ص :2

مجموعه مقالات همایش سبط النبی امام حسن مجتبی (علیه السلام)

ص :3

ص :4

فهرست اجمالی

ص :5

فهرست اجمالی

ص :6

فهرست مطالب

ص :7

فهرست مطالب

ص :8

ص :9

فهرست مطالب

ص :10

فهرست مطالب

ص :11

فهرست مطالب

ص :12

فهرست مطالب

ص :13

فهرست مطالب

ص :14

فهرست مطالب

ص :15

فهرست مطالب

ص :16

فهرست مطالب

ص :17

فهرست مطالب

ص :18

فهرست مطالب

ص :19

فهرست مطالب

ص :20

فهرست مطالب

ص :21

فهرست مطالب

ص :22

بر خود لازم مى دانم، از دبيركل محترم مجمع جهانى اهل بيت: حجت الاسلام والمسلمين حاج آقاى اخترى (دام عزّه)، معاون محترم امور بين الملل، حجت الاسلام والمسلمين جناب آقاى محمد سالار، معاون محترم امور اجرايى جناب آقاى محمدرضا نظام دوست، ستاد برگزارى همايش به ويژه، اعضاى محترم كميته ى علمى همايش، حضرات آيات و حجج الاسلام والمسلمين آقايان: محمدهادى يوسفى غروى، سيدمنذر حكيم، حميدرضا مطهرى، رمضان محمدى، محمدرضا جبارى، محسن الويرى، نعمت الله صفرى فروشانى، سيدمحمدرضا آل ايوب، عباس جعفرى و دبير گروه مطالعات بنيادى تشكر نمايم. همچنين از نويسندگان و همكاران عزيزى كه در پى گيرى امور همايش، نگارش، ويرايش، تايپ، مقابله، تصحيح، آماده سازى، نشر و چاپ مجموعه آثار همايش تلاش كرده اند، تشكر مى كنم و توفيق همگان را از خداوند متعال مسئلت مى كنم.

همچنين از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى - دبيرخانه عالى كانون هاى فرهنگى هنرى مساجد، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى، ستاد نماز جمعه تهران، جامعة المصطفى (ص) العالمية، موسسه فرهنگى مذهبى حضرت قاسم بن الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، سازمان صدا و سيما، سازمان اوقاف و امور خيريه، شهردارى تهران، سازمان تبليغات اسلامى، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، مركز رسيدگى به امور مساجد، موسسه اطلاعات و تحقيقات اسلامى، انجمن تاريخ پژوهان حوزه علميه قم كه مجمع را در اين حركت عظيم همراهى كرده اند و نيز حجج الاسلام والمسلمين آقايان: سيدمحمدباقر علم الهدى، سيديدالله شيرمردى، سيدعلى رضا حسينى عارف و برادران گرامى آقايان: عبدالرضا راشد، حسن خاك رند، حسين مهدوى منش، عبدالكريم كرمانى، محمدجواد خرسندى، هادى خوش آمدى، محمد عابدينى، حسين صالحى، قاسم بغدادى، مختار شمس الدينى مطلق، مرتضى قديرى، حسين صمدى و ساير همكارانى كه در برپايى هر چه با شكوه تر اين همايش نقش داشته اند، تشكر و قدردانى مى نمايم .

معاونت امور فرهنگى مجمع در راستاى تعميق و پويايى آثار منتشره در حوزه ى معارف اهل بيت: در سراسر جهان، از ديدگاه ها و پيشنهادهاى اساتيد، فرهيختگان، صاحب نظران و پژوهش گران ارجمند استقبال مى كند تا زمينه هاى بسط و گسترش هرچه بيشتر معارف اهل بيت: فراهم گردد.

به اميد تعجيل در ظهور و فرج منجى عالم بشريّت حضرت مهدى «عجّل الله تعالى فرجه الشريف».

نجف لك زايى

معاون امور فرهنگى و دبيركميته علمى همايش

ص:24

ص:25

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پيشى گيرد و بر منبر رود.(1) او نيز خطابه اى طولانى بيان كرد كه منابع تاريخى تنها به بخشى از آن پرداخته اند. او گفت:

اما بعد، مردم! پيروان هر پيامبرى كه پس از او به اختلاف افتادند، سرانجام، باطل گرايان بر اهل حقشان چيره گشتند.

معاويه پس از اين سخن، پى برد كه به زيان خويش سخن گفته، ازاين رو، بى درنگ گفت:

مگر اين امت كه اهل حق آن بر باطل گرايانش پيروز شدند مردم كوفه! آيا مى پنداريد با شما بر سر نماز و زكات و حج مى جنگم. من به خوبى مى دانم شما اهل نماز و زكات و حج هستيد؛ بلكه براى دست يابى به حاكميت و تسلط بر شما به جنگتان آمدم و اكنون بااينكه شما ناخرسنديد، خداوند اين موهبت را به من عطا كرده است! به هوش باشيد! هر خونى كه در اين آشوب ريخته شود، به هدر رفته است و هرگونه شرطى را به [امام] حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) متعهد شده ام، زيرا پا مى نهم.(2)

ابوالفرج اصفهانى از حبيب بن ابى ثابت روايت كرده كه گفت: «معاويه در اين خطابه، از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به ناسزا ياد كرد و سپس به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اسائه ادب نمود.»(3)

آن گاه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به پاخاستند و در اين موقعيت حساس، خطابه اى غرّا و طولانى ايراد فرمودند كه يكى از پسنديده ترين اسناد وضعيت موجود ميان مردم و اهل بيت:، به شمار مى آيد. ايشان در اين خطابه، به اندرز مسلمانان پرداختند و در ابتداى سخن، آن ها را به دوستى و كسب رضاى خدا و يك

پارچگى دعوت كردند در اواسط خطابه، موقعيت خاندان خويش بلكه موقعيت پيامبران خدا را

ص:28

يادآور شدند. و در پايان، بدون ناسزاگويى آشكار به معاويه، با شيوه اى بليغ، بدترين دشنام ها را نثار وى ساختند. از جمله فرمودند:(1)

ايها الذاكر علياً! انا الحسن وأبى على، وأنت معاويه و ابوك صخر، واُمى فاطمه وأمك هند، وجدى رسول الله وجدك عتبه بن ربيعه، وجدّتى خديجه و جدتك فُتَيله، فلعن الله أخملنا ذكراً والأمنا حسباً وشرنا قديماً وحديثاً، وأقدمنا كفراً ونفاقا؛

اى كسى كه پدرم على را دشنام مى دهى! من حسنم و پدرم على است؛ تو معاويه هستى و پدرت صخر است؛ مادر من فاطمه (س) و مادر تو هند است؛ جد من پيامبر (ص) و جد تو عتبه بن ربيعه است؛ جده من خديجه (س) و جده تو فُتيله است. لعنت خدا بر آن كس كه شهرتش از ما كم تر، دودمانش از ما پست تر، تبهكارى اش در گذشته و حال افزون تر و كفر و نفاقش ريشه دارتر است!

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پس از چند روز اقامت در كوفه، تصميم گرفتند عراق را به قصد مدينه ترك گويند و يارانش را از تصميم و قصد خود آگاه ساختند. وقتى اين خبر همه جا پيچيد، مسيب بن نجبه فزارى و ظبيان بن عُماره تميمى براى خداحافظى حضور آن بزرگوار شرفياب شدند. امام رو به آنان كرد و فرمود:

سپاس خدايى را كه فرمانش چيره است! اگر همه مردم بخواهند قضاى او را دگرگون سازند، بر اين كار قادر نخواهند بود... به خدا سوگند! با تمام توان مى كوشند تا دوستى ما را به خود جلب كنند.

مسيب و ظبيان از ايشان درخواست كردند در كوفه بماند. حضرت درخواست آنان را نپذيرفتند و فرمودند: «راهى براى اين كار وجود ندارد.»

(2)

ص:29

آن گاه به اتفاق خانواده، رهسپار مدينه شدند. همه قشرهاى مردم، گروهى گريه كنان و دسته اى با تأسف، در مراسم توديع و خداحافظى آن بزرگوار حضور يافتند.(1)

كاروان امام به حركت درآمد، ولى هنوز از كوفه فاصله نگرفته بود كه فرستاده معاويه به آن حضرت رسيد تا او را به كوفه بازگرداند و با گروهى از خوارج كه بر او شوريده بودند بجنگند. آن حضرت از بازگشت امتناع ورزيدند و به معاويه نوشتند:

اگر ترجيح مى دادم با مسلمانى بستيزم، از تو شروع مى كردم! اين كه مى بينى دست از تو برداشته ام، به جهت مصلحت مسلمانان و جلوگيرى از ريختن خون آنان است.(2)

كاروان امام به مدينه رسيد. وقتى مردم از تشريف فرمايى ايشان آگاه شدند، به استقبال آن حضرت شتافتند و بدين وسيله خير و بركاتى كه از هنگام شهادت جان سوز اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از آنان قطع شده بود، بار ديگر به آنان بازگشت. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همراه با برادران و خانواده خويش، وارد مدينه شدند و ده سال در آن شهر اقامت گزيدند و آن ديار را از الطاف و محبت خود سرشار ساختند. به برخى از آن امور به طور گذرا اشاره مى شود:

معاويه و قريش با جعل روايات و ممانعت از تدوين احاديث پيامبر (ص) براى آن برنامه ريخته بودند، جلوگيرى كردند.

16. عبدالرحمان بن عوف؛

17. سفين بن ليل؛

18. عمروبن قيس.(1)

گفتنى است اينان همه اهل كوفه بودند.

مدينه به فروغ وجود اين اختران دانش و راويان مى درخشيد و در علم و ادب و فرهنگ و معارف، بارورترين شهرهاى اسلام به شمار مى آمد.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همان گونه كه مسئوليت نشر دانش را به عهده داشتند، مردم را به فضايل اخلاقى و انجام دادن كارهاى نيك و آراسته شدن به سنت پيامبر (ص) فرا مى خواندند.

اين امام همام، مشعل فروزان اخلاق پسنديده اى را پر فروغ نگه داشتند كه پيامبر (ص) براى اصلاح و تهذيب جامعه به ارمغان آورده بودند، فضايل بلند اخلاقى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به گونه اى بود كه حتى به دشمنان و مخالفان خويش نيز نيكى روا مى داشتند. وقتى اطلاع يافتند وليدبن عقبه به بيمارى مبتلا شده، با اين كه وى به كينه توزى و بغض اهل بيت: معروف بود، امام به عيادت وى رفتند. وقتى امام در جاى خود قرار گرفتند، وليد در مقابل ايشان به پا خاست و گفت:

من از امورى كه بين خود و تمام مردم وجود داشته به پيشگاه خدا توبه مى كنم جز آن چه بين من و پدرت بوده كه از آن توبه نخواهم كرد.(2)

امام از وى رو گرداندند و با وى معامله به مثل نكردند، بلكه هدايايى نيز براى او فرستادند.(3)

مستمندان و پناه دادن به پناه جويان، براى رهايى از چنگال ستم و آزار امويان، تجلى يافت. برخى از اين الگوها عبارتند از:

سعيدبن ابى سرح كه زيادبن ابيه به او ستم كرده بود، به حضرت پناه آورد و امام او را پناه دادند. سعيد به محبت اهل بيت: معروف بود، به همين دليل، زياد او را تحت پيگرد قرار داد و او براى پناه جستن به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به مدينه گريخت. زياد با اطلاع يافتن از ماجرا، به سراغ برادر و فرزندان و همسر سعيد رفت و آن ها را زندانى و خانه شان را ويران و اموالشان را مصادره كرد. وقتى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از موضوع آگاه شدند، اين كار فوق العاده بر ايشان گران آمد و طى نامه اى به زياد، به او دستور دادند تا سعيد را امان دهد و زن و فرزندانش را آزاد و خانه اش را بنا كند و اموالش را به وى بازگرداند.

(1)

دست از تعقيب سعيدبن ابى سرح بردارد و هنگام طواف، حبيب بن مسلمه را در مورد فرمان بردارى اش از معاويه نكوهش كردند.(1)

ب) امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از فعاليت هاى سياسى منظم و حساب شده اى برخوردار بودند كه در استقبال از هيأت هاى نمايندگى مخالفان و توجيه و راهنمايى آنان و دعوت آن ها به بردبارى و تصميم گيرى و انتظار صدور فرمان امام در وقت مناسب، تجسم مى يافت. ايشان همواره بر نقش رهبرى اهل بيت: و شايستگى خلافت و پيشوايى آنان نيز تأكيد داشتند.

دكتر طه حسين بر اين باور است كه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در مدت اقامت خويش در مدينه، به تشكيل حزب سياسى دست زدند و شخصاً رياستِ آن را بر عهده داشتند و به تناسب وضعيت آن زمان، آن را جهت دادند.

ج) با اين كه نظام حاكم، سعى در جلب رضايت امام و يا سرپوش نهادن بر فعاليت هاى ايشان و يا محكوم ساختن آن ها داشت، حضرت هيچ گاه به اركان آن نظام تمايل نشان ندادند. اين بخش از موضع گيرى امام، زمانى تبلور يافت كه حضرت به خويشاوندى سببى امويان تن در ندادند و نقشه هاى آن ها را فاش ساختند و واقعيت انحرافى آنان و بى لياقتى معاويه را به خلافت، آشكارا بيان داشتند اين حقيقت، به روشنى در مناظرات حضرت با معاويه و اطرافيانش در مدينه و دمشق به طور يكسان جلوه گر شد كه در بيان مواضع آن بزرگوار، به اشاره اى بسنده مى كنيم:

دست يابد. ازاين رو، به مروان فرمان رواى مدينه نوشت كه زينب دختر عبدالله بن جعفر را با هر مهريه اى كه پدرش تعيين نمود و پرداختن بدهى وى به هراندازه كه باشد و ايجاد صلح ميان بنى هاشم و بنى اميه، براى يزيد خواستگارى كند. مروان شخصى را در پى عبدالله فرستاد. وقتى او نزد مروان آمد، در مورد خواستگارى با عبدالله به گفت وگو پرداخت. عبدالله در پاسخ گفت: «امور مربوط به زنان ما در دست مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است؛ از او خواستگارى نما!» مروان براى خواستگارى نزد امام شرفياب شد. حضرت فرمود: «براى اين كار هر كس را دوست دارى جمع كن.» مروان بيرون شتافت و بنى هاشم و بنى اميه را به يك اندازه گرد آورد و در جمع آنان سخن گفت و موضوعى را كه معاويه مطرح كرده بود براى حضرت تبيين كرد. امام بعد از حمد الهى بدو چنين پاسخ دادند:

آن چه را در مورد تعيين مهريه دختر عبدالله توسط پدرش عنوان كردى، (اين را بدان) كه ما از سنت پيامبر (ص) در مورد مهريه خانواده و دخترانش(1) روگردان نيستيم. در مورد پرداخت بدهى پدرش، سخن گفتى. بگو ببينم از كى تاكنون زنان ما بدهى پدرانشان را پرداخته اند؟ درباره آشتى ميان دو گروه، (بايد بدانى كه) ما براى خدا و در راه رضاى او با شما دشمنى داريم و براى دنيا هيچ گاه با شما از در صلح در نخواهيم آمد... نظر ما بر اين قرار گرفت كه زينب را به ازدواج پسرعمويش قاسم فرزند محمدبن جعفر درآوريم و من او را به عقد وى در آورده، مزرعه اى را كه در مدينه دارم و معاويه حاضر شد در قبال آن ده هزار دينار بپردازد، مهريه وى قراردادم.

مروان طى نامه اى به معاويه، وى را از جريان باخبرساخت. وقتى نامه به معاويه رسيد گفت: «ما از آنان خواستگارى كرديم، دست رد بر سينه ما نهادند ولى اگر آن ها از ما خواستگارى كرده بودند، آن ها را پذيرا مى شديم.(2)

ص:36

معاويه نظر ضحاك را پسنديد. با فرارسيدن روز جمعه، بر فراز منبر رفت و پس از حمد خدا و صلوات بر پيامبر (ص)، اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به ناسزا ياد كرد و به عيب جويى او پرداخت. در ادامه گفت:

مردم! گروهى از قريش كودكانه مى انديشند؛ نابخرد و نادان اند؛ زندگانى تيره وتارى دارند و تنگناى روزگار آزارشان مى دهد؛ شيطان بر سرهايشان نشسته و زبان هايشان را به كار گرفته است. شيطان در سينه هايشان لانه كرده و تخم گذارده است و گلوگاهشان را گرفته، آن ها را به خطاكارى واداشته و كارهاى زشت را در برابرشان زينت داده و در مسير هدايت، كورشان ساخته و به تجاوز و گناه و دشمنى و دروغ و بهتان راهنمايى كرده است. آن ها با شيطان شريك و رفيقند (و كسى كه با شيطان همراه باشد، رفيق پليدى براى خود برگزيده است). شيطان براى تربيت آن ها بس است و خداوند بهترين يار و ياور است.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با شنيدن اين سخنان، بسان سيلى خروشان جهيدند و به افتراها و ياوه گويى هاى او پاسخ داده و فرمودند:

ايها الناس! من عرفنى فقد عرفنى، و من لم يعرفنى فأنا الحسن بن على بن أبى طالب، أنابن نبى الله، أنابن مَن جعلت له الأرض مسجداً و طهوراً، أنابن السراج المنير، أنابن البشيرالنذير، أنابن خاتم النبيين و سيدالمرسلين، وامام المتّقين، و رسول ربّ العالمين، أنابن مَن بعث الى الجن والانس، أنا بن مَن بعث رحمه للعالمين؛

مردم! آن كس كه مرا مى شناسد، به خوبى مى داند من كيستم و آن كه نشناخته، خود را به او معرفى مى كنم. من حسن بن على بن ابى طالب، فرزند پيامبر (ص) هستم؛ فرزند كسى كه زمين برايش سجده گاه و پاكيزه قرارداده شد. من فرزند مشعل فروزان الهى ام؛ من فرزند پيامبر (ص) مژده دهنده و بيم رسانم، من فرزند خاتم پيامبران، سرور مسلمانان و پيشواى پروا پيشگان و فرستاده پروردگار جهانيانم؛ من فرزند پيامبرى هستم كه به سوى جنيان و انسان ها برانگيخته شد؛ من فرزند كسى ام كه رحمت، براى جهانيان است.

ص:38

سخنان امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر معاويه دشوار آمد و درصدد قطع سخن امام برآمد و گفت: «حسن! درباره خرما نيز سخن بگو».

ايشان در حين ايراد سخن فرمودند:

معاويه! به كورى چشمت! باد، خرما را بارور مى سازد؛ به وسيله حرارت خورشيد مى پزد و شب آن را تازه و خوش بو مى كند.

آنگاه سخنانش را در معرفى خود پى گرفتند و فرمودند:

أنا بن مستجاب الدعوه، أنا بن الشفيع المطاع، أنا بن أوّل مَن ينفض رأسه من التراب و يقرع باب الجنه وأنا بن مَن قاتلت الملائكه معه و لم تقاتل مع نبى قبله، أنا بن مَن نصر على الأحزاب، أنا بن مَن ذلّت له قريش رغماً؛

من فرزند كسى ام كه دعايش به درگاه خدا پذيرفته است؛ من فرزند كسى ام كه شفاعتش پذيرفته شده است؛ من فرزند نخستين كسى هستم كه در قيامت سر از قبر برون مى آورد و درب بهشت را مى كوبد؛ من فرزند كسى هستم كه فرشتگان در ركابش جنگيدند، در صورتى كه همراه هيچ پيامبرى پيش از او نجنگيده بودند؛ من فرزند كسى ام كه بر تمام گروه هاى مخالف و دشمن پيروز گشت؛ من فرزند كسى هستم كه قريش، ناگزير به آيين او تن دادند.

معاويه از اين سخنان به خشم آمد و برجست و فرياد زد: «تو خود را براى دست يابى به خلافت مى ستايى!.

امام با بيان ويژگى فرد شايسته خلافت، بدو پاسخ دادند:

خلافت شايسته كسى است كه به كتاب خدا و روش پيامبر (ص) رفتار كند، نه آن كس كه به مخالفت با كتاب خدا برخيزد و سنت پيامبر (ص) را به تعطيلى بكشاند؛ زيرا چنين فردى به كسى مى ماند كه به زور ملكى را به چنگ آورد و از آن بهره بگيرد و سپس از دستش برود و سنگينى جرمش به دوش وى باقى بماند.

در اين جا غرور معاويه درهم شكست و با توسل به فريب كارى گفت: «حتى يك تن ميان قريش نيست كه از نعمت ها و بخشندگى ما بهره مند نباشد؟»

ص:39

امام پاسخ دادند:

آرى، كسى كه پس از خوارى به وسيله او عزت يافتى و ناچيز بودنت را به فراوانى رساندى.

معاويه پرسيد: «منظورت از افرادى كه مى گويى كيان اند؟»

حضرت فرمود: «كسانى كه نمى خواهى آن ها را بشناسى.»

آن گاه در معرفى خود به جامعه، سخنانش را ادامه داده، فرمودند:

أنا بن مَن ساد قريشاً شاباً و كهلاً، أنا بن مَن ساد الورى كرماً و نبلاً، أنا بن مَن ساد أهل الدنيا بالجود الصادق، والفرع الباسق، والفضل السابق، أنا ن مَن رضاه رضى الله و سخطه سخطه، فهل لك أن تساميه يا معاويه ؟؛

من فرزند كسى ام كه بر پير و جوان قريش پيشوا بود و در كرامت بر همه مردم برترى داشت؛ آن كس كه در راستى و بخشندگى سرآمد جهانان بود؛ شاخه اى بارور به شمار مى آمد و در برترى ها بر ديگران پيشى داشت؛ من پسر آن كسى هستم كه خشنودى اش، خشنودى خدا و خشمش، خشم خداست. اى معاويه! آيا تو خود را برتر از او مى دانى ؟

معاويه گفت: «سخنت درست است؛ خير، من به اين پايه نمى رسم!»

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

حق روشن است و باطل تاريك، آن كس كه به حق گراييد، پشيمان نگشت و باطل گرا به زيان افتاد و حقيقت را درست انديشان مى شناسند.

معاويه طبق عادت حيله گرى اش گفت: «روز خوش نبيند آن كس كه به تو ناسزاگوييد!»(1)

ص:40

معاويه كه در مدت اقامت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در دمشق، شاهد روآوردن مردم به آن حضرت و پذيرايى از آن بزرگوار بود، به تشكيل مجالس مملو از عناصر مخالف و دشمنان اهل بيت: نظير عمروعاص، مغيره بن شعبه، مروان حكم، وليدبن عقبه، زيادبن ابيه و عبدالله بن زبير، دست زد و آنان را به ناسزاگويى و اهانت به گل خوش بوى رسول خدا (ص) تحريك كرد تا ايشان را از چشم مردم بيندازد و دردى را كه از فرزند فاتح و قهرمان درهم شكننده بت هاى قريش به دل داشت، بدين وسيله تسكين دهد. اين اراذل واوباش فرومايه، با سخنان تلخ و ناروا به ساحت مقدس امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اهانت روا مى داشتند. ولى امام با منطقى كوبنده و بيانى رسا، به آنان پاسخ دندان شكن داده، آن ها را به سكوت وا مى داشتند. آن حضرت در همه مناظرات پيروز مى گشتند و دشمنان ناتوانش، با خوارى و شكست مواجه مى شدند.

شده و قاتل او پدر توست؛ بدانان پاسخ بده. از اين كه در اين محل تنها هستى نگران مباش، مى توانى همه سخنانت را ابراز نمايى.

در آغاز عمروعاص شروع به سخن كرد و اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را شديداً به باد ناسزا گرفت و سپس به ناسزاگويى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرداخت و تا مى توانست به وى اهانت رواداشت؛ از جمله گفت:

حسن! تو مى پندارى خلافت به تو مى رسد. تو كه از عقل و انديشه برخوردار نيستى! ما تو را به اين جا فراخوانديم تا تو و پدرت را به باد ناسزا بگيريم...!

سپس وليدبن عقبه به زشتى سخن گفت و از ريشه و تبار خود پرده برداشت و بنى هاشم را به ناسزا گرفت.

آن گاه عبته بن ابى سفيان به سخن درآمد و كينه توزى و فرومايگى اش را آشكار ساخت و گفت:

حسن! پدرت در قريش، بدترين مردم بود! خونشان را به زمين ريخت؛ رشته خويشاوندى آن ها را بُريد؛ شمشير و زبانش بلند بود؛ زندگان را مى كشت و از مردگان نيز دست بر نمى داشت. اما در مورد خلافتى كه به آن دل بسته اى، نه حق انتقاد از آن را دارى و نه در ميراث بردن از آن بر ديگران برترى دارى.

سپس مغيره سخن گفت و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را دشنام داد و گفت:

به خدا سوگند! من على را نه در برابر خيانتى عيب جويى مى كنم و نه در داورى از كسى طرف دارى كرده، ولى او عثمان را كشته است.

آن گاه سكوت كردند و امام لب به سخن گشودند و فرمودند:

معاويه! اينان مرا دشنام ندادند، بلكه اين تويى كه مرا به باد ناسزاگرفتى؛ زيرا به فحش خو كرده اى و بدانديش بوده اى و هم چنان بر اخلاق ناپسندت باقى هستى. ستمى كه بر ما روا مى دارى، به جهت خصومتى است كه با رسول خدا و خاندانش دارى. معاويه! اكنون پاسخت را بشنو و اطرافيانت نيز

ص:44

بشنوند. البته بدانيد، من كم تر از آن چه در حق شما بايد بگويم، سخن خواهم گفت.

آن گاه به مقايسه جايگاه پدر بزرگوارش و موقعيت معاويه و پدر او پرداختند و فرمودند:

اى گروه! شما را به خدا سوگند مى دهم! آيا پدرم نخستين كسى نبود كه ايمان آورد و تو اى معاويه! و پدرت از كسانى نبوديد كه پيامبر (ص) به خاطر تأليف قلوب رهايتان ساخت ؟ در دل، كفر خود را نهان مى داشتيد و به اسلام تظاهر مى كرديد و مجذوب مال ومنال بوديد.

آيا پدرم نبود كه در جنگ بدر پرچم رسول خدا (ص) را بر دوش داشت و پرچم كفر در آن روز به دست معاويه و پدرش بود؟ آن گاه كه پدرم در جنگ احد و احزاب با شما پنجه درافكند، پرچم پيامبر خدا را با خود داشت و پرچم شرك و كفر در دست تو و پدرت بود. خداوند در همه اين نبردها، پدرم را بر خصم زبون پيروز ساخت و حجتش را آشكار نمود و دين و آئينش را يارى داد و سخن او را به تصديق آورد و در همه اين عرصه ها از حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) راضى و خرسند، و از تو و پدرت خشمگين بود.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فضايل برجسته پدرش را برشمردند و به بيان احاديثى كه پيامبر (ص) درباره آن حضرت فرموده بود، پرداختند و از عرصه هاى كارزارى كه پدر ارجمندش دين را در آن ها يارى و دشمنان را به خاك ذلت نشاند، ياد كردند و سپس فرمودند:

معاويه! به ياد دارى روزى كه پدرت در جنگ احزاب بر شتر سرخ مويى سوار بود و مردم را بر ضد پيامبر (ص) تحريك مى كرد و تو آن شتر را مى راندى و برادرت عتبه كه در اين جا حاضر است مهار آن را مى كشيد و پيامبر (ص) با مشاهده شما فرمود: «خدايا! شخص سواره و سوق دهنده و مهارگيرنده را لعنت كن!»

معاويه! به ياد دارى زمانى كه پيامبر (ص) تصميم گرفتند نامه اى به بنى خزيمه بفرستند. در پى تو فرستادند و تو نيامدى و پيامبر (ص) نفرينت نمودند تا

ص:45

قيامت گرسنه بمانى و عرضه داشتند: «خدايا! هيچ گاه شكم او را سير نگردان!»

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پس از آن به بيان برخى رفتار ابوسفيان با پيامبر (ص) و موارد هفت گانه اى پرداختند كه پيامبر (ص) ابوسفيان را لعنت كرده بودند، پس از پايان سخنانش در مورد معاويه، رو به عمروعاص كردند و بدو فرمودند:

اما تو اى پسر نابغه،(1)

نَسَب تو بين پنج تن مشترك است و همه آن ها ادعاى پدرى تو را داشته اند و سرانجام عاص، پست ترين و فرومايه ترين فردشان به پدرى تو برگزيده شد و همين پدر تو بود كه گفت: «من دشمن محمد بى دودمانم!» و خداوند اين آيه را درباره اش نازل فرمود: (إِنَّ شٰانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ) فرزند عاص! تو در همه معركه ها با جدم پيامبر (ص) جنگيدى و او را در مكه به تمسخر گرفتى و آزار رساندى و در حقش نيرنگ نمودى و از همه مردم بيش تر به تكذيبش پرداختى و با او دشمنى ورزيدى. سپس به قصد ديدار با نجاشى، به حبشه رفتى تا جعفربن ابى طالب و يارانش را از او بازستانده، به مشركان مكه تحويل دهى، ولى در اين سفر، كه تيرت به سنگ خورد و خداوند تو را مأيوسانه بازگرداند و دروغت را آشكار كرد و حدى را كه قرار بود بر تو جارى شود، به گردن رفيقت عماره بن وليد انداختى و از او نزد نجاشى بدگويى كردى ولى خداوند تو و رفيقت را رسوا كرد. تو از همان دوران جاهليت و نيز ظهور اسلام با بنى هاشم دشمنى مى ورزيدى. تو

در عيب جويى از پيامبر (ص)، هفتاد بيت شعر اهانت آميز گفتى و پيامبر (ص) فرمود: «خدايا! من شعر نمى دانم و پيشه شاعرى، شايسته من نيست. خدايا! در برابر هر حرفى از اشعارش، هزار بار او را لعنت كن!»

ولى آن چه درباره عثمان گفتى، (بدان)! اين تو بودى كه در همه جا آتش فتنه را بر ضد او برافروختى، آن گاه به فلسطين گريختى و چون خبر مرگش به تو رسيد، گفتى: «من ابوعبدالله هستم و هر جراحتى را با سرانگشتم مى شكافم». سپس خود را به دامان معاويه افكندى و دين خودرا به دنياى او فروختى؛ ما

ص:46

نه تو را درباره دشمنى ات نكوهش و نه در مورد دوستى ات مؤاخذه مى كنيم. به خدا سوگند! تو نه عثمان را در زنده بودنش يارى كردى و نه از مرگش خشمگين شدى...

آن گاه رو به وليد كرد و فرمود:

به خدا سوگند! تو را به دشمنى با على سرزنش نمى كنم؛ زيرا او پدرت را در برابر ديدگان پيامبر (ص) به هلاكت رساند و تو را به جرم شراب خورى ات كه در حالت مستى با مردم نمازگزاردى، هشتاد تازيانه زد. تو كسى هستى كه خداوند در قرآن فاسقت ناميد و حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را مؤمن به شمار آورد. آن گاه بر على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فخر فروختى...

سپس متوجه عتبه شدند و فرمودند:

و تو اى عتبه! به خدا سوگند! نه خردى دارى كه به تو پاسخ گويم و نه فهمى دارى كه با تو گفت وگو نمايم؛ نه خيرى در توست كه به آن اميدى باشد و نه شرى دارى كه از آن بايد پرهيز كرد. عقل تو و عقل كنيزت به يك اندازه است. اگر على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در برابر همگان دشنام دهى، زيانى به او نمى رسد و اين كه مرا تهديد به قتل كردى، اگر از چنين قدرتى برخوردارى، چرا آن مرد لحيانى را كه در بستر همسرت خوابيده بود، نكشتى ؟ چگونه تو را به دشمنى و كينه توزى با على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، نكوهش كنم كه دايى ات وليد را در جنگ بدر به هلاكت رساند و در كشتن جدت عتبه با حمزه هم كارى كرد و تو را از برادرت حنظله جدا ساخت و آن ها را يك جا از پاى درآورد؟

آن گاه رو به مُغيره كرد و فرمود:

ولى تو اى مغيره! شايستگى حضور و سخن گفتن در اين جا و نظير آن را ندارى! به خدا سوگند! ناسزاگويى ات براى ما ارزشى ندارد؛ زيرا حد زناكارى هنوز بر تو باقى است و عمر بر تو اجراى حد نكرد و خداوند او را بازخواست خواهد نمود. اين تو بودى كه از پيامبر (ص) پرسيدى: «آيا مرد به زنى كه مى خواهد با او ازدواج كند مى تواند نگاه كند؟» حضرت فرمود: «اگر

ص:47

قصد زنا نداشته باشد، مانعى ندارد.» بيان اين شرط از ناحيه پيامبر (ص) به اين دليل بود كه به خوبى مى دانست تو زناكارى.

در اين كه به افتخار رسيدن به حكومت بر ما فخر مى فروشى (توجه داشته باش) كه خداى تعالى فرمود: «هرگاه بخواهيم مردم سرزمينى را نابود سازيم، تبه كاران را بر آن مى گماريم و آن ها با فسق و فجور خود شايسته عذاب مى شوند و آن گاه سرنگونشان مى سازيم».

پس ازآن امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) برخاستند و عبايشان را برگرفتند تا از آن جا بيرون روند، عمروعاص دامان حضرت را گرفت و به معاويه گفت: «اى اميرالمؤمنين! تو شاهد بودى كه حسن چه نسبتى به من داد! از تو مى خواهم بر او حد قذف جارى كنى.» معاويه بدو گفت: «رهايش كن! خدا جزاى خيرت ندهد!» و عمرو دست از امام برداشت.

معاويه رو به اطرافيانش كرد و گفت:

به شما نگفتم توان بحث و مناقشه با او را نداريد و شما را از دشنام به او بازداشتم ولى سخنم را نپذيرفتيد به خدا سوگند! خانه ام را بر من تيره وتار نموديد! از پيشم برويد! خداوند به سبب بدانديشى شما و پذيرفته نشدن نظر خيرانديشانه من، رسوايتان ساخت.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با اين گفت وگو، با تزريق قدرت جديدى در نيروهاى مخالف حكومت، تأثير بسزايى در آن ها ايجاد نمودند و از واقعيت مرارت بارى كه با تسلط حاكمانى از اين قبيل، حكومت اسلامى را فراگرفته بود، پرده برداشتند،

حكامى كه از ريشه، داراى انحراف بودند و تحت تأثير رسومات جاهلى خويش قرار داشتند و اسلام از ديدگاه آنان، وسيله تسلط بر مردم و جبران كمبودهاى شخصيتى تلقى مى شد.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با اين كار، ثابت كردند كه همواره بر موضع استوار خويش، يعنى مبارزه با جاهليت اموى باقى هستند. هرچند اوضاع دشوار و رنج آور، ايشان

ص:48

را واداشت تا شمشير در نيام كنند و مرحله جنگ را پشت سر بنهند، زيرا امكان نداشت فرياد حق طلبانه اى كه گوش باطل گرايان را كر ساخته بود، ميان انبوهى از ياوه گويى هاى انحراف آميز دشمنان به وادى نابودى سپرد.

بدين ترتيب، امام در مسير پيشبرد آيين الهى گام برداشتند و حراست از مبانى رسالت الهى را به خوبى انجام دادند تا نام و ياد خدا در سراسر گيتى طنين افكن شود.

انقلابى كه اسلام بزرگ به وجود آورد، پيش از آن كه اجتماعى يا اقتصادى باشد، انقلابى فرهنگى تلقى مى شد. بنابراين، اگر اهل بيت: خود را وقف تربيت و تهذيب مسلمانان بر اساس معارف و ارزش هاى رسالت الهى كردند، جاى شگفتى نيست. اين بزرگواران با عنايت به بيان صريح قرآن، در تشريح اهداف رسالت، خود را ادامه دهنده راه پيامبر (ص) و حامى و سرپرست رسالت امت و دولتى مى دانند كه نتايج تلاش ها و زحمات آن پيامبر گرامى است. آنان نخستين وظيفه و مسئوليت خويش را تربيت و تهذيب مسلمانان

مى دانند. خداى متعالى با بيان اهداف رسالت و مسئوليت پيامبر (ص) مى فرمايد:

(يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيٰاتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتٰابَ وَ الْحِكْمَةَ )1

اگر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به علل و اسبابى دينى و مكتبى، چشم از خلافت پوشيدند، اما صحنه را تهى نگذاشتند و به جاهليت گرايان، اجازه ندادند ميراث پيامبر (ص) را به يغما برند؛ بلكه به تربيت پايگاهى همت گماردند كه زيربناى دولت بود و احكام دين بر مبناى آن به اجرا و عمل درمى آمد.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) طى سخنان گهربار خود براى مسلمانان در قالب خطابه، سفارش، مناظره و نامه، ميراث فكرى و علمى پر بارى را به يادگار گذاشتند.

اين سخنان حاكى از توجهات همه جانبه ايشان و گستردگى دامنه دانش و احاطه و آگاهى آن بزرگوار به نيازهاى مسلمانان در دوران پرآشوبى است كه

مسلمانان با آن دست به گريبان بودند و اندك افرادى كه موردتوجه و حمايت الهى قرار داشتند، كسى از حقيقت اين مرحله و نيازمندهاى آن آگاهى نداشت.

ص:50

اكنون ضمن ارائه نمايى از توجهات علمى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، گلچينى از مفاهيم و ارزش هاى والايى را برمى گيريم كه آن بزرگوار با سخنان بليغ خويش بدان اشاره فرمودند:

1 - «أوصيكم بتقوى الله وادامه التفكر، فانّ التفكر أبو كل خير وأمّه»؛(1)" شما را به پيروى از خدا و انديشه مستمر سفارش مى كنم؛ زيرا انديشه، ريشه هر كار نيك و پسنديده به شمار مى آيد. "

عقل و خِرد پايه دانش است. از همين ره گذر، امام با بيان لوازم و آثار علمى آن و درجه اهميت و نقش خِرد در كمال آدمى، آن را به تصوير كشيده، مى فرمايد:

الف) «العقل حفظ القلب كلّ ما استرعيته»؛(2)

"خِرد نگاهبان رازهاى دل است" .

ب) «لا أدب لمن لا عقل له، ولا مودّه لمن لا همّه له، ولا حياء لمن لا دين له، و رأس العقل معاشره الناس بالجميل، وبالعقل تدرك سعاده الدارَين، ومَن حرم العقل حرمهما جميعاً»؛ "آن كس كه از خرد برخوردار نيست، فاقد ادب و فرهنگ است و كسى كه همت و اراده ندارد، از ارزش دوستى و محبت برخوردار نيست؛ كسى كه شرم و حيا ندارد، دين ندارد. برترين درجه

خردمندى، رفتار نيك با مردم است. به وسيله خرد، خوش بختى دنيا و آخرت به دست مى آيد. آن كس كه از خرد محروم باشد، از خوش بختى دنيا و آخرت نيز محروم خواهد بود. "

ج) «لا يغش العقل مَن استنصحه»؛ «هر كس از خِرد پند گيرد، فريب نمى خورد.»

1 - «ان هذا القرآن فيه مصابيح النور وشفاء الصدور، فليجل جال بضوئه وليلجم الصفه قلبَه، فانّ التفكير حياه قلب البصير، كما يمشى المستنير فى الظلمات بالنور»؛(1)" در اين قرآن، چراغ هاى هدايت مى درخشد و دل ها به راهنمايى اش بهبود مى يابد. بنابراين، بايد دل را به فروغ تابناكش روشن و به دستورهايش استوار كرد. دل ها به وسيله انديشه درست، روشن مى ماند و راه مى يابد هم چنان كه رهروان، در پرتو نور از تاريكى ها مى گذرند. "

2 - «مابقى من هذه الدنيا بقّيه غير هذا القرآن فاتخذوه اماماً، وإنّ أحق الناس بالقرآن مَن عمل به وإن لم يحفظه، وأبعدهم عنه من لم يعمل به وإن كان يقرؤه»؛(2)

"از اين دنيا اثرى غير از قرآن باقى نمانده، آن را پيشواى خودگردانيد. سزاوارترين مردم به قرآن، كسى است كه بدان عمل كند، هر چند حافظ آن نباشد و آن كه از همه دورتر به قرآن است، كسى است كه به قرآن عمل نكند هر چند آن را قرائت نمايد. "

2 - «.. واعلموا علماً يقيناً أنّكم لن تعرفوا التقى حتى تعرفوا صفه الهُدى، ولن تمسّكوا بميثاق الكتاب حتى تعرفوا الذى نبذه، ولن تتلوا الكتاب حقّ تلاوته حتّى تعرفوا الذى حرّفه، فإذا عرفتم ذلك، عرفتم البدع والتكلّف ورأيتم

الفريه على الله ورأيتم كيف يهوى من يهوى، ولا يجهلنّكم الذين لا يعلمون، والتمسوا ذلك عند أهله فانّهم خاصّه نور يستضاء بهم وأئمه يقتدى بهم، بهم عيش العلم وموت الجهل»؛(3)

«به يقين بدانيد كه شما تا وصف هدايت را نفهميد، تقوا را نخواهيد شناخت و تا قرآنى را كه كنار نهاده ايد نشناسيد، هرگز به پيمان قرآن تمسك نخواهيد جست و تا كسانى كه قرآن را تحريف كردند برايتان شناخته

ص:53

شده نباشند، آن را آن گونه كه بايد تلاوت نخواهيد كرد. هرگاه به همه امور ياد شده آگاه شديد، بدعت و زورگويى را شناخته ايد و به دروغ بستن بر خدا و تحريف، پى برده ايد و مى دانيد آن كس كه به ورطه سقوط افتاده، چگونه سقوط كرده است. افراد نادان، شما را به نادانى نكشانند، آن را نزد اهلش جست جو كنيد: كسانى كه مخصوصان به نورافشانى اند و از آنان كسب نور مى شود، پيشوايانى كه بايد از آن ها پيروى كرد. به واسطه وجود آن ها دانش جاودان و جهل به نابودى كشيده مى شود.»

4

- 2 - «... كتاب الله فيه تفصيل كلّ شىء، لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه، والمعوّل عليه فى كل شىء، لا يخطئنا تأويله، بل نتيقّن حقائقه، فأطيعونا فإطاعتنا مفروضه إذا كانت بطاعه الله والرسول وأولى الأمر مقرونه..»؛ «در كتاب الهى (قرآن) شرح و تفصيل هر چيزى آمده است و در آن هيچ گونه باطلى راه ندارد. هر چيزى استناد به قرآن دارد. ما در تأويلش دچار اشتباه نمى شويم و به حقايق آن يقين داريم. بنابراين، از ما اطاعت كنيد؛ زيرا اطاعت ما چون به اطاعت خدا و رسول و اولى الأمر مقرون است، بر همگان واجب است.»

تاريخ نگاران نمونه هايى از تفسير قرآن امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را يادآور شده اند؛ از جمله:

مردى وارد مسجد پيامبر (ص) شد تا تفسير آيه شريف (و شاهد و مشهود) را از كسى بپرسد. آن جا سه تن را ديد كه پيرامون هر يك، گروهى از مردم

حلقه زده اند و درباره شنيده هايش از پيامبر (ص) با آنان سخن مى گويد. معناى شاهد و مشهود را از يكى از آن ها پرسيد. پاسخ داد: «شاهد، يعنى روز جمعه و مشهود، يعنى روز عرفه.»

همين معنا را از ديگرى پرسيد. به وى پاسخ داد: «شاهد، يعنى روز جمعه و مشهود يعنى روز عيد قربان.»

ص:54

از نفر سوم پرسيد؛ فرمود: «شاهد پيامبر (ص) و مشهود روز قيامت است؛ به دليل اين كه خدا فرموده (يٰا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاكَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً) و در مورد قيامت فرمود: (ذٰلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ)».

مرد پرسيد: «اين سه تن كيان اند؟»

به او گفته شد: «نفر اول: عبدالله بن عباس؛ دوم: عبدالله بن عمر و سوم، حسن بن على بن ابى طالب است.»(1)

كسانى كه به دقت خطابه ها و اندرزهاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را بررسى مى كنند، استدلال و استناد دقيق امام به آيات قرآن حكيم، به خوبى ملموس و حاكى از احاطه و آگاهى آن بزرگوار به مراد و راز و رمز اين آيات است.

3 - 3 - «آن كس كه پس از اداى نماز صبح تا طلوع آفتاب بر سجاده خود بنشيند، خداوند بدنش را از آتش دوزخ نگاه مى دارد».

3 - 4 - «هركجا حضور داريد، بر من درود بفرستيد كه درودتان به من مى رسد».

3 - 5 - «زنى به اتفاق دو كودكش خدمت پيامبر (ص) رسيد و از حضرت درخواست كمك كرد. ايشان سه دانه خرما به او دادند، آن زن هر يك از دانه هاى خرما را به يكى از فرزندان داد. كودكان پس از خوردن خرما به دست مادر نگاه كردند. مادرشان دانه باقيمانده خرما را نيز دونيمه ساخت و نصف آن را به هر يك داد. پيامبر (ص) فرمود: با ترحمى كه اين زن به فرزندان خويش كرد، خداوند رحمت خويش را شامل او نمود».

3 - 6 - اين دعا از آن حضرت نقل شده:

اللهمّ أقلنى عثرتى، وآمن روعتى، واكفنى من بغى على، وانصرنى على مَن ظلمنى وأرنى ثأرى منه...»؛

خدايا! از لغزش هايم درگذر و وحشتم را به امنيت تبديل گردان! آنان را كه با من به ستيز برخاستند، به كيفر برسان و بر كسانى كه به من ستم روا داشتند، پيروزم گردان و انتقام مرا از آنان بگير!

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در گسترش سيره و فضايل اخلاقى پيامبر (ص) توجه فراوان مبذول مى داشتند و گاهى اين فضايل را به نقل از دايى اش - هندبن ابى هاله تميمى، پسرخوانده رسول خدا و برادر ناتنى حضرت زهرا (س) - بيان مى فرمودند كه صفات پسنديده و فضايل اخلاقى پيامبر (ص) را دقيقاً وصف مى كرد. هند، شخصيت پيامبر (ص) و سيره زندگى ايشان را چنين وصف مى كند:

پيامبر (ص) همواره اندوهناك به نظر مى رسيدند و پيوسته در انديشه بودند. هيچ گونه راحتى نداشتند؛ جز در موارد لازم سخن نمى گفتند؛ سكوتى طولانى

داشتند؛ هرگاه لب به سخن مى گشودند، به آرامى سخن مى گفتند؛ سخنانشان

ص:56

كوتاه و پر معنا بود، به گونه اى كه مقصود را بيان كرده، سخن زايد در آن وجود نداشت؛ از اخلاقى نكو و پسنديده برخوردار بودند و خشونت و درشتى نداشتند. از نعمت هاى الهى هرچند اندك، به عظمت ياد مى فرمودند و آن ها را ناچيز نمى شمردند؛ هيچ كس را سرزنش يا نكوهش نمى نمودند؛ دنيا و امور مربوط به آن، ايشان را خشمگين نمى ساخت؛ دريارى حق از هيچ چيز پروا نداشتند؛ هرگاه با دست اشاره مى كردند، با تمام كف دست اشاره مى نمودند و هر زمان شگفت زده مى شدند، دست ها را پشت ورو مى كردند و هرگاه سخن مى گفتند، آن ها را به هم متصل مى كردند و انگشت ابهام دست چپ را به كف دست راست مى زدند؛ هنگام خشم، رو برمى گرداندند و زمان شادمانى، چشمانشان را بر هم مى نهادند. بيش تر خنده شان حالت تبسم داشت و دندان هايشان نظير دانه هاى تگرگ نمايان مى شد.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به اين سيره و شيوه مبارك، فوق العاده توجه و اهتمام داشتند. روزى از پدر ارجمندش كه در تحمل بار سنگين مسئوليت هاى رسالت الهى، هم دوش پيامبراكرم (ص) و قبل از بعثت تا زمان رحلت، يار و همدمشان بود، خواستند سيره و رفتار پيامبر (ص) را برايش وصف فرمايد. اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در پاسخ فرمودند:

پيامبر گرامى اسلام هرگاه به منزل خود مى آمدند، اوقات خويش را به سه بخش تقسيم مى كردند: بخشى براى راز و نياز با پروردگار جل جلاله؛ قسمتى براى امور خانواده و بخشى را به خود اختصاص مى دادند؛ قسمتى را كه مربوط به شخص ايشان بود براى اداره امور مردم به كار مى بردند و به خواص ياران دستورهايى براى رسيدگى به كارهاى عمومى ديگران مى دادند و اين اوقات را صرف كارهاى ديگر نمى كردند. شيوه ايشان اين بود در آن جا كه به امور امت مى پرداختند، اهل فضل و دانش را برترى مى دادند و اوقات را به تناسب آگاهى بيش تر

آن ها در امور دينى، تقسيم مى كردند. برخى يك نياز، بعضى دو خواسته و عده اى خواسته هاى متعددى داشتند و

حضرت به رسيدگى امور آنان مشغول مى شدند و آن ها را به اصلاح

ص:57

كمبودهاى امورشان سرگرم مى ساختند و آن چه را به مصلحت آنان بود، برايشان بيان كرده، مى فرمودند: «حاضران به غايبان برسانند. نياز كسانى را كه به من دست رسى ندارند، به من اطلاع دهيد، زيرا هر كس نياز افراد ناتوان را نزد صاحب قدرتى ببرد كه به او دست رسى ندارد، خداوند در روز قيامت او را ثابت قدم نگاه مى دارد.» در حضور آن بزرگوار، غيرازاين گونه سخنان، چيزى ابراز نمى گرديد. و از كسى غير او پذيرفته نمى شد. كسانى كه براى كسب علم و فضيلت حضور ايشان تشرف مى يافتند، جز با چشيدن شيرنى بيان آن حضرت، ازآنجا بيرون نمى رفتند و خود، ديگران را رهنمون مى گشتند.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود: «از پدر بزرگوارم پرسيدم پيامبر (ص) در سخن گفتن چگونه بودند؟» پدرم فرمود:

پيامبر (ص) زبان خود را از سخن بيهوده و غيرضرور بازمى داشتند؛ به مردم مهربانى مى كردندو آن ها را از خود دور نمى ساختند؛ براى بزرگ هر فاميلى احترام قائل مى شدند و او را بر فاميلش حاكم مى گرداندند؛ همواره مردم را بر حذر مى داشتند و بى آن كه با آن ها ترش رويى كند، مراقب خويشتن بودند، از ياران خود ديدار مى كردند و از وضعيت مردم و آن چه بر آن ها مى گذشت، پرسش مى كردند، كار پسنديده را تحسين و تقويت مى نمودند و كار ناپسند را نكوهش كرده بى اعتبار مى دانستند؛ در كارها ميانه رو بودند؛ از احوال مردم غافل نمى شدند، مبادا كه آن ها غفلت كنند و يا به سوى باطل كشيده شوند؛ در ابراز حق كوتاهى نمى كردند و از آن تجاوز نيز نمى نمودند؛ خيرخواه ترين مردم را به كارها مى گماردند؛ بزرگ ترين آن ها از ديدگاه ايشان، كسانى بودند كه بيش از ديگران موعظه مى پذيرفتند و برجسته ترين آنان، افرادى به شمار

مى آمدند كه در مورد ديگران خيرخواهى و حمايت بيش ترى مبذول مى داشتند.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرسيدند: «در نشستن چگونه بودند؟» امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

ص:58

پيامبر (ص) در هر مجلسى با ياد و نام خدا نشست وبرخاست داشتند و در مجالس، براى خويش جاى ويژه اى در نظر نمى گرفتند و ديگران را نيز از چنين كارى نهى مى فرمودند؛ هرگاه وارد مجلس جمعى مى شدند، در آخر مجلس كه جاى خالى بود مى نشستند و به ديگران نيز دستور مى دادند چنين رفتار كنند؛ به تمام اهل مجلس احترام و توجه مى نمودند به گونه اى كه هر يك از حاضران، با خود مى پنداشت گرامى ترين فرد نزد آن حضرت است. هر كس از ايشان خواسته اى داشت، با حاجت روا شده از نزدش خارج مى گشت و يا به بيان خوش و شيرين آن حضرت راضى مى شد. اخلاق نكويش به اندازه اى ملايم بود كه همگان او را چونان پدرى مهربان مى دانستند. از نظر حق همه در نزدش مساوى بودند.

مجلس ايشان همراه با بردبارى، حيا، صداقت و امانت بود. در حضور ايشان صداها بلند نمى شد و از كسى هتك حرمتى به عمل نمى آمد. اگر از كسى لغزشى سر مى زد، در جاى ديگرى بازگو نمى شد. اهل مجلس با يك ديگر به عدالت و انصاف و احسان رفتار مى كردند و به پرهيزكارى سفارش مى نمودند؛ در برابر يك ديگر فروتنى داشتند و پيران را احترام و با كوچك ترها مهربانى مى نمودند؛ نيازمندان را بر خود مقدم شمرده، غريبان را نگه دارى مى كردند.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرسيدند: «رفتار پيامبر (ص) با هم نشينانش چگونه بود؟» امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

پيامبر (ص) گشاده رو و از اخلاقى خوش برخوردار و از درشت خويى و دادوفرياد بركنار بودند. ديگران را زياد ستايش نمى كردند و اگر چيزى مطابق ميل آن بزرگوار نبود، از آن تغافل مى نمودند، به گونه اى كه مردم

از او مأيوس مى شدند. از سه چيز دورى مى كردند مجادله، پرگويى و سخنان بى فايده و درباره مردم از سه چيز پرهيز مى فرمودند: هيچ گاه كسى را سرزنش نمى كردند؛ از لغزش كسى جست وجو نمى نمودند و عيب كسى را آشكار نمى كردند؛ جز در جايى كه اميد ثواب مى رفت، سخن نمى گفتند و هرگاه لب به سخن مى گشودند، حاضران سربه زير افكنده، به سخنش گوش

ص:59

فرا مى دادند. آن چنان ساكت بودند، گويى پرنده بر سرشان نشسته بود و هرگاه ساكت مى شدند، ديگران آغاز سخن مى كردند. در حضورش بر سر هر موضوعى بحث وجدل نمى كردند. اگر فردى از اهل مجلس سخن مى گفت، همه سكوت مى كردند تا سخن او به پايان مى رسيد و هر كس سخنى داشت، به نوبت سخن مى گفت. اگر مطلبى سبب خنده اهل مجلس مى شد، ايشان نيز مى خنديدند و اگر از چيزى شگفت زده مى شدند، ايشان نيز شگفت زده مى گرديدند. بر گفتار اشخاص غريب و تازه واردى كه بى ادبانه با آن حضرت سخن مى گفتند، بردبارى نشان مى دادند تا جايى كه يارانش آنان را جذب مى كردند. هرگز ستايش كسى را در حق خودپذيرا نبودند، مگر اين كه ثناى او به عنوان تشكر از آن حضرت تلقى مى شد. سخن كسى را قطع نمى كردند مگر اين كه از حد معمول تجاوز مى نمود كه در اين صورت يا با نهى كردن و يا برخاستن از مجلس، سخنش را قطع مى كردند.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرسيدند: «سكوت حضرت چگونه بود؟» امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمودند:

سكوت پيامبر (ص) در چهار وجه متبلور بود:

بر حلم و بردبارى، بر حذر، بر تقدير، بر تفكر و انديشه. سكوت در تقدير به گونه اى بود كه همه مردم را به يك چشم مى نگريستند و گفتار همه را به يك نحو گوش مى دادند و سكوتشان در تفكر چنان بود كه درباره چيزهاى باقى ماندنى و امور فناناپذير مى انديشيدند. سكوت حضرت در حَذر به چهار گونه صورت مى پذيرفت:

كار نيك را انجام دهند تا ديگران از ايشان پيروى كنند؛ امور زشت و ناپسند را ترك نمايند تا مردم نيز از انجام دادن آن خوددارى كنند؛. در امورى كه مصلحت مسلمانان در آن بود بكوشند؛. كارهايى انجام دهند كه خير دنيا و آخرت مردم را در پى داشته باشد.(1)

ص:60

الحمد لله الذى لم يكن له اوّل معلوم ولا آخر متناه، ولا قبل مدرك ولا بعد محدود ولا أمر بحتّى، ولا شخص فيتجزّأ، ولا اختلاف صفه فيتناهى، فلا تدرك العقول واوهامها، ولا الفكر وخطراتها، ولا الألباب وأذهانها، صفته فيقول: متى، ولا بدئ ممّا، ولا ظاهر على ما، ولا باطن فيما، ولا تارك فهلاّ، خلق الخلق فكان بديئاً بديعاً، ابتدأ ما ابتدع، وابتدع ما ابتدأ، وفعل ما أراد، وأراد ما استزاد، ذلك الله رب العالمين؛(1)

ستايش خدايى را مى سزد كه آغاز و پايانى ندارد و براى آن نمى توان قبل و بعدى تصور نمود و حدودى را معين كرد؛ تشخصى ندارد تا تجزيه پذير باشد؛ اختلاف صفاتى ندارد كه حدود هر يك، ديگرى را محدود و متناهى كند. بنابراين، خردها و تخيلات آن ها و انديشه ها و تراوش هاى فكرى و نيز عقل هاى نورانى و تصورات آن ها از درك صفات خداوندى عاجزند. نمى توان گفت: در چه زمانى و از چه چيز آغاز گرديد و بر چه چيزى ظهور يافت و در چه چيزى نمايان گرديد (باطن چيزى قرار نگرفته است)؛ او هرگز وانهاده نشده تا از وجودش پرسش شود؛ وى آفريده ها و پديده هاى تازه و اشياء نوپيدا و موجوداتى را كه نبوده اند، به وجود آورد؛ آن چه را خود اراده كرده بود، انجام داد و آن چه را خواست، فزونى بخشيد؛ اوست خداوندى كه آفريدگار من و آفريدگار جهانيان است.

همه چيزهايى است كه به مردم داده و به نيروهايى كه بدان ها بخشيده تواناست؛ بنابراين، اگر از او فرمان بردند، مانع آن ها نيست و اگر از فرمانش سربپيچند، آن ها را مجبور نمى سازد، زيرا اگر خداوند مردم را به اطاعت خود مجبور نمايد، پاداش ندارند و اگر به گناه مجبورشان كند، نبايد آن ها را عذاب نمايد و اگر آنان را به حال خود وانهد، قدرتش به ناتوانى مى گرايد؛ بلكه درباره بندگان خود مشيتى نهان دارد. ازاين رو، اگر از او اطاعت كردند، بر آن ها منت دارد و اگر نافرمانى اش نمودند، حجت خدا بر آن ها تمام است.(1)

يعلمون و التمسوا ذلك عند اهله فإنّهم خاصّه نور يستضاء بهم و أئمّه يقتدى بهم عيش العلم و موت الجهل، و هم الذين أخبركم حلمهم عن علمهم، و حكم منطقهم عن صمتهم، و ظاهرهم عن باطنهم، لا يخالفون الحق و لا يختلفون فيه، و قد خلت لهم من الله لسابقه، و مضى فيهم من الله حكم: (إنّ فى ذلك لذكرى للذاكرين)؛(1)

بى شك بدانيد كه شما تا وصف هدايت را نفهميد، تقوا را نخواهيد شناخت؛ و تا قرآنى را كه كنار نهاده ايد نشناسيد، هرگز به پيمان قرآن تمسك نخواهيد جست؛ و تا كسانى كه قرآن را تحريف كرده اند برايتان شناخته شده نباشند، آن گونه كه بايد، آن را تلاوت نخواهيد كرد. هرگاه به همه موارد ياد شده آگاه گشتيد، بدعت و زورگويى را شناخته ايد و به دروغ بستن بر خدا و تحريف قرآن پى برده ايد و مى دانيد آن كس كه به ورطه سقوط افتاده، چگونه سقوط كرده است. افراد نادان، شما را به نادانى نكشانند؛ آن را نزد اهلش جست وجو كنيد؛ يعنى كسانى كه مخصوصان به نورافشانى اندو از آنان كسب نور مى شود؛ پيشوايانى اند كه بايد از آن ها پيروى كرد، جاودان ماندن علم و دانش و نابودى جهل به واسطه وجود آن هاست، حلمشان شما را به پايه دانش آنان آگاه مى سازد و خموشى آن ها، دليل گفتارشان است و ظاهرشان از باطنشان سخن مى گويد. با حق مخالف نيستند و در آن اختلاف ندارند و از خداوند

درباره آن ها روشى مقرر شده و حكم الهى درباره آنان امضاء گرديده است: «به راستى اين مطلب براى يادآوران، يادآورى خواهد بود».

در جاى ديگر فرمودند:

علم و موفقيت را از پروردگار خود بياموزيد! خداى عزوجل آدم و نوح و خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر جهانيان برگزيد؛ برخى از دودمان يك ديگرند. بنابراين، ما دودمان آدم، خاندان نوح و برگزيدگان ابراهيم و سلاله پاك اسماعيل و خاندان محمديم و ميان شما مانند آسمان برافراشته و زمين گسترده و خورشيد تابان مى مانيم. نظير درخت زيتون نه شرقى و نه غربى

ص:64

كه روغنش بركت يافت. پيامبر (ص)، اصل آن درخت و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شاخه آن و به خدا سوگند! ما ميوه آن درختيم؛ هر

كس به شاخه اى از آن چنگ زند، رهايى يافته و آن كس كه نافرمانى كند، به آتش دوزخ سقوط كرده است.(1)

در جايى ديگر، با ايراد خطابه اى پس از حمد و ثناى الهى فرمودند:

به راستى خداى سبحان هر پيامبرى را مبعوث نمود، برايش جانشين و ياوران و خاندانى برگزيد. سوگند به آن كس كه محمد را به پيامبرى برگزيد! هر كس در حق ما اهل بيت كوتاهى كند، خداوند به همان مقدار، اعمالش را ناقص خواهد گذاشت و هر چند دولتى بر ضد ما حاكميت يابد، فرجامش از آن ما خواهد بود (و ديرى نپايد كه خبر آن را قطعاً دريافت كنيد).(2)

و نيز فرمودند:

نحن حزب الله المفلحون، و عتره رسول الله الأقربون، و أهل بيته الطاهرون الطيبون و أحد الثقلين الذين خلّفهما رسول الله و الثانى كتاب الله... فأطيعونا فإطاعتنا مفروضه، اذ كانت بطاعه الله و الرسول وأولى الأمر مقرونه؛(3)

ما حزب الله رستگاريم؛ عترت و نزديكان پيامبر (ص) و اهل بيت پاك و پيراسته او و يكى از دو امانت گران سنگى هستيم كه پيامبر (ص) آن ها را به وديعه نهادند و همتاى قرآنيم. بنابراين، از ما فرمان ببريد؛ زيرا اطاعت ما چون به اطاعت از خدا و رسول و اولى الأمر، مقرون است، بر همگان واجب است.

اگر حضرت محمد (ص) و جانشينان وى نبودند، شما سرگردان بوده، به هيچ يك از واجبات الهى آگاهى نداشتيد. آيا مى توانيد به خانه اى غير از در آن وارد شويد؟

آن حضرت پس از استدلال بر كمال دين و تمام نعمت الهى و اشاره به حقوق اولياء خدا و نقش اداى اين حقوق در سلامت و رشد زندگى و بيان اين كه بخيل واقعى كسى است كه نسبت به دوستى پيامبر (ص) بخل بورزد، فرمودند:

از جد بزرگوارم شنيدم كه مى فرمود: «من از نور الهى آفريده شدم و اهل بيتم از نور من خلق شدند و دوستانشان از نور آنان به عرصه آفرينش آمدند و ساير مردم از نور آنان آفريده شدند.»(1)

تا اين كه خداوند در آخرالزمان و دوران سخت و دشوارى و در حال بى خبرى از مردم، شخصى را برمى انگيزد و او را با فرشتگانش حمايت مى كند. يارانش را حافظ است و وى را با معجزات خود پيروز مى فرمايد

و بر ساكنان زمين سيطره مى بخشد. ناگزير همه سر به فرمان او مى نهند؛ زمين را پر از عدل و نور و برهان مى نمايد؛ سراسر گيتى به اطاعت او در مى آيند؛ هر كافرى بدو ايمان مى آورد و هر انسان تبه كارى درست كار مى شود و در سايه حكومتش، درندگان به يك ديگر آزارى نمى رسانند؛ زمين گياهانش را مى روياند و آسمان بركاتش را فرو مى ريزد؛ گنج هاى زمين برايش آشكار مى گردند؛ بر شرق و غرب جهان چهل سال حكم رانى خواهد كرد. سعادتمند كسى است كه دورانش را درك كرده، به سخنانش گوش فرا دهد!(1)

3. جوانمرد كيست ؟ آن كه داراى پاك دامنى است و از اموالش به نحو شايسته استفاده كند (به امور دينى خود رسيدن، استفاده مناسب از اموال، بلند سلام كردن و دوستى و محبت با مردم).

(1)4. سخاوت چيست ؟ بخشندگى در نادارى و دارايى.

5. برادرى چيست ؟ همراهى در سختى و خوشى.

6. غنيمت چيست ؟ توجه به پارسايى در دنيا.

7. شكيبايى چيست ؟ فروبردن خشم و زمام نفس را در دست داشتن.

8. بى نيازى چيست ؟ خشنود بودن به آن چه خدا مى خواهد هر چند اندك؛ زيرا بى نيازى، غناى نفس است.

9. نيرومندى چيست ؟ سخت كوشى و مبارزه با نيرومندان.

10. سكوت چيست ؟ پوشاندن عيب ديگران و زيبا جلوه دادن آن ها. انسان ساكت، همواره آسوده و همدمش در آرامش است.(2)

11. بزرگوارى در چيست ؟ در غرامت، عطا كنى و از جرم درگذرى.

12. خرد چيست ؟ نگاه دارى رازهاى دل، يا نگاه دارى نهان هاى آن.(3)

13. ستايش چيست ؟ ترك زشتى ها و انجام دادن كار نيك.

14. استوارى چيست ؟ آرامش هميشگى و نرم خويى با بزرگان و بركنارى از بدگمانى مردم.

15. كرم چيست ؟ بخشش قبل از خواهش، داوطلب بودن در انجام دادن كارهاى نيك و اطعام در قحطى.(4)

ص:68

16. همراهى چيست ؟ حمايت از همسايه و هم كارى در پيشامدها و شكيبايى در سختى ها.(1)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در كمال روانى و بدون زحمت، به مجموعه ديگرى از پرسش هاى پدر ارجمندش در مورد رذايل اخلاقى پاسخ دادند كه گزيده اى از آن را مى آوريم:

1. فرومايگى چيست ؟ اندك بخشيدن و گفتار ناهنجار.

2. ناكسى چيست ؟ آن كه شكر نعمت نكردن.

3. بخل چيست ؟ آن چه در كف دارى، شرف بدانى و آن چه انفاق كنى تلف شمارى.

4. ترس چيست ؟ دليرى بر دوست و گريز از دشمن.

5. فقر چيست ؟ آزمندى بر هر چيز.

6. دليرى چيست ؟ هماوردى با نيرومندان.

7. دشوارى در چيست ؟ در سخنى كه به تو مربوط نمى شود.

8. كج خويى چيست ؟ درافتادن با رهبر و در برابرش بلند سخن گفتن.

9. نادانى چيست ؟ پيروى از پست فطرتان و هم نشينى با گمراهان.

10. غفلت چيست ؟ به مسجد نرفتن و پيروى از تبه كاران.

11. بى بهرگى چيست ؟ از كف دادن بهره اى كه به تو مى دهند.(2)

12. بدترين مردم كيست ؟ آن كس كه ديگران در خوشى هايش شريك نيستند.(3)

آن حضرت، با بيان اصل و ريشه كارهاى خلاف اخلاق و اعمال ناپسند، مى فرمايد:

ص:69

هلاكت مردم در سه چيز است: تكبر، حرص و حسد:

تكبر، موجب تباهى دين است و شيطان به دليل تكبرش لعنت شد؛

حرص، دشمن جان آدمى است و موجب رانده شدن حضرت آدم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از بهشت شد؛

حسد، آدمى را به زشتى ها مى كشاند و هابيل در اثر حسد، قابيل را كشت.(1)

با پيامبران و راست گويان و شهدا و شايستگانى كه بدان ها نعمت ارزانى داشته و همراهانى نيكوخصالند، محشور مى گرداند.(1)

ثروتمندى خدمت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شرفياب شد و عرضه داشت: «اى فرزند پيامبر (ص)! من از مرگ، بيم دارم.» حضرت به او فرمودند:

بيم تو از مرگ بدين جهت است كه دارايى ات را پشت سرنهاده و از آن بهره نگرفتى؛ اگر آن را پيش مى فرستادى، از پيوستن به آن شادمان بودى.(2)

هم چنين در زمينه كسب روزى و درآمدزايى اقتصادى فرمودند:

لا تجاهد الطلب جهاد الغالب، و لا تشكل على القدر اشكال المستسلم، فإنّ ابتغاء الفضل من السُنّه، و الإجمال فى الطلب من العفّه، ولى است العفّه بدافعه رزقاً، و لا الحرص بجالب فضلاً، فإنّ الرزق مقسوم، و استعمال الحرص

استعمال المآثم(3)

در كسب روزى، با چيره دستى مكوش و به اتكاى تقدير تسليم مشو و از كار بازنايست كه جست وجوى روزى، سنت خداست و كم خواهى از پاك دامنى است. پاك دامنى هرگز روزى انسان را نابود نمى كند و حرص هرگز بر مقدار روزى تقسيم شده نمى افزايد و آزمندى، موجب گناه كارى است.

ايشان در مورد تشويق مردم به پايبندى رفتن به مسجد، فرمودند:

كسى كه همواره به مسجد برود، به يكى از اين هشت امتياز نايل شود: از آيات محكم پروردگار بهره گيرد؛ دوستى بيابد كه به او سود رساند؛ دانش تازه فراگيرد؛ از جانب خدا رحمتى نصيبش گردد؛ سخنى هدايت آموز بشنود؛ كلامى بياموزد كه او را از هلاكت برهاند، و از بيم خدا و شرم از مردم مرتكب گناه نشود.(4)

ص:71

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با تعيين دقيق و جامع حدود سياست و حقوق خدا و مردم مى فرمايد:

سياست اين است كه حقوق خدا و زندگان و مردگان، در آن رعايت شود. حق خدا آن است: فرايضى كه خواسته انجام شود و از گناهانى كه نهى كرده دورى گردد.

حق مردم، در اين است كه وظايف خود را نسبت به برادران دينى خود انجام دهى و از خدمت به مردم بازنمانى و هم چنان كه زمام دار با تو به درستى رفتار مى كند، تو نيز به درستى و خالصانه برايش عمل كنى و هرگاه از راه راست منحرف شد، در برابر او ايستادگى كنى و بر سرش فرياد برآورى.

حق مردگان، اين است كه از خوبى هاى آنان سخن بگويى و از كارهاى بدشان چشم بپوشى؛ زيرا آن ها نيز پروردگارى دارند كه به حسابشان رسيدگى خواهد فرمود.(1)

پندهاى پربار و گران بهاى ايشان در ساير ابعاد زندگى عبارتند از:

- «آن كس كه در پى عبادت است براى آن پاك و پيراسته گردد.»

- «مصيبت ها، كليد پاداشند.»

- «نعمت، از جهتى گنج و از سويى ديگر بدبختى است؛ اگر آن را سپاس گفتى، گنج است و اگر كفران نعمت كردى، بلاى جان خواهد بود.»

- «بدخويى، بدتر از مصيبت است.»

- «آن كس كه سفر دور آخرت را به ياد آورد، خود را آماده مى كند.»

- «پذيرش ننگ و عار، از آتش آسان تر است.»

- «بهترين دارايى آن است كه آبروى انسان را حفظ كند.»

- «فرصت، زود مى گذرد و دير باز مى گردد.»

ص:72

- «انسان تا وعده نداده، آزاد است و اگر وعده داد، در گرو آن است تا بدان وفا كند.»

- «مرگ، دنيا را رسوا كرد. آن چه را در دنيا در پى اش بودى و به آن دست نيافتى، به منزله كارى قرار ده كه در ذهنت نگذشته است.»

- «نيازمندى بهتر است از اين كه دست نياز نزد ناكسان ببرى.»

- «نمونه هايى از فقه احكام رفتار در ميراث فقهى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )»

عاصم بن ضمره مى گويد:

عصر يكى از روزها كه روزه دار بوديم با حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در ساحل فرات قدم مى زديم و آب فرات روى شن هاى ريز روان بود. آب زلال موج مى زد و ما نيز تشنه بوديم. امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود: «اگر لنگى مى داشتم آب تنى مى كردم.» عرض كردم: «من لنگم را به شما تقديم مى كنم.» حضرت فرمود: «خودت چه مى پوشى ؟» عرضه داشتم: «عريان آب تنى مى كنم.» امام فرمود: «اين همان چيزى است كه خوشايند من نيست؛ زيرا از پيامبر (ص) شنيدم مى فرمود: "در آب نيز مانند بناكنندگان خانه ها، سازندگانى از فرشته وجود

دارند. از آن ها شرم كنيد و بدان ها ارج بنهيد و احترام قائل شويد و هرگاه خواستيد وارد آب شويد، بدون لنگ وارد نشويد".»(1)

نيز فرمودند:

پيامبر (ص) به ما فرمان داده تا در عيد فطر و قربان، زيباترين لباس را بپوشيم و با بهترين عطر، خود را خوشبو سازيم و فربه ترين گوسفند را قربانى كنيم، به گونه اى كه گاو قربانى، هفت ساله و گوسفند ده ساله باشد و بلند تكبير بگوييم و باوقار و سكينه باشيم.(2)

در جاى ديگر فرمودند:

ص:73

علّمنى رسول الله قنوت الوتر: ربّ اهدنى فيمن هديت، و عافنى فيمن عافيت، و تولّنى فيمن تولّيت، و بارك لى فيما أعطيت، و قِنى شرّ ما قضيت، إنّك تقضى و لا يقضى عليك، إنّه لا يذل من و اليت (تباركت) ربّنا و تعاليت؛(1)

پيامبر (ص) به من آموختند كه در قنوت نماز وتر اين دعا را بخوانم: پروردگارا! مرا به راه كسانى هدايت كن كه خود، آنان را هدايت فرمودى و آن گونه كه به آن ها عافيت دادى، مرا نيز عافيت عنايت فرما و مرا دوست بدار به همان نحو كه آن ها را دوست داشتى و در آن چه به من ارزانى داشتى، بركت عنايت كن و مرا از شر و آسيب هر آن چه برايم مقدر كرده اى نگاه دار؛ به راستى تو حاكم بر همه اشيا هستى و هيچ چيز بر تو غالب نخواهد بود. پروردگارا! كسى كه تو او را دوست بدارى، ذليل نمى شود و تو منزه و بلندمرتبه اى.

هم چنين فرمودند:

اذا اضرّت النوافل بالفريضه فاتركوها؛(2)

اگر نمازهاى مستحبى به نمازهاى واجب لطمه مى زنند، آن ها را ترك كن.

و نيز فرمودند:

«لا طلاق إلاّ من بعد نكاح»؛(3)

«طلاق، تنها پس از ازدواج انجام پذيرفتنى است.»

جمله: با حالتى از خضوع و خشوع در پيشگاه خداوند، در قنوت نمازش اين دعا را مى خواندند:

يا من بسلطانه ينتصر المظلوم، و بعونه يعتصم المكلوم، سبقت مشيئتك، و تمّت كلمتك، و أنت على كلّ شىء قدير، و بما تمضيه خبير. يا حاضر كل غيب و عالم كلّ سرّ و ملجأ كلّ مضطرّ، ضلّت فيك الفهوم، و تقطّعت دونك العلوم. أنت الله الحى القيوم، الدائم الديوم، قد ترى ما أنت به على ام، و فيه حكيم، و عنه حليم. و أنت القادر على كشفه، و العون على كفّه غير ضائق. و إليك مرجع كلّ أمر، كما عن مشيئتك مصدره، و قد ابنت عن عقود كلّ قوم، و أخفيت سرائر آخرين، و أمضيت ما قضيت، و أخّرت ما لا فوت عليك فيه، و حملت العقول ما تحمّلت فى غيبك، ليهلك من هلك عن بينه و يحيى من حى عن بينه. و إنّك أنت الله السميع العليم، الأحد البصير، و أنت المستعان، و عليك التوكل. و أنت ولى من تولّيت، لك الأمر كلّه، تشهد الأنفعال، و تعلم الاختلال، و ترى تخاذل أهل الخبال، و جنوحهم الى ما جنحوا اليه من عاجل فان، و حطام عقباه حميم آن، و قعودَ من قعد، و ارتداد مَن ارتد... و خلوى من النصار و انفرادى عن الظهار، و

بك أعتصم، و بحبلك استمسك، و عليك أتوكل. اللهمّ فقد تعلم أنّى ما ذخرتُ جهدى، و لا منعتُ و جدى، حتى انفلّ حدّى، و بقيتُ و حدى، فاتبعت طريق من تقدّمنى فى كفّ العاديه و تسكين الطاغيه عن دماء أهل المشايعه، و حرستُ ما حرسه اوليائى من أمر آخرتى و دنياى، فكنت ككظمهم أكظم، و بنظامهم انتظم، و لطريقتهم أتسنّم، و بميسهم أتّسم حتى يأتى نصرك، و أنت ناصر الحق وعونه، و إنّ بعد المدى عن المرتاد، و نأى الوقت عن افناء الأضداد. اللهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد، و امزجهم مع النصاب فى سرمد العذاب، و أعم عن الرشد أبصارهم، و سكعهم فى غمرات لذاتهم حتى تأخذهم البغته و هم غافلون، و سحره و هم نائمون، بالحق الذى تظهره، و اليد (آلتى)

تبطش بها، و العلم الذى تبديه، إنّك كريم على ام..»(1)

ص:75

اى خدايى كه به سلطنتش ستمديده به پيروزى مى رسد و شخص دردمند به يارى او چنگ مى زند؛ اراده و مشيت تو بر همه چيز سبقت دارد و فرمانت تمام گشته است و تو بر انجام دادن هر كارى توانا و به آن چه انجام دهى آگاهى.

اى حاضر هر غيب و داناى هر پوشيده و پناهگاه هر درمانده. فهم و درك ها در شناخت تو حيران است و علم ها در برابرت ناقص و نارساست. تو آن خداى زنده اى كه آغازى ندارد و هميشگى و ازلى هستى؛ تو خود آن چه را مى دانى، به خوبى مى دانى و بدان دانا و نسبت به آن بردبارى. بى آن كه در تنگنا قرارگيرى، از توان كشف آن و در جهت جلوگيرى از آن، برخوردارى. بازگشت هر چيز به سوى توست، چنان كه آغازش از مشيت تو سرچشمه گرفته و تويى كه از اهداف قلبى هر گروه و جمعيتى پرده برداشته و راز دل گروهى ديگر را پنهان داشته اى و هر چه را فرمان داده اى، اجرا كرده و هر چه را از ميان رفتنى نبوده، به تأخير انداخته اى و آن چه را در غيب خويش

داشته اى، بر خِردها بار نموده اى تا نابودشدنى ها از روى دليل نابود گردند و هر كه زنده شود، با دليل زنده گردد. به راستى كه تو شنوا و دانا و يكتا و بينايى. تويى آن خدايى كه همه از تو كمك جويند و بر تو توكل نمايند. تو سرپرست هركسى هستى كه او را سرپرستى كنى؛ همه كارها از توست؛ هر انفعالى را تو گواهى، و به هر اختلافى آگاهى و يارى ندادن نادانان و تمايل آنان را به دنياى زودگذر فانى و نعمت هاى اندكى كه پيامدش آب جوشان است، خود شاهدى. تو خود مى بينى كه ياران دست از ياريم برداشته و عده اى از دين بيرون رفتند و بى يار و ياور ماندم و در تنهائى ام از پشتيبان و ياور؛ به تو پناه مى جويم و به ريسمان حمايتت چنگ مى زنم و بر تو توكل مى كنم.

خدايا! تو خود به خوبى آگاهى كه من از كوشش خود دريغ نورزيده و از آن خوددارى نكردم تا اين كه بى يار و تنها ماندم. ازاين رو، در جلوگيرى

از دشمن و درهم شكستن طغيان اين طاغى از ريختن خون شيعيان، از نياى خود پيروى كردم. در امور دنيا و آخرتم همان گونه كه اولياى من حراست

ص:76

كردند، مراقبت نمودم و همانند فروخوردن خشمشان، خشم خود را فرو بردم و به نظام آن ها كارهايم را سروسامان بخشيدم و به راه آنان رفتم؛ از رهنمودهاى آن ها استفاده كردم تا آن گاه كه يارى تو فرارسد كه تويى ياور حق و كمك كار آن، هر چند زمان طول كشد و نابود كردن دشمنان به تأخير افتد.

خدايا! بر محمد و دودمانش درود فرست و دشمنانم را با ناصبان در عذاب هميشگى، قرين و ممزوج گردان! چشمانشان را از رشد و هدايت كور نما و در درياهاى متراكم لذت ها و خوشى ها سرگردانشان كن تا وقتى كه ناگهان جانشان را بستانى و خودشان در بى خبرى و فريب خورده و در خواب باشند، به حقى كه آن را پيروز گردانى و دست قدرتى كه بدان برگيرى و دانشى كه آشكارش سازى كه تو بزرگوار و دانايى!

در آخرين فقرات اين دعا، آثار رنج و گرفتارى كه آن حضرت از حاكمان بنى اميه ديده، به خوبى ملموس است. ايشان از خدا مسئلت كردند كه بنى اميه را

در ازاى حرمت شكنى از آن حضرت و از پيامبر (ص) به كيفر عمل خويش برساند.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در دعاى ذيل، ستم پيشگان و تجاوزكاران را نفرين مى كند و از خدا مى خواهد با به هلاكت رساندن آن ها، خود بر آنان مسلط شود:

اللّهم يا مَن جعل بين البحرين حاجزاً و برزخاً، و حجراً محجوراً. يا ذا القوّه و السلطان، يا على المكان، كيف أخاف و أنت أملى، و كيف أضام و عليك متّكلى. فغطّنى من أعدائك بسترك، و أظهرنى على أعدائى بأمرك، و أيدنى بنصرك إليك ألجأ و نحوك الملتجأ. فاجعل لى من أمرى فرجاً و مخرجاً، يا كافى أهل الحرم من أصحاب الفيل، و المرسِل عليهم طيراً أبابيل، ترميهم بحجاره من سجّيل، إرم من عادانى بالتنكيل. اللهمّ إنّى أسألك الشفاء من كل داء، و النصر على الأعداء، و التوفيق لما تُحبّ و ترضى. يا اله السماء و

ص:77

الأرض و ما بينهما و ما تحت الثرى، بك استشفى، و بك استعفى، و

عليك أتوكل (فيسكفيكهم الله و هو السميع العليم)؛(1)

اى خدايى كه ميان دو دريا حائل و مانع نفوذناپذير قرار دادى؛ اى خداى صاحب قدرت و سلطنت؛ اى آن كه جايگاهت بس والا و باعظمت است. چگونه بيم داشته باشم كه اميدم تويى ؟ چگونه ستم ديده باشم كه تكيه گاهم تو هستى ؟ پس مرا به وسيله پوشش خود از دشمانت نهان دار و به فرمانت بر دشمنان، پيروزم گردان و به يارى خود مرا كمك نما كه به تو پناه مى جويم و پناهگاه تنها تويى. در كارم گشايش مقرر فرما! اى آن كه اهل حرم (كعبه) را از حمله اصحاب فيل رهاندى و پرندگان ابابيل را با سنگ هايى از سجّيل بر سرشان فرو فرستادى. با كيفر خويش، دشمنانم را هلاك نما! خدايا! شفاى هر دردى را از تو درخواست مى كنم و پيروزى بر دشمنان و توفيق انجام دادن آن چه را تو دوست دارى و از آن خشنود مى شوى، از تو

مسئلت دارم. آن چه در آسمان و زمين و ميان آن ها و زيرزمين است، معبودش تويى؛ به نام و ياد تو و كمك تو شفا مى جويم و به ياريت عافيت مى خواهم و بر تو توكل مى كنم؛ «به راستى خداوند، آنان را كفايت خواهد نمود و او شنوا و داناست.»

خويش و پدران بزرگوارتان را براى ما بيان فرماييد؛ زيرا دانش شما از علم الهى گرفته شده و شما حجت مردميد و خداوند حجت بر شماست (ذُرِّيَّةً بَعْضُهٰا مِنْ بَعْضٍ وَ اللّٰهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ )؛ «و از دودمانى هستيد كه از يك ديگريد و خدا شنوا و داناست.»(1)

آن روز كه معاويه به پيشنهاد عمروعاص، كوشيد براى آشكار ساختن ناتوانى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در سخن گفتن، خطابه حضرت را قطع كند تا مردم شيفته بلاغت آن بزرگوار نشوند، توانايى در هنر و بلاغتِ امام بر همگان متجلّى گشت.(2)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در ايراد خطابه هاى نظامى در دوران حكومت پدر ارجمندش و بعد از آن، سهم بسزايى داشتند و در سخنان آن حضرت، دقت ساختار عبارات و پيوستگى عناصر آهنگ و بيان، آشكارا ديده مى شود.

نامه هاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با عباراتى كوتاه و پرمعنا از امتياز خاصى برخوردار بود كه نمونه اى از آن را در دو نامه حضرت، يكى به معاويه و ديگرى به زيادبن ابيه مى توان يافت كه هر يك بيش از دو سطر نبودند. امام در پاسخ نخستين فرد كه دو تن جاسوس بر حضرت گماشته بود، مرقوم فرمودند:

اما بعد، (معاويه!) تو دست به اعزام جاسوس زده اى، گويى دوست دارى خود را درگير نبرد سازى. من در اين موضوع ترديدى ندارم! به خواست خدا در انتظار آن باش؛ خبر يافته ام كه چون نابخردان به شماتت پرداخته اى.(3)

ايشان طى نامه ديگرى به زيادبن ابيه كه يكى از افراد باايمان را آزار كرده و تحت پيگرد قرار داده بود، از او درخواست نمودند دست از او بردارد. زياد در پاسخ، نامه اى به اين مضمون به آن حضرت نوشت:

ص:79

از زيادبن ابى سفيان به حسن بن فاطمه؛ امابعد، نامه ات به دستم رسيد. در آن نامه قبل از من خود را ستوده بودى، در صورتى كه من حاكم و فرمان روا هستم و تو دست نياز به سمت من آورده اى(1)

پرواضح است كه مضمون اين نامه، حاكى از احساس بيمارگونه عقده حقارت و كمبود شخصيت زياد بوده است. او خود را به ابوسفيان و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به فاطمه زهرا (س) نسبت مى دهد. ولى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در دو سطر به گونه اى به وى پاسخ مى دهد كه به كلى شخصيت او متلاشى مى شود. حضرت بدو مرقوم فرمودند:

من الحسن بن فاطمه الى زياد بن سميه، اما بعد، فإنّ رسول الله (ص) قال: الولد للفراش وللعاهر الحجَر؛(2)

از حسن پسر فاطمه به زياد پسر سميه! اما بعد، پيامبر (ص) فرمود: «فرزند، از آنِ صاحب پسر (شوهر) است و زناكار بايد سنگسار شود.»

وطمره من رقيق الثوب تسترنى حياً وإن متّ تكفينى لتكفينى

«پاره نان خشك و خشنى مرا سير مى كند و جرعه اى از آب گوارا سيرابم مى سازد؛ تا زنده ام لباسى ساده و بى پيرايه، بدنم را مى پوشاند و آن گاه كه از دنيا رفتم، همان لباس براى كفنم كافى است».

3. آن حضرت در مورد سخاوت مى فرمايد:

إنّ السخاء على العباد فريضه وعد العباد الأسخياء جنانه

من كان لا تندى يداه بنائل لله يقرأ فى كتاب محكم

وأعدّ للبخلاء نار جهنّم للراغبين فليس ذاك بمسلم

(1)

«بخشندگى بر بندگان، فريضه اى الهى است و در قرآن حكيم از آن ياد شده است. خداوند بندگان بخشنده و سخاوتمندش را وعده بهشت داده و آتش جهنم را براى بخيلان مهيا كرده است. آن كس كه دست بخشندگى به سوى نيازمندان دراز نكند، او را مسلمان نمى توان خواند.»

4. آن گاه كه به ايشان خبر رسيد، عمروعاص در مجلس معاويه آن حضرت را ناسزا گفته، فرمودند:

أتأمر يا معاوى عبد سهم إذا أخذت مجالس ها قريش

أأنت تظلّ تشتمنى سفاهاً فهل لك من أب كأبى تسامى

ولا جدٌّ كجدّى يابن حرب ولا امّ كامّى فى قريش

فما مثلى تهكم يابن حرب فمهلاً لا تهيج بنا اموراً

بشتمى والملأ منّا شهودُ؟ فقد علمت قريش ماتريدُ

لضغن ما يزول ومايبيدُ؟ به مَن قد تسامى أو تكيدُ؟

رسول الله إن ذُكر الجدودُ إذا ما حصّل الحسب التليدُ

ولا مثلى ينهنهه الوعيدُ يشيب لهولها الطفل الوليد

(2)

ص:81

«اى معاويه! آيا عبد سهم را فرمان مى دهى كه مرا در حضور مردم ناسزا بگويد، هنگامى كه قريش مجالس فراهم مى آورند و تو مى دانى كه آن ها چه منظورى دارند؟ تو از روى نادانى به من ناسزا مى گويى، با كينه اى كه هميشه از ما به دل دارى! آيا تو مانند من پدرى دارى كه به او افتخار كنى يا نيرنگ مى بازى ؟ اى پسر حرب! اگر اجداد معرفى شوند تو جدى مانند جد من ندارى كه فرستاده خداست و مانند مادر من، مادرى در قريش نيست كه

فرزندان شرافتمندى از او متولد شود. اى پسر حرب! نه كسى نظير مرامى توانى سرزنش كنى و نه كسى

چون من از تهديد بيم دارد. خاموش باش و دست به كارى مزن كه از بيم آن كودكان پير شوند!»

5. آن حضرت در بى نيازى از مردم فرمودند:

اغنَ عن المخلوق بالخالقِ واسترزق الرحمن من فضله

من ظنّ أنّ الناس يغنونه مَن ظنّ أن الرزق من كسبه

تغنَ عن الكاذب والصادقِ فليس غير الله بالرازقِ

فليس بالرحمن بالواثق زلّت به النعلان من حالق

(1)

«با وجود آفريدگار توانا، از آفريده ها بى نياز شو! تا از هر دروغ گو و راست گويى بى نياز باشى. تنها از فضل و عنايت خداى مهربان درخواست روزى كن كه غير از خدا، كسى روزى رسان نيست. آن كس كه گمان برد مردم او را بى نياز خواهند ساخت، به خدا بى اعتماد است. كسى كه تصوّر كند روزى را تنها از راه كسب وكار به دست مى آورد، از اوج بلندى لغزيده است.»

ص:82

امين الاسلام طبرسى معتقد است: «تفسير يعنى كشف مراد از لفظ مشكل.»(1) آيت الله خويى عقيده دارد تفسير عبارت است از: «روشن نمودن مراد خداى از قرآن كريم.»(2)

علامه طباطبايى نيز با قبول اصل تعريف خويى با اندك تفاوتى مى نويسد: «تفسير يعنى بيان معانى آيات قرآن و كشف مقاصد و

مدلول هاى آن.»(3) برخى از دانشمندان اهل تسنن نيز در تعريف تفسير گفته اند: «تفسير علمى است كه با آن مى توان قرآن را شناخت و به معانى آن دست يافت و احكام و حِكمش را استخراج نمود.»(4) اين تعاريف با همه اختلاف الفاظى كه دارند، همگى در عنصر بيان مراد خدا، با هم مشترك اند و با اين قيد، هدف تفسير را به خوبى روشن كرده اند كه همان رسيدن به مراد الهى از الفاظ قرآن است.

برخى از مفسران، منهج تفسيرى را ضوابط كلى دانسته اند كه مفسر در پرتو آن حركت مى كند و از آن منحرف نمى شود.(1) برخى ديگر، منهج تفسيرى را شيوه تفسيرى خاصى مى دانند كه مفسر بر اساس افكار و عقايد و تخصص علمى يا مكتب تفسيرى خود در تفسير قرآن به كار مى گيرد.

(2)تعريف نخست بيش تر به قواعد تفسير شبيه است و تعريف دوم بيش تر گرايش فكرى مفسر را درنظر دارد. بنابراين، در تعريف جامع ترى براى منهج اين گونه مى گوييم: منهج يعنى پيمايش در گستره مصادرى كه توانايى و جواز تفسير كردن قرآن را دارد و مفسر با سير در آن، و بهره گيرى از آن به تفسير قرآن مى پردازد. تفسير از اين جهت، به تفسير قرآن به قرآن، تفسير قرآن به روايت و تفسير قرآن به عقل تقسيم مى شود.

تخصصى درمى آورد. تفسير قرآن از اين لحاظ، به تفسير كلامى، تفسير عرفانى، تفسير اجتماعى، تفسير ادبى، تفسير فقهى و تفسير علمى تقسيم مى شود.

در اين عصر، مفسرانى وجود داشتند كه برخى از آنان به نوعى تأثيرگذار در عرصه تفسير قرآن بودند؛ از جمله:

از اصحاب امام اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )(1) و از شاگردان ابن مسعود بوده است.(2)

شمار آورد. و از عبادت، ورع و صلاح وى ياد كرده است.(1)

4. زرّ بن حُبيش (متوفاى 83 ق). مى نويسند وى از بزرگان تابعيان و عالم به قرآن بوده است. قرائت را از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و ابن مسعود فرا گرفت و به عاصم تعليم كرد.(1)

(إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً )،(1) آيه مودت: (قُلْ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبىٰ وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهٰا حُسْناً إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ شَكُورٌ )،(2) آيه ابرار و هل أتى: (إِنَّ الْأَبْرٰارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كٰانَ مِزٰاجُهٰا كٰافُوراً، عَيْناً يَشْرَبُ بِهٰا عِبٰادُ اللّٰهِ يُفَجِّرُونَهٰا تَفْجِيراً، يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخٰافُونَ يَوْماً كٰانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً، وَ يُطْعِمُونَ الطَّعٰامَ عَلىٰ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً، إِنَّمٰا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ لاٰ نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزٰاءً وَ لاٰ شُكُوراً، إِنّٰا نَخٰافُ مِنْ رَبِّنٰا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً) (3)و بسيارى ديگر از آيات.

آن چه در اين جا مناسب است بدان اشاره شود، صلح حسنى از وجهه قرآن و تفسير آن است. محمد بن مسلم از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) روايت مى كند كه ذيل آيه شريفه (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّكٰاةَ فَلَمّٰا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتٰالُ .. .)(4) فرمود:

وَ اللهِ الذى صَنَعَهُ الحَسنُ بنُ على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كانَ خَيراً لهذِه الأمّةِ مِمّا طَلَعَت عَلَيهِ الشّمسُ ، وَ اللهِ لَفيه نَزَلَت هذهِ الآية (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ ، وَ أَقِيمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّكٰاةَ )

إنّمَا هِى طَاعةُ الإمام؛

به خدا سوگند آنچه حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى اين امت انجام داد، بهتر است از آن چه خورشيد بر آن مى تابد. به خدا سوگند اين آيه درباره وى نازل شده است: (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ ...»،

مهم در اين جا تنها پيروى از امام است.(5)

در روايتى ديگر، حسن بن زياد عطار روايت مى كند كه درباره اين آيه (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ ...) از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرسيدم، حضرت فرمود:

ص:94

نَزَلَت فِى الحَسَنِ بنِ عَلى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) أمَرَهُ اللهُ بِالكفّ ؛

درباره حسن بن على نازل شده كه خدا وى را امر كرد تا دست [از جنگ] بكشد.(1)

محدث حويزى نيز از ادريس مولى عبدالله بن جعفر نيز از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همين معنا را روايت كرده است.(2) اين آيه از يك سو كه به اقتضاى اوضاع زمانى، مكانى و نيرو، دستور دست كشيدن از جنگ را به مؤمنان داده است، در عصر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) تحقق عينى يافت و حضرت به عنوان عامل به قرآن بدان عمل كردند. از سوى ديگر، اگرچه ظاهر و تنزيل آيه عصر پيامبر (ص) و خطاب آن به مؤمنان عصر نبوى است، تأويل و باطن آن امام به حق و اصحاب آن در زمان ديگر است كه در عصر مجتبوى محقق شد. اين احتمال نيز وجود دارد كه با توجه به تعبير روايت امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه فرمود:

«نَزَلَت فِى الحَسَنِ ...» واقعاً مورد نزول امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بودند.

در روايت ديگرى كه على بن إبراهيم نقل كرده كه حسين بن زياد مى گويد: از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شنيدم كه درباره آيه شريفه (وَ أَنّٰا لاٰ نَدْرِي أَ شَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرٰادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً )(3) فرمود:

لَا بَلْ وَ اللَّهِ شَرٌّ أُرِيدَ بِهِمْ - حِينَ بَايعُوا مُعَاوِيةَ وَ تَرَكوا الْحَسَنَ بْنَ عَلى».(4)

ص:95

ابن عجيبه (1224-1160 ق) از مفسران اهل تسنن نيز در تفسير آيه شريفه (فَمَنْ عَفٰا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللّٰهِ )(1) اين آيه را اشارت به صلح امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دانسته و مى گويد:

حسن بن على با صلح با معاويه و گذشت از حق خود، امور مسلمانان را اصلاح و از خون ريزى جلوگيرى كرد.(2)

اين جا صرف نقل حديث مطرح است و بعد از پذيرش مبنايى اعتبار خبر واحد در تفسير، و بررسى شرايط آن مى توان قضاوت درست داشت.

آيه شريفه كه مى فرمايد: (ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ )(1) كه كلمه «إنّك» در قرائت مشهور به كسر همزه است.(2) البته طبرسى تنها كسايى را از مشهور استثنا كرده اما در قرائت منسوب به امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمده كه آن حضرت «أنّك» و به فتح خوانده اند.(3)

البته مواردى هم وجود دارد كه مفسران به امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نسبت داده اند. مثل اختلاف در آيه: (اَلَّذِي يُؤْتِي مٰالَهُ يَتَزَكّٰى )(4) كه برخى چون آبيارى بر اين باورند كه قرائت جمهور «يتزكى» به عنوان فعل مضارع «تزكى» است. اما حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آن را ادغام «تاء» در «زاء» يزّكّى قرائت فرموده اند.(5) در حالى كه اين يك خطاى رجالى است، زيرا قارى اين قرائت حسن بن على بن حسن بن على بن ابى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است.

(6)از اين بحث مى توان چنين نتيجه گرفت كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) قرائت مشهور ميان مسلمانان را پذيرفته و آن را تأييد كرده بودند.

مِنْ دُونِ النّٰاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ )(1) از امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نقل مى كند كه آن حضرت فرموده اند:

خدا يهود را به وسيله پيامبرش [به خاطر نپذيرفتن حق] سرزنش كرد، با دليل و برهان قاطع راه عذرشان را بست، و به آن ها ثابت كرد كه محمد (ص) «سَيدُ النَّبِيينَ وَ خَيرُ الْخَلَائِقِ أَجْمَعِينَ ...» است. يهود براى مكابره پيش پيامبر رفته و گفتند:

«لَا نَدْرِى مَا تَقُولُ؟ وَ لَكنَّا نَقُولُ : إِنَّ الْجَنَّةَ خَالِصَةٌ لَنَا مِنْ دُونِك يا مُحَمَّدُ وَ دُونِ عَلِى وَ دُونِ أَهْلِ دِينِك وَأُمَّتِك وَ إِنَّا بِكمْ مُبْتَلَوْنَ [وَ] مُمْتَحَنُونَ ، وَ نَحْنُ أَوْلِياءُ اللَّهِ الْمُخْلَصُونَ وَ عِبَادُهُ الْخَيرُونَ ، وَ مُسْتَجَابٌ دُعَاؤُنَا، غَيرُ مَرْدُودٍ عَلَينَا بِشَىءٍ مِنْ سُؤَالِنَا رَبَّنَا». هنگامى كه چنين سخن گفتند، خدا به پيامبرش فرمود كه به آن ها بگويد

: (إِنْ كانَتْ لَكمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ ... وَ لَنْ يتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيديهِمْ وَ اللَّهُ عَليمٌ بِالظَّالِمينَ ).(2)

مسلمه مى فرمايد:

«يا حَبيبُ ربَّ مَسِير لَك فِى غَيرِ طَاعَةِ اللّهِ تَعالى»؛ اى حبيب! گاهى مسير تو در غير طاعت از خدا است». وى گفت: «راه من، همان راه پدرت است و آيا مسير طاعت خدا نيست ؟» امام فرمود:

«بلى و لَكنّك أطعتَ مُعاويةَ عَلى دُنيا قَليلَة زَائِدة فَلَئِن قَامَ بِك فِى دُنياك فَلَقد قَعَدَ بِك فِى دِينِك؛» آرى، در مسير خداست، ولى تو به خاطر دنياى اندك از معاويه پيروى كردى؛ اگر بر دنيايت بيفزايد از دينت مى كاهد. حضرت سپس فرمود:

«وَ لَو كنتَ إذ فَعَلتَ شَرّاً فَعلتَ خَيراً كان ذلِك كمَا قَالَ اللّهُ تَعَالَى: «خَلَطُوا عَمَلاً صٰالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللّٰهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ 1 و لكنك كما قال اللّه تعالى: كَلاّٰ بَلْ رٰانَ عَلىٰ قُلُوبِهِمْ مٰا كٰانُوا يَكْسِبُونَ 2 تو اگر بدى و خوبى را با هم انجام دهى! مانند كسانى هستى كه عمل صالح و ناصالح را به هم درآميختند، اما مانند اين است كه [خدا فرمود:] اعمال سوء آن ها هم چون زنگارى بر دلشان نشسته، و از درك حقيقت وامانده اند.(1) اين سخن امام نشان مى دهد اگرچه نزول اين آيه درباره ابولبابه و هم فكرانش در جنگ تبوك است،(2)

اما به آن ها منحصر نيست، بلكه در

هر زمان كه مصداق يابد، منطبق خواهد شد. در حقيقت، روشن گر اين است كه نزول آيه تخصيص نمى زند، بلكه تمام افرادى را شامل مى شود كه اعمال نيك و بد را به هم آميخته اند و از كارهاى بد خويش پشيمانند .

اول همان است كه به اذهان عموم تبادر مى كند كه همان معناى لغوى و يا ترجمه است. لايه دوم، با ابزار لغوى قابل دريافت نيست و بايد با تعمق بيش تر به آن رسيد كه همان تفسير است. در وراى اين معنا لايه هايى در سطح ژرف ترى وجود دارد كه نه تنها با لغت شناسى ممكن نيست بلكه حتى با اداوت و علوم تفسيرى نيز قابل دريافت نباشد بلكه به ابزارى فراتر از امور عادى نياز دارد كه به تعبيرى در بطن و باطن الفاظ قرار دارد. مراد از بطن اين مرتبه از معناست كه از آن به معناى دوم براى كلام تعبير شده، در مقابل معناى اول براى كلام كه از آن به ظَهر تعبير مى شود.(1) در روايات تفسيرى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به مواردى از اين نوع برمى خوريم. درباره آيه «وَ رَأَيْتَ النّٰاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللّٰهِ أَفْوٰاجاً2 ظاهر آيه اين است كه گروه هاى انسانى با پذيرش دين الهى بدان وارد مى شوند. اما امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در پاسخ به پرسش از معناى ناس مى فرمايد:

«نَحنُ الناسُ ، وَ أشياعُنَا أشباهُ الناسِ ، وَ أعداؤُنا النَسنَاسُ ». در ادامه روايت آمده كه اميرمؤمنان بين دو چشم فرزندش را بوسيدند و فرمودند: «اَللّٰهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ .(2)

بديهى است نه مؤمن منحصر به امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است و نه فاسق منحصر به وليد بلكه حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در ارزش ايمان، مصدق بارز و وليد در ضدارزش، مصداق بارز است.

فرمود:

«إذا أصبت خيرا فحدث إخوانك»؛ هر گاه كار خيرى انجام دادى آن را براى برادرانت بازگو كن. (إبن أبى حاتم، همان). طبق اين روايت، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نعمت را به انجام دادن كار خير و عمل صالح، و گزارش آن را به تحديث تفسير فرموده اند. واژه نَعمَت به فتح نون، اسم مصدر از مصدر إنعام، و واژه نِعمَت به كسر نون اسم مصدر از مصدر تنعُّم به معناى عيش و رفاه است.(1) اين كلمه بر اساس آموزه هاى قرآن كه فرمود: (وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظٰاهِرَةً وَ بٰاطِنَةً )2 هم شامل نعمت هاى ظاهرى مى شود و هم نعمت هاى باطنى را در بر مى گيرد. برخى از مفسران مى نويسند: بنابر اين كه خطاب به كفار باشد، مراد از نعمت هاى ظاهرى گوش، چشم، ديگر جوارح، سلامت، عافيت و رزق طيب است و مقصود از نعمت باطنى (غايب از حس) شعور، عقل و اراده است و بنابر اين كه خطاب به همگان باشد نعمت ظاهرى گفته شده به اضافه دين كه تنظيم كننده امور دنيا و آخرت است و منظور از نعمت باطنى، امور گفته شده به اضافه مقامات معنوى است كه به اخلاص در عمل منتهى مى شود.(2) مفسران در مجموع، امورى چون

اسلام، پيامبر (ص)، قرآن، حسن صورت، تسويه اعضاء، رزق، جوارج، اقرار به زبان، تخفيف شرائع، پيروزى بر دشمن، را نعمت ظاهرى دانسته اند. و امورى چون گناهان بدون عقوبت، معرفت، جوانح (قلب)، اعتقاد به قلب، حسن خلق، شفاعت، امداد فرشتگان و محبت را نعمت باطنى معرفى كرده اند.

بديهى است همه اين نعمت ها و از جمله نعمت هاى باطنى، مصداق آشكار است. اما امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به نعمت توفيق الهى بر انجام دادن كار خير اشاره مى كند كه مردم و از جمله مفسران توجهى بدان ندارند و به اصطلاح مصداق پنهان است

ص:104

و اين را تنها در مكتب اهل بيت: مى توان ديد، چنان كه امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

«مَا أَنْعَمَ اللَّهُ تَعَالَى عَلَى الْعَبْدِ بِمِثْلِ مَا أَنْعَمَ بِهِ مِنَ التَّوْفِيقِ ».(1)

قرآن را تصحيح كرده اند. از جمله در آيه شريفه: (لِتَسْتَوُوا عَلىٰ ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحٰانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنٰا هٰذٰا وَ مٰا كُنّٰا لَهُ مُقْرِنِينَ )1 كه ظهور در تسبيح، تنزيه و ذكر نعم الهى دارد. در برخى از روايات چنين آمده كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مردى سوار بر مركب را ديدند كه آيه (سُبْحٰانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنٰا هٰذٰا) را مى خواند. امام پرسيد:

«أ بهذا أمرتم ؟» آيا به اين كار مأمور شده اند». راكب پرسيد: «پس به چه چيز مأموريم ؟» حضرت فرمود:

«إن تَذكرُوا نِعمَةَ رَبّكم»؛ بايد نعمت پروردگار را يادآور شد.(1)

در سيره ديگر ائمه نيز همين است. در روايتى چنين آمده است

: «رَكبَ عَلِى بْنُ

أَبِى طَالِبٍ (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فَلَمَّا وَضَعَ رِجْلَهُ فِى الرِّكابِ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ ، فَلَمَّا اسْتَوَى عَلَى الدَّابَّةِ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى أَكرَمَنَا وَ حَمَلَنَا فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقَنَا مِنَ الطَّيبَاتِ وَ فَضَّلَنَا عَلَى كثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقَ تَفْضِيلًا(2) سُبْحانَ الَّذِى سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ ، ثُمَّ سَبَّحَ اللَّهَ ثَلَاثاً وَ حَمِدَ

اللَّهَ ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِى فَإِنَّهُ لَا يغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ ، ثُمَّ قَالَ كذَا فَعَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ أَنَا رَدِيفُهُ ».(3)

كلامى، در مواردى تفسير فقهى، در مواردى تفسير تاريخى و... انجام گرفته است. از سوى ديگر، تفسير روايى و مأثور از مصعومان: و از جمله امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، به دو گونه مستقيم و غيرمستقيم تجلّى كرده است؛ يعنى گاهى امام بدواً و يا در پاسخ راوى مى فرمايد: تفسير آيه چنين و چنان است. گاهى امام مطلبى را در قالب يكى از معارف الهى بيان داشته باشند، اما مقصود بعضى از آيات را روشن كرده است. در تفسير مجتبوى هر دو قسم وجود دارد. در اين نوشتار، تنها نمونه هايى از اين گونه هاى تفسيرى خواهد آمد و با توجه به منابع مختلف تفسيرى و روايى شيعى و سنى نقل خواهد شد.

يَوْمٌ مَشْهُودٌ ).(1) راوى مى گويد پرسيدم: «اين ها كيان اند؟» گفتند: «نفر اول، ابن عباس، نفر دوم ابن عمر و نفر سوم حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است.»(2) علامه طباطبايى مى نويسد:

اين حديث به طرق مختلف و الفاظ نزديك به هم روايت شده است و تفسير امام مجتبى با سياق آيه سازگارتر از ديگر تفاسير است.(3)

طبق اين روايت، حضرت امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در تفسير قرآن، از خود قرآن استمداد كرده و به اصطلاح تفسير قرآن به قرآن صورت داده است.

ضمناً از اين روايت، به اين نكته مى رسيم كه آن حضرت اگر امكان مى يافتند و فرصت و مخاطب داشتند، به تفسير قرآن مى پرداختند و خطاى ديگران را تصحيح مى كردند.

احسان را آشكار مى كند، تفسير خود امام مجتبى (ص) نيست، بلكه تفسيرى است كه آن حضرت از جدش روايت مى كند؛ چنان كه آن حضرت از جدش پيامبر (ص) نقل مى كند كه فرمود:

(حُبّ اهل بيتى وَ ذُريتى استكمالُ الدين وَ تَلا رسول الله (ص) هذه الآية: «الْيوْمَ أَكمَلْتُ لَكمْ دِينَكمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكمُ الإِسْلامَ دِيناً)(1).(2) پيامبر (ص) در اين روايت، محبت اهل بيت و ذريه اش را وسيله كامل شدن دين معرفى مى فرمايد.

من شهر رمضان».(1)

امام به اين نكته تصريح دارد كه هفده رمضان زمان جنگ بدر بوده كه قرآن از آن به «يوم الفرقان» تعبير كرده است.

را فقره فقره براى امام خواند، هنگامى كه گفت: «اَلْكٰاظِمِينَ الْغَيْظَ» امام فرمود: «كظَمنَا غَيظَنا؛ غيظمان را فرونشانديم»، گفت: «وَ الْعٰافِينَ عَنِ النّٰاسِ »، امام فرمود: «عَفَونَا عَنك؛ از تو گذشتيم» زمانى كه گفت: «وَ اللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ »، آن حضرت فرمود

: «أنت حرّة

لوجه اللّه تعالى؛ تو در راه خدا آزاد هستى».(1) البته در برخى از تفاسير، اين اتفاق را به امام و هفتم نيز نسبت داده اند.(2)

نيز درباره آيه شريفه «لاٰ جَرَمَ أَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مٰا يُسِرُّونَ وَ مٰا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لاٰ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ َ (3) روايت شده است كه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در كنار مساكين مى نشستند و مى خواندند: «إِنَّهُ لاٰ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ ».4

4. خدا آنان را (از گناه) پاك نمى كند كه فرمود: «وَ لاٰ يُزَكِّيهِمْ »؛

5. براى آن ها عذاب دردناكى است كه فرمود: «وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِيمٌ ».

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) افراد جامعه را با توجه به ضرورت دارا بودن اخلاق و خَلاق به چهار دسته تقسيم كرده اند. واژه خلاق از ريشه خلق به معناى بهره اى است كه در پرتو اخلاق به دست مى آيد.(1) واژه خُلُق به سجيت و

طبيعت برمى گردد و كاربرد آن در سجاياى باطنى است.(2) آن حضرت مى فرمايد:

«النَّاسُ أَرْبَعَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ لَهُ خُلُقٌ وَ لَا خَلَاقَ لَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَهُ خَلَاقٌ وَ لَا خُلُقَ لَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ لا خُلُقَ وَ لا خَلاقَ لَهُ وَ ذَلِك مِنْ شَرِّ النَّاسِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَهُ خُلُقٌ وَ خَلاقٌ فَذَلِك خَيرُ النَّاسِ ».(3)

بر اساس اين تفسير و تقسيم، هر كس فاقد اخلاق باشد، در نتيجه بى بهره از خَلاق است؛ در دنيا زيان بارترين و در آخرت زيان كارترين فرد خواهد بود.

با همه تضييقات موجود در عصر امام، آن حضرت در برابر مفسرانى كه هر كدام انديشه خاصى را نشر مى دادند، به تناسب زمان اقدام به خطدهى تفسير درست مى كردند.

روايات تفسيرى رسيده از امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در قالب مناهج تفسيرى و اتجاهات تفسيرى، و با فرض صحت روايات مأثوره، مشروعيت بخش انواع تفسير قرآن است.

روايات نقل شده بيش تر جنبه تفسير غيرمستقيم دارد؛ ضمن آن كه صبغه تعليمى در تفسير امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بيش از گونه هاى ديگر چشم گير است.

مفسران اهل سنت، با توجه به جايگاه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به ويژه مقام خلافت چندماهه و صحابى بودنش، روايات زيادى را از حضرتش نقل كرده اند و بسا بتوان گفت ميزان پذيرش اين امام همام پس از اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بيش از امامان ديگر است. حتى مى توان گفت بيش تر تفاسير اهل سنت از جمله جامع البيان طبرى، مفاتيح الغيب فخر رازى، كشف الاسرار ميبدى، كشاف زمخشرى، احكام القرآن ابن العربى، احكام القرآن جصاص، احكام القرآن طبرى، الجامع لاحكام القرآن قرطبى، روح المعانى آلوسى، تفسيرالقرآن الكريم، ابن ابى حاتم، انوارالتنزيل بيضاوى و ده ها تفسير ديگر از ايشان روايت نقل كرده اند.

برخى روايات مجتبوى نقل شده در تفاسير شيعه و سنى، در بدو نظر فاقد شرايط قبول است اما چون مفاد آن ها مورد تأييد روايات صحاح است، پذيرفته مى شود.

2. ابن اثير، على بن محمد بن عبدالكريم، الكامل فى التاريخ، بى جا، بى تا.

3. ابن العربى، محمدبن عبدالله بن ابوبكر، احكام القرآن، بى جا، بى تا.

4. ابن حجر عسقلانى، أحمد بن على، تهذيب التهذيب، چاپ اول، دارالفكر، بيروت: 1404 ق.

5. ابن خلكان، أحمد بن محمد بن أبى بكر، وفيات الاعيان وانباء ابناء الزمان، تحقيق إحسان عباس، بيروت: دارصادر، 1900 م.

6. ابن شهرآشوب، محمد بن على، مناقب آل ابى طالب، تصحيح گروهى از اساتيد، النجف الاشرف:

المطبعة الحيدرية، 1376.

7. ابن عجيبه، احمد بن محمد، البحر المديد فى تفسير القرآن المجيد، تحقيق احمد عبدالله قرشى رسلان، چاپ اول، ناشر دكتر حسن عباس زكى، قاهره، 1419 ق.

8. ابن فارس، احمدبن زكريا، معجم مقاييس اللغه، تحقيق عبدالسلام محمد هارون، چاپ دوم، دارالجيل، بيروت: لبنان، 1420 قم.

9. ابوحيان اندلسى، محمدبن يوسف، البحر المحيط فى التفسير، تحقيق صدقى محمدجميل، بيروت: دارالفكر، 1420 ق.

10. آبيارى، ابراهيم، الموسوعه القرآنيه (دانشنامه قرآنى)، موسسه سجل العرب، بى جا، 1405 ق.

11. ادنروى، أحمد بن محمد، طبقات المفسرين، تحقيق، چاپ اول،

مكتبة العلوم والحكم، تحقيق سليمان بن صالح الخزى، مدينه منوره، 1997 م.

ص:115

12. آلوسى، سيدمحمود، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم، تحقيق على عبدالبارى عطية، چاپ اول، دارالكتب العلميه، بيروت: 1415 ق.

13. امين عاملى، سيدمحسن، اعيان الشيعه، تحقيق حسن اميت، (سازمان اوقاف)، بى تا.

14. ايازى، سيدمحمدعلى، المفسرون، حياتهم و منهجهم، چاپ اول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1414 ق.

15. بابائى، على اكبر، مكاتب تفسيرى، چاپ دوم، پژوهشكده حوزه و دانشگاه و سازمان سمت، 1381.

16. تهرانى، آقا بزرگ، الذريعه الى تصانيف الشيعه، بيروت: دارالاضوا، بى تا.

17. جاسم محمد ابوطبره، هدى، المنهج الاثرى فى تفسير القرآن، چاپ اول، دفتر تبليغات اسلامى، 1372.

18. جوهرى، اسماعيل بن حماد، الصحاح، تاج اللغه و صحاح العربيه، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، دارالعلم للملايين، بيروت: چاپ چهارم، 1407 ق.

19. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، مصحح

مؤسسة آل البيت:، چاپ اول، قم:

مؤسسة آل البيت:، 1409 ق.

20. حسن بن على، (امام يازدهم)، التفسير المنسوب الى الامام الحسن العسكرى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، مصحح مدرسه امام مهدى (عج)، چاپ اول، قم:

مدرسة الإمام المهدى (عج)، 1409.

21. خويى، سيدابوالقاسم، البيان فى تفسير القرآن، چاپ چهارم، بيروت: دارالزهراء، 1395 ق.

ص:116

22. ديلمى، حسن بن أبى الحسن، ارشاد القلوب، تحقيق سيدهاشم ميلانى، مركز الأبحاث

العقائدية، بى جا، بى تا.

23. ذهبى، محمدحسين، التفسير و المفسرون، چاپ پنجم، قاهره: مكتبه وهبه، 1421 ق.

24. رازى (ابوالفتوح)، حسين بن على، روضه الجنان و روح الجنان فى تفسيرالقرآن، تحقيق، دكتر محمدجعفر ياحقى و دكتر محمدمهدى ناصح، مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1408 ق.

25. رازى (فخرالدين) محمدبن عمر، مفاتيح الغيب، چاپ سوم، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1420 ق.

26. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات فى غريب القرآن، بيروت: دارالعلم، الدار

الشامية، 1412 ق.

27. زركشى، محمد بن بهادر، البرهان فى علوم القرآن، تحقيق، محمدأبوالفضل ابراهيم، بيروت: دارالمعرفه، 1391 ق.

28. زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، چاپ سوم، بيروت: دارالكتاب العربى، 1407 ق.

29. سيوطى، جلال الدين، الدر المنثور فى تفسير المأثور، قم: كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، 1404 ق.

30. شيبانى، محمد بن حسن، نهج البيان عن كشف معانى القرآن، تحقيق حسين درگاهى، چاپ اول، تهران: بنياد دايرة المعارف اسلامى، 1413 ق.

ص:117

31. شيخ مفيد (محمد بن محمد)، الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد، چاپ اول، قم: كنگره شيخ مفيد، 1413 ق.

32. صدر، سيدمحمدباقر،

المدرسة القرآنيه، چاپ اول، مركز الابحاث والدراسات

التخصصية للشهيد الصدر، 1421 ق.

33. صدوق (ابن بابويه)، محمد بن على، الامالى، چاپ ششم، كتابچى، تهران: 1376.

34. -، التوحيد، مصحح هاشم حسينى، چاپ اول، قم: جامعه مدرسين، 1398 ق.

35. -، محمد بن على، خصال، مصحح، على اكبر غفارى، جامعه مدرسين، بى تا.

36. -، من لايحضره الفقيه، چاپ دوم، قم:

مؤسسة النشر الإسلامى، 1413 ق.

37. طباطبايى، سيدمحمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه 1417 ق.

38. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسيرالقرآن، تحقيق محمدجواد بلاغى، چاپ سوم، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372.

39. طبرى، ابوجعفر محمد بن جرير، جامع البيان فى تفسير القرآن، چاپ اول، بيروت:

دارالمعرفة، 1412 ق.

40. طوسى، محمد بن الحسن، أمالى، مصحح مؤسسه بعثت، چاپ اول، قم: دار

الثقافة، 1414 ق.

ص:118

41. عده اى از علماء [زيد الزراد الكوفى و عاصم بن حميد الحناط و...] الأصول

الستة عشر، چاپ اول، قم: دارالشبسترى للمطبوعات، 1363.

42. عروسى حويزى، عبدعلى بن جمعه، تفسير نور الثقلين، قم: انتشارات اسماعيليان، 1415 ق.

43. عياشى، محمدبن مسعود، تفسير العياشى، محقق و مصحح سيدهاشم رسولى محلاتى، چاپ اول، تهران، 1380 ق.

44. فتال نيشابورى، محمد بن احمد، روضه الواعظين و بصيره المتعظين، چاپ اول، ايران: انتشارات رضى، 1375.

45. فيومى، احمد بن محمد، المصباح المنير، چاپ دوم، دارالهجره، قم: 1414 ق.

46. قمى، على بن ابراهيم، تفسير القمى، محقق و مصحح طيب موسوى جزائرى، چاپ سوم، دارالكتاب، 1404 ق.

47. كلينى، محمد بن يعقوب، الكافى

(الإسلامية)، محقق و مصحح على اكبر غفارى و محمد آخوندى، چاپ چهارم، تهران: دارالكتب

الإسلامية، 1407 ق.

48. -، كافى، محقق و مصحح دارالحديث، قم: دارالحديث، چاپ اول، 1429 ق.

49. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، مصحح جمعى از محققان، چاپ دوم، بيروت: دارإحياء التراث العربى، 1403 ق.

50. مسعودى، على بن حسين، مروج الذهب، بى جا، بى تا.

ص:119

51. مصطفوى، حسن، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1360.

52. معرفت، محمدهادى، التمهيد فى علوم القرآن (التفسير و المفسرون) چاپ اول، قم: مؤسسه التمهيد، 1386.

53. مغنيه، محمدجواد، تفسير الكاشف، دارالعلم للملايين، بيروت: چاپ چهارم، 1990.

54. موسوى سبزوارى، سيدعبدالاعلى، مواهب الرحمان فى تفسير القرآن، چاپ دوم، بيروت: مؤسسه اهل بيت:، 1409 ق.

55. يعقوبى، احمدبن ابى يعقوب، تاريخ يعقوبى، تحقيق عبدالامير منها، بيروت: مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، 1993.

ص:120

تشريح مفهوم تربيت و تربيت دينى، به ما كمك خواهد كرد تا با توجه به ديدگاه هاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، مبانى هم گرايى تربيتى دين و اخلاق، بررسى شوند.

واژگان كليدى: اخلاق، دين، تربيت، تربيت دينى، تربيت اخلاقى، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )

نمايانده است. ملكات اخلاق، شاكله انسان و صورت باطنى او را مى سازد. بعثت پيامبر (ص) براى اين بود كه به مردم بياموزد چگونه صورت باطنى خود را كه در قيامت ظاهر و آشكار مى گردد، به صورت و زينت حقيقى انسان آراسته سازند؛ لذا فرمودند:

«انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق»(1)

در بررسى مفهوم دين نيز امروزه به سبب تأثّر فرهنگ ما از فرهنگ غرب و با وارد شدن مفاهيمى مانند سكولاريسم و ليبراليسم، بحث گستره دين و دامنه وظيفه انبيا به شدت زير سؤال رفته است؛ برخى مى گويند: درست است كه انبيا از جانب خداوند و با مأموريتى آسمانى براى هدايت انسان ها آمده اند، ولى آيا هدايت آنان شامل تمام ابعاد زندگى انسان است يا تنها شامل بخش هايى مى شود كه انسان در مورد آن ها قدرت استدلال ندارد و نمى تواند

بر داشته هاى عقلانى، علمى و تجربى خود تكيه كند؟ بنابراين، بحث بر سر گستره دين است؛ آيا ما در تعريف دين، حداقلى هستيم يا حداكثرى و تماميت گرا؟

از آيه شريفه (اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي )(2) استفاده مى شود كه دين كامل و تمام است. تمام است يعنى براى تمام جنبه هاى حيات انسان برنامه دارد؛ بنابراين، از روند سكولاريسم و فردى سازى جدا مى شود، كامل است يعنى هركدام از اين زيرمجموعه ها به بهترين شكل تبيين و به بشر ابلاغ شده اند. بشر هرچه تلاش كند، نمى تواند به يافته هايى كامل تر از معارف وحيانى دست يابد.(3)

به هرحال، درزمينه تربيت دينى، اين سؤال مطرح است كه دين اسلام درصدد

شكوفاسازى كدام بعد از ابعاد شخصيت انسانى است ؟ مربيان دينى چه وظيفه اى در برابر انسان دارند؟ اگر گستره دين به گستره زندگى انسان باشد، در اين

ص:123

صورت، تمام شاخه هاى علوم، مثل جامعه شناسى، روان شناسى، حقوق، اقتصاد، مديريت و حتى برخى از شاخه هاى علوم طبيعى هم وارد دين خواهند شد؛ چون در زمينه هموارسازى زندگى بشر است.(1)

با مراجعه به متون دينى، مى توان گفت كه دين عبارت است از: «مجموعه اى از باور داشت ها و طرز تلقى ها، يك نظام ارزشى و دامنه اى از احكام رفتارى» يعنى مجموعه اى از باورداشت ها كه همان بحث جهان بينى و تلقى ما از كليت هستى و چگونگى آن است و يك نظام ارزشى از بايدها و نبايدهاى اخلاقى كه ناظر به رفتار است و فقط جنبه نظرى و تئوريك صرف

ندارد امروزه برخى دين شناسان، معتقدند كه دين بايد چهار نوع رابطه و رفتار را در انسان تنظيم نمايد:

1. رفتارهايى كه در روابط انسان با خودش مطرح مى شود؛

2. رفتارهاى مربوط به ارتباط انسان باخدا؛

3. رفتارهاى ناشى از انسان با هم نوعانش در سطح جامعه؛

4. رفتارهاى ناشى از روابط ارتباط با طبيعت و منابع طبيعى.(2)

رابطه دين و اخلاق، از پرسابقه ترين بحث هاى انديشه دينى است. فيلسوفان دين و عالمان علم اخلاق در زمينه رابطه دين و اخلاق، اصالت دين يا اخلاق، ضمانت اجرايى اخلاق به وسيله دين، سرچشمگى دين از اخلاق يا اخلاق از دين و ساير وابستگى ها و نيازمندى هاى دين و اخلاق، سخن گفته اند. در اين نوشتار، ابتدا به بررسى اجمالى و بيان نظريه هاى گوناگون در هم گرايى دين و اخلاق،

پرداخته مى شود. سپس با استفاده از كلام امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، تأثير اين هم گرايى بر تربيت بررسى مى گردد.

ص:124

قلبى، اقرار زبانى و عمل به اركان است.(1)

در اين زمينه، مى توان به چهار ديدگاه كلى تباين، اتحاد، تعامل و رابطه ارگانيك دين و اخلاق اشاره نمود:

است، مى تواند دليل نخست را غيرمستدل نشان دهد. استدلال ديگر اين است كه دين و اخلاق از جهت هدف، فاقد وجه اشتراك هستند؛ هدف دين، خداگونه كردن آدميان و تعالى بخشيدن به روح آن هاست؛ ولى هدف اخلاق، دادن دستورالعمل هايى براى اصلاح روابط اجتماعى انسان هاست. اين دليل نيز مخدوش است؛ زيرا خداگونه كردن آدميان و تعالى بخشيدن به آن ها،

از راه هاى گوناگونى از جمله اصلاح روابط اجتماعى انسان ها به دست مى آيد، پس هدف اخلاق، به عنوان هدف متوسط دين تلقى مى گردد. برخى از نويسندگان غربى معتقدند كه وابستگى اخلاق به دين، به محو اخلاق مى انجامد؛ زيرا با فرو ريختن باورهاى دينى، اخلاق نيز فرو مى پاشد.

به تعبير ديگر، فرو ريختن ايمان به خدا، راه را براى پرورش كامل نيروهاى آفريننده انسان مى گشايد. مخدوش بودن اين ادعا با نفى تلازم پيش گفته آشكار مى گردد؛ زيرا چه بسا ممكن است گروهى به رغم نفى گزاره هاى اعتقادى دين، به گزاره هاى اخلاقى دين باور داشته باشند و به دستورهاى ارزشى دين پاى بند بمانند؛ هرچند در مقام عمل، اعتقاد به خدا و معاد، ضمانت اجرايى احكام اخلاقى را فراهم مى آورد.(1)

قلمرو دين جدا نيست؛ بلكه اخلاق جزيى از گستره دين به شمار مى آيد؛ چنان كه نسبت دين و اخلاق، عموم و خصوص مطلق است. از باب تشبيه، مى توان دين را به درختى مقايسه كرد كه عقايد، ريشه ها، اخلاق، تنه و احكام، شاخه و برگ و ميوه آن هستند.(1)

انتزاعى و بيگانه از حيات عادى و دنيايى درنيايد، نيازمند اخلاق است. آنچه بيش از هر چيز و سريع تر از همه در نگاه، انديشه و قلب انسان جاى مى گيرد، رفتارها و گفتارهاى ظاهرى است كه مى تواند از عمق و باطن و ملكوت او خبر دهد.

البته برخى تصور كرده اند دين در مبادى تصديقى خود نيازمند اخلاق است. براى مثال، تصور شده كه اثبات وجود خدا، حيات پس از مرگ و نبوت، يعنى مبدأ، معاد و نبوت، بر اخلاق متوقف است. دليل اين افراد عمدتاً مسأله حسن و قبح است. بيان مطلب از اين قرار است كه درباره نبوت،

برخى با توجه به مسأله اختيار، گفته اند: دين نيازمند اخلاق است؛ زيرا دليل اثبات نبوت آن است كه خداوند ما را براى رسيدن به كمال آفريده؛ و اين كمال از راه انجام دادن افعال اختيارى حاصل مى شود و فعل اختيارى، به آگاهى نياز دارد و چون آگاهى انسان كامل نيست، پس به وحى نياز است. اما به چه دليل هدف از خلقت انسان كمال است ؟ زيرا كمال خوب است. پس پيش فرض استدلال نبوت، پذيرش حسن كمال و اختيار است و اگر اين پيش فرض نباشد، نبوت اثبات نمى شود.

معاد نيز بر اصل حسن و قبح متوقف است، زيرا پاداش بسيارى از نيكوكاران و كيفر بسيارى از گناه كاران در دنياى مادى و محدود ممكن نيست. از سويى،

پاداش ندادن فرد شايسته پاداش و به كيفر رساندن فرد شايسته كيفر، قبيح است. به بيان ديگر، پاداش دادن شايسته پاداش، و به كيفر رساندن شايسته كيفر كارى نيكوست. ازاين رو، لازم است پس از مرگ، جهانى ديگر باشد كه اين امور در آن محقق شوند. اگر آخرت نباشد، خدا مرتكب امرى قبيح شده است. پس اثبات معاد، بر حسن و قبح متوقف است.(1)

درباره اثبات خدا نيز چنين گفته اند كه اگر اعتقاد به حسن و قبح نباشد،

ص:129

نمى توان وجود خدا را اثبات كرد؛ زيرا با صرف نظر از ادله اى كه براى اثبات وجود خدا به كار مى رود (عقلى، نقلى، شهودى، تجربى و...) تا تصديق ملازمه ميان مقدمات درست و نتيجه يك استدلالِ درست را نيكو ندانيم، دليلى براى پذيرش نتيجه نخواهيم داشت. ازاين رو، همه استدلال هايى كه براى اثبات وجود خدا صورت مى گيرند، نيازمند پذيرش حسن و قبح اند.

پاسخ اجمالى اين مطالب، آن است كه ميان حسن و قبح وجودشناختى، حسن و قبح زيباشناختى و حسن و قبح اخلاقى تفاوت وجود دارد. اثبات وجود خدا يا صفات او، اثبات معاد و نبوت بر حسن و قبح وجودشناختى متوقف است نه حسن و قبح اخلاقى.

وقتى گفته مى شود هوا خوب است، اين ساختمان يا دستگاه خوب يا آلودگى هوا و آب بد است و نظاير آن، مراد كمال و نقص وجود، جنس ساختار و كارآمدى است. به بيان ساده، حسن و قبح وجودشناختى يعنى كمال و نقص. اما آن گاه كه مى گوييم گُل، درخت، دريا و... خوب است، اين خوبى زيباشناختى است كه بنابه نظر برخى، از كيفيت يا صفتى واقعى و خارجى حكايت مى كند و به نظر برخى ديگر، صرفاً از پسند و ناپسند و ميل و تنفر درونى انسان خبر

مى دهد. ولى خوب و بداخلاقى، تنها در جايى است كه صفت فعل اختيارى يا منش انسان واقع شود. با اين بيان، روشن مى گردد كه ملازمه ميان مقدمات و نتايج، اصلاً پذيراى خوب و بداخلاقى نيست؛ بلكه تنها صدق و كذب پذير است. تصديق يا پذيرش ملازمه ميان مقدمات و نتيجه نيز امرى وابسته به درك و شناخت است. درصورت وجود درك و شناخت ملازمه، تصديق يا تكذيب، خواه ناخواه صورت مى گيرد و حسن و قبح اخلاقى نمى پذيرد. روشن است كه عناد و لجاج يا تظاهر به پذيرش، فعلى اختيارى است كه مى تواند به حسن و قبح

ص:130

متصف شود. خلاصه آن كه ميان شناخت و تصديقِ چيزى و عمل و التزام به آن، ملازمه منطقى وجود ندارد. بنابراين، اگر گفته مى شود خدا خوب يا خوب مطلق است، اين خوبى ضرورتاً به معناى خوبى اخلاقى نيست، بلكه خوبى وجودشناختى است؛ يعنى خدا كمال مطلق است. اگر گفته مى شود قبيح بر خدا راه ندارد، اين قبح ضرورتاً قبح اخلاقى نيست؛ بلكه قبح وجودشناختى است؛ يعنى نقص بر خدا راه ندارد. لذا «جهان پس از مرگ بايد باشد»، به اين معناست كه حكمت، عدالت، خيرخواهى و قدرت خداوند كامل است و اگر قيامت نباشد، خلقت جهان كه فعل خداوند است، ناقص خواهد شد، درحالى كه نقص (قبح) بر خدا راه ندارد.

(1)حسن و قبح وجودشناختى به معناى كمال و نقص، امرى است كه عقل، فطرت يا وجدان آن را درك مى كند. حتى حسن و قبح اخلاقى نيز به اين درك نيازمند است. خوبى راست گويى و پاك دامنى كه خوبى اخلاقى محسوب مى گردد، ازاين روست كه عقل يا وجدان يا فطرت، كمال بودن يا در جهت كمال بودن آن را درك مى كند. با اين بيان، پاسخ توقفِ اثبات نبوت بر حسن

اختيار و كمال روشن مى شود؛ يعنى اين حسن، حسن وجودشناختى است نه حسن اخلاقى.(2)

پيراستن نفس از پليدى ها و پلشتى ها و آراستن آن به فضايل و پاكى ها، ايجاد روابط سالم اجتماعى، عدالت، امنيت، رفاه و آرامش و زندگى سعادتمند براى انسان از اهداف اخلاق است. اين اهداف در دين نيز وجود دارد، اما علاوه بر آن، رشد استعدادهاى بى نهايت انسان از طريق عبادت در شكل هاى گوناگون فردى،

ص:131

اجتماعى، سياسى و اقتصادى با توجه به حيات پس از مرگ و جنبه جاودانگى و بقاى روح از اهداف دين است. ازاين رو، مى توان گفت: همه غايات اخلاق در دين وجود دارد، اما برخى غايات دين در اخلاق به چشم نمى خورد، زيرا حتى نظام هاى اخلاقى سعادت گرا هم چون نظام سقراطى، افلاطونى و ارسطويى نيز تفسيرى از سعادت نشان مى دهند كه با سعادت موجود در اديان الهى فاصله بسيار دارد.(1) به هرحال، نياز دين به اخلاق از جنبه هاى زير قابل بررسى است:(2)

را به عهده دارد. براساس روان شناسى انسان نيز مى توان گفت كه بسيارى از انسان ها با تشويق يا تنبيه، به انجام دادن كارهاى خوب و ترك كارهاى بد رغبت مى يابند. آموزه هاى دينى و اعتقاد به عدالت الهى و حساب رسى به اعمال بندگان در معاد، اصول و ارزش هاى اخلاقى را الزام آور مى كند. فوايد دنيايى و آخرتى افعال اخلاقى، آدميان را به سمت عمل به ارزش هاى اخلاقى سوق مى دهد و دين در شناسايى فوايد دنيايى و آخرتى آن ها مؤثر است. علاوه بر اين كه افعال و ارزش هاى اخلاقى به هدف نهايى نيازمند است، دين در تعيين هدف والاى اخلاقى نيز نقش تعيين كننده دارد.(1)

به هر حال اخلاق، هم در مقام ثبوت و هم در مقام اثبات نيازمند دين است.

نيازمند ايضاح مفهومى از سوى دين اند. حال آنكه ادعا اين است كه برخى مفاهيم اخلاقى براى دست يافتن به وضوح و دقت كامل و ثابت نيازمند دين هستند.(1)

اساسى و نهايى آقاى بارتلى اين است: به چه دليل آنچه خدا فرموده خوب است، خوب است ؟ يا به چه دليل پيروى از اوامر و نواهى الهى خوب است ؟ خوب بودنِ پيروى از اوامر و نواهى الهى را ديگر نمى توان با گزاره اى دينى تبيين كرد؛ زيرا مستلزم دور است. يعنى نمى توان گفت چون خدا فرموده: پيروى از اوامر و نواهى الهى خوب است، پس پيروى از اوامر و نواهى الهى خوب است. مصادره اى بودن اين استدلال روشن است. پس بايد ملاك و منبع ديگرى غير از اوامر و نواهى الهى براى تبيين خوبى و بدى و بايد و نبايد وجود داشته باشد كه همان عقل يا احساس يا وجدان است. ازاين رو، اخلاق در تبيين مبادى تصديقى اش به دين نياز ندارد و از آن مستقل است.(1)

اما براساس دليل مذكور، در پاسخ بايد گفت: نياز اخلاق به دين ازآن روست كه هيچ فعل اختيارى و آگاهانه انسان بدون غايت نيست و نمى تواند باشد. كارهاى اخلاقى نيز از اين قاعده مستثنا نيستند. از سوى ديگر، ارزش اخلاقى كارها به ارزش غايات آن ها وابسته است. هرچه اين

غايات ارزشمندتر باشند، ارزش اخلاقى آن ها بيش تر خواهد بود. در ميان غايات نيز آن غايتى كه مطلوب

بالذات حقيقى و پايدار باشد ارزشمندترين غايات است و ساير غايات ارزش خود را وام دار آن هستند. بنابراين لذت، قدرت، علم، ثروت و نظاير آن، هيچ يك نمى توانند غايت و كمال مطلوب بالذات، پايدار و حقيقى باشند. بلكه غاياتى متوسط هستند كه هريك ارزش مناسب خود را دارند. كمال مطلوب و بالذات حقيقى و پايدار، همان است كه دين به انسان عرضه مى كند؛ يعنى خداوند بارى تعالى. ازاين رو، دليل آن كه پاك دامنى، عدالت، وفاى به عهد و نظاير آن خوب است و بايد عفيف و عادل بود و به عهد خود وفا نمود، اين است كه انسان را به

ص:136

كمال مطلوب بالذات نزديك مى كند و دليل آن كه آلوده دامنى، ظلم و نقض عهد، بد است و نبايد داراى اين صفات بود، اين است كه اين امور انسان را از كمال مطلوب بالذات خود دور مى سازد.(1)

كسى كه از همه چيز خود در دنيا گذشته و حتى جان خود را نثار كرده، بى شك مصداق برترين كارهاى اخلاقى است. از سوى ديگر ظلم و تجاوز و... برخى انسان ها نيز حتماً از مصاديق بارز كارهاى ضداخلاقى است. اما نه تعيين پاداش عمل نخست در دنيا ممكن است و نه كيفر عمل دوم. دين با نشان دادن آخرت و قيامت كه امكان چنين پاداش و كيفرى را فراهم مى سازد، انگيزه عمل اخلاقى در اين سطح را پديد مى آورد و انگيزه عمل ضداخلاقى در اين حد را از ميان مى برد يا كاهش مى دهد.

ذكر دو نكته در اين جا لازم است:

بسيارى از كارهاى اخلاقى، به ضمانت اجرايى دينى نياز ندارد، بلكه ستايش و سرزنش اجتماعى و دنيايى براى آن ها كافى است. اما اين نبايد سبب شود كه كسانى گمان كنند همه كارهاى اخلاقى چنين هستند و به ضمانت اجرايى دينى نيازى نيست.

برخى تصور مى كنند كه چنين رويكردى به اخلاق، سبب مى شود تا روح اخلاق كه همان فداكارى و عمل خالصانه است، از دست برود و اخلاق به امرى كاسب كارانه و مصلحت انديشانه تبديل شود.

در پاسخ به اين ادعا بايد گفت: اولاً همه كارها چنين نيستند. ثانياً توجه تمام

به ثواب و عقاب براى مراحل ابتدايى و متوسط كمال اخلاقى است. انسان با ممارست و مداومت بر كار اخلاقى، به تدريج به جايى مى رسد كه مى تواند بدون در نظر گرفتن نتيجه، عمل كند.

دوم. اخلاق براى آن كه با روح و باطراوت باشد، نه خشك و بى نشاط و مكانيكى، نيازمند منبع و منشأ و نگرشى متعالى و فوق طبيعى است. صرف انجام دادن كار اخلاقى، از آن جهت كه اخلاقى است، براى رشد و كمال كافى نيست.

ص:138

كار حق را بايد با انگيزه و نيت حق انجام داد. انگيزه متعالى و حق در سايه دين حاصل مى گردد. دين در اينجا يعنى توجه به ماوراى طبيعت و جهان مادى و روابط آن. البته برترين و والاترين شكل چنين توجهى، در قالب اديان الهى و برترين آن اديان، يعنى اسلام متحقق است.(1)

ديدگاه منطقى و مستدل اين است كه اخلاق، جزيى از دين به شمار مى آيد؛ يعنى رابطه دين و اخلاق، رابطه اى ارگانيكى مانند رابطه تنه درخت با كل درخت است. دين به مثابه درختى است كه عقايد ريشه آن، اخلاق تنه اش و احكام شاخ و برگش هستند.

نكته مهم اين است كه بر اساس تحليلى كه از مفاهيم و گزاره هاى اخلاقى داريم؛ يعنى آن ها را حاكى از روابط واقعى ميان افعال اختيارى انسان و كمال نهايى آدمى مى دانيم، اخلاق بر دين توقفى ندارد؛ يعنى هر كس مى تواند بدون پاى بندى به اعتقادات يا دستورهاى دينى، اين نظريه را بپذيرد؛ ولى شناخت كمال نهايى انسان و كشف رابطه ميان افعال اختيارى با كمال نهايى، به شدت به دين نيازمند است، پس اخلاق نيز به اصول و اعتقادات دينى و محتواى نبوت روحى نياز دارد؛ زيرا هر شخصى ممكن است از كمال نهايى انسان تحليلى عرضه نمايد.

عده اى كمال آدمى را در اعتدال قواى سه گانه غضبيه، شهويه و عاقله مى دانند و دسته اى در سازگارى انسان با محيط و برخى در لذت طلبى و غيره دانسته اند. اگر تقرب به خداوند كمال نهايى انسان باشد، بى شك شناخت تقرب به خدا بدون دانستن اعتقادات دينى از جمله: اعتقاد به خدا، جاودانگى نفس و ساير

احكام دينى ميسر نيست؛ زيرا بين كمالات مادى و ابدى و ظاهر و باطن اعمال، رابطه تكوينى وجود دارد كه درك آن در كمال آدمى ميسر است و آن مطلب بدون دين شناسى تحصيل نمى شود.

عقل انسان به تنهايى در شناخت مفاهيم كلى مانند حسن عدالت و قبح ظلم، كارايى دارد؛ ولى در تعيين مصاديق دستورهاى اخلاقى ناتوان است؛ ولى اين پرسش كه كدام رفتار اختيارى در تقرب به خدا مؤثر است و كدام يك مانع از كمال آدمى، از احاطه عقل بشر دور است.

ص:140

بنابراين، اخلاق هم به اعتقادات دينى و هم به دستورهاى دينى نياز دارد؛ در نتيجه، در تعيين مصداق هدف نهايى اخلاق و ملاك ارزش گذارى نيز در مقام تشخيص افعال ارزشمند، به شدت به اعتقادات و دستورهاى دينى نيازمنديم.

با مراجعه به قرآن و سنت، معلوم مى شود كه دين اسلام دربردارنده اعتقادات، اخلاقيات و احكام است و در همه شئون زندگى انسان دخالت مى كند و به رابطه انسان با خدا اختصاص ندارد. البته اين سخن بدان معنا نيست كه براى نمونه، قواعد حساب، هندسه، فيزيك و شيمى را نيز جزو دين به شمار آوريم. صرف روابطى كه ميان پديده ها وجود دارد يا روابط عٍلّى و معلولى ميان تركيبات فيزيكى و شيميايى يا فعل و انفعالات فيزيكى و مانند اين ها در حيطه دين قرار نمى گيرد؛ ولى از آن جهت كه اين امور در زندگى انسان نقش دارند و همه اين ها به نحوى با تكامل آدمى در ارتباط هستند، از بعد ارزشى خود در قلمرو دين قرار مى گيرند.(1)

جنبه هاى خاص تربيتى خود، مى كوشد متربى را به سمتى سوق دهد. به رغم اين معناى واژه شناختى كه با توجه به ويژگى باب تفعيل به ذهن مى آيد، امروزه اين مفهوم، در دين و علم جايگاهى ندارد. تربيت هرچند از باب تفعيل است، واژه اى است كه يك معناى تعاملى و دوسويه تضمين مى كند.(1) فرايندى است كه بخشى از عناصر و متغيرهاى آن از ناحيه مربى و برخى ديگر از جانب متربى عرضه مى شود و اگر اين گونه نباشد، از ديدگاه تربيتى معادل واژه تلقين يا القاست.

با توجه به اين ديد تعاملى، مى توان گفت كه تربيت عبارت است از: «كمك رسانى به متربى براى شكوفاسازى قابليت ها و توانش هاى درونى اش». معمولاً امروزه، مربيان و فيلسوفان تعليم و تربيت مى گويند كه «كمك كردن» بايد در سه شاخه انجام شود: شاخه بينش ها، شاخه گرايش ها و انگيزش ها، و شاخه رفتارها. ما با ارائه يك بينش خاص، با تقويت بُعدِ انگيزشى مشخص و سرانجام با تصحيح و جهت دهى يك رفتار به سمت خاص، به متربى كمك مى كنيم تا استعدادها و قابليت هايش شكوفا شود. طبيعتاً اين قابليت هاى فطرى، همان طورى

كه قرآن كريم نيز مى فرمايد: (وَ نَفْسٍ وَ مٰا سَوّٰاهٰا، فَأَلْهَمَهٰا فُجُورَهٰا وَ تَقْوٰاهٰا )(2)

دوگونه اند. اين الهام يا درون مايه، مى تواند شناختى و يا گرايشى باشد؛ يعنى تمايل و گرايش انسان ها به فُجور و تقوا، ممكن است يك گرايش

شناختى باشد؛ به اين معنا كه يك علم حضورى ناآگاهانه يا نيمه آگاهانه، يا يك بنيه شناختى بالقوه و فطرى باشد كه بعدها به صورت علم تفصيلى از حالت اجمال به تفصيل درمى آيد؛ و يا يك گرايش خفته باشد كه بايد با مكانيزم هاى تقويت و خاموش سازى، شكوفا يا راكد شود. بحث در تربيت، بحث امداد و فراهم آورى زمينه هاى فطرى براى

ص:142

متربى است، نه ايجاد يك امر بدون زمينه كه در واقع نوعى تحميل باشد.(1)

مفهوم امداد كه شاخص اصلى فرايند تربيت است، در لابه لاى كلمات پيامبر (ص) و معصومان: هم به طور ضمنى وجود دارد. حديث نبوى معروف

«بُعِثْتُ لأُتِمَّمَ مَكارِمَ الاَخْلاقِ »، به روشنى نشان مى دهد كه كار انبيا ايجاد مكارم اخلاق نيست؛ مكارم اخلاق، به صورت فطرى، در قالب دست مايه هاى بينشى يا زمينه هاى گرايشى در انسان ها وجود دارد و از روايت استفاده مى شود كه كار پيامبر (ص)، تكميل يا همان شكوفاسازى اين دست مايه هاست.(2)

با وجود اوصاف و ويژگى هاى بسيار كارآمد و سازنده اى كه تربيت دينى داراست و هر كسى را قانع مى سازد كه اين الگوى تربيتى، بسيار مفيد و گره گشاست، باز هم عده زيادى از مردم و حتى گروهى از پيروان دين، آن را نااستوار و ناكارآمد تلقى مى كنند و درباره آن تصورات اشتباهى دارند كه با همه ويژگى هاى اين الگوى تربيتى، متناقض است. به علاوه، نشان مى دهند كه اين

نظام تربيتى، شايستگى دادن دستورالعمل هاى تربيتى و اداره حوزه هاى مربوط به تربيت را ندارد. بعضى از اين تصورات، به صورت اجمالى عبارت اند از:

1. تربيت دينى، الزاماً به معناى تربيت كارگزاران دينى يا متوليان مراسم مذهبى است.

2. تربيت دينى به معناى كنار گذاشتن خواسته ها و گرايش هاى دنيوى است و در نهايت به رياضت كشى و آخرت گرايى مى انجامد.

3. ثمره تربيت دينى، بار آوردن افراد به گونه اى است كه در نهايت شعاير دينى را مطابق بعضى از مكتوبات يا دستورهاى شرعى انجام دهند.

4. تربيت دينى بيش از واقع گرايى، خيال انديشانه و ايده آليستى است؛ اين در

ص:143

حالى كه واقعيت هاى نظام تربيتى دينى و به ويژه تجربه عملى بسيارى از تربيت يافتگان اين نظام تربيتى، غير از اين است و با آن كه هيچ يك از موارد فوق ذاتاً و حتماً ناروا و نابه جا نيستند، حقيقت آن است كه هيچ يك از قواعد مسلم دينى و حتى وصاياى اهل دين به دنبال اين موارد نبوده و با تأكيد صريح يا اشاره ضمنى، هرگز نخواسته اند وجه خاصى را به عنوان سيماى صادق اين تربيت معرفى كنند و مثلاً نشان دهند كه اين پست و شغل خاص و مشخص، ثمره نهايى تربيت دينى است.

منظور از تربيت دينى، اين نيست كه فرد تربيت شده به نام دين، همواره تسبيح به دست و لب به ذكر باشد. به علاوه، منظور آن نيست كه فرد تربيت شده در بستر نظام تربيت دينى، كم رو، خجول، و همواره سر به زير و گوش به فرمان باشد. البته ذكر و زمزمه و حيا و محجوب بودن، نه تنها هيچ مشكلى ندارد، بلكه در حد مشروع و معتدل خود، بخشى از هنجارهاى دينى به شمار مى رود، اما اين كه آن ها را به تنهايى يا روى هم رفته معادل نظام تربيت دينى به حساب آورد، خطاى فاحش است. از اين گذشته، دنياگريزى و آخرت گرايى افراطى كه منطقاً

به سكولاريسم مى انجامد و با مسلمات ترديدناپذير دين مخالف است، چگونه مى تواند هدف تربيت دينى معرفى شود؟

از سوى ديگر، ماحصل تربيت دينى، صرفاً پرورش افراد مذهبى نيست؛

يعنى افرادى را پرورش دهد كه به صورتى غيرعادى به اعمال ظاهرى و صورى دين تمسك مى جويند و به گزاردن آداب و مناسك پرستشى و نيايشى مشغولند و از هيچ امر و بار ديگرى سررشته ندارند. اين تصور نيز نادرست است و با ويژگى هاى اصولى اين نظام تربيتى تناقض آشكار دارد.(1)

ص:144

در همه انسان ها وجود دارند و اصول تربيتى بر آن ها مبتنى اند.(1)

با مرورى بر گفتار تربيتى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به نكاتى برمى خوريم كه به روشنى ويژگى انسان را تبيين نموده، مبناى اصول تربيتى، را نشان مى دهد. با پى جويى اين گفتار، به كشف و بررسى مهم ترين مبانى هم گرايى تربيتى دين و اخلاق از ديدگاه آن حضرت، به شرح ذيل مى پردازيم:

كارهاى زشت هر فرد از اشتباه خود اوست پس نيكوكار از يارى و عنايت تو بى نياز نيست و آنچه كار زشت انجام داد، غير تو فرد ديگرى را پيدا نكرده و از تحت قدرت و حكومت تو خارج نشده است.

بارالها! عنايت تو را شناخته، به وسيله تو به سوى دينت، هدايت شدم و اگر ياريت نبود، تو را نمى شناختم، پس اى كسى كه اين گونه است و كسى چون او نيست، بر محمد و خاندانش درود فرست و اخلاص در عمل و وسعت در روزى به من عطا فرما. خدايا بهترين ساعات عمرم را آخرين ساعات زندگى ام قرار ده و بهترين اعمالم را آخرين كارهايم مقدر فرما و بهترين لحظاتم را زمانى قرار ده كه تو را ملاقات مى كنم.

خدايا! بر من منت نهادى تا در محبوب ترين چيزها نزد تو، يعنى ايمان به تو و شهادت به رسالت پيامبرت، تو را فرمان بردارى بنمايم، و در مبغوض ترين چيزها نزد تو، يعنى شرك و دوگانه پرستى و تكذيب پيامبرت، تو را معصيت نكنم، پس آنچه را در ميان اين دو است، بر من ببخشاى، اى بهترين رحم كنندگان!

هدف ايشان از طرح مفهوم خداخواهى، كه از مبانى تربيتى در اسلام به حساب مى آيد، توجه دادن انسان ها به فطرت خداجويشان است. اين گرايش، از طريق توجه دادن انسان به خدا، در اصلاح رفتارهاى وى تأثيرگذار است. انسان خداجو، به سبب فطرت خداخواهى اش، هميشه خدا را در نظر دارد و در اثر

همين توجه، آلوده به گناه و معصيت خدا نمى شود و رفتارهايش با نيت خالص و در جهت تقرب به خدا انجام مى پذيرد.

(1)

ديگران، از محبت به خودش سرچشمه مى گيرد. حتى گرايش و محبتى كه به خدا دارد، از خود دوستى مايه مى گيرد. حب ذات اگر كنترل نگردد و در جهت درستى هدايت نشود، انسان را به نابودى مى كشاند.

عنوان دقيق «حب ذات» يا خوددوستى مستقيماً در سخنان امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيامده است، ولى جلوه هايى از آن به صورت هاى مختلف در بعضى از دعاها و احاديث ايشان مشاهده مى شود.(1)

از جمله، حضرت هنگام كار دشوار و دل آزار يا پيشامدهاى سخت يا هنگام اندوه، آن را چنين مى خواند:

پروردگارا! به من نعمت ارزانى داشتى ولى سپاس گزارم نيافتى، و مرا به ناراحتى دچار ساختى، ولى شكيبايم نديدى! پس نعمتت را به سبب ترك شكر سلب نكرده، و ناراحتى را به سبب ترك شكيبايى استمرار نمى بخشى؛ پروردگارا از بزرگوار جز بزرگوارى انتظار نمى رود.

هم چنين دعاهايى كه امام (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در آن درخواست رفع تنگ دستى و در مواردى درخواست هايى در مورد سعادت، كمال، قدرت، نعمت و... از خداوند دارد، همه از خوددوستى ناشى مى شود و اين كه انسان هميشه به دنبال خوبى هاست و از ناراحتى ها و سختى ها گريزان است، پس اين ويژگى، امرى فطرى است و به

خودى خود، مطلوب.

بنابراين، خوددوستى يكى از مهم ترين ويژگى هاى انسان است كه منشأ بروز رفتارهاى انسان مى شود. خوددوستى غريزه اى است كه اگر به آن توجه گردد و در مسير درستى قرار داده شود، منشأ عزت خواهى، كمال خواهى و

سعادت مى شود. اما اگر غريزه خوددوستى به انحراف كشانده شود، روح استكبار و سركشى بر انسان چيره مى گردد و منشأ رفتارهاى ناپسندى از قبيل خودپرستى، عجب، غرور و حرص مى شود.(2)

ص:148

فرصت ها و هلاكت او مى شود. تا حدى كه انسان خدا و خويشتن و اهداف عاليه خويش را فراموش مى كند.(1)

براى اين كه دنيا و زيبايى هاى فريبنده آن، او را مدهوش مى كند و قدرت تشخيص را از او مى گيرد. براى نجات انسان از دام غفلت، در نظام تربيتى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) تدابيرى انديشيده شده است.

ايشان در دعاهاى فراوان و با بيان هاى مختلف، به اين ويژگى انسان پرداخته، با بيان موارد و مصاديق غفلت، انسان هاى غافل را بيدار مى كند. موارد غفلت عبارتند از: غفلت از خود، غفلت از انجام دادن وظايف و واجبات الهى، غفلت از عالم پس از مرگ، غفلت از وعيد، غفلت از نعمت ها و از همه مهم تر غفلت از خدا. در اين زمينه به خداوند عرض مى كند:

اى كسى كه فراركنندگان به سوى او مى گريزند، و كسانى كه در هراسند، به او الفت گرفته، دلگرم مى شوند، بر محمد و خاندانش درود فرست و دلگرمى ام را به خودت قرار ده كه شهرهايت برايم تنگ شده است و توكل و

اعتمادم را بر خودت مقدر فرما. كه دشمنانت به سوى من چشم دوخته اند. پروردگارا بر محمد و خاندانش درود فرست و مرا آن گونه قرار ده كه به سوى تو توجه كرده و با يارى ات، تلاش كنم و بر تو توكل كرده، به سوى تو زارى نمايم.

خداوندا! هر صفتى كه تو را با آن ستودم و هر دعايى كه تو را بدان خواندم و رضايت و محبت و خشنودى تو را دربرداشت، مرا بر آن ها زنده بدار و بميران، و آنچه را كه از آن ناخشنود بودى، مرا از آن به سوى آن چه موجبات خشنودى تو را فراهم مى سازد، متوجه ساز.

از گناهانم، به سوى تو روى آورده و از خطايم، استغفار مى كنم و نيرويى جز با قدرت تو ميسر نيست، معبودى جز تو نبوده، و او بردبار و بزرگوار است.

ص:150

و بر محمد و خاندانش درود فرست و كارهاى مهم ما را در دنيا و آخرت، در سلامت و عافيت، كفايت فرما.

با توجه به آنچه گفته شد، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) يكى از ويژگى ها و صفات مذموم انسان را غفلت معرفى مى كند. از آن جا كه غفلت منشأ امور ناپسندى نظير خودفراموشى و خدافراموشى مى شود، لذا به پرهيز از غفلت، به عنوان يكى از مبانى تربيت در نظام تربيتى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) تأكيد و درباره آن بحث شده است.(1)

ب) اصول هم گرايى تربيتى دين و اخلاق در انديشه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )

اصول، مجموعه قواعدى است كه با نظر به قانون مندى هاى مربوط به ويژگى هاى عمومى انسان (مبانى تربيت) اعتبار شده و به عنوان راهنماى عمل، تدابير تربيتى را هدايت مى كنند. بنابراين، در اين نگاه، اصول مبتنى بر مبانى هستند.(2)

با بررسى گفتار امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، به برخى از مهم ترين اصول هم گرايى تربيتى دين و اخلاق مى رسيم كه حضرت از آن ها براى اصلاح و تربيت انسان ها بهره

مى برند. شرح برخى از اين اصول عبارت اند از:

ندارم، توانى به من ارزانى دارى كه اميد آن را نداشته و فكرم بدان خطور نكرده و بر زبانم، جارى نشده باشد و يقينى به من عطا فرمايى كه مرا از حاجت خواستن از غير تو بازدارد. به درستى كه تو بر هر كار توانايى!

آن حضرت در اين دعا، به نمونه هايى از خوددوستى و روش كنترل آن اشاره مى كنند. اگر اين مصاديق خوددوستى كنترل نشوند، سبب بروز خصلت هاى زشت خودخواهى، خودپسندى و خودمحورى مى گردند. بر اساس مبناى جاودان خواهى، انسان بايد دنيا را پايان زندگى نپندارد، بلكه آن را مقدمه براى حيات جاودان به حساب آورد. بينشى كه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به آن اشاره فرموده، اين است كه انسان بيش از حد لازم، دل به دنيا نمى بندد و آن جا كه لازم باشد، از دنيا دل مى كند. ايشان به خداوند عرض مى كند:

از تو مى خواهم به علم هاى نهانى ات از رازهاى باطن - كه بر محمد و خاندانش درود فرستى؛ درودى كه با آن از تلاش گران گذشته پيشى گرفته و از تلاش گران آينده سبقت گيريم، و بين ما و خودت رابطه اى برقرار كنى، كه براى كسانى كه آنان را براى خودساخته اى برقرار كرده اى؛ كه گمان هاى باطل و آشوب گران ويران گر آن را نابود نسازند، تا اين كه در دنيا فرمان بردار

تو و در آخرت، در جوار تو جاودانه باشيم.

در اين دعا، نگرش حضرت به بقا در دنيا، به روشنى بيان شده است. حضرت بقا را در جهت خداخواهى و آن را به عنوان وسيله اى براى رسيدن به مقصد مى خواهند كه همان مقام قرب الهى است، مى خواهد.(1)

قرار است انسان از امورى نگران باشد، بايد اين فقط ترس از خدا باشد؛ زيرا ترس هاى ديگر كاذب و بيهوده است. ترس از خدا يا تقوا و در نتيجه پرهيز از گناه، از مهم ترين اصول هم گرايى تربيتى دين و اخلاق در انديشه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است.(1)

ايشان در موارد مختلف، به اين اصل مهم اشاره مى كنند و از خداى بزرگ درخواست مى كنند:

هر كس تقواى الهى پيشه سازد، خداوند راه رهايى از فتنه ها را براى او گشوده، در كارها او را تأييد مى نمايد و راه هدايت را براى او آماده ساخته، حجت دليلش را غالب مى گرداند و چهره اش را نورانى كرده، آرزويش را برمى آورد. با كسانى كه خداوند بر آنان نعمت خود را ارزانى داشته - با پيامبران و راست گويان و شهيدان و صالحان - و اينان دوستان نيكويى هستند.

تأكيدات مكرر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين روايات و موارد ديگر مبنى بر توفيق و الهام تقوا، نشان دهنده اهميت اين اصل در نظام تربيتى ايشان است. تقوا آثار

تربيتى فراوانى دارد. كه مهم ترين آن ها نگهدارى انسان از گناه، خطاهاست.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين زمينه به خداوند عرض مى كند:

پروردگارا! به تو نزديكى مى جويم، با جود و بخششت و با بنده و فرستاده ات محمد، - كه درود تو بر او و خاندانش باد - و با فرشتگان مقرب و پيامبرانت، تا اين كه بر محمد بنده و فرستاده ات و بر خاندان او درود فرستى و از لغزشم درگذرى و گناهانم را پوشانده، آن ها را بيامرزى و حاجاتم را برآورده كنى و به سبب كارهاى زشتم مرا عذاب نكنى، به درستى كه بخشش تو مرا شامل مى شود و تو بر هر كار توانايى.

بازگشت متربى و عطف توجه او به اين موضوع اساسى، با كمك اصل ديگرى از اصول بنيادين تربيت، يعنى «اصل تذكر» امكان پذير خواهد بود. گاهى متربى در حين تعليم و تربيت، نعمت ها و نيكى هاى مربى را به فراموشى مى سپارد، لذا به عصيان دست مى زند و از مسير تربيت خارج مى گردد. اينجا بر عهده مربى است كه به يادش آورد، بازش گرداند و در آغوش خويش نيكش بپروراند.

عفو»، ضمن اشاره به ويژگى غفلت در انسان، راه غفلت زدايى را ياد خدا بيان نموده، به خدا عرض مى كند:

پروردگارا! مرا در زمره كسانى قرار ده كه ايشان را هدايت كرده اى؛ و سلامت دار، به همراه كسانى كه به آنان سلامت عطا فرموده اى و مرا سرپرستى كن، در ميان افرادى كه ايشان را سرپرستى نموده اى و در آنچه به من عطا كرده اى، بركت عطا نما و بدى آنچه را مقدر كرده اى، از من دور دار! تو حاكم هستى و كسى بر تو حكم نمى كند. به درستى كه تو هر كس را سرپرستى كنى، ذليل نمى گردد.

بدبختى ها در انسان از همين حب دنياست. اصل تربيتى زهد كه در انديشه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بسيار به آن تكيه شده، به معناى دورى از تعلقات دنيا و اسير آن نبودن و آزادى از هر چيزى است كه بخواهد در انسان چنان تعلق خاطرى ايجاد كند كه او را از خدا و ياد آخرت جدا و غافل سازد.

كم ارزش كردن مقام دنيايى و ارجمندى ظاهرى نزد خود مى خواهند

و بدين سان احساس عزت و بزرگى را كنترل مى كنند و خود را به خدا مى سپارند:

پروردگارا! تو بعد از تمامى مخلوقات، باقى مانده و هيچ موجودى بعد از تو وجود نخواهد داشت. پروردگارا! كار نيك هر كس از تو نشأت گرفته و كارهاى زشت هر فرد، از خطا و اشتباه خود اوست، پس نيكوكار از يارى و عنايت تو بى نياز نيست و آنچه كار زشت انجام داد، غير تو فرد ديگرى را پيدا نكرده و از تحت قدرت و حكومت تو خارج نشده است.

بارالها! عنايت تو را شناخته و به وسيله تو به سوى دينت، هدايت شدم و اگر ياريت نبود، تو را نمى شناختم، پس اى كسى كه است و كسى كه چون او نيست، بر محمد و خاندانش درود فرست و اخلاص در عمل و وسعت در روزى به من عطا فرما! خدايا بهترين ساعات عمرم را آخرين ساعات زندگى ام قرار ده و بهترين اعمالم را آخرين كارهايم مقدر فرما و بهترين لحظاتم را زمانى قرار ده كه تو را ملاقات مى كنم.(1)

براى از بين رفتن احساس ذلت در متربى، ايجاد احساس عزت براى رسيدن به

عزت پايدار و واقعى مطلوب است. از اين جهت احساس عزت، تنها نقش زمينه سازى را ايفا مى كند. عزت واقعى نيز تنها در پرتو عبوديت و تذلل به درگاه الهى امكان پذير خواهد بود.

بدين ترتيب در سايه عبوديت، با دست يازيدن به عزت پرودگار و تكيه بر ذات عزيز و قدرتمند او، دست از مردم كوتاه مى كند و در پرتو عزت الهى، به بى نيازى از خلق مى رسد.

به نظر مى رسد «اصل عزت» از مهم ترين و زيربنايى ترين اصول تعليم و تربيت اسلامى است؛ زيرا اگر متربى در درون خود، خويشتن را عزتمند بيابد، هرگز خود را

ص:157

به عصيان و گناه، آلوده نمى سازد و يا دست كم گرايش

بسيار كم ترى به پستى هاى نفسانى و اخلاقى از خود نشان مى دهد.

- به پژوهش گران تربيت اسلامى، پيشنهاد مى شود با توجه به دشوارى هاى پژوهش در زمينه تربيت دينى و رسالت بزرگ آن ها در هدايت آموزش و پرورش جامعه اسلامى، از كارهاى پراكنده و سطحى پرهيزند و با تشكيل انجمن هاى علمى و هم كارى نزديك با مجريان آموزش و پرورش، ادعاهاى

خود را عينيت بخشند و آموزش و پرورشى را ارائه كنند كه دو كاركرد (تأمين نيازهاى معنوى و مادى و تمدنى) را توأمان دارا باشد، موارد زير به ويژه با استفاده از قرآن و نيز سنت پيامبر (ص) و معصومان: در اين زمينه شايسته توجه هستند:

- تبيين جايگاه رويكرد اخلاقى در تربيت دينى در مدارس نظام آموزش و پرورش ايران؛

- بررسى تطبيقى رويكرد اخلاقى و ديگر رويكردها در تربيت دينى در نظام آموزش دينى در ايران؛

- بررسى راه كارهاى بهبود عملكرد رويكرد اخلاقى در تربيت دينى؛

- نگاه آسيب شناسانه به رويكرد اخلاقى به تربيت دينى در ايران؛

- بررسى تناسب رويكرد اخلاقى به تربيت دينى با محتواى برنامه هاى درسى آموزش دين در مدارس ايران.

ص:160

16. زمانى، احمد، حقايق پنهان از زندگانى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، تهران: نشر

17. غدير، 1380.

18. شمس الدين، مهدى، اخلاق اسلامى در برخوردهاى اجتماعى، قم: انتشارات شفق، 1372.

19. مدرسى، سيدمحمدتقى، امامان شيعه و جنبش هاى مكتبى، ترجمه حميدرضا آژير، مشهد: بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1375.

20. مصباح يزدى، محمدتقى، آموزش فلسفه، تهران: سازمان تبليغات اسلامى، 1366.

21. مطهرى، مرتضى، فلسفه اخلاق، تهران: انتشارات صدرا، 1376.

22. معين، محمد، فرهنگ فارسى، تهران: اميركبير، 1364.

23. مكارم شيرازى، ناصر، زندگى در پرتو اخلاق، قم: نسل جوان، 1377.

24. هاشمى محلاتى، سيدرسول، زندگانى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1383.

ص:162

خويش، در صحنه هاى مختلف به ويژه اوضاع خاص زمانه (حكومت معاويه

و وجود انواع فرق اسلامى)، به صورت صريح يا ضمنى، از آيات روح بخش الهى بهره برده اند. بديهى است آشنايى با هريك

از اين گونه ها، تأثير به سزايى در شناخت درست آيات قرآن داشته و تنها در پرتو ايمان به همتايى ايشان با قرآن، مى توان راه كمال را پيمود.

واژگان كليدى: گونه شناسى، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، قرآن، تفسير، تطبيق، استشهاد.

دسته بندى گفتارها وسخنان معصومان: دريچه اى براى راه يابى به تفسير درست قرآن و از آن جا بهره مندى عميق تر از آموزه هاى متن هدايت الهى است.

پژوهش حاضر، درصدد است به فراخور بضاعت و گنجايش خويش، با تفحص در زندگى و گفتارهاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به استخراج گونه هاى مختلف گفتارهاى قرآنى اين امام همام بپردازد. رواياتى كه در اين نوشتار تحليل و روش شناسى شده، غالباً از منابع متقدم اماميه و بعضاً منابع متأخر استخراج شده اند. البته نقد و بررسى سندى اين روايات نيز اهميت دارد، اما به دليل جلوگيرى از اطاله كلام، به آن پرداخته نمى شود. هم چنين اين نوشتار تنها به رواياتى استناد كرده كه علاوه بر عقلانى بودن، در تضاد با قرآن و مخالف آموزه هاى وحيانى نباشند. اميد است پژوهش حاضر راه را براى ساير تحقيقات در اين حوزه بگشايد.

تحليل آن، خارج از هدف اين پژوهش است. تلاش موفق امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى به كرسى نشاندن اهداف صلح، باعث شد كه معاويه طرح قتل حضرت را پى گيرى نمايد تا بتواند به خواسته ديرين خود يعنى تبديل خلافت اسلامى

به سلطنت موروثى، جامه عمل بپوشاند. به اين ترتيب، سمى مهلك تهيه كرد و آن را توسط همسر آن حضرت به او خوراند. حضرت پس از مدتى درد و رنج، در روز 28 ماه صفر سال 50 هجرى به لقاءالله پيوستند. برادرش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، جنازه ايشان را پس از تغسيل و نماز براى دفن به سوى مسجد و روضه پيامبر (ص) برد ولى سرانجام بر اثر جلوگيرى بنى اميه در بقيع به خاك سپرده شدند.

هم چنين در مقايسه اى اجمالى بين كتب آسمانى، درباره ضرورت پيروى از قرآن مجيد مى فرمايند:

ما بقى فى الدنيا بقية غير هذا القرآن، فاتخذوه اماما يدلكم على هداكم و ان

أحق الناس بالقرآن من عمل به و ان لم يحفظه، و أبعدهم منه من لم يعمل به و ان كان يقرأه. و قال: من قال فى القرآن برأيه فأصاب فقد أخطا. و قال: ان هذا القرآن يجىء يوم القيامة قائدا و سائقا. يقود قوما الى الجنة، أحلوا حلاله و حرموا حرامه و آمنوا بمتشابهه، و يسوق قوما الى النار، ضيعوا حدوده و أحكامه و استحلوا محارمه»؛(1)

از كتاب هاى آسمانى جز قرآن، بقيه تحريف شده و از ميان رفته اند؛ پس آن را راهبر خود قرار دهيد و تنها قرآن شما را به راه درست مى برد. بهترين مردم كسى است كه به احكام آن عمل كند، اگرچه آياتش را حفظ ننمايد و بدترين مردم كسى است كه به قرآن عمل نكند، اگرچه آياتش را تلاوت كند. هر كس آن را با نظر و رأى خود تفسير نمايد و بعد معلوم شود كه درست گفته، خطايى بزرگ مرتكب گشته؛ زيرا قرآن در روز قيامت حاضر مى شود و كسانى را كه حلالش را حلال و حرامش را حرام دانسته و به متشابهش ايمان داشته اند، به بهشت مى برد و كسانى را كه حدودش را تباه نموده و حرامش را حلال و حلالش را حرام دانسته اند، به دوزخ مى برد.

بنابراين از نظر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى خوش بختى، بايد از قالب ظواهر خارج شد و با عمل به مفاهيم و تعاليم روح بخش آن، موجبات بهره مندى از نعم اخروى را براى خويش فراهم نمود. ايشان دراين باره مى فرمايند:

ان هذا القرآن يجىء يوم القيمة قائدا و سائقا يقود قوما الى الجنة أحلوا حلاله

وحرموا حرامه و آمنوا بمتشابه و يسوق قوما الى النار ضيعوا حدوده و أحكامه و استحلوا حرامه.(2)

ص:167

در صحنه قيامت به صورت رهبر و امام ظهور مى يابد و مردم را به دو دسته تقسيم مى كند: الف) كسانى به قرآن عمل كردند، حلال و حرام آن را همان گونه كه هست به جا آوردند و متشابه آن را با قلب پذيرا شدند، قرآن آنان را به سوى بهشت جاويدان هدايت مى نمايد. ب) آنان كه حدود و

قوانين قرآن را ضايع نمودند و بر محرمات آن تعدى كردند و حلال شمردند، قرآن آنان را به سوى آتش (جهنم) روانه مى سازد.

اما برخى مفسران گونه شناسى اين گفتارهاى قرآنى ائمه را كه از طريق منابع روايى نيز قابل پى گيرى است، به طرق مختلف انجام داده و تاكنون تعاريف متعددى براى آن آورده اند. ترسيم فضاى نزول، ايضاح لفظى، ايضاح مفهومى، بيان مصداق، بيان لايه هاى معنايى، بيان حكمت و علت حكم، استناد به قرآن، بيان اختلاف قرائت، پاسخ گويى با قرآن و تعليم تفسير، از

كامل ترين انواع اين گونه ها به شمار مى آيد.(1) برخى نيز موارد ديگرى آورده اند كه براى جلوگيرى از اطاله كلام، تنها به ذكر آدرس آن اكتفا مى گردد.(2)

در اين پژوهش، گفتارهاى قرآنى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با توجه به كاركردها، به انواع روايات تفسيرى، روايات تأويلى، روايات تطبيقى، استشهادات و روايات مربوط به علوم قرآنى تقسيم شده كه در ادامه، شرح هريك بيان مى گردد:

برخى از روايات تفسيرى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز به تبيين واژه هاى قرآن پرداخته از جمله عبدالله بن موسى بن عبدالله بن حسن از طرق خويش از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نقل كرده كه از ايشان در مورد معناى «قَدَر» در آيه (إِنّٰا كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقْنٰاهُ بِقَدَرٍ )(1) پرسيدند. ايشان فرمودند:

خداى عزوجل فرموده كه ما هر چه براى اهل دوزخ آفريده ايم، به اندازه اعمال خود آن هاست

(2)سياق آيه فوق، درباره داستان امت هاى هلاك شده است كه به دليل طغيان گرى، عذاب الهى به ايشان رسيد و در آخرت نيز همواره در آتش دوزخ به سر مى برند و راه نجاتى براى ايشان نيست. بنابراين كلام امام كه به اهل دوزخ اشاره دارد، برگرفته از سياق آيه و حاصل اعمال و رفتارهاى كافران در دنياست.(3)

هم چنين در روايت ديگرى، واژه «اولوالالباب» را صاحبان عقل خوانده اند كه انسان بايد هنگام پيشامد، تنها از ايشان درخواست حاجت نمايد تا بدين ترتيب، عزت انسان حفظ شود:

اذا طلبتم الحوائج فاطلبوها من أهلها. قيل: يابن رسول الله و من أهلها؟ قال: الذين قص اليه فى كتابه و ذكرهم، فقال: (انما يتذكر أولوا الألباب) قال: هم أولوا العقول.(4)

هر وقت درخواست حاجت كرديد، از اهلش بخواهيد. گفتند: «اى پسر رسول خدا اهل آن كيست ؟» فرمود: «آن ها كه خداوند در كتاب خود بازگو كرده و يادشان نموده و فرموده: "همانا كه خردمندان، تذكر مى پذيرند." فرمود: «آن ها انديشه ورانند.»

ص:170

هم چنين امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در تبيين واژه «كرسى» در آيه (وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ ) فرموده اند:

«الكرسى هو العرش»؛(1)«كرسى همان عرش است.» ايشان هم چنين در ذيل (وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوىٰ )2 درباره واژه "تقوا" فرمودند:

لااله الاالله همان حقيقت تقواست كه به واسطه آن كفه اعمال در روز قيامت سنگين مى شود.

(2)

آن ها شب را به صبح رساندند، درحالى كه چيزى جز خانه هايشان به چشم نمى خورد»، فرمودند:

لا ترى بقايا و لا أشياء منهم؛(1)

از آنان نه بازمانده اى مى بينى و نه اشيايى.

عملى خود نيز اين شيوه را به ياران خويش مى آموختند. سيره معصومان: نيز در تفسير آيات قرآن، استفاده از خود قرآن بود كه اين امر بيان گر سابقه طولانى تفسير قرآن به قرآن است.(1) امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز آيات قرآن را گواه، گوياى يك ديگر و تصديق گر هم خوانده اند.(2)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز يكى از شيوه هاى تفسيرى شان استناد آيات به آيات بود كه در تبيين مراد و دلالت هاى قرآنى از آن استفاده مى شود. براى نمونه، روزى مردى از ايشان پرسيد: «مراد از شاهد و مشهود در سوره بروج چيست ؟»(3) فرمود:

نعم اما الشاهد فمحمد (ص) و اما المشهود فيوم القيامة، اما سمعته عزوجل يقول: (إِنّٰا أَرْسَلْنٰاكَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً)4 و قال الله تعالى: (ذٰلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّٰاسُ وَ ذٰلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ)

(4)بله، اما شاهد محمد (ص) است و مشهود، روز قيامت. آيا نشنيده اى كه خداى بزرگ مى فرمايد: «ما تو را شاهد و مبشر و بيم دهنده فرستاده ايم» و فرمود: «و اين روزى است كه مردم براى آن گرد آيند و آن روز، مشهود باشد».

اعتصام به هركدام بايد همراه با تمسك به ديگرى باشد.(1) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز گاهى علاوه بر بيان مطالب تفسيرى خويش، از برخى روايات پدر و جد خويش بهره برده اند. براى نمونه، در روايتى، ذيل آيه

(وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُون)(2) از قول پيامبر (ص) فرمودند:

بنده هيچ قدمى برنمى دارد مگر اين كه در مورد چهار چيز از او سؤال مى شود: 1. جوانيش كه در چه راهى گذرانده؛ 2. عمرش را كه چگونه طى كرده؛ 3. مالش را كه از كجا آورده و در چه راهى خرج نموده؛ 4. محبت اهل بيت:.(3)

متعددى فرموده و بدين ترتيب به تفسير موضوعى قرآن پرداخته اند. براى نمونه، درباره موضوع تقوا مى فرمايند:

إن الله.... أوصاكم بالتقوى و جعل التقوى منتهى رضاه، و التقوى باب كل توبة و رأس كل حكمة و شرف كل عمل بالتقوى، فاز من فاز من المتقين، قال الله تبارك وتعالى: (إن للمتقين مفازا) و قال: (و ينجى الله الذين اتقوا بمفازتهم لا يمسهم السوء و لا هم يحزنون) فاتقوا عبادالله و اعلموا أن من يتق الله يجعل له مخرجا من الفتن و يسدده فى أمره و يهيأ له رشده، و يفلحه بحجة و يبيض وجهه و يعطيه رغبته مع الذين أنعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اولئك رفيقا(1)

به راستى كه خدا... شما را به پرهيزكارى سفارش كرده و تقوا را آخرين سرحد خوشنودى خود قرار داده؛ تقوا دريچه هر توبه و سرآغاز هر حكمت و فرزانگى است و شرافت هر عملى به پرهيزگارى است. به رستگارى واقعى رسيدند آن پرهيزكارانى كه به وسيله تقوا رستگار شدند كه خداى تعالى فرمود: «به راستى كه پرهيزكاران را وسيله و جايگاه رستگارى است» و نيز فرموده: «و خداوند كسانى را كه پرهيزكار شدند به جايگاه كاميابى شان بالا مى برد كه بدى به ايشان نرسد و غمگين نشوند». پس اى بندگان خدا، تقوا داشته باشيد و بدانيد كه هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند براى او گشايشى از فتنه ها فراهم سازد و كارش را محكم كند و وسايل رشد و درك او را فراهم سازد و به كمك دليل روشن خود، او را رستگارى كند و رويش

را سفيد گرداند و آنچه را بدان ميل دارد، به او عطا فرمايد، به همراه آنان كه خدا بر آن ها انعام كرده، از پيغمبران و صديقان و شهيدان و شايستگان، كه اينان خوب رفيقانى هستند.

از آيه استخراج و مطرح گردد و يا آيه به حقيقتى متعالى فراى الفاظ و عبارات برگردانده شود و يا حتى مصاديق پنهان و دور از ذهن بشر يا لوازم بيّن مخفى و غيربيّن آيه معرفى گردد، روايت را تأويلى مى ناميم. بخش عمده اى از تفاسير معصومان از نوع تفسير لايه هاى باطنى و معانى پنهانى آيات است. اشتمال قرآن به ظهر و بطن و گستره معنايى باطنى، حقيقتى است كه ابتدا از زبان گوياى پيامبر اكرم (ص) شنيده شده است. پس از آن حضرت، همواره ائمه اطهار: اين نكته را گوشزد مى نمودند و خود نيز در سطح گسترده اى به بيان معانى باطنى آيات قرآن مبادرت مى ورزيدند. ويژگى مراتب معنايى در قرآن و چندلايگى آن، از امتيازات زبانى قرآن به شمار مى آيد و بيان گر جاودانگى و پايدارى قرآن است. بى شك كشف هر يك از مراتب معنايى، مى تواند پاسخ گوى بخش هايى از نيازهاى هدايتى بشر در گستره تاريخ باشد. پيداست كه لايه هاى باطنى قرآن، فراتر از دلالت هاى سياقى و نزولى، و آزادتر از قيدوبندهاى لفظى و قواعد و معيارهاى زبانى حاكم بر آن هاست؛ به همين جهت، با تجريد و جداسازى از ويژگى هاى نزولى همراه است. البته تجريد آيه، از ويژگى هاى نزولى و دلالى، با حفظ ملاك ها و اصول كلى، در جهت همان معانى ظاهرى است و بيگانه از آن نيست، لذا از امتيازات تفسير باطنى، هم سويى آن با تفسير ظاهرى است.؛ يعنى معانى باطنى آيات، در طول معانى ظاهرى آن، هم زمان اراده شده اند. در روايتى

از جابر - يكى از اصحاب بزرگوار امام باقر و امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) -

مى خوانيم كه دو بار تفسير آيه اى را از امام باقر (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرسيد، ولى هر بار جوابى شنيد كه با مرتبه ديگر فرق داشت. با شگفتى از امام پرسيد: «اين تفاوت در گفتار ناشى از چيست ؟» امام فرمود:

ان للقرآن بطنا و للبطن بطنا و له ظهر و للظهر ظهر...؛

ص:176

قرآن داراى بطن است و هر بطنى باز بطنى دارد و نيز داراى ظهر است و براى هر ظاهرى باز ظاهرى ديگر...(1)

در واقع امام با اين پاسخ، به اين نكته دقيق اشاره كردند كه اين تفاوت ها و بعضاً اختلاف ظاهرى روايات، بدان جهت است كه قرآن داراى ساختار چندمعنايى است و هر يك از اين روايات تفسيرى، ممكن است در بيان مرتبه اى از آن مراتب معنايى باشد.

نمونه اى از روايات تأويلى در گفتارهاى قرآنى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، روايتى است از ايشان در تفسير آيه (أَلْقِيٰا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفّٰارٍ عَنِيدٍ )(2) فضل مى گويد:

از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرسيدم: «كفار چه كسانى هستند؟» فرمود:

«الكافر بجدى رسول الله»، قلت: «و من العنيد؟» قال: «الجاحد حق على بن أبى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )»(3)

كافر آن كسى است كه جدم رسول الله (ص) را انكار نمايد. گفتم: «پس عناد كننده، كيست ؟» فرمود: «آن كس كه حق على بن ابى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را انكار كند».

ناظر به امت هاى گذشته يا اتفاقات عصر نزول است؛ روح و حقيقت آن در حصار هيچ زمانى نيست، بلكه به تعبير ديگر، «فرازمانى» است و در آيندگان همانند گذشتگان جارى و سارى است. فرق «جرى و تطبيق» با «بطون آيات»، به اين نكته برمى گردد كه دست يابى به هر دو، با تجريد و جداسازى آيه، از ويژگى هاى نزولى همراه است؛ ولى «جرى و تطبيق» انطباق همان مفاهيم به دست آمده (اعم از معانى ظاهرى و باطنى) بر مصاديق مشابه خارجى است. حجم زياد روايات تفسيرى كه با روش جرى و تطبيق وارد شده اند، نشان مى دهد كه اهل بيت: در سطح وسيعى از اين روش استفاده كرده اند؛ به گونه اى كه علامه طباطبايى اين را از سليقه هاى معصومان: برشمرده است:

وهذه سليقه ائمه اهل البيت فانهم يطبقون الآيه من القرآن على ما يقبل ان ينطبق عليه من الموارد و ان كان خارجا عن موارد النزول؛

جرى و تطبيق، روش و سليقه اهل بيت: است؛ زيرا آنان آيات قرآن را در مواردى كه قابل انطباق با موارد مشابه مورد نزول بود، تطبيق مى كردند.(1)

علامه در بيان آمار تقريبى اين گونه روايات، گفته كه اين روايات به صدها مورد مى رسد.(2)

رويشگاه اصلى تفسير جرى و تطبيقى در روايات تفسيرى اهل بيت: است. علامه مجلسى مى نويسد:

قد عرفتان الآيه اذا انزلت فى قوم تجرى فى امثالهم الى يوم القيامه؛

مكرراً دانستى هرگاه آيه اى درباره قومى نازل شد، درباره همسانان آنان تا روز قيامت نيز جارى است.

(3)

ص:178

در شمارى از روايات تفسيرى، به جاى رازگشايى از مفاهيم عام آيات، از يك مصداق يا چند مصداق خارجى محدود سخن به ميان آمده است. روايات تطبيقى بر انواع ذيل قابل تفكيك هستند:

كتاب خود نام برده، مى فرمايد: (إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً)

(1)امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در حديث ديگرى فرمودند: «شب فرقان و جدايى (يَوْمَ الْفُرْقٰانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعٰانِ )2 هفدهم رمضان است)(2) از نظر مفسران، منظور از «يَوْمَ الْفُرْقٰانِ » در آيه مذكور، روز جنگ بدر است، زيرا در ادامه آيه آمده: «يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعٰانِ » . در حقيقت آن روزى كه خداوند حق و باطل را روبه روى هم قرار داد و آن دو را از هم جدا كرد و به تصرف خود، حق را احقاق و با يارى نكردنش از باطل، آن را ابطال نمود، همان روز بدر بود كه 17 رمضان به وقوع پيوست.(3)

هم چنين ابوموسى نقل كرده كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمودند:

آيه (وَ نَزَعْنٰا مٰا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ إِخْوٰاناً عَلىٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِينَ )1 درباره ما اهل بيت نازل شده است.

(1)

آن جا كه او نماز جمعه را در روز چهارشنبه خواند و كسى به او اعتراض نكرد.(1)

از اقدامات امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) استشهاد به آيات قرآن در جهت مبارزه با اين انحرافات بود. روايات استشهادى ايشان به سه بخش تقسيم مى شود:

سبله، و لولا محمد (ص) و الأوصياء من ولده (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كنتم حيارى كالبهائم، لا تعرفون فرض من الفرائض، و هل تدخل قرية الا من باب ها، فلما من عليكم باقامة الأولياء بعد نبيكم (ص) قال: (اليوم اكملت لكم دينكم و أتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا).(1) و فرض عليكم لأوليائه حقوقا، و أمركم بأدائها اليهم، ليحل لكم ما وراء ظهوركم من أزواجكم و أموالكم و مآكلكم و مشاربكم، و يعرفكم بذلك البركة و النماء و الثروة ليعلم من يطيعه منكم بالغيب، ثم قال عزوجل: (قل لا أسئلكم اجرا الا المودة فى القربى).(2)

فاعلموا

أن من يبخل فانما يبخل عن نفسه ان الله هو الغنى و أنتم الفقراء اليه، فاعملوا من بعد ما شئتم فسيرى الله عملكم و رسوله و المؤمنون ثم تردون الى عالم الغيب و الشهادة فينبئكم بما كنتم تعملون، (و العاقبة للمتقين) و لا عدوان الى على الظالمين. سمعت جدى رسول الله (ص) يقول: خلقت من نور الله عزوجل، و خلق أهل بيتى من نورى، و خلق محبوهم من نورهم و ساير الخلق فى النار.(3)

ربكم تضرعا و خفية»(1) و قد أثنى على زكريا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فقال: (اذ نادى ربه نداء خفيا)(2) و بين دعوة السر و دعوة العلانية سبعون ضعفا.(3)

خداوند از دل پرهيزگار و دعاى پنهان آگاه است، چه بسا كسى قرآن را جمع كرده و حفظ نموده است و همسايه اش از وى خبر ندارد؛ و چه بسا كسى فقه بسيارى دانسته است و مردم بدان آگاهى ندارند؛ و چه بسا شخصى نمازهاى طولانى مى گزارد و حتى نزد او ديداركننده هم هست و آن ها بدان آگاهى ندارند و در مقابل، به دسته هايى برمى خويم كه اگر در عملى امكان سرى انجام دادن آن باشد، آن ها آن را مخفيانه انجام نمى دهند و هميشه آن عمل را آشكارا انجام مى دهند. آن عمل افشا نخواهد شد.

مسلمانان در دعا كردن بسيار مى كوشيدند و بين آن ها و پروردگارشان جز صداى نجواگونه اى به گوش نمى رسيد، زيرا خداى بزرگ مى فرمايد: «خداى را از سر زارى و

پنهانى بخوانيد» و خداوند، زكريا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را ستايش كرده به اين كه: «هنگامى كه پروردگارش را به صدايى آهسته فراخواند» و ميان دعوت پنهان و دعوت آشكار هفتاد برابر فرق است.

مورد اهل بيت: پرداختند و جايگاهى خداگونه براى ايشان قائل شدند. ازاين رو امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، به مقابله با اين مكاتب و جريانات سياسى پرداختندكه مختصراً به هريك اين جريانات و نحله ها اشاره مى گردد:

ايشان به اين وسيله، بنى اميه را در مشروعيت بخشيدن به حكومت ظالمانه به واسطه عقيده به جبر و راضى بودن مردم به اين حكومت زير سؤال مى برند و ارشاد مى نمايند.

در حقيقت محور ثواب و عقاب را عمل معرفى مى فرمايند و هيچ كس را بدون عمل و طاعت، ايمن از عذاب الهى نمى دانند.

مى خواهند بكشند!» اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فتواى اين قضاوت را از فرزندش حسن جويا شدند و ايشان در پاسخ گفتند: «هر دوى اين ها بايد آزاد شوند و خون بهاى مقتول هم از بيت المال پرداخت شود!» على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرسيدند: «چرا؟» عرض كرد: «چون خداى تعالى فرموده: (مَنْ أَحْيٰاهٰا فَكَأَنَّمٰا أَحْيَا النّٰاسَ جَمِيعاً) بنابراين آن دو را آزاد كنيد و ديه مقتول را از بيت المال پرداخت نماييد.(1)

در روايت ديگرى نيز نقل شده:

ان الحسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اذا قام الى الصلوة لبس اجود ثيابه، فقيل له يابن رسول الله تلبس اجود ثيابك فقال ان الله جميل يحب الجمال فاتجمل لربى و هو

يوقل (خذوا زينتكم عند كل مسجد)(2)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هنگام نماز، زيباترين لباس هاى خود را مى پوشيد. شخصى پرسيد: «اى پسر رسول خدا! چرا زيباترين لباس خود را در نماز مى پوشى ؟» امام در پاسخ فرمودند: «خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد و در قرآن مى فرمايد: "زينت خود را هنگام رفتن به مسجد برگيريد!" ازاين رو، دوست دارم تا زيباترين لباسم را هنگام نماز بپوشم.»

امام در اين حديث، به آيه شريفه استشهاد و استدلال مى كنند كه هنگام برپا كردن نماز، لازم است بهترين لباس هاى فاخر و زينتى خود را بپوشيد؛ زيرا انسان خود را در محضر خدا مى بيند و با او سخن مى گويد.

روايات، در بردانده مفهوم و مضمون يك يا چند آيه است؛ براى نمونه، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در حضور معاويه و عمرو عاص، جايگاه خود را اين طور بيان كردند:

من عرفنى فقد عرفنى و من لم يعرفنى فأنا الحسن بن على و ابن سيدة النساء فاطمة بنت رسول الله (ص)، انابن رسول الله، أنابن نبى الله، أنابن السراج المنير، أنابن البشير النذير، انابن من بعث رحمة للعالمين، انابن من بعث إلى الجن و الانس، أنابن خير خلق الله بعد رسول الله، أنابن صاحب الفضائل أنابن صاحب المعجزات و الدلائل، انابن أمير المومنين، أنا المدفوع عن حقى أنا واحد سيدى شباب أهل الجنة، أنابن الركن و المقام، أنابن مكة و منى أنا ابن المشعر و عرفات.(1)

منم فرزند برترين زنان عالميان فاطمه دختر رسول خدا (ص)، منم فرزند پيامبرى كه رحمت براى جهانيان است! منم فرزند كسى كه بر جن و انس مبعوث گرديد! منم پسر بهترين خلق خدا پس از پيامبر (على) صاحب فضائل (بسيار) و داراى معجزات و دلايل روشن! منم فرزند اميرالمؤمنين! منم يكى از دو آقاى جوانان اهل بهشت.

همان گونه كه ملاحظه مى گردد، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين سخن پرمحتواى خود، به آيه تطهير (إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً)2 اشاره نموده اند كه علاوه بر اثبات عصمت براى اهل بيت: دلالت روشنى نيز بر صداقت و حقانيت امامت و خلافت آنان دارد؛ زيرا اين آيه به اتفاق علماى شيعه و سنى، درباره پنج تن آل عبا نازل گرديده است.(2)

ص:189

رأيت اهل الكوفة قوما لا يوثق بهم و ما اغتر بهم الا من ذل ليس احد منهم يوافق رأى الآخر و لقد لقى أبى منهم أمورا صعبة و شدايد مرة و هى أسرع البلاد خرابا و أهلها (هم الذين فرقوا دينهم و كانوا شيعا)(1)

هم چنين معاويه به عمرو بن حريث، اشعث بن قيس، حجر بن حارث و شبث بن ربعى پيغام داد كه «اگر امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را بكشيد دويست هزار درهم پول، يكى از لشكرهاى شام و يكى از دختران خود را به شما مى دهم.» امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) وقتى از اين موضوع خبردار شدند، زره پوشيدند و آنان موفق نشدند، ولى جراح

بن اسد در ساباط مداين به آن حضرت با خنجر حمله كرد و ران او را زخمى نمود... حضرت خطاب به آنان فرمود:

ويلكم والله ان معاوية لا يفى لأحد منكم بما ضمنه فى قتلى و أنى أظن انى ان وضعت يدى فى يده فأسالمه لم يتركنى ادين لدين جدى (ص) و انى أقدر أن أعبد الله وحدى، و لكنى كأنى أنظر الى أبنائكم واقفين على أبواب أبنائهم، يستسقونهم و يستطعمونهم، بما جعله الله لهم فلا يسقون و لا يطعمون فبعدا و سحقا لما كسبته أيديكم (و سيعلم الذين ظلموا أى منقلب ينقلبون)، فجعلوا يعتذرون بما لا عذر لهم فيه

(2)همان گونه كه ملاحظه مى شود آخر كلام امام، به آيه «إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ ذَكَرُوا اللّٰهَ كَثِيراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مٰا ظُلِمُوا وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ »(3) اشاره دارد.

مختلف آن(1) و هدفش شناخت همه شئون مربوط به قرآن، اعم از تاريخ، تفسير، صورت، محتوا و نهايتاً استفاده بهتر بردن از قرآن در حوزه علوم شرعى و معارف دينى است. در روايات امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، مباحث علوم قرآنى مطرح شده است؛ از جمله:

كينه و حسد نسبت به اهل بيت: گفتند. ازاين رو آيه (أَمْ يَقُولُونَ افْتَرىٰ عَلَى اللّٰهِ كَذِباً فَإِنْ يَشَإِ اللّٰهُ يَخْتِمْ عَلىٰ قَلْبِكَ وَ يَمْحُ اللّٰهُ الْبٰاطِلَ وَ يُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمٰاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ)1 نازل شد [كه به پيامبر مى فرمود:] نبايد به اين گفتار اعتنا كنى و آنچه پيش خود گفتند نبايد بر تو گران آيد؛ زيرا خداوند باطل را نابود مى سازد و حق را به وسيله خويش اثبات مى كند چه آن كه او بر آنچه در دل هاست، آگاه است. چون آن حرفى كه قبلاً زده بودند بر

رسول خدا گران آمد و غمگين شد و دانست كه ايشان دست از حسد و كينه برنداشته اند، ازاين رو آيه (قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لاٰ يُكَذِّبُونَكَ وَ لٰكِنَّ الظّٰالِمِينَ بِآيٰاتِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ )2 نازل شد....(1)

در روايتى ديگر نيز ابونعيم از حجاج بن فرافصه نقل مى كند كه حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

من ضامن آن كسى هستم كه اين بيست آيه را صبح و شام بخواند و هيچ دزد تجاوزگر و درنده زيان بخش و پادشاه ستم گر و آب طغيان گر به او آسيبى نرساند. آن آيات عبارت اند از: آيه الكرسى، سه آيه از سوره اعراف يعنى (إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ ثُمَّ اسْتَوىٰ عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهٰارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّرٰاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاٰ لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبٰارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِينَ * اُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لاٰ

يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ * وَ لاٰ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاٰحِهٰا وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ )1 و ده آيه اول سوره صافات و سه آيه آخر سوره حشر و آيات (يٰا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطٰارِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لاٰ تَنْفُذُونَ إِلاّٰ بِسُلْطٰانٍ * فَبِأَيِّ آلاٰءِ رَبِّكُمٰا تُكَذِّبٰانِ )2

هم چنين امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند:

روى كاغذ بنويس: (قُلْنٰا يٰا نٰارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلاٰماً عَلىٰ إِبْرٰاهِيمَ )3 و آن را بر شخص تب دار بياويزند و چون تب ادامه يافت اين آيه را در كاغذى بنويسيد و بر بازوى مريض ببنديد: (قُلْ آللّٰهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللّٰهِ تَفْتَرُونَ )4 و بگوييد: به نام خداوند، تب فلانى را بستم و آن را به ساق دست چپش ببنديد.

(1)

ص:194

14. جوادى آملى، عبدالله، 1379، تفسير تسنيم، قم: مركز نشر اسراء.

15. حجتى، سيدمحمدباقر، اسباب النزول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1386.

16. حرانى، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، قم: جامعه مدرسين، 1404 ق.

17. حسكانى، عبيدالله بن عبدالله، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل فى الايات النازله فى اهل البيت، مترجم يعقوب جعفرى، قم: اسوه، 1381 ش.

18. حويزى، عبدعلى بن الجمعه العروسى، تفسير نورالثقلين، به كوشش سيدهاشم رسولى محلاتى، قم: انتشارات اسماعيليان، 1415 ق.

19. خالدى، عبدالفتاح، 1423، تعريف الدارسين بمناهج المفسرين، دمشق: دارالقلم.

20. دشتى، محمد، 1389، فرهنگ سخنان امام مجتبى، قم: مؤسسه فرهنگى تحقيقاتى اميرالمؤمنين.

21. ديلمى، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، محقق، عبدالحسين رضايى، تهران: اسلاميه 1377.

22. ذهبى، محمدحسين، التفسير و المفسرون، قاهره:

دارالكتب الحديثة، 1396.

23. رسولى محلاتى، هاشم، زندگانى امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1369.

24. رضى بهابادى، بى بى سادات و معصومه على بخشى، «گونه شناسى گفتارهاى قرآنى امام كاظم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )»، دو فصلنامه پژوهشى حديث پژوهى، سال سوم، شماره ششم، 1390.

25. رضى، شريف، حقائق التأويل فى متشابه التنزيل، ترجمه محمود فاضل، مشهد: آستان قدس رضوى، 1366.

ص:197

26. زمخشرى، محمود بن عمر، الكشاف عن حقايق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل فى وجوه التاويل، بيروت: دارالكتاب العربى، 1318 ق.

27. طباطبائى، محمدحسين، الميزان فى تفسيرالقرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1417 ق.

28. طبرانى، سليمان بن احمد، المعجم الكبير، چاپ دوم، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1404 ق.

29. طبرسى، حسن بن فضل، مكارم الاخلاق، قم: شريف رضى، 1370.

30. طبرى، ابوجعفر محمد بن جرير، جامع البيان عن تأويل آيات القران، بيروت: دارالمعرفه طبرسى، 1412 ق.

31. طوسى، محمد بن حسن، امالى، چاپ اول، قم:

دارالثقافة، 1414 ق.

32. عطاردى، شيخ عزيزاللّه، مسندالامام المجتبى، مترجم محمدرضا عطايى، تهران: عطارد، 1386.

33. فيض كاشانى، محمدمحسن، الاصفى فى تفسيرالقرآن، قم: بوستان كتاب، 1387.

34. -، تفسير صافى، مترجم سبحانى و محمدباقر ساعدى خراسانى، تهران: نشر صفا. 1405 ق.

35. قاضى، عبدالجبار، فضل الاعتزال، تحقيق فؤاد سيدتونس، تونس: الدارالتونسيه، 1406 ق.

36. مازندرانى، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، سيدهاشم رسولى محلاتى، قم: انتشارات علامه، 1379 ق.

37. متقى هندى، حسام الدين، كنزالعمّال فى سنن الاقوال والافعال، بيروت: دارالرسال، 1399 ق.

ص:198

38. مسعودى، عبدالهادى، وضع و نقد حديث، تهران و قم: سمت و دانشكده علوم حديث، 1388.

39. محمدى رى شهرى، محمد، درآمدى برتفسير جامع روايى، قم: دارالحديث، 1390.

40. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار:، بيروت: موسسه الوفاء، 1403 ق.

41. مرعشى، سيدنورالله، شرح احقاق حق، قم: مكتبه آيت الله العظمى مرعشى نجفى، بى تا.

42. معرفت، محمدهادى، علوم قرآنى، اصفهان: مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت، 1385.

43. مشهدى قمى، محمد بن محمدرضا، كنز الدقائق و بحر الغرائب، قم: موسسه النشر الاسلامى، 1407 ق.

44. مهريزى، مهدى، «روايات تفسيرى شيعه، گونه شناسى و حجيت»، مجله علوم حديث، دانشكده علوم حديث، سال پانزدهم، شماره اول، ص 36-3، 1389.

45. نوبختى، حسن بن موسى، فرق الشيعه، مترجم، محمدجواد مشكور، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1386.

ص:199

اشاره كرد كه آن حضرت براى برقرارى ارتباطات انسانى مطلوب با ديگران به آن ها تأكيد داشتند. رهنمودها و آموزه هاى الهى كه همگان براى ارتباط مؤثر و معاشرت مطلوب با ديگر انسان ها، بايد در حد وسع و توان از آن ها پند و درس گيرند و به منظور سعادت دنيا و آخرت، در عمل نيز به آن ها پاى بند باشند.

واژگان كليدى: امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ارتباطات انسانى، اخلاق اجتماعى، هنجارهاى اخلاقى - ارتباطى.

تلويحى داده و تهديد ضمنى كرده و گفته اند: «انجام دادن اين كار، پايانش هلاكت و شقاوت» و «آن كار، پايانش حيات و سعادت است»؛ و هم به طور مستقيم دستور تحريم و يا ايجاب (بايد و نبايد) داده اند. هم چنين اين اصول و قواعد براى شخص معينى نيست؛ بلكه براى انسان است. يعنى براى فطرت آدمى است اين فطرت (3) در همگان وجود دارد.(1)

حال با توجه به اين كه همه ما در «دنياى ارتباطات» (5) زندگى مى كنيم.(2) براى دست يابى به ارتباطات انسانى مطلوب با ديگران، همواره نيازمند شناخت و رعايت عملى يك سرى ضابطه ها و معيارهاى متقن هستيم. زيرا در قلمرو ارتباطهاى ميان فردى و محورهاى زيرمجموعه آن، وجود معيارهاى مشخص و قطعى، به آدمى اطمينان و آرامش خاطر مى بخشد و استحكام، تداوم و تعميق آن رفتار را موجب مى شود و از بروز و يا تأثير عواملى كه به ارتباطات انسانى آسيب مى رساند، جلوگيرى مى كند.(3)

حال به سبب اين كه بايدها و نبايدها و به عبارتى ضابطه هاى متجلّى و مؤكد در قرآن كريم و سيره و سخنان پيامبر اعظم (ص) و اهل بيت مطهرش: در حيطه هاى گوناگون زندگى انسان ها، به ويژه در حيطۀ ارتباط انسان ها با

ديگران بخش اعظمى از تعاليم و آموزه هاى اسلام را تشكيل مى دهند. سؤالى كه اين نوشته سعى دارد به آن پاسخ ارائه دهد، اين است كه بر مبناى سخنان امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) چه رهنمودها و به عبارت ديگر، چه ضابطه هايى وجود دارد كه براى

ص:202

برقرارى ارتباطات انسانى مطلوب با ديگران، بايد به اين هنجارهاى (6) اخلاقى - ارتباطى توجه كنيم و در عمل نيز به آن ها پاى بند باشيم ؟

تعالى خلقش را آفريد، خواست كه آنان بر آداب بلند و اخلاق شريف باشند؛ دانست كه آنان چنين نمى شوند، مگر خود آنچه را به سود و زيان آنان است، به آنان بشناسد؛ و تعريف و شناساندن خوبى ها و بدى ها، جز با امر و نهى به وسيله پيامبران ممكن نيست(1) و يا امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايد: «نيكوترين نيكو، خلق نيكو است»(2) و يا امام رضا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايد: «از بداخلاقى بپرهيزيد، زيرا بد اخلاق بى ترديد در آتش است.»(3)

بنابراين همان طور كه در مقدمه بيان شد، با توجه به اين كه همه در دنياى ارتباطات زندگى مى كنيم؛ براى دست يابى به ارتباطات انسانى مطلوب با ديگران، همواره نيازمند شناخت و رعايت عملى يك سرى ضابطه ها هستيم؛ و معيارهاى متقن. بايد و نبايدهايى كه در وهله اول مشخص و قطعى باشند و مهم تر اين كه توجه و پاى بندى به آن ها در عمل، به آدمى اطمينان و آرامش خاطر بخشيده، از بروز و يا تأثير عواملى جلوگيرى كنند. كه به ارتباطهاى ميان فردى و اجتماعى آسيب مى رساند.

بنابراين بررسى توصيفى - تحليلى سخنان امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بيان گر وجود يك سرى رهنمودهاى ايجابى و اجتنابى (تحريمى)، براى برقرارى ارتباطات انسانى مطلوب با ديگران است كه در ادامه چهارده مورد از آن ها ارائه مى شوند:

ص:204

و شتاب زدگى [در كارها بدون انديشه] دليل بى خردى است.»(1) و يا «آن خوبى كه شر و آفتى در آن نباشد، صبر و شكيبايى در برابر سختى هاست.»(2)

ارتباط و معاشرت با ديگران نيز به آن پاى بند نيستند، هشدار داده مى فرمايد: «تكبر سبب نابودى دين و ايمان شخص است و شيطان [با آن همه عبادت] به واسطه تكبر ملعون گرديد.»(1) و هم چنين مى فرمايند: «هيچ وحشتى بدتر از خودپسندى نيست.»(2)

مى فرمايد: «درخواست كردن روا نيست، مگر در يكى از اين سه جا: خون بهاى سنگين، يا بدهكارى توان فرسا و يا فقر كشنده»(1)

در زمينه ارتباط و معاشرت با ديگران، مى توان دستورها و سرمشق هايى را در خصوص توجه و آگاهى از ضابطه هايى مانند خوش رفتارى، هم دلى كردن، دوستى با مردم، يارى ديگران، فروتنى كردن، صبر داشتن و روحيه سپاس گزارى داشتن از يك سو و هم چنين دستور تحريم و پرهيز از خصلت هاى ناپسندى مانند بخل، غرور و تكبر، حسد، حرص و طمع، تمناى منجر به پستى، پيمان شكنى و شوخى زياد و بى جا را از سوى ديگر، مشاهده كرد. باشد تا انسان هايى كه از درگاه خداوند متعالى سعادت دنيا و آخرتشان را مسئلت دارند، به ويژه آنانى كه به پيامبر اعظم حضرت محمد (ص) و ساير معصومان: اظهار ارادت مى نمايند؛ از پيام ها و آموزه هاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پند و درس گرفته، پاى بندى خود را نيز در عمل نشان دهند.

1. براى واژه ارتباط ( Communication) ، تاكنون تعاريف زيادى شده است. ادوين امرى ( Edwin Emery) در كتاب مقدمه اى بر ارتباطات جمعى، براى ارتباط اين تعريف را مى آورد: «ارتباط عبارت از فن انتقال اطلاعات، افكار و رفتارهاى انسانى از يك شخص به شخص ديگر است.» چارلز كولى ( Charles H. Cooley) در كتاب سازمان اجتماعى، ارتباط را چنين تعريف

كرده است: «ارتباط مكانيسمى است كه روابط انسانى براساس و به وسيله آن به وجود مى آيد و تمام مظاهر فكرى و وسايل انتقال و حفظ آن ها در مكان و زمان، بر پايه آن توسعه پيدا مى كند. ارتباط حالت چهره، رفتارها، حركات، طنين صدا، كلمات، نوشته ها و.... را در بر مى گيرد» (معتمدنژاد، 1371: ج 1، 35 و 38 و محسنيان راد، 1378:39).

2. Gail E. Myers and Michelle T. Myers.

3. (فطرت الله التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله) (سوره روم: 30).

ص:210

4. براى مطالعه بيش تر نك: مبادى اخلاق در قرآن (جوادى آملى، 1390: ج 10، 25-55)؛ و مقاله «بررسى ديدگاه ارزش شناسى علامه طباطبايى و دلالت هاى آن در تربيت اخلاقى» (حسنى، 1383:199-224).

5. ارتباطات انسانى ( Human communication) فرآيندى است كه به سه دسته اساسى تقسيم شده است: 1. ارتباط با خود (ارتباط درون فردى Intrapersonal communication) ؛ 2. ارتباط با ديگرى يا ديگران (ارتباط ميان فردى Interpersonal communication ) و 3. ارتباط عمومى يا جمعى ( Mass Public communication) ( فرهنگى، 1389: ج 1، 12-16).

6. هنجارها ( Norms) و به عبارتى ديگر، بايدها و نبايدها در امور اجتماعى، يك سلسله قضاياى انشايى، دستورى و قاعده اى به شمار مى روند كه طى زمان در جامعه نشو، نما و تكوين يافته و الزام آن ها در درون آدمى، به عنوان عضو جامعه شكل گرفته، كاركرد داشته و اثر مى نهند. در اين ميان، هنجارهاى اخلاقى عمدتاً منشأ دينى و مذهبى دارند كه از سوى مراجع دينى و مذهبى پى گيرى و نظارت مى شوند (آراسته خو، 1370:553 و آشنا و رضى، 1376:210). براى نمونه بررسى هاى جان كى. سيمونز ( John K. Simmons) ، نشان مى دهد كه بين ارزش هاى مذهبى با هنجارهاى اخلاقى هميشه رابطه نزديكى وجود دارد؛ به عبارتى باورهاى مذهبى رفتارهاى انسانى را شكل و ساخت مى دهند. زيرا

براساس قاعده عوامل تعيين كننده رفتار انسانىِ ( Behavior =Beliefs + Believers) ، بروز هر رفتارى، از تجميع باورها و افرادى كه با آن باورها، ايمان و اعتقاد عملى دارند، شكل و ساخت مى يابد ( Diener, 1997, p.).

7. احاديثى كه در اين نوشته از امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به آن ها استناد شده؛ به طور مستقيم با استفاده از آثار علمى انتشار يافته از سوى پايگاه حوزه (1386)،

ص:211

سازمان اوقاف و امور خيريه كشور (1389) و مؤسسه فرهنگى و

اطلاع رسانى تبيان (1389) تنظيم شده، اما در قسمت منابع و هم چنين ارجاع هاى درون متنى، به منابع اوليه اشاره گرديده است.

8. اخلاق، واژه اى عربى است كه از خُلق مشتق شده و معناى آن را سرشت و سجيه دانسته اند؛ چه اين رفتار و سجيه، پسنديده و نكو باشد و چه ناپسند و رذيلانه. هم چنين واژه اخلاق در زبان فارسى در مقابل دو اصطلاح Ethics ( علمى كه در مورد ارزش ها و هنجارهاى اخلاقى سخن مى گويد و يا فلسفه اى كه علم اخلاق را موضوع پژوهش خود قرار مى دهد) و Morality ( ارزش ها و هنجارهاى اخلاقى) به كار مى رود. البته واژه Ethics به معناى اخلاق از واژۀ يونانى Ethiko به معناى شخص گرفته شده و با واژۀ Ethos به معناى خُلق و منش مرتبط و هم معناست و گاه به معناى عرف ( Custom) يا عادت ( Usage) نيز ترجمه و استعمال مى شود. اما واژۀ Morality از واژۀ لاتين Moralize گرفته شده و با افعالى كه بدون لحاظ ويژگى ها و شخصيت فردى درست يا نادرستند، مرتبط است (حسينى، 1389:1 و كاجى، 1387:1).

9. سيره در لغت به معناى روش، طريقه، شيوه، نوع و سبك رفتار است و در اصطلاح، به گفتار (قول)، كردار (فعل) و تقرير پيامبر (ص) و معصومان: گفته مى شود (مطهرى، 1376:65 و حسنى، 1376:1).

10. به توانايى افراد براى درك احساسات ديگران و مشاركت در آن، هم دلى ( Empathy) گفته مى شود. از سوى ديگر، ارتباط ميان فردى هم چون اشكال ديگر رفتار انسان ها، مى تواند در دو حد غايى بسيار اثربخش و بسيار غير اثربخش مطرح شود. از اين رو هم دلى، يكى از ويژگى هايى است كه به طور معنادارى بر

ص:212

اثربخشى ارتباط ميان فردى تاثير دارد (فرهنگى، 1389: ج 1، 112 و Kumar,1998: p.166 ).

11. انسان موجودى مدنى الطبع است. لذا از تنهايى گريزان است و به سوى جمع و جامعه گرايش دارد. به عبارتى انسان ها در تعامل با يك ديگر، قادرند به نيازهاى گسترده، متنوع و پيچيده خود پاسخ دهند (شرفى، 1389:65-67).

12. مفهوم تواضع، اين است كه انسان خود را پايين تر از آنچه موقعيت اجتماعى اوست قرار دهد. بر عكس غرور و تكبر، سبب مى شود انسان، خود را برتر از ديگران بداند، مردم را به چشم حقارت بنگرد و در نتيجه خود را داناى كل پندارد. (پايگاه حوزه، 1389:1-2).

13. زمانى كه درخواست هاى آدمى از ديگران فزونى يابد روابط انسانى در معرض تهديد قرار مى گيرد و چه بسا ديگران به چنين فردى با نگاهى حقارت آميز بنگرند (شرفى، 1389:58).

4. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول، ترجمه پرويز اتابكى، انتخاب احاديث محسن موسوى، قم: دارالحديث، چاپ اول، 1383.

5. امين، محسن، اعيان الشيعه، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1420 ق.

6. پايگاه حوزه، چهل حديث از امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، پايگاه حوزه نت، 1386 (تاريخ مشاهده: 1391).

www.hawzah.net/FA/articleview.html?ArticleID = 54980

7. پايگاه حوزه، تعريف تواضع، پايگاه اطلاع رسانى حوزه نت، 1389 (تاريخ مشاهده: 1391).

www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?LanguageID =1id =91856

8. جوادى آملى، عبدالله، تفسير موضوعى قرآن كريم (جلد 10 - مبادى اخلاق در قرآن)، قم: مركز نشر اسراء، چاپ هشتم، 1390.

9. جواهرى، محمدرضا، بعثت پيامبر اسلام (ص) براى اتمام و اكمال مكارم اخلاقى، پايگاه مقالات دانشگاه فردوسى مشهد، 1389 (تاريخ مشاهده: 1391).

profdoc.um.ac.ir/articles/a/1014498.doc.

10. حاجى ترخانى، مهرناز، قرآن و هنجارهاى اجتماعى اخلاقى، پايان نامه كارشناسى ارشد در رشته الهيات و معارف اسلامى - گرايش علوم قرآن و حديث، به راهنمايى قاسم فائز، تهران: دانشگاه تهران، 1386.

11. حائرى اسكوئى، ميرزا موسى، احقاق الحق، ترجمه محمد عيدى خسروشاهى، تهران: انتشارات يزد، چاپ دوم، 1387.

12. حسنى، على اكبر، سيرى كوتاه در بازشناسى منابع تاريخى و حديثى اسلام (1)، پايگاه اطلاع رسانى حوزه نت به نقل از مكتب اسلام، شماره 1، 1376 (تاريخ مشاهده: 1391).

www.hawzah.net/per/magazine/mi/7601/MI00110.ASP

ص:214

13. حسنى، محمد، «بررسى ديدگاه ارزش شناسى علامه طباطبايى و دلالت هاى آن در تربيت اخلاقى»، مجله علمى - پژوهشى روان شناسى و علوم تربيتى دانشگاه تهران، سال سى وچهارم، شماره 2، ص 199-224، 1383.

14. حسينى، سيدمحمد، فلسفه اخلاق، پژوهشكده باقرالعلوم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، 1389 (تاريخ مشاهده: 1391).

www.pajoohe.com/fa/index.php?Page = definitionUID = 27344

15. رحمدل، غلام رضا، اخلاق اجتماعى در مثنوى معنوى، فصلنامه پژوهشنامه علوم انسانى دانشگاه شهيد بهشتى، شماره 33، ص 303-322، بهار 1381.

16. سازمان اوقاف وامور خيريه كشور، احاديث امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، پُرتال راسخون، 1389 (تاريخ مشاهده: 1391).

www.rasekhoon.net/hadis/category-2446-1.aspx.

www.rasekhoon.net/hadis/category-2446-7.aspx.

17. شرفى، محمدرضا، مهارت هاى زندگى در سيره رضوى، مشهد: انتشارت قدس رضوى، چاپ هفتم، 1389.

18. شيرازى، سيدحسن، كلمه الامام الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه على رضا ميرزا محمد، تهران: مؤسسه تحقيقاتى و انتشاراتى نور، چاپ اول، 1358.

19. فرهنگى، علي اكبر، ارتباطات انسانى (جلد اول)، تهران: موسسه خدمات فرهنگى رسا، چاپ شانزدهم، 1389.

20. كاجى، حسين، فلسفه اخلاق، همشهرى آنلاين، سه شنبه 7 خرداد 1387 (تاريخ مشاهده: 1391).

www.hamshahri online.ir/news-53232.aspx.

21. كوشا، محمدعلى، از هر معصوم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) چهل حديث، قم: منطق (سينا)، چاپ اول، 1373.

22. كمره اى، محمدباقر، خصال شيخ صدوق، تهران: المكتبه اسلاميه، چاپ پنجم، 1366.

ص:215

23. مايرز، گيل اى. و ميشله تى. مايرز، پويايى ارتباطات انسانى، ترجمه حوا صابر آملى، تهران: انتشارات دانشكده صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران، چاپ اول، 1383.

24. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تهران: المكتبه اسلاميه، چاپ سوم: 1371.

25. محمدى رى شهرى، محمد، منتخب ميزان الحكمه، تلخيص حميد حسينى، ترجمه حميدرضا شيخى، قم: دارالحديث، چاپ هفتم، 1387.

26. محمدى رى شهرى، محمد، ميزان الحكمه، قم: دارالحديث، چاپ دوم، 1374.

31.

27. محسنيان راد، مهدى، ارتباط شناسى، تهران: انتشارات سروش، چاپ سوم، 1378.

28. مطهرى، مرتضى، سيرى در سيره نبوى، قم: صدرا، چاپ هفدهم، 1376.

29. معتمدنژاد، كاظم، وسائل ارتباط جمعى (جلد اول)، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبايى، چاپ اول، 1371.

30. مؤسسه فرهنگى و اطلاع رسانى تبيان، احاديث منتخب امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، كتابخانه الكترونيكى تبيان، 1389 (تاريخ مشاهده: 1391).

31 . www.tebyan.net/index.aspx?pid 19667BookID 83397 Language 1

32. نورى، حسين بن محمدتقى، مستدرك الوسائل، قم: موسسه آل البيت: لاحيااءالتراث، چاپ اول، 1373.

33. Diener, Paul W., Religion and morality: an introduction, Kentucky: Westminster John Knox Press, First Edition, 1997.

34 . Kumar, Arvind, Encyclopedia of Human Rights, Violence and Non-violence, New Delhi: Anmol Publications PVT. LTD, First Edition, 1998.

ص:216

براى بازسازى آبروى رئيس، پيوسته از معاويه مى خواستند جلسات مناظره را برقرار كند تا هر يك از آن ها عقده و كينه هاى خود را بيرون بريزند و در جلسه به امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) يورش آورده، اهانت كنند و ايشان را در بن بست قرار دهند تا مگر در بين مردم بى آبرو شود. اما هر بار كه محفلى تشكيل مى شد، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) يك تنه به مصاف آن ها مى رفتند و هركدام را در جاى خود مى نشانيدند و با مجادله و معامله به مثل، آن ها را محكوم مى ساختند. البته آن ها به امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) تهمت مى زدند ولى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) معايب واقعى آن ها را صادقانه مطرح مى كردند و رسوايى هاى گذشته آن ها را بر ملا ساخته، خيانت هاى آنان را بازگو مى نمودند. شيوه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به ما مى آموزد اگر مظلومى را درجايى مجبور سازند تا با دشمن واقعى به جدال بپردازد، به حكم آيه 194 سوره بقره (فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدىٰ عَلَيْكُمْ ) مى تواند پاسخ مناسبى به هتاكى هاى آنان بدهد. غرض آن ها محكوم كردن و بدگويى بر اساس كينه توزى بود، نه مناظره براى كشف حقيقت و الزام آن ها بر تصديق آن؛ ازاين رو، در اين مواقع، قواعد مناظره مطلوب به كار برده نمى شود، بلكه از مجادله همسان بايد استفاده كرد تا دشمنان خدا و اهل بيت (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را محكوم ساخت و به خاك مذلت نشاند. البته امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مجبور بودند در اين جلسات حضور يابند و به لاطائلات و سخنان ناهنجار درباريان معاويه گوش فرا دهند و جواب دندان شكن و رسواكننده اى به آن ها بدهند، چنانكه برادرش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به شمر ذى الجوشن دستور داد تا لباسش را از سينه اش كنار بزند. سپس فرمود: «جدم راست گفت كه قاتل تو مثل سگ، هفت پستان دارد». گرچه شمر غضبناك شد و از قفا سر ايشان را جدا كرد، اين حقيقت تاريخى ثبت گرديد. يا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گاهى با برخى از عناصر لجوج برخورد تندى

ص:218

مى كردند مثلاً به اشعث بن قيس فرمودند: «تو چه مى دانى چه چيزى به ضرر و چه چيزى به نفع من است ؟ لعنت خدا و لعنت تمام لعنت كنندگان بر تو باد!»(1)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز سخنان مغرضانه و كينه توزانه اصحاب معاويه را بى جواب نمى گذاشتند و سكوت را روا نمى دانستند؛ زيرا سكوت در برابر آن ها، به منزله محكوميت بنى هاشم و پيروزى بنى اميه بود. بااينكه آنان از اولياى شيطان محسوب مى شدند، آن حضرت با آن ها به حكم (فَقٰاتِلُوا أَوْلِيٰاءَ الشَّيْطٰانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطٰانِ كٰانَ ضَعِيفاً) به مجادله مى پرداختند. معناى اين آيه اين است: «با اولياى شيطان بجنگيد و بدانيد مكر آنان در مقابل قدرت الهى ضعيف و محكوم به شكست است.» امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هم به جنگ با آنان مى پرداختند نه جدال ناروا، بلكه جدال نيكو و

مناسب با وضعيت هر جلسه و مصلحت اسلام، از جانب ديگر، آن ها درصدد به دست آوردن حقيقت و هدايت پذير نبودند. قصدشان محكوم نمودن امام و پخش كردن صورت مجادله بود. غرض امام نيز اين بود كه پاسخ هاى درخور شأن و مطابق كلام آن ها بدهند تا در تاريخ اسلام براى نسل هاى مسلمانان و آزادگان باقى بماند و تبليغات آنان را خنثى سازند. طبيعت اوليه اين گونه مجادله ها شرعاً حرام بود، ولى براى مصالح سياسى و عناوين ثانويه روا مى شد. در حقيقت حضرت ناگزير بودند جواب مناسب بدهند زيرا سكوت، پيامدهاى ناروايى داشت. همه جا شايع مى كردند امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را محكوم ساختيم و آبروى خاندان امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را برديم. و عمل امام، باعث مى شد كه مجادله در چنين مواقعى مجاز باشد.

ص:219

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همواره در مجادلات با آن ها پيروز مى شدند. معاويه كه شكست هاى پياپى اصحابش را با امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) لمس مى كرد و آنان را در برابر ضربات كوبنده منطق حضرت، مغلوب و مفتضح مى ديد، به آن ها سفارش مى كرد كه از مجادله و گفت گو با امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرهيز نمايند؛(1)

اما درباريان مغرور و نادان، اصرار داشتند كه جلسات پيوسته تشكيل شود تا مگر شكست هاى خود را جبران نمايند و براى مردم بازگو كنند.

اين نوع مناظرات كه تصويرى از ادب مشاجره را در آن عصر ترسيم مى نمايد به صورت يك ميراث اصيل فرهنگى به دست دوستداران منطق و ادب رسيد. شيرينى گفتار، حاضرجوابى، معامله به مثل، قدرت منطق، هيبت،

حلم و عقل و درايت امام، باعث شد كه دشمنانش نيز زبان به تصديقش بگشايند.

معاويه مى گفت:

درباره هيچ كس به قدر حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اين احساس را نداشته ام كه وقتى سخن مى گويد، ادامه گفتار او را دوست بدارم.(2)

مرحوم طبرسى مى نويسد:

در اسلام روزى كه قومى محفلى برپا ساخته باشند و در آن مجادله و مشاوره با امام معصوم بالاگرفته باشد و گفتار ستيزى در حد اعلا رخ دهد، حساس تر از مجلسى كه در آن عده اى چون عمروعاص، عمر بن عثمان بن عفان، عقبه بن ابى سفيان، وليد بن عقبه بن ابى معيط و مفرع بن ابى شعيه با معاويه به توافق رسيده باشند، سراغ نداريم، تا زمينه مناظره اى با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فراهم گرديد.

ص:220

آنان بر تشكيل چنين مجلسى اصرار داشتند و از معاويه مطالبه كردند. معاويه گفت: «مى ترسم او گردنبند ذلت و عارى بر گردن شما آويزد تا شما را داخل گورستان دفن نمايد!» اما آنان بر اصرار و سماجت خود افزودند تا حضرت مجبور شدند به شام بيايند، چون حضرت نزد معاويه آمدند، او پس از احترام بسيار، گفت: «اين افراد حاضر در جلسه، شما را احضار كردند. همان گونه كه سخن مى گويند، جواب آن ها را به همان گونه بده! هيبت و موقعيت من، مانع از جواب دادن شما نباشد.» حضرت اول به معاويه عتاب نمودند سپس جواب هتاكان را مناسب با شأن آن ها دادند.

زمانى كه در حضور معاويه از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ياد مى شد، مى گفت: «اين ها مردمى هستند كه سخن گفتن به آنان الهام شده است».

(1)معاويه مجالسى فراهم مى ساخت و دوستان نزديك خود را جمع مى كرد تا با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مفاخره و مجادله كنند. در حقيقت اين مجالس، صحنه پيكار دسته جمعى آنان با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و هدف سياسى آن ها راه اندازى جنگ اعصاب بر ضد امام و شيعيانش بود و نوعى جنگ سرد به شمار مى رفت.

اما ميزان بدرفتارى اين گروه با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين گونه مجالس، صبر و تحمل عجيب و نجيبانه آن حضرت را در برابر گفتار خصومت بار معاويه و درباريانش و حلم و متانت، صراحت و شجاعت امام را آشكار مى ساخت.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه به گفته عبدالله بن جعفر «صخره تسخيرناپذير و دور از تيررس و برتر از ستيغ بود(2)»، چندان از نظر اخلاقى پيراسته و مهذب بودند كه ايشان را از سقوط اخلاقى و انحراف گفتارى در اين نوع مشاجرات و

ص:221

ستيزه جويى ها بازمى داشت. ولى در عوض عيوب راستين طرف هاى مقابل را بر ملأ مى ساخت. آنان سعى مى كردند درباره اهل بيت (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دروغ پردازى كنند، اما امام از پاسخ به آنان خوددارى نمى كردند و مى فرمودند: «به خدا سوگند اگر اين نبود كه بنى اميه مرا به ناتوانى در گفتار محكوم سازند، بى ترديد از پاسخ دادن به آنان خوددارى مى كردم(1)

». امام ناگزير مى شدند با منطق قوى و رساى خود كه درهم كوبنده عناد روزافزون ايشان بود، پاسخ دهند و آنان را به تسليم و سرافكندگى وادار سازند.

در تمام اين مجالس، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) حريف پيروز و نيرومندى در برابر مردمى لئيم، ضعيف و مغلوب بودند، و بيش از همه رئيس آنان معاويه

احساس ضعف و شكست مى كرد. شيوه امام اين گونه بود كه هر يك از حريفان را تنها و جداگانه پيش كشيده، بارزترين ويژگى هاى حسبى و نسبى او را مطرح مى كردند كه خود و ديگران بدان اعتراف داشتند و به مدعاى آنان اعتراض و ايراد وارد مى كردند. مهم ترين جلسه مناظره كه بين امام و ياران معاويه درگرفت، بدين شرح است:

زبيربن بكار در كتاب المفاخرات مى گويد:

روزى عمروعاص، مغيره بن شعبه، عمرو بن عثمان، عتبه بن ابى سفيان، وليد بن عقبه، مروان بن حكم، زياد بن ابيه و عبدالله بن زبير، پيش معاويه جمع شدند و از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بدگويى كرده، گفتند: «اى امير المومنين! حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نام و ياد پدرش را مجدداً زنده كرده است. در هر محفلى سخن مى گويد، مردم او را تصديق مى كنند؛ هر فرمانى كه مى دهد، اطاعت مى شود و برگرد او، كفش ها از

پاى درآمده، اجتماعاتى فراهم مى گردد. او سخنان خود را بر ضد تو و بنى اميه با

ص:222

صراحت بيان مى كند و از فضايل پدرش مى گويد و شنوندگان مى پذيرند.» معاويه گفت: «از من چه مى خواهيد؟» گفتند: «پيام بده و احضارش كن تا او و پدرش را دشنام دهيم و وى را توبيخ و سرزنش كنيم!»

معاويه گفت: «من اين كار را به مصلحت نمى بينم.» آن گروه با اصرار از معاويه خواستند كه اين كار را انجام دهد. تصور مى كردند چون امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) غريب و تنها هستند و يارانش حضور ندارند، مى توانند ايشان را در جلسه تحقير و مغلوب نمايند. به همين دليل، معاويه مجلسى ترتيب داد و به دنبال امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرستاد تا حتماً بيايد. امام به ناگزير نزد معاويه آمدند. معاويه بسيار ايشان را تجليل و احترام كرد و گفت: «اى ابامحمد، در واقع اينان به دنبال شما

فرستادند و فرمان مرا نبردند».(1) امام فرمود: «سبحان الله، خانه، خانه توست و اجازه آن در اختيار تو! به خدا قسم اگر سخن آن ها را پذيرفته اى و از نيت آنان آگاهى، ناسزاها به حساب تو گذاشته خواهد شد و اگر آن ها نظرشان را بر تو تحميل كرده اند، در اين صورت مرد ناتوانى هستى. نمى دانم كدامين را بپذيرم ؟ اگر مى دانستم كه اين گروه چنين قصدى دارند، حداقل من هم عده اى از بنى عبدالمطلب را با خودم مى آوردم. ولى من هرگز از تو و آن ها باكى ندارم. محبوب من خداست و خدا دوست نيكوكاران است».(2)

معاويه خنديد و گفت: «اى ابا محمد، در القاى سخن آزاد باش. حرفشان اين است كه عثمان مظلومانه كشته شده و قاتلش هم پدرت است و آنان در پى قصاصند!» در اين هنگام عمرو بن عثمان به سخن آمد و مناظره را اين گونه آغاز كرد:

«هرگز انتظار نداشتم روزى را ببينم كه پدرم اميرالمومنين عثمان، با آن وضع فجيع به قتل برسد و قاتلانش زنده بمانند. فرزندان عبدالمطلب عثمان را كشتند تا

ص:223

شايد بر روى نعشش، عروس خلافت را در آغوش كشند.» آنگاه فرياد كرد: «شما رجال عرب! اشراف اسلام! به حرف من گوش دهيد و قضاوت كنيد و داد مرا بگيريد. آيا سزاوار است فرزندان امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پسران عبدالمطلب زنده باشند و خون پدرم پايمال شود؟ تنها قتل عثمان مطرح نيست، بلكه پدر اين مرد، نوزده تن از اشراف بنى اميه را در لب چاه بدر گردن زد. آيا بنى اميه حق قصاص ندارد؟ آيا نبايد فرزندان كسى را كه قاتل اشراف بنى اميه است. به جرم پدر گردن بزنند؟»

آن گاه خاموش شد و عمروعاص شروع به سخن كرد:

«گوش كن اى حسن! اى پسر على! ما تو را به اين محفل كشانده ايم تا به يك سلسله از واقعيت ها صريحاً اعتراف كنى. اى پسر ابوتراب! اقرار كن كه پدرت، ابوبكر صديق را محرمانه مسموم ساخت و بعد با گروهى از آتش پرستان ايرانى، توطئه چيد و عمر فاروق را در مسجد به قتل رسانيد. سپس عثمان ذوالنورين را هم در نتيجه تحريكات سياسى خود از ميان برداشت و اين كارها را در آرزوى خلافت انجام داد. اى حسن! تو و پدرت ابوتراب، هر دو از بدترين خلق شمرده مى شويد و اگر اكنون تو را از دم شمشير بگذرانيم، در پيشگاه خدا گناه كار نخواهيم بود و ملت اسلام هم بر اين عمل ملامت نخواهند شد.»

سپس عتبه بن ابى سفيان برادر معاويه، سخنان او را ادامه داد و گفت: «اى حسن! پدرت دشمن قريش و قاتل آنان بود. او علاوه بر نوزده تن قريشى، عثمان را هم كشت و تو اى حسن، در رديف قاتلان عثمان به شمار مى آيى و قاتل به فرمان قرآن محكوم به قصاص است. ما اگر تو را از ميان برداريم، به دستور قرآن

رفتار كرده ايم. تو اى حسن! در طلب خلافت بيهوده زحمت كشيدى، و بايد مى دانستى كه مرد اين كار نيستى.»

آن گاه وليد گفت:

ص:224

«شما بنى هاشم همين كه عثمان را بر سرير خلافت ديديد، بر وى حسد برديد و چون قدرت نداشتيد با وى به جنگ برخيزيد، اين جا و آن جا نشستيد و بنا را بر انتقاد و اعتراض گذاشتيد. سستى ها و لغزش هاى كوچك او را بزرگ جلوه داديد و بر شمرديد و مردم را بر ضد او برانگيختيد و سرانجام به خاك و خون كشيديد. شما اين كار را صرفاً در آرزوى حكومت و حب دنيا انجام داده ايد. اكنون در چنگ اولياى خونش گرفتاريد و سزاوار است كه جزاى كردار خود را دريابيد.»

مغيره بن شعبه رو به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كرد و گفت:

«مى خواهيد بگوييد كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كشنده عثمان نبود؟ قبول داريم، اما براى ما بگوييد كه چرا قاتلان او را به خدمت خود راه داد و از آنان حمايت كرد؟ اعتراف كنيد كه خون خليفه مظلوم به ناحق بر خاك ريخته شد و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) قاتل اوست. وى دشمن بى رحم قريش بود. با شمشيرش مى كشت و با زبانش بد مى گفت. مگر اين طور نيست ؟ امروز اميرالمومنين معاويه، ولى خون عثمان است و حق اوست كه تو و برادرت را به قصاص عثمان به قتل برساند.»

مروان بن حكم سخنان مغيره را ادامه داد و خطاب به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گفت:

«اى كشنده عثمان و اى دشمن آل اميه! گمان كردى كه مى توانى روى مقابر قريش و بر خون هاى خشكيده عثمان، طرح سلطنت بريزى و سرير خلافت بگذارى ؟ هيهات! محال است كه آل اميه بگذارند شما به هدف خويش دست يابيد. شما نه تنها شايسته خلافت و سلطنت نيستيد، بلكه ما شايسته ايم شما را به

كيفر خون هايى كه ريخته ايد به قتل برسانيم.» سپس ساكت شد و سكوتى خشمناك مجلس را فرا گرفت.(1)

ص:225

حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى رعايت ادب و قواعد مناظره احسن، هم چنان ساكت نشسته بودند و زشت گويى هاى اطرافيان معاويه را مى شنيدند. هنگامى كه گفتار آن ها تمام شد، سربلند كردند و روى خويش را به جانب معاويه گردانيدند و فرمودند:

«من به فضل الهى، خداوندى را ستايش مى كنم كه شما همگان را به نور هدايت ما رهنمون كرد و بر رسول الله (ص) درود مى فرستم كه پرچم دار علم و تقوا بود. اكنون حاضران را به گواهى مى گيرم.

اى پسر ابوسفيان! ابتدا با تو سخن مى گويم. اى پسر آكل الاكباد هند جگرخوار.(1)

آن چه امروز از دهان اين وآن شنيده ام، همه را تو به من گفته اى و اين دشنام ها را به حساب تو مى گذارم. بايد بگويم كه سخت به خطا رفته اى. اين سياسى كارى كه به عقيده تو سياستى زيركانه و خردمندانه است، بسيار سخيف و پست و مستحق شكست است. اكنون درك خواهى كرد كه با اين همه توهين ها، مقام اقدس و عرشى مرا نتوانستى به پستى بنشانى و جز حقارت و ذلت خويش چيزى به دست نخواهى آورد. اى كاش اكنون در مسجد رسول خدا (ص) و در محضر مهاجران و انصار نشسته بوديم و رجال اسلام سخنان شما را مى شنيدند. به خدا قسم در آن جا تو و اطرافيانت جرأت نمى كرديد نسبت به امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بن ابى طالب چنين ناهنجار سخن بگوييد. اينك اى معاويه، مطالبى درباره تو و

آنان خواهم گفت كه به مراتب كم تر از آن است كه در شما نهفته و سرشته شده است. اكنون گوش كنيد:

ص:226

«امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آن هنگام كه به پيروى و اقتداى رسول اكرم (ص) در برابر دو قبله نماز گذارد، تو اى معاويه در آن هنگام لات و عزى را مى پرستيدى. آيا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آن كسى نيست كه دو بار با رسول اكرم (ص) بيعت كرد: يكى بيعت رضوان و ديگرى بيعت فتح و تو اى معاويه، در بيعت نخستين كافر بودى و در بيعت دوم هم پس از بيعت، پيمان شكستى ؟

آيا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نبود كه در راه تبليغ و آموختن كلمه حق و ترويج توحيد و يكتاپرستى، در كنار چاه بدر جهاد كرد و شمشير كشيد، درحالى كه پرچم

اسلام به دوشش بود و تو اى پسر هند جگرخوار در آن جا پرچم دار بت پرستان بودى ؟

آيا به خاطر دارى كه در غزوه احزاب، امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در پيش روى رسول الله (ص) پرچم اسلام را بر دوش داشت، درحالى كه تو پرچم كفر و شرك و نفاق را بر دوش مى كشيدى ؟ خداوند در هر سه جنگ حجتش را آشكار ساخت و دين خود را يارى كرد و گفتار پيامبر (ص) ش را در مورد پيروزى لباس تحقق بخشيد. پيامبر (ص) در تمام اين جنگ ها از پدرم خشنود بود و از تو و پدرت خشمگين.(1)

آيا اين امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نبود كه در واقعه خيبر به فرمان خدا، قلعه پولادين يهوديان را گشود، درحالى كه رسول اكرم قبلاً در حق وى فرموده بود: "فردا

پرچم را به دست كسى مى سپارم كه خدا و رسولش را دوست مى دارد و خدا و رسولش نيز او را دوست مى دارند.(2)"

ص:227

آيا اين امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيست كه لقب كرّار غير فرّار به وى داده شد؟

آيا اين امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيست كه پيامبر (ص) در موردش فرمود:

«انت منى بمنزله هارون من موسى الا أنه لا نبى بعدى»(1)

آيا اين امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيست كه در خطاب غدير، رسول اكرم (ص) وى را مولاى مؤمنين و مؤمنات ناميد؟

(2)آيا اين امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيست كه شهوات و لذات دنيا را بر خود حرام كرده بود تا آن جا كه اين آيه شريفه در حق او فرود آمد: «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تُحَرِّمُوا طَيِّبٰاتِ مٰا أَحَلَّ اللّٰهُ لَكُمْ ).3 آن جا بود كه پروردگار تعالى، وى را از اين همه پارسايى منع فرمود.» سپس رو كردند به حاضران و فرمودند:

«آيا اين معاويه نيست كه چندين بار مورد لعنت رسول الله (ص) قرار گرفت. زمانى كه رسول خدا (ص) او را چند مرتبه احضار فرمود و چون نمى توانست دل از خوراك بركند، به او نفرين كرد و فرمود: خداوندا شكم او را سير مفرماى!»(3)

بار ديگر با پدرش ابوسفيان و برادرش يزيد مى آمدند، درحالى كه پدرش بر شترسوار بود و يزيد از جلو شتر و معاويه از عقب شتر حركت مى كردند و پيامبر (ص) بر هر سه تن لعنت فرستاد!

ص:228

اى معاويه! اكنون كار تو به جايى رسيده كه مرا به حضور خويش دعوت مى كنى و سگ هاى گزنده خود را به سوى من مى دوانى ؟ گمان كرده اى مى توانى مقام مرا از علو و اعتبارش فرود آورى و به پستى بكشانى ؟

تو نمى دانى مقام و مرتبه اى كه با اراده و قدرت الهى بالا رفته باشد، با دست تو به پستى كشيده نخواهد شد و آن كس را كه خدا عزيز و شريف خواسته، خلق خدا نمى توانند از عزت و شرافتش بكاهند!(1)

در اين جا امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مكث كوتاهى كردند و نفس عميقى كشيدند و نگاهشان را از معاويه به سوى عمرو بن عثمان برگردانيدند و فرمودند:

«اى پسر عثمان! با آن نادانى كه در ذات توست، قدرت فهم و كشف امور سياسى را در تو نمى بينم. تو كجا و در محفل آدمى زادگان سخن گفتن كجا؟ گفتار تو شايسته جواب نيست. داستان تو مانند آن پشه اى است كه وقتى بر درخت خرمايى نشست، هنگام برخاستن به آن نخل تنومند گفت: خود را نگاه بدار كه مى خواهم پرواز كنم. نخل خرما در جوابش خنديد و گفت: من نشستن تو را احساس نكرده ام تا براى برخاستن تو خود را نگاه بدارم. تو در چشم من آن قدر حقير هستى كه نمى توانم به دوستى و دشمنى تو فكر كنم. بر من بسيار دشوار است كه به موجود فرومايه اى چون تو پاسخ گويم. تو امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به گونه ناشايستى ياد كردى و او را سزاوار دشمنى دانستى. چرا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سزاوار سبّ است ؟ آيا نقصى در نژاد او و يا سستى در دين او يافته اى ؟ آيا نسبت و مراتب

امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از رسول اكرم دور است ؟ آيا از دست امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به دين اسلام زيانى رسيده ؟ آيا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در حكومت و قضاوت خود از عدالت سر پيچيده ؟ آيا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مردى دنيادوست بوده ؟ اگر امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به هركدام از اين نقايص

ص:229

نسبت دهى، تنها خود را رسوا كرده اى ؟ گفتى: امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نوزده تن از بت پرستان بنى اميه را در جنگ بدر كشته است. اين افتخار بزرگى در زندگى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است؛ مگر نمى دانى كه مشركان قريش به دست خدا و رسول خدا (ص) به هلاكت رسيده اند.»(1)

امام آن گاه به عمروعاص نگريستند و فرمودند:

مگر تو آن لعين ابتر نيستى كه مادرت به فحشا و فجور معروف بود. تو همان كودك ناپاك و آلوده اى هستى كه پنج نفر(2) از مردان قريش ادعاى پدرى تو را اظهار داشته اند. و عاقبت مادرت، تو را به لئيم ترين و خبيث ترين رجال قريش نسبت داد و از آن روز پدرت به نام عاص بن وائل شناخته شد.(3)

مگر پدرت با صراحت خود را دشمن پيامبر (ص) نمى ناميد و نمى گفت: «محمد ابتر است و وقتى بميرد نامش و دينش و سر و صدايش فراموش خواهد شد.» آن گاه سوره شريفه «كوثر» در پاسخ وى نازل شد و خداى عزوجل پدرت را ابتر ناميد. تو خود نيز در تمام جنگ ها روياروى پيامبر (ص) مى جنگيدى. تو از سرسخت ترين دشمنان رسول الله (ص) بودى و به آرزوى

شكست اسلام مى جنگيدى. تو همان بودى كه با اصحاب كفر و شرك به كشتى نشستى و به حبشه رفتى تا نجاشى را به قتل عمويم جعفر طيار و مهاجران

ص:230

اسلام تشويق كنى. تو سعى بسيار به كار بردى تا شريعت اسلام را درهم شكنى، ولى خداوند قادر و قاهر، سعى تو را بيهوده گذاشت.

حال تو از عثمان ياد مى كنى ؟ تو خود بر ضد عثمان تبليغ و توطئه و دسيسه داشتى. تو آن قدر مردم را بر ضد عثمان برآشفتى و بر وى شوراندى كه يك باره شمشيرها را از غلاف كشيدند و به قصد جانش برخاستند و در اين هنگام كه آتش ها افروخته شد، خود به فلسطين گريختى و خويشتن را از معركه كنار كشيدى. پس از قتل عثمان، به معاويه پيوستى و فرياد واعثمانا سردادى!

(1)من تو را به بغض و دشمنى آل رسول ملامت نمى كنم و از تو انتظار دوستى ندارم. تو همواره با آل هاشم در جاهليت و در اسلام، دشمنى داشتى. تو رسول خدا (ص) را با شعر هفتاد بيتى هجو كردى و دل مقدسش را رنجاندى و او به درگاه خداوند عرضه داشت: «پروردگارا! من شاعر نيستم و سزاوار نيست كه شعر بگويم و پسر عاص را با شعر پاسخ گويم، ولى تو به عدد هر بيت از اين قصيده، وى را لعنت فرماى!»

آيا تو شايسته هستى كه با نو رسول خدا (ص) به حجت و منطق سخن گويى و درباره مردى چون امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به ياوه، دهان بازكنى و ياوه سرايى نمايى ؟»(2)

عمروعاص پاسخى جز سرافكندگى نداشت. در اين هنگام امام به وليد بن عقبه نگاهى افكند و فرمود: «تواى وليد اگر با امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دشمن نباشى چه كنى ؟ تو را بر دشمنى پدرم امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ملامت نمى كنم؛ زيرا پدرت با

دم شمشير او كشته شد و تو را به جرم شراب خوارى هشتاد تازيانه زد. ماجراى

ص:231

مى گسارى تو چنان شهرت يافت كه حطيئه، شاعر عرب، آن ماجرا را به شعر ياد كرد:

شهد الحطيئه حين يلقى ربه ننادى و قدتمت صلاتهم

لليزيدهم اخرى ولو قبلوا اان الوليد احق بالعذر

أأازيدكم سكرا و مايدرى للَاَتَتْ صلاتهم على العُشر

(1)

«بامدادان حطئيه هنگام نماز صبح، وليد را ديد كه بعد از نماز در حالت مستى، عذرخواهى مى كند و مى گويد: نماز فجر را خواندم، آيا زياده بخوانم براى شما؟ درحالى كه نمى داند، چرا مى خواهد نماز زيادتر بخواند و اگر مردم مى پذيرفتند، نماز صبح او از ده ركعت تجاوز مى كرد.»

تو چگونه با امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دشمن نباشى كه او را خداى تعالى در قرآن مؤمن ناميد و به تو عنوان فاسق داد. آن جا كه فرمود: (أَ فَمَنْ كٰانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كٰانَ فٰاسِقاً لاٰ يَسْتَوُونَ )2 «آيا كسى كه مؤمن است، مانند كسى است كه فاسق است ؟ هرگز آن ها برابر نيستند.» و نيز فرمود: (إِنْ جٰاءَكُمْ فٰاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهٰالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلىٰ مٰا فَعَلْتُمْ نٰادِمِينَ )3 چنان چه فاسقى براى شما خبرى نقل كرد، بررسى كنيد؛ زيرا در صورت اعتماد به او از روى نادانى، با زيان روبه رو خواهيد گشت و همگى بر اين اعتماد، پشيمان خواهيد شد.

اين معنا تا آن جا شهرت يافت كه حسان بن ثابت، شاعر نامى انصارى، درباره اش قصيده اى سرود و چنين گفت:

ص:232

أانزل الله ذوالجلال علينا فتبُّوّا الوليد منزل كفر

لليس من كان مؤمناً يعبدالله سوف يدعى الوليد بعد

ففعلييجزى هناك جنانا ففى على و فى الوليد قرآناً

و على تَبَّوَّأُ الايمانا ككمن كان فاسقاً خوّانا

قليل و عليالى الجزاء عيانا و هناك الوليد يجزى هوانا

(1)

«پروردگار ذوالجلال براى ما در حق امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و وليد قرآنى (آياتى) فرستاد.

خداوند امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در كف ايمان و وليد را در كف كفر قرار داد و فرمود: «هرگز مؤمنى كه خدايش را عبادت كرده، مانند فاسق جنايت كار نيست».

ديرى نخواهد گذشت كه وليد و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هر دو در پيشگاه خدا خواهند ايستاد.

در آن روز وليد، كافر و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مؤمن شناخته خواهد شد.

و در آن جا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پاداش بهشت جاويدان خواهد يافت و وليد به سزاى كفر و فسق خويش خواهد رسيد.»

اى وليد! تو را با قريش چه كار؟ تو اصلاً قريشى نيستى تا سخن از قريش به زبان آورى، پدرت مردى بت پرست از مردم صفوريه(2) به نام «ذكوران» بود. تو كوچك تر و پليدتر از آن هستى كه نام قريش را به زبان آورى!

تو ادعا دارى كه ما عثمان را به قتل رسانديم و بى خبرى كه طلحه و زبير و عايشه نتوانستند اين تهمت ناحق و ناشايست را به امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بچسبانند، تا چه رسد به تو.

خوب است به خويشتن بپردازى و سر ننگين خويش را به گريبان فرو برى!»(3)

ص:233

امام آن گاه روبه برادر معاويه، عتبه نمودند و فرمودند:

اى عتبه! تو نه مرد صاحب رأى و نظرى كه مستحق جواب باشى و نه از اهل خردى كه بتوانم با تو خردمندانه گفت وگو كنم تا بتوانى حقايق را درك كنى. نه شخصيت سودمندى دارى كه كس به سود تو چشم طمع بدوزد و نه اقتدار و كفايتى دارى كه ديگران از تو بترسند. با وجود اين، به امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دشنام مى دهى و شرم نمى كنى كه مردم بدانند كه غلام امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از تو شريف تر و گرامى تر و گرانمايه تر است ؟

تو كه با غلام و برده امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) توانايى برابرى ندارى، با امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) چه گفت وگويى دارى ؟ من به تو پاسخ نخواهم گفت. اما بايد بدانى كه خداوند تعالى، تو و پدر و مادرت را به مجازات و سزايتان خواهد رسانيد. تو از نسل قومى هستى كه خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: (عٰامِلَةٌ نٰاصِبَةٌ تَصْلىٰ نٰاراً حٰامِيَةً تُسْقىٰ مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ لَيْسَ لَهُمْ طَعٰامٌ إِلاّٰ مِنْ ضَرِيعٍ لاٰ يُسْمِنُ وَ لاٰ يُغْنِي مِنْ جُوعٍ ).1

" آن هايى كه پيوسته عمل كرده اند - و شرارت را دنبال نموده اند - در آتش سوزان وارد مى گرداند؛ از چشمه هاى بسيار داغ به آنان مى نوشانند؛ غذايى جز ضريع خار خشك تلخ و بدبو) ندارند؛ غذايى كه نه آنان را فربه مى كند و نه از گرسنگى نجات مى دهد."

اى عتبه! تو مرا به قتل تهديد مى كنى و مى خواهى به بهانه خون عثمان از دم شمشير بگذرانى ؟ آيا شرم نمى كنى ؟ اگر مرد شمشير و جنگ بودى، چرا آن مرد را كه در رختخواب همسرت يافتى، از دم شمشير نگذرانيدى ؟

ص:234

تو را بر سبّ امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سرزنش نمى كنم؛ زيرا امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آن كسى است كه برادرت حنظله را در جنگ احد كشت و جدت عتبه را با مشاركت حمزه در

جنگ بدر از ميان برداشت و عمويت را با فرمان رسول خدا (ص) از مدينه اخراج كرد.

اما اين كه گفتى من در طلب خلافتم، درحالى كه لياقت ندارم به خلافت فكر كنم، بايد بدانى كه به خدا قسم من از همه مردم به اين مقام شايسته تر و لايق ترم! اما از همه بيش تر به خاطر امت محمد مى توانم گذشت و فداكارى كنم. اما برادر تو معاويه) خون انسان ها را از آب هاى دجله و فرات بى مقدارتر شمرد و متمردانه از فرصت استفاده كرد و سرير سلطنت را غصب نمود. او مردى حيله باز است كه نسبت به مردم نيرنگ ورزيده و بالاخره روزى هم به جزاى فريبش خواهد رسيد.

اما اين كه گفتى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى قريش شر است، همه مى دانند كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در حكومت خود عدالت داشت. انسانى را كه سزاوار رحمت و مرحمت بود، تحقير نمى كرد و ستمديدگان را نمى كشت.»

امام رو به مغيره بن شعبه كردند و فرمودند: «با خداى تعالى دشمنى كردن و قرآن كريم را ناچيز شمردن و پيامبرش را به دروغ نسبت دادن و زنا كردن و از كيفر رجم گريختن. گمان مداراى پسر شعبه كه از حيطه قدرت الهى مى توان گريخت. تو كسى هستى كه بر درب خانه فاطمه هجوم آوردى و مادرم را آزردى. اين كار تو اهانت به پيامبر (ص) خدا و مخالفت با او و شكستن حريم قدس و نبوتش بود. رسول اكرم مادرم را سيده زنان اهل بهشت ناميد.(1)

تو امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به قتل عثمان متهم ساختى، در عين اين كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرهيزگارتر، شريف تر و پاك تر از اين گونه تهمت ها و آلودگى هاست.

ص:235

تو كه امروز به نام عثمان گريبان پاره مى كنى، به من بگو در حق عثمان چه خدمتى كردى و به او چه كمكى نمودى ؟ در طايف در منزل خويش خيانت و جنايت انجام دادى و به احياى مجدد قوانين جاهليت پرداختى و براى نابودى اسلام و محو آن از هيچ توطئه اى كوتاهى نكردى.

از ابوبكر و عمر ياد كردى و مسرورانه به ذكر غلبه و قدرتشان پرداختى و ندانستى كه اين چيرگى ها و سلطنت ها، ملاك حق و حقيقت نيست. فرعون چهارصد سال بر مصر حكومت كرد و در آن وقت موسى و هارون، دو پيامبر بزرگ الهى، همواره در غم و اندوه و زحمت بودند. پس اين دنيا در ملك مطلق الهى است. اوست كه به مشيت خود، يكى را در دنيا كامياب و ديگرى را ناكام مى گذارد. كاميابان نمى توانند خويشتن را به دليل اين كاميابى، به خدا نزديك بشمارند و ناكام ها نيز به نام اين كه ناكام مانده اند، از رحمت و مرحمت ذات الهى دور نخواهند بود. گاهى مصيبت و ناكامى را به رسم امتحان به انسان هاى نيكوكار مى دهند و گاهى زمام سلطنت و قدرت را در

مشت مردم فاجر و فاسق مى گذارد: (و ان ادرى لعله فتن لكم و متاع الى حين)(1) و نمى دانم شايد اين آزمايشى براى شماست و ماى بهره گيرى تا مدتى معين." تو گمان مبر اى مغيره كه شكست امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر شكست راه و حقيقت او گواه است. نه اين طور نيست! آن مردم طاغى و عاصى كه بر اقوام و ملل غلبه كرده و قدرت يافته اند، چندى كام رانده اند. اما اين كامرانى به فنا و دمارشان خاتمه يافت و همين كامرانى براى آنان ناكامى ابدى و حرمان از رحمت الهى را به بار آورد.»(2)

ص:236

امام آن گاه رو به مروان بن حكم نمودند و فرمودند:

«اين تويى كه خويشتن را شريف مى خوانى ؟ تو اگر عثمان را نفريفته بودى و مظالم خويش را به حساب او، بر ملت اسلام تحميل نكرده بودى، روزگارش تباه نشده بود!

قاتل عثمان در حقيقت آن كس است كه به خاطر او اين فتنه ها برپا شد و تو آن وزير نابخردى بودى كه طغيان شهوات خويش را ابتدا با خون مردم و سپس با خون عثمان، تسكين بخشيده اى.

درست است كه امروز زمام قدرت را به دست گرفته ايد، ولى ذاتاً مردمى پست و دون صفت هستيد كه حشمت سلطنت بر چهره شما ديده نمى شود و عظمت ملوك از شما انتظار نمى رود.»

امام كه ازنظر روحى خسته به نظر مى رسيدند از جايشان بلند شدند و درحالى كه آيه كريمه (الْخَبِيثٰاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثٰاتِ )1 را تلاوت مى فرمودند رو به معاويه كردند و فرمودند: «اى معاويه! سوگند به خدا! شما كه همگى از خبيثان هستيد، با هم سنخيت داريد و تجمع مى كنيد؛ اما ما كه از طيبين و طيبات هستيم، با شما قرين و دمساز نيستيم.»

سپس از مجلس خارج شدند، درحالى كه رسوايى عجيبى براى آنان به بار آوردند و آنان در بهت و حيرت قرار داشتند. در اين هنگام معاويه، به نكوهش

ص:237

آنان پرداخت و گفت: «من اخطار كردم كه شما توان معارضه با حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را نداريد. هرگز مايل نبودم كه چنين جريانى در حضورم اتفاق بيفتد. شما وادارم كرديد تا موجبات سرشكستگى خود و خاندانم را فراهم سازم.»(1)

ص:238

ص:240

فراوانى نيز مطرح شده است. با نگاهى سطحى و بدون بررسى، ممكن است به نظر آيد اين آثار تنها در ميان شيعيان پديد آمده و اهل سنت با اين مباحث ميانه اى ندارند. اما با يك بررسى مختصر، به آسانى مى توان دريافت كه اتفاقاً نخستين آثارى كه به اين موضوع پرداخته اند، آثار روايى و منابع حديثى اهل سنت است. مانند صحيح بخارى، مسند احمد بن حنبل، سنن ترمذى و مستدرك حاكم نيشابورى. البته بايد توجه داشت كه بخش مهمى از فضايل در ساير آثار اهل سنت مانند منابع تاريخى نيز منعكس شده كه به تناسب موضوع اين نوشتار، كم تر بدان پرداخته مى شود.

يادآورى اين نكته ضرورى است كه حوادث مربوط به ولادت و نام گذارى آن حضرت پس از تولد، عقيقه كردن براى ايشان، ويژگى هاى فردى، شمايل و ويژگى هاى جسمى، حوادث تاريخى و مواردى كه حوادث عادى زندگى آن حضرت تلقى مى شود و تنها حادثه اى تاريخى به شمار مى رود، از مباحثى است كه اين نوشتار درصدد مطرح كردن آن ها نيست. هم چنين با آن كه پيامبر (ص) از ابتداى تولد و حتى پيش از ميلاد امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به ولادت آن حضرت بشارت دادند بود و پس از ولادت نيز در رشد و پرورش آن حضرت نظارت داشتند، اين نوشتار تنها بر آن است تا به شكلى هرچند كوتاه و گذرا، به جايگاه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در منابع روايى اهل سنت بپردازد. ازاين رو، چون بيان تمام فضايل امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين نوشته ممكن نيست و نيز آوردن همه منابع موجب اطاله نوشته خواهد شد، به ناچار به حداقلِ ارجاع به منابع بسنده كرده تنها به نقل گزيده اى از اين فضايل در پاره اى از مهم ترين منابع روايى اهل سنت اكتفا مى شود.

جايى كه بر اساس منابع اهل سنت، فرمود: «آگاه باشيد كه به حسن بن على آن قدر فضل و برترى عطا شده كه به هيچ يك از فرزندان آدم به جز يوسف به مانند آن عطا نشده است.»(1) بخشى از اخبار مربوط به فضايل امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رواياتى است كه به تواتر (از طريق شيعه و اهل سنت) از پيامبر (ص) نقل شده است. البته بخشى از اين اخبار، درباره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مشترك اند كه در اين نوشتار، به بخش مربوط به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اشاره مى شود.

مضمون نقل شده كه روزى پيامبر (ص) نماز مى خواندند كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هنگامى كه ايشان به سجده مى رفت، روى پشت و گردن آن حضرت مى پريد و پيامبر (ص) به آرامى برمى خاستند تا ايشان روى زمين نيفتد. اين كار چند بار تكرار شد (و پيامبر (ص) با او مدارا كردند). چون نماز آن حضرت تمام شد، مردم به ايشان گفتند: «شما با حسن به گونه اى رفتار مى كنيد كه با ديگران نديده ايم» راوى گويد: آن حضرت از مطلبى ياد كردند (در روايت، مطلب نيامده است) يا بنابر روايتى ديگر فرمودند: «او ريحانه من است از دنيا»، سپس فرمود: «اين پسرم سرور است و خداوند به دست او ميان دو گروه از مسلمانان صلح برقرار خواهد كرد».(1)

بر اساس روايتى ديگر، يكى از اصحاب پيامبر (ص) به نام زرّ بن حُبَيش گويد:

روزى پيامبر (ص) در حال اقامه نماز بودند كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خردسال آمدند و در حال سجده بر پشت آن حضرت سوار شدند. مردم كه چنين ديدند، آن دو را از اين كار نهى كردند، اما پيامبر (ص) فرمودند: «آن دو را رها كنيد، پدر و مادرم به فداى آن دو! كسى كه مرا دوست دارد بايد آن دو را نيز دوست داشته باشد.»(2)

بر پيامبر (ص) وارد شدم، ديدم كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) روى شكم پيامبر (ص) بالا و پايين مى روند و آن حضرت مى فرمايد: «آن دو ريحانه هاى من از اين دنيا هستند.»(1)

بنى قينقاع رفتيم. آن حضرت با من سخنى نگفت و در بازار دور زد. سپس بازگشت و وارد مسجد شديم. آن حضرت نشست و فرمود:

كودك خردسال (امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )) را بخوانيد؛ چون حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمد و در دامان پيامبر (ص) قرار گرفت، دست خود را در محاسن پيامبر (ص) مى برد و آن حضرت نيز دهان خود را در دهان او مى گذاشت و مى فرمود: «خداوندا من او را دوست دارم تو هم او را دوست بدار و هر كس كه او را دوست دارد نيز دوست بدار».(1)

هم چنين از «زهير بن اقمر چنين نقل شده است:

پس از شهادت امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خطبه مى خواند كه مردى از قبيله ازد برخاست و گفت: من ديدم كه پيامبر (ص) درحالى كه در جاى خود (در مسجد) نشسته بود مى فرمود: «هر كس مرا دوست دارد بايد او (حسن) را هم دوست داشته باشد و بايد اين مطلب را حاضران به غايبان اطلاع دهند. «اگر اين تصميم پيامبر (ص) نبود، هرگز با شما دراين باره سخن نمى گفتم.»(2)

هم چنين اميرمؤمنان على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمودند: روزى پيامبر (ص) بر ما وارد شدند و پرسيدند: كودك خردسال (امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كجاست ؟ پس حسن خدمت ايشان آمد، درحالى كه دست خود را دراز كرده بود. پس پيامبر (ص) دست او را گرفت و به خود نزديك كرد و فرمود: «پدر و مادرم فداى تو، هركس مرا دوست دارد

بايد وى را نيز دوست داشته باشد.»(3) در روايتى ديگر، براء بن عازب، از اصحاب پيامبر (ص)، مى گويد:

پيامبر (ص) را ديدم كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را بر دوش خود گذاشته بودند و فرمودند: «هر كس مرا دوست دارد بايد وى را نيز دوست داشته باشد.»(4)

ص:246

شدت علاقه و محبت پيامبر (ص) به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، به گونه اى بود كه بعضى از اعضاى بدن او را مى بوسيدند و اين كار چنان رايج بود و شهرت

داشت كه در زمان هاى بعد، برخى از صحابه كه اين رفتار پيامبر (ص) را ديده بودند، آن را يادآورى و بيان مى كردند. براى نمونه، روزى ابوهريره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را ديد و عرض كرد: «من ديدم كه پيامبر (ص) شكم تو را بوسيد پس جايى را كه پيامبر (ص) بوسيده است بازكن تا من هم ببوسم». امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) لباس خود را كنار زد و ابوهريره آن جا را بوسيد.(1)

نيز روايات بسيارى به اين مضمون نقل شده كه «هركس امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هركس با آن دو دشمن باشد دشمن من است.»(1)

از آن جا كه ممكن است برخى در اسناد يا رجال

اين گونه روايات ايجاد ترديد نمايند، برخى منابع در مواضع متعدد بر درستى اين روايات از نظر سند و رجال تأكيد كرده اند.(2)

فرمود؛ همراهان امام اظهار تعجب كردند و امام دليل كار خود را براى آنان بيان كرد.(1) يكى از كنيزان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خدمت ايشان آمد و گلى به آن حضرت تقديم كرد؛ آن حضرت فرمود: «تو در راه خدا آزادى!» به ايشان گفتند: «اين كنيز يك گل براى شما آورد و شما او را آزاد كرديد!»(2) فرمود: «خداوند متعالى مى فرمايد: «هرگاه به شما تحيت گفتند شما به بهتر از آن تحيت بگوييد.»

(3)امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) روزى در يكى از باغ هاى مدينه مى رفتند، غلامى را ديدند كه در خوردن غذا با سگش مواسات مى كند؛ آن حضرت از مولاى او جويا شدند سپس نزد ارباب آن غلام رفته آن باغ و غلام را از اربابش خريدند سپس به غلام فرمودند: «من اين باغ و تو را خريده ام؛ تو را در راه خدا آزاد مى كنم و اين باغ نيز هديه من به تو باشد»؛ غلام گفت: «من نيز باغ را هديه كردم به كسى كه تو مرا براى او آزاد كردى.»(4)

بنابر روايات مشهور و متواتر امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دو بار تمام اموال خود را در راه خدا بخشيدند و سه بار بخشى از آن را در راه خدا تقسيم كردند تا جايى كه يك كفش را براى خود نگه مى داشتند و كفش ديگر را مى بخشيدند.(5)

آن كه خورشيد طلوع مى كرد.»(1) درباره حج آن حضرت مشهور است كه ايشان پانزده مرتبه(2) و بنا بر نقلى بيست مرتبه(3) يا بيست و پنج مرتبه(4) با پاى پياده از مدينه به حج رفتند. آن حضرت براى اين عبادت خود چنين استدلال مى كردند و مى فرمودند: «من از پروردگارم حيا مى كنم كه او را ملاقات كنم درحالى كه با پاى پياده به خانه اش نرفته باشم.»(5)

«در حالى از نزد امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بازگشتم كه در روى زمين هيچ كس برايم از ايشان دوست داشتنى تر نبود.»(1)

3. ابن سعد، محمد (م 230)، الطبقات الكبرى، ترجمه الامام الحسن، تحقيق سيدعبدالعزيز طباطبائى، قم: 1413.

4. ابن عساكر، على بن الحسن (م. 571)، تاريخ مدين دمشق، تحقيق على شيرى، بيروت: دارالفكر، 1415.

5. ابن عساكر، على بن الحسن (م. 571)، ترجم الامام الحسن، تحقيق محمدباقر محمودى، بيروت: مؤسس المحمودى، 1400.

6. ابن ماجه، محمد بن يزيد (م 275)، سنن، تحقيق محمد فؤاد عبدالباقى، بيروت، دارالفكر.

7. ابوداود، سليمان بن اشعث (م 275)، سنن، تحقيق سعيد محمد لحام، بيروت: دارالفكر، 1410.

8. ابوداود طيالسى (م 204)، مسند، بيروت: دارالمعرفه.

9. ابونعيم اصفهانى (م 430)، اخبار اصبهان، ليدن، 1931.

10. ابويعلى موصلى، احمد بن على بن مثنى (م 703)، مسند، تحقيق حسين سليم اسد، دارالمأمون للتراث.

11. احمدبن حنبل (م 241)، مسند احمد، بيروت: دارصادر.

12. بخارى، محمدبن اسماعيل (م 256)، صحيح بخارى، بيروت: دارالفكر، 1412.

13. بخارى، محمد بن اسماعيل (م 256)، الادب المفرد، تحقيق محمدفؤاد عبدالباقى، مؤسسه الكتب الثقافيه، 1409.

14. بيهقى، احمدبن الحسين (م 458)، السنن الكبرى، بيروت: دارالفكر، 1409.

15. بيهقى، احمدبن الحسين (م 458)، محاسن، بيروت: 1380.

ص:252

16. ترمذى، محمدبن عيسى (م. 279)، سنن، تحقيق عبدالوهاب عبد اللطيف، بيروت: دارالفكر 1403.

17. حاكم، محمدبن عبدالله (م. 405)، المستدرك على الصحيحين، تحقيق يوسف المرعشلى، بيروت: دارالمعرف، 1406.

18. خطيب بغدادى، احمدبن على، (م 462)، تاريخ بغداد، تحقيق مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت: دارالكتب العلميه، 1417.

19. زمخشرى، محمود بن عمر (م 538)، الفائق فى غريب الحديث، بيروت: دارالكتب العلميه، 1417.

20. سيوطى، عبدالرحمان (م 911)، تاريخ الخلفا، مصر، 1305.

21. صفورى شافعى، نزهه المجالس، مصر، 1322.

22. صنعانى، عبدالرزاق بن همام (م 211)، المصنف، تحقيق حبيب الرحمان الاعظمى، المجلس العلمى.

23. طبرانى، سليمان بن احمد (م. 360)، المعجم الكبير، تحقيق حمدى عبدالمجيد السلفى، قاهره: مكتب ابن تيمى.

24. نسائى، احمد بن شعيب (م 303)، سنن، بيروت: دارالفكر، 1408.

25. نسائى، احمد بن شعيب (م 303)، فضايل الصحابه، بيروت: دارالكتب العلميه، 1419.

ص:253

علماى اهل سنت درباره امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) معتقدند كه تلاش هاى بسيار براى ترور سبط اكبر پيامبر از نقش مثبت ايشان حكايت مى كند و بايد به سيره ايشان توجه بيش ترى شود.

مسأله اصلى پژوهش، پاسخ به اين سؤال است كه فضايل و مناقب امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ديدگاه علماى اهل سنت چيست ؟ براى رسيدن به پاسخ، سعى شده تا آن جا كه ممكن است بر اساس منابع و ديدگاه هاى علماى اهل سنت بدان پاسخ داده شود.

1. شاخص هاى دينى فضايل و مناقب امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ديدگاه علماى اهل سنت كدامند؟

2. شاخص هاى اخلاقى فضايل و مناقب آن حضرت از ديدگاه اين علما چيست ؟

3. شاخص هاى اجتماعى فضايل و مناقب امام از ديدگاه علماى اهل سنت كدامند؟

4. شاخص هاى اقتصادى فضايل و مناقب ايشان از ديدگاه علماى فوق كدامند؟

5.

6. شاخص هاى سياسى فضايل و مناقب امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ديدگاه آنان چيست ؟

7. شاخص هاى علمى - فرهنگى فضايل و مناقب حضرت از ديدگاه عالمان اهل سنت كدامند؟

آمد و تولد فرزند را از جانب خداوند بر وى تبريك گفت و عرض كرد: خداى متعالى فرمود: «نام مولود فاطمه را به اسم پسر هارون بگذار.» پيامبر فرمود: «نام پسر هارون چيست ؟» جبرئيل گفت: «شبر.» پيامبر (ص) فرمود: «زبان ما عربى است!» پس جبرئيل در جواب گفت: «او را حسن نام بگذار» و پيامبر نام حسن را برايش برگزيد.(1)

روايت محمد بن اسحاق، مؤيد اين روايت است. به گفته وى، «كسى در شرافت بعد از رسول خدا (ص) به حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نرسيده است.» وى مى گويد: «در مسير مكه خود شاهد بودم كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از مركبش پايين آمد و پياده مى رفت. از همراهانش كسى نماند، مگر اين كه او نيز از مركبش پياده شد، حتى سعد بن ابى وقاص هم پياده شد و در كنار حضرت راه مى رفت».(1)

انس بن مالك مى گويد: «حسن بن على شبيه ترين مردم از حيث صورت به رسول خدا (ص) بود».(2)

اى خداى من، اين مهمان توست كه به درگاه تو ايستاده. اى خداوند نيكوكار، به نزد تو آمده بنده تبه كار، پس درگذر از كارهاى زشت و ناستوده من به نيكى هاى خودت اى كريم.(1)

نماز مى خواند و به همين گونه، زنان از احاديث و روايات و گفته هايش بعدازظهر استفاده مى كنند و اين برنامه كار هر روز اوست».

(1)در روايتى از آن حضرت آمده است:

مَنَ صَلّى، فَجَلَسَ فى مُصَلاّه إلى طُلُوعِ الشّمسِ كانَ لَهُ سَتْراً مِنَ النّارِ»(2)

هر كه نماز صبح را بخواند و در جايگاه خود بنشيند تا خورشيد طلوع كند، برايش پوششى از آتش خواهد بود.

هر كس رضايت خدا را بخواهد هرچند با خشم مردم همراه شود؛ خداوند او را از امور مردم كفايت مى كند و هر كس كه با به خشم آوردن خداوند، دنبال رضايت مردم باشد، خدا او را به مردم وامى گذارد.

آنانى كه اموال خود را شب وروز، پنهانى و آشكارا انفاق مى كنند، مزدشان در نزد پروردگارشان خواهد بود، نه ترسى بر دل آن ها راه پيدا خواهد كرد و نه غم و اندوهى.

المسؤول حر حتي يعد، و مسترق المسؤول حتي ينجز؛

(1)انسان تا وعده نداده، آزاد است، اما وقتى وعده مى دهد، زير بار مسئوليت مى رود و تا به وعده هايش عمل نكند، رها نخواهد شد.

پيشوايان معصوم ما ضمن بيان اثرهاى مثبت و منفى رفاقت و هم نشينى، پيروان خود را به مصاحبت با افراد شايسته سوق داده اند. حضرت مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين باره به فرزندش مى فرمايد:

يا بنى لا تواخ احدا حتى تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبرة و رضيت العشرة فآخه على اقالة العثرة و المواساة فى العسرة(1)

فرزندم! با هيچ كس دوستى نكن مگر اين كه از رفت و آمد (و خصوصيات روحى واخلاقى) او آگاه گردى، هنگامى كه دقيقاً بررسى

نمودى و معاشرت با او را برگزيدى، آن گاه با او براساس گذشت و چشم پوشى از لغزش ها و يارى كردن در سختى ها دوستى كن.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مردم را به اجتناب از سبك شمردن دوستان سفارش مى كردند. آن حضرت مى فرمايد:

من استخف باخوانه فسدت مروته(2)

كسى كه دوستان و برادرانش را سبك شمارد و نسبت به آن ها بى اعتنا باشد، مروت و جوان مرديش فاسد گشته است.

پيمان شكنان جلوگيرى مى كرد. با اين حال حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بيش از نه هزار نفر را از شهر كوفه به ميدان جنگ گسيل داشتند.(1)

آن حضرت در جنگ صفين نيز در بسيج عمومى نيروها و گسيل داشتن ارتش اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى جنگ با معاويه، نقش مهمى به عهده داشتند و با سخنان پرشور و مهيج خويش، مردم كوفه را به جهاد در ركاب حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و سركوبى خائنان و دشمنان اسلام دعوت نمودند.(2)

ابونعيم اصفهانى مى نويسد:

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در فتوحات ايران شركت داشت و در اصفهان و گرگان، كنار رزمندگان اسلام بود.

(3)

من در خدمت حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بودم كه كنيزكى آمد و شاخه گلى را به آن حضرت هديه كرد. حسن بن على به او گفت: «انت حر لوجه الله» تو در راه خدا آزادى! من كه آن ماجرا را ديدم به آن حضرت عرض كردم: «كنيزكى شاخه گل بى ارزشى به شما هديه كرد و شما او را آزاد كرديد؟» در پاسخ فرمودند:

«هكذا ادبنا الله تعالى (إِذٰا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهٰا)

وكان احسن منها اعتاقها؛(1)

اينگونه خداى تعالى ما را ادب كرده كه فرمود: «وقتى تحيتى به شما دادند، تحيتى بهتر دهيد» وآزادى او بهتر از آن است.

سيوطى مى نويسد:

حسن [ابن على] داراى امتيازات اخلاقى و فضايل انسانى فراوان بود. او [شخصيتى] بزرگوار، بردبار، باوقار، متين، سخاوتمند، و مورد ستايش بود.(1)

ابن حجر هيثمى نيز در بيان فضايل و مناقب امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى نويسد:

حسن رضى الله عنه آقايى كريم، بردبار، زاهد، داراى سكينه و وقار و حشمت، اهل جود و مورد ستايش بود.(2)

ذهبى يكى ديگر از علماى اهل سنت در اين باره مى نويسد:

حسن بن على بن ابى طالب بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف، امام سيد، دسته گل رسول خدا (ص) و سبط او، و بزرگ جوانان بهشت، ابومحمد، قرشى، هاشمى، مدنى، شهيد بود. اين امام، بزرگوارى بود تنومند، اهل خير، بسيار دين دار، با ورع، داراى حشمت و جاه، و شأنى بزرگ.(3)

در ادامه به اختصار برخى از شاخص هاى بعد اخلاقى فضايل و مناقب امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را ذكر مى كنيم:

از امام از معناى حلم پرسيدند، فرمود: بردبارى، فرو بردن خشم است و حكومت بر نفس.

سيوطى گزارش كرده است:

پس از رحلت حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مروان در تشييع جنازه امام مى گريست. [امام] حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به او فرمود: «آيا بر او مى گريى ؟ در حالى كه دل او را

خون كردى و چه بسيار جرعه هاى غصه و اندوه به او چشاندى!» مروان گفت: «من اين كارها را با كسى مى كردم كه از اين كوه بردبارتر بود.»(1)

ديگرى كمك و انفاق كرد، تصور كند كه از دست داده و تلف شده است و آنچه را ذخيره كرده و نگه داشته است، خيال كند برايش مى ماند و موجب شخصيت و شرافت او خواهد بود.

دليل ظهور خصلت هاى درونى انسان هنگام خشم، اين است كه شخص در اين حالت نمى داند چه مى گويد و چه مى كند و نيز در روايات آمده كه خشم و غضب نوعى جنون است.

كرده كه مردى نزد امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمد و اظهار نياز كرد. امام بدو فرمود:

«اذهب فاكتب حاجتك فى رقعة و ارفعها الينا نقضيها لك»؛ برو و حاجت خود را در نامه اى بنويس و براى ما بفرست؛ ما حاجتت را برمى آوريم!

آن مرد رفت و حاجت خود را در نامه اى نوشته، براى امام ارسال داشت و آن حضرت دو برابر آنچه را خواسته بود به او عنايت فرمود. شخصى كه در آن جا نشسته بود عرض كرد:

«ما كان اعظم بركة الرقعة عليه يابن رسول الله!»؛ به راستى چه پر بركت بود اين نامه براى اين مرد اى پسر رسول خدا! امام فرمود:

بركتها علينا اعظم حين جعلنا للمعروف اهلا، اما علمت ان المعروف ما كان ابتداءا من غير مسئلة، فاما من اعطيته بعد مسئلة فانما اعطيته بما بذل لك من وجهه؛

(1)بركت او زيادتر بود كه ما را شايسته اين كار خير و بذل و بخشش قرار داد، مگر ندانسته اى كه بخشش و خير واقعى، آن است كه بدون سؤال و درخواست باشد، و اما آنچه را پس از درخواست و مسئلت بدهى، آن را در برابر آبرويش پرداخته اى!

از جدم پيامبر (ص) شنيدم كه فرمودند: «هر كس يك لقمه نان را كه روى زمين افتاده [است]، بردارد و آن را پاك كند و يا بشويد و سپس آن را بخورد، خداوند تعالى او را از آتش جهنم نجات خواهد داد.»

مخصوص به من است، با من به منازعه برخاسته و من صلاح امت و قطع

فتنه را در نظر گرفتم و شما هم با من بيعت كرديد تا با هر كس كه من مسالمت كردم مسالمت كنيد، و با هر كس جنگيدم بجنگيد. و من چنان ديدم كه با معاويه به مسالمت رفتار كنم و آتش بس برقرار سازم و با او مصالحه كنم، و چنان ديدم كه جلوگيرى از خون ريزى بهتر است، و منظورى از اين كار جز خيرخواهى و بقاى شما ندارم و اگر چه مى دانم شايد براى شما آزمايش و بهره اى است تا مدتى معين.(1)

اوصيكم بتقوي الله و ادامه التفكر، فان التّفكر ابوكل خير و امّه»

(1)شما [شيعيانم] را به پرواپيشگى و انديشيدن دايم سفارش مى كنم؛ زيرا تفكر، پدر و مادر [و ريشه و اساس] تمام خوبى هاست.

در جاى ديگرى اظهار مى دارد:

عجبت لمن يتفكر في مأكوله كيف لا يتفكر في معقوله فيجنّب بطنه ما يؤذيه و يودع صدره ما يرديه(2)

در شگفتم از كسى كه در [چگونگى استفاده از] خوراكى هاى خود انديشه مى كند، ولى درباره معقولات خويش انديشه نمى كند. پس از آنچه معده اش را آزار مى دهد، دورى مى كند، در حالى كه سينه [و روح] خود را از پست ترين چيز پر مى كند.

همانا كسى كه (تو را در برابر عيب ها و كمبودها) هشدار دهد تا آگاه و بيدار شوى، بهتر از آن كسى است كه فقط تو را تعريف و تمجيد كند تا بر عيب هايت افزوده گردد.

بود. هيچ فقيرى از در خانه آن حضرت دست خالى برنمى گشت. هيچ آزرده دلى شرح پريشانى خود را نزد آن بزرگوار بازگو نمى كرد، جز آن كه مرهمى بر دل آزرده او نهاده مى شد.

دامنه شخصيت بى مانند سبط اكبر پيامبر (ص) امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آن قدر گسترده است كه نشانه هاى آن در تمام كتاب هاى حديث، تراجم، سيره، تاريخ و مناقب فراوان به چشم مى خورد. فروتنى، خداترسى، روابط حسنه، احترام متقابل و كمك به بينوايان، از ابعاد برجسته زندگى آن سرور جوانان بهشتى است. آن بزرگوار بازويى علمى، قضايى و نيرويى بسيار كارآمد براى حكومت علوى و شخص اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بودند.

ابعاد مختلف مناقب و فضيلت هاى ايشان بر همگان روشن است و همه مسلمانان اعم از شيعه و سنى بر آن صحه گذاشته اند. شاخص هاى ابعاد مختلفى كه در اين پژوهش آورده شد، بسيار زياد است ولى در نوشتار حاضر به برخى از آن ها به اختصار اشاره شد.

3. ابن سعد، محمد،

ترجمة الامام الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) من كتاب الطبقات، پژوهش سيدعبدالعزيز طباطبايي معروف به «محقق طباطبايى»، تراثنا. شماره 11، قم: مؤسسه آل البيت، 1408 ق.

4. ابن شهرآشوب مازندراني، ابوعبدالله محمد بن على، مناقب آل ابي طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ). ج 2، قم: مؤسسه العلامه للنشر، 1379 ق.

5. ابن عساكر، ابوالقاسم علي بن حسن، تاريخ مدينه دمشق، بيروت: دارالفكر، 1415 ق.

6. ابن كثير، اسماعيل بن عمر، البدايه و النهايه. بيروت: دارالفكر، 1407 ق.

7. ابن مزاحم، نصر، واقعه صفين، قم: مكتبة بصيرتى، 1382 ق.

8. ابن واضح، احمد بن ابى يعقوب، تاريخ يعقوبى، ج 2، نجف: المكتبة الحيدريه، 1384 ق.

9. اكبرنژاد، مهدى، امام حسن و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در روايات اهل سنت، قم: مؤسسه بوستان كتاب، 1390.

10. امين، سيدمحسن، اعيان الشيعه، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1406 ق.

11. بيهقى، ابراهيم بن محمد، المحاسن و المساوى، بيروت: دارالكتب العلميه، 1420 ق.

12. ترخان، قاسم، نگرشى عرفانى، فلسفى و كلامى به شخصيت و قيام امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، قم: چاپ الهادى. 1388.

13. حرانى، حسن بن على بن الحسن بن شعبه، تحف العقول، تهران: مكتب الصدوق، 1376 ق.

14. حسينى شيرازى، شهيد سيدحسن، كلمه الامام الحسن، چاپ چهارم، بيروت: مؤسسة الوفا، 1403 ق.

ص:282

15. حسينى عاملى، سيدجعفر مرتضى، الحياه السياسيه للامام الحسن فى عهد الرسول و الخلفاء الثلاثه بعده، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1364.

16. دشتي، محمد، فرهنگ سخنان امام حسن مجتبي (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، قم: مؤسسه اميرمومنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، 1382.

17. ذهبى، ابى عبدالله محمدبن احمد بن عثمان، سيراعلام النبلاء، پژوهش شعيب ارناووط و محمد نعيم عرقسوسى، چاپ نهم، بيروت: مؤسسه رسالت، 1413 ق.

18. سيوطى، جلال الدين، تاريخ الخلفا، بغداد: مكتبة المثنى، 1383 ق.

19. شريفي، محمود و همكاران، فرهنگ جامع سخنان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) [ترجمه كتاب موسوعه كلمات الامام الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )]، مترجم: علي مويدي، تهران: انتشارات اميركبير، 1385.

20. صدوق، ابوجعفر محمد بن على بن حسين بابويه قمى، من لا يحضره الفقيه، قم: انتشارات جامعه مدرسين، 1413 ق.

21. صدوق، محمد بن علي ابن بابويه، خصال، ترجمه محمدباقر كوه كمره اي، چاپ نهم. تهران: كتابچي، 1374.

22. طبرسى، حسن بن فضل، اعلام الورى بالاعلام الهدى، قم: موسسه آل البيت: لاحياالتراث، 1413 ق.

23..

24. طبرى، محب الدين، ذخائر العقبى، القاهره: مكتبة القدسى، 1356 ق.

25. طوسي، محمد، تهذيب الاحكام، ج 9، چاپ سوم، تهران: دارالكتب الإسلاميه، 1405 ق.

26. عسقلاني شافعي، احمد بن علي بن حجر أبوالفضل شهاب الدين، تهذيب التهذيب. بيروت: دارالفكر، 1325 ق.

ص:283

27. عسقلاني شافعي، احمدبن علي بن حجر ابوالفضل شهاب الدين، الاصابه في تمييز الصحابه، تحقيق: علي محمد البجاوي، بيروت: الطبعه الاولى، 1412 ق.

28. قرشى، باقرشريف، حياه الامام الحسن بن على، نجف: مطبعة الآداب، 1385 ق.

29. قمى، عباس، انوار البهيه فى تواريخ الحجج الالهيه (نگاهى بر زندگى چهارده معصوم)، قم: ناصر، 1372.

30. قندوزى، سليمان بن ابراهيم حنفى، ينابيع الموده. چاپ اول. قم: داراسوه، 1416 ق.

31. لباف، على، حقايق پنهان، چاپ دوم، تهران: مر كز فرهنگى انتشاراتى منير، 1385.

32. مالكى، على بن محمد بن احمد (معروف به ابن الصباغ)، الفصول المهمه فى معرفه احوال الائمه، چاپ اول، بيروت: مؤسسه الاعلمى، 1408 ق.

33. متقي هندي، حسام الدين، كنزالعمال، بيروت: الرساله، 1401 ق.

34. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1403 ق.

35. محمدى رى شهرى، محمد، ميزان الحكمه، قم: مكتب الاعلام الاسلامى، 1362.

36. مرعشي نجفي، شهاب الدين، ملحقات احقاق الحق، قم: مكتبه آيه الله المرعشى، 1409 ق.

37. نورى، ميرزا حسين (محدث)، مستدرك الوسائل، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البيت، 1408 ق.

38. نيشابورى، ابوعبدالله محمد بن محمد، المستدرك على الصحيحين، پژوهش يوسف عبدالرحمان مرعشلى. بيروت: دارالمعرفه، 1406 ق.

ص:284

39. هيثمي، ابي العباس احمد بن محمد بن محمد بن علي ابن حجر، الصواعق المحرقه على اهل الرفض والضلال والزندقه، الطبعه الاولى، تحقيق: عبدالرحمان بن عبدالله التركي وكامل محمد الخراط، بيروت: مؤسسة الرساله. 1997 م.

40. وافى، حسين بن السيد احمد، تاريخ الكوفه. نجف: المكتبه المرتضويه، 1356 ق.

41. ورام، ابن ابي فراس و مايكل اشتري، مجموعه ورّام (تنبيه الخواطر و نزهه النواظ)، تهران: دارالكتب الاسلامي، 1368.

ص:285

او در دستگاه حكومتى مستنصر بالله، خليفه عباسى، به كتابت و دبيرى اشتغال داشت.(1) اشتغالات سياسى ديگرى نيز دارا بود.(2) او را اديب و از عالمان بزرگ عصر خويش(3) توصيف كرده اند كه اطلاعات وسيعى در زمينه تاريخ داشت.(4) او شرح نهج البلاغه را براى كتاب خانه وزير مؤيدالدين محمد بن علقمى نوشت.(5)

درباره مذهب ابن ابى الحديد نظرهاى مختلفى بيان شده است. برخى از اظهارنظر صريح درباره مذهب او خوددارى كرده اند، اما معتقدند وى در راه مذهب غالب اهل مداين گام نهاد كه در آن دوران تشيع و غلو بود و به مذهبشان شباهت يافت. هم چنين قصايد معروف به علوى ات سبع را به روش آنان به نظم درآورد و در آن غلو و زياده روى نمود و در بسيارى از ابيات آن در بيان مذهب زياده روى كرد.(6) ديدگاه عالمان شيعه درباره او يكسان نيست؛ برخى چون نويسنده روضات الجنات او را قطعاً شيعه مى دانند.(7) وى تحت تأثير نزديكى برخى عقايد ابن ابى الحديد و دفاعيات او از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )(8)

و به ويژه سرودن قصايد علوى ات سبع است.

اما باز بنابر آنچه در شرح نهج البلاغه آمده، با توجه به عقايدى چون انكار

نص بر امامت امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پذيرفتن درستى خلافت ابوبكر و توجيه وصيت

ص:288

پيامبر (ص) و عدم ارتباط آن با وصايت امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )(1) و مجاز شمردن تقدم مفضول بر فاضل،(2) در شيعه بودن ابن ابى الحديد ترديد وجود دارد. او در سرتاسر كتابش به معتزلى بودن خود و اعتقاداتش و درستى خلافت خلفاى سه گانه پيش از اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اقرار مى كند و بزرگان معتزله را شيوخ خود مى خواند.(3) وى در تحليل برخى وقايع، آشكارا با ديدگاه هاى شيعه مخالفت كرده است.(4) مى توان گفت عقايد معتزلى او و هم نشينى با دانشمندان شيعه چون ابن علقمى و نيز به گفته برخى نقل مكان او به بغداد و آشنايى با دانشمندان آن جا كه سبب تعديل اعتقادات او شد،(5) باعث گرديد كه مطالبى هم راستا با عقايد شيعه بنگارد.

الحديد است. وى با استفاده از عقل، برخى وقايع را تحليل مى كند. براى مثال، وى در شرح خطبه 92 امام،(1) نظر غاليان مبنى بر علم غيب امام را رد مى كند و آگاه بودن فردى را تمام امور غيبيه ناممكن مى داند.(2)

نگاه نسبتاً منصفانه ابن ابى الحديد به تاريخ نيز از ويژگى هاى اين اثر است. او كوشيده تا منصفانه به تاريخ بنگرد و آن را تحليل كند. وى در موارد زيادى نظرها و گزارش هاى منابع شيعى را آورده(3) و گاه با آن همراه شده است. اما با اين حال، در بسيارى موارد، نتوانسته اعتقادات كلامى خود را ناديده بگيرد. اين حقيقت در جايى كه خواسته است درباره عمر و ابوبكر و عايشه به قضاوت بنشيند و يا سخنان امام را درباره ايشان تحليل كند، كاملاً مشهود است.(4) ابن ابى الحديد كوشيده خطبه شقشقيه امام را نيز توجيه كند كه در تقبيح عمل ابوبكر و غصب خلافت بيان شده است. او سخنان امام را گله اى مى داند كه از ابوبكر براى ترك اولا داشت. در واقع سعى كرده سخنان امام را به گونه اى تعبير و تفسير كند تا نه به اعتقادات كلامى وى آسيبى رسد و نه شبهه اى در ارادت او به امام وارد آيد.(5)

يكى از نكات جالب توجه در شرح نهج البلاغه منابع آن است. اين كتاب به لحاظ گستردگى و اعتبار منابع مورد استفاده و نيز تقدم اين منابع اهميت فراوان دارد. نويسنده به دليل دست رسى به كتابخانه هاى عظيم آن دوره، از منابع بسيارى

بهره برده است كه برخى از آن ها در حملات مغولان از بين رفت و اين كتاب تنها يا يكى از معدود واسطه هاى انتقال مطالب آن ها به ادوار بعدى است. به

ص:290

همين دليل، اعتبار تاريخى ويژه اى دارد. وى كه مدت ها سرپرست

كتابخانه هاى بغداد بوده و كتابخانه ده هزارجلدى ابن علقمى را در اختيار داشته، به كتاب هاى فراوانى مراجعه كرده كه بيش تر آن ها پيش از تاريخ طبرى نگاشته شده اند.

اين كتاب به دليل مطالب ارزشمند سيره اى و تاريخى اش، به عنوان يكى از منابع مطالعاتى اين رشته به شمار مى آيد. ابن ابى الحديد درباره حوادث تاريخ صدر اسلام اطلاعات مفصل و مفيدى نقل مى كند. حجم بالاى اطلاعات موجود در اين كتاب، در كنار منابع معتبرى كه از آن ها اخذ شده، آن را در زمره منابع تاريخى مهم قرار داده است.

(م 127) و شعبى (م 105)(1)

. روايات ديگرى نيز به شكل پراكنده در لابه لاى مطالب كتاب درباره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) وجود دارد.

موضوعاتى كه در شرح نامه 31 جاى گرفته، به ترتيبِ تعداد رواياتى كه به هركدام اختصاص يافته است عبارت اند از: وقايع جنگ و صلح و پس از آن (22 روايت)، درگذشت امام در اثر سم و جريان به خاك سپارى ايشان (19 روايت)، جهت گيرى هاى سياسى امام پس از صلح (8 روايت)، مناقب امام (8 روايت)، ازدواج ها و طلاق هاى امام (7 روايت). موضوعات ديگر كه كم تر به آن ها پرداخته عبارتند از: تولد و نام گذارى امام، فتنه انگيزى معاويه و عدم وفادارى نسبت به شروط قرار داد. مباحث پراكنده اى كه در ذيل شرح ديگر وقايع مى توان يافت نيز گاه مطالب مهمى را شامل مى گردد؛ مباحثى چون دفاع امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از عثمان، مناظرات امام با مخالفان و رابطه امام و معاويه پس از صلح. درهرحال، در نگاهى كلى، مى توان دريافت كه آنچه بخش اعظم اين شرح را تشكيل مى دهد، روايات درباره جنگ و صلح امام با معاويه است. اين روايات علاوه بر اين كه طولانى ترين روايات را تشكيل مى دهند، از دو راوى مداينى و ابوالفرج اصفهانى نقل شده اند.

خشنود باد - به روز هفتم تولدشان نام نهاد و نام حسين مشتق از حسن است.» سپس روايتى درباره تراشيده شدن موهاى سرشان و اين كه حضرت فاطمه (س) به وزن آن نقره صدقه دادند، آورده است.(1) درباره نام گذارى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) روايات فراوانى وجود دارد كه وى تنها بر اين تعداد محدود تكيه نموده و به ديگر روايات اشاره اى نكرده است. اين روايات را مى توان به چند دسته تقسيم كرد:

1. رواياتى كه در آن ها امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نام امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را حرب گذاشته بودند كه پيامبر (ص) آن را به حسن تغيير دادند.(2)

2. رواياتى كه در آن ها گفته شده امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نام امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را حمزه و نام امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را جعفر نهاد، اما پيامبر (ص) آن ها را به حسن و حسين تغيير دادند.(3)

3. در برخى گزارش ها آمده كه امام در نام گذارى فرزندان خود بر پيامبر (ص) پيشى نگرفتند و پيامبر (ص) نام آن ها را حسن و حسين نهادند.(4)

4. گزارش هايى كه چون دسته سوم تنها به نام گذارى آن ها توسط پيامبر (ص) اشاره كرده اند: اما تفاوت اين دسته با گزارش هاى پيشين در اين است كه در آن ها به اين نكته اشاره نشده كه حسن و حسين معرب شبر و شبير فرزندان هارون بوده اند.

اما در سه دسته پيشين گفته شده كه پيامبر (ص) نام آنان را از شبر و شبير گرفتند.

(5)

ص:293

پدر و نى اى تو از همگان برترند."»(1)

ابن ابى الحديد اين روايت را نقد كرده، البته گويا روايات ديگر در اين

مورد را پذيرفته است. در هر حال نقد او نيز چندان جامع و كامل نمى نمايد. وى مى گويد:

سخن آن مرد در مورد تنگ دستى و بسيار طلاق دادن امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) درست است ولى در مورد سخت گيرى و دل تنگى درست نيست؛ زيرا امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از همه مردم خوش خوى تر و سينه گشاده تر بودند.(2)

حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گفت: «اكنون پدرت از بابت تو نگران است؛ برو نزد او.» اما امام از اين كار خوددارى كردند.(1)

دفاع امام حسن و نيز امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از عثمان در جريان محاصره خانه او در منابع تاريخى زيادى گفته شده است. برخى منابع اشاره كرده اند كه پس از قتل عثمان، امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به نشانه تأثر و اعتراض به كوتاهى

حسنين (عليهماالسلام) در دفاع از عثمان آنان را سرزنش كرد و حتى ضربه اى به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) وارد ساخت.(2) منابع هم چنين به فداكارى امام و مبارزه مسلحانه با كسانى پرداخته اند كه قصد كشتن عثمان را داشتند.(3) تا جايى كه امام در اين مبارزات زخمى شدند.(4)

در ادامه اين جريان، به دفن عثمان در املاك خودش به نام «حش كوكب» پرداخته كه حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز در مراسم خاك سپارى شركت داشتند.(5) برخى از ديگر نيز منابع به آن اشاره كرده اند.(6)

دفاع امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از عثمان پس از مرگ او نيز ادامه داشت. ابن ابى الحديد گزارشى را نقل كرده كه روزى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و عمار بر سر عثمان به نزاع

پرداختند. عمار معتقد بود كه عثمان در حالى از دنيا رفت كه كافر بود و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اعتقاد داشت عثمان در حال ايمان به قتل رسيد. منازعه ادامه داشت تا اين كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با تأييد امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به آن پايان دادند.(7)

ص:297

محكوم كردن امام به سستى و اهمال هويداست..

مداينى به سرعت پس از اين كه از حركت سپاه دوازده هزار نفرى به مسكن و رسيدن امام به مدائن سخن گفته، خطبه امام را آورده است كه به آشوب در سپاه انجاميد. امام در اين خطبه از مردم خواسته تا فرمان روايى معاويه را ناخوش ندارند و از او اطاعت كنند.(1) مداينى تنها فردى است كه خواسته امام از مردم مبنى بر فرمان برى از معاويه را نقل كرده است.

وى درباره شورش در سپاه امام مى گويد: «گروهى طرفدار [امام] بودند و گروه بيش ترى بر ضد او بودند.»(2)

درحالى كه به نظر مى رسد برپاكنندگان اين شورش خوارجى بودند كه در سپاه امام حضور داشتند. بقيه سپاه اگر به طرف دارى از امام برنخاستند، دست كم عليه او نيز نبودند. شيخ مفيد سپاه امام را در چند گروه جاى داده است: شيعيان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )،

خوارج، شكاكان و كسانى كه به طمع غنايم همراه امام شده بودند.(3)

مداينى پس ازاين دوباره به پراكنده گويى روى كرده تا اين كه دوباره به موضوع صلح بازگشته و خطبه امام را آورده كه بعد از انعقاد قرارداد ايراد فرمودند.

ابن ابى الحديد پيش از بيان گزارش صلح از مداينى، به تسليم شدن عبيدالله بن عباس به معاويه و ديگر بزرگان سپاه وى اشاره مى كند كه براى رعايت ترتيب زمانى وقايع در آخر بيان مى شود. به گفته مداينى، وقتى اين خبر به امام رسيد، طى خطبه اى تصميم خود مبنى بر پذيرش صلح را اعلام كردند.(4)

گزارش بعدى از ابوالفرج است كه با چينش منطقى ترى روايات را آورده

ص:299

است. وى با بيان به دام افتادن جاسوسان معاويه در بصره و كوفه، وارد قضاياى جنگ معاويه با امام شده و اندكى بعد تصريح كرده كه امام در آغاز، حقوق جنگ جويان را دو برابر كردند.(1)

او به شكل مفصل ترى نامه هاى امام و معاويه را نقل كرده است. هم چنين متن نامه اى را آورده كه معاويه پيش از جنگ براى امام ارسال و امام را به كشته شدن تهديد كرده و از ايشان خواسته تا با او بيعت كند.(2)

اين نامه را ظاهراً تنها ابوالفرج نقل كرده كه علاوه بر اين كه به آغاز فعاليت هاى مخفيانه معاويه براى ترور قبل از شروع جنگ اشاره دارد، آشكارا معاويه را آغازگر صلح و دادن وعده هايى چون واگذارى خلافت پس از خود به امام، معرفى مى كند. شايد بتوان به گونه اى مغشوش بودن مفاد صلح نامه را به اين دليل دانست كه تعدادى راويان، برخى پيشنهادهاى معاويه را با اين تصور آورده اند كه پيشنهادهاى امام بوده و يا مورد پذيرش ايشان واقع شده است.

ابوالفرج سپس نامه امام را آورده كه در آن پيشنهادهاى معاويه را رد نموده و او را به پيروى از حق فراخوانده اند.(3)

ابوالفرج در ادامه، خطبه امام را آورده است كه در آن مردم را براى جنگ با معاويه دعوت فرمودند و آن را جهادى دشوار دانستند كه براى رسيدن به خير بايد با شكيبايى انجام گيرد. اما كوفيان اشتياقى نشان ندادند. امام نيز با بيان اين عبارت كه «به لشكرگاه خود برويد تا چاره انديشى كنيم و شما هم چاره انديشى كنيد.» ترديد خود را از همراهى مردم ابراز داشتند و تصميم خود را به آينده موكول كردند. مردم تنها زمانى به امام پيوستند كه بزرگان ايشان چون عدى بن

ص:300

حاتم، قيس بن سعد و تنى ديگر، زبان به سرزنش آنها گشودند و مردم را به همراهى با امام فراخواندند و خود نيز به امام پيوستند.(1)

ابوالفرج نيز چون مداينى، به سرعت و بدون مقدمه به سراغ خطبه امام رفته است كه به شورش سپاه انجاميد. البته آن گونه كه مداينى ادعا كرده در اين خطبه هيچ اشاره مستقيمى به صلح با معاويه و يا حتى صلح نشده بلكه امام تنها مردم را به اتحاد فراخوانده و خود را خيرخواه ترين فرد به مردم و مصالح ايشان معرفى فرموده اند اما برخى اين سخنان را دليلى بر تمايل امام به صلح دانستند و به ايشان حمله ور شدند. ابوالفرج جزييات چگونگى صلح امام را بيان نكرده است. اما از گزارش او چنين برمى آيد كه پيش از صلح، بسر بن ارطاه، شايعه صلح امام را در سپاه قيس بن سعد، منتشر كرد.(2)

ابوالفرج شرايط صلح نامه را بدين قرار ذكر كرده است: «هيچ كس براى كارهاى گذشته تعقيب نشود و عليه هيچ كدام از شيعيان امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) عمل ناخوشايندى انجام نگيرد. از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) جز به نيكى ياد نشود.» سپس مى افزايد: به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رساندند كه معاويه ديگر شرطهاى او را پذيرفته

است و امام پيشنهاد صلح را پذيرفتند. اما اشاره نكرده است كه منظور از ديگر شرطها كدام است. در ادامه واكنش اعتراض گونه برخى شيعيان نسبت به صلح آمده است.(3)

او خطبه اى از معاويه را آورده كه پس از انعقاد صلح ايراد كرد كه در آن معاويه آشكارا ادعا كرده كه تمام شرايط صلح را زير پا گذاشته است. نيز به خطبه معاويه اشاره كرده كه در آن گفته براى برپايى نماز و روزه جنگ

ص:301

نكرده بلكه براى به دست آوردن فرمان روايى جنگ كرده است.(1)

معاويه مى خواهد بنى هاشم با بخشش اموال خود به ديگران، بى چيز و محتاج گردند؛ بنى عوام با شجاعت ورزى خود را به هلاكت اندازند؛ بنى مخزوم با كبر، گردنشان را بشكنند و بنى اميه با حلم و بردبارى خود، در ميان مردم محبوب شوند.(1)

پاسخ هاى امام به شيعيان معترض به صلح را نيز مى توان در اين بخش جاى داد. امام در پاسخ اين افراد، نه تنها مشروعيت حكومت معاويه را تأييد نكردند بلكه با بيان معذوريت هاى خويش و دلايلى كه براى اتخاذ اين سياست داشتند، خود را در موضع مخالف حزب اموى نشان دادند. براى مثال، پاسخ امام به مسيب بن نجبه را مى توان بيان كرد. به گفته مداينى، امام خطاب به وى فرمودند:

اى مسيب، من اين كار را براى دنيا نكردم. معاويه به هنگام جنگ و رويارويى پايدارتر و شكيباتر از من نيست، بلكه مصلحت شما را اراده كردم. اينك از ريختن خون يك ديگر دست برداريد.

و يا پاسخى كه به حجر دادند و در آن انگيزه خود از پذيرش صلح را باقى ماندن شيعيان مخلصى چون خود وى دانستند.(2)

در روايتى از مداينى، امام روزى معاويه بن خديج(3)

را ديدند و به اوفرمودند:

تو هستى كه پيش پسر [هند] جگرخواره، على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را دشنام مى دهى ؟ به خدا سوگند اگر كنار حوض كوثر برسى كه نخواهى رسيد، على [ع] را خواهى ديد كه دامن بر كمر زده و آستين هايش را بالا زده و منافقان را از كنار

ص:303

حوض بيرون مى راند.(1)

مداينى نقل كرده كه سليمان بن ايوب از اسود بن قيس عبدى براى ما نقل كرد كه امام روزى حبيب بن مسلمه(2) را ديد و فرمود:

اى حبيب، چه راه هاى بسيارى كه در غير اطاعت خدا پيموده اى. حبيب گفت: «ولى راهى را كه به سوى پدرت بود پيموده ام، اين چنين نبود؟» فرمود: آرى به خدا سوگند ولى تو براى نعمت اندك و نابود شونده اين جهانى، از معاويه پيروى كردى و هرچند او كارهاى اين جهانى تو را برپاى داشت، تو را از جهان ديگر فرونشاند. برفرض كه كار بد انجام مى دهى، اگر سخن نيكو بگويى، شايد در زمره آنان باشى كه خداوند فرموده: «كارى پسنديده و كارى ناپسند را در هم آميختند.»(3) ولى تو چنانى كه خداوند فرموده است: «نه چنان است، بلكه آن چه كسب كردند، چرك گرفته و بر دل هاى آن ها غالب شده

است.(4)

در گزارشى از ابوعثمان جاحظ آورده است:

حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر معاويه وارد شد درحالى كه عبدالله بن زبير در مجلس بود. معاويه از امام پرسيد: «على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مسن تر بود يا زبير؟ ايشان على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را مسن تر دانستند و به دنبال نام امام «رحم الله عليا» را آوردند. عبدالله بن زبير نيز بلافاصله گفت: «رحم الله زبيرا». ابوسعيد بن عقيل

در مجلس حاضر بود،

ص:304

از علت هيجان زده شدن عبدالله پرسيد و پدر او و پدر حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در يك مرتبه ندانست و احتجاجاتى در برترى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر زبير بيان كرد.(1)

ابن ابى الحديد از شرقى بن قطامى نقل مى كند:

امام در اعتراض به آزار زيادبن ابيه نسبت به برخى از شيعيان، به او نامه نوشت و خواستار توقف آن شد. زياد در جواب، پاسخ گستاخانه اى به امام داد. امام نيز در نامه اى به معاويه، جريان را بازگو كردند و نامه زياد را براى او فرستادند. معاويه ضمن سرزنش زياد، برترى امام و خاندانش را به او يادآور شد و دستور داد اموال و خانواده سعيد بن سرح را كه مورد آزار قرار گرفته بود، به او بازگرداند و خواسته امام را عملى كند.(2)

باز در روايتى از مداينى آمده است:

عمرو عاص امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در طواف ديد و با سخنان درشتى امام را به قتل عثمان متهم نمود. امام در پاسخ، ستيز با دوستان خدا را از نشانه هاى دوزخيان دانستند و به اين شكل او را با كنايه اهل دوزخ شمردند و ضمن بيان فضايل خود و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) وى را حرام زاده و ناپاك خواندند.(3)

از ديگر مناظرات بين امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و مخالفان او كه ابن ابى الحديد از آن ياد كرده، ذيل خطبه 83 است. اين خطبه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در سرزنش عمرو عاص بيان شده و ابن ابى الحديد نيز ذيل شرح حال عمرو عاص، بابى را با عنوان «مفاخره بين حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و رجالات من قريش» آورده است.(4)

ص:305

ابن ابى الحديد دو گزارش از صلح امام آورده، در حالى كه همسو نيستند و پى گيرى هر يك از اين گزارش ها، خواننده را به دو جهت تقريباً مخالف رهنمون مى شود. وى بدون آن كه نظر خود را بياورد و يكى را بر ديگرى

ترجيح دهد، تنها به نقل آن ها اكتفا كرده است.

در جريان صلح امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) على رغم شباهت هاى گزارش ابوالفرج و مداينى از صلح، اختلافات اساسى در آن ها مى توان يافت.

مداينى از همان ابتدا، قصد دارد امام را به اهمال كارى متهم كند، نه سپاه امام را؛ زيرا وى عبارت «ايشان شتابان جمع شدند» را آورده، سپس بعد از چند جمله، بدون آن كه به جريان جنگ اشاره كند، سراغ خطبه امام در مداين مى رود كه طى آن امام خود را به صلاح مردم آگاه تر و مخالف ناامنى، كينه توزى و تفرقه دانستند.(1)

مداينى نامه نگارى هاى امام با معاويه را به شكل كامل نياورده است تا به اين شكل تلاش هاى امام و معاويه و پافشارى هركدام بر موضع خود روشن شود.

گزارش مداينى به گونه اى از ابتدا امام را به مسالمت جويى و تصميم بر صلح متهم كرده و به روشنى فعاليت هاى امام و كارشكنى هاى همراهان او را بيان نكرده است.

گزارش دوم از ابوالفرج اصفهانى(2) است. وى با ضبط كامل نامه نگارى هاى امام و معاويه و نكاتى كه هر يك از طرفين در آن نامه ها بيان كرده اند و نيز پافشارى امام در جنگ با معاويه، تا حدودى امام را از افتراء «صلح طلبى با معاويه» و سستى در جنگ دور مى كند.(3)

ابن ابى الحديد اين دو گزارش را آورده، بدون اين كه در آخر نتيجه بگيرد

ص:307

كدام يك را به حقيقت نزديك تر مى داند. وى مهم ترين و بحث برانگيزترين مرحله زندگى تاريخى امام را به اين شكل مبهم و متناقض رها كرده است.

گويا موضع مذبذبى درباره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) داشته و قضاوت قاطعانه اى نكرده است.

ابن ابى الحديد در جريان خاك سپارى امام در گزارش ابوالفرج از زبير بن بكار روايتى را آورده كه در آن گفته شده عايشه با دفن امام در كنار قبر پيامبر (ص) موافق بود ولى بنى اميه از اين كار جلوگيرى كردند. در ادامه روايتى ديگر از ابوالفرج به نقل از يحيى بن حسن (م 277 ق) نويسنده كتاب النسب آورده است كه در آن روز عايشه سوار بر استرى شد و بنى اميه، مروان بن حكم و ديگر وابستگان خود را براى جنگ فراخواند.(1) ابن ابى الحديد سپس در مقام دفاع از عايشه برآمده، جلوگيرى او از خاك سپارى امام را براى آرام شدن فتنه خوانده و آن را از مناقب عايشه دانسته است.(2)

خلافت پس از عثمان را پذيرفتند، درحالى كه هنوز همه بر خلافت حضرت توافق نكرده بودند، بر ايشان خرده گرفته است. امام در پاسخ رضايت مكه و مدينه را براى بيعت كافى دانستند و به پيروى ديگر مناطق، پس از بيعت اشاره كردند. و اين كه در هنگام محاصره عثمان، امكان خارج شدن از مدينه براى امام فراهم نبود. سپس افزودند اى پسرم از

اعتراض در مواردى كه به آن از تو داناترم خوددارى كن.(1) اين گزارش در ديگر منابع هم از عكرمه از ابن عباس آمده است.(2)

همان گونه كه در پاسخ امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمده، بيعت با خلفا در حجاز انجام مى شد و ديگر مناطق به تبعيت آن درمى آمدند. در مورد خلفاى پيشين نيز چنين بود. و حتى در مقايسه با خلفاى پيشين، بيعت با امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پشتوانه مردمى محكم ترى داشت. بيعت با ابوبكر در سقيفه انجام شد و تعداد زيادى از صحابه برجسته پيامبر (ص) حضور نداشتند. عمر تنها به اعتبار وصيت ابوبكر خليفه شد

و البته برخى بر اين تصميم ابوبكر نيز اعتراض كردند.(3) حتى طبق گفته ابن ابى الحديد، ابوبكر هنگام وصيت به اغما رفت و عمر نام خود را به عنوان خليفه جانشين نگاشت.(4) عثمان نيز در شوراى شش نفره به خلافت رسيد؛ شورايى كه رأى نهايى را عبدالرحمان به عوف در اختيار داشت. حال آنكه بيعت با امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به شكل خودجوش از سوى مردم انجام شد. به گفته امام، با وجودى كه ايشان بى رغبتى خود را ابراز داشتند، مردم به سوى ايشان هجوم آوردند و با حضرت بيعت كردند.(5)

ص:309

منابع نيز در نقش مهم امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در دفاع از عثمان و تلاش براى حفظ جان او تصريح كرده اند. عثمان هنگام شورش، خود از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خواست از مدينه خارج شود تا شورشيانى كه به طرف دارى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شعار مى دهند ساكت شوند. امام نيز به ينبع رفت، اما باز عثمان از امام خواست براى وساطت ميان او و شورشيان به مدينه بازگردد. امام در طول مدت محاصره عثمان، كوشيدند تا از قتل وى و بالا گرفتن شورش جلوگيرى كنند. اما عثمان دوباره ابن عباس را نزد امام فرستاد و از امام خواست از مدينه خارج شود. امام ناراحت شده، فرمودند:

عثمان جز اين نمى خواهد كه مرا چون شتر آب كِش سرگردان نگاه دارد؛

گاهى بروم و گاهى برگردم. يك بار پيغام فرستاد از مدينه خارج شوم، دوباره خبر داد كه بازگردم، هم اكنون تو را فرستاده كه از شهر خارج شوم؛ به خدا سوگند! آن قدر از او دفاع كردم كه ترسيدم گناهكار باشم(1)

در وضعيتى كه امام ماندن يا خارج شدنش از مدينه تحت اختيار خودشان

نبود و سعى داشتند با اطاعت از عثمان خود را از شركت در شورش مبرا سازند، نمى توان انتساب اين سخن را به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پذيرفت. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خود در متن حوادث بودند و از اتفاقات و رويدادها نبودند تا چنين سخنانى را بگويند. ضمن اين كه كشته شدن عثمان، اتفاقى غيرمنتظره بود و به سادگى نمى شد قتل او را به دست شورشيان پيش بينى كرد.

ابن ابى الحديد از حضور امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در مجلس معاويه و بخشش ها و هداياى هنگفتى كه معاويه براى امام قرار مى داد، سخن گفته است. در يكى از روايات آمده كه او مبالغ زيادى را به امام داد تا قرض خود را بپردازند و نفقه خانواده شان را تأمين كنند.(2)

ظاهراً اين گونه روايات، ساخته ذهن كسانى ست كه

ص:310

خواسته اند به نوعى به تحقير شخصيت امام در مقابل معاويه بپردازند؛ خصوصاً اين كه در ادامه روايت آمده كه در طول تاريخ به ويژه در زمان امويان و عباسيان، امام در معرض هجمه تهمت هاى ايشان بودند و همواره سعى شده تا كناره گيرى امام از حكومت به نوعى براى آسايش طلبى و به طمع مال و ثروت معرفى شود. ازاين روى، رواياتى كه از آن تخريب چهره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و در مقابل بالا بردن مقام معاويه به دست مى آيد، پذيرفتنى نيست.

پس از صلح و بازگشت امام به مدينه، در هيچ منبع تاريخى از سفر امام به عراق و شام سخنى گفته نشده است. امام پس از بازگشت به مدينه تا آخر

عمر در همان جا سكونت داشتند. ضمن اين كه گزارشى در دست نيست كه فقير بودن امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را تأييد كند؛ زيرا اموال امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و املاك و زمين هاى كشاورزى ايشان در يَنبُع(1)، بود كه حضرت آن را جزو صدقات قرار دادند.(2) به

گفته خود امام، درآمد موقوفاتشان بالغ بر چهار هزار و به روايتى چهل هزار دينار (در سال) مى شد.(3) نيز آن چه امام در اذينه، فقيرين و بدعه (برعه) داشتند، جزو اموال صدقه قرار دادند.(4) منابع، صدقات ديگرى نيز براى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) برشمرده اند.(5) كه امور مربوط به آن را به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پس از او به امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) واگذار نمودند.(6) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پس از صلح، برخى از اين اموال را به

ص:311

شيعيان صدقه مى دادند.(1) امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در وادى القرى، املاكى داشتند كه به فرزندان حضرت زهرا (س) هبه كردند.(2)

در روايتى، از محمد بن حبيب از قول مسيب بن نجبه نقل كرده كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را اهل بخشش معرفى كردند كه در جنگ ها و كارى از پيش نمى برد و در ادامه فرمود: «اما من و حسين از شماييم و شما از ما هستيد.»(3)

با وجود دشمنى هاى اموى و عباسى، بسيار محتمل است كه آنان سعى كرده اند به انحاء مختلف صلح با معاويه را خواست قلبى امام معرفى كنند و دليل آن را به تن آسايى و روى گردان بودن ايشان از جنگ نسبت بدهند؛

درحالى كه با پى گيرى گزارش هاى تاريخى به جاى مانده از خلافت و صلح امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مشخص مى شود كه امام تمام نيروى خود را براى شكست دادن معاويه به كار

گرفتند.(4)

رواياتى كه درباره ازدواج ها و طلاق هاى مكرر امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين بخش آمده نيز درخورتوجه است. همان گونه كه گفته شد، دراين باره پنج روايت از مداينى و دو روايت از محمد بن حبيب آورده كه در ميان آن ها پنج روايت، امام را به مزواج و مطلاق بودن متهم كرده است. ابوالحسن مداينى كه به هفتصد همسر براى امام معتقد بوده، درحالى كه از نسب شناسان مشهور دانسته شده(5)، تنها توانسته يازده نفر را به عنوان همسر امام نام ببرد.(6)

ص:312

اگر ازدواج هاى خارج از چارچوب آن عصر، براى امام وجود داشت، آيا از چشمان تيزبين معاويه و امثال او پنهان مى ماند و در دست وپا زدن هايشان براى كسب قدرت و براى اثبات بى كفايتى امام به آن ها تمسك نمى كردند. در تمام روايات تاريخى كه از گفت گوها و نامه هاى متقابل امام و معاويه باقى مانده، هيچ سخنى از بى كفايتى امام در خلافت مسلمانان وجود ندارد بلكه حضرت را ستوده است.(1) نهايت ادعاى معاويه در شايسته تر بودن خود، مسن تر و با تجربه تر بودن در حكومت بود؛ در حالى كه طلاق در سخن و سيره پيامبر (ص) مذمت گرديده و زشت ترين حلال ها معرفى شده است.(2) و مطلاق بودن امام، مخالفت آشكار با سيره پيامبر (ص) بود. ابن ابى الحديد نه تنها اين روايات را رد نكرده، بلكه آن را تأييد كرده و مطلاق بودن امام را پذيرفته است.

(3)ابن ابى الحديد در روايتى از حارث آورده كه پيش از وقوع جنگ با معاويه،

هنگامى كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با سپاهشان به مداين رسيدند، طى سخنانى آنان را به اتحاد فراخواندند. كه سپاه امام از اين سخنان، چنين برداشت كردند كه امام قصد صلح با معاويه را دارد.(4) ابن ابى الحديد در نقل جريان صلح امام، اين خطبه را از مداينى آورده كه امام مردم را به فرمان بردارى معاويه فراخوانده.(5) ديگر منابع اين سخن را از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نياورده اند.(6) اگر امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خود و ديگران را واجب الاطاعه معاويه مى دانستند، خود نيز مى بايست با درخواست معاويه پس از

ص:313

صلح مبنى بر جنگ با خوارج پاسخ مثبت مى دادند. ايشان در خطبه اى پس از صلح فرمودند: «إن معاوى نازعنى حقا هو لى فتركته لصلاح الأم و حقن دمائها».(1) امام در اين خطبه، معاويه را غاصب معرفى فرمودند و او را به خشم آورده، سرافكنده كردند. ضمناً در صورت پذيرش اين سخن از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، مخالفت امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با ولايت عهدى و خلافت يزيد به گونه اى نافرمانى از معاويه و بر خلاف خواست امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) محسوب مى شد. برخى منابع اين سخن را به امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) منسوب كرده اند هنگامى كه از جنگ صفين باز مى گشتند.(2) برخى ديگر گفته اند هنگام بازگشت از جنگ نهروان، در خطبه اى چنين ابراز داشتند.

(3)ابن ابى الحديد درباره قصاص ابن ملجم توسط امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گزارش كرده كه ايشان اعضاى بدن او را قطع كردند و چون او ذكر خدا مى گفت، زبان او را نيز قطع كردند.(4) گزارش مثله شدن ابن ملجم توسط امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در منابع ديگرى نيز ذكر شده است.(5) اما اين گزارش در مقابل گزارشى قرار دارد كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در روزهاى پايانى عمر خويش توصيه كردند تا با ابن ملجم با مدارا رفتار شود و

ص:314

از مثله كردن وى پرهيز كنند.(1) حتى آنان را به بخشش او تشويق كردند.(2) در منابع آمده كه امام طبق وصيت پدر، ابن ملجم را با ضربتى به قتل رساندند.(3) ابن ابى الحديد در جاى ديگر آورده است كه ايشان پس از شهادت امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، دستور دادند ابن ملجم را گردن بزنند.(4)

نتوانسته از گزارش ها نتيجه مناسبى بگيرد؛ چنان كه در صلح امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گزارش هاى متناقضى از ابوالفرج و مداينى آورده است كه گاه پذيرش يكى، مستلزم رد ديگرى است، اما ابن ابى الحديد نظرى درباره آن ها ابراز نمى كند. نويسنده در پرداختن به بعد شخصيتى امام، جسارت بيش ترى داشته و سخاوتمندانه به بيان فضايل حضرت و خاندانش پرداخته اما در بيان بعد سياسى زندگى امام، خود را به آرامى از قضاوت دراين باره كنار كشيده است.

ص:316

12. ابن عبدآلبر، أبوعمر يوسف بن عبدالله بن محمد، الاستيعاب فى معرف الأصحاب، تحقيق على محمد البجاوى، بيروت: دارالجيل، 1412.

13. ابن عساكر، على بن حسن، تاريخ مدينه دمشق، تحقيق على شيرى، بيروت: دارالفكر، 1409 ق.

14. ابن كثير دمشقى، اسماعيل، البدايه و النهايه، تصحيح على شيرى، بيروت: داراحياء تراث العربى.

15. ابن مسكويه رازى، ابوعلى، تجارب الامم، تحقيق ابوالقاسم امامى، چاپ دوم، تهران: سروش، 1379.

16. ابن اثير، عزالدين ابوالحسن على بن محمد، الكامل فى التاريخ، بيروت: دارالصادر، 1385.

17. ابن الجوزى، أبوالفرج عبدالرحمان بن على بن محمد، المنتظم فى تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق محمدعبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلمى، 1412.

18. ابن سعد، محمدبن سعد هاشمى بصرى، الطبقات الكبرى، تحقيق محمدعبدالقادر عطا، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلمى، 1410 قمرى.

19. ابوحنيفه احمد بن داود، الأخبار الطوال، دينورى، تحقيق عبدالمنعم عامر مراجعه جمال الدين شيال، قم: منشورات الرضى، 1368.

20. اربلى، على بن عيسى، كشف الغمه، تبريز: چاپ مكتبه بنى هاشمى، 1381 ق.

21. الاصابه، بيروت: داركتب العلميه، چاپ اول، 1995.

22. اصفهانى، ابوالفرج على بن حسين، مقاتل الطالبيين، تحقيق كاظم المظفر، نجف: منشورات المكتبه الحيدريه، 1385.

23. ايمانى، حسين، «پژوهشى درباره فرزندان و همسران امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )»، مجله

ص:318

كوثر، شماره 55، 1382.

24. برهان البلداوى، وسام، القول الحسن فى عدد زوجات الامام الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، كربلا: عتبه الحسينيه المقدسه، 2008 م.

25. بسوى، أبويوسف يعقوب بن سفيان، كتاب المعرف و التاريخ، تحقيق اكرم ضياء العمرى، چاپ دوم، بيروت: مؤسس الرسال، 1401.

26. بلاذرى، احمد بن يحيى، انساب الأشراف، تحقيق محمد حميدالله، مصر: دارالمعارف، 1959.

27. تميمى رازى، عبدالرحمان بن ابى حاتم، الجرح و التعديل، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1371 ق.

28. ثقفى كوفى، ابواسحاق ابراهيم بن محمد، الغارات، تحقيق جلال الدين حسينى، بى جا، بى نا، بى تا.

29. جعفرى، سيدحسينى، تشيع در مسير تاريخ، ترجمه سيدمحمدتقى آيت الله، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1359.

30. حاجى خليفه، كشف الظنون، تصحيح محمد شرف الدين يالتقايا و رفعت بيلگه الكيسى، بيروت: داراحياء التراث العربى، بى تا.

31. حافظ العجلى، احمد بن عبدالله، معرف الثقات، مدينه: مكتب الدار، 1405 ق.

32. حموى (م 626)، شهاب الدين ابوعبدالله ياقوت بن عبدالله، معجم البلدان، چاپ دوم، بيروت: دارصادر، 1995.

33. حيدرى آقايى، محمود، «روش شناسى تاريخى ابن ابى الحديد»، پژوهش و حوزه، ش 13.

34. خصيبى، حسين بن حمدان، الهداى الكبرى، بيروت: البلاغ، 1419 ق.

35. خطيب بغدادى، ابوبكر احمد بن على، تاريخ بغداد، چاپ اول، بيروت:

ص:319

دارالكتب العلميه العلميه، 1417 ق.

36. دزفولى، محمود و محمد زارع، شرح ابن ابى الحديد بر نهج البلاغه (معرفى و نقد)، دانشكده ادبيات و علوم انسانى دانشگاه تهران، شماره 183، پاييز 1386.

37. دينورى، ابو محمد عبدالله بن مسلم ابن قتيبه، الامامه و السياسه، تحقيق طه محمد زين، بى جا، مؤسسه الحلبى و شركا، بى تا.

38. ذهبى، شمس الدين محمد بن احمد، تاريخ الاسلام، تصحيح عمر عبدالسلام التدمرى، چاپ اول، بيروت: دارالكتاب العربى، 1407.

39. -، سير اعلام النبلاء، تحقيق شعيب ارنؤوط، حسين اسد، چاپ نهم، بيروت: مؤسسه الرساله، 1413 ق.

40. -، ميزان الاعتدال، تحقيق محمد البجاوى، بيروت: دارالمعرفه، 1382 ق.

41. رازى، فخرالدين، المحصول فى علم اصول فقه، تحقيق طه جابر فياض العلوانى، بيروت: مؤسسه الرساله، 1412 ق.

42. الربيعى، احمد، العذيق النضيد بمصادر ابن ابى الحديد فى شرح نهج البلاغه، بغداد: مطبعه العانى، 1407.

43. زركلى، خير الدين، الاعلام، چاپ پنجم، بيروت: دارالملايينف 1980.

44. زمانى، احمد، حقايق پنهان، چاپ اول، قم: دفتر تبليغات اسلامى، 1375 ش.

45. سجستانى، سليمان بن احمد، سنن ابى داوود، تصحيح سعيد محمد اللحام، بيروت: دارالفكر.

46. سركيس، اليان، معجم المطبوعات العربيه، قم: كتابخانه آيت الله مرعشى نجفى، 1410 ق.

47. سيوطى، جلال الدين، حسن المحاضره فى اخبار مصر و القاهره، 54. بيروت:

ص:320

دارالكتب العلميه، 1418 ق.

48. صدوق، محمد بن على بن حسين، الخصال، قم: انتشارات جامعه مدرسينف 1403 ق.

49. صفرى، نعمت الله و معصومه اخلاقى، «نقد و بررسى زندگى اما حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ديدگاه دونالدسن»، مجله طلوع، مجتمع آموزش عالى امام خمينى، بهار 91، ش 39.

50. طبرانى، سليمان بن احمد، المعجم الاوسط، بى جا، دارالحرمين للطباعه و النشر و التوزيع، 1425.

51. طبرى، ابوجعفر محمد بن جرير، تاريخ الامم و الملوك (تاريخ طبرى)، بيروت: موسسه الاعلمى، 1403 ق.

52. طوسى، محمد بن حسن، تهذيب الاحكام، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1365.

53. عسقلانى، احمد بن على بن حجر، الاصابه فى تمييز الصحابه، چاپ اول، بيروت: داركتب العلميه، 1995.

54. الغارات و شرح حال اعلام آن، ترجمه عزيز الله عطاردى، انتشارات عطارد، 1373.

55. فتال نيشابورى، محمد بن حسن، روض الواعظين، قم: انتشارات رضى، بى تا.

56. قزوينى، زكريا بن محمد بن محمود، آثار البلا و اخبار العباد، چاپ اول، تهران: اميركبير، 1373.

57. قزوينى، محمد بن يزيد، سنن ابن ماجه، تصحيح محمد فؤاد عبدالباقى، بيروت: دارالفكر.

ص:321

58. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافى، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1365.

59. كمپانى، فضل الله، حسن كيست، بى جا، فراهانى، 1354.

60. مادلونگ، ويلفرد، جانشينى حضرت محمد (ص)، ترجمه احمد نمايى، جواد قاسمى، محمدجواد مهدوى، حميدرضا ضابط، آستان قدس رضوى: 1385.

61. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، مرآ العقول فى شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالكتب الاسلاميه، چاپ: دوم، 1404 ق.

62. مستوفى قزوينى، حمدالله بن ابى بكر بن احمد، تاريخ گزيده، تحقيق عبدالحسين نوايى، چاپ سوم، تهران: اميركبير، 1364.

63. مسعودى، حسن بن على، مروج الذهب و معادن الجواهر، جلد 3، چاپ دوم، تحقيق اسعد داغر، قم: دارالهجر، 1409.

64. مفتخرى، حسين و فاطمه سرخيل، «تاريخ نگارى ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه»، مجله شيعه شناسى، شماره 2.

65. مفيد، محمد بن محمد، الإرشاد فى معرف حجج الله على العباد، چاپ اول، قم: كنگره شيخ مفيد، 1413 ق.

66. مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاريخ، بور سعيد، مكتب الثقاف الدينى، بى تا.

67. منقرى، نصر بن مزاحم، وقع صفين، تحقيق عبدالسلام محمد هارون، القاهر: المؤسس العربى الحديث، چاپ دوم، قم: منشورات مكتب المرعشى النجفى، 1404 ق.

68. مهدوى دامغانى، محمود، «نكته هايى درباره ابن ابى الحديد و شرح نهج البلاغه»، مجله ميراث جاويدان، سال هفتم، شماره 1.

ص:322

69. نميرى، ابن شبه، تاريخ مدينه، قم: دارالفكر، 1368.

70. نويسندگان، دايرالمعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، تهران: مركز دايره المعارف بزرگ اسلامى، 1374.

71. نويسندگان، فلسفه تاريخ، تدوين و ترجمه حسينعلى نوذرى، تهران: طرح نو، 1379.

72. نيلى احمد ابادى، احمد، «نگاهى به تفسيرهاى كلامى ابن ابى احديد»، مجله نهج البلاغه، 1380، شماره 1.

73. واسعى، على رضا، جانشينان پيامبر (ص) در شرح نهج البلاغه ابن ابى احديد، قم: نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، 1386.

74. واگليرى، آل. ويكا، «ابن ابى الحديد»، تاريخ اسلام، سال 1384، شماره 22.

75. هيثمى، على بن ابى بكر، مجمع الزوائد، بيروت: دارالكتب العلميه، 1408 ق.

76. يعقوبى، احمد بن أبى يعقوب، تاريخ يعقوبى، بيروت: دارصادر، بى تا.

ص:323

يافت. غالب سيره نويسان پيش از او چون ابن اسحاق و واقدى مدنى بودند.

ابن سعد در عراق متولد شد اما پيش از سال 200 قمرى به حجاز سفر كرد. به گفته خودش، در سال 189 قمرى در مدينه بوده و استادانى را در آن جا ملاقات كرد و پيش از سال 210 قمرى به عراق بازگشته است.(1)

وى در بغداد، در زمره شاگردان واقدى در آمد و ازآن جايى كه كتاب هاى وى را كتابت مى كرد، به كاتب واقدى مشهور شد. وى جزو چهار نفرى بود كه كتاب هاى واقدى را در اختيار داشت.(2) او در مسافرت هاى خود به مدينه و كوفه، به ديدار شيوخ و محدثان مى رفت و به كتابت حديث و جمع آورى كتب و روايت از آن ها مى پرداخت و در نگارش كتب خود نيز از آن ها بهره مى برد.

برخى وى را به كذب متهم كرده اند، اما تاريخ نگاران در ثقه دانستن او اتفاق دارند،(3)

زيرا وى روايات مختلف را جمع آورى مى نمود و قبل از آوردن

روايات، آن ها را بررسى مى كرد.(4) وى را عالم، داراى روايات و تصانيف فراوان خوانده اند(5) اما در منابع، به جز طبقات الكبرى تنها به سه اثر ديگر او با نام هاى طبقات الصغير كه از طبقات الكبرى استخراج شده، اخبارالنبى و الحيل اشاره كرده اند.(6) به گفته برخى، وى آثارى در فقه و حديث هم داشته است.(7) ابن سعد را در علم

نسب شناسى نيز توانا خوانده اند.(8) او گاهى سلسله نسب شخصى را تا ده ها نسل

ص:326