تفسیر احسن الکلام جلد سوم

محمد علی ابراهیمی

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله وصلی الله على محمد وآل محمد.

اللهم كن لوليك الحجة بن الحسن صلواتك عليه وعلى آبائه في هذه الساعة وفي کل ساعة وليا وحافظا وقائدا وناصرا ودليلا وعينا حتى تسكنه أرضك طوعا وتمتعه فيها طويلا.

ص: 4

نیکی به پدر و مادر در نگاه قرآن .........38

نیکی به پدر و مادر از نظر روایات ........39

3نیکی به خویشاوندان و نزدیکان تذكر.......41

تذکر.........42

حکم خویشاوندان کافر ......42

اگر احسان به خویشاوندی موجب ایذای دیگری بشود، چه باید کرد؟ .....43

4نیکی به یتیمان ...43

جایگاه یتیم در قرآن ......... 43

جایگاه یتیم در روایات .......45

5نیکی به مساكين ....... 47

6سخن نیک با مردم ..... 48

7و8 اقامه نماز و پرداخت زکات ......50

مخالفان با پیمانهای الهی ........51

وإذ أخذنا ميثاقكم لا تسفکون دماءكم ولا... تشهدون (84).....52

پیمان عدم خون ریزی........52

قتل مؤمن از گناهان بزرگ...52

راندن مومن......55

پیمان شکنی بعد از اقرار ...56

ثم أنتم هؤلاء تقتلون انفسكم وتخرجون فريقا.. تعملون (85) .......57

توضیح واژگان ......... 57

جنگهای بنی اسرائیل ..... 58

یاری به ستمگر در قرآن و روایات .......58

ایمان به برخی از کتاب و کفر به برخی دیگر .......62

ص: 6

آیا ایمان و کفر در یک فرد جمع می شود؟ .........65

خزی یعنی چه؟ ......65

آیا عذاب يهود از همه کفار سخت تر است؟ ...... 66

أولئك الذين اشتروا الحياة الدنيا بالآخرة فلا یخفف.... ينصرون (86)........67

يهود و فروش آخرت به دنیا.........67

ولقد آتينا موسى الكتاب وقفینا من بعده بالرسل... تقتلون (87) ......... 68

سخنی در کتاب های آسمانی .........69

ارسال انبیای بنی اسرائیل ...... 69

چرا تخصیص عیسی(علیه السلام)؟!........ 70

بینات یعنی چه؟...... 70

روح القدس و تأييد او .........70

استکبار در برابر پیامبران الهی... 71

وقالوا قلوبنا غلف بل لعنهم الله بكفرهم قليلا ما يؤمنون (88) .......73

دوری از رحمت، سزای کفر يهود.........74

سخنی در لعن.........74

مؤمنان اندکی از یهود ....... 76

ولما جاءهم کتاب من عند الله مصدق لما معهم وكانوا... الكافرين (89)....77

چگونه قرآن کتاب های پیشین را تصدیق میکند؟ .........77

شناخت و اعتقاد یهود پیش از بعثت ...79

كفر يهود پس از شناخت و اعتقاد.......80

يهود و دلایل کفر آنها...81

بئسما اشتروا به أنفسهم أن يكفروا بما أنزل الله بغیا... مهين (90) ........82

توضیح واژگان ....82

ص: 7

مقام نبوت، موهبتی الهی .........85

خشم روی خشم.......85

مهین یعنی چه؟ ........86

وإذا قيل لهم آمنوا بما أنزل الله قالوا نؤمن بما أنزل... مؤمنين (91).... 87

دستور از چه کسی است؟ ...87

ایمان مشروط يهود ......88

چرا نکوهش یهود زمان پیامبر؟ ..... 90

ولقد جاءكم موسى بالبينات ثم اخذتم العجل من ... ظالمون (93) ....91

ضعف ایمان بنی اسرائیل ......91

وإذ أخذنا ميثاقكم ورفعنا فوقكم الطور خذوا ما... مؤمنين (93).... 92

چرا تکرار؟......92

یهود و گوساله پرستی ...93

يهود و ایمان بد......95

قل إن كانت لكم الدار الآخرة عند الله خالصة من دون ........ صادقين (94)....96

چرا فقط يهود این گونه مورد خطاب و عتاب قرار گرفته اند؟...96

چرا آروزی مرگ؟ .....98

اگر اولیای خدا هستید آروزی مرگ کنید! ... 99

ولن يتمنوه أبدا بما قدمت أيديهم والله عليم بالظالمين (95).......101

توضیح واژگان .......101

ولتجدهم أحرص الناس على حياة ومن الذين أشرکوا.....يعملون (96) .......103

توضیح واژگان .......103

چرا حریص ترین مردم؟ ...103

اقل من كان عدوا لجبريل فإنه نزله على قلبك... المؤمنين (97) ........107

ص: 8

يهود و دشمنی با جبرئيل ......107

منظور از قلب چیست؟...110

قرآن، مؤید کتاب های آسمانی ..... 111

دو صفت دیگر برای قرآن ........ 112

من كان عدوا لله وملائكته و رسله وجبريل ومیکال ... للكافرين (98) ....112

دشمنی با اولیای الهی، دشمنی با خدا ........ 112

دشمنی با فرشتگان، کفرآور... 114

خدا و دشمنی با کافران ........ 115

یهودیان بوقلمون صفت ...115

ولقد أنزلنا إليك آيات بينات وما يكفر بها إلا الفاسقون (99).........117

توضیح واژگان .......117

منظور از آیات بینات چیست؟ ....... 117

فسق یعنی چه؟ .........118

أو کلما عاهدوا عهدا نبذه فريق منهم بل أكثرهم لا يؤمنون (100).......119

توضیح واژگان .......119

يهود و پیمان شکنی .... 120

ولما جاءهم رسول من عند الله مصدق لما معهم نبذ... يعلمون (101) .......122

توضیح واژگان .......122

علمای اهل کتاب و تفسیر به رأى...122

واتبعوا ما تتلوا الشياطين على ملک سلیمان وما ... يعلمون (102) .........123

آیه ای مشکل ......124

قرآن و اثبات فرشتگان ... 125

قرآن و اثبات شیطان و جن..... 125

ص: 9

فرمانروایی سلیمان (علیه السلام)بر جئيان، شیاطین و .........126

اندیشه باطل يهود درباره سليمان (علیه السلام)...127

شیاطین و آموزش سحر به مردم ...127

حرمت سحر ....... 129

سخنی در حقیقت سحر ......130

اقسام سحر .......131

حرمت تعلیم سحر ......132

تأثير سحر با استناد به مشیت الهی ....132

مفاد آیه ......133

تفسیر آیه با حدیثی زیبا ......135

اقسام علوم خفیه ......136

ولو أنهم آمنوا واتقؤا لمثوبة من عند الله خير لو كانوا يعلمون (103) ......... 136

تفسیر آیه....136

يا أيها الذين آمنوا لا تقولوا راعنا وقولوا انظرنا... أليم (104) ..... 138

خطاب قرآنی به مؤمنان....... 138

توضیح واژگان .... 140

سه نکته جالب ......... 142

آیه کریمه و شش پیام عملی...... 142

ما يود الذين كفروا من أهل الكتاب ولا المشركين أن... العظيم (105) ...... 143

حسادت اهل کتاب و مشرکان به پیامبر ........143

توضیح واژگان .... 145

خیر» همان قرآن و «رحمت» همان نبوت است ......145

منظور از «فضل» چیست؟.....146

ص: 10

ما ننسخ من آية أو ننسها نأت بخير منها أو مثلها لم... قدیر (106) ...147

توضیح واژگان ......147

هدف از نسخ چیست؟ .........148

توضیح واژگان ......149

دو شکل از نسخ .........149

ألم تعلم أن الله له ملك السماوات والأرض وما لكم من ...نصير (107).........151

نکاتی قابل توجه .........151

خطاب به پیامبر ....151

پاسخ به دو اعتراض ......152

اقسام ولایت ........153

نصرت مطلقه الهی ...... 154

أم تريدون أن تسئلوا رسولکم كما سئل موسى من قبل.. السبيل (108) ...155

معجزه چیست؟......155

تقاضاهای بی مورد بنی اسرائیل از موسی (علیه السلام).......156

نهی از تقاضاهای بی مورد .....157

و د كثير من أهل الكتاب لو يردونكم من بعد إيمانكم... قدیر (109) .......159

توضیح واژگان و تفسیر آیه .......159

علت حسد یهود.....160

توضیحی کوتاه درباره حسد ....161

آیا این آیه نسخ شده است؟.....162

وأقيموا الصلاة وآتوا الزکاة وما تقدموا لأنفسكم ...... بصير (110) ...164

بیان دو فریضه بسیار مهم ........164

ماندگاری اعمال ......165

ص: 11

وقالوا لن يدخل الجنة إلا من كان هودا أو نصاري...صادقين (111) .........166

توضیح و تفسیر آیه .........166

ادعای بی دلیل، آرزوی واهی.....168

بلى من أسلم وجهه وهو محسن فله أجره عند ربه... يحزنون (112).....169

دو احتمال در کلمه «بلی» ........169

ملاک نجات و ورود به بهشت ....170

آثار ایمان و احسان .........171

وقالت اليهود ليست النصارى على شيء وقالت ... يختلقون (113) ......173

سخنان یهودیان و مسیحیان در مورد یکدیگر.......173

حدیثی از امام حسن (علیه السلام)........174

سخن نادانان هر قوم.......177

روز رستاخیز و داوری خدا...178

ومن أظلم ممن منع مساجد الله أن يذكر فيها اسمه... عظيم (114) ....178

نگاهی به شأن نزول آیه ...178

نگاهی به تفسیر آیه.......179

پیام های نورانی آیه .......182

اهمیت مسجد و آداب آن .........183

ولله المشرق والمغرب فأينما تولوا فثم وجه الله إن الله واسع عليم (115) .....185

شأن نزول آیه .........185

همه جهات برای خداست ........194

توجه به کعبه ........ 195

وقالوا اتخذ الله ولدا سبحانه بل له ما في السماوات... قانتون (116) ....197

سخنان واهی درباره خدا.........197

ص: 12

تمام موجودات، مخلوق پروردگارند ...199

مطیعان درگاه خدا .........199

بديع السماوات والأرض وإذا قضى أمرا فانما يقول له کن فیکون (117)...201

بدیع یعنی چه؟......201

معانی قضاء در قرآن ......202

چگونگی افعال الهى .....204

تفسیر آیه و چهار حدیث نورانی .....205

وقال الذين لا يعلمون لو لا يكلمنا الله أو تأتينا آيه ... يوقتون (118) .....208

پیامبر و نادانان عوام .....208

منظور از «آیه» در این جا چیست؟ .........210

تشابه دلهای نادانان از جهت قساوت، عناد و ...211

یقین چیست؟ ......212

إنا أرسلناك بالحق بشيرا ونذيرا ولا تسئل عن أصحاب الجحیم (119) .........213

رسالت حق .........213

پیامبران الهی و بشارت و انذار .......213

تسلای پیامبر .......215

ولن ترضى عنك اليهود و النصارى حتى تتبع ملتهم قل... نصير (120) ........216

شأن نزول آیه .......216

منظور از هدایت چیست؟.......219

الذين آتيناهم الكتاب يتلونه حق تلاوته أولئک... الخاسرون (121) .....219

به چه کسانی کتاب داده شده است؟ ...220

منظور از کتاب کدام کتاب است؟.... 220

چگونه باید قرآن را تلاوت کرد؟ ....... 221

ص: 13

ایمان به قرآن، ایمان به همه عقاید .........222

کفر ورزان به قرآن ... 223

یا بنی اسرائیل اذكروا نعمتي التي أنعمت عليكم واني ... العالمين (122) ... 223

چگونگی برتری بنی اسرائیل بر جهانیان ... 223

واتقوا يوما لا تجزي نفس عن نفس شيئا ولا يقبل ... ينصرون (123).... 224

آیه ای مشابه ........ 224

وإذ ابتلى إبراهيم ربه بكلمات فأتمهن قال إني .. الظالمين (124) ....... 225

منظور از کلمات چیست؟ ........ 225

دو قسم از ابتلا ...... 228

معانی دیگری از کلمات ... 229

حضرت ابراهيم (علیه السلام) و مقام دیگر ....... 233

دعای ابراهیم (علیه السلام) و پیامبر خدا و علی مرتضی (علیهما السلام)... 234

پیشوایان معصوم .... 235

ابرهیم (علیه السلام) در مقام الگویی ...... 236

وإذ جعلنا البيت مثابة للناس وأمنا واتخذوا من ..... السجود (125)........ 237

توضیح واژگان ... 237

پیمان از ابراهیم و اسماعيل (علیهما السلام)...... 240

تفسیر روایی آیه ..... 241

وإذ قال إبراهيم رب اجعل هذا بلدا آمنا وارزق أهله... المصير (126) ........ 255

بهترین حديث ها در تفسیر آیه.... 255

وإذ يرفع إبراهيم القواعد من البيت وإسماعيل ربنا تقبل... العليم (127) ........ 295

تفسیر روایی آیه ...... 259

ربنا واجعلنا مسلمين لك ومن ذریتنا امة مسلمه لک... الرحيم (128) .....268

ص: 14

مسلم یعنی چه؟ ..... 268

منظور از امت چیست؟...... 269

مناسک یعنی چه؟ ... 270

چرا تقاضای توبه ؟...... 272

خدای توبه پذیر ......... 273

ربنا وابعث فيهم رسولا منهم يتلوا عليهم آياتك ويعلمهم... الحكيم (129).........273

پیامبری از نسل ابراهیم(علیه السلام)...273

تلاوت کننده آیات قرآن ........ 274

تعلیم چیست؟.... 274

حکمت چیست؟ ......... 275

تزکیه چیست؟ .... 275

طرح اشکال و پاسخ آن......... 275

أمت به چه معناست؟ ......... 277

عزیز به چه معنایی آمده؟ ..... 278

و من يرغب عن ملة إبراهيم إلا من سفه نفسه ..... الصالحين (130)........ 278

شأن نزول آیه ....... 278

منظور از ملت ابراهیم (علیه السلام) چه کسانی هستند؟...... 279

سفیه و اقسام آن......... 281

إذ قال له ربه أسلم قال أسلمت لرب العالمين (131) ........282

چرا ابراهیم (علیه السلام) برگزیده شد؟ ........ 282

ووصى بها إبراهيم بنيه ويعقوب یا بني إن الله اصطفى ... مسلمون (132)......... 284

وصیت یعنی چه؟... 284

سفارش به دین حنیف ......... 285

ص: 15

امر به موضوع اختیاری ......... 286

أم كنتم شهداء إذحضر يعقوب الموت إذ قال لبنيه... مسلمون (133) ...287

این آیه درباره چه کسانی نازل شده است؟ .... 287

توضیح واژگان ....... 294

تلك أمة قد ځلت لها ما كسبت ولكم ما کسبتم ولا... يعملون (134) ......... 295

معانی مختلف امت ...... 295

یک اشکال و پاسخ آن ... 297

آیه در پاسخ کیست؟..... 298

وقالوا کونوا هودا أو نصارى تهتدوا قل بل ملة... المشركين (135)........ 298

شأن نزول آیه ....... 298

حنیف چیست؟ .... 299

توضیخ واژگان.........300

چرا یهودیان، یهود و هود نامیده شدند؟ ...301

ادعای بی دلیل اهل کتاب ..... 302

دین مستقیم یعنی چه؟ ...... 303

کلمه «حنیف» و دیدگاه های چهارگانه .... 305

قولوا آمنا بالله وما أنزل إلينا وما أنزل إلى... مسلمون (136) ...... 306

منظور از ایمان به خدا چیست ؟...... 306

منظور از اسباط چه کسانی هستند؟ ......308

فإن آمنوا بمثل ما آمنتم به فقد اهتدوا وإن تولوا فإنما.. العليم (137).....309

مکمل آیه پیشین.... 309

از معجزه های آشکار قرآن....... 309

صبغة الله ومن أحسن من الله صبغه ونحن ... عابدون (138) ...... 310

ص: 16

منظور از صبغه الهی چیست؟ ......... 310

قل أتحاجوننا في الله وهو ربنا وربكم ولنا أعمالنا... مخلصون (139) ...... 311

احتجاج یعنی چه؟.... 311

عبادت مخلصانه ...... 314

اخلاص و اهمیت آن در روایات ... 315

حقیقت اخلاص چیست؟ ......... 315

أم تقولون إن إبراهيم وإسماعيل وإسحاق ويعقوب... تعملون (140)....... 317

توضیحی در قرائت آیه ...... 317

پاسخی به ادعاهای اهل کتاب ......... 318

كتمان شهادت بزرگ ترین ستم ........ 319

غفلت یعنی چه؟ ..... 319

تلك أمة قد خلت لها ما كسبت ولكم ما كسبتم ولا... يعملون (141) ..... 320

چرا این آیه تکرار شده است؟ ... 320

سيقول السفهاء من الناس ما ولاهم عن قبلتهم التي... مستقیم (142)..... 321

تفسیر روایی آیه ..... 321

وكذلك جعلناكم امة وسطا لتكونوا شهداء على ... رحيم؛ (143) ... 331

آیا این دو آیه یکی هستند؟ ..... 331

منظور از امت وسط چه کسانی هستند؟ ......... 332

ائمه طاهرین (علیهم السلام)میانه روان حقیقی ..... 333

موهبتی به خاندان عصمت و طهارت ........ 335

چرا منظور از آمت، جميع امت نیست؟ ...... 335

ادامه آیه... 338

وما جعلنا القبلة التي كنت عليها إلا لتعلم من يتبع... رحيم (143)........ 338

ص: 17

توضیح واژگان ... 338

قبله کجاست؟ ......... 339

علم ذاتي الهى ....... 340

چرا تحویل قبله برای برخی گران بود؟......... 341

منظور از ایمان در این آیه چیست؟ ..... 341

جعل احکام از روی رأفت .... 343

قد نرى تقلب وجهك في السماء فلنولينك قبلة ترضاها ..... يعملون (144) ..... 344

آیا این آیه جا به جا شده است؟ ........ 344

تفسیر روایی آیه ...... 345

پیامبر در انتظار وحی الهی ...... 347

کعبه قبله مورد رضایت ..... 348

رو به سوی مسجد الحرام ....... 348

چگونگی توجه به کعبه از همه نقاط زمین ......... 349

انحراف از کعبه در نماز چه حکمی دارد؟ ..... 349

چگونه می توان دانست که به کعبه رو شده است؟ .... 350

اهل کتاب و آگاهی آنها .... 351

ولئن أتيت الذين أوتوا الكتاب بكل آية ما تبعوا قبلتك... الظالمين (145)... 352

اهل کتاب و لجاجت در برابر پیامبر ..... 352

تهدید به قطع امید از اهل کتاب ........ 353

الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون أبناءهم ... يعلمون (146)....... 354

شأن نزول آیه ......... 354

چرا از اهل کتاب به فريق تعبیر شده است؟ ...... 355

الحق من ربك فلا تكونن من المترین (147) ........356

ص: 18

میزان حق و باطل چیست؟.......356

ولكل وجهه هو موليها فاستبقوا الخيرات أين ما تكونوا يأت... قدیر (148) .......357

سه محور بحث ...... 357

دیدگاه اکثر مفسران ....... 358

سبقت در خيرها .... 359

تفسیر روایی آیه ..... 359

یاران امام عصر (علیه السلام)......... 360

ومن حيث خرجت فول وجهك شطر المسجد الحرام... تعملون (149) .... 377

ومن حيث خرجت فول وجهك شطر المسجد... تهتدون(150)....... 377

شباهت دو آیه و تفاوت آنها ..... 378

دیدگاه آیت الله طيب (رحمه الله)....... 379

وعده اکمال دین........380

دلیل دیگری برای تحویل قبله.... 381

چرا ستمگران اهل کتاب استثنا شده اند؟......... 382

اتمام نعمت و فایده دیگر ......... 382

هدایت و فایده دیگر ......... 383

کعبه و ولادت منحصر به فرد امیر مؤمنان على (علیه السلام)...... 383

كما أرسلنا فيكم رسولا منكم يتلو عليكم آياتنا... تعلمون (151)...399

آیا این آیه تکمیل کننده آیه قبلی است؟ .... 399

پیامبری از شما ....... 401

پیامبر و تزكيه و تعليم امت ....... 401

فاذکرونی أذكركم واشكروا لي ولا تكفرون (152)... 402

حقیقت ذکر یعنی چه؟..... 402

ص: 19

حقیقت شکر چیست؟ .... 402

کفران نعمت چیست؟...... 403

ذکر خدا از منظر روایات .... 403

يا أیها الذين آمنوا استعينوا بالصبر والصلاة إن الله مع الصابرين (153) .... 409

خطاب آیه به چه کسانی است؟ ....... 409

صبر و نماز در روایات ........ 410

منظور از «با خدا بودن» چیست؟........ 412

ولا تقولوا لمن يقتل في سبيل الله أموات بل أحياء ولکن لا تشعرون (154) ......413

شهیدان در راه خدا و زندگی دیگر ....... 413

کشته شدگان در راه خدا چه کسانی هستند؟ ... 414

منظور از زندگی بعد از مرگ چیست؟ ....416

انواع چهارگانه حیات و زندگی .....417

بل أحياء»......... 417

1حیات نباتی ......... 417

2حیات حیوانی ....... 417

3حیات انسانی ....... 417

4حیات ایمانی...418

شعور چیست؟...419

ولنبلونكم بشيء من الخوف والجوع ونقص من... الصابرين (155) ....420

بهترین تفسیر آیه ...... 420

موارد تفسیری آیه....... 425

امتحان و آزمون الهی ...425

دو قسم از بلا..... 426

ص: 20

فواید برخی بلاها ....... 426

خوف چیست؟ ... 428

منظور از نقص اموال چیست؟...... 429

منظور از نقص انفس چیست؟..... 430

منظور از نقص در ثمرات چیست؟ ........ 430

مژده بر صابران ... 431

اقسام صبر و اسامی آنها .... 436

الذين إذا أصابتهم مصيبة قالوا إنا لله وإنا إليه راجعون (156)...... 437

أولئك عليهم صلوات من ربهم ورحمة وأولئك هم المهتدون (157)..... 437

تفسیر روایی آیه ......... 437

منظور از مصیبت چیست؟ ... 442

کلمه استرجاع ... 443

پاداش صابران .... 444

إن الصفا والمروة بين شعائر الله فمن حج البيت أو اعتمر... عليم (158) .... 445

تفسیر روایی آیه ........ 445

نگاهی به اعمال حج و عمره ....... 457

حکمت سعی بین صفا و مروه ...... 459

شعائر یعنی چه؟......... 460

حکم سعی بین صفا و مروه .........460

معنای طواف ...... 462

تطوع یعنی چه؟ ......... 462

چرا تعبیر به شاکر؟ ......463

إن الذين يكتمون ما أنزلنا من البینات والهدئ من بعد... اللاعنون (159) ... 463

ص: 21

تفسیر روایی آیه ........ 463

کتمان چیست؟ ......... 469

کتمان در روایات ......... 469

منظور از بینات چیست؟ ..... 471

إلا الذين تابوا وأصلحوا وبینوا فأولئك أتوب عليهم... الرحيم (160)..... 472

پذیرش توبه کتمان کنندگان ........ 472

إن الذين كفروا وماتوا وهم كفار أوليك عليهم لعنه الله .. أجمعين (161)..... 473

خالدين فيها لا يخفف عنهم العذاب ولا هم ينظرون (162) ...... 473

مستحقان سه لعنت بزرگ ........ 473

وإلهكم إله واحد لا إله إلا هو الرحمن الرحيم (163) ........ 478

إن في خلق السماوات والأرض واختلاف الليل... يعقلون (164)....... 478

توحید و دلایل آن......... 478

شأن نزول ......... 479

تفسیر روایی آیه ........ 479

چکیده احادیث و بیان توحید......... 485

توضیح واژگان .... 488

آمد و شد شب و روز.... 490

حرکت کشتی ها ....... 490

منظور از «سماء» چیست؟......... 491

گردش بادها ..... 492

ابرهای تسخیر شده ... 492

نشانه های خداشناسی برای خردمندان ..... 492

ومن الناس من يد من دوني الله أندادا جوتهم... العذاب (165) .........494

ص: 22

تفسیر روایی آیه ........ 494

إذ تبرا الذين اتبعوا من الذين اتبعوا ورأوا العذاب .. الأسباب (166) .... 498

وقال الذين اتبعوا لو أن لنا كرة فنتبرا منهم كما تبرءوا منا...... من النار (167)..... 498

تفسیر روایی آیه ........ 498

يا أيها الناس كلوا مما في الأرض حلالا طيبا ولا... عدو مبين (168) ......... 501

إنما يأمركم بالسوء والفحشاء وأن تقولوا على الله ما لا تعلمون (169) ..... 501

شأن نزول ......... 501

تفسیر روایی آیه ......... 502

توضیح واژگان ......506

منظور از خطوات شیطان چیست؟ .........508

عداوت شیطان با انسان ...... 510

إنما يأمرکم بالسوء والفحشاء وأن تقولوا على الله ما... تعلمون (169) ...... 511

منظور از امر شیطان چیست؟...... 511

چگونگی ارتباط شیطان با انسان ......... 512

منظور از سوء و فحشا چیست؟.... 514

افترا چیست؟...... 515

حکم بدعت گذار ......... 515

وإذا قيل لهم اتبعوا ما أنزل الله قالوا بل نتبع ما ..... ولا يهتدون (170) .........517

شأن نزول آیه ..... 517

گوینده این سخن چه کسانی هستند؟ ......... 518

منظور از نازل شده ها چیست؟..... 519

تقلید از روی عصبیت .... 519

اهتداء یعنی چه؟ ......... 521

ص: 23

ومثل الذين كفروا کمثل الذي ينعق بما لا يسمع إلا ... يعقلون (171)......... 522

مثل کفر ورزان...... 522

ارزش تعقل ... 523

پنج صفت زشت بی تفاوتان در برابر حق ........ 524

يا أيها الذين آمنوا کلوا من طيبات ما رزقناكم واشكروا... تعبدون (172)........ 524

تفسیر آیه با حدیثی قدسی ......... 524

خطاب به مؤمنان و عنایت الهی ..... 525

بهره برداری از پاکی ها.... 525

انواع شکر و سپاسگزاری ....... 527

1شکر قلبي ....... 527

2شکر عملی ..... 528

3شکر لسانی......528

4شکر جوارحي ... 528

ترغیب به شکرگزاری ...... 529

آیه و چند پیام نورانی ......530

إنما حرم عليكم الميتة والدم ولحم الخنزير و ما أهل ... غفور رحيم (173) ....531

تفسیر روایی آیه ... 531

چرا انحصار در محرمات؟ ......... 539

شرایط تذكيه ........ 540

حکم خون...... 541

حرمت گوشت خوک ....... 541

اهلال یعنی چه؟ ... 542

اضطرار و شرایط آن ...542

ص: 24

منظور از باغی و عادی کیست؟ ...... 543

غفران از روی تفضل......... 543

إن الذين يكتمون ما أنزل الله من الكتاب و يشترون ... عذاب أليم (174) ........ 544

أولئک الذين اشتروا الضلالة بالهدى و العذاب بالمغفرة...النار (175) ...... 544

ذلك بأن الله نزل الكتاب بالحق و إن الذين .. شقاق بعيد (176) ... 544

شأن نزول آیه ........ 544

توضیح واژگان ........ 545

آیا منظور بيع ظاهری است؟ .... 546

حرام خواری همان آتش خواری است ....... 546

عدم تكلم خدا با آنان همان بی اعتنایی است ......... 547

منظور از تزكيه چیست ؟ ......... 548

آیا عذاب به این گروه اختصاص یافته؟ ......... 548

خرید گمراهی به جای هدایت ... 549

صبر بر آتش دوزخ! .... 550

منظور از کتاب چیست؟ .... 551

اختلاف در چه مسیری؟ .... 552

شقاق یعنی چه؟ ....553

(بعید» یعنی چه؟ .... 555

ص: 25

ص: 26

ص: 28

بسم الله الرحمن الرحيم

ولی بیشتر علما گفته اند که «لن» برای تأكید در نفی است.

کلمه «مس» به معنای الصاق و نزدیک شدن دو چیز به هم است به طوری که جدایی و فصلی بین آنها نباشد.

«أياما معدودة» یعنی چند روزی. بعضی گفته اند: منظور هفت روز است.

بعضی دیگر گفته اند: «منظور چهل روز است.» ولی در قرآن مقداری برای آن معین نشده است.

این کلام یهودیها نشانه انکار خلود و جاودانگی یهودیان در عذاب است. بحث خلود كفار و مشرکان در عذاب، در تفسیر آیه شریفه (ولهم عذاب عظيم)(1)گذشت.(2)

همزه «أتخذتم» همزه استفهام است و از این رو با فتحه آمده است و در اصل « أاتخذتم» بوده که همزه دوم چون همزه وصل بوده، حذف شده است.

مراد از اتخاذ عهد و گرفتن پیمان این است که خداوند با آنها عهد نموده باشد که بیش از چند روز آنان را در دوزخ عذاب نکند.

البته اگر خداوند چنین عهدی نموده بود تخلف نمی کرد؛ چرا که در آیه دیگری می فرماید:

(إنك لا تخلف الميعاد ) (3)

تو هیچ گاه از وعده خود، تخلف نمیکنی.

ص: 30

چنان که بنده نیز اگر با خدا عهدی ببندد حرام است تخلف کند و اگر تخلف کرد باید کفاره بدهد.

درباره کلمه «ام» دو احتمال وجود دارد:

1.ام متصله که به ما قبلش متصل و مربوط است و مقابل و لنگه دیگر استفهام و سؤال را بیان می کند. در این صورت معنای آیه این است که این گفتار شما که « خدا شما را جز چند روزی عذاب نمی کند » از این دو وجه خالی نیست و چون وجه اول باطل است و یهود از خدا عهدی نگرفته اند، ناچار سخن آنها مصداق وجه دوم است که به خدا افترا و دروغ بسته اند.

2. ام منقطعه که به معنای «بل» است؛ یعنی این کلام شما افترا و دروغ بستن بر خدای متعال است.

شنیده و معجزاتی که از او مشاهده نموده اند، نبوت آن حضرت را تصدیق کنند.

سخن ما مشروط به تحصيل اعتقاد به اصول دین و حفظ ایمان و بقای آن است و میان این دو سخن، تفاوت بسیار است.

(زعم الذين كفروا أن لن يبعثوا قل بلي وربي ) (1)

کسانی که کفر ورزیدند پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد.

بگو: آری، به پروردگارم سوگند برانگیخته خواهید شد.

و آیه ای که می فرماید:

(الست بربكم قالوا بلى )(2)

و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا، گواهی میدهیم. در آیه اول، کافران، مبعوث شدن را نفی می کنند و خداوند در جواب آنها با کلمه «بلی» پندار آنها را رد می کند؛ یعنی چنین نیست و شما مبعوث می شوید.

در آیه دوم، همزه استفهام همراه با نفی آمده، یعنی آیا من پروردگار شما نیستم؟ در جواب گفتند: بلی، تو پروردگار ما هستی.

ولی کلمه «نعم» برای تصدیق مفاد جمله و گفتار است؛ یعنی پس از کلام مثبت و منفی، چه خبر باشد و چه استفهام، می آید و محتوای آن را تصديق می کند، مانند آیه ای که می فرماید:

(فهل وجدتم ما وعد بکم ما وعد ربکم حقا قالوا نعم (3)

آیا شما هم آنچه را پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید ؟!

می گویند: آری.

کلمه «بلی» در آیه مورد نظر ما برای ابطال نفی جمله وكن تمتا الثاژه آمده

ص: 33

است؛ یعنی این گفتار شما باطل است و حقیقت این است که هر کس بدی کسب کند و گناهش او را احاطه نماید، او اهل دوزخ و در آن جاودان خواهد بود.

آن حالت زیاد می شود به اندازه ای که به مرتبه احاطه بر قلب برسد.

گفتنی است که درباره تفسیر دیگر واژگان این دو آیه در ذیل آیات مشابه مطالبی بیان شده است، هم چون آیه ای که می فرماید:

(والذين كفروا وكذبوا بآياتنا أولئك أصحاب النار ... (1)

و کسانی که کافر شدند و آیات ما را دروغ پنداشتند، آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود ....

و آیه ای که می فرماید:

( وبشر الذين آمنوا وعملوا الصالحات ... (2)

به کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغ هایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاری است.

ص: 35

در آیات قرآن کریم از این گونه محسنات بسیار دیده می شود.

و خدا را بپرستید و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید.

همه مسلمانان در روز رستاخیز به دیدار من نایل می آیند مگر کسی که عاق پدر و مادرش باشد.... در حدیثی قدسی آمده که خداوند متعال فرموده است:

بعزتي وجلالي وارتفاع مكاني، لو أن العاق لوالديه يعمل بأعمال الأنبياء لم اقبلها منه؛(1)

به عزت و شکوه و جلال و جایگاه والایم سوگند که اگر عاق والدین اعمال پیامبران را انجام دهد، از او نمی پذیرم!

در روایت دیگری خدای متعال به موسی به این گونه وحی فرمود:

من بر والديه وعقني كتبته برا، ومن برني وعق والديه كتبته عاقا (2)

هر کس به پدر و مادر خود نیکی کند، ولی نسبت به من عاق باشد، او را نیکوکار مینویسم و هر کس به من نیکی کند، ولی نسبت به پدر و مادرش عاق باشد، او را عاق مینویسم.

و در حدیثی دیگر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:

بر الوالدين أفضل من الصلاة و الصوم والحج والعمرة والجهاد في سبيل الله (3)

نیکی به پدر و مادر از نماز، روزہ، حج، عمره و جهاد در راه خدا برتر است.

ص: 40

هم چنین حضرتش فرمود:

من أصبح مرضية لأبويه أصبح له بابان مفتوحان إلى الجنة :(1)

هر کس بامداد خود را با خشنودی پدر و مادرش آغاز کند، دو در به سوی بهشت به رویش گشوده میشود.

البته منظور از بر و احسان به پدر و مادر، احترام و اکرام و بزرگداشت آنها، در خدمت آنها بودن، خوش صحبتی با آنها، دعا و طلب مغفرت برای آنها، رفع نیاز آنها و پرداختن قرض های آنهاست. نیز آنچه از آنها فوت شده، اداکند؛ قبل از درخواست به آنها عطا کند؛ بر آنها پیشی نگیرد و صدا به روی آنها بلند نکند؛ با آنها روی ترش ننماید و اظهار خستگی و بیزاری و رنجش و گله و شکایت نسبت به آنها از وی سر نزند.

کوتاه سخن این که اطاعت از آنها را بر خود لازم بداند حتی در مستحبات ومباحات و مخالفت آنها را حرام بداند، مگر در واجبات عینی و محرمات شرعی. البته این مسئله فروع بسیاری دارد که در علم فقه بحث شده است.

فرزندان آنها، برادران و خواهران.

خلاصه این که ارحام، تمام طبقات سه گانه ارث را که به واسطه خویشاوندی ارث می برند، شامل می شود.

منظور از احسان به «ذی القربی» همان صله رحم است که در ذیل آیه شریفه (ويقطعون ما أمر الله به أن يوصل)(1) بیان آن گذشت.(2)

بعضی دیگر می گویند: اگرچه آیه عام است، ولی عموم آن به آیه سیف نسخ شده است.

البته همین کلام درباره والدین نیز جاری است و توضیح آن در جمله (وقولوا للناس حسنا) بیان خواهد شد، ان شاء الله.

حرمت و عقوبت خوردن مال آنها بسیار است. خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید:

(ويسئلونك عن اليتامى قل إصلاح لهم خیر)(1)

از تو درباره یتیمان می پرسند، بگو: اصلاح کار آنان بهتر است.

در آیه دیگری می فرماید:

(وآتوا اليتامى أموالهم ولا تتبدلوا الخبيث بالطيب ولا تأكلوا أموالهم إلى أموالكم إنه كان حوبا كبيرا (2)

و اموال یتیمان را (هنگامی که به حد رشد رسیدند) به آنها بدهید و اموال بد خود را، با اموال خوب و مرغوب آنها عوض نکنید و اموال آنان را همراه با اموال خودتان نخورید؛ زیرا این گناه بزرگی است.

در آیه دیگری می فرماید:

(إن الذين يأكلون أموال اليتامى ظلما إنما يأكلون في بطونهم نارا وسیصلون سعيرا)(3)

کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، تنها آتش می خورند و به زودی در شعله های آتش خواهند سوخت.

در آیه دیگری می خوانیم:

(فأما اليتيم فلا تقهر) (4)

ص: 44

پس یتیم را خوار و تحقیر مکن و میازار.

البته در این باره آیات دیگری نیز وجود دارد که به همین مقدار بسنده می کنیم.

شعرة نورا يوم القيامة:(1)

هر بندهای از روی مهربانی بر سر یتیمی دست کشد، خدا در ازای هر مو، نوری در روز قیامت به او عطا می کند.

در روایتی حضرت باقر (علیه السلام)نقل کرده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

هرکس از شما از قساوت و سنگدلی خود به ستوه آمده است، یتیمی را به نزد خود آورد و با او ملاطفت کند و او را سر سفره خود بنشاند و دست نوازش بر سر اوبکشد، به اذن خدا قلبش نرم و مهربان گردد.(2)

در روایت دیگری ابوبصیر می گوید که به امام باقر عرض کردم:

أصلحك الله! ما أيسر ما يدخل به العبد النار؟

قال: من أكل من مال اليتيم درهما، ونحن اليتيم؛(3)

خدا کارهایتان را سامان دهد! کم ترین چیزی که بنده به واسطه آن وارد آتش می شود، چیست؟

فرمود: خوردن در همی از مال یتیم و ما يتيم هستیم. از این روایت استفاده می شود که خوردن سهم امام، بلکه سهم سادات در حکم خوردن مال یتیم است و موجب دخول در آتش دوزخ خواهد بود.

از برخی دیگر از روایات این گونه استفاده می شود: شیعیانی که به احکام ناآگاهند و از تشرف به خدمت ائمه (علیهم السلام) محرومند، در حکم یتیم هستند؛ زیرا از

ص: 46

درک فیوضات پدر روحانی خودشان محروم هستند. از این رو بر علما و دانشمندان است که آنها را ارشاد، هدایت و سرپرستی معنوی نمایند.

بعضی دیگر گفته اند: آیه عام است، ولی به آیه سیف و به حدیث نبوی نسخ شده است، آن جا که حضرتش فرمود:

قاتلوهم حتى يقولوا: لا إله إلا الله، أو يقروا بالجزية(1)

با آنها پیکار کنید تا این که «لا إله إلا الله» بگویند یا به پرداخت جزیه اعتراف کنند.

بعضی دیگر گفته اند: این آیه نسخ نشده و به عموم خود باقی است و با آیات قتال منافاتی ندارد؛ چرا که گفتار نیک با کافر و دعوت او به ایمان منافاتی با جنگ با او ندارد چنانکه در آیه دیگر می فرماید:

(ادع إلى سبيل ربك بالحكمة والموعظة الحسنة وجادلهم بالتي هي أحسن)(2)

(ای رسول ما) با حکمت و برهان و موعظه نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با بهترین شیوه با آنان مناظره کن

هم چنین در آیه دیگری می فرماید:

(ولا تسبوا الذين يدعون من دون الله فيسبوا الله عدوا بغير علم ) (3)

(به معبود) کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید، که آنها نیز بدون علم و از روی کینه توزی، خدا را دشنام می دهند.

تحقیق در این بحث را این گونه ادامه می دهیم و می گوییم:

ص: 49

حسن و نیکی احسان، تفضل، انعام و مانند اینها به قابلیت محل، منوط و مشروط است و به آن بستگی دارد. احسان به محل غير قابل و غير لايق، علاوه بر اینکه سن و نیکویی ندارد، قبیح است، چنان که رحمت الهی نیز به همین جهت شامل اهل عذاب نمی شود. مادامی که درباره کافر امید هدایت می رود، احسان و محبت و ... به او مطلوب و پسندیده است؛ ولی هر گاه قابل هدایت نباشد، بلکه مانند عضو فاسدی در اجتماع بشری باشد که موجب فساد دیگر اعضا می شود، نه تنها احسان و تفضل به او پسندیده نیست، بلکه گاهی از بین بردن او لازم و ضروری است و احسان به او اضرار به جامعه بشری است چنانکه شاعر می گوید:

ترحم بر پلنگ تیز دندان

ستمکاری بود بر گوسفندان

بنابراین، دفع و قلع چنین کافرانی علاوه بر این که احسان به جامعه است، احسان به خود آنها هم است؛ زیرا هر چه آنان در دنیا بمانند، معصیت آنها بیشتر و در نتیجه عذاب آنها در روز قیامت، سخت تر و شدیدتر خواهد شد.

نماز را به پا می دارند و از آنچه به آنان روزی داده ایم، انفاق می کنند.

البته کیفیت نماز و زکات در شریعت يهود و بنی اسرائیل با نماز و زکات در شریعت اسلام تفاوت داشته، ولی اصل این دو در تمام شریعتها مسلم بوده است، چنان که از بسیاری از آیات شریفه استفاده می شود.

ولعنه وأعدله عذابا عظيما (1)

و هر کس فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند، مجازات او دوزخ است که جاودانه در آن می ماند و خدا بر او خشم می گیرد و او را از رحمتش دور می سازد و عذاب عظیمی برای او آماده ساخته است.

در آیه دیگری می فرماید:

ومن أجل ذلك كتبنا على بنی اسرائیل آنه من قتل نفسا بغير نفس أو فساد في الأرض فاکنما قتل الناس جميعا... » (2)

به همین جهت، بر بنی اسرائیل مقرر داشتیم که هر کس انسانی را - بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین - بکشد، چنان است که گویی همه انسانها را کشته باشد.

درباره عقوبت قتل نفس، روایات بسیاری نیز نقل شده است. برای نمونه در روایتی امام صادق (علیه السلام) درباره کسی که انسان مؤمنی را بکشد، می فرماید:

مت أي ميتة شئت؛ إن شئت يهوديا وإن شئت نصرانيا وإن شئت مجوسيا(3)

هنگام مرگ به او گفته می شود: هر گونه خواهی بمیر؛ خواهی یهودی بمیر، یا مسیحی یا مجوسی.

ص: 53

در روایت دیگری امام باقر (علیه السلام) می فرماید:

کسی که از روی عمد، مؤمنی را بکشد، خداوند تمام گناهان مقتول را برای قاتل ثبت می کند و کشته شده از گناهان بری و پاک می شود.

آن حضرت در ادامه فرمود: همین معنا در این آیه شریفه آمده است:

(إني أريد أن تبوء بإثمي وإثمک فتكون من أصحاب النار) (1)

من می خواهم تو با گناه من و گناه خودت به سوی خدا بازگردی و در نتیجه از اهل آتش باشی(2)

در حدیث دیگری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید:

لو أن أهل السماوات السبع و أهل الأرضين السبع اشتركوا في دم مؤمن لأكبهم الله جميعا في النار؛(3)

اگر اهل آسمان های هفتگانه و زمین های هفتگانه در ریختن خون مؤمنی شریک باشند، به یقین خدا همه آنها را به رو در آتش می اندازد.

در این زمینه روایات دیگری نیز وجود دارد که همین مقدار کافی است. اعانت و یاری قاتل بر قتل، یا رضای به قتل نیز نظیر قتل نفس است.

البته از قتل نفس بدتر، اضلال و گمراه کردن و اغوای مردم است، همان طور که ارشاد و هدایت آنها نیز بالاترین مرتبه احیا و به منزله زنده کردن تمام

ص: 54

انسان ها است و این آیه شریفه نیز به همین معنا تفسير شده است:

(ومن أحياها فكأنما أحيا الناس جميعا.. )(1)

و هر کس انسانی را زنده نماید و از مرگ نجات دهد چنان است که گویی همه انسانها را زنده کرده است.

ابوبصیر می گوید: درباره این آیه از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم. آن حضرت فرمود:

من استخرجها من الكفر إلى الإيمان؛(2)

منظور از زنده کردن انسان، نجات او از کفر و هدایت او به سوی ایمان است.

ما در این باره در ذیل آیه شریفه (يخادعون الله والذين آمنوا) (1)

مطالبی را بیان کردیم.(2)

1. این که اسم منادی به تقدیر حرف نداء باشد. در این صورت معنای آن می شود: ثم أنتم یا هؤلاء المناقضون لميثاق الله؛ پس شما ای پیمان شکنان....

2. این که خبر باشد برای «انتم» به تقدير: أنتم الذين تفعلون كذا وكذا؛ پس شما همان مردمی هستید که...

بنی اسرائیل ظالم و ستمگری را اعانت و همراهی می کردند و به جان دسته دیگر می افتادند و آنها را می کشتند و از شهر بیرون می کردند.

کلمه «اثم» به معنای گناه و کلمه «عدوان» به معنای تجاوز است؛ یعنی آنها در راه تعدی و تجاوز و گناه به همدیگر کمک و تعاون می کردند؛ نه در کار خیر و دفع ظلم و پرهیزکاری.

البته اعانت بر ظلم و عدوان از گناهان بزرگ است، چنان که خدا در کلام مجیدش می فرماید:

(وتعاونوا على البر والتقوى ولا تعاونوا على الإثم والعدوان... (1)

و در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون و همکاری کنید و در راه گناه و تعدی همکاری ننمایید.

در حدیثی آمده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من دل جائرا على جوركان قرين هامان في جهنم:(2)

هر کس ستمگری را به سستمی رهنمون گردد، در دوزخ هم نشین هامان خواهد بود که فرعون را به دشمنی با حضرت موسی راهنمایی می کرد).

حضرتش در سخن دیگری می فرماید:

من تولى خصومة ظالم أو أعان عليها، ثم نزل به ملک الموت قال له:

ص: 59

ابشر بلعنة الله ونار جهنم وبئس المصير ؛(1)

هر کس از طرف ظالمی پیگیری و وکالت دعوای او را در دادگاه به عهده بگیرد یا در این مرافعه به او کمک کند . با این که می داند او در این دعوا و مرافعه، ظالم است . آنگاه که فرشته مرگ بر او فرود آید به او گوید: بشارت باد تو را به لعنت خدا و آتش دوزخ، و چه بد سرانجامی است!

هم چنین حضرتش در سخن دیگری می فرماید:

إذا كان يوم القيامة نادى مناد: أين الظلمة وأعوانهم ومن لاق لهم دواتا، أو ربط لهم كيسا، أو مدلهم مدة قلم؟ فاحشر وهم معهم؛(2)

آنگاه که روز قیامت فرا رسد، منادی بانگ زند: کجا هستند ستمگران و یاوران آنها و کسانی که لیقه ای در دوات آنها گذاشته اند، یا سر کیسه ای را برایشان بسته اند و یا قلمی را برای آنها کشیده اند؟ همه اینها را با آن ظالمان و ستمگران محشور کنید.

در حدیث دیگری آمده است:

بر در چهارم دوزخ سه کلمه نوشته شده است:

أذل الله من أهان الإسلام !

أذل الله من أهان أهل البيت!

ص: 60

أذل الله من أعان الظالمين على ظلمهم للمخلوقين !(1)

هر کس به اسلام اهانت کند و آن را خوار و حقیر شمارد، خدا او را خوار سازد!

هر کس به اهل بیت اهانت کند و آنان را حقیر شمارد، خدا او را خوار سازد!

هر کس به ستمگران در ستم به مردم یاری رساند، خدا او را خوار سازد!

البته در این باره روایات زیبایی نقل شده که همین مقدار کافی است.(2)

لازم به ذکر است که رکون و اعتماد به ظالم و میل بقای او نیز همانند اعانت به ظالم است، چنانکه قرآن کریم می فرماید:

ولا تركنوا إلى الذين ظلموا فتمسکم النار(3)

و به ظالمان تکیه ننمایید و به آنها متمایل نشوید، که آتش به شما می رسد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیث مناهی می فرماید:

من مدح سلطانا جائرا أو تخفف وتضعضع له طمعا فيه كان قرینه في النار،(4)

هر کس از روی طمع، حاکم ستمگری را ستایش کند، یا خود را برای

ص: 61

او حقیر و زبون کند و در برابرش کرنش کند، در آتش هم نشین او خواهد بود.

در این زمینه روایت صفوان جمال که شتران خود را به هارون کرایه می داد و کلام زیبای امام موسی بن جعفر (علیه السلام) در این باره، و هم چنین حديث علي بن حمزه و تشرف او با کاتب بنی امیه خدمت حضرت امام صادق (علیه السلام) و کلام آن حضرت به او، قابل توجه است.(1)

می کشتند و از دیارشان بیرون می کردند، ولی اگر کسی از آنها اسیر می شد، از جانب او فدیه می دادند و او را رها می ساختند و می گفتند: فدیه دادن برای رهایی اسیران، وظیفه دینی ماست. از این رو خداوند متعال در مذمت آنان می فرماید:

(أفتومنون ببغض الكتاب وتكفرون ببغض)

آیا به برخی از کتاب - که فدیه دادن برای رهایی اسیران است . ایمان می آورید و به بعضی دیگر - که حرمت قتل برادران دینی و حرمت اخراج آنهاست - کافر می شوید؟

ممکن است در تفسیر این آیه چنین گفته شود: تفادوهم» از باب مفاعله است که هم فدیه دادن و هم فدیه گرفتن را شامل می شود. و در این آیه منظور فدیه گرفتن است؛ چرا که یهودیان در جنگ هایی که میان آنان واقع می شد علاوه بر این که برادران يهود خود را می کشتند، بسیاری از آنها را از شهر و دیار خود بیرون می کردند و به اسارت می بردند و تا از آنها فدیه نمی گرفتند رهایشان نمی نمودند.

این آیه در مقام سرزنش آنهاست که برادران و هم کیشان خود را می کشید و بعضی از آنها را از شهر و دیار خودشان به عنوان اسارت بیرون می برید و تا فديه از آنها نگیرید رهایشان نمی کنید و حال آن که بیرون نمودن آنها از شهر و دیارشان بر شما حرام است تا چه رسد به فدیه گرفتن از آنها.

جمله (أ فتومنون ببغض الكتاب وتكفرون ببعض) کلی است؛ یعنی هر چه از تورات به نفع شما و مطابق میل شماست، می پذیرید و هر چه خلاف میل شما و منافی با منافع مادی شماست از آن اعراض می کنید، مانند آیاتی که نام، نشان،

ص: 63

صفات و خصوصیات پیامبر اسلام حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) را ذکر می کند و ایمان آوردن به او را برای آنان لازم و ضروری می شمارد چنان که خدای سبحان در این باره می فرماید:

(الذين يتبعون الرسول النبي الأمي الذي يجدونه مكتوبا عندهم في التوراة والإنجيل يأمرهم بالمعروف وينهاهم عن المنکر ويحل لهم الطيبات ويحرم عليهم الخبائث ويضع عنهم إصرهم والأغلال التي كانت علیهم فالذين آمنوا به و عزروه و نصروه واتبعوا النور الذي أنزل معه أولئك هم المفلحون(1)

کسانی که از فرستاده خدا، پیامبر «امی» پیروی می کنند؛ پیامبری که صفاتش را در تورات و انجیلی که نزدشان است، می یابند؛ همان پیامبری که آنها را به کار پسندیده دستور می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و چیزهای پاکیزه را برای آنها حلال و چیزهای ناپاک را برایشان حرام می کند و بارهای سنگین و قید و بندهایی را که بر آنها بود، (از دوش و گردنشان بر می دارد. پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و حمایت و یاری اش کردند، و از نوری که با او نازل شده پیروی نمودند، آنان رستگارانند .

در کتاب «كلم الطيب» آیاتی از تورات که بشارت ظهور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در آنها آمده، از کتاب های یهود نقل شده و در ادامه چنین آمده است: این یک اشکال علمی به یهود است که این توراتی که در دست شماست کتاب

ص: 64

آسمانی و وحی الهی است و موسی (علیه السلام) ( آن را آورده، (پس) باید به تمامش ایمان داشته باشید و بالنتيجه رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) را تصدیق کنید. و اگر چنین نیست چرا ادعا می کنید که (تورات) کتاب آسمانی و وحی الهی است و به آن اقرار و گواهی می دهید؟(1)

کلمه «خزی» در لغت به معنای هلاکت، ذلت و فضیحت است. قدر جامع این معانی، عذابی است که شامل همه آنها بشود.

یهود در دنیا به انواع خزی و رسوایی ها گرفتار شدند، چنان که از لابه لای مطالب پیشین استفاده می شود.

مشار اليه «ذلك» ممکن است همین جمله اخیر؛ یعنی ایمان به بعض کتاب و کفر به بعض آن باشد.

هم چنین ممکن است همه جملات آیه، یعنی کشتن یکدیگر، بیرون راندن از سرزمین و گرفتن فدیه منظور باشد.

نیز احتمال دارد به همه اعمال آنها اشاره داشته باشد که در آیات پیشین بیان شده است.

هارون (علیهم السلام) نسبت زنا، شرک و کفر می دهند. بنابراین، آنان با این عقاید باطل، با منکران خدا و پیامبران چندان فرقی ندارند.

دوم آنکه شدت و سختی عذاب قیامت تنها دائر مدار کفر نیست، بلکه عمده عذاب برای قساوت قلب، عنادورزی و عصبیت است. این صفات با بالاترین درجه هایش در یهود، ثابت و محقق بوده و هست.

سوم آنکه شدت و سختی، امری نسبی است و منافات ندارد که عذاب نسبت به بعضی سخت تر و نسبت به جماعت دیگر سبک تر باشد.

(وما الله بغافل عما تعملون)

یعنی علم خدا به همه چیز از جزئی و کلی و ظاهری و باطنی تعلق دارد و هیچ چیز از اعمال بندگان از علم او پنهان نیست و جهل و غفلت در ساحت مقدس خدای متعال راه ندارد.

آخرت است که انسان دین خود را به دنیا بفروشد و زندگی باقی را به زندگی فانی تبدیل نماید.

توضیح بیشتر این آیه در تفسیر آیه (اشتروا الضلالة بالهدئ )(1)بیان شد.(2)

هم چنین تفسير عبارت «ولا هم ينصرون» در آیه شریفه «ولا يوخذ منها عدل ولا هم ينصرون)(3) گذشت.(4)

پیامبران بنی اسرائیل بعد از حضرت موسی (علیه السلام) بسیار بودند و اسامی پیامبرانی که در قرآن کریم ذکر شده عبارتند از : داوود، سلیمان، الياس، اليسع، ذوالکفل، اسماعیل صادق الوعد، یونس، زکریا، يحيى و عيسي (علیهم السلام).

مراد از روح القدس، جبرئیل امین است و این نیز یکی از القاب اوست، چنان که در آیه دیگر می فرماید:

(قل نزلة روح القدس من ربك بالحق (1)

بگو: روح القدس آن را از جانب پروردگارت به حق نازل کرده است. أدناه» یعنی «قويناه؛ او را تقویت نمودیم». اصل «أيد» به معنای قوه است و تأیید جبرئیل برای حضرت عیسی (علیه السلام) با این که بر پیامبران دیگر هم نازل می شد برای این است که اصل وجود عیسی (علیه السلام) از نفخه جبرئیل بوده و همو تا بردن عیسی (علیه السلام) به آسمانها نگهبان او بوده است.

چرا از جبرئیل به روح القدس تعبیر شده است؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت: برای این که او جوهر مجرد است، چنان که روح انسانی جوهر مجرد است.

تعبیر به قدس به جهت این است که او از عیب و نقص و معصیت، منیره و پاک و دارای مقام عصمت و طهارت است، چنان که همه فرشتگان، معصوم و منزه از نافرمانی خدا هستند.

البته آنان دارای مراتب و درجات متفاوتی هستند و جبرئیل، سید فرشتگان و امین وحی و واسطه بين خدا و پیامبران الهی است.

دلیل استکبار این بود که پیامبران و رسولان الهی برخلاف هوای نفس متکبران، جباران، ستمگران، ارباب جاه و مال و ماده پرستان سخن می گفتند و در مقام جلوگیری از تعدیات و تجاوزات آنها بر می آمدند. از این رو، این قبیل اشخاص آنان را تکذیب می کردند و به آنان نسبت سحر و جنون و... می دادندو سپس در صدد قلع و قمع و قتل آنان بر می آمدند.

علامه مجلسی (رحمه الله)در دایرة المعارف ارزشمند «بحار الانوار» بحث مفصلی را درباره هر یک از پیامبران بنی اسرائیل که به دست آنها کشته شده اند، دارند. البته این نه تنها دأب و شیوه بنی اسرائیل بوده؛ بلکه هوا پرستان و ستمکاران پیشین نیز همین گونه با پیامبران پیش از موسی (علیه السلام) مانند نوح، هود، صالح، ابراهیم و

لوط (علیهم السلام) رفتار می کردند.

هم چنین کفار قریش نسبت به خاتم الأنبياء حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) هر قدر می توانستند او را آزار و اذیت می کردند و نسبت های ناروا به او می دادند و تنها حفظ الهی برای انجام رسالت و اتمام حجت بود که آنها را حفظ می کرد و از شر آنها نگاه می داشت.

این آیه شریفه در مقام توبیخ این است که هر پیامبری را که برای شما فرستادیم و برخلاف هوای نفس شما سخن گفت، زیر بار او نرفتید و گروهی از آنها را تکذیب نمودید و گروه دیگری را کشتید.

ص: 72

واقع نمی شد.

نیز خداوند متعال در آیه دیگری می فرماید:

(ختم الله على قلوبهم وعلى سمعهم وعلى أبصارهم غشاوة) (1)

خدا بر دلها و گوش های آنان مهر نهاده و بر چشم هایشان پردهای است.

همچنین در آیه دیگری می فرماید:

(صم بكم عمي فهم لا ترجعون )(2)

آنها کر، گنگ و کورند؛ لذا (از راه خطا) بازنمی گردند.

در بیان مقصود از صلوات گفته شده که صلوات معنای جامعی است که اراده خیر باشد، در مقابل لعن که اراده شر است.

گفتنی است که لعن مؤمن جایز نیست و روایات بسیاری در مذمت و سرزنش آن وارده شده، ولی لعن کافر و منافق و معاند جایز است. در موارد بسیاری لعن أعدای دین و دشمنان ائمه طاهرین (علیهم السلام) از مصادیق تبری است، چنان که صلوات و سلام بر ائمه طاهرین (علیهم السلام) از مصادیق تولی است.

در روایتی آمده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند هفت طایفه را لعنت کرده است که عبارتند از:

المغير لكتاب الله، والمكذب بقدر الله، والمبدل سنة رسول الله، والمستحل من عترتي ما حرم الله عزوجل، والمتسلط في سلطانه ليعز من أذل الله ويذل من أعز الله، والمستحل لحرم الله، والمتكبر على عباد الله عزوجل (1)

تغییر دهنده کتاب خدا؛ تکذیب کننده قدر خدا؛ دگرگون کننده ستت رسول خدا؛ حلال شمارنده چیزهایی درباره عترت من که خدا حرام کرده (مثل دشمنی با آنها و...) زورمندی که می خواهد آنکه را که خدا ذلیل کرده، عزیز و آنکه را که خدا عزیز کرده، ذلیل کند؛ حلال کننده حرام خدا، و تكبر ورزنده و فخر کننده در برابر بندگان خدا۔

هم چنین رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در هفت مورد ابوسفیان را لعنت کرد.(2)نیز در

ص: 75

هنگام بیماری مرگش، یزید را لعن فرمود.(1)

در روایتی دیگر آمده که امام حسن مجتبی (علیه السلام) به عمرو بن عاص فرمود: تو هفتاد بیت در هجو و بدگویی و استهزای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گفتی و پیامبر فرمود:

اللهم.. فالعن عمرو بن عاص بكل بيت ألف لعنة :(2)

خدایا، در برابر هر بیت شعر عمرو بن عاص، هزار لعنت بر او بفرست؟

اوست، بدون ایمان به پیامبر و قرآن و سایر اعتقادات اسلامی. پس ایمان آنها به خدا و برخی صفات او نسبت به آنچه به آن ایمان ندارند، کم است.(1)

این نظریه درست نیست؛ زیرا چنان که گذشت ایمان مرکب ارتباطی است و با انکار یکی از اجزای آن، اصلا ایمانی نخواهد بود.

در این جا اشکالی این گونه طرح شده است:

در بسیاری از آیات قرآن کریم تصریح شده که اینان کتاب های الهی را تحریف نموده اند. پیش تر هم ذکر شد که تواتر تورات فعلی که در دست یهود است، سه مرتبه قطع شده و به یک نفر منتهی می شود. علاوه بر این، در این کتاب، مطالب خلاف واقع و نسبت های ناروا به خدا و انبیای او آمده که دلیل قطعی بر تحریف آن است.

از طرف دیگر، در این آیه و آیات دیگر، از قرآن و پیامبر با این وصف یاد شده که آنها مؤيد و تصدیق کننده این کتاب ها هستند. حال این سؤال به ذهن می رسد که چگونه قرآن و پیامبر، مؤید این کتاب های تحریف شده هستند؟

در پاسخ این اشکال می گوییم:

عبارت «مصدق لما معهم» بر این مطلب دلالت ندارد که قرآن، هر چه با آنهاست تصدیق و تأیید می کند. زیرا قرآن کریم نفرموده: «مصدق لجميع ما معهم» یا «مصدق لكل ما معهم» تا بر عموم دلالت کند، بلکه این فراز دلالت دارد که في الجملة و سربسته و به طور کلی، مطالب حق در کتاب های آنها وجود دارد.

از طرفی، صفت تحریف که به کتاب های آنها نسبت داده شده نیز دلالت ندارد که تمام تورات و کتاب های وحیانی آنها تحریف شده است، بلکه دلالت دارد که في الجملة و سربسته دست تحریف در آنها تصرف نموده و آنها را از اعتبار ساقط کرده است.

بنابراین، آنچه از مطالب این کتاب ها که از بیرون مانند قرآن کریم و کلام

ص: 78

پیامبر و ائمه طاهرین (علیهم السلام) مورد تصديق و تأیید قرار گیرد، معتبر و صدور آن از مقام وحی، مسلم است.

همچنین مطالبی مانند قول به تجسم خدا، نسبت های ناروا به ساحت قدس پیامبران، حلال بودن شراب و مواردی مانند آن که کذب آنها از طریق قرآن و پیامبر و ائمه اطهار(علیهم السلام) یا از طریق برهانهای عقلی ثابت شود، به وحى الهى مربوط نیست و محض افترا و ساخته و پرداخته دست منحرفان است. آنچه هم که دلیلی بر صدق یا کذبش نباشد، چون دست تحريف في الجمله در این کتابها تصرف کرده و تواتر آن قطع شده است و دلیلی بر اعتبار آن نداریم، قابل اعتماد نیست.

اما بارزترین مطالب این کتاب ها که قرآن آنها را تصدیق نموده، گزارش هایی است که از بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و صفات و سیره و رفتار آن بزرگوار داده اند.

حتى علت اقامت یهود در مدینه و اطراف آن از سال های قبل از بعثت برای درک حضور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بوده و آنان خبر بعثت او را به مشرکان می دادند و خود انتظار ظهور او را می کشیدند و چون این اخبار با واقع مطابق شد، همین دلیلی بر صدق آنهاست و از این رو، قرآن تصديق کننده آنهاست.

1. آنان در هنگام خصومت و گرفته شدن اموال و شکنجه شدن از جانب كفار، می گفتند: «أما لو بعث محمد لنخرجكم من ديارنا وأموالنا؛ هان اگر محمد مبعوث شود، به يقين شما را از شهر مان بیرون خواهیم کرد و دستتان را از اموالمان کوتاه خواهیم کرد.»

به این مضمون، روایتی از تفسير «العیاشی» و کتاب شریف الكافی از حضرت امام صادق (علیه السلام) نقل شده است.(1)

2. آنان در موقع جنگ با اعراب، به اسم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از خداوند طلب یاری می نمودند و می گفتند: «اللهم إنا نستنصرك بحق النبي الأمي إلا نصرتنا عليهم؛

خدایا، به حق پیامبر أمي از تو یاری می طلبیم و این که ما را بر آنها پیروز کنی.»

در این زمینه، روایتی در تفسیر این آیه از ابن عباس نقل شده است.(2)

ما سلیمان را به داوود بخشیدیم. چه بنده خوبی! زیرا همواره به سوی خدا بازگشت می کرد.

در آیه دیگری می خوانیم:

(وقل الحق من ربكم فمن شاء فليؤمن ومن شاء فليكفر إلا أعتدنا

الظالمين نارا أحاط بهم سرادقها وإن يستغيثوا يغاثوا بماء کالمهل يشوي الوجوة بئس الشراب وساءت مرتفقها) (1)

بگو: این حق (قرآن) از سوی پروردگارتان رسیده است. هر کس می خواهد ایمان بیاورد و هر کس می خواهد کافر گردد، که ما برای ستمگران آتشی آماده کرده ایم که سراپرده هایش آنان را از هر سو احاطه می کند و اگر تقاضای آب کنند، آبی برای آنان می آورند که هم چون فلز گداخته صورت ها را بریان می کند. چه بد نوشیدنی ای، و چه بد جایگاهی است؟

ممکن است فاعل، اسم ذات باشد، مانند دو مثالی که ذکر شد، يعني العبد و الشراب. مفادش این است که مخصوص به مدح دارای جمیع مدحها و خوبی ها و مخصوص به ذم، دارای همه ذمها و بدی هاست.

امکان دارد فاعل آن، اسم معنا - یا به سخن دیگر - فعلی از افعال باشد، مانند آیه مورد بحث که فاعل «بنس»، ماء موصوله و مخصوص به ذم «كفر بما انزل الله» است. بنابراین، مفاد آیه این گونه می شود: «بد چیزی است کفر به ما انزل الله که نفس های خود را به آن فروختند» چنان که در مقابل آن، خوب چیزی است ایمان

ص: 83

به ما انزل الله که مؤمنان آن را برگزیدند.

بنابراین، ماء موصوله یا نکره موصوفه، فاعل «بئس» و «اشتروا» صله یا صفت ما و ضمير «به» به موصول برمی گردد و «انفسهم» مفعول «اشتروا» و «أن يكفروا» که اسم مؤول است مخصوص به ذم است.

«اشتراء» در خرید و فروش، هر دو به کار می رود به ویژه در مبادله دو جنس که از آن به معامله پایاپای تعبیر می شود؛ زیرا در این صورت هر کدام از خریدار و فروشنده، هم خریدار و هم فروشنده است.

در آیه یاد شده نیز مبادله دو چیز است: بهشت و جان. خداوند متعال خریدار جان در ازای بهشت است و انسان نیز خریدار بهشت، در ازای جان است.

ولی ممکن است انسان به سوء اختيار خود، خریدار دوزخ در ازای جان باشد. البته این بد چیزی است که انسان جان خود را به آن بفروشد.

پیداست که نمودار بهشت در این جهان، ایمان به خدا و به «ما أنزل الله» و نمودار دوزخ، کفر به خدا و به «ما أنزل الله» است.

مراد از «ما أنزل الله» در این آیه، قرآن و شریعت مقدس حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) است.

کلمه «بغية» مفعول له است و علت این معامله و داعی بر این مبادله را بیان می کند که بغی، تعدی و تجاوز و حسد بر این است که پیامبر اسلام حضرت و محمد (صلی الله علیه و آله) از عرب و از فرزندان اسماعیل بود، نه از بنی اسرائیل.

ص: 84

برای مثال، بنی اسرائیل از حضرت موسی خواستند که برای آنها نیز مانند بت پرستان، معبودی و بتی قرار دهد و تقاضای رؤیت خداوند کردند؛ عبادت گوساله، قضایای تیه و نرفتن به جنگ عمالقه، قضیه بقره، کفر به مسیح (علیه السلام) نسبت ناروا به مریم طاهره، اراده قتل مسیح (علیه السلام) و غیر اینها از کفریات و معاصی و بت پرستی ها که در ادوار متمادی از آنها ظاهر شد از این دست است و کتاب های آنها از این موارد مشحون است.

از طرفی کفر به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و محاربه با آن بزرگوار، باعث غضب الهی شده که بر روی آن همه غضب، برای خود فراهم نمودند.

البته مراد از غضب الهی در این جا آن حالت نفسانی که بر انسان عارض می شود و تغییر و دگرگونی در او به وجود می آورد، نیست؛ زیرا خداوند از عروض عوارض و تغییرات و حالات، منزه و مبرا است، بلکه مراد فعل مغضبانه و اثر خشم است که نسبت به شخص مغضوب انجام می دهد که همان انتقام سخت و عذاب شدید در این دنیا و دنیای دیگر است، چنان که در نظایر آن نیز همین معنا مقصود است.

مختص است.

بله، مؤمن اگر هم عذابی ببیند برای تطهیر او از کثافت معصیت است، نه از روی اهانت که در نهایت، به برکت ایمان، به سعادت نایل می شود، چنان که بارها یاد آور شده ایم.

ممکن است ذکر «کافرین» برای بیان علت عذاب باشد که گفته اند: «تعليق الحكم على الوصف مشعر بالعلية؛ منوط کردن و وابسته کردن حکم به وصف به علت آن وصف برای حکم اشاره دارد».

اسرائیل، به ایمان به «ما أنزل الله ) امر فرموده است. در مرتبه دوم، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که همه مردم را به ایمان دعوت می فرماید و در مرتبه بعدی مؤمنان هستند

که کافران را به ایمان دعوت می کنند. از این رو، «قیل» را به صورت فعل مجهول آورده و فاعل آن را معین نکرده است.

منظور از «ما أنزل الله» همه اموری است که بر پیامبران خدا نازل شده که ایمان به آنها، لازم است؛ نه خصوص قرآن کریم، چنان که در اواخر همین سوره می فرماید:

( والمومنون کل آمن بالله وملائكته و کتبه ورسوله لا نفرق بين أحد من رسله )(1)

و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتاب ها و فرستادگانش ایمان آورده اند و گفتند:) میان هیچ یک از پیامبران او فرق نمی گذاریم.

(ويكفرون بما وراءه )

این جمله جزء گفته یهود نیست؛ بلکه کلام خدای سبحان است که از کفر آنها به قرآن مجید خبر می دهد. مراد از «بسما ورائه» آنچه به غیر پیامبران بنی اسرائیل نازل شده، می باشد و پیامبر بعد از پیامبران بنی اسرائیل به حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) و کتاب بعد از کتاب های آنها، به قرآن منحصر است.

(وهو الحق» یعنی و حال آنکه قرآن حق است و ثابت و قطعا از جانب خدا نازل شده است. حق به معنای ثابت و در مقابل باطل است که ثبوت ندارد و زوال پذیر است. دلیل بر حق بودن قرآن، همان معجزه بودن آن از جهات متعدد است چنان که پیش تر ذکر شد.

(مصدقا لما معهم)

این قرآن، تصدیق کننده و مؤید پیامبران بنی اسرائیل و کتاب هایی است که بر آنها نازل شده و چنین نیست که ایمان به قرآن، مستلزم کفر به آنان باشد و به اصطلاح «مانعة الجمع» نیست، بلکه قرآن حقانیت آنها را اثبات می کند و اگر قرآن نبود راهی برای اثبات پیامبری دیگر پیامبران الهی و کتاب های آنان در دست نبود.

البته ما معنای این جمله را به طوری که با تحریف کتاب های آنها منافات نداشته باشد، در تفسیر دو آیه پیشین آوردیم.

( قل فلم تقتلون أنبياء الله من قبل إن كنتم مؤمنين )

این جمله در رد ادعای ایمان آنهاست که گفتند: (نؤمن بما أنزل علينا ) «ما فقط به آنچه بر پیامبران بنی اسرائیل نازل شده، ایمان می آوریم.» بگو: اگر در این

ص: 89

ادعا راستگو هستید و به پیامبرانتان ایمان دارید، پس چرا پیامبران پیش از این را می کشتید؟ مگر زکریا، يحيي (علیهما السلام) و صدها تن دیگر از پیامبران بنی اسرائیل را نکشتید؟ مگر نمی خواستید حضرت عیسی (علیه السلام) را بکشید و به عقیده خود، مگر او را به دار نزديد؟

بنابراین، انکار و تکذیب پیامبر اسلام به این جهت که از بنی اسرائیل نیست، بهانه ای بیش نیست؛ بلکه هر پیامبری که بر خلاف هوای نفس شما باشد، یا او را تکذیب می کنید و یا می کشید.

آنها عمل کنید» گفتند: شنیدیم و عمل نکردیم و مخالفت نمودیم.

این سخن، چه زبان حال آنها باشد و چه زبان قال، در هر صورت از بی ایمانی آنها پرده برمی دارد و با گفتن « نومن بما أنزل علينا» مخالف و مباین است.

البته این فراز از آیه برای تنبیه و هشدار بسیاری از مردم مسلمان به خصوص در دوران حاضر، قابل ملاحظه است که می گویند: قرآن را قبول داریم، ولی در عین حال به دستورات آن عمل نمی کنند، یا می گویند: ما شیعه هستیم، اما از ائمه (علیهم السلام) پیروی نمی نمایند، و یا می گویند: ما بهشت و دوزخ را قبول داریم، ولی به دستورات خدا عمل نمی کنند و واجبات را به جا نمی آورند و از گناهان اجتناب نمی ورزند.

معنای آیه این گونه می شود: اینان به واسطه کفر و هواپرستی خود چنان در علاقه به گوساله غوطه ور شده و به آن مشغول شده اند که گویا گوساله را در اعماق دل آنان داخل نموده اند، همان طور که آب یا آشامیدنی دیگری در اعماق بدن انسان وارد می شود.

البته با توجه به این معنا، به تقدير مضاف و کلمه حب نیازی نیست، چنان که در میان مردم متعارف است که می گویند «او همیشه در دل من است و از دل من بیرون نمی رود.» این سخن، شدت علاقه را می رساند که انسان همیشه محبوب خود را حاضر می بیند. در حدیثی آمده است که امام صادق (علیه السلام) فرمود:

القلب حرم الله ؛ فلا تسكن حرم الله غير الله (1)

قلب حرم خداست. پس غیر خدا را در حرم خدا ساکن نکن.

در حدیث قدسی آمده است که خدای سبحان می فرماید:

لم يسعني سمائي و لا أرضي ووسعني قلب عبدي المؤمن ؛(2)

زمین و آسمانم نمی تواند مرا در خود جای دهد؛ ولی دل بنده مؤمنم می تواند مرا در خود جای دهد.

در حدیث دیگری می خوانیم:

و سئل أين الله؟ فقال: عند المنكسرة قلوبهم ؛(3)

از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) پرسیدند: خدا کجاست؟ آن حضرت فرمود: نزد

ص: 94

دلهای شکسته.

بنابراین، مفاد آیه این گونه می شود: گویا گوساله را در دل های اینان ریخته و به خورد دل های ایشان داده اند که چنین علاقه مفرط و فراوانی به پرستش آن دارند.

به راستی اگر کسی حالات یهود را در تمام ادوار تاریخشان سیر نماید، تمایل مفرط آنان به شرک، بت پرستی و گوساله پرستی را در می یابد. آنان حتی در حضور موسی (علیه السلام) و بعد از آن همه تفضل الهی می گویند:

(اجعل لنا إلها كما لهم آلهة )(1)

برای ما هم معبودی قرار ده، همان گونه که آنها معبودان (و خدایانی) دارند!

این ایمان همانند سد اسکندر است که هیچ چیز آن را خراب نمی کند و هم چون اسلام بسیاری از مسلمانان است که جز اسم، اثری از آن ظاهر نمی شود.

متدین بودن به دین حق می دانند و فرقی بین سیاه و سفید، عرب و عجم و اسرائیلی و غیره نمی گذارند؛ ولی یهودیان سعادت را مختص بنی اسرائیل می دانند و دیگر طوایف را محروم از آن می شمارند . و از این جهت غير بنی اسرائیل را به دین خود دعوت نمی کنند و این سیره از زمان حضرت موسی (علیه السلام) تا به حال در میانشان رایج است . چنان که قرآن کریم به نقل از آنها می فرماید:

(و قالوا لن يدخل الجنة إلا من كان هودا » (1)

و گفتند: هرگز کسی داخل بهشت نخواهد شد مگر آنکه یهودی....باشد.

در آیه دیگری به نقل از آنها می فرماید:

(نحن أبناء الله وأحباؤه )(2)

ما فرزندان خدا و دوستان (خاص) او هستیم.

دوم آنکه یهودیان مدعی هستند که اگر از بنی اسرائیل کسی بر خلاف دین رفتار کند، چند روزی بیش معذب نخواهد شد، چنانکه قرآن از قول آنها چنین نقل می کند:

(و قالوا أن تمسنا النار إلا أياما معدودة ) (3)

آنها گفتند: هرگز آتش دوزخ، جز چند روزی، به ما نخواهد رسید.

ص: 97

اختصاص ندارد. پس چرا فقط آنها مخاطب این درخواست واقع شده اند؟

در پاسخ به این سؤال می گوییم:

این که نوع مردم تمنا و آرزوی مرگ ندارند یا از این جهت است که اعتقاد به معاد ندارند، مانند مادی گراها و دهری ها، و یا به واسطه کثرت معاصی و عدم قبولی اعمال، از سوء عاقبت و عذاب می ترسند و می خواهند به واسطه عبادت یا توبه و یا وسائل دیگر معاصی خود را جبران کنند.

ولی یهود که مدعی هستند که قطعا اهل سعادتند و جهان آخرت مختص آنها است و با مرگ از نکبت دنیا خلاص می شوند، باید تمنای مرگ کنند اگر در این ادعا صادق باشند.

یهودیان به واسطه شدت غوطه ور شدن در مادیات و حرص بر زندگی و جمع مال و دارایی، خیال مرگ نیز به مخیله آنها خطور نمی کند و هیچ گاه به فكر مرگ و آماده شدن برای آن نیستند تا چه رسد به آرزو و درخواست مرگ. آنان هم چون بسیاری از مردم زمان ما هستند، ولی این مردم چنین امتیازی برای خود قائل نیستند، برخلاف یهود که جهان آخرت را مخصوص خود می دانند و با این حال، درخواست مرگ نمی کنند تا به بهشت برسند.

فتمنوا الموت إن كنتم صادقين )(1)

بگو: ای یهودیان، اگر پندارید که شما دوستان خدا هستید، نه مردم دیگر، پس آرزوی مرگ کنید اگر راست پندارید.

حال آیا مفاد این آیه مانند همین آیه مورد بحث است یا با آن تفاوت دارد؟

در پاسخ این پرسش می گوییم:

منظور از هر دو آیه یکی است، ولی این منظور بر دو مدعای یهود، متفرع است:

1. به ادعای آنان، جهان آخرت و سعادت و بهشت، مخصوص بنی اسرائیل است اگرچه گناه کار و مجرم و حتى اهل شرک و کفر باشند؛ زیرا به اعتقاد یهود، اینان هم جز چند روزی با آتش تماس ندارند، چنان که مفاد آیه مورد بحث است.

2. طبق ادعای دیگر آنان، يهود اولیای خدا و دوستان و پسران او هستند، چنان که در آیه ای دیگر از آنها چنین نقل شده است:

(نحن أبناء الله وأحباوه)(2)

ما، فرزندان خدا و دوستان (خاص) او هستیم.

نیز در تورات رایج هم موقعی که یهودیان نسبت خودشان را به آدم (علیه السلام) می رسانند، او را «ابن الله؛ فرزند خدا» می گویند. خداوند در آیه سوره جمعه تمنای مرگ را متفرع بر این مدعای آنان نموده است؛ چرا که دوست، همواره مشتاق و آرزومند ملاقات دوست است و با مرگ به لقای او نایل می شود. بنابر این، فرق آیه مورد بحث ما با آیه سوره جمعه در این جهت است.

ص: 100

المسيح افتدانا من لعنة الناموس(1) حضرت عیسی (علیه السلام) در برابر لعنت ما، خود را فديه ما قرار داد.

درباره ادعای دوم یهود گفتنی است که عهد قدیم مشحون است از این که بنی اسرائیل در اثر شرک و بت پرستی و ترک خدا و تورات، از نظر خدا افتادند و مورد غضب او قرار گرفتند و مستأصل شدند و گرفتار سلاطین مشرک گشتند. این امور با این باور آنها که ولى خدا و دوست او و پسران او هستند، کمال ضدیت را دارد.

(والله عليم بالظالمين )

خداوند به کذب و به نهان آنها و اعمال زشت و کفر و شرک و عناد و عصبیت و لجاج و دیگر معاصی آنها، آگاه است. این موارد را ذکر کردیم به جهت این که کلمه «ظلم» بر همه این ها اطلاق می شود.

گفتنی است که مورد این جمله اگرچه یهودیان هستند، ولی چنان که مکرر بیان شده، مورد نزول، مخصص عموم نمی شود. کلمه «الظالمين» که جمع همراه با الف و لام است، عموم داشتن را می رساند و به عموم خود باقی است و شامل جميع ستمگران می شود، چه ظالم به غیر باشد و چه ظالم به نفس.

این جمله برای تنبیه آنان است که خدای متعال به جميع افعال و کردار آنها عالم و داناست.

ص: 102

مراد از مشرکان یا مجوس و گبرها هستند و یا همه مشركان.

علت این که «احرص الناس» را بدون حرف «من» تعبیر فرموده و در «ومن الذين أشركوا» حرف «من» را آورده، این است که یهود از جنس ناس هستند، ولی از جنس مشرکان نیستند. به اصطلاح، اگر مفضل از جنس مفضل منه باشد به طريق اضافه آورده می شود، چنانکه گفته می شود: «الأنبياء أفضل الناس؛ پیامبران برترین مردم هستند.» و اگر مفضل از جنس مفضل منه نباشد، حرف «من» فاصله می شود. برای مثال گفته می شود: «الأنبياء أفضل الناس وأفضل من الملائكة؛ پیامبران برترین مردم و از فرشتگان هم برترند.» چون پیامبران از جنس مردم هستند، ولی از جنس فرشتگان نیستند.

اما ذکر «من الذين اشركوا» بعد از «الناس» با این که مشرکان جزء مردم و داخل در مردم هستند، برای این است که تمنای طول عمر از مشرکان به جهت عدم اعتقاد به زندگانی دیگری غیر از دنیا، معمول و مشهور است و به این خصیصه شناخته شده اند، به خصوص اگر منظور از مشرکان مجوس باشند که در میان آنها معمول بوده که به یکدیگر می گفته اند: هزار سال بزی یعنی زندگی کنی.

گویا قرآن کریم می فرماید: یهودیان از همه مردم و حتى از مشرکان که به این خصیصه معروفند، به بقای عمر و زندگی حریص ترند، چنانکه گفته می شود:

(فلان أسخي الناس ومن حاتم)، فلانی سخاوتمندترین مردم و حتی از حاتم طایی هم سخی تر است.»

(يود أحدهم لو يعمر ألف سنة )

بیشتر مفسران مرجع ضمير در «احدهم» را یهود می دانند و می گویند: این

ص: 104

جمله، شدت حرص یهود را بر زندگی دنیایی بیان می نماید.

بعضی دیگر می گویند: ضمیر در «احدهم» به «الذين أشركوا» برمی گردد و حال مشرکان را نسبت به زندگی دنیایی و حرص بر آن، بیان می کند. معنای آیه

این است که یهود از مشرکان نیز که چنین تسمنایی دارند، نسبت به زندگی حریص تر هستند.

البته اگرچه نتیجه هر دو وجه به یک معنا برمی گردد، ولی شاید وجه دوم تأکید بیش تری داشته و بلیغ تر و رساتر باشد.

(وما هو بمزحزحه من العذاب أن يعمر)

«ما» نافيه است. کلمه «هو» دو احتمال دارد. احتمال نخست این که «هو» ضمير شأن است و واژه «مزحزح» به معنای دور کننده، خبر مقدم و «أن يعمر» مبتدای مؤخر است. در این صورت، تقدیر چنین است: «ما الشأن تعميره بمزحزحه من العذاب؛ چنین نیست که عمر دراز کردن او مانع و دور کننده او از عذاب باشد.»

احتمال دوم این است که کلمه «هو» مبتدا و «بمزحزحه» خبر آن باشد و «أن يعمر» مفسر ضمیر و بدل از آن است و در این صورت، تقدیر چنین است: «وما تعميره بمزحزحه من العذاب.»

البته وجه دوم ظاهرتر است.

منظور این است که عمر دنیا، چه کم باشد و چه بسیار، به پایان می رسد و طول آن باعث رفع عذاب آخرت نخواهد شد. بلکه برای شخص گناه کار و دنیا طلب، موجب فزونی عذاب می گردد؛ زیرا گناهان آنها با طول عمر، زیادتر

ص: 105

می گردد. قرآن کریم در این باره می فرماید:

(ولا يحسبن الذين کفروا أنما نملي لهم ځير لأنفسهم إنما نملي لهم

لیزدادوا إثما ولهم عذاب مهين (1)

و آنان که کافر شدند (و راه طغیان پیش گرفتند) تصور نکنند این که به آنان مهلت می دهیم، به سود آنهاست؛ ما به آنان مهلت میدهیم فقط برای این که بر گناهان خود بیفزایند، و برای آنها عذاب خوارکننده ای است.

آری، اگر طول عمر باعث فزونی طاعت یا توفیق توبه و جبران مافات و حسن عاقبت و فرجام گردد، مطلوب است، همان طور که در تفسير «مجمع البيان» روایتی از امیرمؤمنان علی عام نقل شده که آن بزرگوار فرمودند:

بقية عمر المؤمن لا قيمة لها، يدرک بها ما فات و يحيى بها ما أمات(2)

باقی مانده عمر مؤمن را نمی توان ارزش گذاشت؛ چرا که با آن، آنچه از دست داده، جبران می شود و آنچه از بین برده، زنده و برگردانده می شود.

لام در «التجدن» برای قسم است، بنابر آنچه گفته اند که اگر لام مفتوحه بر سر فعل مضارع مؤكد به نون تأکید درآید دلیل بر این است که قسم مضمر است؛ یعنی «والله لتجدن».

ص: 106

کلمه «حياة» چون به نحو نكره ذکر شده بر حقارت حیات و زندگی دنیایی دلالت دارد؛ زیرا زندگی دنیایی محدود، در جنب زندگی اخروی که نامحدود است، کمتر از قطره نسبت به دریاست؛ چرا که دریا باز محدود است و زندگی اخروی حد ندارد.

هیچ کدام از این روایات سندی متصل به معصوم (علیه السلام) ندارند شایسته استناد نیستند. از این رو ما از نقل آنها خودداری می کنیم و فقط به نقل قسمتی از روایتی که سیاق آن به مضمون آیه اشاره دارد، اکتفا می کنیم. این روایت در مجمع البيان» چنین نقل شده است:

ابن عباس می گوید:

كان سبب نزول هذه الآية ما روی آن ابن صوریا وجماعة من يهود أهل فدك لما قدم النبي (صلی الله علیه و آله) المدينة سألوه فقالوا: يا محمد، کیف نومك؟ فقد أخبرنا عن نوم النبي الذي يأتي في آخر الزمان .

فقال: تنام عينای وقلبي يقظان.

قالوا: صدقت يا محمد، ....

فقال له ابن صوریا: خصلة واحدة إن قلتها آمنت بك واتبعتك. أي ملك يأتيك بما ينزل الله عليك؟

قال: فقال: جبرئیل.

قال: ذاك عدونا، ينزل بالقتال والشدة والحرب وميكائيل ينزل باليسر والرخاء، فلو كان میکائیل هو الذي يأتيك ما بك.(1)

سبب نزول این آیه چنین است:

هنگامی که پیامبر وارد مدینه شد عبد الله بن صوریا و گروهی از یهود فدک نزد آن حضرت آمدند و پرسیدند: ای محقد، خواب شما چگونه است؟ چرا که درباره خواب پیامبر آخر الزمان مطالبی به ما

ص: 108

رسیده است.

پیامبر فرمود: چشمانم به خواب می رود، ولی قلبم بیدار است.

گفت: درست گفتی....

ابن صوریا گفت: یک پرسش مانده است؛ اگر به آن پاسخ دهی به تو ایمان می آورم و از تو پیروی خواهم کرد. کدام فرشته از جانب خدا به تو وحی می رساند؟ فرمود: جبرئیل.

گفت: او دشمن ماست؛ چرا که به واسطه او خبر کشتارها، سختیها و جنگها نازل می شود؛ ولی میکائیل خبر نعمت و سرور و رفاه و آسایش می آورد. اگر میکائیل وحی را برای تو می آورد، به تو ایمان می آوردیم.

ممکن است عداوت و دشمنی یهودیان نسبت به جبرئیل از همان دشمنی و عداوتشان نسبت به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و قرآن باشد؛ برای این که جبرئیل به واسطه نزول قرآن بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فضایح آنها را آشکار ساخت.

خداوند در پاسخ آنان می فرماید: ( فإنه نزله على قلبك بإذن الله » یعنی برای جبرئيل شأنی جز امتثال امر خداوند سبحان نیست، چنان که میکائیل و دیگر فرشتگان نیز شأنی جز امتثال دستورات حق ندارند. قرآن کریم می فرماید:

(لا يعصون الله ما أمرهم ويفعلون ما يؤمرون(1)

آن فرشتگان از فرمان خدا سرپیچی نمی کنند و آنچه بدان امر

ص: 109

شده اند، انجام می دهند.

هم چنین پیامبران و فرستادگان نیز شأن و وظیفه ای جز تبلیغ و ارشاد مردم ندارند. بنابراین، به واقع، عداوت و دشمنی با پیامبران و فرشتگان و کتاب های الهی عداوت و دشمنی با خداوند متعال است و دشمن خدا کافر است.

کلمه «جبرئیل» با الفاظ گوناگون نقل شده است. در قرآن به لفظ «جبریل» آمده و در روایات «جبرئیل» به زیادی همزه آمده و گاهی «جبرائیل» با زیادی الف و همزه آمده است و این کلمه، لغتی است عبرانی یا سریانی.

بعضی گفته اند: جبرئیل به معنای «عبدالله» است؛ چون «جبر» به معنای عبد و ئیل» به معنای الله است. بعضی دیگر گفته اند: جبرئیل به معنای صفوة الله

است.(1)

منظور از قلب، قلب صنوبری نیست، بلکه مراد مقام عقلانی و روحانی است که بالاترین مرتبه عقل است و از آن به «عقل مستفاد» تعبیر می شود و به مبادی عالی که مقام جبرئیل و فرشتگان مقرب است متصل می گردد و این، منافات ندارد با این که جبرئیل بعضی اوقات به صورت جسمانی بر شخص رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شود.

هم چنین با برتر بودن پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) از جبرئیل و دیگر فرشتگان مقرب، منافات ندارد؛ زیرا لازم نیست واسطه و حتی از آن که به او وحی می شود، برتر باشد. البته ما مراتب نزول قرآن را در مقدمه متذکر شده ایم و در این جا به تکرار و توجيهات مفسران نیازی نیست.(1)

است . از برکت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و جبرئیل و قرآن است.

اوامر الهی ندارند. از این جهت بعد از ذکر عداوت جبرئیل می فرماید: «من كان عدوا لله» و بعد از آن نیز عداوت فرشتگان، فرستادگان، جبرئیل و میکائیل را در ردیف عداوت و دشمنی خود می شمارد، وگرنه هیچ کس به طور مستقیم، اظهار عداوت و دشمنی با خدا نمی کند چه معتقد به خدا باشد و چه منکر او.

البته این موضوع به عداوت فرشتگان و پیامبران اختصاص ندارد، بلکه عداوت و دشمنی با اوصیا، اولیا، کتاب های الهی، دین و احکام او نیز عداوت و دشمنی با اوست، همان طور که مفاد بسیاری از روایات همین است، مانند این روایت که شیعه و سنی نقل کرده اند که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) درباره حضرت فاطمه زهرا ÷÷÷ فرمود:

فاطمة بضعة مني؛ من آذاها فقد آذاني ومن آذاني فقد آذى الله :(1)

فاطمه پاره تن من است؛ هر که او را بیازارد در واقع مرا آزرده است و هر که مرا بیازارد، در واقع خدا را آزرده است.

و نیز این روایت که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در باره حضرت على (علیه السلام) می فرماید:

من أحبك فقد أحبني ومن أبغضك فقد أبغضني؛(2)

هر کس تو را دوست بدارد در واقع مرا دوست داشته و هر کس تو را دشمن بدارد، در واقع مرا دشمن داشته است.

هم چنین این عبارت که در زیارت جامعه می خوانیم:

من والاكم فقد والى الله و من عاداكم فقد عاد الله و من أحبكم فقد

ص: 113

أحب الله و من أبغضكم فقد أبغض الله (1)

کسی که شما را دوست بدارد در واقع خدا را دوست داشته و کسی که با شما دشمنی کند در واقع با خدا دشمنی کرده است.

و احادیث بسیاری که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره محبت به اوصیا وارد شده است؛ بلکه این مطلب از بعضی از آیات قرآن کریم نیز استفاده می شود.

ومن جحدکم کافر و من حاربکم مشرك ومن رد عليكم في أسفل درك من الجحيم(1)

و هر کس شما را انکار کند، کافر است و هر کس با شما بجنگد مشرک است و هر کس شما را رد کند در پایین ترین جای دوزخ خواهد بود.

ولی اعتراض کننده اگر غرض ورز نبود و احوال یهودیان را مطالعه کرده بود با وجود انکار آنها، اعتنایی به انکار آنان نمی کرد؛ زیرا یهودیان متلون و بوقلمون صفت بودند و هر ساعتی به رنگی در می آمدند و عقیده ای را اظهار می کردند. گاهی از موسی (علیه السلام) این گونه تقاضا می کردند:

(اجعل لنا إلها كما لهم آلهة (1)

برای ما معبودی قرار ده، همان طور که آنان معبودهایی دارند.

گاهی می گفتند:

(لن نؤمن لك حتی نرى الله جهرة) (2)

به تو ایمان نخواهیم آورد تا اینکه خدا را آشکارا ببینیم.

گاهی گوساله را می پرستیدند و مدتی به بت پرستی برگشتند، چنانکه خود تورات رایج، گواه این قضایاست.

آنها مدتی بشارات تورات به وجود پیامبر اسلام و بعثت او را برای اعراب مشرک می گفتند و دانستن این قضایا را به رخ اعراب می کشیدند و پس از بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و تطبيق بشارات و صفاتی که در تورات بود بر آن حضرت، به کلی منکر پیامبر شدند و گفتند: این آن پیامبری که تورات بشارت آمدنش را داده، نیست.

بنابراین، استبعادی ندارد که آنها منکر این مطلب نیز بشوند و بگویند ما اظهار عداوتی نسبت به جبرئیل ننموده ایم.

ص: 116

بر مقصود به مقدمات مشکل و پیچیده نیازی نداشته باشد. چنین نشانه هایی را «آیه بینه» گویند.

ممکن است آیه و نشانه به این وضوح نباشد و فهم آن به مقدماتی نیاز داشته باشد که اهل بینش و دانش و فراست آن را دریابند.

معجزه های پیامبران غالبا از قسم اول است و از این رو در قرآن از معجزه های آنان به «آیات بینات» تعبیر شده است.

مراد از «آیات بینات» در این جا دو چیز است:

1.خصوص قرآن که از جهات بسیاری معجزه و دلیل بر صدق نبوت پیامبر اسلام است، چنان که در مقدمه تفسیر ذکر شد.

2. قرآن به ضمیمه دیگر معجزات آن حضرت که در این باره در «کلم الطيب» بیان مبسوطی آمده است.(1)

کند و زیر بار هدایت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نرود کفر خواهد ورزید، چنانکه قرآن کریم می فرماید:

(ثم كان عاقبة الذين أساؤا السوای أن كذبوا بآيات الله )(1)

سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند.

بنابراین، مفاد آیه این گونه است: به آیات الهی کسانی کافر می شوند که در نافرمانی حق و معاصی الهی غوطه ورند و فسق و بیرون رفتن از اطاعت خداوند، دیده باطن و دل آنها را کور نموده به اندازه ای که آیات الهی در آنان تأثیری نمی کند.

جهت صدارت طلب است و در اول و ابتدای جمله قرار می گیرد، به خلاف دیگر ادات استفهام که حروف عاطفه بر آنها مقدم می شود.

کلمه «ما» یا موصوله است یا موصوفه و کنایه از زمان است و نصب «كلما» برای ظرف بودن است به معنای «هر وقت و هرگاه».

فعل «عاهد وا» از معاهده گرفته شده؛ یعنی قرارداد بین دو طرف.

(نبذه» به معنای چیزی را دور انداختن و دور افکندن آمده است.

جمله( بل أكثرهم لا يومنون) را آورده است؛ یعنی اکثریت با آنهایی است که از عهد و پیمان خود تخلف می نمایند و ایمان نمی آورند.(1)

ص: 121

و از روی علم و عمد، عبارات تورات و انجیل را برای عوام خود به گونه دیگری تفسیر و تاویل می کردند.

منظور از «کتاب الله» بعضی گفته اند که قرآن کریم است.

بعضی دیگر می گویند: منظور از این فراز، آیه های تورات و انجیل است که یهود و نصاری بشارت آن را دانسته پست سر انداختند.

منظور از «نبذ... وراء ظهورهم» اعراض، انکار و کفر آنها به کتاب الهی است، همانند کسی که نمی داند که آن کتاب، کتاب الهی است.

می آموختند. همچنین یهود از آنچه بر آن دو فرشته «هاروت» و «ماروت» در بابل نازل شده بود پیروی کردند و حال آنکه آن دو فرشته به هیچ کس چیزی نمی آموختند، مگر اینکه پیش از آن به او می گفتند: «ما وسیله آزمایشیم؛ پس کافر نشو.» ولی آنها از آن دو فرشته مطالبی را می آموختند که به وسیله آن، میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند؛ هرچند بدون اجازه خداوند نمی توانستند به وسیله آن به احدی زیان برسانند. آنها قسمت هایی را فرا می گرفتند که به آنان زیان می رسانید و نفعی نمیداد. و به یقین دانسته بودند که هر کس خریدار این گونه کالا باشد، در آخرت برایش بهره ای نیست. و چه زشت و ناپسند است آنچه خود را به آن فروختند، اگر می دانستند!

آنها بدون سند و از جهاتی ضعیف است و بسیاری از آنها از خرافات يهود گرفته شده و خلاف ضرورت دین و مذهب و دلیل عقلی و منافی با ظاهر آیات دیگر و روایات معتبر است. بنابراین، از همه اینها باید صرف نظر کرد. حال بعد از ذکر مقدماتی چند، به اندازه ای که از ظاهر آیه استفاده می شود مفاد آن را متذکر می شویم و آگاهی از حقايق آن را به خدا و راسخان در علم واگذار می کنیم.

قرآن منحصر است و توضیحات بیشتر درباره آنها در روایات اهل بیت (علیهم السلام) آمده است. از آیات استفاده می شود که آنها موجوداتی هستند که منشأ آفرینش آنها آتش است؛ آنها دارای مؤمن و کافر و عادل و فاسق هستند؛ پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و بعضی از پیامبران دیگر بر آنها مبعوث شده اند و آنها تسلطی بر انسانها ندارند مگر از راه وسوسه و خطورات نفسانی. آنها ممکن است به اذن خدا به صورت ظاهری درآیند، چنانکه در قضیه حضرت سلیمان (علیه السلام) این گونه بود.

البته اینان، كافران و فاسقان شیاطین و جنیان بودند، زیرا مؤمنان آنها با رغبت و میل از پیامبران اطاعت می کردند.

می آموختند و آنان را به اعمالی که موجب تفرقه و ضرر و زیان آنها بود وادار می کردند. این تعلیم و آموزش به دو صورت بوده است:

1. به واسطه القای شیاطین به اولیا و دوستان خود، چنان که در آیه دیگری می فرماید:

(وإن الشياطين ليوحون إلى أوليائهم) (1)

و به راستی شیاطین به دوستان خود در نهان مطالبی را القا و وسوسه می کنند.

2. به واسطه نوشتن سحر و نیرنجات پس از وفات حضرت سلیمان و پنهان نمودن آن در زیر تخت او و در آوردن و نسبت دادن آن به آصف بن برخیاو منتشر نمودن آن، همان طور که از روایت به نقل حضرت از امام باقر (علیه السلام) معلوم می گردد.(2)

بر اثر این امر، مردم بسیاری گرفتار سحر و ضررهای آن شدند. از این رو خداوند دو فرشته را به صورت آدمی فرستاد که راه ابطال و دفع سحر را به مردم بیاموزند. آنها به مردم می گفتند: «ما وسيلة امتحان و آزمون هستیم؛ مبادا از این علم سوء استفاده کنید و به ضرر یکدیگر به کار برید.» ولی مردم از علم دفع سحر که به آنان تعلیم شد، سوء استفاده کردند و به جای این که با آن، سحر را دفع کنند آن را به ضرر یکدیگر به کار بستند.

ص: 128

فقيل: يا رسول الله، ولم لا يقتل ساحر الكفار؟

قال: لأن الكفر أعظم من السحر، ولأن السحر والشرک مقرونان(1)

ساحر مسلمان کشته می شود و ساحر کافر کشته نمیشود.

گفته شد: ای رسول خدا، چرا ساحر کافر کشته نمی شود؟

فرمود: برای این که کفر او بزرگ تر و بدتر از ساحر بودن اوست و او را برای کفرش نمی کشند و سحر و شرک با هم نزدیک هستند.

در حدیث دیگری می خوانیم:

ثلاثة لا يدخلون الجنة: مدمن خمر، ومدمن سحر، وقاطع رحم؛(2)

سه نفر داخل بهشت نمی شوند: 1. دائم الخمر، 2. دائم السحر، 3. قطع کننده رحم.

بعضی دیگر گفته اند: صرف الشيء عن وجهه :(1) برگرداندن چیزی از صورت اصلی و واقعی آن به صورت دیگری.

بعضی دیگر گویند: سحر به معنای خدعه و تزویر و گول زدن است. بعضی دیگر می گویند: سحر به معنای نمایاندن باطل به صورت حق است.(2)

اشخاص تأثیر بگذارد،

9. استخدام فرشتگان،

10. و تسخیر جن و شیاطین،

11. و احضار ارواح برای کشف چیزهای غایب شده و گمشده

12. نیرنجات (نیرنگها)

13. رمل،

14. طلسمات و غیر اینها.

نسوزاند و کارد ابراهیم (علیه السلام) رگ گلوی اسماعیل (علیه السلام) را نبرید و موارد دیگری که خدا اثر را از علل و اسباب میگیرد.

سحر نیز به اسباب و اسرار پنهانی مستند است و تأثیر آن هم به اذن و مشیت الهی مستند است؛ یعنی اثر سحر، امر لازم و جدا نشدنی از سحر نیست که خداوند قدرت بر رفع و ابطال آن نداشته باشد. بله، خداوند معمولا اثر آن را باطل نمی کند و ساحر و مسحور را به خودشان را می گذارد و مانع تأثير سحر نمی شود، چنان که بین مردم و دیگر گناهان و تجاوزات آنان مانع نمی شود. البته این کار برای حکمتی است که در این عالم مقدر فرموده و این است معنای این فراز از آیه که می فرماید:

(وما هم بضارين به من أحد إلا بإذن الله )

آنان بدون اجازه خداوند، نمی توانند به وسیله سحر به احدی زیان برسانند.

ممکن است منظور از کفر در آیه، عمل به سحر باشد که در روایتی گذشت که حضرت فرمود: ساحر کافر است.

هم چنین یهودیان از آنچه بر دو فرشته هاروت و ماروت نازل شده بود، پیروی کردند، در حالی که آن دو برای دفع و معالجه سحر شیاطین، به مردم سحر یاد می دادند نه برای ضرر زدن به مردم و نیز آن دو فرشته به احدى سحر تعلیم نمی نمودند مگر این که می گفتند: ما برای امتحان شما آمده ایم؛ پس مبادا سحر را به کار ببندید و کافر شوید و به یکدیگر ضرر و زیان برسانید؛ بلکه هر کس گرفتار سحر شد با این ها که آموختید سحرش را دفع و علاج کنید و گرفتاران را نجات دهید.

ولی مردم از این تعلیم، سوء استفاده نمودند و نه تنها دردی را درمان ننمودند، بلکه تریاق و پادزهر را به جای سم و زهر استعمال نمودند و از آن دو آنچه ضرر و زیان به آنها می رسانید و موجب تفرقه بین زن و شوهر می شد فرا می گرفتند.

البته خدا مانع از تأثیر سحر آنان نبود و اذن و مشیت حق بر این قرار نگرفته بود که سلب اثر از اعمال سحر آنها بکند.

کوتاه سخن این که آنان این تعلیمات را به ضرر خود تمام نمودند و به هیچ وجه از آن نفع نبردند، چنان که با انبیای الهی همین گونه رفتار می نمودند و برای منافع دنیوی خیالی، بسا رو در روی آنان قرار می گرفتند و یا دستورات آنها را تحریف و مطابق هوای نفس خود تفسیر می کردند.

البته به يقين دانسته بودند که با این معامله و خرید و فروش، بهره و نصيب خود را از سعادت آخرت به باد داده و از نعمت های ابدی حقیقی خود را محروم

ص: 134

نموده اند و این بد معامله ای بود که خود را در معرض عذاب الهی قرار دادند، اگر درک می نمودند.

آنچه گذشت خلاصه ای از تفسیر این آیه شریفه بود والله العالم بحقائق الأمور.

عبدالله (صلی الله علیه و آله) است.

نیز منظور از تقوا، پرهیز از سحر و جادوگری و پیروی از شیاطین است؛ ولی مانعی ندارد که معنای ایمان و تقوا، عام باشد و این مورد خاص و دیگر موارد را شامل شود.

منظور از کلمه «مثوبة» به قرینه «من عند الله» ظاهرة ثواب ها و نعمتهای جهان آخرت است، ولی ممکن است مطلق پاداش هایی باشد که از جانب خدا بر ایمان و اعمال صالح و تقوا مترتب می شود، همان طور که در آیه دیگری در سوره اعراف می فرماید:

(ولو أن أهل القری آمنوا واتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء والأرض (1)

و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند، قطعا برکاتی از آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم.

گفتنی است که در این آیه «مفضل منه» کلمه «خیر» حذف شده و در اصل چنین بوده است: لمثوبة من عند الله خير من المنافع التي يقصدونها بالسحر؛ ثوابی که نزد خداوند است از عموم منافعی که آنها از سحر به دست می آورند، بهتر است.

حذف این عبارت و نکره آوردن کلمه «مثوبة» برای فهماندن این مطلب است که چیز ناچیزی از ثواب های الهی از عموم منافعی که آنها به وسیله سحر به دست می آورند، بهتر است.

ص: 137

ولی مثل این که یهود به هیچ وجه متوجه این معانی نمی شوند و حاضر نیستند ایمان و تقوا اختیار کنند، گویا که علم و معرفتی به این مطلب ندارند. از این جهت می فرماید: «لو کانوا يعلمون) «اگر می دانستند».

المساکین»؛(1)

هر آیه ای که در قرآن با خطاب «ای کسانی که ایمان آورده اید»

آمده همان در تورات با عنوان «ای مسکین ها» آمده است.

آن گاه نگارنده فرق می گذارد بين «الذين آمنوا» و «مؤمنون» که از لفظ اول، مؤمنان صدر اول از مهاجران و انصار اراده شده و از لفظ دوم، مطلق اهل ایمان و شواهدی از آیات بر این مطلب آورده است.

آية الله طيب (رحمه الله)به سخن صاحب «الميزان» اشکال می کند و می گوید:

در قسمت اول، اگر منظور از اولین مورد به حسب نزول باشد درست نیست؛ زیرا سوره بقره مدنی است و بسیاری از سوره های مکی قبل از آن نازل شده، مگر این که مراد از اولین مورد به حسب ترتیب و ضبط باشد که فعلا موجود است.

اما در قسمت دوم، علت عدم تعبير از امت های پیشین مگر به کلمه «قوم» و نظیر آن برای این بوده که آنها ایمان نیاورده بودند، چنان که از مفاد آیات ظاهر می شود، وگرنه از مؤمنان آنها با عبارت «الذين آمنوا» تعبیر شده است، چنان که در حکایت حضرت نوح (علیه السلام) می فرماید:

(وما أنا بطارد الذين آمنوا إنهم ملاقوا ربهم (2)

و من آنها را که ایمان آورده اند، به خاطر شما) از خود طرد نمی کنم که آنها پروردگارشان را ملاقات خواهند کرد.

ص: 139

هم چنین درباره حضرت صالح (علیه السلام) می فرماید:

(فلما جاء أمرنا تجينا صالحا والذین آمنوا معه (1)

و هنگامی که فرمان ما فرا رسید، صالح و کسانی را که با او ایمان آورده بودند، رهایی بخشیدیم.

البته آیات دیگری نیز این گونه آمده است.

درباره قسمت سوم از خطاب های قرآنی، همان طور که بارها متذکر شده ایم، این خطاب های قرآنی به مشافهان و موجودان (و حاضران زمان خطاب اختصاص ندارد، بلکه این خطاب ها به گونه قضایای حقیقی هستند که حمل محمول بر موضوع مقدرة الوجود است. از این رو شامل همه افراد می شود و به ادله اشتراک در تکلیف نیاز نداریم.

همان معناست به کار ببرند تا دست آویزی برای یهودیان نشود.

در تفسير «آلاء الرحمان» از تفسير «التبيان» روایتی از حضرت امام باقر (علیه السلام) نقل شده که آن حضرت فرمودند: کلمه «راعنا» به زبان عبرانی ست و دشنام است.(1)

علامه بلاغی می گوید: من کتاب های عهد قدیم را جست و جو کردم و فهمیدم که کلمه «راع» به معنای شر و قبیح و شریر است و ضمیر «نا» نیز ضمیر متکلم است که در زبان عبرانی، الف آن به واو تبدیل می شود و یا اماله به واو می گردد. پس «راعنا» به زبان عبرانی به معنای «شریرما» می باشد.(2)

بعضی گفته اند: «راعنا» از ماده «رعونت» به معنای خفت، جهل و حمق است و این معنا بر قرائت تنوین «راعنة» درست است؛ یعنی «لا تقولوا قولا جهلا، در خطاب به پیامبر، سخن بد و سبک و از سر جهل به کار نبرید» .

این قرائت، خلاف سیاهه قرآن و غیر معتبر است.

اما فعل «انظرنا» مفسران آن را به معنای «انتظر إلينا» معنا کرده اند؛ یعنی توقف فرما تا ما سخن تو را بشنویم و تأمل کنیم و بفهمیم.

فعل «واسمعوا» به فعل «قولوا» عطف شده است؛ یعنی دستورها و نهی های پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را بشنوید و فراگیرید و به آن ترتیب اثر دهید.

(وللكافرين عذاب الیم» و برای کافران؛ یعنی کسانی که جسارت و سب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) کنند، یا کسانی که سخن او را نشنوند، عذاب دردناکی است.

ص: 141

بتواند می خواهد بهره برده و ضربه بزند. (لا تقولوا راعنا).

3. اسلام به انتخاب واژه های مناسب، بیان سنجیده و نحوه طرح و ارائه مطلب توجه دارد. ( قولوا انظرنا).

4. باید در سخن گفتن با بزرگان و معلم، ادب در گفتار رعایت شود. (لا تقولوا راعنا و قولوا انظرنا)

5. اگر دیگران را سفارش به مراعات ادب می کنیم، باید ابتدا خودمان در سخن با مردم رعایت ادب را بکنیم «یا ایها الذين آمنوا» خطاب محترمانه است.

6. اگر چیزی نهی می شود باید جایگزین مناسب آن معرفی شود. (لا تقولوا راعنا وقولوا انظرنا).

حضرت عیسی (علیه السلام) می آید از آنهاست و این امتیاز نصیب آنها می شود، ولی وقتی دیدند پیامبر موعود از غیر آنها است و کتاب آسمانی بر او نازل می شود و حقایقی را که یهودیان مایل نبودند کشف شود به وسیله قرآن آشکار می گردد و مسلمانان به وسیله جنگ ها مرتبا پیروز می شوند و نصرت الهی شامل حال آنها می گردد، از این جهت بر آن پیامبر رحمت، حسد می ورزیدند و از این که خیری از خدا شامل حال پیروان پیامبر (صلی الله علیه و آله) می شود، بسیار ناراحت و نگران بودند.

هم چنین مشرکان قریش از کبر و نخوتی که داشتند گمان نمی بردند کار پیامبر و آئین او رونقی پیدا کند و از این که پیامبر و یارانش در جنگ های مختلف مشمول نصرت و یاری الهی می شدند بسیار اندوهگین و ناراحت بودند.

خلاصه این که اهل کتاب و مشرکان به هیچ وجه حاضر نبودند که خیر و خوشی از جانب خدا بر مسلمانان نازل شود و حتی کفار قریش در همان اوائل بعثت ۔ چنانکه قرآن کریم از آنها نقل می کند . می گفتند:

(لو لا نزل هذا القرآن على رجل من القريتين عظیم (1)

چرا این قرآن بر مردی بزرگ از یکی از آن دو شهر (مکه و طائف؛

یعنی عروة بن مسعود ثقفی و ولید بن مغیره) نازل نشده است؟

و یهود می گفتند:

(نؤمن بما أنزل علینا )(2)

ما به آنچه بر خودمان نازل شده ایمان می آوریم.

ص: 144

بنابراین، مفاد این آیه بیان حسد اهل کتاب و مشرکان و بدخواهی آنان نسبت به مسلمانان است.

منسوب به امیرمؤمنان علی (علیه السلام) و حضرت امام باقر (علیه السلام) به نبوت تفسیر شده(1) که آشکارترین مصداق آن است و با عموم آن منافات ندارد.

این جمله رد بر اندیشه باطل آنهاست که می پندارند افاضه رحمت الهی بر بندگان به میل و خواهش آنهاست.

از طرفی جمله «والله ذو الفضل العظیم» به منزله علت و بيان وجه اختصاص رحمت است به هر کس که خدا بخواهد.

آری، همه نعمت های الهی تفضلی و از باب لطف است و در عوض عمل نیست و کسی به واسطه عبادت، استحقاق و طلبی پیدا نمی کند.

است، نسخ و تبدیل می شود.

بنابراین، اگر مدت پیامبری یا شریعتی یا کتابی و یا وصی منقضی شد خداوند پیامبر یا شریعت یا کتاب و یا وصئ دیگری را می گمارد تا حجت بر

بندگان تمام شود.

از این آیه شریفه می توان بقای وجود حضرت بقية الله الأعظم (علیه السلام) را استفاده نمود؛ زیرا به تصریح قرآن، دین اسلام تا قیامت باقی است و طبق اخبار صریح رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) جانشینان و اوصیای پیامبر به دوازده امام منحصر است که یازده نفر از آنها در دنیا به شهادت رسیده اند. از این رو لازم است وصی و جانشین دوازدهم باقی باشد وگرنه جمله «نأت بخير منها أو مثلها» صادق نخواهد بود.

باید توجه کرد که نسخ آیه ای از آیات قرآن به این معنا نیست که به طور کلی این آیه از بین رفته است؛ بلکه فصاحت و بلاغت آن به جای خود باقی است و آثار دیگری که آیه شریفه داشته از بین نرفته است. از این رو توهم بعضی از مفسران - که همه آثار آن از بین رفته - باطل است.

در جمله دیگری می فرماید: (ألم تعلم أن الله على كل شيء قدير)

این جمله به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطاب است و استفهام آن، استفهام تقریری است؛ یعنی البته می دانی که خدا بر هر چیزی قادر است، چنان که در مقام استشهاد به شاهد خود می گویی: مگر نشنیدی فلانی چه گفت؟ مگر ندیدی فلانی چه کرد؟ تا شاهد بگوید: شنیدم و دیدم.

ص: 150

به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است؛ ولی جمعی از مفسران این دو خطاب را خطاب به منکران نسخ دانسته و استفهام در آن را استفهام انکاری توبیخی دانسته اند، نظير آیه شریفه ای که می فرماید:

(أولم ير الإنسان أنا خلقناه من نطفة )(1)

آیا انسان ندانسته است که ما او را از نطفهای آفریده ایم؟!

یا استفهام انکاری ابطالی است، نظیر آیه ای که می فرماید:

(ألم نشرح لك صدرك ) (2)

آیا ما سينه تو را گشاده نساختیم؟

(يد الله مغلولة ). (1)

دست خدا بسته است.

در پاسخ به اعتراض یکم چنین گفته شده:

خداوند بر همه چیز قادر است و اگر چیزی را که وقتی دارای مصلحت بوده نسخ کند می تواند بهتر از آن یا مثل آن را بیاورد.

2. ولایت جعليه مطلقه کلیه. این ولایت مانند ولایت حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) است. این ولایت از چند آیه استفاده می شود. برای نمونه خداوند در آیه ای می فرماید:

(النبي أولى بالمؤمنین من أنفسهم)(1)

پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.

در آیه دیگری می فرماید:

(إنما ولیكم الله ورسو له والذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة ويؤتون الزکاة وهم راکعون) (2)

سرپرست و ولی شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند؛ همان ها که نماز را برپا می دارند، و در حال رکوع، زکات می دهند.

ممکن بالذات است و از خود هیچ ندارد و نصرت و یاری او هم، نصرت و یاری خداوند سبحان است که به او عطا کرده است.

بنابراین، از این آیه استفاده می شود که انسان همیشه باید متوجه خدا باشد و نظر و توکل او به خدا باشد و نظرش از غیر خدا و هر چه باشد، قطع گردد.

مطابق هوای نفس مردم و خواسته آنها باشد که هر کس هر چه بخواهد پیامبر بیاورد و مجلس پیامبر به تماشاخانه مبدل شود و او ملعبه مردم باشد.

له جنه يأكل منها... )(1)

... (و گفتند: چرا فرشته ای بر او نازل نشده تا همراه وی مردم را بیم دهد؟ یا گنجی برای او فرستاده شود، یا باغی داشته باشد که از میوه های آن بخورد...

آنها در این آیه ها ملامت شده اند که این گونه تقاضاهای بی مورد نکنند که مانند قوم موسي (علیه السلام) گرفتار عذاب های سخت و غضب پروردگار شوند.

«ام» در آیه شریفه منفصله و به معنای «بل» و همزه استفهام است؛ یعنی: «بل تریدون».

(سؤال) در این جا به معنای توقع و تقاضا و درخواست است و منظور از (رسولكم) پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است.

ومن یتبدل الكفر بالإيمان )

این فراز از آیه دلالت دارد که این توقعات و تقاضاهای بی مورد، موجب کفر است که به واسطه آن از راه مستقیم حق خارج می شوند.

(فقد ضل سواء السبيل)

کلمه «ضل» گاهی به وسیله حرف «عن» متعدی می شود، مانند «ضل عن الطريق» و گاهی بدون آن، مانند «ضل الطريق».

کلمه «سواء» به معنای وسط و میانه است.

(سواء السبيل» کنایه از صراط مستقیم است که حد وسط در جمیع امور است و دو طرف آنکه افراط و تفریط است، هر دو موجب ضلالت و گمراهی است و به معنای آیه این گونه می شود: «لم يهتد إلى الصراط المستقيم» .

ص: 158

ممکن است «ضل» به معنای غیر و الف و لام «السبيل» برای عهد و مقصود، سبیل حق باشد. «سواء السبيل» ظرف است؛ یعنی: ضل في غير سبيل الحق؛ در غیر راه حق گم شده است».

این وجه بعید است.

ممکن است «ضل» به معنای «جار عن الطريق؛ یعنی مال و عدل عنه» باشد؛ یعنی چنین اشخاصی از راه حق به طرف باطل عدول نموده اند و این معنا مناسب تر است.

به حی بن اخطب و برادرش ابی یاسر و بعضی دیگر به کعب بن اشرف از یهود دانسته اند؛ ولی صدق كثير و بسیار بر این ها درست نیست، مگر این که زیردستان و همدستان و پیروان یهود آنها نیز در نظر گرفته شود.

کلمه «لو» در «لو يردونكم» حرف مصدری و به منزله «أن» است. «لو» به معنای «أن» مصدری بیش تر بعد از کلمه «ود» و «يود» به کار می رود. به گفته علمای ادبیات و نحو، کلمه «لو» در جاهایی که مدخول آن بعيد الحصول یا ممتنع باشد - مثل همین آیه شریفه که در پی تفسیر آن هستیم - به کار می رود.

کلمه «کارا» مفعول دوم «يردونكم» است.

« حسد» مفعول له برای «ود» است. یعنی این آرزو از روی حسدی است که نسبت به شما دارند.

این سخن درست نیست؛ زیرا یهودیان به سخن آشکار قرآن، تفویضی هستند، چنان که می فرماید:

(وقالت اليهود يد الله مغلولة )(1)

یهودیها گفتند: دست خدا بسته است.

نسبت دادن معاصی به خداوند، عقیده جبری هاست.

(من بعد ما تبين لهم الحق )

یعنی یهودیان آرزو و تمنای ارتداد مسلمانان را بعد از آن می کنند که حق برای آنها ثابت شد و فهمیدند که رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و دین اسلام از جانب خداوند تعالی است.

البته تا این معنا برای آنها ثابت نشده باشد، جای حسد ورزی نیست؛ زیرا حسادت در وقتی است که فردی ببیند محسودش از نعمتی برخوردار است و او تمنای زوال آن را بکند و اگر نعمتی نبیند حسد موردی ندارد.

...بجنگید.

و این آیه:

(.... فاقتلوا المشركين حيث وجدتموهم...) (1)

.. مشرکان را هر جا یافتید به قتل برسانید.... .

مفسر نامی شیعه شیخ طبرسی (رحمه الله)در «مجمع البيان» چنین می نویسد:

حضرت امام باقر (علیه السلام) فرمود:

لم يؤمر رسول الله (صلی الله علیه و آله) بقتال ولا أذن له فيه حتى نزل جبرئیل بهذه الآية: «أذن للذين يقاتلون بأنهم ظلموا )(2) وقلده سيفا (3)

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به جنگ با مشرکان و کافران امر نشده بود و اجازه جنگ با آنها نداشت تا آنکه جبرئیل این آیه را نازل کرد: «به کسانی که مورد ستم واقع شده اند اجازه جنگ داده شده و شمشیری بر او حمایل کرد.

ولی به نظر می رسد مفاد آیه به قرینه: (حتى يأتي الله بأمره ) این باشد که هم اکنون که شما مسلمانان از لحاظ عده و عده و تعداد افراد و آمادگی و سازو برگ ضعیف هستید باید نسبت به لغزشها و هرزگی ها و اذیت های حاسدان اهل کتاب گذشت کنید و در مقام تلافی برنیایید تا خداوند به شما قدرت و شوکت عنایت فرماید و حکم جهاد برسد و از آنها انتقام بگیرید.

ص: 163

روایتی که از حضرت امام باقر (علیه السلام) نقل شد بیش از این دلالت ندارد. از این رو، این آیه نظیر آیه شریفه ای است که می فرماید:

(ولا تعجل بالقرآن من قبل أن يقضي إليك وحیه ) (1)

و نسبت به قرآن شتاب نکن پیش از آنکه وحی آن بر تو تمام شود. عفو» به معنای ترک مؤاخذه و «صفح» به معنای گذشت است و این دو کلمه از جهت معنا به هم نزدیک هستند.

(إن الله على كلي شيء قدیر )

این جمله در مقام تسلیت و دلداری مسلمانان است که خداوند قادر است به شما نیرو و قوت عنایت فرماید و شر آنها را از شما دفع کند.

یعنی نماز و زکات امر فرمود، تا در اثر توجه و اهتمام به ادای آنها نیرو و قدرت پیدا کنند و بر دشمن پیروز شوند و وظایف دیگر آنها را در ضمن عبارت «من خیر» گوشزد فرمود.

این دو فریضه را که جنبه رکنیت دارند به تفصیل در تفسیر آیه 3 همین سوره بیان کردیم.

همچنین ممکن است از این آیه، بطلان حبط استفاده شود؛ زیرا صراحت دارد که اعمال انسان از بین نمی رود و نتیجه آن به صاحبش می رسد.

اليهود على شىء )(1)

یهودیان گفتند: مسیحیان بر حق نیستند. و مسیحیان گفتند: یهودیان بر حق نیستند.

کلمه «هود» اسم جمع برای طایفه یهود است - مانند کلمه یهود - به قرینه عطف تصاری بر آنکه جمع نصرانی است.

بعضی از مفسران گفته اند که هود جمع هائد به معنای تائب و رجوع کننده به حق است(2). این مطلب درست نیست؛ زیرا اطلاق این معنا بر يهود مناسبتی ندارد.

نیز آنچه بعضی دیگر گفته اند(3) که هود مصدر است و بر مفرد و جمع اطلاق می شود، درست نیست؛ زیرا اطلاق هود بر مفرد معلوم نیست و در مورد مفرد آن یهودی اطلاق شده است، چنان که می فرماید:

(ما كان إبراهيم يهودیا ولا نصرانيا...) (4)

ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی...

بعید نیست که کلمه هود، همان یهود باشد و چون پای آن زاید است در بعضی موارد ساقط شده است. این کلمه در قرآن وقتی به صورت معرفه آمده، کلمه یهود به کار برده شده و وقتی به صورت نكره استعمال شده از کلمه هود استفاده شده است.

ص: 167

البته این ادعا به یهود و نصاری اختصاص ندارد؛ بلکه هر صاحب مذهبی نظر به این که دین خود را حق و سایر ادیان را باطل می داند، خود را اهل نجات و دیگران را اهل عذاب می پندارد.

اعتقادی یهود و نصاری است. و آن این است که یهودیان مدعی هستند که هر چه گناه کنند جز ایام کمی به جهنم نمی روند، چنانکه قرآن از زبان آنها می فرماید:

(قالوا لن تمسنا النار إلا أياما معدوده) (1)

گفتند: جز چند روزی، هرگز آتش دوزخ به ما نخواهد رسید.

مسیحیان نیز مدعی هستند که حضرت عیسی (علیه السلام) عوض آنها به جهنم می رود و آنها به دوزخ نمی روند هرچند گناه کار باشند و در این باره می گویند:

(فدانا من لعنة الناموس؛ عیسی (علیه السلام) لعنت ناموس را - که مراد تورات است . به جای ما پذیرفت.»

از این روست که خداوند سبحان از این اندیشه واهی و موهوم آنان با کلمه

«آماني» تعبیر فرموده که جمع «امنیه» و به معنای آرزوها است.

نخست آن که «بلی» در جواب جمله مقدر است که از سیاق آیه قبل استفاده می شود، مثل این که گوینده ای می گوید: پس هیچ کس وارد بهشت نمی شود، و

خداوند جواب می دهد: «بلی من أسلم وجهه لله وهو محسن؛ آری، کسی وارد بهشت می شود که به خدا روی آورد و نیکوکار باشد.»

دوم آن که کلمه «لی» رد و جواب همان جمله منفی آیه قبل است؛ یعنی مطلب چنین نیست که آنها می گویند که جز یهودی یا نصرانی، کسی به بهشت وارد نمی شود؛ بلکه هر کسی که مؤمن و تسلیم خداوند و نیکوکار باشد به بهشت وارد می شود.

این احتمال نظیر آیه شریفه سوره تغابن است که می فرماید:

(زعم الذين كفروا أن لن يبعثوا قل بلي وربي لتبعثن... ) (1)

کافران پنداشتند که هرگز برانگیخته نخواهند شد، بگو: آری، به پروردگارم سوگند که همه شما برانگیخته خواهید شد....

و ورود به بهشت امن و راحت دو چیز است:

1. ایمان و توجه به خدا،

2. نیکوکاری و اطاعت از دستورها و نواهی خدا.

منظور از جمله «اسلم وجهه لله» ایمان حقیقی و توجه به حق است؛ یعنی روی دلش را متوجه خدا کند و کار خود را به او واگذار نماید و در همه امور، توکل و اعتماد و خوف و رجا و امیدش به خدا باشد. خلاصه این که خود را تسلیم خدا کند، نه تسلیم شیطان و هواهای نفسانی.

مقصود از «وجه» توجه و اقبال قلبی است به قرینه «اسلم»؛ نه توجه ظاهری جسمانی.

مراد از «وهو محسن» مطيع و منقاد اوامر و نواهى الهی بودن است. معنای «محسن» بجا آورنده فعل «حسن» و نیک است در مقابل مسیء که انجام دهنده فعل «سيئه» و بد است.

«احسان» تعبیر دیگری از «تقوا و عمل صالح» است.

3. (ولا هم يحزنون) بشارت به این که هیچ گونه غم و اندوهی برای آنها نیست؛ نه حزن فوت و از دست دادن نعمت و نه حزن گرفتار شدن به نقمت.

در مقابل آن گروه، کسانی که یکی از این دو، یعنی ایمان و نیکوکاری را نداشته باشند، اگر مؤمن گناهکار باشند و با ایمان از دنیا بروند، گرچه سرانجام اهل نجاتند، ولی :

اولا از بسیاری از درجات بهشت و مقامات آن محروم هستند.

ثانيا ترس از سکرات مرگ و عقبات بعد از آن و مواقف قیامت برای آنها هست و در نتیجه، این محرومیت ها موجب حزن و اندوه آنان می شود.

البته برای مؤمن گناهکار ترس دیگری نیز وجود دارد و آن ترس از زوال ایمان به واسطه گناه است؛ زیرا گناه ضررهای بسیاری دارد که مهم ترین آنها ضعف ایمان است به طوری که گاه منجر به زوال ایمان و سوء عاقبت می شود.

اما اگر کسی غیر مؤمن و با این حال، محسن و نیکوکار باشد – اگرچه اهل نجات نیست؛ چرا که شرط اصلی نجات ایمان است - قطعا نیکی هایش موجب تخفیف عذاب او می شود.

ص: 172

این دیدگاه درست نیست؛ زیرا مسیحیان اسفار تورات و سایر کتاب های یهودیان را وحی الهی می دانند و آنها را عهد قدیم می نامند و آن را به همه زبان ها ترجمه و چاپ و منتشر کرده اند. بنابراین چگونه منکر نبوت موسی و کتاب تورات می شوند؟!

حجة، لأن كتب الله أنزلها شفاء من العمى وبيان من الضلالة، يهدی العاملين بها إلى صراط مستقیم. وكتاب الله إذا لم تعملوا به کان و بالا علیکم وحجة الله إذا لم تنقادوا لها کنتم لله عاصين ولسخطه متعرضين.

ثم أقبل رسول الله (صلی الله علیه و آله) على اليهود فقال: احذروا أن ينالكم لخلاف أمر الله وخلاف كتابه ما أصاب أوائلكم الذين قال الله فيهم: (فبدل الذين ظلموا قولا غير الذي قيل لهم فأنزلنا على الذين ظلموا رجزا من السماء.) (1)(2)

این آیه درباره قومی از یهود و نصاری نازل شده که خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمدند و گفتند: ای محمد، بین ما دو طایفه قضاوت کن. حضرت فرمود: قصه خود را بیان نمایید.

یهودیان گفتند: ما به خداوند یگانه حکیم ایمان داریم و اولیای او هستیم و نصاری چیزی از حق و دین ندارند.

نصاری گفتند: ما به خداوند یگانه حکیم ایمان آورده ایم و اولیای او هستیم و یهودیان چیزی از حق و دین ندارند.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: همه شما به راه خطا و باطل رفته و گمراه شده اید.

یهودیان گفتند: چگونه ما کافر شده ایم با آن که تورات در بین ما

ص: 175

هست و آن را می خوانیم؟!

نصاری نیز گفتند: چگونه ما کافر گشته ایم با آنکه انجیل در بین ما هست و آن را می خوانیم ؟!

پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنها فرمود: شما با کتاب خدا مخالفت کرده و به آن عمل نکرده اید. اگر به آن عمل می کردید بعضی از شما بعضی دیگر را بدون دلیل تکفیر نمی کرد، زیرا کتاب های الهی نازل شده تا انسان را از نابینایی ها و ضلالتها نجات دهد؛ کتاب های خدا عاملان خود را به صراط مستقیم هدایت می کند. کتاب خدا هر گاه به آن عمل نشود وزر و وبال شما خواهد بود و حجت خدا هر گاه مطیع او نباشید، خدا را عصیان کرده و خود را در معرض خشم او قرار داده اید.

آن گاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) به یهودیان رو کرد و فرمود: بترسید از این که - به سبب مخالفت با اوامر و کتاب خدا - به شما برسد آنچه به گذشتگان شما رسید؛ همان ها که خداوند درباره آنها فرمود: «پس کسانی که ستم کرده بودند آن سخن را به سخن دیگری غیر از آنچه به آنها گفته شده بود، تبدیل کردند. ما هم در برابر این نافرمانی، برستمکاران عذابی از آسمان فرستادیم»

(وهم يتلون الكتاب )

هر دو گروه کتاب مذهبی خود را می خوانند و آن را ملاک دین و نجات می دانند.

ص: 176

خرابی های آن را تعمیر نکرد تا این که به دست مسلمانان فتح شد و در این هنگام، نصاری با ترس و وحشت وارد مسجد می شدند.(1)

در روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که آن حضرت فرمود:

این آیه در مورد قریش نازل شده هنگامی که از ورود پیامبر به شهر مکه و مسجد الحرام جلوگیری کردند.(2)

برای روشن شدن روایت این توضیح لازم است: سال ششم هجری، پیامبر و مسلمانان برای انجام عمره راهی مگه شدند، ولی قریش از این کار ممانعت کرد و سرانجام پیمان صلح حدیبیه میان آنها بسته شد و آن سال، حضرت عمره به جا نیاوردند.

بعضی دیگر از مفسران شأن نزول دیگری برای این آیه ذکر کرده و گفته اند: منظور مکان هایی است که مسلمانان در مکه برای نماز داشتند و مشرکان پس از هجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آنها را ویران کردند.(3)

فرمود:

منظور مساجد همه زمین است؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

جعلت لي الأرض مسجدا و ترابها طهورا (1)

برای من زمین سجده گاه و خاک آن پاک و پاک کننده قرار داده شده است.

بنابراین، هر کس در هر زمانی در تخریب ساختمان مساجد بکوشد یا از یاد خدا و هدایتی که باید در مسجد انجام شود، ممانعت نماید خطاب آیه شامل او خواهد شد که هم در دنیا ذلیل و رسوا می شود و هم در جهان آخرت، گرفتار عذاب بزرگ الهى خواهد شد.

در تفسیر این آیه عالم جلیل القدر فیض کاشانی (رحمه الله)نقل کرده که امام سجاد (علیه السلام) می فرماید:

ولقد كان من المنافقين والضعفاء أشباه المنافقين قصد إلى تخریب المساجد بالمدينة و تخریب مساجد الدنيا كلها بما هموا به من قتل على (علیه السلام) بالمدينة وقتل رسول الله (صلی الله علیه و آله) في طريقهم إلى العقبة؛ يعني في غزوة تبوك؛(2)

منافقان قصد داشتند با کشتن امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در مدینه و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در راه عقبه در جنگ تبوک، همه مساجد مدینه و تمام مسجدهای دنیا را ویران سازند.

ص: 180

پس طبق این حدیث، آیه شریفه شامل این افراد هم می شود که چنین قصدی داشتند. خداوند آنها را ظالم ترین مردم معرفی می کند و نکبت دنیا و عذاب جهان آخرت را برای آنها خبر می دهد که همان طور هم شد و آنها در دنیا به جایی نرسیدند؛ بلکه اسلام و مسلمانان به پیروزی رسیدند و آنها با ذلت از دنیا رفتند و وارد دوزخ شدند.

مرحوم امين الإسلام فضل بن حسن طبرسی (رحمه الله)در تفسیر این آیه در تفسير دیگرش چنین نقل می کند:

طبق روایتی که شأن نزول آیه را در مورد مشرکان قریش و جلوگیری آنها از ورود پیامبر و مسلمانان به مکه و مسجد الحرام بیان می کرد، پیامبر وقتى آیات برائت از مشرکان در سال نهم هجری نازل شد دستور دادند که منادی چنین جار زند:

ألا لايحجن بعد هذا العام مشرك ولا يطوفن بالبيت عریان؛

بعد از امسال (سال نهم هجری) هیچ مشرکی حق ندارد حج انجام دهد و هیچ کس حق ندارد به صورت عریان و برهنه، دور خانه خدا طواف کند.

پس از آن، مرحوم طبرسی آیه را چنین معنا می کند: این کفار و مشرکان که مانع ورود پیامبر و مسلمانان به مسجد الحرام شدند و از یاد خدا در مساجد جلوگیری کردند، طبق حکم خدا حق ندارند داخل مسجدهای خدا بشوند مگر با ترس از مسلمانان. زیرا خداوند تعالی در لوح محفوظ ثبت کرده که دینش را عزت بخشد و مؤمنان را بر کفار و مشرکان پیروز گرداند. برای آنها در دنیا

ص: 181

رسوایی است، یعنی کشته شدن و اسارت، یا ذلت... و برای آنها در جهان آخرت هم عذابی عظیم در آتش دوزخ خواهد بود.(1)

این حدیث و بیان مرحوم طبرسی نیز معنای آیه را روشن می کند و می تواند تفسیر این آیه شریفه باشد.

باید مخالفان و دشمنان نیز از نفوذ در مساجد در ترس و نگرانی باشند.

6. کسانی که با مقدسات دینی به مبارزه برمی خیزند علاوه بر قهر الهی در قیامت، گرفتار ذلت و خواری دنیا می شوند.

در صورت تمکن مالی، تعمیر و فرش کردن مسجد ثواب فراوان دارد.

به توریست های کافر نباید اجازه دهند که از مساجد به عنوان آثار باستانی و معماری دیدن کنند؛ چون ورود آنها به مسجد حرام است و قرآن به صراحت می فرماید:

(إنما المشرکون نجس فلا يقربوا المسجد الحرام... (1)

همانا مشركان ناپا کند؛ پس نباید از سال آینده به مسجد الحرام نزدیک شوند..

البته بقیه مساجد نیز همین حکم را دارند.

اعتکاف در مسجد از زیباترین عبادت هاست که به انسان آرامش معنوی می دهد و روح انسان را به کمال ویژه ای می رساند، به خصوص اگر در دهه پایانی ماه مبارک رمضان باشد که وقت اعتكاف رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) است و اگر انسان سه روز 21، 22 و 23 ماه مبارک رمضان را به اعتکاف بپردازد، نور علی نور است؛ چون دو روز آن، روز قدر است که نورانیت مخصوصی دارد.

ص: 184

این روایت نیز از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است. زراره می گوید:

قلت لأبي عبد الله (علیه السلام) : الصلاة في السفر في السفينة والمحمل سواء؟

قال: النافلة كلها سواء، تومیء إيماء أينما توجهت دابتك وسفينتك، والفريضة تنزل لها من المحمل إلى الأرض إلا من خوف، فإن خفت أومأت.

وأما السفينة فصل فيها قائمة و توخ القبلة بجهدك، فإن نوحا قد صلی الفريضة فيها قائما متوجها إلى القبلة وهي مطبقة عليهم.

قال: قلت: وما كان علمه بالقبلة فيتوجهها وهي مطبقة عليهم؟

قال: كان جبرئيل يقومه نحوها.

قال: قلت: فأتوجه نحوها في كل تكبيرة؟

قال: أما في النافلة فلا، إنما تكبر في النافلة على غير القبلة أكثر .

ثم قال : كل ذلك قبلة للمتنقل، إنه قال:( فأينما تولوا فثم وجه الله (1)

به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: نماز در مسافرت در کشتی و محمل یکسان است؟

حضرت فرمود: نافله در کشتی ودر محمل یکسان است به این صورت که چهارپا و کشتی به هر طرف که حرکت کرد، شما با اشاره نماز نافله و مستحب می خوانی. اما نماز واجب در سفر با مرکب، از مرکب پیاده می شوی و روی

ص: 186

زمین به سوی قبله نماز می خوانی، مگر در صورت ترس از دزد و درنده و... که در این صورت با اشاره نماز می خوانی.

اما در کشتی ایستاده نماز بخوان و با کوشش خود به دنبال قبله باش؛ چرا که حضرت نوح (علیه السلام) در کشتی نماز را ایستاده به سوی قبله خواند و جهت قبله بر اهل کشتی پوشیده بود.

گفتم: او چگونه جهت قبله را می دانست با این که براهل کشتی پوشیده بود؟

حضرت فرمود: جبرئیل او را به طرف قبله می گرداند.

گفتم: در هر تكبيرة الإحرامی که گفتم رو به قبله باشم؟

فرمود: در نماز نافله لازم نیست...

سپس فرمود: برای کسی که نماز نافله می خواند همه طرف قبله است؛ چون در آیه شریفه می فرماید: «هر طرف رو کنید خدا آن جاست...».

این روایت نیز آیه را در مورد نماز نافله می داند.

روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) در «علل الشرایع» و «تفسير العیاشی» به این صورت نقل شده است: حماد گوید:

عن حماد بن عثمان عن أبي عبدالله (علیه السلام) قال: سألته عن رجل يقرء السجدة وهو على ظهر دابته.

قال: يسجد حيث توجهت به، فإن رسول الله (صلی الله علیه و آله) كان يصلي على ناقته النافلة وهو مستقبل المدينة يقول الله: (فأینما تولوا فثم وجه

ص: 187

الله إن الله واسع عليم (1)

از امام صادق (علیه السلام) درباره کسی که سوار مرکب است و می خواهد سجده کند، سؤال کردم.

حضرت فرمود: به هر طرف مرکب او را برد، به همان طرف سجده می کند؛ زیرا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بر شتر سوار بودند و به طرف مدینه می رفتند و به ناچار پشت به مته بودند و در آن حال، نماز نافله می خواندند و دلیل آن آیه شریفه است که می فرماید: «به هر جا رو کنید خدا آن جاست و به راستی خدا به همه چیز محیط و دانای هر قصدی است».

این سه روایت دلالت داشت که این آیه به نماز نافله مربوط است؟ سه روایت دیگر هم هست که بیانش با این ها فرق می کند. روایت اول در «من لا يحضره الفقيه» این گونه نقل شده است:

وسأله معاوية بن عمار عن الرجل يقوم في الصلاة ثم ينظر بعد ما فرغ فيرى أنه قد انحرف عن القبلة يمينا أو شمالا".

فقال: قد مضت صلاته وما بين المشرق والمغرب قبلة.

ونزلت هذه الآية في قبلة المتحير: (ولله المشرق والمغرب فأينما تولوا فثم وجه الله ) (2)

از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد: کسی که نماز می خواند و بعد از نماز

ص: 188

می فهمد که از قبله نماز به چپ یا راست منحرف شده است. حضرت فرمود: نماز او درست و ما بين مشرق و مغرب قبله است و این آیه شریفه درباره قبله شخص متحیر نازل شده: «و شرق و غرب از آن خداست. به هرجا رو کنید آن سمت وجه خداست».

از این حدیث استفاده می شود که اگر شخص متحیر نماز واجب را به طرف مشرق یا مغرب خواند نماز او صحیح است و به نماز نافله اختصاص ندارد.

روایت دوم در کتاب «التوحید» به این صورت نقل شده است: سلمان فارسی می گوید:

الجاثليق... أمير المؤمنين علي بن أبي طالب (علیه السلام) فسأله عنها فأجابه فكان فيما سأله أن قال له: أخبرني عن وجه الرب تبارك وتعالی.

فدعا على (علیه السلام) بنار و حطب فأضرمه فلما اشتعلت قال على (علیه السلام) : أين وجه هذه النار؟

قال النصراني: هي وجه من جميع حدودها.

قال على (علیه السلام) : هذه النار مدبرة مصنوعة لا يعرف وجهها وخالقها لا يشبهها، (ولله المشرق والغرب فأينما تولوا فثم وجه الله) لا يخفى على ربنا خافية:(1)

جائليق (یکی از بزرگان نصاری) از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) مسائلی را سؤال کرد و حضرت به او جواب دادند. یکی از سؤالها این بود که: از

ص: 189

وجه و روی خدا به من خبر دهید.

حضرت علی (علیه السلام) دستور دادند آتش گیره و مقداری هیزم بیاورند. پس از آن، هیزمها را آتش زدند و فرمودند: وجه و صورت این آتش کدام طرف است؟

گفت: همه طرف آتش، روی آن است. حضرت فرمودند: این آتش که مخلوق خدا و جسم و دارای حد است، وجه و صورتش مشخص و معین نیست و خالقش شباهتی به آن ندارد. پس چگونه به دنبال شناخت وجه و روی او هستی ؟! سپس حضرت این آیه را خواندند شرق و غرب از آن خداست. به هر طرف رو کنید آن جا خداست»

و هیچ پوشیده ای بر خداوند پوشیده نمی ماند.

در این حديث همین طور که مشاهده می شود حضرت امیرمؤمنان على (علیه السلام) این آیه را معنای دیگری فرموده اند و از آن برای مسأله توحید و خداشناسی استدلال نموده اند.

روایت سوم را شیخ طبرسی (رحمه الله)در «الاحتجاج» نقل کرده اند:

قال السائل: من هؤلاء الحجج؟

قال: هم رسول الله ومن حل محله من اصفياء الله الذين قرنهم الله بنفسه وبرسوله وفرض على العباد من طاعتهم مثل الذي فرض عليهم منها لنفسه.. وهم وجه الله الذي قال:( فأينما تولوا فثم وجه الله) (1)

ص: 190

سؤال کننده پرسید: این حجت های خدا - كه فعلشان فعل خدا و امرشان امر او است . چه کسانی هستند؟

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمودند: رسول خدا و جانشینانش که برگزیده خدایند؛ همانها که خداوند آنها را قرین خود و رسولش قرار داده و اطاعت آنها را بر بندگان واجب کرده همان طور که اطاعت خود را بر مردم واجب کرده است. آنها همان وجه الله هستند که خداوند فرموده است: « به هر طرف رو کنید آن جا وجه الله است.»

از این حدیث نیز استفاده می شود که این آیه به ولایت ائمه طاهرین (علیهم السلام) مربوط است و همه این چند حدیث در تفسير «الصافی» در ذیل همین آیه شریفه ذکر شده است.

در تفسير «مجمع البيان» در ذیل این آیه از ابن عباس چنین نقل شده است: وقتی یهود تغییر قبله را از بیت المقدس به طرف کعبه انکار کردند، این آیه شریفه در رد آنها نازل شد.

در روایت دیگری به نقل از جابر چنین آمده است:

بعث رسول الله (صلی الله علیه و آله) سرية كنت فيها، فأصابتنا ظلمة، فلم نعرف القبلة. فقالت طائفة منا: قد عرفنا القبلة، هي هاهنا قبل الشمال، فصلوا وخطوا خطوطا.

وقال بعضنا: القبلة هاهنا قبل الجنوب وخطوا خطوطا.

فلما أصبحوا وطلعت الشمس أصبحت تلك الخطوط لغير القبلة.

فلما قفلنا من سفرنا سألنا النبي (صلی الله علیه و آله) عن ذلك.

ص: 191

فسكت، فأنزل الله تعالى هذه الآية:(1)

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گروهی را برای جنگی فرستادند که من نیز در میان آنها بودم. در راه هوا چنان تاریک شد که قبله را نمی توانستیم پیدا کنیم. عده ای گفتند: قبله را پیدا کردیم؛ قبله به طرف شمال است. سپس به همان طرف نماز گزاردند و برای نشانه گذاری، خطوطی کشیدند.

بعضی دیگر گفتند: قبله به طرف جنوب است و آنها نیز برای نشانه گذاری، خطوطی کشیدند.

وقتی صبح شد و خورشید طلوع کرد معلوم شد که هر دو گروه اشتباه کردهاند. چون از سفر برگشتیم حکم مسأله را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سؤال کردیم.

حضرت جوابی ندادند. در پی آن، این آیه شریفه نازل شد.

از این حدیث نیز استفاده می شود که این آیه در مورد اشتباه قبله نازل شده است. چون آنها مضطر بودند و راهی برای شناخت قبله نداشتند، همان نمازشان که واجب بوده و به سمت غير قبله خوانده بودند، کافی دانسته شده است.

در تفسير «نورالثقلين» این آیه را به هنگام تغيير قبله ذکر کرده و از کتاب الاحتجاج» نیز چنین نقل می کند: امام حسن عسکری (علیه السلام) می فرماید:

قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) لقوم من اليهود: أو ليس قد ألزمكم في الشتاء أن

ص: 192

تحترزوا من البرد بالثياب الغليظة، وألزمكم به في الصيف أن تحترزوا من الحر أفبدا له في الصيف حين أمركم بخلاف ما كان أمركم به في الشتاء؟

فقالوا: لا.

فقال رسول الله (صلی الله علیه و آله) : فكذلكم الله تعبدكم في وقت لصلاح يعلمه بشيء ثم تعبدكم في وقت آخر لصلاح آخر يعلمه في شيء آخر، فإن أطعتم الله في الحالتين استحققتم ثوابه.

فأنزل الله تعالى: (ولله المشرق والمغرب فأينما تولوا فثم وجه الله إن الله واسع عليم» يعني إذا توجهتم بأمره فثم الوجه الذي تقتصدون منه الله وتأملون ثوابه (1)پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به قومی از یهود فرمودند: آیا خداوند شما را در زمستان ملزم نکرده که برای اجتناب از سرما لباس گرم بپوشید و در تابستان برای اجتناب از گرما لباس مناسب با گرما بپوشید؟ آیا برای خدا در زمستان بدا حاصل شده، یا در تابستان بدا حاصل شده است؟ گفتند: نه، بدا حاصل نشده است.

فرمود: خدا صلاح دانسته که مدتی به طرف بیت المقدس نماز بخوانید و بعد قبله را تغییر و دستور داده به سمت کعبه نماز بخوانید. اگر در هر دو حال از خدا اطاعت کردید مستحق پاداش هستید. در این هنگام خدا این آیه را نازل فرمود: «و شرق و غرب از آن

ص: 193

خداست. به هر طرف رو کنید خدا آن جاست. به راستی خدا بر هر چیز محیط و داناست.»

بعد از بیان روایات در شأن نزول آیه، مانعی ندارد که همه اینها شأن نزول آیه باشند و آیه شریفه برای همه این موارد باشد.

الام « لله » لام ملکیت است؛ یعنی همه جهات و نقاط ملک خداوند است و هیچ مکانی از تحت علم و قدرت او بیرون نیست. خدا جسم نیست که در مکانی و جهتی باشد و جای دیگر نباشد، بلکه به همه جهات و جميع عوالم احاطه دارد و همه جا هست. شاید کلمه «واسع» به همین معنا اشاره داشته باشد.

در جای دیگری می فرماید:

(ونحن أقرب إليه من حبل الوريد ) (1)

ما به او از رگ قلبش نزدیک تریم.

و در سوره بقره می فرماید:

(وإذا سألك عبادي عني فإني قريب ) (2)

و چون بندگان من از تو درباره من بپرسند، (بگو:) من نزدیکم.

منظور از احاطه، احاطه جسمی به جسم دیگر نیست؛ بلکه احاطه قیومیت و قدرت یا احاطه من جميع الجهات است.

است که نزول برکات از طرف بالاست و از این جهت در بسیاری از موارد، قبله شرط نیست، مانند نماز در حال حرکت به سواره یا پیاده - و ذکر و دعا و تلاوت قرآن در غیر نماز و امثال اینها که رو به قبله شدن در آنها مستحب است، یا شرط نیست.

منظور از «فاينما تولوا فثم وجه الله» این است که به هر طرف توجه کنید توجه به خدای مهربان است. از این فراز استفاده می شود که در توجه به خدا قصد قربت و نیت و خلوص لازم است، نه جهت و طرف، مگر در مواردی که جهت و توجه به طرف مخصوص شرط شده باشد.

البته توهم نشود که این آیه با آیه «قبله» نسخ شده، همان طور که برخی از مفسران چنین توهم کرده اند. خداوند در آن جا می فرماید:

(ومن حيث خرجت قول وجهك شطر المسجد الحرام وحيث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره) (1)

و از هر جا خارج شدی، روی خود را به جانب مسجد الحرام کن و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن کنید.

زیرا آیه قبله در مقام شرطیت آن در خصوص نماز و ذبیحه است و این، با عموم حکم این آیه در سایر موارد منافات ندارد.

مراد از «عليم» احاطه علمی حق تعالی به همه جزئیات، اسرار، ضمایر و بواطن است.

ص: 196

(ويجعلون لله البنات) (1)

دختران را برای خدا قرار می دهند.

حال این پرسش مطرح است که در آیه مورد بحث، آیا همه اینها مراد هستند یا بعضی از آنها؟

به نظر ما این معلوم و واضح نیست.

مناسبت هایی هم که مفسران به قرینه آیات پیشین ذکر کرده اند، تمام نیست. زیرا مراعات نظم و مناسبت در آیات قرآن کریم جز در مواردی، واضح و روشن نیست.

اما بطلان گفتار اینان از بدیهیات است و به استدلال نیازی ندارد؛ چرا که تولید و تناسل باید از جسم باشد که ماده ای از آن منفصل شود و صورت وجودی پیدا کند به مانند انسان ها، حیوانها، گیاهان و امثال اینها - و هر چیزی که مجرد از ماده و صورت باشد، مانند عقول و نظیر آنها، قابل تولید نیست تا چه رسد به ذات مقدس حق که وجود صرف است و ماهیت هم ندارد.

البته همان کلمه «سبحانه» برای ابطال گفتار آنها کافی است که تنزیه وجود حق از همه عیبها و نقص ها و احتياجها است. زیرا لازمه تولید، جسمیت و ترکیب است و لازمه ترکیب، نقص و احتیاج است که از لوازم وجود ممکن است و این ها در ساحت قدس حق راه ندارد و او منزه از این ها است. پس نیازی به این نیست که بگوییم که جملات بعدی، یعنی (بل له ما في السماوات والأرض ) و (بديع السماوات والأرض ) برای بطلان گفتار آنها ذکر شده است چنانکه

ص: 198

عده ای از مفسران این دو جمله را دلیل بر بطلان این گفتار دانسته اند. بلکه این دو جمله پس از بطلان گفتار، برای بیان نسبت موجودات با وجود حق ذکر شده

است.

(وقوموا لله قانتین) (1)

و از روی خضوع و اطاعت برای خدا بپا خیزید.

واژه یاد شده در این جا به معنای «القائمين للدعاء» یا «الداعين في القيام» آمده است.

از این باب است قنوت در نماز که به معنای دعاست و شاید آیه مورد نظر به همین معنا اشاره دارد.

در آیه دیگری می فرماید:

(أمن هو قانت آناء الليل )(2)

یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است؟

در این جا به معنای قائم و مصلی آمده است. در جای دیگری می خوانیم:

(یا مریم اقنتي لربك )(3)

ای مریم! برای پروردگار خود، خضوع کن.

در این آیه به این معناست: «الزمي الطاعة مع الخضوع والخشوع».

البته در آیه مورد بحث ما معنای خاضع و مقر به عبودیت مناسب تر است؟

زیرا همه موجودات به لسان قال یا به زبان حال به عبودیت و مخلوقیت خویش اقرار دارند و به الوهیت و خالقیت حق اعتراف دارند و حتی کسانی که به ظاهر، کافر و مشرک و منکرند از اقرار به این حقیقت در ضمیر و باطن و بسا ظاهر

ص: 200

ناگزیرند، چنانکه قرآن کریم در آیه دیگری می فرماید:

(ولئن سألتهم من خلق السماوات والأرض و سخر الشمس والقمر ليقولن الله) (1)

و هرگاه از آنان بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده و خورشید و ماه را مسخر کرده است، به یقین می گویند: خدا.

گفتنی است که اگر بخواهیم آیه را بر معانی دیگر حمل کنیم مستلزم این است که عموم «كل» تخصيص زده شود، مثل این که گفته اند: مراد از «كل» کسانی هستند که آنان را فرزند خدا گمان کرده اند، مانند عزیر، عیسی و فرشتگان و حال آنکه کلمه «كل» به قرینه «ما في السماوات والأرض» افاده عموم می کند.

بدعت در دین به معنای احداث چیزی است که در دین نبوده است.

و کلمه «بدع» هم که در قرآن آمده به به معنای تازه و بی سابقه است، چنانکه می فرماید:

(قل ما کنت بدعا من الرسل )(1)

من اول رسل و بی سابقه نیستم، (پیامبران بسیاری پیش از من آمده اند).

البته بدیع به معنای چیز جدید و نو و صفت تازه و نو نیز آمده است.

(فلما قضى موسى الأجل... ) (1)

هنگامی که موسی مدت پیمان خود را تمام کرد و به پایان رسانید...

3. فعل، مثل آیه ای که می فرماید:

(فاقض ما أنت فاض إنما تقضى..... )(2)

هر حکمی می خواهی بکن که تو تنها در این زندگی دنیا می توانی حکم کنی. (هر کاری که می خواهی بکن...).

یعنی فافعل ما أنت فاعله.

4. حکم، مانند آیه ای که می فرماید:

(والله يقضي بالحق )(3)

خداوند به حق داوری و حکم می کند.

يعني يحكم بالحق.

5. اعلام، مانند آیه ای که می فرماید:

(وقضينا إلى بني إسرائيل ) (4)

در آن کتاب به بنی اسرائیل اعلام کردیم و خبر دادیم که....

یعنی أعلمناهم.

6. امر، نظیر آیه ای که می فرماید:

ص: 203

(وقضى ربك ألا تعبدوا إلا إياه.. ) (1)

و پروردگارت فرمان داده و امر کرده که جز او را نپرستید و...

يعنى أمر ربك.

7. خلق و آفریدن، نظیر آیه ای می فرماید:

(فقضاهن سبع سماوات ) (2)

در این هنگام آنها را به صورت هفت آسمان آفرید.

یعنی خلقهن .(3)

باب تعقل نمی شود و اسم آن را مشت می گذارند. از این رو در حدیثی آمده است:

خلقت الأشياء بالمشيئة وخلقت المشيئة بنفسها؛(1)

موجودات به واسطه ایجاد آفریده شده، ولی ایجاد خود به خود به وجود آمده است.

دانشمندان علم کلام و عقاید، اراده را عبارت از همین ایجاد می دانند و از این رو، اراده را از صفات فعل می شمارند.

نمونه ای که پیش از آن باشد. او آسمانها و زمین ها را پدید آورد و پیش از آن نه آسمانی بود و نه زمینی؛ مگر نشنیدی سخن خداوند عالم را که فرمود: «و عرش او بر آب بود»

حدیث دوم. در کتاب شریف «نهج البلاغه» از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) چنین آمده است:

يقول لمن أراد کونه «کن» فيكون، لابصوت يقرع ولا بنداء يسمع وإنما كلامه سبحانه فعل منه أنشأه ومثله (1)

خداوند به هرچه بخواهد ایجادش کند می گوید «باش» پس موجود می شود، البته نه با صدایی که به گوش رسد و نه با ندایی که شنیده شود، بلکه منظور از سخن خداوند سبحان و کلمه «باش» ایجاد و احداث آن چیز است و پیش از ایجاد آن، موجود نبوده است.

حدیث سوم. نیز در همان خطبه پیشین «نهج البلاغه» آمده است:

يقول ولا يلفظ.. ويريد ولا يضمر؛(2)

خداوند سخن می گوید، نه با لفظ و تلفظ و اراده و ایجاد می کند، نه با به کارگیری اندیشه.

حدیث چهارم. در کتاب شریف «التوحيد» آمده که امام کاظم (علیه السلام) فرمود:

الإرادة من المخلوق الضمير وما يبدو له بعد ذلك من الفعل، وأما من الله تعالى فإرادته إحداثه لا غير ذلك، لأنه لا يروى ولا يهم ولا يتفكر

ص: 206

وهذه الصفات منفية عنه وهي من صفات الخلق. فإرادة الله هي الفعل لا غير ذلك يقول له كن فيكون بلا لفظ ولا نطق بلسان ولا همة ولا تفكر، ولا كيف لذلك كما أنه بلا کیف(1)

اراده مخلوق عبارت است از همان قصد و انگیزه و آهنگ درونی و آنچه در پی آن قصد به عمل می آورد و انجام می دهد؛ اما اراده خداوند همان ایجاد کردن است، نه چیز دیگر. زیرا خداوند نیازی به فکر و اندیشه و بررسی و تأمل و تصمیم و قصد ندارد. اینها ویژگیهای مخلوق است و خداوند از اینها منزه است. پس اراده خداوند همان ایجاد و فعل است، نه چیز دیگر. به آنچه بخواهد ایجادش کند می گوید «باش» پس موجود می شود، البته نه با تلفظ کردن و سخن گفتن با زبان و تصميم و اندیشه و فکر. برای اراده و ایجاد کردن خداوند، کیفیتی نیست، یعنی بررسی و حرکت و... ندارد، چنان که ذات مقدس او نیز کیفیتی ندارد.

يعني لازم نیست الگویی باشد تا از آن الگو دستور خلق را بدهد، بلکه خود او الگوی چیزهاست.

حدیث پنجم. حضرت رضا (علیه السلام) می فرماید:

كقوله عزوجل: (کن فیکون» وكن منه صنع وما يكون به المصنوع؛(2)

منظور از کلمه «کن و باش» او، همان خلقت و ایجاد است، نه اینکه

ص: 207

لفظی در کار باشد.

این حدیث ها بهترین بیان برای این آیه شریفه است.

معین پیامبر است؛ چنان که ما مسلمانان نبوت پیامبران پیشین را از روی اخبار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ، قرآن مجید و اخبار قطعی از امامان معصوم (علیهم السلام) معتقدیم و به صدور معجزه از آنها نیازی نداریم.

ما پیش تر بیان کردیم که معجزه به دست خداوند سبحان است و هر جا که موافق حکمت و صلاح باشد به دست پیامبر جاری می سازد و ملعبه دست مردم نیست که هر ساعت هر کس هر چه بخواهد پیامبر انجام دهد، به ویژه اموری که خلاف عقل و موازین عقلی باشد.

(لولا يكلمنا الله )

کلمه «لولا» از ادات تحضيض و به معنای «هلا» است؛ یعنی چرا خدا با ما تكلم نمی کند؟

این افراد نادان می پنداشتند که هر کس قابلیت دارد که خدا با او تکلم کند. از این رو می گفتند: این خدایی که تو پیامبر و رسول او هستی، چرا خودش با ما سخن نمی گوید؟

غافل از این که بسیاری از پیامبران نیز دارای این موهبت نبودند و این خصیصه حضرت موسی (علیه السلام) بود، چنان که خدای متعال در سوره نسا می فرماید:

(إنا أوحينا إليك کما أوحينا إلى نوح والنبیین من بعده وأوحينا إلى إبراهيم وإسماعيل وإسحاق ويعقوب والأسباط وعيسى وأيوب ويونس و هارون وسليمان وآتینا داؤد زبورا* ورسلا قد قصصناهم عليك من قبل ورسلا لم تقصصهم عليك وكلم الله موسى تكليما (1)

ص: 209

ما به تو وحی فرستادیم همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی نمودیم و به داوود زبور دادیم. و پیامبرانی که سرگذشت آنها را پیش از این، برای تو باز گفته ایم و پیامبرانی که سرگذشت آنها را برایت بیان نکرده ایم و

خداوند با موسی سخن گفت.

البته این موهبت به حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز در شب معراج اعطا شد و شاید در موارد دیگری نیز بوده است.

کوتاه سخن این که تقاضای تكلم خدا با بشر اگر از قبيل تكلم او با پیامبران باشد هر کسی قابل و لایق این امر نیست، و اگر از طریق عادی باشد آن هم محال است، چنان که واضح است.

از طرفی، کلام خدا به معنای ایجاد صوت است و چون صوت امر عرضی است و به معروض نیاز دارد باید در جسمی مثل هوا یا درخت ایجاد شود و بر فرض که در جسمی ایجاد شود از کجا می توان فهمید که این کلام خداوند سبحان است.

آنهاست، مثل این که می گفتند: کوه صفا را طلا بگردان و مواردی از این دست، (1)و گرنه آیات و معجزات بسیاری از پیامبر خدا صادر شده بود که آنها مشاهده کرده بودند.

ولی به نظر می رسد که سؤال آنها این بود که خداوند آیتی به آنها عنایت فرماید؛ یعنی هم چنان که به پیامبر معجزه عنایت فرموده به آنان نیز عنایت فرماید که سبب شود پیامبری او را تصدیق کنند؛ زیرا واژه «آیه» در این جمله فاعل فعل تأتينا» و ضمیر متکلم «نا» مفعول است؛ یعنی: ما را آیتی بیاید.

(كذلك قال الذين من قبلهم )

به نظر می رسد این قسمت از آیه به سخنان بنی اسرائیل اشاره دارد که به حضرت موسی (علیه السلام) گفتند:

(لن نومن لك حتی نرى الله جهرة ) (2)

البته بنی اسرائیل از این دست توقعات جاهلانه بسیار داشتند.

این که بخواهند حقیقت را کشف نموده و حقانیت پیامبری برای آنها ثابت شود.

(قد بينا ألآيات لقوم يوقتون )

یعنی ما به مقدار کافی و وافی آیات را بیان نموده ایم به دست و پیامبرانمان معجزه جاری ساخته ایم که هر کس بخواهد به مقام يقين نائل شود و حقیقت را درک کند بتواند.

این امر مؤيد و شاهد بر همان مطلب پیشین است که پرسش های آنان از روی حقیقت نبوده و صرفا جنبه بهانه جویی داشته است.

اليقين الإيمان كله(1)

يقين همان ایمان است.

البته در این زمینه روایات دیگری نیز نقل شده است.(2)

این دو کلمه از جهت ادبی، حال و منصوب هستند. «بشير» یعنی بشارت دهنده و بشارت و مژده، خبر دادن به اموری است که موجب سرور و شادمانی شود. «نذیر» به معنای منذر است و انذار به معنای ترسانیدن از عواقب اعمال بد و عذاب الهی است که برای مجرمان آماده شده است.

گاهی بشارت در آیات قرآن کریم و اخبار معصومین (علیهم السلام) در شر و عذاب هم به کار می رود، نظیر آیه ای که می فرماید:

(فبشرهم بعذاب أليم )(1)

پس آنان را به عذابی دردناک مزده بده.

بشارت و انذار بزرگ ترین عمل پیامبران الهی است که از طرفی، اهل ایمان و طاعت و عبادت را به پاداش و نتایج دنیوی و اخروی که بر اعمال آنها مترتب می شود آگاه می سازند و از طرف دیگر اهل كفر و گناه را به عواقب شوم و نتایج سوئی که لازمه افعال آنهاست، آگاه می کنند تا هر که نجات یابد یا هلاک شود خود راه نجات یا هلاکت را انتخاب کرده باشد. قرآن کریم می فرماید:

(ليهلك من هلك عن بينة ويحيئ من حي عن بينة )(2)

تا آنکه هلاک می شود از روی دلیل و اتمام حجت باشد و آنکه زنده می شود، از روی دلیل و اتمام حجت باشد.

ص: 214

خود مسئول آن است، همان طوری که وظیفه علما و دانشمندان نیز امر به معروف، نهی از منکر، بیان احکام، تبلیغ، ارشاد، موعظه و نصیحت است و پذیرفتن و نپذیرفتن در اختیار مردم است؛ اگر قبول کنند به سعادت خود نائل می شوند و اگر قبول نکنند خود مسئول و گرفتار عمل خود هستند.

خلاصه، این آیه شریفه حق بودن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و تعیین وظیفه آن حضرت را که بشیر و نذیر است بیان می کند و این که آن بزرگوار مسئولیت گمراه شدن افراد و قبول نکردن آنها راه حق را ندارد، بلکه خود آنها مسئول هستند.

کند. پس هنگامی که خداوند قبله مسلمانان را از بیت المقدس به سوی کعبه گردانید آنها از پیامبر مأیوس شدند.(1)(شاید در این میان برخی از مسلمانان هم به پیامبر ایراد می کردند که نباید کاری کرد که باعث رنجش یهود و نصاری گردد).

در این هنگام آیه فوق نازل شد و به پیامبر اعلام کرد که این گروه از يهود و انصاری نه با هماهنگی در قبله و نه با چیز دیگر از تو راضی نخواهند شد، مگر این که آیین آنها را دربست بپذیری.

بعضی دیگر از مفسران گفته اند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اصرار فراوان داشتند که این دو گروه را راضی کنند، شاید اسلام را بپذیرند. در این هنگام آیه فوق نازل شد و به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اعلام کرد که این فکر را کنار بگذارد؛ چرا که آنها به هیچ قیمت راضی نخواهند شد، مگر آن که پیامبر از آیین آنها پیروی کند.(2)

از این آیه استفاده می شود که یهود و نصاری توقعات و خواهش هایی از پیامبر می نمودند و طمع داشتند که حضرت با آنها مساعدت نمایند و صلح و سازشی انجام گیرد و از آنها جزیه گرفته نشود.

این آیه شریفه طمع آنها را قطع کرد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) مأمور به امر الهی و تابع دستور اوست و از پیش خود، کاری نمی کند. به فرض این که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) با شما مساعدت کند، شما با این مساعدتها و ملایمت ها دست از عناد و عصبیت خود برنمی دارید، مگر اینکه او تابع ملت شما بشود که ساخته آرا و هوی و

ص: 217

هوس شماست. در این صورت هم او از ولایت حق بیرون می رود و نصرت حق شامل حالش نمی شود.

این درخواست نظیر درخواست مشرکان از پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که آنها به پیامبر گفتند: ما را یک سال به بت پرستی واگذار و مقرر بفرما که بت ها را به دست خود نشکنیم و در نماز از رکوع و سجود ما را معاف بدار. در این مورد هم این آیات نازل شد:

(وإن كادوا ليفتنونك عن الذی أوحينا إليك لتفتري علينا غيره وإذا لا تخذوك خليلا * ولولا أن ثبتنک لقد کدت تركن إليهم شيئا قليلا * إذا لاذقناک ضغف الحياة وضعف الممات ثم لا تجد لك علينا نصيرا *) (1)

نزدیک بود آنها تو را (با وسوسه های خود از آنچه بر تو وحی کرده ایم بفریبند، تا غیر آن را به ما نسبت دهی؛ و در آن صورت، تو را به دوستی خود بگیرند.

و اگر ما تو را ثابت قدم نمیساختیم و در پرتو مقام عصمت، مصون از انحراف نبودی) نزدیک بود اندکی به آنان متمایل شوی.

اگر چنین می کردی، ما دو برابر مجازات (مشرکان) در زندگی دنیا، و دو برابر (مجازات آنها را بعد از مرگ، به تو می چشاندیم؛ سپس در برابر ما، یاوری برای خود نمی یافتی.

ص: 218

وعیدهای قرآن می ترسند، از قصه های قرآن درس عبرت می گیرند، به اوامر قر آن عمل می کنند و از نواهی آن اجتناب می کنند. مراد از تلاوت آن چنان که باید، فقط حفظ کردن آیات قرآن و خواندن الفاظ آن نیست، بعضی الفاظ قرآن را حفظ کردند و احکام آن را ضایع کردند.

منظور از تلاوت حقیقی، تدبر و اندیشه در آیات قرآن و عمل به احکام آن است. از این رو خداوند در این آیه شریفه می فرماید: «این کتابی مبارک است که به سوی تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر و اندیشه کنند و خردمندان از آن پند گیرند».

این حدیث تصریح دارد که منظور از کتاب، قرآن کریم است.

در حدیثی امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

إن حق تلاوته هو الوقوف عند ذكر الجنة والنار يسئل في الأولى ويستعيذ من الأخرى(1)

حق تلاوت قرآن این است که در آیاتی که ذکر بهشت یا دوزخ می شود بایستد و مکث کند و از خدا ورود به بهشت را بخواهد و از آتش جهنم به خدا پناه ببرد.

است و بدین ترتیب باید به دستورات حضرت عیسی (علیه السلام) عمل کنند تا مطيع حضرت موسی (علیه السلام) باشند.

خلاصه، طایفه ای از بنی اسرائیل که در زمان حضرت موسی (علیه السلام) مطیع آن حضرت نبوده اند و آنهایی که بعد از آن حضرت از اطاعت آن پیامبر خارج شدند و دین حضرت عیسی (علیه السلام) را نپذیرفتند و آنهایی که در زمان پیامبر آخر الزمان مطیع پیامبر اسلام نشدند، از این آیه خارج هستند. چنین افرادی نه تنها بر عالمیان فضیلت ندارند، بلکه از همه بدترند؛ چرا که از اطاعت سه پیامبر خدا خارج شده و کافر و نجس هستند.

در آن جا فرمود: (لا يؤخذ منها عدل)

و در این جا می فرماید: (لا يقبل منها عدل )

تفسیر آیه در آن جا بيان شد و در این جا به تکرار نیازی نیست.

فقلت له: يابن رسول الله! فما يعني عز و جل بقوله: «فأتمهن»؟

قال: يعني فأتمهن إلى القائم اثني عشر إماما، تسعة من ولد الحسين(علیه السلام).

قال المفضل : فقلت له: يابن رسول الله ! فأخبرني عن قول الله عزوجل:

(وجعلها کلمه باقيه في عقبه).(1)

قال: يعني بذلك الإمامة جعلها الله في عقب الحسين (علیه السلام) إلى يوم القيامة.

قال: فقلت له: يابن رسول الله! فكيف صارت الإمامة في ولد الحسين (علیه السلام) دون ولد الحسن (علیه السلام) وهما جميعا ولدا رسول الله (صلی الله علیه و آله) وسبطاه وسیدا شباب أهل الجنة؟

فقال: إن موسى وهارون، کانا نبيين مرسلين أخوين فجعل الله النبوة في صلب هارون دون صلب موسى ولم يكن لأحد أن يقول: لم فعل الله ذلك و إن الإمامة خلافة الله عزوجل ليس لأحد أن يقول: لم جعلها الله في صلب الحسين دون صلب الحسن (علیهما السلام) ، لأن الله تبارک و تعالی هو الحكيم في أفعاله، لا يسأل عما يفعل وهم يسألون(2)آن کلماتی که خداوند ابراهیم را با آن آزمود همان کلماتی است که آدم از خداوند دریافت کرد و خداوند به واسطه آن کلمات، توبه او را

ص: 226

پذیرفت. آدم پس از دریافت آن کلمات به خداوند چنین عرض کرد: پروردگارا! به حق محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) از تو می خواهم که مرا بیامرزی! با خواندن این کلمات، خدا توبه او را قبول کرد، زیرا او تواب و رحیم است.

گفتم: ای فرزند رسول خدا! معنای «او آن کلمات را به پایان رساند» چیست؟

حضرت فرمود: یعنی به امامت دوازده امام به صورت کامل تا امام قائم اقرار کرد. نه تن از این امامها از فرزندان امام حسين (علیه السلام) هستند.

مفضل گفت: عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! به من خبر دهید از قول خداوند که فرمود: «و او آن را در نسل و فرزندان ابراهيم، کلمه ای ماندگار و جاودان کرد».

حضرت فرمود: مراد خداوند امامت است که آن را تا روز قیامت در دودمان امام حسین (علیه السلام) (که خود و نسلش از فرزندان ابراهيم هستند) قرار داده است.

گفتم: ای فرزند رسول خدا! چگونه امامت در فرزندان امام حسین (علیه السلام) قرار گرفته و در فرزندان امام حسن (علیه السلام) قرار نگرفته است با این که هر دو فرزند و سبط پیامبر و سالار جوانان اهل بهشت هستند؟

حضرت فرمود: موسی و هارون هر دو پیامبر مرسل و برادر بودند،

ص: 227

ولی خداوند نبوت را فقط در نسل هارون قرار داد، نه در نسل موسی و نباید کسی بگوید: چرا خدا این کار را کرد؟ امامت، خلافت و جانشینی خدا است و برای کسی روا و شایسته نیست که بگوید: «چرا آن را در نسل امام حسین (علیه السلام) قرار داد نه در نسل امام حسن (علیه السلام) » به جهت اینکه خداوند در افعالش عالم و حکیم است (و از این رو می فرماید: «در آنچه خدا انجام می دهد، چون و چرا راه ندارد، ولی از افعال مردم سؤال می شود و بازخواست می شوند».

(فجعلهم جذادا إلا كبيرا لهم لعلهم إليه يرجعون (1)

همه بت ها را در هم شکست به جز بت بزرگ آنها تا به او رجوع کنند.

4. حلم است، آن جا که می فرماید:

(إن إبراهيم لحليم أواه منيب )(2)

چرا که ابراهیم، بردبار و دلسوز و بازگشت کننده (به سوی خدا) بود.

5. سخاوت است، آن جا که خدای متعال می فرماید:

(هل أتاك حديث ضيف إبراهيم المکرمین) (3)

آیا خبر مهمان های گرامی ابراهیم به تو رسیده است؟

6. عزلت و کناره گیری از بستگان خود است، به واسطه شرکی که به خدا داشتند، آن جا که می فرماید:

(وأعتزلكم وما تدعون من دون الله ) (4)

و از شما و آنچه غیر خدا می خوانید، کناره گیری می کنم.

7. دفع سيئه به حسنه است آنجا که می فرماید:

(لئن لم تنته لأرجمک و اهجرني ملیا (5)

اگر از این کار دست بر نداری تو را سنگسار می کنم و برای مدتی

ص: 230

طولانی از من دور شو.

8.امر به معروف و نهی از منکر است، آن جا که آمده است:

(يا أبت لم تعبد ما لا يسمع ولا يبصر)(1)

ای پدر! چرا چیزی را می پرستی که نه میشنود و نه می بیند؟

9. محنت در نفس به واسطه القا او در آتش است، آن جا که می خوانیم:

(قلنا یا نارکوني بردا و سلاما على إبراهيم) (2)

ما خطاب کردیم که ای آتش! برای ابراهیم سرد و سالم باش.

10. محنت در فرزندان است که در قضیه ذبح اسماعیل (علیه السلام) پیش آمد، آنجا که می فرماید:

(یا بني إني أرى في المنام أني أذبحک ) (3)

پسرم، من در خواب دیدم که تو را ذبح میکنم!

11. محنت در اهل است.

12. صبر بر سوء خلق ساره است.

13.کوچک دانستن نفس خود است، آن جا که می فرماید:

(ولا تحزني يوم يبعثون ) (4)

و در آن روز که مردم برانگیخته می شوند، مرا شرمنده و رسوا مکن.

14. تقرب به خدای سبحان است، آن جا که می فرماید:

ص: 231

( ما كان إبراهيم يهودا و لا نصرانیا )(1)

ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی.

15. جمع شروط طاعت است، آن جا که می فرماید:

( إن صلاتي و نسكي ومحياي ومماتي لله رب العالمين ) (2)

به راستی نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است.

16. استجابت دعا است، آن جا که می خوانیم:

(رب أرني كيف تخي المؤتی ) (3)

پروردگارا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می کنی؟

17. اصطفا است، آن جا که می فرماید:

(ولقد اصطفيناه في الدنيا ) (4)

به یقین ما او را در این جهان برگزیدیم.

18. اقتدا به پیامبران الهی است، آن جا که می فرماید:

(ووصى بها إبراهيم بنيه ويعقوب )(5)

و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر) فرزندان خود را به این آیین، وصیت کردند.

ص: 232

19. عاقبت خير است، آن جا که می فرماید:

(وإنه في الآخرة لمن الطالحين ) (1)

و او در جهان دیگر، از صالحان است.

20. حنيفيه است، آنجا که می خوانیم:

(ثم أوحينا إليك أن اتبع ملة إبراهيم حنيفا )(2)

سپس به تو وحی فرستادیم که از آیین ابراهیم حنیف پیروی کن.

خداوند ابراهيم (علیه السلام) را عبد خود قرار داد پیش از آنکه او را پیامبر قرار دهد و او را پیامبر قرار داد پیش از این که او را رسول قرار دهد و او را رسول قرار داد پیش از این که او را خلیل خود قرار دهد و او را خلیل خود قرار داد پیش از این که او را امام قرار دهد.

وقتی همه این مقامات برای او حاصل شد، فرمود: «من تو را برای مردم امام قرار دادم.»

از بس مقام امامت با عظمت و والا بود، حضرت ابراهیم تقاضا کرد:

(به برخی از ذریه من نیز این مقام امامت را بدهید.)

خدا فرمود: این مقام به ستمکاران نمی رسد و تنها به پاکان معصوم می رسد.

امام (علیه السلام) فرمود: سفیه نمی تواند برای شخص متقی امام باشد.

بعد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: دعای حضرت ابراهیم به من و برادرم على منتهی شد که هیچ یک از ما دو نفر برای بتی سجده نکرده است.

صاحب تفسير «الصافی» در ذیل این حدیث می گوید:

وفيه تعريض بالثلاثة حيث عبدوا الأصنام قبل الإسلام؛

در این روایت، اشاره و تعریضی به ابابکر، عمر و عثمان است که آنها قبل از اسلام، بت پرستیده بودند.

خداوند هم قبول کرد، ولی نه به طور اطلاق و برای همه آنها؛ بلکه برای خوبان آنها که گرد ظلم به دامن آنها ننشسته باشد و فرمود: این مقام به ستمکاران از آنها نمی رسد. چون این مقام باید مقرون به لیاقت کامل باشد و ستمکاران، لیاقت این مقام را ندارند.

از این آیه شریفه استفاده می شود که امامت و پیشوایی همه ناصالحان باطل است و آنها به ناحق این مقام حساس را اشغال کردند.

خدای متعال و پیامبر در غدیرخم این معنا را به طور عملی محقق ساختند، ولى ستمکاران با حسادت و به ناحق در عمل با آن مخالفت کردند و نگذاشتند بشر طعم عدالت را بچشد و تا آن یگانه امام غایب (علیه السلام) نیاید کسی طعم عدالت را در جهان نخواهد چشید. اللهم عجل فرجه وظهوره.

این عظمت این پیامبر بزرگوار را می رساند که باید الگوی همه بشر حتی اشرف آنها حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله) باشد؛ این مقام را پیامبر دیگری از پیامبران الهی ندارند.

شریفه می فرماید:

(ولله على الناس حج البيت من استطاع إليه سبيلا )(1)

و برای خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانایی رفتن به سوی آن دارند.

و در آیات شریفه دیگری می فرماید:

(وإذ بونا أنا لإبراهيم مكان البيت .. وأذن في الناس بالحج... )(2)

به خاطر بیاور) زمانی را که جای خانه (کعبه) را برای ابراهیم معین و آماده ساختیم (تا خانه را بنا کند). و مردم را برای ادای حج دعوت کن....

مقصود از این جعل، جعل تشریعی است، نه تکوینی.

«البيت» منظور از بیت، مسجد الحرام است، نه خود کعبه به تنهایی، به قرینه طهرا بيتي للطائفين» که هر دو بیت یک معنا دارد و مسلما مراد از دومی، مکانی است که طواف کنندگان و عاكفان در آنجا اعمال را انجام می دهند و آن خود مسجد است، نه داخل کعبه.

بنابر این، کلمه «بیت» اولی هم همین معنا را دارد و مراد از آن همه مسجد الحرام است که بیت داخل در آن است.

ص: 238

مثابة» اسم مکان از ثواب است و زائران در حج واجب که یک مرتبه است گروه گروه در هر سالی از این ثواب بهره مند می شوند. علاوه بر این که در حج مستحبی و عمره مفرده نیز از ثواب این خانه بهره مند می شوند.

للناس» مراد از ناس همه مردم هستند، چه مسلم و چه کافر. کافران باید شرط آمدن به حج را که اسلام آوردن و مؤمن شدن است، در خود ایجاد کنند و مؤمن و مسلمان شوند.

وأمنا» بر «مثابة» عطف شده و مفعول فعل «جعل» است، همان جعل تشریعی؛ یعنی بر هر کسی واجب است که این شرافت را برای کعبه حفظ کند و هر کسی در آنجا در امان است؛ حتی اگر جنایتکار محکوم به قتل شد و به مسجد الحرام پناه برد، تا از حرم خارج نشود، نمی توان او را مجازات کرد؛ حتى حيوانات في الجمله از تعدی باید مصون باشند.

پیش تر بیان شد که مراد از جعل، جعل تکوینی نیست؛ زیرا قتلها و خونریزی ها در حرم واقع شده که با جعل تکوینی منافات دارد، مانند قصه حجاج با ابن زبیر و امثال اینها.

واتخذوا» فعل امر و عطف بر «اذکروا» مقدر است که قبل از «جعلنا البيت» در تقدیر بود و همین قرائت درست است، نه قرائت به فتح حرف «خاء» که بعضی گفته اند و آن را فعل ماضی دانسته اند.

(من مقام إبراهيم )

منظور از مقام ابراهیم همان جایی است که هم اکنون در پشت و دو طرف آن، نماز طواف خوانده می شود، نه همه مسجد الحرام؛ زیرا در روایات اهل بیت

ص: 239

عصمت و طهارت (علیهم السلام) این طور فرموده اند(1)مقام ابراهیم همان سنگی است که جای پای حضرت ابراهیم (علیه السلام) در آن مشخص است و در داخل مقام دیده می شود.

مصلی» یعنی محل نماز و مقصود قرار دادن مقام ابراهيم (علیه السلام) مقابل نمازگزار است یا در طرف چپ و راست او، طبق فتاوایی که مراجع عظام تقلید در این زمینه داده اند.

مراد از عاكفان کسانی هستند که به منظور اعتکاف در مسجد الحرام اقامت

می کنند، نه آنهایی که در مکه مقیم هستند.

کلمه «ع» جمع راكع است.

«الجود» جمع ساجد است که مراد نمازگزاران هستند، نه این که فقط ركوع و سجود بکنند. از این جهت با واو عاطفه ذكر نشده، بلکه فرمود: «والركع السجود».

تفسیر روایی آیه محور دوم بحث، روایاتی است که درباره این آیه شریفه نقل شده است.

لما أتى إبراهيم (علیه السلام) بإسماعيل وهاجر فوضعهما بمكة وأتت على ذلك مدة و نزلها الجرهميون وتزوج إسماعيل امرأة منهم وماتت هاجر واستاذن إبراهيم (علیه السلام) سارة أن يأتي هاجر، فأذنت له وشرطت عليه أن لا ينزل.

فقدم إبراهيم (علیه السلام) وقد ماتت هاجر. فذهب إلى بيت إسماعيل فقال لامرأته: أين صاحبك؟

قالت: ليس هو هاهنا ذهب يتصيد.

وكان إسماعيل يخرج من الحرم يتصيد، ثم يرجع.

فقال لها إبراهيم (علیه السلام): هل عندك ضيافة؟

فقالت: ليس عندي شيء وما عندي أحد.

فقال لها إبراهيم (علیه السلام): إذا جاء زوجك فاقرئيه السلام وقولي له: فليغير

ص: 241

عتبة بابه.

وذهب إبراهيم (علیه السلام) ،فجاء إسماعيل فوجد ريح أبيه فقال لامرئته: هل جائك أحد؟

قالت: جائنی شیخ صفته كذا وكذا کالمستخفة بشأنه.

قال: فما قال لك؟

قالت: قال لي اقرئي زوجك السلام وقولي له: فليغير عتبة بابه .

فطلقها وتزوج اخرى. فلبث إبراهيم (علیه السلام) ما شاء الله أن يلبث، ثم استأذن سارة أن يزور إسماعيل.

وأذنت له واشرطت عليه أن لا ينزل.

فجاء إبراهيم (علیه السلام) حتى انتهى إلى باب إسماعيل فقال لامرأته: أين صاحبك؟

فقالت: ذهب يتصيد وهو يجيء الآن إن شاء الله فأنزل برحمك الله.

قال لها: هل عندك ضيافة؟

قالت: نعم فجائت باللبن واللحم. فدعا بالبركة فلو جائت يومئذ بخبز أو بر أو شعير أو تمر لكان أكثر أرض الله برا وشعيرا وتمرا.

فقالت له: انزل حتى اغسل رأسك.

فلم ينزل، فجائت بالمقام فوضعته على شقه الأيمن، فوضع قدمه عليه فبقي أثر قدمه عليه. فغسلت شق رأسه الأيمن. ثم حولت المقام إلى شقته الأيسر، فغلست شق رأسه الأيسر فبقي أثر قدمه عليه.

فقال لها: إذا جاء زوجك فاقرئيه السلام وقولي له: قد استقامت عتبة

ص: 242

بابك.

فلما جاء إسماعيل وجد ريح أبيه فقال لامرأته: هل جائك أحد؟

قالت: نعم شيخ أحسن الناس وجها وأطيبهم ريحا فقال لي كذا كذا وقلت له كذا وغسلت رأسه وهذه موضع قدميه على المقام.

فقال إسماعيل لها: ذلك إبراهيم(علیه السلام) (1)

وقتی حضرت ابراهیم (علیه السلام) اسماعیل و هاجر را به مکه آورد و مدتی آن جا بودند طائفه جرهم یکی از دختران خود را به ازدواج حضرت اسماعیل در آوردند و هاجر مادر اسماعیل وفات کرد.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) از ساره اجازه گرفت به دیدن آنها برود. او موافقت کرد و شرط کرد که آنجا نماند.

وقتی حضرت ابراهيم (علیه السلام) به مکه آمدند هاجر وفات کرده بود. از این رو، آن حضرت به خانه اسماعیل رفت و به زن او فرمود: شوهر شما کجاست؟

او گفت: اینجا نیست. رفته صید کند.

روش اسماعیل این بود که از محدوده حرم خارج می شد و به صید می پرداخت و بعد از صید بر می گشت. حضرت ابراهیم (علیه السلام) به آن زن فرمود: می توانی مهمانی بکنی؟

گفت: من چیزی ندارم که مهمانی کنم و کسی هم که نزد من نیست. حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «وقتی شوهرت آمد، سلام مرا به او

ص: 243

برسان و به او بگو: آستانه خانه ات را تغییر بده!» و از آنجا رفت.

چون اسماعیل (علیه السلام) به خانه آمد بوی پدر را حس کرد و به همسرش گفت: آیا کسی این جا آمد؟

او گفت: پیرمردی آمد با این قیافه و خصوصیات آن حضرت را با تحقیر یاد کرد.

حضرت اسماعیل (علیه السلام) پرسید: به تو چه گفت؟

زن نقل کرد که او گفت: به شوهرت سلام برسان و به او بگو: آستانه خانه ات را تغییر بده!

حضرت اسماعیل (علیه السلام) با شنیدن این پیام از پدر بزرگوارش آن زن را طلاق داد و با زن دیگری ازدواج کرد. حضرت ابراهیم (علیه السلام) پس از مدتی، باز از ساره اذن گرفت که اسماعیل را زیارت کند.

ساره موافقت کرد و شرط کرد که آن جا نماند. حضرت ابراهیم (علیه السلام) حرکت کرد تا به خانه اسماعیل رسید و به زن او فرمود: شوهر شما کجاست؟

او گفت: به صحرا رفته تا صید کند و به ان شاء الله - به زودی می آید.

رحمت خدا بر شما باشد! پیاده شوید.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرمود: می توانی مهمانی کنی؟

او گفت: بلی. آن گاه شیر و گوشت برای آن حضرت آورد.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) هم دعا کرد که خدا به شما برکت دهد.

و اگر آن زن نان گندم و جو و خرما آورده بود، در مکه بیشتر از

ص: 244

همه جا گندم و جو و خرما پیدا می شد.

سپس آن زن به حضرت ابراهیم (علیه السلام) گفت: پیاده شوید تا سر شما را بشویم و گرد راه از سر و رویتان بزدایم!

حضرت ابراهیم (علیه السلام) طبق قولی که به ساره داده بودند، از مرکب پیاده

نشدند و به خانه نرفتند. از این رو، آن زن سنگی آورد و در طرف راست آن حضرت نهاد. آن حضرت پای راست بر آن سنگ نهاد و جای پایش در آن سنگ نقش بست. آن زن هم سمت راست سر آن حضرت را شست. سپس سنگ را به سمت چپ آن حضرت برد و آن حضرت پای چپ را بر آن گذاشت و اثر پای چپ آن بزرگوار بر روی سنگ نقش بست. آن زن هم سمت چپ سر آن حضرت را شست.

آن گاه به آن زن فرمود: وقتی همسرت آمد به او سلام مرا برسان و بگو: آستانه خانه ات درست شد.

وقتی حضرت اسماعیل (علیه السلام) آمد بوی پدرش را شنید و به همسرش گفت: کسی این جا آمد؟

گفت: آری؛ پیرمردی آمد که از مردم زیباروتر و از همه خوشبوتر بود. سپس آن چه گذشته بود شرح داد. و جای پای او را که بر روی سنگ نقش بسته بود به حضرت اسماعیل (علیه السلام) نشان داد.

اسماعیل گفت: او پدرم ابراهیم (علیه السلام) بود.

حدیث دوم در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده که امام صادق (علیه السلام) فرمود:

ص: 245

إن إبراهيم (علیه السلام) كان نازلا في بادية الشام فلما ولد من هاجر إسماعيل اغتمت سارة من ذلك غما شديدا لأنه لم يكن له منها ولد وقد كانت تؤذي إبراهيم في هاجر فتغمه.

فشكا ذلك إلى الله تعالی فأوحى الله تعالى إليه إنما مثل المرأة مثل الضلع المعوج إن تركت استمتعت بها وإن أقمتها كسرتها ثم أمره أن يخرج إسماعيل وأمه عنها. فقال: یا رب! إلى أي مكان؟

فقال: إلى حرمي.

فأنزل عليه جبرئیل (علیه السلام) بالبراق فحمل هاجر وإسماعيل (علیه السلام) وكان إبراهيم (علیه السلام) لا يمر بموضع حسن فيه شجر ونخل وزرع إلا وقال: يا جبرئیل! إلى هاهنا؟ فقال: لا امض حتى وافي مكة فوضعه موضع البيت وقد كان عاهد سارة ألا ينزل حتى يرجع إليها، فلما نزلوا في ذلك المكان كان فيه شجر فألقت هاجر على ذلك الشجر کساء كان معها فاستظلوا تحته فلما وضعهم وأراد الانصراف إلى سارة قالت له هاجر: يا إبراهيم!

تدعنا في موضع ليس فيه أنيس ولا ماء ولا زرع؟

فقال إبراهيم (علیه السلام) : الذي أمرني أن أضعكم في هذا المكان هو يكفيكم.

ثم انصرف عنهم فالتفت إليهم فقال: «ربنا إني أسکنت من ذريتي بواد غير ذي زرع عند بيتك المحرم ربنا ليقيموا الصلاة فاجعل أفئدة من الناس تهوي إليهم وارزقهم من الثمرات لعلهم يشکرون.(1)

ص: 246

فبقيت هاجر فلما ارتفع النهار عطش إسماعيل وطلب الماء فقامت هاجر في الوادي في موضع المسعى فنادت هل في الوادي من أنيس؟

فغاب إسماعيل عنها فصعدت على الصفا ولمع لها السراب في الوادي وظنت أنه ماء فنزلت في بطن الوادي وسعت فلما بلغت المسعى غاب عنها إسماعيل ثم لمع لها السراب في موضع الصفا فهبطت إلى الوادي تطلب الماء، فلما غاب عنها إسماعيل عادت حتى بلغت الصفا فنظرت حتى فعلت ذلك سبع مرات. فلما كان في الشوط السابع وهي على المروة نظرت إلى إسماعيل وقد ظهر الماء من تحت رجليه فجمعت حوله رملا فإنه كان سائلا فزمته بما جعلت حوله، فلذلك سمي زمزم.

وكان جرهم نازلة بعرفات فلما ظهر الماء بمكة وعكفت الطير والوحوش عليه اتبعوها حتى نظروا إلى امرأة وصبي نازلين في ذلك الموضع قد استظلا بشجرة قد ظهر الماء لهما قالوا لهاجر: من أنت وما شأنك وشأن هذا الصبي؟

قالت: أنا أم ولد إبراهيم خليل الرحمان وهذا ابنه.

فقالوا لها: فتأذنين لنا أن نكون بالقرب منكم.

ثم إنها استأذنت إبراهيم فأذن لهم فنزلوا بالقرب منهم فأنست هاجر وإسماعيل بهم، فلما رآهم إبراهيم (علیه السلام) في المرة الثالثة نظر إلى كثرة الناس حولهم فسر بذلك سرورا شديدا فلما ترعرع إسماعيل (علیه السلام) وكانت جرهم قد وهبوا لإسماعيل كل واحد منهم شاة وشاتين

ص: 247

وكانت هاجر وإسماعيل يعيشان بها. فلما بلغ مبلغ الرجال أمر الله عز وجل إبراهيم أن يبني البيت فقال: یا رب! في أية بقعة؟

قال: في البقعة التي أنزلت على آدم القبة.

فأضاء لها الحرم فلم تزل القبة التي أنزلها على آدم قائمة حتى كانت أيام الطوفان أيام نوح (علیه السلام) فلما غرقت الدنيا رفع الله تلك القبة وغرقت الدنيا، فسميت البيت العتيق، لأنه أعتق من الغرق.

فلما أمر الله عز وجل إبراهيم أن يتخذ البيت فلم يدر في أي مكان.

فبعث الله عز وجل جبرئيل (علیه السلام) فخط له موضع البيت. فأنزل الله عليه القواعد من الجنة وكان الحجر الذي أنزله الله على آدم أشد بياضا من الثلج فلما مسته أيدي الكفار أسود.

فبنى إبراهيم البيت ونقل إسماعيل الحجر من ذي طوى فرفعه في السماء تسعة أذرع ثم دله على موضع الحجر فاستخرجه إبراهيم ووضعه في موضعه الذي هو فيه الآن وجعل له بابين باب إلى المشرق وبابا إلى المغرب يسمى المستجار. ثم ألقى عليه الشجر والإذخر وعلقت هاجر على بابه کساء. فلما بناه وفرغ منه حج إبراهيم وإسماعيل ونزل عليهما جبرئیل (علیه السلام) يوم التروية فقال جبرئیل (علیه السلام) قم فارتو من الماء، لأنه لم يكن بمنى وعرفات ماء فسميت التروية

لذلك.

ثم قال إبراهيم (علیه السلام) لما فرغ من بناء البيت: (رب اجعل هذا بلدا آمنا وازرق أهلة من الثمرات من آمن منهم بالله واليوم الأخر )

ص: 248

قال: من ثمرات القلوب أي حببه إلى الناس ليعودوا إليه) (1)

حضرت ابراهیم (علیه السلام) در بادیه ای در شام بودند. وقتی آن حضرت از هاجر فرزندی به نام اسماعیل یافت، همسر اول او به شدت غمگین شد؛ زیرا او دارای فرزند نبود و او موجب اذیت حضرت ابراهيم (علیه السلام) درباره هاجر میشد و آن حضرت را غصه دار می کرد. از این رو حضرت ابراهیم (علیه السلام) به خدا شکایت کرد.

خداوند به او وحی فرمود: متل زن مثل دنده کج است، اگر با او مدارا کنی از او استفاده خواهی برد و بهره مند می شوی و اگر بخواهی او را راست کنی شکسته می شود.

آن گاه خداوند به ابراهيم (علیه السلام) امر فرمود که اسماعیل و مادرش را به جای دیگری ببرد.

ابراهیم (علیه السلام) از خدا پرسید: او را به کجا ببرم؟

خدا فرمود: او را به حرم امن من ببر و آن نخستین بقعه ای از زمین است که آن را آفریدم و آن مکه است.

خدای سبحان جبرئیل را با براق فرستاد و ابراهيم (علیه السلام) ،هاجر و اسماعیل را به سوی مکه حرکت داد.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) به هر موضعی که آب و هوا و درخت خرما و زراعتی داشت، می رسید می گفت: اینجا پیاده شویم؟

جبرئیل می گفت: برویم تا رسیدند به جایی که جای بیت در مکه بود.

ص: 249

در آنجا فرود آمدند و حضرت ابراهیم (علیه السلام) با ساره عهد کرده بود که آن جا نماند و به زودی برگردد. وقتی از براق پیاده شدند در این مکان دیدند درختی هست، هاجر عبای خود را بر آن درخت انداخت و سایبانی درست شد که زیر آن سایه نشستند. وقتی که هاجر و اسماعیل اسکان پیدا کردند حضرت ابراهيم (علیه السلام) خواست برگردد که هاجر گفت: ای ابراهیم! به ما در جایی اسکان دادی که نه انیسی هست و نه آب و زراعتی.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرمود: خدایی که به من دستور داده شما را در این جا بگذارم، او شما را کفایت می کند.

آن گاه ابراهیم از مکه بازگشت و به آنان نگاه کرد و این آیه را خواند پروردگارا! من ذریه خود را در جایی قرار دادم که کشت و زرعی ندارد، کنار خانه تو که بیت الله الحرام است تا نماز را بر پا دارند. پس دلهای مردم را به آن ها متمایل قرار بده و روزی آنها را از ثمرات قرار بده شاید شکر کنند.»

حضرت ابراهيم (علیه السلام) حرکت کرد و هاجر و فرزندش تنها ماندند. وقتی روز بلند شد و اسماعیل تشنه شد هاجر رفت در جایی که بین صفا و مروه بود قرار گرفت. ابتدا به کوه صفا رفت و از دور سرابی را دید، گمان کرد آب است، وقتی که نزدیک آن آمد، دید آبی نیست. به طرف مروه رفت و اسماعیل را نمی دید، دوباره به صفا برگشت و هفت مرتبه بین صفا و مروه رفت و آمد و مرتبه هفتم که از صفا به

ص: 250

مروه آمد به اسماعیل نگاه کرد و دید آبی از زیر دو پای او جاری شده است.

هاجر نزد او آمد و ریگها را اطراف آن آب جمع کرد تا آبها پراکنده نشود. به همین جهت آن آب، «زمزم» نامیده شد.

در آن هنگام قبيلة جرهم در عرفات زندگی می کردند، وقتی آب زمزم پیدا شد حيوانات غير اهلی و پرندگان به طرف آن آب آمدند. این قبیله چون دیدند که حیوانات و پرندگان به آن سو می آیند آنها نیز آمدند و دیدند یک زن و یک کودک خردسال در اینجا زندگی می کنند و در زیر سایه درختی قرار گرفته اند و آبی هم برای آنها پیدا شده است.

به آنها گفتند: شما چه کسی هستید؟ و این بچه از کیست؟

هاجر گفت: من مادر این کودک هستم و او فرزند ابراهيم خليل الرحمان است که خداوند امر فرموده مرا با این بچه به این جا بیاورد. گفتند: به ما اجازه می دهید که ما هم در نزدیکی شما ساکن شویم؟ او گفت: باید از حضرت ابراهیم (علیه السلام) اجازه بگیرم، اگر اجازه فرمود، مانعی ندارد.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) هم اجازه دادند.

هاجر این اجازه را به آن ها ابلاغ کرد و آنها هم آمدند و در همان نزدیکی هاجر خیمه های خود را نصب کردند و هاجر و فرزندش اسماعیل به آنها انس گرفتند.

ص: 251

وقتی حضرت ابراهيم (علیه السلام) برای بار سوم آمدند و جمعیت زیاد را در اطراف آنان دیدند بسیار خوشحال شدند. با بزرگ شدن اسماعیل هر خانواده از آن طایفه یک یا دو رأس گوسفند به او هدیه کردند و این وسیله خوبی برای معیشت هاجر و اسماعيل شد.

وقتی اسماعیل بزرگ شد خداوند به ابراهيم (علیه السلام) امر فرمود که خانه کعبه را بسازند و حضرت ابراهیم (علیه السلام) نمی دانستند که کدام قطعه از این زمین باید مکان خانه خدا باشد. از این رو جبرئیل آمد و مکان بیت الله را معین کرد.

ابراهیم (علیه السلام) با اسماعیل خانه را ساختند و این خانه ته ذرع از زمین ارتفاع دارد. در این هنگام جبرئیل آمد و حجر الأسود را به او نشان داد که آن را در جای معینی که الآن هست، نصب کنند. دو در هم برای کعبه قرار دادند؛ یکی به طرف شرق و یکی به طرف غرب.

آن دری که به طرف مغرب بود به نام مستجار نامیده شد. سپس با چوب درخت و گیاه اذخر سقف خانه را پوشاند و هاجر هم پردهای بر در خانه آویزان کرد. وقتی ساخت خانه خدا تکمیل شد، ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) حج به جا آوردند و جبرئیل روز هشتم ذی الحجه که روز ترویه است نازل شد و گفت: ای ابراهیم! آب بردار که در سرزمین مسنی و عرفات آب نیست. به همین جهت آن روز را ترویه نامیدند.

آنان به طرف منی حرکت کردند و در آن جا خوابیدند و آن امتحانی

ص: 252

که برای حضرت آدم (علیه السلام) بود مهم تر از آن را برای حضرت ابراهيم (علیه السلام) قرار دادند و حضرتش در آن امتحان بزرگ موفق و پیروز شدند. وقتی حضرت ابراهیم (علیه السلام) از بنای خانه خدا فارغ شدند این گونه دعا خواندند:

پروردگارا، این سرزمین را شهری امن قرار بده و به اهل آن، آنان که به خدا و روز آخرت ایمان آورده اند، از ثمرات گوناگون مرحمت کن.

حضرت (علیه السلام) فرمود: منظور از این ثمرات، ثمرات قلوب است؛ یعنی مردم مؤمن شهر را محبوب مردم دیگر شهرها قرار بده تا آنها به این شهر بیایند.

حدیث سوم در کتاب «الکافی» چنین آمده است:

امام باقر یا امام صادق (علیه السلام) فرمود:

إن الله أمر ابراهيم (علیه السلام) ببناء الكعبة وأن يرفع قواعدها ويرى الناس مناسكهم.

فبنی إبراهيم واسماعيل البيت كل يوم ساقا حتى انتهى إلى موضع الحجر الأسود.

قال أبو جعفر (علیه السلام) : فنادى أبوقبیس إبراهيم: إن لك عندي وديعة.

فأعطاه الحجر، فوضعه موضعه ؛(1)

خداوند به حضرت ابراهيم (علیه السلام) فرمان داد که کعبه را بنا کنند و پایه های آن را بالا ببرند و مناسک حج را به مردم یاد بدهند. بر

ص: 253

ابراهیم و اسماعیل هر روز به اندازه یک ساق دیوار خانه را بالا می بردند تا این که دیوار به محل نصب حجر الاسود رسید.

حضرت امام باقر (علیه السلام) می فرماید: در این هنگام کوه ابوقیس فریاد زد که ای ابراهیم، برای تو نزد من امانتی هست.

آن گاه حجر الأسود را از کوه ابوقیس آوردند و در جای خود نصب کردند.

حدیث چهارم در «تفسير العياشي » آمده است.

ثوری می گوید: از ابی جعفر امام باقر (علیه السلام) درباره مقام ابراهیم و اسماعیل پرسیدم. فرمود:

نزلت ثلاثة أحجار من الجنة: الحجر الأسود استودعه إبراهيم، مقام إبراهيم وحجر بنی اسرائیل (1)

سه سنگ از بهشت آمده است: حجر الأسود که خداوند آن را به امانت نزد حضرت ابراهیم سپرد، مقام ابراهیم و سومی حجر بنی اسرائیل است.

حدیث پنجم در فروع کافی، ج 4، ص 185 چنین آمده است:

كان حجر الأسود ملك من عظماء الملائكة عند الله .

حجر الأسود در ابتدا، فرشته ای از بزرگان فرشتگان نزد خداوند بوده است.

ص: 254

هذه الامة(1)

عبد الله بن غالب، از پدرش از مردی از امام زین العابدین (علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت در باره سخن حضرت ابراهیم (علیه السلام) که گفت: پروردگارا! این سرزمین را شهر امنی قرار ده و اهل آن را هر کس که به خدا و روز آخرت ایمان آورده، از ثمرات گوناگون روزی ده.» مقصود از آن اهل، ما و اولیای پیامبر و شیعیان وصی پیامبر هستند و منظور از «کسی هم که کفر ورزد.» کسانی هستند که مخالف وصی پیامبر بودند و آن بزرگوار را انکار نمودند و از او پیروی نکردند. به

خدا که حال این امت چنین است.

یعنی به خدا سوگند، این دعا فقط شیعیان اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) را شامل می شود و مخالفان اهل بیت که زیر چتر عصمت آنها نیستند، داخل در کسانی هستند که کفر ورزیدند و آن گاه به یقین به عذاب آتش الهی خواهند رفت.

حدیث دیگری در تفسیر این آیه در تفسیر علی بن ابراهیم قمی این گونه آمده است:

عن هشام عن أبي عبدالله (علیه السلام) قال: إن إبراهيم (علیه السلام) كان نازلا في بادية الشام إلى أن قال:

فقال إبراهيم (علیه السلام) :لما فرغ من بناء البيت والحج قال: (رب اجعل هذا بلدا آمنا وارزق أهله من الثمرات من آمن منهم بالله واليوم الآخر)

ص: 256

قال: «من الثمرات» القلوب أي حببهم إلى الناس لينتابوا إليهم ويعودوا اليهم(1)

هشام می گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

حضرت ابراهیم در یک قریه ای در شام بودند... تا این که فرمود:

چون ابراهیم (علیه السلام) از بنای خانه خدا و از حج فارغ شد از خدا این گونه درخواست کرد: «پروردگارا! این شهر را امن قرار بده و به اهل آن از نمرات بده آنهایی را که ایمان به خدا و روز آخرت دارند»

حضرت فرمود: مراد از ثمرات در این آیه، ثمرات قلوب و دلهاست؛ یعنی آنها را محبوب مردم قرار بده که مردم مرتب به سوی آنها در رفت و آمد باشند و نزد آنها بازگردند.

حدیث دیگری در این زمینه در تفسیر «مجمع البيان» در ذیل این آیه این گونه آمده است:

امام صادق (علیه السلام) فرمود:

من دخل الحرم مستجيرة به، فهو آمن من سخط الله عزوجل، ومن دخله من الوحش والطير كان آمنا من أن يهاج أو يؤذي حتى يخرج من الحرم؛(2)

کسی که به حرم پناه برد، از خشم خداوند در امان خواهد بود و هر حیوان غیر اهلی و پرنده که وارد حرم شود از هجوم و اذیت دیگران در امان است تا از حرم خارج شود.

ص: 257

حدیث دیگری در «مجمع البیان» ذیل این آیه چنین آمده است:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در روز فتح مکه فرمود:

إن الله تعالی حرم مكة يوم خلق السماوات والأرض، فهي حرام إلى أن تقوم الساعة، لم تحل لأحد قبلي، ولا تحل لأحد من بعدي ولم تحل لي إلا ساعة من النهار، (1)

به راستی خدا روزی که آسمانها و زمین را آفرید مکه را حرم قرار داد. پس مكه حرم است تا روز قیامت و از حرم بودن خارج نمی شود. بعد از من برای احدی و قبل از من برای احدی از حرم بودن خارج نشده است.

عالم جلیل القدر شیخ طبرسی (رحمه الله)نگارنده «مجمع البیان» در این باره چنین می نویسد:

روایات اصحاب ما دلالت دارند که قبل از دعوت حضرت ابراهیم (علیه السلام) حرم امنیت داشته و با دعای حضرت ابراهيم (علیه السلام) امنیت و حرمت آن مورد تأکید قرار گرفته است.

بعضی گفته اند: حرم با دعای حضرت ابراهيم (علیه السلام) امنیت پیدا کرده و قبل از آن با دیگر زمین ها برابر بوده است. اینان به حدیثی استدلال کرده اند که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده که حضرت فرمود:

إن إبراهيم حرم مكة وإني حرمت المدينة :(2)

حضرت ابراهیم مکه را حرم قرار داد و من مدینه را حرم قرار دادم.

ص: 258

فبني إبراهيم (علیه السلام) البيت ونقل إسماعيل (علیه السلام) الحجر من ذي طوى، فرفعه في السماء تسعة أذرع، ثم دله على موضع الحجر فاستخرجه إبراهيم (علیه السلام) ووضعه في موضعه الذي هو فيه الآن.

فلما بنی جعل له بابين: بابا إلى المشرق وبابا إلى المغرب، والباب الذي إلى المغرب يسمى المستجار.

ثم القى عليه الشجر الاذخر وعلقت هاجر على بابه کساء كان معها وكانوا يسكنون تحته(1)

وقتی اسماعیل بالغ شد خداوند به ابراهيم (علیه السلام) امر فرمود خانه را بنا کند.

ابراهیم (علیه السلام) پرسید: خدایا! كجا خانه را بنا کنم؟

خدا فرمود: در آن جایی که آدم فرود آمد و نورش حرم را روشن کرد.

ابراهيم (علیه السلام) آن موضع را نمی شناخت کجا هست، چون آن مکان تا روزگار قبل از طوفان موجود بود. وقتی طوفان زمان حضرت نوح (علیه السلام) آمد و دنیا غرق در آب شد خداوند آن قبه را به آسمان برد ولی جای آن قبه بود و غرق نشد و به همین جهت به اسم «بيت العتيق» نامیده شد، برای این که این جا از غرق شدن آزاد شد.

پس خداوند جبرئیل را فرستاد که موضع و مکان بیت را به ابراهیم (علیه السلام) نشان دهد و پایه های آن را از بهشت آوردند. وقتی خداوند حجر الاسود را برای حضرت آدم (علیه السلام) فرستاد، از برف

ص: 260

سفیدتر بود، و چون دست های کار آن را لمس کرد، سیاه شد.

حضرت ابراهیم (علیه السلام) خانه خدا را بنا می کرد و حضرت اسماعیل از ذی طوی سنگ می آورد و نه ذراع خانه را از زمین بالا بردند. پس خداوند حضرت ابراهیم (علیه السلام) را از مکان حجر الاسود آگاه کرد و آن حضرت آن را استخراج کرد و در آورد و آن را در همان جایی که هم اکنون قرار دارد نصب کرد. چون خانه را ساخت، دو در، یکی به طرف مشرق و دیگری به طرف مغرب، برای آن قرار داد. دری که به طرف مغرب بود «مستجار» نامیده می شد. سپس سقف خانه را با چوب درخت و گیاه اذخر پوشاندند و هاجر مادر اسماعیل عبایی را که در زیر آن سکونت می کردند بر در خانه آویزان کرد.

حدیث دوم. در کتاب شریف «الکافی» چنین نقل شده است:

امام صادق (علیه السلام) در ضمن حدیثی فرمود:

فلما أذن الله له في البناء قدم إبراهيم (علیه السلام) فقال: يا بني! قد أمرنا الله ببناء الكعبة.

وكشفا عنها فإذا هو حجر واحد أحمر.

فأوحى الله تعالى إليه: ضع بنائها عليه.

وأنزل الله تعالى أربعة أملاك يجمعون إليه الحجارة. فكان إبراهيم (علیه السلام) وإسماعيل يضعان الحجارة والملائكة تناولهما حتى تمت اثنی عشر ذراعا وهيئا له بابين : بابا يدخل منه وبابا يخرج منه ووضعا عليه عتبة وشرجة من حديد على أبوابه :(1)

ص: 261

چون خداوند به حضرت ابراهیم (علیه السلام) اجازه داد که خانه اش را بسازد، ابراهیم (علیه السلام) به مکه آمد و به فرزندش اسماعیل گفت: پسرم! خدا امر فرموده خانه کعبه را - که ویران شده بود . دوباره بسازیم و چون آوار برداری کردند، دیدند که جای خانه سنگ یکپارچه سرخی است.

پس خدا به حضرت ابراهيم (علیه السلام) وحی فرمود که بنای خانه را روی این سنگ سرخ بالا ببر و چهار فرشته فرستاد که سنگها را نزد او جمع کنند. فرشتگان سنگ ها را به آن دو میدادند و آنها سنگها را کار می گذاشتند تا این که دوازده ذرع از زمین ارتفاع پیدا کرد. دو در هم برای آن قرار دادند، یک در برای ورود و یک در برای خروج و برای آن درها در آستانه با سنگ قرار دادند و حلقه و دستگیره ای آهنی برای در درست کردند.

حدیث سوم. امام صادق یا امام باقر (علیه السلام) فرمود:

إن الله تعالى أمر إبراهيم ببناء الكعبة وأن يرفع قواعدها، ويرى الناس مناسكهم.

فبنی إبراهيم وإسماعيل البيت كل يوم ساقا حتى انتهى إلى موضع الحجر الأسود.

قال أبو جعفر (علیه السلام): فنادى أبوقبیس إبراهيم: إن لك عندي وديعة.

فأعطاه الحجر فوضعه موضعه(1)

به راستی خدای متعال به حضرت ابراهیم (علیه السلام) امر فرمود که خانه کعبه را بنا کند و پایه های آن را بالا ببرد و مناسک حج را به مردم

ص: 262

بیاموزد.

حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) هر روز به اندازه یک ساق دیوار خانه را بالا می بردند تا به محل نصب حجر الاسود رسیدند.

امام باقر (علیه السلام) می فرماید: در این هنگام کوه ابوقیس ندا داد که ای ابراهیم، برای تو پیش من امانتی است.

سپس سنگ در اختیار حضرت ابراهيم (علیه السلام) قرار گرفت و حضرت آن را در جای خود نصب کرد.

حدیث چهارم در «علل الشرایع» و «تفسير العیاشی» این گونه نقل شده است:

امام صادق (علیه السلام) می فرمود:

إن الله عزوجل أنزل الحجر لآدم (علیه السلام) من الجنة وكان البيت درة بيضاء فرفعه الله إلى السماء وبقي اسه فهو بحيال هذا البيت، يدخله كل يوم سبعون ألف ملك لا يرجعون إليه أبدا فأمر الله إبراهيم وإسماعيل به يبنيان البيت على القواعد.(1)

همانا خداوند متعال سنگ حجر را از بهشت برای آدم نازل کرد و بیت و خانه خدا در سفیدی بود. خداوند آن را به آسمان ها برد و آن، در آسمان مقابل این کعبه است که هر روزی هفتاد هزار فرشته داخل آن می شوند و خارج می شوند که گروهی که امروز داخل شدند دیگر نوبت پیدا نمی کنند که تا ابد داخل آن شوند. خداوند به حضرت ابراهیم و اسماعیل فرمان داد که خانه کعبه را بر آن پایه هایی که مطابق آن در سفید و نورانی است، بنا کنند.

ص: 263

حدیث پنجم در تفسير «مجمع البيان» چنین آمده است:

امام باقر (علیه السلام) فرمود:

إن إسماعيل أول من شق لسانه بالعربية، وكان أبوه يقول له، وهما يبنيان البيت: يا إسماعيل! هات ابن. أي أعطني حجرا.

فيقول له إسماعيل بالعربية : يا أبه! هاك حجرا.

فإبراهيم (علیه السلام) يبني وإسماعيل يناوله الحجارة(1)

حضرت اسماعیل نخستین کسی بود که زبانش به عربی سخن گفت.

آن گاه که مشغول ساختن کعبه بودند پدر بزرگوارش با زبان خودشان می گفت: سنگ را به من بده، ولی اسماعیل با زبان عربی می گفت: این سنگ را بگیر.

حدیث ششم در تفسير «نور الثقلين» در ذیل این آیه چنین آمده است:

محمد بن اسحاق می گوید: امام باقر از پدران گرامیش (علیهم السلام) چنین نقل می کند:

إن الله عزوجل أوحي إلى جبرئیل (علیه السلام) :أنا الله الرحمان الرحيم إني قد رحمت آدم و حوا لما شكيا إلى ما شکیا فاهبط عليهما بخيمة من خيم الجنة، فإني قد رحمتهما لبكائهما ووحشتهما ووحدتهما، فاضرب الخيمة على النزعة (2)التي بين جبال مكة.

قال: والنزعة مكان البيت وقواعده التي رفعتها قبل آدم .

فهبط جبرئيل على آدم (علیه السلام) بالخمية على مقدار مكان البيت وقواعده فنصبها.

ص: 264

قال: وأنزل جبرئیل آدم (علیه السلام) من الصفا وأنزل حوا من المروة وجمع بينهما في الخيمة... ثم قال:

إن الله تبارك وتعالى أوحي إلى جبرئيل (علیه السلام) بعد ذلك أن اهبط إلى آدم وحوا فنحهما عن مواضع قواعد بيتي وارفع قواعد بیتی لملائكتي ولخلقي من ولد آدم .

فهبط جبرئیل (علیه السلام) على آدم وحوا فأخرجهما من الخيمة ونحاهما عن نزعة البيت ونحى الخيمة عن موضع النزعة... إلى أن قال:

فرفع قواعد البيت الحرام بحجر من الصفا، وحجر من المروة وحجر من طور سيناء، وحجر من جبل السلم وهو ظهر الكوفة، فأوحى الله عزوجل إلى جبرئیل (علیه السلام) أن ابنه واتمه.

واقتلع جبرئیل (علیه السلام) الأحجار الأربعة بأمر الله عزوجل من موضعها بجناحه، فوضعها حيث أمر الله تعالى في أركان البيت على قواعده التي قدره الجبار جل جلاله ونصب أعلامها.

ثم أوحى الله عزوجل إلى جبرئيل: ابنه واتمه من حجارة من أبي قبيس واجعل له بابين: بابا شرقا وبابا غربا.

فأتمه جبرئیل (علیه السلام) ، فلما فرغ طافت الملائكة حوله.

فلما نظر آدم وحوا إلى الملائكة يطوفون حول البيت انطلقا فطافا سبعة أشواط ثم خرجا يطلبان ما يأكلان (1)

خداوند متعال به جبرئیل (علیه السلام) وحی فرمود که من خدای رحمان و رحیم هستم و چون آدم و حوا به درگاه مسن شکوه کردند آنها را

ص: 265

مورد رحمت قرار دادم.

پس خیمهای بهشتی برای آنان ببر، که من به جهت گریه و وحشت و تنهایی آنها بر آنها رحمت فرستادم و خیمه را در جایی بین کوههای مکه، نصب کن. جبرئیل (علیه السلام) خيمه را که به اندازه مکان کعبه بود، نزد حضرت آدم آورد و آن را در جای خانه نصب کرد.

جبرئیل آدم را که روی کوه صفا بود و حوا را هم که روی کوه مروه بود آورد و آنها را در میان خیمه سکونت داد. پس از گذشت مدتی، خداوند به جبرئیل وحی فرمود که آدم و حوا را از جای خانه ام دور گردان و پایه های خانه ام را برای طواف فرشتگان و فرزندان آدم بالا ببر.

جبرئیل نازل شد و خیمه را جمع کرد و در جای دیگری نصب کرد. سپس پایه های خانه خدا را با سنگ هایی که با بالش از کوه صفا، مروه، طور سینا و جبل سلم - که در پشت کوفه است - کنده و آورده بود، بنا کرد و سنگ ها را در همانجا که خداوند امر فرموده بود قرار داد.

آن گاه خدا به جبرئیل وحی فرمود که خانه را با سنگ هایی که از کوه ابوقبیس برمیداری تمام کن و دو در برای آن قرار بده، یکی در طرف شرق و دیگری را در طرف غرب. جبرئیل دستورات خدا را عملی کرد و خانه خدا تکمیل شد. در این هنگام فرشتگان مأمور شدند که خانه خدا را طواف کنند و آنان طواف خانه خدا را شروع

ص: 266

کردند.

وقتی آدم و حوا طواف فرشتگان را مشاهده کردند هر دو در پی آنها شروع به طواف کردند و بعد از هفت شوط طواف از طواف خارج شدند و گرسنه شدند و در پی غذا رفتند.

حدیث هفتم در تفسیر این آیه از کتاب شریف «الکافی» چنین نقل می شود:

ابوالحسن (علیه السلام) در ضمن حدیثی طولانی فرمود:

السكينة ريح تخرج من الجنة لها صورة كصورة وجه الإنسان و رائحة طيبة وهي التي نزلت على إبراهيم (علیه السلام) فأقبلت تدور حول أركان البيت وهو يضع الأساطين (1)

سکینه بادی است که از بهشت وزیدن می گیرد؛ صورتی مثل صورت انسان و بوی خوشی دارد. آن گاه که حضرت ابراهيم (علیه السلام) پایه های خانه را میگذاشت، سکينه بر او نازل شد و شروع به گشتن دور خانه خدا کرد....

با عنایت به این احادیث هفتگانه معنای این آیه شریفه به طور کامل روشن شد و به بیان بیشتری نیاز ندارد.

ص: 267

يشاء الله )(1)برسد.

این مقام، مقام خاصان درگاه احدیت و مقربان پیشگاه ربوبیت است. از این رو حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) این مقام را از خداوند برای خود و بعضی از فرزندان خود درخواست می نمایند.

زیرا کلمه «من» در عبارت «من ذريتنا أمة مسلمة لك» برای تبعیض است و شامل همه فرزندان نمی شود؛ چون آن بزرگواران می دانند همه فرزندان آنها لایق این مقام نبوده و به آن نخواهند رسید و در میان آنها مشرکان، بت پرستان و ستمکاران هستند، چنان که در آیه دیگری می فرماید:

(قال ومن ذریتي قال لا ینال عهدي الظالمين )(2)

ابراهیم عرض کرد: از دودمان من (نیز امامانی قرار بده خداوند فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد.

به چه دلیل منظور از امامت حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) اهل بیت او هستند، نه دیگران؟

حضرت در پاسخ او به این آیات استشهاد کرد؛ از جمله به این آیه استشهاد کرد که خدا می فرماید:

(واجنبني وبني أن نعبد الأصنام) (1)

و من و فرزندانم را از پرستش بتها دور نگاه دار.

هم چنین به آیه دیگری که می فرماید:

(فمن تبعني فإنه منی ) (2)

هر کس از من پیروی کند از من است.

حضرت ابراهيم (علیه السلام) تطهير آنان را از شرک و عبادت اصنام و هر گونه ضلالتی درخواست می نمایند. زیرا سایر بنی هاشم با سایر امت چندان تفاوتی ندارند.(3)

(لكل أمة جعلنا منسکا هم ناسکوه )(1)

برای هر امتي طريقهای قرار دادیم، تا طبق آن مشی کنند.

و در سوره انعام می فرماید:

(قل إن صلاتي ونسكي ومحياي ومماتي لله رب العالمين ) (2)

بگو: نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است.

به نظر می رسد در این آیه شریفه، منظور از مناسک به مناسبت مورد، مناسک حج باشد،

یا مناسک مکان های شریفی مانند مطاف، صفا، مروه، عرفات، مشعر و منی، و یا اعمال و افعال حج، مثل: احرام، طواف، سعی، وقوف در مشعر و عرفات ،

رمی جمرات و سایر وظایف حج.

احتمال هم می رود که منظور از مناسک، جميع وظایف دینی و اعمال عبادی باشد؛ چون جمع مضاف، افاده عموم می کند.

الهي معصوم هستند و هیچ گونه معصیتی، نه کبیره و نه صغيره، از آنها صادر نمی شود؛ بلکه چون بنده به هر مقامی برسد باید خود را در پیشگاه خدای یگانه کوچک و ذلیل و مقصر در انجام عبادت بداند که آن طوری که سزاوار حق است رسم عبودیت را انجام نداده است. در روایتی منسوب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است که حضرتش در مقام مناجات عرض می کند:

ما عرفناك حق معرفتك وما عبدناك حق عبادتك(1)

آن چنان که سزاوار است، ما تو را نشناختیم و عبادتت نکردیم.

البته آیات شریفه قرآن و دعاهای وارده از ائمه معصوم (علیهم السلام) از این نوع عبارات پر است.

وجهی برای اختصاص «امت مسلمه» به این خاندان نیست.

ثانيا. در آیات دیگری نیز این خصوصیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای عموم ذکر شده به طوری که تخصیص در آن درست نیست، نظیر آیه ای که در سوره جمعه می فرماید:

(هو الذي بعث في الأمیین رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزکیهم ويعلمهم الكتاب والحكمة وإن كانوا من قبل لفي ضلال مبين »(1)

و او کسی است که در میان امیین (اهل مكه رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می خواند و آنها را تزکیه می کند و به آنان کتاب و حکمت می آموزد هرچند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.

در پاسخ این اشکال می گوییم:

کسانی که از ذریه حضرت ابراهیم و اسماعيل (علیهم السلام) نیستند و هم چنین کسانی که از ذریه آنها بوده و ایمان نیاورده اند به يقين از مورد آیه خارج هستند؛ زیرا خداوند متعال می فرماید:

(ومن ذريتنا أمه مسلمه لك )

و از دودمان ما، امتی که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور .

در این صورت مؤمنان از ذریه اسماعیل (علیه السلام) باقی می مانند و آنها نیز جز خاندان طاهرین از بنی هاشم نیستند که با این شواهد و قرائن و روایات وارده از مورد آیه خارج می شوند.

ص: 276

اما ذکر این خصائص برای «اميين؛ اهل مکه» یا عموم مؤمنان به مورد خاص ضرر نمی زند؛ زیرا این امور به مانند سایر صفات حسنه - ذى مراتب است و مرتبه اعلای آنها مخصوص این خاندان است.

ذیل این آیه چنین روایت شده است:

أن عبدالله بن سلام دعا ابني أخيه سلمة ومهاجرا إلى الإسلام، فقال: لقد علمنا أن صفة محمد (صلی الله علیه و آله) في التوراة.

فأسلم سلمة وأبي مهاجر أن يسلم. فأنزل الله هذه الآية:(1)

عبدالله بن سلام دو پسر برادر خود را به نام سلمه و مهاجر به اسلام دعوت کرد و گفت: ما می دانیم که ویژگی های محمد (صلی الله علیه و آله) در تورات آمده است. سلمه ایمان آورد و مسلمان شد، ولی مهاجر ایمان نیاورد. در این هنگام این آیه نازل شد.

گفتن مطابق با واقع است؛ زیرا خدا آنها را با این صفت بد معرفی کرده است. البته معنای سفیه در این جا؛ یعنی کسی که خودش را به نادانی زده است، نه این که عقل ندارد و دیوانه است.

هم چنین فیض کاشانی (رحمه الله)در تفسير «الصافی» از کتاب شریف «الكافي» از امام صادق و امام کاظم (علیهما السلام) نظیر حدیث پیشین را نقل می کند.(1)

بنابر این، حدیث اول شأن نزول آیه را بیان می کند و حدیث دوم می فرماید که هیچ کس جز ما و شیعیان ما بر ملت ابراهیم (علیه السلام) نیستند و بقیه مردم از ملت ابراهیم (علیه السلام) هستند و به صراحت و روشنی این معنا را ثابت می کند که فقط اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) و شیعیان آنها می توانند بگویند: ما پیرو ملت ابراهیم (علیه السلام) هستیم و اگر دیگران ادعا کنند، آنها دروغگو هستند و در واقع آنها تابع ملت ابراهیم (علیه السلام) نیستند.

حرف «من» در عبارت «ومن يرغب» استفهام انکاری است. مفاد آن نفی است؛ یعنى لا يرغب.

رغبته اگر با حرف «في» متعدی شود به معنای میل است؛ و اگر با حرف «عن» متعدی شود به معنای اعراض است.

کلمه «ملت» به معنای دین و شریعت و مذهب آمده است که خداوند توسط پیامبران برای بندگان بیان می فرماید. گاهی کلمه «ملت» از روی مجاز بر مذاهب باطل نیز اطلاق می شود.

بعد از آن که خداوند سبحان در آیات پیشین راه و روش حضرت ابراهیم (علیه السلام)

ص: 280

را بیان فرمود و مرتبه خلوص او را در مقام عبادت، دعا و خدمت به نوع ذکر فرمود، در مقام پیروی از او می فرماید: و به جز اشخاص سفیه و کم شعور از ملت او اعراض نمی کنند.

(وآتيناه الحكم صبیا) (1)

و ما فرمان نبوت را در دوران کودکی به او دادیم.

از سوی دیگر سه تن از امامان طاهرین (علیهم السلام) یعنی حضرت امام جواد، حضرت امام هادی و حضرت بقية الله الأعظم (علیهم السلام) در دوران صباوت و کودکی بر کرسی امامت نشستند. بنابراین، آنان طرفة العينی از اسلام خارج نبودند که بعد از آن اسلام بیاورند.

دوم آن که سیاق کلام الهی چنین ظهور دارد که این خطاب به حضرت ابراهيم (علیه السلام) از طریق وحی بوده و قبل از اسلام و تسلیم کسی نمی تواند مورد وحي الهي قرار گیرد.

سوم آن که کلمه «إذ» در این آیه شریفه برای تعلیل است که علت اصطفا را اسلام و تسلیم می داند و مجرد تسلیم و اسلام معمولی نمی تواند علت اصطفا باشد.

بنابراین مراد از تسلیم و کلمه «أسلمت» همان مقام عالی است که در شأن پیامبران الهی است و اسلام معمولی و عادی منظور نیست که بر دیگران اطلاق می شود.

در مورد وجه رجوع از خطاب به غیبت در کلام حضرت ابراهیم (علیه السلام) باید بگوییم: این گونه خطاب برای اظهار فروتنی و ذلت و خشوع بوده که خود را در مقابل خدا قابل تخاطب ندانسته، بلکه می گوید: من تسلیم پروردگار جهانیان هستم.

ص: 283

و آیه ای که در سوره عنکبوت می فرماید:

(ووصینا الإنسان بوالديه حسنا )(1)

ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند.

و امثال این آیات که در قرآن مجید آمده است.

جاری است و هر قائمی از آن بزرگواران در هنگام مرگ خود این جملات را به فرزندان خود می گویند.(1)

درباره این آیه در حدیث دیگر را نیز علامه طباطبائی (رحمه الله)در تفسير «الميزان» ذکر می کند و می نویسد:

این دو حدیث مرتبه چهارم از اسلام و ایمان را ذکر می کنند.

حدیث اول در «بحار الانوار» به نقل از «ارشاد القلوب» دیلمی با دو سند نقل شده و از احادیث معراج است. در آن آمده است:

يا أحمد! هل تدري أي عيش أهنی؟ وأى حياة أبقى ؟

قال: اللهم لا.

قال: أما العيش الهنييء فهو الذي لا يفتر صاحبه عن ذكري ولا ينسی نعمتي ولا يجهل حقى، يطلب رضایی في ليله ونهاره.

وأما الحياة الباقية فهي التي يعمل لنفسه حتى تهون عليه الدنيا وتصغر في عينه، وتعظم الآخرة عنده ويؤثر هواي على هواه ويبتغي مرضاتي ويعظم حق نعمتي ويذكر عملي به، ويراقبني بالليل والنهار عند كل سيئة أو معصية وينقى قلبه عن كل ما أكره ويبغض الشيطان ووساوسه، ولا يجعل لإبليس على قلبه سلطانا وسبیلا.

فإذا فعل ذلك أسكنت قلبه حب حتى أجعل قلبه وفراغه واشتغاله وهمه وحديثه من النعمة التي أنعمت بها على أهل محبتي من خلقي وأفتح عين قلبه وسمعه حتى يسمع بقلبه وينظر بقلبه إلى جلالي

ص: 288

وعظمتى وأضيق عليه الدنيا وأبغض إليه ما فيها من اللذات وأحذره من الدنيا وما فيها كما يحذر الراعي على غنمه مراتع الهلكة.

فإذا كان هكذا يفر من الناس فرارا، وينقل من دار الفناء إلى دار البقاء، ومن دار الشيطان إلى دار الرحمان.

یا احمد! وزینه بالهيبة والعظمة.

فهذا هو العيش الهنييء والحياة الباقية وهذا مقام الراضين. فمن عمل برضاي ألزمه ثلاث خصال: اعرفه شكرا لا يخالطه الجهل، وذكر لا يخالطه النسيان، ومحبة لا يؤثر على محبتي محبة المخلوقين.

فإذا أحبني احببته وأفتح عين قلبه إلى جلالی ولا أخفى عليه خاصة خلقي وأناجيه في ظلم الليل ونور النهار حتى ينقطع حديثه مع المخلوقين ومجالسته معهم، وأسمعه كلامي وكلام ملائكتي وأعرفه السر الذي سترته عن خلقي، وألبسه الحياء حتى يستحيي منه الخلق كلهم ويمشي على الأرض مغفور له، وأجعل قلبه واعية وبصيرة ولا أخفي عليه شيئا من جنة ولانار.

وأعرفه ما يمر على الناس في القيامة من الهول والشدة وما أحاسب به الأغنياء والفقراء والجهال والعلماء، وأنومه في قبره، وأنزل عليه منكر ونكيرة حتى يسألاه، ولا يرى غم الموت، وظلمة القبر واللحد، وهول المطلع. ثم انصب له ميزانه وأنشر ديوانه، ثم أضع كتابه في يمينه فيقرئه منشورا ثم لا اجعل بيني وبينه ترجمانا. فهذه صفات المحبين.

ص: 289

يا أحمد! اجعل همك هما واحدا واجعل لسانك لسان واحدا، واجعل بدنك حيا لايغفل أبدا، من يغفل عني لم أبال في أي واد هلك...(1)