مجموعه مقالات همایش سبط النبی امام حسن مجتبی (علیه السلام)

گردآورنده دبیرخانه کمیته ی علمی همایش بین المللی سبط النبی امام حسن مجتبی

به کوشش عباس جعفری و حسین رسولیان.

ص :2

ص :3

ص :4

فهرست اجمالی

ص :5

فهرست اجمالی

ص :6

ص :7

فهرست مطالب

ص :8

فهرست مطالب

ص :9

فهرست مطالب

ص :10

فهرست مطالب

ص :11

فهرست مطالب

ص :12

فهرست مطالب

ص :13

فهرست مطالب

ص :14

فهرست مطالب

ص :15

فهرست مطالب

ص :16

فهرست مطالب

ص :17

فهرست مطالب

ص :18

فهرست مطالب

ص :19

فهرست مطالب

ص :20

فهرست مطالب

ص :21

فهرست مطالب

ص :22

فهرست مطالب

ص :23

فهرست مطالب

ص :24

محمد سالار، معاون محترم امور اجرايى جناب آقاى محمدرضا نظام دوست، ستاد برگزارى همايش به ويژه، اعضاى محترم كميته ى علمى همايش، حضرات آيات و حجج الاسلام والمسلمين آقايان: محمدهادى يوسفى غروى، سيدمنذر حكيم، حميدرضا مطهرى، رمضان محمدى، محمدرضا جبارى، محسن الويرى، نعمت الله صفرى فروشانى، سيدمحمدرضا آل ايوب، عباس جعفرى و دبير گروه مطالعات بنيادى تشكر نمايم. همچنين از نويسندگان و همكاران عزيزى كه در پى گيرى امور همايش، نگارش، ويرايش، تايپ، مقابله، تصحيح، آماده سازى، نشر و چاپ مجموعه آثار همايش تلاش كرده اند، تشكر مى كنم و توفيق همگان را از خداوند متعال مسئلت مى كنم.

همچنين از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى - دبيرخانه عالى كانون هاى فرهنگى هنرى مساجد، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى، ستاد نماز جمعه تهران، جامعة المصطفى (ص) العالمية، موسسه فرهنگى مذهبى حضرت قاسم بن الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، سازمان صدا و سيما، سازمان اوقاف و امور خيريه، شهردارى تهران، سازمان تبليغات اسلامى، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، مركز رسيدگى به امور مساجد، موسسه اطلاعات و تحقيقات اسلامى، انجمن تاريخ پژوهان حوزه علميه قم كه مجمع را در اين حركت عظيم همراهى كرده اند و نيز حجج الاسلام والمسلمين آقايان: سيدمحمدباقر علم الهدى، سيديدالله شيرمردى، سيدعلى رضا حسينى عارف و برادران گرامى آقايان: عبدالرضا راشد، حسن خاك رند، حسين مهدوى منش، عبدالكريم كرمانى، محمدجواد خرسندى، هادى خوش آمدى، محمد عابدينى، حسين صالحى، قاسم بغدادى، مختار شمس الدينى مطلق، مرتضى قديرى، حسين صمدى و ساير همكارانى كه در برپايى هر چه با شكوه تر اين همايش نقش داشته اند، تشكر و قدردانى مى نمايم.

معاونت امور فرهنگى مجمع در راستاى تعميق و پويايى آثار منتشره در حوزه ى معارف اهل بيت (عليهم السلام) در سراسر جهان، از ديدگاه ها و پيشنهادهاى اساتيد، فرهيختگان، صاحب نظران و پژوهش گران ارجمند استقبال مى كند تا زمينه هاى بسط و گسترش هرچه بيشتر معارف اهل بيت (عليهم السلام) فراهم گردد.

به اميد تعجيل در ظهور و فرج منجى عالم بشريت حضرت مهدى «عجّل الله تعالى فرجه الشريف».

نجف لك زايى

معاون امور فرهنگى و دبيركميته علمى همايش

ص:26

ص:28

سبك زندگى دينى، ابتدا بايد به ترسيم هويت خويش براساس مجموعه اى نظام مند از باورهاى دينى پرداخت و پس از اصلاح نگرش، رفتارهاى فردى و اجتماعى را به سمتى سوق داد كه موجبات نزديكى آدمى را به خداوند فراهم سازد و در نتيجه سعادت اخروى او را تضمين نمايد. تنها در اين صورت حيات طيبه دنيوى و اخروى براى آدمى رقم مى خورد.

واژگان كليدى: اسلام، اهل بيت (عليهم السلام)، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، سبك زندگى، بينش، كنش، گرايش.

نهادن به سخن امام رضا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، درصدد است تا به فراخور بضاعت و گنجايش خويش، با تفحص در زندگى و سيره يكى از امامان شيعه يعنى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به استخراج الگويى براى سبك زندگى بر اساس سنت و شيوه زندگى اين امام همام بپردازد؛ زيرا تاريخ، يعنى سيره و سرگذشت ايشان و طرق برخورد حضرت با حوادث و ناملايمات زندگى، يكى از مهم ترين و بهترين مآخذ براى بهبود سبك زندگى و ارتقاى كيفيت آن است. به همين دليل، پس از ارائه چارچوب نظرى بحث و مفهوم شناسى واژگان، سبك و سيره زندگى از منظر امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بررسى و بايسته هاى آن معرفى شده اند. اميد است پژوهش حاضر راه را براى ساير تحقيقات در اين حوزه بگشايد.

اسلام، همه جنبه هاى زندگى آدمى را دربر مى گيرد و او را همواره در گزينش مسير درست زندگى يارى مى نمايد.

به اين نكته نيز بايد توجه داشت كه لزوماً سبك زندگى دينى، در يك نظام الگويى و رفتارى منحصر نيست؛ بلكه در محدوده چارچوبى برگرفته از اصول اسلامى، سبك هاى متعددى را مى توان پذيرفت. سيره عملى پيامبر گرامى اسلام و اهل بيت (عليهم السلام) در صحنه هاى مختلف، اين مهم را تأييد مى كند.(1)

بنابراين، ارزش ها و نگرش هاى همسان، لزوماً به سبك زندگى يكسان نمى انجامد. هم چنين برخوردارى از سبك زندگى يكسان نيز لزوماً به معناى بهره مندى از باورها و ارزش هاى همسان و همانند نيست؛ اما با توجه به ويژگى انتخاب گرى موجود در سبك زندگى، مى توان هر مجموعه منسجمى از الگوهاى رفتارى برآمده از آموزه هاى دينى را كه در چارچوب معين شده از طرف دين قرار داشته باشد، نوعى سبك زندگى دينى به شمار آورد. بدين ترتيب، براى تأمين هدف در رسيدن به سبك زندگى دينى به ويژه به عنوان استنتاج چارچوب كلان و استنباط الگوهاى كلى، از نظر روشى بايد از امور كلى به امور جزيى و از امور ثابت به سوى امور متغير و زمان مند حركت نمود. بر اين اساس، خطوط كلى و باورهاى اصلى زندگى آدمى مثل نگرش به خداوند، هستى، زندگى، خويشتن و به نوع انسانى كه همان اصول اساسى دين اسلام (توحيد، نبوت و معاد) را شكل مى دهند، در رده هاى اول و اولين مراحل بررسى جاى مى گيرند اگر اين امور بر اساس نگرش اسلامى شكل گيرد، آن گاه در مراتب بعدى تصميم گيرى درباره بسيارى از موارد عينى و رفتارهاى جزيى آسان خواهد بود.

ص:32

پس از استخراج الگوهاى زيست مؤمنانه از آموزه هاى دينى، بايد ذايقه و سلايق اجتماعى افراد را به سوى الگوهاى هنجارى و تجويزى هدايت نمود. اين نيز زمانى ميسر است كه افراد و گروه هاى اجتماعى، مطلوبيت اين الگوها را ادراك و جامعيت آن ها را به خوبى فهم كنند. اين مهم نيازمند امكانات و تجهيزات تبليغى مناسب و سازگار با اقتضائات عصرى و اجتماعى، همانند رسانه است كه با تصرف نمودن در حس زيبايى شناختى مخاطب، او را به مرحله اى برساند كه وى در درون خويش، مقبوليت اين الگوها را با فطرت و نيازهاى خود درك كند.

براى تبيين جايگاه دين در فرايند ايجاد سبك زندگى، مى توان از الگوى «وبر» به عنوان الگوى كنش، به معناى عام آن بهره برد. براساس اين الگو، تعامل تمايلات و منابع مى تواند انتخاب هاى فردى و گروهى يا همان كنش را فراهم آورد. مجموع اين كنش ها، الگوهايى را ترسيم مى كند كه سبك زندگى نام دارد. ترجيحات و تمايلات فردى و جمعى، جهت كنش را تعيين مى كند و منابع در دست رس كه در پيوند با عوامل ساختارى، فرصت زندگى را پديد مى آورند، بستر بروز كنش را فراهم مى سازند.(1)

سبك زندگى در كتب لغت به معناى روش خاصى از زندگى و فعاليت شخص يا گروهى آمده است.(1) روان شناسان سبك زندگى را تجلى رفتارى سازوكار روحى، عادات فكرى و معرفتى انسان قلمداد مى كنند.(2) از نظر آدلر نيز سبك زندگى، شيوه اى است كه فرد اهداف خود را از طريق آن دنبال مى كند، يعنى راهى است براى رسيدن به اهداف.(3)

آلفرد آدلر، روان شناس اجتماعى مفهوم سبك زندگى(4) را اولين بار در سال 1929 ميلادى مطرح كرد و پس از يك دوره افول، بار ديگر دانشمندان به خصوص جامعه شناسان از سال 1961 ميلادى به آن توجه كردند.

به طوركلى پى گيرى تاريخى مفهوم سبك زندگى، ما را به مواردى از به كارگيرى آن در متون جامعه شناختى سال هاى آغازين قرن بيستم رهنمون مى سازد. از آثار وبر، مى توان دريافت كه مفهوم سبك زندگى نزد او ذيل مقوله «منزلت» تعريف گرديده و تقريباً معنايى مترادف با فرهنگ داشته است. اما سبك زندگى در ادبيات جديد جامعه شناسى فرهنگ و مطالعات فرهنگى، اساساً امرى متفاوت از فرهنگ و مرتبط با آن تعريف مى شود: «مجموعه رفتارها، مدل ها و الگوهاى كنش هاى هر فرد كه معطوف به ابعاد هنجارى، رفتارى و معنايى زندگى اجتماعى اوست.»

(5)

ص:34

اين تفكيك بيش از هر چيز، به سبب نسبتى است كه ميان مفهوم سبك زندگى با گسترش فرديت و اخلاق فردگرايانه در جامعه جديد برقرار مى شود. البته نبايد انكار كرد كه درعين حال، سبك زندگى، امرى اجتماعى نيز هست كه اجزاى به كار رفته در آن از متن زندگى اجتماعى فراهم مى آيد اما نوع تلفيق و تركيب آن، چيزى است كه براساس باورها و ارزش هاى فرد و هنجارهاى فرهنگى جامعه شكل مى گيرد.

شاخص هايى مانند الگوى مصرف، شيوه گذران اوقات فراغت، الگوهاى مربوط به شيوه تمركز بر علاقه مندى ها، آداب معاشرت، الگوهاى زندگى خانوادگى و بهداشت و سلامت، نشان مى دهند كه دانشمندان در مطالعات خود درباره سبك زندگى، به محورى عمومى توجه كرده اند كه مى توان از آن با عنوان كلى «سليقه» ياد كرد.(1) سپس به مرور زمان و در فرايند تاريخى، توجه انديشه وران از تمركز محض بر رفتارهاى مصرفى و تكيه بر رفتارهاى عينى، به سوى جنبه هاى ذهنى تر مانند روابط انسانى، گرايش ها و نگرش ها سوق يافته است.(2)

بنابراين سبك زندگى، هم از فرهنگ زاده مى شود و در پرتو سه نظام در هم تنيده بينش، گرايش و كنش برخاسته از فرهنگ رشد مى كند و هم در توسعه و نفوذ فرهنگ در بخش هاى گوناگون جامعه اثرگذار خواهد بود اما بديهى است كه فرهنگ نيز از عوامل متعددى تأثير مى پذيرد كه دين و آموزه هاى وحيانى، مهم ترين آن هاست.

ص:35

آموزه ها استنتاج كنيم، بايد به بررسى جنبه هاى متعدد و متنوع سبك زندگى در سه دسته كلى نگرش، گرايش و كنش بپردازيم.

از طرف ديگر، طبق نظر دانشمندان جامعه شناسى، معرفى گروه هاى مرجع(1) نيز نقش بسيار مؤثرى بر شكل دهى سه دسته فوق دارند؛ زيرا اين گروه ها، دو كاركرد اصلى دارند: اول آن كه هنجارها، رويه ها، ارزش ها و باورهايى را به ديگران القا مى كنند. دوم، معيارهايى را در اختيار كنش گران قرار مى دهند تا كنش و نگرش خود را براساس آن محك زنند.(2) در اين جهت با توجه به آموزه هاى متن هدايت الهى، توجه به پيامبر گرامى اسلام به عنوان اسوه حسنه(3) و پيروى از سيره و سنت اهل بيت (عليهم السلام) از جمله امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه به فضيلت اذهاب رجس و كرامت تطهير در قرآن معرفى شده اند.(4)

از برترين و والاترين گروه هاى مرجع در جامعه اسلامى به شمار مى روند كه در پرتو واكاوى ابعاد مختلف زندگى ايشان و واشكافى رفتارها و كردارهاى ايشان در قالب روايات و حكايات فراوان، مى توان به شكل دهى سه دسته فوق پرداخت و مصاديق عينى و ملموس ترى از شيوه ها و الگوهاى زندگى مبتنى بر آموزه هاى دينى را تبيين و معرفى نمود. بدين ترتيب، مى توان ميراث گران قدرى را كه درباره معرفى سبك زندگى مبتنى بر آموزه ها و رفتارهاى عملى زندگى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اختيار است، در قالب سه گروه اصلى

ص:37

بينش، گرايش و كنش دسته بندى نمود. طبيعت كار در اين گونه پژوهش ها كه مى كوشد با واكاوى در آموزه هاى دينى و در چارچوب هاى پذيرفته شده علمى و منطقى، به استخراج و استنتاج مفاهيم، شاخص ها و الگوها بپردازد، آن را خارج و فراتر از چارچوب هاى نظرى متداول و متعارف قرار مى دهد. بنابراين، ماهيت استقرايى اين پژوهش، اقتضا مى كند براى تحقيق از روش توصيفى استفاده شود؛ هرچند در مواردى به تحليل و تبيين نيز مى پردازد. اميد است همين ورود ناقص به مبحث اساسى سبك زندگى، صاحب نظران و انديشه وران علاقه مند به اين عرصه را با پشتكار بيش ترى به تلاش روزافزون و اقدامات عملى تشويق كند.

در ادامه پس از معرفى مختصر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، به بيان آموزه ها و سيره ايشان پرداخته مى شود.

كه معاويه طرح قتل حضرت را پى گيرى نمايد تا بتواند به خواسته ديرين خود يعنى تبديل خلافت اسلامى به سلطنت موروثى، جامه عمل بپوشاند. به اين ترتيب سمى مهلك تهيه كرد و آن را توسط همسر آن حضرت به او خوراند. حضرت پس از مدتى درد و رنج، در روز 28 صفر سال 50 هجرى به لقاءالله پيوست. برادرش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، جنازه او را پس از تغسيل و نماز براى دفن به سوى مسجد و روضه پيامبر (ص) برد ولى سرانجام بر اثر جلوگيرى بنى اميه، ايشان را در بقيع به خاك سپرد.

باحال افراد مادى و بى دين مقايسه كرد. كسى كه از سرمايه ايمان بهره اى ندارد، در برابر عوامل نامساعد طبيعت به سختى آسيب پذير بوده، خود را اسير طبيعت و محكوم قواى قهار آن مى داند. و اگر در نخستين صحنه نبرد با مصائب و دشوارى ها، عقب نشينى نكند، سرانجام در نقطه مخوف حمله امواج خروشان حوادث روزگار، در گرداب عميقى فرو خواهد رفت. اما آن كه به منطق دين متكى است، در نظام آفرينش، هيچ چيز را جز اراده خداوند مؤثر نمى شناسد. او معتقد است كه رنج هاى خارج از اختيار انسان، از جانب پروردگار مهربان و براى تطهير قلب و تهذيب روحش مقدر گرديده، به همين دليل هرگز اجازه نمى دهد كه مشكلات، قدرت روحى او را فلج كنند، بلكه در هر وضعيتى متانت خود را هم چنان حفظ مى كند و حتى با سنگينى بار رنج ها، لذت هاى روحى اش افزايش مى يابد.(1) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ندر تفسير واژه «الله» خداوند را چنين توصيف فرموده اند:

او كسى است كه در وقت نيازمندى و سختى، موقعى كه انسان اميدش از همه قدرت هاى غيرخدا نااميد مى شود و از تمام اسباب از آنچه غيرخداست، دستش بريده مى شود به او پناه مى برد... از او هرگاه يارى بخواهم يارى رسان است. در وقت دعا پاسخ گوست. بخشنده اى است كه مى بخشد؛ مهربانى است كه در دين و دنيا و آخرت ما بر ما رحم مى كند.(2)

در روايت ديگرى نقل شده:

روزى مردى حضور امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رسيد و به آن حضرت عرض كرد: «يابن رسول اللَّه، پروردگار را برايم وصف كن طورى كه گويا او را مى بينم. پس حضرت زمانى طولانى چشم در پيش افكند و خاموش بود بعد از آن سر برداشت و فرمود: «سپاس و ستايش خدايى را سزاست كه نه آغازش معلوم

است و نه پايانى دارد، نه از قبل قابل درك است و نه از بعد محدوديتى

ص:40

دارد.... در عقل ها و وهم ها نگنجد، در فكر و خطور انسان ها در نيايد؛ نه مغزها و ذهن ها صفت او را درك كنند تا بگويند: كى و در چه زمان بوده ؟ و نه از چيزى پديده است، نه بر چيزى پيداست و نه در چيزى ناپيداست و نه از عالم هستى رها و جداست. خلق را آفريد پس آغازكننده بود. آنچه را كه آغاز كرد، بدون سابقه بود و هرچه اراده فرمود، انجام داد. اين است خداى شما كه پروردگار من و پروردگار عالميان است.(1)

بديهى است كم ترين تأثير چنين نگرشى، انسجام و تعادل بين شناخت ها، عواطف و اعمال در بسيارى از بخش هاى زندگى است.

اختياردارى (سرمايه هاى زندگى) براى آينده ات بهره بردارى كن. مؤمن توشه برمى دارد و كافر در دنيا برخوردار است؛ (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّٰادِ التَّقْوىٰ )1

در حديث ديگرى نيز مى فرمايند:

براى دنيايت چنان كار كن كه گويا هميشه زندگى مى كنى، و براى آخرتت به گونه اى كاركن كه گويا فردا خواهى مرد(1)

هم چنين ايشان، مردانگى و فتوت را بر حرص ورزى نسبت به دين و توشه گيرى براى آخرت معرفى كرده اند نه شيفته دارايى هاى دنيوى و غرق در لذات آن شدن:

«وَ سُئِلَ عَنِ الْمُرُوَّةِ فَقَالَ ع شُحُّ الرَّجُلِ عَلَى دِينِهِ وَ إِصْلَاحُهُ مَالَهُ وَ قِيامُهُ بِالْحُقُوق».(2)

نموده،؛ براى آن كه هر خردمندى جايگاه خود را بشناسد و بداند كه آنچه در تقدير اوست، به او خواهد رسيد و آنچه از او دريغ داشته شده، هرگز به او نمى رسد، شما را از روزى دنيا كفايت فرموده و براى عبادت و پرستش خود، خاطرتان را آسوده ساخته و بر سپاس گزارى تشويق نموده و يادآورى خود را بر شما مقرر داشته و به پرهيزگارى - كه نهايت خشنودى اوست - سفارش كرده است.(1)

تنها در اين صورت مى توان از سرمايه هاى وجودى و استعدادهاى درونى خويش، بهترين بهره ها را برد و سبك و كيفيت زندگى خويش را ارتقا داد.

كلَّ شَىء».(1) بنابراين طبق سخن امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ): «هر كس كه طالب عبادت است، خود را براى آن [از هر گناهى] پاكيزه سازد، حتى اگر مستحبات به واجبات زيان مى رساند، مستحب ها را ترك مى كند».(2)

عبادت مصاديق متعددى دارد كه در ادامه، به برخى از آن ها اشاره مى شود. البته گرچه تمامى امور انسان اگر با نيت الهى و اخلاص و انگيزه پاك انجام شوند، حكم عبادت پيدا مى كنند، ظهور موارد زير به عنوان مصاديق شناخته شده عبادت، بيش تر نمايان است.

حق و انديشه در معارف اوست.(1) سفارش ويژه ائمه به چنين تفكرى است كه به واسطه زنده نمودن روح و دل، انسان را به مراتب قرب خداوند مى رساند؛ اما متأسفانه برخى انسان ها، تنها درباره نيازهاى مادى بشر مى انديشد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خطاب به اين گونه افراد مى فرمايند:

شگفتا بركسى كه درباره خوراك خود مى انديشد، چگونه در امور عقلى و معنوى خويش انديشه نمى كند؟(2)

هستند. به همين دليل، انس با قرآن و عمل بر طبق تعاليم آن، تأثير بسيار زيادى در نحوه زندگى آدمى دارد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دراين باره فرموده اند:

قرآن را پيش روى خود قرار دهيد تا شما را به راه هدايت راهنمايى كند. به راستى سزاوارتر از همه كس به قرآن، كسى است كه بدان عمل نمايد، دورترين فرد نيز از قرآن، كسى است كه بدان عمل نكند هرچند آن را به طور پيوسته بخواند(1)

بنابراين الگوگيرى از تعاليم قرآن، تأثير بسيار زيادى در كيفيت زندگى آدمى دارد.

قدر، دعا در وقت افطار، دعا در قنوت نماز وتر، دعا براى مؤمن، دعاى درخواست فرزند و دعاى طلب باران.(1)

ديگرى است. شايد به همين دليل، از نظر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) توانايى انسان در كنترل خشم، از نشانه هاى تدبير و قدرت عقل اوست. ايشان مى فرمايند:

انديشه و تدبير شناخته نمى شود مگر در وقت خشمگينى.(1)

هم چنين در جواب كسى كه معناى «حلم» را از ايشان پرسيده بودند، فرمودند:

قَالَ كظْمُ الْغَيظِ وَ مِلْك النَّفْس؛(2)

فروبردن خشم و كنترل خويشتن، همان حلم است.

سپاس خدايى را كه اگر بى تابى بر مصيبت را تكليف مى كرد، به سوى معصيت وى رهسپار مى شديم، بلكه ما را بر صبرى پاداش داده كه چاره اى جز بازگشت به آن نيست.

بنابراين براى افزايش آرامش و ارتقاى كيفيت زندگى خويش بايد صبور بود و تمرين صبر را در زندگى سرلوحه خويش قرار داد.

هم چنين احاديث بسيارى نيز درباره سيره امام در خضاب و رنگ كردن مو وجود دارد كه به دليل اختصار كلام، تنها به ذكر آدرس آن ها اكتفا مى گردد.(1)

بنابراين شايسته است انسان مؤمن و متعهد، در هر وضعيت مالى كه قرار دارد، در عين حفظ ساده زيستى، به ظاهر و سر و وضع خود برسد و بكوشد تا بين سيرت و صورت زيبا جمع كند و آراستگى معنوى و باطنى را با آراستگى ظاهرى و پاكيزگى درهم آميزد و در اجتماع با ظاهر آراسته حاضر شود تا ذهنيتى خوشايند در بين افراد جامعه نسبت به مؤمنان ايجاد گردد و خود، الگويى براى ديگر افراد در اين زمينه باشد.

انگشتان. اما آن چهار مورد ادب عبارت است: شستن دست ها، كوچك برداشتن لقمه، به طوركامل جويدن، كم تر نگاه كردن به ديگران.(1)

در برخى روايات نيز به طور ويژه، به فوايد يا ضررهاى برخى غذاها اشاره نموده اند. از جمله:

هرگاه شير مى خوريد، مضمضه كنيد (در دهانتان بچرخانيد) چون داراى چربى است.(2)

البته رهنمودهاى اسلام در مورد تغذيه، تنها سلامت جسم را تضمين نمى كند، بلكه تضمين كننده سلامت جان نيز هست. هم چنين از آن جا كه عقل و علم، بر همه رازهاى آفرينش احاطه ندارند، چه بسا حكمت برخى از رهنمودهاى اسلام براى دانش امروز مجهول باشد؛ ولى بى ترديد اين به معناى بى دليل بودن آن رهنمودها نيست؛ چنان كه فلسفه شمارى از احكام اسلام، در گذشته مجهول بود و امروزه علم به راز آن ها پى برده است.

خانواده بزرگ مى داند كه در آن تمامى افراد در برابر يك ديگر داراى وظايفى هستند. در اين جهت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز يكى از مهم ترين تكاليف خويش را ضرورت توجه و اهتمام به امور مسلمانان قرار داده و در قالب رفتار و گفتار خويش، بارها به اين موضوع پرداخته اند. در ادامه به دليل گنجايش پژوهش، تنها به گوشه اى از اين رفتارها اشاره مى شود كه تأثير بسيار زيادى نيز در سبك زندگى آدمى و بهبود كيفيت آن دارند:

صلح خويش با دستگاه خلافت معاويه را رسيدگى به امور مردم، حفظ خون ايشان(1) و نيز خيرخواهى و بقاى عمر جامعه معرفى كرده اند.(2)

بنابراين، يكى از رموز افزايش رفاه و حس لذت از زندگى، در نظر داشتن مشكلات زندگى ديگران و تلاش براى رفع نيازهاى ايشان است. البته اين امر مصاديق مختلفى دارد كه در ادامه به برخى از آن ها اشاره مى شود:

زنده كردن روح ايمان و برادرى ميان مسلمانان دارد كه از اين طريق، سبك زندگى افراد نيز بهبود خواهد يافت. هم چنين از ديگر سو، مطابق فرمايش امام، بذل مال در راه خدا، شوق آدمى را براى لقاى الهى و بهره مندى از نعم اخروى افزايش مى دهد و موجبات سعادت دنيوى و اخروى را فراهم مى كند. ازاين رو، ايشان براى رهايى انسان از ترس پس از مرگ، انفاق در راه خدا را سفارش نموده اند. مردى به امام عرض كرد: «من از مرگ مى ترسم!» ايشان فرمودند:

اين بدان جهت است كه تو مال خود را پس از خود گذاشته اى درحالى كه اگر جلوتر فرستاده بودى، خوش حال مى شدى كه با مردن بدان مى رسى.(1)

به طوركلى سيره امام در برخورد با دستگاه خلافت و در رأس آن معاويه، نمونه بارزى از نحوه معاشرت ايشان با همه حتى دشمنان است. ايشان بارها طى نامه ها و سخن رانى هاى متعدد، به منظور حفظ مصلحت مسلمانان، حسن معاشرت و دوستى خويش را ثابت نمودند:

بدان كه اگر دست از مخالفت با من بردارى، بهره و نصيب بزرگى خواهى داشت و مصلحت مسلمانان نيز مراعات شده و ازاين رو به تو پيشنهاد مى كنم كه بيش از اين در ماندن در باطل خويش اصرار نورزى و دست بازدارى و مانند ساير مردم كه با من بيعت كرده اند تو نيز بيعت كنى... پس راه مسالمت پيش گير و سر تسليم فرود آر و درباره خلافت با كسى كه شايستگى آن را دارد و از تو سزاوارتر است، ستيزه مجوى تا بدين وسيله خداوند آتش جنگ و اختلاف را فرونشاند و تيرگى برداشته و وحدت كلمه پيدا شود و ميانه مردمان اصلاح و سازش پديد آيد.(1)

همان گونه كه مشاهده مى شود، امام در برخورد با دشمن خويش و دشمن اسلام، مطابق (فَقُولاٰ لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشىٰ )2

از طريق گفت گوى صميمانه و لطيف سخن گفته اند بدان اميد كه وى از مخالفت و لجاجت خويش دست بردارد.

ماندن از عوارض برهم خوردن سلامت روان مى شود.(1) بنابراين توجه به اين رفتار، تأثير بسزايى در بهبود كيفيت و سبك زندگى آدمى دارد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين زمينه فرمودند:

در مجازات گناه كسى شتاب نكن بلكه در آن بين، فرصتى نيز براى معذرت خواهى بگذار.(2)

يا در حديث ديگرى فرموده اند:

بهترين موقعى كه كريم بايد چشم پوشى كند، هنگامى است كه براى گناه كار پوزش خواستن دشوار است.(3)

هم چنين روزى يكى از خدمت كاران حضرت، مرتكب خلافى گرديد كه مى بايست تنبيه مى شد. امام دستور دادند او را تنبيه كنند. خدمت كار گفت: «مولاى من! (وَ الْعٰافِينَ عَنِ النّٰاسِ )4 . امام فرمودند: «تو را بخشيدم.» خدمتكار دنباله آيه را خواند: «وَ اللّٰهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ » . امام فرمود: «تو در راه خدا آزادى و دو برابر حقوقت را به تو خواهم پرداخت.»(4)

اين نوع دوستى ميان افراد كه از طريف بخشش منتشر مى گردد، سرانجام قلب را به صورت چراغى تابان و نورى عارى از تاريكى و آرامشى رهيده از پريشانى درآورده، بدان جا مى رساند كه به جاى بدى، نيكى مى كند و به جاى خودمحورى و به خود رسيدن، به ديگران مى رسد و آنان را مشمول عطاياى خود مى سازد، چنان كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، اين الگوى صديق الهى، به چنين مرحله اى راه يافته بودند.

ص:56

بسزايى در تحكيم روابط انسانى، صميميت و اخوت و سپس بهبود و اصلاح سبك زندگى آدمى ايفا مى كند. شيخ طوسى از عبدالله بن نافع از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نقل كرده:

هيچ كس به عيادت مريضى نمى رود مگر روز را به شب مى رساند با او هفتاد هزار فرشته هستند كه تا صبح براى او طلب مغفرت مى كنند و برايش ميوه تازه اى در بهشت مهيا مى شود.(1)

در حديث ديگرى فرمودند:

عيادت كننده وقتى از خانه اش به قصد عيادت از مريض بيرون مى شود، در رحمت خدا غوطه ور است! و چون به نزد مريض آمد و نشست، در درياى رحمت الهى غوطه ور مى شود تا وقتى كه از نزد مريض برمى گردد، هفتاد هزار فرشته او را بدرقه مى كنند و تمام روز براى او طلب آمرزش مى نمايند و اگر هم شب باشد، در آن جايگاه خواهد بود تا صبح و براى او ميوه تازه اى است در بهشت.(2)

مى شود.(1) در اين زمينه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اهميت اين امر را به يكى از فرزندانشان، گوش زد نموده و آيين دوست يابى را چنين فرموده اند:

يا بُنَى لَا تُؤَاخِ أَحَداً حَتَّى تَعْرِفَ مَوَارِدَهُ وَ مَصَادِرَهُ فَإِذَا اسْتَنْبَطْتَ الْخِبْرَةَ وَ رَضِيتَ الْعِشْرَةَ فَآخِهِ عَلَى إِقَالَةِ الْعَثْرَةِ وَ الْمُوَاسَاةِ فِى الْعُسْرَة؛

پسر من! با هيچ كس دوستى و برادرى مكن تا آمدوشد و راه و روش و منشأ و اصل او را دريابى، پس چون به تجربه يافتى و آن معاشرت را پسنديدى، با او بر اساس گذشت از لغزش و برادرى در مشكلات، دوستى كن.(2)

ايشان در حديثى ديگر، با بيان ويژگى هاى يك دوست واقعى، به تفكيك دوست از خويشاوند پرداخته، مى فرمايند:

خويشاوند كسى است كه دوستى و محبتش نزديك باشد هرچند از نظر نسبت از شما دور باشد، و بيگانه آن است كه دوستى و محبتش دور باشد، هرچند از نظر فاميل به شخص نزديك باشد. هيچ چيزى از دست انسان به تنش نزديك تر نيست درحالى كه همين دست اگر معيوب شود، مى برند و جدا مى كنند.(3)

هم چنين ايشان، هم نشينى با فرومايگان را بدنامى و معاشرت با تبهكاران را باعث ايجاد شك و بدگمانى معرفى كرده اند.(4) از نظر ايشان، دوست خوب را مى توان در مساجد و جاهايى يافت كه اجتماع مسلمانان است.(5)

حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند:

مَنْ أَدَامَ الِاخْتِلَافَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى ثَمَانٍ آيةً مُحْكمَةً وَ أَخاً مُسْتَفَاداً وَ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً وَ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً وَ كلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى الْهُدَى أَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى وَ تَرْك الذُّنُوبِ حَياءً أَوْ خَشْية؛

هر كس پيوسته در وقت نماز به مسجد رود، يكى از اين هشت چيز را بهره خواهد برد: نشانه محكمى [كه او را در راه حق استوار سازد]، يا برادرى كه از او استفاده كند، يا دانش تازه اى [كه از زبده هاى علم باشد]، يا رحمتى [از طرف حق] كه در انتظار آن بوده، يا كلمه و سخنى كه او را به راه خير و نجات راهنمايى كند، يا او را از بدى بازدارد، يا گناه را از روى حيا ترك گويد و يا از سر ترس وانهد(1)

بنابراين براى ارتقاى كيفيت زيست خويش، از هم نشينى با مؤمنين نبايد غافل بود.

بنابراين مشورت كردن، موجبات تكامل عقل آدمى است و از آن جا افزايش كيفيت زندگى او را تضمين مى كند.

پژوهش حاضر، براى ببين جايگاه اسوه هاى دينى در فرايند ايجاد سبك زندگى اسلامى، از الگوى وبر بهره برده و ضمن واكاوى زندگى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به تبيين سبك زندگى ايشان در قالب سه دسته كلى نگرش، گرايش و كنش پرداخت. يافته هاى پژوهش، حاكى از آن است كه از نظر امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نوع نگرش و بينش آدمى و به طوركلى اعتقادات او به خداوند، خويشتن و زندگى، نقش مؤثرى در شكل گيرى هويت و از آن جا گرايش هاى فردى و كنش هاى اجتماعى او دارد. دين دارى، مديريت جسم، زمان مندى، اهتمام به امور مسلمانان، صداقت و حسن معاشرت در برخورد با ديگران، از گرايش ها و كنش هايى است كه در سبك زندگى انسان تأثير به سزايى داشته و در پرتو اعتقاد به يكتايى معبود، ضمن تقرب انسان به بارگاه الهى، سعادت دنيوى و اخروى او را تضمين مى كنند.

بنابراين براى داشتن سبك زندگى دينى، بايد با توجه به الگوهاى معرفى شده در دين، به اصلاح بينش، نگرش و كنش هاى خويش پرداخت و بر اين اساس كيفيت زندگى خويش را بازسازى و غنى نمود. تنها در اين صورت است كه سعادت دنيوى و اخروى تضمين و حيات طيبه رقم مى خورد.

ص:62

12. عطاردى، عزيزالله، مسند امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه محمدرضا عطائى، خراسان: عطارد، 1386.

13. عطايى، محمدرضا، مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، مشهد: آستان قدس، 1386.

14. فاضل قانع، حميد، سبك زندگى و رسانه، تهران.

15. صدوق، معانى الاخبار، قم: جامعه مدرسين، 1403 ق.

16. -، التوحيد، قم: جامعه مدرسين، 1398 ق.

17. صديق سروستانى، رحمت الله و سيدضياء هاشمى، «گروه هاى مرجع در جامعه شناسى و روان شناسى اجتماعى با تأكيد بر نظريه هاى مرتن و فستينگر»، نامه علوم اجتماعى، ش 1، ص 167-149، 1381.

18. صنعانى، ابن عبدالرزاق، المصنف، بيروت: 1492 ق.

19. طبرسى، فضل بن محمد، اعلام الورى، تهران: 1338 ق.

20 طبرسى، شيخ حسن، مكارم الاخلاق، قم: شريف رضى، چاپ چهارم، 1370 ق.

21. طوسى، محمد بن حسن، امالى، ترجمه محمدصادق بحرالعلوم، مكتبه الاهليه، 1384 ق.

22. فارابى، محمدعلى و يعسوب عباسى على كمر، آداب معاشرت از ديدگاه معصومان (عليهم السلام)، چاپ پنجم، مشهد: آستان قدس، 1380.

23. فاضل قانع، حميد، «سبك زندگى دينى و نقش آن در كار و فعاليت جوانان»، فصلنامه مطالعات جوان و رسانه، ص 63-36، 1390.

24. فاضلى، محمد، مصرف و سبك زندگى، قم: انتشارات صبح صادق، 1382.

ص:64

25. قطب راوندى، سعيد بن هبه الله، سلوه الحزين العليل المعروف الدعوات، مدرسه امام مهدى عج، 1394 ق.

26. كاويانى ارانى، محمد، طرح نظريه سبك زندگى بر اساس ديدگاه اسلام و ساخت آزمون سبك زندگى اسلامى و بررسى ويژگى هاى روان سنجى آن، پايان نامه دكترى روان شناسى عمومى، اصفهان: دانشگاه اصفهان، 1388.

7. كاويانى، محمد، «تربيت اسلامى گذر از اهداف كلى به اهداف رفتارى»، مجله پژوهش هاى ميان رشته اى قرآن كريم، ش 2، ص 92-79، 1388.

28. كلينى، محمدبن يعقوب، كافى، تهران: مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، 1318 ق.

29 كوئن، بروس، مبانى جامعه شناسى، ترجمه غلام عباس توسلى و رضا فاصل، تهران: سمت، 1380.

30. گيدنز، آنتونى، تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقيان، تهران: نشرنى، چاپ دوم، 1382.

31. محمدى رى شهرى، محمد، ميزان الحكمه، تهران: دارالحديث، 1416 ق.

32. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار، بيروت: دارالاحياء، 1403 ق.

33. مرتضى عاملى، جعفر، تحليلى از زندگى سياسى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه محمد سپهرى، سازمان تبليغات اسلامى.

34. مهدوى كنى، محمدسعيد، «مفهوم سبك زندگى و گستره آن در علوم اجتماعى»، فصلنامه پژوهشى تحقيقات فرهنگى، ش 1، ص 330-291، 1386.

35. - دين و سبك زندگى، تهران: دانشگاه امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، 1387.

ص:65

36. موسوى لارى، مجتبى، رسالت اخلاق در تكامل انسان، قم: بوستان كتاب، 1386.

3. نسائى، احمدبن على، السنن النسائى، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1348 ق.

38. نيلى پور، مهدى، بهشت اخلاق، قم: مؤسسه تحقيقاتى حضرت ولى عصر (عج) 1385.

39. نيشابورى، حاكم، المستدرك على الدرستين، تحقيق يوسف عبدالرحمان.

40. وبر، ماركس، اخلاق پروتستان و روح سرمايه دارى، ترجمه عبدالمعبود انصارى، تهران: سمت، 1374.

41. يعقوبى، أحمد بن أبى يعقوب بن جعفر بن وهب، تاريخ يعقوبى، بى جا: موقع الوراق، بى تا.

ص:66

صورت عينى و جزيى بياموزند و اجراى دستورهاى اخلاقى را ناممكن و دور از دسترس ندانند.

معرفى سيره اخلاقى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) الگوى مناسبى براى رسيدن به اين هدف خواهد بود؛ زيرا پيامبر (ص) در مورد ايشان فرموده اند:

اين حسن از من خبر مى دهد؛ آثار و دين مرا به مردم معرفى مى نمايد؛ سنت مرا زنده مى كند؛ در رفتار خود متصدى امور من خواهد شد؛ خدا به وى نظر رحمت مى افكند؛ پس خدا رحمت كند كسى را كه اين مقام را براى او بشناسد!(1)

پس، زندگى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در واقع جلوه اى ديگر از اخلاق و رفتار پيامبر (ص) است؛ به طورى كه رسول خدا (ص) بر شناخت جايگاه ايشان به عنوان الگو و تبيين كننده دين و رفتار خويش تأكيد داشتند. ازاين رو، مطالعه سيره امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، راهى براى آشنايى بيش تر با سيره نبوى و ارزش هاى ناب اسلامى است.

بايد توجه داشت، بررسى سيره حضرت مى تواند يك الگوى عملى اخلاق در سطوح مختلف زندگى را به مردم معرفى نمايد و اين حقيقت را آشكار سازد كه مقام شامخ و جايگاه عصمت ائمه (عليهم السلام) مانعى براى الگوگيرى از ايشان و دليلى براى در دست رس نداشتن سبك زندگى آن بزرگواران نيست.

متأسفانه به اخلاق در مقايسه با ساير حوزه هاى علمى همچون فقه، فلسفه، كلام و تفسير، در ميان پژوهش گران كم تر توجه گرديده و ميزان آثار نگاشته شده در اين رشته، نسبت به ساير رشته ها در رتبه پايين ترى قرار دارد. از طرفى، بررسى سيره اخلاقى بزرگان دين به ويژه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز موضوعى است كه آثار چندانى در زمينه آن نگاشته نشده است. هرچند كتاب هايى درباره زندگى نامه

ص:69

آن بزرگوار به رشته تحرير درآمده؛ نگارشى يافت نشد كه زندگى ايشان را باهدف دست يابى به سيره اخلاقى حضرت بررسى كرده باشد. البته در برخى كتاب ها مانند حياة الامام حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نوشته باقر شريف قرشى و مسند الامام المجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، اثر عزيزالله عطاردى، در ضمن بررسى زندگى نامه و روايات امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، به گوشه اى از سيره اخلاقى حضرت اشاره شده است؛ ولى آنچه اين مقاله بر آن نظر دارد، تفكيك و نماياندن سيره اخلاقى ايشان در سه بُعد اصلى زندگى يعنى در نوع رابطه انسان باخدا، رابطه انسان با خود و رابطه او با ديگران مى باشد تا به صورت جزيى و عينى، الگوى اخلاقى كاملى براى تمام شئون زندگى انسان ها معرفى نمايد.

ازاين رو، پژوهش حاضر درصدد برآمد تا گامى هرچند كوچك، در برطرف ساختن خلأ موجود بردارد و در پاسخ به اين سؤال كه «سيره اخلاقى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) چيست ؟» به بررسى سبك رفتار و منش حضرت در سه بُعد اخلاق بندگى، اخلاق فردى و اخلاق اجتماعى بپردازد.

بايد در نظر داشت، آنچه در اين مقاله به عنوان سيره حضرت معرفى مى شود، تنها قطره اى از درياى فضايل آن جناب است و با توجه به ظرفيت محدود پژوهش، در هر بُعد اخلاقى، تنها چند اصل براى نمونه بيان مى شود؛ بنابراين نبايد فضايل اخلاقى ايشان را به موارد ذكر شده منحصر دانست يا گمان برد در زمينه ساير فضايل ايشان، روايتى كه بيان گر سيره حضرت باشد، نقل نشده است.

نكته ديگر آن كه درباره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، تفكيك سيره حضرت و قراردادن آن ها با عنوانى خاص، كار بسيار مشكلى است؛ زيرا ايشان به تمام فضايل اخلاقى متخلق بودند و رعايت شئون اخلاقى را در همه ابعاد به طور هم زمان درنظر داشتند. براى مثال، وقتى سيره اى براى بيان تواضع ايشان انتخاب

ص:70

مى گردد، ملاحظه مى شود كه در آن جلوه اى از مهربانى و سخاوت كه از اخلاق اجتماعى به شمار مى روند و زهد كه از اخلاق فردى محسوب مى شود و خشوع در برابر پروردگار كه جزو اخلاق بندگى است به چشم مى خورد و اين سيره به تنهايى مى تواند تحت هر يك از عناوين ياد شده قرار گيرد. با اين توضيح، بايد به خاطر داشت مشاهده هر سيره با عنوانى خاص، موجب غفلت از ساير نكات اخلاقى آن نگردد.

در ادامه، ابتدا به بررسى مفاهيم اصلى پژوهش پرداخته مى شود و بعد، سيره اخلاقى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بيان مى گردد.

خواهد بود. بنابراين، سيره هم شامل رفتارهاى خاص در موقعيت هاى ويژه مى شود و هم هر عملى كه از شخص سر مى زند - چه يك بار و چه مكرر؛ چون همگى جلوه هاى مختلف از انديشه درونى و خطمشى اى است كه فرد به آن اعتقاد دارد. به عبارت ديگر، آنچه فرد در عمل نشان مى دهد، نمايى از سبك زندگى است كه براى خود برگزيده.

البته معانى خاص ترى از سيره نيز وجود دارد؛(1) اما از آن جا كه هدف اين پژوهش، نشان دادن نمونه هايى از رفتار اخلاقى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در زندگى روزمره به منظور ارائه الگويى عينى و عملى است، همين معنا مقصود را حاصل مى نمايد.

ملكات زشت و پليد باشد، رفتار نكوهيده اى دارد، پس داراى اخلاق ناپسند خواهد بود. هرچند به طوركلى، وقتى خُلق يا اخلاق به صورت مطلق و بدون صفت يا قيدى به كار مى رود، به معناى خُلق پسنديده است.

با توجه به تعاريفى كه از دو واژه «سيره» و «اخلاق» گفته شد، منظور از «سيره اخلاقى» در اين پژوهش، حالات و ملكات نفسانى پسنديده اى است كه در موقعيت هاى مختلف زندگى و در شئون متفاوت از انسان سرمى زند و بيان گر رفتارهاى ممدوح و شايسته فرد در برابر خدا، خود و ديگران است.

طبق يك تقسيم بندى، گستره علم اخلاق اسلامى، بر حوزه هاى اخلاق بندگى، اخلاق فردى و اخلاق اجتماعى مشتمل است. ما نيز به منظور دست يابى به سيره اخلاقى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، اين سه سطح را به طور جداگانه بررسى مى كنيم.

اين بينش بيش تر شود، تواضع در برابر پروردگار افزون تر مى گردد. از آن جا كه معصومان (عليهم السلام)، به نهايت درجه خداشناسى نايل گشته و عظمت الهى را با عمق وجود درك كرده اند، نوع ابراز بندگى و خاك سارى آن بزرگواران بر آستان حضرت حق، از جنس ديگرى است، چنان كه اوج ادب و خضوع را كه با عشقى سرشار عجين است، در عبادات ايشان مى توان مشاهده كرد. معصومان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اين خشوع و تذلل را مايه سربلندى خود مى دانستند و به آن افتخار مى كردند. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند:

«عِزَّ الَّذِينَ يعْرِفُونَ مَا جَلَالُ اللَّهِ أَنْ يتَذَلَّلُوا لَه»؛(1) "عزت آنان كه جلال خدا را درك كنند، به افتادگى در برابر اوست."

ايشان به عنوان انسانى كامل، در نهايت يقين و معرفت به عظمت الهى، چنان سلوكى خاشعانه و بنده وار در برابر پروردگار داشتند كه همچون قطره اى محو در درياى وجود الهى بوده، همواره به درگاه خداوند اظهار كوچكى و خضوع مى كردند.

در بيان حالات ايشان آمده كه هنگام گرفتن وضو، اعضايشان مى لرزيد و رنگ مباركشان زرد مى گشت. وقتى علت را از آن حضرت جويا مى شدند در جواب مى فرمودند:

«حَقٌّ عَلَى كلِّ مَنْ وَقَفَ بَينَ يدَى رَبِّ الْعَرْشِ أَنْ يصْفَرَّ لَوْنُهُ وَ تَرْتَعِدَ مَفَاصِلُهُ »؛(2) «جا دارد هركسى كه در مقابل پروردگار عرش قرار مى گيرد، رنگش زرد و مفصل هايش دچار رعشه شود.» هنگامى كه از وضو فارغ مى شدند و به درب مسجد مى رسيدند؛ سرشان را بلند مى كردند و مى گفتند:

إِلَهِى ضَيفُك بِبَابِك يا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاك الْمُسِىءُ فَتَجَاوَزْ عَنْ قَبِيحِ مَا عِنْدِى بِجَمِيلِ مَا عِنْدَك يا كرِيم؛

(3)

ص:74

بار خدايا! مهمان تو بر در خانه ات قرار گرفته است؛ اى خداى نيكوكار! شخص گنه كار نزد تو آمده؛ اى پروردگار كريم! از گناهان من به دليل آن نيكويى هايى كه دارى درگذر!

مى دارند. پس از آن، به منزل خود باز مى گردد، استراحت مى كند و باز همين كارها را انجام مى دهد.

معاويه با شنيدن اين سخنان گفت: «ما در هيچ يك از اين كارها مانند او نيستيم.»(1)

همان طور كه ملاحظه مى شود، آن حضرت با مقيد بودن به حضور در مسجد و محل نماز خود هنگام رسيدگى به امور مردم و شنيدن سخنان ايشان، محوريت نماز و مسجد را در جامعه اسلامى نهادينه مى كردند و اين خود نوعى ارج نهادن به نماز و پر خيروبركت دانستن مكان آن است.

أَنْ أَلْقَاهُ وَ لَمْ أَمْشِ إِلَى بَيتِهِ »؛(1) «من شرم دارم خداوند را ملاقات كنم درحالى كه پياده به خانه او نرفته باشم.» اين بيان حضرت، برخاسته از ادب و اخلاق فوق العاده ايشان در برابر پروردگار است كه از خداشناسى عميقى نشأت مى گيرد.

بايد توجه داشت كه رفتن به سفر حج با پاى پياده، كار بسيار طاقت فرسايى است و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز در اين راه، رنج هاى زيادى متحمل مى شدند؛ چنان كه گاهى در اين سفرها، پاهاى ايشان متورم مى شد و نياز به درمان پيدا مى كرد.(2) كار به قدرى مشكل بود كه بسيارى از افراد، از همراهى با ايشان باز مى ماندند. ابراهيم رافعى از پدربزرگش چنين نقل مى كند:

امام حسن و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را ديدم كه براى حج پياده مى رفتند. هر كس ايشان را مى ديد، از مركب خود پايين مى آمد و پياده راه مى پيمود. اما عده اى برايشان پياده روى سخت بود، لذا به سعد بن ابى وقاص گفتند: «پياده رفتن براى ما دشوار است، از طرفى نمى توانيم راضى شويم كه سواره باشيم و اين دو بزرگوار پياده حركت كنند.» پس سعد اين مطلب را به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) عرض كرد و التماس نمود كه ادامه راه را سوار مركب شوند. آن حضرت در پاسخ فرمودند: «ما نذر كرده ايم كه پياده برويم و سوار نمى شويم؛ ولى از راه دور مى رويم تا بر مردم دشوار نباشد.»(3)

چنين حج گزاردنى آن هم براى چندين بار، نشان از عشق سرشار آن حضرت به پروردگار خود و نهايت تلاش براى ابراز فروتنى در برابر عظمت الهى دارد.

پرتو نور آن حركت كرد.(1) از آن جا كه معصومان (عليهم السلام) عاشقان حقيقى خداوند بودند و قرآن را كلام معشوق خود مى دانستند، به خواندن قرآن بسيار علاقه داشتند و به تلاوت آن انس گرفته بودند. ايشان قرآن را مظهر تجلّى يار مى دانستند و بر اين اعتقاد بودند كه: «فَتَجَلَّى لَهُمْ سُبْحانَهُ فى كتابِهِ مِنْ غَيرِ أَنْ يكونُوا رَأَوْهُ »؛(2) «خداى سبحان در كتاب خويش [قرآن]، بى آن كه او را ببينند، براى بندگان تجلى نمود.» ازاين رو، به مردم سفارش مى فرمودند كه قرآن را با توجه بخوانند و در آيات آن تدبر كنند و تنها به تلاوت آن اكتفا ننمايند. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در توصيه اى مى فرمايند:

وَ اعْقِلُوهُ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايةٍ وَ لَا تَعْقِلُوهُ عَقْلَ رِوَايةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْكتَابِ كثِيرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ ؛(3)

اين سخنان را براى فهم و درايت بشنويد، نه براى نقل و روايت كه راويان كتاب بسيارند و فهم كنانش اندك!

آنچه بيان شد، در سيره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به خوبى مشهود است. در حالات ايشان آمده كه حضرت، قرآن را با دقت و تأمل فراوان تلاوت مى نمودند و هرگاه به آيه اى مى رسيدند كه در آن مؤمنان مخاطب بودند، مى فرمودند: «لَبَّيك الَلّهُمَ لَبَّيك».(4) هم چنين هر شب سوره كهف را پيش از خواب تلاوت مى نمودند.(5)

همان طور كه در بررسى حالات عبادى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ملاحظه شد، چيزى كه بيش از همه جلوه گرى مى كند، ادب فوق العاده ايشان در برابر پروردگار است كه

ص:78

از عشقى سرشار سرچشمه گرفته و رابطه خالق و مخلوق را به رابطه عاشق و معشوق تبديل كرده است. آن حضرت، در جزيى ترين اعمال عبادى، سعى داشتند نهايت اخلاق بندگى را رعايت كنند و خشوع و تذلل خود را به زيباترين وجه به پروردگار خويش اظهار نمايند.

دل بستگى به مال دنيا، به راحتى از آن چشم مى پوشيدند. ايشان دو بار تمام ايشان اموال و دارايى هاى خود را در راه خدا انفاق كردند و سه بار هر آنچه در تملك خويش داشتند، به طور مساوى با فقرا قسمت نمودند.(1)

با توجه به سخاوت بى نظير ايشان كه در بحث اخلاق اجتماعى بدان پرداخته خواهد شد، به دست مى آيد كه حضرت، اموال بسيارى در اختيار داشتند و اين طور نبود كه تهى دست باشند؛ ولى زهد بالا و بى رغبتى شديد ايشان به دنيا، سبب شده بود تا زندگى بسيار بى آلايشى در حد فقيرترين افراد جامعه برگزينند تا جايى كه امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، حضرت را به عنوان زاهدترين فرد روزگار خويش معرفى فرموده اند.(2) نمونه اى از زهد و پارسايى ايشان، روايتى است كه «مدرك بن زياد»(3)

نقل مى كند و مى گويد:

روزى در باغ ابن عباس بوديم كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پسران عباس وارد شدند و قدرى در باغ گردش كردند و بعد در كنار نهرى نشستند. حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود: «مدرك! غذايى دارى ؟!» گفتم: «بلى!» و بعد مقدارى نان و قدرى نمك و كمى سبزى آوردم. امام آن غذاى ساده را ميل كردند و فرمودند: «اى مدرك! چه غذاى خوب و پاكيزه اى بود.» در اين وقت غذاهاى خوب و مفصلى براى امام آوردند. حضرت فرمود: «مدرك! غلامان را صدا بزن تا بيايند و بخورند.» غلامان همگى آمدند و غذا خوردند؛ ولى امام چيزى تناول نفرمودند. گفتم: «آقاى من! چرا شما صرف نكرديد؟» امام فرمودند:

«إنَّ ذَاك

ص:80

الطَعَام أحَبُ عِندِى لِأنَّه طَعامُ الفُقَراءِ وَ المَحرُومِين»؛ «من همان غذاى ساده را دوست داشتم، زيرا غذاى صالحان و مستمندان است. «(1)

نقل شده است، همين اندك هم نشان از عمق كينه دشمنان ايشان دارد؛ زيرا به رغم شهادت تاريخ بر حضور شجاعانه حضرت در ميادين مختلف جنگ، بازهم كينه توزان تلاش داشتند اين حقيقت آشكار را مخفى نمايند و صلح ايشان را به چنين دليل بى اساسى استناد دهند. در برابر تهمت هاى نادرستى از اين دست، به قدرى دلايل محكم وجود دارد كه بيان آن ها از توان اين نوشتار خارج است، لذا در ادامه تنها به بيان دو دليل اكتفا مى گردد:

دليل اول آن كه آن امام بزرگوار، از خاندان عصمت و طهارت هستند و اين خاندان همگى در رأس قله كمالات قرار دارند. در حديثى از امام رضا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمده است:

«نَحْنُ فِى الْعِلْمِ وَ الشَّجَاعَةِ سَوَاءٌ وَ فِى الْعَطَايا عَلَى قَدْرِ مَا نُؤْمَر»؛(1)«ما اهل بيت (عليهم السلام) در علم و شجاعت برابريم و در بخشيدن (علم و مال به مردم) به هر اندازه كه دستور داريم، مى بخشيم.» با اين وصف، در خاندان عصمت و طهارت، شجاعت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه با معاويه صلح كردند و شجاعت امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه با يزيد جنگيدند، به يك اندازه است. نيز با استناد به اين حديث، مى توان گفت كلام اميرمؤمنان على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در وصف شجاعت خود كه فرمودند:

«وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِى لَمَا وَلَّيتُ عَنْهَا»؛(2)

«به خدا قسم اگر همه عرب براى جنگ با من پشت به پشت يك ديگر دهند (و به من يورش آورند)، به هيچ وجه از آن ها روى بر نمى گردانم.» براى تمام ائمه صادق است.

دليل دوم، نقل هاى تاريخى از سيره حضرت در صحنه هاى نبرد است كه شجاعت و پيشتازى ايشان در ميدان جنگ را نشان مى دهد. امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در زمان خلافت پدر بزرگوارشان، در جنگ هاى جمل، صفين و نهروان حضور

ص:82

داشتند و نقش هاى مؤثرى در اين جنگ ها ايفا مى كردند. براى مثال، در جنگ صفين، مردم را بر ضد سپاه قاسطين بر مى انگيختند و ايشان را تشجيع مى نمودند. آن حضرت در يكى از سخنانشان فرمودند:

فَاحْتَشِدُوا فِى قِتَالِ عَدُوِّكمْ مُعَاوِيةَ وَ جُنُودِهِ فَإِنَّهُ قَدْ حَضَرَ وَ لَا تَخَاذَلُوا فَإِنَّ الْخِذْلَانَ يقْطَعُ نِياطَ الْقُلُوبِ وَ إِنَّ الْإِقْدَامَ عَلَى الْأَسِنَّةِ نَجْدَةٌ وَ عِصْمَةٌ ؛(1)

پس براى نبرد با دشمن خود، معاويه و سپاهش، بسيج شويد، زيرا او اينك آماده شده است و (روحيه) پيكارجويى را رها نكنيد (و يك ديگر را تنها مگذاريد)، كه ترك آن (روحيه) رشته پيوند دل ها را بگسلد و پايمردى (با جولان) تيغ و سنان، ضامن هميارى و جلوگيرى (از شكست) است.

هم چنين ايشان مسئوليت جناح راست سپاه اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در جنگ صفين(2) و هدايت سپاهيان را از كوفه تا منطقه «ذى قار» براى ملحق شدن به امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در جنگ جمل(3) بر عهده داشتند.

هرچند اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سعى مى كردند براى محفافظت از نسل پيامبر (ص)، ايشان و برادر ارجمندشان امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را از صحنه هاى پرخطر جنگ دور نگه دارند، آن حضرات هميشه براى رفتن به كارزار پيش قدم بودند(4)

و گاه با اصرار اطرافيان دست از نبرد مى كشيدند.

ص:83

گويند در جنگ صفين، مردى به نام «زبرقان بن حكم» كه از بزرگان مردم شام بود، به ميدان آمد و هم آورد خواست. حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به نبرد او شتافتند. زبرقان از او پرسيد: «تو كيستى ؟» حضرت فرمود: «من حسن بن على ام» زبرقان گفت: «پسرم برگرد! به خدا سوگند كه روزى به پيامبر (ص) نگريستم كه سوار بر ناقه خود از ناحيه قبا برمى گشت و تو در آن روز جلوى آن حضرت بودى. من كسى نيستم كه رسول خدا (ص) را ديدار كنم و خون تو بر گردنم باشد» و زبرقان برگشت. وقتى اين خبر به اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رسيد - كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به رويارويى زبرقان رفته است - به ياران خود فرمود: «اين جوان را براى من نگه داريد كه مبادا فقدان او مرا درهم شكند!» گروهى از سواران امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شتابان خود را به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رساندند و ايشان را برگرداندند.(1)

به رغم مراقبت هاى حضرت امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، صحنه هايى پرشور از شجاعت كم نظير امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در ميادين جنگ به ثبت رسيده است. روايت كرده اند حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در روز جنگ جمل، محمد بن حنفيه را طلبيدند و نيزه خود را به او دادند و فرمودند: «برو اين نيزه را بر شتر عايشه بزن!» او چون نزديك شتر رسيد، قبيله بنى خيبه راه را بر او سد كردند. چون به نزد حضرت برگشت، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيزه را از دست او گرفت و به جانب شتر عايشه تاخت و نيزه را بر شتر فرو برد و با نيزه خون آلود به سوى حضرت برگشت. پس چهره محمدبن حنفيه از خجالت سرخ شد. حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

«لَا تَأْنَفْ فَإِنَّهُ ابْنُ النَّبِى وَ أَنْتَ ابْنُ عَلِى»؛(2)

«خجالت زده نشو (از اين كه تو نتوانستى و حسن توانست)؛ زيرا او فرزند پيغمبر (ص) است و تو فرزند على هستى.»

ص:84

آرى، آن حضرت چنان شجاعتى داشتند كه تلاش هاى مذبوحانه دشمنان، براى خدشه دار كردن شخصيت ايشان، راه به جايى نبرد و نام حضرت هم چنان در صف اول شجاعان تاريخ مى درخشد.

أَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ بَلَغَنِى كتَابُكمْ تُعَزُّونِّى بِفُلَانَةَ ، فَعِنْدَ اللَّهِ أَحْتَسِبُهَا تَسْلِيماً لِقَضَائِهِ ، وَ صَبْراً عَلَى بَلَائِهِ ،... وَ كانَتْ أُمَّةً مَمْلُوكةً ، سَلَكتْ سَبِيلًا مَسْلُوكةً ، صَارَ إِلَيهَا الْأَوَّلُونَ ، وَ سَيصِيرُ إِلَيهَا الْآخِرُونَ ، وَ السَّلَامُ ؛(1)

اما بعد، نامه شما به من رسيد كه مرا در مرگ فلان دخترم تسلى داده بوديد. اجر مصيبت او را از خدا مى طلبم و تسليم قضاى الهى گشته ام و صابرم بر بلاى او!... اين دختر من كنيزى بود مملوك پروردگار و به راهى پيموده شده رفت كه پيشينيان به آن راه رفته اند و آيندگان به آن راه خواهند رفت - والسلام!

چنان كه مشاهده مى شود، كلام حضرت سرشار از رضايت و تسليم در برابر امر پروردگار است و گرچه مصيبت ايشان بزرگ بود، ذره اى شكايت و ناشكرى در كلام امام به چشم نمى خورد. اين درسى است براى همه تا چگونه در برابر مصائب رفتار نمايند.

عفت و خوددارى از گناه، ابعاد مختلفى دارد كه در ادامه به ذكر سيره امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در دو بُعد بارز آن يعنى عفت در رفتار و عفت در گفتار پرداخته مى شود:

به تو اخطار مى كنم كه مرا با خودت دچار آتش جهنم منمايى!!» آن زن هم از شدت گريه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شروع به گريه كرد. لحظاتى بعد، امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) داخل شدند و ديدند كه ايشان گريانند. آن بزرگوار نيز گريستند. ياران آن حضرت به تدريج وارد شدند و از گريه ايشان شروع به گريه كردند تا اين كه صداها به گريه بلند شد و آن زن آن جا را ترك كرد. سپس مردم برخاستند و پراكنده شدند. پس ازاين جريان امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در مدت عمر خود به دليل احترام امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از آن حضرت سؤالى نكردند در يكى از شب ها كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خواب بودند ناگهان بيدار شدند و شروع به گريه نمودند. امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به ايشان فرمود: «براى چه گريان شدى!؟» حضرت پاسخ دادند: «براى خوابى كه امشب ديدم.» فرمودند: «چه خوابى ؟» پاسخ دادند: «به آن شرط مى گويم كه تا زنده ام براى كسى بازگو نكنى!» امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود: «نمى گويم!» حضرت ادامه دادند: «حضرت يوسف (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در عالم خواب ديدم. وقتى من هم نظير ديگران به حُسن و جمال وى نگاه كردم، گريان شدم. آن حضرت به من نظر كرد و گفت: «پدر و مادرم فداى تو! براى چه گريه مى كنى ؟» گفتم: «به ياد يوسف و همسر عزيز مصر افتادم و آن بلاهايى كه تو به آن ها مبتلا شدى و آن زندانى كه تو رفتى و آن فراقى كه يعقوب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ديد به خاطرم آمد؛ لذا گريان و دچار تعجب شدم». حضرت يوسف (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به من گفتند: «پس چرا از آن زن باديه نشين كه در ابواء مزاحم تو شد تعجب نمى كنى ؟»(1)

خداوند در قرآن بدان تذكر داده و فرموده است: (وَ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلاٰماً) ؛(1) «بندگان خدا كسانى هستند كه در روى زمين با فروتنى گام برمى دارند و هرگاه مردم جاهل آنان را (به زشتى) صدا كنند، با سخن مسالمت آميز (و زبان خوش) پاسخ مى دهند».

شايد اهميت عفت زبان كه حتى رعايت آن در مقابل جاهلان هم سفارش شده، بدان دليل باشد كه كنترل زبان بسيار دشوار است و اراده و خويشتن دارى بالايى مى طلبد. اغلب افراد در تعارضاتى كه با ديگران پيدا مى كنند، اولين و راحت ترين عكس العملى كه نشان مى دهند ناسزاگويى است. ازاين رو، هر اندازه انسانى بتواند زبان خود را از سخن ناشايست باز دارد، ميزان اراده و خداترسى او را نشان مى دهد.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در سيره عملى، متخلق ترين فرد به اين فضيلت اخلاقى بودند و به رغم زندگى در زمانى كه دشنام دادن به پدر گراميشان آزاد و مرسوم بود، نمونه هاى متعددى يافت مى شود كه حضرت در مقابل هتاكى افراد نادان، حتى كلمه اى به دور از ادب و نزاكت بر زبان جارى نساختند.

نقل شده كه مروان در مدينه حاكم بود و حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را هر جمعه بر سر منبر دشنام مى داد و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى شنيدند و هيچ نمى گفتند. سپس مردى را فرستاد تا به حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و به او دشنامى بسيار زشت داد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به او فرمودند:

برو به مروان بگو:

إنّى وَاللَّه لا أَمحُو عَنك شيئاً ممِّا قُلتَ بأن أَسُبُّك، ولكن مَوعِدِى وَ مَوعِدِك اللَّه، فَإن كنتَ صَادِقاً جَزَاك اللَّهُ بِصِدقِك، وَ إِن كنتَ كاذِباً فَاللَّهُ أَشَدُّ نَقمَةً ؛

(2)

ص:89

من با دشنام دادن به تو، چيزى از حرف هاى تو را محو و بى كيفر نمى سازم، بلكه مى گذارم خدا حقم را از تو بگيرد و ميان ما داورى فرمايد تا اگر راست گفته بودى، پاداش خيرت دهد و اگر دروغ گفته بودى، خدا كيفرى سهمگين تر از ما مى دهد!

همان طور كه ملاحظه مى شود، ايشان در موقعيتى قرار گرفتند كه خون هر انسانى را به جوش مى آورد و حداقل عكس العملى كه اغلب افراد در اين مواقع نشان مى دهند، معامله به مثل در گفتار است؛ ولى ايشان به جاى زبان گشودن در برابر چنان سخنان ناروايى، با خويشتن دارى، شأن و جايگاهشان را حفظ نمودند و دشمن را در رسيدن به مقصودى كه داشت، يعنى عصبانى كردن حضرت و وادار ساختن ايشان به عكس العملى كه بهانه به دست حكومت دهد، ناكام ساختند.

عمير بن اسحاق درباره با اين ويژگى حضرت مى گويد:

در نظر من هيچ كس از حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيكوتر سخن نمى گفت؛ طورى كه دوست داشتم سكوت نكند. هرگز از او دشنامى نشنيدم جز يك بار كه ميان حسين بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و عمرو بن عثمان بن عفان خصومتى درباره زمينى رخ داد. امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پيشنهادى فرمود كه عمرو بن عثمان نپذيرفت. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

«لَيسَ لَهُ عِنْدَنَا إِلَّا مَا أَرْغَمَ أَنْفَهُ »؛ "بر خلاف انتظار او پيشنهاد ديگرى نداريم، بينى او به خاك ماليده باد!" هرگز دشنامى تندتر از اين از حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نشنيده ام.»(1)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در عفت و خويشتن دارى - چه در رفتار و چه در گفتار - سرآمد روزگار خويش بودند و سرچشمه چنين اراده و عزمى، در بازدارندگى نفس از شهوت و گناه چيزى جز خداترسى و اعتقاد حقيقى به حضور پروردگار نمى تواند باشد. لذا هر كس بخواهد به فضيلت پاكى آراسته گردد، ابتدا ايمان و تقواى خود را بايد تقويت نمايد.

ص:90

اى فلان! حق سؤال تو نزد من عظيم است و معرفت من به آنچه از براى تو لازم است، پيش من بزرگ است و دست من به برآوردن آنچه تو سزاوار آنى عاجز است و بسيار، در راه بارى تعالى اندك است و در ملك من آن مقدار كه براى تشكر از تو كفايت كند، موجود نيست. پس اگر قبول كنى آن مقدار را كه در توان من است و رفع كنى از من سختى جمع آورى و اهتمام به آنچه از حق تو بر من واجب است، آن را به جاى آورم!

مرد گفت: «اى پسر پيامبر خدا (ص) اندك را قبول دارم و شكر آن عطيه را مى گويم و عذر بر منع آن را مى پذيرم.» آن حضرت وكيل خود را طلب فرمودند و اموال خود را به طور كامل محاسبه نمودند و فرمودند: «فاضل! سيصد هزار درهم را حاضر كن!» او پنجاه هزار درهم را حاضر ساخت. امام فرمود: «آن پانصد دينار اشرفى را چه كردى ؟» گفت: «آن نزد من است.» فرمود: «آن را نيز حاضر ساز!» آن حضرت تمام آن درهم و دينارها را به آن مرد دادند و فرمودند: «كسى را بياور تا اين ها را بردارد.» او دو حمال را آورده، آن سكه ها را بر پشت ايشان نهاد. سپس آن حضرت رداى مبارك خود را به عنوان كرايه حمالان به آن مرد دادند. يكى از ملازمانش عرض كرد: «واللَّه نزد ما يك درهم نمانده!» آن حضرت فرمود:

«لَكنِّى أَرْجُو أَنْ يكونَ لِى عِنْدَ اللَّهِ أَجْرٌ عَظِيم»؛(1)

«ليكن از حق تعالى اميد اجر عظيم دارم.»

هم چنين عرب باديه نشينى به خدمت آن حضرت آمد. حضرت پيش از آن كه درخواستى كند فرمود: «هرآنچه در خزانه موجود است به او دهيد!» پس بيست هزار درهم به او دادند. اعرابى گفت: «اى مولاى من! چرا نگذاشتى مدح شما گويم و حاجت خود را اظهار كنم ؟» حضرت چند بيت انشا فرمودند كه مضمون بعضى از آن ها اين است: «ما اهل بيت، عطا مى كنيم بى آنكه كسى از ما اميد و

ص:92

آرزو داشته باشد؛ و بخشش مى نماييم پيش از آن كه آبروى سائل ريخته شود. اگر دريا كثرت عطاهاى ما را بداند، هرآينه در عرق خجالت خود غرق شود!»(1)

سيره حضرت تفسير عينى كلام ايشان در بيان معناى جود و كرم است. حضرت در پاسخ به اين سؤال كه: «جود و كرم چيست ؟» فرمودند:

«الِابْتِدَاءُ بِالْعَطِيةِ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ وَ إِطْعَامُ الطَّعَامِ فِى الْمَحْل»؛(2)

«بخشيدن قبل از درخواست و اطعام در هنگام تنگ دستى و سختى.»

بخشش هاى كريمانه حضرت به سبك معاويه و ساير حكام اموى و عباسى نبود كه يا براى شنيدن ثنا باشد يا براى ارضاى حس خودبرتربينى و لذت بردن از قدرت و ثروتى كه در اختيار داشتند و يا براى رسيدن به موقعيتى در نظر مردم. بلكه تنها انگيزه ايشان، كمك به مستمندان و دست گيرى از نيازمندان براى جلب رضايت پروردگار بود. لذا هنگام بخشش با شخص محتاج چنان برخورد مى كردند كه گويى در حال پرداخت دِين خود به او هستند و از او به دليل قبول احسان، تشكر مى نمودند. ايشان در انفاق هاى خود، به حفظ آبروى درخواست كننده توجه مى كردند و دوست نداشتند كه افراد هنگام ابراز نياز، احساس حقارت كنند؛ لذا طورى رفتار مى نمودند كه گويى در حال انجام دادن وظيفه شان هستند و مبالغ هنگفتى را كه انفاق مى نمودند، را ناچيز مى شمردند. چنين اخلاق كريمانه اى، نشأت گرفته از روح بزرگ و شخصيت والاى آن امام بزرگوار و دليل ديگرى بر زهد آن حضرت است كه دنيا را محل عبور و متاع آن را موجب فريب و غرور مى دانستند و به راحتى اموال خود را در راه خدا انفاق مى نمودند؛ بدون آن كه ذره اى به آن دل بسته و يا در فكر گردآورى آن باشند.

ص:93

آنچه امام در اين سيره به جا آوردند، مراعات حق هم نشين است كه از آداب اجتماعى به شمار مى رود و يكى از آثار مهم و قطعى آن، ايجاد محبت و الفت ميان افراد است كه اسلام به آن تشويق مى كند.

هم چنين امام رضا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند:

موقعى كه شهادت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نزديك شد، ايشان گريستند. به آن بزرگوار گفته شد: «آيا گريه مى كنيد در صورتى كه چنين مقام و منزلتى نزد پيغمبر خدا (ص) داريد و آن بزرگوار درباره شما فرموده آنچه را كه بايد بفرمايد. شما بيست حج با پاى پياده به جاى آورده ايد و سه مرتبه مال خود، حتى نعلينتان را با خدا تقسيم نموده ايد!؟» حضرت فرمود:

«إِنَّمَا أَبْكى لِخَصْلَتَينِ لِهَوْلِ الْمُطَّلَعِ وَ فِرَاقِ الْأَحِبَّةِ »؛(1) "من براى دو موضوع گريه مى كنم: يكى وحشت هنگام حساب و ديگرى فراق دوستان."

آرى! محبت دوستان به قدرى در دل حضرت جاى داشت كه در هنگام مرگ، غم فراق ايشان اشك بر چهره مبارك حضرت جارى ساخت.

لطف سرشار آن امام رئوف، همچون باران، همه حتى حيوانات را دربرمى گرفت. روزى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نشسته بودند و طعامى تناول مى نمودند. سگى در پيش ايشان ايستاده بود و حضرت هر لقمه اى كه تناول مى فرمودند لقمه اى پيش سگ مى افكندند. مردى گفت: «اى پسر پيامبر (ص) آيا مى خواهيد اين سگ را از شما دور كنم ؟» حضرت فرمود:

«دَعْهُ إِنِّى لَأَسْتَحْيى مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يكونَ ذُو رُوحٍ ينْظُرُ فِى وَجْهِى وَ أَنَا آكلُ ثُمَّ لَا أُطْعِمُهُ ؛»(2)

«آن را رها كن! زيرا از خدا شرم دارم در حالى غذا بخورم كه جان دارى به من نگاه كند و من آن را طعام ندهم و برانم.»

ص:95

چنان كه مشاهده مى شود، حضرت از مرحله گذشت نيز بالاتر رفته، بدى را با نيكى پاسخ دادند؛ كارى كه تحمل آن براى هر كس ممكن نيست و طبق فرمايش قرآن كريم، به اين مرحله نمى رسند جز كسانى كه داراى صبر و استقامت اند و كسانى كه بهره عظيمى از ايمان و تقوا دارند.(1)

اوج گذشت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در نحوه برخورد با قاتلشان مى توان مشاهده كرد. عمربن اسحاق كه پس از مسموميت ايشان همراه امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به منزل ايشان رفته بود، نقل مى كند كه امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از حضرت پرسيدند: «چه كسى تو را زهر داده ؟» ايشان پاسخ دادند:

وَ مَا تُرِيدُ مِنْهُ أَتُرِيدُ قَتْلَهُ إِنْ يكنْ هُوَ هُوَ فَاللَّهُ أَشَدُّ نَقِمَةً مِنْك وَ إِنْ لَمْ يكنْ هُوَ فَمَا أُحِبُّ أَنْ يؤْخَذَ بِى بَرِى؛(2)

از آن كس چه مى خواهى ؟ آيا مى خواهى او را بكشى ؟ اگر آن كسى باشد كه من مى دانم، خشم و عذاب خداوند بر او بيش از توست و اگر او نباشد، من دوست ندارم بى گناهى به خاطر من گرفتار شود.

نحوه برخورد حضرت در برابر ظلم عظيمى كه در حقشان روا داشته شد، نشان از روح بزرگوار و بخشنده ايشان دارد كه حتى راضى به مؤاخذه و انتقام از قاتل خويش نبودند و از حق خود براى مجازات او گذشتند.

شخص در روابط اجتماعى، خود را از ديگران بهتر نداند(1) و به سبب شأن و حريم قائل شدن براى خود، هرچند واقعيت داشته باشد، از مردم فاصله نگيرد.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به رغم داشتن جايگاه عظيم دينى و علمى و اجتماعى، در ميان مردم و همراه آنان بى تكلف زندگى مى كردند و با فروتنى، چنان رفتار مى نمودند كه گويى هيچ برترى نسبت به آن ها ندارند. ايشان خود را از مردم جدا نمى دانستند و از آن ها توقع احترام و خدمت نداشتند و ديگران را كوچك نمى پنداشتند. سيره عملى ايشان به خوبى گوياى اين فضيلت اخلاقى عظيم است.

ابن شهرآشوب روايت كرده كه روزى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر جمعى از گدايان گذشتند كه چند تكه نان خشك روى زمين گذاشته، مى خوردند. وقتى نگاه آن ها بر آن حضرت افتاد، به ايشان تعارف كردند تا هم غذايشان شود. حضرت از اسب پياده شدند و فرمودند: إن الله لا يحب المستكبرين؛ «خدا متكبران را دوست نمى دارد.» با آن ها نشستند و از طعامشان تناول فرمودند تا همه سير شدند و به بركت وجود آن حضرت، چيزى از طعام كم نشد. سپس امام آن گدايان را به مهمانى خويش دعوت كردند و طعام هاى نيكو براى ايشان حاضر نمودند و آنان را به خلعت هاى فاخر مزين گردانيدند.(2)

چنان كه ملاحظه مى شود، حضرت بدون هيچ تكبرى با گدايان هم سفره شدند و از غذاى حقيرانه ايشان با خوش رويى تناول نمودند، بدون آن كه ذره اى اظهار ناخرسندى كنند و به هيچ وجه روا ندانستند به دليل رعايت شأن و مقام خود، دل آن تهى دستان را بشكنند. نشان دادن تواضعى در اين حد از آن بزرگوارى كه

ص:98

صاحب جايگاه امامت و عزت ملكوتى است، نشأت گرفته از ايمان بلند به خداوند تعالى و درك عظمت الهى است؛ زيرا اعتقاد داشتند و مى فرمودند:

«فَإِنَّ رِفْعَةَ الَّذِينَ يعْلَمُونَ عَظَمَةَ اللَّهِ أَنْ يتَوَاضَعُوا»؛(1)«سربلندى كسانى كه بزرگى خدا را بشناسند در فروتنى است.»

حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز به اين سخن اعتقاد داشته، مى فرمايند:

«اللُّؤْمُ أَنْ لَا تَشْكرَ النِّعْمَةَ »؛(1)

«پستى، آن است كه در برابر نعمت سپاس به جاى نياورى.»

با بررسى سيره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، مشاهده مى شود كه لقب «كريم اهل بيت» ازاين جهت نيز به حق شايسته ايشان است؛ زيرا ذره اى ابراز محبت را بى پاسخ نگذاشته، آن را به بهترين وجه جبران مى نمودند.

نقل است امام حسن و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و عبداللّه بن جعفر به حج مى رفتند. در يكى از منازل، شتر آذوقه ايشان گم شد. تشنه و گرسنه ماندند؛ پس نظرشان به خيمه اى افتاد. وقتى به نزديك آن خيمه رفتند، پيرزنى در خيمه بود؛ از او پرسيدند: «آيا آبى براى نوشيدن دارى ؟» گفت: «بله!» وارد خيمه شدند و در پيش خيمه او گوسفندى بود. گفت: «از اين بدوشيد و از شير او بياشاميد». چنين كردند. باز گفتند: «آيا طعامى دارى ؟» گفت: «غير از اين گوسفند چيزى ديگر ندارم. اگر مى خواهيد اين گوسفند را بكشيد تا براى شما طعامى مهيا سازم.» يكى از ايشان گوسفند را كشت و پوست كند و پيرزن با آن طعامى پخت و ايشان خوردند و استراحتى كردند تا خنك شدند. هنگامى كه خواستند حركت كنند، به آن زن گفتند: «ما از قبيله قريشيم و اراده حج داريم؛ چون به مدينه بازگشتيم به نزد ما بيا تا احسان تو را جبران كنيم.» وقتى شوهر آن زن به خيمه برگشت و از جريان آگاه شد، به او گفت: «واى بر تو! گوسفند مرا براى كسانى ذبح كردى كه آن ها را نمى شناسى، بعد مى گويى عده اى از قريش بودند؟» بعد از مدتى ايشان براى كارى به مدينه آمدند. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در مدينه آن زن را ديدند و شناختند. غلامى را فرستادند و او را طلب كردند و به او فرمودند: «اى بنده خدا مرا مى شناسى ؟» گفت: «نه!» فرمود: «من مهمان تو بودم در فلان روز». زن گفت: «پدر

ص:100

و مادرم به فدايتان!» آن حضرت هزار گوسفند براى او خريدند و هزار دينار طلا به وى دادند و شخصى را با او همراه كردند و او را نزد امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرستادند. آن جناب نيز هزار گوسفند و هزار دينار طلا به او بخشيدند و او را نزد عبداللّه بن جعفر فرستادند، او نيز اين مقدار به او عطا فرمود.(1)

در نقل ديگرى آمده كه كنيز آن حضرت به حضور آن بزرگوار آمد و سلام گفت و يك شاخه گل تقديم نمود. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به وى فرمود: «من تو را در راه خدا آزاد كردم.» به آن حضرت اعتراض شد كه: «كنيزى را براى يك شاخه گل آزاد نموديد؟» ايشان فرمودند:

«أَدَّبَنَا اللَّهُ تَعَالَى فَقَالَ (إِذٰا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهٰا)2

وَ كانَ أَحْسَنَ مِنْهَا إِعْتَاقُهَا»؛(2)«خدا ما را اين طور پرورش داده است؛ زيرا مى فرمايد: هرگاه به شما درودى گفته شد، نيكوتر از آن جبران نماييد. جزاى نيكوى اين زن آن بود كه او را در راه خدا آزاد نمايم.»

ايشان چنان به مسأله قدردانى از محبت ديگران اهميت مى دادند كه حتى با مشاهده محبتى در حق حيوانات، آن را ارج مى نهادند و بى پاسخ نمى گذاشتند. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) غلام سياهى را ديدند كه از نان نازكى يك لقمه خودش مى خورد و يك لقمه به سگى كه آن جا بود مى داد. حضرت پرسيدند: «چه چيز باعث شد كه چنين كنى ؟» غلام جواب داد: «من شرم دارم از اين سگ كه خودم غذا بخورم و به او چيزى ندهم.» حضرت به او فرمودند: «جايى نرو تا برگردم.» سپس نزد صاحب او رفتند و غلام و باغى را كه غلام در آن بود خريدند. بعد غلام را آزاد كردند و باغ را به او بخشيدند.

(3)

ص:101

چنين رفتارهايى، علاوه بر آن كه نمودى از اوج كرامت امام است، اهتمام حضرت براى تربيت عاطفى مردم را نيز نشان مى دهد؛ زيرا ايشان از طريق چنين رفتارهايى، ارزش و اهميت محبت را گوشزد مى كردند و با برخوردهاى كريمانه اى كه در برابر مهربانى ها از خود نشان مى دادند، ديگران را به ابراز محبت حتى در حق حيوانات تشويق مى نمودند.

آن جناب جواب او را ندادند تا از سخن خود فارغ شد. پس روى مبارك خود را به سوى او گردانيدند؛ بر او سلام كردند و به روى او خنديدند و فرمودند: «اى مرد، گمان مى كنم تو غريبى و گويا امر بر تو مشتبه شده باشد؛ اگر از ما درخواست كنى، عطا مى كنيم؛ اگر از ما طلب هدايت كنى، تو را ارشاد مى كنيم؛ اگر از ما يارى طلبى، يارى مى كنيم؛ اگر گرسنه اى، تو را سير مى كنيم؛ اگر عريانى، تو را مى پوشانيم؛ اگر محتاجى، بى نيازت مى گردانيم؛ اگر رانده شده اى، تو را پناه مى دهيم؛ اگر حاجتى دارى، براى تو برمى آوريم؛ اگر بار خود را بياورى و به خانه ما فرود آورى و تا وقت رفتن ميهمان ما باشى، براى تو بهتر خواهد بود؛ زيرا ما خانه اى بزرگ داريم و آنچه خواهى نزد ما ميسر است.» وقتى آن مرد سخن حضرت را شنيد، گريست و گفت: «گواهى مى دهم كه تويى خليفه خدا در زمين و خدا بهتر مى داند كه خلافت و رسالت را در كجا قرار دهد. پيش ازاين، تو و پدرت را از همه كس دشمن تر مى داشتم، اكنون محبوب ترين خلق نزد من هستى.» پس بار خود را به خانه آن حضرت فرود آورد و تا زمانى كه در مدينه حضور داشت، ميهمان آن حضرت بود و از محبان و معتقدان اهل بيت گرديد.»(1)

ملاحظه شد كه چگونه بردبارى و رفتار كريمانه حضرت در برابر نادانى و سخنان ناشايست آن مرد، سبب گرديد كه وى نه تنها از كرده خود پشيمان شود، بلكه يكى از دوست داران حقيقى ايشان گردد. اين رفتار حضرت، تفسير عينى كلام خداوند است كه مى فرمايد: (ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَدٰاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ ) ؛(2)

«هميشه بدى خلق را به بهترين عمل، پاداش ده تا همان كس كه با تو سر دشمنى دارد، گويا دوست صميمى تو گردد.»

ص:103

حلم و شكيبايى حضرت به قدرى بود كه حتى كينه توزترين دشمنان به آن اعتراف داشتند. زمانى كه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به شهادت رسيدند و ايشان را تشيع مى نمودند، مروان بن حكم در تشييع جنازه آن حضرت حضور يافت و زير تابوت آن جناب را گرفت. امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به او فرمود:

«تَحْمِلُ الْيوْمَ جَنَازَتَهُ وَ كنْتَ بِالْأَمْسِ تُجَرِّعُهُ الْغَيظَ»؛ «امروز جنازه اش را حمل مى كنى درحالى كه تا ديروز، كينه و نفرت و خشمت را به او مى نوشاندى!» مروان پاسخ داد: «اين كار را با كسى مى كردم كه تحمل و بردباريش، با كوه ها برابر بود!»(1)

آنچه از بررسى اخلاق اجتماعى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به دست مى آيد، بيان گر اوج مردم دارى و انسان دوستى ايشان است. حضرت در ميان مردمى زندگى مى كردند كه اغلب عظمت جايگاه ايشان را نمى شناختند و آن را گرامى نمى داشتند. بااين حال همواره با حسن معاشرت و رفتار نيكويى كه زبانزد روزگار خويش بود، با آن ها برخورد مى كردند و اين نشان از اخلاق برجسته و بى همتاى ايشان دارد.

تصوير مى كشند. در روابط اجتماعى نيز با تأكيد و عمل به اصولى مانند سخاوت، مهربانى با ديگران، گذشت، تواضع، قدردانى از محبت ديگران و بردبارى، نحوه رفتار شايسته در جامعه را به ديگران مى آموزند. بدين ترتيب سيره اخلاقى ايشان الگوى مناسبى براى تمام شئون زندگى انسان خواهد بود.

هم چنين حرف و عمل آن بزرگوار يكى بود و آنچه را به ديگران توصيه مى كردند، ابتدا خود به آن عمل مى نمودند. اين تطابق گفتار و رفتار، گواه ديگرى بر كمالات اخلاقى آن امام همام است و يكى از معيارهاى مهم براى انتخاب اسوه به شمار مى آيد.

نكته ديگر آن كه فضايل اخلاقى در ابعاد مختلف، چنان در زندگى و رفتار حضرت ظهور دارد كه يك سيره، مى تواند هم زمان بيان گر چندين فضيلت اخلاقى باشد. اين دليل ديگرى است كه ايشان را الگويى بى نظير در مكارم اخلاقى به شمار مى آورد.

مقاله حاضر در چارچوب فعلى، گوشه اى از سيره و منش اخلاقى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در سه حوزه مختلف به تصوير كشند؛ ولى به جهت ادامه و توسعه بحث، مى توان افق هاى تحقيقاتى ديگرى در اين زمينه مطرح نمود. براى مثال، از آن جا كه فضايل امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در هر يك از حوزه هاى اخلاق بندگى، فردى و اجتماعى، بيش تر از موارد ياد شده در اين مقاله است، مى توان با اضافه كردن نمونه هاى ديگر از سيره حضرت، اين موضوع را به شكل غنى ترى نمايان كرد و يا مى توان به بررسى تأثير تربيتى سيره هاى اخلاقى حضرت در ابعاد ذكر شده پرداخت.

ص:105

10. اسكافى، ابوجعفر محمد بن عبدالله، المعيار و الموازنه فى فضائل الإمام اميرمؤمنان على بن أبى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، بى نا، چاپ اول، بيروت: 1402 ق.

11. اصفهانى، ابوالفرج، مقاتل الطالبيين، بيروت: دارالمعرفه، بى تا.

12. امين عاملى، سيد محسن، أعيان الشيعه، بيروت: دارالتعارف، 1403 ق.

13. امينى، عبدالحسين، الغدير فى الكتاب و السنه و الأدب، چاپ اول، قم: مركز الغدير للدراسات الاسلاميه، 1416 ق.

14. باعونى، شمس الدين، جواهرالمطالب فى مناقب الإمام على بن أبى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ اول، قم: مجمع إحياء الثقافة الإسلاميه، 1415 ق.

15. بلاذرى، احمد بن يحيى، أنساب الأشراف، چاپ اول، بيروت: دارالفكر، 1417 ق.

16. تفسير الصافى، چ دوم، تهران: مكتبه الصدر، 1415 ق.

17. تميمى آمدى، عبدالواحد، غررالحكم و دررالكلم، چاپ دوم، قم: دارالكتب الاسلامى، 1410 ق.

18. ثقفى، ابراهيم بن محمد، الغارات، چاپ اول، قم: دارالكتاب، 1410 ق.

19. حر عاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعه، چاپ دوم، قم: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1414 ق.

20. حرانى، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، چاپ دوم، قم: جامعه مدرسين، 1404 ق.

21. حسينى زبيدى، سيدمرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول، بيروت: دارالفكر، 1414 ق.

22. حلوانى، حسين بن محمد، نزهه الناظر و تنبيه الخاطر، چاپ اول، قم: مدرسه الإمام المهدى (عج)، 1408 ق.

ص:107

23. حلى، ابن فهد، عده الداعى و نجاح الساعى، چاپ اول، قم: دارالكتب الإسلامى، 1407 ق.

24. خصال، جامعه مدرسين، چاپ اول، قم، 1362.

25. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات فى غريب القرآن، چاپ اول، بيروت: دارالعلم الدارالشاميه، 1412 ق.

26. راوندى، قطب الدين، الخرائج و الجرائح، چاپ اول، قم: مدرسه الإمام المهدى (عج)، 1409 ق.

27. شامى، جمال الدين يوسف بن حاتم، الدر النظيم فى مناقب الأئمة اللهاميم، چاپ اول، قم: جامعه مدرسين، 1420 ق.

28. طبرسى، حسن، مكارم الاخلاق، چاپ چهارم، قم: انتشارات شريف رضى، 1370.

29. طريحى، فخرالدين، مجمع البحرين، تهران: كتابفروشى مرتضوى، 1375.

30. طوسى، محمد بن حسن، الأمالى، چاپ اول، قم: دارالثقافه، 1414 ق.

31. عسقلانى، ابن حجر، الإصابه فى تمييز الصحابه، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، 1415 ق.

32. عيون أخبار الرضا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ اول، تهران: نشر جهان، 1378 ق.

33. فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى، الوافى، چاپ اول، اصفهان: كتابخانه امام اميرمؤمنان على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، 1406 ق.

34. قرشى، سيدعلى اكبر، قاموس قرآن، چاپ ششم، تهران: دارالكتب الإسلاميه، 1371.

35. قمى، عباس، منتهى الآمال فى تواريخ النبى و الآل، چاپ اول، قم: دليل ما، 1379.

ص:108

36. كلينى، يعقوب، الكافى، چاپ دوم، تهران: اسلاميه، 1362.

37. مازندرانى، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، چاپ اول، قم: علامه، 1379 ق.

38. مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، چاپ دوم، تهران: اسلاميه، 1363.

39. مقدس نيا، محمد، آداب معاشرت، چاپ پنجم، قم: زمزم هدايت، 1387.

40. منقرى، نصر بن مزاحم، وقعه صفين، چاپ دوم، قم: مكتبه آيت الله المرعشى النجفى، 1403 ق.

41. نراقى، ملأ احمد، معراج السعاده، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، بى جا، 1377.

42. نورى، حسين، مستدرك الوسائل، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1408 ق.

43. هاشمى بصرى، محمد بن سعد بن منيع، الطبقات الكبرى، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، 1410 ق.

ص:109

اسلام از ابتداى ظهور، در ميان محيطى رخ نشان داد كه از فرهنگ و تمدن، نشان چندانى نداشت. از آن جا كه اسلام دين جاويدان است، فرهنگ و تمدن خود را از نو بنا نهاد و از ريشه به ساختن فرهنگ اسلامى پرداخت. براى رشد اين فرهنگ تازه مولود، پيامبر اسلام (ص) و معصومان (عليهم السلام) بنابر اقتضاى محيط و موقعيت خود، به تلاش هايى در اين زمينه پرداختند تا بتوانند آنچه را كه اسلام به عنوان يك دين كامل براى بشر هديه آورده، به صورت نظرى و عملى به تصوير بكشند و آن را به صورت فرهنگ اسلام در ميان مسلمانان گسترش دهند.

قدرت و عظمت فرهنگ اسلامى چنان گيرا و فراگير است كه در هركجا به صورت درست رونمايى شود، از آن استقبال مى شود و جاى خود را در ميان ساير فرهنگ ها باز مى كند و بر آن ها اثر مى گذارد. به همين دليل، قدرت هاى سلطه گر براى اين كه مانع نفوذ فرهنگ اسلامى شوند كه با منافع دنيايى و استعمارى شان در تضاد است، به تخريب چهره اسلام و فرهنگ غنى آن پرداخته اند. ازاين رو، مهم ترين وظيفه مسلمانان اين است كه فرهنگ اسلام را خوب درك كنند و به صورت درست به گسترش آن بپردازند. براى رسيدن به نتيجه مطلوب در اين زمينه، بررسى سيره معصومان (عليهم السلام) بهترين راه است؛ زيرا ايشان نه تنها تمام رفتار و كردارشان مطابق فرهنگ اسلام بود، بلكه خود به فرهنگ سازى در اين زمينه مى پرداختند؛ يعنى با روش هاى مناسب، فرهنگ اسلام را در جامعه اجرا مى كردند و به ديگران آموزش مى دادند. شناسايى سبك و روش فرهنگى ائمه (عليهم السلام) اين امكان را به مسلمانان مى دهد كه هريك از آن ها علاوه بر مقابله با تهاجم فرهنگى، خود نيرويى براى دفاع از فرهنگ اسلام و سربازان دلير جنگ نرم در رويارويى با دشمنان فرهنگى باشند.

ص:112

در اين مقاله، تلاش شده است تا با كمك از تاريخ و روايات، به نقش فرهنگى و فعاليت هاى فرهنگ ساز امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در ساختن فرهنگ غنى اسلام اشاره گردد و گوشه هايى از فعاليت هاى فرهنگى ايشان بيان شود. از آن جا كه ايشان در آغازين مراتب سلسله امامت قرار دارند، نقش حضرت نيز اثرگذارتر و پررنگ تر و سيره و سبك زندگى فرهنگى ايشان ناب و زلال تر خواهد بود. امام در دوران صدر اسلام مى زيستند و تحت تربيت و تعليم سه معصوم قرار داشتند: پيامبر اسلام (ص) حضرت زهرا (س) و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه از بنيان گذاران فرهنگ اسلام بودند. داشتن اين جايگاه و منزلت فرهنگى، اين امكان را به ايشان داده بود كه به صورت مستقيم، فرهنگ ناب اسلام را از پيامبر (ص) كه با وحى مرتبط بودند، دريافت كنند و هم چنين با روش هاى درست تربيتى اسلام پرورش يابند. به اين ترتيب هم روش درست تربيت و هم فرهنگ ناب اسلام را مشاهده كردند و هم در محيطى رشد يافتند كه همه به فكر گسترش فرهنگ اسلام بودند. با توجه به اين موارد، بررسى سبك زندگى فرهنگى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مفيد است.

در كتاب هاى تاريخى و سيره كه به زندگى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرداخته اند، هر چند از جهت تعداد و محتوا مظلوميت امام مشهود است، ولى بيش ترين موضوعى كه در اين كتب مشاهده مى شود، توجه به مسائل سياسى زمان امام است و به امور فرهنگى و اقدامات ايشان در اين زمينه به صورت اختصاصى توجه نشده است. براى رسيدن به سبك زندگى فرهنگى ايشان بايد به اين سؤال ها پاسخ داد:

1. روش فرهنگ ساز امام چه بوده است ؟

2. ايشان براى فرهنگ سازى چه اقداماتى انجام مى دادند؟

براى پاسخ به اين سؤالات، مطالب در دو قسمت آمده است: اقدامات علمى و فرهنگى.

ص:113

براى فرهنگ تا آن جا كه جست وجو شد معناى اصطلاحى خاصى نيامده، گويا معناى لغوى و اصطلاحى آن يكى است. منظور از سيره فرهنگى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، رفتارهايى است كه ايشان براى رشد و ارتقاى تربيت اسلامى انجام دادند و به عنوان سيره ايشان ثبت شده كه در ادامه به آن پرداخته مى شود.

برپايه بسيارى از روايات، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به سؤالات مختلف مردم پاسخ مى دادند. براى نمونه، شخصى وارد مسجد شد و افرادى را ديد كه از پيامبر اسلام (ص) روايت نقل مى كنند. جلو رفت و پرسيد:

«أَخْبِرْنِى عَنْ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ؟» فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَيوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيوْمُ عَرَفَةَ فَجُزْتُهُ إِلَى آخَرَ يحَدِّثُ فَقُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِى عَنْ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ. فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَيوْمُ الْجُمُعَةِ وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيوْمُ النَّحْرِ فَجُزْتُهُمَا إِلَى غُلَامٍ كأَنَّ وَجْهَهُ الدِّينَارُ وَ هُوَ يحَدِّثُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقُلْتُ أَخْبِرْنِى عَنْ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ فَقَالَ نَعَمْ أَمَّا الشَّاهِدُ فَمُحَمَّدٌ (ص) وَ أَمَّا الْمَشْهُودُ فَيوْمُ الْقِيامَةِ أَمَا سَمِعْتَهُ يقُولُ (يٰا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاكَ شٰاهِداً)1

وَ قَالَ تَعَالَى «ذٰلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّٰاسُ وَ ذٰلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ»2

سَأَلْتُ عَنِ الْأَوَّلِ فَقَالُوا ابْنُ عَبَّاسٍ وَ سَأَلْتُ عَنِ الثَّانِى فَقَالُوا ابْنُ عُمَرَ وَ سَأَلْتُ عَنِ الثَّالِثِ فَقَالُوا الْحَسَنُ بْنُ عَلِى بْنِ أَبِى طَالِبٍ (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) وَ كانَ قَوْلُ الْحَسَنِ أَحْسن؛(1)

«مرا از شاهد و مشهود خبر مى دهى ؟» گفت: «بلى اما شاهد پس روز جمعه است و مشهود روز عرفه.» از آن جا گذشتم و آمدم پيش ديگرى كه او نيز حديث نقل مى كرد. گفتم: «مرا از شاهد و مشهود با خبر مى كنى ؟» گفت: «بلى اما شاهد روز جمعه است و مشهود روز نحر»، از آن جا نيز عبور كردم و آمدم نزد جوانى كه گويا روى او طلاى سرخ بود و از رسول الله (ص) روايت مى فرمود. پيش رفتم و گفتم: «مرا از شاهد و مشهود خبر مى دهى ؟» گفت: «بلى اما شاهد پس محمد (ص) است و مشهود روز قيامت. آيا نشنيده اى كه حق تعالى فرموده (يٰا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاكَ شٰاهِداً) اى پيامبر! ما تو را گواه فرستاديم و بشارت دهنده و انذاركننده؛ و ديگر فرمود (ذٰلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النّٰاسُ وَ ذٰلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ) همان روزى است كه مردم

ص:116

در آن جمع مى شوند، و روزى كه همه آن را مشاهده مى كنند.» بعد درباره اولى سؤال كردم گفتند: «ابن عباس است»، و از دومى پرسيدم گفتند: «ابن عمر است»، و درباره سومى سؤال كردم گفتند: «حسن بن على بن ابى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است و گفتار حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) احسن بود.» در اين ماجرا نقش امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در پاسخ گويى درست به خوبى مشاهده مى شود. بيانى كه با دليل همراه است و استوارى كلامش دل نشين، نشان از آن دارد كه علم امام به علم الهى متصل است و ايشان به اسرار دين و دنيا آگاه هستند و هرآن چه كه بيان مى كنند، از سرچشمه علم لدنى است، ازاين رو بر دل ها اثر مى گذارد و زمينه رشد فكرى را در جامعه فراهم مى كند.

در جاى ديگر از امام در مورد سكوت سؤال شد فرمودند:

هُوَ سِتْرُ الْعَمَى وَ زَينُ الْعِرْضِ وَ فَاعِلُهُ فِى رَاحَةٍ وَ جَلِيسُهُ آمِنٌ ؛(1)

پرده ايست بر كورى و نادانى و آرايشى است براى آبرو. شخص خاموش آسوده است و هم نشين او از او در امان.

امام در اين جا فوايد اجتماعى سكوت را بيان مى كنند. كه باعث حفظ آبرو و آسايش مردم است.

در نمونه ديگر، مردى از اهل شام از امام سؤال مى كند و ايشان جواب مى دهند:

كَمْ بَينَ الْحَقِ وَ الْبَاطِلِ وَ كمْ بَينَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ كمْ بَينَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ... فَقَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بَينَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ أَرْبَعُ أَصَابِعَ فَمَا رَأَيتَهُ بِعَينِك فَهُوَ الْحَقُّ وَ قَدْ تَسْمَعُ بِأُذُنَيك بَاطِلًا كثِيراً فَقَالَ الشَّامِى صَدَقْتَ قَالَ وَ بَينَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ وَ مَدُّ الْبَصَرِ فَمَنْ قَالَ لَك غَيرَ هَذَا فَكذِّبْهُ قَالَ صَدَقْتَ يابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ بَينَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ مَسِيرَةُ يوْمٍ

لِلشَّمْسِ تَنْظُرُ إِلَيهَا حِينَ تَطْلُعُ مِنْ مشرق ها وَ تَنْظُرُ إِلَيهَا حَتَّى تَغِيبَ فِى مغرب ها قَالَ الشَّامِى صَدَقْتَ و... فَقَالَ الشَّامِى أَشْهَدُ أَنَّك ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ ؛(2)

ص:117

شامى پرسيد: «ميان حق و باطل چقدر است و فاصله ميان آسمان و زمين چه ميزان است و چقدر ميان مشرق و مغرب فاصله دارد؟ و...» امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود: «فاصله بين حق و باطل به اندازه چهار انگشت است؛ پس آنچه با دو ديده ات مشاهده كردى همان حق است و آنچه با دو گوش خود مى شنوى بسيارش باطل است.» شامى گفت: «راست گفتى». فرمود: «و فاصله بين آسمان و زمين به اندازه مد بصر (طول نگاه) و دعاى مظلوم مضطر است. پس هر كس پاسخى جز اين به تو داد تكذيبش كن.» گفت: «راست گفتى اى زاده رسول خدا.» فرمود: «و فاصله بين مشرق و مغرب مسير يك روزه خورشيد از طلوع تا غروب است.» مرد شامى گفت: «راست فرمودى... شهادت مى دهم كه تو به حق زاده رسول خدايى.»

تنوع سؤال ها از امام و پاسخ هاى درست و گيراى ايشان، از گستره علم الهى حضرت حكايت مى كند. علمى كه در تمام عرصه ها به نحو اكمل در نزد ايشان حاضر بود. البته علم و دانايى، علاوه بر بالا بردن سطح دانش و آگاهى مردم، تأييدى بر صلاحيت و شايستگى امام براى امامت و رهبرى است كه دوست و دشمن را به اقرار وامى دارد.

درون او مى شود. امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند:

«المواعظ صقال النّفوس و جلاء القلوب؛»(1) "اندرزها زداينده چركى از جان ها و جلادهنده دل هاست." با توجه به خاصيت غفلت زدايى و بيدارگرى موعظه مى توان از آن به عنوان عاملى براى بالندگى فرهنگى استفاده كرد. امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند:

«بالمواعظ تنجلى الغفلة»؛(2) "به وسيله اندرزها زنگار غفلت و بى خبرى از دل ها زدوده شود." وقتى با موعظه، غفلت و بى خبرى از جامعه دور گردد آگاهى جاى آن را مى گيرد كه همان رشد فرهنگى جامعه است.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز از اين فرصت استفاده مى كردند و به فراخور حال و موقعيت افراد، به موعظه مى پرداختند. گاهى موعظه را با سرزنش همراه مى كردند و گاهى با ملايمت به نكات اخلاقى اشاره داشتند و گاهى نيز درباره امور اجتماعى مواردى را تذكر مى دادند؛ اما در تمامى موارد خيرخواهى امام نسبت به مخاطبان مشترك است. در يكى از اين موارد امام خطاب به معاويه كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در مسجد سبّ مى كرد، چنين مى فرمايد:

ويلك يا معاويه أنت الّذى تسبّ أميرالمؤمنين عليا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )؟!

أما و اللَّه لَئِنْ رَأَيتَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ وَ مَا إِنْ أَظُنُّك تَرَاهُ لَتَرَينَّهُ كاشِفاً عَنْ سَاقٍ يضْرِبُ وُجُوهَ الْمُنَافِقِينَ ضَرْبَ غَرِيبَةِ الْإِبِلِ ؛(3)

واى بر تو اى معاويه! تو اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را سبّ مى كنى ؟ به خدا سوگند اگر روز قيامت بشود، او را خواهى ديد - هرچند گمان ندارم

كه تو را لياقت آن باشد كه ديده ات بر او افتد - كه دامن بر كمر زده و بر روى منافقان مى زند آن سان كه اشتران غريب را از آب دور كنند.

ص:119

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به تناسب رفتار ناشايست معاويه، با شدت به موعظه پرداختند و از اين طريق علاوه بر نهى از اين كار، افكار عمومى را هم نسبت به جايگاه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آگاه كردند.

در جاى ديگر مى فرمايند:

اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَمْ يخْلُقْكمْ عَبَثاً وَ لَيسَ بِتَارِككمْ سُدًى كتَبَ آجَالَكمْ وَ قَسَمَ بَينَكمْ مَعَايشَكمْ لِيعْرِفَ كلُّ ذِى لُبٍّ مَنْزِلَتَهُ وَ أَنَّ مَا قُدِّرَ لَهُ أَصَابَهُ وَ مَا صُرِفَ عَنْهُ فَلَنْ يصِيبَهُ قَدْ كفَاكمْ مَئُونَةَ الدُّنْيا وَ فَرَغَكمْ لِعِبَادَتِهِ وَ حَثَّكمْ عَلَى الشُّكرِ وَ افْتَرَضَ عَلَيكمُ الذِّكرَ وَ أَوْصَاكمْ بِالتَّقْوَى وَ جَعَلَ التَّقْوَى مُنْتَهَى رِضَاهُ (1)

بدانيد كه خدا شما را بيهوده نيافريده، و خودسر رها ننموده، اجل ها (و عمرها) تان را مقدر كرده، روزى ها را ميانتان قسمت فرموده، تا هر خردمندى مقام خود را بشناسد و بداند هر آسيبى مقدر شده، به او خواهد رسيد و هر چه تقدير نشده، نخواهد رسيد. خداوند معاش شما را به عهده گرفته تا براى عبادت آسوده خاطر باشيد؛ به شكر و حق شناسى ترغيب فرموده، ياد خود را واجب كرده، شما را به پرهيزگارى سفارش نموده كه تقوا نهايت خشنودى اوست.

در اين جا امام به نكاتى اشاره مى كنند كه دربردارنده مفاهيم بلند اعتقادى و اخلاقى است. بيان و گسترش اين گونه مطالب، روح دينى و اخلاقى را در جامعه به حركت درمى آورد و باعث ارتقاى آگاهى هاى مردم مى شود كه اميد مى رود علاوه بر آگاهى، افراد جامعه به آن پاى بند نيز باشند.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در كلام ديگر چنين مى فرمايند:

لَا أَدَبَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ وَ لَا مُرُوَّةَ لِمَنْ لَا هِمَّةَ لَهُ وَ لَا حَياءَ لِمَنْ لَا دِينَ لَهُ وَ رَأْسُ الْعَقْلِ مُعَاشَرَةُ النَّاسِ بِالْجَمِيلِ وَ بِالْعَقْلِ تُدْرَك الدَّارَانِ جَمِيعاً وَ مَنْ حَرُمَ مِنَ الْعَقْلِ حَرُمَهُمَا جَمِيعاً.(2)

ص:120

كسى كه عقل نداشته باشد ادب ندارد، و كسى كه همت نداشته باشد جوانمردى ندارد. و حيا نيست براى كسى كه دين ندارد. اصل عقل معاشرت نيكو با مردم است انسان به وسيله عقل، به تمام هر دو جهان مى رسد و هر كس عقل نداشته باشد، از تمام هر دو جهان محروم است.

بيان اين موارد، راه و روش زندگى در كنار ديگران را مى آموزد و كليدهاى رسيدن به آرامش، در عين زندگى با ديگران را نشان مى دهد تا با به كار بستن آن ها، اجتماع مسلمانان از آرامش و نشاط برخوردار باشد.

اى مردم! هر كس مرا شناخته كه شناخته و هر كس مرا نمى شناسد پس بداند كه من حسن فرزند على، فرزند بانوى زنان عالم فاطمه دختر رسول خدا، فرزند رسول خدا، فرزند سراج منير، فرزند بشير نذير، فرزند رحمة للعالمين، فرزند كسى كه بر جن و انس برانگيخته شده، فرزند بهترين مردمان بعد از رسول خدا، فرزند صاحب فضايل، فرزند صاحب معجزات و دلايل، فرزند اميرمؤمنان هستم؛ و من كسى هستم كه از حقم باز داشته شده ام. من و برادرم، دو آقاى جوانان اهل بهشت هستيم، و من زاده ركن و مقامم، و من زاده مكه و منى، مشعر و عرفاتم.

حضرت در اين خطبه، به معرفى خود مى پردازد، البته نه از باب اين كه كسى ايشان را نمى شناسد؛ بلكه با بيان مطالب فضايل خاندان نبوت را مرور مى كنند تا اين فضايل در تاريكى حيله گرى معاويه به فراموشى سپرده نشود، زيرا معاويه چنان گستاخانه به جايگاه پيامبر (ص) تكيه زده بود كه گويا اين منصب از جانب خدا براى او مهيا شده يا اين كه ميراث پدرى او بوده است. از طرفى با جسارت تمام، دستور داده بود به صورت رسمى، بر سر منابر به ساحت اميرمومنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اهانت كنند. در چنين فضايى، لازم بود كه امام به توصيف خاندان پاك خويش بپردازند تا با يادآورى آن، مردم از غفلت و گمراهى خارج شوند و با زنده نگه داشتن ياد و خاطره پدر و جد بزرگوار خويش، مانع اين شوند كه چهره اصلى اسلام از يادها برود و نگذارند اسلامى كه معاويه به مردم معرفى كرده، به اسم اسلام اصيل براى نسل هاى بعدى باقى بماند.

با توجه به منابع تاريخى و روايى، مى توان گفت امام از اين فرصت نيز براى آگاهى بخشى به عامه مردم استفاده كردند و كوشيدند با گفتار خود، تأثير فرهنگى لازم را بر جامعه داشته باشند.

استفاده مى شود. در سيره معصومان استفاده از اين روش به صورت فراوان مشاهده مى گردد كه از آن ها با عنوان احتجاجات ياد شده است. در سيره امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز اين روش وجود داشته و در مواردى كه ايشان موقعيت را مناسب و اين روش را تاثيرگذار مى ديدند، از آن استفاده مى كردند.

در يكى از اين بحث ها كه بين معاويه و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رخ داد، معاويه بر منبر رفت و بر امام على و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ناسزا گفت. امام در جواب او چنين پاسخ دادند:

أَيهَا الذَّاكرُ عَلِياً أَنَا الْحَسَنُ وَ أَبِى عَلِى وَ أَنْتَ مُعَاوِيةُ وَ أَبُوك صَخْرٌ وَ أُمِّى فَاطِمَةُ وَ أُمُّك هِنْدٌ وَ جَدِّى رَسُولُ اللَّهِ وَ جَدُّك حَرْبٌ وَ جَدَّتِى خَدِيجَةُ وَ جَدَّتُك قُبَيلَةُ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى أَخْمَلِنَا ذِكراً وَ أَلْأَمِنَا حَسَباً وَ شَرِّنَا قَوْماً وَ أَقْدَمِنَا كفْراً وَ نِفَاقا؛(1)

اى يادكننده على، منم حسن و پدرم على است و تويى معاويه و پدر تو صخر مادر من فاطمه بود و مادر تو هند جد من رسول اللَّه است، جد تو حرب، و جده من خديجه است و جده تو قبيله لعنت خداى تعالى بر هر كدام از ما كه نامش گمنام تر و حسب و نسبش پست تر و قوم و قبيله اش بدتر و مقدم در كفر و نفاق است.

امام در اين مناظره، علاوه بر اين كه آداب مناظره را رعايت كرده اند، با بيان جايگاه هر دو طرف بدون هيچ پيش داورى و قضاوتى، به اذهان عمومى يادآور

مى شوند كه ناسزا شايسته كسى است كه بد باشد و بديش ريشه در خاندان و اصل و نسبش داشته باشد.

در مناظره ديگر، در برابر گزافه گويى هاى برخى، امام به گونه اى رفتار مى كنند كه در نهايت، آنچه حاصل مى شود به ضرر مدعيان است. ماجرا چنين بود:

صعد عمرو المنبر فذكر عليا و وقع فيه، ثم صعد المغيرة بن شعبة فحمد الله و أثنى عليه وقع فى على. ثم قيل للحسن بن على: اصعد. فقال: لا أصعد و لا

ص:123

أتكلّم حتّى تعطونى إن قلت حقّا أن تصدّقونى و إن قلت باطلا أن تكذّبونى. فأعطوه. فصعد المنبر، فحمد الله و أثنى عليه، فقال: بالله يا عمرو و أنت يا مغيرة، تعلمان أنّ رسول الله (ص) قال: لعن السّائق و الرّاكب ؟ أحد هما فلان ؟ قالا: اللّهمّ نعم، بلى. قال: أنشدك الله يا معاوية و يا مغيرة، أ تعلمان أنّ رسول الله (ص) لعن عمراً بكل قافية قال لعنة ؟ قالا: اللّهمّ بلى. قال: أنشدك الله يا عمرو و أنت يا معاوية بن أبى سفيان، أ تعلمان أنّ رسول الله (ص) لعن قوم هذا؟ قالا: بلى. قال الحسن: فإنى أحمد الله الذى وقعتم فيمن تبرّأ من هذا.؛(1)

عمرو عاص بر منبر رفت و از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بدگويى كرد؛ سپس مغيره منبر رفت و حمد و ثناى خدا به جا آورد و از على بدگويى كرد سپس به حسن بن على گفته شد كه منبر برو. آن حضرت فرمود: «من منبر نمى روم و سخن نمى گويم تا به من قول دهيد كه اگر حق گفتم، تصديقم كنيد و اگر باطل گفتم، تكذيبم كنيد.» قول دادند. پس بر منبر رفت و ثناى خداوند به جا آورد و فرمود: «تو را به خدا سوگند، اى عمرو و اى مغيره! آيا مى دانيد كه رسول خدا (ص) آن را كه از پى شتر بود، (معاويه) و آن را كه بر شتر سوار بود (ابوسفيان) لعن فرمود كه يك نفرشان فلانى است ؟» گفتند: «آرى به خدا» فرمود: «اى معاويه اى مغيره! شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا مى دانيد كه رسول عمروعاص را در بيتى كه سرود يك لعنت فرستاد؟» گفتند: «آرى به خدا.» فرمود اى عمروعاص و تو اى معاويه فرزند ابوسفيان! شما را به خدا سوگند مى دهم، آيا مى دانيد كه رسول خدا قوم اين (مغيره) را لعنت كرد.»

گفتند: «آرى.» فرمود: «پس سپاس مى گويم خدا را كه شما از كسى بد گفتيد كه از همه اين ها مبرَاست.

در اين مناظره امام از خصم و طرف مقابل، بر راستى گفتار خود اقرار مى گيرند و از اين طريق حقايقى را بازگو مى كنند كه حاكى از منفور و ناحق بودن دشمنان ايشان است كه خود را محق و داراى جايگاه و منزلت مى دانستند.

ص:124

آنچه تا اين جا مطرح شد، رفتارهاى علمى امام براى بالا بردن سطح فرهنگى جامعه بود كه مى توان از آن به عنوان سبك زندگى علمى - فرهنگى امام ياد كرد. ايشان با پاسخ گويى مناسب، خطبه، موعظه و مناظره، از طريق علمى بر افكار عمومى تأثير مى گذاشتند و بنابر ظرفيت افراد و موقعيت مكانى و زمانى و هم چنين ميزان آگاهى هاى طرف مقابل و جايگاه اجتماعى و فرهنگى آن ها، از روش مناسب با او استفاده مى كردند. اين سبك زندگى، الگويى است تا متخصصان جامعه، با آگاهى و تخصص با استفاده از روش هاى گوناگون و مناسب، با هركسى به زبان خودش و متناسب با فهم و دركش گفت وگو نمايند و از هر راهى براى بالا بردن آگاهى افراد استفاده كنند و خود را بدون مسئوليت در قبال وضعيت فرهنگى جامعه ندانند.

زمان نمى تواند بر آن ها خدشه اى وارد كند. سيره عملى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز از اين ويژگى برخوردار بود. اين مبحث در دو قسمت مطرح مى شود.

ماهيت دنيا به گونه اى است كه شايسته دل بستگى نيست و هركس به اين ويژگى دنيا آگاه باشد، به آن بى رغبت مى شود.

علاوه بر اين موارد، صدقات و انفاق هاى بى شمارى در سيره ايشان وجود دارد كه نشان از بى رغبتى به دنيا دارد؛ زيرا كسى كه قلباً به دنيا متمايل باشد، اگر با زبان از آن دورى گزيند، در رفتار نمى تواند بخشنده باشد و به آسانى از مال دنيا چشم بپوشد.

دست بخشنده و سخاوتمند امام در بين همگان شهره بود؛ از جمله مردى نزد امام آمد و امام به او فرمودند:

اكتب حاجتك فى رقعة و ارفعها إلينا. قال: فرفعها إليه فأضعفها له، فقال له بعض جلسائه: «ما كان أعظم بركة الرقعة عليه يابن رسول اللّه!». فقال: «بركت ها علينا أعظم، حين جعلنا للمعروف اهلا. أ ما علمتان المعروف ما كان ابتداء من غير مسألة، فاما من أعطيته بعد مسألة، فانما اعطيته بما بذل لك من وجهه. و عسى ان يكون بات ليلته متململا أرقا، يميل بين اليأس و الرجاء، لا يعلم بما يرجع من حاجته أ بكآبة الرد، أم بسرور النجح، فيأتيك و فرائصه ترعد و قلبه خائف يخفق، فان قضيت له حاجته فيما بذل من وجهه، فان ذلك أعظم مما نال من معروفك؛

(1)مردى نزد امام اظهار حاجت كرد. حضرت فرمود: «حاجتت را بنويس و به ما بده.» او چنان كرد. امام نامه اش را خواندند و دو برابر خواسته اش بدو بخشيدند. يكى از حاضران گفت: «اى پسر رسول خدا! اين نامه چقدر براى او پربركت بود؟» فرمود: «بركت آن براى ما بيش تر بود؛ زيرا ما را اهل معروف ساخت. مگر نمى دانى كه نيكى آن است كه بدون درخواست، به كسى چيزى بدهى؛ اما آنچه پس از درخواست مى دهى، در برابر آبروى خواهش كننده، بهاى ناچيزى است. چه بسا وى، شب را با اضطراب و ميان بيم و اميد به سر برده و نمى دانسته كه در برابر عرض نيازش دست رد بر

ص:127

سينه او خواهى زد يا با شادمانى خواهشش را برآورده مى كنى و اكنون با تن لرزان و دل ترسان و پريشان نزد تو آمده است. اگر تو فقط به قدرخواسته اش به او ببخشى، در برابر آبرويى كه نزد تو ريخته، بهاى اندكى به او داده اى.»

امام با اين رفتار، به مردم نشان مى دهند كه براى كسب رضاى خداوند بايد صادقانه به سوى او رو آورد و از دل بستن به دنيا چشم پوشيد. اين رفتار امام تصديقى بر گفتارها و آموزه هايى بود كه براى مردم بازگو مى كردند و شايد اگر رفتار ايشان نبود، در حد آموزه باقى مى ماند.

كنْتَ أَنْتَ وَ أَبُوك أَبْغَضَ خَلْقِ اللَّهِ إِلَى وَ الْآنَ أَنْتَ أَحَبُّ خَلْقِ اللَّهِ إِلَى وَ حَوَّلَ رَحْلَهُ إِلَيهِ وَ كانَ ضَيفَهُ إِلَى أَنِ ارْتَحَلَ وَ صَارَ مُعْتَقِداً لِمَحَبَّتِهِم.(1)

مردى از اهل شام با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه سوار بود مصادف شد. آن شخص شروع به لعن امام نمود، ولى آن بزرگوار جواب به وى نمى دادند. هنگامى كه آن مرد ساكت شد، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به وى سلام كرد و خنديد و به او فرمود: «گمان مى كنم غريب باشى؛ شايد امر بر تو مشتبه شده باشد؟ اگر از ما رضايت بخواهى، رضايت مى دهيم؛ اگر چيزى بخواهى، به تو عطا خواهيم نمود، اگر از ما راهنمايى بخواهى، تو را هدايت مى نماييم؛ اگر حاجتى داشته باشى، روا مى كنيم؛ اگر گرسنه باشى، تو را غذا مى دهيم، اگر برهنه باشى، لباس به تو مى پوشانيم؛ اگر محتاج باشى، تو را بى نياز خواهيم كرد؛ اگر رانده شده باشى، تو را پناه مى دهيم؛ چنان چه احتياجى داشته باشى، به داد تو مى رسيم؛ اگر اثاث مسافرت خود را بيارى و مهمان ما باشى تا موقعى كه بخواهى بروى، براى تو بهتر است؛ زيرا ما مهمانخانه، جايگاه وسيع و ثروت فراوانى داريم.» مرد شامى كه اين سخنان را از ايشان شنيد، گريان شد و گفت: «شهادت مى دهم كه تو در روى زمين خليفه خدايى، "خدا بهتر مى داند كه مقام رسالت را كجا قرار دهد"! تو و پدرت نزد من دشمن ترين خلق خدا بوديد، ولى اكنون تو نزد من محبوب ترين خلق

خدايى.» آن گاه اثاث خود را برداشت و نزد امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) برد و مهمان آن بزرگوار بود تا موقعى كه حركت كرد و رفت و دوستى اين خاندان را از اعتقادات خويشتن قرار داد.

اگر امام با تندى به سخنان ناحق اين مرد پاسخ مى دادند، فقط درگيرى به دست مى آمد كه در اذهان باقى مى ماند و جنبه شخصى آن بيش تر در خاطره ها مى ماند. ولى اين رفتار امام، باعث هدايت آن فرد شد. از طرفى براى ديگران و كسانى كه شاهد ماجرا بودند، نكاتى داشت كه از نظرها پنهان نماند. اول اين كه

ص:129

امام تندى سخن شامى را با محبت و مهربانى پاسخ دادند و اين رفتار نشان مى دهد كه لازم نيست حتماً جواب بدى را با بدى داد. ديگر اين كه با آرامش و محبت مى توان كدورت ها را از بين برد. خوش بين بودن به همه، نكته ديگرى است كه در اين ماجرا وجود دارد. همان طور كه امام در ابتدا مى فرمايند كه گمانم امر بر تو مشتبه شده باشد؛ البته اگر دشمنى فرد مسجل و حتمى باشد، قطعاً ديگر جاى خوش بين بودن نيست كه اين مورد از بحث ما خارج است.

رفتار امام با نزديكان و اطرافيان خود از اين هم نرم تر بود. به يك نمونه در اين زمينه اشاره مى شود.

وَ رُوِى أَنَّ غُلَاماً لَهُ ع جَنَى جِنَايةً تُوجِبُ الْعِقَابَ فَأَمَرَ بِهِ أَنْ يضْرَبَ فَقَالَ يا مَوْلَاى وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ قَالَ عَفَوْتُ عَنْك قَالَ يا مَوْلَاى (وَ اللَّهُ يحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ) قَالَ أَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللَّهِ وَ لَك ضِعْفُ مَا كنْتُ أُعْطِيك؛(1)

روايت شده يكى از غلامان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) عملى انجام داد كه مستوجب عقاب شد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دستور داد تا او را بزنند. آن غلام گفت: «اى مولاى من! مؤمن بايد از خطاى مردم درگذرد.» امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود: «من از تو درگذشتم.» غلام گفت: «اى مولاى من! خدا نيكوكاران را دوست

مى دارد.» امام فرمود: «تو را در راه خدا آزاد نمودم و مستمرى تو را دو برابر كردم.»

اين عكس العمل ها در مواردى بوده كه طرف مقابل رفتارهاى بسيار ناپسندى انجام داده و بدترين عقاب ها را در پى داشته ولى امام با قلب ملكوتى خود هيچ كدورتى به دل نمى گرفتند و دنبال انتقام جويى نبودند. اساس رفتار امام براى راهنمايى بود و هرجا كه ضرورت داشت، دست به تنبيه و توبيخ مى زدند و قصدشان آرام كردن دل خودشان نبود. به همين دليل، وقتى روش ديگرى را مؤثرتر مى ديدند، از تنبيه صرف نظر مى كردند. در برخورد با غلام اگر به تنبيه

ص:130

ادامه مى دادند، به سبب آسيبى كه به او رسيده بود، اثرگذارى لازم را نداشت و حتى غلام كينه امام را نيز به دل مى گرفت، اما با رفتار امام، آزادى خود را مديون قرآن و امام ديد و اين نتيجه قطعاً بسيار باارزش تر و پربارتر است.

امام از موارد ساده تر نيز به راحتى عبور مى كردند؛ براى مثال، به امام خبر دادند:

إِنَّ فُلَاناً يقَعُ فِيك فَقَالَ أَلْقَيتَنِى فِى تَعَبٍ أُرِيدُ الْآنَ أَنْ أَسْتَغْفِرَ اللَّهَ لِى وَ لَهُ ؛(1)

فلانى درباره شما چنين و چنان گفت (از شما بدگويى نمود.) امام به وى فرمود: «زحمت مرا زياد كردى، الآن تصميم گرفتم كه براى خودم و او استغفار نمايم.»

البته در مواردى كه توهين و بدگويى از امام به اصل ولايت برمى گشت، امام حتماً پاسخ مى گفتند و از آن نمى گذشتند، زيرا اصول، خط قرمز هستند و قابل اغماض نيستند؛ ولى در مواردى كه اين رفتار نشان از نادانى يا دشمنى شخصى بود، امام چشم پوشى مى كردند.

مواردى كه اشاره شد، نمونه هايى بود كه مردم بارها آن را از امام مشاهده مى كردند. امام در حالت ها و موقعيت هاى متفاوت و با افراد گوناگون اين گذشت

و بردبارى را از خود نشان مى دادند تا به عنوان يك اصل اساسى از دين اسلام، در ميان مردم به صورت يك فرهنگ درآيد و همه به اين روش پاى بند شوند.

انّ الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كان إذا توضّاً ارتعدت مفاصله، و اصفرّ لونه، فقيل له فى ذلك. فقال: حقّ على كلّ من وقف بين يدى ربّ العرش أن يصفرّ لونه، و ترتعد مفاصله.(1)

هرگاه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مشغول وضو مى شد، اعضايش مى لرزيد و رنگ مباركش زرد مى شد. وقتى راجع به اين موضوع از آن حضرت جويا مى شدند، مى فرمود: «جا دارد هركسى كه در مقابل پروردگار عرش قرار مى گيرد، رنگش زرد و مفصل هايش دچار رعشه شود.»

هنگام حاضر شدن در مقابل در مسجد چنين مى گفتند:

إِلَهِى ضَيفُك بِبَابِك يا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاك الْمُسِىءُ فَتَجَاوَزْ عَنْ قَبِيحِ مَا عِنْدِى بِجَمِيلِ مَا عِنْدَك يا كرِيم؛(2)

بارخدايا! مهمان تو بر در خانه ات قرار گرفته است؛ اى خداى نيكوكار! شخص گنه كار نزد تو آمده، اى پروردگار كريم! از گناهان من به خاطر آن نيكويى هايى كه دارى درگذر.

اين رفتارها كه در زندگى روزمره حضرت وجود داشته و سيره ايشان محسوب مى شد، براى مردم به صورت آموزش عملى بوده و آن ها را با روح و حقيقت عبادات آشنا مى كرد. حضرت با زبان رفتار، به آن ها يادآورى مى كردند كه اگر عبادتى

بخواهد به حقيقت و اصل خود نزديك باشد، بايد چنين باشد. در روايت ديگر، به الگو بودن حضرت در رفتار عبادى اشاره شده است. كه راوى مى گويد:

لَقَدْ رَأَيتُهُ فِى طَرِيقِ مَكةَ مَاشِياً فَمَا مِنْ خَلْقِ اللَّهِ أَحَدٌ رَآهُ إِلَّا نَزَلَ وَ مَشَى حَتَّى رَأَيتُ سَعْدَ بْنَ أَبِى وَقَّاص يمْشِى؛(3)

من امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را پياده در راه مكه ديدم؛ كسى از مردم نبود كه ايشان را پياده مى ديد مگر اين كه پياده مى شد و با آن حضرت به راه مى افتاد، حتى سعد بن ابى وقاص.

ص:132

علت اين كه رفتارهاى عبادى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى مردم الگو بود، به سبب نزديكى به پيامبر و نيز تدين و موثق بودن ايشان در دين بود؛ يعنى به دليل داشتن جايگاه دينى معتبر در نزد مردم، رفتارهاى ايشان از جمله رفتارهاى عباديشان به دقت زير نظر گرفته مى شد. اين نكته براى افرادى كه در جامعه معتبر هستند بايد نصب العين قرار گيرد؛ زيرا آن ها به راحتى نمى توانند خود را از مسئوليت نانوشته اى كه در جامعه دارند، معاف كنند. مردم آن ها را به عنوان پرچم دار دين و مذهب مى دانند و رفتارهاى آن ها را مواضع دين مى شمارند.

برشمرده اند

«مَنْ كرُمَتْ عَلَيهِ نَفْسُهُ لَمْ يهِنْهَا بِالْمَعْصِيةِ ؛»(1) كسى كه جانش نزد او گرامى باشد، با گناه و معصيت آن را پست نمى كند.» سازگارى با مردم نيز از ديگر فوايد كرامت نفس است:

«مَنْ كرُمَتْ نَفْسُهُ قَلَّ شِقَاقُهُ وَ خِلَافُهُ »؛(2)

"كسى كه نفس او گرامى و بزرگوار باشد، جدايى و ناسازگاريش با مردم كم باشد". دورى از شهوات و دنيا نيز از ساير آثار كرامت نفس است.(3)

اگر كرامت نفس فقط همين چند فايده را به دنبال داشته باشد، براى سعادت و هدايت انسان ها كافى است. به همين دليل، براى گسترش اين فضيلت اخلاقى بايد تلاش هاى لازم صورت بگيرد و از فرصت هاى به وجود آمده بهترين بهره را برد. عزت و احترام به خود و ديگران يكى از اين راه هاست. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اين احترام و اكرام را خيلى ساده و در حالت عادى زندگى رعايت مى كردند و به ديگران هم مى آموختند كه به راحتى مى توان با مردم رفتار سالم داشت و با اين كار هم به ديگران محبت كرد و هم ادب و احترام ديگران را جلب كرد. روزى امام در مجلسى نشسته بودند؛ مردى وارد شد و نشست. امام فرمودند:

«إنك جلست إلينا

على حين قيام منا أ فتأذن ؟»(4) "تو زمانى نشستى كه ما قصد رفتن داشتيم آيا اجازه مى دهى ما برويم ؟" در اين رفتار امام، شخصيت طرف مقابل و جايگاه اجتماعى و يا مال و ثروتش مهم نبوده بلكه آن حضرت به عنوان فردى مسلمان به او توجه و احترام كرده است. رواج چنين تفكر و رفتارهايى در جامعه، ميزان كرامت انسان ها را افزايش مى دهد و به تبع، فرهنگ سالمى در جامعه حاكم مى شود كه

ص:134

در آن همه به واسطه انسان بودن داراى احترام و جايگاه اجتماعى هستند. اين خود باعث احساس امنيت اجتماعى مى شود.

اين گونه رفتار در اجتماع، به مردم مى آموزد كه فردى مانند امام با اين كه از جايگاه بالايى برخوردار است، خود را برتر از ديگران نمى شمارد و هم نشينى با زيردستان را دونشان خود نمى داند. فراگير شدن اين رفتارها در جامعه، باعث گسترش برادرى در ميان مردم مى شود و در تعاملات از اختلاف دورى مى نمايند و با يك رنگى در كنار هم زندگى مى كنند.

تحريك مى نمود و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) درحالى كه گريه مى كرد، فرمود: «واى بر تو! به تو اخطار مى كنم كه مرا با خودت دچار آتش جهنم منمائيى!» آن زن هم از شدت گريه امام شروع به گريه كرد.

امام با رعايت عفت، در برابر بى عفتى آن زن به او هشدار مى دهند كه ورود در آتش جهنم عاقبت قدم برداشتن در اين راه است. امام با آگاهى از خطر اين لغزشگاه، با معصوميتى كه داشتند، از وحشت ابتلا به بى عفتى، به گريه افتادند و به طرف مقابل هم گوشزد كردند كه از رفتار ناشايست خود دست بردارند. حال جا دارد به افرادى كه به راحتى خود را در معرض گناهانى از اين قبيل قرار مى دهند، يادآور شد كه امام با وجود معصوم بودن، از شدت ترس به گريه افتادند، آن ها با چه اطمينانى خود را با نگاه، كلام و يا رفتار در تيررس شيطان قرار مى دهند و به ناامنى اخلاقى در اجتماع دامن مى زنند. همان طور كه در ابتدا هم آمد، رعايت عفت به زن يا مرد اختصاص ندارد و جامعه بايد داراى اين فرهنگ باشد تا آرامش اخلاقى بر جامعه حاكم شود.

بايد دانست كه باحيا بودن و دورى از بى عفتى در تمام شئون زندگى بايد رعايت شود و به يك جنبه و يك جا اختصاص ندارد. عفت در كلام، عفت در نگاه، عفت در رفتار، در خانه، در اجتماع، در خلوت، در بازى، و... در همه جا و در همه حالت بايد رعايت شود. به دليل فراگيرى و اهميت اين امر، امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )

مى فرمايند:

«الايمان و الحياء مقرونان فى قرن و لا يفترقان»؛(1) "ايمان و حيا هر دو به يك ريسمان بسته و با يك ديگر هستند و از هم جدا نشوند." گويا كسى كه

ص:137

حيا ندارد ايمان ندارد. با توجه به اهميت حيا، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با رفتار خود به ترويج اين فرهنگ در جامعه مى پرداختند.(1)

13. جزايرى، نعمت الله، رياض الأبرار فى مناقب الأئمه الأطهار، چاپ اول، بيروت: مؤسسه التاريخ العربى، 1427 ق.

14. حسينى دشتى، سيدمصطفى، معارف و معاريف، چاپ اول، قم: اسماعليان، 1369.

15. حلى، رضى الدين على، العدد القويه لدفع المخاوف اليوميه، چاپ اول، قم: كتاب خانه آيت الله مرعشى نجفى، 1408 ق.

16. دهخدا، على اكبر، لغت نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران 1342 ش.

17. شريف الرضى، محمد بن حسين، نهج البلاغه، چاپ اول، قم: هجرت، 1414 ق.

18. صدوق، محمد بن على، الخصال، چاپ اول، قم: جامعه مدرسين، 1362 ش.

19. طبرانى، سليمان بن احمد، أخبار الحسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، كويت: دارالأوراد، 1412 ق.

20. طبرسى، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، چاپ سوم، تهران: اسلاميه، 1390 ق.

21. فتال نيشابورى، محمد بن احمد، روضه الواعظين و بصيره المتعظين، چاپ اول، قم: انتشارات رضى، 1375 ش.

22. قرشى، سيدعلى اكبر، قاموس قرآن، تهران: دارالكتب الإسلاميه، 1371.

23. قطب الدين راوندى، سعيدبن هبه الله، الخرائج و الجرائح، چاپ اول، قم: مؤسسه امام مهدى (عج)، 1409 ق.

24. كركى حايرى، سيدمحمد، تسليه المجالس و زينه المجالس، چاپ اول، قم: مؤسسه المعارف الإسلاميه، 1418 ق.

ص:141

25. كاتب واقدى، ابن سعد، الطبقات الكبرى، چاپ دوم، بيروت: دارالكتب العلميه، 1418 ق.

26. ليثى واسطى، على بن محمد، عيون الحكم و المواعظ، چاپ اول، قم: دارالحديث، 1376 ش.

27. مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، دارإحياء التراث العربى، چاپ دوم، بيروت: 1403 ق.

28. مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، قم: انتشارات صدرا، ى تا.

29. معين، محمد، فرهنگ فارسى، چاپ پانزدهم، تهران: اميركبير، 1379.

30. مفيد، محمد بن محمد، الإرشاد فى معرفه حجج الله على العباد، چاپ اول، قم: كنگره شيخ مفيد، 1413 ق.

ص:142

بپردازد. هم چنين تبيين مفاهيم، به مخاطبان كمك مى كند تا آن ها ضمن آشنايى با موضوع و مفاهيم كليدى، برداشت درستى از مباحث داشته باشند. به هر صورت، مفهوم شناسى، از كارهاى مهم و تأثيرگذار در اجراى فرايند، تدوين و عرضه مطالب در ارتباط با موضوع پژوهش است كه بايد بررسى شوند.

وجه مشترك و نكته محورى در همه تعاريفى كه تاكنون از روش آورده شده، جنبه راهبردى و راهنمايى آن است كه فعالان عرصه دانش و هر حوزه كارى را به سوى هدف موردنظر هدايت مى كند، فعاليت آن ها را نظام مند ساخته، از هدر رفتن نيرو و انرژى جلوگيرى مى نمايد. منظور از روش در اين نوشتار، شيوه تدوين مقاله به نحو توصيفى - تحليلى است كه با مطالعه متون دينى، روايى و تاريخى در فضاى كتاب خانه به سامان مى رسد.

پرورش استعدادهاى درونى بالقوه و به فعليت رسانيدن آن دانسته است.(1) برخى ديگر، تربيت را پرورش استعدادهاى مادى و معنوى و هدايت آن به سوى كمالاتى تعريف كرده اند كه خداوند در وجود آدمى قرار داده است.(2) تعريفى نسبتاً جامع و كامل از تربيت، در كتاب فقه تربيتى اين گونه آمده است:

فرايند كمك و يارى رسانى به متربى براى ايجاد تغيير تدريجى، در گستره زمان در يكى از ساحت هاى بدنى، ذهنى، روحى و رفتارى اوست كه به واسطه عامل انسانى ديگر، به منظور دست يابى وى به كمال انسانى و شكوفاسازى استعدادهاى او يا بازدارندگى و اصلاح صفات و رفتارهاى اوست.(3)

تعريف اخير از تربيت، نسبت به دو تعريف پيشين جامع تر و به جنبه هاى گوناگون تربيت توجه كرده است، ولى چون به اراده و تصميم متربى تصريح نشده و هم چنين فرايند تربيت را در مقام اجرا به يكى از ساحت هاى آن منوط كرده، ازاين روى تعريف زير براى تربيت مناسب تر است. با نظر به آيات و روايات و يافته هاى انديشمندان مسلمان مى توان گفت كه تربيت عبارت است از: «فرايندِ منظم و هدفمند كه به منظور فراهم ساختن زمينه رشد فطرى و همه جانبه متربى در ساحت هاى مختلف انجام مى گيرد؛ به نحوى كه خود وى با اراده و اختيار خويش در مسير تكامل مادى و معنوى گام بردارد و به هدف نهايى كه همان تقرب به خداست نايل گردد.»

(4)

ص:147

لغوى آن است.(1) بعضى ديگر سيره را برابر با تاريخ و ثبت وقايع تاريخى قرار داده اند كه دامنه وسيعى همانند تاريخ پيدا مى مى كند.(2) چنان كه عرف تاريخ نويسان، همين معنا را تأييد مى كند و برداشت عمومى آن ها از سيره، ذكر حوادث و سرگذشت افراد است كه سيره هاى تدوين يافته به وسيله آنان، بر اين امر گواه مى باشد.(3) هم چنين سيره را بر چگونگى رفتار انسان نيز اطلاق كرده اند كه همه فعاليت هاى فرد را شامل مى شود.(4)

شهيد مطهرى بيش از ديگران در مفهوم شناسى سيره سخن گفته است. ايشان هم وزن بودن سيره با شكل «فِعلَه» را دليل بر اين قرار داده كه اين هيأت معناى خاصى به آن مى بخشد و آن معنا عبارت از نوع و سبك خاص رفتار است. به نظر ايشان، هر رفتارى را نمى توان اصطلاحاً سيره ناميد، بلكه رفتارى كه داراى روش و سبك ويژه باشد، مصداق سيره خواهد بود؛(5) زيرا هيأت مذكور در لغت عرب، بر نوع و روش خاص دلالت دارد؛ چنان كه اگر گفته شود: جَلَسْتُ «جِلسَه» نوع مخصوص نشستن را مى رساند؛ بر عكس اگر بگوييم جلستُ «جَلْسَه» به مطلق نشستن دلالت دارد.(6) برخى ديگر از سيره نويسان بر همين اساس، «سبك و قاعده رفتار» را معناى سيره دانسته اند كه بنابراين قواعد حاكم بر رفتار فرد را بايد جست وجو كرد.

(7)

ص:149

در مجموع دو معنا از تعريف هاى پيش گفته، به دست مى آيد: يكى معناى عام سيره كه عبارت است از ثبت وقايع تاريخى و سرگذشت افراد؛ دوم، معنايى خاص كه سبك و قاعده رفتار است. تفاوت اين دو معنا علاوه بر ميزان فراگيرى، در اين جهت نيز ظاهر مى شود كه سيره به معناى اول يكى از مصادر سيره به معناى دوم است؛ يعنى از بررسى عملكرد فرد در طول زندگى او، به سبك و روش رفتارى وى مى توان دست يافت.(1) منظور از سيره در اين نوشتار نزديك به معناى دوم، رفتارهاى نسبتاً ثابت، روشمند و ضابطه محورى است كه از مجموع عملكرد امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در عرصه هاى مختلف زندگى ايشان به ظهور رسيده و مى توان روش ها و در نهايت الگوى جامع تربيت را از آن ها استخراج و عرضه نمود.

اصل كلمه «بصر» به معناى بينايى است و «بصيرت»، بار معنايى بيش تر از ديدن ظاهرى دارد و بر بينايى باطنى و درونى اطلاق مى شود كه با ديد عميق و تأمل و تدبر حاصل مى گردد.(1)

بر اين اساس، آنچه مفهوم بصيرت را از بصر جدا مى سازد، آن است كه بصر به بينايى ظاهرى اطلاق مى شود و بصيرت به نيروى نهانى و قواى قلبى كه در شناخت حقايق تا عمق وجود و باطن ذات آن نفوذ مى كند و صاحب بصيرت، از پرتو آن، حقايق و بواطن اشيا را درمى يابد. بنابراين، بصيرت به مثابه بَصَر (چشم) است براى نفس انسان.(2) امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اين معنا را قبل از هر چيز در مردم تقويت مى كردند و آن را پرورش مى دادند تا از ظاهربينى برون آمده، به حقيقت برسند. زيرا بينش باطنى، پايه كارهاى درست است؛ اگر بصيرت نباشد، احتمال اشتباه و در نتيجه ميزان انحراف بسيار زياد خواهد بود، چنان كه معصومان (عليهم السلام) عموماً و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خصوصاً ازاين جهت آسيب ديدند و متضرر شدند؛ زيرا طرف داران آن بزرگ واران در اثر تبليغات دشمن فريب خوردند و در مقابل معاويه مقاومت نكردند؛ به همين علت، امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در صفين ناگزير به پذيرش حكميت شدند و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به صلح با معاويه تن دادند.(3)

ريشه بصر با شكل هاى مختلف در قرآن كريم به كار رفته و اغلب به معناى بينش باطنى است. افزون بر اين نكته اى كه به نظر مهم مى رسد، اين است كه قرآن علاوه بر استعمال بصيرت به درك عميق و حقيقت بين، راه هاى رسيدن به

ص:151

آن را هم نشان داده و مى فرمايد: (وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلاٰ تُبْصِرُونَ )؛1 «در وجود خود شما نيز نشانه هاى خدا فراوان است آيا چشم باز نمى كنيد و اين همه آيات و نشانه هاى بارز حق را نمى بينيد.» آنچه در انسان از اندام ظاهرى، تركيبات شيميايى، نفس، قواى نفسانى، ساختار نظام مند و مانند آن از ابتدا تا انتها وجود دارند، در واقع هركدام راه هاى بصيرت و شناخت درونى به خداى تعالى است.(1) در حقيقت اگر نگاه كنيم، هر يك از اين قوا و اعضاى بدن انسان مثل قوه بينايى، داراى نظام مستقل هستند كه تأمل در آن ها، راه بصيرت به آفريدگار را نشان مى دهد.(2)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در سيره قولى و عملى، به بصيرت دهى و آگاهى بخشى به مردم پرداختند و تا حد امكان، در اين زمينه كوشيدند. ايشان در موضوع بصيرت مى فرمايد:

إِنَّ أَبْصَرَ الأَبْصارِ ما نَفَذَ فِى الخَيرِ مَذْهَبُهُ ، وَ أَسْمَعُ الاَْسْماعِ ما وَعَى التَّذْكيرَ وَ انْتَفَعَ بِهِ ، أَسْلَمُ الْقُلُوبِ ما طَهُرَ مِنَ الشُّبُهاتِ ؛(3)

بيناترين ديده ها آن است كه در طريق خير نفوذ كند و شنواترين گوش ها آن است كه اندرز را در خود فراگيرد و از آن سود برد، سالم ترين دل ها آن است كه از شبهه ها پاك باشد.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين روايت، هم به بصيرت و بينايى حقيقت بين اشاره كرده و هم راه هاى دست يابى به آن را بيان فرموده اند. آن حضرت مى فرمايد: «بيناترين ديدگان و چشم بصير آن است كه خير و شر را درك كند و به حقيقت آن برسد.» چشم در واقع ابزار مهم بصيرت است و اگر از ظاهر اشيا به باطن آن ها راه يابد، بينش و درك باطنى حاصل مى شود. هم چنين قوه شنوايى

ص:152

وسيله بصيرت است درصورتى كه پندآموز و اندرزپذير باشد؛ يعنى عوامل پند و اندرز را بشناسد و از آن ها درس آموزد و به نفع خود به كار برد. در جمله اخير فرمود: «سالم ترين دل كه مركز بصيرت است، آن است كه شبهات در آن نفوذ نكرده باشد.» اگر اين سه ابزار و وسيله با آنچه ايشان فرموده اند، به كار رود، بى ترديد بصيرت واقعى و درونى براى انسان حاصل مى شود. طبق اين حديث، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به بصيرت و آگاهى مردم اهتمام ويژه اى داشته و راه هاى نيل به آن را براى مردم معرفى فرموده اند. بينايى و شنوايى، دو وسيله اى هستند كه اطلاعات را به مركز تعقل و تفكر، يعنى قلب وارد مى سازند و اگر اين داده ها تصفيه شده و خالص بود و قلب نيز راهى به شبهات نداشت، با ورود اطلاعات ناب، دل جلا و صفا گرفته، مركز بينايى باطنى قرار مى گيرد.

برنامه ريزى درست را براى وى فراهم مى سازد تا براى آينده، تصميم گيرى مناسب داشته باشد؛ ثالثاً با برنامه ريزى درست، مى تواند توانايى هاى خود را به كار اندازد و در عرصه هاى مختلف زندگى مادى و معنوى، به پيشرفت هاى چشم گيرى دست يابد. سرانجام بصيرت باطنى و درك عميق از خود و خدا و دنياى بيرون از خود پيدا مى كند. رسول خدا (ص) و امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هر دو فرمودند: «من عرف نفسه فقد عرف ربه»؛(1) «هركس خود را شناخت خدا را شناسد.» عرف به معناى بصيرت واقعى و درك باطنى از خود است كه شناخت و بصيرت خداوند تعالى را به دنبال دارد.

خودشناسى و در نتيجه بصيرت عميق، از جمله صفات ياران امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود كه آن حضرت در توصيف آن ها فرمود:

اما بعدُ فإنّى لا اعلمُ اصحاباً اولى و لاخيراً من اصحابى؛

من اصحابى بهتر و باوفاتر از اصحاب خود سراغ ندارم.(2)

اين سخن امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) توصيف عام از اصحاب است كه صفت بصيرت درونى آن ها را نيز شامل مى شود و نشان مى دهد كه آن ياران باوفا، از چنان درجه بالاى بينايى عميق برخوردار بودند كه هيچ نقطه ضعفى در فكر و انديشه آنان وجود نداشت. همان گونه كه امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) درباره اباالفضل العباس (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

كانَ عَمُّنَا العَبّاسُ بنُ عَلِى نافِذَ البَصيرَه صُلبَ الإيمانِ ؛

عموى ما، عباس، داراى بينشى ژرف و ايمانى راسخ بود.(3)

اين بينش حضرت عباس (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و ياران عاشورا، برخاسته از آن شناخت ژرف و خودشناسى آنان بود كه در صحنه كربلا خود را نشان داد.

ص:154

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از بصيرت بخشى به مخاطبان به عنوان يك روش تربيتى استفاده مى كردند و همواره آن را در جامعه ترويج مى دادند. ايشان در توصيه به فرزندش مى فرمايد:

يا بُنَى! لا تُواخِ أحَداً حَتّى تَعْرِفَ مَوارِدَهُ وَ مَصادِرَهُ ، فَإذَا اسْتَنْبَطْتَ الْخِبْرَه، وَ رَضيتَ الْعِشْرَه، فَآخِهِ عَلى إقالَه الْعَثْرَه، وَ الْمُواساه فى الْعُسْرَه؛(1)

اى پسرم! با كسى دوستى و برادرى برقرار نكن، مگر آن كه او را از هر جهت بشناسى و مطمئن باشد! پس هنگامى كه چنين فردى را يافتى، در همه امور با او باش.

اين دستورالعمل، يك روش تربيتى است كه در تربيت اولاد به كار مى رود و يك شيوه دوست يابى و رفيق گزينى است كه فرمودند: «قبل از برقرارى پيوند دوستى، بايد بصيرت به فرد داشته باشى و اگر از همه جهات او را شناختى، آن گاه بايد وى را همراهى كنى»؛ زيرا نقش دوست در تربيت و شكل دهى شخصيت و هويت انسان تأثير بسزا دارد.

به همين دليل امام خود را به كسانى معرفى نموده كه او را نمى شناختند و مى فرمايد:

أنا الحسن ابن رسول الله، أنابن البشير النذير، أنابن المصطفى بالرساله و...»(2)

من حسن فرزند رسول الله (ص)، فرزند بشير و نذير و فرزند كسى هستم كه به رسالت برگزيده شد.

امام در اين جملات، در حقيقت خود را براى مخاطبان معرفى فرموده تا اگر كسى شناختى از ايشان ندارد آگاهى به حضرت پيدا نموده، بر اساس معرفت تصميم بگيرد. ازاين رو، سخن را اين گونه آغاز مى فرمايد:

من عرفنى فقد عرفنى و من لم يعرفنى...؛

(3)

ص:155

هر كس مرا مى شناسد كه مى شناسد و نياز به معرفى ندارد و هركسى نمى شناسد خود را به او معرفى مى كنم.

هدف حضرت بصيرت دهى به مخاطبان است تا او را بشناسند و هر رفتار يا موضع گيرى كه نسبت به ايشان از خود نشان مى دهند، با بينايى و شناخت باشد، نه نادانى.

مبالغه از ماده «فَرَقَ » و در اين جا به معناى چيزى است كه به خوبى حق را از باطل جدا مى كند.(1) آن چيز همان نيروى درونى و بصيرت حقيقى است كه در اثر تقوا و خودسازى براى انسان حاصل مى شود.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در يك راهنمايى تربيتى، در توصيه به همه متربيان مى فرمايد:

أُوصيكمْ بِتَقْوَى اللّهِ وَ إِدامَه التَّفَكرِ فَإِنَّ التَّفَكرَ أَبُو كلِّ خَير وَ أُمُّهُ ؛

شما را به تقواى الهى و استمرار انديشه سفارش مى كنم، زيرا تفكر، ريشه همه نيكى ها و مرجع اصلى آن است.(2)

از اين ترتيب بيان شده در كلام امام، استفاده مى شود كه انديشه درست و دست يابى به بصيرت، نتيجه تقوا و تزكيه نفس است؛ زيرا سفارش نخست به تقوا و سپس به تفكر و ذكر اثر انديشه ورزى درست تعلق گرفته است. بنابراين، خودسازى و پاك سازى درون، از راه هاى دست يابى به بصيرت دينى و اجتماعى است. تفكر و خردورزى، عامل پيدايش بصيرت است كه خود ارتباط مستقيم با تقوا و تهذيب نفس دارد. در مواعظ امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمده است:

اوصاكم بالتقوى و جعل التقوى منتهى رضاه و التقوى باب كل توبه و رأس كل حكمه و بالتقوى فاز من فاز من المتقين؛(3)

خداوند شما را به پرهيزگارى توصيه كرده و تقوا را نهايت رضايت خود قرار داده است. پرهيزگارى راه هر توبه و رأس هر حكمتى است. پرهيزگاران به وسيله تقوا به رستگارى رسيدند.

براين اساس، خودسازى و تقوا از منظر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مانند خودشناسى، از راه هاى مهم نيل به بصيرت درونى و بينش حقيقى است. هر كس خود را شناخت و خويشتن را ساخت، به بصيرت دينى و به تعبير قرآن به «فرقان» و

ص:157

بينش باطنى دست مى يابد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در همه عرصه هاى زندگى بر اين نكته تأكيد داشتند. ايشان در تبيين آثار صلح با معاويه و نفع آن براى شيعيان، براى بصيرت بخشى به مخالفان صلح فرمودند:

وَ إِنَّ مُعَاوِيه نَازَعَنِى حَقّاً هُوَ لِى فَتَرَكتُهُ لِصَلَاحِ الْأُمَّه وَ حَقْنِ دِمَائِهَا؛(1)

معاويه درباره حقى كه متعلق به من بود، با من نزاع داشت و آن را براى مصلحت امت و حفظ خون آن ها به او واگذار كردم.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در روايت ديگر فرمود:

إِنَّمَا هَادَنْتُ حَقْناً لِلدِّمَاءِ وَ صيانت ها وَ إِشْفَاقاً عَلَى نَفْسِى وَ أَهْلِى وَ الْمُخْلَصِينَ مِنْ أَصْحَابِى؛(2)

اين كار را فقط براى حفظ خون و خوف بر نفس، خانواده و اصحاب مخلص انجام دادم.

كسانى كه تندروى مى كردند و به آن حضرت اسائه ادب روا مى داشتند، درواقع نادان بودند و از فلسفه صلح اطلاع نداشتند. به همين علت، حضرت اين جملات را براى آگاهى بخشى به آنان بيان فرمودند. اوضاعى در زمان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) حاكم بود كه جان شيعيان درخطر نابودى قرار داشت و اگر صلح آن حضرت نبود، شايد شيعيان قتل عام مى شدند و مذهب جعفرى شكل نمى گرفت. از اين جا صلح ناعادلانه با معاويه را پذيرفتند تا پيروان تشيع سرخ علوى باقى بمانند و مذهب جعفرى براى نجات اسلام از تحريف و خرافه گرايى شكل گيرد. بسيارى از اصحاب امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با روشن گرى و بصيرت دهى آن حضرت، حقيقت را درك كردند و در صراط مستقيم پايدار باقى ماندند.

ص:158

قرآن كريم در زمينه اثربخشى باورهاى دينى مى فرمايد: (يُثَبِّتُ اللّٰهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثّٰابِتِ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا وَ فِي الْآخِرَةِ )؛1 «خدا كسانى را كه ايمان آورده اند، در زندگى دنيا و در آخرت با قول استوار پابرجا مى كند.» به يعنى خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند، به سبب گفتار و اعتقاد ثابت و پايدارشان، ثابت قدم مى دارد هم در اين جهان و هم در جهان آخرت؛ زيرا ايمان قوى و مستحكم، به منزله شجره طيبه اى مى ماند كه ريشه اش ثابت و شاخه هايش همراه با ميوه هاى گوناگون است كه در آسمان برافراشته اند. اين مؤمنان راستين و ثابت قدم، با تكيه بر لطف خداوند، در برابر هرگونه حادثه اى چون كوه استوارند. لغزشگاهى كه در زندگى هركس اجتناب ناپذير است، بر سر راه آن ها نمايان مى شود، اما آن ها با تأييد خداوند خود را حفظ مى نمايند. اين حفظ و ثبات قدمى كه در واقع عنايت الهى است، سراسر زندگى مؤمنان را دربرمى گيرد هم زندگى اين جهان و هم زندگى آن جهان را. آن ها در دنيا باايمان و پاكى، ثابت قدم مى مانند و دامانشان از ننگ آلودگى ها مبراست و در آخرت نيز در نعمت هاى بى پايان خدا، جاودان خواهند بود.(1)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با صبر و حلم و پايدارى در برابر مشكلات سياسى و اجتماعى زمان خود، شيوه باورمندى به عقايد و ارزش هاى دينى را به مردم درس دادند. ياران نادان و بى وفا، به خيمه حضرت هجوم بردند و اسباب و اثاثيه را به يغما برده، به امام اهانت كردند. حتى زخمى به بدن مبارك ايشان وارد ساختند و حضرت با جسم مجروح، مدتى در مداين تحت درمان قرار گرفتند. بااين حال، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) صبر پيشه كردند و از تقويت باورهاى دينى مردم دست برنداشتند

ص:160

و از ايجاد بينش توحيدى به همراهان بازنماندند.(1) ايشان در زمينه باور به خدا و قيامت، خطاب به مردم مى فرمايد:

إنَّ اللّهَ لَمْ يخْلُقْكمْ عَبَثاً، وَ لَيسَ بِتارِككمْ سُدًى، كتَبَ آجالَكمْ ، وَقَسَّمَ بَينَكمْ مَعائِشَكمْ ، لِيعْرِفَ كلُّ ذى لُبٍّ مَنْزِلَتَهُ ، وأنَّ ما قَدَرَ لَهُ أصابَهُ ، وَما صُرِفَ عَنْهُ فَلَنْ يصيبَهُ ؛(2)

خداوند شما انسان ها را بيهوده و بدون غرض نيافريده و شما را آزاد، رها نكرده است. لحظات آخر عمر هر يك معين و ثبت شده است، نيازمندى ها و روزى هركس سهميه بندى و تقسيم شده تا موقعيت و منزلت شعور و درك اشخاص شناخته گردد.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اين فرمايش، هدفمندى نظام هستى، تقدير اجل، معين بودن روزى و تعيين سرنوشت انسان را به روشنى تبيين كرده اند. ايشان هدف از اين موضوع را آگاهى انسان به نحوه زندگى و بهره بردارى درست از سرمايه عمر و امكانات موجود بيان فرموده اند. افزون بر آن، بصيرت بخشى آدمى و بينايى او در زمينه ارزشمندى، عزت و شخصيت خود است تا بفهمد كه چگونه خداوند براى حيات او برنامه ريزى كرده و نبايد خود را بدون هدف به زحمت بيندازد و بين حلال و حرام فرقى نگذارد؛ زيرا بسيارى از آدميان، ارزش و منزلت خود را درك نمى كنند و به همين علت، به خوارى تن مى دهند. اگر كسى به اين مسائل باورمند باشد، زندگى مادى و معنوى خود را تنظيم كرده، دچار مشكل و انحراف فكرى و رفتارى نخواهد شد. بنابراين، تقويت باورهاى دينى، از روش هاى مؤثر در تربيت و اصلاح رفتار است كه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در سيره قولى و عملى به آن تأكيد مى فرمايند.

ص:161

استخوانش به هم مى خورد و رنگش زرد مى گشت و چون سببش را پرسيدند فرمود: «هر كس كه در پيشگاه پروردگار بزرگ مى ايستد، بايد اين گونه باشد كه بندهايش به هم بخورد و رنگش زرد شود».(1) هر وقت به درب مسجد مى رسيدند، سر را به آسمان بلند نموده، عرض مى كردند:

الهى ضيفك ببابك يا محسن قد اتاك المسىء فتجاوز عن قبيح ما عندى بجميل ما عندك يا كريم؛(2)

خدايا ميهمانت بر در خانه توست، اى نيكوكار! بدكار به درب خانه ات آمده، پس از زشتى هايى كه نزد من است، به خوبى هايى كه نزد توست درگذر، اى بزرگوار!

آن حضرت براى تشويق مسلمانان به مسجدر رفتن و خواندن نماز جماعت مى فرمايد:

مَنْ أَدامَ الاِْخْتِلافَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصابَ إِحْدى ثَمان: آيه مُحْكمَه وَ أَخًا مُسْتَفادًا وَ عِلْمًا مُسْتَطْرَفًا وَ رَحْمَه مُنْتَظِرَه وَ كلِمَه تَدُلُّهُ عَلَى الهُدى أَوْ تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى وَ تَرْك الذُّنُوبِ حَياءً أَوْ خَشْيه؛(3)

هر كس پيوسته به مسجد رود به يكى از اين هشت فايده مى رسد: 1. نشانه اى استوار (فهم آيات الهى)؛ 2. دوستى قابل استفاده؛ 3. دانشى تازه؛ 4. رحمتى مورد انتظار؛ 5. سخنى كه به راه راستش كشد؛ 6. سخنى كه او را از پستى برهاند؛ 7. ترك گناهان به سبب شرم از خدا؛ 8. يا ترك گناهان به سبب خوف از خدا.

ذكر اين آثار، براى حضور در مسجد جنبه تربيتى دارد. ايشان از روش تشويق استفاده كردند تا مردم را به نمازخواندن و رفتن به مسجد علاقه مند سازند. آثارى

ص:163

كه همه به نفع نمازگزار است و بسيارى از آن ها در دنيا نصيب فرد مى شود. فهم آيات الهى و دانش تازه، در واقع همان بصيرت دينى است كه به وسيله نماز نصيب انسان مى شود. دوستى و رحمت، جنبه عاطفى انسان است كه با خواندن نماز تقويت مى گردد؛ هم رحمت و محبت خدا به انسان افزايش مى يابد و خداوند به او عنايت مى كند و محبت انسان به ديگران بيش تر و هدفمندتر مى گردد. نمازگزار گناه و نافرمانى خدا را هم انجام نمى دهد. اين نتايج كه در كلام امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمده، در عمل و زندگى هم عملى است و انسان مى تواند هم در ديگران مطالعه كند و هم در خود امتحان نمايد. امام، در سخن ديگر مى فرمايد:

«مَنْ عَبَدَ اللّهَ عَبَّدَ اللّهُ لَهُ كلَّ شَىء»؛(1)«كسى كه خدا را اطاعت و عبادت كند، خداوند همه چيز را مطيع او گرداند». يعنى عابد و نمازگزار واقعى، قدرتى الهى مى يابد و در همه چيز تأثير مى گذارد. در كلام ديگر، عبادت را عامل تزكيه نفس دانسته، مى فرمايد:

«إِنَّ مَنْ طَلَبَ الْعِبادَه تَزَكى لَها»؛(2)

هر كس عبادت را براى عبادت طلب كند، خود را تزكيه نموده است.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همان گونه كه خود عاشق عبادت بودند و با علاقه خاصى به حج مى رفتند و نماز به جا مى آوردند و در حقيقت طاعت خدا را عامل رشد و تكامل انسان مى دانستند، ديگران را نيز به اين موضوع دعوت مى فرمودند و روحيه بندگى را در آنان پرورش مى دادند. سيره و گفتار آن حضرت، نشان دهنده اين روش است و بيان آثار نماز، در واقع به همين منظور بوده تا روحيه بندگى كردن را در انسان تقويت كنند.

احترام ديگران قرار گيرد؛ زيرا محبت به عنوان يك نياز اساسى در نهاد آدمى نهفته شده و تا پايان عمر ادامه دارد. اين نياز فطرى، در رفتار انسان و برخورد او با ديگران ظهور مى يابد؛ گاه به شكل ارتباط كلامى و گفتار محبت آميز و گاه در قالب رفتار و عمل و ايجاد دوستى و رفت وآمد با همسالان و همسايگان متجلى مى شود. قرآن كريم به اين نياز نوجوان، در قالب ابراز محبت به حضرت موسى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پاسخ گفته و به وى به عنوان متربى و فرد قابل تربيت لطف و محبت كرده تا الگويى باشد براى همه اوليا و مربيان كه به اين نياز فطرى نسل جوان توجه كنند.(1) خداوند به او فرمود: (أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي وَ لِتُصْنَعَ عَلىٰ عَيْنِي)؛2 «محبتى از خودم بر تو افكندم تا در برابر ديدگان من ساخته شوى.» اظهار محبت خداوند به حضرت موسى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در واقع وى را براى انجام دادن وظيفه نبوت آماده كرد و روحيه پايدارى را در او تقويت نمود. ايستادگى و مبارزه وى در برابر طاغوت زمانش (فرعون)، گواه بر اين امر است. از اين داستان قرآنى مى توان استفاده كرد كه پرورش عواطف و روحيه محبت خواهى نسل جوان و به ويژه فرزند، در رسيدن به اهداف عالى زندگى و اسلامى تأثير بسزا دارد.

از رسول خدا (ص) سؤال كردند كه از ميان زنان و مردان، چه كسانى نزد شما محبوب ترند؟ فرمود: «فاطمه (س) و زوج ها»؛(2) «فاطمه زهرا (س) و همسرش على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )». هم چنين از عايشه نقل شده كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از پيامبر (ص) سؤال كرد:

«أينا أحب اليك أنا او هى ؟» «كدام يك نزد شما محبوب تر هستيم، من يا فاطمه ؟» فرمود:

«هى أحب الىَ و أنت أعزُّ إلى»؛(3)

«فاطمه نزد من محبوب تر است و تو

ص:165

برايم عزيزتر هستى.» همان گونه كه پيامبر (ص) به دخترش فاطمه (س) محبت مى ورزيدند و او را پاره تنش مى خواندند، نسبت به حسنين (عليهما السلام) نيز همان رفتار را داشتند. پيامبر (ص) افزون بر آن كه خود محبت فوق العاده به آن دو بزرگوار داشتند، ديگران را نيز به دوستى آنان فرامى خواندند و مى فرمودند:

من أحب الحسن و الحسين فقد أحبنى و من ابغضهما فقد ابغضنى»؛(1)

هر كس حسن و حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر كس آن ها را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است.

مهر و محبت به متربى، از روش هاى مؤثر در تربيت اولاد است كه در سيره همه معصومان (عليهم السلام) وجود داشته و آن بزرگواران از اين شيوه در جذب و تربيت انسان ها استفاده مى كردند. امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه اين روش تربيتى را از پيامبر (ص) و از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و حضرت فاطمه (س) آموخته بودند، در تربيت ديگران به خوبى از آن بهره بردند و به كار بستند. انس بن مالك مى گويد:

يكى از كنيزان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شاخه گلى را به حضور آن حضرت هديه نمود. آن حضرت آن شاخه گل را با كمال ميل پذيرفتند و به او فرمودند: «تو را در راه خدا آزاد كردم.» من به عنوان اعتراض گفتم: «در مقابل اهداء يك شاخه گل او را آزاد كردى ؟» امام فرمود: «خداوند در قرآن به ما چنين ياد داده و فرموده است: (وَ إِذٰا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهٰا)؛2 هرگاه كسى به شما تحيت گويد، پاسخ آن را بهتر از آن بدهيد. سپس فرمود: «پاسخ بهتر همان آزاد كردن اوست.»(2)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) روزى غلام جوانى را ديدند كه ظرف غذايى در پيش دارد، لقمه اى از آن مى خورد و لقمه ديگر را به سگى مى دهد كه نزديك او نشسته بود. امام

ص:166

از جوان پرسيدند: «چرا چنين مى كنى ؟» پاسخ داد: «خجالت مى كشم كه خودم غذا بخورم و اين سگ گرسنه بماند.» حضرت مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خواستند به اين غلام مهربان پاداشى نيكو عطا فرمايند، به اين جهت او را به خاطر اين عمل نيك، از مولايش خريدند و آزاد كردند و باغى را كه در آن كار مى كرد، خريده به او بخشيدند.(1)

اين موارد نمونه هايى از محبت امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و روش تربيتى آن حضرت است كه ترويج شيوه مهرورزى در تربيت متربى را نشان مى دهد. آن حضرت به اين روش، به دليل تأثيرگذارى آن در فرايند پرورش نسل جوان بيش تر توجه داشتند به عنوان يك دستورالعمل كلى مى فرمايند:

أَلْقَريبُ مَنْ قَرَّبَتْهُ الْمَوَدَّه وَ إِنْ بَعُدَ نَسَبُهُ ، وَ الْبَعيدُ مَنْ باعَدَتْهُ المَوَدَّه وَ إِنْ قَرُبَ نَسَبُهُ ؛(2)

خويشاوند كسى است كه دوستى و محبت، او را نزديك كرده باشد، اگر چه نژادش دور باشد و بيگانه كسى است كه از دوستى و محبت به دور است، گرچه نژادش نزديك باشد.

در اين روايت، مهر و محبت را معيار قرابت و دورى قرار داده اند كه مهرورزى انسان هاى دور را به لحاظ نسبى نزديك و فقدان محبت، افراد را از هم دور مى سازد، گرچه نسبت فاميلى نزديكى با هم داشته باشند. از اين رفتارهاى عملى و توصيه هاى گفتارى، به روشنى استفاده مى شود كه آن حضرت از مهر و محبت به عنوان يك روش مفيد در تربيت روحى و اخلاقى مخاطبان و متربيان بهره گرفته و به مسلمانان نيز سفارش فرموده اند.

اسلامى است كه از آغاز بعثت پيامبر (ص) تاكنون رواج داشته و اينك نيز كاربرد وسيع در جوامع مسلمان دارد. اين شيوه در سيره معصومان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اهميت داشته و اينك هم رهبران دينى و اسلامى توجه ويژه به اين موضوع دارند و حتى در خارج از مرزهاى جغرافيايى آن را اجرا مى نمايند. زيرا اسلام و قرآن به اين امر دستور اكيد داده و همه مسلمانان را درواقع يك خانواده معرفى فرموده كه بايد به رفع نيازهاى هم ديگر اقدام كنند. خداوند مى فرمايد: (وَ الَّذِينَ فِي أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ )؛1 و آن ها كه در اموالشان حق معلومى است، براى تقاضاكننده و محروم.» اين آيه در توصيف نمازگزاران ذكر شده كه دست گيرى از نيازمندان، بهترين عمل بعد از نماز است. حقى معلوم، چيزى غير از زكات واجب است كه در اموال ثروتمندان قرار داده شده تا به محرومان كمك كنند.(1)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر اساس دستورهاى خداوند متعالى چند بار دارايى خود را در راه خدا انفاق و ميان نيازمندان مدينه تقسيم كردند. تاريخ نگاران نوشته اند:

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دوبار، تمام ثروت خود را درراه خدا خرج كردند و سه بار، دارايى شان را نصف كرده، نيمى را براى خود و فرزندان گذاشتند و نصف ديگر را در راه خدا انفاق نمودند.(2)

محمد بن يوسف زرندى، از دانشمندان اهل سنت، در كتاب نظم درر السمطين روايت كرده كه مردى نامه اى به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) داد كه در آن حاجت خود را نوشته بود. امام بدون آن كه نامه را بخواند به او فرمود: «حاجتك مقضيه»؛ حاجتت رواست! شخصى عرض كرد: «اى فرزند رسول خدا، خوب بود نامه اش

ص:168

را مى خواندى و مى ديدى حاجتش چيست و آنگاه بر طبق حاجتش پاسخ مى دادى ؟» امام پاسخى عجيب و خواندنى دادند و فرمودند:

اخشى ان يسئلنى الله عن ذل مقامه حتى اقرء رقعته؛(1)

بيم آن دارم كه خداى تعالى تا بدين مقدار كه من نامه اش را مى خوانم از خوارى مقامش مرا مواخذه فرمايد.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) علاوه بر اصل حمايت از نيازمندان، نحوه كمك رسانى به آن ها را نيز معرفى فرمودند. به اين طريق كه امداد به فقرا، بايد به گونه اى باشد كه عزت و شخصيت فقير لكه دار نشود. براين اساس، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به سائل دستور دادند تا خواسته اش را در كاغذى نوشته، به آن حضرت بدهد. وقتى نامه نوشته شد، ايشان بدون خواندن فرمود: «حاجتت برآورده است.» علت اين امر را چنين بيان داشتند كه مبادا در زمان خواندن نامه، آثار شرمندگى در چهره سائل نمودار گردد و خدا حضرت را به علت آن مواخذه نمايد. اين روش امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) درس و الگو براى همه سرمايه داران و كمك كنندكان به نيازمندان است كه نبايد با كمك هايشان بر فقرا منت گذارند يا آن ها را شرمنده سازند. زيرا خداوند از اين كار به شدت نهى كرده، مى فرمايد: (يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاٰ تُبْطِلُوا صَدَقٰاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذىٰ )؛2

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بخشش هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد.»

بنابراين، كمك به نيازمندان از روش هاى تربيتى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بوده و آن حضرت هميشه ياور آن ها بودند. ايشان هيچ گاه تهى دستى را نااميد نمى كردند. آن حضرت فرمودند:

ص:169

من سائل درگاه خدا و راغب در پيشگاه اويم و شرم دارم كه خود درخواست كننده باشم و سائلى را رد كنم. خداوند مرا به عادتى معتادم كرده كه نعمت هاى خود را بر من فرو ريزد، و من نيز در برابر او معتاد شده ام كه نعمتش را به مردم بدهم، و مى ترسم اگر عادتم را ترك كنم، اصل آن نعمت را از من دريغ دارد.(1)

آنچه در روش امدادرسانى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مهم به نظر مى رسد، شيوه بخشش ايشان است كه به هيچ وجه راضى نبودند، عزتمندى و آبروى انسان نيازمند تضعيف گردد. به همين دليل، گاه با دريافت نامه و گاه از پشت در به نيازمند كمك مى كردند تا با او مستقيماً روبه رو نشوند.

هم چنين روايت شده است كه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گوسفند زيبايى در خانه نگه دارى مى كردند. روزى ديدند كه پاى گوسفند، شكسته است. به غلامش فرمودند: «چه كسى پاى گوسفند را شكسته است ؟» غلام گفت: «من شكستم.» فرمود: «چرا اين كار را كردى ؟» گفت: «مى خواستم شما را ناراحت كنم.» امام لبخندى زدند و فرمودند:

«لأفرحنَّكَ ، أنت حُرٌّ لوجه الله»؛(1) من هم در عوض تو را خوش حال مى كنم، تو در راه خدا آزاد هستى!»

سفيان ثورى يكى از شاگردان امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى گويد:

روزى بر آن حضرت وارد شدم، ديدم رنگ چهره اش دگرگون است. سبب را پرسيدم، فرمود: «من اهل خانه را از اين كه بالاى بام بروند، منع كرده بودم. از قضا امروز كه وارد منزل شدم، ديدم يكى از كنيزان كه مسئول تربيت فرزندم است، با آن كودك از نردبان بالا رفته است. او تا مرا ديد، يكه خورد و كودك از دست او رها شده بر زمين افتاد و از دنيا رفت. اما من به جهت مرگ كودك برافروخته نيستم، بلكه از اين ناراحتم كه چرا اين كنيز از من وحشت كرده است! آن گاه حضرت رو به كنيز كردند و دو بار فرمودند: «بر تو عيبى نيست، تو را آزاد كردم.!»(2)

روزى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سوار بر مركب، در يكى از معابر مدينه عبور مى كردند. مردى از اهل شام تا حضرت را شناخت، بى درنگ به لعن و نفرين امام پرداخت و سخنان ناشايستى را نثار امام كرد. آن حضرت در همان حال با كمال خون سردى و بردبارى تمام، سخنان زشت و دشنام هاى نارواى او را با سكوت و صبر تحمل كردند و خشم خود را فرو بردند. تا اين كه مرد شامى عقده دل را خالى كرده، خاموش شد. در آن لحظه حضرت با سلام بر آن مرد و با لبخندى كه حاكى از صفاى دل بود، فرمودند: «اى مرد! گمان مى كنم كه در اين شهر غريب

ص:171

باشى و شايد هم مرا به اشتباه گرفته اى ؟ حالا اگر از ما رضايت بطلبى از تو راضى مى شويم و اگر چيزى از ما بخواهى، به تو مى بخشيم؛ اگر راه گم كرده اى، راهنمايى ات مى كنيم، اگر گرسنه اى، تو را سير مى نماييم، اگر لباس ندارى، تو را مى پوشانيم، اگر نيازمندى، تو را غنى مى سازيم، اگر از جايى رانده شده يا فرارى هستى، تو را پناه مى دهيم، اگر خواسته اى دارى برمى آوريم، اگر توشه سفرت را پيش ما آورى و مهمان ما باشى براى تو بهتر است و تا هنگام رفتن، از تو پذيرايى مى كنيم. چون كه خانه ما وسيع و امكانات مهمان نوازى مان فراهم است.»

آن مرد وقتى با اين برخورد كريمانه حضرت مواجه شد و سخنان شيوا و دلنشين آن بزرگوار را شنيد، آرام آرام احساس كرد كه ناراحتى خاصى در درون وجدانش او را مى آزارد. آثار حيا بر صورتش ظاهر شد و پيش از آن كه سخنى بگويد، اشك ندامت بر گونه هايش لغزيد و با لحنى خاضعانه و مؤدبانه عرضه داشت: «شهادت مى دهم كه تو خليفه خداوند بر روى زمين هستى! خداوند داناتر است كه رسالتش را در كدام خانواده قرار دهد.(1) تا اين لحظه شما و پدرتان منفورترين خلق خدا نزد من بوديد و اكنون شما را محبوب ترين فرد روى زمين مى دانم.» آن گاه به همراه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) راهى خانه آن حضرت شد و تا روزى كه در مدينه بود در مهمان سراى حضرت پذيرايى مى شد. بعد از آن واقعه در رديف دوستان و ارادتمندان خاص اهل بيت (عليهم السلام) قرار گرفت.(2)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با اين گونه رفتارهاى بزرگ منشانه، از گناه خطاكاران مى گذشتند و آن ها را با وجود استحقاق مجارات، كيفر نمى كردند، بلكه در عوض عنايت خاص به آن ها داشته، اگر برده بودند، آزاد مى نمودند. اين برخوردهاى

ص:172

حضرت با زيردستان و حتى مخالفان، جنبه تربيتى داشت و در حقيقت روش تربيت را به مردم ياد مى داد كه چگونه با افراد خلاف كار برخورد كنند و آن ها را جذب اسلام نمايند. مرد شامى كه در اثر تبليغات بنى اميه كينه و دشمنى خاندان امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در دل داشت، با مهر و محبت و گذشت امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هدايت شد و در زمره محبان اهل بيت (عليهم السلام) قرار گرفت. اين روش امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نشان دهنده سيره رسول خدا (ص) است كه رفتار كريمانه و خلق عظيم آن حضرت، عامل جذب نومسلمانان شد و موجب پيروزى اسلام گرديد.

موضوع عدالت اجتماعى، ارتباط نزديكى با بحث ميانه روى دارد؛ زيرا افراط و تفريط معمولاً همراه با ظلم و بى عدالتى و تجاوز به حقوق ديگران است. ازاين رو، دو فاضل نراقى، بر عدالت سياست مداران تأكيد فراوان دارند. به گفته آنان: «كسى كه قوا و صفات خود را تعديل كند و از افراط و تفريط بپرهيزد و بر جاده وسط و صراط مستقيم ثابت قدم باشد، او خليفه خداوند بر زمين است و اگر بين مردم حاكم شود و زمام مصالح آنان را در دست گيرد، شهرها براى اهل آنان نورانى و درخشان خواهد شد و امور بندگان به صلاح خواهد آمد و حرث و نسل افزون و بركات آسمان و زمين دوام خواهد يافت.»(1)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) دقيقاً مصداق كامل ميانه روى در تاريخ اسلام بودند و زندگى پربار آن حضرت، گواه بر اين ادعاست. ايشان با توجه به روحيه فردى و اجتماعى و بردبارى و هم چنين اوضاع خاصى سياسى عصر خود، اعتدال را سيره و محور خطمشى خويش قرار داند. ايشان در آن برهه خاص، موفق شدند ميان مسلمانان متخاصم آشتى برقرار كنند و به كشتار آنان و به خصوص شيعيان پايان دهند. خود آن حضرت در تبيين فلسفه و آثار صلح مى فرمايد:

لولا ما اتيتُ لما ترك من شيعتنا على وجه الارض احداً الاّ قُتِل؛(2)

اگر صلح نمى كردم، روى زمين از شيعيان ما كسى نمى ماند، مگر اين كه كشته مى شد.

هم چنين وقتى معاويه از ايشان خواست با حوثره اسدى - كه عليه معاويه شورش كرده بود - بجنگد، فرمود:

واللّه لقد كففتُ عنك لحقن دماء المسلمين و ما احبّ ذلك يسعنى أن اقاتل عنك قوماً، انت واللّه اولى بقتالى منهم؛

(3)

ص:174

سوگند به خدا! از تو دست كشيدم تا خون مسلمانان مصون بماند. گمان نمى كردم اينك چنين شود كه از جانب تو به جنگ افرادى بروم كه جنگ با تو يقيناً بهتر از جنگ با آنان است.

آن حضرت حتى در دعاهايشان هم اين حكمت را آشكار مى سازد و به خداوند عرض مى كنند:

اللّهمّ فقد تعلم انّى ما ذخرتُ جهدى و لا منعتُ وجدى و تسكين الطاغيه عن دماء اهل المشايعه و حرستُ ما حرسه اوليائى من امرآخرتى و دنياى؛(1)

خدايا! تو مى دانى كه تلاشم را نيندوختم و از توانم دريغ نورزيدم تا حرمتم شكسته شد و تنها ماندم. پس راه پيشينيان خود را پيمودم كه بازداشتن از شر تجاوزگران و آرام كردن طغيان گران از ريختن خون شيعيان باشد، و امر آخرت و دنياى خود را چون اوليايم نگهبانى كردم.

هرچند مخالفان، به ويژه كسانى كه از طرف معاويه تطميع شده بودند، به مخالفت با امام برخاستند و نسبت هاى ناروا به آن حضرت دادند، واقعيت اين است كه آن افراد از فلسفه صلح بى خبر بودند. ازاين رو، امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همواره كوشيدند تا فلسفه صلح را براى مردم تبيين كنند. امام در واقع با ميانه روى، جلو بسيارى از خطرها را كه متوجه پيروان و خاندانش بود، گرفتند و اسلام ناب را بيمه كردند. اگر معاويه به مفاد پيمان نامه و بندهاى آن عمل مى كرد، مشكلات جهان اسلام حل و حق فردى و اجتماعى مردم رعايت مى شد. به هرصورت، ميانه روى از روش هاى شناخته شده در سيره امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود و پيروان آن حضرت مى بايد از ايشان الگو گيرند و از افراط و تفريط در رفتارهاى فردى و اجتماعى دورى كنند. امروزه هر چه اسلام و مسلمانان ضربه خورده و آسيب ديدند، به جهت افراط و تفريط در جوامع اسلامى است.

ص:175

روش هاى ياد شده در اين نوشتار، در واقع ترسيم كننده يك الگوى جامع تربيتى براى امت مسلمان و به ويژه نسل جوان است؛ زيرا اين روش ها، سه جنبه مهم انسان، (جنبه شناختى، عاطفى و رفتارى) را شامل مى شود كه در تربيت آدمى نقش بسزا دارند؛ زيرا بخش هاى اصلى وجود انسان به همين سه بخش تقسيم مى شود و فرايند تربيت يا مربوط به شناخت اوست يا گرايش و عواطف و يا رفتار او. روش هاى ياد شده، همه اين سه بخش را پوشش مى دهند. دو روش نخست، جنبه شناختى دارند كه بصيرت و باورهاى دينى را تقويت مى كنند. تقويت روحيه بندگى و هم چنين مهر و محبت به متربى، جنبه عاطفى و گرايشى دارند كه در شكل دهى رفتار فرد مؤثرند. سه روش ديگر در مورد تنظيم و اصلاح رفتار تربيت جويان است؛ چه اينكه بعد از پرورش جنبه شناختى و عاطفى، نياز است كه رفتار و عملكرد متربيان نيز اصلاح گردد. ميانه روى، دست گيرى از نيازمندان و گذشت، از جمله روش هايى هستند كه دقيقاً در جهت پرورش و اصلاح رفتار فرد عرضه شده اند.

3. سيره تربيتى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در عصر حاضر، نياز جامعه اسلامى است تا با تأسى به آن حضرت، از افراط و تفريط رهايى يافت.

4. بصيرت دهى و اعطاى بينش درست به متربيان و پرورش باورهاى دينى آنان از نظر سيره و گفتار امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در درجه اول از اهميت قرار دارد كه بايد به آن توجه شود.

5. رشد بعد گرايشى و عاطفى تربيت جويان از منظر عمل و سخن امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، اهميت فوق العاده در تربيت آن ها دارد و بايد با استفاده از شيوه هاى مفيد و كارساز، به پرورش آن اقدام كرد.

6. دست گيرى از نيازمندان جامعه و رفع نيازهاى آنان و نيز گذشت از متخلفان، در شكل گيرى جامعه دينى رو به رشد داراى اهميت است.

7. ميانه روى در جامعه امروز كه از آتش افراطگرايى و تفريطپذيرى مى سوزد، نياز درجه يك امت اسلامى است تا با روش معتدل به زندگى فردى و اجتماعى بپردازند.

8. در نهايت الگوى جامع تربيتى برآمده از سيره امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) قابل استخراج و عرضه به نسل جوان است.

ص:178

13. امين، سيدمحسن، سيره معصومان (عليهم السلام)، ترجمه على حجتى كرمانى، تهران: سروش، 1373.

14. انيس، ابراهيم و ديگران، المعجم الوسبط، چاپ دوم، بيروت: بى تا.

15. بهروز رفيعى، آراء دانشمندان مسلمان در تعليم وتربيت و مبانى آن، ج 3 (امام غزالى).

16. تميمى آمدى، عبدالواحد، غررالحكم، قم: دفتر تبليغات اسلامى، بى تا.

17. جمعى از محققان، دائره المعارف تشيع.

18. حسينى زاده، سيدعلى، سيره پيامبر و اهل بيت (عليهم السلام)، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1380.

19. حكيم سيدمنذر و همكاران، سبطاكبرحضرت امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه عباس جلالى، قم: مجمع جهانى اهلبيت، 1385.

20. خوارزمى، الموفق، المناقب، تحقيق مالك محمودى، قم: مؤسسه النشر اسلامى، 1411 ق.

21. خوارزمى، مقتل، قم: مكتب مفيد، بى تا.

22. دهخدا، على اكبر، لغت نامه، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373.

23. رشاد، على اكبر، دانشنامه علوى، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، 1380.

24. زابلى، على، كشف الغمه فى معرفه الائمه، ترجمه على زواريى، قم: نشر ادب حوزه، 1364.

25. سياح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوين، تهران: كتاب فروشى اسلامى، بى تا.

26. سيوطى، جلال الدين، تفسير الجلالين، بيروت: مؤسسه النور للمطبوعات، 1416 ق.

ص:180

27. شيخ مفيد، الجمل، قم: كنگره شيخ مفيد، 1413 ق.

28. صافى، لطف الله، پرتوى از عظمت حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، قم: مدرسه الامام المهدى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، بى تا.

29. صانعى، مهدى، پژوهشى در تعليم وتربيت اسلامى، تهران: انتشارات سناباد، 1378.

30. طباطبايى، سيدمحمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، قم: انتشارات اسلامى، 1417 ق.

31. الطريحى، فخرالدين، مجمع البحرين، چاپ دوم، تهران: المكتبه المرتضويه، 1362.

32. عروسى حويزى، عبدعلى، تفسير نورالثقلين، قم: اسماعيليان، 1415 ق.

33. فرهنگ جامع سخنان امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، پژوهشكده باقر العلوم، قم: نشر معروف، 1385.

34. قيومى، احمد، المصباح المنير.

35. كريمى، روش هاى مطالعه و تحقيق با تأكيد بر كتابخانه، قم، مكتب القرآن، امور تربيتى آموزش و پرورش، 1375.

36. كلينى، محمد، اصول كافى، بيروت: دارالاضواء، 1413 ق.

37. لسان الملك (سپهر)، ميرزامحمدتقى، ناسخ التواريخ، تهران، كتابچى، 1379.

38. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ دوم، بيروت: داراحياء التراث، 1403 ق.

39. محمد، الراغب، المفردات فى غرايب القرآن، تحقيق عدنان داودى، دمشق: دارالقلم، 1416 ق.

40. محمدى رى شهرى، محمد، حكمت جوان، ترجمه مهدى مهريزى، قم: دارالحديث، 1384.

ص:181

41. مسعود بن عيسى، مجموعه ورام، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1376 ق.

42. مصباح يزدى، محمدتقى، به سوى خودسازى، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، 1384.

43. مصطفوى، حسن، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامى، 1371.

44. مطهرى، مرتضى، تعليم و تربيت در اسلام، چاپ نوزدهم، تهران: صدرا، 1371.

45. -، سيره نبوى، چاپ سى و سوم، تهران: صدرا، 1385.

46. -، طهارت روح، تهران: ستاد اقامه نماز، 1381.

47. معين، محمد، فرهنگ فارسى، تهران: اميركبير، 1360.

48. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، چاپ يازدهم، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1373.

49. ملك زاده، محمد، سيره سياسى معصومان (عليهم السلام)، تهران: كانون انديشه جوان، 1385.

50. الموسوى المقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، بيروت: دارالكتب الاسلاميه، 1399 ق.

51. نجفى يزدى، سيدجليل، مناقب اهل البيت، تحقيق و تدرست: سيدمحمد نجفى يزدى، قم: نصايح، 1384.

52. نراقى، ملا احمد، معراج السعاده، قم: هجرت، 1381.

53. نراقى، ملا مهدى، جامع السعادات، قم: دارالتفسير، 1381.

54. نورى، ميرزا، حسين، مستدرك الوسائل، بيروت: مؤسسه آل البيت، 1408 ق.

55. يعقوبى، احمد بن واضح، تاريخ يعقوبى، ترجمه: ابراهيم آيتى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، بى تا.

ص:182

فرمود:

«إنّى بعثت لاتمم مكارم الاخلاق»؛ «من براى تكميل اخلاق نيك برگزيده شده ام.» و قرآن كريم هم در تجليل از پيامبر (ص) مى فرمايد: (إِنَّكَ لَعَلىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ )1 ؛ «راستى تو را اخلاق والاست.»

اخلاق حسنه پيامبر (ص)، يكى از عوامل عمده پيشرفت سريع و همه جانبه اسلام بود. اين اخلاق عالى و بى نظير پيامبر (ص) و نيز اخلاق ممتاز اميرمؤمنان به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رسيد و ايشان ضمن بهره مندى از شخصيت آن دو، در مكتب تربيتى حضرت زهرا (س) رشد و تكامل يافتند.

پيامبر (ص) پس از ولادتش او را گرفتند و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفتند. سپس براى او گوسفندى قربانى كردند.(1)

پيامبر (ص) علاقه فراوانى به حضرت مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) داشتند و در تمجيد از آن جناب، سخنان فراوانى فرموده اند؛ از جمله

«لوكان العقل رجلاَ لكان حسن»؛(1) "اگر عقل در فردى مجسم مى شد، آن فرد حسن بود."

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمود:

من از پروردگارم شرمنده خواهم شد، اگر او را ملاقات كنم درحالى كه پياده براى زيارت خانه اش نرفته باشم. ازاين رو، بيست مرتبه با پاى پياده از مدينه به مكه رفت.(1)

هرگاه از مرگ و قبر ياد مى كرد مى گريست و چون به ياد بهشت و دوزخ مى افتاد، هم چون مارگزيده به خود مى پيچيد؛ از خدا طلب بهشت مى كرد و به او از آتش پناه مى برد. در سرشت و طينت او برترين نشانه انسانيت وجود داشت. هركس او را مى ديد، به ديده اش بزرگ مى آمد.(2)

هرگاه وضو مى گرفت، بندهاى بدنش مى لرزيد و رنگ مباركش زرد مى شد. وقتى علتش را مى پرسيدند، مى فرمود:

حقّ على كل من وقف بين يدى ربّ العرش أن يصفر لونه و ترتعد مفاصله؛

سزاوار است هركس كه در پيشگاه الهى حضور مى يابد، لرزه بر اندامش افتد و رنگش زرد گردد.(3)

ناپاكان دامن آن را گرفته بود؛ بى شك اگر صلح امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و قيام جاودانه برادر ارجمندش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نبود، از آن همه مجاهدت هاى رسول خدا (ص) و اميرمؤمنان براى تحقق و پيشرفت آيين توحيدى، چيزى باقى نمى ماند و دستگاه جبار حكومت معاويه و يزيد، جاهليت جديد را برقرار مى ساخت.

صلح با معاويه، ماهيت پليد حكومت شام را هويدا ساخت و به مردم فهماند كه كاخ نشينان شام، جز نيرنگ چيز ديگرى را نمى طلبند. آنان در حقيقت در هواى زمان جاهلى به سر مى بردند و براى فريب افكار عمومى، آن را آشكارا بيان نمى كردند. سخنان معاويه در كوفه بعد از صلح با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و سخنان يزيد در شام بعد از شهادت امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گوياى اين مطلب است.

حضرت مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سرور جوانان بهشت و يكى از چهار نفرى است كه رسول خدا (ص) آنان را براى مباهله با مسيحيان نجران با خود بردند و يكى از اعضاى اهل بيت هستند كه خداوند آنان را از هر پليدى منزه دانسته و مودت آنان مزد رسالت نبى اكرم (ص) به حساب آمده است.

اهل بيت (عليهم السلام) در كنار فضيلت هاى بى شمار، در اين ويژگى مهم الهى و انسانى پيشگام بوده اند؛ به گونه اى كه خداوند درباره آن بزرگ واران فرموده است: (وَ يُطْعِمُونَ الطَّعٰامَ عَلىٰ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً إِنَّمٰا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ لاٰ نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزٰاءً وَ لاٰ شُكُوراً)؛1 «و به [پاس] دوستى [خدا]، بينوا و يتيم و اسير را خوراك مى دادند. [و مى گفتند:] ما براى خشنودى خداست كه اطعام مى دهيم و پاداش از شما نمى خواهيم.»

جود و بخشش يكى از ويژگى هاى برجسته امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود. به گونه اى كه آن بزرگوار به «كريم اهل بيت (عليهم السلام)» معروف شدند. آن حضرت به مناسبت هاى مختلف، ديگران را از خوان كرم خويش برخوردار مى كردند و تا حد ممكن ديگران را نااميد نمى ساختند. به ايشان گفتند: «چرا هيچ گاه فقيرى را مأيوس برنمى گردانيد؟» در پاسخ فرمودند:

من خود دست نياز بر درگاه خدا دارم و به الطافش اميدوارم؛ به همين دليل، شرم دارم از اين كه خود فقير باشم و فقيرى را مأيوس برگردانم. خداى بزرگ مرا عادت داده كه نعمت هاى فراوانش را بر من ارزانى دارد و من نيز او را عادت داده ام كه نعمت هايش را به مردم ببخشم. مى ترسم اگر از عادتم دست بردارم، خداوند نيز عادتش را از من بازدارد و از نعمت هايش محرومم گرداند.(1)

بخشش هاى امام به گونه اى نبود كه ديگران از گرفتن مال احساس حقارت كنند؛ بلكه همواره مى كوشيدند تا احترام سائل و كرامت انسانى وى محفوظ بماند. اين خود حكايت از روح بزرگ و همت بلند آن پيشواى عالى مقام دارد.

ص:189

شخصى نزد آن حضرت آمد و نيازمندى اش را بيان كرد. امام براى اين كه وى از كمك آن حضرت احساس شرمندگى نكند، به او فرمود: «آنچه مى خواهى در نامه اى بنويس و براى ما بفرست تا نيازت برآورده شود». آن مرد رفت و نيازهاى خود را در نامه اى به امام نوشت. حضرت نيز آن چه را خواسته بود، برايش فرستادند. شخصى كه در آنجا حضور داشت، به امام عرض كرد: «به راستى چه نامه پربركتى براى آن مرد بود!» امام در پاسخ او فرمودند: «بركت اين كار براى من بيش تر بود كه سبب شد، شايستگى انجام دادن اين كار نيك را بيابم؛ زيرا بخشش راستين آن است كه بدون درخواست شخص، نيازش را برآورى؛ ولى اگر آن چه را خواسته است، به او بدهى، در واقع قيمتى است كه براى آبرويش پرداخته اى».(1)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گاهى مبالغ چشم گيرى را يك جا به مستمندان مى بخشيدند؛ به طورى كه مايه شگفت واقع مى شد. آن حضرت با اين كار، براى هميشه فقير را بى نياز مى ساختند و او مى توانست با اين مبلغ، تمام نيازهاى خود را برطرف نمايد.(2)

سيوطى از دانشمندان مشهور اهل سنت، درباره بخشندگى و فضايل بى شمار اخلاقى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى نويسد:

حسن بن على داراى امتيازات اخلاقى و فضايل انسانى فراوان بود؛ او شخصيتى بزرگوار، بردبار، باوقار، متين، بخشنده و ستوده مردم بود.(3)

روزى غلام سياهى را ديدند كه گرده نانى را در پيش نهاده، يك لقمه مى خورد و يك لقمه به سگى مى دهد كه در آن جاست. از او پرسيدند: «چه چيز تو را به اين كار وامى دارد؟» گفت: «شرم مى كنم كه خودم بخورم و به او ندهم». امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به او فرمود: «از اين جا حركت نكن تا من برگردم.» و نزد صاحب آن

ص:190

غلام رفتند و او را خريدند و باغى را هم كه در آن زندگى مى كرد، خريدند و غلام را آزاد كردند و باغ را به او بخشيدند.(1)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با اين كار خود، درس تربيتى و اخلاقى بزرگى دادند و آن تشويق به كار نيك است. وقتى در جامعه اى، از كار نيك افراد قدردانى گردد، ديگران هم به نيكوكارى تشويق خواهند شد و نيك خواهى و اعمال نيك در آن جامعه گسترش مى يابد و بدى ها كم مى گردد.

در شعرى كه از آن حضرت نقل شده در مورد بخشش چنين آمده است:

إنّ السخاء على العباد فريضه لله يقرأ فى كتاب محكم

وعد العباد الأسخياء جنانه وأعدّ للبخلاء نار جهنم

من كان لاتندى يداه بنائل للراغبين فليس ذاك بمسلم

«بخشندگى بر بندگان، دستور الهى است كه در قرآن از آن ياد شده است. خدا به بندگان بخشنده اش وعده بهشت و به بندگان بخيلش وعده آتش جهنم داده است. آن كس كه دست بخشندگى خود به سوى نيازمندان دراز نكند، او را مسلمان واقعى نبايد دانست.»

مردى به محضر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آمد و نيازش را بيان داشت. امام به او فرمودند: «من به انجام وظيفه ام در برابر تو آگاهى يافتم و هرگز نمى توانم به ميزان شايستگى ات به تو ببخشم. هر چيز زيادى در برابر ذات پروردگار اندك است. اگر هرچه دارم به تو بدهم وفا به سپاس گزارى توست. اگر اين اندك را از من بپذيرى و بار سنگين مسئوليت را از دوشم بردارى، آن چه دارم به تو مى بخشم.»

ص:191

مرد گفت: «اى پسر رسول خدا (ص)! عطايت را مى پذيرم و سپاس گزارت هستم.» امام نماينده اش را خواست و فرمود: «آن چه باقى مانده دارى بياور.» موجودى پنجاه هزار درهم بود. امام همه را به مرد محتاج داد و بعد فرمود: «آن پانصد دينار را چه كردى ؟» جواب داد: «حاضر است.» فرمود: «آن را هم بياور.» و آن را نيز به آن مرد نيازمند داد و عذر خواست.(1)

كرم امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بسيار بيش تر از آن است كه در اين جا بيان گردد و در حقيقت، قطره اى است از درياهاى كرم و جود آن بزرگ وار. در يك كلام آن حضرت در اين ويژگى خداپسند و انسانى، سرآمد زمان خود و الگوى نيكى براى ديگران بودند.

با امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در مسجدالحرام بودم. حضرت در آن جا معتكف و مشغول طواف بودند. نيازمندى نزد ايشان آمد و عرض كرد: «اى فرزند رسول خدا، به فلان شخص مقدارى بدهكارم و از عهده قرض او برنمى آيم. اگر ممكن است [مرا كمك كنيد]». امام فرمود: «به صاحب اين خانه! [و اشاره به كعبه كردند] متأسفانه در حال حاضر، پولى در اختيار ندارم». شخص نيازمند گفت: «اى فرزند رسول خدا! پس از او بخواهيد كه به من مهلت بدهد؛ چون مرا تهديد كرده است كه اگر بدهى خود را نپردازم، مرا به زندان بيندازد». حضرت طواف خود را قطع كردند و همراه آن مرد به راه افتادند تا نزد طلب كارش بروند و از او مهلت بگيرند.

عرض كردم: «اى فرزند رسول خدا! گويا فراموش كرده ايد كه در مسجد قصد اعتكاف كرده ايد». حضرت فرمود: «نه فراموش نكرده ام؛ ولى از پدرم شنيدم كه پيامبر اكرم (ص) فرمود: هر كس حاجت برادر مؤمن خود را برآورد، نزد خدا مانند كسى است كه نُه هزار سال روزها روزه گرفته و شب ها را به عبادت گذرانيده است».(1)

بى ترديد اين عمل امام، درس مهمى براى مسلمانان است كه با توجه به چنين آموزه ها، بدانند كه چه كارى مهم و چه كارى اهمّ است. تشخيص كار نيك و زشت، براى خيلى ها مقدور است، مهم اين است كه انسان در تشخيص خوب و خوب تر اشتباه نكند و خوب را از خوب تر تشخيص دهد و بدان عمل كند. سوگمندانه روش اغلب كسانى كه امروزه ادعاى دين دارى دارند، اين گونه نيست. اهميت ارزش ها به ترتيب مراتب خود فهم و عمل نمى گردد. ممكن است كارى ارزش درجه چندم و احياناً آخر را داشته باشد، اول به حساب آيد و برعكس عمل درجه اول، دسته چندم و آخر دانسته شود. صلح امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) انتخابى بين

ص:193

بد و بدتر بود و عملى كه گفته شد، انتخاب بين خوب (اعتكاف) و خوب تر (برآوردن حاجت مؤمن).

مهرورزى و مهربانى به ديگران، يكى از ويژگى هاى بارز امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود؛ زيرا آن حضرت در مكتب تربيتى و اخلاقى رسول خدا (ص) بزرگ شدند و در سال هاى نخست زندگى كه دوران شكل گيرى شخصيت انسان است، در محضر پرفيض ايشان زندگى كرده اند. يكى ياران حضرت مى گويد:

روزى در محضر امام بودم كه يكى از كنيزان ايشان با شاخه گلى در دست، وارد شد و آن گل را به امام تقديم كرد. حضرت گل را از او گرفتند و با مهربانى به او فرمودند: «برو، تو آزادى!» من كه از اين رفتار حضرت شگفت زده بودم، گفتم: «اى فرزند رسول خدا! اين كنيز تنها يك شاخه گل به شما هديه كرد. آن گاه شما او را آزاد مى كنيد؟!» امام در پاسخم فرمود: «خداوند بزرگ و مهربان به ما فرموده: "هركس به شما مهربانى كرد، دو برابر او را پاسخ گوييد"(1) پاداش در برابر مهربانى او نيز آزادى اش بود».(2)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در زندگى پربار خود، ناملايمات فراوانى ديدند: خانه نشينى پدر بزرگوارش و شهادت مادر گرامى اش و به ويژه پس از شهادت اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه آن حضرت بى وفايى ها و خيانت هاى برخى از يارانش را شاهد بودند؛ ولى همه آن ها را تحمل كردند. آن حضرت هيچ گاه ناشكيبايى نكردند و همواره شكر خدا را در قبال آن همه ناملايمات به جا مى آوردند و زبان به ناسپاسى نمى گشودند.

«آن حضرت همه ناملايمات را با صبرى كه كوه ها با آن برابرى نمى توان كرد، متحمل شد و شرايط نامساعدى را كه از همه سو احاطه اش كرده بود، با حكمت سرشار و پختگى و كارآزمودگى تمام طى كرد... در برابر حوادث خود را نباخت و از شدايد در اضطراب نيفتاد و هيچ عاملى جز يارى دين و برافراشتن پرچم قرآن و بلندآوازه كردن دعوت اسلام، نتوانست او را بر انگيزد.»(1)

آن حضرت راضى شدند كه براى زنده نگه داشتن هدف هاى خود، زندگى دردناكى را تحمل كنند كه مرگ از آلام آن بسى كوچك تر و سبك تر بود. ايشان پذيرفتند كه با تمام وجود، ابزارى براى خير و صلاح ديگران باشد، بى آن كه كوچك ترين بهره اى نصيبشان شود؛ فقط همين ميزان، بالاترين مقام و مرتبتى است كه مصلحان كم نظير و طراز اول تاريخ توانسته اند به آن نائل آيند.(2)

كريم اهل بيت (عليهم السلام) با صبر و پايدارى دورانديشانه، توانستند زمينه را براى قيام برادرش مهيا سازند، با صلح ايشان، ماهيت مزورانه حكومت شام معلوم گشت و در پرتو آن، قيام جاويدان حسينى رخ داد. اين دو حركت، مشتركاً باعث پيروزى حق و زوال حكومت دودمان ابوسفيان گرديد و به مردم و تاريخ فهماند كه

ص:196

حكومت شام در امتداد خيره سرى هاى ابوسفيان عليه رسول خدا (ص) در طول سال هاى اقامت آن حضرت در مكه و جنگ هاى بدر، احد و احزاب و جگرخوارى هند قرار دارد كه در احد اتفاق افتاد.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در خانه گوسفند زيبايى داشتند. روزى ديدند كه پاى گوسفند شكسته است. به خادمش فرمودند: «چه كسى پاى گوسفند را شكسته است ؟» گفت: «من.» امام فرمودند: «چرا اين كار را كردى ؟» گفت: «مى خواستم شما را ناراحت كنم.» امام لبخندى زد و فرمود: «لافرحنك أنت حرلوجه الله»؛ «من در عوض تو را خوشحال مى كنم؛ در راه خدا آزادى.»(1)

حقيقت تواضع را درك نمى كنند جز مقربانى كه مستقل در وحدانيت خداوندند.(1)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با داشتن جايگاه بسيار والا و فاخر در ميان مردم، بسيار متواضع بودند. «روزى بر عده اى از مستمندان مى گذشت و آنان پاره هاى نان را بر زمين نهاده و خود روى زمين نشسته بودند و مى خوردند. چون حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را ديدند گفتند: «اى فرزند رسول خدا (ص) بيا با ما هم غذا شو.» فوراً از مركب فرود آمد و گفت: «خدا متكبران را دوست نمى دارد.» و با آنان به غذا خوردن مشغول شد. آن گاه آن ها را به ميهمانى دعوت كرد و هم غذا به آنان داد و هم پوشاك.»(2)

روزى مى خواستند از مجلسى برخيزند كه فقيرى وارد شد و امام به احترام او مجلس را ترك نكردند. پس ازآن كه فقير در برابرش نشست، فرمود: «مى خواستم بروم و به احترام تو نشستم؛ حال اجازه مى دهى بروم ؟» فقير گفت: «آرى اى فرزند رسول خدا.»(3)

توطئه ها و نامردمى ها عليه ايشان انجام دادند؛ ولى حضرت در برابر آن ها با بردبارى بى نظيرى مقاومت كردند.

درباره حلم امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سخن زياد گفته شده از جمله:

روزى آن حضرت سوار بر اسب بود كه مرد شامى وى را ملاقات كرد و تا توانست آن حضرت را لعن و ناسزا گفت و جناب ايشان هيچ نفرمود تا مرد شامى از فحش فارغ شد. آن گاه آن حضرت رو به مرد شامى كرد و فرمود: «اى شيخ، گمان مى كنم كه غريب مى باشى و گويا امرى چند بر تو مشتبه شده است. اگر از ما رضايت بطلبى، از تو راضى و خشنود مى شويم و اگر چيزى بخواهى، به تو عطا مى كنيم. اگر از ما طلب ارشاد و هدايت كنى، تو را ارشاد مى كنيم و اگر گرسنه باشى، تو را سير مى كنيم و اگر برهنه باشى، تو را مى پوشانيم و اگر محتاج باشى، بى نيازت مى كنيم و اگر رانده شده اى، تو را پناه مى دهيم و اگر حاجتى دارى، حاجتت را بر مى آوريم و اگر بار خود را به خانه ما فرود مى آورى و ميهمان ما باشى، تا وقت رفتن براى تو بهتر خواهد بود؛ زيرا ما خانه گشاده داريم؛ جاه و مال فراوان است.» مرد شامى اين سخنان را كه از حضرت شنيد گريست و گفت: «شهادت مى دهم كه تويى خليفه الله در زمين و خدا بهتر مى داند كه رسالت و خلافت را در كجا قرار دهد. پيش از آن كه تو را ملاقات كنم، تو و پدرت، دشمن ترين خلق نزد من بوديد؛ اكنون محبوب ترين خلق خدا نزد من هستيد.»(1)

است. سخنان فاخر اميرمؤمنان على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به گونه اى كه بشر چنين سخنانى از كسى نشنيده و به حق درباره آن گفته: «فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق». خطبه ها و سخنان فرزندان بزرگوار آن حضرت نيز چنين است.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه در مكتب محمدى و علوى درس آموخته بودند، از اين فضيلت انسانى بهره شايانى داشتند. درباره آن حضرت گفته شده است:

امام از ورزيده ترين بليغان در سخن و رعايت مناسب در بيان بود و گفتارش ايجاز و اعجاز داشت و بايد چنين باشد؛ زيرا او پرورده خاندان سخن ورى و فصاحت و اعجاز كلام بود.(1)

در غايله اى كه اصحاب جمل پس از به خلافت رسيدن حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به وجود آوردند، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از سوى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مأمور بسيج كوفيان شدند. بااينكه حاكم كوفه (ابوموسى اشعرى) مردم را از شركت منع مى كرد و رضايت به جنگ با ناكثين نداشت، وقتى مردم سخنان آن حضرت را شنيدند، جمعيت انبوهى براى نبرد آماده شدند.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در جمع كوفيان فرمود:

مردم! دعوت پيشواى خود را پاسخ مثبت دهيد و به يارى برادران خود بشتابيد! البته در اين راستا كسانى هستند كه به يارى وى كمر همت بندند. به خدا سوگند، اگر زمام امور را خردمندان و فرزانگان برعهده گيرند، براى حال و آينده بهتر و سرانجام نيك خواهد داشت. بنابراين دعوت ما را بپذيريد در گرفتارى هاى كه براى ما و شما پيش آمده ما را يارى دهيد.(2)

امام پس از شهادت اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در جمع مردم آمدند و سخنان بى نظيرى در وصف حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بيان داشتند:

ص:201

همانا در اين شب آن چنان كسى وفات يافت كه گذشتگان بر او سبقت نگرفته اند و آيندگان به او نخواهند رسيد. همان كسى كه در كنار رسول خدا (ص) جهاد مى كرد و جان خود را سپر بلاى او مى ساخت. رسول خدا (ص) پرچم بدو مى سپرد و او را به ميدان مى فرستاد. آن گاه جبرئيل از سوى راست و ميكائيل از چپ، او را در ميان مى گرفتند و از ميدان بازنمى گشت مگر اين كه خدا پيروزى را نصيب او كرده بود. در شبى وفات يافت كه موسى در آن شب جان سپرد و عيسى در آن شب به آسمان ها رخت بربست و قرآن در آن شب نازل گشت.(1)

به راستى آن حضرت در اين سخنان وزين و ارزشمند، چنان در وصف مولاى پارسايان سخن گفته كه ديگران را توان سخن گفتن در آن باره نيست. بى شك مردم بعد از آن، چنين سخنانى از آن حضرت در طول حياتش، به ويژه در مدت كوتاهى حكومتش فراوان شنيده اند.

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه در كانون شجاعت و مردانگى بزرگ شده و حماسه هاى بى نظير رسول خدا (ص) و اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شاهد بودند، مظاهر و نمادهاى شجاعت در زندگى آن بزرگوار به خوبى نمايان بود و ترس در آن حضرت وجود نداشت و در راه پيشرفت و ترويج اسلام، از هيچ گونه كوشش و جان فشانى دريغ نمى كردند.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در هنگام خلافت عثمان، روزهاى توان مندى و جوانى خود را مى گذراند كه وقت مبارزه و تلاش براى دين خدا بود. برخى از تاريخ نويسان نوشته اند:

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ديد مجاهدان اسلامى پرچم پيروزى برافراشته و براى فتح سرزمين هاى جديد شمال افريقا آماده شده اند؛ به صف مجاهدان پيوست و عازم شمال افريقا شد و اين در سال بيست و هشتم هجرى اتفاق افتاده است. رزمندگان اسلام در اين سفر بيش تر از پيش به شخصيت ممتاز فرزند رسول خدا (ص) پى بردند و عظمت روح و قدرت ايمان حضرتش را ميزان توان عقلى خويش دريافتند و خداوند به خجستگى حضور امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به مسلمانان نصرت بخشيد و شمال افريقا به تصرف مجاهدان اسلامى درآمد.

در سال سى ام هجرى مجاهدان مسلمان متوجه طبرستان گرديدند و پرچم پيروزى به آن سوى گشودند و باز هم حضرت حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به منظور توسعۀ نفوذ و قلمرو اسلامى به صف مجاهدان پيوست و بركت وجود او، خداوند به سپاهيان اسلامى پيروزى بخشيد.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به منظور مصالح عمومى اسلام و گسترش آيين حق و هدايت مردمان به سوى ايمان، با رشادت در معركه هاى نبرد شمال ايران حضور يافت در راه حق جهاد كرد.(1)

هم چنين نوشته اند:

ص:203

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در جنگ جمل حضور داشت، در ركاب پدر خود اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در خط مقدم جبهه مى جنگيد و از ياران دلاور و شجاع امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سبقت مى گرفت و بر قلب سپاه دشمن حملات سختى مى كرد.(1)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در نبرد صفين، مردم را عليه قاسطين تحريك كرده، مى فرمود:

فاحتشدوا فى قتال عدوكم معاويه و جنوده فإنّه قد حضر و لاتخاذلوا فإنّ الخذلان يقطع نياط القلوب؛(2)

در جنگ با دشمنتان معاويه و سپاهش متحد شويد و سستى نكنيد؛ زيرا سستى عصب قلب را قطع مى كند.

آن حضرت در اين مبارزه سخت كه در آن سپاهيان باطل براى جنگ فراهم آمده بودند، توانست ب شجاعتى بى نظير، نقش برجسته اى را بيافريند و در تلاش براى شكست دشمن مردانگى هاى فراوانى را به بار آورد. آمادگى ايشان براى جانبازى در راه حق، به قدرى بود كه اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در جنگ صفين از ياران خود خواستند تا او و برادرش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را از ادامه جنگ با دشمن بازدارند تا نسل پيامبر (ص) با كشته شدن اين دو شخصيت از بين نرود.(3)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در اوضاع دشوار عراق و بى اعتنايى مردم به درخواست هاى ايشان براى جنگ، در هنگام اصرار معاويه براى كناره گيرى حضرت، ضمن سخنانى به بيان موضع خود پرداخته، مى فرمايند:

والله لايثينا عن اهل الشام شك و لاندم و إنّما نقاتل اهل الشام بالصبر و السلامه؛(4)

شك و پشيمانى ما را از جنگ با شاميان بازنمى دارد؛ بلكه ما با بردبارى و آرامش با آنان مى جنگيم.

ص:204

وقتى عبدالله بن زبير به صلح امام را با معاويه اعتراض كرد و امام به ترس متهم نمود، امام فرمود:

گمان مى كنى به دليل ترس و زبونى با معاويه صلح كردم ؟ واى بر تو چه مى گويى! من از كه ترسيدم ؟ من پسر دلير مردان عربم و فاطمه پيشواى زنان جهان مرا به دنيا آورده است. واى بر تو! هرگز ترس به من راه ندارد؛ ولى علت صلح من داشتن يارانى چون تو بود كه ادعاى دوستى مرا مى كنيد و در دل نابودى مرا مى خواهيد؛ پس چگونه مى توانم به اشخاصى مثل تو اطمينان داشته باشم.(1)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بزرگ ترين تجسم خواستن و نتوانستن بود. سربازى كه در جنگ ها، يكه تازيش حيرت ها مى آفريد و خلفى كه در مكتب رشادت تا شهادت پدر، از ارث و آموزش بهره برده بود، آن جا كه رسالت را در ميدان امامت، تنها در صلح، ممكن ديد، چه بزرگورانه و پرشكيب آن را پذيرفت و تحمل كرد.(2)

آن حضرت صلح را انتخاب كردند نه براى حفظ جان كه براى نجات اسلام و امت رسول اكرم (ص) و در اين انتخاب سخت، توهين ها و شماتت ها را خريدار گشتند.

به اين جهت، سفارش هاى فراوانى در متون دين به اين مهم شده است و همه مردم با تعدد انديشه و دين و مذهبى كه دارند، وفاى به تعهدها را محترم مى شمارند و پيمان شكنى را نكوهش مى كنند. اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در نامه به مالك اشتر مى فرمايد:

فانه ليس من فرائض الله شئ الناس عليه اجماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت آرائهم من تعظيم الوفاء بالعهود و قد لزم ذلك المشركون فيما بينهم دون المسلمين لما استوبلوا من عواقب الغدر اياك ان تعدهم فتتبع موعدك بخلفك والخلف يوجب المقت عندالله و الناس. قال الله تعالى: (كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّٰهِ أَنْ تَقُولُوا مٰا لاٰ تَفْعَلُونَ ) (1)

در ميان واجبات الهى، هيچ موضوعى همانند وفاى به عهد در ميان مردم جهان با تمام اختلافى كه دارند - مورد اتفاق نيست؛ به همين جهت، بت پرستان زمان جاهليت نيز پيمان ها را در ميان خود محترم مى شمردند؛ زيرا عواقب دردناك پيمان شكنى را دريافته بودند. از اين كه به مردم وعده بدهى و تخلف كنى بپرهيز؛ زيرا اين (پيمان شكنى)، موجب خشم عظيم در نزد خدا و مردم خواهد شد. قرآن مى فرمايد: «نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد!»

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ضمن اين كه از ديگران - چه دوستان و چه دشمنان - پيمان شكنى هاى زيادى ديدند و شاهد نامردى ها و نامردمى هاى فراوان بودند و حتى نزديك ترين ياران آن حضرت در عهد خود با آن جناب وفادار نماندند و اين پيمان شكنى ها باعث شد تا آن حضرت به صلح با معاويه تن دهند. درعين حال خود آن حضرت سخت به پيمانش وفادار ماندند و اندكى از آن تخطى نورزيدند.

ص:206

در پيمان صلحى كه بين امام و معاويه به امضا رسيد، معاويه به شروطى كه در قرارداد بود پاى بند نماند. او فرزند نابه كار و فاسدش يزيد را به سلطنت بعد از خودش برگزيد و از مردم بلاد براى او بيعت ستاند و امنيت را از پيروان حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گرفت و برخى از دوستان مخلص حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به شهادت رساند. وقتى او به كوفه آمد، در جمع مردم گفت:

ألا إنّى شرطت شروطا أردت بها الألفه و وضع الحرب، ألا و إنها تحت قدمى؛(1)

من اين شروط را به خاطر خاموش كردن آتش فتنه و مداراى با مردم و ايجاد الفت پذيرفتم؛ اما اكنون همه آن ها را زير پايم مى گذارم!

معاويه خطاب به مردم عراق چنين اظهار داشت:

اى اهل عراق! به خدا سوگند كه به خاطر نماز، روزه، زكات و حج با شما نجنگيدم؛ جنگ من با شما فقط براى حكومت بود و خدا مرا به مقصودم رسانيد، باآنكه شما نمى خواستيد؛ اينك بدانيد، تمام امتيازاتى كه به حسن بن على داده ام، از هم اكنون زير پاى من است.(2)

بعد از اين كه مردم فهميدند معاويه به تعهدهايش پاى بند نيست، افراد بسيارى از امام خواستند كه در مقابل معاويه قيام كند و آنان از وى پشتيبانى خواهند كرد. امام در پاسخ فرمودند:.

تا معاويه زنده است هيچ مردى از شما پناهگاه خود را از دست ندهد. اگر معاويه مرد و ما و شما زنده بوديم، از خدا مسئلت مى كنيم كه ما را راهنمايى كند و در كارمان ما را كمك دهد و به خويشمان و انگذارد. به يقين خدا با مردمى است كه تقوا پيشه كنند و نيكوكار باشند.

(3)

ص:207

ويژگى ها و صفات پسنديده و فضايل اخلاقى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بسيار بيش تر از آن است كه بتوان آن را در چند سطر و يا چند صفحه و حتى چندين جلد كتاب بيان داشت. آنچه به صورت فشرده و كوتاه مطرح گرديده، بخشى اندك از درياى ناپيدا كرانه فضايل اخلاقى آن حضرت بود.

حضرت مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در وصيتى به برادرش محمد حنفيه فرمودند:

علم را در نهان جان خويش قرار دهيد و براى شب هاى ظلمانى مشعل هاى روشنى بخش باشيد؛ زيرا روشنايى پرتو برخى از روزها، درخشنده تر از برخى ديگر است. آيا نمى دانى كه خداى بزرگ فرزندان ابراهيم (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را پيشواى مردم قرارداد و برخى را بر برخى برترى بخشيد و بر داوود (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نازل كرد؟ تو به خوبى آگاهى كه خداوند حضرت محمد (ص) را از ميان فرزندان ابراهيم مخصوص رسالت خوش ساخت. اى محمدبن على! بيم دارم كه به حسد مبتلا شوى، ولى حسد صفت كافران است. خداوند تعالى فرمود: «كافران پس ازآن كه حقيقت برايشان روشن شد، حسد ورزيدند» خداوند شيطان را بر تو مسلط نسازد.(1)

هم چنين فرمودند:

بيناترين ديده آن است كه در خوبى نفوذ كند و خوبى ها را ببيند و شنواترين گوش آن است كه پند را بشنود و از آن سود ببرد و سالم ترين دل ها آن است كه از شك و شبهه پاك باشد.(2)

جابر مى گويد:

از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شنيدم كه فرمود: «مكارم اخلاق ده تاست: راست گويى، درست كارى، نيك خويى، پاداش خير، پيوند با خويشاوندان، حمايت از همسايگان، حق شناسى، ميهمان نوازى و سرآمد همه آن ها حياست.(3)

نحوه نام گذارى و اين كه، نام مبارك «حسن» را خدا برگزيد و به رسول اكرم (ص) بيان فرمود. ذكرى از سيماى آن حضرت به ميان آمده كه وى شبيه ترين مردم به رسول خداست. ياد از عبادت هاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) شد كه ايشان عابدترين و زاهدترين فرد زمان خود بودند.

هم چنين از فضايل اخلاقى حضرت مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سخن به ميان آمد؛ از جمله: جود و بخشش، مهرورزى، بردبارى، صبر، شجاعت و وفاى به عهد. مورد اخير در صلح امام با معاويه مشهود بود و ايشان از عهدى كه بستند، تخطى نكردند و به پيمان با معاويه تا آخر وفادار ماندند.

6. حرانى، الحسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه ح. مروتى، چاپ اول، قم، طليعه سبز، 1389.

7. حكيم، سيدمنذر و بغدادى، سام، پيشوايان هدايت، جلد 4 (حضرت امام حسن مجتبِى)، ترجمه عباس جلالى، چاپ اول، تهران: مجمع جهانى اهل بيت (عليهم السلام)، 1385.

8. شريف قرشى، باقر، زندگانى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه و نگارش، فخرالدين حجازى، چاپ اول، تهران: مؤسسه انتشارات بعثت، 1376.

9. شيخ مفيد، ارشاد، قم: مكتبه بصيرتى، بى جا، بى تا.

10. فيض كاشانى، محسن، راه روشن، ترجمه، محمدرضا عطايى، چاپ چهارم، مشهد، بنياد پژوهش هاى اسلامى، 1389.

11. قمى، شيخ عباس، منتهى الآمال، چاپ شانزدهم، قم: مؤسسه انتشارات هجرت، 1384.

12. مستنبط، سيداحمد، قطره اى از درياى فضايل اهل بيت (عليهم السلام)، مترجم، محمد ظريف، چاپ اول، قم: نشر الماس، 1381.

13. مكارم شيرازى، ناصر و همكاران، اخلاق در قرآن، چاپ اول، قم: مدرسه الامام على بن ابى طالب، 1378.

14. نراقى، احمد، معراج السعاده، قم: انتشارات هجرت، چاپ هشتم با تجديدنظر و اصلاحات، تابستان 1381.

ص:211

لَم أَمشِ الَى بَيتِهِ »؛(1)«از پروردگارم خجالت مى كشم كه او را زيارت كنم و با پاى پياده به سوى خانه اش نرفته باشم.» به هنگام نماز چهره ملكوتيش زرد مى شد.

گريست و چون عرض اعمال را بر حق تعالى ياد مى كرد، ناله سر مى داد و بى هوش مى گشت؛ چون به نماز مى ايستاد، بندهاى بدنش مى لرزيد به جهت اين كه خود را در مقابل پروردگار خود مى ديد؛ چون بهشت و دوزخ را ياد مى كرد، اضطراب مى نمود؛ مانند اضطراب كسى كه او را مار يا عقرب گزيده باشد و از خدا بهشت را مسئلت مى كرد و از آتش جهنم به خدا پناه مى برد؛ هنگام تلاوت قرآن به آيه «يا ايها الَّذينَ آمَنُوا» مى رسيد، «لَبّيك اللُّهُمَ لَبّيك» مى گفت و در هيچ حالى كسى او را ملاقات نكرد مگر آن كه مى ديد مشغول به ذكر خداوند است. زبانش از تمام مردم راست گوتر و بيانش از همه فصيح تر بود.(1)

روحش شوق پرواز به آن سراى را دارد؛ و هنگامى كه به آيات عذاب مى رسيدند و سخن از دوزخ به ميان مى آمد، رنگ مى باختند و حالشان چنان متغير مى شد كه گويى عذاب جهنم را با همه افراد معذب مى بينند كه در آن زجر مى كشند و ناراحتى مى بينند؛ لذا مى گريستند و از گرفتارى عذاب به خدا پناه مى بردند. هرگاه قرآن مى خواند، دچار چنين احوالى مى شدند.(1)

ايشان بسيارى از مشكلات خويش را با دعا حل مى كردند. آقاى كافى در كتاب تعاليم امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى نويسد:

هنگام خشك سالى، به همراه برادرش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى استسقا و طلب باران، دست به دعا برداشتند كه با تمام شدن دعاى آن دو بزرگوار، باران آمد كه همه جا را شاداب كرد و مردم از شدت و سختى خشك سالى نجات يافتند. آرى تأثير دعا كه از زبان و دل بنده خالص خدا، به ويژه امام معصوم (عليهم السلام) براى دفع بلا و گشايش و سختى ها برخيزد، قابل هيچ گونه ترديدى نيست.(1)

كه در عمل، جايگاهى جز اجتماع و مردم ندارد و راه ظهور آن برخورد با مردم است، مى توان اخلاق را از مظاهر شخصيتى در اجتماع معرفى كرد.

در اين نوشتار، به سيره اخلاقى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از دو بعد فردى و اجتماعى مى پردازيم. طبق اين دسته بندى، آنچه از رفتار ايشان كه بيش تر جنبه شخصى دارد، جزء اخلاق و رفتار فردى مى آوريم و آنچه به نوع ارتباط و نحوه برخورد ايشان با ديگران مربوط است، جزء اخلاق و رفتار اجتماعى ذكر مى كنيم.

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آيينه تمام نماى اخلاقيات حسنه بودند. ايشان هرگونه خلق وخوى پسنديده اى را در خود جمع كرده و هر نوع خلق وخوى ناپسند را از خود دور كرده بودند؛ به طورى كه هم چون جد بزرگوار و پدر و مادرش، تجلى دهنده روح آن ها و مهم ترين هدف و بعثت نبوى، يعنى ترويج مكارم اخلاق در ميان جامعه به شمار مى آمدند.

تلخى، جز به حق، سخن نمى گفتند و جز بر طبق موازين دينى قدم برنمى داشتند. آن ها هميشه طرف دار عدالت بودند. در برخورد با ديگران، با اصول انسانى رفتار مى كردند و فقط به معروف فرمان مى دادند.

ثبات شخصيت كريم اهل بيت تجلى خاص داشت. ازاين رو، آن حضرت چه پيش از امامت و چه در زمان امامت، به حق سخن مى گفتند و از اصول اسلام دفاع مى كردند. ايشان در رفتار با دوستان و مخالفان، از اصول و ضوابط انسانى غفلت نمى ورزيد و هميشه به ياد محبوب و معشوق خود (خالق عالم) بودند.

نعمت هايى كه خداوند به او داده، چه نعمت مادى و چه معنوى مانند علم برخوردار كند.(1)

ابن منظور در لسان العرب بيان كرده:

سخاوت در لغت: از «سخا» گرفته شده است و «سخا» از «يسخوها»، يعنى اين كه اگر خاكسر آتش را از آتش پاك كنيم، بهتر مى سوزد و روشنايى بيش تر مى شود.(2)

بنابر اين تعريف، سخاوت كه از همين ريشه است، موجب روشنايى و گرم كردن كانون خانواده هاى فقير مى شود.(3) درباره سخاوت از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سؤال شد، فرمود: «بذل و بخشش آنچه را كه انسان مى تواند».(4) درباره سيره امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ويژگى بذل و بخشش بسيار به چشم مى خورد.

آقاى رسولى محلاتى در كتاب زندگانى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) حديثى به اين مضمون آورده:

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) هيچ گاه سائلى را رد نكرد و در برابر درخواست او «نه» نگفت. چون به آن حضرت عرض شد: «چگونه است كه هيچ گاه سائلى را رد نمى كنيد؟» پاسخ داد:

«إنى لله سائل و فيه راغب و أنا أستحيى أن أكون سائلا و آرد سائلا و إن الله تعالى عودنى عاده، عودنى أن يفيض نعمه على الناس؛ فاخشى أن قطعت العاده أن يمنعنى الماده»؛(5)

«من سائل درگاه خدا و راغب در پيشگاه اويم؛ من شرم دارم كه خود درخواست كننده باشم و سائلى را رد كنم؛ خداوند مرا به عادتى معتاد كرده؛ معتادم كرده كه نعمت هاى خود را بر من فروريزد؛ من نيز در برابر او معتاد شده ام كه نعمتش را به مردم بدهم. ترس آن دارم كه اگر عادتم را ترك كنم، اصل آن نعمت را از من دريغ دارد.»

ص:222

تعارف كرده، گفتند:

«هلم يابن بنت رسول الله الى الغذا!»؛ «اى پسر رسول خدا بفرما صبحانه!» امام پياده شدند و اين آيه را خواندند: (إِنَّهُ لاٰ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ ) ؛» به راستى كه خدا مستكبران را دوست نمى دارد. «سپس شروع كردند به خوردن غذاى آنان و چون سير شدند، امام آن ها را به ميهمانى خود دعوت كردند و از آن ها پذيرايى و اطعام نموده، جامه نيز بر تن آنان پوشانيدند، و چون فراغت يافتند فرمودند:

«افضل لهم لأنهم لم يجدوا غير ما اطعمونى، و نحن نجد اكثر منه»؛ "با همه اين ها، فضيلت و برترى از آن هاست؛ زيرا آن ها به غير از آنچه ما را بدان پذيرايى و اطعام كردند، چيز ديگرى نداشتند، ولى ما بيش از آنچه داريم باز هم داريم."(1)

ب) اخلاق و رفتار اجتماعى

يكى ديگر از زواياى سيره شناسى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سيره اجتماعى يا اخلاق اجتماعى آن حضرت است. در توجه به كرامت و حقوق انسان سيره اجتماعى آن حضرت مهم است، لذا وقتى مواردى از جمله احترام به خانواده، احترام به والدين، كمك به ديگران و... را بررسى مى كنيم، مى بينيم تمام اين مسائل تحت الشعاع كرامت و حقوق انسانى است و از نمادهاى آن محسوب مى گردد. لذا به طور مختصر، به كرامت و حقوق انسان از ديدگاه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اشاره مى شود.

در ديدگاه كريم اهل بيت (عليهم السلام)، به انسان موجودى الهى و عنصرى خدايى محسوب مى گردد كه كانون برترى ها و فضايل اخلاقى و دربردارنده روحى الهى و جاودانى است كه در نهايت به سوى خدا باز مى گردد. هر انسانى براى انسان ديگر به منزله پلى براى رسيدن به خداوند است.

ص:224

عاق والدين اين است كه پدر و مادر را [از احسان خود] بى بهره كنى و از ايشان دورى گزينى.(1)

شيخ عباس قمى در حديثى نقل مى كند:

آن حضرت بسيار بردبار و حليم بودند و در برابر آزار دشمنان تحمل مى كردند. روزى يكى از اهالى شام در راه به آن حضرت برخورد و چون تربيت شده معاويه بود، نسبت به امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پدر بزرگوارش كينه و بغض داشت، لذا شروع به بدگويى حضرت كرد؛ ولى امام چيزى در جوابش نگفتند،. هنگامى كه آن شخص حرف هايش را زد، حضرت به او فرمود: «برادر شما از كجا آمده ايد؟» گفت: «شام.» فرمودند: «شما تقصير نداريد؛ به شما اشتباه فهماندند. برويم منزل من ميهمان باش؛ هر چند روزى كه در اين شهر هستيد. اگر قرضى دارى، پول مى دهم تا قرضت را ادا كنى؛ اگر لباس مى خواهى، لباس مى دهم؛ اگر مركب مى خواهى، آن را در اختيارت مى گذارم.» مرد شامى وقتى چنين بزرگوارى و اخلاق را در مقابل زشت گويى هاى خود مشاهده كرد، بسيار شرمنده شد و عرض كرد: «يابن رسول الله! تاكنون روى زمين كسى دشمن تر از شما و پدرت نزد من نبود، ولى اكنون كسى محبوب تر از شما و پدرت نزد من نيست. حاضر بودم از خجالت زمين دهن باز كند و مرا در خود فرو برد.»(1)

از تمام امكانات خود براى رفع نياز حاجتمندان استفاده مى كرد. گاهى كه مستقيم مقدور نبود، غيرمستقيم در رفع نياز آنان تلاش مى كرد و گره از مشكلات گرفتاران مى گشود. آقاى كافى مى نويسد:

روزى مرد فقيرى درخواستى از آن بزرگوار كرد. آن روز امام چيزى در دست نداشت و ازيك طرف نمى خواست فرد بينوايى از در خانه اش نااميد برگردد؛ لذا فرمود: «آيا حاضرى تو را به كارى راهنمايى كنم كه به مقصودت برسى و آن اين است كه امروز دختر خليفه از دنيا رفته و خليفه عزادار است؛ ولى هنوز كسى به او تسليت نگفته است. نزد خليفه برو و با سخنانى كه به تو ياد مى دهم، به وى تسليت بگو؛ از اين راه به هدفت مى رسى.» گفت: «چگونه تسليت گويم.» فرمود: «وقتى نزد خليفه رفتى بگو:

"الحمدالله الَّذى سترها بجلوسك على قبرها و لاهتكها بجلوسها على قبرك؛" شكر خدا را كه دخترت پيش از تو از دنيا رفت و در زيرخاك پنهان شد و زير سايه پدر بود، ولى اگر خليفه پيش از او از دنيا مى رفت، دخترت پس از مرگ تو دربه در مى شد، ممكن بود مورد هتك قرار گيرد. آن فقير چنين تسليتى را به خليفه گفت و اين جمله هاى پر عاطفه در روحيه خليفه اثر گذارد و از حزن و اندوه او كاست و دستور داد به او جايزه دهند. آن گاه خليفه پرسيد: «اين سخن از تو بود؟» گفت: «نه، حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آن را به من آموخت.» خليفه گفت: راست گفتى! او كانون سخنان فصيح و شيرين است.» با اين تدبير خردمندانه امام، گره از كار آن مرد فقير گشود و مشكل او را حل كرد.(1)

همين امر، سبب مى شد تا مردم احساس نزديكى كنند و خواسته هاى خويش را با امام در ميان بگذارند.

آقاى ارفع در كتاب سيره عملى اهل بيت حضرت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نقل كرده:

روزى عربى بدشكل و بسيار زشت ميهمان حضرت شد و بر سر سفره نشست. از روى حرص و اشتهاى فراوانى مشغول غذا خوردن شد. ازآنجاكه خوى امام و اين خانواده، كرم و لطف است، آن جناب از غذا خوردن او خوش حال شد و تبسم نمود. در بين صرف غذا پرسيد: «اى عرب زن گرفته اى يا مجردى ؟» عرض كرد: «زن دارم.» فرمود: «چند فرزند دارى ؟» گفت: «هشت دختر دارم كه من از همه آن ها زيباترم، اما آن ها از من پرخورترند.» حضرت تبسمى كرد و به او ده هزار درهم بخشيد و گفت: «اين سهم تو و زوجه و هشت دخترت.»(1)

اصول اخلاقى امام در بعد اجتماعى در برخورد ايشان با خانواده و دوستان و مردم ديگر قابل كاوش است؛ از جمله: احترام به پدر و مادر، آراستن براى همسر و مشورت با اعضاى خانواده.

آن حضرت بعد از شهادت مادر، هميشه همراه و هماهنگ پدر بودند و ايشان را به عنوان امام و ولى امر خود و اطاعت او را واجب مى دانستند.

9. جزايرى نعمت الله بن عبدالله، رياض الابرار فى مناقب الأئمه الأطهار، چاپ اول، بيروت: مؤسسه التاريخ العربى، 1427 ق.

10. دشتى، محمد، فرهنگ سخنان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ دوم، قم: بوستان كتاب، 1383.

11. رسولى محلاتى، سيدهاشم، زندگانى امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ اول، تهران: انتشارات علميه اسلاميه، 1366.

12. شيخ حر عاملى، محمدبن حسن، وسائل الشيعه، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البيت، 1409 ق.

13. شيخ طوسى، محمدبن حسن، تهذيب الأحكام، حسن الموسوى خرسان، چاپ چهارم، تهران: دارالكتب الإسلاميه، 1407 ق.

14. طبرسى، فضل بن حسن، اعلام الورى باعلام الهدى، چاپ سوم، قم: آل البيت، 1417 ق.

15. عطاردى، عزيزالله، مسند امام المجتبى ابى محمد الحسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ اول، تهران: نشر عطارد، 1373.

16. قائمى اميرى، على، در مكتب كريم اهل بيت: امام حسن مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ دوم، تهران: انتشارات اميرى، 1374.

17. قمى، شيخ عباس، منتهى الآمال، كاظم عابدينى مطلق، چاپ دوم، قم: نشر بقيه الله (عج)، 1377.

18. كافى، حسن، تعاليم امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به زبان دعا و حديث، چاپ اول، انتشارات روزنامه جمهورى اسلامى، 1376.

19. كراجكى، محمدبن على، نزهه النواظر، چاپ اول، تهران: اسلاميه، بى تا.

ص:233

20. مؤيدى، على، فرهنگ جامع سخنان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ اول، قم: سازمان تبليغات اسلامى، 1382.

21. مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، ابوالحسن موسوى همدانى، چاپ اول، تهران: كتابخانه مسجد ولى عصر، 1403 ق.

22. مجلسى، محمدتقى، روضه المتقين فى شرح من لايحضره الفقيه، حسين، موسوى كرمانى، چاپ دوم، مؤسسه فرهنگى، اسلامى كوشان پور، 1406 ق.

23. مدرسى، سيدمحمدتقى، هدايت گران راه نور، چاپ اول، تهران: محبان الحسين، بى تا.

24. مكارم شيرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، چاپ اول، قم: مدرسه امام على بن ابيطالب، 1377.

25. نجفى، محمدجواد، ستارگان درخشان، چاپ پنجم، تهران: كتاب فروشى اسلاميه، 1362.

26. هاشمى رفسنجانى، على اكبر، فرهنگ قرآن، چاپ دوم، قم: بوستان كتاب، 1383.

27. هيئت تحريريه مؤسسه راه حق، پيشواى دوم، چاپ اول، قم: مؤسسه راه حق، 1379.

ص:234

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پس از پذيرش صلح و اقامت در مدينه، از سويى چون ساير مردم در زندگى شخصى خود، مصارف، مخارج و منابع درآمدى داشتند و از سوى ديگر، رهبرى جامعه شيعى در دست ايشان بود. گمان مى رود درآمدهاى امام از منابعى چون وجوهات شيعيان، صدقات و فعاليت هاى شخصى امام تأمين مى شده و امام در بخش هزينه ها نيز علاوه بر تأمين نيازهاى شخصى موظف بودند نيازهاى مالى نهاد امامت را تأمين كنند. هم چنين گمان مى رود برخى از اموال نيز صرف هزينه هاى تبليغى و دعوت مى شد.

هدف از اين پژوهش، تبيين حيات اقتصادى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، است كه مى تواند باعث ارتقاى سطح معرفتى جامعه شيعى نسبت به ابعاد مختلف زندگانى ايشان و الگوگيرى از سيره اقتصادى امامان و ترويج تعاليم ايشان گردد.

روزى پيامبر (ص) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را بر گردن خود سوار كرده بودند. مردى گفت: «اى پسر چه مركب نيكويى را سوار شده اى!» پيامبر (ص) در پاسخ او فرمود: «و او چه نيكو سوارى است.»(1)

پيامبر (ص) ايشان را سرور جوانان بهشت خواندند.(2)

در سال ششم هجرى در مباهله ميان پيامبر (ص) و گروهى از مسيحيان نجران، پيامبر (ص) نزديك ترين افراد خانواده اش يعنى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، دخترش حضرت فاطمه (س) و نيز دو فرزند ايشان حسنين (عليهما السلام) را به همراه بردند.(3) به گفته برخى روايات، حسنين (عليهما السلام) در بيعت رضوان شركت داشتند و پيامبر (ص) با ايشان بيعت كردند.(4)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در جنگ جمل، براى بسيج مردم كوفه عليه دشمنان، تلاش فراوانى نمودند و با خطبه هايى كه ايراد كردند، توانستند نه هزار نفر را براى يارى پدر بسيج كنند.(5) وظيفه تحريك و تحريض مردم كوفه در جنگ صفين نيز به عهده امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود. اين بار نيز امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با ايراد خطبه، مردم را براى پيوستن به جبهه امام تشويق كردند(6) هم چنين در جنگ صفين در كنار پدر و برادرانش جنگيدند و به اندازه اى جان فشانى از خود نشان دادند كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ياران خود خواستند تا او را از ادامه نبرد بازدارند.(7)

امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمود: «من در مرگ اين دو (حسنين (عليهما السلام)) بخل مى ورزم؛ زيرا مى ترسم با مرگ آن ها نسل

ص:237

رسول خدا (ص) قطع گرد.»(1) امام در دوران خلافت حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، براى انجام دادن برخى امور مأموريت مى يافتند. به گفته مسعودى، هرگاه عذرى براى اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پيش مى آمد و نمى توانستند براى اقامه نمازجمعه در مسجد كوفه حضور يابند، طى حكمى فرزند خود را بر اين كار مى گماردند.(2) امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در برخى موارد، وظيفه رسيدگى به شكايت ها را به فرزند خود محول مى كردند. از قضاوت هاى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در زمان پدر هم گزارش هايى وجود دارد.(3)

سرپرستى موقوفات امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ديگر مسئوليت هاى ايشان بود. امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پس از بازگشت از صفين، سرپرستى موقوفات و صدقات را به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سپردند تا ايشان ضمن نگه دارى و رسيدگى به امور موقوفات و صدقات، عايدات آن ها را بين مستمندان تقسيم كند.(4)

پس از شهادت امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مردم براى بيعت به سوى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، بزرگ ترين فرزند او، آمدند. چهل هزار نفر از مردم كوفه با امام بيعت كردند. مردم مدينه و مكه نيز بدون مخالفتى از بيعت با امام استقبال نمودند.(5)

امام از همان ابتدا از ترديد مردم كوفه در جنگ با معاويه آگاه بودند و سعى كردند همه جوانب را سنجيده، با مردم بيعت كنند با اين شرط كه با هر كس او در جنگ است، بجنگند و با هر كس او صلاح مى داند، صلح كنند.

معاويه كه از بيعت با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) احساس خطر كرده بود، براى مقابله با امام آماده شد. ازاين روى، جاسوسانى به كوفه و بصره فرستاد و خود نيز با

ص:238

سپاهى به سوى كوفه رهسپار شد. امام پس از آگاه شدن از حضور جاسوسان، دستور داد ايشان را بيابند؛ سپس دستور قتل آن ها را صادر فرمود. امام به دنبال اين واقعه، نامه تهديدآميزى به معاويه نوشت و به او اخطار فرمود براى جنگيدن با او آماده شده است.(1)

افزايش عطاى سپاهيان، اقدام ديگرى بود كه امام براى بهبود اوضاع براى نبرد با معاويه انجام دادند. امام در نامه هاى خود به معاويه، ضمن توبيخ او در فرستادن جاسوسان، حقانيت اهل بيت (عليهم السلام) در جانشينى پيامبر (ص)، غاصب بودن ديگرانى كه در اين جايگاه قرار گرفتند و ناشايستگى معاويه براى احراز اين مقام را بيان كردند. امام از معاويه خواستند از راه باطل بازگشته، با او بيعت كند، در غير اين صورت با او خواهند جنگيد.(2)

امام پس از اطلاع از حركت معاويه به سوى كوفه، بر بالاى منبر رفته، طى خطبه اى از مردم خواستند تا ايشان را در نبرد با معاويه يارى دهند و آنان را به صبر و پايدارى در جهاد دعوت كردند و پيروزى را فقط در سايه استقامت و تحمل مشقت ها براى ايشان ممكن دانستند؛ سپس از آن ها خواستند تا دعوت ايشان را بپذيرند و به سوى اردوگاه نخيله حركت كنند؛ ولى كوفيان هيچ پاسخى ندادند،(3)

مگر بر اثر فشار روانى ناشى از پيش قدم شدن اشراف و بزرگانى چون عدى بن حاتم، قيس بن سعد، معقل بن قيس و زياد بن صعصعه تميمى كه ضمن پيوستن به امام، با سخنانى توبيخ آميز سكوت كوفيان را شكستند. امام خشنودى

ص:239

خود را از ايشان ابراز كردند؛(1) ولى بر شكننده بودن اين اتحاد و بى ميلى كوفيان از شركت در اين جنگ بيش ازپيش آگاه گرديدند.

به گفته شيخ مفيد، گروه هاى مختلف حاضر در سپاه امام عبارت بودند از: شيعيان امام و پدرش، خوارج، مردمى كه به طمع غنايم جنگى آمده بودند، شكاكان كه عقيده و ايمان محكمى به امام نداشتند و كسانى كه از روى غيرت و عصبيت قومى و پيروى از سران قوم خود آمده بودند.(2) سپاه امام در ابتداى نبرد دچار تزلزل شد و برخى فرماندهان سپاه و سرشناسان كوفه به معاويه پيوستند.(3) و امام چاره اى جز صلح با معاويه در پيش روى خود نديدند و اميد خود را از ادامه جنگى بى همراه كه فقط به كشته يا اسير شدن خود و يارانش مى انجاميد، از دست دادند و با معاويه صلح كردند.(4)

شرايطى كه امام براى صلح با معاويه اعلام داشتند، در منابع با اختلافاتى بيان شده است. طبق گفته بلاذرى، معاويه نامه اى به سوى امام فرستاد و در آن متعهد شد كه خلافت پس از وى از آن امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) باشد؛ ياران امام را تعقيب نكند و در هر سال يك ميليون درهم از بيت المال و نيز خراج فسا و دارابگرد را به امام بدهد. وقتى نامه به امام رسيد، آن را رد كردند و تنها «امان» را شرط بيعت خود دانستند. پيش از آن كه پاسخ امام به معاويه برسد، او نامه سفيدى براى امام فرستاد تا شرايط خود را بنويسد؛ امام نيز در آن شرايطى را ذكر كردند و خواستار امنيت براى اصحاب و شيعيان خود شدند و خواستند تا معاويه به كتاب و سنت پيامبر (ص)

ص:240

عمل كند و انتخاب خليفه بعدى به شورا واگذار شود.(1) شرايطى كه شيخ مفيد براى صلح ذكر كرده، ترك لعن امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، امنيت شيعيان و احقاق حق ايشان است.(2) برخى منابع شرايط مالى از جمله خراج دارابگرد(3) و پرداخت ساليانه مبالغى به شكل ساليانه به حسنين (عليهما السلام) را به عنوان شرايط صلح امام ذكر كرده اند.(4)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پس از انعقاد صلح با معاويه، همراه اهل بيت (عليهم السلام) به مدينه بازگشتند و تا پايان عمر در آن جا به سر بردند. گزارش هاى چندانى از زندگى امام در مدينه پس از صلح موجود نيست. آن حضرت در مدينه، به پرورش جامعه شيعى و حفظ حيات و انسجام ايشان پرداختند. امام با پرورش شاگردانى چون ابوالاسود دوئلى، ابومخنف بن لوط، اسحاق بن يسار و عبدالله بن عباس و نيز افرادى چون احنف بن قيس، اصبغ بن نباته و جابر بن عبدالله انصارى كه از اصحاب على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز بودند، به ترويج تعاليم اهل بيت (عليهم السلام) پرداختند. به گفته ابن صباغ، روزها مردم گرداگردش حلقه مى زدند و حضرت برايشان معارف و احكام الهى را بازگو مى نمودند. بيانشان حجت قاطع بود، به طورى كه جاى احتجاج و مجادله باقى نمى گذاشت.(5)

كمك به فقرا از ديگر فعاليت هاى امام در مدينه بود. بخش عمده اى از موقوفات و صدقات پيامبر (ص) و اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و حضرت فاطمه (س) و اموال شخصى وى به اين امر اختصاص مى يافت.

ص:241

احتجاجات امام با معاويه و ساير امويان و رسوا ساختن ايشان در دفاع از حقوق اهل بيت (عليهم السلام) در شناساندن معاويه و اطرافيانش به ديگران نقش مهمى داشت.(1) گزارش هايى در منابع از مناظرات امام با امويان هم چون معاويه بن خديج؛(2) حبيب بن مسلمه(3) و عمرو عاص(4) وجود دارد. امام تا جايى كه مى توانستند از حقوق شيعيان دفاع مى كردند.(5)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در 28 صفر سال 51 هجرى بر اثر سم به شهادت رسيدند. برخى منابع مسموميت ايشان را به دست همسرش جعده و به دستور معاويه عنوان كرده اند.(6) امام در روزهاى پايان عمر خود فرمودند كه بارها مسموم شداند. ايشان به برادرش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) وصيت كردند در صورتى كه منعى نباشد و موجب خون ريزى نگردد پيكرشان را در كنار قبر پيامبر (ص) دفن كنند.(7) اما امويان با همراهى عايشه از اين كار خوددارى كردند.(8) عاقبت امام در بقيع دفن شدند.

(9)

ص:242

صدقات پيامبر (ص) از اين اموال بود.(1) اين باغ ها را پر درخت با نهرها و چشمه هاى فراوان و محصول بسيار گفته اند.(2) ابوبكر پس از رحلت پيامبر (ص) اين زمين ها را همراه با فدك و خيبر به بيت المال اختصاص داد. اما به گفته برخى منابع، توليت اين صدقات را به حضرت فاطمه (س) بازگرداند.(3) طبق وصيت حضرت زهرا (س) صدقات پيامبر (ص) در اختيار امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پس از او امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و سپس به بزرگ ترين فرد از اولادش مى رسيد(4). ايشان اموالى را نيز براى فقراى بنى هاشم، بنى عبدالمطلب و نفقه همسران پيامبر (ص) وصيت كردند.(5)

نگذاشته است)، از باز پس دادن اين اموال خوددارى كرد(1). اما بعد توليت باغ هاى هفت گانه را به حضرت فاطمه (س) بازگرداند و فدك نيز سرنوشت پر فراز و نشيبى داشت، اما در زمان حيات امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به اهل بيت (عليهم السلام) بازگردانده نشد.

و به روايتى چهل هزار دينار (در سال) مى شد.(1) برپايه روايات، گاو و گوسفند هم در آن پرورش مى داده اند.(2)

امام علاوه بر اين آنچه را در «اذينه»، «فقيرين» و «بدعه» (برعه) داشتند، نيز جزو اموال صدقه قرار دادند.(3) منابع صدقات ديگرى نيز براى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) برشمرده اند.(4)

امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) امور مربوط به صدقات خود را به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و پس از او به امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و سپس به صالح ترين فرزند خود و در نبود چنين فردى، به صالح ترين فرد از فرزندان فاطمه (س) واگذار نمودند.(5) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پس از صلح، برخى از صدقاتى را كه به شيعيان مى دادند از اين اموال بود. همان طور كه خانه و زمينى از املاك ينبع را به ابورافع، كاتب امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بخشيدند. او از شيعيان و ياران حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود و خانه و ملكش را در مدينه به سبب شركت در جنگ جمل فروخته و به كوفه رفته بود و بعدها با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به مدينه بازگشت.(6)

داشت،(1) مثل باغى در مدينه، چهل شتر، شش اسب و اموالى ديگر كه به حضرت زهرا (س) رسيد،(2) اما معلوم نيست پس از او در اختيار فرزندانش قرار گرفت يا نه. امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز در وصيت خود به اموالى اشاره كرده كه از پيامبر به فاطمه (س) رسيده و بايد در اختيار فرزندانش قرار بگيرد.(3)

امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در وادى القرى، املاكى داشتند كه به فرزندان حضرت زهرا (س) هبه كردند،(4) اما از اموال نقدى تنها هفتصد درهم به جاى گذاشتند. هنگامى كه حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به شهادت رسيدند، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در خطبه اى بيان كردند كه وى از مال سفيد و سرخ دنيا (كنايه از نقره و طلا)، جز هفتصد درهم كه آن هم از عطايش زياد آمده بود، باقى نگذاشتند و مى خواستند با آن پول، خدمت كارى براى خانواده اش بخرند.(5) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى پرداخت قرض پدر كه هشتصد درهم بود، بعضى از املاك ايشان را فروخت.(6)

داشتند.(1) پس طبيعتاً خود يا غلامانش در اين زمين ها به كشاورزى مشغول بوده اند. خصوصاً پس از صلح كه امام از مشغله هاى سياسى كناره گرفتند.

مفاد قرارداد به ويژه بندهاى مالى آن، به روشنى در منابع نيامده و مغشوش است. به نظر مى رسد علت آن اين باشد كه پيش از صلح، دو طرف چندين بار شروطى به صورت شفاهى و كتبى اعلام كرده اند، و احتمالاً تاريخ نگاران، هركدام پاره اى از اين مفاد را گزينش و ثبت نموده اند. به همين دليل، گزارش هاى مختلفى وجود دارد. در برخى منابع، ردوبدل شدن بيش از يك نامه بين امام و معاويه و مشاجره آن ها بر سر مفاد صلح نامه آمده است.(1) درهرحال، برخى احتمال پيشنهاد شروط مالى از سوى امام را با استناد به برخى منابع كاملاً رد كرده اند.(2) ابن اعثم نيز آوردن شروط مالى را از سوى پيك امام دانسته و نه خود امام.(3) درهرحال، برخى منابعى كه تعهدات مالى بين امام و معاويه را آورده اند، عدم وفادارى معاويه را نسبت به تعهداتش بيان كرده اند؛(4) خراج دارابگرد به امام پرداخت نشد؛ چون مردم بصره كه از نظر ادارى دارابگرد را در تابعيت خود داشتند، به تحريك معاويه، حاضر به دادن خراج به امام نشدند.(5)

تنها برخى از منابع به پرداخت پنج هزار درهم از بيت المال كوفه به امام كه آن را هزينه سفر

ص:250

همراهان و خانواده خود و پدرش به مدينه نمودند،(1) و تعلق گرفتن سالانه يك ميليون درهم به آن حضرت اشاره كرده اند.(2)

طبق برخى گزارش ها، حسنين (عليهما السلام) با وجود خصومتى كه با معاويه داشتند، هداياى او را مى پذيرفتند.(3) امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند: «يك بار كه معاويه هديه اى به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و عبدالله بن جعفر داد، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) آن را براى اداى قرض خود به مصرف رساند كه مقدار آن هم زياد بود و بقيه را در ميان خانواده و غلامانش تقسيم كرد. امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز آن را براى امور خانواده اش مصرف نمود.»(4)

آنچه امامان به عنوان صله و جايزه از حكومت دريافت مى كردند، غير از مقررى آن ها از بيت المال بود. ائمه مانند ديگر مردم از اين حقوق برخوردار بودند.(5) به گفته ابن سعد، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ساليانه يك ميليون درهم به عنوان مقررى دريافت مى كردند.(6)

امامان از اين اموال را براى كمك به مستمندان استفاده مى نمودند، به خصوص كه در بعضى دوره ها، محروم كردن شيعيان از حقوق بيت المال و فشارهاى سياسى و اقتصادى در سياست خلفا و امرا گنجانده مى شد. در اين مواقع، شيعيان مستمند براى كمك خواهى به سوى امامان مى آمدند.

ص:251

با اين احوال، بعيد به نظر نمى رسد كسانى كه سعى داشته اند صلح امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به نوعى معامله اى سودجويانه از سوى امام جلوه بدهند، تعدادى از روايات اغراق آميز در اهداى هداياى هنگفت از سوى معاويه به حسنين (عليهما السلام) را به عنوان مستندات ادعاى خودساخته و يا نقل كرده باشند تا به شكلى، نياز مالى امام و طمع حضرت به دنيا را نشان دهند. از جمله، گزارش هايى مربوط به ملاقات هاى امام با معاويه، شركت امام در مجلس معاويه و دريافت هدايا از اوست.(1) بايد گفت: پس از صلح و بازگشت امام به مدينه، در هيچ منبع تاريخى از سفر امام به عراق و شام و سفر معاويه به مدينه در زمان حيات امام، سخنى وجود ندارد. امام پس از بازگشت به مدينه، تا آخر عمر در همان جا سكونت داشتند. ظاهراً اين گونه روايات، ساخته ذهن كسانى است كه خواسته اند به نوعى به تحقير شخصيت امام در مقابل معاويه بپردازند. در طول تاريخ خصوصاً در زمان امويان و عباسيان، امام در معرض هجمه تهمت هاى ايشان بودند و افرادى چون زهرى، سعى نمودند تا كناره گيرى امام از حكومت را به نوعى براى آسايش طلبى و به طمع مال و ثروت معرفى كنند.(2)

ازاين رو، اين گونه روايات كه از آن تخريب چهره امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و در مقابل بالابردن مقام معاويه به دست مى آيد، پذيرفتى نيست.

هر كدام 25 فرزند و ده همسر و ام ولد، ده فرزند و هفت همسر و ام ولد، پانزده فرزند و نه همسر و ام ولد و شانزده فرزند و شش همسر و ام ولد را به امام نسبت مى دهند. ابن سعد تعداد فرزندان امام را 25 تن مى داند كه بيش ترين تعداد است. وى فرزندانى را نيز ذكر مى كند كه در كودكى درگذشته اند.

ويلفرد مادلونگ در پژوهشى كوتاه كه درباره ازدواج هاى امام انجام داده، همسران آن حضرت را به ترتيب زينب دختر امرؤالقيس، جعده دختر اشعث، ام بشير دختر ابى مسعود، خوله دختر منظور، حفصه دختر عبدالرحمان بن ابى بكر، ام اسحاق دختر طلحه و هند دختر سهيل بن عمرو مى شمارد. وى ديگر روايات مربوط به ازدواج هاى امام را مبهم و نامطمئن مى داند.(1) تعداد فرزندان امام، كه حتى با قبول بيش ترين تعداد ذكر شده، 23 نفر است.(2) به عقيده برخى جعل اين اتهامات به امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، مربوط به دوره منصور عباسى، به علت قيام هاى فرزندان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) عليه عباسيان، و براى تخريب چهره امام بوده است.(3)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بارها پياده به حج رفتند، اما مركب هاى زيادى داشتند. لباس هاى زيبا مى پوشيدند، عطر مى زدند و سوار بر مركب درحالى كه غلامان در اطرافش بودند، از كوچه هاى مدينه عبور مى كردند.(4)

احتمالاً اوضاع خاص زمان ايجاب مى كرد امام با وجود زهد و بى رغبتى به دنيا، در ظاهر تجمل را رعايت فرمايند تا

ص:254

مورد طعن و كنايه مردم قرار نگيردند.(1) و يا هنگامى كه شنيدند گروهى از مردم مدينه وى را فقير و بى چيز مى دانند، اموالى را قرض كرد و به مردم نشان دادند(2) تا اين ذهنيت را در ميان آنان از بين ببرند. در انظار قرار گرفتن زندگى زاهدانه امام و در كنار آن سلطنت متجملانه معاويه و حاكمان او، تنها شيعيان معتقد و راستين را در اطراف حضرت باقى مى گذاشت.

ابوالحسن مداينى نقل كرده كه روزى حسنين (عليهما السلام) و عبدالله بن جعفر در راه حج به علت مرگ شترشان گرسنه و تشنه ماندند. آنان به پيرزنى برخورد كردند و پيرزن آب و غذا در اختيارشان قرار داد. پس از مدتى كه پيرزن به مدينه آمد امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) او را شناختند و براى جبران لطف او، هر يك هزار گوسفند و هزار دينار به او بخشيدند.(1) مدائنى هم چنين نقل كرده است: «امام به كسى كه از او درخواست كمك كرده بود، سيصد هزار درهم و پانصد دينار پرداختند(2) در گزارشى از بخارى آمده است: «روزى مردى از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كمك خواست، امام در سه نوبت مبلغ چهار هزار دينار و هشت هزار درهم به وى دادند. گاه كه از فقر كسى آگاه مى شدند، بدون آن كه او درخواست كند، خود طبق نيازش به او اموالى مى دادند.»(3) در روايتى به نقل از بخارى، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) پرداخت ديه مردى را به عهده گرفتند.(4)

پس از صلح و خارج شدن خلافت از دست حضرت درآمد ايشان بيش تر بر درآمدهاى شخصى متكى بود. ميراثى كه از پيامبر (ص)، امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و حضرت فاطمه (س) باقى مانده بود و هم چنين فعاليت هاى اقتصادى ايشان مثل كشاورزى، سهم مهمى از درآمدها را تشكيل مى داد. هداياى حكومتى و مردمى نيز بخشى از درآمدها بودند.

اما براى وجوهات شيعيان نمى توان نقش چندانى قائل بود. گزارشى مبنى بر گرفتن خمس يا زكات از سوى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) يافت نشد. در اين دوره، شيعيان اعتقادى اندك بودند و جامعه شيعه نوپا بود. هنوز فقه خاصى شكل نگرفته بود. بر اساس فقه پيامبر (ص) عموماً خمس از غنايم گرفته مى شد كه خمس غنايم جنگى و زكات در اختيار حكومت قرار مى گرفت.

مواردى چون موقوفات، كشاورزى، هدايا و مقررى از بيت المال را مى توان جزو درآمدهاى شخصى و هزينه هايى چون مخارج خود امام، خانواده، كنيزان و غلامان و كمك به خويشاوندان را نيز جزو مخارج شخصى محسوب كرد. پاره اى از هدايا و توليت بخشى از صدقات و موقوفات را نيز مى توان به سبب تصدى جايگاه امامت از سوى ايشان دانست.

وضعيت روشنى از سبك زندگى اقتصادى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به ويژه در بخش هزينه ها نمى توان ترسيم كرد. گزارش هاى باقى مانده از هزينه هاى امام، عمدتاً حول صدقات ايشان است كه به نظر مى رسد فضايل نگاران به ثبت آن همت گمارده اند و گزارش زيادى از ديگر فعاليت هاى اقتصادى ايشان موجود نيست. مى توان گفت: تقيه امام، حضور ايشان در مدينه و دور بودن از كوفه كه بيش ترين پيروانشان در آن جا بودند و عدم احساس ضرورت در ثبت اين گونه گزارش ها، در كم بودن تعداد آن ها دخيل بوده است.

ص:257

12. ابواسحاق ابراهيم بن محمد ثقفى كوفى (م 283)، الغارات، تحقيق جلال الدين حسينى ارموى، تهران: انجمن آثار ملى، 1353 ش.

13. ابوحنيفه احمد بن داود دينورى (م 283)، الاخبارالطوال، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الرضى، 1368.

14. ابوزيد عمربن شبه نميرى بصرى (م 262)، تاريخ المدينه المنوره، دارالفكر، قم: 1368 ش.

15. اربلى، على بن عيسى، كشف الغمه، تبريز: چاپ مكتبه بنى هاشمى، 1381 ق.

16. اصفهانى، ابوالفرج على بن الحسين، (م 356)، مقاتل الطالبيين، تحقيق سيداحمد صقر، بيروت: دارالمعرفه، بى تا.

17. ايمانى، حسين، «پژوهشى پيرامون فرزندان و همسران امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )»، مجله كوثر، شماره 55، 1382.

18. آل ياسين، شيخ راضى، صلح امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه سيدعلى خامنه اى، تهران: نشر فرهنگ اسلامى، 1379.

19. برهان البلداوى، وسام، القول الحسن فى عدد زوجات الامام الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، كربلا: عتبه الحسينيه المقدسه، 2008 م.

20. بلاذرى، ابوالحسن احمدبن يحيى، فتوح البلدان، بيروت: دار و مكتبه الهلال، 1988.

21. بلاذرى، احمد بن يحيى بن جابر، (م 279)، كتاب جمل من انساب الأشراف، تحقيق سهيل زكار و رياض زركلى، چاپ اول، بيروت: دارالفكر، 1417 ق.

22. ثقفى كوفى، ابواسحاق ابراهيم بن محمد، الغارات، تحقيق جلال الدين حسينى ارموى، تهران: انجمن آثار ملى، 1353.

23. جزرى، عزالدين بن اثير ابوالحسن على بن محمد، الكامل فى التاريخ، بيروت: دارصادر، داربيروت، 1385 ش.

ص:259

24. جزرى، عزالدين بن الأثير أبوالحسن على بن محمد، أسدالغابه فى معرفه الصحابه، ج 3، بيروت: دارالفكر، 1409 ق.

25. جعفرى، سيدحسين، تشيع در مسير تاريخ، ترجمه سيدمحمدتقى آيت اللهى، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1359 ش.

26. جعفريان، رسول، تاريخ سياسى اسلام، چاپ دوم، قم: دليل ما، 1382.

27. -، حيات فكرى و سياسى امامان شيعه (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، چاپ چهارم، قم: انصاريان، 1380 ش.

28. جلالى، محمدباقر، فدك و العوالى و الحوائط السبعه، قم: دبيرخانه كتاب سال ولايت، 1384.

29. حافظ، على، فصول من تاريخ المدينه المنوره، چاپ دوم، جده: شركت المدينه المنوره، للطباعه و والنشر، 1417 ق.

30. حموى، شهاب الدين ابوعبدالله ياقوت بن عبدالله، (م 626)، معجم البلدان، چاپ دوم، بيروت: دارصادر، 1995 م.

31. حميرى قمى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 44، تهران: انتشارات كتابخانه نينوى، بى تا.

32. حميرى معافرى، عبدالملك بن هشام، السيره النبويه، تحقيق مصطفى السقا و ابراهيم الأبيارى و عبدالحفيظ شلبى، بيروت: دارالمعرفه، بى تا.

33. خواجويان، محمدكاظم، تاريخ تشيع، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهى، 1379 ش.

34. دينورى، ابوحنيفه احمدبن داوود، (م 282)، الأخبارالطوال، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الرضى، 1368 ش.

35. دينورى، أبومحمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه، الإمامه و السياسه معروف تاريخ الخلفاء، تحقيق على شيرى، بيروت: چاپ اول، دارالأضواء، 1410 ق.

ص:260

36. ذهبى (م 748)، شمس الدين محمدبن احمد، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، تحقيق عمر عبدالسلام تدمرى، چاپ دوم، بيروت: دارالكتاب العربى، 1413 ق.

37. رازى، ابوعلى مسكويه، تجارب الأمم، تحقيق ابوالقاسم امامى، چاپ دوم، تهران: سروش، 1379 ش.

38. راوندى، قطب الدين، الخرائج و الجرائح، قم: مؤسسه امام مهدى (عج)، 1409 ق.

39.

-، فقه القرآن، قم: انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1405 ق. 40. رضى الدين على بن يوسف حلى، العددالقويه، قم: انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى 1408 ق.

41. زمانى، احمد، حقايق پنهان، چاپ اول، قم: دفتر تبليغات اسلامى، 1375.

42. سمهودى، على بن عبدالله، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفى، تحقيق قاسم سامرائى، بى جا: موسسه الفرقان للتراث الاسلامى، 1422 ق.

43. سيدالوكيل، محمد، المدينه المنوره، معالم و الحضاره، دمشق: دارالقلم، 1417 ق.

44. صدوق، محمدبن على بن حسين، من لا يحضره الفقيه، قم: انتشارات جامعه مدرسين 1413، ق.

45. -، الخصال، قم: انتشارات جامعه مدرسين، 1403 ق.

46. -، علل الشرائع، قم: انتشارات مكتبه الداورى.

47. صفار، محمد بن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات، قم: انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 ق.

ص:261

48. صفرى، نعمت الله و معصومه اخلاقى، «نقد و بررسى زندگى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) از ديدگاه دونالدسن، مجله طلوع، مجتمع آموزش عالى امام خمينى، بهار 91، ش 39.

49. طبرسى، ابومنصور احمد بن على، الإحتجاج، مشهد: نشر مرتضى 1403 ق.

50. طبرى (م 310)، ابوجعفر محمدبن جرير، تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق محمدابوالفضل ابراهيم، چاپ دوم، بيروت: دارالتراث، 1387 ق.

51. طوسى، محمد بن حسن، الأمالى، قم: انتشارات دارالثقافه، 1414 ق.

52. -، التهذيب، تهران: دارالكتب الإسلاميه، 1365.

53. -، الغيبه، قم: مؤسسه معارف اسلامى، 1411 ق.

54. عاملى، جعفرمرتضى، الحياه السياسيه للامام المجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، بيروت: دارالسيره، 1414 ق.

55. عاملى، حر، وسائل الشيعه، قم: مؤسسه آل البيت (عليهم السلام)، 1409 ق.

56. عليدوست خراسانى، نورالله، منابع مالى اهل بيت، تهران: دفتر فرهنگ اسلامى، 1379 ش.

57. فيروزآبادى، سيدمرتضى، فضايل الخمسه من الصحاح السته، چاپ دوم، تهران: اسلاميه، 1392 ق.

58. قرشى، باقرشريف، زندگانى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه فخرالدين حجازى، چاپ اول، تهران: مؤسسه انتشارات بعثت، 1376 ش.

59. قرطبى، ابوعمر يوسف بن عبدالله بن محمدبن عبدآلبر (463)، الاستيعاب فى معرفه الأصحاب، تحقيق على محمد البجاوى، چاپ اول، بيروت: دارالجيل، 1412 ق.

60. قزوينى، سيدمحمدحسن، فدك، ترجمه سيداحمد علم الهدى، بى جا: ناشر حسن سعيد، بى تا.

ص:262

61. كلينى، اصول كافى، ترجمه كمره اى، ج 2، چاپ سوم، قم: انتشارات اسوه، 1375 ش.

62. كمپانى، فضل الله، حسن كيست، بى جا: فراهانى، 1354 ش.

63. مادلونگ، ويلفرد، جانشينى حضرت محمد، ترجمه احمد نمايى، جواد قاسمى، محمد جواد مهدوى و حميدرضا ضابط، مشهد: آستان قدس رضوى، 1385.

64. مالكى، ابن صباغ، الفصول المهمه، نجف: دارالكتب التجاريه، 1950 م.

65. مجلسى، بحارالأنوار، بيروت: لبنان، مؤسسه الوفاء، 1404 ق.

66. مسعودى ابوالحسن على بن الحسين بن على، (م 346)، مروج الذهب و معادن الجواهر، تحقيق اسعد داغر، چاپ دوم، قم: دارالهجره، 1409 ق.

67. -، (م 345)، التنبيه و الإشراف، ترجمه ابوالقاسم پاينده، چاپ دوم، تهران: شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1365 ش.

68. -، التنبيه و الإشراف، تصحيح عبدالله اسماعيل صاوى، القاهره: دارالصاوى، بى تا.

69. معتزلى، ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، قم: انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 ق.

70. مفيد، محمدبن محمدبن نعمان، ارشاد، قم: انتشارات كنگره جهانى شيخ مفيد، 1413 ق.

71. -، الإختصاص، قم: انتشارات كنگره جهانى شيخ مفيد، 1413 ق.

72. مقدسى، مطهر بن طاهر، (م 507)، البدء و التاريخ، مكتبه الثقافه الدينيه، بى تا.

73. مقريزى تقى الدين احمدبن على (م 845)، امتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع، تحقيق محمدعبدالحميد النميسى، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، بى تا.

ص:263

74. نميرى، ابن شبه، تاريخ مدينه المنوره، قم: دارالفكر، 1368.

75. نورى طبرسى، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، چاپ اول، بيروت: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1408 ق.

76. نياوردى، ابوالحسن، على بن محمد، احكام السلطانيه و الولايات الدينيه، كويت: 1409 ق.

77. واقدى، محمدبن عمر (م 207)، كتاب المغازى، تحقيق مارسدن جونس، چاپ سوم، بيروت: مؤسسه الأعلمى، ق.

78. هاشمى بصرى، محمدبن سعد، طبقات الكبرى، تحقيق محمدعبدالقادر عطا، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، 1410 ق.

79. همدانى، احمد بن محمد (معروف به ابن الفقيه)، كتاب البلدان، تحقيق يوسف الهادى، چاپ اول، بيروت: عالم الكتب، 1416 ق.

80. يعقوبى، احمد بن ابى يعقوب، البلدان، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، 1422 ق.

81. -، تاريخ يعقوبى، بيروت: دارصادر، بى تا

ص:264

مى كنند و به خدا و روز واپسين ايمان ندارند؛ و كسى كه شيطان هم نشين او باشد، چه بد هم نشينى است.

انفاق در صورتى پذيرفته مى شود كه از راه حلال به دست و از حلال ترين چيزهايى باشد كه روزى انسان شده است. انفاق، خاص مال نيست، بلكه از هر چيزى كه خداوند به انسان روزى داده، بايد قدرى را انفاق كند و به ديگران برساند.

يكى از صفات برجسته امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، انفاق و بخشش بى سابقه ايشان بود. ابوهشام قنّاد مى گويد:

من از بصره براى حسن بن على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كالا مى بردم. هنگام خريد با من چانه مى زد و متاع را خريدارى مى كرد ولى گاه من هنوز نشسته بودم كه تمام آن را در راه خدا مى بخشيد و «مى گفت: پدرم از پيامبر (ص) نقل كرده است كه فرمود: المغبون لا محمود و لا مأجور؛ فريب خورده نه ستوده است و نه داراى پاداش(1)

به گونه اى كه با اندك جست وجو در كتب تاريخ و سيره، به موارد فراوانى برمى خوريم كه آنان از طريق نماز، دعا و كمك هاى مالى، گره از مشكلات مردم گشوده و نيازمندى هاى آن ها را تأمين نموده اند.

جنبه هاى مادى در انفاق مطرح نيست، بلكه نزديكى به خداوند مهم است. ترويج فرهنگ انفاق نيز از ديدگاه قرآن، با تهذيب فكر و اصلاح انديشه صورت مى گيرد كه قرآن از شيوه هاى گوناگون در جهت نيل به اين هدف استفاده كرده است. انفاق در راه خدا، آثار بسيار ارزنده اى به دنبال دارد كه براى زندگى دنيوى و اخروى شخص سودمند است، موانع و آفت هايى در مسير انفاق وجود دارد كه هر انفاق پيشه راستينى از آن ها مبراست و به طوركلى انفاق شخصى، مى تواند بيان گر رشد يا عدم رشد فردى و اجتماعى انسان ها باشد.

سر تعبير به قرض از انفاق، آن است كه كار خير نزد خداوند ضايع نمى شود و همان گونه كه اداى قرض لازم است، خداوند در برابر انفاق و كارهاى خير، پاداش عنايت مى فرمايد.(1)

مرگ تلاش كنيد.» توجه و درك اين حديث نيز در تلاش براى وقف مؤثر است.

در كنار اين عوامل، خودسازى و تقواى الهى داشتن(1) توبه از گناه و خطا،(2) ياد خدا در همه احوال(3) و برپايى نماز(4) نيز بسيار مؤثر است؛ زيرا در جهت تقويت باورهاى توحيدى است كه خود عامل جلب روزى بى حساب و آسان است.

مى فرمايند: «شخص نيكوكار زنده است، اگرچه به جايگاه مردگان برده شود»(1)

امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در حديثى مى فرمايند:

به خدا سوگند اگر پرده برگيرند، معلوم مى شود كه نيكوكار مشغول كار نيك خود است و بدكار گرفتار بدكردارى خود!(2)

نيكى كردن و صدقه دادن فقر را از بين مى برد.(1)

آنان، اكثريتى محروم و بينوا وجود داشته باشد، ديرى نخواهد گذشت كه انفجار عظيمى در جامعه به وجود آمده، اموال ثروتمندان نيز در آتش آن خواهد سوخت. بنابراين انفاق، قبل از آن كه به حال محرومان مفيد باشد، به نفع ثروتمندان خواهد بود؛ زيرا تعديل ثروت حافظ ثروت است.(1)

هيچ انسانى جز معصومان از لغزش و اشتباه مصون نيست. نيكى به ديگران، لغزش ها را پوشانده، مورد طعن واقع نمى شود. حضرت على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند: «نيكى بدى را مى پوشاند»(1)

آثار اخلاقى دينى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى انفاق و روزى حلال در فرهنگ اسلامى به ويژه از منظر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )

آورند و آن درآمد را در راهى كه خداوند بدان فرمانشان داده، به مصرف رسانند، باز هم از آنان نمى پذيرد، مگر اين كه از راه درست و حلال به دست آورند و در راه درست (و حلال) انفاق كنند(1)

آمَنُوا لاٰ تُبْطِلُوا صَدَقٰاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذىٰ ..)؛1 اى كسانى كه ايمان آورده ايد! بخشش هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد!

از امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) فرمود:

هر كس به مؤمنى خوبى كند، پس از آن او را با سخن ناهنجار خود برنجاند و يا بر او منت گذارد، صدقه خود را باطل كرده است(1)

خشنود گردم و چون خشنود گردم، بركت دهم و بركت من بى پايان است»(1)

غريزه اى بود كه در آن حضرت كاشته شده بود.(1)

را هم به آن مرد داد و فرمود: «اين را هم به جاى كرايه به آن مرد بده!»(1)

عده اى در آن ماه با اطاعت و عبادت به سعادت و خشنودى الهى از يك ديگر سبقت خواهند گرفت و گروهى از روى بى توجهى و سهل انگارى خسارت و ضرر مى بينند(1)

باكروا فى طلب الرزق و الحوائج فان الغدو بركة و نجاح؛(1)

صبحگاهان در جست وجوى روزى و تأمين نيازمندى هاى زندگى به پاخيزيد؛ زيرا بركت و موفقيت در صبحگاه نهفته است.

مَن سَرَّهُ ان ينسَاَلَهُ فى عُمُرِهِ وَ يوَسَّعَ لَهُ فى رِزقِهِ فَليتَّقِ اللّه وَ ليصِل رَحِمَهُ (1)

هر كس دوست دارد كه عمرش طولانى و روزى اش زياد شود، تقواى الهى پيشه كند و صله رحم نمايد.

3 - 4 - حسن خلق

امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مى فرمايند:

حُسنُ الخلاقِ يدِّرُ الرزاقَ وَيونِسَ الرِّفاق(2)

خوش اخلاقى روزى ها را زياد مى كند و ميان دوستان، انس و الفت پديد مى آورد.

هم چنين فرمودند:

لا غِنى أَكبَرُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لا فَقْرَ مِثْلُ الْجَهْلِ وَ لا وَحْشَةَ أَشَدُّ مِنَ الْعُجْبِ ، وَ لا عَيشَ أَلَذُّ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ ؛

هيچ بى نيازى بزرگ تر از عقل و هيچ فقرى مانند جهل و هيچ وحشتى سخت تر از خودپسندى و هيچ عيشى لذت بخش تر از خوش اخلاقى نيست.

مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) انجام پذيرد، باعث درونى شدن هرچه بهتر فرهنگ و ارزش هاى اقتصادى اسلامى در نهاد افراد مى گردد.

3. بحث انفاق فقط به مسأله مالى ختم نمى شود؛ افرادى كه بتوانند دانش خود را به ديگران عرضه كنند و باعث ارتقاء سطح علمى افراد شوند در واقع از علم خود انفاق كرده اند و باعث بالا رفتن سطح دانش در جامعه شده اند. نادانى بزرگ ترين عاملى است كه باعث بى توجهى و عمل نكردن به انفاق مى شود، چون فرد شناخت خوبى از اين عمل ندارد، به طور حتم ديدگاه خوبى نيز نمى تواند داشته باشد. اگر فرد اطلاعات كافى در بحث انفاق داشته باشد و دانسته عمل كند به طور يقين پاداش كار خود را خواهد ديد، چون كار خود را با هدف انجام داده است و كارهايى كه با درك و فهم انجام شود، نتيجه بهترى دارد.

4. ائمه اطهار (عليهم السلام) به ويژه امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى از بين بردن اختلاف طبقاتى غيرعادلانه اى كه بر اثر بى عدالتى هاى اجتماعى در ميان طبقه غنى و ضعيف پيدا شده، راه كارهاى زيادى نشان دادند؛ از جمله: وجوب پرداخت زكات و خمس و صدقات و مانند آن ها و تشويق به انفاق، وقف و قرض الحسنه.

5. بين انفاق و روزى حلال، ارتباط نزديكى وجود دارد. انفاق بايد از بين روزى هاى حلال باشد. انفاق خود نيز موجب افزايش روزى حلال مى شود.

3. صداوسيما از طريق تهيه فيلم هايى در اين زمينه، اهميت و آثار انفاق و روزى حلال را به جامعه منتقل سازند.

4. هر يك از روش هاى اخلاقى، دينى، اجتماعى و اقتصادى، به صورت مجزا بررسى گردد تا با محدوديت در نشان دادن تمام راه كارها كه كاستى هايى را به همراه خواهد داشت، مواجه نگرديم.

5. طرح پژوهشى در اين زمينه انجام گردد، زيرا يك مقاله نمى تواند تمام روش ها و آثار را به خوبى نشان داد.

8. پاينده، ابولقاسم، نهج الفصاحه، تهران: انتشارات جاويدان، 1363.

9. جمعى از علماء، كنزالمدفون، قم: نشر شريف رضى، 1379.

10. حرانى، حسن بن على بن الحسن بن شعبه، تحف العقول، تهران: مكتب الصدوق، 1376 ق.

11. حرعاملى، محمدبن الحسن، وسائل الشيعه، قم، مؤسسه آل البيت، 1412 ق.

12. حكيمى، محمدرضا و ديگران، الحياه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1367.

13. خطيب بغدادى، احمد بن على، تاريخ بغداد، بيروت: دارالفكر، بى تا.

14. خمينى، روح اللّه، تحريرالوسيله، قم، مؤسسه مطبوعات اسماعيليان، 1410 ق.

15. دهخدا، على اكبر، لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، 1373.

16. رازى، فخرالدين، تفسير كبير، بيروت: داراحياء التراث العربى، چاپ چهارم، 1422.

17. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات فى غريب القرآن، دمشق، دارالعلم، 1412 ق.

18. سيوطى، جلال الدين، تاريخ الخلفا، بغداد، مكتبة المثنى، 1383 ق.

19. شريفى، محمود و همكاران، فرهنگ جامع سخنان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) [ترجمه كتاب موسوعه كلمات الامام الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )]، مترجم، على مؤيدى، تهران: اميركبير، 1385.

20. شيرازى، حسن، كلمه الإمامُ الْحَسَن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه عليرضا ميرزامحمد، تهران: نور، 1358.

21. صدوق، ابوجعفر محمد بن على بن حسين بابويه قمى، من لايحضره الفقيه، قم: انتشارات جامعه مدرسين، 1413 ق.

22. -، علل الشرايع، نجف: المكتبة الحيدريه، 1385 ق.

23. -، خصال، قم: مؤسسه انتشارات اسلامى، 1403 ق.

ص:293

24. طباطبائى، علامه محمدحسين، تفسير الميزان، ترجمه غلامرضا خسروى حسينى، قم: دفتر انتشارات اسلامى (وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم)، 1363.

25. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسيرالقرآن، پژوهش محمدجواد بلاغى، تهران: انتشارات ناصرخسرو، 1372.

26. طيب، سيدعبدالحسين، أطيب البيان فى تفسير القرآن، تهران: اسلام، 1378.

27. عروسى حويزى، عبدعلى بن جمعه، تفسير نورالثقلين، پژوهش سيدهاشم رسولى محلاتى، قم: انتشارات اسماعيليان، 1415 ق.

28. عزيزى ابرقويى، ابوالفتح، فرهنگ انفاق در قرآن با تأكيد بر جنبه هاى اخلاقى، پايان نامه كارشناسى ارشد، تهران، دانشگاه امام صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، 1383.

29. فيض، عليرضا، بررسى آيات الاحكام انفاق فى سبيل اللّه، پايان نامه كارشناسى ارشد، تهران: دانشگاه آزاد اسلامى واحد مركزى، 1379.

30. قاضى نعمان، أبوحنيفه، دعائم الاسلام، مترجم سيدمنصور نادرى، قم: مؤسسه آل بيت، 1372.

31. كلينى، محمد بن يعقوب، اصول الكافى، بيروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1414 ق.

32. مالكى، على بن محمد بن احمد (معروف به ابن الصباغ)، الفصول المهمه فى معرفه احوال الائمه، بيروت: مؤسسه الاعلمى، چاپ اول، 1408 ق.

33. متقى الهندى، علاءالدين بن حسام الدين، كنزالعمال فى أحاديث الأقوال و الفعال، بيروت: مؤسسه الرساله، 1409 ق.

34. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت: موسسه الوفاء، 1403 ق.

35. محمدى رى شهرى، محمد، منتخب ميزان الحكمه، قم: دارالحديث، 1384.

36. -، ميزان الحكمه، قم: مكتب الاعلام الاسلامى،

ص:294

1362 ش.

37. مرعشى نجفى، شهاب الدين، ملحقات احقاق الحق، قم: مكتبه آيت الله المرعشى، 1409 ق.

38. مفيد، محمد بن محمد، الامالى، تصحيح حسين استادولى و على اكبر غفارى، قم: جماعه المدرسين فى الحوزه العلميه، 1403 ق.

39. مكارم شيرزاى، ناصر و ديگران، تفسير نمونه، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1373.

40. نورى، محمدحسين، مستدرك الوسائل، بيروت: انتشارات مؤسسه آل بيت، 1408 ق.

41. ورام، ابن ابى فراس و مايكل اشترى، مجموعه ورّام (تنبيه الخواطر و نزهة النواظ)، تهران: دارالكتب الاسلامى، 1368.

42. يعقوبى، احمد بن يعقوب، تاريخ يعقوبى، تصحيح محمدابراهيم آيتى، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى، 1366.

ص:295

امام بر اساس الگوى مشخص و قابل دريافت (استراتژيك) به كنش گرى

پرداخته، نه اين كه به حكم ضرورت هاى مقطعى (تاكتيك) اقداماتى را انجام داده باشند. بديهى است در اين نوشتار، درباره روش ها و شيوه هاى كاربست آن ها توسط امام، به طور خاص بحث و گفت وگو نمى شود.

واژگان كليدى: امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، كتاب خدا، سنت پيامبر (ص)، ناهنجارى ها، راهبردها، معاويه.

اولين حضور چشم گير و استقلالى آن حضرت به پس از شهادت پدر برمى گردد كه در برابر قاتل آن امام وارد صحنه تصميم گيرى شدند كه خود الگويى براى ديگران شمرده مى شود. از آن مهم تر واكنش ايشان در جريان بيعت است كه از همان آغاز، تدبيرهاى سختى را مى طلبيد. تأثيرگذارترين و ماندگارترين نقش ايشان در جريان صلح با معاويه و واگذارى خلافت به اوست كه گفت وگوهاى بسيارى را در تاريخ و كلام موجب شده است. پس ازآن نيز بااينكه دوره ده ساله اى را در مدينه پشت سر نهادند، به فعاليت مشهود و پر صدايى روى نياوردند، همان گونه كه فشارها و محدوديت هاى دستگاه حاكمه اقتضا مى كرد، اما با همه اين ها كنش گرى هاى حضرت در عرصه فرهنگ سازى و تدبير امور سياسى و واكنش هايى كه در مقابل حاكميت داشتند، حاكى از سيطره راهبردهاى بنيادين بر تعاملات سياسى - اجتماعى ايشان است كه به خوبى مى تواند الگويى براى امروزيان باشد.

اين نوشتار، در تبيين كنش هاى امام، بيش از هر چيز بر تعاملات زمان خلافت هفت ماهه امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، مكاتباتش با معاويه و نيز خطبه هاى ايشان تكيه دارد، زيرا كه استراتژى تلاش ها و اساسى ترين رويكردهاى امام در اين مقطع زمانى به خوبى تبلوريافته است؛ چون انحراف ها، بى ثباتى ها و ناهنجارى هاى سياسى - اجتماعى كه در اين زمان بروز يافته، مقتضى تدبيرهاى دقيق و اصولى بود كه امام نيز بر اساس آن پيش مى رفتند.

و بزرگ شده دوران خليفه اول و دوم بودند،(1)

هيبت و سرورى را از رسول خدا (ص)

داشتند.(2) گفته اند او سرورى بخشنده، بردبار، خطيب و به شدت موردعلاقه و احترام رسول گرامى بود، چنان كه روزى مسابقه اى ميان او و امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ترتيب داد، چون برنده شد، پيامبر او را بر ران راست خويش نشاندند و حسين را بر ران چپ خويش. وقتى پرسيدند: «كدام يك را بيش تر دوست داريد؟» فرمودند: «همان را مى گويم كه پدرم ابراهيم فرمود آن گاه كه بدو گفتند: «كدام از يك دو پسرت را بيش تر دوست مى دارى ؟» گفت: «بزرگ تر را.» از زيد بن ارقم نقل است روزى آن حضرت خطبه مى خواندند، حسن كه طفلى خردسال بود و لباس بلندى به تن داشت، وارد مسجد شد و پس از لغزش، بر زمين افتاد. با آن كه مردم او را بلند كردند، رسول خدا (ص) سخن خود را قطع كردند و شتابان فرود آمدند و او را بر دوش خويش نهادند و فرمودند: «فرزند فتنه است، نفهميدم چگونه خود را به او رساندم!» سپس به منبر رفتند و خطبه را تمام كردند.(3) آنان كه درباره شخصيت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) سخن مى رانند، چنين تعامل هايى را داراى پيامى اجتماعى و فراتر از تعلقات خويشاوندى مى دانند كه در داورى نسبت به جايگاه امام نمى تواند ناديده انگاشته شود.

از دوره هاى جوانى آن حضرت و فعاليت هايش در دوره خلفا - چنان كه گفته شد - اطلاعات پراكنده اى وجود دارد. در واقعه شورش عليه عثمان، آن جا كه خليفه به تندى با شورشيان سخن گفت و آنان را ملعون در زبان پيامبر (ص) دانست و در نتيجه، مردم به طرفش سنگ پراندند، تنى چند از مردم مدينه آماده شدند تا

ص:300

به نفع عثمان به مبارزه پردازند كه يكى از آنان، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بود،(1)

بدان سبب كه نمى خواست حرمت شكنى و خون ريزى باب شود. پس از قتل عثمان نيز به

همراهى چند نفر به بردن جنازه و دفن آن اقدام كردند،(2) چون شورشيان به حرمت حضور امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كه وابسته به خاندان نبوى و از شخصيت هاى شناخته شده دينى بود، از تعرض به جنازه خوددارى مى كردند.

دوره امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) براى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، عهد تجربه امامت و رهبرى و فعاليت سياسى - اجتماعى شمرده مى شود. او در اين دوره، چنان كه درخور شأن و شخصيتش بود، بزرگوارانه زيست و كوشيد. همين امر او را در ذهنيت مردم زمانه اش چندان بزرگ نمود كه پس از شهادت امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بى هيچ گفت گويى به سوى او رفتند و بر كرسى خلافت نشاندند.(3)

اى مردم هر كس مرا مى شناسد و هر كس نمى شناسد، من پسر محمد رسول خدايم، پسر بشير و نذيرم، پسر داعى به سوى خدا و فرزند چراغ فروزانم؛ من از خاندانى ام كه خداوند پليدى را از آنان زدود و پاكشان گردانيد، من از

آنانى ام كه خداوند دوستى آنان را در كتاب خويش واجب كرد و دوستى ما را كار پسنديده قرار داد.(1)

او در ادامه مى نويسد كه وقتى سخن امام به اين جا رسيد، عبدالله بن عباس برخاست و مردم را به بيعت با حضرت فراخواند. همگى پذيرفتند و به او اظهار دوستى كردند و ايشان را براى خلافت، از همگان سزاوارتر دانسته، و با امام بيعت كردند.(2)

مدائنى با اندك تفاوت، به نقل جريان بيعت مى پردازد و نقل مى كند كه وقتى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) رحلت فرمود، عبدالله بن عباس پيش مردم آمد و گفت: «اميرمؤمنان (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) درگذشت و جانشينى براى خويش باقى گذاشته كه اگر مى پسنديد پيش شما بيايد وگرنه بر كسى چيزى نيست.» مردم اندوهگين شده، با گريه و شيون خواستند تا امام پيش آنان بيايد. امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) درحالى كه جامه سياه به تن داشتند، بيرون آمدند و براى آنان خطبه خواندند و از آنان خواستند تا از خدا بترسند. آن گاه فرمودند:

ما اميران و اولياى شما و همان اهل بيتيم كه خداوند درباره ما چنين فرمود:(3) «جز اين نيست كه خداوند مى خواهد پليدى را از خاندان شما بزدايد و شما را پاك كند، پاك كردنى.»(4)

ص:302

پس از اين خطبه، مردم با آن حضرت بيعت كردند.

بيعت مردم با امام كه برابر داده هاى تاريخى، رغبت همگان را با خود داشت، عملاً دگرديسى جامعه به سوى حقيقت سركوب شده اى بود كه در كوران آزمون هاى پيش آمده بازهم دوام چندانى نيافت. امام با اين بيعت، عملاً و رسماً در جايگاه رهبرى امت قرار گرفت و طبعاً مسير جديدى برايش پيش آمد، اما دو مشكل بزرگ سياسى - اجتماعى فراروى ايشان خودنمايى كرد كه عمده ترين ناهنجارى آن دوره شمرده مى شود، و امام با راهبردهايى به رويارويى با آن ها برخاستند: يكى جريان انحراف حاكميت سياسى بود كه با سردمدارى معاويه دنبال مى شد. ديگر مسأله مطالبات عمومى بود كه از پس رحلت نبى اكرم (ص)، آهسته آهسته خط سيرى ديگر يافته بود.

داعيه به دست گيرى رهبرى تمام جامعه اسلامى را در سر داشت، چنان كه از

همين منظر به مقابله با امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) برخاسته بود. او از سال هيجده هجرى و پس از مرگ برادرش يزيد، ولايت شامات را از سوى خليفه وقت در دست گرفته و حمايت هاى خاص خليفه ها، به ويژه عثمان، به وى موقعيت و قدرتى متفاوت با ديگر كارگزاران بخشيده و اساساً اسلام در بخش اعظم آن ديار، توسط وى محقق شده بود. همين امر به وى جرأت داد تا بتواند در مقابل خليفه مشروع و قانونى امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بايستد و جمعى را به سوى خود بكشد. البته تقابل با خليفه، از دوره عثمان آغاز شده بود، چنان كه امكان كشتن او حتى پيش تر از اين (زمان عمر) خودنمايى كرده بود. همه اين ها از سنگ كجى نشأت مى گرفت كه در سقيفه بنى ساعده بنا گذاشته شده بود.

معاويه علاوه بر برخوردارى از پشتوانه قومى و حكومتى، از توانايى ذهنى و تجربه تاريخى نيز بهره داشت. او را از زيركان، تيزهوشان و فريب كاران دانسته اند(1) در عرصه سياست گرى نيز از هر وسيله اى بهره مى گرفت و چيزى را براى رسيدن به اغراض خود نامشروع نمى شمرد، چنان كه پس از انعقاد صلح با امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، رسماً و در پيش چشم انبوهى از مسلمانان، صلح نامه را زير پاى خود نهاد(2)

تا بى اعتبارى و عدم پاى بندى خويش به آن را نشان دهد، بى آنكه حتى كوچك ترين اعتراضى بينند.

امام پس از بيعت مردم، براى معاويه نامه نوشتند و در آن پس از ثناى خداوند و درود بر پيامبر (ص)، به جايگاه خويش نسبت به پيامبر (ص) و تعامل قريش با اين خاندان اشاره كردند و فرمودند كه «قريش به بهانه عشيره پيامبر بودن، به

ص:304

حكومت روى كردند و ما را از آن محروم ساختند، بى آن كه شايسته آن باشند.»

سپس فرمود: «اكنون خداوند، روزگار على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را به سر آورد و مسلمانان پس از او مرا به حكومت برگزيدند. پس اى معاويه، از خدا بترس و كارى كن كه خون هاى امت محمد (ص) حفظ و كارشان قرين صلاح گردد.» اين نامه با پاسخ تند و درعين حال سياست مدارانه معاويه مواجه شد. چون وى در پاسخ، ادعاى امام را زيركانه به متهم سازى خلفاى پيشين تفسير كرد و بر تجربه و شايستگى خويش براى امر خلافت پا فشرد.(1) و سپس با شصت هزار سپاهى به سوى عراق حركت كرد و ضحاك بن قيس فهرى را به جاى خويش در شام گماشت.(2) اقدامى كه در نهايت واكنش امام را برانگيخت.(3)

امام در جريان اين مقابله، از موضعى برتر و فعال با معاويه برخورد كردند، اما سياست هاى فريب كارانه معاويه در پراكنده سازى اطرافيان و همراهان امام، با تطميع، تهديد و نيز انجام دادن تبليغات مؤثر، توانست وضعيت را دگرگون سازد. او از امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) خواست تا با او بيعت كند و معاويه در برابر، متعهد مى شود كه به تمام وعده هاى خود، وفا مى كند و خلافت را پس از خود به امام واگذارد كه سزاوارترين مردم نسبت به آن است.(4) امام در پاسخ، از اين كه آغازگر ستم باشد، پرهيز كرده، از معاويه خواستند تا از حق پيروى كند.(5)

امام به دنبال اين جريان ها، به سازش با معاويه روى كردند و آن را تنها راه حفظ اسلام و امت اسلامى دانستند. اما در اين جا مشكل ديگرى نيز وجود

ص:305

داشت كه خود در تصميم امام سخت تأثيرگذار بود و آن خواسته هاى مردم همراه

آن حضرت بود. اينان به دنبال مجادله هاى تاريخى و وقايع پيش آمده، بيش از آن كه به ارزش ها و سنت هاى دينى انديشه كنند، سركوبى رقيب و رسيدن به قدرت را در ذهن مى پروردند و همين مسأله آنان را به مطالبه هاى ناخوشايند از امام، اعتراض به رفتار ايشان و حتى تعرض به ايشان سوق داد. در آغاز بيعت، برخى به شرط عمل به كتاب خدا، سنت پيامبر (ص) و قتال ملحدان به آن حضرت روى كردند، اما امام فرمود: «بر كتاب خدا، سنت پيامبر او و هر شرطى كه تابع آنچه آن ها آورده اند.» سپس از آنان خواست تا مطيعش باشند و با هر كس مسالمت كرد، مسالمت كنند و با هر كس جنگيد، بجنگند. برخى با اين شرط و سخن به ترديد افتادند كه او نمى خواهد بجنگد و طبعاً آن كسى نيست كه در انتظارش بودند.(1) اين اولين مطالبه دسته اى از همراهان امام بود كه مى خواستند از آن هايى كه در نظر دارند، انتقام بگيرند و گذاشتن شرط توسط آن حضرت آنان را نگران ساخت. اين رويكرد در منطقه نخيله هنگامى كه امام به سخن رانى پرداختند و در آن، جهاد را امرى سخت و ناگوار خواندند و مردم را به شكيبايى در برابر دشوارى ها دعوت كردند و فرمودند: «به من خبر رسيد كه معاويه از تصميم ما به جنگ آگاهى يافته و به حركت درآمده است. اينك به لشكرگاه خود در نخيله برويد تا بنگريم و بنگريد و چاره اى بينديشيم»، به بروز شكاف و حتى اعتراض انجاميد؛ به نحوى كه دسته اى از اجراى فرمان امام سرباز زدند و چه بسا فرجام ناخوشايندى مى يافت. اگر نهيب عدى بن حاتم نبود كه كارشان را زشت خواند

ص:306

و از آنان خواست تا واكنشى از خويش نشان دهند. عدى خود به سخن گويى پرداخت و اعلام آمادگى كرد و او اول كسى بود كه به نخيله رفت.

(1)

به نوشته مدائنى، امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) درباره صلح نامه، با برادرش امام حسين (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مكاتبه كرد كه در آغاز، پذيرش آن براى ايشان دشوار بود، اما پس از گفت وگو راضى شد و بدين طريق معاويه به كوفه آمد.(1)

مفاد صلح نامه اين بود كه هيچ كس

به كارهاى گذشته تعقيب نشود، عليه هيچ يك از شيعيان رفتارى ناخوشايند صورت نگيرد؛ از امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) جز به نيكى ياد نشود.(2) امام پس از آن به كوفه بازگشتند. برخى بزرگان كوفه، نزد امام آمده، با اندوه به نكوهش ايشان پرداختند. برخى پا را از اين فراتر نهاده، امام را خواركننده مؤمنان خواندند؛(3) ولى امام در پاسخ به آنان، به نرمى و همراه با بيان دلايل پذيرش، سخن مى گفتند، ايشان در پاسخ سفيان بن ابى ليلى كه گفته بود: «تو با بيعت با اين ستم گر و تسليم كردن حكومت به او، ما را زبون ساختى، درحالى كه صدهزار تن با تو بودند» فرمود: «اى سفيان! ما چون حق را بدانيم بدان متمسك مى شويم.»(4) مسيب بن نجبه به امام گفت: «شگفتى من از تو پايان نمى پذيرد؛ زيرا درحالى كه چهل هزار سپاهى با تو بودند با معاويه بيعت كردى، بى آنكه پيمان استوار و تعهدى محكم بگيرى ؟» امام در پاسخ، به مصلحت آنان و جلوگيرى از خون ريزى اشاره كردند. حجر بن عدى نيز اعتراض گونه اى به امام داشت كه امام بدو نيز فرمود: «اى حجر! همه، آنچه را تو دوست مى دارى، دوست ندارند و عقيده آنان چون عقيده تو نيست و من ازآن رو چنين كردم كه تو و امثال تو باقى بمانيد.»(5)

بديهى است كه صلح امام، به حكم ضرورت هاى پيش آمده و به اقتضاى راهبردهاى مشخص بود نه تأييد

ص:308

معاويه به عنوان خليفه مسلمين. به همين سبب وقتى معاويه پس از صلح، از آن حضرت خواست تا فرماندهى مبارزه با خوارج را به عهده گيرد، امام با شگفتى پاسخ فرمود: سبحان الله! من جنگ با تو را كه براى من حلال است، براى صلاح

امت و الفت ميان ايشان رها كردم؛ اينك چنين مى پندارى كه حاضرم با تو و براى خاطر تو با كسى بجنگم ؟(1)

نيز در نامه اى به معاويه نوشتند: اگر بر آن شوم كه با يكى از اهل قبله بجنگم، به قتال با تو آغاز مى كنم، اما به راستى تو را براى صلاح امت و حفظ خون آنان رها كردم.»(2)

معاويه پس از سازش، در كوفه سخن رانى كرد و انگيزه جنگ خويش را نه به پاى دارى نماز و پرداخت زكات و انجام دادن حج، بلكه فرمان روايى بر آنان ذكر كرد و تمام شرايطى را كه در صلح نامه با امام متعهد شده بود، زير پا نهاد.(3)

جاحظ تصويرى از شخصيت او را نشان مى دهد و مى نويسد:

معاويه زمام مملكت را به دست گرفت و با بازماندگان اهل شورا و گروهى از مسلمانان مهاجر و انصار در سالى كه آن را سال اجتماع ناميدند، مستبدانه رفتار كرد، در صورتى كه امامت به صورت سلطنت كسرا درآمد و خلافت اسلامى غصب شد و شكل قيصرى به خود گرفت وانگهى معصيت در پى معصيت از نوع معاصى كه نقل كرديم و به ترتيبى كه آورديم انجام مى شد تا بدان حد كه آشكارا به روش پيامبر (ص) پشت پا زد و احكام آن بزرگوار را انكار كرد و حكومت تبهكاران را به حكومت كافران مبدل ساخت. قتل حجربن عدى، بخشيدن خراج مصر به عمروعاص، بيعت براى يزيد

ص:309

بى بندوبار، تصرف در اموال عمومى از روى هواى نفس و بخشيدن آن به كارگزاران حكومت و تعطيل اجراى حدود الهى به دليل وساطت و خويشاوندى، هيچ كدام از سنخ احكام منصوصه و آداب و سنن مشهور و مسلم نبود. حال، معاويه چه قرآن را انكار كرده و چه به سنت پشت پا زده

باشد، درصورتى كه سنت در ظهور و شهرت با قرآن هماهنگ باشد، تفاوتى ندارد، جز آن كه يكى بزرگ تر و عقاب اخرويش سخت تر است.(1)

امام پس از صلح، چند روزى در كوفه ماندند و سپس به سوى مدينه حركت كردند و با اين كه عده اى از شيعيان، از آن حضرت خواستند تا در همان جا بماند، نپذيرفتند و تا آخر عمر در مدينه زيستند. معاويه به هيچ يك از عهدهايش خويش وفا نكرد. حجر بن عدى و يارانش را كشت، براى پسرش يزيد بيعت گرفت و امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را نيز مسموم ساخت.(2)

نقل است كه معاويه چهار كار كرد كه اگر تنها يكى از آن ها را كرده بود، باز مايه هلاك وى بود: يكى آن كه بى خردان را بر امت اسلامى مسلط كرد و خلافت را بدون مشورت و رأى كسانى ربود كه باقى مانده اصحاب و اهل فضيلت بودند. دوم آن كه فرزند شراب خوار، خزپوش و تنبورزن خويش را به عنوان خليفه بر گرده مردم سوار كرد. سوم آن كه زياد بن ابيه، فرزند زن بدكاره را به خود منسوب كرد درحالى كه پيامبر (ص) فرموده بود: «فرزند از آن بستر (شوهر رسمى) است و براى زناكار سنگ است» و چهارم آن كه حجر بن عدى و يارانش را به ناحق كشت.(3)

به هرروى، پاى مندى امام بر اصول و ارزش هاى اسلامى - اجتماعى، چندان به سود حضرتش خاتمه نيافت، چون رقيبان سياسى و جاهلان اجتماعى، وقتى از

ص:310

همراه سازى او نااميد شدند، به كشتنش روى كردند. آورده اند ميان امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و همسرش جعده، اختلافى بود؛ از همين رو، مى خواست تا او را طلاق دهد. معاويه از اين فرصت بهره گرفت و با دادن صد هزار درهم و نيز وعده ازدواج

با يزيد، او را به كشتن امام ترغيب كرد.(1) وى نيز چنين كرد. مدائنى مى نويسد: «چهار بار به امام زهر نوشانده شد.» امام هم فرمود: «مكرر مسموم شده ام، اما هيچ يك به سختى اين بار نبود.»(2) گفته اند: از وقتى امام شهيد شدند، مردم به زبونى درافتادند(3)

و به راستى نيز چنين بود.

جامعه مدنظر امام، جامعه اى مبتنى بر ارزش هاى توحيدى و بارزترين وجه آن عدالت و برابرى همگان در برخوردارى از مزاياى اجتماعى، حرمت انسانى، آزادى و امنيت بود. ازاين رو، براى تحقق چنين جامعه اى مى كوشيدند اگر اقتدار

آن حضرت به فاصله گيرى از چنين جامعه اى مى انجاميد، ديگر چه اعتبارى براى آن مى توانست قائل شود؟ امام در گفت وگوى آغازين خويش با بيعت كنندگان، وقتى با شرط جنگ با دشمن مواجه شدند، آشكارا نظر خويش را به ملاحظات مذهبى و دينى، نه لزوماً سياسى معطوف كردند، بدين جهت، شرط قتال با كسانى را كه حلال خدا را حرام كرده اند، از ذهنيت آنان مى زدايند. البته در اين شرط به ظاهر عام، مصاديق معينى درنظر داشتند كه چه بسا افراد خاصى در آينده به اين منظور به سپاه امام بپيوندند.(1) همين امر امام را از پذيرش آن برحذر مى داشت. روشن است كه براى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، خلافت به معناى حاكميت مستبدانه و رفتار خشونت بار با مخالفان خويش تعريف نشده بود، بلكه حضرت امامت مردم را كه هدايت به سوى صلاح و درستى بود، درنظر داشتند و چه بسا اين هدف با ملايمت و مسالمت به دست آمدنى بود؛ ازاين رو در شرط بيعت، به جاى قتال، مسالمت با هر كس كه حسن با او در صلح باشد، گنجانده شد.(2) هم چنين در نامه خويش به معاويه، بر چند نكته اساسى پاى فشردند كه از رويكرد دينى و استراتژى آسمانى آن حضرت حكايت مى كند؛ بيان جايگاه و ويژگى پيامبر (ص) كه رحمت عالميان است. دو ديگر آشكارسازى حق به دست او و از بين بردن شرك و بت پرستى و سوم اصرار آن حضرت بر شايسته سالارى كه در جامعه دينى

ص:312

حرف اول را مى زند. ايشان معاويه را ازآن جهت كه نه فضيلتى در دين دارد و نه اثرى در دين پديد آورده، از شايستگى بر جامعه بى بهره مى دانستند.

(1)امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با تأكيد بر اين كه پذيرش صلح براى اصلاح امت محمد (ص) و حفظ خون آنان است،(2) ديگران را به همراهى با خويش خواندند. اصلاح جامعه اسلامى همه دغدغه حضرت بود. لذا حتى حاضر نبودند خيانتى را - هرچند منافعش در آن باشد - پذيرا شوند، چنان كه وقتى پيك معاويه نزد ايشان آمد و ضمن سخنان خود گفت: «از خدا مى خواهم شما را حفظ كند و اين قوم را هلاك سازد،» مى فرمايد: «آرام! به كسى كه تو را امين خود دانسته، خيانت نكن. براى تو همين بس كه مرا به خاطر پيامبر و پدر و مادرم دوست بدارى، اما در خيانت كارى تو همين بس است كه جمعى به تو اطمينان كنند و تو دشمن آنان باشى و آنان را نفرين كنى.»(3)

نواهى آن حضرت فراخوانده(1) و زندگى ايشان را به عنوان الگوى كامل معرفى فرموده(2) و مسلمانى را با در نظر داشت آن معنا كرده است.(3)

امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) با اين

رويكرد، به مثابه استراتژى كلان به طراحى و تدبير امور روى آوردند. ايشان هم در زمان بيعت با مردم(4) و هم در زمانى كه با معاويه مكاتبه داشتند، بر اين اصل اساسى تأكيد مى كردند.(5) اما آنچه موجب تمايز رويكرد آن حضرت در مقام سردمدار تفكر شيعى با ديگر رويكردهاست، شناسايى اهل بيت (عليهم السلام) به مثابه كانال ورود به سنت نبوى است.

امام در مواقع مختلفى، بر موقعيت خانوادگى خويش و انتسابش به خاندان وحى تأكيد مى كردند. بديهى است كه ايشان هم چون ديگر امامان، در پى فضيلت انگارى اين انتساب و جلب توجه ديگران از اين طريق نبودند؛ اين موضوع بر آن حضرت و جامعه عهد ايشان پوشيده نبود كه در تفكر اسلامى، شرف و فضيلت به ارث و خاندان حاصل نمى شود؛ بلكه تنها فضيلت هاى اكتسابى و ارج مندى هاى اختيارى مى تواند براى مسلمان اعتبار بيافريند،(6)

اما دو نكته اصولى، علاوه بر جنبه هاى روانى و تربيتى تأثيرگذار، موجب چنين رويكردى بود: يكى آگاهى اهل بيت (عليهم السلام) از سنت و سيره نبوى، به حكم آن كه در خلوت و جلوت او را همراه بوده اند. ديگر تصريح و نصى كه از سوى خداوند

ص:314

در پاكى و والايى آنان رسيده بود و عملاً آنان را بهترين طريق براى بيان سنت معرفى مى كرد. بنابراين امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) بر اين اصل به شدت پافشارى داشتند تا

خود را از اهل بيت (عليهم السلام) و از كسانى معرفى نمايند كه خداوند ناپاكى را از آنان زدوده است.(1)

مرا رها كنيد و به ديگرى چسبيد! اگر براى شما وزير باشم بهتر از آن است كه بر شما امير باشم.(1)

نيز زمام دارى غير مسئولانه را با پست ترين چيزها برابر مى دانستند.(2) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز با اين رويكرد به مقوله حكومت مى نگريستند، ازاين رو، چون در معرض تفرق جماعت مسلمانان قرار گرفتند، دست از حق قانونى خويش برداشتند و آن را به معاويه واگذاردند، بدان شرط كه به كتاب خدا و سنت رسول او پاى بند باشد(3) و وقتى با اعتراض تند و بى ادبانه برخى از همراهان خود مواجه شدند، فرمودند:

آگاه باشيد! آنچه شما با وجود جماعت، بد مى شماريد بهتر از آن چيزى است كه در جدايى و تفرق خوب مى انگاريد.(4)

باشند،(1) زاده چنين رويكردى بود. چنان كه تأكيد بر امنيت اصحاب امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) و شيعيانش به طور خاص، از ذهنيت و آگاهى امام نسبت به معاويه حكايت مى كرد.(2)

امام هم در مفاد صلح نامه، به اين اصل بنيادين توجه داشتند و هم در خطابه هاى خويش، آن را به مردم همراه خود يادآور شدند كه «من براى حفظ خون شما و اصلاح مسلمانان به چنين كارى دست زدم و مى دانم كه اين آزمون و متاعى است براى شما تا زمان معلوم.»(3)

گر چه امام مى دانستند چنين احساس مسئوليتى را دوستان و دشمنان نخواهد پذيرفت: دشمنان آن را حمل بر توانايى خويش تفسير كرده و دوستان بر ناتوانى يا ترس امام اما براى آن حضرت هيچ يك از اين ها نمى توانست در مقابل جان مسلمانان كارگر افتد.

بودند و چه بخشى به آسانى از گرد حضرت پراكنده شدند.(1) رفتار حساب شده امام نقاب از چهره ها برداشت. دسته اى از امويان، برخى از خوارج و گروهى از شكاكان كه در ميان اصحاب جاى گرفته بودند، شناسانده شدند.(2) اصحاب واقعى آن حضرت دريافتند كه در ميانشان چه كسانى نفوذ كرده اند. حمله جراح بن سنان اسدى به امام و مجروح ساختن آن حضرت،(3) غارت چادر ايشان و بيرون كشيدن سجاده از زير پاى حضرت،(4) توسط كسانى سر زد كه تا اين زمان در ميان ياران آن حضرت بودند. علاوه بر اين ها روشن سازى چهره معاويه كه خود را به عنوان مسلمانى دردمند و شايسته خلافت معرفى كرده بود، در پس اين راهبرد تحقق يافت. گر چه او براى امام و خواص ناشناخته نبود، چنان كه امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) در توصيه اش به يكى از اميران فرموده بود: «معاويه از پيش رو، پشت سر، طرف راست و طرف چپ انسان پيش مى آيد، پس هوشيار باش و از او غافل مباش،»(5) اما افرادى هم چنان وى را به عنوان صحابى و خليفه پيامبر (ص)، داراى دغدغه دينى مى انگاشتند. راهبرد امام، اسرار معاويه را فاش و اهداف او را براى بسيارى آشكار كرد و نشان داد كه خون خواهى عثمان كه به پشتوانه آن نبرد با امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، را براى خود مشروع ساخته بود، براى وى اساساً بهانه اى بيش نبود، چون در صلح نامه عدم تعقيب آنان را پذيرا شده بود.(6) امام هم چنين نشان دادند كه وى نه تنها پاى بند به تعهدات خويش نيست،(7)

بلكه به ديانت مردم نيز كارى

ص:318

ندارد و تنها امارت و حكم رانى بر مردم براى وى اهميت دارد؛ چنان كه در جمع كوفيان اعلام كرد: من با شما براى نماز و زكات و حج نجنگيدم - كه خود چنين مى كنيد - بلكه براى امارت بر شما جنگيدم.»(1)

بودند كه اگر چيزى از آسمان مى افتاد جز بر سرهاى مردم قرار نمى گرفت.(1)

همه اين تغيير جهت ها، از تدبير امام و پاى بندى ايشان به راهبردهاى متعالى سرچشمه مى گرفت كه شكوهى در تاريخ آفريد.

8. ابن حجر عسقلانى، شهاب الدين (852 ه)، فتح البارى به شرح صحيح بخارى، چاپ اول، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1408 ق.

9. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (808 ق)، تاريخ ابن خلدون (العبر و ديوان المبتدأ و الخبر فى ايام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوى السلطان الاكبر)، بيروت: دار احياء التراث العربى، بى تا.

10. ابن شهر آشوب سروى (588 ه)، مناقب آل ابوطالب، لجنة من اساتذة النجف الاشرف، نجف اشرف: مطبعة الحيدريه، 1376.

11. ابن عبدآلبر، ابوعمر يوسف احمد بن عبدالله نمرى (463 ق)، الاستيعاب، تحقيق: على محمد بجاوى، چاپ اول، بيروت: دارالجيل، 1412 ق.

12. ابن عساكر، ابوالقاسم على بن حسن بن هبة الله شافعى (571 ق)، ترجمة الامام الحسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، تحقيق محمدباقر محمودى، لبنان: مؤسسه المحمودى للطباعة و النشر، 1400 ق.

13. ابن عساكر، ابوالقاسم على بن حسن بن هبة الله شافعى (571 ق)، تاريخ مدينۀ دمشق، تحقيق على شيرى، بيروت: دارالفكر للطباعة و النشر و التوزيع، 1415 ق.

14. ابن كثير الدمشقى، أبى الفداء اسماعيل (774 ق)، البدايه و النهايه، تحقيق على شيرى، چاپ اول، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1408 ق.

15. ابن واضح يعقوبى، احمدبن أبى يعقوب بن جعفركاتب عباسى (284 ق)، تاريخ يعقوبى، دارصادر، بيروت: بى تا.

16. ابوحنيفه احمد بن داود (282 ق)، دينورى، اخبار الطوال، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم: منشورات رضى، 1368.

17. اربلى، ابى الحسن على بن عيسى ابن ابى الفتح (693 ه)، كشف الغمه فى معرفة الائمه، چاپ دوم، بيروت: دارالاضواء، 1405 ق.

ص:321

18. اصفهانى، على بن حسين بن محمد ابوالفرج (356 ه)، مقاتل الطالبيين، تقديم و تصحيح: كاظم مظفر، چاپ دوم، قم: موسسۀ دارالكتاب للطباعة و النشر، 1385 ق.

19. امينى، عبدالحسين احمد (1392 ه)، الغدير فى الكتاب و السنة و الادب، چاپ چهارم، بيروت: دارالكتاب العربى، 1397 ق.

20. آل ياسين، شيخ راضى، صلح امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ترجمه سيدعلى خامنه اى، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات آسيا، 1365 ش.

21. بحرانى، سليمان عبدالله ماحوزى (1121 ق)، الاربعين، تحقيق سيدمهدى رجايى، چاپ اول، قم: امير، 1417 ق.

22. حاكم نيشابورى، ابوعبدالله (405 ه)، المستدرك، يوسف عبدالرحم مرعشلى، بيروت: دارالمعرفه، بى تا.

23. خطيب بغدادى، ابى بكر احمد بن على (463 ق)، تاريخ بغداد او مدينه السلام، تحقق مصطفى عبدالقادر عطا، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، 1417 ق.

24. ذهبى، شمس الدين محمد بن احمد (748 ه)، سير اعلام النبلاء، تحقيق شعيب الارنؤوط، چاپ نهم، بيروت: موسسة الرساله، 1413 ق.

25. شريف مرتضى، ابوالقاسم على بن حسين موسوى (436 ق)، تنزيه الانبياء، چاپ دوم، لبنان: دارالاضواء، 1409 ق.

26. شيخ طوسى، ابوجعفرمحمدبن حسن (460 ه)، امالى، قم: دارالثقافة للطباعة والنشر والتوزيع، چاپ اول، 1414 ق.

27. شيخ مفيد (413 ه)، الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد، تحقيق موسسه آل البيت لتحقيق التراث، بيروت: دارالمفيد، 1414 ق.

ص:322

28. طاووس حلى، سيدرضى الدين على (664 ق)، اليقين، چاپ اول، قم: مؤسسة الثقلين لاحياء التراث الاسلامى، 1413 ق.

29. طبرسى، ابوعلى فضل بن حسن (548 ه)، اعلام الورى باَعلام الهدى، قم: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، چاپ اول، 1417 ق.

30. طبرسى، ابومنصور احمد بن ابى طالب (قرن 6 ه)، الاحتجاج على اهل اللجاج، تحقيق محمدباقر خرسان، چاپ اول، مشهد: نشر مرتضى، 1403 ق.

31. قاضى نعمان مغربى (363 ه)، شرح الاخبار، سيدمحمدحسين حسينى ميلانى، چاپ دوم، قم: موسسة النشر الاسلاميه التابعة لجماعة المدرسين، 1414 ق.

32. مجلسى، محمدباقر (1111 ه)، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار ائمة الاطهار (عليهم السلام)، بيروت: داراحياءالتراث العربى، 1413 ق.

33. محمدجعفرى، سيدحسين، تشيع در مسير تاريخ، ترجمه سيدمحمد تقى آيت اللهى، چاپ چهارم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1366 ش.

34. المزى، جمال الدين ابى الحجاج يوسف (742 ق)، تهذيب الكمال فى اسماء الرجال، تحقيق دكتر بشار عواد معروف، چاپ چهارم، بيروت: موسسة الرساله، 1413 ق.

35. نسايى، ابوعبدالرحمان احمد بن شعيب بن على (303 ه)، السنن الكبرى، عبدالغفار سليمان بندارى و سيدكسروى حسن، چاپ اول، بيروت: دارالكتب العلميه، 1411 ق.

36. ياقوت حموى، شهاب الدين ابوعبدالله (626 ه)، معجم البلدان، بيروت: داراحياء التراث العربى، 1399 ق.

ص:323

با توجه به چندگانگى مفهوم «اخلاق»، قلمرو اخلاق در پژوهش حاضر، اعم از فضيلت ها، منش ها، ملكات نفسانى و حوزه هاى رفتارى است.(1)

بنابراين در اين نوشتار، ضمن بررسى برخى آموزه هاى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، صفات نفسانى خوب و رفتارهاى پسنديده در حوزه اجتماع كه بسامد بيش ترى در كلام ايشان داشته، بازشناسى مى گردد.

اخلاق به عنوان مجموعه اى از ملكات و صفات، يكى از قلمروهاى پوياى زندگى اجتماعى محسوب مى شود. مى توان گفت: مجموعه اى از مفاهيم و انديشه ها كه به تبيين كاركردها و سازمان دهى اهداف در جهت نيل به كمال و سعادت انسان در حوزه اجتماع مى پردازد، نظام ارزش هاى اخلاقى اطلاق مى شود. هر نظام اخلاقى، دربردارنده اصول و قواعدى اساسى است و برمبناى ديدگاه خاصى سامان مى يابد كه درباره مقوله هايى هم چون خدا، انسان، جهان و جامعه ارائه داده است. به طوركلى، اخلاق اجتماعى، به بررسى ارزش هاى اخلاق در حوزه رابطه انسان با انسان هاى ديگر مى پردازد.

ارزش ها عاملى مؤثر بر ثبات شخصيتى افراد و حيات اجتماعى به شمار مى آيند و پاى بندى به ارزش آن ها، عاملى تعالى بخش در دگرگونى جوامع محسوب مى شوند؛ زيرا كيفيت زندگى و چگونگى مناسبات و روابط افراد با يكديگر را شكل مى دهند. ارزش ها اعتباراتى هستند كه ملاك التزام و پاى بندى افراد در مقام عمل محسوب مى شوند و زيرساخت هاى مهم تربيت به شمار مى آيند. «ارزش ها در حقيقت عبارت اند از: عمل گزينشى كه آدمى در اوضاع مختلف زندگى به آن تكيه مى كند و جهت گيرى هاى اساسى و ميل هاى عميق و

ص:326

ريشه دار او و اشيايى كه نزد او از احترام و تقدس بهره مند هستند را دربرمى گيرد.»(1) «سعادت و سلامت جامعه در گرو تحقق انسانيت واقعى و انسانيت واقعى در گرو شناخت و عمل به ارزش هاى اصيل انسانى، به ويژه ارزش هاى اخلاقى و دينى است.»(2)

تغيير الگوهاى جديد زندگى اجتماعى و بروز مشكلات متعدد در حوزه اخلاق اجتماعى، زمينه اهتمام بيش تر به اين مقوله را موجب گرديده است. در عصر حاضر، فراوانى انگيزه هاى فساد و انحراف، موضوعى بسيار مهم محسوب مى گردد و بشر ناگزير است براى تحقق جامعه سالم و ايجاد تعادل روانى در افراد، به حاكميت اخلاق روى آورد.

آن چه در آموزه هاى اهل بيت (عليهم السلام) اهميت دارد، طرح اسلام به عنوان يك فقه عملى و اجتهادى مبتنى بر نصوص دينى و آموزش اخلاق اسلامى در قالب احاديثى است كه انسان را در متن جامعه انسانى مى بيند و مى كوشد تا او را جزيى از يك مجموعه بزرگ و متعامل با آنان تربيت كند و درعين حال، هويت او را در چارچوب اسلام حفظ نمايد. در اين زمينه، نوشتار حاضر بررسى آموزه هاى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) را در بعد اخلاق اجتماعى رصد مى كند. بر اين اساس، به پرسش هاى پژوهشى ذيل پاسخ مى دهد:

1. در روايات حضرت امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به كدام يك از فضاهاى اجتماعى پرداخته شده است ؟

2. مصاديق اخلاق اجتماعى در آموزه هاى امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) كدام است ؟

ص:327

از بين رفتن منكر و ناشايستى بشويم.» همان طور كه ملاحظه مى شود، در اين تعبير امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) تفسيرى كاملاً اجتماعى از واژه سديد بيان فرموده اند.

نقش به سزايى در تسكين هيجان منفى، افزايش اعتماد به نفس و كاهش خشم و اضطراب ايفا مى نمايد و از بروز رفتارهاى ناسازگارانه اجتماعى پيش گيرى مى كند و به ارتقاى سلامت اجتماعى منجر مى نجامد.(1)

فرهنگ دينى از قرن ها پيش، بخشش را يكى از مكارم اخلاقى در روابط ميان فردى معرفى نموده است. مى توان گفت: از ملزومات اصلى تخلق به بخشندگى در حوزه اجتماع، خويشتن دارى يا تسلط بر نفس از طغيان، و مهار خشم است كه در فرهنگ دينى با واژه «حلم» تداعى مى گردد. بروز اين ويژگى اخلاقى در اجتماع، به صورت وقار، پرهيز از شتاب زدگى و ثبات رفتارى تجلى مى يابد. امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز بدين موضوع توجه خاصى نموده اند و از آن با عنوان پيش درآمد بلندهمتى ياد نموده(2) و فرموده اند كه هيچ عزتى همتاى آن نيست(3) و هر فردى متصف بدان گردد، در ساحت اجتماع همواره با خوش نامى زندگى مى كند.(4)

سفارش امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) به اتخاذ اين سيره در برخوردهاى اجتماعى، جالب توجه است. ايشان مى فرمايند:

در مجازات گناه عجله نكن و ميان آن دو زمانى را براى عذرخواهى باقى بگذار.(5)

سازگارى، بهزيستى و شكوفايى استعدادهاى فردى مى انجامد.(1) امام على (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، پدر بزرگ وار امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) مقاومت در برابر ناملايمات اجتماعى را يكى از اركان بنيادين ايمان برشمرده اند.(2)

بررسى موضوع شكيبايى به عنوان اخلاقى اجتماعى در سال هاى حيات امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) گوياى اين امر است كه ميان مفهوم شكيبايى با صلابت و استقامت، پيوندى وثيق وجود دارد. به عبارت ديگر شكيبايى در سيره ايشان هرگز به معناى استيلاى روحيه انفعالى در برخوردهاى اجتماعى نيست، بلكه مقاومتى مقطعى با هدف نيل به اهداف كلان است. مطالعه كتب تاريخى، بهترين شاهد بر غلبه روحيه شكيبايى بر وجود نورانى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) است. عصر ايشان در يك بررسى كلى به دو مرحله تقسيم مى شود: مرحله نخست، عصر حكومت ايشان است و تداوم بالندگى تشيع به شمار مى رود؛ اما به دليل كارشكنى هاى معاويه و تبليغات گسترده مخالفان، چندان دوام نيافت و مرحله دوم يعنى عصر مشقت و دشوارى آغاز گرديد. ستيز دولت اموى با تشيع حتى در كتب تاريخى اهل سنت پوشيده نيست.(3)

اين سير به شهادت شيعيان راستينى هم چون حجر بن عدى كندى و يارانش و در نهايت مسموم ساختن خود امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) انجاميد. بى ترديد هدايت جامعه اسلامى در چنين برهه اى از تاريخ، مستلزم شكيبايى فراوان در حوزه مسايل اجتماعى بوده است.

بلكه در برابر گروه هاى مختلف اجتماعى از خانواده(1)، خويشاوندان(2)، همشهرى ها(3)، هم كيشان(4) و حتى نسبت به تمامى انسان ها مسئول مى داند. ايفاى اين گونه مسئوليت هاى اجتماعى، در هر عصر به اقتضاى موقعيت هاى مختلف، تنوع مى يابد.

بررسى حيات امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، گوياى اين امر است كه ايشان در چندين برهه از زندگانى خويش، توجه حداكثرى به مسئوليت هاى اجتماعى داشتند. بنا بر روايات مختلف تاريخى، ايشان دو بار در طول زندگى، تمام اموال خود را در راه خدا به فقرا بخشيدند و سه بار نيمى از دارايى خويش را به مستمندان اختصاص دادند.(5)

محسوب مى شود.(1) امام حسن (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز به اهميت مشورت اشاره داشته و التزام به انجام دادن مشورت در امور مختلف را منجر به راه يابى به هدف برشمرده اند. ايشان مى فرمايند:

هيچ جماعتى با هم در كارهايشان به مشورت نپرداختند، مگر آن كه به نتيجه مطلوب دست يافتند.(2)

در اين تعبير گران قدر، تصميم گيرى گروهى بر تصميم گيرى فردى رجحان داده شده و پيروان به اتخاذ تصميم درست از طريق تعامل پويا با ديگران فرا خوانده شده اند.

خداوند متعالى پيامبران خويش را به سبب رفق و مداراى بسيار با دشمنان دين، بر ديگر مخلوقات برترى داده است.(1)

ايشان در كلامى ديگر مى فرمايند:

بزرگوارى و شرافت در اين است كه با برادران دينى خود مدارا نمايد.(2)

بررسى سيره ايشان نيز مؤيد همين معناست. علامه مجلسى مى نويسد:

مردى شامى به تحريك معاويه به امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) ناسزاگويى كرد. امام صبر كردند تا سخن او به پايان رسد؛ آن گاه متبسمانه سلام كردند و فرمودند: «پيرمرد گويا غريب هستى و شايد در اشتباه افتادى! اگر به چيزى نياز دارى، برآورده كنيم؛ اگر راهنمايى لازم دارى، راهنماييت كنيم؛ اگر گرسنه اى سيرت كنيم؛ اگر مكان ندارى، مسكنت دهيم و....» مرد با اين رفتار مشحون از لطافت و حسن معاشرت امام گريست و گفت: «گواهى مى دهم كه تو جانشين خدا در زمين هستى؛ تو و پدرت مبغوض ترين افراد نزد من بوديد ولى اكنون محبوب ترين افراد هستيد.»(3)

جزيى از يك مجموعه بزرگ و متعامل با آنان تربيت كند و درعين حال هويت آنان را در چارچوب اسلام حفظ نمايد.

از ره گذر استقصاء آموزه هاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، ابتدا نگرش حضرت به فضاهاى اجتماعى بررسى گرديد و چنين دريافت شد كه ايشان از يك سو مسجد را محيطى اجتماعى و داراى آثارى شگرف بر ساحت وجودى انسان ياد كرده اند و از سوى ديگر، الگويى ايمنى بخش براى انتخاب دوست و برقرارى روابط پايدار ارائه نموده اند.

از اين ره گذر، مصاديق ارزش هاى اخلاقى در حوزه اجتماع و از منظر امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز استخراج و تبيين شد. بخشندگى، شكيبايى، اهتمام به مسئوليت هاى اجتماعى، رايزنى و رفق و مدارا، از مهم ترين ويژگى هاى اخلاقى به شمار مى آيند كه در حوزه اخلاق اجتماعى بايد بيش تر به آن توجه كرد.

ص:336

13. طريحى، فخرالدين، مجمع البحرين، تهران: كتاب فروشى مرتضوى، 1375.14. على بن محمد المالكى معروف به ابن صباغ، الفصول المهمه، بيروت: دارالاضواء، 1401.15. فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين، قم: هجرت، 1410.16. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت: ؤسسه الوفاء، 1404.17. مقدسى، مطهر بن طاهر، البدء و التاريخ، بيروت: دارالكتب العلميه، 1417.18. ملاصدرا، الاسفارالاربعه، قم: مكتبه المصطفى، بى تا. 19. ميلانى فر، بهروز، بهداشت روانى، تهران: نشر قومس، 1386.20. نخجوانى، هندوشاه، تجارب السلف، اصفهان: نشر نفائس المخطوطات، 1361.21. نراقى، ملامهدى، علم اخلاق اسلامى، ترجمه سيدجلال الدين مجتبوى، نشر حكمت، 1377.22. الجوينى الخراسانى، ابراهيم بن محمد، فرائدالسمطين، تحقيق محمدباقر محمودى، بيروت: مؤسسه المحمودى، بى تا.

23. نراقى، محمدمهدى، جامع السعادات، قم: اسماعيليان، 1383.24. نورى، ميرزا حسين، مستدرك الوسايل، قم: مؤسسه آل البيت، 1408. 25. -Worthington El. Dimension of forgiveness: psychological research and theoretical perspective, Templeton foundation press; 1997.

ص:338

براى اين اهداف و اصول، 21 روش در زمينه تربيت اخلاقى از منظر سيره و انديشه هاى امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) استخراج و سپس بررسى و تحليل گرديد.

نتيجه پژوهش نشان مى دهد كه ارائه كامل ترين و سالم ترين روش هاى اطمينان بخش تربيتى، انسان را به سعادت حقيقى و زندگى جاودانه و رضاى پروردگار متعالى نزديك مى كند. اين شيوه ها را مى توان از زندگى و رفتار و گفتار اسوه هاى حقيقى دين اسلام و پيشوايان راستين به دست آورد. امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) همانند ساير معصومان، برترين سرمشق هاى اخلاقى بشريت بودند. هر كس بخواهد در حوزه خودسازى و تزكيه نفس گام بردارد و فضايل اخلاقى را در خود ايجاد يا تقويت نمايد، بايد از روش ايشان پيروى كند، چنان كه براى تربيت ديگران نيز از رفتارهاى آموزشى و پرورشى آن حضرت بايد سود جست.

واژه گان كليدى: امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ )، تربيت اخلاقى، اهداف، اصول، روش ها.

خود را تكميل مكارم اخلاقى مى دانند و قرآن كريم، راز بعثت تمام انبيا را تعليم و تربيت و تزكيه بشر ياد كرده است.(1)

بعد از انبيا و اوصياى الهى، فلاسفه و انديشه وران مختلف اعم از پيروان مكاتب الهى و پيروان مكاتب مادى، هر يك با بينش و اهداف خاص خود، از تربيت و اخلاق سخن گفته و اصول و روش هايى را براى آن ارائه داده اند، گرچه عده اى ديگر نيز به طرح سؤال ترديدآميز نسبت به ضرورت تربيت اخلاقى و ارزشى مى پردازند و عده اى ديگر امكان تربيت اخلاقى و ارزشى را منتفى مى دانند.

از ديدگاه اسلام، پرورش فضايل اخلاقى، از مهم ترين اهداف والاى رسالت پيامبران است تا انسان در مسير كمال قرار گيرد. فلسفه شريعت اسلام و آداب و احكام الهى، همان تكامل انسان و جاودانگى اوست كه جز با تخلق به اخلاق فاضله ميسر نيست. اسلام مكتبى است جامع و واقع گرا كه در آن به همه جوانب نيازهاى بشرى اعم از دنيايى و آخرتى، جسمى و روحى، فردى و اجتماعى و غيره توجه شده و داراى اصول و معيارهايى محكم و مشخص است و براى تمام امور زندگى بشر برنامه دارد.

در اين ديدگاه، اصول اوليه اخلاق و معيارهاى اوليه انسانيت به هيچ وجه نسبى نيست. پيامبر (ص) تا امام حسن عسكرى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) اصولى را طرد و اصول ديگرى را تأييد كرده اند كه معلوم مى شود اين ها معيارهايى قطعى و جزمى هستندكه در هيچ حال نسبيت بردار نيستند. بنابراين، امامان بزرگوار اسوه هاى فكرى، اعتقادى، عملى و اخلاقى هستند. از اين رو، گفتار، رفتار و كردار آن بزرگواران دليل و برهان شرعى است. بدين جهت نجات تنها در پيروى كردن از آنان منحصر گرديده است.

ص:341

بر اين اساس، سيره تربيتى اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) مى تواند چراغى براى پيمودن راه هاى زندگى باشد. به كار بردن سيره انبيا و اولياى الهى، نه تنها موجب هدايت فرد در رسيدن به تكامل وى مى شود، بلكه مى تواند جامعه را از هلاكت و انحطاط نجات بخشد زيرا آنان قرآن ناطقند و قرآن نيز صفحه صفحه زندگى انسان را ورق زده و هر ورقش، راهنمايى براى بهتر زيستن و زودتر به مراتب كمال رسيدن است. امام مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نيز به عنوان الگويى كامل، چه در دوران زندگى و حيات و چه براى مردمان پس از خود، داراى سرشت هايى بودند كه همگان را به شگفتى وامى داشت و دوست و دشمن را فريفته و شيفته خود مى ساخت. در اين باره شيخ صدوق از امام جعفر صادق (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) نقل مى كند:

حضرت مجتبى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ ) عابدترين مردم روزگار خويش بود و زاهدترين و برترين. وقتى وضو مى گرفت، تمام بدنش مى لرزيد و رنگ چهره آسمانيش به زردى مى گراييد. وقتى از راز اين حالت پرسيدند، فرمود: «كسى كه در برابر پروردگارعرش مى ايستد، شايسته است كه از دلهره رنگش زرد شود و اندامش بلرزد»(1)

آن حضرت در طول زندگى پربركتش، همواره در راه هدايت مردم گام برمى داشت و شيوه برخوردش با عموم مردم (حتى دشمنان) چنان زيبا بود كه همه را به خود جذب مى كرد. سيره تربيتى آن حضرت به ويژه تربيت اخلاقى نيز متأثر از ويژگى هاى انسان كامل است.