شرح و ترجمه صحیفه سجادیه جلد 2

مشخصات کتاب

سرشناسه:فهری زنجانی، احمد، 1301 - ، شارح

عنوان و نام پديدآور:شرح و ترجمه صحیفه سجادیه [علی بن الحسین (ع)] / تالیف احمد فهری.

مشخصات نشر:تهران : سازمان اوقاف و امور خیریه، انتشارات اسوه ، [ ? 13 ] -

مشخصات ظاهری:3ج.

شابک:(دوره) : 964-542-009-1 ؛ (ج. 2) : 964-542-007-5 ؛ 35000 ریال : (ج. 3) : 964-542-008-3

يادداشت:فهرستنویسی براساس جلد دوم، 1385.

يادداشت:فهرستنویسی براساس اطلاعات فیپا

يادداشت:ج.3 ( چاپ اول : 1385 ).

یادداشت:کتابنامه.

مندرجات:.-- ج.3. شرح و ترجمه دعای 32 تا انتهای دعای 54.

عنوان دیگر:صحیفه سجادیه. شرح.

موضوع:علی بن حسین (ع)، امام چهارم، 38 - 94ق. صحیفه سجادیه -- نقد و تفسیر.

موضوع:دعاها.

شناسه افزوده:علی بن حسین (ع)، امام چهارم، 38 - 94ق. صحیفه سجادیه. شرح.

شناسه افزوده:سازمان اوقاف و امور خیریه. انتشارات اسوه.

رده بندی کنگره:BP267/1/ع 8ص 304227 1300ی

رده بندی دیویی:297/772

شماره کتابشناسی ملی:م 84-9385

ص:1

اشاره

ص:2

شرح و ترجمۀ صحيفه سجّاديه

جلد دوّم

تأليف

آيت الله سيد احمد فهرى

شركت چاپ و انتشارات اسوه

ص:3

ص:4

فهرست

متن دعاى دوازده و شرح و ترجمۀ آن 7

متن دعاى سيزده و شرح و ترجمۀ آن 63

متن دعاى چهارده و شرح و ترجمۀ آن 93

متن دعاى پانزده و شرح و ترجمۀ آن 105

متن دعاى شانزده و شرح و ترجمۀ آن 115

متن دعاى هفده و شرح و ترجمۀ آن 156

متن دعاى هجده و شرح و ترجمۀ آن 186

متن دعاى نوزده و شرح و ترجمۀ آن 192

متن دعاى بيست و شرح و ترجمۀ آن 200

متن دعاى بيست و يك و شرح و ترجمۀ آن 328

متن دعاى بيست و دو و شرح و ترجمۀ آن 354

متن دعاى بيست و سه و شرح و ترجمۀ آن 379

متن دعاى بيست و چهار و شرح و ترجمۀ آن 391

متن دعاى بيست و پنج و شرح و ترجمۀ آن 412

متن دعاى بيست و شش و شرح و ترجمۀ آن 431

متن دعاى بيست و هفت و شرح و ترجمۀ آن 442

متن دعاى بيست و هشت و شرح و ترجمۀ آن 474

متن دعاى بيست و نه و شرح و ترجمۀ آن 484

متن دعاى سى و شرح و ترجمۀ آن 495

متن دعاى سى و يك و شرح و ترجمۀ آن 524

ص:5

ص:6

دعاؤه في الاعتراف و من دعائه في مناجاته

اللّهمّ انّه يحجبني عن مسألتك خلال ثلاث و تحدوني و يحدوني عليها خلّة واحدة يحجبني امر امرت به امر امرتني به فابطأت عنه و نهي نهيتني عنه فاسرعت اليه و نعمة انعمت بها عليّ فقصّرت في شكرها و نعمة اسديتها اليّ فقصّرت عن شكرها و يحدوني على مسألتك تفضّلك على من اقبل بوجهه اليك تفضّلك على من توجّه اليك و وفد بحسن ظنّه اليك عليك اذ جميع احسانك تفضّل و اذ كلّ نعمك نعمتك ابتداء فها انا ذا يا الهي واقف بباب عزّك وقوف المستسلم الذّليل،

ص:7

و سائلك على الحياء منّي سؤال و سائل على الحياء سؤال البائس المعيل و مقرّ لك بانّي لم استسلم وقت احسانك الاّ بالاقلاع عن عصيانك و لم اخل في الحالات كلّها من امتنانك مقرّا بأنّي لم اخل في الحالات كلّها من احسانك و أنّي لم اسلم في اوقات احسانك من عصيانك فهل ينفعني يا الهي اقراري عندك بسوء ما اكتسبت فهل ينفع يا إلهي عبدك اقراره بسوء ما اكتسب و هل ينجيني منك اعترافي لك بقبيح ما ارتكبت ام هل ينجيه منه اعترافه بقبح ما إرتكب امر اوجبت لي في مقامي هذا سخطك ام قد وجب له في مقامه هذا سخطك ام لزمني في وقت دعائي مقتك ام لزمه في وقت دعائه مقتك

ص:8

سبحانك لا أيئس منك و قد فتحت لي باب التّوبة اليك سبحانك لآ ايس منك و قد فتحت باب التّوبة اليك بل اقول مقال العبد الذّليل الظّالم لنفسه بل اقول مقالة الظّالم لنفسه المستخفّ بحرمة ربّه الّذي عظمت ذنوبه فجلّت و ادبرت ايّامه فولّت حتّى اذا راى مدّة العمل قد انقضت و غاية العمر قد انتهت و ايقن انّه ان لا محيص له منك و لا مهرب له عنك و ان لا مهرب له عنك تلقّاك بالانابة و اخلص لك التّوبة فقام اليك بقلب طاهر نقيّ ثمّ دعاك بصوت حائل خفيّ قد تطأطأ لك ثمّ دعاك بصوت خامل خفيّ تطأطأ لك

ص:9

فانحنى و نكّس و نكس رأسه فانثنى قد ارعشت خشيته رجليه و غرّقت دموعه خدّيه يدعوك بيا ارحم الرّاحمين و يا ارحم يدعوك يا أرحم من انتابه المسترحمون و يا اعطف من اطاف به المستغفرون و يا من عفوه اكثر اعظم من نقمته و يا من رضاه اوفر من سخطه و يا من تحمّد الى خلقه بحسن التّجاوز و يا من عوّد عباده قبول الانابة و يا من استصلح فاسدهم بالتّوبة و يا من رضي من فعلهم باليسير و يا من كافى قليلهم بالكثير و يا من ضمن لهم اجابة الدّعاء و يا من وعدهم على

ص:10

نفسه بتفضّله و يا من وعدهم بتفضّله حسن الجزاء ما انا باعصى من عصاك فغفرت له و ما انا بالوم و لا بألوم من اعتذر اليك فقبلت منه و ما انا باظلم و لا بأظلم من تاب اليك فعدت عليه اتوب اليك في مقامي هذا توبة نادم على ما فرط منه مشفق ممّا اجتمع عليه خالص الحياء ممّا وقع فيه عالم بانّ العفو عن الذّنب العظيم لا يتعاظمك و انّ التّجاوز عن الاثم الجليل لا يستصعبك لا يتصعّدك و انّ احتمال الجنايات الفاحشة لا يتكأدّك لا يتكاأدك و انّ احبّ عبادك اليك من ترك

ص:11

الاستكبار عليك و جانب فجانب الاصرار و لزم الاستغفار و انا فأنا ابرأ اليك من ان استكبر و اعوذ بك من ان اصرّ و استغفرك لما قصّرت فيه و استعين بك على ما عجزت عنه اللّهمّ صلّ على محمّد و آله وهب لي اللّهمّ فهب لي ما يجب عليّ لك و عافني ممّا استوجبه منك و اجرني ممّا يخافه اهل الاساءة فانّك مليء بالعفو مليّ بالعفو مرجو للمغفرة معروف بالتّجاوز ليس لحاجتي مطلب مطلب سواك و لا لذنبي غافر غيرك حاشاك و لا لذنبي غاف حاشاك و لا اخاف على نفسي الاّ ايّاك

ص:12

انّك اهل التّقوى و اهل المغفرة صلّ على محمّد و آل محمّد و اقض حاجتي و انجح طلبتي و اغفر ذنبي و آمن خوف نفسي انّك على كلّ شيء قدير و ذلك عليك يسير آمين ربّ العالمين

ص:13

ص:14

شرح دعاى دوازدهم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام فى الاعتراف و طلب التوبة دعاى دوازدهم از دعاهاى آن حضرت است در اعتراف به گناه و تقاضاى توبه از خداى تعالى. اعتراف به معناى اقرار است و معانى ديگر نيز براى آن گفته شده است و ليكن مناسب تر از همه همين معناست كه گفته شد و آن يكى از وسايل تقرب به خداى تعالى و آمرزش گناه است. چنان كه در آيات و روايات آمده است، در زمان رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از يكى اصحاب گناهى سر زد و سپس نادم و پشيمان شد. آمد و خود را به ستون مسجد بست و با خود عهد كرد تا خداى تعالى توبۀ او را قبول نكند خود را از ستون باز نكند. چند روزى به همين حال بود تا خداى تعالى آيۀ توبه را دربارۀ او فرستاد و توبه اش را قبول فرمود:«وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ»(1)و بعضى ديگر، آنان كه به گناهان خود اعتراف كردند و عمل صالح و كار زشت هر دو به جاى آوردند، اميد باشد كه خداى تعالى توبۀ آنان را بپذيرد كه البتّه خدا آمرزنده و مهربان است.(2) در روايت كافى است كه امام باقر عليه السّلام فرمود: «لا

ص:15


1- سورۀ توبه، آيۀ 102.
2- در شأن نزول آيه ميان مفسّرين عامه و خاصه اختلاف است كه در مورد چه گناهى و دربارۀ چه اشخاصى آيۀ شريفه نازل شده است. آنچه مفسّر و محدث عاليمقام فيض قدّس سرّه در تفسير صافى در ذيل آيۀ شريفۀ «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ»: (اى كسانى كه ايمان آورده ايد! به خدا و رسول خيانت نكنيد) از امام باقر و امام صادق عليهم السّلام نقل مى كند و طبرسى نيز در مجمع البيان همين روايت را دارد، آن است كه آيه دربارۀ ابى لبابۀ انصارى نازل شد، و خيانتى كه از او سر زد نسبت به جريان صلحى بود كه ميان رسول خدا و يهود بنى قريظه بنا بود برقرار شود و آنان از ابى لبابه نظرخواهى كردند كه شرايط صلح را بپذيرند يا نه؟ ابى لبابة با انگشت خود اشاره به گلو كرد يعنى همۀ شما را مسلمانان مى كشند، زير بار صلح نرويد. ابو لبابه گويد: به خدا قسم از جايم تكان نخورده بودم كه فهميدم خطا -

و اللّه ما اراد اللّه، من الناس الا خصلتين: ان يعترفوا له بالنعم فيزيد بهم و بالذنوب فيغفرها لهم»: (نه به خدا قسم خداى تعالى از مردم بيش از دو چيز نخواسته است، و آن اين كه اعتراف به نعمتهاى الهى كنند. پس خداى تعالى نعمتهايش را بر آنها افزون فرمايد، و اعتراف به گناهان كنند پس خداى تعالى آنها را بيامرزد). و نيز از آن حضرت روايت مى كند كه فرمود: و اللّه ما ينجو من الذنوب الاّ من اقرّبها (به خدا سوگند از گناه نجات نمى يابد مگر كسى كه اعتراف به گناه كند.) و از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: «و اللّه ما خرج عبد من ذنب باصرار و ما خرج عبد من ذنب الاّ باقرار»: (به خدا قسم هيچ بنده اى با اصرار در گناه از گناه بيرون نمى رود و هيچ بنده اى از گناه بيرون نمى رود مگر با اقرار و اعتراف به آن).

سؤال: چرا اعتراف به گناه موجب بخشايش گناه است با آن كه در محاكم دنيوى اعتراف به گناه موجب سنگينى مسؤوليّت و عقاب و قصاص است؟

جواب: شايد از آن جهت باشد كه اعتراف به گناه توأم با ندامت و اعتذار است كه در حقيقت توبه و انابه است (و التوبة هى الندم)؛ و اين معنى هر چند ممكن است احيانا در اعترافات محاكم دنيوى نيز باشد و اعتراف كننده، ضمن اعتراف، اظهار ندامت از جرم و جنايت خويش بنمايد و لكن محاكم دنيوى هرگز ملتزم به عفو و آمرزش جرم نيستند و يكى از علل بخشودگى جرم اظهار ندامت نيست، گرچه ممكن است آن نيز احيانا با ماده اى از قانون انطباق يابد اما در دستگاه قضاى الهى و محكمۀ ربوبى يكى از علل حتمى بخشودگى جرم همانا توبه و ندامت است (غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ) .

به عبارت ديگر: بناى محاكم دنيوى بر عدالت است با قطع نظر از اين كه تا چه اندازه اجرا مى شود. و ليكن مبناى محكمۀ الهى براساس فضل است و نه هر چه در حكومت عدل

ص:16

رواست به مقام فضل سزاست، بلكه هر چه از فضل سزاست در عدل نارواست «ان تعذبنى فبعد لك و ان تغفر لى فبفضلك.» فضل بر عدل سالار است و عدل در دست فضل گرفتار «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» .(1)

«قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا» .(2)

فضل خداى را كه تواند شمار كرد يا كيست آن كه شكر يكى از هزار كرد

آثار رحمتى كه جهان سر به سر گرفت احمال منّتى كه فلك زير بار كرد

* اللّهم انه يحجبنى عن مسألتك خلال ثلاث و يحدونى عليها خلة واحدة نويسندۀ اسلامى مرحوم شيخ جواد مغنيه گويد: من هميشه صحيفۀ سجاديه مى خريدم و به بعضى از اساتيد دانشگاه الأزهر و ديگر دانشمندان اهدا مى كردم... تا آن كه گويد: يكى از استادهاى الأزهر را در بيروت ديدم و از پيش به او صحيفۀ سجاديه اى داده بودم. وى ضمن مطالبى كه اظهار كرد گفت: در طول عمرم مانند اين مناجات را: «اللهم انه يحجبنى الى آخر» نه در كتابى خوانده ام و نه از كسى شنيده ام. از فنون بلاغت يكى آن است كه گوينده براى بيان مطلب و عرض حاجتى كه دارد مقدمه اى طرح كند كه زمينه را براى سؤال آماده كند. اين اسلوب بلاغت در دعاهاى صحيفۀ سجاديه رعايت شده است و در پاره اى از آنها چشمگير است. از جمله در دعاهاى ماه رمضان كه با مقدمۀ بسيار زيبايى امام عليه السّلام وارد مطلب مى شود.

در اين دعا نيز مقدمۀ جالبى را امام عليه السّلام عنوان فرموده است؛ عرض مى كند: بارالها! من در مقام شكرگزارى مقصرم و هيچ استحقاق آن ندارم كه مورد عنايت تو قرار گيرم؛ زيرا سه تقصير از من سر زده كه با توجّه به آنها روى سؤال ندارم.

سه تقصير دليل عدم عنايت خداوند

اوّل يحجبنى أمر أمرت به فابطأت عنه دستور دادى و امر فرمودى، من در انجام آن دستور كندى نمودم.

ص:17


1- سورۀ مائده، آيۀ 118.
2- سورۀ يونس، آيۀ 58.

دوّم و نهى نهيتنى عنه فاسرعت اليه نهى كردى و مرا از پاره اى امور منع فرمودى، من به جاى آن كه باز گردم به سوى آن شتافتم.

سوّم و نعمة انعمت بها علىّ فقصّرت فى شكرها نعمت به من ارزانى فرمودى من در اداى شكر آن نعمت تقصير ورزيدم و كوتاهى كردم

، ولى با همۀ اين تقصيرها كه جرأت سؤال را از من گرفته و در پيشگاه تو خجلت زده و سرافكنده ام ساخته، يك چيز هست كه مرا ترغيب به سؤال مى كند و راه را براى عرض حاجت باز مى كند و آن فضل بى منتهاى توست.

و يحدونى على مسألتك تفضّلك على من اقبل بوجهه اليك و وفد بحسن ظنّه اليك و آن يك چيزى كه مرا وادار مى كند كه با اين همه سوابق سوء و پروندۀ سياهى كه دارم باز به در خانۀ تو آيم و از تو گدايى كنم تفضّل توست به هر كسى كه رو به تو آورد و با حسن ظنّش سر بر آستان تو بگذارد.

در اين جملۀ دعا به دو موضوع مهمّ اشاره شده است:

1. تفضّل خداى تعالى.

2. حسن ظن به حق تعالى.

فضل به معناى زيادى است، و تفضّل به حكم (زيادة المبانى تدلّ على زيادة المعانى، چون دو مرتبه زيادتى در مبنى دارد فضل و تفضّل) معنايش بسيار بسيار زياد خواهد بود، و شايد از اين جهت است كه گفته شده تفضّل علّت و استحقاق لازم ندارد؛ زيرا اگر پاداش در مقابل عمل باشد جزاى عمل به اندازۀ عمل بايد باشد نه بيش از آن، آن هم چندين برابر. پس پاداش بيش از جزاى عمل فضل است، و همان گونه كه فرموده اند استحقاق شرط تفضّل نيست. حال اگر با ديدى عميق تر نظر شود خواهيم ديد كه ممكن يعنى فقير بالذات عملى ندارد و از خود چيزى ندارد تا مستحق پاداش گردد. پس هر چه از طرف غنىّ بالذات و جواد مطلق به ممكن افاضه شود نعمتى است ابتدايى؛ چنان كه يكى از اسماء مقدّسه: «يا مبتدئا بالنعم قبل استحقاقها» است. و با توجه به فقر ذاتى ممكن هر چه به او افاضه شود تفضّل است؛ چنان كه در همين دعا به آن اشاره شده است. امّا حسن ظن به خداى تعالى، پس آن يكى از درهاى

ص:18

رحمت است كه خداى تعالى به روى بندگان باز فرموده و يكى از راههاست به سوى آن جناب. يكى از علماى بزرگ اخلاق فرمايد:(1)دان كه راهى نجات بخش تر از حسن ظن به خدا نيست؛ زيرا خداى تعالى مطابق گمان بندۀ مؤمن با او رفتار مى كند؛ اگر گمان خوب داشته باشد با او به خوبى رفتار مى كند و اگر گمان بد به خدا داشته باشد نتيجه اش براى وى بدى خواهد بود. و مردم در نتيجۀ گول خوردن از نفس و شيطان عادت كرده اند كه به پروردگار خودشان گمان بد داشته باشند و به محض آن كه آثار گرفتارى را مشاهده كنند فورا در ذهنشان فال بد مى زنند و از گشايش در كار نااميد مى گردند و مى ترسند كه گرفتاريشان سخت تر شود، و اين پندار آنان به سر حدّ يقين مى رسد و از آنچه مى گريزند بدان گرفتار آيند و فال بدى كه مى زدند بر سرشان مى آيد، و اين (العياذ باللّه) خود يك نوع سوءظنّ است. و دانستى كه بنده به واسطۀ سوءظن سزاوار آن مى شود كه با او بر طبق سوءظنش رفتار شود مگر آن كه خداى سبحان از او بگذرد. پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فال نيك زدن را دوست مى داشت و فال بد زدن را كه (تطيّر) گويند خوش نداشت.

و فال بد همان گونه تحقق مى يابد كه صاحبش تطيّر كرده است اگر شديدا فال بد بزند بدى سختى پيش مى آيد، و اگر خفيف و سبك تطيّر بزند پيش آمد بد نيز خفيف و سبك مى شود و اگر هيچ فال بد نزند هيچ پيش آمد بد اتفاق نمى افتد؛ چنان كه در روايت روضۀ كافى اين چنين آمده است. پس هر مؤمنى كه از آثار اهل بيت پيروى مى كند لازم است كه خويشتن را به حسن ظنّ به پروردگارش عادت بدهد و از خداى تعالى در مقابل چيز اندك اميد فراوان داشته باشد كه خداى سبحان اندك را عوض بسيار مى دهد. و هر چه را كه از خداى تعالى اميد دارى و از انواع خير و بخشش به خداى سبحان ظن و گمان دارى او بالاتر از گمان توست كه ظن تو را نهايت هست و كرم خداوند سبحان را نهايت و پايان نيست.

مترجم گويد: در كافى شريف از امام باقر عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: «وجدنا فى كتاب على عليه السّلام ان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قال و هو على منبره: و الذى لا اله الا هو ما اعطى مؤمن قط خير الدنيا و الآخرة الا بحسن ظنّه باللّه تعالى و رجائه له و حسن خلقه و الكفّ عن اغتياب المؤمنين، و الذى لا اله الا هو لا يعذّب اللّه مؤمنأ بعد التوبة و الاستغفار الاّ بسوء ظنّه باللّه و تقصير من رجائه و سوء خلقه و اغتيابه للمؤمنين، و الذى لا اله الاّ هو لا يحسن ظن عبد مؤمن باللّه الاّ كان اللّه عند ظن عبده المؤمن،

ص:19


1- عالم ربانى شيخ حسين بحرانى در كتابش الطريق الى اللّه.

لان اللّه كريم بيده الخيرات يستحيى ان يكون عبده المؤمن قد احسن به الظنّ ثم يخلف ظنّه و رجاه، فاحسنوا باللّه الظنّ و ارغبوا اليه»: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بالاى منبرش فرمود: سوگند به خدايى كه جز او خدايى نيست هيچ مؤمنى را خير دنيا و آخرت داده نشده مگر به واسطۀ حسن ظنّش به خداى تعالى و اميدى كه به او داشته و اخلاق نيكويش و خوددارى از غيبت كردن از مؤمنين، و سوگند به خدايى كه جز او خدايى نيست، خداى تعالى هيچ مؤمنى را عذاب نمى كند پس از آن كه توبه و استغفار كرده باشد مگر به واسطۀ گمان بدى كه به خدا داشته و اميدش به خدا كم بوده و كج خلق بوده و غيبت مؤمنين را مى كرده؛ و سوگند به خدايى كه جز او خدايى نيست، گمان بندۀ مؤمنى به خدا خوب نمى شود مگر آن كه خداى تعالى در نزد گمان بنده مؤمنش مى باشد؛ زيرا خداى تعالى كريم است و خيرها به دست اوست. خداى تعالى حيا مى كند كه بنده مؤمنش به او گمان خوب داشته باشد آن گاه خداى تعالى برخلاف گمان او رفتار كند و اميدش را نااميد فرمايد؛ پس به خداى تعالى حسن ظن داشته باشيد و رغبت به سوى او كنيد.

و نيز در كافى از امام رضا عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: «احسن الظنّ باللّه فانّ اللّه عزّ و جل يقول: انا عند حسن ظنّ عبدى المؤمن بى ان خيرا فخيرا و ان شرّا فشرّا»: گمان را به خدا نيكو گردان كه خداى تعالى مى فرمايد: من نزد گمان بنده ام مى باشم؛ اگر گمانش به من خير باشد من نيز با او به خير و نيكى معامله مى كنم، و اگر گمان بد در حق من بكند من نيز با او بدرفتارى مى كنم. و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «لا يموتن احدكم الاّ و هو يحسن الظنّ باللّه و حسن الظنّ باللّه ثمن الجنّه»: هيچ كس از شما نميرد مگر آن كه حسن ظن به خدا داشته باشد كه حسن ظن بهاى بهشت است.

محدّث قمى رحمه اللّه مى فرمايد: بعضى از علما فرموده اند كه از بعضى اخبار استفاده مى شود كه حسن ظن به خدا در حال نزع و جان كندن واجب است. و علاّمۀ طباطبايى در درّۀ در آداب محتضر فرمايد:

و احسن الظن برب ذى منن فانه فى ظن عبده الحسن

* على بن محمد سخاوى كه از بزرگان علم و ادب است به هنگام مرگش اين اشعار را سرود:

قالوا غدا نأتى ديار الحمى و ينزل الركب بمغناهم

و كل من كان محبا لهم اصبح مسرورا بلقياهم

ص:20

قلت فلى ذنب و ما حيلتى باىّ وجه اتلقاهم

قالوا اليس العفو من شأنهم لا سيّما عمّن ترجّاهم

* از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: آخرين بنده اى را كه دستور داده مى شود به دوزخش بيندازند به پشت سرش نگاه مى كند، خداى عز و جل دستور مى دهد: دست نگهداريد و بحضورش آوريد و چون او را مى آورند مى فرمايدش: بندۀ من چرا به پشت سر نگاه كردى؟ عرض مى كند: پروردگارا! گمان من به تو اين نبود. خداى جلّ جلاله مى فرمايد:

بندۀ من گمان تو بمن چه بود؟ عرض مى كند: پروردگارا! گمان من به تو آن بود كه قلم عفو بر خطايم بكشى و در بهشتم جاى دهى. پس خداى تعالى مى فرمايد: فرشتگان من! به عزّت و جلالم سوگند و به نعمتها و بلاها و قدرتم قسم، حتى يك لحظه در تمام عمرش چنين گمانى در حق من نداشت و اگر در تمام عمرش يك لحظه گمان خيرى در حق من داشت من او را به آتش نمى ترساندم و دلش را نمى لرزاندم، ولى با اين همه دروغ او را بپذيريد و به بهشتش داخل كنيد.

«عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: آخر عبد يؤمر به الى النار يلتفت فيقول اللّه عزّ و جل: اجّلوه، فاذا أتى به قال له: عبدى لم التفتّ؟ فيقول: يا رب ما كان ظنّى بك هذا، فيقول اللّه جلّ جلاله: عبدى و ما كان ظنّك بى؟ فيقول: يا رب كان ظنّى بك ان تغفر لى خطيئتى و تسكننى جنّتك، فيقول اللّه: ملائكتى و عزّتى و جلالى و آلائى و بلائى و ارتفاع مكانى ما ظنّ بى هذا ساعة حياته قط، و لو ظنّ بى ساعة فى حياته خيرا ما روّعته بالنار، اجيزوه كذبه و ادخلوه الجنّة».

سپس امام صادق عليه السّلام فرمود: هيچ بنده اى به خدا ظن خوب نمى كند مگر آن كه خداى تعالى در نزد ظن او مى باشد، و هيچ بنده اى به خدا ظن سوء نمى كند مگر آن كه خداى تعالى در نزد ظن او خواهد بود، و اين است آنچه خداى تعالى مى فرمايد: همين گمان باطل شما دربارۀ خدا موجب هلاكت شما شد و امروز همۀ شما از زيانكاران شديد.

«ثم قال ابو عبد اللّه عليه السّلام: ما ظنّ عبد باللّه خيرا الاّ كان اللّه عند ظنّه به و لا ظنّ به سوءا الاّ كان اللّه عند ظنّه به، و ذلك قوله عزّ و جل: وَ ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ»(1).

ص:21


1- سورۀ فصّلت، آيۀ 23.

رابعۀ عدويه را كسى گفت: من گناه فراوان كرده ام اگر توبه كنم خداى تعالى مرا مى پذيرد؟ «افترينه يقبلنى ان أنا تبت؟» رابعه گفت: «ويحك انه يدع المدبرين عنه فكيف لا يقبل المقبلين عليه»؛ واى بر تو! خداى تعالى آنانى را كه از حضرت بارى تعالى روگردان شده اند به سوى خود مى خواند، چگونه مى شود كه روى كنندگان به جنابش را نپذيرد.

و در دعاى خمس عشر است: «فيامن هو على المقبلين عليه مقبل و بالعطف عليهم عائد مفضل و بالغافلين عن ذكره رحيم رؤف و بجذبهم الى بابه ودود عطوف»: اى آن كه بر توجه كنندگان به خودت اقبال دارى و با عطوفت بر آنها مهرورزى و تفضّل فرمايى و نسبت به آنان كه از ذكر تو غافلند مهربان و رؤف هستى و با دوستى و عطوفت آنان را به در خانه ات مى كشانى.

اذ جميع احسانك تفضّل و إذ كل نعمك ابتداء «اذ» براى تعليل است و متعلق است به «تفضّل»؛ يعنى اين كه يك چيز مرا ترغيب به سؤال از تو مى كند و آن تفضّل توست علّتش آن است كه همۀ احسان تو تفضّل است؛ يعنى آنچه تو به من احسان فرموده اى از وجود و توابع آن همه اش تفضّل است و زيادتر از استحقاق من، و نيز به علّت آن كه همۀ نعمتهاى تو ابتدايى است و بدون استحقاق؛ زيرا وقتى اصل وجود ما از تو باشد لا محاله مقتضيات و توابع آن نيز از تو است و در اين صورت استحقاقى براى كسى وجود نخواهد داشت. مولانا مى گويد:

ما چو ناييم و نوا از ما ز توست ما چو كوهيم صدا از ما ز توست

ما همه شيران ولى شير علم حمله مان از باد باشد دمبدم

حمله مان پيدا و ناپيداست باد جان فداى آن كه ناپيداست باد

ما نبوديم و تقاضامان نبود لطف تو ناگفته ما مى شنود

* اين جا ممكن است دو سؤال مطرح شود: اول آن كه آيا اين نظريه منافات با ظواهر آيات و نصوص قرآنيه ندارد مانند آن كه مى فرمايد:«اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»(1)ه (باء) «بما» چه سببيّة باشد و چه به معناى مقابله باشد مانند «بعت هذا بهذا» به هر حال دلالت بر آن دارد كه عمل در بهشتى شدن انسان نقش دارد و اگر اعمال هيچ گونه استحقاقى نمى آورد و همه

ص:22


1- سورۀ نحل، آيۀ 32.

مربوط به خداى تعالى است پس معناى «أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى» :(1)ن عمل هيچ يك از زنان و مردان را ضايع و بيهوده نمى گذارم، چيست؟ و همچنين آيۀ «إِنّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلاً» ما اجر و پاداش نيكوكاران را ضايع نمى كنيم و آيات ديگر از اين قبيل، مانند:

«فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» (2) مانند:«وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى»(3) امثال اينها كه بسيار فراوان است.

سؤال دوّم: آيا اين مطلب همان گفتار اشعريها نيست كه مى گويند عمل سبب اجر و ثواب نيست و جايز است كه خداى تعالى مؤمن مطيع را به جهنم ببرد و فاسق فاجر را به بهشت؟!(4)

ص:23


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 195.
2- سورۀ زلزله، آيۀ 8-7.
3- سورۀ نجم، آيۀ 39.
4- در ميان دانشمندان اسلامى دو دسته ممتاز هستند: يكى به نام فلاسفه و حكما و ديگرى به نام متكلمين. دانشمندانى كه متّكى بر عقل و استدلالند حكيم و فيلسوف، و آنان كه ملتزم به مواقف شرع و متّكى به اصول مأخوذه از كتاب و سنت و اجماع اند اهل كلام و متكلّم گويند. و چون به مناسبت سخن از اشاعره به ميان آمد بحثى در گروه اول يعنى فلاسفه و حكما نمى كنيم، بلكه اشاره اى به متكلّمين كه اشاعره از آنان مى باشند مى نماييم. يكى از محققين معاصر نقل مى كند كه علم كلام را در اول فقه اكبر مى گفتند و بعدا بحث در فروع رافقه ناميده اند و بحث در اعتقادات و اصول را علم توحيد و صفات گفتند از باب تسميۀ مركّب به اشهر و اشرف اجزاء، و بعدا موسوم شد به علم كلام؛ زيرا كه مباحث آن مصدّر بود به جملۀ (الكلام فى كذا) و يا آن كه چون اعظم اختلافات در آن علم در مسألۀ كلام خدا بود كه آيا حادث است يا قديم؟ و يا آن كه مايۀ توانايى بر كلام و سخن و بحث در تحقيق شرعيات است مثل منطق در فلسفيّات؛ و از اين رو بعضى در تعريف كلام گفته اند: «علم يقتدر معه على اثبات العقايد الدينية بايراد الحجج عليها» (تعريف از صاحب مواقف است) و بعضى ديگر در تعريف اين علم گفته اند: «صناعة نظريّة يقتدر بها على اثبات العقايد الدينية». در هر حال علم كلام بحث از اصول معارف مى كند و بيشتر مباحث آن با فلسفه به هم آميخته است كه اگر قيد توافق با شرع نبود فرق نداشت. و ابتداى شروع در بحث و درس كلام از بصره شد كه حسن بصرى حوزۀ درسى فراهم آورد و تنازع و تشاجر و زدوخوردهاى علمى درگرفت. اتفاقا يكى از شاگردان حسن كه واصل بن عطا بود از حسن بر سر مسأله اى كه از وى پرسيد و حسن جواب قانع كننده اى نداد كناره گيرى كرد و خود رفت و انجمنى جداگانه تشكيل داد و به اين مناسبت آنها را معتزلى گفتند. دانشمند معاصر دهخدا در (معتزله) مى نويسد: فرقۀ معتزلى از فرق اسلام هستند كه از اول قرن دوم هجرى در اواخر عهد بنى اميّه ظهور كرده تا چند قرن در تمدّن اسلامى تأثير شديد داشته اند. مؤسس اين فرقه يكى از شاگردان حسن بصرى به نام واصل بن عطا بود كه با استاد خود بر سر سرنوشت مرتكب معاصى كبيره و تعيين حدود كفر و ايمان اختلاف نظر يافت و از مجلس او كناره گرفت و سپس يكى از شاگردان ديگر حسن به نام عمرو بن عبيد به او پيوست و اين دو به يارى يكديگر فرقۀ جديدى را پديد آوردند به نام معتزله يا (اهل عدل و توحيد) كه در فارسى آنان را (عدلى مذهب) نيز گفته اند. علّت تسميۀ اين فرقه به معتزله بنابر قول مشهور اعتزال واصل و عمرو بن عبيد است از مجلس درس حسن بصرى بر اثر اختلاف در سرنوشت مرتكبين معاصى كبيره. برخلاف حسن بصرى كه مرتكب معاصى را منافق و در حكم كافر مى دانست، واصل بن عطا وى را در منزلى واقع در ميان كفر و ايمان قرار داد. معروف است واصل بعد از كناره گيرى از مجلس درس حسن در بصره بر ستونى تكيه كرد و شروع به القاى عقايد خود نمود، و چون حسن او را بدين صورت ديد گفت: «اعتزل واصل بن عطا». و به همين سبب واصل و معتقدين او را معتزله ناميدند. و سپس اقوال ديگرى نيز در وجه تسميۀ اين گروه نقل مى كند طالبين مراجعه كنند. پايان نقل از دهخدا. محقق سابق الذكر گويد: اهل حديث در مقابل معتزليها مرد نبرد و پيكار علمى نبودند كه به قوّت برهان و نيروى دليل بتوانند در برابر آنها عرض اندام بنمايند، تا يك نفر پيدا شد موسوم به ابو الحسن اشعرى كه در اول معتزلى بود و از شاگردان ابو على جبايى، ولى بعدا سر يك مسأله با استادش طرف شد و از او برگشت. او حريف زبردستى بود. در مقابل هر اصلى و قاعده اى كه معتزليها داشتند اصلى و -

اما سؤال اول در جوابش گوييم كه ضايع نكردن خداى تعالى عمل كسى و اجر و پاداش دادن به آن حتى در مقابل عمل كسى را به بهشت بردن منافاتى با تفضّل ندارد؛ يعنى خداى تعالى همان كس را كه به خاطر اعمالش به بهشت مى برد از باب تفضل است نه با استحقاق.

مثال: فرض مى كنيم شما كسى را براى عملى اجير مى كنيد و همۀ وسايل عمل را براى او آماده مى كنيد و در مقابل عملش اجرتش را حتى چندين برابر مى دهيد، آيا اين شخص پس از گرفتن اجرت عمل كه چندين برابر گرفته است باز مستحق است كه چيزى از شما مطالبه كند؟ هرگز! حال اگر به اضافۀ آنچه گرفته پاداشهاى ديگرى هم به عملش داديد آيا اين تفضّل نيست؟ پس معلوم شد كه پاداش دادن منافاتى با تفضل ندارد. البته مثالى كه گفته شد از باب تشبيه كامل به ناقص است، مانند آيۀ شريفۀ «مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ...» زيرا در مورد انسان همۀ اعمالى كه موجب ثواب است همه متوقف بر وجود است و قوت و نيرو و آلات و توفيق و همۀ اينها از خداى تعالى است كه ابتدائا و بدون استحقاق مرحمت فرموده است. پس اگر ثوابى براى عملش مقرر فرمود آن هم از باب تفضل است؛ و اگر عنوان مقابله باشد تمام اعمال او با كوچك ترين نعمتى از نعمتهاى الهى مقابله نمى كند.

دعايى از امام عليه السّلام است به عنوان: «و كان من دعائه اذا اعترف بالتقصير» و در آن دعا امام سجاد عليه السّلام كاملا تشريح فرموده كه بنده به هيچ وجه استحقاق ثواب ندارد؛ و ان شاء اللّه شرحش خواهد آمد. و امّا سؤال دوّم كه فرق است ميان آنچه ما مى گوييم و آن چه اشاعره مى گويند؟

گوييم كه سخن اشاعره واضح البطلان است. چگونه وجدان مسلمانى مى پذيرد كه به

ص:24

چنين خدايى معتقد باشد كه بندۀ مطيعش را معذّب كند و بندۀ سركش و عاصى را اكرام و احترام نمايد و او را به بهشت ببرد. نويسنده با اعتراف بر اين كه فحص لازم در كلمات آنان نكرده ام گمان نمى كنم مقصودشان چنين سخن سخيفى باشد؛ شايد غرض ديگرى داشته اند و سوءتفاهم شده است، و غرضشان بيان سلطنت تامه و مطلقۀ حضرت حق بوده است و اين كه هيچ كس را حق تحكّم بر خداى تعالى نيست «لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ»(1)امام زين العابدين عليه السّلام در دعاى ابى حمزه عرض مى كند: «تعذّب من تشاء بما تشاء، كيف تشاء و ترحم من تشاء، بما تشاء كيف تشاء لا تسئل عن فعلك و لا تنازع فى امرك» و اين غير آن چيزى است كه به اشاعره نسبت داده شده است و اللّه العالم.

فها أنا ذا يا الهى واقف بباب عزّك وقوف المستسلم الذليل و سائلك على الحياء منى سؤال البائس المعيل حال كه تفضّل بى دريغ تو مرا به سوى تو ترغيب مى كند اين منم كه بر در خانۀ عزّت تو همچون بندۀ فرمانبردار ذليل ايستاده ام و با كمال شرمندگى همچون گداى عيالمند بدبخت به گدايى آمده ام.

امام زين العابدين عليه السّلام در اين جمله حالت اضطرار و التجاى خود را با بهترين عبارت بيان فرموده است؛ چنان كه در روايتى از امام صادق عليه السّلام آمده است كه فقير آن كسى است كه با احتياج و نيازى كه دارد دست سؤال نزد كسى پيش نبرد، و اگر حالش پريشان تر شد مسكين اش گويند، و از هر دو سخت تر را بائس گويند: «عن الصادق عليه السّلام: الفقير الذى لا يسئل و المسكين أجهد منه و البائس اجهدهم». حال اگر كسى بائس معيل هم باشد يعنى بار عائلۀ سنگينى هم بر دوش داشته باشد چه حالى خواهد داشت؟ امام عليه السّلام چنين حالتى را دربارۀ دعا كننده ترسيم مى فرمايند و علاوه بر همۀ آنچه گفته شد گرفتارى ديگرى را نيز بيان مى فرمايد:

و مقرّ لك بانّى لم استسلم وقت احسانك الاّ بالاقلاع عن عصيانك و لم اخل فى الحالات كلها من امتنانك و در همۀ حالات از منّتهايى كه بر من داشتى خالى نبوده ام. سيد شارح رحمه اللّه در معناى جملۀ اول: «بأنى لم استسلم...» به تكلف افتاده و مى فرمايد: معناى اين جمله آن است كه من اعتراف مى كنم كه به هنگام احسان تو مطيع و منقاد تو نشدم مگر به واسطۀ خوددارى از معصيت تو بدين معنى كه احسان تو دربارۀ من آن بود كه مرا از خواب غفلت بيدار كردى و توفيق توبه به من عنايت فرمودى و نتيجۀ اين توفيق و بيدارى آن بود كه من فقط از معصيت

ص:25


1- سورۀ انبياء، آيۀ 23.

تو خوددارى كردم و آنچه وظيفه يك مستسلم مطيع است كه همۀ اوامر تو را امتثال كند و از همۀ نواهى تو اجتناب كند از من انجام نگرفت. پايان فرمايش سيد رحمه اللّه.

خوانندۀ عزيز متوجه است كه مطلب مذكور علاوه بر آن كه معناى لطيفى نيست استفاده اش از جملۀ مذكور در دعا محتاج به تكلّف است. به نظر اين ناچيز سهوى در نسخه روى داده است؛ واضح آن است كه در صحيفۀ قديمۀ مكشوفه در حرم حضرت رضا عليه السّلام است؛ در آن نسخه چنين است: «مقرّا بانّى لم أخل فى الحالات كلّها من احسانك و انّى لم اسلم فى اوقات احسانك عن عصيانك»: من اقرار دارم كه در هيچ حالى از احسان تو خالى نبوده ام و در اوقات احسانت از معصيت و نافرمانى سالم نمانده ام و اين معناى بسيار لطيف و جالبى است كه اوّلا احسان و نيكى تو اى خداى من در همه حال شامل من بوده و با اين كه جزء غرايز انسانى و بلكه حيوانى است كه در مقابل احسان خاضع و فرمانبردار مى شود، من آن قدر دور از انسانيّت بودم كه آن همه احسان تو در من اثرى نكرد و من همچنان در نافرمانى تو باقى بودم.

به مناسبت مقام قطعۀ زيبايى را از استاد شيرين سخن شيراز بشنويد:

به ره در يكى پيشم آمد جوان به تك در پى اش گوسفندى دوان

بدو گفتم اين ريسمان است و بند كه مى آيد اندر پى ات گوسفند

سبك طوق و زنجير از او باز كرد چپ و راست پوييدن آغاز كرد

بَره در پى اش همچنان مى دويد كه خود خورده بود از كف او خويد(1)

چو باز آمد از عيش بازى به جاى مرا ديد و گفت اى خداوند راى

نه اين ريسمان مى برد با من اش كه احسان كمندى است در گردنش

به لطفى كه ديده است پيل دمان نيارد همى حمله بر پيلبان

بدان را نوازش كن اى نيك مرد كه سگ پاس دارد چونان تو خورد

بر آن مرد كند است دندان يوز كه مالد زبان بر پنيرش دو روز

* فهل ينفعنى يا الهى اقرارى عندك بسوء ما اكتسبت و هل ينجينى منك اعترافى لك بقبيح ما ارتكبت بارالها! آيا اقرار من بر اين كه اعمال بد براى خود كسب كرده ام به حال من سودمند

ص:26


1- خويد زرع نارس.

خواهد بود؟ و آيا اعتراف من كه كار زشت مرتكب شده ام مرا از عقاب و عتاب تو نجات خواهد بخشيد؟

ام اوجبت لى فى مقامى هذا سخطك ام لزمنى فى وقت دعائى مقتك يا آن كه در اين مقام خشم خودت را بر من واجب فرموده و به هنگام دعاى من غضب تو دامنگيرم خواهد شد.

دو نكتۀ ادبى و عرفانى

اهل ادب در معناى «كسب و اكتسب» اختلاف دارند. بعضى گفته اند كه «كسب» در تحصيل خير است و «اكتسب» در تحصيل شر، و استشهاد شده به آيۀ شريفه:«لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ» :(1)عنى آدمى هر چه كار خير كند به نفع اوست و هر چه كار شر انجام دهد بر ضرر خود اوست كه در اين آيه «كسب» به قرينۀ «لها» كه لام اش به معناى سود و نفع است در خير استعمال شده و «اكتسب» به قرينۀ «عليها» كه «على» به معناى ضرر است در شرّ به كار رفته است و بعضى ديگر گفته اند كه «كسب» شامل خير و شر هردو است يعنى هم در تحصيل خير «كسب» گفته مى شود و هم در بدست آوردن شرّ به دليل آيۀ شريفه:«وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاّ عَلَيْها»(2)ه در اين آيه با اين كه «عليها» افاده ضرر مى كند از فعل «لا تكسب» استفاده شده است پس معلوم مى شود كه «كسب» اختصاص به خير ندارد و بعضى ديگر گفته اند كه چون در «اكتسب» از حروف بيشتر استفاده شده است و تصرّف بيشتر در آن شده است از اين جهت به جانب شر اختصاص يافته است چنان كه در آيۀ شريفه است:«لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ» .

زمخشرى گفته است: اگر از من سؤال شود كه چرا «كسب» به خير اختصاص يافته و اكتساب به شرّ؟ در جواب گويم چون نفس آدمى مايل به شرّ و امّارۀ به سوء است از اين رو در تحصيل شرّ كوشش و جدّيت بيشترى از خود نشان مى دهد برخلاف كار خير كه نوعا با بى علاقه گى از آدم سر مى زند اين است كه در مورد شرّ «اكتساب» گفته مى شود كه دلالت بر انجذاب و جدّيّت دارد ولى در مورد خير «كسب» گفته مى شود كه دلالتى بر اعتمال و انجذاب ندارد (پايان سخن زمخشرى).

ص:27


1- سورۀ بقره، آيۀ 286.
2- سورۀ انعام، آيۀ 164.

و از اين جهت بعضيها گفته اند كه از آيۀ شريفۀ:«لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ» استفاده مى شود كه بنده در مورد گناهان مؤاخذه نمى شود مگر به گناهى كه علاقۀ قلبى به آن داشته باشد به خلاف كارهايى كه ثواب دارد و داراى أجر است كه به هر نحو انجام گيرد و لو بدون دلبستگى و علاقه قلبى ثواب بر آن مترتب مى شود.

2. سيد شارح رحمه اللّه مى فرمايد: كه سؤال و استفهام در اين جمله ها از باب تجاهل عارف است و گرنه پرواضح است كه اقرار و اعتراف به گناه در اين دنيا بحسب روايات قطعى بسيارى كه از ائمه دين عليهم السّلام رسيده است سودمند و موجب نجات است چنانچه از امام باقر عليه السّلام روايت است كه فرمود: بخدا قسم نجات از گناهان ميسّر نيست مگر براى كسى كه اقرار به گناه كند.

«و اللّه لا ينجو من الذنوب الاّ من أقرّ بها».

مترجم گويد: احتمال تجاهل عارف كه سيد فرموده است برخلاف ظاهر كلام و بنظر بعيد مى رسد زيرا:

اولا چه بسا كسى كه اين نيايش را بدرگاه الهى دارد به آن نصوص و روايات قطعيه اطلاع نيافته باشد و يا در اثر بزرگ بودن و يا بزرگ ديدن گناهش خود را مشمول آن روايات نداند و حقيقتا ترديد داشته باشد در اين كه اقرار و اعتراف به گناه براى او نجات بخش است يا نه؟ چنان كه هر كس با مراجعه به وجدان خود اين معنا را تصديق مى كند.

ثانيا اگر تنها يك استفهام بود و تنها جملۀ «هل ينفعنى يا الهى اقرارى...» بود و جملات ديگر نيز به همين عنوان مى بود، احتمال تجاهل عارف مى رفت، و ليكن مى بينيم كه جمله هاى: «ام اوجبت لى فى مقامى هذا سخطك، ام لزمنى فى وقت دعائى مقتك» به دنبال اين استفهام آمده است كه معنايى است در مقابل استفهام، و شگفت آور است كه استاد الاساتذه مرحوم شعرانى نيز در ترجمه اش چنين فرموده است:

آيا اقرار من به بدى عمل مرا سود خواهد داد؟ و اعتراف من به زشتى كردار مرا نجات خواهد بخشيد؟ آيا در اين مقام شايسته است خشم خود را بر من واجب شمرى؟ و در هنگام دعاى من غضب تو مرا فرو گيرد؟ و خلاصه آن كه دعاكننده مردّد است كه آيا اعتراف به حالش مفيد است يا آن كه مستوجب غضب خدا شده است و ديگر با اعتراف به گناه از غضب الهى نجات نمى يابد. و اين مضمون در موارد متعدده اى از دعاها تكرار شده است. در دعاى ابى حمزه امام سجّاد عليه السّلام عرض مى كند: «مولاى اذا رأيت ذنوبى فزعت و اذا رأيت كرمك طمعت»:

ص:28

اى مولاى من! هر وقت كه متذكر گناهانم مى شوم ترس و وحشت بر جانم مى افتد، ولى در مقابل، هنگامى كه به ياد كرمت مى افتم طمع مى كنم كه بار گناهانم هر قدر سنگين تر باشد در برابر كرم و بخشش تو ارزش و وزنى ندارد.

هاتفى از گوشۀ ميخانه دوش گفت ببخشند گنه مى بنوش

عفو خدا بيشتر از جرم ماست نكتۀ سربسته چه گويى خموش

* و نيز عرض مى كند: «الهى إن عفوت عنّى فمن اولى منك بالعفو و ان عذّبتنى فمن اعدل منك فى الحكم؟»: بار الها! اگر عفوم فرمايى چه كسى از تو به عفو سزاوارتر، و اگر عقوبتم فرمايى چه كسى از تو عادل تر در حكم است؟

طالع اگر مدد كند دامنش آورم به كف گر نكشد زهى طرب ور بكشد زهى شرف

در مناجات شعبانيه كه ائمۀ معصومين عليهم السّلام مواظبت به خواندن آن داشته اند آمده است:

«الهى ان حطّتنى الذنوب من مكارم لطفك فقد نبّهنى اليقين الى كرم عطفك، الهى ان انا متنى الغفلة عن الاستعداد للقائك فقد نبّهتنى المعرفة بكرم آلائك، الهى ان دعانى الى النار عظيم عقابك فقد دعانى الى الجنّة جزيل ثوابك»: بارالها! اگر گناهانم مرا از لطف و كرامتهايت دور كرده مقام يقينم مرا به كرم و عطوفت تو تذكر مى دهد، و اگر خواب غفلت مرا از آمادگى براى لقاى تو باز داشته معرفتم به نعمتهاى بزرگوارت مرا از خواب بيدار كرده است. إله من! اگر عقوبت بزرگ تو مرا به آتش دوزخ مى خواند و تهديدم مى كند پاداشهاى بزرگت مرا به سوى بهشت جاودان دعوت مى كند. اينها و ده ها امثال اين مضامين هيچ يك از باب تجاهل عارف نيست، بلكه همگى حاكى از حالتى است نفسانى و وجدانى كه از علامات مؤمن است و آن حالت بين خوف و رجاست كه مى بايست در مؤمن باشد و در روايات نيز تأييد شده است؛ از جملۀ آنها روايت كافى شريف است و راوى مغيره است كه مى گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم در وصيّت لقمان چه بوده؟ فرمود: «كان فيه الاعاجيب»: «مطالب شگفت آور در آن بود و عجيب ترينش اين كه به فرزندش گفت: «خف اللّه عزّ و جلّ خيفة لو جئته ببرّ الثقلين لعذّبك، و ارج اللّه رجائا لو جئته بذنوب الثقلين لرحمك. ثم قال ابو عبد اللّه عليه السّلام: كان ابى يقول: انّه يقول انه ليس من

ص:29

عبد مؤمن الاّ فى قلبه نوران نور خيفة و نور رجاء لو وزن هذا لم يزد على هذا و لو وزن هذا لم يزد على هذا»: (از خداى عزّ و جلّ آن چنان بترس كه اگر عمل خير جنّ و انس را به پيشگاه مقدّسش آورى تواند تو را عذاب كند و به خداى تعالى چنان اميدى داشته باش كه اگر با گناه جنّ و انس او را ملاقات كنى امكان آن هست كه مشمول رحمتش گردى).

سپس امام صادق عليه السّلام فرمود: پدرم فرمود: هيچ بندۀ مؤمنى نيست مگر آن كه در دلش دو نور هست. نور ترس و نور اميد، كه اگر اين نور وزن شود بر آن نور زياده نباشد و اگر آن نور وزن شود بر اين نور فزونى نگيرد (پايان حديث شريف).

امام خمينى قدّس سرّه را در توجيه اين روايات بيان بسيار لطيفى است؛ مى فرمايد: بدان كه انسان عارف به حقايق و مطّلع از نسبت بين ممكن و واجب جلّ و علا داراى دو نظريه است: يكى نظر به نقصان ذاتى خود و جميع ممكنات و سيه رويى كائنات(1)ه در اين نظر علما يا عينا بيابد كه سرتاپاى ممكن در ذلّ نقص و در بحر ظلمانى امكان و فقر و احتياج فرورفته ازلا و ابدا و به هيچ وجه از خود چيزى ندارد و ناچيز صرف و بى آبروى محض و ناقص على الاطلاق است، بلكه اين تعبيرات نيز در حق او درست نيايد و از تنگى تعبير است و ضيق مجال سخن، و الاّ نقص و فقر و احتياج فرع شيئيّت است و براى جميع ممكنات و كافۀ خلايق از خود چيزى نيست. در اين نظر اگر تمام عبادات و اطاعات و عوارف و معارف را در محضر قدس ربوبيّت ببرد جز سرافكندگى و خجلت و ذلّت و خوف چاره اى ندارد؛ چه اطاعت و عبادتى؟! از كى براى كى؟! تمام محامد راجع به خود اوست و ممكن را در او تصرّفى نيست، بلكه از تصرّف ممكن نقص عارض اظهار محامد و ثناى حق شود كه اكنون عنان قلم را از او منصرف مى نمايم و در اين مقام فرمايد:«ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ» .(2)

چنانچه در مقام اوّل فرمايد:«قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ»(3) قائل در اين مقام گويد:

پير ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرين بر نظر پاك خطا پوشش باد

*

ص:30


1- شايد اشاره باشد به شعر معروف: سيه رويى ز ممكن در دو عالمجدا هرگز نشد و اللّه اعلم
2- سورۀ نساء، آيۀ 79.
3- سورۀ نساء، آيۀ 78.

قول پير راجع بمقام دوّم و قول خود قائل راجع به مقام اوّل است(1).

پس در اين نظر خوف و حزن و خجلت و سرافكندگى انسان را فراگيرد.

و ديگر نظر به كمال واجب و بسط رحمت و سعۀ عنايت و لطف او مى بيند، اين همه بساط نعمت و رحمتهاى گوناگون كه احاطه بر آن از حوصلۀ حصر و تحديد خارج است؟

بى سابقۀ استعداد و قابليّت است ابواب الطاف و بخشش را به روى بندگان گشوده است بى استحقاق.

نعم او ابتدايى و غير مسبوق به سؤال است چنانچه حضرت سيد السّاجدين و زين العابدين عليه السّلام در ادعيۀ صحيفه و غير آن مكرّر اشاره فرموده اند.

بدين معنا پس رجاء او قوّت گيرد و اميدوار برحمت حق گردد.

كريمى كه تمام كرامتهاى او به محض عنايت و رحمت است و مالك الملوكى كه بى سابقۀ سؤال و استعداد بما عناياتى فرموده كه تمام عقول از علم به شمّه اى از آن عاجز و قاصر است و عصيان اهل معصيت به مملكت وسيع او خللى وارد نكند و طاعت اهل طاعت در آن افزونى نياورد بلكه هدايت آن ذات مقدس طرق طاعت را و منع آن ذات اقدس از عصيان براى عنايات كريمانه و بسط رحمت و نعمت است و براى رسيدن به مقامات كمال و مدارج كماليه و تنزيه از نقص و زشتى و تشوّه است.

پس اگر برويم در درگاه عزّت و جلالش و پيشگاه رحمت و عنايتش و عرض كنيم بارالها ما را لباس هستى پوشانيدى و تمام وسايل حيات و راحتى ما را فوق ادراك مدركين فراهم فرمودى و تمام طرق هدايت را بما نمودى تمام اين عنايات براى صلاح خود ما و بسط رحمت و نعمت بود.

اكنون ما در دار كرامت تو و در پيشگاه عزّ و سلطنت تو آمديم با ذنوب ثقلين در صورتى كه ذنوب مذنبين در دستگاه رحمت تو نقصانى وارد نكرده و بر مملكت تو خللى وارد نياورده با يك مشت خاك كه در پيشگاه عظمت تو به چيزى نيارزد و موجودى حساب نشود چه مى كنى جز رحمت و عنايت؟ آيا از درگاه تو جز اميد رحمت چيز ديگر متوقّع است؟

پس انسان هميشه بايد بين اين دو نظر متردّد باشد: نه نظر از نقص خود و تقصير و قصور از قيام به عبوديّت ببندد و نه نظر از سعۀ رحمت و احاطۀ عنايت و شمول نعمت و الطاف حق

ص:31


1- اين كه فرمود: قول قائل راجع به مقام اوّل است، بدان معناست كه قائل خطا ديده و با نظر پاكش خطاپوشى كرده است. دقّت شود.

جلّ جلاله بپوشد. پايان سخن عارف باللّه امام خمينى قدّس سرّه.

سبحانك لا آيس منك و قد فتحت لى باب التوبة اليك پس از آن كه امام سجّاد عليه السّلام اعتراف به تقصير در مقام عبوديّت كرد و در نتيجه سؤالى پيش مى آيد كه آيا اين اعتراف سودى به حال من خواهد بخشيد يا آن كه گرفتار عذاب و نقمت و غضب تو خواهم بود و گذشت كه سيد شارح فرموده بود اين سؤالات از باب تجاهل عارف است و به هر حال از مجموع اعتراف و سؤال استشمام مى شد كه ممكن است حالت يأس و نوميدى بر دعاكننده دست بدهد، از اين رو امام عليه السّلام با اين جمله ها آن حالت را استدراك مى كند و عرض مى كند: (بارالها من تو را تنزيه و تقديس مى كنم از آنچه سزاوار ساحت مقدس تو نيست و آن يأس و نوميدى بندگان توست از درگاه تو، و من مأيوس نمى شوم در حالى كه تو در توبه را به روى من باز كردى) كنايه از آن كه تو امر فرموده اى كه من توبه كنم و به سوى تو باز گردم، و البته وقتى امر به بازگشت فرمودى قبول خواهى كرد.

«و ليس من صفاتك يا سيدى ان تأمر بالسؤال و تمنع العطيّة و انت المنّان بالعطيّات على اهل مملكتك و العائد عليهم بتحنّن رأفتك».

هله نوميد نباشى چو تو را يار براند اگر امروز براند نه كه فردات بخواند

گر به روى تو ببندد همه درها و گذرها در ديگر بگشايد كه كس آن راه نداند

* بل اقول مقال العبد الذليل الظالم لنفسه المستخفّ بحرمة ربّه بلكه سخن بندۀ ذليلى را بر زبانم مى رانم كه بخود ستم روا داشته و احترام پروردگارش را نگاه نداشته و آن را سبك شمرده است.

گناهى كه از بنده سر مى زند همواره داراى دو بعد است و در اين جمله از دعا به هر دو بعد اشاره شده است؛ يك بعد راجع به خود بنده است و آن عبارت است از ضرر و مفسده اى كه مترتّب بر گناه است، خواه ضرر دنيوى باشد و يا اخروى و يا هر دو، و از اين بعد امام عليه السّلام تعبير فرموده به ستم بر خويشتن؛ و بعد ديگر راجع به خداى تعالى است. و عمدۀ در گناه همين جهت است و آن عبارت است از استخفاف به مقام مقدس ربوبى و سبك شمردن حضور و محضر الهى؛ از اين رو مى بينيم گاهى اولياى الهى در مقام توبه و استغفار اهمّيت بيشترى

ص:32

براى اين بعد قائل هستند و در مقام توجيه و اعتذار از آنند.

امام زين العابدين عليه السّلام در دعاى معروف به دعاى ابو حمزه ثمالى عرض مى كند: «فلو اطلع اليوم على ذنبى غيرك ما فعلته، و لو خفت تعجيل العقوبة لاجتنبته لا لانّك اهون الناظرين الىّ و اخفّ المطّلعين علىّ، بل لانّك يا رب خير الساترين»: (يعنى روزى كه من معصيت تو را مرتكب مى شدم، اگر بر گناهم كسى غير از تو آگاه مى شد البته آن گناه را نمى كردم، و اگر بيم آن داشتم كه در كيفر گناه من شتاب فرمايى البته از آن اجتناب مى نمودم، و اين نه از آن روست كه تو در نظرم از ديگرى بى مقدارترى، بلكه براى آن كه تو بهترين پرده پوشانى) و در جاى ديگر عرض مى كند: «الهى لم اعصك حين عصيتك و انا بربوبيّتك جاهل و لا بامرك مستخفّ».

(اى خداى من! آن گاهى كه من به مخالفت و معصيت تو پرداختم، عصيان من نه از روى انكار ربوبيّت تو بود و نه از آن جهت كه امر تو را سبك مى انگاشتم. به هر حال پس از اين اعتراف، امام عليه السّلام پاره اى از خصوصيّات گناه را بيان مى كند و عرض مى كند:

الذى عظمت ذنوبه فجلّت و ادبرت ايّامه فولّت بنده اى هستم كه گناهش بزرگ است و كلان و روزگارش سپرى شده و آفتاب عمرش بر لب بام است.

حتى اذا رأى مدّة العمل قد انقضت حال كه مى بيند زمان عمل و دوران كار و كوشش بسر رسيده.

و غاية العمر قد انتهت و عمرش به پايان نزديك شده.

و ايقن انّه لا محيص له منك و لا مهرب له عنك و به يقين دانست كه براى او راه نجاتى از تو نيست و گريزگاهى از تو ندارد.

يقين مرتبه اى از علم است كه شك و ترديد در آن راه نداشته باشد، و بعضى گفته اند كه يقين عبارت از علمى است كه از تفكّر و استدلال به دست مى آيد و بهتر است كه گفته شود يقين علمى است كه مسبوق به شكّ و ترديد باشد برخلاف علم كه خصوصيّت مسبوقيّت به شكّ و ظنّ را ندارد و از اين رو به خداى تعالى نسبت داده نمى شود و گفته نمى شود «ايقن اللّه» ولى «علم اللّه» گفته مى شود.

ممكن است در اين جمله از دعا، سؤالى مطرح شود و آن اين كه: چرا حضرت امام سجاد يقين به عدم امكان و فرار را وابسته به گذشت ايّام عمر فرموده است؟ مگر پيش از انقضاى ايّام عمر يقين به عدم امكان نجات نداشت كه عرض مى كند حال كه ديد دوران عمر سپرى

ص:33

شده به يقين دانست كه نجات و گريزگاهى نيست؟ ممكن است در جواب گفته شود كه مقصود از يقين تسليم شدن در مقابل امر الهى است. چه كند بنده كه گردن ننهد فرمان را.

چه آن كه آدمى پيش از انقضاى دوران حيات هر چند يقين به مرگ داشت و لكن اميد زندگانى نيز داشت، و همين اميد گويى فرارى است از مرگ و لو به طور موقّت، و لكن با تمام شدن روزگار زندگانى آن نور اميد هم خاموش مى شود؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:

«وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ» :(1)نگام بيهوشى و سختى مرگ به حق و حقيقت فرارسيد. آرى همان مرگى كه تو از آن دورى مى جستى و نفرت و گريز داشتى.

تلقّاك بالأنابة و اخلص لك التّوبة با حال انابه و بازگشت رو به تو آورد و به اخلاص توبه كرد.

اخلاص در توبه به اين است كه همچون اخلاص در ديگر عبادات خالى از ريا و سمعه و نفاق باشد، و از گناه به خاطر آن كه مخالفت و عصيان امر الهى است توبه كند، كه اگر چنين كرد اميد است كه مورد عفو و رحمت خداى تعالى قرار گيرد. بحث در توبه و شرايط آن به توفيق الهى ذكر خواهد شد، ان شاء اللّه.

فقام اليك بقلب طاهر نقىّ ثم دعاك بصوت حائل خفىّ پس با دلى پاك در خدمت تو ايستاده و سپس با صدايى گرفته و آهسته تو را مى خواند.

آهسته بودن صدا كنايه از شرم و حيايى است كه به دعاكننده دست مى دهد؛ حتّى گاهى شود كه از شدّت حيا و شرم به كلّى جوهر صدا مخفى مى شود و صاحبش قدرت سخن گفتن را ندارد.

قد تطأطألك فانحنى و نكّس رأسه فانثنى سرش را آن قدر به زير انداخته كه خم گشته و آن چنان سرافكنده است كه پشتش دو تا شده است. شايد اين تعبيرات الهام گرفته از آيۀ شريفه باشد:«وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ» :(2)اى رسول ما) اگر تو حال بدكاران را ببينى كه چگونه در حضور پروردگار خود سر به زير و شرمنده و ذليلند.

قد ارعشت خشيته رجليه و غرّقت دموعه خدّيه ترسش پاهاى او را به لرزه درآورده و اشكهايش هر دو گونۀ صورت او را فراگرفته است.

سيد شارح قدّس سرّه فرمايد: لرزه افتادن در پا به جهت شدّت ترس است و در دست چنين نيست.

ص:34


1- سورۀ ق، آيۀ 19.
2- سوره سجده آيه 12.

دليل بر اين گفتار سخن شيخ الرئيس است در قانون كه گويد:

گاه باشد كه لرزه در دست افتد نه در پاها، براى آن كه تحرّك روح در پا بيش از دست است چون پاها به حركت و روح محتاج ترند، و چون روح محرّكه در پاى قوى تر است لذا از عوارض و اسباب غريبه كه چندان قوى نباشد متأثّر نمى شود، و هر گاه سببى عارض شد و پاى از آن متأثّر گرديد روح قوى بر آن زود غالب مى شود و اثر آن را نابود مى كند، امّا دست چنين نيست (پايان سخن شيخ الرئيس).

سپس، اى متأمّل ببين كه حضرت سجّاد عليه السّلام چگونه در اين عبارت به اين نكتۀ دقيق متوجّه شده، نكته اى كه كسى به آن متفطّن نمى شود مگر آن كه از دقايق و اسرار علم طبّ آگاه باشد و پرده از روى اسرار آن برداشته باشد. امام عليه السّلام با آن كه متوجّه مناجات پروردگار بوده و در مقام اعتراف به گناه بوده و در آن مقام است كه عقلها و فهم ها از همه چيز بى خبر مى شوند و دلها و پاها به لرزه مى افتند و اين نيست مگر از فيض ربّانى و امداد سبحانى، و امثال اين نكته ها و اسرار در خلال كلمات آن حضرت فراوان ديده مى شود و بجز كسى كه چشم هدايت بين او باز شده باشد و پرده از برابر ديده اش برداشته شده باشد ديگرى آن اسرار را نمى فهمد.

ففى كل معنى منه روض من المنى و فى كل لفظ منه عقد من الدّر

* خداى تعالى ما را توفيق فهم آن اسرار عطا فرمايد و ما را با ارشاد خويش به آنها هدايت كند. پايان.

استاد الاساتذه مرحوم آية اللّه شعرانى فرمايد: «روح محرّكه در پا قوى تر است و روح حسّاسه در دست، چون دست به حسّ محتاج تر است و پاى به حركت. و خداوند اعصاب حس را از اعصاب حركت جدا خلق كرده است؛ جلّت قدرته و عظمت حكمته».

مترجم گويد: بعيد به نظر مى رسد كه نكتۀ مورد نظر ابن سينا بر اين مورد منطبق گردد.

گويى سيد بزرگوار ما از اين معنا غفلت فرموده كه لرزش پا در حال قيام كه از آداب دعاست نيازى به شدّت سبب خوف ندارد، بلكه با اندك خوف و هيبتى پاها تاب مقاومت را از دست مى دهند؛ ولى اگر نشسته باشد سرايت لرزش بدن به پاها سبب قوى و شديدى لازم دارد چنان كه ابن سينا به آن اشاره كرده است. و جالب است علاوه بر ادب دعا كه گفته شد، خود امام

ص:35

سجّاد عليه السّلام نيز در اوّل جمله عرض مى كند: «فقام اليك بقلب...» و كاشف از آن است كه دعاى مزبور را در حال قيام مى خوانده است.

يدعوك بيا ارحم الراحمين (تو را مى خواند و مى گويد اى مهربان ترين مهربانان.

سؤال: «يا» حرف نداست يعنى كلمه اى است كه براى صدا زدن به كار مى رود. كسى را كه دور است يا اگر نزديك است در حال غفلت و سهو است با اين كلمه صدا مى زنند تا متوجّه شود. بنابراين با توجّه به اين كه خداى تبارك و تعالى نه دور است و نه در حال غفلت، صدا زدن حضرتش چه معنايى مى تواند داشته باشد؟

سيد شارح رحمه اللّه از ابن منير نقل مى كند كه وى گفته است: با توسعه اى كه در معناى صدا كردن قائل شويم اين كلمه در مقام اهتمام گوينده به سخن خويش استعمال مى شود؛ يعنى با اين كه گوينده مى داند كه مخاطبش نزديك است و هشيار و لكن با اين وصف او را صدا مى زند تا اهميّت مطلب خود را از اين طريق بيان كرده باشد. و از زمخشرى نقل كرده است كه وى در حلّ اين اشكال گفته است كه: درست است كه خداى تعالى نزديك است و مبرّا از سهو و غفلت و لكن گويى دعاكننده خود را از او دور مى بيند و از اين جهت خداى تعالى را صدا مى زند. و حقّا كه سخن زمخشرى خالى از لطافت نيست؛ چنان كه شاعر شيرين سخن شيراز كه شايد بهترين تعبير ادبى باشد مى گويد:

يار نزديك تر از من به من است وين عجبتر كه من از وى دورم

چكنم با كه توان گفت كه يار در كنار من و من مهجورم

* انتخاب نام مبارك «ارحم الراحمين» مقتضاى بلاغت در خطاب و مناسب با حال دعاكننده است؛ چنان كه نظيرش در قرآن شريف و بالخصوص در اواخر آيات فراوان ديده مى شود، و تأمّل در وجه مناسبت اسماء مقدّسه با مطلبى كه در آيۀ مربوطه عنوان شده است يكى از ابواب فهم لطايف قرآن كريم است(1)و علاوه بر مناسبتى كه اشاره شد رواياتى در فضيلت اين نام شريف رسيده است؛ از جمله آن كه: خداى را فرشته اى است گماشته شده بر كسى كه

ص:36


1- از باب مثال در سورۀ مباركه مائده از زبان حضرت عيسى عليه السّلام مى فرمايد:«إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُكَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» كه چه بسا به نظر مى رسد آيۀ شريفه با «غفور رحيم» مناسب تر است تا «عزيز حكيم» و لكن با دقّت در آيۀ شريفه معلوم مى شود كه نكته اى را كه «عزيز حكيم» دربر دارد «غفور رحيم» ندارد.

بگويد: «يا ارحم الراحمين». پس هر كس سه بار اين نام شريف را بگويد، آن فرشته وى را گويد: همانا كه «ارحم الراحمين» تو را مورد توجه خاصّ خويش قرار داد، حاجتت را بخواه.

«انّ للّه ملكا بمن يقول يا ارحم الراحمين، فمن قال ثلاثا قال له الملك: انّ ارحم الراحمين قد اقبل عليك فسل». و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به كسى كه مى گفت «يا ارحم الراحمين» گذر كرد، به او فرمود: حاجت خود را مسئلت كن كه خداى تعالى به تو نظر كرد.

«مرّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم برجل و هو يقول يا ارحم الراحمين، فقال له: سل فقد نظر اللّه اليك».

و يا ارحم من انتابه المسترحمون اى مهربان ترين كسى كه مهرجويان هر صبح و شام به انتظار رحمت او هستند.

و يا اعطف من اطاف به المستغفرون اى با عطوفت ترين كسى كه آمرزش طلبان در كوى او به طوافند. سيد شارح فرمايد:

فعلهاى تفضيلى كه در امثال رحمت و عطوفت نسبت به خداى تعالى گفته مى شود نظر به عادت مردم و ضعف عقولشان مى باشد كه اصل اين افعال را فى الجمله براى غير خدا اثبات مى كنند و سپس متوجّه مى شوند كه اين افعال و اوصاف در خداى تعالى كامل تر است و او را با وصف كامل تر ياد مى كنند، وگرنه، نه نسبتى ميان خالق و مخلوق هست و نه ميان فعل آن دو تا معناى تفضيل جارى شود. پايان

نويسنده گويد: توجيهى كه سيد رحمه اللّه فرموده است در استعمال عامّۀ مردم خالى از وجه نيست، و لكن نسبت به اولياى كمّل همچون ائمۀ طاهرين عليهم السّلام كه اين تعبيرات در كلمات آن بزرگواران نيز آمده و حتّى در قرآن كريم وارد شده است، تحليل توجيه مذكور خالى از صعوبت نيست مگر آن كه گفته شود كه امثال اين تعبيرات و اعتراف به گناه و خوف از عقاب و غيره كه از ايشان صادر مى شود با توجّه به مقام جمع الجميع اولياى حقّ است كه البته فهم اين معنا بيرون از فهم امثال نويسنده است.

و يا من عفوه اكثر من نقمته و يا من رضاه اوفر من سخطه اى آن كه بخشايش او بيش از خشم اوست، و اى آن كه خشنودى اش زيادتر از ناخشنودى اوست.

ص:37

نكته چرا امام عليه السّلام عفو و نقمت را پيش از رضا و سخط ذكر فرموده؟

در اين دو جمله از دعا اوّل عفو و نقمت الهى آمده است و سپس رضا و سخط او؛ و چرا امام عليه السّلام عفو و نقمت را پيش از رضا و سخط ذكر فرموده؟ در پاسخ اين سؤال گفته شده كه نكتۀ تقديم آن است كه عفو و نقمت از صفات فعل است همچون زنده كردن و ميراندن، ولى رضا و سخط از صفات ذاتند، و چون رتبۀ صفات فعليّه متأخر از صفات ذات است، نخست خدا را با صفت فعل توصيف نموده و سپس از صفات فعل تعدّى كرده و به صفات ذات ستوده است.

ولى اين سخن به نظر صحيح نمى رسد؛ زيرا رضا و سخط نيز همچون عفو و نقمت از صفات فعل است نه صفات ذات، به دليل آن كه ميزان در تشخيص صفات فعليّه از صفات ذاتيه چنان كه در روايات اهل بيت است آن است كه صفات فعل را مى توان از خداى تعالى سلب نمود، ولى صفات ذات را نمى توان سلب كرد. مثلا توان گفت خداى تعالى فلان موجود را خلق كرد و فلان را خلق نكرد: «خلق و لم يخلق و رزق و لم يرزق» به خلاف صفات ذات كه نمى توان آن را از خداى تعالى سلب كرد، كه «ان اللّه علم و لم يعلم» درست نيست، و همچنين «حىّ و ليس بحّى» و همچنين ديگر بقيّۀ صفات كه قابل سلب از خداى تعالى نيست. بنابراين قاعدۀ رضا و سخط از صفات فعل اند؛ زيرا مى گوييم: «انّ اللّه رضى و لم يرض و سخط و لم يسخط».

پس توجيهى كه ذكر شد درست نيست، ولى در عين حال نكته در ترّقى از ضعيف به قوى محفوظ است؛ زيرا هر چند عفو و رضا هر دو از صفات فعل اند لكن درجۀ عفو از رضا پايين تر است، و عفو اعم از رضا و نقمت اعم از سخط است؛ بدين معنا كه ممكن است مولايى از گناه بنده اش بگذرد و او را مورد عفو قرار دهد، و اين دليل بر آن نيست كه از او راضى نيز هست. و نيز ممكن است مولا از بنده اش انتقام نگيرد و لكن بر او خشمناك باشد.

پس مرتبۀ رضا بالاتر از عفو آن است كه نه تنها از تقصيرش صرف نظر كند بلكه از او راضى هم باشد، و نه تنها از او انتقام نگيرد بلكه در دل هم بر او خشمگين نباشد. بنابراين ذكر رضا بعد از عفو، از باب ترقّى از پايين به بالاست. و نكتۀ ديگرى نيز هست و آن اين كه اصلا معناى زياد بودن عفو از نقمت چيست؟ شايد آن باشد كه تعلّق ارادۀ حق تعالى به رساندن رحمت بيشتر است از تعلّق ارادۀ او به رساندن عقوبت. و سرّ اين مطلب آن است كه رساندن رحمت مقتضاى صفت رحمانيت و رحيميّت حق تعالى است و لكن عقوبت مقتضاى عصيان بنده

ص:38

است؛ چنان كه خداى تعالى فرمايد:«وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ»:(1)

آنچه مصيبت به شما مى رسد نتيجۀ دستاوردهاى خودتان است در حالى كه خداوند تعالى بسيارى از كارهاى شما را نيز عفو مى نمايد و ناديده مى گيرد. به عبارت ديگر، رحمت ذاتى است و غضب عرضى، كه اگر معصيت و كفر نمى بود غضب و آتشى نيز نبود؛ چنان كه به همين معنا اشاره مى فرمايد آيۀ شريفه:«وَ لا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي» :(2)طغيان نورزيد كه در نتيجۀ طغيان غضب من نيز شما را فرامى گيرد).

و يا من تحمّد الى خلقه بحسن التّجاوز اى آن كه با گذشت نيكو سزاوار حمد از خلقش مى باشد.

اهل ادب گفته اند كه باب تفعّل به معناى استفعال مى آيد و استفعال به معناى طلب فعل است. بنابراين «تحمّد» به معناى «استحمد» است؛ يعنى اى كسى كه به خاطر گذشت خويش طلب حمد از خلق فرموده است؛ چنان كه در قرآن نيز طلب حمد و سپاس فرموده است:

«قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ» :(3)بگو الحمد للّه)«وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ» :(4)مرا شكرگزار باشيد و كافر نباشيد) و لكن به نظر مى رسد كه استفعال براى خصوص طلب مادّه نباشد؛ چنان كه سيد شارح رحمه اللّه به آيۀ قل الحمد... استشهاد فرموده، بلكه معنايى دارد شامل مطالبه و شايستگى مانند كلمۀ استحقاق كه بمعناى طلب حق نيست، بلكه به معناى شايستگى براى حق است هر چند مطالبۀ حق نكند. بنابراين معناى جملۀ دعا چنين مى شود:

(اى كسى كه به خاطر حسن تجاوزى كه دارد سزاوار و شايستۀ حمد و سپاس است) و بديهى است كه حسن تجاوز معنايى دارد غير از تجاوز. گرچه ممكن است اصل تجاوز عمل خوبى باشد، لكن همين عمل خوب گاهى به صورت زيباترى انجام مى گيرد، و رفتار خداى تعالى با بندگانش اين چنين است. لذا على بن موسى الرّضا عليه السّلام از امير المؤمنين على عليه السّلام در معناى «صفح جميل» كه عبارت ديگر حسن تجاوز است نقل مى فرمايد كه فرمود: «انّ الصفح الجميل هو العفو من غير عتاب»: (صفح جميل عبارت از آن است كه بدون سرزنش عفو كند.) و در بعضى از روايات است كه روز قيامت نامۀ عمل بنده اى را بدو مى دهند. وى مى بيند كه گناه

ص:39


1- سورۀ شورى، آيۀ 30.
2- سورۀ طه، آيۀ 81.
3- سورۀ نمل، آيۀ 59.
4- سورۀ بقره، آيۀ 152.

بزرگى را كه در زندگى اش مرتكب آن مى شد در آن نامه نوشته شده است. بنده از ديدن آن گناه سخت ناراحت مى شود، آن چنان كه نگاه كردن بر آن نوشته برايش دشوار مى آيد؛ پس رحمت پروردگارش او را در مى يابد و آن گناه از صحيفۀ عملش محو مى شود و به او گفته مى شود كه از آن گناه بزرگ صرف نظر شد؛ زيرا او در دوران زندگى اش خداى را به نام «يا عظيم العفو و يا حسن التجاوز» مى خواند.

«فى بعض الاخبار: ربما اتى العفو فى صحيفته يوم القيامة على عظيمة كان اقترفها يشقّ عليه النظر اليها، فتدركه رحمة ربّه فتصدر عليه تلك العظيمة و يقال: انّما جاوزها بانّه كان دعائه ايام الحيوة: يا عظيم العفو و يا حسن التجاوز».

و يا من عوّد عباده قبول الانابة اى آن كه بندگانش را به پذيرش توبه معتاد نموده است. اين نام مبارك الهام يافته از آيات و روايات بسيارى است كه گوياى توسعۀ دامنۀ رحمت الهيّه است و بنده با توجّه به آنها قبول توبه را براى خود همچون عادتى احساس مى كند؛ مانند آيۀ شريفۀ:

«وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً» :(1)ر كسى كار بدى انجام دهد و يا به خويشتن ستم نمايد و سپس از خداى تعالى آمرزش بخواهد خدا را بخشنده و مهربان خواهد يافت.

و از رسول خدا روايت است كه فرمود: خداى تعالى به خواب نمى رود و سزاوار ذات حق تعالى نيست كه به خواب رود؛ دست رحمت خويش را باز كرده براى گنهكاران در روز كه به شب توبه كنند و براى گنهكاران در شب كه به روز توبه كنند.

«ان اللّه لا ينام و لا ينبغى له ان ينام، باسط يده لمسىء النهار ان يتوب بالليل، و لمسىء الليل ان يتوب بالنّهار».

و از امام باقر عليه السّلام مروى است كه فرمود: مؤمن هر چند كه به استغفار و توبه بازگردد خداى تعالى به آمرزش بر او باز مى گردد كه خدا بخشنده و مهربان است.

«كلمّا عاد المؤمن بالاستغفار و التّوبة عاد اللّه عليه بالمغفرة و انّ اللّه غفور رحيم»:

و يا من استصلح فاسدهم بالتّوبة (اى آن كه عمل زشت و فاسد آنها را به سبب توبه به صلاح آورده و تباهى بندگانت با توبه به صلاح رسانى. تا در توبه باز است فسادهايى كه از ناحيۀ

ص:40


1- نساء، آيه 110.

گناهان عارض مى شود رو به صلاح و اصلاح خواهد بود همچون بيمارى كه با معالجه و استفاده از دارو و عوارض بيمارى رفع و بيمار رو به بهبودى مى رود. از اين رو در حديث است كه: فرمود هر چيزى را دوا و درمانى است، و دواى گناهان استغفار است: «لكلّ شئ دواء و دواء الذنوب الاستغفار». و ابن عباس از پيامبر روايت كرده كه فرمود: من چيزى نديدم كه بهتر توان طلبش كرد و زودتر توان به وى رسيد از عمل جديد و تازه براى گناه قديم و كهنه. همانا كارهاى نيك كارهاى زشت را از ميان مى برد. ياد داران اين به ياد داشته باشند: «لم ارى شيئا احسن طلبا و لا اسرع ادراكا من حسنة حديثة لذنب قديم انّ الحسنات يذهبن السيّئات ذلك ذكرى للذاكرين».

يكى از علماى آخرت مى گويد: هر گناهى كه از انسان سر مى زند تاريكى و ظلمتى مى آورد، و چون كار نيكى انجام داد، به واسطه نورانيّتى كه در آن كار هست ظلمت توان مقاومت با آن را ندارد؛ مانند صبح صادق است كه با طلوع آن بساط ظلمت شب برچيده مى شود.

و يا من رضى من فعلهم باليسير و يا من كافى قليلهم بالكثير اى آن كه از بندگانش به كار اندك و آسان راضى است. رضاى حق تعالى به كار كم و آسان بندگان بدان معناست كه تكاليف و وظايفى كه براى آنان مقرر فرموده كمتر از ميزان طاقت آنان است؛ مثلا يك ماه روزه مقرّر فرموده و حال آن كه مى توانيم بيشتر از يك ماه روزه بگيريم، و يك بار حج را واجب دانسته كه بيشتر از يكبار براى ما مقدور است؛ و اين از كمال لطف و شمول رحمت حق تعالى است كه فرمود:«ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» :(1)داى تعالى در احكام دين حكمى كه موجب حرج و مشقّت باشد جعل نفرموده است. و از اين روست كه فقهاى ما رحمه اللّه قاعده اى به نام قاعدۀ (لا حرج) در فقه دارند كه مبناى بسيارى از احكام فقهيه است، و در آيۀ شريفه:«لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها»(2)يز اين لطيفه مندرج است؛ زيرا «وسع» در جايى گفته مى شود كه كمتر از حدّ طاقت باشد؛ مثلا وزنه بردارى كه ركوردش وزنۀ صد كيلويى است در برداشتن وزنۀ پنجاه كيلويى در وسع است و آن را به راحتى برمى دارد نه يكصد كيلو را.

پس خداى تعالى به كمتر از آن كه طاقت بنده است دستور فرموده و در مقام پاداش

ص:41


1- سورۀ حج، آيۀ 78.
2- سورۀ بقره، آيۀ 286.

بيشترين پاداش مقرّر فرموده چنان كه در قرآن شريف به هر دو مرحله اشاره مى فرمايد.

«وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ» ،«يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»(1)و لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها» .

و به مرحلۀ دوّم اشاره فرموده در آيۀ شريفۀ:«لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى وَ زِيادَةٌ»(2).

و نيز مى فرمايد:«فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» .(3)

و آيات ديگر از اين قبيل. و اگر پاداش را شامل پاداش اخروى بدانيم كه هست، زيادتى مزد بر عمل قابل تغيير نخواهد بود؛ زيرا مزد اخروى باقى است و هيچ نسبتى بين فانى و باقى نتوان قائل شد و ميان متناهى و غير متناهى چه نسبت؟ عمل ناچيز بنده كجا؟ نعمتهاى جاويد و ابدى خداوندى كجا؟ چه نسبت خاك را با عالم پاك؟

«و يا من كافى قليلهم بالكثير»: اى آن كه كار اندك بندگانش را با عوض بسيار جزا مى بخشد.

چنان كه آيۀ شريفه اشاره مى فرمايد:«لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى وَ زِيادَةٌ» : براى كسانى كه نيكى كنند پاداش نيك است و زيادتر و نيز فرمايد:«لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ» :(4)ا مزد و پاداش آنان را تمام و كامل بپردازد و از فضلش زياده بر اجورشان نيز عطا فرمايد؛ و روايات بى شمارى كه دلالت دارد بر زيادى اجر و اين كه خداى تعالى چندين برابر اجر و پاداش عطا مى فرمايد كه همه بر پايۀ فضل خداوندى است و گرنه چه نسبت خاك را با عالم پاك؟ عمل ناچيز بنده كجا و نعمت جاويد و ابدى خداوندى كجا؟ كه آن محدود است و زايل و اين نامحدود است و باقى، و نسبتى بين اين دو متصوّر نيست.

و يا من ضمن لهم اجابة الدعاء اى آن كه مستجاب شدن دعاى بندگان را به عهده گرفته است. چنان كه فرمايد:«اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» :(5)را بخوانيد تا دعاى شما را به نفع شما استجابت كنم. و نيز فرمايد:«إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ» :(6)ن گاه كه بندگان من از تو راجع به من بپرسند (پاسخشان اين است) كه من نزديكم و دعاى دعا كننده را كه مرا بخواند اجابت مى كنم.

ص:42


1- سورۀ بقره، آيۀ 185.
2- سورۀ يونس، آيۀ 26.
3- سورۀ نساء، آيۀ 173.
4- سورۀ فاطر، آيۀ 30.
5- سورۀ غافر، آيۀ 60.
6- سورۀ بقره، آيۀ 186.

و يا من وعدهم على نفسه بتفضّله حسن الجزاء اى آن كه به آنان وعده فرموده و از باب تفضّل بر عهدۀ خود گرفته كه پاداش خوب عطا فرمايد؛ چنان كه فرمايد:«وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ» .(1)

بعضى در تفسير حسن ثواب فرموده اند كه حسن ثواب عبارت از آن است كه هيچ نوع آلودگى به زحمت و كدورت نداشته باشد؛ چنان كه در آيۀ شريفه اشاره به اين معنى هست كه فرمايد:«فَآتاهُمُ اللّهُ ثَوابَ الدُّنْيا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ» :(2)يكى پاداش ابعاد مختلفى دارد؛ يك بعد از جهت كيفيت كه پاداشهاى اخروى از حيث كيفيت قابل توصيف نيست و چگونه توان توصيف نمود چيزى را كه نه چشمى ديده و نه گوشى آن را شنيده و نه به دل كسى خطور كرده است؟ اعد اللّه لعباده الصالحين ما لا عين رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر. همه نور است، بى شائبۀ ظلمت و همه سرور است بى شائبۀ اندوه. و شايد در آيۀ شريفۀ «فَآتاهُمُ اللّهُ ثَوابَ الدُّنْيا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ» . خداى تعالى به آنان هم ثواب دنيا عنايت فرمود و هم ثواب نيكوى آخرت را، به اين لطيفه اشاره شده است، چون نعمتهاى اخروى از هر گونه آلايشى پاك و منزه است تعبير از آن به حسن ثواب فرموده، برخلاف ثواب دنيوى كه به فرمودۀ امير المؤمنين عليه السّلام «قد اختلط حلوها بمرّها» و لذت خالص در ميان لذّات دنيويه يافت نمى شود و بزرگ ترين نقص در لذات دنيويّه فنا و انقطاع آنهاست. و بعد ديگر حسن از جهت كمّيت است؛ چنان كه اشاره كرديم نعمت زايل هر چند زياد باشد با نعمت باقى هر چند اندك باشد قابل مقايسه نيست. و از بعضى نقل شده كه گفته حسن الثواب به معناى مصدرى است، مانند «وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً»(3)از باب مبالغه، همچون زيد عدل. و از بعضى از اهل معنا نقل شده كه گفته است بدون ترديد لذتهاى عقلى به مراتب از لذتهاى حسّى بالاتر و ارزشمندتر است و كسى كه بمقام قرب الهى نايل و لذت مناجات با او را دريافته باشد، به بالاترين نعمتهاى الهى متنعّم شده است. و عجيب اين است كه خداى تعالى بنده اش را بچنين نعمت و لذت و سعادت مى رساند و آن گاه براى او پاداشى نيز قرار مى دهد. با اين كه نعمت دهنده را بايد پاداش داد نه آن كه از وى پاداش گرفت، و لكن سعۀ رحمت و فيض فضلش چنين اقتضا كرد كه هم نعمت عطا فرمايد و هم پاداش بر نعمت كه فرمود:«هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ»(4) بر

ص:43


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 195.
2- سورۀ آل عمران، آيۀ 148.
3- سورۀ بقره، آيۀ 83.
4- سورۀ رحمن، آيۀ 60.

احسان بنده كه از او تبارك و تعالى است احسانى افزود و آن را جزا ناميد. از نكته اى كه در آيۀ شريفه «هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ» بدان اشاره شده غفلت نشود كه بسيار لطيف و دقيق است و سبحانه من كريم ما اجوده.

ما انا باعصى من عصاك فغفرت له بارالها! من نه گنهكارترين كسى هستم كه معصيت تو را كرده و تو او را آمرزيده اى.

و ما انا بألوم من اعتذر اليك فقبلت منه و بيشترين ملامت شده نيستم كه عذر تقصير به پيشگاه تو آورده و تو او را پذيرفتى.

و ما انا بأظلم من تاب اليك فعدت عليه و ظالم ترين كسى نيستم كه توبه كرده و تو به سوى او بازگشته اى.

حرف «فاء» كه در سه مورد از سه جمله مذكوره آمده (فغفرت - فقبلت - فعدت) به معناى واو عاطفه است يعنى (و غفرت - و قبلت - و عدت). به اضافۀ اين كه معناى ترتّب نيز از فاء فهميده مى شود و اگر واو بود اين معنى را افاده نمى كرد. و اگر به معناى عطف نباشد و بلكه همان معناى تفريع داشته باشد، مانند: «من يأتينى فله درهم»: هر كس به نزد من بيايد يك درهم به او خواهم داد، مفهوم كلام امام آن خواهد بود كه هر كه معصيت كند آمرزيده خواهد شد؛ و اين قطعا باطل است و درست نيست (دقّت شود). بنظر اين ناچيز درست تر همان است كه «فاء» تفريعيّه باشد تا نكتۀ آوردن افعل التفضيل يعنى (اعصى، الوم و اظلم) ملحوظ افتد. و اشكالى را كه سيد شارح فرموده كه اگر «فاء» براى تفريع باشد لازم مى آيد كه غفران هميشه مترتّب بر عصيان باشد مى پذيريم، و معناى جمله هاى مزبور چنين مى شود كه عرض مى كند:

بارالها! گناه من از ديگر گنهكاران كه آمرزيده اى بزرگ تر نيست و ملامت بر من نسبت به عذرى كه به درگاهت دارم بيشتر از ديگران متوجّه نيست؛ همچنان كه عذر آنان را پذيرفته اى عذر مرا هم بپذير و ظلمى كه من بر خود كرده ام، و الان توبه كارم بيشتر نيست از ظلمى كه ديگران بر خود روا داشتند و توبه كردند و تو توبۀ آنان را پذيرفتى.

جملاتى است بسيار زيبا و اعترافاتى است آميخته با تواضع بزرگى و حسن ظنّ كامل نسبت به خداى تعالى، و تأييد شده با روايات توصيه بر حسن ظنّ به خداى تعالى كه: «انا عند حسن ظنّ عبدى المؤمن بى»، و با آنچه بعضى از محقّقين در تفسير آيۀ شريفۀ «يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ ما

ص:44

غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ» (1)رموده است كه آيۀ شريفه از باب تلقين حجّت است؛ چنان كه در تفسير مجمع البيان امين الاسلام طبرسى (قدس اللّه سرّه) است كه خداى تعالى نام مبارك كريم را از ميان ديگر اسماء و صفات الهيّه انتخاب فرموده به خاطر آن است كه گويى جواب سؤال را به بنده تعليم مى فرمايد تا بنده عرض كند: «غرّنى كرم الكريم». و از فضيل بن عياض نقل شده است كه گفته است اگر خداى تعالى به من بفرمايد «ما غرّك بربّك»، من در جواب خواهم گفت:

پرده پوشى هاى تو مرا مغرور كرد. اين سخن فضيل در دعاى ابو حمزه نيز آمده است كه امام سجّاد عرض مى كند: «و غرّنى سترك المرخى علىّ». و از يحيى بن معاذ است كه گفته اگر خداى تعالى مرا در پيش گاه عدلش به پا دارد و بفرمايد: «ما غرّك»، عرض مى كنم «غرّنى بك برّك سالفا و آنفا» و ديگرى گفته من مى گويم: «غرّنى حلمك».

عباراتنا شتّى و حسنك واحد و كل الى ذاك الجمال يشير

حافظ نيز با بيان شاعرانۀ خود گويد:

گناه چشم سياه تو بود بُردن دلها كه من چو آهوى وحشى از آدمى برميدم

* و در جاى ديگر گويد:

كار زلف توست مشگ افشانى عالم ولى مصلحت را تهمتى بر مشگ ناب انداختى

* و مجموع اين سه جمله نشأت گرفته از انس و محبّت ميان بنده و خداى تعالى است وگرنه لسان اعتراض خواهد داشت و موجب تجرّى و سوء ادب (بيشتر دقت شود). بشنويد مولانا چه مى گويد:

هر كسى را سيرتى بنهاده ايم هر كسى را اصطلاحى داده ايم

در حق او مدح و در حق تو ذم در حق او شهد و در حق تو سمّ

در حق او نور و در حقّ تو نار در حق او وَرد و در حق تو خار

ص:45


1- سورۀ انفطار، آيۀ 6.

در حق او نيك و در حق تو بد در حق او خوب و در حق تو ردّ

ما برى از پاك و ناپاكى همه از گرانجانى و چالاكى همه

ما برون را ننگريم و قال را ما درون را بنگريم و حال را

ناظر قلبيم اگر خاشع شود گرچه گفت لفظ ناخاضع بود

چند ازين الفاظ و اضمار و مجاز سوز خواهم سوز با آن سوز ساز

موسيا آداب دانان ديگرند سوخته جان و روانان ديگرند

عاشقان را هر زمان سوزيدنى است برده ويران خراج و عشر نيست

گر خطا گويد و را خاطى مگو گر شود پر خون شهيدان را مشو

خون شهيدان را ز آب اولى تر است اين خطا از صد صواب اولى تر است

در درون كعبه رسم قبله نيست چه غم ار غوّاص را پاچيله نيست

تو ز سرمستان قلاويزى(1)جو جامه چاكان را چه فرمايى رفو

ملّت عاشق ز ملّتها جداست عاشقان را مذهب و ملت خداست

* سيد شارح را در تفسير اين جملات بيانى است كه خالى از لطف نيست كه مى فرمايد: عفو الهى يا عفوى است ابتدايى و بدون آن كه عذرخواهى از بنده انجام گرفته باشد؛ چنان كه آيۀ شريفه بدين معنى اشاره مى فرمايد:«وَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ لِلنّاسِ عَلى ظُلْمِهِمْ» :(2)روردگار تو مردم را مى بخشد در حالى كه مرتكب ظلم و گناهند. مردى از حكيمى شنيد كه مى گفت:

گناهى كه صاحبش بر آن گناه اصرار داشته باشد آمرزش را اولى تر است.

وى گفت: درست مى گويد؛ زيرا آن كه گناه كوچك را مى آمرزد در فضيلت هم چون كسى نيست كه گناه بزرگ را بيامرزد. و جملۀ اول اين سه جمله از دعا به اين قسم از عفو اشاره است كه عرض مى كند: «ما انا باعصى من عصاك فغفرت له»، و يا آن كه آمرزش در نتيجۀ اعتذار و عذرخواهى بنده از خداى تعالى؛ و اقرار و اعتراف به گناه است كه جملۀ دوم دعا بدان اشاره مى فرمايد كه عرض مى كند: «ما انا بألوم من اعتذر اليك فقبلت منه»، و يا آن كه آمرزش در اثر

ص:46


1- قلاويز (تركى) مقدمة الجيش - دليل - مراقب البرج: فرهنگ طلايى.
2- سورۀ رعد، آيۀ 6.

توبه و بازگشت به سوى حق تعالى است كه جملۀ سوّم دعا بدان اشاره مى فرمايد كه عرض مى كند: «و ما انا باظلم من تاب اليك فعدت عليه».

اتوب اليك فى مقامى هذا توبة نادم على ما فرط منه مشفق مما اجتمع عليه خالص الحياء ممّا وقع فيه اكنون به درگاه تو آمده ام و از آنچه پا فراتر نهاده ام پشيمانم و از بار گناهى كه فراهم آمده ترسانم و از آنچه گرفتارش شده ام سخت شرمسارم. و ممكن است معناى خلوص حياء اختصاص حيا باشد از حق تعالى؛ و اما ديگران كه اگر بر گناه من مطلع شوند شرمسارى از آنان در جنب شرمندگى از حضرت حق تعالى اهمّيتى ندارد.

گر ز چشم همه خلق بيفتم سهل است تو ميندار كه مخذول تو را ناصر نيست

عالم بانّ العفو عن الذنب العظيم لا يتعاظمك و انّ التجاوز عن الاثم الجليل لا يستصعبك و انّ احتمال الجنايات الفاحشة لا يتكأدك بنده اى كه مى داند كه بخشش گناه بزرگ در نزد تو بزرگ ننمايد و درگذشت از معصيت مهمّ براى تو دشوار نيست و اغماض از جرمهاى سنگين و آشكار بر تو گران نباشد. اين سه جمله يك معنا را افاده مى كند با عبارتهاى گوناگون كه از فنون بلاغت است و در جايى كه مخاطب علاقه مند باشد گوينده مقصد خود را به طور مشروح بيان مى كند و نيز عظمت مخاطب و سعۀ رحمت او را بهتر ادا كرده باشد كه گناه همه بندگان در جنب اقيانوس كرم و عفو آن ذات مقدس كمتر از قطره اى است در كنار درياى بى كران.

سيد رحمه اللّه فرمايد: در حديث مشهور از انس آمده است كه گفت: شنيدم از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه مى فرمود: خداى تعالى فرموده است: اى پسر آدم! اگر تو با اميد مرا بخوانى، هر چه را كه از تو سرزده مى آمرزم و اهميّتى به آن نمى دهم. اى فرزند آدم! اگر گناهان تو تا كرانه هاى آسمان برسد و سپس از من آمرزش بخواهى من مى آمرزمت. اى آدمى زاده! اگر به پرى روى زمين از گناه نزد من آيى و مرا ملاقات كنى در حالى كه شريك براى من نگرفته باشى من به پرى روى زمين آمرزش و مغفرت نزد تو آيم. «فى الحديث المشهور عن انس قال: سمعت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يقول: قال اللّه تعالى: يابن آدم، لو انّك ما دعوتنى و رجوتنى غفرت لك ما كان منك و لا ابالى، يابن آدم لو بلغت ذنوبك عنان السماء ثم استغفرتنى غفرت لك ما كان منك، يابن آدم لو اتيتنى بقراب الارض خطايا ثم لقيتنى لا تشرك بى شيئا لاتينّك بقرابها مغفرة».

سيد شارح به مناسبت دو سطر شعر مى آورد:

ص:47

و لمّا قسى قلبى و ضاقت مذاهبى جعلت رجائى نحو عفوك سلما

لغاظمنى دينى فلمّا قرنته بعفوك ربى كان عفوك اعظما

* حافظ در اين معنا سروده است:

هاتفى از گوشۀ ميخانه دوش گفت ببخشند گنه مى بنوش

عفو الهى بكند كار خويش مژده رحمت برساند سروش

عفو خدا بيشتر از جرم ماست نكتۀ سربسته چگونه خموش

گرچه وصالش نه به كوشش دهند آن قدر اى دل كه توانى بكوش

* و ان احبّ عبادك اليك من ترك الاستكبار عليك و جانب الاصرار و لزم الاستغفار و همانا دوست ترين بندگانت نزد تو كسى است كه گردنكشى نكند و از اصرار بر گناه كناره گيرد و پيوسته استغفار كند و آمرزش بخواهد. دوست داشتن خداى تعالى بنده اش را بدان معناست كه رحمت خود را شامل حال او فرمايد و او را مشمول كرامتهاى خاصۀ خويش گرداند.

سخن دربارۀ محبت الهى در دو جهت قابل بحث است: جهت اوّل، محبّت بنده به خداى تعالى، و جهت دوّم محبّت خداى تعالى به بنده. در جهت اوّل سخن بسيار گفته شده است و ميدان جولان عرفا و ادبا و ارباب ذوق و وجدان است. يكى گويد:

نار تدخل فى القلب و تحرق ما سوى المحبوب

و ديگرى گويد:

گفت به مجنون صنمى در دمشق كاى شده مستغرق درياى عشق

عشق چه بود مرحلۀ عشق چيست عاشق و معشوق درين پرده كيست

داد جواب آن بُت عالى جناب مرحلۀ عشق ندارد حساب

آه من العشق و حالاته احرقت قلبى بحراراته

يك نظرى كردم و جانم بسوخت آه ازين گرمى حالاته

ص:48

براى وصول به اين مقام الهى سه عامل در اين دعا ذكر شده است:

1. ترك استكبار.

2. اصرار نورزيدن به گناه.

3. ملازمت استغفار.

و هر گاه خداى تعالى بنده اى را به اين سه صفت موفّق فرمود، تاج محبّت الهى بر سر او مى نهد و لياقت آن مى يابد كه محبوبش حضرت حق تعالى باشد. در جهت دوّم يعنى محبّت خداى تعالى به بنده كه در اين جملات مطرح است شيخ جليل و علامه بزرگوار بهائى رحمه اللّه را در شرح اربعينش كلامى است نورانى كه فرمايد: معناى محبت خداى تعالى بر بنده آن است كه از دل او پرده برمى دارد و او را اجازه مى فرمايد كه بر بساط قرب او قدم بگذارد؛ زيرا همۀ آنچه در وصف خداى تعالى گفته مى شود، به اعتبار غايت و نتيجۀ آن صفت است نه به اعتبار مقدّمات و مبادى آن؛ «معنى محبة اللّه للعبد هو كشف الحجاب عن قلبه و تمكينه من ان يطأ بساط قربه فانّ ما يوصف سبحانه انّما يؤخذ باعتبار الغايات لا باعتبار المبادى. انتهى» و سخن را در اين زمينه دامنه اى است وسيع، و اگر نبود مگر حديث متّفق عليه ميان خاصه و عامه در قرب نوافل كه فرمود: «و اذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به» تا آخر حديث، هر آينه كافى بود در عظمت مقام محبّت حق تعالى نسبت به بنده اش. مولانا فرمايد:

بوى آن دلبر چو پران مى شود اين زبانها جمله حيران مى شود

شرح اين هجران و اين خون جگر اين زمان بگذار تا وقت دگر

* كه ذات سبحان منزّه از همۀ تعلّقات و گرايشهاست. صفتهايى كه به ذات سبحان نسبت داده مى شود بدان معناست كه غايت و نتيجۀ آن صفت در خارج تحقّق مى يابد و به حكم خذ الغايات و اترك المبادى است؛ چنان كه در علم كلام تحقيق اين مطلب شده است.

و چنان كه بعضى گفته اند استكبار بنده نسبت به خداى تعالى كنايه از ترك سؤال و ترك خشوع است، وگرنه حقيقت معناى استكبار از بنده اى كه معتقد به خداى تعالى است امكان ندارد تحقق بيابد. چگونه ممكن است بنده اى ضعيف و ناچيز به خداى قادر مقتدر بزرگى بفروشد و خود را بزرگ تر بداند؟!

ص:49

ناز را رويى ببايد همچو ورد تو ندارى گرد بدخويى مگرد

عيب باشد روى نازيبا و ناز زشت باشد چشم نابينا و باز

* و در روايتى امام صادق عليه السّلام فرمود: خداى تعالى وحى فرستاد به داوود عليه السّلام كه اى داوود همان گونه كه نزديك ترين مردم به خداى تعالى فروتنان هستند، همچنين دورترين مردم از خداى تعالى گردنكشان مى باشند.

«فيما اوحى اللّه تعالى الى داوود، يا داوود كما ان اقرب الناس الى اللّه المتواضعون، كذلك ابعد الناس من اللّه المتكبرون». و چون استغفار به معناى طلب غفران و آمرزش گناهان است و بنده از خداى تعالى درخواست مى كند كه گناهان را بر او بپوشاند و او را رسوا نكند و اين موقعى تحقّق مى يابد كه به كلّى آثار گناه از صفحۀ دل پاك و زدوده شود و اثرى از آن كه در بعض روايات از آن به نكتۀ سوداء (نقطه سياه) تعبير شده در دل نماند و آن ميسر نگردد مگر به اين كه بنده مى بايد دائما در حال استغفار باشد و ملازم و همراه آن باشد تا دل نورانى شود و آمادۀ محبت الهى و افاضۀ رحمت حق تعالى در دنيا و رفع درجات در آخرت گردد.

«جعلنا اللّه من الملازمين للاستغفار و المستعدين لكرامته و الفائزين بمحبته».

و أنا ابرأ اليك من ان استكبر و اعوذ بك من ان اصرّ و استغفرك لما قصّرت فيه و استعين بك على ما عجزت عنه و من بيزارم از سركشى، و پناه به تو مى برم از اصرار بر گناه و از تو آمرزش مى طلبم براى هر چه كه تقصير در آن كرده ام و از تو يارى مى طلبم براى هر چه كه از آن فرو مانده ام.

مترجم گويد: ظاهر اصرار آن است كه اصرار بر گناه باشد و محتمل است كه مقصود اصرار در دعا باشد؛ بدين معنا كه همان گونه كه استكبار و خوددارى از عرض نياز و حاجت به خداى تعالى مذموم است، اصرار در قضاى حاجت نيز از آن نظر كه منافات با تسليم و رضا دارد زياد پسنديده نباشد، بلكه بهترين حالات آن است كه در بنده حالتى باشد وسط بين استكبار و اصرار و اللّه العالم.

*

ص:50

مرو كه در غم هجر تو از جهان برويم بيا كه پيش تو از خويش هر زمان برويم

سخن بگوى كه پيش لب تو جان بدهيم رها مكن كه در اين حسرت از جهان برويم

روا مدار كه جان بر لب است و ما ز جهان نديده كام دل از آن لب و دهان برويم

گداى كوى شماييم و حاجتى داريم روا مدار كه محروم ز استان برويم

* اللّهم صلّ على محمّد و آله وهب لى ما يجب علىّ لك و عافنى ممّا استوجبه منك و اجرنى ممّا يخافه اهل الاسائة بارالها! بر محمّد و خاندانش درود بفرست و هر حقّى را كه تو بر من دارى بر من ببخش و از آنچه من مستوجب آن هستم معافم بدار و از آنچه بدكاران از آن در هراسند در پناه خود گير.

فانّك ملئ بالعفو مرجوّ للمغفرة معروف بالتجاوز زيرا كه تو بر عفو كردن قادرى و اميدگاه آمرزشى و به گذشت معروفى.

اين سه جمله هر يك داراى خصوصيتى است كه از سه كلمه: عفو و مغفرت و تجاوز استفاده مى شود. امّا عفو به معناى بخشودن گناه است و عذاب نكردن به خاطر آن، و مغفرت بدان معناست كه پس از بخشودن گناه را بپوشاند تا صاحبش را از عذاب خزى و رسوايى نجات بخشد؛ زيرا تنها از عذاب آتش نجات يافتن كافى نيست تا هنگامى كه گنهكار از عذاب رسوايى نجات نيافته باشد. و به عبارت ديگر توان گفت كه عفو عبارت است از نجات از عذاب جسمانى و مغفرت عبارت است از نجات از عذاب روحانى. و امّا تجاوز شامل هر دو معنا است و بعضى فرموده اند كه تجاوز بدان اعتبار گفته مى شود كه خداى تعالى بنده را به گناه مطالبه مى كند و بنده نيز خداى تعالى را به كرم و گذشت مطالبه مى كند و دست به دامن رحمتش مى شود. اگر مورد عفو و رحمت قرار گرفت معناى تجاوز كه از باب تفاعل و مفاعله است و نياز به طرفين دارد محقّق مى شود گويى اين دانشمند معناى مذكور را از كلام امام سجّاد عليه السّلام الهام گرفته كه در دعاى شريف ابى حمزه عرض مى كند: «الهى و سيدى فو عزّتك

ص:51

و جلالك لئن طالبتنى بذنوبى لا طالبنّك بعفوك و لئن طالبتنى بلؤمى لأطالبنّك بكرمك»: اى خداى من و اى آقاى من! به عزت و جلالت سوگند كه اگر مرا به گناهانم بازخواست كنى من نيز تو را به عفو و گذشتت مطالبه مى كنم و اگر مرا مؤاخذه فرمايى كه لئيم و فرومايه ام من نيز تو را به كرمت مطالبه مى كنم، (كه كريمى و رحيمى و غفورى و ودود).

ليس لحاجتى مطلب سواك و لا لذنبى غافر غيرك حاجت مرا از غير تو نتوان خواست و گناه مرا جز تو نخواهد آمرزيد.

ظاهر آن است كه جملۀ دوّم تفسير جملۀ اوّلى است بدين معنى كه چون حاجت من آمرزش گناه است و آن تنها در اختيار توست و ديگرى را چنين اختيارى نيست، چنان كه فرمود:«وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ» :(1)جز خداى تعالى چه كسى گناهان را مى آمرزد؟ از موجبات نزول و شمول رحمت الهيّه همين معناست كه بنده بداند و بيابد كه بجز خداى تعالى ملجأ و پناهى ندارد، و از صميم قلب بگويد:

جز آستان توام در جهان پناهى نيست سر مرا بجز اين در حواله گاهى نيست

عدو چو تيغ كشد من سپر بيندازم كه تير ما بجز از ناله اى و آهى نيست

* و آن گاه كه اين انقطاع حاصل گردد سحاب رحمت الهى بارش كند و تير دعا به هدف اجابت رسد. در دعاى شريف ابى حمزه مكرّر به اين نكته اشاره شده است؛ مانند: «فوعزتك يا سيدى لو نهرتنى ما برحت من بابك و لا كففت عن تملّقك» سوگند به عزتت اى آقاى من اگر مرا برانى از درگاهت برنخيزم و از تملّق و چابلوسى ات دست برندارم «فالآن من عذابك من يستنقذنى و من ايدى الخصماء غدا من يخلّصنى و بحبل من اتّصل ان انت قطعت حبلك عنى»: و الحال كيست كه مرا از عذاب تو رهايى بخشد و از دست دشمنان فرداى قيامت چه كسى مرا خلاص مى كند؟ و اگر تو رشته خود را از من ببرّى به رشتۀ چه كسى پيوند داشته باشم؟ «الى من يذهب العبد الاّ الى مولاه و الى من يلتجىء المخلوق الاّ الى خالقه»: بنده بجز درگاه مولايش كجا برود؟ و مخلوق جز به خالقش به چه كسى پناهنده شود؟ و موارد ديگر كه يا به طور صريح و يا به طور كنايه به اين نكته برخورد مى كنيم، و همچنين در ادعيۀ ديگر مانند مناجات

ص:52


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 135.

التائبين از مناجات خمسة عشر كه عرض مى كند: «فوعزتك ما اجد لذنوبى سواك غافرا و لا ارى لكسرى غيرك جابرا»: سوگند به عزتت، از براى گناهانم آمرزنده اى غير از تو نمى يابم و از براى شكست خود شكسته بندى غير از تو نمى بينم و همچنين مناجات يازدهم (مناجات المفتقرين): «الهى كسرى لا يجبره إلاّ لطفك و حنانك» كه تقريبا نيمى از دعا متضمن همين مضمون است.

شاعر شيرين سخن شيراز را در اين زمينه قطعه اى است شيرين؛ وى گويد:

توان از كسى دل بپرداختن كه دانى كه بى او توان ساختن

شنيدم كه پيرى شبى زنده داشت سحر دست حاجت به حق بر فراشت

يكى هاتف انداخت در گوش پير كه بى حاصلى رو سر خويش گير

در اين در دعاى تو مقبول نيست چو عزّت ندارى به خوارى مايست

شب ديگر از ذكر و طاعت نخفت مريدى ز حالش خبر داشت گفت

چو ديدى كز آن سوى بسته است در به بى حاصلى سعى چندين مبر

به ديباچه بر اشك ياقوت فام به حسرت بباريد و گفت اى غلام

مپندار كز وى عنان برگسست كه من باز دارم ز فتراك دست

بنوميدى آنگه بگرديدمى كه جز اين در ديگرى ديدمى

چو خواهنده محروم گشت از درى چه غم گر شناسد در ديگرى

شنيدم كه راهم در اين كوى نيست و لكن در ديگرى روى نيست

در اين بود سر بر زمين فدا كه دادند در گوش جانش ندا

قبول است اگر چه هنر نيستت كه جز ما پناهى دگر نيستت

* حاشاك و لا اخاف على نفسى الاّ ايّاك بارالها! تو مبرّا از آنى كه حاجت مرا كه كليد اجابتش به دست توست روا مدارى و من بر خود نمى ترسم بجز از عذاب تو.

اهل ادب گفته اند: كه جملۀ لا اخاف الا ايّاك يا از باب حذف مضاف است كه در معنى لا اخاف الا عذابك است و عذاب كه مضاف است حذف شده و مضاف اليه كه ضمير است قائم

ص:53

مقام او شده است چنانچه همين احتمال را در آيه شريفه «يَخافُونَ رَبَّهُمْ»(1)اده اند كه به معناى «يخافون عذاب ربّهم» است، بدليل آيۀ ديگرى كه مى فرمايد:«يَخافُونَ عَذابَهُ» .(2)

و يا از باب ترقى از مقام شهود افعال و صفات است به مقام شهود ذات و توجّه قلب به قبلۀ ذات مقدس با قطع نظر از افعال و صفات، و اين همان مقام است كه در دعاى شريف مناجات شعبانيّه به آن اشاره شده است آن جا كه عرض مى كند: «هب لى كمال الانقطاع اليك و أنر ابصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتى تخرق ابصار القلوب حجب النور و تصل الى معدن العظمة و تصير ارواحنا معلّقة بعزّ قدسك»: اى خداى من! به من انقطاع كامل را عطا فرما و ديده هاى دلهاى ما را به وسيلۀ روشنى توجّهشان به سوى تو روشن فرما تا ديده هاى دل حجابهاى نور را پاره كند پس به مخزن و معدن عظمت برسد و ارواح ما به عزّت مقدست آويخته گردد.

انك اهل التقوى و اهل المغفرة تويى سزاوار آن كه از تو بترسند و هم شايستۀ آن كه چشم آمرزش به تو داشته باشند.

امام صادق عليه السّلام در تفسير آيۀ شريفۀ:«هُوَ أَهْلُ التَّقْوى وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ»(3)رمايد: كه خداى تعالى مى فرمايد: من سزاوار آنم كه از من بترسند و بندۀ من شريكى براى من قرار ندهد، و من سزاوار آنم كه اگر بندۀ من براى من شريكى قرار نداد او را به بهشت داخل كنم؛ «قال اللّه تبارك و تعالى: انا اهل أن يتقى و لا يشرك بى عبدى شيئا و انا اهل إن لم يشرك بى عبدى شيئا ان أدخله الجنة»: و به عبارت ديگر، تقوى مصدر به معناى اسم مفعول است مانند: خلق به معناى مخلوق و مغفرت مصدر به معناى اسم فاعل، و شايد به نكتۀ اختلاف معنى در دو مصدر كلمۀ «اهل» تكرار شده و به واو عاطفه اكتفا نشده است.

صل على محمّد و آل محمّد و اقض حاجتى و انجح طلبتى و اغفر ذنبى و آمن خوف نفسى انك على كل شىء قدير و ذلك عليك يسير بارالها! بر محمد و آل او درود بفرست و حاجت مرا روا كن و مطلوب مرا برآور و گناه مرا بيامرز و ترس مرا ايمنى بخش كه تو بر هر چيز توانايى و برآوردن حاجتهاى من بر تو آسان است.

آمين سيد شارح فرمايد: آمين به چهار لغت خوانده شده است.

1) آمين بر وزن فاعل مانند هابيل و قابيل.

ص:54


1- سورۀ نحل، آيۀ 50.
2- سورۀ اسراء، آيۀ 57.
3- سورۀ مدثر، آيۀ 56.

2) همان لغت اول با اين فرق كه الف متمايل به كسره باشد.

3) آمين بر وزن قدير.

4) آميّن با مدّ الف و تشديد ميم.

و براى هر يك از اين لغات شواهدى آورده است. و علماى عامه: (سنّى مذهب) گفته اند كه آمين به معناى استجب: (بپذير) است. و روايتى از ابن عباس نقل مى كنند كه وى گويد: از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پرسيدم: معناى آمين چيست؟ فرمود: افعل: (انجام ده). و گفته شده است كه امين يكى از نامهاى الهى است به معناى مؤمن و معناى آن «يا امين استجب» است. و از واحدى نقل كرده كه او از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود: تأويلش آن است كه ما تو را قصد كرديم و تو كريم تر از آنى كه قاصدت را نااميد كنى. اگر اين روايت درست باشد، لغت تشديد با مدّ (آميّن) را تأييد مى كند.

استاد الأساتذه مرحوم شعرانى كه تخصّصى در لغات اجنبيه داشتند مى فرمايند: آمين اسم فعل است مبنى بر فتح؛ اصل آن عبرانى است و در عربى مستعمل و معناى آن تأكيد و تصديق است مانند: چنين باد كه ما در فارسى گوييم، يا اللّه و حقا و يقينا و امثال آن. و به روايت ائمه عليهم السّلام از كلام آدميّين است هر چند مفاد آن بعد از دعا (استجب) باشد يعنى اجابت كن. و در مذهب ما در نماز جايز نيست براى آن كه در اصل براى دعا نبود، مانند «سلام عليكم» و «هنيئا مريئا» و «عافاكم اللّه» و «صبّحك» و مانند آن، خواه بعد از حمد و خواه بعد از دعاى ديگر، حتى اگر همين دعا را در نماز بخوانند. پايان سخن دانشمند مذكور.

نويسنده گويد: حق مطلب همان است كه اشاره فرمودند و آن استناد به روايت ائمه عليهم السّلام كه كلمۀ مزبور را از كلام آدميين شمرده اند، و اگر مفاد آن استجب باشد داخل در دعاست و وجهى براى مبطليّت آن نيست. و امّا مثالهايى كه ذكر كردند مانند «سلام عليكم» و «هنيئا مريئا» و «عافاكم اللّه» و «صبحك اللّه» و مانند آن، چون طرف خطاب در آنها آدمى است پس لا محاله كلام آدمى خواهد بود. و به عبارت ديگر ميزان در دعا و يا كلام آدمى اختلاف خطاب است كه اگر مخاطب خداى تعالى باشد دعاست و اگر مخاطب آدمى باشد كلام آدمى است.

پس اگر نمازگزار در نماز «عافاك اللّه» و «صبّحك اللّه» بگويد چون با آدمى تخاطب كرده نمازش باطل است و اگر همين مضمون را با خداى تعالى گفت و عرض كرد «اللهم عاف فلانا» يا «صبّحه بخير» و يا «اللهم بلّغه سلامى» دعا خواهد بود. پس از روايت ائمه عليهم السّلام كشف مى كنيم

ص:55

كه اين لفظ در عبرانى معناى تخاطب با غير را دارد، و لذا فرموده اند مبطل است، و يا جهت ديگر تعبّدى دارد از قبيل تشبّه به كفار و يهود و امثال اين؛ و گرنه همان گونه كه «استجب» گفتن در نماز مبطل نيست، آمين به معناى «استجب» نيز نبايد مبطل باشد.

رب العالمين به معناى يا رب العالمين است كه حرف ندا از آن حذف شده است كه نيازى به حرف ندا نبوده تا اشاره بر آن باشد كه مخاطب حاضر است و سخن او را مى شنود و نيازى به ندا كردن ندارد.

و در معناى ربّ العالمين و اضافۀ رب به عالمين، سيد شارح و ديگران سخنها فرموده اند و به نظر مى رسد كه بهترين و عميق ترين معنا آن است كه حضرت امام خمينى قدّس سرّه در كتاب بى نظير اسرار الصلوة در تفسير سورۀ مباركۀ حمد فرموده اند و ما عين عبارت آن امام بزرگوار را مى آوريم و آن را ختام اين ترجمه قرار مى دهيم تا ختامه مسك شود.

امام خمينى رحمه اللّه مى فرمايد: «قوله تعالى ربّ العالمين»: رب اگر به معناى متعالى و ثابت و سيّد باشد از اسماء ذاتيه است و اگر به معناى مالك و صاحب و غالب و قاهر باشد از اسماء صفتّيه و اگر به معناى مربّى و منعم و متمّم باشد از اسماء افعاليه است.

و عالم اگر ما سوى اللّه كه شامل همه مراتب وجود و منازل غيب و شهود است باشد، رب را بايد از اسماء صفات گرفت و اگر مقصود عالم ملك است كه تدريجى الحصول و الكمال است مراد از آن اسم فعل است.

و در هر صورت در اين جا مقصود اسم ذات نيست و شايد نكتۀ مراد از عالمين همين عوالم ملكيه كه در تحت تربيت و تمشيت الهيه به كمال لايق خود مى رسند و مراد از ربّ مربّى كه از اسماء افعال است باشد.

و بدان كه ما در اين رساله از ذكر جهات تركيبى و لغوى و ادبى آيات شريفه خوددارى مى كنيم؛ زيرا كه آنها را غالبا متذكّر شده اند و بعضى امور كه يا اصلا تعرّض نشده يا ذكر ناقص از آن شده در اين جا مذكور مى گردد.

و بايد دانست كه اسماء ذات و صفات و افعال كه اشاره به آن شد مطابق اصطلاح اهل معرفت و بعضى از مشايخ اهل معرفت در كتاب انشاء الدائرة اسماء را تقسيم نموده به اسماء ذات و اسماء صفات و اسماء افعال، و فرموده است: «و اسماء الذات هو اللّه الرب الملك القدّوس السلام المؤمن المهيمن العزيز الجبار المتكبر العلىّ العظيم الظاهر الباطن الاول الآخر الكبير

ص:56

الجليل المجيد الحق المبين الواحد الماجد الصمد المتعالى الغنّى النور الوارث ذو الجلال الرقيب».

«و اسماء الصفات و هى الحىّ الشكور القهّار القاهر المقتدر القوى القادر الرحمن الرحيم الكريم الغفّار الغفور الودود الرؤف الحليم الصبور البرّ العليم الخبير المحصى الحكيم الشهيد السميع البصير».

«و اسماء الافعال هو المبدء الوكيل الباعث المجيب الواسع الحسيب المقيت الحفيظ الخالق البارىء المصوّر الوهاب الرزّاق الفتاح القابض الباسط الرافع المعزّ المذل الحكيم العدل اللطيف المفيد المحيى المميت الوالى التّواب المنتقم المقسط الجامع المغنى المانع الضارّ النافع الهادى البديع الرشيد انتهى».

و در ميزان اين تقسيم گفته اند كه گرچه تمام اسماء اسماء ذات است لكن به اعتبار ظهور ذات اسماء ذات گويند، و به اعتبار ظهور صفات و افعال، اسماء صفاتيه و افعاليه به آنها گويند يعنى هر اعتبار ظاهرتر گرديد اسم تابع آن است و از اين جهت گاهى در بعضى اسماء دو يا سه اعتبار جمع شود و از اين جهت از اسماء ذاتيه و صفاتيه و افعاليه يا دو از اين سه شود مثل ربّ چنانچه ذكر شد و اين مطلب در مذاق نويسنده درست نيايد و مطابق ذوق عرفانى شود.

بلكه آنچه در اين تقسيم به نظر مى رسد آن است كه ميزان در اين اسماء آن است كه سالك به قدم معرفت پس از آن كه فناى براى او دست داد حق تعالى تجلياتى كه به قلب او مى كند تجليّات به اسماء افعال است و پس از فناى صفاتى تجليات صفاتيّه و پس از فناى ذاتى تجليات به اسماء ذات براى او مى شود و اگر قلب او قدرت حفظ داشت پس از محو آنچه كه از مشاهدات افعاليه خبر دهد اسماء افعال است و آنچه از مشاهدات صفاتيه اسماء صفات و هكذا اسماء ذات و اين مقام را تفصيلى است كه در اين اوراق نشايد و آنچه را كه در انشاء الدائره مذكور شده مطابق ميزانى كه خود دست داده صحيح نيست چنانچه در نظر به اسماء ظاهر شود.

و مى توان گفت كه اين تقسيم به اسماء ثلاثه در قرآن شريف نيز اشاره به آن شده و آن آيات شريفۀ آخر سورۀ حشر است «قال تعالى: هُوَ اللّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ (1)الى آخر الآيات الشريفة» و اين آيات شريفه شايد اولى آنها اشاره به اسماء

ص:57


1- سورۀ حشر، آيۀ 22.

ذاتيه و دوّمى اشاره به اسماء صفاتيه و سوّمى اشاره به اسماء افعاليّه باشد. و تقديم ذاتيه بر صفاتيه و آن بر افعاليه به حسب ترتيب حقايق وجوديّه است و تجليات الهيه نه به حسب ترتيب مشاهدات اصحاب مشاهده و تجليات به قلوب ارباب قلوب. و بايد دانست كه آيات شريفه را رموز ديگرى است كه ذكر آن مناسب مقام نيست و اين كه آيۀ دوم اسماء صفاتيه و سوّم افعاليه است واضح است. و اما عالم الغيب و الشهادة و رحمن و رحيم از اسماء ذاتيه بودن مبنى بر آن است كه غيب و شهادت عبارت از اسماء باطنه و ظاهره باشد و رحمانيّت و رحيميت از تجليّات فيض اقدس باشد نه فيض مقدّس. و اختصاص دادن اين اسماء به ذكر با اين كه حىّ و ثابت و ربّ و امثال آن به اسماء ذاتيه نزديكتر به نظر مى آيد شايد براى احاطۀ آنها باشد؛ زيرا كه اينها از امهات الاسماء هستند، و اللّه العالم.

سپس امام خمينى قدّس سرّه كلامى در لفظ و اشتقاق و معناى عالمين دارد و اشاره اى به كلام صدر المتألهين و ايراد وى بر كلام بيضاوى؛ و چون مطلب سنگين بود از نقل و توضيح آن صرف نظر شد. سپس مى فرمايد: بدان كه حمد چون در مقابل جميل است و از آيۀ شريفه استفاده شود كه حمد و ستايش براى مقام اسم اعظم كه اسم جامع است كه داراى مقام ربوبيت عالميان و رحمت رحمانيّه و رحيميه و مالك يوم الدين است ثابت است پس اين اسماء شريفه را (يعنى ربّ و رحمن و رحيم و مالك) بايد در تحميد مدخليتى بسزا باشد و ما پس از اين در ذيل قول خداى تعالى (مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) به بيانى تفصيلى ذكرى از اين مطلب مى نماييم.

اكنون راجع به تناسب مقام ربوبيّت عالميان با تحميد سخن مى گوييم و آن از دو جهت متناسب است.

يكى آن كه چون خود حامد از عالميان بلكه خود گاهى عالمى برأسه است بلكه در نظر اهل معرفت هر يك از موجودات عالمى برأسه مى باشد تحميد حق كند كه او را با دست تربيت مقام ربوبيّت از ضعف و نقص و وحشت و ظلمت و پستى هيولايى به قوّت و كمال و طمأنينه و نورانيّت عالم انسانيت آورد و از منازل جسمى و عنصرى و معدنى و نباتى و حيوانى در تحت نظامى مرتّب به حركات ذاتيه و جوهريه و عشقهايى فطرى و جبلّى عبور داد و به منزلگاه انسانيّت كه اشرف منازل موجودات است رسانيد و پس از اين نيز تربيت كند تا آن كه (آنچه اندرو هم نايد آن شود).

پس عدم گردد عدم چون ارغنون گويدم انا اليه راجعون

ص:58

و ديگر آن كه چون تربيت عالم ملك از فلكيّات و عنصريات و جوهريات و عرضيّات آن مقدمۀ وجود انسان كامل است و در حقيقت، اين وليده، عصارۀ عالم تحقق و غاية القصواى عالميان است و از اين جهت آخر وليده است و چون عالم ملك به حركت جوهريّۀ ذاتيه متحرك است و اين حركت ذاتى استكمالى است به هرجا منتهى شد آن غايت خلقت و نهايت سير است.

و چون به طريق كلّى نظر در جسم كل و طبع كل و نبات كل و حيوان كل و انسان كل افكنيم انسان آخرين وليده اى است كه پس از حركات ذاتيۀ جوهريۀ عالم به وجود آمده و منتهى به او شده پس دست تربيت حق تعالى در تمام دار تحقّق به تربيت انسان پرداخته است و «الانسان هو الاول و الآخر».

و اين كه ذكر شد در افعال جزئيه و نظر به مراتب وجود است و الاّ به حسب فعل مطلق از براى فعل حق غايتى جز ذات مقدّسش نيست؛ چنانچه در محالّ خود مبرهن است.

و نظر به افعال جزئيه نيز چون كنيم غايت خلقت انسان عالم غيب مطلق است؛ چنانچه در قدسيات وارد است: «يابن آدم خلقت الاشياء لاجلك و خلقتك لاجلى» و در قرآن شريف خطاب به موسى بن عمران - على نبينا و آله عليهم السلام - فرمايد:«وَ اصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي»(1) و نيز فرمايد:«وَ أَنَا اخْتَرْتُكَ»(2)س انسان مخلوق لاجل اللّه و ساخته شده براى ذات مقدس اوست و از ميان موجودات، او مصطفى و مختار است و غايت سيرش وصول به باب اللّه و فناى فى ذات اللّه و عكوف به فناء اللّه است، و معاد او الى اللّه و من اللّه و فى اللّه و باللّه است. چنانچه در قرآن فرمايد:«إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ»(3) و ديگر موجودات به توسط انسانى رجوع به حق كنند بلكه مرجع و معاد آنها به انسان است؛ چنانچه در زيارت جامعه كه اظهار شمّه اى از مقامات ولايت را فرموده مى فرمايد: «و اياب الخلق اليكم و حسابهم عليكم».

و مى فرمايد: «بكم فتح اللّه و بكم يختم». و اين كه در آيۀ شريفه حق مى فرمايد:«إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ» و در زيارت جامعه مى فرمايد: «و اياب الخلق اليكم و حسابهم عليكم» سرّى از اسرار توحيد و اشاره به آن است كه رجوع به انسان كامل رجوع الى اللّه است؛ زيرا كه انسان كامل فانى مطلق و باقى به بقاء اللّه است و از خود، يقين و انيّت و انانيتى ندارد، بلكه خود

ص:59


1- سورۀ طه، آيۀ 41.
2- سورۀ طه، آيۀ 13.
3- سورۀ غاشيه، آيۀ 25.

از اسماء حسنى و اسم اعظم است؛ چنانچه اشاره به اين معنى در قرآن و احاديث بسيار است.

و قرآن شريف به قدرى جامع لطايف و حقايق و سراير و دقايق توحيد است كه عقول اهل معرفت در آن حيران مى ماند و اين اعجاز بزرگ اين صحيفۀ نورانيۀ آسمانى است نه فقط حسن تركيب و لطف بيان و غايت فصاحت و نهايت بلاغت و كيفيّت دعوت و اخبار از مغيبات و إحكام أحكام و اتقان تنظيم عائله و امثال آن كه هر يك مستقلا اعجاز فوق طاقت و خارق عادت است. بلكه مى توان گفت اين كه قرآن شريف معروف به فصاحت شد و اين اعجاز در بين ساير معجزات مشهور آفاق شد براى اين بود كه در صدر اول اعراب را اين تخصّص بود و فقط اين جهت از اعجاز را درك كردند و جهات مهم ترى كه در آن موجود بود و جهت اعجازش بالاتر و پايۀ ادراكش عالى تر بود اعراب آن زمان ادراك نكردند. الآن نيز آنهايى كه هم افق آنها هستند جز تركيبات لفظيّه و محسّنات بديعيّه و بيانيّه چيزى از اين لطيفۀ الهيّه ادراك نكنند و امّا آنهايى كه به اسرار و دقايق معارف آشنا و از لطائف توحيد و تجريد با خبرند وجهۀ نظرشان در اين كتاب الهى و قبلۀ آمالشان در اين وحى سماوى همان معارف آن است و به جهات ديگر چندان توجهى ندارند و هر كس نظرى به عرفان قرآن و عرفاى اسلام كه كسب معارف از قرآن نمودند كند و مقايسه ما بين آنها با علماى ساير اديان و تصنيفات و معارف آنها كند، پايۀ معارف اسلام و قرآن را كه أسّ اساس دين و ديانت و غاية القصواى بعث رسل و انزال كتب است مى فهمد، و تصديق به اين كه اين كتاب وحى الهى و اين معارف، معارف الهيه است براى او مؤنه ندارد.

ايقاظ ايمانى

بدان كه ربوبيّت حق جل شأنه از عالميان بر دو گونه است:

يكى ربوبيّت عامّه كه تمام موجودات عالم در آن شركت دارند و آن تربيتهاى تكوينى است كه هر موجودى را از حدّ نقص به كمال لايق خود در تحت تصرف ربوبيّت مى رساند و تمام ترقيات طبيعيه و جوهريه و حركات و تطورات ذاتيه و عرضيه در تحت تصرفات ربوبيّت واقع مى شود.

و بالجمله از منزل مادّة المواد و هيولاى اوّلى تا منزل حيوانيّت و حصول قواى جسمانيّه و روحانيه حيوانيه تربيت تكوينى و هر يك از آنها شهادت دهند به اين كه: «اللّه جلّ جلاله

ص:60

ربّى».

و دوّم از مراتب ربوبيّت، ربوبيّت تشريعى است كه مختص به نوع انسانى است و ديگر موجودات را از آن نصيبى نيست و اين تربيت هدايت طرق نجات و ارائۀ راههاى سعادت و انسانيّت و تحذير از منافيات آن كه به توسط انبياء عليهم السّلام اظهار فرموده و اگر كسى با قدم اختيار، خود را در تحت تربيت و تصرّف ربّ العالمين واقع كرد و مربوب آن تربيت شد به طورى كه تصرّفات اعضا و قواى ظاهريّه و باطنيّۀ او تصرفات نفسانيه نشد بلكه تصرفات الهيّه و ربوبيّه گرديد به مرتبۀ كمال انسانيّت كه مختص به اين نوع انسانى است مى رسد.

انسان تا منزل حيوانيت با ساير حيوانات همقدم بوده و از اين منزل دو راه در پيش دارد كه با قدم اختيار بايد طىّ كند: يكى منزل سعادت كه صراط مستقيم رب العالمين است (ان ربّى على صراط مستقيم)، و يكى راه شقاوت كه طريق معوج شيطان رجيم است. پس اگر قوا و اعضاى مملكت خود را در تصرّف رب العالمين داد و مربّى به تربيت او شد كم كم قلب كه سلطان اين مملكت است تسليم او شود و دل كه مربوب رب العالمين شد ساير جنود به او اقتدا كنند و مملكت يكسره مربوب او گردد.

در اين هنگام لسان غيبى او كه ظل قلب است مى تواند بگويد: «اللّه جلّ جلاله ربى» در جواب ملائكۀ عالم قبر كه گويند: «من ربك؟» و چون چنين شخصى لابد اطاعت رسول خدا و اقتدا به ائمۀ هدى و عمل به كتاب الهى نموده زبانش گويا شود به اين كه «محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نبيّى و علىّ و اولاده المعصومون ائمتى و القرآن كتابى». و اگر دل را الهى و ربوبى ننموده و نقش «لا اله الا اللّه محمد رسول اللّه، علىّ ولىّ اللّه» در لوح دل منتقش نشده و صورت باطن نفس نشده باشد و عمل به قرآن شريف و تفكر و تذكّر و تدبّر در آن، قرآن به او منسوب، و او به قرآن ارتباط روحى معنوى پيدا نكرده باشد پس در سكرات و سختيهاى مرض موت و خود موت كه داهيۀ عظيمه است تمام معارف از خاطر او محو شود.

عزيزم! انسان با يك مرض حصبه و ضعف قواى دماغيه تمام معلوماتش را فراموش مى كند مگر چيزهايى را كه با شدّت تذكّر و انس به آنها، جزء فطريات ثانويه او شده باشد، و اگر يك حادثۀ بزرگى و هائلۀ سهمناكى پيش آيد انسان از بسيارى از امور خود غفلت كند و خط نسيان به روى معلومات او كشيده مى شود، پس در آن اهوال و شدايد و سكرات موت چه خواهد شد؟

ص:61

و اگر سمع و قلب باز نشده باشد و دل سميع نباشد تلقين عقايد حين موت و بعد از موت به حال او نتيجه اى ندارد.

تلقين براى كسانى مفيد است كه دل آنها از عقايد حقّه باخبر است و سمع و قلب آنها باز است و اگر در اين سكرات و شدايد فى الجمله غفلتى حاصل شده باشد اين وسيله شود كه ملائكة اللّه به گوش او برسانند، ولى اگر انسان كر باشد و گوش عالم برزخ و قبر نداشته باشد هرگز تلقين را نمى شنود و به حال او اثرى نكند و در احاديث شريفه به بعض آنچه گفته شد اشاره شده است.

اين همه گفتيم ليك اندر بسيج بى عنايات خدا هيچيم هيچ

اى خدا اى قادر بى چند و چون واقفى بر حال بيرون و درون

اى خدا اى فضل تو حاجت روا با تو ياد هيچ كس نبود روا

اين قدر ارشاد تو بخشيده اى تا بدين، بس عيب ما پوشيده اى

قطرۀ دانش كه بخشيدى ز پيش متصل گردان به درياهاى خويش

* يا ايّها العزيز مسّنا و اهلنا الضرّ و جئنا ببضاعة مزجاة فاوف لنا الكيل و تصدّق علينا.

و آخر دعوانا أن الحمد للّه رب العالمين.

*

ص:62

دعاؤه في طلب الحوائج و من دعائه في الحوائج اللّهمّ يا منتهى يا منتهى مطلب الحاجات و يا من عنده نيل الطّلبات و يا من لا يبيع نعمه بالأثمان و يا من لا يكدّر عطاياه عطاه بالإمتنان و يا من يستغنى به و لا يستغنى عنه و يا من يرغب اليه و لا يرغب عنه و يا من لا تفني لا يفني خزائنه المسائل و يا من لا تبدّل حكمته لا يبدّل حكمه الوسائل و يا من لا تنقطع عنه حوائج المحتاجين و يا من لا يعنّيه لا يفوته دعاء الدّاعين تمدّحت بالغناء تمجّدت بالغنا عن خلقك و أنت اهل الغنى عنهم و نسبتهم الى الفقر و هم اهل الفقر اليك

ص:63

فمن حاول سدّ خلّته من عندك و رام صرف الفقر عن نفسه بك فقد طلب حاجته في مظانّها مظنّتها و أتى طلبته من وجهها وجهتها و من توجّه بحاجته الى احد من خلقك او جعله سبب نجحها دونك فقد تعرّض للحرمان و استحقّ فقد تعرّض منك للهوان و الحرمان و استوجب من عندك فوت الإحسان اللّهمّ ولي اليك حاجة قد قصّر اللّهمّ ولي حاجة قد قصر عنها جهدي و تقطّعت دونها حيلي و سوّلت لي نفسي رفعها الى من يرفع حوائجه اليك و لا يستغني في طلباته في خاصّته عنك و هي زلّة عنك زلّة من زلل الخاطئين و عثرة من وعثرة؟؟؟ من

ص:64

عثرات المذنبين ثمّ انتبهت بتذكيرك لي من غفلتي و نهضت بتوفيقك من زلّتي و رجعت و نكصت بتسديدك عن عثرتي ثمّ انتهيت بتوفيقك عن زلّتي و نكصت بتسديدك عن عثرتي و قلت سبحان ربّي كيف يسأل محتاج محتاجا و أنّى يرغب معدم الى معدم فقصدتك فقصدت اليك يا إلهي بالرّغبة و أوفدت عليك رجائي بالثّقة بك و علمت بالثّقة و علمت انّ كثير ما أسألك يسير في وجدك و أنّ خطير ما أستوهبك حقير في وسعك و أنّ كرمك لا يضيق عن سؤال احد و أنّ يدك بالعطايا بالعطا اعلى من كلّ

ص:65

يد اللّهمّ فصلّ على محمّد و آله و احملني اللّهمّ فاحملني بكرمك على التّفضّل و لا تحملني بعد لك على الإستحقاق فما انا بأوّل راغب رغب اليك فأعطيته و هو يستحقّ المنع و لا بأوّل سائل سألك فأفضلت عليه فما انا بأوّل راغب اليك اعطيته و هو يستحقّ المنع و أفضلت عليه و هو يستوجب الحرمان اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و كن لدعائي مجيبا و من ندائي قريبا و لتضرّعي راحما و لصوتي سامعا و لا تقطع رجائي، عنك يستوجب الحرمان اللّهمّ فلا تقطع رجائي فيك و لا تبتّ سببي منك و لا توجّهني في حاجتي هذه و غيرها الى سواك و تولّني بنجح طلبتي

ص:66

و قضاء حاجتي و نيل سؤلي قبل زوالي عن موقفي هذا بتيسيرك لي العسير و حسن تقديرك لي في جميع الأمور و صلّ على محمّد و آله صلاة موقفي بتوفيقك و تيسيرك و حسن تقديرك و صلّ على محمّد صلوة دائمة نامية لا انقطاع لأبدها لمددها و لا منتهى لأمدها و اجعل ذلك عونا لي و سببا لنجاح طلبتي انّك واسع كريم.

و من حاجتي يا ربّ كذا و كذا و تذكر حاجتك ثمّ تسجد و تقول فضلك آنسني و إحسانك دلّني فأسألك بك و بمحمّد و آله صلواتك عليهم ان لا تردّني خائبا و من حاجتي كذي و يذكرها و يسمّيها

ص:67

ص:68

شرح دعاى سيزدهم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام فى طلب الحوائج از دعاهاى آن حضرت است در درخواست رفع حوايج. اللّهم يا منتهى مطلب الحاجات بارالها! اى پايان مقصد نيازمنديها.

سيد شارح قدّس سرّه مى فرمايد: اين كه خداى تعالى پايان مقصدها و نهايت نيازهاست به چند وجه قابل توجيه و تقرير است:

1. در نزد اصحاب حكمت و فلسفه به ثبوت رسيده است كه به جز ذات اقدس احديّت كه كامل مطلق است در همۀ موجودات جهت نقصى وجود دارد و در جهتى از جهات كمال آنان از مرحلۀ استعداد به فعليّت رسيده است نه در همۀ جهات؛ زيرا به اصلاح و كمال «كل ممكن زوج تركيبى» هر موجودى از وجود و ماهيّت تركيب يافته، و ماهيّت امرى است عدمى، و چون هر موجودى اين نقص را در ذات خود مى يابد از اين رو برحسب فطرت طالب كمال است و كمال مطلق محبوب و مطلوب اوست. و رسيدن به اين كمال از براى او ميسور نيست مگر به واسطه كامل تر از خود كه با سلسلۀ مراتب ميان او و كامل مطلق وجود دارد؛ زيرا همان گونه كه موجودات در سلسلۀ نزول به حكم قاعدۀ امكان اشرف به ترتيب قرار گرفته اند در سلسلۀ صعود نيز ناچار بايد همين مسير طى شود. پس هر موجودى طالب مافوق خويش است و چون به ما فوق دست يافت طالب آن مى شود كه بالاتر از اوست، و همين طور تا برسد به مطلوب حقيقى خود كه كامل تر از آن وجود ندارد؛ و آن وقت است كه اطمينان براى او حاصل مى شود و شوق و علاقه اى كه داشت آرام مى شود. و عشق و ابتهاجش شديدتر

ص:69

مى شود پس معلوم شد كه خداى تعالى نهايت مقصد نيازمندى هاست و حاجتها به او منتهى مى شود و پايان مى پذيرد و اين سخن را رشتۀ مفصّلى است كه مقام مناسب شرح آن نيست.

(پايان توجيه اوّل سيد شارح در تفسير اين نام شريف).

مترجم گويد: مطلبى كه سيد شارح بيان فرمود، از اصولى است كه دست خلقت در فطرت و نهاد آدمى به وديعت گذاشته و امام خمينى قدّس سرّه در بيانات خود مكرّر به اين نكته اشاره فرموده است؛ چنان كه در كتاب شريف اربعينش در شرح حديث ششم فرمايد: پوشيده نيست بر هر صاحب وجدانى كه انسان به حسب فطرت اصلى و جبلّت ذاتى عاشق كمال تام مطلق است و شطر قلبش متوجّه به جميل على الاطلاق و كامل من جميع الوجوه است، و اين از فطرتهاى الهيه است كه خداوند تبارك و تعالى بنى نوع انسان را مفطور كرده است بر آن، و به اين حبّ كمال وارد ملك و ملكوت گردد و اسباب وصول عشاق به كمال مطلق شود. ولى هر كس به حسب حال و مقام خود تشخيص كمال را در مقامات و درجات آخرت داده قلوبشان متوجّه آنهاست و اهل اللّه در جمال حق كمال و در كمال او جمال را يافته، وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ (1)ويند و «لى مع اللّه حال» فرمايند و حبّ وصال و عشق او را دارند. و اهل دنيا چون تشخيص داده اند كه كمال در لذايذ دنياست و جمال دنيا در چشم آنها زينت يافته فطرتا متوجّه آن شدند و لكن با همۀ وصف چون توجّه فطرى و عشق ذاتى به كمال مطلق است و ساير تعلّقات عرضى و از قبيل خطا در تطبيق است هر چه انسان از ملك و ملكوت دارا شود و هر چه كمالات نفسانى يا كنوز دنيايى يا سلطنت و رياست پيدا كند اشتياقش روز افزون گردد و آتش عشقش افروخته تر گردد؛ مثلا نفس صاحب شهوت هر چه مشتهيات براى او زيادتر گردد تعلّق قلبش به مشتهيات ديگرى كه در دسترس او نيست بيشتر شود و آتش اشتياقش شعله ورتر گردد. و همين طور نفس رياست طلب اگر قطرى را در زير پرچم اقتدار درآورد متوجّه قطر ديگر گردد و اگر تمام كرۀ زمين را تحت سلطنت آورد ميل آن كند كه پرواز به كروات ديگر كند و آنها را متصرّف شود، ولى بيچاره نمى داند فطرت چيز ديگرى را طالب است؛ عشق جبلّى فطرى متعلّق به محبوب مطلق است؛ تمام حركات جوهرى و طبيعى و ارادى و جميع توجّهات قلبى و تمايلات نفسانى به جمال زيباى جميل على الاطلاق است و خود آنها نمى دانند و اين محبّت و اشتياق و عشق را كه براق معراج و رفرف

ص:70


1- سورۀ انعام، آيۀ 79.

وصول است در غير مورد خود صرف مى كنند و آن را تحديد و تقييد بيجا مى نمايند. بالجمله از مقصود اصلى خود دور افتاديم. منظور اين است كه انسان چون قلبا متوجّه به كمال مطلق است هر چه از زخارف آن كمال است حرصش رو به ازدياد گذارد و عشقش افزون تر شود و احتياجش به دنيا بيشتر گردد و فقر و نيازمندى نصب العين او گردد، ليكن اهل آخرت كه توجّه آنها از دنيا سلب شود و هرچه توجه به عالم آخرت بيشتر كند ميل آنها و توجّه قلبى آنها به اين عالم كمتر گردد. از تمام دنيا بى نياز شوند و غنا در قلب آنها ظاهر گردد و عالم دنيا و زخارف آن را ناچيز شمارند؛ چنانچه اهل اللّه از هر دو عالم مستغنى هستند و از هر دو نشئه وارسته اند و احتياج آنها فقط به غنىّ على الاطلاق است و جلوۀ غنى بالذّات صورت قلب آنها شده است هنيئا لهم...

و نيز در شرح حديث يازدهم در بيان آن كه وجود مبدأ از فطريّات است مى فرمايند كه يكى از فطرتهايى كه جميع سلسلۀ بنى الانسان مخمّر بر آن هستند و يك نفر در تمام عائله بشر پيدا نشود كه برخلاف آن باشد و هيچ يك از عادات و اخلاق و مذاهب و مسالك و غير آن، آن را تغيير ندهد و در آن خلل وارد نياورد (فطرت عشق به كمال) است كه اگر در تمام دوره هاى زندگى بشر قدم زنى و هر يك از افراد هر يك از طوايف و ملل را استنطاق كنى، اين عشق و محبّت را در خميرۀ او مى يابى، قلب او را متوجّه كمال مى بينى، بلكه در تمام حركات و سكنات و زحمات و جدّيتهاى طاقت فرسا كه هر يك از افراد اين نوع در هر رشته كه دارند.

عشق به كمال آنها را به آن واداشته؛ اگرچه در تشخيص كمال و آن كه (كمال در چيست و محبوب و معشوق در كجاست؟) مردم كمال اختلاف را دارند؛ هر يك معشوق خود را در چيزى يافته و گمان كرده است، و كعبۀ آمال خود را در چيزى توهّم كرده است و متوجّه به آن شده از دل و جان آن را خواهان است. اهل دنيا و زخارف آن، كمال را در دارايى آن گمان كردند و معشوق خود را در آن يافتند از جان و دل در تحصيل آن خدمت عاشقانه كنند، و هر يك در هر رشته اى هستند و حبّ به هر چه دارند چون آن را كمال دانند بدان متوجّهند؛ و همين طور اهل علوم و صنايع هر يك به سعۀ دماغ خود چيزى را كمال دانند و معشوق خود را آن پندارند، و اهل آخرت و ذكر و فكر غير آن را... بالجمله تمام آنها متوجّه به كمالند و چون آن را در موجودى يا موهومى تشخيص دادند با آن عشقبازى مى كنند. ولى بايد دانست كه با همۀ وصف هيچ يك از آنها عشقشان و محبّتشان راجع به آنچه گمان كردند نيست و معشوق

ص:71

آنها و كعبۀ آمال آنها آنچه را توهّم كردند نمى باشد؛ زيرا كه هر كس به فطرت خود رجوع كند مى يابد كه قلبش به هر چه متوجّه است اگر مرتبۀ بالاترى از آن بيابد فورا قلب از اوّلى منصرف و به ديگرى كه كامل تر است متوجّه گردد، و وقتى كه به آن كامل تر رسيد به اكمل از آن متوجّه گردد، بلكه آتش عشق و سوز اشتياق روزافزون گردد و قلب در هيچ مرتبه اى از مراتب و در هيچ حدّى از حدود رحل اقامت نيندازد. مثلا اگر شما به جمال زيبا و رخسار دلفريب هستيد و چون او را پيش دلبرى سراغ داريد، دل را به سوى كوى او روان كرديد اگر جميل تر از آن را ببينيد و بيابيد كه جميل تر است قهرا متوجّه به آن شويد و لااقل هر دو را خواهان شويد، و باز آتش اشتياق فرو ننشيند و زبان حال و لسان فطرت شما آن است كه:

(چيزيم نيست ورنه خريدار هر ششم) بلكه خريدار هر جميلى هستيد، بلكه با احتمال هم اشتياق پيدا كند؛ اگر احتمال دهيد كه جميلى دلفريب تر از اينها كه ديديد و داريد در جاى ديگر است قلب شما سفر به آن بلد كند، (من در ميان جمع و دلم جاى ديگر است) گوييد، بلكه با آرزو نيز مشتاق شويد. وصف بهشت را اگر بشنويد و آن رخساره هاى دلكش را، گرچه خداى نخواسته معتقد به آن هم نباشيد با اينوصف فطرت شما گويد: اى كاش چنين بهشتى بود، چنين محبوب دلربايى نصيب ما مى شد. و همين طور كسانى كه كمال را در سلطنت و نفوذ قدرت و بسط ملك دانسته اند و اشتياق بآن پيدا كرده اند، اگر چنانچه سلطنت يك مملكت را دارا شوند، متوجّه مملكت ديگر شوند و اگر آن مملكت را در تحت نفوذ و سلطه درآورند به بالاتر از آن متوجّه شوند، و اگر يك قطرى را بگيرند با قطار ديگر مايل گردند، بلكه آتش اشتياق آنها روزافزون گردد. اگر تمام روى زمين را در تحت سلطنت بياورند و احتمال دهند در كروات ديگر بساط سلطنتى هست قلب آنها متوجّه شود كه اى كاش ممكن بود پرواز كنيم به سوى آن عوالم و آنها را در تحت سلطنت درآوريم؛ و بر اين قياس است حال اهل صناعات و علوم. و بالجمله حال تمام سلسلۀ بشر در هر طريقه و رشته كه داخلند، به هر مرتبه از آن رسند اشتياق آنها به كامل تر از آن متعلّق مى گردد و آتش شوق آنها فروننشيند و روزافزون گردد. پس اين نور فطرت ما را هدايت كرد به اين كه تمام قلوب سلسلۀ بشر از قاره نشينان اقصى بلاد آفريقا تا اهل ممالك متمدّنۀ عالم، و از طبيعين و مادّيين گرفته تا اهل ملل و نحل، بالفطره شطر قلوبشان متوجّه به كمالى است كه نقص ندارد، و عاشق جمال و كمالى هستند كه عيب ندارد، و علمى كه جهل در او نباشد، و قدرت و سلطنتى كه

ص:72

مجهز همراه آن نباشد، حياتى كه موت نداشته باشد و بالاخره (كمال مطلق) معشوق همه است. تمام موجودات و عائله بشرى با زبان فصيح يكدل و يكجهت گويند: ما عاشق كمال مطلق هستيم؛ ما حبّ جمال و جلال مطلق داريم. آيا در جميع سلسلۀ موجودات در عالم تصوّر و خيال در تجويزات عقليّه و اعتباريّه موجودى كه كمال مطلق و مال مطلق داشته باشد جز ذات مقدّس مبدأ عالم - جلّت عظمته - سراغ داريد؟ و آيا جميل على الاطلاق كه بى نقص باشد جز آن محبوب مطلق هست؟

اى سرگشتگان وادى حيرت، و اى گمشدگان بيابان ضلالت، نه بلكه اى پروانه هاى شمع جمال جميل مطلق، و اى عاشقان محبوب بى عيب و بى زوال! قدرى به كتاب فطرت رجوع كنيد و صحيفۀ كتاب ذات خود را ورق زنيد، ببينيد كه با قلم قدرت فطرت اللّهى در آن مرقوم است «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ.»(1)يا «فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِي فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها»(2)طرت توجّه به محبوب مطلق است؟ آيا آن فطرت غير متبدّله «لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللّهِ» فطرت معرفت است؟ تا كى به خيالات باطله، اين عشق خدادادى فطرى و اين وديعۀ الهيّه را صرف اين و آن مى كنيد؟ اگر محبوب شما اين جمالهاى ناقص و اين كمالهاى محدود بود چرا به وصول به آنها آتش اشتياق شما فرو ننشست و شعلۀ شوق شما افزون گرديد؟

هان! از خواب غفلت برخيزيد و مژده دهيد و سرور كنيد كه محبوبى داريد كه زوال ندارد معشوقى داريد كه نقص ندارد، مطلوبى داريد بى عيب، منظورى داريد كه نور طلعتش «اَللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»(3)ست، محبوبى داريد كه سعۀ احاطه اش «لو وليتم بحبل الى الارضين السفلى لهبطتم على اللّه» است(4).

پس اين عشق فعلى شما معشوق فعلى خواهد و نتوان آن موهوم و متخيّل باشد؛ زيرا كه هر موهوم ناقص است و فطرت متوجّه به كامل است. پس عاشق فعلى و عشق فعلى بى معشوق نشود و جز ذات كامل معشوقى نيست كه متوجّه اليه فطرت باشد. پس لازمۀ عشق به كامل مطلق وجود كامل مطلق است، و پيش تر معلوم شد كه احكام فطرت و لوازم آن از جميع بديهيّات واضح تر و روشن تر است (أَ فِي اللّهِ شَكٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) .(5)ايان سخن عرشى

ص:73


1- سورۀ انعام، آيۀ 79.
2- سورۀ روم، آيۀ 30.
3- سورۀ نور، آيۀ 35.
4- اگر با ريسمانى به زمينهاى زيرين كشيده شويد هر آينه بر خدا فرود خواهيد آمد: كنايه از احاطه وجودى حضرت حق تعالى است.
5- سورۀ ابراهيم، آيۀ 10.

امام راحل قدّس سرّه.

دوّمين بيان سيد شارح در تفسير اسم مبارك (يا منتهى مطلب الحاجات) چنين است كه نزد ارباب عرفان ثابت شده كه خداى تعالى پايان مقامات عارفين است، و براق همّت آنان در طىّ سلوك معرفت و طاير فكرشان در پرواز به سوى آن جناب چون به كوى او رسند بال بشكنند و پر بيندازند كه آنان پيوسته از مقامى به مقام بالاتر و از مرتبه اى به مرتبۀ برتر بالا مى روند تا آن جا كه به آن جناب رسند، و چون رسيدند از خود فانى شوند و طور هويّتشان متلاشى و مندك شود و به لسان حال گويند «انّ الىّ ربّك المنتهى»: (پايان اين راه پروردگار توست).

سوّمين توجيه سيد شارح در توضيح اين اسم آن است كه خداى تعالى اميد كسانى است كه در رسيدن به نيازمنديها از غير خدا نااميد شوند و به درگاه او روى آورند. در اين رابطه از امير المؤمنين على عليه السّلام روايت شده كه فرمود: «هو الذى يتالّه اليه عند الحوائج و الشّدائد كل مخلوق عند انقطاع الرّجاء و من جميع من دونه و تقطع الاسباب من كل من سواه»: (خداى تعالى كسى است كه چون اميد مخلوقين از هر طرف قطع شد و اسباب و وسائل از جهت منقطع شد رو به او كنند و رفع نياز و شدّت خود را از او مى خواهند.)

چهارمين توجيه سيّد شارح كه خالى از دقّت نيست آن كه هر كس كه از غير خداى تعالى حاجت بخواهد آن فرد مسئول هر قدر هم كه توانا و غنى باشد بالاخره ممكن است و فقير بالذات، و براى قضاى حاجت لا محاله بايد مراجعه كند و او نيز مخلوق است و ممكن، و مراجعه به ديگرى مى كند تا اين كه منتهى بشوند به غنى بالذّات كه او بدون مراجعه به ديگرى حاجتها را روا مى فرمايد. و شايد بدين معنا اشاره فرمايد امير المؤمنين على عليه السّلام كه مى فرمايد:

«كل مترائس فى هذه الدنيا و متعظّم فيها و ان عظم غنائه و طغيانه و كثرت حوائج من دونه اليه فانّهم سيحتاجون حوائج لا يقدر عليها هذا المتعاظم و كذلك هذا المتعاظم يحتاج حوائج لا يقدر عليها فينقطع الى اللّه عند ضرورته و فاقته»: (هر كسى كه در اين دنيا خود را رئيس مى پندارد و اظهار بزرگى مى كند هرچند غنى و طغيانش فراوان باشد و ديگران از هر طرف رو به او آورند بالاخره آنان حوايجى خواهند داشت كه اين مسئول از عهده اش برنخواهد آمد و او ناچار خواهد شد كه در برآوردن حاجات ديگران از خداى تعالى كمك بگيرد.) سيد شارح سپس فرمايد كه اين رشته سر دراز دارد و ما به همين مقدار اكتفا كرديم.

ص:74

استاد الاساتذه مرحوم آية اللّه شعرانى قدّس سرّه مطلبى از سيد شارح قدّس سرّه نقل فرموده كه: هيچ كس جز آفريدگار خود را دوست ندارد لكن چيزهاى ديگر پرده است بر او چون دوستى دو سبب دارد: يكى جمال است و جمال مخصوص حق است و جمال ذاتا محبوب و خداى تعالى جميل است و جمال را دوست دارد پس خود را دوست دارد و سبب ديگر محبّت احسان است، و هيچ احسانى تمام نيست مگر از جانب خداى تعالى، و محسنى جز او نيست. پس اگر جمال را دوست دارى غير او را دوست ندارى، چون جميل اوست، و اگر احسان را دوست دارى غير او را دوست ندارى چون محسن اوست. و به هر حال تعلّق محبّت بدوست؛ و بدين معنا ابن فارض اشاره كرده است:

و كل مليح حسنه من جمالها معادله بل حسن كلّ مليحة

و اين چنان است كه چون كسى سوى نور آفتاب رود، گرچه آفتاب را نداند چيست باز طالب آفتاب است و محبّت دوستان خدا دوستى خداست و محبّت دشمنان خدا دشمنى با او و احترام سادات احترام پيغمبر است و احترام علما احترام كتاب و سنّت است و هكذا. پايان سخن آية اللّه شعرانى قدّس سرّه.

مترجم گويد كه ما كلام سيد شارح را تماما نقل كرديم، چنين مطلبى كه خود كلامى است عرشى و عرفانى در آن نبود. متحمل است كه استاد را در اسناد اشتباهى رخ داده باشد.

و يا من عنده نيل الطلبات اى آن كه رسيدن بخواسته ها نزد اوست. قاعده اى است ادبى كه علما مى گويند: «تقديم ما حقّه التأخير يفيد الحصر»: (آنچه كه بايد در نظم كلام عقب بيفتد اگر جلوتر آمده افادۀ حصر مى كند)؛ مانند: ايّاك نعبد و ايّاك نستعين، كه على القاعده مى بايست «نعبدك و نستعينك» گفته مى شد، ولى چون ضمير منفصل مقدّم شده است معنايش حصر عبادت و استعانت در خداى تعالى است؛ يعنى نمازگزار عرض مى كند: من فقط تو را مى پرستم و منحصرا از تو يارى مى جويم. در اين جا نيز چون «عنده» كه ظرف است مقدم شده و به جاى آن كه «يا من نيل الطلبات عنده» گفته شود، گفته شده: «يا من عنده نيل الطّلبات» بدان معناست كه رسيدن به حاجتها فقط از جانب خداى تعالى ميسور است و اين حصر منافات با آن ندارد كه احيانا از كس ديگر نيز حاجتى برآورده مى شود؛ زيرا آن نيز با اذن خداى تعالى و مدد اوست. پس معناى حصر در جملۀ مذكور درست است.

ص:75

و يا من لا يبيع نعمه بالاثمان اى آن كه نعمتهايى را كه عطا فرمود ببها نمى فروشد. كنايه از آن كه خداى تعالى در مقابل نعمت و احسانش به هيچ وجه من الوجوه عوض و پاداشى در نظر ندارد، برخلاف خلق كه همواره احسانشان در مقابل عوض است، يا عوض دنيايى و يا پاداش آخرتى. و اگر هيچ يك نباشد حداقّل آن كه آرامش وجدانش منظور نظر است. تنها كسى كه از نعمت و احسانش هيچ منظور از براى خود ندارد خداى تعالى است كه به حكم غناى ذاتى از هر گونه غرض و پاداش بى نياز است، حتى از براى اظهار نعمت نيز موجبى نيست، مگر آن كه فايدۀ اظهار به شخص منعم عليه بازگردد. و از اين جهت است كه يكى از اسماء مقدّسۀ الهى خفىّ الالطاف است، فافهم و اغتنم.

و يا من لا يكدّر عطاياه بالامتنان اى آن كه صفاى عطاهاى خويش را به منت گذاشتن تيره نمى سازد.

منّت گذارى در مقابل عطا و احسان غالبا موجب آن مى شود كه طرف مقابل رنجيده خاطر شود و آن صفا و محبّتى كه نتيجۀ احسان است از بين برود. لذا خداى تعالى دستور فرمود:

«و لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى» :(1)صدقه هايى را كه مى دهيد با منّت گذارى و آزار دادن باطل نكنيد.) هر چند منّت پذيرى از براى پاره اى از نفوس ضعيفه امرى است سهل و آسان و لكن نه هر انسان شرافتمندى تن به ذلّت و خوارى مى دهد بلكه صرف نظر كردن از قبول احسان بسيار آسان تر است از رفتن زير بار منّت و ذلّت؛ به قول سعدى شيراز:

به نان خشك قناعت كنيم و جامعۀ دلق كه بار منّت خود به كه بار منّت خلق

سيد الشّهداء عليه السّلام در خطبه اش فرمود: «الا انّ الدّعى ابن الدّعى قد ركض بين السّلة و الذّلة، و هيهات منّا الذّلة ابى اللّه ذلك و رسوله و ارحام طابت و حجور طهرت ان تؤثر اللئام على مصارع الكرام»: (حال كه زنازاده فرزند زنازاده تصميم گرفته است يا مرا بكشد و يا به ذلّت و خوارى بكشد و هرگز ما به سوى ذلّت نرويم. نه خدا و رسولش و نه دامنهاى پاك و پاكيزه به ما اجازه ميدهد كه مرگ شرافتمندانه را رها كرده از لئيمان و دونان اطاعت ورزيم.)

و همان گونه كه منّت پذيرى از ضعف نفس و دنائت طبع ناشى مى شود، منّت گذارى نيز همين گونه است. تا احسان و نعمت در نظر احسان كننده و منعم بزرگ جلوه نكند منّت

ص:76


1- سورۀ بقره، آيۀ 264.

نمى گذارد هر چه خود نعمت و احسان بزرگ باشد. از اين جاست كه نعمتهاى حق تعالى هر چند بسيار عظيم و ارزنده است و حقّا سزاوار است كه آدمى در مقابل كوچك ترين نعمت او بزرگ ترين منّت را به جان بپذيرد و لكن غناى ذاتى و عظمت حق تعالى كه هر عظيمى نسبت به آن كوچك و ناچيز است مانع از آن است كه نعمت و احسانى را بزرگ شمارد و انگيزه اى كه مرجعش به آن ذات مقدّس باشد در منّت گذارى داشته باشد و اگر در قرآن كريم مواردى را يادآورى فرموده اند همه و همه براى فايده اى است كه عايد مردم مى شود.

«قال تعالى: و لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ» :(1)به راستى كه خداوند بر مؤمنين منّت گذاشت هنگامى كه پيامبرى از خود آنان در ميان آنان برانگيخت.

«بَلِ اللّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ» :(2)لكه خداى تعالى بر شما منت مى گذارد بر اين كه شما را به ايمان هدايت فرمود. و ديگر آيات كريمه.

و يا من يستغنى به و لا يستغنى عنه اى آن كه به واسطۀ او بى نيازى دست دهد ولى بى نيازى از او امكان پذير نيست. زيرا كه خود جامع همۀ صفات كمال است و آن كس كه او را بيابد همه چيز را يافته است؛ چنان كه امام حسين عليه السّلام در دعاى عرفه عرض مى كند: «الهى من وجدك فمن الذى فقد» و چون زمام همۀ امور به يد قدرت اوست و هيچ حركت و سكونى بى اذن آن ذات مقدّس صورت نمى گيرد پس آدمى را بى نيازى از آن حضرت امكان ندارد كه فقير بالذّات را استغنا محال است (و الاّ لخرج الممكن عن امكانه). جملۀ شريفۀ دعا علاوه بر محتواى كامل در اوج فصاحت و بلاغت نيز مى باشد. جملۀ دوّم نيز در همين سياق است به عبارتى ديگر كه عرض مى كند:

و يا من يرغب اليه و لا يرغب عنه (اى آن كه روى دلها به سوى توست و نتوان دل از تو برتافت) كه اصل جمال و كمالى و حبّ ايندو جزء فطرت و سرشت انسانى است.

دل گرفتن ز دست تو مشكل سر فكندن بپاى تو آسان

بندگانيم جان و دل بر كف چشم بر حكم و گوش بر فرمان

گر دل صلح دارى اينك دل ور سر جنگ دارى اينك جان

ص:77


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 164.
2- سورۀ حجرات، آيۀ 17.

و يا من لا تفنى خزائنه المسائل اى آن كه اجابت خواسته هاى مردم گنجينه هاى تو را فانى نمى كند؛ كه و للّه خزائن السّموات و الارض. در حديث قدسى آمده است كه خداى تعالى فرمايد:

اى بندگان من! اگر همۀ شما از اوّلين و آخرين و جنّيان و آدميان در يك جا گرد آييد و همگى از من خواسته اى داشته باشيد، من همۀ خواسته هاى شما را اعطا كنم و اين همه عطا از آنچه در نزد من است چيزى نمى كاهد مگر مانند رطوبت تارى از نخ كه به اقيانوس عظيمى فرو رود: «يا عبادى لو انّ اوّلكم و آخركم و انسكم و جنّكم قاموا فى صعيد واحد فسألونى فاعطيت كل انسان مسئلته ما نقص ذالك ممّا عندى شيئا الاّ كما ينقص الخيط اذا دخل البحر.» و اين مثل بدان معناست كه اصلا چيزى از آن كاسته نمى شود؛ زيرا رطوبتى كه از دريا به نخ مى نشيند نسبت به دريا هيچ است.

و يا من لا تبدّل حكمته الوسائل اى آن كه هيچ وسيله اى حكمت تو را تغيير نمى دهد).

حكمت خواه به معناى رعايت مصالح بندگان باشد و خواه به معناى علم خداى تعالى به اشياء آن چنان كه سزاوار است و جريان امور بر طبق آن علم، به هر حال مضمون دعا آن است كه ايجاد وسائل به منظور دستيابى بامرى برخلاف حكمت است، و امرى كه برخلاف حكمت است بى نتيجه است و كارها همچنان بر طبق حكمت جريان خواهد داشت، و ازين روست كه گفته شده است: «انّ العلماء باللّه لا يتوسّلون الى اللّه فى ان يبدّل لهم جريان احكامه بخلاف ما يكرهون و لا يغيّر لهم سابقوا مشيّتة و مقتضى حكمه و لا ليحوّل عنهم سائر سنّته الّتى قد خلت فى عباده من الابتلاء و الاختبار»: (افرادى كه معرفتشان نسبت به حق تعالى كامل است هرگز از خداى تعالى خواستار نمى شوند كه جريان عالم خلقت را از آنچه آنان را خوش آيند نباشد تغيير دهد بلكه آنچه را كه مشيّت الهيّه بر آن تعلّق يافته و مقتضاى حكمت اوست همان به وقوع پيوندد، و سنّت خداوندى دربارۀ بندگانش كه بر مبناى امتحان و آزمايش است تحوّلى نداشته باشد.) بگفتۀ مولانا:

قوم ديگر مى شناسم ز اوليا كه دهانشان بسته باشد از دعا

از قضا كه هست رام آن كرام جستن رفع بلاشان شد حرام

در قضا ذوقى همين بينند خاص كفرشان آيد طلب كردن خلاص

حسن ظنّى بر دل ايشان گشود كه نپوشند از غمى جامه كبود

هر چه آيد پيش ايشان خوش بود آب حيوان گردد ار آتش بود

ص:78

زهر در حلقومشان شكر بود سنگ اندر راهشان گوهر بود

كفر باشد نزدشان كردن دعا كاى اله از ما بگردان اين قضا

* سؤال: اگر چنين است كه هيچ سببى از اسباب در رابطه با تغيير جريان امور برطبق حكمت و مصلحت مؤثر نيست، پس چرا در آيات و روايات امر به دعا شده است تا آن جا كه در روايات آمده است كه دعا و صدقه بلايى را كه از قضاى الهى گذشته است رفع مى كنند؟

در جواب گوييم: اگر قضا و بلايى به واسطه دعا و صدقه دفع شد معلوم مى شود كه دعا و صدقه در سلسلۀ علل و اسباب دفع بلا قرار داشته است. و مؤيد اين معنى روايتى است كه حميرى در قرب الاسناد از امام صادق و ايشان از پدر بزرگوارش نقل مى كند كه فرمود: به رسول خدا عرض شد: يا رسول اللّه! دعائى كه بدان وسيله استشفاء مى شود آيا از تقدير الهى جلوگيرى مى كند؟ حضرت فرمود: استشفاء از تقديرات الهيه است (قيل: يا رسول اللّه، رقى يستشفى بها هل تردّ قدر اللّه؟ فقال حق انّها من قدر اللّه) (دقّت شود).

و يا من لا تنقطع عنه حوائج المحتاجين اى آن كه نيازهاى نيازمندان از تو قطع نشدنى و پيوسته است كه نيازمندان همه فقير هستند و سيه روى كه «الفقر سواد الوجه فى الدارين» است، از آنان جدا نشود؛ چنانكه گوينده مى گويد:

سيه رويى ز ممكن در دو عالم جدا هرگز نشد و اللّه اعلم

و ممكن است اشاره به آن باشد كه ذات مقدّس حق تعالى برخلاف بعضى از مراجع حاجات از اصرار نيازمند ناراحت نمى شود بلكه اصرار هر چه بيشتر را دوست دارد؛ چنان كه در اسماء مقدّسه آمده است: «يا من لا يبرمه الحاح الملحّين» بسا ديده شود كه عطاكننده اگر با اصرار طرف مقابل مواجه گردد از عطا خوددارى كند و هر چه سائل بيشتر اصرار ورزد عطا كننده در منع محكم تر شود، لكن خداى تعالى اين چنين نيست «و تنزّه عن مجانسة مخلوقاته».

بحسب روايتى خداى تعالى فرمايد: «فانّى احبّ صوتۀ و به گفتۀ مولانا:

خوش همى آيد مرا آواز او وان خدايا گفتن و آن راز او

ص:79

و يا من لا يعنّيه دعاء الدّاعين اى آن كه دعاى خواهندگان او را به ستوه نمى آورد. شايد عبارت ديگرى باشد از جملۀ ماقبل كه ترجمه شد.

تمدّحت بالغناء عن خلقك و انت اهل الغنى عنهم خود را به بى نيازى از خلق ستودى و تو به بى نيازى سزاوارى.

و نسبتهم الى الفقر و هم اهل الفقر اليك و خلق را به فقر و درويشى نسبت دادى و آنان سزاوارند كه محتاج تو باشند؛ «چنانچه خود فرمايى:«يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ»(1)ه البته مراد از غنا در اين جا غنا به معناى ثروت و دارايى نيست، بلكه مقصود از آن مطلق بى نيازى است؛ بدان معنا كه استقلال ذاتى در همۀ جهات وجودى داشته و خلق در همۀ جهات وجودى فقيرند و تعلّق به حضرت ربوبى دارند؛ چنانكه در جاى خود مبرهن است كه فقير بالذّات در وجهى از وجوه فقير بالذات در همۀ وجود مى باشد.

فمن حاول سدّ خلّته من عندك ورام صرف الفقر عن نفسه بك فقد طلب حاجته فى مظّانها و أتى طلبته من وجهها، و من توجه بحاجته الى احد من خلقك أو جعله سبب نجحها دونك فقد تعرض للحرمان و استحق من عندك فوت الاحسان هركس كه صلاح كار خود را از تو بخواهد و رفع نيازمندى خود از تو جويد، مسلما حاجت خود را از جايى كه بيشتر احتمال برآمدن دارد خواسته و مطلوب خويش را از راه شايسته طلب نموده است، و آن كه براى رفع نياز خود متوجه احدى از خلق تو شود يا او را در مقابل تو سبب برآورده شدن قرار دهد، خود را در معرض حرمان قرار داده و شايستۀ آن گرديده كه احسان خود را از او دريغ نمايى.)

بدان اى عزيز كه چون خداى تعالى مالك آسمان و زمين و خزاين اوست و جز او تبارك و تعالى معطى و مانعى نيست و خود دستور فرموده است كه به هنگام حاجت روى به درگاه او كنيد و قضاى حوايج را از او بخواهيم،«اُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»(2) در قرآن كريم به اين امر ترغيب و تحريص شده است و «سْئَلُوا اللّهَ مِنْ فَضْلِهِ»(3)رموده است و از طرفى نيز قدرت تامّه و كامله دارد و از انجام هيچ مطلبى عاجز نيست و مبدأ جود و احسان است، بنابراين هر كس كه برآورده شدن حاجت خود را از او بخواهد و از بهترين وسيله براى رسيدن به مطلوب خود استفاده كرده است؛ و بالعكس اگر فقيرى از فقيرى همچو خود حاجت بطلبد و يا مطلب

ص:80


1- سورۀ فاطر، آيۀ 5.
2- سورۀ غافر، آيۀ 60.
3- سورۀ نساء، آيۀ 32.

خود را در آستانۀ محتاجى مثل خود افكند مستحقّ حرمان و سزاوار نوميدى خواهد بود و به اين معنا در روايات شريفه اشاره شده است، از جمله روايت شريفه اى است كه ثقة الاسلام كلينى در كافى شريف نقل فرموده است از حسين بن الوان گويد: در مجلسى كه سخن از علم و دانش مى رفت بوديم، و تصادفا خرجى من تمام شده بود، مصرف روزانه نداشتم. يكى از دوستان مرا گفت از چه كسى اميدوارى كه گرفتارى تو را برطرف سازد؟ گفتم: فلانى. گفت:

در اين صورت به خدا قسم حاجت برآورده نشود و به آرزوى خود نرسيده و مطلوب خود را نخواهى يافت. گفتم: خدايت رحمتت كند تو از كجا مى دانى؟ گفت: همانا امام صادق ابو عبد اللّه عليه السّلام براى من حديث فرمود كه در بعضى از كتابهاى آسمانى قرائت فرموده است كه فرموده است به عزّت و جلال و مجد و عرشى كه بر فراز آن قرار دارم سوگند كه حتما و حتما رشتۀ اميد هر كسى را كه به غير من اميدوار باشد با يأس و نوميدى خواهم بريد و حتما جامۀ خوارى در نزد مردم را بر تن او مى پوشانم و حتما او را از بارگاه قربم به كنار و از فضل و احسانم به دور خواهم داشت. آيا بجز مرا در سختى ها آرزومندست است در حالى كه سختى ها در دست من است و اميد بر غير من بسته است و با فكر خود در خانۀ ديگرى را مى زند در حاليكه كليد درهاى بسته در دست من است و در خانۀ من بروى هر كس كه مرا بخواند باز است. چه كسى در گرفتاريهايش آرزويش من بودم و من وى را به آرزويش نرساندم؟ و چه كسى براى حاجت بزرگى كه داشت اميد بر من بست كه من اميدش را نااميد كردم؟ آرزوهاى بندگانم را نزد خودم به امانت نگهدارى كردم؟ ولى آنان به نگهدارى من راضى نشدند، و آسمانهايم را از كسانى پر كردم كه بدون ملال و خستگى تسبيح گوى منند و آنان را دستور دادم كه درهاى ميان من و بندگانم را نبندند ولى آنان به گفتۀ من دل نبستند.

آن كس كه مصيبتى از ناحيۀ من به او رسيده مگر نمى داند كه هيچ كس مالك برطرف كردن آن مصيبت نيست الاّ پس از آن كه من به او اجازۀ اين كار را بدهم؟ چرا او را مى بينم كه از من غافل شده است؟ اين من بودم كه به حكم جود و كرمم آنچه را كه سؤال نكرده بود به او دادم امّا چون از او باز گرفتم از من نخواست كه باز پسش دهم، بلكه از ديگرى تقاضاى پس گرفتن نمود. مگر من چنانم كه پيش از سؤال كردن عطا كنم، امّا پس از سؤال به سائلم پاسخ مثبت ندهم؟ مگر من بخيلم كه بنده ام مرا بخيل نسبت مى دهد؟ مگر جود و كرم مخصوص من نيست؟ مگر عفو و رحمت در دست من نيست؟ مگر من محلّ آرزوها نيستم؟ چه كسى

ص:81

جرأت دارد آرزوها را از من ببرد؟ آيا آرزومندان از اين كه بجز مرا آرزومندند نمى هراسند؟ پس اگر همۀ اهل آسمانهايم و اهل و زمينم همگى آرزوهايى داشته باشند و من به هر يك از آنان باندازۀ همۀ آنان عطا بكنم به قدر ذرّه اى از ملك من كم نمى شود. و چگونه كم شود ملكى كه من قيّوم آن هستم؟ اى بدا به حال كسانى كه از رحمت من مأيوسند، و بدا به حال كسى كه معصيت مرا كند و احترام مرا نگاه ندارد.

«انّ ابا عبد اللّه عليه السّلام حدّثنى انّه قرأ فى بعض الكتب انّ اللّه تعالى يقول: و عزّتى و جلالى و مجدى و ارتفاعى على عرشى لأقطّعنّ امل كلّ مؤمّل غيرى باليأس، و لاكسونّه ثوب المذلّة عند النّاس، و لا نحينّه من قربى، و لابعّدنّه من فضلى، ايؤمّل غيرى فى الشّدائد و الشدائد بيدى و يرجو غيرى؟ و يقرع بالفكر باب غيرى و بيدى مفاتيح الابواب و هى مغلقة و بابى مفتوح لمن دعايى، فمن ذا الّذى امّلنى لنوائبه فقطعته دونها، و من ذا الّذى رجا لعظيم فقطعت رجاه منّى جعلت امال عبادى عندى محفوظة فلم يرضوا بحفظى، و ملأت سمواتى ممن لا يمل من تسبيحى، و امرتهم ان لا يغلقوا الابواب بينى و بين عبادى فلم يثقوا بقولى، الم يعلم من طرقته نائبة من نوائبى انّه لا يملك كشفها احد غيرى الا من بعد اذنى؟ فمالى اراه لا هبا عنّى، اعطيت بجودى ما لم يسئلنى ثم انتزعه منه فلم يسئلنى ردّه فسأل غيرى أترانى ابدأ بالعطاء قبل المسأله ثم اسئل فلا اجيب سائلى، أبخيل انا فيبخّلنى عبدى، ا و ليس الجود و الكرم لى، ا و ليس العفو و الرّحمة بيدى، اولست انا محل الامال، فمن يقطعها دونى، فلا يخشى المؤملون ان يؤملوا غيرى، فلو ان اهل سمواتى و اهل ارضى آملوا جميعا ثم اعطيت كل واحد منهم مثل ما أعطيت الجميع فما انتقص من ملكى مثل عضو ذّرة، و كيف ينقص ملك انا قيمه، فيا بؤسا للقانطين من رحمتى و يا بؤسا لمن عصانى و لم يراقبى».

و بدين معنا روايات ديگرى نيز از عامّه و خاصّه آمده است. در اين جا سؤالى است كه شايد به ذهن بيشتر خوانندگان آمده باشد، و آن اين كه مگر نه اين است كه اين عالم، عالم اسباب است «يأبى اللّه الاّ ان يجرى الامور باسبابها»، (خداى تعالى نخواسته است كه كارها را بجز از رهگذار اسباب جارى فرمايد) پس چرا در اين روايت و امثال آن تشبّث به اسباب مذموم شناخته شده است؟

در پاسخ اين سؤال گوييم كه تشبّث به اسباب بر دو گونه است: يك وقت انسان به دنبال سببى مى رود و آن را مستقلا مؤثّر در مقصد و مقصود خود مى داند، كه البته اين نوع سبب جويى منافات با توحيد دارد و مذموم، است و لكن آن گاه كه انسان در عين حالى كه

ص:82

دست به دامن اسباب مى زند دلش به مسبّب الاسباب بسته است. و متوجّه است بدون خواست و مشيّت او هيچ سببى نمى تواند مؤثّر واقع شود، اين چنين سبب جويى نه تنها منافات با توحيد ندارد بلكه خود عين توحيد و خداشناسى است. به عبارت ديگر خداى تعالى قادر بود بر اين كه هر كه را حاجتى باشد، به محض آن كه توجّه به خداى تعالى بيابد حاجت روا گردد؛ گرسنه است و يا تشنه، به مجرّد توجّه به حق تعالى و بدون خوردن طعام و نوشيدن آب سير و سيراب شود، و لكن خداى تعالى براى هر چيزى سببى در اين عالم معيّن فرمود تا بندگان او بتوانند از پشت پردۀ اسباب مسبّب را بشناسند و كمال در همين است. بگفتۀ مولانا:

ديده مى خواهم سبب سوراخ كن تا سبب را بركند از بيخ و بن

ديده مى خواهم كه باشد شه شناس تا شناسد شاه را در هر لباس

* و اين نكته كه ذكر شد، در روايتى هم كه يادآور شديم بدان اشاره شده است كه فرمود:

«ابى اللّه ان يجرى الامور الاّ باسبابها».

و با دقّت در فعل و فاعل اين روايت نكتۀ مستور معلوم خواهد شد.

اللّهم ولى اليك حاجة قد قصر عنها جهدى و تقطّعت دونها حيلى و سوّلت لى نفسى رفعها الى من يرفع حوائجه اليك و لا يستغنى فى طلباته عنك و هى زلّة من زلل الخاطئين و عثرة من عثرات المذنبين بارالها! مرا به تو حاجتى است كه توان آن را ندارم و راه چارۀ آن ندانم، و نفسم بر من وسوسه مى كند كه آن را نزد كسى برم كه او خود حاجت نزد تو مى آورد و در رسيدن به خواسته هاى خويش از تو بى نياز نيست، و گوش دادن به وسوسۀ نفس لغزشى است كه خطا كاران بدان دچار شوند و گنهكاران از اين راه به هلاكت مى رسند.

ثم انتبهت بتذكيرك لي من غفلتى و نهضت بتوفيقك من زلّتى سپس با هشدارى كه به من دادى از غفلت به خود آمدم و با توفيقى كه عنايتم فرمودى از لغزشم به پا خواستم.

و رجعت و نكصت بتسديدك عن عثرتى و به حال اوّل بازگشتم و با دستگيرى تو از سقوط بازماندم(1).

ص:83


1- اولياى الهى از آن جا كه انقطاع الى اللّه دارند و همواره مراقب حضور محضر مى باشند، لذا الطاف ربّانيّه شامل حال آنان بوده و در -

و قلت سبحان ربى كيف يسأل محتاج محتاجا و گفتم: سبحان اللّه (كه معمولا به هنگام تعجّب گفته مى شود) منزه است پروردگار من، چگونه محتاجى از محتاج ديگرى درخواست مى كند.

و انّى يرغب معدم الى معدم و چگونه مى شود كه گدايى به گدايى ديگر روى آورد!

فقصدتك يا الهى بالرغبة و اوفدت عليك رجايى بالثقة بك پس بارالها! با رغبت قصد جناب تو كردم و بار اميدم را با اطمينان بدر خانۀ تو افكندم.

و علمت انّ كثير ما اسئلك يسير فى وجدك (و اين را مى دانم كه هر چه درخواستم بيشتر باشد در مقابل حضرتت اندك است.

و انّ خطير ما استوهبك حقير فى وسعك و آنچه از تو مى خواهم دريافت كنم هر چند بزرگ باشد در برابر سعۀ رحمت تو ناچيز است. در اين جملات به احتمال زياد سؤالى به ذهن خوانندگان عزيز رسيده است كه چگونه امام عليه السّلام اعتراف مى كند بر لغزشى كه مخصوص خطاكاران است، و اين اعتراف با قول به عصمت آن بزرگواران چگونه سازش دارد؟ پاسخ اين است كه با قطع نظر از اين كه سراپاى جملات از حيث خضوع و خشوع تبلور خاصّى دارد و ركن اصلى دعا همان خضوع و خشوع است كه اولياى الهى هرگز خود را از حدّ تقصير در عبادت خارج نمى ديدند و نالۀ «ما عبدناك حق عبادتك» را همواره داشتند، سيد شارح به مناسبت مقام انقطاع از اسباب ظاهريه و توكّل به حق تعالى داستانى نقل مى كند و حاصلش آن كه شخصى به نام ابو حمزۀ خراسانى مى گويد كه در سفر حجّ در حال پياده روى به چاهى اندر افتادم و نفسم مرا وسوسه مى كرد كه فرياد برآورم و از رهگذرها استمداد كنم، ولى عقلم هى زد كه استعانت از مخلوق چه مى كنى؟ پس خوددارى كردم و با خود گفتم: به خدا قسم بجز به خداى تعالى به كسى متوسّل نمى شوم.

دردم نهفته به ز طبيبان مدّعى باشد كه از خزانۀ غيبش دوا كند

در اين حال بود كه دو تن بر آن جا گذر كردند. با خود گفتند: چه بهتر كه سر اين چاه را بپوشيم تا كسى اندر آن نيفتد و شروع به پوشاندن سر آن چاه كردند. خواستم فرياد برآورم، با

ص:84

خود گفتم: به كسى استغاثه مى كنم كه از آنان به من نزديك تر است. آن دوتن سر چاه را پوشاندند. چيزى نگذشت كه ديدم سر چاه باز شد و رسنى آويخته شد من چنگ به آن زدم و بيرون شدم. چون به بالاى چاه آمدم، شيرى ديدم كه بدام افتاده و در رسن پيچيده از خشم زمين مى كاود و رشته اى از دام او از چاه آويخته، هاتفى آوازم داد: اى ابا حمزه! اين بهتر نبود كه تو را از تلف به وسيلۀ تلف نجات داديم؟ «اليس هذا احسن، نجّيناك من التلف بالتّلف».

از سبب سازيش من سوداييم از سبب سوزيش سوفسطاييم

و انّ كرمك لا يضيق عن سؤال احد و مى دانستم كه دامنۀ كرم تو وسيع تر از سؤال هر كس است.

و انّ يدك بالعطايا اعلى من كلّ يد و دست تو در عطاها بالاترين دستهاست كه كرمت نامتناهى نعمت بى پايان است. از ابو القاسم دمشقى حكايت است كه گفت در مسجد مدينه در حلقۀ درس شبلى ايستاده بودم كه گدايى وارد حلقه شد و مى گفت: يا اللّه يا جواد. شبلى چون سخن او را شنيد آهى كشيد و صيحه زد و سپس گفت: من چگونه مى توانم كه جود و كرم حق تعالى را توصيف كنم در حالى كه مخلوقى دربارۀ مخلوق ديگر مى گويد:

تعوّد بسط الكف حتى لو انّه ثناها بقبض لم تطعه أنامله

تراه اذا ناجيته متهللا كانك تعطيه الذى آن است آمله

و لو لم تكن فى كفّه غير روحه لجادبها فليثق اللّه سائله

هو البحر من اى النواحى أتيته فلجّته المعروف و البرّ ساحله

* سپس شبلى گريست و گفت: «بلى يا جواد انت الجواد.» آرى، اى جواد! تويى جواد؛ زيرا تو اين جوارح را خلق فرمودى و اين همّت را برانگيختى و پس از اين جود و نعمت قومى را منّت نهادى از ديگران كه از هر آنچه در دست ديگران است بى نياز باشند. پس تويى صاحب جود و صاحب همۀ جود؛ زيرا ديگران هرچه عطا كنند بالاخره محدود به حدّى است ولى عطاى تو حّدى ندارد؛ و ديگران چون عطا كنند فقير مى شوند، اين تو هستى كه از عطا فقير نشوى و از جزا و مكافات عاجز نيستى از جوادى كه بالاتر از هر جواد است و هر كه را

ص:85

جودى است از رشحات جود توست.

*سئوال

مضمون اين جملات آن است كه بايد همۀ دعاها مقرون به اجابت باشد و هيچ تقاضايى مردود نگردد؛ در حالى كه مى بينيم بسيارى از دعاها مستجاب نمى شود و بسيارى از اميدواران نوميدند؟

*پاسخ

اين سؤال را دانشمندان اسلامى به گونه هاى مختلف پاسخ داده اند و هر يك مطابق مشرب خود از عرفان و حكمت و فلسفه و غيره جواب گفته اند. امير المؤمنين عليه السّلام در وصيّتى كه به فرزند ارجمندش امام حسن عليه السّلام فرموده به گوشه هايى از اين موضوع اشاره فرموده اند، آن جا كه فرمايد: «و لا يقنطك إبطاء اجابتك، فانّ العطيّه على قدر النيّة و ربما اخّرت عنك الاجابة ليكون ذالك اعظم لاجر السائل و أجزل لعطاء الآمل، و ربما سئلت الشى فلا تعطاه و اوتيت خيرا منه عاجلا او آجلا او صرف عنك بما هو خير لك، و لربّ امر قد طلبته فيه هلاك دينك لو اوتيته» دير شدن استجابت دعاى تو، تو را به نوميدى نكشاند كه عطاى الهى به اندازۀ نيّت صورت مى گيرد و چه بسا كه مستجاب شدن دعاى تو به تأخير مى افتد تا پاداش سؤال كننده بيشتر گردد و عطايى كه اميدش را دارى فزون تر شود، و چه بسا چيزى از خداى تعالى سؤال كنى و عين سؤال تو اجابت نشود و ليكن بهتر از آن يا در دنيا و يا در آخرت به تو داده شود، و اگر اصلا اجابت نشود همان خير تو خواهد بود. و چه بسا دعايى ميكنى و چيزى از خداى تعالى مى خواهى كه اگر خواستۀ تو به تو داده شود باعث هلاك و نابودى دين تو خواهد بود.

اللّهم فصل على محمد و آله و احملنى بكرمك على التفضّل و لا تحملنى بعدلك على الاستحقاق بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و با من به كرمت به مقتضاى تفضّل رفتار كن و به مقتضاى استحقاق من با من به عدالت رفتار مفرما.

فما انا باوّل راغب رغب اليك فاعطيته و هو يستحقّ المنع و لا باوّل سائل سألك فافضلت عليه و هو يستوجب الحرمان زيرا كه من نخستين كس نيستم كه سزاوار منع از عطا بودم و روى به تو آوردم و تو عطا و بخشش درباره اش فرمودى، و اوّلين سائلى نيستم كه سزاوار محروميّت

ص:86

بود و از تو سؤال كرد و فضل تو شامل حال وى شد).

اللّهم صلّ على محمّد و آله و كن لدعائى مجيبا و من ندائى قريبا و لتضرّعى راحما و لصوتى سامعا (بارالها! بر محمّد و خاندانش درود بفرست و دعاى مرا اجابت فرما و به نداى من نزديك باش. كنايه از سرعت اجابت دعاست همچون كسى كه نزديك نداكننده باشد و فورا اجابت مى كند، وگرنه خداى تعالى منزّه است از قرب مكانى) و به نالۀ من رحم فرما و صداى مرا بشنو. اين نيز كنايه از اجابت است؛ چه اگر كسى حاجت كسى را برنياورد گويا صداى حاجت طلبانۀ وى را نشنيده است. و اين كنايه در زبان فارسى نيز بسيار رواج دارد. حافظ فرمايد:

پند حكيم عين صواب است و محض خير فرخنده بخت آن كه به سمع رضا شنيد

حافظ وظيفۀ تو دعا گفتن است و بس در بند آن مباش كه نشنيده يا شنيد

* و لا تقطع رجائى عنك و اميد مرا از خودت قطع مفرما.

و لا تبتّ سببى منك و رشتۀ توسّلم را از خودت مبر.

و لا توجّهنى فى حاجتى هذه و غيرها الى سواك و در اين حاجت و غير آن مرا به غير خودت متوجّه مساز، كه جور حبيب بهتر از مدّعى رعايت.

و تولّنى بنجح طلبتى و قضاء حاجتى و نيل سؤلى قبل زوالى عن موقفى هذا بتيسيرك لى العسير و حسن تقديرك لى فى جميع الامور و پيش از آن كه از اين جايگاه به جاى ديگر منتقل شوم تو خود برآمدن خواستۀ من و روا شدن حاجت مرا به عهده بگير تا مشكل من آسان شود و در همۀ كارها بهترين پيشامد نصيب من گردد.

و صلّ على محمد و آله صلوة دائمة نامية لا انقطاع لأبدها و لا منتهى لأمدها، و اجعل ذلك عونا لى و سببا لنجاح طلبتى انّك واسع كريم و درود بر محمّد و خاندان او بفرست، درودى كه پيوسته باشد و هر زمان فزونى كه ابديّتش پيوسته و زمانش بى پايان باشد و آن را كمك من و سبب برآمدن خواستۀ من قرار بده. سيد شارح فرمايد: اين جمله اشاره است به آنچه از امام صادق مروى است كه فرمود: تا درود بر محمّد و آل او فرستاده نشود، دعا محجوب و نا

ص:87

مستجاب است «لا يزال الدّعاء محجوبا حتّى يصلى على محمّد و آل محمد». و نيز از آن حضرت روايت است كه فرمود: هر كس دعا كند و لم يذكر النبى رفرف الدّعاء على رأسه فاذا ذكر النّبى رفع الدّعاء). و نيز فرمود: هر كس را حاجتى در درگاه خدا باشد در آغاز بر محمّد و آل او صلوات بفرستد و سپس حاجت خود را بخواهد و دعايش را با صلوات بر محمّد و آل محمد ختم كند، كه اگر چنين كرد خداى تعالى كريم تر از آن است كه اوّل و آخر دعا را مستجاب فرمايد و وسط آن را مستجاب نكند، چون صلوات بر محمّد و آل محمد دعايى است مستجاب «من كان له الى اللّه حاجة فليبدأ بصلوة على محمّد و آله ثم يسئل حاجته ثم يختم بالصلوة على محمّد و آل محمّد، فانّ اللّه عزّ و جل اكرم من ان يقبل الطرفين و يدع الوسط، اذ كان الصّلوة على محمّد و آل محمّد لا تحجب عنه». پايان نقل از سيد شارح قدّس سرّه.

نويسنده گويد: نظر به اين كه در جملۀ «و اجعل ذلك عونا لى» كلمۀ ذلك در مورد مذكّر استعمال مى شود و اگر مقصود از اين جمله صلوات باشد، چنان كه سيد فرموده است، مناسب بود كه اسم اشاره بالفظ «تلك» و مونّث آورده شود، محتمل است كه مرجع اسم اشاره تيسير عسير و حسن تقدير باشد.

انّك واسع كريم (كه دامنۀ رحمت تو همه جا كشيده و كرم و احسان تو همه را فراگرفته است) حكيم متألّه سبزوارى - اعلى مقامه - را در معناى واسع كلامى است عرشى كه به آن اشاره مى شود و بسط كلام را مقامى ديگر است. مى فرمايد: واسع اشاره به آن است كه رحمتش همه چيز را فراگرفته. همان گونه كه اسم مبارك مانع اشاره به جهت ضيق و غيبت مطلقه است همچنين اسم مبارك واسع عبارت است از جهت سعه و ظهور مطلق؛ اوّلى اشاره به مرتبۀ خفا و دوّمى مقام معروفيّت، كه در حديث قدسى به هر دو اشاره شده است: «كنت كنزا مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لكى اعرف».

در آيات شريفۀ قرآنى آياتى كه مضمونى نظير آيۀ شريفۀ «وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ»(1)

دارند، رمزهايى هستند از مقام اوّل، و آياتى از قبيل:«فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»(2)واهدى مى باشند از وجه دوّم پس آن كس كه از ملاحظۀ احاديث شريفه اى از قبيل: «احتجب عن العقول كما احتجب عن الابصار»: خداى تعالى همان گونه كه از ديده ها محجوب است از دلها

ص:88


1- سورۀ بقره، آيۀ 255.
2- سورۀ بقره، آيۀ 115.

نيز محجوب است، و از قبيل روايت شريفۀ «كلّما ميزّتموه باوهامكم فى ادّق معانيه فهو مخلوق مثلكم مردود اليكم»: هر معناى دقيقى كه با اوهام خودتان آن را بفهميد مخلوق شماست و در خور خود شماست و غايت فهم توست اللّه نيست، حالت و يأس و قنوط به او دست مى دهد كه ما را به آن بارگاه راه نيست، بايستى رواياتى ديگر كه اميدبخش است از قبيل: «لو ادليتم الى الارض السفلى لهبط على اللّه»: اگر تا قعر زمين ريسمانى بفرستيد، بر خداى تعالى فرو مى آيند، و از قبيل: «ما رأيت شيئا الاّ و رأيت اللّه فيه»:

من بهر چه مى گذرم بوى دوست مى شنوم من به هر كه مى نگرم روى اوست مى بينم

مى بايست او را اميدوار كند.

تو مگو ما را به آن شه راه نيست با كريمان كارها دشوار نيست

* لذا على عليه السّلام فرمود: «لم اعبد ربّا لم اره»: من خدايى را كه نديده باشم نپرستيده ام، «و لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا»: (اگر پرده برداشته شود يقين من زياده نمى شود. پس به اعتبار اول، كسى بجز ذات مقدّس او از او اطّلاعى ندارد، و به اعتبار دوّم جز او شناخته نمى شود. پس اگر ترانۀ بلبل غزلخوان باغ تقديس به گوشت رسيد كه مى گويد:

تبارك اللّه وارت ذاته حجب فليس ليعرف الا اللّه اللّه

بارك اللّه بر ذات مقدّسى كه حجابهاى نور ذات مقدّسش را پنهان كرده و بجز اللّه كسى او را نتواند شناخت، پس به پا خيز و بشنو كه كبوتر انس در حرم كعبۀ حبّ چه نوايى سروده است! او مى خواند:

لا تقل دارها بشرقى نجد كلّ نجد للعامريّة دار

* تو مگو كه خانۀ محبوب من در شرق حجاز است كه همۀ حجاز منزلگاه محبوب من است.

ص:89

رواق منظر چشم من آشيانۀ تست كرم نما و فروآ كه خانه خانۀ تست

بتن مقصّرم از دولت ملازمتت ولى خلاصۀ جان خاك آستانۀ تست

و لها منزل على كل ماء و على كلّ دمنته آثار

* محبوب من بر سر هر چشمه اى خيمه و خرگاه زده و در هر سرزمينى جاى قدم او پيداست.

بدريا بنگرم دريا ته بينم بصحرا بنگرم صحرا ته بينم

به هرجا بنگرم كوه و در و دشتت نشان از روى زيباى ته بينم

* و من حاجتى يا ربّ كذا و كذا (و تذكر حاجتك ثمّ تسجد و تقول فى سجودك) و حاجت من چنين و چنان است، و حاجت خود را به زبان مى آورى و سپس به سجده مى روى و در سجده ات مى گويى:

فضلك آنسنى و احسانك دلّنى فأسئلك بك و بمحمّد و آله صلواتك عليهم ان لا تردّنى خائبا فضل تو روى و زبان مرا باز كرده و احسان تو مرا راهنمايى كرده، پس تو را به ذات مقدّست و به حقّ محمد و آل او - كه درودهاى تو بر آنها باد - سوگند مى دهم كه مرا نااميد برنگردانى.

تتميم دعا در حال سجده

دعا در حال سجده از هر حالى به اجابت نزديك تر است و در روايات تأكيد بر اين شده است. رسول خدا فرمود: نزديك ترين حالت بنده به پروردگارش حالت سجده است: «اقرب ما يكون عبد من ربّه فهو ساجد». و در كافى شريف نظير همين روايت به سند صحيح از امام صادق عليه السّلام است كه مى فرمايد: نزديك ترين حالى كه بنده از خداى خود دارد هنگامى است كه در حال سجده دعا كند: «اقرب ما يكون عبد من ربّه اذا دعاه فهو ساجد». محدّث قمى رضوان اللّه عليه در كتاب پرارزش سفينة البحار مى فرمايد كه در روايات رسيده كه سجدۀ طولانى از دين امامان عليهم السّلام است و از سنّتهاى اوّابين است و سخت ترين كارى است كه ابليس لعين نمى تواند

ص:90

آن را در بنى آدم مشاهده كند، و سجدۀ طولانى گناهان را مى ريزد همان گونه كه باد برگ درختان را فرومى ريزد، و نزديك ترين حالت بنده است به خداى تعالى، و سجده آخرين حدّ عبادت است از بنى آدم. و رسول خدا در پاسخ كسى كه از ايشان تقاضا كرد كه بهشت را براى وى ضمانت كند فرمود: مرا در اين ضمانت با سجده هاى زيادت يارى كن. و روايت در اعلام الدين از امير المؤمنين عليه السّلام است كه فرمود: مردى به خدمت رسول خدا رسيد و عرض كرد عملى مرا بياموز كه اگر آن كار را انجام دادم خداى تعالى مرا دوست بدارد و مردم نيز مرا دوست بدارند و مال و ثروتم زياد شود و تنم سالم گردد: و عمرم طولانى شود و در قيامت هم خداوند مرا با تو محشور فرمايد. فرمود: اينها شش خصلت است و به شش خصلت احتياج دارد؛ اگر مى خواهى كه خداى تعالى تو را دوست بدارد پس بترس از خداى تعالى و تقوى داشته باش، و اگر خواستى كه مردم تو را دوست بدارند پس با آنان احسان كن و چشم را بر آنچه كه در دست دارند مدار، و اگر خواستى مال و ثروتت زياد شود زكات مال به در كن، و اگر خواستى خداى تعالى تنت را سالم نگهدارد صدقۀ بسيار بده، و اگر خواستى كه خداى تعالى عمرت را طولانى فرمايد صلۀ رحم به جا آور، و اگر مى خواهى خدا تو را با من محشور فرمايد سجده ات را در پيشگاه واحد قهار طولانى كن: «قال جاء رجل الى النّبى صلّى اللّه عليه و آله فقال: علّمنى عملا يحبّنى اللّه تعالى و يحبّنى المخلوق و يثرى اللّه مالى و يصّح بدنى و يطيل عمرى و يحشرنى معك. قال (ص): هذه ستّ خصال، تحتاج الى ستّ خصال اذا اردت ان يحبّك اللّه فخفه و اتّقه، و اذا اردت ان يحبّك المخلوقين فاحسن اليهم و ارفض ما فى ايديهم، و اذا اردت ان يثرى اللّه مالك فزكّه، و اذا اردت ان يصحّ اللّه بدنك فاكثر من الصّدقة، و اذا اردت ان يطيل اللّه عمرك فصل ذوى ارحامك، و اذا اردت ان يحشرك اللّه معى فاطل السّجود بين يدى اللّه الواحد القهّار».

و نيز محدّث بزرگوار فرمايد: در كتاب خرايج از منصور نقل مى كند كه گويد: در سفر حج گذارم به مدينه افتاد، به زيارت مرقد مطهر رسول خدا مشرف شدم و سلام عرض كردم، سپس ملتفت شدم كه امام صادق عليه السّلام است كه در جوار مرقد مطهّر به سجده افتاده است. در كنار ايشان نشستم آن قدر كه از نشستن ملول شدم. پس با خود گفتم به جاى اين كه بيكار بنشينم من نيز مشغول تسبيح شوم. يكصد و شصت و چند بار گفتم: «سبحان ربّى العظيم و بحمده استغفر اللّه ربّى و اتقرب اليه» كه امام صادق سر از سجده برداشت...

ص:91

ابان بن تغلب گويد: به خدمت امام صادق رسيدم و آن حضرت مشغول نماز بود، شمردم در ركوع و سجود شصت بار تسبيح مى گفت. و خواصّ از ائمه عليهم السّلام نيز به امامان خود اقتدا مى كردند و سجده هاى طولانى امام سجّاد معروف است و دربارۀ امام موسى بن جعفر عليهم السّلام است كه «حليف السجدة الطويلة» و روايات در اين زمينه فراوان است. از جملۀ افرادى كه اقتدا به امامان كرده اند ثقۀ جليل القدر محمد بن ابى عمير است كه فضل بن شاذان مى گويد: در سرزمين عراق بودم كه شنيدم شخصى ديگرى را ملامت مى كرد و مى گفت تو شخص عائله مندى هستى و بايستى براى معيشت آنان به كسب وكار مشغول باشى و اين همه كه تو سجده مى كنى من از آن مى ترسم كه چشمهاى تو نابينا شود و ديگر نتوانى به كسب معاش بپردازى. چون ملامتش از حد گذشت آن شخص به او گفت سخن به درازا گفتى، اگر سجده كردن چشم كسى را كور مى كرد مى بايست چشمهاى ابن ابى عمير نابينا مى شد. چه گمان دارى دربارۀ كسى كه بعد از نماز صبح سجده مى رفت و سر از سجده برنمى داشت مگر هنگام زوال ظهر؟! و امير المؤمنين فرمود: هر گاه يكى از شماها سجده كند، هر دو كف دست خود را بر خاك زمين بگذارد باشد كه خداى تعالى به واسطه اين عمل دستهاى او را با غلهاى آتشين در روز قيامت نبندد؛ و با توجّه به آنچه ذكر شد، در اين دعا نيز امام عليه السّلام ختم دعا را به سجده فرموده كه اقرب به استجابت باشد.

*

ص:92

دعاؤه في الظّلامات و من دعائه اذا ظلم

يا من لا يخفى عليه انباء المتظلّمين و يا من لا يحتاج في قصصهم الى شهادات الشّاهدين و يا من قربت نصرته من المظلومين و يا من بعد عونه عن الظّالمين قد علمت يا الهي ما نالني من به فلان بن فلان ممّا حظرت عنه و انتهكه منّي ممّا حجزت و انتهك منّي ما حجرت عليه بطرا في نعمتك عنده و اغترارا بنكيرك و اغترارا بترك نكيرك عليه اللّهمّ فصلّ على محمّد و آله و خذ ظالمي و عدوّي عن ظلمي بقوّتك اللّهمّ فخذه عن ظلمي بقوّتك و افلل حدّه عنّي بقدرتك و اجعل له شغلا فيما يليه و عجزا عمّا عمّن يناويه

ص:93

اللّهمّ و صلّ على محمّد و آله و لا تسوّغ له ظلمي اللّهمّ لا تسوّغه ظلمي و أحسن عليه عوني و اعصمني من مثل افعاله و لا تجعلني في مثل بمثل حاله اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و أعدني اللّهمّ و أعدني عليه عدوى حاضرة تكون من غيظي به شفاء من غيظي شفاء و من حنقي و من حقّي عليه وفاء اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و عوّضني اللّهمّ عوّضني من ظلمه لي عفوك و أبدلني بسوء صنيعه بي رحمتك فكلّ مكروه جلل دون سخطك و كلّ مرزئة سواء مع موجدتك و كلّ مرزية شوي مع مغفرتك اللّهمّ فكما كرّهت اليّ ان اظلم فقني من ان اظلم

ص:94

اللّهمّ لا اشكو الى احد سواك و لا استعين بحاكم غيرك حاشاك و لا استعين بحاكم حاشاك فصلّ على محمّد و آله و صل دعائي بالإجابة و اقرن شكايتي بالتّغيير حاشاك فصل دعائي بالإجابة و انظم شكاتي بالتّغيير اللّهمّ لا تفتنّي بالقنوط من انصافك و لا تفتنه بالأمن من انكارك بالأمن لإنكارك فيصرّ على ظلمي و يحاضرني و يحاصرني بحقّي و عرّفه عمّا قليل ما اوعدت ما وعدت الظّالمين و عرّفني ما وعدت من اجابة المضطرّين اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و وفّقني اللّهمّ وفّقني لقبول ما قضيت لي و عليّ و رضّيني و أرضني بما اخذت لي و منّي و اهدني للّتي هي اقوم

ص:95

و استعملني بما هو اسلم اللّهمّ و إن اللّهمّ ان كانت الخيرة لي عندك في تأخير الأخذ في التّأخير للأخذ لي و ترك الإنتقام الإنتقام لي ممّن ظلمني الى يوم الفصل و مجمع الخصم و مجمع الحفل فصلّ على محمّد و آله و أيّدني الحفل فأيّدني منك بنيّة صادقة و صبر دائم و أعذني من سوء الرّغبة سوء الرّعة و هلع اهل الحرص و صوّر في قلبي مثال ما ادّخرت لي من ثوابك و أعددت لخصمي من جزائك و عقابك من عقابك و اجعل ذلك سببا لقناعتي بما قضيت و ثقتي بما تخيّرت آمين ربّ العالمين انّك ذو الفضل العظيم و أنت على كلّ شيء قدير و ثقتي بما تخيّرت انّك ذو الفضل العظيم و النّعيم المقيم

ص:96

شرح دعاى چهاردهم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام اذا اعتدى عليه او راى من الظّالمين ما لا يحبّ از دعاهاى آن حضرت است هر گاه ستمى به او مى رسيد و به حق او تجاوزى صورت مى گرفت و يا از ستمكاران عمل ناخوشايندى مى ديد.

نكتۀ ادبى

«اعتداء» تجاوز و گذشتن از حدّ است. خداى تعالى مى فرمايد:«وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ» :(1)عدّى و ظلم نكنيد كه خداى تعالى ستمكاران را دوست نمى دارد. علماى ادب فرموده اند كه در آيۀ شريفۀ:«فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى» :(2)هر كس به شما ستم كرد شما نيز مانند همان ظلمى كه در حق شما كرده در حق او ظلم كنيد) آوردن كلمۀ «فاعتدوا عليه» از باب مشاكله است؛ يعنى كلمه اى آورده شده كه همشكل كلمۀ قبلى است و گرنه آنچه از مظلوم در مقابل ظلمى كه به او رفته نسبت به ظالم انجام مى گيرد ظلم نيست بلكه عدل است. نظير اين مشاكله را در آيۀ شريفۀ «وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها» :(3)پاداش كار بد مثل آن است كه همانند آن كار دربارۀ وى صورت گيرد) نيز گفته اند؛ زيرا سيّئه در پاداش سيّئه را سيئه نگويند و اين استعمال از باب مشاكله است؛ مانند: «فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى عليكم».

ص:97


1- سورۀ بقره، آيۀ 190.
2- سورۀ بقره، آيۀ 194.
3- سورۀ شورى، آيۀ 40.

و لكن شيخ بهايى قدس اللّه سره در كشكول خود از يكى از دانشمندان نقل مى كند كه فرموده است: و جزاء سيّئة سيّئة مثلها از باب مشاكله نيست، بلكه مقصود آن است كه كار بد را نبايد با كار بد پاداش داد بلكه بايد در مقابل كار بد عفو و اصلاح نمود؛ اگر كسى كار بد را با كار بد مقابله كرد، خود او نيز مرتكب كار بدى شده است و جزاء سيئة سيئة مثلها؛ و لذا پس از آن فرمود:«فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ...»(1) حقّا نكتۀ بسيار لطيفى نقل فرموده اند، رضوان اللّه على الناقل و المنقول عنه. يا من لا يخفى عليه انباء المتظلّمين اى آن كه اخبار شكوه كنندگان از وى پنهان نمى ماند؛ كه علمش به همه چيز محيط است، و ما تسقط من ورقة الاّ يعلمها. و يا من لا يحتاج فى قصصهم الى شهادات الشاهدين اى آن كه براى تحقيق در حال ايشان نيازى به گواهى گواهان ندارد؛ كه شهود ذات مقدّسه اش آن چنان است كه به هيچ وجه من الوجوه شايبۀ خفايى در آن نيست و ظاهر و باطن اشياء در محضر علمى آن حضرت يكسانند؛ برخلاف شهود ديگران كه اگر از جهتى بر ايشان معلوم باشد از جهت يا جهات ديگرى بر آنان مخفى است. و يا من قربت نصرته من المظلومين و يا من بعد عونه عن الظالمين اى آن كه يارى او نسبت به مظلومين نزديك است و به داد ستمديدگان مى رسد؛ چنان كه در روايات زيادى بدين معنا اشاره شده است؛ از جمله حديثى است از امام صادق عليه السلام كه خداى تعالى به يكى از پيامبران كه در كشور حاكمى ستمكار بود وحى فرمود كه نزد اين ستمگر برو و به او بگو كه من تو را مأموريّت آن ندادم كه خونهاى مردم را بريزى و اموال ايشان را به مصادره ببرى بلكه وظيفۀ تو آن است كه نگذارى صداى ستمديدگان به درگاه من بلند شود؛ زيرا دادخواهى آنان را رها نمى كنم هر چند كافر باشند: انّ اللّه عزّ و جلّ اوحى الى نبىّ من انبياء فى مملكة جبّار ان ائت هذا الجبّار فقل له انّى لم استعملك على سفك الدّماء و اتّخاذ الاموال و انّ ما استعملتك على اصوات المظلومين فانّى لم ادع ظلامتهم و ان كانوا كفّارا. و نيز امام صادق عليه السّلام فرمود: پدرم مى فرمود از ستم كردن بپرهيز كه دعاى ستمديده به آسمان بالا مى رود و تير دعايش به هدف استجابت مى رسد: «اتّقوا الظّلم فانّ دعوة المظلوم تصعد الى السّماء». و نيز آن حضرت فرمود: كسى كه براى ستمگرى عذرى بتراشد و او را در ستمش معذور بدارد خداى تعالى كسى را به او مسلّط مى كند، كه بر وى ستم كند و اگر دعا كند دعايش مستجاب نشود و خداى تعالى او را در ظلمى كه به او رفته است اجر و پاداش ندهد: «من عذر ظالما لظلمه سلّط اللّه عليه من يظلمه و ان دعا لم يستجب له و لم يأجره اللّه على ظلامته»، و اخبار در اين باره بيش از اينهاست. قد علمت يا الهى ما

ص:98


1- سورۀ شورى، آيۀ 40.

نالنى من فلان بن فلان ممّا حظرت اى خداى من! دانستى كه از فلان بن فلان به من چه رسيده، ستمى كه او را از آن منع فرموده بودى(1)و انتهكه منّى ممّا حجزت عليه بطرا فى نعمتك عنده و اغترارا بنكيرك عليه و بى حرمتى كه تو آن را منع فرموده اى چون از بسيارى نعمت تو مغرور شده و از انكار تو بر وى نمى هراسد. اللّهم فصّل على محمّد و آله، و خذ ظالمى و عدوّى عن ظلمى بقوّتك بارالها! بر محمّد و آل او درود بفرست و به نيروى خودت دشمن ستمكار مرا فروگير. و افلل حدّه عنّى بقدرتك و با قدرت خودت تيزى او را كند گردان. و اجعل له شغلا فيما يليه و او را در آنچه بدان نزديك است او مى خواهد انجامش دهد، مشغول كن. و عجزا عمّا يناويه و در پيش دشمنش او را ناتوان گردان.

*سؤال

بنابراين كه علماى ادب گفته اند كلمۀ (ما) در غير ذوى العقول و كلمۀ (من) در ذوى العقول استعمال مى شود اين جا نيز لازم بود به جاى كلمۀ (ما) كلمۀ (من) آورده مى شد و «عجزا عمّن يناويه» گفته مى شد.

*جواب

در مواردى كه كلمۀ (ما) در غير ذوى العقول به كار رفته است لابد توجيهى دارد كه به آن جهت استعمال صحيح است؛ چنان كه در آيۀ شريفۀ «فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ»(2)ه طبق قاعدۀ مذكور مى بايست «فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ» باشد، فرموده اند كه مقصود از (ما) در اين جا انسان نيست تا خلاف قاعده باشد بلكه مقصود صفت است؛ يعنى از زنان به هر صفتى كه باشند مى توانيد براى خود همسر بگيريد. در اين دعا نيز مقصود آن است كه دشمن ستمكار مرا به هر صفتى كه باشد ناتوان گردان. اللّهم و صلّ على محمّد و آله، و لا تسوّغ له ظلمى و احسن عليه عونى بارالها! بر محمّد و آل او درود بفرست و ستم وى را بر من روا مدار و مرا نيكو يارى فرما تا بر عليه او باشم. و اعصمنى من مثل افعاله و مرا از اين كه كارهايى مانند كارهاى او از من سر بزند حفظ فرما. و لا تجعلنى فى مثل حاله و مرا مانند او نگردان. اللّهم صلّ على محمد و آله، و اعدنى عليه عدوى حاضرة تكون من غيظى به شفاء و من حنقى عليه وفاء بارالها! بر محمّد و آل او درود بفرست و هم اكنون كيفر ظلم او را به دست من جارى كن

ص:99


1- ترجمۀ عبارت به صورتى كه نقل شد خالى از تكلّف نيست مخصوصا در جملۀ بعدى آن يعنى جملۀ «اغترارا بنكيرك عليه» و لكن در نسخۀ اصيل كه در مقدمۀ ترجمۀ به آن اشاره شده چنين آمده: «و اغترارا بترك نكيرك عليه» و از اين كه بر او انكار نمى كنى مغرور شده است.
2- سورۀ نساء، آيۀ 3.

آن چنان كه خشم مرا فرو نشاند و كينۀ او را از دل من باز ستاند. اللّهم صلّ على محمّد و آله و عوّضنى من ظلمه لى عفوك بارالها! بر محمّد و آل او درود بفرست و در عوض ستمى كه به من روا داشته عفو خودت را به من ارزانى فرما. و ابدلنى بسوء صنيعه بى رحمتك و به جاى بد رفتارى وى با من رحمتت را به من مرحمت فرما. فكلّ مكروه جلل دون سخطك «جلل» از اضداد است كه هم به معناى كار بزرگ است و هم به معناى كار سهل و آسان، و در اين جا معناى دوّم مراد است، يعنى (هر چيز ناخوش در برابر خشم تو ناچيز است). و كلّ مرزئة سواء مع موجدتك و هر مصيبتى در جنب آنچه كه تو را به خشم آورد هيچ است. در نسخۀ قديمه چنين است: «و كلّ مرزئة شوى مع مغفرتك» و شوى چنان كه از جوهرى نقل شده است به معنى ناچيز است. پس معناى جمله چنين است كه هر مصيبتى با مغفرت و آمرزش تو ناچيز است؛ يعنى اگر تو مرا بيامرزى بار هيچ مصيبتى بر من سنگينى ندارد.

هزار دشمنم ار مى كنند قصد هلاك گرم تو دوستى از دشمنان ندارم باك

اگر تو زخم زنى به كه ديگران مرهم و رم تو زهر دهى به كه ديگران ترياك

اللّهم فكما كرهت الىّ ان اظلم فقنى من ان اظلم (بارالها! همچنان كه خوش ندارى من ستم ببينم مرا از ستم كردن نيز بازدارد و اگر «كرهت» را با تشديد بخوانيم معنايش چنين است: بار الها! همچنان كه ستم ديدن را بر من ناگوار فرموده اى مرا از ستم كردن نيز باز دار. و ممكن است فعل «اظلم» كه در مورد اوّل به صيغۀ مجهول و در مورد دوّم معلوم گفته شد به عكس گفته شود، و هر دو معناى آن نيز درست است هر چند آنچه كه ما اختيار كرديم لطيف تر است. اللّهم لا اشكوا الى احد سواك بارالها! شكايت نزد كسى بجز تو نمى برم. و لا استعين بحاكم غيرك، حاشاك و از فرماندهى بجز تو مدد نمى جويم. و حاشاك به معناى سبحانك است؛ يعنى تو منزّهى از اين كه كسى بتواند در محيط فرمانروايى تو نفوذ يابد تا من از او كمك بگيرم. و شكايت از مخلوق به خالق منافاتى با صبر ندارد؛ چنان كه خداى تعالى از يعقوب عليه السّلام ياد مى فرمايد كه در فراق يوسف آن قدر بى تابى مى كرد كه فرزندانش وى را ملامت كردند كه آن قدر از يوسف ياد خواهى كرد كه بيمار شوى و يا خود را به هلاكت برسانى: «تاللّه تفتؤ تذكر يوسف حتى تكون حرضا او تكون من الهالكين». و حضرت يعقوب در جواب آنان فرمود:

اين گريه و بى تابى مادامى كه به مخلوق شكايت نكرده ام منافاتى با صبر ندارد و من شكايتم را

ص:100

نزد خدا مى برم:«إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَى اللّهِ»(1)اشد كه از جانب حقتعالى عنايتى شود و رفع همّ و غمّ من گردد.

دردم نهفته به ز طبيبان مدّعى باشد كه از خزانۀ غيبش دوا كند

فصّل على محمّد و آله، و صل دعائى بالاجابة و اقرن شكايتى بالتّغيير پس درود بر محمّد و آل او بفرست و دعاى مرا به اجابت متّصل فرما، و حالى كه از آن شكايت كرده ام قرين تغيير ساز، يعنى فاصله اى ميان دعا و اجابت نباشد و همچنين ميان شكايت و تغيير آن. اللّهم لا تفتنّى بالقنوط من انصافك و لا تفتنه بالامن من انكارك فيصّر على ظلمى و يحاضرنى بحقّى بارالها! مرا به نوميدى از عدل و انصاف خود و او را به ايمنى از عتاب خود آزمايش مفرما، تا در ستم كردن بر من اصرار نورزد و حقّ مرا به محاصره و زور نستاند.

*سؤال

با توجّه به اين كه محال است خداى تعالى با مظلوم به عدل و انصاف رفتار نكند اين جمله از دعا را چه توجيهى است؟ پاسخهايى از اين اشكال داده شده است؛ از جمله اين كه مقصود از قنوط در اين جا يأس در دنياست؛ يعنى در دنيا مرا از انتقام از ظالم مأيوس مفرما كه انتقام موكول به آخرت نشود بلكه در همين دنيا مكافات عمل را نسبت به ظالم ببيند. و بعضى گفته اند كه يأس از انتقام كنايه از طول زمان ظلم است؛ يعنى مگذار مدّت ظلم ظالم آن قدر طول بكشد كه من مأيوس شوم از اين كه او در دنيا به كيفر ظلمش خواهد رسيد، بلكه مهلت ادامۀ ظلم به او مده. سيد شارح - قدس سرّه - اصل اشكال را وارد نمى داند و مى فرمايد كه يأس و نوميدى از عدل الهى در سر حدّ كفر است و مانعى ندارد كه آدمى از خداى تعالى بخواهد كه كار او را به كفر نكشاند. مگر آن كه اشكال كننده بگويد با توجّه به اين كه دعاكننده امام است و معصوم، توجيه اين گونه دعا كردن چيست؟ در پاسخ گوييم كه آن هم مانعى ندارد كه امام يا پيغمبرى از خداى تعالى درخواست كند چيزى را كه مى داند خداى تعالى آنكار را در حقّ او انجام نمى دهد درخواست كند؛ مانند آيۀ شريفه كه مى فرمايد: «و قالَ رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ» .(2)ى رسول ما بگو: پروردگارا ميان من و قوم من با حق و عدالت حكم فرما؛ و مانند آن حضرت ابراهيم عليه السّلام عرض مى كند:«وَ لا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ» ،(3)را در روز قيامت رسوا مگردان. و اين

ص:101


1- سورۀ يوسف، آيۀ 86.
2- سورۀ انبياء، آيۀ 112.
3- سورۀ شعراء، آيۀ 87.

گونه تعبيرات از رهگذر انقطاع الى اللّه و اظهار فقر به مسئلت و استمداد از خداى تعالى است در همه حال. مترجم گويد: ممكن است از طريق سلطنت تامّه و مطلقۀ الهيّه حلّ اشكال شود كه لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ وَ هُمْ يُسْئَلُونَ (1) و با اين مطلب عرفانى دقيق تضرّعات و مناجاتهاى ائمۀ معصومين و اولياى الهى را توجيه توان كرد، مانند آنچه امير المؤمنين على عليه السّلام بنا به نقل ابو درداء عرض مى كرد: «آه ان انا قرأت فى الصّحف سيّئة انا ناسيها و انت محصيها فتقول: خذوه، فيا لها من مأخوذ لا تنجيه عشيرته و لا تنفعه قبيلته، آه من نار تنفح الاكباد و الكللى، آه من نار نزّاعة للشّوى، آه من غمرة من لهبات من لظى». و امثال اين تضرّعات كه از ائمه و اولياى الهى مأثور است. و عرّفه عمّا قليل ما اوعدت الظّالمين و عرفّنى ما وعدت من اجابة المضطرّين و كيفرى كه ستمكاران را بدان بيم داده اى بدو برسان و بشناسان كه كيفر ظلم اوست، و آنچه را كه به بيچارگان وعده فرموده اى در رابطه با اجابت دعاى ايشان به من بشناسان تا بدانم كه دعايم مستجاب شده است. اللّهم صلّ على محمّد و آله و وفّقنى لقبول ما قضيت لى و علىّ بارالها! بر محمّد و آل او درود بفرست و مرا توفيق آن ده كه قضاى تو را بپذيرم، چه به سودم باشد چه به زيانم. و رضّنى بما اخذت لى و منّى و مرا بدانچه بگيرى از او براى من و يا از من براى او، راضى و خشنود كن. و اهدنى للّتى هى اقوم و مرا به راست ترين راه هدايت فرما. و استعملنى بما هو اسلم و در آنچه سالمتر است مرا به كار گير. امام سجّاد عليه السّلام در اين جملات تقاضاى مقام رضا و تسليم را داد كه از بالاترين مقامات سالكين الى اللّه است؛ چنانكه از آن حضرت روايت شده است كه فرمود: زهد داراى ده جزء است و بالاترين درجۀ زهد پايين ترين درجۀ ورع است و بالاترين درجۀ ورع پايين ترين درجۀ يقين است و بالاترين درجۀ زهد پايين ترين درجۀ رضاست. عن على بن الحسين عليه السّلام: «الزهد عشر اجزاء، اعلى درجة الزهد ادنى درجة الورع و اعلى درجة الورع ادنى درجة يقين و اعلى درجة يقين ادنى درجة الرّضا». از اين روايت استفاده مى شود كه مقام رضا بالاترين مقامات است.

دو نكتۀ قابل توجّه

اوّل آن كه رضا و خشنودى به آنچه موافق طبع انسان است كار سهلى است و مشكل آن جاست كه پيشامد برخلاف طبع و ميل انسان باشد. اين جاست كه معلوم مى شود كه آيا انسان به آنچه خداى تعالى در مورد او انجام داده راضى است يا نه. و چون تحمّل نسبت به جريانات برخلاف طبع و ميل كار مشكلى است بعضى گفته اند كه رضا بر چنين كارهايى

ص:102


1- سورۀ انبياء، آيۀ 23.

امكان پذير نيست، و نهايت عقل آن است كه ممكن است انسان صبر كند نه آن كه راضى و خشنود باشد. البتّه اين سخن كسى است كه بويى از عالم محبّت به مشام جانش نرسيده است و در حدّى پايين تر حتّى از حيوانات قرار دارد. امّا آن كه قدم به وادى محبّت گذاشته باشد مى داند كه گاهى محبّت به آن حدّ مى رسد كه ارادۀ محبوب را بر ارادۀ خويش ترجيح مى دهد، بلكه اصلا اراده اى براى خودش باقى نمى گذارد؛ زيرا فعل محبوب همچون خود محبوب، محبوب است، و هرچه آن خسرو كند شيرين بود. بلكه كار محبّت به آن جا مى رسد كه اصلا درد و المى احساس نمى كند؛ و اين معنا حتّى در امور عادى قابل درك است. افراد عادى هنگامى كه سرگرم جنگ و دعوايى باشند، زخمها و جراحاتى را كه به بدن آنها مى رسد احساس نمى كنند، و دربارۀ افراد سيد الشّهداء آمده است كه: لا يمسّهم الم الحديد. نكتۀ دوّم آن كه سيد شارح - قدس سره - فرموده است كه رضا بر چيزى منافات با آن ندارد كه براى رفع آن دعا كند. و گفته است كه صوفيان بدعتگزار برخلاف آنچه گفتيم مى گويند از شرايط رضا آن است كه آدمى براى رفع بلا دعا نكند و از خداى تعالى نعمت نخواهد؛ زيرا آنچه را كه خداى تعالى براى بنده اش خواسته و دربارۀ او اجرا نموده است اگر غير آن را از خدا طلب كند منافات با رضا خواهد داشت. سپس گفتۀ آنان را ردّ مى كند؛ اوّلا به اصطلاح ما طلبه ها جواب نقضى مى دهد كه انبيا و اوصيا همگى دعا مى كرده اند و دعاهاى آنان در كتابهاى آسمانى و غير آن مكتوب و مسطور است، و براى احدى جاى انكار نيست. و ثانيا اصلا قبول نداريم كه دعا كردن منافات با رضا داشته باشد، بلكه آنچه منافات دارد مكروه داشتن نفس است واردات الهيّه را، و آن حالتى است نفسانى؛ و از خداى تعالى چيزى خواستن دليل آن نيست كه كراهتى در نفس وجود دارد كه براى رفع آن دعا مى كند. ثالثا: اصل مطلب باطل است؛ به اين معنا كه دعا كردن خود عبارتى است كه خداى تعالى خود مكرّر به آن دستور فرموده است؛ زيرا ضمن دعاست كه دل انسان مى شكند و حالت تواضع و خشوع بانسان دست مى دهد؛ و مخالفت امر خداى تعالى كردن منافات با رضا دارد پايان سخن سيد شارح.

مترجم گويد: اگر دعا به عنوان دستورى كه خداى تعالى امر فرموده است و خود عبادت و وظيفه است انجام گيرد، بودن شك منافات با هيچ مرتبه از رضا و حتّى تسليم ندارد، و دعاهاى پيشوايان دين و اولياى حقّ را لا محاله مى بايست به اين نحو از دعا حمل كرد؛ و الاّ اگر به عنوان آن باشد كه دل در مقابل آنچه خداى تعالى براى انسان خواسته است چيز ديگرى را مى طلبد، شايد بدون ترديد چنين دعا كردن منافى با رضا و تسليم باشد. بگذريم از آنچه امام راحل خمينى قدّس سرّه مى فرمايد كه حالات قلوب اوليا نقشۀ تجليّات الهيّه است و درك آن

ص:103

حالات براى غير ميسور و مقدور نيست.

مولانا فرمايد:

در قضا ذوقى همى بينند خاصّ كفرشان آيد طلب كردن خلاص

سيّد الشهداء عليه السّلام فرمود: «رضا اللّه رضانا اهل البيت» نصبر على بلائه فيوّفينا اجور الصّابرين».

اللّهم و ان كانت الخيرة لى عندك فى تأخير الأخذلى و ترك الانتقام ممّن ظلمنى الى يوم الفصل و مجمع الخصم، فصّل على محمّد و آله و ايّدنى منك بنّية صادقة و صبر دائم «بارالها! اگر خير من در دست تو درآن است كه گرفتن حقّ مرا تأخير بيندازى و از آن كه به من ستم كرده انتقام نگيرى تا روز قيامت كه همۀ خصماء گرد آيند و ميان دعواهايشان فيصله داده شود پس درود بر محمّد و آل او بفرست و مرا يارى فرما به اين كه نيّت صادق و شكيبايى پيوسته به من عطا فرمايى. و اعذنى من سوء الرّغبة و هلع اهل الحرص و مرا از خواهش بد و حرص آزمندان دور بدار. و صوّر فى قلبى مثال ما ادّخرت لى من ثوابك و اعددت لخصمى من جزائك و عقابك و صورت ثوابى را كه براى من ذخيره كرده اى و عقابى را كه براى دشمن من آماده كرده اى در دل من مجسّم فرما. و اجعل ذلك سببا لقناعتى بما قضيت و ثقتى بما تخيّرت و اين تجسّم صورت ثواب من و تجسّم عقاب دشمن مرا سبب آن گردان كه من به آنچه مقدّر فرموده اى قناعت كنم و به آنچه اختيار فرموده اى آرامش خاطر بيابم. آمين رب العالمين آمين اى خداى عالميان.

كلمۀ ندا از ربّ العالمين حذف شده تا اشاره به آن باشد كه از شدّت نزديكى خدا به بنده كه از رگ گردن به او نزديك تر است نيازى به حرف ندا كه براى بعيد است نيست. انّك ذو الفضل العظيم و انت على كل شىء قدير كه تو صاحب فضل و احسان بزرگى و بر همه چيز توانا؛ و اين هر دو علّت استجابت دعاست. از زمخشرى در كتاب ربيع الابرار نقل شده كه شخصى به نام عامر بن بهدله بر كسى گذر كرد كه حجّاج او را به دار آويخته بود. از ديدن اين منظره ناراحت شد و عرض كرد: پروردگارا! حلم ورزى تو دربارۀ ستمگران كار مظلومان را به اين جا كشانده: «يا ربّ انّ حلمك عن الظّالمين قد اضّر بالمظلومين». شب در عالم رؤيا ديد كه رستاخيز است و او داخل بهشت شد و آن شخص به دار آويخته شده را مشاهده كرد كه در اعلى عليّين درجات بهشتى با حور و غلمان در ناز و نعمت است و ندايى به گوشش رسيد كه: حلم ورزى من دربارۀ ستمكاران مظلومين را در اعلى عليّين بهشت جاى داد: «حلمى عن الظّالمين احلّ المظلومين فى اعلى عليّين».

*

ص:104

دعاؤه عند المرض و من دعائه اذا مرض

اللّهمّ لك الحمد على ما لم ازل اتصرّف فيه من سلامة بدني و لك الحمد على ما أحدثت بي من علّة في جسدي ما احدثت لي من علّة جسدي فما ادري يا إلهي ايّ الحالين احقّ بالشّكر لك و أيّ الوقتين اولى بالحمد لك اوقت الصّحّة الّتي هنّأتني فيها طيّبات رزقك و نشّطتني بها لابتغاء مرضاتك و فضلك و نشّطتني فيها لابتغاء فضلك و قوّيتني معها على ما وفّقتني له من و قوّيتني على ما ذهبت بي اليه من طاعتك امر وقت العلّة الّتي محصّتني بها و النّعم الّتي اتحفتني بها العلّة الّتي افدتنيها و السّقم الّذي اتحفتني به تخفيفا لما ثقل به على

ص:105

ظهري من تخفيفا لما ثقل عليّ من الخطيئات و تطهيرا لما انغمست فيه من السّيّئات و تنبيها لتناول التّوبة و تذكيرا لمحو الحوبة بقديم النّعمة و في لمحو الحوبة و في خلال ذلك ما كتب ما يكتب لي الكاتبان من زكيّ الأعمال ما لا قلب فكّر فيه و لا لسان نطق به و لا جارحة تكلّفته بل افضالا تكلّفته افضالا منك عليّ و إحسانا من صنيعك اليّ اللّهمّ فصلّ على محمّد و آله و حبّب اللّهمّ فحبّب اليّ ما رضيت لي و يسّر لي عليّ ما أحللت بي و طهّرني من دنس ذميم ما أسلفت و امح عنّي شرّ سيّئ ما قدّمت و أوجدني حلاوة العافية

ص:106

و أذقني برد السّلامة و اجعل مخرجي عن من علّتي الى عفوك و متحوّلي عن صرعتي مصرعي الى تجاوزك و خلاصي من كربي الى روحك و سلامتي من هذه الشّدّة الى فرجك انّك المتفضّل الى تجاوزك انّك المتفضّل بالإحسان المتطوّل بالإمتنان الوهّاب الكريم ذو الجلال و الإكرام المتطوّل بالإمتنان الواهب الكريم

ص:107

ص:108

شرح دعاى پانزدهم

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام اذا مرض او نزل به كرب او بليّة از دعاهاى آن حضرت هنگامى كه بيمار مى شد و يا اندوه و گرفتارى به او روى مى آورد. اللّهم لك الحمد على ما لم ازل اتصّرف فيه من سلامة بدنى و لك الحمد على ما احدثت بى من علّة فى جسدى بار الها! تنها تو را سپاسگزارم بر سلامتى و تندرستى كه همواره از آن برخوردار بوده ام، و تنها تو را سپاسگزارم در اين بيمارى كه در تن من پديد آورى.

فما ادرى يا الهى اىّ الحالين احقّ بالشّكر لك و اىّ الوقتين اولى بالحمد لك بارالها! نمى دانم كدام يك از اين دو حال بر سپاسگزارى سزاوارتر است و كدام يك از اين دو وقت ستايش اولى تر.

اوقت الصّحة الّتى هنّأتنى فيها طيّبات رزقك و نشطتنى بها لابتغاء مرضاتك و فضلك آيا هنگام سلامتى و تندرستى كه روزيهاى پاكيزۀ خودت را بر من گوارا ساختى و بر من نشاط بخشيدى تا در طلب رضايت و فضل تو باشم و به دنبال رزق و روزى بروم؟ در موارد متعدّدى از قرآن كريم «ابتغاء من فضل اللّه» كنايه از تحصيل روزى آمده است، مانند سورۀ مباركۀ جمعه كه فرمايد:«فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ :(1)به هنگام نماز جمعه خريد و فروش را تعطيل كنيد و چون نماز تمام شد پراكنده شويد و به دنبال روزى برويد.) و در آخر سورۀ المزّمّل كه خداى تعالى به پيروان نبى اكرم كه مى خواستند اقتدا

ص:109


1- سورۀ جمعه، آيۀ 10.

به آن حضرت كنند حتّى در قيام ليل، مى فرمايد:«إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ ...

يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ» .(1)

و قويتنى معها على ما وفّقتنى له من طاعتك و از اين رهگذر مرا نيرو بخشيدى تا به توفيق تو به پاره اى از اطاعت تو قيام كنم.

ام وقت العلّة الّتى محّصتنى بها يا هنگام بيمارى كه مرا از آلودگيها پاك كردى.

و النّعم الّتى اتحفتنى بها و نعمتهايى كه براى من به تحفه فرستادى.

تخفيفا لما ثقل به على ظهرى من الخطيئات تا بار گناهانى كه بر پشت من سنگينى مى كرد سبك گردانى.

و تطهيرا لما انغمست فيه من السيّئات و مرا از چرك گناهان كه در آن فرو رفته بودم پاك فرمايى. با توجّه بروايات كثيره اى كه در باب ابتلاء و بالخصوص نسبت به بيمارى مؤمن رسيده است توان گفت كه مضامين اين جملات حاكى از حقايقى است كه انسان با ايمان را چاره اى بجز قبول آنها نيست. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هيچ مسلمانى نيست كه مرضى گريبانگر او شود مگر آن كه خداى تعالى چون برگ درختان كه از درخت مى ريزد گناهان او را مى ريزد: «ما من مسلم عرض له مرض الاّ حطّ اللّه به الخطايا كما يحطّ الشّجر ورقها».

امير المؤمنين على عليه السّلام فرمود: بيمارى، گناهان را فرو مى ريزد همچون برگ درختان از درخت. و از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: تب يك شب كفّارۀ گناهان پيشين و پسين است: «حمّى ليلة كفّارة لما قبلها و بعدها». و در روايتى است كه مؤمن آن قدر به مشقّتها و مصايب گرفتار مى شود كه همچون نقرۀ خالص مى گردد: «ما زال الاوصاب و المصائب فى المؤمن حتّى تتركه كالفضّة المصفّاة».

و در روايت ديگرى است كه بيمار از گناهانش بيرون مى آيد پاك و پاكيزه مانند روزى كه از مادرش متولّد شده باشد، و گناهانش از او فرو مى ريزد همچون درختان در فصل پاييز: «انّ المريض يخرج من مرضه نقيّا من الذّنوب كيوم ولدته امّه، و تتساقط عنه خطاياه كما يتساقط الورق من الشجرة فى الخريف.

بعضى از علما را در توجيه اين گونه روايات بيان لطيفى است مى فرمايد: علّت آنكه مرض گناهان را مى ريزد آن است كه: اوّلا شخص بيمار در حال بيمارى صولت شهوت و

ص:110


1- سورۀ مزمّل، آيۀ 20.

غضب كه دو عامل مهمّ در گناهانند، و مبدأ بيشتر گناهان مى باشند مى شكند و ثانيا شخص بيمار خواه و ناخواه متوجّه به خداى تعالى مى شود و حالت توبه و انابه به او دست مى دهد؛ چنان كه در آيۀ شريفه نيز به اين معنا اشاره شده است كه مى فرمايد:«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً» :(1)نگامى كه انسان گرفتار مى شود خوابيده و نشسته و ايستاده به ياد ماست و به دعا مشغول است. بنابراين گناهانى كه در باطن نفس ريشه نكرده و صورت باطنى انسان نشده با گرفتار شدن بيمارى برطرف مى شود، و آنچه كه در دل ريشه دوانده چه بسا با طول مرض و تداوم مرض رفع شود. و امّا آن قسمت از دعا كه متضمّن نعمت بودن بيمارى است و آن را تحفه اى از دوست مى داند نيز مضمون روايات است؛ چنان كه در روايتى از رسول خدا مروى است كه آن حضرت از اصحاب خود سؤال فرمود: كدام يك از شما دوست دارد كه سالم باشد و بيمار نشود؟ عرض كردند: يا رسول اللّه! همۀ ما را چنين آرزوست.

رسول خدا فرمود: شما دوست داريد كه همچون خرهاى وحشى باشيد؟ آيا دوست نداريد كه از گرفتاران باشيد و كفّارۀ گناهان را بپردازيد؟ قسم به آن كه مرا به حقّ مبعوث فرموده است، از براى شخصى درجه اى در بهشت برين مقرّر مى شود و از رهگذر علم و دانش به آن درجه نايل نمى شود، خداى تعالى او را مبتلا مى كند تا به درجه اى كه با علم به آن نرسيده به واسطه گرفتارى به آن درجه نايل شود.

خلاصۀ كلام آن كه فوايد مرض بسيار است از قبيل پاك شدن گناهان و رسيدن به ثواب صبر و بيدارى از خواب غفلت و تذكّر به نعمت صحّت و قدر عافيت دانستن كه فرمود:

«نعمتان مجهولتان الصّحة و الامان».

مولانا فرمايد:

پوست از دارو بلاكش مى شود چون اديم الطائفى خوش مى شود

ورنه تلخ و تيز ماليدى بر او گنده گشت و ناخوش و ناپاك بو

آدمى را نيز چون آن پوست دان از رطوبتها شده زشت و گران

تلخ و تيز و مالش بسيار ده تا شود پاك و لطيف و با فَرَه

ور نميتانى رضا ده اى عيار كه خدا رنجت دهد بى اختيار

ص:111


1- سورۀ يونس، آيۀ 12.

كه بلاى دوست تطهير شماست علم او بالاى تدبير شماست

چون صفا بيند بلا شيرين شود خوش شود دارو چو صحّت بين شود

برد بيند خويش را در عين مات پس بگويد اقتلونى يا ثقات

... الابيات

*

و تنبيها لتناول التّوبة و مرا متنبّه ساز كه به سوى توبه بروم.

و تذكيرا لمحو الحوبة بقديم النّعمة و به ياد نعمتهاى ديرينت زنگ گناه را از خويشتن بزدايم.

و فى خلال ذلك ما كتب لى الكاتبان من زكى الاعمال ما لا قلب فكّر فيه و لا لسان نطق به و لا جارحة تكلّفته بل إفضالا منك علىّ و احسانا من صنيعك الىّ و در اين ميان دو فرشتۀ ثبت اعمال عملهاى پاكيزه اى در نامۀ عمل من نوشتند كه در انديشۀ هيچ دلى نبود و هيچ زبانى به آن گويا نشده بود و هيچ يك از اعضا و جوارح من زحمتى را متحمّل نشده بود، بلكه تنها از فضل و احسان تو بود بر من. مضمون اين جملات نيز در روايات بسيارى وارد شده است؛ از جمله رواياتى است كه كافى شريف به سند صحيح از امام صادق عليه السّلام نقل مى كند كه: انّ رسول اللّه رفع رأسه الى السّماء فتبسّم، فقيل: يا رسول اللّه، رأيناك رفعت رأسك الى السّماء فتبسمت، قال: نعم، عجبت لملكين هبطا من السّماء الى الارض ليلتمسان عبدا صالحا مؤمنا فى مصلّى كان يصّلى فيه ليكتبا عمله فى يومه و ليلته فلم يجداه فى مصلاّه فعرجا الى السماء فقالا ربّنا عبدك فلان المؤمن التمسناه فى مصلاّه لنكتب له عمله ليومه و ليلته فلم نصبه فى حبالك، فقال اللّه عز و جل: اكتبا لعبدى مثل ما كان يعمله فى صحته من الخير فى يومه و ليلتة مادام فى حبالى. قال علىّ ان اكتب له اجر ما كان يعمله اذ حبسته عنه. و عنه (ع) قال: قال رسول حتى يقول اللّه عز و جل بالملك الموكل بالمؤمن اذا مرض اكتب ما كنت تكتب له فى صحته فانى انا الّذى صيرته فى حبالى. و عنه (ع) اذا صعد ملكا العبد المريض الى السماء عند كل مساء يقول الرب تبارك و تعالى: ماذا كتبتما لعبدى فى مرضه؟ فيقولان الشكاية، فيقول: ما انصفت عبدى ان حبسته فى حبس ثم امنعه الشكاية، اكتبا لعبدى مثل ما كنتما تكتبان له من الخير فى صحته و لا تكتبا عليه سيّئة حتى اطلقه من حبسى، فانّه فى حبسى من حبسى.

ص:112

رسول خدا سر خود را به آسمان بلند كرد پس تبسّم فرمود. عرض كردند: يا رسول اللّه! ديديم كه شما سر خود به طرف آسمان برداشتيد پس تبسّم فرموديد: فرمود: آرى تعجّب كردم از دو فرشته كه از آسمان به زمين آمدند به دنبال بندۀ صالح مؤمنى بودند كه هميشه در مصلايش نماز مى خواند تا عمل شبانه روزى او را بنويسند، پس آن بنده را در مصلايش نيافتند. به آسمان بالا رفتند و عرض كردند: پروردگارا! فلان بندۀ مؤمنت را در مصلايش جستجو كرديم تا عمل شبانه روزى او را بنويسيم، او را نيافتيم، پس او را يافتيم كه تو گرفتارش كرده بودى. پس خداى عزّ و جلّ فرمود بنويسيد براى بندۀ من همانند آنچه به جا مى آورد در حال صحّتش از كارهاى خير در شبانه روزش، مادام كه در گرفتارى من است، كه بر عهدۀ من است اين كه براى او بنويسم اجر آن كه عمل مى كرد آن را از وقتى كه او را از آن عمل حبس كردم. و از آن حضرت نقل شده كه فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خداى عزّ و جلّ به فرشته اى كه موكّل است بر مؤمن مى فرمايد: هر گاه بيمار شد بندۀ من، بنويس آنچه را كه در حال صحّت او مى نوشتى؛ اين منم كه او را گرفتارش كرده ام. و از آن حضرت نقل شده كه فرمود: هنگامى كه دو فرشتۀ بندۀ بيمار هر شب به آسمان بالا مى روند پروردگار تبارك و تعالى مى فرمايد: براى بندۀ من در حال بيمارى چه نوشته ايد؟ عرض مى كنند: شكايت و ناله از بيمارى. پس مى فرمايد: اين انصاف نيست كه من او را در زندان خودم زندانى كنم سپس او را در ناله كردن منع كنم؛ بنويسيد براى بندۀ من همانند آنچه مى نوشتيد از كار خير در حال صحّتش، و ننويسيد بر او گناهى را تا آن گاه كه او را از زندانم آزاد كنم، كه او از زندانى به زندان ديگر شده است. محتمل است كه مقصود از زندان اوّلى دنيا باشد و از زندان دوّم مرض، كه دنيا زندان مؤمن است.

اللّهم فصلّ على محمّد و آله، و حبّب الىّ ما رضيت لى پروردگارا! بر محمّد و آل او درود بفرست و آنچه برايم پسنديده اى محبوب من گردان.

و يسّر لى ما احللت بى و آنچه بر من فرود آورده اى آسان فرما.

به اين معنا كه بر من قدرت بدنى افاضه فرما تا حمل اين بار بر من آسان شود؛ و يا نيروى روحى مرا مرحمت فرما كه همۀ مشكلات با نيروى روحى و معقول آسان مى گردد؛ و يا آن كه اصلا گره از كار من بگشا تا كار بسته و مشكل من باز و آسان شود.

و طهّرنى من دنس ما اسلفت وامح عنّى شر ما قدمت و مرا از پليديهاى اعمال پيشينم پاك

ص:113

فرما و بدى آنچه را كه پيش فرستاده ام از من محو كن.

و اوجدنى حلاوة العافية و كام مرا از عافيت شيرين فرما.

و اذقنى برد السّلامة و سردى تندرستى را به من بچشان.

و اجعل مخرجى عن علّتى الى عفوك و چنان كن كه چون از بيمارى بيرون شدم به حريم عفو تو راه يابم.

و متحوّلى عن صرعتى الى تجاوزك و از اين افتادگى به گذشت و عفو تو نايل شوم.

و خلاصى من كربى الى روحك و از اين گرفتارى كه نجات يافتم به خوشى و شادى از تو برسم.

و سلامتى من هذه الشّدة الى فرجك و در اين سختى كه به سلامت رها شدم به گشايش از جانب تو دست يابم.

انّك المتفضّل بالاحسان زيرا آن تويى كه احسانت براساس فضل است و بدون استحقاق عطا مى فرمايى.

المتطوّل بالامتنان و نعمتهاى بزرگ و سنگين عنايت مى فرمايى.

الوهّاب الكريم تويى كه بيدريغ نعمت مى بخشى و كريم و بزرگوارى.

ذو الجلال و الاكرام صاحب عظمت و احسانى. ذو الجلال و الاكرام از اسماء حسناى الهيّه و جامع صفات ثبوتيّه و سلّبيه است؛ چنان كه گفته شده است كه ذو الجلال به معناى تنزيه خداى تعالى است از صفاتى كه لايق مقام مقدّسش نيست، مانند: جوهر و عرض بودن و شريك داشتن و امثال اينها. و اكرام عبارت است از صفات ثبوتيه، مانند: علم و قدرت. و گفته شده است كه جلال اشاره به صفت ذات است و اكرام اشاره بصفت فعل. و بالجمله نام مبارك ذو الجلال و الاكرام از بزرگ ترين صفات الهيّه است، و لذا در روايت است كه فرمود: «الظّوابيا ذا الجلال و الاكرام»: به اين اسم مبارك پناه ببريد، يعنى بسيار اين نام شريف را به ياد آوريد. و از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت است كه آن حضرت گذشت بر كسى كه در نمازش مى گفت: «يا ذا الجلال و الاكرام» فرمود: دعايت مستجاب شد؛ انّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مرّ برجل يصلّى و يقول يا ذا الجلال و الاكرام، فقال: قد استجيب لك. و لذا گفته شده است كه اسم اعظم الهى نام مبارك يا ذا الجلال و الاكرام است.

*

ص:114

دعاؤه في الإستقالة و من دعائه اذا تضرّع

اللّهمّ يا من يا من برحمته يستغيث المذنبون و يا من الى ذكر احسانه يفزع المضطرّون و يا من الى ذكره يفزع المضطرّون و يا من لخيفته ينتحب الخاطئون الخطّاؤون يا أنس و يا أنس كلّ مستوحش غريب و يا فرج كلّ مكروب كئيب مكروب حريب و يا غوث و يا عون كلّ مخذول فريد و يا عضد و يا عاضد كلّ محتاج طريد انت الّذي وسعت كلّ شيء رحمة و علما و أنت الّذي جعلت لكلّ مخلوق في نعمك نعمتك سهما و أنت انت الّذي عفوه اعلى من عقابه و أنت انت الّذي تسعى رحمته امام غضبه

ص:115

و أنت انت الّذي عطاؤه اعطاؤه اكثر من منعه و أنت انت الّذي اتّسع الخلائق كلّهم في وسعه و أنت انت الّذي لا يرغب في جزاء من اعطاه و أنت انت الّذي لا يفرّط في عقاب من عصاه و أنا يا إلهي عبدك الّذي امرته انا الّذي امرته بالدّعاء فقال لبّيك و سعديك ها أنا ذا يا ربّ مطروح فقال لبّيك ها انا ذا يا ربّ مطروحا بين يديك انا الّذي او قرت الخطايا ظهره و أنا انا الّذي افنت الذّنوب عمره و أنا انا الّذي بجهله عصاك و لم تكن اهلا منه لذاك هل انت يا إلهي راحم من هل انت راحم يا الهي من دعاك فأبلغ في الدّعاء ام انت غافر لمن بكاك فأسرع

ص:116

غافر لمن بكا اليك فأسرف في البكاء ام انت متجاوز عمّن عفّر لك وجهه تذلّلا ام انت متجاوز عمّن عفّر وجهه لك تذلّلا ام هل انت مغن من شكا اليك فقره توكلا الهي يا إلهي لا تخيّب من لا يجد معطيا غيرك و لا تخذل من لا يستغني عنك بأحد و لا تخذل من لا يستعين بأحد دونك الهي فصلّ على محمّد و آله و لا تعرض عنّي و قد اقبلت دونك يا إلهي لا تدبر عنّي و قد اقبلت عليك و لا تحرمني و قد رغبت اليك و لا تجبهني بالرّد و قد و لا تجبهني و قد انتصبت بين يديك انت الّذي وصفت نفسك بالرّحمة فصلّ على محمّد و آله و ارحمني بالرّحمة فارحمني و أنت الّذي سمّيت نفسك بالعفو فاعف

ص:117

و أنت الّذي نسبت نفسك الى العفو فاعف عنّي قد ترى يا إلهي فيض دمعي فيضان دموعي من خيفتك و وجيب قلبي من خشيتك و انتفاض جوارحي من هيبتك كلّ ذلك حياء منك لسوء بسوء عملي و لذاك خمد صوتي عن الجأر اليك و كلّ لساني عن مناجاتك و لذلك كلّ لساني عن مناجاتك و خمد صوتي عن الجؤور اليك يا إلهي فلك لك الحمد فكم من عائبة سترتها عليّ فلم تفضحني و كم من ذنب غطيّته عليّ فلم تشهرني و كم من شائبة من فاحشة الممت بها فلم تهتك عنّي سترها و لم تقلّدني مكروه شنارها و لم تبد سؤاتها لمن يلتمس معايبي

ص:118

من جيرتي و حسدة نعمتك عندي ثمّ لم ينهني ذلك عن ان جريت الى سوء ما عهدت منّي ثمّ لم ينهنهني ذلك عن سوء ما عهدت منّي فمن اجهل منّي يا إلهي برشده و من اغفل منّي عن حظّه و من ابعد منّي من استصلاح نفسه نفسه حين انفق ما أجريت عليّ من رزقك فيما نهيتني عنه من معصيتك و من ابعد غورا في الباطل و أشدّ اقداما على السّوء منّي حين على السّوء حين اقف بين دعوتك و دعوة الشّيطان فأتّبع دعوته على غير عمى منّي في معرفة به على غير عمى من معرفتي به و لا نسيان من حفظي له و أنا حينئذ موقن بأنّ انّ منتهى دعوتك

ص:119

الى الجنّة و منتهى و أنّ منتهى دعوته الى النّار سبحانك ما أعجب ما أشهد به على نفسي و أعدّده من مكتوم امري و أعجب من ذلك اناتك من ذلك كلّه اناتك عنّي و ابطاؤك عن معاجلتي و ليس ذلك من كرمي عليك بل تأنّيا منك لي و تفضلا منك عليّ لأن ارتدع عن معصيتك المسخطة و أقلع عن سيّئاتي المخلقة و لأنّ عفوك عنّي احبّ اليك من عقوبتي بل انا و ليس ذلك من كرمك بالبديع و لا من حلمك بالبدي انا يا إلهي اكثر ذنوبا و أقبح آثارا و أشنع افعالا فعالا و أشدّ في الباطل تهورا و أضعف عند طاعتك و أضعف لطاعتك تيقّظا و أقلّ لوعيدك

ص:120

انتباها و ارتقابا من انتباها من ان احصي لك عيوبي او اقدر على ذكر ذنوبي و إنّما اوبّخ بهذا نفسي طمعا في رأفتك الّتي بها صلاح امر المذنبين و رجاء لرحمتك لعصمتك الّتي بها فكاك رقاب الخاطئين اللّهمّ و هذه رقبتي قد ارقّتها الذّنوب فصلّ على محمّد و آله و أعتقها بعفوك و هذا ظهري قد اثقلته الخطايا فصلّ على محمّد و آله و خفّف عنه بمنّك ارّقتها الذّنوب فأعتقها بعفوك و أثقلتها الخطايا فخفّف عنها بمنّك يا إلهي لو بكيت اليك حتّى تسقط اشفار عينيّ تسقط اشفاري و انتحبت حتّى ينقطع صوتي و قمت لك حتّى تتنشّر قدماي و قمت لك حتّى ينبتر قدمي

ص:121

و ركعت لك حتّى ينخلع ينهلع صلبي و سجدت لك حتّى تتفقّأ حدقتاي حدقتي و أكلت تراب الأرض طول عمري و شربت ماء الرّماد آخر دهري و ذكرتك في خلال ذلك حتّى يكلّ لساني ثمّ لم ارفع طرفي الى آفاق السّماء استحياء منك ما استوجبت بذلك محو سيّئة واحدة من سيّئاتي و إن فإن كنت تغفر لي حين استوجب مغفرتك و تعفو عنّي حين استحقّ عفوك فإنّ ذلك غير واجب لي باستحقاق غير واجب بالإستحقاق و لا انا اهل له باستيجاب بالإستيجاب اذ كان جزائي منك في اوّل ما عصيتك النّار فإن تعذّبني فأنت غير

ص:122

ظالم لي اذ كان جزائي في اوّل ما عصيتك ان تعذّبني و أنت غير ظالم لي الهي فإذ قد تغمّدتني اللّهمّ فإذ تغمّدتني بسترك فلم و لم تفضحني و تأنّيتني بكرمك و تأنّيت بي عن كرمك فلم تعاجلني و حلمت عنّي بتفضّلك فلم تغيّر نعمتك عليّ و لم تكدّر معروفك عندي فارحم و حلمت عنّي بفضلك فلم تكدّر نعمك عندي فارحم طول تضرّعي و شدّة مسكنتي و سوء موقفي اللّهمّ صلّ على محمّد و آله وقني اللّهمّ فقني من المعاصي و استعملني بالطّاعة و ارزقني حسن الإنابة و طهّرني بالتّوبة و أيّدني بالعصمة و استصلحني بالعافية و أذقني حلاوة المغفرة و اجعلني طليق عفوك و عتيق رحمتك

ص:123

و اكتب و اجعلني طليق عفوك و اكتب لي امانا من سخطك و بشّرني بذلك في العاجل دون الآجل بشرى اعرفها و عرّفني فيه فيها علامة اتبيّنها انّ ذلك لا يضيق عليك في وسعك و لا يتكأدّك في قدرتك و لا يتصعّدك في اناتك و لا يؤودك في جزيل هباتك الّتي دلّت عليها آياتك انّك تفعل ما تشاء و تحكم ما تريد انّك على كلّ شيء قدير لا يضيق عليك في وجدك و لا يتصعّدك في اناتك و لا يؤدك في جزيل هباتك الّتي دلّت عليها آياتك و لا يتكاءدك في قدرتك و أنت على كلّ شيء قدير اللّهمّ صلّ على محمّد عبدك المجتبى و أمينك المرتضى افضل صلواتك على الأبرار من خلقك و الأصفياء من انبيائك انّك حميد مجيد

ص:124

شرح دعاى شانزدهم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام في الاستقالة و از دعاى آن حضرت است هنگامى كه از گناهانش آمرزش مى طلبيد و يا براى طلب عفو از عيبهاى خويش تضرّع و زارى مى كرد.

اللّهم يا من برحمته يستغيث المذنبون بارالها! اى كسى كه گنهكاران از رحمت او يارى مى طلبند (به رحمت او پناه مى برند).

و يا من الى ذكر احسانه يفزع المضطرّون اى كسى كه به ياد احسان او بيچارگان پناهنده مى شوند.

و يا من لخيفته ينتحب الخطئون اى كسى كه خطاكاران از ترس او زارزار مى گريند.

يا انس كلّ مستوحش غريب اى آرام دل هر وحشت زدۀ غريب.

و يا فرج كلّ مكروب كئيب اى گشايش بخش هر گرفتار دل شكسته.

و يا غوث كلّ مخذول فريد اى پناه هر تنهاى بى يار و ياور.

و يا عضد كلّ محتاج طريد اى بازوى هر نيازمند رانده شده.

سيد شارح رضوان اللّه عليه را در اين جا بيان بسيار لطيف عرفانى است و حاصلش آن كه هر آنچه در اين دنيا ممكن است آرام بخش وحشت زدۀ غريب باشد و يا گشايشى در كار گرفتارى ايجاد كند و يا پناهگاه بى يار و ياورى باشد و يا بازوى تواناى نيازمندى گردد و او را يارى دهد، همۀ اين عوامل رشحه اى از فيض رحمت الهى است و همگى مسخّر ارادۀ قاهرۀ

ص:125

حضرت حق تعالى مى باشد.

جمله ذرّات زمين و آسمان لشگر حقّند وقت امتحان

باد را ديدى كه با عادان چه كرد آب را ديدى كه در طوفان چه كرد

* و للّه جنود السّموات و الارض. پس هر عامل مؤثّرى در اين جهان ظهور قدرت و رحمت و ارادۀ حق تعالى است و بجز ذات حقتعالى و صفات و آثار او چيزى نيست. پس صحيح است كه بگوييم: خداست كه انيس كلّ مستوحش غريب و فرج كل مكروب كئيب و غوث كل مخذول فريد و عضد كلّ محتاج طريد است؛ فافهم و اغتنم و نعم ما قيل.

يا ربى پرده از در و ديوار در تجلّى است يا اولى الابصار

شمع جويى و آفتاب بلند روز بس روشن و تو در شب تار

گر ز ظلمات خود رهى بينى همه عالم مشارق الانوار

چشم بگشا به گلستان و ببين همه عالم مشارق الانوار

ز آب بى رنگ صد هزاران رنگ لاله و گل نگر در آن گلزار

... الابيات

*

انت الّذى وسعت كلّ شىء رحمة و علما و انت الّذى جعلت لكلّ مخلوق فى نعمك سهما تويى كه رحمت و علمت همه چيز را فراگرفته و تويى كه براى هر كار بر هر آفريده اى از نعمتهايت سهم و نصيبى مقرّر فرموده اى. جملۀ اوّل دعا، گويى الهام يافته از آيۀ شريفۀ است كه مى فرمايد:«رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً».(1) امّا نكتۀ تقديم رحمت بر علم در آيۀ شريفه و در اين دعا شايد از آن جهت باشد كه در اين موارد مقصود اصلى توجّه به رحمت الهى است، لذا در دنبالۀ آيه مى فرمايد:«فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ...» .

سيد شارح مى فرمايد: اكثر محقّقين برآنند كه رحمت الهى در دنيا فراگير همه است؛ از

ص:126


1- سورۀ غافر، آيۀ 7.

مسلم و كافر و مطيع و عاصى و مكلّف و غير مكلّف همه و همه غرق در درياى رحمت الهى هستند، و امّا در آخرت پس رحمت الهى مختصّ به مؤمنين است.

مترجم گويد: مطلب مذكور در معناى رحمن و رحيم را علما نيز فرموده اند كه رحمن در دنيا و رحيم در آخرت است. گويى از هيأت رحيم كه صفت مشبّهه است و بر ثبوت و استقرار دلالت دارد چنين استفاده شده است كه چون نعمتهاى اخروى دوام و ثبات دارند پس لامحاله مخصوص مؤمنين خواهد بود. و لكن فهم اصل اين مطلب را هنوز قدرت علمى اين ناچيز اجازه نداده است كه به سر حدّ يقين برسد؛ زيرا رحمت غير متناهى توأم با غناى ذاتى حق تعالى فهم اين معنا را مشكل مى نمايد كه چرا در آخرت تنها مؤمنين از رحمت الهى بهره مند بوده و ديگران را نصيبى از آن نخواهد بود؟ و تعمّق در آيات شريفه مانند:«عَذابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ» و روايات كثيرۀ وارده در سعۀ رحمت الهى حتّى در آخرت مؤيّد آن است كه غير مؤمنين نيز در آخرت بهره مند از رحمت الهى خواهند بود؛ البتّه شايد نه به قدر مؤمنين «و انت الّذى جعلت لكل مخلوق سهما»: (و تويى كه براى هر آفريده اى بهره و نصيبى از نعمتهايت قرار داده اى) و بزرگ ترين نعمت الهى نعمت وجود است كه همۀ مخلوقات از آن بهره مند مى باشند، و پس از نعمت وجود، نعمت هدايت به خير و صلاح كه همۀ موجودات از اين نعمت نيز برخوردارند:«رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى» .

و انت الّذى عفوه اعلى من عقابه اين تويى كه عفوت برتر از عقاب توست. در روايت است كه حبيب بن الحرث به رسول خدا عرض كرد: يا رسول اللّه! من كسى هستم كه بسيار گناه مى كنم. حضرت فرمود: اى حبيب توبه كن. عرض كرد: توبه مى كنم ولى باز به گناه برمى گردم و آلوده مى شوم. فرمود: هر چند گاه كه گناه كردى پس توبه كن. گويى اين سؤال و جواب ميان پيامبر و حبيب تكرار شده كه در روايت گويد: تا آن كه رسول خدا فرمود: عفو خدا از گناهان تو بيشتر است.

روى انّ حبيب ابن الحرث قال لرسول اللّه انّى رجل مقراف الذّنوب فقال له: تب الى اللّه يا حبيب، فقال: انّى اتوب ثمّ اعود. قال: كلّ ما اذنبت فتب، حتى قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: عفو اللّه اكثر من ذنوبك يا حبيب.

سيد شارح فرمايد: اين روايت صريح است بر اين كه گناهانى كه مقتضى عقابند، هر چند

ص:127

فراوان باشند، بر عفو خدا چيره نمى شوند، بلكه عفو خدا بر گناهان چيره مى شود. پس عفو او برتر از عقاب اوست. در قرآن نيز آمده است كه:«وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ»(1)ر مصيبتى كه بر شما مى رسد به سبب دستاوردهاى خودتان است با اين كه خداى تعالى بسيارى از گناهان را عفو مى فرمايد. و در روايت است كه خداى تعالى در روز قيامت آن چنان آمرزشى مى فرمايد كه به دل هيچ كس خطور نكرده باشد، تا آن جا كه شيطان نيز گردن مى كشد و به اميد آن است كه از آن او را نيز نصيبى برسد «فيغفرنّ اللّه يوم القيمه مغفرة ما خطرت قطّ على قلب احد حتّى انّ ابليس ليتطاول لها رجاء تصيبه».

مترجم گويد: اين كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بحبيب فرمود: عفو خداى تعالى از گناهان تو بيشتر است، در روايات ديگر و مضامين دعاها فراوان ديده مى شود؛ مانند دعاى شريف مروى:

«اللهم ان مغفرتك أرجى من عملى و ان عفوك اعظم من ذنبى، اللهم ان كان ذنبى عندك عظيما فعفوك اعظم من ذنبى...» الدعاء.

و مانند روايت شريفه اى كه محدّث عالى مقام ملاّ محسن فيض (رض) در تفسير آيۀ:

«وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ» :(2)متّقين آنها هستند كه هر گاه كار ناشايسته از آنان سر بزند يا ظلمى به نفس خويش كنند خدا را به ياد آورند و از گناه خود به درگاه خدا توبه و استغفار كنند و چه كسى بجز خدا گناهان را مى آمرزد؟! و بر آن كار زشتى كه كرده اند اصرار نورزند در حالى كه مى دانند گناه كار زشتى است) در تفسير شريف صافى نقل مى فرمايد بدين مضمون كه روزى معاذ بن جبل گريان به خدمت رسول خدا رسيد و سلام عرض كرد. رسول خدا جواب سلام فرمود و پرسيد: معاذ چرا گريانى؟ عرض كرد: يا رسول اللّه! جوانى بر در خانه ايستاده است خوش اندام و نورانى و خوش صورت و همچون مادر فرزند از دست داده بر جوانى خود مى گريد و اجازۀ شرفيابى مى خواهد. رسول خدا فرمود: برو و جوان را با خودت بياور. معاذ جوان را به خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورد. جوان سلام عرض كرد. رسول خدا جواب سلام فرمود، سپس فرمود: چرا گريانى اى جوان؟ عرض كرد: چگونه گريان نباشم و حال آن كه گناهانى از من سر زده كه اگر خداى تعالى به بعضى از آنها مرا مؤاخذه فرمايد به

ص:128


1- سوره شورى، آيۀ 30.
2- سورۀ آل عمران، آيۀ 135.

آتش دوزخم خواهد افكند، و مى دانم كه مؤاخذه و بازخواستم خواهد فرمود و هرگز مرا نخواهد آمرزيد. پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: مگر براى خدا شريك قرار داده اى؟ عرض كرد پناه به خدا مى برم از اين كه من براى پروردگار كسى را شريك قرار دهم. فرمود: كسى را كه خداى تعالى كشتنش را حرام فرموده بوده كشته اى؟ عرض كرد: نه. پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خداى تعالى گناهان تو را مى آمرزد هر چند مانند كوههاى بزرگ باشد. جوان عرض كرد: يا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم! گناهان من از كوههاى بلند بزرگ تر است. پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

خداى تعالى گناهان تو را مى آمرزد هر چند مانند هفت طبقۀ زمين و درياهاى روى زمين و شنهاى آن و درختان آن و همۀ آن و همۀ خلايق روى زمين باشد. جوان عرض كرد: يا رسول اللّه! گناهان من بزرگ تر است از زمين هاى هفتگانه و درياهايش و شن هاى بيابانهايش و درختان روى زمين و همۀ مخلوقات روى زمين. پيغمبر فرمود: خداى تعالى گناهان تو را مى آمرزد هر چند مانند آسمانها و ستارگانش باشد و هرچند مانند عرش و كرسى باشد.

عرض كرد از همۀ اينها بزرگ تر است. اين جا بود كه پيغمبر با حالت خشم به او نگاه كرد و فرمود: واى بر تو اى جوان! گناهان تو بزرگ تر است. يا پروردگار تو؟ پس جوان به روى خاك افتاده و مى گفت: «سبحان ربّى ما من شيىء اعظم من ربّى، ربّى اعظم يا بنى اللّه من كلّ عظيم»: منزه است پروردگار من هيچ چيز از پروردگار من! بزرگتر نيست يا بنىّ اللّه! پروردگار من از هر بزرگى بزرگ تر است. پس پيغمبر فرمود: آيا گناه بزرگ را بجز پروردگار مى آمرزد؟ جوان عرض كرد: نه به خدا قسم يا رسول اللّه! سپس جوان ساكت شد.

خوانندۀ عزيز توجه دارد كه رسول خدا در مقام احتجاج با اين جوان با معرفت به نكته اى كه گذشت اشاره فرموده و عفو خدا را بزرگ تر از گناهان شمرده است. سپس رسول خدا فرمود: واى بر تو اى جوان! يكى از گناهانت را براى من نمى گويى؟ عرض كرد: چرا عرض مى كنم كه من هفت سال گوركن بودم و كفن دزد تا آن كه دخترى از انصار وفات كرد، همينكه خانواده اش وى را به خاك سپرده و بازگشتند و شب فرارسيد من آمدم و قبر را شكافتم و جنازه را بيرون آورده و هر چه كفن بر اندامش بود برداشتم و در كنار قبر برهنه و عريانش گذاشته و به راه افتادم. شيطان به سراغ من آمد و او را در نظر من جلوه مى داد و مى گفت: ببين چه شكم سفيدى دارد و چه رانهايى! آنقدر وسوسه كرد كه بازگشتم و خوددارى نتوانستم و با وى عمل جنسى انجام دادم و همانجا رهايش كردم كه ناگهان صدايى از پشت سر شنيدم كه

ص:129

مى گفت: اى جوان واى بر تو از بازخواست كنندۀ روز جزا، روزى كه ميان من و تو حكم خواهد كرد كه مرا لخت و عريان در ميان مردگان رها كردى و مرا از قبرم بيرون كشيدى و كفنهاى مرا بردى و كارى كردى كه من با حال جنابت محشور شوم! پس واى بر تو از جوانى تو كه گرفتار آتش دوزخ خواهى شد! يا رسول اللّه! گمان نمى كنم ديگر بوى بهشت به مشامم برسد، چه كنم و چه چاره سازم؟ رسول خدا فرمود: دور شو از من اى فاسق كه من مى ترسم به آتش تو بسوزم از بس كه تو به آتش نزديكى. سپس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مكرّر به او مى فرمود: دور شو دور شو! تا به كلّى از محضر آن حضرت بيرون شد.

نكته مقياس بزرگى و كوچكى گناه در دست ما نيست

خوانندۀ عزيز ملاحظه كن كه حضرت رسول همان كس بود كه لحظه اى پيش جوان را دلدارى مى داد كه گناهان تو هر چند بزرگ باشد و بزرگ تر از زمين و آسمان و عرش و كرسى باشد خداى تعالى آنها را مى آمرزد؛ چه شد كه با شنيدن يك گناه اين چنين برآشفت و او را از محضر خود راند؟ ممكن است نتيجه بگيريم كه مقياس عظمت گناه در دست ما نيست؛ چه بسا گناهانى را كه ما كوچك بشماريم ولى در واقع بزرگ باشد، به تعبير قرآن كريم:«تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللّهِ عَظِيمٌ» ،(1) چه بسا گناهى كه ما بزرگ مى شماريم ولى در واقع به مراتب بزرگ تر از آن است كه ما انگاشته ايم.

به هر حال جوان از خدمت رسول خدا بيرون آمد و رفت به خانه و مقدارى زاد و توشه برداشت و سر به كوه و بيابان گذاشت و در يكى از كوههاى مدينه به عبادت پرداخت. لباس پشمين در بر كرد و هر دو دست خود را به گردن بست (به هيئتى كه گناهكاران را به پاى حساب آورند) و فرياد برآورد: پروردگارا! اينك بندۀ تو بهلول است كه بسته غل و زنجير است پروردگارا! تو مرا خوب مى شناسى و گناه لغزش مرا مى دانى. اى سيد من و اى پروردگار من! از كرده ام سخت پشيمانم؛ بدر خانۀ پيغمبرت به قصد توبه رفتم مرا راند و بيشتر باعث خوف و وحشتم شد. تو را به نام مقدّست و به جلال و عظمت سلطانت سوگند مى دهم كه اميد مرا نااميد نكنى اى سيد من و دعاى مرا باطل نفرمايى و مرا از رحمت خودت نوميد نگردانى. چهل شبانه روز به همين حال و دعا بود كه درندگان و حيوانات وحشى بيابان به

ص:130


1- سورۀ نور، آيۀ 15.

حال او مى گريستند. همينكه چهل شبانه روز به اتمام رسيد هر دو دست بر آسمان برداشت و عرض كرد: بارالها! با حاجت من چه كردى؟ اگر دعاى مرا مستجاب فرموده اى و گناه مرا آمرزيده اى به پيامبرت وحى فرما و از اين رهگذر مرا آگاه ساز، و اگر دعايم را مستجاب نفرموده اى و گناهم را نيامرزيده اى و مى خواهى مرا عقوبت فرمايى هر چه زودتر آتشى بفرست تا مرا بسوزاند، و عقوبتى در دنيا بر من مقرر فرما كه مرا بكشد و از رسوايى روز قيامت مرا نجات بخش. پس خداى تعالى آيۀ مباركه را نازل فرمود:«وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً

(يعنى زنا) أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ (يعنى گناه بزرگ ترى را مرتكب مى شوند بزرگتر از زنا و شكافتن قبرها و دزديدن كفنها) ذَكَرُوا اللّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ (1)ه ياد خدا مى افتند و از خداوند براى گناهانشان آمرزش مى خواهند. خداى تعالى مى فرمايد: «خافوا الله فعجلوا التوبة و من يعفر الذنوب الا الله».

خداى تعالى مى فرمايد: اى محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بندۀ توبه كار من نزد تو آمد و تو او را راندى پس كجا برود؟ و چه كسى را قصد كند بجز من و از كه بخواهد كه گناه او را بيامرزد؟ سپس خداى تعالى فرمود: و اصرار نكنند بر آنچه از آنان سرزده است، چون بدى گناه را مى دانند.

مى فرمايد در كار زنا و شكافتن قبرها و دزديدن كفن ها نيستند. آنان پاداششان آمرزش از پروردگارشان است و باغهايى كه نهرها در آنها جريان دارد و براى هميشه در آن باغ و بستانها هستند و چه نيكوست پاداش كاركنان. پس چون اين آيه نازل شد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در حالى كه اين آيات را بر زبان داشت بيرون آمد و تبسّم بر لبان مباركشان بود پس به اصحاب فرمود: از آن جوان توبه كار چه خبر داريد؟ معاذ عرض كرد: يا رسول اللّه شنيده ايم كه در فلان جاست.

پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به اصحابش به راه افتادند تا به آن كوه رسيدند. در طلب آن جوان از كوه بالا رفتند و رسيدند به جوان در حالى كه ميان دو قطعه سنگ ايستاده دستها به گردن بسته صورتش در اثر تابش آفتاب سياه شده و مژه هايش از گريه فرو ريخته و عرض مى كند: اى سيد من! مرا نيكو آفريدى و صورتم را زيبا فرمودى. اى كاش مى دانستم با من چه خواهى كرد؟ آيا در آتش دوزخ مرا خواهى سوزاند و يا در جوار خودت سكنايم خواهى داد؟ بارالها! تو را بر من احسان فراوانى است و نعمت بى شمار، كاش مى دانستم آخر كار من چه خواهد شد؟ به بهشتم خواهى برد و يا به دوزخم خواهى راند؟ بارالها! همانا گناه من از آسمانها و

ص:131


1- سورۀ نور، آيۀ 15.

زمين و كرسى پهناور عرش بزرگ تو بزرگ تر است، اى كاش مى دانستم خطاى مرا مى بخشى يا مرا روز قيامت رسوا خواهى كرد؟ و از اين گونه كلمات مى گفت و مى گريست و خاك بر سر مى ريخت. درندگان و پرندگان گرد او جمع شده و بر حالش متأثر بودند. پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نزديك آمد و دستهاى او را از گردنش باز كرد و خاك از سر و صورتش پاك كرد و فرمود: اى بهلول! مژده ات باد كه خداى تعالى تو را از آتش آزاد كرد. سپس به اصحابش فرمود: گناهان خود را اين چنين جبران كنيد هم چنان كه بهلول جبران كرد. سپس آيۀ شريفه را كه دربارۀ وى نازل شده بود قرائت فرمود و او را به بهشت مژده داد.

مترجم گويد: نكتۀ مهمى كه غرض از نقل اين روايت بود همين جملۀ اخير رسول خدا به اصحاب بود و توجّه به اين كه روايات رجا و شمول عفو الهى نبايد موجب غرور انسان گردد كه جبران گناه كار سهل نيست و چه بسا سختيها ببايد تحمّل شود و سالها طول بكشد تا اثر يك گناه از دل و جان زدوده شود. عصمنا اللّه تعالى من الذنوب بمنّه و طهّرنا من العيوب بفضله و بحق محمّد و اهل بيته الطّاهرين.

و انت الّذى تسعى رحمته امام غضبه و تويى آن كه رحمتت پيشاپيش غضبت در حركت است. سيد شارح و حكيم الهى سبزوارى - قدس اللّه سرهما - در توجيه سبقت رحمت بر غضب توجيهاتى فلسفى دارند كه تقريبا متقارب هم اند، ولى سيد شارح را بيان سادۀ لطيفى است كه ذكر مى شود. مى فرمايد:

ظاهرا مقصود از سبقت رحمت بر غضب آن است كه اگر كسى استحقاق رحمت و غضب هر دو را داشته باشد زودتر از آن كه به غضب الهى دچار شود رحمت خداوندى شامل حالش مى شود.

مترجم گويد: نكته مذكور را از بيشتر آيات شريفه كه گوياى عفو الهى است استيناس توان كرد، مانند:«عَسَى اللّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ»(1) «أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِما كَسَبُوا وَ يَعْفُ عَنْ كَثِيرٍ»(2) «هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ»(3) ديگر آيات مباركه.

و انت الذى عطائه اكثر من منعه و تويى آن كه بخشش از منع بيشتر است. از آن جايى كه نعمتهاى الهى كه از منبع جود و احسان به خلايق افاضه شده است قابل شمارش نيست،

ص:132


1- سورۀ توبه، آيۀ 102.
2- سورۀ شورى، آيۀ 34.
3- سورۀ شورى، آيۀ 25.

همان گونه كه فرموده است:«وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها» و اگر نعمتى را از كسى منع فرمايد نه از روى بخل است و يا به منظور سختگيرى بر وى باشد، بلكه مسلما داراى حكمتى است، لذا عطايش از منع بيشتر است. و توضيح اين مطلب آن كه هر فردى از افراد هر چند در نهايت فقر و ندارى باشد و در رنج و مشقّت به سر برد، اگر درست دقّت كند خواهد ديد كه غرق نعمتهاى الهى است و در همۀ لحظات آن قدر خداى تعالى به او نعمت عطا فرموده كه تصوّر آن از حيطۀ امكان خارج است.

سيد شارح - رضوان اللّه عليه - در اين مورد مثالى دارد؛ گويد: پادشاهى را فرض كن كه بر تمام روى زمين سلطنت و حكومت مى كند و همۀ قدرتها در مقابل او خاضع و همۀ گردنكشان عالم در برابر او دست به سينه آمادۀ خدمت باشند و همۀ وسايل عيش براى او فراهم باشد و در چنين حالى نيازمند به غذايى و يا آبى باشد كه جانش به خاطر آن به لب رسيده باشد، آيا در چنين حالى او همۀ داراى اش را تقديم نمى كند كه لقمۀ نانى و يا جرعۀ آبى بدو برسد؟ آيا اموال و ثروت خود را حفظ مى كند و با تشنگى و گرسنگى جان مى سپارد؟ مسلّما چنين نيست. پس معلوم شد كه ساعتى زنده بودن براى انسان عزيزتر از همۀ ثروتهاى جهان مى باشد، در صورتى كه همين زندگانى را خداى تعالى به رايگان در اختيار او نهاده است. پس معلوم شد كه نعمتهاى خدا در هر ساعت و لحظه اى فوق حدّ شمارش است و كرمش نامتناهى و نعمش بى پايان. و امّا منع حضرت پروردگار هر چند به حسب ظاهر و در نظر ساده انديشان منع است لكن چون در مبدأ فيّاض بخل نيست پس لا محاله منعش براساس حكمت بالغه است و آن عين عطا و احسان و امتنان است. چنان كه در حديث قدسى آمده است كه بعضى از بندگان مرا بجز فقر اصلاحش نمى كند كه اگر ثروتش بدهم فاسد خواهد شد. «إنّ من عبادى من لا يصلحه إلاّ الفقر و لو اغنيته لافسدوه ذلك». و در حديث ديگر است كه: در ميان بندگان مؤمن من افرادى هستند كه كار دين آنان بجز با فقر و مسكنت و بيمارى اصلاح نمى شود، پس من آنان را به فقر و مسكنت و بيمارى مبتلا مى كنم، پس امر دينشان اصلاح مى پذيرد و من بهتر مى دانم كه دين بندگان مؤمن مرا چه چيز اصلاح مى كند «انّ من عبادى المؤمنين لعبادا لا يصلح امر دينهم الاّ بالفاقة و المسكنة و السقّم فى ابدانهم فابلوهم بالفاقة و المسكنة و السقم فصلح اليه امر دينهم و انا اعلم بما يصلح عليه امر دين عبادى المؤمنين».

ص:133

اشعار عارفانه و حكيمانۀ مولانا در اين زمينه قبلا نقل شد كه مى فرمايد:

اين بلاى دوست تطهير شماست علم او بالاى تدبير شماست

و انت الذى اتّسع الخلائق كلّهم فى رحمته و تويى آن كه همۀ مخلوقات در درياى رحمت او غوطه ورند.

و انت الذى لا يرغب فى جزاء من اعطاه و تويى آن كه به هر كس مى بخشى چشمداشت پاداش ندارى و اين به حكم غناى ذاتى حقتعالى است كه غنى مطلق است نسبت به هر چيز و از هر چيز؛ زيرا در عطا اگر هر نوع پاداش در نظر گرفته شود حكايت از احتياجى در عطا كننده دارد. و از اين جاست كه حكما فرموده اند: «انّ افعال اللّه غير معلّلة بالاغراض»:

خداى تعالى هيچ كارى را به منظور غرضى انجام نمى دهد، بلكه محض جود و فيضان خير است كه هركس را به قدر قابليّتش عطا فرمايد. و امّا چرا قابليت هر كس محدود است و توسعه نمى پذيرد، از بحثهاى بسيار دقيق فلسفى است كه حكما و فلاسفۀ عظام آن را در جملۀ «الذّاتى لا يعلّل» خلاصه كرده اند و فهمش درخور هر كس نيست.

بر سماع راست هر تن چير نيست طعمۀ هر مرغكى انجير نيست

*

و انت الّذى لا يفرط فى عقاب من عصاه و تويى آن كه در كيفر آن كس كه معصيت و نافرمانى تو را كرده افراط نمى كنى و بيش از اندازه عقابش نمى كنى؛ چنان كه خداى تعالى فرمايد:

«شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ» :(1)داى تعالى قائم به قسط است و عادل در حكم. و در جاى ديگر فرمايد:«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجْزى إِلاّ مِثْلَها وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ :(2)ر كس كه كار نيك انجام دهد ده برابر پاداش دارد و هر كس عمل بد از او سر زند جزايش به اندازۀ بدى اوست و به هيچ كس ستم نمى رود. سيد شارح را در اين جا سؤالى است و جوابى. و امّا سؤال، مى فرمايد: چگونه ما مى گوييم كه عقاب خداى تعالى به اندازۀ استحقاق بنده است در صورتى كه كافر چند روزى در دنيا با كفر به سر

ص:134


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 18.
2- سورۀ انعام، آيۀ 160.

مى برد و به دنبالش به عذاب دائم گرفتار مى شود؟ در پاسخ اين سؤال مى گويد كه كافر از آن جهت به عذاب دائم گرفتار مى شود كه كفرش دائمى است؛ بدان معنى كه اگر براى هميشه باقى مى ماند در كفرش نيز باقى بود. و مى گويد به روايت ادريس لا يفرّط به تشديد راء خوانده شده است يعنى در عقاب بندۀ گنهكارش تفريط نمى كند؛ يعنى مسامحه كارى نمى كند و گنهكار بالاخره به سزاى عملش مى رسد، چنان كه در قرآن مى فرمايد:«لَيْسَ بِأَمانِيِّكُمْ وَ لا أَمانِيِّ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَ لا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً :(1)ه آرزوهاى طول و دراز شما درست است و نه آرزوهاى طول و دراز اهل كتاب، حقيقت مطلب آن است كه هر كس كار زشت انجام دهد جزايش را خواهد ديد و بجز خداى تعالى يار و ياورى نخواهد يافت.

مترجم گويد: اختلاف قرائت «يفرط» و «يفرّط» هر چند ممكن است اشكال موجود در اين دعا را برطرف كند، و بگوييم كه عبارت دعا يفرّط با تشديد راء است(2) لكن اصل اشكال برجاست و جواب سيّد از اين اشكال به اين كه كفّار از آن جهت مخلّد در عذابند كه در كفرشان مخلّدند اطمينان بخش نيست و بايد پاسخ ديگرى به اين اشكال داده شود. آنچه فعلا به نظر اين ناچيز مى رسد يكى از دو جواب است على سبيل منع خلّو كه تقديم خوانندگان عزيز مى شود تا اگر از بزرگان و اساتيد محترم به مطلب قابل ذكر دسترسى يافتند به عرض خواهد رسيد، و آن دو پاسخ يكى اين كه گفته شود كه جزاى اعمال آثار وضعى آنهاست و اگر چنين باشد اشكال برطرف مى شود. از باب مثال گوييم: اثر وضعى رفتن سوزن در چشم اين است كه صاحب چشم تا ابد كور بماند و از نعمت بينايى محروم شود و به همين گونه است كيفر اعمال. و پاسخ اينگونه كيفرها از مصاديق ظهور سلطنت و قدرت تامّه و مطلقۀ الهيّه است كه «لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون». امام زين العابدين عليه السّلام در دعاى ابو حمزه عرض مى كند: «تعذّب من تشاء بما تشاء كيف تشاء و ترحم من تشاء بما تشاء كيف تشاء لا تسئل من فعلك و لا تنازع فى امرك (فافهم و تدبّر).

ص:135


1- سورۀ نساء، آيۀ 123.
2- و مضمون دعا نظير روايتى است كه مى فرمايد: انّ اللّه يمهل و لا يهمل: خداى تعالى مهلت مى دهد ولى اهمال نمى ورزد، و مانند آيۀ شريفه كه مى فرمايد:«وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللّهُ النّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ»،«وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللّهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً»: اگر خداى تعالى از كردار زشت مردم مؤاخذه كند در پشت زمين هيچ جنبنده اى باقى نگذارد و لكن كيفر خلق را به تأخير مى اندازد تا وقت معيّن و چون هنگام اجل مردم فرا مى رسد خداى تعالى به احوال بندگانش كاملا آگاه است (و مقدار مجازات و عفو هر كس را مى داند).

و انا يا الهى عبدك الذى امرته بالدّعاء فقال لبيك و سعديك ها انا ذا يا ربّ مطروح بين يديك بارالها! من همان بندۀ تو هستم كه او را به دعا امر فرمودى و وى امر تو را اجابت كرد و اين كه پروردگارا در برابر تو افتاده است.

انا الذى اوقرت الخطايا ظهره من همان هستم كه گناهان پشتش را گرانبار كرده است. از باب تشبيه معقول به محسوس است؛ گويى گناهان را بارى تصوّر فرموده و سپس اثر آن را كه بار سنگينى بر دوش است بر آن مترتّب ساخته است.

و انا الذى افنت الذّنوب عمره من همانم كه عمرش گناهان را سپرى كرده اند. اسناد نابود ساختن عمر به گناهان اسناد مجازى است و بايد گفته شود كه عمرم به گناه سرآمده، نه آن كه گناه عمر را به سر آورده است و لكن در عبارت دعا لطف خاصّى است و اشاره به آن كه گناه آن چنان در وجود من نقش داشت كه گويى اين گذشت زمان نبود كه عمرم مى كاست بلكه آن گناه بود كه به جاى حركت زمان و گردش روزان و شبان بر من مسلّط شده و عمر مرا به نابودى مى كشيد.

عمر نبود آنچه غافل از تو نشستن باقى عمر ايستاده ام به غرامت

و انا الّذى بجهله عصاك من همانم كه به نادانى معصيت تو را كرد. مقصود نه آن است كه ندانسته گناه كردم زيرا ندانسته گناه كردن عقاب ندارد، بلكه مقصود آن است كه گناه از روى جهل و عدم معرفت بوده، و چه نادانى از اين بيشتر كه نعمتهاى باقى ابدى را به لذّتهاى فانى از دست بدهد؟! لذا امام صادق عليه السّلام بنا به روايت مجمع و عيّاشى فرمود:

كلّ ذنب عمله العبد و ان كان عالما فهو جاهل حين خاطر بنفسه فى معصية ربّه، فقد حكى اللّه سبحانه قول يوسف لاخوته: هل علمتم ما فعلتم بيوسف و اخيه اذا انتم جاهلون، فنسبهم الى الجهل لمخاطرتهم لانفسهم فى معصية اللّه عزّ و جلّ: (هر گناهى كه بنده به جا مى آورد هر چند عالم باشد او جاهل است آن گاه كه خود را به خطر معصيت پروردگارش انداخته؛ از اين رو خداى سبحان آن جا كه سخن يوسف به برادرانش را نقل مى كند مى فرمايد: آيا دانستيد چه بر سر يوسف و برادرش آورديد آن گاه نادان بوديد؟! پس آنها را به نادانى نسبت داده از آن جهت كه خودشان را در خطر معصيت خداى عزّ و جلّ انداخته بودند.

من ديوانه چو زلف تو رها مى كردم هيچ لايق ترم از حلقۀ زنجير نبود

ص:136

و لم تكن اهلا منه لذاك و سزاوار نبود كه با تو چنين رفتارى بشود و در مقابل آن همه نعمتى كه از تو به او رسيده اين چنين ناشكرى و كفران از او سر بزند.

به كوى ميكده گريان و سرفكنده روم چرا كه شرم همى آيدم ز كردۀ خويش

* هل انت يا الهى راحم من دعاك فابلغ فى الدّعاء ام انت غافر لمن بكاك فاسرع فى البكاء اى خداى من آيا تو بر كسى كه تو را مى خواند رحم خواهى كرد تا من در دعا مبالغه كنم؟ و آيا تو كسى را كه در پيشگاه تو گريه كند خواهى آمرزيد تا من در گريه شتاب كنم؟ سيد شارح رحمة ا... عليه فرمايد: اين دو استفهام را نمى شود بر معناى حقيقى استفهام حمل كرد، بلكه مقصود آن است كه ايجاد رحمت را طلب كند و تحقيق هر چه زودتر آن را مسئلت نمايد؛ و از زمخشرى نقل مى كند كه در تفسير آيۀ شريفۀ:«وَ قِيلَ لِلنّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ»(1)فته است كه مقصود از اين آيۀ شريفه آن است كه فرعون مى خواست به قوم خود بگويد هر چه زودتر اجتماع كنيد؛ و آنها را تحريك و تحريص بر اجتماع مى نمود، مانند آن كه كسى به نوكرش مى گويد: دنبال فلان كار مى روى يا نه؟! كه مقصودش تحريك و تحريص او به حركت است؛ و نظير آن كه كسى به ديگرى پيام مى دهد كه فلان مبلغ مى دهى كه سخت به آن نيازمندم؟ يعنى هر چه زودتر بفرست و مسامحه نكن. پايان سخن زمخشرى به اختصار.

نويسنده گويد: به نظر اين ناچيز اين گونه تعبير كه امام مى فرمايد «هل انت راحم من دعاك» استفهام حقيقى است، به اين معنا كه گاهى كثرت گناه و عظمت آن و يا جلوۀ عظمت آن به حدّى مى رسد كه براى شخص گنهكار حقيقتا ترديد دست مى دهد كه آيا از قابليّت شمول رحمت واسعۀ الهيّه افتاده است يا نه، و آيا وسايل آمرزش از قبيل گريه و تضرّع و دعا به حال او مفيد است يا نه؟ بلكه فقط مى بايست چشم اميد به فضل الهى داشته باشد كه شمولش بدون علّت و سبب است و بستگى به مشيّت الهى دارد و بس.

ام انت متجاوز عمن عفّر لك وجهه تذللا و آيا از آن كس كه روى خود را ذليلانه بر خاك مى نهد در مى گذرى؟

ام انت مغن من شكا اليك فقره توكّلا (آيا كسى را كه از فقر و نياز به سوى تو شكايت آرد و بر

ص:137


1- سورۀ شعرا، آيۀ 39.

تو توكّل آرد بى نيازش مى كنى؟ توضيحى كه در جملات قبلى داده شد در اين جملات نيز جارى است و نيازى به تكرار ندارد.

الهى لا تخيّب من لا يجد معطيا غيرك بارالها! كسى را كه بجز تو بخشنده اى نمى يابد نوميد مگردان.

و لا تخذل من لا يستغنى عنك باحد دونك و آن را كه بجز تو به هيچ كس بى نياز نتوان بود رسوا و خوار مفرما.

سيد شارح را در اين جا كلامى است؛ مى فرمايد: اين دو جمله از قبيل دعايى است كه مى داند كه پيش از آن كه دعا كند مضمون آن حاصل است، همانند اين جمله:«رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِينا أَوْ أَخْطَأْنا» :(1)روردگارا ما را به آن كه از روى نسيان و خطا سر مى زند مؤاخذه مفرما. و مانند «قالَ رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ»(2)گو اى پيغمبر پروردگارا! به حقّ حكم فرما. و مانند:«رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ» :(3)روردگارا آنچه را كه به پيامبرانت دربارۀ ما وعده فرمودى به ما عطا فرما؛ كه در همۀ اين آيات مضمون دعا پيش از دعا حاصل و محقّق است و نيازى به دعا ندارد.

در مورد بحث نيز چنين است، زيرا مسلّم است كه خداى تعالى به صريح آيۀ شريفه:«وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» : هر كس به خدا توكّل كند خداى تعالى براى همۀ كارهاى او كافى است، زيرا معبود حقيقى كه بر همه چيز تواناست و از همه چيز بى نياز است و نسبت به هر چيز جود و كرم دارد، اگر بنده اش به او اميد بست و از ديگرى گسست حتما او را مهمل نخواهد گذاشت. پايان سخن سيد رحمه اللّه.

اين فرمودۀ سيد خالى از غرابت نيست، زيرا در هيچ يك از موارد مذكور در كلام سيد دعا براى امر حاصل نيست. امّا آيۀ شريفۀ «رَبَّنا لا تؤاخذ إِنْ نَسِينا أَوْ أَخْطَأْنا» كه متضمّن دعا و عدم مؤاخذه در مورد نسيان و خطاست. دعا بعد از مؤاخذه دعاى حقيقى است كه آدمى را ممكن است با تحفّظ به مقدّمات نسيان و خطا دچار نسيان و خطا نشود. در اين صورت اگر مؤاخذه اى از خداى تعالى صورت بگيرد، براى عدم تحفّظ از مقدّمات است. به عبارت ديگر همان گونه كه علما فرموده اند حديث رفع كه متضّمن رفع عقاب و مؤاخذه بر خطا و نسيان است كه فرمود «رفع عن امّتى تسع الخطا و النّسيان...» از باب امتنان است نه استحقاق بنده بر

ص:138


1- سورۀ بقره، آيۀ 286.
2- سورۀ انبياء، آيۀ 112.
3- سورۀ آل عمران، آيۀ 194.

عدم مؤاخذه. و امّا آيۀ شريفۀ «قالَ رَبِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ» به منظور ظهور حق است براى منكرين، گويى عرض مى كند پروردگارا! حقّ را آشكار فرما تا هيچ كس را جاى انكار نماند. از اين رو در مجمع البيان از قتاده نقل مى كند كه گفته است: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم هنگامى كه در صحنۀ جنگ حاضر مى شدند عرض مى كردند «ربّ احكم بالحقّ»: كان النّبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اذا شهد قتالا قال رب احكم بالحق اى افصل بينى و بين المشركين بما يظهر به الحق و به عبارت ديگر مقصود از حكم در اين آيۀ شريفه حكم در مقام اثبات است نه در مقام ثبوت؛ چنان كه گفته شده: «معناه احكم بحكمك و هو اظهار الحقّ على الباطل». و امّا آيۀ «رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ» صاحب مجمع فرمايد كه مقصود نه آن است كه شكّ و ترديدى در انجاز وعدۀ حق داشتند، بلكه يا از باب انقطاع الى اللّه تعالى بوده است و حالت تعبّد و تضرّع به خود گرفت، چنان كه علىّ بن عيسى و جبايى اين وجه را اختيار كرده اند و يا آن كه آيۀ شريفه در ظاهر به صورت دعا آمده و در حقيقت اخبار است؛ يعنى ما را با ابرار و نيكان محشور فرما تا آنچه را كه به پيامبرانت دربارۀ ما وعده فرموده اى عطا كرده باشى، و ما را روز قيامت خوار و رسوا نفرموده باشى؛ و يا آن كه آنان حقيقتا از خداى تعالى دعا و مسئلت دارند كه آنچه به واسطه انبيا و رسل به آنان وعده فرموده اى عطا فرما؛ يعنى آنان را اهل و لايق آن كرامات قرار ده هر چند كه مى دانستند كه چنين خواهد شد، لكن اگر چنين حالت دعايى نداشتند و خود را مستحقّ اين كرامت مى دانستند متضمّن تزكيۀ نفس بود كه شايستۀ مردان خدا نيست؛ و يا آن كه مقصود پيروزى بر كفّار و اعلاى كلمۀ حق بود كه مؤمنين خواستار تعجيل در پيروزى بودند هر چه زودتر بر دشمنان خود پيروز شوند كه ديگر كاسۀ صبرشان لبريز شده بود. طبرى گفتار خود را تأييد مى كند با دنبالۀ آيۀ شريفه كه مى فرمايد:«فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أُوذُوا فِي سَبِيلِي وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ اللّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ»(1)س پروردگار آنان دعاهاى ايشان را اجابت كرد كه البتّه من كه پروردگارم عمل هيچ كسى از مرد و زن را ضايع و بيهوده نمى گذارم چه آن كه مؤمنين همچون اعضاى يكديگرند؛ پس آنان كه از وطن خود هجرت نمودند و از شهر و ديار خود رانده شدند و در راه من رنج و آزار ديدند و جهاد كرده و كشته شدند به طور حتم كارهاى بد آنان را در پردۀ

ص:139


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 195.

لطف خود مى پوشانم و آنان را به بهشتهايى درآورم كه زير درختانش نهرها جارى است. اين پاداش است كه در نزد خدا براى آنان معيّن شده و نزد خداست پاداش نيكو (يعنى جنّة اللّقاء).

الهى فصلّ على محمّد و آله و لا تعرض عنّى و قد اقبلت عليك و لا تحرمنى و قد رغبت اليك و لا تجبهنى بالرّد و قد انتصبت بين يديك اى خداى من! پس درود بفرست بر محمّد و خاندان او و از من روى بر مگردان كه روى به تو آورده ام و مرا محروم مفرما كه ميل و خاطرم به سوى توست و مرا از نزد خود مران كه در خدمت تو ايستاده ام.

انت الّذى وصفت نفسك بالرّحمة تويى آن كه خود را به رحمت توصيف فرموده اى.

توصيف حضرت حق خود را به صفتى از صفات بدين معناست كه آن صفات را براى خود اثبات فرموده و با توجّه به بساطت مطلقۀ ذات حق تعالى اثبات صفتى براى ذات متعال بايد به گونه اى باشد كه هيچ نوع تركيب در آن لازم نيايد؛ پس لا محاله بايد مراد از اتّصاف به صفت نتيجۀ آن صفت باشد؛ مثلا اتّصاف به صفت رحمت يعنى افاضۀ فيض كه نتيجۀ رحمت است.

سيد شارح - رحمه اللّه - در اين جا سؤالى مطرح مى فرمايد و آن اين كه چه فرق است ميان اسم و صفت در حق تعالى؟ و در جواب مى گويد كه فرق اسم و صفت فرق ميان بسيط و مركّب است كه علماى كلام تصريح كرده اند بر اين كه ذات، به اعتبار صفتى اسم است مثلا ذات به اعتبار صفت رحمت، رحيم و به اعتبار صفت علم، عالم و به اعتبار صفت قدرت، قادر گفته مى شود و از اين رو عرض مى كند:

وصفت نفسك بالرّحمه و سميّت نفسك بالعفو فاعف عنّى رحمت را براى خود اثبات فرموده و خود را عفوّ و بسيار بخشاينده ناميدى. و نيز سؤال ديگرى طرح مى كند كه افعال را به صورت غايب نياورد، چنان كه غالبا چنين مى گويند: تويى آن كه چنين و چنان كرد، و كمتر گفته مى شود: تويى آن كه چنين و چنان كردى، در جواب مى گويد: آوردن فعل مخاطب به خاطر آن است كه براى مخاطبه با حق تعالى لذّت بيشترى برده باشد.

من از حكايت عشق تو بس كنم هيهات مگر اجل كه ببندد زبان گفتارم

فصلّ على محمّد و آله و ارحمنى و انت الذى سميت نفسك بالعفو فاعف عنّى پس بر محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و آل او درود بفرست و بر من رحم فرما و تويى آن كه خود را بسيار بخشنده ناميدى، پس از من درگذر.

ص:140

قد ترى يا الهى فيض دمعى من خيفتك و وجيب قلبى من خشيتك و انتفاض جوارحى من هيبتك اى خداى من! مى بينى كه از ترس تو اشكبارم و از بيم تو دلم مى تپد و از هيبت تو اعضا و جوارحم لرزان است.

محقّق طوسى - رضوان اللّه - عليه را كلامى است نورانى در فرق ميان خوف و خشيت، و حاصلش آن كه خوف و خشيت هر چند در لغت به يك معناست لكن وقتى مضاف اليه خداى تعالى باشد ميان آن دو در اصطلاح انديشمندان فرق است و آن اين كه انسان وقتى گناهى را مرتكب مى شود و دامنش به گناهى آلوده مى شود در جان خود نوعى ناراحتى و اضطراب احساس مى كند كه مبادا به كيفر عملش گرفتار شود، و اگر عبادت و اطاعتى را به جا مى آورد همان ناآرامى خاطر را دارد كه مبادا در انجام آن عبادت و اطاعت كوتاهى كرده باشد و اين حالت در بيشتر مردم هست هر چند مراتب آن مختلف است و (هر كس به قدر فهمش فهميد مدّعا را) و مرتبۀ اعلاى آن بجز در اندكى از بندگان خدا يافت نشود. و اما خشيت، پس هر گاه آدمى عظمت حضرت حق تعالى و هيبت او را درك كرد، در او حالتى يافت مى شود و بيم آن دارد كه مبادا از او محجوب شود، و دست رد به سينه او زده شود و اين حالت بجز در كسى كه از جلال كبريا مطلّع شده و حلاوت قرب را چشيده يافت نشود، و ازين رو خداى تعالى فرمود:«إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ»(1)قط علما از خداى تعالى مى ترسند. پس خشيت عبارت است از خوف ويژه اى، هر چند گاهى به آن خوف نيز گفته مى شود. پايان سخن محقّق طوسى رضوان اللّه تعالى عليه.

مترجم گويد: دريغم آيد كه اشعار بسيار لطيفى را به مناسبت از عارف معروف شبسترى در اين جا نقل نكنم و خوانندگان خوش ذوق را از آن محروم سازم. وى گويد:

و الى ملك ولايت ذو النّون آن به اسرار حقيقت مشحون

گفت در مكّه مجاور بودم در حرم حاضر و ناظر بودم

ناگه آشفته جوانى ديدم چه جوان سوخته جانى ديدم

لاغر و زرد شده همچو هلال كردم از وى ز سر مهر سؤال

كه مگر عاشقى اى سوخته مرد كه بدين گونه شدى لاغر و زرد

گفت آرى به سرم شور كسى است كش چو من عاشق و رنجور بسى است

ص:141


1- سورۀ فاطر، آيۀ 28.

گفتمش يار به تو نزديك است؟ يا چو شب روزت ازو تاريك است

گفت در خانۀ اويم همه عمر خاك كاشانۀ اويم همه عمر

گفتمش يكدل و يك روست به تو يا ستمكار و جفاجوست به تو

گفت هستيم به هر شام و سحر به هم آميخته چون شير و شكر

گفتمش يار تو اى فرزانه با تو همواره بُوَد همخانه

سازگار تو بود در هر كار بر مُراد تو بود كارگزار

لاغر و زرد شده به هر چه اى تن همدرد شده بهر چه اى

گفت رو رو كه عجب بى خبرى به كز اين گونه سخن درگذرى

محنت قرب ز بُعد افزون است جگر از محنت قربم خون است

هست در قرب همه بيم زوال نيست در بُعد جز اميد وصال

آتش قرب دل و جان سوزد شمع اميد روان افروزد

* نظير سخنى را كه در فرق ميان خوف و خشيت گفتيم در هيبت نيز گفته اند.

سيد شارح فرمايد: عرفا فرموده اند هيبت حالتى است بالاتر از ترس، و چون اين حالت دست دهد دل از همه چيز غايب و غافل گردد و بلكه از احوال خود نيز غافل شود كه آنچه از عالم غيب وارد مى شود هيبتش ايجاب مى كند كه سلطان حقيقت بر دل مستولى گردد و او را از همه چيز باز دارد و فرموده اند كه اين حالت بجز در قلبى كه شايسته اوّاب است و با تمام وجودش به خداى تعالى متوجّه شده است يافت نشود، و بجز در كاخ تو به كاروان نزول اجلال نكند. نكته اى كه در اين جا لازم به تذكّر است و شايد خوانندگان عزيز خودشان متوجّه باشند آن است كه خواندن اين مضامين از دعا در محضر مبارك حق تعالى بايد مقرون به حقيقت و دور از نفاق و كذب باشد، و اگر دعاكننده حالتى در خود نديده كه اين مضامين دربارۀ او صحّت داشته باشد بهتر آن است كه چنين دروغ واضحى را نگويد و خود را در محضر اوليا و ملائكة اللّه رسوا و مفتضح نكند كه دستور خاصّى به خواندن اين مضامين از معصوم عليه السّلام براى عموم نرسيده تا به قصد تعبّد و امتثال امر خوانده شود.

كلّ ذلك حياء منك لسوء عملى و لذاك خمد صوتى عن الجأر اليك و كلّ لسانى عن مناجاتك

ص:142

همۀ اين حالاتم به سبب شرمى است كه در نتيجۀ كار زشتم از تو دارم و از بسيارى دعا و نيايش به درگاهت صدايم گرفته و ديگر نمى توانم فرياد بكشم و زبانم كند شده كه نمى توانم با تو مناجات كنم.

يا الهى فلك الحمد فكم من عائبة سترتها علىّ فلم تفضحنى و كم من ذنب غطّيته علىّ فلم تشهرنى اى خداى من! سپاس تو را كه چه بسيار عيب مرا پوشاندى و رسوايم نكردى و چه بسيار گناه را كه پنهانش كردى و مرا مشهور خلق نكردى.

و كم من شائبة الممت بها فلم تهتك عنّى سترها و لم تقلّدنى مكروه شنارها و چه بسا آلودگيها كه قصد آنها را كرده و تو پردۀ مرا ندريدى و ننگ آن را گردنگير من نكردى.

و لم تبد سوءاتها لمن يلتمس معايبى من جيرتى و حسدة نعمتك عندى و نزد همسايگان و عيبجويانى كه از نعمت تو بر من شك مى بردند آن را آشكار ننمودى.

ثمّ لم ينهنى ذلك عن ان جريت الى سوء ما عهدت منّى اين همه الطاف مرا باز نداشت از اين كه باز به سوى كارهاى زشتى كه از من مى دانستى شتافتم.

فمن اجهل منّى يا الهى برشده و من اغفل منّى عن حظّه پس اى خداى من! كيست كه به صلاح كار خويش از من نادان تر و به نصيب خود غافل تر از من باشد؟!

راغب گويد كه جهل بر سه معناست: اوّل ندانستن، بدان معنا كه ذهن انسان از چيزى خالى باشد و اطّلاعى دربارۀ آن نداشته باشد و اين معناى اصلى جهل است. دوّم آن كه خلاف حقيقت را معتقد باشد. سوّم آن كه كارى را بكند كه نمى بايست كرد، خواه منشأ اين عمل اعتقاد صحيح باشد و يا اعتقاد نادرست، مانند كسى كه نماز را عمدا ترك مى كند هر چند اعتقادش آن باشد كه نماز واجب است و لكن ترك نماز لامحاله به واسطه جهل خواهد بود. و از اين رو خداى تعالى از زبان موسى عليه السّلام نقل مى كند كه گفت:«أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجاهِلِينَ» :(1)

من پناه به خدا مى برم از اين كه از نادانان باشم. پس استهزاء و مسخره كردن را جهل ناميده.

پايان سخن راغب.

مترجم گويد: ظاهر آن است كه حضرت موسى استهزا و مسخره كردن را ناشى از جهل دانسته؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ

ص:143


1- سورۀ بقره، آيۀ 67.

يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ» :(1)ى كسانى كه ايمان آورده ايد! هرگز نبايد قومى قوم ديگر را مسخره و استهزاء كند شايد آن قوم كه مسخره شان مى كنند بهترين مؤمنين باشند (و يا بهتر از مسخره كنندگان باشند) و نيز هيچ زنى زن ديگر را مسخره نكند كه شايد بهترينشان باشند.

و من ابعد منّى عن استصلاح نفسه و كيست دورتر از من كه به صلاح خود قدم بردارد.

حين انفق ما اجريت علىّ من رزقك فيما نهيتنى عنه من معصيتك كه روزى مقرّر تو را در گناهى كه از آن منع كرده بودى مصرف كرده.

سيد شارح - رضوان اللّه عليه - فرمايد كه جنيد گويد: طفل هفت ساله اى بودم كه در مقابل «سرى» بازى مى كردم و جمعى كه نزد سرى بودند دربارۀ شكر صحبت مى كردند. سرى مرا گفت: اى پسر بچه معناى شكر چيست؟ گفتم: شكر آن است كه با نعمت خداى تعالى معصيت او نشود. سرى گفت: چيزى نمانده كه حظ و نصيب تو از خداى تعالى همين زبانت باشد؛ و من هنوز از سخنى كه سرى به من گفته گريه مى كنم (العهدة على الرّاوى!)

امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه فرمايد: انّ اقلّ ما يلزمكم اللّه ان لا تستعينوا بنعمه على معصيته: (كمترين وظيفۀ الزامى از خداى تعالى بر شما آن است كه به وسيلۀ نعمتهاى الهى مقدّمات گناه كردن را فراهم نكنيد). مترجم گويد: نظير اين مضمون در دعاى شريف ابو حمزه آمده است آن جا كه عرض مى كند: «انا الذى اعطيت عن المعاصى الجليل الرّشا» يا «على المعاصى جليل الرّشا»: (من آنم كه براى گناه كردن رشوه هاى بزرگ دادم و يا براى گناهان بزرگ رشوه دادم).

اعتراف به گناه و تقصير از ائمۀ دين و بزرگان تا حدودى قابل توجيه است به اين كه چون عظمت الهى در نظرشان جلوه گر مى شد خود را سراپا تقصير مى ديدند و حتّى عباداتشان را نيز نوعى گناه مى شمردند. به گفتۀ شاعر:

زاهدان از گناه توبه كنند عارفان از عبادت استغفار

و لكن به عقيدۀ اين ناچيز توجيه بعضى از تعبيرات با اعتقاد به عصمت دعاكننده از مشكلات است. خداى تعالى توفيق درك حقايق و معارف اهل بيت عليهم السّلام را به ما عطا فرمايد.

ص:144


1- سورۀ حجرات، آيۀ 11.

و من ابعد غورا فى الباطل و اشدّ اقداما على السّوء منّى كيست كه از من فرو رفته تر در باطل باشد و بيشتر از من به زشتكارى اقدام نموده باشد؟!

حين اقف بين دعوتك و دعوة الشيطان فأتّبع دعوته على غير عمى منّى فى معرفة به و لا نسيان من حفظى له هنگامى كه در ميان دعوت تو و دعوت شيطان قرار مى گيرم و با چشم باز و با اين كه تسويلات شيطان را مى شناسم و فراموشش نكرده ام باز دعوت او را مى پذيرم.

و انا حينئذ موقن بانّ منتهى دعوتك الى الجنة و منتهى دعوته الى النّار و من يقين دارم كه سرانجام دعوت تو بهشت است و پايان دعوت شيطان دوزخ. خداى تعالى مى فرمايد:«أُولئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النّارِ وَ اللّهُ يَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ» :(1)ينان (مشركين) به دوزخ دعوت مى كنند و خداى تعالى به بهشت دعوت مى كند. بدان معنا كه هركس كه دعوت شيطان را بپذيرد و وسوسه اى را كه دل آدمى به وجود مى آورد پى گيرى كند سرانجام داخل آتش غضب الهى خواهد شد، و هركس كه دعوت خدا را كه بوسيلۀ انبيا و اوليا و كتب آسمانى شده است بپذيرد و بر طبق آن عمل كند نتيجۀ كارش ورود به بهشت و در بهشت متنعّم شدن به نعمتهاى الهى خواهد بود.

سبحانك ما اعجب ما اشهد به على نفسى و اعدّده من مكتوم امرى بارالها! تو پاك و منزّهى از هر آنچه لايق كبريايى تو نيست، و اين منم كه با كمال تعجّب به زبان خود گواهى مى دهم و كارهاى پنهانى خودم را مى شمارم؛ چه كه آدمى به واسطۀ حبّ نفسى كه دارد همواره مى كوشد كه عيبهاى خود را مستور بدارد و كارهاى زشت خود را به گونه اى توجيه كند. حال اگر خود پرده از كار خود برداشت و رسواييهاى خود را بيان كرد البته جاى تعجّب خواهد بود و لكن اين گونه اعترافات به منظور جلب رحمت الهى و استنزال مغفرت خداوندى است كه گفته اند: «من اقرّ فقد استوجب العفو»: هر كه اعتراف كند خود را مستوجب عفو و آمرزش كرده است.

و اعجب من ذلك اناتك عنّى و ابطائك عن معاجلتى و شگفت تر از من بردبارى توست و شتاب نكردنت در كيفر من.

و ليس ذلك من كرمى عليك اين نه از آن روست كه من نزد تو گرامى ام.

بل تأنّيا منك لى و تفضّلا منك علىّ بلكه از آن جهت است كه تو بر من حلم و تفضّل فرمايى.

ص:145


1- سورۀ بقره، آيۀ 221.

لان ارتدع عن معصيتك المسخطة باشد كه از گناهى كه موجب خشم توست باز ايستم.

و اقلع عن سيّئاتى المخلقة و از گناهانى كه آبرويم را نزد تو مى برد كنده شوم.

و لأنّ عفوك عنّى احبّ اليك من عقوبتى و براى اين كه عفو تو از من محبوب تر است نزد تو از كيفر دادنم. ناگفته پيداست كه اين شگفت زدگى از جانب دعاكننده است وگرنه ذات متعال در اراده اى كه دارد مختار است و همه از جهت اسباب مشخّص و معلومى است.

بل انا يا الهى اكثر ذنوبا و اقبح آثارا و اشنع افعالا و اشدّ فى الباطل تهوّرا و اضعف عند طاعتك تيقظّا و اقلّ لوعيدك انتباها و ارتقابا من ان احصى لك عيوبى او اقدر على ذكر ذنوبى بلكه بارالها من گناهم بيشتر و آثارم زشتتر و كردارم ناپسنديده تر و در اقدام به باطل بى باك تر و در فرمانبرى از تو كند هوش تر و از وعيد تو غافل تر و فراموشكارترم از آن كه بتوانم عيبهاى خودم را بشمرم و يا بتوانم گناهانم را به زبان آورم.

و انّما اؤبّخ بهذا نفسى طمعا فى رأفتك التّى بها صلاح امر المذنبين و رجاء لرحمتك الّتى بها فكاك رقاب الخاطئين بلكه خويشتن را ازين جهت سرزنش مى كنم كه به رأفت و مهر تو طمع بسته ام زيرا صلاح كار گنهكاران بستگى به رأفت تو دارد و اميدم به رحمتى است از تو كه گردن خطاكاران را آزاد مى كند.

بدان اى عزيز كه توبيخ و سرزنش نفس يكى از بهترين راههاى سلوك الى اللّه و حركت به آستان قدس تبارك و تعالى است و تازيانۀ سلوك است كه كسالت و سستى را از مركب نفس باز گيرد، و عارفان و دانشمندان آخرت را در اين باره مطالب بسيار ارزنده و قابل اهميّت است كه سيد شارح - رضوان اللّه عليه - اندكى از بسيار را ذكر كرده و فرمايد: بدان كه سرزنش نمودن و او را مورد عتاب قرار دادن باب بزرگى از ابواب مجاهدۀ فى سبيل اللّه است كه عارفين را در سلوك سبيل اللّه و جهاد با نفس پنج مقام است:

1. مشارطه، 2. مراقبه، 3. محاسبه، 4. معاتبه، 5. معاقبه، و سپس به توضيح اين مقامات پرداخته و چون اين مقامات را در طريق سلوك الى اللّه اهميّت بسزايى است تا آن جايى كه اگر معاقبه را تابع و متمّم معاتبه بدانيم كه چنين است مقامات از پنج به چهار مى رسد و آن را اركان اربعۀ سلوك مى خوانند. و چون از چنين اهميّتى برخوردارند سزاوار است كه با توضيح بيشترى نگارش يابد مگر صاحبدلى را فايده اى بخشد و به رحمت در حق نگارنده دعايى كند. مقدّمتا گوييم: بدان اى عزيز كه اوّلين منزل از منازل راه سلوك الى اللّه منزل توبه

ص:146

است كه بدون ورود به اين منزل درى به روى كسى گشوده نشود، و آداب و شرايط توبۀ حقيقى و صحيح را در جاى خود شرح داده ايم و شايد به مناسبت در همين كتاب نيز گفته آيد.

و پس از تحقّق توبۀ صحيح سالك را لازم است به وظايفى كه علماى آخرت مقرّر فرموده اند عمل نمايد و آن چهار چيز است: مشارطه و مراقبه و محاسبه و معاتبه يا معاقبه، چنان كه از سيّد شارح نقل شد. امّا ركن اوّل يعنى مشارطه، عبارت از آن است كه همان طور كه بازرگانى با شريك خود در كار شركتش شرايطى مى كند و سپس سرمايه اى در اختيارش مى گذارد، سالك الى اللّه را نيز كه در راه آخرت به بازرگانى مشغول است و نعمتها و سرورهاى ابدى ربح و سود اين تجارت است و شقاوت و عذاب و ظلمهاى جاويد زيان اين سود است، لازم است كه با نفس و اعضاى بدن خود كه شريكان انجام اين معاملۀ خطير و پرسود و زيان مى باشند، لازم است كه سرمايۀ پرارزش و گرانبهاى خود را كه عمر اوست بدون قيد و شرط در اختيار شريكان خود قرار ندهد.

بنابراين بر سالك است كه اوّل صبح كه از بستر برخاست و فريضۀ صبح و وظايف عبادى خود را انجام داد ساعتى به فراغت قلب نشيند و با نفس خود به مشارطه پردازد و به او بگويد كه من سرمايه اى بجز عمر ندارم و اگر اين سرمايه از دست من برود ورشكست به تمام معنى مى شوم و هرگز اميد سودى نخواهم داشت. پس امروز را كه خداى تعالى به من مهلت داد و مرگم را به تأخير انداخت و اين نعمت را بر من ارزانى فرمود كه اگر مرا از اين دنيا برده بود و الآن آرزو مى كردم كه يك روز مرا به دنيا باز گرداند تا عمل صالحى انجام دهم؛ چنان كه خداى تعالى از زبان كافران نقل مى فرمايد:«حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ».(1)كنون تو چنين فرض كن كه از اين دنيا رفته اى و باز برگشته اى، بيا و اين روز را ضايع مكن كه نفسى كه مى كشى جوهر گرانبهايى است كه قيمتى براى آن نمى توان تعيين كرد، و بدان كه به روز قيامت چنان كه در روايت است شبانه روز آدمى را به ساعتهايى تقسيم نموده و براى هر ساعتى صندوقى ارائه مى دهند كه چون يكى از آن صندوقها را باز كند ببيند كه مملوّ از نور است و از مشاهدۀ آن انوار آن چنان بهجت و سرور به او دست مى دهد كه اگر آن را در ميان دوزخيان تقسيم كنند از احساس سوزش آتششان كاهيده شود؛ و آن صندوق تجسّم اعمال حسنه اى است كه در آن ساعت از شبانه روز به آن

ص:147


1- سورۀ مؤمنون، آيۀ 99.

مشغول بوده.

پس آن گاه صندوق ديگرى را باز مى كند و مى بيند كه مملوّ از ظلمت است و آن چنان بوى تعفّن آن دماغش را آزار مى دهد و ظلمت و وحشت بر جانش مستولى مى گردد كه اگر آن را در ميان بهشتيان توزيع كنند عيش آنان را منغّض خواهد كرد، و آن صندوق، تجسّم ساعتى است كه در آن به گناه آلوده بوده است و صندوق سوّم را باز مى كند و مى بيند كه خالى است، نه چيزى كه سرورآور باشد دارد و نه چيز ناخوشايند. از ديدن آن صندوق آتش حسرت جانش را فرامى گيرد؛ حسرتى كه يكى از عذابهاى روز قيامت است و شكنجه اش براى روح طاقت فرساست؛ آن چنان كه در حسرتهاى دنيايى با آن كه طرف مقايسه با حسرت آخرت نيست چه بسا كه صاحبش را وادار به خودكشى مى كند باشد كه به قيمت از دست دادن همۀ زندگى از رنج آن حسرت رهايى يابد.

قال اللّه تبارك و تعالى:«وَ أَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ»(1) قال تعالى:«يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ» :(2) پس از آن كه اين گونه سفارشها به نفس خود كرد متوجّه اعضاى سبعۀ خود گردد يعنى چشم و گوش و زبان و شكم و دامن و دست و پا، به آنها سفارش كند كه از وظايف خود تخطّى نكنند، چشم از نگاه كردن به نامحرم و به مؤمنين با چشم حقارت و از ديگر محرمات خوددارى كند، و مخصوصا به زبان تأكيد كند كه خود را از غيبت و دروغ و تهمت و مذمّت ديگران و سخن چينى و فحش و ديگر گناهانش كه فراوان است و تا بيست نوع گناه براى زبان مقرّر شده است باز دارد، و هم بقيّۀ اعضا را يك يك تذكّر بدهد و به اعضا بگويد كه بدانيد كه جهنّم هفت در دارد:«لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِكُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ» :(3)ر درى از درهاى جهنّم نصيب يكى از اين اعضاى سبعه است. آن گاه وظايف هر يك را از طاعات و عبادات تعيين نمايد. نكتۀ قابل توجّه اين است كه در اين مشارطه و ادب سلوكى از اثر عميق تلقين غفلت نكند كه اين گونه تلقينات كه گفته شد اثر سريع و اعجاب آورى خواهد داشت.

البته اين تلقينات تا آن زمان بايد ادامه يابد در كه نفس از حالت سركشى باقى است، ولى هر وقت ديد كه مشارطه را نفس رعايت مى كند و گوش به فرمان است ديگر احتياجى به مشارطه نيست مگر آن كه رويداد تازه اى در زندگى او پديد آيد و احتمال تخلّف نفس و اعضا را بدهد

ص:148


1- سورۀ مريم، آيۀ 39.
2- سورۀ تغابن، آيۀ 9.
3- سورۀ حجر، آيۀ 44.

كه آن وقت بايد مجدّدا تجديد عهد و شرط را بنمايد و به موعظه و ارشاد نفس بپردازد. عهد و شرط كند و به موعظه و ارشاد نفس بپردازد كه به حكم دستور الهى «وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ»(1)ميد هست كه منتفع و بهره مند شود. اين بود اجمالى ركن اوّل سلوك يعنى مشارطه.

و امّا ركن دوّم كه اصل در اركان و عمدۀ آنهاست مراقبه است، و آن عبارت از آن است كه سالك ملاحظۀ رقيب را داشته باشد و همّت خود را مصروف او كند. (راقب فلان فلانا) وقتى گفته مى شود كه كسى كارى را به منظور رضايت ديگرى و مراعات خاطر او انجام بدهد؛ و مقصود از مراقبه در اين مقام عبارت از حالتى است در قلب كه نتيجۀ نوعى از معرفت است و اثر آن در اعضا و جوارح ظاهر مى شود. و معرفتى را كه ثمره اش چنين حالت قلبى است مى توان با تكرار توجّه به علم خداى تعالى و احاطۀ وجودى آن حضرت بر تمام عالم وجود و اطّلاع او از سراير و ضماير به دست آورد. و به عبارت ديگر: ايمانى را كه با درك عقلى علم و حضور حضرت حق به دست آورده ايم و خطّ عقلى ماست بايد به هر وسيله اى است وارد قلب كنيم، و تا قلب نيز حظّ خود را از اين درك عقلى نيافته و ايمان به قلب داخل نشده حالت مراقبه به سالك دست نمى دهد و اين چنين ايمان با تكرار تذكّر علم و حضور حضرت حق و وادار نمودن قلب به عمل به آنچه عقل آن را درك نموده به دست مى آيد ان شاء اللّه تعالى.

در تفسير آيۀ شريفۀ «وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ»(2)قوال مختلفى است كه برهان ربّى كه نگذاشت دامن يوسف صديق آلوده به گناه شود چه بود؟ بعضى گفته اند كه يوسف صورت پدر پيرش يعقوب را مشاهده كرد كه او را از اقدام به آن عمل نهى مى كرد، و بعضى گفته اند كه زليخا وقتى با يوسف خلوت كرد، صورت بتى را كه در مجلس بود پوشاند، و اين كار زليخا يوسف را متذكّر حضور و علم حضرت حق تعالى كرد، و اين تذكّر و مراقبه بود كه مانع يوسف شد. سعدى در اين باره اشعار زيبايى سروده:

زليخا چو گشت از مى عشق مست به دامان يوسف درآويخت دست

چنان ديو شهوت برآشفته بود كه چون گرگ در يوسف افتاده بود

بتى داشت بانوى مصر از رُخام بر او معتكف بامدادان و شام

ص:149


1- سورۀ ذاريات، آيۀ 55.
2- سورۀ يوسف، آيۀ 24.

در آن لحظه رويش بپوشيد و سر مبادا كه زشت آيدش در نظر

دل آزرده يوسف به كنجى نشست به سر بر ز نفس بدانديش دست

زليخا دو دستش ببوسيد و پاى كه اى تُند رفتار و سركش درآى

به سنگين دلى روى درهم مكش به تندى پريشان مكن وقت خوش

فروريخت از ديده بر چهره خوى كه برگرد و ناپاكى از من مجوى

تو از روى سنگى شدى شرمسار مرا شرم نايد ز پروردگار؟

* جوانى را گويند شب هنگام به دامن زنى درآويخت. زن گفت: خجالت نمى كشى؟ گفت:

از كه خجالت بكشم كه بجز ستارگان كسى ما را نمى بيند. زن گفت: «و اين مكوكبها»؟ پس ستاره آفرين چه طور شد؟ مردى جنيد را گفت: چه كنم تا بتوانم نگاه به نامحرم نكنم؟ گفت:

متذكّر باش كه پيش از آن كه چشم تو به نامحرم بيفتد چشم دگرى نگران توست. و هم جنيد را در مراقبه كلامى است بسيار پرمعنى و آن اين كه مى گويد: «انّما يتحقق بالمراقبة من يخاف على فوت حظّه من ربّه»: مراقبت در كسى يافت مى شود كه بترسد بهره و نصيبش از پروردگار متعال را از دست خواهد داد دقّت شود كه كلامى پر محتوايى است.

و بالجمله سالك را بايد كه در تمام روز حالت مراقبه از دست نرود و مراعات رقيب را بنمايد كه «انّ اللّه كان عليكم رقيبا» و اگر ساعتى از نفس غافل شود و او را سرخود رها كند سرمايه را ضايع نموده و او را به خسران و زيان خواهد كشيد؛ و اگر حال مراقبه ادامه يابد بسى اميد هست كه درهاى ملكوت به روى او گشاده گردد و كار سلوك به سهولت انجام گيرد، كه بزرگى را گفتند: با چه به اين مقام رسيدى؟ گفت: بر سر راه دل نشستم و غير او را به دل راه ندادم. و شايد مقصود حافظ نيز همين مراقبه باشد آن جا كه گويد:

ساكنان حرم سرّ و عفاف و ملكوت با من راه نشين بادۀ مستانه زدند

ركن سوّم از اركان سلوك محاسبه است كه علماى آخرت آن را از آيات و روايات استفاده كردند از آياتى كه نازل به دين دستور باشد آيۀ شريفۀ:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما

ص:150

قَدَّمَتْ لِغَدٍ» (1)اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از خدا بپرهيزيد و هر كس بايد نگاه كند كه براى فردايش چه از پيش فرستاده است).

سعدى گويد:

برگ سبزى به گور خويش فرست كس نيارد ز پس تو پيش فرست

يعنى در اعمالى كه انجام داده بايد محاسبه كند و رسيدگى نمايد. و در حديث روضۀ كافى است: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا» به حساب خود برسيد پيش از آن كه به حسابتان رسيدگى شود. و بنا به نقل محدّث جليل مجلسى (رض) در بحار از رسول خدا نقل شده كه پس از اين جمله فرمود: «وزنوا قبل ان توزنوا» اعمال خودتان به سنجيد پيش از آن كه سنجيده شويد. و نيز مجلسى در جلد 15 از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت مى كند كه فرمود: «لا يكون عبد من المتقين حتى يحاسب نفسه اتّم من محاسبته شريكه و الشريكان انّما يتحاسبان بعد العمل» بنده از زمرۀ متقين محسوب نمى شود تا آن كه به حساب خود برسد تمام تر و دقيق تر از آن كه به حساب شريكش مى رسد، و دو شريك پس از انجام كار به حساب همديگر مى رسند. شايد مقصود آن باشد كه بندۀ باتقوا نفس خود را رها نمى كند تا عملى را انجام دهد و پس از آن به حساب برسد بلكه نسبت به اعمال خود در حين عمل نيز نظارت داشته و دقيقا محاسبه مى كند. و شايد معناى تمام تر بودن محاسبۀ نفس از محاسبۀ شريك اين معنا باشد. و هم در كافى از امام موسى بن جعفر روايت مى كند كه فرمود: ليس منّا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم، فان عمل حسنا استزاد اللّه تعالى، و ان عمل سيّئا استغفر اللّه منه و تاب»: علامه مجلسى روايت كرده در بحار، روايت را در بحار از رسول خدا نقل مى كند كه رسول خدا فرمود: در شب معراج گذارم به بهشت و دوزخ افتاد. بهشت داراى هشت در بود و بر هر در چهار كلمه نوشته بود كه از دنيا و آنچه در آن است بهتر بود... تا آن كه مى فرمايد: و دوزخ را هفت در بود و بر هر در آن نوشته شده بود كه براى كسى كه آنها را بداند و به آنها عمل كند و هر چه در آن است بهتر بود.

تا آن كه مى فرمايد: بر در هفتم دوزخ نوشته بود: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا و وبخّوا نفوسكم قبل أن توبخ و ادعوا اللّه عزّ و جلّ قبل ان تردوا عليه و لا تقدروا»: حساب خودتان را برسيد پيش از آن كه به حسابتان برسند و خود را توبيخ كنيد پيش از آن كه توبيخ بشويد (از اين جمله

ص:151


1- سورۀ حشر، آيۀ 18.

دستور معاتبه را مى توان استفاده نمود) و خداى عزّ و جلّ را بخوانيد پيش از آن كه بر او وارد شويد و نتوانيد دعا كنيد.)

و در تحف العقول از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه در ضمن وصايايى به عبد اللّه بن جندب فرموده است اين كه: «يابن جندب، حقّ على كلّ مسلم يعرفنا ان يعرض عمله فى كلّ يوم و ليلة على نفسه فيكون محاسب نفسه، فان رأى حسنة استزاد منها و ان رأى سيّئة استغفر منها لئلاّ يخزى يوم القيمة» الحديث.

اى پسر! جندب بر هر مسلمانى كه ما را مى شناسد لازم است كه در هر شبانه روزى كار و عمل خود را بر خودش عرضه كند و خود حسابدار خودش باشد؛ پس اگر كار نيكى ديد زيادترش كند و اگر كارى بدى ديد از آن استغفار كند باشد كه روز قيامت رسوا نشود.

محدّث كاشانى در جلد هشتم كتاب نفيس محجّة البيضاء در حقيقت مراقبه و درجات آن بيانى دارد و حاصلش آن كه مراقبه حالتى است براى قلب كه ثمرۀ نوعى از معرفت است و نتيجۀ اين حالت اعمالى است در جوارح و قلب. امّا حالت عبارت است از اين كه دل مراعات رقيب نمايد و به او مشغول گشته و به او التفات كند. امّا معرفتى كه اين حالت ثمرۀ آن است عبارت است از اين كه انسان بداند كه خداى تعالى به آنچه در دلهاست آگاه است و همۀ عملها را مراقب است و باطن قلب در نزد او مكشوف است بيشتر از آنچه كه ظاهر انسان براى ديگران مكشوف است. اين علم و آگاهى آن گاه كه به مرحلۀ يقين رسيده و از هر گونه شكّى خالى شد و سپس بر قلب مستولى شد دل به سوى مراعات رقيب مى كشد، و اينان بر دو قسمند: صدّيقين و اصحاب يمين، و مراقبتشان بر دو درجه است: درجۀ اوّل از مراقبت مقرّبين اين است كه مراقبت عظمت و جلال الهى هستند كه دل غرق در ملاحظۀ جلال الهى مى شود و هيبت الهى براى او مجالى باقى نمى گذارد كه به ديگرى ملتفت شود. ما دربارۀ مراقبت سخن كوتاه مى كنيم، زيرا اين گونه مراقبت فقط كار دل است امّا اعضا و جوارح در نتيجۀ اين چنين مراقبت از التفات به مباحات باز مى ماند تا چه رسد به محرّمات. طاعت و عبادت از چنين دلى بدون هيچ زحمت و مشقّتى صادر مى شود، و اين آن كسى است كه يك هدف بيش ندارد و طبق روايتى كه فرمود: هر كس هموم خود را همّ واحد قرار دهد خدا ديگر هموم او را كفايت مى كند، آن كه به اين درجه رسد گاهى از خلق غافل مى شود تا آن جا كه چشمانش باز است و آن را كه در مقابلش نشسته نمى بيند و گوشش صحيح و سالم است

ص:152

ولى سخنى را كه گفته مى شود نمى شنود. و از اين سخن تعجّب نبايد كرد كه اين گونه حالات براى افرادى كه در محضر مثلا پادشاهانى حاضر مى شوند دست مى دهد تا آن جا كه خدمتگزاران دربار چه بسا متوجّه نمى شوند كه در مجالس پادشاه چه مى گذرد بلكه گاهى دل به يك مطلب كوچكى از امور دنيوى آن چنان مشغول مى شود و در فكر فرو مى رود كه چه بسا از مقصدى كه به سوى او قدم برمى دارد مى گذرد ولى متوجّه نمى شود.

از يكى از بزرگان نقل شده است كه گفته: من گذارم به جماعتى افتاد كه در حال مراقبه بودند. يكى از آنان را ديدم كه به كنارى نشسته است، نزديكش رفتم خواستم با او صحبت كنم گفت: ياد خدا براى قلبم لذّت بخش تر است. گفتم: تنهايى؟ گفت: من تنها نيستم، پروردگار من و دو ملك موكّل بر من با من هستند. گفتم: از اينان كدام يك پيشتر است؟ گفت: آن كه خدا او را آمرزيده باشد. گفتم: راه چيست و از كجاست؟ اشاره به آسمان كرد و برخاست و به راه افتاد و گفت بيشتر تو: (مردم) آدمى را از تو مشغول مى كنند. اين گونه سخن سخن كسى است كه غرق در مشاهدۀ خداى تعالى است. سخن نمى گويد مگر با او، و نمى شنود مگر از او. اين چنين كسى نيازى به مراقبۀ زبان و جوارحش ندارد و از اين گفته شده كه: بر تو باد بر مصاحبت كسى كه ديدارش تو را ياد خدا بيندازد و هيبتش در دل تو فرود آيد و ترا با زبان كردار موعظه كند نه با گفتار، اين درجۀ مراقبينى است كه جلال عظمت الهى بر دل آنها غلبه كرده و جايى براى ديگرى نگذاشته. پايان سخن محقّق كاشانى به اختصار.

اللهم و هذه رقبتى قد ارقتها الذنوب فصلّ على محمد و آله و اعتقها بعفوك و هذا ظهرى قد اثقلته الخطايا فصل على محمّد و آله و خفّف عنه بمنّك بارالها! اين گردن من است كه گناهان وى در قيد بندگى كشيده است، پس بر محمّد و خاندانش درود بفرست و آن را با عفو خود آزاد فرما، و اين پشت من است كه از خطاها سنگين بار شده است، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و به منّتى كه بر من مى نهى آن را سبك گردان.

يا الهى لو بكيت اليك حتى تسقط اشفار عينىّ اگر آن قدر بگريم كه مژه هاى چشمم بريزد،

و انتحبت حتى ينقطع صوتى و آن قدر زارى كنم كه صدايم قطع شود،

و قمت لك حتّى تتنشّر قدماى و در خدمت تو آن قدر بايستم كه پاهايم آماس كرده و بتركد،

و ركعت لك حتى ينخلع صلبى و در پيشگاه تو به تعظيم خم شوم تا آن گاه كه مهرۀ پشتم به درآيد، و سجدت لك حتّى تتفقّأ حدقتاى و آن قدر سجده كنم كه چشمانم از كاسه بيرون آيد،

ص:153

و اكلت تراب الارض طول عمرى و در همۀ عمرم خاك زمين بخورم،

و شربت ماء الرّماد آخر دهرى و تا پايان زندگى ام آب تيره به رنگ خاكستر بنوشم،

و ذكرتك فى خلال ذلك حتّى يكّل لسانى و در تمام اين حالات نام تو را بر زبان آورم تا آن جا كه زبانم از گفتار باز بماند، ثمّ لم ارفع طرفى الى آفاق السّماء استحياء منك و پس از اين همه به خاطر شرم و حيا از تو چشم به سوى بالا و اطراف آسمان برندارم، ما استوجبت بذلك محو سيّئة واحدة من سيّئاتى سزاوار آن نخواهم بود كه يك گناه از گناهانم پاك شود.

و ان كنت تغفر لى حين استوجب مغفرتك و تعفو عنّى حين استحقّ عفوك فانّ ذلك غير واجب لى باستحقاق و لا انا اهل له باستيجاب و اگر مرا ببخشى آن گاه كه سزاوار بخشش تو باشم و مرا عفو كنى آن گاه كه مستحقّ عفو تو باشم، باز اين شايستگى را مستحقّ نيستم و اهليّت چنين لطفى را ندارم.

اذ كان جزائى منك فى اوّل ما عصيتك النّار زيرا در نخستين بار كه به گناه آلوده شدم و برخلاف فرمان تو رفتم كيفر من آتش بود.

فان تعذبنى فانت غير ظالم لى پس اگر مرا كيفر فرمايى، دربارۀ من ستم ننموده اى كه اين كيفرى است به استحقاق الهى.

الهى فاذ قد تغمّدتنى بسترك فلم تفضحنى و تأنيتني بكرمك فلم تعاجلنى و حلمت عنى بتفضلك فلم تغيّر نعمتك علّى و لم تكدّر معروفك عندى معبودا! چون گناهان مرا به پردۀ ستاريت خودت پوشاندى و رسوايم نفرمودى و با بخشش خود با من خوشرفتارى نمودى و در كيفر من شتاب نكردى و از فضل و احسان خويش دربارۀ من بردبارى نمودى و نعمت را از من نگرفتى و احسانت را به من با غم و اندوه تيره نساختى، فارحم طول تضرّعى و شدة مسكنتى و سوء موقفى پس بر تضرع و زارى بسيارى كه به درگاهت دارم و گرفتارى شديدى كه گريبانم را گرفته و جايگاهم سخت ناهموار گشته رحم فرما.

اللّهم صل على محمّد و آله وقنى من المعاصى و استعملنى بالطاعة بارالها! بر محمّد و خاندانش درود بفرست و مرا از گناهان باز دار و در فرمانبردارى به كار گير.

و ارزقنى حسن الانابة و بازگشتى نيكو را روزى ام فرما.

و طهرنى بالتوبة و به توبه ام پاك گردان.

و ايّدنى بالعصمة و با نگهدارى از خطا و گناه كمكم كن.

ص:154

و استصلحنى بالعافية و با سلامت و تندرستى اصلاحم فرما.

و اذقنى حلاوة المغفرة و شيرينى آمرزش را به من بچشان.

و اجعلنى طليق عفوك و عتيق رحمتك و مرا رها شده عفو و گذشتت و آزاد شدۀ رحمتت فرما.

و اكتب لى امانا من سخطك و امان نامه از خشمت براى من مقرّر فرما.

و بشرنى بذلك فى العاجل دون الآجل و در آيندۀ نزديك نه در آيندۀ دور مژدۀ آن را به من بده.

بشرى اعرفها مژده اى كه آن را بشناسم.

و عرّفنى فيه علامة اتبيّنها و نشانه اى به من بنما كه آشكارا آن را بشناسم.

ان ذلك لا يضيق عليك فى وسعك زيرا روا ساختن درخواست من در برابر توانايى تو دشوار نيست.

و لا يتكأّدك فى قدرتك و در مقابل قدرتت تو را به رنج نمى افكند.

و لا يتصعّدك فى أناتك و بر حلم و بردبارى ات چيره نمى گردد.

و لا يؤودك فى جزيل هباتك التى دلت عليها آياتك و در برابر بخششهاى بسيارت كه آيه هاى قرآنى و نشانه هاى آفاقى و انفسى تو بر آن دلالت دارد تو را سنگينى نمى دهد.

انك تفعل ما تشاء و تحكم ما تريد زيرا تو آنچه را كه بخواهى و به من مى دهى و هر چه را اراده فرمايى حكم مى كنى.

انك على كل شىء قدير همانا تو بر همه چيز قادر و توانايى.

*

ص:155

دعاؤه على الشّيطان و من دعائه حين ذكر الشّيطان اللّهمّ انّا نعوذ بك من نزغات الشّيطان الرّجيم و كيده و مكائده و من الثّقة بأمانيّه و مواعيده و غروره و مصائده نزغات الشّيطان و مكايده و مصايده و الثّقة بأمانيّه و غروره و مواعيده و أن يطمع نفسه في اضلالنا عن طاعتك و امتهاننا بمعصيتك او ان و أن يحسن عندنا ما حسّن لنا او ان و أن يثقل علينا ما كرّه الينا اللّهمّ اخسأه عنّا بعبادتك و اكبته بدؤوبنا في محبّتك و اجعل بيننا و بينه سترا لا يهتكه و ردما مصمتا مصمتا لا يفتقه اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اشغله اللّهمّ اشغله عنّا

ص:156

ببعض اعدائك و اعصمنا منه بحسن رعايتك و اكفنا ختره رعايتك اللّهمّ اكفنا ضيره و ولّنا ظهره و اقطع عنّا اثره امره اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و أمتعنا من الهدى بمثل ضلالته و زوّدنا من التّقوى ضدّ غوايته و اسلك بنا من التّقى خلاف سبيله من الرّدى اللّهمّ لا تجعل له في قلوبنا مدخلا و لا توطّننّ له فيما لدينا منزلا اللّهمّ و ما سوّل لنا من باطل فعرّفناه و إذا عرّفتناه فقناه و بصّرنا ما نكايده به و ألهمنا ما نعدّه ما نعدّ له و أيقظنا عن سنة الغفلة بالرّكون اليه و أيقظنا من سنة الرّكون اليه و أحسن بتوفيقك عوننا

ص:157

عليه اللّهمّ و أشرب اللّهمّ أشرب قلوبنا انكار عمله و الطف لنا في نقض حيله اللّهمّ متّعنا بمثل ضلالته من الهدى و زوّدنا ضدّ غوايته من التّقى و اسلك بنا خلاف سبيله من الرّدى اللّهمّ لا تجعل له في قلوبنا مدخلا و لا توطّن له فيما لدينا منزلا اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و حوّل منزلا حوّل سلطانه عنّا و اقطع رجاءه منّا و ادرأه عن الولوع بنا و اقطع رجاءه منّا و ازوه عن ولوعه بنا اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعل آباءنا و أمّهاتنا و أولادنا و أهالينا و ذوي ارحامنا و قراباتنا و جيراننا من المؤمنين و المؤمنات منه في حرز اللّهمّ اجعلنا و اجعل آباءنا و أمّهاتنا و أهالينا و أولادنا و ذوي ارحامنا و جيراننا منه في حرز حارز و حصن حافظ و كهف

ص:158

مانع و ألبسهم منه جننا واقية و أعطهم عليه مانع البسنا و إيّاهم جننا واقية و أعطنا و إيّاهم عليه اسلحة ماضية اللّهمّ و اعمم بذلك من شهد لك بالرّبوبيّة و أخلص لك بالوحدانيّة الوحدانيّة و عاداه لك بحقيقة العبوديّة و استظهر بك عليه في معرفة العلوم الرّبّانيّة و عاداه لك و استظهر بك عليه اللّهمّ احلل ما عقد و افتق ما رتق و افسخ ما دبّر و ثبّطه اذا عزم و انقض ما أبرم و افسخ ما دبّر و انقض ما أبرم و ثبّطه اذا عزم اللّهمّ و اهزم اللّهمّ اهزم جنده و أبطل كيده و اهدم كهفه و أرغم انفه اللّهمّ اجعلنا في نظم اعدائه و إعزلنا عن عداد اوليائه

ص:159

لا نطيع له حتّى لا نطيعه اذا استهوانا و لا نستجيب و لا نستجيب له اذا دعانا نأمر و نأمر بمناواته من اطاع امرنا و نعظ عن متابعته من اتّبع زجرنا من اتّبع وعظنا اللّهمّ صلّ على محمّد خاتم النّبيّين و سيّد المرسلين و على اهل بيته الطّيّبين الطّاهرين و أعذنا و أهالينا و إخواننا و جميع المؤمنين و المؤمنات ممّا استعذنا منه و أجرنا ممّا استجرنا بك من خوفه و اسمع لنا ما دعونا به اللّهمّ اعذنا بما استعذنا منه و اسمع لنا ما دعونا به و أعطنا ما أغفلناه و احفظ لنا ما نسيناه و صيّرنا بذلك في درجات الصّالحين و مراتب المؤمنين آمين ربّ العالمين الصّالحين آمين ربّ العالمين

ص:160

شرح دعاى هفدهم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و من دعائه عليه السّلام حين ذكر الشيطان از دعاى آن حضرت در پناه بردن به خداى تعالى از شيطان و نيرنگش. شيطان موجودى است از مخلوقات خداى تعالى كه كارش گمراه كردن خلق خدا و ايجاد شبهه و وسوسه در دل آنهاست؛ و چون چنين است به منظور رهايى از شرّ او و تحت تأثير قرار نگرفتن در رابطه با وسوسه هاى او در اقدام به هر كار خيرى، مناسب است كه به خداى تعالى پناه برده شود. از اين رو در قرآن مجيد مى فرمايد:«فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ»(1)ن گاه كه مى خواهى قرآن بخوانى و از خيرات آن بهره مند گردى از شيطان به خداى تعالى پناهنده شو.

سيّد شارح رحمه اللّه در اين جا مطالبى را طرح كرده است كه ما حاصل مضمون آنها را نقل مى كنيم.

سيّد فرمايد: بعضى از علما و دانشمندان اصل وجود شياطين را انكار كرده اند به چند دليل:

دلايل انكار وجود شيطان

دليل اوّل اگر شياطين وجود داشته باشند، يا اجسام لطيفه اند مانند نور، و يا غير لطيفه و از اجسام كثيفه اند مانند سنگ و چوب و امثال آنها، و هر دو صورت باطل است

و هيچ يك را نمى توان دربارۀ شياطين پذيرفت، زيرا اگر بگوييم كه شياطين اجسام كثيفه اند لازمه اش آن است كه

ص:161


1- سورۀ نحل، آيۀ 98.

شياطين كارهاى سنگينى را كه قائلين به وجود شياطين به آنان نسبت مى دهند نتوانند انجام دهند و مى بايست كه به اندك فشارى كه به آنان از خارج وارد مى آيد متلاشى شده و از هم بپاشند همانند تندباد، و اين برخلاف عقيدۀ كسانى است كه قائلند به وجود شياطين.

دليل دوّم اگر شياطين وجود داشته باشند مى بايست هر كس كه حس بينايى سالم داشته باشد آنان را ببيند و حال آن كه ديده نمى شوند

، و اگر بگوييم آنان اجسام كثيفه اند ولى غير قابل رؤيت مى بايست ديگر اجسام كثيفه را نيز نتوانيم ديد مانند كوهها و تل ها و ديگر صداها را نيز نشنويم مانند صداى طبل و دهل. و ليكن اين استدلال سفسطه اى بيش نيست و جوابش آن است كه لطافت در اين مورد به معناى شفاف بودن و بى رنگى است و هيچ يك از دو محذور لازم نمى آيد، زيرا ممكن است از چيز شفاف بى رنگ كارهاى سخت انجام پذيرد و به زودى از بين نرود و با اين وصف ما آن را نبينيم؛ چنان كه مشاهده مى كنيم باد كه سنگهاى بزرگ را از فراز كوهها به حركت در مى آورد و درختهاى كهن را مى شكند و خانه ها را ويران مى كند (باد را ديدى كه با عادان چه كرد؟) با اين كه موجود كاملا لطيفى است.

دليل سوّم اگر شياطين را وجود خارجى مى بود لابدّ با مردم آميزش داشتند و از آنان محبّت و يا عداوت ديده مى شد.

و اين دليل نيز درست نيست، زيرا آميزش شياطين با انسانها و اظهار محبّت و يا عداوتشان به ثبوت رسيده است. خداى تعالى مى فرمايد:«وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ»(1)نگامى كه ما جمعى از اجنه را به سوى تو متوجه نموديم. و مى فرمايد:«وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ»(2)ز افراد جن كسانى هستند كه در نزد او كار مى كردند. و نيز رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «ان الشيطان يجرى فى ابن آدم مجرى الدم» شيطان همچون خونى است كه در رگهاى آدميزاد در جريان است. و اخبار و روايات بسيارى رسيده است كه عدّه اى از انبيا عليهم السّلام شيطان را به صورت اصلى اش ديده اند و صدايش را شنيده اند. و نيز از سنّت الهيۀ ثابته است كه شيطان

ص:162


1- سورۀ احقاف، آيۀ 29.
2- سورۀ سبا، آيۀ 12.

هيچ كارى را انجام نمى دهد مگر به واسطۀ سبب خاصّى كه در اختيارش گذاشته است، و از اين روست كه اگر ديديم ديوارهاى خانه اى روشن است و سقفش تاريك، مى فهميم كه سبب روشن شدن ديوارها چيزى است و سبب تاريك ماندن سقفها چيزى ديگر. و همچنين است روشن شدن دل كه به واسطۀ افكار و اذكارى است كه در دل راه مى يابد و گاهى بواسطۀ و افكار اذكارى دل سياه مى شود. آن جا كه دل روشن مى شود به واسطۀ فرشته اى است كه خداى تعالى او را آفريده است و آن جا كه تاريك مى شود به واسطۀ شيطانى است كه براى تاريك كردن دل آفريده شده است.

دليل چهارم اگر شياطين وجود داشته باشند، وجودشان موجب آن خواهد بود كه نسبت به معجزات انبيا شك و ترديد حاصل شود

، زيرا احتمال آن مى رود كه شياطين آنان را كمك نموده اند؛ مثلا آن جا كه:

استن حنانه از هجر رسول گريه مى كرد همچو ارباب عقول

در ميان جمع ناليدى چنان كز وى آگه گشت هر پير و جوان

* به واسطۀ نفوذ جنّ در ميان آن بوده و آن ناله از خود ستون نبوده و هر اصلى كه چنين باطلى بر آن مترتب شود دليل بطلان آن اصل خواهد بود و نمى توان آن را پذيرفت. پاسخ اين دليل آن است كه در جاى خود فرق ميان سحر و معجزه ثابت شده است و (سحر با معجزه پهلو نزند دل خوش دار) و به حكم همان دليل كه بر صدق انبيا قائم است مى گوييم چون انبيا از وجود جن خبر داده اند پس اجنّه وجود دارند.

مسئلۀ دوّم آن كه قائلين به وجود اجنه و شياطين، در حقيقت آنها اختلاف كرده اند كه اينان چگونه موجوداتى هستند. متكلمين برآنند كه اينان جسمهاى شفافى هستند كه به هر شكل بخواهند در مى آيند و مى توانند در باطن حيوانات داخل شوند و مى توانند از جاهاى تنگ عبور كنند همچون هوا؛ و ظاهر بعضى از اخبار نيز مؤيد اين گفتار است. و جمعى گفته اند كه اينان نفوسى زمينى هستند كه مدير و مدبّر عناصر زمينى مى باشند. و بعضى گفته اند: اينان

ص:163

نفوس ناطقه اى هستند كه پس از جدا شدن از بدن به نفوس ديگرى تعلّق يافته اند و اگر نفس ناطقۀ خوبى بوده به نفوس خوب تعلّق مى يابند و آنان را در كارهاى خوب كمك و مساعدت مى كنند و اينان اجنّه مى باشند، و اگر نفوس ناطقۀ بدى بوده اند به نفس ناطقۀ شرّى تعلّق مى يابند و آنان را در كارهاى شر و فساد كمك مى كنند و آنان شياطين هستند؛ و اقوال ديگرى كه در اين باره گفته شده است.

سيد شارح رحمه اللّه فرمايد: عموم فلاسفه برآنند كه شيطان عبارت است از وهم كه معارض با عقل است و جنود آن قوايى است كه تابع وهم اند و معارض با عقل، و اين در اشخاص كافر و فاسق است و وهم رئيس قوه هايى است كه در بدن آدمى است. تا آخر آنچه فرموده است.

مطلب سوّم آن كه گاهى سؤال مى شود كه چه حكمتى است در آفرينش شيطان و مسلط كردن او بر بنى آدم؟ و چون اين سؤال مهمّى است بد نيست كه جواب آن را متعرض بشويم:

شهرستانى در كتاب ملل و نحل خود گويد: نخستين شبهه اى كه در ميان خلق افتاد شبهه اى بود از ابليس عليه اللعنه، و منشأ آن استبداد به رأى بود در مقابل دستور صريح الهى و پيروى از هواى نفس آن جا كه خداى تعالى امرى فرمود و ابليس مادّۀ خلقت خود را كه از آتش بود بر مادۀ خلقت آدم كه از خاك بود برتر ديد، و اين شبهه به هفت شبهه انشعاب يافت و به ذهن مردم افتاد تا آن كه خود مذهب و بدعتى شد كه مردم را به ضلالت كشيد؛ و اين شبهه ها در شرح چهار انجيل يك جا و در تورات به طور پراكنده ذكر شده، و شبهه به صورت مناظره و گفتگو است ميان شيطان و ملائكه پس از آن كه مأمور به سجدۀ آدم شد و از سجده كردن خوددارى نمود. وى به طورى كه از او نقل شده گفت: من قبول دارم كه خداى تعالى خداى من و خداى همۀ جهان و جهانيان عالم است و قادر، و هر آنى كه بخواهد و هر چه اراده كند انجام مى دهد و او حكيم است و كارش بى حكمت نيست، چيزى كه هست سؤالاتى در رابطه با حكمت خداى تعالى پيش مى آيد.

فرشتگان گفتند: آن سؤالات چيست و چند سؤال است؟ آن لعين گفت:

*اوّل

شبهه اين است كه خداى تعالى پيش از آن كه مرا بيافريند مى دانست كه من چه كاره ام و چه خواهم كرد، چرا مرا آفريد و در خلقت من چه حكمتى بود؟

ص:164

*دوّم

آن كه حال كه اراده كرد و مرا آفريد، چرا به من تكليف كرد كه او را بشناسم و از او اطاعت كنم با توجه به اين كه نه از اطاعت من او را سودى حاصل مى شد و نه از معصيت من گردى بر دامن كبريايى اش مى نشست.

*سوّم

آن كه گيرم مرا آفريد و تكليفم كرد كه او را بشناسم و اطاعتش كنم، من نيز شناختم و اطاعتش كردم ديگر چرا مرا به اطاعت آدم تكليفم كرد و بر من امر كرد كه او را سجده كنم؟ اين تكليف بالخصوص چه حكمتى داشت با اين كه اين تكليف نه بر معرفت و شناخت من مى افزود و نه بر اطاعت و فرمانبرداريم؟

*چهارم

آن كه پس از تكليف و اطاعت نكردن من و سجدۀ آدم نكردن چرا لعنتم كرد و مرا از بهشت بيرون كرد؟ مگر من چه كرده بودم. بجز آن كه گفته بودم من به غير تو سجده نمى كنم و فقط تو را سجده مى كنم؟

*پنجم

آن كه چون مرا آفريد و تكليفم كرد و من اطاعتش نكردم و مرا ملعون و مطرود كرد چرا دوباره مرا به آدم راه داد كه وارد بهشت شوم و آدم را وسوسه كنم كه از درخت نهى شده بخورد و او را با من از بهشت براند؟ در حالى كه اگر مرا به او راه نمى داد، آدم از دست من در راحت بود و براى هميشه در بهشت مى ماند.

*ششم

آن كه پس از همۀ اينها چرا مرا به فرزندان آدم مسلّط كرد به طورى كه من آنها را مى بينم و آنان مرا نمى بينند و وسوسۀ من در دل آنان اثر مى كند ولى آنان به هيچ وجه نمى توانند در من تأثير كنند؟ اين كار را چه حكمتى بود؟ با آن كه اگر آنان را به فطرت خويش مى گذاشت كسى

ص:165

نبود كه ايشان را از فطرتشان منحرف سازد. با طهارت و تقوا مى زيستند و همگى مطيع و گوش به فرمان بودند. آيا اين بهتر و لايق تر به حكمت نبود؟

*هفتم

آن كه همۀ اينها از تكليف و راه يافتن به آدم و بيرون شدن و... را پذيرفتم، چرا وقتى از خدا مهلت خواستم كه مرا تا روز قيامت مهلت بدهد به من گفت تا وقت معلومى تو را مهلت مى دهم؟ در اين كار چه حكمتى بود؟ در حالى كه اگر همان وقت مرا مى كشت همۀ خلق از من در راحت بودند مگر نه اين است كه اگر عالم با خير محض باقى مى ماند بهتر از آن بود كه آميخته با شرّ باشد؟

شيطان گفت: اين است استدلالهاى من بر ادعايم در هر يك از مسائل. شارح انجيل گويد:

پس خداى تعالى به فرشتگان وحى فرمود كه به شيطان بگوييد تو در نخستين اعترافى كه كردى و مرا خداى خود و همۀ خلق دانستى راستگو و مخلص نيستى كه اگر به راستى مى گفتى كه من خداى جهانيانم بر من تحكّم نمى كردى. پس منم اللّه كه خدايى بجز من نيست و هر آنچه بكنم بازخواست ندارم، و اين مخلوقاتند كه بازخواست مى شوند «لا اسئل عمّا افعل و الخلق مسؤولون». فخر رازى گويد: اگر اولين و آخرين از مخلوقات گرد هم آيند و بخواهند پاسخ اين اشكالات را بدهند بجز آنچه خداى تعالى فرموده است پاسخى ندارند، پايان سخن فخر رازى.

و بعضى از بزرگان علماى ما كه پس از فخر آمده اند فرموده اند كه غرض فخر رازى آن است كه مذهب اصحاب خويش را اثبات كند كه مى گويند خداى تعالى فاعل مختار است و هر كارى كه بخواهد انجام مى دهد و به هيچ كار به خصوصى پاى بند نيست و التزام ندارد. اگر ما اين سخن را از فخر و طرفدارانش بپذيريم نتيجه اش آن خواهد بود كه راه اثبات مطالب با براهين مانند اثبات صانع و صفات و افعال حق تعالى و اثبات نبوّت و رسالت بسته شود، چه آن كه اگر ما بگوييم كه خداى تعالى چنين ارادۀ جزاف و بيهوده اى دارد، ديگر هيچ اعتمادى بر هيچ يك از يقينيات نخواهد ماند، زيرا احتمال آن خواهد بود كه خداى عز و جل به حكم فاعل مختار بودن و اراده اى كه اينان براى حضرتش قائلند اشياء را به صورتى غير آنچه دارد بر ما ارائه كند و ما را در خلاف واقع بيندازد.

ص:166

سيد شارح فرمايد كه هر يك از اشكالات مذكوره را پاسخى است برهانى و حق كه صاحب قلب سليم اگر گوش دل فرا دهد از آن پاسخ بهره مند خواهد شد؛ و آن كه جانش بيمار است و از بحث و گفتگو بجز جدال و مراء در نظر ندارد سودى نخواهد برد. از اين رو خداى تعالى نيز به آن لعين پاسخى داد كه او را ساكت كند و زبانش بسته شود، زيرا او به حكم كفر ذاتى كه داشت، جوهر ذاتش تاريك تر از آن بود كه اين حقيقت را دريابد؛ و غرض او از القاى اين شبهه ها فقط آن بود كه نادانانى ناقص و يا گمراهانى را كه همگى از سپاهيان شيطانند گمراه تر كند، و از اين رو به او گفته شد كه تو در ادعاى معرفت اللّه و ربوبيّت او دروغگو هستى و اگر براستى خدا را شناخته بودى اعتراض به كارهاى او نمى كردى؛ و اين پاسخى است كه به منظور ساكت كردن وى گفته شده است.

و اما جواب حقيقى او براى آنان كه اهل تحقيق اند آن است كه بگوييم: امّا نخستين شبهه اش كه سؤال از حكمت و غايت خلق ابليس است جوابش آن است كه شيطان از آن حيثيت كه يكى از موجودات است، آغاز و انجامش از خداى تعالى است، خدايى كه ذات مقدسش اقتضاى آن دارد كه به هرچه امكان وجود دارد افاضۀ وجود كند و هرچه قابليت قبول فيض دارد به او فيض برساند. و اما موجودى كه حيث ذات او ظلمت است و جوهر ذاتش شرّ و خبيث است و حيثيّت ذاتى قابل جعل نيست بلكه لازمۀ هويت اوست كه در آخرين مرتبۀ نفوس قرار گرفته و جهت ناريّت بر او غالب است پس به ناچار انانيّت و استكبار بر او چيره شده و از خضوع و انكسار تأبّى خواهد نمود (دقت شود).

و اما شبهۀ دوم كه سؤال كرده بود از حكمت تكليف به معرفت و اطاعت، پس جوابش آن است كه غرض از اين تكليف آن است كه نفوس از بند اسارت به شهوات رهايى يابند و از زندان ظلمات بيرون آيند و از حدود حيوانيّت و بهيميّت به سرحدّ انسانيّت و فرشته شدن برسند و آنها را به نور علم و قدرت عمل از كثافت كفر و گناه و نجاست جهل و ظلمت بيرون بكشد؛ و اين عموم تكليف منافاتى با آن ندارد كه در سنگدلان اثر نكند، همچون باران كه خاصيّتش رويانيدن گياهان است در زمينهاى قابل، و اما در سنگ و كوه و زمين شوره زار اثرى ندارد، و زمين شوره سنبل برنيارد، در او تخم عمل ضايع مگردان.

باران كه در لطافت طبعش خلافت نيست در باغ لاله رويد و در شوره زار خس

ص:167

و خداى تعالى بزرگ تر از آن است كه در خلقت و هدايت خلق سودى براى او باشد كه غنىّ بالذات است و فقر و نياز را به حريم كبريايى اش راهى نيست.

و امّا شبهۀ سوّم كه سؤال شده بود از حكمت و فايدۀ تكليف شيطان به سجدۀ آدم، جوابش آن است كه اوّلا بايد دانست كه خداى تعالى را در هر كارى كه انجام مى دهد و هر امرى كه صادر مى فرمايد حكمتى بلكه حكمتهايى است، زيرا ذات متعال منزّه است از اين كه كار بيهوده اى انجام دهد، هرچند حكمت كارهايش به طور تفصيل براى ما مخفى باشد. پس از آن كه ما اين قانون كلّى را در كارهاى خداوند دانستيم؛ اگر پاره اى از حكمتها را ندانيم دليل آن نخواهد بود كه حكمت در كار خداى تعالى نيست؛ و اين جواب براى هر شبهه اى كه كسى را در كارهاى خداوند پيش بيايد كافى است. ثانيا خداى تعالى همۀ فرشتگان را به طور عموم مكلف به سجده بر آدم فرمود كه شيطان نيز آن وقت جزء فرشتگان بود و امر عام الهى او را نيز شامل شد، و لكن چون شيطان سرپيچى كرد و خود را بزرگ تر از آن ديد كه به آدم خاكى سجده كند و مخالفت امر الهى نمود ملعون و مطرود گرديد. ثالثا حقيقت اشخاص با اوامر الهى و تكاليف شرعى مورد امتحان و آزمايش قرار مى گيرد تا آنچه نهفته است هويدا شود و آنچه در مكنون خاطرشان از خير و شر و شقاوت مى باشد ظاهر گردد تا حجّت بر مردم تمام شود «لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ».(1)

و اما شبهۀ چهارم كه مى گويد: چه حكمتى است در كيفر كفّار و منافقين و دور ساختن آنان از حريم قرب و كرامت؟ جوابش آن است كه كيفرهاى الهى به خصوص در عالم آخرت نه از آن جهت است كه بخواهد انتقام بگيرد و تشفّى نفس بدهد (تعالى اللّه عن ذلك علوّا كبيرا) بلكه آن كيفرها نتيجۀ اعمال آنان است و آثار وضعيّۀ گناهانى است كه از آنان سرزده است و موجب سقوط آنان تا اسفل السافلين شده است و مارها و كژدمها صورت باطنى همان اعمال است كه دامنگير آنان شده است. به گفتۀ مولانا:

آن سخنهاى چو مار و كژدمت مار و كژدم گردد و گيرد دمت

چون ز خشم آتش تو در دلها زدى مايۀ نار جهنم آمدى

*

ص:168


1- سورۀ انفال، آيۀ 42.

و حتى رواياتى را كه بيانگر عقوباتى براى اعمال است و در كتابهاى آسمانى از آنها ياد شده است مى توان ناظر به آثار وضعيّۀ اعمال دانست، چنانچه در مبحث معاد جسمانى و كيفيت تجسّم اعمال از آنها بحث شده است، مانند آيۀ شريفه:«وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ»(1) «وَ بُرِّزَتِ الْجَحِيمُ لِمَنْ يَرى»(2) آيۀ شريفه:«كَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّها عَيْنَ الْيَقِينِ» .(3) آيۀ شريفه:«إِذا بُعْثِرَ ما فِي الْقُبُورِ وَ حُصِّلَ ما فِي الصُّدُورِ»(4) گذشته از همۀ اينها در عذاب گنهكار مصلحت بزرگى هست، و آن اين كه باعث ترس ديگران مى شود و كسى جرأت بر گناه نمى كند كه مى داند به سزايى همانند آن مجرم گرفتار خواهد شد؛ همچون طبيب جراحى كه عضوى از بدن را با عمل جراحى قطع مى كند تا بيمارى به ديگر اعضاى بدن سرايت نكند.

و امّا شبهه پنجم كه پرسيده بود چرا خداى تعالى شيطان را دوباره اجازه داد كه به بهشت درآيد و آدم را وسوسه كند تا آدم از شجرۀ منهيّه بخورد و از بهشت رانده شود؟ جوابش آن است كه در اين كار حكمت و منفعت بزرگى بود و آن اين كه اگر آدم براى هميشه در بهشت مى ماند، براى هميشه در فطرت اوليه اش باقى بود و هرگز ترقّى نفس براى او حاصل نمى شد ولى چون بر زمين هبوط كرد از نسل او افرادى به وجود آمد كه خداى را عبادت كردند و شمار فراوانى از آنان به اعلى درجۀ علّييّن رسيدند، و اين رشتۀ توليد نسل انبيا و اوليا و ائمۀ معصومين تا روز قيامت ادامه دارد؛ و اگر از براى هبوط آدم به زمين هيچ فايده اى نبود مگر همين يك فايده هر آينه كافى بود در بزرگى حكمت و عظمت فايده.

و اما شبهۀ ششم كه چرا شيطان، دشمن شمارۀ يك بنى آدم را بر آنان مسلّط كرد تا آنان را وسوسه كند بدون آن كه او را ببينند، در حالى كه شيطان آنان را مى بيند؟ جوابش آن است كه نفوس افراد بشر در ابتداى خلقت ناقصند و به تدريج از قوه به فعل مى رسند و استعدادات شكوفا مى شوند، و اگر اغواء نبود اين كمال براى آنان حاصل نمى شد. و نيز نفوسى كه مايل به شرارت مى باشند، به حكم ايثار شهوت و غضب به تعمير دنيا پرداختند، چنان كه در روايت به اين معنى اشاره شده است و در حديث قدسى مى فرمايد: «انى جعلت معصية آدم سببا لعمارة

ص:169


1- سورۀ توبه، آيۀ 49.
2- سورۀ نازعات، آيۀ 36.
3- سورۀ تكاثر، آيۀ 5-7.
4- سورۀ عاديات، آيۀ 9-10.

العالم...» و نيز در روايت است كه: «لولا انكم تذنبون لذهب اللّه بكم و جاء بقوم يذنبون» اگر شما نيز گناه نمى كرديد، خداى تعالى شما را مى برد و جمعى را مى آورد كه آنان گناه كنند.

و اما شبهۀ هفتم كه سؤال شده بود چرا خداى تعالى به شيطان تا روز معلوم مهلت داد؟ جوابش از آنچه گفته شد معلوم گرديد، و گفتيم كه در نتيجۀ وسوسۀ شيطان افراد صالح به وجود مى آيند و تا روز قيامت وجود افراد صالح ادامه دارد. و اين كه گفت اگر در عالم شرّى نبود و خير محض بود بهتر بود از اين كه خير و شر به هم ممزوج و آميخته شود، در جوابش گوييم: اگر زندگى تنها در دنيا منحصر بود شايد زندگى بدون شر بهتر بود، ولى دنيا همچون پلى است براى آخرت كه مردم از آن عبور مى كنند و به آخرت مى رسند و آن جا جهانى است كه ابدا در آن شرّ و آفتى نيست. بالجمله از آنچه گفته شد معلوم گرديد كه اشكالات شيطان لعين همه اش قابل حل است و پاسخ صحيح دارد، هر چند امام المشككين فخر رازى گفته بود كه اگر جن و انس جمع شوند نتوانند اشكالات شيطان را پاسخگو باشند.

مطلب چهارم آن كه گاهى گفته مى شود كه شيطان را بر عباد اللّه مخلصين سلطنتى نيست چنان كه خداى تعالى از لسان شيطان نقل مى كند:«إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ» .

بنابراين چرا خداى تعالى در قرآن كريم به سيد انبياء و خالص ترين اصفيايش دستور مى دهد كه به خداى تعالى از شيطان رجيم پناه ببر:«فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ»(1) مى فرمايد:«قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ ... مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ»(2) نيز ديگر انبيا عليهم السّلام از شيطان به خداى تعالى پناه برده اند؟ در جواب اين سؤال گوييم كه دستور استعاذۀ پيغمبر اكرم و ديگر انبياى عظام و بزرگان الهى همانند ديگر دعاها و عبادات است كه خداى تعالى آنها را سبب و واسطۀ حصول كمالات در دنيا و آخرت قرار داده است؛ استعاذه را نيز سبب دفع سلطنت شيطان قرار داده همان گونه كه دعا و عبادت را موجب رضوان الهى قرار داده است.

مترجم گويد چون حضرت امام خمينى رحمه اللّه را در باب استعاذه كلام بسيار مفيد و پرمحتوايى بود، مناسب و بلكه لازم ديدم كه اين اوراق به ذكر آن متبرّك شود و مورد استفادۀ خوانندگان عزيز و محترم قرار گيرد. معظم له چنين مى فرمايد:

فصل دوم در بعض آداب استعاذه است: «قال تعالى: فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطانِ

ص:170


1- سورۀ نحل، آيۀ 98.
2- سورۀ ناس، آيۀ 1-4.

اَلرَّجِيمِ إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ» (1)ز آداب مهمۀ قرائت خصوصا قرائت در نماز كه سفر روحانى الى اللّه و معراج حقيقى و مرقات وصول اهل اللّه است استعاذه از شيطان رجيم است كه خار طريق معرفت و مانع سير و سلوك الى اللّه است؛ چنان كه خداى تعالى خبر دهد از قول شيطان در سورۀ مباركۀ اعراف آن جا كه مى فرمايد:«قالَ فَبِما أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ»(2) قسم خورده است كه سر راه مستقيم را بر اولاد آدم بگيرد و آنها را از آن باز دارد. پس در نماز كه صراط مستقيم انسانيت و معراج وصول الى اللّه است بى استعاذه از اين راهزن صورت نگيرد و بدون پناه بردن به حصن حصين الوهيّت از شرّ او ايمنى حاصل نشود. و اين استعاذه و پناه بردن با لقلقۀ لسان و صورت بى روح و دنياى بى آخرت تحقّق پيدا نكند؛ چنان كه مشهود است كه اين لفظ را كسانى هستند كه چهل پنجاه سال گفته و از شر اين راهزن نجات نيافته و در اخلاق و اعمال بلكه عقايد قلبيه از شيطان تبعيّت و تقليد نموده اند. اگر درست پناه برده بوديم از شرّ اين پليد به ذات مقدس حق تعالى كه فيّاض مطلق و صاحب رحمت واسعه و قدرت كامله و علم محيط و كرم بسيط است، ما را پناه داده بود و ايمان و اخلاق و اعمال ما اصلاح شده بود. پس بايد دانست كه هر چه از اين سير ملكوتى و سلوك الهى بازمانديم به واسطۀ اغواى شيطان و واقع شدن در تحت سلطنت شيطانيه از قصور و تقصير خود ماست كه به آداب معنويّه و شرايط قلبيۀ آن قيام نكرديم؛ چنان كه در تمام اذكار و اوراد و عبادات كه به نتايج روحيه و آثار ظاهريه و باطنيه آنها نايل نمى شويم براى همين دقيقه است.

از آيات شريفۀ قرآنيه و از احاديث شريفۀ معصومين عليهم السّلام آداب كثيره استفاده شود كه تعداد همۀ آنها محتاج به فحص كامل و اطالۀ كلام است و ما به ذكر بعضى از آنها اكتفا مى كنيم.

يكى از مهمّات آداب استعاذه خلوص است چنان كه؛ خداى تعالى از شيطان نقل فرمايد كه گفت:«فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ»(3) اين اخلاص به حسب آنچه از كريمۀ شريفه ظاهر شود بالاتر از اخلاص عملى است؛ چه عمل جوانحى يا جوارحى؛ زيرا كه به صيغۀ مفعول است و اگر منظور اخلاص اعمالى بود به صيغۀ فاعل تعبير مى شد. پس مقصود از اين اخلاص خالص شدن هويّت انسانيه به جميع شئون غيبيه و ظاهريه است كه

ص:171


1- سورۀ نحل، آيۀ 98-100.
2- سورۀ اعراف، آيۀ 16.
3- سورۀ ص، آيۀ 83-82.

اخلاص عملى از رشحات آن است؛ گرچه در ابتداى سلوك براى عامّه اين حقيقت و لطيفۀ الهيّه حاصل نشود مگر به شدّت رياضات عمليه و خصوصا قلبيه كه اصل آن است چنان كه اشاره به آن است در حديث مشهور كه مى فرمايد: «من اخلص للّه اربعين صباحا جرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه» كسى كه چهل صباح (به مقدار تخمير طينت آدم كه چهل صباح بوده و رابطۀ اين دو به هم پيش اهل معرفت و اصحاب قلوب معلوم است) خود را براى خدا خالص كند و عمل را قلبى و قالبش را خالص براى حق كند قلبش الهى شود و قلب الهى جز چشمه هاى حكمت نزايد، پس زبانش نيز كه بزرگ تر ترجمان قلب است ناطق به حكمت شود. پس در اول امر اخلاص عمل باعث خلوص قلب شود و چون قلب خالص شد انوار جلال و جمال كه به تخمير الهى در طينت آدمى وديعه بود در مرآت قلب ظاهر شود و جلوه كند و از باطن قلب به ظاهر ملك بدن سرايت كند. بالجمله آن خلوص كه موجب خروج از تحت سلطنت شيطانيه است خالص شدن هويّت روح و باطن قلب است براى خداى تعالى. و اشاره به اين مرتبه از خلوص است كلام حضرت امير المؤمنين در مناجات شعبانيه: «الهى هب لى كمال الانقطاع اليك» و چون قلب به اين مرتبه از اخلاص رسد و از ماسوا به كلّى منقطع شود و در مملكت وجود او بجز حق راه نداشته باشد، شيطان را كه از غير راه حق بر انسان راه يابد بر او راه نباشد و حق تعالى او را به پناه خود بپذيرد و در حصن حصين الوهيّت واقع شود و به پناه او برود. از جميع مراتب عذاب كه عذاب احتجاب از جمال حق و فراق از وصال محبوب جل و علا بالاترين آنهاست ايمن شود. و كسى را كه اين مقام دست داد عبد اللّه حقيقى است و در تحت قباب ربوبيّت واقع شود و حق تعالى متصرّف در مملكت او شود و از تحت ولايت طاغوت خارج شود. و اين مقام از اعزّ مقامات اوليا و اخصّ مدارج اصفياست و ديگر مردم را از آن حظّى نيست بلكه شايد قلوب قاسيۀ جاحدين و نفوس صلبۀ مجادلين كه از اين مرحله مراحلى بعيدند انكار اين مقامات كنند و سخن در اطراف آن را نيز باطل شمارند بلكه و العياذ باللّه اين امور را كه قرة العين اولياست و كتاب و سنّت از آن مشحون است به بافته هاى صوفيّه و ازاحيف حشويه نسبت دهند. و ما نيز كه ذكرى از اين مقامات كه فى الحقيقه مقام كمّل است پيش مى آوريم نه براى آن است كه خود حظّى از آن داشته يا چشم طمعى به آن دوخته ايم بلكه براى آن است كه انكار مقامات را نيز روا نداريم و ذكر اوليا و مقامات آنها را نيز در تصفيۀ قلوب و تخليص و تعمير آن دخيل؛ دانيم زيرا كه ذكر خير

ص:172

اصحاب ولايت و معرفت موجب محبّت و تواصل و تناسب شود و اين تناسب باعث تجاذب شود و اين تجاذب باعث تشافع شود كه ظاهرش اخراج از ظلمتهاى جهل به انوار هدايت و علم است و باطنش ظهور شفاعت است در عالم آخرت؛ چه كه شفاعت شفعاء بى تناسب و تجاذب باطنى صورت بگيرد و از روى جزاف و باطل نخواهد بود. بالجمله گرچه تخليص به اين مرتبۀ كامله براى غير كمّل از اوليا و اصفيا عليهم السّلام صورت نگيرد بلكه مقام كمال اين مرتبه از مختصات نبى ختمى و قلب خالص نورانى احدى احمدى جمعى محمدى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است بالاصالة و از براى كمّل و خلص اهل بيت اوست بالتبعية. ولى مؤمنان و مخلصان نيز نبايد از همۀ مراتب آن چشم پوشيده و قناعت كنند به اخلاص صورى عملى و خلوص ظاهرى فقهى؛ زيرا كه وقوف در منازل از شاهكارهاى ابليس است كه به سر راه انسان و انسانيّت نشسته و او را با هر وسيله هست از عروج به كمالات و وصول به مدارج باز مى دارد پس بايد همّت را بزرگ كرده و اراده را قوّت داده بلكه اين نور الهى و لطيفۀ ربانيّه از صورت به باطن و از ملك به ملكوت سرايت كند و به هر مرتبه از اخلاص كه انسان نايل شود به همان اندازه در پناه حق رفته و حقيقت استعاذه متحقق شده و دست تصرّف ديو پليد و شيطان از انسان كوتاه گردد.

پس اگر صورت ملكيۀ انسانيه را براى خدا خالص كردى و جيوش ظاهرۀ دنياويۀ نفس را كه عبارت است از قواى متشتّته در ملك بدن به پناه حق بردى و اقاليم سبعۀ ارضيه را كه چشم و گوش و زبان و بطن و فرج دست و پاست تطهير از قذارات معاصى نمودى و به تصرف ملائكۀ اللّه كه جيوش الهيه اند دادى، كم كم اين اقاليم حقانى شود و به تصرف حق متصرف گردد تا آن جا كه خود نيز ملائكة اللّه شود يا چون ملائكة اللّه «لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ»(1)ردد. پس مرتبۀ اولاى استعاذه صورت گيرد و شيطان و جيوشش از مملكت كوچ كنند و به باطن رو آورند و به قواى ملكوتيۀ نفسانيه هجوم كنند. از اين جهت كار سالك مشكل تر و سلوكش دقيق تر گردد، و بايد قدم سيرش قوى تر و مراقبتش كامل تر گردد و از مهالك نفسانيه كه عجب و ريا و كبر و افتخار و غير آن است بايد به خداى متعال پناه برد و كم كم به تصفيۀ باطن از كدورات معنويه و قذارات باطنيه اشتغال پيدا كند، و در اين مقام بلكه جميع مقامات توجّه تام به توحيد فعلى حق و متذكّر ساختن قلب را به اين لطيفۀ الهيه و مائده

ص:173


1- سورۀ تحريم، آيۀ 6.

آسمانى از مهمّات سلوك و اركان عروج است و حقيقت مالكيت حق تعالى سماوات و ارض و باطن و ظاهر و ملك و ملكوت را به ذائقۀ قلب بايد چشانيد تا قلب با توحيد در الوهيّت و نفى شريك در تصرّف ارتياض يافته مخمّر به تخمير الهى گردد و مربّا به تربيت توحيدى شود و در اين صورت قلب مفزع و ملجأ و پناه و معينى جز حق نبيند و نداند و بالطوع و الحقيقه استعاذه به حق و مقام الوهيت پيدا كند؛ و تا دل از تصرّف ديگران برندارد و چشم طمع از موجودات نبندد به پناه حق از روى حقيقت نرود و دعوى او كاذب و در مسلك اهل معرفت در زمرۀ منافقان متسلك است و به خديعت و فريب منسوب است و در اين وادى هولناك و بحر عميق خطرخيز از دم حكيمى ربّانى يا عارفى نورانى كه رشتۀ علمش متّصل به اولياى كمّل است استفادۀ توحيدات ثلاثه را علما كردن اعانتى بسزا از باطن قلب كند، ولى شرط اين استفاده آن است كه با نظر و آيه و علامت و سير و سلوك الى اللّه بدان اشتغال ورزد و الاّ خود خار طريق و حجاب چهرۀ جانان شود؛ چنان كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اين علم را در حديث شريف كافى آيۀ محكمه لقب داد. بالجمله چون در قلب ريشۀ توحيد فعلى حق محكم شد و با آب علم توأم با عمل لطيف كه قرع باب قلب كند آبيارى گرديد، نتيجۀ آن تذكر مقام الوهيت شود و قلب كم كم صافى براى تجلّى فعلى حق شود و چون خانه از خائن و آشيانه از بيگانه خالى شد صاحب خانه آن را متصرف شود و دست ولايت حق از ملكوت باطن و قلب تا ملك و ظاهر بدن قواى ملكوتيه و ملكيه را در تحت تصرف و حكومت خود در آورد و شياطين يكسره از اين مرحله نيز كوچ كنند و مملكت باطن به استقلال خود كه عين استظلال براى حق است برگردد و اين مرتبۀ دوم از لطيفۀ ربانيّۀ استعاذه است و پس از اين مقام استعاذۀ روح و استعاذۀ سرّ و ديگر مراتب استعاذه است كه با اين اوراق تناسب ندارد و اين قدر نيز از طغيان قلم عبد يا اجراى قلم مولا - جلّ و علا - صورت ترقيم گرفت، و اليه المفزع.

يكى ديگر از آداب و شرايط استعاذه آن است كه در آيۀ شريفه كه در اول فصل مذكور اشاره به آن فرموده و آن ايمان است و آن غير از علم است ولو به برهان حكمى حاصل شود.

شيطان با آن كه علم به مبدا و معاد به نص قرآن داشته در زمرۀ كفّار محسوب شده. اگر ايمان عبارت از همين علم برهانى بود بايد كسانى كه اين علم را دارند از تصرف شيطان دور باشند و نور هدايت قرآن در آنها تابان باشد با اين كه آثار را مى بينيم حاصل نشود با ايمان برهانى. پس اگر بخواهيم از تصرف شيطان خارج شويم و در تحت پناه حق تعالى واقع شويم بايد با شدّت

ص:174

ارتياض قلبى و دوام توجّه يا كثرت آن و شدّت مراوده و خلوت حقايق ايمانيه را به قلب رسانده تا قلب الهى شود، و چون قلب الهى شد از تصرف شيطان تهى گردد.

چنان كه خداى تعالى فرمايد:«اَللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ»(1)س مؤمنين را كه حق تعالى متصرّف و متولى ظاهر و باطن و سرّ و علن است از تصرّفات شيطان خالص و در سلطنت رحمن داخلند و از همۀ مراتب ظلمات به نور مطلق آنها را خارج كند از ظلمت معصيت و طغيان و ظلمت كدورات اخلاق رذيله و ظلمت جهل و كفر و شرك و خود بينى و خودخواهى و خودپسندى به نور طاعت و عبادت و انوار اخلاق فاضله و نور علم و كمال ايمان و توحيد و خدابينى و خداخواهى و خدادوستى منتقل شود. يكى از آداب آن توكل است كه آن نيز از شعب ايمان و انوار حقيقى لطيفۀ ايمانيه است، و آن واگذار نمودن امور است به حق كه از ايمان قلب به توحيد فعلى حاصل شود و تفصيل آن از نطاق اين اوراق خارج است. و چون بندۀ سالك غير حق تعالى مفزع و پناهى نديد و تصرف در امور را منحصر به ذات مقدّسش دانست حالت انقطاع و التجاء و توكل در قلب پيدا شود و استعاذۀ او حقيقت پيدا كند و چون از روى حقيقت به حصن حصين ربوبيّت و الوهيّت پناه برد ناچار او را پناه دهد با فضل و رحمت كريمانه، انّه ذو فضل عظيم.

تتميم و نتيجه

از مطالب فصل سابق معلوم شد كه حقيقت استعاذه عبارت است از حالت و كيفيت نفسانيه كه از علم كامل برهانى به مقام توحيد فعلى حق و ايمان به اين مقام حاصل شود؛ يعنى پس از آن كه به طريق عقل منوّر با برهان متين حكمى و شواهد نقليه مستفاده از نصوص قرآنيه و اشارات و بدايع كتاب الهى و احاديث شريفه فهميد كه سلطنت ايجاديه و استقلال در تأثير بلكه اصل تأثير منحصر است به ذات مقدس الهى و ديگر موجودات را شركت در آن نيست، چنان كه در محل خود مقرّر است، بايد دل را از آن آگاه كند و با قلم عقل به لوح قلب حقيقت «لا اله الا اللّه و لا مؤثّر فى الوجود الا اللّه» را بنويسد و چون قلب به اين لطيفۀ ايمانيه و حقيقت برهانيه ايمان آورد، در آن حالت انقطاع و التجاء حاصل شود؛ و چون شيطان را قاطع طريق انسانيّت و دشمن قوىّ خود يافت حالت حاصل اضطرارى حاصل شود كه اين

ص:175


1- سورۀ بقره، آيۀ 257.

حالت قلبى حقيقت استعاذه است. و چون زبان ترجمان قلب است آن حالت قلبيه را با كمال اضطرار و احتياج به زبان آورد و «اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم» را از روى حقيقت گويد. و اگر در قلب از اين حقايق اثرى نباشد و شيطان متصرّف قلب و ساير مملكت وجوديۀ او باشد، استعاذه نيز از روى تصرف و تدبير شيطان واقع شود و در لفظ استعاذه باللّه من الشيطان گويد و در حقيقت چون تصرّف شيطانى است استعاذه به شيطان من اللّه واقع شود و خود استعاذه عكس مطلوب را محقق كند و شيطان گويندۀ استعاذه را مسخره كند و اين مسخره نتيجه اش پس از كشف غطا و برچيده شدن پردۀ طبيعت معلوم شود. و مثل چنين شخصى كه استعاذه اش فقط لفظيه است مثل كسى است كه از شرّ دشمن جرّارى بخواهد به قلعۀ محكمى پناه برد ولى خود به طرف دشمن برود و از قلعه رو برگرداند و لفظا بگويد از شرّ اين دشمن به اين قلعه پناه مى برم؛ چنين شخصى علاوه بر آن كه به شرّ دشمن گرفتار شود به سخريۀ او نيز دچار گردد.

فصل سوّم در بيان اركان استعاذه است و آن چهار است: اول مستعيذ. دوّم مستعاذ منه.

سوّم مستعاذ. به چهارم مستعاذ لاجله.

بدان كه براى اين اركان تفصيل بسيار است كه از حوصلۀ اين اوراق خارج است و ما به ذكر مختصرى از آن اكتفا مى كنيم.

اركان استعاذه

ركن اوّل در مستعيذ است و آن حقيقت انسانيه است

از اول منزل سلوك الى اللّه تا منتهى النهايه فناى ذاتى و اذا تم الفناء المطلق هلك الشيطان و تمّ الاستعاذة. و تفصيل اين اجمال آن كه انسان تا در بيت نفس و طبيعت مقيم است و به سفر روحانى و سلوك الى اللّه اشتغال پيدا نكرده و در تحت سلطنت شيطانيه به همه شئون و مراتب است به حقيقت استعاذه متلبس نشده و لقلقۀ لسان او بى فايده بلكه تثبيت و تحكيم سلطنت شيطانيه است مگر با تفضّل و عنايت الهى. و چون به سير و سلوك الى اللّه متلبس گرديد و سفر روحانى را شروع نمود تا در سير و سلوك است آنچه مانع از اين سفر و خار طريق است شيطان اوست چه از قواى روحانيّه شيطانيه و يا از جنّ و انس باشد؛ زيرا كه جنّ و انس نيز اگر خار طريق و مانع سلوك الى اللّه باشند به دستيارى شيطان و تصرّف آن باشد؛ چنان كه خداى تعالى اشاره به آن فرموده در سوره مباركۀ ناس آن جا

ص:176

كه مى فرمايد:«مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ اَلَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ» .(1) شيطان اگر جنّ باشد از آيۀ شريفه استفاده شود كه وسواس خناس كه شيطان است جنّ است و انس، يكى بالاصاله و ديگر بالتبعيّه. و اگر شيطان حقيقت ديگرى باشد شبيه به جنّ، از آيۀ شريفه معلوم شود كه اين دو نوع يعنى جن و انس نيز تمثلات شيطانيه و مظاهر آنند. و در آيۀ ديگر نيز اشاره فرمايد به اين معنى آن جا كه فرمايد:«شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ» . و در اين سورۀ مباركه اشاره به اركان استعاذه چنان كه مذكور شد فرموده؛ چنان كه ظاهر است. بالجمله انسان قبل از شروع به سلوك و سير الى اللّه مستعيذ نيست، و پس از آن كه سير تمام شد و از آثار عبوديت به هيچ وجه باقى نماند و به فناى ذاتى مطلق نايل شد، از استعاذه و مستعاذ منه و مستعيذ اثرى باقى نماند و جز حق و سلطنت الهيه در قلب عارف چيزى نيست و از قلب خود و خود نيز خبرى ندارد و اعوذ بك منك نيز در اين مقام نيست. و چون حالت صحو و انس و رجوع رخ داد باز استعاذه را حقيقتى باشد لكن نه چون استعاذه كه سالك راست.

و لهذا به حضرت رسول ختمى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز امر به استعاذه شده چنان كه خداى تعالى فرمايد:

«قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» (2) «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ»(3) «قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّياطِينِ وَ أَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَنْ يَحْضُرُونِ»(4)س انسان در دو مقام مستعيذ نيست، يكى قبل از سلوك و آن حال احتجاب محض است كه در تحت تصرّف و سلطنت شيطان است. و يكى بعد از ختم سلوك كه فناى مطلق دست دهد كه از مستعيذ و مستعاذله و استعاذه خبرى نيست. و در دو مقام مستعيذ است:

يكى حال سلوك الى اللّه كه استعاذه كند از خارهاى طريق وصول كه قعود بر صراط مستقيم انسانيّت كردند چنان كه خداوند از قول شيطان حكايت فرمايد:«فَبِما أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ»(5) يكى در حاصل صحو و رجوع از فناى مطلق كه استعاذه كند از احتجابات تلوينيّه و غير آن.

ركن دوّم در مستعاذ منه است و آن ابليس لعين و شيطان رجيم است

كه به واسطۀ دامهاى گوناگون

ص:177


1- سورۀ ناس، آيۀ 4-6.
2- سورۀ فلق، آيۀ 1.
3- سورۀ ناس، آيۀ 1.
4- سورۀ مؤمنون، آيۀ 97-98.
5- سورۀ اعراف، آيۀ 16.

انسان را از وصول به مقصد و حصول مقصود باز دارد و آنچه بعض اعاظم از اهل معرفت ذكر فرموده كه حقيقت شيطان عبارت است از جميع عالم به جنبۀ سوائيه پيش نويسنده تمام نيست؛ زيرا كه جنبۀ سوائيّه كه عبارت از يك صورت موهومۀ عارى از حقيقت و خالى از تحقّق و واقعيتى است از دامهاى ابليس است كه انسان را سرگرم به آن مى كند. و شايد اشاره به اين معنى باشد قول خداى تعالى:«أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ حَتّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ»(1) الاّ خود ابليس حقيقتى است كه داراى تجرّد مثالى و حقيقت ابليسيّه كليه كه رئيس الأبالسه است و هم ابليس الكلّ است؛ چنان كه حقيقت عقليّۀ مجردۀ كلّيّه كه آدم اول است عقل الكل است و واهمه هاى جزئيۀ ملكيه از مظاهر و شئون آن است؛ چنان كه عقول جزئيه از شئون و مظاهر عقل كلّى است و تفصيل و تحقيق اين مقام از حوصلۀ اين رساله خارج است. بالجمله آنچه در اين سلوك الهى و سير الى اللّه مانع از سير شود و خار طريق گردد آن شيطان يا مظاهر آن مى باشد كه اعمال آنها نيز عمل شيطان است، و آنچه از عوالم غيب و شهود و عوارض حاصله براى نفس و حالات مختلفۀ آن حجاب روى جانان شود، چه از عوالم ملكيۀ دنياويه باشد چون فقر و غنا و صحت و مرض و قدرت و عجز و علم و جهل و آفات و عاهات و غير آن و چه از عوالم غيبيۀ تجرّديه و مثاليه باشد چون بهشت و جهنّم و علم متعلق به آن حتى علوم برهانيه كه راجع به توحيد و تقديس حق است، تمام اينها از دامهاى ابليس است كه انسان را از حق و انس و خلوت با او باز مى دارد و به آنها سرگرم مى كند حتى سرگرمى به مقامات معنوى و وقوف به مدارج روحانى كه ظاهرش وقوف در صراط انسانيّت و باطنش وقوف در صراط حق است كه جسر روحانى جهنم فراق و بعد و منتهى شود به جنت لقاء و اين جسر مخصوص به يك طايفۀ قليله از اهل معرفت و اصحاب قلوب است از دامهاى بزرگ ابليس الابالسه است كه بايد از آن پناه به ذات مقدس حق جلّ شأنه برد. بالجمله آنچه تو را از حق باز دارد و از جمال جميل محبوب جلّ جلاله محجوب كند شيطان تو است چه در صورت انسان باشد يا جنّ. و آنچه كه به آن وسيله تو را از اين مقصد و مقصود باز دارند دامهاى شيطانى است چه از سنخ مقامات و مدارج باشد يا علوم و كمالات يا حرف و صنايع يا عيش و راحت يا رنج و ذلّت يا غير اينها؛ و اينها عبارت از دنياى مذموم است. و به عبارت ديگر، تعلّق قلب به غير حق دنياى اوست و آن مذموم است و دام شيطان است و استعاذه از آن بايد كرد. و آنچه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم منقول است كه

ص:178


1- سورۀ تكاثر، آيۀ 1-2.

مى فرمايد: «اعوذ بوجه اللّه الكريم و بكلمات اللّه التى لا يجاوزهن برّ و لا فاجر من شرّ ما ينزل من السماء و ما يعرج فيها و شرّ ما ينزل من الارض و ما يخرج منها و من شرّ فتن الليل و النهار و من شرّ طوارق الليل و النهار الاّ طارق يطرق بخير» شايد مقصود همين معنى باشد. و استعاذه به وجه اللّه و كلمات اللّه استغراق در بحر جمال و جلال است و آنچه انسان را از آن باز دارد از شرور است و مربوط به عالم شيطان و مكايد آن است و از آن بايد پناه به وجه اللّه برد؛ چه آن از حقايق كاملۀ سماويه باشد يا ناقصۀ ارضيه، مگر آن كه طارق به خير باشد كه آن طارق الهى است كه به خير مطلق حق تعالى دعوت كند.

ركن سوّم مستعاذبه است.

بدان كه چون حقيقت استعاذه در سالك الى اللّه متحقق و در سير و سلوك به سوى حق متحصل است، يعنى استعاذه اختصاص دارد به سالك در مراتب سلوك، پس به حسب مقامات و مراتب سايران و مدارج و منازل سالكان حقيقت استعاذه و مستعيذ و مستعاذ منه و مستعاذ به فرق مى كند و اشاره به اين تواند باشد سورۀ شريفۀ ناس كه فرمايد:«قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ مَلِكِ النّاسِ إِلهِ النّاسِ» از مبادى سلوك تا حدود مقام قلب سالك به مقام ربوبيت پناه برد. و توان اين ربوبيّت ربوبيّت فعليّه باشد كه مطابق شود با اعوذ بكلمات اللّه التامات، و چون سير سالك منتهى شد به مقام قلب مقام سلطنت الهيه در قلب ظهور كند و در اين مقام به مقام ملك الناس از شرّ تصرّفات قلبيۀ ابليس و سلطنت باطنيۀ جائرانۀ او پناه برد، چنان كه در مقام اول از شر تصرفات صدريۀ او پناه برد. و شايد اين كه فرمود:«اَلَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّاسِ»

با آن كه وسوسه در قلوب و ارواح نيز از خناس است براى آن باشد كه در مقام معرّفى به شأن عمومى و صفت ظاهره پيش همه مناسب است تعريف شود. و چون سالك از مقام قلب نيز تجاوز نمود به مقام روح كه از نفخۀ الهيه است و اتصالش به حق تعالى بيشتر است از اتصال شعاع شمس به شمس و در اين مقام مبادى حيرت و هيمان و جذبه و عشق و شوق شروع شود و در اين مقام به اله الناس پناه برد و چون از اين مقام ترقّى كند و ذات بى مرآت شئون نصب العين شود، و به عبارت ديگر به مقام سرّ برسد اعوذ بك منك مناسب با اوست. و در اين مقامات تفصيلى است كه مناسب اين مقاله نيست.

و بدان كه استعاذه به اسم اللّه به واسطۀ جامعيّت مناسب با همۀ مقامات است و آن در

ص:179

حقيقت استعاذۀ مطلقه است و ديگر استعاذه ها مقيده است.

ركن چهارم در مستعاذله است يعنى غايت استعاذه.

بدان كه آنچه مطلوب بالذات است براى انسان مستعيذ از سنخ كمال و سعادت و خيريت است و آن به حسب مراتب و مقامات سالكان بسيار متفاوت است، چنان كه سالك تا در بيت نفس و حجاب طبيعت است غايت سيرش حصول كمالات نفسانيه و سعادات طبيعيۀ خسيسه است و اين در مبادى سلوك است و چون از بيت نفس خارج شد و از مقامات روحانيه و كمالات تجرّديه ذوقى نمود مقصدش عالى تر و مقصودش كامل تر مى شود و به مقامات نفسانيه پشت پا زند و قبلۀ مقصودش حصول كمالات قلبيه و سعادات باطنيّه شود. و چون از اين مقام نيز عنان سير را برتافت و به سر منزل سرّ روحى رسيد مبادى تجليات الهيّه در باطن او بروز كند و لسان باطنش در اول امر «وجّهت وجهى لوجه اللّه» و پس از آن «وجهت وجهى لاسماء اللّه او للّه» و پس از آن «وجهت وجهى له» شود و شايد جهت «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ» راجع به مقام اول باشد به مناسبت فاطريّت. و بالجمله سالك در هر مقامى غايت حقيقى او حصول كمال و سعادت است بالذات و چون با سعادت و كمالات در هر مقامى شيطانى قرين و دامى از دامهاى او مانع حصول است ناچار سالك به حق تعالى پناه برد از آن شيطان و شر او و دامهاى او براى حصول مقصود اصلى و منظور ذاتى. پس در حقيقت غايت استعاذه براى سالك حصول آن كمال مترقّب و سعادت مطلوبه است و غاية الغايات و منتهى الطلبات حق تعالى جلّت عظمته است، و استعاذه از شيطان بالتبع واقع مى شود، و الحمد للّه اولا و آخرا. پايان كلام عرشى حضرت امام خمينى رحمه اللّه. فراغت از استنساخ ليلۀ جمعه دوازدهم ذى الحجة الحرام 1415 قمرى و مطابق با 12 ارديبهشت 1374 شمسى كه در مكۀ معظمه در جوار بيت اللّه الحرام انجام گرفت.

«اللّهم صل و سلّم على عبدك المجاهد و وليك الناصح قائد الثورة الاسلامية و مؤسس جمهوريتها الامام الراحل الخمينى العظيم اللهم ارفع درجته و أعل كلمته و احشره مع محمّد و اهل بيته».

نويسنده گويد: چون سخن رهبر انقلاب به پايان رسيد، بدون تروّى بيت شعرى كه گوينده اش را هم نمى شناسم بر زبانم جارى شد:

ص:180

آنان كه به صد زبان سخن مى گفتند آيا چه شنيدند كه خاموش شدند

اللّهم انا نعوذ بك من نزغات الشيطان الرجيم و كيده و مكائده و من الثقة بامانيّه و مواعيده و غروره و مصائده بارالها! ما به تو پناه مى بريم از وسوسه هاى شيطان رانده شده از بارگاه قربت و از نيرنگهاى او و از اين كه اطمينان كنيم به آرزوهاى دور و نزديك و فريبها و دامهايش.

شيطان لعين به منظور گمراه كردن آدمى وعده هاى دروغين به او مى دهد و يكى از بزرگ ترين دامهاى غرور و وعده هاى دروغينش تسويف آدمى است.

دربارۀ توبه از گناه چه بسيار افرادى كه به اين دام شيطان دچار شده اند و تا هنگام مرگ موفق به توبه و جبران گذشتۀ خود نشده اند؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«يَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى وَ يَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنا» عوارض دنياى پست را مى گيرند و مى گويند كه گناهان ما به زودى آمرزيده خواهد شد. پناه به خدا بايد برد از شيطان و دامهايش.

و ان يطمع نفسه فى اضلالنا عن طاعتك و امتهاننا بمعصيتك و پناه مى بريم به تو از اين كه شيطان به گمراه كردن ما طمع ببندد و ما را در معصيت تو به كار گيرد.

او ان يحسن عندنا ما حسن لنا و يا چيزى را كه به ما زيبا جلوه داده در نظر ما حقيقتا زيبا باشد.

او ان يثقل علينا ما كرّه الينا يا بر ما سنگين آيد آنچه از اعمال و عبادات مكروه ما كرده است.

اشاره به نيرنگهاى شيطان است كه گناه را در نظر آدمى زيبا جلوه مى دهد و طاعت و عبادت را بارى سنگين بر دوش آدمى.

اللّهم اخسأه عنا بعبادتك و اكبته بدؤوبنا فى محبتك بارالها! او را به وسيلۀ عبادتى كه تو را مى كنيم از ما بران و با كوشش در محبت خودت او را ذليل و خوار فرما.

سيد شارح روايتى را نقل مى كند كه شيطان به خداى تعالى عرض كرد: پروردگارا! اين بندگان تو با آن كه تو را دوست دارند معصيت تو را مى كنند و با آن كه مرا دشمن دارند از من اطاعت دارند. از جانب خداى تعالى به او پاسخ داده شد كه من آنان را به خاطر بغض و دشمنى كه با تو دارند عفو كردم در آنچه اطاعت تو را كردند، و به خاطر محبتى كه به من دارند ايمانشان را قبول كردم هر چند اطاعت مرا نكنند.

«ان الشيطان قال: يا رب، ان عبادك يحبّونك و يعصونك و يبغضونى و يطيعونى، فاجيب بانى قد

ص:181

عفوت منهم ما اطاعوك بما ابغضوك و قبلت منهم ايمانهم و ان لم يطيعونى بما احبّونى». آرى محبّت اكسيرى است كه مايۀ قبول طاعات است همچنان كه تبرّى از دشمنان خدا موجب جلب رحمت الهى است. از اين رو توّلى و تبرّى دو اصل مهم از اركان ايمان است؛ چنان كه در ادعيه و زيارات فراوان ديده مى شود: «اوالى من والاكم و اعادى من عاداكم» محبّت محبوب با محبّت دشمن او جمع نمى شود.

و كيف ترى ليلى بعين ترى بها سواها و ما طهرتها بالمدامع

و اجعل بيننا و بينه سترا لا يهتكه و ردما مصمتا لا يفتقه و ميان ما و او پرده اى قرار بده كه نتواند آن را بدرد، و سدّ محكم و استوارى كه نتواند ويرانش كند. كه ظاهرا مقصود حجاب تقوا و سدّ اجتناب از گناهان است.

اللهمّ صل على محمّد و آله و اشغله عنّا ببعض اعدائك بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و او را به جاى ما به بعضى از دشمنانت مشغول ساز. در اين جمله از دعا صنعت ادماج به كار رفته كه در علم بديع آمده است، و آن عبارت از اين است كه گوينده مطلب خود را در ضمن كلامى بيان كند كه مخاطب متوجه اصلى مقصود به طور مستقيم نشود؛ مانند آن كه خداى تعالى مى فرمايد:«لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى وَ الْآخِرَةِ»(1)ه مقصود اصلى تفرد حق تعالى در استحقاق حمد است و ليكن به مسئلۀ بعث و قيامت نيز اشاره شده است همچنين در اين جمله از دعا مقصود دفع شر شيطان است و ليكن ضمنا به دشمنان نيز نفرين شده است.

و اعصمنا منه بحسن رعايتك و با حسن رعايتى كه از ما دارى ما را از شرّ او نگهدار.

و اكفنا ختره و ما را از مكر و نيرنگ او به دور فرما.

و ولّنا ظهره و او را از ما فرارى كن.

و اقطع عنا اثره و جاى پايى از وى در كار ما باقى مگذار.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و امتعنا من الهدى بمثل ضلالته و ما را از هدايت بهره مند فرما به آن مقدار كه او گمراه است.

و زوّدنا من التقوى ضدّ غوايته و ما را بر ضد گمراه كردن او با توشۀ تقوا مجهّز فرما.

و اسلك بنا خلاف سبيله من الردى و ما را برخلاف راه او كه هلاكت است رهبرى فرما.

ص:182


1- سورۀ قصص، آيۀ 70.

اللّهم لا تجعل له فى قلوبنا مدخلا بارالها! در دل ما از براى شيطان روزنه اى باز مكن.

و لا توطنّن له فيما لدينا منزلا و در آنچه نزد ماست جايگاهى براى او آماده مساز. در روايتى است كه عيسى عليه السّلام از خداى تعالى درخواست نمود كه جايگاه شيطان را از بنى آدم به او نشان دهد. پس ديد كه شيطان همچون مارى سر خود را در دل آدميزاد فرو برده است، هر گاه كه آدمى به ياد خدا مى افتد او خود را پنهان مى كند و چون از ياد خدا غافل مى شود او ظاهر مى گردد.

«ان عيسى عليه السّلام دعا ربّه ان يريه موضع الشيطان من بنى آدم، فاراه ذلك فاذا رأسه مثل رأس الحية واضع رأسه على قلبه فاذا ذكر اللّه خنس و اذا لم يذكره وضع رأسه على جثة قلبه». و از اين رو رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «لولا ان الشياطين يحومون على قلوب بنى آدم نظروا الى ملكوت السموات» اگر نه اين بود كه شياطين بر دلهاى آدميزادگان رفت و آمد دارند هر آينه حجاب از ديده هاى آنان برداشته مى شد و ملكوت آسمانها را مى ديدند.

اللّهم و ما سوّل لنا من باطل فعرّفناه و اذا عرفتناه فقناه بارالها! آنچه را شيطان از باطل براى ما مى آرايد بر ما بشناسان و پس از شناسايى ما را از آن باز دار.

و بصّرنا ما نكائده به و راه مبارزه با نيرنگهاى او را بر ما روشن فرما.

و الهمنا ما نعدّه له و بر دل ما الهام بخش كه با چه وسيله اى مى توانيم با شيطان مبارزه كنيم.

و ايقظنا عن سنة الغفلة بالركون اليه و چشم دل ما را بيدار نگهدار تا با اعتماد به وعده هاى شيطان خواب غفلت بر آن آشنا شود.

و احسن بتوفيقك عوننا عليه و با حسن توفيقى كه بر ما عطا مى فرمايى ما را در قيام بر عليه شيطان يارى فرما.

اللّهم و اشرب قلوبنا انكار عمله بارالها! دل ما را آن چنان سيراب كن كه هرگز بر عمل شيطانى رغبتى نداشته باشد.

و الطف لنا فى نقض حيله و بر ما لطف فرما تا رشته هاى بافته شدۀ شيطان را از هم بگسليم.

اللهمّ صلّ على محمّد و آله و حوّل سلطانه عنّا بارالها! بر محمد و آل او درود بفرست و حكومت و سلطنت شيطانى را از ما باز گير.

و اقطع رجائه منّا و رشتۀ اميد شيطان را از چيرگى بر ما قطع كن.

و ادراه عن الولوع بنا و شيطان را از اين كه بر گمراه ساختن ما حريص باشد باز دار.

ص:183

اللّهم صل على محمد و آله و اجعل آبائنا و امهاتنا و اولادنا و اهالينا و ذوى ارحامنا و قراباتنا و جيراننا من المؤمنين و المؤمنات منه فى حرز حارز و حصن حافظ و كهف مانع بارالها! بر محمد و آل او درود بفرست و پدران و مادران و فرزندان و خانواده ها و خويشان و نزديكان و همسايگان مؤمن ما را از زن و مرد در جاى استوار و قلعۀ محكم و نگهدارنده و پناهگاه باز دارنده از شر شيطان قرار بده.

و البسهم منه جننا واقية و زره هاى حفظكننده از شر او بر آنان بپوشان.

و اعطهم عليه اسلحة ماضية و سلاحهاى تيز و برّان براى مبارزه عليه شيطان در اختيار آنان قرار بده.

اللّهم و اعمم بذلك من شهد لك بالربوبية و اخلص لك بالوحدانية و عاداه لك بحقيقة العبودية و استظهر بك عليه فى معرفة العلوم الربانية بارالها! اين دعاى مرا شامل حال همه آنهايى فرما كه شهادت به ربوبيت تو داده اند و از روى اخلاص تو را به يگانگى قبول دارند و به حكم حقيقت بندگى شيطان را دشمن مى دارند و در شناخت علوم ربّانى از اصول عقايد و احكام و اخلاقيات اسلامى بر دشمنى با شيطان از تو كمك مى گيرند و به پشتيبانى با او مى جنگند.

اللّهم احلل ما عقد و افتق ما رتق بارالها! آنچه شيطان گره زده باز كن و آنچه را بسته بگشا.

و افسخ ما دبّر و آنچه تدبير اوست بر هم زن.

و ثبّطه اذا عزم و چون دربارۀ من تصميم گيرد از تصميمش باز دارد.

و انقض ما ابرم و آنچه را كه استوار كرده بشكن.

اللّهم و اهزم جنده بارالها! سپاه شيطان را شكست ده.

و ابطل كيده و مكر و نيرنگش را باطل كن.

و اهدم كهفه و پناهگاهش ويران ساز.

و ارغم انفه و بينى اش را به خاك مذلت بمال.

اللّهم اجعلنا فى نظم اعدائه بارالها! ما را جزو دشمنان شيطان قرار بده.

و اعزلنا عن عداد اوليائه و ما را از صف دوستان شيطان بيرون كن.

لا نطيع له اذا استهوانا تا هنگامى كه در كار فريب ماست فرمانش نبريم.

و لا نستجيب له اذا دعانا و گاهى كه ما را دعوت مى كند جوابش ندهيم.

نأمر بمناواته من اطاع امرنا نه تنها خود ما با شيطان دشمنى كنيم بلكه هر كس كه سخن ما را

ص:184

مى شنود و از ما اطاعت مى كند او را نيز به دشمنى شيطان امر كنيم.

و نعظ عن متابعته من اتبع زجرنا و آن را كه نهى ما را پذيراست به موعظه اش وى را از پيروى شيطان باز داريم.

اللّهم صل على محمّد خاتم النبيين و سيد المرسلين و على اهل بيته الطيبين الطاهرين بار خدايا! بر محمد خاتم پيامبران و آقاى رسولان درود بفرست و بر خانوادۀ آن حضرت كه پاك و پاكيزه اند.

و اعذنا و اهالينا و اخواننا و جميع المؤمنين و المؤمنات مما استعذنا منه و ما را و كسان ما را و برادران ما را و همۀ زن و مرد مؤمن پناه ده از آنچه ما از آن پناه برده ايم.

و أجرنا مما استجرنا بك من خوفه و ما را از آنچه از ترس آن رهايى از تو خواستيم رهايى بخش.

و اسمع لنا ما دعونا به و آنچه را كه درخواست كرديم روا فرما.

و اعطنا ما اغفلناه و آنچه را كه غفلت كرديم و درخواست نكرديم عطا فرما.

و احفظ لنا ما نسيناه و آنچه را كه فراموش كرديم براى ما نگهدار.

و صيّرنا بذلك فى درجات الصالحين و مراتب المؤمنين و بدين وسيله ما را در درجات شايستگان و مراتب مؤمنين قرار ده.

آمين رب العالمين اى پروردگار جهانيان مستجاب فرما.

*

ص:185

دعاؤه في المحذورات و من دعائه اذا دفع عنه مكروه

اللّهمّ لك الحمد على حسن قضائك و بما صرفت عنّي من بلائك فلا تجعل حظّي من رحمتك ما عجّلت لي من عافيتك فأكون قد شقيت بما احببت و سعد غيري بما كرهت و إن فإن يكن ما ظللت فيه او بتّ فيه لديه من هذه العافية بين يدي بلاء بلا لا ينقطع و وزر لا يرتفع فقدّم لي ما أخّرت و أخّر عنّي ما قدّمت فغير كثير ما عاقبته الفناء و غير قليل ما عاقبته البقاء و صلّ على محمّد و آله و غير قليل ما عاقبته البقاء

ص:186

شرح دعاى هجدهم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام اذا دفع عنه مكروه از دعاهاى آن حضرت است هنگامى كه بلايى از او دفع مى شد و يا حاجتى كه داشت زودتر انجام مى گرفت. اللّهم لك الحمد على حسن قضائك و بما صرفت عنّى من بلائك بارالها! تو را سپاس كه قضاى تو دربارۀ من به بهترين وجه جريان يافت، زيرا طبق حكمت و مصلحت بود و به حكم حكمت و مصلحت حاجت من روا گرديد و نيز بلايى را كه متوجّه من بود از من باز گرداندى.

فلا تجعل حظّى من رحمتك ما عجّلت لى من عافيتك پس بهره و نصيب مرا از رحمتت در همين قدر از عافيت كه مرحمت فرمودى منحصر مساز.

فأكون قد شقيت بما احببت و سعد غيرى بما كرهت تا من به خاطر آنچه دوستش مى داشتم و به خاطر عافيتى كه خواستۀ من بود بدبخت شوم و ديگرى به خاطر آنچه من آن را ناخوش داشتم سعادتمند شود. حاصل فرمايش حضرت آن است كه چون بلاها و مصايب در دنيا خود نعمتى از نعمتهاى الهى است آن چنان نباشد كه من به خاطر ناتوانى و تحمّل نكردن آنها از نتايج و فوايد آنها محروم بمانم و ديگرى به خاطر تحمّل و صبر در بلاها به وعده هايى كه خداى تعالى به صابرين داده فايز و نايل گردد و بشارت «و بشّر الصابرين» شامل حال وى شود.

دو نكتۀ قابل توجّه راجع به صبر:

اشاره

ص:187

اوّل آن كه روايات دربارۀ اين كه خداى تعالى مؤمن را در اين دنيا به انواع بلاهاى جسمى و روحى گرفتار مى كند از طريق شيعه و سنّى در حدّ تواتر است

، و در اين روايات تصريح شده كه اين گرفتارى نه از آن روست كه مؤمن را نزد خداى تعالى قدر و منزلتى نيست بلكه به عكس، چون مؤمن نزد خداى تعالى عزيز و محترم است خداى تعالى او را مبتلا مى گرداند تا در نتيجۀ ابتلا گوهر وجود او از كثافات تطهير شود و صفا و درخشندگى خود را باز يابد. به عبارت ديگر ابتلا و آزمايش خداى تعالى بندگان را نه همچون آزمايش استاد است مر شاگردان را تا گفته شود كه با توجه به علم خداى تعالى به احوال بنده اش آزمايش چه نتيجه اى خواهد داشت، بلكه آزمايش خداى تعالى از بندگان همچون آزمايش زرگر است زر را كه با نهادن آن در بوته و در ميان آتش موادّ خارجى كه زر آغشته به آن است به كنارى رفته و زر خالص باقى مى ماند. و از اين رو در روايت معروف از طريق شيعه و سنّى آمده است كه فرمود: بلا در درجۀ اوّل مخصوص انبياست و سپس مخصوص اوصياى انبيا و سپس آنانى كه هرچه بيشتر به انبيا و اوصيا شباهت دارند.

«البلاء موكّل بالانبياء فالاوصياء ثمّ الا مثل فالامثل».

و از امام باقر عليه السّلام روايت است كه فرمود: گرفتارترين مردم انبيا هستند و سپس جانشينان انبيا و سپس كسانى كه همانند ايشانند.

«اشدّ النّاس بلاء الانبياء ثم الاوصياء ثم الأماثل فالأماثل».

و امام صادق عليه السّلام فرمود: خداى را در روى زمين بندگان خاصّى است كه هر تحفه كه از آسمان نازل مى شود خداى تعالى آن تحفه را از آنان برمى گرداند و نصيب ديگران مى كند، و هر بلايى كه از آسمان فرود مى آيد خداى تعالى آن بلا را متوجّه آن بندگان خاصّ مى فرمايد.

«انّ للّه عبادا فى الارض من خالص عباده ما تنزل من السّماء تحفة الى الارض الاّ صرفها عنهم الى غيرهم و ما تنزل بلية الاّ صرفها اليهم».

و از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت است كه فرمود: خداى تعالى از مؤمن به وسيلۀ بلا دلجويى مى كند همان گونه كه شخص غايب خانوادۀ خودش را با سوغاتى دلجويى مى كند. و خداى تعالى همچون طبيب كه بيمارش را دستور پرهيز مى دهد مؤمن را از دنيا پرهيز مى دهد.

ص:188

«انّ اللّه ليتعاهد عبده المؤمن بالبلاء كما يتعاهد الغائب اهله بالطّرف و انّه ليحميه الدنيا كما يحمى الطبيب المريض».

و هم آن حضرت فرمود: وقتى خداى تعالى بنده اى را دوست داشت او را در بلا غرق مى كند.

«انّ اللّه اذا احبّ عبدا اغثّه بالبلاء اى غمسه».

و امام صادق عليه السّلام از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل مى فرمايد كه فرمود: بلاى بزرگ با پاداش بزرگ جبران مى شود.

«انّ عظيم البلاء يكافى به عظيم الجزاء».

پس هر گاه خداى تعالى بنده اى را دوست داشت او را به بلاى بزرگ گرفتار مى كند.

«فاذا احبّ اللّه عبدا ابتلاه بعظيم البلاء».

و از رسول خداست كه فرمود: اين است و جز اين نيست كه مؤمن به منزلۀ كفّۀ ترازوست كه هرچه ايمانش افزون گردد بلايش افزون تر شود.

«انّما المؤمن بمنزلة كفّة الميزان كلّما زيد فى ايمانه زيد فى بلائه».

و فرمود: در بهشت جايگاهى است كه كسى به آن نمى رسد مگر به واسطه گرفتارى در بدنش.

«انّ فى الجنّة منزلة لا يبلغها عبد الاّ بالابتلاء فى جسده».

و فرمود: اگر مؤمن مى دانست چه پاداشى در مقابل مصيبتها دارد هر آينه آرزو مى كرد كه بدن او با قيچى ريزريز گردد.

«لو يعلم المؤمن ما له فى الأجر من المصائب [و شايد «ماله من الاجر فى المصائب» باشد] لتمنّى انّه قرض بالمقاريض».

و ديگر اخبار و روايات كه ذكرش موجب تطويل است.

دوّم آن كه علما و بزرگان براى گرفتاريها و مصيبتها حكمتهايى گفته اند؛

از جمله آن كه ابتلاء كفّارۀ گناهان است، و ديگر آن كه به منظور آزمايش درجۀ صبر و بردبارى مؤمن است تا نامش در زمرۀ صابران ثبت شود، و ديگر آن كه تا دلش از دنيا كنده شود و دلبستگى به دنيا پيدا نكند كه

ص:189

دل كندن از آن به هنگام مرگ مشكل باشد، و ديگر آن كه هر چه بيشتر نفسش از صفات بشرّيت ضعيف گشته و از دلبستگى هاى جسمانى بريده شود و به تمام وجودش متوجّه به خداى تعالى گردد و در خوشى و ناخوشى دل به سوى او كند و همواره در خدمتش بايستد تا بدين وسيله به اعلى درجۀ محبّان و آخرين مرتبۀ مقرّبان نايل شود، و ديگر آن كه او را به درجه اى برساند كه هرگز با كسب و سعى خويش به آن جا نمى رسيد مانند شهادت كه شهيد هر چند كوشش كند به جز با شهادت به مقام شهيدان نائل نگردد.

مولانا در اين مقام حقّ سخن را ادا كرده و گويى از مجموع روايات استفاده كرده است كه مى فرمايد:

زين سبب بر انبيا رنج و شكست از همه خلق جهان افزون تر است

تا ز جانها جانشان شد زفت تر كه نديدند آن بلا قومى دگر

پوست از دارو بلاكش مى شود چون اديم طايفى خوش مى شود

ورنه تلخ و تيز ماليدى بر او گنده گشت و ناخوش و ناپاك بو

آدمى را نيز چون آن پوست دان از رطوبتها شده زشت و گران

تلخ و تيز و مالش بسيار ده تا شود پاك و لطيف و بافره

ورنه ميتانى رضا ده اى عيار كه خدا رنجت دهد بى اختيار

كه بلاى دوست تطهير شماست علم او بالاى تدبير شماست

چون صفا بيند بلا شيرين شود خوش شود دارو چو صحّت بين شود

بُرد بيند خويش را در عين مات پس بگويد اقتلونى يا ثقات

* و ان يكن ما ظللت فيه اوبتّ فيه من هذه العافيه بين يدى بلاء لا ينقطع و وزر لا يرتفع فقدم لى ما اخّرت و اخّر عنّى ما قدّمت و اگر آنچه از عافيت در شبانه روز برخوردارم در كنار بلايى است مستمرّ و ناگسستنى و مستلزم بارى بر دوش است كه نتوان برداشت. پس آنچه را كه به تأخير انداخته اى از پيش آر و آنچه پيش آورده اى به تأخير انداز. حاصل معنى آن كه عرض مى كند:

بارالها! اگر اين عافيت و راحتى كه نصيبم شده است مقدّمۀ بلايى است اخروى، از آن جا كه گرفتاريهاى اخروى پايان ندارد و باقى و ابدى است، بارالها آن بلاى اخروى را پيش تر نازل

ص:190

فرما كه چون در دنياست و عاقبت دنيا فنا و زوال است آسان تر است از گرفتارى اخروى كه باقى و جاودان است.

فغير كثير ما عاقبته الفناء زيرا هر چه فنا به دنبال دارد و به نيستى مى انجامد هر چند افزون باشد اندك است.

و غير قليل ما عاقبته البقاء و صلّ على محمّد و آله و آنچه را كه باقى و جاودانه است نتوان گفت كه اندك است. پس بلاى آخرت هر چند اندك باشد چون در عالم بقاست و زوال ندارد بسيار است، و بلاى دنيا هر چند افزون باشد چون رو به زوال است اندك است؛ و بر محمّد و آل او درود بفرست.

*

ص:191

و كان من دعائه عليه السّلام عند الاستسقا بعد الجدب

اللّهمّ اسقنا الغيث و انشر علينا رحمتك بغيثك المغدق من السّحاب المنساق لنبات ارضك المونق فى جميع الأفاق و امنن على عبادك بايناع الثّمرة و احى بلادك ببلوغ الزّهرة و اشهد ملائكتك الكرام السّفرة بسقى منك نافع دائم غزره واسع درره و ابل سريع عاجل تحيى به ما قدمات و تردّ به ما قد فات و تخرج به ما هوات و توسّع به فى الأقوات

ص:192

سحابا متراكما هنيأ مريأ طبقا مجلجلا غير ملثّ ودقه و لا خلّب برقه اللّهمّ اسقنا غيثا مغيثا مريعا ممرعا عريضا واسعا غزيرا تردّ به النّهيض و تجبر به المهيض اللّهمّ اسقنا سقيا تسيل منه الظّراب و تملأ منه الجباب و تفجّر به الأنهار و تنبت به الأشجار و ترخص به الأسعار في جميع الأمصار و تنعش به البهائم و الخلق و تكمل لنا به طيّبات الرّزق و تنبت لنا به الزّرع و تدرّ به الضّرع و تزيدنا به قوّة الى قوّتنا اللّهمّ لا تجعل ظلّه علينا سموما و لا تجعل

ص:193

برده علينا حسوما و لا تجعل صوبه علينا رجوما و لا تجعل مآءه علينا اجاجا اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و ارزقنا من بركات السّموات و الأرض انّك على كلّ شيء قدير

ص:194

شرح دعاى نوزدهم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام عند الاستسقاء بعد الجدب از دعاهاى آن حضرت عليه السّلام است هنگامى كه خشكسالى پيش مى آمد و حضرتش از درگاه الهى طلب باران مى كرد. اللّهم اسقنا الغيث بارالها! ما را به باران سيراب كن.

و انشر علينا رحمتك بغيثك المغدق من السحاب المنساق لنبات ارضك المونق فى جميع الآفاق و رحمت خويش را بر ما بگستر و باران تندى از ابرها براى گياهان زيبا در همه جاى زمينت بفرست. سيد شارح فرمايد: استسقاء يعنى از خداى تعالى باران خواستن انواعى دارد كه كمترينش تنها دعا كردن است بدون اين كه نمازى خوانده شود و دعايى پيش از نماز يا بعد از نماز انجام گيرد؛ و بهترينش آن است كه دو ركعت نماز خوانده شود با دو خطبه به اين ترتيب كه خطيب و كسى كه مى خواهد خطبه بخواند در روز جمعه (ظاهرا مقصود نماز جمعه است) مردم را دستور مى دهد كه توبه كنند و اگر حقّ النّاسى بر ذمّه دارند از باب مظالم ردّ كنند و خود را از اخلاق رذيله و صفات زشت تطهير كنند، آن گاه پس از جمعه سه روز روزه بدارند و روز سوّم كه روز دوشنبه است از شهر بيرون شده و به صحرا روند. البته اين در غير مكّه است، و امّا در شهر مكّه بيرون نروند، بلكه مراسم را در مسجد الحرام اجرا كنند. و مستحب است كه مردم پاى برهنه باشند و كفشهاى خود را به دست گيرند و لباس كهنه به تن داشته باشند با حالت خضوع و خشوع و زبانها به ذكر استغفار گويا، و امام جماعت نيز با حالت خشوع و لباس كهنه ولى پاك و پاكيزه بدون آن كه خود را خوشبو كند و عطر

ص:195

استعمال نمايد. و مستحب است كه زاهدان و صالحان و پيران و كودكان و حتّى حيوانات را از شهر بيرون برند، نه جوانان و فاسقان و لامذهبان و كفّار را هر چند اهل ذمّه باشند. و كودكان را از آغوش مادران برگيرند و شعاردهندگان به جاى شعار اذان سه بار فرياد برآرند (الصلوة). و وقت اين نماز از هنگام سر زدن آفتاب است تا زوال ظهر. پس امام دو ركعت نماز به جماعت مى خواند ولى با صداى بلند سپس پنج تكبير مى گويد و از پى هر تكبير قنوت مى گيرد و در قنوت استغفار مى كند و از خداى تعالى مى خواهد كه باران نازل فرمايد و آبها را بيفزايد و رحمت خود را نازل فرمايد. و از دعاهايى كه وارد شده است اين دعاست: «اللهم اسق عبادك و امائك و بهائمك و انشر رحمتك و احى بلادك الميّته»: بارالها! بندگان و كنيزان و چهارپايانت را سيراب فرما و رحمت خويش را بر آنان بگستران و شهرهايت را كه از بى آبى مرده اند زنده گردان. سپس تكبير ششم را مى گويد و ركوع و دو سجده را به جا مى آورد. پس براى ركعت دوّم برمى خيزد و پس از قرائت حمد سوره اى را قرائت مى كند، سپس چهار تكبير مى گويد كه به دنبال هر تكبير قنوت مى گيرد مانند ركعت اوّل، سپس تكبير مى گويد و ركوع و سجود و تشهد را به جاى مى آورد، و چون سلام نماز را گفت بر فراز منبر مى رود و رداى دوش خود را برمى گرداند كه طرف راست ردا بر طرف چپ و طرف چپ ردا بر طرف راست دوش او قرار گيرد، و به همين حال ردا بر دوشش مى ماند تا وقتى كه لباسش را از تنش خارج كند، و دو خطبه را مى خواند، و چون از خواندن دو خطبه فارغ شد رو به قبله كند و يكصد بار تكبير بگويد، سپس به سمت راست خود توجه كند و يكصد بار لا اله الاّ اللّه گويد. و سپس به سمت چپ التفات كند و يكصد بار سبحان اللّه گويد و سپس پشت به قبله كند و روى به مردم كند و يكصد بار الحمد للّه گويد و در همۀ اين اذكار صداى خود را بلند كند و مردم فقط در ذكرها پيروى كنند و بدون اين كه به اين طرف و آن طرف برگردند او را پيروى كنند اگر تير دعاشان به هدف اجابت رسيد و باران آمد كه به مقصود رسيده اند و گرنه دوباره و سه باره اعمال را تكرار كنند بدون آن كه از رحمت خدا مأيوس باشند؛ و همان سه روز را روزه مى گيرند. و اگر يكى از روزها افطار كردند و سه روز متصل روزه دار نباشند روزه را از سر گيرند. و اين روزه از مسافر نيز صحيح است و در همه وقت جايز است و آدمى به تنهايى نيز مى تواند در خانۀ خود اين عمل را انجام دهد.

و امنن على عبادك بايناع الّثمرة و بر بندگان خود منت بگذار و ميوه هاى آنان را به سر حدّ

ص:196

كمال برسان (و از آفات ارضى و سماوى همچون سرما و تگرگ و حشرات موذيه محفوظ فرما).

و احى بلادك ببلوغ الزّهرة و شهرهاى مرده را به شگفتن شكوفه ها و گلها زنده گردان.

و اشهد ملائكتك الكرام السفرة بسقى منك نافع و فرشتگان بزرگوار و نويسندگان را احضار فرما كه شاهد جريان باشند؛ زيرا حضور روحانيون و فرشتگان معصوم و ارواح مقدّسه موجب نزول رحمت و بركات الهى است و در جايى كه حضور آدميان و صلحاى از بشر موجب قبول دعا و شمول رحمت شود، فرشتگان الهى كه «لا يعصون اللّه ما امرهم» يقينا مؤثر خواهد بود در اجابت دعا.

دائم غزره، واسع درره و ابل سريع عاجل بارانى كه سودمند و پياپى و فراگير و تند باشد.

تحيى به ما قدمات تا آنچه را كه از دست رفته زنده كنى.

و تخرج به ما هوآت و آنچه روييدنى است از زمين بيرون آورى.

و توسّع به فى الاقوات و بدين وسيله روزيها را فراخ گردانى.

سحابا متراكما هنيئا مريئا تودۀ ابرى فراهم آمده گوارا و خوش.

طبقا مجلجلا همچون چترى كه صداى غرّش رعد از آن به گوش برسد.

غير ملثّ ودقه نه آن چنان باشد كه بارانش پياپى بريزد و به ويرانى انجامد.

و لا خلّب برقه و نه بارانى كه برقش فريبا باشد يعنى نه آن چنان باشد كه رعد و برق بى باران باشد.

اللّهم اسقنا غيثا مغيثا مريعا ممرعا عريضا واسعا غزيرا بارالها! ما را با بارانى سيراب فرما كه به فرياد ما برسد و گياهان را بروياند، پهناور و فراگير و فراوان باشد.

تردّ به النهيض و تجبر به المهيض گياهان پژمردۀ ما را تر و تازه كند و نهال شكسته را به وسيلۀ او برومند سازد.

اللّهم اسقنا سقيا تسيل منه الظّراب و تملأ منه الجباب بارالها! ما را با بارانى سيراب كن كه آب از بلنديها جريان يابد و چاهها از آن پر شود.

و تفجّر به الانهار و نهرها را به آن بشكافى.

و تنبت به الاشجار و درختها را با آن برويانى.

و ترخص به الاسعار فى جميع الامصار و در همۀ شهرها نرخها را بدان ارزان كنى.

ص:197

و تنعش به البهائم و الخلق و حال چهارپايان و خلق بدان نيكو گردانى.

و تكمل لنا به طيّبات الرزق و روزيهاى پاكيزۀ ما را بدان كامل فرمايى.

و تنبت لنا به الزّرع و كشت ما را بدان برويانى.

و تدّر به الضّرع و پستانهاى گاوان و گوسفندان را بدان پر شير كنى.

و تزيد به قوّة الى قوّتنا و بدين وسيله نيرويى بر نيروى ما بيفزايى.

اللّهم لا تجعل ظلّه علينا سموما بارالها! مبادا كه از سايه اش بر ما باد گرم وزد.

و لا تجعل برده علينا حسوما و سرمايى تيز و برنده داشته باشد.

و لا تجعل صوبه علينا رجوما و ريزش آن را بر ما موجب هلاك و عذاب مگردان.

و لا تجعل ماءه علينا اجاجا و آب آن را بر كام ما تلخ و ناگوار مفرما.

اللهم صلّ على محمّد و آله و ارزقنا من بركات السموات و الارض انّك على كلّ شىء قدير بارالها! بر محمّد و خاندانش درود بفرست و ما را از بركات آسمانها و زمين روزى فرما كه تو بر هر چيز توانايى.

نكته

در بعضى از تواريخ آمده است كه: در حديث معتبر از حضرت صادق عليه السّلام منقول است كه چون حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم متولد شد چند روز گذشت كه از براى آن حضرت شيرى به هم نرسيد كه تناول نمايد. پس ابو طالب آن حضرت را بر پستان خود مى انداخت و حق تعالى در آن شيرى فرستاد و چند روز از آن شير تناول نمود. تا آن كه ابو طالب حليمه سعديّه را به هم رسانيد و حضرت را به او تسليم كرد...

ظاهرا منشأ اين اشتباه تاريخى غفلت از معناى ضرع است كه به معناى پستان است و كنايه از حيوانات پستاندار شيرده مى باشد و اين محدّث عالى مقام تصوّر فرموده كه به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از پستان شير دادن به معناى پستان خود ابو طالب است و طبعا دنبال اين اشتباه، راوى حديث جملۀ (و حق تعالى در آن شيرى فرستاد) را نيز اضافه كرده است.

«عصمنا اللّه من الزلل»

ص:198

فايده اقوال دربارۀ گرانى و ارزانى قيمتها

دربارۀ گرانى و ارزانى قيمتها اقوال مختلفى وجود دارد. اشاعره به حكم اصلى كه به آن قائل هستند و آن عبارت از اين است كه همۀ كارها مستند به خداى تعالى است و فاعلى بجز خداى تعالى وجود ندارد و خالق همۀ اشياء خداى تعالى است، بنابراين اصل گفته اند كه گرانى و ارزانى نيز به دست خداى تعالى است. در مقابل اشاعره گروهى از معتزله برآنند كه گرانى و ارزانى به دست خلق است و اين مردمانند كه در خريد و فروش چيزى را گران يا ارزان مى كنند. گروه ديگرى از معتزله برآنند كه گرانى و ارزانى به دست خداست، زيرا خداى تعالى است كه جنسى را كم مى كند و رغبت مردم به آن زياد مى شود و قيمتش بالا مى رود، پس گرانى و ارزانى منتسب به خداى تعالى است. و گروه اماميّه فرموده اند: گرانى و ارزانى اگر در نتيجۀ اعمال بندگان نباشد لامحال استناد به خدا پيدا مى كند، و امّا اگر به واسطۀ كار مردم باشد، مانند اين كه حكومت نرخها تعيين كند و ماليات و عوارض بر اجناس قرار دهد و در نتيجه گرانى پيش آيد اين كه اين گرانى را نبايد به خدا نسبت داد. و در روايتى آمده است كه در مدينه گرانى شد و مسلمانان به خدمت رسول خدا صلوات اللّه عليه و آله آمدند و عرض كردند: يا رسول اللّه! شما نرخى براى اجناس معيّن فرماييد. آن حضرت فرمود: نرخها دست خداى تعالى است.

«وقع غلاء بالمدينه و اجتمع اهلها اليه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و قالوا: سعّر لنا يا رسول اللّه، فقال: المسعر هو اللّه»: اين روايت بدان معناست كه گرانيها اگر بدون دخالت مردم باشد بر طبق حكمت بالغۀ الهى است و دخالت در نظام اتمّ دارد. و به اين معنا روايات ديگرى نيز از ائمه عليهم السّلام رسيده، چنان كه از امام زين العابدين عليه السّلام روايت شده است كه فرمود: خداى تعالى فرشته اى را بر نرخها گذاشته كه به امر خداى تعالى به كار نرخ رسيدگى مى كند.

«انّ اللّه وكّل ملكا بالسّعر يدبّره بامره»: و به همين مضمون از امام صادق روايت شده است:

«انّ اللّه وكّل بالاسعار ملكا يدبّرها بامره»: مقصود از اين روايات نرخهايى است كه بنده را در آن دخالتى نباشد بلكه به امر سماوى و ارضى خارج از اختيار بنده باشد.

*

ص:199

دعاؤه في مكارم الأخلاق و من دعائه اذا خصّ نفسه

اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و بلّغ اللّهمّ ابلغ بإيماني اكمل الإيمان و اجعل يقيني افضل اوفر اليقين و انته بنيّتي الى احسن النّيّات و بعملي الى احسن الأعمال اللّهمّ وفّر بلطفك نيّتي و صحّح بما عندك يقيني ثقتي و استصلح بقدرتك ما فسد منّي اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اكفني اللّهمّ اكفني ما يشغلني الإهتمام به له و استعملني بما تسألني غدا عنه و استفرغ ايّامي فيما خلقتني له و أغنني و أوسع عليّ في رزقك و لا تفتنّي بالنّظر و أعزّني و لا تبتلينّي خلقتني له و وسع عليّ و لا تفتنّي

ص:200

بالبطر و أعززني و لا تبتلني بالكبر و عبّدني لك و لا و عبّدني و لا تفسد عبادتي بالعجب و أجر للنّاس على يدي يديّ الخير و لا تمحقه بالمنّ و هب لي معالي الأخلاق و اعصمني من الفخر اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و لا ترفعني اللّهمّ لا ترفعني في النّاس درجة الاّ حططتني عند نفسي مثلها و لا تحدث لي عزّا ظاهرا الاّ احدثت لي ذلّة باطنة عند نفسي بقدرها ذلّة باطنة بقدرها اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و متّعني بهدى اللّهمّ و متّعني بهدي صالح لا أستبدل به و طريقة حقّ لا أزيغ عنها و نيّة رشد لا أشك فيها لا انفتل منها و عمّرني ما كان عمري بذلة في طاعتك فإذا

ص:201

كان عمري مرتعا للشّيطان فاقبضني اليك قبل ان يسبق مقتك اليّ او يستحكم غضبك عليّ يسبق اليّ مقتك و يستحكم عليّ غضبك اللّهمّ لا تدع خصلة تعاب منّي الاّ اصلحتها و لا عائبة اؤنّب بها الاّ حسّنتها احسنتها و لا اكرومة فيّ ناقصة الاّ اتممتها و لا ناقصة في اكرومة الاّ اتممتها اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و أبدلني اللّهمّ ابدلني من بغضة اهل الشّنان المحبّة و من حسد اهل البغي المودّة و من ظنّة اهل الصّلاح الثّقة و من عداوة الأدنين الولاية و من عقوق ذوي الأرحام المبرّة و من خذلان الأقربين النّصرة و من حبّ المدارين و من خبّ المداريين المخادعين

ص:202

تصحيح المقة و من ردّ درء الملابسين كرم العشرة و من مرارة خوف الظّالمين حلاوة الأمنة اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعل اللّهمّ اجعل لي يدا على من ظلمني و لسانا على من خاصمني و ظفرا بمن عاندني و هب لي مكرا على من كايدني و قدرة على من اضطهدني و تكذيبا لمن قصبني و سلامة ممّن توعّدني اوعدني و وفّقني لطاعة من سدّدني و متابعة من ارشدني اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و سدّدني اللّهمّ سدّدني لأن اعارض من غشّني بالنّصح و أجزي من هجرني بالبرّ و أثيب من حرمني بالبذل و أكافي من بالبذل و أتجافى

ص:203

عمّن قطعني بالصّلة و أخالف من اغتابني الى حسن الذّكر و أن اشكر الحسنة و أغضي عن السّيّئة اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و حلّني اللّهمّ حلّني بحلية الصّالحين و ألبسني زينة المتّقين في بسط العدل العفو و كظم الغيظ و إطفاء النّائرة و ضمّ اهل الفرقة و إصلاح ذات البين و إفشاء العارفة و ستر العائبة و لين و إطفاء النّايرة و لين العريكة و خفض الجناح و حسن السّيرة و سكون الرّيح و طيب المخالقة المخالفة و السّبق الى الفضيلة و إيثار التّفضّل و ترك التّعيير و الإفضال على غير المستحقّ و القول بالحقّ و إن عزّ و استقلال الخير و إن

ص:204

كثر من قولي و فعلي و استكثار و إن كثر و استكثار الشّرّ و إن قلّ من قولي و فعلي و أكمل ذلك لي بدوام و إن قلّ و أكمل ذلك بدوام الطّاعة و لزوم الجماعة و رفض اهل البدع و مستعملي و استعمال الرّأي المخترع اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعل اوسع اللّهمّ وسّع رزقك عليّ اذا كبرت و أقوى قوّتك فيّ اذا نصبت و لا تبتلينّي بالكسل عن عبادتك اذا كبرت و قوّني بقوّتك اذا فنيت و لا تسدل عليّ الغفلة عن عبادتك و لا العمى عن سبيلك سنّتك و لا بالتّعرّض و لا التّعرّض لخلاف محبّتك و لا مجامعة من تفرّق عنك عليك و لا مفارقة من اجتمع اليك لك

ص:205

اللّهمّ اجعلني اصول بك عند الضّرورة و أسألك عند الحاجة و أتضرّع اليك عند المسكنة و لا تفتنّي بالإستعانة بغيرك اذا اضطررت و لا بالخضوع لسؤال غيرك اذا اضطررت و التّعرّض لسواك اذا افتقرت و لا بالتّضرع و التّضرّع الى من دونك اذا رهبت دهيت فأستحقّ بذلك خذلانك و منعك و إعراضك يا أرحم الرّاحمين اللّهمّ و إعراضك اللّهمّ اجعل ما يلقي الشّيطان في روعي من التّمنّي من فكر التّمنّي و التّظنّي و الحسد ذكرا لعظمتك و تفكّرا في قدرتك و تدبيرا على عدوّك و ما اجرى و ما يجري على لساني من لفظة لفظ

ص:206

فحش او هجر او شتم عرض او شهادة باطل او اغتياب مؤمن غائب او اغتياب غائب او سبّ حاضر و ما اشبه ذلك نطقا بالحمد لك و إغراقا في الثّناء عليك و ذهابا في تمجيدك و شكرا لنعمتك و اعترافا بإحسانك و إحصاء و شكرا لنعمك و إحصاء لمننك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و لا اظلمنّ اللّهمّ لا اظلمن و أنت مطيق للدّفع عنّي و لا اظلمنّ اظلمن و أنت القادر قادر على القبض منّي و لا اضلّنّ اضلّن و قد امكنتك هدايتي و لا افتقرنّ افتقرن و من عندك و عندك وسعي و لا اطغينّ و من عندك وجدي و لا اطغينّ و عندك رشدي اللّهمّ الى مغفرتك وفدت

ص:207

تقت و الى عفوك قصدت و الى تجاوزك اشتقت و إلى عفوك اشتقت و بفضلك وثقت و ليس عندي ما يوجب لي مغفرتك و لا في عملي ما أستحقّ به عفوك و ما لي بعد ان بعد ما حكمت على حكمت به على نفسي الاّ فضلك فصلّ على محمّد و آله و تفضّل عليّ الاّ فضلك فتفضّل عليّ اللّهمّ و أنطقني اللّهمّ انطقني بالهدى و ألهمني التّقوى و وفّقني للّتي هي ازكى و استعملني بما هو ارضى اللّهمّ اسلك بي الطّريقة المثلى و اجعلني على ملّتك اموت و أحيى اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و متّعني اللّهمّ متّعني بالإقتصاد و اجعلني من اهل

ص:208

السّداد و من ادلّة الرّشاد و من صالحي العباد و ارزقني فوز المعاد و سلامة المرصاد اللّهمّ خذ لنفسك اللّهمّ فخذ لنفسي من نفسي ما يخلّصها ما يخلصها و أبق لنفسي من نفسي ما يصلحها فإنّ نفسي هالكة او تعصمها نفسي هالكة او تصلحها و تعصمها اللّهمّ انت عدّتي ان حزنت حربت و أنت منتجعي و إليك نجعتي ان حرمت و بك استغاثتي ان كرثت كربت و عندك ممّا فات خلف و لما فسد صلاح و فيما و لما فسد اصلاح و لما انكرت تغيير فامنن عليّ قبل البلاء البلايا بالعافية و قبل الطّلب بالجدة و قبل الضّلال بالرّشاد و اكفني مؤونة معرّة العباد وهب لي امن يوم

ص:209

المعاد و امنحني حسن الإرشاد اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ادرأ عنّي بلطفك و اغذني بنعمتك و قبل الضّلال بالرّشاد اللّهمّ اغذني بنعمك و أصلحني بكرمك و داوني بصنعك و أظلّني في ذراك و جلّلني رضاك و وفّقني اذا اشتكلت عليّ الأمور لأهداها و إذا تشابهت الأعمال لأزكاها و إذا تناقضت الملل لأرضاها اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و توّجني بالكفاية و سمني حسن الولاية وهب لي صدق الهداية و لا تفتنّي بالسّعة و امنحني حسن الدّعة و لا تجعل عيشي كدّا كدّا و لا تردّ دعائي عليّ ردّا فإنّي لا أجعل

ص:210

لك ضدّا و لا ادعو معك ندّا اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و امنعني من السّرف و حصّن رزقي من التّلف و وفّر ملكتي بالبركة فيه و أصب بي سبيل الهداية للبرّ فيما انفق منه اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اكفني مؤونة الإكتساب و ارزقني من غير احتساب فلا اشتغل عن عبادتك بالطّلب و لا احتمل اصر تبعات المكسب اللّهمّ فأطلبني بقدرتك ما أطلب و أجرني بعزّتك ممّا ارهب اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و صن و أصلحني بكرمك و داوني بصنعك و دار عنّي بلطفك و احللني في بحبوحة دارك و فضلك و جلّلني رضاك و عفوك اللّهمّ وفّقني اذا اشكلت الأمور لأهداها و إذا تشابهت

ص:211

الأعمال لأزكاها و إذا تناقضت الملك لأرضاها اللّهمّ قتني بالسّعة و سسني بالدّعة وهب لي حسن الرّعة اللّهمّ لا تجعل عيشي كدّا و لا تردّ دعائي ردّا و لا تعرّفني منك صدّا فإنّي لا اجعل لك ندّا اللّهمّ توحّد لي بالكفاية و سمني حسن الولاية وهب لي صدق الهداية اللّهمّ يا كافي الفرد الضّعيف و يا واقي الأمر المخيف افردتني الخطايا فلا صاحب معي و ضعفت عن غضبك فلا مؤيّد لي و أشرفت على خوف لقائك فلا مسكّن لرهبتي و من يؤمنني و أنت اخفتني و من يساعدني و أنت افردتني و من يؤيّدني و أنت ضعّفتني و لا يجير يا إلهي الاّ ربّ على مربوب و لا يؤمن الاّ غالب على مغلوب و لا يعين الاّ طالب على مطلوب و بيدك من جميع ذلك السّبب و إليك المفرّ و المهرب فأطلبني بقدرتك ما أطلب و أجرني بقوّتك ممّا ارهب اللّهمّ صن وجهي باليسار و لا تبتذل جاهي بالإقتار فأسترزق فأرتزق

ص:212

اهل رزقك و أستعطي شرار خلقك فأفتتن فأفتن بحمد من اعطاني و أبتلى بذمّ من منعني و أنت من دونهم وليّ الإعطاء و المنع وليّ المنع و الإعطاء اللّهمّ صل على محمّد و آله و ارزقني صحّة اللّهمّ اكفني مؤونة الإكتساب و ارزقني من غير احتساب فلا اشتغل عن عبادتك بالطّلب و لا احتقب اصر تبعات المكتسب اللّهمّ امنعني من السّرف و حصّن رزقي من التّلف و وفّر لي وعاء ما اشتملت عليه بالبركة و أصب بي سبيل البرّ فيما انفق منه اللّهمّ انّي اسألك صحّة في عبادة و فراغا في زهادة و علما في استعمال و ورعا في اجمال اللّهمّ اختم بعفوك اجلي و حقّق في رجاء رحمتك املي و سهّل الى و سهّل لي الى بلوغ رضاك

ص:213

سبلي و حسّن في جميع احوالي عملي اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و نبّهني اللّهمّ نبّهني لذكرك في اوقات الغفلة و استعملني بطاعتك في ايّام المهلة و انهج لي الى محبّتك سبيلا سهلة اكمل لي بها خير سهلة اللّهمّ اجمل لي خير الدّنيا و الآخرة اللّهمّ و صلّ على محمّد و آله كأفضل ما صلّيت و الآخرة و صلّ على محمّد كأفضل ما صلّيت على احد من خلقك قبله على احد قبله و أنت مصلّ على احد بعده و آتنا و آتني في الدّنيا حسنة و في الآخرة حسنة و قنا برحمتك عذاب النّار و قني عذاب النّار برحمتك

ص:214

شرح دعاى بيستم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام فى مكارم الاخلاق و مرضىّ الافعال و از دعاهاى آن حضرت عليه السّلام است در خويهاى نيكو و كارهاى پسنديده. در معناى خلق ميان علما اختلاف است. بعضى گفته اند كه خلق عبارت است از ملكه اى در نفس كه با بودن آن كارها به سهولت از نفس صادر مى شود بدون اين كه فكر و تأمّلى بكند، و اين غير از غريزه است، كه غريزه ملكه اى است كه صفات ذاتى انسان از آن صادر مى شود. و فرق خلق با غريزه اين است كه عادت در خلق نقش دارد ولى در غريزه نقشى ندارد. بعضى ها گفته اند كه خلق از جنس خلقت و آفرينش است كه قابل تغيير نيست چه خوب باشد چه بد، چنان كه شاعر گويد:

و ما هذه الاخلاق الاّ غرائزه و منهن محمود و منها مذمّم

و لن تستطيع الدّهر تغيير خلقه لئيم و لا يستطعه متكرّم

* و دليل آن كه خلق آن است كه قابل تغيير نباشد فرمايش رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه فرمود:

«من اتاه اللّه وجها حسنا و خلقا حسنا فليشكر اللّه». پس معلوم مى شود كه خلق حسن كار خداست و محال است كه انسان بتواند در كار خدا تغييرى ايجاد كند. بنابراين تكليف به تهذيب اخلاق تكليفى است غير قابل. و بعضى ديگر گفته اند كه خلق كسبى است به دليل آن كه حضرت فرمود: «حسّنوا اخلاقكم»: خلقهايتان را نيكو كنيد. و اگر كسبى نبود مورد امر قرار نمى گرفت.

ص:215

و علاوه بر اين ما بسيارى از مردم را مى بينيم كه اينها در مقام ممارست به خلقى از اخلاق هستند تا آن جا كه آن خلق براى آنها ملكه مى شود. و بعضى ها گفته اند حقّ اين است كه اصل خلق غريزى است ولى كامل شدن آن كسبى است. به اين بيان خداى تعالى اشياء را به دو قسم آفريده، بعضى از اشياء فعليّت دارند و بنده در آن هيچ دخالتى نمى تواند داشته باشد مانند آسمان و زمين و شكل و قيافۀ آدمى، و ديگر آن كه بالقوّه است كه آدمى مى تواند آن قوّه را كامل كند و حال خود را تغيير دهد، همچون هستۀ خرما كه قابليّت آن را دارد كه نخلى شود.

خداى تعالى براى انسان راه تربيت آن را باز كرده و در عين حال آدمى مى تواند آن هستۀ خرما را فاسد كند كه ديگر قابليّت براى نخل شدن نداشته باشد. و گويد خلق آدمى همچون هستۀ خرماست كه انسان نمى تواند استعداد و غريزۀ آن را عوض كند ولى مى تواند آن را فاسد كند و لذا خداى تعالى فرمود:«وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها» ؛(1) به تحقيق زيانكار شد كسى كه آن را به كفر و گناه پليد گردانيد. و اگر چنين نبود موعظه و نصيحت و امر و وعيد بى فايده مى شد و در منطق عقل جايز نبود كه به بنده اى گفته شود: چرا فلان عمل را انجام دادى و چرا فلان فريضه را ترك كردى؟! و چگونه مى توان گفت كه تغيير خلق در آدمى غير ممكن است در صورتى كه مى بينيم بعضى از حيوانات وحشى در اثر تربيت به حالت انس تغيير مى يابد. آرى چيزى كه هست مردم در غريزه هايشان اختلاف دارند بعضى ها در جبلّت ذاتشان سريع القبولند و بعضى ها ديرتر تربيت مى پذيرند و بعضى ها متوسّطند و لكن هيچ يك از اثر تربيت بى نصيب نيستند. و از اين جاست كه در دعاها رسيده است كه از خداى تعالى خواستار موفقيّت به مكارم اخلاق و محاسن اعمال شده است.

اللّهم صلّ على محمّد و آله، و بلّغ بايمانى اكمل الايمان، و اجعل يقينى افضل اليقين و انته بنيّتى الى احسن النيّات و بعملى الى احسن الاعمال خدايا! بر محمّد و آل او درود بفرست و ايمان مرا به كاملترين درجۀ ايمان برسان و يقين مرا بهترين يقين گردان و نيّت مرا به بهترين نيّت ها و كردار مرا به بهترين كردارها برسان. در اين جا به مطالبى اشاره مى شود.

ص:216


1- سورۀ شمس، آيۀ 10.

مطلب اوّل در اين دعاى شريف ابتدا درود به پيامبر و خاندان او فرستاده شده است تيّمنا و تبرّكا

كه «عند ذكر الاولياء تنزل الرّحمة»: ياد اوليا خدا موجب نزول رحمت و بركات الهيّه است، و يا از آن جهت است كه چون صلوات بر پيامبر و خاندان او دعايى است مستجاب، چنان كه در روايات بدان اشاره شده است و هيچ مانعى از استجابت ندارد، از اين جهت به اين دعاى مستجاب ابتدا شده است تا راهگشاى استجابت دعاى بعدى بشود، زيرا خداى تعالى اكرم از آن است كه دو حاجت از او خواسته شود و او يكى را قبول و يكى را ردّ كند؛ چنان كه در روايتى از امير المؤمنين عليه السّلام رسيده است كه فرمود: هر گاه تو را حاجتى به خداى تعالى باشد در آغاز بر پيغمبر صلوات بفرست و سپس حاجتت را بخواه كه خداى تعالى بزرگوارتر از اين است كه دو حاجت از او خواسته شود و او يكى را روا و ديگرى را ردّ فرمايد.

«اذا كانت لك الى اللّه سبحانه حاجة فابدأ بمسألة الصلوة على النّبى ثمّ اسئل حاجتك فانّ اللّه اكرم من ان يسأل حاجتين فيقضى احدهما و يمنع الآخر».

مطلب دوّم اين كه در معناى ايمان ميان علما اختلاف است؛

بعضى گفته اند كه معنى ايمان عبارت است از معرفت وجود حضرتش با شناخت آنچه پيامبران الهى آورده اند. و بعضى گفته اند ايمان به معناى دو كلمۀ شهادت است؛ يعنى شهادت به وحدانيّت خدا و شهادت به رسالت پيامبر اسلام صلوات اللّه عليه و آله. و بعضى ديگر گفته اند كه ايمان عبارت از اعمال جوارح است. و جمعى گفته اند كه ايمان يعنى اعمال جوارح كه شامل همۀ طاعات گردد خواه واجبات و خواه مستحبات. و بعضى گفته اند كه فقط واجب را شامل مى شود نه مستحبات را.

و بعضى گفته اند كه ايمان مجموع سه چيز است؛ يعنى اعتقاد قلبى و اقرار زبانى و عمل خارجى و اصطلاحا از آن تعبير مى كنند «بالتّصديق بالجنان و الاقرار باللسان و العمل بالاركان».

و بعضى گفته اند كه ايمان يعنى تصديق به خدا و رسولش و به آنچه پيغمبر از جانب خداى تعالى آورده است هر چند تصديقش به طور اجمال باشد به اضافۀ ولايت و دوستى اهل ولايت. سيد شارح رحمه اللّه فرمايد حق در مطلب همين است، زيرا آيات و روايت به همين

ص:217

دلالت دارد، مانند قول خداى تعالى:«أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ» :(1)نان در دلهايشان ايمان ثبت شده است. و فرمود:

«وَ لَمّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ» :(2)نوز ايمان به دلهاى شما داخل نشده است. و فرمود:

«وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ» (3) دلش با ايمان آرام گرفته است. اين آيات دليل آن است كه ايمان يك امر قلبى است و با معصيت خارجى جمع مى شود؛ چنان كه فرمايد:

«وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا» :(4)گر دو گروه از مؤمنين با هم جنگيدند. و فرمود:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلى» :(5)ى كسانى كه ايمان آورده ايد! حكم قصاص دربارۀ شما ثابت است كه اگر كسى را كشتيد شما را به حكم قصاص مى كشند. و فرمود:

«اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ» :(6)سانى كه ايمان آورده اند و ايمانشان را با ستم نياميخته اند. اين آيات دلالت بر آن دارد كه ايمان با معصيت و گناه قرين مى شود؛ علاوه بر آن كه اصولا عمل كه يك امر خارجى است در حقيقت ايمان كه يك امر قلبى است دخالتى ندارد و از اين رو خداى تعالى مى فرمايد:«اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» ، كه اگر ايمان با عمل يكى باشد در اين گونه آيات لازم مى آيد كه ايمان به خودش عطف شده باشد و اين درست نيست.

و نيز اگر گوييم عمل جزئى از ايمان است لازم مى آيد عطف جزء بر كلّ، و آن هم درست نيست و نيز رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

«يا معشر من اسلم بلسانه و لم يخلص الايمان بقلبه لا تذمّ المسلمين»: اى گروه كسانى كه به زبانشان اسلام آورده اند ولى ايمان خالص به دل آنها راه نيافته مسلمانان را مذمّت و نكوهش نكنيد. و امام صادق عليه السّلام فرمود:

«الايمان وقر فى القلوب و الاسلام ما عليه المناكح»: ايمان بار سنگينى است بر دل و اسلام همان است كه مجوّز نكاح است و مسلمان مى تواند با مسلمان ديگر ازدواج كند. و فرمود:

«يبتلى المؤمن على قدر ايمانه و حسن اعماله»: مؤمن به اندازۀ ايمانش و نيكويى كردارش

ص:218


1- سورۀ مجادله، آيۀ 22.
2- سورۀ حجرات، آيۀ 14.
3- سورۀ نحل، آيۀ 106.
4- سورۀ حجرات، آيۀ 9.
5- سورۀ بقره، آيۀ 178.
6- سورۀ انعام، آيۀ 82.

آزمايش مى شود. همۀ اينها دليل اين است كه ايمان جايگاهش دل است و عمل چيزى است غير از ايمان. و بالجمله سيد شارح رحمه اللّه سخن را در اين جا به درازا كشانده كه نقل همۀ آن موجب ملال خاطر خوانندگان عزيز بشود و اگر كسى طالب باشد به اصل مراجعه كند.

ارشاد

همان گونه كه يقين مراتب مختلفى دارد، چنان كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده است در محضر آن حضرت سخن از راه رفتن حضرت عيسى بر روى آب به ميان آمد، حضرتش فرمود: اگر يقينش زياده مى شد بر هوا راه مى رفت. «ذكر عنده صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انّ عيسى بن مريم كان يمشى على الماء و قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: لو زاد يقينه لمشى فى الهواء»، همچنين مراتب ايمان نيز در افراد به يك اندازه نيست؛ چنان كه در روايت صحيحۀ كافى است از اسحاق بن عمار كه گفت: شنيدم از امام صادق عليه السّلام كه فرمود كه روزى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نماز صبح را كه ادا فرمودند نظر مباركشان به جوانى افتاد كه چرت مى زند و سر و گردن خود را نمى توانست راست نگهدارد. رنگش زرد و پيكرش لاغر و ديدگانش به گودى افتاده بود. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به آن جوان فرمود: چگونه صبح كردى؟ و (به اصطلاح) ما حالت چطور است؟ عرض كرد: يا رسول اللّه! صبح كردم در حالى كه صاحب يقين مى باشم، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را سخن آن جوان خوش آمد و فرمود: هر يقينى حقيقتى دارد، حقيقت يقين تو چيست؟ عرض كرد: يا رسول اللّه! يقين من آن چنان است كه مرا محزون و غمناك ساخته و خواب را از ديدگانم ربوده و روزهايم با تشنگى مى گذرد (كنايه از شب زنده دارى و روزه داشتن) از اين رو نفسم از دنيا و هر چه در آن است بيزار شده تا آن جا كه گويى بهشتيان را مى بينم كه در نعمتهاى بهشتى متنّعمند و بر تختها نشسته با يكديگر تعارف مى كنند، و گويى عرش پروردگارم را مى بينم كه براى حساب نصب شده و مردم براى حساب محشور شده اند و من نيز در ميان آنان مى باشم، و دوزخيان را مى بينم كه جاودانه در آتش عذاب گرفتارند و فريادشان بلند است، و گويى الآن غرّش آتش دوزخ در گوشم طنين انداز است.

پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اين بنده اى است كه خداى تعالى دل او را با نور ايمان روشن و منوّر فرموده است؛ و سپس به جوان فرمود: بر آنچه هستى پايدار باش. جوان عرض كرد: يا رسول اللّه! دعا بفرماييد كه خداى تعالى در ركاب شما شهادت را نصيب من بفرمايد.

ص:219

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز خواستۀ جوان را پذيرفت و برايش دعا كرد و به اندك زمانى در يكى از غزوات شركت كرد و به درجۀ رفيعۀ شهادت رسيد و اين جوان دهمين نفر بود كه در آن غزوه به شهادت رسيد و نام اين جوان حارثة بن مالك بن النعمان الانصارى بود، چنان كه در روايت ديگرى آمده است.

«ان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم صلّى بالناس الصبح فنظر الى شاب فى المسجد و هو يخفق و يهوى برأسه مصفرا لونه قد نحف جسمه و غارت عيناه فى راسه، فقال رسول اللّه: صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كيف اصبحت يا فلان؟ قال:

اصبحت يا رسول اللّه موقنا فعجب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم من قوله و قال: ان لكلّ يقين حقيقة فما حقيقة يقينك؟ فقال: ان يقينى يا رسول اللّه هو الذى احزننى و اسهر ليلى و اظما هواجرى فعزفت نفسى عن الدنيا و ما فيها حتى كانّى انظر الى اهل الجنة يتنعمون فى الجنة و يتعارفون على الارائك متكئون، و كانّى انظر الى عرش ربى و قد نصب للحساب و حشر الخلائق لذلك و انا فيهم و كانّى انظر الى اهل النار و هم فيها معذّبون مصطرخون، و كانّى الآن اسمع زفير النار يدور فى مسامعى. فقال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: هذا عبد نوّر اللّه قلبه بالايمان. ثم قال له: الزم ما انت عليه، فقال الشاب: ادع يا رسول اللّه انّى ارزق الشهادة معك، فدعا له رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فلم يلبث ان خرج فى بعض غزوات النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فاستشهد بعد تسعة نفر و كان هو العاشر و هذا الشاب هو حارثة بن مالك بن النعمان الانصارى كما وردت به رواية اخرى (كافى ج 2 ص 53).

مولانا فرمايد:

گفت پيغمبر صباحى زيد را كيف اصبحت اى رفيق باصفا

گفت عبدا مؤمنا باز اوش گفت كو نشان از باغ ايمان گر شگفت(1)

گفت تشنه بوده ام من روزها شب نخفتستم ز عشق و سوزها

تا ز روز و شب جدا گشتم چنان كه ز اسپر بگذرد نوك سنان

گفت از اين ره كوره آوردى بيار درخور فهم و عقول اين ديار

گفت خلقان چو ببينند آسمان من ببينم عرش را با عرشيان

هشت جنّت هفت دوزخ پيش من هست پيدا همچو بُت پيش شمن

يك به يك وا مى شناسم خلق را همچو گندم من ز جو در آسيا

ص:220


1- محتمل است اصل شعر عبدا موقنا و كو نشان از باغ ايقان باشد.

كه بهشتى كه و بيگانه كى است پيش من پيدا چو مار و ماهى است

جمله را چون روز رستاخيز من فاش مى بينم عيان از مرد و زن

هان بگويم يا فرو بندم نفس لب گزيدش مصطفى يعنى كه بس

* از داستانهاى اهل يقين كه به ما رسيده است حكايتى است كه ابراهيم الخواص نقل مى كند. گويد: جوان نورسى را در بيابان ديدم همچون نقرۀ خام، گفتم: كجا مى روى؟ گفت: به مكّه. گفتم: بدون توشه و مركب سوارى؟ گفت: اى كه يقينت ضعيف است، آن كه آسمانها و زمين را محافظت مى فرمايد آيا نمى تواند مرا بدون زاد و راحله به خانه اش برساند؟ و چون به مكّه رسيدم او را در طواف ديدم كه اشعارى مى سرود و طواف مى نمود. چون مرا ديد صدا زد اى شيخ هنوز به همان ضعف يقين باقى هستى؟ كسى كه به خداى تعالى دربارۀ روزى اش اطمينان داشته باشد پيش از وقت روزى اش را نمى طلبد.

و از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: همانا ايمان افضل است از اسلام و همانا يقين افضل است از ايمان و كمياب تر از يقين هيچ نيست. و از امام رضا عليه السّلام با سند صحيح روايت شده كه فرمود: ايمان يك درجه بالاتر از اسلام است و تقوى يك درجه بالاتر از ايمان است و يقين يك درجه بالاتر از تقوى است و چيزى در ميان بندگان كمتر از يقين تقسيم نشده است (كمترين چيزى كه ميان بندگان تقسيم شده يقين است).

«عن الرّضا عليه السّلام بسند صحيح قال: الايمان فوق الاسلام بدرجة و التقوى فوق الايمان بدرجة و اليقين فوق التقوى بدرجة و لم يقسّم بين العباد شىء اقلّ من اليقين». و از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: عمل دائم كم بهتر است نزد خدا از عمل زيادى كه به غير يقين باشد.

نويسنده گويد: در روايت اخير احتمال مى رود كه نكته در دائم بودن عمل باشد نه يقين.

(دقّت شود).

«و انته بنيّتى الى احسن النيّات»: نيّت مرا به بهترين نيّت ها برسان.

سيّد شارح در معناى نيّت سخنانى از بزرگان نقل كرده كه شايد بهترينش فرمودۀ شيخ بهايى باشد كه فرموده است كه مقصود از نيّت صادق آن است كه به سوى اطاعت برانگيخته شود و جز رضاى خداى تعالى هيچ نظرى نداشته باشد.

ص:221

«المراد بالنيّة الصّادقه انبعاث القلب نحو الاطاعة غير ملحوظ فيه سوى وجه اللّه سبحانه».

بعضى بزرگان فرموده اند: بهترين چيزى كه وسيلۀ تقرّب بنده به خداست اين است كه معلوم گردد بنده از دنيا و آخرت جز خداى تعالى چيزى را اراده نكرده است.

«قال اللّه تعالى وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ»(1) اين مقام پيامبران و صدّيقان و شهيدان است.

تذكر

در مصباح الشرّيعه از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: براى بنده چاره اى نيست از اين كه در همۀ حركت و سكونش نيّت خالصى داشته باشد، كه اگر چنين نباشد جزو غافلان است و خداى تعالى دربارۀ غافلان فرموده:«أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ» .(2)

بعضى از علما در شرح اين حديث فرموده است واجب اند: كه بنده در هر كارى كه انجام مى دهد نيّت و اخلاص داشته باشد، حتّى در خوراكش و نوشيدنى اش و لباسش و خوابش و آميزش جنسى اش كه همۀ اينها از احوالى است كه از او سؤال مى شود و پاداش داده مى شود كه اگر للّه و فى اللّه باشد در ميزان حسناتش ثبت مى شود و اگر در راه هواى نفس و براى غير خدا باشد بر ميزان سيّئاتش گذاشته مى شود، و چنين كسى در دنيا همچون حيوان چرنده است و در حقيقت انسان مكلّفى نخواهد بود. و از آنانى است كه خداى تعالى فرموده است:«وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا»(3) و پيروى از كسى نكن كه دلش از ياد ما غافل است. و از اين جا معلوم مى شود كه مى توان عادات را جزو عبادات قرار داد، مانند خوردن و آشاميدن كه اگر غرضش از اينها نيرو گرفتن براى اطاعت باشد عبادت خواهد بود، همچون عطر زدن كه اگر مقصودش عمل كردن به سنّت پيغمبر باشد عبادت است و اگر مقصودش استيفاى لذات زنان باشد گناه است. و از اين رو در روايت است كه: «من تطيّب للّه جاء يوم القيامة و ريحه اطيب من ريح المسك و من تطّيب لغير اللّه جاء يوم القيامه و ريحه انتن من الجيفه»: آن كه براى خدا عطر بزند روز قيامت با بويى مى آيد كه از مشك خوشبوتر است و هر كس كه براى غير خدا از عطر استفاده كند روز قيامت مى آيد در حالى كه بدبوتر از مردار است. البته لازم است كه آن قدر در اخلاص بكوشد تا اخلاص در نيّت به صورت ملكه در نفس او حاصل شود.

ص:222


1- سورۀ كهف، آيۀ 28.
2- سورۀ اعراف، آيۀ 179.
3- سورۀ كهف، آيۀ 28.

و بعملى الى احسن الاعمال و عمل مرا از بهترين اعمال قرار بده.

بهتر بودن عمل ارتباط مستقيم با نيّت دارد كه هر چند نيّت خالص تر باشد عمل بهتر خواهد بود؛ چنان كه فرمود: «انما الاعمال بالنيّات».

مقوّم عمل همانا نيّت است و مقصود از بهتر بودن عمل آن است كه نشأت گرفته از نيّت صادقه باشد و بجز رضاى خداى تعالى در آن منظور نباشد. از اين جهت امام صادق عليه السّلام در تفسير آيه شريفه:«لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» :(1)داى تعالى كه مرگ و زندگى را آفريد بدين منظور بود كه شما را آزمايش كند تا كدام يك از شماها بهتر عمل مى كند. فرمود: مقصود خداى تعالى آن نيست كه كدام يك از شماها بيشتر كار مى كند، بلكه مقصود آن است كه كدام يك از شماها اعمالتان به واقع و حقيقت نزديك تر است: «ليس يعنى اكثركم عملا و لكن اصوبكم عملا». و عمل هنگامى به واقع و حقيقت نزديك مى شود كه توأم با خشيت الهى و نيّت صادقه باشد: «و انما الاصابة خشية اللّه و النيّة الصادقة». سپس فرمود: عمل خالص عملى است كه انتظار نداشته باشى احدى بجز خداى تعالى تو را بر آن عمل بستايد، و اين است معناى اخلاص.

«ثم قال: العمل الخالص الذى لا تريد ان يمدحك عليه احد الاّ اللّه و هذا هو معنى الاخلاص».

خوانندۀ عزيز در اين روايت نورانى دقّت بيشترى فرماييد. و دانشمندان را در معناى اخلاص بيانات مختلفى است و عالى ترين تعبير همان است كه امير المؤمنين و سيد العارفين عليه السّلام بدان اشارت فرمود: «ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فى جنتك و لكن وجدتك اهلا للعبادة فعبدتك»: بارالها! تو را نه از ترس دوزخت پرستيدم و نه به طمع بهشتت، بلكه چون تو را سزاوار بندگى ديدم عبادتت كردم. و از آن جا كه اين مرتبه بسيار بلند و عزيز الوجود است يكى از صاحبدلان فرموده است: اى خوشا به حال آن كه يك قدم بردارد كه در آن يك قدم بجز خداى تعالى منظورش نباشد.

*تبصره

بسيارى از علما برآنند كه اگر عبادتى به قصد تحصيل ثواب و يا نجات از عقاب آورده شود باطل است چون منافات با اخلاص دارد، كه اخلاص آن است كه فقط رضاى

ص:223


1- سورۀ ملك، آيۀ 2.

خداى تعالى منظور نظر باشد نه جلب منفعت و دفع ضرر. و از كسانى كه بر اين مطلب پافشارى كرده سيد جليل ابن طاووس است، بلكه از كلام شهيد اوّل رحمه اللّه در قواعدش استفاده مى شود كه مذهب اكثر اصحاب بر اين است. و فخر رازى در تفسير كبيرش نقل كرده است كه متكلمين متفقند بر اين كه هر كس خداى را به خاطر خوف از عقاب و يا طمع در ثوابش عبادت كند عبادتش صحيح نيست، و در اوايل تفسير فاتحه به طور جزم گفته است كه اگر نمازگزار گفت نماز مى خوانم به خاطر ثواب خداوندى و يا به خاطر فرار از عقابش نمازش باطل خواهد بود. و ليكن جمعى ديگر گفته اند كه قصد ثواب و يا فرار از عقاب عبادت را باطل نمى كند و منافات با اخلاص ندارد به دليل آن كه خداى تعالى جمعى از اصفياى خود را بدين گونه توصيف فرموده:«كانُوا يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ يَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً» ؛(1)عنى رغبت به ثواب و رهبت از عقاب.

و نيز فرموده است:«وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً»(2) خداى تعالى را از راه خوف و طمع بخوانيد. و شيخ بهايى قدّس سرّه فرموده است بهتر آن است كه در اين باب به روايتى بپردازيم كه ثقة الاسلام كلينى در كتاب كافى با سند خوب نقل كرده است از هارون بن خارجه و او از امام صادق عليه السّلام كه فرمود: عبادت كنندگان بر سه قسمند: جمعى خداى عزّ و جلّ را عبادت مى كنند از راه خوف اين چنين عبادت عبادت بردگان است كه از ترس عقاب مولايش فرمان مى برد، و قومى خداى عزّ و جلّ را عبادت مى كنند و ثواب او را طالبند و اين عبادت اجيران است، و جمعى خداى را از طريق حبّ عبادت مى كنند و اين عبادت آزادگان است و اين بهترين عبادت است:

«عن ابى عبد اللّه: عليه السّلام العبّاد ثلاثة: قوم عبدوا اللّه تبارك و تعالى خوفا فتلك عبادة العبيد، و قوم عبدوا اللّه تبارك و تعالى للثوّاب فتلك عبادة الاجراء، و قوم عبدوا اللّه عزّ و جلّ حبّا له فتلك عبادة الاحرار و هى افضل العبادة».

و معناى افضل بودن آن است كه عبادت عبيد و اجرا خالى از فضل نيست و اگر فضل داشته باشد لا محاله صحيح خواهد بود، پس مطلوب ما كه اثبات صحّت است حاصل خواهد شد. سيّد شارح رحمه اللّه سخن را در اين مقام به درازا كشيده كه از نقل آن صرف نظر شد، طالبين به شرح مراجعه فرمايند.

ص:224


1- سورۀ انبياء، آيۀ 90.
2- سورۀ اعراف، آيۀ 56.

اللّهم وفّر بلطفك نيّتى بارالها! به لطف خويش نيّت مرا به كمال خلوص برسان.

و صحّح بما عندك يقينى و استصلح بقدرتك ما فسد منّى و يقين مرا به آنچه نزد توست درست گردان و آنچه از من به فساد كشيده شده با قدرت خودت اصلاح فرما.

يكى از عرفا فرموده است: به مقدار نيّتى كه بنده راست خداى تعالى كمكش مى فرمايد پس اگر نيّتش به كمال و تمام باشد كمك الهى نيز به كمال و تمام خواهد بود. و اين مطلب را از آيۀ شريفه استفاده كرده است كه خداى تعالى مى فرمايد:«إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللّهُ بَيْنَهُما» ؛(1)ر مورد نزاع و اختلاف زن و شوهر اگر آن دو بخواهند كه كار به اصلاح بيانجامد خداى تعالى اصلاح مى كند كه سبب توفيق را ارادۀ اصلاح فرموده است.

«و صحّح بما عندك يقينى»: و يقين مرا به آنچه نزد توست درست و محكم و استوار گردان كه هيچ گونه شكّ و ترديدى در آن راه نيابد.

امام صادق عليه السّلام فرمود: از علائم صحّت يقين شخص مسلمان آن است كه با راضى كردن مردم سخط و غضب الهى را موجب نشود و آنان را به آنچه به آنان نداده است ملامت نكند.

«عن ابى عبد اللّه عليه السّلام: من صحّة يقين المرء المسلم الاّ يرضى النّاس بسخط اللّه و لا يلومهم على ما لم يعطه اللّه». حافظ گويد:

در كوى نيكنامى ما را گذر ندادند گر تو نمى پسندى تغيير ده قضا را

و نيز از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: حدّ يقين آن است كه با وجود خداى تعالى از هيچ چيز نترسى: «حدّ اليقين الاّ تخاف مع اللّه شيئا».

و اين مرتبه از يقين حاصل نمى شود مگر آن كه انسان اعتقاد جازم داشته باشد كه همۀ اسباب و مسبّبات به ارادۀ حق تعالى باز مى گردد و اوست فاعل مطلق و تامّ القدرة كه به هر چه ارادۀ مقدّسه اش تعلّق پذيرد و هيچ چيز در آسمان ها و زمين نمى تواند از نفوذ ارادۀ او جلوگيرى كند.

«و ان يمسسك اللّه بضرّ فلا كاشف له الاّ هو و ان يردك بخير فلا رادّ لفضله»: اگر از خدا به تو ضررى برسد هيچ كس جز خدا نتواند تو را از آن ضرر برهاند و هم اگر از او به تو خير برسد هيچ كس نتواند آن را منع نمايد.

ص:225


1- سورۀ نساء، آيۀ 35.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و اكفنى ما يشغلنى الاهتمام به بارالها! بر محمّد و خاندانش درود بفرست و هر چه كه اندوه آن مرا مشغول مى كند تو خود كفايت آن بفرما تا تمام توجّهم به تو باشد و به غير جناب تو اعتنا نكنم.

و استعملنى بما تسئلنى غدا عنه و مرا به آن كار بگمار كه فردا از آنها بازخواست خواهى كرد؛ چنان كه مى فرمايد:

وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (1) حتما از كارهايى كه انجام مى دهيد سؤال خواهيد شد.

سؤال

با اين كه خداى تعالى به همۀ آنچه كه بنده آگاه است آگاهى دارد فايدۀ اين سؤال و باز خواست چيست؟

جواب

ممكن است براى اظهار عدالت الهيّه باشد تا همه بدانند كه خداى تعالى بر احدى ستم روا نمى دارد، و اگر كسى را عقاب فرمايد نتيجۀ استحقاقى است كه از اعمال زشت او حاصل شده است؛ و نيز تا مؤمنان به خاطر ذكر خيرى كه از آنان مى شود خوشحال و مسرور باشند و كافران به واسطۀ ظهور اعمال زشتشان غمناك تر شوند؛ گذشته از آن كه خداى تعالى «لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ» و مصلحت فعل حضرت حق متعال در رتبۀ متأخره از فعل اوست جلّ جلاله و هر چه آن خسرو كند شيرين بود.

و استفرغ ايّامى فيما خلقتنى له و اوقات و روزهاى عمر مرا فارغ گردان در آن چيزى كه مرا براى آن آفريدى و آن عبادت و بندگى توست نه امور حيوانى و شهوانى؛ چنان كه امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «فما خلقت ليشغلنى أكل الطيّبات كالبهيمة المربوطة همّها علفها»؛ من آفريده نشدم براى اين كه غذاهاى خوشمزه مرا مشغول كند همچون حيوان سر در آخور كه بجز علف خوردن هيچ غم و غصّه اى ندارد.

محدّث قمّى رحمه اللّه در حالات امام سجّاد عليه السّلام نقل مى كند كه در مدينه شخص بطّالى بود كه به هزل و مزاح خود مردم مدينه را مى خنداند. وقتى گفت اين مرد يعنى على بن الحسين عليه السّلام مرا

ص:226


1- سورۀ نحل، آيۀ 93.

مانده و عاجز گردانيده و هيچ نتوانستم او را به خنده اندازم؛ تا آن كه وقتى آن حضرت مى گذشت و دو تن از غلامانش پشت سرش بودند آن مرد بطّال آمد و رداى آن حضرت را از هزل و مزاح از دوش مبارك كشيد و برفت. آن حضرت به هيچ وجه به او التفات نفرمود. پس از پى آن مرد رفتند و رداى مبارك باز گرفتند و آوردند و بر دوش مباركش افكندند حضرت فرمود: كى بود آن مرد؟ عرض كردند: مردى بطّال است كه اهل مدينه را از كار و كردار خود مى خنداند فرمود: به او بگوييد: «انّ للّه يوما يخسر فيه المبطّلون»؛ يعنى خداى را روزى است كه در آن روز آنان كه عمر خود را به بطالت گذرانيده اند زيان مى برند.

و اغننى و اوسع علىّ فى رزقك و مرا بى نياز گردان و رزق و روزى را كه براى من مقدّر فرمودى فراخ گردان.

و لا تفتنّى بالنظر و مرا به سرمستى مبتلا مكن.

و اعزّنى و لا تبتلينى بالكبر و مرا عزيز گردان امّا به كبر و خودپرستى مبتلا مگردان.

و عبّدنى لك و لا تفسد عبادتى بالعجب و مرا به عبادتى كه خالص براى تو باشد موفّق بدار و عبادت مرا با عجب و خودپسندى فاسد مكن. نويسنده گويد: چون عجب يكى از امراض مهلكۀ نفسانى است و آتشى است كه خرمن اعمال انسان را سوزانده و به خاكستر تبديل مى كند، به جاست كه سخن در اين باره به گونه اى مبسوطتر و مشروح تر گفته شود، باشد كه خوانندگان عزيز را سودى و نويسندۀ روسياه را ثوابى حاصل آيد.

عجب از ديدگاه قرآن و اخبار اهل بيت عليهم السّلام

پيش از آن كه به معناى عجب و مفاسد و خصوصيات آن و طريق معالجۀ اين صفت ناپسند بپردازيم، شايسته است به عنوان تمهيد و زمينه سازى چند كلمه در اهميّت اين بيمارى خطرناك از ديدگاه قرآن و اهل بيت عليهم السّلام بيان شود. اما از نظر قرآن به گمان نويسنده يك آيه از قرآن در اهميت مطلب و نكبت بار بودن اين بيمارى روحى كافى است و آن آيۀ 103 از سورۀ مباركۀ كهف است كه مى فرمايد:«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً، أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ و لا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً» ؛ بگو اى رسول، آيا به شما خبر بدهيم از زيانكارترين افراد در رابطه با كارهايى كه انجام داده اند؟ آنان كسانى هستند كه در زندگى دنيا گمراهانه كوشيدند و گمان

ص:227

مى كنند كه كار نيكو انجام داده اند. اين گمان بيجا نتيجۀ آن است كه آنان به آيات پروردگارشان و به لقاء اللّه كافر شدند، پس عملهاى آنان باطل و ناچيز شد و ارزش آن كه به روز قيامت ميزان عمل براى آنان به پا كنيم ندارند.

و اما عجب از ديدگاه اهل بيت عليهم السّلام: در كافى شريف سند به على بن سويد مى رساند: «عن ابى الحسن عليه السّلام قال: سئلته عن العجب الذى يفسد العمل، فقال: العجب درجات، منها ان يزين للعبد سوء عمله فيراه حسنا فيعجبه و يحسب ان يحسن صنعا، و منها ان يؤمن العبد بربّه فيمنّ على اللّه تعالى و للّه عليه فيه المن»(1).

على بن سويد گويد: از حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام پرسيدم از عجبى كه عمل را فاسد و تباه مى كند. پس آن حضرت فرمود: عجب را درجاتى است؛ از جملۀ آنها اين كه آرايش يابد از براى بنده بدى كردارش پس آن را زيبا ببيند و او را به عجب آورد و پندارد كه كردار خوبى انجام داده است. و از جملۀ آنها اين كه بنده به پروردگار خود ايمان بياورد پس بر خداى تعالى منت نهد و حال آن كه منّت خداى راست بر بنده در ايمانش به خدا. و نيز در كافى شريف از امام صادق عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: «ان اللّه تعالى علم ان الذنب خير للمؤمن من العجب و لولا ذلك ما ابتلى مؤمن بذنب ابدا»؛ همانا خداى تعالى دانست كه گناه مؤمن را از خودپسندى بهتر است، و اگر اين نبود مؤمن هرگز گرفتار هيچ گناهى نمى شد.

و هم در كافى از امام صادق روايت مى كند كه فرمود: «من دخله العجب هلك»؛ هر كس كه خودپسندى به او راه يافت به هلاكت افتاد.

و نيز از آن حضرت نقل مى كند كه فرمود: «ان الرجل ليذنب الذنب فيندم عليه و يعمل العمل فيسره ذلك فيتراخى عن حاله تلك فلان يكون على حاله تلك خير له مما دخل فيه»؛ همانا انسان گاهى گناهى را مرتكب مى شود پس ندامت و پشيمانى آن گناه بر دل او مى نشيند و آن گاه عملى را انجام مى دهد كه از انجام آن عمل حالت مسرت و خوشحالى به او دست مى دهد و آن آتش ندامت و پشيمانى كه به دل داشت به سردى مى گرايد پس اگر او به همان حال ندامت مى ماند براى او بهتر از اين حال مسرّت مى بود.

و هم در كافى شريف از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: «أتى عالم عابدا فقال له:

ص:228


1- وسائل مقدمه عبادات باب تحريم اعجاب بنفس. علامۀ مجلسى رحمه اللّه مى فرمايد: ممكن است حضرت ابو الحسن در اين حديث شريف عبارت از حضرت رضا عليه السّلام باشد، زيرا كه على بن سويد از حضرت رضا و حضرت موسى بن جعفر عليهم السّلام هر دو روايت مى كند گرچه از حضرت كاظم بيشتر حديث مى كند.

كيف صلوتك؟ فقال: مثلى يسئل عن صلوته؟ و انا اعبد اللّه منذ كذا و كذا، قال: كيف بكائك؟ قال: ابكى حتى تجرى دموعى فقال العالم: ان ضحكك و انت خائف افضل من بكائك و انت مدلّ، ان المدل لا يصعد من عمله شىء»؛ دانشمندى به نزد عابدى رفت و به او گفت: نمازت چگونه است؟ گفت: كسى از نماز همچون منى مى پرسد؟ و حال آن كه من مدتهاست كه عبادت خدا را مى كنم. دانشمند گفت: گريه ات چگونه است؟ گفت آن چنان مى گريم كه اشكهايم جارى مى شود. پس آن دانشمند گفت: اگر بخندى در حالى كه دلت ترسناك باشد برتر است از اين كه گريه كنى در حالى كه به گريه و عبادتت بنازى؛ همانا نازگر را هيچ عملى بالا نمى رود.

سخن ماند از عاقلان يادگار ز سعدى همين يك سخن گوش دار

گنهكار انديشه ناك از خداى بسى بهتر از عابد خود نماى

كه آن را جگر خون شد از سوز درد كه اين تكيه بر طاعت خويش كرد

ندانست در بارگاه غنى سرافكندگى به ز كبر و منى

بر اين آستان عجز و مسكينى ات به از طاعت و خويشتن بينى ات

* رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «ثلاث مهلكات: شحّ مطاع، و هوى متبع، و اعجاب المرء بنفسه»: سه چيز است كه هر يك از آنها آدمى را به هلاكت مى رساند:

1. حرص و آزى كه صاحبش در اختيار حرص قرار گيرد و از فرمانش سرپيچى نكند.

2. هواى نفس و خواستۀ دل كه آدمى از آن پيروى كند.

3. خودپسندى.

و نيز آن حضرت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «لو لم تذنبوا لخشيت عليكم ما هو اكبر من ذلك: العجب العجب»؛ اگر گناه نكنيد، از بزرگ تر از گناه بر شما مى ترسم: خودپسندى، خودپسندى.

ابن مسعود مى گويد: «الهلاك فى اثنتين القنوط و العجب» در دو چيز هلاكت و نابودى است:

1. نوميدى: نوميدى از رحمت خدا، نوميدى از نجات، نوميدى از اصلاح خويشتن.

2. عجب و خودپسندى.

ابن مسعود از آن جهت اين دو را قرين هم ياد كرده است كه سعادت آدمى در گرو سعى و

ص:229

كوشش و طلب اوست و تا انسان دامن همت به كمر نزند و به دنبال مقصد و مقصود اصلى نرود به سعادت مطلوب نايل نشود.

«وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى» (1) اين دو صفت يعنى نوميدى و خودپسندى هر كدام به نوبۀ خود پاى طلب را سست مى كند و انسان را از سعى باز مى دارد.

اما نوميدى از آن جهت كه شخص نااميد به هيچ وجه آمادگى براى دنبال گيرى مقصد را نخواهد داشت بلكه شخصى كه از اصلاح و نجات خود نااميد است نه تنها در نجات خود نمى كوشد بلكه چه بسا دست به كارى زند كه تسريع در هلاك او كند و آن كه از اصلاح نفس خود نااميد است امكان دارد به هر جنايتى دست بزند؛ از اين روست كه قنوط من رحمة اللّه و نوميدى از رحمت واسعۀ خداوندى بزرگ ترين گناه شمرده شده است.

و اما عجب و خودپسندى، از آن جايى كه آدم خودپسند اعتقادش بر اين است كه سعادتمند است و به مقصد و مقصود خود رسيده است او نيز از سعى و كوشش باز مى ايستد.

و به عبارت ديگر: انسان نه چيز موجود را طلب مى كند و نه چيز محال را، و سعادت از نظر خودپسند موجود است و از ديدگاه نااميد، محال.

و چون بنا ندارم كه سخن به درازا كشد به همين قدر از روايات اكتفا مى نمايم و شايد بعضى از روايات نيز در اثناى بحث به مناسبت گفته شود.

معناى عجب

عجب در زبان فارسى به معناى خودبينى و خودپسندى است، و اگر معانى ديگرى نيز در كتابهاى لغت براى اين كلمه شده است ظاهرا از لوازم اين معناست نه آن كه خود معناى مستقلى باشد. منتهى الارب مى نويسد: عجب بالضم خويشتن بينى و ناز و گردنكشى، كه ظاهرا دو معناى اخير يعنى ناز و گردنكشى از لوازم معناى اولى است؛ و هم چنين كتابهاى لغتى كه به زبان عربى نوشته شده است چون معناى صريح و مرادفى براى عجب در عرب نبوده از اين رو با معانى لازمه اين لغت را معنى كرده اند؛ مثلا در كتاب المنجد مى نويسد:

اعجب بالشىء: سرّه الشىء، اعجب بنفسه: استكبر، العجب: الزهو، الكبر، انكار ما يرد عليك؛ يعنى وقتى گفته مى شود: اعجب بالشىء، معنايش آن است كه آن چيز موجب مسرت و

ص:230


1- سورۀ نجم، آيۀ 39.

خوشحالى او شد؛ و اعجب بنفسه، يعنى تكبر و گردن فرازى نمود؛ و همچنين زهو كه به معناى ناز است؛ چنان كه منتهى الارب مى گويد: زهو بالفتح... و باطل و دروغ و سهل داشتن كسى را... و كبر و گردنكشى و ناز و نازيدن.

و همچنين «انكار ما يرد عليك» يعنى انكار نمودن ايرادى كه بر تو وارد است. چنان كه ملاحظه مى شود، همۀ اين معانى از لوازم و آثار خودبينى است؛ پس معناى اصلى كلمۀ (عجب) در لغت همان خودپسندى است.

معناى آن در اصطلاح علماى اخلاق

عجب بنا به فرمودۀ يكى از علماى آخرت: «هو استعظام النعمة و الركون اليها مع نسيان اضافتها الى المنعم».

عجب عبارت است از بزرگ شمردن نعمت و اعتماد بر آن و در عين حال از ياد بردن اضافۀ آن نعمت بر منعم حقيقى.

علامۀ مجلسى قدّس سرّه مى فرمايد: «العجب استعظام العمل الصالح و استكثاره و الابتهاج له و الا دلال به و ان يرى نفسه خارجا عن حد التقصير، و اما السرور به مع التواضع له تعالى و الشكر له على التوفيق لذلك فهو حسن ممدوح»؛ يعنى عجب عبارت است از بزرگ شمردن كردار شايسته و كثير شمردن آن و مسرور شدن و ابراز مسرت نمودن به خاطر آن عمل صالح و به وسيلۀ آن عمل، غنج و دلال و ناز كردن و اين كه شخص نيكوكار خود را از حد تقصير خارج ببيند. اما مسرور شدن به عمل صالح با تواضع در پيشگاه خداى تعالى و سپاس او بر اين كه او را به چنين عملى موفق كرد عجب نيست بلكه زيبا و ممدوح است.

نويسنده گويد: اين كه محدث جليل فرمود عجب آن است كه شخص نيكوكار خود را از حد تقصير خارج ببيند، اشاره به ادبى است كه در روايات به آن اشاره شده است؛ از جمله در كافى شريف از حضرت ابى الحسن موسى بن جعفر عليهم السّلام نقل مى كند: «انه عليه السّلام قال لبعض ولده:

يا بنى، عليك بالجدّ و لا تخرجن نفسك عن حد التقصير فى عبادة اللّه عز و جل و طاعته فان اللّه لا يعبد حق عبادته»: آن حضرت به بعضى از فرزندانش فرمود: پسركم بر تو باد به كوشش و حتما خود را در عبادت خداى عز و جل و اطاعت او از حد تقصير بيرون مبين؛ يعنى هر چند بر كوشش خود در عبادت و اطاعت خدا بيفزايى باز خود را مقصر ببين كه هيچ كس نتواند

ص:231

خداى تعالى را آن چنان كه شايستۀ عبادت است عبادت كند؛ چنان كه رسول ختمى و افضل بنى آدم با آن همه مقام والاى عبوديت عرض مى كند: ما عبدناك حق عبادتك؛ ما تو را آن چنان كه بايد عبادت نكرديم. و نيز در كافى شريف از جابر نقل مى كند كه گفت: «قال لى ابو جعفر عليه السّلام يا جابر، لا اخرجك اللّه من النقص و لا التقصير»؛ امام باقر عليه السّلام مرا فرمود: اى جابر! خداى تعالى تو را از نقص و تقصير بيرون نياورد؛ يعنى حالتى در توبه وجود نيايد كه خود را عارى از نقص و عيب پندارى و خود را در پيشگاه بارى تعالى مقصر ندانى.

و نيز جناب محدث علامۀ مجلسى از جناب محقق خبير و دانشمند كبير شيخ اجل بهاء الدين عاملى رحمه اللّه چنين نقل مى فرمايد كه او فرموده است: «لا ريب ان من عمل اعمالا صالحة من صيام الايام و قيام الليالى و امثال ذلك يحصل لنفسه ابتهاج، فان كان من حيث كونها عطية من اللّه و نعمة منه تعالى عليه و كان مع ذلك خائفا من زوالها طالبا من اللّه الازدياد منها لم يكن ذلك الابتهاج عجبا، و ان كان من حيث كونها صفته و قائمة به و مضافة اليه فاستعظمها و ركن اليها و راى نفسه خارجا عن حد التقصير و صار كانّه يمنّ على اللّه سبحانه بسببها فذلك هو العجب»؛ شكى نيست در اين كه كسى كه اعمال صالحه انجام مى دهد از قبيل روزۀ روزها و بيدارى شبها و مانند اينها براى او بهجت و سرورى حاصل مى شود پس اگر اين بهجت براى آن است كه خداى تعالى به او عطايى فرموده و نعمت عنايت كرده كه آن نعمت و عطا همين اعمال صالحه است و با اين وصف ترسناك باشد از نقص آنها و بيمناك باشد از زوال نعمت و از خداى تعالى بخواهد كه اين نعمت را بر او زياده كند پس چنين ابتهاج و سرور عجب نيست و اگر اين ابتهاج از جهت آن است كه اين اعمال را از خود مى داند و خود اوست كه داراى اين صفت است و اعمالش را بزرگ شمارد و بر آنها اعتماد كند و خود را از حد تقصير خارج بداند و به جايى رسد كه گويى منت گذارى كند بر خداى تعالى به واسطۀ آن اعمال پس چنين سرورى عجب است.

امام خمينى قدّس سرّه را در اين تعبير نظر است و مى فرمايد: تفسير عجب به طورى كه فرموده اند صحيح است ولى بايد عمل را اعم از عمل قلبى و قالبى دانست و كذلك اعم از عمل قبيح و حسن دانست؛ زيرا كه عجب همان طور كه وارد بر اعمال جوارح مى شود وارد مى شود بر اعمال جوانح و فاسد مى كند آنها را، و همان طور كه صاحب خصلت نيكو معجب شود به خصال خود صاحب خصال ناهنجار نيز چنان شود كه معجب شود؛ به خصلت خويش چنان كه در حديث شريف تصريح به هر دو شده و اين دو را مخصوص به ذكر نموده، زيرا كه

ص:232

از نظر غالب مخفى است... و نيز بايد دانست كه سرورى را كه از آن نفى كردند عجب را و از صفات ممدوحه شمردند به حسب حال نوع است.

پس امام را بر گفته شيخ بهاء رحمه اللّه سه ايراد است:

1. مرحوم شيخ عجب را اختصاص داده بر اين كه شخص نسبت به اعمال جوارحى عجب پيدا كند مانند روزه و بيدارى شب و غير آن كه ظاهرا مقصود شيخ (از غير آن) اعمالى است نظير روزه و بيدارى شب از قبيل عبادات و احسان و امثال اينها و نظرى به اعمال قلبى ندارد در صورتى كه عجب همان طور كه در اعمال ظاهرى و جوارحى يافت مى شود به اعمال باطنى و قلبى نيز راه مى يابد؛ مانند آن كه آدمى به ايمانش كه يك عمل قلبى است و خضوع باطنى در مقابل حق است عجب نمايد و بر ايمانش به خدا و رسول بنازد؛ چنان كه در روايتى كه در اول بحث ذكر شد يكى از درجات عجب همين عجب در ايمان گفته شده است كه فرمود: يكى از درجات عجب آن است كه بنده به خدا ايمان بياورد و بر پروردگارش در اين ايمان منت بگذارد و همچنين عجب در صفات و ملكات نفسى نيز پيدا مى شود؛ مانند عجب به علم و شجاعت و سخاوت و مانند آنها.

2. مرحوم شيخ عجب را نه تنها به اعمال جوارحى اختصاص داده بلكه به اعمال صالحه نيز اختصاص داده و فرموده شك نيست كه كسى كه اعمال صالحه كند... در نفس او بهجت و سرورى حاصل شود و حال آن كه عجب پيدا كردن اختصاص به اعمال صالحه ندارد بلكه گاهى انسان به اعمال ناصالح نيز عجب پيدا مى كند؛ چه بسا كافران و منافقان كه به كفر و نفاقشان بنازند و صاحبان ملكات رذيله كارشان به جايى برسد كه به صفات رذيلۀ خود عجب كنند. بدكرداران به كردار زشت خود تا سرحد عجب ببالند؛ چنان كه خواهيم گفت و اتفاقا همين درجه از عجب نيز در نخستين روايت كه ذكر شد آمده است كه فرمود: «ان يزين للعبد سوء عمله فيراه حسنا فيعجبه»؛ در اثر تدليس ابليس و تلبيس نفس كردار زشت انسان در نظرش زيبا جلوه مى كند و نسبت به آن عجب پيدا مى كند.

و بالاخره سومين نظر امام در فرمايش شيخ بزرگوار بهاء الدين اين است كه سرورى كه براى آدمى به هنگام عمل صالح دست مى دهد و بهجتى كه در نفس او حاصل مى شود به فرمودۀ شيخ (اگر براى آن باشد كه خداى تعالى به او عطايى فرموده چنين سرور و بهجت از باب عجب نيست) اين مطلب نسبت به عامۀ مردم و به حسب نوع گفته شده است و عموميت

ص:233

ندارد بلكه افرادى از بندگان خدا هستند كه به كلى از خويشتن رها شده و از هواى نفس خارج شده اند آنان را ديدۀ خودبينى به كلى كور و ديدۀ خدابينى روشن است؛ اصلا عملى براى خود نبينند تا به خاطر آن سرورى داشته باشند. بندگانى هستند كه حقيقتا خود را مملوك مالك حقيقى مى دانند و توانى از خود ندارند و تمام ارادۀ آنها در ارادۀ حق فانى گشته است.

«ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً عَبْداً مَمْلُوكاً لا يَقْدِرُ عَلى شَيْ ءٍ» (1) به گفته عارف شيراز:

در پس آينه طوطى صفتم داشته اند آنچه استاد ازل گفت بگو مى گويم

«سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ» :(2)ين چنين افراد را اگر خداى ناكرده غفلتى دست دهد و به عملى از خود توجه كنند و سرورى در خود يابند با مقام بس والايى كه دارند از گرفتارى به عجب بيمناك خواهند بود كه «حسنات الابرار سيئات المقربين».

درجات و مراتب عجب

همان طور كه از امام خمينى قدّس سرّه در ريا نقل شد كه ريا داراى سه مقام است و هر مقام داراى دو درجه، چنان كه تفصيل آن گذشت، عجب نيز داراى همان مقامات و درجات است. مقام اول عجب در عقايد، و مقام دوم عجب در ملكات، و مقام سوم عجب در اعمال. و مقام اول را دو درجه است: درجۀ اوّل عجب به ايمان و معارف حقه، و درجۀ دوم كه در مقابل آن است عجب به كفر و شرك و عقايد باطله.

و مقام دوم را نيز دو درجه است: درجۀ اول عجب به ملكات فاضله و صفات پسنديده و درجۀ دوم كه مقابل آن است عجب به اخلاق سيّئه و ملكات قبيحه.

و مقام سوم را نيز دو درجه است: درجۀ اول عجب به اعمال صالحه و كارهاى پسنديده و مقابل آن درجۀ دوم است كه عجب به اعمال زشت و افعال ناهنجار مى باشد.

ص:234


1- سورۀ نحل، آيۀ 75.
2- سورۀ انبياء، آيۀ 26-27.

مراتب عجب

يكى از علماى آخرت عجب را به دو مرتبه تقسيم كرده است و حاصل گفتۀ او با توضيحى از ما اين كه: عجب لا محاله به خاطر صفتى كه به نظر صاحبش صفت كمال است پيدا مى شود و هر كس كه در خود كمالى پنداشت چه در علم و چه در عمل و چه در مال و چه در ديگر كمالات حالاتى به او دست مى دهد؛ يكى آن كه همواره ترس آن را داشته باشد كه آن كمال از او گرفته شود يا از اصل گرفته شود و به كلى فاقد آن كمال شود و يا آن كه نقصى در آن راه يابد و صفايش تكدّر پيدا كند؛ اين چنين حالت را عجب نگويند. و ديگر آن كه خوف زوال آن را نداشته باشد ولى به اين كمالى كه داراست از آن جهت خرسند و فرحناك است كه آن را نعمتى از خداى تعالى مى داند و نسبت آن را به او تعالى شانه مى دهد نه به خودش؛ اين فرح و انبساط به كمال نيز عجب نيست.

و ليكن او را حالت سومى هست كه آن عجب است و آن اين كه ترسى از زوال آن نداشته بلكه به بودن آن خرسند و فرحناك و در عين حال دلبستگى به آن داشته و فرح و خوشحالى اش به آن از آن جهت باشد كه كمالى است و رفعت و مقامى براى اوست نه از آن جهت كه منسوب بر حق تعالى است و عطاى اوست و خودش هيچ استقلال و مبدئيتى براى آن ندارد كه اگر در قلب معتقد باشد بر اين كه آن كمال نعمتى است از خداى تعالى و هر آنى كه بخواهد از او باز پس مى گيرد اين اعتقاد نمى گذارد عجب به دل او راه يابد و اگر هم عجبى در دلش باشد با چنين اعتقاد عجبش زايل مى گردد.

بنابراين عجب عبارت است از آن كه انسان نعمتى و كمالى را در خود بزرگ بيند و به آن دل ببندد و نسبت آن را به منعم حقيقى از ياد ببرد. اين چنين حالت، مرتبۀ اول عجب است.

و اگر از اين حالت بالاتر رفت و در قلب خود حالتى ديد كه گويى او را بر خدا حقى است و در نزد خداى تعالى قرب و مقامى دارد تا آن جا كه در مقابل عمل خود از خداى تعالى توقع دارد كه او را در دنيا عزيز كند و اگر ناملايمى به او رسد به نظرش بعيد نمايد به گونه اى كه اگر همين ناملايم به شخص فاسقى مى رسيد به نظرش اين چنين بعيد نمى آمد اين حالت را ادلال و (ناز) گويند.

مثلا گاهى اتفاق مى افتد كه به ديگرى چيزى مى دهد و آن عطا در نظرش بزرگ مى نمايد و بر او منت مى نهد. اين شخص نسبت به عطايى كه كرده است معجب است و اگر پس از اين

ص:235

عطا آن كس را كه به او عطايى نموده به كار بگيرد و توقعاتى از او داشته باشد و مخالفتش را بعيد بشمارد اين حالت را ادلال و ناز گويند كه مرتبه اى است بالاتر از عجب. پس در هر ادلالى عجب نيز هست، ولى ممكن است كسى را عجب باشد اما ادلال نباشد، زيرا در عجب بزرگ شمردن عمل و نسيان نعمت، ميزان و مناط است بدون آن كه توقع پاداشى داشته باشد، اما ادلال هميشه با توقع پاداشى بيشتر همراه است. پس اگر كسى توقع داشت كه خداى تعالى حتما دعاى او را مستجاب كند و در باطن رد شدن دعايش را انتظار نداشت و بلكه براى او تعجب آور بود كه چرا دعاى او مستجاب نمى شود يا آن كه از مستجاب نشدن دعاى فلان فاسق تعجب نكند ولى از مستجاب نشدن دعاى خود تعجب كند، اين بيچاره علاوه بر عجب، نازفروشى نيز به خداى تعالى مى كند.

استاد بزرگ اخلاق امام خمينى قدّس سرّه را در اين مقام بيانى روشن تر و نكات و دقايقى حساس تر است كه ذيلا از نظر خوانندگان عزيز مى گذرد؛ مى فرمايد:

بدان كه از براى عجب در هر يك از اين درجات سابق الذكر مراتبى است كه بعضى از آن مراتب واضح و روشن است كه انسان به اندك تنبه و التفات پى به آن مى برد، و بعضى ديگر به غايت دقيق و باريك است كه انسان تا تفتيش كامل نكند و مداقۀ صحيحه به عمل نياورد ادراك آن نمى تواند كند، و نيز بعضى از مراتبش شديد و سخت تر و مهلك تر از بعضى مراتب ديگر است.

مرتبۀ اولى كه از همه بالاتر و هلاكش بيشتر است حالتى است كه در انسان به واسطۀ شدت عجب پيدا مى شود كه در قلب خود بر ولى نعمت خود و مالك الملوك به ايمان يا خصال ديگرش منت گذارد و گمان كند كه به واسطۀ ايمان او در مملكت حق وسعتى يا در دين خدا رونقى پيدا شد يا به واسطۀ ترويج او از شريعت يا ارشاد و هدايت او يا امر به معروف و نهى از منكر او يا اجراى حدود يا محراب و منبرش به دين خدا رونقى به سزا داده يا به واسطۀ آمدن به جماعت مسلمين يا به پا كردن تعزيۀ حضرت ابى عبد اللّه الحسين عليه السّلام رونقى در ديانت حاصل شد كه به سبب آن بر خدا و بر سيد مظلومان و بر رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم منت دارد هر چند اظهار اين معنى نكند در دلش منت مى گذارد.

و از همين باب است منت گذارى بر بندگان خدا در امور دينيه، مثل اين كه در دادن صدقات واجبه و مستحبه و در دستگيرى از ضعفا و فقرا بر آنها منت گذارى كند گاهى اين

ص:236

منت گذارى مخفى است حتى بر خود انسان (شرح منت نداشتن مردم بر خدا و منت داشتن ذات مقدس حق تعالى بر آنها در بحث ريا گذشت).

مرتبۀ ديگر آن است كه به واسطۀ شدّت عجبى كه در قلب است غنج و دلال كند بر حق تعالى، و اين غير از منت گذارى است، گرچه بعضى فرق نگذاشته اند. صاحب اين مقام خود را محبوب حق مى پندارد و خود را در سلك مقربين و سابقين مى شمارد و اگر اسمى از اولياى حق برده شود يا از محبوبين و محبين يا سالك مجذوب سخنى پيش آيد در قلب، خود را از آنها مى داند، ممكن است ريائا شكسته نفسى كرده و اظهار خلاف آن كند يا براى اثبات آن مقام براى خود طورى نفى مقام از خود كند كه ملازم اثبات باشد و اگر خداى او را مبتلا كند به بلايى، كوس (البلأ للولاء) زند. مدعى هاى ارشاد از عرفا و متصوفه و اهل سلوك و رياضت به اين خطر نزديك ترند از ساير مردم.

درجۀ ديگر آن است كه خود را از خداى تعالى به واسطۀ ايمان با ملكات يا اعمال طلبكار بداند و مستحق ثواب شمارد و لازم بداند بر خدا كه او را در اين عالم، عزيز و در آخرت صاحب مقامات كند و خود را مؤمن صاف پاك بداند، و هر وقت اسمى از مؤمنين به غيب آيد سرش را داخل سرها كند و در دلش انديشد كه خداوند اگر با عدل هم با من رفتار كند من مستحق ثواب و اجرم. بلكه بعضى بر قباحت و وقاحت افزوده تصريح به اين كلام باطل مى كند و اگر به او بلايى رخ دهد و براى او ناملايمى پيش آيد در دل اعتراض به خدا دارد و تعجب از كارهاى خداى عادل كند كه مؤمن پاك را مبتلا و منافق فاسق را مرزوق كند و در باطن به حق تعالى و به تقديرات او غضبناك باشد و در ظاهر اظهار رضايت كند غضب خود را به ولى نعمت خود تحويل دهد و رضاى به قضا را به مخلوق ارائه دهد، و وقتى بشنود مؤمنين را در اين دنيا خداوند مبتلا مى فرمايد، به دل خود تسليت مى دهد، نمى داند منافق مبتلا هم بسيار است نه هر مبتلا مؤمن است.

مرتبۀ ديگر از عجب آن است كه خود را از مردم ديگر ممتاز بداند و بهتر شمارد به اصل ايمان از غير مؤمنين و به كمال ايمان از مؤمنين و به اوصاف نيكو از غير متصفين و به عمل واجب و ترك محرم از مقابل آن و به اتيان به مستحبات و مواظبت به جمعه و جماعات و مناسك ديگر و ترك مكروهات از عامۀ مردم خود را كامل تر دانسته و امتياز براى خود قائل باشد و اعتماد به خود و ايمان و اعمال خود كند و ديگر مخلوق را ناچيز و ناقص شمارد و به

ص:237

همۀ مردم به نظر خوارى نگاه كند و در دل يا زبان بندگان خدا را سرزنش و تعيير كند؛ هر كس را به طورى از درگاه رحمت حق دور كند و رحمت را خاص خود و يك دسته مثل خود قرار دهد. صاحب اين مقام به جايى رسد كه هر چه عمل صالح از مردم ببيند به آن مناقشه كند و در دل در آن به يك نحو خدشه كند و اعمال خود را از آن خدشه و مناقشه پاك بداند اعمال حسنۀ مردم را چيزى نشمارد و همان عمل اگر از خودش صادر شد بزرگ بداند عيوب مردم را خوب ادراك كند و از عيب خود غافل باشد. اينها علامت عجب است گرچه خود انسان از آن غافل است. و از براى عجب درجات ديگرى هست كه بعضى از آن را ذكر ننمودم و از بعضى ديگر ناچار غافلم (پايان كلام امام خمينى قدّس سرّه).

وصل

اين كه امام خمينى قدّس سرّه فرمود: عجب در عقايد و ملكات و اعمال اختصاصى به حسنات آنها ندارد بلكه در عقايد باطله و ملكات خبيثه و اعمال سيّئه نيز عجب پيدا مى شود هر چند ممكن است در نظر بعضى بعيد نمايد كه چگونه ممكن است انسان به كفر و نفاق و ملكات زشت و به معصيت و نافرمانى خداى تعالى عجب كند، ولى بايد دانست كه خداى تعالى نفس انسانى را طورى آفريده است كه حالت اعتياد در آن هست و هر عملى كه چند بار از او سر زد چه اعمال جوارحى و چه اعمال قلبى با آن عمل انس مى گيرد و به آن خو مى بندد و اين حالت در نفس يكى از موهبتهاى بزرگ الهى و عوامل مهم ترقى و سير به كمال است، زيرا اعمال نيك و همچنين تحصيل ملكات و عقايد فاضله چه بسا در ابتداى امر براى اشخاص مشكل بوده و مستلزم تحمل مشقت و رياضت است ولى همين كه مدتى آن را تعقيب كرد عادت بر آن نموده و مشقت و سختى آنها برطرف مى شود (الخير عادة كما ان الشر عادة؛ و به واسطۀ وجود چنين حالتى در نفس، بعضى از بزرگان اهل كشف آيات عذاب و خلود در آتش را كه خداى تعالى براى كفار و مشركين مقرر فرموده به كمك بعضى مبانى عرفانى و فلسفى از قبيل اسم رحمن و رحيم و سبقت رحمت بر غضب و نيز لزوم تناسب جزاء با جرم چنين توجيه نموده است كه اهل عذاب پس از آن كه مدتى در عذاب به سر مى برند حالت انسى و عادتى با محيط خود مى يابند كه ديگر احساس ناراحتى نمى كنند و شايد از آيه مباركۀ:«كُلَّما نَضِجَتْ

ص:238

جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ» (1)ر چه پوستهاى آنان پخته مى شود ما آن را به پوستهاى ديگرى تبديل مى كنيم تا عذاب را بچشند) تأييد اصل مطلب و رد آن در مورد دوزخيان استفاده شود، مخصوصا با توجه به جملۀ «لِيَذُوقُوا الْعَذابَ» و به هر حال ما از حقايق اوضاع و احوال عالم آخرت بى اطلاعيم، نمى توانيم حالات آن عالم را به اين عالم قياس كنيم، ولى آنچه مسلم است چنين حالتى را در نفس در اين عالم مى بينيم كه (خوپذير است نفس انسانى) و در نتيجۀ انسى كه نفس با هر كارى پيدا مى كند نسبت به آن علاقه و محبت در نفس ايجاد مى شود و چون آدمى به چيزى محبت پيدا كرد آن محبت حجابى ميان او و عيبهاى آن چيز مى شود كه گفته اند:

و عين الرضا عن كل عيب كليلة و لكن عين السخط تبدى المساويا

در رابطه با همين موضوع است كه امام مى فرمايد: اهل كفر و نفاق و مشركين و ملحدين و صاحبان اخلاق زشت و ملكات پست و اهل معصيت و نافرمانى گاهى كارشان به جايى رسد كه به آن كفر و زندقۀ خويش يا سيّئات اخلاق و موبقات اعمال خود عجب كنند و ابتهاج نمايند و خود را به واسطۀ آن داراى روح آزاد خارج از تقليد و غير معتقد به موهومات شمارند و خويشتن را داراى شهامت و مردانگى دانند و ايمان به خدا را از موهومات و تعبد به شرايع را از كوچكى فكر تصور كنند و اخلاق حسنه و ملكات فاضله را از ضعف نفس و بيچارگى شمارند و اعمال حسنه و مناسك و عبادات را از ضعف ادراك و نقصان مشاعر محسوب كنند، خود را به واسطۀ آن روح آزاد غير معتقد به موهومات، بى اعتناى به شرايع، مستحق مدح و ثناى دانند، خصال زشت ناهنجار در دل ريشه كرده و مأنوس به آنها شده چشم و گوششان از آن پر شده در نظرشان زينت پيدا كرده آنها را كمال دانند.

چنان كه در حديث شريف كافى على بن سويد از ابو الحسن عليه السّلام روايت كرده كه فرمود:

عجب را درجاتى است: «منها ان يزيد للعبد سوء عمله فيراه حسنا فيعجبه و يحسب ان يحسن صنعا»؛ يكى از درجات آن اين است كه كردار بد بنده در نظرش آرايش يافته و آن را نيكو ببيند و او را عجب دست دهد و از كردار بد خويش خوشش آيد. و خداى تعالى نيز مى فرمايد:

ص:239


1- سورۀ نساء، آيۀ 56.

«أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً» ؛(1)يا كسى كه بدى كردار او براى او زينت يافته و آن را زيبا مى بيند؟! و نيز مى فرمايد:

«قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً أُولئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فلا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَزْناً» :(2)گو آيا شما را آگاه سازم از زيانكارترين مردم؟ آنان كسانى هستند كه راه زندگى دنيا را گم كرده اند و مى پندارند كه كار نيكو انجام مى دهند. اينان كسانى هستند كه به آيات پروردگارشان و لقاى او كافرند پس براى آنان در روز قيامت ميزان عملى برپا نخواهيم كرد.

امام امت دربارۀ آن گروه از معجبان كه به عقايد باطل و ملكات رذيله و اعمال ناپسند عجب دارند مى فرمايد: اين دسته از مردم كه جاهل و بى خبرند و خود را عالم و مطلع مى دانند بيچاره ترين مردم و بدبخت ترين خلايق اند. اطباء نفوس از علاج آنها عاجزند و دعوت و نصيحت در آنها اثر نمى كند، بلكه گاهى نتيجه به عكس مى دهد. اينها به برهان گوش نمى دهند. چشم و گوش خود را از هدايت انبيا و برهان حكما و موعظۀ علما مى بندند. بايد به خدا پناه برد از شرّ نفس و مكايد آن كه انسان را از معصيت به كفر مى كشد و از كفر به عجب مى كشد. نفس و شيطان به واسطۀ كوچك شمردن بعضى از معاصى انسان را مبتلا كنند به آن معصيت و پس از ريشه كردن آن در دل و خوار شمردن آن انسان به معصيت ديگر كه قدرى بالاتر است در نظر از اولى مبتلا شود، و پس از تكرار آن نيز از نظر افتد و در چشم انسان كوچك و خوار شود و به بزرگ تر مبتلا شود؛ همين طور قدم به قدم انسان پيش مى رود و كم كم معصيتهاى بزرگ در نظر انسان كوچك مى شود تا آن كه به كلى معاصى از نظرش افتد و شريعت و قانون الهى و پيغمبر خدا در نظرش خوار شود و كارش منجر به كفر و زندقه و اعجاب به آنها شود.

نويسنده گويد: اين مطلب سازنده و آموزنده و حكمت آميز كه از استاد بزرگ اخلاق امام خمينى قدّس سرّه نقل شد از لطايف حكمتهاى عملى و دقايق درس تهذيب اخلاق است؛ عظمت گناه و نافرمانى در اثر تكرار آن در نظر گناهكار از بين مى رود و وقتى گناه در نظر كسى - نعوذ باللّه - عادى شد و قبحى نداشت ديگر حدى براى آن متصور نيست. دوست مورد اعتمادى براى

ص:240


1- سورۀ فاطر، آيۀ 8.
2- سورۀ كهف، آيۀ 103-105.

نويسنده نقل كرد كه بودم و ديدم كه يكى از رباخواران معروف و نامى كرمانشاه به هنگام امضاى اولين سفتۀ ربا با اين كه به اصطلاح كلاه شرعى برايش درست كرده بود آن چنان مضطرب بود كه به طور كاملا محسوس دستش مى لرزيد، ولى همين شخص بعدها آن چنان جرأت پيدا كرد كه اولين رباخوار بازار كرمانشاه گرديد.

و معصيت آن جاست كه اين حالت تجرى به گناه آن چنان ظلمت و تاريكى در دل ايجاد مى كند كه كم كم نور ايمان در دل منتفى گشته و نسبت به عقايد حقۀ خود احساس شك و ترديد مى كند، و اگر با توبۀ صحيح به درمان اين درد عاقبت سوز نشتافت چه بسا كه در لحظات جان كندن و فشارهاى وارد در آن ساعت نور ايمان به كلى خاموش شود و با حال كفر از اين عالم منتقل گردد كه اگر چنين شد اميد نجات به كلى منقطع و درهاى سعادت از همه سو به روى او بسته خواهد بود. و به اين معنى در آيات و روايات اشاره شده است؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ»(1) عاقبت كسانى كه بسيار كار زشت انجام دادند آن شد كه آيات الهى را تكذيب نموده و آنها را به مسخره گرفتند و در روايات نيز از اثر گناه به نقطۀ سياه تعبير شده كه در دل پيدا مى شود و با تكرار گناه آن نقطه بيشتر مى شود تا آن كه تمام صفحه دل را فرا مى گيرد و آن وقت است كه موعظۀ هيچ موعظه كننده اى به او اثر نمى كند و رين قلب كه در آيۀ شريفۀ «كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ»(2)مده معنايش همين است. و اين است آنچه امام دربارۀ نفس و مكايد آن فرمود: كه انسان را از معصيت به كفر مى كشد و از كفر به عجب.

پيامدهاى خودپسندى

خودپسندى را پيامدهاى بسيارى است و زيانهاى فراوان دربر دارد كه عمدۀ آنها عبارت است از:

1. كبر، 2. فراموش كردن گناه و كوچك شمردن آن، 3. محروم شدن از فوايد موعظه و ارشاد، 4. غفلت از آفات عبادات، 5. اعتماد نداشتن به رحمت و فضل الهى.

هر يك از اين آفات براى هلاكت و شقاوت انسان كافى است تا چه رسد به اجتماعشان.

ص:241


1- سورۀ روم، آيۀ 10.
2- سورۀ مطففين، آيۀ 14.

اما كبر از نتايج عجب است، براى آن كه ريشۀ اين دو صفت يكى است، به اين معنى كه وقتى حالت خودبينى و بزرگمنشى در نفس پيدا شد و آدمى خود را بزرگ ديد و چشم دلش از مشاهدۀ عيبها و نقصهاى خود كور شد، در آن حال اگر كسى را يافت كه اين حالت بزرگ بينى خود را به او نشان دهد و خود را بزرگ تر از او قلمداد كند مبتلا به مرض خطرناك تكبر خواهد شد. به عبارت ديگر، حالت خودبينى و خود را برتر از ديگران ديدن، مادامى كه در باطن است و در خارج ظهور و بروزى نداشته باشد نامش كبر است و آن گاه كه به خارج رسيد و به وسيلۀ جوارح در خارج ظهور كرد نامش تكبر است، و درهر دو صورت يعنى كبر و تكبر هر دو احتياج به آن دارد كه شخص ديگرى در مقابل باشد تا انسان خود را نسبت به او بزرگ تر بداند باطنا و قلبا، كه چنين كسى داراى صفت كبر است و يا آن كه نسبت به طرف مقابل اعمال بزرگى كند و بزرگى خود را به رخ او بكشد كه چنين كسى داراى تكبر خواهد بود.

به هر صورت چه كبر و چه تكبر طرف مقابل لازم دارد ولى عجب چنين نيست، و فرق عجب و كبر در همين است كه شخص معجب خود را و كارهاى خود را بزرگ مى بيند بدون آن كه نظر به ديگرى داشته باشد؛ يعنى اگر فرض كنيم كه هيچ كس به جز شخص معجب نباشد و معجب به تنهايى آفريده شده باشد و يا به تنهايى زندگى كند تصور عجب دربارۀ او مى رود پس آدم خودپسند در كنار پرتگاه به جهنم كبر قرار دارد و به مجرد آن كه طرف مقابل پيدا كرد امكان آن هست كه خودپسندى او شكل خودفروشى بگيرد و مبتلا به كبر و تكبر گردد و جايگاهش به حكم صريح قرآن دوزخ باشد كه مى فرمايد:«أَ لَيْسَ فِي جَهَنَّمَ مَثْوىً لِلْمُتَكَبِّرِينَ» ؛(1)گر جايگاه متكبران جهنم نيست؟ و اين يكى از بزرگ ترين خطرهايى است كه در كمين افراد خودپسند است. بنابراين همۀ آفات و گرفتاريها كه براى صفت موبقۀ كبر هست براى عجب نيز امكان وقوع دارد «اعاذنا اللّه منها».

2. پيآورد دوم از براى عجب عبارت است از نسيان گناه. خودپسندى موجب آن مى شود كه آدمى بسيارى از گناهان را فراموش كند و به خيال آن كه نيازى به اصلاح خود ندارد در مقام جبران گذشته برنيايد و در نتيجۀ اين غفلت برخى از گناهان را به كلى ناديده بگيرد و آنچه را هم كه از گناهان به نظرش برسد اهميت ندهد و چه بسا موجب تجرّى به گناهان

ص:242


1- سورۀ زمر، آيۀ 60.

تازه اى بشود و شايد به همين معنى اشاره شده است در روايتى كه در وسائل از امام صادق عليه السّلام و آن حضرت از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت مى كند: «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فى حديث: قال موسى بن عمران لابليس اخبرنى بالذنب الذى اذا اذنبه ابن آدم استحوذت عليه، قال: اذا اعجبته نفسه و استكثر عمله و صغر فى عينه ذنبه»؛ موسى بن عمران به ابليس فرمود: مرا خبر ده از گناهى كه هر گاه آدمى زاده مرتكب آن گناه شود تو بر او چيره مى شوى. گفت: هنگامى كه خودپسند شود و عملش را زياد پندارد و گناهش در نظرش كوچك شود. و پيداست كه نتيجۀ چيرگى ابليس بر انسان تجرّى بيشتر اوست بر گناه. علاوه بر اين، كوچك شمردن گناه از آن نظر كه اهانت به مقام عظمت الهى است خود يكى از كباير است و چه بسا مانع از آن گردد كه انسان مشمول رحمت واسعۀ الهى گردد؛ چنان كه در بعضى از روايات به آن اشاره شده است؛ چنان كه در كافى شريف زيد شحام از امام صادق عليه السّلام حديث مى كند كه: «قال ابو عبد اللّه عليه السّلام: اتقوا المحقرات من الذنوب فانها لا تغفر. قلت: و ما المحقرات؟ قال: الرجل يذنب الذنب فيقول طوبى لى لو لم يكن لى غير ذلك».

امام صادق عليه السّلام فرمود: از گناهان كوچك بپرهيزيد كه آمرزيده نمى شود.

راوى گويد: عرض كردم: گناهان كوچك كدام است؟ فرمود: مرد گناه مى كند و مى گويد:

خوشا به حال من اگر گناهى جز اين نداشتم.

و نيز ابو هاشم جعفرى از امام حسن عسكرى عليه السّلام حديث مى كند كه گفت: «سمعت ابا محمد عليه السّلام يقول من الذنوب التى لا يغفر قول الرجل: ليتنى لا اؤاخذ الاّ بهذا»؛ شنيدم حضرت امام حسن عسكرى عليه السّلام مى فرمود: از جمله گناهانى كه آمرزيده نمى شود گفتار آن كس است كه بگويد: اى كاش من مؤاخذه نمى شدم مگر به همين گناه.

حضرت استاد امام خمينى قدّس سرّه پس از بيان آن كه عجب ايمان و اعمال انسان را به باد فنا مى دهد و فاسد مى كند، چنان كه در روايت على بن سويد گذشت كه از امام عليه السّلام سؤال مى كند از عجبى كه عمل را فاسد مى كند و امام عليه السّلام يك درجه از آن را عجب در ايمان قرار داده است و بيان روايات ديگرى، در اين باب فرمايد: عجب شجرۀ خبيثه اى است كه بار او بسيارى از كباير و موبقات است و در دل كه ريشه كرد كار انسان را به كفر و شرك و بالاتر از آنها منجر كند. يكى از مفاسد آن كوچك شمردن معاصى است. بلكه انسان معجب درصدد اصلاح نفس خويش برنمى آيد و خود را پاك و پاكيزه پندارد و هيچ گاه در فكر نمى افتد كه خود را از

ص:243

لوث معاصى پاك كند. پردۀ عجب و حجاب غليظ خودپسندى مانع شود از آن كه بديهاى خود را ببيند و اين مصيبتى است كه انسان را از جميع كمالات باز دارد و به انواع نواقص مبتلا كند و كار انسان را منجر كند به هلاك ابد، و اطباء نفوس را عاجز كند از علاج (پايان كلام امام خمينى قدّس سرّه).

3. گرفتارى ديگر عجب آن است كه آدمى در اثر اين بيمارى روحى و در نتيجۀ اعتقادى كه به پاك بودن خود پيدا مى كند و مقامى كه از براى خود در نزد خداى تعالى قائل است به ديگران با نظر استجهال مى نگرد و به نظريات آنان ارزشى نشناسد و در نتيجۀ اين حالت نصيحت هيچ ناصحى و موعظۀ هيچ واعظى را نمى پذيرد، و كسى كه از فيض موعظه محروم باشد نفس و شيطان براى اغواى او مجال واسعى خواهند داشت.

امام خمينى قدّس سرّه فرمايد: از مفاسد ديگرش (عجب) آن كه به بندگان خدا با نظر حقارت بنگرد و اعمال مردم را ناچيز شمارد گرچه از اعمال خودش بهتر باشد و اين نيز يكى از طرق هلاك انسان و خار طريق اوست.

4. ديگر از آفات عجب آن است كه چشم بصيرت صاحب عجب كه بايد عيوب خود و نواقص اعمال خود را ببيند كور مى شود و در مقام تفتيش اعمال خود برنمى آيد و به عبادات خود رسيدگى نمى كند تا اگر نفس و شيطان از راههاى ديگر مانند ريا و غيره در آنها راه يافته باشند تا كار از دست نرفته و فرصت فوت نشده به مقام علاج برآيد. و چه بسا ممكن است به واسطۀ اين مرض حتى در مقام تصحيح شرايط ظاهرى اعمال خود هم برنيامده باشد و مناسك و عباداتش از نظر ظاهر شرع و طبق فتاواى علماى شريعت نيز باطل بوده باشد، ولى به واسطۀ عجبى كه به اعمال خود داشته به مقام تفتيش برنيامده تا اقلا اجزاء و شرايط ظاهرى عبادات خود را منطبق بر شرع مقدس اسلام بكند. بيچاره يك وقت متوجه مى شود كه پنجاه سال عبادت او باطل بوده و به اندازه اى كه قضا و اعاده لازم نداشته باشد اثر نداشته است. و چه عيبى بالاتر از اين كه آدمى از ديدن معايب خود غافل باشد؛ چنان كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

«كفى بالمرء عيبا ان يبصر من الناس ما يعمى عنه من نفسه»؛ همين عيب مرد را بس كه از ديگران عيبى بيند كه از بينش همان عيب در خويشتن كور باشد. و امام هادى عليه السّلام فرمود: «من رضى عن نفسه كثر الساخطون عليه»؛ آن كه از خود راضى باشد خشمناكان بر او بسيار خواهند بود.

ص:244

همه عيب خلق ديدن نه مروت است و مردى نظرى به خويشتن كن كه همه گناه دارى

ره طالبان عقبى كرم است و فضل و احسان تو چه از نشان مردى بجز از كلاه دارى

تو حساب خويشتن كن نه حساب خلق، سعدى كه بضاعت قيامت عمل تباه دارى

* بارالها! چشم دل ما را براى ديدن عيبهاى خويشتن بينا فرما، باشد كه اين خود نشانه اى باشد از محبت تو بر ما، كه فرمود: «ان اللّه اذا احب عبدا بصره بعيوب نفسه»؛ خداى تعالى وقتى بنده اى را دوست مى دارد او را به عيبهاى خودش بينا مى كند.

مكن عيب خلق اى خردمند فاش به عيب خود از خلق مشغول باش

منه عيب خلق اى فرومايه پيش كه چشمت فرو دوزد از عيب خويش

* 5. ديگر از مفاسد عجب آن است كه اعتماد انسان را به فضل خداوند تبارك و تعالى ضعيف مى كند. اشخاص معجب به واسطۀ اعتمادى كه به اعمال خود دارند آن چنان در ظلمت و نكبت گرفتار مى شوند كه اگر احيانا از رحمت و فضل غير متناهى حضرت حق جل و علا گفته شود به نحوى در مقام انكار آن برمى آيند؛ گويى ميل دارند كه خداوند با همۀ مردم به مقتضاى عدل خود رفتار كند تا آنان به خيال خام خود از نجات يافتگان باشند و زحمتهايى كه كشيده اند به هدر نرود.

و به عبارت ديگر، بيمارى عجب در آنان بيمارى حسد را نيز به وجود آورده است كه به فرض آن كه خودشان به عدل نجات يابند، حاضر نيستند ديگران به فضل حق تعالى نجات بيابند.

اين گونه افراد با اين كه خودشان غرق گناهند بل مجسمه و عين گناهند، اگر بشنوند كه خدا اگر بخواهد بيامرزد، مى آمرزد و باك ندارد، عوض اين كه خرسند شوند ناراحت مى شوند و چه بسا به مقام انكار برآيند و اگر به زبان نياورند در باطن به خدا ايراد دارند كه چرا

ص:245

مى آمرزد؟ نبايد بيامرزد، زيرا اگر بيامرزد پس ما كه اين همه زحمت كشيده ايم و قدس و رزيده ايم با آنان چه فرق داريم؟ و به فرمودۀ امير المؤمنين عليه السّلام: «يخاف على غيره بادنى من ذنبه و يرجو لنفسه باكثر من عمله»؛ به ديگرى بر گناهى كه از گناه خودش سبك تر است مى ترسد ولى براى خودش چشمداشت پاداشى بيش از عملش را دارد. «يستعظم من معصية غيره ما يستقل اكثر منه من نفسه و يستكثر من طاعته ما يستقل اكثر منه من غيره»: گناهى را كه از ديگرى مى بيند آن چنان بزرگ مى بيند كه اگر بيشتر از آن گناه را خودش مرتكب شود در نظرش كوچك خواهد آمد و اطاعت خودش را آن چنان زياد مى بيند كه اگر بيشتر از آن را ديگرى انجام دهد در نظر او اندك خواهد بود. و در اثر همين بيمارى است كه روايات اميدبخش را كه از اهل بيت عليهم السّلام مخصوصا آنچه دربارۀ شيعيان رسيده است رد و يا توجيه مى كنند. نويسنده موارد بسيارى را در رابطه با اين بيمارى سراغ دارد كه به يكى از آنها براى نمونه اشاره مى كنم:

سيد جليل القدر ابن طاوس رحمه اللّه در كتاب اقبال روايتى از امام هشتم على بن موسى الرضا عليه السّلام در فضيلت روز غدير نقل مى كند كه در قسمتى از آن روايت آمده است: «يأمر اللّه فيه الكرام الكاتبين ان يرفعوا القلم عن محبى اهل البيت و شيعتهم ثلاثة ايام من يوم الغدير و لا يكتبون لهم شيئا من خطاياهم كرامة لمحمّد و على و الائمة صلوات اللّه عليهم اجمعين.

خداى تعالى به فرشتگان محترمى كه اعمال آدمى را ثبت مى كنند دستور مى دهد كه تا سه روز قلم را از دوستان اهل بيت و شيعيانشان بردارند و آغاز آن سه روز از روز عيد غدير است و فرشتگان به احترام محمد و على و امامان عليهم السّلام هيچ از خطاهاى آنان نمى نويسند.

اين روايت در جملۀ صدها روايت كه صدور آنها از اهل بيت عليهم السّلام قطعى است و تواتر معنوى دارند به ذايقۀ متقدسين خودپسند و عباد و نساك معجب به اعمال خودشان سنگين مى آيد و در پوشش دفاع از دين در مقام ايراد برمى آيند كه اين گونه روايات و اين چنين حرفها موجب تجرّى يك عده مى شود و به اتكاى اين گونه روايات، در سه روز غدير با آسايش خاطر به ارتكاب گناه مى پردازند. اين افراد در اين گونه اظهاراتشان درد دين ندارند بلكه ريشۀ اين اعتراضات همان طور كه اشاره شد از مرض عجب است و چون به اعمال خود اتكا دارند و خود را محتاج اين چنين عنايتهاى الهى نمى دانند اين دلسوزى ها را براى دين مى كنند؛ ولى مانند ابن طاوس آن مرد الهى و ربانى كه پيوند معنويش با ملكوت اعلا مورد قبول همۀ علما و بزرگان اسلامى است و همچنين محدث جليل مجلسى و ديگر بزرگان از

ص:246

دانشمندان دين با آن كه به يقين تعصب مذهبى شان شديدتر و حمايتشان از حريم دين به مراتب بيش از اين متقدسين بوده است اين روايت و نظاير آن را در كتابهاى خود نقل كرده اند و پرواى تجرّى خوانندگان به معصيت نداشته اند، ولى اين كاسه هاى داغ تر از آش و دايه هاى مهربان تر از مادر به دلسوزى دين افتاده و از حريم احكام الهى دفاع مى كنند.

به اين مدعيان مغرور بايد گفت كه پردۀ خودپسندى و حجاب غليظ خودپرستى است كه نمى گذارد شما به اين حقايق ايمان بياوريد، و گرنه چه جاى وحشت است و چه مجال ايراد؟ و چه فرق است بين اين كه گناه نوشته شده را بيامرزند يا اصلا ننويسند؟

مگر نه اين است كه طبق آيات صريحه و اخبار صحيحه متواتره خداى متعال همۀ گناهان حتى شرك به خدا را كه بزرگ ترين گناه است با توبه مى آمرزد؟ و اين وعدۀ خدا است. و «إِنَّ اللّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ»(1)و غير شرك را اگر بخواهد بدون توبه نيز مى آمرزد هر چند گناه و شرك هفتاد ساله باشد. آن كه گناه هفتاد ساله را به يك اشاره محو و نابود مى كند و نه تنها محو مى كند بلكه با تجلى اسم مبارك «مبدل السيّئات حسنات» به جاى سيّئه حسنه نوشته مى شود، «اولئك يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»(2) اگر اين قبيل آيات صريحه و اخبار صحيحه موجب تجرّى مردم به گناه گردد اين يك روايت نيز موجب خواهد شد و هر جوابى كه در مورد آيات و روايات توبه داده شود دربارۀ اين يك روايت نيز گفته خواهد شد.

و اين كه گفته شد، (به اصطلاح علمى) جواب نقضى بود، و اما جواب حلى مسئلة:

حقيقت مطلب آن است كه آن كس كه دوست على است، در ايام عيد غدير بدون ترديد در درياى سرور و شادى غوطه ور است، و همان طور كه كسى كه در درياست و در ميان امواج متلاطم اقيانوسى است هيچ نجاستى از خارج در او تأثير ندارد و او را آلوده نمى سازد يعنى غلبه و احاطۀ آب مجال تأثير به آن نمى دهد، ايام غدير براى تأثير گناه كه معناى ثبت شدن و نقش بستن است مجالى باقى نمى گذارد و باعث تجرى هم نمى شود، زيرا آن كه دوست على است برحسب فطرت از گناه بيزار است و اگر گناه از او سر بزند به حكم غلبۀ طبيعت و عوارض و اسباب خارجى است و پس از ارتكاب گناه و حتى در حين ارتكاب آن خجل و شرم زده است و از خطايى كه كرده نادم و پشيمان است كه اين خود يكى از عوامل بسيار مهم

ص:247


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 9.
2- سورۀ فرقان، آيۀ 70.

عدم تأثير گناه است و موجب بخشايش آن نه تنها در همان سه روز بلكه در تمام عمر و همۀ ايام است و حقيقت توبه جز اين نيست كه فرمود آن كه قانون توبه را جعل كرده چنين فرموده است كه: «التوبة هى الندم»؛ توبه همان پشيمانى است (گر تو نمى پسندى تغيير ده قضا را).

بنابراين، جاى هيچ تكلّف و تصرّف در فرمودۀ امام نيست مانند تكلفى كه بعضى به كار برده و گفته اند اين روايت از قبيل سالبه به انتفاى موضوع است يعنى مقصود آن است كه دوست على در آن سه روز گناهى نمى كند تا نوشته شود!! و يا مانند تصرفى كه بعضى ديگر كرده اند كه (بنا به نقل يكى از متتبعين) ميان «ذنب» و «خطيئه» فرق گذارده و گفته اند آنچه نوشته نمى شود خطيئه است نه ذنب، و بنابه همين توجيه و تصريف به علامۀ مجلسى رحمه اللّه اعتراض نموده اند كه چرا در زاد المعاد «خطايا» را كه در روايت است به «گناه» ترجمه كرده است؟

و خلاصۀ فرقى كه ميان خطا و ذنب قائل شده است آن است كه «عصيان» به معناى گناهى است كه با تعمد و قصد انجام شود و (خطيئة) گناهى را گويند كه بدون عمد اراده صادر شود و آنچه را كه روايت مى گويد در سه روز غدير نوشته نمى شود «خطيئه» است يعنى همان گناهى كه از روى عمد و اراده نباشد، نه آن گناهى كه از روى عمد است كه به آن (ذنب) گفته مى شود نه خطا.

ولى اين فرق جدا بيهوده است زيرا در كتاب هاى لغت، ذنب به معناى مطلق گناه است خواه به عمد باشد يا غير عمد، ولى خطا را بعضى گفته اند كه مطلق گناه يا آن كه مخصوص گناهى است كه از روى عمد باشد؛ چنان كه در «المنجد» مى گويد: «الخطيئه: الذنب، و قيل المتعمد منه جمعه: خطايا»؛ يعنى خطيئه به معناى گناه است، و بعضى گفته اند كه خطيئه به معناى گناهى است كه از روى عمد باشد و خطيئه به خطايا جمع بسته مى شود.

و در «منتهى الارب» مى گويد: خطيئة: گناه و گناه به قصد، خطايا و خطايى جمع... خاطئى به قصد گناه كننده. و در معناى ذنب گويد: ذنب بالفتح: گناه. ملاحظه مى شود كه خطا همان گناه يا تعمد بر گناه است و علاوه بر معناى لغوى در قرآن كريم متجاوز از بيست مورد اين ماده به كار برده شده و در بسيارى از آنها طورى است كه نمى شود به معناى گناهى باشد كه بدون عمد و اراده صادر شده باشد؛ مانند:«وَ لا طَعامٌ إِلاّ مِنْ غِسْلِينٍ لا يَأْكُلُهُ إِلاَّ الْخاطِؤُنَ» ،(1)«وَ جاءَ فِرْعَوْنُ

ص:248


1- سورۀ حاقه، آيۀ 37.

وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِكاتُ بِالْخاطِئَةِ» ،(1)«كَلاّ لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنّاصِيَةِ ناصِيَةٍ كاذِبَةٍ خاطِئَةٍ» ،(2)«بَلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ» ،(3)«مِمّا خَطِيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً» .(4)گونه ممكن است اين گونه تهديدهاى سخت و شديد اللحن نسبت به گناهانى باشد كه از روى عمد و اراده نبوده باشد و يا فرعون و قوم نوح و ديگران از جملۀ گناهكارانى باشند كه از روى عمد و اراده گناه نكرده باشند؟! پيداست كه اين گونه تكلفها به قول معروف شعر گفتن و در قافيه گير كردن است.

امام امت و رهبر انقلاب اسلامى امام خمينى قدّس سرّه را در رابطه با اين موضوع تحليل جالبى است به مناسبت رواياتى كه در فضيلت گريه رسيده است كه عينا نقل مى شود. مى فرمايد:

«آنچه لازم است اشاره به آن، آن است كه بعضى از نفوس ضعيفۀ غير مطمئنه به امثال اين ثوابهاى بسيار براى امور جزئيه خدشه مى كنند، غافل از آن كه اگر چيزى در نظر ما در اين عالم كوچك آمد دليل نمى شود كه صورت غيبيه و ملكوتيۀ آن نيز حقير و ناچيز است؛ چه بسا باشد كه موجود كوچكى ملكوت و باطن آن در كمال عظمت و بزرگى باشد، چنان كه هيكل مقدس و صورت جسمانى رسول اكرم خاتم و نبى مكرم معظم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يكى از موجودات كوچك اين عالم بود و روح مقدسش محيط به ملك و ملكوت و واسطۀ ايجاد سموات و ارضين بود. پس حكم كردن به حقارت و كوچكى چيزى به حسب صورت باطنى ملكوتى فرع علم به عالم ملكوت و بواطن اشياء است و از براى امثال ماها حق اين حكم نيست و ما بايد چشم و گوشمان باز به فرمايشات علماى عالم آخرت يعنى انبيا و اوليا عليهم السلام باشد. و ديگر آن كه بناى آن عالم بر تفضل و بسط رحمت غير متناهيۀ حق جل و علا گذاشته شده است و تفضلات حق تعالى را حد و منتهايى نيست و استبعاد از تفضل جواد على الاطلاق و صاحب رحمت غير متناهيه از كمال جهل و نادانى است. جميع اين نعمتهايى كه به بندگان عنايت فرموده كه از احصاى آنها بلكه احصاى كليات آنها عقول عاجز و سرگردان است بدون سابقۀ سؤال و استحقاق بوده، پس چه مانعى دارد كه به مجرد تفضل و بدون هيچ سابقه اضعاف مضاعف اين ثوابها را به بندگان خود عنايت فرمايد؟ آيا بناى عالمى را كه به

ص:249


1- سورۀ حاقه، آيۀ 9.
2- سورۀ علق، آيۀ 15-16.
3- سورۀ بقره، آيۀ 81.
4- سورۀ نوح، آيۀ 25.

نفوذ ارادۀ انسانى قرار داده شده و دربارۀ آن گفته شده:«فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ» ، با آن كه اشتهاى انسانى حد محدودى و قدر مقدرى ندارد دربارۀ آن مى توان اين استبعاد را كرد؟

خداى تبارك و تعالى آن عالم را طورى مقرر فرموده و ارادۀ انسانى را طورى قرار داده كه به مجرد اراده هر چه را بخواهد موجود كند موجود مى كند. اى عزيز! راجع به اين گونه ثوابها اخبار و احاديث شريفه يكى و دو تا و ده تا نيست كه انسان را مجال انكارى بماند بلكه فوق حد تواتر است. جميع كتب معتبرۀ احاديث مشحون از اين نحو احاديث است؛ مثل آن است كه به گوش خود از معصومين عليهم السّلام شنيده باشيم، و طورى نيست كه باب تأويل را انسان مفتوح كند. پس اين مطلبى را كه مطابق نصوص متواتره و مصادم با برهان هم نيست بلكه با يك نحو برهان نيز موافق است بى سبب انكار كردن از ضعف ايمان و كمال جهالت است انسان بايد در مقابل فرمودۀ انبيا و اوليا عليهم السّلام تسليم باشد. هيچ چيز براى استكمال انسانى بهتر از تسليم پيش اولياى حق نيست خصوصا امورى كه عقل براى كشف آنها راهى ندارد و جز از طريق وحى و رسالت براى فهم آنها راهى نيست. اگر انسان بخواهد عقل كوچك و اوهام و ظنون خود را دخالت دهد، در امور غيبيۀ اخرويه و تعبديۀ شرعيه كارش منتهى مى شود به انكار مسلمات و ضروريات و كم كم از كم به زياد و از پايين به بالا منجر مى شود. فرضا شما در اخبار و سند آنها خدشه داشته باشيد - با آن كه مجال انكار نيست - در كتاب كريم الهى و قرآن مجيد آسمانى كه خدشه نداريد؛ در آن جا نيز امثال اين ثوابها مذكور است؛ مثل قوله تعالى «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»(1) مثل قوله «مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ»(2)لكه گمان نويسنده آن است كه يك پايۀ اين استبعادات و انكارها بر عجب و بزرگ شمردن اعمال گذشته شده است؛ مثلا اگر يك روز روزه بگيرد يا يك شب را به عبادت احيا كند، پس از آن بشنود از براى آن ثوابهاى بسيار بزرگى را، استبعاد نمى كند، با آن كه عينا اگر بنا بر مزد عمل باشد اين استبعاد هست ليكن چون اين عمل خود را بزرگ شمرده و اعجاب به آن نموده تصديق ثواب آن را مى كند. اى عزيز! تمام عمر ما كه پنجاه شصت سال است، فرض مى كنيم كه در آن قيام كنيم به جميع وظايف شرعيه و با ايمان صحيح

ص:250


1- سورۀ قدر، آيۀ 3.
2- سورۀ بقره، آيۀ 261.

و عمل صالح و توبۀ صحيحه از اين دنيا برويم، آيا اين مقدار اعمال و ايمان ما را چه مقدار جزا هست؟ با آن كه به حسب كتاب و سنت و اجماع جميع ملل چنين شخصى مورد رحمت حق است و به بهشت موعود مى رود؛ بهشتى كه در آن جا مخلد در نعمت و راحت و مؤبد در رحمت و روح و ريحان خواهد بود. آيا در اين جا مجال انكارى هست؟ با اين كه اگر بناى جزاى عمل باشد، فرض باطل كه عمل ما جزايى داشته اين قدرى كه عقل از تصورش كمّا و كيفا عاجز است نخواهد بود. پس معلوم شد كه مطلب براساس ديگر مبتنى است و بر پايۀ ديگر چرخ مى زند؛ آن وقت هيچ استبعادى باقى نمى ماند و براى انكار راهى باز نخواهد ماند.

(پايان كلام امام قدّس سرّه).

ديگر از مفاسد عجب آن است كه صاحبش را به ريا وادار مى كند، زيرا تظاهر به جمال از غرايز بشر است و صاحب جمال را خوددارى از نشان دادن جمال خويش به همان اندازه سخت است كه خوددارى گرسنه و تشنه از خوردن غذا و آشاميدن آب. به قول سعدى:

ملحد گرسنه در خانۀ خالى پر نان عقل باور نكند كز رمضان انديشد

و از اين رو گفته اند:

پرى رو تاب مستورى ندارد چو در بندى سر از روزن درآرد

* عرفاى الهى را در اين باب لطايف و دقايقى است كه با مقام مناسبت ندارد.

و فرقى ندارد كه كسى صاحب جمال حقيقى باشد يا آن كه جمال موهوم و متوهم باشد پس شخص معجب چون اعمالش در نظرش زيبا است و عامل آن هم خود اوست، لذا شديدا علاقه مند به جلوه دادن آنها خواهد بود و بعيد است كه بتواند در جلو اين ميل نفسانى خود بايستد، كه اگر چنين اراده اى داشت از اول گرفتار خودپسندى نمى شد و به خلاف آن كس كه گرفتار عجب نباشد كه آن وقت اعمالش را ناچيز مى شمارد و اخلاقش را فاسد انگارد و ايمانش را قابل نمايش نداند و به ذات و صفات و اعمال خويش معجب نگردد و خود را و همۀ لوازم وجودى خود را زشت و ناپسند بيند، و چون چنين ديد آنها را در معرض نمايش نياورد و خودنمايى نكند كه به قول مولانا:

ص:251

ناز را روئى ببايد همچو ورد تو ندارى گرد بدخويى مگرد

عيب باشد خوى نازيبا و ناز زشت باشد روى نازيبا و باز

* و به فرمودۀ امام خمينى قدّس سرّه (متاع فاسد زشت را به بازار مكاره نبرند) ولى چون خود را كامل ديد و اعمال را قابل عرضه كردن، درصدد جلوه دادن كمال و جمال متوهم خويش برآيد. بنابراين همۀ مفاسدى را كه براى ريا ذكر شده است بايد مفاسد عجب نيز دانست.

در رابطه با آنچه ذكر شد از مفاسد عجب، استاد بزرگ اخلاق و عرفان امام خمينى قدّس سرّه را با خودپسندان و خودبينان سخنى است كه مى خوانيد:

پس شخص معجب بداند كه اين رذيله تخم رذايل ديگر است و منشأ امورى است كه هر يك براى هلاك ابدى و خلود در عذاب، خود سبب مستقل است. و اگر اين مفاسد را درست فهميد و با دقت ملاحظه كرد و رجوع به اخبار و آثار وارده از رسول اكرم و اهل بيت آن سرور - صلوات اللّه عليهم اجمعين - كرد، البته بر خود لازم مى داند درصدد اصلاح نفس برآيد و خود را از اين رذيله پاك و ريشۀ آن را از باطن نفس براندازد كه مبادا خداى نخواسته با اين صفت زشت به عالم ديگر منتقل شود.

يك وقت كه چشم دنيايى ملكى بسته شد و سلطان برزخ و قيامت طلوع كرد، ببيند حال اهل معاصى كبيره از او بهتر است؛ آنها را خداوند مستغرق بحار رحمت خود فرموده به واسطۀ ندامتى كه داشتند، يا اعتمادى كه به فضل حق تعالى داشتند و اين بيچاره چون خود را مستقل ديده بود و در باطن ذاتش از فضل حق بى نياز شمرده بود، خداى تعالى نيز در حساب او مناقشه فرموده و او را چنان كه خود او مى خواست در تحت ميزان عدل درآورده و بخود او بفهماند كه هيچ عبادتى براى حق نكرده است و تمام عباداتش او را دورى و بعد از ساحت آورده، اعمالش و ايمانش باطل و ناچيز است؛ سهل است خود آنها موجب هلاكت و تخم عذاب اليم و مايۀ خلود در جحيم است. خدا نكند كه بارى تعالى با كسى با عدلش رفتار كند كه اگر همچو ورقى پيش آيد احدى از اوّلين و آخرين را نجاتى ندارند. ائمّۀ هدى - عليهم السّلام - و انبياى عظام در مناجات خود تمنّاى فضل تو را داشته اند و از عدل و مناقشۀ در حساب خوفناك بوده اند. مناجات خاصان درگاه حق و ائمّۀ معصومين - صلوات اللّه عليهم -

ص:252

مشحون از اعتراف به تقصير و عجز از قيام به عبوديت است. جايى كه افضل موجودات و ممكن اقرب به خدا، اعلان «ما عرفناك حق معرفتك و ما عبدناك حق عبادتك» دهد، حال ساير مردم چه خواهد بود؟ آرى آنها عارفند به عظمت حق تعالى و نسبت ممكن به واجب را مى دانند.

آنها مى دانند كه اگر تمام عمر دنيا را به عبادت و اطاعت و تحميد و تسبيح بگذرانند، شكر نعمت حق نكرده اند، تا چه رسد به آن كه حقّ ثناى ذات و صفات را به جا آورده باشند.

آنها مى دانند كه هيچ موجودى چيزى ندارد؛ حيات، قدرت، علم، قوّت و ساير كمالات ظلّ كمال اوست و ممكن، فقير بلكه فقر محض و مستظلّ است نه مستقل. ممكن از خود چه كمالى دارد تا كمال فروشى كند؟ چه قدرتى دارد تا عمل فروشى نمايد؟ آنها عرفاء باللّه هستند و عرفاء به جمال و جلال حقند. آنها از روى شهود و عيان نقص و عجز خود و كمال واجب را مشاهده كردند. ما بيچاره ها هستيم كه حجاب جهل و نادانى و غفلت و خودپسندى و پردۀ معاصى قلب و قالب، چنان چشم و گوش و عقل و هوش و ساير مداركمان را گرفته است كه در مقابل سلطنت قاهرۀ حق، عرض اندام مى كنيم و براى خود استقلال و شيئيّت قائليم.

اى بيچارۀ ممكن بى خبر از خود و نسبت خود با خالق! اى بدبخت ممكن غافل از وظيفۀ خود با مالك الملوك! اين جهل و نادانى است كه اسباب اين همه بدبختى ها شده و ما را مبتلاى به اين همه ظلمتها و كدورتها كرده. خرابى كار از سر منشأ است و آلودگى آب از سرچشمه، چشم معارف ما كور است و دل ما مرده است و اين موجب همه مصيبتهاست و در صدد اصلاح هم نيستيم.

خداوندا تو به ما توفيق عنايت كن. تو ما را به وظايف خود آشنا كن. تو از انوار معارف خود كه قلوب عرفا و اوليا را لبريز كردى يك نصيبى به ما عنايت فرما. تو احاطۀ قدرت و سلطنت خود را به ما نشان ده و نواقص ما را به ما بنما. تو معنى «الحمد للّه رب العالمين» را به ما بيچاره هاى غافل كه همۀ محامد را به خلق نسبت مى دهيم بفهمان. تو قلوب ما را آشنا كن به اين كه هيچ محمده اى از مخلوق نيست. تو حقيقت «ما اصابك من حسنة فمن اللّه و ما اصابك من سيّئة فمن نفسك»(1)ا به ما بنما. تو كلمۀ توحيد را به قلوب قاسيۀ مكدّرۀ ما وارد كن. ما اهل

ص:253


1- ما تو را آن چنان كه بايد نشناختيم و آن چنان كه شايد عبادت نكرديم.

حجاب و ظلمتيم و اهل شرك و نفاق. ما خودخواه و خودپسنديم، تو حبّ نفس و حبّ دنيا را از دل ما بيرون كن. تو ما را خداخواه و خداپرست كن! «إنّك على كلّ شيء قدير». پايان موعظۀ بالغۀ امام خمينى قدّس سرّه.

معالجۀ بيمارى عجب

بدان اى عزيز، همان طور كه در معالجۀ بيماريهاى جسمى، اطباى ظاهرى در ابتدا مى كوشند تا علت بيمارى را كشف نموده و به اصطلاح ميكرب بيمارى را شناسايى كنند و پس از آن كه در اين مرحله موفق شدند، آن عامل را با ماده اى كه ضد آن است از بين مى برند و در نتيجه بيمار صحت و سلامت خود را باز مى يابد، همچنين در معالجۀ بيماريهاى نفسى و روحى، علماى اخلاق از همين روش استفاده كرده اند با اين تفاوت كه در بيمارى نفسى بسا مى شود كه پس از شناسايى علت بيمارى ديگر نيازى به معالجۀ عملى نبوده و همان پى بردن به عامل بيمارى در صحت و سلامت بيمار كافى خواهد بود. و به عبارت ديگر چه بسيار است از امراض نفسى كه علت اصلى پيدايش آن، مرض جهل است و بجز جهل و نادانى از هيچ عامل ديگرى مايه نمى گيرد.

بنابراين، وقتى علل و عوامل آن مرض كه برمبناى جهل قرار گرفته پى گيرى و شناسايى شد، زيربناى آن عوامل كه جهل بود از بين مى رود و تبديل به علم مى شود و در نتيجه خود بيمارى نيز كه معلول جهل بود از بين رفته و احتياجى به برنامۀ عملى براى درمان پيش نمى آيد؛ مثلا كسى كه مبتلا به بيمارى ترس است و از جاى خلوت و مكانهاى تاريك مى ترسد، اين شخص اگر متوجه شود كه منشأ اين ترس قوۀ خيال و واهمۀ اوست و در خارج از ذهن او هيچ چيزى نيست و از خلوت بودن و يا تاريكى هيچ پديده اى در خارج تحقق نمى يابد كه به اين شخص آسيبى برساند، اگر اين معنا را درك كرد، نفس درك اين مطلب كافى خواهد بود كه ديگر از جاى خلوت و تاريك نترسد بدون آن كه نيازى به درمان عملى داشته باشد. بيمارى مورد بحث ما يعنى عجب نيز از اين قبيل بيماريهاى روحى است كه اگر تماما متكى بر جهل نباشد قسمت عمدۀ آن برمبناى جهل است و با تذكرات علمى كه داده خواهد شد اميد است كه اين بيمارى خطرناك دست از گريبان صاحبش بردارد و اگر خداى نكرده بقايايى هم در نفس بماند با استمداد از لطف الهى به رفع كامل آن توفيق يابد.

ص:254

اكنون گفتۀ يكى از علماى آخرت را با نقل به معنى جهت استفادۀ خوانندگان در اين جا مى آوريم: چنان كه پيش از اين گفتيم، عجب در انسان به خاطر مشاهدۀ صفت كمالى در خود (هرچند كمال واقعى نباشد بلكه كمال خيالى باشد) پيدا مى شود و بديهى است كه كمال را انواع مختلفى است و از جهتى به دو قسم منقسم مى شود.

1. كمالاتى كه تحصيل آنها به اختيار مكلف است و از امور اختيارى است.

2. كمالاتى كه در اختيار مكلف نيست بلكه بدون دخالت اختيار او به او داده شده است مانند جمال و نسب و مانند آنها و چون عجب بيشتر از راه كمالات اختيارى به دل راه مى يابد به بررسى عجب در آن قسم پرداخته و مى گوييم اگر كسى به فرض داراى تقوا و ورع است و اعمال عبادى از او سر مى زند اگر از اين جهت عجب مى كند كه او محل اين صفت و مجراى اين اعمال است و اصل عمل از طرف ديگرى است يعنى خداست كه او را محل اين صفت قرار داده و اين عمل را از دست او جارى مى سازد و با داشتن اين اعتقاد باز عجب مى كند اين جهل محض است، زيرا محل، مسخر ديگرى است و هيچ مدخليتى در ايجاد ندارد، پس چطور نسبت به كارى كه او اصلا دخالتى ندارد عجب مى كند؟

و اگر عجب او اين جهت است كه اين صفت يا اين عمل از اوست و با اختيار خودش آن را به دست آورده و با قدرت و نيروى خودش آن را تحصيل كرده لازم است اندكى فكر كند و ببيند اين قدرت و اراده و اعضا و ديگر اسبابى كه در تماميت آن كار دخيلند از كجا به او رسيده است؟ اگر مى داند كه همۀ اينها از خداى تعالى و از نعمتهاى اوست كه بدون استحقاق به او عطا فرموده است در اين صورت بايد به جاى عجب به نفس اعجاب به حضرت حق تعالى و كرم و فضل او داشته باشد كه اين چنين افاضۀ فيض به او فرموده و بدون آن كه استحقاق داشته باشد او را بر ديگرى مقدم داشته است. اين مطلب دقيق عرفانى با مثالى توضيح داده مى شود: فرض كنيد رئيس مملكتى هنگامى كه سپاهيان و سربازانش را سان مى بيند در ميان آنان به يك نفر از سربازان جايزه اى و يا درجه اى عطا كند بدون آن كه او امتيازى بر ديگران داشته باشد و يا خدمت فوق العاده اى انجام داده باشد در اين جا بايد آن سرباز از فضل و عنايت رئيس خود اعجاب داشته باشد كه چگونه او را بر ديگران مقدم داشته بدون آن كه استحقاقى داشته باشد و نبايد اعجاب به نفس نموده و خودپسند گردد. بلى ممكن است از اين راه اعجاب به نفس او را دست دهد كه بگويد رئيس من شخصى است حكيم و عادل و به

ص:255

كسى ستم روا ندارد و تا سببى در كار نباشد بدون جهت نه كسى را درجه و مقامى مى دهد و نه از كسى درجه و مقامى را مى گيرد؛ پس لابد امتيازى در من ديده كه اين جايزه و درجه را به من عطا كرده است ولى اگر چنين خاطره اى به او دست داد بايد به خود بگويد: همان امتياز نيز از عطاياى رئيس است، مانند آن كه سرباز صاحب اسبى باشد و رئيس دستور دهد تا نوكرى نيز به او بدهند. در اين صورت همان گونه كه از داشتن اسب عجبى به خود راه نمى داد چون همان اسب نيز از عطاياى رئيس بود، از دادن نوكر نيز نبايد عجب كند و همان گونه كه اگر اسب و نوكر را با هم به او مى داد عجب نمى كرد از عطاى يكى پس از ديگرى نيز نبايد عجب كند بلكه سزاوار است كه به جود و فضل رئيس اعجاب كند، مگر اين كه مثلا اسب را خودش تهيه كرده باشد و رئيس كشور نوكر را به خاطر آن كه او اسب دارد به او ببخشد. ولى اين فرض دربارۀ بزرگان و رؤساى دنيايى صحيح است و اما نسبت به ملك الملوك كه همۀ وجود و توابع و لوازم وجود از جود و عطاى اوست چنين فرضى صحيح نيست، زيرا اگر مثلا به عبادت او موفق گشتى و عجب بر آن داشتى از اين راه كه خدا مرا به اين عبادت موفق كرد به خاطر آن است كه من او را دوست مى دارم و حب قلبى من باعث آن است كه توفيق چنين عبادتى يافتم بايد از خود بپرسد كه چه كسى اين حب را در دل او گذاشت؟ خواهد گفت:

خدا. بايد بگويد: پس حب و عبادت هر دو نعمتهاى خدايند كه خداى تعالى به تو عنايت كرده بدون آن كه استحقاقى به آن نعمت داشته باشى؛ پس باز بايد اعجابت به بخشش او باشد كه وجودت را به تو داده و صفاتت را به تو بخشيده و اعمال و وسايل اعمال تو را فراهم آورده است. بنابراين چه جاى آن است كه عابدى به عبادتش و يا عالمى به علمش و يا جميلى به جمالش و ثروتمندى به ثروتش... عجب كند؟ كه همۀ اينها از فضل خداى تعالى است و صاحبان اين صفات فقط محل فيض قرار گرفته اند و محل شدنشان نيز از جود و فضل اوست.

خوانندۀ عزيز! شايد هنوز حقيقت مطلب را درك نكرده باشى و با اين كه اين مطالب را قبول دارى ولى باز در دل وسوسه اى باشد كه نگذارد ايمان به اين مطالب داشته باشى و تا ايمان حاصل نشود مجرد علم اثر قابل توجهى نخواهد داشت و ما در بحث ريا گفتيم كه ايمان غير از علم است، چه بسا افرادى كه علم دارند ولى چون ايمان به آنچه مى دانند ندارند فايده اى به حال آنها ندارد. ابليس لعين علم به مبدأ و معاد داشت و لذا «خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ» و

ص:256

«أَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ» گفت، ولى چون ايمان نداشت به صريح آيۀ قرآن در زمرۀ كافرين بود «أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ»(1)به لطف كلمۀ «كان» در آيۀ شريفه توجه شود كه اباء و استكبار از سجده براى آدم عليه السّلام نتيجۀ كفر سابقش بود نه آن كه به واسطۀ سجده نكردن كافر گرديد).

و به هر حال ما براى اين كه وسوسه اى در دل باقى نماند آن را به صورت سؤالى طرح مى كنيم و ان شاء اللّه پس از پاسخگويى به اين سؤال، شيطان لعين مأيوس گرديده و دل براى تابش نور ايمان آماده خواهد گرديد و سؤال اين است كه:

با اين كه مى دانيم همۀ اين توفيقات و نعمتها از خدا است چگونه ما اعمال خود را ناديده بگيريم با اين كه مى بينيم كه ما آنها را انجام مى دهيم و بر آنها انتظار اجر و پاداش داريم و اگر عمل از ما نبود منتظر پاداش هم نمى شديم، چنان كه براى عملى كه ديگرى انجام داده ما هرگز انتظار پاداشى براى خود نداريم.

پس اگر اعمال ما حقيقتا از ما نيست اين چه پاداشى است كه خداى تعالى به ما مى دهد و اگر از ماست چگونه آنها را ناديده بگيريم و اعجاب به آنها نكنيم؟

اين سؤال را دو پاسخ است: يك پاسخ حقيقى و واقعى و ديگر پاسخ مسامحى. اما پاسخ حقيقى اين سؤال از آن جايى كه درك آن مبتنى بر مشاهدۀ اصحاب قلوب و مكاشفۀ ارباب سلوك است و در حد فهم عامۀ مردم نيست از ذكر آن خوددارى مى شود و به پاسخ دوم اكتفا مى شود و آن اين كه: فرض مى كنيم كه اين گمان شما دربارۀ اعمال خودتان صحيح است و عمل را شما با نيرو و قدرت خودتان انجام داده ايد و هر چند كه وجود شما و لوازم وجود شما همگى از خدا است ولى در عين حال اگر شما نبوديد و علم و اراده و قدرتتان نبود اين عمل انجام نمى گرفت بنابراين اگر عمل نتيجۀ قدرت شماست پس قدرت به منزلۀ كليد آن كار است و اين كليد به دست خداى تعالى است و هر آنى كه بخواهد اين قدرت را از شما مى گيرد و اين كليد را از دست شما باز مى ستاند و آن وقت ديگر شما نمى توانيد آن عمل را انجام دهيد. پس عبادات همچون گنجينه هاى سعادت اند كه كليد اين خزانه ها عبارت است از قدرت اراده و علم كه به دست خداى تعالى است.

مثلا فرض مى كنيم كه خزائن دنيا در قلعۀ محكمى گذاشته شده و كليد آن قلعه را به دست

ص:257


1- سورۀ بقره، آيۀ 34.

قلعه بان سپرده باشند كه اگر شما هزار سال تلاش كنيد كه از در و ديوار آن راهى به اندرون قلعه بيابيد امكان پذير نباشد و نتوانيد حتى به يك دينار از اموال آن دست يابيد، ولى اگر قلعه بان كليد آن را به شما بدهد در را به آسانى باز كرده و با دراز كردن دست به اندرون آن خواهيد توانست هر مقدار از پول و جواهر كه بخواهيد برداريد. حال اگر كليددار كليد آن جا را به دست شما داد و شما را بر همۀ آن اموال و جواهرات مسلط كرد و شما نيز با كمال سهولت دست دراز كرده و هر چه خواستيد برداشتيد، انصاف بدهيد كه به دادن كليددار كليد گنجينه را به دست شما اعجاب مى كنيد يا به دراز كردن دست و برداشتن پول و جواهر از خزانه؟

بدون شك شما اين را نعمتى و منتى از جانب كليددار دانسته و هيچ ارزشى براى دراز كردن دست خود و برداشتن پول قائل نخواهيد شد، زيرا همۀ نقش در عطا وجود كليددار است كه كليد را در اختيار شما قرار داده؛ پس وقتى خداى تعالى قدرت را ايجاد فرمود و شما را بر ارادۀ خودتان مسلط كرد و دواعى و بواعث را تحريك كرد و موانع و صوارف را برطرف فرمود و انجام عمل را براى شما كاملا سهل و آسان كرد، آيا حقيقتا شگفت آور نيست كه شما از اعجاب به كسى كه همۀ اين امور را در اختيار شما گذاشته غفلت نموده و از جود و فضل و كرم او اعجاب نكنيد ولى به همان مختصر حركتى كه به فرض از شما صادر شده اعجاب كنيد؟

پس اى عزيز! چشم دلت را باز كن و مسبب واقعى را ببين و ديده اى پيدا كن سبب سوراخ كن، و گول شيطان و نفس را مخور كه آنها دشمن تو هستند و در جايى كه آن چنان نيرومند باشند كه عقايد و صفات و اعمال زشت را در نظر تو نيكو جلوه دهند و به جاى آن كه از آن زشتيها شرمنده و سرافكنده باشى تو را وادار به عجب به آنها كنند، چه جاى ايمنى و غفلت است از اين كه عبادات تو را در نظرت جلوه بدهند و وادار به عجبت كنند تا همه زحمات تو را به باد دهند و عملت را كه بايد در عليين باشد به سجين بفرستند؟! اى عزيز! در حالات دوستان و مقربان خدا تأمل كن و ببين كه چگونه خود را در پيشگاه احديت از اعمال صالحه تهى دست مى ديدند! امير المؤمنين عليه السّلام در كفن سلمان پس از آن همه عبادت و زهد و رسيدن به دهمين مرتبه از ايمان نوشت:

وفدت على الكريم بغير زاد من الحسنات و القلب السليم

ص:258

اى خداى كريم! به بارگاهت آمدم در حالى كه هيچ ندارم؛ نه عمل خوب و نه قلب سالمى.

يكى از بزرگان را گويند كه چون باد تندى مى وزيد و يا رعد و برقى در هوا پديد مى آمد مى گفت: «ما يصيب الناس ما يصيبهم الا بسببى و لو مات عطاء لاستراح الناس»: آنچه بلا به سر مردم مى آيد به خاطر من است و اگر (عطا) مى مرد مردم راحت مى شدند. بزرگ ديگرى پس از بازگشت از عرفات گفت: اگر من در عرفات نبودم اميد آن داشتم كه رحمت الهى همۀ اهل عرفات را در بر گيرد، ولى با وجود من مى ترسم كه نه تنها خودم مورد رحمت قرار نگرفته باشم بلكه مانع فيض ديگران نيز شده باشم.

بزرگان نكردند در خود نگاه خدا بينى از خويشتن بين مخواه

اى عزيز! مبادا در اين گونه معارف اسلامى كه مؤيد به آيات و روايات است و مستند به شهود و وجدان ارباب قلوب است ترديد كنى كه اين خود بزرگ ترين حجاب براى درك حقيقت گرديده و با چنين حجابى اين بيمارى عجب اگر خداى نخواسته به آن مبتلا هستى داء عضال و درد بى درمانى خواهد گشت. آرى، اى عزيز! خداى را با قلوب اولياى خود تصرفات و حالاتى است كه ما را از آنها اطلاعى نيست. ما بيچاره هاى غافل از همه چيز حالت، خضوع قلبى اوليا را حتى يك لحظه در تمام عمر نديده ايم و نبايد هم ببينيم، زيرا آن حالت، نتيجۀ تجلى عظمت حق تعالى بر قلب است كه جبل انيت و انانيت را متلاشى و مندك مى كند «فلما تجلى ربه للجبل جعله دكا» و وقتى سلطان حقيقت، خيمه و خرگاه بر دل عارفى زد چطور ممكن است از خودبينى و خودپسندى اثرى باقى بماند؟! «ان الملوك اذا دخلوا قرية افسدوها و جعلوا اعزّة اهلها اذلّة» ما گرفتاران هواهاى نفس و غرق شدگان در منجلاب شهوات را با اين عوالم چه مناسبتى است؟

چشم آلوده نظر از رخ جانان دور است بر رخ او نظر از آينۀ پاك انداز

شاعر شيرين زبان سعدى شيراز را در رابطه با اين حالت قلبى اولياى خدا اشعار نغز و دلنشينى است كه ذيلا مى خوانيد:

چنين ياد دارم كه سقاى نيل نكرد آب بر مصر سالى سبيل

گروهى سوى كوهساران شدند به فرياد خواهان باران شدند

ص:259

گر ستند از گريه جويى روان بيايد مگر گريۀ آسمان

به ذو النون خبر برد از ايشان كسى كه بر خلق رنج است و سختى بسى

فرو ماندگان را دعايى بكن كه مقبول را رد نباشد سخن

شنيدم كه ذو النون به مدين گريخت بسى برنيامد كه باران بريخت

خبر شد به مدين پس از روز بيست كه ابر سيه دل بر ايشان گريست

سبك عزم باز آمدن كرد پير كه پر شد ز سيل بهاران غدير

بپرسيد از او عارفى در نهفت چه حكمت در اين رفتنت بود گفت

شنيدم كه بر مرغ و مور و ددان شود تنگ، روزى ز فعل بدان

در اين كشور انديشه كردم بسى پريشان تر از خود نديدم كسى

برفتم مبادا كه از شرّ من ببندد در خير بر انجمن

بهى بايدت لطف كن كان مهان نديدندى از خود بتر در جهان

* سبحان اللّه! چه قدر فرق است ميان چنين قلوب خاشع و نفسهاى خاضع و ميان افرادى كه آن چنان در غرقاب خودبينى و خودپسندى غرقند كه اگر كسى به آنان توهينى بكند و يا اذيتى برساند به نظرشان بعيد مى رسد كه خدا آنان را بيامرزد، و شكى ندارند در اين كه او به خاطر اين گناه مغضوب خداى تعالى است، ولى اگر همان كس به مسلمان ديگرى توهين كند و يا به او اذيتى برساند اين اندازه در نظرشان جلوه نمى كند و مى گويند ان شاء اللّه خداى تعالى او را مى آمرزد.

اين گونه قضاوت به طور مسلم از عجب و خودپسندى ريشه مى گيرد، بلكه گاهى مبتنى بر عجب و كبر و مغرور شدن به خداى تعالى است، و بلكه گاهى جهل و حماقت به حدى مى رسد كه تحدى مى كند و مى گويد: خواهيد ديد كه به واسطۀ اين توهين كه به من كرد چه بر سر او خواهد آمد! و اگر تصادفا پاى طرف به سنگى بخورد آن را به حساب خود گذاشته و گمان مى كند كه چون در نزد خدا مقامى داشته كه خداى تعالى آن شخص را كه توهين كرده مبتلا فرمود تا تشفى خاطرى براى اين گردد؛ با اين كه بيچاره مى بيند كه طبقات كفار و ملحدين خدا و رسول را ناسزا مى گويند و دشنام مى دهند و كسانى را مى شناسد كه اوليا و انبيا

ص:260

را اذيت كردند و كتك زدند و حتى كسانى كه انبيا و اولياى خدا را كشتند ولى خداى تعالى به آنان مهلت داد و آنان را مؤاخذه نفرمود و در دنيا به شكنجه شان نكشيد، و حتى بعضى از آنان اسلام آوردند كه نه در دنيا مؤاخذه شدند و نه در آخرت، و حتى قاتل حمزه سيد الشهداء با آن كه سيد الشهداء را كشته بود و قلب نازنين رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عزيزترين مخلوق خدا را به درد آورده بود مع ذلك موفق شد و توبه كرد و اسلام آورد. ولى اين جاهل مغرور گمان مى كند كه نزد خداى تعالى از رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عزيزتر است و توهين به او از قتل حمزۀ سيد الشهداء مهم تر است كه خداى تعالى از دشمن او انتقام گرفت ولى از قتلۀ انبيا انتقام نگرفت.

بيچاره غافل از اين كه نه تنها هيچ مقامى نزد خدا ندارد، بلكه به واسطۀ همين عجب و خودپسندى خود را هلاك نموده و خودش با تمام اعمالش سجينى است و چه بسا بسيارى از گنهكاران در نزد خداى تعالى از او مقرب ترند؛ چنان كه در روايت شريفۀ كافى است كه امام صادق عليه السّلام فرمود: «ان اللّه علم ان الذنب خير للمؤمن من العجب و لولا ذلك ما ابتلى مؤمن بذنب ابدا»: (خداى تعالى مى دانست كه گناه براى مؤمن بهتر از عجب است، و اگر اين نبود هيچ مؤمنى به هيچ گناهى آلوده نمى شد).

اى بسا كس كه عبادتها كند دل به رضوان و ثواب آن نهد

خود حقيقت معصيت باشد خفى بس كدر، كان را تو پندارى صفى

خواجه پندارد كه طاعت مى كند بى خبر كز معصيت جان مى كند

* ما اين بحث را ختم مى كنيم به آنچه امام بزرگوار خمينى قدّس سرّه در مقام معالجۀ بيمارى عجب بيان فرموده اند، و اميدواريم كه با دقت در مطالب استاد و بقيۀ مطالبى كه از بزرگان علم اخلاق نقل شد نتيجۀ مطلوب به دست آيد، و اللّه الموفق و المعين. استاد چنين مى فرمايند:

بدان كه رذيلۀ عجب از حب نفس پيدا مى شود، چون كه انسان مفطور به حب نفس است و سرمنشأ تمام خطاهاى انسانى و رذايل اخلاقى حب نفس است، و از اين جهت است كه انسان اعمال كوچك خودش به نظرش بزرگ آيد و خود را به واسطۀ آن از خوبان و خاصان درگاه حق شمارد و خود را به واسطۀ اعمال ناقابل مستحق ثنا و مستوجب مدح داند؛ بلكه قبايح اعمالش گاهى در نظرش نيكو جلوه كند. اگر از غير، اعمال بهتر و بزرگ تر از اعمال

ص:261

خود ديد چندان اهميت نمى دهد و هميشه انسان كارهاى خوب مردم را تأويل به يك مرتبه از بدى مى كند و كارهاى زشت و ناهنجار خود را تأويل به يك مرتبه از خوبى مى كند.

نسبت به خلق خدا بدبين است ولى نسبت به خودش خوش بين. به واسطۀ اين حب نفس با يك عمل كوچك مخلوط به هزار كثافت و مبعدات خود را طلبكار حق تعالى و مستوجب رحمت داند. خوب است اكنون قدرى در اعمال حسنۀ خود تفكر كنيم و افعال عباديه كه از ما صادر مى شود قدرى در تحت اعتبار عقل آورده با نظر انصاف به آنها نظر كنيم، ببينيم آيا به واسطۀ آنها ما مستوجب مدح و ثنا و مستحق ثواب و رحمت هستيم يا لايق لوم و عقاب و غضب و نقمت؟! و اگر حق تعالى ما را به واسطۀ همين اعمال كه در نظر ما حسنه است به آتش قهر و غضب بسوزاند بجاست و موافق عدل است.

من اكنون خود شما را در اين سؤالى كه مى خواهم بكنم حكم قرار مى دهم و از شما به نظر انصاف بعد از فكر و تأمل تصديق مى خواهم، و آن سؤال اين است كه اگر نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه صادق و مصدق است، به شما خبر دهد كه در تمام عمر عبادت خدا كنيد و اطاعت اوامر او نماييد و ترك شهوات و خواهش نفس نماييد، يا در تمام عمر خلاف گفتۀ او كنيد و مطابق ميل نفسانى و شهوات خود رفتار كنيد، در درجات آخرت شما فرقى نمى كند و در هر صورت شما اهل نجات هستيد و بهشت خواهيد رفت و از عذاب ايمن خواهيد بود؟ نماز كنيد يا زنا كنيد تفاوتى ندارد ولى رضاى حق تعالى فقط در اين است كه شما عبادت او كنيد و ثنا و مدح او نماييد و ترك شهوات خود و ميل هاى نفسانى را در اين عالم نماييد در مقابل اين هم اجرى نمى دهند و ثوابى عطا نمى كنند؟ آيا شما از اهل معصيت مى شديد يا اهل عبادت؟ شما ترك شهوات مى كرديد و لذات نفسانى را بر خود براى رضاى حق تعالى و خاطرخواهى او حرام مى كرديد يا نه؟ شما باز مواظبت به مستحبات و جمعه و جماعات مى نموديد يا منغمر در شهوات و ملازم لهو و لعب و تغنيات و غير ذلك مى گرديديد؟ با يك نظر انصاف و بى ظاهرسازى و رياكارى جواب دهيد. بنده از خودم و كسانى كه مثل خودم هستند خبر مى دهم كه اهل معصيت مى شديم و اطاعت را تارك و فاعل مشتهيات نفسانى مى شديم. پس، از اين، اين نتيجه حاصل شد كه تمام كارهاى ما براى لذات نفسانى و براى اداره كردن بطن و فرج است. ما شكم پرست و شهوت پرستيم.

ترك لذت براى لذت بزرگ تر مى كنيم و جهت نظر ما و قبلۀ آمال ما راه انداختن بساط

ص:262

شهوات است. نماز كه معراج قرب الهى است ما به جا مى آوريم براى قرب به زن هاى بهشت است ربطى به تقرب حق ندارد و مربوط به اطاعت امر نيست، با رضاى خدا هزاران فرسنگ دورست. اى بيچارۀ بى خبر از معارف الهيه كه جز ادارۀ شهوت و غضب خود چيز ديگرى نمى فهمى، تو مقدس مواظب به ذكر و ورد و مستحبات و واجبات و تارك مكروهات و محرمات و متخلق به اخلاق حسنه و متجنب از سيئات اخلاق در ترازوى انصاف بگذار كارهايى را كه مى كنى از براى رسيدن به شهوات نفسانى، و نشستن در تخت هاى زمردين و هم آغوش شدن با لعبت هاى شوخ و شنگ بهشتى و پوشيدن لباسهاى حرير و استبرق و سكنى كردن در قصرهاى نيكو منظر و رسيدن به آرزوهاى نفسانى است، آيا بايد اينها را كه تمام براى خودخواهى و پرستش نفس است به خدا نسبت داد؟ و پرستش حق دانست؟ آيا شما با عمله اى كه براى مزد كار مى كند چه فرقى داريد كه اگر او بگويد من محض صاحب كار اين عمل را كردم او را تكذيب مى كنيد. آيا شما دروغگو نيستيد كه مى گوييد نماز مى كنم براى تقرب به خدا؟ آيا اين نماز شما براى نزديكى به خداست يا براى تقرب به زن هاى بهشت و رسيدن به شهوات است؟

فاش بگويم: پيش عرفاء باللّه و اولياى خدا تمام اين عبادات ما از گناهان كبيره است.

بيچاره در حضور حضرت حق - جل جلاله - و در محضر ملائكۀ مقربين او برخلاف رضاى حق رفتار مى كنى و عبادتى كه معراج قرب حق است براى نفس اماره و شيطان مى كنى، آن وقت حيا نكرده در هر عبادت چندين دروغ در محضر ربوبيت و ملائكۀ مقربين مى گويى و چندين افترا مى زنى و منت گذارى هم مى كنى و عجب و تدلل هم مى نمايى و خجالت هم نمى كشى. اين عبادت من و تو با معصيت اهل عصيان كه اشد آنها رياست چه فرقى دارد؟ زيرا كه ريا شرك است و بدى و بزرگى آن از جهت آن است كه عبادت را براى خدا نكردى. تمام عبادات ما شرك است و شايبۀ خلوص و اخلاص در آن نيست بلكه رضاى خدا به طريق اشتراك هم در آن مدخليت ندارد، فقط براى شهوات و تعمير ادارۀ بطن و فرج است.

اى عزيز! نمازى كه براى خاطرخواهى زن باشد چه زن دنيايى يا بهشتى اين نماز براى خدا نيست. نمازى كه براى رسيدن به آمال دنيا باشد يا آمال آخرت به خدا ارتباط ندارد. پس چرا اين قدر ناز و غمزه فروشى مى كنى و عشوه و غنج و دلال مى كنى؟ به بندگان خدا به نظر

ص:263

حقارت نگاه مى كنى؟ خود را از خاصان درگاه حق حساب مى كنى؟ بيچاره تو با همين نماز مستحق عذابى و مستوجب زنجير هفتاد ذراعى هستى، پس چرا خود را طلبكار مى دانى و براى خود در همين طلبكارى و تدلل و عجب عذاب ديگر تهيه مى كنى؟ تو اعمالى را كه مأمورى بكن و متوجه باش كه از براى خدا نيست و بدان كه خداى تعالى با تفضل و ترحم تو را به بهشت مى برد و يك قسمت از شرك را خداى تعالى براى ضعف بندگانش به آنها تخفيف داده و به واسطۀ غفران و رحمتش پردۀ ستاريت به روى آنها پوشيده.

بگذار اين پرده دريده نشود و حجاب غفران حق به روى اين سيئات كه اسمش را عبادات گذاشتيم افتاده باشد كه خداى نخواسته اگر اين ورق برگردد ورق عدل پيش آيد، گند عبادات ما كمتر از گند معصيت هاى موبقۀ اهل معصيت نيست... ثقة الاسلام كلينى در كافى سند به حضرت صادق عليه السّلام رسانده:

«قال (اى رسول اللّه) قال اللّه عز و جل لداود: يا داود، بشّر المذنبين و انذر الصديقين. قال: كيف ابشر المذنبين و انذر الصديقين؟ قال يا داود: بشّر المذنبين انّى اقبل التوبة و اعفو عن الذنب، و انذر الصديقين ان لا يعجبوا باعمالهم فانه ليس عبدا نصبه للحساب الا هلك».

جناب امام صادق عليه السّلام از جناب رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل مى فرمايد كه گفت: خداى عز و جل به داود فرمود: اى داود! بشارت ده گناهكاران را و بترسان صديقين را. گفت: چگونه بشارت دهم گناهكاران را و بترسانم صديقين را؟ فرمود: اى داود! بشارت ده گناهكاران را كه من همانا قبول توبه مى كنم و از گناه مى گذرم، و بترسان صديقين را كه عجب نكنند به اعمالشان زيرا كه نيست بنده اى كه من به پا دارم او را براى حساب مگر آن كه هلاك گردد. بعد از آن كه صديقين در حساب هلاكند با آن كه آنها از گناه و معصيت پاك اند من و تو چه مى گوييم؟ اينها همه در صورتى است كه اعمال ما و شما از رياى دنيايى كه از موبقات و محرمات است خالص باشد، و كم اتفاق افتد براى ما عمل خالى از ريا و نفاق، بگذار نگفته بماند.

اكنون اگر باز جاى عجب است و تدلل و ناز و غمزه بكن، و اگر انصافا جاى خجلت و سرافكندگى و اعتراف به تقصير است، بعد از هر عبادتى كه كردى، از روى جد و واقع از آن عبادت و از آن دروغها كه در محضر حق تعالى گفتى از آن نسبتها كه بى جهت به خود دادى استغفار و توبه كن. آيا توبه ندارد كه در مقابل حق مى گويى قبل از ورود در نماز «وجهت وجهى للذى فطر السماوات و الارض حنيفا مسلما و ما انا من المشركين ان صلاتى و نسكى و محياى

ص:264

و مماتى لله رب العالمين»؟ آيا وجهۀ قلب شما به فاطر سموات و ارض است؟ آيا شما مسلميد و از شرك خالصيد؟ آيا نماز و عبادت و محيا و ممات شما براى خداست؟ آيا خجالت ندارد در نماز مى گويى «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» ؟ آيا شما جميع محامد را از حق مى دانيد يا آن كه براى بندگان؟ بلكه براى دشمنان او محمده ثابت مى كنيد. آيا دروغ نيست قول تو كه مى گويى «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» با اين كه ربوبيت را در همين عالم براى غير، ثابت مى كنى؟ آيا توبه ندارد «إِيّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّاكَ نَسْتَعِينُ» ؟ آيا تو عبادت خدا مى كنى يا عبادت بطن و فرج خود؟ آيا تو خداخواهى يا حورالعين خواه؟ آيا تو استعانت از خدا فقط مى طلبى يا در كارها چيزى كه در نظر نيست خداست؟ آيا توبه زيارت بيت اللّه كه مى روى مقصد و مقصودت خداست و مطلب و مطلوبت صاحب خانه است و قلبت مترنم به قول شاعر: «و ما حب الديار شغفن قلبى»؟ خداجو هستى؟ آثار جلال و جمال حق را مى طلبى؟ آيا تو براى سيد مظلومان اقامۀ عزا مى كنى؟ بر سر و سينه براى او مى زنى يا براى رسيدن به آمال و آرزوى خودت؟ شكمت تو را وادار مى كند مجلس عزا برپا كنى؛ شهوت و قاع تو را وادار مى كند نماز جماعت بروى؛ هواى نفس تو را به مناسك و عبادات مى كشد.

اى برادر! در مكايد نفس و شيطان دقيق شو. بدان كه نمى گذارد تو بيچاره يك عمل خالص بكنى، و همين اعمال غير خالصانه را كه خداوند به فضلش از تو قبول كرده نمى گذارند به سر منزل برسانى. كارى مى كنند كه به واسطۀ عجب و تدلل بيجا همۀ اعمالت به باد فنا برود، اين نفع هم از جيبت برود.

از خدا و رضاى او كه دورى، به بهشت و حور العين هم نمى رسى سهل است، مخلد در عذاب و معذب در آتش قهر هم مى شوى. تو گمان كردى به واسطۀ اين اعمال پوسيدۀ گنديدۀ سر و دست شكستۀ مخلوط به ريا و سمعه و هزار مصيبت ديگر كه هريك مانع از قبولى اعمال است استحقاق بر حق تعالى پيدا كردى يا از محبين محبوبين شدى؟ اى بيچارۀ بى خبر از حال محبين! اى بدبخت بى اطلاع از دل محبين و آتش قلب آنها! اى بينوا اى غافل از سوز مخلصين و نور اعمال آنها! تو گمان كردى آنها هم اعمالشان مثل من و توست؟ تو خيال مى كنى كه امتياز نماز امير المؤمنين با ما اين است كه مد و لا الضالين را طولانى تر مى كشد يا قرائتش صحيح تر است يا طول سجود و ركوع و اذكار و اورادش بيشتر است؟ يا امتياز آن بزرگوار به اين است كه شبى چند ركعت نماز مى خواند؟ يا مناجات سيد الساجدين هم مثل

ص:265

مناجات من و توست؟ او هم براى حور العين و گلابى و انار اين قدر ناله و سوز و گداز داشت؟ به خودشان قسم است و انه لقسم عظيم كه اگر بشر پشت به پشت يكديگر دهند و بخواهند يك لا اله الا اللّه امير المؤمنين را بگويند نمى توانند. خاك بر فرق من با اين معرفت به مقام ولايت على عليه السّلام! به مقام على بن ابى طالب قسم كه اگر ملائكۀ مقربين و انبياى مرسلين غير از رسول خاتم كه مولاى على و غير اوست بخواهند يك تكبير او را بگويند. نتوانند حال قلب آنها را جز خود آنها نمى داند كسى.

اى عزيز! اين قدر لاف خداخواهى مزن. اين قدر دعوى حب خدا مكن. اى عارف! اى صوفى! اى حكيم! اى مجاهد! اى مرتاض! اى فقيه! اى مؤمن! اى مقدس! اى بيچاره هاى گرفتار! اى بدبخت هاى دچار مكايد نفس و هواى آن! اى بيچاره هاى گرفتار آمال و امانى و حب نفس! همه بيچاره هستيم، همه از خلوص و خداخواهى فرسنگها دوريد. اين قدر حسن ظن به خودتان نداشته باشيد اين قدر عشوه و تدلل نكنيد. از قلوب خود بپرسيد ببينيد خدا را مى جويد يا خودخواه است؟ موحد است و يكى طلب يا مشرك است؟ پس اين عجبها يعنى چه؟ اين قدر به عمل باليدن چه معنى دارد؟ عملى كه فرضا تمام اجزاء و شرايطش درست باشد و خالى از ريا و شرك و عجب و ساير مفسدان باشد قيمتش رسيدن به شهوات بطن و فرج است چه قابليتى دارد كه اين قدر تحويل ملائكه مى دهيد؟ اين اعمال را بايد مستور از چشمها داشت. اين اعمال از قبايح و فجايع است بايد انسان از آنها خجلت بكشد و ستر آنها را كند. خداوندا! به تو پناه مى بريم ما بيچاره ها از شر شيطان و نفس اماره، تو خودت ما را از مكايد آنها حفظ فرما بحقّ محمد و آله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم. پايان سخن امام خمينى قدّس سرّه با معجبان و خودپسندان.

و پايان اين رساله را مزين مى كنيم به كلمۀ جامعه اى از امام صادق عليه السّلام تا ختامش مسك گرديده و به حكم آيۀ مباركه:«كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً»(1)مچون رحيق مختوم بهشتى صورت معنوى اين مختصر رزقى بهشتى براى خوانندگان عزيز گردد ان شاء اللّه تعالى. فى مصباح الشريعة قال الصادق عليه السّلام: «العجب كل العجب ممن يعجب بعمله و هو لا يدرى بما يختم له فمن اعجب بنفسه و فعله فقد ضل عن نهج الرشاد و ادعى ما ليس له، و المدعى من غير حق كاذب، و ان خفى دعواه و طال دهره فانه اولى ما يفعل

ص:266


1- سورۀ بقره، آيۀ 25.

بالمعجب نزل ما اعجب به ليعلم انه عاجز فقير و يشهد على نفسه لتكون الحجة عليه اوكد كما فعل بابليس، و العجب نبات حبها الكفر و ارضها النفاق و ماؤها البغى و اغصانها الجهل و ورقها الضلالة و ثمرها اللعنة و الخلود فى النار، فمن اختار العجب فقد بذر الكفر و زرع النفاق و لا بد من ان يثمر»: اى شگفت و همۀ شگفت از كسى كه به عمل خود مى نازد و مى بالد در حالى كه نمى داند خاتمۀ كارش چه خواهد شد. پس كسى كه خودپسند باشد و به كار خود عجب كند راه پيروزى را گم كرده و مدعى چيزى شده كه از آن او نيست، و آن كسى كه به ناحق ادعا كند دروغگو است هر چند ادعايش پنهان و زمانش طولانى باشد.

همانا سزاوارترين كارى كه دربارۀ معجب انجام مى گيرد آن است كه آنچه را كه به آن اعجاب نموده از او برگيرند تا بداند كه او ناتوان و بى چيز است و بر عليه خود گواه باشد تا حجت بر عليه او مؤكدتر گردد، همچنان كه با ابليس اين چنين عمل شد. و عجب نوعى روييدنى است كه دانۀ كفر در زمين نفاق كاشته شده و با آب ظلم و تعدى آبيارى مى شود و شاخه ها از جهل مى روياند و برگهاى ضلالت و گمراهى آن را مى پوشاند و ميوۀ لعنت و خلود در آتش را بار مى آورد. پس هر كس كه عجب را برگزيد تخم كفر كاشت و نفاق را كشاورزى نمود و ناچار بايد به انتظار ميوه اش باشد.

اى خداى پاك بى انباز و يار دست گير و جرم ما را در گذار

گر خطا گفتيم اصلاحش تو كن مصلحى تو اى تو سلطان سخن

كيميا دارى كه تبديلش كنى گرچه جوى خون بود نيلش كنى

اين چنين ميناگريها كار توست اين چنين اكسيرها ز اسرار توست

تو عصاكش هر كرا كه زندگى است بى عصا و بى عصاكش كور چيست

غير تو هر چه خوش است و ناخوش است آدمى سوز است و عين آتش است

كل شيئى ما خلا اللّه باطل ان فضل اللّه غيم هاطل

«و للّه الحمد اولا و آخرا و له المنة ظاهرا و باطنا»

و اجر للنّاس على يدى الخير و به سود مردم خير را به دست من جارى كن.

و لا تمحقه بالمنّ و آن را با منّت گذاشتن نابود مكن.

كه اشاره است به آيۀ شريفۀ:

ص:267

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى» :(1)ى كسانى كه ايمان آورده ايد صدقات خود را با منّت گذاشتن و اذيّت كردن باطل نكنيد. زيرا اين سه پيآمد ناپسند را دارد:

1. دل فقير شكسته مى شود.

2. و نيازمندان از مراجعه به كسى كه نيازشان را برطرف كند متنفر مى شوند.

3. موجب مى شود كه منّت گذار اعتراف بر اين نكند كه نعمت از جانب خداست و همه نيازمندان بندگان خدا هستند و كسى كه در اين حدّ از معرفت باشد سزاوار آن است كه از درك وسائل الهى محروم باشد و در درجۀ بهائم قرار گيرد، زيرا نمى تواند از محسوس به معقول و از اسباب به مسبّب پى ببرد.

وهب لى معالى الاخلاق و خوبيهاى نيك را به من مرحمت فرما.

در معناى خلق نيكو دانشمندان را اختلاف است. بعضى گفته اند كه خوى نيكو عبارت است از خوشرويى و آزار نرساندن بديگران و بذل و بخشش كردن. و بعضى گفته اند كه حسن خلق عبارت است از اين كه به راستى متجمّل باشد و تجمّل و خودآرايى را ترك كند و آخرت را دوست داشته باشد و به دنيا كينه ورزد. و بعضى گفته اند حسن خلق آن است كه به كسى ستم روا ندارد و اگر به او ظلمى شد صرف نظر كند؛ و تعبيرات ديگرى كه همۀ اينها بيان آثار حسن خلق است؛ بلكه حسن خلق عبارت از ملكۀ نفسانى است؛ كه صاحب اين ملكه كارهاى خوب را به آسانى انجام مى دهد و از كارهاى بد به آسانى دورى مى گزيند و خوشرفتارى با مردم و صدق و دوستى و احسان و نيكى و مواسات و رفق و حلم و صبر همۀ اينها از آثار آن ملكۀ نفسانى است همچون حسن خلق كه عبارت است از زيبايى صورت ظاهر با اين تفاوت كه زيبايى صورت ظاهر خارج از اختيار آدمى است ولى زيبايى صورت باطن كه گاهى از عنايت و فيض الهى است و گاهى نتيجۀ زحمت و رياضت انسان است. و لذا در ادعيه مكرّر از خداى تعالى خواسته شده كه به انسان حسن خلق عطا كند؛ چنان كه در كافى شريف سند به امام سجّاد عليه السّلام مى رساند كه فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است در ميزان اعمال هيچ كس در روز قيامت بهتر از حسن خلق گذاشته نمى شود: «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: لا يوضع فى ميزان امرء يوم القيمة افضل من حسن الخلق». و نيز در كافى شريف از امام صادق عليه السّلام از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل مى كند كه فرمود: صاحب خلق نيكو را پاداش همانند كسى است كه

ص:268


1- سورۀ بقره، آيۀ 264.

روزها را به روزه و شبها را به عبادت بايستد: «انّ صاحب الخلق الحسن له مثل اجر الصّائم القائم».

و همان حضرت فرمود كه رسول خدا فرمود: كه بيشترين چيزى كه امّت من به سبب آن وارد بهشت مى شوند تقواى خدا و حسن خلق است.

«اكثر ما تلج به امتّى الجنّة تقوى اللّه و حسن الخلق».

و از آن حضرت مروى است كه فرمود: خلق نيكو گناه را مى كشد همچنان كه آفتاب پوست را خشك مى كند.

«انّ الخلق الحسن يميت الخطيئة كما تميت الشمس الجليد».

و امام باقر عليه السّلام فرمود: «انّ اكبر المؤمنين ايمانا احسنهم خلقا»: مؤمن هر چه خلقش نيكوتر باشد ايمانش كامل تر خواهد بود. و روايت در اين باره بسيار است.

و اعصمنى من الفخر و مرا از باليدن و فخر نمودن مصون بدار.

روايات بسيارى در مذمّت فخر نمودن از ائمۀ دين عليهم السّلام رسيده است.

امير المؤمنين على عليه السّلام مى فرمايد: آدمى را چه با فخر كردن؟ كه آغازش نطفه است و آخرش مردار؛ روزى خود را نتواند داد و مرگ را از خويشتن دفع نتواند كرد.

«ما لابن آدم و الفخر؟ اوّله نطفة و آخره جيفة لا يرزق نفسه و لا يدفع حتفه».

يكى از شعرا اين مضمون را به شعر درآورده و گفته است:

ما بال من اوّله نطفة و جيفة آخره يفخر

اصبح لا يملك تقديم ما يرجو و لا تأخير ما يحذر

* و از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «آفة الحسب الافتخار». و از احاديث مشهور روايتى است از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه فرمود: «انا سيد ولد آدم و لا فخر»: من سرور فرزندان آدم هستم (و به اين سرورى) نمى بالم. شايد مقصود آن باشد كه اين سرورى از ناحيۀ خود من نيست بلكه به فضل الهى نصيب من شده است و اين اظهار نيز نه از روى افتخار است بلكه از روى شكر و سپاس الهى است و بازگويى نعمت اوست كه: «و امّا بنعمة ربّك فحدّث».

ص:269

اللّهم صّل على محمد و آله، و لا ترفعنى فى النّاس درجة الاّ حطّتنى عند نفسى مثلها و هيچ رتبه اى از من در نزد مردم بالا مبر مگر آن كه به همان اندازه پيش خودم پستم گردانى.

و لا تحدّث لى عزا ظاهرا الاّ احدثت لى ذلّة باطنة عند نفسى بقدرها و عزّت ظاهرى مرا افزون مكن مگر آن كه به همان اندازه تواضع باطنى در من ايجاد كنى.

سيّد شارح فرمايد: غرض از اين دو جملۀ دعا چند چيز است:

1. آن كه خود را از كبر و عجب محافظت كند كه غالبا اين دو صفت به هنگام بالا رفتن مقام دست مى دهد و از اين رو روايت شده كه فرمود: براى امتحان و گرفتارى انسان همين بس كه در دين و دنيايش انگشت نما باشد: «كفى بالمرء فتنة ان يشار اليه باسابع فى دين او دنياه».

و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: چيزى در نظر من زيانبارتر بر دلهاى مردم از آن نيست كه صداى كفشها از پشت سرش به گوش او برسد: «ما ارى شيئا اضرّ بقلوب الرّجال من خفق النّعال وراء ظهورهم». و ديگر آن كه با زيور تواضع آراسته شود هنگامى كه رفعت و عزّتى براى او حاصل مى شود كه:

تواضع ز گردن فرازان نكوست گدا گر تواضع كند خوى اوست

و از اين رو رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خوشا به حال كسى كه بى آن كه نقصى داشته باشد تواضع كند و بى آن كه مسكين باشد خود را كوچك شمارد.

«طوبى لمن تواضع فى غير منقصة و ذلّ فى نفسه عن غير مسكنة»

و در حديث صحيح از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسيده است كه فرمود: «من تواضع للّه رفعه اللّه و من تكبّر خفضه اللّه»: هر كه براى خدا تواضع كند خدا مقام او را بالا مى برد، و هر كه تكبّر كند خدا منزلت او را پايين مى آورد. و در كافى شريف در روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: خداى را دو فرشته است در آسمان، گماشته شده اند بر بندگان، آن را كه براى خدا تواضع كند بلندش مى كنند و آن كه تكبّر كند پستش مى كنند:

«انّ فى السماء ملكين موكّلين فى العباد فمن تواضع للّه رفعاه و من تكبّر وضعاه».

و از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مروى است كه فرمود: تواضع مقام صاحبش را بالا مى برد؛ پس خدا شما را رحمت كند، تواضع كنيد: «انّ التّواضع يزيد صاحبه رفعة فتواضعوا يرحمكم اللّه».

4. آن كه تا نقصان ذاتى خود را شناسايى كند، و ذلّت و نيازمندى خود را و نيز خضوع

ص:270

خودش را در عرض حاجت به خداى تعالى درك كند و متوجه باشد كه اين فضيلت و برترى و عزّت را از خداى تعالى به استحقاق نگرفته است و با سعى و كوشش خودش نبوده بلكه همۀ اين نعمتها از فضل و احسان خداى تعالى نصيب او شده است.

اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد، و متّعنى بهدى صالح لا استبدل به و طريقة حقّ لا ازيغ عنها و نيّة رشد لا اشك فيها بارالها! بر محمّد و خاندان او درود بفرست و مرا از روش پسنديده اى برخوردار كن كه غير آن نجويم و به راه حقّى مرا بياور كه از آن روى برنتابم و نيّت درستى كه در آن شكّ نكنم.

سيّد شارح فرمايد: اين سه فقره از دعا متضمّن طلب استقامت است در اعتقاد و اعمال و شامل همۀ محاسن احكام اصلى و فرعى و كمالات نظرى است و از اينها بيرون آمدن بسيار سخت است، و از اين جهت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «شيّبتنى سورة هود»: (سورۀ هود مرا پير كرد) و مقصودش آيۀ شريفۀ:«فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ» بود.

امام خمينى قدّس سرّه را در اين آيه نكته اى است قابل توجّه، مى فرمايد: آيۀ «فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ» در دو سوره از قرآن آمده است: سورۀ هود و سورۀ شورى. و اين كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فقط سورۀ هود را ذكر فرموده شايد نكته اش آن باشد كه در سورۀ هود جملۀ «وَ مَنْ تابَ مَعَكَ» اضافه شده است. و چون استقامت امّت نيز از ايشان خواسته شده فرمود: «شيّبتنى سورة هود».

امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه مى فرمايد: من با حجّت خدا با شما سخن مى گويم؛ خداى تعالى عزّ و جلّ مى فرمايد: آنان كه گفته اند پروردگار ما اللّه است و سپس استقامت ورزيدند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند كه نترسيد و محزون نباشيد و مژده باد بر شما به بهشتى كه وعده داده شده بود. و شما ربنّا اللّه گفته ايد پس استقامت بورزيد به كتاب خدا و رسولى كه مقرّر فرموده و بر راه شايسته اى از عبادت خدا، و سپس از آن راه بيرون نرويد و بدعت مگذاريد و مخالفت نكنيد چه آنانى كه از طريقۀ خدا بيرون رفته اند روز قيامت راه بر آنان بسته است.

و عمّرنى ما كان عمرى بذلة فى طاعتك فاذا كان عمرى مرتعا للشيطان فاقبضنى اليك قبل ان يسبق مقتك الىّ او يستحكم غضبك علىّ و تا عمر من در طاعت تو مى گذرد مرا زنده نگهدار، و هر گاه مى خواهد چراگاه شيطان شود، پيش از آن كه خشم تو به من رسد و غضب تو بر من استوار شود مرا به سوى خود ببر.

ص:271

بعضى از بزرگان فرموده اند كه اين قسمت از دعا دليل است بر آن كه عمر با دعا و غير دعا زياد و كم مى شود، مانند صلۀ رحم و قطع رحم و صدقه و امثال آن. شيخ رحمه اللّه در امالى از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: خداى تعالى براى مؤمنين وقتى براى مرگ مقرّر نفرموده تا مؤمن دوست دارد بماند او را نگه مى دارد، و هرگاه علم خداى تعالى تعلّق بر آن گرفت كه اگر بيشتر بماند به دينش صدمه مى رسد مؤمن را با عزّت و احترام قبض مى كند.

انّ اللّه تعالى لم يجعل للمؤمنين اجلا فى الموت، يبقيه ما احبّ البقاء، فاذا علم منه انّه سيأتى بما فيه بوار دينه قبضه اليه مكرما.

اللّهم لا تدع خصلة تعاب منّى الاّ اصلحتها و لا عائبة اؤنبّ بها الاّ حسّنتها، و لا اكرومة فىّ ناقصة الاّ اتممتها بارالها! در من هيچ خلقى كه عيب من باشد مگذار مگر آن كه اصلاحش كنى و هيچ صفت ناشايسته اى كه من به خاطر آن مورد سرزنش قرار گيرم در من مگذار مگر نيكويش فرمايى و هيچ كرامتى در من ناتمام نباشد مگر آن كه آن را تمامش كنى.

اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد و ابدلنى من بغضة اهل الشنان المحبّة بارالها! بر محمّد و آل او درود بفرست و بغض و كينۀ دشمنان را به محبّت تبديل فرما.

و من حسد اهل البغى المودّة و حسد ستمكاران را به دوستى تبديل فرما.

و من ظنّة اهل الصّلاح الثّقة و بدگمانى شايسته كاران را به اعتماد و حسن ظنّ تبديل فرما.

و من عداوة الادنين الولاية و دشمنى نزديكان را به دوستى برگردان.

و من عقوق ذوى الارحام المبرّة و بدرفتارى خويشان را به خوشرفتارى تبديل گردان.

و من خذلان الاقربين النّصرة و بى ياور گذاشتن نزديكان را به يارى،

و من حبّ المدارين تصحيح المقة و چابلوسى دوستان ظاهرساز را به دوستى حقيقى،

و من ردّ الملابسين كرم العشرة و معارضه كردن همنشينان را به خوشرفتارى،

و من مرارة خوف الظالمين حلاوة الامنة و تلخى ترس از ستمكاران را به شيرينى امن و ايمنى مبدّل فرما.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و اجعل لى يدا على من ظلمنى خدايا! بر محمّد و خاندان او درود بفرست و مرا بر كسى كه بر من ستم روا دارد دست توانا قرار ده.

و لسانا على من خاصمنى و بر كسى كه با من ستيزه جويى كند زبانى گويا، و ظفرا بمن عاندنى و پيروزى بر آن كه با من دشمنى ورزد، وهب لى مكرا على من كايدنى و چاره سازى آن كه با من

ص:272

مكر و حيله كند عنايت فرما.

و قدرة على من اضطهدنى و نيز بر آن كه بخواهد مرا زبون كند.

و تكذيبا لمن قصبنى و تكذيب آن كه عيب مرا گويد.

و سلامة ممّن توعّدنى و سلامتى از كسى كه مرا بترساند.

و وفّقنى لطاعة من سدّدنى و مرا توفيق عنايت كن تا از كسى كه به من راه راست را بنمايد اطاعت كنم.

و متابعة من ارشدنى و از آن كه مرا ارشاد و راهنمايى كند تبعيّت كنم.

اللّهم صلّ على محمّد و آله، و سدّدنى لان اعارض من غشّنى بالنّصح بارخدايا! بر محمّد و آل او درود بفرست و مرا توفيق ده تا با كسى كه مرا در لباس نصيحت و خيرخواهى فريب مى دهد معارضه كنم.

و اجزى من هجرنى بالبرّ و آن را كه از من دورى گزيده، به نيكى و احسان جزايش دهم.

و اثيب من حرّمنى بالبذل و آن كه مرا محروم ساخته با بخشش پاداشش دهم.

و اكافى من قطعنى بالصّلة و آن را كه از من بريده با پيوند با او جزايش دهم.

از شريف ترين مكارم اخلاق خواسته هايى است كه در اين جملات شريفه ذكر شده است؛ چنان كه ثقة الاسلام كلينى رحمه اللّه در روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در خطبه اش فرمود: آيا خبر ندهم به شما بهترين خلق در دنيا و آخرت را؟ و آن عفو نمودن از كسى كه به تو ستم كرده، و پيوند كنى با آن كه از تو بريده، و نيكى كنى بر آن كه به تو بدى كرده، و عطا كنى به كسى كه تو را محروم كرده است.

«قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فى خطبة: الا اخبركم بخير خلايق الدنيا و الآخرة؟ العفو عمّن ظلمك و تصل من قطعك و الاحسان الى من اساء اليك و اعطاء من حرمك».

و نيز كلينى رحمه اللّه به سند صحيح از ابى حمزه ثمالى نقل مى كند كه گفت: شنيدم از امام زين العابدين عليه السّلام كه مى فرمود: چون روز قيامت شود، خداى تبارك و تعالى خلق اوّلين و آخرين را در يك جا گرد مى آورد، سپس نداكننده اى ندا در مى دهد: كجايند اهل فضل؟ گروهى برمى خيزند. فرشتگان با آنان ملاقات كرده و مى گويند: فضل شما چه بوده است؟ مى گويند: ما با كسى كه از ما بريده بود پيوند مى كرديم و به كسى كه ما را محروم كرده بود بخشش مى كرديم و از كسى كه به ما ستم كرده بود عفو مى نموديم. پس به آنان گفته مى شود:

ص:273

راست گفتيد، داخل بهشت بشويد.

«عن ابى حمزة الثمالى عن على بن الحسين عليه السّلام قال: سمعته يقول: اذا كان يوم القيامة جمع اللّه تبارك و تعالى الاوّلين و الآخرين فى صعيد واحد ثم ينادى مناد اين اهل الفضل؟ فيقوم عتق من الناس، فتلقّهم الملائكة فيقولون: و ما كان فضلكم؟ فيقولون: كنّا نصل من قطعنا و نعطى من حرمنا و نعفو عمّن ظلمنا، فيقال لهم: صدقتم ادخلوا الجنّة».

و اخبار در اين زمينه خيلى فراوان است. سيد شارح رحمه اللّه از بعضى عارفين نقل مى كند كه خداى تعالى در تفسير اين كه كار زشت را بايد با كار زشت مقابله نمود، كلام لطيفى فرموده است و آن اين كه مقابله به مثل را نيز اعتداء تعبير فرموده كه:«فَمَنِ اعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى» .(1)

با اين كه مقابله به مثل اعتداء نيست، بلكه پاداش تجاوزى است كه از طرف مقابل شده است، و در اين تعبير اشاره به آن است كه ممكن است پاداش دهندۀ تجاوز خود نيز متجاوز باشد.

نويسنده گويد: لطيف تر از بيان اين عارف، بيانى است كه مرحوم شيخ بهايى قدّس سرّه در كشكولش آورده مى فرمايد: يكى از علما فرموده است كه بيشتر مردم در آيۀ شريفۀ «وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها»(2)ه گمانشان كه از باب مقابله است همانند «من اِعْتَدى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى عَلَيْكُمْ» (با قطع نظر از توجيهى كه از بعض عارفين ذكر شد)، در صورتى كه شايد چنين نباشد و آيۀ شريفه مى خواهد بفرمايد كه كار زشت را نبايد با كار زشت مقابله كرد كه اگر چنين كرد خود مقابله كننده نيز مرتكب كار زشت شده است، بلكه بايد عفو كرد و اصلا در مقام جزا نبايد بود «وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها» . و انصاف را كه معناى بسيار لطيفى استفاده فرموده است مخصوصا آيۀ شريفه به دنبال صدر مى فرمايد:«فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ...»

و اخالف من اغتابنى الى حسن الذكر و به جاى مخالفت با آن كه غيبت مرا كرده ذكر خير او را نمايم.

و ان اشكر الحسنة و سپاسگزار باشم آن را كه بر من نيكى نموده.

و اغضى عن السّيّئة و چشم پوشم از كسى كه با من بدى كرده است.

ص:274


1- سورۀ بقره، آيۀ 194.
2- سورۀ شورى، آيۀ 40.

اللّهم صلّ على محمّد و آله، و حلّنى بحلية الصّالحين و البسنى زينة المتقّين بارالها! بر محمّد و آل او درود بفرست و مرا با زيور شايستگان بياراى و زينت پارسايان را بر من بپوشان.

فى بسط العدل و كظم الغيظ تا دادگستر باشم و خشم خود را فرو برم.

و اطفاء النائرة و آتش فتنه را خاموش كنم.

و ضمّ اهل الفرقة و آنان را كه از هم جدا شده اند به همديگر منضمّ نمايم.

و اصلاح ذات البين و ميان دو نفر اصلاح دهم.

و افشاء العارفة و ستر العائبة و معروف ديگران را افشا نموده و عيبشان را بپوشانم.

و لين العريكة و خفض الجناح نرمخوى و فروتن باشم.

و حسن السيرة و رفتار نيكو داشته باشم.

و سكون الرّيح و طيب المخالقة باوقار و خوشرفتار باشم.

و السبق الى الفضيلة و در فضيلت پيشى بگيرم.

و ايثار التفضّل و بر همگنان برترى گيرم.

و ترك التّعبير و سرزنش را ترك گويم.

و الافضال على غير المستحق و آن را كه مستحقّ نيست و سزاوار ايثار نيست مقدّم ندارم كه اين گونه ايثار نوعى از اسراف و تبذير است. به عبارت ديگر همچنان كه از معروف خوددارى كردن رذيله است، معروف را در غير موردش انجام دادن نيز رذيله است كه نه از نظر عقل پسنديده است و نه از ديدگاه شرع. امّا از نظر عقل همان گونه كه اشاره شد اسراف است و عقل اسراف و تبذير را نمى پسندد، و امّا از نظر شرع، در كافى شريف از امير المؤمنين عليه السّلام نقل مى كند كه آن حضرت در ضمن كلامى كه جمعى از شيعه را مخاطب ساخته بودند فرمودند: هر كس كه مالى داشته باشد مبادا كه فساد بكند؛ پس اگر مال را در غير حق صرف كرد تبذير و اسراف كرده است.

و اين چنين كار هر چند موقعيّت آدمى را در نزد مردم بالا مى برد و ليكن در نزد خداى تعالى پايين مى آورد. و هيچ كس مالى را در غير حق و در مورد غير اهلش صرف نكرد مگر آن كه خداى تعالى او را از سپاس ديگران محروم مى كند و نتيجۀ احسانش دوستى آنان نخواهد بود، و اگر اندكى از آنان اظهار شكر و سپاس كند و بگويد: «متشكرم» اين اظهار از راه چابلوسى است و دروغ مى گويد و اگر پاى اين رفيق لغزيد و نيازمند به كمك آنان گرديد

ص:275

آن گاه است كه در نظر آنان لئيم ترين و پست ترين دوست خواهد بود. و بدترين رفيق خواهد بود و هيچ كس مال خودش را در غير حقّش و در غير اهلش صرف نكرد كه چشمداشت بهره اى از مردم داشت مگر آن كه ثناگويى پست فطرتان و بدكاران نصيبش خواهد گرديد مادامى كه به آنها انعام مى كند و بذل و بخشش دارد.

«من كان له مال فاياكم و الفساد، فان اعطاه فى غير حقّه تبذير او اسراف و هو يرفع ذكر صاحبه فى الناس و يضعه عند اللّه، و لم يضع امرء ماله فى غير حقه و عند غير اهله الاّ حرّم اللّه شكرهم و كان لغير ودّهم و ان بقى معه منهم بقية، فمن يظهر الشكر له و يريد النصح فانّما ذلك منه ملق و كذب، فان زلّت لصاحبهم النعل ثم احتاج الى معونتهم و مكافاتهم فألأم وتر خدين،(1) لم يضع امرؤ ماله فى غير حقه و عند غير اهله لم يكن له من الحظ فيما اتى إلاّ محمدة اللئام و ثناء الاشرار ما دام عليه منعما مفضلا».

و در روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام مروى است كه فرمود: اگر خواستى بدانى كه شخصى بدبخت است يا خوشبخت پس نگاه كن به رفتارش و كار نيكش كه نسبت به چه كسى انجام مى دهد؛ پس اگر دربارۀ كسى است كه اهل باشد براى احسان پس بدان كه چنين كس روى به خير پيش مى رود، و اگر دربارۀ نااهلان نيكى مى كند پس بدان كه او را در نزد خداى تعالى خيرى نيست.

«اذا اردت ان تعلم أشقى الرّجل ام سعيد فانظر سيبه و معروفه الى من يصنعه فان كان يصنعه، الى من هو اهل فاعلم انّه الى خير، و ان كان يصنعه الى غير اهله فاعلم انّه ليس له عند اللّه خير».

و القول بالحق و ان عزّ و حقگويى هر چند اندك باشد كه اندكى از حق بسيار است و يا آن كه حق گويان اندكند. امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايند: در دنيا حقى است و باطلى، و از براى هر يك از حق و باطل اهلى است، اهل حق به دنبال حق اند و اهل باطل سرگرم باطل. اگر باطل حكومت كند تازگى ندارد و از قديم الايّام اين چنين بوده است، و اگر حق اندك باشد نبايد مأيوس شد كه شايد همين حقّ اندك رشد و نموّ كند و زياد شود «حق و باطل و لكلّ اهل، فلئن امر الباطل فقديما فعل و لئن قلّ الحق فربّما و لعلّ».

و استقلال الخير و ان كثر من قولى و فعلى و استكثار الشرّ و ان قل من قولى و فعلى در گفتار و

ص:276


1- الصاحب.

كردار من هر چند خير بيش باشد من آن را كم شمارم، و در گفتار و كردارم هر چند شرّ اندك باشد من آن را بسيار بدانم.

در اين دو جمله به يك نكتۀ اخلاقى اشاره شده است و آن اين كه كارهايى كه بنده آن را انجام مى دهد اگر عمل خوبى باشد نبايد به آن ببالد، بلكه لازم است خود را مقصّر بداند و سرافكنده باشد و زبان حالش گوياى اين باشد كه:

چگونه سر ز خجالت برآورم بر دوست كه خدمتى بسزا برنيامد از دستم

* و اين حالت دو اثر نيك نفسانى دارد: يكى آن كه از عجب و خودبينى در امان مى ماند، و ديگر آن كه دامن سعى و كوشش در زياد كردن عمل از دست نمى دهد. و مهم تر از هر دو آن كه به حقيقت عبوديت كه ذلّت و خاكسارى در پيشگاه معبود است نزديك تر مى گردد و اگر خداى نخواسته كار زشتى را مرتكب شده و معصيتى را انجام داده است به مصداق:«وَ لَوْ تَرى إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ»(1)رمسار و سرافكنده باشد و آن معصيت را بزرگ شمارد زيرا معصيت هر چند فى حدّ نفسه كوچك باشد و لكن به ملاحظۀ آن كه مخالفت خداوند متعال شده است بسيار بزرگ خواهد بود. وانگهى اگر آدمى نسبت به گناه كوچك چنين ديدى داشته باشد نسبت به گناه بزرگ حتما انزجار بيشترى خواهد داشت و نفس به آسانى جرأت به ارتكاب آن گناه نخواهد كرد.

و به عكس اگر گناه را بزرگ نداند لامحاله در ارتكاب گناه بى مبالات گشته و در اندك زمانى خواهد ديد كه چه بار سنگينى از گناه به دوش دارد. و از اين رو در دستورات دينى از پيشوايان رسيده است كه مؤمن بايد همواره به حساب خود رسيدگى كند همچون شريكى كه با شريك خود به حساب مى نشيند؛ گويى آدمى عمرش را كه گرانبهاترين سرمايۀ اوست در اختيار نفس قرار داده و لازم است كه از وى حساب بكشد. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به اصحابش فرمود آيا شما را خبر ندهم از زيرك ترين زيرك ها و احمق ترين احمق ها؟ عرض كردند: بفرماييد يا رسول اللّه! فرمود: زيرك ترين زيركان كسى است كه به حساب خويش رسيدگى كند و براى پس از مرگش كارى انجام دهد، و احمق ترين احمق ها كسى است كه از هواى نفس خويش

ص:277


1- سورۀ سجده، آيۀ 12.

پيروى كند و آرزوهاى دراز در ارتباط با خداى تعالى داشته باشد.

راوى عرض كرد: يا امير المؤمنين عليه السّلام(1)گونه شخص به حساب خود رسيدگى كند؟ فرمود: هر صبحى را كه به شام مى رساند به خويشتن مراجعه كند و بگويد: اى نفس اين روزى كه بر تو گذشت هرگز به تو باز نخواهد گشت و خداى تعالى از تو اين روز را خواهد پرسيد كه در چه كارى گذراندى و چه عملى انجام دادى؟ آيا به ياد خدا بودى و خداى را حمد و ستايش كردى؟ آيا حقّ برادر دينى خود را ادا كردى؟ آيا بار غم و اندوهى را از دل او برداشتى؟ آيا آبروى او و خانواده و فرزندانش را در پشت سرش نگاه داشتى؟ آيا پس از مرگ برادر دينى ات احترام او را نسبت به بازماندگانش مراعات كردى؟ آيا از آبرويت براى برادر دينى ات مايه گذاشتى و او را كمك و يارى نمودى؟ چه كردى؟ پس همۀ آنچه كه از وى سر زده به ياد آورد؛ اگر متذكّر شد كه عمل خير به دست او جارى شده حمد خداى عزّ و جلّ را به جاى آورده و او را بر اين حسن توفيق به عظمت ياد كند، و اگر متذكّر گناه يا تقصيرى شد، از خداى عزّ و جلّ طلب آمرزش كند و تصميم بگيرد كه ديگر چنين كارى نكند و اثر آن گناه را از دل خود بزدايد به اين كه بر محمّد و خاندانش درود فرستد و بيعت امير المؤمنين را بر خويش عرضه كند و آن را به جان و دل بپذيرد و بر مخالفين آن حضرت و كسانى كه آن حضرت را از حقّش باز داشتند لعن و نفرين كند و چون چنين كند؛ خداى عزّ و جلّ فرمايد چون تو دوستان مرا دوست مى دارى و دشمنان مرا دشمن مى دارى، من نيز در هيچ گناهى از تو خرده بينى نخواهم كرد: «قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم الا انبّئكم باكيس الكيّسين و احمق الحمقاء؟ قالوا: بلى يا رسول اللّه، قال: اكيس الكيّسين من حاسب نفسه و عمل لما بعد الموت، و احمق الحمقاء من اتبع نفسه هواه و تمنّى على اللّه الامانى، فقال الرجل: يا امير المؤمنين، و كيف يحاسب الرّجل نفسه؟ قال: اذا اصبح ثمّ امسى رجع الى نفسه و قال: يا نفس انّ هذا يوم مضى عليك لا يعود اليك ابدا و اللّه يسألك عنه فيما افنيته فما الذى عملت فيه، اذكرت اللّه ام حمدته، أقضيت حقّ اخ مؤمن انفّست عنه كربته، أحفظته بظهر الغيب فى اهله و ولده، أحفظته بعد الموت فى مخلّفيه، اكففت عن اخ مؤمن بفضل جاهك، ااعنت مسلما، ما الّذى صنعت فيه، فيذكر ما كان منه، فان ذكر انّه جرى منه خير حمد اللّه عزّ و جلّ و كبّره على توفيقه، و ان ذكر معصية او تقصيرا استغفر اللّه عزّ و جلّ عزم على تركه معاودته و محاذلك

ص:278


1- روايت در تفسير امام حسن عسكرى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است، و معلوم نيست شخصى كه از امير المؤمنين عليه السّلام كيفيّت محاسبه را نقل كرده چه نقشى در ميان داشته است. و شايد در روايت سقطى بوده باشد كه رابط ميان فرمايش رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و سؤال از امير المؤمنين عليه السّلام بوده است.

عن نفسه بتجديد الصّلوة على محمّد و آله الطّيبين و عرض بيعة امير المؤمنين على نفسه و قبولها و اعادة لعن شانئيه و اعلائه و دافعيه عن حقوقه، فاذا فعل ذلك قال اللّه عزّ و جلّ اناقشك فى شىء من الذنوب مع موالاتك اوليائى و معاداتك اعدائى».

و در روايتى از امام رضا عليه السّلام آمده است كه فرمود: كار خير هر چند زياد باشد زيادش نبينيد و گناه اندك را اندك مپنداريد، كه همين گناهان اندك چون جمع شدند بسيار خواهند شد؛ «لا تستكثروا كثير الخير و لا تستقلّوا قليل الذّنوب، فانّ قليل الذّنوب تجتمع حتّى تكون كثيرا».

و اكمل ذلك لى بدوام الطّاعة و لزوم الجماعة و رفض اهل البدع و مستعملى الرأى المخترع و اين فضايل را در من كامل فرما به اين كه همواره در طاعت تو بوده و ملازم جماعت باشم و اهل بدعت و رأى تازه را ترك گويم.

مترجم گويد: بهترين شارح اين جملات نورانى روايتى است كه ثقة الاسلام كلينى رحمه اللّه در كتاب شريف كافى نقل مى كند و ما به نقل همان روايت در شرح اين جملات اكتفا مى كنيم:

جناب كلينى رحمه اللّه به سند خود از راوى كه از قريش بوده نقل مى كند كه گويد: سفيان ثورى مرا گفت: بيا با هم به خدمت جعفر بن محمد عليه السّلام برويم. گويد: به همراه وى به خدمت امام عليه السّلام رفتيم، ديديم آن حضرت سوار بر مركبش شده و عازم رفتن به محلّى است. سفيان عرض كرد: يابن رسول اللّه! خطبۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را در مسجد خيف براى ما بازگو فرماييد.

حضرت فرمود: «اين زمان بگذار تا وقت دگر» مى بينى كه من سوار بر مركب و عازم جايى هستم، چون بازگشتم آن حديث را براى تو خواهم گفت. سفيان عرض كرد: تو را به احترام خويشاوندى كه با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دارى سوگند مى دهم كه همين الآن حديث را بيان فرماييد.

گويد: آن حضرت از مركب پياده شد. سفيان به حضرت عرض كرد: آيا كسى در محضرتان هست كه مداد و كاغذى بياورد تا حديث شما را بنويسم؟ حضرتش دستور داد تا كاغذ و قلم آوردند، سپس سفيان را فرمود بنويس: «بسم اللّه الرحمن الرحيم خطبة رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فى مسجد الخيف نصر اللّه (نظر اللّه) عبدا سمع مقالتى فوعاها و بلّغها من لم تبلغه، يا ايها الناس ليبلّغ الشاهد الغائب فربّ حامل فقه ليس بفقيه و ربّ حامل فقه الى من هو افقه منه، ثلاث لا يغل عليهن قلب امرء مسلم: اخلاص عمل للّه، و النصيحة لائمة المسلمين، و اللزوم لجماعتهم، فانّ دعوتهم محيطة من ورائهم، المؤمنون اخوة تتكافى دمائهم و هم يد على من سواهم يسعى بذمتهم ادنهم»: بسم اللّه الرحمن الرحيم، اين خطبۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است در مسجد خيف، خداى تعالى يارى فرمايد

ص:279

بنده اى را كه سخن مرا بشنود و آن را در حافظه اش نگهدارى كند و به كسى كه نشنيده است برساند. اى مردم! حاضرين به غايبين برسانند، چه بسا كسى حامل پيامى است در فقه ولى خودش فقيه نيست، و چه بسا كسى كه حامل پيامى فقهى است به افرادى كه آنان فقيه ترند.

سه چيز است كه دل هيچ مسلمان در آنها خيانت نمى ورزد: يكى آن كه عمل را خالص براى خدا انجام بدهد، و ديگر آن كه از نصيحت و خيرانديشى پيشوايان مسلمانان مضايقه نكند. سوّم آن كه به جماعت مسلمانان بپيوندد كه دعاى آنان همواره بدرقۀ راه اوست. مؤمنان با همديگر برادرند و خونشان يكى است و نسبت به غير مؤمنين با يكديگر همدست اند كم ترين فرد مؤمن مى تواند ضمانت هر كس را به عهده بگيرد.

سفيان حديث مبارك را نوشت و سپس به حضرت عرضه داشت و امام صادق سوار مركب شده و روانۀ مقصد خود شدند و من و سفيان آمديم، و چون مقدارى راه پيموديم فرمود: باش تا من تأملّى در اين حديث كنم. من گفتم: به خدا قسم امام ابو عبد اللّه عليه السّلام طوقى به گردنت انداخت كه هرگز از گردنت برداشته نمى شود. گفت: آن چيست؟ گفتم: جمله اى كه فرمود هيچ مؤمنى در سه چيز خيانت به دل راه نمى دهد.

عمل خالص براى خدا معنايش معلوم است و امّا خيرانديشى دربارۀ پيشوايان مسلمانان، اين پيشوايان كيانند كه خيرانديشى براى آنان به ما واجب شده است؟ معاوية ابن سفيان و فرزندش يزيد است و مروان بن حكم و همۀ آنان كه اگر شهادت بدهند گواهى شان پذيرفته نيست و نماز جماعت با آنان درست نيست و اين كه فرمودند بايد به جماعت آنان بپيوندد كدام جماعت است؟ به جماعت مرجئه بپيوندد كه مى گويند كسى كه نماز نخواند و روزه نگيرد و غسل جنابت نكند، خانۀ كعبه را ويران كند و با مادرش زنا كند، چنين كسى بر دين جبرئيل و ميكائيل است؟ و يا جماعت قدريه كه مى گويند آنچه خداى تعالى بخواهد انجام نمى گيرد امّا آنچه ابليس لعين بخواهد انجام مى گيرد؟ و يا جماعت حرورى است كه از على بن ابى طالب عليه السّلام بيزارى مى جويد و گواهى مى دهد كه على بن ابى طالب (نعوذ باللّه) كافر بوده؟ و يا جماعت جحمى كه مى گويد ايمان بجز معرفت خداى تعالى چيز ديگرى نيست.

سفيان گفت: واى بر تو! پس چه كسى مقصود است؟ گفتم: مقصود على بن ابى طالب عليه السّلام است، و به خدا قسم اوست امامى كه خيرانديشى براى او بر ما واجب است؛ و جماعتى كه مى بايست به آنان بپيونديم خاندان آن حضرت است. گويد: نامه را از من گرفت و پاره كرد و

ص:280

گفت اين جريان را به كسى بازگو مكن. (پايان حديث).

و بالجمله ظاهرا دو جملۀ اهل بدع و مستعمل الرأى المخترع به يك معناست و جملۀ دوّم شارح جملۀ اوّل است، زيرا بدعت - چنان كه علما فرموده اند - عبارت است از ادخال ما ليس من الدين فى الدّين (آنچه را كه از دين نيست به حساب دين منظور داشتن است) و اختراع الرّأى نيز همين معنا را افاده مى كند. از اين رو از صاحب قاموس نقل شده كه گفته است: اصحاب رأى همان اصحاب قياسند كه در هر موردى چنان كه روايتى نيافتند و دليلى در دست نبود به رأى خود عمل مى كند هر چند رأيشان مخالف با نصّ و معارض با آن باشد؛ چنان كه ابو حنيفه قائل به قياس بوده و آن را چنين تفسير كرده است كه قياس دليلى است كه به نظر مجتهد مى رسد و چه بسا كه نمى تواند آن را با عبارتى بيان كند. زمخشرى در ربيع الابرار از يوسف بن اسباط نقل كرده كه وى گفته است ابو حنيفه چهارصد حديث بلكه بيشتر برخلاف رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گفته است. از وى پرسيده شد مانند چه؟ گفت: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اسب را در جهاد دو حصّه است، ابو حنيفه گفت: من حصّۀ حيوان را بيشتر از مؤمن قرار ندهم. و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اصحابش در حجّ شتر قربانى را اشعار كردند، ابو حنيفه گفت:

اشعار شتر مثله كردن است و جايز نيست.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خريدار و فروشنده تا از هم جدا نشده اند خيار دارند و مى توانند معامله را به هم بزنند، ابو حنيفه گفت: پس از آن كه عقد بيع بسته شد خيارى براى كسى نيست. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به هنگام مسافرت در اين كه كدام يك از همسرانش به همراه آن حضرت باشد قرعه مى زد، ابو حنيفه گفت: قرعه زدن قمار است و حرام (پايان سخن زمخشرى در ربيع الابرار).

و روايات بسيارى از ائمۀ دين عليهم السّلام در مذمّت قياس رسيده است؛ از جملۀ آنها روايتى است كه ثقة الاسلام كلينى در كافى شريف از امام صادق عليه السّلام نقل كرده است كه فرمود: صاحبان قياس دانش را از راه قياس طلبيدند و جز دورى از حق بهره اى نصيبشان نشد، زيرا كه دين خداى تعالى را با قياس نتوان به دست آورد: «فى الكافى عن ابى عبد اللّه عليه السّلام انّه قال: انّ اصحاب المقاييس طلبوا العلم بالمقاييس فلم تزدهم المقاييس الاّ بعدا، و انّ دين اللّه لا يصاب بالمقاييس».

و از امام باقر عليه السّلام روايت كرده كه فرمود: هر كس به استناد رأى خود فتوا بدهد پس به تحقيق كه بدون علم و دانش عبادت كرده و آن كس كه بدون علم، دينى در دست گيرد، در حرام و

ص:281

حلال خدا ناآگاهانه ضدّيت كرده است: «من افتى الناس برأيه فقد دان اللّه بما لا يعلم، و من دان اللّه بما لا يعلم فقد ضادّ اللّه حيث احلّ و حرّم فيما لا يعلم».

و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: كسى كه در منصب قياس نشيند همۀ عمر در اشتباه خواهد بود و هر كس كه با رأى خود خدا را عبادت كند همواره از حقيقت بيگانه خواهد ماند: «من نصب نفسه بالقياس لم يزل دهره فى التباس، و من دان اللّه بالرّأى لم يزل دهره فى ارتماس».

و ابو بصير گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: پيشامدهايى مى شود كه ما نه در كتاب خدا آن را مى شناسيم و نه در سنّت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آيا اجازه مى فرماييد كه طبق نظر خودمان عمل كنيم؟ فرمود: نه، زيرا اگر نظرت درست باشد، اجر و پاداشى نخواهى داشت، و اگر بر خطا باشد بر خداى عزّ و جلّ دروغ نسبت داده اى: «قلت لابى عبد اللّه عليه السّلام ترد علينا اشياء ليس نعرفها فى كتاب اللّه و لا السنّة فننظر فيها؟ قال: لا امّا انّك ان اصبت لم توجر، و ان اخطأت كذبت على اللّه عزّ و جلّ».

و روايات در اين باب بسيار است و بطلان قياس و رأى از ضروريات مذهب اهل بيت عليهم السّلام است.

الّلهم صلّ على محمّد و آله، و اجعل اوسع رزقك علىّ اذا كبرت، و اقوى قوّتك فىّ اذا نصبت و لا تبتلينى بالكسل عن عبادتك و لا العمى عن سبيلك و لا بالتعرّض لخلاف محبّتك و لا مجامعة من تفرّق عنك و لا مفارقة من اجتمع اليك (بارالها! بر محمد و خاندان او درود بفرست و فراخ ترين روزيت را بر من به هنگام پيريم قرار بده، و نيرومندترين نيرويت را هنگام خستگى و درماندگى من مرحمت فرما، و مرا به كسالت و سستى از عبادت خويش و به كورى از راه خودت مبتلا مفرما، و مبادا كه كارى برخلاف محبت و دوستى تو انجام دهم و با كسى كه از تو فاصله گرفته است نزديك شوم و نه از كسى كه با توست جدا شوم).

افعالى كه در اين جمله ها به خداى تعالى نسبت داده شده مانند «روزيت» و «نيرويت» بدان اعتبار است كه مخلوق خداى تعالى است و خداى تعالى آنها را آفريده است و چون در دوران پيرى آدمى غالبا از كثرت حركت باز مى ماند و كارهاى پرمشقّت را نمى تواند انجام دهد لذا امام عليه السّلام از خداى تعالى مسئلت كرده كه در اين دوران وسايل استراحت او را بيشتر فراهم نمايد. يكى از عرفا فرمايد: كسالت در عبادت خداوند از صفات نادانى است كه در زندان طبيعت زندانى گشته به زنجيرهاى پيآمدهاى قوۀ شهويّه بسته شده و گرفتار پاى بند عوارض قواى بدنى گرديده و آنچنان سنگين شده كه نسيم هاى معنوى نمى تواند او را به درجه هاى

ص:282

بالاتر رساند و وزش بادهاى عبوديت و بندگى حق تعالى او را از مرتبۀ پست دنيوى به بالا نمى كشد. گفتار اين عارف اشاره به اين است كه اگر كسى لذت عبادت را بچشد در اين مرتبۀ پست شهوات نمى ماند؛ چنان كه حكيم شيراز گويد:

اگر لذت ترك لذّت بدانى دگر لذت نفس لذّت ندانى

سفرهاى علوى كند مرغ جانت گر از چنبر آز بازش ستانى

و ليكن تو را صبر عنقا نباشد كه در دام شهوت به گنجشك مانى

* و عارف شيراز فرمايد:

به سرّ جام جم آنگه نظر توانى كرد كه خاك ميكده كُحل بصر توانى كرد

مباش بى مى و مطرب كه زير چرخ كبود بدين ترانه غم از دل به در توانى كرد

گل مراد تو آنگه نقاب بگشايد كه خدمتش چو نسيم سحر توانى كرد

گدايى در ميخانه طرفه اكسيرى است گر اين عمل بكنى خاك زر توانى كرد

به عزم مرحلۀ قرب پيش نِه قدمى كه سودها كنى ار اين سفر توانى كرد

تو كز سراى طبيعت نمى روى بيرون كجا به كوى رياضت گذر توانى كرد

جمال يار ندارد نقاب و پرده ولى غبار ره بنشان تا نظر توانى كرد

و لكن اين عمل رهروان چالاك است تو نازنين چهانى كجا توانى كرد

ص:283

گرت ز نور رياضت خبر شوى حافظ چو شمع خنده زنان ترك سر توانى كرد

ولى تو تا لب معشوق و جام مى خواهى طمع مدار كه كار دگر توانى كرد

* سيد شارح فرمايد: مقصود از محبت خداى تعالى رضاى اوست؛ رضاى او به معناى بخشيدن ثواب و رحمت اوست. نويسنده گويد: اين فرمودۀ سيّد (ره) قابل دقت است، زيرا اگر اضافۀ محبت به كاف خطاب از باب اضافۀ فاعل به مفعول باشد، به معناى محبت خداى تعالى به بنده اش است، و اگر از باب اضافۀ مفعول به فاعل باشد بدان معنا خواهد بود كه بنده نسبت به خداى تعالى محبت داشته باشد. در فرض اوّل ممكن است كه محبت به معناى رضاى حق تعالى باشد و رضاى او به معناى بخشيدن ثواب و رحمت، و اما در فرض دوم كه محبت بنده به خداى تعالى است توجيه سيد شارح وجيه نگردد، زيرا محبت بنده به خداى تعالى هيچ محذورى ندارد بلكه امرى است وجدانى و در احاديث و روايات و حالات دوستان الهى نمونه هايى از حبّ بندگان به خداى تعالى نقل شده كه اگر گفته شود، مثنوى هفتاد من كاغذ شود. و لكن در عين حال دريغم آمد كه نكته اى لطيف تر از نسيم سحر را كه در كلمات حكيم بزرگوار حاجى سبزوارى ديده ام از خوانندگان عزيز پنهان دارم. ايشان مى فرمايد اين كه در دعاى شريف كميل امير المؤمنين و مولى الموحدين عليه السلام عرض مى كند:

فلئن صيّرتنى للعقوبات مع اعدائك و جمعت بينى و بين اهل بلائك و فرّقت بينى و بين احبّائك و اوليائك فهبنى يا الهى و سيدى و مولاى صبرت على عذابك فكيف اصبر على فراقك:

و اگر مرا با دشمنانت در عذاب افكندى و ميان من و گرفتاران بلايت جمع كردى و ميان من و دوستان و اوليائت جدايى انداختى اى معبود و سيد و مولاى من، گيرم كه بر آتش عذابت صبر كردم چگونه بر فراق تو صبر توانم كرد؟!

حضرت در اين جملات نورانى كه عرض مى كند: اگر ميان من و دوستانت جدايى افكندى... مناسب آن بود: كه عرض كند گيرم كه به عذابت صبر كردم چگونه به فراق دوستانت صبر توان كرد و ليكن به جاى فراق دوستان، فراق تو فرموده است و اين بدان معنى

ص:284

است كه فراق دوستان خدا فراق خداى تعالى است. مولانا فرمايد:

ترسم اى فصّاد گر فصدم كنى نيشتر ناگاه بر ليلى زنى

زان كه از ليلى وجود من پُر است وين صدف پر از صفات آن دُر است

من كيم ليلى و ليلى كيست من ما يكى روحيم اندر دو بدن

بر من از هستى من جز نام نيست در وجودم جز تو اى خوشكام نيست

* اللّهم اجعلنى اصول بك عند الضرورة بارالها! مرا آنچنان كن كه به هنگام ناچارى به پشتيبانى تو از خود دفاع كنم.

و اسألك عند الحاجة و در وقت نياز فقط از تو سؤال كنم و حاجت بخواهم.

و اتضرّع اليك عند المسكنة و به هنگام درماندگى فقط در پيشگاه تو تضرع كنم.

و لا تفتنّى بالاستعانة بغيرك اذا اضطررت و به هنگام ناچارى و اضطرار به يارى خواستن از غير خودت مرا آزمايش مكن.

و لا بالخضوع لسؤال غيرك اذا افتقرت و نه به اين كه از غير خودت خاضعانه خواسته اى داشته باشم به هنگام فقر آزمايش مكن.

و لا بالتضرّع الى من دونك اذا رهبت و به هنگام ترس به غير تو تضرّع نكنم.

فاستحق بذلك خذلانك و منعك و اعراضك يا ارحم الراحمين تا به واسطۀ اين عمل گرفتار و مستحق خذلان و منع و اعراض تو گردم. يا ارحم الراحمين.

چون زمام كارها و سودها و زيانها در دست قدرت حق تعالى است و غير او كسى مالك هيچ نيست و تنها اوست كه بر همه چيز تواناست از اين رو امام عليه السّلام حكم فرموده بر اين كه هر كس به غير او توجه كند مستحق خذلان و منع است كه اگر دل به غير خدا توجه كند لياقت آن را ندارد كه مورد عنايات خاصّۀ حق تعالى قرار گيرد.

اللّهم اجعل ما يلقى الشيطان فى روعى من التمنى و التظنى و الحسد ذكرا لعظمتك و تفكّرا فى قدرتك بارالها! آرزوى باطل و گمان بد و رشك بر بندگان را كه شيطان در دل من مى افكند به ياد بزرگى تو و انديشه و تفكر در قدرت تو تبديل كن. تفكر به معناى انديشيدن در قدرت و عظمت الهى يكى از اهم ابواب معرفت است و در قرآن و روايات ترغيب و تحريص بسيارى

ص:285

بر آن شده است و تربيت يافتگان مكتب اسلام حقيقى با اين درس سروكار داشتند تا آن جا كه دربارۀ ابو ذر نقل شده كه كان اكثر عبادة ابى ذر التفكر. و در لسان قرآن كريم از متفكرين به اولوا الالباب تعبير شده آن جا كه فرمايد: إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...(1) شايد اين تعبير بدان جهت باشد كه در اثر تفكر قشر و پوستۀ ظاهرى اشياء شكافته مى شود و بر مغز آنها اطلاع حاصل مى شود. غزالى مى گويد: حقيقت تفكر عبارت است از اين كه آدمى بخواهد به يك مطلب مجهولى به وسيلۀ فكر دسترسى پيدا كند، مانند اين كه فكر كند كه آخرت باقى است، و دنيا فانى است و چون در بقاى آخرت و فناى دنيا فكر كند براى او علم حاصل مى شود كه آخرت از دنيا بهتر است و اين علم او را وادار مى كند، كه براى آخرت كار كند پس تفكر سبب اين علم شده و اين علم حالتى در نفس ايجاد مى كند كه آن حالت توجه به آخرت است و مقتضاى اين حالت آن است كه انسان براى آخرت كار مى كند و همين طور در ساير موارد. پس تفكر باعث مى شود كه قلب نورانى شده و از غفلت بيرون بيايد و از اين رو تفكر اصل همۀ خيرات است. محقق طوسى رضوان اللّه تعالى عليه را سخنى در تفكر است و حاصلش آن كه تفكر عبارت است از سير باطن از مبادى به سوى مقاصد و هيچ كس از نقص به كمال نمى رسد مگر به همين سير و مبادى اين سير آفاق و انفس است.

سير آفاقى اين است كه تفكر كند در اجزاى عالم و ذرات او از كهكشان تا كوچك ترين ذره و سير انفسى به اين است كه تفكر كند به اجزاى انسان و اعضاى او از استخوان بندى و اعصاب و رگها و... گرفته تا استعدادها و قواى روحى و باطنى كه قابل حدّ و حصر نيستند؛ و از اين راه مى تواند به حكمت بارى تعالى و كمال قدرتش پى ببرد. بنابراين تفكر از اعظم و اشرف عبادات است و در جاهاى متعدد قرآن مجيد از تفكر تمجيد شده و اخبار بسيارى از رسول خدا و ائمۀ معصومين عليهم السّلام در اين باره رسيده است، مانند: تفكر ساعة خير من عبادة سبعين سنة: يك ساعت فكر كردن از هفتاد سال عبادت بهتر است. و امير المؤمنين فرمودند: التفكر يدعو الى البرّ و العمل به: تفكر است كه آدمى را به نيكى و نيكوكارى دعوت مى كند. و امام صادق فرمود: افضل العبادة ادمان التفكر فى اللّه و قدرته: بهترين عبادت آن است كه انسان در اللّه و قدرت او فكر كند. و امام رضا عليه السّلام فرمود: عبادت زياد نماز خواندن و زياد روزه گرفتن

ص:286


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 190-191.

نيست بلكه عبادت منحصر است در تفكر در امر خداى عز و جلّ: ليس العبادة كثرة الصّلوة و الصّوم انّما العبادة التفكر فى امر اللّه عز و جل. و بسيارى ديگر از روايات.

نكته مقصود از تفكر در اين روايات

بايد دانست كه مقصود از تفكر در اين روايات تفكر در حقيقت ذات حق و حقيقت قدرت او و حقيقت او و حقيقت ديگر صفات او نيست، زيرا معرفت به حقيقت اينها از طاقت بشر خارج است:

اى برتر از خيال و قياس و گمان و وهم از هر چه گفته ايم و شنيده ايم و خوانده ايم

مجلس تمام گشت و به آخر رسيد عمر ما همچنان در اول وصف تو مانده ايم

لذا روايت شده كه فرموده اند: تفكروا فى الخلق و لا تتفكروا فى الخالق: تفكر در خالق نكنيد بلكه تفكر در خلق كنيد. و امام باقر فرموده اند: مبادا در خدا تفكر كنيد، و لكن اگر خواستيد كه به عظمت خدا نظر كنيد به مخلوقات بزرگ او نظر كنيد: اياكم و التفكر فى اللّه و لكن اذا اردتم ان تنظروا الى عظمته فانظروا الى عظيم خلقه.

زمخشرى در ربيع الابرار گويد: وسائل وضوى امام زين العابدين را به هنگام عبادتش آوردم و آن حضرت دست در ظرف آب گذاشت تا وضو بگيرد، پس سر برداشت و به آسمان و ماه و ستارگان نگاه كرد و در خلقت آنان همچنان تفكر مى كرد تا صبح شد و صداى مؤذن برخاست و دست آن حضرت هم چنان در آب بود. مترجم مى گويد اين حكايت زمخشرى را مى بايست با ديدۀ ترديد نگاه كرد.

و تدبيرا على عدوّك و چاره انديشى در دفع دشمن را در دل من بينداز.

و ما اجرى على لسانى من لفظة فحش او هجر او شتم او شهادة باطل او اغتياب مؤمن غائب و به جاى ناسزاگويى با سخن بيهوده يا آبروريزى يا گواهى ناحق يا غيبت مؤمن غايب...

شيخ بزرگوار، شيخ مرتضى انصارى - رضوان اللّه عليه - دربارۀ غيبت چنين مى فرمايد:

غيبت به حكم كتاب و سنت و اجماع و عقل حرام است. اما از قرآن: خداى تعالى مى فرمايد:

وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً... (1)يبت يكديگر را نكنيد، آيا

ص:287


1- سورۀ حجرات، آيۀ 12.

يكى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مردۀ خود را بخورد؟ در اين آيۀ شريفه مؤمن را برادر مؤمن خوانده و آب روى او را همچون گوشت او و بازى كردن با آبروى او را به معنى خوردن گوشت و آگاه نبودن او از اين غيبت را به منزلۀ حالت مرگ دانسته. و نيز خداى تعالى مى فرمايد. وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ .(1) خداى تعالى مى فرمايد: لا يُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ :(2)داى تعالى سخن بد گفتن را دوست ندارد مگر از كسى كه مظلوم واقع شده باشد. و مى فرمايد: إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ :(3)مانا كسانى كه دوست دارند كه كارهاى زشت دربارۀ مؤمنين شيوع پيدا كند عذاب دردناكى براى آنها آماده است.

و اما اخبارى كه دلالت دارد بر حرمت غيبت، از شماره بيرون است؛ از جمله روايتى است كه از پيغمبر نقل شده به سندهاى مختلف كه فرمود: غيبت از زنا سخت تر است و به درستى كه مرد عمل زنا مى كند پس توبه مى كند و خداوند توبۀ او را مى پذيرد ولى غيبت كننده آمرزيده نمى شود تا كسى كه غيبتش شده او را بيامرزد: «انّ الغيبة اشدّ من الزّنا و انّ الرّجل يزني و يتوب اللّه عليه و انّ صاحب الغيبة لا يغفر له حتى يغفر له صاحبه». و از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده كه روزى ضمن خطبه اى كه ايراد فرمودند سخنى در ربا به ميان آوردند و آن را بزرگ شمرده و فرمودند يك درهم از ربا كه كسى به دستش مى رسد از سى و شش عمل زنا بزرگ تر است، و رباى بزرگ تر آبروى مرد مسلمان است «عنه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انه خطب يوما فذكر الرّبا و عظم شأنه، فقال:

ان الدرهم يصيبه الرّجل من الرّبا اعظم من ستّة و ثلاثين زنية و انّ اربى الرّبا عرض الرجل المسلم». و از آن حضرت روايت است: كسى كه از مرد مسلمان يا از زن مسلمان غيبت كند، خداى تعالى تا چهل روز نماز و روزۀ او را نمى پذيرد مگر آن كه صاحب غيبت از او گذشت كند: «من اغتاب مسلما او مسلمة لم يقبل اللّه صلوته و لا صيامه اربعين صباحا الا ان يغفر له صاحبه».

و هم آن حضرت فرمود: كسى كه از مؤمنى غيبت كند دربارۀ آنچه آن مؤمن دارد، خداى تعالى ميان او و آن مؤمن در بهشت جمع نمى فرمايد، و كسى كه از مؤمنى غيبت كند دربارۀ آنچه در آن مؤمن نباشد رشتۀ برادرى ميان آن دو گسسته مى شود و غيبت كننده براى هميشه در آتش دوزخ خواهد بود و چه جايگاه بدى است دوزخ: «من اغتاب مؤمنا بما فيه لم

ص:288


1- سورۀ همزه، آيۀ 1.
2- سورۀ نساء، آيۀ 148.
3- سورۀ نور، آيۀ 19.

يجمع اللّه بينهما فى الجنّة، و من اغتاب مؤمنا بما ليس فيه انقطعت العصمة بينهما و كان المغتاب خالدا فى النّار و بئس المصير». و هم آن حضرت فرمود: دروغ مى گويد كسى كه گمان مى كند حلال زاده است، در صورتى كه گوشت هاى مردم را با غيبت مى خورد؛ پس از غيبت كردن دورى بجو كه غيبت خوراك سگهاى آتش جهنم است: «كذب من زعم انّه ولد من حلال و هو يأكل لحوم النّاس بالغيبة، فاجتنب الغيبة فانّها ادام كلاب النار». و از آن حضرت روايت شده كه هر كس دربارۀ غيبت برادرش (يا دربارۀ عيب برادرش قدمى بردارد و بخواهد عيب او فاش كند) اوّلين گامى كه برمى دارد در ميان آتش خواهد گذاشت: «من مشى فى غيبة اخيه (فى عيب اخيه) و كشف عورته كانت اول خطوة خطاها وضعها فى جهنم».

و روايت شده كه غيبت كننده اگر توبه كند آخرين كس خواهد بود كه به بهشت داخل مى شود، و اگر توبه نكند نخستين كس خواهد بود كه به دوزخ داخل خواهد شد: «انّ المغتاب اذا تاب فهو آخر من يدخل الجنة، و ان لم يتب فهو اوّل من يدخل النار». و از آن حضرت روايت شده كه فرمود: غيبت بر هر مسلمانى حرام است، و همانا غيبت اعمال نيك را مى خورد و نابود مى كند همان گونه كه آتش هيزم را نابود مى كند.

شيخ انصارى رضى اللّه عنه مى فرمايد نابود كردن حسنات يا بدان معناست كه ثواب كارهاى نيك حبط مى شود و از بين مى رود، و يا آن كه اجر و ثواب اعمال نيك در جنب عذاب و عقاب غيبت مضمحل مى شود و قابل توجه نخواهد بود، و يا از آن جهت است كه حسنات غيبت كننده به حساب غيبت شده منظور مى شود؛ چنان كه در بيش از يك روايت اين مضمون آمده است؛ از جملۀ آن روايات روايتى است كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل شده كه فرمود: يكى را روز قيامت مى آورند و در پيشگاه الهى باز مى دارند و نامۀ اعمالش را به دستش مى دهند و او عرض مى كند: بارالها! اين نامۀ اعمال من نيست (گويى اشتباه شده است) كه از اعمال نيك من هيچ در اين كتاب نيست. به او گفته مى شود: پروردگار تو نه اشتباه مى كند و نه فراموش؛ مى فرمايد عمل تو به خاطر غيبت كردن از مردم تباه شد و از ميان رفت.

سپس شخص ديگرى را مى آورند و نامۀ عملش را به او مى دهند پس در آن نامۀ اعمال و طاعتهاى فراوان مى بيند و عرض مى كند: بارالها! اين نامۀ عمل من نيست، چرا كه من اين طاعات و عبادات را به جا نياورده ام. پس به او گفته مى شود كه فلانى غيبت تو را كرد پس اعمال نيكوى او را در نامۀ عمل تو منظور داشتيم: «يؤتى باحد يوم القيامة فيوقف بين يدى الرب

ص:289

عز و جل و يدفع اليه كتابه فلا يرى حسناته، فيقول: الهى ليس هذا كتابى لا ارى فيه حسناتى، فيقال، له: ان ربك لا يضلّ و لا ينسى، ذهب عملك باغتياب الناس، ثم يؤتى بآخر و يدفع اليه كتابه فيرى فيه طاعات كثيرة فيقول: الهى ما هذا كتابى، فانّى ما عملت هذه الطاعات، فيقال له: انّ فلانا اغتابك فدفع حسناته اليك» روايت دنباله دارد. نويسنده گويد: به استناد اين گونه روايات و ايمان به آنهاست آنچه از بعض بزرگان نقل شده كه شنيد كسى غيبت او را كرده است، آن عالم هديه اى تهيه كرد و براى غيبت كننده فرستاد و پيامش داد كه اميدوارم اين هديۀ ناقابل مرا بپذيريد كه بسا باشد كه اين هديه نسبت به هدايايى كه آن جناب از اعمال خود به من هديه فرموده ايد ناچيز باشد.

و از جملۀ روايات روايتى است كه صاحب كاشف الريبه (رحمة اللّه عليه) از روايت عبد اللّه بن سليمان نوفلى كه روايت مفصّلى است از امام صادق عليه السّلام نقل كرده و در آن روايت است كه رسول خدا فرمود: كمترين درجۀ كافر شدن آن است كه كسى از برادرش كلمه اى بشنود و آن كلمه را به خاطر بسپارد به قصد آن كه او را مفتضح و رسوا كند؛ چنين افراد نصيبى از خير ندارند: «ادنى الكفر ان يسمع الرجل من اخيه كلمة فيحفظها عليه يريد ان يفضحه بها اولئك لا خلاق لهم».

امام صادق عليه السّلام در دنبال اين حديث فرمايد: پدرم از پدرانش از. على عليه السّلام نقل كرده كه فرمود:

كسى كه آنچه را به دو چشمش ديده و به دو گوشش شنيده دربارۀ مؤمن نقل كند كه او را سرافكنده كند و جايگاهش را در اجتماع خراب كند از كسانى است كه خداى تعالى درباره شان فرموده: همانا كسانى كه دوست دارند كه كارهاى زشت دربارۀ كسانى كه ايمان آورده اند اشاعه پيدا كند براى آنها عذاب دردناكى است: «فحدثنى ابى عن آبائه عن على عليه السّلام انّه قال: من قال فى مؤمن ما رأته عيناه او سمعت أذناه ممّا يشينه و يهدم مروّته فهو من الذين قال اللّه تعالى: انّ الذين يحبّون ان تشيع الفاحشة فى الذين آمنوا لهم عذاب اليم».

تنبيه حرمت غيبت در اخبار مختصّ است به غيبت مؤمن

شيخ بزرگوار مى فرمايد ظاهر اين اخبار آن است كه حرمت غيبت مختصّ است به مؤمن، پس غيبت مخالف مذهب جايز است همان گونه كه لعن او جايز است. و اگر كسى توهّم كند كه آيۀ شريفه همانند بعضى از روايات مطلق مسلمان را شامل است اين توهّم مردود است به

ص:290

اين كه ما به ضرورت مذهب دانسته ايم كه اينان احترامى ندارند و احكام اسلام بر آنها جارى نيست مگر اندكى از احكام كه استقامت نظم معاش مؤمنين بر آن متوقّف است، مانند نجس نشدن چيزى كه به آنها ملاقات مى كند با رطوبت، و حلال بودن گوشت حيوان حلال گوشتى كه توسط آنان ذبح شده باشد، و جواز ازدواج با آنها، و حرمت ريختن خونشان كه حكمتش دفع فتنه است... تا آخر آنچه شيخ فرموده.

*تنبيه دوّم

كفارۀ غيبت آن است كه غيبت كننده پشيمان شود و توبه كند و بر كارى كه كرده متأسّف شود، تا اوّلا از حقّ اللّه خارج شود و سپس از آن كسى كه غيبتش را كرده حلال خواهى كند تا با حلال كردن او از مظلمۀ او بيرون رود. و لازم به تذكر است كه اين استحلال بايد حقيقتا از روى ندامت و تأسّف باشد، زيرا چه بسا شخص رياكارى حلال خواهى مى كند به خاطر اين كه خودش را پرهيزكار جلوه دهد و در باطن توبه كار نيست؛ چنين شخصى گناه ديگرى را بر گناه قبلى اش افزوده است.

دليل اين گفتار روايتى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است كه فرمود: كسى كه برادرش بر گردن او مظلمه داشته باشد، خواه نسبت به عرض و آبرو يا مالش، حتما بايد از او حلال خواهى كند پيش از آن كه روزى بيايد كه آن جا درهم و دينارى نيست، پس از حسنات او مى گيرند و بر حسنات غيبت شونده افزوده مى شود و بر گناهان غيبت كننده افزوده مى شود: «من كان لاخيه قبله مظلمة فى عرض او مال فليستحلّها منه من قبل ان يأتى يوم ليس هناك دينار و لا درهم يؤخذ من حسناته و تزداد فى حسنات صاحبه، فان لم تكن له حسنات اخذ من سيّئات صاحبه فتزداد على سيئاته».

اين در جايى است كه غيبت كننده دسترسى به غيبت شده داشته باشد، و اگر دسترسى به او ندارد به واسطه مرگ يا دور بودن او، كفّاره اش اين است كه براى او استغفار كند. دليل اين گفتار روايتى است كه مرحوم ثقة الاسلام كلينى از امام صادق نقل مى كند كه فرمود: از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پرسيدند: كفارۀ غيبت كردن چيست؟ فرمود: هر وقت كه به ياد غيبت شده افتادى از براى او استغفار كن. و مستحب است براى كسى كه از او عذر مى خواهند عذر را بپذيرد و اگر قبول نكند خود اين اعتذار و دوستى او حسنه اى است كه در نامۀ عمل او نوشته مى شود و چه

ص:291

بسا با گناه غيبت در قيامت مقابله كند.

*تنبيه سوّم

بعضى از علما فرموده اند از آن جايى كه شخص غيبت كننده خود گنهكار است سزاوار آن است كه به عيب خود بپردازد و عيب خود، او را از عيبجويى ديگران مشغول مى كند؛ و به فرض آن كه عيبى در او نباشد حتما بايد از غيبت نيز كه از بدترين عيوب است خود را پاكيزه نگاه دارد. مترجم گويد: امير المؤمنين على عليه السّلام را در اين باره كلامى است نورانى كه با تبرك نقل آن به اين بحث خاتمه مى دهيم: و انما ينبغى لاهل العصمة و المصنوع اليهم فى السّلامة ان يرحموا اهل الذنوب و المعصية و يكون الشكر و هو الغالب عليهم و الحاجز لهم عنه، فكيف بالعائب الذى عاب اخاه و عيرّه ببلواه امّا ذكر موضع ستر اللّه عليه من ذنوبه مما هو اعظم من الذنب الذى عابه به، و كيف يذمّه، بذنب قد ركب مثله فان لم يكن ركب ذلك الذّنب بعينه فقد عصى اللّه فيما سواه ممّا هو اعظم منه، و ايم اللّه لئن لم يكن عصاه فى الكبير عصاه فى الصغير لجرأته على عيب الناس اكبر، يا عبد اللّه، لا تعجل فى عيب احد فلعلّه مغفور له، و لا تأمن على نفسك صغير معصية فلعلك معذّب عليه، فليكفف من علم منكم عيب غيره لما يعلم من عيب نفسه، و ليكن الشّكر شاغلا له على معافاته ممّا ابتلى به غيره: (كسانى كه از گناه بركنار مانده اند و خداى تعالى آنان را سالم گردانيده سزاوار چنان است كه گنهكارانى را دلسوز باشند، خداى را بر اين عنايت كه دربارۀ آنان فرموده سپاس گزارند و به عيب ديگران نپردازند تا چه رسد بر كسى كه از برادرش عيبجويى مى كند و او را به آنچه گرفتارش شده سرزنش مى كند، در حالى كه خودش گرفتار عيب است.

مگر متذكر نيست كه خداى تعالى گناهانى را بر او پرده كشيده كه بزرگ تر از گناهى است كه او برادرش را به آن عيب بينى مى كند. اصلا چگونه ديگرى را به گناهى عيبجويى مى كند كه خودش مانند آن گناه را مرتكب شده است و فرضا كه عين همان گناه را مرتكب نشده، گناه ديگرى مرتكب شده كه بزرگ تر از آن گناه است. و به خدا سوگند كه اگر معصيت خداى را در گناهى بزرگ نكرده و گناه كوچك از او سر زده جرأتى كه او در عيب بينى ديگران دارد بزرگ ترين گناه خواهد بود.

اى بندۀ خدا در عيب بينى هيچ كس به گناهش شتاب مكن، كه شايد خداى تعالى گناه وى را آمرزيده باشد، و از گناه كوچكى كه از تو سرزده ايمن مباش كه شايد خداى تعالى تو را به آن

ص:292

گناه عذاب فرمايد. پس هر كس از شما كه از عيب ديگر آگاه شد، از بازگو كردن آن خوددارى كند، زيرا از عيب خويشتن آگاه است. و چون خداى تعالى او را از آن عيب در عافيت داشته و ديگرى را بدان مبتلا فرموده است بايد شكرگزار اين عنايت الهيه باشد). حكيم شيراز را سرودى حكمت آموز در اين باره است كه:

چو كسى در آمد از پا و تو دستگاه دارى گرت آدميتى هست دلش نگاه دارى

به ره بهشت فردا نتوان شدن ز محشر مگر از ديار دنيا كه سر دو راه دارى

همه عيب خلق ديدن نه مروت است و مردى نگهى به خويشتن كن كه همه گناه دارى

ره طالبان عقبى كرم است و فضل و احسان تو چه از نشان مردى بجز از كلاه دارى

تو حساب خويشتن كن نه حساب خلق سعدى كه بضاعت قيامت عمل تباه دارى

* تنبيه چهارم

سيد شارح فرمايد: علما - رضوان اللّه عليهم - غيبت را در ده مورد جايز دانسته اند:

1. در مورد شهادت، كه اگر گواهى دادن مستلزم تنقيص از كسى باشد روا خواهد بود.

2. در مورد نهى از منكر، بدين معنى كه غيبت كردن از كسى موجب آن باشد كه آن كس عمل زشت خود را ترك كند، رواست كه غيبتش كنند و عيبش را گويند.

3. شكايت متظلم، بدين معنى كه اگر كسى از كسى دادخواست كند، رواست كه دربارۀ شكايت خود مطالبى گويد كه از قدر طرف كاسته شود.

4. نصح مستشير، اگر كسى مورد مشورت قرار گرفت، مثلا شخصى مى خواهد داماد انتخاب كند، با شما مشورت مى كند كه صلاح است يا نه، و يا آن كه مى خواهد با كسى شريك شود، با شما مشورت مى كند، جايز است كه شما او را نصيحت كنيد و بگوييد كه به صلاح تو

ص:293

نيست با فلانى وصلت كنى و يا با فلانى شريك شوى. به حكم آن كه فرموده اند: «المستشار مؤتمن»، كسى كه مورد مشورت قرار مى گيرد بايد با كمال امانت انجام وظيفه كند.

5. جرح شاهد، يعنى اگر كسى در محكمۀ شرع گواهى دهد، چون از شرايط قبول گواهى عدالت است، مدعى مى تواند گواه محكمه را جرح كند يعنى در عدالت او خدشه وارد كند و اثبات كند كه گواه شخص فاسقى است.

6. راوى حديث را در مقام تحقيق سند روايت مى توان تضعيف كرد و گفت كه راوى اين حديث شخص دروغگويى است و قابل اعتماد نيست.

7. بعضى از دانشمندان و يا صنعتگران را بر ديگرى ترجيح دادن كه قهرا موجب كاستن از قدر ديگرى خواهد بود.

8. غيبت متجاهر به فسق، يعنى كسى كه گناه را علنى انجام مى دهد و باكى از آگاه شدن ديگران ندارد. به قول سعدى:

گو همه خلقم نظر كنند و ببينند دست در آغوش يار كرده حمايل

و بعضى از علما فرموده اند غيبت متجاهر به فسق مطلقا جايز است چه در مورد فسقى كه تجاهر دارد و چه در غير آن مورد. و بعضى ديگر فرموده اند كه مطلقا جايز نيست. و تفصيل مسئله در كتب مبسوطۀ فقهيه از جمله مكاسب مرحوم شيخ انصارى رضوان اللّه عليه عنوان شده است طالبين مراجعه كنند.

9. گفتن عيبى كه ظاهر باشد، مانند كورى و كرى و امثال اينها، نه عيبى كه مستور است و مردم از آن آگاهى ندارند. البته نبايد در گفتن عيوب ظاهره قصد تنقيص باشد، و گرنه هر چند ممكن است غيبت نباشد و لكن چون توهين به مؤمن است و حفظ احترام مؤمن لازم است حرام خواهد بود.

10. تنبيه به خطاى عالمى در مسئله اى از مسائل علمى؛ البته بايد به قصد روشن شدن مسئله باشد نه آن كه قصد داشته باشد عالمى را رسوا كند و آبرويش را ببرد. به طورى كه اشاره شد، در هر يك از موارد دهگانه خصوصياتى است كه بايد توضيحش را در كتب استدلاليه ملاحظه نمود؛ و به طور كلى در همۀ اين موارد اگر تصريح به نام كردن ضرورتى نداشته باشد جايز نيست كه تصريح كند، بلكه بايد با كنايه و اشاره مطلب را ادا كند «فاتقوا اللّه ما

ص:294

استطعتم و اسمعوا و اطيعوا».

او سبّ حاضر يا دشنام دادن به كسى كه حضور دارد، مانند آن كه بگويد: اى شرابخوار! اى زناكار! و امثال اينها. در كافى شريف از امام باقر عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است: فحش و ناسزا گفتن به مؤمن فسق است و جنگيدن با او كفر است و گوشت او خوردن گناه است و حفظ حرمتش لازم است همچنان كه ريختن خونش حرام است: «عن ابى جعفر عليه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: سباب المؤمن فسوق و قتاله كفر و اكل لحمه معصية و حرمته كحرمة دمه».

و از امام موسى بن جعفر عليه السّلام نقل مى كند دربارۀ دو نفر كه به يكديگر ناسزا گفته اند. فرمود:

آن كه اول فحش داده ظالم تر است، و گناه خود و گناه رفيقش بر گردن اوست مادامى كه از مظلوم عذرخواهى نكرده باشد: «عن ابى الحسن موسى بن جعفر عليه السّلام: رجلين يتسابان، قال: البادى منهما اظلم و وزره و وزر صاحبه عليه ما لم يعتذر الى المظلوم» امام سجاد عليه السّلام پس از ذكر گناهانى كه از زبان صادر مى شود عرض مى كند.

و ما اشبه ذلك نطقا بالحمد لك و اغراقا فى الثّناء عليك يعنى از اين گونه گناهان مانند بهتان و سخن چينى و استهزا و امثال اينها چنان كه قبلا اشاره كرديم كه غزالى شمارۀ گناهان زبان را به بيست نوع گناه رسانده و هيچكدام اينها با مكارم اخلاق سازگار نيست. بارالها! به جاى همۀ اين گناهان زبان مرا به حمد و ثناگويى خودت گويا فرما تا ثناى تو را بسيار گويم.

و ذهابا فى تمجيدك ذهاب به معنى رفتن است و در اين جمله به طور استعاره به كار رفته است، يعنى در راه بزرگداشت تو قدم بردارم.

و شكرا لنعمتك و سپاسگزار نعمت تو باشم.

و اعترافا باحسانك و به احسان تو اعتراف كنم.

و احصاءا لمننك و منتهاى تو را بشمارم هر چند شمارش نتوانم كرد. به قول حكيم شيراز:

هر نفسى كه فرو ميرود ممدّ حيات است و چون برآيد مفرّح ذات پس در هر نفسى دو نعمت موجود است و هر نعمتى را شكرى واجب.

از دست و زبان كه بر آيد كز عهدۀ شكرش به در آيد

بدان كه بيان عظمت حق تعالى همچون ديگر صفات ذات آن حضرت براى هيچ كس

ص:295

ممكن نيست و به قول مولانا:

«هر كسى از ظن خود شد يار من»

و آنچه در اين رابطه بيان شده و مى شود، به ميزان درك گوينده است و گرنه هنگامى كه نور عظمت حق تعالى تجلى كند وجودى در مقابل او نمى ماند، تا چه رسد به آن كه اظهار وجود كند. حكيم شيراز در اين مورد از باب تمثيل معقول به محسوس اشعار زيبايى دارد كه گويد:

رئيس دهى با پسر در رهى گذشتند در قلب شاهنشهى

پسر چاوشان ديد و تيغ و تبر قباهاى اطلس كمرهاى زر

يلان كماندار نخجير زن غلامان تركش كش تير زن

يكى در برش پرنيانى قباه يكى بر سرش خسروانى كلاه

پسر آن همه شوكت و پايه ديد پدر را به غايت فرومايه ديد

كه حالش بگرديد و رنگش بريخت ز هيبت به بيغوله اى در گريخت

پسر گفتش آخر بزرگ دهى به سردارى از سر بزرگان مهى

چه بودت كه از جان بريدى اميد بلرزيدى از تاب هيبت چو بيد

پدر گفت سالار و فرماندهم ولى عزتم هست تا در دهم

بزرگان از آن دهشت آلوده اند كه در بارگاه ملك بوده اند

تو اى بى خبر همچنان در دهى كه بر خويشتن منصبى مى نهى

نگفتند حرفى زبان آوران كه سعدى نگويد مثالى بر آن

* اللّهم صلّ على محمّد و آله و لا اظلمنّ و انت مطيق للدّفع عنّى بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و روا مدار كه بر من ظلمى برود با آن كه تو مى توانى آن ظلم را از من دفع فرمايى.

و لا اظلمنّ و انت القادر على القبض منّى و مگذار من بر كسى ظلم كنم با آن كه تو مى توانى مرا باز دارى.

و لا اضلّنّ و قد امكنتك هدايتى و من گمراه نشوم در حالى كه امكان هدايت من تو راست.

و لا افتقرن و من عندك وسعى و نيازمند نشوم كه گشايش كارم از جانب توست.

ص:296

و لا اطغينّ و من عندك وجدى و طغيان و سركشى نكنم، چون هر چه دارم از توست. طغيان كه به معناى سركشى و تجاوز از حد است نتيجۀ آن است كه آدمى از نياز و فقر خويش به خداى تعالى غفلت مى كند؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»(1):

آدمى كه خود را بى نياز ببيند طغيان مى كند و فضل خداى تعالى را فراموش مى كند و چنين مى پندارد آنچه دارد نتيجۀ سعى و كوشش خود اوست؛ همچون قارون كه چون به او گفتند:

«أَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَيْكَ» ، همان گونه كه خداى تعالى بر تو احسان فرموده تو نيز بر خلق خدا احسان كن، قارون گفت:«إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ» ؛ هر چه من به دست آورده ام نتيجۀ دانش و كوشش خودم مى باشد. و نتيجۀ اين استغنا آن شد كه خداى تعالى فرمود:«فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الْأَرْضَ» ؛(2)و را و خانه اش را در كام زمين فرو برديم.

نويسنده گويد: آنچه از داستان قارون در تواريخ اسلامى آمده بسيار عبرت انگيز و آموزنده است. مى نويسند كه قارون به زنى از زنان بنى اسرائيل دو هزار دينار زر داد تا فردا هنگامى كه بنى اسرائيل جمعند، وى به جمع آنان درآيد و موسى را متهم كند كه با وى زنا كرده است. زن چون به خانۀ خود بازگشت، از تصميمى كه گرفته بود سخت پشيمان شد و به خود گفت مگر همين گناه مانده بود كه پيغمبر خدا را متهم كنم؟ به دنبال اين ندامت در وقت موعود دو كيسۀ زر برداشت و به ميان بنى اسرائيل آمد و گفت: ايها الناس قارون اين دو كيسه را كه مهر او بر آنهاست به من داده تا موسى را متهم به زنا كنم.

حضرت موسى كه اين را شنيد سخت خشمگين شد و عرض كرد: بارالها! اگر به خاطرم غضب نكنى من از مسئوليّت پيامبرى استعفا مى كنم. خداى عزّ و جلّ به او وحى فرمود كه ما زمين را در اختيار تو قرار داديم، هرچه مى خواهى بكن. موسى با حال غضب بر قارون وارد شد. چون چشم قارون بر موسى افتاد، فهميد كه او با فرمان عذاب آمده است. گفت: اى موسى! تو را به پيوند خويشاوندى كه ميان من و توست از من بگذر. موسى گفت: اى فرزند لاوى! زياد حرف نزن. و به زمين فرمان داد كه او را بگير! پس قصر او و هر چه در آن بود در زمين فرو رفت و خود قارون نيز تا زانو به زمين فرو رفت. قارون شروع كرد به گريه كردن، و دوباره او را به رحم قسم داد. موسى گفت: «يابن لاوى لا تزدنى من كلامك».

ص:297


1- سورۀ علق، آيۀ 6-7.
2- سورۀ قصص، آيۀ 81.

اى زمين! قصر و خزائن او را به كام خود فروكش! خداى تعالى موسى را سرزنش فرمود.

موسى عرض كرد: بارالها! اگر قارون مرا به تو قسم مى داد رحمش مى كردم، ولى چون به غير تو مرا قسم داد رحمش نكردم. خداى تعالى او را فرمود زياد حرف مزن، به عزت و جلال وجود و مجد و مقام والايم قسم اگر قارون به جاى آن كه به تو التماس مى كرد، به من التماس مى كرد من اجابتش مى كردم، ولى چون به تو التماس كرد من نيز او را به خودش واگذاشتم.

امام باقر عليه السّلام فرمود: چون يونس به واسطه اذيت امتش از ميان آنان بيرون رفت و در دريا نصيب ماهى شد، در حالى كه در شكم ماهى بود به بحر مسجور رسيد كه قارون آن جا معذّب بود، قارون صدايى شنيد، از فرشته پرسيد: صاحب صدا كيست؟ گفت: يونس است كه خداى تعالى او را در شكم ماهى زندانى فرموده است. پس سؤالاتى ميان او و يونس ردّ و بدل شد و احوال خويشاوندان را پرسيد و چون شنيد كه مرده اند، رقت كرد و سرشگ از ديده بريخت. خداى تعالى به فرشتۀ موكل دستور فرمود كه در باقيماندۀ ايّام دنيا عذاب را از قارون بردارند به خاطر رقتى كه به او دست داد دربارۀ خويشاوندان خود.

بار خدا مهيمنى و مدبّر از همه عيبى منزّهى و مبرّا

از همگان بى نياز و بر همه مشفق از همه عالم نهان و بر همه پيدا

ما نتوانيم حق حمد تو گفتن با همه كرّوبيان عالم بالا

* اللهمّ الى مغفرتك وفدت و الى عفوك قصدت و الى تجاوزك اشتقت و بفضلك وثقت در اين چهار جملۀ نورانى كه به اصطلاح دانشمندان نحو، ظرف مقدم شده است براى افادۀ حصر است، به اين معنى كه بارالها! من فقط آمرزش تو را آمده ام و تنها تو را آهنگ كرده ام و به گذشتن تنها تو شوق دارم و تنها به فضل تو اطمينان دارم به بخشايش.

و ليس عندى ما يوجب لى مغفرتك و لا فى عملى ما استحق به عفوك و نزدم چيزى نيست كه موجب آمرزش تو بر من باشد و كارى نكرده ام كه شايستگى بخشش تو را داشته باشم.

و مالى بعد ان حكمت على نفسى الاّ فضلك و پس از آن كه خودم را محكوم كردم چاره اى جز فضل تو ندارم.

فصلّ على محمد و آله و تفضّل عليّ پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و بر من تفضّل

ص:298

بفرما كه تفضّل را علتى لازم نيست و به سببى نياز ندارد.

اللّهم و انطقنى بالهدى و الهمنى التقوى و وفّقنى للّتي هى ازكى و استعملنى بما هو ارضى بارالها! زبان مرا به هدايت گويا فرما و تقوا و پرهيزگارى را بر دلم الهام كن و مرا به هر آنچه پاكيزه تر است موفق بدار و به كارى هر چه پسنديده تر برگمار.

يكى از عرفا فرمايد كه همۀ خيرات دنيا و آخرت در يك كلمه جمع شده است و آن كلمه عبارت است از كلمۀ تقوا. ببينيم كه در قرآن شريف تا چه حد ياد از تقوا شده و چه نتايج و آثارى بر آن مترتب فرموده و چه ثوابهايى بر آن وعده فرموده و از سعادتهاى دنيوى و كرامتهاى اخروى چه وعده ها كه داده است. سپس گويد: ما دوازده خصلت از خصلتهاى تقوا را ذكر مى كنيم:

اوّلين خصلت مدح و ثنايى است كه قرآن از آن فرموده كه مى فرمايد: اگر صبر و تقوا پيشه كنيد (البته ظفر مى يابيد) كه صبر و تقوا سبب نيرومندى و پيشرفت در كارهاست.

خصلت دوّم عبارت است از حراست و حفظ از كيد دشمنان چنان كه فرمايد: اگر صبر و تقوا داشته باشيد نيرنگ دشمنان بر شما زيانى نخواهد داشت:«وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً»(1).

خصلت سوّم تأييد و نصرت خداى تعالى كه مى فرمايد: خدا به همراه كسانى است كه با تقوا هستند:«إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا»(2).

خصلت چهارم نجات از سختيها و يافتن روزى حلال كه مى فرمايد: هر كه از خدا بپرهيزد خداى تعالى براى او درآمدى معين مى فرمايد و از جايى كه او حساب نمى كرد به او روزى مى رساند:«وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ»(3).

خصلت پنجم شايستگى احوال كه مى فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده ايد! تقوا پيشه كنيد و در سخن گفتن بى پروا نباشيد و سخن راست و درست بگوييد تا خداى تعالى اعمال شما را اصلاح كند:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِيداً يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمالَكُمْ»(4).

خصلت ششم آمرزش گناهان كه دنبالۀ همين آيه مى فرمايد: تا گناهان شما را بيامرزد:

ص:299


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 120.
2- سورۀ نحل، آيۀ 128.
3- سورۀ طلاق، آيۀ 2.
4- سورۀ احزاب، آيۀ 70-71.

«يغفر لكم ذنوبكم».

خصلت هفتم محبت خداى تعالى كه فرمايد: همانا خداى تعالى متقين را دوست مى دارد:

«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ» (1).

خصلت هشتم قبولى اعمال كه مى فرمايد: خداى تعالى اعمال را تنها از متقين مى پذيرد:

«إِنَّما يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ» (2).

خصلت نهم گرامى و عزيز شدن نزد خداى تعالى كه مى فرمايد: گرامى ترين شما نزد خداى تعالى باتقواترين شماست:«إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ»(3).

خصلت دهم بشارت به هنگام مرگ كه مى فرمايد: كسانى كه ايمان آوردند و تقوا پيشه كردند در زندگى دنيا و آخرت از براى آنها بشارت خواهد بود:«اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ»(4).

خصلت يازدهم رهايى از آتش كه مى فرمايد: سپس ما متقين را از آتش رهايى مى بخشيم:

«ثُمَّ نُنَجِّي الَّذِينَ اتَّقَوْا» (5).

خصلت دوازدهم بهشت جاويد كه از براى متقى آماده شده است «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ»(6).

پس معلوم مى شود كه سعادت هر دو دنيا در تقواست و آن گنجى است عظيم و سودى است بزرگ و خيرى است فراوان و فوزى است كبير، پايان سخن عارف مذكور.

نويسنده گويد: به هنگام نوشتن آيۀ شريفۀ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ لطيفه اى به يادم آمد كه از يكى از صاحبدلان شنيدم و براى ثبت ياد او در تاريخ اين جا ذكر مى كنم. ايشان مى فرمود:

به حكم تقدم موضوع بر حكم، مانند ان زيدا قائم، در اين آيه نيز بايد بگوييم آن كس كه نزد خدا عزيزتر است باتقواتر است(7).

نويسنده گويد: شايد به اين نكتۀ لطيف تر از نسيم سحر اشاره مى فرمايد خداى تعالى در

ص:300


1- سورۀ توبه، آيۀ 4.
2- سورۀ مائده، آيۀ 27.
3- سورۀ حجرات، آيۀ 13.
4- سورۀ يونس، آيۀ 63-64.
5- سورۀ مريم، آيۀ 72.
6- سورۀ آل عمران، آيۀ 133.
7- ايشان مرحوم مغفور شيخ محمود مجنون معروف به حاج ملا آقا جان كه از منبريهاى بنام و بى نظير زنجان بود و داستانها دارد كه كتابى مستقل را شايد. رضوان اللّه تعالى عليه.

كتاب عزيزش:«إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى أُولئِكَ عَنْها مُبْعَدُونَ»(1)عارف شيراز نيز مى فرمايد:

مزرع سبز فلك ديدم و داس مه نو يادم از كشتۀ خويش آمد و هنگام درو

گفتم اى بخت بخسبيدى و خورشيد دميد گفت با اين همه از سابقه نوميد مشو

* اللّهم اسلك بى الطّريقة المثلى بارالها! مرا در بهترين راهها سالك گردان. «مثلى» صيغۀ مؤنث افعل التفضيل از مثل است به معناى بهترين؛ چنان كه در روايت معروفه است: اشدّ الناس بلاءا الانبياء ثمّ الامثل فالامثل؛ يعنى:

هر كه در اين بزم مقرب تر است جام بلا بيشترش مى دهند

به احتمال قريب به يقين، مقصود از بهترين راه، راه ولايت امير المؤمنين على عليه السّلام است، و مؤيد اين احتمال روايتى است كه ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه عليه - در كافى شريف نقل مى كند كه امام باقر عليه السّلام در تفسير آيۀ شريفۀ:«وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً»(2)

فرمود: لا شربنا قلوبهم الايمان و الطريقة هى ولاية على بن ابى طالب و الاوصياء عليهم السلام: اگر بر طريق ولايت استقامت ورزند، ما دلهاى آنان را با شربت شيرين ايمان سيراب مى كنيم؛ كه مقصود از سيراب كردن سيراب كردن دل به ايمان و طريقت همان ولايت على بن ابى طالب و اوصياء عليهم السلام است.

على الصباح قيامت كه سر ز خاك برآرم به جستجوى تو خيزم به گفتگوى تو باشم

مى بهشت ننوشم ز دست ساقى رضوان مرا به باده چه حاجت كه مست روى تو باشم

* و اجعلنى على ملّتك اموت و احيى و خدايا مرا بر بهترين راه سالك گردان كه بر دين تو

ص:301


1- سورۀ انبياء، آيۀ 101.
2- سورۀ جن، آيۀ 16.

بميرم و دوران حياتم را در دين تو سپرى كنم.

اللّهم صلّ على محمد و آله و متعنى بالاقتصاد بارالها! بر محمد و خاندان او درود بفرست و مرا از اقتصاد و ميانه روى بهره مند ساز.

مترجم گويد: كلمۀ اقتصاد از كلماتى است كه فراوان در مكالمات به كار گرفته مى شود.

آنچه از موارد استعمال اين كلمه به دست مى آيد آن است كه اقتصاد عبارت است از حداكثر استفاده از كمترين سرمايه. يك تاجر مقتصد كسى است كه با سرمايۀ كم سود بسيارى به دست آورد. يك آشپز مقتصد كسى است كه با استفاده از مواد غذايى كمتر غذاى مطبوعى تهيه كند. آشپزى كه از علم اقتصاد بهره ندارد ممكن است مواد غذايى بسيارى مصرف كند ولى نتواند غذاى مطبوعى درست كند. مشتقات كلمۀ قصد و اقتصاد در قرآن بيشتر به معناى رعايت اعتدال آمده است؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ» .(1)ر اين آيۀ شريفه نيز اشاره به معنايى كه گفته شد مى باشد، زيرا سود عمل را در مقابل اقتصاد قرار داده و اين بدان معناست كه اگر اصول اقتصاد رعايت نشود نتيجۀ مطلوب دست نخواهد داد. از اين رو امير المؤمنين عليه السّلام در خطبۀ اوصاف متقين مى فرمايند: «ملبسهم الاقتصاد»، پرهيزكاران كسانى هستند كه در لباس پوشيدن اعتدال را رعايت مى كنند و جامه هاى فاخر نمى پوشند تا فخرفروشى كنند.

و اجعلنى من اهل السّداد و من ادلّة الرّشاد و من صالحى العباد و ارزقنى فوز المعاد و سلامة المرصاد و مرا از درست گفتاران و از آنانى كه راهنمايان نجاتند و از بندگان شايسته قرار ده، و رستگارى آخرت و به سلامت گذشتن از كمينگاه را روزيم فرما.

مترجم گويد: در كمينگاه كسى بودن كنايه از اين است كه آن شخص نمى تواند از دست او فرار كند چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ»(2)امير المؤمنين عليه السّلام در نهج البلاغه مى فرمايد: و لئن امهل اللّه الظّالم فلن يفوت اخذه و هو له بالمرصاد على مجاز طريقه و بموضع الشجاع بمسامح ريقه: (و اگر خداى تعالى ستمكار را مهلت بدهد هرگز نمى تواند از يد قدرت او خارج شود و خدا بر سر راه او در كمين است و همچون كسى است كه استخوان در گلويش گير كرده باشد.) و حضرت امام صادق در تفسير آيۀ «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ» فرمودند:

ص:302


1- سورۀ مائده، آيۀ 66.
2- سورۀ فجر، آيۀ 14.

مرصاد پلى است بر روى صراط، هر بنده اى كه حقى از بندۀ ديگر بر او باشد نمى تواند از آن پل عبور كند قال: قنطرة على الصراط لا يجوز عبد بمظلمة عبد. و از امام باقر عليه السّلام روايت شده كه فرمود: راهى بالاى جهنم گذاشته مى شود كه از مو باريكتر و از شمشير برنده تر باشد و سه جايگاه بر آن زده مى شود: جايگاه اول امانت و رحم و خويشاوندى است، و پاسگاه دوم نماز است، و جايگاه سوم خداى رب العالمين كه خدايى جز او نيست: يوضع على جهنم صراط ادق من الشعر و اقعط من السيف عليه ثلاث قناطر: الاولى و عليها الامانة و الرحم، و الثانية عليها الصلوة، و الثالثة عليها رب العالمين لا اله غيره. و در روايتى به جاى «عليها رب العالمين»، عليها عدل رب العالمين»؛ است پس اهل محشر را دستور مى دهند كه از آن راه عبور كنند. در پاسگاه اول امانت و خويشاوندى آنان را نگاه مى دارد و اگر از آن نجات يافتند در نماز آنان را نگه مى دارد و اگر از آن نيز نجات يافتند در نهايت كار به خداى رب العالمين جلّ ذكره مى رسند. و اين است مقصود از آيۀ مباركه كه مى فرمايد: پروردگار تو در كمينگاه است: فيكلّفون الممرّ عليهم فتحسبهم الامانة و الرحم فان نجوا منها حبستهم الصلوة فان نجوا عنها كان المنتهى الى ربّ العالمين جلّ ذكره قوله تبارك و تعالى ان ربك لبالمرصاد. اين حديث مفصل است و آن جايى را كه مناسب مطلب ما بود نقل كرديم.

اللهم خذ لنفسك من نفسى ما يخلصها و ابق لنفسى من نفسى ما يصلحها فانّ نفسى هالكة او تعصمها بارالها! چيزى كه جان مرا آلوده كند از من بستان تا پاك شوم و آنچه را موجب صلاح حال من است براى من بگذار، زيرا كه جان من در هلاكت افتد مگر تو نگاهش دارى. مترجم گويد: سيّد شارح - قدّس سرّه - براى اين چند جملۀ نورانى معانى چندى از ديگران و خودش نقل كرده و ما به خاطر آن كه مبادا براى خوانندۀ عزيز ملال آور باشد از ذكر آنها صرف نظر كرديم. طالبين به شرح صحيفۀ سيد بزرگوار مراجعه فرمايند:

اللّهم انت عدّتى ان حزنت و انت منتجعى ان حرمت بارالها! تنها تو را دارم هنگامى كه اندوهناك شوم، و چشم اميدم تنها به سوى توست هنگامى كه محروم شوم.

و بك استغاثتى ان كرثت و اگر مصيبتى به من روى آورد فقط به تو روى آورم و از تو فريادرسى مى خواهم.

و عندك مما فات خلف و لما فسد صلاح و آنچه از دستم برود عوضش تنها نزد توست، و آنچه تباه شود تو آن را اصلاح توانى فرمود:

ص:303

و فيما انكرت تغيير و هر چه تو را ناپسند افتد تغييرش توانى داد.

فامنن علىّ قبل البلاء بالعافية و قبل الطلب بالجدة و قبل الضلال بالرّشاد پس بر من منّت نه و پيش از آن كه گرفتارى پيش آيد سلامتى بخش و پيش از طلب كردن توانگرى ده و پيش از آن كه گمراه شوم راه نجات بنماى.

و اكفنى مؤنة معرّة العباد و عيبجويى بندگان را از من دور كن.

و هب لى أمن يوم المعاد و به روز معاد و بازگشت به سوى تو، ايمنى از عذاب و قهرت را به من موهبت فرما.

و امنحنى حسن الارشاد و مرا راهنمايى خوب مرحمت فرما.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و ادرأ عنى بلطفك و اغذنى بنعمتك بارالها! بر محمّد و خاندان او درود بفرست و با لطف خود هر شرّى را از من دور فرما و با نعمت خودت مرا پرورش ده.

و اصلحنى بكرمك و به كرم خودت حال مرا شايستگى بخش.

و داونى بصنعك و به چاره سازى خود درد مرا درمان كن.

و اظلّنى فى ذراك و در پناه خود بر سرم سايه ات را بيفكن.

و جلّلنى رضاك و لباس خوشنودى ام را بپوشان.

و وفّقنى اذا اشتكلت علىّ الامور لأهداها و چون كارها به هم مشكل افتد به بهترين راه موفقم بدار.

و اذا تشابهت الأعمال لأذكاها و چون كردارها مانند يكديگر شود به پاكيزه ترين آنها توفيقم ده.

و اذا تناقضت الملل لأرضاها و چون مذاهب گوناگون برخلاف هم باشند مرا به آنچه پسنديدۀ توست توفيق بخش.

مترجم گويد: سيد شارح را در اين جا سؤالى است و حاصلش آن كه به كار بردن صيغۀ افعل التفضيل در موردى صحيح است كه دو چيز هر دو داراى فضيلت باشند و لكن فضيلت يكى بيش از ديگرى باشد. با توجه به اين كه دين مقدس اسلام ناسخ همۀ اديان است، به كار بردن جملۀ بهترين دين چگونه درست مى آيد؟ پاسخ اين سؤال را چنين فرموده اند كه هيچ دين از اديان آسمانى نيست مگر آن كه نوعى از انواع آن مورد پسند حق تعالى است همچون اعتراف به خداى تعالى و اعتقاد به مكارم اخلاقى و قوانين سياسى و اجتماعى هر چند دين

ص:304

مقدس اسلام كامل ترين و بهترين است. پس جملۀ به كار بردن دين بهتر مانعى ندارد.

نويسنده گويد: در بسيارى از موارد صيغۀ افعل التفضيل از معناى افضيلت منسلخ مى شود و به اصل ثبوت ماده دلالت مى كند، مانند:«فَتَبارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ»(1)ه با توجه به آيات شريفه:«قُلِ اللّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهّارُ» ،(2)«لا إِلهَ إِلاّ هُوَ خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ» ،(3) «هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللّهِ»(4)القيت در انحصار ذات مقدس الوهى است و با اين وصف «أَحْسَنُ الْخالِقِينَ» به كار رفته است و اين بدان معناست كه خالقيت خداى تعالى در عين انحصار به آن ذات مقدس بسيار زيبا و نيكوست، دقت شود.

الّلهم صلّ على محمّد و اله و توجنى بالكفاية و سمنى حسن الولاية بارالها! بر محمد و خاندان او درود بفرست و تاج خودكفايى بر سرم بنه و نشان فرماندهى مرا حسن تدبير قرار بده.

وهب لى صدق الهداية و هدايت صادق به من موهبت فرما. يا بدان معنا كه هدايتى كه از حضرت تو نصيب من مى شود هدايت صادق باشد، و اصطلاح مصدر به معناى اسم مفعول باشد، و يا آن كه هدايتى كه از من به ديگران مى رسد هدايت صحيح باشد كه مصدر به معناى فاعل گرفته شود.

و لا تفتنى بالسّعة و مرا به فراخى عيش امتحان مفرما كه فقر و تنگدستى هر چند ابتلاى سختى است «و كاد الفقر ان يكون كفرا» اگر فقير طاقت فقر نياورد چه بسا كارش به كفر انجامد، و لكن ابتلا و فراخى روزى و ثروت و مكنت نيز امتحان آسانى نيست. در نامۀ نورانى امير المؤمنين عليه السّلام به عثمان بن حنيف اشاره اى به اين موضوع شده است: «و لكن هيهات ان يغلبنى هواى و يقودنى جشعى الى تخيّر الاطعمة، و لعلّ بالحجاز او باليمامة من لا طمع له فى القرص و لا عهد له بالشبع، او ابيت مبطانا و حولى بطون غرثى و اكباد حرّى، او اكون كما قال قائل:

و حسبك داءا ان تبيت ببطنة و حولك اكباد تحنّ الى القدّ

* أاقنع من نفسى بان يقال: هذا امير المؤمنين و لا اشاركهم فى مكاره الدّهر».

ص:305


1- سورۀ مؤمنون، آيۀ 14.
2- سورۀ رعد، آيۀ 16.
3- سورۀ انعام، آيۀ 102.
4- سورۀ فاطر، آيۀ 3.

و ليكن هرگز هواى من بر من چيره نخواهد شد و حرص مرا به انتخاب غذاهاى گوناگون نخواهد كشيد، در حالى كه شايد در حجاز يا در يمامه كسى باشد كه اميد به دست آوردن قرص نانى را نداشته و سيرى خودش را به ياد نداشته باشد؛ يا من سير بخورم در حالى كه در اطرافم شكمهايى گرسنه و جگرهايى سوخته باشد، يا آنچنان باشم كه گوينده سروده است:

«و اين درد تو را بس كه شب سير بخوابى و گرداگردت جگرهايى باشد كه در آرزوهاى كاسۀ چرمى (كه غذا در آن ريخته مى شد) باشند. آيا به همين قناعت كنم كه گفته بشود: اين امير المؤمنين است! و در ناخوشآيندهاى روزگار با آنان شريك نگردم.

و امنحنى حسن الدّعة و مرا عيشى نيكو عطا فرما.

و لا تجعل عيشى كدّا كدّا و زندگى مرا بر من سخت سخت مگردان. تكرار كلمۀ «كدّا» در اين جملۀ شريفۀ شايد از آن جهت باشد كه زندگى بدون سختى امكان پذير نيست و براى هيچكس در اين دنيا ميسور؛ نه كه خاصيت دنيا اين است، به فرمودۀ امير المؤمنين عليه السّلام اختلط حلوها بمرّها: شيرينى دنيا به تلخى آميخته است. آنچه را كه سزاوار است از خداى تعالى درخواست نمود، كم بودن مشكلات زندگى است.

و لا تردّ عليّ دعائى ردّا فانى لا اجعل لك ضدّا و لا ادعوا معك ندّا و دعاى مرا رد مفرما كه من براى تو مانندى قرار نمى دهم و جز تو را عبادت نكنم و حاجت به سوى غير تو نبرم. جملۀ «فانى لا اجعل لك ضدّا» كه به منزلۀ تعليل درخواست مى باشد گويى اشاره به آن است كه اگر دعاكننده بجز درگاه بارى تعالى به درگاه ديگرى پناه نبرد خداى تعالى حاجت او را برآورده خواهد فرمود، و اين معنا مضمون بسيارى از روايات و ادعيه است كه انقطاع الى اللّه را در استجابت دعا نقش مهمى است. حكيم شيراز را در اين معنا قطعۀ زيبايى است وى مى گويد:

شنيدم كه پيرى شبى زنده داشت سحر دست حاجت بحق برفراشت

يكى هاتف انداخت در گوش پير كه بى حاصلى رو سر خويش گير

بر اين در دعاى تو مقبول نيست چو عزت ندارى به خوارى مَايست

شب ديگر از ذكر و طاعت نخفت مريدى ز حالش خبر داشت گفت

چو ديدى كز آن روى بسته است در به بى حاصلى سعى چندين مبر

به ديباچه بر اشگ ياقوت فام به حسرت بباريد و گفت اى غلام

مپندار گروى عنان برگسست كه من باز دارم ز فتراك دست

ص:306

به نوميدى آنگه بگرديدمى كه جز اين در ديگرى ديدمى

چو خواهند محروم گشت از درى چه غم گر شناسد در ديگرى

شنيدم كه راهى درين كوى نيست ولى هيچ راهى دگر روى نيست

درين بود سر بر زمين فداى كه گفتند در گوش جانش نداى

قبول است اگر چه هنر نيستند كه جز ما پناهى دگر نيستند

انقطاع الى اللّه را نه تنها در قضاى حوايج دنيوى و معمولى تأثير است بلكه در عروج به مقامات معنوى نيز اثر عجيبى است؛ چنان كه در مناجات شعبانيه كه ائمه عليهم السّلام به خواندن آن مواظبت داشتند بدان اشاره شده است: «الهى هب لى كمال الانقطاع اليك و انر ابصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتى تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الى معدن العظمة و تصير ارواحنا معلّقة بعزّ قدسك». اى خداى من! به من كمال بريدگى از خلق را به سويت عنايت فرما و ديدگاه دلهايمان را به نور روشنايى نگاهش به سوى تو منوّر فرما، تا جايى كه ديدگان دلها پرده هاى نور را دريده و به كان عظمت برسند و روانهايمان به عزّت مقدست تعلق يابد. اللّهم صلّ على محمّد و آله و امنعنى من السّرف و حصّن رزقى من التلف و وفّر ملكتى بالبركة فيه و اصب بى سبيل الهداية للبر فيما انفق منه بارالها! بر محمد و خاندان او درود بفرست و مرا از اسراف نمودن باز دار كه اسراف كارى از ديدگاه عقل و شرع محكوم شناخته شده است، و اگر نبود مگر آنچه خداى تعالى اسرافكار را دوست ندارد كافى بود در نكوهش و مذمت آن، آن جا كه مى فرمايد:

«إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ» (1)ه تحقيق كه خداى تعالى اسرافكاران را دوست نمى دارد. بارالها! روزى مرا از تلف شدن محفوظ بدار و به آنچه دارم بركت عنايت بفرما و در آنچه انفاق مى كنم مرا به راه خير درانداز؛ چنان كه بروز قيامت يكى از بازخواست ها اين است كه مال به دست آورده را در چه راهى مصرف كردى (و عن ماله من اين اكتسب و فيما انفق)؟

اللّهم صلّ على محمّد و آله و اكفنى مؤنة الاكتساب بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا از رنج و مشقت كاسبى آسوده فرما.

و ارزقنى من غير احتساب و از جايى كه گمانم نرود روزى مرا برسان. پيداست كه استجابت اين جمله از دعا در گرو تقوا و پاكدامنى است؛ چنان كه در صريح آيۀ شريفۀ است:«وَ مَنْ يَتَّقِ

ص:307


1- سورۀ اعراف، آيۀ 37.

اَللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ» ؛(1)سى كه از خداى تعالى پرهيز داشته باشد و برخلاف اوامر او نرود، خداى تعالى او را از گرفتاريها نجات مى بخشد و روزى او را از جايى كه گمانش نرود به او مى رساند.

فلا اشتغل عن عبادتك بالطلب تا دنبال روزى رفتن مرا از عبادت تو مشغول نكند؛ چنان كه فراوان مشاهده مى شود كه مسلمان نمازگزار به واسطۀ سرگرمى به دادوستد از فيض نماز اول وقت محروم مى گردد؛ و همچنين ديگر عبادات از قبيل روزه و حج، كه سفرهاى تجارتى مانع از اقامت و گرفتن روزه و استفاده از ضيافت خانۀ الهى شده و امور تجارتى مانع از اداى حجّ و حضور در جرگۀ ضيوف الرحمن مى گردد. ممكن است براى اين جملۀ شريفه از دعاى شريف معناى لطيف ترى در نظر گرفت و آن اين كه دنبال روزى رفتن كه خود عبادت بزرگى است و كسب روزى براى عيال و يا ديگر مصارف خيريه مانند دستگيرى مستمندان و كمك به فقيران و بناى مساجد و ديگر ابنيۀ خيريه و امثال اينها كه در نزد خداى تعالى ثواب عظيمى دارد آنچنان نباشد كه از جنبۀ عبادى كسب غفلت كنيم و نظرمان تنها به جمع و اندوختن مال باشد.

و لا احتمل اصر تبعات المكسب و كسب من پيامدهايى نداشته باشد كه بار دوش من شود؛ يعنى كسب حلالى نصيبم بفرما. در اين زمينه روايت صحيحه اى را ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه عليه - در كافى شريف از امام باقر عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در آخرين حجى كه به جا آوردند فرمودند: آگاه باشيد كه جبرئيل امين بر دل من القا كرد كه هيچ كس نمى ميرد تا تمام روزى خود را دريافت كند.

پس تقوا داشته باشيد و در طلب معيشت به راه خوب برويد و اگر چيزى از روزى شما دير به دست شما رسيد مبادا موجب آن بشود كه به گناهى در راه تحصيل آن آلوده شويد، زيرا خداى تعالى در ميان خلقش روزى حلال. تقسيم كرده نه روزى حرام پس هر كس تقوا پيشه كند و بردبار باشد روزى او از راه حلال به او مى رسد، و هر كس كه پرده درى كند و شتابزده روزى خود را از راه حرام بگيرد به همان مقدار از روزى حلالش كم مى شود و روز قيامت بايد حساب پس بدهد: «الا ان الروح الامين نفث فى روعى انه لا تموت نفس حتى تستكمل، رزقها فاتقوا اللّه و أجملوا فى الطلب، و لا يحملنّكم استبطاء شىء من الرزق، ان تطلبوه بشىء من معصيته،

ص:308


1- سورۀ طلاق، آيۀ 2-3.

فان اللّه تبارك و تعالى قسم الارزاق بين خلقه حلالا و لم يقسّمها حراما، فمن اتقى اللّه و صبر آتاه اللّه برزقه من حلّه، و من هتك حجاب الستر و عجل فاخذه من غير حله قص به من رزقه الحلال و حوسب عليه يوم القيامة».

و از امير المؤمنين عليه السّلام روايت شده كه فرمود: چه بسا افرادى كه خود را به زحمت مى اندازند و به خود سخت مى گيرند مى كنند و در طلب روزى اقتصاد مى كنند يعنى كمتر دنبال روزى مى روند و لكن تقدير الهى آنان را يارى مى كند و همان را كه نصيبشان بود و مقدر شده بود به دست مى آورند: «كم من متعب نفسه مغتر عليه و مقتصد و مقتصد فى الطلب قد ساعدته المقادير». سيد شارح (رض) فرمايد: اخبار در اين باره جدّا بسيار است و كسى گمان نكند كه امير المؤمنين عليه السّلام مقصودشان آن است كه نبايد كاسبى كرد، زيرا اين روا نيست و روايات بسيارى رسيده است كه يكى از كسانى كه دعايش مستجاب نشود كسى است كه در خانه اش بنشيند و دعا كند كه خدايا روزى مرا به من برسان. به چنين كس گفته مى شود: مگر من به تو دستور نداده ام كه بايد در طلب معاش باشى: «انّ احد من لا يستجاب له رجل جلس فى بيته و قال: يا رب ارزقنى، فيقال له: الم آمرك بالطلب». و على بن عبد العزيز گويد: امام صادق مرا فرمود: «ما فعل عمر بن مسلم؟ قلت: جعلت فداك اقبل على العبادة و ترك التجارة»: عمر بن مسلم چكار كرد؟ عرض كردم: فدايت شوم تجارت را رها كرده و سرگرم عبادت است.

فرمود: «ويحه اما علم انّ تارك الطلب لا يستجاب له»: واى بر او! مگر نمى داند كه هر كس طلب روزى را رها كند دعايش مستجاب نگردد؟ سپس آن حضرت اضافه فرمودند كه چون آيۀ شريفۀ «مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ» : (هر كس تقواى الهى داشته باشد خداى تعالى راه نجاتى براى او قرار مى دهد و روزى او را از جايى كه گمان نرسد مى رساند) نازل شد، گروهى از اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم درها را به روى خود بستند و روى به عبادت آوردند و گفتند: روزى ما از طرف خداى تعالى تضمين شد.

اين خبر به سمع مبارك رسول خدا رسيد. حضرت به آنان پيام داد كه چرا اين كار كرديد؟ عرض كردند: يا رسول اللّه! خداى تعالى متكفّل روزى ما شده و آن را به عهده گرفته، ازين رو ما مشغول عبادت شديم. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كس چنين كند دعايش مستجاب نخواهد شد؛ بايد به دنبال كار و كسب خود برويد: «لما نزلت من يتق اللّه يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لا يحتسب، اغلقوا الباب و اقبلوا على العبادة و قالوا قد كفينا، فبلغ ذلك النبى فارسل اليهم،

ص:309

فقال: ما حملكم على ما صنعتم؟ فقالوا: يا رسول اللّه، اللّه تكفّل لنا بارزاقنا فاقبلنا على العبادة، و قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: انه من فعل ذلك لم يستجب له، عليكم بالطلب». و روايات در اين زمينه بيش از آن است كه در اين جا ذكر شود.

اللّهمّ فاطلبنى بقدرتك ما اطلب و اجرنى بعزّتك ممّا ارهب بار خدايا! به قدرت و توانايى خود آنچه را درخواست مى كنم برآور، و به عزّت و تسلّط خود از آنچه مى ترسم پناهم ده.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و صن وجهى باليسار و لا تبتذل جاهى بالاقتار فاسترزق اهل رزقك و استعطى شرار خلقك فافتتن بحمد من اعطانى و ابتلى بذمّ من منعنى و انت من دونهم ولى الاعطاء و المنع اين قطعه از دعاى شريف را (اللهم صن وجهى باليسار تا آخر...) سيد رضى رضوان اللّه عليه در نهج البلاغه از امير المؤمنين عليه السّلام نقل كرده با مختصر اختلافى در الفاظ كه مهم نيست.

بارالها! آبروى مرا با گشايش در زندگى حفظ فرما و با تنگدستى و احترام مرا به خوارى و ذلّت برمگردان تا از كسى كه خود جيره خوار توست روزى بطلبم و از بدطينتان خلق تو عطايى بخواهم، تا در نتيجۀ اين سؤال به سپاسگويى كسى كه به من چيزى بخشيده گرفتار شوم و به ناسزاگويى از كسى كه عطايش را از من دريغ داشته مبتلا گردم، در حالى كه بخشش و منع به دست توست نه به دست آنان. در اين جمله از دعا كه حضرت از خداى تعالى جاه و عزت خواسته از آن روست كه عامۀ مردم ظاهربين اند و اعتبارات دنيوى در نظر آنان ارزشمند است و اگر كسى را فاقد آن اعتبارات بينند به او بى اعتنايى مى كنند و موجبات هتك او را فراهم مى آورند، و مؤمن همان گونه كه پيش خدا عزيز است سايۀ عزت الهى او را در نزد مردم نيز عزيز مى خواهد كه «العزة للّه و لرسوله و للمؤمنين»، تا آن جا كه فقهاى عظام - رضوان اللّه عليهم - كارهاى خلاف مروت را منافى با عدالت دانسته اند. و در بعضى از آثار آمده است كه فرموده اند از مال خودتان نيكو نگهدارى كنيد و آن را ضايع نكنيد و بيهوده به مصرف نرسانيد كه هيچ كس در اثر مصارف بيهوده فقير نمى شود مگر اين كه سه چيز گريبانگير او مى شود: پايۀ دينش سست مى شود و عقلش ضعيف و ناتوان مى شود و آبرويش نزد مردم مى رود، و از همۀ اينها مهم تر آن كه مردم به او با ديدۀ استخفاف و تحقير نگاه مى كنند. در وصيتهاى لقمان آمده است كه فرمود: پسركم من هم ميوۀ تلخ حنظل(1)وردم و تلخى صبر(2)

ص:310


1- ميوه اى است بيابانى كه در عرف ما به آن هندوانۀ ابو جهل مى گويند.
2- دارويى است گياهى.

را چشيدم و هيچ كدام تلخ تر از فقر و تنگدستى نبود؛ پس اگر تنگدست شدى حال خود را به مردم بازگو مكن تا از قدر تو نكاهند. حكيم شيراز گويد: بازرگانى را هزار دينار خسارت افتاد. پسر را گفت نبايد اين سخن را با كسى در ميان آرى. گفت: اى پدر فرمان تراست، لكن خواهم كه بر فايدۀ آن مرا مطلع گردانى كه مصلحت در پنهان داشتن آن چيست؟ گفت تا مصيبت دو تا نشود، يكى نقصان مايه و ديگر شماتت همسايه. امير المؤمنين عليه السّلام به فرزندش فرمود: من مى ترسم كه تو تنگدست شوى پس به خدا پناه ببر از تنگدستى كه همانا فقر و تنگدستى باعث نقص در دين و وحشت براى عقل و موجب خشم خلق است. و امير المؤمنين عليه السّلام فرمودند: به هر كس از شما كه خداى تعالى مالى عنايت فرمود مهمانيهاى نيكو بدهد و به خويشانش برسد و در آن مال اگر مصيبتى پيشامد كرد صبر و تحمل داشته باشد، گرفتار و اسير را از آن مال كمك كند تا راحت و آزاد شود و به درماندگان در سفر و فقرا بخشش كند كه به اين كارها جوانمردى اش كامل و شرافت دنيا و آخرت نصيبش خواهد شد:

«من آتى اللّه منكم مالا فليحسن فيه الضيافة و ليصل به القرابة و ليصبر فيه على النائبة و ليفكّ منه العانى و الأسير و ليعطه ابن السبيل و الفقير، فتلك تمام المروّة و شرف الدّنيا و الاخرة». و در حديث نبوى است كه فرمود: وقتى روز قيامت شود خداى تعالى بنده اى از بندگانش را مى خواند، پس او را در محضر الهى نگاه مى دارد و خداوند از او سؤال مى كند دربارۀ جاه و منزلتش همان گونه كه از مالش سؤال مى كند: «اذا كان يوم القيامة دعى اللّه عبد من عباده فيتوقّف بين يديه فيسئله عن جاهه كما يسئله عن ماله». و مؤيّد اين معناست روايات متواترى كه دربارۀ مذمت سؤال رسيده است اين كه نبايد در راه سؤال از مردم آدم آبروى خود را بريزد، خصوصا از كسى كه معروف نباشد كه در كارهاى خير قدم برمى دارد. از جمله روايتى است كه كلينى - رضوان اللّه تعالى عليه - به سند صحيح از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خداى تعالى چيزى را براى خود دوست داشته كه براى خلقش مبغوض دانسته و سؤال كردن از خلق مبغوض حق تعالى نيست ولى سؤال كردن از خداى تعالى محبوب حق است و چيز نزد خداى تعالى محبوبتر از اين است كه از درگاه او مسئلت شود.

پس هيچ كس از شما شرم نكند كه از فضل خدا سؤال كند و لو بند كفشش باشد: «ان اللّه تعالى احبّ شيئا لنفسه و ابغضه لخلقه، ابغض لخلقه المسئلة و احبّ لنفسه ان يسئل، و ليس شىء احبّ الى اللّه عز و جل من ان يسئل، فلا يستحيى احدكم ان يسأل اللّه من فضله فلو بشسع نعله». و نيز از امام

ص:311

صادق روايت شده كه فرمود: مبادا از مردم سؤال كنيد، كه گدايى از مردم باعث ذلت در دنيا و فقر زودرس و حساب طولانى در روز قيامت است: «ايّاكم و سؤال الناس فانه ذل فى الدنيا و فقر تعجلونه و حساب طويل يوم القيامة». حسين بن ابى العلأ گويد: امام صادق فرمود: خداى تعالى رحمت كند بنده اى را كه عفيف باشد و اظهار عفت كند و از سؤال كفّ نفس كند، كه اگر سؤال كند در دنيا خود را پست نموده و مردم نيز دردى از او را دوا نمى كنند: «رحم اللّه عبدا عفّ و تعفّف و كفّ عن مسئلة فانّه يتعجّل الدنية فى الدنيا و لا يغنى الناس عنه شيئا».

و در روايت صحيح امام باقر فرمود: اگر گدا مى دانست كه چه در گدايى هست هيچ كس از كس ديگرى چيزى نمى خواست، و اگر بخشنده مى دانست چه چيز در بخشش هست هيچ كس را رد نمى كرد: «لو يعلم السائل ما فى المسئلة ما سأل احد احدا و لو يعلم المعطى ما فى العطيّة ما رد احدا احدا». و امير المؤمنين عليه السّلام در وصيتش به امام حسن عليه السّلام فرمود: خود را از هر كار پستى گرامى دار هر چند تو را به هدايا و جوايز برساند كه هر چه بگيرى عوض آنچه داده اى نخواهد شد، و بنده مشو در حالى كه خداى تعالى تو را آزاد قرار داده، و اگر توانستى بين خود و خداى تعالى صاحب نعمتى را واسطه قرار ندهى همين كار را بكن كه آنچه قسمت توست به تو خواهد رسيد و سهم خودت را خواهى گرفت، كه كم از خداى سبحان گرامى تر و بزرگ تر از آن زيادى است كه از خلق بگيرى: «اكرم نفسك عن كلّ دنية و ان ساقتك الى الرغائب، فانّك لن تعتاض مما تبذل من نفسك عوضا، و لا تكن عبد غيرك فقد جعلك اللّه حرّا، و ان استطعت ان لا يكون بينك و بين اللّه ذو نعمة فافعل، فانّك مدرك قسمك و آخذ سهمك، فانّ اليسير من اللّه سبحانه اكرم و اعظم من كثير من خلقه...» در روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام رسيده است كه فرمود:

محمد بن منكدر مى گفت: همانا على بن الحسين عليه السّلام جانشينى بهتر از خود نگذاشت تا اين كه فرزندش محمد بن على عليه السّلام را ديدم، خواستم او را موعظه كنم او مرا موعظه كرد.

رفقايش گفتند: چه بود موعظۀ ايشان مر تو را؟ گفت روزى به بعضى از اطراف مدينه بيرون رفتم در ساعتى كه هوا گرم بود. امام باقر عليه السّلام را ديدم و ايشان مرد تنومند و سنگينى بود كه بر دو نفر از ملازمانش تكيه داده بود در دل گفتم: سبحان اللّه! پيرمردى از پيران قريش در اين ساعت با اين حال در طلب دنياست! او را موعظه خواهم كرد.

پس نزدش رفتم و سلام كردم. پس جواب سلام فرمودند در حالى كه عرق از سر و روى حضرت سرازير بود. پس گفتم: خداى تعالى كار شما را اصلاح فرمايد، پيرى از بزرگان

ص:312

قريش در اين ساعت با اين حال در طلب دنياست! اگر در اين حال اجل گريبانگير شما شود چه كار خواهى كرد؟ فرمود: اگر مرگ مرا دريابد و من به اين حال باشم، مرگم در حالى رسيده است كه من مشغول اطاعت خداى تعالى بوده ام تا خود و عيالم را از تو و از مردم كفايت كنم.

وقتى مى ترسيدم كه اگر مرگ برسد و من به گناهى از گناهان آلوده باشم. گفتم: راست فرموديد؛ خداى تعالى شما را رحمت كند؛ من خواستم شما را موعظه كنم ولى شما مرا موعظه فرموديد.

عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: ان محمد بن المنكدر كان يقول: ما كنت ارى ان على بن الحسين عليه السّلام يدع خلفا افضل منه حتى رأيت ابنه محمد بن على عليه السّلام فاردت أن اعظه فوعظنى، فقال له اصحابه باىّ شىء وعظك؟ قال: خرجت الى بعض نواحى المدينة فى ساعة حارة، فلقينى ابو جعفر بن على عليه السّلام و كان رجلا بادنا ثقيلا و هو متكىء على غلامين اسودين فقلت فى نفسى: سبحان اللّه شيخ من اشياخ قريش فى هذه الساعة على هذه الحالة فى طلب الدنيا؟ اما لاعظنه، فدنوت منه فسلمت عليه فسلّم علىّ ببهر(1) هو ينصاب عرقا، فقلت: اصلحك اللّه، شيخ من اشياخ قريش فى هذه الساعة على هذه الحالة فى طلب الدنيا؟ أرأيت لو جاء اجلك و انت على هذه الحال ما كنت تصنع؟ فقال: لو جاءنى الموت و انا على هذه الحال جاءنى و انا فى طاعة من طاعة اللّه عز و جل، اكفّ بها نفسى و عيالى عنك و عن الناس، و انما كنت اخاف ان لو جاءنى الموت و انا على معصية من معاصى اللّه. فقلت: صدقت يرحمك اللّه، اردت ان اعظك فوعظتنى.

اللّهم صلّ على محمد و آله و ارزقنى صحّة فى عبادة و فراغا فى زهادة و علما فى استعمال و ورعا فى اجمال بارالها! بر محمد و خاندان او درود بفرست و مرا صحتى عطا بفرما تا عبادت تو را كنم و دلى فارغ ببخش و موفقم بدار كه از آن فراغت خاطر در زهد و اعراض از دنيا بهره مند شوم كه چه بسا افرادى كه از فراغت و آسايش سوءاستفاده مى كنند و به فساد كشيده مى شوند؛ چنان كه گفته شده:

انّ الشباب و الفراغ و الجده مفسدة للمرء اىّ مفسدة

جوانى و فراغت خاطر و داشتن امكانات، آدمى را به بدترين فسادها مى كشد. و علمى نصيبم فرما كه آن را به كار بندم. البته با توجه به اين كه علوم بر دو قسمند: بعضى از علوم جنبۀ

ص:313


1- البهر انقطاع النفس من الاعياء: القاموس.

اعتقادى دارند و ارتباط مستقيم با عمل ندارند هر چند ممكن است دخالت در كيفيت عمل آن داشته باشند، مانند علم توحيد و ديگر معارف دينى، و به عالمان اين علم علماى ربانى گفته مى شود، و قسم ديگر از علوم، علومى هستند كه مستقيما با عمل ارتباط دارند و اين گونه از علوم اگر مورد استفادۀ عملى قرار نگيرند نه تنها نتيجه بخش نيستند بلكه وبال گردن صاحبش بوده و باعث حسرت و ندامت او در دنيا و آخرت خواهند بود.

روايات بى شمارى كه در نكوهش عالم بى عمل از اولياى دين رسيده غالبا ناظر به عاملين اين گونه علوم مى باشد. از اين رو امام عليه السّلام از خداى تعالى خواستار علمى است كه در عمل به كار گرفته مى شود و توفيق استعمال آن را نيز از خداى تعالى مسئلت دارد. و از جملۀ روايات روايتى است كه مرحوم كلينى رضى اللّه عنه در كافى شريف از صاحب دعا، امام زين العابدين نقل مى كند كه فرمود: در انجيل چنين ثبت شده است: مادامى كه به آنچه مى دانيد عمل نكرده ايد، آنچه را كه نمى دانيد طلب نكنيد، زيرا اگر به علم عمل نشود براى صاحبش بجز كفر و دورى از خداى تعالى نتيجه اى ندارد: «لا تطلبوا علم ما لا تعملون و لما تعملوا بما علمتم، فان العلم اذا لم يعمل به لم يزد به صاحبه الا كفرا و لم يزد من اللّه الاّ بعدا». و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: هر گاه دانستيد به دانش خويش عمل كنيد تا هدايت يابيد: «اذا علمتم فاعملوا بما علمتم لعلّكم تهتدون». و نيز آن حضرت فرمود: آن كه دانش را از اهلش بگيرد، و به كار ببندد نجات مى يابد، و كسى كه هدفش از علم طلب دنيا باشد نصيبش از علم همان خواهد بود: «من اخذ العلم من اهله و عمل به نجى، و من اراد به الدنيا فهو حظّه».

و امام صادق عليه السّلام فرمود: دانشمندى كه به دانش خود عمل نكند موعظۀ او در دلها همچون باران كه بر روى سنگ ببارد بى اثر خواهد بود: «انّ العالم اذا لم يعمل بعلمه ضلت موعظته عن القلوب كما يضل المطر عن الصفا». و روايتى از امير المؤمنين عليه السّلام در نظرم هست بدين مضمون:

«ان ما زهد الناس فى طلب العلم لما يرون من قلّة الانتفاع بعلم بلا عمل»: (مردم كه از خود علاقه اى به كسب دانش نشان نمى دهند به خاطر آن است كه مى بينند علم بدون عمل فايدۀ چندانى ندارد) (مرد عمل هم كه نيستند).

و اما ورع زيبا كه مورد تقاضاى امام عليه السّلام از جناب ربوبى است پس بايد دانست كه ورع به معناى پاكدامنى است و آلوده نشدن به آنچه نه لايق انسان شرافتمند است. و آن را مراتبى است بى شمار كه سيد شارح به بعضى از آن مراتب اشاره كرده و مى گويد: علما ورع را به

ص:314

چهار درجه تقسيم كرده اند: درجۀ اول ورعى است كه نداشتن آن موجب فسق است و تارك آن از درجۀ عدالت ساقط است و اين كمترين درجۀ ورع مى باشد.

درجۀ دوم ورع صالحين است و آن عبارت از اين است كه انسان از هر چه شبهۀ حرمت در آن باشد اجتناب ورزد كه مبادا به حرام واقعى دچار شود، هر چند فقها ارتكاب آن را جايز مى دانند. و اشاره به اين درجه است آنچه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است: «دع ما يريبك الى ما لا يريبك»: آنچه كه موجب ريب و شك است رها كن تا به حرام مسلم و بدون ريب دچار نشوى.

درجۀ سوم ورع متقين است و آن ترك امور مباحه است كه مبادا به حرام انجامد. و فرق اين صورت با صورت دوم در آن است كه در صورت دوم عمل، عملى است شبهه ناك، و در اين صورت مباح است و شبهه اى ندارد و لكن خوف آن است كه به حرام كشيده شود؛ همچون كسى كه اصولا دربارۀ مردم حرف نمى زند كه مبادا به غيبت انجامد. و شايد اشاره به اين باشد آنچه كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده: «لا يبلغ الرجل درجة المتقين حتى يدع ما لا بأس به مخافة ما به بأس»: (انسان به درجۀ متقين نمى رسد تا آن كه چيزى را كه مانع و ضررى ندارد رها كند از ترس آن كه مبادا به آنچه مانع و ضرر دارد گرفتار گردد).

چهارم ورع صديقين است و آن اجتناب است از هر آنچه به دست آوردن آن نه به قصد نيرو گرفتن در عبادت باشد و يا موجب آن باشد كه صاحبش را به خيال گناه وادار كند، و به طورى كه اشاره شده اين درجه بندى به نظر سيد شارح است و صاحب نظران و عارفان ديگر را نظرات ديگرى است كه شرح آن موجب تطويل است.

اللّهم اختم بعفوك اجلي و حقّق فى رجاء رحمتك املى و سهّل الى بلوغ رضاك سبلي و حسّن فى جميع احوالى عملى بارالها! چنان كن كه عمر من با عفو تو پايان پذيرد و اميد و آرزويى كه به رحمت تو دارم محقق گردد و راههاى رسيدن به رضا و خشنودى خود را بر من آسان فرما و كردار مرا در همه حال نيكو فرما. مترجم گويد: اين كه امام عليه السّلام از درگاه الهى تقاضا فرمود كه به عمر او با عفوش پايان بخشد شايد نظر به سوءخاتمه باشد كه از موجبات شقاوت است، چون به تحقيق پيوسته است و در روايات آمده كه ميزان در سعادت و شقاوت هر كس پايان عمر اوست، و آدمى به هر حالى كه بميرد از آن حالت تغيير نيابد.

و اين مطلب از نظر فلسفى نيز مقرون به صواب است كه آن عالم همچون عالم دنيا نيست كه براساس فنا و زوال باشد، بلكه جهانى است باقى، و چون عالم باقى است حالات و ملكات

ص:315

نيز در آن عالم بقا و ثبات دارد. و در روايات نيز اين مطلب تأييد شده است؛ چنان كه در تفسير آيۀ شريفۀ:«اَلَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ»(1)مده است كه: تعبير از لقاء... كه امرى است حتمى به لفظ ظن و گمان بدان جهت است كه آنان نمى دانند كه عاقبت كارشان به چه منتهى خواهد شد و آيا مرجعشان به كرامات الهيه است چون مؤمنند و خاشع و يا آن كه تغيير حالتى براى آنان دست خواهد داد؛ و از سعادت محروم خواهند شد چنان كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «لا يزال المؤمن خائفا من سوء العاقبة لا يتيقن الوصول الى رضوان اللّه حتى يكون وقت نزع روحه و ظهور ملك الموت له»: (مؤمن همواره ترسناك است از بدى پايان كارش و يقين نمى كند كه به رضوان اللّه خواهد رسيد تا به هنگام جان كندن و ظهور ملك الموت كه آن وقت يقين به نجات و يا هلاك خود مى كند). و فرمود: «لكلّ امرء عاقبة حلوة او مرّة»، ميزان براى هر كسى پايان كار است، چه شيرين باشد چه تلخ. و صفحات تاريخ پر است از افرادى كه عمرى در خير و صلاح سپرى كرده اند و لكن در آخر عمر بدبختى گريبانشان را گرفته، و به عكس افرادى كه مدتى از عمر خود را در شهوترانى و فسق و فجور سپرى كرده ولى در نهايت توفيق الهى رفيقشان شده و آنان را به سعادت كشانده است.

ابو بصير گويد: در همسايگى من جوانى بود دربارى و از منسوبان دستگاه خلافت، ثروتى پيدا كرده و خود را گم كرده بود: «انّ الشباب و الفراغ و الجده مفسدة للمرء اىّ مفسدة) كنيزانى نوازنده داشت و هر شب رفقايش كه جمعى اوباش بودند در خانۀ او اجتماع مى كردند، عربده مى كشيدند، بساط ميگسارى و شرابخوارگى و قماربازى و حرامبارگى مى گستردند. آرام و قرار از من سلب شده بود، آسايش از آن محله رخت بربسته بود، هر چند او را نصيحت مى كردم و اندرز مى دادم سودى نمى بخشيد و فايده اى نداشت.

اندرز عاقلانه نكويان را چو شكر است و حالت محرورى

اى شارح كتاب جهان برخوان در هر ورق دفاتر مسطورى

بشناس قدر خود كه دل است اى دل گنجينۀ مرادى و گنجورى

هشيار شو كه مست است آيى اى مست جام بادۀ انگورى

زان بيشتر كه بر سر مشكين موت دهر افكند زغاليه كافورى

برخيز و راه وادى ايمن گير جان كليم و معنى و اسطورى

ص:316


1- سورۀ بقره، آيۀ 46.

سالى موسم حج عازم بيت اللّه الحرام بودم، با دوستان و آشنايان خداحافظى گفتم و به خانۀ آن همسايه نيز رفتم. در آن جلسه گفتار سابق خود را تكرار نموده و نگرانى همۀ مجاوران و همسايگان را از رفتار وى اظهار كردم. آهى كشيد و گفت: «انا رجل مبتلى و انت رجل معافى»، من شخص گرفتارى هستم و تو در عافيت و سلامتى (و كجا دانند حال ما سبكباران ساحلها) اگر حقيقتا دلسوز منى، در اين سفر كه به مدينه رفتى و به خدمت امام بزرگوار مشرف شدى وضع حال مرا بگو، اميد است نظر مرحمتى فرمايند و دعايى كنند كه من از اين بدبختى نجات پيدا كنم. خود من نيز گاهى سخت ناراحت مى شوم و از همنشينى آنان خستگى و آزردگى روحى پيدا مى كنم چه فرومايه مردمى كه اين دوستانند:

اين دغل دوستان كه مى بينى مگسانند دور شيرينى

تا طعامى كه هست مى نوشند همچو زنبور بر تو مى جوشند

* اين گفتار او را صميمانه و خالصانه يافتم و دست او را دوستانه فشردم و خداحافظى كردم و او همچنان التماس دعا مى گفت:

سخن كز دل برون آيد نشيند لاجرم بر دل

در طول راه و عرض سفر پيوسته به ياد او بودم تا به مدينه وارد شدم و به خدمت حضرت صادق عليه السّلام شرفياب آمدم، احوال او را گفتم، فرمودند: چون به كوفه بازگشتى، مردم به ديدن تو مى آيند. او نيز به حكم سابقه نزد تو خواهد آمد. او را نگهدار تا مردم بروند. چون خانه خلوت شد سلام مرا برسان و بگو: «يقول لك جعفر بن محمد: دع ما انت عليه و اضمن لك على اللّه الجنّة»: (آنچه را كه بر آن هستى رها كن و در مقابلش من ضمانت مى كنم كه بهشت را از خداى تعالى براى تو بگيرم.) چون به وطن باز آمدم، همسايگان و آشنايان به ديدن من آمدند، او نيز بيامد. چون خواست برود، او را گفتم كه من با شما كارى دارم. و چون خلوت شد گفتم:

حضرت صادق به شما سلام رساند. آن جوان را گريه گرفت و گفت: تو را به خدا سوگند آيا امام بزرگوار به من بزهكار ابلاغ سلام فرمود؟ گفتم: آرى. بيشتر گريست: گفتمش و اضافه فرمود: اين اعمال خود را ترك كن و من ضمانت مى كنم بهشت و سعادت جاودانى تو را. آن

ص:317

جوان با چشمان پر از اشگ شوق از خانه من بيرون رفت.

اوايل ورود من بود. دو سه روزى به انجام كارهاى شخصى پرداختم و برحسب تصادف همسايۀ خود را ديدم كه با كمال جوانمردى به من گفت: از آنچه بودم بيرون آمدم و ديگر چيزى ندارم. روزى چند بگذشت. پيغام داد كه من بيمارم، چنانچه فرصتى كرديد عيادتى از من بفرماييد. من به ديدن او رفتم و درصدد معالجۀ او برآمدم و شب و روز از او غافل نبودنم، ولى مفيد نيفتاد و رفته رفته به حال سكرات افتاد. او را غشوه اى عارض و بى حال شد، پس ديده گشود و گفت: «قد وفى لنا صاحبك يا ابا بصير». اين بگفت و چشم بر هم نهاد و با شادمانى جان داد. تجهيز و تكفين او را به حكم وظيفه انجام دادم و همسايۀ سعادتمند خود را به خاك سپردم و چند ماه بعد كه به خدمت حضرت صادق رسيدم، هنوز در دهليز خانه بودم كه فرمود: ما خود را از ضمانت همسايۀ تو درآورديم و به آنچه گفتيم وفا كرديم.

محمد بن - يعقوب رضوان اللّه عليه - در كافى شريف از على بن حمزه حكايت مى كند كه مرا دوستى بود از كاركنان بنى اميه و خدمتگزاران دولت اموى كه ثروت كافى اندوخته زندگانى آبرومند و مجللى براى خود تهيه كرده بود.

روزى مرا گفت: من مايل بودم كه به فيض حضور امام نايل شوم، خواهشمندم برايم تحصيل اجازه كنى كه من در وقت خاصى شرفياب شوم تا بتوانم عرايضى محرمانه به خدمتش عرضه بدارم. من براى دوست خودم وقت گرفتم. چون آمد و نشست، گفت: يابن رسول اللّه! من از كاركنان و منشيان اين دستگاه حاكمه هستم، مالى فراوان دارم و لازم به توضيح نيست كيفيت تحصيل آن را بگويم. حضرت صادق عليه السّلام فرمودند: اگر بنى اميه منشيان و مستوفيانى و عمّال و كاركنانى نمى داشتند و خدمتگزارانى نظير شما نمى يافتند كار ما به اين جا نمى رسيد و كشور دچار بدبختى نمى شد؛ چه آنان كه موجب بدبختى مردم اند و در اين باره سرسختى نشان مى دهند محدودند و آنها را مى توان سر جاى خود نشاند، ولى سخن اين جاست كه افرادى مانند شما به دستگاه فساد وارد مى شوند و همكارى مى كنند و هر كدام خود را فردى مى دانند، در صورتى كه همين افراد تشكيل ملت مى دهند.

آن مرد گفت: يابن رسول اللّه! اكنون راه چاره كدام است و آيا كار من قابل اصلاح است؟ فرمود: اگر راه اصلاح را گفتم و چاره را نمودم قبول مى كنى و به كار مى بندى؟ گفت: آرى.

فرمود: آنچه از دستگاه فساد به دست آورده اى بايد از دست بدهى، اگر مالى است كه صاحب

ص:318

آن را مى شناسى عينا به صاحبانش باز پس دهى و گرنه به صدقه و در راه خدا به مستحق بذل كنى و بينوايان را دهى.

آن جوان سر به زير انداخت و مدتى تأمل كرد، پس سربلند كرد و گفت: آرى كردم.

فرمودند: من نيز براى تو ضمانت كردم بهشت را. ابن ابى حمزه گويد: آن جوان با ما به كوفه آمد و هر چه داشت از صامت و ناطق در راه خدا داد، حتى لباس هاى خود را نيز به بينوايان بخشيد، كه من با كمك دوستان براى او لباسى تهيه كردم و در آغاز سرمايۀ مختصرى به او داديم. روزى چند نگذشت، خبر بيمارى او را شنيدم و به ديدار او شتافتم، بر او ترسيدم و تا ساعتى كه درگذشت از حال او غفلت نكردم. در لحظات آخر عمر تبسم كنان گفت: يا على! آن بزرگوار به وعدۀ خويش با من وفا كرد.

بحثى است شيرين و دلچسب و اين رشته سر دراز دارد ولى ما دامنۀ سخن را جمع و اين بحث شيرين را با روايتى شيرين تر خاتمه مى دهيم، و آن نامه اى است كه امام صادق عليه الصلوة و السلام به بعضى از آشنايان نوشتند: «ان اردت ان يختم بخير عملك حتى تقبض و انت فى افضل الاعمال فعظّم للّه حقه ان تبذل نعمائه فى معاصيه، و ان تغر بحلمه عنك، و اكرم كل من وجدته يذكرنا او ينتحل مودّتنا، ثم ليس عليك صادقا كان او كاذبا، انما لك نيّتك و عليه كذبه»(1)(اگر بخواهى كه عاقبت و پايان كار تو به نيكى انجامد و آن گاه كه مرگ گريبان تو را مى گيرد تو به بهترين اعمال مشغول باشى مى بايست حق خداى تعالى را بزرگتر از آن بدانى كه نعمتهاى بارى تعالى را در گناهان و نافرمانيهاى حضرتش صرف كنى. و مباد كه به حلم حق تعالى نسبت به تو مغرور شوى! وظيفۀ ديگرت آن كه هر كس را يافتى كه به ياد ماست و ذكر خير ما را مى كند و يا دوستى و محبت به ما را به خود مى بندد او را عزيز و محترم بدار، و سپس بر عهدۀ تو نيست كه او در دعوى محبتش راستگو باشد و يا دروغگو، كه تو به نيت خودخواهى رسيد و او به مكافات دروغ خود گرفتار خواهد آمد.

و حقّق فى رجاء رحمتك املى بارالها چنان كن كه در اميدوارى به رحمتت آرزويم تحقق بيابد.

طغرايى اصفهانى گويد: اعلّل النفس بالآمال ارقبها ما اضيق العيش لولا فتحه الابل: من نفس خودم را با آمال و آرزوها پرستارى مى كنم كه اگر صحنۀ وسيع آرزوها نباشد عرصۀ زندگى

ص:319


1- سفينه، واژۀ ختم، ص 376.

بر آدمى سخت تنگ خواهد آمد. اميدوارى به آينده و عشق به زندگى است كه امروز بشر را اين چنين در ميدان صنعت و اكتشافات پيش برده و به پيشرفتهاى علمى و صنعتى نايل آمده است.

تذكّر

اين نكته بجاست كه صفت رجاء و اميدوارى چنان كه در زندگانى تأثير نيكو دارد در زندگى روحى و معنوى انسان نيز دخالت تام دارد به شرط آن كه رجاء صحيح باشد، زيرا لغت رجاء و كلمۀ اميدوارى وقتى درست و بجا به كار مى رود كه توأم با كار و كوشش باشد و در جهان طبيعت كه خداى تعالى براى تحقق هر چيزى مقدماتى قرار داده است نسبت به مقدمات هر مقصدى كوتاهى نورزند.

زارع و كشاورز، زمين لايق و مستعد پيدا مى كند، شخم مى زند، بذر و تخم مى افشاند، آبيارى بموقع مى كند، با اين حال بايد بگويد: اميدوارم عنايت و لطف خداوند شامل حالم شود و اين مقدمات به نتيجه رسد، كه اگر خدا نخواهد حاصل نمى دهد و محصول برنمى دارد و هزاران آفت زمينى و آسمانى دارد. و اگر مقدمات را تهيه نكرده و منتظر برداشتن حاصل و رسيدن محصول است، چنين كسى را مغرور گويند نه اميدوار در جهان طبيعت و عالم دنيا كه عالم نظم و حساب نيست؛ غالبا پدران زحمت مى كشند و رنج مى برند و نتيجۀ زحمات آنان عايد ديگران مى شود:

هر كه آمد عمارتى نو ساخت رفت و منزل به ديگرى پرداخت

ولى عالم قيامت عالم نظم و حساب است؛ هر كس بايد از دسترنج خود بهره بردارى نمايد و استفاده كند:«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ» :(1)وز قيامت فقط اسمش روز است و گرنه از هر شب تاريك تاريك تر است؛ زيرا اجرام نورانى نور خود را از دست داده اند «إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ وَ إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ» .(2)ر كس بايد به نور ايمان تقوا راه پيدا كند. مردم بى ايمان بى نورند، به صاحبان نور التماس مى كنند:«اُنْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ» .(3)

ص:320


1- سورۀ آل عمران، آيۀ 30.
2- سورۀ تكوير، آيۀ 1-2.
3- سورۀ حديد، آيۀ 13.

گوشۀ چشمى به ما افكنيد و يا تأمل كنيد ما نيز به شما برسيم و از انوار شما استفاده كنيم، ولى به همين تقاضا نيز جواب منفى داده مى شود:«اِرْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً» ،(1)گر بازگشت به دنيا امكان دارد بازگرديد و نور تهيه كنيد كه از اين گونه چراغ جز در بازار دنيا جاى ديگرى پيدا نمى شود.

قيامت كه بازار مينو نهند مراتب به اعمال نيكو دهند

كه بازار چندان كه آكنده تر تهيدست را دل پراكنده تر

* امام باقر عليه السّلام به جابر فرمود: «يا جابر ايكتفى من ينتحل التشيع ان يقول بحبنا اهل البيت»؛ كسانى كه نام خود را شيعه گذاشته و دعوى دوستى ما كرده اند نه تنها به دعوى نبايد اكتفا كنند بلكه بايد بدانند كه شيعيان و پيران ما كسانى هستند كه شعار آنها تقوا بوده و فرمانبردار ما باشند «و لا يعرفون الا بالتواضع...».

و راه شناختن آنان فروتنى و تواضع است و درستى و امانت و به ياد خدا بودن و نماز برپا نمودن و روزه داشتن و احسان به والدين كردن و رعايت حقوق همسايگان و حمايت از بيچارگان و دستگيرى از پاافتادگان و همدردى با بينوايان و نوازش يتيمان و راست گفتن و قرآن شريف را خواندن و دستورات آن را به كار بستن است؛ زبان خود را جز از خيرخواهى نگهداشتن، براى بندگان خدا خير خواستن و پناهگاه دوستان بودن.

جابر گفت: يابن رسول اللّه! اگر اينها اوصاف شيعيان بود، پس من بايد اقرار كنم كه كسى را به اين صفات نمى شناسم. فرمود: جابر من بايد بگويم و كسى را در اشتباه نگذارم؛ هرگز گمان نكنى كه دعوى دوستى ما به اين سادگى است كه مردى بگويد من على را دوست مى دارم و به وى ارادت مى ورزم ولى هيچ اثرى و عملى نشان ندهد، گفتارش پذيرفته خواهد شد و سند شيعيت به او داده مى شود. بالاتر از مقام علوى مقام مقدس نبوى است و پيغمبر از على عليه السّلام بزرگ تر و رفعت درجه اش بيشتر است، اگر كسى بگويد: من پيغمبر را دوست دارم، و روش پيغمبر را نگيرد و دستورات او را پيروى نكند هرگز سودمند نشود.

و اين دعوى از او نشنوند از خداى بترسيد و براى خدا كار كنيد كه خدا را با كسى

ص:321


1- سورۀ حديد، آيۀ 13.

خويشاوندى نيست. محبوب ترين بندگان و نزديك ترين مردمان در پيشگاه خداوند كسى است كه تقواى او بيشتر و فرمان او را بهتر كار بندد. اى جابر! خدا را شاهد مى گيرم كه تقرب به خداوند جز به فرمانبردارى و پرهيزگارى حاصل نخواهد شد. در دست ما هرگز برات آزادى از آتش دوزخ نيست كه به افراد ببخشيم، و هيچ كس را بر خدا محبت نيست، بلى هر كسى مطيع خدا باشد دوست ما خواهد بود و هر كس خداى را نافرمانى كند دشمن ماست. و كوتاه سخن ولايت و محبت ما نصيب كسى خواهد گرديد كه نيكوكار و پرهيزگار باشد.

و سهل الى بلوغ رضاك سبلى و راههاى رسيدن به رضاى خود را براى من آسان گردان.

و حسن فى جميع الاحوال عملى و در همۀ حالات و هر گونه شرايط عمل مرا نيكو فرما.

چه بسا افرادى كه پرداختن شان به اعمال نيك در گرو آسايش و راحتى خود آنان است و اگر ناراحتى در زندگى براى آنان پيش بيايد از قبيل بيمارى و اندوه و امثال اينها، كارهاى خير خود را ترك گويند. اينان كسانى هستند كه كار نيك انجام دادن براى آنان ملكۀ نفسانى نشده كه اگر شده بود، در همه حالات استمرار داشت؛ گويى صاحب دعا از درگاه الهى درخواست مى كند كه ملكۀ انجام كارهاى خير به او عطا گردد كه گردش روزگار و تغيّرات زمان را در آن تأثيرى بخشد.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و نبهنى لذكرك فى اوقات الغفلة بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و هرگاه كه غفلت دامنگير من شد مرا با ياد خودت متنبه فرما. امير المؤمنين عليه السّلام در خطبۀ همام در اوصاف متقين مى فرمايد: «ان كان فى الغافلين كتب فى الذاكرين و ان كان فى الذاكرين لم يكتب من الغافلين»؛ از خصوصيات فرد باتقوا اين است كه اگر در جمع غافلان باشد او به ياد خداست و جزو غافلان محسوب نمى شود و اگر در جمع كسانى باشد كه به ياد خدا هستند از ذكر آنان غفلت نمى كند بلكه متوجه ذكر آنان است و اگر در جمع آنان باشد در غفلت آنان شريك نمى شود بلكه خود به ياد خداى تعالى است.

و استعملنى بطاعتك فى ايام المهلة و تا مرا مهلت داده اى و مرگ گريبان مرا نگرفته مرا به طاعت خود به كار گير. تفسير اين اجمال را رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به ابى ذر فرمود: «يا ابا ذر اغتنم خمسا قبل خمس: حياتك قبل موتك، و صحّتك قبل سقمك، و فراغك قبل شغلك، و شبابك قبل هرمك، و غناك قبل فقرك»؛ پنج چيز را قبل از پنج چيز مغتنم بشمار: زنده بودنت را قبل از مرگت، و سلامتى ات را قبل از بيماريت، و آسوده خاطر بودنت را پيش از مشغول شدن

ص:322

خاطرت، و جوانى ات را قبل از پيرى ات، و بى نيازى ات را قبل از نيازمندى.

اولين چيزى كه رسول خدا به ابى ذر توصيه فرمودند، مغتنم شمردن زندگانى است پيش از اين كه مرگ آدمى را بگيرد، كه به نصّ قرآن شريف انسان پس از آن كه از اين دنيا منتقل شد حسرتها دارد و آرزو مى كند كه كاش دوباره به اين دنيا بازگردد و مى گويد:«رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ» ،(1)لى با كمال تأسف جواب «كلاّ» مى شنود و اين كه اين آرزو هرگز برآورده نخواهد شد و در عالم پس از مرگ كه عالم برزخ ناميده مى شود گرفتار اعمال خويش است تا روز قيامت «كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ» .(2)

دومين وصيت پيامبر به ابى ذر مغتنم دانستن صحت و سلامتى است قبل از بيمارى كه به گفتۀ بعضى از شرقيها سلامتى تاجى است سر مردم، و نمى بيند آن را كسى مگر چشم افراد بيمار. از بهترين وسائل تذكر بيمارستانهايى است كه امروزه در دسترس انسانهاست كه مى توانند با عيادت از بيمارانى كه آن جاها هستند و از انواع بيماريها رنج مى برند به نعمت سلامتى خودشان آگاه شده و سپاس خداى را به جا آورند.

سومين وصيت پيامبر به ابى ذر مغتنم شمردن فراغت آدمى است كه گاه خداى نخواسته و نعوذ باللّه چنان رشتۀ كار در هم مى پيچد كه انسان دست و پاى خود را گم مى كند و همچون كلاف سردرگم مى شود كه:

نه زين رشته سر مى توان تافتن نه سر رشته را مى توان يافتن

و چهارمين وصيت پيامبر به دوست و شاگرد مكتبش جناب ابى ذر مغتنم شمردن جوانى است پيش از آنكه دوران پيرى فرا برسد و توان انجام كارى را نداشته باشد.

شعرا و حكماى اسلامى و غير اسلامى را در اين زمينه مطالبى است بسيار ارزنده و هشداردهنده؛ براى نمونه قطعه اى از شاعرۀ تواناى قرن اخير بانو پروين اعتصامى مى آوريم:

جوانى چنين گفت روزى به پيرى كه چون است با پيريت زندگانى

بگفت اندرين نامه حرفى است مبهم كه معنيش جز وقت پيرى ندانى

تو به كز توانايى خويش گويى چه مى پرسى از دورۀ ناتوانى

ص:323


1- سورۀ مؤمنون، آيۀ 99-100.
2- سورۀ مؤمنون، آيۀ 100.

جوانى نكودار كاين مرغ زيبا نماند در اين خانۀ استخوانى

متاعى كه من رايگان دادم از كف تو گر مى توانى مده رايگانى

هر آن سر گرانى كه من كردم اول جهان كرد از آن بيشتر سر گرانى

چو سرمايه ام سوخت از كار ماندم كه بازى است بى مايه بازارگانى

از آن برد گنج مرا دزد گيتى كه در خواب بودم گه پاسبانى

* و بالاخره رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اى اباذر! غنيمت بشمار بى نيازى ات را پيش از آن كه نيازمند شوى. به طور مسلم و با توجه به سعۀ كلام رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و جامعيت فرمايشات آن حضرت كه فرمود: «اوتيت جوامع الكلم»، نبايد فقر را منحصر به فقر مادى كرد بلكه شامل همۀ مراتب فقر خواهد بود از اصل وجود تا توابع و لوازم وجود؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:

«يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ» .(1)كماى بزرگ اسلام فرموده اند كه معناى فقير بودن انسان نه آن است كه «ذات له الفقر» بلكه ذاتش عين فقر و احتياج است.

چنان كه سيد الشهداء - سلام اللّه عليه - در دعاى روز عرفه به نقل ابن طاووس رضى اللّه عنه در اقبال عرض مى كند: «الهى انا الفقير فى غناى فكيف لا اكون فقيرا فى فقرى، و انا الجاهل فى علمى فكيف لا اكون جهولا فى جهلى».

و انهج لى الى محبتك سبيلا سهلة اكمل لى بها خير الدنيا و الآخرة طريقى آسان به سوى محبتت فرا راه من باشد تا خير دنيا و آخرت را برايم از اين رهگذر كامل فرمايى.

بحث در باب محبت را در دو بعد مى توان طرح نمود:

1. محبت خدا به بنده.

2. محبت بنده به خدا.

بعد اول را كه محبت خدا به بنده باشد، چون ذات حق متعال در معرض حوادث و عوارض قرار نمى گيرد به معناى اعطاى ثواب و بهشت و نعمتهاى جاودانش تفسير كرده اند، و محبت بنده را نسبت به خدا به معناى اطاعت و امتثال اوامر و نواهى الهى گرفته اند. و لكن

ص:324


1- سورۀ فاطر، آيۀ 15.

دقت و تأمل در آيات و رواياتى كه در اين زمينه رسيده است معنايى بس بالاتر و والاتر از اين را كه ذكر شد مى فهماند، و چه بسا براى امثال نويسنده توضيح و تشريح آن ميسور نباشد، و اين گونه مطالب بر عهدۀ كسانى است كه از شراب شيرين محبت نوشيده اند و اينان شايد بتوانند اين حالت روحانى و وجدانى را آن هم براى اهل محبت نه براى همه، ترسيم كنند.

شيخ بزرگوار بهايى رضوان اللّه عليه - فرمايد: در كتاب خطى قديمى ديدم كه: محبت سرّى است روحانى و از عالم غيب به دل فرود مى آيد و از اين رو آن را هوى مى نامند كه از (هوى يهوى) به معناى سقوط است و هنگامى كه در امرى به وقوع پيوست محبت همچون خون در همه رگها جريان مى يابد و در هر جزئى از اجزاى بدن صورت محبوب نقش مى بندد چنان كه از حلاّج نقل شده كه چون اعضاى بدن او را بريدند به هر جا كه خون ريخته مى رسيد، اللّه اللّه نقش مى بست، به گفتۀ حافظ:

كشد نقش انا الحق بر زمين خون چو منصور از كسى بردارم امشب

و در همين معنى جامى سروده است:

شنيدم كه روزى كرد ليلى به قصد فصد سوى نيش ميلى

چو زد ليلى بحّى نيش از پى خود به هامون رفت خون از دست مجنون

* مولانا در بيان اتحاد عاشق و معشوق از روى حقيقت - اگر چه متضادند جهت آن كه نياز، ضد بى نيازى است و چنان كه آينه بى صورت و ساده ضد صورت است ليكن به ميان ايشان اتحادى است كه شرح آن به نطق در نيايد - فرمايد:

گفت مجنون من نمى ترسم ز نيش صبر من از كوه سنگينى است بيش

ليك از ليلى وجود من پُر است اين صدف پُر از صفات آن دُر است

من كيم ليلى و ليلى كيست من ما يكى روحيم اندر دو بدن

بر من از هستى من جز نام نيست در وجودم جز تو اى خوشكام نيست

*

ص:325

شيخ بهايى فرمايد: از زليخا حكايت شده است كه روزى خون گرفت، از خونش بر زمين يوسف يوسف نقش بست. سپس از صاحب كشاف نقل مى كند كه گفته است: مبادا از اين قضيه تعجب كنى كه عجايب درياى محبّت بسيار است. شيخ عطار در تذكرة الاولياء مى نويسد: پس اعضاى او (منصور حلاّج) بسوختند، از خاكستر آواز انا الحق مى آمد، چنانكه در وقت كشتن بر قطرۀ خون كه مى چكيد اللّه پديد مى آمد. و اللّه اعلم بحقايق الامور و الاحوال.

اللّهم صلّ على محمّد و آله كافضل ما صليت على احد من خلقك قبله و انت مصلّ على احد بعده بارالها بر محمّد و خاندانش درود بفرست همچون بهترين درودى كه بر كسى از خلق پيش از وى فرستاده اى و بهترين درودى كه به هر كسى پس از وى خواهى فرستاد.

و آتنا فى الدنيا حسنة و فى الاخرة حسنة و قنا برحمتك عذاب النّار و ما را در دنيا نيكى بده و در آخرت هم نيكى عطا فرما. ظاهر آن است كه اين جملۀ شريفه اقتباسى است از آيۀ شريفه كه مى فرمايد:«فَمِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ» ؛(1)بعضى از مردم (كوتاه نظر) از خدا تمناى متاع دنيوى تنها كنند و آنان را از نعمت آخرت نصيبى نيست، و بعضى ديگر گويند: بار پروردگارا! ما را از نعمتهاى دنيا و آخرت هر دو بهره مند فرما و ما را از عذاب آتش محفوظ فرما.

در تفسير حسنه اقوال متعددى نقل شده و منشأ اين اختلاف آن است كه چون حسنه به صورت نكره آمده و تحمّل معانى مختلف را دارد از اين رو هر كس آنچه را كه در نظرش حسنه بوده همان را آورده است. و از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده كه فرمود: كسى كه دل شكر گزار و زبانى مشغول به ذكر خدا و همسر باايمانى كه او را در كار دنيا و آخرتش يارى كند نصيبش شده باشد او مصداق اين آيۀ شريفه است كه هم در دنيا حسنه دارد و هم در آخرت و از عذاب آتش نيز محفوظ مانده است. و از امير المؤمنين روايت شده كه فرمود: حسنه در دنيا زن شايسته است و در آخرت حور العين، و عذاب آتش عبارت است از زن بدرفتار. و ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه عليه - در كافى شريف به روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه فرموده است: مقصود از حسنة در آخرت رضوان خداى تعالى و بهشت است و در دنيا زندگى و خلق نيكوست: «فى الصحيح عن ابى عبد اللّه فى هذه الاية: رضوان اللّه و الجنة فى

ص:326


1- سورۀ بقره، آيۀ 200-201.

الاخرة و المعاش و حسن الخلق فى الدنيا». و اللّه اعلم بمراده من كلامه.

بارالها! ما را از مكارم اخلاق برخوردار فرما و با متخلقين به مكارم اخلاق همنشين فرما، باشد كه كمال همنشين در ما اثر كند و به حكم «و للأرض من كأس الكرام نصيب» جرعه اى از آن شراب روحانى به كام ما نگونبختان ناكام برسد، تا دست افشان و پاى كوبان در صحبت ياران و پاكان باشيم و خدمتشان را كمر بنديم. اللّهم الحقنا بصالح من مضى، و اجعلنا من صالح من بقى، و خذ بنا سبيل الصالحين، و اعنّا على انفسنا بما تعين به الصالحين على انفسهم، برحمتك يا ارحم الراحمين.

*

ص:327

و كان من دعآئه عليه السّلام اذا حزنه امس و اهمّته الخطايا

اللّهمّ يا كافى الفرد الضّعيف و واقى الأمر المخوف افردتنى الخطايا فلا صاحب معى و ضعفت عن غضبك فلا مؤيّد لي و اشرفت على خوف لقائك فلا مسكّن لروعتى و من يؤمننى منك و انت اخفتنى و من يساعدنى و انت افردتنى و من يقوّينى و انت اضعفتنى لا يجير يا الهى الاّ ربّ على مربوب و لا يؤمن الاّ غالب على مغلوب

ص:328

و لا يعين الاّ طالب على مطلوب و بيدك يا الهى جميع ذلك السّبب و اليك المفرّ و المهرب فصلّ على محمّد و آله و اجر هربى و انجح مطلبى اللّهمّ انّك ان صرفت عنّى وجهك الكريم او منعتنى فضلك الجسيم او حظرت علىّ رزقك او قطعت عنّى سببك لم اجد السّبيل الى شئ من املى غيرك و لم اقدر على ما عندك بمعونة سواك فانّى عبدك و في قبضتك ناصيتى بيدك لا امر لى مع امرك ماضّ فى حكمك عدل فّي قضآئك و لا قوّة لى على الخروج من

ص:329

سلطانك و لا استطيع مجاوزة قدرتك و لا استميل هواك و لا ابلغ رضاك و لا انال ما عندك الاّ بطاعتك و بفضل رحمتك الهى اصبحت و امسيت عبدا داخرا لك لا املك لنفسى نفعا و لا ضرّا الاّ بك اشهد بذلك على نفسى و اعترف بضعف قوّتى و قلّة حيلتى فانجز لى ما وعدتنى و تمّم لى ما آتيتنى فانّى عبدك المسكين المستكين الضّعيف الضّرير الذّليل الحقير المهين الفقير الخائف المستجير اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و لا تجعلني ناسيا لذكرك فيما

ص:330

اوليتنى و لا غافلا لأحسانك فيما ابليتنى و لا ايسا من اجابتك لى و ان ابطات عنّى في سرّآء كنت او ضرّآء او شدّة او رخآء او عافية او بلآء او بؤس او نعمآء او جدة او لأوآء او فقر او غنى اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعل ثنائى عليك و مدحى ايّاك و حمدى لك في كلّ حالاتى حتّى لا افرح بما اتيتنى من الدّنيا و لا اخرن على ما منعتنى فيها و اشعر قلبى تقواك و استعمل بدنى فيما تقبله منّى و اشغل بطاعتك نفسى عن كلّ ما يرد علىّ حتّى لا احبّ شيئا من

ص:331

سخطك و لا اسخط شيئا من رضاك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و فرّغ قلبى لمحبّتك و اشغله بذكرك و انعشه بخوفك و بالوجل منك و قوّه بالرّغبة اليك و امله الى طاعتك و اجربه في احبّ السّبل اليك و ذلّله بالرّغبة فيما عندك ايّام حيوتى كلّها و اجعل تقواك من الدّنيا زادى و الى رحمتك رحلتى و في مرضاتك مدخلى و اجعل فى جنّتك مثواى وهب لي قوّة احتمل بها جميع مرضاتك و اجعل فرارى اليك و رغبتى فيما عندك و البس قلبى الوحشة من شرار خلقك

ص:332

وهب لى الأنس بك و باوليائك و اهل طاعتك و لا تجعل لفاجر و لا كافر عليّ منّة و لا له عندى يدا و لابي اليهم حاجة بل اجعل سكون قلبى و انس نفسى و استغنائي و كفايتى بك و بخيار خلقك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اجعلنى لهم قرينا و اجعلنى لهم نصيرا و امنن علىّ بشوق اليك و بالعمل لك بما تحبّ و ترضى انّك على كلّ شيء قدير و ذلك عليك يسير

ص:333

ص:334

شرح دعاى بيست و يكم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام اذا أحزنه أمر و أهمّته الخطايا از دعاهاى آن حضرت است چون پيشامدى او را محزون مى ساخت و گناهان او را اندوهگين مى نمود.

تنبيه

عنوان مذكور در اين دعا شاهد آن است كه دعا سبب برطرف كردن گرفتارى و سختيهاست؛ چنان كه خداى تعالى در قرآن شريف صريحا فرموده است:«أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ1» (آيا چه كسى دعاى مضطر را اجابت كرده و گرفتارى او را برطرف مى كند)، كه در اين آيۀ شريفه خداى تعالى اجابت دعا و كشف سوء را متوقف بر دعا فرموده.

و در روايت صحيح از امام زين العابدين عليه السّلام مروى است كه: دعا بلا را رفع مى كند، چه بلايى كه نازل شده باشد و چه بلايى كه نازل نشده باشد: «الدعاء يدفع البلاء النازل و ما لم ينزل».

و در روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود: گرفتارى دراز مدت را از كوتاه مدت مى شناسى؟ عرض كرديم: نه. فرمود: هر گاه به هنگام ابتلاء و گرفتارى دعا كردن بر دلتان الهام شد پس بدانيد كه مدّت بلا كوتاه است: «هل تعرفون طول البلاء من قصره؟ قلنا: لا، قال: إذا ألهم أحدكم الدعاء عند البلاء فاعلموا أنّ البلاء قصير». و در روايت صحيح از امام موسى بن جعفر عليه السّلام قريب به اين مضمون روايتى است كه مى فرمايد: هيچ بلايى بر بندۀ مؤمن نازل

ص:335

نمى شود كه خداى عز و جل بر او الهام كند كه دعا كند مگر اين كه برطرف شدن آن گرفتارى نزديك خواهد بود، و هيچ بلايى بر بندۀ مؤمن نازل نمى شود كه او از دعا كردن خوددارى كند مگر آن كه مدت آن بلا طولانى گردد؛ پس بر شما باد به دعا كردن و تضرع به درگاه خداى عز و جل: «عن ابى الحسن موسى عليه السّلام: ما من بلاء ينزل على عبد مؤمن فيلهم الله عزّ و جلّ الدّعاء إلا كان كشف ذلك البلاء و شيكا، و ما من بلاء ينزل على عبد مؤمن فيمسك عن الدعاء إلاّ كان ذلك طويلا، فعليكم بالدعاء و التضرّع الى اللّه عزّ و جلّ».

و نيز از امام موسى بن جعفر عليه السّلام روايت است كه فرمود: پدرم امام صادق عليه السّلام مى فرمود كه همانا مؤمن از خداى تعالى حاجتى مى طلبد، پس دير اجابت مى شود به خاطر آن كه خداى تعالى صداى او را دوست دارد و مى خواهد نالۀ او را بشنود. سپس فرمود: به خدا قسم آنچه خداى تعالى از خواسته هاى مؤمنين در اين دنيا به تأخير اندازد بهتر است براى آنها از آنچه براى آنان در اين دنيا عطا مى شود و دنيا چه ارزشى دارد: «انّ ابى جعفر عليه السّلام كان يقول: انّ المؤمن ليسئل اللّه حاجة فيؤخّر عنه تعجيل اجابته حبّا لصوته و استماع نهيبه، ثمّ قال: و اللّه ما اخر اللّه عن المؤمنين ما يطلبون فى هذه الدنيا خير لهم مما عجل له فيها و اىّ شىء الدنيا».

و از امام صادق روايت است كه فرمود: همانا بنده اى كه دوست خداست، خدا را به خاطر حاجتى كه دارد مى خواند. پس به فرشته اى كه موكل به دعاست گفته مى شود: حاجت او را بر آور، ولى شتاب مكن كه من دوست دارم صداى او را بشنوم. مولانا اين قسمت از روايت را شيرين بيان مى كند و مى گويد:

اى بسا مخلص كه نالد در دعا تا رود دود خلوصش بر سما

تا رود بالاى اين سقف برين بوى مجمر از انين المذنبين

پس ملائك با خدا نالند زار كاى مجيب هر دعا و اى مستجار

بندۀ مؤمن تضرّع مى كند او نمى داند بجز تو مستند

تو عطا بيگانگان را مى دهى از تو دارد آرزو هر مشتهى

حق بفرمايد كه نزخوارى اوست عين تأخير عطا يارىّ اوست

نالۀ مؤمن همى داريم دوست گو تضرع كن كه اين اعزاز اوست

حاجت آوردش ز غفلت سوى من آن كشيدش موكشان تا كوى من

گر برآرم حاجتش او وا رود هم در آن بازيچه مستغرق شود

ص:336

گرچه مى نالد به جان يا مستجار دل شكسته سينه خسته گو به زار

خوش همى آيد مرا آواز او و آن خدايا گفتن و آن راز او

* و امام عليه السّلام در ذيل روايت فرمودند: و بندۀ دشمن خدا دعا مى كند در كارى كه گرفتار است، به فرشته اى كه موكل به اوست گفته مى شود: حاجت بندۀ مرا برآور و شتاب كن كه من دوست ندارم صداى او را بشنوم. فرمود: پس مردم مى گويند كه اين شخص چون پيش خدا عزيز بود حاجتش برآورده شد و آن ديگرى چون پيش خدا قدر و منزلتى نداشت حاجتش برآورده نشد: «و انّ العبد العدو للّه ليدعو اللّه فى الامر ينوبه، فيقال للملك الموكل به: اقض لعبدى حاجته و عجّلها فانّى اكره ان اسمع نداءه و صوته، قال: فيقول النّاس: ما اعطى هذا الاّ لكرامته و ما منع هذا الاّ لهوانه(1)».

أللهمّ يا كافي الفرد الضعيف، و واقي الأمر المخوف، افردتنى الخطايا فلا صاحب معي، و ضعفت عن غضبك فلا مؤيّد لي، و أشرفت على خوف لقائك فلا مسكّن لروعتي، و من يؤمنّنى منك و أنت أخفتنى؟ و من يساعدنى و أنت أفردتنى؟ و من يقوينى و أن أضعفتنى؟ بارالها! اى كارساز شخص ناتوان و اى نگهدارنده از پيشامد امر ترسناك، گناهان مرا تنها گذاشته اند و همراهى با من نيست و توان تحمل خشم تو را ندارم پس پشتيبانى برايم نيست، و به ديدار تو نزديك شده ام و از آن مى ترسم و براى وحشتم آرام بخشى نيست. چه كسى مرا آرامش دهد و حال آن كه تو مرا ترسانده اى؟ و كيست كه مرا كمك رساند در حالى كه تو مرا تنها گذاشته اى؟ و كيست كه مرا توان بخشد در حالى كه تو مرا ضعيف و ناتوان كرده اى؟

سيد شارح - رضوان اللّه عليه - در توضيح «لا صاحب معى» احتمالاتى داده است:

1. مقصود آن است كه من به خاطر خطايايى كه از من سر زده با كسى همنشين نيستم و در انديشۀ كار خودم هستم.

2. همچون من خطاكارى نيست.

3. گناهان مرا از همصحبتى تنها گذاشته.

4. كلمۀ صاحب كنايه باشد از لطف خداى تعالى كه همراه شايستگان و نيكوكاران است؛

ص:337


1- بحار الانوار، ج 90، ص 374.

گويى گناهان موجب آن شده است كه توفيق الهى از او سلب شود و اين چنين است؛ چنان كه در روايتى است كه شخصى در محضر امام على عليه السّلام از بى توفيقى خود شكايت مى كند كه موفق به نماز شب نمى شود، حضرت مى فرمايند: «انت رجل قيّدتك ذنوب يومك» گناهانى كه در روز از تو سر مى زند شب پاى بند توست و نمى گذارد از بستر خواب برخيزى (توحيد صدوق). و نيز در آن كتاب از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود:

«انّ الرجل ليكذب الكذبة فيحرم بها صلوة الليل...» الحديث. همانا كسى يك دروغ مى گويد، به خاطر آن از نماز شب محروم مى شود.

5. گناهان مرا از رفقاى خوب جدا كرده، زيرا به حكم «جليس المرء مثله» خوبان با بدان انس نگيرند و همنشينى چون خود براى خويش انتخاب مى كنند، مگر افرادى كه حسّ نوع دوستى آنان را به فداكارى براى نجات برادرشان وادار كند؛ چنان كه حكايت شده است كه دو برادر دينى بودند كه حال يكى از آن دو از استقامت برگشت، به ديگرى گفتند: چرا از رفاقت با وى دست برنمى دارى او ديگر به فساد كشيده شده است؟ گفت: او امروز به رفاقت من نيازمندتر است تا ديروز؛ همچون كسى كه در گرداب گرفتار است و رفيق اوست كه دست او را گرفته و از گرداب هلاك نجاتش بدهد كه:

اگر بينى كه نابينا و چاه است اگر خاموش بنشينى گناه است

و نيز:

دوست آن باشد كه گيرد دست دوست در پريشانحالى و درماندگى

* به اين نكتۀ دقيق اخلاق انسانى اشاره شده است در حديثى كه مى فرمايد: «انصر اخاك ظالما او مظلوما، قيل: كيف ينصره ظالما؟ قال: يمنعه من الظلم»؛ برادرت را يارى كن در همه حال، چه ستمكار باشد و چه ستمكش. عرض شد: در حالى كه ستمكار است چگونه يارى كند؟ فرمود: يارى اش در دين آن است كه وى را از ستم كردن باز دارد. البته - به طورى كه اشاره شد - اين دستورى است اخلاقى و نه براى عموم، بلكه بر عامۀ مردم لازم است كه با افراد فاسد الاخلاق همنشين نباشند كه (خوپذير است نفس انسانى)، مبادا خود آنان گرفتار

ص:338

فساد اخلاق شوند. به گفتۀ عارف شيراز:

نخست موعظۀ پير مى فروش اين است كه از مصاحب ناجنس احتراز كنيد

* و لكن در ميان اجتماع افرادى پيامبرگونه يافت مى شوند كه همچون پيامبران الهى با همه معاشر و مصاحبند، تا دست آنان را گرفته و از منجلاب بدبختى نجاتشان دهند. به عبارت روشن تر براى نجات دادن غريق بايستى گروه نجات خودشان آماده و مجهز به وسايل نجات باشند وگرنه آنان نيز در چنگال امواج گرفتار خواهند آمد. معناى ظاهر ديگرى براى جملۀ شريفۀ «افردتنى الخطايا» توان كرد و آن اين كه تنها منم كه مى بايد بار گناهانم را به دوش كشم و هيچ كس مرا يارى نخواهد كرد؛ چنان كه در تفسير آيۀ شريفۀ:«يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ 1» ، روز قيامت روزى است كه شخص از برادر و مادر و پدر و همسر و فرزندانش مى گريزد كه هر يك از آنان به كار خويشند و از ديگران غافل، محدث جليل حسن بن محمد ديلمى در كتاب نفيس خود ارشاد القلوب فرمايد:

در روايت صحيح از رسول خدا آمده است كه فرمودند: مردم كه روز قيامت را بالمعاينه ببينند و حساب دقيق و عذاب اليم آن را مشاهده كنند، پدر دست به دامان فرزندش مى زند و مى گويد: فرزندم در دنيا چگونه پدرى براى تو بودم؟ آيا تو را تربيت نكردم كه از دسترنج خودم تو را غذا و طعام دادم و لباس تهيه كردم و به تو حكمتها و آداب اجتماعى و آيات كتاب خدا را آموختم و دوشيزۀ خوبى از فاميل خودم برايت همسر انتخاب كردم و تا زنده بودم مصارف خود و همسرت را متحمل شدم و پس از مرگم نيز به جاى آن كه اموالم را براى خودم قرار بدهم براى تو به جاى گذاشتم؟ فرزند مى گويد: آرى پدر، همۀ حرفهايت درست است، اكنون حاجتت چيست تا مگر جبران خدمات تو را كرده باشم؟ مى گويد: فرزندم! ميزان اعمالم سبك است و كفّۀ گناهان بر كفّۀ حسناتم رجحان دارد، فرشتگان گفته اند كه اگر يك حسنه بر كفّۀ حسناتت اضافه شود كمبود آن كفّه جبران مى شود.

اكنون خواهش دارم يك حسنه به من ببخشى، باشد كه كفّۀ حسناتم سنگين شود و در اين

ص:339

روز خطرناك نجات يابم. فرزند در جواب پدرش مى گويد: نه به خدا قسم اى پدر، من هم از همانچه تو مى ترسى مى ترسم و نمى توانم از حسناتم چيزى به تو بدهم. فرمود: چون پدر اين پاسخ را مى شنود گريان و پشيمان باز مى گردد كه چرا در عالم دنيا آن همه وسايل براى فرزندش فراهم نموده است. همچنين مادر، فرزندش را در آن روز ملاقات مى كند و مى گويد: فرزندم! آيا شكمم براى تو جايگاه نبود؟ گويد: آرى. مادر مى گويد: مگر از پستان من شير ننوشيدى؟ مى گويد چرا. پس مادر مى گويد: گناهانم سنگين شده، خواهش دارم يك گناه از گناهان مرا متحمّل شود. فرزند مى گويد: دور شو مادر كه من به درد خودم گرفتارم. پس مادر با ديدۀ تر باز مى گردد.

و اين است تأويل آيۀ شريفۀ «فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ 1» ؛ (روز قيامت رابطۀ فاميلى به درد نمى خورد و از آن پرسش نمى شود). فرمود: شوهر از دامن همسرش مى گيرد و او را به نام مى خواند و مى گويد: من در دار دنيا چگونه شوهرى براى تو بودم؟ وى از او تشكّر مى كند و ثنايش مى گويد و اضافه مى كند كه تو همسر خوبى براى من بودى. پس به او مى گويد: من از تو يك حسنه تقاضا دارم، باشد كه موجب نجات من شود؛ مى بينى كه چگونه حساب دقيق است و ميزان اعمال سبك است و گذشتن از صراط مشكل. زن مى گويد: به خدا قسم من توان چنين كارى ندارم كه من نيز همانند تو ترسانم. پس مرد از كنار همسرش با دلى اندوهگين و حيران و سرگردان دور مى شود. و اين است تأويل آيۀ شريفه كه مى فرمايد:«وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْ ءٌ وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى 2» ؛ آن كس كه بار گناهش سنگين است، از فاميل و نزديكانش خواهش مى كند كه اندكى از بار گناهانش را به دوش گيرند و آنان نمى پذيرند و آنان همه به روز قيامت به فكر خويشند و نالۀ «نفسى نفسى» سر مى دهند؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ» .

نويسنده گويد: طبق معمول اين رساله نصّ حديث شريف را نيز نقل مى كنيم:

ففى الخبر الصحيح عن النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ان الخلائق اذا عاينوا القيامة و دقّة الحساب و اليم العذاب فانّ الاب يومئذ يتعلق بولده فيقول: اى بنيّ كنت لك فى دار الدنيا الم اربك و اغذيك و اطعمك من لدى و

ص:340

اكسيك و اعلمك الحكم و الآداب و أدرسك آيات الكتاب و ازوّجك كريمة من قومى و أنفقت عليك و على زوجتك فى حياتى و آثرت على نفسى بمالى بعد وفاتى؟ فيقول: صدقت فيما قلت يا ابى، فما حاجتك؟ فيقول: يا بنىّ، انّ ميزانى قد خفّت و رجحت سيّئاتى على حسناتى و قالت الملائكة يحتاج كفّة حسناتك الى حسنة واحدة حتى ترجع بها، و انى اريد ان تهب لى حسنة واحدة اثقل بها ميزانى فى هذا اليوم العظيم خطره، قال: فيقول الولد: لا و اللّه، يا ابت انّى اخاف مما خفته انت و لا اطيق اعطيك من حسناتى شيئا، قال: فيذهب عنه الأب باكيا نادما على ما كان اسدى اليه فى دار الدنيا، و كذلك قيل الأم تلقى ولدها فى ذلك اليوم فتقول: يا بنىّ الم يكن بطنى لك وعاء؟ فيقول: بلى يا امّاه، فتقول: الم يكن ثديى لك سقاء؟ فيقول: بلى يا امّاه، فتقول له: انّ ذنوبى اثقلتنى فاريد ان تحمل عنّى ذنبا واحدا، فيقول: اليك عنى يا امّاه، فانّى مشغول بنفسى، فترجع عنه باكية، و ذلك تأويل قوله تعالى:«فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ» قال: و يتعلق الزوج بزوجته فيقول: يا فلانة، اىّ زوج كنت لك فى الدنيا؟ فتثنى عليه خيرا و تقول: نعم الزوج كنت لى، فيقول لها: اطلب منك حسنة واحدة لعلّى انجو بها مما ترين من دقة الحساب و خفة الميزان و الجواز على الصّراط، فتقول له: و اللّه انّى لا اطيق ذلك و انى لأخاف مثل ما تخافه انت، فيذهب عنها بقلب حزين حيران، و ذلك ما ورد فى تأويل قوله تعالى:«وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلى حِمْلِها لا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْ ءٌ وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى» ، يعنى ان النفس المثقلة بالذنوب تسأل اهلها و قرابتها ان يحملوا عنها شيئا من حملها و ذنوبها فانّهم لا يحملونه بل يكون حالهم يوم القيامة نفسى نفسى، كما قال تعالى: يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ» .

لا يجير يا إلهى إلاّ ربّ على مربوب، و لا يؤمن إلاّ غالب على مغلوب، و لا يعين الاّ طالب على مطلوب، و بيدك يا إلهي جميع ذلك السبب، و اليك المفر و المهرب، فصلّ على محمد و آله، و اجر هربي و أنجح مطلبي بارالها پروردۀ نعمتت را بجز پرورنده اش كسى پناه نمى دهد و مغلوب زيردست را بجز آن كه غالب شده است ايمنى نبخشد و بدهكار را بجز طلبكار كسى كمك نمى كند. اى خداى من! همۀ اين اسباب به دست قدرت توست و تنها تويى گريزگاه، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا در فرارم در پناه خود گير و حاجتم را برآور.

سيد شارح فرمايد كه مفرّ و مهرب هر دو مصدر ميمى هستند به يك معنا، مانند: «لا ترى فيها عوجا و لا امتا». نويسنده گويد: اين كه مفرّ و مهرب به يك معنا مى باشند و عطف يكى بر ديگرى از باب عطف لفظ بر مرادف خود است سخنى است صحيح، لكن تمثيل سيد شارح به

ص:341

عوج و امت صحيح نيست، زيرا اين دو به يك معنى نيستند، بلكه عوج به معنى كژى است و امت به معناى بلندى.

سپس سيد (رض) كلام لطيفى از بعض عرفا نقل مى فرمايد كه ايشان فرموده اند: بدان كه فرار بنده را به سوى خدا مراتبى است؛ اولين مرتبه اش عبارت است از فرار بنده از بعض آثار حق تعالى به بعض ديگر از آثار حضرتش، مانند: از اثر غضب الهى به اثر رحمتش؛ چنانچه در دعاى بعض مؤمنين اشاره بدين مطلب است آن جا كه خداى تعالى از قول آنان نقل مى فرمايد كه مؤمنين مى گويند:«رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا1» ، (پروردگارا! بارى كه ما را توان برداشتن آن نيست بر دوش ما منه و از ما بگذر و ما را بيامرز و به ما ترحم فرما) كه گويى اين مؤمنين بجز خداى تعالى و افعالش چيزى نمى ديده اند و از اين رو از بعض آثار الهى به بعض ديگر فرار مى كنند. مرتبۀ دوم آن كه بنده در مقام مشاهده به مرتبۀ فنا برسد و در درجات قرب معرفت بالا برود تا آن جا كه به مبادى و مصادر افعال برسد كه عبارت است از صفات حضرت حق تعالى؛ پس، از بعضى از صفات به بعض ديگر فرار مى كند؛ چنانچه در دعاى امام زين العابدين عليه السّلام بدين معنا اشاره شده كه عرض مى كند:

اللّهم اجعلنى اسوة من قد انهضته بتجاوزك عن مصارع المجرمين فاصبح طريق عفوك من أسر سخطك؛ بارالها! مرا نمونۀ افرادى قرار بده كه با گذشت و عفو خودت او را از لغزشگاه گنهكاران برداشته و با عفو تو از اسارت غضب تو آزاد گشته است. و اين بدان معناست كه چون سخط و عفو دو صفت از صفات حق تعالى است، حضرت از يكى از اين دو به ديگرى پناه برده است.

مرتبۀ سوم آن كه از مقام صفات قدم فراتر نهاده و به مشاهدۀ ذات نايل گردد و از صفات به ذات پناهنده شود؛ چنانچه در آيۀ شريفه بدان اشاره شده است كه مى فرمايد:«لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَيْهِ 2» ؛ (پناهگاهى از خدا جز به خداى تعالى نيست)؛ و چنانچه در دعاى افتتاحيۀ نمازها وارد است: «منك و لك و بك و اليك»؛ يعنى آغاز وجود از توست و ملك و سلطنت مخصوص توست و برپايى وجود به توست.

زيرنشين علمت كائنات ما به تو قائم چو تو قائم به ذات

ص:342

و بازگشت خلايق به سوى توست كه:«إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» . سپس با جمله هاى: «لا ملجأ و لا منجى و لا مفر منك الا اليك»، (پناهگاه و نجاتگاه و فرارگه از تو نيست مگر به سوى تو)، مطلب سابق را تأكيد فرموده و همۀ اين مراتب در يك مأموريت براى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يكجا فراهم آمده آن جا كه حق تعالى فرمود:«وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ 1» ، (پس سجده كن و طلب قرب بنما) پس از اين مأموريت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در سجده عرض كرد: «اعوذ بعفوك من عقابك و اعوذ برضاك من سخطك و اعوذ بك منك».

پس اوّلا از بعض افعال الهيه به بعض ديگر پناه برد، سپس به مصادر افعال ترقى كرد و از بعض صفات به بعضى ديگر پناه برد و سپس به مقام مشاهدۀ ذات رسيد و از ذات به ذات پناهنده شد. اينها سه مرتبه از مراتب فرار الى اللّه است، و مرتبۀ سوم اولين مقامى است كه سالك در آن مقام قدم به ساحل درياى عزت مى گذارد و سپس غرق امواج وصول مى شود و اين جا درجاتى است غير متناهى و بى پايان و خدا داناست.

نويسنده گويد: ما سخن اين عارف را بدون اظهارنظر نقل كرديم و لكن همين قدر اشاره مى كنيم كه: ز عشق تا به صبورى هزار فرسنگ است.

نه هر كه چهره برافروخت دلبرى داند نه هر كه آينه دارد سكندرى داند

هزار نكتۀ باريك تر از مو اين جاست نه هر كه سر نتراشد قلندرى داند

ولى در عين حال گوييم:

هنيئا لارباب النعيم نعيمهم و للعاشق المسكين ما يتجرّع

اللّهم إنّك إن صرفت عنّى وجهك الكريم أو منعتنى فضلك الجسيم أو حظرت علىّ رزقك أو قطعت عنّى سببك، لم أجد السبيل إلى شىء من املى غيرك، و لم أقدر على ما عندك بمعونة سواك، فانّي عبدك و في قبضتك، ناصيتي بيدك لا أمر لي مع امرك بارالها! اگر تو روى بزرگواريت را از من برگردانى و يا فضل عظيم خود را از من دريغ دارى و يا مرا از روزيت محروم فرمايى و يا رشته اى كه ميان من و توست ببرى، به هيچ يك از آرزوهايم بجز از رهگذر لطف تو دست نيابم و بر آنچه نزد توست به يارى غير، دست نخواهم يافت، كه من بندۀ تو هستم و سرنوشتم

ص:343

به دست قدرت توست و با فرمان تو مرا اختيارى نيست. بعضى گفته اند كه معناى «لا امر لى مع امرك» آن است كه با وجود فرمان تو كارى انجام ندهم چه موافق چه مخالف و اگر دستور ده تو باشى.

گر كشى ور جرم بخشى روى و سر بر آستانم بنده را فرمان نباشد هر چه فرمايى برآنم

* ماض فيّ حكمك، عدل فيّ قضائك، و لا قوّة لي على الخروج من سلطانك و لا أستطيع مجاوزة قدرتك و لا أستميل هواك و لا ابلغ رضاك و لا أنال ما عندك الاّ بطاعتك و بفضل رحمتك هر دستورى كه از مقام مقدست صادر گردد بدون چون و چرا دربارۀ من اجرا مى شود و آنچه در ديوان قضاى تو براى من رقم بزنند همۀ براساس عدل و داد است و مرا توان آن نيست كه از محيط سلطنت و حكومت تو بيرون روم و از دايرۀ قدرت تو خارج گردم، و نمى توانم لطف تو را متوجه به سوى خودم كنم و نه به آنچه نزد توست نايل شوم مگر به اطاعت و بندگى و به فضلى كه از رحمت تو نشأت مى گيرد. گويى امام عليه السّلام در مقام دستيابى به وعده هاى الهى ابتدا طاعت و عبادت را وسيله شمرده است و سپس با توجه به حجم ثواب و پاداشهاى ابدى و دائمى كه در مقابل اعمال ناچيز بنده از طرف خداى متعال اعطا مى شود، ارزش اعمال را ناچيز ديده و علت آن همه لطف و انعام و بخشش را تنها فضل بى منتهاى الهى دانسته است كه نياز به هيچ علتى ندارد «ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ 1» .

تحقيق

استاد حكمت و فلسفه، آية اللّه شعرانى را در جملۀ «عدل فيّ قضاؤك» كلامى است پر محتوا كه ما بدون دخل و تصرف جهت استفادۀ خوانندگان و فضلاى عظام نقل مى كنيم:

«يكى از مسائل اختلافى ميان مسلمين عدل است. اما هيچ كس نگويد من خداى را عادل نمى دانم، بلكه جماعتى عدل را به غير آنچه مفهوم لغت عرب است تفسير مى كنند، و گويند اگر خداى تعالى همۀ بندگان مؤمن و پرهيزگر را به دوزخ برد و جاودان بسوزاند باز عدل است، چون همه ملك اويند و هركس در ملك خود هر چه كند عدل باشد.

ص:344

اما معتزله و اماميه عدل را به معنى خود گيرند و از اين جهت آنان را عدليه گويند، و عدل را از اصول دين خود شمارند و گويند: افعال پروردگار مبنى بر حكم و مصالح و بر طبق قواعد و قوانين كامل و صحيح است و همه براى غايات و فوايدى است كه در عقل قبيح نباشد. و حكما گويند: احكام خدا معلل به غرض نيست، اما حسن و قبح عقلى را انكار نمى كنند و فعل مرجوح را با علم به راجح محال دانند. پس آنچه حكما گويند فعل او معلل به غرض نيست گرچه در لفظ مانند سخن اشاعره است اما هر يك معنى ديگر خواهند. و ما اگر در برابر اشعريان سخن گوييم افعال او را معلل به اغراض گوييم تا عبث و قبيح نباشد، و اگر در برابر حكما باشيم تصديق قول آنان كنيم چون غرض در اصطلاح حكما آن باشد كه كننده كار را كامل گرداند پس از نقص، و اين معنى بر خداى تعالى روا نبود، اما هر علم كه حكمت و مصلحت داشته باشد چون خداوند بدان عالم است انجام مى دهد، و آن كه قبيح بود چون عالم به قبح آن است و خداوند نياز به قبيح ندارد آن را نمى كند و اشعريان گويند تقسيم فعل به نيك و بد دربارۀ او روا نيست».

إلهى اصبحت و امسيت عبدا داخرا لك، لا أملك لنفسي نفعا و لا ضرّا إلا بك، اشهد بذلك على نفسي و أعترف بضعف قوتي و قلة حيلتي، فأنجز لي ما وعدتنى و تمّم لى ما آتيتنى، فانى عبدك المسكين المستكين الضعيف الضّرير الحقير المهين الفقير الخائف المستجير بارالها! در هر صبح و شام بندۀ ذليل تو هستم و هيچ از من ساخته نيست، نه سودى جلب توانم كرد و نه زيانى دفع توانم نمود مگر به مشيت و خواست تو. گويى از آيۀ شريفه اقتباس شده است كه مى فرمايد:

«قُلْ لا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعاً وَ لا ضَرًّا إِلاّ ما شاءَ اللّهُ» (1)و من بر زيان خود گواهى مى دهم و نيز اعتراف مى كنم كه ناتوان و بيچاره ام، پس آنچه را كه وعده فرموده اى مرحمت بفرما و آنچه را كه عطا فرموده اى كامل گردان كه من تو را بنده اى هستم درمانده و بيچاره و ناتوان و بدحال و پست و خوار و ندار و ترسان و پناهنده به جناب تو.

اللّهم صلّ على محمّد و آله بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست.

و لا تجعلني ناسيا لذكرك فيما أو ليتني و لا غافلا لاحسانك فيما أبليتني و لا آيسا من اجابتك لي و ان ابطأت عنّى، فى سرّاء كنت أو ضرّاء، أو شدة او رخاء، أو عافية او بلاء، أو بؤس او نعماء، أو جدة أو لأواء، أو فقر أو غنى و در نعمتهايى كه مرحمت فرموده اى ياد خودت را از ياد من مبر و مرا از

ص:345


1- سورۀ اعراف، آيۀ 188.

احسانى كه دربارۀ من فرموده اى غافل مگردان و از مستجاب شدن دعاها مأيوسم مفرما در هر حالى كه باشم، خوشى و ناخوشى در سختى و ناراحتى و آسايش، در عافيت باشم و يا گرفتارى، در بدحالى باشم يا در نعمت، دارا باشم يا ندار، نيازمند باشم يا توانگر.

اللّهم صلّ على محمّد و آله، و اجعل ثنائي عليك و مدحي ايّاك و حمدي لك في كل حالاتي حتى لا أفرح بما آتيتنى من الدنيا و لا أحزن على ما منعتنى فيها بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا توفيق ده تا در همه حال ثناگوى تو باشم و تو را بستايم و سپاس تو كنم، آن چنان كه به هر چه از دنيا به من مرحمت فرمودى خوشحال نگردم و به هر چه كه از من بازداشتى غمگين نباشم.

و أشعر قلبى تقواك و لباس تقوا را بر من بپوشان.

و استعمل بدني فيما تقبله منّي و بدن مرا به كارى وابدار كه آن را از من بپذيرى.

و اشغل بطاعتك نفسي عن كل ما يرد عليّ و مرا از همه سرگرمى ها به طاعت خودت مشغول و سرگرم كن.

حتى لا احب شيئا من سخطك و لا أسخط شيئا من رضاك آن چنان كه هيچ چيزى از آنچه را كه نمى پسندى دوست نداشته باشم و هيچ چيزى از آنچه را كه مى پسندى ناخوش نداشته باشم. سيد شارح فرمايد: اين كه امام عليه السّلام سرگرمى به طاعت خداى تعالى را سبب رضا و تسليم مى داند به خاطر آن است كه چون جان آدمى در درياى اطاعت خداى سبحان غرق شد و از غير او روى گردانيد به زهد حقيقى نايل شود و به مقام قرب مشرف گردد، پس براى او مرتبۀ يقين به وجود حق تعالى و كمالات ذات مقدسش حاصل شود و يقين مى كند كه هر چه آن خسرو كند شيرين بود.

و اين چنين يقين محبت به همراه آورد، و چون محبت آمد رضا به كارهاى محبوب كه لازمۀ محبت است و پيرو اوست حاصل گردد. و كوتاه سخن آن كه سالك الى اللّه چون سرگرم شد به آنچه او را به كار آيد و از هر چه به كارش نيايد روى برگردانيد، به مقام مشاهده مى رسد كه مقام عين اليقين است؛ و چون به اين مقام رسيد محبّت تام و تمام بر دل او چيره شود، و چون محبت به دل راه يافت در مقام رضا ثابت قدم گردد؛ به هر چه از ناحيۀ خداى تعالى صادر شده و مى شود راضى و خوشنود گردد؛ چنان كه هر دوستى با محبوب خود چنين است و هيچ از ناخوشايندهاى محبوب را انجام ندهد و هيچ از خوشايندهاى او را ناخوش ندارد

ص:346

بلكه همۀ فرامين او را به جان و دل استقبال مى كند و در مقابل خواسته هاى الهى اصلا خواسته اى از خود ندارد. و كسانى كه اهل رضا هستند از چيزى نكوهش نكنند و عيبش ننمايند، و آنچه را كه محبوب بخواهد ناخوش ندارند و در آنچه محبوب آن را ساخته و پرداخته عيب و نقصى نمى بينند، بلكه همۀ مصنوعات را جلوۀ او ديده و صانع را در مصنوع مشاهده كنند. بلكه سزاوار نيست كه بگويد: امروز روز گرمى است، و يا هوا سرد است، و يا بگويد: فقر بلا و محنت است و عيالمندى زحمت و مشقت دارد، كه دلش به هيچ يك از اين گونه سخنان راه نمى دهد بلكه قلبا و لسانا راضى و خوشنود است و به دل حلاوت قضاى الهى را مى چشد و تقديرات را زيبا مى بيند.

از اين جاست كه انس مى گويد ده سال به خدمت رسول خدا كمر بستم هرگز به كارى كه كرده بودم نفرمود: چرا كردى؟ و كارى را كه انجام نداده بودم نفرمود: چرا انجام ندادى؟ و هرگز چيزى كه بود نفرمود كاش نمى بود، و چيزى كه نبود نفرمود كاش مى بود، و مى فرمود اگر خدا خواسته بود مى شد. پايان كلام سيد شارح. مترجم گويد: سخن را دربارۀ رضا مجال وسيعى است و هر كس آن را به گونه اى توجيه كرده است و در اين ميان سخنى از مولانا بشنويد كه مى گويد:

ز اوليا اهل دعا خود ديگرند كه همى دوزند و گاهى مى درند

قوم ديگر مى شناسم ز اوليا كه دهانشان بسته باشد از دعا

از رضا كه هست رام آن كرام جستن دفع قضاشان شد حرام

در قضا ذوقى همى بينند خاص كفرشان آيد طلب كردن خلاص

حسن ظنّى بر دل ايشان گشود كه نپوشند از غمى جامۀ كبود

هر چه آيد پيش ايشان خوش بود آب حيوان گردد ار آتش بود

زهر در حلقومشان شكر بود سنگ اندر راهشان گوهر بود

جملگى يكسان بودشان نيك و بد از چه باشد اين ز حسن ظن خود

كفر باشد نزدشان كردن دعا كاى إله از ما بگردان اين بلا

* اللّهم صلّ على محمّد و آله، و فرّغ قلبي لمحبّتك و اشغله بذكرك و انعشه بخوفك و بالوجل منك

ص:347

و قوّه بالرّغبة اليك و امله الى طاعتك و آجر به فى احبّ السبل اليك و ذلّله بالرّغبة فيما عندك ايّام حيوتى كلّها بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و دل مرا از همه چيز تهى ساز تا جاى محبت تو باشد. مقصود آن است كه جايى براى محبت غير تو در آن نباشد و همۀ زواياى دل را محبت تو پر كرده باشد. به قول شاعر:

همه عالم به يكبار از دل تنگ برون كردم كه تا جاى تو باشد

و اين مضمون در ادعيه وارد است مانند: «اللّهم املأ قلبى حبّا و خشية منك». گويى جملۀ «فرغ قلبى لمحبتك» و «اللهم املأ قلبى حبّا لك» به يك معنا اشاره مى كند كه پر شدن قلب از محبت جايى براى غير محبوب باقى نمى گذارد و تمام كشور دل به تصرف سلطان محبت درمى آيد و اين معنا مناسب فراغت قلب از براى محبت است كه: در يك دل نمى گنجد دو دوست. بازگويى جملۀ بعدى يعنى «و اشغله بذكرك» از پيامدهاى جملۀ اولى است، زيرا دلى كه پر از محبت است همواره به ياد معشوق است و چون محبوب داراى عظمت و جلال است، شناخت چنين محبوبى ايجاد خوف و خشيت در دل مى كند؛ چنان كه مى فرمايد:«إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ1» .

و دل از مشاهدۀ عظمت مى تپد كه معناى «وجل» است و چون مشاهدۀ جلال توأم با مشاهدۀ جمال است دل زير و رو مى شود و خواه و ناخواه سر تسليم فرود مى آورد كه «إِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّةً 2» . و همان گونه كه معرفت به خداى تعالى مراتب متفاوت دارد، راههاى وصول به معرفت نيز متفاوت است كه «الطرق الى اللّه بعدد انفاس الخلائق». و از اين جهت امام عليه السّلام از خداى تعالى مسئلت دارد كه او را به بهترين و محبوب ترين راهها رهبرى فرمايد تا به آنچه كه در نزد خداى تعالى است هرچه بيشتر رغبت يابد. و چون هيچ كس از سوءخاتمه ايمن نيست هماهنگ با عارفان خائف كه عرض كردند:«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا3» از خداى تعالى درخواست استمرار اين هدايت را دارد، باشد كه در تمام دوران حياتش گداى كوى دوست باشد فلذا عرض مى كند: «ذلّله بالرّغبة فيما عندك ايام حيوتى»:

ص:348

از در خويش خدا را به بهشتم مفرست كه سر كوى تو از كون و مكان ما را بس

يار با ماست چه حاجت كه زيادت طلبيم دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

* و اجعل تقواك من الدنيا زادى و إلى رحمتك رحلتي و فى مرضاتك مدخلي و اجعل فى جنتك مثواي امام عليه السّلام در اين جملات برنامۀ سفر الى اللّه را ترسيم مى فرمايند با الهام گرفتن از آيۀ شريفۀ:«وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى 1» . در اين سفر الهى توشۀ راه را كه تقواست از خداى تعالى خواستار و چون تعيين هدف از مسافرت ضرورى است هدف اين سفر الى اللّه را رحمت خداى تعالى قرار داده «و الى رحمتك رحلتى»، و در حال وصول به مقصد از خداى تعالى مى خواهد كه وى را از دروازۀ مرضاتش داخل و در بهشتش منزل دهد «و اجعل فى جنّتك مثواى».

وهب لى قوّة أحتمل بها جميع مرضاتك و مرا توانايى بخش آن چنان كه همۀ وسايل خشنودى تو را متحمل شود.

و اجعل فرارى اليك و رغبتى فيما عندك و به سوى تو گريزم و به نعمتها و كرامتهايى كه نزد توست رغبت نمايم.

يكى از عرفا مى فرمايد: سفر از دنيا نبايد كمتر از سفر در دنيا باشد؛ همان گونه كه در سفر دنيا نياز به توشه است همچنين در سفر آخرت مى بايست توشه به همراه باشد، در حالى كه توشۀ دنيا تو را از عذاب موقّت خيالى نجات مى دهد اما توشۀ آخرت تو را از عذاب ابدى معلوم نجات بخش است. توشۀ دنيا تو را به متاع فريب و غرور مى رساند اما توشۀ آخرت تو را به جايگاه سرور، توشۀ دنيا سبب حظوظ نفسانى است ولى توشۀ آخرت سبب وصول به آستان جلال سبحانى است.

مرا در منزل جانان چه امن و عيش چون هر دم جرس فرياد مى دارد كه بربنديد محملها

شب تاريك و بيم موج و گردابى چنين هائل كجا دانند حال ما سبكباران ساحلها

ص:349

و البس قلبى الوحشة من شرار خلقك و لباس وحشت از مخلوقات شرورت را به قلبم بپوشان.

بعضى از حكما گفته اند: هر كس با مرد خيرخواهى مصاحبت كند بركت مرد خيرخواه به او مى رسد. پس همنشين اوليا هرگز بدبخت نمى شود، حتى اگر سگى باشد همچون سگ اصحاب كهف، كه خداى تعالى فرمايد:«وَ كَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَيْهِ بِالْوَصِيدِ1» . حكيم شيراز گويد:

پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد

سگ اصحاب كهف روزى چند پى نيكان گرفت و مردم شد

* و از اين رو حكيمان توصيه كرده اند كه جوانان از همنشينى سفيهان دورى جويند.

امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: با آدم بد ننشين كه كارهاى زشت خودش را براى تو زيبا جلوه مى دهد؛ دوست دارد تو نيز همانند او شوى: «لا تصحب الفاجر فيزيّن لك فعله و يودّ لو انّك مثله». چنان كه حواريين به عيسى عليه السّلام گفتند: اى آموزگار نيكى! ما با چه كسى بنشينيم؟ فرمود:

كسى كه ديدار او شما را به ياد خدا بيندازد و گفتارش بر علم و دانش شما بيفزايد. و نيز گفته شده: «جالسوا من يذكّركم اللّه رؤيته و يزيدكم من خير نطقه».

مبادا با بدان همنشينى كنى، زيرا طبع تو از طبع آنها ناخودآگاه مى دزدد. بلكه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمودند: مثل همنشين شايسته مثل عطرفروش است، اگر از عطرش به تو ندهد بوى عطر به تو سرايت مى كند؛ و همنشين بد مثل درخت بقس است كه اگر با آتشش تو را نسوزاند دودش تو را آزار مى دهد: «مثل الجليس الصالح كمثل الدّارى(1)ن لا يجدك من عطره يعلقك من ريحه، و مثل الجليس السّوء كمثل البقس(2)ن لا يحرقك بناره يؤذيك بدخانه» و فرمود: هر كس به دين دوست خودش است پس بايد نگاه كند با چه كسى دوست مى شود: «المرء على دين خليله فلينظر المرء من يخال».

و اين تأثير و تأثر از همنشين نه تنها در انسان است بلكه در حيوانات و نباتات نيز هست؛ چنان كه معروف است شتر سركش به واسطۀ قرين بودن با شترهاى رام، رام مى شود و شتر

ص:350


1- الدارى: العطار و هى فرضة فى البحرين كان يحمل اليها المسك من الهند.
2- البقس: شجر يشبه الآس خشبه صلب تعمل منه الملاعق و نحوها.

رام با همراهى شترهاى سركش، سركش مى شود. و نيز نباتات در مجاورت با آفات آلوده مى شوند كه كشاورز بايد آنها را پاكسازى كند تا فاسد نشوند. و معروف است كه آب وهوا در مجاورت مردار آلوده مى شود. وقتى اين چيزها تا اين اندازه تأثيرپذير باشند، تأثيرپذيرى انسان به طور يقين بيشتر خواهد بود، زيرا آفرينش انسان براى پذيرش صورتهاى نيك و بد است.

و بعضى گفته اند كه آدمى را از آن جهت انسان مى گويند كه ريشه اش از انس است و هر چه را كه مى بيند با آن انس مى گيرد، خواه خوب باشد يا بد. روايات از پيشوايان مذهبى در اين زمينه فراوان رسيده است. از حضرت عيسى - على نبينا و آله و عليه السلام - رسيده است كه فرمود: مصاحبت با بدان همچون بيماريها مسرى است كه ميكرب اين بيمارى به ديگران نيز سرايت مى كند، و همنشين بد آدمى را به هلاكت مى كشاند، پس بايد دقت كنى با چه كسى همنشين مى باشى: «صاحب الشر يعدى و قرين السّوء يردى فانظر من تقارن».

و لقمان به فرزندش فرمود: پسركم! هر كس كه با شخص بدكار شريك باشد راههاى بدكارى را از وى مى آموزد و كسى كه همنشين بدكار داشته باشد سالم نمى ماند: «يا بنىّ من يشارك الفاجر يتعلّم من طرقه و من يقارن قرين السّوء لم يسلم». و امير المؤمنين على عليه السّلام فرمود كه سزاوار نيست كه مرد مسلمان با شخص بدكار پيمان برادرى ببندد كه انسان بدكار به خاطر اين كه همكار داشته باشد زشتيهاى خود را در نظر ديگرى جلوه مى دهد و نه به درد دنيا مى خورد و نه به درد آخرت و اصولا رفت وآمد با شخص بدكار موجب سرافكندگى است:

«لا ينبغى للمسلم ان يواخى الفاجر فانّه يزين له فعله و يحبّ ان يكون مثله و لا يعينه على امر دنياه و لا معاده و مدخله و مخرجه من عنده شين عليه».

نخست موعظۀ پير مى فروش اين است كه از معاشر ناجنس احتراز كنيد

* و نيز آن حضرت فرمود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: دقت كنيد كه با چه كسى همصحبت مى شويد كه هركس به هنگام مرگش مصاحبان و رفقايش به صورتهاى مختلف در نظر او مجسم مى شود، اگر رفقاى خوبى باشند به صورتهاى زيبا و اگر رفيقان بدى باشند به صورتهاى زشت و نازيبا: «انظروا من تحادثون فانّه ليس من احد ينظر به الموت الاّ مثّل له اصحابه

ص:351

الى اللّه، ان كانوا خيارا فخيارا و ان كانوا شرارا فشرارا، و ليس احد يموت الاّ تمثّلت له عند موته». و از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: با بدعتگذاران همصحبت نشويد و همنشين مباشيد كه در نزد مردم شما نيز يكى از آنان محسوب مى شويد، كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: هر كس دين دوست و نزديك خود را دارد: «لا تصحبوا اهل البدع و لا تجالسوهم فتصيروا عند النّاس كواحد منهم، قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم المرء على دين خليله و قرينه».

سپس امام سجاد عليه السّلام در ادامۀ دعا عرض مى كند:

وهب لى الانس بك و باوليائك و اهل طاعتك و انس با خودت و اولياى خودت و اهل طاعت را به من مرحمت فرما.

و لا تجعل لفاجر و لا كافر عليّ منّة و لا له عندى يدا و لا بي اليهم حاجة بل اجعل سكون قلبي و انس نفسي و استغنائي و كفايتي بك و بخيار خلقك. اللّهم صلّ على محمّد و آله و اجعلني لهم قرينا و اجعلني لهم نصيرا آن چنان نباشد كه فاجرى يا كافرى بر من منتى گذارد و يا حقى بر من پيدا كند، و مرا محتاج آنان مفرما، بلكه چنان كن كه آرامش دل من و انس جان من و بى نيازى من و كفايت امورم به تو و به نيكان از خلقت باشد. بارالها! بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا همنشين آنان قرار بده و مرا يار آنان بگردان.

از آن جايى كه انسان بالطبع مجذوب احسان است و اگر نعمتى را از كسى دريافت كرد خواه و ناخواه ممنون او خواهد گرديد و مردان آزاده هرگز راضى نشوند كه زير بار منت فاجران و كافران باشند و از طرفى جزء دستورات دينى ماست كه نبايد رد احسان كنيم، از اين رو امام صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از خداوند درخواست مى كند كه: نكند كافر و يا فاحرى به او احسان كند.

كه از طرفى به حكم دستور دينى مى بايست بپذيرد و ردّ احسان نكند؛ چنان كه رسول خدا فرمود: «لو اهدى الىّ كراع لقبلت»؛ اگر ساق پاى گوسفندى را هم به من هديه كنند من آن را مى پذيرم؛ و از سوى ديگر به حكم طبيعت انسان كه مجبور احسان و نيكى است، اگر احسان كافر و يا فاجر را بپذيرد خواه و ناخواه محبت آنان در دل او جايگزين خواهد شد و اين بر خلاف دستور صريح قرآن است كه مى فرمايد:«لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ 1» ؛ كسانى كه ايمان به خدا و روز قيامت دارند هرگز با دشمنان خدا دوستى بر قرار نمى كنند. از اين رو امام عليه السّلام از خداى تعالى مى خواهد كه وسايل احسان فاجر و كافر را

ص:352

براى او فراهم نفرمايد كه مبادا به حكم طبيعت انسان گرفتار محبت آنان گردد. حكيم شيرين سخن شيراز را در اين زمينه داستان شيرينى است، مى گويد:

به ره در يكى پيشم آمد جوان به تك در پى اش گوسفندى دوان

بدو گفتم اين ريسمان است و بند كه مى آيد اندر پى ات گوسفند

سبك طوق و زنجيز ازو باز كرد چپ راست پوييدن آغاز كرد

بره در پى اش همچنان مى دويد كه خود خورده بود از كفِ او خويد(1)

چو باز آمد از عيش و بازى به جاى مرا ديد و گفت اى خداوند راى

نه اين ريسمان مى برد با منش كه احسان كمندى است در گردنش

به لطفى كه ديده است پيل دمان نيارد همى حمله بر پيلبان

* و امنن علىّ بشوق اليك و بالعمل لك بما تحبّ و ترضى انّك على كلّ شيء قدير و ذلك عليك يسير و بر من منت بگذار كه مشتاق تو باشم و آنچه را كه تو دوست دارى و به آن خشنودى من همان را به خاطر رضا و خشنودى تو به جا آورم كه تو بر همه چيز توانايى و پذيرش خواسته هاى من بر تو سهل و آسان است. جمله هاى آخر، در اوج عبوديت و اشاره به عالى ترين درجۀ عبادت است كه انگيزۀ اصلى در عبادت و عمل، اشتياق جمال جميل و تحصيل رضاى محبوب باشد كه از اين گونه عبادت به عبادت احرار تعبير شده است؛ يعنى عبادت آزاد مردان، آن جا كه فرمود: «قوم عبدوا اللّه خوفا فتلك عبادة العبيد، و قوم عبدوا اللّه طمعا فتلك عبادة التّجار، و قوم عبدوا اللّه حبّا فتلك عبادة الاحرار». و اشاره به اين معنا فرمايد مولى الموحدين امير المؤمنين صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه عرض مى كند: «ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا من جنّتك بل وجدتك اهلا للعبادة فعبدتك».

*

ص:353


1- خويد: زرع نارس.

و كان من دعائه عليه السّلام عند الشّدّة و الجهد و تعسّر الامور

اللّهمّ انّك كلّفتنى من نفسى ما انت املك به منّى و قدرتك عليه و علىّ اغلب من قدرتى فاعطنى من نفسى ما يرضيك عنّى و خذ لنفسك رضاها من نفسى فى عافية اللّهمّ لا طاقة لى بالجهد و لا صبر لي على البلاء و لا قوّة لى على الفقر فلا تحظر عليّ رزقي و لا تكلنى الى خلقك بل تفرّد بحاجتى و توّل كفايتى و انظر الىّ و انظر لى فى جميع امورى فانّك ان وكلتنى الي

ص:354

نفسى عجزت عنها و لم اقم ما فيه مصلحتها و ان وكلتنى الى خلقك تجهّمونى و ان الجاتنى الى قرابتى حرمونى و ان اعطوا اعطوا قليلا نكدا و منوّا علىّ طويلا و ذمّوا كثيرا فبفضلك اللّهمّ فاغننى و بعظمتك فانعشنى و بسعتك فابسط يدى و بما عندك فاكفنى اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و خلّصنى من الحسد و احصرنى عن الذّنوب و ورّعنى عن المحارم و لا تجرّئنى على المعاصى و اجعل هواى عندك و رضاى فيما يرد علىّ منك و بارك لى فيما رزقتنى و فيما خوّلتنى و فيما انعمت به علىّ

ص:355

و اجعلنى في كلّ حالاتي محفوظا مكلؤا مستورا ممنوعا معاذا مجارا اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و اقض عنّي كلّما الزمتنيه و فرضته علىّ لك في وجه من وجوه طاعتك او لخلق من خلقك و ان ضعف عن ذلك بدنى و وهنت قوّتى و لم تنله مقدرتي و لم يسعه مالى و لا ذات يدى ذكرته او نسيته هو يا ربّ ممّا قد احصيته علىّ و اغفلته انا من نفسى فادّه عنّى من جزيل عطيّتك و كثير ما عندك فانّك واسع كريم حتّى لا يبقى علىّ شئ منه تريد ان تقاصّنى به من حسناتى

ص:356

او تضاعف به من سيّئاتى يوم القاك يا ربّ اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ارزقنى الرّغبة فى العمل لك لآخرتي حتّى اعرف صدق ذلك من قلبى و حتّى يكون الغالب علّى الزّهد فى دنياى و حتّى اعمل الحسنات شوقا و آمن من السّيّئات فرقا و خوفا وهب لي نورا امشى به في النّاس و اهتدى به في الظّلمات و استضئ به من الشّكّ و الشّبهات اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ارزقنى خوف غمّ الوعيد و شوق ثواب الموعود حتّى اجد لذّة ما ادعوك له و كابة ما استجير

ص:357

بك منه اللّهمّ قد تعلم ما يصلحنى من امر دنياى و آخرتى فكن بحوائجى حفيّا اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و ارزقنى الحقّ عند تقصيرى في الشّكر لك بما انعمت علىّ فى اليسر و العسر و الصّحّة و السّقم حتّى اتعرّف من نفسى روح الرّضا و طمانينة النّفس منّى بما يجب لك فيما يحدث في حال الخوف و الأمن و الرّضا و السّخط و الضّرّ و النّفع اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ارزقنى سلامة الصّدر من الحسد حتّى لا احسد احدا من خلقك على شيء من فضلك و حتّى لا ارى نعمة من نعمك على

ص:358

احد من خلقك في دين او دنيا او عافية او تقوى او سعة او رخآء الاّ رجوت لنفسى افضل ذلك بك و منك وحدك لا شريك لك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ارزقنى التّحفّظ من الخطايا و الاحتراس من الزّلل في الدّنيا و الآخرة في حال الرّضا و الغضب حتّى اكون بما يرد عليّ منهما بمنزلة سوآء عاملا بطاعتك مؤثرا لرضاك على ما سواهما في الأوليآء و الأعداء حتّى يامن عدوّى من ظلمى و جوري و ييأس وليّى من ميلى و انحطاط هواي و اجعلنى ممّن يدعوك

ص:359

مخلصا في الرّخآء دعاء المخلصين المضطرّين لك في الدّعاء انّك حميد مجيد

ص:360

شرح دعاى بيست و دوم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام عند الشدّة و الجهد و تعسّر الامور از دعاهاى آن حضرت است هنگامى كه سختى و مشقت پيش مى آمد و كارها مشكل مى شد. سيد شارح - رضوان اللّه عليه - را به مناسبت دعا بيانى است كه حاوى نكته اى است عرفانى، مى فرمايد:

بدان كه خداى تعالى - جلّ شأنه - بندگان خويش را در اين دنيا در بوتۀ امتحان قرار مى دهد با خير و شرّ و سود و زيان و بى نيازى و نيازمندى، توانايى و ناتوانى، خوشى و ناخوشى، سختى و آسايش، تا بنده به يقين بداند كه او بنده اى است گرفتار و ناتوان در دست مولا، باشد كه از حول و قوّۀ خود دورى جويد و به حول و قوّۀ مولايش چنگ بزند تا اگر خيرى براى وى حاصل شود ثنا و سپاس او را گويد و به احسان مولايش كمك كند و به ياد او باشد، و هرگاه شرّى به وى روى آورد با حالت اضطرار روى به درگاه او كند تا خداى تعالى دعاى او را اجابت فرمايد، تا بداند كه او بنده اى است كه مولاى خود را خواند و مولايش به او جواب فرمود و از مولايش درخواست كرد و مولا خواستۀ وى را به او عطا فرمود، تا بدين وسيله همواره به تمام وجودش به خداى تعالى متوجه گردد و در همۀ حالات به او تبارك و تعالى اعتماد كند.

و از اين جهت است كه دعا اطمينان بخش ترين وسيله است كه انسان از آفات در امان باشد و محكم ترين وسيلۀ ايمنى است از نكبتها و بزرگ ترين وسيله است كه صاحبان عقل و اولوا الالباب به بارگاه ربّ الارباب متوسّل مى شوند. و بعضى از دانشمندان فرموده اند كه دعا

ص:361

كليد درهاى بستۀ نيازمنديها و وسيلۀ آسايش نيازمندان و پناهگاه بيچارگان و راحتى بخش مصيبت زدگان است، و روش پيامبران و فرستادگان الهى و بندگان صالح و شايستۀ خدا چنين بوده است كه هر گاه يكى از آنان را گرفتارى و اندوهى پيش مى آمد به دعا پناه مى بردند و به اين معنا اشاره مى فرمايد امير المؤمنين عليه السّلام كه فرمايد: هر گاه گرفتارى سخت پيش آمد پس پناه به خداى تعالى بايد برد: «اذا اشتدت الفزع فالى اللّه المفزع». و به خاطر همين نكتۀ عرفانى است كه سيد العابدين و اشرف الموحدين - سلام اللّه عليه - اين دعا را به هنگام سختى و مشقت و دشوارى مى خواندند و عرض مى كردند:

اللّهمّ انّك كلّفتني من نفسي ما أنت أملك به منّى و قدرتك عليه و علىّ أغلب من قدرتي فأعطنى من نفسى ما يرضيك عنّى و خذ لنفسك رضاها من نفسى فى عافية از آن جا كه بنده مكلّف و موظّف است كه خود را اصلاح كند و جان خود را از آلودگى گناهان تطهير كند و اين ميسّر نمى شود مگر به اين كه در راه اطاعت خدا و به دست آوردن رضاى تعالى قدم بردارد و از آنچه موجب سخط و خشم و غضب اوست دورى جويد تا بدين وسيله خود را از هلاكت دائمى و عذاب ابدى نجات بخشد و تطهير نفس از آلودگى با قيام به اطاعات و اجتناب از شهوات است و چون قدرت بنده در اين كارها مستند است به قدرت خداى تعالى زيرا كه اوست مستند همۀ موجودات، و همۀ قدرتها به قدرت ذات متعال منتهى مى شود، قدرتى كه فوق آن قدرت تصور نمى شود، پس خداى تعالى به اصلاح نفس بنده اش تواناتر است و قدرت او بر عبد و بر هر چه كه بنده اش را به آن تكليف فرموده غالب تر است و چگونه چنين نباشد و حال آن كه بنده مالك چيزى نيست، نه سودى و نه زيانى، جز به قدرت حق تعالى، و همۀ موجودات در ملك حق تعالى و در يد قدرت اوست. حال كه چنين است پس مرا به عملى وادار كه تو را از من خشنود گرداند يعنى قدرتى به من عطا فرما كه آماده شوم براى به جا آوردن آنچه كه تو را از من راضى مى سازد.

و خذ لنفسك رضاها من نفسى فى عافية و مرا به كارى برگمار كه تو از من خشنود باشى.

يعنى مرا وادار كن بر كارى كه بجز تو التفات نكنم تا تو راضى شوى؛ و چون استجابت اين دعا ممكن بود به حدى برسد كه نفس انسانى را از تدبير بدنش باز بدارد و ديگر در مقام صلاح بدن و تدبير آن نباشد و در نتيجه توانايى جسمى را از دست بدهد و حركاتش مختل و بدون ضابطۀ عقلايى باشد كه باعث فساد بدن و يا پريشانى فكر گردد؛ چنان كه براى بسيارى

ص:362

از اهل محبت و عرفان پيشامد كرده و حالاتشان در كتابهاى عرفانى و تذكره ها مذكور است، از اين رو امام عليه السّلام از خدا مى خواهد كه اين كارها همراه با عافيت باشد. و احتمال ديگرى هست در معناى اين جمله از دعا و آن اين كه امام كه از خداى تعالى خواستار اين شد كه رضاى خودش را از او تحصيل كند و اين به حسب صورت عموميت داشت و اين ممكن بود در ضمن عافيت باشد يا در ضمن بلا، امام عليه السّلام از اين كه مبادا اين سؤال اظهار تجلّد باشد و اشاره به اين باشد كه مى تواند همۀ آنچه را كه موجب رضاى خداى تعالى است تحمّل كند چه در ضمن سلامتى و عافيت چه در ضمن ابتلا و گرفتارى، لذا از خداى تعالى خواست كه اين تحصيل رضا با عافيت باشد نه با گرفتارى؛ چنان كه از عارف معروف ابن فارض نقل شده است وقتى اين شعر را گفت:

بما شئت فى هواك اختبرنى فاختبارى ما كان فيه رضاكا

در راه دوستى خودت هر طور كه مى خواهى مرا آزمايش كن، آزمايش من در آن است كه رضاى تو در آن باشد.

تو را خواهم، نخواهم رحمتت گر امتحان خواهى ببندم باب رحمت را درهاى بلا بگشا

به حبس بول گرفتار شد و دستور داد كه او را به دوش بگيرند و در مكتب خانۀ بچّه ها بگردانند و به بچّه ها مى گفت: ادعوا لعمّكم الكذّاب؛ در حق عمومى دروغگويتان دعا كنيد. و به اين معنا امام صادق عليه السّلام اشاره فرمود آن جا كه اسحاق بن عمار را دستور استخاره مى دادند فرمودند: استخاره ات به شرط عافيت باشد، زيرا چه بسا خير آدمى در بريده شدن دستش و يا مرگ فرزندش و يا از دست دادن عقلش باشد: «لتكن استخارتك فى عافية فانّه ربما خير للرّجل فى قطع يده و موت ولده و ذهاب عقله».

اللّهم لا طاقة لى بالجهد بارالها! مرا طاقت و تحمل رنج نيست.

و لا صبر لى على البلاء و تاب شكيبايى بر بلا را ندارم.

و لا قوّة لى على الفقر و توان تحمل تنگدستى را ندارم.

فلا تحظر علىّ رزقى پس روزيم را از من مگير.

و لا تكلنى الى خلقك و مرا به خلق خود وامگذار.

ص:363

بل تفرّد بحاجتى و تولّ كفايتى بلكه تو خود به تنهايى حاجت مرا برآور و كفايت مرا به عهده بگير.

و انظر الىّ و انظر لى فى جميع امورى لغت «نظر» اگر با كلمۀ «الى» همراه باشد به معناى ديدن است مانند: نظر الىّ (مرا ديد)، و اگر با «ل» باشد به معنى رحمت است مانند: نظر لى (به من رحم كرد)، و اگر با كلمۀ «فى» همراه باشد به معناى فكر است مانند: نظر فىّ (دربارۀ من انديشه كرد)، و اگر با كلمۀ «بين» همراه باشد به معناى حكم است مثل: نظرت بينهم (ميان آنها نظر دادم و حكم كردم).

پس اگر در جملۀ امام در اين دعا كه مى فرمايد: «و انظر لى فى جميع امورى» به معناى رحمت و كمك است بدان معناست كه مرا رحم كن در همۀ كارها و كمكم كن، و اگر به معناى فكر و تدبّر باشد مقصود در اين جمله لازمۀ فكر و تدبّر است كه عبارت است از اعتنا و اهميّت دادن به مطلب، زيرا به هر مطلبى كه اهميت مى دهد در آن تدبّر مى كند. پس معناى اين جمله از دعا آن است كه در همۀ كارهايم به نفع من نظر كن.

فانّك ان وكلتنى الى نفسى عجزت عنها و اگر مرا به خودم واگذار كنى نفسم عاجز از انجام امور است.

و لم اقم ما فيه مصلحتها و من نتوانم آنچه را كه مصلحت من در آن است برپا بدارم.

و ان وكلتنى الى خلقك تجهّمونى و اگر مرا به آفريده هايت واگذار كنى دربارۀ من روى در كشند.

و ان الجأتنى الى قرابتى حرمونى و اگر پناهگاه مرا خويشانم قرار دهى مرا محروم خواهند كرد.

و ان اعطوا اعطوا قليلا نكدا و منّوا علىّ طويلا و ذمّوا كثيرا و اگر چيزى بدهند اندك خواهد بود و منت زيادى بر من خواهند داشت و سرزنش فراوانم خواهند كرد.

ثقة الاسلام كلينى در كافى به سند خودش از ابن ابى يعفور نقل مى كند كه گفت: شنيدم امام صادق عليه السّلام را كه دستش را به طرف آسمان بلند كرده و عرض مى كند: «ربّ لا تكلنى الى نفسى طرفة عين ابدا لا اقل من ذلك و لا اكثر»؛ پروردگارا مرا به اندازۀ چشم به هم زدنى بر خودم هرگز وامگذار، نه كمتر از اين فرمود و نه بيش از اين. راوى گويد كه بلافاصله ديدم كه اشكهايشان از اطراف محاسن مباركشان قطره قطره فرومى ريزد. سپس متوجه من شد و

ص:364

فرمود: اى پسر ابى يعفور! همانا يونس بن متى را خداى عز و جل كمتر از يك چشم به هم زدن به خود واگذاشت پس آن گناه را مرتكب شد.

عرض كردم: خدا كارهاى شما را اصلاح كند، آيا به سر حدّ كفر رسيد؟ فرمود: نه و لكن اگر به آن حال مى مرد هلاك شده بود.

فى الكافى بسنده الى ابن ابى يعفور قال: سمعت ابا عبد اللّه عليه السّلام يقول و هو رافع يده الى السّماء: ربّ لا تكلنى الى نفسي طرفة عين ابدا لا اقلّ من ذلك و لا اكثر. قال: فما كان باسرع من ان تخدّرت الدّموع من جوانب لحيته، ثمّ اقبل الىّ فقال: يابن ابى يعفور، انّ يونس بن متى وكّله اللّه عز و جل الى نفسه اقلّ من طرفة عين فاحدث ذلك الذّنب. فقلت: فبلغ به كفرا اصلحك اللّه؟ قال: لا و لكن الموت على تلك الحال هلاك.

فبفضلك اللّهم فاغننى و بعظمتك فانعشنى از آن جايى كه علاقه به مال دنيا از غريزه هاى آدمى است بنابراين آدمى بالطبع نسبت به انفاق بخل مى ورزد، و بخل از صفاتى است كه آدمى را به هلاكت مى كشاند؛ چنان كه خداى تعالى اشاره مى فرمايد:«وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ 1» ؛ كسانى كه از بخل ورزيدن كه در جان آنان است محفوظ بمانند تنها آنانند كه نجات مى يابند يعنى اگر گرفتار بخل بشوند به هلاكت خواهند افتاد. فبفضلك اللهم فاغننى پس بارالها! با فضل خودت مرا بى نياز فرما.

و بعظمتك فانعشنى و به بزرگى خود مرتبۀ مرا بلند گردان و مرا از مهلكه نجات بخش و به داد من برس.

و بسعتك فابسط يدى و از قدرتى كه بر تسبيب دارى و همه در يد قدرت توست دست مرا گشاده دار.

و بما عندك فاكفنى و به آنچه نزد توست كه همه خير دنيا و آخرت است مهمّ مرا كفايت كن.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و خلّصنى من الحسد بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا از حسد رهايى بخش.

حسد، چنان كه بزرگان فرموده اند، عبارت است از تمناى زوال نعمت از محسود هر چند آن نعمت به شخص حاسد نيز نرسد. و اگر انسان تمنا كرد كه نعمت به او برسد بدون آن كه آرزوى زوال آن را از ديگرى بكند اين حالت را غبطه مى گويند و اشكالى ندارد. دربارۀ حسد

ص:365

روايات و حكايات عجيبى رسيده است؛ از جملۀ روايات روايتى است در كافى شريف از امام صادق كه فرمود: همانا حسد ايمان را مى خورد همان گونه كه آتش هيزم را: انّ الحسد يأكل الايمان كما تأكل النار الحطب. و امام صادق فرمود: شخص حسود پيش از آن كه محسود را زيانى برساند به خويشتن زيان مى رساند؛ همچون ابليس كه بر آدم حسد ورزيد نتيجه اش آن شد كه خود را به لعنت خداى تعالى گرفتار كرد ولى آدم برگزيده خدا شد و هدايت يافت و به جايگاه حقايق عهد و گزينش رفعت مقام يافت. پس همواره محسود ديگران باش نه آن كه به ديگران حسد بورزى، كه ترازوى عمل حسود هميشه سبك است چون ترازوى عمل محسود سنگين است.

وانگهى حسد تأثيرى در تقديرات امور ندارد كه روزى هر كس از طرف خداى تعالى مقدّر و تقسيم شده است. پس حسد نه سودى به حال حسود دارد و نه زيانى به محسود مى رساند. و ريشۀ حسد از كورى چشم دل است و انكار نمودن فضل خداى تعالى، و اين دو يعنى كورى دل و انكار فضل خداى تعالى دو بال كفر مى باشند. و با حسد بود كه آدميزاده گرفتار شد و آن چنان به هلاكت رسد كه هرگز نجات نيابد: «الحاسد مضرّ بنفسه قبل ان يضرّ بالمحسود كابليس اورث بحسده لنفسه اللعنة و لآدم الاجتباء و الهدى و الرفع الى محل حقايق العهد و الاطفاء، فكن محسودا و لا تكن حاسدا، فان ميزان الحسد ابدا خفيف بثقل ميزان المحسود و الرزق مقسوم، فماذا ينفع حسد الحاسد و لماذا يضرّ المحسود الحسد، و الحسد اصله من عمى القلب و جحود فضل اللّه تعالى، و هما جناحان للكفر، و بالحسد وقع ابن آدم فى حسرة الابد و هلك مهلكا لا ينجو منه ابدا».

و حكايت عجيبى دربارۀ حسد نقل شده كه در زمان موسى الهادى در بغداد اتفاق داده و خلاصه اش آن كه: يكى از ارباب نعمت به همسايه اش حسد ورزيد و آنچه مى توانست بر عليه او تبليغات كرد ولى فايده اى نبخشيد و مؤثر واقع نشد. عاقبت تدبيرى انديشيد و آن اين كه غلام بچه اى را خريد و او را تربيت كرد تا بزرگ شد روزى به غلامش دستور داد كه سروى را بر پشت بام همسايه ببرد به خيال آن كه وقتى چنين كرد لامحال همسايه را به جرم قتل دستگير مى كنند و او به آرزويش مى رسد و لو بعد از مرگ خودش. براى اين كار چاقوى تيزى آماده كرد و سه هزار درهم از مال خودش به غلام داد و گفت: پس از آن كه مرا به قتل رساندى، با اين پول به هر جاى دنيا كه مى خواهى سفر كن، و هر چند غلام امتناع كرد و

ص:366

مولاى خود را نصيحت كرد كه اوّلا از كجا معلوم تو شد كه اين توطئۀ تو دربارۀ همسايه ات مؤثر خواهد بود، و به فرض كه مؤثر گردد، به هنگامى خواهد بود كه تو زنده نيستى تا گرفتارى او را ببينى، و از اين قبيل نصايح هر چند مى توانست به آن حسود بدبخت گفت و ليكن سودى نداشت. بالاخره غلام چاره اى جز از امتثال امر مولا نديد و همان كار را كرد و سر مولا را بر پشت بام خانۀ همسايه از تن جدا كرد. ابتدا چند روزى همسايۀ بى گناه گرفتار شد و به زندان افتاد و ليكن ديرى نگذشت كه حقيقت امر مكشوف شد و متهم به دستور الهادى از زندان آزاد گرديد. فاعتبروا يا اولى الابصار.

و احصرنى عن الذّنوب و مرا از گناهان باز دار و وسايل گناه را در دسترس من قرار مده تا به گناه آلوده نشوم.

و ورّعنى عن المحارم و مرا از محرمات پرهيز ده.

و لا تجرّئنى على المعاصى و مرا بر گناهان جرأت عطا مفرما.

و اجعل هواى فيما عندك و خواستۀ دل مرا در آن چيز قرار بده كه در نزد توست از عنايات و كرامات و مقامات معنوى.

و رضاى فيما يرد عليّ منك و رضا و خشنودى مرا در آن قرار بده كه از ناحيۀ تو به من مى رسد و من راضى و خشنود باشم به مقدراتى كه دربارۀ من جارى مى شود.

يكى از اهل عرفان فرمايد: ابتداى رضا از مقامات سالكين است كه بايستى سالك با رياضيات شرعيه آن را به دست بياورد، و پايان آن از حالات است كه خداى تعالى به سالك عنايت مى فرمايد. و كسى كه به زيور رضا آراسته شود بهترين پذيرايى حق تعالى نصيب او شده و از قرب الهى بالاترين بهره را برده است. و صفت رضاى حقيقى براى بنده حاصل نمى شود مگر هنگامى كه خداى تعالى از او راضى باشد؛ چنان كه اشاره به اين معنى است آن جا كه مى فرمايد:«رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ»(1).

موسى نبى اللّه - على نبينا و آله عليهم السلام - عرض كرد: بارالها! مرا به كارى دلالت فرما كه اگر آن كار را انجام دهم تو از من راضى باشى.

خداى تعالى فرمود: تو طاقت و توان اين كار را ندارى. موسى به سجده افتاد و با حال تضرع و نهايت خضوع خواستۀ خود را تكرار كرد. پس خداى تعالى به او وحى فرمود: اى

ص:367


1- سورۀ مائده، آيۀ 119.

پسر عمران! رضاى من در آن است كه تو به قضاى من راضى باشى.

«قال موسى عليه السّلام: الهى دلّنى على عمل اذا عملته رضيت، قال: انك لا تطيق ذلك يا موسى، فخرّ موسى ساجدا متضرعا فحبت، فاوحى اللّه اليه: يابن عمران انّ رضاى فى رضاك بقضائى». و بعضى از بزرگان فرموده اند كه رضا عبارت است از اين كه انسان احكام الهيه را با شادى و سرور استقبال كند. و فرموده است كه آخر رضا اللّه الاعظم است و بهشت دنياست و قصر عارفان است، و شايد به اين مقام اشاره فرمايد عارف شيراز كه مى گويد:

من كه امروزم بهشت نقد حاصل مى شود وعدۀ فرداى زاهد را چرا باور كنم

* ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه عليه - در كتاب شريف كافى به سند صحيح روايت مى كند كه امام زين العابدين عليه السّلام فرمود: صبر و رضا از خداى تعالى سرآمد اطاعت الهى است و كسى كه صبر كند و از خداى تعالى در آنچه قضاى الهى است راضى باشد، خواه آن چيز را خوش داشته باشد و خواه ناخوش، خداى تعالى دربارۀ او هر قضايى را كه اجرا فرمايد، چه خوش و چه ناخوش، خير و صلاح او را در آن قرار خواهد داد.

به جدّ و جهد چو كارى نمى رود از پيش به كردگار رها كرده مصالح خويش

«الصبر و الرضا عن اللّه رأس طاعة اللّه و من صبر و رضى عن اللّه فيما قضى عليه فما احب او كره لم يفض اللّه له فيما احب و كره الا ما هو خير له».

زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت

و اجعلنى فى كلّ حالاتى محفوظا مكلوءا مستورا ممنوعا معاذا مجارا و مرا در همۀ حالات حفظ فرما و در رعايت خود گير و از نظر بدخواهان پوشيده و دست دشمنان را از من كوتاه فرما و در پناه و امان خودت مرا نگاه دار.

اللّهم صلّ على محمّد و آله، و اقض عنى كل ما الزمتنيه و فرضته علىّ لك فى وجه من وجوه طاعتك او لخلق من خلقك و ان ضعف عن ذلك بدنى و وهنت عنه قوتى و لم تنله مقدرتى و لم يسعه مالى و لا ذات يدى بارالها! درود بر محمد و خاندان او بفرست و هرچه مرا بدان مكلف و موظف فرموده اى از انواع طاعتهاى خود يا نسبت به يكى از بندگانت، تو خود اداى آن را از

ص:368

من به عهده بگير، هر چند بدن من از انجام آن ناتوان باشد و نيروى من از آن سست باشد و نه قدرت آن را داشته باشم و نه وضع مالى من اجازه دهد و سرمايه ام به آن وفا كند.

ذكرته او نسيته به ياد داشته باشم و يا فراموش كرده باشم.

هو يا ربّ ممّا قد احصيته علىّ و اغفلته أنا من نفسي، فأدّه عنى من جزيل عطيتك و كبير ما عندك پروردگارا! آنچه من فراموش كرده باشم تو يك يك آن را به ياد دارى و اين منم كه آنها را از خاطر برده ام، پس آن را از بخششهاى فراوانت و خزانۀ بى پايان خود ادا فرما.

فانك واسع كريم حتّى لا يبقى علىّ شىء منه كه تويى گشايش بخش بزرگوار. پروردگارا! چنان كن كه چيزى از آن حقوق بر عهدۀ من نماند.

تريد ان تقاصّنى به من حسناتى او تضاعف به من سيئاتى يوم القاك يا رب كه بخواهى روز ملاقات تو از اعمال نيك من به عوض آنها قصاص كنى و يا بر گناهانم بيفزايى. شايد اشاره به رواياتى باشد كه مى فرمايند روز قيامت وقتى اعمالش را به دستش مى دهند مى بيند حسناتى كه در دنيا به جا آورده در آن نيست و گناهانى ثبت است كه او مرتكب نشده است و چون استيضاح مى كند به وى مى گويند حسناتت را به واسطۀ غيبتى كه كردى به حساب مغتاب منظور شد و چون حسناتت به آخر رسد از گناهان مغتاب در نامۀ عمل ثبت گرديد.

استاد الاساتذة علامۀ شعرانى - كه خدايش رحمت كند - مى فرمايد: از اين سخنان آشكار مى گردد كه زارى و انابت آن حضرت از گناه بدان معنى كه پيش ما معروف است نبوده بلكه اعتراف به نقصان ذات اشكالى است از كمال و مقتضاى بندگى و ضراعت، خاصان درگاه مى گفتند: ما عرفناك حق معرفتك و ما عبدناك حق عبادتك لا أحصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك؛ چون فراموشى بدان معنى كه ما مى دانيم معصيت نيست تا رفع تكليف از خدا خواهد، و نيز آنچه قدرت بدان نرسد و مال انسان گنجايش آن نداشته باشد در شريعت تكليفى متوجه نمى گردد.

مترجم گويد: سخن علامۀ مذكور را پايۀ سخن بسى بلند است و لكن اگر نگوييم كه ادعيۀ صحيفۀ مباركه خاص حضرات معصومين بوده بلكه از لسان رعايا نيز انشاء شده است در اين گونه موارد كه علامۀ فقيد مى فرمايند: در شريعت تكليفى متوجه نمى گردد، ممكن است كه تقصير در مقدمات نسيان باشد كه آن وقت مشمول قاعدۀ الامتناع بالاختيار لا ينافى الاختيار خواهد بود (دقت شود).

ص:369

اللهمّ صلّ على محمّد و آله و ارزقنى الرغبة فى العمل لك لآخرتى حتى اعرف صدق ذلك من قلبى و حتى يكون الغالب علىّ الزهد فى دنياى بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا آن روزى فرما كه براى آخرتم به عمل كردن در راه رضاى تو كوشا باشم آن چنان كه اين كوشش را از اندرون قلبم احساس كنم و آن چنان كه بى رغبتى به دنيا بر وجود من غالب گردد.

و حتى اعمل الحسنات شوقا هر عمل نيك را از روى شوق انجام دهم.

و آمن من السّيّئات فرقا و خوفا و از كارهاى زشت به واسطۀ ترس و بيم در امان باشم.

اين كه امام عليه السّلام از خداى تعالى خواسته كه رغبت در عمل براى آخرت را روزى فرمايد ظاهرا مقصود آن است كه نكند اعمال صالحه كه بايد فقط به منظور رسيدن به رضوان الهى انجام شود به اغراض دنيوى آلوده گردد؛ چنان كه در بسيارى از مردم ديده مى شود كه شعار صالحين و رفتار آنان را براى رسيدن به دنيا و مقاصد دنيوى اتخاذ مى كنند؛ چنان كه به اين معنى در اين آيۀ شريفه اشاره شده است كه:«مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَ مَنْ كانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ 1» .

و نيز مى فرمايد:«مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِيدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى 2» ؛ اگر كسى با عملى كه خداى تعالى واجب فرموده ثواب دنيا را بخواهد به دست آورد و آن عمل را براى تقرب به خدا و ثواب آخرت انجام ندهد خداى عز و جل از مال و منال دنيا آنچه را كه مشيت الهى به آن تعلق يابد به او عطا مى فرمايد و لكن در عالم آخرت هيچ ثواب و پاداشى نخواهد داشت؛ و اين گونه معامله با او به خاطر آن است كه خداى سبحان وسايل دنيوى را در اختيار او قرار داده كه با آن وسايل براى اطاعت امر پروردگار استعانت جويد، ولى او از آن وسايل در جهت معصيت و نافرمانى حق تعالى استفاده مى كند و از اين رو خداى تعالى او را عذاب مى فرمايد.

روى عن ابن عباس انّ النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قال: معنى قوله تعالى: من كان يريد العاجلة الاية من كان يريد ثواب الدنيا بعمله الذى افترضه اللّه عليه لا يريد به وجه اللّه و الدار الآخرة عجّله له ما يشاء اللّه عز و جل من عرض الدنيا و ليس له ثواب فى الآخرة، و ذلك انّه سبحانه يؤتيه ذلك ليستعين به على الطّاعة فيستعمله فى معصية اللّه فيعاقبه عليه.

ص:370

امين الاسلام طبرسى در كتاب شريفش مجمع البيان فرمايد: اگر كسى اشكال كند كه آيا ممكن است شخص مكلف با عملى كه انجام مى دهد دنيا و آخرت را با هم منظور بدارد؟ جواب اين سؤال مثبت است، به شرط اين كه غرض دنيوى اصل نباشد بلكه فرع و تابع غرض اخروى باشد؛ مانند كسى كه در راه خدا جنگ مى كند و شمشير مى زند براى اين كه دين عزت يابد و قيامت را تابع اين غرض قرار مى دهد. نظام نيشابورى در تفسيرش گفته كه خداى تعالى دو طايفه از مردم را ذكر فرموده: يكى آن كه قصدش از عمل، رسيدن به خيرات دنيوى باشد، و دوم آن كه قصد خيرات آخرت كند؛ در حالى كه سه قسم ديگر در اين جا هست.

سه شرط براي اينكه عمل مكلف براي دنيا و آخرت باشد

قسم اوّل آن كه طلب دنيا و آخرت هر دو مقصود باشد ولى طلب آخرت رجحان داشته باشد

، كه بعضى گفته اند اين گونه عمل مورد قبول حضرت حق تعالى واقع نمى شود، زيرا از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده از قول خداى عز و جل كه فرمود: من از همۀ بى نيازها بى نيازترم از شريك، هر كس كه كارى انجام دهد و جز من ديگرى را در آن كار شريك كند من آن كار را به شريكم واگذار مى كنم:

«انا اغنى الاغنياء عن الشرك، من عمل عملا اشرك فيه غيرى تركته و شريكه».

قسم دوّم آن كه طلب دنيا به قدر طلب آخرت باشد و هر دو به اندازۀ هم باشند.

قسم سوّم آن كه قصد طلب دنيا رجحان داشته باشد بر طلب آخرت؛

و به اتفاق گفته اند كه اين دو قسم نيز مورد قبول واقع نمى شود، چيزى كه هست بهتر از آن است كه عمل به قصد رياى محض آورده شود.

مترجم گويد: شرح اين مطلب را اين ناچيز در رساله اى جداگانه به نام «عجب و ريا» نگاشته ام و نظرات بزرگان و محققان را كه از آن جمله حضرت امام خمينى قدّس سرّه است در آن

ص:371

رساله آورده ام و بسيارى از نكات و دقايق عجب و ريا در آن رساله يادآورى شده است و به فارسى و عربى چاپ و منتشر شده است. طالبين خلوص و اخلاص در عمل را به مطالعۀ آن كتاب توصيه مى كنيم.

اين كه امام عليه السّلام عرض مى كند: «و حتى يكون الغالب عليه الزّهد فى دنياى»، گويد زهد حقيقى از لوازم رغبت به عملى است كه از براى آخرت باشد و از اين رو امام امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:

همانا دنيا و آخرت دشمن يكديگرند و دو راهند كه با هم مختلفند، پس هر كه دنيا را دوست داشته باشد و به دنبال آن باشد قهرا آخرت را دشمن خواهد داشت. و دنيا و آخرت به منزلۀ مشرق و مغرب اند كه آدمى به هر يك از اين دو به هر اندازه نزديك گردد به همان اندازه از ديگرى دور مى شود، و همانند دو همسر در خانۀ يك مرد هستند (هوو) كه اگر شوهر يكى از آن دو را راضى كند ديگرى ناراضى خواهد شد: «انّ الدنيا و الآخرة عدوان متفاوتان و سبيلان مختلفان فمن احبّ الدنيا و تولاّها ابغض الآخرة و عاداها، و هما بمنزلة المشرق و المغرب و ماش بينهما، كلّما قرب من واحد بعد عن الآخر، و هما بعد ضرّتان ان رضيت احديهما سخطت الاخرى».

و اين مطلب روشن است كه به هر اندازه دل آدمى متوجه يكى از دنيا و يا آخرت شود لا محاله از ديگرى منصرف خواهد شد، و هر اندازه متذكر يكى از آن دو باشد از ديگرى غفلت خواهد نمود. يكى از دانشمندان مى فرمايد كه شوق و خوف اگر در دل آدمى ملكه شد لازمه اش آن است كه همواره در عمل كوشا باشد و از دنيا روگردان گردد. و شوق و خوف از آن جا سرچشمه مى گيرد كه انسان عظمت وعده هاى الهى و وعيدهاى او را درك كند كه به هر اندازه اين درك قوى تر باشد شوق و خوف او بيشتر خواهد بود. و شوق و خوف دو در بزرگى هستند كه به بهشت باز مى شوند و دو شاهراه اند كه سالكش را به رضا و خشنودى پروردگار كريم مى رسانند.

وهب لى نورا امشى به فى النّاس و اهتدى به فى الظّلمات و استضىء به من الشّك و الشبهات و مرا روشنايى و نورى مرحمت فرما كه در ميان مردم در پرتو آن نور قدم بردارم و در تاريكيهاى شك و شبهه، به فروغ آن نور راه جويم و از زنگ شكّ و شبهه پاك و تابناك شوم.

گويى اين جملات نورانى اشاره است به قول خداى تعالى در سورۀ انعام كه مى فرمايد: «ا فمن كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها1» ؛ آيا

ص:372

كسى كه مردۀ جهل و ضلالت بود و ما او را زنده كرديم (و به او روشنى علم و ديانت داديم) كه با آن روشنايى ميان مردم (سرافراز) راه برود، آيا مثل او مانند كسى است كه در تاريكيها فرو رفته و از آن به در نتواند شد؟! گفته شده كه مراد از نور در اين جا ايمان است، و بعضى گفته اند كه مقصود نور علم است، و ديگرى گفته كه مقصود ادلّه و براهين و آيات الهى است. و نيز گفته شده كه مقصود قرآن است، و همۀ اين اقوال نزديك همند و اختلاف زيادى ندارند. امام باقر عليه السّلام فرمود: «نورا يمشى به فى النّاس اماما يؤتم به كمن مثله فى الظلمات ليس بخارج منها قال الذى لا يعرف الامام»؛ نورى كه در پرتو آن ميان مردم راه برود يعنى امامى كه او را پيشواى خود قرار دهد، مثل چنين كسى مثل كسى است كه امامى را نمى شناسد. و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «و انّما سمّيت الشّبهة شبهة لانّها تشبه الحقّ فامّا اولياء اللّه فضيائهم فيه اليقين و دليلهم سمت الهدى و امّا اعداء اللّه فدعائهم الضّلال و دليلهم فيها العمى»؛ اين كه شبهه ناميده شده براى آن است كه شبيه حق است، امّا اولياى خدا پس نور آنها يقين است و دليلشان راه هدايت است، و امّا دشمنان خدا پس دعوت آنها گمراهى است و دليلشان در آن دعوت كورى است.

اللّهم صلّ على محمّد و آله، و ارزقنى خوف غمّ الوعيد و شوق ثواب الموعود حتى اجد لذّة ما ادعوك له و كآبة ما استجير بك منه بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا روزى فرما تا از وعده هاى ترسناكى كه داده اى هراسناك باشم و به پاداشى كه وعده فرموده اى شوق داشته باشم تا لذت آنچه كه تو را براى آن مى خوانم دريابم و بيم آنچه را كه از آن به تو پناه مى آورم در جان خود احساس كنم.

بايد دانست كه لذايذ آدمى يا لذت حسى است بدان معنا كه آن را با يكى از حواس خود درك مى كند، چه حواس ظاهريه باشد مانند ديدن مناظر زيبا و استشمام عطرهاى خوب و چشيدن طعم شيرينى ها و يا لذت عقلى، يعنى آن را به واسطۀ عقلش ادراك مى كند، زيرا بدون شك عقل را كمالاتى است كه عبارت است از درك مجردات يقينى كه عقل از آنها لذت مى برد. و لذيذترين ميوه هاى بهشتى معارف الهيه و نظر به وجه اللّه است و اين از لذات عقلى صرف است.

در اين قسم از دعاى شريف حضرت امام عليه السّلام همۀ آنچه را كه براى عقل قابل التذاذ است از خداى تعالى درخواست كرده و از هر آنچه براى عقل تحمل آن مشكل است به خداى تعالى پناه برده است و با استفاده از لغت وجدان (حتّى اجد) شايد به معنايى اشاره مى فرمايد كه

ص:373

امير المؤمنين در خطبه اى كه اوصاف متقين را بيان مى كند متذكر شده است آن جا مى فرمايد:

«فهم و الجنّة كمن قد راها و هم فيها منعّمون، و هم و النّار كمن قد راها و هم فيها معذّبون»؛ پارسايان كسانى هستند كه بهشت و نعمتهاى بهشتى را گويى مى بينند و از نعمتهاى آن برخوردارند و دوزخ و گرفتاران عذاب را مشاهده مى كنند و از سختى عذاب ناراحتند. و اين حالت همان مرتبۀ علم اليقين و يا عين اليقين است؛ چنان كه بزرگان در تقسيم مراتب يقين متذكر شده اند، و داستان سؤال رسول خدا از يكى از اصحاب به نام زيد شاهد اين مدعاست و مولانا متذكر آن داستان است كه مى گويد:

گفت پيغمبر صباحى زيد را كيف اصبحت اى رفيق باصفا

گفت عبدا مؤمنا باز اوش گفت كو نشان از باغ ايمان گر شكفت

گفت تشنه بوده ام من روزها شب نخفته ام ز عشق و سوزها

تا ز روز و شب جدا گشتم چنان كه ز اسپر بگذرد نوك سنان

گفت از اين ره كوره آوردى؟ بيار درخور فهم و عقول اين ديار

گفت خلقان چون ببينند آسمان من ببينم عرش را با عرشيان

هشت جنت هفت دوزخ پيش من هست پيدا همچو بُت پيش شَمَن

يك به يك وا مى شناسم خلق را همچو گندم من ز جو در آسيا

كه بهشتى كه و بيگانه كى است پيش من پيدا چو مار و ماهى است

جمله را چون روز رستاخيز من فاش مى بينم عيان از مرد و زن

مى بسايد دوششان بر دوش من نعره هاشان مى رسد در گوش من

اهل جنّت پيش چشمم ز اختيار در كشيده يك به يك را در كنار

دست يكديگر زيارت مى كنند وز لبان هم بوسه غارت مى كنند

كر شد اين گوشم ز بانگ آه آه از حنين و نعرۀ واحسرتاه

هين بگويم يا فرو بندم نفس لب گزيدش مصطفى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يعنى كه بس

* اللّهم قد تعلم ما يصلحنى من امر دنياى و آخرتى فكن بحوائجى حفيا بارالها! تو مى دانى كه چه چيز به صلاح من است - چه در كار دنيايم و چه در كار آخرتم - پس نسبت به نيازهايم با

ص:374

مهربانى عنايتى بفرما.

اللّهم صلّ على محمّد و آل محمد و ارزقنى الحق عند تقصيرى فى الشّكر لك بما انعمت علىّ فى اليسر و العسر و الصّحة و السّقم بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و به هنگام كوتاهى در سپاس نعمتهايت كه در همه حال چه در آسايش و چه در گرفتارى، در تندرستى و بيمارى، به من ارزانى داشته اى عمل به حق را روزى ام كن.

حتّى اتعرّف من نفسى روح الرّضا و طمأنينة النّفس منّى بما يجب لك فيما يحدث فى حال الخوف و الامن و الرّضا و السّخط و الضر و النّفع تا خشنودى و آرامش خاطر نسبت به انجام وظيفه ام در پيشگاهت در مواقع ترس و ايمنى و خشنودى و خشم و سود و زيان، بيابم.

محتمل است كه معناى جملۀ «و ارزقنى الحق عند تقصيرى فى الشكر» چنين باشد كه بارالها! چشم دل مرا باز كن تا به هنگام كوتاهى از اداى شكر حق را تشخيص دهم و متوجه گردم كه سزاوار سپاس همانا ذات مقدس توست، باشد كه همين حق شناسى جاى تقصير در شكر را پر كند؛ چنان كه در روايت است كه موسى عليه السّلام عرض كرد كه پروردگارا! چگونه شكر تو را بگزارم و حال آن كه خود شكر گزاردن نعمتى است از سوى تو و شكر ديگرى را لازم دارد؟ پس خداى تعالى به وى وحى فرمود: همين قدر كه شناختى نعمتهايى كه تو را فراگرفته از جانب من است من همين معرفت را به جاى شكر مى پذيرم:

«روى انّ موسى عليه السّلام قال يا رب كيف اشكرك و شكرى لك نعمة اخرى توجب علىّ شكر لك؟ فاوحى اللّه اليه اذا عرفت انّ النّعم منّى رضيت منك بذلك شكرا».

اللّهم صلّ على محمّد و آله و ارزقنى سلامة الصّدر من الحسد حتّى لا احسد احدا من خلقك على شىء من فضلك و حتّى لا ارى نعمة من نعمك على احد من خلقك فى دين او دنيا او عافية او تقوى او سعة او رخاء الاّ رجوت لنفسى افضل ذلك بك و منك وحدك لا شريك لك بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا نصيب فرما كه سينه ام از حسد سالم باشد كه حتى به يك نفر از خلقت حسد نورزم و بر هيچ نعمتى رشك نبرم، چه نعمت دينى باشد يا دنيوى نعمت عافيت باشد و يا تقوا و يا گشايش و فراخى، مگر اين كه براى خويشتن بهتر از آن را خواهم اما به يارى تو بخواهم و تنها از تو كه بى انبازى بخواهم.

اين جملات نورانى از امام عليه السّلام اشاره است به آنچه علماى اخلاق فرموده اند كه آنچه از حسد مذموم است آن است كه آدمى زوال نعمتى را از ديگرى آرزو كند، و اما اگر آرزو كند كه

ص:375

خود نيز آن را دارا باشد بدون آن كه آرزوى زوال آن را از ديگرى داشته باشد اين چنين حالت جزو حسد مذموم نيست بلكه آن را غبطه و تنافس گويند كه نه تنها حرام نيست بلكه مطلوب نيز هست، به دليل آن كه خداى تعالى مى فرمايد:«وَ فِي ذلِكَ فَلْيَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ»(1) در روايت است كه فرمود: «المؤمن يغبط و المنافق يحسد»؛ مؤمن غبطه مى خورد و منافق حسد مى ورزد.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و ارزقنى التحفظ من الخطايا و الاحتراس من الزلل فى الدنيا و الاخرة فى حال الرضا و الغضب بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا روزى فرما كه از خطاها خويشتن را حفظ و از لغزشها خود را حراست كنم، چه در امور دنيوى و چه در اخروى چه در حال خشنودى و چه در حال خشم.

حتّى اكون بما يرد علىّ منهما بمنزلة سواء آن چنان كه آن دو حال خشم و رضا در من يكسان باشد.

عاملا بطاعتك مؤثرا لرضاك على ما سواهما فى الاولياء و الاعداء در كار اطاعت تو باشم و خشنودى تو را بر هر چه غير اطاعت و خشنودى توست مقدم بدارم چه نسبت به دوستان و چه نسبت به دشمنان.

حتّى يأمن عدوّى من ظلمى و جورى و ييأس وليّى من ميلى و انحطاط هواى تا دشمن من از ظلم و ستم من در امان باشد و دوستم از اين كه به سوى خواستهاى پست تمايل كنم نوميد گردد.

و اجعلنى ممن يدعوك مخلصا فى الرّخاء دعاء المخلصين المضطرّين لك فى الدّعاء و مرا از كسانى قرار بده كه تو را در آسايش و گشايش چنان با اخلاص بخوانم كه بيچارگان در دعايشان آن گونه با اخلاص دعا مى كنند.

انّك حميد مجيد كه تو ستوده و بزرگوارى. از اين جملۀ نورانى استفاده مى شود كه دعا در همۀ حالات پسنديده و سودمند است و ضرورتى ندارد كه انسان در حال اضطرار متوجه خداى تعالى گردد؛ چنان كه در قرآن شريف مكرر به آن اشاره شده كه آدمى وقتى كه گرفتار مى شود روى به خداى مى آورد و چون از گرفتارى نجات يافت خدا را فراموش مى كند، مانند آيۀ شريفۀ:«فَإِذا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمّا نَجّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذا هُمْ

ص:376


1- سورۀ مطففين، آيۀ 26.

يُشْرِكُونَ 1» و نظاير آن.

و در روايات نيز بدين معنا تأكيد شده است؛ چنان كه در كافى شريف در اين زمينه بابى منعقد شده است كه از جملۀ روايات به سند صحيح از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود كسى كه پيش از نزول بلا دعا كند و با خداى تعالى رابطۀ دعايى داشته باشد هنگامى كه بلا نازل مى شود و دعا مى كند فرشتگان الهى كه با صداى او آشنايى دارند مانع از بالا رفتن دعاى او نمى شوند، ولى اگر در غير حال گرفتارى دعا نكند و فقط در حالت گرفتارى دعا كند فرشتگان مى گويند ما با اين صدا آشنا نيستيم و دعايش مستجاب نمى شود: «عن ابى عبد اللّه عليه السّلام:

من تقدّم فى الدّعاء استجيب له اذا نزل به البلاء و قيل صوت معروف و لم يحجب عن السّماء، و من لم يتقدّم فى الدّعاء لم يستجب له ان نزل به البلاء و قالت الملائكة انّ الصّوت لا نعرفه».

و نيز به سند صحيح يا حسن روايت مى كند كه امام صادق عليه السّلام فرمود: هر كس از بلايى مى ترسد كه به او برسد، اگر پيش از رسيدنش دعا كند خداى تعالى هرگز آن بلا را به او نشان نمى دهد: «من تخوّف بلاء يصيبه فتقدّم فيه فى الدّعاء لم يره اللّه عز و جل ذلك البلاء ابدا». و نيز فرمود: دعا در حال آسايش، نيازمنديها به هنگام گرفتارى را خارج مى كند: «انّ الدّعاء فى الرّخاء يستخرج الحوائج فى البلاء».

و نيز فرمود: هر كس كه خوشحال است از مستجاب شدن دعايش در سختى پس در حال آسايش دعا بسيار كند: «من سرّه ان يستجاب له فى الشدّة فليكثر الدّعاء فى الرّخاء» و نيز آن حضرت فرمود: جدّم مى فرمود: در دعا پيشدستى كنيد كه اگر بنده اى پيشاپيش دعا كند، چون بلايى بر او نازل شود گفته مى شود كه صداى آشنايى است و اگر قبلا دعا نكند و چون بلا نازل شد دعا كند گفته مى شود پيش از امروز كجا بودى؟: «كان جدّى يقول: تقدّموا فى الدّعاء فانّ العبد اذا كان دعّاء فنزل به البلاء قيل صوت معروف، و اذا لم يكن دعّاء فنزل به البلاء قيل اين كنت قبل اليوم؟».

و از امام موسى بن جعفر عليه السّلام است كه فرمود: امام زين العابدين مى فرمود: دعا پس از آن كه بلا نازل شد سودبخش نخواهد بود: «كان على بن الحسين عليه السّلام يقول: الدّعاء بعد ما نزل البلاء لا ينتفع به».

بلكه توان گفت آنچه از آيات و روايات استفاده مى شود يكى از اسرار و حكمتهاى ابتلاى

ص:377

بندگان خدا آن است كه به واسطۀ ابتلاء متوجه خداى تعالى شوند:«فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ 1» .

*

ص:378

و كان من دعائه عليه السّلام اذا سأل اللّه العافية و شكرها

اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و البسنى عافيتك و جلّلنى عافيتك و حصّنّى بعافيتك و اكرمنى بعافيتك و اغننى بعافيتك و تصدّق على بعافيتك وهب لى عافيتك و افرشنى عافيتك و اصلح لى عافيتك و لا تفرّق بينى و بين عافيتك في الدّنيا و الأخرة اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و عافنى عافية كافية شافية عالية نامية تولّد في بدنى العافية عافية الدّنيا و الآخرة و امنن عليّ

ص:379

بالصّحّة و الأمن و السّلامة فى دينى و بدنى و البصيرة في قلبى و النّفاذ في امورى و الخشية لك و الخوف منك و القوّة على ما امرتنى به من طاعتك و الاجتناب لما نهيتنى عنه من معصيتك اللّهمّ و امنن علىّ بالحجّ و العمرة و زيارة قبر رسولك صلواتك عليه و رحمتك و بركاتك عليه و على آله و آل رسولك عليهم السّلام ابدا ما ابقيتنى في عامى هذا و في كلّ عام و اجعل ذلك مقبولا مشكورا مذكورا لديك مذخورا عندك و انطق بحمدك و شكرك و ذكرك

ص:380

و حسن الثّناء عليك لسانى و اشرح لمراشد دينك قلبى و اعذنى و ذرّيّتى من الشّيطان الرّجيم و من شرّ السّامّة و الهامّة و العامّة و اللاّمّة و من شرّ كلّ شيطان مريد و من شرّ كلّ سلطان عنيد و من شرّ كلّ مترف حفيد و من شرّ كلّ ضعيف و شديد و من شرّ كلّ شريف و وضيع و من شرّ كلّ صغير و كبير و من شرّ كلّ قريب و بعيد و من شرّ كلّ من نصب لرسولك و لأهل بيته حربا من الجنّ و الأنس و من شرّ كلّ دابّة انت آخذ بناصيتها انّك على صراط مستقيم

ص:381

اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و من ارادنى بسوء فاصرفه عنّى و ادحر عنّى مكره و ادرا عنّى شرّه و ردّ كيده فى نحره و اجعل بين يديه سدّا حتّى تعمى عنّى بصره و تصمّ عن ذكرى سمعه و تقفل دون اخطارى قلبه و تخرس عنّى لسانه و تقمع راسه و تذلّ عزّة و تكسر جبروته و تذلّ رقبته و تفسخ كبره و تؤمننى من جميع ضرّه و شرّه و غمزه و همزه و لمزه و حسده و عداوته و حبائله و مصائده و رجله و خيله انّك عزيز قدير

ص:382

شرح دعاى بيست و سوّم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام اذا سأل اللّه العافية و شكرها از دعاهاى آن حضرت است هنگامى كه عافيت و شكر بر عافيت را از خداى تعالى درخواست مى كرد. به گفتۀ بعضى از علما عافيت معناى عام و شاملى دارد كه دفع همۀ مكروهات را دربر دارد؛ خواه در نفس يا بدن مكروه باشد يا در ظاهر و باطن و يا در دين و دنيا و آخرت؛ عافيت از همۀ اينها مطلوب و محبوب است؛ چنان كه در روايت است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چيزى بهتر از عافيت از خداى تعالى نخواست و اين به خاطر همان معناى عام و شاملى است كه در عافيت است: «ما سأل اللّه شيئا يعنى النّبىّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم احبّ اليه من أن يسأل اللّه العافية». و از اين رو در اين دعاى شريف امام زين العابدين - عليه الصلوة و السلام - در مقام طلب عافيت برآمده و عرض مى كند:

اللّهم صلّ على محمد و آله و البسنى عافيتك و جلّلنى عافيتك و حصّنى بعافيتك و اكرمنى بعافيتك و اغننى بعافيتك و تصدّق علىّ بعافيتك وهب لى عافيتك و افرشنى عافيتك و اصلح لى عافيتك و لا تفرّق بينى و بين عافيتك فى الدّنيا و الآخرة بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و جامۀ عافيت را به من بپوشان آن چنان كه سراپاى مرا فراگيرد و مرا در حصار عافيت قرار ده و مرا به عافيت گرامى بدار و به عافيتت بى نياز فرما و عافيتت را به من صدقه ده و عافيتت را بر من ببخش و عافيتت را برايم بگستران و عافيتت را شايسته ام قرار ده و ميان من و عافيتت جدايى ميفكن.

تكرار لفظ عافيت در جملات نورانى اين دعا با اين كه ممكن بود با ضمير گفته شود، به

ص:383

منظور اهميت دادن به مطلب است كه گويى تكرار لفظ عافيت نيز لذت بخش است. و محتمل است كه با استفاده از معناى شمولى عافيت در هر جمله معنايى مناسب با آن مقصود باشد؛ مثلا در «البسنى عافيتك» مقصود عافيت جسمى و بدنى باشد، زيرا لباس با بدن تناسب دارد، و در «جلّلنى عافيتك» مقصود عافيت از رسوايى باشد چون تجليل به معناى پرده پوشى است، و در «حصّنى بعافيتك» مقصود از عافيت، عافيت از شرّ كسى باشد كه به او قصد سويى دارد همچنان كه حصار قلعه آدمى را از حملۀ دشمن محفوظ مى دارد، و در «اكرمنى بعافيتك» مقصود عافيت از ذلت و خوارى باشد و يا عافيت از عيوب و قبايح كه موجب آبروريزى و بى حيثيت شدن آدمى مى گردد «و اغننى بعافيتك» مقصود عافيت از صدقه دادن ديگران به او باشد كه اگر بناست امور من با صدقه گرفتن بگذرد، بارالها آن صدقه را از تو بگيرم نه از مخلوقيت كه: جور از حبيب بهتر كز مدعى رعايت.

«وهب لى عافيتك» مقصود دريافت بخشش از خداى تعالى باشد نه از ديگران كه بار منت ديگران كشيدن مشكل است. «و افرشنى عافيتك» مقصود ايمنى و عافيت از ناراحتى و اضطراب مى باشد همچنان كه آدمى در بستر آرامش و استراحت دارد. «و اصلح لى عافيتك» مقصود اصلاح آن باشد كه مرضى آن را افساد كرده است. «و لا تفرّق بينى و بين عافيتك» مقصود همان عافيت شامل امور دنيا و آخرت باشد.

اللّهم صلّ على محمد و آله و عافنى عافية كافية شافية عالية نامية، عافية تولّد فى بدنى العافية، عافية الدّنيا و الآخرة بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا عافيتى عنايت فرما كه كافى و شفادهنده، عالى و با نمو باشد و پيوسته افزون گردد و شامل عافيت دنيا و آخرت باشد؛ و بالجمله عافيت خواستن از بلاهاست. علامه شعرانى فرمايد: عافيت محفوظ بودن از شرّ دنيا و آخرت است، و در حديث آمده است كه هيچ دعا پيش پيغمبر محبوب تر از آن نبود كه از خداى تعالى عافيت خواهد. و عافيت خواستن از مرض و فقر و ساير بلاهاى دنيوى مطلوب است و مخالف رضا نيست. گويند ابن فارض وقتى اين شعر را گفت:

و بما شئت فى هواك اختبرنى فاختيارى ما كان فيه رضاكا(1)

*

ص:384


1- . تو را خواهم نخواهم رحمتت گر امتحان خواهىببند ابواب رحمت را و درهاى بلا بگشا

يعنى بارالها! به هر چه خواهى مرا آزمايش فرما كه هر چه رضاى تو باشد من همان را مى پسندم، به حصر بول مبتلا شد و فرمود وى را برداشتند و در كوچه ها مى گردانيدند. او به در هر مكتب خانه مى رسيد به كودكان مى گفت: عمّ دروغگوى خود را دعا كنيد. و حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام با يكى از ياران فرمود: چون استخاره كنى طلب عافيت كن چون بسا اتفاق افتد كه بريدن دست و مرگ فرزند و رفتن عقل خير انسان باشد؛ يعنى چيزى خواه كه از اين بلاها خالى باشد.

مترجم گويد: لابد كلام علامۀ فقيد آية اللّه شعرانى محمول به مذاق عامۀ مردم است و گرنه بى شبهه افرادى هستند كه در مقام رضا و تسليم در آن حدّ مى باشند كه از بلاى دوست لذت مى برند و به قول مولانا:

زهر در حلقومشان شكر بود سنگ اندر راهشان گوهر بود

و به قول حكيم شيراز:

به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقى است به ارادت بكشم درد كه درمانم از اوست

* و البته نبايد تجرّى بشود كه كس را طاقت ابتلاى حق تعالى نيست.

و امنن علىّ بالصحة و الامن و السلامة فى دينى و بدنى و البصيرة فى قلبى و النفاذ فى امورى و بر من منت بنه كه در دينم و بدنم صحيح و در امان و سالم باشم و چشم دلم باز باشد و كارهايم پيشرفت كند.

و الخشية لك و الخوف منك و خشيت تو را در دل داشته باشم و از تو بترسم.

و القوّة على ما امرتنى به من طاعتك و الاجتناب لما نهيتنى عنه من معصيتك و به هر طاعتى كه امر فرموده اى توانا باشم و هر گناهى را كه نهى فرموده اى ترك كنم و دورى جويم.

فرق ميان خوف و خشيت

*توضيح

بعضى گفته اند كه در اصطلاح دانشمندان لغت فرقى ميان خوف و خشيت نيست، حال آن كه به طور يقين ميان آن دو فرق هست و خشيت بالاتر از خوف است، و ريشۀ لغت

ص:385

خشيت از (شجرة خشيه) است كه وقتى درخت كاملا خشك شد آن را شجرة خشيه مى گويند؛ برخلاف لغت خوف كه ريشه اش از (ناقة خوفاء) است كه به معناى شتر بيمار است و از اين رو در آيۀ شريفه خشيت به خداى تعالى نسبت داده شده است و خوف به غير خدا مانند:

«يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ 1» . و مانند:«مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ 2» و «إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ3» .

و يكى از عرفا فرموده است هنگامى كه همۀ شهوتها با آتش خوف سوخت، حالت انكسار و افسردگى در دل ظاهر مى شود كه همۀ صفات زشت مانند كينه و كبر و حسد را از دل مى زدايد و همه وقت همتش مصروف آن است كه عاقبت امر چه خواهد شد و اين غم او را مجال نمى دهد كه به چيزى ديگر بينديشد مگر به مراقبه و محاسبه و مجاهده، و همۀ لحظات عمر خود را مغتنم مى شمارد كه مبادا يك نفس از او ضايع شود، و نفس خويش را در تمام حركات و سكناتش مؤاخذه مى كند.

و اما خوفى كه هيچ يك از اين آثار بر او مترتب نباشد نام خوف بر آن نهادن صحيح نيست بلكه خيالى بيش نيست و حديث نفس است كه معناى خوف را در دل مى گذراند. و از اين رو بعضى از صاحبدلان فرموده اند كه اگر از تو سؤال شد كه آيا از خداى تعالى مى ترسى يا نه؟ بايد جواب ندهى و ساكت بمانى، زيرا اگر جوابت منفى باشد، كه از خداى تعالى نترسيدن در سر حدّ كفر است و اگر جواب مثبت بدهى دروغ واضحى را مرتكب شده اى.

مترجم گويد: اين اشكال در قرائت بسيارى از دعاها كه مضامين عاليه دارند مانند دعاى كميل و غير آن نيز هست و مى بايست توجيهى نمود مانند قصد ورود و تأسّى به ائمه عليهم السّلام و امثال اين توجيهات اگر ممكن باشد.

اللّهم و امنن علىّ بالحج و العمرة و زيارة قبر رسولك صلواتك عليه و رحمتك و بركاتك عليه و على آله و آل رسولك عليهم السّلام ابدا ما ابقيتنى فى عامى هذا و فى كل عام و اجعل ذلك مقبولا مشكورا مذكورا لديك مذخورا عندك بارالها! بر من منت بنه و حج و عمره و زيارت مرقد پيغمبرت را - كه صلوات و رحمت و بركات تو بر او و خاندانش باد - همواره و تا زنده ام در امسال و در هر سال بر من روزى فرما و آن را بپذير و پاداش ده و در ديوانت مذكور و نزدت براى من

ص:386

اندوخته و ذخيره باشد.

*توضيح

عمل حج و عمره دو عمل شريف اسلامى است و روايات در فضيلت اين دو بيش از آن است كه در اين مختصر بگنجد. امام صادق عليه السّلام فرمود: كسى كه عمل حج و عمره را به جاى مى آورد ميهمانى است كه بر خداى تعالى وارد شده است و عزت و كرامت خداى تعالى مقتضى است كه ميهمان نواز باشد و هرچه ميهمانش بخواهد به وى عطا فرمايد و آنچه دعا كند دعايش را مستجاب فرمايد و اگر دربارۀ كسى شفاعت بكند شفاعتش را بپذيرد، و اگر هيچ نگويند و نخواهند ناگفته و نخواسته عطايشان فرمايد و به هر درهمى كه در اين راه خرج كنند هزار درهم عوض دريافت دارند: «الحاج و المعتمر وفد اللّه ان سئلوه اعطاهم و ان دعوه اجابهم و ان شفعوا شفعهم و ان سكتوا ابتدأهم و يعوضون بالدرهم الف درهم».

و چون از مستحبات مؤكده است كه حاجى پس از انجام عمل حج به مدينۀ منوره مشرف شود و عمل حجش را با زيارت مرقد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كامل كند، امام سجاد عليه السّلام از خداى تعالى درخواست كرده كه پس از عمل حج موفق به زيارت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بشود. علامه شعرانى فرمايد: بسيارى از فقرات دعا را بايد حمل بر تعليم كرد؛ چنانچه بعضى گويند اعتراف به گناه و طلب مغفرت از آن حضرت براى تعليم ديگران و از زبان شيعيان است، و چون حضرتش در مدينه بود زيارت قبر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در هر آن براى او ميسر مى شد؛ تخصيص به سالى يك بار براى كسانى است كه از مدينه دورند. پايان.

مترجم گويد: حمل بر تعليم حمل بعيدى است مخصوصا با توجه به اين كه صحيفه مباركه از ودايع امامت بود و نزد آن بزرگواران به طور امانت نگهدارى مى شد؛ چنان كه از مقدمه اش ظاهر است.

علاوه بر اين اگر زيارت قبر پيغمبر در دسترس آن حضرت بود حج بيت اللّه كه در ضمن دعاست ميسور نبود و سزاوار دعا كردن بود. ابو حجر اسلمى از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: كسى كه حج كند و مرا زيارت نكند به من جفا كرده است: «من حج و لم يزرنى فقد جفانى». به سند صحيح از امام باقر عليه السّلام روايت شده كه فرمود: «ابدؤا بمكة و اختموا بنا» نخست به مكه برويد و اعمالتان را به ما ختم كنيد. و معلّى بن ابى شهاب گويد كه امام

ص:387

حسين عليه السّلام به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض كرد: پدرجان! كسى كه شما را زيارت كند چه پاداش دارد؟ پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: پسرك من كسى كه مرا چه در زندگى ام و چه پس از مرگم زيارت كند و يا پدرت را زيارت كند و يا برادرت را زيارت كند و يا مادرت را زيارت كند بر من حق دارد كه او را به روز قيامت زيارت كنم و از گناهانش نجات دهم:

«قال الحسين عليه السّلام لرسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يا ابتاه ما لمن زارك؟ فقال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يا بنى من زارنى حيا او ميتا او زار اباك او زار اخاك او زار امّك كان حقا علىّ ان ازوره يوم القيامة و اخلّصه من ذنوبه».

شيخ بزرگوار شهيد - رضوان اللّه عليه - در كتاب دروس مى فرمايد كه مستحب مؤكد است براى حاجى و غير حاجى كه پيغمبر اكرم را در مدينه زيارت كند و اگر مردم زيارت آن حضرت را ترك كردند امام عليه السّلام مردم را مجبور مى كند به زيارت آن حضرت بروند، به دليل آن كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «من اتى مكة حاجا او معتمرا و لم يزرنى جفوته يوم القيامة»؛ كسى كه به قصد انجام حج و يا عمره به مكه بيايد و مرا زيارت نكند من نيز روز قيامت به او جفا خواهم كرد. و حديث دنباله دارد. سيد شارح (رض) مى فرمايد اين كه در روايت شريفه ذكر شده «و رحمة اللّه و بركاته» از گفتار فرشتگان الهام گرفته شده كه به مريم عليها السّلام گفتند:«أَ تَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ رَحْمَتُ اللّهِ وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ1» . مترجم گويد: سؤال منتقل مى شود به ملائكه كه آنان چرا بركات را جمع آورده اند؟

و انطق بحمدك و شكرك و ذكرك و حسن الثناء عليك لسانى و زبان مرا به حمد و شكر و ذكر و ثناگويى و ستايش خود گويا فرما.

و اشرح لمراشد دينك قلبى و دل مرا براى دريافتن راههاى دينت باز فرما.

امين الاسلام طبرسى - رضوان اللّه عليه - مى فرمايد: در روايت صحيحه است كه چون آيۀ شريفۀ:«فَمَنْ يُرِدِ اللّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ 2» نازل شد، از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سؤال شد كه شرح صدر چيست؟ فرمود: نورى است كه خداى تعالى در دل مؤمن مى اندازد و به آن نور سينۀ او گشاده مى شود و باز مى گردد. عرض كردند: يا رسول اللّه! آيا علامت و نشانه اى هم دارد كه به آن علامت شناخته شود؟ فرمود: آرى علامتش عبارت است از بازگشت به خانۀ جاودانى و پهلو تهى كردن از خانۀ غرور و فريب و براى مرگ پيش از آن كه گريبانگير شود

ص:388

آماده شدن: «لما نزل قوله تعالى: فمن يرد اللّه ان يهديه يشرح صدره للاسلام.. سئل رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عن شرح الصدر ما هو؟ فقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: نور يقذفه اللّه فى قلب المؤمن فيشرح له صدره و ينفتح، قالوا: فهل لذلك من امارة يعرف بها؟ قال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: نعم، الانابة الى دار الخلود و التجافى عن دار الغرور و الاستعداد للموت قبل نزول الفوت».

نيشابورى گويد: بازگشت به دار الخلود لا محاله مترتب است بر اين كه آدمى معتقد باشد كه عمل آخرت سود فراوانى است و از دنيا پهلو تهى كردن زاييده آن است كه آدمى معتقد گردد كه كارهاى دنيا زيان و ضرر فراوان دارد، و چون زهد دنيا و رغبت آخرت حاصل شد آدمى لا محاله آمادۀ مرگ مى شود و توشۀ راه آخرت را فراهم مى كند.

و اعذنى و ذريتى من الشيطان الرجيم بارالها! مرا و فرزندان مرا از شيطان رجيم پناه بده.

و من شرّ السامة و الهامة و العامة و اللامة گويى الهام يافته از قرآن كريم است كه حضرت زكريا عليه السّلام عرض كرد:«وَ إِنِّي أُعِيذُها بِكَ وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ 1» . و از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده است كه فرمود: هيچ مولودى ولادت نمى يابد مگر آن كه به هنگام ولادتش شيطان با او تماس مى گيرد و اولين گريه اى كه تازه مولود سر مى دهد به خاطر همان تماس است؛ مگر حضرت مريم و فرزندش عليهم السّلام كه خداى تعالى به بركت اين استعاذه آنان را از شرّ شيطان حفظ فرمود. و سامه و هامه به معناى گزنده است و اگر سامه به تنهايى گفته شود به معناى گزنده اى است كه سمّ كشنده نداشته باشد مانند زنبور، و اگر با هامه ذكر شود به معناى گزنده اى است كه سمّش كشنده باشد مانند مار. معانى ديگرى نيز گفته شده است.

و من شرّ كلّ شيطان مريد و از شرّ هر شيطان سركش.

و من شرّ كلّ سلطان عنيد و از شرّ هر سلطان كينه جو.

و من شرّ كلّ مترف حفيد و از شرّ هر خوشگذرانى كه نوكران دست به سينه و آماده به خدمت دارند.

و من شرّ كلّ ضعيف و شديد و از شر هر ناتوان و سخت رفتار.

و من شرّ كلّ شريف و وضيع و از شر هر فرد مهتر و كهتر.

و من شرّ كلّ صغير و كبير و از شر هر خرد و كلان.

و من شرّ كلّ قريب و بعيد و از شر هر نزديك و دور.

ص:389

و من شرّ كلّ من نصب لرسولك و لاهل بيته حربا من الجن و الانس و از شر هر جن و انسى كه با پيغمبرت و خاندانش به جنگ برخيزد.

و من شر كل دابّة انت اخذ بناصيتها انك على صراط مستقيم و از شر هر جنبنده اى كه اختيارش به دست توست كه همانا تو بر راه راست هستى و بر حق و عدالت حكمرانى؛ پس مگذار موجودات شريرت بر من ضرر و زيانى برسانند. پيداست كه اين جمله از آيۀ شريفه اقتباس شده است از قول پيغمبر گرامى اش:«إِنِّي تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّهِ رَبِّي وَ رَبِّكُمْ ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها إِنَّ رَبِّي عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ 1» . ظريفى گفت اگر هو ناصيۀ دابه را بگيرد حاصلش «هود» مى شود و آن نام سوره اى است كه اين آيۀ مباركه در آن سوره است.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و من ارادنى بسوء فاصرفه عنّى و ادحر عنّى مكره و ادرأ عنى شرّه بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و هر كس كه به من سوءقصد كند قصدش را از من باز گردان و كيدش را از من دور كن و شرش را از من دفع فرما.

و ردّ كيده فى نحره و مكر او را بر گلوگاه خودش باز گردان.

و اجعل بين يديه سدّا حتى تعمى عنى بصره و تصم عن ذكرى سمعه و تقفل دون اخطارى قلبه و تخرس عنى لسانه و تقمع رأسه و تذل عزه و تكسر جبروته و تذل رقبته و تفسخ كبره و تؤمننى من جميع ضرّه و شرّه و همزه و لمزه و حسده و عداوته و حبائله و مصائده و رجله و خيله و در پيش روى او سدّى قرار ده كه ديده اش را از من كور كنى و گوشش را از من كر سازى و دلش را از من غافل كنى و زبانش را لال كنى و سرش را به قهر بكوبى و عزتش را به ذلت تبديل كنى و جبروت او را بشكنى و گردن او را به طوق خوارى نرم كنى و گردن فرازى او را بر هم زنى و مرا از هر گونه زيان و شر و فشار و سخن چينى و عيب جويى و حسد و كينه و دامها و كمندها و پياده و سوارهاى او در امان بدارى.

انك عزيز قدير كه تويى خداى غالب و توانا و مى توانى اين شرور را از من دفع فرمايى).

روشن است كه مقصود آن نيست كه اين بلاها بر او وارد شود بلكه اين از باب استعاره و كنايه از دفع شرّ اوست.

*

ص:390

دعاؤه لأبويه عليهما السّلام و من دعائه لأبويه

اللّهمّ صلّ على محمّد عبدك و رسولك و أهل بيته الطّاهرين و اخصصهم بأفضل صلواتك و رحمتك و بركاتك و سلامك و اخصص اللّهمّ والديّ بالكرامة لديك و الصّلاة منك يا أرحم الرّاحمين اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ألهمني علم ما يجب لهما عليّ الهاما اللّهمّ الهمني علم ما يجب لأبويّ عليّ الهاما و اجمع لي علم ذلك كلّه تماما ثمّ استعملني بما تلهمني منه و وفّقني للنّفوذ فيما تبصّرني من علمه حتّى لا يفوتني استعمال شيء علّمتنيه و لا تثقل و لا يثقل اركاني عن

ص:391

الحفوف الخفوف فيما الهمتنيه اللّهمّ صلّ على محمّد و آله كما شرّفتنا به و صلّ على محمّد و آله كما اوجبت لنا الحقّ على الخلق بسببه اللّهمّ اجعلني اهابهما هيبة السّلطان العسوف و أبرّهما برّ الأمّ الرّؤوف و اجعل طاعتي لوالديّ و برّي بهما برّ الأمّ الرّؤف حتّى يكون برّي بهما اقرّ لعيني من رقدة الوسنان النّعسان و أثلج لصدري من شربة الظّمآن حتّى اوثر شربة الظّمآن اوثر على هواي هواهما و أقدّم على رضاي رضاهما و أستكثر استكثر برّهما بي و ان قلّ و أستقلّ برّي بهما و ان كثر اللّهمّ

ص:392

خفّض لهما صوتي و أطب لهما كلامي و ألن لهما عريكتي و اعطف عليهما قلبي و صيّرني صيّرني بهما رفيقا و عليهما شفيقا اللّهمّ اشكر لهما تربيتي و أثبتهما على تكرمتي و احفظ لهما ما حفظاه منّي في صغري، في صغري برحمتك اللّهمّ و ما مسّهما منّي من اذى او خلص اليهما عنّي عنّي اليهما من مكروه اوضاع قبلي لهما لهما قبلي من حقّ فاجعله حطّة لذنوبهما و علوا في درجاتهما و زيادة في حسناتهما يا مبدّل السّيّئات بأضعافها من الحسنات اللّهمّ و ما تعدّيا عليّ فيه من قول او اسرفا عليّ فيه من فعل

ص:393

او ضيّعاه لي من حقّ او قصّر ابي عنه من واجب فقد وهبته لهما وجدت به عليهما و رغبت اليك في وضع تبعته عنهما فإنّي لا أتّممهما على نفسي و لا استبطئهما في برّي و لا اكره ما تولّياه من امري يا ربّ فهما فهما يا ربّ اوجب حقّا عليّ و أقدم احسانا اليّ و أعظم منّة لديّ من ان اقاصّهما بعدل او اجازيهما على مثل اين اذا يا إلهي طول شغلهما بتربيتي و أين شدّة تعبهما في حراستي و أين اقتارهما على انفسهما للتّوسعة عليّ هيهات ما يستوفيان منّي حقّهما و لا ادرك و لا يدركان ما يجب عليّ

ص:394

لهما و لا و ما انا بقاض وظيفة خدمتهما حرمتهما فصلّ على محمّد و آله و أعنّي فأعنّي يا خير من استعين به و وفّقني يا أهدى من رغب اليه و لا تجعلني في اهل العقوق للآباء و الأمّهات يوم تجزى كلّ نفس بما كسبت و هم لا يظلمون اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ذرّيّته و اخصص ابويّ بأفضل ما خصصت به آباء عبادك المؤمنين و أمّهاتهم يا أرحم الرّاحمين اللّهمّ لا تنسني و هم لا يظلمون لا تنسني ذكرهما في ادبار صلواتي و في انى و في كلّ انى من آناء ليلي و في كلّ ساعة من ساعات و ساعة من ساعات نهاري اللّهمّ

ص:395

صلّ على محمّد و آله و اغفر لي بدعائي لهما و اغفر لهما ببرّهمابي مغفرة حتما اللّهمّ غفر لهما بدعائي مغفرة حتما و ارض عنهما بشفاعتي لهما رضى بشفاعتي رضى عزما و بلّغهما بالكرامة مواطن و بلّغهما الكرامة في مواطن السّلامة اللّهمّ، و ان سبقت مغفرتك لهما فشفّعهما فيّ و ان سبقت مغفرتك لي فشفّعني فيهما حتّى نجتمع برأفتك في دار كرامتك و محلّ مغفرتك و رحمتك انّك ذو الفضل العظيم و المنّ القديم و انت ارحم الرّاحمين حتّى نجتمع برحمتك في دار كرامتك انّك ذو الفضل العظيم

ص:396

شرح دعاى بيست و چهارم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام لابويه عليهم السّلام از دعاهاى آن حضرت است براى پدر و مادرشان عليهم السّلام، علامۀ معروف شعرانى قدّس سرّه مى گويد: بنابر روايت مشهوره مادر آن حضرت يكى از دختران خاندان ساسانى است كه اسير گشته بود و دليل آن شعر معروفى است.

و بعضى گويند سه دختر يزدجر اسير شدند و از آن سه يكى را حضرت سيد الشهداء اختيار فرمود و ديگرى را محمد بن ابى بكر و سومى را ديگرى و اللّه العالم. و بعضى گويند اين به عهد عمر بن خطاب بود، اما سخت بعيد مى نمايد، چون محمد بن ابى بكر كودكى خرد بود و حضرت سيد الشهداء نيز بسيار جوان بود.

و بعضى گويند در زمان عثمان اسير شدند و بعضى در عهد امير المؤمنين على عليه السّلام گويند. و شيخ مفيد - عليه الرّحمه - همين قول را ذكر كرده و صحيح تر به نظر مى رسد، و سنّ امام زين العابدين با اين قول مناسب است و با قول اول و دوم مناسب نيست. نام مادر حضرت زين العابدين عليه السّلام را بعضى شاه زنان و بعضى شهربانو گفته اند و اين دو هيچ يك نام خاص نيست بلكه عنوان عام به معناى ملكه است و چيز ديگر گفته اند. و از عبارت اين دعا معلوم مى شود كه مادر آن حضرت در وقت دعا زنده بود. و بعضى گويند وى در نفاس درگذشت، و اللّه العالم.

سيد شارح - رضوان اللّه عليه - مى فرمايد: بدان كه تعظيم پدر و مادر امرى است كه در همۀ اديان بدان توجه شده است و در منطق عقل نيز احترام آنها لازم است و در اين مقام كافى است

ص:397

همان كه خداى تعالى در چند مورد از قرآن مجيد آنان را ياد فرموده و روايات از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز بيش از آن است كه به آسانى آن را توان شمرد.

و از جملۀ تعظيمشان به احسان آن است كه آنان را از صميم دل دوست داشته باشد و نكات دقيقۀ ادب را در خدمت به آنان و مهربانى نسبت به آنان رعايت كند و هر چه مى تواند در جلب رضايت آنان بكوشد و عزيزترين اموال خود را از آنان دريغ ننمايد و سعى و كوشش داشته باشد كه اگر وصيتى دارند به آن جامۀ عمل بپوشاند و آنان را در دعاهاى شايسته به ياد آورد؛ چنان كه خداى تعالى به همۀ اين دستورات اشاره فرموده آن جا كه فرمايد:«وَ قَضى رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً إِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِيماً وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيراً1» .

پروردگارت چنين حكم فرموده كه بجز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد. اگر يكى از آن دو و يا هر دو در زمان حيات توبه پيرى رسيدند به آنها افّ مگو و آن دو را مران و كريمانه با آنان سخن گو و با مهربانى فروتن باش براى آنان، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت فرما، همان گونه كه مرا از كودكى تربيت كردند. امين الدين طبرسى - رضوان اللّه عليه - فرمايد: معناى آيۀ شريفه اين است كه به پاداش تربيتى كه تو را از كودكيت كرده اند، چه زنده باشند و چه مرده، براى آنان طلب آمرزش و رحمت بكن.

و اين دعا كردن به آنان وقتى است كه آن دو مؤمن باشند. و از آيۀ شريفه استفاده مى شود كه دعاى فرزند براى پدر و مادر فايده دارد هر چند در حال حيات نباشند، كه اگر فايده نداشت امر به دعا كردن بى معنى مى نمود. ابو سعيد انصارى گويد: وقتى ما در خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بوديم كه مردى از بنى سلمه آمد و عرض كرد: يا رسول اللّه! آيا چيزى از نيكوكارى هست كه آن را براى پدر و مادرم پس از مرگشان انجام دهم؟ فرمود: آرى درود بر آنان فرستادن و برايشان استغفار كردن و وصيتشان را انجام دادن و دوستانشان را عزيز داشتن و با خويشان پدر و مادر صله رحم به جا آوردن.

«بينا نحن عند رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اذا جاء رجل من بنى سلمة فقال: يا رسول اللّه، هل بقى من برّ والدى شىء ابّرهما بعد موتهما؟ فقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: نعم الصلوة عليهما و الاستغفار لهما و انفاذ عهدهما من بعدهما و

ص:398

اكرام صديقهما و صلة الرّحم التى لا توصل الاّ بهما».

و ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه عليه - در كافى به سند خودش نقل كرده از امام صادق عليه السّلام كه فرمود: چه مانعى دارد كه هر يك از شما با پدر و مادرش نيكى كند چه زنده باشند و چه مرده كه از عوض آنان نماز بخواند و صدقه بدهد و براى آنان حج به جا بياورد و روزه به نيابت آنان بدارد تا ثواب اين اعمال براى پدر و مادر باشد، و براى خود او نيز همان ثواب هست و به اضافه كه خداى تعالى در عوض اين كارها خير كثيرى به خود آن شخص عطا خواهد فرمود:

«عن ابى عبد اللّه عليه السّلام ما يمنع الرّجل منكم ان يبرّ والديه حيّين او ميّتين يصلّى عنهما و يتصدّق عنهما و يحجّ عنهما و يصوم عنهما فيكون الذى صنع لهما و له مثل ذلك فيزيده اللّه عز و جل ببرّه و صلواته خيرا كثيرا».

و از امام باقر عليه السّلام روايت است كه فرمود: ممكن است كسى در زمان پدر و مادرش نسبت به آنان نيكوكار باشد ولى پس از مرگشان به خاطر آن كه قرض آنان را ادا نكرده و براى آنان طلب مغفرت نكرده باشد خداى تعالى او را عاقّ والدين مى نويسد؛ و ممكن است كسى در زمان حيات پدر و مادر با آنان خوشرفتارى نكرده باشد و عاقّ والدين باشد و لكن پس از مرگشان قرض آنان را ادا كند و براى آنان آمرزش طلبد، پس خداى تعالى او را جزء نيكوكاران به پدر و مادر محسوب فرمايد:

«عن ابى جعفر عليه السّلام: قال انّ العبد ليكون برّا بوالديه فى حياتهما ثمّ يموتان فلا يقضى عنهما دينهما و لا يستغفر لهما فيكتبه اللّه عاقّا لهما فى حياتهما غير بارّ بهما فاذا ماتا قضى دينهما و استغفر لهما فيكتبه اللّه عزّ و جل بارّا».

در قرآن احسان به پدر و مادر تالى تلو عبادت خدا آمده

*تذكّر

دانشمندان مى فرمايند: اين كه خداى تعالى احسان به پدر و مادر را تالى تلو عبادت خود و سپاس از آنان را در رديف سپاس خود قرار داده و فرموده است:«أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً1» بجز خداى را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد و فرمود:«أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ 2»

مرا و پدر و مادرت را سپاسگزار باش چند جهت دارد؛ از آن جمله اين كه پدر و مادر سبب

ص:399

وجود فرزند هستند و نيز سبب تربيت او، در حالى كه غير پدر و مادر ممكن است سبب تربيت باشند اما سبب وجود نخواهند بود. پس بنابراين هيچ نعمتى پس از نعمت الهى مهم تر از نعمت پدر و مادر نيست. و جهت ديگر آن كه نعمتهايى كه از پدر و مادر نسبت به فرزند عطا مى شود به نعمتهاى الهى شباهت دارد از آن رو كه آنان در نعمتهاى خودشان اجر و پاداشى از فرزند مطالبه نمى كنند.

و جهت ديگر آن كه محبت و ميل ميان پدر و فرزند ذاتى است كه حتى به حيوانات هم سرايت كرده است و آنان نيز به فرزندانشان علاقه مندند؛ همان گونه كه محبت ميان واجب و ممكن ذاتى است و عرضى نيست. و جهت ديگر آن كه هر كمالى را كه پدر براى فرزند مى خواهد به خاطر خود فرزند است و صلاح او را در نظر مى گيرد؛ همان گونه كه خداى تعالى هر كمالى را كه براى بنده مى خواهد به خاطر خود بنده است و بر همين مبنا پيامبران را فرستاد و كتابهاى آسمانى نازل فرمود.

از شدت محبت پدر و مادر به فرزند است كه هرگز نسبت به او حسد نمى ورزند بلكه همۀ خيرات را براى فرزند آرزو مى كنند؛ و اين صفت در ديگران كمتر ديده مى شود كه آنان غالبا خير و صلاح خودشان را در نظر مى گيرند. با توجه به اين مقدمات معلوم شد كه آنچه از بعضى به اصطلاح حكما نقل مى شود درست نيست كه وى پدر خود را مى زد و مى گفت جرمش اين است كه من به اين عالم آمدم، عالمى كه همه گرفتارى و رنج است. و ابو العلاء معرّى دستور داد بر سنگ قبرش بنويسند:

هذا جنات ابى علىّ و ما جنيت على احد: اين جنايتى است كه پدرم در حق من مرتكب شده و مرا كاشته و من چنين جنايتى نكرده و تخمى نكاشته ام.

و نيز يكى از حكما گفته:

قبّح اللّه لذّة قد تولّت نالها الامّهات و الآباء

نحن لولا الوجود لم نعلم الفقد فايجاد علينا بلاء

* روى لذتى كه پدر و مادر ما بردند سياه باد كه آنان لذت بردند و ما گرفتار شديم و اگر پاى بوجود نگذاشته بوديم احساس دردى نداشتيم همۀ اين بلاها و گرفتاريها از به وجود

ص:400

آمدنمان پديد آمد.

عارف شيراز با بيانى شيرين تر كه از ايمان نشأت مى گيرد نه از كفر همچون ابو العلاء و رفقايش فرمايد:

من ملك بودم و فردوس برين جايم بود آدم آورد بدين دير خراب آبادم

و نيز فرمايد:

من كه ملول گشتمى از نَفَس فرشتگان قيل و مقال عالمى مى كشم از براى تو

خلاصه در همۀ شكايات و گله ها از روزگار ايمان و كفر گوينده نمودار است و فرق ميان اين دو گفتار در همين نكته است كه يكى با ديدۀ اعتراض مى نگرد:

اگر دستم رسد بر چرخ گردون ازو پرسم كه اين چون است و آن چون

يكى را داده اى صد گونه نعمت يكى را نان جو آغشته در خون

* و ديگرى با خوشبينى و از دريچۀ عشق و محبت مى نگرد و مى گويد:

به جهان خرم از آنم كه جهان خرّم از اوست عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست

زخم خونينم اگر به نشود به باشد خُنُك آن زخم كه هر لحظه مرا مرحم از اوست

غم و شادى بَر عاشق چه تفاوت دارد ساقيا باده بده شادى آن كين غم از اوست

* اللّهم صلّ على محمّد عبدك و رسولك و اهل بيته الطاهرين و اخصصهم بافضل صلواتك و رحمتك و بركاتك و سلامك بارالها! بر محمد بندۀ خودت و فرستاده ات و خاندانش درود بفرست و آنان را به برترين صلوات و رحمت و بركات و سلامت مخصوص فرما.

امام سجاد عليه السّلام آغاز اين دعاى شريف را با صلوات و دعا بر پيامبر شروع فرموده است

ص:401

ممكن است جهاتى داشته باشد: يكى آن كه در گذشته گفته شد كه صلوات بر پيامبر و خاندانش از بزرگ ترين وسايل استجابت دعاست، و در بعضى از روايات بود كه چون صلوات دعاى مستجاب است، فضل خداى تعالى چنين اقتضا مى كند كه اگر ابتداى دعايى را مستجاب فرمود بقيه اش را نيز مستجاب فرمايد.

و در بعضى از روايات بود كه خداى تعالى اكرم از اين است كه اول و آخر دعايى را مستجاب كند و وسط آن را مستجاب نكند. و جهت دوم ابتدا به صلوات در اين دعا آن است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بهترين پدران آن حضرتند از جهت نسب حقيقى. سوم آن كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پدر معنوى است، پس دعا براى آن حضرت بر همۀ افراد امت لازم است. از اين رو مفسران فرموده اند كه در آيۀ شريفه:«ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ 1» ؛ محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پدر هيچ يك از شماها نيست بلكه رسول خداست، اين استدراك كه با كلمۀ لكن بيان شده است بدان معناست كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گرچه پدر نسبى شما نيست و لكن از جهت معنوى پدر شماست، زيرا پيامبر از جهت مهر و محبت و نصيحت و رعايت حقوق و تعظيم بيش از پدر قابل احترام است؛ و شايد براى تأكيد همين معناست كه خاتم النبيين پس از رسول اللّه آمده است كه گويى اگر پيامبر بداند كه پس از وى پيامبر ديگرى هست شايد پاره اى از ارشادات و رهنمودها را به عهدۀ او واگذار كند؛ به خلاف آن كه اگر بداند كه او آخرين پيامبر است و ديگر پيامبرى نخواهد آمد كه دلسوز اين امت باشد.

و از اين باب است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «يا على انا و انت ابوا هذه الامة»؛ اى على! من و تو دو پدر مهربان اين امت هستيم.

چهارم آن كه در نزد ارباب تحقيق ثابت شده است كه همان گونه كه آدم عليه السّلام پدر اجساد اين بشر است، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پدر ارواح بشر است؛ چنان كه ابن فارض - رضوان اللّه عليه - مى فرمايد:

و انّى و ان كنت ابن آدم صورة فلى فيه معنا شاهد بابوتى

* مولانا فرمايد:

ص:402

بهر اين فرموده است آن ذو فنون رمز نحن الآخرون السابقون

گر به صورت من ز آدم زاده ام من به معنى جدّ جد افتاده ام

* مترجم گويد: اگر بگوييم كه مضامين اكثر دعاهاى صحيفه براى تعليم ديگران است بسيارى از اشكالات مرتفع مى شود و نيازى به اين گونه توجيهات نخواهيم داشت.

و اخصص اللّهم والدىّ بالكرامة لديك و الصلوة منك يا ارحم الراحمين بارالها! پدر و مادر مرا به گرامى بودن نزد تو و درود از سويت اختصاص بخش، اى مهربان ترين مهربانان.

اللّهم صل على محمد و آله و الهمنى علم ما يجب لهما علىّ الهاما و اجمع لى علم ذلك كلّه تماما بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و بر دل من الهام فرما كه وظايف خويش را نسبت به آنان كاملا بشناسم و تكاليف خود را به كمال و تمام فراگيرم.

ثم استعملنى بما تلهمنى منه و وفّقنى للنفوذ فيما تبصّرنى من علمه حتى لا يفوتنى استعمال شىء علّمتنيه سپس مرا به آنچه الهام فرمودى به كار گير و توفيق ده كه بر آنچه به صورت علم به من عطا فرموده اى عميق باشم تا هيچ يك از آنچه مرا آموخته اى از من فوت نشود.

و لا تنقل اركانى عن الحفوف فيما الهمتنيه و اعضايم از عمل به آنچه الهام فرموده اى سنگينى نكند. ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه عليه - به سند صحيح از ابى ولاد حناط روايت مى كند كه گفت: از امام صادق صلّى اللّه عليه و آله و سلّم پرسيدم از معناى آيۀ شريفۀ «وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً» اين احسان چيست كه خداى تعالى سفارش آن را فرموده است؟ فرمود: احسان آن است كه با آنان به نيكى رفتار كنى و تكليفشان كنى كه هر چه مى خواهند از تو درخواست كنند هر چند بى نياز باشند؛ مگر نه اين است كه خداى تعالى مى فرمايد: به نيكوكارى هرگز نمى رسيد تا آن كه از آنچه دوستش داريد انفاق كنيد:«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتّى تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ 1» .

راوى گويد: سپس آن حضرت فرمود: اما اين كه خداى تعالى مى فرمايد: اگر يكى از پدر و مادرت و يا هر دو به سن پيرى رسيدند (كه به ناچار پرستارى آنان مشكل تر خواهد بود) پس كوچك ترين كلمه اى كه گوياى ناراحتى تو باشد از دهان تو بيرون نيايد و آنها را از نزد خودت دور مكن، فرمود: اگر تو را زدند بايد تحمل كنى، و آنها را از خود مران بلكه با زبان

ص:403

خوش با آنان صحبت كن. فرمود: اگر تو را زدند به آنان بگو خدا شما را بيامرزد (و به اصطلاح ما بگو دست شما درد نكند ممنونم.) اگر چنين گفتى قول كريم است از تو. و خدا فرمود:

همچون پرنده اى كه بال خود را به علامت مسكنت پايين مى گيرد تو نيز با مهربانى كوچكى كن. و فرمود: با چشم پر بر صورت آنان نگاه مكن مگر از روى مهربانى و دلسوزى، و صدايت را بالاى صداى آنها بلند مكن و دستت را بالاى دست آنها ميفراز و در راه رفتن بر آنان پيشى مگير: «عن ابى ولاد الحناط قال: سألت ابا عبد اللّه عليه السّلام عن قول اللّه عز و جل: و بالوالدين احسانا، ما هذا الاحسان؟ فقال: الاحسان ان تحسن صحبتهما و ان تكلفهما ان يسألاك شيئا مما يحتاجان اليه و ان كانا مستغنين، اليس يقول اللّه عز و جلّ: لن تنالوا البرّ حتى تنفقوا مما تحبون؟ قال:

ثم قال ابو عبد اللّه عليه السّلام: و اما قول اللّه عز و جل اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما قال: ان اضجراك فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما ان ضرباك، قال: و قل لهما قولا كريما، قال:

ان ضرباك فقل لهما غفر اللّه لكما فذلك منك قول كريم، قال: و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة قال: لا تملأ عينك من النظر اليهما الا برحمة و رقّة، و لا ترفع صوتك فوق اصواتهما و لا يدك فوق ايديهما و لا تقدّم قدامهما». و از معاذ بن جبل نقل شده كه گفت: به ما رسيده است كه خداى تعالى سه هزار و پانصد بار با موسى سخن گفت و آخرين گفتار موسى اين بود كه عرض كرد:

پروردگارا مرا وصيتى فرما.

فرمود: سفارش مادرت را به تو مى كنم. تا هفت بار موسى تقاضاى وصيت مى كرد و خداى تعالى او را به مادرش توصيه مى فرمود. سپس فرمود: اى موسى! همانا رضاى مادر رضاى من است و خشم او خشم من است: «بلغنا ان اللّه تعالى كلم موسى عليه السّلام ثلاثة آلاف و خمسمأة مرّة و كان آخر كلمه يا رب اوصنى، قال: اوصيك بامّك، حتى قال سبع مرّات، ثم قال: يا موسى، ان رضاها رضاى و سخطها سخطى». و از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود مردى به خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسيد و عرض كرد: يا رسول اللّه! من ميل فراوان دارم كه جهاد كنم.

پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به او فرمود: پس جهاد كن در راه خدا كه اگر كشته شوى زنده اى و در نزد خداى تعالى روزى دارى، و اگر در راه جهاد مرگت فرا رسيد و مردى اجر تو با خداست و اگر زنده بازگشتى باز مى گردى همچون روزى كه از مادر متولد شده اى و از گناهان پاك مى شوى.

عرض كرد: يا رسول اللّه! مرا پدر و مادر پيرى است كه گمان مى كنند من وسيلۀ آرامش خاطر آنان مى باشم و دوست ندارند من به جهاد بروم. پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: در كنار پدر و

ص:404

مادرت باش.

قسم به خدايى كه جان من در قبضۀ قدرت اوست، اگر پدر و مادرت يك شبانه روز با تو مأنوس باشند براى تو از جهاد يك سال بهتر خواهد بود: «عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: اتى رجل رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فقال: يا رسول اللّه انى راغب فى الجهاد نشيط، قال: فقال النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: فجاهد فى سبيل اللّه فانك ان تقتل تكن حيا عند اللّه ترزق و ان تمت فقد وقع اجرك على اللّه و ان رجعت رجعت من الذنوب كما ولدت، قال: يا رسول اللّه، ان لى والدين كبيرين يزعمان انّهما يأنسان بى و يكرهان خروجى، فقال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: فقر مع والديك، و الذى نفسى بيده لأنسهما بك يوما و ليلة خير من جهاد سنة».

و روايات بسيارى در اين زمينه از اولياى دين عليهم السّلام رسيده است. و بعضى از علما فرموده اند: اگر پدر و مادر فرزند را صدا بزنند بايد جواب بدهد. هر چند در حال نماز مستحبى باشد، زيرا در روايت صحيح است كه زنى فرزندش را كه در صومعه به عبادت مشغول بود صدا كرد او چون در نماز بود پاسخ نداد، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود اگر جريح فقيه و مسئله دان بود مى دانست كه به مادر پاسخ دادن برتر از نماز خواندن است: «لو كان جريح فقيها لعلم اجابة امّه افضل من صلوته».

در برّ به والدين مسلمان بودن آنها شرط نيست

تتميم: در برّ والدين شرط نيست كه پدر و مادر مسلمان باشند، زيرا خداى تعالى مى فرمايد:«وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً1» اگر پدر و مادر كوشش كنند كه تو مشرك شوى و آنچه را كه نمى دانى شريك من قرار دهى پس سخن آنان را اطاعت مكن و در عين حال با آنان در دنيا نيكو رفتار كن. اين آيۀ شريفه دلالت دارد بر اين كه اگر امر به گناه كردند مى توان مخالفت قول آنان كرد؛ چنان كه در روايت نيز آمده است: «لا طاعة لمخلوق فى معصية الخالق» به خاطر اطاعت از مخلوق معصيت خالق را نبايد كرد.

اللّهم صلّ على محمّد و آله كما شرّفتنا به و صلّ على محمد و آله كما اوجبت لنا الحق على الخلق بسببه بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست همچنان كه ما را به سبب او شرافت دادى و درود بر محمّد و خاندانش بفرست همچنان كه به بركت او حقى براى ما بر گردن خلق واجب و ثابت فرمودى.

ص:405

شايد مقصود از شرافت و حقى كه به سبب رسول خدا براى ما ثابت شده است همان حقوقى است كه حضرتش براى مؤمنين نسبت به يكديگر تشريع فرموده است؛ چنان كه رئيس المحدثين در كتاب فقيه مى فرمايد: كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: مؤمن را بر گردن مؤمن هفت حق واجب از طرف خداى تعالى قرار داده شده است: با نظر تعظيم بر او نگاه كند و در دل دوستش داشته باشد و در مالش با او مواسات كند و غيبت او را حرام بداند و در بيمارى عيادتش كند و جنازه اش را تشييع كند و پس از مرگش نيز بجز به نيكى يادش نكند.

«قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: للمؤمن على المؤمن سبع حقوق واجبة من اللّه تعالى: الإجلال فى غيبته و الود فى صدره و المواساة له فى ماله و ان يحرّم غيبته و ان يعوده فى مرضه و ان يشيّع جنازته و ان لا يقول فيه بعد موته الاّ خيرا». و از امام صادق عليه السّلام مروى است كه چقدر بزرگ است حق مسلمان بر برادر مسلمانش: «ما اعظم حق المسلم على اخيه المسلم». و از آن حضرت سؤال شد از حق مسلمان نسبت به مسلمان ديگر، فرمود: مسلمان را هفت حق واجب است كه يكايك بر او واجب مى باشند كه اگر يكى از حقوق را ضايع كند از ولايت خداى تعالى و اطاعت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بيرون مى رود و ديگر خداى تعالى با او كارى ندارد. و سپس يكايك حقوق را حضرت شرح داد كه حديث شريف در كافى مذكور است:

«و سئل صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عن حق المسلم على المسلم فقال: له سبع حقوق واجبات ما منهن حق الاّ و هو عليه واجب ان ضيّع منها حقا خرج من ولاية اللّه و طاعته و لم يكن فيه نصيب، ثم شرحها عليه السّلام. و الحديث مذكور فى الكافى. و در روايت ديگر است كه از آن حضرت در اين باره سؤال شد، فرمود:

هفتاد حق است. و اخبار در اين زمينه فراوان است، و اگر مقصود از شرافت و حقى كه به سبب رسول خدا براى ما ثابت شده آن باشد كه براى ائمه عليهم السّلام ثابت شده است در اين صورت معنايش آن است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم حقوقى براى اهل بيت عليهم السّلام تشريع فرموده است مانند:

«أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ 1» . و بعضى از مترجمين برآنند كه مقصود از اين حق همان حقى است كه آيۀ اولى القربى متضمن آن است. و اين نظريه از كوتاهى نظر است و خدا داناست.

اللّهم اجعلنى اهابهما هيبة السلطان العسوف و ابرّهما برّ الام الرؤف و اجعل طاعتى لوالدىّ و برّى بهما اقرّ لعينى من رقدة الوسنان و اثلج لصدرى من شربة الظمآن حتى اوثر على هواى هواهما و

ص:406

اقدّم على رضاى رضاهما و استكثر برّهما بي و ان قل و استقلّ برّى بهما و ان كثر بارالها! هيبت پدر و مادر را در دل من همچون هيبت پادشاه خودكام قرار بده و من با آنان همچون مادر مهربان رفتار كنم، و بارالها فرمانبردارى مرا از پدر و مادرم و نيكوكارى مرا نسبت به آنان براى چشم من روشنگرتر از خواب در چشم خسته قرار بده و گواراتر از آب در كام تشنه، تا آن جا كه خواستۀ دل آنان را بر خواستۀ خودم مقدم بدارم و رضا و خوشنودى آنان را بر رضاى خودم مقدم بدارم و نيكى آنان را دربارۀ خودم هر چند اندك باشد بسيار ببينم و نيكى خودم را دربارۀ آنان هر چند بسيار باشد اندك شمارم.

اللّهم خفّض لهما صوتى و اطب لهما كلامى و الن لهما عريكتى و اعطف عليهما قلبى و صيّرنى بهما رفيقا و عليهما شفيقا بارالها! مرا توفيق ده كه با آنان به نرمى و آهسته سخن گويم و با آنان خوش سخن (خوشخوى) باشم و دلم با آنان مهربان باشد و مرا با آنان رفيق و بر آنان شفيق و دلسوز گردان.

اللّهم اشكر لهما تربيتى و اثبهما على تكرمتى و احفظ لهما ما حفظاه منّى فى صغرى بارالها! به آنان در مقابل تربيت من پاداش نيكو عطا فرما و در ازاى عزيز داشتن من ثواب و اجر عطا فرما و از هر گزندى كه در كودكى مرا از آن حفظ كردند آنان را از آن گزند حفظ فرما.

اين جملات شريفه اشاره به آن است كه فرزند از اداى شكر پدر و مادر عاجز است لذا از خداى توانا مسئلت مى كند كه او با قدرت و توانايى اش نيكوكارى آنان را پاداش عطا فرمايد.

در حديث است كه مردى به خدمت رسول خدا رسيد و عرض كرد: يا رسول اللّه! پدر و مادرم پير و فرتوت شده اند و من اكنون به آنان همان خدمتى را انجام مى دهم كه آنان در كودكى آن خدمت را به من كرده اند، آيا با اين كار توانسته ام حق آنان را عطا كنم. فرمود: نه، زيرا آنان كه تو را خدمت مى كردند دوست مى داشتند كه تو باقى بمانى و روز به روز شاداب تر شوى و تو كه اكنون به آنان خدمت مى كنى براى آن است كه نميرند.

اللّهم و ما مسّهما منّى من اذى او خلص اليهما عنّى من مكروه اوضاع قبلى لهما من حقّ فاجعله حطّة لذنوبهما و علوّا فى درجاتهما و زيادة فى حسناتهما يا مبدّل السّيئات باضعافها من الحسنات بارالها! آنچه آنان را از من آزارى رسيده و يا كار ناپسندى از من سر زده و يا حقى از آنان را ضايع كرده ام آن را موجب ريزش گناهان آنان و باعث بالا رفتن درجاتشان و افزونى حسناتشان قرار ده، اى آن كه گناهان را به چندين برابر حسنات تبديل مى فرمايى.

ص:407

امام عليه السّلام از خداى تعالى مسئلت دارد كه اگر آزارى از او به پدر و مادر رسيده با اين كه اين كار ناپسند است و خلاف دستور الهى است دربارۀ پدر و مادر، ولى در عين حال از خداى تعالى مسئلت مى نمايد كه همين كار ناپسند را موجب علوّ درجات و مزيد حسناتشان قرار دهد. پس مناسب است كه به نام مبارك يا مبدّل السّيئات متوسل شوند كه در ميان اسماء حسناى الهى صفت كيميايى دارد و مقام والايى را حايز است.

اللّهم و ما تعدّيا علىّ فيه من قول او أسرفا علىّ فيه من فعل او ضيّعاه لى من حقّ او قصّرا بى عنه من واجب فقد وهبته لهما وجدت به عليهما و رغبت اليك فى وضع تبعته عنهما فانّى لا اتّهمهما على نفسى و لا استبطئهما فى برّى و لا اكره ما تولّياه من امرى يا ربّ بارالها! هر چه پدر و مادرم بر من تندروى در گفتار و يا زياده روى در كردار كردند و يا حقى از من ضايع نمودند و يا در اداى وظيفه اى نسبت به من كوتاهى روا داشته اند پس من آن را به آنان بخشيدم و از آنان درگذشتم و دلم مى خواهد كه پيامدهاى تقصيرهاى آنان را از ايشان بردارى و بار مجازات آن را از دوششان برگيرى، چون بدگمانى نسبت به آنان در خويش ندارم و سهل انگارى از ايشان در مهرورزى به خود ندارم و از رفتارشان پروردگارا ناراضى نيستم.

فهما اوجب حقا علىّ و اقدم احسانا الىّ و اعظم منّة لدىّ من ان اقاصّهما بعدل او اجازيهما على مثل پروردگارا! آنان را بر من حقّى واجب تر و احسانى قديم تر و منتى هر چه بيشتر از آن است كه بتوان با آنان عادلانه تلافى كنم و يا مقابله به مثل نمايم.

اين اذا يا الهى طول شغلهما بتربيتى و اين شدّة تعبهما فى حراستى و اين اقتارهما على انفسهما للتوسعة علىّ پس روزگار زيادى كه به تربيت من گذراندند چه مى شود؟ و ناراحتيهاى سختى كه متحمل شدند كجا مى رود؟ و چه كنم با فشارهايى كه به خودشان دادند به خاطر گشايش من؟

هيهات ما يستوفيان منّى حقّهما هرگز آنان حقّشان را كه بر گردن من دارند به تمام و كمال به دست نخواهند آورد.

و لا ادرك ما يجب علىّ لهما و من نمى توانم از عهدۀ آنچه بر من واجب است از حقوق آنها برآيم.

و لا انا بقاض وظيفة خدمتهما و من وظيفۀ خود را كه نسبت به خدمت كردن به آنان دارم انجام نتوانم داد.

ص:408

فصلّ على محمد و آله و اعنّى يا خير من استعين به و وفّقنى يا اهدى من رغب اليه پس بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا يارى فرما اى بهترين كسى كه از او تقاضاى كمك مى شود، و مرا توفيق ده، اى راهنماترين كسى كه از او راهنمايى خواسته مى شود.

و لا تجعلنى فى اهل العقوق للآباء و الامّهات و مرا در رديف كسانى كه با پدران و مادران خود بدرفتارى كرده اند قرار مده.

يوم تجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون روزى كه هر كس به جزاى دستاوردهاى خود مى رسد و ستمى بر آنان نمى شود.

اللّهم صلّ على محمّد و آله و ذرّيته بارالها! بر محمد و آلش و ذرّيۀ او درود بفرست.

عطف ذريه بر آل از قبيل عطف خاص بر عام است، زيرا ذريه به معنى نسل است و آل به معنى خويشان و نزديكان است؛ پس هر كس ذريۀ او باشد آل او نيز هست، و عكسش چنين نيست كه هر كس آل كسى باشد ذريۀ او نيز خواهد بود.

و اخصص ابوىّ بافضل ما خصصت به آباء عبادك المؤمنين و امّهاتهم يا ارحم الراحمين و پدر مادر مرا به بهترين چيزى كه پدران و مادران بندگان مؤمنت را به آن اختصاص داده اى مخصوص فرما، اى خداى ارحم الراحمين.

اللّهم لا تنسنى ذكرهما فى ادبار صلواتى و فى آنا من آناء ليلى و فى كل ساعة من ساعات نهارى خدايا! ياد آنان را از خاطر من مبر در تعقيب نمازهايم، و در هيچ لحظه اى از لحظات شبم و در هيچ ساعتى از ساعت هاى روزم.

مترجم مى گويد: ظاهرا مقصود آن نيست كه در تمام لحظات شبانه روزى به ياد پدر و مادر باشيم كه اين عملى است حرجى اگر نگوييم كه غير ممكن است، بلكه مقصود همان ارتكاز است كه در ابواب ديگر مطرح است، مانند قصد امساك در روزه و يا قصد اتيان عمل در اثناى عمل، بدين معنا كه اگر از نمازگزار مثلا سؤال كنند در چه كارى؟ گويد: نماز مى خوانم، هر چند پيش از سؤال غافل باشد.

اللهم صلّ على محمّد و آله و اغفر لى بدعائى لهما و اغفر لهما ببرّهما بى مغفرة حتما بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و به خاطر آن كه در مورد آنان دعا كردم مرا نيز بيامرز و آنان را به خاطر عمل نيكى كه دربارۀ من كرده اند به طور حتم بيامرز.

و ارض عنهما بشفاعتى لهما رضى عزما و از آنان به خاطر شفاعت من كاملا راضى باش.

ص:409

و بلغهما بالكرامة مواطن السّلامة و آنان را با گراميداشت به سرمنزلهاى سلامت برسان.

اللّهم و ان سبقت مغفرتك لهما فشفّعهما فىّ بارالها! اگر پيش از اين آنان را آمرزيده اى آنان را شفيع من گردان.

و ان سبقت مغفرتك لى فشفّعنى فيهما و اگر مرا پيش از اين آمرزيدى پس مرا شفيع آنان قرار ده.

حتّى نجتمع برأفتك فى دار كرامتك و محلّ مغفرتك و رحمتك تا همگى به واسطۀ رأفت و مهربانى ات در سراى كرامتت و جايگاه آمرزش و رحمتت گرد آييم.

انك ذو الفضل العظيم و المنّ القديم و انت ارحم الرّاحمين كه تويى صاحب فضل بزرگ و منّت قديم و تويى مهربان ترين مهربانان.

تعبير از بهشت به محل مغفرت شايد اشاره به آن باشد كه مؤمن هر چند عبادت كند و همۀ عمر در اطاعت و بندگى خدا باشد دخول در بهشت و خلود در تنعّم به نعمتهاى بهشتى بايد به طفيل مغفرت و رحمت الهى باشد؛ چنان كه شايد آيۀ شريفه اشاره به اين معناست:«وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً1» .

هركس روى نجات ديده به واسطۀ فضل و رحمت الهى است. سپس عرض مى كند كه تويى صاحب فضل عظيم، تا علتى باشد براى آنچه كه عرض شده و رشتۀ اجابت دعا بيش از پيش تحريك نموده و اذعان و اعتراف باشد بر اين كه هر چه خير به بندگان الهى مى رسد در امور دنيا و يا آخرتشان همگى از لطف و كرم خداى تعالى است و هيچ كس استحقاقى براى پاداش ندارد. و اين مطلب به تحقيق پيوسته است كه هر چه به بنده مى رسد از مراحم و الطاف الهى از وجود و توابع وجود همگى از فضل او تبارك و تعالى است و هيچ زمينۀ استحقاقى براى احدى موجود نمى باشد.

ما نبوديم و تقاضامان نبود لطف تو ناگفتۀ ما مى شنود

يا مبتدئا بالنعم قبل استحقاقها

ما كه باشيم اى تو ما را جان جان تا كه ما باشيم با تو در ميان

ما همه شيران ولى شير علم حمله مان از باد باشد دم به دم

ص:410

حمله مان پيدا و ناپيداست باد جان فداى آن كه ناپيداست باد

لذت هستى نمودى نيست را عاشق خود كرده بودى نيست را

لذت انعام خود را وا مگير نقل و باده و جام خود را وامگير

* لطافت بيش از حدّ اشعار موجب ذكر آنها گرديد، از خوانندگان پوزش مى خواهم.

*

ص:411

و كان من دعائه عليه السّلام لأولاد عليهم السّلام

اللّهمّ و منّ علىّ ببقآء ولدى و بأصلاحهم لى و بامتاعى بهم الهى امدد لى في اعمارهم و زد لى في آجالهم و ربّ لي صغيرهم و قوّلى ضعيفهم و اصحّ لى ابدانهم و اديانهم و اخلاقهم و عافهم فى انفسهم و في جوارحهم و في كلّ ما عنيت به من امرهم و ادرر لي و على يدىّ ارزاقهم و اجعلهم ابرارا اتقيآء بصرآء سامعين مطيعين لك و لأوليائك محبّين مناصحين و لجميع اعدائك معاندين و

ص:412

مبغضين اللّهمّ اشدد بهم عضدى و اقم بهم اودى و كثّر بهم عددى و زيّن بهم محضري و احى بهم ذكري و اكفني بهم فى غيبتى و اعنّي بهم على حاجتى و اجعلهم لى محبّين و علىّ حدبين مقبلين مستقيمين لي مطيعين غير عاصين و لا عاقّين و لا مخالفين و لا خاطئين و اعنّى على تربيتهم و تاديبهم و برّهم وهب لي من لدنك معهم اولادا ذكورا و اجعل ذلك خيرا لى و اجعلهم لي على ما سالتك و اعذني و ذرّيّتى من الشّيطان الرّجيم فانّك خلقتنا و امرتنا و

ص:413

نهيتنا و رغّبتنا في ثواب ما امرتنا و رهّبتنا عقابه و جعلت لنا عدوّا يكيدنا سلّطته منّا على ما لم تسلّطنا عليه منه اسكنته صدورنا و اجريته مجارى دمائنا لا يغفل ان غفلنا و لا ينسى ان نسينا يؤمننا عقابك و يخوّفنا بغيرك ان هممنا بفاحشة شجّعنا عليها و ان هممنا بعمل صالح ثبّطنا عنه يتعرّض لنا بالشّهوات و ينصب لنا بالشّبهات ان وعدنا كذبنا و ان منّانا اخلفنا و الاّ تصرف عنّا كيده يضلّنا و الاّ تقنا خباله يستزلّنا اللّهمّ

ص:414

فاقهر سلطانه عنّا بسلطانك حتّى تحبسه عنّا بكثرة الدّعآء لك فنصبح من كيده في المعصومين بك اللّهمّ اعطنى كلّ سؤلى و اقض لي حوائجى و لا تمنعنى الأجابة و قد ضمنتها لي و لا تحجب دعائي عنك و قد امرتنى به و امنن علىّ بكلّ ما يصلحني فى دنياي و آخرتي ما ذكرت منه و ما نسيت او اظهرت او اخفيت او اعلنت او اسررت و اجعلني في جميع ذلك من المصلحين بسؤالى ايّاك المنجحين بالطّلب اليك غير الممنوعين بالتّوكّل عليك المعوّدين بالتّعوّذ بك الرّابحين

ص:415

في التّجارة عليك المجارين بعزّك الموسّع عليهم الرّزق الحلال من فضلك الواسع بجودك و كرمك المعزّين من الذّلّ بك و المجارين من الظّلم بعدلك و المعافين من البلاء برحمتك و المغنين من الفقر بغناك و المعصومين من الذّنوب و الزّلل و الخطا بتفواك و الموفّقين للخير و الرّشد و الصّواب بطاعتك و المحال بينهم و بين الذّنوب بقدرتك التّاركين لكلّ معصيتك السّاكنين في جوارك اللّهمّ اعطنا جميع ذلك بتوفيقك و رحمتك

ص:416

و اعذنا من عذاب السّعير و اعط جميع المسلمين و المسلمات و المؤمنين و المؤمنات مثل الّذي سالتك لنفسي و لولدى في عاجل الدّنيا و آجل الأخرة انّك قريب مجيب سميع عليم عفوّ غفور رؤف رحيم و آتنا فى الدّنيا حسنة و في الآخرة حسنة و قنا عذاب النّار

ص:417

ص:418

شرح دعاى بيست و پنجم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام لولده عليه السّلام از دعاهاى آن حضرت است دربارۀ فرزندانش. آنچه از روايات استفاده مى شود آن است كه پسنديده است پدر براى فرزندش دعا كند و براى او خير و صلاح دنيا و آخرت را بخواهد كه اين خود يك نوع احسان و نيكى در حق فرزند است.

امام صادق عليه السّلام فرمود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: خدا رحمت كند پدر و مادرى را كه يار و مددكار فرزندشان باشند تا آنان نسبت به پدر و مادر نيكوكار شوند: «رحم اللّه والدين اعانا ولدهما على برّهما» و نيز آن حضرت فرمود: مردى از طايفۀ انصار به رسول خدا عرض كرد: به چه كسى نيكى كنم؟ فرمود: به پدر و مادرت. عرض كرد: پدر و مادرم از دنيا درگذشته اند.

فرمود: به فرزندت نيكى كن: «عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: قال له صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رجل من الانصار: من ابرّ؟ قال:

والديك، قال: قد مضيا، قال: برّ ولدك».

و نيز از آن حضرت مروى است كه فرمود: همانا خداى تعالى به بنده اش رحم مى كند به خاطر آن كه فرزندش را سخت دوست مى دارد: «ان اللّه يرحم العبد شدّة حبّه لولده». و دعاى پدر و مادر دربارۀ فرزند از جمله دعاهايى است كه ردّ نمى شود و حجابى بين آن و قبولى نيست؛ چنان كه امام صادق عليه السّلام فرمود كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرموده است: چهار طايفه اند كه دعايشان برنمى گردد تا آن كه درهاى آسمان به روى آنان باز شود و آنها به عرش الهى برسند:

دعاى پدر و مادر دربارۀ فرزند و دعاى مظلوم دربارۀ كسى كه به او ستم كرده است و دعاى

ص:419

كسى كه عمره به جا مى آورد تا هنگامى كه باز گردد و دعاى روزه دار تا موقعى كه افطار كند:

«قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: اربعة لا تردّ لهم دعوة حتى تفتح لهم ابواب السماء و تصير الى العرش: الوالد لولده و المظلوم على من ظلمه و المعتمر حتى يرجع و الصائم حتى يفطر».

و از آن حضرت روايت شده كه فرمود: پدرم مى فرمود: دعاى پنج نفر از پروردگار تبارك و تعالى محجوب نمى شود: 1. دعاى پيشواى عادل 2. دعاى مظلوم كه خداى تعالى مى فرمايد حتما به سود تو انتقام خواهد گرفت و لو پس از مدت زمانى 3. دعاى فرزند شايسته و صالح براى پدر و مادرش 4. دعاى پدر شايسته و صالح براى فرزندش 5. دعاى مؤمن براى برادرش در پشت سر او كه پروردگار عالم به او مى فرمايد دو چندان كه براى برادر خود خواستى براى تو مقرر فرموديم: «كان ابى يقول خمس دعوات لا يحجبن عن الرب تبارك و تعالى: دعوة الامام المقسط، و دعوة المظلوم يقول اللّه عز و جل لانتقمن لك و لو بعد حين، و دعوة الولد الصالح لوالديه، و دعوة الوالد الصالح لولده، و دعوة المؤمن لأخيه بظهر الغيب فيقول لك و لك مثلاه».

مترجم گويد: محتمل است كه كلمۀ «لك» در روايت زايد باشد و از سهو ناسخ باشد و ضمير «يقول» به خداى تعالى برگردد؛ چنان كه ترجمه شد. و محتمل است كه كلمۀ «لك» زايد نباشد و معنا چنين شود كه در پشت سر دعا كند و بعد به تو بگويد كه من تو را دعا كردم؛ چنان كه معروف است كه مستحب است مؤمن به برادر خود بگويد كه من تو را دعا كردم؛ هر چند عبارت تعقيد پيدا مى كند و خلاف ظاهر است.

و به هر صورت امام عليه السّلام عرض مى كند:

اللّهم و منّ علىّ ببقاء ولدى و باصلاحهم لى و بامتاعى بهم بارالها! بر من منت بگذار به اين كه فرزندان من بمانند و آنان را دربارۀ من نيكوكار فرما و مرا از آنان بهره مند فرما.

الهى امدد لى فى اعمارهم خداى من! عمر آنان را براى من و به سود من دراز فرما.

و زد فى آجالهم و مهلت آنان را افزون فرما. كنايه از طول عمر آنان است. و بعضى احتمال داده اند كه دو جملۀ «امدد فى اعمارهم» و «زد فى آجالهم» كه به حسب ظاهر به يك معنا است براى تأكيد باشد؛ چون امام عليه السّلام علاقمند بودند كه فرزندانشان باقى بمانند، جملۀ دوم را به جهت تأكيد جملۀ اولى آورده اند.

و احتمال مى رود كه مقصود از اعمار كه جمع عمر است آن مقدار از عمر باشد كه در رفاه و آسايش گذشته باشد كه در ميان عرب مرسوم و متداول بوده است كه به كسانى كه عمرشان

ص:420

در رفاه گذشته طويل العمر مى گفتند هر چند عمرشان كوتاه مى بوده، و آن كه چنين نبود بلكه در سختى و بدبختى روزگارش گذشته وى را كوتاه عمر مى ناميدند، هر چند عمر درازى كرده بود، و سالهاى عمر را به مقياس آسايش و سختى مى سنجيدند؛ و از اين رو بعضى گفته اند: «هل رأيتم شيخا بلا عمر» آيا پيرمردى كه عمر نكرده باشد ديده ايد؟ غرضشان عمر با آسايش و رفاه است. و در زبان فارسى نيز اين نوع كنايه و استعاره موجود است. سعدى شيراز گويد:

عمر نبود آنچه غافل از تو نشستم باقى عمر ايستاده ام به غرامت

و حافظ مى فرمايد:

من پير سال و ماه نيم يار بى وفاست بر من چه عمر مى گذرد پير از آن شدم

* سيد شارح مى فرمايد: اگر جملۀ دوم تأكيد نباشد بلكه به اصطلاح اهل علم تأسيس باشد بهتر است كه بگوييم مقصود از تمديد عمر، بركت در عمر باشد؛ يعنى به اطاعت و عبادت خداى تعالى مشغول باشد؛ چنان كه همين توجيه را در باب صلۀ رحم كه در روايات است عمر را زياد مى كند فرموده اند، و مناسب حضرت امام زين العابدين عليه السّلام همين است كه چنين عمر بابركتى از خداى تعالى مسئلت نمايد نه عمر در آسايش و رفاه.

و ربّ لى صغيرهم و قوّلى ضعيفهم و تربيت فرما خردسالانش را برايم، و ناتوانهايشان را برايم توانا گردان.

و اصحّ لى ابدانهم و اديانهم و اخلاقهم و به بدن و دين و اخلاقشان سلامتى مرحمت فرما.

و عافهم فى انفسهم و فى جوارحهم و فى كلّ ما عنيت به من امرهم و به خودشان و اعضايشان و در هر چيز از كارشان كه مورد عنايت من است عافيت عنايت فرما.

و ادرر لى و على يدى ارزاقهم و براى من و به دست من روزى ايشان را افزون فرما.

و اجعلهم ابرارا اتقياء بصراء سامعين مطيعين لك و لاوليائك محبّين مناصحين و لجميع اعدائك معاندين و مبغضين آمين و آنان را نيكوكار و پرهيزكار، بينا، شنوا، فرمانبردار حضرتت بفرما و نسبت به اوليائت دوستدار و خيرخواه و نسبت به همۀ دشمنانت دشمن و كينه توز قرار بده و

ص:421

اين دعاها را به هدف اجابت برسان.

بعضى از علما فرموده اند: جهت اين كه امام عليه السّلام در اين فقرات دعا كلمۀ «لى» را تكرار مى فرمايند شايد اشاره به آن باشد كه اوّلا اين دعاها از كمال مهر و عطوفت نشأت مى گيرد، و ثانيا ممكن است اين كلمه نقشى در اجابت دعا داشته باشد؛ چنان كه در عرف ما چنين است و گاهى مطلبى را كه از كسى خواستاريم مى گوييم به خاطر من اين كار را انجام بده، و ثالثا اشاره به آن باشد كه اين خواسته ها به طور كامل انجام پذيرد. و اين كه امام عليه السّلام خواستار آن است كه خداى تعالى روزى فرزندانشان را به دست آن حضرت به آنان برساند، ممكن است اوّلا از آن جهت باشد كه موجب محبت آنان گردد، زيرا كه اگر فرزندان از دست پدر روزى دريافت كنند اين احسان موجب مزيد محبت و علاقۀ آنان مى شود و به قول سعدى: كه احسان كمندى است در گردنش.

و به فرمودۀ بعضى از بزرگان حبّ منعم و تعظيم او از فطريات بشر است، هيچ فردى از اين امر مستثنى نيست، بلكه به حيوانات نيز سرايت دارد، و ثانيا اين كه واسطه بودن آدمى در جريان خير از علائم سعادت خود آن شخص است؛ چنان كه در حديث شريف آمده است:

«خلقت الخير و اجريته على يدى من أحبّه فطوبى لمن اجريته على يديه»؛ خير را خودم آفريدم و به دست هر كس كه دوست داشتم جارى ساختم، پس خوشا به حال كسى كه من خير را به دست او جارى كنم. نكتۀ لطيفى در روايت شريفه به نظر قاصر مى رسد و آن اين كه طبق ترجمه اى كه از روايت شريفه شد ضمير در «احبّه» به قرينۀ فعل «اجريته» به جريان كه مصدر فعل است برمى گردد، و اگر ضمير را به موصول برگردانيم كه اقرب است و ظاهرتر، معنا بسى بلندتر مى شود و در اين صورت مفهوم روايت آن است كه: آن كه خداى تعالى خير را به دست او جارى مى كند محبوب خداى تعالى است، و كفى بذلك فخرا و شرفا فافهم ذلك و اغتنم.

اللّهم اشدد بهم عضدى بارالها! بازوى مرا به وسيلۀ اولادم نيرومند فرما.

و اقم به اودى و شكست كار مرا وسيلۀ آنان مرمّت كن.

و كثر بهم عددى و شمار ياوران مرا به واسطۀ آنان فراوان و بسيار گردان.

و زيّن بهم محضرى و بزم مرا به آنان زينت بخش.

و احى بهم ذكرى و ياد مرا به وسيلۀ اولادم زنده نگهدار.

و اكفنى بهم فى غيبتى و به هنگام عدم حضور من كفايت امر مرا به آنان واگذار.

ص:422

و اعنّى بهم على حاجتى و به وسيلۀ آنان بر انجام نيازم مرا يارى فرما.

و اجعلهم لى محبين و آنان را دوستدار من قرار بده.

و علىّ حد بين مقبلين مستقيمين لى مطيعين غير عاصين و لا عاقين و لا مخالفين و لا خاطئين و آنان را بر من مهربان ساز كه دل سوى من داشته باشند و از من رويگردان نباشند و راست كردار و فرمانبردار باشند نه نافرمان و نه بدرفتار و نه مخالف و نه خطاكار.

و اعنّى على تربيتهم و تأديبهم و برّهم و مرا يارى فرما در تربيت آنان و ادب آموزى شان و نيكى كردن در حق آنان.

وهب لى من لدنك معهم اولادا ذكورا و از خزانۀ عطا و بخششت علاوه بر اينان كه هستند فرزندان پسر مرحمت فرما.

و اجعل ذلك خيرا لى و خير و صلاح مرا در اين كثرت اولاد قرار بده.

شايد اشاره به آيۀ شريفه باشد كه مى فرمايد:«أَ يَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِينَ نُسارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْراتِ بَلْ لا يَشْعُرُونَ 1» ؛ آيا كفار و مشركين گمان مى كنند كه آنچه ما از مال و اولاد به آنان داده ايم مى خواهيم هر چه زودتر به آنان خيرات برسد؟ نه چنين است و مقصود ما اين نيست، بلكه آنان غرض ما را متوجه نمى شوند كه اين نعمتها براى آنان استدراج است و بيشتر موجب عصيان و سركشى آنان خواهد شد، و در حقيقت شرّى است به ظاهر خير.

و اجعلهم لى عونا على ما سالتك و آنها را در آنچه از تو خواسته ام ياورم گردان.

و اعدنى و ذرّيتى من الشيطان الرجيم و مرا و نسل مرا از شيطان رانده شده از درگاهت در پناه خود گير.

فانك خلقتنا و امرتنا و نهيتنا و رغّبتنا فى ثواب ما امرتنا و رهبتنا عقابه كه همانا تو ما را آفريدى و امر و نهى فرمودى و به پاداش آنچه ما را امر فرمودى ترغيب كردى و از عقاب مخالفت آن دستورات ما را ترسانيدى.

و جعلت لنا عدوّا يكيدنا و سلّطته منّا على ما لم تسلّطنا عليه منه و او را بر ما مسلّط كردى به نحوى كه ما را بر او چنين تسلطى ندادى.

اسكنته صدورنا او را در سينۀ ما جاى دادى.

و اجريته مجارى دماءنا و همچون خون در رگهايمان جريانش دادى.

ص:423

لا يغفل ان غفلنا و لا ينسى ان نسينا اگر ما غافل شويم او غافل نمى شود، و اگر ما فراموش كنيم او فراموش نمى كند.

يؤمننا عقابك ما را از عقوبت تو آسوده خاطر مى كند.

و يخوّفنا بغيرك و با غير تو ما را مى ترساند. علامه شعرانى - قدّس سره - فرمايد: به ظاهر عبارت، شيطان يكى است و بر همۀ مردم مسلط و در عروق آنان جارى و شايد شياطين بسيار باشند و ابليس رئيس آنها و نسبت چيرگى به ابليس به اعتبار آن است كه زيردستان او بر هر آدمى مسلطند و مى توان كار اعوان را به رئيس نسبت داد؛ چنان كه گويند: شهر بغداد را منصور ساخت يعنى اتباع وى.

تسلط يك شيطان بر همۀ افراد انسان در همۀ اكناف عالم مانند تصرف روح است در همۀ اعضاى بدن و مانند تسلط ملائكه موكل بر باد و آب و امثال آن. مؤمن را امثال اين امور عجيب نباشد، چون مى دانند كلام انبيا و اوليا صحيح است هر چند ما جهت آن را ندانيم. و سيد شارح - رحمه اللّه - از ازهرى نقل كرده است (معنى روان بودن شيطان در عروق مانند خون) آن است كه تا انسان زنده است شيطان از او جدا نمى شود؛ چنان كه خون تماما از او جدا نمى گردد. و جمهور مردم آن را حمل به ظاهر كردند و گفتند شيطان به لطافت هيبت خود به باطن آدمى راه دارد و مى تواند مانند خون در رگها روان شود (الى آخره).

و از كرمانى در شرح بخارى روايت كرده است كه شايد از اين كلام معناى حقيقى آن خواهند يا به استعاره؛ يعنى چون وسوسه بسيار مى كند مانند آن است كه در عروق باشد. اين بنده گويد حاجت به مجاز و استعاره نيست و حمل بر معناى حقيقى توان كرد، چون روان بودن و جاى گرفتن، داخل رگ شدن و امثال آن در اصل لغت براى جسم مادى و عنصرى وضع نشده است؛ چنان كه مى توان گفت جان در تن است، با آن كه جان جسم مادى نيست بلكه مجرد است و علاقه به تن دارد؛ همچنين مى توان گفت شيطان در همه رگها هست و هميشه صفات مجردات در احاديث و اخبار براى شيطان ثابت شده است پس جسم او مادى نيست تا به ورود در عروقى قطعه قطعه شود و چون در بدن انسان درآيد از ابدان ديگر جدا ماند، بلكه شايد به صفت تجرّد در يك آن در همه جا باشد. و محققان گفته اند: شيطان را درون دل مردم راهى نيست بلكه در شبكۀ سينه كه حصار دل است داخل مى شود و نزديك دل مى نشيند چون اگر دل را تصرف كند براى كسى نيروى مبارزه نمى ماند و چيزى نيست كه

ص:424

بدان دفاع توان كرد. عقل بنى آدم دستخوش شيطان نمى شود اما مى تواند بر گرد عقل حصار بندد. و از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت است: «ان الشيطان واضع خطمه على قلب ابن آدم فاذا ذكر اللّه خنس و ان نسى التقم قلبه». پايان سخن دانشمند فقيه علامه شعرانى. مترجم گويد: ترجمۀ جملۀ اخير اين است كه همانا شيطان خرطوم خود را بر قلب آدم نهاده است، پس هر وقت آدميزاده به ياد خداى تعالى بيفتد شيطان در كنارى مى خزد، و اگر ياد خدا را فراموش كرد دل را به يك لقمه فرو برد.

ان هممنا بفاحشة شجعنا عليها و ان هممنا بعمل صالح ثبّطنا عنه اگر آهنگ كار زشتى كرديم ما را دلير مى گرداند و چون قصد كار نيك كنيم ما را از آن كار باز مى دارد.

يتعرض لنا بالشهوات و ينصب لنا بالشبهات خواهشهاى دل را در نظر جلوه مى دهد و دام شبهات را براى ما مى گسترد.

ان وعدنا كذبنا و ان منّانا اخلفنا اگر وعده اى به ما بدهد به دروغ وعده مى دهد و اگر آرزويى در دل ما اندازد آنها را برآورده نمى سازد.

و الاّ تصرف عنا كيده يضلّنا و اگر مكر او را از ما باز نگردانى ما را گمراه خواهد كرد.

و الاّ تقنا حباله يستزلّنا و اگر از دامهاى او ما را نگاه ندارى ما راه خواهد لغزاند.

اللّهم فاقهر سلطانه عنّا بسلطانك حتى تحبسه عنا بكثرة الدعاء لك فنصبح من كيده فى المعصومين بك بارالها! به قدرت و سلطنت خود تسلط او را بر ما زبون ساز تا به سبب دعاى بسيار به درگاه تو او را از ما بازداشت فرمايى، باشد كه ما از شرّ او به لطف تو در امان باشيم.

چرا شيطان دشمن آدمى است؟

*هشدار

چرا شيطان دشمن آدمى است؟ بعضى گفته اند كه منشأ دشمنى شيطان با آدمى همانا حسد است، زيرا وقتى خداى تعالى آدم را با سجدۀ فرشتگان مكرم فرمود، شيطان حسد ورزيد و از همان وقت كينۀ آدمى را به دل گرفت. و بعضى ديگر گفته اند كه عداوت شيطان با آدمى نشأت گرفته از ذات اوست؛ بدين معنى كه چون اين دو در اصل فطرت با همديگر متباين اند و شيطان از آتش و آدم از خاك مى باشد از اين رو ابليس دشمن آدم و آدميزاد است.

و بدين معنى در قرآن مجيد اشاره شده است كه مى فرمايد: وقتى با ابليس گفتيم براى آدم

ص:425

سجده كن، او امتناع ورزيد و گفت:«أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ 1» ؛ من از او بهترم چون من از آتشم و آدم از خاك؛ من روحانى لطيفم و آدم جسمانى كثيف؛ او از صلصال و مسنون است و بهتر نبايد براى كمتر سجده كند. خداى تعالى به طور اشاره نه به طور صريح پاسخ او را داد كه:«اُخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً2» .

و اين توبيخ از آن جهت بود كه ابليس صورت ظاهرى آدم را ديد نه صورت معنوى و ملكوتى او را، كه اگر آن را مى ديد بدين قياس غلط دچار نمى شد و از دشمنى با آدم و آدميزاد نجات مى يافت و هم آدمى از شرّ و وسوسۀ او در امان بود؛ چنان كه خداى تعالى دستور مى فرمايد:«قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّاسِ مَلِكِ النّاسِ إِلهِ النّاسِ مِنْ شَرِّ الْوَسْواسِ الْخَنّاسِ اَلَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ 3» . بعضى از مفسرين گفته اند اين كه خداى تعالى وسوسۀ شيطان را به سينه نسبت داده نه به قلب به خاطر آن است كه شيطان را به دل مؤمن راهى نيست؛ چنان كه در روايت است كه دل مؤمن ميان دو انگشت از انگشتان خداى رحمان است، به هر طور كه بخواهد آن را زير و رو مى فرمايد: «قلب المؤمن بين اصبعين من اصابع الرحمن يقلبه كيف يشاء».

و در روايتى از رسول خداست كه فرمود: خرطوم شيطان بر دل آدمى است و منتظر فرصت است؛ تا آدمى به ياد خداست شيطان در كنارى خزيده است و همين كه غافل شد شيطان آن را لقمۀ خويش مى سازد: «الشيطان واضع خطمه على قلب ابن آدم فاذا ذكر خنس اى رجع على عقبيه و اذا غفل عن ذكر اللّه وسوس». و در نتيجۀ همين وسوسۀ شيطان است كه دل به دنيا و زينتها كشيده مى شود و لذت مناجات و انس با حق تعالى از او سلب مى شود. و در روايتى است كه آدم عليه السّلام به خداى تعالى شكايت برد كه پروردگارا! شيطان را آفريدى و دشمن منش فرمودى و وى را بر من مسلط ساختى و مرا طاقت چنين دشمنى نيست مگر تو ياريم فرمايى. پس حق تعالى فرمود: هر فرزندى كه از تو متولد مى شود من دو فرشته بر او مى گمارم كه او را از مصاحبان بد محافظت كنند. عرض كرد: پروردگارا بيشتر عنايت بفرما.

فرمود: اگر فرزندان تو كار نيكى انجام دهند ده برابر پاداششان مى دهم. عرض كرد: پروردگارا بيشتر مى خواهم. فرمود: در توبه را به روى هيچ يك از فرزندانت نمى بندم تا روح به

ص:426

گلوگاهشان برسد: «شكى آدم الى ربه فقال: يا رب خلقت ابليس و جعلت بينى و بينه عداوة و بغضاء و سلطة علىّ و انا لا اطيقه الاّ بك، فقال اللّه تعالى: لا يولد لك ولد الاّ وكلت به ملكين يحفظانه من قرناء السوء، قال: رب زدنى، قال: الحسنة بعشر امثالها، قال: رب زدنى، قال: لا احجب عن احد من ولدك التوبة ما لم يغر غروا و الغر تردد الروح على الحلق». كه به همين مضمون است روايت كافى شريف به سند حسن يا صحيح از امام صادق و يا امام باقر عليهما السلام كه فرمود: آدم عليه السّلام عرض كرد: پروردگارا شيطان را بر من مسلط فرمودى و همچون خون در رگهاى من جارى ساختى، چيزى هم به من عطا فرما.

فرمود: اى آدم! براى تو چنين مقرر فرمودم كه هر يك از فرزندانت قصد گناه كردن نمود براى او چيزى نوشته نشود و اگر آن گناه را به جا آورد تنها يك گناه براى او نوشته شود. هر يك از آنان كه قصد كار خيرى نمود هر چند آن عمل خير را انجام ندهد براى او يك كار خير نوشته مى شود و اگر آن كار را انجام داد ده حسنه براى او نوشته مى شود. عرض كرد:

پروردگارا بيشترش فرما.

فرمود: چنين مقرّر فرمودم كه هر يك از فرزندانت اگر كار زشت انجام داد و سپس استغفار كرد و توبه نمود بيامرزمش. عرض كرد: پروردگارا بيشترش فرما. فرمود: توبه را براى آنان مقرّر فرمودم تا جانشان به اين جا (گلو) نرسيده باشد. عرض كرد: پروردگارا همين قدر كافى است: «أن آدم عليه السّلام قال: يا رب سلطت علىّ الشيطان و اجريته منى مجرى الدم فاجعل لى شيئا، فقال: يا آدم، جعلت لك من همّ من ولدك بسيئة لم تكتب عليه فان عملها كتبت له سيئة، و من همّ منهم بحسنة فان لم يعملها كتبت له حسنة فان هو عملها كتبت له عشرا، قال: يا رب زدنى، قال:

جعلت لك ان من عمل منهم سيئة ثم استغفر غفرت له، قال: يا رب زدنى، قال: جعلت لهم التوبة حتى تبلغ النفس هذه، قال: يا رب حسبى». سيد شارح فرمايد كه اين روايت مشهور است.

اللّهم اعطنى كل سؤلى و اقض لى حوائجى و لا تمنعنى الاجابة و قد ضمنتها لى و لا تحجب دعائى عنك و قد امرتنى به و امنن علىّ بكل ما يصلحنى فى دنياى و آخرتى خدايا هر آنچه از درگاه تو خواستار شدم به من عطا فرما و نيازمنديهاى مرا برآور و مستجاب شدن دعا را از من باز مگير چون تو خود مرا به دعا كردن امر فرمودى، و به هر آنچه كه در دنيا و آخرتم مرا اصلاح كند بر من منّت بگذار.

ما ذكرت منه و ما نسيت او اظهرت او اخفيت او اعلنت او اسررت هر آنچه را كه به ياد داشته

ص:427

باشم و يا فراموش كرده باشم، ظاهرش كنم يا پنهان، آشكارا گويم يا به پنهانى به تو عرضه بدارم.

و اجعلنى فى جميع ذلك من المصلحين بسؤالى اياك المنجحين بالطلب اليك غير الممنوعين بالتوكل عليك المعوّدين بالقعود بك (المعوذين بالتعوذ بك) الرابحين فى التجارة عليك المجارين بعزتك الموسع عليهم الرزق الحلال من فضلك الواسع بجودك و كرمك المعزين من الذّل بك و المجارين من الظلم بعدلك و المعافين من البلاء برحمتك و المغنين من الفقر بغناك و المعصومين من الذنوب و الزلل و الخطا بتقواك و الموفقين للخير و الرشد و الصواب بطاعتك و المحال بينهم و بين الذنوب بقدرتك التاركين لكل معصيتك الساكنين فى جوارك و مرا در همۀ خواسته هايم از كسانى قرار بده كه خواسته هايش در طريق اصلاح باشد و در راه طلب به مطلوب رسيده باشد و چون توكلش بر توست به مقصد برسد و از آن باز نماند و چون پناه به تو آورده پناه داده شود و در تجارتى كه با تو انجام داده سود برد و در سايۀ عزت تو بياسايد و از فضل گسترده وجود و كرم تو روزى حلال وسيعى نصيبش گردد و از كسانى باشد كه به سبب تو از خوارى به عزت رسيده اند و به عدالت تو از ستم در امانند و به رحمت تو از بلا در عافيت و به سبب بى نيازى تو از فقر و نياز بى نيازند و با نگهدارى تو از گناهان و لغزشها و خطاها محفوظند و به خاطر فرمانبردارى از تو به هر خير و صلاح و صواب موفق شده اند و به قدرت تو ميان آنان و گناهان حجاب و حايل قرار داده شده و هر گونه گناه را ترك كرده و در جوار تو جاى گرفته اند.

اللّهم اعطنا جميع ذلك بتوفيقك و رحمتك بارالها! همۀ اينها را به توفيق و رحمتت به ما مرحمت فرما.

و اعذنا من عذاب السعير و ما را از عذاب آتش فروزان در پناه گير.

و اعط جميع المسلمين و المسلمات و المؤمنين و المؤمنات مثل الذى سألتك لنفسى و لولدى فى عاجل الدنيا و آجل الآخرة و مانند آنچه را كه براى خودم و فرزندانم خواستم، در دنيا و آجل به همۀ مرد و زن مسلمان و مؤمن مرحمت فرما.

انك قريب مجيب سميع عليم عفوّ غفور رؤف رحيم كه تويى خداى نزديك و اجابت كننده و شنواى دعاها و دانندۀ رازها و گذشت كننده از خطاها و بخشاينده و مهربان و رحم كننده.

و آتنا فى الدنيا حسنة و فى الآخرة حسنة و قنا عذاب النار و ما را هم در دنيا نيكويى بخش و

ص:428

هم در آخرت و ما را از عذاب آتش محفوظ فرما.

از آن جايى كه يكى از حقوق مسلمه كه اسلام قرار داده آن است كه انسان هر چه از خيرات براى خودش مى خواهد براى برادر دينى اش نيز بخواهد و روايات در اين زمينه متواتر است لذا امام عليه السّلام اين دعا را با دعا براى همۀ زن و مرد مسلمان و مؤمن ختم فرمود.

صلوات اللّه و سلامه عليه و على آبائه و ابنائه الطيبين الطاهرين المعصومين و الحمد للّه رب العالمين.

*

ص:429

ص:430

دعاؤه لجيرانه و أوليائه و من دعائه في جيرانه

اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و تولّني اللّهمّ تولّني في جيراني و مواليّ العارفين بحقّنا و المنابذين لأعدائنا بأفضل ولايتك و وفّقهم لإقامة سنّتك في جيراني بإقامة سنّتك و الأخذ بمحاسن ادبك في ارفاق ضعيفهم و سدّ خلّتهم و عيادة و سدّ خلّتهم و تعاهد غايبهم و عيادة مريضهم و هداية مسترشدهم و مناصحة مستشيرهم و تعهّد قادمهم و هداية مسترشدهم و كتمان اسرارهم و ستر عوراتهم و نصرة مظلومهم و حسن مواساتهم بالماعون و العود مواساتهم و العود عليهم بالجدة

ص:431

و الإفضال و الإفضال عليهم بالنّوال و اعطاء ما يجب لهم قبل السّؤال و اجعلني اللّهمّ اجزي قبل السّؤال اجزي بالإحسان مسيئهم و أعرض بالتّجاوز عن ظالمهم و أعارض بالتّجاوز ظالمهم و أستعمل حسن الظّنّ في كافّتهم و اتولّى بالبرّ عامّتهم و اغضّ اغضّ بصري عنهم عفّة و الين جانبي لهم تواضعا و ارقّ على اهل البلاء منهم رحمة و اسرّ لهم بالغيب مودّة و احب بقاء النّعمة عندهم نصحا و اوجب لهم ما اوجب لحامّتي و ارعى لهم ما ارعى لخاصّتي اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و ارزقني اللّهمّ و ارزقني مثل

ص:432

ذلك منهم و اجعل لي او فى الحظوظ فيما عندهم و زدهم بصيرة في حقّي و معرفة بفضلي حتّى و اجعل لي اوفى الحظوظ فيما عندهم حتّى يسعدوا بي و اسعد بهم آمّين ربّ العالمين و أسعد بهم يا إله العالمين

ص:433

ص:434

شرح دعاى بيست و ششم

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام لجيرانه و اوليائه اذا ذكرهم از دعاهاى آن حضرت است به همسايگان و دوستانشان هنگامى كه آنان را ياد مى فرمود. جيران جمع جار است كه به معناى همسايه است. همسايگى در لسان شرع را جماعتى از اصحاب ما فرموده اند كه تا چهل ذراع از هر يك از چهار طرف را شامل است؛ چنان كه شهيد اول - رضوان اللّه تعالى عليه - در كتاب لمعه مى فرمايد. و جمعى ديگر از اصحاب ما فرموده اند كه تا چهل خانه از چهار جانب.

و شهيد ثانى - رضوان اللّه تعالى عليه - در شرح لمعه فرموده است كه اولى و اقوى آن است كه در اين باره به عرف رجوع شود، زيرا قول اول كه چهل ذراع باشد اگرچه مشهود است الاّ اين كه دليلش ضعيف است، و قول دوم كه تا چهل خانه باشد دليلش روايتى است از طريق اهل سنت كه عايشه آن را روايت كرده است از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه فرمود همسايه تا چهل خانه است:

«الجار الى اربعين دارا».

گويى شهيد - رضوان اللّه تعالى عليه - از روايتى كه ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه عليه - در كافى روايت كرده است غفلت فرموده كه در آن روايت به سند حسن بلكه صحيح از امام باقر عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: حدّ همسايگى تا چهل خانه است از هر طرف، از پيش رو و از پشت سر و از طرف راست و از طرف چپ: «عن ابى جعفر عليه السّلام انه قال حدّ الجوار اربعون دارا من كل جانب من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله». و از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: همۀ چهل خانه همسايه اند از پيش رو و از پشت سر و از طرف راست

ص:435

و از طرف چپ: «عن ابى عبد اللّه عليه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: كل اربعين دارا جيران من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله». پس دليل قول دوم اين دو روايت است نه آنچه عايشه روايت كرده است. بنابراين نمى توان از اين قول عدول كرد. و براى «جار» معانى ديگرى نيز نقل شده است از قبيل يار و هم پيمان و امثال اينها.

اللّهم صل على محمد و آل محمد و تولّنى فى جيرانى و موالى العارفين بحقنا و المنابذين لاعدائنا بافضل ولايتك و وفقهم لإقامة سنتك بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و به بهترين وجهى توليت مرا به عهده بگير نسبت به همسايگانم و نسبت به كارمندانم، كارمندانى كه حق ما را مى شناسند و از دشمنان ما بريده اند، و آنان را موفق بدار كه سنت تو را بر پا بدارند.

سيد شارح - رضوان اللّه عليه - از يكى از مترجمين روايت كرده است كه در روايتى «وفقنى» است برخلاف نسخه هاى صحيفۀ مباركه كه «وفقهم» مى باشد، و لكن «وفقنى» درست تر مى نمايد و با بقيۀ جملات مناسب تر و از اين رو ما در ترجمه همان را اختيار كرديم.

و الاخذ بمحاسن ادبك و آداب نيكوى تو را اجرا كنم.

فى ارفاق ضعيفهم كه با ناتوانانشان مدارا كنم.

و سدّ خلتهم و زواياى خالى در زندگى آنان را پر كنم.

و عيادة مريضهم از بيمارانشان عيادت كنم.

و هداية مسترشدهم طالبان هدايتشان را راهنمايى كنم.

و مناصحة مستشيرهم و مشورت كنندگانشان را اندرز دهم.

و تعهد قادمهم و به ديدار از سفر رسيدگانشان بروم.

و كتمان اسرارهم و رازهايشان را پنهان نگهدارم.

و ستر عوراتهم و عيبهايشان را بپوشانم.

و نصرة مظلومهم ستمديده هاشان را يارى كنم.

و حسن مواساتهم بالماعون و در اثاث زندگى با آنان مواسات نيكو داشته باشم.

و العود عليهم بالجدة و الافضال و با جود و بخشش به آنان سود برسانم.

و اعطاء ما يجب لهم قبل السؤال و پيش از آن كه سؤال كنند به آنان عطا كنم.

و اجعلنى اللهم اجزى بالاحسان مسيئهم بارالها! مرا چنان كن كه اگر با من بد كردند من در عوض با آنان نيكى كنم.

ص:436

و اعرض بالتجاوز عن ظالمهم و از ستمگرشان با گذشت رفتار كنم.

و استعمل حسن الظن فى كافتهم و با همه آنان خوش بينى را به كار بندم.

بايد دانست كه خوش بينى دربارۀ برادر دينى از جملۀ وظايف هر فرد مسلمان است كه امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «ضع امر اخيك على احسنه حتى ياتيك ما يقلبك منه»؛ كار برادرت را به بهترين محمل حمل كن تا آن جا كه دليل قانع كننده اى برخلاف آن داشته باشى «و لا تظن بكلمة خرجت من اخيك سوء و انت تجدلها فى الخير محملا»؛ و به هر كلمه اى كه از دهان برادرت بيرون آمد گمان بد مبر در حالى كه محمل صحيح و نيكى براى آن دارى. حمل بر صحت يكى از اصولى است كه مورد قبول دانشمندان اسلامى است و مثالهاى فراوانى در جريان روزمرۀ هر مسلمان دارد. مثلا اگر ديدى برادرت از دور به تو نگاه مى كند و لبهايش حركت مى كند نبايد گمان ببرى كه به تو ناسزا مى گويد، بلكه بايد حمل كنى بر اين كه به تو اظهار محبت مى نمايد و از تو احوالپرسى مى كند و قس على هذا. و اساسا گمان بد از دامهاى شيطان و وسوسه هاى آن لعين است كه دشمن آدمى است و هرگز براى او خيرى در نظر نمى گيرد و لازم است كه نسبت به كارهاى وى بدبين بود.

و اتولى بالبرّ عامتهم و كار همه شان را به نيكى و احسان به عهده بگيرم.

و اغضّ بصرى عنهم عفّة و به عفّت از آنان چشم پوشى كنم. مقصود از چشم پوشى به عفت نه تنها آن است كه به عورت برادر دينى نگاه نكند كه خود يكى از محرمات است، بلكه مقصود اعم از عورت ظاهرى و معنوى است؛ و عورت معنوى مسلمان اخلاق هاى زشت اوست كه در باطن دارد و اگر كسى بر آنها آگاهى يافت نبايد كشف كند و نبايد او را رسوا كند.

فى الكافى عن حذيفة بن منصور قال: قلت لابى عبد اللّه عليه السّلام: شىء يقول الناس عورة المؤمن على المؤمن حرام، فقال: «ليس حيث يذهبون، انما عنى عورة المؤمن ان يزل زلة او يتكلم بشىء ليآب عليه ليحفظه عليه ليعيّره به يوما».

راوى مى گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: مردم چيزى مى گويند كه عورت مؤمن بر مؤمن حرام است، چه معنى دارد؟ فرمود: معنايش آن نيست كه آنان فهميده اند بلكه معنايش آن است كه لغزشى مؤمن بكند و يا سخنى بگويد كه عيب شمرده شود پس آن شخص آن لغزش و آن سخن را نگهدار باشد كه روزى وى را بدان سخن و يا آن كار سرزنش كند. و عن الشّحام عن ابى عبد اللّه عليه السّلام فيما جاء فى الحديث: عورة المؤمن على المؤمن حرام، قال: «ما هو ان

ص:437

ينكشف فيرى منه شيئا و انما هو ان يروى عليه او يعيبه». شحام از امام صادق عليه السّلام دربارۀ حديثى كه رسيده است كه عورت مؤمن بر مؤمن حرام است پرسيد. حضرت فرمود: نه به آن معنى است كه جامه اش كنار رود و چيزى از او ديده شود بلكه معنايش آن است كه بر عليه او سخنى گويد و يا عيبجويى اش كند. و روايات بسيارى كه در اين باره رسيده است.

بنابراين چشم پوشى از برادر دينى كنايه از آن است كه در جستجوى لغزشهاى او نباشد و از آنها چشم پوشى كند. و محتمل است كه كنايه از آن باشد كه مؤمن بايستى از برادر دينى خود تحمل مكروه كند و او را به كار مكروه مؤاخذه نكند؛ چنان كه در قاموس گويد: «غض طرفه» يعنى چشم را پوشيد و مكروه را متحمل شد. پس چشم پوشى به معناى آن است كه در مقام انتقام برنيايد.

و الين جانبى لهم تواضعا و با آنان از سر فروتنى نرم باشم.

و ارق على اهل البلاء منهم رحمة و از راه مهربانى با گرفتارانشان دلسوز باشم.

و اسرّ لهم بالغيب مودة و در پشت سرشان دوستى پنهانى داشته باشم.

و احبّ بقاء النعمة عندهم نصحا و از روى خيرخواهى بقاى نعمتشان را دوست بدارم.

و اوجب لهم ما اوجب لحامّتى و هر چه را براى خويشان خودم دوست دارم براى آنان نيز دوست داشته باشم.

و ارعى لهم ما ارعى لخاصّتى و هرچه را براى مخصوصانم رعايت مى كنم براى آنان نيز رعايت كنم.

اللّهم صل على محمد و آله و ارزقنى مثل ذلك منهم بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مانند همين رفتار را از آنان با من روزيم فرما.

و اجعل لى اوفى الحظوظ فيما عندهم و در آنچه دارند بيشترين حفظ و بهره را از براى من قرار بده.

و زدهم بصيرة فى حقى و معرفة بفضلى و بينش آنان را در حق من و نيز معرفتشان را به فضل من افزون فرما.

حتى يسعدوا بى و اسعد بهم تا آنان به واسطۀ من و من به وسيلۀ آنان به سعادت برسيم.

آمين ربّ العالمين اى پروردگار جهانيان! دعاهاى مرا به اجابت برسان.

مترجم گويد: آنچه در اين جملات نورانى ادا شده است از دستورات عاليۀ اخلاقى اسلام

ص:438

است كه جزاى بدى به نيكى مقابله شود كه:

بدى را بدى سهل باشد جزا اگر مردى احسن الى من اساء

هر چند از نظر وظيفۀ شرعى اجازه داده شده است كه معامله به مثل شود؛ چنان كه ابو بصير از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند آن حضرت در تفسير ماعون فرموده است: «هو القرض تقرضه و المعروف تصنعه و متاع البيت تعيره و منه الزكوة، قال: فقلت له: ان لنا جزاء اذا اعرناهم متاعا كسروه و افسدوه أفعلينا جناح ان نمنعهم؟ فقال: لا ليس عليك جناح ان تمنعهم اذا كانوا كذلك» فرمودند:

ماعون قرضى است كه به كسى مى دهى و كار نيكى است كه انجام مى دهى و اثاثيه منزل است كه عاريه مى دهى و منع زكات نيز منع ماعون است. ابو بصير گويد: به خدمتشان عرض كردم:

ما را همسايگانى است كه وقتى چيزى را به آنان به عاريه مى دهيم آن را مى شكنند و خرابش مى كنند، اگر ندهيم عيبى دارد؟ فرمود: نه، اگر چنين اند اشكالى ندارد كه رخت و كالا به آنان عاريه ندهى.

*تبصره 1

به گمانم مرحوم شيخ بهايى است كه در كشكول از بعضى از علما نقل مى كند كه ايشان در معنى آيه شريفۀ «وَ جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها1» فرموده است كه مقصود آيۀ شريفه آن است كه به بدى اصلا جزا داده نشود بلكه عفو و اغماض شود، كه اگر جزا داده شود خود آن نيز سيئه اى است مانند سيئۀ اولى. و انصاف را كه معناى بسيار لطيفى است، جزى اللّه علماءنا عنا خير الجزاء.

*تبصره 2

سيد شارح - رضوان اللّه تعالى عليه - را در اين فصل از جملات نورانى دعا مطالب ارزنده اى است كه جهت استفادۀ خوانندگان نقل مى شود. مى فرمايند: اين فصل از دعا حاوى دستوراتى است كه سزاوار است شيعه متصف به آن اوصاف عاليه و اخلاق حميده بشود و در روايات نيز به آنها اشاره شده است؛ از جمله در كافى شريف ثقة الاسلام كلينى - رضوان اللّه

ص:439

عليه - در باب حق مؤمن بر گردن مؤمن كه بايد آنها را ادا كند مى فرمايد: راوى اسماعيل است كه مى گويد: به امام باقر عليه السّلام عرض كردم كه شيعه در ميان ما زياد شده است «قلت لابى جعفر عليه السّلام ان الشيعه عندنا كثير» فرمود: ثروتمندشان از فقيرشان دستگيرى مى كند؟ و نيكوكارشان از كسى كه بدى كرده است گذشت مى كند؟ و با همديگر مساوات مى كنند؟ عرض كردم: نه.

فرمود: اينان شيعه نيستند، شيعه كسى است كه اين كارها را انجام مى دهد «ليس هؤلاء شيعة، الشيعة من يفعل هذا».

و محمد بن عجلان گويد: در خدمت امام صادق عليه السّلام بودم كه مردى وارد شد و سلام عرض كرد. حضرت از وى پرسيد: برادرانى كه به جا گذاشتى حالشان چگونه بود؟ عرض كرد:

بسيار خوب بود؛ و از همه شان تعريف و ستايش كرد و نيكو ثنا كرد و همه را بيش از معمول ستود. پس حضرت فرمود: ثروتمندانشان از فقراى بيمار چگونه عيادت مى كنند؟ عرض كرد: كمتر به بازديد آنان مى روند.

فرمود: ثروتمندانشان نسبت به فقرا چگونه حضور دارند؟ عرض كرد كمتر. سؤال فرمود: ثروتمندان با اموالى كه در دست دارند با فقرا چگونه برخورد مى كنند؟ عرض كرد:

شما اخلاقى را متذكر مى شويد كه كمتر نزد ما يافت مى شود. راوى گويد: حضرت فرمود:

پس اينان چگونه گمان مى كنند كه شيعه هستند؟ «عن محمد بن عجلان قال: كنت عند ابى عبد اللّه عليه السّلام فدخل رجل فسلم فسأله كيف من خلفت من اخوانك؟ قال: فاحسن الثناء و زكى و اطرى فقال: كيف عيادة اغنيائهم على فقرائهم؟ فقال: قليلة، فقال: كيف مشاهدة اغنيائهم بفقرائهم؟ قال:

قليلا، فسأل كيف صلة اغنيائهم بفقرائهم فى ذات ايديهم؟ فقال: انك لتذكر اخلاقا قل ما هى فيمن عندنا، قال: فقال: كيف يزعم هؤلاء انهم شيعة؟» و در اين زمينه اخبار بسيارى رسيده است، حاصل آنها اين است كه بايد اين مواسات و رسيدگى به حال برادر دينى پيش از آن باشد كه وى اظهار حاجت كند؛ چنان كه امام صادق عليه السّلام مى فرمايد در حق مؤمن كه اگر فهميدى او را حاجتى است بايد فورا و هر چه زودتر نسبت به انجام آن اقدام كنى و نگذارى او به اظهار آن حاجت ناچار بشود «و اذا علمت له حاجة تبادره الى قضائها و لا تلجئه ان يسألكها و لكن تبادره مبادرة».

امام عليه السّلام پس از اين كه اين اخلاق را نسبت به همسايگان و خدمتكاران بيان فرموده از خداى تعالى خواستار مى شود كه به ايشان نيز توفيق مرحمت فرمايد تا همين دستورات

ص:440

نسبت به آنان اجرا فرمايد.

و مخفى نماند كه دو جمله اخير از دعا يعنى بدى را به خوبى پاداش دادن و از ستمگر عفو و اغماض نمودن از شريفترين مكارم اخلاق است چنانچه در روايت است وقتى جبرئيل عليه السّلام آيه شريفه خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ را آورد (يعنى عفو را بگير و به معروف امر كن و از نادانان روى بگردان) عرض كرد يا محمد جئتك باكرم اخلاق الاولين و الآخرين كريمترين اخلاق اولين و آخرين را براى تو آورده ام فصل من قطعك پس هر كسى كه از تو بريد تو به عوض با او بپيوند و اعط من حرمك و هر كس كه تو را محروم كرد تو در مقابل به او عطا فرما و اعف عمن ظلمك و از كسى كه به تو ستم روا داشت گذشت كن و اسرّ لهم بالغيب مودة و آنان را در غيابشان دوست بدار و محتمل است كه مقصود از غيب، دل باشد يعنى آنان را قلبا دوست داشته باشم چنانچه در تفسير آيه شريفه يؤمنون بالغيب فرموده اند كه يؤمنون بقلوبهم و احتمالات ديگرى نيز سيد شارح رضوان اللّه تعالى عليه داده است طالبين به شرح مراجعه فرمايند و نيز احتمال مى دهد كه مقصود از غيب امور غيبيه باشد يعنى آنان را از رهگذر محبت و دوستى به امور غيبيه آگاه كنم چنانچه امير المؤمنين عليه السّلام بسيارى از خواص خود را از آن آگاه مى فرمود مانند جريرة بن محمد عبدى و ميثم تمار و عمرو بن الحمق و رشيد الهجرى و فررع و مالك بن ضمره رواسى و ديگران كه حكاياتشان در كتب سيره مسطور است و ذكرشان موجب تطويل است.

*

ص:441

دعاؤه لأهل الثّغور و من دعائه لأهل الثّغور

اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و حصّن اللّهمّ حصّن ثغور المسلمين بعزّتك و أيّد حماتها بقوّتك و أسبغ عطاياهم من جدتك بجدتك اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و كثّر عدّتهم اللّهمّ كثّر عددهم و وفّر مددهم و اشحذ اسلحتهم و احرس حوزتهم و امنع حومتهم و ألّف جعهم و دبّر امرهم و واتر بين ميرهم و توحّد بكفاية مؤنهم و اعضدهم بالنّصر و أعنهم بالصّبر و الطف لهم في المكر اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و عرّفهم اللّهمّ عرّفهم ما يجهلون و علّمهم ما لا يعلمون و بصّرهم ما لا يبصرون اللّهمّ

ص:442

صلّ على محمّد و آله و أنسهم عند لقائهم العدوّ ذكر اللّهمّ انسهم عند لقايهم ذكر دنياهم الخدّاعة الغرور وامح عن قلوبهم خطرات المال الفتون خطرات اهل الفتور و اجعل الجنّة نصب اعينهم و لوّح منها لأبصارهم ما اعددت فيها من ما اعددت من مساكن الخلد و منازل الكرامة و الحور الحسان و الأنهار المطّردة بأنواع الأشربة و الأشجار المتدلّية بصنوف الثّمر حتّى لا يهمّ احد منهم بالإدبار بإدبار و لا يحدّث نفسه عن قرنه بفرار اللّهمّ افلل بذلك عدوّهم و اقلم و قلّم عنهم اظفارهم و فرّق بينهم

ص:443

و بين اسلحتهم و اخلع وثائق افئدتهم و باعد بينهم و بين ازودتهم و حيّرهم في سبلهم و ضلّلهم عن وجههم و جهتهم و اقطع عنهم المدد و انقص منهم العدد و املأ افئدتهم الرّعب و املأ قلوبهم من الرّعب و اقبض ايديهم عن البسط و اخزم و أخرس السنتهم عن النّطق و شرّد شرّد بهم من خلفهم و نكّل بهم من وراءهم و اقطع بخزيهم اطماع من بعدهم اللّهمّ عقّم عقّر ارحام نسائهم و يبّس اصلاب رجالهم و اقطع نسل دوابّهم و أنعامهم لا تأذن لسمائهم في قطر و لا لأرضهم في نبات اللّهمّ و قوّ

ص:444

بذلك محالّ اهل اللّهمّ وفّر بذلك عدد اهل الإسلام و حصّن به ديارهم و ثمّر به اموالهم و فرّغهم عن محاربتهم لعبادتك و عن منابذتهم للخلوة بك حتّى لا يعبد في بقاع الأرض غيرك و لا تعفّر لأحد منهم جبهة دونك و لا تغفّر جبهة لأحد دونك اللّهمّ اغز بكلّ ناحية من المسلمين على اللّهمّ اذلّ بأهل كلّ ناحية من المسلمين من بإزائهم من المشركين و أمددهم بملائكة من عندك مردفين مردفين حتّى يكشفوهم يحشروهم الى منقطع التّراب قتلا في ارضك في رضاك و أسرا او يقرّوا بأنّك انت اللّه الّذي لا إله الاّ انت

ص:445

او يقرّوا بأنّك انت اللّه لا إله الاّ انت وحدك لا شريك لك اللّهمّ و اعمم بذلك اعداءك في اقطار البلاد من الهند و الرّوم و التّرك و الخزر و الحبش و النّوبة و الزّنج و السّقالبة و الصّقالبة و الدّيالمة و سائر امم الشّرك الّذين الّتي تخفى اسماؤهم و صفاتهم تخفى اسماؤهم علينا و تغيب صفاتهم عنّا و قد احصيتهم بمعرفتك و أشرفت عليهم بقدرتك اللّهمّ اشغل المشركين بالمشركين عن تناول اطراف المسلمين و خذهم خذهم بالنّقص عن تنقّصهم و ثبّطهم بالفرقة عن الإحتشاد عليهم اللّهمّ اخل قلوبهم من الأمنة و أبدانهم من القوّة

ص:446

و أذهل قلوبهم عن الإحتيال و أوهن اركانهم عن منازلة الرّجال و جبّنهم عن مقارعة الأبطال و ابعث عليهم جندا من ملائكتك ببأس و بأسا من بأسك كفعلك يوم بدر تقطع به دابرهم و تحصد به و تخضد به شوكتهم و تفرّق به عددهم و تفضّ به جمعهم و تقدّبه عددهم اللّهمّ و امزج اللّهمّ امزج مياههم بالوباء و أطعمتهم بالأدواء و ارم بلادهم بالخسوف و ألحّ عليها و ألحح عليهم بالقذوف و افرعها و اقرعها بالمحول و اجعل ميرهم في احصّ ارضك و أبعدها عنهم و اجعل ميرهم في ابعد ارضك عنهم و امنع حصونها

ص:447

منهم اصبهم بالجوع المقيم و السّقم الأليم اللّهمّ و أيّما غاز غزاهم من اهل ملّتك او مجاهد جاهدهم من اتباع سنّتك ليكون دينك الأعلى و حزبك الأقوى و حظّك الأوفى فلقّه اليسر و هيّئ له الأمر و تولّه بالنّجح و تخيّر له الأصحاب و استقو له و قوّله الظّهر و أسبغ عليه في النّفقة و متّعه بالنّشاط و أطف و أطفي عنه حرارة الشّوق الخوف و أجره من غمّ الوحشة و أنسه ذكر الأهل و الولد و أثر و أدم له حسن النّيّة و تولّه بالعافية و أصحبه السّلامة و اعفه من الجبن و ألهمه الجرأة و ارزقه الشّدّة

ص:448

و أيّده بالنّصرة بالنّصر و علّمه السّير و السّنن و علّمه السّنن و سدده في الحكم و أعزل عنه الرّياء و خلّصه و أخلصه من السّمعة و اجعل فكره و ذكره و ظعنه و إقامته فيك و لك فإذا صافّ عدوّك و عدوّه فقلّلهم في عينه و صغّر شأنهم في قلبه و أدل له و أدله منهم و لا تدلهم منه فإن ختمت له بالسّعادة و قضيت له بالشّهادة فبعد ان يجتاح عدوّك بالقتل الفتل و بعد ان يجهد بهم الأسر و بعد ان يديّخه الأسر و بعد ان تأمن يأمن اطراف المسلمين و بعد ان يولّي عدوّك مدبرين اللّهمّ و أيّما مسلم خلف اعان

ص:449

غازيا او مرابطا في داره في دابرته او تعهّد خالفيه في غيبته او اعانه بطائفة من ماله او امدّه بعتاد او شحذه على جهاد او اتبعه في وجهه دعوة او رعى له من ورائه حرمة فأجر له فاجزه مثل اجره وزنا بوزن و مثلا بمثل و عوّضه من فعله عوضا حاضرا يتعجّل به نفع ما قدّم و سرور ما أتى به الى و سرور ما اتى الى ان ينتهي به الوقت الى ما أجريت له من فضلك و أعددت له من كرامتك اللّهمّ و أيما مسلم اهمّه امر الإسلام و أحزنه اهمّه امر الإسلام و أهله و حزنه و كرثه تحزّب اهل الشّرك عليهم فنوى غزوا او همّ بجهاد

ص:450

فقعد به ضعف ضعف او ابطأت به فاقة او اخّره عنه حادث او عرض له دون ارادته مانع او عرض من دون ارادته عارض فلم تنفذ له نيّته و لم يقض له ارادته فاكتب اسمه في العابدين و أوجب له ثواب المجاهدين و اجعله في نظام الشّهداء و الصّالحين اللّهمّ صلّ على محمّد عبدك و رسولك و آل محمّد صلاة اللّهمّ و صلّ على محمّد عبدك و رسولك صلوة عالية على الصّلوات مشرفة فوق التّحيّات صلاة لا ينتهي امدها و لا ينقطع عددها كأتمّ ما مضى من صلواتك على احد من اوليائك انّك المنّان انّك انت المنّان الحميد المبدئ المعيد الفعّال لما تريد

ص:451

ص:452

شرح دعاى بيست و هفتم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام لاهل الثغور از دعاهاى آن حضرت براى مرزبانان اين دعا بود: اللّهم صلّ على محمّد و آله و حصن ثغور المسلمين بعزتك بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرزهاى كشور مسلمانان را به عزت خودت محفوظ بدار.

و ايد حماتها بقوتك و حاميان و پشتيبانان آن را به نيروى خودت پشتيبان باش. پاسدارى از حدود كشور اسلامى وظيفۀ هر مسلمانى است حتى اگر پاسدار اهل آن محل نباشد و اگر كسى خواست كمكى بكند پاسدار مى تواند آن كمك را دريافت كند و به پاسدارى اش ادامه بدهد. ثقة الاسلام كلينى رضى اللّه عنه به سند قوى مقبول از يونس نقل مى كند كه گفت: به امام رضا عليه السّلام عرض كردم: فداى تو شوم، شخصى از دوستان شما شنيد كه مردى شمشير و اسب در راه خدا مى دهد پس او نزد آن شخص رفت و شمشير و اسبى گرفت ولى نمى دانست چه كار كند.

سپس رفقايش را ديد، آنان به وى گفتند كه دريافت كمك از اين شخص روا نيست و بايد باز پس بدهى.

فرمود: باز پس بدهد. عرض كرد: اين شخص خواست كه باز پس بدهد ولى كمك دهنده از آن محل رفته بود. فرمود: بدهد به پاسداران و خودش از آنها در جنگ استفاده نكند. عرض كرد: پاسداران مرزهايى مانند قزوين و ديلم عسقلان و شهرهايى كه در آن حدود است؟ فرمود: آرى.

عرض كرد: خودش مى تواند از آن وسايل در جنگ استفاده كند؟ فرمود: نه، مگر آن كه

ص:453

افراد خانوادۀ مسلمانان در خطر باشند. نمى بينى اگر روميان بر مسلمانان هجوم آورند، مگر نبايد مسلمانان از ورود آنان جلوگيرى كنند؟ فرمود: پاسدارى كند ولى جنگ نكند. و اگر متوجه اسلام و مسلمين بود آن گاه وارد جنگ مى شود و براى دفاع از جان خودش جنگ مى كند نه براى حكومت.

راوى گويد: عرض كردم اگر دشمن تا محلى كه پاسدار آن جاست پيشروى كرد چه بكند؟ فرمود: از اسلام و از پاشيده شدن اسلام دفاع مى كند «عن يونس عن ابى الحسن الرضا عليه السّلام قال:

قلت له: جعلت فداك ان رجلا من مواليك بلغه ان رجلا يعطى السيف و الفرس فى سبيل اللّه فاتاه فاخذهما منه و هو جاهل بوجه السبيل، ثم لقاه اصحابه فاخبروه ان السبيل مع هؤلاء لا يجوزوه و امره بردّهما، فقال: فليفعل. قال: قد طلب الرجل فلم يجده و قيل له قد شخص الرجل، قال: فليرابط و لا يقاتل. قال: ففى مثل قزوين و الديلم و عسقلان و ما يليه هذه الثغور؟ فقال: نعم.

فقال له: يجاهد؟ قال: لا الاّ ان يخاف على ذرارى المسلمين. ارأيتك لو ان الروم دخلوا على المسلمين الم ينبغ لهم ان يمنعوهم؟ قال: يرابط و لا يقاتل، و ان خاف على بيضة الاسلام و المسلمين قاتل فيكون قتاله لنفسه ليس للسلطان. قال: قلت: و ان جاء العدوّ الى الموضع الذى هو مرابط كيف يصنع؟ قال: يقاتل عن بيضة الاسلام و دروس دين محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم».

و اسبغ عطاياهم من جدتك و از آنچه دارى عطاهاى آنان را سرشار بفرما.

اللّهم صل على محمد و آله و كثر عدّتهم و اشحذ اسلحتهم و احرس حوزتهم و امنع حومتهم و الف جمعهم و دبّر امرهم و واتر بين ميرهم و توحد بكفاية مؤنهم و اعضدهم بالنصر و اعنهم بالصبر و الطف لهم فى المكر بارالها! بر محمد و دودمانش درود بفرست و شمارۀ نگهبانان مرزها را بسيار فرما و سلاحهاى آنان را برّان گردان (شايد كنايه از پيروزى آنان است بر دشمن) و حوزه هاى مأموريت آنان را حراست فرما و جايگاه آنان را محكم فرما كه براى دشمن قابل نفوذ نباشد، و الّف جمعهم و در جمع آنان الفت برقرار فرما، و دبّر امرهم و كارشان را رو به راه فرما، و واتر بين ميرهم و آذوقه شان را پياپى برسان، و توحد بكفاية مؤنهم و هزينه آنان را خود به تنهايى به عهده بگير تا ممنون منت ديگران نباشند، و اعضدهم بالنصر و بازوى آنان را به يارى خودت نيرومند فرما، و اعنهم بالصبر و به وسيله شكيبايى به ايشان كمك بفرما، و الطف لهم فى المكر و نيرنگ جنگى آنان را لطيف گردان تا دشمن پى به نيرنگشان نبرد.

اللّهم صلّ على محمد و آله و عرّفهم ما يجهلون بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و

ص:454

آنچه را كه پاسداران نمى شناسند به آنان بشناسان.

و علّمهم ما لا يعلمون و بصّرهم ما لا يبصرون و آنچه را كه نمى دانند به آنان بياموز و آنچه را كه نمى بينند ديدۀ بصيرت به آنان عطا بفرما.

اللّهم صل على محمد و آله و انسهم عند لقائهم العدوّ ذكر دنياهم الخدّاعة الغرور بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و هنگامى كه پاسداران با دشمن روبه رو مى شوند دنياى نيرنگ باز را از يادشان ببر.

وامح عن قلوبهم خطرات المال الفتون و از دلشان خطورات مال فتنه انگيز را محو كن.

و اجعل الجنّة نصب اعينهم و بهشت را پيش چشم آنان مجسم ساز.

و لوح منها لابصارهم ما اعددت فيها من مساكن الخلد و منازل الكرامة و الحور الحسان و الانهار المطّردة بانواع الاشربة و الاشجار المتدلية بصنوف الثمر و آنچه در بهشت آماده فرموده اى از مسكنهاى جاويد و منزلهاى كرامت و حوريان زيبا و جويهايى كه انواع آشاميدنيها در آنها روان است. شايد اشاره باشد به آيات شريفه كه متضمن نهرها و چشمه هاى بهشتى است «وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبِينَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ» .(1)

و درختانى كه از انواع ميوه ها شاخه هاى آنها پربار است به نظر آنان بيار و به ديدگانشان بنمايان.

حتى لا يهمّ احد منهم بالادبار تا هيچ كس از آنان آهنگ پشت كردن به جنگ را نكند.

و لا يحدث نفسه عن قرنه بفرار و انديشۀ گريز از هم آورد خود را به دل نگذراند.

اللّهم افلل بذلك عدوهم و اقلم عنهم اظفارهم بارالها! از اين رهگذر دشمن آنان را سست و ناخنهاشان را از آسيب رساندن به پاسداران بچين.

و فرق بينهم و بين اسلحتهم و ميان آنان و سلاحهاى جنگشان جدايى افكن.

و اخلع وثائق افئدتهم و به هر چه دلبستگى دارند برگير.

و باعد بينهم و بين ازودتهم و ميان آنان و توشه هاشان دورى افكن.

و حيّرهم فى سبلهم و در راهشان سرگردانشان بفرما.

و ضللهم عن وجههم و از مقصدشان گمراهشان كن.

و اقطع عنهم المدد و كمك رسانى به آنان را قطع كن.

ص:455


1- سورۀ محمد، آيۀ 15.

و انقص منهم العدد و شمارشان را كم كن.

و املأ افئدتهم الرعب و دلهايشان را پر از ترس گردان.

و اقبض ايديهم عن البسط و دستشان را از باز شدن ببند.

و اخزم السنتهم عن النطق و زبانشان را از گفتار چاك زن كه سخن گفتن نتوانند.

و شرّد بهم من خلفهم بازماندگانشان را با دست خودشان پراكنده ساز.

و نكّل بهم من ورائهم و آنان را وسيلۀ عبرت ديگران قرار بده.

و اقطع بخزيهم اطماع من بعدهم و با خوار كردن آنان طمع كسانى را كه پس از اينان مى آيند قطع فرما.

اللّهم عقّم ارحام نسائهم و يبّس اصلاب رجالهم بارالها! رحمهاى زنانشان را نازا فرما و پشت كمر مردانشان را خشك ساز.

و اقطع نسل دوابهم و انعامهم و نسل چهارپايان و حيواناتشان را قطع كن.

لا تأذن لسمائهم فى قطر و لا لارضهم فى نبات نه آسمانشان را اجازۀ باران بده و نه زمينشان را اجازۀ روياندن.

اللّهم و قوّ بذلك محال اهل الاسلام بارالها! با اين بلاها نيرنگهاى مسلمانان را تقويت بفرما.

و حصّن به ديارهم و شهرهاى آنان را همچون دژ محكم و استوار فرما.

و ثمّر به اموالهم و اموال آنان را پرثمر گردان.

و فرّغهم عن محاربتهم لعبادتك و عن منابذتهم للخلوة بك و آنان را از جنگ با كفار فارغ ساز تا به فراغت خاطر به عبادت تو بپردازند و از درگيرى با آنان راحتشان فرما تا با تو به خلوت بنشينند.

حتى لا يعبد فى بقاع الارض غيرك و لا تعفّر لاحد منهم جبهة دونك تا آن جا كه در جاى جاى روى زمين بجز تو پرستيده نشود و پيشانى هيچ كس براى غير تو به خاك ماليده نگردد.

صاحبدلان گويند كه خلوت با خداى تعالى عبارت از آن است كه بدون حضور احدى نه آدمى و نه فرشته با خداى تعالى در راز و نياز باشد، و چون اين حالت ادامه يابد حالت انس با خداى تعالى دست مى دهد، و چون به اين حالت رسيد از غير او وحشت نمى كند و هيچ كس را بر او نمى گزيند؛ چنان كه در مناجات خمس عشر است: «الهى من الذى ذاق حلاوة مناجاتك فرام منك بدلا و من الذى انس بقربك فابتغى عنك حولا».

ص:456

آن كس كه تو را شناخت جان را چه كند فرزند و عيال و خانمان را چه كند

ديوانه كنى هر دو جهانش بخشى ديوانۀ تو هر دو جهان را چه كند

* عارف شيراز فرمايد:

با تو پيوستم و از غير تو دل ببريدم آشناى تو ندارد سر بيگانه و خويش

* و روايات و كلمات بزرگان دربارۀ خلوت و انس با خداى تعالى بيش از آن است كه در اين دفتر گفته شود.

اللّهم اغز بكل ناحيه من المسلمين على من بازائهم من المشركين و امددهم بملائكة من عندك مردفين بارالها! در هر ناحيه اى كه مشركان در برابر مسلمانانند مسلمانان را بر مشركان پيروز فرما و آنان را با فوجهايى پياپى از فرشتگانى كه نزد تو هستند مدد برسان.

حتى يكشفوهم الى منقطع التراب قتلا فى ارضك و أسرا او يقروا بانك انت اللّه الذى لا اله الاّ انت وحدك لا شريك لك كه آنان را تا پايان زمين خاكى تعقيب كنند و كشته و اسيرشان سازند يا آن كه اقرار كنند به اين كه تو همان خدايى كه معبودى جز تو نيست، تنهايى و بى شريك.

اللّهم و اعمم بذلك اعدائك فى اقطار البلاد من الهند و الروم و الترك و الخزر و الحبش و النوبة و الزنج و السقالبة و الديالمة و سائر امم الشرك الذين تخفى اسماؤهم و صفاتهم و قد احصيتهم بمعرفتك و اشرفت عليهم بقدرتك بارالها! اين سرنوشت را براى همۀ دشمنانت در هر قطرى كه هستند از شهرهاى هند و روم و تركستان و كرانه هاى خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سرزمين سقالبه و ديلميان و ساير گروههاى مشركين كه نام و نشانشان پوشيده است و تو خود آنان را مى شناسى و به قدرت خويش بر آنان آگاهى قرار ده.

اللّهم اشغل المشركين بالمشركين عن تناول اطراف المسلمين بارالها! مشركان را با مشركان مشغول كن تا به گرد مسلمانان نگردند.

و خذهم بالنقص عن تنقّصهم و آنان را گرفتار كمبود كن تا به كاهش دادن مسلمانان نپردازند.

ص:457

و ثبّطهم بالفرقة عن الاحتشاد عليهم و رشتۀ اتحادشان را از صف آرايى در برابر مسلمانان بگسل.

اللّهم اخل قلوبهم من الامنة و ابدانهم من القوة بارالها! دلهايشان را از ايمنى تهى فرما و بدنهاشان را از توان.

و اذهل قلوبهم عن الاحتيال و دلهايشان از حيله گرى و چاره جويى غافل فرما.

و اوهن اركانهم عن منازلة الرجال و پايه و اساسشان سست كن تا با جوانمردان اسلام مبارزه نتوانند و با قهرمانان به زد و خورد نپردازند.

و جبّنهم عن مقارعة الابطال و آنان را از زد و خورد با قهرمانان اسلام بترسان.

و ابعث عليهم جندا من ملائكتك ببأس من بأسك كفعلك يوم بدر و لشكرى از فرشتگانت را با نيرويى كه از تو دارند برانگيز همان گونه كه روز بدر نمودى.

تقطع به دابرهم و تحصد به شوكتهم و تفرق به عددهم تا ريشۀ آنان را قطع كنى و خار راه مسلمانان را درو كنى و جمعشان را پراكنده سازى.

بحثى پيرامون واقعه بدر

*توضيح

روز بدر يكى از روزهاى باعظمت اسلامى است و روزى است كه خداى تعالى در آن روز اسلام و مسلمين را عزت عطا فرمود و شرك و مشركين را ذليل و خوار كرد. بدر اسم محلى است در 28 فرسخى مدينه از جادۀ مكه.

واقعۀ بدر در هفدهم ماه مبارك رمضان سال دوم از هجرت واقع گرديد و مشركين در حالى كه هزار تن بودند و مكمل و مسلح براى جنگ با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و در حقيقت يك جنگ نابرابر بود از مكه حركت كردند. ابو جهل رئيس مشركين نيز در ميانشان بود. ياران رسول خدا سيصد و سيزده تن بودند به شمارۀ ياران طالوت كه از نهر عبور كردند و داستانش در قرآن مجيد آمده است. گفته شده است كه فقط يك اسب در ميان اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود ولى در اثر نزول ملائكۀ نصرت اين گروه اندك بر آن سپاه عظيم پيروز شدند؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ 1» محققا خداى تعالى شما را در بدر يارى فرمود در حالى كه شما ذليل و خوار بوديد. همۀ اهل تاريخ و سيره نويسان و مفسران

ص:458

متفق اند كه خداى تعالى پيغمبرش و مسلمانان را روز بدر با فرشتگانش يارى فرمود؛ و در شمارۀ فرشتگان اختلاف است؛ بعضى گفته اند كه هزار فرشته بود، زيرا خداى تعالى مى فرمايد:«فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ 1» و بعضى گفته اند سه هزار فرشته بود چون خداى تعالى در سورۀ آل عمران مى فرمايد:«إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَ لَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلِينَ 2» ؛ مگر سه هزار فرشته كه فرود آمدند براى يارى، شما را كافى نبود؟ و گفته شده كه پنج هزار فرشته بودند، زيرا خداى تعالى دنبال آيه مى فرمايد:«بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمِينَ 3» .

و اين اختلاف از آن روست كه ابتدا با هزار فرشته يارى شدند سپس دو برابر شدند و دو هزار ديگر اضافه شد و سپس دو هزار ديگر اضافه شد كه مجموع پنج هزار فرشته شد؛ و قولهاى ديگر نيز هست.

محدث و مفسر عظيم الشأن على بن ابراهيم در تفسيرش آورده كه چون روز بدر لشكر كفار با ياران رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مقابل شدند رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دستها را به دعا برداشت و عرض كرد: «يا ربّ ان تهلك هذه العصابة لن تعبد و ان شئت ان لا تعبد لا تعبد»؛ پروردگارا! اگر اين گروه مسلمان هلاك شوند كسى تو را عبادت نخواهد كرد و اگر بخواهى معبود نشوى مشو. پس از اين دعا حالت بيخودى و غش به آن حضرت عارض شد و چون به حال آمد عرق از روى مباركش مى ريخت و حضرتش در حالى كه عرق از صورت مباركش پاك مى كرد فرمود: «هذا جبرئيل قد اتاكم فى الف من الملائكة مردفين»؛ اينك جبرئيل است كه با هزار فرشتۀ به صف كشيده مى آيد.

مسلمانان ديدند كه ابرى سياه و برق درخشنده اى در فضاست و بالاى سر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و يارانش سايه افكنده و كسى مى گويد: «اقدم حيزوم»، يعنى اى حيزوم به پيش! و شنيدند كه صداى برخورد اسلحه در فضا پيچيده است. امام باقر عليه السّلام برحسب روايت كافى فرمود:

فرشتگان را عمامه هاى سفيد بر سر بود. واقدى از ابو سعيد ساعدى نقل مى كند كه او از مردى از طايفۀ بنى غفار نقل مى كند كه گفت: من با پسر عمويم روز بدر كه هنوز مسلمان

ص:459

نشده بوديم و به حال شرك باقى بوديم بر فراز كوهى شديم و تماشاگر فتح و پيروزى كه نصيب كدام يك از دو طرف خواهد شد، به ناگاه ديديم ابرى به ما نزديك شد كه صداى شيهۀ اسبان و برخورد سلاح به گوش مى رسيد.

پسر عمويم از وحشت قلبش از حركت باز ايستاد و مرد و من نيز نزديك بود كه بميرم، ولى پس از آن كه آرامشى پيدا كردم نگاه كردم كه ببينم ابر به كدام سمت مى رود. آن ابر آمد و بالاى سر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اصحابش قرار گرفت و سپس بازگشت و ديگرى صدايى نمى شنيديم. پس به خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم رسيدم و جريان را به عرض رساندم و اسلام آوردم. عبيد بن عمير روايت كرده كه چون قريش از احد بازگشتند در محافل و مجالسشان سخن از پيروزى شان داشتند و مى گفتند كه ما ديگر آن اسبهاى ابلق و مردان سفيدپوش را كه روز بدر مى ديديم نديديم.

سهيل بن عمر گويد كه من روز بدر مردان سفيدپوشى را ديدم كه بر اسبان ابلق سوار بودند و در ميان آسمان و زمين جنگ مى كردند، مى كشتند و اسير مى كردند. واقدى گويد: ابو سعيد ساعدى پس از آن كه ديدگانش را از دست داده بود مى گفت: اگر چشمهايم سالم بود و با شما در بدر بودم آن شكافى را كه فرشتگان از آن شكاف كوه بيرون آمدند به شما نشان مى دادم كه بدون هيچ شك و ريبى من آنان را ديدم.

ابى رافع آزاد شدۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى گويد: كه ابو لهب روز بدر خود نيامده بود و به جايش عاصم بن هشام را فرستاده بود. چون ابو سفيان بن حرث بن عبد المطلب آمد ابو لهب وى را گفت: پسر برادرم! بيا نزد من كه خبرها نزد توست. وى نشست و مردم در گرد او ايستاده بودند. پس ابو لهب گفت: اى پسر برادرم! چه خبر بود؟ وى گفت: هيچ، به خدا قسم كه ما وقتى به آنان رسيديم ديديم كه مردانى سفيدپوش سوار بر اسبهاى ابلق ميان آسمان و زمين بودند و كسى قدرت مقاومت با آنان را نداشت و آنان فرشته بودند. پس ابو لهب دست بلند كرد و سيلى محكمى بر صورت من زد.

ابن انبارى گويد: كه خداى تعالى به فرشتگان دستور داد كه: «فاضربوا فوق الاعناق» يعنى شمشير بر سرشان بزنيد «و اضربوا كلّ بنان» مفصلهايشان را بزنيد. سهيلى گويد: در تفسير آمده است كه همۀ ضربات فرشتگان بر سر بود و بر مفصل، و كشته شدگان به دست ملائكه را با همين نشانى مى شناختند. امامة بن سهل بن حنفى گويد: پدرم مرا گفت ما روز بدر مى ديديم

ص:460

كه هر كس از ما وقتى با شمشير به مشركى حمله مى كرد، پيش از آن كه شمشيرش به گردن مشرك برسد سر او از پيكرش جدا شده و به روى زمين مى افتاد. عكرمه گويد: آن روز سر از بدن جدا مى شد و معلوم نبود چه كسى او را زده است؛ و مردى از انصار كافرى را دنبال مى كرد كه وى را بكشد، پيش از اين كه به او برسد صدايى شنيد كه مى گفت: «اقدم يا حيزوم» پس ديد كافرى كه در پيش مى رفت افتاد روى زمين و مرد در حالى كه سينه اش دريده و صورتش زخمى شده و بينى اش شكسته شده بود. پس آن مرد انصارى آمد نزد رسول خدا و جريان را عرض كرد.

حضرت فرمود راست مى گويى، آن مدد آسمانى بود. واقدى گويد: عبد الرحمن بن عوف مى گفت: من به روز بدر دو نفر را ديدم كه يكى در طرف راست و ديگرى در سمت چپ حضرت رسول ايستاده بودند. ابو درّة بن دينار گويد: روز بدر من سه سر بريده را به نزد رسول خدا آوردم و در جلو آن حضرت نهاده و عرض كردم دو نفر از اينها را من كشتم و اما سومى را پس مرد بلندقامت سفيدپوشى را ديدم كه ضربه اى زد و اين سر افتاد و من برداشتم.

رسول خدا فرمود آن فلان فرشته بود. واقدى گويد: موسى بن محمد از پدرش نقل مى كند كه گفت: سائب بن ابى حبيش اسدى در زمان حكومت عمر بن خطاب مى گفت: به خدا قسم كسى مرا روز بدر اسير نكرد. عمر گفت: پس كه اسير كرد؟ وى گفت: هنگامى كه قريش شكست خورد من نيز با آنان عقب نشينى كردم؛ پس مرد سفيدپوش بلندقامتى كه بر اسب ابلقى سوار بود مرا گرفت و طناب پيچم كرد.

پس عبد الرحمن بن عوف آمد و ديد كه من طناب پيچم. عبد الرحمن در ميان لشكر فرياد مى كرد: چه كسى اين را اسير كرده؟ و كسى جوابش نمى داد تا اين كه مرا نزد رسول خدا آورد رسول خدا فرمود: اى پسر ابى حبيش! چه كسى تو را اسير كرد؟ عرض كردم: نمى دانم؛ و نخواستم آنچه را كه ديده بودم عرض كنم. پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: فرشته بزرگوارى از فرشتگان او را اسير كرده است. اى پسر عوف اسيرت را ببر؛ پس عبد الرحمن مرا آورد. سائل گويد همواره آن كلمه به ياد من بود و اسلام من به تأخير افتاد تا آن كه كار به آن جا كشيد كه كشيد. و اخبار در اين زمينه جدّا بسيار است و انكار آنها از ضعف در دين و سستى يقين است.

مترجم گويد: كه غزوۀ بدر كبرى كه به سال دوم از هجرت و سلخ جمادى الآخره روى داد يكى از غزوات مهم مسلمين عليه مشركين است؛ و چون امير المؤمنين صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را در اين جنگ

ص:461

فضايل و مناقبى است جريان اين جنگ بزرگ را از لسان محدث جليل القدر قمى - رضوان اللّه عليه - نقل مى كنيم. ايشان مى فرمايد:

ملخصش آن است كه كفار قريش مانند عتبه و شيبه و وليد بن عتبه و ابو جهل و ابو البخترى و نوفل بن خويلد و ساير صناديد مكه با جماعت بسيار از مردمان جنگى كه مجموع ايشان به نهصد و پنجاه تن به شمار رفته اند اعداد جنگى با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كرده از مكه بيرون شدند و ادوات طرب و زنان مغنيه براى لهو و لعب با خود برداشتند و صد اسب و هفتصد شتر با ايشان بود و كار بر آن نهادند كه هر روز يك تن از بزرگان قريش علف و آذوقۀ لشكر را كفيل باشد و ده شتر نحر كند.

و از آن طرف حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با سيصد و سيزده تن از اصحاب خود از مدينه حركت كردند تا به اراضى بدر درآمدند، و بدر اسم چاهى است كه در آن جا كشته هاى مشركين را در آن چاه افكندند. و چون پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در اراضى بدر قرار گرفت جاى به جاى دست مبارك بر زمين اشاره نمود و مى فرمود: هذا مصرع فلان، و كشتنگاه هر يك از صناديد قريش را مى نمود و هيچ يك جز آن نبود كه فرمود. در اين وقت لشكر دشمن پديدار گشت كه از پيش روى بر سر تلّى برآمدند و نظارۀ لشكر پيغمبر همى كردند. مسلمانان در نظر ايشان سخت حقير و كم نمودند چنان كه ايشان نيز در چشم مسلمانان كم نمودند؛ قال اللّه تعالى:

«وَ إِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَ يُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللّهُ أَمْراً كانَ مَفْعُولاً1» .

قريش پس از نظارۀ لشكر پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در پشت آن تلّ فرود شدند و از آب دور بودند و چون فرود آمدند عمير بن وهب را با گروهى فرستادند كه لشكر اسلام را احتياط كند بلكه شمار ايشان را باز داند. پس عمير اسب برجهاند و از هر سوى به گرد مسلمانان برآمد و بر گرد بيابان شد و نيك نظر كرد كه مبادا مسلمانان كمين نهاده باشند. باز شده و گفت در حدود سيصد تن مى باشند و كمينى ندارند، لكن ديدم شتران يثرب حمل كرده اند و زهر مهلك در بار دارند.

اما ترونهم خرسا لا يتكلّمون يتلمّظون تلمّظ الافاعى ما لهم ملجأ الاّ سيوفهم و ما اريهم يولّون حتّى تقيلون حتّى يقتلوا بعددهم: آيا نمى بينيد كه خاموشند و چون افعى زبان در دهان همى گردانند؟ پناه ايشان شمشير ايشان است. هرگز پشت به جنگ نكنند تا كشته شوند، و كشته

ص:462

نمى شوند تا به شمار خويش دشمن بكشند. پشت و روى اين كار را نيك بنگريد كه جنگ با ايشان كارى سهل نتواند بود.

حكيم بن حزام چون اين بشنيد از عتبه درخواست كرد كه مردم را از جنگ باز نشاند. عتبه گفت اگر توانى ابن حنظله يعنى ابو جهل را بگو: هيچ توانى مردم را بازگردانى و با محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و مردم او كه ابناء عم تواند رزم ندهى؟ حكيم نزد ابو جهل آمد و پيغام ابو جهل را بگذاشت.

ابو جهل گفت: «انتفخ سخره» يعنى پر باد شده شش او؛ كنايه از آن كه ترس و بددلى عارض او شده و هم عتبه از پسر خود ابو حذيفه كه مسلمانى گرفته و با محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است مى ترسد.

حكيم سخنان ابو جهل را براى عتبه گفت كه ناگاه ابو جهل از دنبال رسيد.

عتبه روى به او كرد و گفت: «يا مصفّر الاست» تعيير مى كنى مرا؟! معلوم خواهد شد كه كيست آن كس كه شش او پر باد گشته. از آن طرف پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از بهر آن كه مسلمانان را دل به جاى آيد و كمتر بيم جنگ كنند، به مفاد «وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها1» هر چند توانسته بود كه قريش كار به صلح نكنند از بهر آن كه جاى سخن نماند پيام براى قريش فرستاد كه ما را در خاطر نيست كه در حرب شما مبادرت كنيم، چه شما عشيرت و خويشان منيد، شما نيز چندان با من به معادات نرويد. مرا با عرب بگذاريد اگر غالب شدم هم از براى شما فخرى باشد، و اگر عرب مرا كفايت كرد شما به آرزوى خود برسيد بى آن كه رنجى بكشيد. قريش چون اين كلمات را شنيدند از ميانه عتبه زبان برگشود و گفت: اى جماعت قريش! هر كه سخن به لجاج كند و سر از پيام محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بتابد رستگار نشود.

اى قريش! گفتار مرا بپذيريد و جانب محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را كه مهتر و بهتر شماست رعايت كنيد.

ابو جهل بيم كرد كه مبادا مردم به فرمان عتبه باز شوند، گفت: هان اى عتبه! اين چه آشوب است كه افكنده اى؟! همانا از بيم عبد المطلب از بهر مراجعت حيلتى افكنده اى؟! عتبه برآشفت و گفت: مرا به ترس نسبت مى دهى و خائف خوانى؟! از شتر به زير آمده ابو جهل را از اسب بكشيد و گفت: بيا تا ما و تو با هم نبرد كنيم و بر مردمان مكشوف سازيم كه جبان كيست و شجاع كدام است! اكابر قريش پيش شدند و ايشان را از هم دور كردند.

در اين وقت آتش حرب زبان زدن گرفت و از دو سوى مردان كارزار به جوش و جنبش درآمدند. اول كس عتبه بود كه آهنگ ميدان كرد از خشم آن كه ابو جهل او را به جبن نسبت

ص:463

داده بود؛ پس بى توانى زره بپوشيد و چون سرى بزرگ داشت در همۀ لشكر خودى نبود كه بر سر او راحت آيد، لاجرم عمامه به سر بست و برادرش شيبه و پسرش وليد را نيز فرمان داد كه با من به ميدان آييد و رزم دهيد. پس هر سه تن اسب برجهاندند و در ميان دو لشكر كرّ و فرى نموده و مبارز طلبيدند. سه نفر از طايفۀ انصار به جنگ ايشان آمدند. عتبه گفت: شما چه كسانيد و از كدام قبيله ايد؟ گفتند: ما از جملۀ انصاريم.

عتبه گفت: شما كفو ما نيستيد ما را با شما جنگ نباشد، و آواز برداشت كه اى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از بنى اعمام ما كس بيرون فرست تا با ما رزم دهد و از اقران و اكفاء ما باشد. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز نمى خواست كه نخستين انصار به مقاتله شوند. پس على عليه السّلام و حمزة بن عبد المطلب و عبيدة بن الحارث بن المطلب بن عبد مناف را رخصت جنگ داد و اين هر سه چون شير آشفته به ميدان شتافتند و حمزه گفت: «انا حمزة بن عبد المطلب اسد اللّه و اسد رسوله». عتبه گفت: «كفؤ كريم و انا اسد الحلفاء» و از اين سخن عتبه خود را سيّد حلفاى مطيّبين شمرده. بالجمله امير المؤمنين با وليد دچار گشت و حمزه با شيبه و عبيده با عتبه. پس امير المؤمنين عليه السّلام اين رجز خواند:

انا ابن ذى الحوضين عبد المطلب و هاشم المطعم فى العام السّغب

اوفى بميثاقى و احمى عن حسب

* پس شمشيرى بر دوش وليد زد كه از زير بغلش بيرون آمد و چندان ذراعش سطبر و بزرگ بود كه چون بلند مى كرد صورتش را مى پوشانيد. گويند آن دست مقطوع را سخت بر سر امير المؤمنين عليه السّلام بكوفت و به جانب عتبه پدرش گريخت. حضرت از دنبالش شتافت و زخمى ديگر بر رانش بزد كه در زمان جان داد.

اما حمزه و شيبه با هم درآويختند و چندان شمشير بر هم زدند و به گرد هم دويدند كه تيغها از كار شد و سپرها در هم شكست. پس تيغ به يكسوى افكندند و يكديگر را بچسبيدند مسلمانان از دور چون آن بديدند، ندا در دادند كه يا على نظاره كن كه اين سگ چسان بر عمت غلبه كرده! على عليه السّلام به سوى او شد و از پس حمزه درآمد و چون حمزه به قامت از شيبه بلندتر بود فرمود: اى عم! سر خويش به زير كن. حمزه سر فرو كرد، پس على صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تيغ براند و يك

ص:464

نيمۀ سر شيبه را بيفكند و او را هلاك كرد. امّا عبيده چون با عتبه نزديك شد - و اين دو سخت دلاور و شجاع بودند - پس بى توانى با هم حمله بردند و عبيده تيغى بر فرق عتبه فرو كرد تا نيمۀ سر بدريد و همچنان عتبه در زير تيغ شمشيرى بر پاى عبيده افكند چنان كه ساقش را قطع كرد. از آن سوى امير المؤمنين عليه السّلام چون از كار شيبه پرداخت آهنگ عتبه نمود.

هنوز رمقى در عتبه بود كه جان او را نيز بگرفت؛ پس حضرت در قتل اين سه تن شركت كرد. و از اين جاست كه در مصاف معاويه او را خطاب كرده مى فرمايد: «و عندى السّيف الذى اعضضته(1)خاك و خالك و جدّك يوم بدر». پس آن حضرت به اتفاق حمزه عبيده را برداشته به محضر حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آورده پيغمبر سرش در كنار گرفت و چنان بگريست كه آب چشم مباركش بر روى عبيده دويد و مغز از ساق عبيده مى رفت و هنگام مراجعت از بدر در ارض روحاء يا صفراء وفات يافت و در آن جا مدفون گشت و او ده سال از آن حضرت افزون بود و حق تعالى اين آيه در حق آن شش تن كه هر دو تن با هم مخاصمت كردند فرو فرستاد:«هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ»(2).

و بالجمله بعد از كشته شدن اين سه نفر رعبى در دل كفار افتاد. ابو جهل قريش را تحريض بر جنگ همى كرد. شيطان به صورت سراقة بن مالك شده قريش را گفت: «انّى جار لكم ادفعوا الىّ رايتكم». پس رايت ميسره به دست گرفته و از پيش روى صف مى دويد و كفار را قويدل مى كرد بر جنگ. از آن طرف پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم اصحاب را فرمود: «غضوا ابصاركم و عضوا على النواجذ» و بر قلّت اصحاب خويش نگريست، دست به دعا برداشت و از حق تعالى طلب نصرت كرد. حق تعالى ملائكه را به مدد ايشان فرستاد. قال اللّه تعالى:«وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ» الى قوله «يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمِينَ 3» . پس جنگى عظيم در پيوست. شيطان چون چشمش بر جبرئيل و صفوف فرشتگان افتاد علم را بينداخته آهنگ فرار كرد. منبه پسر حجاج گريبان او را گرفته و گفت: اى سراقه كجا مى گريزى اين چه ناساخته كارى است كه در اين هنگام مى كنى و لشكر ما را در هم مى شكنى؟! ابليس دستى بر سينۀ او زد و گفت: دور شو از من كه من چيزى مى بينم كه تو نمى بينى. قال تعالى:«فَلَمّا تَراءَتِ

ص:465


1- اعضاض: گزانيدن و به شمشير زدن.
2- سورۀ حج، آيۀ 19.

اَلْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى عَقِبَيْهِ وَ قالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرى ما لا تَرَوْنَ 1» .

و حضرت اسد اللّه الغالب على بن ابى طالب عليه السّلام چون شير آشفته به هر سو حمله مى برد و مرد و مركب به خاك مى افكند تا آن كه سى و شش تن از ابطال رجال را از حيات بى بهره فرمود. و از آن حضرت نقل است كه فرمود: عجب دارم از قريش كه چون مقاتلت مرا با وليد بن عتبه مشاهده كردند و ديدند كه به يك ضرب من هر دو چشم حنظلة بن ابى سفيان بيرون افتاد چگونه بر حرب من اقدام مى نمايند! بالجمله هفتاد نفر از صناديد قريش به قتل رسيدند كه از جملۀ آنها بود عتبه، شيبه و وليد بن عبته و حنظلة ابن ابى سفيان و طعيمة بن عدى و عاص بن سعيد و نوفل بن خويلد و ابو جهل و چون سر ابو جهل را براى پيغمبر بردند سجدۀ شكر به جاى آورد. پس كفار هزيمت كردند و مسلمانان از دنبال ايشان بشتافتند و هفتاد نفر اسير كردند و اين واقعه در هفدهم ماه رمضان بود.

اللّهم و امزج مياههم بالوباء و اطعمتهم بالادواء و ارم بلادهم بالخسوف و الح عليها بالقذوف و افرعها بالمحول و اجعل ميرهم فى احصّ ارضك و ابعدها عنهم و امنع حصونها منهم اصبهم بالجوع المقيم و السقم الاليم بارالها! آب آنها را آلوده ساز و خوراك آنها را به دردها آميخته فرما و شهرهاى آنان را به زمين فرو بر و بلاهاى پياپى بر زمينشان ببار و به خشكسالى مبتلاشان بفرما و آذوقه شان را در بى بركت ترين و دورترين نقاط زمين قرار ده و دژهاى محكم را از آنان باز دار و ايشان را به گرسنگى دائم و بيمارى دردناك دچار كن.

علامه شعرانى قدّس سرّه در توضيح جملۀ: «و امزج مياههم بالوباء» فرمايد: و با هر بيمارى سارى را گويند كه زود جماعت بسيار را فراگيرد، مانند طاعون و اسهال هندى. و در اصطلاح طبيبان قديم تبهايى مانند تيفوس و تيفوئيد و جدرى را وحميات وبائيه مى گفتند؛ و ابو على سينا و ساير اطباى قديم اين امراض را از عفونت هوا مى دانستند و در كتاب قانون گويد: همچنان كه گاهى آب عفونت مى گيرد و ماهيان مى ميرند، همچنان گاهى كه هوا عفن گردد انسان به تنفس آن مريض گردد و بيمارى جماعت بسيارى را فراگيرد.

و رازى و غير او گويند: هواى پيرامون مريض مجاورت او عفونت گيرد و به نزديكان وى سرايت كند. و هم او گفته است: بعيد نيست اندكى از مايۀ مرض كه در هوا پراكنده مى شود مزاج جماعت بسيار را از درستى بگرداند؛ چنان كه اندك مايۀ خمير ترش مقدار بسيار خمير

ص:466

را در اندك مدت برمى آورد؛ و اما بيشتر سرايت مرض از طعام و آب است. از اين جهت حضرت زين العابدين عليه السّلام آب و طعام را نام برده است، و امروز مادۀ اكثر امراض را ميكرب يا ويروس مى نامند. به هر حال كلام آن حضرت از دقايق و اسرار علم طب است و از نور ولايت و روح امامت صادر گرديده است. و در حديث از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت كنند كه: «لا عدوى و لا طيرة»، يعنى سرايت بيمارى نيست و فال بر نيست.

و ابو هريره راوى اين خبر نيز روايت كرده است كه تندرست را بر بيمار وارد نكنيد و چون از او پرسيدند تو روايت كردى «لا عدوى»؟ برآشفت و به زبان حبشى چيزى گفت و خاموش ماند. و قسطلانى در شرح بخارى گويد: مقصود از «لا عدوى» آن است كه همه چيز به تقدير الهى است و اسباب طبيعى بى مشيّت او نيست؛ چنان كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: بيمار اول را كه بيمار كرد؟

اللّهم و ايّما غاز غزاهم من اهل ملتك او مجاهد جاهدهم من اتباع سنتك ليكون دينك الاعلى و حزبك الاقوى و حظك الا و فى فلقّه اليسر و هيىء له الامر و توله بالنجح بارالها! هر جنگاورى از ملت اسلام كه با آنان بستيزد و يا هر مجاهدى از پيروان سنّت تو كه با آنان جهاد كند بدان هدف كه دين تو برتر و حزب تو نيرومندتر و سهم تو بيشتر باشد پس كار او را آسان تر فرما و كارش را رو به راه بفرما و پيروزيش را خود بر عهده بگير.

و تخيّر له الاصحاب و استقو له الظهر و اسبغ عليه فى النفقة و ياران براى او برگزين و پشتش را نيرومند كن و درآمدش را سرشار فرما.

و متعه بالنشاط و اطف عنه حرارة الشّوق و او را با نشاط و خرمى بهره مند ساز و آتش اشتياق خانواده را در دل او خاموش فرما.

و اجره من غم الوحشة و او را از غم تنهايى برهان.

و أنسه ذكر الاهل و الولد و اهل و عيال و زن و فرزند را از ياد او ببر.

و اثر له حسن النيّة و او را حسن نيت عطا فرما.

و تولّه بالعافية و سلامتى او را به عهده بگير.

و اصحبه السلامة و تندرستى را يار و همنشين او ساز.

و اعفه من الجبن و او را از ترس محفوظ بدار.

و الهمه الجرأة و جرأت در دلش بينداز.

ص:467

و ارزقه الشدة و او را نيرومندى روزى فرما.

و ايّده بالنصر و با نصرتت او را تأييد فرما.

و علّمه السير و السنن و راه و روش و احكام جهاد را به او بياموز.

و سدّده فى الحكم و راه خطاى در حكم را بر وى ببند.

و اعزل عنه الريا و خلّصه من السمعة و خودنمايى را از او بركنار و از شهرت طلبى خالصش فرما.

و اجعل فكره و ذكره و ظعنه و اقامته فيك و لك و فكر و ذكر و سفر و اقامتش را در راه خودت و براى خودت قرار بده.

دام ريا و تزوير از دامهاى مهم شيطان و نفس است و كمتر كسى را از اين دام رهايى و نجات است. به گفته عارف شيراز:

دام سخت است مگر يار شود لطف خداى ورنه انسان نبرد صرفه ز شيطان رجيم

نويسندۀ ناچيز بحث ريا را در جزوۀ مستقلى نوشته و به فارسى و عربى به طبع رسانده است اميد كه مورد قبول حق تعالى و استفادۀ علاقمندان قرار گيرد. كار ريا به قدرى مشكل و دقيق است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: ريا پنهان تر است از حركت مورچه در شب تار بر سنگ سياه: «الريا اخفى من دبيب النملة فى الليلة الظلماء على المسح الاسود». و ريا آتشى است كه اگر در عمل راه يابد خرمن اعمال را مى سوزاند و خاكسترش مى كند.

از اين رو رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: ترسناك ترين چيزى كه بر شما مى ترسم شرك اصغر است. عرض كردند: يا رسول اللّه! شرك اصغر چيست؟ فرمود: ريا كه خداى عز و جل روز قيامت كه روز جزا و پاداش اعمال است مى فرمايد به رياكاران: برويد و از كسانى كه در دنيا به خاطر جلب توجه آنان عمل مى كرديد اجر و پاداش خود را بستانيد اگر داشته باشند «ان اخوف ما اخاف عليكم الشرك الاصغر، قالوا: و ما الشرك الاصغر يا رسول اللّه؟ قال: الريا، يقول اللّه عز و جل يوم القيامة اذا جازى العباد باعمالهم: اذهبوا الى الذين كنتم تراؤن فى الدنيا هل تجدون عندهم ثواب اعمالكم».

و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «اعملوا بغير رياء و لا سمعة فان من عمل لغير اللّه يكله اللّه الى من عمل له»؛ بدون ريا و شهرت طلبى كار كنيد كه هر كس براى غير خداى تعالى كار كند خداى

ص:468

تعالى او را به كسى كه از براى او كار كرده واگذار مى كند. و از امام صادق عليه السّلام مروى است كه در تفسير آيۀ شريفۀ «فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»(1)ر كسى كه به لقاى پروردگارش اميدوار است بايد عمل شايسته انجام دهد و احدى را در عبادت پروردگارش شريك نكند، فرمود: شخصى كار ثوابى انجام مى دهد ولى براى خداى نيست بلكه براى آن است كه مردم او را تزكيه كنند (و بگويند فلانى آدم خوبى است) و دلش مى خواهد كه به گوش مردم برسد، اين همان كسى است كه به عبادت پروردگارش شريك قرار داده «الرجل يعمل شيئا من الثواب لا يطلب به وجه اللّه انما يطلب تزكية الناس يشتهى ان يسمع به الناس فهذا الذى اشرك بعبادة ربه».

نكته اى بسيار دقيق و قابل توجه يكى از عرفا مى گويد: من هميشه دلم مى خواست كه به جهاد بروم و در راه خدا جنگ كنم و به فيض شهادت برسم و لكن خودم را متهم مى كردم كه كشته شدن در راه خدا چيزى نيست كه نفس من اين همه به آن علاقه داشته باشد، و در دل مى گفتم لابد نفس شيطان را در اين كار دسيسه و دامى است.

وقتى كاملا دقت و تفحص كردم ديدم نفس از اين جهت به جنگ با كفار علاقه دارد كه مردم بگويند فلانى در جهاد فى سبيل اللّه كشته شد و شهيد از دنيا رفت. در اين جا به ياد سرگذشت يكى از پاسداران اسلام در جنگ تحميلى عراق افتادم. يكى از دوستان براى نويسنده تعريف مى كرد كه در بررسى جنازه هاى شهدا پيكر مقدسى را يافتيم كه پلاك شناسايى كه معمولا شهدا به همراه داشتند نداشت و در جيبش نامه اى بود كه نوشته بود: گمان نكنيد پلاك شناسايى به من داده نشده و تقصير شده است، نه بلكه من خودم پلاك را به دور انداختم و خواستم كه حتى جنازه ام ناشناخته بماند مبادا به رياى پس از مرگ دچار شوم و اجرم ضايع گردد.

آفرين و هزار آفرين بر مدرسه اى كه چنين شاگردانى تربيت مى كند و چنين نكات اخلاقى به آنها مى آموزد كه با سالها تحصيل در دانشگاهها نمى توان به آن دست يافت. سلام و درود رضوان خداى تعالى بر چنين شهيدانى باد. اللهم ان كنت غير مستأهل لما رزقت اولياءك و شهداءك فلا تحرمنى شفاعتهم.

فاذا صاف عدوك و عدوه فقلّلهم فى عينه و صغر شأنهم فى قلبه و چون با دشمن تو كه دشمن

ص:469


1- سورۀ كهف، آيۀ 110.

او نيز هست رو به رو شد پس ايشان را در چشمش اندك بنما و مقامشان را در دلش كوچك ساز.

و ادل له منهم و لا تدلهم منه و او را بر آنان نصرت بخش و آنان را بر او پيروز مفرما.

فان ختمت له بالسعادة و قضيت له بالشهادة فبعد ان يجتاح عدوّك بالقتل و بعد ان يجهد بهم الاسر و بعد ان تأمن اطراف المسلمين پس اگر كار او را به نيكبختى پايان دادى و شهادت را براى وى مقدر فرمودى، بعد از آن باشد كه دشمنت را در ميدان جنگ بيچاره كرده و بعد از آن باشد كه اسيرى تاب و توانشان را گرفته باشد و بعد از آن كه مرزهاى مسلمانان را آرام گردانى.

و بعد ان يولّى عدوّك مدبرين و پس از آن باشد كه دشمنانت پا به فرار گذارند.

اللّهم و ايّما مسلم خلف غازيا او مرابطا فى داره او تعهّد خالفيه فى غيبته بارالها! هر مسلمانى كه به جاى رزمنده اى و يا پاسدارى به خانۀ او رسيدگى كند و يا در مدتى كه او غايب است امور خانۀ او را به عهده بگيرد،

او اعانه بطائفة من ماله و يا او را به بعضى از اموال خود يارى كند،

او امدّه بعتاد و يا او را به ساز و برگ جنگى مدد نمايد،

او شحذه على جهاد يا بر جهاد او را تشويق كند،

او اتبعه فى وجهه دعوة يا دعاى خيرى بدرقۀ راهش كند،

اورعى له من ورائه حرمة و يا در پشت سرش احترام او را نگهدارد،

فاجر له مثل اجره وزنا بوزن و مثلا بمثل پس به او نيز پاداشى هموزن پاداش رزمنده و همانند اجر او مرحمت فرما.

و عوّضه من فعله عوضا حاضرا يتعجّل به نفع ما قدّم و سرور ما اتى به و كار او را عوضى نقد عطا فرما تا سود كارهاى پيشينش هر چه زودتر و به وى برسد و دلش به آنچه انجام داده خرسند شود.

الى ان ينتهى به الوقت الى ما اجريت له من فضلك و اعددت له من كرامتك تا هنگامى كه به آنچه از فضلت براى وى مقرر فرموده اى و از گراميداشتت براى او آماده ساخته اى برسد.

سيد شارح فرمايد: از جملۀ شريفۀ دعا كه عرض مى كند: «و عوّضه من فعله عوضا حاضرا» چنين استفاده مى شود كه اعمال صالحه را در دنيا ثواب داده مى شود پيش از دنياى آخرت. و ظاهر بعضى آيات و اخبار نيز همين است؛ چنان كه خداى تعالى فرمايد:«فَآتاهُمُ اللّهُ ثَوابَ

ص:470

اَلدُّنْيا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ 1» ، خداى تعالى پاداش دنيا و پاداش نيك آخرت را به آنان عطا فرمود. و روايات فراوانى نيز در زمينۀ آثار دنيوى اعمال رسيده است، مانند آنچه در كافى شريف از امام باقر عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: صلۀ خويشاوندان اعمال را تزكيه و اموال را نمو و بلا را دفع و حساب را آسان مى كند و مرگ را به تأخير مى اندازد: «عن ابى جعفر عليه السّلام انّه قال: صلة الارحام تزكّى الاعمال و تنمى الاموال و تدفع البلوى و تيسّر الحساب و تنسى فى الاجل».

و نيز آن حضرت از رسول خدا عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: صلۀ رحم زودترين پاداش را در ميان اعمال خير دارد «اعجل الخير ثوابا صلة الرّحم».

و به سند صحيح از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: كسى كه به داد برادر مؤمن بيچارۀ درمانده اش برسد و گرفتارى وى را برطرف سازد و او را در رسيدن به حاجتش يارى دهد خداى عز و جل در مقابل اين عمل هفتاد و دو رحمت براى او مقرر مى فرمايد كه يكى از آنها را در دنيا عطا مى فرمايد و با همان يكى كار زندگى او را اصلاح و هفتاد و يك رحمت را براى وحشتهاى روز قيامت ذخيره مى كند: «من اغاث اخاه المؤمن اللّهفان اللهثان عند جهده فنفّس كربته و اعانه على انجاح حاجته كتب اللّه عز و جل بذلك اثنين و سبعين رحمة من اللّه يعجّل له منها واحدة يصلح بها امر معيشته و يدّخر له احدى و سبعين رحمة لافزاع يوم القيامة و اهواله».

و روايات در آثار دنيوى اعمال بيش از آن است كه در اين جا ذكر شود. نكتۀ ديگرى كه از جملۀ شريفۀ «الى ان ينتهى به الوقت» سيد بزرگوار استفاده مى كند آن است كه روح را پس از آن كه از بدن جدا شد در عالم برزخ و پيش از حشر روز قيامت تنعمات و لذتهايى است كه پاداش اعمال خير او در دنياست. مترجم گويد: وجود عالم برزخ پيش از عالم قيامت براى كسى مورد انكار نبايد باشد و لكن استفاده اش از اين جملۀ دعاى شريف كه سيد استفاده نموده مشكل است (دقت شود).

اللّهم و ايّما مسلم اهمّه امر الاسلام و احزنه تحزّب اهل الشرك عليهم فنوى غزوا او همّ بجهاد فقعد به ضعف او ابطات به فاقة او اخّره عنه حادث او عرض له دون ارادته مانع بارالها! هر فرد مسلمانى كه همتش مصروف در كار اسلام است و از اين كه مشركين عليه مسلمانان دسته بندى كرده اند محزون و غمگين است پس او نيت جنگ با آنان را داشته و آهنگ جهاد نموده ولى ناتوانى وى را از پا انداخته و يا تنگدستى او را از قافله عقب گذاشته و يا پيشامدى او را به

ص:471

تأخير انداخته و يا مانعى نگذاشته كه او تصميم بگيرد، فاكتب اسمه فى العابدين پس نام او را در دفتر عبادت كنندگان ثبت بفرما.

و اوجب له ثواب المجاهدين و پاداش نيك جهادگران را براى او مقرر فرما.

و اجعله فى نظام الشهداء و الصالحين و او را جزو سازمان شهدا و نيكوكاران قرار بده.

ثواب بر نيت عمل خير از مسلمات و در روايات تلويحا و يا تصريحا بيان شده است، مانند: «انّما الاعمال بالنيّات» و يا «نيّة المؤمن خير من عمله»، و مانند آنچه در كافى شريف است به سند صحيح از امام صادق عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: همانا بندۀ مؤمن فقير كه مى گويد:

پروردگارا! مرا روزى ده تا از كارهاى نيك چنين و چنان كنم، اگر خداى تعالى بداند كه او راست مى گويد، به همين نيت وى ثوابى را كه اگر آن عمل را انجام مى داد مى نوشت مى نويسد: «انّ العبد المؤمن الفقير ليقول: يا ربّ ارزقنى حتّى افعل كذا و كذا من البرّ و وجوه الخير، فاذا علم اللّه عز و جل ذلك منه لصدق نيّته كتب اللّه له من الاجر مثل ما يكتب لو عمله انّ اللّه واسع كريم».

و در صحيح مسلم است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: كسى كه به راستى شهادت را طالب باشد پاداش شهادت به او داده مى شود هر چند شهيد نشود: «من طلب شهادة صادقا اعطيها و لو لم تصبه». و به سند ديگر از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت مى كند كه فرمود: كسى كه از روى صدق نيت طالب شهادت باشد خداى تعالى او را به منازل شهدا مى رساند هر چند در رختخوابش بميرد. و در نهج البلاغه است كه چون امير المؤمنين عليه السّلام بر اصحاب جمل پيروز شد، يكى از اصحاب آن حضرت به ايشان عرض كرد: دوست داشتم كاش برادرم فلانى حاضر بود تا مى ديد كه خداى تعالى تو را بر دشمنانت چگونه پيروز فرمود.

حضرت فرمود: آيا دل برادرت با ماست؟ عرض كرد: آرى، فرمود: به خدا قسم كه او با ما حاضر بوده است و جمعى كه هنوز در پشت پدران و رحم مادرانند در سپاه ما حضور دارند كه بعدها به دنيا خواهند آمد و ايمان را تقويت خواهند نمود: «انّ بعض اصحاب امير المؤمنين قال له لمّا اظفره اللّه باصحاب الجمل: وددت انّ اخى فلانا كان شاهدا ليرى ما نصرك اللّه على اعدائك فقال عليه السّلام: اهوى اخيك معنا؟ قال: نعم. فقال: فقد شهدنا و اللّه فى عسكرنا هذا قوم فى اصلاب الرّجال و ارحام النّساء سيرعف بهم الزّمان و يقوى بهم الايمان».

جابر بن عبد اللّه انصارى اولين زائر سيد الشهداء سلام اللّه عليه نيز در زيارتش عرض كرد:

ص:472

«و الذى بعث محمدا بالحق لقد شاركناكم فما دخلتم فيه خطاب بشهداء كربلاء عليهم السّلام». عرض كرد:

قسم به خدايى كه محمد را به حق مبعوث كرد، به طور تحقيق ما با شما در امر شهادت شريكيم. عطيه كه به همراه جابر بود گفت: «كيف و لم نهبط واديا و لم نعل جبلا و لم نضرب بسيف و القوم قد فرق بين رؤسهم و ابدانهم اولادهم و ارسلت الازواج»؛ چگونه مى گويى كه با شما در شهادت شريكيم در حالى كه ما نه در بيابانى فرود آمديم و نه بر فراز كوهى رفتيم و نه شمشير زديم؟! ولى اين قوم (شهداء) ميان سرها و بدنهاشان جدايى افتاده و فرزندانشان يتيم و همسرانشان بيوه شدند.

پس جابر فرمود: اى عطيه! شنيدم از حبيبم رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه مى فرمود: هر كس كه قومى را دوست داشته باشد با آنان محشور مى شود، و هر كس كه عمل قومى را دوست داشته باشد در عمل آنان شريك مى شود. قسم به خدايى كه محمد را به حق مبعوث كرد كه نيت من و اصحاب من بر همان است كه حسين و يارانش بر آن بودند «فقال لى: يا عطيّة، سمعت حبيبى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم يقول: من احب قوما حشر معهم، من احب عمل قوم اشرك فى عملهم، و الذى بعث محمدا بالحق ان نيّتى و نية اصحابى على ما مضى عليه الحسين و اصحابه».

اللّهم صلّ على محمّد عبدك و رسولك و آل محمد صلوة عالية على الصلوات مشرفة فوق التحيّات صلوة لا ينتهى امدها و لا ينقطع عددها بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست، درودى برتر از همۀ درودها در شرافت و مرتبت و قدر، درودى كه مدت آن پايان نداشته باشد، و درودى پيوسته كه شماره اش گسيخته نشود.

كأتم ما مضى من صلواتك على احد من اوليائك همچون كامل ترين درودى كه در گذشته بر هر فردى از افراد اوليائت فرستاده اى. امام عليه السّلام اين دعا را با صلوات بر محمد و آل محمد ختم فرموده؛ چنان كه در روايت صحيح است كه دعا تا صلوات فرستاده نشود از استجابت محجوب است: «لا زال الدعاء محجوبا حتى يصلى على محمد و آل محمد».

انك المنان الحميد المبدىء المعيد الفعال لما تريد كه تويى خداى صاحب منت بر بندگانت و صاحب صفات حميده كه نعمتهايت ابتدايى و بدون سابقۀ خدمت از بنده و بدون استحقاق وى است؛ چنان كه يكى از اسماء مقدّسه «يا مبتدئا بالنعم قبل استحقاقها» مى باشد. و هر چه را كه اراده فرمايى انجام مى دهى و هيچ چيز مانع از نفوذ ارادۀ تو نگردد.

ص:473

دعاؤه في التّفزّع و من دعائه في الإخلاص

اللّهمّ انّي اخلصت بانقطاعي انقطاعي اليك و اقبلت بكلّي عليك و صرفت وجهي عمّن يحتاج احتاج الى رفدك و قلبت و فتلت مسألتي عمّن لم يستغن عن فضلك و رايت انّ طلب المحتاج الى المحتاج سفه من رأيه و ضلّة من عقله فكم قد رايت فكم رأيت يا الهي من اناس طلبوا العزّ بغيرك فذلّوا و راموا الثّروة من سواك فافتقروا و راموا الثّروة فافتقروا و حاولوا الارتفاع فاتّضعوا فصحّ بمعاينة امثالهم حازم وفّقه اعتباره بمعاينة امثالهم من حازم اعتباره و ارشده الى

ص:474

طريق صوابه اختياره اختباره فانت يا مولاي دون فأنت دون كلّ مسؤول موضع مسألتي و دون كلّ مطلوب اليه وليّ حاجتي انت المخصوص وليّ حاجتي المخصوص قبل كلّ مدعوّ بدعوتي لا يشركك احد في رجائي و لا يتّفق احد معك و لا يتّفق معك احد في دعائي و لا ينظمه و ايّاك ندائي لك يا الهي وحدانيّة العدد و ملكة القدرة الصّمد و فضيلة الحول و ملكة القدرة و فضيلة الحول و القوّة و درجة العلوّ و الرّفعة و من سواك مرحوم في عمره مرحوم في امره مغلوب على امره مقهور على

ص:475

شأنه مختلف الحالات متنقّل مغلوب على رأيه مختلف في الحالات منتقل في الصّفات.

فتعاليت عن الأشباه و الأضداد و تكبّرت عن الأمثال و الأنداد فسبحانك لا اله الاّ انت

ص:476

شرح دعاى بيست و هشتم

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام متفزّعا الى اللّه عز و جل از دعاهاى آن حضرت است هنگام راز و نياز با خداى عز و جل. خداى تبارك و تعالى مفزع و پناهگاه همه است.

امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «فاذا اشتدت فزع فالى اللّه المفزع»، هر گاه ترس و وحشت سخت فراگرفت پس پناهگاه خداى تعالى است. امام سجاد عليه السّلام نيز در اين قطعۀ نورانى از دعا به خداى تعالى پناهنده مى شود و عرض مى كند.

اللّهم انى اخلصت بانقطاعى اليك و اقبلت بكلّى عليك بارالها! من با بريدن از غير تو تنها به تو پيوسته ام و با همۀ وجودم به سوى تو روى آورده ام.

با تو پيوستم و از غير تو دل ببريدم آشناى تو ندارد سر بيگانه و خويش

و صرفت وجهى عمّن يحتاج الى رفدك و از هر كس كه خود محتاج عطاى تو هست روى برگرداندم.

و قلبت مسألتى عمّن لم يستغن عن فضلك و دست سؤال از كسى كه از فضل تو بى نياز نيست برگرداندم.

و رأيت انّ طلب المحتاج الى المحتاج سفه من رأيه و ضلّة من عقله و دانستم كه خواستن محتاج از كسى كه او خودش نيازمند است دليل آن است كه خواهان، رأيش سفيه و عقلش گمراه است، كه حكم عقل بر اين است كه فاقد شىء نمى تواند معطى آن شىء باشد. به قول

ص:477

حكيم شيراز:

خفته را خفته كى كند بيدار

فكم قد رأيت يا الهى من اناس طلبوا العز بغيرك فذلّوا چه بسا مردمى را ديدم اى خداى من كه عزت از غير تو خواستند پس ذليل شدند.

و راموا الثّروة من سواك فافتقروا و از ديگران مال و ثروت خواستند پس فقير شدند.

و حاولوا الارتفاع فاتّضعوا و بلندى خواستند ولى پست شدند. از آن جايى كه زمام امور عالم خلقت به دست قدرت حق تعالى است، بندگان خاص حضرتش را نسزد كه از درگاهش روى برتابند و دست توسل به دامن ديگرى زنند، كه عزت كبريايى آن را نپذيرد و اميدش را قطع كند؛ چنان كه در حديث قدسى فرمود: «انّ اللّه سبحانه يقول: و عزتى و جلالى و مجدى و ارتفاعى على عرشى لاقطّعنّ امل مؤمّل غيرى باليأس و لأكسونّه ثوب المذلّة عند النّاس و لا نحّينّه من قربى و لابعدنّه من فضلى»؛ به عزت و جلالت و مجد و عرشى كه بر آن مسلطم كه به طور حتم اميد هر كس را كه به غير من اميدوار باشد قطع و وى را مأيوس خواهم نمود و جامۀ خوارى و ذلت در چشم مردم را به وى خواهم پوشانيد و او را از بساط قربم به دور و از فضلم تبعيد خواهم كرد.

و تمام حديث در دعاى سيزدهم ذكر شد. و قريب به همين منظور حديثى است كه ابو القاسم نيشابورى در مجلس پنجاه و ششم از كتاب خلق الانسان نقل كرده و مى گويد: سيد و آقاى ما امام موسى بن جعفر از پدرش و او از جدش محمد و جدش از پدرش على بن الحسين و ايشان از پدر بزرگوارش حسين بن على و ايشان از پدر بزرگوارش على بن ابى طالب روايت مى كند كه فرمود كه پيامبر اكرم فرمود: خداى جلّ جلاله فرموده است: «ما من مخلوق يعتصم بمخلوق دونى الاّ قطعت اسباب السموات و الارض دونه، فان دعانى لم اجبه و ان سألنى لم اعطيه، و ما من مخلوق يعتصم بى دون خلقى الا ضمنت السموات و الارض رزقه، فان سألنى اعطيته و ان دعانى اجبته و ان استغفر لى غفرت له»؛ هيچ مخلوقى نيست كه به مخلوقى چنگ بزند نه بر من مگر آن كه اسباب آسمانها و زمين را بر روى او مى بندم؛ پس اگر مرا بخواند جوابش ندهم و اگر از من سؤال كند عطايش نبخشم.

و هيچ مخلوقى نيست كه به دامن من چنگ بزند نه مخلوقم مگر آن كه آسمانها و زمين را ضامن روزى او كنم پس اگر از من سؤالى كند عطايش بخشم و اگر مرا بخواند اجابتش كنم و

ص:478

اگر از من آمرزش بطلبد او را مى آمرزم.

فصحّ بمعاينة امثالهم حازم وفقه اعتباره، و ارشده الى طريق صوابه اختياره پس از ديدن اين گونه اشخاص، شخص دورانديش هشيار و بيدار شد و به خاطر عبرت گرفتنش موفق شد و پند گرفتنش سبب توفيق او شد و بگزيدن او وى را به راه صوابش رهبرى كرد.

فانت يا مولاى دون كلّ مسؤول موضع مسألتى پس اى ولى و مالك و آقا و نعمت بخش! من خواسته ام را فقط از تو مى خواهم نه از هيچ كس.

و دون كلّ مطلوب اليه ولىّ حاجتى و تو سرپرست منى در حاجت من نه كس ديگر.

انت المخصوص قبل كلّ مدعوّ بدعوتى پيش از هر كس دعاى من مخصوص توست.

لا يشركك احد فى رجايى و هيچ كس شريك تو در اميد من نيست و من فقط به تو اميدوارم.

و لا يتّفق احد معك فى دعائى و هيچ فردى همراه تو در دعاى من نيست.

و لا ينظمه و ايّاك ندائى و كسى را با تو ندا نمى كنم.

لك يا الهى وحدانيّة العدد يگانگى، اى خداى من! مخصوص ذات مقدس توست.

*توضيح

دانشمندان را در تفسير اين جملۀ نورانى از دعا سخن بسيار است، زيرا كه در كلمات بزرگان، خداى تعالى بيرون از دايرۀ اعداد بوده و وحدت عددى را از ذات مقدس نفى كرده اند و اين مطلب با نقل و عقل مورد تأييد قرار گرفته است. امّا نقل: پس در بسيارى از روايات كه به حد استفاضه است به اين مطلب اشاره شده است؛ از آن جمله فرمايشات امير المؤمنين عليه السّلام است كه مى فرمايد: «الواحد بلا تأويل عدد»؛ خداى تعالى واحد است امّا نه واحد عددى. و در خطبۀ ديگر صريح تر مى فرمايد: «واحد لا بعدد و دائم لا بعمد»؛ او واحد است نه به شمار عدد و دائم و جاويد است نه به مقياس زمان.

و از جملۀ روايات روايتى است كه رئيس المحدثين صدوق رضى اللّه عنه در كتاب توحيدش نقل مى فرمايد كه عربى در روز جنگ جمل برخاست و گفت: يا امير المؤمنين «اتقول انّ اللّه واحد»، مگر تو مى گويى كه خداى تعالى يكى است؟ و مردم به او حمله ور شدند و گفتند: اى مرد عرب (هر سخن جايى و هر نكته مقامى دارد) آخر امروز وقت اين سؤال است؟ مگر

ص:479

نمى بينى كه امير المؤمنين خاطر شريفش مشغول و گرفتار جنگ است؟ «فحمل الناس عليه و قالوا: يا اعرابى اما ترى ما فيه امير المؤمنين من تقسيم القلب؟» پس امير المؤمنين فرمود: رهايش كنيد «فانّ الذى يريده الاعرابىّ هو الذى نريده من القوم»، ما بر سر همين معنا با اينان مى جنگيم و مى خواهيم همين مطالب براى اين مردم روشن شود. سپس فرمود: اى مرد عرب «انّ القول بأنّ اللّه واحد على اربعة اقسام: فوجهان منها لا يجوزان على اللّه عز و جل و وجهان مثبتان فيه».

اين سخن كه خداى تعالى يكى است بر چهار قسم است كه دو قسم آن بر خداى تعالى گفتنش جايز نيست و اما دو قسم ديگر براى خداى تعالى ثابت است. «فامّا اللذان لا يجوزان عليه فقول القائل واحد يقصد به باب الاعداد»، امّا آن دو قسم كه گفتنش در مورد خداى تعالى جايز نيست، يكى آن است كه كسى بگويد خدا يكى است و قصدش يك عددى باشد «اما ترى انّه كفر من قال ثالث ثلاثة؟» مگر نمى بينى نصارى را كه گفتند خداى تعالى سومى از سه نفر است كافر شدند؟ و ديگر از آن دو قسم كه جايز نيست «فقول القائل و واحد من الناس يريد به النّوع من الجنس فهذا ما لا يجوز لانّه تشبيه و جلّ ربّنا عن ذلك و تعالى».

و ديگر آن كه كسى بگويد خداى تعالى يكى از مردم است و مقصودش يك نوع از جنس باشد اين نيز جايز نيست زيرا خداى را همانند خلق شمردن است و پروردگار ما برتر و بالاتر از آن است كه مانند خلق شود. و اما آن دو قسم كه بر خداى تعالى ثابت است، يكى آن است كه كسى بگويد او تبارك و تعالى يكى است و شريك و نظير در خلق ندارد «فقول القائل هو واحد ليس له من الاشياء شبيه»، آرى خداى ما چنين است و قسم ديگر آن كه بگويد: «انّه عز و جلّ احدىّ المعنى يعنى به انّه لا ينقسم فى وجود و لا عقل و لا و هم كذلك ربّنا عز و جل» خداى تعالى در معنا يكتاست و به هيچ وجه قابل تقسيم نيست نه در وجود و نه در عقل و نه در وهم، اين گفتار درست است و پروردگار ما عز و جل اين چنين است.

و اما از ديدگاه عقل خداى تعالى كه يگانه است براى اين كه وحدت عددى قوام وجودش به اين است كه با تكرار يافتن كثرت عددى به وجود مى آيد و به حسب تكرر وجود صحيح گفته شود متّصف به آن كثرت يكى از اعداد وجود است، و يا يكى از اعداد موجود است، و جناب خداى سبحان عزيزتر از آن است كه چنين وحدتى را دارا باشد بلكه وحدت عددى مخلوق و ساخته و پرداختۀ آن ذات مقدس است؛ ذات مقدسى كه داراى وحدت محضى حقيقيه است و آن وحدت عين ذات قيومى است كه وحدت حقّۀ صرفۀ وجوبيه است كه قائم

ص:480

به ذات است و مقابلى ندارد و از لوازم آن وحدت نفى كثرت است؛ چنان كه امير المؤمنين عليه السّلام به آن اشاره فرمود در حديثى كه از آن حضرت نقل شد كه فرمود: «احدىّ المعنى» است و قابل تقسيم نيست نه در وجود و نه در عقل و نه در وهم.

پس روشن شد كه مقصود از «لك وحدانيّة العدد» وحدت عددى نيست بلكه بايد معنايى باشد كه اسنادش به خداى تعالى درست باشد. سيد شارح رضى اللّه عنه مى فرمايد: بعضى ها گفته اند كه مقصود از «لك وحدانية العدد» نفى وحدت عددى است نه اثبات آن، و اين معنا ظاهر نيست.

مترجم گويد: اگر مقصود سيد رضى اللّه عنه از اين كه مى فرمايد: «و هو غير ظاهر» اين است كه معناى كلام اين بعض روشن نيست كه چگونه مقصود از اثبات وحدانيت عدد نفى آن است، ممكن است چنين توجيه شود كه جملۀ «لك وحدانية العدد» جملۀ استفهاميۀ انكاريه باشد كه طبعا نفى وحدت عددى را خواهد كرد، مگر اين كه مقصود سيد از جملۀ «و هو غير ظاهر» مطلب ديگر باشد كه براى ما معلوم نيست. (و اللّه اعلم).

و گفته شده كه معناى جملۀ «لك وحدانية العدد» آن است كه خداى تعالى از جنس عدد صفت وحدت را دارد كه شريك ندارد و در ربوبيّت دومى ندارد. و نيز گفته شده كه معنايش اين است كه چون موجودات شمرده شوند تنها تويى كه متفرد به وحدانيت هستى و بقيۀ موجودات فرد وحدانى نيستند، بلكه چنان كه فلاسفه گفته اند «كلّ ممكن زوج تركيبى من مادّة و وجود». و گفته شده كه مقصود آن است كه تنها تويى متفرد در خلق و ايجاد، زيرا وحدت عدديه خود نيز از مصنوعات ذات بارى تعالى است و فيض وجود اوست. و گفته شده است كه مقصود جهت وحدت كثرات است. و نيز گفته شده است كه مقصود آن است كه هيچ نوع كثرت در تو نيست نه جزء دارى و نه صفت زايد بر ذات. و سيد شارح مى فرمايد: اين معنا مناسب ترين معانى است سپس به شرح آن مى پردازد كه ذكرش شايد موجب ملال و تطويل باشد. طالبين به شرح سيد مراجعه كنند.

و ملكة القدرة الصّمد و قدرت كامله اى كه هيچ گونه عجز بر او راه نمى يابد (و صمد است يعنى توپر است و غير قابل نفوذ) مخصوص توست. بدان كه علما را در معناى صمد اختلاف است. بعضى گفته اند به معناى مقصود است، يعنى ديگران او را قصد مى كنند؛ و اين معنا از امام باقر عليه السّلام مروى است؛ چنان كه ثقة الاسلام كلينى رضى اللّه عنه در كتاب شريف كافى به سند خود از داوود بن قاسم جعفرى گويد به امام باقر عليه السّلام عرض كردم: جعلت فداك؛ من به قربانت! صمد

ص:481

چيست؟ فرمود: «السيد المصمود اليه فى القليل و الكثير»؛ آقايى كه در هر چيز كم و زياد او را قصد مى كنند. و هم از آن حضرت مروى است كه فرمود: «الصّمد السيد المطاع الذى ليس فوقه آمر و ناهى»؛ صمد آن آقاى فرمانروايى است كه برتر از او فرمانده و نهى كننده اى نيست. و همان حضرت مى فرمايد: پدرم امام زين العابدين عليه السّلام از پدر بزرگوارش حسين بن على عليه السّلام نقل مى كند كه فرمود: «الصّمد الذى لا جوف له، و الصّمد الذى قد انتهى سودده، و الصّمد الذى لا يأكل و لا يشرب، و الصّمد الذى لا ينام، و الصّمد الدائم و الذى لم يزل و لا يزال»؛ صمد كسى است كه تو خالى نيست و صمد كسى است كه سيادت و آقايى اش بى منتهاست و صمد كسى است كه نه مى خورد و نه مى آشامد و صمد كسى است كه به خواب نمى رود و صمد كسى است كه ابدى و ازلى است جاويد بوده و خواهد بود. و امام باقر عليه السّلام فرمود: از امام زين العابدين معناى صمد سؤال شد، فرمود: صمد كسى است كه شريك نداشته باشد و نگهدارى هيچ چيز برايش مشكل نباشد و هيچ چيز از حيطۀ قدرت و علم او خارج نباشد: «سئل على بن الحسين عليه السّلام عن الصّمد، فقال: الصّمد الذى لا شريك له و لا يعزب عنه شىء». و از آن حضرت مروى است كه فرمود محمد بن حنفيه مى گفت: صمد يعنى كسى كه قائم به نفس باشد و از ديگرى بى نياز.

زيرنشين عَلَمت كائنات ما به تو قائم چو تو قائم به ذات

هستى تو صورت و پيوند نه تو به كس و كس به تو مانند نه

* و اقوال و روايات ديگرى نيز هست كه ذكرش موجب تطويل است و شايد همۀ معانى صحيح باشد. طالبين به كتب حديث مراجعه كنند.

و فضيلة الحول و القوة و برترى حول و قوت مخصوص توست.

و درجة العلوّ و الرّفعة و بالاترين درجه و رفيع ترين مقام مخصوص توست.

و من سواك مرحوم فى عمره مغلوب على امره مقهور على شأنه و غير تو تا زنده است قابل ترحم است كه ذلت و مسكنت گريبانگير اوست و يا آن كه قابل ترحم است نسبت به عمرش كه در اختيار ديگرى و او مالك عمرش نيست. مغلوب على امره ناتوان در كارش و بيچاره در حالش.

مختلف الحالات متنقّل فى الصفات داراى حالات گوناگون كه از حالى به حالى و از صفتى

ص:482

به صفتى ديگر برمى گردد. از صفات متضادۀ خلقت مانند خواب و بيدارى، اندوه و شادمانى، عزت و ذلت، رضا و خشم و يا خليقيّه مانند تطوراتى كه از بدو خلقت دارد؛ چنان كه در آيۀ شريفه بدان اشاره شده است:«هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ 1» .

فتعاليت عن الاشباه و الاضداد بارالها! اين تو هستى كه شبيه و ضد ندارى.

و تكبرت عن الامثال و الانداد و از امثال و اقران بالاترى و برتر از آنى كه مانند و همتا داشته باشى.

فسبحانك لا اله الاّ انت پس تو پاك و منزهى، و معبودى سزاوار پرستش جز تو وجود ندارد.

*

ص:483

دعاؤه اذا قتّر عليه الرّزق و من دعائه في الابتلاء

اللّهمّ انّك ابتليتنا انّك قد ابتليتنا في ارزاقنا بسوء الظّنّ بسوء الصّبر و في آجالنا بطول الأمل حتّى التمسنا ارزاقك من عند المرزوقين التمسنا ارزاقنا من عند المرتزقين و طمعنا بآمالنا في اعمار المعمّرين فصلّ على محمّد و آله وهب لنا و طمعنا بآمالنا في اعمار المعمّرين فهب لنا يقينا صادقا تكفينا به من مؤونة تكفينا به مؤونة الطّلب و الهمنا ثقة خالصة تعفينا بها من شدّة النّصب و اجعل ما صرّحت به من عدتك في وحيك و اتبعته من قسمك في كتابك قاطعا قطعا لاهتمامنا

ص:484

بالرّزق الّذي تكفّلت به و حسما للاشتغال بما ضمنت من الكفاية بما ضمنت الكفاية له فقلت و قولك الحقّ الأصدق و قولك الأصدق و اقسمت و قسمك الأبرّ الأوفى و قسمك الأوفى و في السّماء رزقكم و ما توعدون ثمّ قلت فوربّ و ما توعدون فوربّ السّماء و الأرض انّه لحقّ مثل ما انّكم تنطقون

ص:485

ص:486

شرح دعاى بيست و نهم

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام اذا قتّر عليه الرّزق از دعاهاى آن حضرت است هنگامى كه روزى بر او تنگ مى شد. سيّد شارح (رض) در مقدّمۀ اين دعاى شريف بيانى دارد و خلاصه اش اين است كه خداى تعالى انبيا و اوليا و بندگان شايسته اش را به تنگى در معيشت و روزى مبتلا مى فرمايد از جهت حكمت و مصلحتى كه در اين كار هست؛ چنان كه در روايات صحيحه و سنّت مستفيضه به اين مطلب اشاره شده است كه از جملۀ مصالح و حكمت ها كه در اين كار هست آن است كه آنان را از اشتغال به دنيا و خوشگذرانى هاى دنيا محفوظ بدارد، زيرا به ثبوت رسيده است كه دنيا و آخرت همچون مشرق و مغرب است كه آدمى به هر كدام نزديك شود از ديگرى دور مى شود، و انبيا و اوليا و پيروانشان هر چند صاحب نفوس كامله و كمالات نفسانى بوده اند ولى در عين حال مى بايست كه با رياضت و مجاهدت كامل و اعراض از دنيا و لذايذ آن به زهد حقيقى دست يابند و نفوس آنان با رياضت و كامل تبديل به نفس مطمئنه شود، و هر كدام در هر مرتبه اى كه هستند از آن مرتبه ترقّى نموده و به مرتبۀ كامل تر نايل شود كه مراتب كمال غير متناهيه است و اين معنا از حالات آن بزرگواران ظاهر و هويداست؛ چنان كه مشهور است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم سنگ بر شكم نازنينش مى بست(1).

ص:487


1- مفهوم سنگ شبع براى نويسنده نامعلوم است كه آيا سنگ خاصّى بوده كه اثرش رفع گرسنگى بوده و يا آن كه به واسطۀ سنگينى شكم گرسنگى كمتر احساس مى شد.

و امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «و ايم اللّه يمينا استثنى فيها بمشيئة اللّه لاروضنّ نفسى رياضة تهشّ معها الى القرص اذا قدرت عليه مطعوما و تقنع بالملح مأدوما»؛ سوگند مى خورم كه ان شاء اللّه آنچنان رياضتى بر خودم بدهم كه به قرص نانى غذا و نمكى كه خورش آن نان باشد خوشحال گردد اگر به دستش بيايد. و اين رياضت از آن حضرت براى آن بود كه زاهد حقيقى گرديده و از دنيا و لذايذ آن اعراض كرده باشد و چون شرط رسيدن به درجات نبوّت و رسالت و مراتب وحى و ولايت اين چنين زهد بود، اگر درهاى نعمتهاى دنيوى به روى آنان گشوده مى شد و سرگرم نعمتها و لذّتها مى شدند از حضرت جلال الهى منقطع گرديده و از بساط قرب ربوبى دور مى شدند. ديگر از حكمتها آن بود كه هر چه بيشتر صبر و قناعت مى كردند و دل از دنيا و لذّات آن مى كندند اجر و پاداششان نزد خداى تعالى بيشتر مى شد. و از جملۀ حكمتها آن است كه خداى تعالى بدين وسيله متكبّران و دنياطلبان را مى آزمايد، زيرا اگر انبيا و اوليا صاحبان مال و ثروت بودند مردم به خاطر مال و ثروت دنيا از آنان اطاعت و پيروى مى كردند و اساس ابتلا و امتحان خداوندى كه مستكبرين را به وسيلۀ مستضعفين آزمايش مى كند متزلزل مى شد؛ چنان كه امير المؤمنين عليه السّلام در خطبۀ قاصعه به اين مطلب اشاره مى فرمايد؛ آن جا كه مى فرمايد: «فانّ اللّه سبحانه يختبر عباده المستكبرين فى انفسهم باوليائه المستضعفين فى اعينهم و لقد دخل موسى بن عمران و معه اخوه عليهما السلام على فرعون و عليهما مدارع الصّوف و بايدهما العصىّ فشرطاله ان اسلم بقاء ملكه و دوام عزّه فقال:

الا تعجبون من هذين يشرطان لى دوام العزّ و بقاء الملك و هما بما ترون من حال الفقر و الذّل فهلا القى عليهما اساور من ذهب اعظاما للذهب و جمعه و احتقارا للصّوف و لبسه و لو اراد اللّه سبحانه لانبيائه حيث بعثهم ان يفتح لهم كنوز الذّهبان و معادن العقيان و مغارس الجنان و ان يحشر معهم طير السّماء و وحوش الارضين لفعل و لو فعل لسقط البلاء و بطل الجزاء»؛ خداى سبحان بندگان مستكبرش را به وسيلۀ اوليائش كه در چشم آنان مستضعف بودند آزمايش مى كند؛ پس بتحقيق كه موسى بن عمران به همراه برادرش به فرعون وارد شدند كه جامه هاى پشمين پوشيده و عصايى به دست داشتند و بر فرعون شرط كردند كه اگر اسلام بياورد سلطنتش باقى و عزّتش به دوام خواهد بود. فرعون گفت: كار اين دو نفر شگفت آور نيست كه بر من شرط مى كنند عزّتم دائم و سلطنتم باقى باشد و خودشان در حال فقر و ذلّتى هستند كه مى بينيد. چرا دستبندهايى از طلا ندارند؟! و اين سخن از اين رو بود كه طلا و جمع كردن

ص:488

طلا در نزد آنان بزرگ مى نمود و لباس پشمينه در نظرشان حقير بود و اگر خداى سبحان به انبيايش هنگامى كه آنان را مبعوث مى كرد، گنجهاى طلاها و معادن نقره و باغهاى پردرخت عطا فرمايد و به همراه انبيا پرندگان آسمان و درندگان زمين را محشور كند اگر مى خواست بكند مى كرد، و اگر اين كار كرده بود آزمايش از بين مى رفت و پاداش و جزا باطل مى شد.

و ديگر از حكمتها آن كه انبيا عليهم السّلام به واسطۀ فقرشان همواره گرفتار مستكبران بودند كه زير بار نمى رفتند در حالى كه اگر مال و ثروت داشتند اين گونه آزمايش كه بر آزار مستكبران صبر كنند از بين مى رفت؛ چنان كه اهل مدين به حضرت شعيب عليه السّلام گفتند:«يا شُعَيْبُ ما نَفْقَهُ كَثِيراً مِمّا تَقُولُ وَ إِنّا لَنَراكَ فِينا ضَعِيفاً وَ لَوْ لا رَهْطُكَ لَرَجَمْناكَ وَ ما أَنْتَ عَلَيْنا بِعَزِيزٍ1» ؛ اى شعيب ما بسيارى از حرفها كه مى زنى نمى فهميم و ما تو را در ميان خود ناتوان مى بينيم و اگر خانواده و فاميلت نبود ما تو را سنگسار مى كرديم و تو عزّتى نزد ما ندارى.

و ديگر از حكمتها آن است كه مسلمانان و مؤمنان به انبيا و اوليا اقتدا كرده و آنان را اسوۀ خود قرار مى دهند؛ چنان كه امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «و لقد كان فى رسول اللّه ما كان كاف لك فى الأسوة و دليل على ذمّ الدنيا و عيبها و كثرة مخازيها و مساويها اذ قبضت عنه اطرافها وطئت لغيره اكنافها و فطم من رضاعها و زوى عن زخارفها و ان شئت ثنيت بموسى كليم اللّه عليه السّلام حيث يقول: ربّ انّى لما انزلت الىّ من خير فقير، و اللّه ما سئله الاّ خبزا يأكله لانّه كان يأكل بقلة الارض، و لقد كانت خضرة البقل ترى من شفيف صفاق بطنه لهزاله و تشذّب لحمه، و ان شئت ثلّثت بداود عليه السّلام صاحب المزامير و قارئ اهل الجنّه و لقد كان يعمل سفائف الخوص بيده و يقول لجلسائه ايّكم يكفينى بيعها و يأكل قرص الشّعير من ثمنها، و ان شئت قلت فى عيسى بن مريم فلقد كان يتوسّد الحجر و يلبس الخشن و ياكل الجشب و كان ادامه الجوع و سراجه باللّيل القمر و ظلاله فى الشتاء مشارق الارض و مغاربها و فاكهته و ريحانه ما تنبت الارض للبهائم و لم تكن له زوجة تفتنه و لا ولد يحزنه و لا مال يلفته و لا طمع يذله دابّته رجلاه و خادمه يداه فتأسّ بنبيّك الاطهر فانّ فيه اسوة حسنة لمن تأسىّ و عزاء لمن تعزّى و احبّ العباد الى اللّه المتأسّى بنبيّه و المقتص لاثره، الى ان قال عليه السّلام:

و لقد كان فى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ما يد لّك على مساوئ الدنيا و عيوبها اذ جاع فيها مع خاصّته و زويت عنه زخارفها مع عظيم زلفته فلينظر ناظر بعقله اكرم اللّه محمدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بذلك ام اهانه فان قال اهانه فقد كذب و اللّه العظيم بالافك العظيم، و ان قال اكرمه فليعلم انّ اللّه سبحانه قد اهان غيره حيث بسط الدنيا

ص:489

و زواها عن اقرب الناس للّه منه فتأسّ متاسّ بنبيّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اقتصّ اثره و ولج مولجه و الاّ فلا يأمن الهلكلة فانّ اللّه جعل محمّدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم علما للسّاعة و مبشّرا بالجنّة و منذرا بالعقوبة و خرج من الدنيا خمصا و ورد الآخره سليما لم يضع حجرا على حجر حتّى مضى لسبيله و اجاب داعى ربّه فما اعظم منّة اللّه عندنا حين انعم علينا به سلفا نتّبعه و قائدا نطأ عقبه، و اللّه لقد رقّعت مدرعتى هذه حتى استحييت من راقعها و لقد قال لى قائل: الا تنبذها عنك فقلت: اغرب عنّى فعند الصباح يحمد القوم السّرى».

آنچه در رسول خدا بود كافى است براى تو كه اسوۀ خود قرار دهى و دليلى باشد كه دنيا مذموم و معيوب و سراپا رسوايى و بدى است، زيرا دنيا از هر طرف از دست آن حضرت گرفته شد و به دست ديگرى سپرده شد و حضرتش از پستان دنيا شير نخورد و از زينتهايش به كنارى بود. و اگر بخواهى (يا بخواهم) دومين نمونه را كه موسى كليم اللّه است به تو نشان مى دهم كه به خداى تعالى عرض كرد: پروردگارا! من به خيرى كه از تو به من برسد فقير و محتاجم؛ و به خدا قسم بجز نانى كه بخورد چيزى از خداى تعالى نخواست كه آن حضرت از نباتات زمين استفاده مى كرد و از بس لاغر شده بود و گوشتهاى بدنش ريخته شده بود رنگ سبز سبزيجات از زير پوست شكمش پيدا بود. و اگر بخواهى (يا بخواهم) سومين نمونه حضرت داود است كه صاحب مزمارها و خوانندۀ بهشتيان بود كه كاسه هاى گلى درست مى كرد و به همنشينانش مى فرمود: چه كسى فروش اين را به عهده مى گيرد؟ و گردۀ نان جوى از بهاى آن كاسه تهيه مى كرد.

و اگر بخواهى (يا بخواهم) دربارۀ عيسى بن مريم مى گويم كه سنگ را بالش خود مى كرد و لباس درشت مى پوشيد و علف صحرا ميل مى فرمود و خورش او گرسنگى بود و چراغ شبش مهتاب و گردشش در زمستان خاور و باختر روى زمين بود و ميوه و ريحانش گياههايى بود كه از زمين جهت استفادۀ حيوانات مى روييد؛ نه همسرى داشت كه دلبند به او باشد و نه فرزندى كه غمگين اش سازد و نه مالى كه از خود به جاى بگذارد و نه طمعى كه او را ذليل كند، ركبش دو پاى وى بود و خدمتكارش دو دست او. پس پيغمبر اطهر را مقياس قرار بده كه او اسوۀ خوبى است براى هر كس كه بخواهد به او تأسّى كند و تسلّى خاطر است براى آن كس كه بخواهد از آن حضرت تسلّى بيابد، و محبوب ترين بندگان نزد خداى تعالى كسى است كه به پيغمبرش تأسّى كند و پا به جاى پاى آن حضرت بگذارد. تا آن كه آن حضرت مى فرمايد:

حقيقتا كه در رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آن بود كه تو را بر زشتيهاى دنيا و عيبهايش رهبرى كند به جهت

ص:490

اين كه آن حضرت خودش با خاصّانش در دنيا گرسنه ماند و زيورهاى دنيا از او به دور ماند با مقام ارجمندى كه داشت. پس بايد با ديدۀ عقل نگريست كه آيا خداى تعالى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را با اين كار گرامى داشته و يا او را اهانت فرموده است. اگر بگويد كه اهانت فرموده محققا و سوگند به خداى بزرگ كه دروغ گفته است، و اگر بگويد گرامى اش داشته پس بايد بداند كه خداى سبحان ديگرى را اهانت فرموده چون دنيا را به ديگرى داده ولى آن را از نزديك ترين افراد به خداى تعالى بازداشته. پس هر كس مى خواهد تأسّى كند مى بايد به پيغمبر خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تأسّى كند و دنباله رو او باشد و هر جا او رفته وى نيز فرو برود وگرنه از ملالت ايمن نخواهد بود، زيرا خداى تعالى محمد را نشانۀ قيامت و مژده آور بهشت و ترسانندۀ با عقوبت قرار داده، و از دنيا با شكم خالى بيرون رفت و سالم به عالم آخرت وارد شد و سنگى را روى سنگى نگذاشت تا از دنيا رفت و داعى خدا را لبيك گفت.

پس چه منّت بزرگى خداى تعالى بر ما نهاده كه چنين پيغمبرى به ما مرحمت فرموده تا ما از وى پيروى كنيم و پيشوايى كه بايد پا جاى پاى او بگذاريم. به خدا قسم آن قدر به لباسم وصله زدم كه از وصله كنندۀ او خجالت كشيدم و گوينده اى به من گفت: آيا اين را دور نمى افكنى؟ گفتم: از من دور شو كه رهروان شب به هنگام صبح ستوده مى شوند.

و ديگر از حكمتها آن كه خداى تعالى او را براى درك شرف حضور مقدم بر ديگران فرموده تا در حضرت ذو الجلال به دعا و نيايش مشغول باشد و با تضرع و زارى از خداى تعالى طلب حاجت كند؛ چنان كه امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «ان اللّه يتبلى العبد و هو يحبّه ليسمع تضرّعه» خداى تعالى بنده اى را مبتلا مى فرمايد كه دوست دارد او را و مى خواهد زارى او را بشنود.

خوش همى آيد مرا آواز او و آن خدايا گفتن و آن راز او

* يكى از صاحبدلان در اين باره مى گويد كه دعا كردن موجب حضور در پيشگاه الهى است امّا عطا و بخشش دريافت كردن موجب انصراف از درگاه است، و بر درگاه ايستادن بهتر از بازگشت است. و در اين باره است آنچه از طريق خاصه و عامّه روايت شده كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: پروردگار من به من پيشنهاد فرمود كه بطحاء مكه را براى من طلا كند عرض

ص:491

كردم پروردگارا نمى خواهم تا مگر يك روز سير باشم و روزى ديگر گرسنه تا در گرسنگى به درگاهت بنالم و به ياد تو باشم، و چون سير باشم شكر تو را به جاى آورم و سپاس تو گويم «عرض علّى ربّى ان يجعل لى بطحاء مكه ذهبا فقلت: لا يا رب و لكن اشبع يوما و اجوع يوما فاذا جعت تضرّعت اليك و ذكرتك و اذا شبعت شكرتك و حمدتك». و دعاى امام زين العابدين عليه السلام از اين قبيل است كه عرض مى كند:

اللهم انك ابتليتنا فى ارزاقنا بسوء الظّن بارالها! حضرتت ما را امتحان فرمودى با اين كه دربارۀ روزيمان گمان بد داشته باشيم.

و فى آجالنا بطول الامل و دربارۀ فرا رسيدن هنگام مرگ به آرزوى دور و دراز دچار شويم.

حتى التمسنا ارزاقك من عند المرزوقين تا آن كه روزى مرحمتى حضرتت را از كسانى خواستيم كه خودشان روزى خوار تو بودند.

و طمعنا بآمالنا فى اعمار المعمّرين و در آرزوهايمان عمر اشخاصى را كه عمرهاى دراز داشتند آرزومند شديم.

فصلّ على محمد و آله وهب لنا يقينا صادقا تكفينا به من مؤنة الطلب پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را يقين صادقى مرحمت فرما كه به زحمت طلب نمودن نيفتيم.

و الهمنا ثقة خالصة تعفينا بها من شدّة النصب و اطمينان خالصى در دل ما افكن كه به واسطۀ آن از شدّت كوشش معافمان بدارى.

و اجعل ما صرّحت به من عدتك فى وحيك و اتبعته من قسمك فى كتابك قاطعا لاهتمامنا بالرزق الذى تكفلت به و حسما للاشتغال بما ضمنت الكفالة له و وعده اى كه در وحى خود به صراحت فرموده اى و در كتاب خود به دنبالش سوگند ياد فرموده اى آن وعده و آن سوگندت را موجب آن قرار بده كه ما دربارۀ روزى كه تو به عهده گرفته اى تشويش خاطرى نداشته باشيم و آنچه را كه تو كفيل و ضامن شده اى ريشۀ اشتغال خاطر ما را ببرد. امام صادق عليه السّلام فرمود: مقصود از روزى باران است كه از آسمان فرود مى آيد و سبب فراخى معيشت مى شود «قال الصادق عليه السّلام: و الرزق المطر ينزل من السماء فيخرج به اقوات العالم». سيد شارح - رضوان اللّه عليه - در شرح اين جملات نكته اى را تذكّر مى دهد كه قابل توجه است، و توضيحش با اضافاتى از اين ناچيز اين كه مضامين اين جمله هاى نورانى را از خداى تعالى درخواست كردن منافاتى با توسّل به اسباب ظاهرى كه خداى تعالى آنها را سبب قرار داده ندارد؛ چنان كه

ص:492

در قرآن شريف نيز اشاراتى به اين معنى شده است؛ مثلا مى فرمايد:«فَامْشُوا فِي مَناكِبِها وَ كُلُوا مِنْ رِزْقِهِ 1» سفر كنيد و از روزى خداى تعالى بهره مند شويد. و در سورۀ جمعه مى فرمايد:

«فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ 2» ؛ پس از اداى نماز در روى زمين پراكنده شويد و به دنبال روزى باشيد. اساسا فضيلت معرفت آن گاه است كه آدمى در عين اين كه متوسّل و متشبث به اسباب مى شود اسباب را مستقّل در تأثير نبيند و تأثير آنها را وابسته به اجازۀ حق تعالى بداند. به گفتۀ مولانا:

ديده مى خواهم كه باشد شه شناس تا شناسد شاه را در هر لباس

ديده مى خواهم سبب سوراخ كن تا سبب را بر كَند از بيخ و بُن

* و به عبارتى ديگر خداى تعالى قادر بود بر اين كه هر گاه كسى گرسنه يا تشنه مى شود از خداى تعالى بخواهد و خداى تعالى فورا او را سير و سيراب فرمايد و ليكن فضيلت معرفت آن جا است كه در عين حالى كه سيرى و سيرابى خود را از نان و آب مى بيند معتقد باشد كه اين اثر از خداى تعالى است و اگر خداى تعالى بخواهد در همين غذا و آب سيرى و سيرابى ايجاد نمى كند؛ چنان كه در پاره اى از موارد آثار را از مؤثرات برداشته است همچون اثر سوزاندن را از آتش كه «قُلْنا يا نارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهِيمَ 3» .

وقتى خطاب برد و سلام شدن بر آتش رسيد، آتش سوزان و فروزان سرد و سلامت شد.

پس فرق مؤمن با غير مؤمن در اين نيست كه غير مؤمن به دنبال اسباب است و مؤمن منقطع از اسباب، بلكه فرق ميان آن دو در آن است كه غير مؤمن دل به اسباب مى بندد ولى مؤمن به خداى تعالى كه مسبّب الاسباب است دلبستگى دارد.

فقلت و قولك الحق الاصدق و اقسمت و قسمك الابّر الاوفى پس فرمودى و فرمايش تو ثابت است و راست ترين گفتار، و سوگند ياد فرمودى و سوگند تو عملى ترين و كامل ترين سوگندهاست كه فرمودى:

و فى السماء رزقكم و ما توعدون روزى شما در آسمان است و آنچه وعده داده شده ايد.

ص:493

ثم قلت: فو ربّ السماء و الارض انه لحق مثل ما انكم تنطقون پس به پروردگار آسمان و زمين سوگند كه اين وعدۀ الهى حق است همانند آن كه شما سخن مى گوييد. و گفته شده است كه چون اين آيه نازل شد فرشتگان گفتند: «هلك بنو آدم اغضبوا الرب حتى اقسم لهم على ارزاقهم»، فرزندان آدم تباه شدند كه پروردگار را به خشم آوردند تا آن كه براى آنان دربارۀ روزيشان سوگند ياد كرد. و جار اللّه در كشّاف از اصمعى نقل مى كند كه مى گويد: از مسجد بصره بيرون شدم ديدم عربى آن جا نشسته به من گفت: از كدام قبيله اى؟ گفتم: از طايفۀ اصمع.

گفت: از كجا مى آيى؟ گفتم: از جايى كه در آن جا كلام خداى رحمن تلاوت مى شود.

گفت: بخوان براى من از كلام خداى تعالى. گويد شروع به خواندن سورۀ و الذاريات نمودم چون به اين آيه رسيدم:«وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» گفت: همين قدر كافى است. پس برخاست و شترش را نحر كرد و در ميان مردم قسمت كرد و شمشير و تير و كمانش را شكست و به راه افتاد.

سالى كه با رشيد به حج رفتم، در حال طواف شنيدم كسى با صداى خفيفى مرا مى خواند.

متوجه شدم ديدم همان شخص عرب است و ليكن اندامش لاغر و رنگش زرد شده است. بر من سلام كرد و خواهش نمود كه سورۀ و الذاريات را برايش تلاوت كنم. همين كه به آيۀ «وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» رسيدم فريادى كشيد و گفت: «قد وجدنا ما وعدنا ربّنا حقا»، آنچه كه پروردگار ما به ما وعده فرموده بود به حق دريافتم. سپس گفت: آيا جز اين آيه باز هم هست؟ پس من تلاوت كردم:«فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ» ، فريادى كشيد و گفت: اى سبحان اللّه! چه كسى خداى جليل را به خشم آورده تا آن كه سوگند ياد فرموده است؟! سخن حضرتش را باور نكردند تا آن كه سوگند ياد فرمود؟ سه بار اين جمله را تكرار كرد و افتاد و مرد. و اللّه اعلم.

*

ص:494

دعاؤه في المعونة على قضاء الدّين و من دعائه في الطّلبة

اللّهمّ صلّ على محمّد و آله وهب لي العافية اللّهمّ انّي اسألك العافية من دين تخلق به وجهي و يحار فيه ذهني و يتشعّب له فكري و يطول بممارسته شغلي من دين يخلق به وجهي و يتشعّب له ذهني و يطول به و بممارسته شغلي و اعوذ بك يا ربّ من و أعوذ بك من همّ الدّين و فكره و شغل الدّين و سهره فصلّ على محمّد و آله و اعذني منه و استجير بك يا ربّ من ذلّته في الحياة و من تبعته بعد الوفاة فصلّ على محمّد و آله و اجرني و شغل الدّين و سهره و أعوذ بك من ذلّه في

ص:495

الحياة و من تبعته بعد الممات فأجرني منه بوسع فاضل او كفاف واصل اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و احجبني اللّهمّ احجبني عن السّرف و الازدياد و قوّمني بالبذل و الاقتصاد عن السّرف و قوّمني بالإقتصاد و علّمني حسن التّقدير و اقبضني بلطفك عن التّبذير و اجر من اسباب الحلال ارزاقي رزقي و وجّه في ابواب البرّ انفاقي نفقتي و ازوعنّي من المال ما يحدث لي مخيلة او تأدّيا الى بغي او يتأدّى بي الى بغي او ما اتعقّب منه طغيانا او اتعقّب به طغيانا اللّهمّ حبّب اليّ صحبة الفقراء الفقر و اعنّي على صحبتهم صحبته بحسن

ص:496

الصّبر و ما زويت عنّي من متاع الدّنيا الفانية فاذخره فأدّخره لي في خزائنك الباقية و اجعل ما خوّلتني من حطامها و عجّلت لي اليّ من متاعها بلغة الى جوارك و وصلة الى قربك و ذريعة الى جنّتك جننك انّك ذو الفضل العظيم و انت الجواد الكريم

ص:497

ص:498

شرح دعاى سى ام

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام فى المعونة على قضاء الدين از دعاهاى آن حضرت در يارى گرفتن پرداخت وام اين دعا بود:

اللهم صلّ على محمد و آله وهب لى العافية من دين تخلق به وجهى و يحار فيه ذهنى و يتشعّب له فكرى و يطول بممارسته شغلى بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا برهان از قرضى كه آبروى مرا ببرد و خاطر مرا پريشان سازد و فكرم را پراكنده نمايد و كارم در علاجش به طول انجامد.

و اعوذ بك يا رب من همّ الدين و فكره و شغل الدين و سهره و به تو پناهنده مى شوم پروردگارا از اندوه وام و فكرش و مشغول شدن به او و بى خوابى كشيدن به خاطر آن

فصلّ على محمد و آله و اعذنى منه و استجير بك يا ربّ من ذلّته فى الحيوة و من تبعته بعد الوفاة، فصل على محمّد و آله و اجرنى منه بوسع فاضل او كفاف واصل پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا از آن پناه مرحمت فرما، و به تو پناه مى جويم - اى پروردگارم - از ذلت و خوارى وام در زندگى و از وبال آن پس از مرگ.

پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و مرا از آن پناه ده به اين كه گشايش فراوانى داشته باشم و يا به قدر كفايتم روزى برسد كه نه افزون باشد و نه اندك. سيد شارح - رضوان اللّه عليه - در اين جا مسائلى را مطرح كرده است كه به اجمال اشاره به آنها مى شود:

بيان مسائلي كه سيد شارح مطرح كرده اند

اشاره

1.

مسئله اول: امر وام داشتن خيلى اهميت دارد و حتى المقدور نبايد كسى دامن خويش را به قرض آلوده نمايد

از اين كه امام عليه السّلام از قرض و آشفتگى فكر و پريشانى خيال نسبت به قرض به

ص:499

خداى تعالى پناه مى برد معلوم مى شود كه امر وام داشتن خيلى اهميت دارد و حتى المقدور نبايد كسى دامن خويش را به قرض آلوده نمايد؛ چنان كه در روايات نيز بدين معنى اشاره شده است؛ از جمله در كافى شريف از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود:

دردى به سختى درد چشم و اندوهى همچون اندوه قرض نيست: «لا وجع الا وجع العين و لا هم الاهمّ الدين».

و نيز به سند خود از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: قرض ريسمان اسيرى خداست در روى زمين، هرگاه كه بخواهد بنده اى را خوار فرمايد آن ريسمان را بر گردن او مى نهد: «الدين ربقة اللّه فى الارض فاذا اراد ان يذلّ عبدا وضعه فى عنقه». و نيز از امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه فرمود: پناه ببريد از اين كه قرض بر شما چيره شود و مردان بر شما غالب آيند و زور بگويند و كانون خانواده از هم پاشيده شود: «تعّوذوا من غلبة الدين و غلبة الرجال و بوار الأيم».

و به سند خودش از امام باقر عليه السّلام روايت كرده كه فرمود: شهادت در راه خداى تعالى كفارۀ همۀ گناهان است مگر قرض كه آن كفّاره ندارد بجز اين كه پرداخت شود و يا بدهكار بدهى خود را بپردازد و يا صاحب حق از حق خويش درگذرد: «كل ذنب يكفره القتل فى سبيل اللّه الاّ الدين لا كفارة الاّ ادائه او يقضى صاحبه او يعفو الذى له الحق». و امام صادق از پدران بزرگوارش و ايشان از امير المؤمنين عليه السّلام روايت كرده اند كه فرمود: مبادا زير بار قرض برويد كه موجب خوارى در روز و اندوه در شب است و در دنيا بايد پرداخت بشود و در عالم آخرت هم بايد پرداخت شود: «ايّاكم و الدين فانّه مذلّة بالنهار مهمّة بالليل و قضاء فى الدنيا و قضاء فى الآخرة».

مسئلۀ دوّم اصحاب همگى فرموده اند كه قرض كردن بدون ضرورت كراهت شديد دارد،

مگر ابن ابى الصلاح كه گفته است حرام است. و علامه شهاب الدين فهد در كتاب المهذّب البارع فرموده است: «اياك ثم اياك و التجرى على الدين فانه مجلبة للهمّ و مثقلة للذمّة و مشتّت للفكر و هو فى الدنيا و فى الآخرة تبعة»؛ مبادا مبادا كه جرأت كنى وام بگيرى كه وام اندوه ساز است و آدمى را مشغول الذّمه مى كند و فكرش را پراكنده مى سازد و آن در دنيا باعث خوارى و در آخرت موجب گرفتارى است. و جنازه اى را به مسجد پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بردند، رسول خدا پرسيد:

ص:500

اين مردۀ شما بدهكار هم هست؟ عرض كردند: آرى يا رسول اللّه! دو درهم بدهكار است.

حضرت فرمود: خودتان بر مرده تان نماز بخوانيد. پس على عليه السّلام عرض كرد: يا رسول اللّه! من قرض او را ضامن شدم. فرمود: خداى تعالى تو را از گرو اعمالت رها فرمايد همان گونه كه گروگان برادرت را باز كردى.

سپس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جلو تشريف آوردند و بر جنازه نماز خواندند: «و حمل الى مسجد النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ميّت فقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: على ميّتكم دين؟ قالوا: نعم درهمان يا رسول اللّه، قال: تقدّموا فصلّوا على ميّتكم، فقال على عليه السّلام: ضمنتها عنه يا رسول اللّه، فقال: فكّ اللّه رهانك كما فككت رهان اخيك، ثم تقدّم فصلّى عليه». و اگر كسى باشد كه متولّى اداى دين باشد و يا مالى داشته باشد كه از آن محل قرض ادا شود اجازه داده شده است كه قرض كند، ولى با اين همه بهتر آن است كه قرض نكند و از خداى تعالى مسئلت نمايد كه وسيله اى فراهم فرمايد كه از قرض كردن بى نياز گردد كه هم ذمّه اش از حقوق ديگران فارغ و هم فكرش آسوده و هم با بندگان شايستۀ خداى تعالى همكارى نموده است و به ثواب كسانى كه براى عيال خود زحمت نان درآوردن را متحمل اند فايز مى شود، كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مى فرمايد: كسى كه براى عائلۀ خود زحمت بكشد مانند كسى است كه در راه خداى تعالى جهاد مى كند. و فرمود: كسى كه در راه طلب روزى حلال بميرد گناهانش آمرزيده است: «الكادّ على عياله كالمجاهد فى سبيل اللّه و قال ضامن مات كادّا فى طلب الحلال غفر له»، پايان.

و علامه حلّى - قدّس سرّه - در تذكره مى فرمايد: كراهت قرض گرفتن كمتر است اگر نياز به وام داشته باشد، و اگر نيازش سخت شد كراهت برطرف مى شود، و اگر مى ترسد كه تلف شود و راهى بجز قرض گرفتن ندارد واجب است كه قرض كند. امام رضا عليه السّلام مى فرمايد: «من طلب هذا الرزق من حلّ ليعود به على عياله و نفسه كان كالمجاهد فى سبيل اللّه، فان غلب عليه فليستدن على اللّه عز و جل و على رسوله ما يقوت به عياله، فان مات و لم يقضه كان على الامام قضائه، فان لم يقضه كان عليه وزره، ان اللّه تعالى يقول انّما الصدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المؤلفة قلوبهم و فى الرقاب و الغارمين فهو فقير مسكين مغرم» كسى كه از راه حلال روزى بطلبد تا خرجى خود و عائله اش را تأمين كند همچون كسى است كه در راه خداى تعالى جهاد كند، و اگر كار بر او سخت شد به عهدۀ خداى عز و جل و پيغمبرش به مقدارى كه خرجى عائله اش تأمين بشود قرض كند، پس اگر بميرد و قرضش ادا نشده باشد بر امام مسلمانان

ص:501

است كه وام او را پرداخت نمايد و اگر ادا نكرد و بالش بر گردن پيشواست، زيرا خداى تعالى مى فرمايد: صدقات فقط مال فقرا و مساكين و كسانى است كه آنها را جمع آورى مى كنند و كسانى كه به وسيلۀ صدقه دلهاى آنان به دست مى آيد و براى آزاد ساختن بندگان و براى كسانى كه ورشكست شده باشند. پس كسى كه قرض كرد و نتوانست پرداخت كند و از دنيا رفت هم فقير است و هم مسكين و هم ورشكست.

مسئلۀ سوّم بدون خلاف در ميان علما، بر كسى كه قرض مى كند واجب است كه نيّت پرداخت داشته باشد

كه امام صادق عليه السّلام فرموده است: كسى كه بدون نيّت پس دادن قرضى بكند همانند دزد است «من استدان دينا فلم ينو قضائه كان بمنزلة السارق».

و نيز از آن حضرت روايت شده است كه هر كس قرضى داشته باشد و نيّت باز پس دادن آن را بكند از جانب خداى تعالى دو نگهبان بر او گماشته مى شود تا او را بر پرداخت امانتى كه بر عهده دارد كمك كنند پس هر وقت كه نيّت پرداختش به هر اندازه كم شود كمك آن دو پاسبان نيز به همان اندازه كم مى گردد: «من كان عليه دين ينوى قضائه كان معه من اللّه حافظان يعينانه على الاداء عن امانته فان قصرت نيّته عن الاداء قصرا عليه من المعونة بقدر ما يقصر من نيّته».

مسئلۀ چهارم بر قرض دار واجب است كه هر چه زودتر قرض خود را ادا كند

و اگر وقت پرداخت رسيده باشد و او از پرداخت متمكّن باشد و طلبكار نيز مطالبه كند و او نپردازد گناه كرده است و در اين حال بر حاكم شرع واجب است كه او را به زندان بيندازد، زيرا امام صادق عليه السّلام فرمود كه على عليه السّلام مردى را كه طلبكارانش او را احاطه كرده بودند به زندان مى افكند و سپس دستور مى داد كه بدهكار دارايى اش را ميان طلبكاران تقسيم كند تا هر كس به اندازۀ سهم خود از مال او برگيرد، و اگر بدهكار راضى به فروش اموالش نمى شد خود حضرت مى فروخت و تقسيمش مى فرمود: «قال الصادق عليه السّلام: كان على عليه السّلام يحبس الرجل اذا التوى على غرمائه ثم يأمر فيقسم ماله بينهم بالحصص فان ابى باعه فقسمه بينهم».

و علامه حلى - قدس اللّه سره - در كتاب تذكره فرموده است اگر با اين شرايط كه گفته شد

ص:502

باز بدهكار حاضر نشد كه بدهى خود را بپردازد و سرپيچى نمود فاسق خواهد بود و گواهى دادنش در محاكم اسلامى پذيرفته نمى شود و نمازش در اوّل وقت درست نيست، بلكه حتى در آخر وقت. و هيچ يك از واجبات كه وقتش وسعت دارد و با پرداخت بدهى در اول وقت منافات دارد صحيح نيست؛ و همچنين است غير بدهى از حقوق واجبه مانند زكات و خمس هر چند حاكم مطالبه اش نكند، زيرا برحسب عادت طلبكاران طلب خود مطالبه نمى كنند.

مسئلۀ پنجم اگر بدهكار از دنيا رفت و نتوانست بدهى خود را بپردازد و هيچ اندوخته اى از خود به جاى نگذاشت خداى تعالى براى او كيفرى مقّرر نمى فرمايد به شرط آن كه آنچه را كه قرض كرده است در گناه صرف نكرده باشد؛

امّا اگر در گناه صرف كرد و يا آن كه از اوّل تصميم پرداخت قرض را نداشت گناهكار است، كه عبد الغفار جازى گويد: از امام صادق عليه السّلام پرسيدم كه كسى از دنيا رفته و بر گردنش قرضى هست حكمش چيست؟ فرمود: اگر قرضى را كه گرفته در راه فساد خرج نكرده باشد خداى تعالى او را موأخذه نمى فرمايد اگر نيّت اداى قرض را داشته باشد، مگر آن كه نخواهد امانتى را كه بر عهدۀ اوست بپردازد كه چنين كس به منزلۀ دزد است؛ و همچنين است زكات نيز و همچنين است كسى كه از بين بردن كابين زنها را حلال بشمرد؛ قال عبد الغفار الجازى سئلت الصادق عليه السّلام عن رجل مات و عليه دين قال: ان كان عطا على يديه من غير فساد لم يواخذه اللّه عزّ و جلّ اذا علم من نفسه الاداء الاّ من كان يريد ان يؤدّى من امانية فهو بمنزلة السارق و كذلك زكاة ايضا و كذلك من استحلّ ان يذهب بمهور النّساء.

مسئلۀ ششم اگر بدهكار از دنيا برود و تنگدست باشد مستحب است كه طلبكار طلب خود را بر او گذشت كند،

كه امام صادق عليه السّلام فرمود: اگر گذشت كند، براى هر درهم ده درهم عوض مى گيرد و اگر گذشت نكرد يك درهم به يك درهم عوض مى گيرد: «عن الصادق عليه السّلام انّ له بكلّ درهم عشرة دراهم اذا حلّ له فان لم يحلّله فانّما بدروا درهم بدرهم» و خداى تعالى داناست.

مترجم گويد: محتمل است كه مقصود از يك به ده و يك به يك عوض دنيوى باشد نه اخروى كه انطباق اين نوع عوض بر عوض اخروى بعيد به نظر مى رسد.

ص:503

اللّهم صلّ على محمد و آله و احجبنى عن السّرف و الازدياد و قوّمنى بالبذل و الاقتصاد و علمّنى حسن التقدير بارالها! بر محمّد و خاندانش درود بفرست و مرا از اسرافكارى و زياده روى باز دار و با بخشش و ميانه روى بر پاى دار و كم خرج كردن نيكو و اندازه را به من بياموز.

شايد مقصود از حسن تقدير آن باشد كه آنچنان نباشد تا هر چه دارم انفاق كنم و خودم محتاج بمانم، طبق آيۀ شريفه:«وَ لا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِكَ وَ لا تَبْسُطْها كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً1» .

مترجم گويد: دانشمندان در تفسير تقدير معيشت معانى مختلفى گفته اند و در بعضى از روايات اشاره به آن معنى شده است؛ از جمله روايتى است كه در كافى شريف، معتب خادم امام صادق نقل مى كند كه وى گفت: امام صادق عليه السّلام فرمود گاهى در مدينه قيمت اجناس بالا مى رود، ما چقدر آذوقه داريم؟ عرض كردم: تا چند ماه ما را بس است. فرمود ببر و بفروش.

گويد عرض كردم: در مدينه آذوقه اى نيست (كه اگر فروختيم جايگزينش را بخريم). فرمود:

بفروش. و چون فروختم فرمود: آذوقۀ ما را روزانه مانند مردم تهيّه كن، و اضافه فرمود:

هر چه فروختى نصفى از مصرف عائلۀ مرا جو و نصف ديگر گندم بخر كه خداى عزّ و جلّ مى داند كه من آن قدر دارم كه مى توانم همۀ آذوقۀ عيالم را از گندم فراهم كنم و لكن دوست دارم كه خداى تعالى ببيند كه تقدير معيشت من خوب و زيباست: «عن معتب مولى الصادق عليه السّلام قال ابا عبد اللّه عليه السّلام و قد تزيد السّعر بالمدينة كم عندنا من طعام؟ قال: قلت: عندنا ما يكفينا اشهرا كثيرة، قال: اخرجه و بعه، قال: قلت: و ليس بالمدينة طعام، قال: بعه، فلمّا بعته قال: اشتر مع الناس يوما بيوم و قال: ما بعت اجعل قوت عيالى نصفا شعيرا و نصفا حنطة فانّ اللّه عزّ و جلّ يعلم انّى واجد ان اطعمهم الحنطة على وجهها و لكنّى احبّ ان يرانى اللّه و قد احسنت تقدير المعيشة».

و به هر صورت روايات بسيارى از اهل بيت عليهم السلام در ستايش تقدير و حسن تقدير رسيده است؛ از جمله فرموده اند: «لا مال لمن لا تقدير له»، كسى كه در زندگيش اندازه نگه ندارد مالى براى او باقى نمى ماند. و از امام صادق عليه السّلام مروى است كه فرمود: كمال و همۀ كمال در سه چيز است، و يكى از سه چيز را تقدير معيشت بيان فرمود: «الكمال كلّ الكمال فى ثلاثة و ذكر فى الثلاثة تقدير المعيشة».

از امام باقر عليه السّلام روايت شده كه فرمود: سه چيز علامت مؤمن است: حسن تقدير در زندگى

ص:504

و شكيبايى در پيشامدهاى ناگوار و مسائل دينى را فراگرفتن: «عن ابى جعفر عليه السّلام قال: علامات المؤمن ثلاث حسن التقدير فى المعيشة و الصبر على النّائبة و التفقّه فى الدين». و داود بن سرحان گويد: ديدم امام صادق عليه السّلام را كه با دست خود خرما كيل مى كرد (يعنى خرما را دست چين مى كرد و در ميان كيل مى ريخت)، عرض كردم: فدايت شوم! به بعضى فرزندانتان و يا غلامانتان مى فرموديد اين كار را بكنند و شما زحمت نمى كشيديد.

فرمود: اى داوود! بجز سه چيز به صلاح فرد مسلمان نيست: مسائل دينى اش را ياد بگيرد و بر مصيبت ها بردبار باشد و در زندگيش حسن تقدير داشته باشد «رأيت ابا عبد اللّه يكيل تمرا بيده فقلت: جعلت فداك، لو امرت بعض ولدك او بعض مواليك ليكفيك، فقال: يا داود انّه لا يصلح المرء المسلم الاّ ثلاثة التفقّه فى الدين و الصبر على النائبة و حسن التقدير فى المعيشة». پايان حديث شريف.

و اقبضنى بلطفك عن التّبذير و به لطف خودت مرا از تبذير بازدار. لغت تبذير از «بذر الحبّ» ريشه مى گيرد كه به معناى تخم پاشيدن است، و در معناى آن ميان علماى لغت اختلاف است؛ بعضى گفته اند تبذير عبارت از آن است كه آدمى مال را به طور اسراف خرج كند و به اصطلاح عاميانه (ولخرجى). و بعضى گفته اند كه تبذير عبارت است از صرف كردن مال در غير آنچه مقصد و مقصود صاحب مال است. و گفته شده است كه تبذير عبارت است از انفاق نمودن در حرام و يا در مكروه و يا به غير مستحق دادن.

و از مجاهد نقل شده كه گفته است اگر يك چارك طعام در راه باطل مصرف شود تبذير است. و لذا بعضى ها گفته اند كه فرق ميان اسراف و تبذير آن است كه اسراف عبارت است از مصرف كردن بجا و لكن بيش از مقدار لازم، و تبذير عبارت است از مصرف كردن نابجا و لو به مقدار لازم. و تبذير به هر معنا كه باشد كافى است در مذمّت آن آيۀ شريفۀ «وَ آتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِيراً إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً1» .

حقّ خويشان و درماندگان و ابن سبيل را ادا كن و تبذير مكن كه تبذيركنندگان برادران شياطين اند و شيطان به پروردگار خود كافر است.

و اجر من اسباب الحلال ارزاقى روزيهاى مرا از راههاى حلال به من برسان.

ص:505

و وجّه فى ابواب البر انفاقى آنچه انفاق مى كنم در راه نيكوكارى باز گردان.

از اين دو جملۀ شريفه استفاده مى شود كه ثروتمند شدن از راه حلال و انفاقش در راه خير امرى است مطلوب شارع مقدّس؛ چنان كه از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود كسى كه دوست نداشته باشد كه مالى از حلال فراهم كند تا آبروى خود را با آن حفظ كرده و قرض خويش را ادا كند و به خويشانش كمك برساند چنين كس خيرى در وجودش نيست: «لا خير فيمن لا يحبّ جمع الحلال من حلال و كفّ به وجهه و تقضى به دينه و يصل برحمه».

و نيز از آن حضرت مروى است كه فرمود: «نعم العون الدنيا على الآخرة»؛ دنيا براى تحصيل آخرت كمك خوبى است. و عبد اللّه بن يعفور گويد: مردى به حضور امام صادق عرض كرد: به خدا سوگند كه ما دنيا طلبيم و دوست داريم كه دنيا به دست ما بيفتد. فرمود:

دوست دارى كه با آن چه كار كنى؟ عرض كرد: بر خود و عائله ام برسم و صلۀ رحم كنم و صدقه بدهم و حجّ و عمره به جا آورم.

امام صادق عليه السّلام فرمود: اين كه دنياطلبى نيست اين آخرت طلبيدن است: «قال رجل لابى عبد اللّه عليه السّلام: و اللّه انا لنطلب الدنيا و نحبّ ان نؤتيها، فقال عليه السّلام: تحبّ ان تصنع بها ماذا؟ قال: اعوذ بها نفسى و عيالى و اصل بها و اتصدّق و احجّ و اعتمر. فقال ابا عبد اللّه عليه السّلام: ليس هذا طلب الدنيا هذا طلب الآخرة». و بعضى از بزرگان فرموده اند كه سلامت دين و دنيا به مال است كه از راه حقّ به دست آيد و به مستحّق مصرف شود. و روايات در اين زمينه بسيار است.

و ازو عنّى من المال ما يحدث لى مخيلة او تأدّيا الى بغى او ما اتعقّب منه طغيانا و مال و ثروتى كه براى من تكبّرى بياورد و مرا به تعجب وا دارد از من دور فرما. البتّه مال و ثروت براى اولياى خدا موجب آن است كه با برادران خود مواسات كنند و به آنان احسان و نيكوكارى نمايند، نه آن كه العياذ باللّه بر آنان فخرفروشى كنند و با ديدۀ تحقير بر آنان نگاه كنند. البتّه مالى كه چنين پيامدى داشته باشد نبودنش بهتر است، چنانچه امام عليه السّلام خواستار آن شده است. و نيز مالى كه مرا به بغى و تجاوز از حدّ بكشاند و موجب طغيان گردد از من دور فرما. در اين جملۀ شريفه اشاره است به آيۀ شريفۀ «إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى» ؛ آدمى كه خود را بى نياز ديد دست به طغيان مى زند و در همه شئون زندگى از حدّ خود تجاوز مى كند.

و بعضى گفته اند كه معناى آيۀ شريفه آن است كه آدمى در حال استغنايش خداى متعال را كه ولى نعمت اوست فراموش مى كند و تصوّر مى كند كه مال و ثروتش نتيجۀ سعى و كوشش

ص:506

خود اوست؛ چنان كه قارون گفت:«إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ 1» ، اين همه ثروت از دانشى است كه خودم داشتم؛ غافل از آن كه چه بسا افرادى كه زحمتها كشيدند و تدبرها انديشيدند و ليكن نتيجه اى بجز ضرر و خسران نديدند. قرآن شريف داستانى از سه برادر نقل مى كند كه خدا را در زندگى فراموش كردند و گرفتار عذاب شدند و مى فرمايد:«إِنّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحِينَ وَ لا يَسْتَثْنُونَ» ؛ ما كافران را نيز به قحط و سختى مبتلا كنيم چنان كه اهل آن بستان را كه (شبى) قسم خوردند كه صبحگاه ميوه اش بچينند (تا فقيران آگاه نشوند) و هيچ استثنا به مشيّت خدا نكردند «فطاف عليها طائف من ربك و هم نائمون»، بدين سبب (همان شب) هنوز به خواب بودند كه از جانب خداى تعالى آتشى نازل ش د «فاصحبت كالصريم».

و بامدادان نخلهاى آن بستان چون خاكسترى سياه گرديد «فَتَنادَوْا مُصْبِحِينَ» صبحگاه يكديگر را صدا كردند:«أَنِ اغْدُوا عَلى حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ» كه برخيزيد تا اگر ميوۀ بستان را خواهيد چيد به نخلستان رويم «فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ يَتَخافَتُونَ أَنْ لا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ» آنها سوى بستان روان شدند و آهسته سخن مى گفتند كه امروز مواظب باشيد فقيرى وارد نشود «وَ غَدَوْا عَلى حَرْدٍ قادِرِينَ» و صبحدم با شوق و عزم و توانايى به باغ رفتند «فَلَمّا رَأَوْها قالُوا إِنّا لَضَالُّونَ» چون باغ را به آن حال ديدند (از فرط غم) با خود گفتند: ما به يقين راه را گم كرده ايم «بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ» يا بلكه باغ همان است و ما (به قهر خدا) از ميوه اش محروم شده ايم «قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ» بهترين و عادل ترين شان با آنها گفت: من به شما نگفتم چرا شكر نعمت و تسبيح خدا به جا نياوريد (و به فقيران احسان نكنيد)؟«قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنّا كُنّا ظالِمِينَ» ، آنان همه گفتند: خداى ما منزّه است. آرى ما خود در حق خويش ستم كرديم.

«فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَلاوَمُونَ» ، و رو به يكديگر كرده به ملامت و نكوهش هم پرداختند.«قالُوا يا وَيْلَنا إِنّا كُنّا طاغِينَ» با توبه و انابه گفتند: اى واى بر ما كه سخت سركش و گمراه بوديم.«عَسى رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا خَيْراً مِنْها إِنّا إِلى رَبِّنا راغِبُونَ» اميدواريم كه پروردگار ما به جاى آن بستان بهترى از لطف به ما عطا فرمايد كه از اين پس ما هميشه به خداى خود مشتاقيم.

«كَذلِكَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ 2» ، اين گونه است عذاب (دنيا) و البته عذاب

ص:507

آخرت بسيار سخت تر است اگر مردم بدانند.

اللهم حبب لى صحبة الفقراء و اعنّى على صحبتهم بحسن الصبر بارالها! همنشينى با فقيران را در نظر من محبوب فرما و مرا يارى فرما تا با آنان شكيبايى خوبى داشته باشم. از آن جايى كه حبّ دنيا در نهاد بشر گذاشته شده آدمى هر كس را كه محبوب انسان نزد او باشد بالتبع دوست مى دارد و از اين روست كه نفس بالطبع مايل به كسانى است كه دنيا نزد آنهاست هر چند بدانند كه از دنياى آنان نصيبى ندارد، و بالملازمه از كسانى كه با محبوبش مخالفند متنفّر است.

لذا حكيمان گفته اند كه دو نفر دوست تو مى باشند: 1. دوست تو 2. دشمن دشمن تو، و دو نفر دشمن تو هستند: 1. دشمن تو 2. دوست دشمن تو. و در بعضى از روايات اشاره به اين معنى شده است از جملۀ آنها صدوق (رض) به سند خودش از جعفرى نقل مى كند كه گفت:

از امام موسى بن جعفر عليه السّلام شنيدم كه فرمود: تو را نزد عبد الرحمن بن يعقوب ديدم آن جا چه كار داشتى؟ عرض كردم: او دايى من است.

فرمود: او دربارۀ خداى تعالى سخن بزرگى مى گويد؛ خداى تعالى را توصيف مى كند و حال آن كه خداى تعالى قابل توصيف نيست، پس يا با او مجالست كن و ما را ترك كن و يا با ما همنشين باش و او را ترك كن «مالى رايتك عند عبد الرحمن بن يعقوب؟ فقلت: انه خالى، فقال:

انه يقول فى اللّه قولا عظيما: يصف اللّه و لا يوصف، فاما جلست معه و تركتنا و اما جلست معنا و تركته» محل شاهد ما همين قسمت از روايت شريفه است گرچه ذيل روايت نيز دستورى است آموزنده و اخلاقى، و لذا همۀ روايت شريفه نقل مى شود. راوى گويد: عرض كردم او هر چه دلش مى خواهد بگويد، اگر من با او همعقيده نباشم چه مانعى دارد كه ما با او نشست و برخاست داشته باشيم؟ حضرت فرمود: آيا نمى ترسى اگر عذابى از جانب خداى تعالى بر او نازل شود تو را نيز دامنگير گردد؟ داستان مرد اسرائيلى را نشنيده اى كه از ياران موسى عليه السلام بوده و پدرش از اصحاب فرعون، هنگامى كه سپاه فرعون به آنان رسيد اين مرد اسرائيلى رفت تا پدرش را موعظه كند و او را به نزد موسى بياورد، او با پدرش در گفتگو بود كه آب دريا به هم متصل شد و او نيز با پدرش غرق شد. چون اين خبر به موسى عليه السّلام رسيد فرمود: آن مرد در رحمت خداست و لكن عذاب خدا وقتى نازل مى شود كسى را كه نزديك گنهكار است نيز فرامى گيرد.

ص:508

نكتۀ مذكور را در خطبه اى نيكو ترسيم نموده، وى مى گويد:

چهارده ساله بتى بر لب بام چون مه چارده در حُسن تمام

بر سر سرو كله گوشه شكست بر گل از سنبل تر سلسله بست

داد هنگامۀ معشوقى ساز شيوۀ جلوه گيرى كرد آغاز

آن فروزان چو مَهى در بر و بوم بر در و بامش اسيران چو نجوم

ناگهان پشت خمى همچو هلال دامن از خون چو شفق مالامال

كرد در قلبۀ او روى اميد ساخت فرش ره او موى سفيد

گوهر اشك به مژگان مى سُفت وز دو ديده گهرافشان مى گفت

كى پرى با همه فرزانگيم نام رفت از تو به ديوانگيم

لاله سان سوختۀ داغ توام سبزه وش بى ثمر باغ توام

نظر لطف به حالم بگشاى زنگ اندوه ز جانم بزداى

نوجوان حال كهن پير چو ديد بوى صدق از نفس او نشنيد

گفت كاى پير پراكنده نظر رو بگردان به قفا باز نگر

كه در آن منظره گل رخسارى است كه جهان از رخ او گلزارى است

او چو خورشيد فلك من ماهم من كمين بندۀ او، او شاهم

عشق بازان چو جمالش نگرند من كه باشم كه مرا نام برند

پير بيچاره چون آن سو نگريست تا ببيند كه در آن منظره كيست

زد جوان دست و فكند از پايش داد چون سايه به خاك آرامش

كانكه با ما ره سودا سپرد نيست لايق كه دگر جا نگرد

هست آيين دو بينى ز هوس قبلۀ عشق يكى باشد و بس

* و بالجمله چون دنيا محبوب انسان و فقر مخالف با دنياست لذا آدمى از فقر به حسب طبع متنفّر است. و از اين رو امام عليه السّلام از خداى تعالى مسئلت مى كند كه صحبت فقرا را محبوب دل او قرار دهد كه در مصاحبت آنان فوايد بسيارى است و از جمله آن كه خود مخالفت نفس و بر خلاف هواى نفس حركت كردن صفا و نورانيت براى قلب مى آورد، و ديگر آن كه نفس آدمى

ص:509

با صفت حميدۀ تواضع متّصف مى شود و خود را خوار و ذليل مى بيند و در اثر مجالست كه (خوپذير است نفس انسانى) از آنان قناعت ياد مى گيرد و به آنان تأسّى مى كند و حرصش به دنيا و جمع مال و منال كمتر مى شود و در نتيجه، غرق در شهوات و لذّات دنيويه نمى شود و به دنبال جاه و مقام و رياستهاى دنيوى نمى رود و طمع به مال مالداران و ثروت ثروتمندان نمى كند، و چون از اهل دنيا بريد دلش با خلوت انس مى گيرد و در خلوت دل به ياد مرگ و فناى دنيا و زوال نعمتهاى آن مى افتد و از آثار گذشتگان عبرت مى گيرد و به تفكّر مى پردازد كه از عبارت يك سال بهتر است، و بنا به بعضى از روايات از عبادات هفتاد سال و يا شصت سال بهتر است و ممكن است اختلاف روايات برحسب اختلافات درجات و اثرات تفكر باشد كه راوى سؤال مى كند از معصوم عليه السّلام: يابن رسول اللّه! آن تفكرى كه از عبادت يك سال بهتر است چيست؟ امام عليه السّلام مى فرمايد: «ان تدور على الخربة فتقول أين بائوها اين ساكنوها»، به خرابه ها گذر كنى و بگويى: كجا رفتند بانيان خرابه ها و كجايند ساكنان اينها؟ دانشمندان و علما را در اين زمينه مطالب ارزنده و هشداردهنده اى است؛ از جملۀ آنها اسفار حكمت آميز است كه مى گويد:

هان ايدل عبرت بين از ديده نظر كن هان ايوان مداين را آيينه عبرت دان...

و چون مصاحبت فقرا اين همه سودبخش است خداى تعالى رسول گرامى خود را كه بهترين خلق اوست دستور فرموده كه با فقيران بنشيند و در قرآن كريم فرمود:«وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً1» ؛ و هميشه خويش را با كمال شكيبايى به محبّت آنان كه صبح و شام خدا را مى خوانند و رضاى او را مى طلبند وادار كن و يك لحظه از آن فقيران چشم مپوش كه به نيت هاى دنيا مايل شوى، و هرگز از آنان كه دلهاى آنها را از ياد خودمان غافل كرده ايم و تابع هواى نفس خود شدند و به تبهكارى پرداختند متابعت مكن (يعنى با اشراف و ثروتمندان ظالم هواپرست نپيوند)، كه مفسّرين فرموده اند مقصود از اين گروه كه دستور مجالست با آنان داده شده فقراى مؤمنين هستند، مانند عمار و خباب و سلمان و ابى ذر و امثال آنان - رضوان اللّه عليهم - و نيز گفته شده كه مقصود اصحاب صفّه هستند كه

ص:510

هفتصد نفر بودند و رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از آنان سرپرستى مى فرمود. و برحسب روايت محدّث راوندى از امام صادق عليه السّلام چهارصد نفر بودند كه از خانه و زندگى خودشان دست كشيده و به مدينۀ منوّره مهاجرت كرده بودند و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آنان را در صفۀ مسجد جاى داده بود و همه روزه صبح و شام تشريف مى آورد و از آنان دلجويى مى فرمود و احوالپرسى مى كرد.

روزى رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم تشريف آورد و ديد اينان نشسته اند؛ بعضى نعلين هاى خود را وصله مى كنند و بعضى لباسشان را و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم هر روز به آنان يك چارك (مّد) خرما مرحمت مى فرمود، پس يكى از آنان برخاست و عرض كرد: يا رسول اللّه «التمر الذى نرزقنا قد احرق بطوننا»؛ اى رسول خدا! اين خرمايى كه شما مى خورانيد معدۀ ما را سوزانيده. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «اما انى لو استطعت ان اطعمكم الدنيا لاطعمتكم و لكن من عاش منكم من بعدى يغدى عليه بالجفان و يغدو احدكم فى خميصة و يروح فى اخرى و تنجدون بيوتكم كما تنجد الكعبة»؛ اگر من مى توانستم كه همۀ دنيا را به كام شما بريزم همين كار را مى كردم ولى هر كس از شما كه پس از مرگ من زنده باشد ظرفهاى غذا به او تقديم خواهد شد و خانه هاى خود را با فرشهاى قيمتى فرش خواهيد كرد همچنان كه كعبۀ مكّرمه با جامۀ فاخر پوشيده مى شود.

پس مردى از ميان آن جمع برخاست و گفت: «يا رسول اللّه انّا الى ذلك الزمان بالاشواق فمتى هو»؛ اى رسول خدا! ما با كمال شوق در انتظار آن روز هستيم، پس كى خواهد آمد؟ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «زمانكم هذا خير من ذلك الزمان»؛ اشتباه مى كنى امروز شما از آن روز بهتر است «انّكم ان ملئتم بطونكم من الحلال توشكوا انّ تملأها من الحرام»؛ شما اگر امروز شكمهاى خود را از حلال پر كنيد در خطر آن هستيد كه از حرام نيز پر بكنيد

(تنور شكم دم به دم تافتن - مصيبت بود روز نايافتن)

. روايت شريفه دنباله دارد؛ طالبين به سفينة البحار مادّه (صفف) مراجعه فرمايند و از نكات اخلاقى آن استفاده نمايند.

و گفته شده كه جمعى از سران كفار قريش به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض كردند: اين غلامان و آزادشدگان يقه چركين را كه بوى برّه گرفته اند از كنار خود دور كن تا ما به گرد تو آييم «نحّ هؤلاء الموالى الذين كان ريحهم ريح الضأن حتّى نجالسك»، همان گونه كه قوم نوح به نوح گفتند:«أَ نُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ 1» آيا ما به تو ايمان بياوريم در حالى كه پيروان تو همه از مردمان طبقه پايين هستند؟ پس آيۀ شريفه «وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ...» نازل شد. و از سلمان و خباب

ص:511

روايت است كه فرمودند اقرع بن حابس تميمى و عيينة بن الحصين الغراوى و عبّاس بن مرواس و رفقايشان از مؤلفة قلوبهم آمدند و ديدند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با جمعى از ضعفاى مؤمنين نشسته است و چون اين منظره را مشاهده كردند با ديدۀ تحقير بر آنان نگريستند و به خدمت حضرت رسيدند و عرض كردند: «يا رسول اللّه جالسناك و حادثناك و اخذنا عنك»؛ اگر در صدر مجلس بنشينى و اينان را كه گريبانهاشان متعفّن است (چون لباس پشمينه پوشيده بودند) از ما دور كنى ما در خدمت شما خواهيم بود و از فرمايشاتتان استفاده خواهيم كرد.

حضرت فرمود: «ما انا بطارد المؤمنين»؛ من هرگز مؤمنين را از نزد خود نخواهم راند. گفتند:

«فانّا نحبّ ان تجعل لنا منك مجلسا تعرف لنا فيه العرب فضلنا فان وفود العرب ياتيك فتستحيى ان ترانا مع هولاء الا عبد يعنون فقراء المسلمين فاذا نحن جئناك فأقمهم عنا فاذا سخن فرغنا فاقعد معهم إن شئت»؛ پيشنهاد ما اين است كه جلسۀ خاصّى براى ما قرار دهيد كه عربها مزيّت ما را بفهمند، زيرا وقتى دستجات عرب بر تو وارد مى شوند و مى بينند ما با اين بردگان نشسته ايم شرمسار و سرافكنده مى شويم. بنابراين وقتى ما مى آييم اينان را مرخص فرما، و چون از خدمت شما مرخص شديم اگر خواستيد دوباره با اينان بنشينيد.

رسول خدا پيشنهاد آنان را پذيرفت. آنان گفتند: سندى در اين باره مرقوم فرماييد تا نوشته اى در دست ما باشد. رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم صفحۀ كاغذى طلبيد و على عليه السّلام را طلبيد تا سند مزبور را بنويسد و ما در كنارى نشسته بوديم كه جبرئيل نازل شد و آيۀ شريفه را آورد:«وَ لا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ 1» ؛ كسانى را كه پروردگارشان را هر صبح و شام مى خوانند از كنار خود مران... تا آخر آيه. پس رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم صفحۀ كاغذ را به دور انداخت و ما را صدا كرد.

پس ما آمديم و در كنار آن حضرت نشستيم و از اين پس آن قدر نزديك حضرتش مى نشستيم كه زانوهاى ما به زانوهاى آن حضرت مى خورد، و پيش از نزول اين آيۀ شريفه هر وقت آن حضرت مايل بود از مجلس برمى خاست و تشريف مى برد و ليكن پس از نزول اين آيۀ شريفۀ «وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ...» حضرتش در مجلس آن قدر مى ماند تا ما برخيزيم برويم سپس آن حضرت برمى خاست و تشريف مى برد؛ و فرمود: سپاس خدايى را كه مرا از دنيا بيرون نبرد تا آن كه دستور فرمود كه من با گروهى از امّتم باشم؛ با شما زنده خواهم بود و با

ص:512

شما خواهم مرد «الحمد للّه الذى لم يمتنى حتى امرلى ان اصبر نفسى مع قوم من امتى، معكم الحيوة و معكم الممات». و در حديث معراج است كه خداى تعالى خطاب به پيامبر عظيم الشأنش فرمود: اى احمد! همانا كه محبّت به خدا همان محبت به فقرا و نزديك شدن به آنان است. عرض كرد: پروردگارا! فقرا كيانند؟ فرمود: آنان كه به اندك چيزى خوشنودند و بر گرسنگى شكيبا و در وسعت و گشايش شكرگزارند و شكايت گرسنگى و تشنگى شان را نزد كسى نبرند و به زبانشان دروغ نگويند و بر پروردگارشان خشم نيارند و بر آنچه از دستشان رفته اندوهگين نشوند و بر آنچه به دستشان برسد خوشحال نباشند: «يا احمد، ان المحبة للّه هى المحبة للفقراء و التقّرب اليهم. قال: يا ربّ، و من الفقراء؟ قال: الذين رضوا بالقليل و صبروا على الجوع و شكروا على الرخاء و لم يشكوا جوعهم و لا ظماهم و لم يكذبوا بالسنتهم و لم يغضبوا على ربهم و لم يغتمّوا على ما فاتهم و لم تفرحوا بما آتاهم».

و از دعاهاى آن حضرت بود كه عرض مى كرد: «اللهم احينى مسكينا و امتنى مسكينا و احشرنى مع المساكين»؛ بارالها! مرا به مسكينى زنده بدار و به مسكينى بميران و مرا با مسكينان محشور بفرما. حضرت سليمان - على نبينا و آله و عليه السلام - با آن همه ملك كه خداى تعالى به او عطا فرموده بود با فقرا و مساكين مى نشست و مى فرمود: «مسكين جالس مسكينا»؛ يعنى مسكينى در كنار مسكين ديگر نشسته است؛ و خود امام زين العابدين عليه السّلام كه صاحب همين دعاست غالبا با فقرا مى نشست تا آن جا كه نافع بن جبير عرض كرد شما با اشخاص درجۀ پايين نشست و برخاست نفرماييد. امام عليه السّلام در جوابش فرمود: من با كسى كه براى دينم سودمند باشد خواهم نشست: «انّى اجالس من أنتفع بمجالسته فى دينى».

سيد شارح در دنبالۀ اين بحث مطالبى را عنوان فرموده است:

بيان مطالبي راجع به فقر

مطلب اوّل فقير و مسكين كسى را گويند كه دارايى و درآمدش براى خرج خود و عائله اش كافى نباشد.

و در اين كه آيا بدحال را فقير گويند و يا مسكين، در ميان علما اختلاف است. و حق مطلب آن است كه مسكين بدحال تر از فقير را گويند، زيرا در روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام رسيده است كه فرمود: فقير آن كسى است كه از مردم گدايى بكند و مسكين از او ناراحت تر را گويند و بائس از همه بدحال تر را: «الفقير لا يسئل الناس و المسكين اجهد منه و البائس

ص:513

اجهدهم». مترجم گويد: معناى لغوى اين سه لغت نيز همين را مى فهماند، زيرا فقير يعنى نيازمند و در مقابلش غنى است كه به معناى بى نياز است «انتم الفقراء الى اللّه و اللّه هو الغنى»، و اما مسكين ريشه از سكون دارد يعنى كسى كه چرخ زندگى اش ايستاده باشد و كارش متوقف باشد، و بائس از بؤس و ناراحتى و عصبانيت است؛ بنابراين صدق ولى اللّه عليه سلام اللّه.

مطلب دوّم در فضيلت فقر و فقرا روايات بسيارى رسيده است.

از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود: خداى تعالى در مناجات با موسى عليه السّلام فرمود: اى موسى! هر گاه ديدى كه فقر به تو روى مى آورد پس بگو: خوش آمدى، خوش آمدى، كه تو شعار اشخاص شايسته اى؛ و هرگاه ديدى كه غنا و ثروت به تو روى مى آورد پس بگو: گناهى است كه عقوبتش نه در آخرت بلكه زودتر و در دنيا گريبانگيرم شده است: «اذا رايت الفقر مقبلا فقل مرحبا بشعار الصالحين و اذا رايت الغنى مقبلا فقل ذنب عجّلت عقوبته». و هم از امام صادق عليه السّلام روايت شده است كه فرمود:

مصيبتها تحفه اى از خداى تعالى و فقر در خزانۀ الهى در نزد خداى تعالى است: «المصائب منح من اللّه و الفقر مخزون عند اللّه».

و هم آن حضرت فرمود كه امير المؤمنين عليه السّلام فرموده است كه فقراى مؤمنين در باغهاى بهشتى قدم مى زنند پيش از اغنياى مؤمنين به چهل خريف: «ان فقراء المؤمنين ينقلبون فى رياض الجنة قبل اغنيائهم باربعين خريفا». و نيز آن حضرت فرمود كه خداى جل شانه از بندۀ مؤمن كه در دنيا محتاج زيسته عذرخواهى مى فرمايد همچون برادرى كه از برادرش پوزش مى طلبد، پس مى فرمايد: به عزّتم سوگند، من كه تو را در دنيا محتاج كردم نه از آن جهت بود كه تو در نظرم خوار شده بودى پس اين پوشش برچين و تماشا كن به آنچه به عوض دنيا به تو داده ام.

فرمود: پس مؤمن پوشش را برمى دارد و عرض مى كند با اين عوض كه به من مرحمت فرمودى هر چه كه در دنيا از من بازداشتى و ندادى نيازى بر من ندارد «انّ اللّه جلّ ثنائه ليعتذر الى العبد المحوج فى الدنيا كما يعتذر الاخ الى اخيه فيقول: و عزتى ما احوجتك فى الدنيا من هو ان كان بك على فارفع هذا السجف فانظر الى ما عوضتك من الدنيا، قال: فيرفع فيقول: ما ضرّنى ما منعتنى مع ما عوضتنى». و نيز آن حضرت فرمود: همانا خداى عزّ و جلّ روز قيامت به فقراى

ص:514

مؤمنين التفات مى فرمايد همچون كسى كه پوزش مى طلبد؛ پس مى فرمايد: به عزّتم سوگند، من در دنيا شما را از آن نظر فقير نكردم كه شما در نظر من قدر و ارزشى نداشتيد؛ پس هر كه در دنيا نسبت به شما كار خيرى انجام داده دستش را بگيريد و به بهشتش داخل كنيد.

حضرت فرمود: پس يكى از آنان مى گويد: پروردگارا! اهل دنيا در دنياشان به يكديگر پيشى مى گرفتند، زنها به همسرى گرفتند و جامه هاى نرم پوشيدند و غذاهاى لذيذ خوردند و در خانه هاى قيمتى نشستند و بر مركبهاى مشهور و معروف سوار شدند، به من نيز مانند آنان مرحمت فرما. پس خداى تبارك و تعالى مى فرمايد: براى تو و براى هر بنده اى از شماها هفتاد برابر آنچه به اهل دنيا دادم عطا مى كنم تا آخر عمر دنيا: «ان اللّه عز و جل يلتفت يوم القيامة الى فقراء شبها بالمعتذر اليهم فيقول: و عزّتى ما افقرتكم فى الدنيا من هوان بكم فمن زود (رود) منكم فى دار الدنيا معروفا فخذوا بيده فادخلوه الجنّة. قال: فيقول رجل منهم: يا رب ان اهل الدنيا تنافسوا فى ديناهم فنكحوا النساء و لبسوا الثياب اللّينة و اكلوا الطعام و سكنوا الدور و ركبوا المشهور من الدواب فاعطنى مثل ما اعطيتهم، فيقول تبارك و تعالى: لك و لكل عبد منكم مثل ما اعطيت اهل الدنيا الى ان انقضت الدنيا سبعون ضعفا».

و هم آن حضرت فرمود كه پيغمبر مى فرمود: خوشا به حال مساكين به خاطر صبرى كه مى كنند و آنان كسانى هستند كه ملكوت آسمانها و زمين را مى بينند: «طوبى للمساكين بالصبر و هم الذين يرون ملكوت السموات و الارض». و نيز از آن حضرت روايت است كه فرمود:

پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اى گروه مساكين! دل خوش داريد و به جان و دل راضى باشيد تا خداى عز و جل بر فقر شما پاداش مرحمت فرمايد؛ پس اگر اين كار نكنيد پاداش نخواهيد داشت: «يا معشر المساكين، طيبوا نفسا و اعطوا الرضا من قلوبكم يثيبكم اللّه عزّ و جل على فقركم فان لم تفعلوا فلا ثواب لكم».

مطلب سوّم يكى از علما گفته است: بدان كه در خلق و ايجاد طايفۀ فقرا حكمت بزرگى است كه بر بسيارى از عاقلان خوشگذران از دنياپرستان مخفى است؛

از آن جمله اين كه در حديث آمده است كه اگر فقرا نبودند ثروتمندان مستوجب بهشت نمى شدند: «لو لا الفقراء لم يستجب الاغنياء الجنّة». و اين حديث به چند معنى اشاره مى كند: يكى آن كه نجات ثروتمندان منحصر

ص:515

است در رعايت احوال فقرا و احسان به آنان. ديگر آن كه فقرا از براى اغنيا رحمت اند و موجب تذكّر تا هر يك از اغنيا كه غافل باشند به فكر مى افتند و از احوال فقرا عبرت مى گيرند و متوجه مى شوند كه همان خدايى كه به آنان ثروت عطا فرموده است همان خدا آنان را به فقر گرفتار فرموده و اين نه براى آن است كه ثروتمندان را بر خداى تعالى منّتى بود و احسانى دربارۀ خدا كرده بودند كه خداى تعالى به امكانات آن احسان و منّت اين ثروت را به آنان عطا فرموده و نه آن فقير را گناهى بود كه به مجازات آن گناه گرفتار فقر شده است.

پس اگر ثروتمندان چنين تفكر داشته باشند و از احوال فقرا عبرت بگيرند قدر نعمت خدا را مى دانند و هرچه بيشتر شكرگزار مى شوند، و از همين رهگذر بر نعمتشان در دنيا و بر اجرشان در آخرت افزوده مى شود؛ چنان كه خداى تعالى فرموده:«لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ 1» ؛ شكر نعمت نعمتت افزون كند.

سومين فايده آن كه هر كدام از ثروتمندان اگر متديّن باشند و ايمان به عالم آخرت داشته باشند وقتى در حال فقرا دقت كنند و به ديدۀ اعتبار بنگرند يقينشان به علم آخرت بيشتر خواهد شد كه بايد پس از اين دنيا عالم ديگرى باشد تا اين مؤمنين فقير پاداش فقرشان و مصيبتهاى دنيا را بگيرند؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ 2» ؛ يعنى تنها شكيبايانند كه بدون حساب اجر و مزد خود را بتمام و كمال دريافت مى كنند. و حكمت ديگر آن كه فقرا را يقين به آخرت بيش از اغنياست و آنان زودتر از اغنيا به انبيا ايمان آورده اند و آنان بارشان سبك تر و احتياجاتشان كمتر است كه به اندكى قناعت كنند، ولى اغنيا احتياجات بيشترى دارند (آنان كه غنى ترند محتاج ترند). و ديگر آن كه فقرا بيشتر به ياد خدا هستند در پنهان و آشكار، و دلهاشان به هنگام ذكر رقيق تر است و نيّتشان در دعا خالص تر در خوشى و ناخوشى و خصلتهاى ديگرى كه ذكرش موجب تطويل است، و اين مقدار كه گفتيم به خاطر آن است كه مردم و خصوصا ثروتمندان وقتى به فقرا مى نگرند گمانهاى فاسدى دربارۀ آنان مى كنند. مترجم گويد: آنچه از كلام سيد شارح (رض) نقل شد به حكم امانت در نقل بود و اگرنه بسيارى از آنها قابل ترديد است، و اللّه اعلم.

از بشر حافى (ره) نقل شده كه گفته است فقرا بر سه گونه اند: يكى فقيرى است كه سؤال

ص:516

نمى كند و اگر چيزى به او داده شود نمى ستاند؛ اين فقير همدرجه با روحانيان است. و فقيرى كه سؤال نمى كند ولى اگر چيزى به او داده شد مى ستاند؛ چنين فقير با مقرّبين در جنات نعيم است. و فقيرى است كه اگر نياز پيدا كرد سؤال مى كند؛ اين فقير با صادقين و از اصحاب يمين است. مترجم گويد: اگر اسناد صحيح باشد بايد در سند فرمايش بشر (ره) تدبّر و تحقيق نمود.

*نكته

فقيرى را كه اثر گرسنگى و بيچارگى در چهره اش نمايان بود گفتند: چرا سؤال نمى كنى تا مردم كمكت كنند و از اين حالت به درآيى؟ گفت: ترسم نپذيرند و هلاك شوند كه حديثى شنيده ام: «لو صدق السائل لم يفلح من منعه» اگر گدا راست بگويد و گداى حقيقى باشد كسى كه به او چيزى نداده نجات نمى يابد. در كافى شريف از امام صادق عليه السّلام روايت است كه فرمود:

«مياسير شيعتنا امناؤنا على محاويجهم فاحفظوا فيهم يحفظكم اللّه»؛ از شيعيان كسانى كه در راحتى عيش به سر مى برند امينان ما هستند بر شيعيانى كه فقير و محتاج اند، پس ما را دربارۀ آنان حفظ كنيد تا خداى تعالى شما را حفظ فرمايد. در توجيه اين حديث گفته شده كه توصيه به حفظ فقيران شيعه از آن جهت است كه چون آنان شيعه مى باشند به منزلۀ عيال ما هستند، آنان را رعايت كنيد تا خداى تعالى شما و مالهاى شما را در دنيا حفظ كند و از عذابش در آخرت محافظت فرمايد.

بعضى از اين روايت استفاده كرده اند كه اگر ثروتمندان رعايت فقرا را نكنند نعمت از دست آنان گرفته مى شود، زيرا اگر امين خيانت ورزيد مال امانتى از او گرفته مى شود؛ چنان كه در كلام نورانى امير المؤمنين عليه السّلام است كه مى فرمايد: «ان للّه عبادا يخصّهم بالنعم لمنافع العباد فيقرها فى ايديهم ما بذلوها فاذا منعوها نزعها منهم ثم حوّلها الى غيرهم»؛ خداى تبارك و تعالى را بندگانى است كه آنان را اختصاص به نعمت داده به خاطر اين كه به بندگانش سود برسانند. پس مادامى كه نعمت را به ديگران مى بخشند آن را در دست آنان باقى مى گذارد و هر گاه كه به ديگران ندادند از دست آنها مى ستاند و به ديگرى مرحمت مى فرمايد.

صدوق (رض) در امالى از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: «كاد الفقر ان يكون كفرا»؛ فقر و نيازمندى هم مرز با كفر است و ممكن است كار فقير به كفر انجامد. و معناى اين روايت روشن است، زيرا اگر فقير دامن صبر از دست بدهد نسبت به تقديرات الهى نظر اعتراض

ص:517

خواهد داشت و در مرحلۀ خطرناكى قرار خواهد گرفت كه شايد همان گونه كه در روايت پيش بينى شده سر از كفر در بياورد. پس رواياتى كه در مذمّت فقر رسيده معارضه و منافاتى با روايت تعريف و تمجيد از فقر ندارد؛ مانند آنچه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مروى است كه فرمود:

«الفقر فخرى و به أفتخر»؛ فقر مايۀ فخر من است و من به آن افتخار مى كنم. معناى ظاهر اين روايت آن است كه همچون منى كه صاحب اين همه قدرت و شوكت هستم، اگر اعتنا به مال و ثروت دنيا نكنم و با فقر بسازم اين دليل عظمت روحى من بوده و موجب افتخار و سربلندى من خواهد بود. و شايد از اين جهت بوده كه آن حضرت به خداى تعالى عرض مى كرد: «اللهم احينى مسكينا و امتنى مسكينا و احشرنى فى زمرة المساكين»؛ بارالها، مرا زنده بدار در حالى كه مسكين باشم و بميران در حال مسكنت و مرا در جرگۀ مساكين محشور فرما. حافظ فرمايد:

دولت فقر خدايا به من ارزانى دار كاين كرامت سبب حشمت و تمكين من است

و نيز فرمايد:

اگرت سلطنت فقر ببخشند اى دل كمترين ملك تو از ماه بود تا ماهى

* و فرمايد: جبين حقير عشق را كاين قوم شهان بى كمتر و خسروان بى كلهند. بعضى فرموده اند: فقر بر چهار گونه است: اوّل فقر ذاتى كه دامنگير همۀ موجودات است:«يا أَيُّهَا النّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللّهِ وَ اللّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ1» . دوم نداشتن حاجات زندگى؛ و بدين معنى اشاره است قول خداى تعالى:«لِلْفُقَراءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ 2» . سوّم فقر نفسانى و آن عبارت است از حرص و زياده طلبى؛ و شايد مقصود از روايت شريفۀ «كاد الفقر ان يكون كفرا» اين معنى از فقر باشد. چهارم فقر الى اللّه تبارك و تعالى؛ چنان كه در دعاى معصوم وارد است:

«اللهم اغننى بالافتقار اليك و لا تفقرنى بالاستغناء عنك»؛ بارالها! مرا با نيازمندى به خودت بى نياز فرما و مرا با بى نيازى از خودت نيازمند مفرما، كه فقير حقيقى كسى است كه خود را از تو بى نياز بيند.

ص:518

و اعنّى على صحبتهم بحسن الصبر بارالها! مرا يارى فرما تا در صحبت فقرا صبر جميل داشته باشم. صبر نيرويى است در نفس انسانى كه به واسطۀ او آدمى مى تواند كارهاى سخت و پرمشقّت را متحمل شود و در مقابل هواى نفس خود مقاومت نمايد و ازاين رو گفته اند صبر بر دو قسم است: يكى صبر بر بلاست، كه رضا به قضاى الهى شعبه اى از همين صبر است و بنده به خاطر اين صبر مستحق ثواب و پاداش مى شود، و ديگرى صبر در نعمت است كه آدمى از آنچه نفس او به هنگام نعمت او را بدان مى خواند صبر و خوددارى نمايد، و به اين صبر از عذاب الهى در امان مى ماند و مشكلات زندگى براى وى آسان مى شود.

و مقصود از حسن صبر آن است كه شرح صدر داشته باشد و دلش آرام و مطمئن باشد و به محض اين كه ناملايمى به وى روى آورد از جاى در نرود و دامن شكيبايى از دست ندهد. و چون بسيارى از خوشگذرانها فقط به تعريف و توصيف از فقرا اكتفا مى كنند بدون آن كه به صفات آنان متّصف شوند و اخلاق آنان را در خود ايجاد كنند و ادب آنان را بياموزند و به حق صحبت آنان قيام كنند و فقط به اسم اكتفا مى كنند، امام عليه السّلام در اين جملۀ شريفه از خداى تعالى مسئلت نموده كه او را در صحبت فقرا حسن صبر عطا فرمايد كه حق صحبت فقرا بسى سنگين است و بايد با آنان با خوشرويى برخورد شود، و در كلام و سلام و مصافحه و معانقه و هم خوراك شدن با آنان آداب را رعايت نمايد و نيازمندى آنان برآورد و با مخالفينش مخالف باشد و با دوستانش دوست، و آنان را تعليم و توقير نمايد و از لغزش هاى آنان چشم پوشى كند و در معاشرت با آنان مدارا نمايد و روى از آنان پنهان ندارد و از آنان دورى نكند و در معاشرت با آنان دست و دل باز باشد و اگر وعده اى داد وعدۀ خويش وفا كند و پاى بند عهدى كه با آنان بسته است باشد و سرّ نگهدار باشد و عذرشان را بپذيرد و آزارشان را متحمل گردد و نيكى هاى آنان را پخش كند و بديهاشان را مستور بدارد كه يكى از صفات حق تعالى اظهار جميل و ستر قبيح است و بنده بايد متخلّق به اخلاق اللّه باشد و نصيحت گو و نصيحت پذير باشد و آنچه را كه براى خودش دوست دارد براى او نيز دوست داشته باشد و هر كه را به قدر استحقاقش احترام كند و اگر بيمار شد عيادتش كند و اگر از دنيا رفت جنازه اش را تشييع كند و حقوق ديگرى كه بسيارى از مردم نمى توانند آنها را نسبت به امثال و اقران خود انجام دهند تا چه رسد كه دربارۀ فقرا چنان كنند، و با احترام لايق به حال آنان معامله كند و مبادا كارى كند كه آنان احساس اهانت كنند و دلشان بشكند كه موجب هلاك خواهد بود.

ص:519

ابراهيم بن شيبان گويد: ما با كسى كه در مخاطبه مى گفت: «بيا» رفاقت نمى كرديم. يكى از مشايخ جنيد به نام احمد قلانسى گويد: در صحبت جمعى از اهل بصره بودم، آنان مرا بيش از اندازه احترام مى كردند. روزى به يكى از آنان گفتم: ازار (شلوار) من كجاست؟ از چشمشان افتادم. و ابو على رباطى گويد: با عبد اللّه مروزى مصاحب شدم و پيش از آن كه با او هم صحبت شوم، وقتى بيابان مى رفت بدون زاد و توشه مى رفت، و چون به صحبت وى رسيدم او مرا گفت كدام يك دوست تر دارى تو امير باشى يا من؟ گفتم: نه بلكه شما امير باشيد.

گفت: حرف مرا گوش خواهى داد؟ گفتم: البته كه فرمانبردارم. پس كشكول خويش را برداشت و مقدارى آذوقه در ميان آن گذاشت و بر دوش گرفت. هر چه گفتم: اجازه بدهيد من اين بار را به دوش گيرم. گفت مگر من امير نيستم و تو تعهّد كردى كه از من شنوايى داشته باشى؟ گويد: شبى ما را باران گرفت اين مرد تا صبح بر بالين من ايستاد و با عبايى كه داشت نمى گذاشت كه باران بر من ببارد.

در دلم مى گفتم اى كاش مرده بودم و نمى گفتم تو امير باش و من مأمور. سپس گفت: برادر من! اگر با كسى رفيق راه شدى همانند من رفتار كن يا به تنهايى برو.

ابراهيم بن ادهم چون با كسى رفيق راه مى شد با او شرط مى كرد كه خدمت كردن و اذان گفتن بر عهدۀ ابراهيم باشد و در هر چه از سوى خداى تعالى براى آنان برسد دست ابراهيم همچون مال خودش باز باشد و به هر نحو كه خواست در آن تصرّف كند. و حكايت شده كه در نزد يكى از خلفا در حق صوفيان سعايت شد، خليفه دستور داد كه گردن همه را بزنند و ابو الحسين نورى نيز در ميان آنان بود. وى پيش از ديگران خود را به جلاّد عرضه كرد و آمادگى خود را براى كشته شدن اعلام نمود. چون علت اين پيشدستى را پرسيدم گفت:

خواستم ولو به قدر چند لحظه برادرانم از نعمت حيات برخوردار شوند؛ و همين ايثار وى سبب شد كه خليفه از تصميم خود دربارۀ آنان منصرف گردد. و بالجمله حقّ صحبت بسى سنگين است مگر آن كه به يارى خداى تعالى انسان موفّق به انجام وظيفه شود.

دام سخت است مگر يار شود لطف خداى ورنه انسان نبرد صرفه به شيطان رجيم

* و در روايت است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با يكى از اصحاب به درختزارى داخل شدند رسول

ص:520

خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دو عدد چوب مسواك از درخت بركند، يكى مستقيم و ديگرى كج بود. پس حضرت چوب مسواك مستقيم را به رفيقش مرحمت كرد. او عرض كرد: يا رسول اللّه! شما به مسواك مستقيم سزاوارتر بوديد تا من. حضرت فرمود: هر كس كه ولو يك ساعت با كسى همصحبت شود از وى سؤال مى شود كه آيا حقّ خدا را در اين صحبت انجام داده يا ضايع كرده است:

«روى عن النبى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انّه دخل غيظة مع اصحابه فاجتنا فيها مسواكين احدهما معوج و الآخر مستقيم فدفع المستقيم الى صاحبه. فقال: يا رسول اللّه، كنت احق بالمستقيم منّى. فقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: ما من صاحب يصحب صاحبا و لو ساعة من نهار الاّ سئل عن صحبته هل اقام فيه حقّ اللّه ام اضاعه». صلوات و بركات و رحمات خداى تعالى بر تو باد اى رسول گرامى اسلام.

و مازويت عنّى من متاع الدنيا الفانيه فادخره لى فى خزائنك الباقية: و هر چه از وسايل عيش دنياى فانى را كه از من باز داشته اى آن را از خزينه هاى باقى خودت از براى من ذخيره فرما.

اگر قائل به تجسّم اعمال شديم بدين معنا كه اعمال آدمى در عالم آخرت به صورتى مناسب آن عمل مجسّم مى شود؛ چنان كه ظاهر بعضى از آيات است مانند:«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ1» ؛ روزى كه هر كس آنچه را كه از خير و شرّ عمل كرده مى يابد ظاهر آيۀ شريفه اين است كه خود آن عمل را مى يابد نه پاداش و كيفرش كه اگر چنين گوييم اصطلاحا آن را اضمار مى گويند و بايد در آيۀ شريفه قائل به اضمار باشيم.

و همچنين آيۀ شريفۀ:«فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ 2» ؛ هر كس كه به قدر ذرّه اى خير مرتكب شود آن را مى بيند و هر كس به قدر ذرّه اى شرّ به جا بياورد همان را مى بيند، كه آيۀ شريفه مى فرمايد «يره» خود آن عمل را مى بيند، البتّه با صورتى مناسب آن عمل و آن عالم، نه به معناى «يرى ثوابه او يرى عقابه» كه قائل به اضمار شويم.

به هر صورت چه تجسّم اعمال را صحيح بدانيم و چه ندانيم در اين عبارت دعا چاره اى از اضمار نيست، زيرا متاع دنياى فانى قابل ذخيره در خزاين الهى نيست (دقت شود). به هر حال آنچه با دو فقرۀ شريفۀ دعا و فقرۀ بعد از آن مناسب است روايتى است كه از عمر بن خطّاب است كه مى گويد: در مشربۀ ام ابراهيم اجازه خواستم كه به محضر رسول خدا برسم و اجازه فرمودند؛ پس داخل شدم، ديدم حضرتش روى خصفه دراز كشيده و جزئى از بدن شريفش

ص:521

روى خاك است و زير سر آن حضرت بالشى است كه از ليف خرما انباشته شده است. پس سلام كردم و سپس نشستم و عرض كردم: يا رسول اللّه! تو پيغمبر خدا و مصطفى و برگزيدۀ او از خلقش مى باشى و با اين وضع؟ ولى كسرى و قيصر بر زر و فرشها و ديبا و حرير هستند.

پس رسول خدا (ص) فرمود: آنان كسانى هستند كه اعمال پاكيزۀ آنان را در همين دنيا به آنان داده اند و اين دنيا زودگذر است ولى اعمال پاكيزۀ ما براى آخرت نگه داشته شده است.

و دربارۀ امير المؤمنين (ع) نيز حديثى قريب به همين مضمون است كه يكى از يارانش وارد مى شود و حضرتش بر حصيرى نشسته بوده و وقتى سؤال مى كند، مى فرمايد: ما خانواده اى هستيم كه بهترين چيزهايمان را براى آن دنيا فرستاديم.

و اجعل لى ما خوّلتنى من حطامها و عجّلت لى من متاعها بلغة الى جوارك و وصلة الى قربك و ذريعة الى جنّتك انّك ذو الفضل العظيم و انت الجواد الكريم و هر چه از عيش زودگذر دنيا در اختيار من قرار داده اى و از متاع دنيا از براى من پيشاپيش عطا فرموده اى توشۀ راه وصول به جوار تو و وسيلۀ رسيدن به بهشت قرار بده كه تويى صاحب فضل عظيم و تويى خداى بخشندۀ بزرگوار.

بدان اى عزيز كه دنيا و وسايل دنيوى همان گونه كه ممكن است وسيلۀ شقاوت و شرّ شود ممكن است وسيلۀ خير و سعادت گردد، و اين معنا بستگى دارد به آن كه آدمى با چه ديدى به آنها نگاه كند و چگونه بهره بردارى نمايد. بعضى آنچنانند كه امير المؤمنين مى فرمايد «تجارة مربحة يسّرها لهم ربّهم» تجارت پرسودى دارند كه خداى تعالى براى آنان فراهم نموده است، و بعضى پاى بند آن نيستند كه از چه راهى به دست آيد و در چه راهى مصرف شود.

امير المؤمنين عليه السّلام به خانه علاء بن زياد الحارثى كه از ياران آن حضرت بود و بيمار گشته بود به عيادت تشريف برد. منزل بزرگ و وسيع علاء نظر حضرت را جلب كرد.

فرمود: خانۀ به اين وسعت را براى چه ساخته اى و حال آن كه تو به اين چنين خانه در آخرت محتاج ترى؟ آرى اگر بخواهى اين خانه به درد آخرتت بخورد از وسعت اين خانه در جهت پذيرايى مهمانها استفاده كن و خويشاوندان خودت را دعوت كن و به آنان مهمانى بده و حقوق متعلّق آن را از آن بيرون كن كه اگر چنين كنى همين خانۀ دنيا خانۀ آخرت خواهد شد: «دخل عليه السلام على العلاء بن زياد حارثى و هو من اصحابه يعوده فلما رأى سعة داره قال: ما كنت تصنع بسعة هذه الدّار فى الدنيا و انت اليها فى الآخرة احوج؟ بلى ان شئت بلّغته بها الآخره

ص:522

تقرى فيها الضيف و تصل فيها الرّحم و تطلع منها الحقوق مطالعها فاذا انت قد بلّغت بها الآخرة». و بر اين اساس است كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «نعم العون على تقوى اللّه الغنى»؛ چه يار و معاون خوبى است بر تقواى الهى ثروتمند بودن. و از امام صادق عليه السّلام مروى است كه فرمود: «نعم العون الدّنيا على طلب الآخرة»؛ چه يار و ياور نيكويى است دنيا بر طلب آخرت.

و الحمد للّه ربّ العالمين.

*

ص:523

دعاؤه بالتّوبة و من دعائه في التّوبة و ذكّرها

اللّهمّ يا من لا يصفه نعت الواصفين يا من لا يصفه نعت النّاعتين و يا من لا يجاوزه رجاء الرّاجين و يا من لا يضيع لديه اجر المحسنين و يا من هو منتهى خوف العابدين و يا من هو غاية خشية المتّقين هذا مقام و يا من هو منتهى همم المتّقين هذا مقام من تداولته ايدي الذّنوب و قادته ازمّة الخطايا و استحوذ استحوذ عليه الشّيطان فقصّر عمّا امرت به تفريطا و تعاطى ما نهيت عنه تغريرا تعذيرا كالجاهل بقدرتك عليه او كالمنكر فضل احسانك اليه حتّى اذا انفتح له بصر حتّى انفتحت له عين

ص:524

الهدى و تقشّعت عنه سحائب العمى احصى ما ظلم به نفسه و فكّر فيما خالف به ربّه فراى كبير عصيانه كبيرا و جليل مخالفته جليلا و فكّر فيما خالف فيه ربّه فوجده قد ركب جليلا و خالف جليلا فأقبل نحوك مؤمّلا لك مستحييا فأقبل نحوك مستحييا منك و وجّه رغبته اليك ثقة بك فأمّك بطمعه يقينا و قصدك و لقيك بخوفه اخلاصا قد خلا طمعه من كلّ مطموع فيه غيرك و أفرخ روعه من كلّ محذور منه سواك فمثل بين يديك متضرّعا و غمّض بصره الى الأرض متخشّعا تخشّعا و طأطأ رأسه لعزّتك متذللا لعزّك تذلّلا و أبثّك من سرّه

ص:525

ما انت اعلم به منه خضوعا ما أنت اعلم به خنوعا و عدّد من ذنوبها انت احصى لها خشوعا أحصى له خشوعا و استغاث بك من عظيم ما وقع به في علمك و قبيح ما فضحه في حكمك من ذنوب ادبرت لذّاتها فذهبت و اقامت تبعاتها فلزمت لا ينكر يا إلهي عدلك ان عاقبته و لا يستعظم عفوك ان عفوت عنه و رحمته لأنّك ان عفوت عنه لأنّك الرّبّ الكريم الّذي لا يتعاظمه غفران الذّنب العظيم اللّهمّ فها انا ذا قد جئتك مطيعا لأمرك فيما امرت به من الدّعاء متنجّزا وعدك فيما وعدت به من الإجابة مطيعا امرك فيما امرت من

ص:526

الدّعاء متنجّزا ما وعدت فيه من الإجابة اذ تقول ادعوني استجب لكم اللّهمّ فصلّ على محمّد و آله و القني اللّهمّ فالقني بمغفرتك كما لقيتك بإقراري و ارفعني عن مصارع الذّنوب كما وضعت لك نفسي و استرني بسترك بسترك كما تأنّيتني عن الانتقام تأنّيتني بالإنتقام منّي اللّهمّ و ثبّت في طاعتك نيّتي و أحكم في عبادتك بصيرتي و وفّقني من الأعمال لما تغسل به دنس لما يغسل دنس الخطايا عنّي و توفّني على ملّتك و ملّة نبيّك محمّد عليه السّلام و ملّة محمّد صلّى اللّه عليه اذا توفّيتني اللّهمّ انّي اللّهمّ و إنّي اتوب اليك في مقامي

ص:527

هذا من كبائر ذنوبي و صغائرها و بواطن سيّئاتي و ظواهرها و سوالف زلاّتي و حوادثها توبة من لا يحدّث نفسه بمعصية و لا يضمر ان يعود في خطيئة و قد قلت يا إلهي في و قد قلت في محكم كتابك انّك تقبل التّوبة عن عبادك و تعفو عن السّيّئات و تحبّ التّوّابين فاقبل توبتي كما وعدت و اعف عن سيّئاتي كما ضمنت و أوجب لي محبّتك كما شرطت و لك يا ربّ شرطي الاّ اعود في مكروهك و ضماني ان لا أرجع في الى مذمومك و عهدي و عقدي ان اهجر جميع معاصيك اللّهمّ انّك و أنت

ص:528

اعلم بما عملت فاغفر لي ما علمت و اصرفني بقدرتك الى ما أحببت اللّهمّ و عليّ تبعات قد حفظتهنّ و تبعات قد نسيتهنّ اللّهمّ و عليّ تبعات قد نسيت و تبعات قد حفظت و كلّهنّ بعينك الّتي لا تنام و علمك الّذي لا ينسى فعوّض منها اهلها و احطط عنّي وزرها و خفّف عنّي ثقلها فعوّض منها اهلها و خفّف عنّي ثقلها و اعصمني من ان اقارف مثلها اللّهمّ و انّه لا وفاء لي بالتّوبة الاّ بعصمتك و لا استمساك بي لي عن الخطايا الاّ عن قوتك الاّ بقوّتك فقوّني بقوّة كافية و تولّني بعصمة مانعة اللّهمّ ايّما و أيّما عبد تاب اليك و هو في علم

ص:529

الغيب عندك فاسخ لتوبته و عائد في ذنبه و خطيئته فإنّي و عائد في ذنبه فأنا اعوذ بك ان اكون كذلك فاجعل توبتي هذه توبة لا أحتاج بعدها الى توبة توبة موجبة لمحو ما سلف و السّلامة فيما ممّا بقي اللّهمّ انّي و إنّي اعتذر اليك من جهلي و أستوهبك سوء فعلي فاضممني الى كنف رحمتك تطوّلا و استرني بستر عافيتك تفضّلا اللّهمّ و إنّي اتوب اليك من كلّ ما خالف ارادتك ما خالف عن ارادتك او زال عن محبّتك من خطرات قلبي و لحظات عيني و حكايات لساني توبة تسلم بها كلّ جارحة على حيالها من تبعاتك و تأمن ممّا

ص:530

يخاف المعتدون و تأمن ما يخاف المشفقون من اليم سطواتك اللّهمّ فارحم وحدتي بين يديك و وجيب قلبي من خشيتك و اضطراب اركاني من هيبتك فقد اقامتني يا ربّ ذنوبي مقام الخزي بفنائك فإن سكتّ لم ينطق عنّي احد و إن شفعت تشفّعت فلست بأهل الشّفاعة اللّهمّ صلّ على محمّد و آله و شفّع في اللّهمّ فشفّع لي في خطاياي كرمك وعد على سيّئاتي بعفوك بمغفرتك و لا تجزني جزائي من عقوبتك و ابسط عليّ طولك و جللني بسترك و ابسط عليّ من طولك و جلّلني سترك و افعل بي فعل عزيز تضرّع اليه عبد

ص:531

ذليل فرحمه تضرّع اليه دليل فرحمه او غنيّ تعرّض له عبد فقير تعرّض له فقير فنعشه اللّهمّ لا خفير لي منك فليخفرني عزّك و لا شفيع لي اليك فليشفع لي فضلك و قد اوجلتني خطاياي فليؤمنّي فليؤمنني عفوك فما كلّ ما نطقت به عن جهل منّي بسوء اثري و لا نسيان لما سبق من ذميم فعلي لكن و لكن لتسمع سماؤك و من فيها و أرضك و من عليها ما أظهرت لك من النّدم و لجأت اليك فيه من التّوبة فلعلّ بعضهم برحمتك يرحمني لسوء برحمتك يرحم سوء موقفي او تدركه الرّأفة عليّ لسوء حالي تدركه الرّقّة لسوء حالي فينالني منه

ص:532

بدعوة هي اسمع بدعوة اسمع لديك من دعائي او شفاعة اوكد عندك من شفاعتي تكون بها نجاتي من غضبك و فوزي برضاك اللّهمّ ان يكن النّدم توبة اليك فأنا اندم النّادمين و إن يكن التّرك لمعصيتك انابة فأنا اوّل المنيبين و إن يكن الإستغفار حطّة للذّنوب فإنّي لك من المستغفرين اللّهمّ فكما امرت بالتّوبة و ضمنت القبول و حثثت على الدّعاء و وعدت الإجابة فصلّ على محمّد و آله و اقبل توبتي و ضمنت القبول فاقبل توبتي و لا ترجعني مرجع الخيبة من رحمتك

ص:533

انّك انت التّوّاب على المذنبين و الرّحيم للخاطئين المنيبين انّك انت التّوّاب الرّحيم اللّهمّ صلّ على محمّد و آله كما هديتنا به و صلّ على محمّد و آله كما استنقذتنا به و صلّ على محمّد و آله صلاة تشفع لنا يوم القيامة و يوم الفاقة اليك انّك على كلّ شيء قدير و هو عليك سهل يسير اللّهمّ و صلّ على محمّد كما هديتنا به و صلّ على محمّد صلوة تشفع لنا يوم القيامة و الفاقة اليك و صلّ على محمّد كما اسعدتنا باتّباعه انّك على كلّ شيء قدير

ص:534

شرح دعاى سى و يكم

اشاره

بسم اللّه الرحمن الرحيم و كان من دعائه عليه السّلام فى ذكر التّوبه و طلبها از دعاهاى آن حضرت كه ياد توبه كرده و از خداى تعالى خواستار آن شده اين دعاست؛ و اين فصل از بهترين فصول اين شرح شريف است و مطالب ارزنده و حياتبخش را متضمّن است با توضيحاتى از مترجم اميد آن كه مورد استفادۀ اخوان الهييّن قرار گيرد و اين رو سياه نامه سياه را نيز بهره اى از آن باشد، و اللّه هو الجواد الكريم.

نكته ها

1. ياد هر چيزى عبارت است از آن كه معناى آن چيز در قلب انسان حاضر شود؛ پس گاهى اين ياد كردن تنها به قلب است و گاهى ديگر به زبان و گاهى به زبان و دل هر دو.

2. توبه در لغت به معناى بازگشت است و در اصطلاح به معناى پشيمانى از گناه است به خاطر زشتى گناه نه به خاطر چيز ديگر؛ مثلا اگر كسى از خوردن شراب پشيمان شود به خاطر زيانى كه شراب براى جسم دارد آن را اصطلاحا تائب نگويند. و وجه مناسبت ميان دو معنا (لغوى و اصطلاحى) آن است كه چون خداى تعالى نعمتهايى كه به بنده اش عطا مى فرمايد همه نعمتهاى ابتدايى است و هيچ يك از روى استحقاق بنده نيست، چنان كه يكى از اسماء مقدّسۀ الهيّه «يا مبتدء النّعم قبل استحقاقها» مى باشد، و از جملۀ نعمتهاى حضرتش آن است كه اطاعت و عبادتش را در فطرت و نهاد بشر قرار داده است كه «ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ

ص:535

إِلاّ لِيَعْبُدُونِ» (من جنّ و انس را نيافريدم مگر براى آن كه مرا پرستش و عبادت كنند) و چون گناهى از بنده صادر مى شود اين گناه كردن بازگشتى است از بنده و انحرافى است از فطرت او كه از براى او حاصل مى شود و بازگشتى است از خداى تعالى به سوى احسان بر بنده اش، پس معناى توبه از هر دو طرف قابل تصوّر است؛ از طرف بنده يعنى رجوع از گناه و از طرف خداى تعالى يعنى رجوع به احسان و فضل؛ و از آيۀ وافر الهدآية «ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا1» سپس خداى تعالى به سوى آنان رجوع فرمود تا آنان توبه كنند استفاده مى شود كه رجوع حق تعالى شأنه علّت موفّق بودن بنده است به توبه و:

تا كه از جانب معشوق نباشد كششى كوشش عاشق بيچاره به جايى نرسد

* 3. يكى از علما گفته است: (احتمالا مقصود سيد شارح (رض) از اين عالم حجة الاسلام غزالى باشد در كتاب احياء العلوم) وى گويد: توبه از سه چيز منظّم مى شود:

1. علم 2. حال 3. عمل. امّا علم عبارت از اين است كه انسان يقين به هم رساند كه گناهان از براى روح سمّهاى كشنده اى هستند و حجابند ميان بنده و محبوبش؛ و چون اين يقين را در خود ايجاد كرد از اين يقين حالت ديگرى به وجود ميآيد و آن تألّم و ناراحتى است كه نسبت به از دست رفتن محبوبش در او حاصل مى شود، و بر گناهى كه باعث اين خسارت شده است تأسّف مى خورد كه از اين حالت به ندامت و پشيمانى تعبير مى شود، و نتيجۀ آن پشيمانى حالت سوّمى است كه به بنده دست مى دهد و آن عبارت است از تصميم گرفتن بر ترك گناه در حال و بازگشت نكردن به آن در آينده و جبران آنچه حاصل شده است. و اين حالت اختصاص به گناه ندارد بلكه در ديگر امور نيز جريان دارد؛ مثلا فرض كنيد شما معامله اى كرديد كه صددرصد به زيان شما بود، طبيعى است كه از اين معامله پشيمان مى شويد و اثر اين پشيمانى آن است كه تصميم مى گيريد كه اجناس موجود را هر چه زودتر به فروش برسانيد و ديگر چنين معامله اى را انجام ندهيد و از ضررهايى كه به شما متوجّه شده است هر مقدار كه قابل جبران است جبران كنيد.

بنابراين اركان توبه عبارت است از ترك گناه در حال و بازنگشتن بر آن در آينده و تدارك

ص:536

گذشته ها خواه از حقوق الهيه باشد مانند نماز و روزه و ديگر عبادات و يا از حق الناس باشد مانند خمس و زكات و ردّ مظالم مردم به صاحبانش و يا به ورثۀ آنها اگر صاحبانش از دنيا رفته باشند و اگر غايب اند بايد از آنها بخواهد كه ذمّه اش را برى كنند و اگر متعلق حق قصاص است بايد خود را به قصاص تسليم كند كه ولىّ دم قصاص كند و يا عفو نمايد. از استاد الهى ما عارف باللّه حضرت حاج آقا جواد انصارى همدانى شنيدم كه مى فرمود يكى از شيوخ كه به محضر بزرگ مرد اخلاق و عرفان و تربيت آخوند ملا حسينعلى همدانى - قدس اللّه نفسه الزكيه - مشرف شده و دستور توبه از ايشان دريافت كرده بود، از جمله حقوقى كه به ذمّه اش بوده است اين بوده كه وقتى دست يكى از غلامان خود را به ضرب شمشير قطع كرده بود وقتى بنا به توبه گذاشت آن غلام را خواست و گفت هر مبلغ كه بابت ديۀ دست از من مى خواهى بخواه تا بپردازم و ذمّه ام فارغ شود. غلام حاضر به دريافت ديه نشد.

آن شيخ عرب دستور داد شمشيرى حاضر كردند و به غلام گفت: اين شمشير و اين من، اگر خواهى قصاص كن و ذمّه ام ابراء كن. غلام فكرى كرد و گفت: قصاص هم نمى كنم، زيرا پس از آن كه دست من قطع شده و اين عضوم فلج گشته قطع كردن دست تو به حال من چه سودى خواهد داشت؟ بهتر آن كه محاكمۀ من و تو بماند به روز قيامت در دادگاه عدل الهى رسيدگى شود. مى فرمود: اين جا بود كه حال شيخ منقلب شد و از بيچارگى شروع به گريه كردن نمود، كه خداى مهربان مقلب القلوب دل غلام را نرم كرد و گفت: مولاى من تو را بخشيدم و حق خود را بر تو حلال كردم. چه خوش گفت عارف شيراز:

دلا بسوز كه سوز تو كارها بكند دعاى نيم شبى دفع صد بلا بكند

و جامع ترين سخن، فرمايش امير الكلام و امير المؤمنين على عليه السّلام است به كسى كه در محضر ايشان استغفر اللّه گفت. حضرت فرمود: «ثكلتك امّك هل تدرى ما الاستغفار؟». از لحن كلام استفاده مى شود كه شايد گوينده استغفار به طور استخفاف كلمۀ استغفار را بر زبان آورده است كه حضرتش وى را عتاب فرموده؛ و سپس اصول شش گانۀ استغفار را بيان فرمود.

سيد رضى در نهج البلاغه حكمت 417 مى فرمايد: «و قال عليه السّلام لقائل قال بحضرته استغفر اللّه ثكلتك امّك أتدرى ما الاستغفار؟ الاستغفار درجة العليّين و هو اسم واقع على ستة معان: اولها الندم على ما مضى، و الثانى العزم على ترك العود اليه ابدا، و الثالث ان تؤدّى الى المخلوقين حقوقهم

ص:537

حتى تلقى اللّه املس ليس عليك تبعة، و الرابع ان تعمد الى كل فريضة عليك ضيّعتها فتؤدى حقّها، و الخامس ان تعمد الى اللحم الذى نبت على السحت فتذيبه بالاحزان حتى تلصق الجلد بالعظم و ينشأ بينهما لحم جديد، و السادس ان تذيق الجسم الم الطاعة كمأ اذقته حلاوة المعصية فعند ذلك تقول استغفر اللّه»؛ حضرت به كسى كه در محضر ايشان گفت: «استغفر اللّه» فرمود: مادرت به عزايت بنشيند آيا مى دانى استغفار چيست؟ استغفار درجۀ كسانى است كه در علّيين قرار دارند و آن نام شش معناست: اولش پشيمانى بر گذشته. دوم تصميم بر ترك آن گناه براى هميشه. سوم اين كه حقوق مخلوقين را به آنان باز گردانى تا هنگامى كه خداى تعالى را ملاقات مى كنى پاك باشى و پيامدى بر تو نباشد. چهارم آن كه بپردازى به واجباتى كه آنها را ضايع كرده اى پس حق آنها را ادا كنى. پنجم اين كه بپردازى به گوشتى كه در بدن تو از حرام روييده شده پس آن را با حزن و اندوه آب كنى تا آن جا كه پوست بر استخوان بچسبد و سپس گوشت تازه اى به عمل بيايد. ششم آن كه درد و ناراحتى اطاعت را به جسمت بچشانى همان گونه كه شيرينى معصيت را به او چشانده اى، و چون چنين كردى آن گاه بگويى استغفر اللّه. بزرگان و دانشمندان را در زمينۀ توبه و آداب و شرايط آن سخن بسيار است كه در اين رساله نگنجد و از جملۀ آنان غزالى صاحب احياء العلوم است كه شرح مبسوطى در اين باب دارد.

و چون سخن غزالى در اين باب حاوى مطالب ارزنده و آموزنده است اجمالى از آن را در اين نوشته مى آوريم «الحكمة ضالّة المؤمن حيثما وجدها اخذها» و بجز در نقل روايات كه تيمّنا لفظ نورانى حديث ذكر مى شود در نقل مطالب وى تنها به ترجمه اكتفا خواهيم نمود، و من اللّه التوفيق.

در بيان حقيقت توبه و تعريف آن: بدان كه توبه عبارت است از معنايى كه از سه چيز تشكيل مى يابد: علم، حال و فعل. پس علم اوّل است و حال دوّم و فعل سوّم. و اوّلى موجب دوّمى و دوّمى موجب سوّمى است. امّا علم عبارت است از شناختن عظمت زيان گناه و اين كه گناه حجاب است ميان بنده و محبوبش، كه اگر اين معنا را خوب درك كرد ناچار دلش از اين كه محبوبش از دستش رفته متأثر و متألّم مى شود؛ و همواره چنين است كه اگر آدمى متوجّه شود كه مطلوبى را از دست داده متأسف مى شود، و اين تأسف را ندامت و پشيمانى گويند.

و چون اين حالت بر دل مستولى شد حالت ديگرى به وجود مى آيد كه آن را اراده و قصد

ص:538

مى گويند، و اين حالت تعلّق دارد به زمان حال و گذشته و آينده. امّا تعلّق به حال به اين است كه گناهى را كه به آن آلوده است ترك كند، و تعلقش به آينده به اين است كه تصميم بگيرد كه گناهى كه باعث از دست رفتن مطلوبش گرديد تا آخر عمر تركش كند، و امّا تعلّقش به گذشته به اين است كه آن را جبران كند.

پس قدم اوّلش علم است كه مبدأ همه خيرات است و مقصود ما از اين علم ايمان و يقين به اين است كه گناهان سمهاى كشنده اى هستند كه از اين نور ايمان آتش ندامت حاصل مى شود.

و در نور اين ايمان بيند كه محبوبش از او در حجاب شده همچون كسى كه در تاريكى شب بوده و در اثر تابش نور آفتاب بيند كه محبوبش مشرف به مرگ است؛ پس آتش حبّ در قلب او زبانه مى كشد و نتيجه اش آن مى شود كه براى تدارك قيام كند. پس علم و ندامت و قصد سه چيزند كه متعلّق هستند به حال و آينده و گذشته، و توبه نام مجموع اين سه چيز است. ولى غالبا توبه به همان ندامت گفته مى شود و علم مقدّمۀ او و ترك گناه ثمره و نتيجۀ آن مى شود، و به اين اعتبار فرمود: «النّدم توبه»، توبه همان پشيمانى است؛ زيرا پشيمانى خالى نيست از علمى كه موجب آن پشيمانى است و از عزمى كه به دنبال پشيمانى است.

پس ندامت و پشيمانى در وسط قرار گرفته يك طرفش علّت پشيمانى است و طرف ديگر نتيجۀ پشيمانى. و بزرگان از عرفا را در تفسير توبه تعبيرات گوناگونى است؛ يكى گفته: توبه عبارت است از اين كه آدمى لباس جفا را از تن بيرون كند و بساط وفا را بگستراند، و سهل بن عبد اللّه تسترى گفته است: توبه عبارت است از تبديل حركات ناپسند به حركات پسنديده، و اين معنا كامل نمى شود مگر با خلوت و سكوت و خوراك حلال؛ و بسيارى از تعريفاتى كه براى توبه شده و قابل حصر و ذكر در اين رساله نيست.

در بيان وجوب توبه و فضيلت آن: با بيانى كه گذشت و گفتيم كه گناهان سمهاى مهلكى هستند براى قلب، وجوب توبه از نظر عقل نيازى به اثبات ندارد. و امّا از ديدگاه آيات و روايات، بس است در فضيلت آن اين كه فلاح و نجات بستگى به آن دارد؛ چنان كه فرمايد:«وَ تُوبُوا إِلَى اللّهِ جَمِيعاً أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ 1» . و نيز فرمايد:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً...2» . و نصوح كه از ريشۀ نصح است به معنى خالص بودن از شوائب است. و نيز كافى

ص:539

است در فضيلت توبه اين كه خداى تبارك و تعالى توبه كنندگان را دوست دارد چنان كه فرمود:«إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ 1» . و فرمود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: «التائب حبيب اللّه»؛ بندۀ توبه كار دوست خداست. و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: اگر كسى در بيابان بى آب و علفى نزول كند و مركبى كه خوراك و آبش بر آن مركب بوده به همراه داشته باشد، پس ساعتى به خواب برود و چون از خواب بيدار شود ببيند مركب و شراب نيست، از جاى خود برخيزد و هر چه جستجو كند آن را نيابد تا مأيوس شود برگردد و خود را بر زمين انداخته و منتظر مرگ باشد، در اين حال ناگهان چشم خود را گشوده ببيند كه خوراك و آبش دست نخورده با مركب در كنارش مى باشد، اين شخص از اين پيشامد چه قدر خوشحال مى شود، خداى تعالى از توبۀ بندۀ گنهكار بيش از اين خوشحال مى شود.

پايان آنچه در نظر بود از نقل كلام غزالى به اختصار.

و امير المؤمنين عليه السّلام فرمايد: «ان الندم على الشرّ يدعو الى تركه»؛ پشيمانى از كار بد بر ترك آن دعوت مى كند، و كسى كه از كار بد پشيمان شود بالاخره همين پشيمانى باعث مى شود كه آن كار بد را ترك كند؛ پس ركن اصلى توبه پشيمانى است. و اين كه نقل شد از غزالى كه توبه معجونى است مركب از علم و حال اختصاص به توبه تنها ندارد بلكه در ديگر مقامات دينى نيز همين تركيب جريان دارد؛ مانند صبر و شكر و توكل و رضا و ديگر مقامات كه با تأمّل در آنها كيفيت تركيب آنها از اين سه عامل روشن مى شود.

و سيد شارح - رضوان اللّه عليه - از بعض ارباب قلوب نقل مى كند كه گفته از براى توبه شروط و اوصافى است. امّا شروطش پس چهار است: پشيمانى از گذشته و ترك آن در حال حاضر و عزم بر ترك عود به آن در آينده و گناه را نصب العين قرار دادن آنچنان كه گناه را پشت سر نيندازد كه فراموشش كند بلكه بايد در تمام طول عمر گناه و زشتى آن را متذكر باشد؛ كه برحسب روايت يكى از عوامل پيروزى و چيرگى شيطان بر انسان فراموش كردن گناه است.

و اوصاف توبه كه متمّم آن و شرط كمال توبه است چهار چيز است: 1. بيدارى دل از خواب غفلت 2. گوش دادن به آنچه بر دلش الهام مى شود از صوارف و زواجر كه آنها الهامات رحمانى است به واسطۀ فرشتگان گرامش و همواره بنده را در موقع ارتكاب گناه از آن نهى

ص:540

مى كنند تا ميدان براى وسوسۀ شيطان لعين خالى نماند 3. دورى نمودن از همنشينان ناباب و بدكار 4. همنشينى با برادران شايسته و نيك و استفاده از انوار آنان و در سايۀ آنان زيستن.

عارف شيراز شرط سوّم را در لسان شعرى اولين شرط شمرده كه فرمايد:

نخست موعظت پير مى فروش اين است كه از مصاحب ناجنس احتراز كنيد

* مطلب سوّم

شيخ بزرگوار بهاء الدين عاملى مى فرمايد: هيچ شكى نيست در اين كه توبه كردن واجب فورى است، زيرا گناهان به منزلۀ سمّهاى كشنده اند، و همان گونه كه اگر كسى سمّى را خورد بايد فورا كارى كند كه آن سمّ را برگرداند و از معدۀ خود خارجش كند تا از مرگ نجات يابد همين طور آن كس كه مرتكب گناهى مى شود بايد فورا آن را ترك گويد و توبه كند تا خود را از هلاك نجات بخشد. و فرموده است كه از ديد روايات خلافى در اين نيست كه اصل توبه واجب است، زيرا به طور صريح در قرآن به آن امر شده و بر تركش وعده هاى بد داده شده است كه حتما بايد گناه ترك شود؛ چنان كه خداى تبارك و تعالى مى فرمايد:«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً1» ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خالصانه به سوى خداى تعالى بازگشت كنيد.

و فرموده است:«وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ 2» ؛ و كسانى كه توبه نكرده اند آنان حتما ستمكارانند. پس وجوب توبه از ديدگاه آيات و روايات اجماعى است. بلى گروه معتزله اند كه گفته اند چون دفع ضرر واجب عقلى است پس توبه نيز عقلا واجب است به خاطر آن كه ضرر گناه كه همان عقوبت الهى است با آنان دفع شود. ولى اين اخص از مدّعاست، زيرا شامل توبه از گناهان صغيره نمى شود، زيرا اجتناب از گناهان موجب كفّارۀ گناهان صغيره است به حكم آيۀ شريفه «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ 3» ؛ اگر از گناهان كبيره اجتناب كنيد ما از كارهاى بد شما صرف نظر مى كنيم. از اين رو بعضى گفته اند كه وجوب

ص:541

توبه از گناهان صغيره وجوب سمعى است نه عقلى. بلى اگر استدلال ما چنين باشد كه پشيمانى از كار قبيح از مقتضيات عقل سالم است، اين استدلال شامل گناهان كبيره و صغيره هر دو خواهد شد. و امّا فورى بودن وجوب توبه، پس گروه معتزله تصريح كرده اند كه توبه واجب فورى است و هر چه به تأخير بيندازد گناه ديگرى را مرتكب شده است كه بايد از آن نيز فورا توبه كند.

پس اگر كسى توبه را يك لحظه به تأخير اندازد مرتكب دو گناه شده است: گناه اوّل عمل خلافى است كه انجام داده، و گناه دوّم تأخير، و مجموع مى شود چهار گناه؛ باز با تأخيرش مى شود هشت گناه و همين طور گناه بالا مى رود كه حالش را جز خداى تعالى كسى نتواند ضبط كند. و شيخ - رضوان اللّه عليه - مى فرمايد: اصحاب ما به اصل وجوب توبه فتوى مى دهند. امّا اين تفضيل و تزايد تصاعدى گناه را من در كتابهاى كلاميّۀ اصحاب نديدم. پايان كلام شيخ بهايى - قدس اللّه سرّه - با مختصر توضيحى از مترجم.

*مطلب چهارم

بعضى از صاحبدلان فرموده اند مردم نسبت به توبه چند قسمند: بعضى از مردم توبه را با تسويف و امروز و فردا كردن مى گذرانند و درازى آرزو او را مغرور نموده و از مرگ ناگهانى غافل است. چنين شخصى هر وقت كه مرگش فرارسد گريبانش را در حالى مى گيرد كه اصرار بر گناه دارد و در حال گناه خداى را ملاقات مى كند اين شخص مسلّما در هلاكت است.

نعوذ باللّه من هذا الموت.

2. و ديگرى كسى است كه حال توبه دارد ولى تا هنگامى كه وسايل گناه برايش فراهم نباشد؛ ولى همين كه امكان گناه برايش فراهم شود دام صبر از دست مى دهد و محاسبۀ نفس را كه داشت فراموش مى كند. اين شخص نيز مستوجب عذاب خداى تعالى است، تا چه حكم فرمايد از عذاب يا عفو و بخشش و رحمت.

3. كسى است كه از صميم قلب توبه نموده ولى نفسش گاهى او را به گناه دعوت مى كند و در عين حال او گناه را دوست دارد. چنين كسى محتاج به اين است كه نفسش را تأديب كند و به هر مقدار كه مجاهدۀ نفس نمود نتيجه مى گيرد.

4. كسى است كه همواره به حساب خود رسيدگى مى كند و همچون دشمنى در مقابل

ص:542

نفس ايستاده است. البتّه چنين كسى از خداى تعالى مستوجب عصمت است و خداى تعالى او را با فضلش نگهدارى مى كند.

5. كسى است كه خوف از گناه به جانش ريشه دوانده و هيچ در فكر گناه نيست. چنين كسى به ولايت الهى نايل است. و شيخ بهايى (رض) فرموده است: كسى كه در باب توبه اهمال كند و آن را از امروز به فردا بيندازد دو خطر او را تهديد مى كند كه اگر از يكى نجات يافت به ديگرى دچار خواهد شد؛ يكى اين كه تا مرگش نيامده از خواب غفلت بيدار نشود و وقتى بيدار مى شود كه هنگام تدارك نباشد و بيدارى سودى به حالش نداشته باشد و وقتى رسيده باشد كه خداى تعالى بدان اشاره مى فرمايد:«وَ حِيلَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ما يَشْتَهُونَ 1» ؛ ميان آنان و آنچه دلشان مى خواست حايل قرار داده مى شود و در آن ساعت يك روز و يا يك ساعت مهلت مى طلبد ولى متأسفانه جوابى نمى شنود؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«وَ أَنْفِقُوا مما رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْ لا أَخَّرْتَنِي إِلى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَ أَكُنْ مِنَ الصّالِحِينَ وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها2» ؛ از آنچه به شما داده ايم در راه خدا انفاق كنيد پيش از آن كه مرگ گريبانتان را بگيرد پس آنگاه بگويد پروردگار من! مرا اندكى مهلت عطا فرما تا از مالم صدقه بدهم و از صالحان باشم.

ولى وقتى اجل فرارسيد خداى تعالى هرگز مرگ كسى را به تأخير نمى اندازد. بعضى از مفسّرين در تفسير اين آيه فرموده اند: كسى كه در حال احتضار و جان دادن است پرده از جلو چشم او برداشته مى شود و به قابض الارواح فرشتۀ مرگ مى گويد: اى ملك الموت! يك روز مرگ مرا تأخير بينداز تا عذر تقصير به درگاه حق تعالى ببرم و به سوى او توبه و بازگشت كنم و توشۀ شايسته اى براى خود بردارم. ملك الموت مى فرمايد: «فنيت الايّام»؛ روزهاى عمرت به پايان رسيده است. وى مى گويد: «اخّرنى ساعة»؛ يك ساعت مرگ مرا به تأخير بينداز.

مى فرمايد: «فنيت السّاعات»؛ ساعتها نيز تمام شده است «فيغلق عنه باب التّوبه و يعرغر بروحه الى النار و يتجرّعه غصّة اليأس و حسرة الندامة على تضيع العمر»؛ اين جاست كه در توبه به رويش بسته مى شود و روحش از گلوگاهش به دوزخ رهسپار مى شود و كاسۀ غصّه و يأس و نااميدى به سر مى كشد و در حسرت و پشيمانى كه چرا عمرش را ضايع كرد مى ماند؛ و چه بسا

ص:543

اصل ايمانش در اين سكرات مضطرب شود. اعاذنا اللّه من ذلك.

مترجم گويد: شايد به اين خطر اشاره باشد آيۀ شريفۀ «ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ 1» . خطر دوّمى كه مسوفّين در توبه را تهديد مى كند آن است كه چون گناهان روى هم انباشته شد دل را سياهى فرا مى گيرد آن چنان كه قابل محو نباشد، زيرا دل آدمى در ابتدا همچون آينه صاف و روشن است و در اثر گناه تيره مى شود، و اگر تيرگيها به آب توبه و اشك ديده شستشو نشود كم كم دل را زنگار مى گيرد و ديگر صفا نمى پذيرد. در پاره اى از روايات از چنين دل به قلب منكوس تعبير شده است و لذا به هيچ وجه نصيحت نمى پذيرد كه منكوس است و پشت و رو شده است؛ ظرفى كه پشت و رو شود هر قدر باران ببارد قطره اى از باران وارد آن ظرف نمى شود. و در بعضى از روايات از اين حالت به رين و طبع تعبير شده است و در تفسير آيۀ شريفۀ «كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا به يَكْسِبُونَ 2» وارد شده است در روايتى كه امام باقر عليه السّلام مى فرمايد: «ما من شىء افسد للقلب من خطيئته انّ القلب ليواقع الخطيئه فلا تزال به حتّى تغلب عليه فيسير اعلاه اسفله»؛ همانا دل آن قدر گناه مى كند كه گناه بر همۀ قلب چيره مى شود و دل زير و رو مى شود. و نيز آن حضرت فرمود:

«ما من عبد الاّ و فى قلبه نقطة بيضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فى النّكتة نكتة سوداء فان تاب ذهب ذلك السواد و ان تمادى فى الذنوب زاد ذلك السّواد حتى يغطّى البياض فاذا اغطّى البياض لم يرجع صاحبه الى خير ابدا و هو قول الله عزّ و جلّ كلاّ بل ران على قلوبهم ما كانوا به يكسبون»؛ در دل هر بنده اى نقطۀ سفيدى است. هنگامى كه گناهى مى كند در آن نقطه نقطۀ سياهى پيدا مى شود، پس اگر توبه كرد آن سياهى از ميان مى رود و اگر مدّتى از عمرش در گناه گذشت آن سياهى افزايش مى يابد تا آن كه تمام صفحۀ دل را فرا مى گيرد، و چون چنين شد و نقطه اى نورانى در دل نماند ديگر اميدى به آن نيست و صاحبش روى نجات نمى بيند و اين است آنچه خداى تعالى مى فرمايد:«كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا به يَكْسِبُونَ» .

مترجم گويد: شاهدى از قرآن كريم به آنچه شيخ اجل بهايى (رضى) مى فرمايد به نظر اين ناچيز رسيده است، اميد است كه مقبول نظر صاحب نظران افتد و آن آيۀ شريفۀ «كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبّارٍ3» است، بنابر قرائت معروف كه اضافۀ قلب به متكبّر باشد نه آن كه

ص:544

متكبّر صفت قلب باشد (دقت شود).

و بالجمله يكى از خطرات عمدۀ گناه اين احتمال است كه موجب شود كه گنهكار به سوء خاتمه گرفتار گردد، و اين خطرى است كه همواره مردان خدا از آن وحشت داشتند. در روايت خطبۀ شعبانيه كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فضايل ماه مبارك رمضان را بيان فرمود امير المؤمنين عليه السّلام مى فرمايد: «فقمت و قلت: يا رسول الله ما افضل الاعمال فى هذا الشهر؟ فقال صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يا على افضل الاعمال فى هذا الشهر الورع عن محارم الله». پس من برخاستم و عرض كردم: يا رسول الله! بهترين اعمال در اين ماه چيست؟ فرمود صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يا على! بهترين اعمال در اين ماه شريف پرهيز كردن از محرّمات الهيه است. سپس آن حضرت گريست. على عليه السّلام عرض كرد: «ممّا بكائك يا رسول الله؟» يا رسول اللّه! چرا گريه مى كنيد؟ فرمود: «لما يستحلّ منك فى هذا الشهر»؛ به خاطر حرمتى كه از تو رعايت نمى شود. گويى مى بينمت كه تو را در حالى كه براى پروردگارت مشغول نمازى شقى ترين اوّلين و آخرين، فرق تو را با شمشير مى شكافد.

اين جا بود كه على عليه السّلام عرض كرد: «افى سلامة من دينى يا رسول اللّه؟»؛ در آن هنگام دين من سالم خواهد بود؟ فرمود: «نعم يا على فى سلامة من دينك». حقيقتا تكان دهنده است «جايى كه عقاب پر بريزد از پشّۀ لاغرى چه خيزد». در تاريخ افراد بسيارى ثبت شده است كه عاقبت سوء داشته و در اثر گناه كارشان به سوءخاتمه كشيده شده است. سيد شارح (رض) چند داستان در اين زمينه نقل مى فرمايد؛ از جمله آن كه مردى در حال جان دادن بود، به او گفتند بگو: لا اله الا اللّه، گفت:

برد الليل و طاب الماء و القدّ الشراب و مضى عنّا حزيران و تموز

* و آب شبها خنك و آبها لذيذ و شراب خوردن لذّت بخش است و ماههاى حزيران و تموز و آب هم سپرى شده است. اين بگفت و جان داد. و مردى در بغداد كه خانه اش در نزديك حمّام منجاب بود زنى را ديد كه سراغ حمّام منجاب را از او گرفت و پرسيد: «اين الطريق الى حمام المنجاب؟» وى زن را به كوچۀ خرابى رهبرى كرد و چون به آن كوچۀ بن بست داخل شد راه بر او گرفت و بر او تجاوز كرد. اين مرد را به وقت مرگ گفتند بگو: لا اله الا الله، وى گفت:

ص:545

يا ربّ قائلة يوما قد تعبت اين الطريق الى حمام منجاب

* و مات لوقته، اين را بگفت و همان دم جان سپرد. آرى برادر عزيز! پناه به خداى تبارك و تعالى بايد برد از اين پيامد گناه. اعاذنا الله منه و من شرور انفسنا بحق محمّد و آله الطيّبين الطاهرين.

*مطلب پنجم

بيشتر علما تصريح فرموده اند كه مستحب است پس از توبه كردن، توبه كننده غسل توبه كند خواه توبه از كفر باشد و يا از فسق، و خواه از معصيت صغيره باشد و يا كبيره. بلكه شهيد ثانى (رض) در شرح لمعه تصريح فرموده اند كه مستحب است از مطلق گناه غسل شود هر چند گناهى باشد كه موجب فسق نباشد مانند معصيت صغيره كه بدون اصرار باشد.

ولى مفيد (رض) غسل را مخصوص گناهان كبيره فرموده است. و بعضى ها فرمايش مفيد را توجيه كرده اند كه شايد مقصود مفيد آن است كه همۀ گناهان كبيره است، زيرا كه در جهت خروج از اطاعت خداى تعالى همه با هم شريكند و بزرگى و كوچكى گناه كه گفته مى شود نسبت به گناه بالاتر و پايين تر است؛ مثلا بوسيدن زن نامحرم نسبت به زنا گناه كوچك است و نسبت به نگاه كردن بزرگ. و شيخ طبرسى (رض) اين قول را به اصحاب ما - رضى اللّه عنهم - نسبت داده است.

*مطلب ششم

يكى از نصيحت گويان مى گويد (شايد خود سيد شارح «رض» باشد): هر گاه خواستى توبه كنى هر چه پيامد گناهان است از حق الناس و حق اللّه از خود دور كن و دلت را از گناهان پاك كن. با عزم صادق و رجاء واثق رو به درگاه علاّم الغيوب كن و متوجّه باش كه تو بنده اى هستى كه از مولاى كريم رحيم حليم فرار كرده اى و چاره اى ندارى بجز آن كه باز گردى و از عذاب او به خود او پناهنده شوى.

و او تبارك و تعالى مولايى است كه چندين بار تو را دعوت كرده ولى تو اعتنا نكرده و

ص:546

مدّت مديدى بازنگشته اى يا آن كه او تبارك و تعالى وعده فرموده بود كه اگر بازگردى و از آنچه كرده اى پشيمان شوى از همۀ گذشته ها اغماض مى فرمايد و قلم عفو بر همۀ گناهانت مى كشد. پس برخيز و احتياطا غسل كن و لباس پاك بپوش و چند ركعت نماز فريضه به جاى آور و چند ركعت نافله نيز بخوان، و اين نمازها بايد در كمال خضوع و خشوع و شرمندگى و با دل شكسته و چشم گريان و حالت بيچارگى بوده و در حالتى باشد كه كسى ترا بجز خداى تعالى نبيند و كسى صداى تو را بجز او تبارك شأنه نشنود، و چون سلام نماز دادى با حالت حزن و دل ترسان و لرزان دعايى را كه از امام زين العابدين رسيده است بخوان و اوّل آن دعا اين است: «يا من برحمته يستغيث المذنبون»، و سپس روى بر خاك بگذار و خاك بر سرت بريز و صورت بر خاك بمال و با صداى حزين و چشم اشكبار صدا بزن: «عظم الذنب من عبدك ليحسن العفو من عندك»؛ بارالها! از بزرگان عفو باشد از فرودستان گناه. و هر مقدار كه مى توانى گناهانت را بشمار كه يكى از جملات دعاى توبه امام عليه السّلام است: «اللهم و هذه ذنوبى و قد احصيتها».

سپس دست به دعا بردار و بگو... در اين جا مضامينى سيد شارح (رض) نقل مى كند كه به نظر اين ناچيز با توجه به عدم ورود آنها از معصوم عليه السّلام بهتر است هر آنچه در آن حال به زبانت جارى مى شود عرضه بدارى؛ چنان چه فرمود معصوم عليه السّلام: «خير الدّعاء ما يجرى على لسانك».

و سپس دعاى ديگر امام سجّاد عليه السّلام را بخوان كه اوّلش «اللّهم يا من لا يصفه نعت الواصفين» است، و با اميد مغفرت و آمرزش و قبولى توبه در درگاه حضرت بارى تعالى از جاى خود برخيز، و اللّه ولى التوفيق و هو التوّاب الرحيّم.

امام سجّاد - عليه و على آبائه آلاف التحيّة و الثناء - عرض مى كند:

اللّهم يا من لا يصفه نعت الواصفين و يا من لا يجاوزه رجاء الرّاجين و يا من لا يضيع لديه اجر المحسنين و يا من هو منتهى خوف العابدين و يا من هو غاية خشية المتّقين بارالها! اى كه توصيف كنندگان وصف او را نتوانند توصيف كرد. همان گونه كه احاطۀ ممكن بر ذات واجب محال است احاطه بر اوصاف او نيز مستحيل است زيرا آنچه عقلاء دربارۀ اوصاف حقّ جلّ شأنه مى گويند به قدر فهم خودشان است، يعنى آنچه از اوصاف در خود مى بينند همان را يا سلب نقايص ناشى از انتساب به خودشان را براى خداى تعالى اثبات مى كنند و گرنه خداى تعالى برتر و بالاتر از فهم و درك ديگران است. به قول حكيم شيراز:

ص:547

اى برتر از خيال و قياس و گمان و وهم وز هر چه گفته ايم و شنيديم و خوانده ايم

مجلس تمام گشت و به آخر رسيد عمر ما همچنان در اول صف تو مانده ايم

* و جالب ترين سخن در اين مقام سخن و كلام نورانى امام باقر - عليه و على آبائه افضل الثناء و السلام - است كه مى فرمايد:

«هل سمىّ عالما و قادرا الاّ لانّه وهب العلم للعلماء و القدره للقادرين، و كلّما ميّزتموه باوهامكم فى ادّق معانيه مخلوق مصنوع مثلكم مردود اليكم البارى تعالى، واهب الحيوة و مقدّر الموت، و لعّل النّمل الصغار تتوهّم انّ للّه زبانيتين فانّهما كمالها و تتّوهم انّ عدمهما نقصان لمن لا يكونان له، هكذا حال العقلاء فيما يصفون اللّه تعالى به فيما احسب و الى اللّه المفزع.» انتهى كلامه عليه السّلام.

مگر نه اين است كه خداى تعالى عالم و قادر ناميده مى شود از آن روست كه علم را بر علما و قدرت را بر قادرين عطا فرموده و چون معطى شىء نتواند كه فاقد آن شىء باشد و ذات نايافته از هستى بخش كى تواند كه شود هستى بخش.

بنابراين آنچه شما به خيال خودتان تشخيص مى دهيد هر چند معناى دقيقى باشد مخلوق ذهن شما و همچون خود شما مصنوع است و به خود شما برمى گردد و اين متاع را در اين بازار خريدارى نيست و خداوند بارى تعالى بخشندۀ حيوت و تقديركنندۀ مرگ است و شايد كه مورچۀ كوچك خيال كند كه براى خداى تعالى نيز دو شاخك هست، زيرا مورچه كمال خويش در آن دو شاخك مى بيند و نبودشان در نظر او نقصان است.

و اينچنين است حال عقلاء در توصيفى كه براى خداى تعالى مى كنند (و كمالات خود را براى ذات بارى تعالى اثبات مى كنند) و پناهگاهى بجز خداى تعالى نيست. و امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: «ليس لصفته حدّ محدود و لا نعت موجود». و توصيف مخلوق موجب تحديد صفت غير محدود خواهد بود. و يا من لا يجاوزه رجا ألراجّين: اى آن كه اميد اميدواران از او در نمى گذرد كه غايت هر اميد و نهايت هر آرزوست و آرزويى برتر از او نيست تا اميدواران به آن اميد بربندند. ابن عباس گويد: «فوق كل عالم عالم الى ان ينهى العلم الى اللّه تعالى»؛ برتر از هر عالمى دانشمند ديگرى است تا آن كه علم به خداى تعالى منتهى شود كه بالاى او علمى نمى باشد. و يا من لا يضيع لديه اجر المحسنين: اى آن كه پاداش نيكوكاران نزد او به هدر

ص:548

نمى رود، زيرا به هدر دادن اجر يا از آن جهت است كه پاداش دهنده عاجز باشد و يا نداند كه كسى براى او عمل نيكو انجام داده و يا اگر بداند بخل مانع از پاداش دادن باشد؛ و همۀ اين سه عامل دربارۀ خداى تعالى محال است و شايد اين جملۀ نورانى امام الهام يافته از آيۀ شريفۀ «إِنَّ اللّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»(1)اشد.

و يا من هو منتهى خوف العابدين و يا من هو غاية خشية المتّقين: اى كسى كه بيم عبادت كنندگان به او پايان مى پذيرد و اى آن كه نهايت خشيت پرهيزكاران اوست.

معاني عبارت: يا من هو منتهى خوف العابدين و يا من هو غاية خشية المتّقين:

اشاره

اين دو جملۀ شريفۀ دعا را چند معنا محتمل است:

معناى اول يكى آن كه وقتى معرفت عابدان و پرهيزكاران به حدّ كمال برسد خوف و خشيتشان فقط از توست نه از ديگرى

؛ به اين معنا كه سالك الى اللّه در سلوكش به حسب احوالش درجاتى از خوف را طى مى كند تا آن كه به درجۀ خوف از جلال الهى مى رسد كه آن جا سير طولى او تمام مى شود، چون بالاتر از او تبارك و تعالى چيزى نيست.

بعضى گفته اند كه ترس يا از عقاب حق تعالى است و اين گونه خوف نصيب اهل ظاهر است؛ و امّا صاحبدلان را خوف از جلال الهى است. و از جملۀ امتيازات اين دو گونه خوف آن است كه خوف از عقاب الهى زايل مى شود ولى خوف از جلال قابل زوال نيست.

و از اين رو محقّقان فرموده اند كه خوف از خداى تعالى غير از خوف از عذاب اوست؛ همانگونه كه حبّ خداى تعالى غير از حبّ ثواب اللّه است؛ چنان كه مى فرمايد:«ذلِكَ لِمَنْ خافَ مَقامِي وَ خافَ وَعِيدِ» .(2)

و البته خوف از مقام الهى والاتر و مهم تر از خوف از عذاب اوست.

معناى دوّم دو جملۀ مذكوره آن است كه خوف عابدين و خشيت متقيّن از خداى تعالى از همۀ خوفها و خشيتهايى كه از هر چيز دارند بالاتر و بيشتر است.

ص:549


1- سورۀ توبه، آيۀ 120.
2- سورۀ ابراهيم، آيۀ 14.

معناى سوّم آن كه بعضى گفته اند كه اين خوف و خشيت به اعتبار صاحبان خوف و خشيت است؛

بدين معنا كه عابدان و باتقوايان اگر از چيزى خوف و خشيت داشته باشند آن چيز ترسناك وسيلۀ عبرت آنهاست كه از خداى تعالى بترسند، برخلاف ديگران كه اگر از چيزى بترسند از خود آن چيز مى ترسند و منتهاى خوفشان خداى تعالى نيست.

معناى چهارم آن كه بعضى از بزرگان فرموده اند كه عابدين و متقين كه در سير و سلوكشان به خداى تعالى رسيدند

و به شرف لقاء اللّه مشرّف گرديدند خوف و خشيتشان مبدّل به امن و اطمينان مى شود. توضيح اين مطلب آن كه سالك الى اللّه تا در اثناى سير است همواره ترسان و لرزان از عاقبت امر است كه مبادا موانعى در طريق باشد و خارهاى راه نگذارد او به مقصد و مقصود برسد، ولى وقتى به حرم حضرت كبريا نزديك شد و نسيم هاى عنايت اللّه وزيدن گرفت و حجابهاى ظلمانى را برطرف ساخته و كوه انيّت و انانيّت در اثر تجليّات ربوبيّت مندك و از هم پاشيد و دل سالك به نور مشاهده منوّر گرديد آن حالت اضطراب از او برطرف شده و حالت امن و امان به او دست مى دهد و ممكن است كه در آيۀ وافر الهداية «أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ 1» اشاره اى بس لطيف به اين معنا باشد. و الله عالم.

عارف شيراز فرمايد:

هر كه شد محرم دل در حرم يار بماند وانكه اين كار ندانست در اين كار بماند

* الا انّ اولياء اللّه لا خوف عليهم و لا هم يحزنون

مقام امن و مى بى غش و رفيق شفيق گرت مدام ميسّر شود زهى توفيق

جهان و كار جهان جمله هيچ در هيچ است هزار بار من اين نكته كرده ام تحقيق

ص:550

دريغ و درد كه تا اين زمان ندانستم كه كيمياى سعادت رفيق بود رفيق

به مأمنى رو و فرصت شمر غنيمت وقت كه در كمينگه عُمرند قاطعان طريق

كجاست اهل دلى تا كند دلالت خير كه ما به دوست نبرديم ره به هيچ طريق

حلاوتى كه تو را در چه زنخدان است به كُنه او نرسد صد هزار فكر عميق

اگر چه موى ميانت به چون منى نرسد خوش است خاطرم از فكر اين خيال دقيق

از آن به رنگ عقيق است اشگ من همه وقت كه مُهر خاتم چشم من است همچو عقيق

* هذا مقام من تداولته ايدى الذّنوب و قادته ازمّة الخطايا: اين مقام و جايگاه كسى است كه دستخوش گناهان شده و عنان او به دست خطاهاست كه به هر طرف بخواهند وى را مى كشند. استحوذ عليه الشيطان: و شيطان بر او چيره شده است. فقصّر عمّا امرت به تفريطا: و در نتيجۀ اين چيرگى از آنچه دستور فرموده بودى كوتاهى كرد. و تعاطى ما نهيت عنه تغريرا: و چون فريب شيطان را خورده به آنچه تو از آن نهى فرموده بودى دست بيالود. كالجاهل بقدرتك عليه او كالمنكر فضل احسانك اليه: گويى قدرت تو را بر خود نمى داند و احسان بسيار تو را انكار مى كند، زيرا كسى كه از انجام اوامر الهيّه كوتاهى مى كند و از راه فريب شيطان دامن به منهيّات خداى تعالى مى آلايد بجز آن كه جاهل به قدرت خداى تعالى است و منكر احسان بسيار اوست نمى تواند باشد. شايد غرض امام از اين تشبيه آن باشد كه اعتراف كند به جرأت بر ارتكاب گناه با علم به قدرت خداوند بر او به احسان بسيارى كه خداى تعالى دربارۀ او فرموده است.

و خلاصۀ مطلب هر چه بيشتر اعتراف به گناه و معصيت كرده شد كه خود يكى از دستورات مهمّ توبه است بيشتر موجب عفو و مغفرت الهى خواهد بود. و در كلام امام امير

ص:551

المؤمنين است در نهج البلاغه كه مى فرمايد: «و انّ العالم العامل بغير علمه كالجاهل الذى لا يستفيق من جهله بل الحجّة عليه اعظم و الحسرة له الزم و هو عند اللّه الوم»؛ و به تحقيق دانشمندى كه به عملش عمل نكند مانند نادانى است كه در خواب جهل فرورفته و بيدار نگردد و بلكه حجّت بر عليه دانا قوى تر از نادان است و حسرت بيشتر دامنگير اوست و در محكمۀ الهى نيز بيشتر سزاوار سرزنش است. حتى اذا انفتح له بصر الهدى و تقشّعت له سحائب العمى تا آن كه ديدۀ راه بين او باز شد و ابرهاى تيرۀ گمراه كننده غفلت از جلو چشم او پراكنده شد. احصى ما ظلم به نفسه و فكر فيما خالف به ربه آنچه را كه بر خود ستم كرده بود برشمرد و در آنچه بواسطۀ آن پروردگار خود را مخالفت كرده بود نيك بينديشيد. فرأى كبير عصيانه كبيرا و جليل مخالفته جليلا پس بزرگى گناه خويش و مخالفت خود را درك كرد. سيد شارح (رض) فرمايد در روايت ابن ادريس است: «فرأى كثير عصيانه كثيرا». مترجم گويد: شايد اين جملات نورانى الهام بخش بعضى از بزرگان طريقت بوده(1)ه در دستور توبه مرقوم فرموده است: بهتر است مقدمتا دفترى تهيه كند و آنچه از گناهان به خاطر دارد در آن دفتر بنويسد و سپس يكى يكى آنها را نام برده و اظهار ندامت و توبه نمايد.

اين كه در فكر از نام مقدس «رب» استفاده شده: «و فكر فيما خالف ربّه» شايد به منظور بيدار كردن فطرت باشد، زيرا كه احترام ربّ و ولى النعمة از فطريات است و هر كس براى كسى كه او را تربيت كرده و نعمت عطا نموده است احترام قائل است.

*نكته

از حكيمى پرسيدند فرق ميان فكرت و عبرت چيست؟ گفت: فكرت آن است كه غايب را حاضر بينى و عبرت آن كه حاضر را غايب.

هان اى دل عبرت بين از ديده نظر كن هان ايوان مداين را آئينۀ عبرت دان

يك ره ز ره دجله منزل به مداين كن وز ديده دوم دجله بر خاك مداين ران

ص:552


1- به نظر عارف عامل بزرگ مرحوم شيخ محمد بهارى باشد.

دندانۀ هر قصرى پندى دهدت نونو پند سر دندانه بشنو ز بن دندان

گويد كه تو از خاكى ما خاك توييم اكنون گامى دو سه بر مانه اشكى دو سه هم بفشان

از نالۀ جند الحق ماييم به دردسر از ديده گلابى ده دردسر ما بنشان

اين است همان درگه گز عكس رخ مردم خاك در او بودى ايوان نگارستان

فى الذاهبين الاوّلين من القرون لنا بصائر لما رايت مواردا للموت ليس ليها مصادر

و رايت قومى نحوها تمضى الاكابر و الاصاغر لا يرجع الماضى الىّ و لا من الباقين غابر

ايقينت انّى لا محالة حيث صار القوم صائر

* (قسّ بن سعده ايادى خطيب مشهور عرب متوفى 600 ميلادى)

* فاقبل نحوك مؤمّلا لك مستحينا منك و وجّه رغبته اليك ثقة بك پس روى به سوى تو آورد در حالى كه به تو اميدوار بود و از تو شرمسار، و چون به تو اعتماد داشت ميل قلبى اش را به سوى تو متوجه كرد. فأمّك بطمعه يقينا پس با طمع يقينى اش آهنگ تو نمود. و قصدك بخوفه اخلاصا و با اخلاص در خوفش تو را قصد كرد. اخلاص به معناى خالص كردن است كه در طاعات و عبادات خالص بودن آنها از رياست و در اصطلاح خالص نمودن قلب است از هر گونه آميختگى به غير قصد قربت كه باعث تيرگى قلب شود و صفاى آن را از بين ببرد. و گفته شده است كه اخلاص عبارت است از تصفيۀ عمل از ملاحظۀ مخلوقين حتى از ملاحظه تصفيه به گونه اى كه بجز خداى تعالى هيچ چيز منظور نظرش نباشد حتى اگر اخلاص خود را ببيند اين چنين اخلاص نياز به اخلاص ديگرى دارد.

امام خمينى - رضوان اللّه عليه - در كتاب بى نظير اسرار الصلوة فصل مشبعى دربارۀ

ص:553

اخلاص دارد و بسيار موشكافى فرموده و مطلب بسى اوج گرفته. طالبين حقيقت به مطالعۀ دقيق فصل نيت كتاب شريف آداب الصلوة توصيه مى شوند. قد خلا طمعه عن كل مطموع فيه غيرك طمعش از هر چه مورد طمع است بجز تو بريده شده است. و أفرخ روعه من كل محذور منه سواك و دلش را از هر چه كه مى بايست از او ترسيد بجز تو تهى ساخته است. فمثّل بين يديك متضرّعا پس با حالت تضرع و زارى در پيشگاه تو ايستاده. و غمّض بصره الى الارض متخشّعا با حال خشوع و فروتنى ديده بر زمين دوخته. و طأطأ راسه لعزّتك متذلّلا در بارگاه عزّتت سر فرود آورده (تا به ذّل عبوديت و عزّ ربوبيّت اعتراف كند). و ابثّك من سرّه ما انت اعلم به منه خضوعا و رازهاى درونى خود را كه تو بهتر آگاهى خاضعانه در محضر تو بازگو نمود. و عدّد من ذنوبه ما انت احصى لها خشوعا و با خشوع گناهانش را كه تو بهتر به شمارۀ آنها آگاهى برشمرد. و استغاث بك من عظيم ما وقع به فى علمك و قبيح ما فضحه فى حكمك و از گناه بزرگى كه در علم تو قرار گرفته و كارهاى زشتى كه آبرويش را در محكمۀ تو ريخته به تو پناهنده شده است.

من ذنوب أدبرت لذّاتها فذهبت و اقامت تبعاتها فلزمت و آنها گناهانى است كه لذّتهاشان پشت كرده و از بين رفته ولى پيامدهاى آنها همچنان باقى است. شايد غرض از اين جملات آن باشد كه چه بسا گناهانى كه در نظر من بى اهميت است و لكن در محضر تو گناه بزرگ و مهمّى است؛ چنان كه در روايتى فرمود: هيچ گناهى را كوچك مشمار كه مبادا نزد خدا بزرگ باشد و موجب غضب الهى گردد. قال رسول اللّه عليه السّلام: «ان اللّه كتم ثلاثة فى ثلاثه، كتم رضاه فى طاعته و كتم سخطه فى معصيته و كتم وليّه فى خلقه، فلا يستخفنّ احدكم شيئا من الطاعات فانه لا يدرى فى ايّها رضا اللّه و لا يستقلنّ احدكم شيئا من المعاصى فانه لا يدرى فى ايّها سخط اللّه و لا يزريّن احدكم باحد من خلق اللّه فانه لا يدرى ايّهم ولىّ اللّه (وسائل الشيعه، ج 6، ص 247).

رسول خدا فرمود: همانا خداى تعالى سه چيز را در سه چيز پنهان فرموده: رضاى خودش را در ميان طاعتها مخفى فرموده و غضب خودش را در معصيت و نافرمانى اوامرش مخفى فرموده و ولى خودش را در ميان مردم مخفى كرده است. پس هيچ يك از شما هيچ اطاعتى را سبك مشمارد، زيرا كه نمى داند رضاى خداى تعالى در كدام طاعت است، و هيچ يك از شما گناهى را كم نپندارد كه نمى داند سخط و خشم خداوندى در كدام گناه است، و هيچ يك از شما احدى از خلق خدا را به چشم حقارت نگاه نكند كه چه مى داند ولىّ

ص:554

خداى تعالى كيست؟ عارف شيراز با بيان شعرى شيرين خود مى فرمايد:

بر آستانۀ ميخانه گر سرى بينى مزن به پاى كه معلوم نيست نيّت او

مكن به چشم حقارت نگاه در من مست كه نيست معصيت و زهد بى مشيّت او

* لا ينكر يا الهى عدلك ان عاقبته و لا يستعظم عفوك ان عفوته و رحمته لانك الرّب العظيم الذى لا يتعاظمه غفران الذنب العظيم اى خداى من اگر اين بنده ات را عقاب كنى به مقتضاى عدل است و او منكر عدالت تو نيست و اگر عفوش بفرمايى و رحمش كنى عفو و رحمت تو را عجيب نبيند، زيرا تويى آن پروردگار بزرگى كه بخشيدن گناهان بزرگ براى او اهميتى ندارد. دربارۀ حجّاج نوشته اند كه به هنگام مرگ گفت: خدايا مرا بيامرز هر چند كه اين خلق گمان مى كنند كه تو مرا نخواهى بخشيد. خبر به گوش حسن بصرى رسيد، با تعجب پرسيد: «او قال هذا؟» آيا چنين حرفى زد؟ گفتند آرى. اللهم فها انا ذاقد جئتك مطيعا لامرك فيما امرت به من الدعاء بار الها! چون امر به دعا فرموده اى من اينك به اطاعت امر تو به درگاهت روى آورده ام.

متنجزا وعدك فيما وعدت به من الاجابة اذ تقول ادعونى استجب لكم چون فرمودى مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم و وعدۀ اجابت دادى من نيز به انتظار اين اجابتم.

اللهم فصلّ على محمد و آله و القنى بمغفرتك كما لقيتك باقرارى بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و همان گونه كه من در پيشگاه تو اقرار و اعتراف كردم تو نيز با آمرزشت مرا بپذير.

و ارفعنى عن مصارع الذنوب كما وضعت لك نفسى و مرا از لغزشگاه هاى گناه از زمين خوردگى بلند كن؛ همچنان كه من خود را در مقابلت پست و ذليل نمودم و خاكسار شدم.

و استرنى بسترك كما تأنيّتنى عن الانتقام منى و همان گونه كه از من انتقام نگرفتى پرده از كار من برمدار.

اللهم و ثبت فى طاعتك نيتى بارالها! در فرمانبردارى از تو نيّت مرا ثابت فرما! و احكم فى عبادتك بصيرتى و بينش مرا در پرستشت استوار فرما. و غريب است كه سيد شارح (رض) مى فرمايد: كثيرى از علماى خاصه و عامّه برآنند كه اگر عبادت كننده از عبادتش قصد رسيدن به ثواب الهى را بكند عبادتش باطل خواهد بود، زيرا نيّت ثواب بااخلاص در عبادت منافات

ص:555

دارد و ما منكر آن نيستيم كه مرتبه اى از اخلاص با نيّت رسيدن به ثواب بلكه با در نظر گرفتن هر چه غير حق تعالى است منافات دارد و امّا بطلان عبادت كسى كه به تعبير امير المؤمنين عليه السّلام عبادت تجّار است «دون اثباته خرط القتاد». و وفّقنى من الاعمال لما تغسل به دنس الخطايا عنى و مرا به عملى موفق فرما كه آلودگيهاى گناهان را از من بزدايد. به طورى كه در پيش اشاره شد هر گناهى يك نوع آلودگى در دل ايجاد مى كند كه از آن در روايت به «نكتة سوداء» تعبير شده است و اين آلودگى و ظلمت با نور عبادت از صفحۀ دل پاك مى شود. و امام عليه السّلام خواستار عبادتى است كه اينچنين اثرى را داشته باشد.

و توفّنى على ملتّك و ملة نبيك محمد اذا توفّيتنى و به هنگام وفاتم مرا با اعتقاد بر دين خود و دين پيغمبرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بميران. اين كه امر وفات را به خداى تعالى نسبت داده شايد به تبعيّت از قرآن كريم باشد كه مى فرمايد:«اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها»(1)داى تعالى است كه به هنگام مرگ جانها را مى ستاند. و شيخ بزرگوار در فقيه روايت مى كند كه از امام صادق عليه السّلام سؤال شد از معناى آيۀ شريفه كه مى فرمايد:«اَللّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها» و از معناى آيۀ شريفۀ «قُلْ يَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ 2» ؛ اى پيغمبر به اين مردم بگو كه فرشتۀ مخصوص مرگ حضرت عزرائيل كه مأموريت قبض روح شما را دارد شما را قبض روح مى كند، و از آيۀ شريفۀ «اَلَّذِينَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ 3» ؛ كسانيكه فرشتگان جان آنان را مى ستانند در حالى كه آنان بر خود ستم كرده اند، و از معناى آيۀ شريفه «تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا4» ؛ فرستادگان ما او را قبض روح مى كنند، و از معناى آيۀ شريفۀ «وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ 5» ؛ اگر ببينى كسانى را كه كافرند و فرشتگان جان آنان را مى ستانند. و خلاصۀ سؤال راوى اين است كه چرا گاهى مرگ به خداى تعالى و گاهى به فرشتۀ مرگ و گاهى به فرشتگان نسبت داده شده است؟ و علاوه بر اين گاهى اتفاق مى افتد كه در يك ساعت در نقاط مختلف زمين افرادى مى ميرند كه شمارشان را بجز خداى تعالى كسى نمى داند؛ مانند وقوع زلزله ها (و بمبارانها در عصر حاضر) جان اين افراد بى شمار را چه كسى مى گيرد؟

پس حضرت فرمود: كه خداى تعالى براى ملك الموت معاونانى قرار داده است كه آنان

ص:556


1- سورۀ زمر، آيۀ 42.

ارواح را قبض مى كنند؛ مانند صاحب منصب نظامى كه اعوان و انصارى دارد و آنان را به اطراف و به مأموريّت مى فرستد؛ مثل آن است كه خودش رفته و آن كار را انجام داده است.

نسبت مرگ به خدا و فرشتۀ مرگ و فرشتگان از اين قبيل است «سئل الصادق عليه السّلام عن قول اللّه عزّ و جل: اللّه يتوّفى الانفس حين موتها و عن قول اللّه عز و جل: قل يتوفاكم ملك الموت الذى و كلّ بكم و عن قول اللّه تعالى: الذين تتوفاهم الملائكة، و قد يموت فى الساعة الواحده فى جميع الافاق ما لا يحصيه الا اللّه عز و جل فكيف هذا؟ فقال: ان اللّه تبارك و تعالى جعل لملك الموت اعوانا من الملائكة يقبضون الارواح بمنزلة صاحب الشرطة له اعوان من الأنس يبعثهم فى حوائجه فيتوفيّهم الملائكة فيتوفيهم ملك الموت مع ما يقبض هو، و يتوفيهم اللّه من ملك الموت». انتهى.

و اين كه امام عليه السّلام عرض مى كند: «و توفنى على ملّتك و ملة نبيك محمد اذا توفيتنى» و جمله دعا را با «اذا توفيتنى» ختم مى كند شايد از آن جهت باشد كه اگر آن جمله را عرض نمى كرد شايد استفاده مى شد كه حضرت تقاضاى مرگ كرده است، و با جملۀ «اذا توفيتنى» اين معنى منتفى مى شود؛ يعنى هر گاه كه مشيّت تو تعلق گرفت كه مرا از اين دنيا ببرى مرا بر دين پيامبرت محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بميران. و اين نه از آن جهت است كه حضرتش مرگ را مكروه مى شمرد بلكه در مقام رضا و تسليم نمى خواست چيزى را از خداى تعالى مسئلت كند كه ارادۀ حق تعالى به آن تعلق نگرفته باشد چنان كه عارف اكباتان گفته است:

يكى وصل و يكى هجران پسندد يكى درد و يكى درمان پسندد

من از درمان و درد و وصل و هجران پسندم آنچه را جانان پسندد

* نكته

عارف بزرگوار حضرت استاد آقاى ميرزا على آقا قاضى در اين شعر نظرى داشت و مى فرمود عاشق به همۀ درد و بلا حاضر مى شود كه تحمّل كند مگر به هجران كه اگر به هجران هم راضى شد معلوم مى شود در عشقش صادق نيست.

اللّهم انّى اتوب اليك فى مقامى هذا من كبائر ذنوبى و صغائرها و بواطن سيئاتى و ظواهرها و سوالف زلاّتى و حوادثها، توبة من لا يحدّث نفسه بمعصية و لا يضمران يعود فى خطيئة بارالها! من

ص:557

در اين مقامم بازگشت به سوى تو مى كنم از گناهان بزرگم و از كوچكهايشان و گناهان باطنى و ظاهرى ام و گناهان گذشته و تازه ام، همچون بازگشت كسى كه در مورد گناهى حديث نفس نكند و بازگشت به گناه را در دل نگذراند. گويى اشاره است به آيۀ شريفه «وَ ذَرُوا ظاهِرَ الْإِثْمِ وَ باطِنَهُ 1» ؛ ظاهر و باطن گناه را ترك كنيد.

در معناى ظاهر و باطن گناه اختلاف است. بعضى گفته اند مقصود گناهانى است كه علنى انجام مى گيرد و گناهانى كه به پنهانى صورت مى گيرد. و گفته شده كه آنچه از گناهان جامۀ عمل مى پوشد ظاهرى است و آنچه نيّت انجام آن است گناه باطنى است. و گفته شده كه گناه ظاهر اعمال اعضا و جوارح است و گناه باطن اعمال قلبى است، مانند كبر و حسد و عجب و ارادۀ شر بر مسلمانان. و داخل در همين قسم است اعتقاد و عزم و ظن و تمنّاى بد و پشيمانى از كارهاى خير. در تفسير على بن ابراهيم (رض) آمده است كه گفته است: گناه ظاهر گناهان معروف است و گناه باطنى عبارت است از شرك و شك قلبى. سيد شارح (رض) در اين جا مسائلى را مطرح كرده است.

*مسئله اول

مى فرمايد در نزد اماميّه توبه كردن واجب است از تمام گناهان چه كبيره و چه صغيره به دليل آن كه اوّلا آيات توبه عموميت دارد به همه گناهان. و ثانيا آن كه ترك توبه از گناه چه كوچك و چه بزرگ اصرار بر گناه است، و اصرار بر گناه قبيح است و جز با توبه نمى توان از آن خلاصى يافت؛ پس توبه از همه گناهان واجب است. مترجم گويد كه سيد شارح (رض) مسامحه در تعبير فرموده اند وگرنه ترك توبه ملازمه اى با گناه ندارد تا بگوييم ترك آن اصرار بر گناه است كه ممكن است كسى نه گناه كند و نه توبه از گناه.

*مسئله دوّم

آن كه آيا تبعيض در توبه جايز است؟ بدين معنى كه انسان در بعضى از گناهان توبه كند نه از همۀ آنها. ابو هاشم و جماعتى گفته اند كه توبۀ تبعيضى صحيح نيست به دليل آن كه توبه از كار بد به خاطر بدى آن كار است، پس اگر در بعضى بديها توبه كرد و از بعض ديگر توبه نكرد

ص:558

كشف مى كند كه اصلا توبه نكرده است.

و لكن جمهور از عامه و خاصّه گفته اند كه چنين توبه اى صحيح است، زيرا كارها به حسب اختلاف دواعى مختلف مى شود و ممكن است داعى قبح در كارى قوى تر از كار ديگر باشد، و لذا آنچه كه داعى قبحش قوى تر است ترك شود و آنچه قبح در آن كمتر است ترك نشود. و محقق طوسى (رض) فرموده: اگر به توبۀ تبعيضى قائل نشويم لازمه اش آن است كه بگوييم كسى كه از كفر توبه كرده و معصيت صغيره را مرتكب مى شود كفرش باقى است و توبه اش فايده اى ندارد. و علامۀ حلّى فرموده: لازمۀ صحيح نبودن توبۀ تبعيضى آن است كه اگر يهودى از يهودى بودن توبه كند ولى يك درهم بدزدد بايد بگوييم كه او همچنان يهودى است در حالى كه به اجماع علما چنين كس مسلمان است.

*مسئلۀ سوّم

بعضى از معتزله گفته اند كه توبه كننده اگر گناهانش را به تفصيل بداند واجب است كه از هر يك يك از گناهانش توبه كند و اگر بعضى از گناهانش را به تفصيل مى داند و بعضى را به اجمال بايد از آنچه به تفصيل مى داند تفصيلا توبه كند و از آنچه به اجمال مى داند به اجمال توبه كند و شيخ بهائى - قدس سره - فرموده كه توبۀ اجمالى آن است كه از گناهان به طور اجمال و روى هم رفته توبه كند نه از يك يك گناهان، حتى اگر يك يك آنها را بداند. و محقق طوسى (رض) در اين مسئله توقف فرموده و ليكن چون دليلى بر تفصيل نداريم بعيد نيست كه توبۀ تفصيلى واجب نباشد.

*مسئلۀ چهارم

آيا توبۀ موقّت جايز است؟ مثل آن كه تصميم بگيرد تا يك سال گناه نكند. بعضى گفته اند كه درست نيست، زيرا حقيقت اين چنين توبه آن است كه از گناه حقيقتا پشيمان نشده است و پشيمانى ركن اصلى توبه است و ليكن جمعى ديگر گفته اند كه چنين توبه صحيح است مانند واجبات كه انسان مى تواند واجبى را به جا آورد و واجب ديگرى را به جا نياورد. نهايت امر آن است كه اگر واجب ديگر را به جا نياورد گنهكار است ولى ارتباطى به آن واجب كه انجام داده ندارد، و حق مطلب آن است كه پشيمانى واقعى خالى از نيّت عدم عود نمى تواند باشد.

ص:559

*مسئلۀ پنجم

شيخ بهايى (رض) در شرح اربعين فرموده است در توبه لابد بايد تصميم داشته باشد بر اين كه تا عمر دارد گرد آن گناه نگردد، ولى آيا شرط است كه صدور آن گناه از او ممكن باشد يا آن كه شرط نيست؟ مثلا كسى زنا كرد و سپس خود را از مردى ساقط كرد توبۀ چنين شخصى چه صورت دارد؟ بيشتر علما فرموده اند كه توبه اش صحيح است، بلكه بعضى از متكلمين گفته اند كه علماى پيشين را اجماع است بر صحت چنين توبه. و او اولى تر در صحّت كسى است كه به بيمارى سختى دچار شود كه گمان قوى داشته باشد بر اين كه دارد مى ميرد. امّا اگر يقين به مرگ كرد و علايم مرگ نيز آشكار شد كه از آن به معاينه تعبير مى شود پس صحيح نبودن توبه در اين حال علاوه بر آن كه اجماعى است قرآن كريم بيان فرموده است.

آن جا كه خداى تعالى مى فرمايد:«وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً1» ؛ بدكارانى كه به هنگام مرگ توبه كنند توبه شان پذيرفته نيست و نه كسانى كه با حالت كفر از دنيا مى روند كه عذاب دردناكى از براى آنان آماده كرده ايم. و در حديثى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم وارد است كه فرمود: همانا خداى تعالى توبۀ بنده را مى پذيرد مادامى كه روح به گلوگاهش نرسيده باشد: «ان اللّه يقبل توبة العبد ما لم يغرغر». و محدثين اماميه روايات بسيارى از ائمۀ اهل بيت عليهم السلام نقل كرده اند كه فرموده اند توبه به هنگام مشاهدۀ علايم مرگ و حضور آن و مشاهدۀ اهوال مرگ پذيرفته نيست. و بعضى از مفسرين گفته اند كه از لطف خداى تعالى به بندگان آن است كه حضرت ملك الموت قبض روح را از انگشتان پا شروع مى كند و كم كم بالاتر مى آيد تا آن كه روح به سينه مى رسد، سپس به گلوگاه مى رسد تا بنده بتواند از اين مهلت استفاده نموده و به خداى تعالى توجه كند و وصيت و توبه نمايد و از ديگران حلال خواهى كند و به ياد خدا باشد، تا هنگامى كه روح از بدنش مفارقت مى كند ياد خدا بر زبان و لبان او باشد و از اين رهگذر اميد حسن عاقبت از براى او باشد.

البته اين امور براى عامۀ مسلمانان است و اما خواص و اولياى خدا حسابشان جداست و در بعضى از آثار نيز اشاراتى بدين مطلب هست؛ مانند آن كه فرموده اند: جان دادن مؤمن مانند كسى است كه گلى را بو كند. عارف شيراز فرمايد:

ص:560

اين جان عاريت كه به حافظ سپرده دوست روزى رُخَش ببينم و تسليم وى كنم

و نيز فرمايد:

حجاب چهرۀ جان مى شود غبار تنم خوشا دمى كه از اين چهره پرده برفكنم

چنين قفس نه سزاى چو من خوش الحانى است روم به روضۀ رضوان كه مرغ آن چمنم

مرا كه منظر حور است به مسكن و ماوى چرا به كوى خراباتيان بود وطنم

و نيز فرمايد:

خرّم آن روز كز اين منزل ويران بروم راحت جان طلبم وز پى جانان بروم

دلم از وحشت زندان سكندر بگرفت رخت بربندم و تا ملك سليمان بروم

به هوا دارى او ذرّه صفت رقص كنان تا به سر منزل خورشيد درخشان بروم

* شعرا و ادبا و عرفاى اسلامى را در اين زمينه شعر و سخن فراوان است و مطالب ظريف و ذوقى بسيارى گفته اند و امّا اين كه چه كسانى از روى حقيقت سروده اند و چه افرادى به طور مجاز و تقليد، خداى تعالى عالم السّر و الخفيّات است. و كوتاه سخن آن كه اگر يافته اند نيكو يافته اند و خوشا به حالشان و اگر بافته اند نيز نيكو بافته اند؛ جزاهم اللّه خيرا.

و قد قلت يا الهى فى محكم كتابك انّك تقبل التوبه عن عبادك و تعفو عن السيئات خداى من! تو در ضمن آيات محكمات قرآن كريم فرموده اى كه همانا تو توبه را از بندگانت مى پذيرى و از كردارهاى زشت گذشت مى فرمايى (شايد اشاره باشد به آيۀ شريفه «هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ 1» ). و تحبّ التوابين و آنان را كه بسيار توبه مى كنند دوست مى دارى. فا قبل توبتى كما وعدت، همان گونه كه وعده فرموده اى توبۀ مرا بپذير. و اعف عن سيئاتى كما ضمنت و از كارهاى بد من گذشت فرما همان گونه كه ضامن شدى. و اوجب لى محبّتك كما

ص:561

شرطّت: و محبّتت را براى من واجب فرما همان گونه كه شرط فرموده اى.

فايده در جمله (فى محكم كتابك)

فى محكم كتابك يا از باب اضافۀ صفت به موصوف است يعنى فى كتابك المحكم؛ چنان كه مى فرمايد:«كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ1» ، و مقصود از محكم بودن آن است كه هيچ گونه نقص و اختلالى در آن راه ندارد؛ مانند آن كه گوييم ساختمان محكم، اساس محكم؛ و يا از باب اضافۀ نوع است به جنس، زيرا در قرآن كريم، آيات بر دو نوع است:

محكم و متشابه؛ چنان چه حق تعالى مى فرمايد:«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ 2» .

و در معناى محكم و متشابه اختلاف است. سيد شارح (رض) وعده مى دهد كه در روضۀ چهل و دوّم شرح مبسوطى راجع به محكم و متشابه خواهيم داد ان شاء اللّه و در اين جا اكتفا مى كنيم به آنچه از ائمه - عليهم السلام - روايت شده كه محكم آن است كه به آن عمل بشود و متشابه آن است كه همه كس آن را نفهمند و امر بر جاهل به معناى آيه مشتبه شود. و على بن ابراهيم فرمود: محكم آن است كه تنزيلش نيازى به تأويل نداشته باشد؛ مانند آيۀ شريفۀ «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ3» ؛ حرام شده است بر شما مردار و خون و گوشت خوك. و متشابه آن است كه يك لفظ داشته باشد ولى معانيش مختلف باشد مانند كلمۀ فتنه.

پايان سخن على بن ابراهيم.

مفسّر كبير علاّمه - طباطبايى رضوان اللّه عليه - در تفسير قيّمش بحث مفصّلى دربارۀ محكم و متشابه فرموده است و اقوال در معنى آن را به شانزده رسانده است و هيچ كدام در نظر ايشان بدون اشكال نيست و نتيجه مى گيرد كه گرفتاريها و مصايبى كه دامنگير اسلام و مسلمين شده است نتيجۀ اين است كه از متشابهات قرآن پيروى شده است، و از اين جهت است كه قرآن اين همه در اين باره اصرار دارد كه از متشابهات تبعيّت نشود و مسلمين ندانسته چيزى نگويند و در خط شيطان قدم برندارند، و رويّۀ قرآن بر اين است كه در جايى اصرار دارد كه ركنى از اركان دين در خطر انهدام باشد مانند دوستى كفّار، مودّت ذوى القربى

ص:562

و تاييد تعدّد زوجات رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و معاملۀ ربوى و اتّحاد كلمه در دين و امثال اينها كه هر كدام از اينها از اهميّت خاصّى برخوردارند، سپس بحثى دارد در معناى اين كه چگونه محكمات امّ الكتاب است؟ و محكمات به معنى ام الكتاب است يعنى چه؟ و بحث ديگرشان در معناى تأويل است و بحث چهارم در اين كه آيا غير از خداى سبحان كسى تعبير تأويل قرآن را مى داند؟ و بالاخره بحث در اين كه چرا قرآن آيات متشابه دارد؟ و مطالب ارزنده اى در اين زمينه ها دارند كه نقلش موجب تطويل است طالبين به تفسير پر ارزش الميزان مراجعه كنند.

انّك تقبل التّوبة و تعفوا عن السيئات: به تحقيق كه حضرتت توبه را مى پذيرى و از بديها در مى گذرى. شايد اشاره باشد به آيۀ شريفه در سورۀ الشورى كه مى فرمايد:«وَ هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ وَ يَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ 1» ؛ او همان خدايى است كه توبه را از بندگانش مى پذيرد و از بديها در مى گذرد و كارهاى شما را مى داند.

و تحبّ التوابيّن: و توبه كاران را دوست مى دارى.

تنبيه در معناى تواب

توّاب صيغۀ مبالغه است يعنى بسيار توبه كار و اين مبالغه يا به اعتبار كيفيّت است و معنايش آن مى شود كه هرگز به گناه باز نمى گردد، و يا به اعتبار كميّت است و معنايش آن است كه بسيار توبه مى كند و هر چه گناه كرد توبه در تجديد مى كند.

در حديث است از طريق شيعه و سنّى كه فرمود: «انّ اللّه يحبّ من عباده الممتحن التوّاب»؛ همانا خداى تعالى از بندگانش كسى را دوست دارد كه بسيار آزمايش شده و بسيار توبه كار باشد؛ بدين معنى كه با گناه آزمايش مى شود و سپس توبه مى كند و باز آزمايش مى شود و باز توبه مى كند. و معناى «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ 2» آن است كه خداى تعالى دوست دارد توبه كاران از نجاسات باطنى را كه گناهان است و دل انسان را آلوده مى سازد و متطهّران را دوست مى دارد؛ يعنى كسانى كه خود را از نجاسات ظاهرى تطهير مى كنند. و گفته شده است كه «يُحِبُّ التَّوّابِينَ» يعنى از معاصى كبيره و «يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ» يعنى از معاصى

ص:563

صغيره؛ چنان كه در حديث از امام صادق عليه السّلام است كه فرمود: «اذا تاب العبد توبة نصوحا احبّه اللّه فستر عليه فى الدّنيا و الآخرة»؛ وقتى بنده اى توبۀ خالص كرد خداى تعالى او را دوست مى دارد؛ پس بر او پرده مى كشد در دنيا و آخرت. فاقبل توبتى كما وعدت: پس توبۀ مرا بپذير همچنان كه وعده فرمودى. واعف عن سيّئاتى كما ضمنت: و از گناهانم درگذر همان گونه كه ضامن شده اى. و لك يا ربّ شرطى ان لا اعود فى مكروهك و ضمانى الاّ ارجع فى مذمومك و عهدى ان اهجر جميع معاصيك: پروردگارا! من هم با تو شرط مى كنم و قرارداد مى بندم كه هر آنچه تو آن را ناخوش دارى به آن باز نگردم و تضمين مى كنم آنچه را كه در نزد تو ناپسند است دوباره انجام ندهم و پيمان مى بندم كه همۀ گناهانى را كه تعيين فرموده اى يكباره ترك گويم.

*نكته

سزاوار است كسى كه اين جملات شريفه را قرائت مى كند در ظاهر لفظ نيز و اقلا در دل خود اين تصميم را معلّق بر مشيّت حق تعالى بكند؛ چنان كه خود حضرت حق تعالى شأنه دستور فرموده:«وَ لا تَقُولَنَّ لِشَيْ ءٍ إِنِّي فاعِلٌ ذلِكَ غَداً إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ 1» ، كه بدون مشيّت - عزّ شأنه - از هيچ مخلوقى هيچ كارى ساخته نيست «وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ 2» و تصميم گيرى بدون تعليق بر مشيّت تجرّى است و نعوذ باللّه اگر بواسطۀ فسخ عزيمت و نقض همّت مورد عتاب حق تعالى قرار گيرد.

اللّهم انّك اعلم بما عملت فاغفر لى ما علمت: بارالها! حضرتت آنچه را كه از من سر زده بهتر مى دانى پس هر چه را مرتكب شده ام بر من مگير. و اصرفنى بقدرتك الى ما احببت: و مرا با قدرت ذات مقدسّت بر آنچه دوست دارى رهبرى فرما. محتمل است كه منظور از «انّك اعلم بما عملت» كميّت نباشد بلكه از حيث كيفيّت باشد كه چه بسا اعمالى را من به حساب حسنات خود آورده ام و حضرتت بهتر مى داند كه آن عمل جزء حسنات نيست بلكه جزء سيّئات است. و شايد از قبيل حسنات الابرار سيّئات المقربيّن باشد و اللّه اعلم بمراد اوليائه.

و از عبد اللّه بن عباس روايت است از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه فرمود: «لم ارى سيّئا احسن طلبا و لا اسرع ادراكا من حسنه حديثة لذنب قديم انّ الحسنات يذهبن السّيئات ذلك ذكرى للذّاكرين»؛ هيچ

ص:564

چيز در طلب كردن و در رسيدن سريع تر از كار خوب تازه اى نيست كه براى كفّارۀ گناه قديم انجام گيرد؛ چنان كه خداى تعالى مى فرمايد: به تحقيق كه كارهاى نيك كارهاى زشت را از بين مى برد و اين مطلب موجب تذكر است براى كسانى به ياد خدا هستند.

اللّهم و علىّ تبعات قد حفظتهن و تبعات قد نسيتهنّ و كلهنّ بعينك التّى لا تنام و علمك الذّى لا ينسى: بارالها! بر ذمّۀ من از ديگران حقوقى است كه آنها را به ياد دارم و حقوقى است كه آنها را فراموششان كرده ام و لكن همۀ آنها در پيش چشم توست؛ چشمى كه هرگز خواب و غفلت بر او راه ندارد و همه در علم تو حاضر است؛ علمى كه فراموشى ندارد. فعوضّ منها اهلها و احطط عنّى وزرها: پس عوض آنها را به صاحبانش مرحمت فرما و مسئوليّت آنها را از گردن من بردار. و خفّف عنّى ثقلها و بار سنگين آنها را از دوش من سبك فرما. و اعصمنى من ان اقارف مثلها: و مرا نگهدار از اين كه دوباره مانند آن را مرتكب شوم.

*دو هشدار/هشدار اوّل

گروه معتزله گفته اند كه ردّ مظالم شرط صحّت توبه است پس صحيح نيست توبه از مظلمه و حقوق ديگران كه بر ذمّۀ انسان است مگر به اين كه ذمّه اش را از آن حق فارغ كند و از آن مظلمه بيرون بيايد؛ مثلا اگر مظلمۀ مالى است مى بايست آن را بصاحبش رد كند و يا از او حلاليّت بطلبد و اگر مظلمۀ عرضى و آبرويى است مثل اين كه غيبت كسى را كرده و به گوش طرف رسيده است بايد از او حلاليّت بطلبد.

لكن اصحاب ما از اماميّه فرموده اند و اشعرى ها نيز با آنها موافقت كرده اند كه حلاليّت خواستن خود واجب ديگرى است و ارتباطى با پشيمانى از گناه ندارد. و آمدى گفته است اگر كسى مظلمه اى را مرتكب شد مانند قتل و ضرب دو چيز بر او واجب مى شود: يكى توبه و ديگرى ذمّۀ خود را از مظلمه فارغ ساختن به اين كه خود را تسليم قصاص كند اگر قصاص ممكن باشد تا از او قصاص شود؛ و كسى كه فقط توبه كند امّا خود را تسليم قصاص نكند يكى از دو واجب را به عمل آورده است و صحّت اين واجب ارتباطى به آن ندارد كه واجب ديگر را نيز به جا آورد؛ مانند آن كه كسى دو نماز بر ذمّه داشته باشد يكى از نمازها را قضا كند و ديگرى همچنان بر ذمّه اش باقى بماند. و شيخ بهايى - قدس اللّه سرّه - فرموده است: بدان كه پيامدهاى گناهان از قضاى نمازهاى فوت شده و اداى حقوق و تمكين نمودن از قصاص و

ص:565

حدّ و امثال اينها شرط صحّت توبه نيست بلكه واجبات مستقلى هستند و توبه بدون اينها نيز صحيح است و اگر آنها نيز منضم به توبه شود البته كامل تر و بهتر خواهد بود.

*هشدار دوّم

اصحاب ما برآنند كه گناه اگر دنباله اى نداشته باشد كه شرعا آن را بايد به جا آورد فقط پشيمانى در توبه از آن گناه كافى است؛ مانند پوشيدن لباس حرير براى مردان و يا شرابخوارى و يا گوش به غنا دادن و از اين قبيل امور كه در توبۀ اينها كافى است كه آدمى پشيمان شود و تصميم بگيرد كه ديگر مرتكب آن نشود.

و اما اگر گناه چيزهايى را به دنبال داشته باشد از حقوق الهى و يا حق الناس خواه حق مالى، و خواه غير مالى، در اين گونه امور علاوه بر توبه و پشيمانى از آن بايد آن حقوق را نيز پرداخت كند و تنها پشيمانى از گناه كافى نيست و چه بسا مكلّف مخيّر است بين اين كه آن حقوق را پرداخت كند و يا فقط به توبه اكتفا كند.

اما حقوق اللّه مالى مانند بنده آزاد كردن در كفاره، كه اگر كسى داشته باشد بايد آزاد كند و حقّ اللّه غير مالى مانند قضاى نمازهايى كه از او فوت شده كه حق اللّه است و مالى هم نيست و يا روزۀ كفارّۀ كسى كه عمدا افطار كرده باشد بايد دو ماه پى درپى روزه بگيرد و اگر مخالفت نذر و يا قسم كرد بايد به كفّاره اش اطعام كند و يا روزه بگيرد و امثال اينها. و اگر حقّ اللّه از قبيل حدّ باشد مكلّف مخيّر است كه نزد حاكم اعتراف كند تا حدّ بر او جارى شود يا پيش از آن كه نزد حاكم ثابت شود توبه كند كه در اين صورت حدّ بر او جارى نمى شود.

و امّا حق النّاس مالى، پس واجب است كه برائت ذمّه از آنها را تحصيل كند - البته به قدر امكان - و اگر صاحب حق از دنيا رفته باشد بايد از وارثانش در هر طبقه اى كه هستند برائت ذمّه بگيرد و اگر اين كار را نكرده و با اشتغال ذمّه از دنيا رفت آيا حقوق به چه كسى بايد برسد كه در اين جا چند قول است: يكى آن كه اين حق مال اوّلين كسى است كه صاحب حق بود.

قول دوّم آن كه مال آخرين وارث است هر چند وارث عام باشد مانند امام عليه السّلام.

سوم اين كه اين حق منتهى مى شود به خداى تعالى. و قول اوّل صحيح تر است؛ چنان كه روايت صحيحه از امام صادق دلالت بر آن دارد. امّا حقهاى غير مالى اگر گمراه كردن مردم باشد بايد آن را ارشاد كند و به راه راست باز گرداند و اگر قصاص باشد بايد به مستحق اعلام

ص:566

كند و آمادگى خود را نيز اعلام كند؛ مثلا بگويد اين من بودم كه پدر تو را كشتم، اگر مى خواهى قصاص كنى من آماده ام و اگر مى خواهى عفو كن. به قول سعدى:

گر كُشى ور جرم بخشى روى و سر بر آستانم بنده را فرمان نباشد هر چه فرمايى برآنم

* و اگر قذف كرده و نسبت زنا به كسى داده و به گوش طرف هم رسيده بايد تمكين كند و آمادۀ حدّ باشد. امّا اگر به گوش طرف نرسيده آيا واجب است اعلام كند يا نه؟ دو وجه است: از آن جهت كه حق الناس است و جز با اسقاط صاحب حق ساقط نمى شود بايد اعلام كند، و از جهت آن كه اعلام آن تجديد اذّيت طرف است و كينۀ او را بيشتر مى كند پس نبايد اعلام بشود.

و نظير اين سخن در غيبت نيز جارى است. از كلام محقق طوسى و شاگردش - رضوان اللّه عليهما - چنين برمى آيد كه اعلام واجب نيست. با توجّه به اين مطالب است كه امام عليه السّلام عرض مى كند: «فعوضّ منها اهلها و احطط عنّى وزرها و خففّ عنّى ثقلها و اعصمنى من ان اقارف مثلها» كه ترجمه اش گذشت.

علاّمۀ شعرانى - قدس سرّه - مى فرمايد: فرد گناهكار را بر دل لكّه مى نشيند و بارى بر وى مى آيد و او را از استقامت منحرف مى كند. همۀ اين عبارات صحيح و كنايه از قساوت قلب است، و قساوت قلب كنايه از آسان گرفتن گناه و وحشت نكردن از ارتكاب آن، دل گناه نكرده قبح معصيت را درك مى كند و در مى يابد و از ياد آن به خود مى تپد و از ارتكاب آن هراسناك است و چون بارى مرتكب شود آن را سهل مى گيرد و هر گاه چند بار تكرار كند و بدان خو گيرد آن شود كه خداوند فرمود:«كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ 1» .

و از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام است كه هيچ بنده اى نيست مگر در دلش سفيدى است و چون گناه كند در آن جا نقطۀ سياه پديد مى شود و اگر توبه كند آن نقطۀ سياه از بين مى رود و چون در گناه اصرار ورزد سياهى افزون گردد تا سفيد را فرو پوشد و هرگاه سفيدى همه پوشيده شد صاحب اين دل به خير باز نمى گردد؛ همان است كه خداوند فرمود:«كَلاّ بَلْ رانَ...»

و شيخ بهايى - قدس سرّه - فرمايد: خطر تأخير توبه دو چيز است: يكى آن كه مرگ ناگهان آيد و مهلت توبه ندهد، و ديگر همان كه دل سياه شود و اميد خير از او نباشد؛ چنان كه در

ص:567

حديث امام باقر است. و بسا باشد كه موجب زوال عقيدۀ او شود و به انكار آيات انجامد؛ چون هر كس مى خواهد عمل خود را صحيح و عاقلانه داند و گناهكار مصرّ ناچار است انكار قيامت و دوزخ كند تا در عمل خويش ملوم نباشد. نعوذ باللّه من سوء خاتمه. پايان سخنان دانشمند معظّم آية اللّه شعرانى (قدس سرّه).

مترجم گويد: مؤيّد فرمايش ايشان آيۀ شريفه است كه مى فرمايد:«ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ 1» .

و در حديثى است كه اگر در ذمّۀ كسى مظلمه اى باشد و نتوانست آن را به صاحبش رد كند و يا از او حلاليت بخواهد و از خداى تعالى بخواهد كه آن را ادا فرمايد. حق تعالى شأنه آن را ادا مى فرمايد و يا صاحب آن را راضى مى فرمايد: من كان عليه مظلمة و لم يمكنه ردّها على صاحبها و التحلّل منه و سئل اللّه تعالى ان يقضيها عنه قضيها اللّه تعالى عنه او رضى صاحبها عنه.

ثقة الاسلام كلينى (رض) به سند خود از معتب نقل مى كند كه گفت: «دخل محمّد بن بشر و شاء على ابى عبد اللّه فسئله ان يتكلّم شهابا ان يخّوف حتى ان ينقضى الموسم و كانت له عليه الف دينار و ارسل اليه مأتان، فقال له قد عرفت حال محمّد و انقطاعه الينا و قد ذكر انّ لك عليه الف دينار و لم تذهب فى بطن و لا فرج و انّما ذهبت دينا على الرّجال و وضائع وضعها و انّى احبّ ان تجعله فى حل، و قال لعلك ممن يزعم انه يقبض من حسناته فتعطاها فقال كذلك فى ايدينا، فقال ابو عبد اللّه: اللّه اكرم و اعدل من ان يتقرب اليه عبد فيقوم فى الليلة القرة و يصوم فى اليوم الحار او يطوف بهذا البيت ثم يسلبه ذلك فتعطاه و لكن اللّه فضل كثير يكافى المؤمن، قال: فهو فى حل».

راوى گويد: محمد بن بشر وشاء به خدمت امام صادق عليه السّلام رسيد و از ايشان تقاضا كرد كه دربارۀ وى با شهاب (نام شخصى است) مذاكره فرمايد، باشد كه بر او سخت نگيرد تا موسم بگذرد، و محمد بن بشر به شهاب بدهكار بود.

امام عليه السّلام دويست دينار براى شهاب فرستاد و فرمود: تو مى دانى كه محمد وابسته به ما است و بجز ما كسى را ندارد و يك هزار دينارى كه به تو بدهكار است در راه خورد و خوراك و شهوترانى مصرف نكرده است بلكه به مردم بدهكار بوده و با پول تو بدهى اش را پرداخت نموده و من مايلم كه تو او را حلال كنى و ذمّه اش را برى سازى.

و حضرت اضافه فرمود كه: شايد تو از كسانى هستى كه گمان مى كنى از حسنات محمد

ص:568

برداشته مى شود و بر حسنات تو افزوده مى شود. وى گفت: اين چنين به دست ما رسيده است. پس امام صادق عليه السّلام فرمود: خداى تعالى كريم تر و عادل تر از آن است كه بنده اى به درگاه او نزديك شود و در شبهاى سرد به عبادت برخيزد و روزهاى گرم روزه بدارد يا اين خانۀ خدا را طواف كند سپس خداى تعالى اين حسنات را از وى بستاند و به تو بدهد، و لكن فضل خداى تعالى بسيار است كه مؤمن را با فضل خود مكافات مى فرمايد.

شهاب گفت: پس من او را حلال كردم. سيد شارح فرمايد: در اين روايت دلالت ظاهرى است بر اين كه اگر خداى تعالى بخواهد مكافات فرمايد و عوض مرحمت فرمايد بدون آن كه از حسنات بنده اش كه نمى تواند بدهى خود را بپردازد چيزى كم بشود عوض عنايت مى فرمايد، و اللّه اعلم. پايان سخن سيد شارح - قدس اللّه سرّه -.

اللهم و انّه لا وفاء بى بالتوبة الاّ بعصمتك و لا استمساك لى عن الخطايا الا عن قوتك فقوّنى بقوّة كافية و تولنى بعصمة مانعة بارالها! من نمى توانم پيمانى را كه با تو بسته ام به پايان برسانم مگر آن كه تو مرا حفظ بفرمايى، و من نتوانم از خطاها خوددارى كنم مگر با نيرويى كه تو عطا فرمايى. پس خدايا نيرويى كافى به من عطا بفرما و با عصمتى كه مانع از گناهان باشد مرا نگهدارى فرما.

محور اين جملات نورانى بر آن است كه آدمى از مقاومت در برابر نفس و هواهايش عاجز است و نمى تواند با دواعى نفس و وسوسه هاى ابليسى آن مبارزه كند مگر آن كه به ذيل الطاف الهيه متمسك شود و توفيقات ربانيه شامل حالش بشود كه به قول عارف شيراز:

دام سخت است مگر يار شود لطف خداى ورنه انسان نبرد صرفه ز شيطان رجيم

* مؤيّد اين معنا روايت شريفه اى است كه از كافى شريف است به سندش از امام باقر عليه السّلام كه فرمود: «انّ اللّه عزّ و جلّ اوحى الى داوود ان ائت عبدى دانيال، فقل له: انك عصيتنى فغفرت لك و عصيتنى فغفرت لك و عصيتنى فغفرت لك فان انت عصيتنى فى الرابعة لم اغفر لك. فقال له دانيال:

قد ابلغت يا نبّى اللّه. فلّما كان فى السحر قام دانيال فناجى ربه فقال: يا رب انّ داوود نبيك اخبرنى عنك اننى قد عصيتك فغفرت لى و عصيتك فغفرت لى و عصيتك فغفرت لى و اخبرنى عنك انّى ان عصيتك، الرابعة لم تغفر لى، فو عزّتك لئن لم تعصمنى لاعصيك ثم لاعصيك». خداى عز و جل به

ص:569

داوود عليه السّلام وحى فرمود كه به نزد بنده ام دانيال برو و به او بگو كه تو يك بار معصيت مرا كردى و من آمرزيدمت، دوباره گناه كردى و من بخشيدمت، بار سوم نافرمانى نمودى عفوت كردم، اگر بار چهارم گناه كنى تو را نخواهم آمرزيد. پس دانيال به داوود عرض كرد: يا نبى اللّه! شما وظيفۀ تبليغى خود را انجام دادى.

پس چون شب فرارسيد و سحر شد دانيال به عبادت برخاست و در مناجات با خداى تعالى عرض كرد: پروردگارا! داوود پيغمبرت مرا خبر داد كه فرموده اى من يك بار تو را معصيت كردم مرا آمرزيده اى، ديگر باره گناه كردم بازم آمرزيدى، بار سوم معصيت كردم مورد عفوم قرار دادى. داوود از تو خبر داد كه فرموده اى اگر بار چهارم گناه كنم مرا نخواهى آمرزيد. به عزتت سوگند كه اگر مرا حفظ نكنى و عصمتت شامل حال من نشود حتما تو را گناه خواهم كرد و باز گناه خواهم كرد.

و از اين قبيل است آنچه از بعض محبيّن و دوستان خداى تعالى نقل شده كه جنايتى را مرتكب شد و مورد توبيخ و سرزنش حق تعالى قرار گرفت. ديگر بار جنايت از وى سر زد.

پس خداى تعالى به پيغمبر زمان وحى فرمود كه به آن بنده بگو: اگر ديگر باره به چنين جنايتى دست بيالايى مورد خشم من قرار گرفته و معذّب خواهى شد. پس از مدتى اين دوست خداى تعالى باز آلوده به جنايت گرديد و از دنيا رفت. مردم غسلش دادند و كفنش نمودند و در تابوتش نهادند و ترسيدند بر وى نماز بخوانند كه مبادا راندۀ درگاه خداى تعالى باشد و رابطه اش با پروردگار قطع شده باشد، در حالى كه اين بندۀ خدا هرگاه كه گناه مى كرد پس از گناه توبه مى كرد و كسى از توبۀ او آگاه نبود.

و چون جنازه اش را برداشتند بادى وزيدن گرفت و گوشۀ كفن را كنار زد، ديدند نامه اى بر روى جنازه است كه بر آن نامه نوشته شده است: عتابى كه از ما به اين بنده شد عتاب دوستانه بود نه خصمانه. پس بر آن جنازه نماز خواندند «ان بعض المحبيّن جنى جناية فوبخه اللّه ثم عاد اليها فى وقت آخر فاوحى اللّه نبى ذلك الزمان ان قل له: ان رجعت الى تلك الجنايه اغضب عليك و تعذب عليها. فعاد اليها بعد حين و مات فيها فغسّلوه و كفّنوه و اضعوه على الجنازه و خافوا ان يصلوا لما توهّموا انه مقطوع عن الرب، و كانت له ندامة بعد ارتكابه كل جناية و كانت تلك الحالة مستورة، فلمّا رفعوا الجنازه جاءت ريح و كشفت عن بعض اكفانه فوجدوا عليه رقعة مكتوب عليها: هذا عتاب الاحبّاء لا عتاب الاعداء، فصلّوا عليه».

ص:570

مولانا فرمايد.

هر كسى را سيرتى بنهاده ايم هر كسى را اصطلاحى داده ايم

در حق او مدح و در حق تو ذم در حق او شهد و در حق تو سم

در حق او نور و در حق تو نار در حق او ورد و در حق تو خار

در حق او نيك و در حق تو بد در حق او خوب و در حق تو ردّ

ما برى از پاك و ناپاكى همه از گرانجانى و چالاكى همه

ما برون را ننگريم و قال را ما درون را بنگريم و حال را

* اللّهم فاجعلنا ممن اصطفيته بقربك و ولايتك و اخلصته لودّك و محبّتك و فرّغت فواده لك يا من انوار قدسه لابصار محبيه رائعة و سبحات وجهه لقلوب عارفيه شائقة يا منى قلوب المشتاقين و يا غاية آمال المحبيّن اسئلك حبّك و حبّ من يحبّك و حبّ كلّ عمل يوصلنى اليك و اجعلك الىّ احبّ ممّا سواك.

بازگشت به شرح دعاى شريف: اللّهم ايّما عبد تاب اليك و هو فى علم الغيب عندك فاسخ لتوبته و عائد فى ذنبه و خطيئته فانى اعوذ بك ان اكون كذلك فاجعل توبتى هذه توبة لا احتاج بعدها الى توبة، توبة موجبة لمحوما سلف و السلامة فيما بقى: بارالها هر بنده اى كه به سوى تو بازگشت و تو در علم غيب مى دانى كه توبه اش را خواهد شكست و دوباره به گناه و خطايش ادامه خواهد داد پس من به تو پناه مى برم كه چنان باشم.

پس اين توبۀ مرا توبه اى قرار بده كه ديگر پس از آن به توبۀ ديگر محتاج نباشم؛ توبه اى باشد كه گذشته را محو كند و در آينده نيز بسلامت بماند. مقصود از محو گذشته يا عفو و گذشت از گناه گذشته است بدين معنى كه از ديوان عملش كه فرشتگان الهى ثبت كرده اند محو شود و بسلامت ماندنش يعنى در باقيماندۀ عمر گناه نكنم.

و بالجمله مقصود از اين جملات شريفه آن است كه از خداى تعالى مسئلت مى كند كه بر توبه ثابت قدم بماند و موجبات شكستن آن فراهم نشود و حالتى در بنده ايجاد شود كه ديگر دامن به گناه نيالايد و گذشته را جبران نمايد، و البته توبه بدين سان به قبول نزديك تر و در بارگاه الهى پذيرفته تر خواهد بود؛ چنان كه در روايت شريف كافى است از امام صادق عليه السّلام

ص:571

كه فرمود: «ان اللّه يحب العبد المفتن التوّاب» همانا خداى تعالى بنده مفتن بسيار توبه كار را دوست مى دارد. و زمخشرى در كتاب «الفائق» گفته «المفتن» كسى است كه در بوتۀ امتحان فراوان در شده باشد، و نظير همين روايت را شاهد آورده و گفته است كه در حديث است:

«المؤمن خلق مفتنا توابا»؛ يعنى خداى تعالى او را مجرّب اش فرموده كه با گناه آزمايش مى فرمايد و سپس مؤمن توبه مى كند و باز خداى تعالى آزمايشش مى فرمايد و او باز توبه مى كند.

تنبيه در جمله (فاجعل توبتى هذه توبة لا احتاج الى توبة)

سيد شارح (رض) مى فرمايد: شايد از جملۀ «فاجعل توبتى هذه توبة لا احتاج الى توبة» استفاده بشود كه اگر توبه كار به ياد گناهش افتد دوباره توبه كردنش واجب نباشد؛ برخلاف كسانى كه گفته اند: «المتذكّر للذنب كالمقارب له»، كسى كه به ياد گناه باشد مانند كسى است كه مرتكب گناه مى شود پس واجب است كه توبه كند. و آمدى در رد اين قول گفته است كه اين گفتار مسلما باطل است به دليل اين كه بالضروره مى دانيم كه اصحاب رسول خدا عليه السّلام و كسانى كه كافر بودند و اسلام آوردند به طور قطع متذكّر حالات زمان جاهليت و پيش از اسلام مى شدند و حال آن كه تجديد اسلام بر آنان واجب نبود و چنين تكليفى نيز از طرف رسول خدا عليه السّلام بر آنان نشده بود. گناهان نيز كه بنده از آنان توبه مى كند از اين قرار است. مترجم گويد: شايد مقصود از عدم تذكّر گناه تذكّر لذّت گناه باشد كه شخص تائب را لازم است لذّت گناه را از ياد ببرد و مانند بعضى از منافقين نباشد كه مى گفت لذّت دو گناه هنوز در كام من است و با اسلام از بين نرفته است و آن دو عبارتند از شرب خمر و زنا.

و به اين نكتۀ دقيق عرفانى اخلاقى اشاره مى فرمايد امير المؤمنين على عليه السّلام آن جا كه كسى در محضرش گفت: «استغفر اللّه» حضرت فرمود: «ثكلتك امّك هل تدرى ما الاستغفار»؛ مادرت به عزايت بنشيند، آيا مى دانى استغفار چيست؟ از سياق بيان استفاده مى شود كه گويندۀ استغفار شايد به طور استهزا گفته باشد؛ چنان كه بسيار مشاهده مى شود و در مجالس و محافل عوام به مقدّسات مذهبى با ديدۀ استخفاف نگاه مى كنند؛ و در قرآن شريف به اين سوء ادبها اشاره شده است آن جا كه فرمايد:«وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ وَ آياتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ 1» ؛ و اگر از آنها بپرسند كه چرا سخريّه و استهزا مى كنند، پاسخ دهند كه به مزاح و مطايبه سخن رانديم. اى رسول! بگو به آنها: با خدا و آيات خدا و رسول خدا تمسخر مى كنيد؟

ص:572

و به اين نكتۀ دقيق عرفانى اخلاقى اشاره مى فرمايد امير المؤمنين على عليه السّلام آن جا كه كسى در محضرش گفت: «استغفر اللّه» حضرت فرمود: «ثكلتك امّك هل تدرى ما الاستغفار»؛ مادرت به عزايت بنشيند، آيا مى دانى استغفار چيست؟ از سياق بيان استفاده مى شود كه گويندۀ استغفار شايد به طور استهزا گفته باشد؛ چنان كه بسيار مشاهده مى شود و در مجالس و محافل عوام به مقدّسات مذهبى با ديدۀ استخفاف نگاه مى كنند؛ و در قرآن شريف به اين سوء ادبها اشاره شده است آن جا كه فرمايد:«وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّما كُنّا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ قُلْ أَ بِاللّهِ وَ آياتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ 1» ؛ و اگر از آنها بپرسند كه چرا سخريّه و استهزا مى كنند، پاسخ دهند كه به مزاح و مطايبه سخن رانديم. اى رسول! بگو به آنها: با خدا و آيات خدا و رسول خدا تمسخر مى كنيد؟

اللّهم انى اعتذر اليك من جهلى و استوهبك سوء فعلى: بارالها! من از نادانى خودم پوزش مى طلبم. آرى چه نادانى از اين بيشتر كه آدمى خود را به خطر معصيت الهى گرفتار كند. ندانم كجا ديده ام در حديث كه امام معصوم عليه السّلام از يكى مى پرسد كه در نزد شما اميدبخش ترين آيه در قرآن كدام است: «ايّة آية ارجى فى القرآن؟» مخاطب عرض مى كند:«إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً2» فرمود: امّا نزد ما اهل بيت اميدبخش ترين آيه در قرآن اين آيۀ شريفه است:«إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ 3» ؛ توبه مختّص به كسانى است كه از روى جهل و نادانى گناه مى كنند.

و سپس فرمود همۀ گناهها از روى جهل و نادانى است. صدق ولى اللّه عليه آلاف التحيّتة و الثناء. چه آن كه در همان آيۀ:«إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً» بلافاصله مى فرمايد:«وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السّاخِرِينَ أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللّهَ هَدانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ بَلى قَدْ جاءَتْكَ آياتِي فَكَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَكْبَرْتَ وَ كُنْتَ مِنَ الْكافِرِينَ 4» ؛ و به درگاه خداى خود به توبه و انابه بازگرديد و تسليم امر او شويد پيش از آن كه عذاب قهر خدا فرا رسد سپس نصرتى نيابيد.

و بهترين دستور كتابى را كه بر شما از جانب پروردگارتان نازل شده پيروى كنيد پيش از آن كه عذاب قهر خدا و كيفر گناهان ناگهان بر شما فرود آيد و شما آگاه نباشيد؛ آن گاه هر نفسى به خود آيد و فرياد واحسرتا برآرد و گويد: اى واى بر من كه جانب امر خدا فرو گذاشتم و در حقّ خود ظلم و تفريط كردم و وعده هاى خدا را مسخره و استهزا نمودم، و يا آن كه از فرط پشيمانى گويد: افسوس اگر خدا مرا به لطف خاصّ هدايت فرمودى من نيز از اهل

ص:

تقوا بودم، يا آن كه چون عذاب خدا را به چشم مشاهده كند گويد: اى فرياد! كاش بار ديگر به دنيا باز مى گشتم تا (به طاعت حق پرداخته) و از نيكوكاران مى شدم.

آرى (اى بدبخت) آيات كتاب من كه البته براى هدايت تو آمد و تو آن را تكذيب كردى و راه تكبّر و سركشى پيش گرفتى و از زمرۀ كافران بدكيش گرديدى. پس معلوم مى شود كه عموم آيۀ شريفۀ «إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً» مراد نيست، و لكن در آيه اى كه امام عليه السّلام استشهاد فرمودند عموم محفوظ است، و سپس همۀ گناهان جهل و نادانى است. و مؤيّد اين سخن حديثى است كه از قتاده نقل شده است كه گفت: «اجتمع اصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم انّ كلّ ذنب اصابه العبد فهو بجهالة عمدا كان او خطا»؛ اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روزى گرد هم جمع شدند و رايشان بر اين شد كه هر گناهى كه از بنده سر مى زند منشأش جهالت است، چه گناه عمدى باشد و يا از روى خطا.

و امين الاسلام طبرسى - قدّس اللّه نفسه - فرموده است كه همين معنى از امام صادق عليه السّلام روايت شده است كه «كلّ ذنب عمله عبد و ان كان عالما فهو جاهل حين خاطرت نفسه فى معصية ربّه فقد حكى اللّه سبحانه قول يوسف فى اخوته: هل علمتم ما فعلتم بيوسف و اخيه اذ انتم جاهلون، فنسبهم الى الجهل لمخاطرتهم بانفسهم» انتهى.

هر گناهى كه از بنده سرزند هر چند آن بنده دانسته آن گناه را مرتكب شود ولى باز نادان است، زيرا خود را به خطر معصيت پروردگارش انداخته است. شاهد بر اين مطلب حكايت خداى تعالى است از قول يوسف كه به برادرانش فرمود: آيا مى دانيد كه با يوسف و برادرانش چه كرديد هنگامى كه جاهل بوديد؟! با اين كه او را مى شناختند. پس مقصود از فرمايش حضرت يوسف جهالت به معنايى است كه ذكر شد. پايان سخن امين الاسلام طبرسى.

فاضممنى الى كنف رحمتك تطوّلا و استرنى بستر عافيتك تفضلا: پس به لطف و مرحمت خويش مرا در پناه رحمت خود گير و به تفضّل خودت پردۀ عافيت روى من بينداز. كلينى - رضوان اللّه عليه - به روايت صحيح از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: «اذا تاب العبد توبة نصوحا احبّه اللّه فستر عليه فى الدنيا و الآخرة، فقلت: كيف يستر عليه؟ قال: ينسى ملكيه ما كتبا عليه من الذّنوب و يوحى الى جوارحه اكتمى ذنوبه و يوحى الى بقاع الارض اكتمى ما كان يعمل عليك من الذّنوب فيلقى اللّه و ليس شىء يشهد عليه من الذّنوب»؛ وقتى بنده توبۀ خالص كند خدا او را دوست مى دارد، پس در دنيا و آخرت بر او پرده پوشى مى فرمايد. پس گفتم: چگونه بر او

ص:574

پرده مى پوشاند؟ فرمود: از ياد دو فرشته اش مى برد آنچه را كه از گناهان بر او نوشته اند و به اعضاى بدنش وحى مى كند كه گناهان او را مكتوم بداريد و به قطعات زمين وحى مى فرمايد كه آنچه از گناهان بر روى تو به جا آورده مكتوم بداريد.

پس هنگامى كه خدا را ملاقات مى كند با حالى است كه چيزى كه شهادت عليه او بر گناه بدهد نباشد. امام خمينى (رض) در اين روايت كه يكى از روايات اربعين امام است شرح مبسوطى دارند طالبين معارف اسلامى به كتاب اربعين ايشان مراجعه نمايند.

اللّهم و انّى اتوب اليك من كلّ ما خالف ارادتك او زال عن محبّتك من خطرات قلبى و لحظات عينى و حكايات لسانى توبة تسلم بها كل جارحة على حيالها من تبعاتك و تأمن مما يخاف المعتدون من اليم سطواتك: بارالها! به سوى تو باز مى گردم از هر آنچه مخالف ارادۀ تو باشد و رضاى تو در آن نباشد كه مقصود از اراده رضاى خداى تعالى است و يا محبت تو را از بين ببرد. كلمۀ «او» در اصل به معناى تساوى دو چيز و يا بيشتر از چند چيز است، و چون در مورد نفى قرار گيرد مفهومى پيدا مى كند كه اصطلاحا مفهوم موافق گويند و گاهى از آن به اولويّت نيز تعبير مى كنند؛ مانند قول خداى تعالى كه مى فرمايد:«فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ 1» ؛ به پدر و مادر كلمۀ افّ مگو. و پيداست وقتى كه از گفتن چنين كلمه اى نهى شد فحش دادن و كتك زدن به مفهوم موافق منهى خواهد بود؛ نظير آيۀ شريفۀ «وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً2» ؛ گناهكار و يا كافر از اين قوم را اطاعت و فرمانبرى مكن، كه به مفهوم موافق و اولويت اطاعت كسى كه هم گنهكار است و هم كافر منهى عنه خواهد بود.

من خطرات قلبى و لحظات عينى و حكايات لسانى: از انديشه هايى كه بر قلبم خطور مى كند و يا چشمم به آنها مى افتد و يا به زبانم جارى مى شود. بعضى از علما فرموده اند كه خطورات قلبيه بر چهار قسم اند: يكى خطور ربّانى است و آن در درجۀ اوّل است كه هرگز خطا نمى كند و نيرومند و مسلط است بر قلب و نمى توان آن را دفع كرد، و قسم ديگر خطور ملكى است و آن خاطره اى است كه آدمى را به كار مستحب و يا واجب تحريك مى كند و به طور خلاصه به هر چه صلاح آدمى در آن است رهنمون است و اين قسم را الهام مى نامند، و قسم سوم خطور نفسانى است و آن عبارت از خطورهايى است كه در آنها از براى نفس حظّ و بهره اى است كه

ص:575

اين قسم را هاجس گويند، و قسم چهارم خطور شيطانى است كه دعوت به مخالفت حق تعالى شأنه مى كند چنان كه خداى تعالى مى فرمايد:«اَلشَّيْطانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَ يَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشاءِ»(1)

شيطان شما را از فقر مى ترساند و به كارهاى زشت شما را امر مى كند. و اين را وسواس نامند.

و ميزان تشخيص اين كه خاطره از فرشته است و يا از شيطان مطابقت آن با شرع است، كه اگر موافق شرع باشد از دو قسم اول و ربانى و ملكى است و اگر مخالف شرع باشد از دو قسم آخر است. مترجم گويد: آنچه نقل شد از تميز بين شيطانى و رحمانى بودن خاطره كه اگر موافق شرع باشد رحمانى است و گرنه شيطانى است تمام نيست و مبنى بر مسامحه است، و گرنه مكايد نفس و شيطان بيش از آن است كه محصور شود، و گاهى آنچنان دقيق و ماهرانه دام مى گسترد كه هر ديده اى نتواند دانه را از دام تشخيص بدهد، و بسا باشد كه از راه شرع وارد مى شود و آدمى را گمراه مى كند. از بزرگى نقل شده است(2)ه مى فرموده شبى تا صبح هر چه يا اللّه گفتم، جواب لبيك شنيدم و همه اش از شيطان بود. و قابل دقت است كه اين بزرگمرد از چه راهى تشخيص داده كه او شيطان است! فتامّل تعرف.

داستان شريح قاضى و پيشنهاد خليفه به او كه يكى از سه كار را بايد بپذيرد: يا جزء ديوان ملكى شدن و يا معلم فرزندان خليفه بودن و يا پذيرفتن منصب قضاوت، و او ابتدا هر سه را رد كرد و ليكن پس از يك دسيسۀ شيطانى همه را به عنوان وظيفۀ شرعى پذيرفت و در كتب تاريخ مسطور است.

و لحظات عينى: لحظات جمع لحظه به معناى نگاه كردن با گوشۀ چشم و يا اشاره كردن با گوشۀ چشم (به اصطلاح چشمك زدن) است كه البته مقصود در اين جا لحظاتى است كه بر خلاف شرع باشد، مانند نگاه كردن به نامحرم و يا به مؤمن از روى استهزا و استخفاف و اهانت.

و اين جملات نورانى از امام عليه السّلام هشدارى است كه چه بسا همين كارهاى كوچك و بى اهميت در نظر ما داراى اثر عميقى باشد و آن ازالۀ محبت الهى است؛ چه مصدر به معناى اسم فاعل باشد يعنى محبت بنده مر خداى تعالى را و چه مصدر به معناى اسم مفعول باشد يعنى محبت خداى تعالى مر بنده را، كه اولى زيان بزرگى است و دومى خسارت جبران ناپذير.

ص:576


1- سورۀ بقره، آيۀ 268.
2- عارف كامل رحيم حاج جواد انصارى همدانى قدس اللّه سرّه.

«و حكايات لسانى» و سخنانى كه به زبانم جارى مى شود. بحث در خطرات زبان بحثى است دامنه دار و اين رشته سر دراز دارد و نتوان با اشاره و اجمال گويى حق مطلب را ادا نمود، باشد كه مگر خداى تعالى توفيق عنايت فرمايد و در محلّى مناسب مشروحا فوايد و مضرّات زبان گفته آيد و هو الموفق و المعين.

شرح اين هجران و اين خون جگر اين زمان بگذار تا وقت دگر

* اللّهم فارحم وحدتى بين يديك و وجيب قلبى من خشيتك و اضطراب اركانى من هيبتك بار الها! به تنهايى من در پيشگاهت و به تپش قلبم از ترست و اضطراب ستونهاى بدنم از هيبت تو رحم فرما. ناگفته پيداست كه هنگام خواندن اين جملات نورانى مى بايست حال خواننده طورى باشد كه خالى از كذب صريح باشد و گرنه در محضر حق تعالى و ملائكه كه شارح اعمالند رسوا خواهد شد.

فقد اقامتنى يا رب ذنوبى مقام الخزى بفنائك پروردگارا! گناهان مرا در آستان جلالت خوار و بى آبرو نموده. فان سكتّ لم ينطق عنّى احد اگر ساكت بمانم كسى از من دفاع نمى كند. و ان شفعت فلست باهل الشفاعة و اگر شفاعت كنم شفاعتم پذيرفته نيست و اهليّت شفاعت ندارم.

اللهم صل على محمد آله و شفّع فى خطاياى كرمك پس بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست و بزرگوارى و كرمت را شفيع گناهان من قرار بده. وعد على سيئاتى بعفوك و بر گناهان من با عفوت بازگرد. و لا تجزنى جزائى من عقوبتك و با عقوبتى كه سزاوار آنم جزايم مده. و به عبارتى ديگر حضرت مسئلت دارد كه خداى تعالى با او به فضل و كرمش معامله فرمايد نه با عدلش. و ابسط علىّ طولك و بساط فضلت را بر من بگستر. و جلّلنى بسترك و مرا به پردۀ ستاريت خودت بپوشان. و افعل بى فعل عزيز تضرّع اليه عبد ذليل فرحمه او غنىّ تعرّض له عبد فقير فنعشه با من همچون عزيزى رفتار فرما كه بندۀ ذليلى به درگاهش زارى نموده پس او رحمش فرموده و يا همچون بى نيازى كه نيازمندى به او عرض حاجت كرده و او از وى دستگيرى نموده است. در بعضى اخبار آمده است كه: «اذا اعطى العبد صحيفة اعماله يوم القيامة يجد تحت كل سيئة مكتوبة تاب باهرا بنوره ظلمة السيّئة فربما اتى اللّه على عظيمة كان اقتر فيشق اليه النظر اليها فتدركه رحمة ربه فتستر عليه تلك العظيمة و يقال له جاوزها لانه كان قد دعاه ايام الحياة

ص:577

فى الدنيا يا عظيم العفو يا حسن التجاوز فاذا انتهى الى آخر غفر له ما فيها و ستر عليه فيصير جميع ما فيها بياضا و نورا لان حسنة التوبه قد علمته و اذهبته فينظر الخلق الى صحيفة حسناته فيقولون طوبى لهذا العبد لم يذنب قط ذنبا فعند ذلك يقول هاؤم اقرءوا كتابيه انى ظننت انّى ملاق حسابيه فهو فى عيشة راضية فى جنّة عالية»؛ چون صحيفۀ اعمال بنده اى را روز قيامت به او مى دهند مى بيند كه هر گناهى كه كرده نوشته شده است (توبه كرد) و اين كلمه به قدرى نورانى است كه نورش ظلمت گناه را از بين برده، و چه بسا كه بنده در صحيفۀ اعمالش به گناهى مى رسد كه از بس آن گناه بزرگ بوده بر او سخت و ناگوار آيد كه آن گناه را در صحيفه اعمالش ببيند، پس رحمت پروردگارش او را در مى يابد و آن گناه بزرگ مستور مى شود و به او گفته مى شود كه از اين گناه صرف نظر شده زيرا اين بنده در دوران زندگى اش در دار دنيا خداى تعالى را به نامهاى مقدس يا عظيم العفو يا حسن التجاوز مى خواند. و چون به آخر صحيفۀ اعمالش مى رسد همۀ گناهانش آمرزيده و مستور مى گردد، پس تمام صحفۀ اعمال سفيد مى شود، زيرا حسنۀ توبه اثر گناه را از صحفۀ اعمال پاك كرده و مى برد. پس خلايق به صفحۀ اعمال اين بنده نگاه مى كنند و مى گويند: خوشا به حال اين بنده كه اصلا گناهى نكرده است. اين وقت است كه مى گويد:

بياييد و نامۀ عمل مرا بخوانيد. من مى دانستم كه حساب و كتابى هست و به حساب من رسيدگى خواهد شد. پس او در زندگى رضايت بخش و در بهشت برين مستقر مى شود.

اللهم لا خفير لى منك فليخفرنى عزك و لا شفيع لى اليك فليشفع لى فضلك: بارالها! مرا پناه دهنده اى نيست پس بايد عزّتت مرا پناه دهد و شفيعى در درگاهت ندارم پس بايد فضل تو شفيعم شود. و قد اوجلتنى خطاياى فليؤمنّى عفوك: گناهانم مرا به هراس افكنده پس بايد عفو تو به من تأمين بخشد. محور اين جملات نورانى عبارت است از پناهنده شدن به خداى تعالى؛ چنان كه در دعاى تكبيرات افتتاحيّۀ نماز است كه «لا ملجأ و لا منجا و لا مفرّ الاّ اليك» پناهگاه و نجاتگاه و فرارگاهى نيست مگر به سوى خودت. فما كلّ ما نطقت به عن جهل منّى بسوء اثرى و لا نسيان لما سبق من ذميم فعلى: اين كه اينچنين در محضرت سخن گفتم هيچ كدام نه از آن روست كه از كار زشت خودم بى خبرم و يا كارهاى زشتى كه در گذشته از من سر زده فراموشم شده. گويى عرض پوزش و توبه با سوءسابقه تناسبى ندارد كه امام تعليم و تربيت عرض مى كند كه با توجّه به كارهاى زشتم نمى بايست تجرّى به سؤال كنم بلكه سزاوار بود از خجالت سر به زير افكنم؛ چنان كه عادات و رسوم عرفى نيز چنين است؛ بندۀ معصيت كار و

ص:578

روسياه نزد مولى نبايد جرأت كند كه خواسته هايى از مولاى خود داشته باشد، به قول مولانا:

ناز را رويى ببايد همچو ورد تو ندارى گِرد بدخويى مگرد

عيب باشد روى نازيبا و ناز زشت باشد چشم نابينا و باز

* و لكن آنچه مرا به سؤال واداشت اين بود كه شايد موجودات ديگرت كه مانند من روسياه نيستند و در نزد تو قرب و منزلتى دارند نالۀ مرا بشنوند و دعاى خيرى دربارۀ من بكنند و تو اى خداى بزرگ به خاطر دعاى آنان بر من رحم فرمايى.

و لكن لتسمع سماءك و من فيها و ارضك و من عليها ما اظهرت لك من النّدم و لجأت اليك فيه من التوبه فلعلّ بعضهم برحمتك يرحمنى لسوء موقفى او تدركه الرّقه علىّ لسوء حالى و لكن تا آسمانت و هر كه در آنهاست و ساكنين سموات و زمينت و هركس بر روى زمين سكونت دارد بشنوند آنچه را كه من از پشيمانى اظهار كردم و با توبه كردن به حضرتت پناه آوردم كه شايد بعضى از آنان به رحمتت بر من رحم كند به خاطر موقعيّت بدى كه دارم و يا به حال بد من دلسوزى كند. فينالنى منه بدعوة هى اسمع لديك من دعائى پس دربارۀ من دعايى كند كه به هدف اجابت از دعاى خود من نزديك تر باشد. او شفاعة اوكد عندك من شفاعتى: و يا شفاعتى كند كه از شفاعت خود من مؤثّرتر باشد. تكون بها نجاتى من غضبك و فوزتى برضاك باشد كه به خاطر آن دعا من از غضب تو نجات يابم و به رضاى تو نايل شوم.

نكته در عبارت (و من عليها)

سيد شارح مى فرمايد: در دعا «و من عليها» آمده نه «و من فيها» تا شامل مردگانى كه در قبور هستند نشود و مخصوص كسانى باشد كه بر روى زمينند، نه همچون مردگان كه داخل زمين مى باشند. مترجم گويد: اين جملات نورانى از دعاى شريف صريح است در اين كه آسمان و زمين شعور دارند و مى شنوند و از خداى تعالى درخواست مى كنند و در حق بعضى از بندگانش دعا مى كنند. علامۀ شعرانى - قدس اللّه سرّه - فرمايد: اگر گويى آسمان و زمين و ساكنان اين دو چگونه لابۀ ما را مى شنوند و براى ما استغفار مى كنند؟ گوييم بايد اين دعا را كسى بخواند كه همه چيز را حىّ و ناطق داند و سلطۀ روحانيّات را بر جسمانيّات معترف بود

ص:579

امّا آنها كه مادى مسلك هستند، از شرح اين سخن و امثالهم عاجز شوند و معنى آن را ندانند و انكار و تأويل كنند.

عقلا كه مسلك روحانى دارند موجود را منحصر در جسم محسوس ندانند بلكه مجرّدات و اجسامى برزخى متوسط بين مجرّد و مادى را اصل گيرند و اين جسم محسوس عنصرى را معلول و نمايش آن مجرّدات دانند. پس خطاب با هر چيز توان كرد و همه چيز تسبيح حق مى كنند. اين مردم متدّين نما و مادى مسلك دربارۀ فرشتگان در شگفت افتاده مى گويند چگونه از آسمان فرود مى آيند با دانه هاى باران و مزاحم يكديگر نيستند و از در بسته درون مى آيند و بى آن كه قبر را بشكافند به سؤال مردگان مى روند و ارواح مؤمنان چگونه در بهشت وادى السلام فراهم مى گردند و چرا ما آنها را نمى بينيم؟ و ما را اين همه عجب نباشد چون هيچ يك مادى نيستند. بالجمله همۀ جهان پر از موجودات زنده است نام آنها هرچه باشد بى تزاحم عنصرى، و اين جسم صامت پرده اى است بر آن عالم، امّا مردم عادى يعلمون ظاهرا من الحيوة الدنيا و هم عن الآخرة هم غافلون و ما از جانب آنها جوابى نگوييم و مولوى گويد:

عالم افسرده است و نام او جماد جامد افسرده بود اى اوستاد

مُرده زين سويند زان سو زنده اند خامُش اين جا و آن طرف گوينده اند

سنگ احمد را سلامى مى كند كوه يحيى را پيامى مى كند

جملۀ ذرات عالم در نهان با تو مى گويند روزان و شبان

ما سميعيم و بصيريم و هشيم با شما نامحرمان ما خامشيم

مترجم گويد: فرمايش علاّمه تامّ و تمام است و ترديدى در آن نيست، علاوه بر آن كه صاحبدلان روشن ضمير تسبيح و سخن گفتن موجودات را درك مى كنند آنچنان كه هيچ جاى شبه و ترديد براى آنها باقى نمى ماند. عارف عالى مقدار آية اللّه ميرزا جواد انصارى همدانى - قدس اللّه نفسه - مى فرمايد: اطلاع يافتم كه يكى از طلاب مدرسۀ آخوند همدان وضع مادى خوبى ندارد و مخصوصا در هواى سرد زمستان بدون رختخواب مى خوابد. من با آن كه برايم دشوار بود دست و پايى كردم و يك دست رختخواب نو تهيّه كردم و جهت آن طلبه فرستادم ولى او نپذيرفته بود و رختخواب عودت داده شد.

من از اين پيشامد ناراحت شدم كه آن آقا هديۀ ما را قبول نكرده و اين فكر خاطرم را

ص:580

مشغول كرده بود تا آن كه شب خوابيدم و ساعتى داشتم كه جهت بيدار كردن بالاى سرم بود.

سحر كه از خواب بيدار شدم باز همين خاطره به سراغم آمد كه چرا آن آقا خدمت ما را قبول نكرد! من در اين خيال بودم كه به طور وضوح شنيدم كه ساعت با تك تك خود گفت: (نكرده نكرده) بدان معنا كه اهميت مده و به كار خودت مشغول باش. به مناسبت كلام به ياد مكاشفه اى از استاد معظم آية اللّه العظمى آقاى خويى - قدس اللّه نفسه - افتادم. به ياد آن مرجع عاليقدر و به منظور اداى بعضى از حقوق استادى كه بر اين ناچيز دارند و براى ثبت در تاريخ آن را در اين جا مى آورم.

قضيه از اين قرار است كه معظّم له اندك زمانى به محضر عارف جليل آقاى ميرزا على آقاى قاضى استاد مرحوم علامّه طباطبايى و بسيارى از بزرگان تردّد داشتم. ماه رمضانى از حضرتشان دستورى خواسته بودند و ايشان دستور خواندن هر شب هزار مرتبه سورۀ مباركۀ قدر را داده بودند و حضرت استاد مداومت بر آن داشتند و مى فرمود پس از هر صد مرتبه نصف سيگار كه قبلا آماده كرده بودم مى كشيدم تا آن كه يكى از شبهاى قدر كه بنده يادم نيست كدام شب را فرمودند، در حالى كه مشغول خواندن سورۀ مباركه بودم ديدم اوضاع تغيير كرد و خود را در بيابانى ديدم كه در وسط آن بيابان درختى بود كه گفته شد اين درخت شجرۀ ولايت است و برنامه بر اين بود كه يك يك اسم افراد بر كاغذى نوشته مى شد و آن كاغذ را بر آن درخت مى چسبانيدند؛ اگر مى چسبيد دليل علامت قبولى در امتحان بود و اگر نمى چسبيد صاحب ورقه مردود شناخته مى شد. در اين ميان نام كسى را نوشتند (البته نام آن شخص را نبردند و نمى بايست كه مى بردند) و اين كاغذ را نيز مانند ديگر اسمها به نزديك درخت آوردند كه بچسبانند ولى كاغذ نه تنها نچسبيد بلكه مانند سنگى كه از فلاخن رها شود پرتاب شد.

پس از اين حادثه اوضاع عالم دگرگون شد به گونه اى كه از تمام موجودات صداى لا اله الا اللّه شنيده مى شد و حتى ديدم در آن حال گربه اى از پشت بامى بر پشت بامى ديگر جهيد و غير از خود گربه آن عرض قائم به وجود گربه يعنى جهش گربه نيز لا اله الا اللّه گفت. وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلاّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ.(1) يُسَبِّحُ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ (2) ديگر

ص:581


1- سورۀ اسراء، آيۀ 44.
2- سورۀ جمعه، آيۀ 1.

آيات شريفه.

اللّهم ان يكن الندّم توبة اليك فانا اندم النّادمين و ان يكن التّرك لمعصيتك انابة فانا اوّل المنيبين و ان يكن الاستغفار حطة للذّنوب فانّى لك من المستغفرين. بارالها! اگر پشيمانى توبه و بازگشت به سوى توست پس من از هر پشيمانى پشيمان ترم، و اگر ترك گناه بازگشت به سوى توست پس اوّلين بازگردنده منم، و اگر استغفار نمودن سبب ريزش گناهان است پس من در پيشگاهت از استغفاركنندگانم.

اللّهم فكما امرت بالتوبه و ضمنت القبول و حثثت على الدّعا و وعدت الاجابه فصلّ على محمد و آله و اقبل توبتى و لا ترجعنى مرجع الخيبة من رحمتك: بارالها! همچنان كه به توبه كردن امر فرمودى و ضمانت فرمودى كه آن را بپذيرى و ترغيب و تحريص بر دعا كردن فرمودى و وعدۀ پذيرش دادى پس بر محمّد و آل او درود بفرست و توبۀ مرا بپذير و مرا با نااميدى از رحمتت باز مگردان.

انّك انت التواب على المذنبين: كه همانا تويى آن كه بر گنهكاران وسايل توبه را بسيار فراهم مى فرمايى. و الرحيم للخاطئين المنيبين: به خطاكارانى كه به سوى تو باز مى گردند مهربانى. اللّهم صلّ على محمّد و آله كما هديتنا به: بارالها! بر محمد و خاندانش درود بفرست همچنان كه به واسطۀ آن حضرت ما را هدايت فرمودى. و صلّ على محمّد و آله كما استنقذتنا به:

و بر محمد و خاندانش درود بفرست همچنان كه به واسطۀ او ما را نجات دادى. شايد اشاره باشد به آيۀ شريفه «وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها.1» ثقة الاسلام كلينى (رض) در روضۀ كافى از امام صادق عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: كان ابو عبد اللّه عليه السّلام اذا ذكر رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قال: بابى و امّى و قومى و عشيرتى عجبا لعرب كيف لا تحملنا على رؤسها و اللّه عزّ و جلّ يقول فى كتابه: و كنتم على شفا حفرة من النّار فانقذكم منها فبرسول اللّه انقذوا: امام صادق عليه السّلام هر وقت كه سخن از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به ميان مى آمد مى فرمود پدر و مادر و قوم و قبيله ام به فدايت، شگفتا كه عرب چرا ما را بالاى سرشان نمى نشانند در صورتى كه خداى عزّ و جل در قرآنش مى فرمايد: شما در كنار گودال آتش بوديد، خداى تعالى شما را نجات بخشيد كه به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نجات يافتند.

و صلّ على محمّد و آله صلوة تشفع لنا يوم القيامة و يوم الفاقة اليك و بر محمّد و خاندانش

ص:582

درود بفرست، درودى كه در روز قيامت و روز نيازمندى ما به تو از ما شفاعت كند.

انّك على كلّ شىء قدير: كه همانا تو بر همه چيز توانايى. و هو عليك يسير و آن چيز بر تو آسان است.

تتمّه در انواع توبه كاران

يكى از صاحبدلان گفته است كه توبه كاران به چند نوعند: قسمى از آنان از گناهان و كارهاى زشت توبه مى كنند، و قسم ديگر كسانى هستند كه از لغزشها و غفلتها توبه مى كنند، و قسمى ديگر توبه مى كنند از اين كه حسنات و اعمال نيك خود را بينند و طاعتهاى خود را مشاهده كنند، و لذا از يكى پرسيدند كه ثواب كدام عمل خودت را بيشتر مى بينى؟ در جواب اين بيت را سرود:

اذا محاسنى اللاّتى ادلّ بها كانت الذنوّبى فقل لى كيف اعتذر

* وقتى كارهاى خوبم كه به آن مى نازم گناه باشد، ديگر چه عذرى توانم آورد؟ مترجم گويد: سيد الشهداء امام حسين عليه السّلام در دعاى عرفه عرض مى كند: «الهى انا الفقير فى غناى فكيف لا اكون فقيرا فى فقرى».

*

ص:583

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109