بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

تفسیر اَحسَنُ الکَلام

جلد دوم

محمد علی ابراهیمی

ص: 3

بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

اللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِّکَ الحُجَةِ بنِ الحَسَن صَلَواتُکَ علَیهِ و عَلی آبائِهِ فِی هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِی کُلِّ سَاعَةٍ وَلِیّاً وَ حَافِظاً وَ قَائِداً وَ نَاصِراً وَ دَلِیلًا وَ عَیْناً حَتَّى تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعاً وَ تُمَتعَهُ فِیهَا طَوِیلا.

ص: 4

روایاتی در مدارا با مردم ..... 42

ایذا و آزار .... 44

ظلم و ستم ....46

اهانت .... ....53

تفتيش از عیوب مؤمنان .... 54

سرزنش دیگران ... 56

غیبت .... 58

معنای غیبت ..... 58

اقسام غیبت ..... 60

حرمت غیبت .... .....60

حرمت غیبت از دیدگاه قرآن .... 61

حرمت غیبت از منظر روایات..... 62

حرمت غیبت از دیدگاه عقل . ....65

حرمت غیبت از دیدگاه اجماع موجبات غیبت.. .....65

موجبات غیبت ....66

حرمت استماع غیبت .... .....67

وجوب رد غیبت .... 68

ص: 6

نقل غیبت ... ....70

موارد استثنا شده از غیبت ..... ....770

معالجه غیبت ...74

غضب ... .....75

حقد و کینه توزی .... 76

حسد ... 76

سخريه و استهزا .....77

مزاح .... .....78

افتخار و مباهات... .....80

دفع نسب از خود اثبات شریک ....80

اثبات شرک ....81

مرافقة اقران ... .....82

توبه از غیبت .... 82

بهتان.... 84

مدح مؤمن ... 86

نمّامی و سخن چینی .... 87

عکس العمل مؤمن در برابر سخن چین..... 91

سوء ظن ... 94

ص: 7

ترک نصیحت مؤمنان .... .....97

ترک یاری مؤمنان..... ...100

پاداش یاری مؤمنان .... ...104

اکرام به ذریه رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در روایات... 111

منع حقوق مؤمنان ..... 112

عداوت و دشمنی با مؤمن ..... .....117

خدعه با خدا ..... 119

فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ ... .... 10) ... 121

منافقان بیمار دل . ...121

نکاتی ارزشمند ... ....129

اقسام بیماریها .... 130

منافقان و فزونی بیماری آنها . .....131

معنای قلب ... 135

بیماری های قلب و انواع آن..... 135

عذاب و ثواب و استحقاق آنها..... 137

اليم یعنی چه؟ .... 139

حقيقت كذب....141

حرمت کذب ..... 142

ص: 8

محسنات عقلی .... 143

وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ ... (11) .... 144

تفسیری از امام کاظم «عَلَيْهِ السَّلامُ » .... 144

سخنی در امر به معروف و نهی از منکر ....146

وجوب کفایی امر به معروف و نهی از منکر ..... 149

شروط شش گانه وجوب امر به معروف و نهی از منکر.... 151

مراتب امر به معروف و نهی از منکر.... 153

منافقان و شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر ..... 155

افساد چیست؟...156

افساد از دیدگاه روایات .... 157

أ أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰكِنْ لاٰ يَشْعُرُونَ . (12) ... 161

توضیح واژگان.... 161

شعور وادراک ....162

اقسام بی شعوری و حماقت.... 164

1 . حماقت فطری و ذاتی .....164

2. حماقت کسبی و تحصیلی .... 164

ص: 9

وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ ءَامِنُواْ کَمَآ ءَامَنَ النَّاسُ ... ...(13) ..... 165

دعوت به راه سعادت ... 165

ناس یعنی چه؟ ... 167

چرا کاف تشبیه؟ ..... 169

معنای سفیه و اقسام آن.... 170

منافقان و سفاهت آنان ..... .....172

علم چیست؟ ... 174

وَ إِذا لَقُوا الَّذينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا ... (14) ... 178

حقیقت نفاق .... 178

منشأ ایمان منافق چیست؟ ..... ...178

1. ترس ...178

2. اضرار و آزار رساندن ... ...180

3. طمع ...180

اسامی برخی منافقان در عصر پیامبر خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)... 183

توضیحی در واژه «شیطان»..... 184

معیّت و اقسام آن .... 185

اصل استهزا ..... 187

ص: 10

اللَّهُ یَستهْزِئُ بهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فی طغْیَنِهِمْ یَعْمَهُونَ.( 15).....189

معنای استهزای خداوند ..... 189

1. جزا و عقوبت عمل آن ها... 189

2. استهزا مؤمنان و فرشتگان از آنها در روز قیامت .... 189

3. مراد از استهزا استد راج باشد ... 189

4. مراد از استهزای الهی مکافات عمل آنها در دنیا باشد.... 191

مدّ یعنی چه؟ ..... 191

طغیان یعنی چه؟ .....192

عَمَهَ» یعنی چه؟ ..... 193

وجه نسبت این گونه افعال به خدا .... 193

برخی از عنایات خدا به مؤمنان در دنیا .... 194

برخی از عقوبت های کافران و منافقان ... ...195

أُوْلَ-ئِكَ الَّذِينَ اشْتَرُوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى ... ... (16) .....197

معنای اشتراء و اركان تجارت ... 197

اشکال طرح شده و پاسخ آن ....198

ملاک هدایت چیست؟ .... 199

دنیا مزرعه آخرت ..... 200

نگاهی به وظایف انسان در دنیا .... 201

ص: 11

مشارطه چیست؟..... 201

مراقبت چیست؟ ..... 202

مرابطه چیست؟ ..... 203

محاسبه چیست؟ ..... 204

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ ناراً.... (17) ..... 205

معانی واژۀ«مَثَل» ..... 205

معنای کلمه «دهب» ... 208

معنای نور ... 208

نسبت بین نور و ظلمت ... .....209

کلمۀ «ظلم» ..... 210

تَرَكَ» یعنی چه؟...211

« ابصار» یعنی چه؟ ... 212

وجوه تشبيه مَثَل با مُمَثّل ...213

تفسیر روایی آیه ..... 215

وجوه دیگری در تشبیه حال منافقان ... 218

صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ. (18 ) ....220

سه وجه مهم در تفسیر آیه ... 220

دوگونگی چشم، گوش و زبان ..... 220

ص: 12

منشأ کوری، کری و لالي ..... 221

مراد چشم، گوش و زبان ظاهری است..... 221

دو معنای بصير و سميع ..... 222

أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ... (19)..... 224

شرح واژگان ..... 224

وجه تشبیه در این آیه چیست؟..... 227

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ ۖ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ ...(20) .... .... 229

شرح واژگان .....229

تشبیه آیه ... 230

مشیّت خدا یعنی چه؟ ...231

منظور از شیء چیست؟ .... 233

منظور از قدرت چیست؟ ..... ....235

يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ ... ...(21) ... 238

توضیح واژگان.... 238

عبادت چیست؟ .... 240

حقیقت عبادت ... 241

اقسام عبادت ..... 242

توضیحی در کلمه «ربّ»... 243

ص: 13

منظور از «خلق» چیست؟..... 245

فواید و ثمرات تقوا.. .....248

الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً ... (22) ..... 251

اقسام عوالم وجود .... 251

چگونگی آفرینش زمین .... 253

آفرینش آسمان های هفتگانه ... 254

کیفیت نزول باران ... 247

رزق و روزی انسان ... 258

نگاهی به مذهب های باطل .... 259

چرا عبادت دیگران؟ ..... 263

وَإِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا ... (23) ..... 264

مخاطبان آیه ..... 264

اشکال و پاسخ آن .... 266

کلمه «دون» به چه معنایی است؟... 267

بيان إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ... 268

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ... (24) ..... 269

معنای فعل و اصطلاحات آن... 269

از معجزات قرآن ..... 270

ص: 14

فهرست نگاشته ها

مفاد جمله شرطيه ..... 271

چند نکته مهم .....272

اثبات بهشت و دوزخ ..... 273

وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ... (25) ..... 275

بشارت یعنی چه؟ .... 275

صالحات به چه معناست؟ ..... 277

زنان بهشتی ..... 285

خلود و جاودانی بهشتیان ..... 287

إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا ... (26) ....292

حیاء در روایات..... 292

منظور از فاسقان چه کسانی هستند؟ .... 297

معنای فاسق در اصطلاح... 298

الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ .... (27) ...3300

معنای نقض و «الذين ينقضون عهد اليه من غير ميثاق » .....300

اقسام عهد .... 300

میثاق چیست؟ ... 303

صله رحم در قرآن .... 303

صله رحم از دیدگاه روایات ... 304

ص: 15

قطع رحم و پیوند خویشاوندی از دیدگاه قرآن و روایات ..... 306

صله اخوان چیست؟ ..... 307

کَيْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياکُمْ...(28)...308

توضیح واژگان.... 308

سه نوع دليل بر وجود صانع .... 310

هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ... (29) ....312

هدف از خلقت .....212

بیان اشکال ... 313

پاسخ از اشکال ... 313

آیا «ثم» در این جا برای تراخی است؟.... ..314

و َإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً..... (30)....317

شرح واژگان ..... 217

اطلاقات وحی در قرآن..... 318

واژه ملائکه .... 321

چگونگی جعل خليفه .... 322

حقیقت فرشتگان ... 323

قرآن کریم و درجات فرشتگان .... 326

معنای خلافت ..... 328

ص: 16

چند نکته ارزشمند ..... 328

وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ... (31) .... 331

منظور از علم اسماء چیست؟....332 .

اسماء ذوي العقول هستند ... 332

اختصاص علم غیب به خدا ... 334

علم غیب چیست؟... 334

سخنی در بدا.... .....336

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبى ... ( 34 )..... 338

سجده فرشتگان بر آدم ..... ....338

سه خلاف شیطان..... 340

آیا شیطان از جنس ملائکه بوده یا از جنس دیگری؟.....341

آیا بشر اشرف است یا ملائکه؟ ... 343

وَ قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ ... (35) .... 348

امر در آیه چه نوع امری است؟ ..... 348

چگونگی خلقت حوّا ... 349

از کدام شجره نهی شد؟..... 351

فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ ... (36) ... 354

شرح واژگان .... 354

ص: 17

هبوط یعنی ؟.....356

فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ .... (37) .... 358

منظور از کلمات چیست؟.... 358

توبه و وجوب آن ... 359

حقیقت توبه ... 361

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدىً... (38) ..... 363

تکرار کلمه «اهبطوا» برای چیست؟ ... 363

کدام هدایتها؟ ... 364

خوف و اقسام آن ..... 366

مراد از نفي خوف چیست؟ ..... 368

حزن و اندوه چیست؟ .... 369

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ ... (39) ...370

تکذیب آیات الهی ... 370

يا بَني إِسرائيلَ اذكُروا نِعمَتِيَ الَّتي أَنعَمتُ عَلَيكُم ... و 40 .... 371

بنی اسرائیل و نعمت های الهی.... 371

شش مورد شکر نعمت .... 372

وفای به عهد .... 373

مراد از عهد در آیه کریمه چیست؟..... 374

ص: 18

منظور از عهد الهی چیست؟ ... 376

مؤمن و خوف و رجاء... 377

وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ ... (41) .... 378

تصدیق قرآن .... 378

نخستین کافران کیانند؟ ..... 379

وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. (42) ..... 382

مشتبه کردن حق به باطل ..... 382

کتمان حق.... 383

وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ. (43) .... 383

تکلیف کفار ..... 383

أَتَأْمُرُونَ الْنَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکمْ... ... (44) ..... 385

منظور از «برّ» چیست؟ ... 385

نسیان نفس ... 386

عقل و اطلاقات آن .... 388

وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ ... و 45 ...389

صبر و اقسام آن ... 389

صبر از دیدگاه قرآن ... 390

صبر از دیدگاه روایات ..... 391

ص: 19

مرجع ضمير «إنها، کدام است؟ ..... 393

معنای خاضع و خاشع .... 394

الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ... (46) .....395

منظور از ملاقات پروردگار چیست؟ .... 395

يا بَني إِسرائيلَ اذكُروا نِعمَتِيَ الَّتي أَنعَمتُ عَلَيكُم ... (47) .... 398

وجوه تکرار آیه ..... 398

وجه برتری بنی اسرائیل...398

وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا....(48).....400

چهار خصلت از روز رستاخیز .... 400

اقسام سه گانه عامل ... 402

وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ.....(49) ..... 406

نگاهی به زندگی فرعون و خاندان او ... 406

وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ ... (50) .....409

داستان نجات بنی اسرائیل ... 409

واعَدْنا مُوسَی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً... (51) ..... 411

مواعده الهی و جهات آن... 411

ص: 20

ثُمَّ عَفَوْنَا عَنكُم مِّن بَعْدِ ذَٰلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (52) ... 413

شکر و انواع آن ... 413

وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ. (53)....414

مراد از کتاب چیست؟ .... 414

وَإِذْ قَالَ مُوسي لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ. .. (54) ....416

بزرگ ترین ظلم بنی اسرائیل ... 416

بارء کیست؟ ..... 418

وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّىٰ نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً... (55) ...419

تصدیق بنی اسرائیل ....419

اطلاق كلمه «صاعقه» در قرآن .... 421

ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. (56) .... 422

امکان وقوع رجعت ... 422

وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَيْكُمُ ..... (57) ... 423

بنی اسرائیل و چهل سال در بیابان تیه ... 426

من و سلوی چیست؟ ... 424

وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْها حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً ...(58)....426

بنی اسرائیل به کدام دیار وارد شدند؟..... 426

کدام دروازه؟... 427

ص: 21

ائمه «عَلَيْهِمُ السَّلامُ »باب حطّه .... 428

فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ ... ( 59) ..... 429

تبدیل یعنی چه؟ .....429

اطلاق فسق بر کفر ... 429

وَ إِذِ اسْتَسْقي مُوسي لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ ....(60).... 431

عصا و سنگ حضرت موسی «عَلَيْهِ السَّلامُ »..... 431

وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَىٰ لَنْ نَصْبِرَ عَلَىٰ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا .....ہ61.... 433

شرح واژگان ..... 434

منظور از ضرب ذلت چیست؟ ..... 435

بنی اسرائیل و خشم الهی ..... 436

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ ... (62) ..... 438

ملاک سعادت چیست؟ ... 438

وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ ... (63) .... 441

منظور از میثاق چیست؟..... 441

ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ ... ( 64).... 443

شرح واژگان .... 444

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ...(65)..... 444

شرح واژگان ... 444

بنی اسرائیل و داستان روز شنبه .... 445

حیوانات مسخ شده ..... 445

438

ص: 22

فَجَعَلْناها نَكالًا لِما بَيْنَ يَدَيْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ.(66)... 448

توضیح واژگان..... 448

وَإِذْ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً...(67).... 449

توضیح واژگان....448

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا ۚ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ ... (68) ... 451

توضیح واژگان....452

داستان گاو بنی اسرائیل .... 454

وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِيها وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ ما كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ..(72)..... 455

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ ... (74) .... 457

قساوت قلب چیست؟ .... 457

سخنی در شعور موجودات .... 458

أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ ... (75)....460

امید و عدم یأس از رحمت خدا .....460

طمع مذموم ..... 460

طمع ممدوح ..... 461

وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا ... (76) ...463

یهودیان غير معاند و بزرگان آن ها ... 463

یهودیان جاسوس...464

ص: 23

أَوَلَا يَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ. ...(77) .... 465

وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلَّا أَمانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ. ... (78)....466

امّیون یعنی چه؟..... 466

پیامبر خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و اطلاق امّی... 467

امانی یعنی چه؟ ... 469

سخنی در تقلید ... 470

ظن و گمان چیست؟ ..... 472

حجیّت ظنّ در احکام .... 474

فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ... (79) .... 475

ویل یعنی چه؟... 475

طوبی به چه معناست؟ ..... 476

منظور از کتاب چیست؟ ... 476

مراد از اشتراء چیست؟.... 478

فهرست ها / 479

فهرست آیه ها... 481

فهرست روايت ها ..... 505

ص: 24

ص: 26

«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»

طرفي است.

نظير جملات: «عافاك الله»، «عافيت الشيء»، «زاولت الأمر» و سافرت» و... کلمه مخادعه نیز از این قبیل است، که یک طرفي است.

2. اطلاق خدعه و مکر بر خداوند در آیات دیگر (1)به نحو حقیقت نیست، بلکه از باب مجاز مشاکله است. یعنی از جزاء خدعه و مکر به خدعه و مکر تعبير کرده است.

آن جا که می فرماید: وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللَّهُ ۖ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ (2)

در آیه دیگری می فرماید:

«إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ».(3) چنانچه جمله «كما تدين تدان» را نیز از این قبیل گرفته اند.

3. خداوند در دنیا با آنها طوری رفتار می کند که گمان می برند خیر آنها را خواسته و حال آن که آنان را املاء و استدراج نموده تا هرچه می خواهند انجام دهند و روز به روز عذاب خود را زیاد نمایند. چنانچه در آیه ای می فرماید:

وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهینٌ (4)

گمان نبرند کسانی که کافر شدند مهلت دادن ما آنان را بر ایشان خوب است همانا مهلت می دهیم آنان را تا این که بر گناه خود بیفزایند و عذاب خوار کننده برای آنان است.

ص: 28

تفسیر سوره بقره

(بسم الله الرحمن الرحيم رب يسر بحقم وع و ف وح وح ع)

لا

در آیه دیگری می فرماید:

وَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ * وَ أُمْلی لَهُمْ إِنَّ کَیْدی مَتینٌ (1)

کسانی که آیات ما را دروغ شمردند به تدریج آنان را به هلاکت نزدیک می کنیم از جهتی که نمی دانند و ایشان را مهلت میدهم به راستی که کید من محکم است.

بنابراین، رفتاری که خدا نسبت به آنان می کند چون ظاهرش احسان، باطنش خذلان و غایتش عذاب و هلاکت است؛ از آن به مکر، خدعه و کید تعبير شده است.

اشکال دوم. خدعه بر حسب لغت، چنان که بعضی گفته اند «ابهام نمودن طرف به آن چه از مکر اراده دارد» اطلاق می شود.

بعضی گفته اند: اخفاء آن است با اصابه مکروه به نحوی که نداند؛ چگونه با خداوند علام الغيوب می توان خدعه نمود؟

پاسخ این اشکال نیز به چند وجه است:

1. مراد از مخادعه با خدا، مخادعه در دین خداوند متعال است که به حسب گفتار، اظهار دینداری می کنند در حالی که متدین نیستند

و از این جهت نتیجه این خدعه، عائد خودشان می شود.

2. ممکن است مراد از مخادعه با خدا، مخادعه با رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

و خلفاء و منصوبين از طرف خدا باشد که اطاعت آن ها اطاعت حق و نافرمانی از آنها، نافرمانی اوست.

ص: 29

3. ممکن است مراد از مخادعه، صورت مخادعه باشد که بر فرض محال اگر خداوند علم به باطن آنها نداشت، مخادعه حقیقت داشت و چنانچه در تعبيرات مردم است که می گویند: خدا را گول می زنی یا خودت را؟

شاهد بر این معنا ذیل آیه است که می فرماید: «وَ ما يَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ. »

اشکال سوم. اگر مخادعين به وجود خداوند معتقد نیستند با چه کسی خدعه می کنند؟ و اگر به وجود او معتقد هستند و او را عالم و آگاه از همه چیز می دانند چگونه با او خدعه می کنند؟

در پاسخ اشکال سوم می گوییم:

مخادعين، یا دهری و طبیعی هستند و غرض از مخادعه آنان دفع ضرر مسلمانان از خودشان می باشد و یا به وجود باری معتقد بوده، ولی صاحب مذاهب باطله مانند اهل کتاب و مشرکین هستند. اینان نیز به عقیده فاسد خود در این مخادعه خود را مأجور و مثاب می دانند.

ورع و تقوا و... دارد؛ با این که به این ها متصف نیست.

مرتبه سوم. ریاء در عبادت های واجب و مستحب است. چنانچه در روایتی ابن بابویه به اسناد خود از حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » نقل کرده

که از پدر بزرگوارش سؤال شد: چه چیزی موجب نجات در روز قیامت می شود؟

حضرت فرمود:

إِنَّمَا النَّجَاةُ فِي أَنْ لَا تُخَادِعُوا اللَّهَ فَيَخْدَعَكُمْ فَإِنَّهُ مَنْ يُخَادِعِ اللَّهَ يَخْدَعْهُ وَ يَخْلَعْ مِنْهُ الْإِيمَانَ وَ نَفْسَهُ يَخْدَعُ لَوْ يَشْعُرُ.

فَقِيلَ لَهُ وَ كَيْفَ يُخَادِعُ اللَّهَ ؟

فَقَالَ : يَعْمَلُ بِمَا أَمَرَهُ اللَّهُ ثُمَّ يُرِيدُ بِهِ غَيْرَهُ فَاتَّقُوا الرِّيَاءَ فَإِنَّهُ شِرْكٌ بِاللَّهِ عَزّ وَ جلّ .

إِنَّ الْمُرَائِيَ يُدْعَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِأَرْبَعَةِ أَسْمَاءٍ يَا كَافِرُ يَا فَاجِرُ يَا غَادِرُ يَا خَاسِرُ ! حَبِطَ عَمَلُكَ وَ بَطَلَ أَجْرُكَ وَ لَا خَلَاقَ لَكَ الْيَوْمَ فَالْتَمِسْ

أَجْرَكَ مِمَّنْ كُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ.(1)

همانا رستگاری در این است که با خدا خدعه نکنید که با شما خدعه می کند، زیرا هر کس با خدا خدعه کند، خدا با او خدعه می نماید و لباس ایمان را از وی می کند و اگر بفهمد با خود خدعه نموده. گفته شد: چگونه با خدا خدعه می کند؟ فرمود: به آن چه خدا امر فرموده عمل می کند و غیر خدا را به آن عمل اراده می نماید.

1. بحارالانوار: 295/69 حدیث 19، تفسير اطيب البيان: 1/ 315.

ص: 31

پس، از ریا بپرهیزید، زیرا ریا، شرک به خدای متعال است.

به راستی که روز قیامت ریاکار به چهار اسم خوانده می شود: ای کافر؟ ای فاجر! ای حیله گر! ای زیانکار! عمل تو از بین رفت و پاداش تو باطل شد و برای تو امروز نجاتی نیست. پس اجر خود را از آن که برای او عمل نمودی طلب کن.

مرتبه چهارم. خدعه در مقامات دینی است

به این معنا که انسان پیش خود گمان می کند واجد مقامی از مقامات دینی است و حال آن که فاقد آن است.

مثل این که کسی خیال می کند دارای قصد قربت، خلوص نیت و اعتماد و توکل به خداوند متعال است با این که در سرِّ سرّ آلوده به ریاست و در امور نظرش به اسباب ظاهری است.

مورد دیگر کسی است که جاهل مرکب است و خود را عالم می داند.

در مورد دیگر کسی که بی خرد است و خود را عقل کل می داند، یا کسی که اعمالش باطل است و خود را صحیح العمل می داند و از این جهت حال انکسار در خود نمی بیند و به قصور یا تقصیر خود اعتراف نمی کند و عجب و غرور او را می گیرد.

همین عجب بالاترین دام های شیطان و وسائل اغوای انسان است که آدمی را از عیوب خود غافل می کند، وقتی انسان از عیب خود غافل شود در صدد رفع

آن بر نمی آید.(1)

خداوند همه افرادی را که در معرض چنین مخادعه ای هستند، حفظ کند و از جهل مرکب که در بسیاری از موارد وجود دارد، انسان را نگه دارد.

ص: 32

در حدیث دیگر فرمودند:

يَجِي ءُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ذُو الْوَجْهَيْنِ دَالِعاً لِسَانُهُ فِي قَفَاهُ وَ آخَرُ مِنْ قُدَّامِهِ يَلْتَهِبَانِ نَاراً حَتَّى يَلْهَبَان خدّء .

ثُمَّ يُقَالُ: هَذَا الَّذِي كَانَ فِي الدُّنْيَا ذَا وَجْهَيْنِ وَ لِسَانَيْنِ يُعْرَفُ بِذَلِكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ. (1)

شخص دو رو در روز قیامت در حالی می آید که زبانش را از پشت سرش بیرون آورده و زبان دیگری از جلوی رویش دارد و از این دو زبان آتش شعله ور است به طوری که گونه او را مشتعل می نماید.

سپس گفته می شود. این کسی است که در دنیا دورو و دو زبان بود.

در حدیث دیگر امام باقر «عَلَيْهِ السَّلامُ » می فرمایند:

بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ يَكُونُ ذَا وَجْهَيْنِ وَ ذَا لِسَانَيْنِ يُطْرِي أَخَاهُ شَاهِداً وَ يَأْكُلُهُ غَائِباً إِنْ أُعْطِيَ حَسَدَهُ وَ إِنْ ظُلِمَ خَذَلَه(2)

بد بنده ای است بنده ای که دارای دو رو و دو زبان باشد. در حضور برادرش مدح و ثناء میکند و در غیاب او گوشت او را می خورد (غیبتش را می کند) اگر چیزی به او عطا شود، حسد ورزد و اگر به مصیبتی گرفتار شود، او را وامی گذارد.

در این زمینه در کتاب «جامع السعادات» از تورات چنین نقل شده است:

ص: 34

«بَطَلَتِ الْأَمَانَةُ وَ الرَّجُلُ مَعَ صَاحِبِهِ بِشَفَتَیْنِ مُخْتَلِفَتَیْنِ یُهلِکُ اللهُ یَومَ القِیَامَةِ کُلِّ شَفَتَیْنِ مُخْتَلِفَتَیْنِ»(1)

به واسطه دو زبانی دوستی و امانت میان دو مصاحب از بین می رود و خداوند روز قیامت هر کس را دارای دو زبان مختلف باشد، هلاک می کند.

باز در آن کتاب این گونه روایت شده است:

أَوْحَى إِلَى عِيسَى اِبْنِ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ :

لِيَكُن لِسانُكَ في السِّرِّ و العَلانِيَةِ لِسانا واحِدا ، و كذلكَ قَلبُكَ ، إنّي اُحَذِّرُكَ نَفسَكَ ، و كفى بِي خَبيرا ، لا يَصلُحُ لِسانانِ في فَمٍ واحِدٍ ، و لا سَيفانِ في غِمدٍ واحِدٍ :(2)

خدای تعالی به حضرت عیسی بن مریم عَلَيْهِ السَّلاَمُ چنین وحی فرمود: باید زبان تو در پنهان و آشکارا یکی باشد و هم چنین دل تو.

من تو را از خودت می ترسانم و خودت از جهت آگاهی به ضمیر خود کافی هستی.

شایسته نیست دو زبان در یک دهان و دو شمشیر در یک غلاف باشد. البته در این زمینه روایات دیگری نیز نقل شده است که به همین مقدار بسنده می کنیم.

ص: 35

حضرت در تفسیر آیه شریفه ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ (1) فرمود: الَّتِى هِيَ أَحْسَنُ :التَّقِيَّةُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ (2)

آن چیز نیکوتری که امر شده انسان بدی را به آن دفع کند، تقیه است. پس در این هنگام آن کسی که بین تو و او دشمنی است گویا دوست نزدیکی می شود.

در روایت دیگر امام صادق ع فرمود:

تسعة اعشار الدين التقية ولاَ دِينَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ (3)

نه دهم دین تقیّه است و کسی که تقیّه ندارد، دین ندارد.

حضرتش در خبر دیگری فرمود:

«التَّقِیَّه مِن دِینِ اللهِ.قال الراوي: مِن دِینِ اللهِ؟ أَی وَاللهِ م-ِن دِی-نِ اللهِ (4)

تقیّه از دین خداوند است. راوی از روی استبعاد پرسید: از دین خداوند است؟ حضرت سوگند یاد کرد و فرمود: آری به خدا سوگند، تقیّه از دین خداوند است.

ص: 37

حضرتش در خبر دیگری فرمود:

سَمِعْتُ أَبِي يَقُولُ لَا وَ اللَّهِ مَا عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ شَيْ ءٌ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنَ التَّقِيَّةِ؛ از پدرم شنیدم که می فرمود: به خدا سوگند، بر روی زمین چیزی نزد خدا محبوب تر از تقیّه نیست.

سپس فرمود:

إِنَّهُ مَنْ كَانَتْ لَهُ تَقِيَّةٌ رَفَعَهُ اللَّهُ ، مَنْ لَمْ یَكُنْ لَهُ تَقِيَّةٌ وَضَعَهُ الله ... (1) به راستی که هر کس دارای تقیّه باشد، خدا او را بلند می گرداند و هر

کس که تقیّه نداشته باشد خداوند او را پست می گرداند.

در حدیث دیگر فرمود:

اتّقوُا على دينكم و احجبوه بالتقيّة، فإنّهُ لا إيمان لمَن لا تَقيَّة له؛(2)

دین خود را به واسطه تقیه نگه دارید و بپوشانید، به راستی که ایمان نیست برای کسی که تقیه ندارد.

در حدیث دیگر حضرت امام باقر «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمود:

اتَّقُوا اللَّهَ عَلَى دِينِكُمْ وَ احْجُبُوا بِالتَّقِيَّةِ فَإِنَّهُ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَه؛(3) تقیه از دین من و دین آبای من است و ایمان نیست برای کسی که تقیه ندارد.

ص: 38

در حدیث دیگر فرمود:

التَّقِيَّةُ فِي كُلِّ ضَرُورَةٍ وَ صَاحِبُهَا أَعْلَمُ بِهَا حِينَ تَنْزِلُ بِه (1)

تقیه در هر جایی است که ضرورت ایجاب کند و آن که برایش چنین امری پیش آید به موردش داناتر است.

باز فرمود:

التَّقيَّةُ في كُلِّ شيءٍ يُضطَرُّ إلَيهِ ابنُ آدَمَ فَقَد أحَلَّهُ اللّه ُ لَهُ :(2)

تقیه در هر چیزی است که پسر آدم مضطر شود. پس خداوند برای او در چنین موردی حلال فرموده است.

در حدیث دیگر فرمود:

خَالِطُوهُمْ بِالْبَرَّانِيَّةِ وَ خَالِفُوهُمْ بِالْجَوَّانِيَّة:((3) با اعدا و دشمنان دین در ظاهر معاشرت و موافقت کنید و در باطن مخالفت نمایید.

در حدیث دیگر فرمود:

إِنَّمَا جُعِلَتِ اَلتَّقِيَّةُ لِيُحْقَنَ بِهَا اَلدَّمُ فَإِذَا بَلَغَ اَلدَّمَ فَلَيْسَ تَقِيَّةٌ .:(4) تقیه قرار داده شده که به واسطه آن، خون حفظ شود.

پس هرگاه به حد خون رسید، دیگر جای تقیه نیست.

ص: 39

نمودند که بر حضرت محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) بد بگویند و از دین او بیزاری بجویند.

یاسر و سمیه امتناع نمودند و آنها را به سخت ترین وضعی کشتند، ولی عمار اظهار بیزاری نمود و او را رها کردند.

عمار پس از آن خدمت رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)مشرف شد و گریه می نمود. به آن حضرت گفتند: او کافر شده است.

حضرت فرمود:

«كلا إنّه ملأإِیمَاناً مِنْ قَرْنِهِ إِلَی قَدَمِهِ وَ اخْتَلَطَ الْإِیمَانُ بِلَحْمِهِ وَ دَمِه ،وَ جعل (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)یمسح عینیه ویقول:إنْ عَادُوا لَك فَعَدَلَهُمْ بِمَا فَلت.فأنزَلَ الله فيه:

مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ .(1)

هرگز چنین نیست به درستی که سر تا پای او از ایمان لبریز است و ایمان به گوشت و خونش آمیخته شده است.

حضرت بر چشم های او دست می کشید و می فرمود: تو را چه شده است؟ اگر مشرکان باز تو را گرفتند و اکراه بر ارتداد نمودند آن چه را گفتی اعاده کن.

پس درباره عمار خداوند این آیه را نازل فرمود: «کسی که کافر شود و بعد از ایمان آوردنش مگر آن که اکراه و اجبار شود و حال آن که دل او با ایمان مطمئن و پا بر جا باشد.»(2)

ص: 41

هم چنین است قضیه میثم تمار، حجر بن عدی، رشید هجری، عمرو بن حمق خزاعی از اصحاب امير مؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » که زیاد این ها را دستگیر کرد و دستور داد که علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » را سب نمایند.

آنها خودداری نمودند و زیاد آنها را مصلوب و مقتول نمود.

علامه مجلسی (رَحِمَهُ الله) شرح مفصل قصه آنها را در «بحارالانوار» آورده است.(1)

در روایتی آمده که حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمود:

«مَا مُنِعَ مِيثَمٌ التَّمَّارُ(رَحِمَهُ اللَّهُ)مِنَ التَّقِيَّةِ؟فَوَ اللَّهِ،لَقَدْ عَلِمَ أَنَّ هَذِهِ الْآيَةَ نَزَلَتْ فِي عَمَّارٍ وَ أَصْحَابِهِ: إِلاّٰ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمٰانِ ».

.(2)گفتنی است که در فقه گفته شده: عملی که از روی تقیه واقع شود، صحيح است، مانند وضوء منكوس، مسح بر خفين ( کفش ها)، نماز کتف بسته، وقوف به عرفات و مشعر و امثال اینها در موردی که مندوحه و راه فراری نباشد.

:أَمَرَنِي رَبِّي بِمُدَارَاةِ النَّاسِ،كَمَا أَمَرَنِي [2] بِأَدَاءِ الْفَرَائِضِ (1) پروردگارم مرا به مدارا با مردم امر فرموده چنانچه به ادای فرائض امر فرموده است.

حضرتش در سخن دیگری فرمود: رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمود:

مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِيمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَيشِ؛ مدارا با مردم نیمی از ایمان و رفق و ملایمت با آنان نیمی از زندگی است.

سپس حضرت امام صادق (سلام الله عليها)فرمود:

خَالِطُوا الْأَبْرَارَ سِرّاً وَ خَالِطُوا الْفُجَّارَ جِهَاراً وَ لَا تَمِيلُوا عَلَيْهِمْ فَيَظْلِمُوكُمْ فَإِنَّهُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ لَا يَنْجُو فِيهِ مِنْ ذَوِي الدِّينِ إِلَّا مَنْ ظَنُّوا أَنَّهُ أَبْلَهُ وَ صَبَّرَ نَفْسَهُ عَلَى أَنْ يُقَالَ : إِنَّهُ أَبْلَهُ لَا عَقْلَ لَهُ.(2)

با نیکان در پنهانی معاشرت کنید و با بدان در آشکارا معاشرت نمایید و به تندی با آنان برخورد نکنید که به شما ستم کنند، زیرا زمانی بر شما می آید

که از دینداران نجات نمی یابد مگر کسی که گمان کنند ابله است، او بردبار و شکیبا باشد به این که به او ابله و بی خرد گفته شود. در کتاب «وافي» آمده است:

مدارا، ملایمت با مردم و حسن معاشرت و صحبت با آنان و تحمل آزار آنان است برای این که از انسان متنفر نشوند.

ص: 43

حضرتش در حدیث دیگر فرمود:

المُسلِمُ مَن سَلِمَ المُسلمونَ مِن لِسانِهِ و يَدِهِ . . (1)

مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.

در سخن دیگری امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمود: خدای تعالی فرموده:

لِيَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّي مَنْ آذَى عَبْدِيَ اَلْمُؤْمِنَ ... (2)

باید اعلام به جنگ با من دهد هر کس بنده مؤمن مرا اذیت کند.

در حدیث دیگر فرمود:

إذا كانَ يومَ القِيامَةِ نادى مُنادٍ : أينَ المؤذون لِأولِيائي ؟

فَيَقُومُ قَوْمٌ لَيْسَ عَلَى وُجُوهِهِمْ لَحْمٌ فيقال: هؤلاءِ الّذينَ آذَوُا المُؤمِنينَ ونَصَبوا لَهُم وعانَدوهُم وعَنَّفوهُم في دِينِهِم . فَيُؤمَرُ بِهِم إلَى جَهَنَّمَ.(3)

هرگاه روز قیامت شود منادی حق ندا کند: آزار کنندگان دوستان من کجا هستند؟ در این هنگام گروهی برپا می خیزند که بر صورت هایشان گوشت نیست.

گفته می شود: اینان کسانی هستند که مؤمنان را اذیت می کردند و با

ص: 45

آن ها دشمنی و خدعه و مکر می نمودند و زور و ستم در امور دینی به آنها می کردند. پس فرمان داده می شود که به طرف دوزخ روانه شوند.

در حدیثی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

"اتقُوا الظُّلم فإنَّ الظُّلم ظُلماتٌ يومَ القيامَة؛(1)

از ستم بپرهیزید که ستم تاریکی های روز قیامت است.

حضرت در حدیث دیگری فرمودند:

مَنْ خَافَ اَلْقِصَاصَ كَفَّ عَنْ ظُلْمِ اَلنَّاسِ.؛(2)

کسی که از مکافات می ترسد از ستم به مردم خودداری می کند.

در روایت دیگری امام باقر «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

مَا مِنْ أَحَدٍ یَظْلِمُ بِمَظْلِمَةٍ إِلَّا أَخَذَهُ اللَّهُ بِهَا فِی نَفْسِهِ وَ مَالِهِ: (3) هیچ کس ستم نکند جز این که خدای تعالی او را به واسطه آن ستم

در جان یا مالش بگیرد. حضرتش در حدیث دیگری فرمودند:

اَلظُّلْمُ ثَلاَثَةٌ ظُلْمٌ يَغْفِرُهُ اَللَّهُ تَعالی وَ ظُلْمٌ لاَ يَغْفِرُهُ اَللَّهُ تَعالی وَ ظُلْمٌ لاَ يَدَعُهُ َللَّهُ . وَ أَمَّا اَلظُّلْمُ اَلَّذِي يَغْفِرُهُ اَللَّهُ فَظُلْمُ اَلرَّجُلِ نَفْسَهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اَللَّهِ وَ أَمَّا اَلظُّلْمُ اَلَّذِي لاَ يَدَعُهُ اَللَّهُ فَالْمُدَايَنَةُ بَيْنَ اَلْعِبَادِ .، (4)ظلم بر سه قسم است:

ص: 47

1. ظلمی که خداوند تعالی آن را می بخشد. 2. ظلمی که خداوند آن را نمی بخشد. 3. ظلمی که خداوند آن را ترک نمی کند. اما ظلمی که خداوند آن را می بخشد، ظلم انسان به نفس خود است

که بین خود و خدا به خودش ظلم کرده است، اما ظلمی که خداوند نمی بخشد، آن ظلم شرک به خداوند است که اگر توبه نکند خداوند آن ظلم را نمی بخشد، و اما ظلمی که خداوند از آن نمی گذرد، مظالم عباد و حق الناس

است. در روایت دیگر امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » در تفسیر آیه شریفه ««إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ» (1) فرمودند:

قَنْطَرَهًٌْ عَلَی الصِّرَاطِ لَا یَجُوزُهَا عَبْدٌ بِمَظْلِمَهً (2) مرصاد، ایستگاهی بر صراط است که بنده ای که مظلمهای بر گردن او باشد، از آن عبور نمی کند.

آن حضرت در سخن دیگری فرمودند:

مَا مِنْ مَظْلِمَةٍ أَشَدَّ مِنْ مَظْلِمَةٍ لَا يَجِدُ صَاحِبُهَا عَلَيْهَا عَوْناً إِلَّا اللَّهَ؛(3) هیچ ظلمی سخت تر از آن ظلمی نیست که مظلوم یاوری جز خدا نداشته باشد.

ص: 48

هم چنین در روایت دیگری فرمودند:

مَنْ أَكَلَ مَالَ أَخِيهِ ظُلْماً وَ لَمْ يَرُدَّهُ إِلَيْهِ أَكَلَ جَذْوَةً مِنَ اَلنَّارِ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ .(1) کسی که مال برادر دینی خود را از روی ظلم بخورد و به او برنگرداند

روز قیامت پاره ای از آتش خواهد خورد.

در روایت دیگری فرمودند:

أما إن المظلوم يأخذ من دين الظالم أكثر مما يأخذ الظالم من مال المظلوم؛ آگاه باشید که مظلوم از دین ظالم بیش از آن چه ظالم از مال مظلوم

گرفته، می گیرد.

سپس فرمودند:

«مَنْ يَفْعَلِ الشَّرَّ بِالنَّاسِ فَلَا يُنْكِرِ الشَّرَّ إِذَا فُعِلَ بِهِ، أَمَا إِنَّهُ إِنَّمَا يَحْصُدُ ابْنُ آدَمَ مَا يَزْرَعُ، وَلَيْسَ يَحْصُدُ أَحَدٌ مِنَ المُرِّ حُلْواً، وَلَا مِنَ ْالحلو ِمُرّاً»(2)کسی که به مردم بدی کند نباید بدش بیاید اگر به او بدی شود. آگاه باشید که فرزند آدم آن چه را کشت می نماید درو می کند و هیچ کس از تلخ، شیرین و از شیرین، تلخ درو نمیکند.

هم چنین آن حضرت فرمودند:

مَنْ ظَلَمَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِ مَنْ يَظْلِمُهُ [أَوْ عَلَى عَقِبِهِ] أَوْ عَلَى عَقِبِ عَقِبِهِ قُلْتُ هُوَ يَظْلِمُ فَيُسَلِّطُ اللَّهُ عَلَى عَقِبِهِ أَوْ عَلَى عَقِبِ عَقِبِهِ ؟

ص: 49

قال: فإنّ الله تَعالى يَقول:قال: فإن الله تعالى يقول: و ليش الذين تركوا من خلفهم زیة ضعاقا خاوا عليهم ليتقوا الله وليقولوا قولا سديدا (1)کسی که ستم کند خدا بر او کسی را مسلط کند که به او و یا به فرزند او و یا فرزن؛ فرزند او ستم کند. راوی می گوید: عرض کردم: او ستم نموده، اما خدا بر فرزند او و بر فرزن؛ فرزند او مسلط می نماید؟ فرمود: خدای تعالی می فرماید: «باید بترسند کسانی که پس از خود فرزندانی خرد می گذارند و بر آنها می ترسند (یعنی بترسند از این که بر فرزندان دیگران ستم کنند). پس درباره فرزندان دیگران از خدای بترسند و گفتار صواب و درست درباره آنها بگویند.»(2)

بنابر این روایت، این پرسش مطرح است که آیا این موضوع با عدل منافات ندارد که شخصی ستم کند و از فرزندان و نوادگان او انتقام بگیرند با این که خداوند در قرآن می فرماید: وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ . (3)

در پاسخ می گوییم: انتقام از اعقاب و فرزندان ظالم امکان دارد از سه وجه باشد:

وجه اول. فایده ظلم پدران به آنها برسد، مثل این که اموالی که پدر غصب کرده و فرزند می داند، اما به صاحبش رد نمی کند، بلکه مورد استفاده قرار می دهد.

ص: 50

وجه دوم. فرزندان به فعل پدران راضی باشند.

در این صورت به مفاد روایت «الرَّاضِي بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ مَعَهُمْ » مورد انتقام قرار خواهد گرفت.

وجه سوم. فرزندان به پدران خود اقتدا کرده و سنت های بد آنها را انجام دهند و اغلب از این جهت است

گفتنی است اعانت و رکون به ظالم نیز در حکم ظلم است. خدای سبحان در قرآن کریم می فرماید:

« وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»(1)

بر گناه و تجاوز کمک نکنید.

در جای دیگر می فرماید:

وَلَا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ(2)به کسانی که ظلم می کنند، کمترین میلی پیدا نکنید که به آتش تماس

خواهید گرفت. در حدیثی پیامبر اکرم که فرمودند:

إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ : أَيْنَ اَلظَّلَمَةِ ؟ وَ مَنْ لاَقَ لَهُمْ دَوَاةً أَوْ رَبَطَ كِيساً أَوْ مَدَّ لَهُمْ مَدَّةَ قَلَمٍ فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ:(3) وقتی قیامت برپا شود و منادی حق ندا می کند: ستمگران کجا هستند و کمک کاران آنها و کسی که دوات آنها را لیقه مركب کرده یا سر کیسه ای را برای آنها بسته یا مت قلمی به آنها داده اند کجا هستند، با آنها محشورشان کنید.

ص: 51

در روایت دیگر فرمودند:

مَن مَشی مَع ظالِمٍ فقَد أجرَمَ؛(1)

کسی که با ستمکار راه رود، مجرم است.

در سخن دیگری امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند: اَلعامِلُ بِالظُّلْمِ وَ الْمُعِينُ لَهُ وَ الرَّاضِي بِهِ شُرَكاءُ ثَلَاثَة. (2)

عمل کننده به ظلم، یاری کننده ظالم و راضی به فعل ظالم هر سه در ستم شریک هستند.

در حدیث دیگری فرمودند:

مَن عَذَرَ ظالما بظُلمِهِ سَلَّطَ اللّه ُ علَيهِ مَن يَظلِمُهُ فإنْ دعا لَم يُستَجَبْ لَهُ ، و لَم يَأجُرْهُ اللّه ُ على ظُلامَتِهِ . (3) کسی که ظالمی را در ظلمش معذور دارد خدا کسی را به او مسلط کند که به او ظلم نماید و اگر دعا کند دعای او مستجاب نشود و خداوند او را بر مظلومیت و ستم دیدنش اجر ندهد.

البته در این زمینه روایات بسیاری نقل شده است.

اما بحث در این که اعانت ظالم در جميع مقدمات ظلم است یا در مقدمات قريبه، یا دائر مدار قصد است، در فقه بحث شده و تحقیق مطلب در این است که موارد اعانت مختلف و مناط، صدق عرفی آن است.

ص: 52

از طرفی، مراد از ركون به ظالم ظاهر میل به بقا او و حشر و مراوده با اوست، مگر این که از روی اجبار، یا تقیّه و یا غرض مشروعی باشد.

شمارد برای جنگ با من آماده شده و من برای یاری دوستانم از هر چیز سریع ترم.

در حدیث دیگر حضرت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمود:

قال الله تعالى: قَدْ نَابَذَنِی مَنْ أَذَلَّ عَبْدِيَ الْمُؤْمِنَ (1)خدای تعالی فرمود: به دشمنی من برخاسته کسی که بنده مؤمن مرا خوار سازد.

در روایتی نورانی حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمود: رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

مَنْ أَذَاعَ فَاحِشَةً كَانَ كَمُبْتَدِئِهَا وَ مَنْ عَيَّرَ مُؤْمِناً بِشَيْءٍ لَمْ يَمُتْ حَتَّى يَرْكَبَهُ (1)

کسی که کار زشتی را فاش کند مانند کسی است که آغاز کننده به آن کار زشت است، کسی که مؤمنان را به چیزی سر زنش کند، نمی میرد

تا خود به آن مرتکب شود. در روایت دیگر حضرت امام باقر«عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمود: رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمودند:

يَا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ يُسْلِمْ بِقَلْبِهِ لَا تَتَبَّعُوا عَثَرَاتِ الْمُسْلِمِينَ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ الْمُسْلِمِينَ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثْرَتَهُ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثْرَتَهُ يَفْضَحْهُ .(2)

ای گروه کسانی که به زبان اسلام آورده اید و به دل تسلیم نشده اید؟ پی جویی از لغزشهای مسلمانان نکنید؛ زیرا کسی که از لغزشهای مسلمانان پی جویی بکند خدا از لغزش او پی جویی کند و کسی که خدا از لغزش او پی جویی کرد او را رسوا نماید.

در حدیثی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمودند:

كُلُّ أَمَّتِي مُعَافًى إِلاَّ المُجاهِرِينَ، ؛(3) عفو شامل همه امت من می شود مگر مجاهران (کسانی که از اعمال بد دیگران خبر دهند).

ص: 55

آن حضرت در سخن گهربار دیگری فرمودند:

مَنِ اسْتَمَعَ خَبَرقَوْمٍ وَهُمْ لَهُ كَارِهُونَ، صُبَّ فِي أُذُنِهِ الآنُكُ يَوْمَ القِيَامَة.(1)

کسی که به سخن گروهی که خوش ندارند، گوش فرا دهد، در روز رستاخیز در گوش های او روی گداخته ریخته شود.

در روایت دیگر حضرت امام باقر «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

أَقْرَبُ مَا يَكُونُ اَلْعَبْدُ إِلَى اَلْكُفْرِ أَنْ يُوَاخِيَ اَلرَّجُلَ عَلَى اَلدِّينِ فَيُحْصِيَ عَلَيْهِ عَثَرَاتِهِ وَ زَلاَّتِهِ لِيُعَنِّفَهُ بِهَا يَوْماً مَا . (1) نزدیک ترین چیزی که بنده را به سوی کفر می برد این است که با مردی مؤاخات و برادری در دین نماید پس لغزشها و خطاهای او را احصا نماید برای این که روزی به آنها او را سرزنش کند.

حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »در سخن دیگری فرمودند:

مَن أنَّبَ مُؤمِنا أنَّبَهُ اللّه ُ فِي الدّنيا و الآخِرَةِ .(2)کسی که مؤمنی را ملامت و سرزنش کند، خدای تعالی او را در دنیا و آخرت سرزنش نماید.

هم چنین حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » در سخن دیگری فرمودند:

كَفَى بِالْمَرْءِ عَيْباً أَنْ يُبْصِرَ مِنَ النَّاسِ مَا يَعْمَى عَنْهُ مِنْ نَفْسِهِ أَوْ يُعَيِّرَ النَّاسَ بِمَا لا يَسْتَطِيعُ تَرْكَهُ أَوْ يُؤْذِيَ جَلِيسَهُ بِمَا لا يَعْنِيهِ ، (3)

همین عیب برای مرد بس است که از مردم ببیند آن چه را از خود نمی بیند،

یا سرزنش کند مردم را به آن چه خود نمی تواند آن را ترک کند و یا با هم نشین خود سخنانی بی معنا و بیهوده بگوید.

ص: 57

حضرت رسول اکرم همان:(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: اِغتَبتِهَا:(1)

غیبت او را نمودی. آری، غیبت وقتی است که عیب در برادر دینی باشد و بگویی و اگر آن عیب نباشد، تهمت خواهد بود.

از این رو در حدیثی چنین آمده است: روزی در محضر رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)درباره مردی گفتند:

ما أعجَزَهُ!

بسیار عاجز است.

حضرت فرمودند: اغْتَبْتُمْ ،

غیبت نمودید.

عرض کردند:

قُلنا ما فيه؛

آن چه در او بود گفتیم.

حضرت فرمودند:

إِنْ قُلْتُمْ مَا لَيْسَ فِيهِ فَقَدْ بَهَتُّمُوهُ.(2)؛

اگر چیزی را که گفته بودید در او نبود، به او بهتان زده بودید.

گفتنی است ذکر مدایح شخص هر چند کراهت داشته باشد، غیبت نیست مگر این که موهم ذم بشود؛ مثل این که مستمع توهم کند خود او توصیه کرده که مدح وی را بنمایند.

ص: 59

در شب معراج به گروهی گذشتم که روهای خود را به ناخنها من می خراشیدند.

جبرئیل گفت: اینها کسانی هستند که غیبت مردم را می نمودند.

در روایت دیگری فرمودند:

إِنَ الدِّرْهَمَ يُصِيبُهُ الرَّجُلُ مِنَ الرِّبَا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ فِي الْخَطِيئَةِ مِنْ سِتٍّ وَ ثَلَاثِينَ زَنْيَةً يَزْنِيهَا الرَّجُلُ وَ أَرْبَى الرِّبَا عِرْضُ الرَّجُلِ الْمُسْلِم(1)

درهمی از ربا که به انسان برسد از جهت گناه بودن نزد خدا از سی و شش زنا بزرگ تر است و بزرگ ترین ربا آبروی مرد مسلمان است.

در روایت دیگر فرمودند:

مَنْ مَشَى فِي غِيْبَةِ أَخِيهِ وَ كَشْفِ عَوْرَتِهِ كَانَتْ أَوَّلُ خُطْوَةٍ خَطَاهَا وَضَعَهَا فِي جَهَنَّمَ وَ كَشَفَ اَللَّهُ عَوْرَتَهُ عَلَى رُءُوسِ اَلْخَلاَئِقِ وَ مَنِ اِغْتَابَ مُسْلِماً بَطَلَ صَوْمُهُ وَ نُقِضَ وُضُوؤُهُ (2)

کسی که نخستین قدم را در غیبت کردن برادر دینی و ظاهر کردن عیب او گام بر می دارد، گام در جهنم می گذارد و خداوند عيوب او را نزد خلایق ظاهر کند و کسی که غیبت مسلمانی را بنماید، روزه او باطل و وضوی او شکسته می شود.

در حدیث دیگری فرمودند:

مَنِ اِغْتَابَ مُسْلِماً أَوْ مُسْلِمَةً لَمْ يَقْبَلِ اَللَّهُ صَلاَتَهُ وَصِيَامَهُ لَيْلَةً

ص: 63

مَنِ اغتابَ مُسلما في شَهرِ رَمَضانَ لم يُؤجَرْ على صِيامِهِ(1)

کسی که غیبت مرد یا زن مسلمانی را بکند، خداوند نماز و روزه او را تا چهل شب نپذیرد و کسی که مسلمانی را در ماه رمضان غیبت کند بر روزه اش اجر داده نشود.

در حدیث دیگر فرمودند:

مَا النّارُ فِی التین أسْرَعَ مِنَ الغَیْبَةِ فِی حَسَنةِالعَبْدِ(2) سرعت سوزانیدن آتش، کاه را از نابود کردن غیبت حسنات بنده بیشتر نیست.

در حدیث دیگر فرمودند:

كَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ وُلِدَ مِنْ حَلَالٍ وَ هُوَ يَأْكُلُ لُحُومَ النَّاسِ بِالْغِيبَةِ فاجْتَنِبِ الْغِيبَةَ فَإِنَّهَ إِدَامُ كِلَابِ النَّارِ(3)

دروغ می گوید کسی که گمان می کند حلال زاده است و حال آن که با غیبت کردنش گوشت مردم را می خورد.

پس از غیبت کردن دوری کن، زیرا غیبت نان خورش سگ های دوزخ است. در حدیث دیگری آمده است که خداوند متعال به حضرت موسی«عَلَيْهِ السَّلامُ » وحی فرستاد:

مَنْ مَاتَ تَائِباً مِنَ اَلْغِيبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَنْ يَدْخُلُ اَلْجَنَّةَ وَ مَنْ مَاتَ مُصِرّاعَلَيْه فَهُوَ أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ اَلنَّارَ .(4)

ص: 64

کسی که بمیرد و از غیبت توبه کرده باشد، او آخرین کسی است که داخل بهشت می شود و اگر بمیرد و اصرار بر غیبت داشته باشد و بدون توبه بمیرد نخستین کسی است که داخل دوزخ میشود.

در سخن دیگر حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمود:

...فهو شرك الشيطان(1)

شیطان در نطفه غیبت کننده شرکت کرده است. البته درباره غیبت روایات دیگری نیز نقل شده که در منابع حدیثی آمده است.

16. ترحم، 17. حزن، 18. اغتمام، 19. تعجب از صدور معصیت از او، 20. غضب برای خدا.

البته این امور پنجگانه اخیر در اصل ممدوح است، ولی اگر اسم شخص مورد نظر برده شود، غیبت او می شود.

حضرتش در حدیث دیگر فرمودند: من حَمَى عِرضَ أخيه المسلمِ في الدنيا بعث اللهُ له له ملكة يحميه يوم القيامة من النّار،(1)

کسی که آبروی برادر مسلمانش را در دنیا حفظ کند، خداوند فرشته ای را برانگیزد که او را در قیامت از آتش حفظ نماید.

در حدیث دیگری فرمودند:

من ذبّ عن عِرض أخيه بالغيبةِ كان حقاً على الله أن يعتقه من النار؛(2)

کسی که آبروی برادر دینی خود را به ردّ نمودن غیبت حفظ کند بر خدا سزاوار است که او را از آتش آزاد سازد.

و در حدیث دیگر آمده است:

كان له حجاباً من النّار؛(3) ردّ غیبت مانع از آتش می شود.

در حدیث دیگر فرمودند:

ما من رجل ذكر عنده أخوه المسلم و هو يستطيع نصره و لو بكلمة و لم ينصره أذلّه الله عزوجلّ في الدّنيا و الآخرة، و من ذكر عنده أخوه المسلم فينصره نصره الله في الدّنيا والآخرة:(4)

ص: 69

هر مردی که برادر مسلمانش نزد او (به غیبت) ذکر شود و او بر یاری او قدرت داشته باشد؛ گرچه به کلمه ای باشد و او را یاری نکند، خدا او را در دنیا و آخرت خوار سازد و هر کس برادر مسلمانش نزد او (به غیبت) یاد شود و او را یاری کند، خداوند او را در دنیا و آخرت یاری نماید.

قادر بر اعانت مظلوم باشد جایز است، چنانچه در قرآن کریم می فرماید:

لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ.(1)

در روایتی حضرت رسول اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

لصاحب الحقّ مقالّ ((2)

برای صاحب حق، حق گفتن هست.

در حدیث دیگر فرمودند:

لى الواجد يحلُّ عرضه وعقوبته (3)

بخل ورزیدن دارا، عِرض و عقوبتش را حلال می کند.

در نقل دیگری آمده است:

روزی هند از ابی سفیان به پیامبر خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) شکایت کرد که او آدم بخیلی است و نفقه به اندازه ای که کفایت من و اولادم را بکند، نمی دهد، آیا جایز است از مالش بردارم؟حضرت فرمود:

خذي ما يكفيك ولولدك بالمعروف، (4)

آن چه تو و اولادت را کفایت کند به مقدار متعارف از اموال او بردار.

3. استعانت بر رفع منکر و ردع معاصی. در این صورت نیز غیبت واجب است.

ص: 71

4. نُصح مستشير. یعنی خیر خواهی کسی که در امر تزویج، امانت و موارد دیگر از این قبیل با انسان مشورت کند، غیبت جایز است.

5. جرح شاهد یا مفتی یا قاضی

به این معنا که بگویند: این شاهد عادل نیست، یا این مفتی مجتهد نیست، یا این قاضی اهلیت ندارد، ولی در صورتی که قصد هدایت داشته باشد، نه این که از روی حسد و تلبیس شیطانی باشد.

6. توقّى ( حفظ نمودن از شرّ صاحب شرّ.

در این صورت با غیبت دیگران را متوجّه سازد که ضرر یا فسق یا بدعت او دامن گیر آنان نشود. در حدیثی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

أترعون عن ذكر الفاجر حتّى لا يعرفه النّاس؟ اذكروه بما فيه يحذّره التّاس؛(1) آیا رعایت و خودداری می کنید از یاد کردن فاجر تا مردم او را نشناسند؟

او را به آن چه در اوست یاد کنید تا مردم از او بر حذر باشند.

7. اظهار عیب جنس.

اظهار عیب در مبیع، اگر چه بایع کراهت داشته باشد که مشتری مستضرّر نشود.

ص: 72

8. ردّ نسب.

رد کسی که ادّعای نَسَبی را بکند که ندارد، به خصوص اگر دعوی سیادت باشد.

9. ردّ مقاله یا دعوای باطل. 10. شهادت بر فعل حرام. 11. ضرورت تعریف.

مثل اعرج یا اعمش یا اعمی و امثال اینها. چنانچه در لسان اخبار وارد است، در صورتی که صاحبش کراهت نداشته باشد.

12. غیبت متجاهر به فسق.

در همان فسقی که متجاهر است و برخی به طور مطلق گفته اند، مخصوصاً در مورد ستمگران و صاحبان فواحش از پیامبر خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)روایت شده که فرمودند:

من ألقى جلباب الحياء عن وجهه فلا غيبة له:(1)

کسی که حجاب حیاء را از روی خود انداخت برای او غیبت نیست.

در روایت دیگر فرمودند:

ليس لفاسق غيبة:(2)

برای فاسق غیبت نیست. البتّه بعضی از علما این مورد را از غیبت خارج دانسته اند، به اعتبار این که

ص: 73

در مفهوم غیبت سَتر مأخوذ است.

13. بازگویی کردن نزد کسی که می داند. در این مورد خلاف احتیاط است که این مورد از غیبت باشد. 14. به منظور نهی از منکر.

یعنی غیبت می کند به این هدف که به او برسد و عمل زشتی را که مرتکب می شود، ترک کند.

15. اسم طرف را نبرد حتی در عدد محصوری. برای مثال بگوید: در فلان شهر یا قبیله و امثال اینها.

کوتاه سخن این که حرمت غیبت، اقتضایی است نه ذاتی و از جهت مفاسدی است که در بر دارد. از این جهت، اگر مصلحتی در آن باشد که اقوى از مفسده آن است، یا اصلا مفسده ندارد ثبوت حرمت معلوم نیست و بسا واجب، یا مستحب، یا مباح و یا مکروه می شود.

راضی نیست. از این رو همیشه محزون و متألم است و حسد او علاوه بر این که ضرری به محسود نمی رساند، موجب ازدیاد حسنات محسود نیز می شود.

کسی که از شرِّشکم، عورت و زبان خود جلوگیری کند به تحقیق خودرا نجات داده و حفظ نموده است.

هم چنین از آن حضرت سؤال شد که نجات در چیست؟ فرمودند:

أملك عليك لسانك (1)

اختیار زبانت را داشته باش!

هم چنین حضرت فرمودند:

لا يستقيم إيمان عبدٍ حتَّى يستقيم قلبه ولا يستقيم قلبه حتّى يستقیم لسانه، (2)

ایمان بنده مستقیم نمی شود تا این که قلب او مستقیم شود و قلب او مستقیم نمی شود، تا زبانش مستقیم شود.

هم چنین حضرتش در سخن دیگری فرمودند:

إذا أصبح ابن آدم صبَّحت الأعضاء كلُّها مستكفي اللسان أي تقول: اتَّق الله فينا؛(3)آن گاه که پسر آدم هر روز صبح می کند همه اعضای او از زبان طلب کفایت می کنند

و می گویند: از خدا درباره ما بترس (چرا که اگر تو راست رفتی، همه ما راست می رویم و اگر تو کج رفتی همه ما کج خواهیم رفت).

ص: 79

توبه از جنبه نخست پشیمان شدن و طلب عفو و مغفرت نمودن از خداوند

متعال است.

توبه از جنبه دوم به این است که اگر شخصی غیبت کسی را نموده و هنوز خبر به او نرسیده، یا در اظهار آن مظنه ضرر و فساد باشد و ایجاد عداوت شود،

یا آن شخص مرده باشد و یا غایب باشد به طوری که دسترسی به او ممکن نباشد، برای او استغفار کند و در ثواب بعضی از عباداتش او را شریک گرداند

و به او محبت و احسان نماید، تا حقش جبران شود

و اگر خبر به او رسیده باشد و می تواند برود، از او طلب حليت کند، باید نزد او برود و به هر زبانی که ممکن است به نحو اجمال یا تفصيل - طيب خاطر او را فراهم نماید و از او حلالیت بخواهد.

البته جمع بين اخبار توبه غیبت به این بیان ممکن است: در حدیثی می خوانیم: حضرت رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)می فرمودند:

كفّارة من اغتبته أن تستغفر له(1)کفاره گناه کسی که او را غیبت نموده ای، این است که برای او

استغفار کنی. در حدیث دیگر فرمودند:

من كانت لأخيه عنده مظلمةٌ في مالي أو عرضٍ فليستحلَّها منه من قبل أن يأتي يومٌ ليس هناك درهمٌ ولا دينارٌ يؤخذ من حسناته، فإن لم يكن له حسنة أخذ من سيئات صاحبه فزيدت على سيّئاته؛(2)

ص: 83

کسی که مظلمه ای از مال یا آبرو از برادر دینی او، نزدش باشد، باید از او حلیَّت بخواهد، پیش از آن که روزی برسد که در آن روز دینار و درهم نباشد،

در آن روز از حسنات او را می گیرند و اگر حسنهای نداشته باشد، از سيئات برادر دینی او گرفته خواهد شد و بر سيئات او افزوده خواهد شد.

در روایتی حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

إنك إن اغتبت فبلغ المغتاب فاستحلّ منه، و إن لم تبلغه فاستغفر الله (1)

اگر غیبت نمودی و خبر غیبت به کسی که غیبت او را نمودی رسید از او طلب حلالیت بکن و اگر به او نرسیده باشد، برای او از خدا طلب مغفرت کن.

کسی که لغزش و گناهی را مرتکب شود و بی گناهی را به آن نسبت دهد به تحقیق بهتان و گناه آشکاری را مرتکب شده است.

در حدیثی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمودند:

من بهت مؤمناً أو مؤمنة و قال فيه ما ليس فيه، أقامه الله على تلَّ من النار حتى يخرج ممَّا قال فيه:(1)کسی که به مرد یا زن مؤمن بهتان بزند و درباره او چیزی بگوید که در او نیست، خداوند در روز قیامت او را بر تپه ای از آتش بپا دارد،

تا از عهده آن چه گفته بیرون آید. در سخن دیگری حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

من بهت مؤمناً أو مؤمنة بما ليس فيه بعثه الله في طينة خبال حتى يخرج ممَّا قال؛ قلت: و ما طينة خبال ؟ قال «عَلَيْهِ السَّلامُ »:

حديد يخرج من فروج المؤمسات. (2) کسی که به مرد یا زن با ایمانی بهتان زند به آن چه در او نباشد، خداوند او را در قطعه گل هلاک کننده بر انگیزاند تا از عهده آن چه گفته بیرون آید. راوی گفت: گل هلاک کننده چیست؟ فرمود: چرکی است که از فرج زن های بدکار بیرون آید.

ص: 85

2. موجب مذمت و توهین دیگران - که در ردیف ممدوح یا بهتر از او هستند - نشود.

3. مدح کننده مرائی، منافق و متملّق نباشد.

4. ممدوح مستحق ذم و نکوهش مانند فاسق، ظالم، مبدع نباشد. در حدیث زیبای دیگری رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

إن الله ليغضب إذا مدح الفاسق؛(1) به راستی که خداوند غضب میکند وقتی که شخص فاسق را مدح کنند.

5. مدح درباره اموری که به ثبوت آنها مطمئن نیست مانند امور باطنی از زهد، ورع، تقوی و ... باشد.

6. مدح او موجب عجب یا کبر یا سستی و فتور در عمل ممدوح نشود.

از این رو در بعضی اخبار مدح نمودن در حضور کسی را به گردن زدن، تیغ بر گلو گذراندن و قطع پا تشبیه شده است و با کارد به طرف او رفتن را بهتر از مدح نمودن او دانسته اند.

مجید می فرماید:

وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ *هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ *مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ .(1)

هر بسیار سوگند خورنده سست رأیی را که عیب گویی می کند و به سخن چینی راه می رود و منع خیر می نماید و متجاوز و گناهکار است،

اطاعت مکن. در آیه دیگر می فرماید:

وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ (2)

وای بر هر عیب گو و سخن چین. البته فساد در زمین در بسیاری از آیات قرآنی ذکر شده که مصداق اظهر آن، همین نمّامی و سخن چینی است. در حدیثی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمودند:

لا يدخل الجنّة النمّام.(3)

سخن چین وارد بهشت نمی شود.

در حدیث دیگری فرمودند:

أحبكم إلى الله أحسنكم أخلاقاً: المواطئون أكنافاً الذين يألفون و يؤلفون.

و إنّ أبغضكم إلى الله المشائون بالنميمة بين الأحبّة المفرّقون بين الإخوان الملتمسون للبراء العثرات (4)

ص: 88

محبوب ترین شما نزد خداوند کسانی هستند که اخلاقشان بهتر است و با مردم سازگار هستند، با آنها الفت می گیرند و آنها نیز با اینان ایجاد الفت می کنند.

و به راستی مبغوض ترین شما نزد خدا کسانی هستند که بین دوستان سخن چینی می کنند،

میان برادران جدایی می اندازند و برای کسانی که از عیب، بری و پاک هستند، عیب می بندند.

در حدیث دیگر پیامبر خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

ألا أخبركم بشراركم؟ قالوا: بلى يا رسول الله!

قال: المشائون بالنميمة، المفسدون بين الاحبّة، الباغون للبراء العيب (1) آیا شما را به بدترین شما خبر دهم؟ عرض کردند: آری، ای پیامبر خدا! فرمود:

سخن چینان، فساد کنندگان بین دوستان و عیب جویان دامن پاکان.

حضرتش در حدیث دیگری فرمودند:

إن الله لمّا خلق الجنّة قال لها: تكلّمي! قالت: سعد من دخلنی. قال الجبّار جلّ جلاله: و عزّتی و جلالی، لا يسكن فيك ثمانية نفر من

ص: 89

النّاس: مدمن خمر، و لا مصرّ على الزّنا، و لا قتّات، و لا ديوث، ولا شرطي، ولا مخنّث، و لا قاطع رحم، و لا الذي يقول: على عهد الله إن افعل كذا ثمّ لم يف به :(1)

به راستی که وقتی خداوند بهشت را آفرید به او گفت: سخن بگوا بهشت گفت: سعادتمند کسی است که وارد من شود.

خداوند جبّار فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، هشت دسته مردم در تو ساکن نخواهند شد. 1

. کسی که می گساری را ادامه دهد. 2. کسی که بر زنا اصرار دارد. 3. سخن چین.

4. دیوث. 5. راه دار گمرگ چی. 6. مردی که خود را زن کند. 7. قاطع رحم.

8. کسی که با خدا عهدی می بندد که کاری را انجام دهد و وفای به عهد خود نکند.

در سخن دیگر حضرت امام باقر «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

الجنة محرمة على المغتابين المشائين بالنميمة:(2) بهشت حرام است بر غیبت کنندگان سخن چین.

ص: 90

در روایت دیگر حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

من روى على مؤمن رواية يريد بها شيئه و هدم مروؤته ليسقط من أعين الناس، أخرجه الله من ولايته إلى ولاية الشيطان ولا يقبله الشيطان(1)کسی که بر مؤمنی روایتی را نقل کند که او را زشت نماید و به مردانگی او لطمه زند، برای این که او از چشم مردم بیفتد،

خداوند او را از ولایت خود به ولایت شیطان بیرون می کند و شیطان نیز او را نمی پذیرد.

با عنایت به این روایات، سخن چین بسیاری از گناهان دیگر را نیز مرتکب می شود، مانند کذب و غیبت، غدر و خیانت، غل و حسادت و نفاق و افساد، خدعه و ظلم، ایذا و اشاعه فحشا و قطع آن چه مأمور به وصل آن است و بلکه مشمول فرمایش پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) است که فرمودند:

شرّ الناس من اتّقاه الناس شربه؛(2)بدترین مردم کسی است که مردم از شرّش در حذر باشند.

زیرا به واسطه همین، عملش فاسق است و خداوند می فرماید:

إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا(1)

اگر فاسقی خبری را برای شما آورد ثابت باشید.

شاید مراد این باشد که به سخن او ترتیب اثر ندهید تا خودتان از راه صحیح اطلاع یابید.

2. او را نهی کند.

چون سخن چین فعل منکری را مرتکب شده و نهی از منکر واجب است.

خداوند متعال می فرماید:

وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ.(2)

3. گمان بد در حق برادر دینی خود نبرد. زیرا خداوند متعال می فرماید:

واجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ (3)

4. تجسس نکند. زیرا خداوند متعال می فرماید:

وَلَا تَجَسَّسُوا (4)

5. سخن نمّام را نقل نکند. چرا که هم غیبت نمّام است و هم غیبت کسی که سخن چینی او شده است.

ص: 92

6. او را انکار و تکذیب نماید.

اگر کسی که سخن چینی او شده، انکار و تکذیب نمود بپذیرد. چنانچه روایت شده که از حضرت امام کاظم «عَلَيْهِ السَّلامُ »سؤال کردند:

جعلت فداك! الرجل من إخواني يبلغني عنه الشيء الّذي أكرهه فأسأله عن ذلك فينكر ذلك و قد أخبرني عنه قوم ثقات. فقال:

كذب سمعك و بصرك عن أخيك، فإن شهد عندك خمسون قسامة وقال قولاً، فصدّقه و كذبهم لا تذيعن عليه شيئاً تشيئه به و تهدم به مروئته،

فتكون من الّذين قال الله تعالى في كتابه: إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ(1)(2)

فدای تو گردم، از مردی از برادران من چیزی به من می رسد که از او خوش ندارم.

وقتی از وی جویا می شوم، آن را انکار می کند و حال آن که اشخاص معتمدی به من خبر داده اند. حضرت فرمودند: گوش و چشمت را از برادر دینی تکذیب کن.

پس اگر پنجاه نفر نزد تو شهادت دهند و سوگند یاد کنند که او سخنی را گفته و خودش بگوید: نگفته ام، او را تصدیق کن و آن پنجاه نفر را تکذیب کن،

فاش مکن بر وی چیزی را که او را زشت میکند و به مردانگی او لطمه می زند تا از کسانی نباشی که خداوند در کتابش می فرماید:

«کسانی که دوست دارند که کار زشت مؤمنان را فاش کنند، برای آنان عذابی دردناک است.»

ص: 93

بدترین و سخت ترین انواع نمّامی و سخن چینی سعایت است که کسی نزد صاحب نفوذی درباره برادر دینی خود، سخنی بگوید که موجب اضرار و آزار او شود

که از آن در فارسی به «مایه زدن» تعبیر می کنند.

که غالب شود (یعنی یقین کنی) و گمان بد مبر به گفتار و کرداری که از برادرت صادر می شود و حال آن که محمل صحیح و خوبی برای آن می یابی.

سوء ظن منشأ بسیاری از مفاسد است، از جمله غیبت، سستی در اکرام و احترام طرف، کوتاهی در ادای حقوق او، تحقیر او و خود را بهتر از او دانستن.

افزون بر این ها سوء ظن، کاشف از خبث سريره و باطن است، زیرا اغلب کسانی که مرتکب کبائر و اعمال زشت می شوند و دارای اخلاق رذیله هستند، گمان می کنند که دیگران نیز چنین هستند.

بنابراین، سزاوار است اگر سوء ظنی نسبت به برادرت پیدا نمودی بر آن ترتیب اثر ندهی و در دل نگیری، بلکه بر خلاف آن با وی رفتار نمایی تا از این صفت نکوهیده برکنار شوی.

از طرفی اهل ایمان نیز نباید کاری کنند که مورد سوء ظن دیگران واقع شوند.

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

اتّقوا مواقع التهم؛(1)

از جاهایی که مورد تهمت واقع می شوید، بپرهیزید.

در روایتی امیر مؤمنان علی«عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

من عرض نفسه للتهمة لا يلومن من أساء به الظن،(2)کسی که خود را در معرض تهمت قرار دهد نباید کسی را که به او گمان بد می برد، ملامت کند.

ص: 95

در روایتی آمده است:

روزی رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)با همسر خود صفيّه گفت و گو می کرد که مرد انصاری از آن طرف عبور نمود. حضرت او را خواست و فرمود: این صفيّه همسر من است.

عرض کرد: ای رسول خدا! آیا به شما جز گمان خوب برده می شود؟

فرمود:

إن الشيطان يجري من ابن آدم مجرى الدم، فخشيت أن يدخل عليك (1)

شیطان نسبت به فرزندان آدم مانند خون در جریان است، ترسیدم

که چیزی بر دل تو داخل شود. این رعایت به خصوص در حق کسانی است که بیشتر مورد توجه مردمند و به نظر دیگری به آنها می نگرند؛

مانند عالمان، واعظان، والیان امور، مربیان، معلمان و... که بیشتر از دیگران باید متوجه باشند که در درجه اول خود را از زشتی ها و آلودگی ها دور دارند و آن گاه از مواضعی که ممکن است مورد تهمت واقع شوند و اعتماد مردم نسبت به آنها سست شود و در نتیجه سخن آنها و تعلیم و تربیت آنها مؤثر واقع نشود، خودداری نمایند.

ص: 96

و(نُصحِ لِلرسولِ و للأئمّه «عَلَيْهِم السَّلامُ )به معنای اطاعت آنان و تصديق به سخنان آن بزرگواران در مقام عمل است.

و «نُصح للمؤمن» به معنای خالص بودن نسبت به اوست، در همه جا خير او را خواستن و غل و غش و خدعه و خیانت و امثال اینها را درباره او روا نداشتن است.

رسول اکرم«عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

أعظم الناس منزلة عند الله يوم القيامة أمشاهم في الأرض بالنصيحة الخلقه؛(1) بزرگ ترین مردم نزد خدا از جهت منزلت در روز قیامت، کسی است

که بیشتر در روی زمین در پی خیرخواهی مردم برود.

در حدیث دیگری آن حضرت فرمودند:

لينصح الرجل منكم أخاه کنصيحته لنفسه؛(2) باید هر کدام از شما خير برادرش را بخواهد، آن سان که خير

خودش را می خواهد. در روایت دیگری آمده است: امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

يجب للمؤمن على المؤمن النصيحة له في المشهد و المغيب؛(3) نصیحت بر هر مؤمنی نسبت به برادر مؤمنش در حضور و غیبت او واجب است.

ص: 98

در حدیث دیگر امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

عليك بالنصح لله في خلقه فلن تلقاه بعمل أفضل منه (1) بر تو باد به خیرخواهی در میان خلق خدا برای خدا؛ چرا که به عملی برتر از آن خدا را ملاقات نخواهی کرد.

حضرت رسول اکرم که در سخنی ارزشمند فرمودند:

المؤمن يحبّ للمؤمن ما يحبّ لنفسه:(2) مؤمن برای برادر مؤمن خود دوست می دارد آن چه را برای خودش دوست می دارد.

در حدیث دیگر فرمودند:

لا يؤمن أحدكم حتّى يحبّ لأخيه ما يحبّ لنفسه(3)هیچ یک از شما ایمان نیاورده تا وقتی که دوست دارد برای برادرش آن چه برای خودش دوست می دارد.

در حدیث دیگر فرمودند:

إنّ أحدكم مرآة أخيه فإذا رأي به شيئاً فليعط عنه هذا (4) هر کدام از شما آیینه برادر تان هستید. پس اگر در آیینه عیبی از او دیدید، باید آن را دور کنید.

ص: 99

کسی که نسبت به یاری برادر مسلمانش و قیام نمودن به حاجت او بخل ورزد به قیام به حاجت کسی که به او ظلم و تعدی کند گرفتار می شود و اجری هم ندارد.

در این باره حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

أیُّما رجلٍ من شيعتنا أتاه رجل من إخوانه، فاستعان به في حاجته فلم يعنه وهو يقدر، ابتلاه الله تعالى بأن يقضي حوائج غیره (عدَّةً) من أعدائنا يعذّبه الله عليها يوم القيامة:(1) هر مردی از شیعیان ما که مردی از برادران دین او نزدش بیاید و از او در کاری طلب یاری کند و او را یاری نکند و حال آن که می تواند خداوند تعالی او را مبتلا می کند که حوائج دشمنان ما را برآورد و او را به واسطه این اعمال در روز رستاخیز عذاب می کند.

در حدیث دیگری فرمودند:

أيَّما مؤمن منع مؤمناً شيئاً ممّا يحتاج إليه و هو قادر عليه من عنده أو من عند غيره أقامه الله تعالى يوم القيامة مسوّداً وجهه، مزرقة عيناه، مغلولة يداه إلى عنقه. فيقال:

هذا الخائن الذي خان الله تعالى و رسوله ثمّ يؤمر به إلى النار؛(2) هر مؤمنی از مؤمنی چیزی را از آن چه به آن احتیاج دارد منع کند و حال آن که از نزد خود یا غیر خود قادر است، خدای تعالی او را در

ص: 101

روز قیامت به پا دارد در حالی که روی او سیاه، چشم های او سفید شده و دست های او به گردنش بسته شده است. پس به او گفته شود: این است خائنی که به خدا و رسول او خیانت کرده است.

سپس امر شود که او را به طرف آتش برند.

آن بزرگوار در سخن دیگری فرمودند:

من كانت له دار و احتاج مؤمن إلى سكناها فمنعه إيّاها قال الله تعالى: یا ملائکتی! ابخل عبدی علی عبدی بسکني الدنيا، وعزّتي وجلالی، لا يسكن جتاتي أبدا (1) کسی که خانه ای داشته باشد

و مؤمنی به سکونت در آن خانه نیاز داشته باشد و او آن مؤمن را از سکونت در آن خانه منع کند،

خداوند می فرماید: ای فرشتگان من! بنده من بر بنده من به سکونت در خانه اش در دنیا بخل ورزید، به عزت و جلال خودم سوگند، هرگز او را در بهشت ساکن نخواهم کرد.

در حدیث دیگری آمده است: گروهی خدمت حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »رفتند. حضرت فرمودند:

ما لكم تستخفون بنا؟ فقام رجل من أهل خراسان فقال: معاذ لوجه الله أن نستخف بك أو بشیء من أمرك. فقال: بلى، إنك أحد من استخف بی.

ص: 102

فقال: معاذ لوجه الله أن استخف بك. فقال «عَلَيْهِ السَّلامُ » :

ويحك ألم تسمع فلاناً و نحن بقرب الجحفة و هو يقول: احملني قدر میل، فقد والله اعييت والله ما رفعت به رأساً لقد استخففت به، و من استخف بمؤمن فبنا استخفّ وضیّع حرمة الله عزّ و جلّ(1)

چه شده است که به ما استخفاف می کنید؟ مردی از اهل خراسان برخاست و گفت: پناه می بریم به خدا از این که ما به شما یا چیزی از اوامر شما استخفاف کنیم. حضرت فرمودند:

به راستی که تو از کسانی هستی که به من استخفاف نموده اند. گفت:

پناه می برم به خدا از این که به تو استخفاف نموده باشم. حضرت فرمودند: وای بر تو، آیا نشنیدی صدای فلانی را و حال آن که ما نزدیک جحفه بودیم و او می گفت: مرا به اندازه یک میل سوار مرکب کنید!

به خدا سوگند وامانده ام. به خدا سوگند، برای او سرت را بلند نکردی. البته به او استخفا نمودی و کسی که به مؤمنی استخفاف کند به ما استخفاف نموده و حرمت خدای متعال را ضایع و تباه کرده است.

در حدیث دیگر امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

من آتاه أخوه في حاجة يقدر على قضائها فلم يقضها له سلّط الله

ص: 103

عليها شجاعاً ينهش إبهامه في قبره إلى يوم القيامة مغفوراً له أو معذَّباً.(1)

کسی که برادرش برای حاجتی نزد او بیاید و او بر انجام آن قادر باشد و حاجت او را برنیاورد، خداوند بر او ماری را مسلط می کند که در قبر او تا روز قیامت انگشت ابهام او را بگزد؛ خواه آمرزیده باشد و خواه معذب.

در روایتی حضرت اباالحسن امیرالمؤمنین علی «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

من قصد إليه رجل من إخوانه مستجيراً به في بعض أحواله فلم يجره بعد أن يقدر عليه فقد قطع ولاية الله عزّوجلّ؛(2) کسی که مردی از برادرانش به جانب او بیاید در حالی که در پاره ای از احوالش به او پناه آورده و او را پناه ندهد با این که می تواند، به تحقیق رشته ولایت خداوندی را قطع نموده است.

از این رو در حدیثی پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمودند:

من قضى حاجة لأخيه كان كمن عبد الله دهراً(1)

کسی که حاجتی برای برادر دینی خود انجام دهد، مانند کسی است

که تمام روزگار را در عبادت خداوند سپری کرده است.

در حدیث دیگری پیامبر اکرم صلى الله عليه وسلم فرمودند:

من مشى في حاجة أخيه ساعة من ليل أو نهار قضاها و لم يقضها كان خيراً له من اعتکاف شهرين (2) کسی که ساعتی از شب یا روز را در پی حاجت برادرش برود، خواه

انجام دهد یا انجام ندهد، برای او از اعتكاف دو ماه بهتر است.

در روایت دیگری حضرت امام باقر «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

من مشى في حاجة أخيه المسلم أظلّه الله بخمس و سبعين ألف ملك ولم يرفع قدماً إلّا كتب الله له حسنة، و حطّ عنه سيئة، و يرفع له درجة، فإذا فرغ من حاجته كتب الله بها أجر حاجّ و معتمر؛(3) کسی که در پی حاجت برادر دینی خود برود، خداوند او را به وسیله هفتاد و پنج هزار فرشته سایه اندازد، و به هر قدمی که بر می دارد حسنه ای برای او می نویسد، سسته ای از او محو می کند و درجه ای برای او افزوده می شود و آن گاه که از انجام کار او فارغ شود پاداش کسی برای او نوشته می شود که حج و عمره ای انجام داده است.

ص: 105

در حدیث دیگر امام باقر «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

إنّ المؤمن لترد عليه الحاجة فلا يكون عنده فيهتمّ بها قلبه، فيدخله الله بهمّه الجنّة:(1)

به راستی وقتی حاجتی برای مؤمن از برادرش عرضه می شود و انجامش نزد او میسر نیست،

از این رو دلش اندوهگین می شود،

خداوند به خاطر اندوهش او را وارد بهشت می کند.

حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

من قضى لأخيه المؤمن حاجة قضى الله تعالى يوم القيامة مائة ألف حاجة أوّلها الجنّة، و من ذلك أين يدخل قراباته و معارفه و إخوانه الجنة بعد أن لا يكونوا نصّاباً؛(2)

کسی که حاجتی از برادر مؤمن خود انجام دهد خدای تعالی در روز قیامت صد هزار حاجت او را برآورد

که نخستین آنها بهشت است و از آن میان خویشان، آشنایان و برادران او را داخل بهشت کند،

بعد از آن که ناصبی نباشند. در حدیث دیگری آن حضرت فرمودند:

إنّ الله خلق خلقاً من خلقه انتجبهم لقضاء حوائج فقراء شيعتنا ليثيبهم على ذلك الجنّة،

فإن استطعت أن تكون منهم فكن؛(3)

ص: 106

به راستی که خدای تعالی گروهی از مخلوقات خود را برای قضای حوایج فقرای شیعیان برگزیده برای آن که خداوند به واسطه این عمل بهشت را پاداش آنها قرار دهد، پس اگر می توانی از آنهاباشی، پس باش!

در حدیثی دیگر حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

قضاء حاجة المؤمن خیر من عتق ألف رقبة و خير من حملان ألف فرس في سبيل الله

؛(1)برآوردن حاجت مؤمن از آزاد کردن هزار بنده و از بار بستن هزار

اسب در راه خدا بهتر و برتر است.

حضرتش در حدیث دیگری فرمودند:

لقضاء حاجة امرء مؤمن أحبّ إلى الله تعالى من عشرين حجّة: كل حجّة ينفق صاحبها مائة ألف (2)

البته قضای حاجت مؤمن نزد خدای تعالی از بیست حج که در هر حجی صاحب آن صد هزار درهم انفاق کند، محبوب تر است.

آن بزرگوار در سخن گهربار دیگری فرمودند:

من طاف هذا البيت طوافاً واحداً كتب الله له ستة آلاف حسنة، و محى عنه ستة آلاف سيئة، و رفع له ستة آلاف درجة؛ و قضى له ستة آلاف حاجة حتى إذا كان عند الملتزم فتح له سبعة أبواب الجنة.

ص: 107

قلت: جعلت فداك، هذا الفضل كلّه في الطواف؟ قال: نعم و أخبرك بأفضل من ذلك؟ قضاء حاجة المؤمن المسلم أفضل من طواف و طواف و طواف ... حتى بلغ عشراً (1)کسی که یک مرتبه طواف خانه خدا کند خداوند برای او شش هزار حسنه بنویسند و شش هزار سیئه از او محو نماید و شش هزار درجه برای او بالا برد و شش هزار حاجت او را برآورده کند، تا وقتی که نزد ملتزم برسد برای او هفت در بهشت باز شود. گفتم: فدای تو شوم، همه این ثواب ها در طواف است؟ فرمود: آری، به تو خبر دهم چیزی که از طواف بهتر است؟ برآوردن حاجت مسلمان بهتر از طواف، طواف و طواف است.

حضرت طواف را تکرار نمودند تا به ده مرتبه رسید.

در حدیث دیگری امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

تنافسوا في المعروف لإخوانكم و كونوا من أهله؛ فإنّ للجنّة باباً يقال له: المعروف، لا يدخله إلّا من اصطنع المعروف في الحياة الدّنيا، فإنّ العبد ليمشي في حاجة أخيه المؤمن، فيؤكل الله تعالی به ملكين واحداً عن يمينه و أخراً من شماله، يستغفران له ربّه و يدعوان بقضاء حاجته. ثمّ قال: والله، لرسول الله «عَلَيْهِ السَّلامُ » أسرّ بقضاء حاجة المؤمن إذا وصلت إليه من صاحب الحاجة؛(2)

ص: 108

در احسان نسبت به برادرانتان از یکدیگر پیشی بگیرید، و از اهل احسان باشید. زیرا به راستی که برای بهشت دری هست که به آن در «معروف» گفته می شود. از آن در وارد نشود مگر کسی که در دنیا احسان کند. همانا بنده ای که در پی حاجت برادر مؤمنش می رود، خداوند دو فرشته یکی از طرف راست و دیگری از طرف چپ بر او موکل می کند که برای او از پروردگارش طلب آمرزش بخواهند و دعا کنند که خداوند حاجت او را برآورد. سپس فرمودند: به خدا سوگند، البته رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به واسطه قضای حاجت مؤمن وقتی به حاجتش می رسد از خود صاحب حاجت مسرور تر می شود.

در حدیث دیگر امام صادق«عَلَيْهِ السَّلامُ »فرمودند:

ما قضی مسلم لمسلم حاجة إلّا ناداه الله تعالى: علىّ ثوابك و لا أرضى لك بدون الجنّة :(1) هر مسلمانی حاجت مسلمانی را بر نمی آورد مگر این که خدای تعالی

ندا می کند: پاداش تو بر من است و جز بهشت برای تو نمی پسندم.

در حدیث دیگر آن حضرت فرمودند:

لئن أمشي في حاجة أخ لي مسلم أحبّ إلى من أن اعتق ألف نسمة و احمل في سبيل الله على ألف فرس مسرجة ملجمة(2)

ص: 109

البته اگر در پی حاجت برادر مسلمان بروم نزد من محبوب تر است از این که هزار بنده را آزاد کنم و هزار مجاهد را بر هزار اسب زین کرده و لجام شده سوار نمایم.

در حدیث دیگر آن حضرت فرمودند:

مَن سعى في حاجة أخيه المسلم وطلب وجه الله، كتب الله تعالى له ألف ألف حسنة، يغفر فيها لأقاربه و جیرانه و إخوانه و معارفه، و من صنع إليه معروفاً في الدنيا، فإذا كان يوم القيامة قيل له: ادخل النّار فمن وجدته فيها صنع إليك معروفاً في الدنيا فأخرجه بإذن الله عزًو جلً إلا أن يكون ناصبياً (1)

کسی که در حاجت برادر مسلمانش برای طلب رضای حق بکوشد، خدای تعالی برای او هزار حسنه می نویسد و در اثر این حاجت نزدیکان، همسایگان، برادران و

آشنایان او را بیامرزد و کسی که در دنیا به او احسانی کرده و فردای قیامت به او گفته می شود:

داخل آتش شو و هر کس را یافتی که به تو احسان نموده به اذن خدا از آتش بیرون آور مگر این که مخالف، معاند و ناصبی باشد.

در روایت دیگری امام کاظم «عَلَيْهِ السَّلامُ » فرمودند:

إن لله عبادة في الأرض يسعون في حوائج الناس هم الآمنون يوم القيامة، و من أدخل على مؤمن سرور) فرج الله قلبه يوم القيامة؛(2)

ص: 110

به راستی که برای خدا بندگانی در روی زمین است که در انجام حوایج مردم سعی می کنند. ایشان در روز رستاخیز در امان هستند و کسی که بر دل مؤمنی سرور و شادی داخل کند، خداوند در روز رستاخیز دل او را شاد گرداند.

زمین وارد محشر شوند:

1. کسی که ذریّه و فرزندان مرا اکرام کند.

2. کسی که حوایج آنان را برآورد. 3. کسی که در هنگام اضطرار، در رفع اضطرار آنها بکوشد.

4. کسی که به قلب و زبان آنان را دوست بدارد.

رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در سخن دیگری فرمودند:

أكرموا أولادي و حسنّوا آدابی :(1)

اولاد مرا اکرام کنید و آداب مرا نیکو فراگیرید.

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) در حدیث دیگری فرمودند:

أكرموا أولادي الصالحون لله و الطالحون لي :(2)فرزندان مرا اکرام کنید، شایستگان و خوبان آنان را برای خدا و بدان آنان را برای من اکرام کنید.

3. حقّ عرضی، جانی 5. حقّ حریم.

1. حق مالی: دارای اقسامی است:

حق نفقات، خمس، زکات، کفارات ، دیون، نذورات و دیات.

هم چنین ممکن است حقوقی از راه اخذ مال غیر به غير وجه شرعی بر انسان تعلق گیرد که ردّ همه آنها واجب و منع آنها از گناهان بزرگ است.

گفتنی است که به پاره ای از اخبار در عقوبت منع خمس، زکات و غصب مال غیر و کسب حرام در

ذیل آیه شریفه «وَمِمّا رَزَقناهُم يُنفِقونَ» (1)تذكّر داده شد.

البته درباره ردّ حقوق و دیون و افراغ ذمّه نیز اخباری وارد شده که آن را از عبادات بزرگ شمرده است. برای مثال، چند حدیث را می آوریم.

رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمودند:

درهم يردّه العبد إلى الخصماء خير له من عبادة ألف سنة، و خير له من عتق ألف رقبة، و خير له من ألف حجة و عمرة:(2)

در همی را که بنده به طلبکارانش رد می کند از عبادت هزار سال، از آزاد کردن هزار بنده و از انجام هزار حجّ و عمره بهتر و برتر است.

ص: 113

در سخن دیگری رسول خدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)فرمودند:

مَن ردّ درهماً إلى الخصماء اعتق الله رقبته من النّار (1)کسی که یک درهم بدهی خود را به طلبکار پرداخت کند خداوند گردن او را از آتش آزاد کند.

در حدیث دیگری رسول خدا(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

فإنّ العبد إذا ردّ درهماً إلى الخصماء أكرمه كرامة سبعين شهيداً، و خير له من صيام النّهار و قيام الليل، و ناداه ملك من تحت العرش:

استأنف العمل، فقد غفر لك ما تقدم من ذنبك؛(2)

زمانی که بنده درهمی به طلبکار پرداخت کند، خداوند او را مانند هفتاد شهید گرامی دارد و برای او از روزه روز و قیام در شب بهتر است و فرشته ای از زیر عرش او را این گونه ندا کند: عملت را از سر بگیر که خداوند گناهان گذشته تو را آمرزید.

2. حقّ جانی: حق جانی همان حق حیاتی هر فردی نسبت به فرد دیگر است، مثل این که اگر مؤمنی بیمار شود و به طبيب نیاز دارد و متمکن نیست بر دیگران واجب است که برای او امکانات فراهم نمایند و هم چنین احتياجات حیاتی دیگر و به طور کلی حفظ نفس محترمه واجب است.

از این قبیل است حقی که به واسطه قتل عمدی، یا خطئی یا قطع بعضی اعضاء، يا جرح و یا ضرب مؤمن بر انسان تعلق می گیرد و ردّ این قسم حقوق

ص: 114

تمکین ذى الحق است که اگر خواست قصاص کند یا دیه بگیرد، یا عفو کند و در قتل خطئی باید بنده آزاد کند و دیه نیز بدهد.

البته تفصیل این موارد در کتاب های فقهی بیان شده است.

3. حقّ دینی: حق دینی این است که تا وقتی که امر واضح خلاف دینی از برادر دینی نبینی نسبت کفر، ضلالت، بدعت و بی دینی به او ندهی.

خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:

وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا (1) نگویید درباره کسی که القا سلام و اقرار به اسلام می کند مؤمن نیستی.

اگر کسی چنین نسبتی به برادر دینی خود داد، واجب است که رضایت او را حاصل کند و طلب عفو و بخشش از او بنماید.

4. حقّ عِرضی: حق عِرضی عبارت از حفظ آبروی برادر دینی در غیاب و حضور اوست. یعنی به او اهانت نکند، او را حقیر نشمارد، به او ایذا و ظلم ننماید و غیبت او را نکند و به او تهمت نزند. اگر کسی نسبت به او چنین امور را مرتکب شد آنها را رد کند، حرمت او را نگاه دارد، به او فحش ندهد و او را سب و لعن نکند. در روایتی آمده است که پیامبر اکرم که فرمودند:

الجنّة حرام على كلّ فاحش أن يدخلها؛(2)بهشت بر هر فحش دهنده ای که وارد آن شود، حرام است.

ص: 115

در حدیث دیگر پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

إن الله تعالى حرّم الجنِة على كل فحاش بذي قليل الحياء لا يبالي ما قال و لا ما قيل له، فإنّك إنّ فتشته لم تجده إلا لغيّة أو شرك شيطان؛

به راستی که خدای تعالی بهشت را بر هر فحش دهنده زشت گو و بی شرمی حرام نموده که باک ندارد از آن چه می گوید، از آن چه درباره او گفته می شود.

پس اگر تفتیش کنی نمییابی او را مگر حرام زاده یا این که شیطان در نطفه او شرکت کرده است.

پیامبر اکرم(صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)درباره سب مؤمن فرمودند:

سباب المؤمن فسوق، و قتاله كفر و أكل لحمه معصية، و حرمة ماله كحرمة دمه:(1) سبّ نمودن مؤمن فسق است، جنگ با او کفر، خوردن گوشت او

معصیت و حرمت مال او مانند حرمت خون اوست.

آن حضرت درباره لعن مؤمن فرمودند:

ألا أخبركم بشراركم؟ قالوا: بلى يا رسول الله! قال: الذي يمنع رفده، و يضرب عبده، و يتردد وحده.... ثم قال: ألا أخبركم بمن هو شرّ من ذلك؟ قالوا: بلى يا رسول الله! قال المتفحش اللعان الذي إذا ذكر عنده المؤمنون لعنهم، و إذا ذكروه لعنوه؛(2)

ص: 116

آیا خبر دهم شما را به بدان شما؟ گفتند: آری، ای رسول خدا!

فرمودند:کسی که عطایش را منع کند، بنده اش را بزند و به تنهایی رفت و شد کند.. سپس فرمودند: آیا خبر دهم شما را به بدتر از اینها؟

عرض کردند: آری، ای رسول خدا!

فرمودند: فحش دهنده و لعن کننده ای که وقتی مؤمنان نزد او باد شوند آنان را لعن کند، وقتی او نزد مؤمنان یاد شود، او را لعن کنند.

بسیار روشن است که مراد از لعن که بسیار مذمت شده، همان لعن مؤمنان است. اما لعن کفار و معاندان از عبادات است و در لسان پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)

و ائمه اطهار «عَلَيْهِم السَّلامُ »در ضمن خطبه ها، دعاها و زیارت ها وارد شده و از آثار تبرّی است.

5 حقّ حریم: حق حریم به این معناست که انسان نظر یا دست خیانت به ناموس برادر مؤمن دراز نکند و اگر چنین عملی کرد تدارک آن بسیار مشکل است،

زیرا سایر حقوق قابل عفو و تدارک است و عفو و گذشت از آنها پسندیده است، ولی این حق نه قابل عفو است و نه قابل تدارک؛

چرا که گذشت از آن، منافی با غیرت است، بلکه مورث و موجب دیاثت و بی غیرتی است.

در حدیث دیگری پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند:

ما كان جبرئيل يأتيني إلّا قال: يا محمد! اتّق شحناء الرجال و عداوتهم؛(1) جبرئیل بر من نازل نمیشد مگر این که می گفت:

ای محمد! از دشمنی با مردم بپرهیز! حضرتش در حدیث دیگر فرمودند:

ما عهد إلىّ جبرئیل قطّ في شيء مثل ما عهد إلىّ في معاداة الرجال (2) هرگز جبرئيل مرا به چیزی بیشتر از اجتناب از دشمنی با مردم سفارش نمی کرد.

در این زمینه از حضرت امام صادق «عَلَيْهِ السَّلامُ » روایت بسیار زیبایی نقل شده است.

آن حضرت فرمودند: من زرع العداوة حصد ما بذری (3)

کسی که تخم عداوت بکارد همان را درو می کند. بدیهی است که حاصل و نتیجه بذر عداوت امور ذیل است:

1. عداوت مردم، زیرا عداوت ایجاد عداوت و محبّت ایجاد محبّت می کند. 2. بغض باطنی که موجب درد نفسانی، اشتغال قلب، اضطراب فکر، عدم

ص: 118

فراغت بال و راحتی خیال و بسا موجب هلاکت یا جنون می گردد.

3. ترک مراعات حقوق برادر دینی و قضای حوایج او و احترام و مجالست و معاشرت با او.

4. ارتکاب بسیاری از معاصی، مانند ظلم، ایذا، غیبت، تهمت، هستک حرمت، افشاء سرّ و...

درجات دوزخ جای دارند که قرآن کریم می فرماید:

إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ .(1) هنگامی که به واسطه مرگ، پرده غفلت، شهوات و هواهای نفسانی پاره شود، منافقان متوجّه خواهند شد که خود را فریب داده اند، با خود مکر کرده اند و خود را گرفتار سخط وغضب الهی و عذاب ابدی نموده اند.

از طرفی، اگر در این دنیا نفعی نیز عایدشان بشود و این نفع ناپایدار را با عذاب ابدی و پایدار قیامت بسنجیم، ارزشی برای آن تصور نخواهد شد، اما چون به این زندگی دنیوی پایبند هستند و در اعماق قلبشان این گونه می گویند:

مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ ۚ وَمَا لَهُمْ بِذَٰلِكَ (2)

و بر این امر معتقدند و باور نمی کنند که روز جزا و پاداشی در پیش است،این نفع عاجل و نقد را بر ضرر آجل ترجیح داده اند.

از آن طرف، ضرری که در دنیا از قِبَل این گونه افراد متوجه مؤمنان می شود و نمی توانند در مقام دفع آن برآیند، موجب اجر و ثواب اخروی و ارتفاع درجات آنها خواهد بود.

زیرا مؤمنان در دنیا به ظاهر مأمور هستند و موظفند با کسی که اظهار اسلام می کند و چیزی که در ظاهر برخلاف اظهار اوست از او سر نزند، معامله مسلمانی نمایند.

هرگاه مؤمنان به این دستور، عمل نمایند و آن ظاهرنماها خیانت کنند و از پشت بر اینان خنجر زنند، البته ایشان مأجور و خداوند از آنان انتقام خواهد کشید.

ص: 120

بالغه بالحكمة الّتي هو عامل بها و ممض لما يوجبها.

فأمر رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) الجماعة الّذين اتّصل به عنهم ما اتصل في أمر على «عَلَيْهِ السَّلامُ »و المواطاة على مخالفته بالخروج، فقال لعلّي «عَلَيْهِ السَّلامُ »لما استنفر (استقرّ ) عند صفح بعض جبال المدينة: یا علی! إنّ الله جلّ و علا أمر هؤلاء بنصرتك و مساعدتك و المواظبة على خدمتك والجدّ في طاعتك. فإن أطاعوك فهو خير لهم يصيرون في جنان الله ملوكاً خالدين ناعمين، وإن خالفون فهو شرّ لهم يصيرون في جهنّم خالدین معذّبين. ثم قال رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه): لتلك الجماعة: اعلموا إنّكم إنّ أطعتم عليّاً سعدتم و إن خالفتم شقیتم، و أغناه الله عنكم بمن سیریکموه و بما سیر یكموه.

ثمّ قال رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه): یا علی! سل ربك بجاه محمّد و آله الطيّبين الذين أنت بعد محمد سيّدهم أن يقلّب لك هذه الجبال ما شئت. فسأل ربّه تعالى ذلك، فانقلبت فضة، ثمّ نادته الجبال: یا علیّ و یا وصیّ رسول رب العالمين! ان الله أعدّنا لك إن أردت إنفاقنا في أمرك، فمتی دعوتنا أجبناك لتمضي فينا حكمك، و تنفذ فينا قضائك. ثمّ انقلب ذهب كلّها و قالت مقالة الفضّة. ثمّ انقلبت مسكاً و عنبراً و عبيداً و جواهر و یواقیت و كلّ شيئ منها ينقلب إليه فنادته: يا أبالحسن! یا أخا رسول الله! نحن المسخّرات الك، ادعنا متى شئت لتنفقنا فيما شئت نجبك و ننحول لك إلى ما

شئت.

ا

ص: 122

ثمّ قال رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه): یا علی! سل الله بمحمد وآله الطاهرين الّذين أنت سيّدهم بعد محمد رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) أن يقلب أشجارها لك رجالاً شاكين الأسلحة و صخورها اسوداً و نموراً و أفاعي فدعا الله على«عَلَيْهِ السَّلامُ » بذلك، فامتلات تلك الجبال و الهضبات و قرار الأرض من الرجال الشاكين السلاح الذين لایفی بالواحد منهم عشرة آلاف من الناس المعهودین و من الأسود و النمور و الأفاعي حتى

طبقت تلك الجبال و الأرضون و الهضبات، كلّ ينادی: یا علی یا وصی رسول الله ! نحن قد سخّرنا الله لك و أمرنا بإجابتك كلما دعوتنا إلى اصطلاح كلّ من سلطتنا عليه، فمتى شئت فادعنا نجبك وما شئت فأمرنا به نطعك.

یا علىّ یا وصیّ رسول الله! إن لك عند الله من الشأن العظيم ما لو سألت الله أن يصير لك أطراف الأرض وجوانبها هيئة واحدة كصُرّة کیس الفعل، أو يحطّ لك السماء إلى الأرض لفعل، أو يرفع لك الأرض إلى السماء لفعل، أو يقلب لك ما في بحارها الأجاج ماء عذباً أو دئبقاً أوباناً أو ما شئت من أنواع الأشرية والأدهان لفعل. ولو شئت أن يجمد البحار أو يجعل سائر الأرض هي البحار لفعل.

ولا يحزنك تمرّد هؤلاء المتمردين و خلاف هؤلاء المخالفين فكأنّهم بالدنيا قد انقضت عنهم كأن لم يكونوا فيها و كأنّهم بالآخرة إذا وردت عليهم كأن لم يزالوا فيها.

یا علی! إنّ الّذي أمهلهم مع كفرهم و فسقهم في تمرّدهم عن طاعتك

ص: 123

هو الّذي أمهل فرعون ذا الأوتاد و نمرود بن کنعان و من أدّعي الإلهية من ذوى الطغيان واطغى الطغاة إبليس رأس اهل الضلالات ما خلقت أنت ولاهم لدار الفناء، بل خلقتم لدار البقاء، ولكنّكم تنتقلون من دار إلى دار و لا حاجة بربّك إلى من يسوسهم و يرعاهم، ولكنّه أراد تشريفكم عليهم و ابانتك بالفضل فيهم، ولو شاء لهداهم.

قال: فمرضت قلوب القوم لما شاهدوا ذلك مضافاً إلى ما كان من مرض اجسامهم له، ولعلي بن أبي طالب «عَلَيْهِ السَّلامُ » فقال الله عند ذلك: في قُلوبِهِم مَرَضٌ :

أي في قلوب هولاء المتمرّدين الشاكين الناكثين لما اخذت عليهم من بيعة على«عَلَيْهِ السَّلامُ » .

« فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا : بحيث تاهت له قلوبهم جزاء بما اريتهم من هذه الآيات و المعجزات:

وَلَهُم عَذابٌ أَليمٌ بِما كانوا يَكذِبونَ ،محمدا (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)و يكذبون في قولهم: أنا على العهد و البيعة مقيمون؛(1)

به راستی هنگامی که عدّه ای در حضور رسول الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به عذرهایی عذر آوردند، حضرت عذر آنها را پذیرفت و آنها را گرامی داشت و باطن آنها را به خدا واگذار نمود. ولی جبرئیل به محضر حضرت رسول (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) آمد و گفت: ای محمد! خداوند على اعلى به شما سلام می رساند

و می فرماید: این گروه شکننده بیعت با علی را که آماده مخالفت با او هستند بیرون ببر تا برای آنها عجایبی را که خداوند به امیرالمؤمنین «عَلَيْهِ السَّلامُ » کرامت فرموده

ص: 124

روشن شود؛ عجایبی نظیر اطاعت نمودن زمین، کوهها، آسمان و دیگر آفریدگان. زیرا ایشان جانشین شما هستند و او را خداوند قائم مقام شما قرار داده است تا آنها بدانند که امیرالمؤمنین، ولیّ خدا و بی نیاز از آنهاست و او به امر خدا از اینها انتقام نمی گیرد و درباره آنها با همان تدبیر و حکمتی که از جانب خدا مأموریت دارد، عمل می کند. پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)به آن گروه و جماعت مخصوص که با حضرت على«عَلَيْهِ السَّلامُ »مخالف بودند امر فرمودند که از شهر مدینه بیرون بروند.

وقتی که کوچ کردند و به پایین یکی از کوهها رسیدند پیامبر (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: ای علی! خداوند متعال این کوهها را به یاری تو، مواظبت بر خدمت تو و جدیت در اطاعت از تو فرمان داده است. پس اگر آن مردم از تو اطاعت بکنند، برای خودشان خوب است؛ در بهشت های خداوند و در نعمتهای پروردگار همیشگی خواهند بود و اگر با تو مخالفت کنند برای خود آنها شتر است که برای همیشه در جهنم معذب خواهند بود. آن گاه پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) به آن جماعت مخالف فرمودند:

بدانید که اگر شما از امیر مؤمنان علی عالی اطاعت کنید سعادتمند می شوید و اگر با آن حضرت مخالفت بکنید شقی و بدبخت می گردید و خداوند، على«عَلَيْهِ السَّلامُ »

را از شما بی نیاز فرموده به آن صورتی که به زودی به شما نشان خواهد داد.

ص: 125

سپس پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: یا علی! از خدا بخواه به جاه محمد و خاندان پاک او که تو بعد از محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) سیّد و بزرگ آنها هستی. این کوهها را به هر چه می خواهی تبدیل کند.

امیر مؤمنان علی «عَلَيْهِ السَّلامُ » از خدا درخواست کردند که این کوهها نقره شود. در این هنگام تمام کوه ها به نقره تبدیل گشتند و کوه ها با حضرت این گونه سخن گفتند: ای علی! وای وصیّ رسول رب العالمین! به راستی که خداوند ما را برای تو آماده کرده، اگر بخواهی و اراده کنی ما را در کارهای خود انفاق کن هر وقت ما را بخوانی ما تو را اجابت می کنیم تا حکم تو درباره ما جاری و قضای تو در باره ما نافذ باشد. آن گاه همه کوهها طلا شدند و همان سخنانی را که کوه های نقره گفته بودند، گفتند. بعد همه کوهها مشک، عنبر، عبیر، جواهرات و یاقوت شدند و هر کدام همان سخنانی را که کوههای نقره گفته بودند، گفتند و افزودند: ای اباالحسن! ای برادر رسول خدا! ما مسخّر شما هستیم، ما را بخوان هر وقت می خواهی و ما را در هر جا بخواهی انفاق کن! ما مطیع کامل تو هستیم. سپس پیامبر اکرم (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: یا علی! از خداوند به حق محمد و خاندان پاک او بخواه که تو سید آنها بعد از محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) هستی که این که این درخت ها را برای شما مردان اسلحه به دست قرار دهد، سنگها را شیر، پلنگ و افعی قرار دهد.

ص: 126

امیر مؤمنان على «عَلَيْهِ السَّلامُ » از خدا خواستند، پس کوه ها و پایین کوهها و سطح زمین از مردان مسلح بر شد که اسلحه را بیرون آورده و آماده بودند که یک نفر از آنها را ده هزار نفر از مردم معمولی نمی توانستند مقابله کنند و شیرها، پلنگها و افعی ها زمین و کوهها و پستی بلندی ها را پر کردند و همه فریاد می زدند: اى على! ای وصی رسول الله! خداوند ما را مسخرّ و مطيع شما قرار داده و امر فرموده که تو را اجابت کنیم، هر گاه ما را بخوانی و دعوت کنی و هر که را تو بگویی نابود کنیم. پس هر وقت خواستی ما را بخوان تو را اجابت می کنیم و هر چه از ما می خواهی بخواه از تو اطاعت می کنیم. ای امیر مؤمنان! ای وصی پیامبر اکرم! برای تو نزد خداوند شأن و جایگاهی عظیم است که اگر سؤال کنی، همه اطراف و جوانب زمین را مثل کیسه پولی در دست تو قرار دهد، قرار می دهد، یا آسمان را به زمین آورد، می آورد، یا زمین را به آسمان ببرد، می برد، یا آبهای شور دریاها را آب شیرین کند، می کند، یا هر معدنی بکند از انواع نوشیدنی ها و روغنها، انجام می دهد و اگر بخواهی دریاها را جامد کند، یا بقیه زمینها را دریا بکند، می کند. مخالفت این مردم تو را محزون ننماید و تمرّد اینها تو را غمگین نسازد. این قدر مدت اینها در دنیا کم است که گویی که اصلا در دنیا نبوده اند و نسبت به جهان آخرت آن قدر مسلّم و حتمی است که گویی این که همیشه در جهان آخرت هستند. ای علی! آن خدایی که اینها را مهلت داده با این که در تمرّد و

ص: 127

مخالفت از طاعت شما کافر و فاسق هستند؛ همان خدایی است که فرعون ذوالاوتاد و نمرود بن کنعان را مهلت داد که ادعّای الوهیت می کردند

و در بین سرکشها و طاغی ترین طاغی ها به شیطان مهلت داد که رأس اهل ضلالات و گمراهی هاست.

شما و آنها برای دارفنا خلق نشده اید، بلکه برای دار بقا آفریده شده اید، ولی شما از خانه ای به خانه دیگر منتقل می شوید و پروردگار تو به کسی حاجتی ندارد

که سیاست آنها را به دست بگیرد و سرپرستی آنها را بکند، اما خدا تشریف تو بر آنها را اراده کرده و جدا کردن تو را با فضایلی که در بین آنها داری

و اگر بخواهد آنها را هدایت می کند. حضرت فرمود: در این هنگام دلهای آن قوم وقتی این مقامات و عظمت را برای امير المؤمنین «عَلَيْهِ السَّلامُ » دیدند، بیمار شد، علاوه بر آن بیماری هایی که در جسمشان نسبت به على بن ابی طالب «عَلَيْهِ السَّلامُ » بود. پس خداوند فرمود: «در قلوب این متمڑدین بیماری است، که هم شک کنندگان و هم شکنندگان بیعتی هستند که از آنها در غدیر خم گرفته شده است؛ از این نشانه ها و معجزاتی که از امير المؤمنین «عَلَيْهِ السَّلامُ » دیدند به طوری که دل هایشان از آن بیماری پر شده و خداوند به بیماری آنها افزوده است. « و برای آنها عذابی دردناک است» به خاطر این که پیامبر اکرم الله (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه)را تکذیب نمودند و خودشان حضرت محمد (صَلَّي اللَّهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را در گفتارشان تکذیب کردند و گفتند: ما در عهد و بیعت با پیامبر و على ایستادگی داریم.

ص: 128

را از مورچه بالاتر بداند باز تکبّر دارد.

از این رو امام سجاد عَلَيْهِ السَّلامُ می فرمایند:

أَنَا بَعْدُ أَقَلُ الْأَقَلِّينَ وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّينَ وَ مِثْلُ الذَّرَّةِ أَوْ دُونَهَا(1)

هم چنین است بقیه صفات رذیله؛ هم چون بخل، حسد، عجب و رذایل اخلاقی دیگر که همه درجات مختلف دارند.

بنابراین، صفات رذیله قابل ازدیادند، همان طوری که صفات حسنه نیز قابل ازدیادند.

با این که دعوت به منظور ارشاد و قرب است، اما در این جا سبب گریز وبُعد و دوری می شود. خداوند متعال در سوره توبه می فرماید:

«وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زادَتْهُ هذِهِ إیماناً فَأَمَّا الَّذینَ آمَنُوا فَزادَتْهُمْ إیماناً وَ هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ*وَ أَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَتْهُمْ رِجْساً إِلى رِجْسِهِمْ وَ ماتُوا وَ هُمْ کافِرُونَ»(1)

و هر گاه سوره ای نازل می شود، بعضی می گویند: این سوره ایمان کدام یک از شما را زیاد نمود؟ و اما کسانی که ایمان آورده اند، این سوره ایمان آنها را زیاد نموده و ایشان شادمانند، ولی آنانی که در دل هایشان بیماری است نزول این سوره بر پلیدی آنان افزوده است و می میرند در حالی که کافرند.

در این آیه شریفه زیاد نمودن رجس به سوره نسبت داده شده، در صورتی که نزول آن برای ازدیاد ایمان بوده، نه ازدیاد رجس

وجه دوم. خداوند هر چه پیامبر خود را یاری، تمکین، عزت و قدرت می داد بر عناد و عصبیت منافقان افزوده می شد. گویا نصرت و یارى الهى سبب ازدیاد بیماری آن ها بوده است.

وجه سوم. خداوند در قرآن قبایح، اعمال سوء، سرائر و ضمائر آنها را بیان می کند تا مسلمانان آنها را بشناسند و فریب آنها را نخورند. از این رو، این عمل موجب ازدیاد عناد و عصبیت آنها می شود.

وجه چهارم. عبادت و معصیت علاوه بر ثواب و عقاب اُخروی، موجب مثوبت و عقوبت دنیوی نیز هست. عبادت موجب ازدیاد توفيق و تأیید و نصرت

ص: 132

الهی می گردد، خدای سبحان می فرماید:

«اِن تَنصُرُوا اللهَ یَنصُرکُم وَ یُثَبِّت اَقدامَکُم» (1)

در آیه دیگری می فرماید:

«وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»(2)

همین طور در معصیت سبب خذلان و ترک نصرت الهی و واگذاردن انسان به خود و در نتیجه موجب توغّل در معصیت و ازدیاد در خباثت می شود، چنان چه می فرماید: ««نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ» (3)

وجه پنجم. همه نعمت های الهی همان طور که ممکن است در اطاعت صرف شود، ممکن است در معصیت نیز صرف شود.

البته خداوند نعمت را مرحمت فرموده که در عبادت صرف شود، ولی بنده می تواند به حسن اختیار خود آن را در اطاعت صرف کند، یا به سوء اختيار خود در معصیت صرف نماید.

البته اگر خدا به او عنایت نکرده بود نمی توانست معصیت به جا آورد. پس اعطا و عنایت و ابقای نعمت موجب ازدیاد بیماری شده، از این جهت به خود نسبت داده است که قرآن می فرماید:

«إِنَّما نُمْلي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً» (4)

همانا ما به آن ها مهلت دادیم و آن ها به سوء اختيار خود، گناه خود را اضافه کردند.

ص: 133

وجه ششم. همان طوری که در بیان جبر و تفویض گذشت انسان نه در افعال خود مجبور است که نشود فعل را به او اسناد داد و نه مستقل است که اراده حق در آن مؤثر نباشد، بلکه تحت مشیّت حق و از روی اختیار عبد است. پس هم اسناد فعل به عبد صحیح است و هم اسناد آن به حق و توضیح آن قبلا گذشت.

اما وجوه دیگری که گفته شده، صحیح نیست. مثل این که گفته اند: در آیه مضاف حذف شده و تقدیر چنین است: « زادهم عداوة الله مرضاً» مانند آیه ای که می فرماید:

«فَوَيْلٌ لِّلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ اللَّهِ» (1)

يعني «مِنْ تَرَكَ ذِكْرِ اللَّهِ»

و مثل این که گفتند: این آیه در مقام نفرین است، نظیر آیه شریفه ای که می فرماید:

«ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ»(2)

سپس آنان برگشتند، خدا دل های آن ها را برگرداند.

این موارد از دو جهت تمام نیست.

نخست آن که ظاهر، بلکه صریح آیه نسبت ازدیاد به خداوند متعال است و تقدير، خلاف ظاهر است و در آیه ای که استشهاد کرده اند تقدير لازم ندارد و قساوت از ذکر خدا به معنای عدم تأثیر آن است.

دوم آن که در مقام دعا بودن آیه، اشکال اشکال کننده را رفع نمی کند.

ص: 134

امراض جسمی نیز متعددند.

یکی از آن مرضها، مرض نابینایی قلب است که از آن به شک و نفاق هم تعبیر می شود که چنین قلبی حجت و دلیل را نمی بیند و آن را تصدیق نمی کند.

یکی دیگر از بیماریهای قلب، قساوت است که مانع از تأثیر مواعظ می شود، یعنی گوش ظاهری مواعظ را می شنود، اما گوش باطنی کار است و قساوت مانع از تأثیر موعظه است.

یکی دیگر از بیماری های آن، ختم و مهر زده شدن بر قلب است که هیچ حرفی به آن اثر نمی کند، مثل معده مریضی که غذا را تحویل نمی گیرد.

یکی دیگر از مرض های قلبی این است که حالات طبیعی قلب را تغيير می دهد، مثل حسد و حقد بر بندگان خدا بدون سبب صحیحی است که به حسب عقل، بلکه با عروض حالات پست و فاسدی پیدا شده است و انسان بی جهت حسد و حقد نسبت به بندگان خدا می ورزد.

یکی دیگر از بیماریهای قلب، خارج شدن از حد اعتدال در غضب، خوف یا خجالت است که یا انسان افراطی کند یا تفریط با این که قلب صحيح، در این موارد اعتدال را اقتضا دارد.

یکی دیگر از بیماریهای قلب این که در چیزهایی اشتها پیدا کند که اشتها و محبت آن ها سزاوار نیست، مثل محبت به فضول دنیا و امور اعتباری، مثل جاه و مقام و این محبت ها با پیدا کردن جاه و مقام تمام نمی شود، بلکه بیشتر می شود.

یکی دیگر از بیماری ها این است که ذائقه او تغییر می کند و شیرینی چیز شیرین را نمی فهمد، بلکه آن را تلخ احساس می کند، مثل قلبی که شیرینی

ص: 136

مناجات پروردگار را نمی فهمد، بلکه احساس خستگی می کند که مَثَل او مَثَل کسی است که صفراء او غلبه پیدا کرده و شیرینی جات را تلخ احساس می کند.

یکی دیگر از بیماری ها این که با خدا انس ندارد و با انسان های کامل نیز انس ندارد و از خلوت با خدا و خلوت با بندگان صالح خدا و حشت می کند.

البته امراض و بیماری های دیگری نیز برای قلب وجود دارد که در کتاب های اخلاقی به تفصیل بیان شده است.

«وَلَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ»

دلیل این که انسان طلب کار خدا نمی شود از چهار جهت است:

نخست آن که عبادت وظيفه بنده است.

دوم آن که عبادت یک عمر، با کوچکترین نعمت های الهی مقابله نمی کند.

سوم آن که، عبادت با توفیق و تأیید خداوند است.

چهارم آن که عبادت ادای شکر پروردگار است و ادای شکر به حکم عقل، واجب است.

البته ممکن است استحقاق ثواب را این طور بیان نمود که چون خداوند متعال در کلام مجید و لسان انبیا و اوصيا به شخص مطيع وعده ثواب داده و خلف وعده قبيح است؛ بنده از این جهت مورد مثوبت واقع می شود.

استحقاق عذاب به این معنا است که بنده به واسطه هر معصیتی که از وی صادر می شود، مستحق و سزاوار عقوبت می گردد؛ زیرا معصیت، مخالفت امر مولا است و برای او حق مؤاخذه ثابت و مسلم است و اگر عقوبت کند بر وفق عدل رفتار نموده است.

اما اگر شخص عاصی قابلیت رحمت داشته و هنوز معصیت، او را از قابلیت ساقط ننموده؛ به طوری که دیگر رحمت و عفو او بی مورد باشد، عفو او قبیح نیست و خلف وعید نیز مانعی ندارد مگر وقتی که به طور خبر باشد و خلف آن موجب كذب شود، چنانچه در ذیل آیه «وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ» تذکر داده شد.

ص: 138

آیه شریفه هستند به همه این آلام جسمانی و روحانی گرفتارند، درباره آن ها می فرماید:

«وَلَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ»

برای آنان عذابی دردناک است.

«بِما كانُوا يَكْذِبُونَ»

حرف «باء» برای سببیه است؛ یعنی سبب عذاب درناک منافقان، كذب آنهاست که گفتند:

«آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ»؛

به خدا و روز قیامت ایمان آوردم.

در صورتی که مؤمن نبودند که «وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِينَ».

از این جمله استفاده می شود که منشأ عذاب منافقان، بلکه منشأ تمام صفات زشت و اعمال ناپسندیده آنها، همان کذب است.

چرا که وقتی به خدا و روز قیامت ایمان نداشته باشند و به دروغ اظهار ایمان کنند، از هیچ عمل زشتی باک ندارند، بلکه اظهار ایمان آنها برای این است که در زیر این حجاب، هر جنایتی را مرتکب شوند، به اعمال نکوهیده و خیانت ها و جنایت های خود، رنگ دین و مذهب بزنند و خود را از پنجه انتقام رها سازند.

ص: 140

داد که به صدق آن اعتقاد دارد، ولی با واقع مطابق نیست، معذور است.

هم چنین اگر کسی با اعتقاد به کذب، خبری داد و گفت و به حسب واقع، صادق بود، آن را تجرّی گویند.

در حرمت آن علما اختلاف نظر دارند و حق این است که تجرّی قبح فاعلی دارد، نه قبح فعلی.

با این وصف اگر کسی در روزه ماه مبارک رمضان، بر خدا و رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دروغ ببندد روزه اش باطل می شود از جهت این که قصد مفطر نموده و اگر کشف شد که در واقع صدق بوده، کفاره ندارد.

قسم دوم: قبایحی است که قبح آن اقتضایی و برای مفاسدی است که بر آن مترتب می شود و بسا بر مصالحي مشتمل است که اهم از مفاسد آن و مانع از اقتضا قبح است که در این صورت جایز، بلکه در بعضی موارد واجب می شود، مانند کذب برای حفظ جان مؤمن، رفع شر ظالم، حفظ ناموس، حفظ مالی که حفظ آن واجب است، در مقام تقیه، یا برای اصلاح بین دو نفر مسلمان و دفع کدورت از بین آن ها که از نظر عقلی و شرعی ترخیص شده، نه برای مجرد جلب منافع دنیوی.

البته از این قبیل قبایح اقتضایی بسیار است، مانند غیبت که موارد استثنا آن در بحث غیبت گذشت. غصب و مواردی که نمی توان گفت این ها نیز مانند ظلم در موارد ترخیص از باب تخطئه در مصداق است.

در موارد ترخیص کذب، سخن دیگری است که اگر توریه ممکن باشد، آیا لازم است یا نه؟ و ظاهراً وجوب توريه معلوم نیست، ولی حسن آن قابل منع نیست، بلکه موافق با احتیاط است.

یُنَافِقُونَهُمْ أَیْضاً کَمَا یُنَافِقُونَ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله فَلَا یَرْتَفِعُ لَهُمْ عِنْدَهُمْ مَنْزِلَهٌ وَ لَا یَحُلُّونَ عِنْدَهُمْ مَحَلَّ أَهْلِ الثِّقَهِ (1)

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در تفسیر این آیه شریفه فرمودند:

وقتی به کسانی در روز غدیر بیعت شکستند گفته می شود: در زمین به اظهار کردن نقض بیعت برای بندگان مستضعف فساد نکنید که دین آنها را مشوش می کنید و آن ها را در مذهب خود متحیر می نمایید!

می گویند: ما مصلح هستیم، چون ما نه به دین محمد و نه غیر آن عقیده نداریم و ما در دین متحير هستیم و در ظاهر به محمد، به اظهار قبول دین او و شریعت او راضی شده ایم.

ولی در باطن به شهوات خودمان عمل می کنیم و متمتع می شویم و او را ترک می کنیم و جان خودمان را از بندگی محمد آزاد می نماییم و خودمان را از اطاعت پسر عموی او علی بن ابی طالب باز می داریم. چون اگر امر او در دنیا ظاهر شد ما نزد او موجه باشیم و اگر امر او نابود شد، ما او را بر دشمنانش تسلیم خواهیم کرد.

خداوند متعال فرمود: «آگاه باشید که اینها مفسد هستند». به آن چه که از کارهای خود انجام می دهند، برای این که خداوند به پیامبر خود صلی الله علیه و آله و سلم نفاق آن ها را معرفی کرد، و او خودش آن ها را لعن فرموده و به مسلمانان نیز امر فرموده که آن ها را لعن کنند و به آنها وثوق و اطمینان پیدا نکنند.

ص: 145

هم چنین آنها دشمنان مؤمنان هستند، چون گمان دارند که مؤمنان با آنها منافقانه عمل می کنند؛ همان طوری که خودشان با اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم منافقانه عمل کردند. پس مؤمنان نزد آن ها منزلتی ندارند و آن ها را ثقه نمی دانند.

وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(1)

شما بهترین امتی هستید که برای مردم ظاهر شده اید که به معروف امر و از منکر نهی می کنید و به خدا ایمان می آورید.

در حدیثی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ عند الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللهِ كَنَفْثَةٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ، وَ مَا جَميع أَعْمَالُ الْبِرِّ وَ الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيِ عَنْ الْمُنْكَرِ إِلَّا كَنَفْثَةٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ؛(2)

همه کارهای خوب نزد جهاد در راه خدا مانند یک پاره تخته ای که در دریای بزرگی است و همه کارهای خوب و جهاد در راه خدا نزد امر به معروف و نهی از منکر مانند تخته پاره ای در دریای بزرگی است.

در روایت دیگری امام محمد باقر علیه السلام فرمودند:

إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ سَبِيلُ الْأَنْبِيَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِيضَةٌ عَظِيمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَكَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ يُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ يَسْتَقِيمُ الْأَمْرُ .

فَأَنْكِرُوا بِقُلُوبِكُمْ وَ الْفِظُوا بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ صُكُّوا بِهَا جِبَاهَهُمْ وَ لَا تَخَافُوا فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَإِنِ اتَّعَظُوا وَ إِلَي الْحَقِّ رَجَعُوا فَلَا سَبِيلَ عَلَيْهِمْ،

ص: 147

«إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُولئِكَ هُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»(1)

هُنَالِكَ فَجَاهِدُوهُمْ بِأَبْدَانِكُمْ وَ أَبْغِضُو بِقُلُوبِكُمْ غَيْرَ طَالِبِينَ سُلْطَاناً وَ لَا بَاغِينَ مَالًا وَ لَا مُرِيدِينَ بِظُلْمٍ ظَفَراً حَتَّي يَفِيئُوا إِلَي أَمْرِ اللَّهِ وَ يَمْضُوا عَلَي طَاعَتِهِ؛(2)

به راستی که امر به معروف و نهی از منکر راه پیامبران و روش شایستگان و واجب بزرگی است که واجبات دیگر به واسطه آن بر پا می شود، راه ها ایمن می گردد، کسب ها حلال می شود، مظلمه ها به صاحبانش بر می گردد، زمین آباد و از دشمنان انتقام گرفته می شود، و امر اجتماع به استقامت می گراید.

بنابر این، بدی ها را به دل هایتان انکار کنید و به زبان هایتان اظهار نمایید، بر پیشانی های بدکاران زنید و در راه خدا از سرزنش سرزنش کنندگان نهراسید. پس اگر پند گرفتند و به حق برگشتند، راه مؤاخذه برایشان نیست «و همانا راه مؤاخذه بر کسانی است که به مردم ستم می کنند و در زمین تجاوز بدون حق می نمایند و برای ایشان عذاب دردناک است».

پس در مورد چنین کسانی با بدن های خودتان جهاد کنید و با دل

ص: 148

خود آن ها را دشمن بدارید در حالی که طالب سلطنت و دنبال مال دنیا نباشید و برای ظفر یافتن اراده ستم نکنید تا وقتی که به امر خدا برگردند و بر طاعت او سرفرونهند.

البته در این زمینه روایات دیگری نیز وجود دارد که می توان به کتاب های مفصل حدیثی مراجعه نمود.

واجب عبارتند از:

1. واجب عینی،

2. واجب کفایی،

3. واجب تعیینی،

4. واجب تخییری،

5. واجب تعبدی،

6. واجب توصلی،

7. واجب مطلق،

8 واجب مشروط،

9. واجب نفسي،

10. واجب غیری.

شرط چهارم: تارک معروف و مرتکب منکر بر آن اصرار داشته باشد و اگر آثار توبه و انصراف در او دیده شود نباید امر و نهی کرد.

شرط پنجم: امر کننده و ناهی در امر و نهیش مرتکب معصیتی نشود، مثل تجسس در کارهای مردم، یا استراق سمع و یا با ضرر زدن باشد و بایستی واجب را با معصیت انجام ندهد.

شرط ششم: ضرر مالی، جانی، عرضی متوجه امر کننده و یا ناهی در امر و نهیش به او نشود.

البته لازم نیست آمر و ناهی عادل باشد؛ همان طوری که بعضی ذکر کرده اند. چون اطلاق ادله امر به معروف و نهی از منکر شامل عادل و غیر عادل می شود و لازم نیست که امر کننده حتما آن فعل را ترک نکرده باشد تا بتواند امر کند. البته بهتر است ترک کرده باشد، اما لازم نیست.

هم چنین لازم نیست ناهی خودش همیشه تارک آن چیز باشد تا بتواند نهى کند. البته بهتر است و این دو از هم جدا است.

البته آیه شریفه ای که می فرماید: «لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ»(1) در جای خود درست است. اما آن تکلیف مستقلی را می گوید.

هم چنین آیه شریفه ای که می فرماید: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ»(2)تکلیف مستقل و از نظر عقل هم بسیار مستهجن است که چیزی را کسی خود مرتکب شود و دیگری را نهی کند. پس لازم و شرط نیست که آدم

ص: 152

خود فاعل آن چیز باشد و ناهی هم لازم نیست خود تارک آن چیز باشد، بلکه بهتر است و آن تکلیف جدایی است که به این تکلیف ربطی ندارد.

هم چنین گفته اند: تارک معروف و مرتکب منکر باید مکلف باشد. پس کودک و دیوانه را نمی توان امر به معروف و نهی از منکر نمود.

این سخن نیز درست نیست، چون واجبات و محرمات الهی دو قسمند:

1. محرماتی که شارع وقوع آنها را در خارج نخواسته است؛ حتی از دیوانه و کودک. مثل لواط، زنا، شرب خمر، قمار، رقص، تغنی، خوردن مال حرام و... که اگر غير مكلف نیز مرتکب این حرام ها بشود، باید آنها را نهی نمود.

2. واجباتی که انسان قبل از تکلیف باید آن ها را فرا گیرد و به جا آورد تا موقع تکلیف در سختی و مشقت کار بی سابقه نباشد، مثل تحصیل عقاید به قدر امکان، نماز، دانستن معاملات و طرز تصرف در اموال به قدر نیاز و... و اگر بنا باشد برای اطفال امر و نهی واجب نباشد، سد باب تأدیب می شود و پس از تکلیف، عادات حسنه را فرا نمی گیرند و عادات قبیحه و زشت نیز باقی می ماند.

چهارم. موعظه و نصیحت با کمال رفق و مدارا.

پنجم. تخويف و ترسانیدن و زجر و بازداشتن.

ششم. تغليظ و درشتی در گفتار.

هفتم. منع به قهر، مانند شکستن آلات لهو و لعب و قمار، ریختن شراب و گرفتن مال غصبی و به صاحبش رد نمودن.

هشتم. تهدید به ضرب و جرح و سایر اموری که از نظر شرعی جایز باشد، مثل این که پدر فرزند را به ضرب تهدید کند، یا مرد زن ناشزه را به طلاق تهدید نماید.

نهم. ضرب به دست، پا، چوب، عصا بدون اسلحه.

دهم. زخم زدن به حدی که باعث قتل نشود، و احوط این است که در این مرتبه با اذن امام یا نایب امام باشد.

تذکر مهم. روشن است که کثرت معصیت در جامعه موجب رفع تکلیف نیست و هر مقداری که مقدور باشد انسان باید نهی از منکر کند و ابتدا از خانواده، اقوام و همسایگان خود شروع نماید تا هر مقدار که ممکن باشد.

البته غير مقدور بودن آن، اصل تکلیف از مقدور را ساقط نمی کند، از این رو می فرمایند:

المیسُور لا یسقُط بالمعْسُور(1)

ص: 154

بلکه حسن آن، قابل انکار نیست و آیه شریفه می فرماید:

«وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ»(1)

زمانی که گروهی از آنان گفتند: چرا پند می دهید قومی را که خدا آنان را هلاک کننده یا عذاب کننده به عذاب سختی است؟ گفتند: برای این که نزد پروردگارتان معذور باشیم و شاید ایشان از خدا بترسند و تقوا پیشه کنند.

برای مثال فساد نماز، همان بطلان آن است که نقصان در برخی شرایط و اجزای آن و صحیح به جا نیاوردن آن ها باشد، چنانچه فساد در همه عبادات همین گونه است و فساد در معامله نیز بطلان آن است، به طوری که سبب حصول نقل و انتقال و تصرف و ملکیت نشود.

فساد زرع به معنای ضایع و تباه شدن دانه یا مراحل بعد از آن است، هم چنین فساد خوراکی ها، آشامیدنی ها و چیزهای دیگر هر کدام به حسب خود آنهاست.

فساد قلب عبارت از حالتی است که به واسطه امراض قلبی برای انسان پیدا می شود که دیگر به مواعظ شافيه متعظ و به هدایات الهی مهتدی و به محامد اخلاق متخلق نمی گردد. فساد قلب غیر از مرض قلبی است، زیرا مرض قابل معالجه است و فساد قلب، قابل صلاح نیست مگر به قلب ماهیت.

است که آن حضرت از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

إصَلاَحُ ذَاتِ الْبَيْنِ أَفْضَلُ مِنْ عَامَّةِ الصَّلاَةِ وَ الصِّيَومِ؛(1)

اصلاح میان مردم از یک سال نماز و روزه بهتر است.

منظور از افساد در زمین که آیه می فرماید، یعنی چیزهایی بر اهل زمین ایجاد کنند که ضرر داشته باشد؛ یا ضرر دینی که اضلال و گمراه کردن مردم است، یا القاء عداوت در میان آن ها که همان افساد ذات البين است، یا ضررهای دیگر از قبیل ظلم و اذیت، غیبت و تهمت، نمامی و سعایت و ...

البته ایجاد حرب، احداث فتنه، کشف سر، اذهاب مال، هتک عرض و آبرو و نظایر این ها نیز از مصادیق افساد است که هر کدام از معاصی بزرگ است و آیات و روایاتی در مذمت و عقوبت آن ها وارد شده از جمله آیه ای که می فرماید:

« لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ» که شامل همه این موارد می شود.

«قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ» کلمه «إنما» افاده حصر می کند و برای حصر در آیه شریفه دو احتمال وجود دارد.

1. حصر افعال خودشان در صلاح و شایستگی و نفی افساد از کارهایشان، یعنی همه کارهای ما از روی صلاح است و فعلی که مشتمل بر فساد باشد، از ما سر نمی زند.

ص: 158

2. حصر اشخاص در مصلح، یعنی فقط ما مصلح هستیم و غیر ما هر که باشد، مصلح نیست.

احتمال اول اقرب است و تعبیر به جمله اسمیه برای اشعار به ثبات است، یعنی ما مصلح بوده و هستیم و این برای ما ثابت و محقق است.

منشأ این ادعا دو چیز است:

1. یا جهل مرکب است که این ها فکر می کنند در حقیقت مصلحند و فعلی بر خلاف صلاح از آنها سر نمی زند؛ چرا که جهل مرکب از همه اخلاق رذیله شدیدتر و از بدترین صفات ناپسندیده است و معالجه آن، از همه آن ها دشوارتر است. برای این که جاهل مرکب، متنبه و آگاه نیست که جاهل است تا در مقام ازاله جهل برآید و فکر نمی کند که کارهای او برخلاف صواب و صلاح است تا در مقام اصلاح و تزکیه باشد.

در حدیثی آمده که حضرت عیسی علیه السلام فرمودند:

من از معالجه کور و بیمار برص عاجز نیستم، ولی از معالجه احمق، عاجز و ناتوانم.(1)

جهل مرکب در انسان مانند مرض مزمنی است که شخص مريض به آن خو گرفته و فکر این که مریض است از ذهن او خطور نمی کند تا در صدد معالجه آن باشد.

بعضی گفته اند: این صفت قابل معالجه نیست.

این سخن باطل است، زیرا اگر معالجه آن غیر مقدور باشد موجب سقوط

ص: 159

تکلیف می شود، بلکه علاج آن مشکل است و ابتدا باید به مقدمات زیادی آن را به جهل بسیط تبدیل نمود. یعنی جاهل مرکب را متوجه و متنبه نمود که فاقد علم و مزایایی است که برای خود تصور و توهم نموده تا در مقام طلب و تحصیل دانش و دیگر مزایای اخلاقی برآید.

2. و یا تعميه، تقلب و فریب دادن است که خود می دانند مفسدند، ولی برای خدعه و فریب دیگران خود را مصلح قلمداد می کنند.

این از همان شاخ و برگ های نفاق است که در دل آنان ریشه دوانیده است. در این باره مطالبی در ذیل آیه شریفه: «يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا» بیان شد.

البته صلاح و فساد از امور مقول به تشکیک و ذی مراتب است و مرتبه اعلای صلاح مخصوص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و خاندان پاک آن سرور است و دیگران به هر مرتبه ای از صلاح باشند از پرتو فیوضات و برکات و اصلاحات آنان هستند، چنانچه در زیارت جامعه می خوانیم:

بِكُمْ أَخْرَجَنَا اللَّهُ مِنَ الذُّلِّ وَ فَرَّجَ عَنَّا غَمَرَاتِ الْكُرُوبِ وَ أَنْقَذَنَا مِنْ شَفَا جُرُفِ الْهَلَكَاتِ وَ مِنَ النَّارِ. بِأَبِي أَنْتُمْ وَ أُمِّي وَ نَفْسِي بِمُوالاتِكُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِمُ دينِنا وَ أَصْلَحَ مَا كَانَ فَسَدَ مِنْ دُنْيَانَا(1)

و فرازهای دیگر این زیارت همه شاهد و گواه بر مطلب ما است.

ص: 160

در حدیثی امام صادق علیه السلام می فرماید:

مَا اَلْعَقْلُ ما عُبِدَ بِهِ الرَّحمنُ وَ اكتُسِبَ بِهِ الجِنانُ(1)

عقل چیزی است که به واسطه آن، خدای رحمان پرستش شود و بهشت به دست آید.

در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد: کدام یک از مؤمنان فطانت، زیرکی و تیز فهمی او بیشتر است؟

حضرت فرمودند:

أكثَرُهُم ذِكراً للمَوتِ و أشَدُّهُم استِعداداً لَه؛(2)

کسی که بیشتر به یاد مرگ باشد و آمادگی او افزون تر باشد.

بنابر این، نافرمانی از خدا و غفلت و فراموشی، مرگ، دلیل بر بی شعوری، بی عقلی و حماقت است و هر کس پیرامون معصیت نگردد و همیشه به یاد خدا و مرگ باشد و خود را برای آن آماده نماید، عقل و فطانتش بیشتر است و هر کس به معصیت روی آورد و خدا و مرگ را فراموش کند، به همان اندازه فاقد شعور و عقل خواهد بود.

از این رو چون منافقان منتهی مراحل نافرمانی خدا و فساد در روی زمین و غفلت از حق را طی نموده اند و در درک مراحل اسفل آن قرار گرفته اند، مفهوم بی شعوری و حماقت به معنای حقیقی و کامل آن، درباره آنها صادق است. از این رو خداوند متعال می فرماید: «وَ لكِنْ لا يَشْعُرُونَ»؛ «ولی آنان نمی فهمند.»

ص: 163

«وَ لِلَّهِ الْمَشِیَّهًُْ فِیهِمْ».(1)

با این بیان اشکالات وارده بر این روایات رفع می شود و تفصیل آن به محل مناسب تر منوط است.

اما دلیل قسم دوم اعمال و رفتاری است که از منافقان صادر می شود که در این آیات و آیات سوره منافقین خداوند ذکر فرموده است و بیشتر آنها را به جمله «وَلكِنَّ المُنافِقينَ لا يَعلَمونَ» و امثال این ها ختم نموده است.

همان طوری که آیه پیشین نیز از باب نهی از منکر و ردع از فساد بود.

قائل به این قول، یا ذات مقدس حق تعالی است، یا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و یا خواص از مؤمنان هستند. این از بزرگ ترین وظایف انبیای الهی، بلکه غرض از بعثت آن ها و مقصود از نازل کردن کتاب ها و قرار دادن تکلیف است، بلکه ایمان که به آن دعوت می کنند علت غایی خلقت بشر است. از این رو می فرماید:

«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ»(1)

خلقت بشر نیز علت غایی خلقت دیگر موجودات است، چنانچه می فرماید:

«وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِنْهُ»(2)

آیات دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که در بحث معاد ذکر شده است.(3)

بنابراین، غرض اصلی از خلقت و آفرینش جمیع موجودات، ایمان انسان و به مدارج کمال و ترقی و تعالی رسیدن اوست و چون انبیا و اولیا و داعیان الى الله این غرض الهی را تعقیب می کنند، بزرگ ترین عبادت ها را به جای می آورند و بهترین اجرها و موهبت های ربوبی را مشمول می شوند.

ص: 166

النَّاسِ وَ عَنْ أَشْبَاهِ اَلنَّاسِ وَ عَنِ اَلنَّسْنَاسِ؟

فقال أميرالمؤمنين علیه السلام: يَا حُسَيْن! أَجِبِ اَلرَّجُل!

فقال له الحسين عليه السلام: أَمَّا قَوْلُكَ: أَخْبِرْنِي عَنِ اَلنَّاسِ، فَنَحْنُ اَلنَّاسُ ...

...إلى أن قال:

وَ أَمَّا قَوْلُكَ: أَشْبَاهُ النَّاسِ، فَهُمْ شِيعَتُنَا وَ هُمْ مَوَالِينَا وَ هُمْ مِنَّا ...

إلى أن قال: وَ أَمَّا قَوْلُكَ: النَّاسِ، فَهُمُ السَّوَادُ الْأَعْظَمُ.

وأشار بيده إلى جماعة الناس.

ثم قال: «إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ»(1)

مردی خدمت امیر مؤمنان على علیه السلام عمل آمد و گفت: اگر دانایی مرا از معنای ناس، اشباه ناس و نسناس آگاه کن.

امیر مؤمنان علی علیه السلام به حضرت امام حسین علیه السلام فرمود: به این مرد پاسخ بده!

امام حسین علیه السلام فرمود: اما این که از ناس پرسیدی، ناس ما هستیم، اشباه ناس، شیعیان ما و دوستان ما هستند و آنان از ما هستند.

اما نسناس همان سواد اعظم هستند.

آن گاه با دست مبارکش به جماعتی از مردم اشاره نمود و فرمود: اینان جز چهارپایان نیستند، بلکه از آن ها پست تر و گمراه ترند.

ص: 168

ممکن است مراد از ناس، مؤمنان کامل باشند که شامل معصومان و مؤمنین که در درجات مادون آنان قرار گرفته اند، هم چون سلمان، اباذر، مقداد، عمار، حذیفه و ... باشد.

پس اگر مدیون سفيه، یا ضعیف یا قادر بر نوشتن نباشد، باید ولی او به درستی بنویسد.

2. سفیه در امر دین و آخرت.

در این آیه شریفه به همین نوع از سفاهت اشاره شده است که آنان، سعادت را از شقاوت و راه نجات را از طریق هلاکت تمیز نمی دهند.

همه کفار، منافقان و کسانی که به نحوی از طریق حق منحرفند در این قسم داخل هستند و مفاد حدیثی که در «الکافی» نقل شده همین است که راوی از امام صادق علیه السلام پرسید: عقل چیست؟

فرمود:

مَا عُبِدَ بِهِ اَلرَّحْمَنُ وَ اُكْتُسِبَ بِهِ اَلْجِنَانُ؛

راوی می گوید: گفتم: پس آن چه در معاویه بود چه بود؟

فرمود: نکرا و شیطنت بود که شبیه عقل است و عقل نیست.(1)

اما این که منافقان اهل ایمان را به سفاهت نسبت می دهند و آنان را سفها می نامند برای این است که هر کسی به نظر سطحی به رفتار، کردار و طرز اندیشه آن که مخالف رویه او زندگی می کند، بنگرد، رفتار او را سفيهانه می پندارد. چون طرز کار خود را عاقلانه می شمارد.

برای مثال کسانی که در دنیا منهمک و در شهوات و لذات غرق هستند کسانی را که زهد می ورزند و به مقدار حاجت از دنیا اکتفا می کنند، سفیه می دانند.

هم چنین اهل معصیت و تارکین فرائض، اهل نماز، روزه، حج و دهندگان خمس و زکات را ابله می دانند.

ص: 171

بلکه طالبان مال و حطام دنیوی، طالبان علم و دانش را در فکر خود نابخرد می دانند و بسا اهل دین و متوسطين از آن ها، اهل تقوا و مردان مقرب الهى را که پشت پا به دنیا زده اند به سفاهت منسوب می دارند. چنانچه امیر مؤمنان علی علیه السلام در صفات متقین می فرماید:

وَيَقُولون: قَدْ خُولِطُوا وَلَقَدْ خَالَطَهُمْ أَمْرٌ عَظِيمٌ ...(1)

و می گویند: عقل اهل تقوا مختل شده اند و حال آن که امر بزرگی آن ها را مضطرب نموده است.

از طرفی، چون منافقان گمان کرده اند راهی را که در پیش گرفته اند زیرکانه و عاقلانه است مؤمنان را-که بر خلاف راه آن ها می روند، بلکه آنان را تخطئه می کنند - سفها می نامند. روشن است که این گفتار از آنان در سر و نهان بوده و با شیاطین و هم جنسان خود و یا در بعض مواقع به برخی مؤمنان می گفته اند؛ چرا که آشکار گفتن این سخن، با نفاق آنان منافات دارد.

از شقاوت و نجات خود را از هلاکت تشخیص نداده اند و خود را به شقاوت و هلاکت ابدی گرفتار نموده اند.

اما سفاهت آنان را در امر دنیا، به وجوهی می توان اثبات نمود.

وجه یکم. منافقان به این جهت که نمی خواهند باطن آنها کشف شود، هم از منافع كفار محرومند هم از منافع مسلمانان. قرآن کریم می فرماید:

«مُّذَبْذَبِينَ بَيْنَ ذَلِكَ لَا إِلَى هَؤُلَاءِ وَلَا إِلَى هؤُلَاءِ»(1)

از طرفی، هم کفار از آن ها احتراز دارند و هم مسلمانان.

وجه دوم. از بسیاری از آیات شریفه استفاده می شود که برکات و فيوضات الهی در اثر اعمال صالحه، مصائب و گرفتاری ها به واسطه اعمال سیئه به انسان می رسد. در آیه شریفه ای می خوانیم:

«وَلَو أَنَّ أَهلَ القُرى آمَنوا وَاتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأَرضِ وَلكِن كَذَّبوا فَأَخَذناهُم بِما كانوا يَكسِبونَ»(2)

اگر اهل شهرها ایمان و تقوا داشتند، البته برکات آسمان و زمین را بر آن ها می گشودیم، ولی آیات الهی را تکذیب نمودند. پس به واسطه اعمالشان آنان را گرفتار نمودیم.

در آیه شریفه دیگر می فرماید:

«وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ»(3)

آن چه مصیبت به شما می رسد به واسطه اعمال شماست.

ص: 173

وجه سوم. منافقان با منتهای تستر و پنهان نمودن باطن خود، خداوند عالم آنان را رسوا و مفتضح می کند، چنانچه در آیات سوره توبه قصد باطنی آنان را در ساختن مسجد ضرار و کارهای دیگرشان را برای پیامبر و مؤمنان بیان نموده و هم چنین در سوره منافقان سر آنها را فاش نموده است.

وجه چهارم. آثار امور باطنی؛ چه اعتقادی چه اخلاقی سرانجام در دنیا ظاهر می شود که «از کوزه برون تراود هر چه در اوست» و امتحانات الهي باطن اشخاص را ظاهر می نماید.

چنانچه پس از رسول اکرم صلی الله علیه و آله یا کارهای برخی از صحابه نسبت به دختر و داماد و فرزندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، نیات باطنی آنان را ظاهر ساخت، به خصوص بنی امیه که کفر و شرک باطنی خود را نمایان کردند و یزید لعنة الله عليه با زبان نحس خود این ترانه را می سرود:

لعبت هاشم بالملك فلا*خبر جاء ولا وحي نزل(1)

بنابر این، اطلاق آن بر امور حسی تجربی اطلاق مسامحی است.

از طرفی، علمی که در آیات و روایات فضیلت بسیاری برای آن ذکر شده و طلب آن را بر هر مرد و زن مسلمان واجب دانسته علمی است که جنبه روحانیت و نفس ناطقه انسانی را به مدارج کمال و ترقی و ایمان به خدا، تخلق به اخلاق و صفات الهی سیر دهد و این علم از اشرف صفات و از بزرگ ترین امتیازات انسانی است. در قرآن کریم از روی تعجب می فرماید:

« هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ»(1)

در روایتی امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند:

يا طالِبَ الْعِلْمِ! اِنَّ الْعِلْمَ ذو فَضائِلَ كَثيرَةٍ: فَرَاْسُهُ التَّواضُعُ وَ عَيْنُهُ الْبَراءَةُ مِنَ الْحَسَدِ وَ اُذُن-ُهُ الْفَهْمُ وَ لِسانُهُ الصِّدْقُ وَ حِفْظُهُ الْفَحْصُ وَ قَلْبُهُ حُسْنُ النِّيَّةِ وَ عَقْلُهُ مَعْرِفَةُ الاَْشْياءِ وَ الاُْمورِ وَ يَدُهُ الرَّحْمَةُ وَ رِجلُهُ زِيارَةُ الْعُلَماءِ.

وَ هِمَّتُهُ السَّلامَةُ وَ حِكْمَتُهُ الْوَرَعُ وَ مُسْتَقَرُّهُ النَّجاةُ وَ قائِدُهُ الْعافيَةُ وَ مَرْكَ-بُهُ الْوَفاءُ وَ سِلاحُهُ لينُ الْكَلِمَةِوَ سَيْفُهُ الرِّضا وَ قَوْسُهُ الْمُداراةُ وَ جَيْشُهُ مُحاوَرَةُ الْعُلَماءِ.

وَ مالُهُ الاَْدَبُ ، وَ ذَخيرَتُهُ اِجْتِنابُ الذُّنوبِ وَ زادُهُ الْمَعْروفُ وَ مأواهُ الْمُوادَعَةُ وَ دَليلُهُ الْهُدى وَ رَفيقُهُ مَحَبَّةُ الاَْخْيارِ؛(2)

ای طالب! به راستی که علم و دانش صاحب فضیلت های

ص: 175

بسیاری است: سر آن فروتنی، چشم آن بیزاری از حسد، گوش آن فهم، زبان آن راستگویی، وسیله حفظ آن کنجکاوی، دل آن حسن نیت، عقل آن شناسایی امور و اشیا، دست آن رحمت، پای آن به دیدار دانشمندان رفتن.

همت آن سلامت نفس، حکمت آن پارسایی، قرارگاه آن رستگاری، قائد آن عافیت، مرکب آن وفا، سلاح آن نرمی در گفتار، شمشیر آن خوشنودی، کمان آن مدارا، لشکر آن گفت و گوی با دانشمندان.

دارایی آن، ادب و ذخیره آن پرهیز از گناهان، توشه آن کار نیک، جایگاه آن مباحثه و مذاکره، راهنمای آن هدایت الهی و رفیق آن مهرورزی به نیکان است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در این حدیث علم و دانش را به یک انسان مقتدر که اعضا و جوارح داخلی و خارجی او مرتب و مجهز باشد، تشبیه فرموده است که تواضع را به منزله سر آن دانسته، برای این که حيات علم و دانش به فروتنی است و کبر و نخوت فانی و نابود کننده علم است، همان طوری که حیات آدمی به سر است و فقدان آن موجب فقدان حیات می شود.

بی زاری از حسد را چشم آن دانسته، زیرا شخص حسود در مقام تحصیل و ازدیاد علم و استعلام از دیگران بر نمی آید.

فهم را به منزله گوش آن شمرده، زیرا غير فهیم گویا، کر است و مطالب علمی را درک نمی کند.

صدق آن را زبان آن قرار داده، چون از دانش شخص دروغگو نمی توان

ص: 176

استفاده کرد و به سخنان و مطالب او اعتمادی نخواهد بود.

تفحص و تتبع آثار علمی را حافظه آن و وسیله نگاهداری علم شمرده و نیت پاک را به منزله قلب و روح علم دانسته، علم بدون قصد پاک را جسدی بی روح شمرده و معرفت اموری که شناسایی آن ها برای عالم لازم است به منزله عقل آن قرار داده است.

زیرا همین طور که عقل در انسان ممیز خوب از بد و صلاح از فساد است، معارف الهی موجب به کار بردن علم در طريق صلاح و سعادت شخص و اجتماع است.

کوتاه سخن این که، سایر فرازهای حدیث هر یک از مواردی را که برای علم لازم است به اعضا و قوای داخلی و خارجی آدمی به جهت مناسبتی که بین آنهاست تشبیه فرموده که با اندک تأملی معلوم می گردد.

آری، همین طور که برای علم آثار و فضایل بسیاری ذکر شده، برای جهل نیز مفاسد و زیان هایی ذکر گردیده است. جهل را از بزرگ ترین صفات خبيثه شمرده اند، بلکه جهل را منشأ جميع صفات نکوهیده و اعمال سیئه دانسته اند.

شیخ کلینی رحمه الله که در کتاب شریف «الكافي»، در کتاب عقل و جهل، حدیث مفصلی را از حضرت امام صادق علیه السلام در خلقت عقل و جنود آن و خلقت جهل و جنود آن ذکر فرموده است که بسیار دقیق و محتاج به شرح مبسوطی است که در مقام انسب بیان خواهد شد، ان شاء الله.

ص: 177

هرگاه مؤمنی را ملاقات می کنند می گویند: ما ایمان آوردیم و آن گاه که با دوستان شیطان خود خلوت می کنند می گویند: ما با شما هستیم، ما آنها را استهزا و مسخره می کنیم.

علامه مجلسی رحمه الله در «بحارالانوار» قصه فتح مکه و ایمان آوردن ابوسفیان و سایر قریش را به طور مفصل ذکر کرده. از جمله می نویسد:

ولَمَّا دَخَلَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَکَّهَ، دَخَلَ صَنَادِیدُ قُرَیْشٍ اَلْکَعْبَهَ وَ هُمْ یَظُنُّونَ أَنَّ اَلسَّیْفَ لاَ یُرْفَعُ عَنْهُمْ فَأَتَی رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ اَلْبَیْتَ وَ أَخَذَ بِعِضَادَتَیِ اَلْبَابِ، ثُمَّ قَالَ: لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ، وَ هَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ.

ثُمَّ قَالَ: مَا تَظُنُّونَ و مَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ؟

فقال سهيل بن عمرو: نَقُولُ خَيْراً، وَنَظُنُّ خَيْراً أَخٌ كَريمٌ وَابْنُ عَمٍّ.

قَالَ: فَإِنِّي أَقُولُ كَمَا قَالَ أَخِي يُوسُفُ: «لا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ»(1) يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ.

...إلى أن قَالَ: فاذْهَبُوا فَأَنْتُمْ الطُّلَقَاءُ .

فَخَرَجَ الْقَوْمُ کَأَنَّمَا تَنشَرون مَنْ الْقُبُورِ....(2)

بزرگان قریش داخل کعبه شدند و گمان می کردند که شمشیر از آن ها برداشته نمی شود. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله داخل خانه خدا شد و دو چوبه در را گرفت، سپس فرمود: معبودی جز خدا نیست، وعده خود را وفا نمود، بنده خود را یاری داد و احزاب را به تنهایی مغلوب ساخت.

آن گاه فرمود: چه گمان می برید؟ و نسبت به من درباره شما چه می گویید؟

ص: 179

سهيل بن عمرو گفت: جز خیر و خوبی از جانب تو درباره خود گمان نمی بریم و نمی گوییم، چرا که برادر و پسر عموی کریم و بزرگوار هستی.

فرمود: پس من به شما آن چه را که برادرم یوسف گفت می گویم: «امروز مؤاخذه ای بر شما نیست». خداوند شما را می بخشاید و او ارحم الراحمین است.

... تا این که فرمود: بروید! شما آزاد شدگانید.

در این هنگام قوم قریش پراکنده شدند گویا از قبر محشور می شوند.

«مدينة المعاجز» در باب معجزات حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه الشريف از راوندی از سعد بن عبدالله اشعری این گونه روایت می کند: سعد می گوید:

نَاَظَرَنِی مُخَالِفٌ فَقَالَ: أَسْلَمَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ طَوْعاً أَوْ کَرْهاً؟!

فَفَکَّرْتُ فِی ذَلِکَ فقُلْتُ: إِنْ قُلْتُ کَرْهاً خفت إِذْ لَمْ یَکُنْ حِینَئِذٍ سَیْفٌ مَسْلُولٌ وَ إِنْ قُلْتُ: طَوْعاً فَالْمُؤْمِنُ لاَ یَکْفُرُ بَعْدِ إِیمانِهِ .

فَدَفَعْتُهُ دَفْعاً لَطِیفاً وَ خَرَجْتُ مِنْ سَاعَتِی إِلَى دَارِ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ أَسْأَلُهُ عَنْ ذَلِکَ.

فقيل: إنّه خَرَجَ إِلَى سرّ مَن رَأَی فِی هَذَا اَلْیَوْمِ ...

مخالفی با من مناظره کرد و گفت: ابوبکر و عمر از روی میل اسلام آوردند یا از روی اجبار و کراهت؟!

من در فکر فرو رفتم و پیش خود گفتم: اگر بگویم: از روی اجبار اسلام آوردند، آن موقع شمشیر کشیده ای نبود که بترسند و اسلام بیاورند و اگر بگویم: اسلام آن ها از روی میل بود، مؤمن که پس از ایمانش کافر نمی شود.

باری او را با طرز لطیفی از خود دفع نمودم و همان ساعت به خانه احمد بن اسحاق رفتم که این سؤال را از وی بپرسم.

گفتند: او امروز به سامرّا رفته است.

سعد می گوید: من نیز عازم سامرّا شدم و با او به خدمت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام مشرّف شدم.

حدیث بسیار مفصل است... تا آن جا که می گوید: حضرت امام حسن عسکری علیه السلام به من فرمودند:

ص: 181

چهل مسئله تو چیست؟ از این کودک ( یعنی حضرت قائم علیه السلام) بپرس تا پاسخ تو را بگوید.

حضرت قائم علیه السلام پیش از این که من ابتدا به سخن کنم به من فرمودند:

هلا قلت للسائل: لا أسلما طوعاً و لاکرهاً و إِنَّمَا أَسْلَمَا طَمَعاً، فَقَدْ کَانَا یَسْمَعَانِ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ، مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ: هُوَ نَبِیٌّ یَمْلِکُ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ وَ تَبْقَی نُبُوَّتُهُ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ.

وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ: یَمْلِکُ الدُّنْیَا مُلْکاً عَظِیماً، وَ تَنْقَادُ لَهُ أَهْلُ الْأَرْضِ.

فَدَخَلاَ کِلاَهُمَا فِی اَلْإِسْلاَمِ طَمَعاً فِی أَنْ یَجْعَلَ مُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا وَالِی وِلاَیَهً فَلَمَّا أَیِسَا مِنْ ذَلِکَ دَبَّرَا مَعَ جَمَاعَهٍ فِی قَتْلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ لَیْلَهَ اَلْعَقَبَهِ.

فَکَمَنُوا لَهُ وَ جَاءَ جَبْرَئِیلُ عَلَیْهِ السَّلاَمُ وَ أَخْبَرَ مُحَمَّداً صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بِذَلِکَ فَوَقَفَ عَلَی اَلْعَقَبَهِ وَ قَالَ یَا فُلاَنُ یَا فُلاَنُ یَا فُلاَنُ! اُخْرُجُوا فَإِنِّی لاَ أَمُرُّ حَتَّی أَرَاکُمْ کُلَّکُمْ قَدْ خَرَجْتُمْ.

وَ قَدْ سَمِعَ حُذَیْفَهُ ذَلِکَ.

وَ مِثْلُهُمَا طَلْحَهُ وَ اَلزُّبَیْرُ فَمَا بَایَعَا عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلاَمُ بَعْدَ قَتْلِ عُثْمَانَ طَمَعاً فِی أَنْ یَجْعَلَ کِلَیْهِمَا وَالِیاً عَلَی وِلاَیَهٍ لاَ طَوْعاً وَ لاَ رَغْبَهً وَ لاَ إِکْرَاهاً وَ لاَ إِجْبَاراً فَلَمَّا أَیِسَا مِنْ ذَلِکَ مِنْ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلاَمُ نَکَثَا اَلْعَهْدَ وَ خَرَجَا عَلَیْهِ وَ فَعَلاَ مَا فَعَلاَ (1)

ص: 182

آیه شریفه «وَ هَمُّوا بِما لَمْ يَنالُوا»(1) نیز درباره آنها نازل شد.

البته ممکن است منشأ اظهار ایمان منافق، هر سه جهت از جهات فوق باشد، یا دو جهت از آنها باشد، چنانچه اشخاص سیاسی همیشه خود را به رنگ اجتماع در می آورند و پس از آن که بر خر مراد سوار می شوند و برای این که نیرویی هم پشتیبان آن ها باشد، با دشمنان و بیگانگان هم سر و سری دارند.

کلمه «إلى» به معنای مع است؛ یعنی وقتی با رؤسا و بزرگان خود خلوت می کنند و در جایی اجتماع می نمایند می گویند: ما با شما هستیم.

از طرفی، اضافه شیاطین به ضمیر جمع که مرجع آن، منافقان هستند کمال دلالت را دارد بر این که آنان از یک جنبه و در صفات و ملکات با هم مشترکند و چون دارای صفات شیطانی هستند از این جهت از آنها به شياطين تعبير شده است.

ما درباره شیطان، خلقت او، نوع او، ذريه او، کیفیت توالد و تناسل او، طرز وسوسه و دیگر خصوصیات او بحث دامنه داری را-به ان شاء الله - در ذیل آیه شریفه «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ»(1) بیان خواهیم کرد.

قیام تمام موجودات به اراده او و منوط و مربوط به اوست. در قرآن کریم می فرماید:

«مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِن ذلِكَ وَلَا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ»(1)

سه نفر با هم راز نگویند جز این که خدا چهارمین آنهاست و پنج نفر با هم نجوا نکنند مگر این که خدا ششمین آن هاست و کمتر از این تعداد، یا بیشتر از آن با هم راز نگویند جز این که خدا با آن هاست.

است؛ به گونه ای که موجب خنده حاضران شود. این گونه استهزا خالی از ایذا، تحقیر و افشای عیوب و نقایص اشخاص نیست.

منشأ استهزا یا عداوت و کوچک نمودن طرف و یا مجرد خنداندن حاضران است و در هر صورت، از افعال زشت و شيمه اراذل و اوباش و کسانی است که از حقیقت دیانت و انسانیت بی بهره اند.

خداوند این صفت را در این آیه از اعمال زشت منافقان شمرده و در آیه دیگر می فرماید:

« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ(1)

ای مؤمنان! نباید گروهی از شما گروه دیگر را مسخره کنند شاید آنان از ایشان بهتر باشند و نباید زنانی، زنان دیگر را استهزا کنند شاید آن زنان از اینان بهتر باشند و عیب گویی از خودتان نکنید و با القاب بد یکدیگر را نخوانید، بد اسمی است اسم فسق بعد از ایمان و کسانی که توبه نکنند، ایشان خود ستمکارانند.

ص: 188

«فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ»(1)

امروز مؤمنان به کار می خندند.

در تفسیر «مجمع البیان» بر طبق این مضمون، حدیثی از ابن عباس نقل شده، ابن عباس می گوید:

يفتح لَهُم وَهم فِي النار باب مِن الجِنة، فيقبلون مِن النار إليه مسرعین، حَتَّی إِذَا انتهوا إِلَيْهِ سدّ عَلَيْهِمْ ... فيَضْحَكْ الْمُؤْمِنُونَ مِنهُم(2)109/1

در روز قیامت به روی کفار در حالی که در آتشتند دری از بهشت باز می شود. آنان از آتش شتابان به طرف آن در می روند، وقتی کنار در رسیدند، در بر آنان بسته می شود، آن گاه از جای دیگری دری باز می شود، باز به طرف آن شتابان می روند، وقتی به کنار آن رسیدند، در بسته می شود. در این حال مؤمنان به آنان می خندند.

از این قبیل است، مد بصر، مد صورت، مد عمر و مد در قرائت.

فعل «يمدّ» در آیه شریفه به معنای يطيل و يمهل است. یعنی به آنان مهلت می دهد و آنها را رها می کند تا طغیان را به نهایت برسانند.

15. اصلاح امور،

و فوائد دینی و دنیوی دیگر.

14. سلب توفیق و همه فوایدی که برای اهل ایمان است،

15. تسلط ظالم بر آنان، و مواردی از مضرات دیگر.

بدیهی است که منشأ همه این ها خود بنده است. هر چه بنده به طرف خداوند برود، وسائل قرب برای او آماده تر می گردد و هر چه از خدا اعراض کند و روی گرداند، اسباب سعادت از وی دورتر می گردد. قرآن کریم می فرماید:

«إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لأَنفُسِکمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا»(1)

در آیه دیگر می فرماید:

«فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»(2)

ص: 196

2. شرایط عوضين (ثمن و مثمن)،

3. شرایط عقد و معامله.

تفصیل این شرایط در کتاب های فقهی آمده است. محل کلام در این جا این است که منافقان در این معامله، ضلالت را به بهای هدایت خریده اند.

و چه اسباب تشریعی نظیر فرستادن پیامبران، نازل نمودن کتاب ها، قرار دادن احکام و تکالیف، نصب خلیفه و امام در هر عصر و زمان و مبین احکام از علمای اعلام و فقهای کرام و غیر این ها از اسباب و وسائل تشریعی.

البته برای منافقان صدر اول اسلام عنایت ویژه ای بود که همان تشرف به خدمت حضرت محمد صلی الله علیه و آله، دیدن معجزات کافی، استماع سخنان آن بزرگوار، حشر با مسلمانان صدر اول و امثال این ها که به نحو اتم و اکمل برای آنها فراهم شده بود.

آری، اینان به تمام این اسباب و وسائل هدایت، پشت پا زدند و فرد اجلای ضلالت را که نفاق باشد، انتخاب و اختیار نمودند. پس صادق است که در حق آنها گفته شود: ضلالت و گمراهی را به هدایت خریدند.

البته مراتب آن، مختلف است و بالاترین مرتبه آن، نفاق که مصداق اتم آیه شریفه است و تنها معصومان علیهم السلام هستند که طرفة العيني از متابعت عقل و شرع خارج نشده اند و از مصداق این آیه خارج هستند.

ای مؤمنان! آیا شما را به تجارتی که شما را از عذاب دردناک نجاتتان دهد راهنمایی کنم؟

البته آیات دیگری نیز در این باره آمده است.

مبادا به کسالت و بطالت این سرمایه را از دست بدهیم و مهلت تمام شود، اجل فرا رسد، عمر سپری گردد و نفس به پایان آید و جز ندامت و حسرت و عذاب اليم سودی حاصل نشود.

در آن هنگام هر چه بگویم: «رَبِّ ارْجِعُونِ، لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ»(1)102خطاب «كَلّا» خواهم شنید، و با پاسخ «أَوَلَمْ نُعَمِّرْكُمْ مَا يَتَذَكَّرُ فيهِ مَنْ تَذَكَّرَ وَ جاءَكُمُ النَّذيرُ»(2) رو به رو خواهم شد.

بنابراین، تا از دستتان کاری ساخته است، کاری بکنید پیش از آن که از شما کاری نیاید.

و دو فرشته در طرف راست و چپ او نشسته اند که:

«إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ»(1)

و کرام الكاتبين اعمال زشت او را ثبت و ضبط نموده اند که:

«وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ * كِراماً كاتِبِينَ»(2)

2. به معنای شبیه است. مانند آیه شریفه ای که می فرماید:

«بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً»؛(1)

به واسطه این که برای خدا شبیه قرار می دهد.

3. به معنای حکایت عجیب است که برای عبرت گرفتن نقل کنند، چنانچه راغب اصفهانی در کتاب «مفردات غريب القرآن» می گوید:

هر کلامی که گفته شود بر وجه مثل برای اعتبار است، نه جهت اخبار کذب حقیقت. از این رو اشخاصی که از کذب کمال تحرز را دارند تحاشی از آن ندارند، مثل این که در مقام مدارا با دشمن و خدمت پادشاهان دروغ می گویند.(2)

در مثلی آمده است: شیری، گرگی و روباهی با هم مصاحبت کردند و شتر، خرگوش و آهویی صید کردند. شیر گفت: این ها را قسمت کنید!

گرگ گفت: تقسیم بندی معلوم است، شتر سهم شیر، آهو سهم من و خرگوش سهم روباه است.

شیر به او حمله کرد و او را مجروح نمود، سپس از روباه پرسید: تو قسمت کن!

گفت: معلوم است شتر برای نهار شما، آهو برای شام شما و خرگوش برای صبحانه شما!

شیر گفت: این علم را از کجا آموختی؟

گفت از لباس سرخی که به بدن گرگ دیدم .

ص: 206

برخی مفسران گفته اند: مراد از کلمه «مَثَل» در آیه شریفه، معنای سوم است یعنی خداوند متعال حکایت حال «اسْتَوْقَدَ نَارًا» را برای اعتبار منافقان ذکر می فرماید.

ولی باید توجه داشت که امثال قرآن بر خلاف این گونه امثال، محقق الوقوع خواهد بود و کذبی در آنها راه ندارد.

ممکن است کلمه «مَثَل» در این آیه به معنای دوم باشد، یعنی حال منافقان به «اسْتَوْقَدَ نَارًا» شبیه است که به محض این که اطراف او روشن می شود، آتش او را از بین می برد و کلمه «الذي» موصول مفرد مذگر است و ضمیر «حوله» به آن بر می گردد.

بعضی از معاندان اشکال کرده اند که باید کلمات «بنورهم» و «ترکهم» و «لا يبصرون» در آیه به صورت مفرد مذکر باشد و این را یکی از اغلاط قرآن شمرده اند.

بعضی از مفسران در پاسخ آنها چنین گفته اند:

«الذي» برای جنس و یا به معنای «الذين» است. آنان به آیه: «وَخُضْتُمْ كَالَّذِي خَاضُوا»(1) استشهاد نموده اند.

اما این پاسخ تمام نیست، زیرا در این صورت باید کلمه «استوقد» و «حوله» نیز به صورت جمع «استو قدوا» و «حولهم» گفته می شد.

تحقیق در پاسخ این است که خداوند متعال در این آیه می خواهد هم حال منافقان و هم حال «استوقد نارا» را بیان نماید و اگر به طور جداگانه بیان می فرمود

ص: 207

تکرار کلام و طول آن لازم می آمد و از فصاحت خارج می شد.

بنابر این، در یک عبارت، حال هر دو طرف (مَثَل و ممثّل) را بیان فرموده که این، کمال فصاحت را می رساند. در واقع تقدیر چنین است: «ذَهَبَ اللهُ بِنُورِهِمْ المستوقِدِ و کَذَا الْمُنافِقُونَ وَ تَرَكَهُمْ في ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ»

اما هیچ یک از این دو قول صحیح نیست، زیرا نور بر خدا اطلاق می شود، آن جا که می فرماید:

«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»(1)

با این که نور حق، ذاتی و اشد انوار است.

تحقیق این است که ضیاء در جایی به کار می رود که رفع ظلمتی بشود و به واسطه آن، تاریکی برطرف گردد، چنان چه روشنی خورشید رافع ظلمت شب است، ولی لازم نیست که نور به ظلمت مسبوق باشد، چون خداوند از وابدا نور و ظاهر بالذات و مظهر غیر است و به ظلمت مسبوق نیست، از این رو نور بر او اطلاق می شود.

قمر نیز چون اغلب به ظلمت مسبوق نیست از این جهت در آیه نور بر آن اطلاق شده است.

بعضی دیگر گویند: نسبت نور و ظلمت، ایجاب و سلب است، مثل وجود و عدم و ظلمت، عدم نور است.

بعضی نسبت بین آن دو را عدم و ملکه دانسته اند، مثل عسمی و بصر و گفته اند: ظلمت، عدم نور است از چیزی که قابلیت نور را داشته باشد.

از این اقوال، حق با قول اول است، به دلیل آیه شریفه ای که می فرماید:

«فيهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ» .

و آیه ای می فرماید: «أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ».

و جمله ای در دعای مأثوره وارد شده که می فرماید: یَا مَنْ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَالنُّورَ.

همه این ها دلالت دارد بر این که ظلمت، امر وجودی و قابل جعل است.

مؤید این مطلب آیه شریفه ای است که می فرماید:

«لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»(1)

عهد من - که عبارت از امامت است-به ستمکاران نمی رسد.

ظلم به معنای خاص عبارت از ندادن حق صاحبان حقوق است، مقابل عدل که به معنای اعطای حق هر صاحب حقی است.

صاحبان حقوق بسیارند از جمله:

1. خدای تعالی که اگر بنده در مقام بندگی او کوتاهی کند، ظلم نموده و آیه شریفه به همین معنا اشاره دارد، آن جا که می فرماید: «إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ»(2)

2. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، ائمه اطهار علیهم السلام و علما و ذراری رسول خدا صلی الله علیه و آله

3. سایرین از صاحبان حقوق، نظير پدران، مادران، فرزندان، شوهران، همسران، خویشاوندان، همسایگان و مطلق مؤمنان؛ بلکه کفار - که حق هدایت دارند . حتى حيوانات.

آیات و روایات بسیاری در مذمت و سرزنش ظلم رسیده است که به قسمتی از آنها در ذیل آیه شریفه «يُخادِعونَ اللَّهَ» اشاره شد.

«تَرَكَ» یعنی چه؟

«وَ تَرَكَهُمْ» يعني خليهم.

کلمه های «ترک»، «طرح» و «تخلیه» قریب المعنی هستند.

ترک در این جا به معنای عدم ایجاد فعل است، چنان که گویند: فلانی تارک الصلاة است.

ص: 211

بنابر این، معنای آیه چنین است: خداوند آنان را اعانت نمی کند و به خودشان را می گذارد.

در این باره روایتی از حضرت امام رضا علیه السلام در تفسیر آیه وارد شده که به زودی بیان خواهد شد.

معدات آن، اخلاق حمیده، صفات حسنه و ملکات فاضله و موانع آن عصبیت، عناد، تقلید از آبا و پدران و سایر اخلاق رذیله است.

انسان با چشم ظاهر رنگ ها، هیئت ها و اشخاص را مشاهده می کند و با چشم باطن معارف الهی، عقاید حقه و امور عقلی را ادراک می نماید.

همان طوری که موانع برای چشم ظاهری موجب ندیدن اشیای خارجی می شود؛ همان گونه اگر کسی فاقد بعضی از اسباب و شرایط دید باطنی و یا دارای موانع آن باشد، از مشاهده انوار حق، محروم و در ظلمات حیوانی می ماند و جمله «فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ» به همین کوردلی و نابینایی باطنی منافقان اشاره دارد.

و اسلام اطرافش را احاطه کرده است، ولی به واسطه خبث طینت و نفاق، در ظلمت بی دینی غوطه ور است و نمی تواند از نور ایمان بهره مند شود.

وجه سوم. برای موجودات در عوالم وجود مراتبی است که از هر مرتبه موجود به صورتی جلوه می کند و مخصوصا صفات انسان و ملکات او نیز از این قاعده مستثنا نیست.

برای مثال علم در عالم خيال صورتی دارد، در رؤیا صورت دیگر و در عالم برزخ جلوهای دیگر، همین طور است افعال و اعمال انسانی مانند نماز، سایر عبادات، یا افعال زشت مانند معاصی و گناهان.

از این رو در روایاتی آمده است:

در قبر یا برزخ، نماز، روزه و کارهای نیک دیگر انسان به صورت های زیبا جلوه نموده و اعمال زشت به صورت قبيحه نمایش داده می شود. فراتر این که کسانی که در همین عالم چشم بصیرت دارند می توانند اعمال انسان را به صورت های مذکور، بلکه افراد انسان را به صورت حیوانات ببینند.

بنابراین، منافق در زمان بلوغ و رشد قوای ظاهری و ادراکات خود در کمال شدت و یا قوت بوده و می توانست کمالات انسانی را کسب کند و از این نظر اطرافش را روشن نموده است، ولی همین که به پیری رسید قوای او کاسته و در هنگام مرگ، به کلی خاموش می گردد و شخص منافق در ظلمت بی دینی و کفر فرو می رود، مانند مستوقد ناری که نور آتش او را گرفته باشد و در تاریکی گرفتار شود.

ص: 214

و این است قول خداوند متعال که فرمود: «او کسی است که خورشید را ضيا و قمر را نور قرار داد».

و قول خدای تعالی که فرمود: «و برای ایشان شب، نشانه و علامتی است که روز از آن گرفته میشود و ایشان در ظلمت به سر می برند» و قول خدای متعال که فرمود: «نور آنان را گرفت و ایشان را در تاریکی واگذارد که نمی بینند».

یعنی هنگامی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله رحلت کرد و تاریکی ظاهر شد، ایشان فضل و برتری اهل بیت او را ندیدند و این است معنای قول خدای تعالی که فرمود: «اگر ایشان را هدایت دعوت کنی نمی پذیرند و می بینی آنان را که به تو نظر می کنند و حال آن که نمی بیند.»

حدیث دیگر را از حضرت امام کاظم عليه السلام نقل می کنیم. آن حضرت در تفسیر آیه شریفه بنا بر نقل تفسير «البرهان» فرمود:

مَثَلُ هَؤُلاَءِ اَلْمُنَافِقِینَ، لَمَّا أَخَذَ اَللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِمْ الْبَیْعَهِ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِما السَّلَامُ أَعْطَوْا ظَاهِرهاً شَهَادَهَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّهُ وَ وَصِیُّهُ وَ وَارِثُهُ وَ خَلِیفَتُهُ فِی أُمَّتِهِ، وَ قَاضِی دُیُونِهِ، وَ مُنْجِزُ عِدَاتِهِ، وَ الْقَائِمُ بِسَایِسَهِ عِبَادِ اَللَّهِ مَقَامَهُ، فَوَرِثَ مَوَارِیثَ اَلْمُسْلِمِینَ بِهَا وَ نَکَحَ فِی اَلْمُسْلِمِینَ بِهَا فوَالَوْهُ مِنْ أَجْلِهَا، وَ أَحْسَنُوا عَنْها اَلدِّفَاعَ بِسَبَبِهَا، وَ اِتَّخَذُوهُ أَخذاً یَصُونُونَهُ مِمَّا یَصُونُونَ عَنْهُ أَنْفُسَهُمْ بِسِمَاعِهِمْ مِنْهُ لَهَا.

فَلَمَّا جَاءَهُ اَلْمَوْتُ وَقَعَ فِی حُکْمِ رَبِّ اَلْعَالَمِینَ، اَلْعَالِمِ بِالْأَسْرَارِ، اَلَّذِی لاَ یَخْفَی عَلَیْهِ خَافِیَهٌ فَأَخَذَهُمُ اَلْعَذَابُ بِبَاطِنِ کُفْرِهِمْ، فَذَلِکَ حِینَ ذَهَبَ

ص: 216

نُورُهُمْ، وَ صَارُوا فِی ظُلُمَاتِ أَحْکَامِ اَلْآخِرَهِ، لاَ یَرَوْنَ مِنْهَا خُرُوجاً وَ لا یَجِدُونَ عَنْها مَحِیصاً...؛(1)

مثل این منافقان چون خدا برایشان نسبت به علی بن ابی طالب علیهماالسلام بیعت گرفت، آنان در ظاهر این بیعت را پذیرفتند و شهادتین را گفتند و به ولایت، وصایت، خلافت و سایر مقامات على عليه السلام گواهی دادند. پس به سبب این شهادت وارث میراث مسلمانان شدند و در میان مسلمان نکاح کردند، با علی علیه السلام اظهار دوستی نمودند که از او دفاع می کنیم، او را برادر خود گرفته و او را حفظ می کنیم، چنان که خود را حفظ می کنیم.

اما هنگامی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از میان آن ها رفت، خداوند پروردگار عالميان - که عالم به اسرار آن هاست و چیزی بر او مخفی نیست - آنها را به کفر باطنی که داشتند، گرفت و در تاریکی عذاب تاریکی آخرت دچار کرد که نتوانند از آن خارج شوند و راه چاره ای بر آنها نباشد.. .

حدیث سوم را از حضرت امام رضا عليه السلام نقل می نماییم. راوی می گوید: از حضرتش درباره تفسیر این آیه سؤال کردم، فرمود:

إنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وتَعالى لا يوصَفُ بِالتَّركِ كَما يوصَفُ خَلقُهُ، ولكِنَّهُ مَتى عَلِمَ أنَّهُم لا يَرجِعونَ عَنِ الكُفرِ وَالضَّلالِ مَنَعَهُمُ المُعاوَنَةَ وَاللُّطفَ وخَلّا بَينَهُم وبَينَ اختِيارِهِم(2)

ص: 217

خدا به ترک وصف نشده است، چنان که مخلوق او به این صفت وصف می شود، ولی همین که خدا دانست که این عده، از کفر و گمراهی برنمی گردند، کمک و لطف خود را از آنان بازداشت و آنان را به اختیار خودشان واگذاشت.

مانند حدیثی که به خود آن حضرت منسوب است که فرمود:

إِذَا فَقَدْتُمُ اَلشَّمْسَ فَعَلَيْكمْ بالْقَمَرَ، وَإِذَا فَقَدْتُمُ الْقَمَرَ فَعَلَيْكمْ بالفَرْقَدَیْنِ، وَ إِذَا فَقَدْتُمُ الفَرْقَدَیْنِ فَعَلَيْكمْ بِسَائِرِ النُّجُومَ؛(1)

زمانی که خورشید از نظر شما ناپدید شد بر شما باد به ماه، آن گاه که ماه از نظر شما پنهان شد بر شما باد به دو ستاره فرقدان و زمانی که این دو ستاره افول کردند بر شما باد سایر ستارگان.

بنابر این حدیث زیبا، مراد از خورشید، وجود حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله است، مراد از ماه، امیر مؤمنان علی علیه السلام است که تمامی کمالات نبی در او جلوه گر است، و مراد از فرقدين، همان امامین همامين حسن و حسین علیهماالسلام هستند و مراد از سایر نجوم، ائمه نه گانه از فرزندان حسین علیه السلام هستند که هر کدام نشانه راه حق و راهنمای دین بوده اند.

3. چون خداوند متعال برای ارشاد منافقان و کفار و معاندان آن چه لازم بوده از ارسال رسل، انزل كتب، جعل احکام و نصب خلفا و ایجاد اسباب تکوینی از قبیل چشم، گوش، عقل و... فراهم و در دسترس آنها قرار داد، این عوامل و لوازم تمیز که به منزله استیقاد نار و اضائه اطراف آنها بود، ولی چون منافقان، انبیا را تکذیب کردند و به احکام خدا پشت پا زدند، خداوند از آنان سلب توفيق نمود و همین ترک اعانه خدا، سبب خذلان آنان گردید و در ظلمات بی دینی باقی ماندند.

بنابراین، اگر به مفاد روایات دقت نماییم متوجه می شویم که این وجوه با وجوه گذشته کمال تطبيق را دارد.

ص: 219

مدرکه باید وسیله عبادت و طاعت حق باشند.

حال اگر کسی این ودايع الهى را در غیر موارد مشروع به کار برد؛ یعنی با گوش حقایق را نشنید، با زبان معارف را نگفت و با چشم عبرت نگرفت مانند کسی است که فاقد چشم، گوش و زبان است. مثل این که میگویی: فلانی آدم نیست و یا آن شخص مرد نیست. چون آثار انسانیت و مردی از او ظاهر نمی گردد.

پس منافقان نیز که مدرکات خودشان را نمی خواهند در مقام عبادت حق به کار برند، کور، کر و لال هستند.

چنان که گویی: او عجب ناطقی است. از این رو عرب نام خودش را عرب؛ یعنی «معرب مافی الضمیر» گذارده و سایرین را عجم یعنی نمی توانند حقایق مکنون خودشان را بیان کنند.

بنابر این، منافقان اگر چه رنگ ها را می بینند، ولی دانایی به مصالح امور ندارند. آنان اگر چه صداها را می شنوند، ولی کلام حق در آنها تأثیر نکرده و اجابت مسئلت پروردگار و انبیا را نمی نمایند.

هم چنین آنان سخن می گویند، ولی عاجزند که حق را بیان کنند، بلکه کتمان حق کردند و معجزات باهرات انبیا را انکار نمودند. قرآن کریم می فرماید:

«وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ»(1)

آن را انکار کردند در صورتی که در دلشان آن را یقین داشتند.

با این بیان می بینیم که تمام وجوه مذکور بر منافقان منطبق است و مانعة الجمع نیز نیست.(2)

«فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ»

فاء در «فَهُمْ» برای تفریع است. امکان دارد جمله تفریع بر آیات قبل باشد، یعنی تفریع بر «تَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ» یا «أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ» يا «يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ» يا «صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ» يا بر تمام آیات مذکوره باشد.

نکته دیگری که از جمله اخیر استنباط می شود این که این آیه از اخبار غیبی قرآن است، زیرا منافقان از هنگام نزول این آیه که اواخر بعثت بود تا پایان عمر از نفاق خود برنگشتند.

ص: 223

است که باران شدیدی از آن می بارد و سبب ترس و خوف می شود.

مرحوم قمی قدس سره و عده ای از علما به معنای اول و جماعتی از علما به معنای دوم تفسیر کرده اند. در صورت اول، معنای حقیقی لفظ منظور گردیده و در صورت دوم معنای مجازی آن به علاقه سبب و مسبب مقصود بوده است.

کلمه «سماء» به بلندی اطلاق می شود. علمای طبیعی می گویند:

سبب نزول باران تقطیر بخار آبی است که از دریا متصاعد گردیده و در هوا به صورت ابر نمایان می شود و به صورت باران و در صورت سردی هوا، به شکل برف بر زمین فرود می آید.

رعد نیز در اثر پاره شدن ابرها و اصطکاک آنها با یکدیگر ایجاد می شود و برق هم در اثر برخورد پاره های ابر به یکدیگر تولید می گردد.

علت این که برق قبل از صدای رعد ظاهر می شود، در صورتی که اصطکاک پیش از تولید برق است، سرعت حرکت نور است که از سرعت صدا بیشتر است.

«مِنَ السَّماءِ»

با این که کلمه «صيّب» بر فرود آمدن باران دلالت دارد، مع الوصف قید مزبور شاید برای این است که ابر مطبق بوده که در تمام عالم ببارد.

اما طبق اخبار و روایاتی که درباره نزول باران، رعد و برق روایت شده باران از آسمان توسط فرشتگان بر زمین نازل می شود، رعد، تسبيح فرشتگان و یا صدای زدن فرشته به ابر است و یا نطق ابرهاست، چنانچه برق خنده آن ها، یا تازیانه نوری است که بر ابر زده می شود.

ص: 225

البته سایر اخبار با اقوال علمای طبیعی منافات ندارد، زیرا تمام حوادث عالم سماوی و ارضی به مشیت حق تعالی و به امر پروردگار صورت می گیرد و ممکن است فرشتگان علل باطنی این حوادث باشند. چنان که علل ظاهری آنها گذشت.

حاجی سبزواری بعد از ذکر علل طبیعی باران، رعد و برق می گوید:

ولا تناف تلك قولا بالملك* ذا وهم من بنا ينادينا سلك

و منافات ندارد این اسباب طبیعی با قول به این که توسط فرشتگان نازل می شود، این توهم منافات توهمات کسانی است که به امور باطنی قائل نباشند، مثل طبيعيين.

«يَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِي آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ».

در این آیه شریفه به «اصابع» تعبیر گردیده، اما به «أنامل» تعبیر نشده است؛ زیرا شت صاعقه چنان آنان را مرعوب می کند که تمام انگشتان خود را در گوش می کنند، نه فقط سر آنها را.

کلمه «صواعق» جمع «صاعقه» به معنای آتش برق است که به هر جا اصابت کند، می سوزاند.

«حَذَرَ الْمَوْتِ» مفعول له «يَجْعَلُونَ» است.

«وَ اللَّهُ مُحِيطٌ بِالْكافِرِينَ»

منافقان به گمان خود برای فرار از عذاب خدا و نشنیدن صدای نشانه های عقاب او، انگشت در گوش می گذارند، در صورتی که خدا بر عذاب آنها احاطه و قدرت دارد.

ص: 226

مراد از احاطه خدا، احاطه قیومیت است که همه موجودات در حیطه قدرت خداوند متعال و حدوثا و بقاء تحت مشيت و اراده او هستند.

شاعر می گوید:

زیر نشین علمت کائنات* ما به تو قائم چه تو قائم به ذات

از طرفی، تخصیص احاطه به کافران با آن که خدا بر همه موجودات احاطه دارد، برای این است که چون سياق آیه در شأن منافقان است، که در حقیقت کافرند و چون این گونه اشخاص گمان می برند با اعراض و روی گردانی از انبيا از عذاب خدا دور می شوند، از این رو برای توجه آنها به این که در هر حال در ید قدرت پروردگارند می فرماید: خدا بر کافران احاطه دارد.

اسلام و در ظلمات جهل و نفاق خود غوطه ورند و برای این که با همان اخلاق زشت جاهلی مأنوس باشند، انگشت در گوش خود گذارده که مبادا شنیدن آیات عذاب الهی و نویدهای بد فرجامی که نتیجه اعمال آنهاست که از دهان پیامبر صلی الله علیه و آله گفته می شود ایشان را شکنجه دهد.

غافل از این که خدای عالم به اعمال و رفتار آنان احاطه داشته و قادر است که همه آنان را به کیفر اعمالشان معذب نماید.

پس منافقان نمی توانند از باران رحمت رسالت مانع بشوند و ظلمات فتنه ها، کفر و زندقه آنان را احاطه نموده و همین طور که زمین های شوره از بارانهای نافع سودی نمی برند و بلکه نتیجه نزول باران در آن زمینها سبب می شود که خار و خس در آنها فزونی یابد؛ همان طور وجود مبارک پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و آیات بینات قرآن، علاوه بر این که در دل منافقان تأثیری نمی کند، بلکه بر کفر و الحاد ایشان می افزاید.

از این بیان استفاده می شود که چرا منافقان صدر اسلام نتوانستند از کلمات حکمت آمیز پیامبر صلی الله علیه و آله در شئون مختلف و به خصوص در امر ولایت استفاده کنند، با این که با چشم، مناقب و فضائل اهل بیت عصمت علیهم السلام را دیده و عظمت مقام و علو جاه و مقام آنان را از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله می شنیدند باز هم از نور ولایت آنان استفاده نکردند و در ظلمت بی ایمانی غوطه ور شدند تا جایی که بنی امیه - که مجسمه نفاق بودند-با این آیات بزرگ الهی از در خصومت برخاستند و کمر به قتل و نابودی آنان بستند.

ص: 228

ولی غافل بودند که وعده خدا حق است که فرمود:

«وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ»(1)

خدا نور هدایت خود را تمام می کند، اگرچه کفار مایل نباشند.

آری، منافقان علاوه بر این که نتوانستند نور این چراغ های هدایت را خاموش کنند، نام خودشان از صفحه عالم انسانیت زدوده شد و گذشته از عذاب های آخرتی، لعن و نفرین همه موجودات را تا دامنه قیامت برای خودشان خریدند.

کلمه «یکاد» مضارع «کاد» از افعال مقاربه به معنای «يقرب» است. یعنی نزدیک می شود.

کلمه «يخطف» به معنای اخذ به سرعت؛ ربودن است. چنان که در آیه «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ»(1) به معنای دوم آمده است.

مراد از ابصار، نور بصر است، زیرا ابصار - به کسر همزه - به معنای دیدن است و چشم، آلت دیدن و بصیر به معنای بیناست. بنابر این، معنای آیه چنین می شود: نزدیک بود شدت نور برق چشم آنان را کور کند.

چنان که از ذیل آیه همین معنا استفاده می شود که فرمود: «لَوْ شاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ»

ممکن است تقدیر ذیل آیه چنین باشد: «يَكَادُ الرَعْدٌ يَذْهَبُ بِسَمْعِهِمْ»

منافقان نیز اگرچه در دنیا به واسطه نور اسلام از احکام ظاهری دین از طهارت ظاهر بدن و حفظ جان و مال و غیره استفاده می کنند، ولی همین که عمرشان تمام شد، باز در تاریکی کفر و نفاق باطنی خود واقع می شوند.

اگر خداوند متعال می خواست در همین دنیا نیز کفرشان را ظاهر می کرد و در انظار مسلمانان رسواشان می نمود، زیرا خدا بر هر چیزی تواناست.

3. تصديق به این که این فایده بر این فعل مترتب است،

4. تصديق به این که این فعل برای فاعل از ترکش نافع تر است،

5. عزم بر ایجاد فعل برای ترتب فایده بر آن،

6. حرکت عضلات و جوارح برای انجام فعل،

7. ایجاد به معنای مصدری که امر ربطی است ما بين فاعل - موجد فعل - و فعل، که موجد است.

همین که این هفت امر محقق شد، فعل از بنده صادر می شود.

اما در مورد افعال خدا، اکثر امور فوق برای ایجاد فعل از طرف خدا لازم نیست، بلکه محال است. یعنی در افعال خداوند تصور تصدیق جزم عزم و حرکت عضلات نیست. چون همه اینها حوادث است و حق تعالی محل حوادث نیست، ولی در افعال خدا دو امر معتبر است.

1. علم به صلاح فعل، که این فعل به خصوصیات زمانی، مکانی، شخصی دارای مصلحت است که این علم، عین ذات است.

2. ایجاد به معنای مصدری که امر ربطی بین فاعل و فعل است. چنان چه گذشت.

پس از تحقق این دو، فعل به معنای اسم مصدری تحقق پیدا می کند.

درباره اراده دو دسته اظهار نظر کرده اند:

1. دسته ای که اراده را از صفات ذات دانسته اند می گویند: همان علم به صلاح فعل از طرف خدا اراده نام دارد.

2. دسته دیگری که اراده را از صفات فعل شمرده اند، ایجاد را اراده پنداشته اند.

می توان گفت که نزاع این دو دسته لفظی است، وگرنه حقیقت ایجاد نیز

ص: 232

علم به صلاح لازم دارد، چنان که در خبر معروفی آمده است.

خَلَقَت الْأَشْيَاءَ بِالْمَشِيئَةِ و خَلَقَت الْمَشِيئَةَ بِنَفْسِهَا؛(1)

موجودات را به واسطه ایجاد آفریدم، ولی ایجاد را خود به خود.

یعنی برای خلقت ایجاد به ایجاد دیگری نیاز نبوده که تسلسل لازم آید.

بنابراین تحقیق، حق مطلب این است که چون ایجاد، امری اختیاری است باید از روی اراده موجود شود که علم به صلاح را اراده و ایجاد را مشیت می نماییم.

چون حکما اراده را از صفات ذات دانسته اند و با توجه به اصل «عدم انفکاک اراده از مراد» مجبور شده اند که عالم را قدیم زمانی بدانند.

این قول فاسد است، زیرا اشکالی ندارد که علم خدا علم به صلاح فعلی در زمان مخصوصی باشد، یعنی آن فعل در این زمان مصلحت دارد و باید تحقق پیدا کند. نمی توان گفت که اراده از مراد منفک گردیده است.

بلی اگر فرض شود فعل، قبل از زمان مخصوص یا بعد از آن زمان، محقق شده، انفکاک مذکور لازم آمده است.

می گویند: شیء همان موجود است.

دسته دوم می گویند: شیء از نظر مفهومی علم و معلوم است و این که گفته شده: «خدا بر هر شییء تواناست» مراد این است که خدا می تواند معدوم را موجود کند.

دسته سوم شیء را حال دانسته اند، که حال، واسطه بین وجود و عدم، یا موجود و معدوم است؛ بنابر دو «قول». البته هر سه قول از اشکال خالی نیست.

قول دسته اول از دو جهت باطل است.

1. این که وجود و موجود اعم از واجب و ممکن است، در صورتی که وجود واجب متعلق قدرت قرار نمی گیرد. پس نمی توان شیء را موجود دانست.

2. در صورتی که مراد از شیء وجود باشد، قدرت بر ایجاد وجود تحصیل حاصل و محال است.

قول دسته دوم نیز از دو جهت فاسد است.

1. چون عدم اعم از ممتنع و ممکن است و ممتنع متعلق قدرت قرار نمی گیرد.

2. چون عدم به وصف عدمیت نقیض وجود است. بنابراین، قابل این که وجود شود، نیست؛ زیرا اگر عدم، وجود شود اجتماع نقیضین لازم می آید و باطل است و روی همین اصل گفته اند: در عدم تأثیر و تأثر نیست.

فساد قول دسته سوم که شیء را واسطه بین وجود و عدم دانسته اند، بدیهی است.

زیرا با توجه به این که عدم و وجود نقيض یکدیگرند و واسطه ای بین این

ص: 234

دو معقول نیست، زیرا این واسطه یا اجتماع عدم و وجود است، یا ارتفاع آنها و هر دو باطل است، بلکه تمام قضایای باطل مثل اجتماع ضدین دور، تسلسل، خلف و اجتماع مثلین چون برگشت آنها به اجتماع نقیضین یا ارتفاع آن است، باطل هستند.

تحقیق کلام این است که مراد از شیء ممکن الوجود است که نسبتش به عدم و وجود مساوی است.

یعنی خدا می تواند ممکن را هم موجود نماید و هم معدوم؛ زیرا ممکن، نه واجب است و نه ممتنع که متعلق قدرت قرار نگیرد.

اما اطلاق شیء بر خدا مجازی است. از این رو گفته اند:

هُوَ شَیءٍ لا كالأَشْيَاءَ(1)

خدا شیء است، اما نه مانند اشیا.

و منطبق بر همین بیان است که سبزواری می گوید: «الشَیءُ ما يَشىءُ وُجودَه».

کلمه «ما» در این جمله به معنای ممکن است و اگر خواسته شود، موجود می گردد.

در مقام توضیح کلام باید دانست که فاعل، منتسب به فعل، دارای اقسامی است.

1. فاعل بالطبع، مانند احراق آتش و رطوبت آب،

2. فاعل بالجبر، مانند اکراه شخصی برای ایجاد فعلی بدون اختیار،

3. فاعل بالقسر، مثل حرکت جسمی به طرف مخالف جاذبه خود، مانند پرتاب سنگی به طرف بالا یعنی برخلاف طبع،

4. فاعل بالقهر، مانند سقوط جسم ثقيلی بر زمین

5. فاعل بالتجلی، که علم به فعل دارد و سابق بر فعل هم هست و علم، عین ذات فاعل است، مانند استعمال نفس قوای نفسانی را،

6. فاعل بالعناية، که علم سابق بر فعل و زاید بر ذات فاعلی است، مانند سقوط از مكان مرتفعی به مجرد تخيل و توهم،

7. فاعل بالرضا، که علم، عین فعل و عین ذات فاعل است، مانند انشاء نفس صور خیالی.

8. فاعل بالقصد، که علاوه بر علم به فعل، داعی و قصد لازم است، مانند تكلم و رفت و آمد انسان.

درباره فاعل بودن خداوند متعال در افعال خود، چند دیدگاه مطرح است:

عده ای خدا را فاعل بالرضا دانسته، مانند عرفا.

بعضی خدا را فاعل بالتجلی گمان کرده اند، مانند اشراقيين.

بعضی خدا را فاعل بالعنايه پنداشته اند، مثل مشائين.

دستهای خدا را فاعل بالقصد می دانند مانند متکلمین.

ص: 236

حق این است که افعال الهی از روی حکمت و مصلحت و تابع مصالح نفس الأمري و از روی علم و اختیار است و معنای قدرت نیز همین است. از این رو گفتیم که اختیار، صفتی مغایر قدرت نیست، بلکه در مفهوم قدرت، اختیار مأخوذ است.

بنابراین، خداوند نه فاعل بالرضا است که علم، عين فعلش باشد، نه فاعل بالتجلی است، نه فاعل بالعنايه که اراده در او مأخوذ نباشد و نه فاعل بالقصد است که به تصور و تصديق احتیاج داشته باشد.

بله خداوند فاعل بالا راده است.

این جا است که متذكر شدیم اطلاق علت تامه بر خدا صحیح نیست، زیرا تأثير علت در معلول خود، بدون اختیار و قهری است و علت قدرت بر عدم تأثير در معلول ندارد.

آری، خداوند علت فاعلی است که در افعالش مصلحت در ایجاد و قابلیت در موجود ملحوظ است. از این رو دو قاعده مسلمه بين حكما مطرح است:

1. الْوَاحِدُ لا یَصْدُرُ عَنْهُ اِلاّ الْواحِدُ.

2. الْوَاحِدُ لا یَصْدُرُ اِلاّ عَن الْواحِدُ.

و این دو قاعده مخصوص علمه تامه خواهد بود و در حق خدای تعالی جاری نیست، زیرا منشأ اختلاف در افعال خدا، اختلاف حکم و مصالح است و به بساطت ذات فاعل، لطمه ای نمی زند.

برای توضیح بیشتر در این باره به «کَلِمُ الطَّیِّبُ » رجوع شود.(1)

1. كلم الطيب: 49/1 - 51.

ص: 237

3. ضعف و عجز و فقر متکلم که سبب بعد او از مقام مخاطب است. مانند ندای عبد مولای خود را. از این رو است که در دعا گفته می شود: «یا اَللهُ»، «یا رَبِّ» و.....

حرف ندای «یاء» در آیه کریمه جهت بعد و دوری شنونده، آورده شده است. چون اکثر مردم در غفلتند و از مقام قرب پروردگار و آیات الهی دور هستند.

کلمه «ایُّ» بنا بر قول اخفش از موصولات مبهمه است و بنا بر قول مشهور وصلة النداء است.

کلمه «هاء» از ادات تنبیه است که بر «اَیُّ» داخل شده است.

در زبان عرب سه نوع «هاء» داریم:

اول. اسم فعل، مانند آیه ای که می فرماید:

«هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ» (1)

نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید.

دوم. «هاء» تأنيث مثل آیه ای که می فرماید:

«فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها»(2)

هر کسی کارهای زشت و پرهیزکاری را الهام کرد.

سوم. «هاء» تنبیه، که این «هاء» چهار قسم است و یک قسم آن بر سر «اَیُّ» در می آید، مثل آیه فوق.

کلمه «ناس» اسم جنس است و مشهور آن را نوع دانسته اند که دارای افراد

ص: 239

متفق الحقيقة است. یعنی حیوان ناطق اگر چه در عوارض و خصوصیات با هم مختلفند.

اما تحقیق این است که آن را کلی مشکک بدانیم که افراد مختلفة الحقيقة و ذوي مراتب باشد. چون علم و کمالات انسان جزء حقيقت نفس است و قابل ترقی، تعالی و تنزل و انحطاط است، زیرا نمی توان گفت که حقیقت انبیای عظام با افراد شقی و پستی چون فرعون و نمرود یکی است.

اما تحقیق مطلب این است که عبادت، همان مطلق خضوع و تذلل را گویند. اگرچه از نظر مفهوم دارای مراتب زیادی است، از جمله عبودیت بنده ظاهری، نسبت به مولای ظاهری. و هم چنین عبودیت متعلم نسبت به معلم، چنان که از حضرت علي عليه السلام نقل شده که فرمودند:

مَن عَلَّمَنی حَرفاً فَقَد صَیَّرَنی عَبداً(1)

کسی که یک کلمه به من بیاموزد، مرا بنده خودش قرار داده است. و عبودیت مردم نسبت به ائمه اطهار عليهم السلام، چنان که در زیارت ها می خوانیم:

عبْدُك، وابنُ عبْدِك، وابنُ أَمَتِك.

و عبودیت امت نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله چنان که حضرت علی علیه السلام فرمود:

أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله(2)

من بنده ای از بندگان محمد صلی الله علیه و آله هستم.

بنابر این، بالاترین مراتب عبودیت، عبادت خدای تعالی است و می توان گفت که همه مراتب مذکور نیز در طول عبادت خداوند و به امر و امتثال اوست و هرگز شرک نیست. زیرا شرک، عبادت غیر خدا در عرض عبادت خداوند متعال است. مانند عبادت بت ها و...

دوم. در عبادت اطاعت و قصد قربت شرط است، در صورتی که در خضوع و خشوع شرط نیست.

سوم. عبادت از آثار خضوع و خشوع است، نه نفس آن.

در پاسخ این اشکال می گوییم:

آیه در مقام بيان وجوب عبادت خدا و نفی عبادت غیر خداوند متعال است، نظیر آیه شریفه ای که می فرماید:

«أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»(1)

اما کیفیت عبادت، استحباب و وجوب آن به بيان جداگانه نیاز دارد و به اصطلاح، اطلاق وارد مورد حکم دیگری است.

1. احتياج ممکن به موجد به واسطه صرف امکان اوست، نه حدوث، نه مرکب از حدوث و امکان، نه به نحو جزئیت و نه به نحو شرطیت، زیرا احتیاج ذاتی ممکن است.

2. ممکن در بقاء نیز به مبقی احتیاج دارد، چنان که در حدوث احتياج دارد.

3. ربّ مطلق خداوند متعال است و اطلاق ربّ بر غیر خدا اضافی است.

4. بالاترین مرتبه تربیت حق، ارسال رسل، انزال کتب، جعل احکام و خلقت بهشت و دوزخ و ترغیب و تهدید است که سب وصول بنده به مدارک و درجات فيض حق می شود.

5. ربّ به معنای مذکور از صفات فعلی تعالی است، نه از صفات ذاتی.

در «التوحید» صدوق رحمه الله روایت شده که حضرتش فرمود: رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ.(1)

بنابر آن چه بیان شد اشکالی به نظر می رسد که برای دفع اشکال می گوییم: برای حصول تربیت دو چیز لازم است:

1. وجود مربی - به کسر باء - تام الفاعلية.

2. وجود مربی - به فتح باء - تام القابلية.

خداوند در فاعلیت خود ذاتاً و ازلاً تام الفاعلية است و اگر نقصی باشد از جانب قابلیت قابل از لحاظ مصلحت و فایده است؛ زیرا اگر فعلی دارای مفسده باشد انجام آن قبيح و اگر بی فایده باشد لغو خواهد بود و صدور این گونه افعال از خداوند متعال محال است.

ص: 244

بنابر این، خداوند متعال ربّ است، اگر چه مربوبی نباشد، چنانچه او خالق است اگر چه مخلوقی نباشد، او رازق است اگر چه مرزوقی نباشد، او عالم است اگر چه معلومی نباشد. روی همین معناست که گفتیم: اطلاق علت تامه بر خداوند صحیح نیست.

اما اضافه کلمه «ربّ» به ضمير «کُم» و جمله بعد، به منزله علت برای جمله قبل است. گویا خدا می خواسته وجوب عبادت بنده را معلول تربیت خود نسبت به بشر از باب وجوب شکر منعم عنوان کند.

کلمه «ربّ» یکی از سماء حسنای الهی و تکرار آن موجب اجابت دعاست. در کتاب شریف «الكافی» آمده است:

هر کس ذکر «یاربّ» را آن قدر تکرار کند که نفسش تمام شود، جواب می آید: «لَبَّيْكَ مَا حَاجَتُكَ»؟(1)

موجودات از بعض دیگر به اشکال مختلف، و مصور صورت دهنده است.

آن گاه به کلام ابو حامد غزالی استشهاد کرده که گفته است:

قَدْ یُظَنُّ أنَّ الْخَالِقُ والْبَارِء، الْمُصَوِّرُ أَلْفَاظٍ مترادفة وأن الكل يرجع إلی الخَلْقِ والاختراع و ليس كَذَلِكَ بل كُلَّمَا يخرج من العدم إلى الوجود مفتقر إلى تقديره أولاً وإلى إيجاده على وفق التقدير ثانياً وإلى التصوير بعد الإيجاد ثالثاً؛(1)

بعضی گمان کرده اند که خالق، بارء و مصور مترادفند و همه به خلق و اختراع برگشت می کند، ولی این طور نیست، بلکه هر چه که از عدم به وجود آید اولاً به تقدير، ثانیاً به ایجاد بر حسب تقدير و ثالثاً به تصویر بعد از ایجاد نیازمند است.

هم چنین در باب خیر و شر گفته است:

المراد خَلْقَ تَقْدِيرٍ لاَ خَلْقَ تَكْوِينٍ، وَ معنى خلق التقدير نقوش في اللَّوْحُ الْمَحْفُوظُ و معنی خَلْقَ تَكْوِينٍ وجود الخير والشر في الخارج وهو من فعلنا ومثله إِنَّ اللهَ خَلَقَ السَّعَادَهَ وَالشَّقَاوَهَ (2)

مراد خلق تقدیر است، نه خلق تکوین و معنای خلق تقدیر، نقش هایی در لوح محفوظ است و معنای خلق تکوین، بودن خیر و شر در خارج و آن از کرده ماست و مثل آن است که خدا سعادت و شقاوت را خلق کرده است.

ص: 246

بین دو کلام او افزون بر تناقض، خلاف ظاهر است، زیرا مراد از خالق، مسلماً موجد است، نه مقدر و مراد از بارء، مخترع است که بدون سابقه باشد و مراد از مصور، اعطاء صور جنسيه به ماهیات صرفه است و صور نوعيه عبارت از فصول ممیزه و صور شخصيه عبارت از عوارض خاصه است، زیرا:

الشَيء مَا لم يتشخَّص لَمْ يوجد(1)

هر شیء تا تشخص پیدا نکند وجود پیدا نمی کند.

درباره خیر و شر نیز در باب جبر و تفویض گفته ایم که فعل صادر از عبد، از روی اختیار در طول فعل خدا و تحت مشیت حق تعالی است که صحیح است هم به بنده نسبت داده شود هم به خدا.

«وَالّذینَ مِنْ قبْلِکُمْ»

کلمه قبل و بعد دو امر اضافی نسبی هستند؛ یعنی برای مثال قبلیت زید نسبت به عمرو و بعديت عمرو نسبت به زید نسبی است.

قبل و بعد دو نوع قرائت می شود:

1. به اضافه، مثل آیه مذكور. این قسم را نسياً منسيّاً گویند و معرب است.

2. بدون اضافه، مانند «للَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَمِنْ بَعْدُ»(2) که این جا مبنی بر ضمّ است و آن را نوياً منويّاً می گویند.

گاهی قبلیت و بعدیت زمانی است، مانند آیه «وَالّذینَ مِنْ قبْلِکُمْ»؛ «کسانی که در زمان های پیش از شما خلق شده اند».

ص: 247

و گاهی قبلیت و بعديت رتبی است، مانند همین آیه که خلقت انبیا، اولیا، پدر، مادر، استاد و غیره تقدم رتبی دارد.

«لَعَلَّکُمْ»

کلمه «لعل» از حروف مشبهة بالفعل است و برای آن، علاوه بر عملی که در اسم و خبر می کند معانی ذیل را ذکر کرده اند:

1. توقع امر محبوبی که به ترجی تعبیر شده است.

2. توقع امر مکروهی که به اشفاق تعبیر شده است.

این دو معنا در صورتی است که امر مورد نظر، ممکن باشد و اگر غیر ممکن باشد آن را تمی می گویند.

3. به معنای استفهام است، مانند: « لا تَدْرِی لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ أَمْراًً»(1)

4. به معنای تعلیل است، مانند آیه مورد بحث که عبادت، سبب و علت تقوا می شود.

1. اهل تقوا مورد مدح و ثنای الهی هستند، همان طوری که خدا می فرماید:

«إنْ تَصْبِرُوا وتَتَّقُوا فَانَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الأُمُور»(1)

اگر شکیبایی و تقوا را پیشه کنید این از ثبات قدم در کارهای خوب است.

2. پرهیزکاری انسان را از شر دشمنان محفوظ می دارد. از این رو در سوره آل عمران می فرماید:

«وَ اِن تَصبِروا وَ تَتَّقوا لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شَیئًا»(2)

اگر شکیبایی و پرهیزکاری را پیشه کنید از مکر و حیله ایشان به شما ضرری نمی رسد.

3. تقوا موجب نصرت خداوند متعال است. از این رو در سوره نحل می فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذينَ اتَّقَوا»(3)

خدا با کسانی است که پرهیزگارند.

4. آمرزش گناهان نتیجه تقواست. از این رو در سوره احزاب می فرماید:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيداً* يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ»(4)

ای کسانی که گرویده اید، بپرهیزید و نیکو و راست سخن بگویید تا اعمال شما اصلاح و گناهان شما بخشیده شود.

5. تقوا موجب قبولی اعمال است. از این رو در سوره مائده می فرماید:

ص: 249

«إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ»(1)

فقط از پرهیزگاران پذیرفته می شود.

6. تقوا سبب بزرگداشت بنده نزد خدا است. لذا در سوره حجرات می فرماید:

«إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ»(2)

همانا گرامی ترین شما نزد خداوند پرهیزکار ترین شما هستند.

7. تقوا موجب نجات از عذاب الهی است. لذا در سوره مریم می فرماید:

«ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا »(3)

پس نجات می دهیم کسانی را که پرهیزکارند.

8. بهشت برای پرهیزکاران به وجود آمده است. آن جا که می فرماید:

«أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ»(4)

9. شخص پرهیزکار از شداید و بلاها نجات می یابد. آن جا که می فرماید:

«وَ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً*وَ یرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لایحْتَسِبُ»(5)

کسی که تقوا را پیشه کند خداوند در کارهایش گشایش می دهد و او را از راهی که نمی داند روزی می دهد.

10. هدایت از کتاب خداوند برای متقین است. چنان که می فرماید:

«هُدىً لِلْمُتَّقِينَ»(6)

ص: 250

افلاطون و مُثُل برزخی و قالب مثالی. ممکن است عده ای از فرشتگان از این قبیل باشند.

و در آیه شریفه دیگری می فرماید:

«و زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ»(1)

ما آسمان نزدیک را به چراغ های ستارگان زینت دادیم.

بنابر این، مراد از سماء جهت علو است و دنیا آن قسمت از فضاست که به کره زمین نزدیک است.

عالم سفلی عبارت از همین کره زمین و هر چه در آن است؛ از انسان، حيوان، نبات، کوهها، بیابانها، دریاها و دیگر موجودات زمینی است.

مختل شود. خداوند متعال شب را برای استراحت و روز را روشن برای فعالیت و کار آفرید. چنانچه در آیه شریفه می فرماید:

«قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِيَاءٍ أَفَلَا تَسْمَعُونَ*قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ *وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»(1)

بگو: خبر دهید اگر خدای عالم شب شما را طولانی کرده بود تا روز قیامت کدام خدایی غیر از خدا بود که برای شما روشنی بیاورد؟ آیا گوش شنوا ندارید؟

بگو: آیا می فهمید اگر خدا روز را بر شما طولانی کرده بود تا روز قیامت چه کسی بود که شب را برای شما بیاورد که در آن استراحت کنید؟ آیا چشم بینا ندارید؟ از رحمت های پروردگار این است که شب و روز را برای شما آفرید که در آن زندگی کنید و از فضل خدا کسب فیض نمایید و شاید که شما شکر گزار حق باشید.

«وَ بَنَيْنا فَوْقَكُمْ سَبْعاً شِداداً»(1)

خدا بالای سر شما هفت آسمان محکم بنا کرد.

در آیه دیگر می فرماید:

«الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا»(2)

خدایی که هفت آسمان را طبقه طبقه آفرید.

در آیه دیگری می خوانیم:

«أَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا»(3)

آیا نمی بینید که چگونه خدا هفت آسمان را طبقه طبقه آفرید؟

در مورد دیگری آمده است:

«ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ*فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ»(4)

سپس قصد آفرینش آسمان را نموده و حال آن که آسمان دودی بود. پس به آسمان و زمین فرمود: از روی میل یا از روی اکراه! بیایید (منظم شوید) گفتند: ما از روی میل آمدیم. پس خداوند هفت آسمان را در دو روز با استحکام بساخت و کار هر آسمانی را در آن وحی فرستاد و آسمان نزدیک را به چراغ ستارگان زینت داد و ستارگان را وسیله حفظ از شیاطین و دیگر آفات قرار داد. این تقدیر خداوند غالب و داناست.

ص: 255

با عنایت به این آیات، درباره آسمان ها و زمین از نظر قرآن امور ذیل استفاده می شود:

نخست آن که خدا هفت آسمان را آفریده و نمی توان هفت آسمان را بر کرات جوی اطلاق کرد، زیرا کرات آسمان ها از هفتاد هزار هم متجاوز است و بعضی از آنها را هم نمی توان تخصیص داد.

دوم آن که تمام کرات جوی در آسمان اول هستند و حرکت آنها در فضای آسمان اول است و مداری که سیارات در آن در حرکتند، فلک نامیده می شود. چنان که در قرآن آمده:

«وكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ»(1)

خورشید و ماه (سيارات و ثوابت) در مدار خود در حرکتند.

سوم آن که خورشید نیز متحرک است، چنان که از آیات فوق استفاده می شود.

چهارم آن که ماده اولیه آسمان هفت گانه از دخان (دود) است، همان طوری که ماده اولیه زمین خاک است و مسلما دخان از هوا، لطیف تر و روز قیامت هر کدام از زمین و آسمان به اصل خود بر می گردند.

پنجم آن که مسلما آسمان های هفت گانه طبقاتی هستند که بعض فوق بعضی دیگر قرار گرفته و همه دارای جسمند، اگر چه از موادی لطیف باشند، زیرا چیزی که مجرد از ماده و صورت باشد، مکان ندارد.

ص: 256

باران است علوم و معارف الهی که توسط انبیا، اولیا و علما بر دلهای مردم نازل می شود و موجب سعادت دنیا و آخرت آنان می گردد.

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند*تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

اختصاص روزی در آیه به انسان برای اثبات وجوب عبادت حق است که در صدر آیه به آن امر فرموده است.

می دانند که از ما، محجوب است و برای هر کدام صورتی از طلا و نقره و جواهرات تراشیده اند و آنها را عبادت می کنند.

عده دیگر کواکب را در عالم مؤثر دانسته و آنها را عبادت می کنند و چون اغلب ستارگان پنهان هستند مموری برای آنها ساخته و به جای آنها عبادت می کنند.

کسانی هستند که بعض اشخاص را قبله قرار داده و خدا را عبادت می کنند، یا بعضی مخلوقات را واسطه در عبادت خدا می دانند.

البته شرک این ده طائفه، شرک افعالی و عبادتی است.

تحقیق در جواب چنین است.

همان طور که گفته شد خطابات قرآن به مشافهين و حاضران در مجلس خطاب، بلکه به موجودين اختصاص ندارد، حتی مثل تصنيف مصنفین نیز نیست که مخاطبی فرض بکند و با او تخاطب نماید، بلکه خداوند بر تمام ازمنه تا روز قیامت احاطه قیومیه دارد و تماما نزد او حاضر و موجود هستند.

بنابراین، خطاب های قرآن ممکن است خطاب به غایب باشند، ولی نه خطاب به معدوم است و نه خطاب فرضی.

بعد از ذکر این مقدمه می گوییم:

خطاب اول به جميع مردم، اعم از مؤمن و کافر است. یعنی هر کدام شما در ریب هستید، منتهی چون مؤمنان ریبی ندارند بر کافران اطلاق می شود.

در جواب اشکال دوم می گوییم:

مراد از شهدا در آیه بالا بت ها و خدایان کفار نیستند، و هم چنین نمی توان مراد از شهدا را اکابر و اشراف كفار دانست، زیرا این دسته بهترین مصادیق مخاطبین آیه هستند.

پس این دو احتمال-که در کلمات اغلب مفسران اشاره شده است-موافق صواب نیست، بلکه مراد از شهدا، کافرانی هستند که دعوت اسلام به آن ها نرسیده و از قرآن و آورنده آن خبر ندارند. خداوند متعال می فرماید: ای کفاری که در قرآن و معجزه بودن آن شک دارید و آن ها را نیز با خود هم دست کرده و نگویید که اگر ما از آوردن مانند قرآن عاجز هستیم، ممکن است در اطراف عالم، کسانی باشند که بتوانند یک سوره مانند قرآن را بیاورند.

ص: 265

سوم آن که «ریب» چنان چه گذشت به معنای شک نمودن در موردی است که جای شک در آن نیست، مانند شک وسواسی و شکاک و چنین شکی به وجهی همان انکار و نپذیرفتن مطلب مسلم و يقينی است.

دروغ است. چون محال است از خداوند شهادت بر کذب صادر شود.

پس کسانی که ممکن است گواه ایشان شوند غیر از خدا هستند و آنها وقتی آمدند و به عجز اعتراف نمودند کذب شهادتشان ظاهر می شود.

ممکن است مراد از شهدا، گواهان نباشد، بلکه مقصود حاضران و کسانی که در دسترس آنان هستند، باشند. یعنی هر که از کفار، مشرکان و اهل کتاب که در دسترس شما هستند و می توانید از آنها کمک بگیرید بیاورید و هر اندازه قدرت دارید اعمال کنید تا بر شما معلوم گردد که همه عاجزید از این که سوره ای مثل قرآن بیاورید.

4. فعل به معنای انجام دادن و به جای آوردن کاری که مقابل ترک آن به جا نیاوردن و اقدام ننمودن به کاری است. این معنای مصدری فعل است و به معنای کاری که به جا آورده شده، نیز اطلاق می شود که معنای اسم مصدری باشد؛ به همان معنای لغوی، و افعال عباد نیز از این قبیل است.

منظور از فعل در این آیه شریفه نیز اتیان و آوردن سوره ای از قرآن است و چون در آیه قبل به اتيان تعبیر نموده بود که فرمود: «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ» در این جا به «فعل» تعبیر نمود و «اتیان» به جميع اطلاقات آن، بر فعل صدق می کند.

بگو: اگر انس و جن جمع شوند برای این که مثل این قرآن را بیاورند، مثل آن را نمی آورند اگر چه بعضی از آنان پشتیبان بعض دیگر باشد.

زیرا در این جا فقط به یک سوره قناعت فرموده است. روی این اصل قرآن معجزه باقیه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است و مسلمانان در هر عصر و زمانی می توانند به آن تحدی کنند و به مخالفان اسلام بگویند که بر فرض که تمام معجزات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را انکار کنید، این قرآن اوست و یک چنین دعوایی دارد، اگر می توانید سوره ای مانند آن بیاورید و اگر نتوانستید بدانید که او رسول خدا است و به او بگروید.

«فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ»

کلمه «وقود» به معنای گیرانه است و هیزمی که با آن، آتش روشن می کنند.

مراد از «ناس» اصحاب دوزخ از کفار و مشرکان و معاندان، و مراد از «حجارة» یا بت های مشرکان است که از سنگ می تراشیدند، به دلیل آیه ای که می فرماید:

« إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ»(1)

محققاًً شما و آن چه را از غیر خدا عبادت می کنید، هیزم و گیرانه دوزخ هستند.

در «المنجد» می نویسد:

الحَصَبُ: الحجارة أو صَغارها، كما يرمي في النَّارَ الحطَبُ.

و یا مراد از «حجارة» سنگ کبریت است، چنانچه در بعضی اخبار و كلمات بعضی از مفسران آمده است. در تفسير «الصافی» روایتی در این زمینه از «الاحتجاج» طبرسی از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل شده است.(2)

در آن می سوزند، و چنانچه «حطب» خود می سوزد و چیزهای دیگر را هم می سوزاند، اهل عذاب خود معذبند و جلسا و همنشینان آن ها نیز از عذاب آن ها معذب هستند.

چنانچه در دنیا اهل ضلال در گمراهی هستند و باعث گمراهی دیگران هم می شوند.

کوتاه سخن این که اعمال بد، آتشی است که هم صاحب خود را می سوزاند و هم دیگران را که به آن نزدیکند، می سوزاند.

2. تعبیر به «حصب» در آیه «إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» نه به معنای «حطب»؛ بلکه کنایه از این است که «وقود» و «حجارة» آتشی است که از بین نمی رود. چنانچه «وقود» دیگر آتش - که بدن های کار باشد - نیز از بين نمی رود به همین معنا اشاره دارد، آیه شریفه ای می فرماید:

«كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ»(1)

3. اعمال ناشایسته، اخلاق و ملکات رذیله منشأ آتش دوزخ هستند و در همین دنیا آتش آخرت فراهم می گردد.

وجود فعلی بهشت و دوزخ هست و از ضرورت دین و مذهب و نصوص آیات شریفه قرآن و اخبار آل اطهار علیهم السلام استفاده می شود.(1)

البته این معنا با این که «وقود» آتش دوزخ مردم و «حجارة» بت ها باشد، منافات ندارد؛ یعنی توهم نشود که دخول مردم و حجاره در دوزخ فردای قیامت است و تا روز قیامت فرا نرسد داخل دوزخ نخواهند شد و تا وقود مهیا نشود، آتش موجود نخواهد شد. بنابراین، تا قیامت برپا نشود، جهنم و آتشی نیست.

در پاسخ این شبهه می گوییم:

اولاً ممکن است آتش دوزخ موجود باشد و بدن های کفار و حجارة موجب زیادتی و ممد آن گردد، چنانچه مفاد ادله همین است و از آیه نیز استفاده نمی شود که «وقود» آتش به ناس و حجارة منحصر باشد.

ثانياً بر فرض انحصار «وقود» به ناس و حجارة ممكن، است گفته شود: ماده اولیه آن که ناس و حجارة باشد الآن در همین دنیا موجود و هیزمی است که برای آتش مهیا و آماده شده و در روز قیامت ظاهر و هویدا می شود.

به این بیان که دوزخ و آتش و عذاب آن الآن موجود است، ولی یک قسم آتش که وقود آن، ناس و حجارة باشد فعلا بر حسب باطن موجود است، ولی ظهور آن در روز قیامت است، نظير مرضی که در باطن انسان وجود دارد، اما ظهورش پس از مدتی است.

ص: 274

«إِنّا أَرسَلناكَ بِالحَقِّ بَشيرًا وَنَذيرًا»(1)

خود قرآن نیز به این دو صفت معرفی شده، آن جا که می فرماید:

«کتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ*بَشِيراً وَ نَذِيراً»(2)

گاهی از روی مجاز بشارت را در مورد «انذار» استعمال می کنند. مثل آیه ای که می فرماید: «فَبَشِّرهُم بِعَذاب ٍ أَلِیم ٍ»(3)

«بشارت» به این معنا به اهل ایمان مختص است و مؤمن نیز به شيعه اثنی عشری منحصر است که بدعتی در دین نگذارد و ضروریات دین یا مذهب را منکر نشود.

در کتاب «کَلِمُ الطَّیِّبُ» اخباری که در باب بشارات شيعه وارد شده، ذکر شده و گفته شده که بر طبق اخبار معتبر اگر کسی با ایمان از دنیا برود اگر چه گناهانی هم داشته باشد بالاخره اهل نجات خواهد بود و به واسطه سكسرات موت، عقوبات برزخ، شفاعت و مغفرت و عفو خاص الهی که برای اهل ایمان است آمرزیده می شود.

ولی اگر بی ایمان از دنیا برود نجاتی برای او نخواهد بود، اگر چه عباداتی هم داشته باشد.

این مطلب در مواضع دیگری از کتاب «کَلِمُ الطَّیِّبُ» نیز ذکر شده است.(4)

ص: 276

و دو قسم آنها یعنی حسن صرف و حسن مطلق، از خدا صادر می شود، چون ترکش قبیح است.

درباره مصلحت می گوییم: مصلحت گاهی در فعل به معنای مصدری است که از آن به مصلحت در امر تعبیر می شود.

گاهی در فعل به معنای اسم مصدری است که از آن به مصلحت در مأمور به تعبیر می شود.

گاهی مصلحت ذاتی است، یعنی فعل بالذات دارای مصلحت، مانند احسان در مقابل ظلم که بالذات دارای مفسده است.

و گاهی اعتباری است، یعنی به وجوه و اعتبارات متفاوت می شود، مانند ضرب یتیم که به قصد تأدیب دارای مصلحت و به قصد ایذا دارای مفسده است.

تفصیل این موضوع در کتاب «کَلِمُ الطَّیِّبُ» آمده است(1).

بنابر این، مراد از «صالحات» در آیه شریفه، عبادات شرعی از واجبات و مستحبات است که جميع شرایط صحت و قبول آن ها مراعات شود و این از درجات و مراتب عالی اعمال صالح است.

البته در جای خود متذکر شده ایم که اگر در عملی شرایط صحت مراعات شود، مورد قبول خواهد بود و شرایط قبول که در لسان اخبار برای عبادات ذکر شده، مراد مراتب اعلامی قبول است، نه این که بدون آنها اصلاً مورد قبول نباشد، زیرا معقول نیست که دستوری از مولا برسد و بنده اطاعت کند و مولا قبول نفرماید.

ص: 278

از طرفی، کلمه «الصالحات» اگر چه محلی به الف و لام و مفید عموم است، ولی مراد این نیست که بنده باید جميع اعمال صالح را به جا آورد تا مورد بشارت واقع شود، زیرا این معنا برای عموم مردم مقدور نیست؛

بلکه مراد این است که اعمال او شایسته باشد، آن هم نه این که تمام اعمالش واجب یا مستحب باشد و حتی فعل مباح از او سر نزند. زیرا این معنای بر غیر معصوم و یا تالی تِلوِ معصوم نیز مقدور نیست، بلکه همین که اعمال فاسده از او سر نزند و یا اگر عمل زشتی از او صادر شد، توبه و تدارک نماید، مشمول آیه شریفه خواهد بود، بلکه اگر از کبائر اجتناب کند صغائر او معفو خواهد بود، و بشارت در آیه شامل حالش خواهد شد.

«إِنَّ لَهُمْ جَنَّاتٌ»

کلمه «إِنَّ» برای تأكید و «لام» «لَهُمْ» برای اختصاص و تقدیم خبر «لَهُمْ» بر اسم «جَنَّاتٌ» دلیل بر انحصار است.

یعنی به تحقیق بهشت به اهل ایمان و عمل صالح اختصاص دارد و جای غیر اینان نیست.

این معنا به ظاهرش منافات دارد با آن چه که ذکر شد که اگر کسی با ایمان از دنیا برود قطعاً اهل بهشت است اگر چه معصیت کار باشد.

این منافات را به وجوهی می توان دفع نمود.

اول آن که وقتی اهل ایمان دارای معصیت باشند در موقع رفتن از دنیا و عالم برزخ و عقبات قیامت گناهان آن ها جبران می شود. و بسا در همان موقع

ص: 279

رفتن مورد مغفرت واقع شده و آمرزیده از دنیا می روند، این معنا مضمون بسیاری از روایاتی است که در کتاب «معالم الزُّلفي» ذکر شده است.(1)

دوم آن که بهشت دارای درجات و مقامات متعددی است، بلکه می توان گفت: این درجات غير محصور است. این درجه ای که در آیه شریفه بیان شده به این طایفه یعنی شخص با ایمان و عمل صالح مختص و منحصر است.

سوم آن که کسانی که مرتکب معاصی به خصوص کبائر می شوند، اغلب موقع مرگ ایمان از آن ها سلب می شود و به شبهات شیطانی و وساوس نفسانی، کافر از دنیا می روند. در این باره آیه شریفه به صراحت می فرماید:

«ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاءُوا السُّوأَى أَنْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِئُونَ».(2)

البته در این باره روایات بسیاری یعنی درباره تارک نماز، حج، زکات و غيره، وارد شده است.

«جنات» جمع «جنة» است و گاهی به «جنان» نیز جمع بسته می شود.

«جنت» عبارت از زمین مشجّری است که از بسیاری درخت ها پوشیده شده و آن بهشت است.

تعبیر به جمع در آیه شریفه دلیل بر این است که بهشت در روز قیامت متعدد و هر مؤمنی دارای بهشت هایی خواهد بود، چنان که مفاد آیات دیگر و روایات نیز همین است.

ص: 280

بلکه می توان گفت: عدد جنات الى ما شاء الله است، زیرا هر مؤمنی باغ ها و بستان های بسیاری دارد و بر هر کدام از آنها «جنّت» اطلاق می شود. چنانچه از همین آیه استفاده می شود، زیرا معنای «أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ» به این است که «أَنَّ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمْ جَنَّاتٍ».

گفتنی است که در بیان نعمت های بهشتی از میوه ها، اطعمه، اشربه، قصور، تخت ها، لباس ها، فرش ها، ظروف و... روایات بسیاری است که در کتاب های تفسیری و حدیثی بیان شده است.(1)

«تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ»

مراد از جریان نهرها از زیر آن بهشت ها، این است که چون مؤمنان در قصرهای مرتفع قرار گرفته اند در صفحه جنات و از زیر آن قصرها، نهرها جاری است.

ممکن است مراد زیر سایه درخت هایی باشد که اطراف نهرها کاشته شده اند، همان طوری که نسبت به باغ های این عالم نیز در آیات شریفه به این عبارت تعبیر شده:

«أَلَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَٰذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِي أَفَلا تُبْصِرُونَ»(2)

منظور از «انهار» نهرهایی است که در آیات دیگر بیان فرموده، نظير آیه

ص: 281

شریفه ای که می فرماید:

«مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهَا أَنْهَارٌ مِنْ مَاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهَارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهَارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَأَنْهَارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى»(1)

صفت بهشتی که به پرهیزکاران وعده داده شده در آن نهرهایی از آبی است که دگرگون نشود، نهرهایی از شیری که طعم آن تغییر نمی کند، نهرهایی از شرابی که به آشامندگان لذت می بخشد و نهرهایی از عسل تصفیه شده.

هم چنین به نهر کوثر، چشمه «سلسبيل»، «تسنیم»، «رحيق» و «معین» در آیات دیگر اشاره شده است. و در تفسير «الصافی» از «امالی» روایتی نقل کرده که حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره کوثر سؤال نمود.

حضرت فرمود:

نهری است که از زیر عرش الهی جاری است؛ آبش از شیر سفید تر، از عسل شیرین تر و از کره نرم تر است و ریگ های آن از زبرجد، یاقوت، مرجان و چمن آن، زعفران و خاکش از مشک از فر، و قواعد آن زیر عرش است.

آن گاه دست مبارک به پهلوی علی علیه السلام زد و فرمود:

این نهر برای من، تو و دوستان تو بعد از من است.

ص: 282

«كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا»

کلمه «من» در این جا بیانیه است و مراد از رزق را بیان می کند.

ثمره» به معنای میوه است و در بهشت انواع و اقسام میوه ها به هر اسم و رسمی که در دنیا دیده شده، موجود است. چنانچه در آیه شریفه می فرماید:

«وَ فاکِهَةٍ مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ»(1)

هم چنین در آیه دیگری می فرماید:

«لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ»(2)

در کتاب «كفاية الموحدين» در وصف درخت طوبی می نویسد:

«طوبی» درختی است در بهشت که اصل آن در خانه امیر مؤمنان على علیه السلام است و شاخه های آن در خانه های اهل بهشت کشیده شده و در آن جميع اقسام میوه ها موجود است.

«هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ»؛

این، همان جناتی است که پیش از این روزی داده شده ایم.

بعضی از مفسران گفته اند: مراد از «من قبل» دنیا است و مقصودشان میوه های دنیوی است؛ یعنی این، همان میوه هایی است که در دنیا می خوردیم و این ها مشابه با همان ست از جهت اسم، رنگ و شکل؛ اگر چه لذت و طعمش قابل مقایسه با آنها نیست.

ص: 283

بعضی کلمه «رزقنا» را به معنای «وُعِدنا» گرفته اند. یعنی اینها آن میوه هایی هستند که خداوند به ما وعده داده بود.

بعضی گفته اند: در بهشت آن چه مؤمن از نعم مصرف می کند یا می بیند به جای خود موجود است. چنانچه مفاد روایات همین است. می گویند: این ها، همان ها هستند که قبلاً تناول کردیم.

ممکن است گفته شود: نعم بهشت صورت باطنی معارف و اخلاق و عبادات و اعمال صالحه است، که در دنیا خداوند به آنان روزی نموده و آنان را موفق داشت، چنانچه اهل دوزخ نیز هر عذابی را که می چشند می فهمند که آن، میوه و نتیجه همان اعمال زشتی است که در دنیا مرتکب شدند.

البته بر طبق این معنا اخبار فراوانی نقل شده و شاید مراد قائلين به تجسم اعمال نیز همین باشد.

«وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً»

میوه هایی که برای بهشتیان می آورند بعضی از آنها همانند بعضی دیگر است، به این جهت که همه آنها میوه خوبند و میوه پست و نامرغوب در آنها نیست و همه آن ها در نهایت پاکیزگی و لذت است و مانند میوه های دنیا نیست که رسیده، کال، شیرین، ترش و غیر این ها در هم آمیخته باشد.

ص: 284

هم چنین در سوره واقعه می فرماید:

«وَ حُورٌ عِینٌ* کَأَمْثَالِ اللُّؤْلُو الْمَکْنُونِ»(1)

و حوریانی که مانند مروارید دست نخورده هستند.

و نیز می فرماید:

«إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً*فَجَعَلْناهُنَّ أَبْكاراً»(2)

ما آنان را بدون ولادت آفریدیم و دوشیزگان قرار دادیم.

عالم بزرگوار شیخ طبرسی رحمه الله در «الاحتجاج» روایت می کند:

زندیقی از حضرت امام صادق علیه السلام پرسید: چگونه حوریان بهشتی همیشه بکر هستند؟

حضرت فرمودند: آنان از طيب خلق شده و آفت و عاهت به آن ها نرسد، خون و غیر آن از محل خارج نشود و جز عورت مرد بر آنها وارد نگردد.

دسته دوم. زنان مؤمن صالح هستند که به مراتب از حوریان بهشتی زیباترند. در سوره زخرف می فرماید:

«ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ»(3)

داخل بهشت شوید شما و همسرانتان در حالی که مورد کرامت هستید.

در آیه دیگر می فرماید:

«جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ»(4)

ص: 286

داخل می شوند بهشت هایی را که محل اقامت جاودانی است؛ خود آن ها و کسانی که شایسته اند؛ از پدران و همسران و فرزندان آن ها.

در جای دیگر می فرماید:

«إِنَّ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ فِي شُغُلٍ فَاكِهُونَ* هُمْ وَ أَزْواجُهُمْ فِي ظِلالٍ عَلَى الْأَرائِكِ مُتَّكِؤُنَ»(1)

یاران بهشت آن روز در نعمت ها متلذذ هستند، خود ایشان و همسرانشان در سایبان ها بر تخت ها تکیه داده اند.

بنابر این، هر دو دسته از زنان بهشتی، پاکیزه و مطهره هستند؛ هم از کثافات ظاهری مثل خون، بول، غائط، حیض، نفاس، هم از کثافات باطنی از اخلاق رذیله و صفات خبيثه مانند حقد، حسد و امثال این ها و هم از اعمال زشت و ناپسند و آنان جميع مراتب طهارت را دارا هستند.

ما در تفسير ذیل آیه شریفه «وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ» قسمتی از آن ها را بیان کردیم، اینک به بعضی از آیات و اخبار خلود اشاره می کنیم.

خداوند متعال در سوره بقره می فرماید: