسته مى شود كه خليفه خدا،يا پيامبر است و يا وصى پيامبر كه خداوند او را براى هدايت مردمان به شرايع آسمانى،تعيين فرموده است.شرح آن،به يارى خدا،در مبحث"رسولان الهى"مى آيد.

2-سجد:خضوع كرد،سجده يعنى خضوع و فروتنى،و درباره انسان، پيشانى را بر زمين نهادن بر آن افزوده شده است.معناى اول،خضوع و فروتنى، مانند: وَ لِلّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ يعنى:تمامى كسانى كه در آسمانها و زمين هستند،و سايه هاشان-از روى اطاعت يا اكراه-هر صبح و عصر،براى خدا سجده4.

ص: 166

[ خضوع و فروتنى]مى كنند. (1)

سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ.

نشانه آنان در چهره هاشان از اثر سجده نمايان است. (2)

وظايف آنان باشد.و نيز،آنان را از اينكه مى خواهد در روى زمين خليفه قرار دهد آگاه كرده،و آدم ابو البشر را به آنان نشان داده است.و فرموده فرشتگان گفتند:

أَ تَجْعَلُ فِيها مَنْ يُفْسِدُ فِيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ.

آيا در زمين كسى را قرار مى دهى كه فساد و خون ريزى كند؟!ما تسبيح و حمد تو را به جا مى آوريم،و تو را تقديس مى كنيم. (1)

در روايات آمده كه فرشتگان اين سخن را از آن رو گفتند كه خداوند قبل از آدم عليه السّلام مخلوقاتى را در زمين آفريده بود كه خون ريزى و فساد مى كردند،و به خاطر همين كارها خداوند آنان را نابود كرد.فرشتگان حالت مخلوق جديد را به آنچه از مخلوق قبلى خدا ديده بودند مقايسه كردند.

پاسخ خداوند به آنان اين بود كه:من حقايقى را مى دانم كه شما نمى دانيد!سپس آدم را آفريد،و همه اسامى،يعنى حقايق اشياء همه را به او ياد داد.زيرا اسماء در اينجا جمع اسم به معناى صفات ويژه شيء و بيان كننده حقيقت آن آمده،و اين بدان خاطر است كه خداوند، هر چه را در آسمان و زمين است به سود انسان مسخّر فرموده،پس بناچار صفات و خواص آنها را نيز بايد به او آموزش دهد.شرح آن در پايان اين بحث مى آيد.

خداوند خواص همه مسخّرات را به آدم آموخت تا با آنها به سود خود عمل نمايد،و هر يك از فرشتگان را تنها نسبت به چيزى كه براى انجام آن آفريده شده بود،آگاه كرد،مثلا:

فرشتگانى را كه براى عبادت آفريده بود،چگونگى تهليل و تسبيح و تكبير براى خدا را آنگونه كه سزاوار اوست،ياد داد،و فرشتگانى را كه براى ثبت اعمال انسان آفريده بود،از چگونگى ثبت خير و شر آدمى آگاه كرد،و به فرشتگان قبض روح كيفيت قبض آن را آموزش داد،و ديگران را آنچه براى آن آفريده شده بودند.

بنا بر اين،فرشتگان نمى توانستند آنچه را خداوند به آدم عليه السّلام آموخته بود،درك نمايند،و هنگامى كه خداوند از فرشتگان،از آن اسما و حقايقى كه به آدم عليه السّلام ياد داده بود پرسيد،/.

ص: 168

گفتند:منزّهى تو!ما چيزى جز آنچه به ما آموخته اى،نمى دانيم!خداوند به آدم عليه السّلام دستور داد آنان را از آنچه خدا به او ياد داده آگاه كند،سپس ملائكه را فرمود براى آدم عليه السّلام سجده كنند،همه سجده كردند جز ابليس كه سرباززد و استكبار ورزيد و...

نتيجه آنكه:اين صنف از خلق،يعنى فرشتگانى كه خداوند آنان را در آسمانها و زمين جاى داده،و داراى مرگ و زندگى و عقل مدرك هستند،و هواى نفس ندارند،در مقام هدايت،آنان را همين بس كه،آنچه را به خاطر آن آفريده شده اند فرا بگيرند تا در طول زندگيشان بدان قيام نمايند و آن را به اجرا گذارند.اما داستان پرسش آنان در اخبار سجده آدم عليه السّلام بيش از اين نيست كه آنان نمى دانستند آدم براى چه آفريده شده،و هنگامى كه اين را به واسطه آدم عليه السّلام دانستند،و او اسماء و حقايق اشياء را به آنان آموخت،دستورات خدا را اطاعت كردند،و براى آدم عليه السّلام سجده نمودند مگر ابليس كه از سجده براى آدم عليه السّلام سرباز زد،و استكبار ورزيد و از هواى نفس خود پيروى كرد.

بنابراين،هدايت فرشتگان با آموزش خداوند است،آموزش چيزى كه از آنان خواسته است.

2- اَللّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً.

خداوندى كه زمين را براى شما جايگاه امن و آرامش قرار داد،و آسمان را همچون سقفى برافراشت. (1)

3- اَلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ.

آن كسى كه زمين را مهد آسايش شما قرار داد،و براى شما در آن راههائى آفريد كه هدايت شويد. (2)

4- وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ* فِيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَكْمامِ* وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ* فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ*

و زمين را براى خلايق آفريد،كه در آن ميوه ها و نخلهاى پرشكوفه است،و دانه هاى همراه با ساقه و برگى كه به صورت كاه در مى آيد،پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد؟ (3)

5- هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِي مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ.

او خداوندى است كه زمين را براى شما رام كرد،پس بر شانه هاى آن راه برويد و از روزيهاى خداوند بخوريد؛و[بدانيد]بازگشت همه به سوى اوست. (4)

6- أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ...

آيا نديدى كه خداوند آنچه را در زمين است مسخّر و رام شما كرد... (5)

7- وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً.

به يقين آدميان را گرامى داشتيم،و آنان را در خشكى و دريا راه برديم،و از پاكيزه ها به آنان روزى داديم،و ايشان را بر بسيارى از آفريدگان برترى/.

ص: 170

بخشيديم. (1)

8- اَللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَكُمْ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهارَ* وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَيْنِ وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ* وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفّارٌ*

خداوندى كه آسمانها و زمين را آفريد،و از آسمان آبى نازل كرد،و با آن ميوه ها را براى روزى شما بيرون آورد؛و كشتى ها را مسخر و رام شما گردانيد، تا در درياها به فرمان او حركت كنند،و نهرها را مسخر شما نمود.و خورشيد و ماه را-كه با برنامه منظمى در كارند-و شب و روز را،به سود شما مسخر ساخت.و از هر چه از او خواستيد،به شما داد؛و اگر نعمتهاى خدا را بشماريد، هرگز شماره شان را در نيابيد!راستى را كه انسان،ستمگر و ناسپاس است. (2)

9- وَ عَلَى اللّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَ مِنْها جائِرٌ وَ لَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ* هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ* يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ* وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ* وَ ما ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ* وَ هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَى الْفُلْكَ مَواخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ* وَ أَلْقى فِي الْأَرْضِ رَواسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَ أَنْهاراً وَ سُبُلاً لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ* وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ*

و بر خداست كه راه راست را نشان دهد؛اما برخى از راهها بيراهه است!و اگر2.

ص: 171

خدا بخواهد همه شما را هدايت مى كند؛او كسى است كه از آسمان،آبى فرستاد كه نوشيدنى شما از آن است،و گياهان و درختانى كه حيوانات خود را در آن مى چرانيد،نيز از آن است.خداوند با آن آب،براى شما زراعت و زيتون و نخل و انگور،و از همه ميوه ها مى روياند؛مسلما در اين كار نشانه روشنى براى انديشمندان است.او شب و روز و خورشيد و ماه را مسخّر شما ساخت،و ستارگان نيز به فرمان او مسخّر شمايند،همانا در اين تدبير نشانه هائى است براى گروهى كه از عقل خود بهره مى گيرند!و مخلوقاتى را كه در زمين به رنگهاى گوناگون به سود شما آفريده،در اين آفرينش نشانه روشنى است براى آنان كه پند مى گيرند!او كسى است كه دريا را رام كرد تا از آن،گوشت تازه بخوريد،و زيور پوشيدنى بيرون بياوريد،و كشتيها را مى بينى كه سينه دريا را مى شكافند تا شما از فضل خدا بهره گيريد،شايد شكر او را به جا آوريد!و در زمين كوههاى ثابت و استوار قرار داد تا لرزش آن را نسبت به شما بگيرد،و نهرها و راههايى ايجاد كرد،تا هدايت شويد.و علاماتى قرار داد،و به وسيله ستارگان راه مى يابند. (1)

10- وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِيلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ.

و از ميوه هاى درختان نخل و انگور،مسكرات و روزى خوب و پاكيزه مى گيريد،در اين،نشانه روشنى است براى گروهى كه مى انديشند. (2)

3-حبّ:دانه؛مراد از آن،گندم و جو و برنج است.

4-عصف:برگ خشك،كاه و پوسته حبوبات.

5-ريحان:گياه خوشبو.

6-آلاء:نعمتها.

7-ذلول:رام،مركب سوارى كه پس از چموشى رام و آرام شده باشد.

8-مناكب:جمع منكب،محل پيوند بازو و كتف انسان و غير اوست،مناكب زمين، بنابر تشبيه به شانه هاى شتر كه برجسته است به كوهها تفسير شده،و بنابر تشبيه به پهلوهاى آن كه در دو طرف قرار دارد،به اطراف و نواحى زمين تفسير گرديده است.

9-دائبين:تثنيه دائب،به معناى كوشنده دائم در كار،يعنى ماه و خورشيد دائم در حركتند و تا پايان جهان سستى نگيرند.

10-تسيمون:مى چرانيد،به چرا مى بريد.

11-ذرأ:پديد آورد،از روى نوآورى بى سابقه،و بسط و گسترش داد.

12-مواخر:جمع ماخرة:كشتى شكافنده آب دريا.

13-تميد بكم:شما را بلرزاند،ميد:لرزش شديد مانند زمين لرزه است.يعنى كوهها را در زمين قرار داديم تا لرزش آن را نسبت به شما بگيرد.

كريم،بيشتر با لفظ«سخّر»و گاهى با عبارت«جعل»آمده است،مانند: جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً يعنى:خورشيد را روشنگر و ماه را تابنده قرار داد.

يَتَفَكَّرُونَ*

پروردگار تو به زنبور عسل وحى نمود كه:از كوهها و درختان و داربستهائى كه مردم بالا مى برند،خانه هائى برگزين!سپس از تمام ثمرات بخور و راههاى هموار پروردگارت را بپيما!از درون شكم آنها شربتى با رنگهاى گوناگون بيرون مى آيد كه در آن،شفاى مردمان است.به يقين در اين امر،نشانه روشنى است براى گروهى كه مى انديشند. (1)

4- وَ اللّهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَلى أَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللّهُ ما يَشاءُ إِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.

خداوند هر جنبنده اى را از آبى آفريد؛گروهى از آنها بر شكم خود راه مى روند، گروهى بر دو پاى خود،و گروهى بر چهار پا راه مى روند؛هر چه را بخواهد مى آفريند،خداوند بر همه چيز تواناست. (2)

5- وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ.

هيچ جنبنده اى در زمين،و هيچ پرنده اى كه با دو بال خود پرواز مى كند،نيست مگر آنكه امتهائى مانند شما هستند،هيچ چيز را در اين كتاب،فروگذار نكرديم؛ سپس همه به سوى پروردگارشان محشور مى گردند. (3)

همانند كارى است كه صنف تسخير شده انجام مى دهند.

3-يعرشون:از ماده عرش به معناى داربست و سقف،يعنى بر بلنداى داربستهائى كه بالا مى برند نيز،خانه بگير.

4-ذللا:آرام و هموار.

سرشته است.

مردمان را بر آن آفريده. (1)

خداوند با فرستادن وحى بر پيامبران،انسان را به سوى اين دين كه با فطرت او تناسب و سازگارى دارد هدايت كرده است.چنانكه فرموده:

1- إِنّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ...

ما به تو وحى فرستاديم؛همان گونه كه به نوح و پيامبران بعد از او وحى كرديم... (2)

2- شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَ مُوسى وَ عِيسى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ...

دينى را براى شما تشريع كرد كه به نوح سفارش كرده بود؛و آنچه را بر تو وحى فرستاديم و آنچه به ابراهيم و موسى و عيسى توصيه نموديم اين بود كه:دين را برپا داريد و... (3)

خداوند اين دينى را كه بر پيامبران فرستاده،اسلام ناميده،چنانكه فرموده:

إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ.

دين در نزد خدا اسلام است. (4)

دوم-جن: خداوند جن را آفريد،و زندگى او را مانند انسان قرار داد،چه،در سرشت او نيز هواى نفس است كه به سوى خواسته دل مى راند،و عقل است كه سود و زيان خويش را با آن درك مى كند.چنانكه ما را از حال ابليس كه از جن بود با خبر ساخت و فرمود:

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ...

هنگامى كه به فرشتگان گفتيم:براى آدم سجده كنيد،همه سجده كردند جز/.

ص: 178

ابليس،كه از جن بود و از فرمان پروردگارش بيرون شد... (1)

خداوند داستان ابليس را در سوره اعراف مشروحتر بيان داشته و فرموده:

وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السّاجِدِينَ* قالَ ما مَنَعَكَ أَلاّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ* قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصّاغِرِينَ* قالَ أَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ* قالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ* قالَ فَبِما أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ* ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ* قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعِينَ*

ما شما را آفريديم؛سپس صورت بندى كرديم؛بعد به فرشتگان گفتيم:"براى آدم سجده كنيد!"آنان همه سجده كردند؛جز ابليس كه از سجده كنندگان نبود.

خداوند به او فرمود:در آن هنگام كه به تو دستور دادم،چه چيز تو را از سجده بازداشت ؟گفت:"من از او بهترم؛مرا از آتش آفريدى و او را از گل!"فرمود:

از آن مقام فرود آى!تو حق ندارى در آنجا تكبر بورزى!بيرون شو كه تو از افراد پست و فرومايه هستى!ابليس گفت:مرا تا روزى كه برانگيخته مى شوند مهلت ده!فرمود:تو از مهلت داده شدگانى!گفت:اكنون كه مرا گمراه ساختى، من بر سر راه مستقيم تو،در برابر آنان كمين مى كنم!سپس از پيش رو و از پشت سر،و از طرف راست و از طرف چپ آنان،به سراغشان مى روم؛و بيشتر آنان را شكرگزار نخواهى يافت!فرمود:از آن مقام،با ننگ و خوارى،بيرون شو!سوگند كه هر كس از آنان،تو را پيروى كند،جهنم را از همگى شما پر خواهم كرد. (2)

معلوم مى شود هواى نفس در اين موجود جنّى سر كش بر خداى عزيز جبّار،از هواى1.

ص: 179

نفس همه هوى داران بيشتر و قويتر است.

خداوند متعال در سوره جن از وجود هواى نفس در همه جنيان نيز خبر داده،و فرموده:

اجنه در پيروى از هواى نفس به حدّى پيش رفتند كه به استراق سمع سخنان فرشتگان مى نشستند،و از اين روش دست نكشيدند تا خاتم پيامبران صلّى اللّه عليه و آله و سلم مبعوث گرديد،و خداوند آنان را هدف شهابهاى سوزان قرار داد.در روايت آمده كه،آنان هر چه از فرشتگان مى شنيدند براى كاهنان بازگو مى كردند،و از روى ستم و انحراف دروغهائى را براى آزار و اذيت آدميان بر آن مى افزودند.

خداوند از اين روش نيز،در سوره جن،خبر داده و فرموده: فَزادُوهُمْ رَهَقاً يعنى جنيان بر گمراهى آدميان مى افزودند!و از اينكه اجنه در پيروى از هواى نفس همانند آدميانند،و در ميان آنان مسلمان و غير مسلمان وجود دارد،نيز خبر داده است.

در سوره احقاف آمده است:گروهى از جنيان هنگامى كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم قرآن را تلاوت مى كرد،حاضر شدند و آن را شنيدند و به سوى قوم خود بازگشتند و آنان را بيم دادند و گفتند:خداوند بعد از موسى عليه السّلام كتابى به نام قرآن فرستاده،و از آنان خواستند كه به اين كتاب ايمان آورند همچنين در سوره جن از يكسانى ديدگاه برخى از جنيان با بعضى آدميان درباره معاد،و گمان آنان به خدا،خبر داده كه مى گويند!خداوند هرگز كسى را در روز قيامت مبعوث نخواهد كرد!

از تمامى آنچه گذشت،نتيجه مى گيريم كه:در جن هم مانند انسان،دريافت عقلى و ادراك كامل وجود دارد،و آنان سخنان انسان را مى فهمند،و در يادگيرى از راه سخن گفتن با انسان شريكند،اين موضوع را به صورت آشكار،در داستانى كه خداوند از مكالمه سليمان عليه السّلام با آنان در آيات 17 و 39 سوره نمل آورده،در مى يابيم.

بدين گونه،اين دو صنف جن و انس،در همه حالات نفسانى مشتركند،همانگونه كه در جولانگاههاى رفتارى نيز مانند هم عمل مى كنند،خداى سبحان در سوره سبا فرموده:

يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِياتٍ

ص: 180

جنيان براى سليمان هر چه مى خواست انجام مى دادند،محراب و تماثيل و ظروف بسيار بزرگ،مى ساختند. (1)

و در سوره انبياء مى فرمايد:

وَ مِنَ الشَّياطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَ يَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذلِكَ.

برخى از شياطين براى سليمان غواصى مى كردند،و كارهائى غير از آن نيز انجام مى دادند. (2)

خداوند اين دو گروه جن و انس را در هدايت به اسلام،و فرستادن پيامبران به سوى آنان،براى بشارت و بيم دادن و آموزش،برابر دانسته،تا به خداى يگانه ايمان آورند و هيچ كس را شريك او نسازند،و به پيامبران و فرشتگان و قيامت و مشاهد و مواقف آن نيز ايمان بياورند.

اما احكام اسلامى،آنچه كه درباره آداب اجتماعى مانند:يارى رساندن به ناتوانان و نيازمندان مؤمنان،و ترك آزار ديگران،و مانند آنهاست،هر دو گروه در آن مشتركند،اما عبادات مانند:نماز و روزه و حج و ديگر احكام مربوط به جن،بناچار بايد با حالات آنان سازگار باشد،چنانكه آدميان نيز برخى با برخى ديگر در احكام اختلاف دارند،مانند احكام ويژه زن و مرد يا مريض و سالم و مسافر و مقيم و امثال آن.

وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ...

او خدائى است كه آسمانها و زمين را در شش روز[ دوران]آفريد؛و عرش او بر آب قرار داشت... (1)

و نيز،خداى سبحان آسمانها را با هر چه در درون و برون آنهاست آفريد:فرشتگانى كه مى دانيم،و آنهايى كه نمى دانيم و هر چه در زير آسمانهاست از كهكشانها و ستارگان و ماه و خورشيدها كه مى دانيم،و آنها كه نمى دانيم و زمين را با آنچه بر روى آن است،و هر چه در درون دارد،از آبها و گياهان و معادن كه در زندگى مفيد است،و هر چه در بين آسمانها و زمين است،از گازها و غير آنها،آنچه را مى شناسيم و آنها را كه نمى شناسيم،همه اينها چيزهائى است كه اين اصناف سه گانه،يعنى:حيوان و جن و انسان،در زندگى نيازمند آنهايند،و حيوان را پيش از جن و انس آفريد،زيرا اين دو صنف در زندگى به آن نياز دارند،و جن را نيز پيش از انسان آفريد،چنانكه خود در داستان آفرينش آدم عليه السّلام فرموده:

بعد از خلقت آدم عليه السّلام ملائكه را-كه ابليس جنّى هم در ميان آنان بود-دستور داد تا براى آدم سجده كنند،سپس انسان را،بعد از آفرينش همه اصناف مخلوقات آفريد.

اينها اخبار اصناف چهارگانه مخلوقات خداى سبحان بود كه از آيات قرآن كريم و روايات،به مقتضاى ترتيب آن،استنباط كرديم.اما انواع هدايت آنها بدين قرار است:

چون خداوند"ربّ العالمين"،فرشتگان و جن و انس را عقل و ادراك بخشيد،هدايت آنان را به دو گونه:آموزش مستقيم و آموزش غير مستقيم،قرار داد،چنانكه از قول فرشتگان خبر داده كه در داستان خلقت آدم گفتند: سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا منزهى تو!ما چيزى جز آنچه به ما ياد داده اى نمى دانيم!و درباره صنف انسان فرموده: عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها خداوند همه اسامى[ اسرار آفرينش]را به آدم ياد داد،و فرموده: عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ به انسان آنچه را نمى دانست ياد داد (2).و درباره جن،در داستانى كه از خود آنان مى آورد چنين است:آنان قرآن را ياد گرفتند،و به وسيله آن هدايت شدند،و اين5/

ص: 182

زمانى بود كه تلاوت قرآن كريم را از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم شنيدند.

از آنجا كه خداى سبحان صنف حيوان،و همه دوابّ و جنبندگان را،اندكى از ادراك بخشيده است،نوع هدايت براى هر يك از آنان،با الهام غريزى است.و چون ساير مخلوقات مانند:ستارگان و سيارات و جمادات،حتى اتم را چيزى از حيات و ادراك نداده است،هدايت آنها تسخيرى است،همان گونه كه مشروح آن را در قرآن كريم بيان فرموده است.

خداوند نظامى را كه براى هدايت انسان قرار داده،اسلام ناميده،و ما،به يارى خدا،در بحث هاى آينده آن را بررسى مى كنيم.

ص: 183

ص: 184

ص: 186

است،و مسلمان آن زمان كسى بوده كه تسليم خدا و شريعت نازل بر آدم عليه السّلام بوده است.

اين تسليم بودن،متضمن تسليم شدن در برابر آدم عليه السّلام،كه برگزيده خدا و حامل شريعت عصر خود بوده،نيز،مى باشد.

اسلام در زمان نوح عليه السّلام نيز،تسليم خدا بودن،و سر به فرمان شريعت او داشتن،و پيروى از نوح به عنوان پيامبر مرسل خدا،و ايمان به شريعت پيشين آدم عليه السّلام بوده است.و مسلمان كسى بوده كه به همه آنچه گفته شد ايمان داشته است.

اسلام در زمان ابراهيم عليه السّلام نيز:تسليم خدا بودن،و سر به فرمان شريعت نوح داشتن،و پيروى از ابراهيم عليه السّلام به عنوان پيامبر مرسل خدا،و ايمان به انبيا و رسولان پيشين تا آدم عليه السّلام بوده است.

در عصر موسى عليه السّلام و عيسى عليه السّلام نيز،اين چنين بوده است.

و نيز،در زمان خاتم انبيا صلّى اللّه عليه و آله و سلم،اسلام همان است كه در گذشته بوده،و حدّ آن اقرار به زبان،يعنى گفتن شهادتين:اشهد ان لا اله الا اللّه،و اشهد انّ محمدا رسول اللّه مى باشد.

چنين اقرار زبانى،لازمه اش آن است كه:هيچ يك از ضروريات دين از عقايد و احكام، و نبوت انبياى پيشين كه در قرآن كريم آمده،انكار نگردد،يعنى:آنچه كه مورد اتفاق همه مسلمانان است و آن را از اسلام مى دانند،نبايد انكار شود،مانند:وجوب نماز و روزه و حج، و حرمت شراب خوارى و گرفتن ربا و ازدواج با كسانى كه ازدواج با آنان حرام است،و امثال آن از چيزهائى كه همه مسلمانان حكم آن را مى دانند،نبايد مورد انكار قرار گيرد.

توبه و بازگشت به سوى خدا،و در خواست آمرزش از او را،بر خود واجب شمارد.

فرق ميان مؤمن و مسلم در روز قيامت روشن مى گردد،و در دنيا هر دوى آنان، مشمول احكام اسلام و مسلمين هستند.بدين خاطر است كه خداى سبحان در سوره حجرات فرموده:

قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ...

باديه نشينان گفتند:ايمان آورده ايم،بگو:شما ايمان نياورده ايد،ولى بگوئيد اسلام آورده ايم،و هنوز ايمان وارد قلب شما نشده است!... (1)

مى دهد كه منافقان درغگويانند.آنان سوگندهايشان را سپر ساخته اند... (1)

يعنى آنان چنين سوگندها را پرده استتار خويش قرار مى دهند،و نفاق خودشان را با اين قسم هاى دروغ پنهان مى دارند،و خداوند نادرستى گفتارشان را براى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم آشكار مى كند.

در سوره نساء فرموده:

إِنَّ الْمُنافِقِينَ يُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النّاسَ

منافقان با خدا نيرنگ مى كنند،در حالى كه او آنان را فريب مى دهد،و هنگامى كه به نماز برمى خيزند،با كسالت برخاسته و در برابر مردم ريا مى كنند... (2)

2- وَ وَصّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.

ابراهيم و يعقوب،فرزندان خود را به[آيين اسلام]سفارش كردند،و گفتند:

فرزندان من:خداوند اين دين را براى شما برگزيده است،و شما جز به آيين اسلام از دنيا نرويد. (1)

3- ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ.

خداوند در اين دين كه دين پدر شما ابراهيم است،هيچ گونه سختى و تنگنائى قرار نداد،او شما را در گذشته مسلمان ناميد. (2)

در سوره ذاريات درباره شهر قوم لوط فرموده:

فَأَخْرَجْنا مَنْ كانَ فِيها مِنَ الْمُؤْمِنِينَ* فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ*

ما مؤمنانى را كه در آن شهر بودند بيرون برديم.ولى جز يك خانواده از مسلمانان در تمام آنها نيافتيم. (3)

درباره موسى عليه السّلام مى فرمايد:او به قوم خود گفت:

يا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ.

اى قوم من!اگر به خدا ايمان آورده ايد،بر او توكل كنيد اگر مسلمانيد (4)در سوره اعراف سخن ساحران فرعون را ياد مى كند كه گفتند:

رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ تَوَفَّنا مُسْلِمِينَ.

پروردگارا!شكيبائى و استقامت را بر ما فروريز!و ما را مسلمان بميران. (5)

در سوره يونس در داستان فرعون مى فرمايد:6/

ص: 191

حَتّى إِذا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ.

هنگامى كه غرقاب او را در خود كشيد،گفت:ايمان آوردم كه هيچ معبودى،جز كسى كه بنى اسرائيل به او ايمان آورده اند،وجود ندارد؛و من از مسلمانان هستم! (1)

درباره نامه سليمان به ملكه سبا و سخن او به اطرافيان در سوره نمل آمده:

إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* أَلاّ تَعْلُوا عَلَيَّ وَ أْتُونِي مُسْلِمِينَ*

اين نامه از سليمان است،و چنين مى باشد:به نام خداوند بخشنده بخشايشگر.

نسبت به من برترى جوئى نكنيد،و در حالى كه مسلمانيد به سوى من بياييد. (2)

و در همين سوره مى فرمايد:

يا أَيُّهَا الْمَلَؤُا أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ.

اى بزرگان!كدام يك از شما تخت او را براى من مى آورد پيش از آنكه آنان اسلام آورده نزد من آيند؟ (3)

درباره حواريان عيسى عليه السّلام در سوره مائده مى فرمايد:

وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَ بِرَسُولِي قالُوا آمَنّا وَ اشْهَدْ بِأَنَّنا مُسْلِمُونَ.

و زمانى كه به حواريان وحى فرستاديم كه:به من و به فرستاده من،ايمان آوريد!آنان گفتند:ايمان آورديم،و گواه باش كه ما مسلمانيم. (4)

در سوره آل عمران مى فرمايد:

فَلَمّا أَحَسَّ عِيسى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قالَ مَنْ أَنْصارِي إِلَى اللّهِ قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللّهِ آمَنّا بِاللّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنّا مُسْلِمُونَ.1/

ص: 192

هنگامى كه عيسى از آنان احساس كفر كرد،گفت:ياوران من به سوى خدا كيانند؟حواريان گفتند:ما ياوران خدائيم؛به خدا ايمان آورديم؛و تو گواه باش كه ما مسلمانيم! (1)

اين اصطلاح نسبت به امت هاى گذشته منحصر به قرآن كريم نيست،در ديگر مدارك اسلامى نيز،در مواردى از ذكر سرگذشت آنان آمده است،مثلا:ابن سعد به سند خود از ابن عباس آورده كه او پس از يادآورى خروج نوح از كشتى گفته است:"پدران نوح تا آدم عليه السّلام همگى بر دين اسلام بوده اند."و در روايت بعد از آن چنين است:فاصله ميان آدم و نوح ده قرن طول كشيده كه همه بر دين اسلام بودند.و در دنباله روايت ابن عباس آورده است:او درباره كسانى كه از كشتى بيرون آمدند و در شهرى سكنى گزيدند گفته است:جمعيت آنان فزونى يافت و به يكصد هزار نفر رسيدند كه همگى بر دين اسلام بودند. (2)

بخورى به سختى مى ميرى،بعد از آن خوابى را بر آدم چيره كرد و يكى از دنده هايش را برگرفت و از آن حوّا،همسر آدم را آفريد،آدم و حوّا هر دو عريان بودند و از آن شرمگين نمى شدند.

باب سوّم و مار از همۀ حيوانات صحرا كه خداوند خدا ساخته بود هوشيارتر بود و به زن گفت آيا خدا حقيقتا گفته است كه از همۀ درختان باغ نخوريد*زن به مار گفت از ميوۀ درختان باغ مى خوريم*لكن از ميوۀ درختى كه در وسط باغ است خدا گفت از آن مخوريد و آن را لمس مكنيد مبادا بميريد*مار به زن گفت هرآينه نخواهيد مرد* بلكه خدا مى داند در روزى كه از آن بخوريد چشمان شما بازشود و مانند خدا عارف نيك و بد خواهيد بود*و چون زن ديد كه آن درخت براى خوراك نيكوست و به نظر خوش نما و درختى دلپذير دانش افزا پس از ميوه اش گرفته بخورد و به شوهر خود نيز داد و او خورد*آنگاه چشمان هر دوى ايشان بازشد و فهميدند كه عريانند پس برگهاى انجير به هم دوخته سترها براى خويشتن ساختند*و آواز خداوند خدا را شنيدند كه در هنگام وزيدن نسيم بهار در باغ مى خراميد و آدم و زنش خويشتن را از حضور خداوند خدا در ميان درختان باغ پنهان كردند*و خداوند خدا آدم را ندا در داد و گفت كجا هستى*گفت چون آواز تو را در باغ شنيدم ترسان گشتم زيرا كه عريانم پس خود را پنهان كردم*گفت كه تو را آگاهانيد كه عريانى آيا از آن درختى كه تو را قدغن كردم كه از آن نخورى خوردى*آدم گفت اين زنى كه قرين من ساختى وى از ميوۀ درخت به من داد كه خوردم*پس خداوند خدا به زن گفت اين چه كار

ص: 195

است كه كردى زن گفت مار مرا اغوا نمود كه خوردم*پس خداوند خدا به مار گفت چون كه اين كار كردى از جميع بهايم و از همۀ حيوانات صحرا ملعونتر هستى بر شكمت راه خواهى رفت و تمام ايام عمرت خاك خواهى خورد*و عداوت در ميان تو و زن و در ميان ذريّت تو و ذريّت وى مى گذارم او سر تو را خواهد كوبيد و تو پاشنۀ وى را خواهى كوبيد*و به زن گفت الم و حمل تو را بسيار افزون گردانم با الم فرزندان خواهى زائيد و اشتياق تو به شوهرت خواهد بود و او بر تو حكمرانى خواهد كرد*و به آدم گفت چون كه سخن زوجه ات را شنيدى و از آن درخت خوردى كه امر فرموده گفتم از آن نخورى پس به سبب تو زمين ملعون شد و تمام ايّام عمرت از آن با رنج خواهى خورد*خار و خس نيز برايت خواهد رويانيد و سبزهاى صحرا را خواهى خورد*و به عرق پيشانيت نان خواهى خورد تا حينى كه به خاك راجع كردى كه از آن گرفته شدى زيرا كه تو خاك هستى و به خاك خواهى برگشت*و آدم زن خود را حوّا نام نهاد زيرا كه او مادر جميع زندگان است*و خداوند خدا رختها براى آدم و زنش از پوست بساخت و ايشان را پوشانيد*و خداوند خدا گفت همانا انسان مثل يكى از ما شده است كه عارف نيك و بد گرديده اينك مبادا دست خود را دراز كند و از درخت حيات نيز گرفته بخورد و تا با به ابد زنده ماند*پس خداوند خدا او را از باغ عدن بيرون كرد تا كار زمينى را كه از آن گرفته شده بود بكند*پس آدم را بيرون كرد و به طرف شرقى باغ عدن كرّوبيان را مسكن داد و شمشير آتشبارى را كه به هر سو گردش مى كرد تا طريق درخت حيات را محافظت كند* (1)ى.

ص: 196

چه مى انديشد؟!به راستى كه منزه است خدا و برتر است از آنچه ستمكاران به او نسبت مى دهند،برترى وصف ناشدنى.

مسيح فرزند مريم،فقط فرستاده اى بود كه پيش از او نيز رسولان ديگرى بودند؛ مادرش،زن بسيار راستگو و درست كردارى بود،هر دو غذا مى خورند!بنگر چگونه نشانه ها را به روشنى براى آنان بيان مى داريم!سپس بنگر چگونه از حق بازگردانده مى شوند! (1)

و در سوره نساء فرموده:

يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللّهِ وَكِيلاً.

اى اهل كتاب!در دين خود غلو و زياده روى نكنيد!و درباره خدا،غير از حق نگوئيد!مسيح عيسى بن مريم فقط فرستاده خدا،و كلمه اوست؛كه او را به مريم القا نمود؛و روحى از طرف او بود.پس به خدا و پيامبران او،ايمان آوريد، و نگوييد:[خداوند] سه گانه است!از اين سخن بازايستيد كه براى شما بهتر است!خدا،تنها معبود يگانه است؛او منزه است كه فرزندى داشته باشد،هر چه در آسمانها و زمين است از آن اوست؛و همين بس كه خدا تدبيرگر باشد. (2)

راستى را كه خداى سبحان درست فرموده،و تحريف كنندگان دروغ گفته اند،ذات اقدس الهى از آنچه ستمكاران مى گويند برتر است!

*** حال،اگر مسأله چنان است كه بيان داشتيم-و در واقع چنان است-و دين مقبول نزد خدا فقط اسلام است،و نامگذارى دين به غير اسلام تحريف است،و يهوديت و نصرانيت، در اسم و رسم هر دو،تحريف شده اند،پس،اسلام صحيح چيست؟و شريعت اسلام كدام است؟1/

ص: 199

از شكوفه گلها را كه به كار عسل مى آيد،مى مكد و گاهى كه با فطرت و هدايت غريزى اش مخالفت مى كند و چيزهاى ناباب و زيان آور مى خورد،در ورودى كند و به وسيله نگهبانان بازداشت و قطعه قطعه مى گردد.

مرغ نيز با فطرت و هدايت غريزى كه خداوند در او ايجاد كرده،دانه ها و سبزى هاى پاك را برمى چيند،و هرگاه از اين هدايت غريزى الهى سرپيچد و مدفوع نجس را بخورد، در شريعت اسلام"جلاّله"ناميده شده و خوردن گوشتش ممنوع مى گردد تا آنكه سه روز از دانه هاى پاك بخورد و پاكيزه شود.

آرى،حكم پروردگار عالميان نسبت به همه آفريدگان يكسان است.آنها را هدايت مى كند تا به كارهائى كه برايشان مفيد است اقدام نمايند،و از كارهاى زيان آور،كه هستى شان را در خطر قرار مى دهد،دورى گزينند.چنانكه نسبت به انسان در سوره مائده فرموده:

يَسْئَلُونَكَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ...

از تو مى پرسند چه چيزهائى براى آنان حلال شده است؟بگو:همه پاكيزه ها براى شما حلال گرديده... (1)

در سوره اعراف فرموده:

اَلَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِثَ...

آنان كه از فرستاده خدا،پيامبر امّى،پيروى مى كنند؛پيامبرى كه صفاتش را در تورات و انجيلى كه نزدشان است،مى يابند كه آنان را به معروف دستور مى دهد، و از منكر بازمى دارد !پاكيزه ها را براى آنان حلال،و ناپاكها را بر آنان حرام مى كند... (2)

پس،ملاك در احكام اسلامى،سود و زيان انسان است.خداوند ناپاكها را حرام فرموده،7/

ص: 201

چون براى انسان زيانبار است،و پاكيزه ها را حلال فرمود،چون براى او مفيد است.مؤيد اين سخن بيان خداى متعال در سوره رعد است كه مى فرمايد:

فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمّا ما يَنْفَعُ النّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ.

امّا كف ها در كناره نابود مى شوند،ولى آنچه به مردم سود رساند در زمين مى ماند. (1)

و در سوره حج فرموده:

وَ أَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَ عَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ.

مردمان را به حج فراخوان؛تا پياده و سواره بر مركبهاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو آيند،تا شاهد منافع خويش باشند. (2)

و در آيات پيشين همين سوره فرموده:

يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا يَضُرُّهُ وَ ما لا يَنْفَعُهُ ذلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِيدُ* يَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ...

برخى از مردم جز خدا كسى را مى خواند كه نه زيانى به او مى رساند،و نه سودى،اين همان گمراهى بسيار عميق است!او كسى را مى خواند كه زيانش از نفعش نزديكتر است... (3)

پروردگار عالميان،آنچه را كه براى انسان سود و زيان دارد،ولى زيان آن بيشتر است، آن را نيز حرام فرموده،چنانكه در سوره بقره مى فرمايد:

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِما إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما...

از تو درباره شراب و قمار سؤال مى كنند،بگو:در آنها گناه و زيان بزرگى است؛ و منافعى هم براى مردم در بردارد؛و گناه آنها از نفعشان بيشتر است.13

ص: 202

هر چه دايره سود و زيان گسترش يابد،به تبع آن دائره حلال و حرام نيز،براى مخلوقات با توجه به ابعاد وجودى هر يك،گسترش مى يابد،و انسان كه ابعاد وجودى اش گسترده ترين است،مراعات سود و زيانش نيز،به مقتضاى حكمت،بايد متناسب با ابعاد وجودى اش باشد،براى مثال:انسان چون جسم مادى دارد،طبيعى است كه برخى اشياء براى جسم او زيانبار و برخى مفيدند،و خداوند هم بدين سبب،هر چه را براى جسم او مفيد بوده مانند:خوردن پاكيزه ها،براى انسان حلال فرموده،و هر چه را كه بر جسم او زيان مى زند،مانند:خوردن پليدى ها حرام كرده است.

امثال اين احكام براى شخص انسان احكام فردى است در هر جا كه باشد،در غارهاى كوهستان يا در بيشه زار دشتستان،در جوامع انسانى و يا در ستارگان و كرات ديگر.

امّا چون خداى متعال كمال زندگى انسان را در زندگى اجتماعى قرار داده چيزهاى ديگرى مانند: دادوستد و تجارت را نيز،كه سود اجتماعى دارند،براى انسان حلال فرموده، و امورى را كه به جامعه زيان مى رساند،مانند:ربا و قمار،حرام كرده است.

و چون داراى"نفس انسانى"است-و تهذيب نفس از ضروريات زندگى است-حج را كه در آن تهذيب نفس و مشاهده منافع ديگر است،بر او واجب كرده،و هر چه را كه بر جامعه ضرر بزند حرام فرموده،و انسان را به آنچه سود جامعه در آن است ارشاد نموده،و در سوره حجرات فرموده:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ...* يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ* يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ تَوّابٌ رَحِيمٌ*

مؤمنان برادر يكديگرند،پس ميان دو برادر خود را اصلاح كنيد...اى كسانى

ص: 203

كه ايمان آورده ايد،نبايد گروهى از شما گروه ديگر را مسخره كند،شايد آنان از اينان بهتر باشند؛و نه زنانى زنان ديگر را،شايد آنان بهتر از اينان باشند،و يكديگر را مورد طعن و عيب جوئى قرار ندهيد و با القاب زشت و ناپسند همديگر را ياد نكنيد،بسيار بد است كه بر كسى بعد از ايمان نام زشت و كفرآميز بگذاريد؛و آنان كه توبه نكنند،ظالم و ستمگرند!

اى مؤمنان!از بسيارى از گمانها بپرهيزيد،چرا كه بعضى از گمانها گناه است؛و هرگز تجسس نكنيد؛و هيچ يك از شما ديگرى را غيبت نكند،آيا كسى از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟!همه شما اين را ناخوش داريد؛ تقواى الهى پيشه كنيد كه خداوند توبه پذير و بخشايشگر است. (1)

اين شأن تشريع اسلامى است كه با فطرت انسانى در هر زمان و مكانى دمساز است.

بدين سبب در قرآن كريم چنين مى يابيم كه خداى متعال نماز و روزه و زكاة را همانگونه كه بر ما فرض كرده،بر امّت هاى پيشين هم واجب فرموده،و اين را درباره ابراهيم و لوط و اسحاق و يعقوب در سورۀ انبيا بيان مى دارد كه:

وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ...

آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما،هدايت مى كردند؛و انجام كارهاى نيك و برپا داشتن نماز و اداى زكات را به آنان وحى كرديم... (2)

و در سورۀ مريم از حال عيسى عليه السّلام حكايت مى كند كه گفت:

وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا

خداوند مرا تا زنده ام به نماز و زكات سفارش كرده است. (3)

همچنين از حال اسماعيل صادق الوعد خبر مى دهد و مى فرمايد:

وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا.1/

ص: 204

او همواره خانواده اش را به نماز و زكات فرمان مى داد؛و همواره مورد رضايت پروردگارش بود. (1)

خداى متعال ما را به روزه سفارش كرده،و در سورۀ بقره فرموده:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.

اى مؤمنان!روزه بر شما نوشته شد،همان گونه كه بر پيشينيان شما نوشته شده بود؛تا پرهيزكار شويد. (2)

و ما را از«ربا»بازداشت،همانگونه كه امّت هاى پيشين را بازداشت،و در سورۀ نساء دربارۀ بنى اسرائيل مى فرمايد:

وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ...

و به خاطر ربا گرفتن،در حالى كه از آن نهى شده بودند! (3)...

و قصاص را بر ما واجب فرمود،بدان گونه كه بر گذشتگان پيش از ما فرض كرد، چنانكه در سورۀ مائده از تورات خبر مى دهد و مى فرمايد:

إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِيها هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هادُوا...* وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ...*

ما تورات را نازل كرديم در حالى كه در آن،هدايت و نور بود،و پيامبران،كه در برابر فرمان خدا تسليم بودند،با آن براى يهود حكم مى كردند...و بر آنان در تورات مقرّر داشتيم كه،جان در مقابل جان،و چشم در مقابل چشم،و بينى در مقابل بينى،و گوش در مقابل گوش،و دندان در برابر دندان باشد.و هر زخمى،قصاص دارد... (4)45

ص: 205

و هنگامى كه خداوند در سورۀ بقره فرمود:

وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ...

و مادران،فرزندان خود را دو سال تمام،شير مى دهند.اين براى كسى است كه بخواهد دوران شيرخوارگى را تكميل كند... (1)

اين برنامه را،نظامى براى دوران كودكى انسان قرار داد.از اوّلين كودكى كه براى آدم و حوّا زاده شد تا آخرين آنها،براى همه كودكان،در هر سرزمينى كه به دنيا آيند.اختصاص به شريعت خاصى هم ندارد،زيرا اين نظام با فطرت الهى كه آدميان را بر آن آفريده متناسب و دمساز است،و دگرگونى در آفرينش خدا راه ندارد،به همين سبب،در دين خدا هم دگرگونى نخواهد بود،اين دين استوار است ولى بيشتر مردم نمى دانند.

امّا اينكه چرا انسان با احكام الهى كه با فطرت او سازگار و دمساز است،مخالفت مى كند؟اين را در بحث آينده،به يارى خداى سبحان،پى مى گيريم:

آن اين است كه:خداوند متعال انسان را بر ساير جانداران برترى داده،و او را نفس انسانى عطا فرموده،نفسى كه هيچ كس جز خالق آن ابعاد وجودى اش را نمى داند،و از ويژگى هاى نفس انسانى يكى عقل است كه آدمى به وسيلۀ آن همه اشياء را به خدمت مى گيرد،از اتم گرفته تا ديگر اشيائى كه هنوز كشف نشده،خداى سبحان در توصيف اين نفس در سوره شمس مى فرمايد:

وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها* فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها*

قسم به جان آدمى و آن كس كه او را منظّم ساخت.سپس فجور و تقوا را به او الهام كرد. (1)

رسيد.

3-فالهمها فجورها و تقويها:يعنى در نفس او احساسى را القاء كرد كه با آن،بين گمراهى و هدايت فرق مى گذارد.در زمان ما از چنين شعورى به ضمير و وجدان تعبير مى كنند.

از ويژگى ها و رفتار اين نفس،اضافه بر آنچه كه درباره عقل تميز دهنده خير و شر و خبيث از طيّب آوريم،امورى است كه انسان و حيوان در آن شريكند،مانند:حبّ و رضا، ميل و خواسته،كراهت و دشمنى و نفرت.

انسان اگر از راهنمائى عقل پيروى كند و شرور و پليدى ها را واگذارد،پاداش مى گيرد.

و هرگاه با حكم عقل مخالفت نمايد و از هواى نفس اطاعت كند عقوبت مى شود.چنانكه خداى سبحان در سوره نازعات فرموده:

وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى*

و هر كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوى بازدارد يقينا بهشت جايگاه اوست. (1)

فَأَمّا مَنْ طَغى* وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا* فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى*

اما آن كس كه طغيان كرد.و زندگى دنيا را مقدم داشت.مسلمان دوزخ جايگاه اوست. (2)

خداوند در سوره مريم قومى را چنين توصيف كرده كه:

أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ

نماز را ضايع كردند،و از شهوات پيروى نمودند. (3)

همانگونه كه در اندرون نفس انسانى،انگيزه هاى متفاوت:خير خواهى و شرّ طلبى،با يكديگر در جدالند،خداوند براى انسان،در بيرون نفس او نيز،اين دوگانگى را ايجاد/.

ص: 208

كرده است:گروهى او را به هدايت و ترك هواى نفس فرا مى خوانند،اينان انبياء و پيروان ايشانند.و گروهى او را به گمراهى و پيروى هواى نفس دعوت مى كنند،آنان شياطين جن و انس مى باشند.

اين دو گروه،هيچ گونه تسلطى بر انسان ندارند،بلكه هر يك از دو طايفه تنها محتواى دعوت خود يعنى هدايت و گمراهى را زينت و شرح مى دهند،چنانكه خداى متعال در سوره حجر از شيطان و گفتار او پس از طرد شدن،خبر مى دهد كه گفت:

رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ

پروردگارا!حال كه مرا گمراه كردى من اشياء زمينى را در نظر آنان زينت مى دهم. (1)

و در سوره ابراهيم از خطاب شيطان به پيروانش در روز قيامت خبر مى دهد و مى فرمايد:

وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ...

و شيطان،هنگامى كه كار به پايان مى رسد،مى گويد:خداوند به شما وعده حق داد،و من هم به شما وعده دادم،و تخلّف كردم!من بر شما تسلطى نداشتم،جز اينكه شما را دعوت كردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد!بنابراين،مرا سرزنش نكنيد،خودتان را سرزنش كنيد! (2)

حال پيامبران با مردم نيز بدين گونه است،چنانكه خداى سبحان خطاب به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم در سورۀ غاشيه فرموده:

فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ* لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ*

پس تذكر ده كه تو فقط تذكردهنده اى!تو سلطه گر و مجبوركننده آنان نيستى. (3)22

ص: 209

و در سوره بلد فرموده: وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ يعنى راه خير و شر را به انسان نشان داديم. (1)

و در سورۀ انسان فرموده:

إِنّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً

ما راه راست را به او نشان داديم،خواه شاكر باشد و خواه ناسپاس! (2)

و در سوره بقره فرموده:

لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ* اَللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ*

هيچ اكراهى در قبول دين نيست.راه راست از گمراهى روشن شده است.

بنابراين،كسى كه به طاغوت كافر شود و به خدا ايمان آورد،به دستگيره محكمى چنگ زده كه گسستنى براى آن نيست.و خداوند شنوا و داناست.

خداوند،ولىّ و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند؛آنان را از تاريكيها بيرون و به سوى نور مى برد،و كسانى كه كافر شدند،اولياى آنان طاغوتها هستند كه آنان را از نور بيرون و به سوى ظلمات مى برند؛آنان اهل آتشند و هميشه در آن خواهند بود. (3)

بدين سبب انسان مسئول رفتار خويش است.چنانكه در سوره زلزال فرموده:

فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ* وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ* پس،هر كس به اندازه ذره اى كار نيك انجام دهد آن را مى بيند!و هر كس به اندازه ذره اى كار بد انجام دهد آن را مشاهده مى كند. (4)

*** 8

ص: 210

اينها امورى است كه خداوند درباره انسان خبر داده،و جنيان در آن با او شريكند، چنانكه در بحث اصناف خلق بدان اشاره شد،مشروح آن به اذن خداى متعال در بحث آينده مى آيد:

أَنّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً* وَ أَنّا كُنّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً* وَ أَنّا لا نَدْرِي أَ شَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً* وَ أَنّا مِنَّا الصّالِحُونَ وَ مِنّا دُونَ ذلِكَ كُنّا طَرائِقَ قِدَداً* وَ أَنّا ظَنَنّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللّهَ فِي الْأَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً* وَ أَنّا لَمّا سَمِعْنَا الْهُدى آمَنّا بِهِ فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً* وَ أَنّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً* وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً* وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً*

بگو:به من وحى شده كه جمعى از جنيان به سخنانم گوش فرا داده اند،سپس گفته اند:ما قرآن عجيبى شنيديم كه به راه راست هدايت مى كند،پس به آن ايمان آورديم و هرگز كسى را شريك پروردگارمان قرار نمى دهيم!

و اينكه بلند است مقام با عظمت پروردگار ما،و او هرگز براى خود همسر و فرزندى انتخاب نكرده است!و اينكه سفيه ما درباره خداوند سخنان ناروا مى گفت.و اينكه ما گمان مى كرديم كه انس و جن هرگز بر خدا دروغ نمى بندند!

و اينكه مردانى از بشر به مردانى از جن پناه مى بردند،و آنان سبب افزايش گمراهى و طغيانشان مى شدند!و اينكه آنان گمان كردند-همان گونه كه شما گمان كرديد-كه خداوند هرگز كسى را مبعوث نمى كند!

و اينكه ما آسمان را جستجو كرديم و همه را پر از محافظان قوى و تيرهاى شهاب يافتيم.و اينكه ما پيش از اين به استراق سمع در آسمانها مى نشستيم؛امّا اكنون هر كس بخواهد استراق سمع كند،شهابى را در كمين خود مى يابد.

و اينكه ما نمى دانيم آيا اراده شرّى درباره اهل زمين شده يا پروردگارشان

ص: 212

خواسته است آنان را هدايت كند؟!و اينكه در ميان ما،افرادى صالح و افرادى غير صالحند؛و ما گروههاى متفاوتى هستيم!و اينكه ما يقين داريم هرگز نمى توانيم بر اراده خداوند در زمين غالب شويم و نمى توانيم از يد قدرت او بگريزيم!و اينكه ما هنگامى كه هدايت قرآن را شنيديم به آن ايمان آورديم؛و هر كس به پروردگارش ايمان بياورد،نه از نقصان مى ترسد و نه از ظلم!و اينكه گروهى از ما مسلمان و گروهى ظالمند؛هر كس اسلام را اختيار كند راه راست را برگزيده است.و امّا ظالمان آتشگيره و هيزم دوزخند!

و اگر آنان[ جن و انس]در راه راست استقامت ورزند،با آب فراوان سيرابشان مى كنيم (1)

و در سوره انعام فرموده:

وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً يا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَ قالَ أَوْلِياؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنا قالَ النّارُ مَثْواكُمْ خالِدِينَ فِيها إِلاّ ما شاءَ اللّهُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ*...* يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ*

و در آن روز كه همه آنان را گرد هم آورد،مى گويد:اى جماعت اجنّه!شما افراد زيادى از انسانها را گمراه ساختيد!دوستان انسى آنان مى گويند:پروردگارا!هر يك از ما دو گروه از ديگرى استفاده كرديم،و به سرآمدى كه براى ما مقرر داشته بودى رسيديم.خداوند مى فرمايد:آتش جايگاه شماست،هميشه در آن مى مانيد،مگر آنچه خدا بخواهد،پروردگار تو حكيم و داناست.

اى گروه جن و انس!آيا رسولانى از خودتان به سوى شما نيامدند كه آيات مرا-1

ص: 213

برايتان بازگو مى كردند،و شما را از ملاقات چنين روزى بيم مى دادند؟!

مى گويند:ما بر ضدّ خودمان گواهى مى دهيم،آرى،زندگى دنيا آنان را فريب داد؛و به زيان خود گواهى مى دهند كه كافر بودند! (1)

خداوند جن و انس همگى را در آن گرد آورد،و پس از اعتراف گنهكاران به گناه خود به آنان مى گويد:اين آتش جايگاه شماست،هميشه در آن خواهيد بود،مگر آنكه را خدا بخواهد و مشيت او اقتضا كند و مورد رحمت خويش قرار دهد.

خداوند در چنين روزى مى فرمايد:اى گروه جن!آيا رسولانى از خودتان به سوى شما نيامد كه آيات مرا بر شما مى خواندند و از ملاقات اين روزتان بيم مى دادند؟پس آنان بر عليه خود به كفر خويشتن شهادت مى دهند.

از سخن جنيان كه گفتند:"ما كتابى را گوش داديم كه پس از موسى آمده...واى قوم ما! دعوت كننده الهى را اجابت كنيد."از اين سخنان،استنباط مى شود كه اجنه،در هدايت به وسيله كتب پيامبران صاحب شريعت،با انسانها شريكند،و شايد اينكه خداوند فرموده: أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ مراد همان پيامبران اولو العزم باشد.

پروردگار خود قرار نمى دهيم.پس از آن خداوند اين آيه را بر پيامبرش فرستاد: قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ ،بگو:بر من وحى شده كه گروهى از جنيان گوش فرا دادند.

و آنچه بر حضرتش وحى شد همان گفتار جنيان بود. (1)

در كتاب بحار الانوار از تفسير على بن ابراهيم قمى ذيل آيه كريمه: يا قَوْمَنا إِنّا سَمِعْنا از سوره احقاف آورده كه مى گويد:

سبب نزول اين آيه آن بود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم از مكّه به سوى بازار عكاظ بيرون رفت،و در حالى كه زيد بن حارثه با او بود،مردم را به اسلام دعوت مى كرد،و چون هيچ كس دعوتش را لبيك نگفت و كسى را نيافت تا از او بپذيرد،به سوى مكّه بازگشت، هنگامى كه به محلّى به نام(وادى مجنّه)رسيد،در نيمه هاى شب به تهجّد برخاست و به تلاوت قرآن پرداخت،در اين هنگام گروهى از جنيان بر او گذشته،و با شنيدن قرائت رسول خدا،بدان گوش فرا دادند و يكديگر را به سكوت واداشتند.هنگامى كه رسول خدا، تلاوت را پايان برد،به سوى قوم خود بازگشتند و آنان را بيم دادند و گفتند:اى قوم ما:ما كتابى را شنيديم كه پس از موسى آمده،كتابهاى پيشين را تصديق مى كند و به سوى حق و به راه راست هدايت مى نمايد.اى قوم ما! دعوت كننده الهى را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد...تا آنجا كه مى گويد:"اين گروه در گمراهى آشكارند."پس از آن براى آشنائى با اصول و احكام اسلام خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم رسيدند و اظهار اسلام كردند و ايمان آوردند،رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم نيز احكام اسلام را به آنان تعليم فرمود.

پس از آن،خداوند اين سوره را بر پيامبرش فرستاد كه:بگو:به من وحى شده كه گروهى از جنيان گوش فرا دادند...تا پايان سوره كه خداوند گفتارشان را بازگو كرده است.

رسول خدا يكى از خود آنان را بر ايشان سرپرستى داد و... (2)23

ص: 216

ص: 218

ص: 220

يعنى:اى بلند مرتبه والامقام ،ما تو را فرستاديم تا...

همچنين در آيه ديگر سوره احزاب كه مى فرمايد:

اَلنَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ.

پيامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است. (1)

نبى كسى است كه به او وحى مى شود،چنانكه خداى سبحان در سوره نساء فرموده:

إِنّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ كَما أَوْحَيْنا إِلى نُوحٍ وَ النَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ...

ما به سوى تو وحى فرستاديم،همانگونه كه به سوى نوح و انبياى بعد از او وحى كرديم... (2)

بنابراين،نبى اصطلاحى است اسلامى به معناى:انسانى كه نزد خدا مقام والائى دارد و به او وحى مى شود،پروردگار خالق،انبياء والامقام را برمى انگيزد تا رسولانى بشارت دهنده و ترساننده باشند،و مردم را هدايت نمايند،چنانكه در سوره بقره فرموده:

كانَ النّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ...

مردمان همه امتى يگانه بودند،خداوند انبيا را برانگيخت تا بشارت دهنده و ترساننده باشند،و با آنان كتاب را فرستاد... (3)

و انزل معهم الكتاب،يعنى:پروردگار خالق با كسانى از انبيا كه برانگيخته شدند كتاب فرستاد،نه آنكه خداوند با هر يك از انبياء كتابى را همراه كرده باشد.ديگر آنكه، پروردگار عالميان برخى از انبيا را بر برخى ديگر برترى داده،چنانكه در سوره اسراء مى فرمايد:

وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلى بَعْضٍ.

ما بعضى از انبيا را بر بعض ديگر برترى داديم. (4)

خداوند همچنين رسولان خود را از ميان انبياء برگزيده و به سوى مردم فرستاده است،5/

ص: 222

چنانكه مى آيد:

اگر خويشاوندانت نبودند،تو را سنگسار،مى كرديم. (1)

خداوند پيامبران را براى هدايت مردمان و اتمام حجّت بر آنان مى فرستد،چنانكه در سوره نساء فرموده:

رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ.

رسولانى كه بشارت دهنده و ترساننده بودند،تا بعد از اين پيامبران،مردمان را بر خدا حجّتى نماند. (2)

و در سوره اسراء فرموده:

وَ ما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولاً.

و ما هرگز مجازات نخواهيم كرد،مگر آن كه پيامبرى برانگيخته باشيم. (3)

و در سوره يونس مى فرمايد:

وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ.

و براى هر امّتى،پيامبرى خواهد بود،هرگاه پيامبرشان بيايد،در بين آنان به عدل و داد حكم مى شود،و آنان مورد ستم قرار نمى گيرند. (4)

امّت هائى كه پيامبر را نافرمانى مى كنند سزاوار عذاب دنيا و آخرت مى گردند.چنانكه خداوند از فرعون و امّت هاى پيش از او خبر داده و در سوره حاقّه فرموده:

فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِيَةً.

آنان فرستاده پروردگارشان را نافرمانى كردند،خداوند هم ايشان را به عذاب شديدى گرفتار ساخت. (5)

نافرمانى پيامبر عين نافرمانى خداست،چنانكه در سوره جن مى فرمايد:0/

ص: 224

وَ مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أَبَداً.

و هر كس خدا و رسول او را نافرمانى كند،آتش دوزخ از آن اوست و هميشه در آن خواهد بود. (1)

خداوند رسولان را از ميان انبيا برگزيده،و هميشه تعداد پيامبران از شمار انبياء كمتر است،چنانكه در روايت ابو ذر آمده كه گفت:

«...و قلت يا رسول اللّه كم هى عدد الانبياء قال:مائة الف و اربعة و عشرون الفا،الرسل من ذلك ثلاثمائة و خمسة عشر،جمّا غفيرا.»

...گفتم اى رسول خدا:شمار انبياء چند است؟فرمود:يكصد و بيست و چهار هزار نفر،رسولان از اين جمع:سيصد و پانزده نفرند،مجموع آنان همين است. (2)

بنابر آنچه آورديم،هر رسولى نبى است،ولى هر نبيّى رسول نيست،چنانكه"يسع"رسول نبود ولى نبى و وصىّ موساى كليم بود.

برخى از پيامبران با شريعتى كه مى آورند،بعضى از مناسك شريعت سابق را نسخ مى كنند،چنانكه شريعت موسى عليه السّلام با شرايع پيش از خود چنين نسبتى داشت،برخى از پيامبران هم شريعتى مى آورند كه متمّم و تجديدكننده شريعت سابق است،چنانكه شريعت خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم نسبت به آيين حنيف ابراهيم خليل عليه السّلام اينگونه بود.خداوند در سوره نحل مى فرمايد:

ثُمَّ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً...

سپس به سوى تو وحى فرستاديم كه از آيين خالص ابراهيم پيروى كن... (3)

و در سوره مائده مى فرمايد:

اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ3/

ص: 225

دِيناً.

امروز دين شما را كامل كردم،و نعمت خود را بر شما تمام نمودم،و اسلام را به عنوان آيين شما پسنديدم. (1)

در بحث آينده اخبار اوصياى انبيا را پى مى گيريم:

فرزندان به دنيا آمدند و ادريس وصىّ پدر شد،از ادريس نيز"متوشلخ"و تعداد ديگرى به دنيا آمدند،كه وصيّت بر عهده او قرار گرفت.

ابن سعد در طبقات،درباره ادريس نبى،از ابن عباس آورده كه گفت:اوّلين پيامبرى كه بعد از آدم برانگيخته شد،"ادريس"بود.او"خنوخ بن يرد"است...از خنوخ نيز"متوشلخ"و تعدادى ديگر به دنيا آمدند،و وصيّت بر عهده او قرار گرفت،از متوشلخ نيز"لمك"و عدّه اى ديگر زاده شدند،و او وصىّ پدر شد،از لمك نيز"نوح"به دنيا آمد. (1)

مسعودى در«اخبار الزمان»روايتى آورده كه فشرده آن چنين است:

خداى سبحان هنگامى كه خواست آدم را قبض روح كند،به او دستور داد فرزندش شيث را«وصىّ»خود قرار دهد،و همه علومى را كه به وى داده شده به او بياموزد،و او چنين كرد.و گفته است:شيث پس از آنكه صحف را به فرزندش قينان آموزش داد،و محاسن زمين و ذخائر آن را برايش بيان كرد،او را وصى خود ساخت،و به اقامه نماز و دادن زكاة و گزاردن حج و جهاد با فرزندان قابيل فرمان داد.او فرمان پدر را به انجام رسانيد و در سن هفتصد و بيست سالگى از دنيا رفت.

قينان،فرزند خود«مهلائيل»را وصى خود ساخت،و او را به آنچه خود بدان سفارش شده بود سفارش كرد،عمر مهلائيل هشتصد و هفتاد و پنج سال بود.او هم به فرزندش «بوارد»وصيّت كرد،صحف را به وى آموخت و او را از ذخائر زمين و حوادث آينده آگاه كرد،و كتاب سرّ ملكوت را به او سپرد،كتابى كه مهلائيل ملك به آدم عليه السّلام آموخته بود،و آن را سر بسته و بدون نگاه در آن،از يكديگر به ارث مى بردند،از«بوارد»فرزندش«خنوخ»به دنيا آمد،وى همان ادريس نبى عليه السّلام است كه خداى متعال او را مرتبت والا داد،او را از آن رو ادريس گفته اند كه كتاب خداى عزّ و جلّ و سنّت هاى دين را بسيار خوانده و پيروى مى كرد،خداى سبحان سى عدد صحيفه را بر او نازل كرد كه با آنها صحيفه هاى نازله در آنت.

ص: 227

زمان كامل شد،«بوارد»پسرش«خنوخ»[ ادريس]را وصى خود قرار داد و وصيت پدرش را در اختيار او گذاشت،و علومى را كه نزدش بود به وى آموخت و مصحف سرّ را بدو سپرد و...

يعقوبى اخبار اوصياء را سلسله وار و با شرحى بيش از طبرى و ابن اثير آورده،او اخبار ديگرى را نيز درباره وصيّت آورده كه-براى مثال-مى گويد:به هنگام وفات آدم فرزندش شيث و فرزندان و نوه هايش نزد وى آمدند،او بر آنان درود فرستاد و از خدا برايشان بركت و فزونى خواست و شيث را وصىّ خود قرار داد.و گفته است:

بعد از مرگ آدم،فرزندش شيث بپا خاست و قوم خود را به تقواى الهى و عمل صالح فرمان مى داد...تا آنجا كه مى گويد:هنگام وفات شيث فرزندان و نوه هاى او كه در آن روز،انوش و قينان و مهلائيل و يرد و اخنوخ بودند و زنان و فرزندان آنان نزد او آمدند، شيث بر آنان درود فرستاد و از خداى برايشان بركت و فزونى خواست،و به آنان رو كرد و سوگندشان داد كه...با اولاد قابيل ملعون آميزش نكنند،و فرزند خود انوش را وصىّ خويش قرار داد.

يعقوبى بدين گونه اخبار وصيّت را سلسله وار،همراه با ذكر وقايع روزگار آنان مى آورد تا به خبر وصيّت نوح مى رسد و مى گويد:

هنگام وفات نوح،هر سه فرزند وى:سام و حام و يافث،و فرزندان ايشان نزد او جمع شدند،سپس به شرح وصيّت نوح به سام پرداخته است.او همچنين تسلسل اخبار اوصياء، -هر وصىّ بعد از نبى-را تا آخر انبياى بنى اسرائيل و اوصياى ايشان آورده است كه ما تا اينجا به همان فشرده اى كه آورديم بسنده مى كنيم.

در زمان نوح عليه السّلام عبادت بت ها در ميان فرزندان قابيل گسترش يافت.

ادريس فرزند خود متوشلخ را وصى خود قرار داد،زيرا خداوند به او وحى فرستاد كه وصيّت را در فرزندت متوشلخ قرار ده كه من بزودى از صلب او نبىّ پسنديده كردارى را بيرون خواهم آورد.خداوند ادريس عليه السّلام را به سوى خود بالا برد و بعد از آن وحى منقطع گرديد و اختلاف و تنازع پديدار و فزونى گرفت،و ابليس شايع كرد كه وى مرده است،زيرا

ص: 228

او كاهن بوده و مى خواسته به فلك بالا رود كه آتش گرفته و سوخته است،فرزندان آدم كه پيرو دين او بودند شديدا اندوهگين شدند،ابليس گفت كه بت بزرگ آنان بوده كه ادريس را هلاك كرده،پس بت پرستان در عبادت بت ها فزونى يافتند،و به زيور آنها پرداختند،و برايشان قربانى كردند،و جشن عيد گرفتند،عيدى كه همگان در آن حضور يافتند،آنان در اين دوران بت هائى به نام:يغوث و يعوق و نسر و ودّ و سواع،داشتند.

هنگامى كه مرگ متوشلخ فرا رسيد،فرزندش لمك را وصىّ خود قرار داد،-لمك به معناى جامع-و از او پيمان گرفت و صحف و كتاب هاى مختومۀ ادريس عليه السّلام را به او سپرد، عمر متوشلخ در اين هنگام نهصد سال بود.

وصيّت به لمك منتقل شد(او پدر نوح عليه السّلام بود)او يك بار چنان ديد كه آتشى از دهانش خارج شد و جهان را سوزانيد،و يك بار ديگر ديد گويا روى درختى در ميان درياست و هيچ چيز ديگرى نيست.

نوح عليه السّلام بزرگ شد،و خداوند او را در پنجاه سالگى رفعت مقام داد و نبوت بخشيد،و وى را به سوى قومش كه بت مى پرستيدند فرستاد،او از رسولان صاحب عزم بود.

در برخى از اخبار،عمر او را هزار و دويست و پنجاه سال ذكر كرده اند،او همانگونه كه خداى متعال فرموده:نهصد و پنجاه سال (1)در ميان قوم خويش درنگ كرد و آنان را به سوى ايمان فرا خواند،شريعت وى:توحيد و نماز و روزه و حج و جهاد با دشمنان خدا از فرزندان قابيل بود،او به حلال مأمور،و از حرام نهى شده بود و دستور داشت مردمان را به سوى خداى متعال دعوت نمايد و از عذاب او بر حذر دارد،و نعمت هاى خدا را يادآورى شان كند.

مسعودى گفته است:

خداوند رياست و كتابهاى انبيا را براى سام بن نوح قرار داد،و وصيّت نوح ويژه فرزندان او شده است. (2)

تا اينجا آنچه از كتاب اخبار الزمان مسعودى نزد ما موجود بود پايان گرفت،مسعودى02

ص: 229

همچنين در كتاب"اثبات الوصيّه" (1)سلسله اوصياء را،از آدم عليه السّلام تا نبى خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلم،آورده است.اين آن چيزى است كه در مدارك بحث هاى اسلامى،درباره رسولان و اوصياى ايشان آمده است.در بحث آينده،به اخبار رسولان و اوصياى آنان در كتابهاى عهدين(تورات و انجيل)مى پردازيم:

گوسفندان بى شبان نباشند*و خداوند به موسى گفت يوشع بن نون را كه مردى صاحب روح است گرفته دست خود را بر او بگذار*و او را به حضور العازار كاهن و به حضور تمامى جماعت برپا داشته در نظر ايشان به وى وصيّت نما*و از عزّت خود بر او بگذار تا تمامى جماعت بنى اسرائيل او را اطاعت نمايند*و او به حضور العازار كاهن بايستد تا از براى او به حكم اوريم به حضور خداوند سؤال نمايد و به فرمان وى او و تمامى بنى اسرائيل با وى و تمامى جماعت بيرون روند و به فرمان وى داخل شوند*پس موسى به نوعى كه خداوند او را امر فرموده بود عمل نموده يوشع را گرفت و او را به حضور العازار كاهن و به حضور تمامى جماعت برپا داشت*و دستهاى خود را بر او گذاشته او را به طورى كه خداوند به واسطۀ موسى گفته بود وصيّت نمود* (1)

و نيز،داستان قيام او به اداره امور بنى اسرائيل و جنگهايش در بيست و سه باب از سفر يوشع بن نون آمده است. (2)

باب دوّم و چون ايّام وفات داود شد پسر خود سليمان را وصيّت فرموده گفت*من به راه تمامى اهل زمين مى روم پس تو قوىّ و دلير باش*وصاياى يهوه خداى خود را نگاه داشته به طريقهاى وى سلوك نما و فرايض و اوامر و احكام و شهادات وى را به نوعى كه در تورات موسى مكتوب است محافظت نما تا در هر كارى كه كنى و به هر جائى كه توجّه نمائى برخوردار باشى* (1)

قرآن كريم اليسع-را وصىّ قرار مى دهد.و در خبر دوم نبى خدا داود عليه السّلام به سليمان وصيت مى كند تا به شريعت نبى و رسول خدا موسى بن عمران عليه السّلام عمل نمايد.

و در خبر سوم،عيسى روح اللّه عليه السّلام به حوارى خود وصيّت كرد تا مردمان را هدايت نمايد.

تُسِيمُونَ* يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ* وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ* وَ ما ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفاً أَلْوانُهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ*

اوست خدائى كه از آسمان،آبى فرستاد كه نوشيدنى شما از آن است؛و گياهان و درختانى كه حيوانات خود را در آن به چرا مى بريد،نيز از آن است.خداوند با آن آب،براى شما زراعت و زيتون و نخل و انگور،و همه گونه ميوه را مى روياند،به راستى كه در اين،نشانه روشنى براى انديشمندان است.

او شب و روز و خورشيد و ماه را مسخّر شما ساخت،و ستارگان نيز به فرمان وى مسخر شمايند؛به راستى كه در اين نشانه هاست براى گروهى كه تعقل مى كنند.و مخلوقات گوناگون و رنگارنگى را كه در زمين آفريده،مسخر شما گردانيد،راستى را كه در اين،نشانه روشنى است براى آنان كه متذكر مى گردند. (1)

خداوند در اينگونه آيات قرآنى،انواعى از نظام هستى را كه بر وجود پروردگار مدبّر حكيم دلالت دارد،بيان مى كند.گاهى نيز با جمع ميان آيات و نشانه هاى دالّ بر وجود "خالق عزيز"و"ربّ مدبّر حكيم"همه را يكجا آورده،چنانكه در سوره بقره مى فرمايد:

إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِيها مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ.

به راستى كه در آفرينش آسمانها و زمين،و گردش شب و روز،و كشتى هاى درياپيما به سود مردمان،و آبى كه خداوند از آسمان فرو مى فرستد و زمين را10

ص: 235

پس از مردنش زنده مى كند،و انواع جنبندگان را در آن گسترش مى دهد،و حركت بادها و ابرهاى تسخير شده ميان آسمان و زمين،نشانه هاى روشنى است براى آنان كه مى انديشند. (1)

خداوند در ابتداى اين آيه،آفرينش آسمانها و زمين را آورده،و پس از آن به ذكر نشانه هاى نظام هستى پرداخته،نظامى كه پروردگار عالم آن را تنظيم كرده،و ما آن را "سنت هاى خداوند در هستى"مى ناميم.

ب-آياتى كه پروردگار عالم در اختيار انبيا قرار مى دهد،مانند ولايت بر نظام هستى،به گونه اى كه هرگاه مشيت الهى اقتضا كند،پيامبر-به اذن خدا-مى تواند جزء كوچكى از اين نظام را كه خداوند بر هستى حاكم فرموده،تغيير دهد،چنانكه خداى متعال در وصف عيسى عليه السّلام فرموده:

وَ رَسُولاً إِلى بَنِي إِسْرائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللّهِ...

عيسى را فرستاده اى به سوى بنى اسرائيل[قرار داد كه به آنان گفت:]من نشانه اى از پروردگارتان براى شما آورده ام؛من از گل براى شما چيزى همانند پرنده مى سازم،سپس در آن مى دمم و به فرمان خدا پرنده اى مى گردد... (2)

اين گونه آيات الهى را در عرف اسلامى"معجزه"گويند،زيرا ديگر افراد بشر از آوردن مانند آن عاجزند؛و آن خارق عادت و بر خلاف نظام طبيعى آفرينش است؛مانند معجزه حضرت عيسى عليه السّلام كه از گل به اذن خدا پرنده اى آفريد تا دليلى باشد بر اينكه:

1-اين پروردگار عالميان است كه خواص اشياء و نظام طبيعى را به آنان بخشيده است،و هرگاه حكمت او اقتضا كند تا خاصيّت چيزى را از آن بگيرد،چنين قدرتى را داراست،بدانسان كه حرارت آتش را گرفت و آن را از سوزانيدن ابراهيم عليه السّلام كه در آن افتاده بود،بازداشت،و هرگاه حكمتش اقتضا كند تا نظام طبيعى را كه خود براى برخى مخلوقاتش قرار داده تغيير دهد،بر چنين كارى تواناست،مانند آفرينش مرغ از گل،به/.

ص: 236

دست عيسى عليه السّلام به جاى ايجاد آن در مرغ مادر،از طريق جفت گيرى با جنس نر،بر اساس نظام طبيعى آفرينش كه در سلسله خلقت جاندران قرار داده است.

معجزات انبيا-همانگونه كه گفتيم-خارق العاده و بر خلاف نظام طبيعى است و از طى مراحل انتقال مادّه،يعنى از حالى به حال ديگر،و از صورتى به صورت ديگر تا رسيدن به شكل نهائى،پيروى نمى كند.زيرا طى مراحل آفرينش مرغ از گل-چنانكه از سخن برخى فلاسفه مسلمين نيز فهميده مى شود-چيزى نزديك به سرعت سير نور بود كه خداوند آن را سريعتر از زمان طبيعى و دوره انتقال،براى پيامبرش درهم نورديد.

معجزه سحر نيست،زيرا سحر نوعى از خيال پرورى پوچ و غير واقعى است،براى مثال، ساحرى كه ديده مى شود مرغى را مى بلعد،يا از دهان شتر وارد و از مخرج آن بيرون مى آيد،يا ظروف شيشه اى را خرد مى كند و دوباره آن را به شكل اول در مى آورد،در واقع هيچ يك از اين كارها را انجام نداده،بلكه تنها چشم بينندگان را سحر كرده،و آنان اين امور را در خيال خود ديده اند،و لذا هنگامى كه كار سحر پايان مى پذيرد حاضران همه چيز را همانگونه كه بوده،بدون هر گونه تغيير و تبديلى،در جاى خود مى بينند.ولى معجزه نظام طبيعى را حقيقتا تغيير مى دهد،مانند كارى كه عصاى موسى كرد:مارى عظيم الجثه شد،و همه آنچه را كه ساحران در آن ميدان بزرگ آماده كرده بودند به يكباره بلعيد،و هنگامى كه دوباره به دست موسى عليه السّلام به شكل عصا در آمد اثرى از آنچه ساحران در آن ميدان تهيه ديده بودند باقى نماند،بدين خاطر بود كه ساحران به سجده افتادند،و گفتند:ما به پروردگار عالميان ايمان آورديم،پروردگار موسى و هارون؛زيرا آنان در كار سحر متخصص و خبره بودند،و فهميدند كه كار موسى عليه السّلام سحر نيست،بلكه آيت و نشانه اى از آيات پروردگار متعال است.

معجزه به امر محال تعلّق نمى گيرد،و آنچه كه در علم منطق از آن به اجتماع نقيضين تعبير مى كنند-مانند آنكه چيزى در زمان واحد و مكان واحد هم باشد و هم نباشد-آن هم از شمول اثر معجزه بيرون است.

حقيقت معجزات پيامبران،آياتى است كه پروردگار خالق به دست آنان جارى مى سازد،

ص: 237

نشانه هائى كه جن و انس از آوردن مانند آنها ناتوانند،و لو آنكه برخى از آنان برخى ديگر را پشتيبانى كنند،با آنكه در بين جنيان افرادى يافت مى شوند كه-براى مثال-قادرند تخت بلقيس را از يمن تا بيت المقدّس،قبل از برخاستن سليمان عليه السّلام از جاى خود،نزد او بياورند. (1)زيرا سرعت سير جن در فضا چيزى نزديك به سرعت نور است.

به همين دليل است كه جنيان گاهى مى توانند اخبار دوردست را،به كاهنى كه با آنان مرتبط است برسانند،ولى همين جن و انس نمى توانند مرغى را از گل بسازند كه بدون اذن پروردگار عالم مرغ حقيقى گردد.

مرتاض هندى هم گاهى مى تواند قطار را از حركت بازدارد ،ولى او و غير او،از كسانى كه خدا به آنان اجازه نداده،نمى توانند عصاى خود را بر سنگ بزنند،تا از آن دوازده چشمه آب فوران كند.

چون پروردگار خالق آيات و معجزات را،از آن رو به انبياى مبعوث خود مى دهد تا امّت هاى آنان درستى ادعايشان را دريابند،و بدانند كه آنان برانگيخته خدايند،مقتضاى حكمت آنست كه اين معجزات از امورى باشد كه امّتى كه پيامبر براى هدايت آن مبعوث گرديده،آن را بشناسد،چنانكه امام على بن موسى الرضا عليه السّلام در پاسخ كسى كه از او پرسيد:

براى چه خداوند موسى بن عمران عليه السّلام را با يد بيضاء و عصا مبعوث كرد،و عيسى عليه السّلام را با طبّ،و محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلم را با كلام و سخن؟امام عليه السّلام فرمود:

خداى متعال هنگامى كه موسى را برانگيخت فن غالب اهل زمان سحر بود،او هم از جانب خداى عزّ و جل با چيزى به نزد آنان رفت كه همانندش در توان آن مردم نبود،چيزى كه سحرشان را باطل كرد،و حجّت را به وسيله آن بر ايشان تمام نمود.

خداوند متعال عيسى را نيز در هنگامى برانگيخت كه بيماريهاى مزمن پديدار شده بود، و مردم نيازمند طب بودند،او از سوى خداى رحمن چيزى براى آنان آورد كه همانند آن در نزد ايشان نبود،چيزى كه مردگان را برايشان زنده مى كرد و كور و پيس را به اذن خدا شفا مى داد،و حجت را به وسيله آن بر آنان تمام كرد.9/

ص: 238

خداى متعال محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلم را نيز هنگامى مبعوث فرمود كه فنّ غالب زمان،سخنورى و خطابه-راوى مى گويد:به گمانم فرمود:و شعر-بود،آن حضرت از كتاب خداى عزّ و جلّ و موعظه ها و احكام آن براى ايشان چيزهائى آورد كه،همه سخنانشان را باطل كرد، حجت را بر ايشان تمام نمود.

سائل گفت:به خدا سوگند،مثل امروزى را تا به حال هرگز نديده ام!سپس گفت:حجت بر مردم در زمان ما چيست؟امام عليه السّلام فرمود:"عقل؛با آن راستگوى بر خدا را مى شناسى و تصديقش مى كنى،و دروغگوى بر خدا را تشخيص مى دهى و تكذيبش مى نمائى."

سؤال كننده گفت:به خدا سوگند،جواب درست همين است و بس. (1)

*** معجزات خارق العاده پيامبران كه با بخشى از نظام طبيعى اشياء ناهماهنگ است خود، از سنت هاى تكوينى پروردگار عالميان در جوامع انسانى است،جوامعى كه انبياء را به سوى آنان برانگيخته بود،بهمين دليل هم،امت ها از پيامبرانشان معجزه مى خواستند تا دليلى بر درستى ادّعاى آنان باشد،چنانكه خداوند در سوره شعرا سخن قوم ثمود را آورده كه به پيامبرشان صالح عليه السّلام گفتند:

ما أَنْتَ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا فَأْتِ بِآيَةٍ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقِينَ* قالَ هذِهِ ناقَةٌ لَها شِرْبٌ وَ لَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ* وَ لا تَمَسُّوها بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذابُ يَوْمٍ عَظِيمٍ*

تو فقط بشرى همچون مائى،اگر راست مى گوئى آيت و نشانه اى بياور!گفت:

اين ناقه[آيت الهى است]سهمى از آب براى اوست،و سهمى براى شما در روزى معين،مباد كمترين آسيبى به او رسانيد كه عذاب روزى بزرگ شما را فرا خواهد گرفت! (2)54

ص: 239

بسيارى از امت ها پس از آنكه پيامبرشان معجزه اى مى آورد،بر عناد خود مى افزودند و با او به دشمنى مى پرداختند،و از ايمان آوردن سرباز مى زدند،چنانكه خداى متعال درباره قوم ثمود پس از ديدن ناقه،مى فرمايد:

فَعَقَرُوها فَأَصْبَحُوا نادِمِينَ.

سرانجام آن ناقه را پى كردند،سپس از كرده خود پشيمان شدند! (1)

سنت خداوند بر اين است كه اگر مردمى از پيامبر خود درخواست آيت و معجزه كردند، و معجزه آمد،و آنان ايمان نياوردند،مستحق زجر و عذاب مى گردند،و خداى متعال ايشان را عذاب مى كند،چنانكه در همين سوره نيز از سرانجام قوم ثمود خبر داده و فرموده:

فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ.

پس عذاب الهى آنان را فرا گرفت؛به راستى كه در اين،آيت و نشانه اى است؛ ولى بيشتر آنان مؤمن نبودند! (2)

معجزه آوردن انبياء به مقتضاى حكمت است،مقتضاى حكمت هم آنست كه معجزه به مقدارى باشد كه حقانيت ادعاى پيامبر را،براى كسى كه مى خواهد به او ايمان آورد،اثبات نمايد.آيت الهى به دلخواه سركشان و مردم آزارانى كه از ايمان آوردن به خدا و رسول در هر حالى بازمى زنند نيست تا هر چه خواستند اجابت شود،و نيز چنانكه گذشت،بر امر محال تعلق نمى گيرد،چنانكه هر دو قسم آن در خواسته قريش از خاتم پيامبران صلّى اللّه عليه و آله و سلم وجود داشت، درحالى كه خداوند آيت و معجزه مخصوص عرب،"سخن بليغ"را به آنان داد، و در سوره بقره ايشان را مخاطب ساخته و فرموده بود:

وَ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ* فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ*

اگر درباره آنچه بر بنده خود نازل كرده ايم شك داريد،يك سوره همانند آن بياوريد؛و گواهان خود را-غير خدا-براى اين كار فرا خوانيد اگر راست8/

ص: 240

مى گوئيد.پس اگر چنين نكنيد-كه هرگز نخواهيد كرد-از آتشى كه هيزم آن، مردمان و سنگهاست و براى كافران آماده شده،بترسيد. (1)

سران قريش كه قصد ايمان آوردن نداشتند،بر تعنّت و آزار خود افزودند،و براى به زحمت افكندن و عاجز نمودن پيامبر به درخواست هاى گوناگون و حتى محال خود افزودند،خداوند در سوره اسراء از انواع سركشى و مزاحمت ايشان خبر داده و فرموده:

قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً* وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنّاسِ فِي هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبى أَكْثَرُ النّاسِ إِلاّ كُفُوراً* وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّى تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ يَنْبُوعاً* أَوْ تَكُونَ لَكَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِيراً* أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ كَما زَعَمْتَ عَلَيْنا كِسَفاً أَوْ تَأْتِيَ بِاللّهِ وَ الْمَلائِكَةِ قَبِيلاً* أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ أَوْ تَرْقى فِي السَّماءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِيِّكَ حَتّى تُنَزِّلَ عَلَيْنا كِتاباً نَقْرَؤُهُ قُلْ سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلاّ بَشَراً رَسُولاً* وَ ما مَنَعَ النّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدى إِلاّ أَنْ قالُوا أَ بَعَثَ اللّهُ بَشَراً رَسُولاً* قُلْ لَوْ كانَ فِي الْأَرْضِ مَلائِكَةٌ يَمْشُونَ مُطْمَئِنِّينَ لَنَزَّلْنا عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَكاً رَسُولاً* قُلْ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ إِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبِيراً بَصِيراً*

بگو:اگر همه انسانها و تمام جنيان گرد هم آيند تا همانند اين قرآن را بياورند، مانند آن را نخواهند آورد،هر چند يكديگر را در اين كار پشتيبانى كنند.ما در اين قرآن،براى مردم از هر چيز نمونه اى آورديم،امّا بيشتر مردمان جز ناسپاسى،كارى نكردند.و گفتند:ما هرگز به تو ايمان نمى آوريم تا اينكه چشمه جوشانى از اين سرزمين براى ما بيرون آورى،يا باغى از نخل و انگور از آن تو باشد،و نهرها در لابه لاى آن جارى نمائى،يا قطعات آسمان را-آنچنان كه24

ص: 241

مى پندارى-بر سر ما فرود آورى؛يا خداوند و فرشتگان را در برابر ما حاضر كنى،يا براى تو خانه اى از نقش و نگار زرّين باشد،يا به آسمان بالا روى،و ما بالا رفتنت را باور نمى كنيم مگر اينكه نامه اى بر ما فرود آورى كه آن را بخوانيم!بگو:منزّه است پروردگار من،مگر من جز انسانى فرستاده خدا هستم؟! تنها چيزى كه بعد از آمدن هدايت مانع ايمان مردم شد،اين بود كه مى گفتند:

آيا خداوند بشرى را به عنوان رسول فرستاده است؟!بگو:اگر در روى زمين فرشتگانى بودند و با آرامش گام برمى داشتند،ما هم فرشته اى را به عنوان رسول،بر آنان مى فرستاديم!بگو:همين بس كه خداوند،ميان من و شما گواه باشد؛چرا كه او نسبت به بندگانش خبير و بيناست. (1)

پروردگار خالق حجت را بر قريشيان تمام كرد و فرمود:اگر درباره آنچه بر بنده خود فرستاديم شك و ترديد داريد،يك سوره همانند آن بياوريد،و گواهان خود را-غير خدا- فرا خوانيد.و خبر داد كه همه جن و انس هم اگر جمع شوند،نمى توانند همانند قرآن را بياورند،هر چند يكديگر را پشتيبانى كنند،و آن را تأكيد كرد و فرمود:هرگز نمى توانيد همانند آن را بياوريد،و تا امروز هم دشمنان اسلام-با تعداد زياد و قدرت انباشته و متنوع خود-نتوانسته اند سوره اى همانند قرآن بياورند.مشركين قريش پس از اين مبارزه طلبى آشكار و رساى قرآن،و اين كه اين معجزه اى است كه جن و انس در برابر آن عاجز و ناتوانند،هنگامى كه خود را درمانده و ذليل ديدند،از پيامبر خواستند تا طبيعت و هواى مكّه را تغيير دهد،و خانه اى پر از طلا داشته باشد،يا خدا و ملائكه را در يك صف روبروى آنان وادارد ،يا به آسمان بالا رود تازه بالا رفتنش را هم زمانى باور دارند كه از آسمان براى ايشان نامه اى بياورد تا آن را بخوانند،و چنانچه مشهود است،در خواسته هاشان امر محال نيز بود،و آن آوردن خدا و ملائكه روياروى ايشان است.راستى كه مرتبه خدا برتر از آن است كه اين ستمگران مى گويند.ديگر اينكه،برخى خواسته هاى آنان با سنّت هاى خداوند در فرستادن پيامبران مخالف بود،مانند بالا رفتن به آسمان،پيش روى آنان،و آوردن88

ص: 242

كتاب كه خداوند آن را مخصوص رسولان خود از فرشتگان قرار داده،و كار بشر نيست.

آنان اين را كه خداوند بشرى را به پيامبرى برانگيزد،منكر مى داشتند، درحالى كه اقتضاى حكمت آن است كه پيامبر مرسل به سوى بشر بايد از جنس خود آنان باشد،تا در كردار و رفتار الگو و اسوه ايشان گردد،اگر چه ساير خواسته هاشان هم بر مقتضاى حكمت نبود، مانند اينكه،درخواست عذاب مى كردند،بدين خاطر خداوند به پيامبر مى فرمايد در جواب آنان بگويد:منزه است پروردگار من،آيا من جز انسانى فرستاده خدايم؟!

خلاصه آنچه آورديم:حكمت خداوندى مقتضى شد تا فرستاده او معجزه اى از پروردگار خود،براى درستى ادعايش بياورد و با آن حجت را بر مردمان تمام كند،در چنين حالى هر كه بخواهد ايمان مى آورد،و هر كه نخواهد انكار مى كند،چنانكه حال قوم موسى و هارون عليه السّلام اينگونه بود كه پس از ديدن معجزات،ساحران ايمان آوردند،و فرعون و درباريان وى كفر ورزيدند،و خداوند آنان را با غرق كردن خوار و ذليل گردانيد،و هر آيتى را پيامبران از جانب خداى سبحان بياورند،در اصطلاح اسلامى به آن معجزه گويند.

اضافه بر آنچه آورديم،كسانى را كه خداوند پيشوايان زمين و هاديان مردم قرارشان داده-پيامبر صاحب شريعت باشند يا وصى پيامبر-صفات ويژه اى دارند كه از ديگر مردمان ممتاز مى گردند و ما در بحث آينده به يارى خداى متعال به آن مى پردازيم:

ص: 243

ص: 244

ص: 246

بندگان مخلص ما بود! (1)

ما وصف مذكور يعنى:عصمت و عدم سلطه ابليس را،در سوره بقره،در آنچه ميان خداى سبحان و خليل او ابراهيم مى گذارد،از شروط امامت مى يابيم،آنجا كه فرموده:

وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ.

و هنگامى كه خداوند ابراهيم را با وسائل گوناگونى امتحان كرد.و او به خوبى از عهده آن بر آمد.خداوند به او فرمود:من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم.

ابراهيم عرض كرد:از دودمان من نيز!خداوند فرمود:پيمان من به ستمكاران نمى رسد! (2)

در سوره انبيا آورده است:كسانى را كه خداوند پيشوايان مردم قرار داده،آنان مردم را به فرمان خدا هدايت مى كنند: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت مى كنند. (3)

در همان سوره برخى از آنان را نام برده است،مانند:نوح،ابراهيم،لوط،اسماعيل، ايوب،ذا الكفل،يونس،موسى،هارون،داود،سليمان،زكريا،يحيى و عيسى عليهم السّلام.

در ميان كسانى كه خداوند در اين سوره آنان را به امامت توصيف فرموده،نبىّ و رسول و وزير و وصىّ همگى وجود دارد،بنابراين،براى ما آشكار مى شود كه خداى تبارك و تعالى چنين شرط فرموده كه هر كس را امام قرار مى دهد،نبايد ظالم باشد.

خداوند امام را خليفه خود در زمين شمرده،چنانكه در خطاب به داود عليه السّلام در سوره ص مى فرمايد:

يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ.

اى داود!ما تو را جانشين در زمين قرار داديم. (4)

و در توصيف آدم عليه السّلام براى فرشتگان در سوره بقره فرموده:/.

ص: 248

وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً.

و هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان فرمود:من در روى زمين خليفه قرار مى دهم. (1)

سر بريدن فرزند به دست خود،و امثال آن.

6-فاتمّهنّ:آنها را به احسن وجه انجام داد.

7-جاعلك:جعل در زبان عرب،به معناى:آفرينش،ايجاد،حكم، قانون گذارى، جاى گزين كردن و قرار دادن آمده،كه در اينجا همين معناى آخر مراد است،يعنى من تو را امام قرار دادم.

8-اماما:امام يعنى پيشوا و مقتداى مردمان در گفتار و كردار.

9-ظالمين:ظلم نهادن شىء در غير جاى خود،و نيز،تجاوز از حق است.ظلم سه گونه است:نخست-ظلم ميان انسان و پروردگارش كه بزرگترين آن شرك و كفر است،چنانكه در سوره لقمان فرموده: إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ. به راستى كه شرك ظلم بزرگى است. (1)و در سوره انعام فرموده: فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآياتِ اللّهِ. چه كسى ظالم تر است از آنكه آيات خدا را تكذيب مى كند. (2)

دوم-ظلم ميان انسان و غير او،چنانكه در سوره شورى فرموده: إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النّاسَ. سلطه و مجازات بر كسانى است كه به مردم ظلم مى كنند. (3)

سوم-ظلم انسان بر خويشتن،چنانكه در سوره بقره فرموده: ...وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ و هر كس چنين كند،به خويشتن ظلم كرده است. (4)

و در سوره طلاق فرموده: وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ و هر كه از حدود و مرزهاى الهى خارج شود،مسلما به خويشتن ظلم كرده است. (5)

و ظلم،از هر نوع كه باشد،در نهايت ظلم به خويشتن است و به كسى كه متصف به ظلم شد،در هر زمان كه ظلم كرده باشد،گذشته يا حال،ظالم گويند.

10-همّت به و همّ بها:همّ يعنى تصميم بر اقدام گرفت،ولى انجام نداد.

11-رأى:ديد،ديدن دو گونه است:ديدن با چشم،يعنى نگاه كردن،و ديدن با قلب،1/

ص: 250

يعنى بصيرت و ادراك.

12-برهان:دليل محكم و حجّت آشكارى كه حق و باطل را از هم جدا مى سازد،و آنچه يوسف عليه السّلام ديد فوق اين تعاريف است.

بندگان خاصّت را كه براى خود برگزيده اى!

و خداوند در جواب او فرمود:تو هيچ گونه تسلطى ندارى مگر بر آنان كه پيرويت مى كنند،كسانى كه در گمراهى و ضلالت فرو رفته اند.

خداوند از حال بندگان مخلص خود،در ماجراى يوسف و زليخا،خبر داده و مى فرمايد:

وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ آن زن قصد يوسف كرد و يوسف هم، اگر برهان پروردگارش را نمى ديد،قصد وى مى نمود.و اين در خانه اى بود كه هيچ انسانى جز يوسف عليه السّلام و زليخا در آن نبود!

زليخا كه شهبانوى مصر و مالك يوسف بود،تصميم بر آن داشت تا از يوسف عليه السّلام كام ستاند،و اگر نبود آنكه يوسف عليه السّلام برهان پروردگارش را ديد،يا تصميم به قتل او گرفته بود كه اين كار بدى بود،يا آنكه تصميم به فحشا مى گرفت كه مقتضاى حال و طبيعت جوانى و عزوبت او بود،و با مالكه جوان خود كه او هم در شرايطى مشابه و در اوج رفاه اشرافى مى زيست،در خانه خالى از اغيار،در مى آميخت،ولى برهان پروردگارش را ديد و عفّت ورزيد و از گناه و بدى به دور ماند.به راستى كه او از كسانى بود كه خداوند آنان را براى خود برگزيده و پاكيزه شان گردانيده است.اما برهانى كه يوسف عليه السّلام ديد،و چگونگى ديدن آن،اجمالا چنين است كه او آثار هر دو كار را بر خويشتن بعينه مشاهده كرد.شرح آن در آينده مى آيد:

براى هميشه،آن را عبادتگاه خود قرار دهيم،و فرمود: اِتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى از مقام ابراهيم،عبادتگاهى براى خود انتخاب كنيد.حال شومى و سرايت آن به ديگران نيز، اينگونه است.چنانكه وضع خانه هاى قوم عاد در منطقه حجر،پس از نزول عذاب،چنين بود،و رسول خدا به هنگام عبور از آنجا در غزوه تبوك،ما را از آن مطلع فرموده است.

خلاصه آن در كتابهاى حديث و سيره چنين است:

هنگامى كه رسول خدا در سال نهم هجرى،به سوى غزوه تبوك مى رفت به سرزمين حجر-شهر قوم ثمود در وادى القرى،در مسير مدينه به شام-كه رسيدند،پيش از عبور از آن پياده شدند و سپاهيان از چاه آنجا آب كشيدند كه منادى پيامبر فرياد زد!از آب چاه اينجا ننوشيد!و براى نماز با آن وضو نسازيد!مردم هر چه در آبگيرهاى خود داشتند بر زمين ريختند و گفتند:اى رسول خدا!با آن خمير ساخته ايم،فرمود:آن را به شتران بخورانيد،مبادا مانند آنچه به آنان رسيد بر شما هم برسد و هنگامى كه بار برداشتند و از حجر گذشتند جامه خود را بر چهره كشيد و مركب خود را به شتاب راند،سپاهيان نيز چنين كردند.رسول خدا فرمود:

لا تدخلوا بيوت الذين ظلموا الاّ و انتم باكون

داخل خانه هاى ستمگران نشويد مگر در حال گريستن!

مردى با انگشترى كه در حجر،در خانه عذاب شدگان،يافته بود خدمت رسول خدا آمد،آن حضرت از وى روى گردانيد و با دست خود جلوى چشمانش را گرفت تا آن را نبيند،و فرمود:آن را بينداز!او هم بدورش افكند. (1)

همانند اين واقعه براى امام على عليه السّلام نيز پيش آمد،نصر بن مزاحم و غير او آورده اند:

مخنف بن سليم با امام على عليه السّلام از"بابل" (2)مى گذشتند كه امام على عليه السّلام فرمود:در سرزمين بابل،محلى است كه مورد عذاب واقع گرديده و بر زمين فرو شده است،مركب خود رات.

ص: 253

تيزتر بران تا شايد نماز عصر را در بيرون آنجا به جا آوريم!

او مى گويد:امام عليه السّلام مركب خو را برجهانيد،مردم نيز مركب هاى خود را به دنبال آن حضرت راندند،او هنگامى كه از پل صراة گذشت،فرود آمد و نماز عصر را با مردم اقامه كرد. (1)در روايت ديگرى آمده است:

با امير المؤمنين عليه السّلام به هنگام عصر،از پل صراة گذشتيم،فرمود:اين سرزمين،وادى عذاب شده اى است و براى هيچ پيامبر يا وصى پيامبرى شايسته نيست تا در آن نماز بگزارد. (2)

آرى،بركت،از زمان و مكانى كه خداوند آن را براى بنده اى از بندگان مخلص خود، مبارك گردانيده،به ديگر زمانها و مكانها سرايت كرده و گسترش مى يابد،چنانكه شومى و نحوست هم گسترش و سرايت دارد،و از زمانى كه خداوند بر بندگان شقى و بدبخت خود غضب فرموده،به ديگر زمانها و مكانها راه مى يابد.

ما بزودى در مبحث"آثار عمل"كه در آينده مى آيد،مى بينيم كه رفتار آدميان در دنيا و آخرت آثار هميشگى دارند كه يا به شكل آتش جاويدى كه آتشگيره آن مردمان و سنگها هستند،در مى آيد،يا به شكل نعمت هاى خالد در بهشت هاى عدن،همه اين آثار و سرايت ها را بندگان مخلص خدا مى بيند و درك مى كنند،و اين بينش،آنان را به كوشش بيشتر در انجام كارهاى شايسته،و دورى از زشت كارى و فحشا و منكر مى كشاند.

اين بينش ها،همان برهان الهى است كه خداوند به كسانى از بندگانش مى دهد كه خود را پاك كرده و رضاى خدا را بر خواسته نفس امّاره برگزيده اند.بدين خاطر از بندگان مخلص خدا گناه هلاكت بار سر نمى زند،مثال ايشان در اين باره مثال انسان بينا و شخص كور است كه با هم در يك مسير ناهموار پر از پرتگاه مى روند،بديهى است شخص بينا از فرو افتادن در مهالك دورى مى كند،و همراه نابيناى خود را نيز آگاه مى كند تا از سقوط در آن دورى گزيند.ت.

ص: 254

يا مانند انسانهاى تشنه اى كه روياروى آنان آبى زلال خودنمائى كرده و جانشان براى نوشيدن جرعه اى از آن لحظه شمارى مى كند تا حرارت تشنگى خود را فرونشانند،ولى در ميان ايشان پزشكى است كه با ميكروسكوپ آب را آزمايش مى كند و در آن انواع ميكروب هاى كشنده مى يابد،و به همراهان خود مى گويد:بايد اين آب را قبل از نوشيدن تصفيه نمائيم!

مثال بندگان مخلص خدا،اينگونه است.آنان برهان الهى را مى بينند،و حقايق اعمال و آثار نيك و بد آن را در مى يابند،ايشان با چنين بصيرتى كه از زشتى گناه و شناعت آن دارند،و مى دانند كه گناه در آخرت عذاب مجسم و آتش جاودان مى گردد،ممكن نيست در حال اختيار به چنان عملى مبادرت كنند.

شبهاتى كه در پيرامون عصمت انبيا مى آورند،و به آيات متشابه استشهاد مى كنند،بدان خاطر است كه در تأويل برخى راه اشتباه رفته،و برخى ديگر را با روايات نادرست تفسير مى كنند.ما براى اجتناب از طول بحث تنها به نمونه هائى از هر دو نوع بسنده مى كنيم:

و الا و سرانجامى نيكوست.اى داود!ما تو را جانشينى در زمين قرار داديم؛پس در ميان مردم به حق داورى كن... (1)

گرفت،او سر بر داشت و آن را ديد و در شگفت شد،سپس به ياد گفته خويش افتاد كه:

"هيچ چيز نبايد او را از عبادت بازدارد ،"پس،سر خود را به زير افكند و به زبور پرداخت، كبوتر كه براى امتحان و آزمايش آمده بود،از پنجره برخاست و روبروى داود به زمين نشست.او به سويش دست گشود،كبوتر قدرى عقب كشيد،به دنبالش برخاست،كبوتر به سوى پنجره پر زد.براى گرفتنش به سوى پنجره رفت،كبوتر به سوى باغچه پر كشيد.او با چشم تعقيبش كرد تا كجا مى نشيند كه آن زن را در حال شستشوى خود ديد-زنى كه در زيبائى و جمال و اندام،خداوند به حال او داناتر است.مى گويند آن زن وقتى داود را ديد موهايش را گشود و بدن خود را با آن پوشانيد-پس قلبش فرو ريخت و به سوى زبور و نشيمنگاه خود بازگشت،و چنان شد كه ياد آن زن از دلش جدا نمى شد،اين فتنه بدان جايش كشاند كه همسر زن را به جنگ فرستاد،و فرمانده لشكر را-به گمان اهل كتاب-فرمان داد او را به كام مرگ فرستد تا آنكه به خواسته اش رسيد،او كه نود و نه زن داشت آن زن را نيز پس از مرگ شوهرش خواستگارى و با وى ازدواج كرد.خداوند هم در موقعى كه در محراب بود دو فرشته را در حال درگيرى نزد وى فرستاد تا نمونه اى از كار او با همسايه اش را به وى بنمايد،داود كه آن دو را در محراب بر بالاى خود ايستاده ديد،ترسيد و گفت:چه چيز شما را بر سر من كشانده؟گفتند:نترس،ما براى درگيرى و ايراد بدى نيامده ايم،"ما دو نفر شاكى هستيم كه يكى از ما بر ديگرى ستم كرده."آمده ايم تا ميان ما داورى كنى"،"بين ما به درستى داورى كن،و از حق دور مشو و ما را به راه راست هدايت كن."يعنى:ما را بر مسير حق ببر،و بر غير حق مبر،فرشته اى كه از جانب«اوريا بن حنانيا»شوهر آن زن سخن مى راند،گفت:"اين برادر من است"يعنى:برادر دينى من است،"او نود و نه ميش دارد و من تنها يك ميش دارم،به من مى گويد:ميش خود را در اختيار من نگذار"يعنى:مرا بر او مسلط كن،سپس در سخن بر من غلبه،و به من زور گفته،زيرا از من نيرومندتر است،او ميش مرا در شمار ميش هاى خودش آورده،و مرا دست خالى رها كرده است،داود خشمگين شد،و به متشاكى ساكت رو كرد و گفت:اگر آنچه مى گويد راست باشد،بينى ات را با تيشه مى كوبم،سپس به خود آمد و ساكت شد،و دانست كه مراد از اين صحنه،

ص: 257

نماياندن كارى است كه درباره همسر"اوريا"انجام داده است،پس،با گريه و انابه،به سجده افتاد و توبه كرد.او چهل روز را اين چنين در حالى كه روزه بود و چيزى نمى خورد و نمى آشاميد در سجده گذرانيد،تا سرشك ديده در زير صورتش سبزه رويانيد،و سجده بر گوشت چهره اش اثر گذاشت،خداوند او را بخشيده و توبه اش را پذيرفت.

چنين مى پندارند كه او گفت:پروردگارا!جنايتى را كه در حق آن زن روا داشتم بخشيدى،خون آن كشته مظلوم چه مى شود؟-به گمان اهل كتاب-به او گفته شد:اى داود بدان كه پروردگار تو در خون او ستم نكرده،ولى بزودى از او درباره تو سؤال مى كند و خونبهايش را مى پردازد،و از دوش تو برمى دارد.او هنگامى كه گرفتاريهايش بر طرف شد، گناهش را در كف دست راست خود نمودار كرد،و هرگاه غذا به دهان مى برد يا شربتى مى نوشيد،آن را مى ديد و گريه مى كرد،و چون براى سخن گفتن با مردم برمى خاست،دست خود را باز مى كرد و روبروى مردم مى گرفت تا نمودار گناهش را ببينند. (1)

زيبائى اش او را به شگفت آورد،زن كه سايه اش را ديد،خود را با موهايش پوشانيد،و اين بر شگفتى و اعجاب وى افزود،او كه پيش از اين شوهرش را در سمت فرماندهى با برخى سپاهيانش به بيرون فرستاده بود،براى او نوشت به سوى مكان چنين و چنان حركت نمايد، مكانى كه اگر به سوى آن مى رفت بازگشتى نداشت،او دستور را انجام داد و كشته شد.وى نيز زن را خواستگارى و با او ازدواج كرد. (1)

گفت:آرى،بپرس.جبرئيل عليه السّلام بالا رفت و داود به سجده افتاد،مدتى گذشت كه جبرئيل فرود آمد و گفت:اى داود!درباره آنچه مرا فرستادى از خدا سؤال كردم،فرمود:به داود بگو:خداوند شما دو نفر را در روز قيامت مى آورد و به او مى گويد:خونى را كه به گردن داود دارى بر من ببخش،مى گويد:پروردگارا!آن را به تو بخشيدم،خداوند مى فرمايد:در عوض آن،هر چه مى خواهى در بهشت برگزين،و هر چه ميل دارى از آن تو باشد (1)...

روايات وارد درباره نبى خدا،داود عليه السّلام،در تفاسير بدين گونه بود كه ديديم.اينك به بررسى اسناد آنها مى پردازيم:

ديدگاه و عقايد او:از روايات شرح حالش در طبقات ابن سعد،چنين به دست مى آيد كه او قدرى مذهب بوده و درباره آن مناظره مى كرده،سپس از اين عقيده برگشته است.او قيام بر عليه حكومت ظالمى همچون حجاج بن يوسف را جايز نمى دانست.

ارزش روايات او:بخشى از شرح حال او در ميزان الاعتدال (1)چنين است:

حسن بصرى بسيار فريب كار بود،او هر حديثى را كه از ديگران روايت كرده بى اعتبار و ضعيف است،زيرا به خاطر نياز، سندسازى مى كرد،بويژه احاديث كسانى مانند ابو هريره و امثال وى كه يقينا چيزى از آنان نشنيده است.محدثان روايات او از ابو هريره را،در زمره روايات بى سند مى دانند،و خدا داناتر است.

يعنى:حسن هرگاه در حديثى گفته است:(از فلان)اين روايت ضعيف است،زيرا او به گفتن اين سخن كه(از فلان كس شنيدم)نيازمند بوده،بويژه راويانى كه چيزى از خود آنان نشنيده است؛مانند روايات مستقيم وى از ابو هريره و امثال او،حسن در حالى كه آنان را نديده بدون واسطه از ايشان روايت كرده است.

در قسمتى از شرح حالش در طبقات ابن سعد از قول على بن زيد آورده است:

من براى حسن بصرى حديثى گفته بودم و او همان را براى ديگران روايت مى كرد،به او گفتم اى ابا سعيد!چه كسى اين حديث را براى شما روايت كرد؟گفت:نمى دانم.به او گفتم:

من اين را براى شما روايت كردم.

همچنين آورده است:به او گفته شد:اين فتواها كه براى مردم صادر مى كنى از احاديثى است كه شنيده اى يا از ديدگاه و پندار شخصى است؟گفت:نه به خدا،چنان نيست كه هر فتوائى مى دهيم آن را شنيده باشيم،بلكه رأى و نظر ما[براى مردم]از رأى و ديد خودشان براى آنان بهتر است (2)!

واصل بن عطا، بنيان گذار مكتب اعتزال(متوفاى 131 ه)،و ابن ابى العوجاء يكى ازت.

ص: 261

مشاهير زنديقان،از فارغ التحصيلان مكتب حسن بصرى هستند.

به ابن ابى العوجاء گفتند:مكتب استادت را رها كردى و به راهى وارد شدى كه نه اصلى دارد و نه حقيقتى!گفت:استاد من مغشوش و نامتعادل بود،گاهى طرفدار قدر بود و گاهى جبرى مسلك،باور ندارم او به عقيده ثابتى پايبند مانده باشد.

ابن ابى العوجاء را فرماندار كوفه در سال 155 هجرى كشت،او پيش از كشته شدنش گفت:مرا مى كشيد،ولى بدانيد من چهار هزار حديث ساخته ام كه حلال خدا را در آنها حرام كرده و حرام خدا را حلال نموده ام،روز روزه دارى تان را به افطار و روز افطارتان را به روزه برگرداندم. (1)

راهزنى كنم نزد من محبوبتر است تا از وى روايت نمايم!

درباره روايات او گفته اند:رواياتش منكر و ناشناخته است،رواياتش متروك است، روايات او نوشته نمى شود!

ابو حاتم گفته است:واعظى گريان بود،از انس بسيار روايت مى كرد،و اين محل تأمل و اشكال است،حديث او ضعيف است.

در تهذيب التهذيب آمده:ابن حبّان گويد:او از بهترين بنده هاى گريان خدا در شب بود، لكن از ضبط درست حديث به خاطر عبادت غافل ماند،بگونه اى كه سخن حسن را وارونه و آن را به جاى قول انس از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم قرار مى داد،روايت از قول او روا نيست مگر براى اظهار شگفتى!

يزيد بن ابان پيش از سال 120 هجرى وفات كرد. (1)

را به خانه خود مى خواند،و با وى همبستر مى شود،زن از او به زنا باردار مى گردد و...

ملاحظه كنيد:

و واقع شد در وقت عصر كه داود از بسترش برخاسته بر پشت بام خانۀ پادشاه گردش كرد و از پشت بام زنى را ديد كه خويشتن را شستشو مى كند و آن زن بسيار نيكو منظر بود*پس داود فرستاده دربارۀ زن استفسار نمود و او را گفتند كه آيا اين بث شبع دختر اليعام زن اورياى حتّى نيست*و داود قاصدان فرستاده او را گرفت و او نزد وى آمده داود با او همبستر شد و او از نجاست خود طاهر شده به خانۀ خود برگشت*و آن زن حامله شد و فرستاده داود را مخبر ساخت و گفت من حامله هستم پس داود نزد يوآب فرستاد كه اورياى حتّى را نزد من بفرست و يوآب اوريا را نزد داود فرستاد*و چون اوريا نزد وى رسيد داود از سلامتى يوآب و از سلامتى قوم و از سلامتى جنگ پرسيد*و داود به اوريا گفت به خانه ات برو و پايهاى خود را بشو پس اوريا از خانۀ پادشاه بيرون رفت و از عقبش خوانى از پادشاه فرستاده شد*امّا اوريا نزد در خانۀ پادشاه با ساير بندگان آقايش خوابيده به خانۀ خود نرفت*و داود را خبر داده گفتند كه اوريا به خانۀ خود نرفته است پس داود به اوريا گفت آيا تو از سفر نيامده اى پس چرا به خانۀ خود نرفته اى*اوريا به داود عرض كرد كه تابوت و اسرائيل و يهودا در خيمه ها ساكنند و آقايم يوآب و بندگان آقايم بر روى بيابان خيمه نشين اند و آيا من به خانۀ خود بروم تا اكل و شرب بنمايم و با زن خود بخوابم به حيات تو و به حيات جان تو قسم كه اين كار را نخواهم كرد*و داود به اوريا گفت امروز نيز اينجا باش و فردا تو را روانه مى كنم پس اوريا آن روز و فردايش را در

ص: 264

اورشليم ماند*و داود او را دعوت نمود كه در حضورش خورد و نوشيد و او را مست كرد و وقت شام بيرون رفته بر بسترش با بندگان آقايش خوابيد و به خانۀ خود نرفت*و بامدادان داود مكتوبى براى يوآب نوشته به دست اوريا فرستاد*و در مكتوب به اين مضمون نوشت كه اوريا را در مقدّمۀ جنگ سخت بگذاريد و از عقبش پس برويد تا زده شده بميرد*و چون يوآب شهر را محاصره مى كرد اوريا را در مكانى كه مى دانست كه مردان شجاع در آنجا مى باشند گذاشت*و مردان شهر بيرون آمده با يوآب جنگ كردند و بعضى از قوم از بندگان داود افتادند و اورياى حتّى نيز بمرد*پس يوآب فرستاده داود را از جميع وقايع جنگ خبر داد*و قاصد را امر فرموده گفت چون از تمامى وقايع جنگ به پادشاه خبر داده باشى*اگر خشم پادشاه افروخته شود و تو را گويد چرا براى جنگ به شهر نزديك شديد آيا نمى دانستيد كه از سر حصار تير خواهند انداخت*كيست كه ابى ملك بن يربّوشت را كشت آيا زنى سنگ بالائين آسيايى را از روى حصار بر او نينداخت كه در تاباص مرد پس چرا به حصار نزديك شديد آنگاه بگو كه بنده ات اورياى حتّى نيز مرده است*پس قاصد روانه شده آمد و داود را از هر آنچه يوآب او را پيغام داده بود مخبر ساخت*و قاصد به داود گفت كه مردان بر ما غالب شده در عقب ما به صحرا بيرون آمدند و ما بر ايشان تا دهنۀ دروازه تاختيم* و تيراندازان بر بندگان تو از روى حصار تير انداختند و بعضى از بندگان پادشاه مردند و بندۀ تو اورياى حتّى نيز مرده است*داود به قاصد گفت به يوآب چنين بگو اين واقعه در نظر تو بد نيايد زيرا كه شمشير اين و آن را بى تفاوت هلاك مى كند پس در مقاتله با شهر به سختى كوشيده آن را منهدم بساز پس او را خاطر جمعى بده*و

ص: 265

چون زن اوريا شنيد كه شوهرش اوريا مرده است براى شوهر خود ماتم گرفت*و چون ايّام ماتم گذشت داود فرستاده او را به خانۀ خود آورد و او زن وى شد و برايش پسرى زاييد امّا كارى كه داود كرده بود در نظر خداوند ناپسند آمد*

باب دوازدهم و خداوند ناتان را نزد داود فرستاد و نزد وى آمده او را گفت كه در شهرى دو مرد بودند يكى دولتمند و ديگرى فقير*و دولتمند را گوسفند و گاو بى نهايت بسيار بود*و فقير را جز يك ماده برۀ كوچك نبود كه آن را خريده و پرورش داده همراه وى و پسرانش بزرگ مى شد از خوراك وى مى خورد و از كاسۀ او مى نوشيد و در آغوشش مى خوابيد و برايش مثل دختر مى بود*و مسافرى نزد آن مرد دولتمند آمد و او را حيف آمد كه از گوسفندان و گاوان خود بگيرد تا به جهت مسافرى كه نزد وى آمده بود مهيّا سازد و برۀ آن مرد فقير را گرفته براى آن مرد كه نزد وى آمده بود مهيّا ساخت* آنگاه خشم داود بر آن شخص افروخته شده به ناتان گفت به حيات خداوند قسم كسى كه اين كار را كرده است مستوجب قتل است*و چون كه اين كار را كرده است و هيچ ترحّم ننموده بره را چهار چندان بايد رد كند*ناتان به داود گفت آن مرد تو هستى و يهوه خداى اسرائيل چنين مى گويد من تو را بر اسرائيل به پادشاهى مسح نمودم و من تو را از دست شاؤل رهايى دادم*و خانۀ آقاى تو را به تو دادم و زنان آقاى تو را به آغوش تو و خاندان اسرائيل و يهودا را به تو عطا كردم و اگر اين كم مى بود چنين و چنان براى تو مزيد مى كردم*پس چرا كلام خداوند را خوار نموده در نظر وى عمل بد بجا آوردى و

ص: 266

اورياى حتّى را به شمشير زده زن او را براى خود به زنى گرفتى و او را با شمشير بنى عمّون به قتل رسانيدى*پس حال شمشير از خانۀ تو هرگز دور نخواهد شد به علّت اينكه مرا تحقير نموده زن اوريا حتّى را گرفتى تا زن تو باشد*خداوند چنين مى گويد اينك من از خانۀ خودت بدى را بر تو عارض خواهم گردانيد و زنان تو را پيش تو گرفته به همسايه ات خواهم داد و او در نظر اين آفتاب با زنان تو خواهد خوابيد*زيرا كه تو اين كار را به پنهانى كردى امّا من اين كار را پيش تمام اسرائيل و در نظر آفتاب خواهم نمود*و داود به ناتان گفت به خداوند گناه كرده ام ناتان به داود گفت خداوند نيز گناه تو را عفو نموده است كه نخواهى مرد*ليكن چون از اين امر باعث كفر گفتن دشمنان خداوند شده اى پسرى نيز كه براى تو زائيده شده است البته خواهد مرد*پس ناتان به خانۀ خود رفت و خداوند پسرى را كه زن اوريا براى داود زاييده بود مبتلا ساخت كه سخت بيمار شد*پس داود از خدا براى طفل استدعا نمود و داود روزه گرفت و داخل شده تمامى شب بر روى زمين خوابيد*و مشايخ خانه اش بر او برخاستند تا او را از زمين برخيزانند امّا قبول نكرد و با ايشان نان نخورد*و در روز هفتم طفل بمرد و خادمان داود ترسيدند كه از مردن طفل او را اطّلاع دهند زيرا گفتند اينك چون طفل زنده بود با وى سخن گفتيم و قول ما را نشنيد پس اگر به او خبر دهيم كه طفل مرده است چه قدر زياده رنجيده مى شود*و چون داود ديد كه بندگانش با يكديگر نجوى مى كنند داود فهميد كه طفل مرده است و داود به خادمان خود گفت آيا طفل مرده است،گفتند مرده است*آنگاه داود از زمين برخاسته خويشتن را شستشو داده تدهين كرد و لباس خود را عوض نموده به خانۀ خداوند رفت و عبادت نمود و به خانۀ خود آمده

ص: 267

خوراك خواست كه پيشش گذاشتند و خورد*و خادمانش به وى گفتند اين چه كار است كه كردى وقتى كه طفل زنده بود روزه گرفته گريه نمودى و چون طفل مرد برخاسته خوراك خوردى*او گفت وقتى كه طفل زنده بود روزه گرفتم و گريه نمودم زيرا فكر كردم كيست كه بداند كه شايد خداوند بر من ترحّم فرمايد تا طفل زنده بماند*امّا الآن كه مرده است پس چرا من روزه بدارم آيا مى توانم ديگر او را باز بياورم من نزد او خواهم رفت ليكن او نزد من باز نخواهد آمد*

از مقايسه روايت وهب با آنچه كه در تورات،كتاب دوم سموئيل،آمده،معلوم مى شود كه وهب برخى از داستان را از تورات،و برخى را از كتابهاى اسرائيلى ديگرى كه خوانده برگرفته است-چنانكه خود از خواندن آنها خبر داده است-اينگونه روايات،در علم حديث شناسى،روايات اسرائيلى يا اسرائيليات ناميده مى شود.

دوم-روايت حسن بصرى: خلاصه روايت حسن بصرى همان خلاصه روايت وهب مى باشد،جز آنكه بصرى در ابتداى داستان افزوده:داود اوقات را به چهار بخش تقسيم كرد،و ما نمى دانيم آيا اين را از پندار و ابتكار خود بر آن افزوده يا از راوى ديگرى از راويان اسرائيليات گرفته است؟

هر گونه باشد،حسن بصرى سند اين روايت را بيان نكرده،و آن را بدون سند و به اصطلاح"مرسل"آورده است،اگر او به هنگام روايت مرجع آن را بيان مى كرد و مى گفت از وهب بن منبّه يا غير او از راويان اسرائيليات روايت مى كند،مسأله آسان مى شد و پژوهشگران به مرجع روايت دست مى يافتند و به راحتى مى فهميدند كه از روايات اسرائيلى است،او با عدم بيان سند،كار اين روايت را بر محققين سخت مشكل كرده است.

و بدان سبب كه در مكتب خلفا امام پيش كسوتان عقايد به شمار است،روايت او در فهم عقايد اسلامى اثرى دو چندان دارد.

بيشتر راويان روايات اسرائيلى،همان كارى را مى كنند كه حسن بصرى كرده،يعنى روايات اسرائيلى را بدون سند و مرجع مى آورند،بدين خاطر،كار اينگونه روايات بر

ص: 268

افرادى كه حديث شناس نيستند بسيار سخت و پيچيده مى شود.

سوم-روايت يزيد رقاشى: يزيد بن ابان گفته است:اين روايت را از انس صحابى كه از رسول خدا شنيده،دريافت كرده،و با اين سخن،هم بر انس و هم بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم دروغ بسته است.در حالى كه سيماى خارجى اش در جامعه،زاهد و عابد و گريان است! براستى اثر روايتى كه افرادى همانند يزيد عابد زاهد گريان،در موعظه ها و داستانهاى خود روايت مى كنند چه مقدار است؟!آيا غير متخصص در علم حديث شناسى مى تواند بفهمد كه يزيد رقاشى،آنچه را از حسن بصرى شنيده،به صحابى پيامبر انس و به پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم نسبت داده است؟!بويژه كه پس از آنان نيز مفسرانى مانند طبرى(متوفاى 310 ه)تا سيوطى(متوفاى 911 ه)از پى هم مى آيند و اين افسانه ها را در تفاسير خود وارد مى كنند،و غمبارتر آنكه آنان در نقل خود به آنچه از روايات اسرائيلى در اينجا آورديم بسنده نكرده اند،بلكه دامنه نقل از چنين راويان را به ديگر صحابه و تابعين گسترش دادند، و ما برخى از آنان را در جزء پنجم و دوازدهم"نقش ائمه در احياى دين"آورده ايم (1)،مانند:

1-صحابى عبد اللّه بن عمر و عاص،كسى كه دو انبان بزرگ از نوشته هاى اهل كتاب را در برخى جنگها به دست آورد،وى از اين كتابها بدون ذكر هيچ گونه مرجعى روايت مى كرد.

2-صحابى تميم دارى،وى پس از آنكه راهب نصارى بود اسلام آورد،و در روزهاى جمعه در مسجد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلم-پيش از شروع خطبه نماز توسط خليفه دوم عمر بن خطاب-سخنرانى مى كرد.اين كار،در زمان خليفه عثمان،به هفته اى دو روز گسترش يافت.

3-كعب الاحبار[تابعى]:او در زمان خلافت عمر اسلام آورد و پس از آن،در رديف علماى مسلمان به حساب آمد.

پس از اين گروه،كسان ديگرى،افسانه هاى ياد شده را از اينان گرفته و تفسير قرآن ناميدند،مانند:ت.

ص: 269

4-مقاتل بن سليمان مروزى ازدى(متوفاى 150 ه)،او به مفسّر كتاب خدا شهرت دارد.شافعى درباره اش گفته است:

مردم همه ريزه خوار سه نفرند:در تفسير مقاتل بن سليمان،در شعر زهير بن ابى سلمى، و در كلام ابو حنيفه!

حال،جناب مقاتل چه مقدار از اسرائيليات را در روايات مورد اعتماد مكتب خلفا جاى داده،و چه مقدار از پيش خود ساخته و به ديگران نسبت داده،خدا مى داند و بس (1)!!

مسلمانان ديدگاه نادرستى از سيره پيامبران ايجاد كرد.اينها،داستان دروغين ازدواج داود عليه السّلام با بيوه اوريا و افتراهائى بود كه در اين باره بر او بستند.

در بحث آينده،داستان صحيح ازدواج زينب دختر جحش با زيد و سپس با رسول خدا را،بيان مى داريم:

خداوند در سوره احزاب مى فرمايد:

وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً* وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَ اتَّقِ اللّهَ وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النّاسَ وَ اللّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ فَلَمّا قَضى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً وَ كانَ أَمْرُ اللّهِ مَفْعُولاً* ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيما فَرَضَ اللّهُ لَهُ سُنَّةَ اللّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللّهِ قَدَراً مَقْدُوراً* اَلَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللّهَ وَ كَفى بِاللّهِ حَسِيباً* ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ كانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً*

هيچ مرد و زن با ايمانى را نشايد-هنگامى كه خدا و پيامبرش امرى را لازم بدانند-اختيارى از خود نشان دهند،و هر كس خدا و رسولش را نافرمانى كند، به گمراهى آشكارى در افتاده است.

و هنگامى كه به آن كس كه خداوند نعمتش داد،مى گفتى:همسرت را نگاه دار و از خدا بترس،و در دل چيزى را پنهان مى داشتى كه خداوند آشكارش مى كند،و از مردم ترسيدى در حالى كه خداوند سزاوارتر است كه از او بترسى،پس هنگامى كه زيد نيازش را از آن زن پايان داد،ما او را به ازدواج تو داديم تا مشكلى براى مؤمنان در ازدواج با زنان پسرخواندهاشان-هنگامى كه طلاق گيرند-نباشد؛و فرمان خدا انجام شدنى است.

هيچ گونه تنگنائى بر پيامبر-در آنچه خدا برايش مقرر داشته-وجود ندارد،اين سنت الهى در مورد پيشينيان هم جارى بوده و فرمان خدا روى حساب و اندازه است.پيشينيانى كه رسالتهاى الهى را تبليغ مى كردند،و از او ميترسيدند،و از

ص: 272

هيچ كس جز خدا بيم نداشتند،و همين بس كه خداوند حسابرس باشد.

محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلم پدر هيچ يك از مردان شما نيست،و لكن او رسول خدا و آخرين پيامبران است،و خداوند بر همه چيز آگاه است. (1)

بيان بطلان روايت:زينب دختر عمه پيامبر بود،حكم حجاب هم پس از ازدواج پيامبر با زينب آمد،آن حضرت او را پيش از ازدواج با زيد بارها و بارها ديده بود،پس هر كه چنين چيزى گفته،بر رسول خدا افترا بسته است.خبر صحيح آن است كه از كتابهاى سيره مى آوريم:

مى برد و من از او!پدر و عموى زيد كه اين را ديدند،دل آرام و شادمان شده و بازگشتند. (1)

زيد پس از اين واقعه به پيامبر منسوب شد،و به او زيد بن محمد مى گفتند.پيامبر كنيز مربّيه خود،ام ايمن را،به همسرى او داد،وى در مكه اسامة بن زيد را براى او به دنيا آورد. (2)

اين داستان پسرخواندگى زيد،از سوى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم بود،داستان ازدواج پيامبر با زينب چنان است كه مى آيد:

آن مى ترسيد كه مردم بگويند با زن پسر خود ازدواج كرده است،بنا بر اين،سرّ وحى را در جان خود مخفى داشت و به زيد فرمود:از خدا بترس و همسرت را نگاه دار!زيد در نهايت از دست همسرش زينب به تنگ آمد و او را طلاق گفت و چون عدّه طلاق به سر آمد، مجموعه اين آيات يكباره بر پيامبر فرود آمد و از واقعه خبر داد و حكم پسرخواندگى در شريعت اسلام را بدين گونه بيان داشت:

فَلَمّا قَضى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ...* ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ...*

پس هنگامى كه زيد نيازش را از آن زن پايان داد،ما او را به ازدواج تو در آورديم تا مشكلى براى مؤمنان در ازدواج با همسران پسرخواندهاشان نباشد...

محمّد پدر هيچ يك از مردان شما نيست؛ولى رسول خدا و خاتم پيامبران است (1)...

خداى سبحان به ديگر مؤمنان هم مى فرمايد:

وَ ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ ذلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْواهِكُمْ وَ اللّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ* اُدْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُكُمْ فِي الدِّينِ وَ مَوالِيكُمْ*

خداوند فرزندخواندهاى شما را فرزند حقيقى شما قرار نداده است؛اين سخن شماست كه بر دهان مى رانيد،ولى خداوند حق را مى گويد و همو به راه راست هدايت مى كند.آنان را به نام پدرانشان بخوانيد كه اين نزد خدا عادلانه تر است؛ و اگر پدرانشان را نمى شناسيد،آنان برادران دينى و دوستان شما هستند. (2)

ما در گذشته دو نمونه از آياتى را كه دانشمندان در تأويل آنها اشتباه كرده بودند آورديم، اشتباه بدان سبب بود كه آنان به روايت دروغينى كه بر انبياء بسته شده اعتماد كرده اند،در4.

ص: 276

بحث آينده آياتى را كه برخى در تأويل آن-بدون استناد به هر گونه روايتى-دچار اشتباه شده اند،مى آوريم:

سپس بر سرهايشان واژگون شدند كه:تو خوب مى دانى كه اينها سخن نمى گويند! (1)

3-خداوند در سوره يوسف خبر داده كه كارگزار يوسف عليه السّلام به برادرانش گفت:انّكم لسارقون به راستى كه شما دزدانيد. درحالى كه اينان ظرف پادشاه را ندزديده بودند،زيرا خداى سبحان مى فرمايد:

فَلَمّا جَهَّزَهُمْ بِجَهازِهِمْ جَعَلَ السِّقايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ* قالُوا وَ أَقْبَلُوا عَلَيْهِمْ ما ذا تَفْقِدُونَ* قالُوا نَفْقِدُ صُواعَ الْمَلِكِ وَ لِمَنْ جاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ وَ أَنَا بِهِ زَعِيمٌ* قالُوا تَاللّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ ما جِئْنا لِنُفْسِدَ فِي الْأَرْضِ وَ ما كُنّا سارِقِينَ* قالُوا فَما جَزاؤُهُ إِنْ كُنْتُمْ كاذِبِينَ* قالُوا جَزاؤُهُ مَنْ وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزاؤُهُ كَذلِكَ نَجْزِي الظّالِمِينَ* فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَها مِنْ وِعاءِ أَخِيهِ كَذلِكَ كِدْنا لِيُوسُفَ ما كانَ لِيَأْخُذَ أَخاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ* قالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّها يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَ لَمْ يُبْدِها لَهُمْ قالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَكاناً وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما تَصِفُونَ* قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَيْخاً كَبِيراً فَخُذْ أَحَدَنا مَكانَهُ إِنّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ*

و هنگامى كه بارهاى آنان را بست،ظرف آبخورى پادشاه را دربار برادرش گذاشت؛سپس ندا كننده اى فرياد زد:اى اهل قافله شما دزد هستيد!آنان رو به سوى او كردند و گفتند:به خدا سوگند شما خوب مى دانيد كه ما نيامده ايم تا در اين سرزمين فساد كنيم؛و ما دزد نبوده ايم گفتند:اگر دروغگو باشيد،كيفرش چيست؟گفتند:پيمانه،دربار هر كس پيدا شد،خود او كيفرش باشد،ما ستمگران را اينگونه كيفر مى دهيم.او پيش از بررسى بار برادرانش،به جستجوى بارهاى آنان پرداخت،سپس آن را از بار برادرش بيرون آورد؛58

ص: 278

اين گونه براى يوسف چاره ساختيم!

او نمى توانست برادرش را مطابق آيين پادشاه بگيرد،مگر آنكه خدا بخواهد! درجات هر كس را بخواهيم بالا مى بريم؛و برتر از هر صاحب علمى،عالمى است!

گفتند:اگر او دزدى كند،برادرش نيز پيش از او دزدى كرد!يوسف اين را در درون خود پنهان داشت،و براى آنان آشكار نكرد؛گفت:شما از نظر جايگاه بدترين مردميد!و خدا از آنچه توصيف مى كنيد،آگاهتر است!گفتند:اى عزيز! او پدر پيرى دارد؛يكى از ما را به جاى او بگير؛ما تو را از نيكوكاران مى بينيم! (1)

4-خداوند در سوره انبياء نيز خبر داده كه"ذا النون پيامبر"[ يونس]چنان مى ديد كه خدا هرگز او را در تنگنا قرار نمى دهد،آنجا كه فرموده:

وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادى فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظّالِمِينَ* فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ*

و ذا النون[ يونس]هنگامى كه خشمگين رفت و چنان مى ديد كه ما بر او تنگ نخواهيم گرفت،در آن ظلمت ها صدا زد:جز تو معبودى نيست!منزّهى تو!من از ستمكاران بودم!ما دعاى او را اجابت كرديم؛و از اندوه نجاتش بخشيديم؛و اين گونه مؤمنان را نجات مى دهيم! (2)

5-خداوند در سوره فتح نيز خبر داده كه پس از فتح،گناهان گذشته و آينده خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم را آمرزيده است،آنجا كه مى فرمايد:

إِنّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً* لِيَغْفِرَ لَكَ اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً* وَ يَنْصُرَكَ اللّهُ نَصْراً عَزِيزاً*86

ص: 279

ما براى تو پيروزى آشكارى فراهم ساختيم.تا خداوند گناهان گذشته و آينده ات را بيامرزد،و نعمتش را بر تو تمام كند و به راه راست هدايتت فرمايد.

و پيروزى ات دهد،پيروزى شكست ناپذير! (1)

*** اينها و آياتى نظير اينهاست كه تأويل درست آن را درك نكرده اند،و ما پس از تفسير كلمات و برخى مصطلحات،به بررسى آنها مى پردازيم.

ب-ترك اولى: در ميان اعمالى كه از انسان سر مى زند برخى از آنها بگونه اى است كه اگر ضد آن را انجام مى داد بهتر و برتر مى نمود،ترك چنين بهترى را"ترك اولى"نامند، مانند برخى از افعال انبياى الهى همچون آدم و موسى عليه السّلام كه در قرآن كريم آمده و در بحث آينده مى آيد.

ج-معصيت: معصيت و عصيان،بيرون شدن از طاعت و انجام ندادن فرمان است، عاصى يعنى نافرمان.

كلمه و لفظ(امر)در جمله،گاهى پس از ذكر مشتقات معصيت مى آيد،مانند آنچه در سوره كهف در داستان خضر و موسى آمده و از زبان موسى مى گويد:

سَتَجِدُنِي إِنْ شاءَ اللّهُ صابِراً وَ لا أَعْصِي-لَكَ«أَمْراً»

به زودى-به خواست خدا-مرا شكيبا يافته،و در هيچ كارى مخالفت فرمان تو نخواهم كرد. (1)

و در وصف فرشتگان كارگزار جهنّم در سوره تحريم مى فرمايد:

عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ.

بر آتش جهنم فرشتگانى گمارده شده اند كه خشن و سخت گيرند و هرگز«امر» خدا را مخالفت نمى كنند و به آنچه مأمورند عمل مى نمايند. (2)

كلمه و لفظ(امر)بيشتر اوقات،بدان خاطر كه معنى در جمله روشن است،آورده نمى شود،مانند سخن خداى متعال در سوره طه: وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ آدم پروردگارش را نافرمانى كرد.يعنى آدم«امر»پروردگارش را نافرمانى كرد. (3)

گاهى نيز نام شخص نافرمان را در جمله نمى آورد،مانند آنچه درباره فرعون در سوره نازعات آمده است:فكذّب و عصى پس تكذيب كرد و نافرمانى نمود. (4)

د-ذنب: حقيقت"ذنب"دنباله و اثر هر كارى است كه در آينده به انسان زيان1/

ص: 281

مى رساند.اين اثر گاهى ويژه برخى كارهاى دنيائى مى گردد،و از جانب زورمندانى كه قدرت زيان رسانى دارند به انسانها مى رسد،چنانكه در سخن موسى عليه السّلام در مناجات با پروردگار خود،در سوره شعرا آمده است:

وَ إِذْ نادى رَبُّكَ مُوسى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظّالِمِينَ* قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَ لا يَتَّقُونَ* قالَ رَبِّ إِنِّي أَخافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ* وَ يَضِيقُ صَدْرِي وَ لا يَنْطَلِقُ لِسانِي فَأَرْسِلْ إِلى هارُونَ* وَ لَهُمْ عَلَيَّ«ذَنْبٌ»فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ* قالَ كَلاّ فَاذْهَبا بِآياتِنا إِنّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ*

و هنگامى كه پروردگارت موسى را ندا داد كه به سراغ قوم ستمگر برو،قوم فرعون،آيا آنان پرهيز نمى كنند؟!موسى عرض كرد:پروردگارا!من از آن بيم دارم كه دروغگويم بخوانند،و سينه ام تنگ شود،و زبانم گويا نگردد،پس به سوى هارون فرست.و آنان را بر عهده من«گناهى»است كه مى ترسم مرا بكشند،فرمود:چنين نيست،شما هر دو با آيات ما برويد،ما با شما بوده و مى شنويم! (1)

كار موسى[ذنب او]همان كشتن شخص قبطى بود كه در آيات سوره قصص چنين آمده است:

وَ دَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلى حِينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فِيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسى فَقَضى عَلَيْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ* قالَ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ* قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ* فَأَصْبَحَ فِي الْمَدِينَةِ خائِفاً يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالْأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ قالَ لَهُ مُوسى إِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُبِينٌ* فَلَمّا أَنْ أَرادَ أَنْ يَبْطِشَ بِالَّذِي هُوَ عَدُوٌّ لَهُما قالَ يا مُوسى أَ تُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَما قَتَلْتَ15

ص: 282

نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِيدُ إِلاّ أَنْ تَكُونَ جَبّاراً فِي الْأَرْضِ وَ ما تُرِيدُ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ* وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعى قالَ يا مُوسى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النّاصِحِينَ* فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً يَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ*

او به هنگامى كه اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد؛ناگهان دو مرد را در حال درگيرى ديد؛يكى از پيروان او بود،و ديگرى از دشمنانش.آنكه از پيروان او بود در برابر دشمنش از وى كمك خواست؛موسى مشت محكمى بر سينه او زد و كارش را ساخت.گفت:اين از عمل شيطان بود كه او دشمن گمراه كننده آشكارى است![سپس]گفت:پروردگارا!من به خويشتن ستم كردم؛مرا ببخش!خداوند او را بخشيد،كه او بخشنده بخشايشگر است.عرض كرد:پروردگارا!به شكرانه نعمتى كه به من دادى،هرگز پشتيبان مجرمان نخواهم بود!موسى در شهر ترسان و مراقب بود كه ناگهان ديد همان كسى كه ديروز از او يارى خواسته بود فرياد مى زند و از وى كمك مى خواهد؛موسى به او گفت:راستى را كه تو گمراه آشكارى.و هنگامى كه خواست با كسى كه دشمن آن دو بود درشتى نمايد،گفت:اى موسى مى خواهى مرا بكشى همان گونه كه ديروز انسانى را كشتى؟!تو تنها مى خواهى جبّارى در روى زمين بوده و نمى خواهى از مصلحان باشى![در اين هنگام]مردى با سرعت از دورترين نقطه شهر آمد و گفت:اى موسى!سران قوم براى كشتن تو نقشه مى كشند؛ بيرون شو كه من از خير خواهان تو هستم!موسى، درحالى كه ترسان و مراقب بود،از شهر بيرون رفت،گفت:پروردگارا!مرا از اين قوم ستمگر رهائى بخش. (1)

كار موسى عليه السّلام-كشتن قبطى-اثر و دنباله دنيائى داشت كه همان طرح كشتن او به وسيله فرعونيان بود.5/

ص: 283

بيشتر آثار و تبعات نافرمانى اوامر و نواهى مولوى خداوند،در آخرت گريبان گير انسان مى شود؛گاهى نيز در دنيا و آخرت هر دو است و آن،گناهان گستاخانه انسان در برابر پروردگار بزرگ خويش است.

13-مآب:سرانجام،اسم زمان و مكان اوب[بازگشت]نيز مى باشد.

14-خليفة:شرح معناى خليفه گذشت،خلاصه اش چنين است:

معناى خليفة اللّه در قرآن چنانكه برخى گفته اند،خلافت نوع انسان در زمين نيست، بلكه مراد:امام و پيشواى برگزيده از سوى خدا براى هدايت مردمان و قضاوت در بين ايشان است،چنانكه از سخن خداى متعال به داود عليه السّلام آشكار مى گردد:يا داود انا جعلناك خليفة فى الأرض فاحكم بين الناس بالحقّ اى داود ما تو را جانشين در زمين قرار داديم،پس ميان مردم به حق داورى كن.

15-خيرة:اختيار و حق گزينش.

16-وطر:نياز مهم و مورد توجه كه هرگاه به آن رسيد مى گويند:قضى وطره، نيازش را برآورده ساخت.

17-ادعياؤهم:منسوبان به آنان،دعى:كسى كه او را به قومى نسبت دهند و از آنان نباشد،مصداق بارز آن، پسرخواندگى است.

18-سنّة اللّه:نظام خداوندى كه براى مخلوقات تقدير كرده، سُنَّةَ اللّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا فرمان خدائى و شريعتى كه بر پيامبران پيشين فرستاده است.

19-قدرا مقدورا:اندازه تدبير شده،قدر اللّه الرزق روزى را محدود و اندك قرار داد.

20-جذاذ: قطعه قطعه شده،شكسته شده.

21-فتى:جوان شاداب،تازه جوان،به غلام و كنيز هم براى عطوفت و دلجوئى فتى گفته مى شود،و نيز مردان كامل و جوانمردان،ولى در اينجا مقصود نوجوان است.

22-نكسوا:از روى خوارى و خفت سربزير شدند.

23-سقاية:ظرف آب خوردن كه گاهى پيمانه اش مى كنند.

24-عير:كاروان حامل بار،مردان و شتران،قافله شتر يا قافله انسانى.

25-صواع:پيمانه،همان ظرف آب خورى كه گذشت.

26-زعيم:ضامن،كفيل.

ص: 285

نمايد،و پيروزت گرداند،پيروزى شكست ناپذير.اوست كه آرامش را در دلهاى مؤمنان نازل كرد. (1)...

مسلمانان عين پيروزى است،و آنچه را كه مشركان ذنب و گناه پيامبر مى شمردند،عين صواب است.يعنى سفيه خواندن مشركين و عيب و ايرادى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلم در مكه بر خدايان ايشان مى گرفت و كشتارى كه پس از آن،در جنگ بدر و غير آن،از ايشان نمود همه حق و مورد رضاى خدا بوده،و خداوند همه پندار مشركان را با اين صلحى كه اين همه ره آورد و پيروزى داشت،محو و نابود كرد!و سخن خداى متعال در اين سوره كه مى فرمايد: «ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ گناهان گذشته و آينده ات»،همانند سخنى است كه از قول موسى در سوره شعرا آورده كه گفت: وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ آنان را بر عهده من گناهى است كه مى ترسم مرا بكشند.يعنى من به پندار آنان گناهكارم!

*** به همين مقدار از تأويل آيات متناسب با معناى لغوى بسنده مى كنيم،و به روايات وارد در تأويل آنها مى پردازيم:

يوسف فرموده: وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها آن زن قصد يوسف كرد و يوسف قصد آن زن؟ (1)

و اين سخن كه درباره داود فرموده: وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنّاهُ و داود دانست كه ما او را امتحان كرديم؟ (2)و اين سخن كه درباره نبى خود محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلم فرموده: وَ تُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللّهُ مُبْدِيهِ وَ تَخْشَى النّاسَ وَ اللّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ و در دل چيزى را پنهان مى داشتى كه خداوند آن را آشكار مى كند،و از مردم مى ترسيدى در حالى كه خداوند سزاوارتر است كه از او بترسى؟ (3)شما با اين آيات چه مى كنيد و چه پاسخى داريد؟

امام على بن موسى الرضا عليه السّلام فرمود:واى بر تو اى على!از خدا بترس و زشتى ها را به انبياى الهى نسبت مده،و كتاب خدا را با رأى شخصى خودت تأويل مكن!خداى عزّ و جلّ مى فرمايد: وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَ الرّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ هيچ كس تأويل آن را نمى داند جز خدا و راسخان در علم! (4)

اما آنچه خداى عز و جل درباره آدم عليه السّلام فرموده: وَ عَصى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى چنين است كه:خداى سبحان آدم را آفريد تا حجت و جانشين او در زمين باشد،او را براى آن بهشت نيافريده بود،نافرمانى آدم عليه السّلام در آن بهشت بود نه در اين زمين،براى آن بود كه تقدير خدا به انجام رسد،او هنگامى كه به زمين فرود آمد و حجت و خليفه خدا در زمين شد عصمت يافت،زيرا خداى سبحان فرموده: إِنَّ اللّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ خداوند آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را برگزيد و بر عالميان برترى داد. (5)

و اما آنچه درباره يونس فرموده: وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ جز اين نبود كه يونس عليه السّلام مى پنداشت خداى عزيز رزق او را در تنگنا قرار نخواهد داد، مگر اين سخن خداى عزّ و جلّ را نشنيده اى كه فرموده: وَ أَمّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ اما هنگامى كه انسان را امتحان كند و رزق او را كاهش دهد؟ (6)يعنى او را در تنگناى/.

ص: 289

معيشت قرار دهد،اگر يونس عليه السّلام پنداشته بود خداوند قدرت و تسلطى بر او ندارد كه به راستى كافر شده بود!

و اما سخن خداى عزّ و جلّ درباره يوسف عليه السّلام كه فرموده: وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها چنان است كه آن زن قصد گناه كرد و يوسف قصد كشتن او را-اگر مجبورش مى كرد-زيرا در ماجراى بزرگى داخل شده بود،و خداوند كشتن آن زن و فحشا را از يوسف دور كرد، چنانكه فرموده: كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ اينچنين كرديم تا بدى،يعنى كشتن،و فحشا،يعنى زنا،را از او[ يوسف]دور سازيم.

و اما داود عليه السّلام،درباره او چه مى گويند؟على بن جهم گفت:مى گويند:داود در محراب نماز مى گزارد كه ابليس به صورت زيباترين پرندگان خود را به او نماياند،او نمازش را شكست و برخاست تا پرنده را بگيرد،پرنده وارد خانه شد،آن را دنبال كرد،پر زد و بر پشت بام نشست،در پى بى آن بالا رفت،پرنده در خانه اوريا بن حنّان فرود آمد،داود با چشم آن را تعقيب كرد كه ناگهان همسر اوريا را در حال شستن خود ديد،هنگامى كه بر او نظر افكند،دلباخته اش شد،و اين در حالى بود كه اوريا را قبلا به يكى از جنگها فرستاده بود، پس،به فرمانده خود نوشت اوريا را به خط مقدم جبهه بفرستد،اوريا به خط مقدم رفت و بر مشركين پيروز گرديد،و اين بر داود گران آمد،دوباره نوشت اوريا را پيشاروى تابوت بفرستند،اوريا-كه رحمت خدا بر او باد-كشته شد،و داود با همسر وى ازدواج كرد.امام رضا عليه السّلام با شنيدن اين سخنان بر صورت خود زد و فرمود: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ! راستى را كه شما يكى از انبياى الهى را تا بدانجا متهم كرديد كه در نماز سهل انگارى كرد و دنبال پرنده افتاد و به زشتى گرائيد و به كشتن بى گناهان دست يا زيد!!على بن جهم پرسيد:

اى فرزند رسول خدا!پس خطاى داود چه بود؟امام عليه السّلام فرمود:واى بر تو!كار داود جز اين نبود كه پنداشت خداى عزّ و جلّ مخلوقى داناتر از او نيافريده است،خداوند نيز،دو فرشته را برانگيخت تا در محراب بر او وارد شدند و گفتند: خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلى سَواءِ الصِّراطِ* إِنَّ هذا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِيَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَكْفِلْنِيها وَ عَزَّنِي فِي الْخِطابِ* .

ص: 290

ما دو نفر شاكى هستيم كه يكى از ما بر ديگرى ستم كرده؛اكنون در ميان ما به حق داورى كن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدايت كن!اين برادر من است،او نود و نه ميش دارد و من يكى دارم،او مى گويد اين يكى را هم به من واگذار،و در سخن بر من غلبه كرده است. (1)

داود عليه السّلام در داورى به زيان مدّعى عليه شتاب كرد و گفت: لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى نِعاجِهِ به راستى كه او با درخواست افزودن ميش تو به ميش هاى خود،بر تو ستم نموده.و از مدّعى نخواست تا بر اين ادعاى خود بيّنه و دليل بياورد،و به مدّعى عليه توجه ننمود تا از او بپرسد:تو چه مى گوئى؟پس،اين خطاى او در داورى بود،نه آنچه كه شما بدان سو رفته ايد،مگر سخن خداى عزّ و جلّ را نشنيده اى كه مى فرمايد: يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ اى داود!ما تو را در زمين جانشين گردانيديم،پس در ميان مردم به حق داورى كن! (2)

على بن جهم مى گويد گفتم:اى فرزند رسول خدا!پس داستان اوريا چيست؟امام رضا عليه السّلام فرمود:وضع زن در دوره داود عليه السّلام چنان بود كه اگر شوهرش فوت مى كرد يا كشته مى شد،پس از او هرگز شوهر نمى كرد،و اولين كسى كه خداوند بر او روا داشت تا با زنى كه شوهرش كشته شده ازدواج نمايد،داود عليه السّلام است،و اين آن چيزى بود كه بر مردم دربارۀ اوريا گران آمد (3)...

در داستان داود عليه السّلام روايت ويژه اى از امير المؤمنين امام على عليه السّلام رسيده كه فرمود:اگر كسى را نزد من آورند كه بگويد داود عليه السّلام با همسر اوريا ازدواج كرده،او را دو بار حدّ مى زنم،حدّى براى مقام نبوت و حدّى براى اسلام. (4)يعنى:(اگر كسى بگويد داود عليه السّلام قبل از شهادت اوريا با همسر او ازدواج كرده)

و در روايت ديگرى مى فرمايد:هر كس داستان داود را بگونه داستانسرايان روايت كندد.

ص: 291

يكصد و شصت تازيانه بر او خواهم زد.و در روايت ديگرى است كه،اين حدّ افترا بر انبياست. (1)

صدوق نيز،از امام صادق عليه السّلام همانند روايت اول را آورده است.

در روايت ديگرى از امام هشتم عليه السّلام است كه فرموده:وضع زن در دوره داود عليه السّلام چنان بود كه اگر شوهرش فوت مى كرد يا كشته مى شد،پس از او هرگز ازدواج نمى كرد،و اولين كسى كه خداوند بر او روا داشت تا با زنى كه شوهرش كشته شده ازدواج نمايد،داود عليه السّلام بود، او پس از كشته شدن اوريا و پايان عدّه وفات،با همسر وى ازدواج كرد،و اين است آنچه پس از كشته شدن اوريا بر مردم گران آمد. (2)

مؤلف گويد:اگر گفته شود آنچه شما آورديد با روايتى كه قمىّ در تفسير خود آورده معارض است،روايتى كه خلاصه آن چنين است:

داود عليه السّلام در محراب نماز مى گزارد كه پرنده اى روياروى او قرار گرفت و او را به گونه اى در شگفت آورد كه نماز را فراموش كرد و برخاست تا آن را بگيرد،پرنده پر زد و بر ديوار ميان خانه داود و اوريا نشست-داود اوريا را به جبهه فرستاده بود-داود از ديوار بالا رفت تا آن را بگيرد كه زنى را در حال شستشوى خود ديد،زن كه سايه او را ديد موهاى خود را پراكنده و بدنش را با آنها پوشانيد،داود شيفته او شد و به محراب بازگشت و به فرمانده لشكر نوشت به فلان جا و فلان محل حركت كنند و تابوت را ميان خود و دشمن قرار دهند و اوريا را در جلوى تابوت بفرستند،او چنين كرد و اوريا كشته شد و (3)...

مى گوييم:راوى اين روايت آن را از روايات متعدد وارد در كتب تفسير مكتب خلفا جمع آورى و تلفيق كرده،و از خيال خود بر آن افزوده،سپس آن را از قول امام صادق عليه السّلام روايت كرده است.ما اكنون متن روايت را بدون اشاره به سند آن بررسى مى كنيم:د.

ص: 292

1-امام صادق عليه السّلام خود به ما فرموده:دو حديثى كه با هم تعارض دارند آن را كه با اخبار عامّه موافق است واگذاريد و به آن اعتماد نكنيد. (1)

2-در خصوص داستان اورياى مورد بحث از امام صادق عليه السّلام روايتى به ما رسيده كه وقتى از آن حضرت پرسيده شد:نظر شما درباره آنچه مردمان راجع به داود و همسر اوريا مى گويند چيست؟فرمود:اين چيزى است كه عامّه(پيروان مكتب خلفا)مى گويند.

امام صادق عليه السّلام در اين حديث تصريح مى كند كه منشأ گفتار مردم درباره داود و بيوه اوريا،عامّه،يعنى پيروان مكتب خلفا هستند،پس اين سخن يقينا از سوى آنان در كتب و مدارك مكتب اهل بيت منتشر شده است.و ما اين روايات را در جاى خود،«روايات منتقله»،يعنى منتقل شده از مكتب خلفا به مكتب اهل بيت ناميده ايم. (2)

و اگر در جستجوى مصدر اين روايت در كتب تاريخ و تفسير مكتب خلفا برآييم (3)در مى يابيم كه راويان اين روايت آن را از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم نقل نكرده اند،و نگفته اند رسول خدا اين را گفته است،مگر در يك روايت كه سيوطى در تفسير آيه مورد بحث از يزيد رقاشى از انس آورده،و ما بطلان آن را در گذشته اين بحث آشكار كرديم.

اما داستان زيد و زينب،رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم با تزويج زينب به زيد،قانون برابرى نسبى يا تبعيض نژادى را كه از اصول شناخته شده عصر جاهلى بود شكست و آن را به قانون برابرى اسلامى تبديل كرد،آن حضرت پس از اين توفيق بزرگ،از جانب خداى متعال مأموريت يافت تا-با ازدواج با مطلّقه زيد-قانون پسرخواندگى را هم كه از اصول شناخته شده جاهليت بود بشكند،و اين كار پيامبر اكرم همانند كار داود عليه السّلام در ازدواج با بيوه اوريا و تبديل قانون جاهلى به قانون اسلامى بود.همه انبياى الهى در اجراى احكام اسلام چنين اند،پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلم در ابطال قانون"ربا"و قانون"خونخواهى اعراب جاهلى"نيز چنين كرد و با مردود شمردن سودهاى ربائى عمويش عباس و هدر دانستن خون فرزندد.

ص: 293

پسر عمويش ربيعه در حجة الوداع،آن را اعلام داشت. (1)

اين لبّ لباب ازدواج داود نبى عليه السّلام با بيوه اوريا،و ازدواج خاتم انبياء صلّى اللّه عليه و آله و سلم با مطلّقه پسر خوانده خود،زيد بود.ولى افسوس كه سرايت روايات اسرائيلى در تأويل داستانهاى انبياى گذشته،و روايات ساختگى در تأويل غير آن،در برخى كتب تفسير و بعض مدارك تحقيقى اسلامى،مانع ديد درست و صحيح پژوهشگران گشته و باطل را حق و حق را باطل مى نمايد،اين روايات بويژه از آن رو شهرت يافته،و در طبقات متوسط جامعه اسلامى رواج گرفته تا سند توجيه جنايات و غوطه ورى برخى از افراد هيئت حاكمه در شهوت و شهوترانى قرار گيرد،چنانكه صدور گناهان بزرگ از امثال يزيد بن معاويه و همتايان او،از خلفاى مروانى و همانند آنان،عامّه را بر آن داشت تا به انبيا و رسولان الهى نيز گناهانى را نسبت داده و عصمت را از آنان سلب نمايند،و آيات قرآنى را در حق ايشان بگونه اى تأويل كنند كه ايراد و اشكالى بر برخى از خلفا وارد نيايد!

*** پس از اتمام بحث و بررسى صفات مبلغين الهى،سزاوار آن است كه در بحث آينده نحوه مبارزه ايشان با طاغوت ها و مترفين سركش عصر خود را به بررسى بگذاريم.ت)

ص: 294

ص: 296