ص :2

اين جا كربلاست

كتاب دوم

روایت ، درایت و زیارت

نگارش

سيد مجتبى بحرينى

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

حديث حضرت صادق عليه السّلام 34

تفاوت امام حسين عليه السّلام با ماسوى اللّه 35

خصائص منحصر به فرد امام حسين عليه السّلام 35

عالم هستى سرّ است 39

خاندان رسالت عليهم السّلام سرّ در سرّ در سرّ در سرّند 42

امام حسين عليه السّلام سرّ برتر و راز ناشناختۀ عالم خلقت 43

زيارت امام حسين عليه السّلام از اسرار است 44

تفاوت حجّ با زيارت امام حسين عليه السّلام 45

زيارت با خوف و ترس 46

جواز اتمام نماز در حرم امام حسين عليه السّلام 51

تشرّف با همان گردوغبار 53

تشبّه به ز ايران ملكوتى 55

اسرار اين دستور 57

حديثى در اين راستا 59

دومين روز (اين جا حرم نگهبان حرم است) 61-93

اى ماه بنى هاشم، خورشيد لقا، عبّاس 63

موقعيّت حرم قمر بنى هاشم عليه السّلام 64

مقتل و مصيبت آن حضرت 65

ص:8

سفر شكم چرانى نيست 69

توضيح اين دستور و رعايت دو جهت 72

وجوب كفايى زيارت امام حسين عليه السّلام 74

گفتار بزرگان در وجوب زيارت سيّد الشّهداء عليه السّلام 74

آنچه از مجموع مدارك در اين زمينه استفاده مى كنيم 79

رؤيايى در اين راستا 81

ترك زيارت و آتش 84

ترك زيارت و نقص دين 85

آثار مترتّب بر زيارت 86

نجواى خدا با زائر امام حسين عليه السّلام 87

مرگ از شدّت شوق 90

نام عبّاس عليه السّلام و عدد 133 92

سومين روز (اين جا خيمه گاه است) 95-124

خيمه گاه حسينى 97

نصب و سقوط خيمه ها 98

خيام طاهرات در ادب و نظم 99

بهره گيرى از ملكوت جايگاه خيام طاهرات 102

دنبالۀ گفتگو با حديثى در ملكوت كربلا 103

ص:9

ديگر آثار زيارت سيّد الشهداء عليه السّلام 104

آثار زيارت امام حسين عليه السّلام در ديگر سرا 106

زائر امام حسين عليه السّلام در قيامت و مقام شفاعت 110

راستى نمى فهميم 113

شايد با مثال بفهميم 113

حالا فهميدى ؟ 115

حسين من آن قدر عزيز است 116

الطاف اولياء به زائر سيّد الشهداء عليه السّلام 117

حضرات معصومين از زائر امام حسين عليه السّلام ديدن مى كنند 118

لطف امام حسين عليه السّلام به زائرانش 119

امام حسين عليه السّلام به ديدن زائرانش مى آيد 119

سخنى از مرحوم شيخ شوشترى 121

خاطرات و خطورات نيمه شب مؤلف 122

هرچه مى خواهى از حسين عليه السّلام بخواه 123

چهارمين روز (اين جا المخيّم الحسينى است) 125-166

بيم و نگرانى 127

حسن ظن به خداوند 129

آثار زيارت امام حسين عليه السّلام در عالم قبر 130

ص:10

باز هم به خيمه گاه مى رويم 131

خيمه گاه و شب عاشورا 131

ديدار حضرت باقر عليه السّلام از زائر كربلا 133

رواياتى ديگر در بزرگداشت زائران كربلا 134

توضيحى نسبت به كتاب كامل الزيارات 137

مباهات خداوند به زائران امام حسين عليه السّلام يعنى چه ؟ 139

كربلا پيوسته محل عبادت فرشتگان و جنّيان و انسان ها و حيوانات بوده است 144

توضيحى نسبت به وجود جنّ و خصوصيات آنان 144

جنّ در قرآن 147

توجيهات نابجا 148

چه خوب است بيشتر دقّت كنيم 149

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مبعوث به انس و جنّ است 150

ظبيان بن عامر جنّى به ديدار دعبل خزاعى مى آيد 152

جنّى براى جناب دعبل حديث نقل مى كند 154

جنّيان به يارى امام حسين عليه السّلام مى آيند 157

جنّيان براى امام حسين عليه السّلام مرثيه سرايى دارند 160

جمع بندى مطالب مربوط به جنّيان 161

پنجمين روز (اين جا تلّ زينبيّه است) 167-203

تلّ زينبيّه و دو نگرش 169

ص:11

معناى تلّ و آنچه روى داده 170

عرض سلام به محضر زينب كبرى عليها السّلام 173

وحوش صحرا هم به كربلا مى آيند 174

قرآن و درك و شعور حيوانات 175

قرآن و آگاهى موران 178

عزادارى حيوانات وحشى در شب عاشورا 180

زيارت امام حسين عليه السّلام مقدّم بر ديدار حجّت عصر است 183

آثار ديگر زيارت سيد الشهداء عليه السّلام 184

زيارت امام حسين عليه السّلام موجب مغفرت است 188

توضيحى در اين احاديث 190

عدم تناسب عمل با پاداش 194

آن روى ديگر سكّه 195

هرچه هست حسين است حسين عليه السّلام 197

بيان امام زمان عليه السّلام در اين زمينه 198

گناه مقتضى است نه علّت تامه 200

ششمين روز (اين جا مقام است و مقام است و مقام) 205-236

مقام كفّ العبّاس عليه السّلام 207

مقام الحسين عليه السّلام و ابن سعد لعنة اللّه عليه 210

ص:12

خدمات علماى دين 212

كربلا و معصيت مجدد 213

كربلا آمده ايد چه كنيد؟ 215

يزيد و شطرنج و شراب 217

رنگ صورت هم سفرى ام پريد و گريست 218

زائر امام حسين عليه السّلام و كار يزيد 218

مسائل حقوقى با زيارت از بين نمى رود 220

حق النّاس باقى مى ماند 221

صاحب حق به حقّش مى رسد 222

خاندان رسالت عليهم السّلام در مقام ادا برمى آيند 223

امير المؤمنين عليه السّلام و ثواب يك نفس شب هجرت 224

كسى كه بدهكارى دارد با من نيايد 230

زيارت هرچه بيشتر بهتر 231

نسبت زيارت امام حسين عليه السّلام با عمره و حجّ 233

از يك عمره تا غيرقابل احصا 233

هفتمين روز (اين جا مقام حضرت صادق عليه السّلام است) 237-262

كربلا بهشت است 239

مقام حضرت صادق عليه السّلام 240

ص:13

بُهره اى ها از ورود به كربلا ممنوع بودند 241

فرقۀ اسماعيليه 243

گروه بُهره اى 243

انكار يكى از دوازده امام عليهم السّلام چون انكار پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است 245

اهتمام به پيشينيان 248

خاطره اى از مرحوم آيت اللّه ميلانى 249

جمع روايات نسبت زيارت امام حسين عليه السّلام با عمره و حج 250

توجّه حضرات معصومين عليهم السّلام به زائرين امام حسين عليه السّلام 253

دعاى حضرت صادق عليه السّلام در حق آنان 254

توضيحى دربارۀ اين روايت 259

هشتمين روز (اين جا مقام حضرت صاحب الزّمان عليه السّلام است) 263-289

روز جمعه 265

توجه به ناحيۀ مقدّسه 266

كوتاه زيارتى از خود آن آقا 267

نجواى صاحب جمعه 268

زيارت صاحب جمعه با گريۀ بر امام حسين عليه السّلام 271

شركت صاحب جمعه در مجالس عزاى امام حسين عليه السّلام 271

شرفيابى علاّمه حلى در سفر كربلا به محضر امام عصر عليه السّلام 274

ص:14

استشمام بوى آن حضرت در زيارت شب جمعه 275

عنايت امام عصر عليه السّلام به زائران جدّش 276

دعاى امام زمان عليه السّلام براى دعاگويان او بعد از ذكر مصائب 280

بيانى از مرحوم شيخ شوشترى در روايات فضيلت زيارت 281

قمر بنى هاشم و على اكبر عليهما السّلام به استقبال زائر مى آيند 284

نهمين روز (اين جا مقبرۀ ابن فهد حلّى است) 291-323

ابن فهد حلّى را بشناسيم 293

ساعتى فكر بهتر از سالى عبادت 296

سفر كربلا چه سفرى است ؟ 297

منتقم خون امام حسين عليه السّلام فقط خداست 298

زمين و زمينيان ضامن خون سيد الشهداء عليه السّلام هستند 299

معرفت اين سفر اقرار به عجز از معرفت است 305

مرثيه سرايى پرندگان 306

مرثيه سرايى قرآن حاج رحيم 309

ختم كهيعص و حمعسق 310

كربلا كلاس درس است 310

معلّمان و شاگردان 311

تو فقط بيا 312

ص:15

محدودۀ اين مدرسه 313

بعضى در اين مدرسه قالب تهى كرده اند 316

محلّ دفن سيّد الشهداء عليه السّلام روضه و معراج است 317

اين چند روز را قدر بدانيم 319

مدرسه و مدرس و مدرّس بى نظير 320

دهمين روز (اين جا مقبرۀ شريف العلماء مازندرانى است) 325-359

شريف العلماء استاد شيخ انصارى 327

سرمشق هاى اين مدرسه 329

آخرين سرمشق 333

اين سرمشق را قاب بگيريم 334

نخستين درس صبح عاشورا 336

درس شب عاشورا 337

درس عصر تاسوعا 340

درس روز ورود به كربلا 341

عجيب استادى و شگفت مدرسه اى 344

درس از حلقوم بريده و سر روى نيزه 345

حداكثر استفاده از اين مدرسه 343

ديگر استادان اين مدرسه 347

ص:16

اميرى حسين 349

حبّ الحسين أجنّني 350

زيارت متضمّن اسماء اساتيد 351

يك كلاس باقى مانده 352

كلاس علقمه 353

كلاس المخيّم - كلاس عفاف 354

روى ديگر سكّه 356

مكاشفۀ حاج رحيم نسبت به شب يازدهم 357

ص:17

ص:18

اَلْبَصَرُ خٰاسِئاً وَ هُوَ حَسِيرٌ (1) را به ياد مى آورد.

و يا چون تندروى در كربلا نشايد و شتاب در زيارت اين جا نبايد كه حرم خداست و هر قدمش آغشتۀ به خون خداست، لذا بايد با ادب و احترام، حتّى در نوشتار گام ها را كوتاه برداشت و سرافكنده با اشك ديده و آه سينه راه پيمود كه گويا مركب چنين نامه هايى هم چون مرتبط با چونان جايى است چنين وضعى دارد.

نمى رسد به تو مكتوب گريه آلودم كه باد هم نبرد كاغذى كه نم دارد

و نامۀ دشت خون را بايد با مركّب خون دل بر پردۀ دل نگاشت.

قلم برگيرم از چار استخوانم مركّب گيرم از خون رگانم

برآرم كاغذى از پردۀ دل كه بنويسم به يار مهربانم

اللّه، حضرت باقر عليه السّلام فرمودند:

اللّه معناه المعبود الّذى أله الخلق عن درك ماهيّته و الإحاطة بكيفيّته و يقول العرب: أله الرّجل إذا تحسّر فى الشّىء فلم يحيط به علما...(1)

معناى اللّه معبودى است كه خلق از درك حقيقت و احاطه به كيفيّت او ناتوانند و عرب مى گويد - اله الرّجل - وقتى كه در چيزى دچار حيرت شود و احاطۀ به آن نيابد.

آرى، چرا چنين نباشد كه اين جا حرم محترم و مزار مكرّم آن عبد اللّه و بندۀ صالح و شايسته خداست؛ عبدى كه در مقام عبوديّت و تسليم و انقياد در برابر ربّ ، و دست شستن از ماسوى اللّه براى تحصيل رضاى حق ماسوى اللّه را به حيرت واداشته و به تحيّر نشانده و انگشت وجود را بر لب سرگردانى به سرگردانى كشانده و سرهاى هستيان را به گريبان فكرت و حيرت فروبرده. آرى،

بساط حسن رنگين حسين است جهان حيران ز تزيين حسين است

***

تن ثار اللّه اين جا خون فشان استكه رنگ خون زمين و آسمان است

ص:21

به پيش ديدۀ گريان زينب حسين اش پايمال دشمنان است(1)

آرى، اين جا چنين جائى است كه:

رنگين شده اين باديه از خون شهيدان از محنت و غم پشت فلك خم شده اين جا

قربانى عشق است كه افتاده به هر سو اعضاى بدن ريخته در هر قدم اين جا

اين وادى رنگين بلا رشك جنان است گلگون كفنان لاله رخان نيست كم اين جا

بارد به زمين دست و سر و ساعد و بازو خيزد به هوا آه دل و گرد و غم اين جا

امواج فرات است و لب سوخته بسيار مشكى و عمودى و دو دست و علم اين جا

اين دشت، حسان، مدفن عشق ابدى شد فردوس برين است و بهشت و ارم اين جا(2)

آنچه نسبت به اين زمين و دشت و اين باديه و هامون در ابعاد مختلف گفتنى بود در نوشتۀ پيشين آورديم و تا حدودى كربلا را در قرآن و حديث و ادب و تاريخ شناختيم. امّا آنچه باقى مانده و اين نوشته در

ص:22

مقام بيان اوست و لذا كندى گرفته است و لنگ و كليل مى نمايد و اقرار مى كنيم كه نمى توانيم از عهده برآييم بل كه برترها و بالاترها هم اقرار به عجز و ناتوانى دارند؛ توضيح وظيفه اى است كه در اين زمينه داريم و بيان آن حقيقتى كه هركس به اين سرزمين مى آيد به آن جهت مى آيد و از هركس بپرسيم كربلا مى روى چه كنى همه يك جواب مى دهند و آن عنوان زيارت امام حسين عليه السّلام است.

چه كسى مى تواند در اين زمينه سخنى بگويد يا چيزى بنويسد ولى از اين باب كه:

آب دريا را اگر نتوان كشيد پس به قدر تشنگى بايد چشيد

به مقدارى كه ميسور و ميسّر است در مقام توضيح زيارت امام حسين عليه السّلام و ادب و آداب اين وظيفۀ مهم و فريضۀ عظيم برمى آئيم و نكاتى در معارف بلند بعض زيارت هاى مأثوره مى آوريم، آن هم به صورتى گذرا و نحوه اى اشارت وار كه تفصيل آن مجالى فسيح مى خواهد و گسترش اش گسترده اى بس عظيم مى طلبد و ضعف الطّالب و المطلوب در همۀ امور و تمامى شئون رخ ناميمونش را نمايان ساخته و ضعف ها به همه جا راه يافته به خصوص اين چنين امورى و از اين چنين مأمورى.

باشد كه در اين آشفته بازار دين معذرة الى ربّى محقّق شود وگرنه گاه و بى گاه در سايۀ آنچه متأسّفانه از خودى ها ديده و شنيده مى شود آن چنان حالت شگفت و تعجّب همراه با يأس و نااميدى پديد مى آيد كه مى گوئيم عطايش را به لقايش ببخشيم و دست از نگارش برداريم.

عمرى بر سر سفرۀ احسان اولياء حق نشستن و از همۀ امكانات متعلّق

ص:23

به آن مكينان بهره بردن و سپس حقوق مسلّم و مقامات قطعى آنان را كه حدود پانزده قرن است، جزء عقايد حتمى شيعه بوده، زير سؤال بردن ؟ نمى دانم، نمى فهمم، با هر مقياسى كه مى سنجم جور درنمى آيد؛ در هر ميزانى كه مى گذارم جواب نمى دهد.

ثمّ قرّت(1).

ابا ديگران مر مرا كار نيست جز اين مر مرا راه گفتار نيست(2).

آرى، خورشيد در پس ابر است و حجّت در وراى حجاب غيبت. آن ستارگان فروزان هم كه از آن شمس تابان و خورشيد فروزان كسب فيض نموده اند سر به خاك نهاده اند. زعيمان راستين و فقيهان باريك بين در نقاب قبرها پنهان و يا از فرياد، ناتوان چون كه: آنچه البته به جايى نرسد فرياد است. لذا شب پرّه ها به چرخش مى آيند و خفّاشان سر از لانه ها بيرون مى آورند و در مقام خاموشى نور حق برمى آيند و سعى و تلاششان را براى از ميان برداشتن مرزها و شكستن حدها به كار مى گيرند و با عناوين گول زن و به اسم اصلاح و تقريب چونان زادۀ واعظان و زائيدۀ افكار مغرضان، امير المؤمنين عليه السّلام را هم سنگ و موافق ديگران جلوه مى دهند و ابو حنيفه را در مقابل حضرت صادق عليه السّلام به كرسى علم و فقاهت مى نشانند و تيشه بر ريشۀ بسيارى از حقايق مسلّم كه با خون و گوشت شيعه آميخته شده مى زنند.

بگذريم بيش از اين خاطر خطير عزيزان را مكدّر نسازيم. چاره اى نيست جز اين كه دست به دعا برداريم به خصوص در حائر شريف و تحت قبّۀ سيّد الشهداء عليه السّلام و ظهور موفور السرور آن شخصيّتى را بطلبيم كه حيات دين و كتاب بسته به تار موى او و در گروى گيسوى اوست.

أين المؤمّل لإحياء الكتاب و حدوده.

ص:25

أين محيى معالم الدّين و أهله.

اين نوشته را هم چون نوشتار پيشين در قالب داستانى سفرنامه گونه آورده ايم تا شوق بيشترى در مطالعه پديد آورد و نكات جنبى آموزنده اى را هم دربر گيرد.

اميد كه غبارى از زير پاى مركب كمينه چاكران دربار ولايت مدارشان بر اين نوشته بنشيند و مشام جان مستان جام شراب طهور دوستان و زائرشان را معطّر سازد.

چهارشنبه 26 شوال المكرّم 1428 كربلا - مكتبة العتبة المقدّسة العباسيّة سيّد مجتبى بحرينى

ص:26

در شگفتم از تو اى دست خدا چيست آيا خون بهاى دست تو

صادق رحمانيان

آن علمدار وفادار حسين حضرت عبّاس، غم خوار حسين

دولت حق را امير محترم هم علامت بود هم صاحب علم

روى، چون خورشيد و دل چون شير داشت شير و خورشيدى به كف شمشير داشت

خضر بودى تشنۀ سقّائى اش هم سكندر محو از دارائى اش

مشكاة الجنان/ 12

ديده ام در كربلاى دست تو عالمى را مبتلاى دست تو

كربلا اين قدر شيدايى نداشت بى تو و بى ماجراى دست تو

هركه با دست تو دارد عالمى من كه مى ميرم براى دست تو

تا هميشه دست تو مشكل گشاست اى خدا، مشكل گشاى دست تو

آب پاكى روى دست آب ريخت اى به قربان وفاى دست تو

محمّد على مجاهدى

ص:28

آنچه دربارۀ شب جمعۀ كربلا و فضيلت زيارت سيد الشهدا عليه السّلام شنيدم، حال و وضعيت مرا كاملا دگرگون كرده بود. شكر حق بر لب داشتم و عطشى بيشتر در دل. آرزو داشتم بيشتر بدانم و از نكات و معارف زيارات «عزيز كربلا» چيزى بچشم. دربه در و قدم به قدم در پى موقعيت هايى بودم تا بتوانم از راهنمايى هاى حاج آقا بهرۀ مناسب ببرم و در عين حال، مزاحمت چندانى فراهم نياورم. بهترين زمان، با كمترين مزاحمت براى استراحت و كارهاى شخصى، ساعت 10 صبح بود... و بالاخره قرار، برقرار گرديد.

شد، حاج آقا فرمودند: خدا رحمت كند مرحوم شيخ على كاشمرى متخلّص به مشكاة را كه در مسمّطى زيبا سروده است:

عبّاس آن كه ذاتش پاكيزه از رذائل در رفعت و جلالت معروف در قبائل

بو الفضل شد مكنّى چون بود بو الفضائل چون بود نزد اقران ممتاز در شمائل

زان روى شد ملقّب بر ماه آل هاشم ماهى كه از سه خورشيد نور و ضيا گرفته

آداب جنگ جوئى از مرتضى گرفته علم و وقار و تمكين از مجتبى گرفته

هم از حسين مظلوم رسم وفا گرفته زين هرسه يافت تعليم، كوشيد در مراسم

در رتبۀ فتوّت بر لامكان علم زد در منهج اخوّت بر فرقدان قدم زد

چون دفتر وفا را دست قضا رقم زد بر جمله باوفايان عنوان او قلم زد

مهر و وفا به نامش بود از ازل ملازم(1)

كه از همان كودكى آشكار بود، مادرش نورديده را با اين اشعار از شرّ چشم زخم حسودان به خدا مى سپرد:

اعيذ بالواحد من عين كلّ حاسد

قائمهم و القاعد مسلمهم و الجاحد

صادرهم و الوارد مولدهم و الوالد

پسرم را از ديدۀ حسودان در پناه خداى يكتا قرار مى دهم. حسودان نشسته و ايستاده، مسلمان و منكر، حسودانى كه مى آيند و آنان كه مى روند، فرزندان حسود و پدران حسود.(1)

معرّفى نباشد مگر جملاتى كه از برادر بزرگوارش و برادرزادگان معصومش نسبت به او صادر شده، براى معرّفى او بس است.

آرى، اين آقا كسى است كه در عصر تاسوعا وقتى دشمن به طرف خيام طاهرات حمله مى كند و مى خواهد همان عصر كار را يكسره كند، امام حسين عليه السّلام - از ميان همۀ عزيزانش - تنها سراغ برادرش عبّاس را مى گيرد و مى فرمايد:

إركب بنفسى أنت يا أخى، حتّى تلقاهم فتقول لهم ما لكم ؟

سوار شو برادرم، من به فداى تو، لشكر را ديدار كن و به آنان بگو: چه شده كه به سوى ما مى آيند؟(1)

قدرى در اين جمله بينديشيم: اوّلا با وجود همگان، باز قرعۀ فال به نام عبّاس است و ثانيا تعبيرى كه امام حسين عليه السّلام به كار گرفته «بنفسى أنت» است. گوينده كيست ؟ مخاطب كيست ؟ گفتار چيست ؟

گوينده: امام حسين عليه السّلام، مخاطب: برادرش قمر بنى هاشم عليه السّلام و سخن:

من فداى تو، من به قربان تو.

گوينده كسى است كه هستى بايد فداى او شود، او به عبّاس مى گويد:

من فداى تو شوم. من كه تا امروز معناى اين سخن را نفهميده ام.

آرى، به زيارت كسى مى رويم كه امام حسينى كه جزء قائمۀ علل وجود ممكنات است و كسى كه در گردونۀ افاضۀ فيض به همه موجودات قرار دارد و كسى كه همه بايد فداى او شوند تا او بماند، چنين كسى به اين آقا مى گويد: من فداى تو شوم اى برادر.

ص:32

نمى فهميم.

تا شب نيست صبح هستى زاد آفتابى چو او ندارد ياد

او سرى بود و عقل گردن او او دلى بود و انبيا تن او

قدمش از ازل بپيموده بودۀ كلّ كون و نابوده

داده اشراف بر همه عالم مرورا كردگار لوح و قلم

جان او ديده ز آسمان قدم زادن عقل و آدم و عالم

روز تا روشن است و شب سيه است زلف و رويش شفيع هر گنه است

قامت عرش با همه شرفش ذرّه اى پيش ذروۀ شرفش

هركه چون خاك نيست بر در او گر فرشته است خاك بر سر او(1)

آرى، خصائصى كه او داشته حتّى پدر بزرگوارش، دومين شخصيت عالم خلقت و يكى از اركان ثلاثۀ وجود، امير المؤمنين عليه السّلام نداشته يعنى:

شاهى كه عرش بارگه احتشام اوست خورشيد نعل دلدل گردون خرام اوست

آزاده اى كه بخت چو قنبر غلام اوست حيدر كه مهر «لحمك لحمى» به نام اوست

فرماندهى كه تخت خلافت مقام اوست مسندنشين صدر صف كبريا على است

آن سرورى كه باب شهيدان كربلا است داماد احمد و پسرعمّ مصطفى است

با خاك پاش نسبت مسك ختا خطا است دست بريده را ز دم لطف او شفا است

گر قاضى ممالك دين خوانمش رواست چون پيشواى شرع پس از مصطفى على است

ص:36

سلطان ملك فقر و شهنشاه محتشم حاضر جواب درس سلونى شه امم

روشن ز عكس خاطرش آئينۀ قدم لطفش دواى درد اسيران متّهم

لب تشنگان باديۀ شوق را چه غم مجموع را چو ساقى روز جزا على است(1)

آرى، خصائصى كه او داشته حتّى مادر گرامى اش حضرت صدّيقه عليها السّلام نداشته يعنى همان كو:

كه با آن ضلع منكسر يكى از اضلاع ثلاثه مثلّث متساوى الاضلاع مقوّم وجود است كه در حقّش از ناحيۀ خدايش به پدر والاتبارش خطاب:

و لو لا فاطمة لما خلقتكما(2).

شرف صدور يافته است يعنى همان كه:

عروس كنه جلالش نقاب نگشايد مگر به حجلۀ علم خداى بى همتا

شرافتش ز ازل بوده هم عنان قدم جلالتش به ابد رفته هم ركاب بقا

توئى كه مدح تو كرده خداى عزّ و جلّ توئى كه وصف تو را كرده خواجۀ دو سرا

نقاب قدر تو بگشوده بضعة منّى علوّ شأن تو بنموده از من آذاها(3)

آرى خصائصى كه او داشته حتّى برادر بزرگوارش كه حديث او را افضل از حسين عليه السّلام معرّفى نموده نداشته كه هشام بن سالم گويد:

ص:37

قلت للصّادق عليه السّلام: ألحسن أفضل أم الحسين ؟ فقال: الحسن أفضل من الحسين...(1)

و همچنين ساير حضرات معصومين عليهم السّلام نداشته اند و اين نكته اى است بسيار حائز اهمّيت و اهمّيت آن زمانى بيشتر كه اين خصوصيّت ها را براى آن وجود مقدّس نوعا خود آن ذوات مقدّسه فرموده اند. اين حسين كيست كه با همه فرق دارد. شاه قاجار نيكو به نظم آورده:

تو كيستى كه گرفتى به هر دلى وطنى كه نه در انجمنى نه برون ز انجمنى

جگرخراش عقيقى خراش بر جگرى سخن گداز و سخن آفرين و خوش سخنى

به هر صدف گهرى و به هر گهر چمنى كه در نظر مه و منظور مرد و زنى

محمّدى ؟ نه، على ؟ نه، حسن ؟ نه، پس تو كه يى ؟ تويى حسين كه بويت وزد به هر چمنى

به بوئ همچو محمّد، به خوئ همچو على به دين مظهر داور، به خلق چون حسنى

تو آن حسين غريبى كه روز عاشورا جهان مصالحه كردى به كهنه پيرهنى

تو آن حسين وحيدى كه زد لبان تو را يزيد چوب همى گفت خوش لب و دهنى

تو آن حسين شهيدى كه در كنار فرات شدى شهيد و نكردى ز آب تردهنى

تو آن حسين غريبى كه زير خنجر شمر به فكر درد و غم شيعيان خويشتنى(2)

آرى، حسين است؛ حسين نسخۀ منحصر به فرد عالم هستى و عنصر بى نظير عالم خلقت و دارندۀ اين كمالات و واجد اين خصوصيات:

ص:38

هاله اى بر چهره از نور خدا دارد حسين جلوۀ هر پنج تن آل عبا دارد حسين

آشناى عشق را بى آشنا گفتن خطاست در غريبى هم هزاران آشنا دارد حسين

در هواى كوى وصلش بى قراران بى شمار دل مگر كاه است و گوئى كهربا دارد حسين

خيمه گاهش كعبه و آب فراتش زمزم است قبله گاهى برتر از كوه منى دارد حسين

تا شفا بخشد روان و جسم هر بيمار را در حريم وصل خود خاك شفا دارد حسين

حرمت ذبح عظيم كربلا بنگر حسان خون بهايى همچو ذات كبريا دارد حسين(1)

و چون چنين است همۀ آنچه متعلّق به اوست با همۀ آنچه متعلّق به همه است، حتّى با همۀ آنچه متعلّق به همۀ اينانى كه با همه فرق دارند؛ فرق دارد و متفاوت است. خوب توجّه كن، دل بده تا دلبرشناس شوى و عنايت كن تا مورد عنايت قرار گيرى. اين جواهرات را بگير و در جيب دل و كيسۀ قلبت بگذار كه بس نفيس است و روزى به كارت مى آيد.

تا دل ندهى به دوست جانت ندهند تا جان ندهى بقا نشانت ندهند

تا نشكنى از يقين طلسمات گمان آن گنج يقين را به گمانت ندهند(2)

هست از پس پرده گفتگوى من و تو چون پرده درافتد نه تو مانى نه من(1)

و نمى تواند كسى ادّعا كند به همۀ آنچه حق تعالى در كم ترين جزء و كوچك ترين ذرّۀ عالم هستى قرار داده راه برده و تمام آن را فهميده و پرونده اش را مختومه اعلام نموده. خير چنين نيست، پروندۀ جزء لا يتجزّى هم براى تحقيق هميشه باز است و نهايت علم و آگاهى اقرار به جهل و نادانى است و به گفتۀ «كرسى موريسن»:

هرچه بر معلومات انسانى افزوده شود به همان تناسب بر تعداد مجهولات او اضافه مى شود.(2)

و يا به قول «جان گلن»، فضانورد آمريكايى:

من نمى توانم ديده بگشايم و از آهنگى كه از سراسر طبيعت بلند است در شگفت نمانم.(3)

تمام وجود سرّ است و راز؛ و در اين ميان، اسرار وجود انسان از همۀ موجودات بيشتر و به قول «اوبورن»:

موجود انسانى از همۀ اسرار و غوامض اين عالم اسرارآميزتر است.(4)

و در اين ميان جمعى از انسان هاى فرزانه به خاطر اسرارى كه خالق

ص:40

عالم السّر در وجود آنان به وديعه نهاده است، مقام سرّى بالاتر و موقعيت رازى چشم گيرترى دارند و در جمع آنان محمّد و آل محمّد عليهم السّلام بر چكاد كوهسار اسرار هستى قرار گرفته اند و نوك مخروط سرّ عالم وجودند تا آن جا كه جز خداى آنان و خودشان از مقام سرّ مستتر آنان كسى آگاهى ندارد تا آن جا كه حديث نبوى مى گويد:

يا علىّ ، ما عرف اللّه تعالى إلاّ أنا و أنت و ما عرفنى إلاّ اللّه و أنت و ما عرفك إلاّ اللّه و أنا(1).

اى على، خداى تعالى را نشناخت مگر من و تو و معرفت به حقّ من ندارد جز خدا و تو و عرفان و شناخت تو خاصّ خداست و من.

اسرار وجود آنان و مقامات و كمالاتشان در آن حدّ است كه گاهى حديث نفى معرفت و شناخت آن را حتّى نسبت به فرشتۀ مقرّب و پيامبر مرسل و مؤمن ممتحن و آزمون شده نموده است و به خودشان اختصاص بخشيده است.(2)

و گاهى تعبير روايت نسبت به آن چنين است:

إنّ أمرنا سرّ فى سرّ و سرّ مستسرّ و سرّ لا يفيده إلاّ سرّ و سرّ على سرّ و سرّ مقنّع بسرّ.(3)

همانا امر ما دودمان سرّى است در سرّ و سرّى است بسيار مخفى و

ص:41

سرّى است كه جز سرّ او را مفيد نيفتد و سرّى است روى سرّ و سرّى است پوشيده به سرّ.

كه فهم اين احاديث هم از اسرار است و جز با زبان سرّ نمى توان اين اسرار را فهميد و كليدى سرّى براى گشودن قفل چنين احاديثى لازم.

ما راز نهانيم كه در قلب جهانيم در قلب جهانيم كه ما راز نهانيم

ما سرّ سويداى جهانيم كه راز است راز است كه ما سرّ سويداى جهانيم

ما صورت جانيم كه در آينه پيداست در آينه پيداست كه ما صورت جانيم

ما روح روانيم كه از ديده نهان است از ديده نهان است كه ما روح روانيم(1)

ثار اللّهى كه سرّ انا الحق نشان دهد دنيا نگر كه در دل خونش مكان دهد

و ان سر كه سرّ نقطۀ طغراى بسمله است كو را نه جاش بر سر ميم سنان دهد

عيسى دمى كه جسم جهان را حيات از اوست اللّه چه سان رواست كه لب تشنه جان دهد

نفس اللّهى كه هر زمن او را به كوى وصل هاتف نداى ارجعى از لامكان دهد

آن طائرى كه ذروۀ لاهوت جاى اوست كى دل بر آشيانۀ اين خاكدان دهد(1)

نسبت به آن وجود مقدّس و آنچه متعلّق به اوست معرفت و شناخت دارم. نهايت شناخت و معرفت در اين جا اقرار به عدم معرفت و اعتراف به نشناختن است.

برترين كس آن كس است كه بگويد: مرا مى شناسيد؟ من كسى هستم كه فهميده ام امام حسين عليه السّلام را نمى توان شناخت. مرا مى شناسيد؟ من كسى هستم كه مى دانم كربلا را نمى توان شناخت. مرا مى شناسيد؟ من آن بزرگ عارفم كه معرفت به عدم معرفت آنچه متعلّق به سيّد الشهداء عليه السّلام است دارم.

آرى، امام حسين عليه السّلام و كربلاى او و عاشوراى او و زيارت او و مصائب او و اقامۀ عزاى او و اشك ماتم او و هرچه متعلّق به اوست همه و همه از حوصلۀ فكر ما خارج است و از گردونۀ انديشۀ ما فراتر، نه فكر و انديشۀ ما و امثال ما بلكه انديشه و فكر كمّلين و بزرگان و ارباب معرفت و درايت.

وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعٰالَمِينَ (1)

مرحوم طبرسى گفته است:

براى شدّت و غلظت نسبت به تارك حجّ به جاى جملۀ - و من لم يحجّ - هركس حجّ نكند - من كفر - هركس كافر شود ذكر شده است.(2)

و حديث نبوى صريحا مى گويد:

تارك الحجّ و هو مستطيع كافر.(3)

كسى كه استطاعت دارد و ترك حجّ نمايد كافر است.

تجويز مى كنند بلكه هرچه خوف بيشتر، ثواب فزون تر و هرچه بيم زيادتر، اجر فراوان تر كه حضرت باقر عليه السّلام به محمّد بن مسلم فرمود:

آيا به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام مى روى ؟ عرض كرد: آرى، ولى با خوف و ترس و بيم و عدم اطمينان.

حضرت به او فرمودند: هرچه خوف و ترس شديدتر، اجر و ثواب بيشتر و هركسى در مسير زيارت آن حضرت دچار بيم و ترس باشد حق تعالى در روزى كه مردمان در برابر او قرار مى گيرند او را امان بخشد و از بيم و ترس محفوظ بدارد و از سفر زيارت همراه با مغفرت برگردد و فرشتگان بر او سلام كنند و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در مقام زيارت و دعا براى او برآيد...(1)

خاطر با نويد و بشارت ملائكه داشتن.(1)

مرحوم مجلسى بعد از نقل روايت دوّمى كه بيانگر آثار زيارت مقرون به خوف است گويد:

شايد اين خبر با اين سندهاى فراوان محمول بر خوف ضعيف باشد كه ظنّ و گمان سلامت در آن باقى است و يا ترسى كه به واسطۀ از بين رفتن عزّت و جاه و از دست دادن مال پديد مى آيد نه خوف از دست دادن جان و آبرو به خاطر عمومات تقيّه و نهى از القاء نفس در تهلكه.(2)

ولى با همۀ احترام و قداستى كه براى مرحوم مجلسى رضوان اللّه تعالى عليه مى شناسيم، نتوانيم با اين بيان ايشان موافقت كامل داشته باشيم و چه بسا روايت محمّد بن مسلم كه اوّل آورديم قابل انطباق با اين بيان نباشد بلكه خلاف آن استفاده مى شود كه اجر بيشتر را مرتبط با خوف شديدتر و بيم زيادتر معرّفى مى كند.

در هر حال هرچه هست از مجموع روايات استفاده مى شود كه زيارت امام حسين عليه السّلام از اين جهت با همۀ زيارت ها بلكه حتّى با زيارت خانۀ خدا هم متفاوت است و فرق دارد و با توجّه به اين كه در نوع زمان ها - به طورى كه در نوشتۀ پيشين آورديم - سفر زيارت قبر امام حسين عليه السّلام مقرون به خوف و ترس و اضطراب و واهمه بوده، چه بسا اگر ترتيب اثر به آن داده مى شد تدريجا زيارت قبر شريفش به دست نسيان و

ص:47

فراموشى سپره مى شد و لذا مى بينيم به خصوص براى اين مسئله در كتب حديثى عنوان بابى قرار گرفته است. مرحوم ابن قولويه باب 45 كتاب نفيس كامل الزياراتش را به همين روايات اختصاص داده.

ألباب الخامس و الأربعون: ثواب من زار الحسين عليه السّلام و عليه خوف.

و صاحب ابواب الجنان مرحوم شيخ خضر بن شلال كه از بزرگان اماميّه در نيمۀ اوّل قرن سيزدهم هجرى است گويد:

از نصوص رسيده و روايات وارده جواز زيارت حتّى با خوف بر نفس استفاده مى شود. بلكه قدم را فراتر نهاده و گويد:

احتمال جواز به خصوص در اوّلين دفعه كه قائل به وجوب زيارت امام حسين عليه السّلام هستيم حتّى با علم به تلف نفس داده مى شود از اين جهت كه مصداق حفظ بيضۀ اسلام است يعنى همان حقيقتى كه سرّ اقدام سيّد الشهداء عليه السّلام و عزيزانش نسبت به مسئلۀ شهادت بود.(1)

مرحوم شيخ جعفر شوشترى همان كه اشراب شدۀ از طعام مرحمتى ابى عبد اللّه عليه السّلام به وسيلۀ جناب حبيب بن مظاهر كه جريان رؤيايش را در چند جلسۀ قبل برايتان نقل نمودم گويد:

يكى از خصوصيات زيارت امام حسين عليه السّلام اين است كه هر عملى

ص:48

وجوب يا استحبابش با خوف و ترس ساقط مى شود ولى نسبت به زيارت امام حسين عليه السّلام رواياتى رسيده كه برخلاف اين جهت دلالت دارد و من در اين زمينه به 9 روايت دسترسى پيدا كرده ام كه به سندهاى معتبر در بحار الانوار و غير آن نقل شده است. و در پاورقى چنين آمده است:

اگر به روايات رسيده در موقع خوف قتل و بيم كشته شدن عمل نكنيم، بعيد نيست به آن ها در مورد خوف تلف مال و تحمّل اذيّت هاى بدنى و جراحت ها و امثال آن ها از گرفتارى ها و ناراحتى ها عمل نمائيم بلكه حتى در صورتى كه ظنّ و گمان به تحقّق آن ها دارد و گمانى به سلامت ماندن از آن ها ندارد و اين امر از خصائص امام حسين عليه السّلام است.(1)

آيت فقيد، صاحب الغدير رضوان اللّه تعالى عليه در حواشى نفيسى كه بر كتاب شريف كامل الزيارات دارند در اين زمينه چنين آورده اند:

جمعى از فقها و محقّقان، زيارت امام حسين عليه السّلام را با هر خوف و ترس و زيان و ضررى جايز مى دانند به خاطر اطلاق روايات و چه بسا تاريخ از عمل اصحاب در عصر ائمه عليهم السّلام مطالبى را در اين زمينه براى ما آشكار سازد كه وقتى تقرير و تثبيت حضرات معصومين عليهم السّلام با آن ضميمه شود همان مختار محقّقان را تأكيد مى نمايد و آنچه براى ما از آنان نقل شده اين است كه هيچ چيزى مانع آنان از زيارت امام حسين عليه السّلام نمى شد و همۀ سختى ها و مشكلات را در اين مسير

ص:49

تحمّل مى نمودند و به جان مى خريدند؛ مثله شدن - قطع و بريدن اعضاى بدن - نكال و عقوبت هاى سخت و شكنجه هاى دردناك، حبس و كتك، قطع دست و هتك حرمت و تمامى اين مشكلات و سختى ها را با قلبى آرام و دلى مطمئن و دركى عميق و شوقى سرشار متحمّل مى شدند.

بنگريد به آنچه در همين كتاب كامل الزيارات آمده كه ابن بكير از ارّجان در منطقه فارس با بيم و ترس از مأموران مسلّح حكومتى به زيارت امام حسين عليه السّلام مى آيد درحالى كه او از فقهاى شيعه است، آن سان كه در رجال كشّى است.

و آنچه در حديث زيارت محمّد بن مسلم با خوف و ترس آمده كه از بزرگترين افراد مورد اعتماد طايفۀ اماميّه است همان كه حضرت صادق عليه السّلام او را از اوتاد زمين و اعلام دين شمرده است و در اين دو حديث مضاف بر تقرير امام عليه السّلام ثواب جميلى نسبت به كار آن دو - زيارت در حال خوف - ذكر شده و تصريح به اين جهت كه هرچه بيم بيشتر ثواب زيادتر.

و در زيارت حسين ليثى كوفى كه اجماع اصحاب بر جلالت و وثاقت اوست در زمان بنى مروان در شدّت خوف قتل و بيم تلف نفس آن گونه كه در حديث تصريح به آن شده دلالت ديگرى است.

آن سان كه روايت مفصّل هشام بن سالم در بيان ثواب عظيم و اجر جزيل نسبت به كشته شدگان در مسير زيارت و آسيب ديدگان و حبس كشيدگان و كتك خوردگان نيز دلالت بر نظر محقّقان كه جواز زيارت با خوف و ترس است دارد بر اين اساس چاره اى جز تعميم

ص:50

حكم نسبت به همۀ موارد نيست هرچند كه ناآگاهان بالا و پائين روند و در مقام ترديد يا رد و انكار برآيند.(1)

زيارت كنم ؟ حضرت فرمود:

زر الطّيّب و أتمّ الصّلاة عنده. قلت: أتمّ الصّلاة ؟ قال: أتمّ .

قلت: بعض أصحابنا يرى التّقصير. قال: إنّما يفعل ذلك الضّعفة.(1)

زيارت كن آن آقاى طيّب و امام پاك را و نمازت را نزد او - در حرم او - تمام بخوان - راوى كه گويا دچار تعجّب شده بود گويد - عرض كردم: نمازم را تمام بخوانم ؟ فرمود: آرى، تمام بخوان.

گفتم: بعض اصحاب ما شكسته خواندن نظر مى دهند. فرمود: اين كار ضعيفان است.

مرحوم مجلسى در بيان اين حديث گويد:

مقصود از ضعيفان، ضعيفان در دين و جاهلان به احكام است يا آنان كه توان نماز تمام خواندن ندارند و يا چون مشقّت دارد، آسان تر را انتخاب مى كنند.(2)

آيا جهت اين است كه درواقع در اين اماكن اربعه و مواطن چهارگانه عنوان «مسافر» صدق ندارد. مسجد الحرام و مسجد النّبى صلّى اللّه عليه و آله و مسجد كوفه كه خانۀ خداست و بنده در خانۀ خدا گويا در خانۀ خودش مى باشد.

در حرم امام حسين عليه السّلام هم چنين تصوّرى داشته باش. حرم امام حسين عليه السّلام خانۀ تو است. در خانۀ خودش كسى نماز را شكسته نمى خواند و يا چون مطلوب در اين اماكن كثرت عبادت و صلاة است لذا مى گويند در

ص:52

عين اين كه مسافر هستى نمازت را تمام بخوان تا خدا را بيشتر عبادت كرده باشى و حرم امام حسين عليه السّلام هم اين چنين.

در اين جا دو جهت سرّى است: يكى نسبت به مجموع اين چهار محلّ كه چرا مخيّر هستيم و ديگرى نسبت به خصوص حرم امام حسين عليه السّلام كه چرا در ميان همۀ حرم ها و تمامى مزارها اين مزار و حرم اين خصوصيّت را يافته است.

خوب است بدانيم كه در اين مسئله از جهت كمّى ميان فقهاء رضوان اللّه تعالى عليهم اجمعين اختلاف است و در دو سوى توسعه و ضيق فتوا داده شده. بعضى حكم را حتّى در بلدان اربعه و چهار شهر مكّه، مدينه، كوفه و كربلا وسعت داده اند و بعضى تحديد به حدودى نموده اند كه قدر متقيّن كه مورد اتّفاق جميع فقهاء نسبت به كربلاست اين است كه در محدودۀ بيست و پنج ذراع از چهار طرف قبر مطهّر امام حسين عليه السّلام اين حكم ثابت است هرچند سرايت حكم در تمام حرم مطهّر بعيد به نظر نمى رسد.

در روز اربعين آورده موردنظر قرار گيرد و آن اين است كه گويد:

اين خبر - خبرى كه بيانگر آمدن جناب جابر بن عبد اللّه انصارى با عطا براى زيارت امام حسين عليه السّلام در بيستم ماه صفر است - دلالت مى كند كه جناب جابر رضي اللّه عنه استعمال طيب و به كار بردن بوى خوش را در زيارت امام حسين عليه السّلام مى پسنديده و مطلوب مى شمرده و حال آن كه در بعضى اخبار از آن منع شده و بعيد نيست كه اخبار منع را حمل كنيم بر اين كه اگر مقصود لذّت بردن از بوى خوش است ممنوع است امّا اگر به احترام آن بقعۀ مباركه و اكرام آن محل مقدّس، طيب و بوى خوش به كار مى برد ممنوع نيست.(1)

در حديثى حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

إذا أردت زيارة الحسين عليه السّلام فزره و أنت كئيب حزين مكروب شعثا مغبرّا جائعا عطشانا، فإنّ الحسين عليه السّلام قتل حزينا مكروبا شعثا مغبرّا جائعا عطشانا و سله الحوائج و انصرف عنه و لا تتّخذه وطنا.

هرگاه ارادۀ زيارت امام حسين عليه السّلام نمودى زيارت كن درحالى كه اندوهگين و حزين و بسيار غمين باشى، مويت ژوليده و چهره ات غبارآگين و گردآلود باشد، گرسنه باشى و تشنه. - اين چنين به زيارت امام حسين عليه السّلام مشرّف شو كه بايد زاير با مزور شباهتى داشته باشد - همانا امام حسين عليه السّلام كشته شد درحالى كه حزين و غمين بود مويش ژوليده و چهره اش غبارآگين بود، گرسنه بود تشنه بود.

ص:54

- مشرّف شو - و از او حوائجت را مسئلت كن و بازگرد و آن جا را وطن خود قرار مده.(1)

از اين حديث چه بسا يك جهت براى اين وظيفه استفاده مى شود و آن تأسّى به آن مزور حزين و مكروب است.

أما علمت أنّ للّه ألف ألف ملك شعث غبر يبكون و يزورون و لا يفترون.

آيا نمى دانى كه براى خداوند يك ميليون فرشته است ژوليده مو و گردآگين و غباررو كه پيوسته گريانند و حسين عليه السّلام را زيارت مى كنند و هيچ گاه خسته نشده و فتور و سستى در زيارت حضرتش ندارند.(1)

و همين حديث شريف را مرحوم كلينى نقل نموده و به جاى «ألف ألف» ألفى ألف يعنى دو ميليون آورده است.(2)

اين دو حديث بيانگر هيئت و زىّ و قيافه زائران ملكوتى آن حرم محترم و آستان مقدّس است و از روايات ديگرى استفاده مى شود كه مضاف بر اين فرشتگان زائر، آن دربار ولايت مدار چهار هزار فرشتۀ ثابت و ملك مستقرّ دارد كه پيوسته آن جا بوده و هستند و تا زمان ظهور موفور السرور امام عصر عليه السّلام هم در آن جا حضور دارند و جزء ياران حضرت قرار مى گيرند. اين فرشتگان هم همان هيئت و قيافه را دارند؛ موها ژوليده و قيافه ها غبارآگين كه حضرت رضا عليه السّلام به ريّان بن شبيب فرمود:

و لقد نزل إلى الأرض من الملائكة أربعة آلاف لنصره فوجده قد قتل، فهم عند قبره شعث غبر إلى أن يقوم القائم - عليه السّلام - فيكونون من أنصاره و شعارهم يالثارات الحسين.

هر آينه چهار هزار فرشته براى يارى آن حضرت فرود آمدند ولى حضرتش را كشته يافتند، پس آنان پيوسته كنار قبر شريفش هستند

ص:56

با موهاى ژوليده و قيافه هاى غبارآگين تا زمانى كه حضرت قائم عليه السّلام قيام كند كه جزء انصار و ياران آن حضرت قرار مى گيرند و شعارشان اين است كه ما منتقمين خون امام حسين عليه السّلام هستيم.(1)

و از احاديث استفاده مى شود كه اين جمع فرشتگان به منزلۀ چاكران و قراولان دربار ولايت مدار حسينى عليه السّلام مى باشند و عهده دار شئون متعلّق به زائران كه حضرت باقر عليه السّلام فرمود:

هيچ زائرى به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام نرود جز اين كه اين چهار هزار فرشته او را استقبال كنند و اگر مريض شود او را عيادت نمايند و اگر بميرد حضور در تشييع جنازه اش پيدا كنند.(2)

همۀ مهمان ها، تمامى مدعوّين و همۀ دربان ها، پيش خدمت ها، همه و همه چنين سرووضعى دارند و لباس فرمشان اين رنگ و اين شكل، شما اگر با اين قيافه و وضع و با اين هيئت و لباس برويد، وصلۀ ناجورى در آن مجلس هستند. اين وضع شما هيچ مناسب آن مجلس نيست، برگرد، سر و وضع و قيافه و لباست را تغيير بده.

با توجّه به اين مثال مى گوئيم: ما را دعوت به كربلا كرده اند، ما كه آمده ايم نه تنها ما بلكه همۀ زائرانى كه از نخستين روز پس از دفن امام حسين عليه السّلام و عزيزانش به اين سرزمين آمده اند دعوت داشته اند و همۀ آنان هم كه بعد مى آيند با دعوت مى آيند. اين جا مجلسى است كه صاحب مجلس، صاحب منزل، صاحب حرم و حريم، صاحب حاير و مزار، محزون است، غمين است، مكروب است، ژوليده مو و غبارآگين است.

مهمان هاى ملكوتى اين مجلس و حريم هم همه شان چونان صاحب حرم و سرا چنين قيافه و هيئتى دارند. آن چهار هزار فرشتۀ ثابت و قراول و چاكر آنان هم اين چنين هستند. اگر ما به شكل و قيافه ديگر برويم و به زىّ و هيئت آخرى در اين حريم و حرم قدم بداريم، وصلۀ ناجور هستيم.

لذا به ما دستور مى دهند به صاحبان مجلس و ميهمانان ملكوتى و دربانان ملكى تأسّى و اقتدا نمائيم؛ ما هم كئيب و حزين، مكروب و شعث و غبر و جايع و عطشان به زيارت برويم.

و شايد بتوانيم از آنچه گفتيم مطلب سوّمى استفاده كنيم، مضاف بر آنچه گفتيم و علاوه بر آنچه از مرحوم مجلسى آورديم.

در پاسخ به اين پرسش كه: چرا مناسب است با چنين حال و وضعى به زيارت سيد الشهدا عليه السّلام، مى توان گفت كه: احاديث نمى گويد كثيف باش،

ص:58

بدبو باش و يا قيافه ات زننده باشد؛ نه، روايات مى گويد: توجّه داشته باش كجا مى روى. سرووضعت، قيافه و لباست، موى سر و صورتت و به طور كلى حالات جسمى و روحى ات و همۀ آنچه متعلّق به تو است گوياى اين حقيقت باشد كه تو به ديار غم مى روى، تو به آشيانۀ بلا مى روى، تو به زيارت جمعى غمين و حزين مى روى به هيئت و صورت ارباب مصيبت و صاحبان عزا باش. چطور صاحب مصيبت توجّه ندارد شانه به مويش بزند، چطور صاحب مصيبت اعتنا نمى كند گردوغبار از چهره اش پاك كند، چطور صاحب مصيبت به سرووضعش اهمّيت نمى دهد، چطور صاحب مصيبت به آب و غذايش توجّهى ندارد، به خواب و خوراكش بى توجّه است، تو هم در كربلا چنين باش آن سان كه خود صاحب حرم است آن گونه كه خود اين مزوران معزّز و مكرّمند، آن طورى كه ساير زايران و چاكران هستند تو هم آن گونه باش و شايد اين سخن، بهترين وجه جمع در مجموع اخبار رسيده باشد و اگر ابهام و ايهامى هم باشد كاملا برطرف گردد و شاهد آنچه گفتيم

شكسته پروبال است ولى شما به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام با سفره مى آئيد - به صورت سفر غيرمصيبتى - هرگز چنين سفرى پسنديده نيست مگر آن كه با موى ژوليده و غبارآگين - و به وضع و هيئت صاحبان مصيبت - سفر كنيد.(1)

در اين موقع بود كه تلاوت قرآن از بلندگوهاى حرم مطهّر پخش گرديد كه نويد نزديك شدن وقت نماز ظهر را مى داد. حضرت آقا هم قول دادند كه همين زمينۀ گفتگو را ادامه دهند و فرمودند كه براى درك نماز در حرم امام حسين عليه السّلام از خدمت برادر ارجمندشان مرخّص شويم كه در حديثى از حضرت باقر عليه السّلام چنين رسيده است:

فإنّ الصّلاة المفروضة عنده يعدل حجّة و الصّلاة النّافلة عنده يعدل عمرة.

همانا نماز واجب كنار قبر امام حسين عليه السّلام برابر حجّ است و نماز نافله مساوى عمره.(2)

و ادامه دادند كه البته در روايت مفضّل براى هر ركعتى ثواب هزار حجّ و عمره و عتق و وقوف در راه حق تعالى بازگو شده(3) كه شايد مربوط به چونان مفضّلى است كه صاحب معرفت و كمال است.

ص:60

كافل أهله و ساقى صبيته و حامل اللّواء بعالى همّته

ناحت بنات الوحى و التّنزيل عليه مذ أمست بلا كفيل

أين ربيب المجد أمّا و أبا عن أخواته و هنّ فى السّبا

الأنوار القدسيّه/ 127.

گفت گرچه دستم از پيكر جداست جان ز بهر نصرت دينم به جاست

من فداى دين كه دين برپاستى تا ابد اين نصرتم برجاستى

شاه آمد در كنار كشته اش ديد چون سروى به خون آغشته اش

خون ز چشمان برادر پاك كرد ز اشك حسرت خاك را نمناك كرد

گفت جانا وه چه خوش خوابيده اى غربت ما را مگر ناديده اى

خيز دشمن از خيامم دور كن اين دل افسرده را مسرور كن

امشب اين لشكر به خواب راحتند اهل بيتم بى كس و ناراحتند

اى دريغا شد اميدم نااميد از غم مرگت دگر پشتم خميد

اى كه دادى بهر دينت هر دو دست گشته اى باب الحوائج بهر مردم هركه هست

ملتمس بر درگهت باشد فقير چون تويى بهر ضعيفان دستگير

نداى ملتمس/ 123.

ص:62

سدۀ سيزده و چهارده هجرى بوده و از شاگردان ممتاز ميرزاى بزرگ، مرحوم ميرزا محمد حسن شيرازى است، جريانى را نسبت به اين شعر در كتاب نفيس «كبريت احمر» - كه به راستى كبريت احمر است و گوگرد سرخ و حاوى مطالب ارزنده و آموزنده - آورده است:

ثقه اى خبر داد مرا كه حاجت مهمّه داشتم از پيره زال، جدّۀ خود شنيده بودم كه هرگاه براى حاجتى هفت شب چهارشنبه متوسّل به حضرت عبّاس عليه السّلام شده اين ورد در هريك از آن، صد مرتبه بخواند؛ حاجت او برآورده شود. چنين كردم و در شب چهارشنبۀ هفتم برآورده شد بر وجه خلاف عادت. اين است: اين ماه بنى هاشم، خورشيد لقا، عبّاس - تا آخر -(1)

و سپس ادامه دادند كه ان شاء اللّه فردا در همين وقت امروز مشرّف مى شويم و در حرم آقا قمر بنى هاشم عرض ادب و ذكر مصيبتى مى آوريم.

كه قبر شريف آن حضرت در آن قرار دارد همان جائى است كه وجود مقدّسش از مركب روى زمين افتاده و سر از پيكر پاكش جدا شده و گويا در آن زمان، جريان نهر آب از اين قسمت بوده و چه بسا شارع العبّاس فعلى محل جريان آب از شمال به جنوب بوده و حضرت براى بردن آب به اين منطقه آمده و شهيد شده اند.(1)

آرى، در اين محدوده است كه سرو قامت ماه آل هاشم به خاك افتاده و نالۀ «أخا ادرك اخاك» او بلند شده و برادر بزرگوارش كنار او آمده با چه منظره اى در اين جا روبهرو شده كه قاضى نعمان مصرى نقل نموده:

بسهم.

بدنى ديد كه دست راست و چپش جدا شده پيشانى اش شكسته تير به چشمش فروشده و آن را پاره كرده.(1)

پيكرى كه در خبرى چنين آمده:

جائه سهم و أصاب صدره الشّريف و انصرع عفيرا على الأرض يخور فى دمه و نادى: وا أخاه وا حسيناه...

تيرى بر سينۀ شريفش نشست و از مركب روى خاك افتاد و ميان خونش مى ناليد و برادرش را صدا مى زد.(2)

تصوّر كنيم در اين جا روى مركب، شجاع و دلاورى را كه دست ندارد تا بجنگد، چشم ندارد تا ببيند، آب ندارد تا به خيمه ها ببرد. درحالى كه دست از زندگى شسته در انتظار آن عمود آهنينى است كه بر فرق شريفش بنشيند و به خاكش بنشاند. فقط خدا مى داند به امام حسين عليه السّلام چه گذشته وقتى با چنين بدنى روبه رو شده و فغان

ألآن إنكسر ظهرى و قلّت حيلتى و شمت بى عدوّى.(3)

سر داده - عبارات مقتل را مى خواندند و گريه مى كرديم. يعنى همين جا همۀ اين وقايع اتّفاق افتاده ؟ و اين زبان حال امام حسين عليه السّلام بوده ؟

ص:66

از كنار نهر علقم دست خالى آمدم هيچ مى دانى تو خواهر با چه حالى آمدم ؟

زرد روى و اشك ريز و داغ دار و نااميد پشت من بشكست و با قدّ هلالى آمدم(1)

يعنى همين جا بوده آن جا كه گفته اند:

در كنار علقمه سروى ز پا افتاده است يا گلى از گلشن آل عبا افتاده است

در فضاى رزمگاه نينوا با شور و آه نالۀ جان سوز «أدرك يا أخا» افتاده است

از نواى جان گداز ساقى لب تشنگان لرزه بر اندام شاه نينوا افتاده است

شه سوار اسب شد با سر به ميدان روى كرد تا ببيند جسم عباسش كجا افتاده است

ناگهان از صدر زين افكند خود را بر زمين ديد بسم اللّه از قرآن جدا افتاده است

پارۀ قرآن ببوسيد و پى اصلش دويد مصحف ناطق كجا يا ربّ ز پا افتاده است ؟

ص:67

تا كنار نهر علقم بوى عباسش كشيد ديد بر خاك سيه صاحب لوا افتاده است

دست خود را بر كمر بگرفت و آهى بركشيد گفت پشت من ز هجرانت دو تا افتاده است

خيز و برپا كن لوا آبى رسان اندر حرم از چه رو بر خاك اين قدّ رسا افتاده است ؟(1)

با آب ديده و آه سينه پيوسته به محضر شريفش عرض مى كرديم:

يا كاشف الكرب عن وجه الحسين إكشف كربى بحقّ أخيك الحسين.

اى آقائى كه غم از چهرۀ امام حسين عليه السّلام برمى داشتى، اندوه ما را هم به حق برادرت حسين عليه السّلام برطرف ساز.

به راستى انسان در حرم محترم عبّاس بن امير المؤمنين عليه السّلام تبلور ايثار و فداكارى، وفا و از خودگذشتگى را مشاهده مى كند و جاى به جاى آن اگر چشم باز و گوش شنوائى باشد درس عبوديت و بندگى و كمالات نفسانى و انسانى را به انسان مى آموزد.

پس از عرض ادب به ساحت مقدس قمر بنى هاشم، من جوياى پى گيرى مطالب روز قبل شدم. فرمودند: صحبت در اين بود كه همۀ آنچه متعلّق به امام حسين عليه السّلام است با همۀ آنچه متعلّق به همه است فرق دارد،

ص:68

حتّى با آنچه به جمعى كه آنان هم با همه متفاوتند.

و به كرّام فرمود:

هرگاه ارادۀ زيارت امام حسين عليه السّلام نمودى درحالى كه حزين و غمين، ژوليده مو و آغشته به گردوغبار بودى زيارت كن؛ زيرا آن وجود مقدّس درحالى كه چنين بود و گرسنه و تشنه بود كشته شد.(1)

و در ديگر حديثى فرمود:

براى من نقل كرده اند كه جمعى هرگاه به زيارت امام حسين عليه السّلام مى روند با خودشان سفره اى كه در آن بزغاله اى كبابى و حلواى خرمائى و نظاير آن - از غذاهاى چرب و شيرين و خوراك هاى رنگين - است حمل مى كنند ولى اگر به زيارت قبور دوستان خود بروند چنين نمى كنند.(2)

مرحوم مجلسى اوّل در بيان اين حديث گويد:

اين روايت دلالت مى كند بر استحباب ترك خوراك هاى خوب - و غذاهاى چرب و شيرين و گوارا - در سفر زيارت ابى عبد اللّه الحسين عليه السّلام و همچنين دلالت بر اين دارد كه در اين سفر حزن و اندوه را شعار خود قرار دهيم - و در قسمت پايانى حديث مى گويد - شما در موقع رفتن به زيارت قبور عزيزان خود از خوراك هاى لذيذ دورى مى كنيد، چگونه در سفر زيارت امام حسين عليه السّلام كه امام و شفيع

ص:70

شماست ترك نمى نمائيد؟(1)

چگونه لاف دوستى آن حضرت مى زنند و آن حضرت را كمتر از دوستان خود رعايت مى كنند.(2)

درحالى كه در ساير سفرها به خصوص سفر حجّ به ما دستور مى دهند سفره خوب داشته باشيم و از آن بهره ببريم و بهره رسانيم كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

إذا سافرتم فاتّخذو سفرة و تنوقّوا فيها.

هرگاه مسافرت رفتيد سفره همراه برداريد و غذاهاى خوب در آن بداريد.(3)

و رسول گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

من شرف الرّجل أن يطيّب زاده إذا خرج فى سفر.

نشانۀ مجد و شرافت آدمى است كه در سفر زاد و توشۀ خوب همراه داشته باشد.(4)

و نسبت به خصوص سفر حجّ چنين حديثى رسيده است:

كان علىّ بن الحسين عليه السّلام إذا سافر إلى مكّة للحجّ و العمرة تزوّد من أطيب الزّاد من اللّوز و السّكّر و السّويق المحمّض و المحلّى سيره و روش امام چهارم عليه السّلام چنين بود كه هر وقت سفر مكه

ص:71

مى رفتند براى حجّ و عمره از بهترين زاد و توشه و پاكيزه ترين خوراكى ها برمى داشتند؛ بادام و شكر و خوراك هاى خوشمزۀ ترش و شيرين.(1)

طريقيّت است و آن وقت اگر خداى نخواسته كسى ترك لذايذ طعام بنمايد ولى رعايت ساير شئون را ننمايد و خوردوخوراك سادۀ او بيانگر حزن و اندوه او نباشد بلكه چه بسا همان نان و ماستش را با خنده و شوخى بخورد رعايت اين دستور را نكرده است بلكه نقض غرض نموده.

و جهت دوم اين كه اين حكم حكم اوّلى و در شرايط عادّى براى افراد معمولى است اما اگر كسى به هر جهت رعايت كردن اين دستور استحبابى براى او ضرر دارد هرچند از اين جهت كه ممكن است از انجام زيارت و آوردن عبادت و يا حال مناسب در زيارت و عبادت داشتن وامى مامند، مسلّما چنين امرى نسبت به او استحباب ندارد و به همان شعار حزن اكتفا كند هرچند براى رعايت حالش غذاى مناسب و مقوّى بخورد. و به طور كلّى در همۀ اين امور تفقه و بينش لازم است و توجه به تمامى آنچه مورد عنايت شارع مقدّس و شناختن مهم ها و مهم ترها و در نظر داشتن تمامى مصالح و مفاسد كه متأسفانه گاهى در سايه عدم توجه مفاسدى پيش مى آيد و به تعبير معروف به جاى اين كه ابرو را درست كنيم چشم را كور مى كنيم. اميد است حق تعالى به همۀ ما چشم بصيرت و ديدۀ با بينش مرحمت فرمايد.

خوب است به آن چه بزرگانمان با توجه به روايات رسيده نسبت به اصل زيارت امام حسين عليه السّلام گفته اند توجه داشته باشيم تا همان چه ديروز گفتيم بهتر در نظرمان روشن گردد كه به راستى آنچه متعلّق به امام حسين عليه السّلام از اسرار عالم خلقت است و از جملۀ آن ها مسئله زيارت اوست.

ص:73

مرحوم شيخ اكبر كاشف الغطاء بوده و متوفاى 1255 هجرى قمرى است در كتاب نفيس ابواب الجنان و بشائر الرضوان كه از نفايس كتب دعا و زيارت است و آن را با قلمى كه امير المؤمنين عليه السّلام در خواب به او مرحمت فرمودند و چون بيدار شد در دستش بود، نوشته(1) ؛ نسبت به زيارت امام حسين عليه السّلام در آن كتاب چنين آورده است:

از رواياتى كه آورديم - كه ترك زيارت امام حسين عليه السّلام جفاء و رعايت نكردن مودّت ذوى القربى است كه حق تعالى آن را در كتاب عزيزش اجر رسالت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله قرار داده و مانند اين روايات - وجوب زيارت امام حسين عليه السّلام استفاده مى شود پس از اين كه نصوص متواتره را به يكديگر ضميمه نمائيم و عام و خاص و ظاهر و صريحش را باهم تلفيق كنيم.

روايات مشتمل بر لفظ فرض و كلمه وجوب و عنوان امر و مذمّت و توبيخ و سرزنش و وعدۀ عذاب نسبت به ترك آن هرچند با خوف باشد كه از مجموع اين تعبيرات شكّى در صراحت روايات در وجوب باقى نمى ماند آن سان كه مرحوم مجلسى هم گفته است و معارضى براى آن جز سخن مشهور به سنّت مؤكّد نيافته است.

بر اين اساس چاره اى جز قول به وجوب يك مرتبه در عمر براى آنان كه استطاعت و توان دارند - آن گونه كه بسيارى از بزرگان چونان مرحوم مجلسى و پدرش مرحوم مجلسى اول گفته اند - نمى باشد، خصوصا وقتى به اين جهت توجه كنيم كه ترك آن موجب

ص:75

جفا و اعتنا نكردن به اولياء خدا و بى توجهى به برائت از اعدا مى باشد.

و با توجه به آن چه گفتيم هيچ تعجّبى ندارد كه زيارت آن حضرت در طول تاريخ شعار اماميه بوده و بر هر مرد و زن مسلمان در طول عمر يك مرتبه واجب باشد...(1)

مرحوم مجلسى عنوان باب را در بحار الأنوار چنين آورده است:

باب أنّ زيارته صلوات اللّه عليه واجبة مفترضة مأمور بها و ما ورد من الذّم و التّأنيب و التّوعّد على تركها و أنّها لا تترك على خوف.

زيارت امام حسين عليه السّلام واجب است و فرض و لازم شمرده شده و مورد امر و فرمان قرار گرفته و مذمّت و سرزنش و وعدۀ عذاب به ترك آن رسيده و نبايد آن را به خاطر خوف و ترس ترك نمود.(2)

و پس از نقل مقدارى از روايات گويد:

بدان، ظاهر بسيارى از روايات اين باب و كثيرى از روايات ابواب بعد وجوب زيارت امام حسين صلوات اللّه عليه است بلكه آن را از اعظم فرائض و بزرگترين واجبات شمرده است و بعيد نيست كه يك نوبت آن را براى هركس كه توان دارد واجب بدانيم آن گونه كه پدرم كه خداى قبرش را روشن بدارد تمايل به آن داشت.(3)

ص:76

و در تحفة الزائر گويد:

فصل اوّل در اخبارى است كه دلالت بر وجوب زيارت آن حضرت مى كند و بر اين كه به خوف، ترك زيارت نبايد كرد و بيان مدّتى كه بايد عود به زيارت آن حضرت كرد...

به سند معتبر منقول است كه شخصى به حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام عرض كرد كه: فداى تو شوم، چه مى فرمايى در حق كسى كه ترك كند زيارت حضرت امام حسين عليه السّلام را و قادر به زيارت آن حضرت باشد؟

فرمود كه: مى گويم او عاقّ حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و عاقّ ما شده است و سبك شمرده است امرى را كه براى او نافع است...

و در حديث معتبر ديگر منقول است كه آن حضرت به امّ سعيده فرمود كه: زيارت كن حضرت امام حسين عليه السّلام را كه زيارت آن حضرت واجب است بر مردان و زنان...

مؤلف گويد: كه از اكثر احاديث سابقه ظاهر مى شود كه زيارت حضرت امام حسين عليه السّلام واجب باشد و معارض ظاهرى ندارد و ليكن مشهور ميان علما آن است كه سنّت مؤكّد است و به حسب احاديث، وجوب زيارت آن حضرت در عمرى يك مرتبه نهايت قوّت دارد و شيعه اى كه بر اين تهديدات و تأكيدات مطّلع شود و با قدرت ترك كند، در غايت ضعف ايمان خواهد بود و احوط آن است كه در زيارت آن حضرت و حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله بلكه در زيارت هر امامى در مرتبۀ اوّل قصد سنّت نكند بله به قصد قربت تنها به عمل آورد.

ص:77

و ايضا از بسيارى از احاديث ظاهر مى شود كه تقيّه و خوف، عذر نمى شود در ترك زيارت آن حضرت و اين خلاف مشهور ميان علما و منافى عموم احاديث تقيّه است و بعيد نيست كه مراد اين باشد كه خوف هاى سهل كه مبتنى بر احتمالات بعيده باشد يا خوف فوت منافع دنيويّه يا فوت مالى يا ضرر سهلى از خفّتى و اهانتى اين ها را مانع نبايد كرد...

و به اسانيد صحيحۀ معتبرۀ ديگر از آن حضرت منقول است كه حق و لازم است بر مال دار كه هر سال دو مرتبه به زيارت حضرت امام حسين عليه السّلام برود و بر فقير آن كه سالى يك مرتبه...

مؤلف گويد: كه موافق اين اخبار معتبره احوط آن است كه آن ها كه نزديك اند مثل اهل بغداد و حلّه و نجف اشرف هر ماه يك مرتبه به زيارت بروند اگر خوفى نباشد و اقلّش هر چهار ماه يك مرتبه بروند و با خوف، سالى يك مرتبه و اگر دور باشند هر سه سال يك مرتبه و اگر بسيار دور باشند هر چهار سال يك مرتبه و اغنياى بسيار مال دار هر سه سال يك مرتبه بروند.(1)

خوب به ياد دارم كه عبد شكور آيت ملك غفور مرحوم شيخ محمّد فكور يزدى رضوان اللّه تعالى عليه متوفّاى 1394 قمرى و مدفون در شيخان قم مى گفت:

نمى دانم آنان كه قائل به وجوب زيارت امام حسين عليه السّلام نيستند با اين روايات كه مى گويد ترك زيارت امام حسين عليه السّلام جفاى به رسول خدا

ص:78

صلّى اللّه عليه و آله است چه مى كنند و تعجّب مى كنم چگونه عملى را كه تركش جفا بر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است واجب نمى شمرند؟

همچنين روزى در بيت آيت فقيد مرحوم حاج سيد رضا رضوى طوسى متوفّاى 1425 قمرى و مدفون در وادى جديد كربلا در محضر مرحوم فكور صحبت از ليلة القدر و سورۀ قدر به ميان آمد با همان ملاحت خاصّ خودش گفت:

آيا فرشتگان در شب قدر براى ابلاغ و رساندن اخبار شرفياب مى شوند يا براى گرفتن اذن و فرمان ؟

خداى امام حسين عليه السّلام هردوى آن ها را مشمول رحمت و مغفرت خاصّش بدارد كه به راستى هردو شيفتۀ كربلا و شيداى سيّد الشهداء عليه السّلام بودند و خاطراتى بس خطير از سفرهاى زيارت امام حسين عليه السّلام داشتند.

خوب است بدانيم صاحب نور العين فى المشى الى زيارة الحسين عليه السّلام هم چنين جمله اى را عنوان باب قرار داده:

أنّ زيارة الحسين عليه السّلام فرض و عهد لازم على كلّ مؤمن و مؤمنة همانا زيارت امام حسين عليه السّلام فرض و واجب و عهد است و لازم بر تمامى مردان و زنان اهل ايمان.(1)

استطاعت و قدرت، بسيار مشكل به نظر مى رسد كسى زيارت حضرتش را ترك نمايد و بر خود فرض و لازم نشمرد. اين تعبيراتى را كه نسبت به زيارت امام حسين عليه السّلام در دو جهت كمّى و كيفى رسيده است شايد در هيچ امر واجبى نرسيده باشد و همچنين تهديداتى كه نسبت به ترك زيارت سيد الشهدا عليه السّلام آمده، شايد در كمتر امر ممنوعى آمده باشد. چگونه واجب و لازم نباشد زيارتى كه حضرت باقر عليه السّلام به محمّد بن مسلم فرمود:

زيارته مفترضة على من أقرّ للحسين عليه السّلام بالإمامة من اللّه عزّ و جلّ .

زيارت امام حسين عليه السّلام فرض است و لازم بر هركس كه اقرار و اعتراف به امامت امام حسين عليه السّلام از طرف خداى عزّ و جلّ دارد.(1)

و سند اين حديث معتبر بلكه صحيح است.

و حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

زيارة الحسين بن علىّ عليه السّلام واجبة على كلّ من يقرّ للحسين عليه السّلام بالإمامة من اللّه تعالى(2).

و در حديثى تصريح به وجوب بر همه مردان و تمامى زنان شده است كه حضرت صادق عليه السّلام به امّ سعيده فرمود:

زوريه فإنّ زيارة قبر الحسين واجبة على الرّجال و النّساء.

زيارت كنيد او را، همانا زيارت قبر امام حسين عليه السّلام بر تمام مردان و

ص:80

زنان واجب است.(1)

شايد براساس همين روايات بوده كه پيوسته در طول تاريخ جمعى از زائران قبر امام حسين عليه السّلام را زالان و عجوزان تشكيل مى دادند و انسان در نوع سفرهاى زيارتى با جمعى از زنان از پاافتاده روبه رو مى شود كه با چه مشكلاتى و با چه شوروشوقى به زيارت حضرت مى آيند و بسيارى از آنان چه بسا آرزوى زيارت ساير مشاهد مشرفّه را نداشته باشند، حتى زيارت بيت و خانۀ خدا را و تنها آرزويشان زيارت كربلاست.

مى كند مى بيند پيرزنى كنار ضريح نشسته و از ناتوانى پايش را دراز كرده.

از خواب بيدار مى شود، وضو گرفته مشرّف مى شود. مى بيند آرى، همان پيرزن به همان حال و هيئت نشسته و مردم مى خواهند او را بلند كنند جلو مى آيد و مانع مى شود و مى شنود آن زال عرض مى كند: آقا من با اين پاى لنگم آمدم تا شما را پيدا كردم و زيارت نمودم شما هم بايد فرداى قيامت بياييد و بگرديد و من را پيدا كنيد.(1)

آرى، چگونه لازم و واجب نشمريم زيارتى را كه حديث، آن را بر همۀ مردان و زنان واجب مى شمرد؟ بلكه حتّى نسبت به خصوص وجوب بر زنان چنين حديثى رسيده است كه حضرت باقر يا حضرت صادق عليهما السّلام به زراره فرمودند:

ما فى الأرض من مؤمنة إلاّ و قد وجب عليها أن تسعد فاطمة صلّى اللّه عليها فى زيارة الحسين عليه السّلام.

هيچ زن باايمانى نيست جز اين كه بر او فرض و واجب است كه حضرت فاطمه عليها السّلام را با زيارت امام حسين عليه السّلام خشنود سازد.(2)

چگونه لازم و واجب نباشد عملى كه نسبت به ترك آن در احاديث چنين آمده است:

حلبى به حضرت صادق عليه السّلام عرض كرد: فداى شما شوم، چه مى فرمائيد نسبت به كسى كه زيارت امام حسين عليه السّلام را ترك كند در حالى كه قدرت و توان بر آن دارد؟ حضرت فرمودند:

ص:82

أقول إنّه قد عقّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و عقّنا و استخفّ بأمر هو له...

- نسبت به چنين كسى - مى گويم: همانا او به تحقيق موجبات عقوق رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و موجبات عقوق ما خاندان را فراهم آورده است و در مقام استخفاف و سبك شمردن امرى كه براى او مفيد و نافع بوده برآمده است.(1)

توضيحا عرض مى كنم: آيات شريفۀ قرآن ما را به شدّت هرچه تمام تر از هرچه موجب عقوق و ناسپاسى پدر و مادر است نهى مى كند و برحذر مى دارد، حتّى گفتن كلمۀ - افّ - را فَلاٰ تَقُلْ لَهُمٰا أُفٍّ (2) و احاديث و روايات نيز، عقوق والدين را از معاصى كبيره و گناهان بزرگ معرّفى مى كند. حتّى در مرسلۀ ابن ابى عمير كه كمترين عدد كبائر آمده و مجموعا پنج گناه معرّفى شده است باز يكى از آن ها عقوق والدين ذكر شده است.(3)

در روايتى هم كه مرحوم صدوق رضوان اللّه تعالى عليه آن را به سند معتبر از جناب عبد العظيم حسنى نقل نموده و او از حضرت جواد عليه السّلام آورده، خصوص عقوق الوالدين من الكبائر(4) آمده است.

آرى، وقتى عقوق والدين ظاهرى و فراهم آوردن موجبات ناسپاسى آنان از گناهان كبيره شمرده شود، عملى كه موجبات عقوق والدين حقيقى چون رسول خدا و امير مؤمنان و ساير خاندان رسالت عليهم السّلام را فراهم مى آورد چه حكمى دارد؟ و چه بسا با ترتيب دو قياس شكل اول و اولويت بتوانيم چنين نتيجه اى بگيريم كه چون ترك زيارت امام

ص:83

حسين عليه السّلام مايۀ عقوق پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و دودمان رسالت عليهم السّلام است به طريق اولى از كبائر به حساب مى آيد و اگر براى كسى هضم اين سخن و درك اين معنا مشكل باشد لااقل در آن صورت كه ترك زيارت، معلول استخفاف و پيامد سبك شمردن و بى اعتنائى باشد كه جاى هيچ حرف و سخنى نيست كه چنين تركى از كبائر. است حالا اگر لطف كنند و مؤاخذه ننمايند چون از ناحيۀ مظاهر رحمت جز رحمت نشايد سخن آخرى است وگرنه مقتضاى دليل و ظاهر برهان همان بود كه آورديم.

آرى، چگونه فرض و لازم نباشد عملى كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

اگر يكى از شما در طول زندگى اش پيوسته حج برود ولى امام حسين عليه السّلام را زيارت نكند هر آينه حقّى از حقوق خدا و حقوق رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله را ترك نموده است؛ زيرا كه حق حسين عليه السّلام فريضه و واجبى است كه خداوند بر هر مسلمانى قرار داده است.(1)

النّار، اين شخص از اهل آتش است.(1)

بگذريم، به راستى آنچه در احاديث و روايات نسبت به آثار مترتّب بر زيارت امام حسين عليه السّلام رسيده و همچنين آنچه به عنوان بازتاب نسبت به ترك زيارت حضرتش آمده جز با همان حقيقتى كه قبلا گفتيم قابل هضم نيست و آن اين است كه آنچه متعلق به امام حسين عليه السّلام است از اسرار عالم خلقت است آن هم با توضيحى كه آورديم سرّى كه اسرارى را پشت سر نهاده است.

مى گويد:

توانا.(1)

زائر عارف امام حسين عليه السّلام محدّث خداست فوق عرش ؟ چه مقامى است اين مقام ؟ چه منزلتى است اين منزلت ؟ چه جايگاهى است اين جايگاه ؟ نمى فهميم. زائرش كه من محدّثى اللّه فوق عرشه است خودش صاحب چه درجه و مقامى است ؟ نمى فهميم، جز اين كه باز همان سخن هميشگى را تكرار كنيم و آن را آويزۀ گوش دل بداريم كه امام حسين عليه السّلام و همۀ آنچه متعلّق به اوست از اسرار عالم خلقت است و از رازهاى وجود است كه اگر اين حقيقت را پذيرفتيم تا حدودى اين روايات آن هم در حدّ اجمال براى ما قابل قبول و هضم مى گردد وگرنه در وادى حيرت درمى مانيم و با اين ملاك سرّى و شاخصۀ رازى اين سخن رئيس مذهبمان را مى پذيريم كه:

من زار قبر الحسين عليه السّلام عارفا بحقّه كان كمن زار اللّه فى عرشه.

هركس امام حسين عليه السّلام را با معرفت و شناخت حقّ او زيارت كند همانند كسى است كه به زيارت خدا در عرش نايل آمده است.(2)

آرى، چگونه از اسرار نباشد عملى كه حديث، گاهى هر قدمش را موجب يك حسنه و محو يك سيّئه و رفع يك درجه مى شمرد(3) و گاهى آن را به هزار مى رساند(4) كه چه بسا اختلاف، محمول بر اختلاف و تفاوت درجات زائران و زيارت ها باشد و گاهى هرگامى از آن را چونان

ص:88

عتق رقبه و آزادى برده اى از دودمان اسماعيل مى شمرد(1) و گاهى براى هر قدمى عمره اى مى انگارد اگر خالص و بى ريا باشد(2) و گاهى حجّى مقبول رقم مى زند كه مقرون به غسل از فرات باشد.(3)

مرحوم مجلسى اوّل در بيان اين حديث گويد:

اگر از فرات حلّه غسل كند - و پياده از آن جا مشرّف شود - حدود شصت هزار حجّ براى او رقم خورد - زيرا فاصلۀ ميان فرات حلّه و مشهد و مزار آقاى ما امام حسين عليه السّلام نزديك به شصت هزار قدم است كه در هر گامى ثواب حجّى با جميع مناسك است. خداوند ما و شما را از زائرين قبر شريفش قرار دهد.(4)

و گاهى براى هر قدم زيارت مقرون با وضو و غسل، يك حجّ و يك عمره مى شناسد.(5)

و آن گاه كه زيارت با غسل، همراه با عرفان به حقّ امام حسين عليه السّلام باشد براى هر قدم آن صد حجّ و صد عمره مقبول و پسنديده و صد جنگ همراه با پيامبر مرسل فراروى دشمنان حق معرفى مى كند.(6)

آرى، چگونه از اسرار نباشد عملى كه احاديث رسيده نسبت به آنچه در آن خرج شود چنين تعبيراتى مى كند: گاهى پاداش يك درهم را هزار درهم(7) و گاهى ده هزار درهم(8) معرّفى مى كند و گاهى براى هر درهمى

ص:89

حسنه ها و درجه ها و آثار ديگرى برمى شمرد.(1)

چگونه از اسرار نباشد عملى را كه در روايتى منشأ چنين اثرى معرّفى شده است.

محمّد بن المشهدى فى مزاره قال روى أنّ اللّه تعالى يخلق من عرق زوّار قبر الحسين عليه السّلام من كلّ عرق سبعين ألف ملك يسبّحون اللّه و يستغفرون له و لزوّار الحسين عليه السّلام إلى أن تقوم السّاعة.(2)

از ترجمه و توضيح حديث معذورم كه چه بسا براى بسيارى دركش مشكل آيد. فقط اشارتى براى ارباب اشارت مى آورم. حديث را چگونه بخوانيم عرق بخوانيم يا عرق ؟ و هركدام باشد كه چه بسا با جملۀ من كلّ عرق، احتمال عرق خواندن تقويت مى شود و حديث دائره اى بس بزرگ و گردونه اى بسيار وسيع را زير پوشش قرار مى دهد كه باز جز با همان قياس سرّ و راز قابل اندازه گيرى نيست.

بند از بندشان بريده مى شود.

محمد بن مسلم عرض كرد: مگر در زيارت آن حضرت چيست - كه چنين مى فرمائيد -؟

حضرت باقر عليه السّلام فرمود: هركس با تشوّق و اظهار رغبت و شوق به زيارت آن حضرت برود، خداوند براى او هزار حجّ پذيرفته و هزار عمره پسنديده و پاداش هزار شهيد از شهيدان بدر و اجر هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه و مزد هزار بنده اى كه به خاطر خداوند آزاد نموده باشد براى او رقم مى زند و پيوسته در طول سال از همۀ آفات كه پايين ترين آن ها آفت شيطان است در امان مى دارد و فرشتۀ كريم و ملك بزرگوارى را بر او مى گمارد كه از شش جهت او را محافظت نمايد و اگر در طول آن سال بميرد فرشتگان رحمت در مراسم تجهيز و تشييع او حضور پيدا مى كنند و در مقام استغفار براى او برمى آيند و وسعت و فراخى قبر و ايمنى از فشار گور نصيبش مى شود و از بيم پرسش گران قبر در امان مى ماند و از قبرش درى به بهشت گشوده مى شود - و فرداى قيامت - نامۀ عمل او را به دست راستش مى دهند و نورى كه شرق تا غرب را روشن سازد به او ارزانى دارند و منادى ندا در دهد كه اين جلال و عظمت و بزرگى و كرامت از آن زائرين قبر امام حسين عليه السّلام است و - اين جا است كه - در قيامت كسى باقى نمى ماند جز اين كه آرزو كند اى كاش من هم از زائران قبر امام حسين عليه السّلام بودم - من هم كربلا رفته بودم و

ص:91

كربلائى شده بودم.(1)

آرى، با هيچ مقياسى نمى توان زيارت امام حسين عليه السّلام را سنجيد جز اين كه باز هم تكرار كنيم و بگوئيم كه راز است و سرّ، و ما را به خلوتگه راز، راهى نه و به سراسرى سرّ، سرايى نه.

در اين جا بود كه دامن سخن را برچيدند و فرمودند: برخيزيم نزديك ظهر است به حرم امام حسين عليه السّلام برويم و نماز ظهر و عصر را بخوانيم و باز ان شاء اللّه با يكديگر در اين زمينه صحبت مى كنيم.

از محضر برادر بزرگوارتان رخصت بگيريد وساطت كنيد ما كه شايسته آن بزم حضور ملوكانه نيستيم مگر عنايت و وساطت شما كارگر افتد كه مسلّم كارگر مى افتد.

أبا الفضل يا ربّ المفاخر و العلى و يا من به لاذت جميع البريّة

أبا الفضل يا غوث الأنام جميعهم و يا من به قامت سمآء الهداية

أبا الفضل يا من لا يخيب مواليا لديه و لا يخشى حساب القيامة

أبا الفضل إنّى مستجير و لائذ بظلّك أرجو الفضل فاعطف بنظرة

أبا الفضل مالى يا رجائى وسيلة سواك لدفع العسر يا ذا المروّة(1)

ص:93

ص:94

آن خيمه اى كه گيسوى حورش طناب بود شد سرنگون ز باد مخالف، حباب وار

ديوان محتشم كاشانى/ 283

فغان كز خيمه ها برخاست دودى كه اشك از دودۀ آدم گرفته

حجاب از پر، در آن خرگاه جبريل به پيش چشم نامحرم گرفته

ديوان دكتر قاسم رسا/ 389

ص:96

كربلا رسيدند دستور نصب خيمه ها را صادر فرمودند و چه بسا براى محفوظ بودن محترمات، زمين پستى را براى اين مهم انتخاب نمودند.

هرچند تغيير و تبديل هايى كه در اين مدّت طولانى از جهات مختلف فراهم آمده مانع از اظهارنظر قطعى براى بزرگان شده است كه واقعا همين محدوده محلّ خيام با احتشام بوده. ولى آنچه مهم است جنبۀ نمادين و تذكار و يادآورى است، مضاف بر اين كه بعيد هم به نظر نمى رسد. در هر حال خيمه ها در زمينى كه نسبت به ساير نقاط پايين تر بود نصب شد و ابتدا محترمات و پس از آن ساير همراهان هركدام در خيمه هاى مناسب با خودشان جاگرفتند.

كم كم به نزديكى خيمه گاه رسيديم و گفتگومان ادامه داشت و حدود و محدودۀ ميدان و خيام را توضيح مى دادند كه بر اين اساس چه بسا هم محلّ نصب خيام طاهرات و هم ميدان جنگ و نبرد در پستى قرار داشته و در اين ميان، تلّ ، مانع اشراف اهل حرم نسبت به ميدان بوده است. به در خيمه گاه رسيديم و وارد شديم. نيازى به ذكر مصيبت نبود يادمان آن وقايع و حوادث و آن رويدادها در اين مكان مقدّس كافى بود كه سوز سينه را با اشك ديده جارى سازد. لحظاتى نشستيم.

وقتى از پا افتاد، يعنى روز دوم محرّم سال 61 هجرت اين خيمه ها نصب شد و عصر عاشورا هم برچيده شد امّا نه برچيده شدن عادى و طبيعى.

معمولا جمعى كه جائى خيمه اى را برپا مى سازند، تا وقتى هستند خيمه پابرجاست؛ وقتى مى خواهند بروند با همان تشريفات خاصى كه خيمه را نصب كردند جمع مى كنند تا جاى ديگر باز سرپا سازند ولى جمع اين خيام با نصب آن تفاوت بسيارى داشت؛ برچيده شدنى مى گوئيم و مى شنويم، برچيدن نبوده بلكه اين خيمه ها عصر عاشورا هدف چند امر قرار گرفته كه در زبان نظم به رشته كشيده شده.

بر چهره هاى خسته و مات و پريده رنگ با سيلى خشونتشان رنگ مى زنند(1)

آرى، حمله و غارتى اين چنين:

دو گوش كودكى خونين و پاره براى غارت يك گوشواره

هرآنچه در خيام كربلا بود به يغما رفت حتى گاهواره(2)

امّا آنچه بيش از هرچيز در ترسيم برچيده شدن اين خيمه ها آمده آتش است و حريق، شعله است و دود، لهيب است و گريز كه «رسا»، چه رسا به نظم آورده:

فلك از آتش بيداد پروبال كه سوخت كه پريشان همه مرغان هوا مى بينم

طعمۀ آتش اعدا شود آن خيمه گهى كه در آن روشنى نور خدا مى بينم

بر تن پرده نشينان حريم ملكوت جامۀ ماتم و اندوه و عزا مى بينم(3)

و چه زيبا «ايرج» به رج كشيده:

سرگشته بانوان وسط آتش خيام چون در ميان آب نقوش ستاره ها

اطفال خردسال ز اطراف خيمه ها هر سو دوان چو از دل آتش شراره ها

غير از جگر كه دسترس اشقيا نبود چيزى نماند دربر ايشان ز پاره ها

انگشت رفت در سر انگشترى به باد شد گوش ها دريده پى گوشواره ها(4)

ص:100

و جامع تر و بلندتر از همه باز همان شعر محتشم كاشانى است:

روزى كه شد به نيزه سر آن بزرگوار خورشيد سر برهنه برآمد ز كوهسار

موجى به جنبش آمد و برخاست كوه كوه ابرى به بارش آمد و بگريست زارزار

آن خيمه اى كه گيسوى حورش طناب بود شد سرنگون ز باد مخالف حباب وار

جمعى كه پاس محملشان داشت جبرئيل گشتند بى عمارى و محمل شترسوار(1)

مى گفتيم و مى خوانديم و مى سوختيم و اشك مى ريختيم كه اين جا همان شعر معروف را خواندند و ماتمى به پا شد:

خيمه ها مى سوزد و شمع شب تار عزاست كربلا ماتم سراست

مجمع پيغمبران در قتلگاه كربلاست كربلا ماتم سراست

يك طرف مير عرب در خاك و خون بى سر شده چون گلى پرپر شده

يك طرف مهد بلا گهوارۀ اصغر شده خاك غم بر سر شده

يك طرف پرپر گل رخسارۀ اكبر شده غرق خون پيكر شده

در خيام آل طاها شعلۀ آتش به پاست كربلا ماتم سراست

كودكى از خيمه گه با حال زار آمد برون كس نبودش رهنمون

ص:101

دامنش پرآتش و لب تشنه و دل پر ز خون وحشتش از حد برون

مى دويد اندر بيابان بى كس و زار و زبون كى توان گفتن كه چون

گوش خونين گوشوار از گوش اين كودك جداست كربلا ماتم سراست

جاى عبّاس، اى حسان، خالى در اين شام عزاست كربلا ماتم سراست(1)

جايگاهى بس رفيع و مكرّم.

رنگ قرار گرفته و اهل ايمان پيوسته در مقام زيارت و سلام بر او برمى آيند. خداى عزّ و جلّ به آنان مى گويد: اولياى من، از من بخواهيد و مسئلت كنيد؛ شما بسيار اذيّت ديديد و مورد ظلم و قهر قرار گرفتيد امروز هيچ حاجتى از حوائج دنيا و آخرت از من مسئلت نكنيد جز اين كه براى شما برآورده سازم. آرى، اكل و شرب آنان در بهشت - برزخى - است به خدا سوگند اين كرامتى است كه پايان نپذيرد و نهايتش درك نشود - زيرا متّصل به نعمت هاى آخرت و عالم جاويد مى گردد -(1)

مرحوم مجلسى در بيان اين روايت گويد:

نزول طعام در برزخ است و ضرب قبّه در رجعت.(2)

خداوند تبارك و تعالى هفتاد هزار ملك به قبر حسين بن على بن ابى طالب عليهم السّلام گماشته كه پيوسته كنار قبر حضرت خدا را عبادت مى كنند. يك نماز از نمازهاى آنان برابر هزار نماز از نمازهاى آدميان است و ثواب نمازهاى آنان را خداوند به زائران قبر امام حسين عليه السّلام عنايت مى كند.(1)

حديث مى گويد:

همانا حسين عليه السّلام در نزد پروردگارش پيوسته به لشكرگاه و اصحابش مى نگرد و به زائران قبر شريفش نظر مى كند و آنان را به نام هاى خودشان و اسماء پدرانشان و جايگاه و موقعيتشان نزد پروردگار مى شناسد و معرفت و شناخت او نسبت به زائران قبرش از شناخت و معرفت شما نسبت به فرزندتان بهتر و بيشتر است.

آرى، او مى نگرد و مى بيند آنان را كه بر او مى گريند و در مقام استغفار براى آنان برمى آيد و از آباء گرامى اش مسئلت مى كند كه آنان هم در مقام استغفار براى او برآيند و مى گويد: اگر زائر من بداند خداوند چه براى او آماده نموده و فرح و خوشحالى اش بيش از جزع و بى تابى اش مى شود و همانا زائر او برمى گردد درحالى كه بر او گناهى نباشد.(2)

حديث مى گويد:

أهون ما يكسب زائر الحسين عليه السّلام فى كلّ حسنة ألف ألف حسنة و السّيّئة واحدة و أين الواحدة من ألف ألف ؟

ص:105

كمترين چيزى كه به زائر امام حسين عليه السّلام مى رسد اين است كه هر حسنه و كار خوب او را يك ميليون برابر پاداش مى دهند و سيّئه و بدى را يكى حساب مى كنند يك در كنار يك ميليون چه مى كند؟(1)

است به حضرت صادق عليه السّلام عرض كرد: مقصود از مظلوم كيست ؟ حضرت فرمود: ألحسين بن علىّ صاحب كربلا.

مظلوم، حسين بن على عليهما السّلام صاحب كربلاست كه هركس براى شوق او و محبّت رسول خدا و دوستى فاطمه و حبّ امير مؤمنان عليهم السّلام به زيارتش برود خداوند او را با آنان كنار موائد و سفره ها و نعمت هاى بهشت بنشاند و با آنان از آن سفره ها و نعمت ها بهره بردارد درحالى كه مردم گرفتار حسابند.(1)

آنچه در اين حديث افزون بر همۀ جهات قابل توجه است دو تعبيرى است كه از امام حسين عليه السّلام شده كه يكى به عنوان المظلوم و ديگرى به عنوان صاحب كربلا. گويا در عالم وجود مظلومى جز امام حسين عليه السّلام نيست و كلمۀ المظلوم به حمل اوّلى ذاتى انصراف به آن وجود مقدّس دارد و خود اين تعبير بيانگر شدّت تأثّر خاطر و حزن و اندوه خاندان رسالت عليهم السّلام نسبت به مصائب سيد الشهداء عليه السّلام است كه از او به عنوان المظلوم ياد كرده اند و چه بسا عنايت به اين جهت هم داشته اند كه با عنوان المظلوم كه جهت وقوعى دارد اذهان را به جهت صدورى و اصل فعل يعنى ظالم و ظلم هم توجّه دهند هركجا مظلومى باشد مسلّما ظالمى بوده و ظلمى روى داده.

تعبير دوّم عنوان صاحب كربلا است. آرى، امام حسين عليه السّلام صاحب كربلا است و كربلا از آن اوست. او براى كربلاست و كربلا براى اوست.

حديث مى گويد زائر قبر امام حسين عليه السّلام چهل سال قبل از ساير

ص:107

مردمان به بهشت مى رود. حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

إنّ لزوّار الحسين بن علىّ عليه السّلام يوم القيامة فضلا على النّاس. قلت:

و ما فضلهم ؟ قال: يدخلون الجنّة قبل النّاس بأربعين عاما.

همانا براى زائران امام حسين عليه السّلام در قيامت فضيلتى است بر ساير مردمان. راوى پرسيد: چه فضيلتى ؟ فرمود: چهل سال قبل از ساير مردم به بهشت مى روند.(1)

آرى حديث مى گويد:

من سرّه أن يكون على موائد النّور يوم القيامة فليكن من زوّار الحسين بن علىّ عليه السّلام.

هركس مسرور مى شود روز قيامت بر مائده هاى - سفره ها و طعام هاى - نورى قرار گيرد خود را در جمع زائران امام حسين عليه السّلام قرار مى دهد.(2)

حديث مى گويد:

آن گاه كه روز قيامت فرارسد حضرت حسين عليه السّلام در سايۀ عرش مى نشيند و خداوند زائران و شيعيان او را نزد او جمع مى كند تا ناظر كرامت و بزرگوارى، نصرت و شادابى، بهجت و شادمانى، سرور و خوش حالى باشند به آن كيفيت و وصفى كه جز خداوند نمى داند.

فرستادگان همسران بهشتى آنان از بهشت مى آيند و مى گويند: ما رسولان و فرستادگان همسران شما هستيم. آنان مى گويند همانا ما

ص:108

مشتاق ديدار شمائيم طول كشيد آمدن شما نزد ما ولى آنان به خاطر آن سرور و شادى و كرامت و عنايتى كه شامل حالشان - در خدمت امام حسين عليه السّلام در سايۀ عرش پروردگار - شده به آن فرستادگان همسران بهشتى شان مى گويند: سوف نجيئكم إن شاء اللّه، به زودى ان شاء اللّه نزد شما خواهيم آمد.(1)

حديث مى گويد:

من سرّه أن ينظر إلى اللّه يوم القيامة و تهون عليه سكرات الموت و هول المطّلع فليكثر زيارة قبر الحسين عليه السّلام فإنّ زيارة الحسين عليه السّلام زيارة قبر رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله.

هركس شاد مى شود كه فرداى قيامت به - رحمت خاصّ و جلوۀ مخصوص - حق تعالى بنگرد و سكرات مرگ و هول و هراس قيامت بر او سهل و آسان شود پس بسيار قبر امام حسين عليه السّلام را زيارت كند؛ زيرا زيارت امام حسين عليه السّلام زيارت قبر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است.(2)

حديث، زائر امام حسين عليه السّلام را در قيامت صاحب چنين مقام و منزلتى معرّفى مى نمايد:

زائر الحسين عليه السّلام مشفّع يوم القيامة لمأة رجل كلّهم قد وجبت لهم النّار ممّن كان فى الدّنيا من المسرفين.

زائر امام حسين عليه السّلام در قيامت شفاعتش نسبت به صد نفر پذيرفته

ص:109

مى شود از كسانى كه آتش براى آنان حتمى شده زيرا در دنيا در زمرۀ مسرفان و زياده روان بوده اند - اسراف در نافرمانى -.(1)

عزيزم سخن روزهاى قبل را فراموش مكن كه هرچه متعلّق به امام حسين عليه السّلام است از اسرار عالم خلقت و رازهاى هستى است. اين حسين كيست كه زائرش مى تواند صد نفر آتشى را شفاعت كند؟ من كه نمى فهمم.

چقدر قدرت و توان است ؟ چقدر آبرو و وجاهت است ؟ چقدر اعتبار و شخصيّت است ؟ چه مى فهميم ؟

ديدار كند درحالى كه نورى بر او پرتو افكنده است كه همه چيز را زير پوشش قرار داده و خداوند زائران او را گرامى مى دارد و مانع مى شود كه آتش به آنان برسد و زائر آن حضرت باز داشته نمى شود تا كنار حوض كوثر برسد درحالى كه امير المؤمنين عليه السّلام ايستاده اند و با او مصافحه مى كنند و او را از آب كوثر سيراب مى سازند و هيچ كس بر او در آشاميدن سبقت نمى گيرد تا او سيراب شود سپس او به منزل و جايگاه بهشتى اش مى رود درحالى كه فرشته اى از طرف امير المؤمنين عليه السّلام او را همراهى مى نمايد و به صراط فرمان مى دهد كه براى او رام و منقاد گردد و به آتش امر مى كند كه چيزى از شعله و حرارتش به او نرسد با بگذرد و عبور نمايد و پيوسته آن رسول و فرستادۀ امير المؤمنين عليه السّلام - تا رسيدن به بهشت - او را همراهى مى نمايد.(1)

آرى، زائر امام حسين عليه السّلام در قيامت چنين موقعيّتى دارد كه حضرت صادق عليه السّلام فرموده:

ثمّ ينادي مناد أين زوّار قبر الحسين عليه السّلام ؟ فيقوم أناس كثير، فيقال لهم: خذوا بيد من أحببتم إنطلقوا بهم إلى الجنّة...

سپس منادى ندا مى كند: كجا هستند زائران قبر امام حسين عليه السّلام ؟ جمع بسيارى بلند مى شوند، به آنان گفته مى شود دست هركس را كه دوست داريد بگيريد و با خود به بهشت ببريد تا آن جا كه شخصى به كسى از زائران مى گويد فلانى مرا نمى شناسى ؟ من كسى هستم كه

ص:111

فلان روز - به احترام تو - از جا برخاستم او را هم با خود به بهشت مى برد و كسى جلوگيرى نمى نمايد.(1)

جريانى را كه مى آوريم مى تواند مؤيّد براى رواياتى كه آورديم باشد.

صاحب الغدير در شرح حال خليعى شاعر چنين آورده است:

از پدر و مادر ناصبى به دنيا آمد و در حدود سال 750 هجرى در حلّه از دنيا رفت و همان جا دفن شد و قبرش در حلّه معروف است.

مادرش نذر كرده بود اگر صاحب پسر شد او را به عنوان قاطع الطريق و راهزنى بر سر راه زائران امام حسين عليه السّلام بفرستد تا آنان را لخت نموده و به قتل برساند و چون خليعى به دنيا آمد و به سنّ رشد رسيد مادر به عنوان اداى نذر او را به نواحى مسيّب كه نزديك كربلا است فرستاد و او هم در انتظار رسيدن قافله زائران امام حسين عليه السّلام نشست، ولى خواب بر او غالب آمد و قافله ها درحالى كه او در خواب بود گذشتند و رفتند ولى غبارى از عبور آنان برخاست و بر او نشست.

در عالم رؤيا ديد همانا قيامت برپا شده و امر شده كه او را به آتش جهنّم ببرند ولى آتش به او نمى رسد به خاطر آن گردوغبار پاك و طاهرى كه بر او نشسته. از خواب برخاست درحالى كه از آن نيّت سوء تصميم بد برگشته بود و به ولاء عترت متمسّك شده بود و مدّتى در حائر شريف اقامت گزيد و گفته مى شود به دنبال اين رؤيا دو بيت شعرى گفته است - كه معروف است و بعضى تخميس

ص:112

نموده اند -

إذا شئت النّجاة فزر حسينا لكى تلقى الإله قرير عين

فإنّ النّار ليس تمسّ جسما عليه غبار زوّار الحسين

و در جهت ملقّب شدنش به خليعى كه تخلّص شعرى اوست چنين نقل شده كه وقتى داخل حرم مطهّر امام حسين عليه السّلام شد قصيده اى نسبت به آن وجود مقدّس انشاء نمود و شروع به خواندن نمود و در آن اثناء پرده اى از باب شريف بر او افتاد و به خليعى يا خلعى - خلعت داده شده - مسمّى و ملقّب گرديد و در اشعارش به آن تخلّص نمود.(1)

اتّفاق همسرش، گاهى به همراه خانواده اش، گاهى مى گويند مجلس خود شماست، منزل خود شماست، هركس را دوست داريد بياوريد. عجيب داستانى است، به امام حسين عليه السّلام نمى گويند هركس را دوست دارى با خود به بهشت ببر، او كه فوق اين حرف هاست. به زائر قبر شريفش مى گويند هركس را دوست دارى با خودت به بهشت ببر. و اللّه نمى فهمم.

عزيزم، بگذار قدرى واضح تر حرف بزنم. خوب گوش كن گاهى به كسى مى گوئيم هركس را مى خواهى با خودت بياور، هركس را دوست دارى دعوت كن. كسى به ما مى گويد فلانى متوجّه شدى چه گفتى ؟ اين بندۀ خدا كه دعوتش كردى و به او چنين گفتى، خيلى رفيق دارد. فكر همه چيزش را كرده اى ؟ يا مى گوئيم: فلانى، اين شخص دوستان ناباب دارد، به مجلس تو نمى خورد، چرا چنين گفتى ؟ خودش را دعوت مى كردى كافى بود، بر فرض مى خواستى احترامش كنى چند تا كارت اضافه هم مى دادى، اما اين جورى كه تو گفتى مى ترسم مشكلى پيش آيد.

حالا با توجّه به اين مثالى كه گفتم، روز قيامت منادى از طرف خدا ندا درمى دهد به زائرين امام حسين عليه السّلام كه هركس را دوست داريد به خود به بهشت ببريد. آخر، زائرين امام حسين عليه السّلام خيلى دوست دارند هركس را دوست دارند به بهشت ببرند! بعضى از دوستان آن ها ممكن است آدم هاى ناجورى باشند، همه را با خود ببرند؟ خدايا اين چه پيامى است ؟ اين چه ندائى است ؟ اين چه دعوتى است ؟ اين چه موهبتى است ؟ نمى فهمم، خدا به من نفهم مى گويد فضولى موقوف. بله، همه را بياورند.

آخر، مى خواهم اهل محشر بدانند زائرين قبر حسين من نزد من چقدر احترام دارند. مردم بفهمند كربلائى ها را من چقدر دوست دارم. آخر،

ص:114

اينان زوّار كربلاى حسين من بوده اند. آرى، حسين من. اينان هوايى حسين من بودند، آن حسينى كه او هوايى من بود و وقتى كه خنجر بر حنجرش بود مى گفت:

تركت الخلق طرّا فى هواكا.(1)

من هم از زائران قبر امام حسين عليه السّلام بودم - من هم كربلا رفته بودم و كربلايى شده بودم -(1)

و پيوسته تسبيح و تقديس مرا بياوريد و آن را تا قيامت در صحيفۀ حسنات او بنويسيد.(1)

مصافحه با زائران قبر حسين اش برمى آيد و حضرت صدّيقه عليها السّلام براى آنان طلب مغفرت مى نمايد كاملا پذيرفته است.(1)

سپس حضرت مجتبى عليه السّلام پيش آمد و نظير همين جمله را فرمود.

آن گاه برگشتند و ميان صحن رفتند و هرجا كه جمعى زائر بودند توقّف مى نمودند و از در قبله بيرون رفتند.

پرسيدم: كجا مى روند؟ گفته شد:

إنّهما عليهما السّلام ذهبا إلى كلّ بيت و خان و موضع فيه زائر يزورانه ثمّ يرجعان إلى الحرم.

همانا آنان به هر سرايى و هرجايى كه زائرى باشد مى روند و او را زيارت مى كنند سپس به حرم محترم برمى گردند.(1)

بن محمّد. براى من نقل كرد كه هر ماه به زيارت امام حسين عليه السّلام مشرّف مى شدم ولى سنّم بالا رفت و جسمم ضعيف و ناتوان شد، از رفتن به زيارت واماندم تا آن كه پس از مدتى يك دفعه با پاى پياده مشرّف شدم و چند روز طول كشيد تا به كربلا رسيدم.

عرض سلام نمودم دو ركعت نماز زيارت خواندم و خوابيدم. در عالم رؤيا ديدم امام حسين عليه السّلام از قبر مطهّر بيرون آمدند و به من فرمودند:

چرا به من جفا نمودى درحالى كه برّ و نيكى مى نمودى ؟ عرض كردم: اى سيّد و آقاى من، بدنم ضعيف شده و گام هايم كوتاه و فكر مى كنم آخر عمرم باشد لذا چند روزى با پاى پياده آمده ام تا به زيارتتان نايل آيم و از شما براى من روايتى نقل نموده اند دوست داشتم از خود شما بشنوم.

فرمودند: بگو چه شنيده اى ؟ عرض كردم: از شما روايت كرده اند كه فرموده ايد:

من زارنى في حياته زرته بعد وفاته، هركس مرا در حيات و زندگى اش زيارت كند پس از وفاتش او را زيارت مى نمايم. فرمودند: آرى.

گفتم: پس از شما روايت كنم: من زارنى في حياته زرته بعد وفاته.

فرمودند: آرى از من روايت كن: من زارنى في حياته زرته بعد وفاته و إن وجدته فى النّار أخرجته.

هركس مرا در حيات و زندگى اش زيارت كند من او را بعد از وفاتش زيارت مى كنم و اگر او را در آتش هم بيابم او را از آتش بيرون مى آورم.(1)

ص:120

وحشت فراهم مى آورد.(1)

به مناسبت اين حديث شريف و اين سخن مرحوم شيخ شوشترى از خوابى كه با حجّت و برهان حديثى همراه است يادم آمد.

حدود بيست سال قبل آيت فقيد مرحوم حاج سيد رضا رضوى طوسى رضوان اللّه تعالى عليه - همان كه سرانجام به آرزوى ديرينه اش رسيد و در جوار مولايش حضرت ابى عبد اللّه الحسين عليه السّلام به خاك سپرده شد - نقل كردند كه وقتى نجف مشرّف بودم مادرم را در خواب ديدم. پرسيدم: مادر اين كه مى گويند هركس كربلا مشرّف نشده در بهشت خانه ندارد درست است ؟ گفتند: آرى، و به من دو تا باغ داده اند - چون ايشان دو مرتبه كربلا مشرّف شده بودند - دست مرا مادرم گرفت و با خود برد. ديدم چه باغ هايى كه نمى توانم توصيف كنم، درخت هاى آن را چه درخت هاى مركّباتى كه نظير ندارد. بعد گفتم: مادر قيامت چه خبر است ؟ تا گفتم قيامت، آن چنان چشم هاى خود را به طرف من خيره كرد كه من وحشت كردم. صدا زد: امان از قيامت، واى از قيامت كه من از وحشت از خواب بيدار شدم.(2)

هفت نوبت توفيق تشرّف به كربلا و عتبه بوسى آستان مقدّس سيّد الشهداء عليه السّلام نصيبم شده است. اميد است كه از اين نمد مرا هم كلاهى عايد آيد كه سخت درمانده و مضطرّم و بسيار فقير و تهى دستم كه از اين رؤيا استفاده مى شود چه بسا زائران قبر امام حسين عليه السّلام قبل از بهشت موعود و جنّت خلد در بهشت برزخى هم صاحب باغ و بوستان و منزل و مأوا متناسب با كمّ و كيف زيارتشان باشند.

آرى، هرچه مى خواهيم از حسين عليه السّلام بخواهيم كه نزديك ترين راه رسيدن به همۀ مقاصد همين راه است، راه صحيح همين و طريق درست همين.

به جز حسين مرا ملجأ و پناهى نيست در اين عقيده يقين دارم اشتباهى نيست

ره نجات حسين است و دوستى حسين به سوى حق به جز اين طريق راهى نيست

به غير درگه تو يا حسين در دو جهان مرا به درگه ديگر حواله گاهى نيست

گداى درگهت اى پادشاه كشور عشق به چشم اهل نظر كم ز پادشاهى نيست

هر آن كه را تو پذيرى خداش بپذيرد كه قرب و بعد و سفيدى و نى سياهى نيست

شهان به جاه و جلال غلام تو نرسند كه فوق آن به دو عالم جلال و جاهى نيست

گه حساب كه روز قيامتش خوانند به جز حسين مرا يار و دادخواهى نيست

مپوش چشم ز فانى به وقت دادن جان اميدوار ز تو آن دم به جز نگاهى نيست(1)

ص:124

آن چنان شد خيمه گه تاراج كين كه حجاب رخ نبد جز آستين

ديوان طلوعى گيلانى/ 127

هذى خيام بنى النّبىّ محمّد بالطّفّ حصنا شيّدت للدّين

إن قلت مكّة قلت هذى كربلا فخرا سرت من عالم التّكوين

سلها إذا شرّفت فى أعتابها أين الحسين بعبرة و شجون

تراث كربلا/ 113

ص:126

آن هايى قرار مى گيرم كه امام حسين عليه السّلام در آن شب تنهايى و بى كسى به ديدارم بيايد؟ اگر اين چنين است و واقعا انسان اطمينان به اين امر دارد كه حرفى ندارد زودتر برود و به اين نويد و بشارت برسد و به افتخار زيارت آقا و مولايش آن هم در آن شب بسيار سخت و دشوار نائل آيد؛ چون مى ترسم بمانم و موجباتى فراهم آيد و از اين فيض محروم گردم.

آرى، اگر زيارت كربلا هيچ نتيجه اى نداشته باشد و هيچ اثرى بر آن مترتّب نشود مگر همين نتيجه و اثر، جا دارد كه براى آمدن كربلا به تعبير معروف سر و دست بشكنند و به هر نحوى شده به كربلا بيايند آخر امر بسيار مهمى است.

در همين خيالات و بيم و نگرانى ها، شب را به صبح رساندم و نتوانستم به حرم مشرف شوم. ظاهرا حاج آقا كه ديدند من به حرم مشرف نشدم، نگران شده بودند و به ديدنم آمدند.

وقتى جريان را نقل كردم، گفتند: خوشا به حال شما كه به اين حقايق توجه داريد و خود اين توجه و حال نشانۀ توجه ديگرى است كه گفته اند:

تا كه از جانب معشوق نباشد كششى كوشش عاشق بيچاره به جايى نرسد

اميدوار باشيد و بدانيد به آنچه وعده فرموده اند وفا مى كنند. گفتم:

آنچه مى گوئيد كاملا صحيح است و در توضيح اين دو جملۀ زيارت جامعه در كتاب «جامعه در حرم» خوانده ام و أوفى عهدكم و أصدق وعدكم چه باوفاييد در عهد و پيمانتان و چه صداقت و راستى داريد در وعده ها و

ص:128

قرارهاتان و اين حديث را نقل كرده ايد:

إنّا أهل بيت نرى ما وعدنا علينا دينا كما صنع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله

ما خاندانى هستيم كه آنچه وعده مى دهيم براى خود بدهكارى به حساب مى آوريم آن گونه كه روش پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله چنين بود.(1)

اين ها همه درست ولى همۀ ترس و بيم و اضطراب و ناراحتى من از خود من است، فاعليّت فاعل تامّ است نقص از قابل است. به قول خواجه:

هرچه هست از قامت ناساز بى اندام ماست ور نه تشريف تو بر بالاى كس كوتاه نيست(2)

ولى در چنين شرائطى بايد ديده از كسرى و كاستى، قصور و تقصير، حقارت و پستى، جهالت و نادانى و ساير آنچه خود بهتر مى دانيم ببنديم و پيوسته ناظر لطف و رحمت و كرم و عنايت حق و اولياى حق باشيم كه چه زيبا شمس اصطهباناتى سروده است:

نيست به جز باب تو باب اميد داده گنه كار به خود اين اميد

بسته اگر باب جهنّم شود قدر خدائى ات كجا كم شود

گر تو بگيرى به خطاهاى من واى من و واى من و واى من

خجلت لطفى كه تو را با من است بيشتر از شرم گنه كردن است(1)

فرشتگان سؤال در مقام ترساندن برآيند او را حفظ مى كنند و درى از بهشت فراروى او مى گشايند.(1)

آيا با چنين وعده هايى كه داده اند و گفتيم از هركسى در مقام وفاى به عهد و وعد باوفاتر هستند جايى براى نگرانى باقى مى ماند؟ آن قبرى كه همراز با چنين حقايقى باشد قبر نيست بلكه قدر است و ليله اش هم ليلة القدر.

به گوش مى رسيد.

بات الحسين عليه السّلام و أصحابه تلك اللّيلة و لهم دوّى كدوىّ النّحل؛ ما بين راكع و ساجد و قائم و قاعد.

شبى كه امام حسين عليه السّلام و اصحابش در اين جا بيتوته كردند درحالى كه چون زنبوران عسل زمزمه داشتند به ركوع و سجود و قيام و قعود مشغول بودند.(1)

شبى كه از اين جا دراى شهادت از اشعار سيد الشهدا عليه السّلام به گوش مى رسيد:

يا دهر افّ لك من خليل كم لك بالإشراق و الأصيل

من صاحب و طالب قتيل و الدّهر لا يقنع بالبديل

و إنّما الأمر إلى جليل و كلّ حىّ سالك سبيل

آرى، شبى كه با استماع اين ابيات عقده گلوى زين العابدين عليه السّلام را مى گيرد و خروش و صيحۀ زينب عليها السّلام بلند مى شود و لطمه به صورت مى زند و گريبان مى درد و از حال مى رود(2).

آرى، چنين شبى و چنين وضعى را اين مكان به خود ديده است كه اگر گوش و چشم دلى باز باشد هنوز هم همۀ آنچه در اين مكان و آن خيام روى داده و گفت وشنود شده مى بيند و مى شنود.

كربلا همه جايش عجيب است، همه چيزش غريب است. آخر صاحب كربلا غريب است آن هم به هر دو معنا، فراموش نكرده اى كه

ص:132

گفتيم هرآنچه متعلّق به امام حسين عليه السّلام است از اسرار عالم خلقت است.

قبرش و بر آنان كه به سوى او كوچيده اند و كنار قبرش وارد آمده اند تا آن جا كه حق تعالى به آنان - به فرشتگان مقرّب و حاملان عرش مشرف بر زائران قبر حسين عليه السّلام - مى گويد: آيا نمى نگريد و نمى بينيد زوّار قبر حسين عليه السّلام را كه از روى شوق و براى اشتياق و خشنودى فاطمۀ دختر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به زيارت او آمده اند؟ آگاه باشيد به عزّت و جلالم و به بزرگى و عظمتم سوگند هر آينه كرامت و بزرگداشتم را نسبت به آنان حتم و لازم بدارم و همانا آنان را داخل بهشت گردانم همان جنّتى كه براى اولياء و دوستان و پيامبران و رسولانم فراهم آورده ام.(1)

و از حديثى استفاده مى شود كه زائران قبر ابى عبد اللّه عليه السّلام در هر صبح و شام مورد ترحّم خاندان رسالت عليهم السّلام قرار مى گيرند و حضراتشان رحمت حق را براى او مسئلت مى نمايند.

عبد اللّه بن حمّاد گويد: حضرت صادق عليه السّلام به من فرمودند: در نزديك شما فضيلتى است كه همانندش به كسى عنايت نشده است و گمان نمى كنم شما آن گونه كه بايد و شايد به كنه معرفتش رسيده باشيد و تحفّظ بر آن داشته باشيد و قيام به حقّ آن نموده باشيد و براى آن فضيلت و درك آن جمع خاصّى هستند كه به آن ناميده شده اند و مورد عطاى آن قرار گرفته اند بدون اين كه آنان قوّت و توانى در آن امر داشته اند جز اين كه صنع حق و لطف پروردگار

ص:135

شامل حالشان شده و هماى سعادت بر تاركشان نشسته و رأفت و رحمت خاصّ آنان را فراگرفته - اين سخنان حضرت صادق عليه السّلام، عبد اللّه بن حمّاد را سخت تحت تأثير قرار داد. اين چه امرى است ؟ چه حقيقتى است ؟ چه فضيلتى است ؟ آن هم در نزديكى ما و ما از آن بى خبر هستيم و حجّت خدا از آن اين گونه ياد مى كند، لذا با شور و شوق در مقام پرسش برآمد و عرض كرد - فداى شما شوم، آنچه توصيف نموديد و نامش را نگفتيد چيست ؟ حضرت فرمود:

زيارة جدّى الحسين ابن علىّ عليه السّلام فإنّه غريب بأرض غربة يبكيه من زاره و يحزن له من لم يزره و يحترق له من لم يشهده.

- آنچه توصيف نمودم - زيارت جدّم حسين بن على عليه السّلام است كه همانا او غريب است و در زمين غربت مدفون. بر او مى گريد هركه به زيارتش رود و حزين و غمين براى اوست هركس هم كه توفيق زيارت نيابد و براى او دلش مى سوزد هركس هم كه شاهد و حاضر نباشد - تا سخن حضرت به اين جا مى رسد كه - فرمودند: آيا مى دانى چه فضيلتى است براى آن كسى كه به زيارت حضرتش رود و چه خير فراوانى نزد ما خاندان براى او فراهم است ؟

عبد اللّه حمّاد عرض كرد: نمى دانم. حضرت فرمودند: أمّا الفضل فيباهيه ملائكة السّماء و أمّا ماله عندنا فالتّرحم عليه كلّ صباح و مساء.

اما فضيلتى كه براى اوست اين است كه حق تعالى به او در برابر فرشتگان آسمان مباهات مى كند، امّا آن چه او نزد ما خاندان دارد اين است كه هر صبح و شام براى او از حق تعالى طلب رحمت مى نمائيم.

ص:136

- سپس حضرت فرمودند: -

سوگند، همانا پدرم براى من نقل نمود كه آن مكان مقدّس از زمان شهادت سيّد الشهداء عليه السّلام خالى از مصلّى و نمازگزار نبوده است از فرشتگان، از جنّيان، از آدميان و از وحوش صحرا و حيوانات بيابان و هيچ چيزى نيست جز اين كه غبطۀ زائرين امام حسين عليه السّلام را مى خورد و - به عنوان طلب خير و بركت - زائر را مسح مى نمايد و در نظر و نگاه به او اميد خير دارد زيرا كه او نظر به قبر حسين عليه السّلام نموده است.(1)

حديث تدريه خير من ألف ترويه(1). خبر تدريه خير من ألف ترويه(2)

يك حديث و يك خبر كه با درايت و فهم بياموزى و ياد بگيرى بهتر است از هزار حديث و خبر كه فقط روايت نمائى و نقل كنى.

حالا قبل از اين كه سؤالتان را مطرح كنيد توضيحى نسبت به جمله اى كه گفتيد بدهم چون بحمد اللّه كاملا به نكات و دقايق توجّه داريد.

نمى دانم كجا اشاره اى به كتاب كامل الزيارات داشته ايم ولى همان طور كه گفتيد اين دو روايت و بسيارى از احاديثى كه تا حال گفته ايم و بسيارى از آنچه كه بعدا ان شاء اللّه مى گوئيم گوهرهايى است كه در كتاب شريف كامل الزيارات يافت مى شود. كامل الزيارات تأليف مرحوم جعفر بن محمد بن قولويه است كه از بزرگان علماى اماميه در سدۀ چهارم هجرى بوده و متوفّاى سنه 367 هجرى قمرى مى باشد و قبرش در كنار قبر تلميذش مرحوم شيخ مفيد در رواق پائين پاى مبارك حرم كاظمين عليهما السّلام قرار دارد و براى او با ناحيۀ مقدّسه جريانى است كه در كتاب حديث سدۀ چهارم از مجموعه آثار مرتبط با امام عصر عليه السّلام ان شاء اللّه مى آوريم.

كتاب كامل الزيارات كتابى است كه اين مرد بزرگ در مقدّمه اش گويد:

چون به همۀ آنچه از خاندان رسالت صلوات اللّه عليهم اجمعين نسبت به امر زيارت و غير آن رسيده نمى توانيم احاطه پيدا كنيم در اين كتاب آنچه از طريق ثقات و رجال مورد اعتماد از اصحابمان به ما

ص:138

رسيده نقل مى نمائيم.(1)

كه براساس اين سخن بعضى از بزرگانمان تمامى رجال و راويان اين كتاب شريف را معتبر و مورد اعتماد دانسته اند. در هرحال، كتابى است اين چنين كه نزديك به يازده قرن از تأليف آن مى گذرد و آيت فقيد صاحب الغدير حواشى سودمندى بر آن آورده است. حالا آماده هستيم كه مستمع پرسش هاى شما نسبت به اين دو روايت باشيم.

شده اند مسئله است، براى فرشتگان و حاملان عرش مباهات شود مسئله است. من كه نمى فهمم و راستى سطح مطلب بسيار بالاست و شما هرچند با مطالبى كه اين چند روزه گفته ايد بهره برده ام و راستى ممنون و سپاسگزار هستم و اين امر را هم لطف و عنايت خود حضرت مى دانم تا حدود زيادى آمادگى پذيرش بسيارى از حقايق را برايم فراهم آورده ايد و به حمد اللّه شاگرد تنبلى هم نبوده ام و آنچه گفته ايد كاملا شنيده ام و به خاطر سپرده ام و در مقام تجزيه و تحليل آن ها برآمده ام ولى گاهى، هم سطح مطلب بالاست و هم شبهات و ابهاماتى پيش مى آيد كه موجبات اين پرسش ها را فراهم مى آورد ولى مطمئن هستم با توضيحاتى كه مى دهيد مطلب كاملا روشن خواهد شد.

گفتند: آرى، سؤال بسيار به جا و پرسش بسيار مناسبى است هرچند از بزرگانمان سخنى در اين زمينه نديده و نشنيده ام و آنچه مى گوئيم به عنوان احتمال است و همين احتمال ان شاء اللّه راهگشا است.

آيات شريفه قرآن در سورۀ بقره از حقيقتى پرده برمى دارد و از آن ها استفاده مى شود كه فرشتگان، قبل از آفرينش پدربزرگ ما حضرت آدم عليه السّلام در مقام ليت و لعلّ بلكه بالاتر در مقام ايستادگى و جبهه گيرى در برابر حق تعالى برآمدند. بندگان خدا تقصيرى هم چه بسا نداشتند، آخر آنان وضع جمعى را قبل از جناب آدم عليه السّلام ديده بودند كه وضع خوبى نبود كه همين حقيقت را حضرت صادق عليه السّلام به هشام بن سالم فرموده است:

فرشتگان از كجا مى دانستند كه اين سخن را به حق تعالى عرض كردند: آيا مى خواهى در زمين جمعى را قرار دهى كه فساد كنند و

ص:140

خون بريزند اگرنه اين بود كه ديده بودند جمعى در زمين فساد كردند و خون ريختند.(1)

لذا چون قبلا چنين وضعى را ديده بودند همان را ملاك و مقياس قرار دادند و يك صدا اين صدا را درآوردند:

أَ تَجْعَلُ فِيهٰا مَنْ يُفْسِدُ فِيهٰا وَ يَسْفِكُ الدِّمٰاءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ (2)

آيا در زمين قرار مى دهى جمعى كه فساد كنند و خون بريزند درحالى كه ما تسبيح و حمد تو را مى آوريم و در مقام تقديس تو برمى آئيم.

حق تعالى هم جمله اى مجمل و كلامى مبهم كه مصلحت در آن وقت مقتضى چونان كلامى بود فرمود كه در دنبالۀ همين آيه آمده است: قٰالَ إِنِّي أَعْلَمُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ فرمود: همانا من مى دانم آنچه كه شما نمى دانيد.

اين گفت وشنود تمام شد؛ خدا آدم را آفريد؛ هروقت فسادى در زمين مى شد، ظلم و ستمى روى مى داد، قتل نفسى و سفك دمى و ريزش خونى، فرشتگان سخن خود را به ياد مى آوردند ولى چون در نظام احسن هستى كه نظام احسن است، احسن مصالح مورد لحاظ است، گاه وبيگاه حق تعالى جلواتى و تجليّاتى را از آنان كه مقصود خلقت در اين نظام احسن بودند به رخ فرشتگان مى كشيد تا به رأى العين به اشتباه خود پى ببرند و إِنِّي أَعْلَمُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ براى آنان با برهان شهودى همراه باشد.

بر اين اساس گاهى احد جلوات احمدش را به رخ فرشتگان مى كشد و

ص:141

گاهى صمد صولت حيدرش را فراروى آنان مى دارد و گاهى فاطر تجلّيات فاطمه اش را در برابر ملائكه مى دارد و گاهى محسن حلم و حسن حسنش را به فرشتگان مى نماياند و گاهى آن ذى الاحسان شعشعة الحسينيه اش را با جلوۀ خون رنگى به ساكنان عالم بالا و حاملان عرش و فرشتگان مقرّبش نشان مى دهد و به آنان فخر و مباهات مى كند، فرشتگان من بنگريد، به ياد آوريد، فراموش نكنيد كه گفتيد أَ تَجْعَلُ فِيهٰا مَنْ يُفْسِدُ فِيهٰا وَ يَسْفِكُ الدِّمٰاءَ و شنيديد كه گفتم إِنِّي أَعْلَمُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ حالا فهميديد؟

آرى، خدا پيوسته منتظر فرصت است و مترصّد وقت. چه كنيم كه براى افادۀ اين معانى و بيان اين حقايق الفاظ و جملاتى كه كاملا قالب اين معانى باشد نداريم و از ضيق خناق و كسرى و كاستى مجال و نداشتن لفظ و كلام ناگزير از اين تعبراتيم كه چه بسا با ساحت قدسش نسازد. چه كنيم ؟ ممكن محدود در حريم واجب نامحدود هيچ راهى ندارد. چه بسا مى خواهد ابرو درست كند، ديده نابينا مى دارد.

در هرحال، هر فرصت و موقعيتى كه پيش مى آيد خدا در مقام مفاخره و مباهات برمى آيد؛ از جملۀ آن ها همين مقام است. شما فرشتگان يادتان هست آن روز چه گفتيد؟ حالا بيائيد بنگريد، ملائكه آسمان ها بيائيد، جبرئيل بيا، ميكائيل بيا، اسرافيل بيا، عزرائيل بيا، حاملان عرش شما هم بيائيد و بنگريد، تماشا كنيد، خوب چشمانتان را باز كنيد، اين جا كجاست ؟ كربلاست. كربلا كجاست ؟ مدفن سيّد الشهدا عليه السّلام است.

سيّد الشهدا كيست ؟ همان كه جلواتى از او را به شما نشان دادم به خصوص آن جلوۀ عصر عاشورايش را در گودى قتلگاه كه سرتاپاى وجودش آئينۀ

ص:142

تمام نماى اراده و مشيّت من شده و تمام ذرات پيكر خون رنگش تجلّى گاه رضا و تسليم من گرديده. لازم نيست بگويد رضى بقضائك كه بندبند وجودش گوياى اين گفتار است.

آرى، بنگريد به كربلا، توجه كنيد، اين جا چقدر جمعيت است، اينان كيانند؟ اين جا چه مى كنند؟ اينان به زيارت قبر حسين من آمده اند. اينان زائران كربلاى حسين من هستند. با هزاران مشكل و سختى، با شور و اشتياق، با مهر و دوستى، با وداد و ولاء، چون مى دانند حسين محبوب من است يك سال، ده سال، صد سال، هزار سال بلكه بيشتر هم كه مى گذرد باز از دور و نزديك مى آيند خاك پاك محبوب مرا زيارت مى كنند فساد كه نمى كنند بماند فساد مى زدايند خون كه نمى ريزند چه بسا خون هم بدهند.

يادتان هست گفتم إِنِّي أَعْلَمُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ تماشا كنيد اين يكى از آن هاست.

آرى، اگر خدا به ملائكه بگويد: فراموش نكنيد، من هم به شما مى گويم: فراموش نكنيد. يادتان هست كه گفتيم حسين عليه السّلام راز هستى است ؟ يادتان هست كه گفتيم سيد الشهداء عليه السّلام سرّ وجود است ؟ آن هم سرّى كه محفوف به سرّ است از پنج جهت ؟ يادتان هست كه گفتيم آن چه هم كه متعلّق به ابى عبد اللّه عليه السّلام است آن هم سرّ است ؟ اين هم يكى از همان اسرار است كه إنّ اللّه ليباهى بزائر الحسين. آرى، چون زائر حسين عليه السّلام است مورد مباهات حق در برابر فرشتگان قرار گرفته است. فكر مى كنم تا حدودى به پاسخ پرسش نخست خود رسيديد.

گفتم: آرى، خيلى بهره بردم و مطالب بسيارى برايم روشن شد. خود امام حسين عليه السّلام به شما جزاى خير دهد كه معتقد هستم عنايت فرموده

ص:143

است همين كه موفق به توضيح اين حقايق هستيد. گفتند: خدا را شاكرم و اوليائش را سپاسگزار. اگر چيزى باشد يقينا از آن جاست.

اين همه آوازه ها از شه بود گرچه از حلقوم عبد اللّه بود

نموديد اين جا نيست و شرايط زمانى و مكانى و ساير خصوصيات اجازۀ گسترش گفتار را در اين زمينه نمى دهد ولى از اين جهت كه نوعا وقتى ذهن انسان به چيزى مشغول شد و ابهام و ايهامى نسبت به امرى پيدا كرد تا روشن شود آرامش و قرار ندارد و چه بس آن ناآرامى تأثير در همۀ امور او بگذارد و پيوسته دل مشغولى نسبت به آن امر پيدا كند توضيح مختصرى مى دهم، اميد است كه مفيد افتد و قليلى باشد كه خير كثير بياورد و كمّ كمى باشد كه تأثير كيفى آن بسيار.

عزيزم، خوب گوش كن، گوش دلت را به گفتار ده تا هم خوب بفهمى و هم خوب ها بشنوى. هاتف اصفهانى گفته است:

چشم دل باز كن كه جان بينى آنچه ناديدنى است آن بينى

دل هر ذرّه را كه بشكافى آفتابيش در ميان بينى

آنچه نشنيده گوشت آن شنوى آنچه ناديده چشمت آن بينى(1)

آرى، چشم و گوش دلت را خوب باز كن و خوب توجّه كن كه اگر مطلب را خوب گرفتى خيلى به كارت مى آيد و براى موارد بسيارى مشكل گشايت مى شود و گره هاى كور شبهات فراوانى را باز مى كند و ابهامات و ايهامات زيادى را مى زدايد.

آيا محال ذاتى است كه غير از فرشته و آدمى موجوداتى در عالم زندگى كنند و آنان هم صاحب درك و شعور و فهم و عقل باشند و تكليف هم به آنان تعلّق گيرد و منشأ آثار بسيارى در وجود باشند و ساير آنچه كم

ص:145

و بيش شنيده ايد؟ اگر محال ذاتى است و عقل قطعى حكم به استحالۀ ذاتى آن مى نمايد كه هيچ حرف و سخنى نيست ولى ظاهرا خوب مى دانيم كه اين امر اين چنين نيست.

پس از عبور از مرحلۀ نخست وارد مرحلۀ دوم مى شويم. آيا اين امر كه خودش محال ذاتى نيست، مستلزم محال است ؟ يعنى از وجود چنين موجوداتى، محالى پديد مى آيد؟ وقتى باز به عقلمان مراجعه مى كنيم مى بينيم جواب منفى است.

پس، از دو مرحله با نفى گذشتيم؛ نه محال است و نه مستلزم محال.

امرى است ممكن. در اين جا وارد مرحلۀ سوّم مى شويم.

صحبت كه به اين جا رسيد ممكن است شما بگوئيد خيلى چيزها هست كه محال نيست، مستلزم محال هم نيست ولى از كجا معلوم كه باشد، خيلى چيزهاى ممكن الوجود وجود ندارد.

پاسخ اين است كه: روش عقلا در التزام به وجود اشياى ممكن الوجود يكى از دو راه است: يا آن شيئ را به يكى از حواسّ درك كنند و يا فردى و يا جمعى كه به گفته آنان اعتماد و اطمينان دارند از وجودش خبر دهند.

حالا با توجّه به اين كه ما و شما مسلمان هستيم و قرآن را كتاب آسمانى دينى خود مى شناسيم و آورندۀ قرآن را پيامبر خدا و فرستادۀ او مى دانيم؛ بنابراين اگر چيزى را نديده باشيم ولى قرآن خبر از وجود آن بدهد بدون هيچ چون وچرائى مى پذيريم تا اين جا كه مطلب مورد قبول است. گفتم: آرى، ولى مگر در قرآن صحبت از جنّ به ميان آمده است ؟ گفتند: صحبت به ميان آمده آن هم چه صحبتى.

ص:146

مى باشد كه امكان حمل بر معناى ديگر كه بعضى تصوّر كرده اند، ندارد.

يعنى آيا كسى احتمال مى دهد آيۀ شريفۀ يٰا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ (1) به معنائى جز گروهى از مخلوق كه از جهات بسيارى همانند انسان ها هستند داشته باشد و يا آيۀ شريفۀ وَ إِذْ صَرَفْنٰا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمّٰا حَضَرُوهُ قٰالُوا أَنْصِتُوا ...(2) آن گاه كه فرستاديم به سوى تو جمعى از جنّ را كه قرآن را بشنوند و چون حاضر شدند گفتند ساكت باشيد و گوش فرادهيد.

و گاهى آن را بر ميكروب اطلاق مى كنند.

به خصوص كه پس از اختراع ميكروسكوپ و كشف اسرار بسيارى از دستورات بهداشتى و غذائى اسلام و احكام مربوط به طهارت و نجاست و تأكيد اين دين مقدّس در رعايت نظافت و غيرها به خوبى معلوم شد كه ديدۀ حقيقت بين شارع بزرگوار اسلام موجوداتى را مى ديده كه چشم هاى ديگران از ديدن آن عاجز بوده است و حتى بر طبق تحقيقاتى كه بعضى اطباء كرده اند گاهى بر همين ميكروب بيمارى زا و زيان آور نام شيطان و يا جنّ اطلاق فرموده است.(1)

چه خوب است انسان در برابر آنچه از ناحيۀ حق تعالى رسيده حالت تسليم و پذيرش داشته باشد و بر فرض متوجّه نشد نقص را به خود حمل كند و در مقام ردّ و انكار و يا تأويل و توجيهى كه هم سويى با كتاب و سنّت ندارد برنيايد. آخر، چگونه مى توانيم اين آيه شريفه را بر غير موجوداتى كه چونان آدمى هستند و مكلّف به تكاليف و مأمور به عبوديّت و بندگى حمل نمائيم وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِيَعْبُدُونِ (2)

نيافريدم جنّ و انس را مگر براى اين كه مرا عبادت و بندگى نمايند.

اين وضوح و روشنى ذكر شده باشد.

گفتند: بسيارى از مطالبى كه مورد ردّ و ايراد و يا شكّ و انكار قرار مى گيرد از همين قبيل است كه اگر در متون دينى دقّت داشته باشيم مطلب كاملا برايمان روشن مى شود.

پس در اين زمينه سير سخن چنين شد كه وجود جنّ امرى است ممكن و از اين امر ممكن قرآن خبر داده است و بعضى از خصوصيات آنان را گفته است و آن وقت اگر قدم در وادى حديث بگذاريم و از بوستان معارف روايى و گل هاى گلستان خاندان رسالت عليهم السّلام بهره ببريم مطلب روشن تر و آشكارتر و حقايق بسيارى براى ما منكشف مى گردد كه فعلا مجال توضيحش نيست. فقط به همين مقدار كه اين روايتى را كه خواندم روشن شود و استبعادى نداشته باشيم كه جنّيان هم چونان فرشتگان و آدميان زائران قبر امام حسين عليه السّلام هستند و جزء مصلّين و نمازگزاران در آن مكان مقدّس توضيح مختصرى مى دهم.

اخيار و خوبان، صالحان و پاكان فراوانند آن گونه كه اشرار و بدان و طالحان و آلودگان هم بسيار كه صريحا اين حقيقت از اين آيۀ كريمه استفاده مى شود:

و إنّا منّا المسلمون و منّا القاسطون(1).

و همانا جمعى از ما مسلمانند و در راه و گروهى از ما غيرمسلمان و بيراهه رو.

با توجّه به اين حقيقت ديگر هيچ استبعادى وجود ندارد كه آنان هم چون امام حسين عليه السّلام را امام و پيشواى خود مى دانند و از شهادت و مظلوميّت او باخبر هستند براى او اقامۀ عزا كنند، براى او گريه كنند، براى او شيون و غوغا داشته باشند و بر همين اساس و حساب به زيارت قبر شريفش بيايند و در مقام اداء حقّ آن وجود مقدّس و عرض ادب به ساحت قدسش برآيند.

در اين باره، احاديث و روايات بسيارى نه تنها از طريق ما و شماى شيعه آمده كه در متون تفسيرى و حديثى غير شيعه هم يافت مى شود و بر اين اساس بى اساس محتشم كاشانى ما در چكامۀ غرّايش در عزاى سيّد مظلومان عليه السّلام نگفته است:

جنّ و ملك بر آدميان نوحه مى كنند گويا عزاى اشرف اولاد آدم است

در بارگاه قدس كه جاى ملال نيست سرهاى قدسيان همه بر زانوى غم است(2)

حالا كه بحمد اللّه با توجّه به آنچه گفتيم كاملا مطلب برايتان از

ص:151

جميع جهات روشن شد از اين جهت كه گفتگومان خالى از شاهد نباشد چند نمونه از ارتباط جنّيان با آنچه مرتبط با امام حسين عليه السّلام است نقل مى كنم.

مشمول رحمت بدارد.

من در آن نيمۀ شب تنها و ترسناك از باز شدن در نابهنگام و شنيدن اين گفتار سخت ترسيدم و بدنم مى لرزيد كه ديگر بار صداى آن گوينده بلند شد: مترس، خدا تو را قرين عافيت بدارد. همانا من مردى از برادران جنّ تو هستم و در يمن زندگى مى كنم. از عراق كسى نزد ما آمد و قصيده اى كه تو سروده بودى براى ما انشاء نمود.(1)

آن جنّى به دعبل گفت: دوست دارم كه از خودت آن قصيده را بشنوم دعبل گويد: شروع كردم به خواندن قصيده ام

مدارس آيات خلت من تلاوة و منزل وحى مقفر العرصات

تا آخر قصيده را براى او خواندم، او هم آن چنان گريه مى كرد كه سرانجام از هوش رفت و به رو روى زمين افتاد.

سپس به من گفت: خدا تو را رحمت كند، براى تو حديثى نقل نكنم

ص:153

كه موجبات فزونى نيّت و قوّت و كثرت اراده و قصدت را فراهم آورد و بر تمسّك به مذهب و آئينت كه آئين و مذهب اهل بيت عليهم السّلام است كمك نمايم ؟

گفتم: نقل كن.

گفت: من مدّتى بود كه نام جعفر بن محمّد عليه السّلام را مى شنيدم تا آن كه به مدينه رفتم و اين حديث را از حضرتش شنيدم كه مى فرمود: پدرم از پدرش از جدّش نقل نمود كه همانا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: علىّ و أهل بيته الفائزون، على عليه السّلام و خاندانش رستگارانند. سپس با من وداع و خداحافظى نمود و خواست برود

گفتم: خدا تو را رحمت كند اگر صلاح مى دانى مرا از نامت باخبر ساز.

گفت: من ظبيان بن عامر هستم(1).

هوش از سرم پريد. به من گفت مترس، بيم به دل راه مده كه من برادر جنّى توام و در شب ولادت تو به دنيا آمده ام و با تو رشد و نمو داشته ام. آمده ام براى تو حديثى نقل كنم كه تو را شاد و مسرور سازد و قوّت نفس و بصيرت بيشترى بخشد.

دعبل گويد: اين جملات را كه گفت به حال خود آمدم و قلبم آرام شد و او اين چنين ادامۀ سخن داد و گفت: همانا من به شدّت بغض و عداوت و دشمنى و كينه با على بن ابى طالب داشتم، با جمعى از جنّيان سركش و مردود بيرون آمديم. عبورمان به جمعى افتاد كه به زيارت امام حسين عليه السّلام مى رفتند. شب بود و تاريكى، فراگير. تصميم گرفتيم متعرّض آنان شويم و در مقام اذيت و آزارشان برآييم كه ناگهان فرشتگانى از آسمان در مقام زجر و منع ما برآمدند و ملائكه اى از زمين در مقام دفع جنبدگان زمينى از آنان بودند.

گويا من خواب بودم كه بيدار شدم يا غافل بودم كه متوجه گشتم و دانستم اين حفاظت فرشتگان و حراست ملائكه از آنان به خاطر عنايت و لطفى است كه حق تعالى نسبت به آنان دارد و اين لطف و عنايت به خاطر آن كسى است كه اينان قاصد مزار او هستند و تشرّف به زيارت او پيدا مى كنند - آرى دانستم از بس حسين عليه السّلام نزد خدا قرب و منزلت و مقام و مكانت دارد، فرشتگان آسمان و زمينش را به خدمت زائران حسين عليه السّلام واداشته و آنان را مأمور دفع حوادث و بلايا از آنان نموده. اين را كه دانستم - در مقام توبه و بازگشت برآمدم و نيّت خير و خوبى نسبت به اين خاندان و زائران شان پيدا كردم و با آنان به زيارت آمدم و حجّ گذاردم و در موقف عرفات با آنان بودم و

ص:155

همراه آنان دعا مى كردم پس از حجّ با آنان به زيارت قبر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مشرّف شدم و در اين ميان عبورم به شخصى افتاد كه جمعى گرد او جمع بودند، پرسيدم: اين آقا كيست ؟ گفتند: اين آقا پسر رسول خدا، حضرت صادق عليه السّلام است. نزديك حضرت رفتم، عرض سلام نمودم. به من مرحبا و خوش آمد فرمود و اشاره به جريان آن شب راه كربلا كرد؛ آيا آن شب را به خاطر دارى و كرامت حق تعالى را نسبت به دوستان ما متذكّرى ؟ همانا خداوند توبۀ تو را پذيرفت و خطاى تو را بخشيد. گفتم:

ألحمد للّه الّذى منّ علىّ بكم و نوّر قلبى بنور هدايتكم و جعلنى من المعتصمين بحبل ولايتكم.

خدا را حمد مى كنم آن خدائى كه بر من به وسيلۀ شما منّت نهاد و قلب مرا به نور هدايت شما روشن ساخت و مرا از پناه جويان و دست آويزان ريسمان و لا و مهر شما قرار داد.

اى پسر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله براى من حديثى نقل كنيد كه با آن حديث نزد اهل و خويشانم برگردم. فرمود: حديث كرد براى من پدرم حضرت محمّد بن على از پدرش حضرت علىّ بن الحسين از پدرش حضرت حسين بن على از پدرش حضرت على بن ابى طالب عليهم السّلام كه فرمود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

يا علىّ ، الجنّة محرّمة على الأنبياء حتّى أدخلها أنا و على الأوصياء حتّى تدخلها أنت و على الأمم حتّى تدخلها امّتى و على امّتّى حتّى يقّروا بولايتك و يدينوا بإمامتك.

يا علىّ ، و الّذى بعثنى بالحقّ لا يدخل الجنّة أحد إلاّ من أخذ منك

ص:156

بنسب أو سبب.

اى على جان، بهشت بر پيامبران ممنوع است تا من وارد شوم، بر اوصياى انبياء حرام است تا تو داخل شوى، بر امّت ها مسدود است تا امّت من درآيند، و امّت من از بهشت محرومند مگر آن كه اقرار به ولايت تو داشته باشند و معتقد به امامت تو باشند.

اى على جان، به حقّ آن كسى كه مرا به حق مبعوث نموده داخل جنّت نمى شود مگر كسى كه پيوند و ارتباطى با تو داشته باشد.

سپس به من گفت: اى دعبل، اين حديث را از من بگير و داشته باش كه ديگر چونان روايتى از چونان منى هرگز استماع نكنى و نشنوى.

سپس - گويا - زمين او را بلعيد و از نظرم ناپديد شد و او را نديدم.(1)

اظهار نمودند كه در حديثى از حضرت صادق عليه السّلام هردو جهت نقل شده است كه فرمود:

وقتى ابى عبد اللّه عليه السّلام از مدينه بيرون آمد افواجى از فرشتگان و گروه هايى از ملائكه كه علامت و نشان مخصوصى داشتند و در دستشان وسايل جنگ و نبرد بود و بر مركب هاى نجيب بهشتى سوار بودند به ديدار حضرت آمدند. عرض سلام نموده و گفتند: اى حجّت خدا بر خلق پس از جدّ و پدر و برادر، همانا خداوند به وسيلۀ ما جدّ بزرگوارت را در مواطن بسيار و مكان هاى متعدّد نصرت و يارى نمود و شما را هم به وسيلۀ ما مدد مى دهد.

حضرت در جوابشان فرمود: وعدۀ من و شما قتلگاه من است در كربلا، آن جا نزد من بياييد.

عرض كردند: اى حجّت خدا، آنچه فرمان دهى مطاع است. اگر بيمى از دشمنى داريد شما را همراهى كنيم و دشمن را از شما دفع نمائيم.

فرمود: آنان راهى بر من ندارند و آسيبى هم از آنان به من نمى رسد تا به بقعه و كربلايم برسم.

همچنين گروه هايى از جنّيان شرفياب محضر حضرتش شدند و گفتند: اى سيّد و آقاى ما، ما شيعيان و انصار شما هستيم. به هرچه مى خواهيد فرمان دهيد. اگر امر كنيد همۀ دشمنانتان را از بين ببريم درحالى كه شما اين جا هستيد توان انجام اين مهم را داريم. حضرت در حق آنان دعاى خير نمود و فرمود: آيا كتاب خدا را - كه بر جدّ بزرگوارم نازل شده - نخوانده ايد كه مى گويد:

ص:158

أَيْنَمٰا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ (1)

هركجا باشيد مرگ به شما مى رسد هرچند در برج هاى رفيع و محكم ؟

و فرموده است: لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلىٰ مَضٰاجِعِهِمْ (2)

اگر در خانه هاتان هم بمانيد هر آينه آنان كه كشته شدن و رفتن بر آنان رقم خورده است به قبرهاشان مى رسند.

اگر من در اين جا بمانم - و شما دشمنان مرا از بين ببريد - اين خلق سرنگون به كه آزمون شوند؟ و اختبار و امتحان - كه نماد و نمود اختيار است - به چه كسى محقّق گردد؟ و در مرقد من در كربلا چه كسى دفن شود؟ همان جا كه خداوند روزى كه زمين را مى گسترده اختيار نموده و آن جا را محفل و ملجأ و پناه شيعيان ما قرار داده و براى آنان امان در دنيا و آخرت مى باشد - حاليا برويد - و روز شنبه اى كه روز عاشورا است كه در آخر آن روز من كشته مى شوم نزد من آييد...

جنّيان گفتند: اى حبيب خدا و فرزند حبيب خدا، به خدا سوگند اگرنه اين است كه بايد فرمان شما را امتثال نمائيم و مخالفت با امر شما ننمائيم هر آينه تمام دشمنان شما را از بين مى برديم قبل از اين كه به شما برسند.

حضرت فرمودند: به خدا قسم، قدرت و توان ما بر آنان از توان و

ص:159

قدرت شما بيشتر است و لكن بايد هلاكت با برهان همراه باشد و حيات با بيّنه و دليل قرين.(1)

الشهداء عليه السّلام به پيشگاه حق تعالى آورده است مضاف بر آنچه در ساير ابواب آورده. همچنين بابى به عنوان نوح الجنّ عليه صلوات اللّه عليه، نوحه جنّيان بر امام حسين صلوات اللّه عليه گشوده است(1) و اشعار بسيارى كه عنوان نوحۀ جنّيان در مرثيه سرايى آنان را داشته نقل نموده است كه بعضى از آن ها را جناب دعبل خزاعى تضمين نموده است.(2)

كه حكيمه دختر موسى بن جعفر عليه السّلام گفت: ديدم - برادرم - حضرت رضا عليه السّلام بر در محلّى كه هيزم در آن بود ايستاده و با كسى صحبت مى كند ولى من كسى را نمى بينم.

گفتم: آقاى من با كه صحبت مى كنيد؟

فرمود: اين عامر زهرائى - جنّى - است كه براى سؤال و شكوه نزد من آمده است.

گفتم: اى آقاى من، دوست دارم سخن او را بشنوم.

فرمود: اگر كلامش را بشنوى يك سال تب مى كنى. گفتم: آقاى من، باشد، دوست دارم بشنوم. فرمود: بشنو، صدايى همانند صفير و صوت به گوشم رسيد و يك سال تب كردم.(1)

و چندين روايت از سعد اسكاف و ابن جبل و سدير صيرفى نقل نموده كه متضمّن ديدار آنان نسبت به جنّيان بر در خانۀ حضرت باقر و صادق عليهما السّلام و يا ميان راه بوده(2) كه اگر خواهان تفصيل بيشتر هستيد لااقل جابه جاى سيرۀ حضرات معصومين عليهم السّلام را در بحار الأنوار مراجعه نمائيد و به خصوص به آنچه آن بزرگ مرد در مجلّد السماء و العالم بحار الأنوار، باب حقيقة الجنّ و أحوالهم، از آيات و روايات و اقوال مفسّرين و دگران گرد آورده بنگريد تا با تفصيل بيشترى نسبت به آنچه اجمالش را آورديم آشنا شويد.(3)

در اين گفتگو بوديم كه صداى قرآن از مكبّره هاى صحن شريف و

ص:162

بلندگوهاى آستان مقدّس بلند شد. من ضمن سپاس مجدّد گفتم: گويا يك قسمت هنوز باقى مانده و آن مسئلۀ زيارت وحوش صحرا و حيوانات بيابان است. گفتند: خوشحالم كه هيچ چيز را از قلم نمى اندازيد. ان شاء اللّه دراين زمينه هم گفتگو خواهيم نمود. با خواندن اين بيت:

اين مكان بوده است روزى خيمه گاه اهل بيت كز حباب اشك ما امروز گردش خيمه هاست(1)

مى خواست گفتمان امروزمان خاتمه پيدا كند كه من گفتم: آقا مى بخشيد سرايندۀ اين شعر كيست كه خيلى زيبا است و بر دلم نشست.

گفتند: چرا زيبا نباشد و بر دل ننشيند درحالى كه اثر خامۀ مرثيه سراى كم نظير بلكه بى بديل حضرت سيّد الشهداء عليه السّلام جناب محتشم كاشانى است.

گفتم: من با اشعار او آشنايم، تا به حال اين شعر از او به گوشم نرسيده.

گفتند: آرى، آنچه نوعا از اشعار مرحوم محتشم در مرثيه نقل مى شود و غالبا با آن آشنا هستند؛ تركيب بند او در رثاى امام حسين عليه السّلام است كه به مهر قبول ارباب مهر و خاتم پذيرش حضرت خاتم ممهور گرديده ولى مضاف بر آن مرثيه هاى ديگرى هم دارد كه از جملۀ آن ها قصيدۀ تائيّۀ اوست كه چهل و پنج بيت است كه يك بيتش را براى شما خواندم.

با اين گفتگو از مخيّم بيرون مى آمديم. گفتم: هرچند خسته شديد

ص:163

ولى دوست دارم در اين فاصله هم بهره اى ببرم، اگر مى شود چند بيتى از آن را بخوانيد، چون فكر نمى كردم غير از همان تركيب بند مشهور، مرحوم محتشم مرثيه اى داشته باشد.

گفتند: باشد اتّفاقا چند بيت اوّل اين قصيده بيانگر رويدادهاى جابه جاى اين زمين است. گويد:

اين زمين پربلا را نام دشت كربلاست اى دل بى درد آه آسمان سوزت كجاست ؟

اين بيابان قتلگاه سيّد لب تشنه است اى زبان وقت فغان، وى ديده هنگام بكاست

اين فضا دارد هنوز از آه مظلومان اثر گر ز دود آه ما عالم سيه گردد رواست

اين مكان بوده است روزى خيمه گاه اهل بيت كز حباب اشك ما امروز گردش خيمه هاست

اينك اينك قبّۀ پرنور كز نزديك و دور پرتو گيتى فروزش گمرهان را رهنماست

اينك اينك حاير حضرت كه در وى متّصل زايران را شهپر روحانيان در زير پاست

اينك اينك سدّۀ اقدس كه از عزّ و شرف قدسيان را ملجأ و كرّوبيان را ملتجاست

ص:164

اينك اينك خفته در خون گلبن باغ بتول كز شكست او چو گل پيراهن حورا قباست

اين سرور سينۀ زهراست كز سمّ ستور سينۀ پرعلمش از هر سو لگدكوب بلاست

اين انيس جان پيغمبر حسين بن على است كز سنان بن انس آزردۀ تيغ جفاست

اين سرافراز بلنداختر كه در خون خفته است نايب شاه ولايت تاج فرق اولياست

پا در اين مشهد به حرمت نه كه فرش انورش لاله رنگ از خون فرق نور چشم مرتضاست

مردم و جنّ و ملك ز آه نبىّ در آتشند آرى آرى تعزيت را گرمى از صاحب عزاست

اى دل اين جا كعبۀ وصل است بگشا چشم جان كز صفا هر خشت اين، آيينۀ گيتى نماست

يا امان الخائفين اين جا پناه آورده ام وز تو مطلوبم حمايت خاصه در روز جزاست

يا ابا عبد اللّه اينك تشنۀ ابر كرم از پى يك قطره پويان بر لب بحر سخاست

ص:165

يا ولى اللّه گداى آستانت محتشم بر در عجز و نياز استاده بى برگ و نواست

چون غبارآلود دشت كربلا گرديده است گرد عصيان گر ز دامانش بيفشانى رواست(1)

به اين ابيات كه رسيدند به باب قبلۀ صحن مطهّر رسيديم و با حال خاصّى كه خاص چونان مقام و مقالى است زمزمه مى كرديم و هركدام نام خود را به جاى اسم محتشم مى برديم و عرض مى كرديم:

يا ولىّ اللّه گداى آستانت مجتبى - يا ولى اللّه گداى آستانت مهدى ام - بر در عجز و نياز استاده بى برگ و نواست. پيوسته تكرار مى كرديم و مى گريستيم و اميد داشتيم كه با آب ديده غبار عصيان و گرد گناه از دامان دلمان پاك گردد و طهارت و طراوتى جانمان را فراگيرد.

صداى مؤذّن به گلبانگ تكبير بلند شد و براى اداى نماز به كعبۀ حقيقى درآمديم، درحالى كه ضريح مبارك، فرارويمان رو به قبله، نماز گزارديم.

ص:166

سلام بر حسين و بر جان صبور خواهرى كه تلّ زينبيّه شد سنگر ديده بانى اش

سلام بر حسين عليه السّلام/ 28

بانوى بانوان جهان زينب

اسطورۀ شهامت اعصار

اى رهرو قبيلۀ ايمان

بر قلّۀ بلند شكيبايى

زينب

وقتى حسين تنها و بى بديل

در دشت سرخ ماريه

بر نيزه تكيه داد

جز تو كسى نبود كه دلدارى اش دهد

زيرا تويى كه لفظ شهادت را در

ورطۀ سترگ حادثه معنايى

اى نفس مطمئنّه

دختر زهراى مرضيّه

وقتى حسين غرقه به خون

بر زمين فتاد

بر تلّ زينبيّه

به نظاره بوده اى

اى كوه صبر همچو مسيحايى

شب عاشورا 152/3

ص:168

همين قدر كه آن امر مخالف حكم عقل و شرع نباشد و امكان تطبيق آن با حادثه و واقعه در آن باشد ظاهرا مانعى از اكرام و بزرگداشت نسبت به آن به نظر نمى رسد، آن هم اكرام و بزرگداشتى مناسب با آن مورد و اما اگر امرى است كه بطلانش از نظر عقل يا شرع و ارباب نظر در خصوص آن امر روشن و مسلّم است، بها دادن جا ندارد.

و آنچه در اين گونه امور بيشتر مورد عنايت و توجه است عنوان نمادين جريان است، عنوان ياد و يادمان و تذكّر و تذكار است؛ حالا كسى بيايد و پا به زمين بكوبد و صدا بلند كند كه مثلا خيمه گاه اين جا نبوده و ده متر يا صد متر آن طرف تر است درحالى كه دليل درستى هم براى ادّعايش ندارد و بيش از احتمال چيزى نمى تواند اثبات كند. آنچه مهمّ است دوستان و شيعيان محبّين و زائران كه به مشاهد مشرّفه مى آيند به عنوان تجديد خاطره و يادمان به نقاطى كه ارتباطى با آن مزار مقدّس دارند مى روند و عرض ادب مى نمايند و آن خاطره به مناسبت آن محلّ در نظرشان تجديد مى شود ظاهرا هيچ مانعى به نظر نمى رسد.

حالا با توجّه به آنچه گفتيم اين جا معروف به تلّ زينبيّه است.

جهت كه در لحظاتى بسيار سخت و دشوار دختر كبراى امير مؤمنان، حضرت زينب عليها السّلام بر آن قرار گرفته و شاهد ماجرايى بوده كه نه زبان ياراى گفتن و نه خامه قدرت نوشتن را دارد، به اين اعتبار به تلّ زينبيّه مشهور شده است. حالا واقعا همين جا بوده يا جاى دگر؟ نمى دانيم. از جهت تقريبى با موقعيّت صحن شريف و حرم مطهّر و مخيّم بعيد به نظر نمى رسد ولى همان طور كه گفتيم آنچه مهم است ياد كرد آن واقعه است و تذكّر و تذكار آن حادثه و عرض سلام و ادب داشتن به آن بانوى معظّمه اى كه چه بسا در اين جا فغانش بلند گرديده و گريه و شيونش حتّى دشمن را به گريه واداشته. ايشان آهسته صحبت مى كردند، من هم آهسته گريه مى كردم. كم كم عقده راه گلو را گرفت و آه سينه با اشك ديده قرين گرديد.

خودم ديدم ز بالاى بلندى كه محبوب خدا را سر بريدند

فرس راندند بر آن جسم رنجور تن پاكش به خاك و خون كشيدند

در ادامه فرمودند: تصوير آنچه در آن ساعت بر آن خداوندگار صبر در اين مكان گذشته است، خارج از تصوّر است و شايد در همين محدوده ها بوده درحالى كه دامن جامه به پاى آن عقيله مى پيچيده و گاهى بر روى زمين مى افتاده و برمى خاسته(1) اين جملات را مى گفته:

وا محمّداه، وا أبتاه، وا عليّاه، وا جعفراه، وا حمزتاه، هذا حسين بالعراء صريع بكربلا.

در مقام استغاثه، جدّ و پدر و عمو را صدا مى زده و چنين ناله داشته:

ص:171

ليت السّماء أطبقت على الأرض و ليت الجبال تدكدكت على السّهل، اى كاش آسمان بر زمين افتد و اى كاش كوه ها بر دشت نشيند و ويران گردد

و آمده تا نزديك برادر رسيده درحالى كه عمر سعد و جمعى اطراف برادر را گرفته بودند صداى بى بى بلند شده: أى عمر، أيقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إليه كه ابن سعد از آن بانو رو برگردانده و اشك بر لحيه اش جارى شده و ديگر بار ناله اش به جملۀ: ويحكم أ ما فيكم مسلم بلند شده و كسى پاسخ او را نداده.(1)

هرچه هست از جهت مصيبت محدودۀ بسيار جان سوز و دل خراشى است و من به خودم اجازه نمى دهم حتّى در اين جا هم آنچه در مقاتل آمده بياورم. لحظاتى به آه و ناله گذشت و پيوسته اين جمله را مى گفتيم و مى شنيديم:

امان از دل زينب، چه خون شد دل زينب. آرى، امان از دل زينب.

سخنى مى گوئيم و حرفى مى شنويم، به راستى اگرنه اين بود كه صاحب مقام ولايت كلّيه الهيّه، حضرت سيّد الشهداء عليه السّلام در آخرين وداع، خواهر را امر به صبر نموده و دست خدايى اش را بر قلب خواهر نهاده و با او از وعده هاى حق تعالى سخن گفته است تحمّل چنين مصائبى غيرممكن مى نمايد.

وقتى با همه وداع كرد و همه را ميان خيمه ها فرستاد خواهر را صدا زد. زينب عليها السّلام را خواند.

ثمّ دعا باخته زينب و صبّرها و أمرّ يده على صدرها و سكّنها من

ص:172

الجزع و ذكر لها ما أعدّ اللّه من الثّواب للصّابرين...

سپس خواهرش زينب را خواند و امر به صبر نمود و دستش را بر سينۀ او كشيد و از جزع و بى تابى او را آرامش بخشيد و آنچه حق تعالى براى ارباب صبر فراهم آورده براى خواهر بازگو نمود.(1)

عقل حيران است آيا اين زن است يا تجلّى گاه طور ايمن است

حدّ زينب برتر از تعريف ها است حدّ اين تعريف در حدّ خداست

هيچ كس را نيست در حدّ توان تا كند احوال زينب را بيان

صحنه هاى جان گداز كربلا هريكى مى سوخت زينب را جدا

زينبا ترك برادر مشكل است رفتن او رفتن جان و دل است

هرچه در هرجا و هرحالى كه بود واى زينب واى زينب مى نمود(1)

داشته باشيد؛ آيا حضور حيوانى و آمدن وحشى به زيارت قبرى محال عقلى است يا مستلزم محال ؟ اگر چنين است كه حرفى براى گفتن نداريم و اگر چنين نيست - كه ظاهرا هم چنين نيست - اين امر ممكن است ولى عجيب به نظر مى آيد. ممكن است بگوييد: نديده ايم، نشنيده ايم يا بسيار كم اتفاق افتاده پس اصل مطلب در گردونۀ استحاله و چرخۀ غيرممكن قرار ندارد. ممكن است، اما عجيب است. حالا اگر از اين امر ممكن عجيب شخص صادق و راستگويى خبر داد و ما پذيرفتيم عقلا ما را مذمّت مى كنند يا اگر قبول نكرديم و در مقام ردّ و ايراد برآمديم مورد ملامت ارباب خرد و صاحبان عقل قرار مى گيريم ؟ ظاهرا گزينۀ دوم باشد.

حالا براى اين كه رفع تعجّب شود و توجّه كنيم بسيارى از حقايقى كه در احاديث و روايات آمده در قرآن شريف كه جاى هيچ ترديدى در آن نيست اصل و ريشه اى دارد نسبت به همين امر توضيحى مى دهم.

پيام واقعى چيست ؟

إِنِّي وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ لَهٰا عَرْشٌ عَظِيمٌ .

همانا من يافتم زنى پادشاه آنان و مالك امورشان بود كه از هرچيزى بهره اى به او داده شده بود و براى او تختى بس عظيم و بزرگ بود.

هدهد گفتارش را ادامه مى دهد:

وَجَدْتُهٰا وَ قَوْمَهٰا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطٰانُ أَعْمٰالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لاٰ يَهْتَدُونَ . يافتم او را و قوم او را كه به جاى خدا براى خورشيد سجده مى كردند و شيطان كارهاى آنان را در نظرشان زينت داده بود پس آنان را از راه حق بازداشته و رهنمون نشدند.

باز هم هدهد سخن مى گويد:

أَلاّٰ يَسْجُدُوا لِلّٰهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ ءَ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ مٰا تُخْفُونَ وَ مٰا تُعْلِنُونَ . چرا سجده نمى كنند براى آن خدايى كه بيرون مى آورد پوشيده و پنهان ها را در آسمان ها و زمين و مى داند آنچه را كه پنهان مى كنيد و آنچه را آشكار مى سازيد.

اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (1).

خدائى كه جز او خدائى نيست او پروردگار عرش عظيم - و تخت سلطنت و اقتدار بزرگ - است.

قدرى در اين آيات دقت كنيم، پرنده اى از پرندگان از تيرۀ هدهدان و

ص:176

شانه سران است كه در دستگاه سلطنت جناب سليمان حضور دارد، غيبت مى كند و حشمت اللّه در مقام پى جويى از او برمى آيد كه خود اين تفقّد و پى جويى جهتى دارد كه در تفاسير آمده است:

در روايات آمده كه سبب غضب سليمان بر هدهد اين بود كه هدهد به قوّت بصارت آب را در زير سنگ و در زير زمين مى ديد و دليل سليمان و جنود او بر آب مى شد.(1)

وقتى كه مى آيد از رفتنش به مملكت سبأ خبر مى دهد و مى گويد مالك امور و پادشاه آنان زنى بود. معلوم مى شود اين پرنده معناى حكومت و سلطنت را در ميان آدميان مى فهمد و ميان مرد و زن در جهان انسان فرق مى گذارد و آنان را به خصوص مى شناسد و سپس از سجدۀ آنان در برابر خورشيد خبر مى دهد. معلوم مى شود اين حيوان مفهوم سجود را در عالم انسانى مى داند و كرنش در برابر خورشيد را متوجه مى شود و اين عمل آنان را تزيين و تسويل شيطانى مى شمرد و آنان را گمراه معرفى مى نمايد. معلوم مى شود از وجود شيطان و اغواء و گمراهى او آگاه است و از هدايت و رهنمونى هم باخبر. آن گاه در مقام توبيخ و ملامت آنان برمى آيد كه چرا در برابر خدا سجده نمى كنند و خدا را با صفاتى مى ستايد.

مى بينيم قرآن شريف آگاهى پرنده اى را نسبت به اين حقايق بازگو مى كند و از آگاهى و اطلاع او نسبت به اين گونه امور صريحا خبر مى دهد.

ص:177

نيوش سليمان رسانيد، در آن جا توقّف كرده حكم به احضار نمله نمود و چون نمله را به حضور سليمان آوردند به او گفت كه تو ندانسته اى كه من پيغمبر حق سبحانه و تعالى ام و ظلم از ما اصلا واقع نمى شود؟

نمله گفت: آرى، من علم بدين معنى دارم. سليمان گفت: هرگاه تو عالم به اين معنى بودى، پس چرا قوم خود را از ظلم من ترسانيدى و مى گفتى يٰا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسٰاكِنَكُمْ نمله گفت: سبب ترساندن من آن ها را خوف از ظلم تو نبود بلكه چون من كوكبه ى عظمت و زينت سليمان را ديدم ترسيدم كه مبادا مورچگان آن طمطراق و حلى را به نظر آورده و مفتون گردند و از حق و ياد حق غافل و ذاهل مانند و كفران نعمت هاى مناسب حال ايشان نمايند و اين باعث حطم و شكست ايشان در روزى ايشان گردد.(1)

بر اين اساس و با توجّه به اين حقايقى كه در قرآن شريف نسبت به درك و توجّه حيوانات آمده تا آن جا كه پرنده اى به چنين نكاتى آگاه باشد و مورى اين گونه رموزى را بشناسد؛ هيچ مانعى ندارد وحوش صحرا هم به حقايقى آگاه باشند؛ مبدء را بدانند، رسول را بشناسند، آگاه از اوصياى آنان باشند و از شهادت سبط رسول و قرّة عين البتول باخبر باشند و بدانند زيارت قبر شريف او منشأ چه آثارى خواهد بود كه ديگر اين رشته سر دراز دارد و به همين اشارت براى شما كه بحمد اللّه پيچش مو را مى بينيد و اشارت هاى ابرو را مى شناسيد، بسنده مى كنم.

ص:179

و اين نكته را هم ناگفته نگذاريم كه با توجّه به آن چه گفتيم مطلبى كه كمال الدين دميرى(1) ملاّى شافعى در دو جاى حياة الحيوان آورده است كاملا معقول و قابل پذيرش جلوه مى كند، گويد:

فتخ بن سخرب كه از زهّاد بوده گفته است: من براى موران همه روزه نان خرد مى كردم، روز عاشورا كه مى شد نمى خوردند(2) و قيس بن عباده گفته است: به من خبر رسيده كه حيوانات وحشى عاشورا را روزه مى گيرند - و از خوردن و آشاميدن امساك مى كنند -(3)

آرى، هيچ مشكلى و محذورى پيش نمى آيد كه مورچگان از واقعۀ كربلا باخبر باشند و در حدّ وجودى خودشان عرض ادب داشته باشند.

حيوانات وحشى ماجراى شهادت شاه شهيدان را بدانند و از خورد و خوراك در روز شهادتش امساك نمايند و در حد وجودى خودشان به ساحت مقدّسش عرض ارادت نمايند و به قول مرحوم محتشم

هرجا كه بود آهويى از دشت پا كشيد هرجا كه بود طايرى از آشيان فتاد(4)

محدّث نورى اعلى اللّه مقامه نقل نموده كاملا قابل قبول است و هيچ جاى استبعاد ندارد، هرچند خود آن مرحوم پس از نقل در مقام استبعاد برآمده گويد:

شيخ مرحوم محدّث نورى طاب ثراه به سند صحيح از عالم جليل صاحب كرامات باهره و مقامات عاليه، آخوند ملا زين العابدين سلماسى رحمة اللّه عليه نقل كرده كه فرموده: چون از سفر زيارت حضرت رضا عليه السّلام مراجعت كرديم، عبور ما به كوه الوند افتاد كه قريب به همدان است. پس فرود آمديم در آن جا و موسم فصل ربيع بود.

پس همراهان مشغول زدن خيمه شدند و من نظر مى كردم در دامنۀ كوه، ناگهان چشمم به چيز سفيدى افتاد. چون تأمل كردم، پيرمرد محاسن سفيدى را ديدم كه عمامۀ سفيدى بر سر داشت، بر سكويى نشسته كه قريب چهار زرع از زمين ارتفاع داشت و بر دور آن سنگ هاى بزرگى چيده بود كه جز سر، جايى از او پيدا نبود. پس نزديك او رفتم و سلام كردم و مهربانى نمودم.

پس به من انسى گرفت و از جاى خود فرود آمد و از حال خود خبر داد كه از طريقۀ متشرّعه بيرون نيست و از براى او اهل و اولاد بوده، پس از تمشيت امور ايشان عزلت اختيار كرده محض فراغت در عبادت و در نزد او بود رساله هاى عمليه از علماى آن عصر و خبر داد كه هجده سال است در آن جاست و از جمله عجايبى كه ديده بود پس از استفسار از آن ها گفت:

اوّل آمدن من به اين جا ماه رجب بود، چون پنج ماه و چيزى گذشت شبى مشغول نماز مغرب بودم ناگاه صداى ولوله عظيمى آمد و

ص:181

صداهاى عجيبى شنيدم، پس ترسيدم و نماز را تخفيف دادم و نظر كردم در اين دشت، ديدم پر شده از حيوانات و رو به من مى آيند و اين حيوانات مختلفه متضاده چون شير و آهو و گاو كوهى و گرگ و پلنگ باهم مختلطند و صيحه مى زنند به صداهاى مختلفه. پس اضطراب و خوفم زياد شد و تعجب كردم از اين اجتماع و اين كه صيحه مى زنند به صداهاى غريبى و جمع شدند دور من در اين محل و بلند كرده بودند سرهاى خود را به سوى من و فرياد مى كردند بر روى من. پس به خود گفتم دور است سبب اجتماع اين وحوش و درندگان كه باهم دشمنند دريدن من باشد و حال آن كه يكديگر را نمى درند. نيست اين، مگر به جهت امر بزرگى و حادثه عظيمى.

چون تأمل كردم به خاطرم آمد كه امشب شب عاشوراست و اين فرياد و فغان و اجتماع و نوحه گرى براى مصيبت ابا عبد اللّه عليه السّلام است. چون مطمئن شدم عمامه را انداختم و بر سر خود زدم و خود را انداختم از اين مكان و مى گفتم: حسين، حسين، شهيد حسين و امثال اين كلمات پس براى من در وسط خود جايى خالى كردند و دور مرا مانند حلقه گرفتند. پس بعضى سر بر زمين مى زدند و بعضى خود را به خاك مى انداختند و به همين نحو بود تا فجر طالع شد پس آن ها كه وحشى تر از همه بودند رفتند و به همين ترتيب مى رفتند تا همه متفرق شدند و اين عادت ايشان است از آن سال تا حال كه هجده سال است حتى آنكه گاهى روز عاشورا بر من مشتبه مى شد

ص:182

پس ظاهر مى شد از اجتماع آن ها در اين جا.(1)

آرى، هيچ استبعادى ندارد كه وحوش صحرا شب عاشورا را بشناسند و در مقام اقامۀ عزا و انعقاد مجلس مصيبت و شركت در محفل سوگوارى و شنيدن مرثيه و گريه و شيون و ماتم و زارى نسبت به سيد الشهدا عليه السّلام برآيند و آنان هم گريه كن و سينه زن خرّه مال(2) و عزادار امام حسين عليه السّلام باشند.

از توضيحاتى كه دادند كمال تشكر و سپاسگزارى را نمودم و آمادگى خود را براى استماع باقى مانده مطالب اظهار داشتم.

نداشته باش، چرا نزد كسى كه حقّش بر تو اعظم و بزرگ تر از حقّ من بود نرفتى ؟

گويد: اين جمله دوم حضرت بيش از سخن اوّل ايشان كه فرمودند «از پروردگارت شكوه نكن» بر من گران آمد، لذا عرض كردم: چه كسى حقّش بر من از حقّ شما عظيم تر است ؟

حضرت فرمود: ألحسين بن علىّ ألا أتيت الحسين عليه السّلام فدعوت اللّه عنده و شكوت إليه حوائجك. او حسين بن على عليه السّلام است چرا نزد او نرفتى ؟ - به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام مشرّف نشدى - و خدا را آن جا نخواندى و شكوۀ حوائجت را - كنار قبر او - به خدا عرض نكردى ؟(1)

راستى با مقياس ها و ميزان هايى كه ما در دست داريم اين گونه احاديث را نمى توانيم بسنجيم و بفهميم. كيست و چه مى گويد؟ حجت خداست، امام صادق عليه السّلام است، رئيس مذهب است، مى گويد: حق حسين بن على عليه السّلام بر تو اعظم از حق من است. اين حسين كيست و چه كرده كه اعاظم عالم وجود او را «اعظم حقّا» معرفى مى كنند و بزرگترين و برترين مى شناسانند، نمى فهميم.

كه وقتى عبد اللّه بن ميمون قدّاح كه از بزرگان اصحاب حضرت صادق عليه السّلام است از آن حضرت بازتاب زيارت حضرت حسين عليه السّلام را جويا شد آن گاه كه با معرفت همراه و خالى از استكبار باشد، فرمود:

يكتب له ألف حجّة مقبولة و ألف عمرة مبرورة و إن كان شقيّا كتب سعيدا و لم يزل يخوض فى رحمة اللّه.

براى او پاداش هزار حج مقبول و بهرۀ هزار عمرۀ خوب رقم زنند و اگر در جمع اشقياء باشد او را در گروه ارباب سعادت جا دهند و پيوسته در رحمت حق غوطه ور باشد.(1)

اين حسين است كه روايت معتبر، زائر شائق او را از عباد اللّه المكرمين معرفى مى نمايد آن گونه كه حضرت صادق عليه السّلام به جناب محمد بن مسلم فرمود:

من أتاه شوقا إليه كان من عباد اللّه المكرمين و كان تحت لواء الحسين بن علىّ عليهما السّلام حتّى يدخلهما اللّه الجنّة.

هركس از سر شوق به زيارت آن حضرت برود از بندگان مورد اكرام حق تعالى است و در زير لواء و تحت پوشش سيّد الشهداء عليه السّلام است تا خداوند آنان را داخل بهشت گرداند.(2)

عباد اللّه المكرمين كيانند؟ اضافۀ تشريفى عباد به اللّه بيانگر مقام تشريفى بسيار بلندى است تا چه رسد كه اين عباد اللّه توصيف به مكرمين شوند كه اگر مكرمين باشد و از باب افعال بايد به آنچه در آيات 26-27

ص:185

سورۀ انبياء آمده توجّه نمود و اگر مكرّمين باشد بايد به آنچه در توضيح اين جمله در زيارت جامعۀ كبيره آورده ايم رجوع كرد.(1)

اين حسين است كه حديث، گريۀ بر او را، نقل مصائب او را، زيارت او را مصداق نصرت و يارى او در دنيا شمرده است كه حضرت باقر عليه السّلام اين آيۀ شريفه را تلاوت نمودند:

إِنّٰا لَنَنْصُرُ رُسُلَنٰا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْأَشْهٰادُ (2)

همانا ما يارى مى كنيم فرستادگانمان و اهل ايمان را در زندگى دنيا و روزى كه به پا خيزند شاهدان.

سپس فرمودند: حسين بن علىّ عليه السّلام از آنان است - از جمعى كه مورد نصرت و يارى حق هستند در دو سرا - به خدا سوگند، همانا گريۀ شما بر او و حديث و ذكر آنچه بر آن وجود مقدّس وارد آمده و همچنين زيارت قبر او نصرت و يارى شما است نسبت به آن حضرت در دنيا. پس نويد باد شما را كه در جوار رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله هستيد.(3)

آرى اين حسين است كه حضرت صادق عليه السّلام به عاصم بن حميد حنّاط نسبت به زيارت او فرمود:

يا عاصم، من زار قبر الحسين عليه السّلام و هو مغموم أذهب اللّه غمّه و من زاره و هو فقير أذهب اللّه فقره و من كانت به عاهة فدعا اللّه

ص:186

أن يذهبها عنه أستجيبت دعوته و فرّج همّه و غمّه فلا تدع أن يأتيه...

اى عاصم، هركس قبر حسين عليه السّلام را زيارت كند درحالى كه غمين باشد خداوند غمش را از بين ببرد و هركس به زيارت او رود درحالى كه فقير باشد حق تعالى فقرش را بزدايد و هركس با هر عيب و علّتى باشد خدا را - در كنار قبر او - بخواند كه آن عيب را از او برطرف سازد خداوند دعايش را مستجاب گرداند و همّ و غمّ او را زايل سازد زنهار ترك زيارت او منما...(1)

اين حسين است كه وقتى عبد اللّه بن سنان به حضرت صادق عليه السّلام عرض كرد: پدر بزرگوارتان نسبت به مخارج حجّ مى فرمود: هر درهمى از آن هزار برابر عوض دارد، نسبت به مخارج سفر زيارت جدّتان حسين عليه السّلام چه مى فرماييد؟

فقال يابن سنان، يحسب له بالدّرهم ألف و ألف حتّى عدّ عشرة و يرفع له من الدّرجات مثلها و رضا اللّه خير له و دعاء محمّد صلّى اللّه عليه و آله و دعاء أمير المؤمنين عليه السّلام و الأئمّة عليهم السّلام خير له.

حضرت فرمودند: اى پسر سنان، هر درهم براى او هزار و هزار و هزار تا ده هزار درهم حساب مى شود و براى او به همين مقياس درجات بالا مى رود و رضايت خداوند خيرى است كه عايد او مى شود

ص:187

دعاى پيامبر اكرم و دعاى امير مؤمنان و حضرات معصومين عليهم السّلام خيرى است كه به او مى رسد.(1)

كسالت نشان نمى دهد

- سليمان بن خالد - گويد: به حضرت عرض كردم: فداى شما شوم، مگر در زيارت امام حسين عليه السّلام چه فضيلتى است ؟

فرمود: فضل و خير بسيار، هرآينه نخستين بهره اى كه نصيب زائر مى شود مغفرت گناهان گذشته و معاصى پيشين اوست و به او گفته مى شود: استأنف العمل، كارت از سر بگير. زندگى نو و حيات جديدى آغاز كن كه گذشته ات بخشيده شد.(1)

سومين حديث را هم در اين راستا بياوريم كه ارتباطى با ما خراسانيان دارد.

عبد اللّه بن مسكان - كه از بزرگان اصحاب حضرت صادق و امام كاظم عليهما السّلام است و از بيم اين كه شايد نتواند حق اجلال حضرت صادق عليه السّلام را آن گونه كه شايد پاس بدارد به محضر حضرت - تنها و بدون واسطه - شرفياب نمى شد و نوعا از اصحاب حضرت نقل حديث مى نمود(2) - گويد: شاهد بودم كه جمعى از اهل خراسان خدمت حضرت صادق عليه السّلام رسيدند و از حضرتش جوياى فضيلت زيارت قبر امام حسين عليه السّلام شدند. حضرت صادق عليه السّلام فرمودند: پدرم از جدّم براى من نقل حديث مى نمود كه فرمود:

من زاره يريد به وجه اللّه أخرجه اللّه من ذنوبه كمولود ولدته أمّه و شيّعته الملائكة فى مسيره فرفرفت على رأسه قد صفّوا بأجنحتهم عليه حتّى يرجع إلى أهله و سئلت الملائكة المغفرة له

ص:189

من ربّه و غشيته الرّحمة من أعنان السّماء و نادته الملائكة طبت و طاب من زرت و حفظ فى أهله.

هركس براى خدا امام حسين عليه السّلام را زيارت نمايد، خدا او را از گناهانش بيرون برد همانند مولودى كه از مادر متولّد شده است و فرشتگان پيوسته در مسير او را تشييع نمايند و بدرقه كنند و بر سرش سايه افكنند و پيوسته با بال هاى گسترده و صف زده او را همراهى نمايند تا به اهلش برگردد و ملائكه از پروردگار مسئلت مغفرت و آمرزش براى او نمايند و رحمت خدائى تا دل آسمان او را زير پوشش گيرد و فرشتگان او را ندا دهند: پاكى و پاكيزه اى و طيّب و طاهره و پاك و پاكيزه بوده آن كسى كه به زيارتش نايل آمدى و در جمع اهلش محفوظ ماند.(1)

گناهان زياد و معاصى بسيار و همچنين ذنوب كبيره و گناهان بزرگ، با همين سفر زيارتى كه آمدم همۀ آن ها بخشيده مى شود و من آمرزيده شدم مانند روزى كه از مادر به دنيا آمدم؛ پاك و پاكيزه، يعنى عقابى، عذابى، تنبيهى، شدّتى، هيچ هيچ نسبت به گناهان گذشته آن هم آن گناهان بزرگ و معاصى كبيره ندارم. خاطرم جمع باشد و خيالم تخت ؟!

مضاف بر اين كه آگاه وبيگاه نسبت به بعضى از عبادات در سايۀ جهل و جوانى بى تفاوت بوده ام و كم اهمّيت. گاهى نمازى نخوانده ام، روزه اى نگرفته ام، چون فكر مى كردم مهم نيست و يا اهمّيتم در گرو عدم اهمّيت به آن ها است كه متأسفانه بسيارى اين چنين مى پندارند بلكه حتّى گاه و بيگاه نسبت به حقوق دگران سهل انگارى و يا اجحاف و تعدّى داشته ام و حقّى را از كسى ناحق كرده ام. حالا كه آمدم كربلا همه صاف شد، پاك شدم از هر جهت ؟! چه سفر پرسودى، مسافرت كم خرج و خيلى پردرآمد! من كه راستى عقلم قد نمى دهد و نمى فهمم.

مضاف بر اين كه حالا در سايۀ آنچه از امثال جناب عالى شنيده ام و در مقام تأمّل و فكر برآمده ام مى فهمم كه از كنار حقوق خالق و خلق به اين سادگى نمى شود گذشت به خصوص حقوق مردم لذاست كه اين روايات آخرى بسيار فكر مرا مشغول داشته هرچند خيلى خوب است و اميدبخش ولى به قول خود شما - فى النّفس منها شىء -

گفتند: سؤال بسيار به جا و پرسش بسيار مناسبى نموديد و فكر مى كنم اين سؤال شما جنبۀ شخصى ندارد و بسيارى در كنار اين احاديث چنين پرسشى دارند و اگر با توضيحاتى كه مى دهيم براى شما روشن شد مسلّما در مقام روشن شدن دگران هم برمى آييد و براى جمعى مفيد و

ص:191

سودمند مى افتد.

اين سؤالى را كه طرح كرديد موارد مشابه هم زياد دارد و به خصوص نسبت به ساير آنچه هم كه متعلّق به امام حسين عليه السّلام است با چنين تعبيراتى در احاديث روبه رو مى شويم، از جمله نسبت به گريۀ بر ابى عبد اللّه عليه السّلام كه اتّفاقا در همين حديثى كه يك جمله اش را در ارتباط با زيارت از حضرت رضا عليه السّلام نقل نموديم و گفتيم سندش هم معتبر است جملۀ قبل از آن در زمينۀ گريه بر امام حسين عليه السّلام است كه چنين تعبيرى نسبت به آن ديده مى شود:

يابن شبيب، إن بكيت على الحسين حتّى تصير دموعك على خدّيك غفر اللّه لك كلّ ذنب أذنبته صغيرا كان أو كبيرا، قليلا كان أو كثيرا.

اى پسر شبيب، اگر بر امام حسين عليه السّلام گريه كردى تا آن جا كه اشكت بر دو گونه ات جارى شد، خداوند همۀ گناهانى را كه مرتكب شده اى مى بخشايد، كوچك باشد يا بزرگ، كم باشد يا بسيار.(1)

مى بينيم در اين جمله تصريح شده به قسمتى از آنچه مورد شگفت و تعجّب شما بود و موجب سؤال و پرسش شده بود و آن عموميت مغفرت و شمول آمرزش نسبت به همۀ معاصى حتّى گناهان كبيره و معاصى بسيار است.

لذا چون مطلبى است كه در بسيارى از موارد مورد سؤال قرار مى گيرد

ص:192

مسلّما پاسخ آن هم در موارد بسيارى مى تواند كارگشا باشد لذا دوست دارم در عين اين كه به همۀ مطالب توجه كاملى داريد نسبت به خصوص اين بحث توجه كامل تر و عنايت بيشترى داشته باشيد كه مطلب جنبۀ كليدى و نقش مفتاحى براى باز شدن بسيارى از مشكلات و حل كثيرى از مبهمات دارد و از خود صاحب اين قبّۀ ساميه كه نزد حق تعالى اين چنين جلال و عظمتى دارد استمداد مى كنم كه بتوانم مطلب را آن گونه كه بايد و شايد توضيح بدهم.

ظاهرا در اين گونه احاديث و روايات دو جهت مايۀ شگفت و تعجّب شده و موجبات سؤال و پرسش را فراهم آورده بلكه چه بسا بعضى را به مرز شك و ترديد بلكه ردّ و انكار كشانده و آن دو جهت:

يكى اين است كه كار ظاهرا كوچك است و عمل به ظاهر كم و اندك اما اجر و مزد و پاداش و ثواب بسيار است و بسيار و هيچ تناسبى ميان عمل و پاداش و كار و جزا نيست. يك قطره اشك مگر چقدر ارزش دارد؟ يك سفر زيارت مگر چقدر قيمت دارد كه نتيجۀ آن، اين همه اجر و ثواب و پيامد و پاداش باشد مضاف بر همه مغفرت و آمرزش تمام گناهان. هرچه چرتكه(1) مى اندازيم درست درنمى آيد.

مطلب دوم نسبت به عموميت خصوص اين اجر و نتيجه است كه مغفرت و آمرزش گناهان باشد. چگونه قطرۀ اشك يا زيارت، همۀ گناهان را از بين مى برد درحالى كه بعضى از گناهان مربوط به حقوق خلق و حق الناس است.

ص:193

گاهى شاعرى با تغيير دادن يك حرف در يك مصرع شعر آن چنان مورد مراحم ملوكانه قرار مى گيرد كه همه را به شگفتى و تعجّب وا مى دارد و پاسخ هم ارادۀ ملوكانه است در مقابل اين خدمت، و مرحمت سلطان است به رعيّت.

اگر مالك على الاطلاق و ملك واقعى در مقام تفضّل برآيد و به گريه كننده و زائر امام حسين عليه السّلام مرحمت و لطف نمايد و به آن تفضّل در مقابل زيارت و يا گريۀ او عطاى ملوكانه اى داشته باشد كسى را حق اعتراض است ؟

مضاف بر اين كه آنچه گفتيم يك روى سكّه بود و آن ارتباط ظاهرى اين عمل با من كه كوچك هستم و كار هم از جهت ربطش با من كوچك، كوچك مى نمايد و با من حقير، حقير جلوه مى كند و وقتى آن تفضّل را فراروى اين عمل كوچك منسوب به من كوچك قرار مى دهند بس بزرگ جلوه مى كند و غير متناسب مى نمايد.

ما سفر بسيار رفته و مى رويم امّا نسبت به هيچ كدام از آن سفرها اين چنين وعده هايى داده نشده است. آخر اين سفر سفر زيارت امام حسين عليه السّلام است؛ همان حسينى كه هرچه داشته به خدا داده، خدا هم هرچه به زائر اين حسين عليه السّلام بدهد كارى مهم انجام نشده است. آخر اين اجرها، اين پاداش ها، اين ثواب ها، اين مزدها، اين تفضّلات، اين مراحم و عنايات، هيچ كدامش ارتباطى با من به عنوان «من» ندارد، چون من صفرى صفراليد بيش نيستم و همان صفرم كه هيچ ارزش ندارم امّا همين من صفر بى ارزش چون در كنار عدد صحيح حسين عليه السّلام قرار گرفتم باارزش مى شوم، قيمت پيدا مى كنم، سفرم پربها مى شود، آب ديده ام ارزش پيدا مى كند، غبار قدمم، عرق چهره ام، آه سينه ام، همه و همه گران قدر مى گردد؛ چون ديگر اين سفر سفر من نيست، اين آب آب ديدۀ من نيست، اين آه آه سينۀ من نيست، چون خيلى سفر رفتم خيلى گريه كردم خيلى آه كشيدم هيچ كدامش ارزشى نداشت بلكه چه بسا بعضى از آن ها چوب و كتك هم داشت. پس

اين همه آوازه ها از شه بود گرچه از حلقوم عبد اللّه بود

اين جا من و مائى نيست، آنچه خدا به زائر امام حسين عليه السّلام مى دهد به خاطر امام حسين عليه السّلام مى دهد. خاطر امام حسين عليه السّلام نزد خدا چقدر قيمت دارد؟ چه مى فهميم. با اين مقياس و حساب و با اين چرتكه و ميزان همۀ آنچه در روايات آمده قابل قبول است. خداوند تمام گناهان گريه كن هاى امام حسين عليه السّلام را ببخشد، حق تعالى تمامى معاصى زائران ابى عبد اللّه عليه السّلام را ناديده بگيرد، صغارش را قلم بزند، كبارش را محو كند،

ص:196

كمش را بزدايد، زيادش را از بين ببرد، اصلا نامۀ عمل زائر كربلا را سفيد و صاف به دست او بدهد، هيچ اثرى از هيچ عمل ناروائى در آن ديده نشود حتّى آنان كه نامه هايشان مالامال از فضيحت و رسوايى بود و مملوّ از تاريكى و سياهى و نقطۀ سفيدى جز نقطۀ پرگار محبّت در آن يافت نمى شد، همۀ آن نامه هاى سياه را سفيد كند هيچ كارى انجام نشده كه شگفتى آورد، تعجّب بگذارد، شك و ترديد فراهم كند، منشأ ردّ و انكار گردد. آخر من كه هستم ؟ من چه كاره ام ؟ من كيستم ؟ من چيستم ؟ من نيستم. آرى، از خجلت و شرم نيستم نيستم.

خدا بود و خداوند سزاوارتر از او و از غير اوست به جود و بخشش و لطف و نوازش لذا در مقام لطف و محبّت وجود و عنايت به دوستان حسين عليه السّلام و گريه كنندگان بر مصائب او - و زائران قبر شريف او - برآمد و بهشت را به آنان ارزانى داشت.

وقتى سلطانى در شكارگاه وارد خيمه اى شد در صحرا و باديه چه غلامان از سلطان دورافتاده بودند. پس در آن سياه چادر پيرزالى ديد با پسرى و در گوشۀ خيمه عنيزه اى داشتند يعنى بزى كه از آن شير دوشيده گذران مى كردند. بز را براى سلطان كشتند و طعام حاضر كردند و غير از آن بر چيز ديگرى قدرت نداشتند و نه سلطان را مى شناختند و محض اكرام ضيف اين عمل را كردند. شب را سلطان آن جا ماند.

روز بعد در سلام عام كيفيّت خود را سلطان نقل نمود كه من در شكارگاه از غلامان دور افتادم تشنه و گرسنه در باديۀ خون خواره تا آن كه به خيمۀ اين پيرزال رفتم در شدّت گرمى هوا و مرا نمى شناختند و ما يملك اين عجوزه و پسرش بزى بود كه از شير آن گذران مى كردند. بز را كشته براى من كباب نموده حاضر ساختند و مرا هم نمى شناختند چه كس ام. الحال در عوض به اين ها چه بدهم و چه كنم كه تلافى محبّت اين زن و پسرش بشود؟

يكى گفت: صد گوسفندش بدهيد. ديگرى از وزراء گفت: صد گوسفند و صد اشرفى بدهيد. ديگرى گفت: فلان مزرعه را به ايشان بدهيد.

سلطان فرمود: هرچه بدهم كم است چه اگر سلطنت و تاج و تختم را بدهم آن وقت مكافات به مثل كرده ام، چه آن ها هرچه را كه داشتند به من دادند، من هم بايد هرچه را كه دارم به ايشان بدهم تا مكافات شود. الحال جناب بحر العلوم حضرت سيد الشهداء عليه السّلام هرچه داشت از مال و منال و اهل و عيال و پسر و برادر و دختر و خواهر و سر و پيكر همه را در راه خدا داد، پس اگر خداوند به زائرين و باكين بر آن

ص:199

جناب آن همه اجر و ثواب بدهد نبايد تعجّب نمود. اين را فرمود و از نظر سيّد غائب شد.(1)

آنچه گفتيم هرچند دو روى سكّه بود ولى مكرّر گفته ايم آنچه متعلّق به امام حسين عليه السّلام است با همه چيز فرق دارد؛ چون خودش هم با همه كس فرق دارد و آن همگان ديگر و او ديگر است لذا سكّۀ او هم با همۀ سكّه ها متفاوت است و رويه ها و گونه ها دارد.

مانع آمد جلو مقتضى را مى گيرد نمى گذارد گناه، گناهكار را به جهنّم ببرد و معصيت، عاصى را دوزخى كند. مانع گاهى ندامت است - كفى بالندم توبة(1) ، كافى است پشيمانى در مقام توبه و بازگشت - مانع گاهى توبۀ حقيقى و واقعى است، مانع گاهى عمل صالح است وَ مَنْ تٰابَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللّٰهِ مَتٰاباً (2)

مانع گاهى اعمال حسنه است إِنَّ الْحَسَنٰاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئٰاتِ (3)

كه در حديثى اميدواركننده ترين آيه قرآن اين آيه معرّفى شده و حسنات به نمازهاى پنج گانه تفسير شده است.(4) و مانع گاهى شفاعت شافعين است: فَهَلْ لَنٰا مِنْ شُفَعٰاءَ فَيَشْفَعُوا لَنٰا (5)

و شفاعت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است: إدّخرت شفاعتي لأهل الكبائر من امّتى.(6) ،

و شفاعت خاندان رسالت عليهم السّلام كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

إنّى أشفع يوم القيامة فاشفّع و يشفع علىّ فيشفّع و يشفع أهل بيتى فيشفّعون(7).

همانا من در قيامت شفاعت مى كنم و شفاعتم پذيرفته مى شود. على عليه السّلام شفاعت مى كند و شفاعتش قبول مى افتد و اهل بيتم شفاعت مى كنند و شفاعتشان قبول مى شود.

ص:201

آرى، موانع براى تحقّق اين مقتضا و تأثير اين مقتضى بسيار است بسيار. چه مانعى دارد كه آب ديدۀ تعزيه دار امام حسين عليه السّلام و اشك چشم گريه كن ابى عبد اللّه هم جزء موانع قرار گيرد و جلو اين مقتضى را بگيرد.

همان گونه كه آب مانع سوزاندن آتش مى شود چه مانعى دارد زيارت قبر امام حسين عليه السّلام مانع آتش رفتن زائر گردد و موجبات مغفرت و آمرزش او را فراهم آورد و همۀ گناهان او را بشويد و بزدايد و او را پاك سازد. هيچ مانعى كه ندارد بسيار هم به جا و درست است. با توجّه به مطلب قبلى كه گفتيم خدا مى خواهد قدر و منزلت حسينش را برملا سازد؛ اهل حشر بدانند، هستى به اين راز هستى پى ببرد. من خدا آن قدر حسينم را دوست دارم كه امروز يكى از دوستان و محبّين او يكى از گريه كن هاى او، يكى از زائرين قبر او را به آتش نمى برم و همۀ گناهان، همۀ آنان را مى بخشايم و تمام نامه هاى عمل تمامى آنان را پاك و پاكيزه مى دارم. آخر اينان دوستان و محبّين حسين من هستند. اينان تعزيه داران و زائران قبر حسين من هستند. آرى،

يك قطره اشك در غم آن خسرو شهيد شويد هزار نامه سياه و كند سفيد

با توجه به آنچه گفتيم فكر مى كنم پاسخ سؤال اوّل كاملا روشن شد و از اين جهت كه ظهر نزديك و فيض نماز در حرم مطهّر در اوّل وقت از دست نرود امروز به همين مقدار بسنده مى كنيم. بقيّۀ صحبت را براى فردا مى گذاريم، ان شاء اللّه.

ص:202

و از اين جهت كه اين مكان افتخار انتساب به عقيلۀ هاشميات عصمت صغرى زينب كبرى سلام اللّه عليها دارد اين چند بيت را هم در فضايل آن بزرگ بانو بياوريم و برويم.

گوهر رخشان ايمان زينب است اختر تابان عرفان زينب است

قطره اى كوثر ز آب رحمتش بردبارى شرمگين از همّتش

كيست زينب محرم بزم حضور روى او تفسيرى از اللّه نور

زينب آن پروردۀ دامان عشق نام او سرلوحۀ ديوان عشق

عقل گشته مات از ايثار او عشق سرگردان شده در كار او

زينب آن دردانۀ آل رسول دختر والاى زهراى بتول

بود از آغاز همگام حسين نقش بر لوح دلش نام حسين

بسته پيمان با خدا روز الست تا به راهش بگذرد از هرچه هست

كيست زينب آن كه در كرب وبلا شد خجل از صبر او كرب و بلا

در حريم قدس محرم زينب است معنى عشق مجسّم زينب است

با اسيران صبحدم تا شام رفت گاه در كوفه گهى در شام رفت

داشت در راه سفر آن پاك جان از سر پاك شهيدان سايبان(1)

ص:203

ص:204

دادم دو دست تا كه بگيرم ز عاصيان در روز حشر، با مدد كردگار، دست

خوشدل تهرانى

بى دست ماند و داد خدا، دست خود به او آنان كه منكرند، بگو روبه رو كنند

گر دست او نه دست خدايى است پس چرا از شاه تا گدا، همه رو سوى او كنند؟

درگاه او چو قبلۀ ارباب حاجت است باب الحوائجش همه جا گفتگو كنند

جوهرى

دوست دارم، دستم افتد تا مگر دستم بگيرى لحظه اى پيشم نشينى تا سپندآسا بسوزم

حسان

ص:206

و اللّه إن قطعتموا يمينى إنّى احامى أبدا عن دينى

و عن إمام صادق اليقين نجل النّبىّ الطّاهر الأمين(1)

به خدا قسم، اگر دست راستم را قطع كنيد همانا من پيوسته از دينم حمايت مى كنم و از آن امامى كه يقينى صادق دارد و نوادۀ پيامبر پاك امين است.

اگر گوش دهيم از آن مقام هم اين ابيات را مى شنويم:

يا نفس لا تخشى من الكفّار و أبشرى برحمة الجبّار

مع النّبىّ السّيّد المختار قد قطعوا ببغيهم يسارى

فأصلهم يا ربّ حرّ النّار(2)

اى نفس، از كافران بيم مدار و به رحمت خداى جبّار خود را نويد ده.

همراه پيامبر آن آقاى برگزيدۀ خلق. از روى ستم دست چپم را بريدند، بار پروردگارا حرارت آتش را به آنان برسان.

و اگر فرصت داشته باشيم و بيشتر در اين محدوده درنگ نمائيم صداى سيّد الشهداء عليه السّلام را هم مى شنويم كه وقتى با آن پيكر آغشتۀ به خون روبه رو مى شود فغانش به: ألآن إنكسر ظهرى و قلّت حيلتى(3) بلند مى شود، حاليا كمرم شكست و چاره جوئى ام كم شد.

و نسبت به - مقام الكفّ الايسر - مقام دست چپ جريانى نقل شده كه:

ص:208

اين مقام در سال 1327 - هجرى قمرى بيش از صد سال قبل - به وسيلۀ محمد على آل شنطوط ساخته و پرداخته شد به دنبال رؤيايى كه آن مرحوم ديده بود و آن اين بود كه در عالم خواب مشاهده كرده بود كه ساعد و بازوى چپ آقا عبّاس بن علىّ عليهما السّلام در اين مكان - كه آن زمان منزل مسكونى آن مرحوم بود - از پيكر پاكش جدا گرديد لذا صبح كه از خواب برخاست ديوار خانه اش را از همان قسمت شكافت و اين مقام را به عنوان يادمان آن دست و بازو ايجاد نمود و اين اشعار در كاشى هاى بالاى آن ديده مى شود:

سل إذا ما شئت و اسمع و اعلم ثمّ خذ منّى جواب المفهم

إنّ فى هذا المقام إنقطعت يسرة العبّاس بحر الكرم

هيهنا يا صاح طاحت بعد ما طاحت اليمنى بجنب العلقمى

أجر دمع العين و ابكيه أسى حقّ أن تبكى بدمع من دم(1)

هرگاه مى خواهى سؤال كن و گوش فراده و بدان و جواب صحيح از من بگير.

همانا در اين مقام دست چپ درياى كرم عباس عليه السّلام از پيكرش جدا شد.

اى هوشيار، در اين جا دست چپش به زمين افتاد پس از آن كه دست راستش كنار علقمه افتاد.

اشك از ديده ببار و بر اين مصيبت و اندوه گريه كن كه سزاوار است

ص:209

خون به جاى اشك بريزى.

ماندند. حضرت به او فرمودند:

ويلك يا بن سعد، أ ما تتّقى اللّه ألّذى إليه معادك ؟ أ تقاتلنى و أنا ابن من علمت ؟ ذر هؤلاء القوم و كن معى فإنّه أقرب لك إلى اللّه.

واى بر تو اى پسر سعد، از آن خدا كه بازگشت تو به سوى اوست نمى ترسى و بر مقام مقاتله با من برمى آيى و حال آن كه مى دانى من فرزند كه هستم ؟ اين جمع را رها كن، با من باش كه به مقام قرب حق نائل آئى.

پسر سعد گفت: چگونه مى توانم چنين كنم و حال آن كه ابن زياد خانۀ مرا از بيخ و بن خراب مى كند.

حضرت فرمود: باكى نيست من منزلى بهتر از آن براى تو فراهم مى آورم.

ابن سعد گفت: مى ترسم پسر زياد همۀ مال و ملك مرا مأخوذ دارد - مصادره نمايد -

حضرت فرمود: بيم نداشته باش، من بهتر و بيشتر از آن را در حجاز به تو مى دهم.

گفت: مرا اهل و عيالى است بر آنان بيمناكم. سخنان ياوۀ او بر ابى عبد اللّه عليه السّلام گران آمد و ناگوار افتاد، روى از او برگرداند برخاست و رفت و چنين مى فرمود:

ما لك ذبحك اللّه على فراشك عاجلا و لا غفر لك يوم حشرك فو اللّه إنّى لأرجوا أن لا تأكل من برّ العراق إلاّ يسيرا.

تو را چه شده ؟ خدا تو را در فراش و بسترت بكشد و تو را در قيامت نبخشايد. به خدا سوگند، اميدوارم كه از گندم عراق نخورى مگر

ص:211

اندكى.

پسر سعد به عنوان مسخره و استهزاء گفت:

فى الشّعير كفاية عن البرّ، جو ما را از گندم مستغنى مى دارد.

برخاست و به لشكرگاه خود برگشت.(1)

به راستى توجّه به اين حقايق در چنين جوّ و محدوده اى براى همۀ ما بسيار مايۀ تنبيه و تنبّه است. حجّت خدا، پسر پيغمبر خدا، امام معصوم به نفس نفيسش در مقام رهنمونى و ارشاد و انقاذ و نجات پسر سعد از ضلالت و گمراهى و آتش و تباهى برمى آيد ولى آن چنان حبّ مقام و محبّت دنيا او را كر و كور ساخته كه گويا كلام حضرت را نمى شنود و عذرهاى بدتر از گناه مى آورد.

چشم باز و گوش باز و اين ذكا خيره ام در چشم بندى خدا

دستۀ گل بستم و بردم به پيش هر گلى چون خار گشت و نوش نيش(2)

سؤال اوّل گفتيد خيلى استفاده كردم و بهره مند شدم و تا به حال مطلب اين طور برايم روشن نشده بود. راستى علماى دين حقّ بسيار بزرگى بر جامعه دارند. بسيار جفا مى كنند و به خود و ديگران زيان و ضرر وارد مى سازند، آنان كه فاصله مى گيرند و يا به ديده اى دگر به آنان مى نگرند و فكر مى كنند كار فقط همان است كه خودشان انجام مى دهند درحالى كه خدمت اين قشر و كاربردى كه اين جمع دارند قابل نسبت با هيچ گروه و جمعى نيست. در هر حال من كه خيلى استفاده كردم و فكر مى كنم جز با دعا نتوانم جبران خدمت و محبّت شما را بنمايم. خدا سايۀ شما و امثال شما را مستدام بدارد.

گفتند: خداوند سايۀ بلندپايۀ آن همايون هماى پرده نشين و آن عنقاى قاف قدم، موعود امم و جامع الكلم، حضرت ابا صالح المهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف را بر سر همه مان مستدام بدارد كه اگر هم چيزى هست لطف و عنايت اوست و هركس به مقام كلبى آن آستان سامى و آيت ربّانى نائل آمده است چون كلب آن سرا شده است در حدّ كلبى و خدمت گزارى اش سرى پيدا كرده، به سرّى رسيده است. آرى،

شاها چو وحيدى چو سگ كهف تو شود نازد به جهان كه از جوان مردان است(1)

سؤال اول را به خوبى بيان نمود ولى يك شبهۀ كوچكى هم پيدا شد و فكر مى كنم اجازه مى دهيد قبل از اين كه سراغ جواب سؤال دوم برويد آن را عرض كنم تا كاملا شبهه برطرف گردد.

گفتند: حتما حتما اما بعد از صرف صبحانه، چون مى ترسم گرم سخن شويم و چاى سرد شود و چاى شيرين سرد هم حالى نمى دهد. صبحانه صرف شد و سفره جمع شد و سفرۀ سؤال پهن شد درحالى كه بخار از چاى خوشرنگ قندپهلو بلند بود.

گفتم: ممكن است با توجه به مطالب گفته شده كسى بگويد: خب حالا كه من آمدم كربلا، پاك شدم، بخشيده شدم، آمرزيده شدم، مثل روزى كه از مادر به دنيا آمدم برمى گردم و مفصّل مشغول معصيت مى شوم و چند شكم سير گناه مى كنم، باز مى آيم كربلا دوباره پاك مى شوم و همين طور چرخۀ گناه و آسياب توبه!!

گفتند: بسيار سؤال به جا و پرسش مناسبى است ولى شبهۀ كوچكى هم نيست.

اوّلا: چه كسى به شما اين وعده را داده كه بعد از گناه مى مانيد و موفّق به آمدن كربلا مى شويد؟ شايد گناه كرديد موفّق به توبه هم نشديد از دنيا رفتيد. شايد مرتكب معصيت شديد به اميد آمدن كربلا، توفيق آمدن پيدا نكرديد كه اين امر صرف فرض و تصوّر نيست، امرى است بسيار معقول و موجود. فراون بوده اند و اين فكرها را كرده اند ولى اجل مهلتشان نداده و توفيق آمدن نيافته اند و عقل حكم مى كند حالا كه پاك شدى اين پاكى را نگهدار. اين طهارت را حفظ كن كه معلوم نيست ديگر اين هماى سعادت بر تاركت بنشيند ولى آنچه مهم تر است مطلب دوم است.

ص:214

آن امام حسينى كه مى خواست مردم بندۀ خدا باشند نه بندۀ هوا، آن امام حسينى كه مى خواست اصول اعتقادى پابرجا بماند،

آن امام حسينى كه مى خواست دستورات دين عمل شود،

نمى دانم چه بگويم، كربلا مزار چنين امام حسينى است. مگر مى شود كسى نيايد.

گفتند: بسيار خوب، پس كربلا به اين منظور مى آييد و مى آيند؟ هرچه گوش كردم نشنيدم بگوييد: كربلا مى آييم قبر كسى را كه اهل معصيت بوده زيارت كنيم. معلوم مى شود اين جا هرچه هست صحبت از خدا و رسول خدا و قرآن و حديث و معارف و كمالات و فضائل و اصول انسانى و اسلامى است.

اين جا صحبت از حيا و حجاب و عفاف و پاكدامنى است،

اين جا صحبت از گناه و معصيت و آلودگى و كثافت و ناپاكى و قذارت و پستى و دنائت نيست،

اين جا صحبت از عرق و ورق و قمار و شطرنج و شرب خمر و غنا و خوانندگى و نوازندگى نيست،

اين جا صحبت از بى حجابى و بدحجابى نيست،

اين جا صحبت از رباخوارى و رشوه و احتكار نيست،

اين جا صحبت از ظلم و تجاوز به خلق خدا نيست،

اگر كسى اهل اين چيزها باشد بايد آن طرف برود، عرق و شراب آن جا است، قمار و شطرنج آن جا است.

ص:216

خوبى ها و فضيلت هاست و دشمن همۀ بدى ها و رذيلت هاست. براى خوب شدن بايد به كربلا آمد. براى آدم شدن بايد به كربلا آمد. براى مؤمن شدن بايد به كربلا آمد. براى باتقوا شدن بايد به كربلا آمد. براى نماز و عبادت بايد به كربلا آمد. براى احترام به حقوق خالق و خلق بايد به كربلا آمد. براى طهارت و پاكى بايد به كربلا آمد.

بايد از كربلا پاك برگشت و پاك زيست و پاك رفت. آن كه مى خواهد معصيت كند كربلايى نيست، حسينى نيست، عبّاسى نيست، حبيبى نيست، زهيرى نيست، اكبرى نيست، اصغرى نيست، قاسمى نيست، عونى و جعفرى نيست، حرّى نيست، زينبى نيست، كلثومى نيست.

اين جا عبادت است و بندگى، طاعت است و فرمان بردارى، آن طرف گناه است و معصيت.

محترمات بدانند چگونه كربلا بيايند، چگونه از كربلا برگردند.

كربلا مجمع محترماتى بوده كه حتّى در شرايط استثنايى و موقعيت هاى اضطرارى هم كه ناگزير از حضور در جمع بودند كهنه ترين جامه بر تن داشتند و با آستين، صورت از بيگانه مى پوشيدند.

كربلا حجاب است، كربلا عفاف است، كربلا قداست و طهارت است. بايد از كربلاى پاك پاك برگشت و كربلايى پاك بود و با عمل درس پاكى و قداست داد و تعليم عفاف و طهارت نمود.

گفتم: آنچه بايد بفهمم فهميدم و حقايق ديگرى برايم روشن شد. آرى كربلايى بايد كربلايى باشد، رنگ و بوى اين سفر پرخير و اين مكان مقدّس را تا آخر عمر حفظ كند. مردى كه از كربلا برمى گردد رنگ و بوى آن رجال الحق را داشته باشد و بانويى كه از اين سفر مراجعت مى كند

ص:219

نشانى از آن محترمات تا پايان عمر براى خود نگه دارد.

و تسويف حجّ و تأخير در اداء حقوق واجب مالى را از بين مى برد. جنبۀ ذنبى و گناهى را نه جنبۀ حقّى و ادايى را. اين راجع به آنچه متعلّق به حق تعالى است.

و اگر نمى توانم آن حقّ را ادا كنم يا قابل ادا كردن نيست آنان را به هر نحوى كه ممكن است از خودم راضى كنم و بخواهم كه از من بگذرند و از حقّشان واقعا صرف نظر نمايند.

راه ديگر اين است كه خودم در مقام اداى حق آنان برآيم در صورتى كه قابل ادا كردن است آن هم به هر نحوى كه ميسور و ممكن است كه تفصيلش در كتب فقهى آمده است.

كه اگر صاحب حق را مى شناسم در مقام اداى حقّش برآيم و اگر نمى شناسم تفحّص نمايم و اگر مأيوس شدم معاملۀ مجهول المالك نمايم و در مقام تصدّق از طرف صاحبش برآيم كه چه بسا احتياط ، دفع به حاكم شرعى يا استيذان از او را اقتضا مى نمايد.(1)

آرى، اگر ديگرى از طرف من ادا كرد صاحب حق به حقّش رسيده و چيزى ديگر بر عهدۀ من باقى نمانده است. حالا گاهى ممكن است كسى همين جا ادا كند يا در آن ايستگاه آخر كسى در مقام ادا برآيد كه از احاديثمان استفاده مى شود خاندان رسالت عليهم السّلام عهده دار چنين امرى مى شوند كه در حديثى حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

روز قيامت كه مى شود حق تعالى حساب رسى تمام شيعيان را به ما واگذار مى كند. هركدام از آنان مظلمه اى در حقوق خدائى داشته باشند از خداوند متعال مسئلت مى نمائيم كه آن را به ما ببخشد و آنچه متعلّق به حقوق مردم باشد از حق تعالى مى خواهيم بدل و عوض آن را به صاحب حق بدهد و آنچه مربوط به خود ما است از حق خودمان هم مى گذريم.(1)

مى بينيم در احاديث به همۀ جهات عنايت و توجّه شده است و هيچ حقّى از كسى از بين نمى رود، چون قيامت روزى است كه لا يجوزنى عبد بمظلمة، هيچ كس درحالى كه در گردن او مظلمه و حقّى باشد تا تصفيه نشود نمى تواند عبور كند و بگذرد.

چه مانعى دارد امام حسين عليه السّلام در مقام برآيد و با بذل ثواب يك قطره خونش، نه، بلكه يك قطره خون فرزندش، نه، بلكه يك قطره خون غلام سياهش، نه بلكه، كبودى صورت يكى از عزيزانش، نه، يك قطره اشك يكى از فرزندانش، آه يكى از محترماتش، نه، بلكه با بذل ثواب يك آه جان سوز كمينه چاكرانش و كهين كنيزانش، همۀ ارباب حقوق را راضى سازد و حساب و بدهكارى تمام زائران، دوستان، تعزيه دارانش را تصفيه نمايد و همه هم به حق خود برسند و به كسى هم ظلم نشود. لذا گفتيم:

خود ادا كند يا ادا بشود كه اتفاقا در اين راستا حديثى است و در نظير آنچه گفتيم، شيرين روايتى است كه مى آوريم:

موبقات و گناهان مهلكات تو است، آيا در برابرش حسنه اى دارى ؟ كه در مقام جبران برآيد و برابر اين گناهان باشد و سرانجام تو در سايۀ رحمت حقّ به بهشت روى ؟ يا حسنه اى كه بر اين سيّئات فزونى گيرد و به وعد خداوند به جنّت درآيى ؟

آن بنده عرض مى كند: نمى دانم - ديگر بار - منادى پروردگار عزّ و جلّ ندا مى دهد: همانا پروردگار تو مى گويد در عرصات قيامت و صحراى محشر ندا در ده.

اى محشريان، همانا فلانى فرزند فلانى اهل فلان شهر و فلان آبادى و محلّ در گرو گناهان و رهن سيّئاتش كه چونان كوه ها و درياهاست قرار گرفته و حسنه و كار خوبى در مقابل آن ها ندارد هر كدام از شما اهل محشر براى من در نزد او سابقۀ احسان و خدمت و لطف و محبّتى است در مقام نجات من برآيد كه سخت محتاج و نيازمندم.

اين ندا را اين بندۀ گنه كار - به تعليم منادى پروردگار - در مى دهد.

نخستين كسى كه در مقام پاسخ او برمى آيد - غالب كلّ غالب، مطلوب كلّ طالب، ليث بنى غالب، امام المشارق و المغارب الامام بالحق - علىّ بن ابى طالب عليه السّلام است كه مى گويد:

لبّيك لبّيك أيّها الممتحن فى محبّتى المظلوم بعداوتى.

آرى آرى، اى كسى كه در راه محبّت و دوستى من سختى و بلا كشيدى و از ناحيه دشمنان من مورد ظلم و ستم قرار گرفتى.

سپس آن حضرت با جمعى بسيار و گروهى فراوان هرچند عددشان كمتر از خصما و طلب كاران اين بندۀ خداست مى آيند و آنان به

ص:225

امير المؤمنين عليه السّلام عرض مى كنند: ما برادران دينى و اخوان ايمانى او هستيم كه در دنيا نسبت به ما نيكوكار بود و ما را مورد اكرام و احترام قرار مى داد و در معاشرت و برخوردش با ما با آن همه احسان و لطفى كه مى نمود كاملا متواضع و فروتن بود. ما حاضر هستيم براى نجات او از اين ورطۀ هلاكت از تمام طاعات خود دست شوئيم و آن ها را به او بذل نمائيم.

على عليه السّلام به آنان مى گويد: اگر چنين كرديد خودتان چگونه وارد بهشت مى شويد؟ عرض مى كنند:

برحمة اللّه الواسعة الّتى لا يعدمها من والاك و والى آلك يا أخا رسول اللّه.

در سايۀ رحمت واسعۀ حق تعالى كه دوستان و مواليان شما و مواليان دودمان و خاندان شما را زير پوشش مى گيرد.

در اين حال منادى پروردگار ندا در مى دهد: اى برادر رسول خدا اينان اخوان دينى و برادران ايمانى او هستند - كه براى نجات او حاضر شدند از طاعات خود دست بردارند - تو به او چه بذل مى كنى ؟ - و براى نجات اين دوست گنه كار گرفتارت چه مى دهى ؟ - همانا من امروز حاكم هستم آنچه از گناهان ميان من و او بود در سايۀ موالات و به خاطر محبّت و ولايت تو بخشيدم، اما آنچه ميان او بندگان من از مظالم است امروز بايد من فيصله دهم - امروز روزى است كه حساب ها بايد تصفيه شود و كارها يك سره گردد و هيچ كس امروز از پيشگاه عدل من با مظلمه اى نمى گذرد -

على عليه السّلام عرض مى كند پروردگارا آنچه فرمان دهى پذيرايم.

ص:226

حق تعالى مى گويد: يا علىّ ، إضمن لخصمائه تعويضهم عن ظلاماتهم قبله. اى على، براى طلبكارهاى او ضمانت كن كه عرض مظالم و مطالباتى كه از او دارند به آنان بپردازى.

على عليه السّلام هم در مقام ضمانت برمى آيد و به آنان مى گويد هرچه مى خواهيد به عنوان عوض مظالم و مطالباتى كه از اين بندۀ خدا داريد از من بخواهيد تا به شما ببخشم.

آنان در جواب حضرت عرض مى كنند:

يا أخا رسول اللّه، تجعل لنا بإزاء ظلاماتنا قبله ثواب نفس من أنفاسك ليلة بيتوتتك على فراش محمّد صلّى اللّه عليه و آله.

اى برادر رسول خدا، در برابر مظالم و مطالباتى كه همۀ ما از او داريم شما ثواب يك نفس از آن نفس ها كه در ليلة المبيت و شب هجرت وقتى در بستر حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله قرار گرفته بوديد - و با آن بيتوته جان رسول خدا را محافظت كرديد و خود را وقايه و حافظ جان پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله قرار داديد به همۀ ما مرحمت كنيد تا ما از مظالم و مطالبات خودمان بگذريم.

على عليه السّلام به آنان مى گويد: قد وهبت لكم، آنچه خواستيد به شما بخشيدم. در اين حال خداوند عزّ و جلّ مى گويد:

اى بندگان من، اينك بنگريد به آنچه در سايۀ بذل ثواب يك نفس از انفاس امير المؤمنين عليه السّلام در ليلة المبيت كه به عنوان فدا و عوض مظالم و مطالبات شما از دوست خود به شما مرحمت نمود. مى نگرند به عجايبى از قصور و خيرات و اجرها و ثواب ها و به اين وسيله خداوند خصماء و طلبكاران اهل ايمان را راضى مى كند به طورى كه

ص:227

از كثرت و فزونى به شگفت و تعجّب مى آيند و عرض مى كنند: آيا چيزى هم براى دگرى باقى مانده است با اين همه عطا و بخششى كه به ما شده كه ديگر بار به آنان ندا مى رسد:

يا عبادى، هذا ثواب نفس من أنفاس علىّ بن أبيطالب الّذى إقترحتموه عليه قد جعله لكم فخذوه و انظروا.

اى بندگان من، اين ثواب يك نفس از نفس هاى على بن ابى طالب عليه السّلام است - در ليلة المبيت و شب هجرت - كه شما خودتان - به عنوان عوض مظالم و مطالباتتان - خواستار شديد بگيريد و بنگريد.

سرانجام همۀ آن طلبكاران و صاحبان مظالم و مطالبات با اين مؤمن بدهكار كه على عليه السّلام در مقام بذل عوض و بدهكارى هاى او برآمد به بهشت مى روند.(1)

اين حديث كه از ذخاير روايات است كاملا بيانگر همان حقايقى است كه اشاره كرديم؛ حق هيچ كس ضايع نمى شود و هر صاحب حقى به حقش مى رسد. اگر خود من چيزى را براى ادا نداشتم آنان كه دل من جاى مهرشان و سينۀ من ظرف وداد و ولايشان بود و عمرى از آنان دم زدم و گفتم و شنيدم در مقام اداء حقوق طلبكاران من برمى آيند و آنان راضى و خشنود مى شوند و همه به بهشت مى روند.

بر اين اساس و با توجّه به اين حديث چه مانعى دارد كه امام حسين عليه السّلام فرداى قيامت در مقام برآيد و ثواب يك نفس از آن نفس ها كه

ص:228

در شب عاشورا در اين بيابان و صحرا كشيده است، ثواب يك يا اللّه كه گفته است، ثواب يك ركعت نماز كه خوانده است ميان همۀ ارباب حقوق و طلبكاران زائرانش قسمت كنند و همۀ آنان راضى و خشنود شوند و به بيش از حقّى كه داشتند برسند و همه به جنّت روند.

آرى، حسين است كه چرخش آسياى هستى به گردش چشم اوست و برقرارى نظام وجود به اشارت يك موى ابروى اوست و سعادت دو سرا رهين يك توجّه روى اوست و هرچه خير و خوبى است در سايۀ غبار خون رنگ كوى اوست. آرى، حسين است حسين:

اى آبروى عالم جان خاك پاى تو اى كرده جان به دوست فدا، جان فداى تو

عقل بشر چگونه به گرد رهت رسد اى ماوراى خلوت افلاك جاى تو

كونين نيست قيمت يك تار موى تو گردى است خلد از حرم دل گشاى تو

بال فرشته فرش ره زائران تو است اى آفتاب، سايه نشين لواى تو

جانا ز هركسى تو رضايى، خدا رضاست نبود جدا رضاى خدا از رضاى تو

اى كعبۀ اميد، تو را جان فدا كنم روزى اگر فتد گذرم بر مناى تو

ص:229

هيچ آشنا ز نزد تو نوميد برنگشت خوش باد حال آن كه بود آشناى تو

هر مشكلى كه ريخت به جانم شرار غم حل شد به يك اشارۀ مشكل گشاى تو

هركس خطى ز مهر تو بر لوح دل نگاشت او را به آبروى تو بخشد خداى تو(1)

با توجّه به آنچه گفتيم فكر مى كنم شبهۀ دوم هم كاملا جواب داده شده و اين نكته را هم ناگفته نگذارم كه زائر امام حسين عليه السّلام وقتى به زيارت آن حضرت مى آيد توجّه به اين حقيقت دارد كه به زيارت قبر كسى آمده است كه فوق العاده به مسائل حقوقى اهمّيت مى داده و هيچ حقّى از كسى در زندگى آن وجود مقدّس از بين نرفته است و چنين انتظارى هم از دوستان و شيعيان زائران و تعزيه داران خويش دارد.

و در نقلى چنين آمده است:

لا يقبل معنا رجل عليه دين(1).

وقتى آن وجود مقدّس نمى پسندد و روا نمى دارد همراه او در سفر شهادت كسى باشد كه بدهكارى دارد مسلّما خوش ندارد كه زائران قبر او دوستان و شيعيان او، ذاكران بزم عزاى او و گريه كنندگان و عرض ادب آوران به ساحت قدس او نسبت به حقوق خلق بى اعتنا باشند و رعايت اين گونه مسائل را ننمايند.

نماز بهترين چيزى است كه قرار داده شده، پس هركس مى خواهد - از اين بهترين - كم بياورد و هركس مى خواهد بسيار آورد.(1)

نظير اين تعبير در حديثى نسبت به زيارت امام حسين عليه السّلام آمده است كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

زوروه - صلّى اللّه عليه - فى كلّ وقت و فى كلّ حين فإنّ زيارته عليه السّلام خير موضوع فمن أكثر منها فقد استكثر من الخير و من قللّ قللّ له و تحرّوا بزيارتكم الأوقات الشّريفة فإنّ الأعمال الصّالحة فيها مضاعفة و هى أوقات مهبط الملائكة لزيارته.

امام حسين عليه السّلام را كه صلوات خدا بر او باد در همۀ اوقات و تمامى زمان ها زيارت كنيد؛ زيرا زيارت آن حضرت بهترين موضوع و برترين امرى است كه نهاده شده پس هركس از اين امر بهترين بسيار آورد همانا خير بسيارى براى خود فراهم آورده و هركس كم آورد خير كم براى خود خواسته.

و جستجو كنيد و پى گيرى نمائيد اوقات شريفه را براى زيارت حضرتش زيرا كه اعمال صالحه و كارهاى پسنديده در آن زمان ها اجر و ثوابش مضاعف و افزون است و آن اوقاتى است كه فرشتگان - خاص و ملائكۀ مخصوص - به زيارت حضرتش مى آيند.(2)

ص:232

10 - زيارت آن آقا معادل سه حج با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است.

11 - زيارت آن وجود مقدّس همانند ده حج و ده عمره است.

12 - زيارت سيّد الشهداء عليه السّلام چونان بيست حجّ و بيست عمره است.

13 - زيارت حضرتش همسان بيست حج و بيست عمره مبرورات متقبلات است.

14 - زيارت حضرت ابى عبد اللّه عليه السّلام بهتر و برتر از بيست حجّ است.

15 - زيارت آن حضرت برابر با بيست و يك حجّ است كه

حضرت صادق عليه السّلام به حذيفة بن منصور فرمود: چند سفر حج رفته اى ؟ عرض كرد: نوزده سفر.

فرمود: آگاه باش هر آينه اگر بيست و يك سفر حج بگذارى همانند كسى هستى كه امام حسين عليه السّلام را زيارت كرده اى.(1)

16 - زيارت امام حسين عليه السّلام برابر با بيست و دو حجّ است.

17 - زيارت حضرتش معادل بيست و پنج حجّ است.

18 - زيارت حضرت سيّد الشهدء عليه السّلام مساوى با سى حجّ پسنديده پذيرفته شده پاكيزه با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است.

19 - زيارت حضرت ابى عبد اللّه عليه السّلام مساوى با پنجاه حجّ با پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است.

20 - زيارت آن حضرت چونان هفتاد حجّ بعد از حجّة الاسلام است.

21 - زيارت امام حسين عليه السّلام برابر هفتاد حجّ و عمره از حجّ ها و عمره هاى

ص:234

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است.

22 - زيارت آن حضرت مساوى هشتاد حجّ پسنديده است.

23 - زيارت سيّد الشهداء عليه السّلام معادل نود حجّ و عمره از حجّ ها و عمره هاى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است.

24 - زيارت ابى عبد اللّه عليه السّلام همانند صد حج و صد عمره است.

25 - زيارت حضرتش چونان صد حج مبرور و صد عمرۀ مقبوله است.

26 - زيارت آن آقا عدل صد حجّ با رسول گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله است.

27 - زيارت آن امام همسان هزار حجّ و هزار عمره است.

28 - زيارت حضرت حسين عليه السّلام برابر هزار حجّ مقبول و هزار عمرۀ مبروره است.

29 - زيارت حضرت سيّد الشهداء عليه السّلام مساوى با هزار حجّ و هزار عمره با پيغمبر يا با وصىّ پيغمبر است.

30 - زيارت حضرت ابى عبد اللّه عليه السّلام همانند دو هزار حجّ و دو هزار عمره با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و با ائمّه راشدين عليهم السّلام است.

31 - زيارت امام حسين عليه السّلام معادل يك ميليون حجّ با حضرت قائم عليه السّلام و يك ميليون عمره با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است.

32 - زيارت حضرتش ثوابى چونان دو ميليون حجّ و دو ميليون عمره با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و با ائمّه راشدين عليهم السّلام دارد.

33 - زيارت آن آقا در هر قدمى كه زائر برمى دارد و مى نهد ثواب يك حجّ و يك عمره دارد.

34 - در هر قدمى كه زائر حضرتش مى گذارد و يا برمى دارد حجّ مقبولى و عمرۀ مبروره اى ثواب مى برد.

ص:235

35 - در زيارت امام حسين عليه السّلام در هر قدمى صد حجّ مقبول و صد عمرۀ مبروره است.

36 - زيارت حضرت سيّد الشهداء عليه السّلام از جهت ثواب برابر با آن مقدار حجّ و عمره است كه عددش را جز حق تعالى كسى نمى تواند احصاء و شمارش نمايد.(1)

مى بينيم تنها در يك جهت از جهات اجر و ثواب زيارت قبر ابى عبد اللّه عليه السّلام سى و شش عنوان و باب حديثى داريم كه مجموعا نزديك به صد حديث در اين جهت رسيده است و راستى امرى است بس عجيب و جريانى بس شگفت.

ممكن است به ذهنتان بيايد اين اختلاف احاديث در روايات بر چه مبنايى است و چگونه با يكديگر قابل جمع است ؟

گفتم: اتفاقا چند عنوان را كه ذكر كرديد اين سؤال به ذهنم آمد و هرچه عناوين بيشتر مى شد سؤال و پرسش پررنگ تر و باز شبهه قوى تر، ولى نخواستم ميان صحبتتان حرفى زده باشم.

گفتند: حق هم با شما است ولى فكر مى كنم امروز هم من خسته شده ام هم شما، به خصوص كه صبح هم استراحت نكرده ايم لذا ساعتى به ظهر مانده استراحت كنيم تا براى تشرّف آمادگى بهترى داشته باشيم و شما هم تا فردا فكر كنيد ببينيد چيزى به نظرتان مى رسد يا نه ؟ ان شاء اللّه روز بعد در اين زمينه صحبت خواهيم نمود.

ص:236

پسر مرتضى امير حسين كه چنوئى نبود در كونين

مصطفى مر، ورا كشيده به دوش مرتضى پروريده در آغوش

عقل دربند عهد و پيمانش بوده جبريل مهد جنبانش

عشق او اوّلى است بى آخر راز او باطنى است بى ظاهر

حبّذا كربلا و آن تعظيم كز بهشت آورد به خلق نسيم

و آن تن سربريده در گل و خاك و آن عزيزان به تيغ دل ها چاك

مصطفى جامه جمله بدريده على از ديده خون بباريده

فاطمه روى را خراشيده خون بباريده بى حد از ديده

حسن از زخم كرده سينه كبود زينب از ديده ها برانده دو رود

سنائى غزنوى حديقة الحقيقة 266-270

ص:238

محدوده و صحرا روزها و شب هايى را با چه وضعى گذراندند و گاهى به ياد آن آقايى بوديم كه به سمت مقامش مى رويم و در حال و هواى خاصّى مسير طى شد و به جايى كه به عنوان مقام حضرت صادق عليه السّلام معروف بود رسيديم.

هرچند از پيرايه هاى ظاهرى خالى بود ولى همان نسبت و تعلّق خصوصيّتى به آن محدوده بخشيده بود. دو ركعت نمازى و صد صلواتى هديۀ روح مطهّر حضرت صادق عليه السّلام نموديم. گوشه اى نشستيم و صلوات مخصوص حضرت را خوانديم، پرسيدم: اين جا به چه مناسبت به عنوان مقام حضرت صادق عليه السّلام معرّفى شده است ؟

كه ظاهرا غاضريّه در محدوده اى كه از حرم قمر بنى هاشم عليه السّلام عبور مى كند و به طرف مشرق مى رود قرار داشته و نينوى در مقابل او به سمت جنوب با فاصلۀ بيشترى بوده است و چه بسا اين منطقه اى كه در آن هستيم و به عنوان مقام حضرت صادق عليه السّلام خوانده شده ارتباطى با غاضريّه داشته باشد.(1)

و گويا براساس همان چه اشاره كرديم حضرت صادق عليه السّلام وقتى به زيارت قبر شريف جدّ امجدشان، حضرت ابى عبد اللّه عليه السّلام مى آمدند اين محدوده را مسكن و محطّ رحال خود قرار مى دادند و در اين جا از مركب پياده شده اطراق مى نمودند و براى تشرّف به حاير مطهّر غسل نموده و اين مسير را پياده طىّ مى كردند كه اگر چنين باشد و ظاهرا هم بى مناسبت به نظر نمى رسد چه بسا شب ها و روزها و ساعت ها آن وجود مقدّس در اين محدوده اقامت داشته است و اين فضا معطّر به عطر ولاى آن صاحب مقام ولايت مطلقۀ كلّيۀ الهيّه است. آرى

هر بوى كه از مشك و قرنفل شنوى از طرّۀ آن زلف چو سنبل شنوى

اين مقام در سال 970 به وسيلۀ جهان دده به عنوان تذكار و يادمان حضرت صادق عليه السّلام بنا شده است.

مكانى است كه حضرت صادق عليه السّلام در اين جا غسل زيارت مى نموده و مردم به عنوان تيمّن و تبرّك به اين جا آمده و مى آيند.

و لازم به تذكر است كه اين محلّ مورد اهتمام خاصّ فرقه اسماعيليه - بهره اى ها - بوده؛ زيرا تا سال 1262 به مردان آنان اجازه دخول به كربلا و زيارت عتبۀ مقدّسه داده نمى شده لذا در اين مكان توقّف نموده و زيارت مى كردند تا آن كه در سال 1262 كه سيّد ابراهيم قزوينى صاحب ضوابط از دنيا رفت، شيخ زين العابدين مازندرانى فتواى جواز دخول آنان را به كربلا صادر نمود و در سال 1288 موافقت والى بغداد هم فراهم آمد.(1)

اين توضيحات را كه شنيدم گفتم: خوب شد امروز اين صحبت به ميان آمد چون چند روز است مى خواستم همين مطلب را سؤال كنم فراموش مى كردم.

اين روزها در كربلا با جمعى كه نوعا با قيافه و هيئت و لباس و شمايل خاصّى هستند زياد روبه رو مى شويم و رفتار آنان و قيافه و لباسشان نوعا همه را متوجّه مى سازد. وقتى سؤال مى كردم مى گفتند بهره اى هستند و من نمى فهميدم يعنى چه. مى ديدم بعضى از آن ها بدون مهر نماز مى خوانند و روش خاصّى براى خودشان دارند، فكر مى كنم امروز موقعيّت مناسبى است كه توضيحى نسبت به آنان بدهيد.

ص:242

گفتند: بسيار خوب.

مصر را دو پسر بود كه يكى را نزار و ديگرى را مستعلى مى گفتند.

نزار جوانى برومند بود و به ولايت عهدى منتصر برگزيده شد. در طرف ديگر برادر نزار، مستعلى جاى داشت و با حمايت بدر الجمالى امير الجيوش به خلافت رسيد. نزار به اسكندريّه گريخت و به زودى دستگير شده و به قتل رسيد.

پس از آن اسماعيليۀ ايران به طرفدارى از نزار فرقهاى به نام نزاريّه تشكيل دادند كه حسن صبّاح و جانشينان او و آغاخانيّه از اين طايفه اند. اما مستعلويان كه عدد ايشان كمتر بود در يمن و هند به پيروى از مستعلى باقى ماندند و به بهره معروف مى باشند.

كلمۀ بهره در زبان گجراتى به معناى بازرگان است، بعضى گفته اند بهره يا بوهرا اسماعيليانى هستند كه از بلاد عرب و مصر و يمن به هندوستان مهاجرت كردند و در سال 460 هجرى در آن كشور مسكن گزيدند...

پيشواى اين فرقه تا 946 هجرى در يمن مى زيست و بهره عشريه و زكات خود را به او مى پرداختند تا اين كه يوسف بن سليمان در 946 هجرى از يمن به هند مهاجرت كرد و در سرهپور جاى گرفت. پس از درگذشت پيشواى ايشان، داود بن عجب شاه پيشوا شد...

داووديه بر دو طايفه شدند يكى بهرۀ علييه و ديگرى بهرۀ ناكوشيه.

فرقۀ اخير تحت تأثير عقايد هندويى خوردن گوشت را از گناهان مى شمارند اما فرقۀ ديگر از بهره جعفريّه نام دارند كه از نسل بهرۀ داوودى هستند و ايشان به مذهب سنّت و جماعت گرائيدند. فرقۀ جعفريه منسوب به جعفر نام شيرازى هستند كه در قرن 15 ميلادى

ص:244

مى زيست. بهره كتاب هاى دينى خود را مانند اسرار حفظ مى كنند و كتاب هاى ايشان به دو زبان عربى و گجراتى است...

بهره به دو گروه بزرگ كه تاجر و شيعه مذهب اند و ديگرى كشاورز و سنّى مذهب باشند تقسيم مى شوند... اكثريت بهره بدون شك از اصل هندو هستند كه اجداد ايشان بدين مذهب - اسماعيلى - گرائيدند.(1)

و حضرت صادق عليه السّلام فرمود: ألمنكر لآخرنا كالمنكر لأوّلنا.

منكر آخرين ما همانند منكر نخستين ما است.

و پيامبر اكرم عليه السّلام فرمود:

ألائمّة من بعدى إثنا عشر أوّلهم أمير المؤمنين علىّ بن أبى طالب عليه السّلام و آخرهم القائم، طاعتهم طاعتى و معصيتهم معصيتى، من أنكر واحدا منهم فقد أنكرنى.

امامان پس از من دوازده نفرند كه اوّلين آنان امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام است و آخرين آنان حضرت قائم عليه السّلام كه طاعتشان طاعت من و معصيت و نافرمانى شان نافرمانى و معصيت من است.

هركس يكى از آنان را منكر شود همانا مرا انكار نموده.(1)

بر اين اساس غير از فرقۀ حقّۀ اثنا عشريّه و گروه اماميّه ساير فرقه ها كه عنوان شيعه هم به خود داده اند و در كتب ملل و نحل در فهرست فرقه هاى شيعه ياد شده اند هركه باشند مرام و آئين شان آئين و مرامى نيست كه مورد رضا و قبول و پذيرش حق تعالى باشد. دين آن كسى مورد رضايت خداست كه به دوازده امام - به اين ترتيب - معتقد باشد:

امام اوّل على عليه السّلام، دوم امام حسن مجتبى عليه السّلام، سوم امام حسين عليه السّلام، چهارم حضرت على بن الحسين عليه السّلام، پنجم امام محمد باقر عليه السّلام، ششم امام جعفر صادق عليه السّلام، هفتم امام موسى كاظم عليه السّلام، هشتم علىّ بن موسى امام رضا عليه السّلام، نهم محمد بن على امام جواد عليه السّلام، دهم علىّ بن محمّد امام على النقى عليه السّلام، يازدهم امام حسن عسكرى عليه السّلام، دوازدهم حجّة بن الحسن

ص:246

المهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف.

با اين اعتقاد اگر هم لغزشى داشت چون اصول اعتقاداتش درست است اهل نجات خواهد بود. امّا آن ديگرى كه مى گويد امام چهارم علىّ بن الحسين عليه السّلام و امام پنجم را زيد بن علىّ بن الحسين مى شمرد، خدا دين او را قبول ندارد؛ چون كسى را كه خداوند امام قرار نداده او به عنوان امامت قبول دارد.

آن ديگرى كه مى گويد امام ششم حضرت صادق عليه السّلام، امام هفتم اسماعيل بن جعفر الصادق عليه السّلام خدا قبولش ندارد؛ چون خداوند اسماعيل را امام قرار نداده. دين او مورد قبول خداوند نيست هرچه هم كه سير و سلوك پسنديده داشته باشد پشيزى نمى ارزد. خدا كه مردۀ نماز و عبادت نيست. خدا كه به قشر و پوسته توجّه ندارد. بنده اى را مى خواهد كه هرچه گفت بپذيرد.

شيطان وقتى اصل را گرفت به فرع كارى ندارد، اعتقاد به امامت و ولايت و خلافت بلافصل على عليه السّلام را مى گيرد آن وقت ديگر كارى به كار من ندارد. پيوسته نماز بخوانم، روزه بگيرم، عبادت كنم، گريه كنم، مقدّس شوم، اعتقاد به امامت حضرت صادق عليه السّلام را از من مى گيرد. زيد را امام مى دانم پيوسته مشغول ذكر و ورد و قرائت و عبادت باشم. اسماعيل را به جاى حضرت كاظم عليه السّلام به من معرّفى مى كند. منكر امامت امام خدائى مى شوم آن وقت به ادب و آداب توجّه مى كنم. خيلى بايد به هوش بود و اين نكته اى است بسيار حساس كه متأسّفانه به آن كم توجّه داريم. گاهى سروصورت هاى ظاهرى از ارباب مرام هاى باطله مى بينيم فكر مى كنيم خبرى است و از اين طرف كسرى ها و كاستى ها از معتقدين مشاهده

ص:247

مى كنيم كنار هم مى گذاريم دچار شك و شبهه مى شويم ولى توجّه نمى كنيم شيطان چون اصل را از آنان گرفته ديگر كارى به كارشان ندارد.

امّا دسته دوّم چون اصل را از دست نداده اند شيطان بر آنان غضبناك است و مى خواهد به هر صورتى شده آنان را بلغزاند حالا كه از راه اعتقاد نشد از مسير عمل لذا كسرى و كاستى در اين جمع فراوان ديده مى شود.

لذا بايد به هوش بود و در مقام رعايت جميع حقوق و حدود برآمد تا كسى نتواند خرده اى بگيرد و بدى ها را به رخ بكشد.

سو. گويا غيرت به جميع معنى الكلمه رخت بربسته و رفته است. كجا رفتند آن مرزبانان شريعت و حافظان مكتب ولايت چونان سيّد الطائفه آيت مغفور حاج سيد محسن طباطبائى حكيم كه وقتى باخبر شد همين بهره اى ها مى خواهند در ساخت ضريح قمر بنى هاشم دخالت كنند مانع شد و مردانه ايستاد و كار را با اصول و ضوابط اماميّه به انجام رساند.

ناراحت شدم كه بعد از مدّتى حلواى مورد علاقه ام رسيد، پدرم مانع شد.

مدّتى گذشت، روزى مرحوم پدرم به من گفت: پسرجان، من از موسى بن جعفر عليه السّلام خجالت مى كشم كه هديه كسى را كه معتقد به امامت او نيست قبول كنم.

رحمت خدا بر اين مرزبانان، درود خدا بر اين سنگرداران، صلوات پروردگار بر اين شاگردان مكتب جعفر بن محمد عليه السّلام و سلام بر اين غيوران كه غيرتشان در طول تاريخ حافظ عقايد حقّه بوده است.

مسير و راه باشد، زيرا هر عملى از اعمال خير و هركارى از كارهاى پسنديده با اختلاف مراتب اخلاص و معرفت و تقوا و ساير شرائطى كه موجبات كمال عمل را فراهم مى آورد درجات اجر و ثوابش مختلف مى گردد، مضاف بر اين كه از روايات بسيارى استفاده مى شود كه حضرات معصومين عليهم السّلام در مقام پاسخ و جواب رعايت حال سائل را از جهت قوّت و ضعف ايمان مى نمودند تا آن كه موجبات انكار و كفرش فراهم نيايد و با مردم به مقدار عقول و دركشان تكلّم مى كردند.(1)

و در تحفه اش تحفه بيانى آورده است، گويد:

اين اختلاف ها كه در فضيلت زيارت آن حضرت وارد شده است يا محمول است بر اختلاف اشخاص و زيارات؛ زيرا كه دورى و نزديكى راه و قلّت و كثرت خوف و ساير شدّت ها و مشقّت ها و قلّت و كثرت معرفت آن حضرت و تفاوت مراتب اخلاص و نيّت ها و تقوا و پرهيزكارى و ساير شرايط قبول عمل در زيادتى و كمى ثواب دخل عظيم دارند.

يا محمول است بر اختلاف عقول مردم، چنانچه از بعض احاديث ظاهر مى شود؛ يا بر تفاوت حجّ ها و عمره ها و بنده آزادكردن ها چنانچه از بعضى نيز مستفاد مى شود.

يا به اعتبار حمل بعضى بر ثواب تفضيلى و بعضى بر سبيل ثواب

ص:251

استحقاقى.(1)

در توضيح اين دو كلام كه كلام كاملى است مى گوئيم:

در ارزش و اعتبار هرچيز جهات بسيارى دخالت دارد كه بود و نبود هركدام از آن جهات مى تواند در قدر و قيمت آن شى تأثير گذارد. گاهى مى بينيم يك قالى بزرگ ارزش كمى دارد و يك قاليچه كوچك قيمت فراوان و چه بسا ظاهر آن دو هم باهم يكسان ولى آنان كه خبرويّت دارند مى فهمند تفاوت هايى كه ميان آن دو با يكديگر موجود است كه موجب كسرى و فزونى قيمت شده است.

اعمال خير و كارهاى خوب هم اين چنين است؛ عمل چگونه باشد؟ نيّت و انگيزۀ عمل چه انگيزه و نيّتى باشد؟ عامل از جهت معرفت و بصيرت در چه سطحى باشد؟ عمل در چه شرائطى انجام شود؟ و ده ها و صدها خصوصيّات ديگر كه هركدام مى تواند در ارزش عمل و اجر و ثواب كار مؤثّر افتد و چه بسا اختلاف احاديث و روايات محمول بر اين معنا باشد.

اين زيارت با اين خصوصيّت از اين زائر اجر و ثوابش يك عمره است و آن زيارت با آن خصوصيات از آن زائر پاداشش هفتاد حجّ و عمره است يا كمتر يا بيشتر و ممكن است زيارتى از زايرى با خصوصيّاتى به جايى برسد كه برابرى آن را با مقدار حجّ و عمره جز حق تعالى كسى نداند كه درواقع اين بيان رافع اصل اختلاف است. يعنى نسبت به اين زيارت از اين زاير با اين خصوصيّات، ده حديث و بيست روايت و سى خبر و بيشتر

ص:252

از آن نرسيده است، براى اين زيارت فقط يك روايت رسيده است و ساير روايات مربوط به ساير زايران و ساير زيارت هاست.

و يا اين كه اختلاف ناظر به اختلاف درك و فهم و ضيق و سعۀ قلبى و عقلى سامع و سائل است. كسى ممكن است ظرف درك او كوچك باشد و نتواند بيش از حدّى را متحمّل شود و بپذيرد با چنين كسى بايد در همين حدّ سخن گفت، به خصوص كه بزرگان گفته اند اثبات شى نفى ماعدا نمى كند. اين مقدار را اين حديث براى اين سائل گفته است امّا در مقام نفى بيشتر نيست. حديث ديگر مى آيد و بيشتر را براى كسى كه تاب تحمّلش را دارد بازگو مى نمايد.

و بر اين اساس ممكن است نسبت به يك زيارت و يك زاير روايات مختلفى رسيده باشد كه به تعبير اصولى همه مثبت باشند و تنافى با يكديگر نداشته باشند. اين حديث، بيشترى را اثبات مى كند كه آن روايت نفى نمى نمايد در عين اين كه مطلب اوّل هم به عنوان يك اصل كلّى در جاى خود محفوظ است. در هر حال اميد است با توضيحى كه داديم مطلب كاملا روشن شده باشد.

عنوان نمونه مواردى را مى آوريم.

گاهى حديث از دعاى خير رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و دعاى خير امير المؤمنين و ائمه عليهم السّلام به عنوان بدرقۀ زائر خبر مى دهد.(1)

و گاهى روايت از استغفار حضرت فاطمه عليها السّلام نسبت به گناهان زائران سخن به ميان مى آورد.(2)

خدمت حضرت صادق عليه السّلام رفتم درحالى كه حضرت در محلّ نماز خود بودند. نشستم تا نماز حضرت تمام شد، آن گاه شنيدم حضرتش در مقام دعا و مناجات با پروردگارش چنين مى گفت:

يا من خصّنا بالكرامة و وعدنا الشّفاعة و حملنا الرّسالة و جعلنا ورثة الأنبياء و ختم بنا الأمم السّالفة و خصّنا بالوصيّة و أعطانا علم ما مضى و علم ما بقى و جعل أفئدة من النّاس تهوى إلينا إغفر لى و لإخوانى و زوّار قبر أبى الحسين بن علىّ صلوات اللّه عليهم.

اى خدائى كه كرامت خاصّت را به ما بخشيدى و به ما وعدۀ شفاعت دادى و رسالت را بر ما خاندان نهادى و ما را وارثان پيامبران قرار دادى و امّت هاى پيشين را به ما پايان بخشيدى و ما را مخصوص به وصايت گرداندى - مقام جانشينى رسولت را به ما مرحمت فرمودى - و علم گذشته و آگاهى آينده را به ما عطا كردى و دل هايى از مردمان را هواخواه ما قرار دادى؛ مرا و برادران مرا و زائران قبر پدرم حسين بن علىّ صلوات اللّه عليهم(1) را بيامرز و مشول مغفرت بدار.

آنان كه اموالشان را خرج نمودند و ابدانشان را در معرض رنج قرار دادند به خاطر رغبتى كه در برّ و نيكى نسبت به ما داشتند و اميدى كه به پاداش صله و پيوند با ما در نزد تو داشتند و به خاطر سرور و شادى كه بر پيامبرت حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله وارد نمايند و پذيراى

ص:255

فرمان و دستور ما باشند و بر دشمنان مان غيظ و غضب وارد سازند و مقصودشان رسيدن به رضوان تو بود.

پس تو هم - اى خدا - از طرف ما جزاى رضوانت را به آنان ارزانى دار و شب و روز حافظ و نگه دار آنان باش و جانشين خوبى براى اهل و فرزندانى كه در ديارشان باقى گذاردند بوده باش. با آنان همراهى و مصاحبت داشته باش و شرّ هر جبّار و ستمگر گردن كشى را از آنان دفع نما و آنان را از شرّ خلق ضعيف و شريرت مصون و محفوظ بدار و از شرّ شيطان هاى انسى و جنّى نگه دار.

و بيش از آنچه به تو اميد دارند در اين غربت و دورى از وطن هايشان به آنان ببخشاى، آنان ما را بر فرزندان و خاندان و خويشان خود برگزيدند و مقدّم داشتند.

بارالها، همانا دشمنان ما در مقام عيب جوئى از آنان در اين سفر زيارتى برآمدند ولى آن حرف ها مانع از حركت آنان به سوى ما نشد بلكه با دشمنان مخالفت نمودند و به زيارت ما آمدند.

فارحم تلك الوجوه الّتى غيّرها الشّمس.

و ارحم تلك الخدود الّتى تقلّبت على قبر أبى عبد اللّه عليه السّلام.

و ارحم تلك الأعين الّتى جرت دموعها رحمة لنا.

و ارحم تلك القلوب الّتى جزعت و احترقت لنا.

و ارحم تلك القرخة الّتى كانت لنا.

پس - اى خداوندگار - رحم كن به اين صورت هايى كه خورشيد آن ها را دگرگون ساخته.

رحم كن به اين گونه ها كه به قبر ابى عبد اللّه عليه السّلام رسيده.

ص:256

رحم كن به اين ديده ها كه به خاطر رحمت بر ما خاندان اشك ريخته.

رحم كن بر اين دل ها كه براى ما جزع و بى تابى نموده و به اين سينه ها كه براى ما سوخته و آتش گرفته.

رحم كن بر اين فغان ها و فريادها كه براى جانب دارى از ما بلند شده.

اللّهم إنّى أستودعك تلك الأنفس و تلك الأبدان حتّى تروّيهم من الحوض يوم العطش.

بار الها، همانا من اين جانها و پيكرها و اين ارواح و ابدان را به تو مى سپارم و نزد تو به وديعه و امانت مى گذارم تا آنان را در آن روز تشنگى از آن حوض سيراب سازى.

- معاوية بن وهب گويد - پيوسته حضرت در حال سجده اين گونه دعا مى كرد و چون دعايش تمام شد و سر از سجده برداشت، عرض كردم: فداى شما شوم، اين دعايى كه از شما شنيدم اگر در حق كسى بود كه خدا را هم نمى شناخت گمان نمى كردم آتش هيچ گاه به او برسد.

به خدا سوگند، هر آينه آرزو كردم كه اى كاش حجّ نمى كردم و به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام مى رفتم.

حضرت فرمودند: چقدر تو به آن حضرت نزديك هستى پس چه چيز مانع زيارت تو مى شود؟ اى معاويه، چرا زيارت حضرتش را رها مى كنى ؟

گويد به آن حضرت عرض كردم: فداى شما شوم، نمى دانستم زيارت آن حضرت اين چنين جايگاهى داشته باشد و كارش به اين جا برسد.

حضرت فرمود:

ص:257

يا معاوية، و من يدعو لزوّاره فى السّماء أكثر ممّن يدعو لهم فى الأرض.

اى معاويه، دعاگويان زائران امام حسين عليه السّلام در آسمان بيش از دعا كنندگان در حق آنان در زمين هستند.

زيارت آن حضرت را به خاطر بيم از هيچ كس رها مكن كه هركس به خاطر خوف و ترس زيارت حضرتش را ترك نمايد آن چنان حسرتى مى بيند كه آرزو مى كند كه قبرش در دستش باشد.

أما تحبّ أن يرى اللّه شخصك و سوادك فيمن يدعونه رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله ؟

أ ما تحبّ أن تكون غدا فيمن تصافحه الملائكة ؟

أ ما تحبّ أن تكون غدا فيمن يأتى و ليس عليه ذنب فيتبع به ؟

أ ما تحبّ أن تكون غدا فيمن يصافح رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله ؟ آيا دوست ندارى كه خداوند تو را در جمعى ببيند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در حق آنان دعا مى كند؟

آيا دوست ندارى جزء جمعى باشى كه فرداى قيامت فرشتگان با آنان مصافحه مى كنند؟

آيا دوست ندارى كه فرداى قيامت در جمعى باشى كه هيچ گناهى بر آنان نيست كه دچار عذاب آن گردند؟

آيا دوست ندارى كه فردا در جمعى قرارگيرى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله با آنان مصافحه نمايد؟(1)

ص:258

مرحوم مجلسى در اين جملۀ روايت - ما يتمنّى أنّ قبره كان بيده - آرزو مى كند اى كاش قبرش در دستش بود، احتمالاتى داده است:

يكى اين كه آرزو مى كند اى كاش حضرت را زيارت مى كرد هرچند يقين به مرگ داشت و قبرش را به دست خودش مى كند.

ديگر اين كه كنايه از قتل و كشته شدن در راه زيارت امام حسين عليه السّلام باشد.

سوّم اين كه مقصود اين است كه خروج از قبر در اختيارش بود، از قبرش بيرون مى آمد و به زيارت امام حسين عليه السّلام مى رفت...(1)

اىّ الاعمال افضل ؟ برترين كارها كدام است ؟ فرمود:

احمزها - اى اقواها و اشدّها - قوى ترين و شديدترين آن ها(1) يا سخت ترين و مشكل ترين آن ها(2).

لذا بسيار به جاست در سفرهاى زيارتى به خصوص سفر زيارت امام حسين عليه السّلام متحمّل سختى ها و مشكلات بشويم و از كسرى ها و كاستى ها نناليم و بدانيم هرچه سختى بيشتر اجر فزون و ثواب بيشتر.

آرى حضرت صادق عليه السّلام زائران قبر جدّش را به خدا مى سپارد و به رسم وديعه جسم و جان آنان را به حق تعالى مى دهد كه در كنف حمايت حق باشند تا كنار حوض كوثر درآيند و سيرآب گردند.

از ديگر نكاتى كه در اين حديث قابل توجّه است اين جملۀ روايت است كه فرمود:

يا معاوية، و من يدعو لزوّاره فى السّماء أكثر ممّن يدعو لهم فى الأرض.

اى معاوية بن وهب، آنان كه در آسمان دعاگوى زائران امام حسين عليه السّلام هستند بيش از دعاگويان زمينى اند.

توى معاوية بن وهب دعاى مرا براى زوّار ابى عبد اللّه عليه السّلام ديدى و تعجّب نمودى ولى چون چشم و گوش ملكوتى ات باز نيست نمى بينى و نمى شنوى كه در ملكوت عالم و در آسمان ها زائرين قبر سيّد الشهداء عليه السّلام

ص:260

چقدر دعاگو دارند. ممكن است ابتداء اين جمله قدرى به نظرتان عجيب جلوه كند ولى هيچ شگفت و تعجّب ندارد همان گونه كه به مراتب وسعت آسمان ها از زمين بيشتر است و پيوسته در حال توسعه است كه اين آيۀ قرآن از آيات شگفت اين كتاب معجزنما است:

وَ السَّمٰاءَ بَنَيْنٰاهٰا بِأَيْدٍ وَ إِنّٰا لَمُوسِعُونَ (1)

آسمان را به قوّت كاملۀ بنا كرديم و برافراشتيم و به درستى كه ما هرآينه وسعت دهندۀ آسمانيم.(2)

آسمان با اين وسعت كه از درك ما و بزرگ ترهاى ما بيرون است و پيوسته در حال توسعه است، اين آسمان و اين ملكوت مملوّ از ملائكه و فرشتگان كه سرسپردگان صاحبان مقام ولايت مطلقۀ الهيّه، محمّد و آل محمّد صلوات اللّه عليهم اجمعين هستند؛ در مقام دعا و استغفار براى زائران قبر امام حسين عليه السّلام برمى آيند؛ زيرا كه آنان او را مى شناسند و خود هم جزء زائران و گريه كنندگان بر مصائب آن وجود مقدّس هستند.

بر اين اساس هيچ تعجّبى ندارد كه امام ششم عليه السّلام به معاوية بن وهب بگويد:

و من يدعو لزوّاره فى السّماء أكثر ممّن يدعو لهم فى الأرض.

و در قسمت پايانى حديث هم با لحنى كه عاطفه و عقل چون شير و شكر در آن به هم آميخته در قالب چهار جمله بگويد: اما تحبّ ؟ اما تحبّ ؟ آيا دوست ندارى ؟ و در هر جمله اى اثرى از آثار و نتيجه اى از

ص:261

نتايج زيارت را بازگو نمايد و شور و شوق زيارت را بيشتر سازد.

آنچه در اين روايات آمده امرى است كاملا طبيعى و بيانگر اصول اسلامى و انسانى. وقتى من يا شما يا هركسى ببيند شخصى نسبت به عزيز او، جدّ او، پدر او، پسر او، برادر او اظهار محبّت مى كند، به زيارت قبرش مى رود، آن را به حساب مى گيرد و متقابلا او هم در مقام جبران برمى آيد.

چگونه ممكن است اولياء خدا ببينند جمعى در مقام زيارت قبر عزيز آنان برمى آيند و از راه دور و نزديك با تحمّل مشكلات و سختى ها به زيارت مى آيند و عرض ادب مى نمايند، بى تفاوت بمانند؟ اين بى تفاوتى با اصول اسلامى و انسانى سازش ندارد.

چگونه ممكن است پيامبر اكرم، امير المؤمنين و حضرت صدّيقه سلام اللّه عليهم اجمعين بنگرند جمعى به زيارت فرزند مظلوم و نورديدۀ شهيدشان مى روند، او را مورد عنايت قرار ندهند؟ چگونه امام مجتبى عليه السّلام نسبت به زائران قبر برادرش اظهار رحمتى ننمايد؟ و چگونه ممكن است امام سجّاد و حضرت باقر و امام صادق و ساير حضرات معصومين عليهم السّلام زائران قبر پدر و جدّشان را با آن شور و شوق و حال و هواى زيارت مشاهده كنند و در مقام لطف و احسان برنيايند؟ چنين امرى نسبت به افراد عادى روا نيست، چگونه مى شود آنان را به جمعى كه ربّ النوع همۀ كمالاتند نسبت داد؟ و چون در بلنداى علم و قدرت و لطف و مرحمت و فضل و رأفت هستند و در همۀ عوالم به اذن حق تعالى حاكم، لذا هرچه در احاديث و روايات آمده قابل قبول است.

ظهر نزديك شد به محل اقامتمان برگشتيم تا وضو گرفته به حرم محترم مشرّف شويم.

ص:262

چه خوش باشد كه بعد از انتظارى به اميدى رسند اميدواران

جمال اللّه شود از غيب طالع پديدار آيد اندر بزم ياران

به آواز انا الحق مرغ توحيد كند پرواز اندر شاخ ساران

همى گويد منم آدم منم نوح خليل داورم قربان جانان

منم موسى منم عيسى بن مريم منم پيغمبر آخر زمانان

تو مرآت نكويىّ خدايى خدا را سوى ما رو كن شتابان

تو اى عدل خدا كن دادخواهى ز جا خيز اى پناه بى پناهان

برون كن ز آستين دست خدا را به خون خواهى و از خون نياكان

قدم در كربلا بگذار و بستان سر خونين ز دست نيزه داران

تو اى دست خدا از شست قدرت بكش تير از گلوى شيرخواران

خبردارى كه از سمّ ستوران دگر جسمى نماند از شه سواران

شنيدستى چنان دست خدا را جدا كردند از تن ساربانان

مرحوم ميرزا محمد ارباب قمّى آثار الحجّة 1/331.

ص:264

سرورى در دل ارباب و لا و منتظران آن حقيقت صدق و صفا پديد مى آيد به اين اميد كه شايد اين جمعه آن جمعۀ معهود و آن روز موعود باشد. هذا يوم الجمعة و هو يومك المتوقّع فيه ظهورك، آقا امروز روز جمعه است همان روزى كه توقّع ظهورت را در آن روز مى بريم.

آرى، اميدوار مى شوند شايد آن يار سفر كرده امروز به وطن بازگردد و آن يوسف گم گشته به كنعان بازآيد و با خود زمزمه مى كنند:

يوسف گم گشته بازآيد به كنعان غم مخور كلبۀ احزان شود روزى گلستان غم مخور

اين دل غم ديده حالش به شود دل بد مكن وين سر شوريده بازآيد به سامان غم مخور

اى دل ار سيل فنا بنياد هستى بركند چون تو را نوح است كشتى بان ز طوفان غم مخور

گرچه منزل بس خطرناك است و مقصد بس بعيد هيچ راهى نيست كو را نيست پايان غم مخور(1)

انتظار آن گنج عزّت باقى مى مانند.

البته درست است كه جمعه ها متعلّق به آن وجود مقدّس است ولى آن آقا امام عصر است و حجّت زمان. روزها و شب ها و ساعات و دقايق و آنات متعلّق به اوست، لذا اصل اوليّه مقتضى است كه پيوسته به ياد آن حضرت باشيم و به ساحت قدسش عرض ادب داشته باشيم و چه خوب است كه يك برنامۀ مستمر هرچند بسيار مختصر و كوتاه در همۀ روزها و شب ها در ارتباط با حضرتش داشته باشيم و در طول بيست و چهار ساعتى كه بر ما مى گذرد لااقل دقايق و لحظاتى را به آقا و اماممان اختصاص دهيم و با عرض سلامى يا زيارت كوتاهى پيوند قلبى و مراتب رعيّتى و مراسم چاكرى مان را به دربار ولايت مدارش اظهار داريم كه بسيار در زندگى مان مؤثر و مفيد است.

ألسّلام عليك و على آبائك الطّاهرين.

ألسّلام عليك و على أصحابك و أنصارك و أحبابك و أشياعك.

ألسّلام عليك و على من تحبّ السّلام عليه(1).

زيارتى است كوتاه و مشتمل بر هفت سلام مورد علاقۀ آن محبوب رحمان و آن جان جانان، و هركدام از سلام هايش جلوۀ خاصّ خود را دارد به خصوص آخرين سلامش كه سلام بر همۀ آنانى است كه سلام بر آنان محبوب آن محبوب است. ادب و آداب اقتضا مى كند همه روزه به محضر شريفش عرض ادب داشته باشيم و خود را چون عبدى حلقه به گوش كه آماده اجراى فرامين مولا است به حضورش عرضه بداريم.

سوداى عشقش بر سرم از فرقتش در آذرم زنجير از پا بر درم آن گه كمند از مو زنم

با آفتاب روى او با سنبل گيسوى او با تيغ آتش خوى او بر چرخ من پهلو زنم

شاها اميرى رهبرى دانم رعيّت پرورى گر بر فقيرت بنگرى بر نه فلك اردو زنم(1)

آرى، بسيار به جاست جمعه زيارت جمعه اش را بخوانيم و براى انس و الفت با او و درددل و اظهار محبّت نسبت به او دعاى ندبه را، با ندبه بخوانيم و پس از نماز عصر صلوات عصر جمعه را كه بسيار به آن اهتمام شده و مقدّمات صدور و شرح فقراتى از آن را در كتاب حديث ديدارها - ديدار در مكّه(2) - آورده ايم با توجّه بخوانيم و با او به نجوا بنشينيم و چونان فرزندى كه پدرش به سفر رفته و نيامده بگرييم و بناليم و ساز فراقش را با آه سينه و آب ديده به صدا درآوريم و بدانيم كه سرانجام جمعه اى فرا مى رسد و آن جمعه و صاحب جمعه در آن جمعه از پس پردۀ غيبت ظاهر مى شود و شأنيّت همۀ حقايق متعلّق به جمعه در آن جمعه به فعليّت مى رسد.

تا از آدينه برم وعده بر ايّام دگر بى تو آدينه بود همچو سيه شام دگر

ص:269

دگر آدينه گذشت و خبرى نيست ز يار دارم اميد بر آدينۀ ايّام دگر

هر شب و روز به جان هادى و مهدى گفتم غير ذكر تو به لب نيست مرا نام دگر

با صبا بر تو درودم بود اى جان جهان كارم از دولت تو گشته سرانجام دگر

چه تفاوت كه به كنج قفسم يا گلشن مرغ پر سوخته هرگز نرود بام دگر

دل آشفته ز هجر تو بنالد شب و روز چون به غير تو مرا نيست دل آرام دگر(1)

من كه در آن مكان و زمان و در سايۀ آنچه شنيدم، سخت تحت تأثير قرار گرفته بودم و همۀ اين ها را از بركات سفر زيارت امام حسين عليه السّلام مى دانستم، آمادگى خود را براى پيگيرى مطالب روزهاى قبل اعلام نمودم.

گفتند: گويا صحبت مان به اين جا رسيده بود كه حضرات معصومين عليهم السّلام عنايت خاصى به زائران قبر امام حسين عليه السّلام دارند و در اين ميان اين آقايى كه اين مكان و زمان متعلّق به اوست در اين جهت خصوصيتى دارد و ارتباط و پيوند ناگسستنى ميان اين آقا و جدّ بزرگوارش حضرت سيّد الشهداء عليه السّلام موجود است به طورى كه چه بسا بتوانيم ادّعا كنيم نزديك ترين راه وصول به آن خلوت سراى راز و سراپردۀ اعزاز راه

ص:270

امام حسين عليه السّلام است.

هركه مى خواهد در دل دوست جايى پيدا كند و به ديار يار راهى بجويد بايد سعى كند سروسرّى با سيّد الشهداء عليه السّلام به هر عنوانى از عناوين داشته باشد كه آن آقا به هركسى كه با ابى عبد اللّه عليه السّلام ارتباطى دارد نظر لطف و عنايت خاص دارد؛ زيرا به خود آن آقا تأسّى و اقتدا نموده است.

اگر بر امام حسين عليه السّلام گريه مى كنيم اقتدا به آن آقايى كرده ايم كه صبح و شام بر جدّ بزرگوارش مى گريد و خون از ديده مى بارد و آن وقت بى حساب به نظر نمى رسد آنچه بعض ارباب معرفت نقل كرده اند كه:

حضرتش مى خواهد كه به منزلش تشريف ببرند مى فرمايند:

بايد بروم. عرض مى كند: كجا؟ مى فرمايند: منزل فلان قصّاب روضه است پاى منبر سيد ابو الحسن. از خواب بيدار مى شود و پرسان پرسان منزل روضه را پيدا مى كند و معلوم مى شود اسمى كه حضرت فرموده اند نامى بوده كه هيچ كس از آن باخبر نبوده است.(1)

و آن گونه كه با جمعى از چاكران دربار ولايت مدارش در روز نهم ماه محرّم در مجلس روضه اى كه در منزل مرحوم سيد حسين كرمانشاهى حائرى از طلوع فجر تا بعد از ظهر برگزار مى شده شركت مى نمايد و در زمان حضورش در مجلس وقتى گوينده مى گويد:

اى گمشدۀ بيابان ها، روى سخن ما به تو است.

آن چنان انقلابى در مجلس پديد مى آيد گويا همۀ ذرّات به جنب و جوش افتاده اند و آن وجود مقدّس خود را صاحب مجلس معرّفى مى كنند.(2)

كه ديگر خاطرات و نقل ها در اين زمينه فراوان است و بسيار و مقتضاى طبع اوليه هم همين است آنان كه خود صاحب مجلس هستند و خود صاحب عزا مسلّما بايد در مجلس شركت كنند و اگر شركتى نبود جاى سؤال است كه چرا؟ وگرنه حضورشان، بذل مرحمت و لطف و عنايتشان

ص:272

امرى است طبيعى و نيازى به نقل و شاهد ندارد. آرى

هرچه هست از قامت ناساز بى اندام ماست ورنه تشريف تو بر بالاى كس كوتاه نيست(1)

آرى، اگر به زيارت امام حسين عليه السّلام مشرّف مى شويم اقتدا به آن زائرى داريم كه حدود دوازده قرن است پيوسته زائر اين قبر شريف و حرم محترم در فرصت هاى مختلف است كه ديگر اين امر هم نياز به شاهد و نمونه ندارد. گاه وبيگاه در اين حاير شريف چشمى باز، گوشى باز، شامّه اى باز بوده و توفيق ديدار و استماع گفتار و استشمام بوى آن كه بهشت بوى اوست را پيدا نموده اند همان كو:

اى قصّۀ بهشت ز كويت حكايتى شرح جمال حور ز رويت روايتى

كى عطرساى مجلس روحانيان شدى گل را اگرنه بوى تو كردى رعايتى(2)

و يا در سفر زيارت سيّد الشهداء عليه السّلام توفيق هم سفر شدن با آن سفير حق را يافتند آن سان كه نسبت به مرحوم علاّمۀ حلّى نقل شده همان كو كه پس از رحلتش در عالم رؤيا وقتى او را ديدند و در مقام پرسش از او برآمدند گفت:

لو لا الألفين و زيارة الحسين لهلكتنى الفتاوى(3).

ص:273

بعد از آن كه به خانۀ خود رجوع فرمود، كتاب تهذيب خود را ملاحظه نمود و آن حديث را در همان موضع كه آن بزرگوار فرموده بود مشاهده نمود، پس در حاشيۀ كتاب تهذيب خود در همان مقام به خط خود نوشت كه اين حديثى است كه مولاى من صاحب الامر عليه السّلام مرا به آن خبر داد... سيّد مسطور(1) فرمود كه من همان كتاب را ديدم و در حاشيۀ همان كتاب به خط علامه مضمون مذكور را مشاهده كردم.(2)

چيست ؟ گفت: امام زمان عليه السّلام به زيارت آمده اند و اين بوى عطر آن حضرت است.(1)

كه چه زيبا صائب به رشته كشيده است:

ز زلف آه آخر روى جانان مى شود پيدا در اين ابر سيه آن برق جولان مى شود پيدا

نسيم آشنارويى كه من سرگشتۀ اويم ندانم در كدامين باغ و بستان مى شود پيدا

نسيم از كار مى ماند صبا بر خاك مى افتد در آن گلشن كه آن سرو خرامان مى شود پيدا

چسان از ديدن او چشم بردارم كه از رويش به جاى حلقۀ خط چشم حيران مى شود پيدا

بپرداز از غبار معصيت آئينه جان را كه در آئينۀ جان روى جانان مى شود پيدا

برون مى آورد با آن غرور از خيمه ليلى را غبارى گر ز دامان بيابان مى شود پيدا(2)

به زائران آن حضرت عنايت و لطف خاص دارد كه از اين جريانى كه مى آوريم اين حقيقت استفاده مى شود.

استاد جعفر نعلبند اصفهانى پيوسته در عرفه به زيارت قبر امام حسين عليه السّلام مشرّف مى شد - آخر از قديم الايّام دوستان و شيعيان عنايت و توجّه خاصّى به زيارت عرفۀ امام حسين عليه السّلام داشته و دارند؛ چون براى آنان از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده اند كه حق تعالى تجلّى خاص براى زائران قبر ابى عبد اللّه عليه السّلام در روز عرفه قبل از اهل عرفات دارد و قضاء حوائج و مغفرت ذنوب همراه با زيارت عرفه است.(1)

آرى استاد جعفر بيست و پنج سفر توفيق زيارت عرفۀ امام حسين عليه السّلام نصيبش شده بود. در سفر بيست و پنجم پيرمردى يزدى و بيمار با او همراه بود. ميان راه از راه واماند و نتوانست ادامۀ مسير دهد. دو روز توقف كرد تا قافله هاى ديگر برسند و روز سوم عازم حركت شد.

استاد جعفر متحيّر ماند چه كند با قافله برود و اين پيرمرد مشرف به مرگ را در اين جا تنها بگذارد و به زيارت عرفه برسد يا نزد او باقى بماند.

سرانجام تصميم به رفتن گرفت، وقتى رفت كه با پيرمرد خداحافظى كند با چشم گريان از او خواست بماند ساعتى ديگر او از دنيا مى رود.

استاد جعفر هم ماند تا آن كه پيرمرد از دنيا رفت. ميان بيابان تنها با جنازۀ اين پيرمرد چه كند؟

ص:277

جنازه را روى مركب بست و به راه افتاد - وجدانش قبول نمى كرد اين پيرمردى كه به عشق زيارت امام حسين عليه السّلام آمده و موفق نشده او را ميان راه دفن كند و برود. اگر در حال حيات موفق به زيارت نشد لااقل جنازه اش را به كربلا برسانم - ولى جنازه روى مركب قرار نمى گرفت و گاه وبيگاه اين طرف و آن طرف مى شد يا از روى مركب مى افتاد و رفتن و ادامۀ مسير سخت و دشوار مى نمود.

حالت انقطاع و التجايى براى او پيدا شد و متوسّل به ذيل عنايت سيّد الشهداء عليه السّلام گرديد و با چشم گريان عرض كرد: چه كنم با زائر شما؟ كه ناگهان چهار نفر پيدا شدند و يك نفر كه بزرگ آنان مى نمود گفت: جعفر چه مى كنى با زائر ما؟ عرض كرد: درمانده شده ام. سه نفر پياده شدند و يكى از آن ها نيزه اش را به گودالى كه آب در آن خشكيده بود به زمين زد. چشمۀ آبى ظاهر شد او را غسل دادند و با آن آقا كه بزرگ آنان معلوم مى شد بر آن جنازه نماز خواندند و جنازه را به طورى كه مشكلى پيش نيايد روى مركب بستند و ناپديد شدند.

استاد جعفر نعلبند با جنازۀ پيرمرد يزدى زودتر از همۀ قافله ها به كربلا رسيد و آن پيرمرد را در وادى ايمن به خاك سپرد.

پس از گذشت بيست روز قافله اى كه با آنان همراه بود به كربلا رسيدند. روز عرفه استاد جعفر در حرم محترم امام حسين عليه السّلام مردم را به صورت هاى مختلف مى ديد و در جمع آنان كمى را به صورت انسان مشاهده مى نمود - چشم برزخى اش باز شده بود و ملكوت در ملك براى او آشكار گشته بود - و همچنين سفرهاى بعدى كه مشرف مى شد روز عرفه مردم را به صورت هاى ديگرى مى ديد - و

ص:278

ظهور و بروز ملكات و بواطن افراد را شاهد بود - به طورى كه حالت بيم و ترس برايش فراهم آمده بود. تصميم گرفت ديگر روز عرفه مشرّف نشود و از آنچه مشاهده مى كرده در امان بماند.

از آن سو وقتى جريان پيرمرد يزدى و آنچه را كه واقع شده بود براى مردم نقل مى كرد بعضى طعن مى زدند و در مقام اشكال تراشى و ردّ و انكار برمى آمدند لذا تصميم گرفت جريان را هم ديگر براى كسى نقل نكند تا آن كه شبى در اصفهان با عيالش مشغول خوردن غذا بود كه صداى در خانه بلند شد و كسى گفت حضرت صاحب الامر عليه السّلام تو را طلبيده اند. برخاست و با فرستادۀ حضرت به مسجد جمعه آمد. ديد آن وجود مقدّس بالاى منبر تشريف دارند و صفّه پر از جمعيت است، در اين ميان حضرت به او توجّه كردند و او را به اسم صدا زدند: جعفر بيا - در موقع نوشتن چنين جملاتى خدا مى داند بر نويسنده چه مى گذرد و چه حالت غبطه اى پيدا مى كند، خوشا به حالت اى استاد جعفر نعلبند كه به افتخار شنيدن نامت از آن نامور هستى نايل آمدى آن هم با لطف احضار و عنايت طلب جعفر بيا - جلو رفت تا مقابل منبر رسيد.

حضرت فرمودند: چرا براى مردم آنچه را كه در راه كربلا ديدى نقل نمى كنى ؟ عرض كرد: مردم باور نمى كنند و در مقام بدگويى در ردّ و انكار چه بسا برمى آيند. فرمودند: تو كارى به حرف مردم نداشته باش. تو آنچه را كه ديدى نقل كن تا مردم بفهمند ما چه نظر لطف و مرحمتى داريم با زائر جدّمان حضرت سيّد الشهداء صلوات اللّه

ص:279

عليه.(1)

اين يك نمونه است از صدها و هزارها نمونۀ لطف و عنايت آن وجود مقدّس به زائران قبر جدّش امام حسين عليه السّلام و معلوم مى شود دوست دارد و مى پسندد كه اين الطاف و عنايات بازگو شود و مردم بفهمند و با خبر گردند آن گونه كه از آنچه مى آوريم عنايت خاصّ آن حضرت به دعاگويان در مجلس عزاى جدّش استفاده مى شود.

رشتۀ گفتار به آن عقد ثمين وجود و سرحلقۀ هستى مى رسد، همۀ رشته ها از دست مى رود. اميد است به زودى آن جمعه اى فرارسد كه جمعه و صاحب جمعه بيايد و وضع كربلا آن وضعى شود كه در گفتگوهاى پيشين گفتيم.

هر قطره عرق او هفتاد هزار فرشته تسبيح گو و مغفرت جو براى او تا قيامت بيافريند و آن گاه كه براى زيارت از فرات غسل كند گناهانش بريزد و نداى نقطۀ ختميّۀ رسالت به گوش دلش برسد كه او را وفد خدا بخواند و نويد مرافقت جنّت بخشد و امير المؤمنين عليه السّلام ضمانت قضاى حوائجش را عهده دار گردد.

و گام هايى كه پس از غسل براى زيارت برمى دارد براى هر گامى - ثواب - صد حج مقبول و صد عمرۀ مبرور و شركت در صد غزوه با پيامبرى مرسل رقم خورد.

و چون به كربلا نزديك گردد اصناف فرشتگان از جمله آن چهار هزار ملك موكّل به قبر شريف به استقبالش بيايند.

و لحظه اى كه قبر شريف را زيارت كند امام حسين عليه السّلام به او بنگرد و در مقام دعا براى او برآيد و از جدّ و پدرش هم مسئلت استغفار براى او بنمايد و همچنين ساير انبياء مرسل براى او دعا كنند و فرشتگان در مقام مصافحه با او برآيند و با ميسم و چوب دستى از نور عرش بر روى او علامت و نشانى بگذارند كه اين زائر قبر پسر خاتم الانبياء سيّد الشهداء عليه السّلام است و چون آهنگ بازگشت نمايد طبقاتى از ملائكه او را تشييع و بدرقه نمايند و به خصوص جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل از بدرقه كنندگان او باشند و دو فرشتۀ مخصوص او را نويد مغفرت دهند و منادى نداى «طوبى لك» خوشا به حال تو و بهشت نيكوسراى تو در دهد.

و اگر در فاصلۀ يكى دو سال پس از زيارت مرگش فرارسد همان فرشتگان در مراسم تجهيز او حاضر شوند و خود امام حسين عليه السّلام به

ص:282

زيارت او بيايد و هرگاه در مسير زيارت از دنيا برود فرشتگان به تشييع جنازه اش آيند و - در ملكوت - حنوط و خلعت بهشتى براى او بياورند و بر روى كفن هايش بپوشانند و گل و ريحان جنّت به زيرش بريزند و از چهار سو قبرش را وسعت بخشند و درى از بهشت بر قبرش بگشايند.

و چونان در ميان راه حبسى و ضربى و سختى و مشكلى برايش پيش آيد پاداش ها در قيامت ببيند و حسنات برايش رقم خورد و سيّئات از او محو گردد و به مقام گفتمان با رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و مصافحۀ با حاملان عرش نايل آيد.

و اگر در راه زيارت كشته شود اولين قطرۀ خونش كه به زمين رسد مغفرت همه گناهانش فراهم آيد و طينت و درونش از همۀ آلودگى ها پاك گردد و دلش مملوّ از ايمان شود و به لقاء حق پاك و خالص نائل آيد و آثار فراوان ديگر و سرانجام به ملازمت با اولياء حق و شرب از كوثر برسد.(1)

مرحوم شيخ شوشترى رضوان اللّه تعالى عليه در اين كلامش آثار و نتايج شانزده حالت از حالات زائران قبر امام حسين عليه السّلام را ترسيم نموده اميد است كه بسيارى از آن ها شامل حال همۀ ما گردد.

بارى، اگر فراموش نكرده باشيد اصل صحبت ما در اين بود كه امام حسين عليه السّلام و آنچه متعلق به اوست از اسرار و رموز عالم خلقت است آن هم سرّى در سرّ و رازى در راز با مراتب بسيار به شرحى كه گفتيم و از

ص:283

جمله زيارت آن وجود مقدّس هم اين چنين و با همۀ زيارات و تمامى سفرها حتّى زيارت ها و سفرهاى مشاهد مشرّفه ديگر بلكه حتى با سفر زيارت خانۀ خدا و بيت ربّ متفاوت است كه با آنچه آورديم تا حدودى اين دعاوى با برهان قرين شد و اين گفتار با حجّت عجين و معلوم شد امام حسين عليه السّلام و كربلا و سفر زيارت او چيز ديگرى است و از حوصلۀ فكر ما و بزرگ ترهاى ما بيرون است.

رسيدم جمعى از اعيان و بزرگان را ديدم كه براى مشايعت بزرگ زاده اى آمده اند و او را در نهايت احترام و با اكرام و بزرگداشت خاص سواره كجاوه كردند و دعاى سفر در گوش او خواندند و قدرى او را همراهى نمودند، سپس با او وداع و خداحافظى كردند و دنبال سرش اذان گفتند و ساير ادب و آداب آقائى و بزرگى را نسبت به او رعايت نمودند. او هم با نوكر و خدمتكار و بار و بنه و لوازم و اسباب كاملۀ سفر روان گرديد و بدرقه كنندگان برگشتند.

چون من اين عزّت ظاهرى او و پستى ظاهرى خود را ديدم ملول و خجل شدم - اگر زيارت و سفر اين است كه او مى رود آنچه من مى آورم چيست ؟ - لذا با خود گفتم اين دفعه هم كه به قصد سفر زيارت امام حسين عليه السّلام بيرون آمده ام مى روم ولى پس از اين اگر اسباب مناسب مساعدت كرد به طورى كه ذلّت و پستى در آن نباشد مى روم وگرنه نمى روم.

مدّتى گذشت زمان زيارت مخصوص ديگرى فرارسيد. جمعى از طلاّب آمدند گفتند: چه روز عازم زيارت هستى كه ما هم با تو بيائيم ؟ گفتم: من قصد رفتن ندارم؛ زيرا كه خرج راه و كرايه منزل ندارم و پياده هم نمى روم. گفتند: تو كه هميشه پياده مى رفتى چه شده كه نمى روى ؟ گفتم: ديگر نمى روم. گفتند: حالا اين دفعه كه ما عازم پياده رفتن هستيم با ما بيا تا ما از راه نمانيم پس از اين اگر نخواستى ديگر مرو.

پس از اصرار بسيار ناگزير پذيرفتم. آنان رفتند براى توشۀ راه چيزى خريدارى نمودند و مرا هم با خود بردند. به راه افتاديم و فرصت تنگ

ص:285

شده بود. چون فردا روز زيارتى بود صبح بيرون رفتيم كه ظهر را در كاروان سراى شور ميان راه استراحت كنيم و شب زيارتى به كربلا برسيم. با همراهان كه دو نفر بودند به كاروان سرا رسيديم. وقتى بود كه زوّارى كه شب خوابيده بودند بار كرده رفته بودند و چون شب زيارتى بود كاروان سرا خلوت بود. هوا هم گرم و كسى در آن كاروان سراى مخروبۀ ناامن نمى ماند چون گاهى همان جا مردم را برهنه مى كردند. ما چون اسباب قابلى نداشتيم داخل صفّۀ بزرگ مسقّفى در كاروان سرا شديم و پس از صرف غذا خوابيديم. اتّفاقا من از ساير همراهان زودتر از خواب بيدار شدم. ابريق را براى تجديد وضو برداشتم و پس از انجام مقدمات بر لبۀ بلندى وسط كاروان سرا نشستم تا وضو بگيرم و در اثناء وضو كه مشغول كشيدن مسح پا بودم ناگهان ديدم شخصى به قيافه و هيئت اعراب از در كاروان سرا داخل شد و با سرعت به طرف من آمد. ابتدا گمان كردم او از اعراب بيابان است و براى برهنه نمودن من آمده است ولى چون چيز قابل و ارزش مندى با خود نداشتم بيم و ترس به خود راه ندادم مسح پايم را تمام كردم. آن عرب نزديك من رسيد رو به من كرد و گفت:

ملاّ عبد الحميد قزوينى تو هستى ؟ چون بدون آشنايى قبلى نام مرا ذكر نمود بسيار تعجّب كردم. اين كيست و از كجا مرا مى شناسد و اسم مرا مى داند. گفتم: آرى من هستم.

گفت: اينك آماده باش كه مولاى تو حضرت ابا الفضل العبّاس عليه السّلام و آقاى تو علىّ بن الحسين - على اكبر - عليه السّلام به استقبال تو آمده اند كه قدر خود را بدانى و به اعتبارات بى اعتبار دنيا افسرده و مهموم

ص:286

نگردى - و چون سازوبرگ سفر ندارى دست از سفر برندارى چون اين سخنان را شنيدم مات و متحيّر ماندم؛ اين شخص كيست و چه مى گويد؟

ناگهان ديدم دو سوار با همان شكل و شمايل كه در كتب اخبار و مقتل خوانده بودم و شنيده بودم درحالى كه سازوبرگ نظامى همراه داشتند و لباس رزم و جنگ پوشيده بودند از در كاروان سرا وارد شدند.

آقا قمر بنى هاشم عليه السّلام جلو و علىّ اكبر عليه السّلام از دنبال. چون اين منظره را ديدم خود را از بالاى آن بلندى وسط كاروان سرا پائين افكندم و خود را روى پاهاى اسب هاى آنان انداختم و پيوسته مى بوسيدم و دور مركب هاى آنان مى گرديدم و ركاب و زانوى حضراتشان را غرق بوسه مى ساختم كه ناگهان به فكرم رسيد خوب است همراهانم را خبر كنم تا آنان هم به فيض زيارت اين دو بزرگوار نايل آيند لذا با سرعت نزد آنان آمدم و بر بالين يكى از آنان كه نامش محمد جعفر بود رفتم و با دست او را حركت مى دادم و مى گفتم ملاّ محمد جعفر برخيز كه حضرت عبّاس و آقا على اكبر عليهما السّلام به استقبال آمده اند بيا به خدمتشان شرفياب شو.

ملاّ محمد جعفر كه اين جملات را از من شنيد، گفت: چه مى گويى ؟ مزاح و شوخى مى كنى ؟ گفتم: نه و اللّه، راست مى گويم، بيا ببين هر دو بزرگوار تشريف آورده اند. چون اين حالت اصرار مرا ديد دانست كه چيزى هست برخاست و با عجله آمديم ولى كسى را در كاروان سرا نديديم. از كاروان سرا بيرون آمديم اطراف را هم كه صحراى

ص:287

هموارى بود پيوسته نگاه مى كرديم ولى هيچ اثرى و غبارى مشاهده نموديم. متأسّف و متحيّر برگشتيم و من از آن تصميمى كه گرفته بودم نادم و پشيمان شدم و عزم و اراده نمودم كه ترك زيارت آن امام مظلوم ننمايم هرچند با پستى و سختى و رنج و زحمت همراه باشد و حتى اگر عذر شرعى مانع زيارت مخصوصه اى شد در مقام تدارك و قضا برآيم و تا حال از من ترك نشده است و تا هستم ان شاء اللّه ترك نخواهد شد.(1)

اين گونه امور و ظهور و بروز اين الطاف و عنايات هيچ تعجّب و شگفتى ندارد. اگر من و امثال من بى بهره هستيم كسرى و كاستى از ناحيۀ خود ماست. مضاف بر اين كه چه بسا اين گونه محبّت و مرحمت ها در ملكوت عالم نسبت به همۀ زائرانشان كه با توجّه به آنچه بايد به زيارت مى روند بوده و هست و خواهد بود و نداشتن چشم آخربينى و ديدۀ ملكوت نگرى علامت عدم، و نشانۀ نيستى نيست بلكه چه بسا قسمتى از الطاف و عنايات شامل حال همۀ زائران شان در هر وضع و شرائطى كه باشند بشود كه شايد در گفتمان هاى بعدى در اين زمينه مطلبى بياوريم.

بارى آفتاب اين جمعه هم به نصف النهار نزديك شد و از آن شمس الضحى و تجلاّى نهار نويدى نرسيد. برخيزيم باز هم به حرم محترم و حاير شريف جدّش برويم و براى فرجش دعا كنيم.

ص:288

يا ربّ الحسين بحقّ الحسين إشف صدر الحسين بظهور الحجّة.

آمين يا ربّ العالمين.

آرى دعا كنيم و زمزمه كنيم:

بى تو دل در گرو ماتم بود عصر آدينه سراپا غم بود

در غم هجر تو شب تا به سحر در دل لاله و گل شبنم بود

همه رعنايى و زيبايى ماه از ازل با رخ تو همدم بود

ماه و خورشيد در آئينۀ عشق با تو بودند و دل ما كم بود

تو همانى كه به هر وادى عشق هيبتت فخر بنى آدم بود

از سفر اى گل نرجس بازآ بى رخت شهد بهاران سم بود

نه من آشفتۀ آن روى توام بى تو افكار جهان درهم بود(1)

ص:289

ص:290

نور وجود از طلوع روى حسين است ظلمت امكان سواد موى حسين است

جان ندهم جز به آرزوى جمالش جان مرا دل به آرزوى حسين است

عاشق او را چه اعتنا است به جنّت جنّت عشّاق خاك كوى حسين است

عالم و آدم كه مست جام وجودند مستى اين هر دو از سبوى حسين است

ذات خدا را مجو ولى به صفاتش نيك نظر كن كه خلق وخوى حسين است

حضرت حق را به عشق خلق چه نسبت مسئلۀ عشق گفتگوى حسين است

عاشق او را چه غم ز مرگ طبيعت زندگى عارفان به بوى حسين است

در غم او آب روى ما به حقيقت موجب غفران به آبروى حسين است

ديوان فؤاد كرمانى شمع جمع / 191.

ص:292

فضولات را به خارج شهر منتقل مى نموده.(1)

مرحوم محدّث قمّى او را چنين توصيف نموده:

شيخ فقيه صالح زاهد عابد عالم ورع، جمال السالكين و مصباح المتهجدين، صاحب مقامات عاليه در علم و عمل، ابو العبّاس جمال الدين معروف به ابن فهد صاحب تصانيف رائقه و تأليفات فائقه مانند مهذّب البارع شرح مختصر نافع و عدّة الداعى و تحصين و شرح الفيّۀ شهيد و غاية الايجاز...

و نقل شده كه جناب ابن فهد در زمان اسبند تركمان والى عراق با علماء عامّه به مناظره و گفتمان نشسته و آنان را به عجز واداشته و اين امر سبب شيعه شدن والى شده به طورى كه خطبه و سكّه را به اسامى ساميۀ حضرات معصومين عليهم السّلام زينت بخشيده.

و در رؤيايى كه شرفياب محضر امير المؤمنين عليه السّلام گرديده درحالى كه سيد مرتضى رضوان اللّه تعالى عليه در خدمت آن حضرت بوده دستش در ميان دست حضرت و در روضۀ منوّرۀ غرويّه در نجف اشرف راه مى رفتند و جامه اى از حرير سبز بر تن داشتند به اشارۀ مرحوم سيّد مرتضى مأمور به نوشتن كتاب تحرير المسائل مى شود...

جناب ابن فهد از جمعى از بزرگان تلاميذ و شاگردان شهيد اول و فخر المحقّقين - پسر علاّمۀ حلّى - نقل روايت مى كند... ارباب تقوا و قدس چون به خاك وى بگذرند شرط تعظيم به جاى آورند و از باطن آن شيخ بزرگوار استمداد نمايند چنان كه ثقات - و افراد مورد اعتماد -

ص:294

گفته اند سيّد اجلّ و بزرگوار صاحب رياض مكرّر به زيارت او مى رفت و تبرّك مى جست به او.(1)

صاحب روضات از او چنين ياد كرده است:

ابو العبّاس احمد لقبش جمال الدين فرزند شمس الدين محمّد فرزند فهد حلّى عالم عامل و عارف كامل از فقهاء روزگار بوده، از مردم بنى اسد به شمار مى آيد. در حلّه سكونت داشته و حيات و مماتش در حاير شريف به سرآمده. در فضل و اتقان و ذوق و عرفان و زهد و اخلاق و ساير صفات جميله اى كه داشته ما را از تعريفش كفايت مى كند و از زحمت توصيفش بى نياز مى سازد. ابن فهد جامع معقول و منقول بوده و اصول و فروع و قشر و لبّ و ظاهر و باطن و علم و عمل به بهترين وجهى بوده است.(2)

در اين گفتگوها بوديم كه به شارع قبله رسيديم و مقدارى كه رفتيم مقبرۀ جناب ابن فهد ظاهر گرديد. وارد شديم حمد و سوره اى خوانديم و ساعتى نشستيم.

گفتم: گويا ديروز مطالب مربوط به فضيلت زيارت امام حسين عليه السّلام پايان پذيرفت. گفتند: پايان نيافت، پايان داديم وگرنه هنوز گفته نشده ها

ص:295

چه بسا بيش از آنچه گفتيم باشد و چون بايد به مطالب ديگرى هم كه مرتبط با كربلا و زيارت امام حسين عليه السّلام است برسيم امروز سخن ديگرى مى آوريم و همين جا جاى مناسبى باشد كه روح بلند مرحوم ابن فهد حلّى در اين گفتمان يار و كمك باشد كه حضور كنار قبر بزرگان براى حلّ مشكلات و فهم معضلات در آثار نقل شده است.(1)

هم زيارت نموده باشند. كمى فكر كنيم اين چه سفرى است كه آمده ام ؟

آرى، سفر مكه نيست، سفر كربلاست. سفر حجّ نيست، سفرى است كه اجر حج ها دارد. سفر عمره نيست، سفرى است كه پاداش عمره ها دارد.

سفر مدينه نيست، سفرى است كه خشنودى معصومان مدفون در مدينه را همراه دارد. سفر سفر خدايى است چون سفر زيارت قبر كسى است كه هرچه داشته به خدا داده خدا هم هرچه داشته و قابل بوده به كسى بدهد به او داده و حظّ و بهرۀ زايرانش از آن عطاها بسيار و بسيار بوده.

دستور داده وقتى كنار قبر جدّش امام حسين عليه السّلام رسيديم پس از ثناى حق تعالى و صلوات بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به محضر شريفش عرض كنيم ؟ بار مثبت اين دو جملۀ منفى چه بارى است ؟ و الدّم الّذى لا يدرك... و لا يدركه الاّ اللّه وحده اين خون چه خونى است اين قبر قبر كيست ؟ اين زيارت زيارت كيست كه جز خدا كسى نمى تواند در مقام خون خواهى او برآيد.

هركسى كه كشته مى شود ولىّ دم او در مقام مطالبه و خون خواهى او برمى آيد و كار فيصله پيدا مى كند ولى گويا جز خدا كسى ولىّ اين دم نمى تواند باشد و هركس در مقام خون خواهى او برآيد خون خواهى او نشده است. فقط خداست كه مى تواند ولىّ دم و صاحب خون او باشد و بس و اگر روايات رسيده ولىّ دم او را در خاندان رسالت عليهم السّلام و منتقم و خون خواهش را آخرين فرزندش، مهدى آل محمّد عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف معرّفى مى كند با توجّه به آن چه از اين عبارت استفاده مى شود عنوان نيابت عن اللّه دارد و به عبارت ساده تر امام زمان عليه السّلام كه ولىّ اللّه است به عنوان نيابت عن اللّه در مقام خون خواهى امام حسين عليه السّلام برمى آيد چون لا يدركه إلاّ اللّه أحد و اين نكته اى است بسيار حايز اهمّيت كه بايد بيش از اين در آن انديشه و تأمّل نمود و نديده ام كسى از بزرگان مان متعرّض شده باشد.

كه جمله قبل را از آن نقل نموديم چنين آمده است:

ضمّن الارض و من عليها دمك و ثارك يابن رسول اللّه.

رئيس مذهبمان به ما دستور مى دهد مقدارى جلوتر برو و برابر قبر بايست و قبله را پشت شانه ات قرار بده و بگو... خداوند ضامن خون تو قرار داده زمين را و هركس كه روى زمين است اى پسر رسول خدا.(1)

مرحوم مجلسى در بيان اين جمله مى گويد:

تضمين - ضامن قرار دادن و غرامت پردازى زمين - يا بر سبيل مبالغه و مجاز است و عنوان كنايه از عظمت و تفخيم آن خون دارد، و يا مراد اين است كه خداوند امر مى كند زمين قبر در مقام تعذيب و شكنجۀ قاتلين آن حضرت برآيد و همچنين در رجعت آنان گرفتار خسف و فرو رفتن در زمين گردند، و يا مقصود از زمين اهل زمين هستند از فرشتگان و جنّيان و بنابراين مراد از جملۀ - و من عليها - آدميانند و يا اعمّ از آنان - يعنى انس و جنّ و ملك - از باب تعميم بعد از تخصيص، و ممكن است مقصود اين باشد كه خداوند اجساد قاتلين آن حضرت را به رسم وديعه به زمين سپرده است تا در زمان رجعت از آنان انتقام گيرد و همچنين در روز قيامت.

و يا مراد از اين جمله اين است كه چون خداوند زمين را بعد از شهادت آن حضرت خراب و ويران نمود و خون ها در آن ريخته شد

ص:300

و خداوند قاتلان و اشباه آنان را به دست جمعى كه براى خون خواهى خروج نمودند گرفتار قتل نمود و كشته شدند پس گويا زمين را ضامن خون او قرار داده زيرا كه انتقام خون آن حضرت روى زمين گرفته شده است.(1)

ولى ظاهرا نيازى به اين توجيهات و تكلّفات نباشد و همان معناى اوّل با توضيحى كه مى آوريم مناسب تر به نظر مى رسد.

آن چنان خون آن حضرت عظمت دارد و آن دم خدائى هيمنه دارد و شهادت آن وجود مقدّس در پيشگاه حق تعالى حايز اهميت است كه زمين و همۀ اهل زمين را ضامن خون او قرار داده و همه در برابر اين حادثۀ مؤلمه و اين واقعۀ هايله خود را مسئول و ضامن مى شناسند و ضمان و مسئوليّت هركدام مناسب با وضع خود آنان است و گويا زمين و زمينيان از اين كه اين معصيت سنگين و جرم و جنايت ننگين روى زمين انجام گرفت سرافكنده و خجل هستند و همه خود را ضامن مى شناسند و خداوند ضمان آن خون را بر همه زمين و زمينى ها بار نموده است.

كه چه زيبا مادحشان مرحوم وفايى شوشترى در مقام توصيف اين دم خدايى كه فقط خدا منتقم آن است و تمامى اهل زمين را ضامن آن قرار داده است برآمده و در تركيب بند نغزش چنين آورده است:

اى خون پاك از همه چيزى تو برترى زان برترى كه خون خداوند اكبرى

ص:301

اى خون هزار مرتبه سوگند مى خورم بر پاكيت كه طاهر و طهر و مطهّرى

اى خون پاك گرنه تو ثاراللّهى چرا؟ خواهنده ات خداست به هنگام داورى

در حيرتم كه اهل ستم چون كنند چون در روز داورى تو چون خون داورى

اى خون پاك از تو حسين چون وضو گرفت او را خدا به هر دو سرا داد سرورى

چون از تو بوده غسل و وضوى شهادتش از سلسبيل بهتر و برتر ز كوثرى

درياى رحمتى تو كه آن كشتۀ جفا اندر تو كرده كشتى عشقش شناورى

خط شهادتى كه تو چون نامۀ فراق بر يال ذو الجناح و به بال كبوترى

گاهى به زرد چهره و گيسوى زينبى گاهى به سبز شيشه و بر چرخ اخضرى

اى خون مگر ز پيكر پاك محمّدى اى خون مگر ز مهجۀ زهراى ازهرى

هستى تو كيمياى سعادت به نشأتين اكسير اعظمى تو و گوگرد احمرى

ص:302

اى خون اگر كه مشك خطا خوانمت خطاست تو از دل او ز نافه و از نافه برترى

اى خون تو چيستى كه همه جرم جنّ و انس با نيم قطره ات ننمايد برابرى

در ماسوى نبود بهايى براى تو ايزد بداد خويشتن اندر بهاى تو(1)

به راستى مرحوم وفايى در اين چكامه آن خون مقدّس را بسيار خوب به رشته كشيده و مضامين بسيارى از روايات و زياراتى را كه آورديم، آورده است. آن گونه كه در بندى ديگر از همين تركيب بند باز اشارتى دارد كه جفا مى دانم براى عزيزان نياورم. حاليا كه ميسّر نشد فصلى مستقل به عنوان كربلا در ادب و نظم بياوريم، جابه جاى اين نوشتار نشانى از ادب مى آوريم و نظمى از نظم مى بخشيم، باشد كه زائران كربلا در سفر كربلا از آن بهره برند و ما را هم از اين نمد كلاهى عايد آيد. گويد:

آن كشته اى كه نيست جزايى براى او غير از خداى او كه بود خون بهاى او

آن كشته اى كه حيدر و زهرا و مصطفى دارند صبح و شام به جنّت عزاى او

ص:303

آن كشته اى كه شمّه اى از شرح ماتمش خواند از براى موسى عمران خداى او

آن كشته اى كه ساخت خداوند كردگار سرتاسر جهان همه ماتم سراى او

از سر چو شد عمامه و از دوش او ردا گرديد كبرياى خدايى رداى او

كاش آن زمان كه در ره جانان شد او فدا جان جهانيان همه مى شد فداى او

دل تا ز جان بريد و به جانان خويش بست دل هاى دوستان همه شد آشناى او

بهر لقا چو خويش فنا كرد در بقا شد تا ابد لقاى خدايى لقاى او

معراج اوّلش سر دوش پيمبر است معراج آخرش ز هر انديشه برتر است(1)

خوب است عزيزان در مضامين اين اشعار دقّت بيشترى داشته باشند به خصوص مصرع آخر آن كه بيانگر همان حقيقتى است كه مكرّر گفته ايم و مى گوييم كه حسين عليه السّلام و آنچه متعلّق به اوست از اسرار هستى است و برتر از انديشۀ همگان. آرى، معراج آخرش ز هر انديشه برتر است.

ص:304

فكر و انديشه تكيه زديم و از برابر ديدۀ دل مان صحنۀ كربلا و عاشوراى سال شصت و يكم هجرت را گذارنديم و با ديدۀ عقلانى و نگرش ربّانى آن واقعه را از نظر گذرانديم آن وقت است كه آب ديده راه را بر ما مى بندد و گريه ما را امان نمى دهد و نه تنها زبان مان حسين، شهيد، مظلوم، غريب، عطشان مى گويد كه سراپاى وجودمان گوياى اين كلمات مى گردد و بندبند پيكرمان يا حسين، يا شهيد، يا غريب، يا مظلوم، يا عطشان مى گويد و با گوش دل اين نوا را از كلّ وجود مى شنويم و با قافلۀ هستى كه مرثيه سراى مظلوم كربلاست هم سفر مى گرديم.

نماز ظهر و عصر در قسمت پايين پاى مبارك كامل مردى را ديدم كه در كنارم در گوشه اى نشسته و مشغول خواندن قرآن بود. رو به من كرد و با همان لهجۀ عراقى گفت: الان كه مشغول خواندن قرآن بودم صداى شيرين پرندگان را با گوشم شنيدم. همين طور كه با من حرف مى زد گفت: الان هم دو مرتبه شنيدم، شما نشنيديد؟ گفتم: نه. گفت: پنجاه و هفت سال است كه اين جا هستم و تا امروز نشنيده بودم. من هم جريانى را كه الآن نقل كردم براى او گفتم و اضافه كردم چه بسا ممكن است پرندگان يا موجودات ديگرى به زيارت امام حسين عليه السّلام آمده باشند، آخر روز بيست و دوّم ماه مبارك رمضان و شب بيست و سوم و شب قدر و شب زيارتى مخصوص سيّد الشهداء عليه السّلام است.(1)

همچنين جناب آقاى حاج سيد على شهرستانى براى من نقل نمودند:

از جناب آقاى حاج شيخ على آزاد كه از شاگردان مرحوم آيت اللّه حاج سيد محمود شاهرودى است و از ايشان اجازۀ اجتهاد دارد و الان هم در قيد حيات است و در قم زندگى مى كند و حدود 85 سال دارد، ايشان مى گفتند: وقتى نجف مشغول تحصيل بودم، در يكى از سفرهاى زيارتى امام حسين عليه السّلام كه مى خواستم پياده مشرّف شوم، براى خداحافظى خدمت آيت اللّه شاهرودى رسيدم. ايشان گفتند: از راه «ابو هدمه» مى روى ؟ گفتم:

آرى. گفتند: سعى كن حتما موقع غروب آفتاب آنجا باشى. هروقت رسيدى آن جا بمان تا آفتاب غروب كند و ببين چه مى بينى.

ايشان گفتند: من موقع ظهر بود رسيدم و به خاطر عمل به سفارش

ص:307

استادم آيت اللّه شاهرودى ماندم تا آفتاب غروب كرد. ناگهان ديدم دسته دسته پرندگانى آمدند كه از گنجشك بزرگ تر و از كبوتر كوچكتر بودند.

مى آمدند و مى گفتند: اى واى حسين كشته شد، اى واى حسين قد قتل. به دو زبان فارسى و عربى كاملا واضح و آشكار پيوسته اين جملات را مى گفتند و مى رفتند. من از ديدن آنها و شنيدن جملاتشان حالم تغيير پيدا كرد. به زيارت مشرّف شده و برگشتم. وقتى خدمت استادم رسيدم، گفتند: چه ديدى ؟ جريان را نقل كردم. گفتند: آرى من هم ديده و شنيده بودم، مى خواستم ببينم واقع بوده يا تخيّل، حالا يقين كردم كه واقع بوده.(1)

آرى، اگر چشم و گوش بازى باشد مرثيه سرايى براى امام حسين عليه السّلام و گريه و فغان هستى را در عزاى آن حضرت مى شنود و به خصوص در سفر كربلا كه نماد و نمود اين حقايق بيشتر است. هستى تعزيه خانۀ ابى عبد اللّه عليه السّلام است و وجود گريه كن و عزادار اوست.

اى خرگه عزاى تو اين طارم كبود لبريز خون ز داغ تو پيمانۀ وجود

وى هر ستاره قطرۀ خونى كه علويان در ماتم تو ريخته از ديدگان فرود

تنها نه خاكيان به عزاى تو اشك ريز ماتم سراست بهر تو از غيب تا شهود

ص:308

از خون كشتگان تو صحراى ماريه باغى و سنبلش همه گيسوى مشگ بود(1)

هركه خواهد گو بيا و هركه خواهد گو برو كبر و ناز و حاجب و دربان در اين درگاه نيست(1)

عاشق مفلس اگر قلب دلش كرد نثار مكنش عيب كه بر نقد روان قادر نيست

عاقبت دست بدان زلف بلندش برسد هركه اندر طلبش همّت او قاصر نيست

سر پيوند تو تنها نه دل حافظ راست كيست آن كش سر پيوند تو در خاطر نيست(1)

عهده دار چنين وظيفه اى مى گردد. مجلس ديدوبازديد زائر امام حسين عليه السّلام هم مدرسه مى شود. آرى، اين يك محدودۀ اين مدرسه است با اين وسعت.

محدودۀ ديگر اين مدرسه حدود چهار يا پنج فرسخ است. براى هر محدوده اى اعلام و نشانه هايى است. اعلام حرم را در موقع دخول در حرم در دو سوى تنعيم ديده ايد؟ اعلام اين محدوده كجاست و نشانۀ اين مدرسه و دانشگاه چيست ؟ چه بسا قطرات خونى كه از آن پيكر پاك و معلّم پاكى و قداست بر روى اين خاك ريخته اعلام اين مدرسه و نشانۀ اين دانشگاه باشد كه حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

حريم قبر الحسين خمسة فراسخ من أربع جوانبه.(1)

حريم قبر امام حسين عليه السّلام - حريم اين مدرسه و دانشگاه و محدودۀ اين مدرس و آموزشگاه - پنج فرسخ از چهار طرف قبر شريف است.

محدودۀ سوم اين مدرسه آن جاست كه چشم باز كنيم و با اين نوشته روى تابلو روبه رو شويم: البلدة المحروسة كربلا المقدّسة. هرچه پيش مى آئيم احساس مى كنيم به مركز اصلى درس و جايگاه مدرّس بالاتر نزديك تر مى شويم تا به محدودۀ چهارم مى رسيم كه محدودۀ آستان مقدّس است كه شايد بتوانيم يك حدّش را جايگاه خيام با احتشام و سراپردۀ سراسر اعزاز و اكرام آن محترمات ناشرات الشعورى بدانيم كه آموزگاران شعورند و معلّمان ثبات و پايدارى و استقامت و تحفّظ بر همۀ

ص:314

حقايق حتّى در شرايط استثنايى و حدّ ديگرش را قبّۀ ساميه شبل حيدر كرّار، ماه منير آل هاشم، حضرت ابو فاضل عليه السّلام بشناسيم. اين محدوده چه محدوده اى است كه زبان از توصيفش عاجز و خامه از ترسيمش ناتوان است ؟

از آن محدوده هم مى گذريم و به حدّ پنجم مى رسيم كه خود صحن مبارك امام حسين عليه السّلام است و احساس مى كنيم در محيطى بسيار حسّاس و محدوده اى بسيار حائز اهمّيت از جهت آموزشى قدم نهاده ايم. هرچه پيش مى آييم با هيمنه و جلال و ابّهت و شكوه برتر و بالاترى روبه رو مى شويم به طورى كه گاهى متحيّر مى مانيم كه شايد اين جا جاى ما نباشد و اين كلاس و مدرسه بالاتر از حدّ ما باشد ولى به خود اجازه مى دهيم و از محدودۀ پنجم اين مدرسه و دانشگاه به گردونۀ ششم وارد مى شويم كه محدودۀ ايوان مبارك و رواق شريف است.

در اين كلاس و اين مدرسه شايد مدّتى بمانيم و با خود بگوئيم من كيستم و اين جا كجاست ؟ من ابجد خوان را چه به اين كلاس و مدرسه ؟ من كجا و اين جا كجا؟ ولى به خود اجازه مى دهم تا حالا كه شش محدوده را پشت سر گذاردم و از مرزهاى مختلف اين مدرسه گذشتم، آمدم همه مدرس ها و سالن هاى اجتماعات و مراكز تعليمات را ديدم به آخرين مرز و حدّ و محدودۀ هفتم كه آخرين مرز كمال علم و آگاهى است رسيده ام و آن حاير شريف سيّد الشهداء عليه السّلام است كه ديگر كميت همۀ كمّلين در اين جا لنگ است لنگ.

ص:315

آن مرد هندى كه اين سخن را شنيد آه سردى از جگر پردرد كشيد و برخاست و غسل زيارت كرد و بهترين لباس خود را پوشيد و از خانه پابرهنه با سكينه و وقار بيرون آمد و با خشوع و خضوع تمام نالان و گريان متوجّه حرم محترم گرديد.

چون به در صحن رسيد به سجده افتاد و عتبۀ در صحن شريف را بوسيد. پس برخواست لرزان، مانند جوجه گنجشكى كه آن را در هواى سرد در آب انداخته باشند با رنگ و روى زرد و مانند كسى كه ثلث روح او خارج گشته باشد وارد صحن شد تا به كفش كن رسيد. باز به سجده افتاد و زمين ادب بوسيد و برخاست مانند كسى كه در حالت احتضار باشد. به ايوان مقدّس آمد و خود را با مشقّت تمام به باب رواق رسانيد و همين كه چشمش به قبر مطهّر افتاد نفسى اندوهناك برآورد و نالۀ جان سوزى مانند زن بچّه مرده كشيد و به آهنگ دل گداز گفت: أهذا مصرع سيّد الشّهداء؟ أهذا مقتل سيّد الشّهداء؟ آيا اين جا جاى كشته شدن امام حسين عليه السّلام است ؟ سپس صيحه اى زد و بيفتاد و جان به جان آفرين تسليم نمود و به شهداى آن زمين ملحق گرديد.(1)

فرمود:

انّ لموضع قبر الحسين عليه السّلام حرمة معروفة، من عرفها و استجاربها أجير.

همانا براى محلّ قبر امام حسين عليه السّلام احترام خاص و حرمت معروفى است كه هركس آن را بشناسد و به آن پناه برد پناه داده شود.

اسحاق بن عمّار به حضرت عرض كرد: فداى شما شوم، آن محل را براى من توصيف نماييد و نشان دهيد.

حضرت فرمود: از محلّ قبر شريف امروز بيست و پنج ذراع از طرف پايين پا و بيست و پنج ذراع از سمت پشت سر و بيست و پنج ذراع از پيش روى مبارك و بيست و پنج ذراع از قسمت بالاى سر مقدّس حساب كن - اين محدوده و مساحت آن محدوده و مساحتى است كه گفتم حرمت خاص و احترام مخصوص دارد و آن كلاس نهايى در اين قسمت برگزار مى گردد - سپس حضرت فرمود:

و موضع قبره من يوم دفنه روضة من رياض الجنّة و منه معراج يعرج فيه بأعمال زوّاره إلى السّماء فليس ملك فى السّماوات و لا فى الأرض إلاّ و هم يسئلون اللّه تعالى فى زيارته ففوج ينزل و فوج يعرج.

محلّ قبر آن حضرت از روزى كه در آن دفن شده باغى از باغ هاى بهشت است و از آن جا معراج و عروج محقّق مى شود و اعمال زائران او از آن جا به آسمان مى رود و هيچ فرشته اى در آسمان ها و نه در زمين است جز اين كه از خداوند زيارت حضرتش را مسئلت

ص:318

مى نمايند گروهى فرود مى آيند و جمعى بالا مى روند.(1)

بارى، آخرين محدوده اين دانشگاه محدودۀ حاير شريف است و مركز و محور آموزش نهايى و كرسى تدريس آخرين استاد اين مهد علمى در زير آن قبّۀ ساميه اى است كه جاى آمد و شد فرشتگان است كه حديث مى گويد:

ما بين قبر الحسين بن علىّ عليهما السّلام الى السّماء السّابعة مختلف الملائكة.

ميان قبر امام حسين عليه السّلام تا آسمان هفتم جاى آمدوشد فرشتگان است.(2)

چنين فرصتى دست دهد.

همۀ آنان كه به كربلا مى آيند در چنين وضع و شرائطى قرار دارند كه البتّه آنچه گفتيم صرف تشبيه بود.

و لو قطّعتموا بالسّيف إربا لما حنّ الفؤاد إلى سواكا(1)

بنويسيد:

از همۀ خلق در راه تحصيل رضاى تو دست شستم.

و براى لقا و ديدار تو عيالم را تنها نهادم.

پس اگر در مسير محبّت تو مرا با شمشيرها ريز ريز كنند،

هرگز مرغ دل به غير كوى تو پر نگشايد.

آرى، در اين فرصت كوتاه از اين استاد بى نظير وجود بايد حدّاكثر استفاده را نمود و در كلاس كربلا درس معرفت آموخت. موحّد شد و موحّد برگشت و موحّد زيست تا همه بدانند من از مدرسۀ توحيد آمده ام، من از كلاس معرفت برگشته ام، من اجازه نامۀ اجتهاد واقعى از آن مجتهد فى طاعة اللّه فرزند رسول اللّه حضرت ابى عبد اللّه عليه السّلام دارم، مرا مى شناسيد؟ من كربلائى هستم.

گاهى روى تابلوهاى پزشكان مى نويسند: فارغ التحصيل از فلان مملكت، و تحصيل كرده در فلان دانشگاه، شاگرد فلان معلّم تا به اعتبار آن مملكت و كشور و به نام و نشان آن شهر و آن دانشگاه و استاد براى خود تحصيل موقعيت و اعتبار نمايد.

من و شماى زائر امام حسين عليه السّلام هم بايد چنين تابلوى عملى داشته باشيم. ما را مى شناسيد؟ ما كربلائى هستيم. ما از كربلا آمده ايم. ما فارغ

ص:321

التحصيل دانشگاه حسينى هستيم. ما تحصيل كرده در حاير شريف و حرم محترم سيّد الشهداء عليه السّلام مى باشيم. ما از ديار يار آشنا آمده ايم. ما رنگ و بوى آن بوستان را گرفته ايم. بياييد شما هم از ما رنگ و بو بگيريد كه ما از او رنگ و بو گرفته ايم:

بر مشامم بوى يار آشنا آيد همى يا كه از طرف چمن باد صبا آيد همى

بوى ناف آهوى چين است يا مشك تتار يا كه بوى خاك دشت كربلا آيد همى

كشته شد در كربلا سبط رسول و تاكنون بانگ فرياد فغان از ماسوى آيد همى(1)

برخيزيم ظهر نزديك است به آن جا كه توصيف نموديم برويم، رنگ و بويى بگيريم و درس و مشقى بنويسيم و الف بايى بياموزيم تا فردا باز ان شاء اللّه در همين زمينه باهم سخن بگوييم.

ميان راه كه مى آمديم گفتند: حاليا كه قبّۀ گردون ساى امام حسين عليه السّلام فراروى ماست چند بيت از مسمّط كم نظير فؤاد كرمانى را كه فؤاد و دل را جلا مى بخشد براى شما بخوانم.

گفتم: ممنون مى شوم.

ص:322

جلوۀ خورشيد از جمال حسين است چشم فلك مات در جلال حسين است

علم و حكم حرفى از كمال حسين است معنى خلق حسن خصال حسين است

گوهر انسان حسين و جوهر احسان اهل همم در ظلال همّت اويند

قيصر و خاقان گداى دولت اويند مؤمن و مذنب رهين منّت اويند

زنده خلايق به آب رحمت اويند بنده اش از جان گروه انس، چنان جان

جلوۀ او بود در عوالم تجريد مظهر تكبير حق و مشرق تحميد

گشت از آن جلوه گر به عالم تحديد خواست كه يزدان ظهور جلوۀ توحيد

در همه عالم شود از آن رخ رخشان(1)

ص:323

ص:324

ص:326

مى رويم سمت چپ خيابان قبله به خاك سپرده شد.(1)

كم كم به مقبرۀ آن مرحوم رسيديم. در بسته بود، حمد و سوره و هفت مرتبه سورۀ قدر را خوانديم و به مدرس كوچكى كه نزديك مقبره بود رفتيم، مقدارى نشستيم تا خادمى آمد و در مقبره را باز كرد. وارد شديم و سورۀ ملكى خوانديم كه شرح و تفصيل و آثار اين سوره ها و وظايف و آداب زيارت قبور در مجموعۀ ده جلدى جهان ديگر(2) به خصوص در شهر خاموشان و ديار باهوشان(3) آمده است.

ساعتى در مقبره نشستيم كه من گفتم: ديروز ما را به مدرسه اى برديد و در آن جا رها كرديد و رفتيد. گفتند: آن مدرسه مدرسه اى است كه اگر كسى وارد شد ديگر نمى خواهد از آن مدرسه بيرون بيايد و برخلاف بسيارى از دانش آموزان كه سراغ تعطيلى را مى گيرند، آرزو مى كند اى كاش تمام وقت در اين مدرسه بماند و هيچ تعطيلى نداشته باشد. آرى آن مدرسه مدرسۀ عشق است:

اگر نظر به الف باى ما برى اى دوست مرا به مدرسۀ عشق مى برى اى دوست

به يك نگه تو ز ياران قرار دل بردى خدا گواست ز خوبان تو بهترى اى دوست

ص:328

تو از قبيلۀ حسنىّ و در مدينۀ عشق به هر ديار تو سالار و سرورى اى دوست

قسم به نقطۀ پايان شعر آشفته تو نام اول هر شعر و دفترى اى دوست

به سان طفل گريزان ز درس و حرف حساب مرا به مدرسۀ عشق مى برى اى دوست(1)

عرض كردم: ديشب خواب ديدم كه با شما در حرم مطهّر امام حسين عليه السّلام و داخل ضريح مبارك هستيم و گوشۀ قبر شكافته شده و قبر كوتاه است ولى آن چنان سفيد و شفاف و دلربا بود كه نمى توانستيم نگاه كنيم و گفته شد رسيدن به آخرين حدّ اين جا هفت مرحله دارد كه آن مرحلۀ هفتم گوهر بسيار نفيسى است كه قابل توصيف نيست.

گفتند: خوشا به حال شما كه موفّق به چنين رؤياهاى پربارى هستيد اميد كه عنايتى كنند و دستى گيرند.

بر گفتار و خطبات عاشورا و كربلايش، نماز و دعايش، عبادت و تلاوت قرآنش، ارشاد و هدايتگرى اش داشته باشيم و همۀ آن ها را سرمشق قرار دهيم. گاهى اين استاد كرسى معرفت را بر پشت زين نشسته و شمشير از نيام بيرون آورده و دست از زندگى شسته مى نگريم كه اين ابيات را سرمشق مى دهد:

أنا بن علىّ الطّهر من آل هاشم كفانى بهذا مفخرا حين أفخر

و جدّى رسول اللّه أكرم من مضى و نحن سراج اللّه فى الأرض نزهر

و فاطمة أمّى من سلالة أحمد و عمّى يدعى ذا الجناحين جعفر

و نحن أمان اللّه للنّاس كلّهم نسرّ بهذا فى الأنام و نجهر

من پسر علىّ پاك از آل هاشم هستم و همين فخر در هنگام مفاخره مرا بس.

جدّم رسول خدا بهترين آنان كه رفته اند و مائيم چراغ روشن خدا در زمين.

فاطمه - عليها السّلام - مادرم همان كو زادۀ حضرت احمد - صلّى اللّه عليه و آله - است و عمويم همان كه صاحب دو بال خوانده مى شود.

و مائيم كه امان خدا در ميان خلقيم و اين حقيقت را ميان مردمان

ص:330

پنهان و آشكار مى گوئيم.

آرى، شاگردان مدرسۀ من كه از راه هاى دور به اين مدرسه به اميدى آمده ايد بنويسيد تا بهتر بدانيد كجا آمده ايد و چه بهره اى مى بريد:

فطوبى لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا يكدّر

پس خوشا به حال آن كسى كه پس از فقدان ما به زيارت ما آيد، جنّت عدن و بهشت خلد خالى از هر خللى و صافى از هر كدرى از آن او باد.(1)

و باز آن معلّم را در حال حمله به ميمنه و ميسره مى بينيم كه اين سرود را مى خواند و اين سرمشق حيات و زندگى را مى دهد:

ألموت خير من ركوب العار و العار أولى من دخول النّار

مرگ از سوار شدن بر مركب عار بهتر و عار از داخل شدن در آتش و نار برتر.(2)

و گاهى او را مى بينيم كه در مقام آموزش اصحاب و يارانش با القاى اين جملات برآمده:

صبرا بنى الكرام، فما الموت إلاّ قنطرة تعبر بكم عن البؤس و

ص:331

الضّرّاء إلى الجنان الواسعة و النّعيم الدائمة.

بزرگواران، صبر و بردبارى. مرگ جز پلى بيش نيست كه شما را از مشكلات و سختى ها به بوستان هاى گشاده و نعمت هاى جاودانه منتقل مى كند.(1)

ما هم اين چند روز اين سرمشق را بنويسيم و تمرين كنيم و آن وقت بنگريم كه چه مى نگريم.

گاهى اين استاد و معلّم را در مقام تعليم و آموزش بازماندگانش در حالى كه در محاصرۀ گيسوهاى پريشان و ديدگان گريان و سينه هاى سوزان قرار گرفته مى نگريم كه چگونه الف باى ثبات و استقامت را تعليم مى دهد. ما هم بنويسيم ما هم مشق كنيم، ما هم بياموزيم:

إستعدّوا للبلاء و اعلموا أنّ اللّه حافظكم و حاميكم و سينجيكم من شرّ الأعداء و يجعل عاقبة أمركم إلى خير...

عزيزان من، آماده بلا باشيد و بدانيد كه همانا خداوند حافظ و حامى شما است و به زودى شما را از شرّ دشمنان نجات مى بخشد و عاقبت شما را به خير و خوبى مى دارد و دشمنانتان را به انواع بليّات مبتلا مى سازد و نعمت ها و كرامت هاى متنوّع در برابر اين بلا به شما مرحمت مى نمايد. پس - به جا است - شكوه نكنيد لب به شكايت باز نكنيد و بر زبانتان آنچه از قدر و مقام تان مى كاهد جارى نسازيد.(2)

ص:332

مى نمايد:

يا بنىّ إصبر على الحقّ و إن كان مرّا.

پسر جانم بر حق صبور باش و در مسير حق بردبار هرچند تلخ و سخت باشد.(1)

يا بنىّ إيّاك و ظلم من لا يجد عليك ناصرا إلاّ اللّه

پسر جانم زينهار برحذر باش از اين كه ظلم كنى بر كسى كه بر عليه تو يارى جز خدا ندارد.(2)

خداست.(1)

چونان كه اگر اين درس عزّت و مناعت را از آن آموزگار عزّت بياموزيم عزيز اللّه مى گرديم

ألا و إنّ الدّعىّ بن الدّعى قد ركزنى بين اثنتين بين السّلّة و الذّلّة و هيهات منّا الذّلّة. يأبى اللّه لنا ذلك و رسوله و المؤمنون و حجور طابت و حجور طهرت و نفوس أبيّة و أنوف حميّة من أن نؤثر طاعة اللّئام على مصارع الكرام.

در آن لحظات حساس كه اين صحرا از دشمن موج مى زد و اسبان و سواران گوش تاگوش صف زده و ايستاده بودند و هر آن در انتظار تصميم نهايى بودند، صداى اين معلّم برخاست كه هنوز هم اگر گوشى باز باشد اين صدا را مى شنود:

آگاه باشيد اين آلودۀ پست، زادۀ پستى و ناپاكى مرا ميان دو امر قرار داده؛ شمشيرهاى كشيده و تيغ هاى از نيام بيرون آمده و ذلّت و خوارى ولى بسيار دور است كه به اين مقصدش برسد و از ما ذلّت و خوارى و تن به پستى دادن هرگز و هرگز.

ممكن است ديروز و امروز و فردا كسى پيدا شود و بگويد چرا؟ آخر چرا؟ اين استاد همان روز جواب اين چراها را داده است و پنج دليل براى

ص:335

اين درس عزّتش آورده است:

خدا نمى خواهد و ابا دارد، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نمى پسندد، اهل ايمان هم خوش ندارند و آن دامن هاى پاك و پاكيزه كه ما را پرورش داده اند آنان هم رضايت نمى دهند و آن نياكان والاتبار كه در قائمۀ وجودى ما بوده اند؛ آن نمادهاى اباء و عزّت و نمودهاى حميّت و غيرت - هيچ كدام از اين پنج فرد و گروه - راضى نمى شوند، نمى پسندند، خوشايندشان نيست كه ما اطاعت اين لئام و پستان و آلودگان و ددان را بر به خاك افتادن و كشته شدن بزرگوارانه انتخاب نماييم - تسليم و انقياد ذلّت بار را بر كشته شدن با عزّت برگزينيم.(1)

بارالها، تو مايۀ اعتماد من در همۀ سختى هايى و تو اميد من در تمامى مشكلاتى و تو در هر امرى كه بر من وارد آيد ملجأ و پناهى.

چه بسيار اندوهى كه دل در آن ناتوان گشت و چاره جويى در آن كم گرديد، دوستان در آن مرا واگذاردند و دشمنان زبان به شماتت باز كردند؛ من آن مشكل را بر تو عرضه داشتم و شكوه اش را به تو آوردم چون از غير تو دست شسته و فقط رو به سوى تو داشتم تو مرا فرج و گشايش بخشيدى و آن غم و اندوه را از من زدودى. تويى كه هر نعمتى را والى هستى و هر حسنه و خوبى را صاحبى و نهايت و پايان هر رغبتى.(1)

آن ها فراهم آورند، همۀ شاگردان در اين مركز اجتماع حاضر شوند و در اين كنفرانس عمومى و تجمّع همگانى گرد آيند و به سخنان استاد سخن گوش فرادهند. ما هم سعى كنيم هرطورى شده خود را به اين سالن كه در همين حوالى و محدوده گويا شكل گرفته حاضر شويم و اگر ميان سالن هم جا نبود يا ميسّر نشد چونان زين العابدين عليه السّلام گوش به پردۀ خيمه بداريم و گفتار اين مربّى هدايت و معلّم معرفت را بشنويم:

أثنى على اللّه أحسن الثّناء و أحمده على السّرّاء و الضّرّاء أللّهمّ إنّى أحمدك على أن أكرمتنا بالنّبوّة و علّمتنا القرآن و فقّهتنا فى الدّين و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة فاجعلنا من الشّاكرين...

بهترين ثنا و سپاس و تمجيد و ستايش را بر خدا دارم و در خوشى و ناخوشى و نقمت و نعمت او را حمد مى نمايم. بارالها، همانا من تو را سپاس مى گويم كه ما را به نبوّت گرامى داشتى و قرآن به ما آموختى و آگاهى در دين بخشيدى و گوشى - شنوا - ديدگانى - بينا - و دل هايى - دراكّ - به ما مرحمت نمودى پس ما را از شاكران بدار...(1)

چنين ثنائى و چنين سپاسى در چنان شرائطى جز از چونان معلّمان و اساتيدى كسى نشنيده و نشنود.

ملكا ذكر تو گويم كه تو پاكى و خدائى نروم جز به همان ره كه توام راه نمايى

ص:338

همه درگاه تو جويم، همه از فضل تو پويم همه توحيد تو گويم كه به توحيد سزايى

تو حكيمى تو عظيمى تو كريمى تو رحيمى تو نمايندۀ فضلى تو سزاوار ثنايى

همه عزّى و جلالى، همه علمىّ و يقينى همه نورى و سرورى، همه جودى و جزائى(1)

اين كلاس شبانۀ عمومى اين معلّم است ولى اين معلّم كلاس شبانه اى هم دارد كه دو تلميذ بيشتر ندارد؛ معصومى و تالى تلو معصومى، برادرزاده اى و عمّه اى، زين العابدينى و زينبى. اگر بتوانيم در آن كلاس هم شركت كنيم ديگر قرارى نداريم و فغان و شيون مان بلند مى شود چونان آن تلميذه و يا عقده گلوگيرمان مى گردد چون آن تلميذ وقتى كه بشنويم در دل شب استاد زمزمه مى كند:

يا دهر افّ لك من خليل كم لك بالإشراق و الأصيل

من صاحب و طالب قتيل و الدّهر لا يقنع بالبديل

و إنّما الأمر إلى الجليل و كلّ حىّ سالك سبيلى

اى روزگار، اف بر تو باد كه بد دوستى. چه بسيار در بامداد و شام يار خود و طالب حق را كشته اى، روزگار بدل قبول نمى كند، كار واگذارده به خداى بزرگ است و هر زنده بر اين راه كه من مى روم رفتنى

ص:339

است.(1)

و زيست به منظور عبوديّت وگرنه نه كه چه زيبا سلمانشان پرده از اين راز برداشته كه گويد:

لو لا السّجود للّه و مجالسة قوم يتلفّظون طيّب الكلام كما يتلفّظ طيّب التّمر لتمنّيت الموت.

اگر نبود سجده براى خدا و نشست با جمعى كه گويش به گفتار پاكيزه - و كلمات آموزنده - دارند آن گونه كه خرماى خوب را بيرون مى دهند هر آينه تمنّاى مرگ مى نمودم.(1)

نهايت آن هستيد. گويا خير و خوبى به قول مطلق بلكه كل خوبى و خير از جهات شش گانه محفوف به شما خاندان است... در هر حال محور به جميع معنى الكلمه در خير به جميع معنى الكلمه شما هستيد.(1)

آن گونه كه خواجه ترسيم نموده:

اى فروغ حسن ماه از روى رخشان شما آب روى خوبى از چاه زنخدان شما

با صبا همراه بفرست از رخت گلدسته اى بو كه بويى بشنويم از خاك بستان شما

اى شهنشاه بلنداختر خدا را همّتى تا ببوسم همچو اختر خاك ايوان شما(2)

آرى، وقتى به اين سرزمين رسيد و قدم در اين دانشگاه نهاد نخستين درسش را چنين داد:

ألنّاس عبيد الدّنيا و الدّين لعق على ألسنتهم يحوطونه ما درّت معايشهم فإذا محصّوا بالبلاء قلّ الدّيّانون.

مردمان بندۀ دنيايند و دين را بر سر زبانشان نهاده اند، گرد دين مى گردند تا زندگى شان بگردد و چون آزمون بلا پيش آيد دينداران

ص:342

كم مى شوند.(1)

اگر ما و شما همين يك درس را از اين معلّم و استاد در اين سفر بگيريم خيلى سود برده ايم يعنى راستى دين را به خاطر دين بخواهيم نه به خاطر دنيا كه متأسّفانه روزبه روز آنچه اين معلّم در اين كلاس هزار و سيصد و شصت و هشت سال قبل فرموده است ظهور و بروز بيشترى پيدا مى كند و از دين نوعا جز آنچه بر زبان ها است چيزى يافت نمى شود.

آن هم به خاطر منافع و سودها و حفظ مقام و موقعيّت ها. خدا ما را كمك كند، لطف و عنايت اين استاد همراهمان باشد راستى متديّن باشيم و دين سراسر وجودمان را گرفته باشد نه نشستۀ بر زبان آن هم به خاطر جلب نفع و دفع زيان كه چه زيبا حكيم خطّۀ غزنه سروده است:

اى هواهاى تو هوى انگيز وى خدايان تو خداى آزار

دعوى دل مكن كه جز غم حق نبود در حريم دل ديّار

ده بود آن نه دل كه در آن گاو و خر باشد و ضياع و عقار

آفرينش نثار فرق تواند برمچين چون خسان ز راه نثار

افسرى كان نه دين نهد بر سر خواهش افسر شمارو خواه افسار

بر خود آن را كه پادشاهى نيست بر گياهى اش پادشاه مشمار

هرچه نز راه دين خورى و برى در شمارت كنند روزشمار

دين نيايد به دست تا بودت بر يمين و يسار يمن و يسار(2)

ص:343

نفس بما كسبت، أحكم بينى و بينهم و أنت خير الحاكمين(1).

يا لرزء و مصاب هدّ أركان الحجون

ويلهم قد جرحوا قلب رسول الثّقلين

فالعنوهم ما استطعتم شيعتى فى كلّ حين(1)

و معهد علمى يافت نمى شود اساتيدى كه در وصفشان گفته اند:

قوم إذا نودوا لدفع ملّمة و الخيل بين مدعّس و مكردس

لبسوا القلوب على الدّروع و أقبلوا يتهافتون على ذهاب الأنفس

نصروا الحسين فيالهم من فتية حازوا الجنان و ألبسوا من سندس

جمعى كه وقتى براى دفع مشكلات و رفع سختى ها آنان را بخوانند درحالى كه اسب ها و سواران نيزه دار و تكاور گوش تاگوش صف زده اند.

دل ها را بر روى زره ها مى پوشند و براى دادن جان و بذل نفس روى هم مى ريزند.

جوان مردانى كه در مقام نصرت و يارى امام حسين عليه السّلام برآمدند و بهشت را حيازت نموده و از جامه هاى حرير آن مى پوشند.(1)

مدرّسانى كه در معرّفى شان سروده اند:

السّابقون إلى المكارم و العلى و الحائزون غدا حياض الكوثر

لو لا صوارمهم و وقع نبالهم لم يسمع الأذان صوت مكبّر

ص:348

آنان كه امروز سبقت و پيشى گرفتند در همۀ كرامات و كمالات و فردا در كنار حوض كوثر گرد مى آيند.

اگر نبود شمشيرهاى برّان و تأثير پيكان آنان صداى مكبّرى و آواى نام خدايى به گوش كسى نمى رسيد.(1)

در طىّ اين چند روز بايد از همۀ اين معلّمان بهره برد و از تمامى آنان درس گرفت كه اگر نباشد هيچ درسى و آموزشى مگر همان چه در رجزهاى آنان در اين ميدان آمده مى تواند بسيار آموزنده و تأثيرگذار باشد كه تنها به رجز جوان پدر كشته بسنده مى كنيم كه بسيار زيباست:

نقل شده مى تواند براى همه مان آموزنده باشد. آن معلّم عابس است، پسر ابى شبيب است از قبيلۀ بنى شاكر كه وقتى ديد كسى به نبردش نمى آيد و هرچه فرياد مى زند ألا رجل ألا رجل كسى پاسخش را نمى دهد و فرمان پسر سعد به سنگ باران كردنش تعلّق گرفت و سنگ ها از هر سو به او مى رسيد، زره از تن درآورد و كلاه از سرفكند:

جوشن ز بر فكند كه ما هم نه ماهى ام مغفر ز سر فكند كه بازم نى ام خروس

بى خود و بى زره به درآمد كه مرگ را در بر برهنه مى كشم اينك چو نوعروس(1)

پيشين را پيوسته به ياد داشته باشيم كه كربلاى امام حسين عليه السّلام و هرچه متعلّق به اوست از اسرار عالم خلقت است.

ز قفا دو زن شده نوحه گر، يكى عمّه گفت و يكى پسر كه نما به جانب ما نظر، به اشارتى و نظارتى(1)

السّلام عليك يا أوّل قتيل من نسل خير سليل من سلالة إبراهيم الخليل.

سلام بر تو اى نخستين كشته از بهترين دودمان و از نسل ابراهيم - علىّ بن الحسين علىّ اكبر عليه السّلام -(2)

بر يكايك آنان سلام كنيم و از ارواح بلندشان براى فراگيرى دروس معرفتشان كمك بگيريم.

سايۀ عمود مغزش به خاك افتاده است.

چسان راه هدايت را نشان مى دهد با اين كه پرچشم و علمش نگون گرديده است.

و چه باشور و نشاط تشنه كامان وادى معرفت را سيراب مى سازد با اين كه مشك آبش دريده و آب ها به خاك ريخته و خود هم لبى تشنه و خشكيده و جگرى تفتيده و دلى سوخته دارد.

اى ساقى سرمست ز پا افتاده دنبال لبت آب بقا افتاده

دست و علم و مشك سه حرف عشق اند افسوس ز هم اين سه جدا افتاده(1)

و هواها و هوس ها و منافع خود را ملاك هرچيزى قرار ندهيم و از عبّاس ابو فاضل درس ثبات و استقامت و تحفّظ بر حقيقت و فضيلت بياموزيم.

حقايقى را كه براى برقرارى اش پيكرهاى اين محترمات آسيب ديده و به ارواح شريفه شان صدمه رسيده به بازى نمى گيرند - بگذريم.

غم خوار به جز درد و وفادار به جز درد جز درد نداند كه اين درد چه دردى است

از درد سخن گفتن و از درد شنيدن با مردم بى درد ندانى كه چه دردى است

آنچه در طى اين چند روز اخير گفتيم بيانگر نگرش عقلى و علمى به كربلا بود و خود را در معهد علمى ديدن و از اساتيد اين مدرسه بهره بردن كه اگر اين وظيفه را به نحو صحيح انجام داديم و درست در ايّام زيارت در اين كلاس ها شركت جستيم، احساس مى كنيم كه عوض شده ايم نه عوضى بلكه مى فهميم چه بسا عوضى بوده ايم و حالا درست شده ايم. فكرمان، ايده مان، رفتارمان، گفتارمان همه و همه رنگ و بوى اين معلّمين و معلّمات را مى گيرد و بسيارى از آنچه پيشتر براى ما اهمّيت بيشتر داشت كم اهمّيت بلكه چه بسا بى اهميّت شود. اهمّيت به آنچه باقى است مى دهيم نه به آنچه فانى است. در فكر فراهم آوردن آنچه باقى مى ماند بر مى آئيم نه آنچه از بين مى رود و آن وقت است كه اوّل خودمان مى فهميم كربلائى شده ايم، واقعا حسينى شده ايم و محترمات زينبى شده اند، قبل از اين كه ديگران متوجّه شوند.

ص:355

است حالش دگرگون مى شود و به ياد آن محترماتى كه در اين محدوده دست ها روى سرها گذارده بودند اين سوو آن سو مى دويدند اشك مى ريختند آن قدر ناله در داده بودند كه ديگر جوهر در صداهاشان نمانده بود

أصواتها بحّت و هنّ نوادب يبكين قتلاهنّ بالإيماء

حالى برايش پديد مى آيد كه چه بسا قوّت از زانوانش برود و نتواند برود بنشيند و بگريد و بنالد كه ديگر نه گفتار را در اين وادى جايى و نه خامه را در اين ميدان مجالى.

كمر بسته به جمع آورى اطفال مشغول بودند و حضرت امّ كلثوم هم دنبال سر ايشان كمك مى كردند - موقعى هم كه نقل مى كرد حالش عوض شده بود - گفت: وقتى در آن حال اين صحنه را ديدم از خود بى خود شدم، شروع كردم به سر و سينه زدن و سر مى كوبيدم و گريه مى كردم كه ناگهان صحنه عوض شد.(1)

نقل اين جريان حال ما را عوض كرد و ايشان هم كه حال خوشى داشتند شروع به خواندن اين اشعار نمودند:

خم شد گذاشت روى زمين گوشواره را تا قدرى التيام دهد گوش پاره را

آتش گرفته گوشۀ دامان كوچكش آبى نبود چاره كند اين شراره را

از خيمه هاى سوخته تا گود قتلگاه هاجر شد و دويد به هر سو اشاره را

باران تازيانه و سيلاب سيلى اشك تاريك كرده بود نگاه ستاره را

از حال رفت بوتۀ خارى پناه شد در خواب ديد كودكى و گاهواره را

ص:358

زينب تمام همسفران را رديف كرد گم كرده بود دختر چندم شماره را(1)

و همان جا مجلس عزايى شد و با چنين حال وهوايى صحبت خاتمه پذيرفت.

پايان بازنويس و تكميل كتاب دوم غروب روز جمعه 24 جمادى الاولى 1429 1387/3/10

مشهد مقدّس - سيد مجتبى بحرينى

ص:359