ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ السِّنْدِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبَانٍ (1)

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی ثَوَابِ الْأَعْمَالِ وَ فِی الْمَجَالِسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ مِثْلَهُ (2).

*****

ترجمه:

خُیُولُ الْغُزَاةِ فِی الدُّنْیَا خُیُولُهُمْ فِی الْجَنَّةِ وَ إِنَّ أَرْدِیَةَ الْغُزَاةِ لَسُیُوفُهُمْ.

وَ

رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی ثَوَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَبِی هَمَّامٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فِی الْجَنَّةِ (1)

*****

ترجمه:

به همين سند آن حضرت فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله فرمود: اسبان جنگجويان در دنيا در بهشت نيز از آن آنان خواهند بود؛ و به راستى عباى جنگجويان، شمشيرهاى آنان خواهد بود.

*****

ترجمه:

به همين سند آن حضرت فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله فرمود: چرا شهيد در قبرش آزمايش نمى شود؟ فرمود: شمشيرها و برق آن ها بالاى سرش (در زمان جنگ) براى آزمايش او كافى است.

مُؤْتَجِرٌ بَعْدَ بَیْعِ اللَّهِ وَ مُسْتَأْجِرٌ صَاحِبَهُ غَارِمٌ بَعْدَ عُذْرِ اللَّهِ وَ ذَهَبَ الْحَجُّ فَضُیِّعَ وَ افْتَقَرَ النَّاسُ فَمَنْ أَعْوَجُ مِمَّنْ عَوَّجَ هَذَا وَ مَنْ أَقْوَمُ مِمَّنْ أَقَامَ هَذَا فَرَدَّ الْجِهَادَ عَلَی الْعِبَادِ وَ زَادَ الْجِهَادَ عَلَی الْعِبَادِ إِنَّ ذَلِکَ خَطَأٌ عَظِیمٌ.

*****

ترجمه:

امام باقر (علیه السلام) نامه ای در خطاب به یکی از پادشاهان اموی نوشت: از آن جمله «ضایع شدن جهاد است که خداوند آن را بر دیگر کارها ترجیح داد جهادگر را بر دیگر افراد فزونی بخشیده و درجات و مغفرت و رحمت خود را بر جهادگران افزون کرده است؛ چون به وسیله جهاد و مبارزه. دین خدا پیروز و آشکار می شود و خطرات از دین دور می شود. به واسطه جهاد و مبارزہ مومنان خداوند از آنان جان ها و دارایی های آنها را می خرد و در مقابل بهشت را به آنان می دهد و رستگار و موفق می گردند. خداوند در جهاد و مبارزه با مومنان شرط کرده است که حدود الهی را حفظ کنند که نخستین حد الهی در این مورد دعوت و فراخوانی بندگان خدا به اطاعت او و فراخوانی به پرستش خدا به جای پرستش بندگان و پذیرش سرپرستی خداوند به جای پذیرش مردم است. بدین ترتیب اگر کسی اسلام را نپذیرفت و جزیه را در مقابل عدم پذیرش اسلام ندهد باید کشته شود و خانواده اش اسیر گردند. در مبارزه نباید فراخوانی به پرستش بنده ای به جای بنده ای مانند او شود و اگر کسی اسلام نیاورد؛ ولی جزیه را پذیرفت باید او را رها کرد و نباید پیمان و حرمتش را شکست. و نباید بیش از طاقت او از او حواست. فی ء برای عموم مسلمانان است و اختصاص به کسی ندارد. هم چنین اگر وظیفه شد که کسی را بکشند و اهلش را اسیر کنند. در این مورد نیز باید به سنت اسلامی رفتار کنند. با این که می بینیم در زمان شما شخص کور و لنگ نمی توانند به جنگ بروند با آن که خدا برای آنان عذر قرار داده است. مجبور به پرداخت چیزی برای جنگ شده اند. همچنین کسانی که طاقت کاری را نداشتند, مجبور به انجام آن کار شدند. در حالی که اینان شهروندانی بودند که باید به طور عادلانه, مانند دیگر شهروندان در جنگ شرکت می کردند این کارها انجام شد تا آن که مردم به دو دسته تقسیم شدند. یکی اجیری که پس از فروش خدا به اجاره گرفته شد و دیگری مستاجری که عذر الهی داشت. ولی صاحب او زیان دید. حج نیز ضایع شد و مردم محتاج شدند. چه کسی منحرف تر از کسی که چنین انحرافی داشته باشد و چه کسی پایدارتر از کسی که این را اقامه کرد؟! و ان یکی جهاد را از دوش مردم برداشت و دیگری جهاد را بر مردم افزود. در واقع این اشتباهی بزرگ (از جانب خلیفه) بود.

عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ ص کَانَ یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا مِنْ قَطْرَةٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَطْرَةِ دَمٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

*****

ترجمه:

ابو حمزه گويد: از امام باقر عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود: به راستى امام سجّاد عليه السّلام هميشه مى فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله مى فرمايد: هيچ قطره اى نزد خداى عزّ و جلّ دوست داشتنى تر از قطرۀ خونى كه در راه خدا ريخته شود نيست.

الْحَقُّ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ بِتَرْکِهِ نُصْرَتَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ (1) (2).

وَ رَوَاهُ الرَّضِیُّ فِی نَهْجِ الْبَلَاغَةِ مُرْسَلًا (3).

*****

ترجمه:

ابی عبدالرحمن سلمي گوید: حضرت علی (علیه السلام)فرمود: اما بعد، جهاد در راه خدا، دری از درهای بهشت است، که خدا آن را به روی دوستان مخصوص خود گشوده است. جهاد، لباس تقوا، و زره محکم، و سپر مطمئن خداوند است، کسی که جهاد را ناخوشایند دانسته و ترک کند، خدا لباس ذلّت و خواری بر او می پوشاند، و دچار بلا و مصیبت می شود و کوچک و ذلیل می گردد، ...

فِی سَبِیلِ اللَّهِ.

*****

ترجمه:

به همين سند آن حضرت فرمود: ابو دجانه انصارى در جنگ اُحد دستارى بست و پَر شال را ميان دو شانه خود انداخت و آن گاه شروع به خراميدن كرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اين نوع راه رفتن را خداوند عزّ و جلّ دشمن مى دارد، مگر به هنگام جنگ در راه خدا.

مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ ع أَنَّ النَّبِیَّ ص قَالَ: فَوْقَ کُلِّ ذِی بِرٍّ بَرٌّ حَتَّی یُقْتَلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِذَا قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَلَیْسَ فَوْقَهُ بِرٌّ وَ فَوْقَ کُلِّ ذِی عُقُوقٍ عُقُوقٌ حَتَّی یَقْتُلَ أَحَدَ وَالِدَیْهِ فَإِذَا قَتَلَ أَحَدَ وَالِدَیْهِ فَلَیْسَ فَوْقَهُ عُقُوقٌ.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْخِصَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ (1)

وَ

رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَلَیْسَ فَوْقَهُ بِرٌّ (2)

*****

ترجمه:

رسول خدا (ص) فرمود: براى شهيد، هفت ويژگى از طرف خدا مى رسد: 1. اولين قطره خونى كه از او مى ريزد گناهانش بخشيده مى شود 2. سرش در دامن دو حورالعين قرار مى گيرد. و آنان گرد و غبار را از صورتش پاك مى كنند و به او آفرين مى گويند و او نيز جواب آن ها را مى دهد. 3. لباس بهشت بر او، پوشانده مى شود. 4. از خزانه بهشت با وزش هر نسيمى، بوى خوشى به سوى او مى آيد كه او هر كدام را بخواهد، استفاده مى كند 5. جايگاه خود را در بهشت مى بيند. 6. در بهشت، آزاد است و به هر جا كه مى خواهد مى رود 7. به «وجه اللَّه» نظر مى كند و اين نظر كردن براى هر نبى و شهيدى، آسايش و خرسندى مى آورد.

وَ رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

سعد بن سعد گويد: از امام رضا عليه السّلام در مورد فرمايش امير مؤمنان على عليه السّلام كه مى فرمايد:«به خدا سوگند! هزار ضربه كه با شمشير بر من وارد شود برايم از مرگ در بستر آسان تر است». پرسيدم.

فرمود:(البته منظور آن است كه آن ضربه ها) در راه خدا باشد.

عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ فِی حَدِیثٍ وَ مَنْ خَرَجَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مُجَاهِداً فَلَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ سَبْعُمِائَةِ أَلْفِ حَسَنَةٍ وَ یُمْحَی عَنْهُ سَبْعُمِائَةِ أَلْفِ سَیِّئَةٍ وَ یُرْفَعُ لَهُ سَبْعُمِائَةِ أَلْفِ دَرَجَةٍ وَ کَانَ فِی ضَمَانِ اللَّهِ بِأَیِّ حَتْفٍ مَاتَ کَانَ شَهِیداً وَ إِنْ رَجَعَ رَجَعَ مَغْفُوراً لَهُ مُسْتَجَاباً دُعَاؤُهُ.

*****

ترجمه:

سعد بن سعد مثله گوید در حدیثی رسول خدا (ص) فرمود: و هر كس در راه خدا در حالت جهاد خارج شود، پس براى او به ازاى هر قدمى هفتصد هزار حسنه نوشته مى شود، و هفتصد هزار گناه از او پاك مى گردد، و هفتصد هزار درجه به او رفعت دهند، و او در كفالت خدا خواهد بود، به هر مرگى كه بميرد شهيد خواهد بود، و اگر سالم برگردد در حالتى برمى گردد كه گناهان او بخشيده شده، و دعاهايش مستجاب گرديده است.

النَّبِیُّ ص ارْجِعْ فَکُنْ مَعَ وَالِدَتِکَ فَوَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَأُنْسُهَا بِکَ لَیْلَةً خَیْرٌ مِنْ جِهَادٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ سَنَةً.

*****

ترجمه:

جابر گويد: مردى خدمت رسول خدا صلى اللّٰه عليه و آله آمد و عرض كرد: من جوانى با نشاطم و جهاد را دوست دارم ولى مادرى دارم كه نميخواهد بجهاد روم. پيغمبر صلى اللّٰه عليه و آله باو فرمود: باز گرد و همراه مادرت باش، سوگند بآن كه مرا بحق بنبوت مبعوث فرموده كه انس گرفتن يك شب او با تو از جهاد يك سالت در راه خدا بهتر است.

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس نامه رزمنده اى را برساند همچون كسى است كه بنده اى را آزاد كند و در ثواب جنگ، با وى شريك باشد.

أَقُولُ: عَمِلَ بِهِ ابْنُ الْجُنَیْدِ وَ حَمَلَهُ الْعَلَّامَةُ عَلَی تَقْدِیرِ الْحُرِّیَّةِ أَوْ إِذْنِ الْمَوْلَی أَوْ عُمُومِ الْحَاجَةِ وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی وُجُوبِ الْجِهَادِ عُمُوماً (1) وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَی أَنَّهُ لَیْسَ لِلْعَبْدِ التَّصَرُّفُ فِی نَفْسِهِ وَ لَا مَالِهِ إِلَّا بِإِذْنِ سَیِّدِهِ (2).

*****

ترجمه:

جنید می گوید مردی امد خدمت امیر المومنین (علیه السلام) برای بیعت و گفت: ای امیر المومنین (علیه السلام)دراز کن دستت را تا با تو بیعت کنم که دعا می کنم برایت با زبانم و خیر خواهی می کنم برای تو با قلبم فرمود: آزاد هستی یا بنده؟ گفت: بنده هستم پس امیرالمؤمنین علیه السلام دستش را زد و با او بیعت کرد.

فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ ءٌ.

وَ رَوَاهُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ شُعْبَةَ فِی تُحَفِ الْعُقُولِ مُرْسَلًا (1)

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (2).

*****

ترجمه:

فضيل بن عياض از امام حسین (علیه السلام)سوال کرد؟ آيا جهاد، مستحب است يا واجب ؟ حضرت فرمود: جهاد، بر چهار گونه است: دو گونه آن واجب است و سومى، مستحبّى است كه جز با واجب بپانمى شود، و چهارمى مستحب است. امّا يكى از آن دو جهاد واجب، جهاد شخص است با نفس (امّاره) خود، تا آن را از معصيتهاى خدا بازدارد و اين بزرگترين جهاد هاست. و مجاهدۀ با آن كفّارى كه هم مرز شما (اهل سلام) هستند (چه به صورت دفاعى و يا در صورت فراهم بودن شرايط به صورت ابتدائى، دومين جهاد) واجب است. و امّا آن جهاد مستحبّى كه جز با واجب بپانمى شود، مجاهده با دشمنان مى باشد كه بر همۀ امّت واجب است، اگر همگى آن را ترك كنند عذاب به آنها مى رسد، و اين عذاب عمومى همه را (از خوب و بد) فرا مى گيرد، (بنابراين نبايد ترك شود) و (وگرنه) اين جهاد، بر امام (بى امّت) مستحبّ خواهد بود (نه فرض)، و حدّ اين نوع جهاد آن است كه امام، همراه امّت خود (مى تواند) سر وقت دشمنان آيد و با آنان جهاد كند. و امّا آن جهادى كه بر همه مستحبّ است، تلاشى است كه كسى براى بپاداشتن روشى عدل و نيكو (در حيات فردى خود) و (نيز) براى بپاداشتن سنّتى حسنه (در جامعه)، و (يا) رشد و بارورى و احياء آن انجام مى دهد، پس كار و تلاش در اين راه از بهترين عملهاست زيرا احياى سنّت است، رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود: هر كسى سنّت حسنه اى پديد آورد، هم پاداش آن را دارد، و هم پاداش تمام كسانى را كه تا روز قيامت به آن عمل مى كنند، بى آنكه از پاداشهاى آنان چيزى كم آيد.

الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ- وَ أَمْوَالُهُمْ (1) وَ ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ عَلَی مَا سَنَّ رَسُولُ اللَّهِ ص- فَإِنَّهُ سَبَی وَ عَفَا وَ قَبِلَ الْفِدَاءَ وَ السَّیْفُ الثَّانِی عَلَی أَهْلِ الذِّمَّةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً (2) نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی أَهْلِ الذِّمَّةِ ثُمَّ نَسَخَهَا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ (3) فَمَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ- فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا الْجِزْیَةُ أَوِ الْقَتْلُ وَ مَالُهُمْ فَیْ ءٌ وَ ذَرَارِیُّهُمْ سَبْیٌ وَ إِذَا قَبِلُوا الْجِزْیَةَ عَلَی أَنْفُسِهِمْ حَرُمَ عَلَیْنَا سَبْیُهُمْ وَ حَرُمَتْ أَمْوَالُهُمْ وَ حَلَّتْ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ وَ مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فِی دَارِ الْحَرْبِ حَلَّ لَنَا سَبْیُهُمْ وَ لَمْ تَحِلَّ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ وَ لَمْ یُقْبَلْ مِنْهُمْ إِلَّا الدُّخُولُ فِی دَارِ الْإِسْلَامِ- أَوِ الْجِزْیَةُ أَوِ الْقَتْلُ وَ السَّیْفُ الثَّالِثُ سَیْفٌ عَلَی مُشْرِکِی الْعَجَمِ- یَعْنِی التُّرْکَ وَ الدَّیْلَمَ وَ الْخَزَرَ- قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی أَوَّلِ السُّورَةِ الَّتِی یَذْکُرُ فِیهَا الَّذِینَ کَفَرُوا فَقَصَّ قِصَّتَهُمْ ثُمَّ قَالَ فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّی إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها (4) فَأَمَّا قَوْلُهُ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ یَعْنِی بَعْدَ السَّبْیِ مِنْهُمْ وَ إِمَّا فِداءً یَعْنِی الْمُفَادَاةَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ- فَهَؤُلَاءِ لَنْ یُقْبَلَ مِنْهُمْ إِلَّا الْقَتْلُ أَوِ الدُّخُولُ فِی الْإِسْلَامِ- وَ لَا تَحِلُّ لَنَا مُنَاکَحَتُهُمْ مَا دَامُوا فِی دَارِ الْحَرْبِ وَ أَمَّا السَّیْفُ الْمَکْفُوفُ فَسَیْفٌ عَلَی أَهْلِ الْبَغْیِ وَ التَّأْوِیلِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ (5) فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص-

ص: 26

إِنَّ مِنْکُمْ مَنْ یُقَاتِلُ بَعْدِی عَلَی التَّأْوِیلِ کَمَا قَاتَلْتُ عَلَی التَّنْزِیلِ فَسُئِلَ النَّبِیُّ ص مَنْ هُوَ فَقَالَ خَاصِفُ النَّعْلِ یَعْنِی أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع- فَقَالَ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ قَاتَلْتُ بِهَذِهِ الرَّایَةِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص- ثَلَاثاً وَ هَذِهِ الرَّابِعَةُ وَ اللَّهِ لَوْ ضَرَبُونَا حَتَّی یُبْلِغُونَا الْمُسْعَفَاتِ (1) مِنْ هَجَرَ لَعَلِمْنَا أَنَّا عَلَی الْحَقِّ وَ أَنَّهُمْ عَلَی الْبَاطِلِ وَ کَانَتِ السِّیرَةُ فِیهِمْ مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع- مَا کَانَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فِی أَهْلِ مَکَّةَ- یَوْمَ فَتْحِ مَکَّةَ فَإِنَّهُ لَمْ یَسْبِ لَهُمْ ذُرِّیَّةً وَ قَالَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ مَنْ أَلْقَی سِلَاحَهُ (2) فَهُوَ آمِنٌ وَ کَذَلِکَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَوْمَ الْبَصْرَةِ- نَادَی لَا تَسْبُوا لَهُمْ ذُرِّیَّةً وَ لَا تُجْهِزُوا (3) عَلَی جَرِیحٍ وَ لَا تَتْبَعُوا مُدْبِراً وَ مَنْ أَغْلَقَ بَابَهُ وَ أَلْقَی سِلَاحَهُ فَهُوَ آمِنٌ وَ أَمَّا السَّیْفُ الْمَغْمُودُ فَالسَّیْفُ الَّذِی یَقُومُ (4) بِهِ الْقِصَاصُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ (5) فَسَلُّهُ إِلَی أَوْلِیَاءِ الْمَقْتُولِ وَ حُکْمُهُ إِلَیْنَا- فَهَذِهِ السُّیُوفُ الَّتِی بَعَثَ اللَّهُ بِهَا مُحَمَّداً (6) ص- فَمَنْ جَحَدَهَا أَوْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهَا أَوْ شَیْئاً مِنْ سِیَرِهَا أَوْ أَحْکَامِهَا فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ ص.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْخِصَالِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ (7)

وَ کَذَا الَّذِی قَبْلَهُ

ص: 27

وَ رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ مِثْلَهُ (1) مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ نَحْوَهُ وَ تَرَکَ حُکْمَ أَمْوَالِ الْمُشْرِکِینَ وَ ذَرَارِیِّهِمْ وَ حُکْمَ أَمْوَالِ أَهْلِ الْکِتَابِ وَ ذَرَارِیِّهِمْ وَ مُنَاکَحَتِهِمْ (2) وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ نَحْوَهُ (3).

*****

ترجمه:

امام صادق (ع) فرمود: مردى از پدرم درباره جنگ هاى اميرالمؤمنين على (علیه السلام) سؤال كرد و اين شخص از دوستداران ما اهل بيت بود. امام باقر (علیه السلام) فرمود: خداوند حضرت محمد (ص) را با شمشيرهاى پنج گانه مبعوث فرمود: سه تاى از آن ها بيرون از نيام اند و در نيام نمى شوند تا زمانى كه شدت جنگ، فروكش كند. و از شدت جنگ هرگز كاسته نخواهد شد تا وقتى كه خورشيد از مغرب طلوع كند. پس هنگامى كه خورشيد از مغرب طلوع كند در آن روز تمام مردم در امنيت به سر مى برند. در آن هنگام «ايمان آوردنِ افرادى كه قبلًا ايمان نياورده اند يا در ايمانشان عمل نيكى انجام نداده اند، به حالشان سودى نخواهد داشت ...». و يكى ديگر از شمشيرها، «سيف مكفوف» است. يكى ديگر از اين شمشيرها، شمشيرى است كه در نيام ما باشد و بيرون آوردن آن، وظيفه ما نيست (اما) حكم آن به دست ماست. امّا آن شمشيرهاى سه گانه: يكى از آن ها براى جنگ با مشركان عرب است. خداوند (در قرآن) فرمود: «مشركان را هر جا يافتيد به قتل برسانيد و آن ها را اسير سازيد و محاصره كنيد و در كمينگاه آن ها بنشينيد.» پس اگر توبه كردند امام (علیه السلام) فرمود: يعنى ايمان آوردند و نماز به پا داشتند و زكات پرداختند، برادران دينى شما خواهند بود. بنابراين از مشركان جز مرگ يا داخل شدن در اسلام پذيرفته نمى شود [و در صورتى كه اسلام نياورند] بر اساس سنت و روش پيامبر (ص) اموال شان غنيمت محسوب مى شود و فرزندانشان به اسارت درمى آيند؛ زيرا آن حضرت، آن ها را اسير مى گرفت؛ مى بخشيد يا از آن ها فديه (سربها) قبول مى كرد. شمشير دوم درباره «اهل ذمه» (: اهل كتاب) است. خداوند در (قرآن) فرمود: «وقولوا للناس حسنا» اين آيه درباره اهل ذمه نازل شد، اما اين آيه، با آيه ديگرى نسخ شد و آن آيه اين است: «با كسانى از اهل كتاب كه نه به خداوند يا روز جزا ايمان دارند، و نه آنچه را خدا و رسولش تحريم كرده حرام مى شمرند، و نه آيين حق را مى پذيرند، پيكار كنيد تا زمانى كه با خضوع و تسليم، جزيه را به دست خود بپردازند.» پس، از اهل ذمه اى كه در «دار الاسلام» هستند، هرگز چيزى پذيرفته نمى شود جز جزيه يا مرگ. و اموال آنان غنيمت محسوب مى شود و فرزندان شان اسير گرفته مى شوند، (اما) در صورتى كه جزيه را بپذيرند؛ به اسارت بردن آن ها و اموالشان بر ما حرام و تزويج با زنانشان بر ما حلال است. و آن دسته از اهل ذمه كه در «دار الحرب» هستند، اسير گرفتن شان بر ما جايز و ازدواج با زنانشان بر ما حرام است؛ و از آن ها قبول نمى شود جز پذيرش اسلام با پرداخت جزيه و يا مرگ. شمشير سوم، شمشيرى است براى جنگ با مشركان عجم، كه منظور از عجم: ترك، ديلم و خزر است. خداوند عزوجل در اول سوره اى (توبه) كسانى را كه كافر شدند، نام برده، داستان آن ها را بيان كرده و سپس فرموده است: «گردن هاى شان را بزنيد (و اين كار را همچنان ادامه دهيد) تا دشمن را به اندازه كافى درهم بكوبيد؛ در اين هنگام اسيران را محكم ببنديد، سپس يا بر آنان منت گذاريد (يا آزادشان كنيد) يا در برابر آزادى از آنان فديه بگيريد؛ تا زمانى كه جنگ، بار سنگين خود را بر زمين نهد. (آن گاه امام (علیه السلام) در ادامه) فرموده خداوند «فاما منا بعد» يعنى بعد از اسارت آن ها «و اما فداء»؛ يعنى سرخريد (و سربها) بين كفار و مسلمانان. پس از آن ها جز مرگ يا پذيرش اسلام قبول نمى شود و ازدواج با زنانشان بر ما حلال نيست تا هنگامى كه در «دار الحرب» هستند. اما سيف مكفوف؛ جنگ با اهل بغى و تاويل است. خداوند فرمود: «و هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند آن ها را آشتى دهيد؛ و اگر يكى از آن دو، نسبت به ديگرى تعدى كند، با گروه متجاوز پيكار كنيد تا به فرمان خدا بازگردد.» پس چون آيه نازل شد، رسول خدا (ص) فرمود: ميان شما كسى است كه بعد از من بر اساس تاويل مى جنگد همان گونه كه من بر اساس (نص صريح) قرآن جنگيدم. از پيامبر (ص) سؤال شد او چه كسى است؟ فرمود: وصله كننده كفش؛ يعنى اميرالمؤمنين(علیه السلام) . (در اين هنگام) «عمار (با اشاره به پرچمى كه در دستش بود) گفت: من با اين پرچم همراه پيامبر اسلام در سه جنگ حضور داشته و جنگيده ام و اين جنگ (صفين) چهارمين جنگ است. (عمار در ادامه مى گويد:) قسم به خدا اگر ما را به اندازه اى بزنند كه به منطقه «مسعفات» برسيم يقين داريم كه بر حقيم و آن ها بر باطل اند. و روش حضرت امير در جنگ با بغات، همان سيره پيامبر در برخورد با اهل مكه در فتح آن ديار است. پيامبر خدا (ص) كسى را از اهل مكه، اسير نكرد، بلكه فرمود: هر كسى درِ خانه اش را ببندد و يا سلاحش را زمين گذارد، در امان است. و حضرت امير(علیه السلام) نيز در جنگ بصره (جمل) همين را فرمود. (آن حضرت) اعلام كرد: زن و بچه آن ها را اسير نگيريد؛ با مجروحان كارى نداشته باشيد و فراريان را تعقيب نكنيد و (آن گاه فرمود:) كسى كه درِ خانه اش را ببندد و يا سلاحش را زمين گذارد، در امان است. امام باقر (علیه السلام) در ادامه فرمود: و اما سيف در نيام، همان شمشيرى است كه قانون قصاص با آن اجرا و اقامه مى شود. خدا فرمود: «جان در مقابل جان و چشم در مقابل چشم قصاص مى شود.» كه از نيام كشيدن اين شمشير قصاص به اولياى مقتول بستگى دارد ولى حكم آن از جانب ماست. (امام باقر (علیه السلام) در پايان فرمود): اين ها شمشيرهايى هستند كه خداوند حضرت محمد (ص) را به آن ها مبعوث فرمود؛ پس هر كسى اين شمشيرها يا احكام آن ها را انكار كند، به تحقيق به آن چه خداوند بر پيامبر اسلام (ص) نازل كرده، كافر شده است!

سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ: الْقَتْلُ قَتْلَانِ قَتْلُ کَفَّارَةٍ وَ قَتْلُ دَرَجَةٍ وَ الْقِتَالُ قِتَالانِ قِتَالُ الْفِئَةِ الْکَافِرَةِ حَتَّی یُسْلِمُوا وَ قِتَالُ الْفِئَةِ الْبَاغِیَةِ حَتَّی یَفِیئُوا (1).

******

ترجمه:

وهب بن وهب روايت كرده است كه امام صادق (علیه السلام) درباره قول خدا «با كافرانى كه با شما نزديك ترند، پيكار كنيد.» چنين فرمود: (منظور از آن ها) ديلم است.

مِنْ مَوَالِیکَ بَلَغَهُ أَنَّ رَجُلًا یُعْطِی سَیْفاً وَ قَوْساً (1) فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَأَتَاهُ فَأَخَذَهُمَا مِنْهُ (2) ثُمَّ لَقِیَهُ أَصْحَابُهُ فَأَخْبَرُوهُ أَنَّ السَّبِیلَ مَعَ هَؤُلَاءِ لَا یَجُوزُ وَ أَمَرُوهُ بِرَدِّهِمَا قَالَ فَلْیَفْعَلْ قَالَ قَدْ طَلَبَ الرَّجُلَ (3) فَلَمْ یَجِدْهُ وَ قِیلَ لَهُ قَدْ قَضَی (4) الرَّجُلُ قَالَ فَلْیُرَابِطْ وَ لَا یُقَاتِلْ قُلْتُ مِثْلَ قَزْوِینَ وَ عَسْقَلَانَ وَ الدَّیْلَمِ- وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الثُّغُورَ فَقَالَ نَعَمْ قَالَ فَإِنْ جَاءَ الْعَدُوُّ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی هُوَ فِیهِ مُرَابِطٌ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُقَاتِلُ عَنْ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ قَالَ یُجَاهِدُ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ یَخَافَ عَلَی دَارِ الْمُسْلِمِینَ أَ رَأَیْتَکَ لَوْ أَنَّ الرُّومَ دَخَلُوا عَلَی الْمُسْلِمِینَ لَمْ یَنْبَغِ (5) لَهُمْ أَنْ یَمْنَعُوهُمْ قَالَ یُرَابِطُ وَ لَا یُقَاتِلُ وَ إِنْ خَافَ عَلَی بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ وَ الْمُسْلِمِینَ قَاتَلَ فَیَکُونُ قِتَالُهُ لِنَفْسِهِ لَا لِلسُّلْطَانِ لِأَنَّ فِی دُرُوسِ الْإِسْلَامِ دُرُوسَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ ص.

وَ

رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْعِلَلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی نَحْوَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فَإِنْ جَاءَ الْعَدُوُّ إِلَی الْمَوْضِعِ الَّذِی هُوَ فِیهِ مُرَابِطٌ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُقَاتِلُ عَنْ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ لَا عَنْ هَؤُلَاءِ (6).

وَ رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع نَحْوَهُ وَ رَوَاهُ عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ یَحْیَی بْنِ أَبِی عِمْرَانَ (7) عَنْ یُونُسَ

ص: 30

عَنِ الرِّضَا ع نَحْوَهُ (1).

*****

ترجمه:

يونس مى گويد مردى از امام رضا (علیه السلام) در حالى كه من نيز در مجلس حاضر بودم پرسيد: فدايت شوم، به مردى از دوستداران شما خبر رسيده شخصى شمشير و مركب در اختيار او مى گذارد تا در راه خدا جهاد كند. دوستانش به او خبرى مى دهند كه جنگيدن به همراه اين افراد جايز نيست و به او مى گويند: تجهيزاتى را كه از آن مرد گرفته، به او برگرداند. امام (ع) فرمود: اين كار را بايد بكند و آن ها را بايد به صاحبش برگرداند. مرد گفت: براى يافتن آن شخص رفته ولى او را پيدا نكرده است و به او گفته اند كه او مرده است. امام (علیه السلام) فرمود: حال كه چنين است در مرزهاى اسلام به مرزبانى بپردازد ولى نجنگد. گفتم: (در مناطقى) مانند: قزوين، عسقلان، ديلم و شبيه به آن ها (كه اهل شركند) مرزبانى كند؟ امام (علیه السلام) فرمود: آرى. آن مرد پرسيد: اگر دشمن به منطقه اى كه وى مرزبانى مى كند، حمله كرد او چه كند؟ فرمود: از كيان اسلام، دفاع كند. گفت: يعنى جهاد كند؟ فرمود: نه، مگر اين كه خطرى خانه و كاشانه مسلمانان را تهديد نمايد. مثلًا اگر روم به سرزمين مسلمانان تجاوز كند، نظر تو اين است كه نبايد جلوى آن ها بايستند؟! آن گاه امام فرمود: مرزبانى كند ولى نجنگد در عين حال اگر بر كيان اسلام خطرى پيش آيد بايد با دشمن بجنگد البته هدف فقط دفاع از اسلام باشد نظرى به حاكم جور نداشته باشد و جنگ با كفار را يك وظيفه فردى در برابر اسلام بداند زيرا يكى از راه هاى محو اسلام، از ياد بردن نام (حضرت) محمد (ص) است

کَادَ أَنْ یَدْخُلَ عَلَیْهِ کَیْفَ یَصْنَعُ یُقَاتِلُ أَمْ لَا فَقَالَ لَهُ الرِّضَا ع- إِذَا کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ فَلَا یُقَاتِلُ عَنْ هَؤُلَاءِ وَ لَکِنْ یُقَاتِلُ عَنْ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ- فَإِنَّ فِی ذَهَابِ بَیْضَةِ الْإِسْلَامِ دُرُوسَ ذِکْرِ مُحَمَّدٍ ص- فَقَالَ لَهُ یُونُسُ یَا سَیِّدِی فَإِنَّ عَمَّکَ زَیْداً- قَدْ خَرَجَ بِالْبَصْرَةِ وَ هُوَ یَطْلُبُنِی وَ لَا آمَنُهُ عَلَی نَفْسِی فَمَا تَرَی لِی أَخْرُجُ إِلَی الْبَصْرَةِ أَوْ أَخْرُجُ إِلَی الْکُوفَةِ- فَقَالَ بَلِ اخْرُجْ إِلَی الْکُوفَةِ فَإِذَا مَرَّ (1) فَصِرْ إِلَی الْبَصْرَةِ.

*****

ترجمه:

محمد بن عيسى گويد: در خدمت امام رضا (علیه السلام) بودم، «يونس بن عبدالرحمن» از آن حضرت پرسيد: مردى از آن ها مرده و وصيت كرده از دارايى اش يك اسب و هزار درهم و يك شمشير به كسى داده شود كه از جانب او آماده دفاع از مرزهاى مسلمين شده در يكى از مرزها بجنگد. وصى او تصميم گرفت آن را انجام دهد و در پى آن همه آنها را به مردى از ياران ما داد. او كه نمى دانست وقت اين كار فرا نرسيده پذيرفت و آن پول و اسب و سلاح را از او گرفت، شما چه مى فرماييد؛ آيا برايش رواست كه در برخى از اين مرزها از جانب آن شخص كه مرده به مرزبانى بپردازد، يا نه؟ امام (علیه السلام) فرمود: هر چه را گرفته است، به وصىّ برمى گرداند و به مرزبانى نمى پردازد، زيرا هنوز وقت آن فرا نرسيده است. [دوباره ] امام (علیه السلام) فرمود: همه را بايد برگرداند. يونس گفت: او وصى را نمى شناسد. فرمود: پرس و جو كند (تا او را بيابد). يونس عرض كرد: پرس و جو كرده و به او دست نيافته؛ چه بايد بكند؟ امام (علیه السلام) فرمود: اگر اين چنين است پس در پاسگاه مرزى به عنوان مرابطه خدمت كند، ولى نجنگد. پرسيد: در آن هنگام (در حال مرزبانى) اگر دشمن به آن جا حمله كرد به طورى كه نزديك بود به او برسد وظيفه اش چيست؟ بجنگد يا نه؟ امام رضا (علیه السلام) به او فرمود: اگر چنين است، آنوقت بجنگد، ولى نه از جانب آن ها (حاكمان جور) بلكه (به عنوان يك وظيفه شخصى) براى دفاع از كيان اسلام زيرا؛ كفار قصد نابود كردن اسلام را دارند و اگر به مقصود خود برسند با از بين رفتن اسلام، ياد و نام محمد (ص) از بين خواهد رفت. يونس عرض كرد: آقاى من! عموى شما «زيد» در بصره قيام كرده و از من مى خواهد كه به او بپيوندم و از دست او امنيتى ندارم درباره من چه نظرى داريد از اين جا به بصره بروم يا به كوفه رهسپار شوم؟ حضرت فرمود: بلكه به كوفه برو، و چون مدتى گذشت آن گاه به بصره برو.

إِلَیْهِ بِغَیْرِ مَا أَمَرَ فِی کِتَابِهِ- (1) الَّذِی أَمَرَ أَنْ لَا یُدْعَی إِلَّا بِهِ وَ قَالَ فِی نَبِیِّهِ ص وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (2) یَقُولُ تَدْعُو ثُمَّ ثَلَّثَ بِالدُّعَاءِ إِلَیْهِ بِکِتَابِهِ أَیْضاً فَقَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ- یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ أَیْ یَدْعُو وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ (3) ثُمَّ ذَکَرَ مَنْ أَذِنَ لَهُ فِی الدُّعَاءِ إِلَیْهِ بَعْدَهُ وَ بَعْدَ رَسُولِهِ فِی کِتَابِهِ فَقَالَ وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (4) ثُمَّ أَخْبَرَ عَنْ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ مِمَّنْ هِیَ وَ أَنَّهَا مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَ ذُرِّیَّةِ إِسْمَاعِیلَ- مِنْ سُکَّانِ الْحَرَمِ مِمَّنْ لَمْ یَعْبُدُوا غَیْرَ اللَّهِ قَطُّ الَّذِینَ وَجَبَتْ لَهُمُ الدَّعْوَةُ دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْمَاعِیلَ- مِنْ أَهْلِ الْمَسْجِدِ الَّذِینَ أَخْبَرَ عَنْهُمْ فِی کِتَابِهِ- أَنَّهُ أَذْهَبَ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهِیراً الَّذِینَ وَصَفْنَاهُمْ قَبْلَ هَذِهِ فِی صِفَةِ أُمَّةِ إِبْرَاهِیمَ- (5) الَّذِینَ عَنَاهُمُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی قَوْلِهِ أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی (6) یَعْنِی أَوَّلَ مَنِ اتَّبَعَهُ (7) عَلَی الْإِیمَانِ بِهِ وَ التَّصْدِیقِ لَهُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْأُمَّةِ الَّتِی بُعِثَ فِیهَا وَ مِنْهَا وَ إِلَیْهَا قَبْلَ الْخَلْقِ مِمَّنْ لَمْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ قَطُّ وَ لَمْ یَلْبِسْ إِیمَانَهُ بِظُلْمٍ وَ هُوَ الشِّرْکُ ثُمَّ ذَکَرَ أَتْبَاعَ نَبِیِّهِ ص- وَ أَتْبَاعَ هَذِهِ الْأُمَّةِ الَّتِی وَصَفَهَا فِی کِتَابِهِ- بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ جَعَلَهَا دَاعِیَةً إِلَیْهِ وَ أَذِنَ لَهُ فِی الدُّعَاءِ إِلَیْهِ فَقَالَ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَسْبُکَ اللَّهُ وَ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (8) ثُمَّ وَصَفَ أَتْبَاعَ نَبِیِّهِ ص مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 35

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً (1) الْآیَةَ وَ قَالَ یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعی بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ (2) یَعْنِی أُولَئِکَ الْمُؤْمِنِینَ وَ قَالَ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (3) ثُمَّ حَلَّاهُمْ وَ وَصَفَهُمْ کَیْلَا یَطْمَعَ فِی اللَّحَاقِ بِهِمْ إِلَّا مَنْ کَانَ مِنْهُمْ فَقَالَ فِیمَا حَلَّاهُمْ بِهِ وَ وَصَفَهُمْ الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ- إِلَی قَوْلِهِ أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ (4) وَ قَالَ فِی صِفَتِهِمْ وَ حِلْیَتِهِمْ أَیْضاً الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ (5) وَ ذَکَرَ الْآیَتَیْنِ ثُمَّ أَخْبَرَ أَنَّهُ اشْتَرَی مِنْ هَؤُلَاءِ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَنْ کَانَ عَلَی مِثْلِ صِفَتِهِمْ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ- وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ (6) ثُمَّ ذَکَرَ وَفَاءَهُمْ لَهُ بِعَهْدِهِ وَ مُبَایَعَتِهِ فَقَالَ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ (7) فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ (8) قَامَ رَجُلٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ ص- فَقَالَ أَ رَأَیْتَکَ یَا نَبِیَّ اللَّهِ الرَّجُلُ یَأْخُذُ سَیْفَهُ فَیُقَاتِلُ حَتَّی یُقْتَلَ إِلَّا أَنَّهُ یَقْتَرِفُ مِنْ هَذِهِ الْمَحَارِمِ أَ شَهِیدٌ هُوَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی رَسُولِهِ التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ (9) وَ ذَکَرَ الْآیَةَ فَبَشَّرَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ هَذِهِ صِفَتُهُمْ وَ حِلْیَتُهُمْ بِالشَّهَادَةِ وَ الْجَنَّةِ وَ قَالَ التَّائِبُونَ مِنَ الذُّنُوبِ الْعَابِدُونَ الَّذِینَ لَا یَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَ لَا یُشْرِکُونَ بِهِ شَیْئاً الْحَامِدُونَ الَّذِینَ یَحْمَدُونَ اللَّهَ عَلَی کُلِّ حَالٍ فِی الشِّدَّةِ

ص: 36

وَ الرَّخَاءِ السَّائِحُونَ وَ هُمُ الصَّائِمُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ وَ هُمُ الَّذِینَ یُوَاظِبُونَ عَلَی الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ وَ الْحَافِظُونَ لَهَا وَ الْمُحَافِظُونَ عَلَیْهَا فِی رُکُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ فِی الْخُشُوعِ فِیهَا وَ فِی أَوْقَاتِهَا الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ بَعْدَ ذَلِکَ وَ الْعَامِلُونَ بِهِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْمُنْتَهُونَ عَنْهُ قَالَ فَبَشِّرْ مَنْ قُتِلَ وَ هُوَ قَائِمٌ بِهَذِهِ الشُّرُوطِ بِالشَّهَادَةِ وَ الْجَنَّةِ ثُمَّ أَخْبَرَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنَّهُ لَمْ یَأْمُرْ بِالْقِتَالِ إِلَّا أَصْحَابَ هَذِهِ الشُّرُوطِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ (1) وَ ذَلِکَ أَنَّ جَمِیعَ مَا بَیْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِرَسُولِهِ ص وَ لِأَتْبَاعِهِمَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الصِّفَةِ فَمَا کَانَ مِنَ الدُّنْیَا فِی أَیْدِی الْمُشْرِکِینَ وَ الْکُفَّارِ وَ الظَّلَمَةِ وَ الْفُجَّارِ مِنْ أَهْلِ الْخِلَافِ لِرَسُولِ اللَّهِ ص- وَ الْمُوَلِّی عَنْ طَاعَتِهِمَا مِمَّا کَانَ فِی أَیْدِیهِمْ ظَلَمُوا فِیهِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَهْلِ هَذِهِ الصِّفَاتِ وَ غَلَبُوهُمْ عَلَی مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ- فَهُوَ حَقُّهُمْ أَفَاءَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ رَدَّهُ إِلَیْهِمْ وَ إِنَّمَا کَانَ مَعْنَی الْفَیْ ءِ کُلَّ مَا صَارَ إِلَی الْمُشْرِکِینَ ثُمَّ رَجَعَ مِمَّا کَانَ غُلِبَ عَلَیْهِ أَوْ فِیهِ فَمَا رَجَعَ إِلَی مَکَانِهِ مِنْ قَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ فَقَدْ فَاءَ مِثْلُ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فاؤُ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ أَیْ رَجَعُوا ثُمَّ قَالَ وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (2) وَ قَالَ وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّی تَفِی ءَ إِلی أَمْرِ اللَّهِ- أَیْ تَرْجِعَ فَإِنْ فاءَتْ أَیْ رَجَعَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (3) یَعْنِی بِقَوْلِهِ تَفِی ءَ تَرْجِعَ فَذَلِکَ (4) الدَّلِیلُ عَلَی أَنَّ الْفَیْ ءَ کُلُّ رَاجِعٍ إِلَی مَکَانٍ قَدْ کَانَ عَلَیْهِ أَوْ فِیهِ

ص: 37

وَ یُقَالُ لِلشَّمْسِ إِذَا زَالَتْ قَدْ فَاءَتِ الشَّمْسُ حِینَ یَفِی ءُ الْفَیْ ءُ عِنْدَ رُجُوعِ الشَّمْسِ إِلَی زَوَالِهَا وَ کَذَلِکَ مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ مِنَ الْکُفَّارِ فَإِنَّمَا هِیَ حُقُوقُ الْمُؤْمِنِینَ رَجَعَتْ إِلَیْهِمْ بَعْدَ ظُلْمِ الْکُفَّارِ إِیَّاهُمْ فَذَلِکَ قَوْلُهُ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا (1) مَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمْ وَ إِنَّمَا أُذِنَ لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ قَامُوا بِشَرَائِطِ الْإِیمَانِ الَّتِی وَصَفْنَاهَا وَ ذَلِکَ أَنَّهُ لَا یَکُونُ مَأْذُوناً لَهُ فِی الْقِتَالِ حَتَّی یَکُونَ مَظْلُوماً وَ لَا یَکُونُ مَظْلُوماً حَتَّی یَکُونَ مُؤْمِناً وَ لَا یَکُونُ مُؤْمِناً حَتَّی یَکُونَ قَائِماً بِشَرَائِطِ الْإِیمَانِ الَّتِی اشْتَرَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُجَاهِدِینَ فَإِذَا تَکَامَلَتْ فِیهِ شَرَائِطُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ کَانَ مُؤْمِناً وَ إِذَا کَانَ مُؤْمِناً کَانَ مَظْلُوماً وَ إِذَا کَانَ مَظْلُوماً کَانَ مَأْذُوناً لَهُ فِی الْجِهَادِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ- وَ إِنْ لَمْ یَکُنْ مُسْتَکْمِلًا لِشَرَائِطِ الْإِیمَانِ فَهُوَ ظَالِمٌ مِمَّنْ یَبْغِی (2) وَ یَجِبُ جِهَادُهُ حَتَّی یَتُوبَ وَ لَیْسَ مِثْلُهُ مَأْذُوناً لَهُ فِی الْجِهَادِ وَ الدُّعَاءِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ الْمَظْلُومِینَ الَّذِینَ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْقُرْآنِ فِی الْقِتَالِ فَلَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا- فِی الْمُهَاجِرِینَ الَّذِینَ أَخْرَجَهُمْ أَهْلُ مَکَّةَ مِنْ دِیَارِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ أُحِلَّ لَهُمْ جِهَادُهُمْ بِظُلْمِهِمْ إِیَّاهُمْ وَ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْقِتَالِ فَقُلْتُ فَهَذِهِ نَزَلَتْ فِی الْمُهَاجِرِینَ- بِظُلْمِ مُشْرِکِی أَهْلِ مَکَّةَ لَهُمْ فَمَا بَالُهُمْ فِی قِتَالِهِمْ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ- وَ مَنْ دُونَهُمْ مِنْ مُشْرِکِی قَبَائِلِ الْعَرَبِ- فَقَالَ لَوْ کَانَ إِنَّمَا أُذِنَ فِی قِتَالِ مَنْ ظَلَمَهُمْ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ فَقَطْ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ إِلَی قِتَالِ جُمُوعِ کِسْرَی وَ قَیْصَرَ- وَ غَیْرِ أَهْلِ مَکَّةَ مِنْ قَبَائِلِ الْعَرَبِ سَبِیلٌ لِأَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوهُمْ غَیْرُهُمْ وَ إِنَّمَا أُذِنَ لَهُمْ فِی قِتَالِ مَنْ ظَلَمَهُمْ مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ- لِإِخْرَاجِهِمْ إِیَّاهُمْ مِنْ دِیَارِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ لَوْ کَانَتِ الْآیَةُ إِنَّمَا عَنَتِ الْمُهَاجِرِینَ- الَّذِینَ ظَلَمَهُمْ أَهْلُ مَکَّةَ کَانَتِ الْآیَةُ مُرْتَفِعَةَ الْفَرْضِ عَمَّنْ بَعْدَهُمْ إِذَا لَمْ یَبْقَ مِنَ الظَّالِمِینَ وَ الْمَظْلُومِینَ أَحَدٌ وَ کَانَ فَرْضُهَا مَرْفُوعاً عَنِ النَّاسِ بَعْدَهُمْ إِذَا لَمْ یَبْقَ

ص: 38

مِنَ الظَّالِمِینَ وَ الْمَظْلُومِینَ أَحَدٌ وَ لَیْسَ کَمَا ظَنَنْتَ وَ لَا کَمَا ذَکَرْتَ لَکِنَّ الْمُهَاجِرِینَ ظُلِمُوا مِنْ جِهَتَیْنِ ظَلَمَهُمْ أَهْلُ مَکَّةَ بِإِخْرَاجِهِمْ مِنْ دِیَارِهِمْ وَ أَمْوَالِهِمْ فَقَاتَلُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ لَهُمْ فِی ذَلِکَ وَ ظَلَمَهُمْ کِسْرَی وَ قَیْصَرُ وَ مَنْ کَانَ دُونَهُمْ مِنْ قَبَائِلِ الْعَرَبِ- وَ الْعَجَمِ بِمَا کَانَ فِی أَیْدِیهِمْ مِمَّا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ أَحَقَّ بِهِ مِنْهُمْ فَقَدْ قَاتَلُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُمْ فِی ذَلِکَ وَ بِحُجَّةِ هَذِهِ الْآیَةِ یُقَاتِلُ مُؤْمِنُو کُلِّ زَمَانٍ وَ إِنَّمَا أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ قَامُوا بِمَا وَصَفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الشَّرَائِطِ الَّتِی شَرَطَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ فِی الْإِیمَانِ وَ الْجِهَادِ وَ مَنْ کَانَ قَائِماً بِتِلْکَ الشَّرَائِطِ فَهُوَ مُؤْمِنٌ وَ هُوَ مَظْلُومٌ وَ مَأْذُونٌ لَهُ فِی الْجِهَادِ بِذَلِکَ الْمَعْنَی وَ مَنْ کَانَ عَلَی خِلَافِ ذَلِکَ فَهُوَ ظَالِمٌ وَ لَیْسَ مِنَ الْمَظْلُومِینَ وَ لَیْسَ بِمَأْذُونٍ لَهُ فِی الْقِتَالِ وَ لَا بِالنَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ لِأَنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ ذَلِکَ وَ لَا مَأْذُونٍ لَهُ فِی الدُّعَاءِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَنَّهُ لَیْسَ یُجَاهِدُ (1) مِثْلُهُ وَ أُمِرَ بِدُعَائِهِ إِلَی اللَّهِ وَ لَا یَکُونُ مُجَاهِداً مَنْ قَدْ أُمِرَ الْمُؤْمِنُونَ بِجِهَادِهِ وَ حَظَرَ الْجِهَادَ عَلَیْهِ وَ مَنَعَهُ مِنْهُ وَ لَا یَکُونُ دَاعِیاً إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ أُمِرَ بِدُعَائِهِ مِثْلُهُ إِلَی التَّوْبَةِ وَ الْحَقِّ وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لَا یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ مَنْ قَدْ أُمِرَ أَنْ یُؤْمَرَ بِهِ وَ لَا یَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ مَنْ قَدْ أُمِرَ أَنْ یُنْهَی عَنْهُ فَمَنْ کَانَتْ قَدْ تَمَّتْ فِیهِ شَرَائِطُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّتِی وَصَفَ بِهَا أَهْلَهَا مِنْ أَصْحَابِ النَّبِیِّ ص- وَ هُوَ مَظْلُومٌ فَهُوَ مَأْذُونٌ لَهُ فِی الْجِهَادِ کَمَا أُذِنَ لَهُمْ فِی الْجِهَادِ لِأَنَّ حُکْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ فَرَائِضَهُ عَلَیْهِمْ سَوَاءٌ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ أَوْ حَادِثٍ یَکُونُ وَ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُونَ أَیْضاً فِی مَنْعِ الْحَوَادِثِ شُرَکَاءُ وَ الْفَرَائِضُ عَلَیْهِمْ وَاحِدَةٌ یُسْأَلُ الْآخِرُونَ مِنْ أَدَاءِ الْفَرَائِضِ عَمَّا یُسْأَلُ عَنْهُ الْأَوَّلُونَ وَ یُحَاسَبُونَ عَمَّا بِهِ یُحَاسَبُونَ وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ عَلَی صِفَةِ مَنْ أَذِنَ اللَّهُ لَهُ فِی الْجِهَادِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَلَیْسَ مِنْ أَهْلِ الْجِهَادِ وَ لَیْسَ بِمَأْذُونٍ لَهُ فِیهِ حَتَّی یَفِی ءَ بِمَا شَرَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ

ص: 39

فَإِذَا تَکَامَلَتْ فِیهِ شَرَائِطُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُجَاهِدِینَ فَهُوَ مِنَ الْمَأْذُونِینَ لَهُمْ فِی الْجِهَادِ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عَبْدٌ وَ لَا یَغْتَرَّ بِالْأَمَانِیِّ الَّتِی نَهَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا مِنْ هَذِهِ الْأَحَادِیثِ الْکَاذِبَةِ عَلَی اللَّهِ الَّتِی یُکَذِّبُهَا الْقُرْآنُ- وَ یَتَبَرَّأُ مِنْهَا وَ مِنْ حَمَلَتِهَا وَ رُوَاتِهَا وَ لَا یَقْدَمْ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِشُبْهَةٍ لَا یُعْذَرُ بِهَا فَإِنَّهُ لَیْسَ وَرَاءَ الْمُتَعَرِّضِ (1) لِلْقَتْلِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مَنْزِلَةٌ یُؤْتَی اللَّهُ مِنْ قِبَلِهَا وَ هِیَ غَایَةُ الْأَعْمَالِ فِی عِظَمِ قَدْرِهَا فَلْیَحْکُمِ امْرُؤٌ لِنَفْسِهِ وَ لْیُرِهَا کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ یَعْرِضُهَا عَلَیْهِ فَإِنَّهُ لَا أَحَدَ أَعْلَمُ بِالْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ فَإِنْ وَجَدَهَا قَائِمَةً بِمَا شَرَطَ اللَّهُ عَلَیْهِ فِی الْجِهَادِ فَلْیُقْدِمْ عَلَی الْجِهَادِ وَ إِنْ عَلِمَ تَقْصِیراً فَلْیُصْلِحْهَا وَ لْیُقِمْهَا عَلَی مَا فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهَا مِنَ الْجِهَادِ ثُمَّ لْیُقْدِمْ بِهَا وَ هِیَ طَاهِرَةٌ مُطَهَّرَةٌ مِنْ کُلِّ دَنَسٍ یَحُولُ بَیْنَهَا وَ بَیْنَ جِهَادِهَا وَ لَسْنَا نَقُولُ لِمَنْ أَرَادَ الْجِهَادَ وَ هُوَ عَلَی خِلَافِ مَا وَصَفْنَا مِنْ شَرَائِطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُجَاهِدِینَ لَا تُجَاهِدُوا وَ لَکِنْ نَقُولُ قَدْ عَلَّمْنَاکُمْ مَا شَرَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أَهْلِ الْجِهَادِ الَّذِینَ بَایَعَهُمْ وَ اشْتَرَی مِنْهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِالْجِنَانِ فَلْیُصْلِحِ امْرُؤٌ مَا عَلِمَ مِنْ نَفْسِهِ مِنْ تَقْصِیرٍ عَنْ ذَلِکَ وَ لْیَعْرِضْهَا عَلَی شَرَائِطِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ رَأَی أَنَّهُ قَدْ وَفَی بِهَا وَ تَکَامَلَتْ فِیهِ فَإِنَّهُ مِمَّنْ أَذِنَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِی الْجِهَادِ وَ إِنْ أَبَی إِلَّا أَنْ یَکُونَ مُجَاهِداً عَلَی مَا فِیهِ مِنَ الْإِصْرَارِ عَلَی الْمَعَاصِی وَ الْمَحَارِمِ وَ الْإِقْدَامِ عَلَی الْجِهَادِ بِالتَّخْبِیطِ وَ الْعَمَی وَ الْقُدُومِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْجَهْلِ وَ الرِّوَایَاتِ الْکَاذِبَةِ فَلَقَدْ لَعَمْرِی جَاءَ الْأَثَرُ فِیمَنْ فَعَلَ هَذَا الْفِعْلَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَنْصُرُ هَذَا الدِّینَ بِأَقْوَامٍ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ امْرُؤٌ وَ لْیَحْذَرْ أَنْ یَکُونَ مِنْهُمْ فَقَدْ بُیِّنَ لَکُمْ وَ لَا عُذْرَ لَکُمْ بَعْدَ الْبَیَانِ فِی الْجَهْلِ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ وَ حَسْبُنَا اللَّهُ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ نَحْوَهُ (2).

ص: 40

*****

ترجمه:

ابوعمر زبیری گفت : به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: ایا دعوت به اسلام و جهاد در راه خدا تنها اختصاص به یک گروه دارد و جز برای انان جایز نیست , یا ان که هرکس خدا را به یگانگی بشناسد و به رسول او ایمان اورده باشد می تواند به دین خدا و اطاعت اوفرا بخواند و در راه خدا بجنگد؟ ان حضرت (علیه السلام) فرمود: این مورد اختصاص به گروهی دارد و جز برای انها حلال نیست. پرسیدم : ان گروه کیانند؟ فرمود: هرکه به شرایط الهی در مورد کشتار دشمنان و جهاد که برای مجاهدان قرار داده است ،عمل کند، چنین کسی می تواند به سوی خداوند بخواند، اما کسی که شرایط الهی مبارزه مجاهدان رعایت نکند، اجازه جنگ ندارد و نیز نمی تواند به سوی خدا فرا بخواند تا ان زمان که شرایط مبارزه الهی را برخود واجب بداند و رعایت کند. گفتم: این مطلب را برایم بیشتر روشن کن، خدا شما را مورد رحمت خویش قرار دهد. فرمود: به راستی خداوند تبارک و تعالی در کتاب خود (قران) به پیامبرش خبر داده است که به سوی او فرا خوانان ، درجاتی به حساب اورده است که برخی ، برخی دیگر را تعریف می کنند، و یا بعضی بر بعضی دیگر استدلال می کنند. خبر داده که به راستی خود او تبارک و تعالی نخستین کسی است که به سوی خویش فرا می خواند و دعوت به اطاعت خود و تبعیت از امر خویش می نماید. هموست که اغاز می کند و می فرماید:(و خداست که به دار السلام (خانه امنیت) فرا می خواند و هرکس را بخواهد به راه راست هدایت می فرماید.) ان گاه رسولش را در مرتبه دوم یاد کرده ، و می فرماید: (به راه پروردگارت با حکمت و موعظه نیکو فرا بخوان ، و با ان شیوه ای که نیکوتر است با انها مجادله کن) یعنی با قران و کسی که با دستور خدا مخالفت کند و بخواهد با راهی غیر از ان چه خدا در کتابش فرموده و دستور داده که جز با ان فرا خوانده نشود؛ به سوی او دعوت کند؛ چنین کسی فرا خواننده به سوی خداوند نیست. خدا به پیامبرش می فرماید: به راستی که تو به راه راست هدایت می کنی) سپس در مرتبه سوم ، دعوت به سوی خدا به واسطه کتابش است، پس خداوند تبارک و تعالی می فرماید: همانا این قران به ان چیزی که محکم تر است ، هدایت می کند. ان گاه از کسانی یاد می کند که اجازه دعوت به سوی خدا را پس از خداو رسول به او داده است، که در قران می فرماید: (و باید امت و گروهایی از شما باشند که به خیر و خوبی فرا می خوانند ، به انجام کار شایسته دستور می دهند و از کار زشت و ناپسند باز می دارند، و اینان همان رستگارانند )سپس در مورد این امت و گروه نیز خبر می دهدف و مشخص می کند که انان از فرزندان ابراهیم (علیه السلام) و اسماعیل (علیه السلام) هستند که ساکن حرم الهی باشند، و هرگز کسی جز خدا را نپرستیده اند. بر اینان واجب است که بسوی خدا فرا بخوانند. فرا خواندن حضرت ابراهیم و اسماعیل (علیها سلام) از اهل مسجد کسانی که در کتابش خبر داده است که: (رجس و پلیدی را از آنان دور کرده است و به طور کامل و حقیقی آنها را پاک نموده) و پیش از این نیز در توصیف امت ابراهیم (ع) آنان را وصف کردیم و مقصود خدا در این آیه نیز آنها هستند که (از روی بصیرت و روشن بینی تنها من و پیروانم به سوی خدا فرا می خوانم) اولین کسی که با ایمان به او از وی پیروی کرد و دینی که از جانب خدا آورده بود را تصدیق نمود از امتی که مبعوث شد در میان آنها و از زمره آنها بود و به سوی آنها برانگیخته شد. همان کسی که هرگز برای خدا شریک نیاورد. و ایمان خود را با هیچ ستمی (یعنی شرک) آلوده نساخت. در مرتبه بعدی نیز پیروان پیامبرش (ص) و پیروان این امت را که در قرآن بازگو کرده و فرموده است که امر به معروف و نهی از منکر می کنند. و این امت را فرا خوانده به سوی خود معرفی فرموده است و اجازه فرا خواندن به سوی خود را در مورد ایشان صادر فرموده که (ای پیامبر! خدا برای تو کافی است، و نیز مومنانی که از تو پیروی کردند) آن گاه پیروان مومن پیامبرش (ص) را توصیف کرده می فرماید (محمد (ص) رسول و فرستاده خداست و کسانی که با او هستند، نسبت به کافران سخت گیرند. در حالی که با یکدیگر مهربانند آنان در حال رکوع و سجده فضل و رضوانی از خدا می خواهند، در سیمایشان اثر سجده پیداست، مثل این افراد، در تورات و انجیل آمده است) هم چنین فرموده است: (روزی که خداوند، پیامبر و کسانی را که به او ایمان آوردندخوار نمی کند، در حالی که نورشان در پیش روی و جانب راست آنها است یعنی تنها این افراد، مومن هستند) و نیز فرمود: (به تحقیق، مومنان رستگار شدند) سپس آنان را ستایش و توصیف کرده، تا هیچ کس جز آن که از آنان باشد، خیال ملحق کردن خود به ایشان را نداشته باشد. در ضمن این توصیف ها آمده است: (کسانی که با حالت خشوع نماز می خوانند، و کسانی که از لغو و بیهوده روی گردانند تنها این گونه افراد، وارثان هستند، همان کسانی که فردوس را به ارث می برند، و در آنجا جاودانه خواهند بود) در توصیف و ستایش آن افراد چنین فرمود: (کسانی که با خداوند، خدای دیگری را نمی خوانند و نفسی را که خداوند حرام کرده است جز به حق، نمی کشند، و زنا نمی کنند و هر کس این کار را بکند، در روز قیامت، عذابش چند برابر می شود و با خواری و توهین، در عذاب، جاودانه خواهد بود) سپس می فرماید: که خداوند از این مومنان، و کسانی که همانند آنها چنین صفاتی را دارند، (جان ها و دارایی هایشان را می خرد، تا در مقابل آنها بهشت بر ایشان باشد. در راه خدا می کشند و در نتیجه خود نیز کشته می شوند. این عهدی بر خداست که در تورات و انجیل و قرآن بیان شده است) آن گاه خداوند وفای خود به عهد و پیمانش را با این افراد را یادآور می شود و می فرماید: (چه کسی از خداوند متعال در وفای به عهدش بالاتر است؟! پس بشارت بگیرید. برای این چیزی که آن را فروختند، و آن رستگاری و کامیابی بزرگ است) پس از نزول این آیه شریفه، مردی برخاست و از پیامبر (ص) پرسید: ای پیامبر خدا! آیا چنین می فرمایی که اگر کسی شمشیر خود را برگیرد و آن قدر مبارزه کند تا خود نیز کشته شود، ولی پیش از آن کار حرام نیز انجام می داده است، آیا چنین شخصی شهید است؟ در آن هنگام خداوند متعال آیه را نازل فرمود: (توبه کنندگان، پرستنده، ستایش گر، روزه دار (یا معتکف)، رکوع کننده، سجده کننده، امر به معروف و نهی از منکر کننده و کسانی که حدود الهی را مراقبت می کنند و مومنان را بشارت بده) پیامبر (ص) مجاهدان مومن را که دارای این صفت ها و آراستگی ها هستند، به شهادت و بهشت بشارت داد: توبه کنندگان از گناهان، پرستش کنندگانی که جز خدا را نمی پرستند و هیچ چیز را شریک او نمی دانند، ستایش گرانی که خدا را در هر حال، در حال سختی و راحتی، می ستایند، سائحان، که همان روزه دارانند، رکوع کنندگان سجده کننده، که مواظب نمازهای پنج گانه هستند و آن را حفظ می کنند و با رکوع و سجده نمازها، و خاشع بودن در حال نمازها، و به جا آوردن آنها در وقت های آنها، نمازهای خود را محافظت و نگهداری می کنند، امر به معروف کنندگان پس از آن که خود نیز رفتار پسندیده (معروف) دارند و نهی از منکر کنندگان که خود نیز منکر و کار زشت را انجام نمی دهند. آن حضرت کسی را که این شرط ها را رعایت کرده و کشته شود، بشارت به شهادت و بهشت داد. آن گاه خداوند تبارک و تعالی نیز بازگو می کند که جز به کسانی که دارای این شرط ها باشند، دستور جهاد و کشتن دشمنان را نداده است: (به کسانی که قتال می کنند، چون مظلوم واقع شده اند، اجازه داده شده و خداوند به طور حتم برای یاری آنان تواناست؛ همانان که از سر زمین خود، به ناحق بیرون رانده شدند فقط بدین جهت که گفتند : پروردگار ما ، تنها خداست. توضیح این که چون تمام چیزهایی که بین زمین و اسمان قرار دارد برای خدا و رسول خدا (ص) و پیروان با ایمان خدا و رسول (ص) است ؛ مومنانی که دارای ان ویژگی ها باشند. بنابراین ان بخش از دنیا که در اختیار مشرکان ، کافران ، ستم کاران و فاجران که با رسول خدا (ص) مخالف هستند و از اطاعت خدا و رسول سرباز می زنند ، به مومنان دارای این ویژگی ها ستم کرده اند و چیزهایی را که در اختیار دارند ار مومنان گرفته اند. معنای (فی) نیز همین است و بس؛ چیزهایی که به دست مشرکان رسیده است، ان گاه در اثر نبرد مسلمانان ، به انان بازگشته است. سخن و کارهایی که به جای خود بر می گردد، (فی) شده است یعنی بازگشت کرده است ؛ برای نمونه ، خداوند می فرماید :( کسانی که زنانشان را ایلا می کنند تا چهار ماه می توانند توقف کنند و منتظر بمانند؛ پس اگر در این مدت (فی) کردند پس خداوند بسیار بخشنده مهربان است. (فی) کردند، یعنی بازگشتند. سپس می فرماید: (و اگر قصد کردند در اینده او را طلاق بدهند ، در حقیقت خداوند بسیار شنوای داناست) نیز می فرماید: (و اگر دو طایفه از مسلمانان با یکدیگر جنگ و کشتار کردند، پس بین انان اصلاح کنید؛ اگر یکی از ان دو طایفه بر دیگری ستم روا داشته است، با ان طایفه ای که ستم می کند بجنگید تا به دستور و امر خدا برگردد؛ پس اگر بازگشت ، با عدالت بین ان دو را اصلاح بدهید و عدالت پیشه کنید؛ همانا خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.) منظور خداوند از این که فرمود:(تفی) یعنی (برگردد و رجوع کند) ؛ و این دلیل است بر ان که «فی» به معنای هر چیزی است که به مکانی که در ان قرار داشته یا به مکانی که بوده است ، برگردد. همچنین وقتی خورشید زایل می شود (یعنی هنگام ظهر) وقتی سایه بر می گردد می گوید: «خورشید برگشتک؛ چون خورشید دوباره به حالت زوال خود بازگشته است. به همین شکل ، چیزهایی که خداوند به مومنان از کفار می دهد و ان «فی» حق واقعی مومنان بوده است و به کفار ربطی نداشته است و پس از ستم کافران به مومنان که حق مومنان را گرفته بودند، این حقوق به مومنان بازگشت داده شده است. این معنای سخن خداست که می فرماید:(به کسانی که (مومنانی) می جنگند، چون مورد ستم واقع شدند اجازه داده شد. انان ستم کرده اند، چون چیزی را گرفته بودند که مومنان از انان سزاواتر بودند) البته تنها به مومنانی این اجازه داده شده است که ان شرایط ایمان را رعایت کرده باشند. توضیح اینکه مومن اجازه جهاد و کشتار ندارد مگر ان زمانی که مظلوم واقع شده باشد و مظلوم به حساب نمی اید مگر ان کسی که ایمان داشته باشد، و مومن به حساب نمی اید مگر شرایط ایمان را که خداوند بر مومنان و مجاهدان قرار داده است به پا دارد و رعایت کند. بدین سان ، اگر شرایط خداوند بطور کامل در ان شخص موجود باشد ، مومن خواهد بود و هنگامی که مومن باشد ، مظلوم خواهد بود و هنگامی که مظلوم به حساب اید ، اجازه جهاد دارد؛ چرا که خداوند می فرماید: «به کسانی که میجنگند چون مورد ستم واقع شدند اجازه داده شد و بطور حتم خدتوند برای یاری انان تواناست» ولی اگر شرایط ایمان بطور کامل در او موجود نباشد ، خودش ستمگر و از کسانی است که اهل بغی و ستم است، و جهاد با او واجب است تا ان گاه که توبه کند. چنین شخصی اجازه جنگیدن و فراخواندن به سوی خداوند را ندارد؛ چون از مومنان مظلوم و ستم دیده ای نیست که خداوند به انان در قران اجازه جنگیدن داده است. هنگامی که این ایه :( به کسانی که می جنگندف _چون مورد ستم واقع شدند_ اجازه داده شد در مورد مهاجرانی که مکیان برای این مهاجران حلال شد( چون مهاجران ستم کرده بودند) و اجازه جنگ و کشتن مکیان به ایشان داده شد» راوی گوید: من گفتم: این ایه در مورد مهاجران به جهت ستم مشرکان مکه نسبت به ایشان نازل شد؛ پس چرا به جنگ و کشتار کسرای ایران ، قیصر روم و نیز دیگر مشرکان قبیله های عربی پرداختند؟ فرمود: اگر تنها اجازه کشتار ستمکاران مکی را داشتند ، اجازه نداشتند به کشتار و جنگ کسرا و قیصر و عربهای غیر مکی بپرداختند؛ چرا که این افراد به انها ستم روا نداشته بودند بلکه غیر ایشان ، (یعنی مکیان) بودند و بنابر فرض ، تنها اجازه مبارزه با مکیان ستمکار را داشتند. چون مکیان انها را به ناحق از سرزمینشان بیرون رانده بودند. در صورتی که این ایه شریفه تنها مهاجرانی را که اهل مکه به انها ستم کرده بودند ، شامل می شد. دیگر این ایه شامل کسانی که پس از این مهاجران می امدند ، نمی شد ( ان زمان که هیچ یک مهاجران مظلوم و مکیان ظالم باقی نمانده باشد) و هیچ یک از مردم پس از این مهاجران را نیز شامل نمی شد. ولی ان گونه که تو گمان کردی و گفتی نیست ؛ بلکه این مهاجران به دو شکل مورد ستم واقغ شدند: مکیان که به انان ستم کردند و از سر زمین و اموالشان بیرون شان راندند؛ و در نتیجه مهاجران نیز با انان جنگیدند و این کار را با اجازه الهی انجام دادند. کسرا و قیصر و دیگر مشرکان عرب و عجم نیز به به انان ستم کردند ؛ چون دنیا را که مومنان برای استفاده از ان ، سزاوار تر بودند، به دست گرفته بودند؛ و در نتیجه ، مومنان با اجازه الهی (که در این ایه داده شده است) با انان نیز نبرد کردند(و حق خود را بازگرداندند. (به دلیل همین ایه ، مومنان در هر زمانی به جنگ و کشتار (مشرکان) می پردازند. خداوند نیز تنها به مومنان اجازه چنین جنگ و کشتاری را داده است که شرایط بازگو شده از جانب خداوند بر مومنان ، در مورد ایمان و جهاد را رعایت کنند؛ و هرکس ان شرایط را رعایت کند، چنین شخصی مومن و مظلوم است . و اجازه جهاد به ان معنا را دارد. اما هرکس که این ویژگی را نداشته باشد، ظالم است و از مظلومان نیست و اجازه جنگ و کشتار ، نهی از منکر و امر به معروف ندارد؛ چرا که خود او اهل این کار نیست(یعنی از مومنان به حساب نمی اید) و اجازه فراخوانی دیگران به سوی خداوند را ندارد؛ چرا که نمی تواند با کسی که مانند خود اوست (یعنی ظالم است) بجنگد در حالی که مومنان مامور شده اند تا خود را فرا بخوانند و کسی که به مومنان دستور جهاد با او داده شده است، مجاهد (در راه خدا) به حساب نمی اید و جهاد کردن او (در سپاه اسلام) ممنوع است و از ان جلوگیری شده است و کسی که دستور فراخوانی افراد همانند او به توبه و حق و امر به معروف و نهی از منکر صادر شده است او نمی تواند به سوی خدا دعوت کند و کسی که دستور داده شده تا خود را امر به معروف و نهی از منکر کند. بدین سان، هرکس شرایط الهی که خداوند اصحاب پیامبر(ص) را با انها توصیف فرموده است، بطور کامل رعایت کند، و مظلوم واقع شده باشد ؛ چنین شخصی اجازه جهاد دارد ، همانگونه که به اصحاب پیامبر(ص) نیز اجازه جهاد داده شده بود؛ زیرا حکم خدا در مورد مومنان صدر اسلام و طمانهای پس از ان یکسان است و چیزهایی که خداوند بر هر دو واجب کرده است نیز یکسان است، مگر انکه علت یا پیش امدی باشد که موجب استثنا شود. مومنان صدر اسلام و زمانهای بعدی در جلوگیری از حوادث نیز هردو یکسان هستند و فرایض و واجبات نیز یکی است و همانگونه که مسلمانان صدر اسلام در مورد ادای فرایض بازخواست می شوند و محاسبه می گردند. مسلمانان پس از انها نیز چنین خواهند بود و هرکس ویژگی های مومنانی را که اجازه الهی برای جهاد دارند، نداشته باشد، از اهل جهاد و مبارزه به حساب نمی اید و اجازه چنین کاری را ندارد ، تا ان گاه که به شرایط الهی بازگردد و هنگامی که بطور کامل ان شرایط را در خود بوجود اورد ، اجازه جهاد خواهد یافت. بنابراین باید بنده از خدا بترسد و پرهیزگار باشد و به ارزوها مغرور نشود که خدا از انها نهی فرموده است و در احادیثی که ساختگی است و بر خداوند دروغ بسته اند و قران ، انها را دروغ می شمارد و از ان حدیث ها و حاملان و راویان آنها برائت و بیزاری می جوید. زیرا منزلتی پس از منزلت کسی که خود را برای کشته شدن در راه خدا عرضه می کند، وجود ندارد تا از آن راه به سوی خداوند بروند، و چنین منزلتی بالاترین و نهایی ترین کارها و اعمال است. چرا که ارزش و قدرش بسیار بزرگ و عظیم است. پس باید هر مردی (شخصی) نفس خویش را کنترل کند، و کتاب خداوند (ص) را به او بنمایاند، و خود را در برابر قرآن عرضه کند، چون هیچ کس بهتر از خود انسان خود را نمی شناسد. پس اگر دید شرایطی را که خداوند برای جهاد قرار داده است، داراست، اقدام به جهاد کند. و اگر متوجه شد که کمبودهایی دارد باید خویشتن را اصلاح کند و وادار به انجام واجبات الهی در مورد جهاد کند، و پس از آن اقدام به جهاد کند در حالی که هر پلیدی و گناهی که بین نفس او و جهاد حایل شده بود، پاک شده است. ما به هر کس که قصد جهاد دارد، ولی شرایط را که بیان کردیم در خود نمی بیند، نمی گوییم جهاد کنید، بلکه می گوییم: شرایط خداوند را بر اهل جهاد و مبارزه که با آنان وارد معامله شده و جان ها و اموالشان را در مقابل پرداخت بهشت خریده است، برای شما بازگو کردیم و دانستید، پس هر کس در خویش بنگرد و کمبودها و کوتاهی های خویشتن را اصلاح کند و خود را بر شرایط الهی عرضه کند، و اگر دید که به طور کامل آن شرایط را دارا شده است، (بداند که) از کسانی است که خداوند متعال به آنها اجازه جنگیدن در راه خدا را داده است. پس اگر کسی سرپیچی کرد و گفت باید به جهاد بروم با آن که اصرار بر معصیت ها و کارهای حرام دارد بدون معرفت و چشم بسته به جهاد رفته و با جهل و نادانی و روایات دروغین به سوی خدا رفته است. چنین شخصی به جان خودم سوگند! در موردش این اثر (حدیث) وارد شده است و کار چنین اشخاصی را بیان فرموده است: (خداوند، این دین را با گروه هایی یاری می کند، که نصیبی ندارند) بنابراین، باید هر شخصی تقوای الهی را پیشه کند و از این که جزو چنین گروهی (که نصیبی از جنگشان ندارند) باشد حذر کند و بترسد. در حقیقت، برای شما بیان شد، و پس از بیان، عذری ندارید که بگویید نمی دانستیم. هیچ قوت و نیرویی جز به واسطه خداوند نیست، و او برای ما بس است، تنها بر او توکل کردیم، و بازگشت (همه) تنها به سوی اوست

اقْرَأْ قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ حَتَّی یُعْطُوا الْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ (1) فَاسْتِثْنَاءُ اللَّهِ تَعَالَی وَ اشْتِرَاطُهُ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ- فَهُمْ وَ الَّذِینَ لَمْ یُؤْتَوُا الْکِتَابَ سَوَاءٌ قَالَ نَعَمْ قَالَ عَمَّنْ أَخَذْتَ ذَا قَالَ سَمِعْتُ النَّاسَ یَقُولُونَ قَالَ فَدَعْ ذَاثُمَّ ذَکَرَ احْتِجَاجَهُ عَلَیْهِ وَ هُوَ طَوِیلٌ إِلَی أَنْ قَالَ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَی عَمْرِو بْنِ عُبَیْدٍ فَقَالَ یَا عَمْرُو اتَّقِ اللَّهَ وَ أَنْتُمْ أَیُّهَا الرَّهْطُ فَاتَّقُوا اللَّهَ فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی وَ کَانَ خَیْرَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمَهُمْ بِکِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ ص- أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَنْ ضَرَبَ النَّاسَ بِسَیْفِهِ وَ دَعَاهُمْ إِلَی نَفْسِهِ وَ فِی الْمُسْلِمِینَ مَنْ هُوَ أَعْلَمُ مِنْهُ فَهُوَ ضَالٌّ مُتَکَلِّفٌ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ نَحْوَهُ (2) أَقُولُ: وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (3).

*****

ترجمه:

زراره از عبدالكريم بن عقبه هاشمى نقل مى كند كه گفت: من در خدمت امام صادق (علیه السلام) در مكه نشسته بودم كه گروهى از معتزله داخل شدند كه در ميان آن ها «عمرو بن عبيد»، «واصل بن عطاء» و «حفص بن سالم»- غلام آزاد كرده هبيره و تعدادى از رؤساى معتزله بودند؛ و آن در روزهاى اوليه كشته شدن وليد (خليفه شام) بود. وى در ادامه مى گويد: پس صحبت را به «عمرو بن عبيد» واگذاشتند. او صحبت كرد و سخنانش را طولانى كرد و از جمله در ميان سخنان گفت: اهل شام، خليفه خود را كشتند و خداوند [شرّ] بعضى از آن ها را به وسيله بعضى ديگر دفع كرد و كارشان متشتت شد و از هم پاشيد (در چنين وضعى) ما گشتيم و مردى را يافتيم كه صاحب عقل و دين و مروت و جايگاه و شايسته خلافت بود؛ و او «محمد بن عبدالله بن حسن» است. پس تصميم گرفتيم كه گرد او جمع شويم و با وى بيعت كنيم. سپس پشتيبان او گشتيم و هر كس از ما متابعت كند، از ماست و ما نيز از او حمايت مى كنيم و هر كس از ما دورى گزيند از او بى نيازيم. و هر كس در مقابل ما، قد علم كند به دليل تعدى و تجاوزش با او جهاد مى كنيم و او را به حق و اهلش برمى گردانيم. (حالا) ما دوست داريم اين نقشه و برنامه خود را خدمت شما عرضه بداريم و شما نيز در جمع ما داخل شويد؛ زيرا ما از مثل شما بى نياز نيستيم به خاطر جايگاه و مقامت، و به خاطر كثرت شيعيان و پيروانت. پس چون صحبت هاى عمرو عبيد تمام شد، امام صادق (ع) فرمود: آيا همه شما نظر عمرو را قبول داريد؟ همه گفتند: آرى. آن گاه امام (ع) حمد خداوند را به جا آورد و ثناى او نمود و بر پيامبر (ص) درود فرستاد و سپس فرمود: به درستى كه ما ناراحت مى شويم و به خشم مى آييم هنگامى كه خداوند معصيت شود، و هنگامى كه خداوند اطاعت شود راضى و خشنود هستيم. تا اين كه فرمود: آيا تو فكر كردى اگر من با صاحب تو كه مرا به بيعت با او دعوت مى كنى، بيعت كنم و سپس مردم دور و بر شما جمع شوند، ديگر پس از آن در اين باره عليه شما اختلاف نمى كنند. و شما از اين امر، فارغ مى شويد و مى رويد به جانب مشركانى كه نه مسلمان مى شوند و نه جزيه مى پردازند (در اين صورت) آيا شما و رهبرتان علم به سيره پيامبر (ص) در جنگ با مشركان داريد؟ گفت: آرى. امام (ع) فرمود: چه كار مى كنيد؟ گفت: آن ها را به اسلام دعوت مى كنيم و اگر نپذيرفتند به پرداخت جزيه فرا مى خوانيم. امام (ع) فرمود: اگر از مجوسى ها (زرتشتى ها) باشند و از اهل كتاب نباشند، چه مى كنيد؟ (باز هم همين قانون را اعمال مى كنيد؟) گفت: آرى، مساوى اند. امام (ع) فرمود: اگر مشركان عرب و بت پرستان باشند، چه مى كنيد؟ گفت: مساوى هستند و فرقى نمى كنند، امام (ع) فرمود: (حتماً اين حكم را بر اساس قرآن مى گويى) مرا از قرآن در اين باره خبر ده؛ آن را مى خوانيد؟ گفت: آرى. امام (ع) فرمود: بخوان (با كسانى از اهل كتاب كه نه به خدا، و نه به روز جزا ايمان دارند، و نه آنچه را خدا و پيامبرش تحريم كرده حرام مى شمرند، و نه آيين حق را مى پذيرند، پيكار كنيد تا زمانى كه با خضوع و تسليم، جزيه را به دست خود بپردازند!) و نه آنچه را خدا و پيامبرش تحريم كرده حرام مى شمرند، و نه آيين حق را مى پذيرند، پيكار كنيد تا زمانى كه با خضوع و تسليم، جزيه را به دست خود بپردازند!) پس استثنا كردن و شرط نمودن خداوند به اين كه از اهل كتاب باشند، آيا اهل كتاب و كسانى كه صاحب كتاب نيستند، هر دو مساوى اند؟ گفت: آرى. امام (ع) فرمود: اين را از كجا مى گويى؟ گفت: شنيدم، مردم مى گويند. امام (ع) فرمود: آن را دور بينداز. سپس امام (ع) عليه سخنان آن ها، دليل آورد و احتجاج كرد كه آن خيلى طولانى است. تا اين كه فرمود: اى عمرو! از خدا بترس، و اى جماعت! از خدا بترسيد؛ به درستى كه پدرم كه بهترين اهل زمين و داناترين آن ها به كتاب خداوند و سنت پيامبرش بود، براى من حديث كرد كه پيامبر خدا (ص) فرمود: كسى كه مردم را با شمشيرش بزند و آن ها را به خودش دعوت كند در حالى كه در ميان مسلمانان داناتر از او باشد پس او گمراه زورگو است.

النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَی الْیَمَنِ فَقَالَ یَا عَلِیُّ لَا تُقَاتِلَنَّ أَحَداً حَتَّی تَدْعُوَهُ إِلَی الْإِسْلَامِ- وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی یَدَیْکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَتْ وَ لَکَ وَلَاؤُهُ یَا عَلِیُّ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ مِثْلَهُ (1) وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِکِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع ذَکَرَ مِثْلَهُ (2).

*****

ترجمه:

امام صادق (علیه السلام) فرمود: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله _ هنگامى كه على عليه السلام را به يمن فرستاد _ فرمود : اى على! هرگز با كسى جنگ مكن مگر اينكه قبلاً او را [به اسلام] دعوت كرده باشى كه به خدا سوگند، اگر خداوند كسى را به دست تو هدايت كند برايت بهتر است از آنچه آفتاب بر آن طلوع و غروب مى كند؛ و تو بر شخص هدايت شده ولايت دارى ، اى على .

وَ أُخِذَ مَالُهُ وَ اعْتُدِیَ عَلَیْهِ فَکَیْفَ بِالْمَخْرَجِ وَ أَنَا دَعَوْتُهُ فَقَالَ إِنَّکُمَا مَأْجُورَانِ عَلَی مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ وَ هُوَ مَعَکَ یَحُوطُکَ (1) مِنْ وَرَاءِ حُرْمَتِکَ وَ یَمْنَعُ قِبْلَتَکَ وَ یَدْفَعُ عَنْ کِتَابِکَ وَ یَحْقُنُ دَمَکَ خَیْرٌ مِنْ أَنْ یَکُونَ عَلَیْکَ یَهْدِمُ قِبْلَتَکَ وَ یَنْتَهِکُ حُرْمَتَکَ وَ یَسْفِکُ دَمَکَ وَ یُحْرِقُ کِتَابَکَ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ أَبِی عُمَرَ الشَّامِیِّ (2) عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ نَحْوَهُ (3) أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (4).

******

ترجمه:

ابو عمره سلمى گويد: مردى از امام صادق عليه السّلام پرسيد: من بسيار به جنگ مى رفتم و در پى مزد نبودم و مدّت طولانى پنهان مى شدم؛ حال به من گفته شده است كه جز به همراه امام عادل، نمى توان به جنگ رفت. نظر شما در اين مورد چيست، خداوند خيرخواه تو باشد!؟ امام فرمود: اگر بخواهى كوتاه پاسخ مى دهم و اگر بخواهى پاسخ را شرح مى دهم. گفت: بهتر است به طور كوتاه پاسخ دهيد. فرمود: در واقع خداوند عزّ و جلّ مردم را در روز قيامت براساس نيّت هايشان محشور مى كند. راوى گويد: گويا مشتاق بود كه برايش شرح داده شود و گفت: برايم بيشتر توضيح بدهيد خداوند خيرخواه تو باشد. حضرت فرمود: بپرس. مرد گفت: من به جنگ رفتم و با مشركان مقابله كردم؛ آيا كشتن آنها پيش از فراخوانى به اسلام جايز و سزاوار است ؟ فرمود: اگر آنان نيز به جنگ آمده اند و كشته شده و كشته اند، پس تو با جنگيدنت ثواب مى برى، ولى اگر گروهى بودند كه به جنگ نيامده و به كشتار نپرداخته اند، تو اجازۀ كشتن آنها را پيش از فراخوانى به اسلام ندارى.

شَیْ ءٍ الَّذِی لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصَارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ وَ أَنَّ مَا جَاءَ بِهِ هُوَ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا سِوَاهُ هُوَ الْبَاطِلُ فَإِذَا أَجَابُوا إِلَی ذَلِکَ فَلَهُمْ مَا لِلْمُسْلِمِینَ وَ عَلَیْهِمْ مَا عَلَی الْمُسْلِمِینَ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ (1)

أَقُولُ: الظَّاهِرُ أَنَّ هَذِهِ أَفْضَلُ الْکَیْفِیَّاتِ (2).

*****

ترجمه:

زهری گوید: مردانى از قريش ، خدمت امام سجّاد (علیه السلام) رسيدند و از ايشان پرسيدند: دعوت به دين چگونه است؟ فرمود: «مى گويى : به نام خداوند مهرگستر مهربان . شما را به خداوند عز و جل و به دين او دعوت مى كنم ، كه در دو چيز خلاصه مى شود : يكى از آن دو ، شناخت خداوند عز و جل است و ديگرى ، كار كردن براى خشنودى او .و شناخت خداوند عز و جل اين است كه به يگانگى و رأفت و مهربانى و عزّت و دانايى و توانايى و برتر بودن از هر چيزى شناخته شود ، و به اين كه سود و زيان در دست اوست و بر هر چيز ، چيره است و ديدگان ، او را در نمى يابند و او ديدگان را در مى يابد و خُردبين و آگاه است ، و به اين كه محمّد ، بنده و فرستاده اوست و آنچه آورده ، حق و از جانب خداوند عز و جل است و جز آن ، همه باطل است . پس اگر اينها را پذيرفتند ، آن گاه هر آنچه (حق و وظيفه اى) كه مسلمانان دارند ، آنها نيز دارند» .

*****

ترجمه:

بشير گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: در خواب ديدم كه به شما مى گويم: حقيقتا جنگيدن در (ركاب) غير امام مفترض الطاعه حرام است و همانند (خوردن) مردار، خون و گوشت خوك حرام است. آن گاه شما به من فرمودى: آرى همين طور است. امام صادق عليه السّلام فرمود: همين طور است، همين طور است.

وَ رَوَاهُ الطَّبْرِسِیُّ فِی الْإِحْتِجَاجِ مُرْسَلًا (1)

وَ رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ رِجَالِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع مِثْلَهُ (2).

*****

ترجمه:

امام صادق (علیه السلام) فرمود: روزى عبّاد بصرىّ در راه مكّه به حضرت سجّاد عليه السّلام برخورده و به او گفت: اى علىّ بن الحسين، آيا جهاد با سختيهاش را ترك گفته و رو سوى حجّ با آسانى آن آورده اى ؟! در حالى كه خداوند مى فرمايد:«خداى از مؤمنان جانها و مالهاشان را بخريد و به بهاى آنكه بهشت براى آنان باشد، در راه خدا كارزار مى كنند پس مى كشند و كشته مى شوند. و عده اى است راست و درست بر خداى در تورات و انجيل و قرآن، و كيست كه به پيمان خويش از خدا وفادارتر است ؟ پس به اين خريد و فروخت كه كرديد شادمان باشيد. و اين است رستگارى و كاميابى بزرگ-توبه:111»؟! [حضرت فرمود: آيه را تمام كن، گفت:] «همان توبه كنندگان و پرستندگان و ستايندگان سپاسدار و روزه داران و ركوع كنندگان و سجودكنندگان و فرمايندگان به كار نيك و بازدارندگان از كار زشت و نگهداران مرزهاى خداى، و مؤمنان را مژده باد!-توبه:112». حضرت فرمود: هر گاه اين گروه-كه داراى اين صفات باشند-را يافتى جهاد با ايشان افضل از انجام حجّ است ؟!.

هَکَذَا وَ جَمَعَ بَیْنَ السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی فَإِنَّ هَذِهِ أَطْوَلُ مِنْ هَذِهِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع صَدَقَ.

*****

ترجمه:

عبد اللّه بن مغيره گويد: من مى شنيدم كه محمّد بن عبد اللّه به امام رضا عليه السّلام عرضه داشت: پدرم از خاندانش از پدرانش نقل كرد كه به يكى از اهل بيت عليهم السّلام گفت: در كشور ما مرزى به نام قزوين و دشمنى به نام ديلم وجود دارد مى توان با آنان جهاد كرد يا در آنجا مرزبانى نمود؟ فرمود: بر شما باد به زيارت اين خانه، پس خانه خدا را حج نماييد. او سخن خود را تكرار كرد. فرمود: بر شما باد به زيارت اين خانه. پس خانه خدا را حج نماييد! آيا يكى از شما خوشنود نمى شود كه در خانه خود بنشيند و در طول زندگى خويش به خانواده اش انفاق كند و منتظر امر (دولت) ما شود. اگر آن را دريافت، به سان كسى خواهد بود كه در جنگ بدر در ركاب پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله بوده و اگر در انتظار دولت ما بميرد همانند كسى خواهد بود كه همانند اين در خيمه قائم ما عليه السّلام خواهد بود. حضرتش انگشت سبابه (اشارۀ) دست راست و چپ خود را در كنار هم قرار داد سپس ادامه داد: نمى گويم اين گونه: او با اين سخن انگشت اشاره دست خود را با انگشت ميانى كه در كنار آن است، كنار هم قرار داد و فرمود: چون اين انگشت (يعنى وسطى) از ديگرى (يعنى اشاره) بزرگ تر است.

آنگاه امام رضا عليه السّلام (پس از پايان سخن محمّد بن عبد اللّه) فرمود: راست مى گويد.

*****

ترجمه:

محمّد بن عبدالله سمندری می گوید من در شهر باب الابواب هستم دعوت به جنگ می کنند می توانم با آنان به جهاد بروم؟ حضرت فرمود: به نظر تو اگر با آنان به جنگ رفتی و کسی را اسیر کردی و به او امان دادی و همان عقدی را صورت دادی که پیامبر(ص) با مشرکان صورت داد آیا آنان به عقدی که انجام دادی وفا می کنند. گفتم فدایت شوم به خدا قسم نه. حضرت فرمود: با آنان به جهاد مرو و با ما باید به جهاد روی.شمشیر پیش ماست

أَکْلُ أَمْوَالِ النَّاسِ مِنَ الْمُخَالِفِینَ وَ غَیْرِهِمْ وَ التَّقِیَّةُ فِی دَارِ التَّقِیَّةِ وَاجِبَةٌ وَ لَا حِنْثَ عَلَی مَنْ حَلَفَ تَقِیَّةً یَدْفَعُ بِهَا ظُلْماً عَنْ نَفْسِهِ.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1) وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَیْهِ (2).

*****

ترجمه:

جهاد همراه امام عادل واجب است و هركس پيكار كند و در راه دفاع از مال و ره توشه و جان خويش كشته شود شهيد است. در جايى كه بايد تقيّه كرد كشتن هيچ كافرى جايز نيست، مگر آن كه قاتل باشد يا ياغى. در اين صورت اگر بر جانت نمى ترسى مى توانى او را بكشى و خوردن اموال مردم چه از مخالفان باشد و چه از دیگران جایز نیست و تقیه در جایگاهش واجب است

مُجْتَمِعٍ لَیَنْقُضَهُ فَالْخَارِجُ مِنَّا الْیَوْمَ إِلَی أَیِّ شَیْ ءٍ یَدْعُوکُمْ إِلَی الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ع فَنَحْنُ نُشْهِدُکُمْ أَنَّا لَسْنَا نَرْضَی بِهِ وَ هُوَ یَعْصِینَا الْیَوْمَ وَ لَیْسَ مَعَهُ أَحَدٌ وَ هُوَ إِذَا کَانَتِ الرَّایَاتُ وَ الْأَلْوِیَةُ أَجْدَرُ أَنْ لَا یُسْمَعَ مِنَّا إِلَّا مَنِ اجْتَمَعَتْ بَنُو فَاطِمَةَ مَعَهُ فَوَ اللَّهِ مَا صَاحِبُکُمْ إِلَّا مَنِ اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ إِذَا کَانَ رَجَبٌ فَأَقْبِلُوا عَلَی اسْمِ اللَّهِ وَ إِنْ أَحْبَبْتُمْ أَنْ تَتَأَخَّرُوا إِلَی شَعْبَانَ فَلَا ضَیْرَ وَ إِنْ أَحْبَبْتُمْ أَنْ تَصُومُوا فِی أَهَالِیکُمْ فَلَعَلَّ ذَلِکَ یَکُونُ أَقْوَی لَکُمْ وَ کَفَاکُمْ بِالسُّفْیَانِیِّ عَلَامَةً.

*****

ترجمه:

عيص بن قاسم گويد: شنيدم از امام صادق عليه السّلام كه ميفرمود: بر شما باد بتقوا و ترس از خداى يگانه اى كه شريك ندارد، و خود را واپائيد كه بخدا سوگند مردى از شما كه رمه گوسفند دارد و براى آنها چوپانى داناتر بوضع گوسفندان از او بيايد آن چوپان نخستين را بيرون كند و اين مردى را كه داناتر بوضع گوسفندان او است بجاى او گذارد. بخدا سوگند اگر براى يك نفر از شما دو جان بود كه با يكى از آنها (در زندگى) نبرد ميكرديد و تجربه مى آموختيد، و ديگرى بجاى ميماند و با آن بدان چه براى او آشكار شده بود (و تجربه آموخته بود) كار ميكرد (چه خوب بود) ولى يك جان بيشتر نيست، و چون آن يك جان بيرون رفت بخدا قسم كه توبه از دست خواهد رفت، پس شما خود بهتر ميتوانيد (رهبر) براى خويش انتخاب كنيد، اگر يكى از ما خاندان بنزد شما آمد (و شما را بشورش و خروج دعوت كرد) بنگريد تا روى چه منظور و هدفى ميخواهيد خروج و شورش كنيد، و (براى سر و صورت دادن بكارتان و عذرتراشى ) نگوئيد: زيد خروج كرد (پس براى ما هم اين كار جايز است) زيرا زيد مرد دانشمند و راستگوئى بود و شما را بخويشتن دعوت نميكرد، بلكه او شما را به پسنديده از آل محمد (و آنكه مورد پسند خدا است از ما خاندان، يا آنچه مورد پسند و رضايت آل محمد است، و اين معناى دوم مناسب تر است با آنچه در ذيل بيايد) دعوت ميكرد، و اگر پيروز شده بود بطور مسلم بهمان كه شما را بدو دعوت كرده بود (يعنى همان عنوان پسنديده يا پسند آل محمد) وفادارى مينمود (و حق را به اهلش مى سپرد) جز اين نبود كه او بحكومتى شوريد كه از هر جهت فراهم و آمادۀ دفاع از او بود و ميخواست آن (قدرت فشرده) را در هم بكوبد (و از اين جهت موفق بشكست آن نشد) ولى آن كس كه امروز خروج كند آيا بچه چيز شما دعوت كند؟ آيا بهمان پسند آل محمد (صلّى الله عليه و آله) دعوت كند؟ كه ما شما را گواه ميگيريم كه بچنين كسى راضى نيستيم (و مورد پسند ما نيست) و او امروزه كه كسى با وى همراه نيست نافرمانى ما كند و هنگامى كه پرچمها و بيرقها را پشت سر خود ببيند سزاوارتر است كه سخن ما را نشنود (و بخواست ما عمل ننمايد) مگر كسى كه همۀ فرزندان فاطمه گرد او جمع شوند (و با او همراهى كنند). بخدا سوگند آن كس را كه شما ميخواهيد نيست مگر كسى كه همه (بنى فاطمه) بر گرد او جمع شوند، همين كه ماه رجب شد بنام خداى عز و جل رو آوريد، و اگر خواستيد تا ماه شعبان هم عقب اندازيد زيانى نيست (و عيبى ندارد) و اگر بخواهيد ماه رمضان هم (اقدام بكارى نكنيد و) فريضه روزه را در ميان خاندان خود بگيريد شايد اين كار موجب نيروى بيشترى براى شما باشد، و همان خروج سفيانى (براى علامت و نشانه) شما را بس است (و آن نشانۀ حتمى است

لَهُمْ فَرَجاً بَلَی وَ اللَّهِ لَیَجْعَلَنَّ اللَّهُ لَهُمْ فَرَجاً.

*****

ترجمه:

از ابى المرهف از امام باقر(عليه السّلام) فرمود گرد بر سركشى نشيند كه آن را برانگيزد (مضمون يك ضرب المثل عربيست)محاضير هلاك شدند گفتم قربانت محاضير كيانند؟گفت آن ها كه شتاب زده اند(ميخواهند فورا حكومت حقه برپا شود). هلا راستى آنان هرگز قصد سوء نكنند مگر بكسانى كه متعرض آن ها شوند(يعنى حكومت مخالف تنها متوجه حفظ خود است و كسى را كه براى خود خطرناك تشخيص دهد تعقيب كند)سپس فرمود اى ابا المرهف هلا راستى مخالفان براى شما توطئه بنيادكنى نچينند جز اينكه خدا عز و جل يك مانعى در راه اجراى آن جلو آن ها بياورد(و شماها را حفظ كند). سپس امام باقر(عليه السّلام)بر زمين كوبيد و سپس فرمود اى ابا المرهف گفتم لبيك فرمود آيا مردمى را در نظر آرى كه خود را براى خدا عز ذكره حبس كرده باشند و خدا براى آنها گشايشى ندهد؟آرى بخدا كه هر آينه خدا براى آنها فرج و گشايشى دهد

وَ کُتُبِ غَیْرِ وَاحِدٍ إِلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع- حِینَ ظَهَرَ الْمُسَوِّدَةُ قَبْلَ أَنْ یَظْهَرَ وُلْدُ الْعَبَّاسِ- بِأَنَّا قَدَرْنَا أَنْ یَئُولَ هَذَا الْأَمْرُ إِلَیْکَ فَمَا تَرَی قَالَ فَضَرَبَ بِالْکُتُبِ الْأَرْضَ قَالَ أُفٍّ أُفٍّ مَا أَنَا لِهَؤُلَاءِ بِإِمَامٍ أَ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّهُ إِنَّمَا یُقْتَلُ السُّفْیَانِیُّ.

*****

ترجمه:

از معلى بن خنيس گويد من نامه عبد السلام بن نعيم و سدير و نامه هاى ديگران را نزد امام صادق(عليه السّلام)بردم در هنگامى بود كه حزب سياه پوشان ظهور كرده بودند و هنوز از بنى عباس خبرى نبود،مضمون نامه ها اين بود كه: ما مقدر و مقرر دانيم كه اين امر خلافت بشما برمى گردد شما خود چه نظرى داريد؟-امام علیه السلام همه نامه ها را بزمين زد و فرمود اف اف.من براى اينان امام و رهبر نباشم آيا نمى دانند كه همانا بايد سفيانى كشته شود.

لِلْمَأْمُونِ لَا تَقِسْ أَخِی زَیْداً إِلَی زَیْدِ بْنِ عَلِیٍّ- فَإِنَّهُ کَانَ مِنْ عُلَمَاءِ آلِ مُحَمَّدٍ ص- غَضِبَ لِلَّهِ فَجَاهَدَ أَعْدَاءَهُ حَتَّی قُتِلَ فِی سَبِیلِهِ وَ لَقَدْ حَدَّثَنِی أَبِی مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ- أَنَّهُ سَمِعَ أَبَاهُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع یَقُولُ رَحِمَ اللَّهُ عَمِّی زَیْداً إِنَّهُ دَعَا إِلَی الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ- وَ لَوْ ظَفِرَ لَوَفَی بِمَا دَعَا إِلَیْهِ لَقَدِ اسْتَشَارَنِی فِی خُرُوجِهِ فَقُلْتُ إِنْ رَضِیتَ أَنْ تَکُونَ الْمَقْتُولَ الْمَصْلُوبَ بِالْکُنَاسَةِ فَشَأْنَکَ إِلَی أَنْ قَالَ فَقَالَ الرِّضَا ع- إِنَّ زَیْدَ بْنَ عَلِیٍّ لَمْ یَدَّعِ مَا لَیْسَ لَهُ بِحَقٍّ وَ إِنَّهُ کَانَ أَتْقَی لِلَّهِ مِنْ ذَلِکَ إِنَّهُ قَالَ أَدْعُوکُمْ إِلَی الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ ص.

*****

ترجمه:

ابن ابى عبدون از پدرش چنين نقل مى كند:زمانى كه زيد بن موسى بن جعفر علیه السلام را كه در بصره خروج كرد،و خانه هاى بنى العبّاس را آتش زده بود،نزد مأمون بردند،مأمون جرم او را به احترام برادرش علىّ بن موسى الرضا عليهما السّلام بخشيد و خطاب به حضرت رضا عليه السّلام گفت:اگر برادرت قيام كرده و چنين و چنان كرده،در گذشته نيز زيد بن علىّ قيام كرد و كشته شد،و اگر در رابطه با من مقام و موقعيّت فعلى را نداشتيد،او را مى كشتم،زيرا كارهاى او كوچك نبوده است،حضرت رضا عليه السّلام فرمود:يا امير المؤمنين برادرم زيد را با زيد بن علىّ مقايسه نكن،زيرا او از علماى آل محمّد بود،بخاطر خداوند عزّ و جلّ غضب نمود،و با دشمنان او جنگيد تا در راه خدا كشته شد،پدرم موسى بن جعفر عليهما السّلام برايم نقل كرد كه از پدرش جعفر بن محمّد بن علىّ عليهم السّلام چنين شنيد:خداوند عمويم زيد را رحمت كند،زيرا او مردم را به رضا(شخص پسنديده) از آل محمّد دعوت مى كرد و اگر پيروز مى شد،به آنچه مردم را بدان دعوت مى كرد،وفا مى نمود .و با من در بارۀ قيامش مشورت نمود و من به او گفتم:عمو جان!اگر راضى هستى كه كشته شوى و در محلّۀ كناسه جسدت را بردار آويزان كنند،اين كار را انجام بده.و بعد از رفتن زيد،حضرت صادق عليه السّلام فرمود:واى بر كسى كه فرياد او را بشنود و او را يارى نكند. مأمون گفت:يا ابا الحسن!آيا رواياتى در مذمّت افرادى كه به ناحقّ ادّعاى امامت مى كنند،وارد نشده است ؟حضرت فرمود:زيد ادّعاى ناحقّ نمى كرد او متّقى تر از اين بود كه چنين كند،او مى گفت:شما را به شخصى مرضى و پسنديده از آل محمّد دعوت مى كنم

عَنْ حَیْدَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ نُعَیْمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الْکَشِّیِّ عَنْ حَمْدَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع إِنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ بُکَیْرٍ کَانَ یَرْوِی حَدِیثاً وَ أَنَا أُحِبُّ أَنْ أَعْرِضَهُ عَلَیْکَ فَقَالَ مَا ذَلِکَ الْحَدِیثُ قُلْتُ قَالَ ابْنُ بُکَیْرٍ حَدَّثَنِی عُبَیْدُ بْنُ زُرَارَةَ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَیَّامَ خَرَجَ مُحَمَّدُ (1) بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ- إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ قَدْ خَرَجَ فَمَا تَقُولُ فِی الْخُرُوجِ مَعَهُ فَقَالَ اسْکُنُوا مَا سَکَنَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ فَقَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ بُکَیْرٍ فَإِنْ کَانَ الْأَمْرُ هَکَذَا أَوْ لَمْ یَکُنْ خُرُوجٌ مَا سَکَنَتِ السَّمَاءُ وَ الْأَرْضُ فَمَا مِنْ قَائِمٍ وَ مَا مِنْ خُرُوجٍ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع صَدَقَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع- وَ لَیْسَ الْأَمْرُ عَلَی مَا تَأَوَّلَهُ ابْنُ بُکَیْرٍ إِنَّمَا عَنَی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع اسْکُنُوا مَا سَکَنَتِ السَّمَاءُ مِنَ النِّدَاءِ وَ الْأَرْضُ مِنَ الْخَسْفِ بِالْجَیْشِ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ فِی الْمَجَالِسِ وَ الْأَخْبَارِ بِهَذَا السَّنَدِ (2)

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی عُیُونِ الْأَخْبَارِ وَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِیسَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا ع نَحْوَهُ (3).

*****

ترجمه:

حسين بن خالد گفته است: به حضرت رضا عليه السّلام عرض كردم:عبد اللّه بن بكير حديثى روايت كرده،آن را تأويل مى كرد و من دوست دارم كه آن را به شما عرضه كنم.امام عليه السّلام فرمودند:آن حديث چيست ؟من عرض كردم:ابن بكير گفت:عبيد بن زراره روايت كرد كه من در روزگار قيام محمد بن عبد اللّه بن حسن نزد حضرت صادق عليه السّلام بودم كه ناگاه مردى از اصحابمان به نزد ايشان آمد و عرض كرد:جانم فدايت محمّد بن عبد اللّه قيام كرده و مردم او را پذيرفته اند.نظر شما دربارۀ قيام به همراه او چيست ؟حضرت صادق عليه السّلام فرمود:تا آسمان و زمين آرام است،آرام باش.و عبد اللّه بن بكير گفت:اگر چنين باشد و تا آسمان و زمين آرام است قيامى نباشد نه قيام كننده اى خواهد بود و نه هيچ قيامى.حضرت رضا عليه السّلام فرمودند: حضرت صادق عليه السّلام درست فرموده اند ولى موضوع چنان نيست كه ابن بكير تأويل كرده است. همانا حضرت صادق عليه السّلام فرموده است:تا آسمان از فرياد و زمين از فرو رفتن لشكر آرام باشد، آرام باشيد.

تَسْتَعْجِلُوا بِمَا لَمْ یَعْجَلِ اللَّهُ لَکُمْ فَإِنَّهُ مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَی فِرَاشِهِ وَ هُوَ عَلَی مَعْرِفَةِ حَقِّ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ- وَ أَهْلِ بَیْتِهِ مَاتَ شَهِیداً وَ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ وَ اسْتَوْجَبَ ثَوَابَ مَا نَوَی مِنْ صَالِحِ عَمَلِهِ وَ قَامَتِ النِّیَّةُ مَقَامَ إِصْلَاتِهِ بِسَیْفِهِ فَإِنَّ لِکُلِّ شَیْ ءٍ مُدَّةً وَ أَجَلًا.

*****

ترجمه:

قال امیر المومنین علیه السلام

پاى بر زمين محكم كنيد و بر بلاها شكيبا باشيد. مبادا كه دستها و شمشيرهاتان را در راه خواهشهاى زبانهاى خود به كار بريد. بر كارى كه بدان مكلفتان نساخته مشتابيد كه هر كس از شما در بستر خود بميرد، در حالى كه، حق خداى خود و پيامبرش و خاندان پيامبرش را شناخته باشد، شهيد مرده است و پاداش آن با خداست و ثواب كارهاى نيكى را كه در نيت داشته به او خواهد داد. نيت وى چون كشيدن شمشيرى است برّان. هر چيز را مدت و پايانى است.

الْحَبَشَةَ مَا تَرَکُوکُمْ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَا یَسْتَخْرِجُ کَنْزَ الْکَعْبَةِ إِلَّا ذُو شَرِیعَتَیْنِ (1).

******

ترجمه:

امام صادق (علیه السلام) از پدرانش علیهم السلام روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردم حبشه را ترک کنید مادامی که شما را ترک میکنند، سوگند به خداوندی که جانم در دست اوست، گنج کعبه را فقط مردمان ساقکوتاه بیرون میآورند.

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ نَحْوَهُ (1) وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ مِثْلَهُ (2) وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ نَحْوَهُ (3).

*****

ترجمه:

ابو حمزۀ ثمالى گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: هنگامى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله مى خواست سپاهى را بفرستد، آنان را فرا مى خواند و پيش روى خود مى نشاند و مى فرمود:

به نام خدا، به كمك خدا، در راه خدا و بر ملّت و آيين رسول خدا حركت كنيد؛ خيانت (در غنيمت) نكنيد، و كسى را مثله (جدا كردن اعضا) نكنيد، بى وفايى ننماييد و پيرى را كه از كار افتاده است نكشيد و كودكان و زنان را به قتل نرسانيد، هيچ درختى را قطع نكنيد مگر آن كه به اين كار مجبور شويد؛ و هريك از مسلمانان از پايين ترين افراد تا برترين آنان كه نسبت به يكى از مردان مشرك نظر دلسوزانه كرد، آن مرد در امان و پناه خواهد بود تا آن كه كلام شما را بشنود، اگر از شما پيروى كرد برادر دينى شماست و اگر نپذيرفت بايد او را به جاى امنى (كه خود دارد) برسانيد، و از خداوند بر ضد او كمك بخواهيد.

بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ وَ جَاهِدْهُمْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ وَ إِذَا حَاصَرْتَ أَهْلَ حِصْنٍ فَأَرَادُوکَ عَلَی أَنْ یَنْزِلُوا عَلَی حُکْمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا تَنْزِلْ بِهِمْ (1) وَ لَکِنْ أَنْزِلْهُمْ عَلَی حُکْمِکُمْ ثُمَّ اقْضِ فِیهِمْ بَعْدُ مَا شِئْتُمْ فَإِنَّکُمْ إِنْ أَنْزَلْتُمُوهُمْ عَلَی حُکْمِ اللَّهِ لَمْ تَدْرُوا تُصِیبُوا حُکْمَ اللَّهِ فِیهِمْ أَمْ لَا وَ إِذَا حَاصَرْتُمْ أَهْلَ حِصْنٍ فَإِنْ آذَنُوکَ عَلَی أَنْ تُنْزِلَهُمْ عَلَی ذِمَّةِ اللَّهِ وَ ذِمَّةِ رَسُولِهِ- فَلَا تُنْزِلْهُمْ وَ لَکِنْ أَنْزِلْهُمْ عَلَی ذِمَمِکُمْ وَ ذِمَمِ آبَائِکُمْ وَ إِخْوَانِکُمْ فَإِنَّکُمْ إِنْ تُخْفِرُوا ذِمَمَکُمْ وَ ذِمَمَ آبَائِکُمْ وَ إِخْوَانِکُمْ کَانَ أَیْسَرَ عَلَیْکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ- مِنْ أَنْ تُخْفِرُوا ذِمَّةَ اللَّهِ وَ ذِمَّةَ رَسُولِهِ ص.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ (2)

وَ کَذَا الَّذِی قَبْلَهُ.

*****

ترجمه:

مسعدة بن صدقه گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: هنگامى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله فرماندهى را براى انجام جنگى مى فرستاد او را دستور به رعايت ترس و تقواى الهى در خصوص خودش، سپس در مورد عموم يارانش مى فرمود. آن گاه مى فرمود: به نام خدا، و در راه خدا با هركس كه به خدا كافر شد بجنگيد، خيانت نكنيد، كسى را مثله نكنيد، نوزاد (كودك) را به قتل نرسانيد، راهبانى را كه از دنيا بريده اند (و به كوهى پناه برده اند) نكشيد، درختان خرما را آتش نزنيد و آب بر آن روان نكنيد كه غرق شود، درخت ميوه اى را قطع نكنيد و كشتزارى را آتش نزنيد؛ چون، شما چه خبر داريد شايد در آينده بدان محتاج شويد. چارپايان (حلال گوشت) را مكشيد مگر آن مقدار كه براى استفاده از گوشتش نياز داريد. و هرگاه به كسى كه دشمن مسلمانان است رسيديد آنها را به يكى از اين سه چيز فرا بخوانيد، اگر پذيرفتند از آنها قبول كنيد و از آنان دست برداريد: يا اسلام بياورند، اگر اين كار را كردند از آنان قبول كنيد و دست از آنان برداريد و آنها را پس از اسلام دعوت كنيد كه (به مدينه) هجرت نمايند اگر اين كار را كردند بپذيريد و دست برداريد و اگر نپذيرفتند و خواستند در شهر خود بمانند و نخواستند كه به «دار الهجرة» بيايند، همان مؤمنان باديه نشين هستند و همان حكمى كه در مورد اينها اجرا مى شود در مورد آنان نيز اجرا مى شود و چيزى از غنيمت جنگى و زكات به آنها نمى رسد، مگر آن كه در راه خدا هجرت كنند. اگر از اين دو امر سرباز زدند، آنها را به پرداخت جزيه فرابخوانيد كه با دست خود و با خوارى و كوچكى، بپردازند. اگر جزيه را پرداختند از آنها بپذير و دست از آنها بردار و اگر از اين نيز سرباز زدند از خداوند عزّ و جلّ بر آنان كمك بخواه و با آنها در راه خدا آن چنانكه حق جهاد الهى است بجنگ. اگر ساكنان قلعه اى را محاصره كردى و از تو خواستند كه صبر كنى حكم خداوند عزّ و جلّ در موردشان فرود آيد، از آنان مپذير، ولى براساس حكم و داورى خودتان با آنان رفتار كن و بين ايشان حكم كن. چون اگر آنها را رها كنيد كه حكم خداوند در موردشان بيايد، نمى دانيد كه آيا حكم خدا را در اين مورد مى يابيد يا نه. هنگامى كه اهل قلعه اى را محاصره كرديد و از تو اجازه خواستند كه در ذمّه و امان خدا و رسول او باشند از ايشان نپذير؛ ولى بر سر خود و پدران و برادران پيمان ببند. چون اگر پيمان و امان دادى خودتان و برادران و پدرانتان را بشكنيد در روز قيامت برايتان آسان تر از آن خواهد بود كه امان و ذمّۀ خدا و رسولش صلّى اللّه عليه و اله را شكسته باشيد.

عَلَی نُزُولِ الْحَقَائِقِ هُمُ الَّذِینَ یَحُفُّونَ بِرَایَاتِهِمْ وَ یَکْتَنِفُونَهَا حِفَافَیْهَا وَ وَرَاءَهَا وَ أَمَامَهَا لَا یَتَأَخَّرُونَ عَنْهَا فَیُسْلِمُوهَا وَ لَا یَتَقَدَّمُونَ عَلَیْهَا فَیُفْرِدُوهَا أَجْزَأَ امْرُؤٌ قِرْنَهُ وَ آسَی أَخَاهُ بِنَفْسِهِ وَ لَمْ یَکِلْ قِرْنَهُ إِلَی أَخِیهِ فَیَجْتَمِعَ عَلَیْهِ قِرْنُهُ وَ قِرْنُ أَخِیهِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَوْ فَرَرْتُمْ مِنْ سَیْفِ الْعَاجِلَةِ لَا تَسْلَمُونَ مِنْ سَیْفِ الْآخِرَةِ أَنْتُمْ لَهَامِیمُ الْعَرَبِ وَ السَّنَامُ الْأَعْظَمُ إِنَّ فِی الْفِرَارِ مَوْجِدَةَ اللَّهِ وَ الذُّلَّ اللَّازِمَ وَ الْعَارَ الْبَاقِیَ وَ إِنَّ الْفَارَّ غَیْرُ مَزِیدٍ فِی عُمُرِهِ وَ لَا مَحْجُوبٍ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ یَوْمِهِ مَنْ رَائِحٌ إِلَی اللَّهِ کَالظَّمْآنِ یَرِدُ الْمَاءَ الْجَنَّةُ تَحْتَ أَطْرَافِ الْعَوَالِی الْیَوْمَ تُبْلَی الْأَخْبَارُ اللَّهُمَّ فَإِنْ رَدُّوا الْحَقَّ فَافْضُضْ جَمَاعَتَهُمْ وَ شَتِّتْ کَلِمَتَهُمْ وَ أَبْسِلْهُمْ بِخَطَایَاهُمْ إِنَّهُمْ لَنْ یَزُولُوا عَنْ مَوَاقِفِهِمْ دُونَ طَعْنٍ دِرَاکٍ یَخْرُجُ مِنْهُ النَّسِیمُ وَ ضَرْبٍ یَفْلِقُ الْهَامَ وَ یُطِیحُ الْعِظَامَ وَ یُبَدِّدُ السَّوَاعِدَ وَ الْأَقْدَامَ وَ حَتَّی یُرْمَوْا بِالْمَنَاسِرِ (1) تَتْبَعُهَا الْمَنَاسِرُ وَ یُرْمَوْا بِالْکَتَائِبِ تَقْفُوهَا الْجَلَائِبُ (2) حَتَّی یُجَرَّ بِلَادَهُمُ الْخَمِیسُ یَتْلُوهُ الْخَمِیسُ وَ حَتَّی تَدْعَقَ (3) الْخُیُولُ فِی نَوَاحِی أَرْضِهِمْ وَ بِأَعْنَانِ مَسَارِبِهِمْ وَ مَسَارِحِهِمْ.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی بَعْضِ ذَلِکَ (4) وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَیْهِ (5).

*****

ترجمه:

امیر المومنین (عليه السلام ) در کلامی برای تشویق یارانش به جنگ فرمود: زره پوشیده ها را در پیشاپیش لشکر قرار دهید، و آنها که کلاه خود ندارند، در پشت سر قرار گیرند، دندان ها را در نبرد روی هم بفشارید، که تأثیر ضربت شمشیر را بر سر کمتر می کند، در برابر نیزه های دشمن، پیچ و خم به خود دهید که نیزه ها را می لغزاند و کمتر به هدف اصابت می کند، چشم ها را فرو خوابانید، که بر دلیری شما می افزاید، و دل را آرام می کند، صداها را آهسته و خاموش سازید که سستی را می زداید. پرچم لشکر را بالا دارید و پیرامون آن را خالی مگذارید و جز به دست دلاوران و مدافعان سر سخت خود نسپارید، زیرا آنان که در حوادث سخت ایستادگی می کنند، از پرچم های خود بهتر پاسداری می نمایند و آن را در دل لشکر نگاه می دارند، و از هر سو، از پیش و پس و اطراف، مراقب آن می باشند، نه از آن عقب می مانند که تسلیم دشمن کنند و نه از آن پیشی می گیرند که تنها رهایش سازند. هر کس باید برابر حریف خود بایستد و کار او را بسازد و به یاری برادر خود نیز بشتابد، و مبارزه با حریف خود را به برادر مسلمان خود وامگذارد که او در برابر دو حریف، قرار گیرد، حریف خود، و حریف برادرش. به خدا سوگند اگر از شمشیر دنیا فرار کنید از شمشیر آخرت سالم نمی مانید، شما بزرگان عرب و شرافتمندان برجسته اید، در فرار از جنگ، خشم و غضب الهی و ذلّت همیشگی و ننگ جاویدان قرار دارد، فرار کننده بر عمر خود نمی افزاید و بین خود و روز مرگش مانعی ایجاد نخواهد کرد. کیست که شتابان و با نشاط با جهاد خویش به سوی خدا حرکت کند چونان تشنه کامی که به سوی آب می رود بهشت در سایه نیزه های دلاوران است، امروز در هنگامه نبرد آنچه در دل ها و سر زبان هاست آشکار می شود.به خدا سوگند که من به دیدار شامیان در میدان نبرد شیفته ترم تا آنان بر بازگشت به خانه هاشان که انتظار آن را می کشند. بار خدایا اگر شامیان از حق روی گرداندند جمعشان را پراکنده، و در میانشان اختلاف و تفرقه بیفکن، و آنان را برای خطاکاریشان به هلاکت رسان . همانا شامیان، بدون ضربت نیزه هایی پیاپی هرگز از جای خود خارج نشوند، ضرباتی که بدنهایشان را سوراخ نماید، چنانکه وزش باد از این سو فرو شده بدان سو در آید، ضربتی که کاسه سر را بپراکند، و استخوانهای بدن را خرد، و بازوها و پاها را قطع و به اطراف پخش کند آنان دست بر نمی دارند تا آنگاه که دسته های لشکر پیاپی بر آنان حمله کنند و آنها را تیرباران نمایند، و سواران ما هجوم آورند، و صف هایشان را درهم شکنند، و لشکرهای عظیم، پشت سر لشکرهای انبوه، آنها را تا شهرهایشان عقب برانند، و تا اسب ها، سرزمینشان را که روی در روی یکدیگر قرار دارد، و اطراف چراگاهایشان، و راه های آنان را، زیر سم بکوبند.

ص: 61

عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ (1)

نَحْوَهُ (2).

*****

ترجمه:

حفص بن غياث گويد: از امام صادق عليه السّلام در مورد شهرى از شهرهاى دشمنان (كه با ما سر جنگ دارند) پرسيدم كه آيا جايز است آب بر آنان روانه كنيم، يا شهر را آتش بزنيم يا با منجنيق بر آنها تيراندازى كنيم تا كشته شوند، در حالى كه زنان و كودكان و پيرهاى از كار افتاده، و اسيران مسلمان و تاجران در آن جا هستند؟ فرمود: با آنان مى توان چنين رفتارى كرد و اين افراد باعث در امان ماندن دشمنان نمى شوند و ديۀ آنان و كفاره نيز بر عهدۀ مسلمانان نيست.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ حُکَیْمٍ (1)

******

ترجمه:

يحيى بن ابى العلاء گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: امير مؤمنان على عليه السّلام تا خورشيد زوال نمى كرد (يعنى تا ظهر فردا نمى رسيد) شروع به جنگ نمى كرد و مى فرمود: (در اين هنگام) درهاى آسمان گشوده مى شود و رحمت الهى رو مى آورد، و نصر و پيروزى نازل مى شود، و مى فرمود: ظهر به شب نزديك تر است، و براى اين كه افراد كم ترى كشته شوند و كسانى كه بخواهند (از تاريكى شب استفاده كنند) و برگردند، و آنان كه مى خواهند نيز بگريزند

مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ أَبِی أَیُّوبَ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ (1)

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ (2)

وَ

رَوَاهُ فِی الْعِلَلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ عِیسَی بْنِ یُونُسَ عَنِ الْأَوْزَاعِیِّ عَنِ الزُّهْرِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ (3).

وَ رَوَاهُ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِیِّ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ وَ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ مِثْلَهُ (4).

*****

ترجمه:

حفص بن غياث گويد: از امام صادق عليه السّلام چگونه جزيه از زنان گرفته نمى شود؟ فرمود: چون رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله از كشتن زنان و فرزندان در سرزمين جنگى (كافران) نهى فرمود، مگر آن كه زنان و كودكان نيز به جنگ بيايند. اگر زنان نيز به جنگ آمدند تا مى توانى از كشتن زنان خوددارى كن، و هرگز ترس به خود راه مده، و در حالى كه زنان در سرزمين كفّار از كشتنشان نهى شده بطريق اولى نكشتن آنها در سرزمين مسلمانان سزاوارتر است. و اگر از پرداخت جزيه خوددارى كرد نيز نمى توان او را كشت از آن جايى كه كشتن زنان اهل كتاب (ذمّه) جايز نيست دريافت جزيه نيز از آنان جايز نيست. ولى اگر مردان از پرداخت جزيه سرباز زدند و پيمان را شكستند، خونشان حلال است، كشتن آنها جايز است؛ چون كشتن مردان در سرزمين شرك، جايز و مباح است و به همين قاعده در مورد اهل ذمّه، كور، پيرمرد از كار افتاده، زن و كودكان در سرزمين مشركان (جنگى) رفتار مى شود و به همين خاطر جزيه از آنان گرفته نمى شود.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ (1)

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ (2).

******

ترجمه:

طلحة بن زيد گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: سنّت اين چنين جارى شده است كه از كسى كه دچار نقص در عقل (سبك مغز و كودن) شده و كسى كه ديوانه شده جزيه گرفته نشود.

مَعْنَی قَوْلِ النَّبِیِّ ص یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ قَالَ لَوْ أَنَّ جَیْشاً مِنَ الْمُسْلِمِینَ حَاصَرُوا قَوْماً مِنَ الْمُشْرِکِینَ فَأَشْرَفَ رَجُلٌ فَقَالَ أَعْطُونِیَ الْأَمَانَ حَتَّی أَلْقَی صَاحِبَکُمْ وَ أُنَاظِرَهُ فَأَعْطَاهُ أَدْنَاهُمُ الْأَمَانَ وَجَبَ عَلَی أَفْضَلِهِمُ الْوَفَاءُ بِهِ.

*****

ترجمه:

امام صادق عليه السلام در پاسخ به پرسش از معناى اين جمله پيامبر (ص) كه : كمترين آنها امان مى دهد فرمود : اگر سپاهى از مسلمانان گروهى از مشركان را محاصره كنند و در همين وضع مردى از محاصره شدگان بيايد و بگويد: به من امان دهيد تا بيايم و با فرمانده شما گفتگو كنم و پايين ترين فرد سپاه مسلمانان به آنان امان دهد، بالاترين فرد آنان بايد به اين امان پايبند باشد.

*****

ترجمه:

عبد اللّه بن سليمان گويد: از امام باقر عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود: هيچ مردى نيست كه به مرد ديگر امان بدهد، سپس او را بكشد، مگر آن كه روز قيامت در حالى مى آيد كه لواى خيانت را به دوش مى كشد.

الْمُؤْمِنِینَ ع مَنِ ائْتَمَنَ رَجُلًا عَلَی دَمِهِ ثُمَّ خَاسَ (1) بِهِ فَأَنَا مِنَ الْقَاتِلِ بَرِی ءٌ وَ إِنْ کَانَ الْمَقْتُولُ فِی النَّارِ.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (2) وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَیْهِ فِی الْقِصَاصِ فِی أَحَادِیثِ الْمُسْلِمُونَ تَتَکَافَأُ دِمَاؤُهُمْ وَ یَسْعَی بِذِمَّتِهِمْ أَدْنَاهُمْ (3).

*****

ترجمه:

اميرمؤمنان (علیه السلام) فرمود:

كسى كه به مردى اطمينان دهد كه به جانش آسيبى نخواهد رساند، سپس به گفته اش وفا نكند (و او را بكشد)، من از (آن) قاتل بيزارم هر چند كه مقتول (آدم درستى نباشد و) جايگاهش در آتش دوزخ باشد

مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِیِّ عَنْ یَحْیَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَجِی ءُ کُلُّ غَادِرٍ بِإِمَامٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَائِلًا شِدْقُهُ حَتَّی یَدْخُلَ النَّارَ.

*****

ترجمه:

حضرت صادق عليه السّلام فرمود:

كه رسول خدا (صلّى الله عليه و آله) فرمود: هر كه با امامى بيوفائى (و عهدشكنى كند) با دهن كج وارد محشر گردد تا بدوزخ رود.

هَذَا بِمَنْزِلَةِ الْمُشْرِکِینَ لِأَنَّهُمْ لَمْ یَعْرِفُوا لِلشَّهْرِ الْحَرَامِ حُرْمَةً وَ لَا حَقّاً فَهُمْ یَبْدَءُونَ بِالْقِتَالِ فِیهِ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَرَوْنَ لَهُ حَقّاً وَ حُرْمَةً فَاسْتَحَلُّوهُ فَاسْتُحِلَّ مِنْهُمْ وَ أَهْلُ الْبَغْیِ یُبْتَدَءُونَ بِالْقِتَالِ.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1) وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَیْهِ (2).

********

ترجمه:

علاء بن فضيل گفت: از امام صادق (علیه السلام ) سؤال كردم آيا مسلمانان مى توانند در ماههاى حرام آغاز كننده جنگ باشند؟ ايشان فرمودند: اگر مشركان جنگ در آن ماهها را جايز و حلال بدانند و جنگ را آغاز كنند، و نظر مسلمانان نيز اين باشد كه مشركان بر آنها غلبه مى كنند، آرى جايز است، زيرا خداوند مى فرمايد: «الشهر الحرام بالشّهر الحرام و الحرمات قصاص» (بقره/ 194) و روميان در اينجا به منزله مشركان اند، زيرا براى ماههاى حرام حرمت و حقى قائل نيستند و جنگ را در اين ماهها شروع مى كنند. مشركان هم با آن كه براى ماههاى حرام، حق و حرمتى قائل بودند. جنگ در آن را حلال و جايز شمردند و در نتيجه (اسلام نيز) جنگ با آنان را جايز شمرد. آرى اين سركشان و آشوبگران اند كه جنگ را آغاز مى كنند.

قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ- قَالَ ذَلِکَ الطَّلَبُ أَنْ تَطْلُبَهُ الْخَیْلُ حَتَّی یَهْرُبَ فَإِنْ أَخَذَتْهُ الْخَیْلُ حُکِمَ عَلَیْهِ بِبَعْضِ الْأَحْکَامِ الَّتِی وَصَفْتُ لَکَ وَ الْحُکْمُ الْآخَرُ إِذَا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزارَها وَ أُثْخِنَ أَهْلُهَا فَکُلُّ أَسِیرٍ أُخِذَ عَلَی تِلْکَ الْحَالِ فَکَانَ فِی أَیْدِیهِمْ فَالْإِمَامُ فِیهِ بِالْخِیَارِ إِنْ شَاءَ مَنَّ عَلَیْهِمْ فَأَرْسَلَهُمْ وَ إِنْ شَاءَ فَادَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ إِنْ شَاءَ اسْتَعْبَدَهُمْ فَصَارُوا عَبِیداً.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ طَلْحَةَ بْنِ زَیْدٍ نَحْوَهُ (1).

*****

ترجمه:

طلحة بن زيد گويد: از امام صادق عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود:

هميشه پدرم عليه السّلام اين گونه مى فرمود: جنگ، دو حكم دارد: اگر جنگ برپا باشد و هنوز پايان نيافته و اسلحه ها بر زمين گذاشته نشده باشد و جنگجويان پيروز نشده باشند، هر اسيرى كه در چنين حالتى گرفته شود، امام عليه السّلام در موردش اختيار دارد، اگر بخواهد مى تواند گردن او را بزند، و اگر بخواهد مى تواند دست و پايش را به طور عكس قطع كند و او را طورى قرار دهد كه خونش جارى شود، و رهايش كند تا در خونش دست و پا بزند و بميرد؛ و اين همان آيه شريفه است كه مى فرمايد:«تنها سزاى كسانى كه با خدا و رسولش مى جنگند و در زمين براى فساد تلاش مى كنند آن است كه كشته شوند، يا به دار آويخته شوند، يا دستان و پاهايشان به طور عكس بريده شود، يا از سرزمين خود تبعيد شوند؛ اين خوارى و ذلّتشان در دنياست و در جهان آخرت نيز عذابى عظيم دارند».

نمى بينى كه خداوند امام را در مورد يك چيز مخيّر فرموده است و آن كفر است و در مورد چيزهاى گوناگون نيست.

از امام صادق عليه السّلام در مورد آيه «يا از سرزمين خود تبعيد شوند» پرسيدم.

فرمود: آن به معناى طلب (تعقيب) است؛ يعنى سواران به دنبال او بروند و تعقيبش كنند تا فرار كند، ولى اگر او را دستگير كردند نيز يكى از همان احكامى كه پيش از اين بازگو كردم را اجرا مى فرمايد.

حكم ديگر جنگ مربوط به زمانى است كه جنگ پايان يافته سپاهيان پيروز باشند در چنين حالى هراسيرى گرفته شد و در دست مسلمانان قرار داشت، امام عليه السّلام اختيار دارد كه با آنان اين سه كار را انجام بدهد: كه اگر خواست بر آنان منّت نهاده آزادشان كند ، يا فديه ستاند و رهايشان سازد و يا آنان را به بندگى گيرد .

مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَیْمُونٍ قَالَ: أُتِیَ عَلِیٌّ بِأَسِیرٍ یَوْمَ صِفِّینَ فَبَایَعَهُ فَقَالَ عَلِیٌّ ع- لَا أَقْتُلُکَ إِنِّی أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِینَ فَخَلَّی سَبِیلَهُ وَ أَعْطَاهُ سَلَبَهُ الَّذِی جَاءَ بِهِ.

*****

ترجمه:

عبدالله بن ميمون گفت: در جنگ صفين، اسيرى را خدمت على (علیه السلام) آوردند و آن اسير با امام (علیه السلام) بيعت كرد. پس حضرت فرمود: به درستى كه من مى ترسم از خدايى كه پروردگار جهانيان است و تو را نمى كشم؛ و او را رها كرد. آن گاه على (علیه السلام) به وى اجازه رفتن داد. لباس و اثاثيه وى را نيز كه به دست رزمندگان افتاده بود به او برگرداند.

یَتْبَعُوا مُدْبِراً وَ لَا یَقْتُلُوا أَسِیراً وَ لَا یُجْهِزُوا عَلَی جَرِیحٍ وَ هَذَا إِذَا لَمْ یَبْقَ مِنْ أَهْلِ الْبَغْیِ أَحَدٌ وَ لَمْ یَکُنْ فِئَةٌ یَرْجِعُونَ إِلَیْهَا فَإِذَا کَانَتْ لَهُمْ فِئَةٌ یَرْجِعُونَ إِلَیْهَا فَإِنَّ أَسِیرَهُمْ یُقْتَلُ وَ مُدْبِرَهُمْ یُتْبَعُ وَ جَرِیحَهُمْ یُجَازُ عَلَیْهِ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

حفص بن غياث گويد: از امام صادق عليه السّلام در مورد دو طايفه از مؤمنان سؤال كردم كه يكى ستمگر و ديگرى عادل است و طايفۀ عادل، طايفۀ ستمگر را فرارى داده باشد. آن حضرت فرمود: اهل عدالت، نمى توانند فراريان را تعقيب كنند و اسيرى را بكشند، و به كشتن مجروحان (بدون اين كه آنان مبارزه را ادامه بدهند) مبادرت كنند. البتّه اين در صورتى است كه احدى از گروه ستمگر باقى نمانده باشد و مركز و قرارگاهى نداشته باشند كه به سوى آنان بازگشته و بتوانند خطرساز باشند، در اين صورت، اسيرانشان كشته، فرارى هايشان تعقيب و مجروهانشان كشته مى شوند.

لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَرِیکٍ- هَذِهِ سِیرَتَانِ مُخْتَلِفَتَانِ فَقَالَ إِنَّ أَهْلَ الْجَمَلِ قُتِلَ طَلْحَةُ وَ الزُّبَیْرُ- وَ إِنَّ مُعَاوِیَةَ کَانَ قَائِماً بِعَیْنِهِ وَ کَانَ قَائِدَهُمْ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ وَ الَّذِی قَبْلَهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ (1)

وَ رَوَاهُ الْکَشِّیُّ فِی کِتَابِ الرِّجَالِ عَنْ طَاهِرِ بْنِ عِیسَی عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَیُّوبَ عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْأَدَمِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الصَّیْرَفِیِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ نَحْوَهُ (2).

*****

ترجمه:

بد اللّه بن شريك از پدرش نقل مى كند كه او گويد: هنگامى كه مردم در روز جنگ جمل گريختند، امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: هيچ فرارى را تعقيب نكنيد، مبادرت به كشتن مجروحان نكنيد و هركس در خانه اش را بست، در امان است. ولى هنگامى كه جنگ صفّين پيش آمد، حمله كنندگان و فراريان همگى كشته مى شدند و مبادرت به كشتن مجروحان مى شد. ابان بن تغلب به عبد اللّه بن شريك گفت: اين دو روش متفاوت است!؟ وى گفت: واقعيت آن است كه اهل جمل، طلحه و زبير را كشتند؛ ولى معاويه خودش ايستاده بود و رهبرى آنان را به دست گرفته بود.

الْفَرِیقَیْنِ فِی الْحُکْمِ لِمَا عَرَفَ مِنَ الْحُکْمِ مِنْ قِتَالِ أَهْلِ التَّوْحِیدِ لَکِنَّهُ شَرَحَ ذَلِکَ لَهُمْ فَمَنْ رَغِبَ عُرِضَ عَلَی السَّیْفِ أَوْ یَتُوبَ عَنْ ذَلِکَ.

أَقُولُ: وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1).

*****

ترجمه :

حسن بن على بن شعبه از امام هادی (عليه السّلام ) نقل مى كند كه آن حضرت در جواب مسائل «يحيى بن اكثم» فرمود: و اما اين كه گفتى على (عليه السّلام ) در جنگ صفين همه را مى كشت، چه آن هايى كه رو به ميدان جنگ مى آوردند و چه آنها كه فرار مى كردند و اين كه اجازه داد مجروحان آنان را بكشند، اما در جنگ جمل چنين نكرد و فراريان را تعقيب نكرد و مجروحان را نكشت و هركس سلاحش را مى انداخت در امان بود و هركس داخل خانه اش مى شد و دست از جنگ مى كشيد در امان بود، (دليلش اين بود كه) فرمانده اهل جمل كشته شد و ديگر گروه و سازمان نداشتند كه دوباره به آن ها مراجعه كنند بلكه آن ها به خانه هايشان بازگشتند، بدون اينكه قصد جنگيدن و يا مخالفت كردن و يا پيمان شكنى داشته باشند؛ و به اين كه كارى با آن ها نداشته باشند، راضى شدند. پس حكم اين است كه از جنگ كردن با آن ها بپرهيزيم و دست از اذيت شان برداريم؛ البته در صورتى كه در صدد جمع آورى نيرو، عليه نظام اسلامى نباشند. اما جنگ صفين چنين نبود و آن ها دوباره به سازمان خود برمى گشتند كه آماده رزم بود و داراى فرماندهى جنگ كه براى آن ها ادوات و تجهيزات جنگى فراهم مى كرد و مجروحان را به عقب مى برد و كمبود آن ها را جبران و زخميان آن ها را مداوا و پياده هاى آنان را حمل مى نمود و برهنه هاى آنان را مى پوشاند. و اين ها برمى گشتند، تجهيز مى شدند و دوباره به ميدان جنگ مى آمدند پس (مى بينى) كه حكم اين دو فرقه مساوى و يكسان نيست. (حضرت على (عليه السّلام ) ) به احكام جنگيدن با خداپرستان توجه داشت. و حكم [خدا] را براى ايشان بيان مى داشت و هركه از آن روى برمى تافت، يا بايد عرضه شمشير مى شد و يا توبه مى كرد.

مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

ابو بكر حضرمى گويد: از امام صادق عليه السّلام شنيدم كه مى فرمود: سيره و روش حضرت على عليه السّلام در مورد اهل بصره (در جنگ جمل) براى شيعيانش از آن چه خورشيد بر آن تابيده سودمندتر و بهتر بود؛ آن حضرت مى دانست كه آن گروه دوست دارند كه آنان را اسير كند و با چنين كارى دولت آنها نيز شيعيان او را به اسارت خواهند گرفت. گفتم: در مورد قائم عليه السّلام برايم بازگو كن كه آيا او نيز همين روش را در پيش خواهد گرفت ؟ فرمود: نه، در واقع حضرت على عليه السّلام بر آنان منّت نهاد، چون از دولت آنان آگاه بود، ولى قائم برخلاف اين شيوه عمل مى كند، چون آنان دولت ندارند.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْعِلَلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

«ثعلبةبن ميمون» از زبان «حسن بن هارون» گفت: من در خدمت امام صادق (علیه السلام ) نشسته بودم كه معلى بن خنيس از امام (علیه السلام )سؤال كرد: آيا امام قائم (عجل الله فرجه الشریف ) برخلاف روش امام على(علیه السلام ) عمل مى كند؟ امام (علیه السلام ) فرمود: آرى، روش على (علیه السلام )بر اساس منت نهادن بر دشمن و چشم پوشى بود؛ زيرا مى دانست پيروانش به زودى با دشمنانش مى جنگند و دشمن بر آنان چيره مى شود. اما امام قائم (عجل الله فرجه الشریف ) هنگامى كه قيام كند، رفتارش جنگيدن و اسير كردن است، چون مى داند كه پس از وى شيعيانش هرگز مغلوب دشمن نخواهند شد.

أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

و با همين اسناد از حضرت جعفر بن محمّد عليه السّلام از پدر بزرگوارشان عليهما السّلام نقل كرده اند كه فرمود: مروان بن حكم گفت: وقتى على عليه السّلام در بصره ما را هزيمت داد و شكست خورديم اموالى كه از ما به دست سپاهيانش افتاده بود را اين طور به ما رد كردند، هر كس كه اقامه بيّنه نمود بر مالش، آن را به او برگرداند و كسى هم كه بيّنه نداشت را قسم داد و پس از قسم مال را به او رد كرد. مروان گفت: شخصى به حضرت عرض كرد: يا امير المؤمنين عليه السّلام اموال و اسراء را هم بين ما تقسيم كن و وقتى زياد راجع به اين موضوع اصرار كردند حضرت عليه السّلام فرمودند: كداميك از شما امّ المؤمنين (عايشه) را به عنوان سهم خود قبول مى كند؟ مردم از پذيرفتن آن خوددارى كرده و ديگر سخن خود را تكرار نكردند

أَقُولُ: وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1).

*****

ترجمه:

حريز مى گويد: زراره از حضرت ابى جعفر عليه السّلام برايم نقل نمود كه آن جناب فرمودند: اگر على عليه السّلام در بين اهل حرب سيره خودشان را كه عبارت بود از ترك اسارت و غنيمت نگرفتن از آنها تغيير مى دادند محقّقا بعدا شيعيان آن حضرت با بلاء عظيم و بزرگى مواجه مى شدند سپس حضرت فرمودند: به خدا قسم سيره و نحوه رفتار آن امام همام با اهل حرب براى شيعيان بهتر بود از آنچه آفتاب بر آن مى تابيد.

الْحَرُورِیَّةُ عِنْدَ عَلِیٍّ ع فَقَالَ إِنْ خَرَجُوا عَلَی إِمَامٍ عَادِلٍ أَوْ جَمَاعَةٍ فَقَاتِلُوهُمْ وَ إِنْ خَرَجُوا عَلَی إِمَامٍ جَائِرٍ فَلَا تُقَاتِلُوهُمْ فَإِنَّ لَهُمْ فِی ذَلِکَ مَقَالًا.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْعِلَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

حضرت جعفر بن محمّد از پدر بزرگوارش عليهما السّلام نقل كرده كه فرموده: محضر مبارك امير المؤمنين عليه السّلام يادى از گروه حروريّه شد و نامى از ايشان به ميان آمد، حضرت فرمودند: اگر با گروه و سپاه خارج شدند يا بر امام عادل خروج نمودند البته با ايشان جهاد و مقاتله كنيد ولى اگر بر امام جور و ظلم خروج نمودند با آنها قتال و كارزار نكنيد زيرا ايشان در اين ميدان گفتار و سخنى دارند

الْمُفِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْبَغْدَادِیِّ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ الْمُقْرِی عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْأَزْهَرِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ صَالِحٍ الْمَکِّیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَنَّ النَّبِیَّ ص قَالَ لَهُ یَا عَلِیُّ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَدْ کَتَبَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ الْجِهَادَ فِی الْفِتْنَةِ مِنْ بَعْدِی کَمَا کَتَبَ عَلَیْهِمُ الْجِهَادَ مَعَ الْمُشْرِکِینَ مَعِی فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْفِتْنَةُ الَّتِی کُتِبَ عَلَیْنَا فِیهَا الْجِهَادُ قَالَ فِتْنَةُ قَوْمٍ یَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ وَ هُمْ مُخَالِفُونَ لِسُنَّتِی وَ طَاعِنُونَ فِی دِینِی فَقُلْتُ فَعَلَامَ نُقَاتِلُهُمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ- وَ هُمْ یَشْهَدُونَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّکَ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ عَلَی إِحْدَاثِهِمْ فِی دِینِهِمْ وَ فِرَاقِهِمْ لِأَمْرِی وَ اسْتِحْلَالِهِمْ دِمَاءَ عِتْرَتِی الْحَدِیثَ.

*****

ترجمه:

حمد بن عمر بن على از جدش على بن ابى طالب عليه السّلام روايت مى كند كه فرمود: هنگامى كه اين آيه بر پيامبر نازل شد:«هنگامى كه يارى خداوند و پيروزى فرارسيد»[نصر :آيۀ 1]پيامبر به من فرمود:اى على،«يارى خداوند و پيروزى فرارسيده است»پس «هنگامى كه ديدى مردم گروه گروه در دين خدا داخل مى شوند تسبيح پروردگارت راى بگو و از او بخشش طلب نما،به درستى كه بسيار توبه پذير است.»

اى على،همانا خداوند بلندمرتبه در فتنۀ پس از من جهاد را بر مؤمنان واجب ساخت همانگونه كه جنگ با مشركان را به همراه من بر آنان واجب كرده بود.پس عرضه داشتم:اى رسول خدا!آن فتنه اى كه جهاد در آن بر ما واجب شده است چيست ؟پيامبر فرمود:فتنۀ گروهى كه گواهى مى دهند هيچ معبودى جز خدا نيست و من فرستادۀ اويم درحالى كه با شيوه و سنّت من مخالفت مى كنند و در دين من خلل و ايراد وارد مى كنند.پس عرضه داشتم: اى رسول خدا!پس ما به خاطر چه چيزى با آنان مى جنگيم درحالى كه گواهى مى دهند هيچ معبودى جز خدا نيست و تو فرستادۀ او هستى ؟پيامبر صلّى اللّه عليه و اله فرمود:به خاطر بدعت هايى كه در دينشان وارد مى كنند و از امر من فاصله مى گيرند و خون اهل بيت مرا حلال مى شمرند....

هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ عَلِیّاً ع لَمْ یَکُنْ یَنْسُبُ أَحَداً مِنْ أَهْلِ حَرْبِهِ إِلَی الشِّرْکِ وَ لَا إِلَی النِّفَاقِ وَ لَکِنَّهُ کَانَ یَقُولُ هُمْ إِخْوَانُنَا بَغَوْا عَلَیْنَا.

أَقُولُ: هَذَا مَحْمُولٌ عَلَی التَّقِیَّةِ.

*****

ترجمه:

امام صادق عليه السلام از پدرش نقل مى كند كه: حضرت علی (عليه السلام ) هيچ يك از كسانى را كه با او مى جنگيدند، به شرك يا نفاق نسبت نمى داد ولى مى فرمود: آنان برادران ما هستند كه بر ما ستم و تجاوز روا داشته اند.

این حدیث حمل بر تقیه میشود

شاید «أَخَاهُمْ»: برادرشان. مراد اخوّت در جنس است. در میان عربها رسم است که خطاب به هم می گویند: یا أَخا الْعَرَبِ.

فَأَخْطَأَهُ کَمَنْ طَلَبَ الْبَاطِلَ فَأَدْرَکَهُ.

یَعْنِی مُعَاوِیَةَ وَ أَصْحَابَهُ (1).

******

ترجمه:

پس از من خوارج را نکشید، چون کسی که حق را بجوید و اشتباه کند مانند کسی نیست. که باطل را بخواهد و آن را بیاب_د. منظور حضرت از باطل خواه معاویه و اصحاب اوست.

*****

ترجمه:

امام صادق (علیه السّلام ) مگر نمی دانید خداوند در ابتدای اسلام دستور داد هر مؤمنی در مقابل ده نفر از کفّار باید جنگ کند و پایدار باشد و اجازه ی فرار نداشت. اگر فرار می کرد وعده ی آتش جهنّم به او داده شده بود، بعد این حکم را از جهت ترحّم بر مؤمنین تغییر داد و دستور رسید که هریک از مؤمنین در مقابل دو نفر کافر باید پایدار باشند خداوند به ایشان تخفیف داد و دستور دو نفر ده نفر را نسخ کرد و از بین برد.

إِلَّا ثَلَاثَةُ رَهْطٍ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ.

مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَیَّاشِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

ابن ابى عمير از يكى اصحاب ائمه (عليهم السلام) روايت كرده است كه وى از امام صادق(عليهم السلام) پرسيد: سبب چه بود كه امير مؤمنان(عليهم السلام) با (غاصبان خلافت) نجنگيد؟ فرمود: براى آن كه در علم خدا، پيشى گرفته بودكه اين كار مى شود و با وجودى كه جز سه گروه كوچك كمتر از ده نفر از مؤمنان، ديگران حاضر نشدند با وى همراهى كنند

الْمُؤْمِنِینَ ع وَ ذَکَرَ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ بَیْنَ الصَّفَّیْنِ بِغَیْرِ إِذْنِ الْإِمَامِ (1)

*****

ترجمه:

عمرو بن جميع از امام صادق (عليه السلام) روايت كرده است كه در پاسخ شخصى كه از «حكم مبارزه ميان دو صف بعد از اجازه امام» پرسيد، حضرت فرمود: اشكالى ندارد ولى بايد جز به اذن امام نباشد.

*****

ترجمه:

امام على عليه السلام _ به فرزند خود امام حسن عليه السلام _ فرمود : هرگز مبارز طلبى مكن، اما اگر به مبارزه فرا خوانده شدى بپذير ؛ زيرا آن كه به مبارزه فرا خوانَد متجاوز است و متجاوز به خاك افتد .

اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ ... یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّی (1) مِنَ الْأَمَانَةِ (2) فَقَدْ خَسِرَ مَنْ لَیْسَ مِنْ أَهْلِهَا وَ ضَلَّ عَمَلُهُ عُرِضَتْ عَلَی السَّمَاوَاتِ الْمَبْنِیَّةِ وَ الْأَرْضِ الْمِهَادِ وَ الْجِبَالِ الْمَنْصُوبَةِ فَلَا أَطْوَلَ وَ لَا أَعْرَضَ وَ لَا أَعْلَی وَ لَا أَعْظَمَ لَوِ امْتَنَعْنَ مِنْ طُولٍ أَوْ عَرْضٍ أَوْ عِظَمٍ أَوْ قُوَّةٍ أَوْ عِزَّةٍ امْتَنَعْنَ وَ لَکِنْ أَشْفَقْنَ مِنَ الْعُقُوبَةِ ثُمَّ إِنَّ الْجِهَادَ أَشْرَفُ الْأَعْمَالِ بَعْدَ الْإِسْلَامِ- (3) وَ هُوَ قِوَامُ الدِّینِ وَ الْأَجْرُ فِیهِ عَظِیمٌ مَعَ الْعِزَّةِ وَ الْمَنَعَةِ وَ هُوَ الْکَرَّةُ فِیهِ الْحَسَنَاتُ وَ الْبُشْرَی بِالْجَنَّةِ بَعْدَ الشَّهَادَةِ وَ بِالرِّزْقِ غَداً عِنْدَ الرَّبِّ وَ الْکَرَامَةِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ (4) الْآیَةَ ثُمَّ إِنَّ الرُّعْبَ وَ الْخَوْفَ مِنْ جِهَادِ الْمُسْتَحِقِّ لِلْجِهَادِ وَ الْمُتَوَازِرِینَ عَلَی الضَّلَالِ ضَلَالٌ فِی الدِّینِ وَ سَلْبٌ لِلدُّنْیَا مَعَ الذُّلِّ وَ الصَّغَارِ وَ فِیهِ اسْتِیجَابُ النَّارِ بِالْفِرَارِ مِنَ الزَّحْفِ عِنْدَ حَضْرَةِ الْقِتَالِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبارَ (5) فَحَافِظُوا عَلَی أَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی هَذِهِ الْمَوَاطِنِ الَّتِی الصَّبْرُ عَلَیْهَا کَرَمٌ وَ سَعَادَةٌ وَ نَجَاةٌ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ مِنْ فَظِیعِ الْهَوْلِ وَ الْمَخَافَةِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَعْبَأُ بِمَا الْعِبَادُ مُقْتَرِفُونَ فِی لَیْلِهِمْ وَ نَهَارِهِمْ لَطُفَ بِهِ عِلْماً فَکُلُّ ذَلِکَ فِی کِتابٍ لا یَضِلُّ رَبِّی وَ لا یَنْسی فَاصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ اسْأَلُوا النَّصْرَ وَ وَطِّنُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی الْقِتَالِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ.

*****

ترجمه:

عقيل خزاعى گويد: هنگام جنگ امير مؤمنان على عليه السّلام مسلمانان را سفارش به كلماتى مى فرمود: نمازتان را مواظبت و محافظت (بر وقت آن) كنيد، و بسيار نماز بخوانيد، و با آن (به خداوند تعالى) نزديك شويد؛ زيرا نماز در واقع بر مؤمنان دستور حتمى است. بدكاران نيز اين را مى دانند، آن گاه كه پرسيده شد: «چه چيزى باعث شد به دوزخ بياييد؟ گفتند: از نمازگزاران نبوده ايم». و حق نماز را كسى شناخت كه در شب نماز گزارد، و آن دسته مؤمنان به نماز احترام گذاشتند و آن را بزرگ داشتند كه آرايش متاع (دنيا) و نور چشم ها (ثروت و فرزند) آنها را از پرداختن به نماز مشغول نداشت. خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد: «مردانى كه هيچ تجارت و معامله اى آنها را از ياد خدا و برپاى داشتن نماز مشغول به خود نكرد و بازنداشت». رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله پس از آن كه بشارت از جانب پروردگارش در مورد بهشت برايش آمد، خود را بسيار به رنج و زحمت مى انداخت، و بدين سبب خداوند عزّ و جلّ فرمود: «خاندانت را به نماز دستور بده و خود نيز بر آن مداومت كن...». پس از آن حضرتش خاندان خود را به نماز دستور مى داد و خود نيز بر آن صبر و مداومت مى كرد. آن گاه زكات در كنار نماز، به عنوان تقرّب و مايه نزديكى مسلمانان به خداوند قرار داده شد، و هركس زكات را با رضايت خاطر و با اميد به دريافت بهاى برتر از آن (از سوى خداوند)، نپردازد چنين كسى نسبت به سنّت نادان است، و در پاداش زيان ديده و در زندگانى گمراه است، و به خاطر ترك دستور الهى و روگرداندن از كارى كه بندگان صالح خدا مى كنند، دچار پشيمانى طولانى خواهد بود. خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد: «و هركس راهى جز راه مؤمنان را پيروى كند، او را با گمراهى كه انتخاب كرده تنها مى گذاريم.» يعنى امانتى كه آن را بازنگردانده است. بنابراين هركس اهل زكات نباشد زيانكار است و عملش به بيراهه رفته است. امانت الهى بر آسمان هاى ساخته شده، زمين هاى گسترده و كوه هاى محكم عرضه شد، ولى با آن كه طولانى تر، پهن تر، والاتر و بزرگ تر از آنها نبود، ولى از كيفر ترسيدند. پس از آن، جهاد با شرافت ترين كارها پس از اسلام آوردن به شمار مى آيد، قوام و پايدارى دين است و پاداش اين كار، بزرگ است. علاوه بر اين، عزّت و حفاظت مى آورد و حسنات و نيكى ها در آن صد هزار برابر مى شود، و بشارت به بهشت پس از شهادت و روزى فردا نزد پروردگار و كرامت الهى است. خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد: «به هيچ وجه كسانى را كه در راه خدا كشته شدند، مردگان حساب مكن، بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان روزى خوارانند». از سوى ديگر، وحشت و ترس از جهاد كردن با كسى كه بايد با او جنگيد، كسانى كه پشتوانۀ گمراهى باشند، گمراهى در دين است و (نعمت هاى) دنيا را مى گيرد و ذلت و خوارى به ارمغان مى آورد و با فرار از جهاد در صحنۀ نبرد از ترس هجوم دشمنان، آتش جهنم را در پى دارد. خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه با كافران روبه رو شديد و ديديد كه هجوم آورده اند به آنان پشت نكنيد (فرار مكنيد)». پس دستور خداوند عزّ و جلّ را در اين امور رعايت كنيد كه صبر و استقامت در آنها موجب كرامت، سعادت و نجات در دنيا و در جهان آخرت از هول و وحشتناك و ترس است. به راستى كه خداوند عزّ و جلّ به بندگان لطف دارد و از گناهان شبانه روزى آنان باكى ندارد و همه آنها در كتابى خواهد بود، پروردگارم نه گمراه مى شود و نه فراموش مى كند. پس صبر كنيد و در نهايت شكيبايى باشيد و از خدا طلب پيروزى كنيد و خودتان را براى قتال و مبارزه آماده كنيد و تقواى الهى پيشه كنيد؛ در واقع خداوند با كسانى است كه تقوا داشته باشند و كسانى كه نيكوكارند.

وَ صِفِّینَ وَ یَوْمِ النَّهْرِ- یَقُولُ عِبَادَ اللَّهِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ غُضُّوا الْأَبْصَارَ وَ اخْفِضُوا الْأَصْوَاتَ وَ أَقِلُّوا الْکَلَامَ وَ وَطِّنُوا أَنْفُسَکُمْ عَلَی الْمُنَازَلَةِ وَ الْمُجَاوَلَةِ وَ الْمُبَارَزَةِ وَ الْمُنَاضَلَةِ وَ الْمُنَابَذَةِ وَ الْمُعَانَقَةِ وَ الْمُکَادَمَةِ (1) وَ اثْبُتُوا وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ- وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ.

*****

ترجمه:

ابو صادق گويد: از حضرت على عليه السّلام شنيدم كه، مردم را در سه جنگ جمل، صفّين، نهروان تشويق مى كرد و مى فرمود: اى بندگان خدا! تقواى الهى پيشه كنيد، چشم هايتان را برهم نهيد، صداهايتان را پايين بياوريد، سخن كم بگوييد و خويشتن را مهيّاى حمله و درگيرى و مبارزه و تيراندازى و بر زمين زدن حريف و جنگ تن به تن و پرتاب دشمن كنيد و پايدار باشيد «خدا را بسيار ياد كنيد، باشد كه رستگار شويد»، «و با يكديگر نزاع نكنيد كه مى ترسيد و سست مى شويد و نيروى شما از دست مى رود، و صبر و شكيبايى داشته باشيد كه خداوند حقيقتا با صابران است».

بِرَایَاتِهِمْ وَ یَکْتَنِفُونَهَا وَ یَصِیرُونَ (1) حِفَافَیْهَا وَ وَرَاءَهَا وَ أَمَامَهَا وَ لَا یُضَیِّعُونَهَا لَا یَتَأَخَّرُونَ عَنْهَا فَیُسْلِمُوهَا وَ لَا یَتَقَدَّمُونَ عَلَیْهَا فَیُفْرِدُوهَا رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً وَاسَی أَخَاهُ بِنَفْسِهِ وَ لَمْ یَکِلْ قِرْنَهُ إِلَی أَخِیهِ فَیَجْتَمِعَ عَلَیْهِ قِرْنُهُ وَ قِرْنُ أَخِیهِ فَیَکْتَسِبَ بِذَلِکَ اللَّائِمَةَ وَ یَأْتِیَ بِدَنَاءَةٍ وَ کَیْفَ لَا یَکُونُ کَذَلِکَ وَ هُوَ یُقَاتِلُ الِاثْنَیْنِ وَ هَذَا مُمْسِکٌ یَدَهُ قَدْ خَلَّی قِرْنَهُ عَلَی أَخِیهِ هَارِباً مِنْهُ یَنْظُرُ إِلَیْهِ وَ هَذَا فَمَنْ یَفْعَلْهُ یَمْقُتْهُ اللَّهُ فَلَا تَتَعَرَّضُوا لِمَقْتِ اللَّهِ فَإِنَّ مَمَرَّکُمْ إِلَی اللَّهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلْ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا (2) وَ ایْمُ اللَّهِ لَئِنْ فَرَرْتُمْ مِنْ سُیُوفِ الْعَاجِلَةِ لَا تَسْلَمُونَ مِنْ سَیْفِ الْآجِلَةِ فَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصِّدْقِ فَإِنَّمَا یَنْزِلُ النَّصْرُ بَعْدَ الصَّبْرِ فَجَاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقِّ جِهَادِهِ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.

*****

ترجمه:

مالك بن اعين گويد: امير المؤمنين صلوات اللّه عليه مردم را براى شركت در جنگ صفّين تشويق مى نمود و مى فرمود: به راستى كه خداوند عزّ و جلّ شما را به تجارتى رهنمون شده است كه شما را از عذاب دردناك رهايى بخشد و شما را مشرف به نيكى و خير كند. ايمان به خدا، و جهاد در راه خدا. و ثواب آن را نيز بخشش گناه، و جايگاه ها و منزلگاه هاى پاكيزه در بهشت هاى «عدن» قرار داده و مى فرمايد:«در واقع، خدا كسانى را كه در راهش در صفى محكم و به هم چسبيده مى جنگند، دوست مى دارد». پس صف هايتان را همانند بنايى محكم و به هم چسبيده صاف و برابر كنيد، كسى را كه كلاهخود و زره ندارد در صف هاى بعدى قرار دهيد، دندان هاى كرسى خود را بر هم بفشاريد كه موجب مى شود شمشيرها محكم تر فرود آيد، كنارۀ نيزه ها را بگيريد كه براى حركت دادن آن بهتر است، چشم هاى خود را ببنديد كه براى پايدارى قلب و آرامش آن بهتر است، صداهاى خود را بميرانيد (آهسته سخن بگوييد) كه بهتر باعث از بين رفتن ترس مى شود و بيشتر موجب سنگين و وقار خواهد بود، پرچم هاى خود را كج نگيريد (يا ميندازيد) و آن را بر زمين ميفكنيد و آنها را جز به دست افراد شجاع مدهيد؛ چون تنها اين افراد هستند كه چيزهايى را كه بايد نگهدارى شود نگاه دارى كرده و در هنگام سختى هاى شديد، شكيبا هستند و هيچ كشته اى را قطع عضو مكنيد. هنگامى كه به بزرگان قبيلۀ آنها رسيديد پرده درى مكنيد، وارد خانه ها مشويد، چيزى از دارايى هاى آنها را مگيريد جز آن چيزهايى را كه در لشكرشان آورده اند. زنى را با اذيّت مترسانيد، حتّى اگر زنان از شما بدگويى كردند و رؤسا و نيكان شما را دشنام دادند؛ چون زنان از نظر توان، جان و عقل ضعيف هستند، و ما دستور داشتيم كه از (آزار) زنان دست برداريم با اين كه مشرك بودند. و اگر مردى، زنى را آزار بدهد براى خودش و فرزندانش پس از او عيب مى شود و مردم آنها را بدين عيب ياد مى كنند. و بدانيد كه نگاهبانان واقعى كسانى هستند كه دور پرچم هايشان مى چرخند و آن را حفظ مى كنند و آن را از پشت سر و پيش رو نگاه مى دارند و ضايع و تباهش نمى كنند. از آن عقب نمى مانند تا به دست دشمن بيفتد، و از آن پيش نمى افتند تا تنها شود. خداوند رحمت كند كسى را كه برادرش را با جان خود برابر بداند و به او كمك برساند، و كسى را كه هماورد او در جنگ است به برادرش واگذار نكند تا مبارز او و برادرش هردو بر او حمله كنند و با اين كار موجبات سرزنش و پستى خودش را فراهم كند. چگونه برادر مؤمن، چنين چيزى را رعايت نكند. و بگذارد آن برادر با دو نفر بجنگد در حالى كه او دست به كارى نزده و گريخته و (دشمنش) را به برادر دينى خود سپرده باشد و او را بنگرد؟ اگر كسى چنين كارى بكند خداوند بر او خشم مى كند. پس خود را در معرض و خشم الهى قرار مدهيد كه بازگشت همگى شما به سوى خداست، و خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «اگر از مرگ يا از كشته شدن فرار كنيد فرار براى شما سودى ندارد، و در چنين حالى جز مدّت كمى مهلت نخواهيد يافت». به خدا سوگند! اگر از شمشيرهاى فعلى بگريزيد، به طور حتم نمى توانيد از شمشيرهايى كه در آينده خواهد آمد بگريزيد. پس با شكيبايى و راستى كمك بگيريد، كه پيروزى پس از صبر به دست خواهد آمد. پس در راه خدا آن گونه كه شايسته است جهاد كنيد، و هيچ نيرويى جز از جانب الهى نيست.

*****

ترجمه:

امیر المومنین (عليه السّلام) در سخن ديگرى فرمود: آن گاه كه فردا با اين گروه روبه رو شديد جنگ را آغاز نكنيد تا آنان دست به شمشير ببرند، و آن گاه كه جنگ را آغاز كردند با آرامش و وقار برخيزيد، دندان هايتان را بفشاريد؛ چرا كه ضربه شمشير را بر سر آنان محكمتر مى نمايد و ديدگانتان را فروبنديد و پيشانى اسبان و صورت هاى مردان را ببنديد و كمتر سخن گوييد، چرا كه سستى و ناتوانى را مى برد و خود را آماده مبارزه و كارزار و نبرد كنيد و ثابت قدم باشيد و خداوند متعال را بسيار ياد كنيد.

مَمَالِیکِ الْمُسْلِمِینَ- وَ أَوْلَادِهِمُ الَّذِینَ کَانُوا أَخَذُوهُمْ مِنَ الْمُسْلِمِینَ- کَیْفَ یُصْنَعُ بِمَا کَانُوا أَخَذُوهُ مِنْ أَوْلَادِ الْمُسْلِمِینَ- وَ مَمَالِیکِهِمْ قَالَ فَقَالَ أَمَّا أَوْلَادُ الْمُسْلِمِینَ- فَلَا یُقَامُونَ فِی سِهَامِ الْمُسْلِمِینَ- وَ لَکِنْ یُرَدُّونَ إِلَی أَبِیهِمْ وَ أَخِیهِمْ وَ إِلَی وَلِیِّهِمْ بِشُهُودٍ وَ أَمَّا الْمَمَالِیکُ فَإِنَّهُمْ یُقَامُونَ فِی سِهَامِ الْمُسْلِمِینَ- فَیُبَاعُونَ وَ تُعْطَی مَوَالِیهِمْ قِیمَةَ أَثْمَانِهِمْ مِنْ بَیْتِ مَالِ الْمُسْلِمِینَ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ نَحْوَهُ (1).

*****

ترجمه:

بعضى از ياران امام صادق عليه السّلام گويد: امام صادق عليه السّلام در مورد به اسارت گرفتن فرزند يا بردگان مسلمانان در جنگ كه اگر مسلمانان در جنگ هاى بعدى با دشمنان بجنگند و پيروز شوند و اسيرشان كنند و فرزندان يا غلامان مسلمانان را از دشمن پس بگيرند، با اينها چه كار كنند فرمود: فرزندان مسلمانان كه پس گرفته شده اند جزو غنيمت ها نيستند و بين مسلمانان تقسيم نمى شوند، بلكه به پدر يا مادر يا ولىّ شان برگشت داده مى شوند. امّا بردگان جزو غنيمت ها هستند و جزو سهم مسلمانان مى باشند و فروخته مى شوند و بهاى آنها نيز از بيت المال به صاحبانشان پرداخت مى شود.

حُکَیْمٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ جَمِیلٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی رَجُلٍ کَانَ لَهُ عَبْدٌ (1) فَأُدْخِلَ دَارَ الشِّرْکِ ثُمَّ أُخِذَ سَبْیاً إِلَی دَارِ الْإِسْلَامِ قَالَ إِنْ وَقَعَ عَلَیْهِ قَبْلَ الْقِسْمَةِ فَهُوَ لَهُ وَ إِنْ جَرَی عَلَیْهِ الْقَسْمُ فَهُوَ أَحَقُّ بِهِ بِالثَّمَنِ.

*****

ترجمه:

22222

وَ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ ع فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ ص لِعَلِیٍّ ع قَالَ: وَ لَا تَعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ.

*****

ترجمه:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: بعد از هجرت ، تعرّب [جايز] نيست

به سکنی گزیدن در سرزمینى که موجب نقص در دین فرد مى گردد تعرب بعد از هجرت گفته می شود. عنوان یاد شده در روایات متعدّد آمده و از آن نهی شده است.

بَرِی ءٌ مِنْ کُلِّ مُسْلِمٍ نَزَلَ مَعَ مُشْرِکٍ فِی دَارِ الْحَرْبِ.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

امام صادق عليه السّلام فرمود: پيامبر ، سپاهى را به سوى قبيله خثعم فرستاد . هنگامى كه سپاه بر آنان چيره شد ، به سجده افتادند (و نماز خواندند) ؛ اما سپاه، بعضى از آنان را كشت. خبر اين ماجرا به پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و ايشان فرمود : «به ورثه آنان ، نصف ديه را به خاطر نمازشان بدهيد. و فرمود پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : من از هر مسلمانى كه در دار الحرب با مشركى زندگى كند، بيزارم.

الْحَسَنِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ جَمِیعاً عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ وَ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمِیثَمِیِّ جَمِیعاً عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی حَدِیثٍ وَ لَا تَعَرُّبَ بَعْدَ الْهِجْرَةِ وَ لَا هِجْرَةَ بَعْدَ الْفَتْحِ.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ (1)

أَقُولُ: وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَی الْحُکْمِ الْأَخِیرِ فِی الْمُهُورِ (2).

******

ترجمه:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در حدیثی می فرماید: بعد از هجرت ، تعرّب [جايز] نيست و بعد از فتح ، هجرتى در كار نمى باشد.

وَ رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ نَحْوَهُ (1).

*****

ترجمه:

حفص بن غياث گويد: يكى از برادران دينى ام نامه اى برايم نوشت كه از امام صادق (عليه السّلام) پاره اى از مسائل جهاد (شريعت) را بپرسم. من از آن حضرت پرسيدم و پاسخ هايش را در آن نوشتم و برايش فرستادم. در زمره مسائلى كه پرسيده بودم اين بود كه مرا آگاه سازيد از اين مساله: لشكرى براى جنگ به سرزمين مشركان مى رود. پس از نبرد و كسب غنايم، قبل از آن كه غنيمت ها را تقسيم كنند يا به سوى سرزمين اسلام حركت كنند، لشكر ديگرى به آن ها مى پيوندد. اما بدون آن كه برخورد نظامى داشته باشد با لشكر اول به سرزمين اسلامى بر مى گردند، آيا آنان هم از غنايمى كه لشكر اول به دست آورده اند سهم دارند؟ امام(عليه السّلام) فرمود: بلى.

أَیُّوبَ (1) عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنْ سَرِیَّةٍ کَانُوا فِی سَفِینَةٍ (فَقَاتَلُوا وَ غَنِمُوا وَ فِیهِمْ مَنْ مَعَهُ الْفَرَسُ وَ إِنَّمَا قَاتَلُوهُمْ فِی السَّفِینَةِ) (2) وَ لَمْ یَرْکَبْ صَاحِبُ الْفَرَسِ فَرَسَهُ کَیْفَ تُقْسَمُ الْغَنِیمَةُ بَیْنَهُمْ فَقَالَ لِلْفَارِسِ سَهْمَانِ وَ لِلرَّاجِلِ سَهْمٌ قُلْتُ وَ لَمْ یَرْکَبُوا وَ لَمْ یُقَاتِلُوا عَلَی أَفْرَاسِهِمْ قَالَ أَ رَأَیْتَ لَوْ کَانُوا فِی عَسْکَرٍ فَتَقَدَّمَ الرَّجَّالَةُ فَقَاتَلُوا فَغَنِمُوا کَیْفَ أَقْسِمُ بَیْنَهُمْ أَ لَمْ أَجْعَلْ لِلْفَارِسِ سَهْمَیْنِ وَ لِلرَّاجِلِ سَهْماً وَ هُمُ الَّذِینَ غَنِمُوا دُونَ الْفُرْسَانِ قُلْتُ فَهَلْ یَجُوزُ لِلْإِمَامِ أَنْ یُنَفِّلَ فَقَالَ لَهُ أَنْ یُنَفِّلَ قَبْلَ الْقِتَالِ فَأَمَّا بَعْدَ الْقِتَالِ وَ الْغَنِیمَةِ فَلَا یَجُوزُ ذَلِکَ لِأَنَّ الْغَنِیمَةَ قَدْ أُحْرِزَتْ.

وَ

رَوَاهُ الْکُلَیْنِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِیعاً عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ نَحْوَهُ إِلَی قَوْلِهِ دُونَ الْفُرْسَانِ (3)

*****

ترجمه:

حفص بن غياث مى گويد: از امام صادق عليه السلام سؤال كردم درباره گروه جنگجويى كه در كشتى بودند و با دشمن جنگ كردند و غنايمى به دست آوردند و در ميان آنان كسانى هم بودند كه با خود اسب داشتند، ولى آنان در كشتى جنگيده بودند و صاحب اسب، اسب خود را سوار نشده بود، اين غنيمت چگونه بين آنان تقسيم مى شود؟ حضرت فرمود: اسب سوار دو سهم و پياده يك سهم دارد. گفتم: آنها سوار بر اسب نجنگيدند؟ فرمود: اگر آنان در ميان ارتشى مى بودند ولى تنها پياده ها جلو مى افتادند و مى جنگيدند و غنيمت مى گرفتند، غنايم را چگونه بين آنان تقسيم مى كردم؟ آيا مگر براى سواره دو سهم و براى پياده يك سهم قرار نمى دادم در حاليكه پياده ها غنيمت گرفته اند نه سواره ها؟ گفتم: آيا براى امام جايز است كه از اين اموال بخشش كند؟ گفت: قبل از جنگ مى تواند اين كار را انجام دهد، امّا بعداز تمام شدن جنگ و غنيمت گرفتن، جايز نيست زيرا غنيمت، احراز شده است

وَ الْجَوْرِ فِی مَنْ وُلِّیتُ عَلَیْهِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ- لَا وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ ذَلِکَ مَا سَمَرَ السَّمِیرُ (1) وَ مَا رَأَیْتُ فِی السَّمَاءِ نَجْماً وَ اللَّهِ لَوْ کَانَتْ أَمْوَالُهُمْ مِلْکِی لَسَاوَیْتُ بَیْنَهُمْ فَکَیْفَ وَ إِنَّمَا هِیَ أَمْوَالُهُمْ الْحَدِیثَ.

وَ

رَوَاهُ ابْنُ إِدْرِیسَ فِی آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ کِتَابِ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَارِثِ (2) قَالَ: جَاءَ جَمَاعَةٌ مِنْ قُرَیْشٍ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (3)

*****

ترجمه:

راوى گويد: گروهى از شيعيان خدمت امير مؤمنان على عليه السّلام شرف ياب شدند و عرض كردند: اى امير مؤمنان! اگر اين اموال در ميان بزرگان و اشراف تقسيم مى كردى و آن ها را بر ما برترى مى دادى تا كارهاى حكومت شما محكم مى شد و وضع شما بهتر مى شد از تقسيم اين اموال به مساوات و عدالت در ميان همۀ مردم بهتر بود. امام عليه السّلام فرمود: واى بر شما! دستور مى دهيد حكومتى را كه از طرف مسلمانان به من سپرده شده است با ستم و تجاوز يارى كنم ؟ نه، سوگند به خدا! اين كار را نخواهم كرد اگر چه زمان بسيار طول بكشد و در آسمان ستاره اى نبينم. به خدا سوگند! اگر اموال مسلمانان، مال خودم بود به مساوات بين آنها قسمت مى كردم. چگونه بين آنان به مساوات قسمت نكنم درحالى كه مال خود آنهاست ؟

*****

ترجمه:

از امام صادق (عليه السّلام) شنيدم كه در مورد تقسيم بيت المال - كه از وي پرسش شده بود - مي فرمود: اهل اسلام فرزندان اسلام هستند كه در سهميه همه را يكسان مي بينم و فضايل آنان بين آنان و خداوند است، من آنان را مانند فرزندان يك نفر قلمداد مي كنم كه هيچ يك از آنان به خاطر فضايل و صلاحيت ها بر ديگري كه اين فضيلت ها را ندارد، در ميراث برتري ندارد. [به فرزندي كه باتقوي و يا عالم است از مال پدر ميراث بيشتري نمي دهند]. آنگاه فرمود: اين همان شيوه اي است كه پيامبرخدا (صلی اله علیه وآله) از همان ابتداي كار اين گونه عمل فرمود، اما غير ما [خليفه دوم ] مي گويد: من آنان را به خاطر فضيلت هائي كه خداوند براي آنان قائل شده نظير سابقه در اسلام، در صورتي كه به خاطر اسلام به فضايلي دست يافته باشند مقدم مي كنم و آنان را همانند طبقات ارث قرار مي دهم كه برخي از وارثهاي ميت كه به او نزديكترند - به جهت خويشاوندي - نصيب بيشتري از ميت مي برند [نظير فرزند ميت كه از پدر و مادر و عمو و عمه و خاله به ميت نزديكتر است و بهره بيشتري از ارث مي برد.] و عمر اينچنين انجام مي داد.

خَلِیلِی رَسُولُ اللَّهِ ص- قَالَ وَ کَانَ عَلِیٌّ ع یُعْطِیهِمْ مِنَ الْجُمُعَةِ إِلَی الْجُمُعَةِ- وَ کَانَ یَقُولُ هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ.

*****

ترجمه:

امام على عليه السلام فرمود : دوست من رسول خدا صلى الله عليه و آله چيزى [از بيت المال] را براى فردا نگه نمى داشت و ابو بكر نيز چنين مى كرد. عمر به فكر افتاد كه در اين زمينه دفترهايى ترتيب دهد و اموال را از سالى تا سال ديگر ذخيره مى كرد. ليكن من همان كارى را مى كنم كه دوستم رسول خدا صلى الله عليه و آله مى كرد على عليه السلام جمعه به جمعه عطا مى داد و [اين بيت را زمزمه ] مى فرمود :اين ميوه اى است كه من چيده ام و خوب هايش هم در ميان آنهاست، آنگاه كه هر ميوه چينى دستش به سوى دهان خودش مى رود [و آنچه مى چيند خودش مى خورد[

مُسْلِمٍ الْبَجَلِیِّ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: أَعْطَی عَلِیٌّ ع النَّاسَ فِی عَامٍ وَاحِدٍ ثَلَاثَةَ أَعْطِیَاتٍ ثُمَّ قُدِّمَ عَلَیْهِ خَرَاجُ أَصْفَهَانَ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ اغْدُوا فَخُذُوا فَوَ اللَّهِ مَا أَنَا لَکُمْ بِخَازِنٍ ثُمَّ أَمَرَ بِبَیْتِ الْمَالِ فَکُنِسَ وَ نُضِحَ وَ صَلَّی فِیهِ رَکْعَتَیْنِ ثُمَّ قَالَ یَا دُنْیَا غُرِّی غَیْرِی ثُمَّ خَرَجَ فَإِذَا هُوَ بِحِبَالٍ عَلَی بَابِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ مَا هَذِهِ الْحِبَالُ فَقِیلَ جِی ءَ بِهَا مِنْ أَرْضِ کِسْرَی- فَقَالَ اقْسِمُوهَا بَیْنَ الْمُسْلِمِینَ الْحَدِیثَ.

*****

ترجمه:

مسلم بجلى گويد: على (عليه السّلام) مردم را در يك سال سه بار عطا داد. سپس خراج اصفهان رسيد. على (عليه السّلام) ندا در داد كه اى مردم فردا بياييد و عطاى خود بستانيد. به خدا سوگند من نمى توانم خزانه دار شما بشوم. آنگاه فرمان داد بيت المال را جاروب كنند و آب بپاشند. پس دو ركعت نماز گزارد و گفت: اى دنيا، ديگرى جز مرا بفريب. و از بيت المال بيرون آمد. مقدارى ريسمان بر در مسجد بود. پرسيد: اين ريسمانها چيست ؟ گفتند: از بلاد كسرى (يعنى ايران) آورده اند. گفت: آن را هم ميان مسلمانان قسمت كنيد گويى كارگزاران به آن ارجى ننهاده بودند يكى از آنها را باز كرد، كتان بود كه به كار مى آمد. مردم براى خريدنش به رقابت پرداختند. در پايان روز بهاى هر ريسمان به چند درهم رسيد.

وَ قَبْلَ إِخْرَاجِ الْخُمُسِ قَالَ وَ لَیْسَ لِمَنْ قَاتَلَ شَیْ ءٌ مِنَ الْأَرَضِینَ وَ لَا مَا غَلَبُوا عَلَیْهِ إِلَّا مَا احْتَوَی عَلَیْهِ الْعَسْکَرُ وَ لَیْسَ لِلْأَعْرَابِ مِنَ الْغَنِیمَةِ شَیْ ءٌ وَ إِنْ قَاتَلُوا مَعَ الْإِمَامِ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص صَالَحَ الْأَعْرَابَ أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ لَا یُهَاجِرُوا عَلَی أَنَّهُ إِنْ دَهِمَ رَسُولَ اللَّهِ ص- مِنْ عَدُوِّهِ دَهْمٌ أَنْ یَسْتَنْفِرَهُمْ فَیُقَاتِلَ بِهِمْ وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْغَنِیمَةِ نَصِیبٌ وَ سُنَّتُهُ جَارِیَةٌ فِیهِمْ وَ فِی غَیْرِهِمْ وَ الْأَرَضُونَ الَّتِی أُخِذَتْ عَنْوَةً بِخَیْلٍ أَوْ رِکَابٍ فَهِیَ مَوْقُوفَةٌ مَتْرُوکَةٌ فِی یَدَیْ مَنْ یَعْمُرُهَا وَ یُحْیِیهَا وَ یَقُومُ عَلَیْهَا عَلَی مَا صَالَحَهُمُ الْوَالِی عَلَی قَدْرِ طَاقَتِهِمْ مِنَ الْحَقِّ (1) النِّصْفِ أَوِ الثُّلُثِ أَوِ الثُّلُثَیْنِ عَلَی قَدْرِ مَا یَکُونُ لَهُمْ صَلَاحاً وَ لَا یَضُرُّهُمْ إِلَی أَنْ قَالَ وَ یُؤْخَذُ بَعْدُ مَا بَقِیَ مِنَ الْعُشْرِ فَیُقْسَمُ بَیْنَ الْوَالِی وَ بَیْنَ شُرَکَائِهِ الَّذِینَ هُمْ عُمَّالُ الْأَرْضِ وَ أَکَرَتُهَا فَیُدْفَعُ إِلَیْهِمْ أَنْصِبَاؤُهُمْ عَلَی مَا صَالَحَهُمْ عَلَیْهِ وَ یُؤْخَذُ الْبَاقِی فَیَکُونُ بَعْدَ ذَلِکَ أَرْزَاقَ أَعْوَانِهِ عَلَی دِینِ اللَّهِ وَ فِی مَصْلَحَةِ مَا یَنُوبُهُ مِنْ تَقْوِیَةِ الْإِسْلَامِ- وَ تَقْوِیَةِ الدِّینِ فِی وُجُوهِ الْجِهَادِ وَ غَیْرِ ذَلِکَ مِمَّا فِیهِ مَصْلَحَةُ الْعَامَّةِ لَیْسَ لِنَفْسِهِ مِنْ ذَلِکَ قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ کَمَا تَقَدَّمَ فِی الْخُمُسِ (2).

*****

ترجمه:

خمس از غنائم گرفته می شود و بكسانى كه خداى تعالى مقرر فرموده داده مى شود و چهار پنجم آن ميان جنگجويان متصديان جنگ و فرماندهان تقسيم مى شود. و برگزيده اموال غنيمت از امامست و حق دارد برگزيده اين اموال را براى خود بردارد: مانند كنيز زيبا، مركوب زيبا، لباس و كالائى كه دوست دارد و ميخواهد. اين اموال پيش از تقسيم و پيش از اخراج خمس از آن او است، و او ميتواند اين اموال را بمصرف مخارجى كه براى او پيش مى آيد مانند بخشيدن به « اَلْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ » و پيش آمدهاى ديگر برساند، اگر پس از آن چيزى باقى ماند، خمسش را خارج كرده ميان اهل خمس تقسيم شود و بقيه ميان مباشرين جنگ تقسيم شود. و اگر پس از تأمين مخارج چيزى نماند، ايشان حقى ندارند. و جنگجويان از زمين و آنچه بر آن غلبه كرده اند حقى ندارند، مگر مقدارى را كه بتصرف لشكر درآمده (و در ميدان جنگ بر آن دست يافته اند) و باديه نشينان عرب هم سهمى ندارند اگر چه همراه والى (امام يا نايب او) در جنگ شركت كنند زيرا رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله با آنها قرار داد مصالحه بست كه در ديار خود باشند و بمدينه هجرت نكنند، بشرط اينكه اگر دشمن پيغمبر صلّى اللّٰه - عليه و آله بر او حمله كرد، آنها را بسيج دهد و همراه او بجنگند و از غنيمت بهره نداشته باشند، و روش پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله در باره آنها و ديگران (اولاد آنها يا باديه نشينان ديگر) جاريست (ولى بعضى از فقها اين حكم را مختص بهمان اعراب زمان پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله دانسته اند). و زمينهائى كه بزور اسب و لشكر اسلام بدست آمده، در دست كسانى كه آنها را آباد كنند و زنده نگهدارند ثابت و برقرار ميماند و طبق قراردادى كه حاكم با آنها مصالحه كند: به نصف يا ثلث يا دو ثلث كه توانائى داشته باشند و صلاح آنها باشد و بآنها زيان نرسد، و آنچه از عشر باقى بماند ميان حاكم و شركاء او يعنى كارگران در زمين و كشاورزان تقسيم مى شود و بهره آنها طبق قرارداد و مصالحه، بآنها پرداخت مى شود، و ما بقى را در مخارج كسانى كه حاكم را بر دين خدا كمك ميكنند و در راه مصلحت مخارجى كه براى او پيش مى آيد مانند تقويت اسلام و تقويت دين از نظر جهاد و مخارج ديگرى كه بمصلحت عموم مسلمين است بمصرف ميرسانند و خود حاكم از اين قسمت هيچ سهمى ندارد

فَظَهَرْتَ عَلَیْهِمْ کَیْفَ تَصْنَعُ بِالْغَنِیمَةِ قَالَ أُخْرِجُ الْخُمُسَ وَ أَقْسِمُ أَرْبَعَةَ أَخْمَاسٍ بَیْنَ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهِ إِلَی أَنْ قَالَ أَ رَأَیْتَ الْأَرْبَعَةَ أَخْمَاسٍ تَقْسِمُهَا بَیْنَ جَمِیعِ مَنْ قَاتَلَ عَلَیْهَا قَالَ نَعَمْ قَالَ فَقَدْ خَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ ص فِی سِیرَتِهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ فُقَهَاءُ أَهْلِ الْمَدِینَةِ وَ مَشِیخَتُهُمْ نَسْأَلُهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا یَخْتَلِفُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص صَالَحَ الْأَعْرَابَ- عَلَی أَنْ یَدَعَهُمْ فِی دِیَارِهِمْ وَ لَا یُهَاجِرُوا عَلَی أَنَّهُ إِنْ دَهِمَهُمْ مِنْ عَدُوِّهِ دَهْمٌ أَنْ یَسْتَنْفِرَهُمْ فَیُقَاتِلَ بِهِمْ وَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْقِسْمَةِ نَصِیبٌ وَ أَنْتَ تَقُولُ بَیْنَ جَمِیعِهِمْ فَقَدْ خَالَفْتَ رَسُولَ اللَّهِ ص فِی کُلِّ مَا قُلْتَ فِی سِیرَتِهِ فِی الْمُشْرِکِینَ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

از اباعبدالله علیه السلام - در حدیثی طولانی - که به عمرو بن عبید فرمود. ایا به نظر تو اگر غیر اهل کتاب نیز از پرداخت جزیّه سرپیچی کردند و به جنگ آنها رفتی و بر ایشان پیروز شدی با غنيمت ها چه کار می کنی؟ گفت: یک پنجم آن را برمی گیرم و چهار قسمت دیگر را بین کسانی که همراه من جنگیده تقسیم می کنم فرمود: آیا به نظر تو باید چهار قسمت باقی ماندۂ غنیمت را بین تمام کسانی که در آن جنگ مبارزه و قتال شرکت کرده اند. تقسیم کنی؟ گفت: اری. آن حضرت فرمود: تو با رسول خدا (ص) مخالفت کرده ای بین من و تو فقیهان مدینه و پیروان ان قضاوت کنند از انان بپرس هیچ یک اختلافی در این ندارند و با یکدیگر دعوایی ندارند در این که رسول خدا (ص) با اعراب مصالحه کرد که در شهرهای خودشان بمانند و مجبور به مهاجرت نباشند به شرط ان که اگر دشمنان فراوانی به ان حضرت حمله کردند از افراد آنها(اعراب مذکور) سپاه برگیرد و با کمک انها به جنگ دشمنان بپردازند ولی سهم و نصیبی از غنیمت جنگی نداشته است این همه در حالی است که تو می گویی بین همگی انان تقسیم می کنم

أَحَدِهِمَا ع قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص خَرَجَ بِالنِّسَاءِ فِی الْحَرْبِ یُدَاوِینَ الْجَرْحَی وَ لَمْ یَقْسِمْ لَهُنَّ مِنَ الْفَیْ ءِ شَیْئاً وَ لَکِنَّهُ نَفَلَهُنَّ.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَی مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

سماعه گويد: امام (باقر يا امام صادق عليهما السّلام) فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله در يكى از جنگ ها زنان را نيز همراه سپاه برد تا به كار مداواى مجروحان بپردازند، ولى از غنيمت ها سهمى براى آنها قرار نداد؛ ولى چيزى به آنها بخشيد.

وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ (1) قَالَ هُمْ أَقْرِبَاؤُنَا وَ مَسَاکِینُنَا وَ أَبْنَاءُ سَبِیلِنَا.

*****

ترجمه:

طبرسى در تفسير مجمع البيان از «منهال بن عمرو» روايت كرده كه گفت به امام زين العابدين عرض كردم: در آيه: «... و براى نزديكان و يتيمان و تهيدستان و رهگذران» (نفال/ 41) منظور چه كسانى هستند؟ فرمود: آنان نزديكان ما تهيدستان ما و رهگذران تهيدست مانده از ما مى باشند.

عَلِیٍّ ع فَجَاءَهُ مَالٌ مِنَ الْجَبَلِ- فَقَامَ وَ قُمْنَا مَعَهُ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَیْهِ فَأَخَذَ حِبَالًا وَصَلَهَا بِیَدِهِ وَ عَقَدَ بَعْضَهَا إِلَی بَعْضٍ ثُمَّ أَدَارَهَا حَوْلَ الْمَتَاعِ ثُمَّ قَالَ لَا أُحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ یُجَاوِزَ هَذَا الْحَبْلَ قَالَ فَقَعَدْنَا مِنْ وَرَاءِ الْحَبْلِ وَ دَخَلَ عَلِیٌّ ع فَقَالَ أَیْنَ رُءُوسُ الْأَسْبَاعِ فَدَخَلُوا عَلَیْهِ فَجَعَلُوا یَحْمِلُونَ هَذَا الْجُوَالِقَ إِلَی هَذَا الْجُوَالِقِ وَ هَذَا إِلَی هَذَا حَتَّی قَسَمُوهُ سَبْعَةَ أَجْزَاءٍ قَالَ فَوَجَدَ مَعَ الْمَتَاعِ رَغِیفاً فَکَسَرَهُ سَبْعَ کِسَرٍ ثُمَّ وَضَعَ عَلَی کُلِّ جُزْءٍ کِسْرَةً ثُمَّ قَالَ هَذَا جَنَایَ وَ خِیَارُهُ فِیهِ إِذْ کُلُّ جَانٍ یَدُهُ إِلَی فِیهِ قَالَ ثُمَّ أَقْرَعَ عَلَیْهَا فَجَعَلَ کُلُّ رَجُلٍ یَدْعُو قَوْمَهُ فَیَحْمِلُونَ الْجُوَالِقَ.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1).

****

ترجمه:

كليب الجرمى از پدرش روايت كرد كه گفت: من نزد على (عليه السّلام) بودم مالى از ناحيۀ جبل رسيد. على (عليه السّلام) بر خاست ما نيز برخاستيم تا به نزد خربندگان و ساربانان رسيديم. مردم گرد آمده بودند آنسان كه بر او ازدحام مى كردند. على چند ريسمان بگرفت و آنها را به هم گره زد و به گرد آن اموال كشيد و گفت:هيچ كس حق ندارد كه از اين ريسمان پاى به درون نهد. ما پشت ريسمان نشستيم.على به درون رفت و گفت:سران هفتگانه كجايند. آنان بيامدند پس از اين جوال در آن جوال مى ريختند و از آن يك به اين يك تا آن مال به هفت قسمت كردند. على (عليه السّلام) در آن ميان گرده نانى يافت. آن را نيز هفت تكه كرد و بر هر قسمت تكه اى از آن نهاد سپس گفت: (هذا جناى و خياره فيه اذ كلّ جان يده الى فيه) و بر آن جوالها قرعه زد. هر يك از سران، قوم خود فراخواند تا جوالهاى خود ببرند.

ترجمه شعر داخل پرانتز اين ميوه اى است كه من چيده ام و خوب هايش هم در ميان آنهاست،

در حالى كه هر ميوه چينى دستش به سوى دهان خودش مى رود.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

حسين بن عبد اللّه از پدرش و او از جدّش اين گونه نقل مى كند: امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: اگر مردى چند اسب در جنگى به همراه داشته باشد، براى بيش از دو اسب سهم نمى گيرد.

حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ إِذَا أَسْلَمَ فِی دَارِ الْحَرْبِ فَظَهَرَ عَلَیْهِمُ الْمُسْلِمُونَ بَعْدَ ذَلِکَ فَقَالَ إِسْلَامُهُ إِسْلَامٌ لِنَفْسِهِ وَ لِوُلْدِهِ الصِّغَارِ وَ هُمْ أَحْرَارٌ وَ وُلْدُهُ (1) وَ مَتَاعُهُ وَ رَقِیقُهُ لَهُ فَأَمَّا الْوُلْدُ الْکِبَارُ فَهُمْ فَیْ ءٌ لِلْمُسْلِمِینَ إِلَّا أَنْ یَکُونُوا أَسْلَمُوا قَبْلَ ذَلِکَ فَأَمَّا الدُّورُ وَ الْأَرَضُونَ فَهِیَ فَیْ ءٌ وَ لَا تَکُونُ لَهُ لِأَنَّ الْأَرْضَ هِیَ أَرْضُ جِزْیَةٍ لَمْ یَجْرِ فِیهَا حُکْمُ (2) الْإِسْلَامِ- وَ لَیْسَ بِمَنْزِلَةِ مَا ذَکَرْنَاهُ لِأَنَّ ذَلِکَ یُمْکِنُ احْتِیَازُهُ وَ إِخْرَاجُهُ إِلَی دَارِ الْإِسْلَامِ.

(3)

****

ترجمه:

حفص بن غياث گويد: از امام صادق (عليه السّلام)پرسيدم، حكم مردى از دشمنان كه در سرزمين شرك، مسلمان گرديده و بعد از آن لشكر اسلام بر آن جا چيره شد، چيست؟ فرمود: با اسلام آوردنش جانش را ايمن ساخته (از كشته شدن) محفوظ مى ماند، و فرزندان خردسالش آزاد مى باشند و به بردگى گرفته نخواهند شد. فرزندان كوچك و اموال منقول و كالا و اثاث خانه و زندگى و غلام و كنيز هرچه دارد مال خودش مى باشد و از به غنيمت گرفته شدن محفوظ خواهد بود؛ اما فرزندان بزرگسالش، جزو غنيمتى هستند كه به دست مسلمان ها افتاده، مگر آن كه آنان هم پيش از اسارت، اسلام را اختيار كرده باشند. اما خانه و زمين ها، جزو فى ء و غنيمت است و مال او نمى باشد؛ چون همه آن زمين ها سرزمين جزيه است و حكومت اسلامى در آن جارى نگرديده است و به منزله آنچه ياد شد هم نيست؛ زيرا منقولات را ممكن است حركت داد و به مملكت اسلامى برد (اما خانه و زمين جابه جا نمى شوند)

الْبَخْتَرِیِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ مِثْلَهُ (1).

*****

ترجمه:

امام باقر عليه السلام : اگر مردى به خانه ات وارد شد و قصد تجاوز به زن و اموالت را داشت اگر توانستى ، در ضربه زدن به او پيشدستى كن ، زيرا چنين دزدى محارب با خدا و پيامبر اوست ؛ پس او را بكش و اگر پيامدى برايت داشت به عهده من .

*****

ترجمه:

انس يا هيثم بن براء گويد: از امام باقر عليه السّلام پرسيدم: اگر دزد به خانه ام بيايد و قصد جان من و ثروتم را داشته باشد، چه كار كنم ؟ فرمود: او را بكش؛ خدا و هركس را كه شنيد شاهد و گواه مى گيرم كه خونش به گردن من باشد (يعنى كشتن او جايز است).

مَالِهِ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الشَّهِیدِ فَقُلْتُ أَ یُقَاتِلُ أَفْضَلُ أَوْ لَا (1) یُقَاتِلُ فَقَالَ (2) أَمَّا أَنَا فَلَوْ کُنْتُ لَمْ أُقَاتِلْ وَ تَرَکْتُهُ.

*****

ترجمه:

حسين بن ابى العلاء گويد: از امام صادق عليه السّلام در مورد مردى كه به خاطر دفاع از ثروتش مى جنگد (و كشتار مى كند يا كشته مى شود) پرسيدم. فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله فرمود: هركس در دفاع از مالش كشته شود به منزلۀ شهيد است. عرض كردم: آيا اگر بجنگد بهتر است يا اگر (به خاطر مال) نجنگد؟ فرمود: اگر من باشم، (به خاطر مال تنها) نمى جنگم (و دزد را نمى كشم) و او را رها مى كنم.

الرِّضَا ع فِی کِتَابِهِ إِلَی الْمَأْمُونِ قَالَ: وَ مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِیدٌ.

*****

ترجمه:

حضرت رضا (عليه السلام ) در نامه ای به مامون فرمودند: هر كس در مقام دفع از ربودن مالش كشته شود ثوابش همانند شهيد باشد

الْجِزْیَةَ مِنْ أَهْلِ الذِّمَّةِ عَلَی أَنْ لَا یَأْکُلُوا الرِّبَا وَ لَا یَأْکُلُوا لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ لَا یَنْکِحُوا الْأَخَوَاتِ وَ لَا بَنَاتَ الْأَخِ وَ لَا بَنَاتَ الْأُخْتِ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ مِنْهُمْ بَرِئَتْ مِنْهُ ذِمَّةُ اللَّهِ وَ ذِمَّةُ رَسُولِهِ ص قَالَ وَ لَیْسَتْ لَهُمُ الْیَوْمَ ذِمَّةٌ.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ (1)

وَ رَوَاهُ فِی الْعِلَلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ مِثْلَهُ (2).

*****

ترجمه:

امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بدين شرط از ذمّيان جزيه پذيرفت كه ربا خوارى نكنند، گوشت خوك نخورند، با خواهران خود و دخترانِ برادر و دخترانِ خواهر خود ازدواج نكنند؛ پس آنهايى كه به اين شرايط عمل نكردند ذمّه (امان) خدا و پيامبرش از آنها بر داشته شد و حضرت فرمود: امروز آنان را ذمّه اى نيست.

- عَلَی أَنْ لَا یُهَوِّدُوا أَوْلَادَهُمْ وَ لَا یُنَصِّرُوا وَ أَمَّا أَوْلَادُ أَهْلِ الذِّمَّةِ الْیَوْمَ فَلَا ذِمَّةَ لَهُمْ.

وَ

رَوَاهُ فِی الْعِلَلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ عُثْمَانَ الْأَعْوَرِ مِثْلَهُ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ فَأَمَّا الْأَوْلَادُ وَ أَهْلُ الذِّمَّةِ الْیَوْمَ فَلَا ذِمَّةَ لَهُمْ (1)

******

ترجمه:

و فضيل بن عثمان اعور از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است فرمود: هيچ مولودى نيست مگر آنكه بر فطرت توحيد و اسلام متولد مى شود، ولى والدينش همان كسانى هستند كه او را يهودى و نصرانى و مجوسى ميسازند، و همانا كه رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله پيمان ذمّه را به ذمّيان زمان خودش عطا فرمود، و جزيۀ سرانه را از خصوص همين جمع قبول كرد، مشروط به اينكه فرزندانشان را يهودى و نصرانى نكنند. و اما فرزندان امروزى اهل ذمّه هيچ گونه عهد و پيمانى ندارند.

*****

ترجمه:

يكى از اصحاب ما گويد: از امام صادق عليه السّلام دربارۀ مجوس (زرتشتيان) سؤال شد، كه آيا آن ها پيامبرى داشتند؟ امام عليه السّلام فرمود: آرى، مگر داستان نامه اى را كه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله براى اهل مكّه نوشت نمى دانى ؟ پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله در آن نامه نوشت: اى اهل مكّه! يا مسلمان شويد و يا اين كه آماده جنگ باشيد. سران مكّه براى پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله نوشتند: از ما (مانند اهل كتاب) جزيه بگير و ما را با بتهايمان رها كن (كه آن ها را بپرستيم). پيامبر صلّى اللّه عليه و اله به آن ها نوشت: من جز از اهل كتاب جزيه نمى گيرم. كافران مكّه براى پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله نوشتند - و مى خواستند با اين كار پيامبر را دروغگو معرفى كنند-: تو خودت مى گويى كه جز از اهل كتاب جزيه نمى گيرى، آن وقت از مجوس «هجر» جزيه مى گيرى ؟ (مگر آن ها كافر نيستند؟) پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله براى آن ها نوشت: مجوس (زرتشتيان) را پيامبرى بود كه او را كشتند و كتابى داشت كه آن را سوزاندند، پيامبرشان كتابشان را در دوازده هزار پوست گاو نر براى آن ها آورد.

*****

ترجمه:

امام باقر (عليه السلام) فرمود: و از مجوس جزيه گرفته مى شود، زيرا پيامبر (صلى الله عليه و آله ) فرمود: به سنّت اهل كتاب با ايشان رفتار كنيد. و ايشان پيامبرى داشته اند، كه نامش دامست بوده، پس او را كشته اند، و كتابى داشته اند كه آن را جاماسب ميخوانده اند، و آن كتاب در دوازده هزار پوست گاو نوشته شده بوده، ولى ايشان آن را سوزانده اند.

هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَفَّارِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَلِیٍّ الدِّعْبِلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ عَلِیِّ بْنِ دِعْبِلٍ أَخِی دِعْبِلِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ: سَنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْکِتَابِ یَعْنِی الْمَجُوسَ.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1) وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَیْهِ فِی الْوَصَایَا (2) وَ فِی النِّکَاحِ فِی أَحَادِیثِ مَا یَحْرُمُ بِالنَّسَبِ (3).

******

ترجمه:

امام رضا از آباء گرامیش از امام سجاد علیعم السلام نقل می کن که رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله با آنها معامله اى كه با اهل كتاب مى كرد یعنی مجوسی ها

*****

ترجمه:

اسمایل بن فضل گوید از امام صادق علیه السلام سوال کردم اسیر کرد اگر از متجاوزان مشرک باشند آیا خریدن و ازدواج با آنها خلال است

فرمود :بله

*****

ترجمه:

به ابو الحسن الرضا (علیه السلام ) گفتم: جماعتى از كافران با حكومت اسلامى صلح مى كنند و سپس پيمان خود را مى شكنند. شايد بدين علت پيمان خود را شكسته باشند كه دربارۀ آنان به عدل و مساوات نرفته اند. اگر بعدها مورد تهاجم مسلمين واقع شوند و زنان و كودكانشان را به بردگى بياورند، خريد و فروش آنان چه صورت دارد؟ ابو الحسن گفت: اگر برده ها را از كفارى به غنيمت آورند كه عداوت آنان مسلم باشد، مى توانى ابتياع كنى و اگر بعد از صلح و سازش، مورد تجاوز و ستم واقع شوند و زنان و بردگانشان را به بردگى بفروشند، خريدارى مكن.

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1).

*****

ترجمه:

طلحة بن زيد گويد: امام صادق عليه السّلام فرمود: سنّت اين چنين جارى شده است كه از كسى كه دچار نقص در عقل (سبك مغز و كودن) شده و كسى كه ديوانه شده جزيه گرفته نشود.

*****

ترجمه:

حضرت ابى جعفر عليه السّلام، آن جناب فرمود: رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم فرمودند: قريش را سبّ نكرده و دشنام ندهيد و با عرب بغض نورزيد و موالى و ولى نعمت ها را خوار نكنيد و در خوزستان ساكن نشده و با اهالى آن ازدواج ننماييد زيرا تعصّب و رگى در آنها است كه ايشان را بى وفاء نموده است.

وَ خَفَضَ بِهَا صَوْتَهُ وَ کُنْتُ مِنْهُ قَرِیباً فَقُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّکَ حَلَفْتَ عَلَی مَا قُلْتَ ثُمَّ اسْتَثْنَیْتَ فَمَا أَرَدْتَ بِذَلِکَ فَقَالَ إِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ وَ أَنَا عِنْدَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ کَذُوبٍ فَأَرَدْتُ أَنْ أُحَرِّضَ أَصْحَابِی عَلَیْهِمْ کَیْ لَا یَفْشَلُوا وَ لِکَیْ یَطْمَعُوا فِیهِمْ فَافْهَمْ فَإِنَّکَ تَنْتَفِعُ بِهَا بَعْدَ الْیَوْمِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِمُوسَی ع- حَیْثُ أَرْسَلَهُ إِلَی فِرْعَوْنَ فَأْتِیَاهُ قَوْلًا لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی (1) وَ قَدْ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یَتَذَکَّرُ وَ لَا یَخْشَی وَ لَکِنْ لِیَکُونَ ذَلِکَ أَحْرَصَ لِمُوسَی عَلَی الذَّهَابِ.

*****

ترجمه:

به نقل از عدى بن حاتم: روزى كه امير المؤمنين عليه السلام در صفين با معاويه رو به رو شد، با صداى بلند كه يارانش بشنوند، فرمود : به خدا قسم معاويه و ياران او را مى كشم . سپس در پايان اين جمله، آهسته گفت : ان شاء اللّه . من كه نزديك آن حضرت بودم عرض كردم: اى امير مؤمنان ! شما براى گفته خود سوگند خورديد و سپس ان شاء اللّه گفتيد ، منظورتان چه بود ؟! حضرت فرمود: همانا جنگ، مكر و نيرنگ است . من در نظر مؤمنان هرگز دروغگو نبوده و نيستم ، خواستم ياران خود را عليه سپاه معاويه برانگيزم، تا دچار سستى نشوند، و به پيروزى اميد بندند اين مطلب را آويزه گوش كن كه ان شاء اللّه ، بعدا به كارت مى آيد. امام علی ( بدان که خداوند متعال به موسی (در آن هنگام که او را به سوی فرعون گسیل داشت، فرمود: به پیش او بروید؛ و به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکّر شود، یا [از مجازات الهی] بترسد. درحالی که خداوند می دانست که فرعون نه متنبّه می شود و نه می ترسد، ولی می خواست تا با آن موسی (را به رفتن به سوی فرعون تشویق کند.

*****

ترجمه:

شهر بن حوشب گويد: حجّاج بن يوسف ثقفى در مورد كيفيّت رفتن پيامبر صلّى اللّه عليه و اله به جنگ هايش از من پرسيد. گفتم: در جنگ بدر با سيصد و سيزده نفر شركت كرد، در جنگ احد با ششصد نفر حاضر شد و در جنگ خندق نهصد نفر به همراه داشت. گفت: اين را از قول چه كسى مى گويى ؟ گفتم: از جعفر بن محمّد عليهما السّلام. گفت: به خدا سوگند! هركس جز راه او (جعفر عليه السّلام) را بپيمايد، گمراه است.

الْمَرْزُوقِینَ بِأَیْدِی الْعُدَاةِ وَ الْعُصَاةِ تَحْتَ لِوَاءِ الْحَقِّ وَ رَایَةِ الْهُدَی مَاضِیاً عَلَی نُصْرَتِهِمْ قُدُماً غَیْرَ مُوَلٍّ دُبُراً وَ لَا مُحْدِثٍ شَکّاً اللَّهُمَّ وَ أَعُوذُ بِکَ عِنْدَ ذَلِکَ مِنَ الْجُبْنِ عِنْدَ مَوَارِدِ الْأَهْوَالِ وَ مِنَ الضَّعْفِ عِنْدَ مُسَاوَرَةِ الْأَبْطَالِ وَ مِنَ الذَّنْبِ الْمُحْبِطِ لِلْأَعْمَالِ فَأُحْجِمَ مِنْ شَکٍّ أَوْ أَمْضِیَ بِغَیْرِ یَقِینٍ فَیَکُونَ سَعْیِی فِی تَبَابٍ وَ عَمَلِی غَیْرَ مَقْبُولٍ.

*****

ترجمه:

امام صادق (علیه السلام) می فرماید: امیرمؤمنان (علیه السلام) زمانی که قصد جنگ داشت، این دعاها را بر زبان می آورد: «خدایا! همانا تو راهی از راه های خود را فراهم ساختی، و خوشنودی خویش را در آن مقرّر داشتی، و دوستان خود را بدان تشویق کردی، و آن را در نزد ما شریف ترین راه ها از نظر ثواب، و در نزد خود گرامی ترین راه ها از نظر ورودگاه و محبوب ترین آن ها از نظر پیمودن و سلوک قرار دادی، آنگاه دراین باره از مؤمنان، جانها و اموالشان را خریداری کردی، که [در برابرش] بهشت برای آنان باشد [به این گونه که:] در راه خدا پیکار می کنند، می کشند و کشته می شوند و این وعده ای است که بر عهده ی تو محقّق است. پس مرا در زمره ی آن کسانی قرار ده که در این راه جانشان از طرف تو خریداری شده و بدین معامله ای که انجام شده و آنچه فروخته نسبت به تو وفاداری کرده بی آنکه از راه منحرف گردد، و پیمان بشکند، و به نحوی دگرگون شود تغییر کند جز آنکه از تو وفای به وعده ات را خواهد، و جلب محبّتت را جوید، و تقرّب درگاهت را خواهان باشد، پس درود فرست بر محمّد (صلی الله علیه و آله) و خاندانش، و پایان کردار و عمل مرا چنین کن، و در راه تو و به خاطر تو، شهادتی را روزی من گردانی که خوشنودی خود را بر من واجب کنی و گناهانم را بدان بریزی، و در زمره ی زندگان روزی خور [نزد خود] درآوری. و این شهادت به دست دشمنان نافرمانت و در زیر لوای حق و پرچم هدایت باشد که برای یاری اهل حق به پیش روم، و پشت به جنگ نکرده و تردید و شکّی برایم پدید نیاید، و پناه برم به تو در آن هنگام از گناهی که اعمال و کارها [ی نیک] را از بین ببرد»

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ (1) عَنِ ابْنِ عَجْلَانَ (2) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ: وَ ذَکَرَ نَحْوَهُ (3).

*****

ترجمه:

على بن اسماعيل در حديث مرفوعه گويد: رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله فرمود: سواركارى و تيراندازى كنيد، ولى تيراندازى شما نزد من از سواركاريتان محبوب تر است. آن گاه فرمود: هرگونه لهو و خوشگذرانى براى مؤمن باطل است مگر در سه مورد: آموزش دادن اسب (براى مسابقه)، تيراندازى از كمانش، و بازى كردن او با زنش. اين سه چيز حق هستند. هان خداوند عزّ و جلّ سه نفر را با يك تير به بهشت مى برد: كسى كه روى آن چوب كار كرده و تير ساخته است، كسى كه آن را در راه خدا (خريده و) داده است و كسى كه در راه خدا با آن تيراندازى كرده است.

ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِیفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَضْحَکُ اللَّهُ إِلَی رَجُلٍ فِی کَتِیبَةٍ یَعْرِضُ لَهُمْ سَبُعٌ أَوْ لِصٌّ فَحَمَاهُمْ أَنْ یَجُوزُوا.

أَقُولُ: الضَّحِکُ هُنَا مَجَازٌ وَ مَعْنَاهُ أَنَّ اللَّهَ یَرْضَی بِفِعْلِ هَذَا الرَّجُلِ وَ یُحِبُّهُ وَ یُثِیبُهُ عَلَیْهِ وَ یَأْتِی فِی فِعْلِ الْمَعْرُوفِ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1).

*****

ترجمه:

اصبغ بن نباته گويد: امير مؤمنان على عليه السّلام فرمود: خداوند عزّ و جلّ به مردى مى خندد (او را دوست مى دارد) كه در بين سپاهيانى باشد و درّنده يا دزدى به ايشان حمله كند، و دوستان خود را از دفاع در مقابل آن باز دارد و خودش شرّ آن درّنده يا دزد را دفع كند.

خنده خدا مجاز آمده منظور رضایت خداست

مُکَابِرٍ لِلْمُسْلِمِینَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذَنْبَهُ.

******

ترجمه:

امير مؤمنان على عليه السلام : هر كس مانع از آسيب رساندنِ آبى يا آتشى يا دشمنى زور گو به مسلمانان شود، خداوند گناهانش را بيامرزد.

أُرِیدُ أَنْ أَحْمِلَ بِهِمَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ احْمِلْهُمَا وَ اعْلَمْ أَنَّهُمَا لَیْسَا بِأَفْضَلِ (1) دَنَانِیرِکَ.

*****

ترجمه:

مام رضا((عليه السلام ) ): مردی، دو دینار، نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آورد و گفت: ای پیامبر خدا! می خواهم این دو دینار را در راه خدا (جهاد) بپردازم. فرمود: «آیا والدین تو، یا یکی از آن دو، زنده اند؟». گفت: آری. فرمود: «برو و این دو دینار را خرج والدینت کن؛ زیرا این کار برای تو، بهتر از آن است که در راه خداوند، انفاقشان کنی». مرد، باز گشت و چنین کرد. سپس دو دینار دیگر آورد و گفت: آن کار را کردم و اینک این دو دینار را می خواهم در راه خدا بدهم. فرمود: «آیا فرزندی داری؟». گفت: آری. فرمود: «برو و آنها را خرج فرزندت کن؛ زیرا این کار برای تو، بهتر از آن است که در راه خداوند، انفاقشان کنی». مرد، باز گشت و چنین کرد. پس دگر بار، دو دینار دیگر آورد و گفت: ای پیامبر خدا! آن کار را کردم، و اینها دو دینار دیگرند و می خواهم آنها را در راه خداوند، انفاق کنم. فرمود: «آیا همسر داری؟». گفت: آری. فرمود: «آنها را خرج همسرت کن؛ زیرا این کار، برایت بهتر از آن است که در راه خداوند، انفاقشان نمایی». مرد، بر گشت و چنین کرد. پس باز، دو دینار دیگر آورد و گفت: ای پیامبر خدا! آن کار را کردم، و اینها دو دینار دیگرند که می خواهم در راه خدا انفاق کنم. فرمود: «آیا خدمتکاری داری؟». گفت: آری. فرمود: «آنها را خرج خدمتکارت بکن؛ زیرا این کار، برایت بهتر از آن است که در راه خداوند، انفاقشان کنی». مرد چنان کرد. آن گاه دو دینار دیگر آورد و گفت: ای پیامبر خدا! اینها دو دینار دیگرند که می خواهم در راه خدا بدهم. فرمود: «بده، و بدان که این دو دینار، برترین دو دینار تو نیست [؛ بلکه ثواب آن دینارهای قبلی، از ثواب اینها بیشتر است]»

أَقُولُ: وَ تَقَدَّمَ مَا یَدُلُّ عَلَی ذَلِکَ (1) وَ یَأْتِی مَا یَدُلُّ عَلَیْهِ (2).

*****

ترجمه:

زيد بن على از پدرانش عليهم السلام گوید: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : هر گاه دو مسلمان، بدون دليلى از سنّت، به روى هم شمشير بكشند، قاتل و مقتول هر دو در آتشند. عرض شد: اى رسول خدا! قاتل درست، اما مقتول چرا؟ فرمود: چون او هم قصد كشتن داشته است.

أَنْفُسِهِمْ وَ لَیْسَ لِلْإِمَامِ أَکْثَرُ مِنَ الْجِزْیَةِ إِنْ شَاءَ الْإِمَامُ وَضَعَ ذَلِکَ عَلَی رُءُوسِهِمْ وَ لَیْسَ عَلَی أَمْوَالِهِمْ شَیْ ءٌ وَ إِنْ شَاءَ فَعَلَی أَمْوَالِهِمْ وَ لَیْسَ عَلَی رُءُوسِهِمْ شَیْ ءٌ فَقُلْتُ فَهَذَا الْخُمُسُ فَقَالَ إِنَّمَا هَذَا شَیْ ءٌ کَانَ صَالَحَهُمْ عَلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ ص.

وَ

رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ مِثْلَهُ إِلَی قَوْلِهِ فَیُسْلِمَ.

وَ رَوَی بَاقِیَهُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (1) وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ (2)

وَ رَوَاهُمَا الْمُفِیدُ فِی الْمُقْنِعَةِ کَمَا رَوَاهُمَا الصَّدُوقُ (3) وَ رَوَاهُ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَمْرٍو (4) عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ أَخِیهِ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی مِثْلَهُ (5).

*****

ترجمه:

«زراره» گويد: از امام صادق (علیه السّلام) پرسيدم: آيا جزيه اى كه از اهل كتاب گرفته مى شود ميزان معيّنى دارد كه از آن مقدار نبايد تجاوز شود؟ فرمود: اين موضوع به نظر پيشواى مسلمانان بستگى دارد، براى هر فردى از آنان (اهل كتاب) به تناسب ميزان مالى اش، به اندازه اى كه مى تواند بپردازد مقرر مى دارد. آنان گروهى مستحق كشته شدن هستند و اين پول را در قبال آزادى جان خود از اسارت و نابودى مى پردازند؛ بنابراين جزيه تنها به اندازه اى كه قدرت پرداختش را دارند دريافت مى گردد تا وقتى مسلمان شوند، زيرا خداوند فرموده: تا اين كه جزيه را به قدر توانش به دست خود بپردازند در حالى كه خوار شده باشند و در برابر اسلام، خاضع باشند. (توبه: 29) چگونه خوار مى شوند در صورتى كه از پرداخت مال باكى ندارند؟ آنچه از او گرفته مى شود، اسباب ذلتش مى گردد. پس براى آن خوارى كه به او مى رسد ناراحت مى شود و عاقبت رام گشته اسلام را مى پذيرد. «ابن مسلم» گويد: به امام صادق (علیه السّلام) عرض كردم: نظر شما در اين مورد چيست كه اينان از اهل كتاب خمس زمين جزيه را مى گيرند و جداگانه جزيه سرانه هم از آن ها مى ستانند؟ آيا در اين مورد براى شان وظيفه معينى مقرر گرديده است؟ فرمود: آنچه براى شان لازم شده چيزى است كه خودشان بر خود، روا داشته اند و پيشواى مسلمين نمى تواند از آن ها بيشتر از جزيه چيزى بگيرد، و مخير است كه جزيه را به سرانه نفرات آن ها وضع كند كه در اين صورت ديگر بر اموالشان چيزى واجب نمى گردد. عرض كردم: پس اين خمسى كه از زمين هاى آنان گرفته مى شود چيست؟ فرمود: آن چيزى بود كه پيغمبر خدا (صلى الله عليه و آله ) بر آن با آنان مصالحه كرد.

*****

ترجمه:

محمّد بن مسلم گويد: از حضرتش پرسيدم: چه چيزى به اهل ذمّه (از جزيه) است كه با آن خود و دارايى خود را حفظ كنند؟ فرمود: بر آن ها خراج (ماليات و جزيه) است كه اگر از حيواناتشان گرفته شد، ديگر از زمين هايشان گرفته نمى شود و اگر از زمين هايشان خراج گرفته شد، ديگر از حيواناتشان گرفته نمى شود.

وَ عَلَی کُلِّ جَرِیبِ وَسَطٍ دِرْهَماً وَ عَلَی کُلِّ جَرِیبِ زَرْعٍ رَقِیقٍ ثُلُثَیْ دِرْهَمٍ وَ عَلَی کُلِّ جَرِیبِ کَرْمٍ عَشَرَةَ دَرَاهِمَ وَ عَلَی کُلِّ جَرِیبِ نَخْلٍ عَشَرَةَ دَرَاهِمَ وَ عَلَی کُلِّ جَرِیبِ الْبَسَاتِینِ الَّتِی تَجْمَعُ النَّخْلَ وَ الشَّجَرَ عَشَرَةَ دَرَاهِمَ وَ أَمَرَنِی أَنْ أُلْقِیَ کُلَّ نَخْلٍ شَاذٍّ عَنِ الْقُرَی لِمَارَّةِ الطَّرِیقِ وَ ابْنِ (1) السَّبِیلِ وَ لَا آخُذَ مِنْهُ شَیْئاً وَ أَمَرَنِی أَنْ أَضَعَ عَلَی الدَّهَاقِینِ الَّذِینَ یَرْکَبُونَ الْبَرَاذِینَ وَ یَتَخَتَّمُونَ بِالذَّهَبِ عَلَی کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ ثَمَانِیَةً وَ أَرْبَعِینَ دِرْهَماً وَ عَلَی أَوْسَاطِهِمْ وَ التُّجَّارِ مِنْهُمْ عَلَی کُلِّ رَجُلٍ مِنْهُمْ أَرْبَعَةً وَ عِشْرِینَ دِرْهَماً وَ عَلَی سَفِلَتِهِمْ وَ فُقَرَائِهِمُ اثْنَیْ عَشَرَ دِرْهَماً عَلَی کُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ قَالَ فَجَبَیْتُهَا ثَمَانِیَةَ عَشَرَ أَلْفَ أَلْفِ دِرْهَمٍ فِی سَنَةٍ.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُصْعَبِ بْنِ یَزِیدَ (2)

وَ رَوَاهُ الْمُفِیدُ فِی الْمُقْنِعَةِ عَنْ یُونُسَ بْنِ إِبْرَاهِیمَ (3)

أَقُولُ: حَمَلَهُ الشَّیْخُ عَلَی أَنَّهُ رَأَی الْمَصْلَحَةَ فِی ذَلِکَ وَ یَجُوزُ أَنْ تَتَغَیَّرَ الْمَصْلَحَةُ إِلَی زِیَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ بِحَسَبِ مَا یَرَاهُ الْإِمَامُ وَ کَذَا ذَکَرَ الْمُفِیدُ وَ غَیْرُهُمَا (4).

*****

ترجمه:

مصعب بن یزید انصاری گوید: امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السّلام مرا در چهار رستاق مدائق بر کار گمارد: بهقباذات، نهر شیریا، نهر جویر و نهر ملک و به من فرمان داد که بر هر جریب زراعی یک و نیم درهم و بر هر جریب وسط، یک درهم و بر هر جریب زرع مملوک، درهم و بر هر جریب انگور، ده درهم و بر هر جریب نخل، ده درهم و بر هر جریب بستان شامل نخل و درخت، ده درهم قرار دهم و امر فرمود که هر نخل نادر از روستاها را برای عابران راه در راه مانده بیاندازم و چیزی از آن نگیرم و امر کرد که بر هر یک از دهقانانی که بر اسب کاری سوار می شود و انگشتر طلا بر دست می کنند، چهل و هشت درهم وضع کنم و بر هر یک از اواسط و تجار آنان بیست و چهار درهم و بر هر یک از پایین دستان و فقرای آنها دوازده درهم وضع کنم. گوید: در هر سال هجده هزار هزار درهم جمع آوری کردم.

*****

ترجمه:

امام رضا علیه السلام فرمود: بنی تغلب از پرداخت جزیه سر باز زدند و از عمر خواستند که ایشان را معاف سازد و او ترسید که مبادا به رومیان بپیوندند، پس بنا بر اینکه جزیه را از ایشان بردارد و زکات ایشان را دو برابر کند با ایشان مصالحه نمود و آنان پذیرفتند و به آن تن دادند تا آنکه حق آشکارا متجلی گردد

قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ سِیرَةِ الْإِمَامِ فِی الْأَرْضِ الَّتِی فُتِحَتْ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع قَدْ سَارَ فِی أَهْلِ الْعِرَاقِ سِیرَةً فَهُمْ إِمَامٌ لِسَائِرِ الْأَرَضِینَ وَ قَالَ إِنَّ أَرْضَ الْجِزْیَةِ لَا تُرْفَعُ عَنْهُمُ الْجِزْیَةُ ثُمَّ ذَکَرَ الْحَدِیثَ السَّابِقَ.

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ (1)

وَ کَذَا الَّذِی قَبْلَهُ وَ رَوَاهُ أَیْضاً بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ مِثْلَهُ (2) مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ مِثْلَهُ (3).

*****

ترجمه:

محمدبن مسلم گويد: از امام باقر (علیه السلام) پرسيدم: روش امام على (علیه السلام)درباره زمينهايى كه پس از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فتح گرديد و به دست مسلمان ها افتاده چه بود؟ فرمود: همانا امير مؤمنان (علیه السلام) در ميان مردم عراق عرب عملكردى داشت كه براى زمين هاى مفتوح العنوه ديگر الگوست و بايد به آن عمل كرد. آنگاه حضرت فرمود: از زمين هايى كه جزيه بر آن ها مقرر گرديده جزيه برداشته نمى شود.

حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ صَدَقَاتِ أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ مَا یُؤْخَذُ مِنْ جِزْیَتِهِمْ مِنْ ثَمَنِ خُمُورِهِمْ وَ خَنَازِیرِهِمْ وَ مَیْتَتِهِمْ قَالَ عَلَیْهِمُ الْجِزْیَةُ فِی أَمْوَالِهِمْ تُؤْخَذُ مِنْ ثَمَنِ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ أَوْ خَمْرٍ فَکُلُّ مَا أَخَذُوا مِنْهُمْ مِنْ ذَلِکَ فَوِزْرُ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ وَ ثَمَنُهُ لِلْمُسْلِمِینَ حَلَالٌ یَأْخُذُونَهُ فِی جِزْیَتِهِمْ.

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ (1)

وَ رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ مِثْلَهُ (2).

*****

ترجمه:

محمّد بن مسلم گويد: از امام صادق عليه السّلام دربارۀ آن چه كه از اهل جزيه از درآمد خمر و گوشت خوك و مردارهايشان گرفته مى شود سؤال كردم (كه آيا اين ها حلال اند)؟ فرمود: آن ها بايد از اموالشان جزيه بدهند و اين جزيه از پول گوشت خوك يا خمر و هر آن چه كه از آن ها گرفته مى شود، دريافت مى شود. گناه اين كارهايشان بر عهدۀ خودشان است و بهاء و بهره و پول آن براى مسلمانان است كه حلال است و به عنوان جزيه گرفته مى شود

الْمُسْلِمِینَ مَا ذَا ثُمَّ قَالَ لَا بَأْسَ اشْتَرَی حَقَّهُ مِنْهَا وَ یُحَوَّلُ حَقُّ الْمُسْلِمِینَ عَلَیْهِ وَ لَعَلَّهُ یَکُونُ أَقْوَی عَلَیْهَا وَ أَمْلَأَ بِخَرَاجِهِمْ مِنْهُ.

*****

ترجمه:

ابوبرده گويد: به امام صادق (علیه السلام) گفتم: نظر شما در مورد خريدارى زمين خراج چيست؟ فرمود: چه كسى جرات مى كند آن را بفروشد؟ آن زمين از همه مسلمان ها است. گويد: عرض كردم: همان كه زمين در اختيارش هست آن را مى فروشد. فرمود: پس با خراجى كه بايد به مسلمين پرداخته شود چه مى كند؟ سپس فرمود: اشكالى ندارد كه حق خودش در آن زمين را از او بخرد و حق مسلمان هاى ديگر را بر گردن او (فروشنده) بگذارد. و شايد اين كه مى خرد، توانش بر آبادسازى آن بيشتر باشد و در نتيجه خراج آن را از آن ذمى بيشتر بپردازد.

*****

ترجمه:

عمّار ساباطى گويد: سپس امام صادق عليه السّلام رو به من كرد و فرمود: آن را خريدارى كن؛ چون حق تو بسيار بيش از اينهاست.

الْخَرَاجِ وَ مَا سَارَ فِیهَا أَهْلُ بَیْتِهِ فَقَالَ مَنْ أَسْلَمَ طَوْعاً تُرِکَتْ أَرْضُهُ فِی یَدِهِ وَ أُخِذَ مِنْهُ الْعُشْرُ مِمَّا سُقِیَ بِالسَّمَاءِ وَ الْأَنْهَارِ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ مِمَّا کَانَ بِالرِّشَاءِ (1) فِیمَا عَمَرُوهُ مِنْهَا وَ مَا لَمْ یَعْمُرُوهُ مِنْهَا أَخَذَهُ الْإِمَامُ فَقَبَّلَهُ مِمَّنْ یَعْمُرُهُ وَ کَانَ لِلْمُسْلِمِینَ وَ عَلَی الْمُتَقَبِّلِینَ فِی حِصَصِهِمُ الْعُشْرُ أَوْ نِصْفُ الْعُشْرِ وَ لَیْسَ فِی أَقَلَّ مِنْ خَمْسَةِ أَوْسُقٍ شَیْ ءٌ مِنَ الزَّکَاةِ وَ مَا أُخِذَ بِالسَّیْفِ فَذَلِکَ إِلَی الْإِمَامِ یُقَبِّلُهُ بِالَّذِی یَرَی کَمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص بِخَیْبَرَ قَبَّلَ سَوَادَهَا وَ بَیَاضَهَا یَعْنِی أَرْضَهَا وَ نَخْلَهَا وَ النَّاسُ یَقُولُونَ لَا تَصْلُحُ قَبَالَةُ الْأَرْضِ وَ النَّخْلِ وَ قَدْ قَبَّلَ رَسُولُ اللَّهِ ص خَیْبَرَ- قَالَ وَ عَلَی الْمُتَقَبِّلِینَ سِوَی قَبَالَةِ الْأَرْضِ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ فِی حِصَصِهِمْ ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَهْلَ الطَّائِفِ أَسْلَمُوا وَ جَعَلُوا عَلَیْهِمُ الْعُشْرَ وَ نِصْفَ الْعُشْرِ وَ إِنَّ مَکَّةَ دَخَلَهَا رَسُولُ اللَّهِ عَنْوَةً وَ کَانُوا أُسَرَاءَ فِی یَدِهِ فَأَعْتَقَهُمْ وَ قَالَ اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ نَحْوَهُ (2).

*****

ترجمه:

صفوان بن يحيى و احمد بن محمّد بن ابى نصر گويند: به حضرتش در مورد ماليات كوفه و مردم آن سخن گفتيم. فرمود: هركه با ميل خود مسلمان شده، زمينش از آن خود اوست كه اگر به صورت ديمى آبيارى مى شود، يك دهم به عنوان ماليات گرفته مى شود و اگر با سطل آبيارى مى شود، نصف يك دهم. و اين در صورتى است كه زمين آباد باشد و اگر آباد نباشد، زمين از آن امام است و آن را از آبادگران مى پذيرد و از آن مسلمانان است و پذيرندگان در سهم، يك دهم و نصف يك دهم خواهد بود. و زمانى كه كمتر از پنج اوساق باشد، زكات ندارد. و زمين هايى كه با شمشير گرفته شده از آن امام است. به هركه صلاح دانست مى دهد. آن سان كه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله در جنگ خيبر چنين كرد كه سرزمين و نخلستان آن ها را پذيرفت و مردم مى گفتند: پذيرفتن از زمين نخلستان شايسته نيست. ولى پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله از خيبر پذيرفت و بر پذيرندگان علاوه بر پذيرش زمين، يك دهم و نصف يك دهم در اموال آن هاست. حضرتش فرمود: هنگامى كه مردم طائف مسلمان شدند، يك دهم و نصف يك دهم را به عنوان خراج قرار دادند. و آن گاه كه پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله با قدرت وارد مكّه شد، مردم مكّه در دست حضرتش اسير شدند، پيامبر خدا صلّى اللّه عليه و اله آن ها را آزاد كرد و فرمود: برويد كه شما آزادشدگانيد.

قَبَّلَ رَسُولُ اللَّهِ ص خَیْبَرَ- وَ عَلَیْهِمْ فِی حِصَصِهِمُ الْعُشْرُ وَ نِصْفُ الْعُشْرِ.

*****

ترجمه:

أحمد بن محمّد بن أبي نصر روایت شده که نزد امام رضا علیه السلام سخن از مالیات زمین و دستوری که اهل بیت (حضرت امیر المؤمنین صلوات اللَّه علیه) بر آن مقرر فرموده اند، به میان آمد. پس حضرت فرمود: هر که به طوع و رغبت مسلمان شود، زمین او را در اختیار او می گذارند و از آن زکات عُشر و نصف عُشر می گیرند هر مقدار که در وقت فتح، آباد شده باشد، و آن چه موات باشد از آن امام است و آن حضرت صلوات اللَّه علیه به کسی می دهد که آن را آباد کند و امام حاصل آن را با آن که از اوست، صرف مسلمانان می کند و در کمتر از پنج وسق زکات واجب نیست و هر زمینی را که به شمشیر گرفته باشند اختیارش با امام است و آن را به هر چه مصلحت داند، اجاره می دهد؛ چنانکه رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله خیبر را که فتح کردند، زمین ساده و نخلستان آن را به اجاره دادند و مردمان می گویند که اجاره زمین و درخت خرما جایز نیست، وقتی زمین ساده بیش از زمینی باشد که در آن درختِ نخل کاشته شده و حال آن که آن حضرت خیبر را به اجاره دادند و واجب فرمود که یک دهم یا یک بیستم (اگر دیم باشد یا از آب نهر آبیاری شود یک دهم و اگر دستی آب بدهند یک بیستم) سهم خود را نیز بدهند. همچنین فرمود: همانا اهل طائف اسلام را پذیرفتند، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله آنان را آزاد کرد و عشر و نصف عشر را بر آنان تعیین فرمود

*****

ترجمه:

از ابو عبد اللّه صادق (علیه السلام) پرسيدم: اگر كسى زمين خراج را بى رضايت صاحبانش از دائرۀ حكومتى اجاره كند، چه صورت دارد؟ و در صورتى كه صاحبان زمين از پرداخت خراج آن عاجز باشند و يا عاجز نباشند، فرقى خواهد داشت ؟ ابو عبد اللّه گفت: اگر صاحبان زمين از پرداخت خراج عاجز بمانند، امتياز آنان باطل مى شود و شما حق داريد كه زمين آنان را با قبالۀ جديد، اجاره نماييد. ولى اگر عجز آنان در اثر ستم و تجاوز حكومت باشد، اجارۀ مجدد آن، دچار اشكال مى شود و شما مى توانيد با دادن سرقفلى و شيرينى به صاحبان زمين، رضايت خاطر آنان را تحصيل كنيد و اجارۀ مجدد امضا كنيد.

*****

ترجمه:

اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﻣﺮدى ﻓﺮﻣﻮد: ﺗﻮ طﺒﯿﺐ ﺧﻮد ھﺴﺘﻰ و ﺑﯿﻤﺎرى ﺑﺮاى ﺗﻮ روﺷﻦ و آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﻨﺪرﺳﺘﻰ و ﺳﻼﻣﺖ را داﻧﺴﺘﻪ اى و ﺑﺮ داروى دردت ﻧﯿﺰ راھﻨﻤﺎﻳﻰ ﺷﺪه اى ،ﭘﺲ ﺑﻨﮕﺮ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﻔﺲ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻰ ﭘﺮدازى.