بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

تفسير احسن الکلام

جلد اول

محمد علی ابراهیمی

ص: 3

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله وصلى الله على محمد وآل محمد اللهم كن لوليك الحجة بن الحسن صلواتك عليه وعلى آبائه في هذه الساعة وفي كل ساعة وليا وحافظا وقائدا وناصراودليلا وعينا حتى تسكنه أرضك طوعاوتمتعه فيها طويلا

ص: 4

قرآن و پرسش در روز رستاخیز.................. 35

قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) دو ثقل عظيم ........ 36

قرآن و اسامی چهل گانه....... 37

انسان و نیاز شدید به دستورات نورانی قرآن .................. 48

تفسیر قرآن و معصومان (علیهم السلام).................. 54

قرآن و تفسیر به رأی ............ 60

امیر مؤمنان على (علیه السلام) قم و سرپرست قرآن .................... 62

قرآن و مخاطبان اؤلي ........... 63

علم قرآن و هلاک شوندگان ... 65

علم قرآن و معصومان (علیهم السلام) ..................... 66

غیر معصوم و تفسیر قرآن ...... 68

تفسیر و انواع آن.................. 70

روایات و محکمات و متشابهات قرآن ............ 70

مجتهد و ظواهر قرآن.............. 71

سلیقه شخصی و سخن در قرآن ................ 73

تفسیر سوره حمد و نگاهی به علم امیر مؤمنان على (علیه السلام) .................... 74

تقسیم بندی آیات قرآن .......... 76

آیات قرآنی و تقسیم بندی دیگر................... 78

ظهر و بطن قرآن ................... 79

قرآن و آیات محکم و متشابه ... 82

ص: 6

قرآن و حدود آن .................... 85

آیات قرآنی و تقسیم بندی دیگر.................. 91

نیکان و بدان در قرآن ............. 93

پیامبر خدا، اهل بیت (علیهم السلام) و اسم اعظم الهی................ 94

امیر مؤمنان علی (علیه السلام) قسیم بهشت و دوزخ..................... 95

قرآن منبع همه علوم ........... 101

علوم قرآنی و اهل آن ........... 103

قرآن و ائمه (علیهم السلام) .............. 106

ماه مبارک رمضان و نزول قرآن ................... 107

شکل زیبای قرآن در روز قیامت ...................109

اقسام وجود قرآن................. 118

نسیان قرآن در دنیا و حسرت در روز قیامت ..................... 121

تعداد درجات بهشت طبق شمار آیات قرآنی ................... 122

اهمیت بسیار گوش کردن به قرآن .............. 123

اهمیت خواندن، نوشتن و حفظ یک آیه قرآن ................... 125

قرآن و برترین اعمال ............. 125

درجات مختلف و قرآن خواندن در شب ........ 127

قرآن و قرائت آن در خانه ها .... 128

ارزش نگاه به قرآن ............... 129

قرآن و معجزه ماندگار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) ....... 131

ص: 7

ویژگی های قاری قرآن ......... 132

ترتیب نزول سوره ها و محل نزول آنها ......... 134

تفسیر سوره حمد / 139

اسامی سوره حمد.............. 141

ویژگی ها و امتیازات سوره حمد................. 141

ویژگی ها و امتیازات «بسم الله الرحمن الرحیم» و آثار آن ... 152

بسم الله الرحمن الرحيم (1)... 166

تفسير واژگان.... 166

تفسير حرف باء.................... 166

تفسیر کلمه اسم ................ 167

تفسیر کلمۂ مبارکه الله ......... 167

معنای کلمه «الله» از دیدگاه روایات.............. 169

اسماء ذات خدا ................... 174

تفسیر کلمات مبارکه الرحمان والرحيم ........ 176

الحمد لله رب العالمين (2)...... 181

حمد و ثنا ........ 181

مربی و تربیت ..................... 181

عالمین یعنی چه؟................ 183

ص: 8

اثر اسم «رب» در مقام دعا .... 186

الرحمن الرحيم (3)................ 187

مالك يوم الدين (4).................189

مالكيت و اقسام آن .............. 189

«يوم» یعنی چه؟.................. 190

منظور از «الدين» چیست؟ ..... 192

إیاک نعبد و ایاک نستعین (5)..................... 195

التفات از غیبت به خطاب ....... 195

حقیقت عبودیت .................. 197

حصر عبادت و استعانت ......... 200

بطلان جبر و تفویض .............. 202

شرایط و لوازم استعانت ......... 204

شدت نیاز بنده .................... 205

اهدنا الصراط المستقيم (6).... 207

راه مستقیم کدام است؟........ 207

هدایت و اقسام آن ................ 208

دو نوع صراط....... 210

صراط در روایات... 211

چگونگی عبور مردم از صراط .... 213

اهمیت طلب هدایت .............. 214

ص: 9

معرفت به روشن ترین هدایت ..................... 215

مستقیم یعنی چه؟ .............. 218

صراط الذين أنعمت عليهم(7).... 220

اقسام نعمتهای الهی ............ 221

غضب شدگان و گمراهان ........ 222

غضب و ضلال یعنی چه؟.......... 223

تفسیر سوره بقره / 227

ویژگی های سوره بقره ........... 229

فضیلت سوره بقره ................. 229

الم (1) ............. 231

حروف مقطعه قرآن .................. 231

روایتی در حروف مقطعه ........... 233

ذلك الكتاب لا ريب فيه هدى للمتقين (2).........239

منظور از کتاب چیست؟ ........... 239

چهار گروه انسانی .................. 244

معنای تقوا.......... 245

مراتب ده گانه تقوا .................. 246

الذين يؤمنون بالغيب و يقيمون الصلاة (3)........ 251

ص: 10

معنای لغوی ایمان ................... 251

معنای ایمان در زبان اهل شرع ... 252

ایمان به چه چیزی محقق می شود؟ .............. 257

مراتب ایمان ......... 257

مراتب يقين .......... 258

مراتب ایمان به سخن دیگر ......... 260

حقیقت بحث ........ 261

ویژگی ها و صفات اهل ایمان ...... 262

حقیقت ایمان و ثمرات آن ........... 263

فرق بين اسلام و دین ................ 269

معنای غیب چیست؟ ................. 274

ایمان به غیب در روایات .............. 274

مدح مؤمنان در زمان غیبت حضرت امام مهدی (علیه السلام) ................ 276

غیب و شهود......... 279

منظور از اقامه نماز چیست؟........ 282

صلاة چیست؟........ 287

فضیلت و اهمیت نماز ................. 289

حقیقت نماز چیست؟ ................ 295

حقیقت نماز در قرآن .................. 296

حقیقت نماز در روایات ................ 298

ص: 11

انفاق در راه خدا...... 301

رزق عام ............... 301

و الذين يؤمنون بما أنزل إليك (4).... 305

نکاتی جالب .......... 305

موارد نازل شده بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) .................. 306

علم غیب در آیات و روایات............ 307

پرسشی درباره علم غیب و پاسخ آن ............... 309

اقسام وحي .......... 312

آن چه بر پیشینیان نازل شده ....... 315

چه چیزهایی بر پیامبران پیشین نازل شده است؟ ...................316

بیان معاد ............... 318

ویژگی های یقین .... 318

پرهیزکاران در کلام امیر مؤمنان (علیه السلام)................... 321

أولئک على هدى من ربهم و أولئك هم المفلحون (5) .............. 333

معانی هدایت.......... 333

فلاح چیست؟ ......... 334

بدترین گروه از انسانها ................. 336

إن الذين کفروا سواء عليهم أنذرنتهم (6)............. 336

نگاهی به دیدگاه اشاعره ............. 342

پاسخ عدليه ........... 344

ص: 12

دیدگاه معتزله ......... 345

اشکالات جبریها ...... 346

اشكالهای عقیده تفویضیها ........... 350

بیان امر بين الأمرين .................... 353

ختم الله على قلوبهم (7).............. 355

توضیح واژگان........... 355

منظور از سمع و بصر چیست؟ ....... 358

اقسام قلب.............. 359

استناد ختم به خدا ... 360

ختم قلب در احادیث... 361

درمان ختم قلب......... 364

توضیح ادبی ..............366

عذاب و همیشگی بودن آن در قیامت................... 368

عذاب از دیدگاه قرآن ... 368

عذاب از دیدگاه روایات ................... 372

عذاب از منظر عقل .... 378

عذاب از منظر اجماع ..................... 379

منکران عذاب و دلیل های آنها ......... 379

دليل اول منكران ........ 380

پاسخ از دلیل اول........ 380

ص: 13

دلیل دوم منکران ........ 381

پاسخ از دلیل دوم........ 381

دلیل سوم منکران........ 382

پاسخ از دلیل سوم ...... 382

دلیل چهارم منکران .......383

پاسخ از دلیل چهارم .....383

معترفان به عذاب ..........384

دليل اول معترفان ..........384

پاسخ از دلیل یکم .........384

دلیل دوم معترفان...........385

پاسخ از دلیل دوم.......... 385

دلیل سوم معترفان........ 386

پاسخ از دلیل سوم ....... 386

دلیل چهارم معترفان....... 387

پاسخ از دلیل چهارم........387

دليل پنجم معترفان......... 387

پاسخ از دلیل پنجم ........ 388

منکران دوام عذاب.......... 389

دو پرسش مهم و پاسخ آنها ............... 390

ص: 14

و من الناس من يقول آمنا بالله و باليوم الآخر (8)........ 392

نفاق و اقسام آن ........... 392

1.نفاق در عقيده ........... 392

2. نفاق در اخلاق .......... 393

3. نفاق در اعمال .......... 394

نفاق و منافق از دیدگاه احاديث............ 394

ادعای اهل سنت و بطلان آن............... 396

كذب و نفاق ................. 399

اقسام كذب ................. 401

مبدأ و معاد مهم ترین مسئله عقیدتی..................... 404

سه دسته از مردم ......... 404

کلمه «ناس» ................ 405

فهرست ها /407

فهرست آیه ها .............. 409

فهرست روایت ها........... 423

ص: 15

سخن مؤسسه

مؤسسه فرهنگی صاحب الأمر عجل الله تعالی فرجه الشريف در جوار حرم پاک حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) به اشاره و همت مرحوم علامه فقیه حضرت آیت الله آقای حاج شیخ حسن صافی اصفهانی (رحمه الله)تأسیس گردیده است. این مؤسسه در راستای وظیفه ای که به عهده گرفته، به نشر و ترویج فرهنگ و معارف اهل بیت (علیهم السلام) پرداخته و تاکنون کتاب های نفیسی را منتشر کرده است.

اکنون در راستای همان وظیفه و برای آشنا شدن و بهره بردن از معارف کتاب الهى، اقدام به نشر تفسیر احسن الكلام تأليف دانشمند محترم حضرت آیت الله

حاج شیخ محمد علی ابراهیمی دام ظله می کند. این تفسیر با تکیه بر روایات نورانی اهل بیت (علیهم السلام) از آیات الهی پرده برمی دارد و با قلمی روان، قرآن پژوهان را با آیات الهی آشنا می سازد.

شایسته است از پژوهشگرانی که در انجام مراحل شکل گیری این اثر نفیس ما را یاری نمودند، سپاسگزاری نماییم.

امید است این تلاش مورد رضایت و خشنودی حضرت ولی عصر (علیه السلام) قرار بگیرد و به زودی با ظهور آن حضرت، همگان از چشمه زلال معارف قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) سیراب گردند.

مؤسسه فرهنگی صاحب الامر (علیه السلام)

ص: 16

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمين، الذي خلقني فهو يهدين، والذي هو يطعمني ويسقين، وإذا مرضت فهو يشفين، والصلاة والسلام على خير المرسلين محمد وآله الطاهرين، واللعن على أعدائهم أجمعين إلى يوم الدين.

بنابر این، لازم است که همیشه قرآن را با تأمل و توجه به این که خدا با ما سخن می گوید بخوانیم و در تلاوت شتاب نداشته باشیم و تصمیم بگیریم به طور جدی به همه دستورات نورانی آن عمل کنیم و از خدا بخواهیم که این توفیق را به ما مرحمت فرماید که به جد از خط عمل به دستورات نورانی قرآن جدا نشویم که این تمام سعادت بشریت است.

بدیهی است تفسیر قرآن از غیر معصومان (علیهم السلام) درست نیست؛ چرا که آنان خاندان وحى و أهل البيت أدرى بما في البيت » هستند؛ یعنی اهل هر خانه ای

بهتر از دیگران می دانند که در خانه چیست.

بنابر این، هر چه در این تفسیر مطالعه کنید جز سخن اهل بیت (علیهم السلام) چیز دیگری نخواهید دید؛ جز ترجمه کلمات آن بزرگواران. این تفسیر به رأی نیست. فقط سليقه تنظیم کلمات اهل بیت (علیهم السلام) و ترجمه آنها با نگارنده است. به امید آن که مورد قبول درگاه خداوند عالم قرار گیرد.

در این تفسير بعضی از کلمات علما و صاحبان تفسیر نیز ذکر شده که عهده کلمات آنها با خود آن بزرگواران است؛ چرا که همه آنها با مأخذ سخن گفته اند و چیزی جدای از کلمات معصومان (علیهم السلام) نیست.

قرآن کریم، مختصری از فضایل قرآن و قطره ای از بزرگی دریای بیکران کلام وحی را ضمن بیان آن، با توضیح وظایف و مسئولیت های مسلمانان و شیعیان در قبال این کتاب بزرگ هدایت و منشور عظیم اخلاق و حکمت می آوریم.

از خدای سبحان توفيق تلاوت قرآن کریم، تدبر در آیات حکمت آمیز آن و عمل به اوامر و دستورات آن را برای همگان؛ به خصوص نسل جوان خواهانیم.

لازم به یادآوری است که آن چه از بزرگی ها در قرآن کریم وجود دارد در تالی قرآن و مفسر و مفصل واقعي آن؛ یعنی عترت و خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) نیز وجود دارد که این سخن بگذار تا وقت دگر.

ما در این تفسیر شریف، به بیان آیات ولایت و امامت، پرداخته ایم و در حد توان، از کلام آن بزرگواران برای بیان عظمتشان استفاده کرده ایم.

از همه عزیزانی که این تفسیر را مطالعه می کنند، تقاضای عاجزانه داریم که اگر اشکالاتی به نظرشان رسید حتما ما را مطلع کنند تا اصلاح شود و از اطلاع دادن شما بسیار تشکر می کنیم.

امید است کتاب ناطق حق، تالی و ترجمان قرآن، آقا و سرور انس و جان، کهف امان، منجی ستمدیدگان و امام ملک پاسبان حضرت بقية الله مولانا صاحب العصر والزمان عجل الله تعالی فرجه الشريف خدمات همه خدام مکتب اسلام و طرفداران نور و منتظران ظهور را قبول فرمایند و این خدمت نیز به امضای آن حضرت برسد، ان شاء الله تعالی.

والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته

عید سعید غدیر خم 1428 ه.ق

اصفهان - مدرسه صدر بازار

محمد علی ابراهیمی

ص: 19

ص: 20

ص: 22

بسم الله الرحمن الرحیم

برای آگاهی بیشتر با قرآن کریم لازم و ضروری است مقدماتی ذکر شود. اگر این مطالب خوب مطالعه شود، با بصیرت کامل از تفسیر استفاده خواهد شد.

بنابر این، ما توصیه می نماییم که خواننده گرامی همه مقدمات را مطالعه نماید تا بصیرت بیشتر برای اصل تفسیر حاصل شود.

البته همه این مقدمات از روایات اهل بیت (علیهم السلام) انتخاب و با سند کامل ذکر شده است.

إن رسول الله (صلی الله علیه و آله) قال لعلى (علیه السلام) :

یاعلی! القرآن خلف فراشي في الصحف والحرير والقراطيس فخذوه وأجمعوه ولا تضيعوه كما ضيع اليهود التوراة.

فانطلق على (علیه السلام) فجمعه في ثوب أصفر، ثم ختم عليه في بيته وقال: لا ارتدي حتى أجمعه.

وإنه كان الرجل ليأتيه فيخرج إليه بغير رداء حتى جمعه.

قال: وقال رسول الله (صلی الله علیه و آله) : لو أن الناس قرأوا القرآن كما أنزل الله ما اختلف إثنان؛(1)

ابوبکر حضرمی می گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به امیر مؤمنان علی (علیه السلام) فرمودند:

یا علی! قرآن یادگار باقی است. پس همه آیات آن را متصلا در صفحات حریر و کاغذ جمع آوری کن و آن را بگیرید و جمع کنید و نگذارید ضایع شود؛ آن طوری که یهودیها، تورات را ضایع کردند. از این رو امیر مؤمنان على (علیه السلام) قرآن را جمع نمودند و در پارچه زردی نهادند و روی آن مهر زدند و فرمودند: مشغول کار دیگری نمی شوم تا این که قرآن را به طور کامل منظم نمایم.

اگر کسی درب خانه می آمد و با حضرتشان کاری داشت بدون عبا می رفتند، پاسخ او را می دادند.

ص: 24

کنایه از این که از خانه خارج نشوند تا دستور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را کاملا جامه عمل بپوشاند.

بعد حضرت فرمود: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

اگر مردم قرآن را همان طوری که از جانب خدا نازل شده بخوانند، دو نفر نیز با هم اختلاف پیدا نمی کنند.

در کتاب «ینابيع المودة» به نقل از کتاب «الدرالمنظم» آمده: امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در خطبه ای چنین فرمودند:

أنا جامع القرآن.(1)

من قرآن را جمع کردم.

در کتاب «حلية الأولياء» آمده: علی (علیه السلام) فرمود:

لما قبض رسول الله (صلی الله علیه و آله) أقسمت (أو حلفت ) أن لا أضع ردائي عن ظهري حتى أجمع ما بين اللوحين، فما وضعت ردائي عن ظهري حتى جمعت القرآن. (2)

هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از دنیا رفتند، سوگند یاد کردم که عبای خود را زمین نگذارم تا این که آن چه بین دو لوح موجود بود، جمع کنم. پس عبای خود را از دوش خود برنداشتم تا این که قرآن را جمع کردم.

ص: 25

وزاد في الكافي:

فلیجل جال بصره، وليبلغ الصفة نظره ينجح من عطب، ويخلص من نشب، فإن التفكر حياة قلب البصير، كما يمشي المستنير في الظلمات بالنور، فعليكم بحسن التخلص وقلة التربص.(1)

ای مردم! به طور حتم شما در خانه هدنه و در پشت سفر هستید. شما را با سرعت می برند و می بینید که شب و روز و خورشید و ماه، هر تازه ای را کهنه می کنند، هر دوری را نزدیک می نمایند و وعده های داده شده را می آورند. پس آماده حرکت شوید، چون که راه دور است.

در این هنگام مقداد برخاست و گفت: ای رسول خدا! خانه هدنه چیست؟

حضرت فرمودند: خانه بلاغ و انقطاع است (یعنی خانه ای که باید در آن به کمالات انسانی برسی و از آن بیرون بروی).

بنابر این، هنگامی که فتنه ها مثل تاریکی شب، دامن گیر شما شد بر شما باد به قرآن که همان، به طور حتم شافع مشقع است (یعنی هم شفاعت می کند و هم شفاعت آن مورد پذیرش است).

قران تصدیق کننده ای است که تصدیق او مورد پذیرش خداوند است. کسی که قرآن را در پیش روی خود قرار دهد (یعنی به آن عمل کند و به دنبال آن برود) او را به بهشت می برد.

ص: 27

و کسی که قرآن را پشت سر خود قرار دهد (یعنی به آن عمل نکند) او را به طرف آتش جهنم می برد.

قرآن دلیلی است که انسان را بر بهترین راه ها دلالت می کند و کتابی است که در آن تفصیل همه خوبی ها و بیان آنها وجود دارد و تحصیل همه سعادتها از قرآن می شود.

هرگز قرآن چیز بیهوده ندارد؛ هم ظاهر دارد و هم باطن. ظاهر آن حكم و باطن آن علم است. ظاهر آن شگفت انگیز و باطن آن عمیق و ژرف است (یعنی دریای مواج علم است).

قرآن حدود معين دارد و برای هر حتی از آن باز حد دیگری است. عجایب قرآن به شمار نیاید و غرایب آن، کهنه شدنی نیست.

در قرآن چراغ های هدایت و مناره های حکمت موجود است. قرآن دلیل معرفت است برای کسی که صفت او را بداند.

این حدیث نورانی در کتاب «الکافی» چند جمله اضافه دارد که آن حضرت می فرماید:

پس انسان بصیر چشم خود را با قرآن جلا دهد تا به آن بینایی کامل برسد و از مشکلات نجات یابد و از زحمتها خلاص شود؛ چون تفکر، حیات دل انسان بیناست؛ همان طوری که انسان با نور و چراغ در دل تاریکی ها حرکت می کند. پس بر شما باد که به واسطه قرآن خود را از تاریکی های دنیا نجات دهید و نگذارید در تاریکی ها بمانید.

ص: 28

عجبا *يهدي إلى الرشد (1).

من قال به صدق، ومن عمل به أجر، ومن اعتصم به فقد هدى إلى صراط مستقيم، هو الكتاب العزيز الذي لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه تنزيل من حكيم حميد.(2)

روزی خدمت امیر مؤمنان على (علیه السلام) شرفیاب شدم و گفتم: آقا! ما وقتی خدمت شما هستیم چیزی را می شنویم که دین ما را محکم می کند، ولی وقتی از خدمت شما بیرون می رویم چیزهایی غیر از صحبت های شما می شنویم که بوی ضلالت می دهد و ما نمی دانیم اینها چیستند.

حضرت فرمودند: آیا این سخنها را گفته اند؟

گفتم: بلی

فرمودند: از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمودند: روزی جبرئیل نزد من آمد و گفت: یا محمد! به زودی در امت شما فتنه خواهد شد. گفتم: چگونه از فتنه ها باید خارج شد؟

گفت: به واسطه کتاب خدا که در آن بیان خبرهای گذشته، خبرهای آینده و حکم چیزهایی که در بین شماست، وجود دارد. قرآن حرف بیهوده ندارد، بلکه قول فصل و حرف حق است.

پس هر جباری که به قرآن پشت بکند و به غیر آن عمل بکند، خداوند او را می شکند. و هر کس از غیر قرآن طلب هدایت کند

ص: 30

گمراه شود.

قرآن ریسمان محکم خداست. قرآن ذکری مملو از حکمت است. قرآن راه مستقیم است که هواهای نفسانی نمی تواند آن را کج کند و زبان ها نمی توانند آن را بپوشانند و نمی توانند آن را رد کنند.

عجایب قرآن تمام شدنی نیست. علما از آن سیر نمیشوند، بلکه همیشه از آن نور می گیرند.

قرآن کتابی است که وقتی جتیان آن را شنیدند گفتند: «ما چیز عجیبی شنیدیم که به رشد و خوبی هدایت می کند».

هر کس کلام قرآن را بگوید همه او را تصدیق می کنند و هر کس به قرآن عمل نماید، به او اجر و پاداش داده می شود، هر کس به قرآن تمشک بکند، او به راه مستقیم هدایت شده است.

قرآن کتاب عزیزی است که باطل در آن راه ندارد که از جانب خداوند حکیم و بسیار ستوده شده، نازل شده است.

دینکم، وما عدل أحد من القرآن إلا إلى النار.(1)

قرآن هدایت از گمراهی ها و مرکز بیان هر چیزی است که مردم نسبت به آن نابینا هستند و به آن نیاز دارند. قرآن لغزشها را برطرف می کند. قرآن نوری از تاریکی هاست که مانع وقوع حادثه ها می شود. قرآن عصمت از هلاکت است و راه رشد از گمراهی است. قرآن فتنه ها را بیان می کند و رسیدن از دنیا به جهان آخرت است. در آن کمال دین است و کسی از آن عدول نمی کند مگر این که در آتش واقع می شود.

خواندید که انسان های پیش به وسیله آن به هلاکت رسیده اند، پس شما از آن اجتناب کنید که هلاک نشوید.

فضیلت بزرگ و سعادت با عظمت است.

کسی که از آن طلب نور و روشنایی کند خداوند او را نورانی می کند. کسی که امور خود را به آن وصل کند خدا او را در همه امور حفظ میکند. کسی که به آن تمشک بکند خداوند او را نجات می دهد. کسی که از احکام قرآن جدا نشود، خداوند او را بلند مرتبه قرار می دهد. کسی که از قرآن طلب شفا کند، خداوند او را شفا می دهد و کسی که قرآن را برای هدایت انتخاب کند، خداوند او را هدایت می کند.

کسی که از غیر قرآن طلب هدایت کند، گمراه می شود. کسی که شعار خود را قرآن قرار دهد و به آن عمل کند خداوند او را سعادتمند، قرار می دهد. کسی که قرآن را مقتدای خود قرار دهد و اعتماد او در عمل، به قرآن باشد، حتما خداوند او را به بهشتهای پر نعمت می برد و به زندگانی سلیم می رساند.

حملتم من کتاب الله وسنتي.(1)

ای کسانی که قرآن را قرائت می کنید! از خدا بترسید و تقوای الهی را پیشه کنید. درباره قرآن من مسئول هستم و شما نیز مسئول هستید. من مسئولیت تبلیغ رسالت خود را دارم و شما مسئول هستید که چگونه کتاب خدا و ستت مرا آن طوری که هست و من بیان کرده ام، عمل کنید و تغییر ندهید.

و نقل دوم ثقل اصغر عترت و اهل بیت من هستند. به راستی که خداوند لطيف خبير به من خبر داد که این دو هرگز از هم جدا نمی شوند تا این که کنار حوض کوثر به من وارد شوند و این دو مثل دو انگشت سبابه من هستند، نه مثل سبابه و انگشت وسطی؛ یعنی هر دو هم وزن و قدر هر دو با عظمت است.

3. التذكرة

خدای تعالی می فرماید:

(و إنه لتذكرة للمتقين)(1)

این قرآن تذکره و تذکر است برای پرهیزگاران.

4. الذكرى

خدای تعالی می فرماید:

(و ذکر فإن الذكرى تنفع المؤمنين ) (2)

و پیوسته تذکر ده، زیرا تذکر مؤمنان را سود می بخشد.

در آیه دیگری می فرماید:

(فذکر بالقرآن من يخاف وعيد ) ؛(3)

به وسیله قرآن، کسانی را که از عذاب من می ترسند متذکر ساز.

در آیه دیگری می خوانیم:

(وإنه لذکر لک و لقومک )(4)

و این مایه یاد آوری (و عظمت تو و قوم توست.

در تفاسیر چنین تفسیر شده است: این ذکر از خداوند سبحان است که خداوند بندگان خود را به آن مفتخر کرده و به آنها شرافت بخشیده است.

ص: 38

5. التنزيل

خدای تعالی می فرماید:

(و إنه لتنزيل رب العالمين )(1)

مسلما این (قرآن) از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است. این آیه دلالت دارد که از آن مقام بالا به این دار فانی نازل شده است.

6. احسن الحديث

خدای سبحان می فرماید:

(الله نزل احسن الحديث)(2)

خدا احسن الحديث (بهترین سخن) را نازل فرموده.

7. الموعظة

خدای تعالی می فرماید:

(قد جاءتكم موعظة من ربكم وشفاء لما في الصدور) (3)

به تحقیق شما را موعظه ای از پروردگارتان آمد و شفا برای آن چه در دل هاست (که مراد قرآن عظیم است).

8 .الحكم

خدای تعالی می فرماید:

(وكذلك أنزلناه حکما عربيا )(4)

ص: 39

همان گونه که به پیامبران پیشین کتاب آسمانی دادیم، بر تو نیز این (قرآن) را به عنوان فرمان روشن و صریحی نازل کردیم.

9. الحكمة

خدای تعالی می فرماید:

(حکمه بالغة ) (1)

این آیات، حکمت بالغه الهی است.

10. الحكيم

خدای تعالی می فرماید:

(و القرآن الحكيم ) ؛(2)

سوگند به قرآن حکیم

11. الشفاء

خدای تعالی می فرماید:

(و تنزل من القرآن ما هو شفاءه )(3)

و از قرآن، آن چه شفاست، نازل می کنیم.

12. الرحمة

خدای تعالی می فرماید:

(و تنزل من القرآن ما هو شفاء ورحمة للمؤمنين )(4)

و از قرآن، آن چه شفا و رحمت است برای مؤمنان، نازل می کنیم.

ص: 40

13. الهدى

خدای تعالی می فرماید:

(هدى للمتقين) (1)

و مایه هدایت پرهیزکاران است.

14. الهادی

خدای تعالی می فرماید:

(إن هذا القرآن يهدي للتي هي أقوم )(2)

به راستی این قرآن، به راهی که استوار ترین راه هاست، هدایت می کند.

15. الصراط المستقيم

خدای تعالی می فرماید:

(و أن هذا صراطي مستقیما) (3)

این راه مستقيم من است.

16. حبل الله

خدای تعالی می فرماید:

(و اعتصموا بحبل الله جميعا )(4)

و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید.

ص: 41

17. الروح خدای

تعالی می فرماید:

(وكذلك أوحينا إليک روحا من أمرنا) (1)

همان گونه که بر پیامبران پیشین وحی فرستادیم) بر تو نیز روحی را بفرمان خود وحی کردیم.

شاید به جهت این است که قرآن، سبب حیات روح است، همین طوری که روح، سبب حیات بدن است.

18. القصص

خدای تعالی می فرماید:

(إن هذا لهو القصص الحق) (2)

به راستی این همان سرگذشت واقعی است.

19. البيان

خدای تعالی می فرماید:

(هذا بيان للناس )(3)

این، بیانی است برای عموم مردم

20. التبيان

خدای تعالی می فرماید:

(تبيانا لکل شيء ) (4)

ص: 42

بیانی برای هر چیزی است.

21. المبين

خدای تعالی می فرماید:

(تلک آیات الكتاب المبين ) (1)

این آیات کتاب روشنگر است.

22. البصائر

خدای تعالی می فرماید:

(هذا بصائر من ربكم )(2)

این وسیله بینایی از طرف پروردگارتان است.

23. الفصل

خدای تعالی می فرماید:

(إنه لقول فصل ) (3)

همانا این (قرآن) سخنی است که حق را از باطل جدا می کند.

24. النجوم

خدای تعالی می فرماید:

(فلا أقسم بمواقع النجوم )(4)

سوگند به جایگاه ستارگان!

ص: 43

شاید قرآن کریم نجمة نجمة نازل شده است.

25. المثانی

خدای تعالی می فرماید:

(مثاني تقشعر منه جلود الذين يخشون ربهم )(1)

آیاتی مکرر دارد که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که از پروردگارشان می ترسند می افتد.

شاید این نام به جهت قصص و اخباری است که در قرآن کریم وجود دارد.

26. النعمة

خدای تعالی می فرماید:

(وأما بنعمة ربک فحدث )(2)

و نعمت های پروردگارت را بازگو کن!

این نام طبق مطلبی است که از تفسیر ابن عباس نقل شده است.

27. البرهان

خدای تعالی می فرماید:

(قد جاءكم برهان من ربكم ) (3)

دلیل روشن از طرف پروردگارتان برای شما آمد.

ص: 44

28. البشير

خدای تعالی می فرماید:

(قرآنا عربيا لقوم يعلمون *بشيرا )(1)

کتابی که آیاتش فصیح و گویاست برای جمعیتی که آگاهند! قرآنی که بشارت دهنده است.

29. النذير

خدای تعالی می فرماید:

(قرآنا عربيا لقوم يعلمون *بشيرا ونذيرا )؛(2)

کتابی که آیاتش فصیح و گویاست برای جمعیتی که آگاهند! قرآنی که بشارت دهنده و بیم دهنده است.

30. القيم

خدای تعالی می فرماید:

(قيما لینذر باسا شديدا )(3)

در حالی که ثابت و مستقیم و نگاهبان کتاب های آسمانی دیگر است.

ص: 45

31. المهيمن

خدای تعالی می فرماید:

(... مصدقا لما بين يديه من الكتاب و مهیمنا عليه ) ؛(1)

و این کتاب ... را نازل کردیم؛ در حالی که کتاب های پیشین را تصدیق می کند، و حافظ و نگاهبان آنهاست.

32. النور

خدای تعالی می فرماید:

(و اتبعوا النور الذي أنزل معه )(2)

و از نوری که با او نازل شده پیروی کنید.

33. الحق

خدای تعالی می فرماید:

(و إنه لحق اليقين) (3)

و آن يقين خالص است.

34. العزيز

خدای تعالی می فرماید:

(و إنه لكتاب عزیز) (4)

و این کتابی است قطع شکست ناپذیر ...

ص: 46

35. الكريم

خدای تعالی می فرماید:

(إنه لقرآن كريم) (1)

که آن، قرآني کریم و ارجمندی است.

36. العظيم

خدای تعالی می فرماید:

(و لقد آتيناك سبعا من المثاني و القرآن العظيم) (2)

ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم!

37. المبارك

خدای تعالی می فرماید:

(کتاب أنزلناه إليك مبارک) (3)

این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کرده ایم.

38. الذكر

خدای تعالی می فرماید:

(و إنه لذكر لك و لقومک )(4)

و این مایه یاد آوری تو و قوم توست.

ص: 47

39. المحكم

خدای تعالی می فرماید:

(کتاب أحکمت آیاته)(1)

کتابی که آیاتش استحکام یافته است.

40. القاص

خدای تعالی می فرماید:

(إن هذا القرآن يقص على بني إسرائیل) ؛(2)

این قرآن مطالب مورد نیاز بنی اسرائیل را برای آنان بیان می کند.

و تو ای انسان ! به یقین بدان:

1. به فرقان بین حق و باطل در تاریکی های این خانه دنیا احتیاج داری که می خواهی زاد و توشه برای جهان آخرت خود جمع کنی.

2. به کسی نیاز داری که مذگر تو باشد، پروردگارت، نعمت ها و عهدهایی او را که فراموش کرده ای به یاد تو آورد و پرده های غفلت و نسیانهای تو را برطرف کند. این همان معنای «الذكر والتذكرة» است.

3. به آن چه که در عالم والا هست احتیاج داری تا با آن ارتباط پیدا کنی و از این دنیا خلاص بشوی. خدا قرآن را - که تنزيل است - به سوی تو برای همین

جهت نازل فرموده است.

4. به حدیث نافعی نیاز داری که آن را بشنوی و آن، قرآن احسن الحديث است.

5. به موعظه نیاز داری که در تو تحول و دگرگونی ایجاد کند و قرآن بهترین موعظه است.

6. به حکم و حکمت بالغه نیاز داری که موصوف به حکمت «محکم الآيات» است و آن حکم عربی و حكمة بالغه قرآن است که محكم الآيات از حکیم است.

7. به شفا نیاز داری که بیماری های جسمی و روحی خود را از جهل، کفر، اخلاق رذیله و عادات بد - که تو را برای همیشه می میراند، درمان کند. قرآن «شفا لما في الصدور» است و شفاء مطلق است؛ یعنی همه بیماری های جسمی و روحی

ص: 49

8. در همه حالات به رحمت نیاز داری که قرآن «رحمة للمؤمنین» است. .

9.در این ظلمت ها به هدایت نیاز داری تا به مصالح خود برسی و قرآن هادی به صراط مستقیم است که اگر از آن پیروی کنی به مقصد اصلی خواهی رسید و نجات خواهی یافت.

10. به ریسمانی نیاز داری که تو را به عالم قدس مربوط کند و روح تو جذب آن بشود و به آن بسته باشد که در شأن خواص چنین آمده است:

إنهم صحبوا الدنيا بأبدان أرواحها معلقة بالملاء الأعلى؛(1)

اهل تقوا در دنیا با بدنهایی هستند که روح آنها به ملأ اعلى چسبیده است.

آری، پرهیزکاران از هواهای نفسانی و امواج فتنه های عالم محفوظ هستند و نام آن ریسمان «حبل الله المتين» است.

11. به روحی نیاز داری تا به آن زنده بشوی به «حياة طيبة »ای که در حقیقت با آن باقی بمانی، چون تو در معنا مرده هستی، گرچه در ظاهر زنده ای که « الناس موتى وأهل العلم أحياء»(2)و آن روحی است که از عالم اعلی آمده است.

12. به قصه گویی نیاز داری که برای تو قصه بگوید و قرآن احسن القصص است.

13. به بیان و تبیان نیاز داری تا برای تو چیزهایی روشن شود که نمی دانی و عدد آنها زیاد است، کسی غیر از خدا عدد آنها را نمی داند و قرآن برای مردم

ص: 50

بیان گر همه چیز است. پس باید به آن تمک کنی تا همه چیز برای تو به علم واقعی معلوم شود.

14. به بصائر نیاز داری که به وسیله آن، هر چه را چشم تو بدون آن بصائر نمی تواند ببیند ببینی و آن بصائر، قرآن است.

15. به قول فصل نیاز داری، یعنی چیزی که آن سخن پایانی را بتواند بگوید تا حق از باطل تمیز داده شود و آن قائل به قول فصل، به قرآن منحصر است.

16. به نجوم معنوی نیاز داری که این نجوم و ستارگان شما را از تاریکی های عالم دنیا نجات دهند و آیات قرآن ستارگانی هستند که به شما در تاریکی های دنیا نور می دهند و نجات می بخشند.

17. به تکرار سخنان حق نیاز داری و قرآن با تکرارهای خود این معنا را ایجاد می کند، چون که قرآن مثانی است؛ یعنی تکرارهای لازم را دارد.

18. به مطالبی نیاز داری که رگهای بدن تو را به حرکت درآورد و گوش تو را به کلام عظیمی پر کند تا از این دنیا وحشت کنی و تو را با ذکر خدا انس دهد و دل قساوت دار را نرم کند و آن قرآن است که می فرماید:

(الله نزل أحسن الحديث کتابا متشابها مثاڼي تقشعر منه جلود الذين یخشون ربهم ثم تلین جلودهم و قلوبهم إلى ذكر الله (1)

خداوند بهترین سخن را نازل کرده، کتابی که آیاتش همانند یکدیگر است؛ آیاتی مکرر دارد که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانی که از پروردگارشان می ترسند می افتد؛ سپس برون و دل هایشان نرم و متوجه ذکر خدا می شود.

ص: 51

19. به نعمت روحانی نیاز داری که روحت با آن اشراب شود و آن نعمت، نعمت قرآن از جانب خدای عزیز است.

20. به دلیل و برهان نیاز داری تا در معارف و علوم، شبهات شیاطین جن و انس را دفع بکنی و بر کسی که سخن ناحق می گوید مسلط شوی و این قرآن برکات کاملی از جانب پروردگار است.

21. به مبشر نیاز داری که تو را به ثواب های الهی و کارهای خوب مژده دهد.

22. به منذر نیاز داری که تو را از موبقات بترساند؛ چرا که تو در انسجام اعمال آخرت همانند کودکی هستی که همواره به ترغیب و ترهیب نیاز داری تا در کسب کارهای خوب بکوشی و از کارهای بد بپرهیزی و این قرآن هم بشیر است و هم نذير.

23. به کتاب قیمی نیاز داری که هیچ کجی در آن نباشد، تا بشود مطالب دیگر را با آن مقایسه کرد. در بعضی روایات آمده است:

اخبار را بر قرآن عرضه کنید هر کدام مطابق قرآن بود بگیرید و به آن عمل کنید و اگر مخالف بود آن را رد نمایید.

24. به مهیمن بر کتاب های پیشین نیاز داری به این که یا بر صحت آن شهادت بدهد تا به آن ایمان بیاوری و بدانی صحیح است و یا تو را مطمئن کند ! که چیز باطلی در آن نیست که به آن اکتفا کنی و یگانه کتابی که می تواند این کار را در انجام دهد، قرآن کریم است.

25. برای همه تاریکی ها به نور نیاز داری و قرآن نور است.

ص: 52

26. به عزیزی نیاز داری که نادر الوجود باشد و قرآن عزیز نادر الوجودی است که مثل و مانند ندارد که شکها را برطرف و باطل ها را دفع می کند و کسی که به سوی آن منقطع شد از هر آفت و سوء، مصون و محفوظ است و صاحب عزتی است که هر کس به آن تمک کند، عزیز می شود و آن کتاب عزیز، قرآن است.

27. به کریمی نیاز داری که هر احتیاجی داشته باشی آن را برطرف می کند، به شما روزی های مادی و معنوی و مواهب جسمانی و روحانی می دهد و آن کتاب کریم از خداوند کریم است.

28. به عظیمی نیاز داری که پستی و ذلت های تو را در دین و دنیا و جهان آخرت برطرف می کند و آن کتاب عظیم، قرآن است.

29. به برکات کثیره نیاز داری؛ برکات ظاهری، باطنی، ارضی و سماوی که درهای آن برکات را به روی شما باز کند، آن سان که خدای تعالی می فرماید:

(لفتحنا عليهم بركات من السماء )(1)

برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم

و همه آنها در کتاب مبارک، قرآن کریم است.

شاید کسی بپرسد: آیا همه این خواص بر قرآن هست و همه می توانند از آن استفاده کنند؟

در پاسخ می گوییم: همه افراد نمی توانند این همه خواص را از قرآن استفاده بکنند؛ بلکه باید خود را آماده نمایند هر مقدار معرفتشان به قرآن بیشتر

ص: 53

باشد، بهتر می توانند استفاده کنند، ولی برای همه افراد راه باز است، اما قرآن مثل نور خورشید است که نابینا حتما آن را نمی بیند.

اکنون در این زمینه روایت هایی را نقل می نماییم. در روایتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

(من فسر القرآن برأيه فأصاب الحق فقد أخطاء.(1)

هر کس قرآن را با رأی خود تفسیر کند، گرچه حق را بفهمد او در روش خود خطا کرده است.

چون قرآن باید با بیان اهل بیت (علیهم السلام) بیان بشود که آن مهر اطمینان دارد.

روایت دیگر در «الکافی» آمده: امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

ما ضرب (رجل ) القرآن بعضه ببعض الا كفر؛(2)

مردی برخی از آیه های قرآن را به برخی دیگر نمی زند مگر این که کافر می شود.

یعنی تفسیر به رأی موجب کفر می شود.

روایت سوم را از اهل سنت نقل می کنیم. ابن عباس می گوید: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من قال في القرآن بغير علم فليتبوء مقعده من النار؛(3)

کسی که در قرآن بدون علم صحبت کند نشیمنگاه او از آتش پر شود.

روایت چهارم را از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) و از ائمه معصومان (علیهم السلام) که جانشینان

ص: 55

آن بزرگوارند، نقل می نماییم که حضرتش می فرماید:

إن تفسير القرآن لا يجوز إلا بالأثر الصحيح والنص الصريح(1)

تفسیر قرآن برای کسی جایز نیست مگر این که روایت صحیحی در مورد آن باشد، یا نص صریح از معصومان (علیهم السلام) داشته باشد.

روایت پنجم را از شیخ طوسی به نقل می کنیم. عبيده سلمانی می گوید: از حضرت علی (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

يا أيها الناس! اتقوا الله ولا تفتوا الناس بما لا تعلمون، فإن رسول الله (صلی الله علیه و آله) قد قال قولا آل منه إلى غيره وقد قال قولا من وضعه غير موضعه كذب عليه.

فقام عبيده وعلقمه والاسود واناس معهم فقالوا: يا أمير المؤمنین! فما نصنع بما تخبرنا به في المصحف؟

فقال: يسئل عن ذلك علماء آل محمد (صلی الله علیه و آله).(2)

ای مردم! تقوای الهی داشته باشید و چیزی را که نمیدانید برای مردم به عنوان دانسته های خود نگویید. به راستی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حکم و مطلبی را فرموده اند و بعد از آن، آن حکم تغییر کرده و چیز دیگری شده و حکم اول نسخ شد، یا حکمی را در مورد خاصی فرموده اند که اگر آن خصوصیت نباشد، آن حکم نیست، کسی که موضع حکمی را عوض کند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) نسبت دروغ

ص: 56

داده است.

در این هنگام عبید، علقمه، اسود و گروهی از مردم برخاستند و گفتند: ای امیر مؤمنان! پس ما درباره خبرهایی را که درباره قرآن به ما می دهند چه وظیفه ای داریم؟

حضرت فرمودند: از علمای آل محمد (صلی الله علیه و آله) (که مراد معصومان (علیهم السلام)هستند.) بپرسید.

روایت ششم را از تفسیر منسوب به امام عسکری نقل می نماییم. آن بزرگوار از اجداد گرامش از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی چنین نقل می کند: حضرتش فرمود:

أتدرون متى يوقر (يتوفر ) على المستمع والقارى هذه المثوبات العظيمة؟ إذا لم يقل في القرآن برأيه ولم يجف عنه ولم يستأكل به ولم يراء به.

وقال: عليكم بالقرآن، فإنه الشفاء النافع والدواء المبارك عصمة لمن تمسك به ونجاة لمن اتبعة.

ثم قال: أتدرون من المتمسك به الذي يتمسكه ينال هذا الشرف العظيم ؟ هو الذي يأخذ القرآن و تأويله عنا أهل البيت وعن وسائطنا السفراء عنا إلى شيعتنا، لا عن آراء المجادلين.

وأما من قال في القرآن برأيه، فإن اتفق له مصادفة صواب فقد جهل في أخذه من غير أهله، وإن أخطاء القائل في القرآن برأيه فقد تبوء مقعده من النار؛(1)

ص: 57

آیا می دانید چه وقت این ثواب های بزرگ به خواننده قرآن و مستمع داده می شود؟ وقتی که در قرآن حرفی با رأی خود نگوید، آن چه را می داند از قول معصومان در گفتن آن کوتاهی نکند و قرآن را وسيله معاش خود قرار ندهد و با آن خودنمایی و ریا ننماید.

حضرت فرمود: بر شما باد به قرآن که شفای نافع و دوای مبارک است. حفظ کننده است برای کسی که به آن تمشک کند و نجات دهنده است برای کسی که از آن پیروی نماید.

بعد فرمود: آیا می دانید تمشک کننده به قرآن کیست که با آن تمشک به این شرف عظیم می رسد؟ او کسی است که معنای قرآن و تأویل آن را از ما اهل بیت (علیهم السلام) یا از سفرای ما به سوی شیعیان ما بگیرد، نه از آرای مجادله کنندگان و اما کسی که با رأی خود در قرآن سخن بگوید، اگر چه از روی اتفاق مطابق با واقع باشد، ولی جهل به خرج داده که قرآن را از اهل قرآن نگرفته و اگر خطا باشد و مطابق با واقع نباشد، خداوند نشیمنگاه او را از آتش پر خواهد کرد.

روایت هفتم را شیخ صدوق (رحمه الله)نقل می کند که امام صادق (علیه السلام) به ابو حنیفه فرمود:

أنت فقيه أهل العراق؟

قال: نعم.

قال: فبم تفتيهم؟

ص: 58

قال: بكتاب الله وسنة نبيه (صلی الله علیه و آله).

قال: يا أبا حنيفة! تعرف كتاب الله حق معرفته؟ تعرف الناسخ من المنسوخ؟

قال: نعم.

قال: يا أبا حنيفة! لقد أدعيت علما، ويلك ما جعل الله ذلك إلا عند أهل الكتاب الذين أنزل عليهم. ويلك ولا هو إلا عند الخاص من ذرية نبينا محمد (صلی الله علیه و آله) وما ورثك من كتابه حرفا.

تو فقیه اهل عراق هستی؟

گفت: بلی.

فرمود: با چه چیز فتوا می دهی؟

گفت: به کتاب خدا و سنت پیامبر او (صلی الله علیه و آله).

فرمودند: ای ابی حنیفه! کتاب خدا را می شناسی؟ حق شناسایی آن را میدانی؟ ناسخ و منسوخش را میشناسی؟

گفت: بلی.

فرمود: ای ابو حنیفه! ادعای علم کردی وای به حال تو، خداوند علم کتاب را مگر نزد اهل قرآن قرار نداده، آنهایی که قرآن بر آنها نازل شده است وای به حال تو و آن علم نیست مگر نزد خواص از ذریه پیامبر (صلی الله علیه و آله) و خداوند یک حرف نیز از کتاب به تو نداده است یعنی تو اصلا قرآن را نمی دانی).

ص: 59

به راستی که خداوند به شما خیر و خوبی را تمام کرد. بدانید که از علم خداوند و از امر او نیست که انسانها در دین او به هوای نفس و رأی خود و قیاس عمل کنند.

خداوند قرآن را نازل فرموده و در آن تبیان همه چیر را قرار داد، و برای قرآن و تعلم آن افراد مخصوصی را قرار داد که علم آنها الهی است و با رأی و قیاس و هوای نفس سخن نمی گویند؛ بلکه با آن علم الهی که دارند سخن می گویند و آنها اهل ذکر هستند که خداوند به امت امر فرموده که از آنها سؤال کنید.

از طرفی کسی که با رأی خود قرآن را تفسیر کند، ایمان ندارد. در این زمینه شیخ صدوق (رحمه الله )روایتی را از امام هشتم علی بن موسی الرضا (علیه السلام) از پدر بزرگوارشان از نیاکانشان (علیهم السلام) نقل می کند که امیر مؤمنان علی (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله)فرمود:

قال الله جل جلاله: ما آمن بي من فسر برأيه کلامی، وما عرفني من شبهني بخلقي، وما على دينی من استعمل القياس في دينی؛(1)

خداوند جل جلاله می فرماید: به من ایمان نیاورده کسی که با رأی خودش کلام مرا تفسیر کند و مرا نشناخته کسی که مرا به چیزی از مخلوقات من تشبیه بنماید و بر دین من نیست کسی که در دین من قیاس کند.

ص: 61

پس در قرآن نظر کردم، دیدم سه فرقه به نام مرجئه، قدریه (یا عدويه) و زنادقه که ایمان ندارند، درباره قرآن سخن می گویند و بر مردم غالب می شوند. پس فهمیدم که قرآن حجت نیست مگر با بیان قیم قرآن که معصومان (علیهم السلام) هستند، که هر چه آنها فرمودند حق است ... تا این که به آنها گفتم: علی (علیه السلام) قم قرآن هستند و اطاعت از آن حضرت بر همه واجب است و او حجت خدا بعد از رسول الله (صلی الله علیه و آله) هستند و هر چه ایشان درباره قرآن بگویند، حق است.

امام صادق (علیه السلام) به او فرمودند: خدا تو را رحمت کند.

الرجال فقد هلكت وأهلكت... ..

إلى أن قال: ويحك يا قتادة! إنما يعرف القرآن من خوطب به(1)

روزی قتادة بن دعامه خدمت حضرت ابی جعفر (علیه السلام) وارد شد، حضرت فرمودند: ای قتاده! تو فقیه اهل بصره هستی؟

گفت: این طور گمان می کنند.

حضرت فرمودند: به من رسیده است که تو تفسیر قرآن می کنی؟

گفت: بلی!

حضرت فرمودند: اگر به علم تفسیر می کنی که من از تو الآن سؤال می کنم ...

...تا این که حضرت فرمودند: وای به حال تو ای قتاده! اگر از علم خود قرآن را تفسیر می کنی هم خودت هلاک شده ای و هم دیگران را هلاک کرده ای و اگر از دیگران که معصوم نیستند، نقل می کنی باز، هم خودت هلاک شده ای و هم دیگران را هلاک کرده ای.

حضرت در ادامه فرمودند: وای به توای قتاده! منحصرا قرآن را کسانی می دانند که قرآن به آنها خطاب شده (که مراد فقط معصومان (علیهم السلام) هستند.)

در روایت دیگر امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در خطبه ای فرمود:

إن علم القرآن ليس يعلم ما هو إلا من ذاق طعمه، فعلم بالعلم جهله وبضر به عماه و سمع به صممه وأدرك به ما قد فات وحیی به بعد إذ مات...

ص: 64

فأطلبوا ذلك عند أهله خاصة، فإنهم خاصة نور يستضأ به وأئمة يقتدي بهم. وهم عيش العلم وموت الجهل، هم الذين يخبركم حكمهم عن علمهم وصمتهم عن منطقهم و ظاهرهم عن باطنهم لايخالفون الدين ولا يختلفون فيه(1)

علم قرآن را کسی نمی داند که چیست، مگر کسی که طعم آن را چشیده باشد. پس با علم، جهل و نابینایی خود را با قرآن برطرف کرده باشد، ناشنوایی خود را با قرآن به شنوایی تبدیل و مافات را درک کرده باشد و بعد از مرگ زنده شده باشد.

پس علم قرآن را از اهل قرآن و خاصان طلب کنید، آنها نوری دارند که دیگران می توانند از آن نور، نورانی شوند و آنها امامانی هستند که باید به آنها اقتدا شود. آنها حيات علم و مرگ جهل هستند. حلم آنها از علمشان، سکوتشان از منطقشان و ظاهرشان از باطنشان خبر می دهد، نه با حق مخالفند و نه با هم اختلافی دارند.

إن الله أنزل القرآن وهو الذي من خالفه ضل ومن يبتغى علمه عند غير علي (علیه السلام) هلك(1)

خداوند قرآن را نازل کرد و کسی که با آن مخالفت بکند گمراه است

و کسی که علم قرآن از غير على (علیه السلام) بگیرد، هلاک می شود.

شیخ طبرسی (رحمه الله)در «الاحتجاج» خطبه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در روز غدیر را نقل می کند که علی (علیه السلام) مفسر کتاب خدا و فراخوان به اوست..تا آن جا که فرمود:

معاشر الناس! تدبروا القرآن وافهموا آياته وانظروا في محكماته ولا تتبعوا متشابهه. فوالله لن يبين لكم زواجره، ولا يوضح لكم عن تفسيره إلا الذي أنا آخذ بیده(2)ای مردم! در قرآن تدبر بکنید و آیات آن را بفهمید و در محکمات آن نظر کنید و از متشابهات آن پیروی نکنید. به خدا سوگند، نهی های آن برای شما بیان نشده است و نمی تواند آن متشابهات را بیان کند، مگر کسی که من دست او را گرفته ام.

أن معاوية أمر الحسين (علیه السلام) أن يصعد المنبر فيخطب. فحمد الله وأثنى عليه. ثم قال:

نحن حزب الله الغالبون و عترة نبيه الأقربون وأحد الثقلين الذين جعلنا رسول الله (صلی الله علیه و آله) ثانی کتاب الله، فيه تفصيل لكل شيء لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه والمعول علينا في تفسيره لا نتظنی تأويله، بل نتبع حقائقه.

فأطیعونا، فأن طاعتنا مفروضة إذ كانت بطانة الله ورسوله مقرونه، قال الله عزوجل: (أطيعوا الله و أطیعوا الرسول و أولي الأمر منكم فإن تناز عتم في شيء فردود إلى الله و الرسول ) (1).

وقال: ولو ردوه إلى الرسول وإلى أولى الأمر منهم لعلمه الذين يستنبطونه منهم :(2)

معاویه به امام حسین (علیه السلام) (3)گفت که بر فراز منبر برود و خطبهای بخواند.

حضرت امام حسین (علیه السلام) بعد از حمد و ثنای الهی فرمودند:

ما حزب الله غالبون، عترت اقربون پیامبر و یکی از دو ثقل هستیم که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) را ثانی کتاب الله قرار داده است. که در کتاب خدا تفصيل همه چیز هست و هرگز در آن باطل راه ندارد و ما با علم، در

ص: 67

تفسیر قرآن سخن می گوییم، نه با گمان و حقایق قرآن نزد ماست. پس از ما اطاعت کنید که اطاعت ما بر شما واجب است، زیرا با اطاعت خدا و رسول در قرآن ذکر شده و قرآن می فرماید: «اگر در چیزی نزاع کردید برای حل آن به خدا و رسول و اولی الامر رجوع کنید که فقط آنها علمش را دارند.»...

آن چه را می دانید بگویید و آن چه را نمی دانید بگویید: خدا میداند، چون وقتی انسان آیه ای را معنا می کند و او به واسطه این عمل از خدا دور می شود، دورتر از ما بین آسمان و زمین.

در سخن دیگری امام باقر (علیه السلام) فرمود:

ليس شيء أبعد من عقول الرجال من تفسير القرآن، أن الآية ينزل أولها في شيء وأوسطها في شيء وآخرها في شيء؛(1)

چیزی دورتر از عقول مردم از تفسیر قرآن نیست؛ چرا که آغاز آیه ای درباره چیزی نازل شده، وسط آن در چیز دیگر و پایان آن در چیز دیگر.

در روایت دیگر امام صادق (علیه السلام) به جابر فرمود:

یا جابر! إن للقرآن بطن وللبطن ظهرة وليس شيء أبعد من عقول الرجال من تفسير القرآن. إن الآية ينزل أولها في شيء وأوسطها في شيء وآخرها في شيء وهو كلام متصرف على وجوه؛(2)

ای جابر! قرآن بطنی دارد و بطن آن ظهري دارد و چیزی دورتر از عقول مردم از تفسیر قرآن نیست؛ چون اول آیه ای درباره چیزی است، وسط آن درباره چیز دیگری و آخرش در چیزی غیر آن دو. قرآن کلامی است که بر وجوهی حمل می گردد.

ص: 69

القرآن، فردوا متشابهما إلى محكمها ولا تتبعوا متشابهما دون محكمها فتضلوا:(1)

کسی که متشابهات قرآن را به محکمات آن برگرداند، او به راه راست هدایت شده است.

آن گاه حضرتش فرمود: در اخبار ما نیز محکماتی مثل محکمات قرآن و متشابهاتی مثل متشابهات قرآن وجود دارد. پس متشابهات آن را به محکمات آن برگردانید و از متشابهات بدون برگرداندن آن به محکمات پیروی نکنید که گمراه می شوید.

این روایت صراحت دارد که جایز نیست متشابهات، چه در قرآن و چه در روایات اخذ شود، بلکه تا معنای متشابهات به وسیله محکمات، یا به وسیله معصومان (علیهم السلام) واضح نشود، جایز نیست به آنها عمل شود.

به امام باقر (علیه السلام) عرض کردیم: مردی در سفر نماز را چهار رکعت خوانده آیا اعاده کند یا نه؟

فرمودند: اگر آیه نماز شکسته خواندن برای او خوانده و تفسیر شده و با علم به این حکم، نماز را تمام خوانده، باید نماز را به صورت قصر اعاده کند، ولی اگر این مسأله و حکم آن را نمی دانسته و نماز را تمام خوانده، نمازش اعاده ندارد.

هم چنین معصوم (علیها السلام) درباره کسی که زمین خورده و ناخن او قطع شده فرمود:

إنه يعرف هذا وأشباهه من كتاب الله (ما جعل عليكم في الدین من حرج ):(1)

این مسأله و اشباه آن از قرآن استفاده می شود.(2)

و نیز روایت شده که معصوم (علیه السلام) فرمود:

أن الله لا يخاطب الخلق بما لا يعلمون....(3)

خداوند مردم را به چیزی که نمی دانند خطاب نمیکند..

البته اگر کسی در آیاتی که در شأن قرآن آمده، طريق و سيره مسلمانان و اخبار وارده تأمل کند، می فهمد که حرف اخباریون که می گویند: «نمی شود از آیات قرآن استنباط کرد» سخن صحیحی نیست، بلکه کفران این نعمت بزرگ الهی است که خود خداوند به تدبر در آیات آن امر فرموده و فرموده است که

ص: 72

آیات بینات در قرآن وجود دارد که شکی در آنها نیست.

گفتنی است که تفصیل این مسائل در علم اصول بیان شده است.

قال أبوا العباس عبدالله بن العباس: فقمت وقد وعيت كلما قال، ثم تفكرت فإذا علمي بالقرآن في علم على (علیه السلام) كالقرارة في المتعجر:(1)

ای فرزند عباس! وقتی نماز عشا را خواندی به صحرای بیرون شهر بيا.

ابن عباس می گوید: نماز را خواندم و در مکانی که حضرت فرموده بودند به ایشان ملحق شدم و شب، شب مهتابی بود. حضرت فرمودند: تفسير «الف» از کلمه الحمد چیست؟

من چیزی نمی دانستم که بگویم.

حضرت یک ساعت درباره «الف» كلمه الحمد سخن گفتند، آن گاه فرمودند: تفسیر «حاء» كلمه الحمد را می دانی؟

گفتم: نمی دانم.

حضرت یک ساعت درباره «حاء» وازه الحمد سخن گفتند، سپس فرمودند: تفسير «میم» را می دانی؟

گفتم: نمی دانم.

باز حضرتش یک ساعت درباره «میم» سخن گفتند. بعد فرمودند: تفسیر «دال» كلمه الحمد را می دانی؟

گفتم: نمی دانم.

حضرت تا عمود فجر درباره آن سخن گفتند. بعد فرمودند: برخیز ای ابن عباس! به منزل برو و آماده نماز صبح بشو.

ص: 75

ابن عباس می گوید: من آن چه را که حضرت فرمودند فرا گرفتم، بعد فکر کردم که علم من در مقابل علم امیرالمؤمنین (علیه السلام) همانند آب اندکی در مقابل دریا است.

شاهد دیگر در کتاب «سعد السعود» است که از طریق عامه از ابی حامد غزالی نقل شده است. امیر مؤمنان علی (علیه السلام) فرمودند:

لما حکی عهد موسى (علیه السلام) أن شرح كتابه كان أربعين جملا: لو أذن الله تعالى ورسوله لي لأشرح في شرح معانی ألف الفاتحة حتى يبلغ مثل ذلك؛ یعنی أربعين وقرا أو جملا، وهذه الكثرة في السعة والافتتاح في العلم لا يكون إلا لدنيا سماويا إليها؛(1)

وقتی که حکایت عهد موسی را می کردند، اگر بنا بود شرح آن را بنویسند به اندازه چهل بار شتر می شد، اگر خدا و رسولش اذن میدادند که در شرح معانی «الف» فاتحة الكتاب شروع کنم به چهل بار شتر اندازه آن و این وسعت در علم، مربوط به دنیاست.

وقسما لا يعرفه إلا من صفا ذهنه ولطف حسه وصح تميزه ممن شرح الله صدره للإسلام.

وقسما لا يعلمه إلا الله وملائكته والراسخون في العلم،

و إنما فعل ذلك لأن لا يدعى أهل الباطل المستولین علی میراث رسول الله (صلی الله علیه و آله) من علم الكتاب ما لم يجعله الله لهم وليقودهم الاضطرار إلى الائتمام بمن ولي أمرهم فاستكبروا عن طاعته(1)

خداوند کلام خود را به سه قسم تقسیم فرموده است:

قسم اول کلامی است که عالم و جاهل می فهمند.

قسم دوم را نمی فهمد مگر کسی که ذهن او با صفا شده باشد و حش او لطیف و تمیز اور صحیح باشد و از کسانی باشد که خداوند به او برای اسلام شرح صدر داده باشد.

قسم سوم را نمی داند مگر خدا، فرشتگان و راسخان در علم (که مراد معصومان (علیهم السلام) هستند).

این تقسیم را خداوند قرار داده تا اهل باطل که میراث پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) غصب نموده اند نتوانند ادعا کنند که علم قرآن را دارا هستند. خداوند علمی را به آنها نداده تا ناچار باشند به ائمه معصمومان (علیهم السلام) رجوع کنند، ولی آنها استکبار می ورزند و از اهل بیت اطاعت نمی کنند.

ص: 77

حضرت فرمودند: ای جابر! قرآن بطنی دارد و بطن آن، بطن دیگری دارد و ظهری دارد و ظهر آن نیز ظهر دیگری دارد.

ای جابر! چیزی دورتر از عقول مردم از تفسیر قرآن نیست، چون که اول آیه ای در چیزی و آخر آن در چیز دیگری است و قرآن کلام متصلی است که بر وجوه مختلفی حمل می شود.

روایت دیگری را در این زمینه اهل سنت از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) نقل کرده اند که آن حضرت فرمود:

إن القرآن نزل على سبعة أحرف لكل آية منها ظهر وبطن، ولكل حرف حد ومطلع (1)

به راستی قرآن بر هفت حرف نازل شده است و برای هر آیه ای از آن، ظهر و بطنی و برای هر حرفی از آن حد و مطلعی هست.

و در روایت دیگری آمده است:

إن للقرآن ظهرا وبطنا ولبطنه بطنا إلى سبعة أبطن (2)

به راستی که برای قرآن ظهر و بطنی است و برای هر بطنی، بطن دیگری است تا به هفت برسد.

روایت دیگری را عیاشی از حمران بن اعين نقل می کند که امام باقر (علیه السلام) فرمود:

ص: 80

ظهر القرآن الذين نزل فيهم، وبطنه الذين عملوا بمثل أعمالهم (1)

ظهر قرآن آنهایی هستند که قرآن درباره آنها نازل شده و بطن قرآن، کسانی هستند که به مثل اعمال آنها عمل کرده اند.

در حدیث دیگری فضیل بن يسار می گوید:

سألت أبا جعفر (علیه السلام) عن هذه الرواية «ما في القرآن آية إلا ولها ظهر وبطن وما فيه حرف إلا وله حد ومطلع» ما يعني بقوله: لها ظهر وبطن؟

قال (علیه السلام) :ظهره تنزيله، وبطنه تأويله منه ما مضى ومنه ما لم يكن بعد يجري كما يجري الشمس والقمر، كلما جاء منه شيء وقع، قال الله تعالى: (و ما يعلم تأويله إلا الله و الراسخون في العلم) (2)نحن نعلمه؛(3)

از امام باقر (علیه السلام) از این روایت پرسیدم که می فرماید: «قرآن ظهر و بطن دارد و برای هر حرفی از آن حد و مطلعی است» معنای ظهر و بطن چیست؟

حضرت فرمودند: ظهر قرآن تنزیل آن و بطن قرآن تأویل آن است.

بعضی از آنها هنوز نیامده است. قرآن مثل جریان خورشید و ماه جاری است، هر چه از آن آمد وقوع پیدا می کند. خداوند در قرآن

ص: 81

فرموده است: «تأویل قرآن را نمیداند مگر خداوند و راسخان در علم» ما همان راسخان در علم هستیم که همه چیز قرآن را می دانیم.

لأهلها، فإن أهل الجهل كثير وأهل العلم قليل، وقد قال الله: (وفوق كل ذي علم عليم» (1)(2)

آیا شما به ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه قرآن علم دارید؟ آن آیاتی که هلاک شدگان این امت در اخذ به آنها بدون اطلاع از معنای آنها گمراه و هلاک شدند. عرض کردند: همه آنها را نمی دانیم!

حضرت به آنها فرمودند: از این جا درست آمديد.

بعد فرمودند: هم چنین است احادیث رسول الله (صلی الله علیه و آله).

... تا این که فرمودند: بد چیزی است آن چه را که شما به طرف آن رفتید و مردم را به سوی آن بردید از جهل به کتاب خدا و جهل به سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و احادیثی که قرآن آنها را تصدیق می کند و شما آنها را رد کردید، چون به آنها جاهل بودید و نظر در غرائب قرآن را - از تفسیر، ناسخ، منسوخ، محکم، متشابه، امر و نهی..... ۔ ترک کردید. .

...تا این که فرمودند: آن چه برای شما مشتبه است و به آن علم ندارید ترک کنید و علم آن را به اهلش رد کنید تا اجر داشته باشید و نزد خداوند معذور باشید و در طلب ناسخ و منسوخ قرآن، محکم و متشابه آن و از چیزهایی که حلال کرده در مقابل چیزهایی که حرام

ص: 83

کرده باشید که اینها شما را به خدا نزدیک و از جهل دور می می نمایند. جهالت را برای اهلش بگذارید، چون که اهل جهل زیاد و اهل علم اندک هستند که خدای تعالی می فرماید: «و ما فوق هر انسان عالمی، کسی است که علم زیادی دارد». (یعنی هر کسی علمی دارد اعلم از او هم وجود دارد).

روایت دیگری را برقی در «المحاسن» چنین نقل می کند: مردی به امام باقر (علیه السلام) عرض کرد:

أنت الذي تزعم ليس شيء من كتاب الله إلا معروف؟!

قال (علیه السلام): ليس هكذا قلت، إنما قلت: ليس شيء من كتاب الله إلا عليه دلیل ناطق عن الله في كتابه مما لا يعلمه الناس.

.. إلى أن قال: إن للقرآن ظاهرا وباطنا ومعاينا وناسخا ومنسوخا ومحکما و متشابها وستنا وأمثالا وفصلا ووصلا وأحرفا وتصريفا، فمن زعم إن الكتاب مبهم فقد هلك وأهلك..(1)

شما هستید که می گویید همه چیز قرآن معروف است و چیز غیر معروف و معلوم در قرآن نیست؟!

حضرت فرمودند: من این طور نگفته ام. من گفته ام: چیزی از کتاب خدا نیست جز این که دلیلی ناطق از خدا در کتابش دارد؛ از چیزهایی که مردم نمی دانند. بعد حضرت مطالب دیگری ذکر کردند تا این که فرمودند:

ص: 84

قرآن ظاهر و باطن و معانی، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، سنن و امثال، فصل و فصل و احرف و تصریف دارد. پس کسی که گمان میکند قرآن مبهم است هلاک شده و دیگران را هلاک کرده است. منظور از سنن، مستحبات نیست؛ بلکه مراد طريقه و روش الهى نسبت به بندگان است. از این رو در سوره احزاب می فرماید:

(سنة الله في الذين خلؤا من قبل )(1)

و مراد از فصل و وصل، ربط و وصل کلام به سابق است و انقطاع از سابق به استیناف مطلب جدید است، مثل آیه تطهير (2)که در ظاهر بعد از خطاب به همسران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ذکر شده، ولی در واقع خطاب به غیر همسران است. پس ذیل آیه جدای از صدر آن است.

و منظور از احرف، حروف مقطعه ای است که در آغاز برخی سوره ها آمده است. و مراد از تصريف بقیه آیات قرآنی است.

شاید مراد از حدود، معانی قرآن در تکوینیات و تشریعیات باشد؛ نظير آن چه در روایات وارد شده که فرمودند:

للصلاة أربعة آلاف حد(1)

برای نماز چهار هزار مسئله وجود دارد.

بنابر این، هر حکمی که در قرآن مذکور است حدود، شرایط و موانعی دارد، قیود زمانی و مکانی و حالی و غیر حالی دارد و برای افعال خداوند سبحان نیز حدود، ترتیب و نظام معینی است که تجاوز از آنها جایز نیست.

در روایتی دیگر که از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده هر آیه ای چهار معنا دارد.

آن حضرت می فرماید:

ما من آية إلا ولها أربعة معان: ظاهر و باطن وحد ومطلع.

والظاهر التلاوة، والباطن الفهم، والحد هو أحكام الحلال والحرام، والمطلع هو مراد الله من العبد بها؛(2)

هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر این که چهار معنا دارد:

1.ظاهر،

2. باطن،

3. حد،

4. مطلع.

ظاهر، تلاوت قرآن است. باطن، فهم معانی قرآن است. حد، احكام

ص: 86

حلال و حرام و مطلع، آن چه مراد خداوند از آیات قرآن نسبت به بندگان است.

در این باره محمد بن ابراهيم نعمانی در تفسیر خود روایت مفصلی را از اسماعیل بن جابر نقل می کند و می گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

إن الله تبارك وتعالى بعث محمد (صلی الله علیه و آله) فختم به الأنبياء فلا نبي بعده، وأنزل عليه كتابا فختم به الكتب فلا كتاب بعده؛ أحل فيه حلالا وحرم حراما. فحلاله حلال إلى يوم القيامة، وحرامه حرام إلى يوم القيامة، فيه شرعكم وخبر من قبلكم وبعدكم.

وجعله النبي (صلی الله علیه و آله) علما باقية في أوصيائه، فتركهم الناس وهم الشهداء على أهل كل زمان و عدلوا عنهم، ثم قتلوهم واتبعوا غيرهم وأخلصوا لهم الطاعة حتى عاندوا من أظهر ولاية ولاة الأمر وطلب علومهم .. .

وذلك أنهم ضربوا القرآن بعضه ببعض واحتجوا بالمنسوخ وهم يظنون إنه الناسخ، واحتجوا بالخاص وهم يقدرون أنه العام، واحتجوا بأول الآية وتركوا الستة في تأويلها ولم ينظروا إلى ما يفتح الكلام وإلى ما يختمه ولم يعرفوا موارده ومصادره، إذ لم يأخذوه عن أهله فضلوا وأضلوا .

وأعلموا رحمكم الله! إنه من لم يعرف من كتاب الله عزوجل الناسخ من المنسوخ، والخاص من العام، والمحكم من المتشابه والرخص من العزائم، والمكي من المدني، وأسباب التنزيل والمبهم من القرآن

ص: 87

في ألفاظه المنقطعة والمؤلفة؛

وما فيه من علم القضاء والقدر والتقدم والتأخر والمبين والعميق والظاهر والباطن والابتداء من الانتهاء والسؤال والجواب والقطع والوصل والمستثنى منه و الجاري فيه، والصفة لما قبل مما يدل على ما بعد، والمؤكد منه والمفضل وعزائمه ورخصه ومواضع فرائضه وأحكامه ومعنی حلاله وحرامه الذي هلك فيه الملحدون والموصول من الألفاظ والمحمول على ما قبله وعلى ما بعده؛ فليس بعالم في القرآن ولا هو من أهله.

ومتى ادعى معرفة هذه الأقسام مدع بغیر دلیل فهو كاذب مرتاب مفتر على الله الكذب ورسوله ومأواه جهنم وبئس المصير.

إلى أن قال: ثم سألوه عن تفسير المحكم من كتاب الله.

فقال: أما المحكم الذي لم ينسخه شيء، فقوله عزوجل: (هو الذي أنزل عليك الكتاب منه آیات محكمات هن أم الكتاب و أخر متشابهات ... (1)

وإنما هلك الناس في المتشابه، لأنهم لم يقفوا على معناه ولم يعرفوا حقيقته، فوضعوا له تأويلا من عند أنفسهم بآرائهم واستغنوا بذلك عن مسئلة الأوصياء ونبذوا قول رسول الله (صلی الله علیه و آله) وراء ظهورهم. (2)

ص: 88

خداوند تبارک و تعالی حضرت محمد بن عبد الله (صلی الله علیه و آله) را مبعوث و پیامبری را به آن حضرت ختم کرد و بعد از آن حضرت پیامبری نیامد و بر آن حضرت کتاب (قرآن) را نازل نمود و به آن، کتب را ختم کرد که بعد از قرآن، کتابی نازل نشد که حلالی را حلال کرده یا حرامی را حرام کرده باشد. پس حلال قرآن تا روز قیامت حلال و حرام آن تا روز قیامت حرام است.

در قرآن دستورات شرع مقدس و اخبار گذشته و آینده وجود دارد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) قرآن را علم باقی در اوصیای خودشان قرار دادند. مردم اوصیا را ترک کردند با این که این اوصیا شهدای اهل هر زمان بودند. مردم از آنها روی گرداندند، آنها را کشتند و از غیر آنها پیروی کردند و اطاعت خالص خود را به آنها منحصر کردند که معصوم نبودند و با کسانی که ولایت ائمه (علیهم السلام) را اظهار می نمودند و طلب علوم ائمه (علیهم السلام)% را می کردند دشمنی نمودند.

علت کار اشتباه آنها این بود که برخی از آیات قرآن را به بعض دیگر آن مربوط می دانستند و به منسوخ آن احتجاج می کردند و گمان می نمودند که ناسخ است. به خاص آن احتجاج می کردند و فرض می کردند که عام است. به اول آیه احتجاج می کردند و سنتی که در تأویل آیه آمده بود ترک می کردند و به شروع کلام و خستم نظر نمی کردند و موارد و مصادر آن را نمی دانستند، زیرا از اهلش نگرفته بودند. پس هم گمراه شدند و هم دیگران را گمراه کردند.

ص: 89

بدانید خداوند شما را رحمت کند! کسی که از کتاب خدا ناسخ و منسوخ، خاص و عام، محکم و متشابه، رخصتها و منعها را نمیداند، آیات مکی را از مدنی نمیشناسد، اسباب تنزیل را نمی داند، از مبهمات قرآن در الفاظ منقطعه و متصله آگاهی ندارد و آن چه در آنها از علم قضا و قدر است نمی داند، تقدم و تأخر آیات و مبین و عمیق آن، و ظاهر و باطن آن را نمی داند، ابتدا را از انتها نمی شناسد، سؤال و جواب، قطع و وصل و مستثنا و مستثنا مسنه را نمی داند و چیزی را که صفت برای ما قبل است و بعد ذکر شده نمی داند، مؤكدات، مفضلات، عزائم، رخصتها، جاهای فرائض و احکام و معنای حلال و حرام را نمی داند که ملحدان با آن هلاک شدند، الفاظی را که وصل شده ولی محمول بر ما قبل یا ما بعد است نمی داند؛ چنین فردی به قرآن و اهل علم آن عالم نیست.

و هر گاه ادعا کرد که این اقسام را می دانم، ادعای بدون دلیل است و او دروغ گوی مرتاب است که بر خدا و رسول افترا بسته و جای او دوزخ و بد جایی است ... .. تا این که از حضرتش درباره تفسیر محکم قرآن پرسیدند.

حضرت فرمودند:

اما محکم، چیزی است که نسخ نشده باشد. پس قول خداوند متعال که فرمود: «او خدایی است که بر تو کتاب را نازل کرد، بعضی از آن آیات محکمات است که آنها أم الكتاب و بعضی دیگر متشابهات

هستند.)

ص: 90

مردم در متشابهات هلاک شدند، زیرا که معنای آن را ندانستند و حقیقت آن را نفهمیدند، پس آنها را با رأی خود تأویل کردند و خود را از سؤال از اوصیای پیامبر بی نیاز دانستند و قول پیامبر را پشت سر گذاشتند..

چیزهای خوب و با اهمیت قرآن را کرائم می نامند، اینان در نسزد خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) موجود است.

در برخی روایات دیگر قرآن را به سه قسم، تقسیم کرده اند. برای مثال در کتاب «الکافی» و «تفسير العیاشی» چنین آمده است: ابن نباته می گوید: از امیر

مؤمنان علی (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

نزل القرآن أثلاثة: ثلث فينا وفي عدونا، وثلث سنن وأمثال، وثلث فرائض وأحكام؛(1)

نزول قرآن در سه بخش است:

یک ثلث قرآن درباره ما و دشمنان ماست،

یک ثلث آن سنن و امثال است،

و ثلث دیگر فرائض و احکام است.

عیاشی نیز از خيثمة نقل می کند که امام باقر (علیه السلام) فرمود:

القرآن نزل أثلاثا: ثلث فينا وفي أحبائنا، وثلث في أعدائنا وعدو من كان قلبنا، وثلث ستة ومثل.

ولو أن الآية إذا نزلت في قوم ثم مات اولئك القوم ماتت الآية لما بقي من القرآن شیء، ولكن القرآن يجري أوله على آخره مادامت السماوات والأرض، ولكل قوم آية يتلونها هم فيها من خير أو شر:(2)

ص: 92

قرآن در سه بخش نازل شده است:

یک بخش درباره ما و دوستان ما،

یک بخش درباره دشمنان ما و دشمنان گذشتگان پیش از ما،

و یک بخش سنت ها و مثال هاست .

اگر آیه ای از قرآن به قومی مخصوص بود که درباره آنها نازل شده است، باید با هلاک شدن آن قوم آیات نازل شده درباره آنها هم تمام شود؛ ولی این طور نیست و قرآن برای همه اقوام است تا آسمانها و زمین برپاست و هر قوم آیات آن را تلاوت می کنند، چه خیر باشد چه شتر، با خیر و شر آنها مطابقت دارد. البته این دو دسته از روایات با هم منافات ندارند، به دلیل این که در روایت چهار بخشی» دو عدد حساب کرده، ولی در روایت «سه بخشی» آن دو را یکی حساب کرده است. در واقع هر دو دسته از روایات یک چیز را مطرح می کنند.

ای محمد! وقتی شنیدی که خدا قومی از این امت را به خوبی و خیر نام می برد، پس ما آن اهل خیر هستیم و وقتی شنیدی خداوند قومی از گذشتگان را به بدی نام می برد آنها دشمنان ما هستند.

یکی از اصحاب امام صادق (علیه السلام) می گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمودند:

عیسی بن مریم (علیها السلام) دو حرف از اسم اعظم را داشت و با آن کارهایی همانند زنده کردن مرده و شفای بیماران را انجام می دادند، موسی بن عمران (علیه السلام) چهار حرف از اسم اعظم را داشت، ابراهیم خلیل الرحمان (علیه السلام) هشت حرف از اسم اعظم را داشت، نوح نبى الله (علیه السلام) پانزده حرف از آن را داشت، و حضرت آدم (علیه السلام) بیست و پنج حرف از اسم اعظم را داشت. خداوند همه آنها را جمع کرد و به حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت معصومان (علیهم السلام) مرحمت فرمود.

به راستی اسم اعظم هفتاد و سه حرف است که خداوند 72 حرف آن را به حضرت محمد بن عبد الله (صلی الله علیه و آله) (و اوصیای آن حضرت) مرحمت فرموده و یک حرف آن را از آنها محجوب کرده و آن، مخصوص خداوند متعال است.

مفضل بن عمر می گوید:

قلت لأبي عبدالله (علیه السلام): بما صار علي بن أبي طالب ××× قسيم الجنة والنار؟

قال: لأن حبه إيمان وبغضه كفر، وإنما خلقت الجنة لأهل الإيمان وخلقت النار لأهل الكفر، فهو (علیه السلام) قسيم الجنة والنار، لهذه العلة فالجنة لا يدخلها إلا أهل محبته والنار لا يدخلها إلا أهل بغضه.

قال المفضل: يابن رسول الله! فالأنبياء والأوصياء هل كانوا يحبونه وأعدائهم يبغضونه؟

فقال: نعم.

قلت: فكيف ذلك؟

قال: أما علمت أن النبي (صلی الله علیه و آله) قال يوم خبير: لأعطين الرأية غدا رجلا يحب الله ورسوله ويحبه الله ورسوله ما يرجع حتى يفتح الله على يديه؟

قلت: بلى.

قال: أما علمت أن النبي (صلی الله علیه و آله) لما أتي بالطائر المشوي قال: «اللهم إئتني بأحب خلقك إليك يأكل معي هذا الطير» وعتى به عليا(علیه السلام) ؟

قلت: بلى.

قال: يجوز أن لا يحب أنبياء الله ورسله أوصيائهم رجلا يحبه الله ورسوله ويحب الله ورسوله؟

قلت: لا.

ص: 96

قال: فقد ثبت أن جميع أنبياء الله ورسله وجميع المؤمنين كانوا العلي بن أبي طالب (علیه السلام) محبين، وثبت أن أعدائهم والمخالفين لهم كانوا له ولجميع أهل محبته مبغضين.

قلت: نعم.

قال: فلا يدخل الجنة إلا من أحبه من الأولين والآخرين، فهو إذن قسيم الجنة والنار.

قال المفضل بن عمر: فقلت له: يابن رسول الله! فرجت عنی فرج الله

عنك، فزدنی مما علمك الله

فقال: سل یا مفضل!

فقلت: أسأل يابن رسول الله! فعلي بن أبي طالب (علیه السلام) يدخل محبه الجنة ومبغضه النار، أو رضوان ومالك؟

فقال: يا مفضل! أما علمت أن الله تبارك وتعالى بعث رسوله وهو روح إلى الأنبياء وهم أرواح قبل خلق الخلق بألفي عام؟

قلت: بلى.

قال: أما علمت أنهم دعائهم إلى توحيد الله وطاعته واتباع أمره ووعدهم الجنة على ذلك وأوعد من خالف ما أجابوا إليه وأنكره النار؟

فقلت: بلی.

قال: أفليس النبي (صلی الله علیه و آله)ضامنا لما وعد وأوعد عن ربه عزوجل؟

قلت: بلى.

ص: 97

قال: أو ليس على بن أبي طالب(علیه السلام) خليفته وإمام أمته؟

قلت: بلى.

قال: أو ليس رضوان ومالك من جملة الملائكة والمستغفرين لشيعته الناجين بمحبته؟

قلت: بلی.

قال: فعلي بن أبي طالب ××× إذن قسيم الجنة والنار عن رسول الله (صلی الله علیه و آله) ورضوان ومالك صادران عن أمره بأمر الله تبارك وتعالى.

یا مفضل! ځذ هذه، فإنه من مخذون العلم ومكنونه لا تخرجه إلا إلى أهله؛(1)

به امام صادق (علیه السلام) گفتم: به چه جهت علی بن ابی طالب (علیه السلام) قسمت کننده بهشت و دوزخ هستند؟

فرمودند: به جهت این که حب علی (علیه السلام) ایمان است و بغض و دشمنی به او کفر و بهشت برای اهل ایمان خلق شده و آتش برای اهل كفر. پس امیر مؤمنان على (علیه السلام) قسمت کننده بهشت و جهنم هستند، به این علت و داخل بهشت نمی شود مگر اهل محبت به على (علیه السلام) و داخل دوزخ نمی شود مگر اهل بغض به آن حضرت .

مفضل گفت: یابن رسول الله! آیا انبیا و اوصیا، على (علیه السلام) را دوست دارند و دشمنان انبیا بغض على (علیه السلام) را دارند؟

ص: 98

فرمودند: بلی.

گفتم: این چگونه است؟

حضرت فرمودند: آیا نمی دانی که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در روز خیبر فرمودند: «فردا پرچم را به دست کسی می دهم که خدا و رسول او را دوست می دارند، او نیز خدا و رسول را دوست می دارد و او از میدان بر نمی گردد تا این که خداوند به دست او جنگ را فتح می کند؟»

گفتم: بلی.

فرمودند: آیا نمیدانی وقتی مرغ بریان را برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) آوردند،

عرض کرد: «خدایا! محبوب ترین خلق خود را برسان که با من هم غذا باشد» منظورش على (علیه السلام) بود؟

گفتم: بلی.

فرمودند: میشود که انبیا و اوصیای آنها دوست نداشته باشند کسی را که خدا و پیامبر او، او را دوست می دارند؟

گفتم: نه.

فرمودند: آیا میشود که مؤمنان امت های پیشین حبیب خدا، حبیب رسول خدا و حبیب انبیا را دوست نداشته باشند؟

گفتم: نه.

فرمودند: پس ثابت شد که همه پیامبران و رسولان خدا و همه مؤمنان محبت علی بن ابی طالب (علیه السلام) هستند. و ثابت شد که دشمنان و مخالفان آنها دشمن همه پیامبران، رسولان و همه دوستان خدا و

ص: 99

دوستان علی بن ابی طالب (علیه السلام) هستند؟

گفتم: بلی.

فرمودند: پس داخل بهشت نمی شود مگر کسی از اولین و آخرین که على (علیه السلام) را دوست داشته باشد. از این رو علی (علیه السلام) قسمت کننده بهشت و جهنم است.

مفضل بن عمر گفت: به حضرت عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! دلم را گشودی، خداوند برای شما گشایش قرار دهد، از علوم خودتان بیشتر به من عنایت کنید.

حضرت فرمودند: ای مفضل! هر چه می خواهی سؤال کن.

گفتم: می پرسم ای فرزند رسول خدا! آیا علی بن ابی طالب (علیه السلام) دوستان خود را به بهشت و دشمنان خود را به آتش می برد، یا رضوان، رئیس بهشت و مالک خازن جهتم این دو گروه را وارد بهشت و جهنم می کنند؟

حضرت فرمودند: ای مفضل! آیا می دانی که خداوند تبارک و تعالی رسول خود را به انبيا مبعوث کرد و او پیش از دو هزار سال از آفرینش مخلوقات، روح بود و انبیا نیز ارواح بودند؟

گفتم: بلی. فرمود: آیا میدانی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) انبیا را به توحید خدا و متابعت امر خدا دعوت کرد و به آنها بهشت را بر این اطاعت وعده داد و آنها را در صورت مخالفت از آتش ترسانید؟

ص: 100

گفتم: بلی.

فرمود: آیا پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن چه را که وعده داده، یا ترسانیده از جانب پروردگار عزوجل ضامن نیست؟

گفتم: آری چنین است.

فرمود: آیا علی بن ابی طالب (علیه السلام) خليفه پیامبر و پیشوای امت پیامبر نیست؟

گفتم: آری چنین است.

فرمود: آیا رضوان و مالک از فرشتگان و استغفار کنندگان برای شیعه نیستند که به محبت على (علیه السلام) نجات پیدا کردند؟

گفتم: بلی چنین است.

فرمود: پس علی بن ابی طالب (علیه السلام) قسمت کننده بهشت و جهنم از جانب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است و رضوان و مالک هر چه بکنند از امر امیر مؤمنان على (علیه السلام) است که به امر خداوند تبارک و تعالی است. ای مفضل! این علم را بگیر که از مخزون و مکنون علم است و آن را برای غیر اهلش مگو.

إن الله تعالى أنزل في القرآن تبيان كل شيء حتى والله ما ترك الله شيئا يحتاج إليه العباد حتى لا يستطيع عبد يقول: لو كان هذا في القرآن إلا وقد أنزل الله فيه:(1)خداوند تبارک و تعالی تبیان هر چیزی را در قرآن قرار داده و هیچ چیز را ترک نکرده که بندگان به آن نیاز داشته باشند تا کسی نتواند بگوید: اگر در این مورد مسئله ای بود خدا در قرآن نازل می کرد.

یعنی هرگز کسی نمی تواند چنین سخن بگوید، چون در قرآن هسمه احتياجات بشر آمده است.

در حدیث دیگر عمرو بن قیس می گوید: از امام باقر (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

إن الله تعالى لم يدع شيئا يحتاج إليه الأمة إلا أنزله في كتابه وبينه الرسوله، وجعل لكل شيء حدا وجعل عليه دليلا يدل عليه وجعل على من تعدى ذلك الحد حدا؛(2)

خداوند تعالی هر چه امت به آن نیاز دارد در کتابش آورده و رسولش آن را بیان کرده و برای هر چیزی حد و اندازه ای معین نموده و دلیلی برای آن ذکر کرده است و هر کس از این حدود تجاوز کند برای او حتی قرار داده که آن، جریمه آن تعدی و تجاوز است.

ص: 102

وقال: (لا تؤتوا السفهاء أموالكم التي جعل الله لكم قياما) (1)

وقال: (لأتسئلوا عن أشياء إن تبد لكم تسوکم) (2)، (3)

وقتی من حدیثی برای شما گفتم بگویید در کجای قرآن است.

بعد فرمودند: به راستی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از سه چیز نهی فرمودند:

قیل و قال، فساد مال و زیاد سؤال کردن.

به حضرت گفتند: ای فرزند رسول خدا! این سه چیز در کجای قرآن است؟

حضرت فرمودند: درباره اولی خداوند می فرماید: «خیری در بیشتر از نجواهای آنها نیست مگر کسی که به صدقه یا معروف و چیز خوبی امر کند، یا بین مردم اصلاح نماید.»

درباره دومی خداوند می فرماید: «اموال خود را به دست سفها ندهید که خداوند آن اموال را جهت قوام زندگی قرار داده است.»

در مورد سومی خداوند می فرماید: «از بعضی چیزها نپرسید که اگر برای شما معلوم بشود ناراحت میشوید.»

در حدیثی جالب امام صادق (علیه السلام) در نامه ای که به اصحاب خود بعد از این که آنها را از این که در دین خدا به هوی و هوس و قیاس عمل کنند بر حذر داشتند، چنین نوشتند:

قد أنزل الله القرآن وجعل فيه تبيان كل شيء وجعل للقرآن ولتعلم

ص: 104

القرآن أهلا. (1)

خدا قرآن را نازل فرموده و آن را مخزن همه چیز قرار داده، و برای تعلم آن افراد خاصی را قرار داده است......

یعنی معلم قرآن اهل بیت (علیهم السلام) هستند و کسی مثل آنها همه علوم قرآن را؛ آن طوری که هست نمی داند.

البته این حدیث با سندهای متعدد نقل شده است. حدیث دیگری را صقار در «بصائرالدرجات» نقل می کند. ابراهیم بن عمر می گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

إن في القرآن ما مضى وما يحدث وما هو كائن، وكانت فيه أسماء الرجال فألقيت، وإنما الإسم الواحد في وجوه لا تحصى يعرف ذلك الوصاة:(2)

به راستی که در قرآن هر چیزی که در زمانهای قبل بوده و هر چیزی که در زمان آینده رخ خواهد داد، آمده است، در آن نامهای مردان نیز آمده، ولی آنها برداشته شده و منحصرآ اسم واحد در وجوهی نامحدود معنا می شود که آن معناها را اوصیای پیامبر می دانند.

در «تفسير العیاشی» نیز حدیثی نزدیک به همین مضمون از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است.(2)

ص: 105

سألته عن قول الله عزوجل: ( شهر رمضان الذي أنزل في القرآن) (1)

وإنما أنزل القرآن في عشرين سنة بين أوله وآخره.

فقال أبو عبد الله(علیه السلام) : نزل القرآن جملة واحدة في شهر رمضان إلى البيت المعمور، ثم نزل في طول عشرين سنة.

ثم قال: قال النبي (صلی الله علیه و آله): نزل صحف إبراهيم في أول ليلة من شهر رمضان، وأنزلت التوراة لست مضين من شهر رمضان، وأنزل الإنجيل لثلاث عشرة خلت من شهر رمضان، وأنزل الزبورلثمان عشر خلون من شهر رمضان، وأنزل القرآن في ليلة ثلاث وعشرين من شهر رمضان، )(2)

از محضر امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: خداوند می فرماید: «ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است.» ولی قرآن در طول بیست سال نازل شده است. حضرت فرمودند: همه قرآن یک جا در ماه مبارک رمضان به بیت المعمور نازل شده، بعد در طول بیست سال نازل شده است. بعد حضرت فرمودند: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان، تورات در شب ششم ماه رمضان، انجیل در شب سیزدهم رمضان، زبور در شب هجدهم ماه رمضان و قرآن در شب بیست و سوم ماه رمضان نازل شده است.

ص: 108

ثم يجاوز حتى يأتي صف النبيين والمرسلين في صورة نبي مرسل، فينظر النبيون والمرسلون إليه، فيشتد لذلك تعجبهم ويقولون: لا إله إلا الله الحليم الكريم، إن هذا النبي مرسل نعرفه بسمته وصفته غیر إنه أعطى فضلا كبيرا.

قال: فيجتمعون فيأتون رسول الله (صلی الله علیه و آله) فيسألونه ويقولون: يا محمد! من هذا؟

فيقول لهم: وما تعرفونه؟

فيقولون: ما نعرفه، هذا ممن لا يغضب الله عزوجل عليه.

فيقول رسول الله (صلی الله علیه و آله): هذا حجة الله على خلقه.

فيسلم ثم يجاوز حتى يأتي على صف الملائكة في صورة ملك مقرب، فينظر إليه الملائكة فيشتد تعجبهم، ويكبر ذلك عليهم لما رأوا من فضله و يقولون: تعالي ربنا وتقدس إن هذا العبد من الملائكة نعرفه بسمته وصفته غير إنه كان أقرب الملائكة إلى الله عزوجل مقاما، فمن هناك ألبس من النور والجمال ما لم نلبس.

ثم يجاوز حتى يأتي رب العزة تبارك وتعالى، فيخر تحت العرش فینادیه تبارك وتعالى: يا حجتي في الأرض وكلامي الصادق الناطق!

إرفع رأسك وسل تعط وأشفع تشفع.

فيرفع رأسه، فيقول الله تبارك وتعالى: كيف رأيت؟

فيقول: یا رب! منهم من صانني وحافظ على ولم يضيع شيئا.

ومنهم من ضيعني واستخف بحقي وكذب بي وأنا حجتك على جميع خلقك.

ص: 110

فيقول الله تبارك وتعالى: وعزتي وجلالي وارتفاع مکانی؛ لأثيبن اليوم عليك أحسن التواب ولأعقبن عليك اليوم أشد العقاب.

قال: فيرفع القرآن رأسه في صورة أخرى.

قال: فقلت له: يا أبا جعفر! في أي صورة يرجع؟

قال: في صورة رجل شاحب متغير يبصره أهل الجمع، فيأتي الرجل من شیعتنا الذي يعرفه ويجادل به أهل الخلاف فيقوم بين يديه

فيقول: ما تعرفني.

فينظر إليه الرجل فيقول: ما أعرفك يا عبد الله!

قال: فيرجع في صورة التي كان في الخلق الأول فيقول: ما تعرفني ؟

فيقول: نعم.

فيقول: أنا الذي أسهرت ليلك وأنصبت عيشك وسمعت الأذي ورجمت بالقول في ألا وإن كل تاجر قد استوفي تجارته وأنا ولائك اليوم. .

قال: فينطلق به إلى رب العزة تبارك وتعالى فيقول: يارب! عبدك وأنت أعلم به کان نصبا بی مواظبا على يعادي بسببي ويحب في ويبغض في.

فيقول الله عزوجل: ادخلوا عبدی جنتی و اکسوه حلة من حلل الجنة وتوجوه بتاج.

فإذا فعل به ذلك عرض القرآن فيقال له: هل رضيت بما صنع بوليك؟

فيقول: یا رب! إنى استقل هذا له فزده مزيد الخير كله.

ص: 111

فيقول: وعزتي وجلالي وارتفاع مکانی! إلا نحل اليوم له خمسة أشياء مع المزيد له ولمن كان بمنزلته إلا أنهم شباب لا يهرمون وأصحاء لا يقسمون، وأغنياء لا يفتقرون، وفرحون لا يحزنون، وأحياء لا يموتون.

ثم تلاهذه الآية: (لا يذوقون فيها الموت إلا المؤتة الأولى ) (1)

قال: قلت: يا أبا جعفر! وهل يتكلم القرآن؟

فتبسم ثم قال: رحم الله الضعفاء من شيعتنا، إنهم أهل التسليم.

ثم قال: نعم ياسعد! والصلاة تتكلم ولها صورة وخلق تأمر وتنهي.

قال سعد: فتغير لذلك لوني وقلت: هذا شيء لا أستطيع أن أتكلم به في الناس.

فقال أبو جعفر (علیه السلام):وهل الناس إلا شيعتنا، فمن لم يعرف بالصلاة فقد أنكر حقنا.

ثم قال: ياسعد. أسمعك كلام القرآن؟

قال سعد: قلت: بلی صلى الله عليك

فقال: (إن الصلاة تنهى عن الفحشاء و المنكر و لذكر الله أكبر ) (2)

فالنهي کلام، والفحشاء والمنكر رجال، ونحن ذكر الله ونحن أكبر؛(3)

ص: 112

ای سعد! قرآن را یاد بگیرید، زیرا قرآن در روز قیامت در بهترین قیافه و صورت می آید و مردم به آن نگاه می کنند. در آن روز مردم صد و بیست هزار صف هستند، هشتاد هزار صف آنها از امت محمد (صلی الله علیه و آله) و چهل هزار صف آنها از امت های دیگر پیامبران هستند.

قرآن به شکل یک مرد مسلمان در صف مسلمانان می آید و به آنها سلام میکند. مسلمان ها که او را می بیند می گویند: «لا إله إلا الله الحليم الكريم» این مرد از مسلمانان است، ما او را به خصوصیات و صفاتش می شناسیم، مگر این که او بیشتر از ما در قرآن کوشش داشته و خداوند به او بها، جمال و نوری داده است که ما از آن بها، جمال و نور محروم هستیم.

آن گاه حرکت می کند تا به صف شهدا می رسد. شهدا به او نگاه می کنند و میگویند: «لا إله إلا الله الرب الرحیم» این مرد از شهد است، ما او را اهل خیر می دانیم و از خوبی های او آگاهیم، ولی او از شهدای دریاست. از این رو بها و فضلی که به او داده شده ما نداریم.

سپس حرکت می کند تا به صف شهدای دریا در صورت شهید می رسد، شهدای دریا از قیافه او بسیار تعجب می کنند و میگویند: این از شهدای دریاست و ما او را به صفات و خصوصیاتش می شناسیم، مگر این که جزیره ای که او در آن شهید شده وحشت

ص: 113

آن، از جزیره ای که ما در آن بوده ایم، بیشتر بوده به این جهت بها، جمال و نوری که او دارد ما نداریم.

آن گاه حرکت می کند تا به صف پیامبران و رسولان در صورت پیامبری مرسل می رسد. پس انبیا و رسولان با تعجب شدید به او نگاه می کنند و می گویند: «لا إله إلا الله الحليم الكريم» حتما او با این قیافه و صفات خوب پیامبر مرسل است مگر این که او فضیلت بزرگی دارد.

در این هنگام همه پیامبران به محضر رسول خدا محمد بن عبد الله (علیه السلام) می آیند و می گویند: ای محمد! این کیست؟

حضرت به آنها می فرمایند: او را نمی شناسید؟

می گویند: ما او را نمی شناسیم، او از کسانی است که خداوند عالم به او غضب نکرده است.

حضرت می فرمایند: این حجت خدا بر خلق است.

پس او سلام می کند و به سوى صفوف فرشتگان به شکل فرشته مقاب حرکت می نماید. فرشتگان به او نگاه می کنند و بسیار تعجب می کنند و با دیدن فضل او، بزرگ به نظرشان می آید و می گویند:

تعالی ربنا وتقدس» این عبد از فرشتگان است، ما او را به قیافه و صفات می شناسیم مگر این که او اقرب فرشتگان به خدای متعال از حيث مقام است. از این رو به او از جمال و نور لباسی پوشیده شده که ما آن لباس و نور را نداریم.

ص: 114

سپس حرکت می کند و به محضر رب العالمین در تحت عرش خداوند می آید، به حال سجده می افتد.

خداوند تبارک و تعالی به او خطاب می کند: ای حجت من در زمین و کلام صادق و ناطق من! سر خود را از سجده بلند کن که به تو عطا می شود و شفاعت کن که شفاعت تو پذیرفته است.

قرآن سر از سجده بر می دارد. خداوند به او می گوید: چگونه دیدی؟

می گوید: پروردگارا! بعضی از مردم مرا حفظ کردند و از من محافظت نمودند و هیچ آیه ای از مرا ضایع نکردند و بعضی دیگر مرا ضایع کردند و حق مرا سبک شمردند و بر من دروغ بستند با این که من حجت تو بر همه خلق بودم.

خداوند تبارک و تعالی می فرماید: به عزت و جلال و ارتفاع مكانم سوگند، امروز به خاطر تو بهترین ثوابها را ثواب می دهم و به خاطر مخالفت با تو شدید ترین عقوبتها را عقوبت می کنم.

حضرت فرمودند: در آن هنگام قرآن به صورت دیگر تغییر صورت می دهد.

راوی می گوید: به امام گفتم: ای ابا جعفر! به چه صورتی بر می گردد؟

حضرت فرمودند: به صورت مردی که از پیری لاغر شده و صورت او متغیر گشته، همه اهل محشر او را می بینند. پس نزد مردی از شیعیان ما می آید که با اهل خلاف مجادله می کرده، مقابل او می ایستد و می گوید: مرا میشناسی؟

ص: 115

می گوید: شما را نمی شناسم ای بنده خدا!

حضرت فرمودند: پس تغییر صورت می دهد؛ به همان شکلی که قرآن در دنیا به آن شکل بوده و می گوید: مرا میشناسی؟

می گوید: بلی.

قرآن می گوید: من هستم کسی که تو شب را سحر کردی و مرا نصب العين خود قرار دادی و اذیتها از قول مردم درباره من شنیدی و هر تاجری با زحمت هایش نتیجه تجارت خود را می بیند و من امروز پشت سر تو هستم.

حضرت فرمودند: قرآن این شخص را به محضر رب العالمین می آورد و می گوید: خدایا! این بنده توست و تو اعلم به او هستی، او با سختیها مواظب من بوده و به خاطر من، با او دشمنی هایی شده و حب و بغض او درباره من و به خاطر من بوده است.

خداوند تبارک و تعالی می فرماید: بنده مرا به بهشت داخل کنید و حله های بهشتی به او بپوشانید و تاج بر سر او بگذارید.

وقتی این فایده به عامل قرآن می رسد، به قرآن گفته می شود: راضی شدی به این چیزی که به عامل تو داده شد؟

قرآن می گوید: خدایا! این را کم می دانم، به عامل من خير تمام را زیاد کن.

خداوند می فرماید: به عزت و جلال و ارتفاع مكانم سوگند، امروز پنج چیز را به او عطا میکنم؛ علاوه بر چیزهای قبلی که برای او و هر کس

ص: 116

مثل او عامل به قرآن بود:

نخست این که اینها در بهشت همیشه جوان باشند و پیری نداشته باشند.

دوم این که همیشه سالم باشند و مریض نشوند.

سوم این که همیشه غنی باشند و فقیر نشوند.

چهارم این که همیشه خوشحال باشند و حزنی پیدا نکنند.

پنجم این که همیشه زنده باشند و مرگ سراغ آنها نیاید.

آن گاه حضرتش این آیه را تلاوت فرمود: «هرگز مرگی جز همان مرگ اول (که در دنیا چشیده اند) نخواهند چشید».

راوی می گوید: عرض کردم: ای ابا جعفر! آیا قرآن تکلم می کند؟

حضرت تبسم کردند و بعد فرمودند: خداوند رحمت کند ضعفای شیعیان ما را که آنها اهل تسلیم هستند.

آن گاه فرمودند: ای سعد! نماز نیز تکلم می کند و برای نماز صورتی است و خلقی که امر می کند و نهی می نماید.

سعد می گوید: در این حال رنگ صورت من تغییر کرد و عرض کردم: این چیزی است که من نمی توانم نزد مردم از آن سخن بگویم.

امام باقر (علیه السلام) فرمودند: آیا مردم غیر از شیعیان ما هستند؟ پس کسی که نماز را نشناسد منکر حق ما شده است.

آن گاه حضرت فرمودند: ای سعد! کلام قرآن را به تو بشنوانم.

ص: 117

عرض کردم: آری، درود خدا بر شما باد!

حضرت فرمودند: «نماز (انسان را از زشتیها و گناه باز می دارد، و یاد خدا بزرگ تر است).

نهی در آیه، کلام است، فحشا و منکر رجال هستند و ما ذكر الله هستیم و ما اکبر هستیم.

کوتاه سخن این که نماز، کلام دارد که مردم را از فحشا و منکر نهی می کند و ائمه (علیهم السلام) ذكر الله و اکبر هستند و آنها مبين قرآن کریم اند.

(على قلبك لتكون بين المنذرین) (1)

بر قلب (پاک) تو، تا از انذار کنندگان باشی؟

5. وجود علمی که از انتقاش الفاظ غیبی در لوح قلب آمده که در آیه شریفه می فرماید:

(بل هو آيات بينات في صدور الذين أوتوا العلم) (2)

ولی این آیات روشنی است که در سینه کسانی که علم به آنان داده شده، جای دارد.

6 وجود غیبی کتبی که در لوح غیبی که مبدأ همه نقوش واقعه در لوح قلب است و با آن وجود قلبی، قلب قرآن می شود و شاید خداوند به همين قسم اشاره فرموده، آن جا که فرموده:

(إنه لقرآن كريم *في كتاب مكنون* لا يمسه إلا المطهرون)(3)

که آن، قرآن کریم و ارجمندی است، که در کتاب محفوظی جای دارد، و جز پاكان نمی توانند به آن دست زنند (دست یابند).

7. وجود لفظی غیبی که آن، کلام خداوند است که آن را ایجاد کرده و به هر که بخواهد از فرشته یا پیامبر، شنوانده است. شاید به این قسم اشاره دارد، آن جا که می فرماید:

(الله نزل أحسن الحديث) (4)

خداوند بهترین سخن را نازل کرده.

ص: 119

8.به وجود اجمالی، برای قرآن قبل از تفصيل وجود اجمالی نیز وجود دارد که شاید به همین وجود اشاره دارد آیه شریفه ای که می فرماید:

(كتاب أحکمت آياته ثم فصلت)(1)

قسم هشتم از وجودهای قرآن اصل و بقیه اقسام هفتگانه فرع بر این اصل هستند که همانند ریشه درخت که اصل است نسبت به ساقه ها و شاخه ها. شاید به این مقامات اطلاق انزال و تنزیل بر قرآن در مواضع بسیاری اشاره دارد.

از طرفی برای قرآن، صعود و بالا رفتن نیز هست، زیرا قرآن لفظی که از ما صادر و تلاوت می شود متمثل به مثال می گردد و به شکل خاص خود در عالمی که فوق این عالم است در می آید.

به دلیل روایات بسیاری که در موارد زیادی ذکر شده که اعمال حسنه و اعمال سیئه در عالم برزخ با شخص میت تجسم پیدا می کنند و قرآن یکی از آن اعمال است؛ هر چه انسان بیشتر قرآن بخواند و هر چه بهتر و بیشتر به آن عمل کند، آن را با همان صورت های زیبا در عالم برزخ مشاهده خواهد کرد.

نوشتن قرآن نیز عملی است که در آن جا به شکل زیبا تجسم پیدا می کند.

بنابر این، قرآن در دو قوس تحقق پیدا می کند:

یکی قوس نزول که آن هشت قسم وجود بود.

دیگری قوس صعود و بالا رفتن که در عالم برزخ به وسیله عمل کردن به دستورات نورانی قرآن، تحقق پیدا می کند.

علاوه بر این دو قوس صعود و نزول، مدالیل کلمات قرآن در عالم معنا نیز

ص: 120

یک مقام دیگری برای قرآن است که آن هم مراتب متعددی دارد که به حقیقت اسم الهى منتهی می شود که مبدأ قرآن است، نظیر حقیقت اسم هادی و نور که این دو اسم در مواضع زیادی بر قرآن اطلاق می شود.

به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: فدای شما شوم، غم و اندوهی متوجه من شد که هیچ خیری در من نبود مگر این که مقداری از آنها از من زائل شد، حتی بخشی از قرآن را حفظ داشتم، آنها را فراموش کردم.

وقتی من این جمله را عرض کردم حضرت ناراحت شدند، آن گاه فرمودند: انسان سوره ای را حفظ می کند و بعد آن را فراموش می نماید، آن سوره فراموش شده در روز قیامت نزد او می آید و به او سلام می کند.

او جواب می دهد و می گوید: شما کیستی که به من سلام می کنی؟

می گوید: من همان سوره ای هستم که تو اول مرا حفظ کردی و بعد مرا ضایع نمودی و مرا ترک کردی، اگر مرا ترک نکرده بودی به این درجه می رسیدی...

امام صادق (علیه السلام) فرمود:

عليكم بتلاوة القرآن، فإن درجات الجنة على عدد آيات القرآن، فإذا كان يوم القيامة يقال لقارىء القرآن: إقرأ وأرق!

فكلما قرأ آية رقي درجة (1)

بر شما باد به تلاوت قرآن، چون درجات بهشت بر عدد آیات قرآنی است. در روز قیامت به قاری قرآن گفته می شود: بخوان و بالا برو!

هر آیه ای که می خواند یک درجه بالا می رود.

به نظر می رسد مراد خواندن آیه هایی است که به آنها عمل کرده باشد، وگرنه حفظ به ظهر القلب بدون عمل به آنها موجب درجات نیست. همان گونه که بعضی از روایات به این معنا تصریح دارد.

.. إلى أن قال: والذي نفس محمد بيده، لسامع آية من كتاب الله وهو معتقد أعظم أجرا من ثبیر ذهبا يتصدق به... ولقارئ آية من كتاب الله معتقدا أفضل مما دون العرش إلى أسفل التخوم....(1)

حاملان قرآن :

1. مخصوص به رحمت خدا هستند.

2 - نور خدا را لباس خود قرار داده اند.

3- معلم کلام خدا هستند.

4۔ مقرب نزد خدا هستند.

5- کسی که آنها را ولی خود قرار دهد خدا را ولی خود قرار داده (یا کسی که آنها را دوست داشته باشد، خدا را دوست داشته است و کسی که با آنها دشمنی کند با خدا دشمنی کرده است.

خداوند از مستمع قرآن بلوای دنیا را دفع می کند.

و از قاری قرآن، بلوای آخرت را دفع می کند ...

تا این که فرمودند: به خدایی که جان محمد به دست اوست، کسی که یک آیه از کتاب خدا را بشنود و به آن معتقد باشد، برای او اجر و پاداش از کوه طلا که آن را صدقه بدهد. بیشتر است و کسی که یک آیه از کتاب خدا را قرائت کند و به آن معتقد باشد از مادون عرش خدا تا قعر و آخر زمین افضل است.

ص: 124

قال: الحال المرتحل .

قلت: وما الحال المرتحل؟

قال: فتح القرآن وختمه؛ كلما جاء بأوله ارتحل في آخره.(1)

به علی بن الحسين (علیه السلام) عرض کردم: چه عملى افضل است؟

حضرت فرمودند: حال مرتحل .

عرض کردم: حال مرتحل چیست؟

فرمودند: شروع به قرآن و ختم به آن؛ هر گاه شروع به قرآن کرد آن را تا آخر قرآن ختم کند.

در حدیث دیگری رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من أعطاه الله القرآن فرأى أن رجلا أعطى أفضل مما أعطى فقد صغر عظیم وعظما صغيرا؛(2)

کسی که خداوند قرآن را به او داده و او چیزهای دیگر را که به دیگران داده شده افضل از قرآن بداند، چیز عظیمی را کوچک کرده است و چیز کوچکی را بزرگ کرده است.

یعنی هر چه غیر قرآن، کوچک است و قرآن بزرگ است.

حدیث دیگری را شیخ صدوق (رحمه الله )و شیخ کلینی (رحمه الله )نقل کرده اند. عبدالله بن سلیمان می گوید: امام باقر (علیه السلام) فرمود:

من قرء القرآن قائما في صلاته كتب الله له بكل حرف مائة حسنة،

ص: 126

ومن قرء في صلاته جالسا كتب الله له بكل حرف خمسين حسنة، ومن قرء في غير صلاة كتب الله له بكل حرف عشر حسنات؛(1)

کسی که در نماز ایستاده قرآن بخواند به عدد هر حرفی از حروف قرآن صد حسنه برای او می نویسند. کسی که در نماز نشسته قرآن بخواند، خداوند به عدد هر حرفی از حروف آن پنجاه حسنه برای او می نویسد و کسی که در غیر نماز قرآن بخواند به عدد هر حرفی از حروف آن، ده حسنه برای او نوشته می شود.

کسی که در یک شب ده آیه قرآن بخواند او از غافلان نمی شود.

کسی که در یک شب پنجاه آیه بخواند از ذاکران نوشته می شود.

کسی که در یک شب صد آیه بخواند از قانتان نوشته می شود.

کسی که در یک شب دویست آیه بخواند از خاشعان نوشته می شود.

کسی که در یک شب سیصد آیه بخواند از فائزان نوشته می شود.

کسی که در یک شب پانصد آیه بخواند از مجتهدان نوشته می شود.

و کسی که در یک شب هزار آیه بخواند برای او قنطار نوشته می شود، قنطار پانزده هزار متقال از طلاست و مثقال، بیست و چهار قیراط است که کوچکترین آن قیراط مثل کوه أحد است و بزرگی، بزرگ ترین آن به مقدار ما بین زمین تا آسمان است.

خانه ای که در آن قرآن خوانده شود و یاد خدا در آن خانه بشود:

1- برکت در آن خانه زیاد میشود.

2 - فرشتگان در آن حاضر می شوند.

3- شیاطین از آن دور می گردند.

4- برای اهل آسمان نور می دهد؛ مثل نوری که ستارگان به زمین می دهند.

و خانه ای که قرآن در آن خوانده نشود و ذکر خدا در آن نباشد:

1 - برکت در آن کم می شود.

2 - فرشتگان از آن خانه دور می گردند.

3- و شیاطین در آن خانه وارد می شوند.

به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: فدایت شوم، من قرآن را حفظ می کنم آیا آن را از حفظ بخوانم بهتر است یا از روی قرآن؟

حضرت فرمودند: بلکه از روی قرآن بخوان که آن افضل است، مگر نمی دانی که نگاه به قرآن عبادت است.

روایت دیگری را کلینی (رحمه الله )از يعقوب بن یزید نقل می کند. يعقوب در روایت مرفوعه ای می گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

من قرء القرآن في المصحف متع ببصره وخفف على والديه وإن كانا کافرین (1)

کسی که قرآن را از روی مصحف بخواند چشم او بهره می گیرد و به پدر و مادر او تخفیف داده می شود، هر چند پدر و مادر او کافر باشند. در روایت دیگر چهار نگاه عبادت شمرده شده است. شیخ صدوق (رحمه الله )در امالی می نویسد: ابوذر می گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود:

النظر إلى علي بن أبي طالب (علیه السلام) عبادة، والنظر إلى الوالدين برأفة عبادة، والنظر في الصحیفه یعنی صحيفة القرآن عبادة، والنظر إلى الكعبة عبادة(2)

نگاه به علی بن ابی طالب (علیه السلام) عبادت است.

نگاه به پدر و مادر از روی محبت عبادت است.

نگاه به صحیفه قرآن عبادت است.

نگاه به کعبه عبادت است.

ص: 130

يديه ولا من خلفه تنزيل من حكيم حمید. فرتله ترتيلا وقف عند وعده و وعیده، وتفكر في أمثاله ومواعظه، واحذر أن تقع في إقامتك حروفه في إضاعة حدوده: (1)کسی که قرآن بخواند و خضوع نداشته باشد، رقت پیدا نکند، حزنی در او پیدا نشود و ترسی در باطن او نباشد، عظمت شأن خداوند عالم را کوچک شمرده و خسارت واضحی به او رسیده است. پس قاری قرآن حتما سه چیز لازم دارد:

ا- قلب خاشع

2 - بدن فارغ،

3- مکان خالی از افراد.

وقتی که قلب او خاشع شد شیطان از او فرار می کند.

و وقتی که خود را از اسباب فارغ کرد، دل او برای قرائت قرآن آماده می شود پس بر او عارضه ای که او را از نور قرآن و فواید آن محروم کند عارض نمیشود.

و وقتی مجلس خلوتی داشت و از مردم دور بود با دو خصلت اول، روح و سر او با خدا انس پیدا می کند و شیرینی مخاطبات خدا با بندگان صالح خودش را می چشد و لطف خدا به آنها را می فهمد و مقام اختصاص دادن خداوند آنها را به قبول کرامات خداوند و

ص: 133

زیبایی های اشارات خدا را درک می کند.

وقتی کاسه ای از این شربت بی نظیر نوشید، هیچ چیز را بر این حالت ترجیح نمی دهد و هیچ وقتی را بهتر از این وقت نمی داند؛ بلکه این اطاعت و عبادت را بر همه عبادت ها و طاعتها انتخاب می کند، به جهت این که بلا واسطه با خود پروردگار سخن می گوید.

پس توجه کن که چگونه کتاب خدای خود و منشور ولایت خود را تلاوت می کنی، اوامر و نواهی آن را چگونه اجابت می کنی و چگونه حدود و دستورات آن را امتثال مینمایی.

به راستی که آن کتاب عزیزی است که اصلا چیز باطلی در آن نیست و از جانب خداوند حکیم و حمید نازل شده است.

پس آن را با ترتیل و تأمل کامل در آن، قرائت کن. به هر وعده و وعیدی که در آن برخورد می کنی در آن تأمل و توقف کن و در امثال و مواعظ آن تفکر داشته باش و بسترس از این که حروف و کلمات قرآن را بخوانی و حدود و دستورات آن را ضایع کنی.

مانند آن، ترتیب سوره ها با کمی تفاوت چنین نقل شده است.

در مکه 86 سوره به این ترتیب نازل شده است:

1- علق،

2۔ قلم،

3- مزمل،

4- مدثر،

5- فاتحه،

6۔ مسید،

7- تکویر،

8 - اعلی

9 - لیل،

10 ۔ فجر،

11 - الضحى،

12 - انشراح،

13 - العصر،

14 - عادیات،

15 - کوثر،

16 - تکاثر،

17 - ماعون

18 - کافرون،

19 - فیل،

20_ فلق

21۔ ، ناس،

22 - توحید،

23 - نجم

24 - عبس،

25- قدر،

26 - شمس،

27 - بروج،

28 - تین،

29- قریش،

30- قارعة،

31 - قيامة،

32 - همزه،

33 - مرسلات،

34_ ق،

35- بلد،

36 - طارق،

37- قمر،

38 - ص،

39- اعراف،

40۔ جن ،

41 - پس

42 - فرقان،

43 - فاطر،

44 ۔ مریم

45 - طه،

46- واقعه،

47 - شعراء،

ص: 135

48- نمل،

49 - قصص،

50 - اسراء،

51 - يونس

52 - هود،

53 - يوسف،

54 - حجر،

55 - انعام،

56 - صافات،

57- لقمان،

58_ سبأ ،

59_ زمر ،

60_ غافر ،

61- فصلت،

62 - شورا،

63 - زخرف،

64 - دخان،

65 - جاثيه،

66- احقاف،

67- ذاریات،

68- غاشیه،

69 - کهف،

70 - نحل،

71- نوح،

72 - ابراهيم

73- انبياء،

74- مؤمنون،

75- سجده،

76- طور،

77 - ملک،

78_ حقه ،

79_ معارج،

80_ نبأ ،

81- نازعات،

82 - انفطار،

83 - انشقاق،

84- روم،

85- عنکبوت،

86 - مطففين،

ص: 136

سوره هایی که در مدینه نازل شده که 28 سوره است، بنا بر نقل قرآن و مصطفی نظیف به این ترتیب است: 1

1- بقره،

2 - انفال،

3 - آل عمران،

4- احزاب،

5 - ممتحنه،

6- نساء،

7- زلزله،

8- حدید،

9- محمد (صلی الله علیه و آله)،

10 - رعد،

11 - رحمان،

12 - انسان،

13 - طلاق،

14 - بینه،

15 ۔ حشر،

16 - نور،

17 ۔ حج،

ص: 137

18 - منافقون،

19 - مجادله،

20- حجرات،

21- تحریم،

22 - تغابن،

23 - صف،

24 - جمعه،

25 - فتح،

26 - مائده،

27 - توبه،

28 - نصر (1)

ص: 138

ص: 140

1. اصول دین، توحید و ستایش خداوند و معاد و عدل، آن جا که می فرماید:

(بسم الله الرحمن الرحيم *الحمد لله رب العالمين * الرحمنالرحيم *مالك يوم الدين).

2.فروع دین که تعبیر به عبادت شده: (إياك نعبد).

3. دعا و طلب کمک و یاری و هدایت به راه راست: ( إیاک تستعین * اهدناالصراط المستقيم).

4. اثبات صحیح بودن راه انبیا و ائمه هدا (علیهم السلام) ،یعنی نبوت و امامت: (صراط الذين أنعمت عليهم.... )

5. باطل بودن راه پیشوایان کفر و انسانهای گمراه، هم چون يهود و انصاری: (غير المغضوب عليهم ولا الضالين).

آری، این سوره شریفه که از برکت و شرافت موج می زند حاوی جمیع مطالب مندرج در قرآن است. این سوره به طور اشاره، امتیازات و خصوصیاتی دارد که در هیچ یک از سوره های دیگر قرآن نیست.

امتیاز یکم: در این سوره 7 حرف از حروف الفبا نیست. ث ج خ ز ش ظ ف» که «ثاء» ثبور و هلاکت است، «جیم» جهیم است، «خاء» خبيث است، «زاء) زقوم است، «شین» شقاوت است، «ظاء» ظلمت است و «فاء» فراقت یا آفت است.

سوره حمد یگانه سوره ای است که در آن، این هفت حرف وجود ندارد. حضرت امام هادی (علیه السلام) در جواب قیصر روم این سوره را فرستادند.

قیصر گفته بود: در تورات نوشته است: کسی که سوره ای را بخواند که این

ص: 142

هفت حرف را «ث ج خ ز ش ظف» نداشته باشد، خداوند جسدش را به جهنم حرام می کند و ما در تورات، انجیل و زیور تفحص کرده ایم و چنین سوره ای را پیدا نکرده ایم.

خلیفه عباسی علما را جمع کرد و این سؤال را مطرح نمود. آنها نتوانستند پاسخ دهند تا این که از حضرت امام هادی (علیه السلام) سؤال کردند.

حضرت فرمودند: آن، سوره حمد است.

هنگامی که پاسخ حضرت امام هادی (علیه السلام) را برای قیصر روم فرستادند، مسلمان شد و با اسلام از دنیا رفت.(1)

امتیاز دوم: سوره حمد درمان هر دردی به جز مرگ است که در روایتی آمده:

شفاء من كل داء إلا السام يعني الموت.(2)

امتیاز سوم: بالاترین سوره ای که در قرآن نازل شده است، حضرتش می فرمایند:

ألا أعلمك أفضل سورة أنزلها الله؟(3)

امتیاز چهارم: اسم اعظم خدا در سوره حمد پراکنده است. امام صادق (علیه السلام)فرمود:

اسم الأعظم مقطع في أم الكتاب. (4)

ص: 143

امتیاز پنجم: اشرف گنج هایی که در عرش الهی است. حضرتش در حدیثی فرمود:

وإن فاتحة الكتاب أشرف ما في كنوز العرش (1)

امتیاز ششم: ام الکتاب است. امام صادق (علیه السلام) فرمود:

رن إبليس أربع رنات، أولهن يوم لعن، حين أهبط إلى الأرض، حين بعث محمد (صلی الله علیه و آله) على حين فترة من الرسل، وحين أنزلت أم الكتاب.. (2)

امتیاز هفتم: سوره حمد ثواب یک ختم قرآن دارد؛ بلکه ثواب همه آیاتی که نازل شده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:

من قرء فاتحة الكتاب أعطاه الله تعالى بعدد كل آية نزلت من السماء. (3)

امتیاز هشتم: اگر سوه حمد هفتاد بار به مرده خوانده شود و زنده شود نباید تعجب کرد. امام صادق (علیه السلام) فرمود:

لو قرأت الحمد على ميت سبعين مرة ثم ردت فيه الروح ما كان ذلك عجبا.(4)

امتیاز نهم: به هر حرفی از آن حسنهای داده می شود که از دنیا و آن چه در آن است برتر و افضل است. حضرت على (علیه السلام) می فرماید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)

ص: 144

شنیدم که در حدیثی فرمود:

وإن فاتحة الكتاب أشرف ما في كنوز العرش ... إلى أن قال: ألا فمن قرأها معتقدا لموالاة محمد وآله الطيبين منقادة لأمرهما، مؤمنا بظاهرهما وباطنهما أعطاه الله تعالى بكل حرف منها حسنة كل واحدة منها أفضل له من الدنيا وما فيها من أصناف أموالها وخيراتها، ومن استمع إلى قارى يقرأها كان له قدر ما للقارئ فيستكثر أحدكم من هذا الخير المعرض لكم، فإنه غنيمة لا يذهبت أوانه فيبقى في قلوبكم الحسرة.(1)

امتیاز دهم: یگانه چیزی است که اگر مریض با آن خوب نشد با چیز دیگر خوب نمی شود. سلمة بن محرز می گفت: از ابا جعفر (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

من لم يبرئه الحمد لم يبرئه شيء.(2)

امتیاز یازدهم: ثلث اول سوره مربوط به خداوند است. (4 آیه)

ثلث دوم مشترک بین خداوند و بنده است (1 آیه)

و ثلث آخر مربوط به بندگان است. (2 آیه)

بسم الله الرحمن الرحيم* الحمد لله رب العالمين * الرحمن الرحیم* مالک يؤم الدین * إیاک نعبد و ایاک نستعيين* اهدنا الصراط المستقيم *

صراط الذين أنعمت عليهم *غير المغضوب عليهم ولا الضالين

امتیاز دوازدهم: اجمال و خلاصه همه قرآن است، زیرا قرآن یا اصول دین

ص: 145

است یا فروع دین، یا قصص و حکایت صالحان و خوبان است یا قصص بدان و مغضوب عليهم و همه اینها به طور خلاصه و اشاره در این سوره شریفه موجود است.

بنابر آن چه گذشت سوره حمد 21 حرف از حروف الفبا را دارد و هفت حرف آن را یعنی «ث ج خ ز ش ظف» ندارد و از هر کدام آن 21 حرف را عدد خاصی به خود اختصاص داده است.

حرف

| |

__

تون

عين

دال

سین

کاف

واو

صاد

ص: 146

حرف

|

عدد

|

ابجد

9

ذال

قاف

حروفی که در سوره حمد نیست 7 عدد است که دو لفظ «ثنزخ» و «شظج» را تشکیل می دهند.

ردیف حرف اشاره دارد به ابجد

ثبور و هلاکت 500

خبیث زقوم

شقاوت ع | ظاء | ظلمت 900

و فاء | فراقة یا آفة

|80

امتیاز سیزدهم: اول این سوره حمد و ستایش الهى، وسط آن اخلاص و آخرش دعاست.

در روایتی چنین آمده است:

عن أبي الحسن موسی بن جعفر عن أبيه (علیه السلام) قال: قال لأبي حنيفة: ما

ص: 147

سورة أولها تحمید و أوسطها إخلاص وآخرها دعاء؟

فبقي متحيرا، ثم قال: لا أدري.

فقال أبو عبد الله (علیه السلام): السورة أولها تحميد وأوسطها اخلاص وآخرها دعاء سورة الحمد.(1)

امتیاز چهاردهم: وقت نزول سوره حمد شیطان فریاد زد. در روایتی امام صادق (علیه السلام) فرمود:

إن إبليس رن أربع رنات (2) أولهن يوم لعن، وحين هبط إلى الأرض، وحين بعث محمد (صلی الله علیه و آله) علی فترة من الرسل، وحين أنزلت أم الكتاب الحمدلله رب العالمين. ونخرتين (3) حين أكل آدم (علیه السلام) من الشجرة، وحين أهبط آدم إلى الأرض

قال ولعن من فعل ذلك؛(4)

شیطان با ناراحتی چهار فریاد زد.

1.وقتی مورد لعن واقع شد.

2. وقتی او را از آسمان به سوی زمین راندند.

3. وقتی حضرت محمد بن عبد الله (صلی الله علیه و آله) به پیامبری مبعوث شدند.

4. هنگامی که سوره حمد نازل شد...

امتیاز پانزدهم: امير مؤمنان علی (علیه السلام) با تلاوت سوره حمد دست قطع شده

ص: 148

هشام بن عدی همدانی را چسباند. در روایتی از «مناقب آل ابی طالب لرغ» چنین آمده است:

أبين إحدى يدي هشام بن عدي الهمداني في حرب صفين، فأخذ على (علیه السلام) يده وقرأ شيئا و ألصقها.

فقال: يا أمير المؤمنین! ما قرأت؟

قال: فاتحة الكتاب.

كأنه استقلها فانفصلت يده نصفين، فتركه على (علیه السلام) ومضى.(1)

امتیاز شانزدهم: حضرت خاتم الأنبياء محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله) بر تمام انبیا به سوره فاتحة الكتاب فضیلت داده شده، در روایتی آمده است:

إن الله عزوجل قد فضل محمدا (صلی الله علیه و آله) بفاتحة الكتاب على جميع النبيين ما أعطاها أحد قبله إلا ما أعطی سلیمان بن داود (علیه السلام) من «بسم الله الرحمن الرحيم» فرآها أشرف من جميع ممالكه التي أعطاها

فقال: یارب! ما أشرفها من كلمات أنها لأثر عندي من جميع ممالكي التي وهبتها لي؟

قال الله تعالى: ياسليمان! وكيف لا يكون كذلك وما من عبد ولا أمة سماني بها إلا أوجبت له من الثواب ألف ضعف ما أوجب لمن تصدق بألف ضعف ممالكك.

یا سلیمان! هذا سبع ما أهبه إلا لمحمد (صلی الله علیه و آله) سید المرسلين تمام

ص: 149

فاتحة الكتاب..(1)

امتیاز هفدهم: خواندن سوره حمد ثواب دو ثلث؛ بلکه همه قرآن و تصدق بر هر مرد و زن مؤمن را دارد.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

أيما مسلم قرأ فاتحة الكتاب أعطى من الأجر كأنما قرأ ثلثي القرآن وأعطى من الأجر كأنما تصدق على كل مؤمن ومؤمنة.

وروي من طريق آخر هذا الخبر بعينه إلا أنه كانما قرء القرآن. (2)

امتیاز هجدهم: سوره حمد اساس قرآن است. ابن عباس می گوید:

إن لكل شيء أساسا وأساس القرآن فاتحة الكتاب.(3)

امتیاز نوزدهم: مانند سوره حمد در تورات، انجیل، زبور و قرآن نیامده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

لم يكن مثل الحمد في التوراة والإنجيل والزبور والقرآن.(4)

امتیاز بیستم: قرائت سوره حمد ثواب همه آیاتی را دارد که از آسمان نازل شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید:

من قرء سورة فاتحة الكتاب أعطاء الله تعالى بعدد كل آية نزلت من السماء، ثواب تلاوتها.(5)

ص: 150

أقول: ما نزل من السماء مائة وأربعة كتاب.

امتیاز بیست و یکم: اگر معانی سوره حمد نوشته شود هفتاد بار شتر را اشغال می کند. امیر مؤمنان علی (علیه السلام) فرمود:

لو كتبت معاني فاتحة الكتاب لصار حمل سبعين إبلا.(1)

امتیاز بیست و دوم: کسی که این سوره را قرائت کند خداوند خیر دنیا و آخرت را به او می دهد. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

من قرأها - یعنی سورة الفاتحة - فتح الله عليه خير الدنيا والآخرة.(2)

امتیاز بیست و سوم: با صد مرتبه خواندن سوره حمد، مرده زنده می شود.

پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود:

في الحمد سبع مرات شفاء من كل داء، فإن عوذ بها صاحبها مائة مرة وكان الروح قد خرج من الجسد رد الله عليه الروح.(3)

امتیاز بیست و چهارم: این سوره 2 بار نازل شده است:

اول در مکه.

عن عطاء أنه سئل في أي وقت نزلت فاتحة الكتاب؟

قال: أنزلت بمكة يوم الجمعه کرامة أكرمه الله تعالى بها محمدا (صلی الله علیه و آله)وكان معه سبعة آلاف ملك حين نزول بها على محمد(صلی الله علیه و آله) .

دوم در مدینه، وقتی که قبله تغییر کرد.(4)

ص: 151

امتیاز بیست و پنجم: خداوند بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) منت نهاده است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

ان الله من على بفاتحة الكتاب.(1)

در روایت مرسلی آمده که امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید:

لما نزلت بسم الله الرحمن الرحيم قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): أول ما أنزلت هذه الآية على آدم قال: أمن ذريتي من العذاب ماداموا على قرائتها.

ثم رفعت فأنزلت على إبراهيم صلوات الله عليه، فتلاها فهو في كفة المنجنيق، فجعلها الله عليه النار بردا وسلاما.

ثم رفعت بعده فما أنزلت إلا على سليمان وعندها قالت الملائكة:

الآن ثم والله ملكك.

ثم رفعت فأنزلها الله تعالى على ثم تأتي أمتي يوم القيامة وهم يقولون: بسم الله الرحمن الرحيم، فإذا وضعت أعمالهم في الميزان ترجحت حسناتهم.(1)

امتیاز سوم: «بسم الله الرحمن الرحیم» انسان را از زبانه های نوزده گانه آتش جهنم به عدد حروف خود نجات می دهد.

ابن مسعود می گوید: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من أراد أن ينجيه الله تعالى من الزبانية التسعة عشر فيقرء «بسم الله الرحمن الرحيم» فإنها تسعة عشر حرفة ليجعل الله كل حرف منها جئة من واحد منهم.(2)

امتیاز چهارم: کسی که «بسم الله الرحمن الرحیم» را جهت ناراحتی که دارد بخواند، یا به حاجت خود می رسد و یا عوض آن در جهان آخرت به او داده

ص: 153

می شود.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من حزنه أمر تعاطاه فقال: «بسم الله الرحمن الرحیم» وهو مخلص الله ويقبل بقلبه إليه لم ينفك من احدى اثنتين: إما بلوغ حاجته في الدنيا، وإما يعدله عند ربه ويدخر لديه وما عند الله خير وأبقى للمؤمنين.(1)

امتیاز پنجم: هر کتابی که از آسمان نازل شده اول آن «بسم الله الرحمن الرحیم» بوده است. برقی (رحمه الله)در «المحاسن» چنین نقل می کند: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

ما نزل كتاب من السماء إلا أوله بسم الله الرحمن الرحيم.(2)

امتیاز ششم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» ثواب عبادت هفتصد سال دارد. در کتاب «للآلى الأخبار» در ضمن حديث طولانی از احادیث قدسی این گونه آمده:

قال الله تعالى: وعزتي وجلالي، من قال من امة محمد (صلی الله علیه و آله) «بسم الله الرحمن الرحیم» أكتب له في كتاب حسناته عبادة سبع مائة

ص: 154

سنة. (1)

امتیاز هفتم: میزان اعمال حسناب با «بسم الله الرحمن الرحیم» سنگین می شود. باز در کتاب «للآلى الأخبار» چنین آمده: امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در ضمن حدیثی فرمود:

ثم يأتي امتي يوم القيامة وهم يقولون: «بسم الله الرحمن الرحیم» فإذا وضعت أعمالهم في الميزان ترجحت حسناتهم.(2)

امتیاز هشتم: وضوی کسی که در ابتدای آن «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید موجب طهارت همه بدن می شود نه فقط اعضای وضو .

باز در کتاب «للآلى الأخبار» آمده:

من قاله أول وضوئه طهرت جميع جسده ومن لم يسم لم يطهر إلا ما أصابه الماء.(3)

امتیاز نهم: «بسم الله الرحمن الرحیم» شیطان را فراری می دهد، موجب برکت منزل می شود و فرشتگان با او انس می گیرند.

امیر مؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید:

إذا بلغ أحدكم باب حجرته فليسم، فإنه يفر الشيطان، وإذا دخل بيته فلیسم، فإنه منزل البركة وتؤنسه الملائكة.(4)

امتیاز دهم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» به هنگام غذا خوردن موجب

ص: 155

برکت غذا و فرار شیطان ها می شود.

در کتاب شریف «الکافی» آمده:

إذ وضعت المائدة حقها أربعة آلاف ملك، فإذا قال العبد: «بسم الله الرحمن الرحیم» قالت الملائكة: بارك الله لكم في طعامكم.

ثم يقولون للشيطان: أخرج يافاسق؛ لا سلطان لك عليهم.(1)

امتیاز یازدهم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» موجب دفع مضار طعام می شود. امير المؤمنین (علیه السلام) می فرماید:

ضمنت لمن سمى على طعام أن لا يشتكي منه.(2)

امتیاز دوازدهم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» موجب دفع دشمن می شود. امام صادق (علیه السلام) فرمود:

كان رسول الله (صلی الله علیه و آله): إذا دخل منزله وأجتمعت عليه قريش يجهر ببسم الله الرحمن الرحيم ويرفع بها صوته فتولی قریش فرارا.(3)

امتیاز سیزدهم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» در شروع هر کار موجب اتمام و اکمال آن است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید:

كل أمر ذي بال لم يبدء ببسم الله فهو ابتر وفي رواية آخر بسم الله الرحمن الرحيم.(4)

امتیاز چهاردهم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» مانع از شرکت شیطان در

ص: 156

نطفه می شود. در کتاب «للآلى الأخبار» در ضمن حدیثی آمده:

إن الرجل إذا دنى من المرئة وجلس مجلسة حضره الشيطان، فإن هو ذكر اسم الله تنحى الشيطان عنه، فإن فعل ولم يسم أدخل الشيطان ذكره، فكان العمل منهما جميعا والنطفة واحدة.(1)

امتیاز پانزدهم: نوشتن «بسم الله الرحمن الرحيم» بر درب خانه موجب دفع بلا از خانه می شود. در «للآلى الأخبار» می خوانیم:

إن فرعون قبل دعوته الألوهية وكفره کتب فوق قصره: «بسم الله الرحمن الرحیم» و بعد کفره مع بقاء هذه الكلمات لم ينزل عليه البلاء.(2)

امتیاز شانزدهم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» موقع کشف عورت موجب ستر آن از شیاطین می شود. امام باقر (علیه السلام) فرمود:

إذا کشف أحدكم لبول أو لغير ذلك فليقل بسم الله، فإن الشيطان يغض بصره حتى يفزع.(3)

امتیاز هفدهم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» موقع کندن لباس مانع از پوشیدن شیاطین می شود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

إذا خلع أحدكم ثيابه فليسم لئلا تلبسها الجن.(4)

امتیاز هجدهم: اگر در موقع انجام هر کار کوچک یا بزرگی «بسم الله

ص: 157

الرحمن الرحیم» گفته شود، آن کار با برکت می شود. امام باقر (علیه السلام) فرمود:

سرقوا أكرم آية في كتاب الله «بسم الله الرحمن الرحیم» وينبغي الإتيان به عند افتتاح كل أمر عظيم أو صغير ليبارك فيه.(1)

امتیاز نوزدهم: اول چیزی که جبرئیل در هر مرتبه با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) صحبت می کرد «بسم الله الرحمن الرحیم» بوده است. جلال الدین سیوطی در الدر المنثور» و دار قطنی از این عمران نقل می کند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

كان جبرئيل إذا جائني بالوحي أول ما يلقى على بسم الله الرحمن الرحیم.(2)

امتیاز بیستم: برای هر حرفی از حروف «بسم الله الرحمن الرحیم» چهار هزار حسنه می دهند، چهار هزار گناه را پاک می کنند و چهار هزار درجه در بهشت می دهند. «بسم الله الرحمن الرحیم» 23 حرف است، اگر این عدد در 12 هزار ضرب شود. حاصل آن 276000 می شود.(3)

ابن مسعود می گوید: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من قرء «بسم الله الرحمن الرحيم» كتب الله له بكل حرف أربعة الألف حسنة، ومحى عنه أربعة الألف سيئة، ودفع له أربعة الألف درجة. (4)

امتیاز بیست و یکم: گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» به هنگام خواب

ص: 158

موجب می شود که فرشتگان تا صبح برای او حسنات بنویسند.

در «جامع الأخبار» آمده: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

إذا قال العبد عند منامه: «بسم الله الرحمن الرحیم»، يقول الله:

ملائکتی! اكتبوا (بالحسنات ) نفسه إلى الصباح.(1)

امتیاز بیست و دوم: کسی که «بسم الله الرحمن الرحیم» را برای احترام به خداوند، با خط زیبا بنویسد، خداوند او را می آمرزد. انس می گوید: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من كتب «بسم الله الرحمن الرحيم» فجوده تعظيما لله غفر الله له (2)

امتیاز بیست و سوم: حضرت لقمان (علیه السلام) نوشته ای را که «بسم الله» بر آن نوشته شده بود خورد و خداوند به او حکمت داد. ابن مسعود می گوید: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

إن لقمان رأي رقعة فيها «بسم الله» فرفعها وأكلها فأكرمه بالحكمة.(3)

امتیاز بیست و چهارم: کسی که «بسم الله الرحمن الرحیم» را که روی کاغذی نوشته شده و روی زمین افتاده، برای احترام خدا بردارد، نزد خدا از صديقين نوشته می شود و در گناهان والدين او تخفیف داده می شود، گرچه هر دو کافر باشند.

أخرج الخطيب في تالي التلخيص عن أنس مرفوعا من دفع قرطاسا

ص: 159

من الأرض فيه بسم الله الرحمن الرحيم اجلالا له أن يداس کتب عند الله من الصديقين وخقف عن والديه وإن كانا كافرين (1)

امتیاز بیست و پنجم: «بسم الله الرحمن الرحیم» نباید ترک شود؛ گرچه انسان بخواهد یک شعر بخواند.

در کتاب «الکافی» آمده است: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

لا يدعها ولو كان بعد شعر.(2)

امتیاز بیست و ششم: اگر کسی در هر چیزی «بسم الله الرحمن الرحیم» نگفت شیطان در آن شرکت می کند و اگر این جمله را بگوید، شیطان فرار می کند.

در کتاب «المحاسن» آمده: امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

إذا توضاء أحدكم ولم يسم كان للشيطان في وضوئه شرك، وإن أكل أو شرب أو لبس وكل شيء صنعه ينبغي له أن يسمى عليه، فإن لم يفعل كان الشيطان فيه شرك.(3)

امتیاز بیست و هفتم: «بسم الله الرحمن الرحيم» موجب بنای قصرها در بهشت می شود. در روایتی آمده: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

من قرء «بسم الله الرحمن الرحيم» بنى الله له في الجنة سبعين ألف قصر من ياقوته حمراء، في كل قصر ألف بيت من لؤلؤ بيضاء في كل بیت سبعون ألف سرير من زبرجدة خضراء، فوق كل سرير سبعون

ص: 160

ألف فراش من سندس واستبرق، وعليه زوجة من حورالعين، ولها سبعون ألف ذؤابة مكلله بالدر والياقوت، مكتوب على خدها الأيمن محمد رسول الله، وعلى خدها الأيسر علي ولي الله، وعلى جبينها الحسن، وعلى ذقنها الحسين(علیه السلام) ، وعلى شفيتها «بسم الله الرحمن الرحيم».

قلت: يا رسول الله! لمن هذه الكرامة؟

قال: لمن يقول بالحرمة والتعظيم: «بسم الله الرحمن الرحيم».(1)

امتیاز بیست و هشتم: «بسم الله الرحمن الرحیم» آتش جهنم را خاموش می کند و اجازه عبور از آن را می دهد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

إذا مر المؤمن على الصراط فيقول: «بسم الله الرحمن الرحیم» طفئت لهب النيران ويقول: جز یا مؤمن! فإن نورك قد أطفأ لهبي.(2)

امتیاز بیست و نهم: «بسم الله الرحمن الرحیم» معالجه هر مرضی است که اطباء از آن عاجز باشند. در روایتی آمده:

أن قيصر الروم ابتلي بالصرع، فعجز الأطباء عن معالجته، فكتب إلى أمير المؤمنین (علیه السلام).

فأرسل على (علیه السلام) طاقية وقال: لابد أن تضع هذه على رأسه فيشفى.

فإذا وضعها القيصر على رأسه شفی.

فتعجب عن ذلك وأمر بشقها، فرأى فيه قرطاسة كتب فيها «بسم الله

ص: 161

الرحمن الرحيم» فعلم إن الشفاء ببركة بسم الله.(1)

امتیاز سی ام: اول هر دعاء که «بسم الله الرحمن الرحیم» گفته شود، آن دعا رد نمی شود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

لا ترد دعاء أوله «بسم الله الرحمن الرحيم».(2)

امتیاز سی و یکم: «بسم الله الرحمن الرحيم» موجب سنگینی کفه میزان حسنات در روز قیامت می شود و از همه گناهان خلق سنگین تر است. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:

لا يرد دعاء أوله «بسم الله الرحمن الرحيم» فإن امتي يأتون يوم القيامة وهم يقولون: «بسم الله الرحمن الرحيم» فثقل حسناتهم في الميزان.

فيقول الأمم: ما أرجح موازین امة محمد (صلی الله علیه و آله)؟

فيقول الأنبياء: إن ابتداء كلامهم ثلاثة أسماء من أسماء الله تعالی، لو وضعت في كفة الميزان ووضعت سيئات الخلق في كفة أخرى لرجحت حسناتهم.(3)

امتیاز سی و دوم: اگر کسی به هنگام وضو «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید فرشتگان برای او حسنات می نویسند تا از وضو فارغ شود. در روایتی آمده: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

ص: 162

إذا توضأت فقل: «بسم الله»، فإن حفظتك تكتبون لك الحسنات حتى تفرغ (1)

امتیاز سی و سوم: اگر انسان در وقت جماع «بسم الله الرحمن الرحیم» بگوید تا وقتی که از جنابت پاک نشده فرشتگان برای او حسنات می نویسند. در روایتی آمده:

وإذا غشيت أهلك فقل: «بسم الله»، فإن حفظتك يكتبون لك الحسنات حتى تغتسل من الجنابة، فإن حصل في تلك الواقعة ولد كتب لك من الحسنات بعدد نفس ذلك الولد وبعدد نفس أعقابه إن كان له عقب حتى لا يبقى منهم أحد.(2)

امتیاز سی و چهارم: اگر کسی وقت جماع «بسم الله» بگوید و اولاد دار شود به عدد نفس آن فرزند و اعقاب او برای چنین فردی حسنات می نویسند.

.. فإن حصل في تلك الواقعة ولد کتب لك من الحسنات بعدد نفس ذلك الولد وبعدد نفس أعقابه.(3)

امتیاز سی و پنجم: اگر کسی به هنگام سوار شدن بر مرکب «بسم الله» بگوید به عدد قدم های آن مرکب برای او حسنات نوشته می شود. در روایتی آمده است:

وإذا ركبت دابة فقل: «بسم الله و الحمدلله» یکتب لك الحسنات

ص: 163

بعدد كل خطوة.(1)

امتیاز سی و ششم: اگر در وقت سوار شدن بر کشتی «بسم الله» بگوید تا وقتی که سوار کشتی است برای او حسنات نوشته می شود. در روایتی آمده:

وإذا ركبت السفينة فقل: «بسم الله والحمدلله» يكتب لك الحسنات حتى تخرج منها.(2)

امتیاز سی و هفتم: «بسم الله الرحمن الرحیم» کلید هر بسته شده ای است. در حدیثی می خوانیم: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

إن البسملة في كتاب الله تعالی کالمفتح للأبواب فكما لا يمكن فتح القفل إلا بالمفتاح كذلك البسملة لا تدخل في قرائة كلام الله المجيد إلا بها.

ثم قال: ببسم الله مفتتح الكلام وبسم الله شافية السقام.(3)

امتیاز سی و هشتم: «بسم الله الرحمن الرحيم» تاج همه زینت هاست. در کتاب «احقاق الحق» آمده: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

البسملة تيجان السور.(4)

امتیاز سی و نهم: «بسم الله الرحمن الرحیم» باز کننده بسته شده است. در تفسير «الكشاف» آمده: امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود:

ص: 164

بسم الله فاتقة للرتوق.(1)

امتیاز چهلم: آسان کننده مشکلات «بسم الله الرحمن الرحیم» است که در روایتی آمده:

مسهلة للوعور.(2)

امتیاز چهل و یکم: «بسم الله الرحمن الرحیم» مانع شرور است که در روایتی آمده:

مجتبة للشرور.(3)

امتیاز چهل و دوم: «بسم الله الرحمن الرحیم» شفای دل هاست که در روایتی آمده:

شفاء لما في الصدور.(4)

امتیاز چهل و سوم: «بسم الله الرحمن الرحیم» اکرم و اعظم آیات قرآن است. امام باقر (علیه السلام) فرمود:

سرقوا أكرم آية في كتاب الله بسم الله الرحمن الرحیم.) (5)

ص: 165

انسان ها، معصومان (علیهم السلام) هستند و هر انسانی از نظر عمل بیشتر به این خاندان نزدیک باشد زیبایی بیشتری دارد.

کلمه مبارکه «الله» اعظم اسماء خداوند است و جایز نیست این اسم را بر دیگری وضع کنند و معنای آن به نقل از امام باقر (علیه السلام) چنین است:

الله معناه المعبود الذي أله الخلق عن درك ماهيته والإحاطة بكيفيته:(1)

معنای الله معبودی است که خلق از درک ماهیت او عاجز و حیران هستند و به کیفیت او احاطه ندارند.

در نقل دیگر وقتی از موسی بن جعفر (علیه السلام) از معنای «الله» سؤال شد فرمود:

استولى على ما دق وجل (2)

الله کسی است که بر همه اشیاء از کوچک و بزرگ استیلای کامل دارد.

این اسم مبارک از همه اسماء بالاتر و مهم تر است؛ همان طور که باء از همه حروف مهم تر بود. این اسم مبارک را اسم اعظم می گویند و نقطه ندارد. شاعر در این باره شعر زیبایی سروده است:

بی نشان از نقطه می دانی چراست

تا بدانی بی نیاز از ما سواست

گر تو خواهی ره بسیابی سوی آن

بی نشان شو بی نشان شو بی نشان

اگر کلمه «الله» در هر صبح و عصر و آخر شب 66 مرتبه خوانده شود،

ص: 168

جهت برآورده شدن حاجات مؤثر است و در قرآن از همه اسماء بیشتر ذکر شده، چون آن کلمه در قرآن 2811 بار آمده است.

ظاهرة كلمه مبارکه «الله» جامد است و کسانی که می گویند: مشتق است، یا مشتق از «اله یا له» به معنایی عشق می دانستند؛ یعنی همه عالم هستی عاشق عبودیت اوست، مثل تعشق آهن به آهن ربا که ذات تكوین این عاشق بودن به عبودیت و بندگی تسبیح آنهاست که خداوند در قرآن می فرماید:

(و إن من شيء إلا یسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم).(1)

و یا مشتق از «وله» به معنای تحیر می دانند. چون او خدایی است که عقل، در کنه ذات و عظمت او متحير و سرگردان است.

و یا مشتق از «لام» است به معنای «احتجب». چون او از اوهام ظاهری محجوب است.

و یا مشتق از «الهت» به معنای «فزعت» است. چون که حقیقتا مفزع و مألوهي جز او کسی نیست.

غیر خدا به سوی او واله و شیدا هستند و این بدان جهت است که هر ریاست طلب و بزرگ منشی در این دنیا اگر چه بی نیازی و طغیان وی عظیم و چشم گیر است، ولی هنگامی که حوائج زیر دستانش به او زیاد شود، سرانجام نیاز و حاجاتی به او رو آور میشود که این ریاست طلب و عظمت خواه به انجامش قادر نیست و خود این نیز با حاجات و نیازی رو به رو می گردد که در انجامش ناتوان است، در نتیجه به هنگام ناچاری و فقر و فاقه به سوی خدا انقطاع و بریدگی پیدا می کند و تا هم و غم او زایل شود دوباره به شرک خود باز می گردد.(1)

در روایت دیگر از امام صادق (علیه السلام) درباره «بسم الله الرحمن الرحیم» سؤال شد. حضرت فرمود:

الباء بهاء الله، والسين سناء الله، والميم ملك الله.

قال. قالت: الله؟

قال: الألف آلاء الله على خلقه من النعيم بولايتنا، واللام إلزام الله خلقه ولايتنا.

قلت: فالهاء؟

قال: هوا لمن خالف محمد وآل محمد صلوات الله عليهم.

قلت: الرحمن؟

ص: 170

قال: بجميع العالم.

قلت: الرحیم؟

قال: بالمؤمنين خاصة(1)

باء بهاء الله، سین سناء الله و ميم ملك الله است.

راوی می گوید: گفتم: الله به چه معناست؟

حضرت فرمودند: الف، آلاء ونعمتهای خداوند بر خلق خود است از نعمت ولایت ما و لام الزام خلق از جانب خدا به ولایت ماست. گفتم: پس معنای هاء چیست؟

فرمودند: خاری و ذلت است برای کسی که با محمد و آل محمد (صلی الله علیه و آله) مخالفت کند.

گفتم: رحمان چه؟

فرمودند: به جميع عالم رحمان است.

گفتم: رحیم چه؟

فرمودند: فقط به مؤمنان رحیم است.

در حدیث دیگری مردی به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد:

یابن رسول الله! دلني على الله ما هو فقد أكثر على المجادلون وحيروني.

فقال له: ياعبد الله! هل ركبت سفينة قط؟

ص: 171

قال: نعم.

قال: فهل کسر بك حيث لا سفينة تنجيك ولا سباحة تغنيك؟

قال: نعم.

قال: فهل تعلق قلبك هنا لك إن شيئا من الأشياء قادر على أن يخلصك من ورطتك؟

قال: نعم.

قال الصادق (علیه السلام) : فذلك الشيء هو الله القادر على الإنجاء حيث لا منجی و على الإغاثة حيث لا مغيث:(1)

ای فرزند رسول خدا! مرا بر الله راهنمایی فرمایید که او کیست، اهل مجادله بر من هجوم زیاد می آورند و مرا متحیر کرده اند.

حضرت فرمودند: ای بنده خدا! آیا تا به حال کشتی سوار شده ای؟

گفت: بلی.

فرمودند: آیا اتفاق افتاده که کشتی تو خراب شده باشد و کشتی دیگر نبوده که تو را نجات دهد و شنا هم بلد نبودی که تو را از کشتی بی نیاز کند؟

گفت: بلی.

فرمودند: آیا دل تو در آن وقت به چیزی از چیزها متوجه شده که او قادر است تو را از این مهلکه نجات دهد؟

گفت: بلی.

ص: 172

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: همان چیزی که قلب تو متوجه او شد، همان الله قادر بر نجات است، وقتی که منجی دیگری نباشد و قادر بر فریاد رسی است، جایی که فریاد رسی نباشد.

در تفسیر «مجد البيان(1)در بیان کلمه مبارکه «الله» فرموده اند:

اصل کلمه «الله» إله بر وزن فعال به معنای مفعول است، مثل کتاب به معنای مکتوب از ماده «آله» به معنای «عبد» است و اصل عبودیت، خضوع و ذل است و غاية تذلل نیز معنا کرده اند.

شاید برای انصراف لفظ به فرد کامل است. پس معنای «اله» معبودی است که به خاطر او تذلل کامل واقع می شود.

و معبود دو قسم است:

گاهی معبود شخص خاص است.

و گاهی معبود مطلق است.

بتها معبود شخص خاص هستند و آنها به باطل گمان کرده اند که این بت استحقاق عبودیت را دارد.

و اما معبود مطلق آن خدایی است که اطلاق معبود بر او نسبت به همه موجودات حقیقت دارد و اطلاق نیز اطلاق صحیح و کامل است.

از طرفي تذلل و خضوع که معنای عبودیت است، گاهی از حيث استحقاق عابد ذاتا خضوع برای معبود، برای ذات معبود و صفات او محقق می شود. پس معبود مستحق خضوع است به ذات و صفات خود و عبد مستحق است برای اتصاف به خضوع ذات و این حقیقت عبادت است.

ص: 173

پس وقتی عبد ذات خود را به خواص و نقایص امکان شناخت و فهمید که ذات اقدس احدیت مستجمع جميع صفات کمالی است، برای او حالت خضوع قلبی پیدا می شود و حالت اطاعت جوارحی می یابد و به این جهت الله ذاتی است که مستجمع جميع صفات کاملی است.

زیرا اگر یکی از صفات کمالی نباشد معبود به قول مطلق نمی تواند باشد، و از جمله صفات کمالی این که مرتفع از خلق باشد و از مدار فهم و درک آنها به طوری که محتجب از آنها باشد؛ بدون حجاب و مستور از درک چشم ها، محجوب از اوهام و خاطرها. پس خلق از ادراک حقیقت او عاجز هستند.

و علت عجز خلق این است که درک کننده چیزی را درک می کند که خودش در عالم آن باشد و با او در امکان شریک و چنین چیزی نمی تواند مستحق عبادت باشد.

و مستحق عبادت کسی است که خلق مدرک و مدرک، منزه از صفات آن دو و شباهت به آن دو است و از بودن در عوالم مدرک و مدرک منزه است. زیرا مستحق نیست عبادت کردن متماثلين يا متشابهین یا مستنجانسین دیگری را و مستحق عبادت فقط قدوس مطلق است که منه از جمیع چیزهایی است که خلق به آن متصف هستند.

2 - «حق» که بر وجوب وجود دلالت دارد؛ یعنی ذاتش واجب الوجود است و وجود صرف و صرف الوجود است و فرض عدم بر او محال است.

3- «الله» که علم است بر ذاتی که مستجمع جميع كمالات است و منزه از همه عیوب و نواقص باشد و از این رو این اسم به ذات مقدس او مختص است؛ زیرا غیر او نه جامع جميع كمالات است، نه منه از همه عیوب و نواقص و از این جهت این اسم بر جمیع اسماء الهی دلالت دارد و اسماء حق، توقیفی هستند؛ یعنی باید از طريق شرع رسیده باشد.(1)

در کتاب «الکافی» آمده: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

کسی که ده مرتبه بگوید: «یا الله» به او گفته می شود: لبيك! حاجت تو چیست؟(2)

روشن است که همه اسماء پروردگار از سه قسم خارج نیست:

یا اسم ذات است، مثل الله، هو و حق؛

یا اسم صفت است که بیانگر صفت کمالی در خداوند است؛

و یا سلب نقصی از اوست، مثل علیم و قدیر که از اسماء ذات الاضافة هستند و مانند حي، علي و قدیم که از اسماء غير ذات الاضافه هستند و مثل سبوح و قدوس که بر تنزیه باری تعالی از صفات نقص و عیب دلالت دارند.

این صفات، صفات ذاتی و عین ذات هستند، نه زائد بر ذات که اشاعره توهم کرده اند، یا اسم فعل است که بر فعلی از افعال صادره از پروردگار مثل

ص: 175

رحمان، رحیم، خالق، رازق و امثال اینها دلالت دارد.

گفتنی است که مجموع هزار و یک اسم پروردگار از این سه قسم خارج نیستند.

البته هر دو کلمه رحمان و رحیم از ماده «رحم» مشتق هستند و به معنای عطف، رأفت، تعطف، شفقت و میل روحانی، نه جسمانی تفسیر شده اند.

بعضی رحمت را به ترک عقوبت کسی که استحقاق عقوبت دارد، یا اراده خیر برای اهل خیر دارد تفسیر کرده اند.

و بعضی دیگر گفته اند: در بنی آدم نزد عرب، به معنای رقة القلب است و عطوفت در خداوند همان عطوفت، احسان، نیکویی و رزق است.

بنابر این، حقیقت رحمت و رحم معنایی است که خداوند متعال به اعتبار آن به ممکنات رحم می کند و این رحمت، حقیقتا اسمی از اسماء خداوند متعال است که مخلوق اوست.

شاهد این مطلب روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که آن بزرگوار می فرماید:

إن الله عزوجل مائة رحمة أنزل واحدة منها إلى الأرض فقسمها بين خلقه، فبها يتعاطفون ويتراحمون، وأخر تسعة وتسعين لنفسه يرحم بها عباده يوم القيامة:(1)

به راستی که برای خداوند متعال صد رحمت است، یکی از آنها را به روی زمین فرستاده و بین مردم تقسیم کرده که مردم به یکدیگر رحم می کنند و عطوفت دارند و نود و نه عدد آنها را برای خودش قرار داده که در روز قیامت با آنها به مردم رحم می کند.

آری، شکستن دل انسان سبب ظهور این رحمت در قلب است. پس عطوفت خداوند شامل او می شود، مثل پدر و مادر که وقتی بچه گریه کرد محبت

ص: 177

و عطوفت پدر و مادر را به خود جلب می کند.

از طرفی، هر چه قلب انسان بیشتر تصفیه شده و با صفا باشد، ظهور این رحمت نسبت به او کامل تر است. شاید همین مراد باشد که می گویند: «تخلقوا بأخلاق الله».

بنابر این، اطلاق رحمان و رحیم بر خداوند سبحان به این اعتبار است که او صاحب رحمت واسعه، ابتدا کننده رحمت، قرار دهنده آن و قیام آن به او، قیام صدور است، نه حلول.

اما در رحمت مردم این طور نیست، بلکه آنها محل رحمت هستند که رحمت به آنها نازل می گردد. پس معلوم می شود که صدور رحمت به خداوند منحصر است و رحم کننده حقیقی جز او کسی نیست و رحمت مطلقه از اوست نه غیر او و این معنای توحید در این صفت است.

در آیه شریفه ای می خوانیم:

(كتب ربكم على نفسه الرحمة) (1)

این آیه شریفه بر همین معنای تکوین رحمت دلالت دارد.

هم چنین در آیه شریفه دیگری می فرماید:

(ورحمتي وسعت كل شيء فسأكتبها للذين ) . (2)

و در آیه شریفه دیگری می خوانیم:

(ربكم و رحمة واسعة .)(3)

ص: 178

حدیثی در کتاب های «عیون اخبار الرضا (علیه السلام) »، «علل الشرایع» و «تفسیر امام حسن عسکری (علیه السلام) » آمده که خدای سبحان به موسی (علیه السلام) فرمود:

إن رحمتي سبقت غضبي (1)

همانا رحمت من بر خشم من پیشی گرفته است.

کلمه «رحمان» اسم خاص پروردگار است؛ به معنای رحمت عام خداوند نسبت به مؤمن و کافر.

اما کلمه «رحيم» اسم عام است؛ یعنی می شود بر غیر خدا نیز اطلاق کنیم، ولی معنایش رحمت خاص است که در جهان آخرت فقط شامل مؤمنان می شود.

البته رحمت رحمانیت به افعال بندگان ارتباط ندارد، بلکه رحمت عام از جانب خداوند بر مؤمن و کافر، جماد و نبات و حیوان و غیره است که خداوند می فرماید:

(و رحمتی وسعت کل شیء) (2)

و رحمت رحیمیت اکتسابی است و به عنوای جزای افراد معین شده که آیه شریفه می فرماید:

(و أن ليس للإنسان إلا ما سعى *و أن سعيه سوف یری* ثم يجزاه الجزاء الأوفي).(3)

ص: 179

و خداوند در رحمت رحمانیت فرموده است:

(فسأکتبها للذين يتقون).(1)

این رحمت، مخصوص سعدا و نیک بختان از بشر است؛ با اختلاف درجاتی که دارند و این رحمت بر اشقيا و بدبختان حرام است، با اختلاف درجاتی که دارند، با این که آنان به آن زیاد نیاز دارند.

خداوند در رحمت رحمانیت فرموده است:

(ما ترى في خلق الرحمن من تفاوت) (2)

خداوند طبق این آیه نسبت به این رحمت همه موجودات را مساوی فرموده و حق هر کدام را عطا فرموده است، اما رحمت رحیمیت را مخصوص اهل این رحمت قرار داده؛ با اختلاف درجات آنها و مجرمان را از این رحمت محروم ساخته است.

ممکن است گفته شود: کلمه رحمان یک حرف از کلمه رحیم اضافه دارد و اضافه حرف بر رحمت بیشتر دلالت دارد که شامل مؤمن و کافر می شود.

ص: 180

است. این تربیت بر دو قسم است:

1. تربیت تکوینی،

2. تربیت تشریعی.

تربیت تکوینی، حق افاضه وجود به تمام ماهیات ممکنه از عالم مجردات تا مادیات دارد و آنها را به واسطه اسباب و مقدماتی که به آنها نیاز دارند از مرتبه قابلیت به مقام فعلیت رساندن است.

تربیت تشریعی، عبارت از تکمیل نفوس انسانی به واسطه معارف حق، ملكات حسنه و اعمال صالحه است که موجب سعادت و رستگاری و رسیدن به فيوضات أخروی و نعمتهای همیشگی خواهد بود.

در تربیت سه چیز لازم است:

1. وجود مربی (تربیت کننده)،

2. قابلیت مربی (تربیت شده)،

3. مصادف نشدن با اموری که «مربی» را از قابلیت می اندازد، مثل هسته خرما که باید فاسد نشده باشد وگرنه نمی تواند نخله از آن به وجود بیاید.

سخن دیگر این که اطلاق کلمه «رب» بر غیر پروردگار عالم به نوعی مجاز نیاز دارد و ذات اقدس احدیت در هر موجودی در این عالم استعداد و قابلیت تکامل و تربیت را به ودیعت نهاده است و اگر موجودی طریق تکامل را پیموده و استعداد خود را به فعلیت نرسانده به واسطه تصادف با موانعی است که قابلیت او را از بین برده و یا مانع پیشرفت او شده است.

برای مثال در هسته خرما قابلیت نخل شدن وجود دارد، ولی هر گاه در

ص: 182

زمین مناسب کاشته نشود، یا آب به آن نرسد، یا فاسد شود و یا آن را در هنگام رشد و نمو بکنند یا بسوزانند، نخله نمی شود.

کفار و معاندان نیز همین گونه هستند که راه هدایت را نمی روند با این که می توانند در آن راه گام بردارند، خداوند متعال نسبت به آنها در تربیت کوتاهی ننموده و ذات آنها بدون قابلیت نیست؛ بلکه آنها از هوای نفس پیروی کرده، خود را در شهوات غرق نموده و خود را از قابلیت انداخته اند.

هم چنین هستند مجانین، قاصرين و مستضعفین که به علل داخلی یا خارجی قابلیت ذاتی خود را از دست داده اند.

کوتاه سخن این که در هر نوع تربیتی تا سه امر فوق تحقق پیدا نکند، تربیت و تکامل محقق نخواهد شد. عالم جلیل القدر شیخ بهایی و در تفسیر تربیت چنین می فرماید:

تبليغ الشيء كماله تدریجا؛

تربیت، رسیدن هر چیزی به کمال خود آن به تدریج است.

گفتنی است که کلمه «رب» صفت مشبهه به معنای اسم فاعل است. یعنی خداوند قائم به امر مربوب است؛ از خلقت، هدایت، رزق و اعطای چیزهایی که

به آن نیاز دارند و دفع چیزهایی که برای آنها ضرر دارد.

و مراد از اول همه ما يعقل است از فرشتگان و جن و انس و مراد از قول بعضی علامت و جمع است که هر جنسی را شامل می شود که منظور همه موجودات عالم است.

البته اخبار در شمار عوالم مختلف است. بعضی عوالم را سه، بعضی دیگر چهار عالم، هم چنین پنج، شش، هفت، هشت، نه، ده، بیست، سی، چهل، پنجاه،

شصت، هشتاد، نود، صد، هزار و یک میلیون عالم گفته اند.

شیخ صدوق (رحمه الله) در پایان کتاب «الخصال» از امام باقر (علیه السلام) روایت کرده که آن حضرت در ذیل آیه شریفه: (بل هم في لبس بين خلق جدید )(1) فرمودند:

إن الله قد خلق ألف ألف عالم وألف ألف آدم ونحن في آخر العوالم وآخر الآدميين،(2)

به راستی که خداوند یک میلیون عالم و یک میلیون آدم آفرید و ما در آخر عالم ها و آدم ها هستیم.

هر فردی از افراد انسان نیز عالم صغیر است که نمونه ثانی از عالم كبير دارد؛ از جواهر، اعراض، مجردات و مادیات فعلا أو قوة. از این رو در این مورد بيت شعری به امیرالمؤمنین (علیه السلام) نسبت داده شده که حضرتش فرمود:

أتزعم أنك جرم صغير؟

وفيك انطوى العالم الأكبر

ای انسان! تو گمان می کنی چیز کوچکی هستی و حال آن که در تو عالم بزرگی خلاصه شده است.

ص: 184

آری، اگر انسان در کلمه «رب العالمين» تأمل کند می بیند که همه اشیا با صفات مختلفه در این دو کلمه مندرج است و همه علوم شرح این کلمه هستند و هر کس به این کلمه عالم تر باشد نصیبش از علم بیشتر خواهد بود.

اما نمی شود در وصول به نهایت علم به این کلمه طمع کرد؛ به جهت این که همه در این کلمه مندرج است و خداوند می فرماید:

(وما أوتيتم من العلم إلا قليلا ) (1)

ولی تأمل در مجاری علم ما را به معرفت نسبی نایل می کند و موجب تعظیم در برابر عظمت خدا و انکسار و حیا و خشوع در برابر او و انقطاع از غیر و اطلاع بر حدود مربوبیت و شئون مربوبیت می شود که موجود است و کسی نمی تواند خود را شریک در چیزی از شئون ربوبی بداند.

زیرا همین طور که پروردگار عالم، رب مطلق از جمیع جهات است، بنده نیز عبد و مربوب مطلق از جمیع جهات است.

پس ای انسان! از سویی با عقل خود صفات مربوب مطلق را تصور کن و ببین شأن او در مقابل رب مطلق چیست تا فاصله فراوان و ضعف کامل ما و قدرت بی پایان او روشن گردد.

از سوی دیگر، در تحصیل این شئونی که مربوط به عبد است کوشش کن تا حقیقت ربوبیت او معلوم شود و هر چه لایق آن هستید به شما برسد و از شما هر شری را که هست دفع کند و این از شئون ربوبیت است که بخل و منعی در او نیست.

ص: 185

از سوی سوم، بر تو باد که شئون مربوبیت را کاملا مراعات کنی و بدانی که او به حاجات تو آگاه است و جواد به عطیات است و ممکن نیست کسی تربیتی احسن از تربیت او داشته باشد و نمی شود کرمی فوق کرم او تصور کرد و تو را طوری تربیت می کند مثل این که فقط تو یک بنده را دارد با این که او «رب العالمين» است و همه مخلوقات را تربیت می کند و تربیت تو برای این نیست که بهره ای از تو ببرد، چرا که او غنی و بی نیاز از همه است؛ بلکه برای این است که آنها از او بهره ببرند که همه به سوی او فقير هستند.

از سوی چهارم، تو به گونه ای خدمت می کنی گویی این که ارباب دیگری غیر او داشته باشی و حال آن که آقا و اربابی جز او نیست و پناهی برای تو و غیر تو جز به سوی او نیست. از خداوند عفو، مغفرت و سداد را می خواهیم که او ولی همه خوبی ها است.(1)

پس این آیات به همدیگر مربوط هستند و « الرحمن الرحيم » تکرار نیست؛

بلکه تأكید به حمد و مربوط به علت حمد است.(1)

البته وقوع این دو صفت بین کلمه «رب العالمین» و «مالك يوم الدین » اشاره به این است که تربیت خدا نسبت به عالمیان از جهت صفت رحمانیت اوست که سراسر موجودات را فرا گرفته و مالک روز جزا بودنش نیز از جهت صفت رحیمیت است که نسبت به مؤمنان در روز جزا ثابت و مستمر است.(2)

ارتباط بین این آیات واضح و روشن است و به مقدار نیروی انسان در این معارف و حضور این ها در نفس او، عبودیت حاصل می شود و در قلب او آثار این معارف همانند خضوع و خشوع، انقطاع الى الله، اخلاص و رجا، خوف و حیا، محبت و انس و .... ایجاد می شود و بر اینها طاعت به جوارح بر وجه کامل مثل تفرع ثمره بر درخت متفرع می گردد؛ چون هر عملی مثل نبات است و هر نباتی از آب بی نیاز نیست و هر نباتی بهتر سیراب و کاشته شود، ثمره بهتری می دهد.

ص: 188

مالكيت حقیقی جعلی عبارت از آن است که چیزی به کسی بدهند؛ به طوری که آن فرد واجد آن چيز شود، مانند اعطای کمالات به انبيا، اولیاء و صلحا.

بالاترین درجه این نوع مالکیت، اعطای ولایت کلیه مطلقه به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و خاندان عصمت و طهارت است و پس از آن اعطای نبوت و ولایت و علوم و کمالات به دیگر پیامبران و اوصياء و همین طور افاضه علوم، كمالات و ملكات حمیده به علما، صلحا، مؤمنان و پرهیزگاران با درجات مختلف است.

آن گاه حضرتش آیه فوق را تلاوت فرمودند .

برای روز قیامت اسامی بسیار زیادی از اخبار و آیات قرآن استفاده می شود که بر اهمیت آن روز دلالت دارد، هم چون يوم القيامة، يوم البعث، يوم الجمع، يوم الحساب، يوم التلاق، يوم التناد، يوم الآزفة، يوم الفصل، يوم الموعود، يوم المشهود، يوم الحسرة و يوم الدين.

زهرى در حدیثی می گوید:

كان على بن الحسين (علیه السلام) إذا قرء (مالك يوم الدین) يكررها حتى كاد أن يموت(1)

امام سجاد (علیه السلام) در هنگام نماز وقتی به عبارت (مالک يوم الدین ) می رسید به قدری آن را تکرار می کرد که نزدیک بود جان از جسد مبارکش پرواز کند.

در روایت دیگر داوود بن فرقد می گوید:

سمعت أبا عبد الله (علیه السلام) يقرأ ما لا أحصى (مالک يوم الدین )،(2)

از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که تعداد بیشماری ( مالك يوم الدین) را تکرار می کردند.

ص: 191

بیشتر مفسران، دین را در آیه شریفه (مالك يوم الدین) به جزا تفسير کرده اند. یعنی مالک روز جزا؛ روزی که مردم جزای ایمان و کفر، ملکات حسنه و سیئه و اعمال نیک و بد خود را می یابند؛ چرا که الناس مجزيون بأعمالهم إن خيرا فخير، وإن شرا فشر.

البته اصل جعل روز قیامت برای جزای اعمال بندگان است، چون در دنیا ظرفیت جزای کامل نیست و جهت این که مالكيت خدا را نسبت به روز، جزا گفته اند، با این که خداوند مالک دنیا و آخرت است؛ شاید بدین جهت باشد که در دنیا مالکهای اعتباری فراوان هستند، ولی در جهان آخرت هیچ مالكی جز ذات اقدس احدیت نیست که هر کسی را به حسب عمل و قابلیت او جزا و پاداش خواهد داد.(1)

کسی که در عبارت (مالک يوم الدین) زیاد تأمل، تفکر و تدبر کند و در معنای آن غور نماید، در ترقیات معنوی او تأثیر فراوان و قوی دارد، به خصوص اگر کسی در عبارت «يوم الدين» غور کند، استشعار خوف و رجا و ارتفاع غرور دارد. به اعتبار این که روز جزا است، نه روز جزاف و عبث و همین موجب کنده شدن دل از دنیا به احضار نشأت آخرت در نفس و ارتفاع اخلاد إلى الأرض، ارتفاع مألوفات به عالم تاریکی، شکستن نفس و هوا و قلع ماده عجب و غرور می گردد، به ملاحظه این که انسان در معرض وقوع «يوم الدين» است با آن عظمتی که دارد و نمی داند چگونه با آن برخورد می شود.

ص: 193

و انسان به ملاحظه عظمت «مالک یوم الدین» خودش را کوچک می بیند که امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در صفات پرهیزگاران فرمودند:

عظم الخالق في أنفسهم فصغر ما دونه في أعينهم؛

خداوند در نظر آنان بزرگ است و همه چیز دیگر در نظرشان کوچک.

انسان با چنین تأملی ریشه ریا، شهرت طلبی و ظلم را از خود قطع می نماید.

البته همه این ها در افراد معمولی تحقق پیدا می کند. اما عارفان که انسانهای بلند مرتبه ای هستند، ترقيات بالاتری دارند، همانند ترقی از علم اليقين و حق اليقين و علم آنها به عیان و دیدن واقعیات تبدیل می شود و برای آنها حقیقت این اسم و اسامی دیگر به طور مجمل و مفصل به مراتب نامتناهی کشف می گردد.

بنابر این آنان در عالم آخرت با قلبشان در بستان های بهشت سیر می کنند و گنهکاران را در جهنم می بینند.(1)

ص: 194

اقرب به قبول است. از این رو می فرماید: «أنا جليس من ذكرني».(1)

پس بر انسان است که همت خود را برای تحصیل حضور در محضر کسی صرف کند که همیشه حاضر است و هرگز غایب نمی شود که قرآن کریم می فرماید:

(ونحن أقرب إليه من حبل الوريد) (2)

و ما از رگ گردن به او (انسان) نزدیک تر هستیم.(3)

این آیه شریفه، اساس شرک را ابطال می نماید و با صدای رسا و بسیانی برهانی به تمام مشرکان گوشزد می کند که بت و آتش، شمس و کواکب، گاو و گوساله و هر چه و هر که غیر خداست چون نقص صرف و احتیاج محض و از هر گونه کمال ذاتی تهی است، لايق پرستش و قابل نیایش نیست.

از این جهت خداوند صیغه متكلم مع الغير آورده؛ یعنی همه به اتفاق متوجه چنین معبودی هستیم و دست نیاز به درگاه بی نیاز او دراز نموده ایم، گویا از زبان همه ممکنات می گوید: (ایاک نعبد و ایاک نستعین)

و اگر زبان بعضی از آنها مانند کفار و مشرکان خلاف این را گویا باشد، زبان حال آنها قطعا متكلم به این مقال خواهد بود.(4)

ص: 196

فإذا لم ير العبد فيما خوله الله ملكا هان عليه الإنفاق؛

در نتیجه وقتی بنده خودش را مالک ندانست، انفاق برای او آسان می شود.

وإذا فوض العبد تدبير نفسه إلى مدبرها هانت عليه مصائب الدنيا؛

و آن گاه که بنده تدبير خودش را به مولا تفویض کرد، مصائب دنیا برای او آسان می شود.

وإذا اشتغل العبد فيما أمره الله ونهاه لا يتفرغ منهما إلى المراء والمباهات مع الناس؛

و هنگامی که بنده به اوامر و ترک نواهی خدا مشغول شد، فرصت مجادله و مباهات با مردم را ندارد.

فإذا أكرم الله بهذه الثلاثة هانت عليه الدنيا وإبليس والخلق ولا يطلب الدنيا تفاخرة وتكاثرة ولا يطلب عند الناس عزا وعلوا ولا يدع أيامه باطلة، فهذا أول درجة المتقين (1)وقتی که خداوند به بنده اش به این سه چیز اکرام کرد، برای او دنیا، شیطان، مردم آسان می شود و دنیا را برای تفاخر و زیادتی طلب نمی کند، در پی عزت بودن نزد مردم نیست و ایام عمر خود را به باطل طی نمی کند و این نخستین درجه تقوا است.

این مقداری از روایت نورانی امام صادق (علیه السلام) بود که صدر و ذیل آن را به جهت اختصار نیاوردیم.

ص: 198

بنابر این، حقیقت عبودیت به این سه چیز فوق محقق می شود.

با این وصف مقامی به نام خضوع و خشوع در قلب انسان پیدا می شود و آثار آن در چشم او هویدا می گردد که چشمش به پایین می افتد و بر هم گذاشته می شود،

اثری در سر او می گذارد که به پایین می افتد،

در شانه ها اثر می گذارد، به طوری که حال خضوع پیدا می شود.

و در صورت انسان تأثیر می نهد به این که آرام می شود،

در پشت انسان اثر می گذارد به این که مثل حالت خمیدگی و رکوع می شود،

در پیشانی و بقیه اعضای او که در وقت سجده به زمین گذارده می شود اثر می گذارد و همه این خضوعها، تذللات ظاهری است و روحش همان امر قلبي است که حتما باید باشد.

چنین انسانی مقامی در مقام انقياد و اطاعت دارد؛ در مقابل چیزهایی که از جانب خداوند به او می رسد. کسی که قلبش خاضع باشد احکام خدا را می پذیرد

و همان طور که مولا می خواهد، عمل می کند.

و مقامی در عمل دارد، وقتی با خدا سخن می گوید و در حضور اولیای خدا و هر چیزی که نسبتی با خداوند دارد؛ مثل خانه خدا خشوع دارد.

پس کسی که خاشع باشد، به هنگام تلاوت کلام خدا، استماع آن و نزد اولیای خدای سبحان برای خدا خاضع است.

و مقامی در صورت و ظاهر انسان پیدا می شود که خضوع و عبودیت است، مثل خواندن نماز و این عبادت به معنای اخص است.

ص: 199

این ها امور مخصوص و ماهیاتی قراردادی هستند که خداوند این طور باید عبادت شود و هر کدام از این مقامات فروع و شاخه هایی دارد که بعضی از آنها در حدیث عنوان بصری - که پیش تر بیان کردیم . آمده است.

بالاستعانة فإنما يحصل بعد الرسوخ التام في الدين فهو أحق بالتأخير؛(1)

تخصیص به عبادت نخستین چیزی است که اسلام به آن حاصل میشود و اما تخصیص به استعانت بعد از رسوخ کامل و تام در دین حاصل می شود. از این رو «نستعین» به تأخیر احق است.

شاید این که بعد از حصر در عبادت، حصر استعانت را ذکر کرده برای این است که قاری جب پیدا نکند و فکر ننماید که مستقل است؛ بلکه متوجه باشد که در این عبادتی که می گوید: «نعبد» به استعانت پروردگار نیاز دارد.

پس در جمله نخست حصر از جهت استحقاق عبودیت است که غیر ذات حق تعالی استحقاق عبودیت ندارد.

و در جمله دوم، از جهت منحصر بودن احتیاج بنده به اعانت پروردگار و عدم احتیاج او به غیر حق است؛ زیرا هر چه و هر که غیر حق باشد به حضرت او محتاج و نیازمند است و او برای بنده اش کافی است که می فرماید:

(أليس الله بكاف عبده) (2)

آیا خدا برای بنده اش کافی نیست؟

از طرفی، هر کس دست احتیاج و امیدش را پیش غیر او دراز کند، خداوند امید او را قطع می کند؛ چنان چه در حدیث قدسی می فرماید:

وعزتي وجلالي، لأقطعت أمل آمل غيري؛

به عزت و جلالم سوگند! البته امید هر کسی که به غیر من امیدوار باشد قطع می کنم.

ص: 201

این خود یکی از مراتب توحید؛ بلکه مرتبه اعلای آن است که از آن به توحید نظری تعبیر می شود. یعنی نظر انسان در همه کارها به خدا باشد و بس و امید، خوف و توگل و اعتماد او بر غیر خدا نباشد، جز او نبیند، جز او نخواهد و به جز او علاقه نداشته باشد که قرآن کریم می فرماید:

(ما جعل الله لرجل من قلبين في جوفه).(1)

مطلب بایستی به کتاب های اصول عقاید مراجعه کرد.

پس این آیه شریفه، جبر و تفویض را باطل می داند و امر بين امرين را اثبات می کند.

برای توضیح بیشتر باید گفت: هم کسانی که قائل به جبرند و هم کسانی که قائل به تفویض هستند به این آیه تمسک کرده اند، چون جمله (ایاک نعبد) بر بطلان جبر و جمله (ایاک نستعین)بر بطلان تفویض دلالت دارد و تمسک هر دو به این آیه درست است و در نتیجه هر دو قول طبق همین آیه شریفه باطل است.

زیرا هر کدام بر بطلان قول دیگری به نصف آیه تمسک کرده و این تمسک از هر دو گروه درست است، اما قول خودش را اثبات نمی کند و تمسک بر اثبات قول خودش هم در نصف دیگر درست نیست. چون دیگری آن را رد کرده است.

پس آیه شریفه در نسبت فعل عبادت و استعانت به بنده و کمک از خداوند و طلب بنده آن را از خداوند، صراحت دارد. پس تحت قدرت خودش نیست که طلب می کند، وگرنه از غیر خودش طلب نمی کرد.

بنابر این بنده، عابد است به عون الله سبحانه و فاعل است به عون الله سبحانه و خداوند معين اوست، نه این که خود خداوند فعل را انجام داده باشد که جبر بشود.

پس قسمت دوم جبر را نیز نفی می کند، همان طوری که بقیه سوره نیز جبر و تفویض را نفی می کند.

ص: 203

بلکه می شود گفت: کلمه جلاله «الله» به تنهایی جبر و تفویض را نفى می کند، چون معبود، معبود بالفعل نیست تا عابدی نباشد که او را با اختیار عبادت

کند و کسی که بندگان مستقل از او بوده و از او در افعالشان بی نیاز باشند به عنوان مطلق معبود نیست، پس معبود مطلق که «الله» است دلالت دارد بر این که عابد با اختیار هست و جبری در عبادت او نیست، همان گونه که تفویض نیست و او به کمک پروردگار احتیاج دارد تا بتواند عبادت کند.

هم چنین عبارت «رب العالمين» تفویض را نفی می کند، زیرا مربوب مطلق از رب مستقل نیست و ربوبیت او در جهتی از جهات است و به اعتبار این که اعطای اختیار به مربوب از شئون داخلی تحت ربوبی است، جبر نیز نفی می شود.(1)

قلب او حالت دعا و استدعا پیدا می شود و سبب اظهار طلب او به لسان می شود.

از طرفی، هر مقدار این مسائل در قلب سائل قوی باشد، حالت سؤال او قوی تر می شود و هم او بیشتر برای سؤال می شود و هر قدر احتیاج او بیشتر باشد، بیشتر الحاح می کند و اصرار می ورزد.

از سوی دیگر، هر چه شرایط کمال مسئول بیشتر باشد، عرض سؤال بر او زیبنده تر است. و هر قدر سائل از کمال شرایط مسئول بیشتر آگاه باشد، قلب او بیشتر به سؤال منصرف می شود.(1)

بلکه در هر آنی انسان محتاج مطلق است.

وقتی بنده این حالت را از خودش دانست نسبت به همه شئون خود از عبادت و غیر آن شرط اول حاصل می شود، اگر متذگر اینها باشد و وقتی که اوصاف اربعه خداوند از الوهیت، ربوبیت، رحمانیت و رحیمیت را متذکر شد می داند که خداوند عالم به اوست و به استعانت او قادر است و جواد و کریمی است که هرگز بخل در او راه ندارد و از شأن او اجابت دعا برای محتاجان است، چون همه صفات کمالی در کلمه جلاله «الله» مندرج است.

اگر نبود علم به این که او بر اعانت وجود مطلق قادر است، استحقاق اثبات رب العالمين» برای او نبود و اجابت دعا از صفت رحمت و ربوبیت معلوم می شود.

وقتی انسان «يوم الدين» و قیامت را ملاحظه می کند شدت احتیاج او به امور دینی را لمس می کند. چون کسی غیر خداوند عالم (مالک یوم الدین)نیست و باید برای نجات از شداید آن روز، به خداوند پناه برد که فقط اعانت و کمک اوست که می تواند ما را از شداید آن روز نجات دهد. از این رو در دعای ابو حمزه ثمالی می خوانیم که امام سجاد (علیه السلام) در محضر خدا این گونه می خواند:

الا الذي أحسن استغني عن عونك ورحمتك؛(1)

کسی که احسان می کند از کمک و رحمت خداوند بی نیاز نیست. البته به قدر ظهور این معارف در قلب، کمال استعانت در انسانها فرق می کند. (2)

ص: 206

راه مستقیم راه بندگی خداست که می فرماید:

(و أن اعبدوني هذا صراط مستقيم ).(1)

راه مستقیم راه توگل و تکیه بر خداوند است که می فرماید:

(ومن يعتصم بالله فقد هدی إلى صراط مستقيم ) . (2)

صراط مستقیم، همان راهی است که افراط و تفریط نداشته باشد.

البته به عقل نسیز هادی گفته می شود، چون انسان را به خیر و شر دلالت می کند.

به رسول، امام و عالم نیز هادی گفته می شود، چون انسان را به سعادت و رستگاری هر دو عالم راهنمایی می نمایند، ولی در حقیقت، هادی ذات اقدس حق تعالی است و اینها وسائل و اسبابی هستند که برای هدایت بشر قرار داده است.

هدایت تشریعی بر دو قسم است:

1. ارائه طريق و ارشاد که فقط در شأن داعيان الى الله است.

2. ایصال و رساندن به مقصود که به واسطه تأييدات، توفيقات و عنایات خاصه حضرت باری تعالی نسبت به بندگان تحقق پیدا می کند.

از آن جایی که انسان در هیچ امری استقلال کامل ندارد و لحظه به لحظه به امداد و اعانت حق تعالی نیازمند است؛ باید دائما و قدم به قدم تسديد و توفيق حق تبارک و تعالی شامل حال او شود و او را مدد و یاری فرماید تا صراط مستقیم و راه سعادت خود را طی کند و به منزل مقصود و غایت مطلوب برسد.

از این بیان روشن می شود که بنده هماره باید از درگاه حضرت احدیت طلب هدایت نماید و اشکال بعضی - که «اشخاصی که در صراط مستقیم هستند چگونه طلب صراط مستقیم نمایند» - کاملا مرتفع می شود و به توجيهات بعضی از مفسران نیاز ندارد.(1)

ص: 209

وما من شيء يقربكم إلى النار ويباعدكم من الجنة إلا وقد نهيتكم عنه:(1)

من شما را به همه چیزهایی که شما را به بهشت نزدیک می کند و از آتش دور می نماید امر کردم و همه چیزهایی که شما را به جهنم نزدیک می کند و از بهشت دور می نماید نهی کردم.

پس راه رسیدن به نعمت های جهان آخرت و راه ائمه هدا (علیهم السلام) همان دین و عبادت است و هر صراطی غیر صراط اسلام، هر کتابی غیر قرآن و هر طریقهای غير طريقه امیرالمؤمنین و اولاد طاهرینشان (علیهم السلام) جزء راه شیطان است.

اما صراط در جهان آخرت پلی است که روی جهنم کشیده شده و همه باید از آن عبور کنند و هر کس از آن گذشت، اهل بهشت است و گرنه اهل جهنم خواهد بود. خداوند در آیه شریفه می فرماید:

(و إن منكم إلا واردها کان على ربك حتما مقضيا *ثم ننجي الذين اتقوا ونذر الظالمين فيها جثیا) (2)

و هیچ یک از شما نیست جز این که بر جهتم وارد شود و این مطلب بر پروردگار تو حتمی و قضای پروردگار بر آن جاری شده است.

سپس اهل تقوا را نجات می دهیم و ستمکاران به زانو در آمده را در آن وا می گذاریم.

ص: 212

الحق» گفته می شود که انسان را به مقام حقیقت می رساند و آن مشتمل بر طى مسافت و منازل معنوی است تا انسان به مقصود اصلی خود که همان انسان کامل شدن است برسد.

انسان ممکن است در خواب یا غیر آن، واقع و حقیقت انسانی خود را ببیند و احساس کند که در صراط مستقیم به سوی معرفة الله قرار دارد که مشتمل بر عبادات جسمی، روحی و تقوای ظاهری و باطنی است. تحصيل اقتدا به امام (علیه السلام) حالا، علما و عملا تشبه آن بزرگواران (علیهم السلام) است و با این حالات، معرفت به امام متفاوت است و افراد در این موارد بسیار متفاوت هستند که درجه پایین تر، لذتها و معنویات درجه بالاتر از خود را لمس نمی کند.

پس انسان به هر مقامی از این مقامات که هنوز به آن نرسیده، اهلش را هم نمی تواند بشناسد و تا انسان به آن مقامات نرسد، نمی تواند مقام ائمه (علیهم السلام) را آن طوری که هست، درک کند؛ بلکه به مقدار فهم خود آنها را درک می نماید.

دسته دیگر مبعد انسان از پروردگار سبحان، رضوان، مقام اولیا او، کرامات و نعیم او هستند و مقرب او به غضب خداوند، مواطن اعدای خداوند از شیاطین انسی و جنى، شقاوت و زجر معنوی و عقاب در برزخ و قیامت و آتش هستند.

دسته سوم، متوسط بین این دو دسته است؛ نه خیر دارد و نه شر. این دنیا که دار تاریک و دور از عالم نور است و انسان به شدت به شناختن مقربها از مبعدها نیاز دارد در همه شئون، اجتماعات، افتراقات، افکار و انظار، و لحظاتش از اهم امور بعد از التزام به عبودیت، استعانت به حق به عنوان مطلق طلب هدایت به صراط حق است که رساننده انسان به همه چیزهای مورد نیاز اوست. این، اعظم افراد استعانت و حاجت مهمی است که از این مهم تر تصور نمی شود.

بنابر این، انسان طلب هدایت می کند که خداوند همه مقرب ها را به او عنایت نماید، از همه مبعدها او را حفظ کند و از همه حیرانی ها او را نجات دهد و آن نیست مگر هدایت به طریق مستقیم او.

اقتدا کند در بهشت است و کسی که آنها را با عناد ترک نماید در جهنم خواهد بود. کسی که با این ها ثابت باشد مثل کسی است که بر صراط ثابت بوده نجات پیدا می کند و کسی که از این ها تخلف کند مثل کسی است که از صراط منحرف شده و می شود.

اما درجات افراد نسبت به این صراط مختلف است. اگر از همه جهات با آنها باشد، مثل برق از پل صراط می گذرد و هر چه بودنش با آنها از حیث عمل

کمتر باشد سرعتش بر پل صراط کمتر خواهد بود.

البته غرض اصلی، معرفت به شکل و شمایل آن بزرگواران نیست، چون که خیلی از کفار و معاندان به شکل و شمایل آنها بیش از دیگران معرفت کامل داشتند، ولی چنین معرفتی فایده نداشت.

بلکه مراد معرفت به امامت آنها و چیزهایی است که به مقام امامت مربوط است که آن، حقیقت مصداق دین و صراط مستقیم است. پس کسی که به آنها اقتدا بکند سالک صراط مستقیم خواهد بود.

معرفت امام (علیه السلام) حاوی معرفت خدا، پیامبر، دین، عبودیت و ربوبیت است. چون امام علي مظهر حق، نشانه و آیه حق است و اسماء خداوند در او به ظهور رسیده و او عين معرفت به حق است.

پس معرفت به او، معرفت به حق و همو طریق به معرفة الله است که او، فانی بنفسه و باقی بربه است و صفات نفس او فانی شده و ظهور انعکاس صفات حق در اوست.

او از اراده خود فانی شده و اراده ندارد و تابع مطلق به اراده پروردگار است؛

به طوری که اراده پروردگار در او ظاهر شده است. او در افعال خود فانی شده و افعال پروردگار در او ظاهر شده است.

ص: 216

پس او آیینه معرفة الله است. او به طور مطلق آیینه معرفت پیامبر است. چون او مماثل پیامبر، نایب، خلیفه و قائم مقام او در جميع شئون - به جز خصائص النبي - است.

او مظهر صفت عدل خداوند است. چون او در همه شئون خود و بندگان عادل است.

او حکایت کننده معاد به جامعیت است. چون آن چه از معاد معلوم می شود جمع بين عوالم متضاده و توافق آنها و ظهور بعضی در بعض دیگر است و این، ظاهر صفت امام است به این که او بر عالم آخرت مشرف است.

بنابر این، کسی که به امام عارف باشد در واقع به همه اصول دین به تفصیل عارف است و با این همه اوصاف. او عبد مطلق است که عبودیت در او به کمال رسیده و تحقق کامل پیدا کرده است.(1)

پس معرفت امام، معرفت عبودیت خداوند متعال است، همان طور که معرفت ربوبیت نیز هست و متابعت امام از نظر خلق، اراده و عمل عبودیت و عبادت است.

پس امام در صورت ظاهر، صراط است و همو حقیقت صراط در خارج است.

لحاظ دیگری که در امام (علیه السلام) وجود دارد که اگر هر خیری ذکر شود ائمه اول، اصل، فرع، معدن، جایگاه و منتهای آن خیر هستند و صراط مستقیم، صراط اکتساب به خیرات است تا انسان به مقصود برسد.

پس ائمه (علیهم السلام) اصل صراط هستند که مشتمل است بر جمیع آن چه که بنده را

ص: 217

به خداوند سبحان نزدیک می کند و به این اعتبار برای بقیه انسانها رشحاتی از این معنويات به مقدار مرتبه تشیع آنها حاصل می شود که این نیز متفاوت است. همان طوری که اصل طینت شیعه از طینت آن بزرگواران (علیهم السلام) است.

فواتح سوره های قرآنی نیز به این بزرگواران اشاره دارد که حروف مقطعه بعد از حذف مکررات این جمله را می سازند

على صراط حق نمسکه:(1)

على (علیه السلام) صراط حق است که به او تمشک می کنیم.

دیگر صفات نفسانی(1)

انسان در افعال و تکالیف نیز باید جميع واجبات را به جا آورد، همه محرمات را ترک کند، مستحبات را تا حد میسر انجام دهد و از مکروهات تا حد مقدور خودداری نماید، که کوتاهی در آنها او را از استقامت بیرون می برد و همین صراط است که از مو باریک تر، از شمشیر برنده تر و از آتش سوزنده تر است.

در روایتی آمده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند:

شيبتني سورة هود، لمكان قوله: (فاستقم كما أمرت و من تاب معك ) . (2)

سوره هود مرا پیر کرد، به واسطه این جمله که می فرماید: «چنان چه امر شده ای استقامت کن؛ و هم چنین کسانی که با تو بازگشت کرده اند. (3)

استقامت از قیام نیز گرفته شده و برای آن اضدادی است: یکی قعود و دنبال حق نرفتن، دیگری تحیر و در راه ماندن، سومی بیراهه رفتن که ضلالت است و چهارمی از روی عمد منحرف شدن و از روی عناد بر خلاف حق رفتن که کفر و عناد است. (4)

ص: 219

(غير المغضوب عليهم ولا الضالين )

ناصبی ها و مراد از «ضالین» یهود و نصاری هستند.

در روایت دیگر فرمود:

المغضوب عليهم فلان وفلان وفلان والنصاب، والضالين الشكاك الذين لا يعرفون الإمام؛(1)

مغضوب عليهم فلان، فلان، فلان و ناصبی ها هستند و ضالين مشککین و شاکین هستند که امام را نمی شناسند.

مراد از سه فلان، اولی، دومی و سومى لعنة الله عليهم است.

است که به مطلوب نرسد، مثل نصاری نسبت به حضرت عیسی (علیه السلام) و هر حد وسطی در عمل، استقامت و یا اعتقاد داخل در منعم عليهم است.(1)

شاید اولی و شایسته این باشد که (مغضوب عليهم )به کسانی گفته شود که با علم و آگاهی منکر حق و یا جاهل مقصر باشند که می توانند بفهمند، ولی در فهمیدن کوتاهی می کنند و اعراض و معانده می کنند و به خلاف حق امر می نمایند.

و ضالین به کسانی گفته شود که اراده دارند حق را بفهمند، ولی خطا می کنند و اراده طاعت دارند و مقبل به طاعت هستند، اما خطا کرده اند و معتقد به خلاف آن شده اند یا حیران گشته اند.

پس شخص ضال می خواهد مقصود صحیح را پیدا کند، ولی خطا می کند؛ اگر چه تقصیر مختصری هم در طلب هدایت داشته باشد.

اما کسانی که به حق به جهت استکبار، عناد و عصبیتی که دارند پشت کنند، به قرینه مقابله مغضوب عليهم خواهند بود.

با بررسی حالات يهود طبق آیات قرآن و روایات، معلوم می شود که آنان (مغضوب عليهم) هستند.

اینک این پرسش مطرح است که چرا خداوند در این آیه عدول کرده و غضب را به خود نسبت نداده است؟

اما در آیه شریفه (أنعمت عليهم) انعام به خداوند عالم نسبت داده شده، اما در (غير المغضوب عليهم) گفته نشده: «غير الذين غضبت عليهم»؟

ص: 224

در پاسخ می گوییم:

شاید به جهت این باشد که برای استحکام آثار عفو و رحمت خداوند که از او جز عفو و رحمت صادر نمی شود که (كتب على نفسه الرحمة).(1)

از طرف دیگر (مغضوب عليهم) خود استحقاق غضب را برای خود فراهم کرده اند و از این رو در دعای افتتاحیه نماز می گوییم:

الخير في يديك والشر ليس إليك؛(2)

همه خبرها در دست توست و جنس ش اصلا به سوی تو راه ندارد. پرسش دیگر این که چرا خداوند اتباع صراط مستقیم را به (صراط الذين أنعمت عليهم) قرار داده است؟

شاید به این نکته اشاره باشد که چون صراط مستقیم یک امر معنوی و بسیار دقیق است نمی شود آن را در این دنیا یافت مگر به پیروی از کسانی که متحقق در این راه هستند و آنان معصومان عالی که مراد از « أنعمت عليهم) همان بزرگواران هستند.

شاید این آیه شریفه اشاره باشد به این که انسان طلب اقتدا به ائمه هدایت و فرار از مخالفت آنها و مخالفان آنها کند.

پس آیه شامل متابعت اولیاء الله و مخالفت اعداء الله است که تولی اولیای او و تبری از اعدای او می شود و به تولی و تبری هدایت مطلوب حاصل می گردد.

ص: 225

زیرا ایمان جز به تولی و تبری تمام نمی شود و با این جمله ها طلب . که روح دعاست - تقویت و شوق او فراوان می شود که به (أنعمت عليهم) ملحق گردد و خوف دارد که مبادا به دیگران بپیوندد.(1)

تفسیر این سوره را طبق روایات و با استفاده از برخی تفاسیر با این دعا به پایان می بریم، إن شاء الله خداوند با فضل و کرمش بپذیرد و می گوییم:

خداوندا! ما را به صراط حق و مستقیم انبیا و اولیا، اتقیا و سعدا، و شهدا و صديقان و اخیار و ابرار از اهل طاعت راهنمایی فرما و جزء مشرکان، کفار، معاندان، مخالفان، شاکین، و متحیرین، غالين و ارباب ضلالت قرار نده.

بجاه محمد وآله والحمدلله أولا وآخرا و ظاهرا وباطنا وصلى الله على محمد وآله الطاهرين

ص: 226

ص: 228

آن و سه آیه آخر آن سوره را قرائت کند، هیچ امر مكروه و ناخرسندی در جان، مال و خانواده خود نمی بیند، شیطان به او نزدیک نمی شود و قرآن را فراموش نمی کند.

روایت دیگری در این زمینه در تفسیر «نورالثقلين» نقل شده است که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسیده شد:

أى سور القرآن أفضل؟

قال: البقرة.

قيل: أي آي البقرة أفضل؟

قال: آية الكرسي؛(1)

چه سوره ای از سوره های قرآن افضل است؟

فرمودند: سوره بقره.

سؤال شد: چه آیه ای در این سوره افضل است؟

فرمودند: آية الكرسي.

روایت دیگر در فضیلت سوره بقره در کتاب «ثواب الاعمال» نقل شده است. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

من قرء سورة البقرة وآل عمران جاء يوم القيامة تظلانه على رأسه مثل الغمامتين، أو غيابتين..؛

کسی که سوره های بقره و آل عمران را تلاوت کند در روز رستاخیز در حالی وارد محشر می شود که این دو سوره مانند دو ابر یا دو سایه افکن بر سر او، سایه می افکنند ...

ص: 230

بسم الله الرحمن الرحيم

سخن در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز تفسیر سوره حمد گذشت.

مرحوم آية الله طيب (رحمه الله) در تفسیر خود در این باره می نویسد:

تحقیق در این مورد به گونه ای که اختلاف اخبار به طور کلی رفع شود این است که اخبار مزبور در بیان مصادیق این حروف آمده، نه در بیان این که این حروف به حسب وضع برای این معانی وضع شده اند و می توان گفت؛ چنان چه در جميع محاورات اهل لغات معمول است: وقتی دو نفر با هم گفت وگو می کنند و می خواهند دیگران متوجه سخن آنها نشوند به رمز سخن می گویند و در سخن به حروف اول کلمات اکتفا می نمایند که تنها مخاطب با توجه قرائن حالی و مقالی و مناسبات، مقصود متکلم را می فهمد و بسا هزار کلمه است که حرف اولش مثلا یکی از حروف الفبا است.

ولی هر موقع یکی از آنها را اراده کند، برای مثال گاهی از حرف «خ» خربوزه، گاهی خر، گاهی خرگوش و گاهی خرما را اراده می کند و منظور در باره همه حروف همین طور است.

بنابراین، ممکن است درباره حروف مقطعه قرآن همین مقصود، منظور باشد و رمزی بین خدا و رسول او باشد که جز پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و راسخان در عسلم نمی دانند و ما در باره آنها سخنی نمی توانیم بگوییم؛ حتی اگر خبر معتبری در این مورد بیابیم. چون مفيد يقين نیست و شمول ادله حجيت اخبار نیز به این گونه موارد که به احکام مربوط نیست، معلوم نمی باشد و نمی توان به آن تكيه ! کرد و هر چه در این باره بگوییم تفسیر به رأی خواهد بود و اگر سخن درست

در باشد باز به خطا خواهد رفت.(1)

ص: 232

س ش

فالسين سناء الله، و الشين ما شاء الله و أراد ما أراد و ما تشاؤون إلآ ما يشاء الله.

ص ض

فالصاد من صادق الوعد في حمل الناس على الصراط و حبس الظالمين عند المرصاد، والضاد ضل من خالف محمد و آل محمد صلوات الله عليهم.

ط ظ

فالطاء طوبى للمؤمنين، والظاء ظ المؤمنين بالله خيرا و ظ الكافرين شرا.

ع غ

فالعين من العالم، و الغين من الغنى الذي لا يجوز عليه الحاجة على الاطلاق.

ف ق

فالفاء فالق الحب والنوى و فوج من أفواج النار، و القاف قرآن على الله جمعه و قرآنه.

ک ل

فالكاف من الكافي، و اللام لغو الكافرين في افترائهم على الله الكذب.

م ن

ص: 234

فالميم مالك يوم الدين لا مالك غيره و يقول عز وجل: لمن الملك اليوم؟

ثم ينطق أرواح أنبيائه و رسله و حججه، فيقولون: لله الواحد القهار.

فيقول جل جلاله: اليوم تجزى كل نفس بما كسبت لا ظلم اليوم إن الله سريع الحساب.

و النون نوال الله للمؤمنين و نکاله بالكافرين.

و ه

فالواو: ويل لمن عصى الله من عذاب يوم عظيم، و الهاء هان على الله من عصاه.

لا ي

فلام ألف لا إله إلا الله، و هي كلمة الإخلاص ما من عبد قالها مخلصا إلا وجبت له الجنة

و الياء يد الله فوق خلقه باسطة بالرزق سبحانه و تعالی عما يشركون..(1)

به راستی که نخستین چیزی که خداوند آفرید تا آفریدگان به واسطه آن نوشتن را بشناسند، حروف معجم بود.

هر گاه عصایی بر سر مردی زده شود گمان کند که نمی تواند برخی از کلمات را ادا کند حکمش این است که حروف معجم بر او عرضه می شود، سپس به همان مقدار که نتواند از حروف معجم را ادا کند، دیه پرداخت می شود.

ص: 235

به راستی پدر بزرگوارم از جدش از امیر مؤمنان علی (علیه السلام) برای من در باره حروف الفبا چنین نقل کرد:

«الف» به آلاء و نعمت های الهی اشاره دارد.

«باء» بهجت، نیکویی و خوبی خداوند است.

«تاء» به تمام و کمال رسیدن دین خدا به وسیله قائم آل محمد(علیهم السلام)است.

«ثاء» ثواب و پاداش مؤمنان بر رفتارهای شایسته ایشان است.

«جیم» جمال، جلال و بزرگی خداوند است.

«حاء» به حلم و بردباری خدا نسبت به گناهکاران اشاره دارد.

«خاء» به پنهان شدن و از بین رفتن و آوازه گنه کاران نزد خدای تعالی اشاره دارد و بیانگر به خیر بودن خداوند است.

«دال» به دین خدا اشاره دارد؛ دینی که برای بندگانش پسندیده است.

«ذال» از اسم ذی الجلال والاكرام است. «راء» از رئوف و رحیم است.

«زاء » به زلزله های روز قیامت اشاره دارد. «سین» سناء و نور الهی است.

«شین» اشاره به مشیت و اراده مطلق حق است و این که اراده نمی کنند مردم مگر به آن چه خدا بخواهد.

ص: 236

«صاد» از اسم صادق الوعد است.

«ضاد» به ضلالت و گمراهی کسانی اشاره دارد که محمد و آل او را مخالفت کنند.

«طاء» یعنی (طوبی) خوشا به حال مؤمنان.

ظاء» اشاره به ظن و گمان خوب مؤمنان به خداوند است و ظن بد به کافران به اوست.

«عين» از اسم عالم.

«غین» از اسم غنی است که مطلقا نیاز و حاجت بر او روا نیست.

«فاء» از اسم فالق الحب والنوى، شکافنده دانه و هسته و اشاره به فوجی از افواج اهل آتش است.

«قاف» اشاره به قرآن است که بر خداوند است جمع و خواندن آن.

«كاف» از اسم کافی است.

«لام» اشاره به لغو و بیهوده بودن افترا و کذب کافران بر خداوند است.

«میم» از اسم ملک روز جزا است؛ روزی که مالکی غیر از او نیست و خدای عزوجل می فرماید: پادشاهی در این روز از آن کیست؟

آن گاه ارواح پیامبران، فرستادگان و حجتهای خدا می گویند: برای خدای یگانه قهار است.

پس خدای بزرگ گوید: امروز هر کسی به آن چه کسب کرده جزا

ص: 237

داده می شود و ستمی در این روز به کسی نمی شود. به راستی که خدا به سرعت حساب کننده است.

«نون» نوال و عطا به مؤمنان و نکال و عذاب او نسبت به کافران است.

«واو» به معنای ویل و وای برای کسانی است که خدا را از عذاب روز بزرگ نافرمانی می کنند.

«ها» یعنی نزد خدا کسی که نافرمانی او را بکند پست است.

«لام الف» اشاره به کلمه اخلاص «لا إله الا الله» است. هیچ بندهای آن را از روی اخلاص نمی گوید جز این که بهشت برای او واجب میشود.

«یاء» يدالله است که فوق خلایق به رزق و روزی گشاده شده است. منه و متعال است خدا از آن چه مشرکان به او نسبت می دهند

ص: 238

از کتاب، امیرالمؤمنین (علیه السلام) هستند.

امام صادق (علیه السلام) فرمود:

الكتاب على (علیه السلام) لا شك فيه هدى للمتقین.

قال: تبیان الشیعتنا (1)

مراد از کتاب امیرالمؤمنین (علیه السلام) هستند که شگی در آن نیست،

هدایت برای متقین است و تبیان برای شیعیان ماست.

البته می شود هر دو معنا مراد باشد، زیرا خداوند هم کتاب تکوینی دارد و هم کتاب تدوینی.

کتاب تدوینی خدا قرآن و دیگر کتب آسمانی است. اما کتاب تکوینی بر دو قسم است:

1- كتاب تکوینی انفسی

مراد از این کتاب، انسان است، چنان چه در شعری منسوب به امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمده است که حضرتش فرمودند:

دوائك فيك وما تشعر

ودائك منك وما تبصر

أتزعم أنك جرم صغير؟

وفيك انطوى العالم الأكبر

وأنت الكتاب المبين الذي

بأحرفه يظهر المضمر

داروی تو در توست و تو نمیدانی و درد تو از توست و نمیبینی. آیا گمان می کنی تو جسم کوچکی هستی؟ و حال آن که در تو عالم بزرگی پیچیده شده است.

ص: 240

و تو آن کتاب آشکاری هستی که به واسطه حرفهای آن، پنهان، هویدا می گردد.

در روایتی امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

الصورة الإنسانية هي أكبر حجة (حجج) الله على خلقه وهي الكتاب الذي كتبه بيده؛

صورت انسانی بزرگ ترین حجتی است که خدا برای خلق قرار داده و آن کتابی است که به دست قدرت خود نگاشته است.

2- کتاب تکوینی آفاقی

این کتاب عبارت از همه عالم است که آیات حق تعالی در آن نگاشته است.

قرآن کریم می فرماید:

(سنریهم آياتنا في ألآفاق وفي أنفسهم حتى يتبين لهم أنه الحق)(1)

به نظر می رسد اطلاق کتاب بر انسان؛ عالم صغير و بر عالم کبیر به واسطه مشابهت و نوعی از عنایت و مجاز است.(2)

گفتنی است که قسم اول یعنی کتاب تکوینی انفسی، نفس نفیس امیرمؤمنان علی (علیه السلام) است که آن حضرت از افراد ممتاز آن است که از قرآن و کتاب خدا، به شهادت اخبار ثقلين جدا نیستند و هر عاقلی که با عقل خود نظر کند و صفات و کمالات بی حد و حصر آن مولا را بفهمد به این معنا تصدیق کامل می کند.

ص: 241

شاید وجه استخراج حال این کتاب عالی علوی از لفظ کتابی که مراد قرآن است این باشد که صورت ظاهری برای آن کتاب معنوی و علوی است که در

آیه ای از آیات قرآن بیان شده، آن جا که می فرماید:

(هو آيات بينات في صدور الذين أوتوا العلم )(1)

در این آیه مراد از « الذين أوتوا العلم) ائمه (علیهم السلام) هستند که همه علوم قرآن در سینه آنها ثبت است. پس اطلاق کتاب بر آنها صحیح است، چون همه حقایق قرآن در آنها به نحو احسن و اکمل نقش بسته و آنها قرآن ناطق هستند.

(هدی للمتقین) یعنی امیرمؤمنان علی (علیه السلام) امام و پیشوای متقین جهت هدایت کامل آنها هستند و این معنا در آن حضرت به نحو احسن و اتم واضح و روشن است.

(لا ريب فيه )

(ریب) به معنای شک است؛ ولی در جایی که محل شک نیست و نباید کسی شک کند.

ظاهرا به گمان بد «ریب » گفته می شود. از این رو به تهمت نیز «ریبه» گفته می شود و شخص متهم را مريب گویند. در حدیثی آمده است:

لا يجوز شهادة المريب؛(2)

شهادت کسی که به بدی متهم است، پذیرفته نیست.

ص: 242

بنابر این معنا، گمان بد در مورد قرآن بی مورد است، مثل این که کسی گمان کند که از جانب خدا نیست، یا گمان کند که این قرآن جامع سعادت دنیا و آخرت بشر نیست، یا پندارش این باشد کلمه ای بر خلاف حق یا خطا در آن وجود دارد و یا عیوب و نواقصی که در کتب دیگر هست، در آن نیز وجود دارد.

اگر کسی بگوید: کلمه «لا» برای نفی جنس است و دلالت دارد که درباره قرآن کریم شگی وجود ندارد، در صورتی که کفر ورزان، مشرکان و برخی فرقه های دیگر درباره قرآن شک دارند.

در پاسخ باید گفت: آیه شریفه در مقام این نیست که از جانب احدی راجع به قرآن شگی واقع نشده باشد، بلکه دلالت دارد که در قرآن جای شکی نیست.

پس اگر کسی شک کند، بی مورد است و شگی که از ناحیه کفر ورزان و مشرکان واقع شده درباره قرآن شک نیست؛ بلکه در بسیاری از موارد عسناد و عصبیت و گاهی در مقدمات آن تقصیر یا قصور است.

بعضی گفته اند: این آیه شریفه در مقام نهی است؛ یعنی نباید کسی درباره قرآن شک داشته باشد، مثل آیه شریفه ای که می فرماید:

(لا رفث و لا فسوق و لا جدال في الحج) (1)

در این آیه از این موارد در حج نهی شده است. (2)

برای تقریب ذهن می توان چنین گفت: در خورشید و روشنی آن شگی نیست، ولی فرد نابینا و کسی که در زندان تاریک زندانی است، خورشید را

ص: 243

نمی بیند. ظهور قرآن که از خورشید به مراتب روشن تر است هر کس نبیند خلل در دیده اوست.

(هدى للمتقين )

قرآن کریم در آیه دیگری می فرماید:

(شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدى للناس) (1)

پرسش این است که در آن آیه «هدی للناس» است، چرا در این جا می فرماید: «هدی للمتقین»؟

در پاسخ می گوییم: مراتب هدایت مختلف است. آخرین درجه هدایت که نایل شدن به تمام مقصود است، مخصوص متقین است.

دسته سوم، مؤمنان غير متقی هستند که قرآن آنان را به تقوا راهنمایی می کند و اگر پذیرفتند بهره کامل از هدایت قرآن برده اند و اگر با ایمان و آلوده به معاصی از دنیا بروند، امید نجاتی برای آنها وجود دارد، ولی مسلم گرفتار عقوبت در دنیا و جهان آخرت خواهند بود.

دسته چهارم، مؤمنان متقی هستند که جميع انحاء سعادت دنیا و جهان آخرت را به دست آورده اند و از قرآن بهره برده اند و هدایت کامل مخصوص این دسته است. اینان از متقین هستند، چون در راه خدا و طریق بندگی حق قدم بر می دارند و دائما از قرآن استفاده می کنند و ازدیاد هدایت می نمایند، چنان چه خداوند متعال می فرماید:

(والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا) (1)(2)

دین یا ضعف آن می شود و سبب عقوبت و عذاب دنیا و جهان آخرت انسان، یا محروم شدن از فیوضات در بهشت می گردد.

مرتبه دوم: اجتناب از گناهانی که به تصریح روایات مرتکب آنها بی ایمان از دنیا می رود، مثل ترک نماز، تضييع و استخفاف به آن، ترک زکات، حج، امر به معروف، نهی از منکر، اعراض از علما و ...

مرتبه سوم: اجتناب از مطلق معاصی کبیره و اصرار بر گناهان صغيره و منافیات مروت است. این مرتبه محقق عدالت شرعی است و ارتکاب اینها موجب فسق، نقض عدالت و استحقاق عذاب و عقوبت می گردد.

مرتبه چهارم: اجتناب از معاصی صغیره است.

مرتبه پنجم: تخليه نفس از اخلاق و ملکات رذیله است.

مرتبه ششم: اجتناب از مشتبهات که همان مرتبه ورع و پارسایی است.

مرتبه هفتم: احتراز از مکروهات است.

مرتبه هشتم: دوری نمودن از مباهاتی است که انسان را از عبادت و بندگی به خود مشغول دارد.

مرتبه نهم: اجتناب از ترک اولی است.

مرتبه دهم: دوری جستن از توجه به غیر خداوند است.(1)

البته هر کدام از این مراتب نیز دارای درجات مختلف غیر محصور است که بعضی از این مراتب، تالی تلو عصمت و بعضی دیگر مخصوص معصومان (علیهم السلام) یعنی انبیا و ائمه (علیهم السلام) و مراتب اعلای آن از خصایص خاندان نبوت و اهل بیت رسالت (علیهم السلام) است.

متقین در این آیه شریفه شامل همه این مراتب دهگانه می شوند و اگر

ص: 247

درجه ای از درجات تقوا در کسی باشد به مقدار همان درجه، از قرآن استفاده کرده است. البته قابلیت های افراد متفاوت است.

با این بیان که تقوا مراتبی دارد، جمع بین آیات و اخباری که در باب تقوا و متقین وارد شده آسان می شود؛ زیرا هر کدام از آنها به بعضی از مراتب تقوا اشاره دارد. چنان چه در بعضی روایات، متقین به شیعه آل محمد صلوات الله وسلامه عليهم اجمعين تفسیر شده است، مثل خبری که صدوق (رحمه الله)از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است:

امام صادق (علیه السلام) در آیه شریفه (هدی للمتقين )فرمودند:

بیان الشیعتنا (1)

قرآن بیان است برای شیعیان ما.

در روایت دیگر از امام صادق (علیه السلام) از گفتار خداوند عالم...که پرسیده شد.

حضرت فرمودند:

المتقون شيعة على (علیه السلام) ;(2)

پرهیزکاران شیعیان على (علیه السلام) هستند.

هم چنین در «تفسير العياشي » آمده است: امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

المتقون شیعتنا (3)

پرهیزکاران شیعیان ما هستند.

ص: 248

در تفسیر «مجمع البيان» نیز از حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمودند:

جماع التقوى في قوله تعالى: (إن الله يأمر بالعدل والإحسان و إيتاء ذي القربي) (1)

همه پرهیزکاری و تقوا اموری است که در این آیه شریفه بیان شده:

به راستی که خدا به عدل و نیکوکاری و دادن حقوق خویشاوندان امر می کند و از کارهای ناهنجار و زشت و ستم نهی می کند و شما را پند میدهد شاید متذکر شوید.(2)

در روایت دیگری آن حضرت فرمودند:

إنما سمى المتقون لتركهم ما لا بأس به حذرا للوقوع فيما به بأس (3)

همانا پرهیزکاران را به این نام نامیدند برای این که آن چه را که با کی بر آن نیست ترک می کند که مبادا در اموری که باید از آن باک داشته باشند واقع شوند.

در حدیث دیگری حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) فرمودند:

هدی بیان وشفاء للمتقين من شيعة محمد وعلى ×××، إنهم اتقوا أنواع الكفر فتركوها، واتقوا الذنوب الموبقات فرفضوها، واتقوا إظهار أسرار الله تعالى وأسرار أزکياء عباده الأوصياء بعد

ص: 249

محمد (صلی الله علیه و آله) فكتموها، واتقوا ستر العلوم عن أهلها المستحقين لها وفيهم نشروها؛(1)

قرآن هدایت، بیان و شفا برای پرهیزکاران از شیعیان محمد و على ××× است، برای این که اینان از انواع کفر اجتناب ورزیدند و آنها را ترک نمودند و از گناهان هلاک کننده احتراز نمودند و آنها را به جا نیاوردند و از فاش کردن رازهای رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و پاكان بندگان خدا که اوصیای بعد از پیامبرند خودداری کردند و آنها را کتمان نمودند و از پنهان نمودن علوم نسبت به اهل آن علوم و مستحقین آن اجتناب نمودند و در میان آنها منتشر ساختند.

در تفسير «مجمع البيان» آمده:

التقوى أن لا يريك الله حيث نهاك ولا يفقدك حيث أمرك؛

تقوا آن است که خدا در آن جا که تو را نهی کرده نبیند و در آن جا که به تو امر کرده تو را بیابد.

در «سفينة البحار» نیز روایتی به همین مضمون از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است. (2)

ص: 250

(إلا من أګرة و قلبه مطمئن بالإيمان )(1)

مگر کسی که مجبور شود و حال آن که دل او به ایمان مطمئن باشد.

در آیه شریفه دیگری می فرماید:

(قالوا آمنا بأفواههم و لم تومن قلوبهم ) (2)

به دهانهای خود گفتند: ایمان آوردیم و دل هایشان ایمان نیاورده است.

در آیه شریفه دیگری آمده است:

(قالت الأعراب آمنا قل لم تومنوا و لكن قولوا أسلمنا و لا يدخل الإيمان في قلوبکم )(3)

اعراب گفتند: ایمان آوردیم، بگو: ایمان نیاورده اید، ولی بگویید: اسلام آوردیم و هنوز ایمان در دل هایشان داخل نشده است.

دوم آن که در بسیاری از آیات، کلمه «عمل» به کلمه «ایمان» عطف شده و ظاهر عطف مغایر است، نظیر آیه شریفه ای که می فرماید:

(إن الذين آمنوا و عملوا الصالحات إلا لا نضيع أجر من أحسن عملا ، (4)

به راستی کسانی که ایمان آورده و عمل شایسته به جا می آورند، ما پاداش کسانی را که عمل نیک انجام دهند ضایع نمی کنیم.

ص: 253

سوم آن که بعضی از آیات قرآنی ایمان را با بودن بعضی معاصی محقق دانسته است، مثل آیه ای که می فرماید:

(الذين آمنوا و لم یلبسوا إيمانهم بظلم) (1)

کسانی که ایمان آوردند و ایمانشان را به ظلم نیامیختند.

و آیه ای که می فرماید:

(وما يومن أکثرهم بالله إلا وهم مشرکون) (2)

و بیشتر آنان ایمان نمی آورند مگر این که مشر کند.

مراد شرک از لحاظ عمل است.

و آیه شریفه ای که می فرماید:

(يا أيها الذين آمنوا توبوا إلى الله تؤبه نصوحا )(3)

ای کسانی که ایمان آورده اید! به سوی خدا بازگشت کنید، بازگشتی از روی راستی.

بنابر این، اصل ایمان همان عقد قلب به معارف دینی و حقایق مذهبی است. واضح است که نتیجه اعتقاد و ایمان به چیزی ملتزم شدن به لوازم آن است. اگر کسی بگوید: به فلان امر مؤمن و معتقدم، ولی در عمل خلاف ایمان خود رفتار کند، کاشف از بی ایمانی اوست؛ مگر این که ذهول و غفلت بر وی عارض شود.

ص: 254

از این جهت بسیاری از اخبار، شخص معصیت کار را از ایمان خارج می دانند. برای نمونه در کتاب «الکافی» نقل شده که محمد بن حکیم می گوید: خدمت حضرت ابو الحسن موسی بن جعفر (علیه السلام) عرض کردم:

الكبائر تخرج من الإيمان؟

فقال: نعم ومادون الكبائر. قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) : «لا يزن الزاني وهو مؤمن، ولا يسرق السارق وهو مؤمن؛

آیا گناهان کبیره انسان را از ایمان خارج می کنند؟

فرمود: بلی؛ بلکه غیر گناهان بزرگ نیز انسان را از ایمان بیرون می برند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «زنا کار در حالی که مؤمن باشد زنا نمی کند، و دزد در حالی که مؤمن باشد دزدی نمی نماید.

باز در همان کتاب آمده: نعمان رازی می گوید: از حضرت امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود:

من زنا خرج من الإيمان، ومن شرب الخمر خرج من الإيمان، ومن أفطر يوما من شهر رمضان عمدا خرج من الإيمان؛(1)

کسی که زنا کند از ایمان بیرون می رود، کسی که شراب «مسکر» بیاشامد از ایمان بیرون می رود و کسی که یک روزه ماه رمضان را از روی عمد افطار کند از ایمان بیرون می رود.

از همین روی در بسیاری از روایات، عمل را جزء ایمان، بلکه همه ایمان می دانند. چنان چه در کتاب «الکافی» از جمیل بن دراج روایت می کند که گفت: از

ص: 255

حضرت امام صادق (علیه السلام) درباره ایمان سؤال کردم، فرمود:

شهادة أن لا إله إلا الله وأن محمدا رسول الله.

قال: قلت: أليس هذا عمل؟

قال: بلی.

قلت: فالعمل من الإيمان؟

قال: لا يثبت له الإيمان إلا بالعمل والعمل منه (1)

شهادت دادن به این که معبودی جز او نیست و این که حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) فرستاده خداوند است.

راوی می گوید: گفتم: آیا این عمل نیست؟

فرمود: آری، عمل است.

گفتم: پس عمل از ایمان است؟

فرمود: ایمان برای مؤمن ثابت نمی شود مگر به عمل و عمل، جزء ایمان است.

باز در کتاب شریف «الکافی» در همان باب در ضمن حدیث مفصلی از حضرت امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که راوی به آن حضرت گفت: به من بگو: آیا ایمان قول است با عمل یا قول است بدون عمل؟

حضرت فرمود:

الإيمان عمل كله والقول بعض ذلك العمل؛(2)

همه ایمان عمل است و قول و گفتار قسمتی از این عمل است.

ص: 256

2. ایمان مستودع، یعنی ایمان عاریتی و غیر ثابت که به واسطه حوادث گوناگون و شبهات، متزلزل یا زایل می شود.

در بعضی روایات ایمان را بر هفت سهم قرار داده اند: بر، صدق، يقين، رضا، وفا، علم، حلم.(1)

در بعضی دیگر، ایمان را چهل و نه جزء قرار داده و برای هر جزئی ده عشر شمرده شده است. (2)

در بعضی دیگر، ایمان را به نردبان تشبیه کرده و برای آن ده درجه ذکر کرده اند.(3)

صحرای محشر، سؤال و جواب، صراط، میزان، بهشت و جهنم نصب العين اوست.

این قسم از ایمان همانند ایمان حارثة بن مالک بن نعمان انصاری است. در کتاب «الکافی» آمده: حضرت امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

استقبل رسول الله (صلی الله علیه و آله) حارثة بن مالك بن النعمان الأنصاري، فقال اله: كيف أنت يا حارثة بن مالك؟

فقال: یارسول الله! مؤمن حقا.

فقال له رسول الله(صلی الله علیه و آله) : لكل شيء حقيقة فما حقيقة قولك؟

فقال: يا رسول الله! عزفت نفسي عن الدنيا فأسهرت ليلي واظمأت هواجري وكأني أنظر إلى عرش ربي وقد وضع للحساب، وكأني أنظر إلى أهل الجنة يتزاورون في الجنة، وكأني أسمع عواء أهل النار في النار.

فقال رسول الله (صلی الله علیه و آله): عبد نور الله قلبه أبصرت فأثبت(1)

روزی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به حارث بن مالک رو کرد و فرمود: چگونه ای تو ای حارث؟

عرض کرد: ای رسول خدا! از روی حقیقت مؤمنم.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: برای هر چیزی حقیقتی است و حقیقت گفتار تو چیست؟ (یعنی نشانه صدق گفتار تو چیست؟)

عرض کرد: ای رسول خدا! نفسم را از دنیا بی رغبت کرده ام، پس

ص: 259

شبم را به بیداری می گذرانم و روزهایم را به تشنگی (یعنی روزه) سپری می کنم. گویا عرش پروردگارم را می بینم که برای حساب نهاده شده، گویا اهل بهشت را می بینم که به زیارت یکدیگر می روند و گویا صيحه و شیون اهل آتش را در آتش میشنوم.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: این بنده ای است که خداوند دل او را روشن گردانیده است.

سپس فرمودند: به حقایق، بینا شده ای پس ثابت باش!...

حق الیقین، ایمانی است که نورانیت آن همه اعضا و جوارح را فرا گیرد و غیر از خدا نخواهد و نجوید؛ به حدی که از خود هم بی خبر باشد و از شدت توجه به حق، دنیا و مافیها در نظر او هیچ نماید.

طهارت بدن، حل ذبيحه، نکاح، میراث و نحوه اینها بر آنان بار می شود؛ برای کسی که از باطن آنها خبر نداشته باشد و در جهان آخرت سخت ترین عذابها برای آنان خواهد بود که قرآن کریم می فرماید:

(إن المنافقين في الدرک ألأسفل من النار) (1)

قشر: ایمان عوام است که به حقایق ایمانی اعتراف دارند، ولی روح ندارد و در معرض فنا و زوال است.

لب: ایمان خواص است که قلب متوجه حق بوده و از اسباب و وسایط نظر برداشته و به مسبب الاسباب و ذى الواسطة متوجه گردیده اند. در این مرتبه است که مقام توکل پیدا می شود.

لب اللب: ایمان مقربان است که لحظه ای از حق غافل نبوده و اصلا واسطه و سببی در میان نمی بینند. در این مرتبه است که مقام رضا و تسلیم پیدا می شود.

فاضله و هم از نظر کیفیت، یعنی مراتب عالی اخلاق و نسبت به اعمال نیز هم از حيث كیفیت؛ یعنی مراعات آداب و شرایط قبول عبادات و هم از جهت کمیت، یعنی اقدام به جميع انواع عبادات درجات و مراتب غير متناهی برای ایمان پیدا می شود.

1. در هنگام فتنه ها و شداید ثابت قدم و با وقار باشد.

2. در وقت بلا صابر باشد.

3. در وقت نعمت و راحتی شاکر نعمت الهی باشد.

4. به آن چه خداوند مرحمت فرموده قانع باشد.

5. به دشمنان ظلم نکند.

6. بر دوستان تحمیل نداشته باشد.

7. بدن او از عبادت و انجام وظایف در زحمت است.

8. و مردم از ناحیه او راحت هستند (یعنی زحمتی از او متوجه مردم نمیشود).

به راستی علم و دانش دوست مؤمن، حلم وزیر او، عقل امیر لشکر او، رفق و مدارای با مردم برادر او و بر و نیکویی پدر اوست.

وعروة لمن استعصم به، وحبلا لمن استمسك به، وبرهانا لمن تكلم به، ونورا لمن استضاء به، وعونا لمن استغاث به.

وشاهدا لمن خاصم به، وفلجأ لمن حاج به، وعلما لمن وعاه، وحديثا لمن روی، وحكما لمن قضى، وحلما لمن جرب، ولباسا لمن تدثر، وفهما لمن تفطن، ويقينا لمن عقل، وبصيرة لمن عزم، وآية لمن توسم، وعبرة لمن اتعظ.

ونجاة لمن صدق، وتؤدة لمن أصلح، ولفي لمن اقترب، وثقة لمن توکل، ورخاء لمن فوض، وسبقة لمن أحسن، وخيرا لمن سارع، ولجنة لمن صبر، ولباسا لمن اتقى، وظهيرة لمن رشد، وكهفا لمن أمن، وأمنة لمن أسلم، ورجاء (روحة ) لمن صدق؛ وغني لمن قنع.

فذلك الحق سبيله الهدى، ومأثره المجد، وصفته الحسنی، فهو أبلج المنهاج، مشرق المنار، ذاكي المصباح، رفيع الغاية، يسير المضمار، جامع الحلبة، سريع السبقة، اليمالنقمة، کامل العدة، کریم الفرسان فالإيمان منهاجه والصالحات مناره، والفقه مصابيحه، والدنيا مضماره، والموت غايته، والقيامة حلبته، والجة سبقته، والنار نقمته، والتقوى عدته، والمحسنون فرسانه

فبالإيمان يستدل على الصالحات، وبالصالحات یعمر الفقه، وبالفقه يرهب الموت، وبالموت تختم الدنيا، وبالدنيا تجوز القيامة، وبالقيامة تزلف الجنة، والجنة حسرة أهل النار، والنار موعظة المتقين، والتقوى سنخ الإيمان؛

ص: 264

اما بعد، به راستی که خدای تعالی اسلام را تشریع فرمود:

1. احکام آن را برای کسی که وارد آن شود، آسان قرار داد.

2. ارکان و پایه های آن را محکم قرار داده برای کسی که بخواهد با آن جنگ کند.

3. آن را عزت قرار داد برای کسی که به آن قیام کند.

4. و سلامتی قرار داد برای کسی که داخل آن شود.

5. و هدایت قرار داد برای کسی که به آن اقتدا کند.

6. و زینت قرار داد برای کسی که آن را بزرگ شمارد.

7. و عذر و حجت قرار داد برای کسی که آن را مذهب خود قرار دهد.

8- عروه و دست گیره قرار داد برای کسی که به آن چنگ زند.

9. و ریسمان محکم قرار داد برای کسی که به آن تمشک کند.

10. و دليل قاطع قرار داد برای کسی که به آن سخن بگوید.

11. و نور و روشنایی قرار داد برای کسی که از آن طلب نور کند.

12. و کمک و یاری قرار داد برای کسی که به آن استغانه کند.

13. و شاهد قرار داد برای کسی که با آن مخاصمه نماید.

14. و رستگاری و پیروزی قرار داد برای کسی که به آن احتجاج کرده و آن را دلیل خود قرار دهد.

15. و آن را دانش قرار داد برای کسی که آن را حفظ کند.

16. و آن را حديث قرار داد برای کسی که آن را روایت نماید.

ص: 265

17.و آن را کم قرار داد برای کسی که قضاوت کند.

18. و آن را حلم قرار داد برای کسی که تجربه نماید.

19.و آن را لباس قرار داد برای کسی که آن را لباس خود قرار دهد.

20. و آن را هوش قرار داد برای کسی که زیرک باشد.

21. و آن را یقین قرار داد برای کسی که تعقل نماید.

22. و آن را بینایی قرار داد برای کسی که اراده کند.

33.و آن را نشانه قرار داد برای کسی که تفرس نماید و نشانه جوید.

24. و آن را عبرت قرار داد برای کسی که پند بگیرد.

25. و آن را موجب نجات قرار داد برای کسی که آن را باور کند.

26. و آن را موجب تثبت و استقامت قرار داد برای کسی که شایسته آن باشد.

27.و آن را موجب نزدیکی قرار داد برای کسی که تقرب جوید.

28. و آن را موجب وثوق و اعتماد قرار داد برای کسی که به خدا توکل داشته باشد.

29. و آن را مایه امیدواری قرار داد برای کسی که کارهای خود را به خدا واگذار نماید.

30. و آن را موجب پیشی گرفتن قرار داد برای کسی که نیکوکاری کند.

31. و آن را موجب خیر و خوبی قرار داد برای کسی که در کارهای خير شتاب نماید.

ص: 266

32.و آن را سپر قرار داد برای کسی که صبر نماید.

33. و آن را لباس قرار داد برای کسی که پرهیزکار شود.

34. و آن را پشتیبان قرار داد برای کسی که راه یابی کند.

35. و آن را پناهگاه قرار داد برای کسی که ایمان آورد.

36. و آن را ایمنی قرار داد برای کسی که تسلیم شود.

37. و آن را راحتی قرار داد برای کسی که صادق باشد.

38.و آن را بی نیازی قرار داد برای کسی که قناعت کند. پس این حق است در حالی که راه آن هدایت، اثر آن شرافت و صفت آن عاقبت نیکو و سعادت است.

پس راه حق واضح ترین راه و منار آن درخشان، و چراغ آن مشتعل و تابان، غایت آن بلند مرتبت، میدان آن اندک و مردان مسابقه گزار خود را گرد آورده و جایزه مسابقه آن زودرس، انتقام و پاداش آن دردناک، عده و ساز و برگ آن کامل و تمام سواران این مسابقه بزرگوار و با شرافتند.

پس منهاج و راه آن ایمان، منار و برج روشنی بخش آن اعمال شایسته، چراغ های آن دانش در دین، میدان این مسابقه دنیا و غایت و پایان آن مرگ است.

اجتماع مسابقه گزارندگان آن در روز قیامت، جایزه برندگان آن بهشت و پاداش بد محرومان آن آتش، ساز و برگ آن تقوا و سواران این میدان نیکوکاران هستند.

ص: 267

پس به واسطه ایمان به اعمال شایسته دلالت می شود، به واسطه اعمال شایسته دانش آباد می گردد، به واسطه دانش و علم دین ترس از مرگ حاصل می شود، به واسطه مرگ دنیا پایان می یابد، به واسطه دنیا، قیامت واقع می شود، به واسطه قیامت بهشت آراسته می گردد و بهشت موجب حسرت اهل آتش و آتش پند پرهیزکاران و تقوا سنخ، اصل و اساس ایمان است.(1)

حضرت در این حدیث شریف فواید و ثمرات ایمان را در سی و هشت فایده بیان فرموده است. این فواید را در سه جمله خلاصه نموده و ایمان را به مسابقه اسب دوانی تشبیه کرده که خداوند بین مؤمنان که سواران این مسابقه اند این مسابقه را در میدان دنیا برقرار کرده و غایت آن را مرگ، جایزه آن را بهشت قرار داده و صفات و خصوصیات ده گانه برای متعلقات این مسابقه ذکر فرموده است.

آن گاه به ترتیب مصادیق هر یک از آنها را نسبت به ایمان، بیان نموده و این صفات ده گانه را موجب و علت برای فواید مذکور قرار داده است و هر یک از این صفات را به طور منظم علت آن دیگر شمرده است.

نکته دیگر این که از جمله «فالتقوى سنخ الإيمان» استفاده می شود که قوس نزول منطبق بر قوس صعود است که از همان نقطه دایره که شروع شده به همان نقطه ختم می گردد؛ یعنی از ایمان آغاز و به ایمان پایان می یابد و همه یک حقیقت که عبارت از ایمان است. (2)

ص: 268

در کتاب «الکافی» آمده: سماعه می گوید:

خدمت حضرت امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: مرا خبر ده از اسلام و ایمان آیا مختلفند؟

فرمودند: ایمان به اسلام مشارکت دارد، ولی اسلام با ایمان مشارکت ندارد.

عرض کردم: برای من توصیف فرمایید!

فرمود: اسلام شهادت به کلمه «لا إله إلا الله» و تصدیق به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است که به واسطه این شهادت، خونها حفظ، نکاحها و ارثها بر آن جاری می شود و بر این ظاهر جماعتی از مردم هستند. اما ایمان هدایت و راه یافتن است و آن چیزی است که از صفت اسلام در دل ثابت می گردد و آن چه از عمل به واسطه آن ظاهر می شود. ایمان از اسلام به درجه ای بالاتر است؛ زیرا ایمان با اسلام در ظاهر مشارکت دارد، ولی اسلام با ایمان در باطن مشارکت ندارد، اگر چه در گفتار و صفت با هم مجتمع می شوند.(1)

در تحقیق این صحبت می گوییم: اسلام و ایمان بر حسب حقیقت یک امر قلبی دارای مراتب متعدد هستند که هر جا به حسب قرائن حالی و مقالی باید بر آن مرتبه حمل کرد.

ولی به حسب ظاهر، اگر کسی به شهادتین اعتراف و خود را به لوازم آن الزام نمود تا وقتی که کشف خلاف نشده، مسلمانان موظفند احکام اسلام را بر

ص: 270

چنین کسی بار کنند. قرآن کریم می فرماید:

(ولا تقولوا لمن ألقى إليكم السلام لست مومنا) (1)

هر کسی نسبت به شما القا اسلامی می کند (یعنی اعتراف به اسلام می نماید) مگویید: تو مؤمن نیستی.(2)

این دو لفظ مثل لفظ فقیر و مسکینی است که گفته اند:

إذا اجتمعا افترقا وإذا افترقا اجتمعا.

پس هر جا اسلام تنها ذکر شود، مراد همان ایمان است. مانند آیه شریفهای که می فرماید:

(رضيت لكم الإسلام دينا ) .(3)

و آیه شریفه ای که می فرماید:

(إن الي عند الله ألإسلام)(4)

و آیه مبارکه ای که می فرماید:

(فلا تموتن إلا وأنتم مسلمون) (5)

و آیات دیگر نظیر آن، ولی هر جا با هم ذکر شود باید فرق گذارد و جهات فرق از قرائن حالی و مقالی و مناسبات حکم و موضوع معلوم می شود.

ص: 271

برای مثال در آیه شریفه می فرماید: (قالت ألأعراب آمنا) .(1)

معلوم می شود که مراد از اسلام، اقرار ظاهری یا اعتقاد ضعیف است و منظور از ایمان، اعتقاد ثابت و راسخ مقرون با عمل است به قرینه جمله بعد از آن: (و إن تطيعوا الله و رسوله).

و هم چنین آیه بعد از آن که می فرماید:

(إنما المؤمنون الذين آمنوا بالله ورسوله ثم لم يرتابوا و جاهدوا بأموالهم و انفسهم في سبيل الله أولئک هم الصادقون) (2)

همانا مؤمنان کسانی هستند که به خدا و رسول او ایمان آوردند و پس از آن شت و ریبی برای ایشان پیدا نشد و به مالها و جان هایشان در راه خدا جهاد نمودند، اینان خود راستگویانند.

البته در مورد احکام ظاهری دنیوی و مثوبات اخروی نسبت به هم متفاوتند، به این معنا که مثوبات اخروی مخصوص به مؤمن یعنی مسلمان واقعی است، ولی احکام دنیوی هم شامل مسلمان ظاهری و هم مسلمان واقعی ( مؤمن) می شود، چنان چه در حديث سابق گذشت و در این مورد، مؤمن از مسلم اخص است.

در بعضی موارد اطلاق اسلام اخص از ایمان است. مثل نظر آیه ای که می فرماید:

(إذ قال له ربه أسلم قال أسلمت لرب العالمين ).(3)

ص: 272

این آیه به حضرت ابراهیم (علیه السلام) خطاب است که بعد از آن که آن حضرت بسیاری از مدارج کمال ایمان را پیموده است.

کوتاه سخن این که همه این اطلاقات از قبیل بیان مصادیق است.(1)

(بالغيب)

در این حمله از چند جهت بحث می شود:

اول در کلمه «باء». .

بعضی گفته اند: باء برای تعدیه است. بنابر این، غیب متعلق ایمان می شود؛

یعنی ایمان می آورند به اموری که غیب و نامشهود است.

بعضی گفته اند: باء برای مصاحبه است؛ یعنی ایمان در حال حضور آنان مقرون و مصاحب با ایمان در حال غيب و نهان است و مانند منافقان نیستند که در آیات بعد می فرماید:

(و إذا لقوا الذين آمنوا قالوا آمنا وإذا خلو إلى شياطينهم قالوا إنا معكم) ، (2)

هر گاه مؤمنان را ملاقات می کنند می گویند: ایمان آوردیم و آن گاه که با رؤسای کفر خلوت می کنند، می گویند: ما با شما هستیم.

بعضی گفته اند: باء برای استعانت و آلت است؛ یعنی ایمان آنها به قلب است که شیء غيب و نهانی است، نه به زبان مانند منافقان نیستند که می فرماید:

(يقولون بألسنتهم ما ليس في قلوبهم ).(3)

ص: 273

ولی ظاهرا همان معنای اول صحیح است که با اخبار نیز تطابق دارد.

در این باره روایتی در تفسير «البرهان» از صدوق نقل شده که حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود:

من أمن (من أقر ) بقيام القائم أنه الحق؛

و مراد از ( الذين يؤمنون بالغيب) کسانی هستند که ایمان بیاورند و اقرار کنند به این که قیام حضرت قائم (علیه السلام) حق و درست است.

باز در روایتی دیگر در «البرهان» از ابن بابویه نقل شده که حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

والغيب هو الحجة الغائب، وشاهد ذلك قوله تعالى:( ويقولون لؤلا أنزل عليه آية من ربه فقل إنما الغیب لله يرسله فانظروا إني معكم من المنتظرين) (1)

منظور از غیب همان حجت غایب است. شاهد این مطلب آیهای است که می فرماید: «می گویند: چرا معجزه ای از پروردگارش بر او نازل نمی شود؟! بگو: غیب (و معجزات) تنها برای خدا (و به فرمان او است، شما در انتظار باشید، من هم با شما در انتظارم». .

در این باره حدیثی دیگر جابر از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت کرده است. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) بعد از ذکر ائمه اثنی عشر تا حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشريف می فرماید:

طوبى للصابرين في غيبته، طوبي للمقيمين على محبته، أولئك من وصفهم الله في كتابه فقال: ( الذين يؤمنون بالغيب) (2)

ص: 275

خوشا به حال کسانی که در زمان غیبت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشريف صبر می کنند. خوشا به حال کسانی که بر دوستی او ایستادگی می نمایند. اینان کسانی هستند که خداوند در قرآن توصیف نموده و فرموده: «کسانی که به غیب ایمان می آورند».

البته غیر این ها روایت های دیگری وجود دارد که از قبیل بیان مصداق هستند و با عموم منافاتی ندارند و وجه اختصاص به ذکر نیز ممکن است یکی از جهات ذیل باشد:

1. ایمان مؤمنان در دوره غیبت، ایمان به غیب است. چون زمان آنها مانند زمان بقيه معصومان (علیهم السلام) در زمان حضورشان نیست و امام آنها در پرده غیبت است.

2. چون غیبت آن حضرت و طول عمرش بر خلاف عادت است، ایمان به او، اقوى مراتب ایمان است.

3. چون اعتراف به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشريف و غیبت او جزء اخیر عقاید حقه است؛ یعنی کسانی که به حضرتشان معترف باشند به جميع عقاید حقه معترفند و لذا تخصیص به ذکر داده اند.

حديث یکم. در روایتی نقل شده که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:

إن اعظم الناس يقينا قوم يكونون في آخر الزمان لم يلحقوا النبي (صلی الله علیه و آله) وحجب عنهم الحجة فآمنوا بسواد في بياض:(1)

همانا بزرگ ترین مردم از جهت یقین گروهی هستند که در آخر زمان هستند. که پیامبر را درک نکرده اند و حجت و امام نیز از ایشان در پرده است، پس به سیاهی که در سفیدی است، ایمان آورده اند.

یعنی به وسیله قرآن و آثاری که از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) به آنها رسیده. ایمان آورده اند.

حدیث دوم. باز در روایت دیگری از حضرت امام سجاد (علیه السلام) روایت شده که فرمود:

من ثبت على ولايتنا في غيبة قائمنا أعطاء الله أجر ألف شهيد مثل شهداء بدر وأحد؛(2)

کسی که بر ولایت ما در هنگام غایب بودن قائم ما ثابت باشد خداوند اجر هزار شهید مانند شهدای بدر و احد به او عطا فرماید.

حدیث سوم. باز در روایت دیگری حضرت امام صادق (علیه السلام) فرمود:

من مات منكم وهو منتظر لهذا الأمر كمن هو مع القائم (علیه السلام) في فسطاطه ... (3)

ص: 277

کسی که از شما بر این امر بمیرد در حالی که منتظر ظهور حضرت قائم (علیه السلام) باشد مانند کسی است که در خیمه قائم (علیه السلام) باشد.

حدیث چهارم. حدیثی است که در «بحارالانوار» از حضرت امام رضا (علیه السلام) نقل شده است. آن حضرت از آباء طاهرین خود از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت می کند که حضرت فرمودند:

أفضل أعمال امتي انتظار الفرج:(1)

بهترین اعمال امت من، انتظار فرج است.

حدیث پنجم، حدیث دیگری است که در «بحارالانوار» آمده: از امیرالمؤمنین (علیه السلام) سؤال شد:

أي الأعمال أحب إلى الله عزوجل؟

قال: انتظار الفرج؛(2)

کدام یک از اعمال نزد خداوند محبوب تر است؟

فرمودند: انتظار فرج.

حدیث ششم، حدیث دیگری است که در «بحارالانوار» آمده: ابی حمزه، از ابی خالد کابلی، از علی بن الحسين (علیه السلام) نقل کرده که حضرتش می فرماید:

فإن أهل زمان غيبته القائلون بإمامته المنتظرون لظهوره أفضل أهل كل زمان، لأن الله تعالى أعطاهم من العقول والأفهام والمعرفة ما صارت به الغيبة عندهم بمنزلة المشاهدة، وجعلهم في ذلك الزمان

ص: 278

بمنزلة المجاهدين بین یدی رسول الله (صلی الله علیه و آله) بالسيف، اولئك المخلصون حقا، وشیعتنا صدقا، والدعاة إلى دين الله سرا وجهرا؛(1)

به راستی که اهل زمان غیبت مهدی که به امامت او قائل و منتظر ظهور او هستند، بهترین اهل هر زمانی هستند. زیرا که خدای تعالی از عقل، معرفت و فهم به اندازه ای به آنها عطا فرموده که غیبت در نزد آنها به منزله حضور و مشاهده شده است.

آنان را در این زمان به منزله مجاهدانی قرار داده که با شمشیر در پیش روی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جهاد کرده اند. اینان بندگان خالص خدا، شیعیان راستین ما و دعوت کنندگان به دین خدا در نهان و آشکارا هستند

2. حضور، حس ظاهری است و در مقابل آن، غیب نیز حس ظاهری مانند چشم است، مثل آیه شریفه ای که می فرماید:

(فقال ما لي لا أرى الهدهد أم كان من الغائبين )(1)

3. حضور، در نظر و علم است و در مقابل، غیب نیز از نظر و علم است، مثل آیه شریفه ای که می فرماید:

(ويقولون خمسه سادسهم كلبهم رجما بالغيب.. قل الله أعلم بما لبثوا له غيب السماوات و الأرض .(2)

4. حضور در مقام معرفت و بصیرت است، در مقابل آن غیب نیز از معرفت و بصیرت از علم مردم است، مثل آیه شریفه ای که می فرماید:

(عالم الغيب فلا يظهر على غیبه أحدا) .(3)

مرحله پنجم نیز برای غیب تصور می شود که مطلق الغيب؛ یعنی عام باشد، مثل آیه شریفه ای که می فرماید:

( عالم الغيب والشهادة العزير الرحيم ).(4)

و در آیه دیگری می خوانیم:

( عالم الغيب و الشهادة و هو الحكيم الخبير) (5)

البته بعضی غیب ها مخصوص خداوند است که احدی نمی داند، لذا در آیه

ص: 280

شريفه ای می فرماید:

(وعنده مفاتح الغيب لا يعلمها إلا هو ويعلم ما في البر و البحر وما تسقطمن ورقة إلا يعلمها (1)

و همه غیب ها برای خداوند است، هر مقداری از آنها را که صلاح بداند برای پیامبران، رسولان و مؤمنان به حسب استعداد آنها ظاهر می کند.

خلاصه این که غیب، پنج قسم است: دو قسم آن مادی، دو قسم آن معنوی و یکی از آنها هم می شود مادی باشد هم معنوی.

هر کدام از اینها به اختلاف مراتب انسان ها مراتبی دارد. اما برای خداوند متعال هیچ چیزی غیب نیست، بلکه همه اشیا نزد او حاضر است، او عالم الغيب والشهادة است.

کسی که به غیب ایمان داشته باشد، اولین کلید علم و ترقی را پیدا کرده است. بنابراین متقین که به غیب ایمان دارند، اولین کلید سعادت را پیدا کرده اند و این نخستین صفت اهل تقوا است.

(ويقيمون الصلاة )

صفت دوم اهل تقوا این است که نماز را به پا می دارند که آیه شریفه این صفت را بیان می کند.

ص: 281

اطلاق می شود. در آیه شریفه ای می فرماید:

(من أهل الكتاب أمة قائمة )(1)

بر اولیای اطفال که مراقبت اموال و رسیدگی به کارهای آنها می کنند قیم گفته می شود.

به تسلط مردان بر زنان نیز گفته می شود: ( الرجال قوامون على النساء)(2)

به تشکیل بازار و رواج آن قیام اطلاق می شود؛ در حدیثی آمده است:

لولا ذلك لما قام للمسلمين سوق.(3)

به روز رستاخیز نیز اطلاق می شود. مثل: (يوم يقوم النای لرب العالمين) (4)

به دین نیز گفته می شود: ( دينا قيما )(5)

خلاصه این که قیام، به هر امرى اطلاق می شود، مثل قيام به امر سلطنت، وزارت، تجارت، صنعت، زراعت و...