ص :2

مشاهیر مدفون در حرم رضوی

ابراهیم زنگنه

با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.

ص :3

ص :4

13 امتى خراسانى-ابراهيم(-941 ه.ق)34

14 اوبهى-محمد(-951 ه.ق)35

15 اوحدى مشهدى-عماد الدّين(-914 ه.ق)35

بافقى-شرف الدّين على-جلد اول

16 براتعلى-حاجى ميرزا(-بعد از 1262 ه.ق)37

17 بغدادى-قطب الدّين محمد(-970 ه.ق)37

بمرودى قاينى-على-جلد اول

بنى هاشمى كردكوهى-سيد آقابزرگ-جلد اول

18 بهار شيروانى-نصر اللّه(1252-1304 ه.ق)38

بينوا-ميرزا داود،جلد اول

19 بيدوازى-ميرزا(قرن 13 ه.ق)39

20 پارسى-احمد(-1254 ه.ش)41

21 تائب تبريزى-اسماعيل(1286-1374 ه.ق)42

تجلى-نهاوندى-محمد

22 تبريزى-محمد رضا(ح 1053-پيش از 1083 ه.ق)43

23 تجلى سبزوارى-رجب على(1260-1319 ه.ش)44

24 تربتى-سلطان محمد(قرن 10 ه.ق)46

تربتى-ميرزا نصر اللّه-جلد اول

25 تفضلى-غلامرضا خان(1276-1360 ه.ق)47

26 تقياى مشهدى(-1064 ه.ق)48

27 توحيدى-محمد تقى(-1355 ه.ش)49

28 تهرانى-محمد حسين(-1337 ه.ق)49

تهرانيان-محمد كاظم-جلد اول

29 تيرگر هروى-يوسف شاه(قرن 9 و 10 ه.ق)51

تيمورى-ابو القاسم بابر-جلد چهارم

ص:6

ثقفى-محمد-جلد اول

30 ثنايى مشهدى-خواجه حسين(-995 يا 996 ه.ق)52

جابرى اصفهانى-سلمان-جلد چهارم

31 جعفرزاده-على اكبر(-1323 ه.ش)54

32 جودى خراسانى-عبد الجواد(ح 1175-1301 يا 1302 ه.ق)54

33 حائرى-موسى(-1333 ه.ق)56

حافظيان-سيد ابو الحسن-جلد اول

34 حبيب اللهى-ابو القاسم(1281-1359 ه.ش)56

35 حرفى اصفهانى(-971 ه.ق)58

36 حسرت مشهدى-محمد(-زنده 1153 ه.ق)58

37 حسينى-محمد شفيع(-1081 ه.ق)59

حكيم مشهد-قمى سديد

38 خديو گيلانى-مهدى(-1309 ه.ق)(39)62

39 خواجه جعفر(قرن 11 ه.ق)64

40 داناى جواهرى-سيد احمد(1286-1366 ه.ق)65

41 دبير السلطنه-اسماعيل خان(1250-1330 ه.ق)65

42 رجايى بخارايى-احمد على(1295-1357 ه.ش)67

43 رسا-قاسم(1290-1356 ه.ش)72

رضوى-على-جلد اول

رضوى-محمد على-جلد اول

44 رضوى-مير رضى الدّين(-زنده 1366 ه.ش)73

45 رضوى كرمانى-نواب(-1366 ه.ش)74

رفيع الدّين-سيد محمد-جلد اول

روغنى-سيد محمد صالح-جلد اول

46 زرگر اصفهانى-محمد حسن(-1280 ه.ق)76

ص:7

47 سارو خواجه-محمّد رضا(-1030 ه.ق)77

ساعد خراسانى-محمد باقر-جلد اول

48 ساعد نيّرى-حسينعلى(1307-1367 ه.ق)78

49 سالك سبزوارى-محمد حسن(1265-بعد از 1360 ه.ق)80

50 ساير مشهدى(قرن 10 ه.ق)81

سرابى-سيد مصطفى-جلد اول

51 سرخوش هراتى(-1280 ه.ق)81

52 سمنانى-محمد(-1321 ه.ش)82

53 سيرجانى-يوسف على(-1281 ه.ق)83

54 شاملو-احمد(-1264 ه.ق)85

55 شاملو-حسن(-1050 ه.ق)86

56 شاملو-سلطان على بيگ(-1064 ه.ق)88

57 شانى تكلو-وجيه الدّين(ح 950-1023 ه.ق)89

شريفى شيرازى-مرتضى-جلد اول

58 شعورى نيشابورى(-997 ه.ق)90

59 شفايى-ابو الحسن(-1303 ه.ق)91

شفتى-ميرزا محمد باقر-جلد اول

60 شهاب فردوسى-هدايت اللّه(-1347 ه.ش)92

شهودى-يزدى-عبد اللّه-جلد اول

61 شهيدى-نظام الدّين(-1337 ه.ش)94

شيخ زاده-محمد جواد-جلد اول

62 شيرازى-حسين(قرن 11 ه.ق)95

63 شيرازى-سيد ابو القاسم(1202-1286 ه.ق)96

64 شيرازى-عبد اللّه(-زنده 984 ه.ق)96

65 شيرازى-محمد(-1135 ه.ق)97

66 شيرازى-معصوم عليشاه(1270-1344 ه.ق)98

ص:8

67 شيشه گر شيرازى-غلامرضا(1221-1301 ه.ق)100

68 صاحب الزمانى-سيد حسن(-1355 ه.ق)101

69 صالحى خراسانى-محمد ميرك(-997 ه.ق)103

70 صبورى-محمد كاظم(1259-1322 ه.ق)104

71 صفاى اصفهانى-محمد(1269-1322 ه.ق)106

صفوى-ابراهيم ميرزا-جلد چهارم

72 صيدى تهرانى-سيد على(-1069 ه.ق)108

73 ضياء الادباء-محمد مهدى(-1353 ه.ق)111

74 طباطبايى-سيد محمد(1279-1347 ه.ش)112

75 طباطبايى نائينى-رضا خان(1250-1310 ه.ش)114

76 طغرل اصفهانى-على محمد(-1332 ه.ق)116

77 طنبوره اى-محمود(-974 ه.ق)118

78 عابد اصفهانى-زين العابدين(-1229 ه.ق)119

عاملى-بدر الدّين-جلد اول

عاملى-حسين-جلد اول

عاملى بازورى-ابراهيم-جلد اول

79 عراقى-ابو الحسن(-429 ه.ق)120

80 عزتى شيرازى-ميرزاجانى(قرن 11 ه.ق)122

81 عشرتى فروشانى اصفهانى-على(قرن 11 ه.ق)123

عصار-سيد محمّد-جلد اول

82 عطار هروى-محمد على(1288-1372 ه.ش)124

83 عقيلى-سيد رضا(-1330 ه.ش)126

84 عيشى شيرازى(-980 ه.ق)127

عيناثى-سيد محمد-جلد اول

85 فاضل قندهارى-عبد اللّه(1227-1312 ه.ق)130

فانى-تربتى-ميرزا نصر اللّه،جلد اول

ص:9

86 فرخ خراسانى-محمود(1274-1360 ه.ش)131

فريد-نهاوندى-محمد

87 فياض-على اكبر(1277-1350 ه.ش)134

88 فيروزى شيرازى-على(-پيش از 1296 ه.ق)138

89 فيضى تربتى-على(قرن 10 ه.ق)139

90 قاطع بدخشانى-ندر على(قرن 10 و 11 ه.ق)141

قايينى-ابو تراب-جلد اول

91 قاينى-محمد رضا(995-1055 ه.ق)141

92 قدسى خراسانى(-1270 ه.ق)143

93 قدسى مشهدى-محمد جان(989 يا 990-1056 ه.ق)143

94 قدسى نژاد-غلامرضا(1304-1368 ه.ش)147

قريب-گرگانى-محمد حسين،جلد اول

95 قزوينى-سلطان الفقراء(قرن 10 ه.ق)152

96 قصاب كاشانى-سعيد(-پيش از 1164 ه.ق)153

97 قمى-سديد(قرن 11 ه.ق)154

98 قوچانى-سليم(-1250 ه.ق)155

99 كاشانى-باقرا(-پيش از 1081 ه.ق)157

100 كامى سبزوارى(ح 975-1014 ه.ق)158

101 كفاش خراسانى-رمضانعلى(-1314 ه.ش)159

102 كوثر قمى-عبد الكريم(1256-1314 ه.ق)161

103 كوه بنانى كرمانى-مظفر(-1071 ه.ق)163

104 عصمت(حدود 1250-1310 ه.ش)164

105 گلچين معانى-احمد(1295-1379 ه.ش)165

گلستانه-سيد محمد على-جلد اول

106 گلشن آزادى-على اكبر(1280-1353 ه.ش)169

مازندرانى-محمّد صالح-جلد اول

ص:10

107 مانى مشهدى(-913 ه.ق)173

108 مايل هروى-غلامرضا(1301-1374 ه.ش)174

مجتهد خراسانى-ميرزا حبيب اللّه-جلد اوّل

109 مجتهدزاده-سيد عليرضا(1301-1372 ه.ش)177

مدرس-عبد الرحمن-جلد اوّل

مدرس-ميرزا محمد تقى-جلد اوّل

مدرس يزدى-سيد جلال-جلد اوّل

110 مذهّب مشهدى-غياث الدّين محمد(-942 ه.ق)179

مروج خراسانى-على اكبر-جلد اول

111 مسعودى خراسانى-محمد حسن(1255-1334 ه.ش)180

112 مشهدى-ابو المعالى(-بعد از 1145 ه.ق)182

113 مشهدى-باقر(-1070 ه.ق)182

مشهدى-برهان الدّين-جلد اوّل

114 مشهدى-رستم على(-970 ه.ق)183

115 مشهدى-سلطان على(841-926 ه.ق)184

مشهدى-سيد برهان الدّين-جلد اوّل

116 مشهدى-طاهر عطار(-زنده 1044 ه.ق)185

117 مشهدى-عبد الوهاب(قرن 9 ه.ق)186

118 مشهدى-عليرضا(-پيش از 986 ه.ق)187

119 مشهدى-محمد امين(-زنده 1006 ه.ق)187

120 مشهدى-ميرزا مهدى(-زنده 1141 ه.ق)188

121 مشهدى-نعمت اللّه(-زنده 1015 ه.ق)189

122 مصور مشهدى-عليقلى(1227-بعد از 1294 ه.ق)189

مظلوم-واعظ كرمانشاهى-محمد على،جلد اوّل

123 معرف اصفهانى-آقا ملك(-1002 ه.ق)190

124 مقبل گلپايگانى(قرن 12 و 13 ه.ق)191

ص:11

مؤذّن-محمّد على-جلد اول

موسوى گرمارودى-محمد على-جلد اول

125 مولانا خيالى(-951 ه.ق)192

مولوى قندهارى-محمد حسن-جلد اول

126 ميرخديوى-على اصغر(-1372 ه.ش)193

127 ميردامادى سدهى-محمد رضا(1300-1333 ه.ش)194

ميرزا داود-جلد اول

ميرزا عسكرى-جلد اول

128 ميرمفلسى مشهدى(-قبل از 896 ه.ق)195

نادرى-محمّد حسين-جلد سوم

ناظر-محمد مهدى-جلد سوم

129 نايى هروى-محب على(-973 ه.ق)196

نجوميان-اسماعيل-جلد اوّل

130 نصاص اروسانى-محمد قاسم(-پيش از 1145 ه.ق)197

131 نصرت خراسانى-عبد الحسين(1251-1334 ه.ش)198

132 نقيب الممالك شيرازى-احمد(1238-1302 ه.ق)201

نوقانى-على اكبر-جلد اول

نهاوندى-محمد-جلد اول

نهاوندى-محمد-جلد اول

133 نيشابورى-سليم كاتب(-990 ه.ق)203

134 نيشابورى-شاه محمود(-بعد از 976 ه.ق)204

135 نيشابورى-عطاء اللّه(-919 ه.ق)208

136 نيلى-رجبعلى(ح 1194-1284 ه.ق)209

واعظ-مهدى متخلص به واعظ-جلد اول

واعظ كرمانشاهى-محمد على-جلد اول

وجدى خراسانى-محمد اسماعيل-ازغدى-محمد اسماعيل-ازغدى-محمد اسماعيل،جلد اول

ص:12

137 هراتى-كمال الدّين حسين(-974 ه.ق)211

138 يتيم همدانى-محمود(قرن 11 ه.ق)213

يزدى-عبد اللّه-جلد اول

يوسفى-غلامحسين-بخش دوم

بخش دوم:دانشوران139 آموزگار-سيد اسماعيل(1296-1376 ه.ش)217

140 احتشام كاويانيان-ماشاءالله(ح 1285-1349 ه.ش)219

141 اسدى-حسين(1291-1351 ه.ش)220

142 امين زاده-مهدى(1328-1360 ه.ش)222

143 بزرگ نيا-على(1276-1351 ه.ش)224

144 حائرى-عبد الهادى(1314-1372 ه.ش)225

145 حامد مقدم-احمد(1329-1380 ه.ش)232

حسينى بجنوردى-اسماعيل-جلد اوّل

146 حكاك-شير محمد(ح 1223 ه.ش-)234

147 خواجويان-محمد كاظم(1317-1372 ه.ش)236

رجايى بخارايى-احمد على-بخش اوّل

148 رضوى-سيد اطهر عباس(1300-1369 ه.ش)239

149 زوّار-حسين(1275-1359 ه.ش)241

150 سالارى-احمد(1282-1335 ه.ش)243

151 سالارى-حسين(1234-1321 ه.ش)244

152 سالارى-رضا(1275-1331 ه.ش)245

153 سالارى-على(1289-1352 ه.ش)246

154 سالارى-محمود(1277-1367 ه.ش)247

155 سامى راد-حسين(1284-1368 ه.ش)248

ص:13

156 شاملو-على(1284-1376 ه.ش)251

157 شاملو-ميرزا غلامعلى(1212-1302 ه.ش)253

158 شريعتى مزينانى-محمّد تقى(1286-1366 ه.ش)255

159 شكورزاده بلورى-ابراهيم(1303-1381 ه.ش)257

160 شهيدى-حسن(1283-1378 ه.ش)261

161 شيخ-مرتضى(1286-1355 ه.ش)264

162 صادقى-رضا(1356-1376 ه.ش)268

163 طبيب سركار خاصه-سيد احمد(-1134 ه.ق)272

164 عدالتى شعرباف-محمد تقى(1324-1383 ه.ش)273

165 فاطمى-سيد محمد تقى(1283-1374 ه.ش)276

166 فراهانى-تاج ماه بيگم(-1282 ه.ق)278

فياض-على اكبر-بخش اول

167 قوامى شهيدى-حسين(1301-1358 ه.ش)280

168 مجتهدى-سيد ابو الفضائل(1309-1384 ه.ق)282

منجم باشى-عبد الحسين-جلد اول

169 منجم خراسانى-محمد اسماعيل(-1287 ه.ق)285

170 مؤيد قرشى-محمود(1293-1345 ه.ش)286

171 ناصح-ذبيح اللّه(-1345 ه.ش)288

172 نبئى-ابو الفضل(1316-1381 ه.ش)289

173 هاشميان-سيد حسن(1313-1380 ه.ش)293

يزدى-سيد على-جلد اوّل

174 يوسفى-غلامحسين(1306-1369 ه.ش)297

فهرست منابع 303

مقالات 314

فهرست اسناد 316

فهرست روزنامه ها 317

ص:14

در كنار پژوهش درباره مشاهير مدفون در حرم رضوى دو پروژه ديگر نيز به سامان رسيد:

«مشاهير مدفون در شهرستان مشهد»كه معرفى نزديك 190 چهره علمى،سياسى و دينى را به عهده دارد.و«مزارات شهرستان مشهد»كه به شناسايى مزار چهارده امامزاده و شصت عارف و حكيم و بزرگان سادات مى پردازد.

كتاب حاضر اختصاص به زندگى نامه 174 چهره ادبى،هنرى و علمى مدفون در حرم مطهر دارد،اين نام آوران به لحاظ پراكندگى زمانى از قرن پنجم تا عصر حاضر حضور داشته اند.

در نگارش اين اثر 162 منبع و تعداد زيادى اسناد،روزنامه ها و مجلات مورد استفاده قرار گرفته است.

بجز همكارانى كه در صفحه اول كتاب به نام آنها اشاره شده است،از همكار دانشور آقاى اسماعيل رضايى بايد تقدير كرد كه نمونه خوانى و كنترل استنادى و اسنادى كتاب را به عهده گرفت و آقايان حميد جلالى و محمود رسولى كه حروفچينى و صفحه آرايى آن را عهده دار بوده اند،تشكر كرد.

مدير گروه تراجم و انساب غلامرضا جلالى مشهد آذر 1385

ص:16

ص:18

اوايل شهريور به دست منافقين ترور شد و به شهادت رسيد و در صحن آزادى بلوك هفتم دفن شد.(1)از آثار منثور وى مى توان به«طوفان حقيقت»، «توحيد و توكل»كه ترجمه و اقتباس از «محجة البيضاء فى تهذيب الاحياء» است نام برد.برخى از سروده هاى آستانه پرست در جلد سوم«غم ها و شادى ها»آمده است.آثار منظوم وى به صورت مستقل به چاپ نرسيده است.(2)

رسول سعيدى زاده

دليل اعتياد،دچار ضعف قوا بود.(1)

وى در شعر«آگاهى»تخلص مى كرد.(2)و تخصص اصلى او در شعر سرودن غزل است،هرچند در غزل و قصيده بسيار وسواس داشت و حتى بر روى يك غزل چند ماه كار مى كرد.(3)از آگاهى مجموعه شعرى به نام«نواى آگاهى»در سال 1348 ه.ش به وسيله كتابفروشى«زوار»چاپ شد.(4)وى سرانجام در هشتم ديماه 1350 ه.ش) در مشهد چشم از جهان فروبست و در آنجا مدفون گرديد.(5)از اوست:

دوران عمر يك سره در آرزو گذشت در آرزوى وصل تو اى ماهرو گذشت

پنهان نبود گوهر مقصود از نظر بيهوده عمر من ز پى جستجو گذشت

جز هاى وهو نبود جوانى،چه خوب شد پيرى رسيد و زودتر اين هاى وهو گذشت

بگذار روزگار تو با عشق بگذرد در بند آن مباش كه بد يا نكو گذشت

عشق تو آبروست،ز سر كى شود بدر هرگز نمى توان ز سر آبرو گذشت

همچون كمان خميده شد آگاهى از غمت زان تير كز نگاه تو بر قلب او گذشت(6)

رسول سعيدى زاده

ص:22

نام وى را غلامحسين آورده است.(1)

برادر وى متخلص به«راقم»نيز شاعر بوده است.(2)

اختر اشعار خود را در اثرى به نام «گلزار حسينى»گردآورده است كه شامل مدايح و مراثى معصومين:

خصوصا حضرت على عليه السّلام و شهداى كربلا است.(3)وى هشت هزار بيت شهر در قالب غزل و قصيده دارد كه بيشتر آنها را در اصفهان و خراسان سروده است.(4)

اشعار اختر طوسى در كتبى نظير حديقة الشعراء،طرائق الحقائق،نامه آستان قدس رضوى و سفينه فرخ بازتاب يافته است.قطعات زير از اوست:

امام ثامن و ضامن على بن موسى كه قطره اى است ز درياى فيض كمال(5)حب او را

پيشه كن از بغض او انديشه كن خواهى ار بوى بهشت جاودانى بشنوى(6)

تا نيامد در بر آن دلدار سيمين تن مرا دل نشد در سينه آرام آنى از شيون مرا(7)

محمد جواد هوشيار

اديب بجنوردى-سيد حسين-جلد اول

اديب خاورى-حسن-جلد اول

اديب نيشابورى-عبد الجواد-جلد اول

اديب نيشابورى-محمد تقى-جلد اول

اديب هروى-محمد حسن-جلد اول

سال ها در مناقب و فضائل اهل بيت عليهم السّلام شعر مى سرود.سال 1306 ه.ش در مشهد متولد شد و در اوان كودكى پدرش را از دست داد و تحت سرپرستى مستقيم مادرش قرار گرفت.

او چون امور معيشت خانواده را به عهده داشت،تحصيلات خويش را در مدارس شبانه گذراند و از ابتداى جوانى با مجالس ذكر مصيبت سيد مظلومان مأنوس گشت.او با توجه به شوق فراوانى كه داشت به سرودن اشعار مذهبى در ذكر مصائب اهل بيت:

پرداخت و در اين زمينه از تعاليم مرحوم آذر،شاعر خراسانى مدد گرفت.

خانه او محفل علاقه مندان بود.

حرص و آز و طمع ورزى را از صفات زشت مى شمرد.او خود مى گويد:

مرد خداشناس اگر جان دهد ز فقر دستش بسوى هركس و ناكس دراز نيست

ثابت بعضى از اشعارش را در رثاى ائمه اطهار عليهم السّلام به همراه اشك فراوان سروده است.

او ساليانى چند از بيمارى قلبى رنج مى برد.عاقبت در شصت و ششمين بهار زندگيش به سال 1372 ه.ش قلبش از تپش ايستاد و جنازه اش در صحن عتيق حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.

ديوانى از وى بر جاى ماند.شعر ذيل تحت عنوان شرط توحيد در مدح حضرت رضا عليه السّلام از اين ديوان انتخاب شده است:

اى وجود تو ثبوت احديت به صفات وى ز بود تو بود چرخ فلك را حركات

اى رضايى كه خداوند جهان از تو رضاست حق رضا از تو و برحق تو شدى مظهر ذات

ص:25

اى نگاهت ز وفا زنده كن عظم رميم وى حريم تو به ابناى بشر باب نجات

با ولاى تو شود آتش نيران خاموش بى ولاى تو گناهست همه صوم و صلات

اى به مدح تو زبان فصحا آمده لال وى به وصف تو عقول عقلا آمده مات

اى به هر صبح جبين ساى به كويت خورشيد وى به شوق تو پراكنده به عالم ذرات

هركه سر سود به درگاه تو از صدق و صفا سيئاتش شود از لطف جنابت حسنات

بر تو آرند ملائك ز خداوند و درت پنج نوبت به همه روز سلام و صلوات

شرط توحيد تويى كس نرود سوى بهشت تا نباشد به كفش روز حساب از تو برات

سخنان تو هدايتگر هر گمراه است هر حديث تو به هر مرده دلى داده حيات

عجز باشد به حضور تو سخندانان را كه ثناى تو نگنجد به خدا در كلمات

به مديحت نتوانم سخنى غير از اين كه تو بر خلق امامى و خدا را مرآت

با چنين جاه و شرف اى پدرم قربانت چه جفايى كه نيامد به تو از اهل طغات

كشته ز هر جفا گوشه غربت گشتى ماند داغت به دل اهل ولا تا عرصات

ثابتم گر به جهان نامه سياهم اما دارم اميد كه آيى به سرم وقت ممات

ابراهيم زنگنه

كه وى شاعرى توانا بود و طبع خوب داشت،فوت حيرت در سال هاى قبل از پيروزى انقلاب مشروطيت (1285 ه.ش/1324 ه.ق)در مشهد واقع شد.از غزليات اوست:

چشمان تو خواب از اثر جام شراب است بختم شده بيدار كه اين فتنه به خواب است

شد كشف به ما سرّ خدا،باده پيما كه اين رتبه ام از باطن ميناى شراب است

آتش زدى اندر دل و دين من حيران آبى بفشان بر سر آتش كه ثواب است

زاهد به گذشت از سر اين آب كه سيراب گردد ز مى كوثر و غافل كه سراب است

تلخ است مرا عيش كه اندر يك بوس امروز ميان من و لعلت شكراب است

اى حيرت دل خسته تو از شعر چه خواهى بر موزه بزن بخيه كه بغداد خراب است(1)

رسول سعيدى زاده

پرداخت.(1)

وى از معاصرين ميرزا طاهر نصرآبادى(1099 ه.ق)و شاه عباس دوم صفوى(1052-1077 ه.ق)مى باشد.(2)

وى در سال 1074 ه.ق در تهران وفات يافت.جسد او را به مشهد منتقل و در همين جا دفن نمودند.(3)

اصفهانى داراى ديوان شعر بالغ بر ده هزار بيت است.(4)اين اشعار از اوست:

آرزو به چندين رنگ از دلم كند پرواز آشيان طاوس است اين دلى كه من دارم(5)

فرزند وى داود اصفهانى(1065- 1133 ه.ق)نيز شاعر بود.

محمد جواد هوشيار

است.قصيده،رباعى و مثنوى نيز سروده است.او موضوعات مختلفى از قبيل وصف طبيعت،توحيد،مدح ائمه اطهار عليهم السّلام و مضامين روز را مورد استفاده قرار داده است.يك مثنوى موسوم به«طرماح نامه»دارد كه به بحر متقارب است و آغازش چنين است:

هو اللّه ربى زهى كردگار به نامش كنم نامه را زرنگار

نثار ثنا و سپاس جدير به درگاه پروردگار قدير

و مثنوى ديگرى به نام«حكمت بالغه»دارد كه با اين بيت شروع مى شود:

آن شنيدستم سه گاو رنگ رنگ يك سياه و زرد و ابلق چون پلنگ

در چرا بودند اندر كوهسار شرزه شيرى گشت با ايشان دچار

از اعتماد الاسلام رساله هاى علم حروف،شيمى ادويه،تطبيق دستورات بهداشتى،طب قديم و جديد بر جاى ماند.از آثار چاپى وى مى توان به كتاب «منتخب اشعار اعتماد»اشاره كرد كه در سال 1335 ه.ش به كوشش تقى بينش و سرمايه فرزندش سيد جلال الدّين نبى پور مدير بنگاه چاپ و نشر ممتاز به چاپ رسيد.

فوت اعتماد مشهدى در سال 1342 ه.ق در مشهد اتفاق افتاد.از اشعار جالب اوست:

ياد دارم از صديقى اين مثال كه تنى چند از كلاب خردسال

باهم اندر لعب خوش آميخته سالك ضديت ز هم بگسيخته

كرده آميزش به هم در تاز و تك لعب با هم باختندى يك به يك

سرخوش و سرگرم با الفت تمام مختلط باهم رئوف و شادكام

يك بزرگى ديد چون احوالشان رشك برد از نيكى افعالشان

گفت انسانى كه از حسن قبول خود لقد كرّم به شانس شد نزول

كاش بودندى به هم مشفق چنين خالى از شر و فساد و نازنين

ص:31

از چنين آميزش خوش رو متاب درخور آموزش آمد زان اين كلاب(1)

رسول سعيدى زاده

صفه رو به مشرق مسجد جديد عباسى كه به سال 1040 ه.ق به اتمام رسيد.(1)

كتيبه دور گنبد ايوان مقصوره از سمت محدب،سوره مباركه«يس»تا(حَتّٰى عٰادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ) به خط ثلث كه در تاريخ 1077 ه.ق نوشته شده است.(2)و نيز دو كتيبه در جلوى ايوان مقصوره مسجد جامع گوهرشاد:يكى سوره«إِنّٰا فَتَحْنٰا» تا«لَيْسَ عَلَى الْأَعْمىٰ حَرَجٌ» و ديگرى سوره«تبارك»كوچك تا«فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ» به رقم محمد رضا امامى است.(3)

در طاق سوم در پايه دهنه ايوان مقصوره بر كاشى معرق به خط محمد رضا امامى ولى بدون رقم نوشته شده است:(قال اللّه تعالىقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ ...تَكْبِيراً ).(4)

در پايه ديوار خروجى جلوى ايوان مقصوره كتيبه اى است كه گويا تعمير گرديده و آيه«نور»تا«وَ إِلَى اللّٰهِ الْمَصِيرُ» به خط محمد رضاى امامى منعكس شده است.(5)در پيشانى اين ايوان به خط ثلث زرد معرق رقم شده است:بالعطية و الكبرياء و بالعزة و البقاء...كتبه محمد رضا الامامى الاصفهانى فى سنة 1087 ه.ق.(6)

در پايه دهنه دور ايوان جنوبى در بالاى محل عبور،آيه(إِنَّمٰا وَلِيُّكُمُ اللّٰهُ) تا آخرش به خط نستعليق به تاريخ 1084 ه.ق نوشته شده است.و كتيبه دور مسجد به خط محمد رضاى امامى است ولى خيلى جاهاى آن با كاشى كارى تعمير شده و به خط وسطى است و سه سوره نگاشته شده است.(7)

فهرستى از آثار محمد رضا اصفهانى همراه با دو عكس از كتيبه ترنج گنبد طلاى حرم رضوى را در جلد اول كتاب «آثار ايران»نوشته آندره گدار و نيز جلدهاى اول و دوم كتاب مطلع الشمس مى توان ديد.امامى آخرين سال هاى

ص:33

عمرش را در مشهد گذراند و بعد از پنجاه سال كار هنرى در مشهد درگذشت.(1)

رسول سعيدى زاده

انوار-قايينى-ابو تراب-جلد اول

خواجه عماد الدّين به وسيله محمد خان شيبانى ازبك در سال 914 ه.ق در مشهد كشته و در همين شهر دفن گرديد.(1)

رسول سعيدى زاده

ص:36

مورخان،ايشان مقام والايى در نزد شاه طهماسب اول داشت.

فوت مولانا در روز دوشنبه بيست و هفتم ماه رجب سال 970 ه.ق در قزوين واقع شد.جسدش را از قزوين به مشهد مقدس انتقال و در اين شهر به خاك سپردند.(1)

رسول سعيدى زاده

بمرودى قاينى-على-جلد اول

بنى هاشمى كردكوهى-سيد آقابزرگ -جلد اول

به مبلغ بسيار جزيى از وى خريدارى و به نام خودش به چاپ رساند.

سرانجام بهار شيروانى درحالى كه بيش از 52 سال از عمرش نگذشته بود، در سال 1304 ه.ق دعوت حق را لبيك گفت و به سراى باقى شتافت.بنابه قولى پيكرش را در مشهد دفن كردند.

از آثار بهار شيروانى مى توان به كتاب هاى«تحفة العراقين»،«نرگس و گل»،«ديوان اشعار»كه به دست ملك الشعراى بهار رسيد و لغت نامه فرانسه به فارسى نيكلا در دو جلد اشاره كرد.(1)

رسول سعيدى زاده

بينوا-ميرزا داود،جلد اول

نيز صحافى،تذهيب و شيرازه نموده است.فسنقرى يكى از محققين در زينت كتابت قرآن مى نويسد:

قرآن هايى كه تاكنون به خط ملا ميرزا ديده شده است عبارتند از:

1-جلد 34 سال 1256 ه.ق كتابت شده است.

2-جلد 80 كه به سال 1268 ه.ق به سفارش شخصى به نام فرج اللّه تهيه شده است.

3-جلد 128 تاريخ كتابت آن جمعه سوم صفر 1331 ه.ق است.

4-جلد 132 كه به سال 1286 ه.ق كتابت شده و در روستاى قزاقى در دست خانواده مرحوم حاج پيرعلى ايمانى است.

5-جلد 171 كه در سال 1350 ه.ق تحرير شده است.

شايد بتوان گفت تاكنون كسى در ايران و دنياى اسلام به اندازه ملا ميرزا بيدوازى كتابت قرآن نكرده است.

قرآن هاى نوشته شده ى اين عالم بزرگ تا جلد يك صد و هشتاد و يكم آن به دست آمده است.نيز بياض و شرح صحيفه سجاديه اى به خط او در بيدواز در منزل آقاى محمد جعفر هژبرى نگهدارى مى شود.

ميرزا بيدوازى سرانجام در سن 120 سالگى به رحمت ايزدى پيوست.

جنازه اش با شتر به مشهد مقدس انتقال يافت و در صحن مطهر على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.

از او دو پسر و چهار دختر باقى ماند كه پسران او از جمله محمد قاضى از علماى برجسته نجف و از هم دوره اى هاى مرحوم آخوند خراسانى بوده است.(1)

عليجان سكندرى

ص:40

است.تذكرة المتقين به فارسى در اخلاق و آداب معاشرت مى باشد.(1)

ايشان داراى ديوان شعر در هشت هزار بيت مشتمل بر قصيده،غزل، رباعى و قطعه است و از جمله قصايد آن مراثى و مدايح چهارده معصوم:

مى باشد.(2)اين ديوان در سال 1365 ه.ق در تبريز به چاپ رسيده است.(3)

اين بيت از اوست:

مژده اى دل كه يار يار من است گردش دهر سازگار من است(4)

محمد جواد هوشيار

تجلى-نهاوندى-محمد

در اين دريا كدامين گوهر يكتا وطن دارد كه مانند صدف سر بر سر آوردند ساحل ها

تنك چشمان بهر دنيا ترك عقبى كرده اند اعتبار دانه پيش مور بيش از گوهر است(1)

وى به ميرزا صائب تبريزى ارادت كامل داشته و از سبك او پيروى كرده است چنانكه خود گويد:

باشدت گر هوس گوهر معنى عنوان نظر از صائب پاكيزه سخن مى بايد

عنوان بسى بلندست معراج فكر صائب كى مى توان رسيدن جايى كه او رسيد(2)

وى(قبل از 1083 ه.ق)در قندهار در سن سى سالگى درگذشت.به فرمان ذو الفقار خان حاكم قندهار،جسدش را به مشهد انتقال و در دار السياده دفن نمودند.(3)

عنوان تبريزى،صاحب ديوان شعرى است.(4)كه نسخه اى از آن به سال 1078 ه.ق توسط محمد رفيع كتابت يافته و نسخه ى ديگر آن به سال 1269 ه.ق.(5)تذكره نويسان ديوان شعر او را پنج هزار بيت گزارش كرده اند.(6)اما در دو نسخه ى يادشده،ديوان شعر ايشان مشتمل بر دو هزار بيت است.(7)

محمد جواد هوشيار

در اين راه سختى هاى فراوانى تحمل نمود تا اينكه به دستور حاكم سبزوار او و چند تن از يارانش تحت پيگرد قرار گرفتند.ناگزير شبانه از سبزوار گريخت و به مشهد آمد.(1)

او شرح مبارزات مشروطه طلبان خراسان را طى يك منظومه به رشته تحرير كشيد:

دوستان يك حكايتى است مرا وز خراسان روايتى است مرا

روايت از آنچه ديدم خويش جمله گفتم به نظم بى كم وبيش

شه محمد على شه ايران مرتد دنيا و رانده يزدان

پس از آن كز جفاى آن نادان شد خزان مجلس بهارستان

تجلى كارمند دارايى خراسان بود و به سلسله نعمت اللهى گناباد سرسپردگى داشت.در تجددنامه گويد:

طريقت را شدم طالب به دلخواه گزيده خدمت سلطان عليشاه

ميان از فقر با صد فخر بستم به خوان نعمة اللّه برنشستم(2)

تجلى اگرچه از جمله شعراى پركار است،ولى شاعرى متوسط شمرده مى شود.در انواع قالب هاى شعرى بيشتر به مثنوى متمايل بود.(3)هرچند در سرودن غزل نيز مهارت داشت.(4)

او در اوايل«مؤمن»و بعد«تجلى» تخلص مى كرد.(5)سراسر زندگيش سادگى و بى تكلفى بود.وى سرانجام در سال 1319 ه.ش/1360 ه.ق و بنا بر قولى 1368 ه.ق درگذشت و پيكرش را در صحن نو حرم رضوى دفن كردند.(6)

مثنوى هاى تجلى عبارت است از:

ص:45

راز تجلى،تجلى نامه،نياز تجلى، ارمغان تجلى،طالب نامه تجلى و ذم الاستبداد كه در سال 1326 ه.ق سرود انقلاب خراسان كه در سال 1328 ه.ق و تجددنامه كه در سال 1347 ه.ق آن را سرود.(1)

معراج الخيال و گنكاش نامه(2)و منظومه دعاى ابو حمزه ثمالى ايشان در تهران به چاپ رسيده است.(3)

از سروده هاى اوست:

زاهد،به رخ خود در تزوير و ريا بند از شيد و ريا بگذر و دل را به خدا بند

بر راه خدا رو به از اين سلطنتى نيست بگشا در اين دولت و درهاى هوا بند

زنجيرى زلفت منم اى دوست نه هركس اين بند ز پاى همه بگشاى و مرا بند

بر ما و تو هرچ آيد بى حكم قضا نيست قدرت اگرت نيست برو دست قضا بند

در حضرت معشوق تجلى من و ما نيست شو خاك در آن درگه و لب از من و ما بند(4)

رسول سعيدى زاده

1360 ه.ق باشد.(1)

على جان سكندرى

دورنگى فلك و جور يار بايد ديد چها،ز كشمكش روزگار بايد ديد(1)

رسول سعيدى زاده

اصفهانى(متوفى 1344 ه.ق)و ميرزا على صفا(متوفى 1299 ه.ق)است.(1)

او خط نستعليق را از شش دانگ تا غبار استادانه مى نوشت.(2)و در نوشتن نستعليق جلى شيوه هاى مخصوص داشت.(3)

در سال 1295 ه.ق كه وزارت تجارت به كامران ميرزا«نايب السلطنه» (1347-1272 ه.ق)-فرزند سوم ناصر الدّين شاه-واگذار شد.نامبرده از كارمندان وزارتخانه مزبور شده و عنوانش چنين بود:«ميرزا محمد حسين كاتب السلطان احكام نويس»و بدين ترتيب وارد دستگاه كامران ميرزا گشت.(4)

سپس به خراسان آمد و مدتى در دستگاه ديوانى ركن الدوله-حاكم خراسان-كار كرد.به علت بدرفتارى ركن الدوله با او كار ديوانى را رها كرد و در شمار صوفيه در آمد ولى او در اين تغيير حال باز اوقات خود را به تعليم و تربيت نوآموزان خط مصروف داشت.(5)

كاتب السلطان عاقبت در سال 1337 ه.ق در مشهد درگذشت و در همين جا به خاك سپرده شد.(6)فرزندش كاتب الخاقان از استادان خط مهدى بيانى مى باشد.(7)

از آثار هنرى او ترجمه«الف ليلة و ليلة»و نسخه هاى ديگر و مرقعات و قطعات موجود در كتابخانه سلطنتى(8)و نيز چند قطعه به قلم سه دانگ متوسط و يك مكتوب به قلم نيم دودانگ در مجموعه مهدى بيانى موجود است.(9)

محمد جواد هوشيار

ص:50

تهرانيان-محمد كاظم-جلد اول

دشت بياضى(999 ه.ق)،فيضى دكنى (1004 ه.ق)،حياتى گيلانى(1015 ه.ق)معاصر او بودند.(1)

ثنايى به سال 995 ه.ق(2)يا 996 ه.ق(3)در لاهور درگذشت و سال ها بعد

خواهرزاده اش«مير محمد باقر مشهدى»جسدش را به مشهد منتقل و در اين شهر دفن كرد.(4)

ديوان شعر(5)شامل قصايد،غزليات، قطعات،رباعيات،بالغ بر پنج هزار بيت و نيز«اسكندرنامه»،كه يك«مثنوى حماسى»در هفتصد و پنجاه بيت(6)در مدح ابو الفتح ابراهيم ميرزاى صفوى سروده است،(7)از آثار برجاى مانده ثنايى مشهدى مى باشد.

محمد جواد هوشيار

ص:53

قرن دوازدهم هجرى(1)در عنبران- دهستان مركزى طرقبه شهرستان مشهد -متولد شد.(2)او مغازه قنادى داشت و از اين طريق هزينه زندگى اش را فراهم مى آورد.(3)خانه و مغازه او به روى مداحان و نوحه خوانان باز بوده است.(4)

محمد كاظم صبورى(متوفى 1322 ه.ق)،ملك الشعراى بهار(متوفى 1370 ه.ق)،ميناى تربتى(متوفى 1284 ه.ق)از شعراى معاصر او بودند.

جودى در سال 1301 ه.ق(5)يا 1302 ه.ق(6)در مشهد وفات يافت و در صحن نو در اتاقى مجاور با مقبره شيخ بهايى به خاك سپرده شد.(7)

وى داراى ديوان شعرى مشتمل بر سه هزار بيت(8)است كه محتواى اشعارش مدح و مرثيه اهل بيت:

مى باشد.لذا ديوان او را«ديوان مراثى» نيز ناميدند.(9)

نخستين بار ديوان جودى در سال 1299 ه.ق به دستور«ميرزا سعيد خان»نايب التوليه و به خط«ميرزا شفيع اعتماد التوليه آستان قدس»در مطبعه سنگى آستانه چاپ شد.(10)اين كتاب گويا اولين كتابى بوده كه در آن چاپخانه طبع شده است.(11)در سال 1372 ه.ش كليات اشعارش به كوشش مهدى آصفى چاپ شد.از ويژگى هاى ديوان جودى كاربرد آيات، قصص قرآنى،احاديث و روايات در اشعار به صورت تلميح،اقتباس و ترجمه است.

محمد جواد هوشيار

ص:55

اديب نيشابورى(متوفى 1304 ه.ش) و سيد حسن مشكان طبسى(متوفى 1327 ه.ش)به تحصيل علوم صرف و نحو،معانى و بيان،منطق،حكمت و فقه و اصول پرداخت.(1)

در سال 1301 ه.ش همراه پدر خود به عراق،سوريه و لبنان مسافرت كرد سپس به مشهد بازگشت.(2)در اوايل تأسيس دانشكده معقول و منقول به عنوان استاد آن دانشكده و سپس در سال هاى آخر عمرش به عنوان استاد ادبيات عرب در دانشكده ادبيات به تدريس پرداخت.(3)

وى سرانجام روز جمعه 28 آذر 1359 ه.ش در مشهد به مرض سرطان درگذشت.(4)از خدمات فرهنگى استاد مى توان به تأسيس انجمن ادبى خراسان اشاره كرد.(5)

مقالات ذيل از آثار قلمى نويد است:

«ابن مفرغ در سيستان»،«ابو تمام در نيشابور»،«امثال قديم فارسى»، «بنيانگذاران علوم در اسلام بيشتر ايرانى بوده اند»،«تأثير زبان و ادبيات فارسى در عربى»،«چند تن از مشايخ طوس در قرون چهارم و پنجم»، «شريف رضى و ابو اسحاق»،«متنبى در شيراز»،«مضامين مشترك در عربى و فارسى»،«مقايسه اى بين بعضى از حالات و افكار سعدى و حافظ»، «نمونه هايى چند از ترجمه شعر به شعر در قرن چهارم و پنجم»،(6)علاوه بر آن ديوان شعرى بالغ بر سه هزار بيت دارد.(7)

استاد علاوه بر اشعار فارسى،اشعارى نيز به زبان عربى سروده است.اشعار نويد از لحاظ انسجام لفظ و لطف كلام و معنى بهره كافى دارد.

اين اشعار از اوست:

يا رب ز چيست آدمى كاندر زمان عمر هرگز نگشته است به يك حال پاى بست

ص:57

صد جهد مى كند كه به يك آرزو رسد و آنگه ملول گردد از آن چو فتد به دست(1)

محمد جواد هوشيار

موسوى مشهد(1)و خادم آستان قدس رضوى بود.(2)كه در هند متولد شد.(3)

حسرت در كودكى همراه پدرش به مشهد آمد و نزد«ميرزا مهدى عالى مشهدى»(زنده 1141 ه.ق)فن سخنورى آموخت.(4)آذر بيگدلى(متوفى 1195 ه.ق)در حدود سال 1153 ه.ق در مشهد با وى ديدار داشته است.(5)

حزين لاهيجى نيز از معاصران او مى باشد.(6)سيد محمد حسرت تا سال 1144 ه.ق در قيد حيات بوده است.

ديوان شعر او(7)مشتمل بر نه هزار بيت در قالب غزل،رباعى،مثنوى است.

«منظومه سراپا»و«سفر به هند»از آثار ديگر او مى باشد.(8)از اوست:

زهى از شمع اوصافت فروزان بزم ديوان ها به رنگ مردمك روشن ز مهرت مهر عنوان ها(9)

جان پيوسته به حق را خطر از دشمن نيست هيچ حرزى چو دل خود به خدا بستن نيست

بى تو گل را در گلستان خار مى دانيم ما سبحه را بى ذكر تو زنّار مى دانيم ما(10)

نمونه اشعارش در تذكره هاى ديگر نيز آمده است.(11)

محمد جواد هوشيار

حسينى هرات(1)و به قولى باخزر يا نصرآباد بود.(2)

خط را از«مرتضى قلى خان شاملو» (متوفى 1100 ه.ق)و يا«فصيحى هروى شاعر»(متوفى حدود 1047 ه.ق)كه در دستگاه مرتضى قلى خان بود،فراگرفت.(3)مدتى منصب« منشى باشى»مرتضى قلى خان را داشت.(4)

شفيعا خط نسخ،نستعليق و شكسته را خوش مى نوشت و خط شكسته را به جايى رساند كه به نام وى«شفيعا» خوانده شد.(5)بعدها«عبد المجيد طالقانى»(متوفى 1185 ه.ق)اين خط را تكميل كرد و به حد كمال رساند.(6)

وى همچنين در شعر ادب و نقاشى و تذهيب استاد بود.سفرى به هند كرد و در بازگشت مدتى در اصفهان بسر برد.

او خوشنويس دربار شاه عباس دوم (1052-1077 ه.ق)بود چنانكه در بعضى قطعات،عباسى رقم كرده است.(7)

وى در مشهد در سن 85 سالگى درگذشت.(8)

از نظر دكتر بيانى دو محمد شفيع حسينى در يك عصر،(نيمه دوم قرن يازدهم و نيمه اول قرن دوازدهم)با كمى تأخير از يكديگر مى زيسته اند و يكى از آن دو جز شكسته در خط نستعليق دست داشته است و ديگرى در خط نسخ و همچنين خوشنويس ديگرى هم به نام محمد شفيع در عهد شاه عباس دوم يعنى معاصر دو شفيعاى مذكور مى زيسته كه عباسى رقم مى كرده و علاوه بر خوشنويسى در

ص:60

نقاشى و تذهيب نيز دست داشته است.(1)

واله داغستانى و نصرآبادى كه هر دو از معاصران شفيعا بوده اند،سال وفات او را 1081 ه.ق نوشته اند.(2)او داراى ديوان شعر بود.

از اشعار محمد شفيع هروى است:

نسيم مى رسد از كوى آن نگار امروز بديده نور نظر مى دهد غبار امروز

به مرگ تو نشينم بخون زهد طپم ز دست ساقى اگر نشكنم خمار امروز

بنفشه خط و ريحان زلف و غنچه لب به روى يار شكفته است نوبهار امروز(3)

ميرزا حسن كرمانى متخلص به غيور(زنده 1086 ه.ق)از شاگردان او مى باشد.(4)

آنچه از خطوط نستعليق با رقم محمد شفيع حسينى ديده شده است به شرح ذيل است:

يك قطعه از مرقع به قلم سه دانگ و نيم دودانگ و كتابت جلى خوش با رقم:«كتبه العبد المذنب محمد شفيع»، يك قطعه پنج دانگ و كتابت متوسط با رقم:«كتبه الحقير محمد شفيع الهروى»، يك قطعه،به قلم نيم دودانگ خوش با رقم:«مشقه العبد محمد شفيع»در كتابخانه ملى تهران موجود است.دو قطعه به قلم دودانگ و نيم دودانگ خوش با رقم:«مشقه العبد محمد شفيع غفر ذنوبه»و«مشقه العبد محمد شفيع».(5)قطعه اى به نستعليق با رقم:

«كتبه العبد خادم المساكين محمد شفيع ابن مير حسن حسينى 1042».(6)

محمد جواد هوشيار

حكيم مشهد-قمى سديد

ص:61

ميرزا حبيب مجتهد كه خود در مدت اقامتش در عراق از مريدان«غلامعلى خان هندى»بود،به اتفاق حاج غلامحسين شيخ الاسلام(1246- 1319 ه.ق)وارد مشهد شد.(1)

خديو پس از ورود به مشهد در سراچه اى كه بنا بر سفارش حاج ميرزا حبيب مجتهد براى او تهيه كرده بودند، منزل كرد.(2)جمعى از بزرگان مشهد از قبيل محمد على معروف به حاجى فاضل و حاج ميرزا حبيب مجتهد به وى گرويدند.(3)چون حاج ميرزا حبيب مجتهد مريد او شد ديگران هم به وى تأسى و با وى مراوده پيدا كردند و كارش بالا گرفت و مدتى رونق داشت.

چون مريدان خديو در سراچه جمع مى شدند به«اصحاب سراچه»مشهور شدند.(4)

چندى گذشت و بعد چون عليه آنان غوغايى بر پا شد،و جمعى هم درصدد كشتن ميرزاى خديو برآمدند بدين جهت اصحاب متفرق شدند و عده اى از آنان را والى خراسان تبعيد كرد.(5)

ميرزا زين العابدين كه از اصحاب سراچه بود،روابط خودش را به كلى با خديو قطع نمود.(6)و ميرزاى خديو ناچار سفر كرد و پس از چندى دوباره به مشهد بازگشت.و در خانه خود در حال انزوا بسر برد تا اينكه در سال 1309 ه.ق درگذشت.(7)محمد معصوم شيرازى از كسانى است كه در مشهد با او ديدار داشته است.(8)از شاگردان خديو گيلانى مى توان به«سيد على خان دره گزى»نسّابه معروف خراسان و«جلال»فرزند«غلامعلى خان هندى» طبيب اشاره كرد.(9)«بارقة ربانية»و «بازغة الهية»از قصايد او مى باشد.(10)

ص:63

اين ابيات از اوست:

پيش ازين كاندر فلك انوار مهر و ماه بود در سويداى دلم سبحات إلاّ اللّه بود

پرده پندار تن تا گشت منشق شد عيان چهره خورشيد جانم در حجاب ماه بود

از مقامات تبتّل تا مقامات فنا با همه خوبان دلم در هر نفس همراه بود

تا در پير مغان شد باز بر روى خديو شد عيانم كين گدا خود خاصه درگاه بود(1)

محمد جواد هوشيار

نويسندگى شهرت داشت و صاحب هنر خطاطى و خوشنويسى بود.(1)غير از ديوان اشعار خطى اش كه بالغ بر هزار بيت بوده و به خط خودش نوشته است كتاب منهاج الكرامة تاليف حلّى را به نام كرامت المنهاج در اثبات ولايت امير المؤمنين عليه السّلام(2)و نيز كتاب مسكّن الفؤاد شهيد ثانى تحت عنوان تسلية العباد از عربى به فارسى ترجمه نمود.نخستين بار تسلية العباد در سال 1374 ه.ش به كوشش محمد رضا انصارى چاپ گرديد.(3)

مجد الادباء در قصايد خود جنگ هايى را كه در خراسان اتفاق افتاده به نظم درآورده است.

از جمله قصايد وى است:

اى خراسان،تختگاه شاه بودى سال ها كوكبت را بود از فر و سعادت فال ها

در فراخاى بسيطت روز و شب آماده بود دولت و اقبال ها و نعمت و افضال ها

چندگاهت حال اگر برگشت و كارت زار شد از روش گاهى بگردد آرى آرى حال ها

دور ادبارت گذشت و نوبت اقبال شد از پى ادبار مى آيد بسى اقبال ها

يسر بعد از عسر را ايزد مقرر داشته است بندگان خويش را در گردش احوال ها(4)

عليجان سكندرى

ص:66

دبيرستان دانش مشهد گذراند.(1)پس از گرفتن ديپلم به شغل معلمى روى آورد و در فرهنگ خراسان به تدريس مشغول شد.در سال 1322 ه.ش به تهران رفت و در رشته زبان و ادبيات فارسى دانشگاه تهران تحصيل نمود.در سال 1334 ه.ش مدرك دكترا گرفت و در زمانى كه دكتر سنجابى وزير فرهنگ بود،رياست دفتر او را عهده دار شد.(2)

سال 1336 ه.ش به منظور تدريس به دانشگاه تبريز رفت و در سال 1339 ه.ش به دانشگاه مشهد منتقل و در دانشكده ادبيات به تدريس متون عرفانى،ادبى و حماسى مشغول گرديد و سمت رياست دانشكده ادبيات را نيز عهده دار شد.(3)

در سال 1348 ه.ش او را وادار به بازنشستگى كردند.در تابستان همان سال به دعوت باقر پيرنيا استاندار وقت خراسان،رياست امور فرهنگى آستان قدس را قبول كرد.تا اينكه در سال 1351 ه.ش به تهران رفت و در دانشگاه تهران بعضى از دروس فوق ليسانس و دكترا را تدريس مى نمود.در كنار تدريس در دانشكده ادبيات تهران با بخش لغت بنياد فرهنگ ايران و سازمان راديو و تلويزيون و نيز قسمت مشاوره حقوقى در وزارت راه همكارى مى نمود.برنامه راديويى«شناختى نو از شاهنامه»در سال آخر عمرش از جمله كوشش هاى او بود.(4)

مشاغل رسمى دكتر رجايى به ترتيب عبارت بودند از:معلم كشاورزى،دبيرى،رياست مدرسه، رياست بازرسى فرهنگ مشهد،رياست اداره انتخابات و برنامه وزارت فرهنگ،

ص:68

رياست اداره تعليمات ابتدايى كل كشور،رياست اداره دفتر وزارت فرهنگ.(1)

دكتر رجايى در سال 1344-1345 ه.ش براى مطالعه علمى به اروپا مسافرت كرد و در كتابخانه ملى پاريس و بروكسل و كتابخانه موزه بريتانيا تعداد زيادى از نسخه هاى خطى نفيس را از نظر گذراند و در تهيه ميكروفيلم برخى از آنها براى كتابخانه دانشگاه مشهد اقدام نمود.(2)تابستان 1349 ه.ش رجايى به دعوت دولت شوروى به آن كشور سفر نمود و كنفرانس هايى در انجمن هاى خاورشناسى مسكو، لنينگراد،تاشكند،سمرقند و بخارا داد، ميكروفيلم هايى از كتاب هاى خطى ايرانى كه در كتابخانه هاى شوروى موجود بود با خود آورد.(3)بار ديگر كه براى درمان بيمارى خود به خارج رفته بود،در هنگام بازگشت از نسخه خطى «غاية الامكان فى دراية المكان»تاج الدّين محمود اشنهى سراغ گرفت تا عكسى از آن تهيه و در فرصتى مناسب تصحيح و چاپ كند.(4)

رجايى را بايد از شعرا،سخنرانان، محققان و از استادان معاصر ادب فارسى دانست.از خصوصيات فردى وى شوق مفرط به راهپيمايى و شكار بود.(5)اگر كسى به معتقداتش توهين مى كرد برمى آشفت و بى محابا پاسخ مى داد.اين اخلاقش موجب گرديد تا دشمنانى براى خود فراهم كند،در هنگام رياست دانشكده،قاطع،اصولى و سختگير بود.بى قانونى را ناديده نمى گرفت و در برابر قانون شكنان مقاومت مى كرد،درعين حال ممكن بود ساعت ها به درددل دانشجويان گوش دهد.مسايل دانشجويان را حتى الامكان در دانشكده حل مى كرد تا لازم نشود كسى در خارج از دانشكده آنها را

ص:69

اظهار و يا حل و فصل كند.اگر دستورى از ما فوق صادر مى شد و به ضرر دانشجو بود به آن عمل نمى كرد.جانب بسيارى از دانشجويان تنگدست را مى گرفت و از راه هاى گوناگون به آنها كمك مى كرد.وى تا آخر عمرش در يك خانه استيجارى زيست.(1)

در هنگامى كه در كتابخانه آستان قدس بود بيشتر اوقات تا دو و گاهى تا سه بامداد به امور خارجى آستانه مى پرداخت،بسيارى از شب ها غذاى خود را به مستخدم اتاقش مى داد تا به خانه ببرد و خود يا چيزى نمى خورد و يا به اندكى نان و پنير اكتفا مى كرد.كار زياد و كمى استراحت موجب شد تا دو بار به حالت اغما فرورود.دكتر رجايى در مدت دو سال خدمت در حوزه فرهنگى آستان قدس وضع داخل حرم را منظم كرد و نشرياتى را براى معرفى نفايس كتابخانه منتشر كرد كه بعدها متوقف شد.وى توانست دو فقره دزدى كلان را در حوزه حرم كشف كند.چند شعبه كتابخانه از جمله وزيرى يزد را به همت بزرگان محلى در شهرستان ها داير كرد.(2)

رجايى در سرودن شعر توانا بود و از شعراى معاصر محسوب مى شد.(3)او شعر را به شيوه قدماء استادانه و استوار مى سرود.(4)در اشعارش تعريض و انتقاد و شكايت از روزگار وجود دارد.(5)اين حس بدبينى كه در زندگى داشت و همواره از آن گلايه و شكوه مى كرد در شعرهايش به خوبى نمايانگر است.(6)

از قطعات اوست:

اى جوان قدر وقت دان كه ترا فرصتى بهتر از جوانى نيست

غلط است كه ديگران گويند: (بخت و دولت به كاردانى نيست)

يا شنيدى از اين وآن كه اقبال (جز به تأييد آسمانى نيست)

ص:70

آسمان نيز چون تو مخلوقى است سبب رنج و شادمانى نيست

بخت و اقبال،كوشش من و توست دولت و بخت رايگانى نيست

سعى ناكرده عزتى گر هست به يقين دان كه جاودانى نيست

كار،قانون خلقت است و ترا غير از اين،راه زندگانى نيست(1)

سرانجام دكتر رجايى پس از سه سال مبارزه با سرطان،در تابستان 1357 ه.ش در سن شصت و دوسالگى به ديار باقى شتافت و در صحن عتيق حرم رضوى دفن گرديد.(2)

از كتاب هاى وى مى توان به آثار زير اشاره كرد:

«راهنماى آموختن املاى فارسى» با مقدمه احمد بهمنيار،«ترجمه متون عربى سال دوم دبيرستان»با مقدمه احمد بهمنيار،«تصحيح و تحشيه درس عبرت از توسيديد»ترجمه دكتر كاويانى،«فرهنگ اشعار حافظ»كه پايان نامه دكتراى اوست،«يادداشتى درباره لهجه بخارايى»از انتشارات دانشگاه مشهد،«متنى پارسى از قرن چهارم هجرى»از انتشارات آستان قدس،«خلاصه شرح تعرّف»براساس نسخه منحصربه فرد مورخ 713 ه.ق، «نمونه اى از قرآن مجيد»به خط ثلث با ترجمه پارسى كهن،«سوره مائده از قرآن كوفى كهن»با ترجمه استوار پارسى،«منتخب رونق المجالس و بستان العارفين و تحفه المريدين»، «پلى ميان شعر هجايى و عروض فارسى»،«فرهنگ لغات قرآن خطى آستان قدس رضوى»،«گزيده شاهنامه فردوسى»،«فرهنگ نامه قرآنى»كه با نظارت دكتر محمد جعفر ياحقى در پنج جلد چاپ شد.(3)

از دكتر رجايى مقالات بسيارى نيز بر جاى مانده كه در مجلات يغما،

ص:71

دانشكده ادبيات تبريز،دانشكده ادبيات مشهد،فرهنگ خراسان و نامه آستان قدس به چاپ رسيده است.(1)

رسول سعيدى زاده

ه.ش در تهران چاپ شد.از آثار ديگرش مى توان به«اشك ها و شادى ها»،«مجموعه شعر»و«كليات اشعار دكتر قاسم رسا»اشاره كرد.

از اوست:

حجت حق،رحمت مطلق على بن الحسين درة التاج شرف ماه عجم شاه عرب

آن شنيدستم كه در عهد وليعهدى شام رهسپار كعبه شد با مردم شام و حلب

خواست تا بوسد حجر را گشت مانع ازدحام شد ز جمعيت برون كاسايد از رنج و تعب

ديد ناگه صف ز هم بشكست و ماهى شد پديد كافتاب از پرتو صبح جمالش در عجب

ماه گرد كعبه مى گرديد و خلقى گرد ماه سنگ را با بوسه اى سيراب كرد از لعل لب

چون هشام آن عزت و قدر و جلال و جاه ديد از شرار آتش كين و حسد شد ملتهب

زان ميان يك تن ازو پرسيد كاين آزاده كيست؟ كاين چنين چنين بر دامن مطلوب زد دست طلب؟

كرد در پاسخ تجاهل گفت نشناسم كه كيست زان تجاهل ها كه در اعجاز احمد بو لهب

چون فرزدق آن سخن دان گرامى از هشام اين سخن بشنيد شد آشفته از خشم و غضب

گفت گر نامش ندانى با تو گويد نام او گر بپرسى خاك بطحا را وجب اندر وجب

از زمين و آسمان و آفتاب و مشترى زهره و پروين و ماه و مشترى و ذو ذنب

مروه و بيت و صفا و زمزم و ركن و مقام مى شناسندش نكونام و نسب،اصل و حسب

خسرو ملك فصاحت آنكه در قدر و بهاست خطبه هاى دل فريبش درة التاج خطب(1)

رسول سعيدى زاده

رضوى-على-جلد اول

رضوى-محمد على-جلد اول

1060 ه.ق در حيدرآباد دكن درگذشت.

مير رضى الدّين در مشهد زاده شد و رشد نمود.(1)در سال 1060 ه.ق راهى سفر حج و از آنجا به هندوستان شد.در زمان حكومت شاه جهان(1037- 1068 ه.ق)به آن سرزمين رسيد و به دربار دهلى راه يافت و قصيده اى در مدح داراشكوه فرزند شاه جهان(متوفى 1069 ه.ق)سرود.(2)و از داراشكوه يا شاه جهان صله گرفت.(3)

مدتى در بنگاله نزد محمّد شجاع (1068-1070 ه.ق)فرزند شاه جهان بسر برد و از آنجا به حيدرآباد دكن رفت.(4)

در سال 1072 ه.ق عبد اللّه قطب شاه(1020-1083 ه.ق)او را مأمور كرد كه به نيابت وى در مشهد مراسم زيارت را به جا آورد و ساليانه دوازده(5)و به قولى سى تومان تبريزى(6)برايش معين كرد.دانش در مشهد بود تا اينكه در سال 1076 ه.ق درگذشت.(7)

او داراى ديوان شعرى مشتمل بر غزليات پراكنده و يك مثنوى مى باشد.(8)

محمد جواد هوشيار

نظر و از آراستگى اخلاقى،حافظه قوى، عدم دلبستگى به دنيا برخوردار بود.

ديوان شعر او بالغ بر ده هزار بيت مى باشد.راضى كرمانى در دى ماه 1366 ه.ش در كرمان درگذشت و جسدش را به مشهد حمل و در جوار امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.(1)

محمد جواد هوشيار

رفيع الدّين-سيد محمد-جلد اول

روغنى-سيد محمد صالح-جلد اول

ص:75

خواجه مدت ده سال وزارت آذربايجان را به عهده داشت.(1)در سال 1026 ه.ق شاه عباس يكى از كنيزكان خود را به ازدواج وى درآورد.(2)او در تقديم سپاس از اين بخشش،نامه تشكرآميزى به پيوست قطعه اى منظوم با مضمون زير تقديم شاه نمود:

شكر اللّه كه شاه دين پرور ساخت بر خوان تازه ام مهمان

كدخدايى شدم به دولت شاه سر فخرم گذشت از كيوان

بهر تاريخ اين عطا گفتم خانه شاه باد آبادان

(1026 ه.ق)(3)خواجه محمد رضا در سال 1031 ه.ق(4)و به قولى 1030 ه.ق در اثر بيمارى در شهر تون(فردوس كنونى)در محل امامزاده محمد درگذشت.جنازه او را به مشهد آوردند و به خاك سپردند.(5)وى داراى ديوان شعرى است.(6)

از رباعيات اوست:

آنم كه حزين و خسته تن مى آيم جان بسته به تار پيرهن مى آيم

مانند غبارى كه به پيچد بر باد پيچيده به آه خويشتن مى آيم(7)

محمد جواد هوشيار

ساعد خراسانى-محمد باقر-جلد اول

«ساعد»(1)معروف به«ساعد نيرى» كارمند وزارت كشور و شاعر.وى در 16 رمضان 1307 ه.ق/1269 ه.ش در نيشابور متولد گرديد.(2)

پدرش فتح السلطنه مدتى حاكم نيشابور(3)و جدش نير الدوله(متوفى 1333 ه.ق)چندى والى خراسان بود.(4)

ساعد نيرى از هجده سالگى يعنى از سال 1286 ه.ش/1325 ه.ق به فرماندارى نيشابور منصوب گرديد و بعدها ملقب به سردار ساعد شد(5)و بعد از آن فرماندارى سبزوار،تربت حيدريه،شاهرود،قوچان،بجنورد و اواخر عمرش بخشدارى مشهد را به عهده داشت.(6)

وى مردى شريف و مهربان و شاعر بود.(7)عاقبت در سال 1367 ه.ق(8)و به قولى 21 ديماه 1330 ه.ش/1370 ه.ق(9)در مشهد درگذشت و در زاويه شمال شرقى ايوان كشيك خانه صحن عتيق آستان قدس رضوى مدفون گرديد.(10)

از آثار او ديوانى است در دو جلد شامل بيست هزار بيت-كه تنها دو هزار بيت آن باقى مانده است-(11)گفته شده علاوه بر ديوان شعر دو جلد كتاب دارد كه نام آنها مشخص نيست.(12)

ايشان كتابخانه بزرگى داشت كه سه هزار نسخه كتاب از جمله تعدادى ديوان خطى در آن بوده و در حادثه سيل سال 1327 ه.ش از بين رفت.(13)

از اوست:

ص:79

با هزاران حسرت آخر بستم از كوى تو بار اشكم اندر چشم و خونم در دل و دل بى قرار

محمد جواد هوشيار

1332 ه.ق هنگامى كه نير الدوله براى لوله كشى آب مسجد گوهرشاد بر مردم مشهد ماليات بست گفت:

شهرزاده كجا رواست كز دست يتيم نان گيرى و آب بهر مسجد آرى(1)

اين درحالى است كه وقايع نگاران خراسان نوشته اند.نير الدوله ساختمان منبع و لوله كشى را با سرمايه شخصى اش راه انداخته.(2)اشعار سالك از جهت ارائه نماى روشنى از زندگى و طرز فكر مردم در صدسال اخير از اهميت برخوردار است.(3)او قصيده اى مفصل براى ضبط تاريخ به توپ بستن حرم مطهر در سال 1330 ه.ق به دست روس ها سروده است.(4)

محمد جواد هوشيار

خراسان بشمار مى رفت.اشعار فراوانى گفت كه همگى خوب و از سر ذوق است.تركيب بند زير در مدح محمد شاه قاجار و آصف الدوله و فتح كلات از اوست:

از شاه چين گرفت هزيمت چون شاه زنگ ناگه ز در درآمده آن ماه شوخ و شنگ

در سر هواى عشرت و بر لب نواى عيش در دست جام باده و در چنگ ناى و چنگ

بنشست و گفت نيست چو عمرت مرا شتاب برجست و گفت و نيست چو صبرت مرا درنگ

گفتم هنوز نامده رفتى سبب چه بود اى روشن از فروغ رخت بخت تيره رنگ

گفتا رسيد مژده كه از فضل كردگار بى هيچ گونه زحمت و آزير و آدرنگ

بگرفت بخت شاه مظفر كلات را افكند در عجب همه كاينات را

فوتش در سال 1280 قمرى در مشهد واقع شد.(1)

رسول سعيدى زاده

1297 ه.ش،داروخانه اى در دامغان افتتاح كرد.(1)

وى از پيروان طريقه نعمت اللهى گنابادى بود و با فانى سمنانى(متوفى 1321 ه.ش)معاشرت داشت.(2)و در اواخر عمر به مشهد سفر نمود و در سال 1321 ه.ش در اين شهر درگذشت.(3)

او ديوان شعرى دارد كه هنوز به چاپ نرسيده است.اين اشعار از اوست:

دل كه دلدارش ببرد از دست بازآيد؟نيايد صيد از اين خوش تر نشان تير ناز آيد؟نيايد

شيوه فرهاد كشتن عادت خسروپرستى غير از آن لعل لب شيرين طراز آيد؟نيايد

با وجود عارضش گل جلوه اى دارد؟ندارد سرو پيش قامت او سرفراز آيد؟نيايد(4)

محمد جواد هوشيار

سپردند.وى داراى شش پسر بود:اكبر حاجى محمد ابراهيم معروف به درويش منور،آقا نجفعلى(1304 ه.ق)،ابو الحسن خطاط(1288 ه.ق)، آقا نصر اللّه،محمد هادى(1312 ه.ق)، آقا موسى.نواده حاجى درويش محمد حسن سيرجانى(1340 ه.ق)فرزند آقا نجفعلى از شخصيت هاى علمى و فرهنگى است كه صاحب طرائق الحقائق او را ديده و درباره اش مى گويد:«...جامع كمالات شرقى و غربى است...در تعليم زبان فرانسوى اولين معلم ايرانى است».(1)شيخ محمد حسن نقش مهمى در تاريخ ايران داشته است.قلعه معروف به حاجى درويش در زيدآباد منسوب به سيرجانى است.(2)

محمد جواد هوشيار

ص:84

چهار قطعه به قلم هاى مختلف كتابت به خط نستعليق به تاريخ هاى 1218، 1245،1219 و 1249 ه.ق در مجموعه بيانى،يك نسخه دعاى ابو حمزه ثمالى كه متن آن به خط نسخ و ترجمه نستعليق و حواشى شكسته به تاريخ محرم 1232 ه.ق كه در حال بيمارى نوشته و در كتابخانه كاخ موزه گلستان است،يك مرقع شامل سى قطعه به اقلام مختلف از جمله شكسته كتابت خفى غبار به تاريخ 1232 ه.ق در مجموعه سرهنگ طيفورى تهران،دو قطعه يكى به نسخ چليپا و ديگرى به خط رقاع به تاريخ 1222 ه.ق در موزه هنرهاى تزيينى.(1)

مرگ شاملو در مشهد به سال 1264 ه.ق مصادف با اولين سال سلطنت ناصر الدّين شاه قاجار رخ داد.كلمه«قد مات بعده الخط»تاريخ وفات اوست.(2)

رسول سعيدى زاده

دارد چو حسن سرى به درگاه رضا بيرون نرود يك قدم از راه رضا

خواهى كه سرت به عرش توفيق رسد بگذار بر آستانه شاه رضا

توان ز سير گل و گشت لاله زار گذشت نمى توان ز تماشاى روى يار گذشت

بروى لاله و گل خواستم كه مى نوشم ز شيشه تا به قدح ريختم بهار گذشت(1)

با شعراى عصر خود چون اوجى نطنزى،فصيحى هروى،مشرقى مشهدى همدم بود.(2)

حسن خان در سال 1050 ه.ق در هرات درگذشت.(3)پيكرش را در دار السياده حرم مطهر در كنار پدرش به خاك سپردند.(4)

فرزندش عباس قلى خان بعد از وى والى خراسان گرديد.(5)پسران ديگرش حسين قلى خان،مرتضى قلى خان، على قلى خان بودند.(6)

از آثار او ديوان شعرى است شامل سه هزار بيت و در قالب غزل.(7)نسخه اى از اين ديوان در كتابخانه ملى پاريس نگهدارى مى شود.(8)حسن خان گذشته از ديوان شعر مجموعه اى از«منشآت» نيز دارد كه در 1971 ميلادى به كوشش دكتر رياض الاسلام در كراچى چاپ عكسى شده است.(9)

از جمله خدمات وى تأسيس كتابخانه اى بود كه گروهى از خوشنويسان و هنرمندان به كتابت و تذهيب و تجليد و تصوير در آن اشتغال

ص:87

داشتند.(1)

محمد جواد هوشيار

از اشعار اوست:

از نگاهش فتنه ها در زير سر دارد بهار از لب شيرين او شور دگر دارد بهار

شوق كويش،عزم رويش،آرزوى ديدنش بيشتر از بيشتر از پيشتر دارد بهار

از رگ ابر از هجوم ابر از طوفان ابر چشم تر،مژگان تردامان،تر دارد بهار(1)

محمد جواد هوشيار

بوده و اين واقعه را از نزديك ديده و قصيده اى با مطلع زير در وصف آن واقعه سروده است:

هنوز اگر بفشارند خاك مشهد را سفينه از شط خون تا به كربلا برود(1)

شانى در سال 1023 ه.ق در مشهد درگذشت.(2)

او ديوانى(3)دارد مشتمل بر نه هزار بيت كه بيشتر اشعار آن در ستايش پيشوايان شيعه و مدح شاه عباس و بعضى از بزرگان دربار اوست.نسخه اى از اين ديوان در موزه بريتانيا نگهدارى مى شود.(4)فرزندش حسن بيگ معروف به ملا حسن ثانى(متوفى 1067 ه.ق) نيز شاعر بود.(5)

محمد جواد هوشيار

شريفى شيرازى-مرتضى-جلد اول

مشهدى-كه در قرن يازدهم هجرى قمرى مى زيسته اند-يكى دانسته اند.(1)

اين شعر از اوست:

به يك كرشمه كزان چشم نيم باز كنى هزار همچو مرا نيم كشت ناز كنى(2)

شهاب در سال 1206 ه.ش به مساعدت امير تيمور كلالى نماينده فردوس در مجلس شوراى ملى وارد خدمت فرهنگ شد و در سال 1312 ه.ش به مساعدت على اصغر حكمت وزير فرهنگ به سمت دبيرى ادبيات به كرمان رفت و مدتى در آنجا به معلمى پرداخت.(1)حضور وى در كرمان موجب شد گروهى عليه وى به مخالفت برخيزند.تيمورتاش والى آن روز كرمان از وى خواست كرمان را ترك و به تهران برود.(2)

شهاب رياست فرهنگ خراسان، رئيس دفترى ملك الشعرا بهار در وزارت فرهنگ و عضويت در لغت نامه دهخدا را عهده دار بوده است.(3)

در طى سال هاى 1337-1340 ه.ش از بيمارى روحى و عصبى رنج مى برد.(4)او از سال 1341 تا اواخر سال 1342 ه.ش رياست دفتر آستان قدس رضوى را هم زمان با تدريس در دانشكده ادبيات مشهد برعهده داشت.(5)

شهاب از فرهنگيانى بود كه عمر خود را در راه خدمت به فرهنگ صرف كرد.او مقالات مفصلى تحت عنوان«بسوى خدا»،«سيرى در دنياى روز»، «كارخانه آدم سازى كجاست»در روزنامه آزادى منتشر و چاپ نموده است.(6)وفات ايشان در خردادماه سال 1347 ه.ش براثر سقوط از بام منزلى در كوهپايه مشهد اتفاق افتاد.(7)شهاب در روان سازى الفباى فارسى ابتكاراتى بوجود آورد و مقالاتى در اين زمينه به چاپ رسانيد.وى همچنين طرحى براى آموزش سريع و آسان زبان فارسى داشت كه آن را در 1308 ه.ش طى نامه اى به كفيل ايالتى معارف اوقاف خراسان ارايه كرد.(8)

اين چند بيت از اوست:

ص:93

من بنده درگاه يزدانم خواننده ناشناس كيهانم

اكنون به رى در اندرم ولى در اصل از مردم خطه خراسانم

ديرى است كه از شدايد گيتى افسرده و مستمند و پژمانم

گه خسته تهمت بدآموزم گه بسته افتراى نادانم

على جان سكندرى

شهودى-يزدى-عبد اللّه-جلد اول

چه خوش فرموده است استاد دانا همان مرد سخنگوى توانا

همه حيران و سرگردان چو پرگار پديدآرنده ى خود را طلبكار

مرحوم نظام الدّين به سال 1337 ه.ش در مشهد دار فانى را وداع گفت.(1)

غلامرضا جلالى

شيخ زاده-محمد جواد-جلد اول

مشغول شد.(1)و بعد از آن به مشهد آمد و در آستان قدس رضوى به خدمت مشغول و در اين شهر درگذشت.(2)

از جمله آثارش«تذهيب ديوان سلطان ابراهيم ميرزا»و تصويرپردازى از شاهزاده اى است كه در آلاچيق مزين و الوانى كه پوشش پارچه اى آن با انواع نقوش طلاكارى آراسته گشته بود نشسته و به پذيرايى ميهمانان اشتغال دارد(3)و تصوير مرد رهگذرى كه كلاه ساده نمدى به سر كرد و لباس و كفش هايى بسان شيوه دوران صفوى به تن داشت.(4)نيز تصوير جوانك بلندقدى كه لباس قرمزرنگى پوشيده است و در حال نواختن ساز مى باشد.(5)

محمد جواد هوشيار

است.(1)

اين شعر از اوست:

من افتاده را صدايى نيست در نى بوريا نوايى نيست

جلوه اى بوالهوس به ما مفروش گل باغ تو را وفايى نيست

چه گشايد ز مسجد و محراب طاق ابروى دلگشايى نيست

دل رنجور من شفا چه كند چشم بيمار را شفايى نيست

چه زنم دست و پا كه در كف من چون قلم هم شكسته پايى نيست

كوه و صحرا گرفت جلوه يار شهر عشق است و روستايى نيست(2)

و در منابعى چون الذريعة الى تصانيف الشيعة،اثر جاويد مرحوم آقا بزرگ تهرانى جلد 3/9 صفحه 998 و كتاب فرهنگ سخنوران نوشته ى عبد الرسول خيام پور صفحه 521 نيز از زندگى ايشان سخن به ميان آمده است.

محمد جواد هوشيار

تحصيلات مقدماتى خود را در شيراز نزد بزرگانى چون آقا سيد حسين جهرمى،آقا ميرزا محمد على نورى و ميرزا محمد على واحد العينى آتشى گذراند.(1)در محرم سال 1288 ه.ق به عزم زيارت و ادامه تحصيلات به عراق رفت،مدت چهار سال در كربلا نزد شيخ محمد حسين معروف به«فاضل اردكانى»(متوفى 1305 ه.ق)و ميرزا محمد حسن شيرازى(متوفى 1355 ه.ق)(2)و در نزد«ميرزا ابو الحسن جلوه» (1314 ه.ق)درس خواند.در سال 1293 ه.ق پس از فوت برادرش ميرزا محمد حسين به شيراز بازگشت.(3)در آغاز مشروطيت در زمره آزادى خواهان درآمد و سمتى در مجلس داشت،بعد از به توپ بستن مجلس در سال 1326 ه.ق ابتدا به حضرت عبد العظيم پناهنده شد بعد به مشهد آمد.(4)در سال 1303 ه.ق به گناباد نزد ملا سلطان محمد معروف به«سلطان عليشاه»رفت،پس از مدتى ادعاى جانشينى«منوّر عليشاه» نمود و خود را«معصوم عليشاه»خواند.

او در اواخر عمر مدتى رئيس اوقاف گرگان بود و چندى رياست اوقاف گناباد را داشت سپس به مشهد آمد.(5)و روز 11 شعبان 1344 ه.ق در سن 74 سالگى در همين شهر درگذشت.(6)

از آثار او مى توان به«تحفة الحرمين؛ و سعادة الدارين»كه به فارسى است و حاوى گزارشات زيارت او از بيت اللّه الحرام مى باشد(7)و نيز«طرائق الحقائق» در شرح حال عرفا و شعرا حاوى سه جلد(8)و«ديوان شعر»و«جنگل مولى» اشاره كرد.(9)

محمد جواد هوشيار

ص:99

مى خواستند و او را تا مى توانستند با مشت و لگد و چوب مى زدند و تمام اعضاى او را از شدت ضرب كبود و مجروح مى كردند.بارى مجموع اين صفات و حالات عجيب متناقض مجتمع در شخص او مصحوب با فضل سرشار و اطلاع وسيع او از علوم متداوله وقت از حكمت و فلسفه و كلام و فقه و حديث و تفسير و آراء و مقالات و غيرها و ذهن تند فروزان او و حافظه خارق العاده اش و شدت ولع او به خوض در مباحث حكمى و كلامى و مذهبى و جدال و نزاع در امثال اين گونه مسايل به اندازه ى صحبت و مجالست او را مطبوع كرده بود كه شخص هيچ وقت به اختيار نمى خواست از او جدا شود و دوستداران فضل و كمال و ارباب ذوق و حال صحبت او را به جان ودل خريدار بودند و با يكديگر در اين باب مسابقه مى نمودند و بدخلقى ها و تندى لهجه او را براى تمتّع از مجالست او با كمال تسليم تحمل مى كردند».(1)

وجه شهرت او به«صاحب الزمانى» به اين دليل بوده است كه وى در اوايل جوانى در يكى از سفرهايش به تحريك شيخ احمد كرمانى در حدود همدان يا كرمانشاه ادعا كرده بود كه صاحب الزمان موعود شيعه،اوست و چون علاوه بر اينكه سيد بود خوش تيپ و خوش صورت و ريش سياه رنگ و عمامه ژوليده سياه كه روى هم رفته بسيار شبيه به شمايل خيالى كه نقاشان از بعضى ائمّه ترسيم نموده اند،بود.

ازاين رو گروهى زياد از اهالى قصبات و اكراد و الوات آن نواحى به او گرويده بودند و به مجرد انتشار اين خبر و وصول آن به گوش حاكمان وقت،وى با شيخ احمد كرمانى به دستور حاكمان توقيف و به تهران انتقال داده شدند.

شيخ احمد كرمانى به دليل شكنجه و بيمارى در زندان درگذشت.(2)ولى سيد حسن به خاطر اينكه جوانى بى تجربه بود و علاوه بر قرابتى كه با ميرزا احمد خان مشير السلطنه داشت با وساطت او

ص:102

از زندان آزاد گرديد.(1)پس از اينكه سيد حسن آزاد شد توبه نمود و پس از آن عقايد خرافى و اخلاق ناپسند گذشته را ترك نمود.عاقبت صاحب الزمانى در سال 1350 ه.ق در مشهد وفات يافت.(2)

كلنل محمد تقى خان پسيان درباره ى او مى گويد:«اين شخص ترياك مى كشيد،حتى يك روز خودم حضورا او را ملامت كردم و به ترك ترياك دعوتش نمودم،جواب داد اگر نكشم مى ميرم،گفتم من شما را با اعتياد به اين سم انسان كش جزو اموات محسوب مى دارم خوشش نيامد».(3)

عليجان سكندرى

سرود.(1)صادقى كتابدار صاحب مجمع الخواص،تقى الدّين محمد اوحدى اصفهانى(973-زنده 1022 ه.ق) صاحب عرفات العاشقين،علاء الدوله قزوينى(زنده 979 ه.ق)صاحب نفايس المآثر و ملك شاه حسين سيستانى(زنده 1019 ه.ق)صاحب خير البيان از معاصران او مى باشند.

صالحى در سال 997 ه.ق به دست سپاه عبد اللّه خان ازبك در مشهد(2)و به قولى در هرات كشته شد.(3)از آثارش ديوان شعر است.(4)

اين رباعى از اوست:

نقش ديوار شدم پيش تو اى رشك پرى تاز صورت نكنى فرق و به سويم نگرى

ميل دارى كه بميرد جهانى از رشك غرض اين است كه بر تربت ما مى گذرى(5)

محمد جواد هوشيار

خانواده ى كاسب و فاضل در مشهد متولد شد.(1)در دوران جوانى با علوم ادب و نيز فقه و فلسفه آشنا شد و چون در زمينه ى شعر استعداد درخشانى داشت،شاعرى پيشه كرد و از آنجا كه نسبش به احمد صبورى كاشانى مى رسيد،«صبورى»تخلص كرد و به تشويق ابو نصر فتح اللّه خان شيبانى صاحب كتاب هاى«گنج گهر»و«درج درر»به تكميل فنون شعرى پرداخت و سبك خراسانى را در شعر انتخاب نمود.(2)

پس از مرگ ميناى تربتى در سال 1284 ه.ق مؤتمن السلطنه،پيشكار دارايى،در زمان استاندارى جلال الدوله،وى را در سال 1294 ه.ق به پيشنهاد ميرزا سعيد خان نايب التوليه آستان قدس رضوى،از طرف ناصر الدّين شاه قاجار به ملك الشعرايى آستان قدس برگزيد.(3)

ديوان ملك الشعراى صبورى دوازده هزار بيت است و سال 1342 ه.ش به همت فرزند كوچكش محمد ملكزاده به چاپ رسيد.(4)

مرحوم صبورى بعد از پشيمانى از ثناگويى ارباب جاه و مقام دنيوى،اين ابيات را سروده است:

هرچه گفتم ز مدحت و ز غزل روسياهى براى ديوان بود

بجز از مدح آل پيغمبر هرچه گفتم تمام هذيان بود

شب اگر مدح ناكسى گفتم روز،طبعم از آن پريشان بود

هركه را گفتم اين فرشته بود چون بديدم بتر ز شيطان بود

بود ديوى ربوده خاتم جم هركه پنداشتم سليمان بود

سيرتش بود كافر مطلق هركه را صورت مسلمان بود

كوه با آن شكوه را ديدم سنگ بى ارزشش به دامان بود

ص:105

آنچه وز كاخ مهتران بردم گرچه از خرّمى گلستان بود

علم اللّه دلم نيافت خلاص كه همه بند بود و زندان بود.(1)

مرحوم صبورى در سال 1322 ه.ق به علت بيمارى وبا در مشهد درگذشت(2)و در صحن عتيق(انقلاب) حرم رضوى به خاك سپرده شد.

غلامرضا جلالى

صفا را گرامى داشت،خانه اى در سال 1313 ه.ق براى صفا در كوچه پشت باغ نادرى نزديك خانه اش خريد و وسائل راحتى را برايش آماده ساخت.

پس از عزل مؤتمن السلطنه از وزارت، وى صفا را به پسرعموى خود ميرزا حسن خان معروف به آبا خان سپرد تا مراقب احوال او باشد.(1)صفا در مشهد گوشه عزلت گرفت و به جز با معدودى از جمله ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى با كسى معاشرت نكرد و تا آخر عمر مجرد زيست.(2)

محمد حسين اصفهانى ذوق شعر داشت و«صفا»تخلص مى كرد.در ديوانش هيچ كس را مدح نكرد،مدايح خود را در مسجد گوهرشاد جنب مناره با خضوع و خشوع خاص مى خواند.(3)

از صفا ديوان شعرى بر جاى مانده كه در سال 1362 ه.ش به وسيله«احمد سهيلى خوانسارى»در تهران به چاپ رسيد.(4)

صفا در سال 1314 ه.ق مريض شد،پس از بهبودى براى اجتماع قواى دماغى گاهى حشيش استعمال مى كرد.

اما براثر اعتياد حواسش مختل گرديد و بدون پوشيدن لباس سر به كوچه و خيابان مى نهاد.علاوه بر مستمرى كه مؤتمن السلطنه به وى مى داد از ديوان دولتى نيز مبلغى مى گرفت،تا آنكه ميرزا كريم خان بنان الدوله آن را قطع كرد.(5)سرانجام پس از پنجاه سال عمر، صفا در سال 1322 ه.ق چند سال بعد از مرگ آبا خان به مرض وبا مرد و جسدش را در مدرسه ملا تاج واقع در شمال صحن عتيق در پاى مناره متصل به بناى ايوان عباسى كه در زمان نادر شاه افشار ساخته شده بود دفن

ص:107

كردند.(1)

از اشعار اوست:

كسى كه بنده عشق است جاه را چه كند؟ مقيم خلوت خورشيد،ماه را چه كند؟

نشسته بر سر خاك است و چرخ زير قدم گداى ميكده اورنگ شاه را چه كند؟

كشد سر ار فكند عرش سايه بر سر او سربرهنه ز هستى،كلاه را چه كند؟

هزار باديه گو بيش باش راه طلب رسيده است به مقصود،راه را چه كند؟

شئون بى حد ذاتست حد ذاتى دل رسوم مدرسه و خانقاه را چه كند؟

ز كس پناه نجويد گداى دولت فقر پناه سلطنت او،پناه را چه كند؟

امير مملكت بارگاه فقر و فناست فقير مملكت او،بارگاه را چه كند؟

پناه مى برم از دست زلف دوست به دوست جز آنكه داد دهد دادخواه را چه كند؟

گرفت بى مدد غير يار پست و بلند شكوه شاه حقيقت سپاه را چه كند؟

گناه عيب بود،شاه عيب پوش«صفا» به غير آنكه بپوشد گناه را چه كند؟(2)

رسول سعيدى زاده

صفوى-ابراهيم ميرزا-جلد چهارم

شاهزاده پنهان شد و چون فيل سوارى شاهزاده نزديك رسيد مير از بالاى حجره سربرآورد و گفت:

برقع به رخ افكنده بر و ناز به باغش تا نكهت گل بيخته آيد به دماغش

بيگم گفت اين كيست؟او را بياوريد.خواجه سرايان مير را كشان كشان آوردند.گفتند چه مى خواندى دوباره بخوان.مير همان بيت را دوباره خواند،بيگم بسيار خوشحال شد و امر كرد تا پنج هزار روپيه به مير بدهند و او را از شهر بيرون كنند.(1)

مير در سى سالگى در سال 1069 ه.ق(2)و بنا بر قولى ديگر در سال 1100 ه.ق در شاه جهان آباد هند از دنيا رفت.(3)جنازه اش را به مشهد نقل و در حرم رضوى مدفون ساختند.(4)

از صيدى ديوان شعرى مشتمل بر سه هزار بيت بر جاى ماند،قصايدى در مدح شاه جهان دارد و در تعريف كشمير يك مثنوى سرود كه اين بيت درباره دشوارى راه آنجا است:

ز بيم جان در و صد جا زياده شود از باد،بوى گل پياده

ديوان صيدى به كوشش محمد قهرمان همراه با مقدمه اى مفصل در سال 1364 ه.ش به چاپ رسيد.ابيات زير از اين ديوان است:

جهان شكفته كند بر تو زندگانى را كه رنگ و بوى دگر داده اى جوانى را

ز آستان تو گاهى چو گرد برخيزم كه سجده تازه كنم شكر ناتوانى را

ز پرسشت دلم از كار رفت و مى ترسم كه بر غرور كنى حمل،بى زبانى را

كشيده بدگهران را به سلك دولت چرخ كه گم شدست سررشته،كاردانى را

همين خود از شكر خويش كام مى گيرد لب تو خاصه ى خود كرده كامرانى را

ص:109

اميد هست كه از شيوه تو جان يابد اگر به روى تو دارند نقش مانى را

هزار حيف كه عمرم به هجر يار گذشت نديد از من دل خسته جان فشانى را

ز لطف آن قدر اعتبار ده كه شبى به من دهد سگ كوى تو پاسبانى را

علاج درد دلت خواستى ز من صيدى دواست لطف نهانى غم نهانى را(1)

رسول سعيدى زاده

ص:110

طباطبايى برخى منابع معتقدند كه وى از اين قيام حمايت مى كرد.(1)ولى برخى ديگر معتقدند كه او در جبهه مخالفين پسيان و ياران و اقدامات او بوده و با گروه مخالف وى ارتباط داشته است و دليل آنان نيز اين است كه اگر چنين نبود وى نمى توانست در ادوار بعدى مجلس شوراى ملى صاحب كرسى نمايندگى شده و به معاونت پارلمانى كابينه ساعد درآيد و مقالات روزنامه اش نيز دليل ديگرى بر اين مدعاست.

روزنامه خراسان سيد محمد يك بار ديگر در 23 بهمن سال 1302 ه.ش به علت انتقاد شديد از«صدر التجار»و «شيخ الرئيس»،توقيف شد و طباطبايى به ظاهر به كلات تبعيد ولى به منطقه اى در دو فرسنگى مشهد فرستاده شد.(2)

سيد محمد پس از چندبار گرفتارى و تبعيد در سال 1304 ه.ش در تهران روزنامه«فرياد»را منتشر كرد.(3)و در 7 ارديبهشت سال 1306 ه.ش روزنامه «تجدد ايران»را كه به صورت هفتگى نامنظم منتشر مى شد،انتشار داد كه دوبار در سال 1321 ه.ش توقيف و مجددا در سال 1336 ه.ش انتشار يافت.(4)

سيد محمد در مرداد سال 1322 ه.ش به«جبهه آزادى»كه از مديران برخى مطبوعات تشكيل شده بود، پيوست.(5)وى از جمله افراد حزب «تجدد»محسوب مى شد و در دوره رضا خان دوبار از ساوه و بعد از شهريور 1320 ه.ش يك بار از سبزوار به نمايندگى مجلس شوراى ملى انتخاب شد.(6)او در سال 1327 ه.ش رئيس انتشارات و تبليغات و معاون نخست وزير گرديد ولى ديرى نگذشت كه در مقابل توقعات بى جاى دوستان تاب

ص:113

مقاومت نياورد و استعفا داد و براى هميشه از كار كنار رفت.در خصوص سيد محمد گفته شده كه وى عقيده ثابتى نداشته و جهت پيشبرد مقصود به هر كارى دست مى زد.او فردى زرنگ، سيّاس،ناطق،صريح اللهجه،خرّاج و خون سرد بود.و در سال 1347 ه.ش درگذشت.و بنا به روايتى در دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.(1)

سيد حسن حسينى

آمريكايى گذراند.در تهران با سيد جمال الدّين اسدآبادى آشنا شد و تحت تأثير افكار وى قرار گرفت و در زمره آزادى خواهان درآمد.مدتى در مدارس علميه تهران و اصفهان به تدريس حكمت،فلسفه و عرفان پرداخت.(1)

زمانى كه فرمان مشروطيت صادر شد،ميرزا رضا خان در اصفهان به عضويت انجمن ولايتى انتخاب و «روزنامه انجمن»را در سال 1324 ه.ق انتشار داد،سپس به تهران رفت و روزنامه«تياتر»را منتشر ساخت.(2)

هم زمان با انتشار اين روزنامه معاونت روزنامه«نداى وطن»را نيز به عهده داشت.(3)بعد از استبداد صغير(1286- 1287 ه.ش)وى از سوى مردم يزد و نائين به نمايندگى در مجلس شوراى ملى انتخاب گرديد.(4)

بعد از تعطيلى مجلس ميرزا رضا خان نائينى در سال 1329 ه.ق به دعوت مشير الدوله-وزير عدليه-در وزارت عدليه اشتغال يافت.در سال 1300 ه.ق به مدت پنج سال به معاونت وزارت معارف و سپس در سال 1305 ه.ق به عنوان وزير عدليه منصوب شد و بعد از يك سال به دعوت على اكبر داور رتبه يازده قضايى دادستان كل كشور (مدعى العموم كل)را پذيرفت،مدتى نيز رئيس استيناف و چندى مستشار ديوان عالى تميز بود.(5)

از كارهاى مهم نائينى محاكمه احمد شاه قاجار بود كه به دليل احتكار گندم و فروش آن صورت گرفت.ميرزا رضا خان پس از مدتى از كار در دادگسترى كناره گرفت و اوقات خود را بيشتر به كار تحقيقاتى اختصاص داد.(6)وى عشق مفرطى به جمع آورى كتب خطى قديم داشت و كتابخانه اش پس از كتابخانه«حاجى حسين آقا ملك»

ص:115

دومين كتابخانه تهران به حساب مى آيد.(1)بعد از مرگش دختر او به توصيه عمويش مرتضى قلى خان،همه كتاب هاى خطى پدر را در تاريخ 1311/5/11 ه.ش وقف امام رضا 7 نمود.(2)

ميرزا رضا خان مدتى رياست انجمن ادبى ايران را عهده دار بود.(3)

عاقبت در 18 رمضان سال 1350 ه.ق/6 بهمن 1310 ه.ش در تهران درگذشت،جسدش را به مشهد حمل(4)و در صحن انقلاب كنار مقبره برادرش دفن نمودند.(5)

عبرت نائينى در رثاى او گفته است:

دردا و حسرتا كه از اين ملك پا كشيد سرمايه سعادت ملك افتخار ما

دردا و حسرتا كه برفت از جهان فضل آن اهل فضل را به جهان مير و مقتدا(6)

از آثارش مى توان به روزنامه تياتر، شرح حال متنبّى شاعر عرب،مقاله اى در موضوع علم نحو و همچنين انتقادى به كتاب نفايس الفنون اشاره نمود.(7)

از اشعار اوست:

حسين از نور احمد بود كاندر عالم امكان تجلى كرد بر ذرات موجودات نورانى

از اين ماتم ملائك در عزا افلاك سرگردان خدا صاحب عزا پيغمبرانش در پريشانى(8)

محمد جواد هوشيار

چهار محالى متخلص به«شهاب»و «طغرل»شاعر سرشناس قرن چهاردهم اصفهان.پدرش ميرزا محمود و نيز اجدادش از علماى اصفهان شمرده مى شدند و برخى از آنان به منصب قضاوت در ارتش اشتغال داشتند.وى اهل قريه لاو،سميرم عليا بود كه در اصفهان متولد شد و چون علاقه فراوان به شعر و ادب داشت غالبا با عمويش تاج الشعراء اصفهانى معاشرت مى كرد و در شعر ابتدا شهاب و بعد از آن طغرل تخلص مى نمود.

بعد از مرگ پدر و عمويش در همان اوايل عمر از اصفهان به شيراز و سپس به تهران و از آنجا به شهرهاى ديگر سفر نمود و بالاخره به اصفهان بازگشت و در دادگسترى به خدمت مشغول گرديد.

وى در روز دوشنبه 13 رجب سال 1332 ه.ق راهى مشهد شد اما در شهر سمنان دار فانى را وداع گفت و جنازه اش به دستور مرتضى قلى خان نايب التوليه آستان قدس رضوى به مشهد حمل و در پاى پنجره فولاد حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.(1)

اين مسمّط مولوديه حضرت شاه ولايت را كه سه روز بعد از آن نوروز سلطانى بوده،سروده است:

فروردين ماه جلالى علم جاه افراخت عالم پير و كهن را به جوانى نوساخت

بر سر بهمن و دى با سپه گشن بتاخت بهر گرفتن كشور به عدو شمشير آخت

تيره شد چشم سپندار از آن كس نشناخت همچو از رستم دستان پسر گشتاسب

دست يزدان به جهان مائده بخشيد و نعم ناميه روح قدس گشت و زمين چون مريم

روح بخشيد صبا همچو مسيحا از دم بتم اى زلف چليپاى تو چين چين خم خم

باده ام بخش كه ناقوس نوازد ز حرم در كليساى چمن مرغ به سان راهب

شد ز مولود على روى زمين خلد آيين سرو طوبى شد و از بار همه ماء معين

ص:117

ساقى اى غلمان از خرمن تو سنبله چين قلب هم بيشتر از قلب مى آور كه زمين

شد ز قلب من شاداب چو فردوس برين اى ز حوران بهشتى تو چو قلب از قالب(1)

ابراهيم زنگنه

هر تل ز لاله چون طبقى پر ز بسّد است هر گل ز ژاله چون صدفى پر ز گوهر است

هر سو سرود قمرى و آواز عندليب هر گوشه رقص سرو و سماع صنوبر است

هم آن به بذله غيرت طوطى و شان هند هم اين به جلوه رشك نكويان كشمر است(1)

عابد اصفهانى در سال 1229 ه.ق در مشهد فوت كرد.(2)پسرش در تاريخ فوتش گفت:«ز ملك جهان شد جهان سخن».(3)جسدش را در ارض اقدس دفن كردند.(4)

رسول سعيدى زاده

عاملى-بدر الدّين-جلد اول

عاملى-حسين-جلد اول

عاملى-بازورى-ابراهيم-جلد اول

مشوّق اصلى مسعود در يورش به مازندران و گرگان هم او بود،اما در اين حمله رأى عراقى درست نبود و سلطان غزنوى و وزير و امرايش پيوسته عراقى را به خاطر عدم تدبير نكوهش مى كردند.(1)

در لشكركشى دوباره سلطان غزنوى به خراسان با آنكه در كنار سلطان بود ولى جرأت اظهارنظر نداشت.(2)در سه شنبه ربيع الاول 427 ه.ق به سالارى كردان و عربان در سپاه غزنه رسيد و برادرش ابو سعيد نيز قائم مقام او شد.(3)ولى سال بعد به علت بى كفايتى و عيش و نوش با يورش تركمانان در هرات مواجه شد كه در اين ميان بسيارى از مردم كشته و دستگير شدند و سلطان غزنوى وى را از سالارى كردان و عربان بركنار كرد.(4)

در اواخر عمر به جهت عدم تدبير و حسادت درباريان به ويژه ابو نصر وزير، به دستور مسعود بركنار و تا آخر عمر گوشه نشين شد.(5)فوت عراقى در روز شنبه ششم شعبان سال 429 ه.ق اتفاق افتاد.(6)

پس از مرگش شايع شد كه با زن مطربه معاشرت داشت و زنان او را دارو خوراندند.(7)برحسب وصيتش جسد وى را به مشهد الرضا عليه السّلام بردند و در مسجد كنار بارگاه كه خود بانى آن بود دفن كردند.بيهقى مى گويد:«در سال 431 ه.ق كه با سپاه سلطان مسعود به طوس و نوقان رفتم،تربت امام رضا عليه السّلام را زيارت كردم و قبر ابو الحسن عراقى را نيز كه در مسجد كنار مشهد در طاقى كه پنج گز از زمين تا طاق بود،زيارت كردم و از حال اين دنياى فريبنده كه در عرض هشت و نه سال او را بالا كشيد و سرانجام به اين روز انداخت متعجب

ص:121

شدم».(1)عراقى موقوفات بسيارى كرد، از جمله موقوفات او احداث يك كاروان سرا و احياى كاريز مشهد و وقف دهى براى تأمين مخارج آن دو بود.(2)

از اشعار اوست:

زلفين تو به عاشق تو ماند خو كرده در نگون و نگون سازى

پندار يا كه روز فراقستى آشفته و سيه شده و تارى(3)

رسول سعيدى زاده

لطيف بود.

از اشعار اوست:

خوش آن وقتى كه عشق غمخوارم بود آه شب و گريه سحر كارم بود

بد كردى چرخ بين كه با من نگذاشت كالاى غمى كه زيب بازارم بود(1)

متاع هستيم از گريه ى دمادم سوخت بهار اين چمن از قطره هاى شبنم سوخت

نيافتم كه غضب بود مدعا يا لطف مرا تبسم و دشنام هر دو در هم سوخت(2)

باز بوى گلى آشفته دماغم دارد تندبادى سر الفت به چراغم دارد

نشود جمع بدل بردن كس زلف بتان بى سرانجامى اين سلسله داغم دارد(3)

رسول سعيدى زاده

نوروزى و غيره را نگه مى داشت براى دربانى و پرده دارى به هند مى رفت،در هند به خدمت نواب ميرزا رستم(فدايى صفوى)راه يافت.(1)پس از مدتى اقامت در هند و توانمندى مالى،روى به سوى وطن نهاد و در مشهد به خدمت حاجى محمد جان قدسى رسيد و در همين شهر فوت كرد.(2)

طبعش خالى از لطف نيست و از وى ديوان شعرى بر جاى مانده است كه در هند چاپ سنگى شده است.رباعى و قطعه زير از اوست:

نرگس ز چشم مست تو كسب حيا كند گل هر زمان طراوت رويت ادا كند

با خال لب بگوى كه مرغان دام را يا آب و دانه بدهد يا رها كند

غم از هر سو رهگذرم مى بندد هردم زخمى بر جگرم مى بندد

كى رخصت پرواز گلستان دهدم آن طفل كه در قفس پرم مى بندد(3)

رسول سعيدى زاده

عصار-سيد محمّد-جلد اول

دين بودند.پدرش منبر را ترك و به عطارى روى آورد.محمد على دروس ابتدايى را در مكتب خانه هاى هرات فرا گرفت و سپس به فراگيرى خوشنويسى در نزد پدر پرداخت.مدتى خطوط كهن و عربى را نزد خوشنويس نامى«ملا محمد صديق نيازى»آموخت.با مرگ استاد،خود به تنهايى شروع به تعليم از روى آثار برجاى مانده از قطعه هاى نفيس مسكوكات دوره اموى،عباسى، غزنوى و نيز اسناد تاريخى و قطعات خوشنويسان معروفى چون سلطان على مشهدى،بايسنقر ميرزا،مير عماد، عبد الرحمن حسينى معروف به مير عماد ثانى،ميرزا على هروى و نيز خط كوفى مسجد جامع هرات،الواح سنگى ديواره مناره هاى غزنه،مسجد نه گنبدان بلخ، منار زيباى جام غور،مدرسه و بازار بست و چشت شريف كرد.تا آنكه پس از سال ها كوشش مداوم به هنرمند منحصربه فردى در زمينه خطوط كهن به ويژه كوفى تبديل شد.

شيوه هاى عطار هروى متأثر از مكتب شرق ايران يعنى هرات و خراسان قديم است.نمونه اين شيوه را مى توان در خطوط بايسنقر ميرزا در مسجد گوهرشاد و قرآن بايسنقرى و نيز قرآن عبد اللّه صيرفى ديد.شيوه هاى نستعليق و تعليق وى نيز شباهتى به شيوه هاى رايج در افغانستان ندارد و بيشتر با شيوه عبد الرحمن خوارزمى هم خوانى دارد.

از آثار چاپى عطار هروى مى توان به«نمونه هاى خط»،«سنگ نبشته هاى هرات»،«الهى نامه خواجه عبد اللّه انصارى»،«گنجينه خطوط در افغانستان»همراه با شرح احوال وى به قلم مايل هروى كه در سال 1346 ه.ش چاپ شد،«كتاب هاى قرآن محلى»تهران 1366 ه.ش،«هنر آيه نگارى در قرآن»تهران 1375 ه.ش به اهتمام محمد مهدى هراتى اشاره كرد.

ديگر آثارش عبارتند از:كتيبه هاى مسجد هرات،اندرون مسجد و اندرون

ص:125

گنبد ملك غياث الدّين،كتيبه هاى مسجد جامع لشكرگاه و گازرگاه، كتيبه هاى مزار خواجه مودود چشتى در چشت،كتيبه هاى مسجد جامع يعقوب در كابل،كتيبه هاى خرقه شريف در هرات،كتيبه هاى دار المعلمين در هرات،كتيبه هاى ايوان مسجد زيارت عبد الرحمن جامى هرات،كتيبه هاى محراب مسجد پاك ولايت هرات، كتيبه هاى مسجد بكرآباد،كتيبه هاى مسجد گوهرشاد در مشهد،سه سوره به خط ثلث در سال 1349 ه.ش، كتيبه هاى مسجد سكندر خان شهر قديم هرات،چند قطعه براى دكتر ذاكر حسين رئيس جمهورى وقت هندوستان، مجموعه مرقعات و آثار در موزه هرات، كتيبه اى براى مسجد هامبورگ آلمان به درازى چهل متر.(1)

عطار هروى در سال 1372 ه.ش در مشهد بدرود حيات گفت و او را در همين جا به خاك سپردند.(2)

رسول سعيدى زاده

در سال 1307 ه.ش رئيس دفتر اداره راه خراسان شد و تا آخر عمر رئيس دفتر و گاهى كفيل آن اداره بود تا اينكه در سوم اسفندماه 1330 ه.ش به رحمت ايزدى پيوست و در مشهد دفن شد.

عقيلى با آنكه مطالعاتش در دواوين استادان سخن بسيار اندك و محفوظاتش كم بود،در شاعرى قوى دست و در پروراندن قوافى مشكل و ابداع مضامين قدرت داشت، ملك الشعراى بهار به عقيلى و طبع گوهرزاى او احترامى خاص مى نهاد.او انسانى شريف و پاك بود و از مشاهده ناپاكى ها رنج مى برد.در سال هاى آخر عمر ديدن فساد احساسات او را سخت جريحه دار مى كرد.او قصايدى در اين رابطه سروده است كه نظائر آنها را كمتر در دواوين سخنوران مى توان ديد.در خانه عقيلى به روى دوستان باز بود.در موسيقى صاحب اطلاع بوده،انواع سازها را مى نواخت.

نمونه اى از اشعار وى كه در نكوهش ديكتاتورى آلمان(1323)سروده است:

چه جنونى است ندانم كه بدين موى سفيد نتوانم كه ببندم نظر از روى سفيد

بند و دام است همه در ره اين چشم ضعيف موى آن موى سيه در خم ابروى سفيد

خوشدلى رفت و دگر زو نتوان يافت اثر همچو در دشت پر از برف،ز راسوى سفيد

عجب اينجاست كه آثار سيه را ننهند گاه اعلام عمل جز به ترازوى سفيد

خون گذشت از سر انسان سيه روز،كجاست پى تطهير زمين نوبت نيروى سفيد؟

در مرام تو ز آزادى گيتى سخن است همچو در پرده اوهام ز هندوى سفيد

كاش بيرون فتد اين كوكب خونين زمين با مرام تو ز منظومه اين گوى سفيد(1)

على جان سكندرى

دانسته اند.او شاگرد محمد قاسم شاديشاه بود.(1)و در كتابت روش سلطان محمد نور را پيروى مى كرد.از هرات به مشهد آمد و در كتابخانه شاهزاده ابو الفتح سلطان ابراهيم ميرزاى صفوى با درآمد عالى مشغول به خوشنويسى شد.(2)

مولانا عيشى در رنگه نويسى داراى مهارت بود.(3)و شعر نيز مى گفت.(4)تخلص شعرى وى در ابتدا«محنتى»ولى بعد به پيشنهاد خليل تيمورى پسر ميران شاه(5)به «عيشى»تغيير يافت.(6)وى به گفته صاحب مجالس النفائس مردى هزّال و هجوپيشه و شوخ طبع بود.(7)

از آثار وى مى توان به صفحه اى از يك نسخه«يوسف و زليخا»جامى با رقم«عيشى 944»و شش قطعه از مرقع امير غيب بيك به قلم نيم دو دانگ و كتابت و غبار عالى و خوش با رقم هاى «العبد عيشى»و«كتبه عيشى»و«قائله عيشى»و«لمحرّره...سنه 965»در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول و دو قطعه از مرقع سيد احمد مشهدى به قلم هاى دو دانگ و كتابت خوش با رقم «العبد عيشى»و يك قطعه از مرقع محمد محسن به قلم دو دانگ خوش با رقم«مشقه عيشى»و يك قطعه از مرقع مالك به قلم نيم دو دانگ عالى به سرخى روى كاغذ سبزرنگ با رقم «كتبه عيشى»و يك قطعه از مرقع ديگر به قلم كتابت خوش با رقم«كتبه العبد عيشى»در همان كتابخانه اشاره كرد.(8)

به جز آثار خوشنويسى فوق،عيشى ده نامه موسوم به«عشرت نامه»در بحر هزج مسدّس به نام ممدوحش خليل تيمورى ساخت كه در آن به ده نامه اوحدى مراغى و مهر و مشترى عصار

ص:128

تبريزى اشاره كرده است.(1)

عيشى عمرى طولانى يافت(2)و تا زمان سلطنت سلطان حسين بايقرا زنده بود.(3)و در سال 980 ه.ق در مشهد مقدس فوت كرد.(4)و در آنجا به خاك سپرده شد.(5)

اين اشعار از اوست:

در چشم تو نرگس است كزو خواب مى چكد روى تو آتش است كزو آب مى چكد

هردم هزار قطره خون بهر ابروت از ديده امام به محراب مى چكد

هر لحظه صد كرشمه رنگين غمزه ات مانند خون ز خنجر قصاب مى چكد

اشك من است در هوس موى روى تو هر شبنمى كه در شب مهتاب مى چكد(6)

رسول سعيدى زاده

عيناثى-سيد محمد-جلد اول

ص:129

شهرهاى ايران و عربستان سپرى كرد، بعد مجاور مشهد شد و سال 1312 ه.ق در 85 سالگى جهان فانى را وداع گفت و در محل دار الضيافه حرم به خاك سپرده شد.(1)

از آثار اوست:البرهان فى قطع شبهة الشيطان،تجويد القرآن،تحرير الاصول در فقه،تذكرة العلماء،خوان الالوان، دلالة السالكين در قواعد عارفين، الفرائد البهية،در شرح عقايد شيخ بهائى،كحل الطرف فى علم الحرف، كشف الغطاء عن مسئلة البداء،مصارع الملحدين در ردّ صوفيه و متفلسفين، رسالة الهداية در تفسير آيه ولايت،حلّ العقال در خلق الاعمال،كتاب المقالات در علم كلام،حواشى شرح مطالع در حكمت.(2)

فاضل شعر نيز مى سرود.او در اوايل «مهجور»و بعدها«وصال»تخلص مى كرد.

از اشعار اوست:

اذا ذكرت حبيبى و كنت فى الخلوات جرت دموع عيونى بمثل ماء فرات

چه خوش نما بود ار پا نهى به منظر چشمم فانّ منزل اهل الكمال فى الغرفات

خبر ز عشق ندارد دل فسرده ى زاهد فانّ مرحلة العشق شامخ الهضبات

جز از وصال تو هر مقصدى كه هست نخواهم لانّ قربك و اللّه افضل الحسنات(3)

غلامرضا جلالى

فانى-تربتى-ميرزا نصر اللّه،جلد اول

متولد شد.(1)مقدمات فارسى و عربى را در مدارس قديمه آموخت.(2)بعد از اتمام تحصيلات مقدماتى وارد حوزه علميه مشهد شد و نزد علماى مشهور آن زمان از جمله اديب نيشابورى(متوفى 1396 ه.ق)و شيخ محمد حسين سبزوارى ادبيات فارسى و عربى را به حد كمال رسانيد.(3)

فرخ شعراى اهل ذوق و ادب را تشويق مى كرد و خود صراحت قلم و بيان داشت.(4)او در تشكيل انجمن هاى ادبى در مشهد و همكارى با مطبوعات پيشقدم بود.(5)مدتى توليت آستان قدس رضوى و استاندارى خراسان را به عهده داشت و در دوره هاى دوازدهم و سيزدهم مجلس شوراى ملى به نمايندگى مردم قوچان به مجلس راه يافت.(6)از سال 1322 تا 1326 ه.ش معاون نيابت توليت آستان قدس رضوى بود و چند سال نيز رياست هيئت مديره و مديرعامل شركت نخريسى و نساجى برق خسروى خراسان را به عهده داشت.(7)

در پايان عمر بيشتر به كارهاى ادبى و مطالعه و نگارش پرداخت.(8)چنانكه

ص:132

در سال 1353 ه.ش از طرف دانشگاه مشهد مقام استاد افتخارى دانشكده ادبيات و علوم انسانى به او اعطا شد.(1)

فرخ مسافرت هاى زيادى به كشورهاى عربى و اروپايى و آسيايى داشت.(2)او با كسانى چون نصر اللّه فلسفى،على اصغر حكمت و ملك الشعراى بهار معاشرت مى نمود.(3)

فرخ در سوم فروردين ماه 1360 ه.ش در سن 86 سالگى درگذشت و در دار الذكر حرم مطهر به خاك سپرده شد.

على اكبر گلشن آزادى از شاگردان فرخ بوده است.(4)آثار استاد فرخ به شرح ذيل مى باشد:

تصحيح روضه خلد مجد خوافى (733 ه.ق)1345 ه.ش،تصحيح و چاپ مجمل التواريخ فصيحى(845 ه.ق)در سه مجلد 1339 ه.ش، خلاصه احوال و منتخب آثار اوحدى اصفهانى معروف به مراغه اى(738 ه.ق)،ديوان اشعار شامل چهار هزار بيت،سفينه فرخ در دو مجلد(1332)، مثنوى فروزنده،مثنوى منطق العشاق يا ده نامه اوحدى اصفهانى 1335 ه.ش، مناظرات و اخوانيات،منتخب آثار و شرح احوال استاد منشى باشى نصرت 1331 ه.ش.(5)البتّه چند مقاله تحقيقى و ادبى از استاد نيز در مجله هاى آينده، فرهنگ خراسان،يادگار و يغما به چاپ رسيده است.(6)

از اقدامات فرهنگى مرحوم فرخ مى توان به وقف 14 نسخه كتب خطى و 88 نسخه كتب چاپى به آستان قدس رضوى اشاره كرد.(7)

از اشعار اوست:

ص:133

كار بزرگ و رتبه عالى گرت هواست با فكر پست و همت دون اين هوا خطاست

فكر بزرگ و همت عالى ببايدش آنكو در آرزوى بزرگى و اعتلاست

بسيار ديده ايم و شنيده كه ناكسى بربود رتبه اى كه نه آن رتبه را سزاست

پستى گرفت رتبه عالى از او و ليك نفزود رتبه هيچ بر او بلكه نيز كاست

امر خطير پست كند عامل حقير و آن كار پربها شود ار مرد را دهاست(1)

محمد جواد هوشيار

فريد-نهاوندى-محمد

عنوان«خادم باشى كشيك اول»در آستان قدس رضوى منصوب گرديد.(1)

در سال 1307 ه.ش رياست دبيرستان شاه رضاى مشهد و همچنين رياست دانشسراى مقدماتى در مشهد (1314 ه.ش)را عهده دار شد و سال 1316 ه.ش به تهران رفت و در كتابخانه دانشكده ادبيات چندى به كتابدارى اشتغال داشت.پس از گذراندن دوره ليسانس در سال 1322 ه.ش موفق به اخذ درجه دكترا در زبان و ادبيات فارسى شد بعد به تدريس ملل و نحل در دانشكده علوم معقول و منقول پرداخت.در دوره هاى دوازدهم و سيزدهم نيز نمايندگى مردم مشهد را در مجلس شوراى ملى برعهده گرفت.وى پس از دوره اخير يكسره به مطالعه و تحقيق و تدريس پرداخت.در سال 1327 ه.ش به دعوت دانشگاه فاروق اول به مصر رفت در دانشكده ادبيات اين دانشگاه سخنرانى هايى به زبان عربى ايراد كرد.اين سخنرانى ها در اسكندريه به چاپ رسيده است.(2)

دكتر فياض در سال 1334 ه.ش از طرف وزارت فرهنگ مأموريت يافت دانشكده ادبيات مشهد را تأسيس كند و خود مدت نه سال رياست اين دانشكده را برعهده داشت.در ضمن در پايه گذارى و تكميل كتابخانه دانشكده كوشيد در برخى از اين سال ها در دانشكده ادبيات مشهد تاريخ ادبيات فارسى،تاريخ تمدن و تاريخ ايران بعد از اسلام تدريس مى كرد،چند سال نيز سرپرستى دانشكده علوم معقول و منقول را كه خود در تأسيس آن همكارى مؤثر داشت،عهده دار بود.او از سال 1343 ه.ش به دانشگاه تهران برگشت و به مديريت گروه اديان و مذاهب در دانشكده الهيات و معارف اسلامى انتخاب شد تا اينكه در سال 1346 ه.ش بازنشسته شد و در مشهد اقامت گزيد.(3)

ص:135

دكتر فياض در سال 1347 ه.ش براى معالجه به سوئيس رفت و مدتى كوتاه در آنجا ماند.از بهمن ماه 1349 ه.ش دعوت دانشكده ادبيات مشهد را پذيرفت و در رشته فوق ليسانس زبان و ادبيات فارسى،سير عقايد و آراء اسلامى و متون نثر فارسى را تدريس مى كرد.دكتر فياض در انجمن ادبى مشهد،انجمن ادبى ايران شركت داشت و چندى رياست انجمن ادبى بهار و رياست هيئت تحريريه مجله آستان قدس رضوى و نيز نيابت رئيس انجمن قلم در خراسان را برعهده داشت و در هزاره ابن سينا(1333 ه.ش)،كنگره خواجه نصير الدّين طوسى(1335 ه.ش)،هزاره شيخ طوسى(1348 ه.ش)و بزرگداشت ابو الفضل بيهقى (1349 ه.ش)شركت نمود و در برخى از آنها مقالاتى تحقيقى عرضه كرد.

او با بعضى از دوستان خويش چون مرحوم قاسم غنى در تصحيح تاريخ بيهقى و تأليف تاريخ عصر حافظ مشاركت داشت و نيز در دوره استاندارى فرج اللّه بهرامى در خراسان با همراهى چند تن از فضلاى وقت به تأليف تاريخ مشهد همت گماشت كه به چاپ نرسيد.استاد فياض در روز پنجشنبه چهارم شهريور 1350 ه.ش در مشهد درگذشت.(1)و در رواق دار السياده مباركه به خاك سپرده شد.(2)به پاس خدمات فرهنگى وى كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انسانى مشهد به كتابخانه«فياض»موسوم گشت و به پيشنهاد اين دانشكده مقرر گرديد يكى از دبيرستان ها و نيز يكى از خيابان هاى مشهد به نام«دكتر على اكبر فياض» خوانده شود.(3)

از ويژگى هاى علمى استاد كه مى توان به آن اشاره نمود آنكه وى دوستدار حقيقت و آشنا به زبان هاى مختلف چون فرانسوى،روسى، انگليسى،آلمانى و چينى بود.و در زمينه هاى مختلف علمى آگاهى داشت.

ص:136

در مطالعه و كسب دانش به تقليد و تعبد اعتقاد نداشت.او اهل اجتهاد و صاحب نظر بود.هر نكته را نقد و ارزيابى مى كرد،فردى نوگرا و نوانديش، خوش سخن و فصيح بود در سخن گفتن ايجازى هنرمندانه داشت.(1)

از آثار چاپ شده استاد فياض مى توان به اين موارد اشاره كرد:

كتاب ها:بيهقى و تاريخ،تاريخ اسلام، تاريخ بيهقى،تصحيح تلويحات سهروردى،فهرست كتب منطق، محاضرات عن الشعر الفارسى و الحضارة الإسلاميّة فى ايران،مقدمه بر ديوان ظهير فاريابى،مقدمه بر رساله بحثى در تصوف دكتر قاسم غنى،مقدمه بر كتاب المصادر زوزنى،مقدمه بر مزارات خراسان،مقدمه بر المظاهر الالهيه صدر الدّين محمد شيرازى،مقدمه بر نواى آگاهى.(2)و مقالات:ابو مسلم خراسانى،ادب شوروى،ادبيات و زندگى،ترجمه تابوت ساز اثر پوشكين، تصوف در شعر فارسى،خبرى از مشهد هزار سال پيش،دورنماى نقد ادبى، شعر امروز خراسان،شعر فارسى، قديمى ترين كتاب در كتابخانه آستان قدس رضوى،گزنفن در بازگشت، نسخه هاى خطى تاريخ بيهقى.(3)

از اشعار اوست:

جهان را دگر با خرد كار نيست خرد را دگر روز بازار نيست

نبينى به گيتى كه سر تا به پاى يكى كارش اكنون به هنجار نيست

تو گويى در اين آدمى پيكران دل روشن و مغز هشيار نيست

جهان چون يكى قيرگون شب شده است كه هيچش ستاره پديدار نيست(4)

محمد جواد هوشيار

ص:137

ديگر در سال 847 ه.ق بدرود حيات گفت.(1)از مولانا فيضى ديوان شعرى مشتمل بر غزليات و قصايد در پنج هزار بيت باقى مانده است.(2)

اين اشعار از اوست:

زاهد تو ز مستى منگر پستى ما صرف ره نيستى شده هستى ما

ما مست محبتيم و تو مست غرور فرق است ز مستى تو تا مستى ما(3)

و نيز از اشعار اوست:

بلندمرتبه زين خاك آستان شده ام غبار كوى توام گر بر آسمان شده ام

ز شوق موى ميانت چنان گداخت تنم كه تا خبر شده اى،غايب از ميان شده ام

مپيچ سر ز من اى شاخ گل كه همچو نسيم ببوى وصل تو سرگشتۀ جهان شده ام

نمود روى چو خورشيد و من در آن حسرت چو سايه منفعل از پيش او روان شده ام

فغان كه راه عدم هم نمى توانم رفت ز بس كه در مرض هجر ناتوان شده ام

عجب كه از دل فيضى برون شود غم او نمى شود،چكنم؟بارها بر آن شده ام(4)

رسول سعيدى زاده

ص:140

متولد شد.(1)و از دانشمندان عصر شاه عباس (996-1038 ه.ق)و شاه صفى (1038-1052 ه.ق)مى باشد.نخست قرائت را نزد پدرش سپس در روضه رضويه در نزد«محمد امين»فرا گرفت.(2)او از حافظان قرآن و از قاريان حرم امام رضا عليه السّلام و معلم زيباخوانى در مشهد بود.عاقبت در سال 1055 ه.ق در همين شهر درگذشت و در رواق پايين حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.(3)از جمله شاگردان وى در قرائت«مصطفى بن ابراهيم قارى تبريزى»است.(4)از آثار وى در تجويد قرآن مى توان به اين موارد اشاره نمود:«تحفة المحسنين»(5)در يك شمامه و دوازده رائحه و يك شريطه كه نسخه اى از آن در مدرسه خان بزرگ يزد و كتابخانه آيت اللّه مرعشى به شماره 397 موجود است.(6)

«حيات جاودانى»(7)كه شرحى منظوم است به پارسى بر كتاب«حرز الامانى و وجه التهانى فى القراءات السبع المثانى» مشهور به«قصيده شاطبيه»نوشته ابو محمد قاسم شاطبى-متوفى 590 ه.ق -(8)قاينى آن را در اواخر حيات شاه صفى(1050-1052 ه.ق)به نظم پارسى گزارش كرده كه بيش از 2350 بيت مى باشد(9)و«منظومه راحت جان» در 414 بيت كه نسخه اى از آن به شماره 61 و كتابت سال 1075 ه.ق در آستان قدس رضوى موجود مى باشد.(10)

محمد جواد هوشيار

ص:142

از آن وظيفه چه خيزد كه پاره بايد كرد هزار كفش براى برات صد دينار

خزانه دار كه رنگ زرش به جاى زرست به كار خود شده حيران صورت ديوار

خزانه دارى من اسم بى مسمايى است و گرنه چون خجلم از رخ صغار و كبار

ز من وظيفه نقدى اگر كنند طلب جواب نيست جز اينم به زمره اخيار

وظيفه ديدن مهر در خزينه بس است چه حاجتست به تصديع درهم و دينار

ز شرم اهل طلب تا كى از ميان خود را چو فرد باطل دفتر كسى كشد به كنار

به مال وقف چو بى بركتى فروشده ام چنان كه وقف بود بر سرم چو گل دستار

ز رقعه هاى عزيزان روم مرقع پوش چو نخل پيش عمارى به كوچه و بازار

اگر خزانه تهى شد ز نقد باكى نيست پرست مخزن طبعم ز گوهر شهوار(1)

قدسى در ايام جوانى به زيارت خانه خدا رفت،سپس دوباره به مشهد برگشت.(2)در زمان تسلط تورانيان و ازبكان بر خراسان به عراق عجم و ديدار شاه عباس اول رفت و مورد مراحم شاهى قرار گرفت.پس از فتح خراسان در سال 1006 ه.ق دوباره به مشهد برگشت.(3)وجود خونريزى و غارتگرى در وطن موجب دلتنگى وى شد و قصد سفر نمود ولى دلتنگى مانع از اين كار گرديد.(4)

جغد هم در كلبه من جا نمى گيرد ز ننگ كس ندارد ياد در عالم چنين جاى خراب

كار من انديشه خام است شب ها تا به روز روزها افتاده ام تا شب به فكر ناصواب

داد از اين ناامنى دوران كه باشد برحذر حادثات از حادثات و انقلاب از انقلاب

صرف شد بر گفتن و ديدن مدارم روز و شب ديدنم خواب پريشان،گفتنم تعبير خواب

بهر مشتى خاك هر ساعت ميان اين گروه تازه مى گردد نزاع رستم و افراسياب

ص:144

اين منم كز خارخار غربت و حبّ وطن مانده ام يك پاى در دامان و يك پا در ركاب(1)

چندى بعد به دعوت حاكم خراسان حسن خان شاملو روى به سوى هرات نهاد اما وقتى كه برگشت از مرگ فرزند بيست ساله اش محمد باقر آگاه شد.و در سوگ او قصيده اى سرود.(2)

قدسى در پنجاه سالگى(3)از مشهد دلگير شد.(4)و دوباره به زيارت مكه معظمه رفت:

خيز قدسى بيش از اين در قيد اين كشور مباش مدتى بودى گرفتار وطن،ديگر مباش

جغد در ويرانه چون جا مى دهد ديوانه را سايه بال هما يك چند گو بر سر مباش

در حضر گر تنگ شد جايت،سفر كن اختيار در دل دريا گره،چون آب در گوهر مباش

عاقبت پابستگى دل بستگى بار آورد گر رود كشتى به طوفان،تابع لنگر مباش(5)

قدسى در سال 1042 ه.ق و بنا به قولى سال 1041 ه.ق كه مصادف با سال پنجم جلوس شاه جهان بود.(6)در «وسعت آباد»هند به درگاه شاهى راه يافت.شاه جهان به وى لقب«ملك ملك الشعرايى»داد.(7)قدسى در بدو ورود قصيده اى به مطلع زير خواند:

اى قلم بر خود ببال از شادى و بگشا زبان در ثناى قبله دين ثانى صاحبقران

شاه جهان دستور داد تا دو هزار روپيه و بنا بر قولى هم وزن خودش كه پنج هزار و پانصد روپيه مى شد طلا به او بدهند و مقررى ماهانه برايش معين كنند.(8)مقامات دربار در مناسبت هاى

ص:145

مختلف نيز به وى انعام مى دادند.در جشن بهبودى جهان آرا بيگم دختر شاه جهان خلعت و دو هزار روپيه گرفت.(1)

از اموال زيادى كه به دستش مى رسيد مبلغ كلانى را براى دو پسر و ساير بازماندگانش در مشهد مى فرستاد.

قدسى در هند كمال عزت و منزلت يافت و هميشه در خدمت پادشاه و بزرگان و شعرا بود به گونه اى كه ابو طالب آملى كه داراى مرتبه ملك الشعرايى بود،براى مراعات حال قدسى در نزد پادشاه،پايين دست وى قرار مى گرفت.(2)

معروف است كه به دستور شاه جهان اشعار وى را به ميناى زمرد خام نگاشته و بر سراپرده پادشاهى آويزان نمودند.(3)

قدسى از جمله سرآمدان مديحه سراى عصر خويش بود.(4)در لطافت الفاظ و عذوبت معانى و تازگى سخن بى مانند(5)و در پرداختن شعر داراى طبع متين و در اداء كردن مضامين رنگين يگانه و از جهت هوش و ذكاوت بر ديگر شعراى عراق و خراسان برتر بود.(6)قصيده و مثنوى زياد داشت،ولى غزلياتش مختصر بود و آنچه هست پرمغز مى باشد.(7)از مشخصات شعر قدسى استفاده از صنعت ارسال المثل است كه اغلب به خوبى از عهده آن برآمده است:

عشق در مردن و در زيستن از من نبريد غلط است اينكه بود گور جدا،خانه جدا(8)

بيشتر قصيده هاى وى در ستايش امامان و بعضى در مدح حاكم مشهد حسن خان شاملو بيگلربيگى،شاه جهان،تركيب و ترجيع هاى در ساقى نامه،مرثيه پسرش و چند تن ديگر

ص:146

مى باشد.(1)

مثنوى ظفرنامه به بحر متقارب در فتوحات شاه جهان كه عمرش در اتمام آن كفاف نداد و كليم كاشانى آن را به اتمام رساند.(2)

مثنوى در مدح بهار،(3)مثنوى در ضعف و ناتوانى كه شاعران ديگر از جمله طالب آملى و مسيح كاشانى از آن استقبال كردند،(4)مثنوى در وصف باغ اكبرآباد يا آصف آباد و ساقى نامه به بحر متقارب.(5)

مرگ قدسى را در هشتم ربيع الثانى سال 1056 ه.ق در لاهور ثبت كردند.(6)

بنا به قولى به سال 1055 ه.ق فوت كرد.(7)سال ها بعد استخوان هاى قدسى را جمع كرده و به مشهد آوردند و در اين شهر مدفون ساختند.(8)

رسول سعيدى زاده

بازارى بود و نسبش به ميرزا محمد جان قدسى شاعر عصر صفوى مى رسد كه به سال 1042 ه.ق در عهد شاه جهان به هند رفت.(1)

وى پس از به پايان رساندن تحصيلات ابتدايى به تحصيل علوم حوزوى پرداخت،ادبيات را در نزد شيخ محمد تقى اديب نيشابورى،فقه و اصول را نزد سيد هاشم قزوينى و فلسفه و كلام را در دانشكده معقول و منقول فرا گرفت.پس از كسب گواهينامه مدرسى در مهديه مرحوم عابدزاده به تدريس مشغول گرديد ولى به علل سياسى از كارش جلوگيرى شد.(2)وى در كانون نشر حقايق اسلامى فعاليت داشت و به مرحوم استاد محمد تقى شريعتى ارادت مى ورزيد.(3)

قدسى از سن شانزده سالگى به سرودن شعر روى آورد،در انجمن هاى ادبى شركت مى جست.پس از مدتى با همكارى گروهى از دوستانش انجمن ادبى فردوسى را در مشهد پايه ريزى نمود.(4)اين انجمن از سال 1328 ه.ش به طور ثابت در خانه مرحوم سرگرد نگارنده مستقر شد.او مدتى نيز در محفل محمود فرخ شركت مى كرد و از سال 1329 ه.ش به كار در بازار مشغول گرديد.(5)قدسى فعاليت هاى سياسى خود را از زمان نهضت ملى شروع كرد و با شعر خود از اين نهضت

ص:148

حمايت مى نمود.براى جلب روستائيان و حضورشان در انتخابات مجلس شوراى ملى و رأى دادن به كانديداهاى مردمى اشعارى به لهجه مشهدى مى سرود و برايشان مى خواند.(1)

پس از كودتاى بيست و هشتم مرداد سال 1332 ه.ش،قدسى مبارزه سياسى و مذهبى خود را ادامه داد.در جريان نهضت پانزده خرداد 1342 به صفوف مبارزين پيوست و اين امر منجر به دستگيرى و زندانى شدن وى به مدت يك سال گرديد.(2)

در سال 1343 سيد محمود فرخ شاعر مشهدى كارپردازى شركت نساجى و نخريسى خسروى را به او واگذار كرد.قدسى در كنار كارهاى ادارى همچنان به مسايل سياسى مى پرداخت.حكومت طاغوت چون نتوانست او را با پول نرم كند به زور متوسل شد.(3)در سال 1350 يا 1351 ه.ش براى بار دوم به زندان افتاد و مدت چهار سال از عمر خود را در زندان هاى مشهد،قصر،قزل قلعه و اوين تهران سپرى نمود.(4)پس از آزادى از زندان در سال 1355 ه.ش در دفتر نشر فرهنگ اسلامى تهران به كار ترجمه و تصحيح كتب پرداخت.وى از همرزمان حضرت آيت اللّه خامنه اى و استاد محمد تقى شريعتى و از ياران نزديك دكتر على شريعتى بود.(5)

پس از پيروزى انقلاب اسلامى يك سال مديريت كل اوقاف و يك سال نيز مديريت كل اداره فرهنگ و ارشاد اسلامى خراسان را به عهده داشت.بعد از آن از مشاغل ادارى دست كشيد و به خاطر تسلطى كه بر ادبيات عربى و فارسى داشت به تدريس ادبيات و زبان فارسى در دانشكده ادبيات مشهد و ساير دانشكده ها روى آورد.(6)

قدسى سفرهاى چندى به كشورهاى عربستان،سوريه،عراق و هندوستان كرد.انگيزه سفرش به هند انجام خدمات فرهنگى و يافتن ديوان اشعار

ص:149

جدش«محمد جان قدسى»بود.(1)در سال هاى اخير در مجالس و كنگره هاى ادبى و شعرخوانى شركت مى كرد.(2)

قدسى شاعرى خوش ذوق و توانا بود.مضامين شعرى را نيكو و شيرين ادا مى كرد و به شعر كلاسيك علاقه مند بود.

در طول عمرش به آزمودن شيوه هاى ديگر دست نزد،از بين قالب هاى شعرى به غزل و از ميان سبك ها بيشتر به هندى تمايل داشت.اشعار اجتماعى را استادانه مى سرود.(3)در بسيارى از اشعارش،جوانان را خطاب قرار مى داد و روح اميدوارى در آنان مى دميد.و به مناسبت هاى گوناگون بالبداهه شعر در قالب رباعى مى گفت.در سرودن مادّه تاريخ استاد بود.او اشعار فارسى و عربى بسيارى از حفظ بود،اما هيچ وقت شعرهاى خود را به حافظه نمى سپرد.(4)

قدسى شاعرى آزاده و متدين و عارفى وارسته و دل آگاه،خون گرم و زودجوش و خوش محضر و شجاع بود.مناعت طبع و استغناى بسيار و دستى گشاده داشت.در دوستى يكروى و يكرنگ بود.اگر كسى حاجتى داشت در حد توانايى در برآوردن آن مى كوشيد و مى گفت در اين گونه موارد بايد از آبروى خود مايه گذاشت.منصف بود و انتقاد را قبول مى كرد اما در دو سال آخر عمرش به سبب پاره اى تألّمات،بسيار حساس و زودرنج شده بود و كوچك ترين ايراد را بر شعر خود نمى پذيرفت.(5)

آثار و نوشته هاى قدسى در دستبردهاى مكرر ساواك به منزلش از بين رفت.(6)خودش مى گفت كه در زندان اوين دفترى ساختم ولى زندانبانان با نيرنگ و فريب آن را از من گرفتند و ديگر باز پس ندادند.مثنوى

ص:150

مرغ حق،غزلى با مطلع:بوى گل هاى چيده مى آيد،چند شعر براى فرزندان و نيز تعدادى رباعى از جمله اشعار آن مجموعه است.آنچه از اشعار قدسى بر جاى مانده است،بيشتر مربوط به سال هاى بعد از 1355 ه.ش مى باشد.(1)

از آثار وى مى توان به«ياران پيامبر»چاپ انتشارات بعثت در سال 1356 ه.ش،ديوان شعر به نام «نغمه هاى قدسى»كه از طرف اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى خراسان با مقدمه مهرداد اوستا و به كوشش محمد قهرمان در سال 1370 ه.ش چاپ شد، «ديوان خواجه شمس الدّين محمد»، «در سوگ آن بزرگ»و نيز دو كتاب «شعر امروز خراسان»و«غزل معاصر ايران»اشاره كرد.(2)

قدسى پس از 64 سال زندگانى در اين جهان فانى،سرانجام در عصر روز سه شنبه 21 آذرماه 1368 ه.ش به سكته قلبى درگذشت.روز بعد جسدش در يكى از غرفه هاى صحن نو در حرم رضوى در كنار«جودى»شاعر مخلص اهل بيت عليهم السّلام به خاك سپرده شد.(3)

از غزليات قدسى مشهدى است:

بيا قرار دل بى قرار هم باشيم به روز حادثه غمخوار و يار هم باشيم

نسيم لطف،شكوفا كند دل ما را چو برگ هاى گلى گر كنار هم باشيم

كنون كه محفل عالم تهى ز روشنى است چراغ انجمن شام تار هم باشيم

دهيم آينه دل جلا ز مهر و وفا ز روى صدق و صفا دوستدار هم باشيم

كنيم هم چو جوانى به پيرى از هم ياد فرح فزاى خزان و بهار هم باشيم

به جام ما چو به جز خون نريخت ساقى دهر بيا كه لاله صفت داغدار هم باشيم

چراغ مهر،پس از مرگ هم فروغ دهد اگر كه شعله شمع مزار هم باشيم

چو در زمانه به دل ها قرار«قدسى»نيست بيا قرار دل بى قرار هم باشيم(4)

رسول سعيدى زاده

ص:151

قريب-گرگانى-محمد حسين،جلد اول

گذاشته شد.(1)ديوان اشعار قصاب كاشانى به همت حسين پرتو بيضايى در سال 1338 ه.ش در تهران به چاپ رسيد.قصاب كاشانى در آخر عمرش مقيم مشهد مقدس شد و از سرودن شعر دست كشيد و در كهنسالى در آنجا فوت كرد.(2)مرگ وى را قبل از سال 1164 ه.ق ذكر كردند.(3)

از اوست:

ز سنبل بند بر دل مى گذارد موى اين صحرا دماغ جان پريشان مى شود از بوى اين صحرا

كدامين شكرين لب گرد بارانداز اين وادى كه مى جوشد به جاى آب شير از جوى اين صحرا

به هر سو مى كند تا چشم كار افتاده فرش گل چو شبنم مى توان ماليد روبروى اين صحرا

گلستان را به بلبل بخش و شيرين را به خسرو ده برو دنبال مجنون گير و رو كن سوى اين صحرا

ز بس مانده است باز از هر طرف چشم تماشايى به جاى سبزه مژگان مى چرد آهوى اين صحرا

جنون را پيشه كن قصاب و غم را تيشه بر پا زن كه عشرت مى توانى كرد در پهلوى اين صحرا(4)

رسول سعيدى زاده

اگر از آسمان ريزد سديد يكدگر جسمم هما برچيند از خاك خراسان استخوانم را(1)

با توجه به اينكه اين شعر را در مشهد سروده است،احتمال دارد وى در اين شهر مدفون باشد اما خبر مستندى از سال فوت و محل دفن وى در دست نيست.اين رباعى از اوست:

بلبل اگر به شاخ گلش آشيان گمست نازم به دل كه در خم زلف بتان گمست

دستى كه نيست در حركت نبض همتش انگار كن كه در ته خاك استخوان گمست(2)

محمد جواد هوشيار

اى از تو صد عماد به خرگاه خوش خطى وى چون عماد بنده خط تو صد هزار

از همت بلند تو چرخ و زمين گرفت مانند بحر رسم سخا را به يادگار

علم تو قدر نيست برون از خيال و وهم حلم تو صنعتى است ز الطاف كردگار(1)

رسول سعيدى زاده

ص:156

چند باشم،چند باشم،چند چند چون شكر در آب و در آتش سپند

اى كه مشهورى به صيادى بگو ناله عاشق رساتر يا كمند(1)

دل ديوانه ام دارد سر پيمانه آرايى كه مى بسيار رنگين مى كند ديوانه آرايى

به فكر كار و سامان است هركس را كه مى بينم مرا مهمان پسند افتاده است از خانه آرايى(2)

رسول سعيدى زاده

داشتند.«باقى نهاوندى»از جمله كسانى است كه در سال 1014 ه.ق با وى ملاقات داشته است.(1)در همان سال (1014 ه.ق)هنگام مراجعت به سبزوار كشته شد.(2)و به قولى در مشهد وفات نمود.(3)

او فردى باهوش،زودرنج،كم حوصله(4)و داراى طبيعت عالى فطرتى، بلند و خاطرى دلپسند بود.(5)بعضى از تذكره نويسان او را با كامى سبزوارى كه معاصر با مولانا جامى(متوفى 898 ه.ق)بوده،يكى دانسته اند.(6)

طبق گزارش باقى نهاوندى،ديوان شعر او به خط صاحب ديوان،در كتابخانه خان خانان موجود بوده است.(7)

معانى غريب و بدائع شعرى بسيارى در اشعارش به چشم مى خورد.(8)

از اوست:

مى رسد مست و جهان سوز كه دارد قدرت كه سر راه به آن شعله آتش گيرد(9)

محمد جواد هوشيار

كفاش اگر بر سر هر بخيه كفش صد بار به چشم تو خورد نيش درفش

بهتر كه به نزد ناكسى چرخ كبود سازد ز طمع روى سفيد تو بنفش

با آنكه كفاش فرنگى دوز بود،ولى كارش رونقى نداشت و عمرش به قناعت سپرى شد.و اين را مى توان از اشعارى كه سرود به دست آورد:

خداى خانه ات،اى نسيه بر،خراب كند كه شد خراب مرا خانه از تو خانه خراب(1)

مى گويند در دوره تشكيل نظام جديد،به سربازخانه رفت و هشت سال مدام در آنجا كفش دوزى سربازان را انجام داد.وى يك سفر به سبزوار كرد و براى بيتوته سر قبر حاجى ملا هادى سبزوارى متخلص به اسرار رفت.در آنجا علاقه مند شد به ديدار ضياء الحق نوه مرحوم ملا هادى برود،ضياء الحق به خادمان دستور داد تا او را راهنمايى كنند،كفاش اين رباعى را نزد وى فرستاد:

در زير هماى چرخ تخم لقّم در جمع رسيدگان عالم كغم

با اين تن خسته و لباس ناشور كى لايق ديدار ضياءالحقّم

ضياء الحق دستور داد تا يك دست لباس نو برايش ببرند تا بعد از استحمام آن را بپوشد و نزدش برود.ملازمت ضياء الحق يك سال به طول كشيد و وى دوباره به مشهد بازگشت.كسانى كه كفاش را ديده اند،مى گويند وى مردى فقير و كثيف بود و چون خانه اى نداشت در كاروانسراها بسر مى برد.

كفاش در سال 1314 ه.ش در مشهد فوت كرد.معروف است كه در شب درگذشت خود به پسرش گفت:

امشب مواظب باش تا پاى مرا به طرف قبله بگردانى.شهرت كفاش بيشتر به خاطر سرودن قصيده اى در خرابى اوضاع داخلى آستان قدس با رديف«يا امام رضا»است.(2)از آثار ديگر وى مى توان به دو منظومه مخمس «دعانامه»و«نفرين نامه»اشاره كرد.(3)

اين قطعه از قصيده معروف«يا امام

ص:160

رضا»ى اوست:

ز بى حسابى اوباش يا امام رضا شد آنچه بود نهان فاش يا امام رضا

دو سال ديگر اين قدر مفتخور كه تراست بفكر گنبد خود باش يا امام رضا

ترا كه اين همه قرض است حرف من بشنو مگير اين همه فراش يا امام رضا

يساول در مطبخ كه بدتر از خوليست يكى دگر بنشان جاش يا امام رضا

بوقت صرف پلو حرف خادمان اينست كه جوجه نيست چرا لاش يا امام رضا

به يك و دوسه من ماش و يك دو من شالى كنند جاى پلو ماش يا امام رضا

به ديگ قرمه سبزى كنند گوشت ولى به قدر دانه ى خشخاش يا امام رضا(1)

رسول سعيدى زاده

امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(1)

از آثارش مى توان به«حاشيه قاموس»،«حاشيه برهان قاطع»، «مراحل السالكين»و ديوان شعر تحت عنوان«ديوان كوثر»اشاره كرد.نسخه خطى يادشده به شماره 28944 در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است.اين ديوان به كوشش ميرزا غلامرضا كوثر فرزند ايشان-كه فردى آگاه به علوم تجربى و علاقه مند به داروسازى بود،(2)و در دى ماه 1344 ه.ش درگذشت،-به سال 1340 ه.ش در مشهد چاپ گرديد.اشعار او مشتمل بر 6500 بيت قصيده،غزل،رباعى مى باشد.ديوان كوثر با قصيده اى در مدح پيامبر صلى اللّه عليه و آله و على عليه السّلام آغاز مى گردد.

اين اشعار از اوست:

ز آن دم كه خوردم آبى،از چشمه محبت ريزد فلك بكامم،پيوسته زهر محنت

كوته نظر نباشد،اندر خور ره عشق اين راه را ببايد،رندى بلندهمت

از دست شهوت نفس،خود را رهان چو يوسف كاين ره نمى توان رفت،الا بپاى عصمت

در راه عشق جانان،بايد دريد اى جان هردم چو ماه كنعان،پيراهنى ز تهمت

اى يار دل نوازم،اى شمع جان گدازم از در در آ و دل را،بيرون ببر ز ظلمت

زير زبر چو كردم،اوراق مصحف دهر روى تو صفحه اى بود،صد آيه اش ز رحمت

گر فى المثل خطيبى،بيند دهان تنگت اندر زبانش افتد،ازبس شگفت لكنت

اين نكته از فقيرى،خوش آمدم كه مى گفت در فقر كوش كه از فقر،روزى رسى به دولت

امروز اگر ز غفلت،خفتى به بستر ناز بيدار سازدت مرگ،فردا ز خواب غفلت

در هيچ ملك كوثر نشنيدم و نديدم الا كه در خراسان،درويش بى محبت(3)

محمد جواد هوشيار

ص:162

جاودان نيست غم و شادى دهر خوشدلم ز آنكه جهان در گذر است

شكوه عصمت چه نمايى ز هنر شجر فضل و هنر بى ثمر است(1)

محمد جواد هوشيار

سرپرستى وحيد دستگردى بود.گلچين از سيزده سالگى شروع به سرودن شعر كرد.در پانزده سالگى رسما وارد دنياى شعر شد و آثارش را در روزنامه هاى «نسيم شمال»و«توفيق»منتشر كرد.با اميرى فيروزكوهى و رهى معيرى معاشرت و مصاحبت داشت.(1)مدتى با افرادى مانند ميرزا احمد خان اشترى، محمد عليخان بامداد،احمد بهمنيار، جلال الدّين همايى در معيّت چند تن از شعرا و فضلا جلسات هفتگى سيار داشت.پس از فوت وحيد دستگردى در منزل محمد على ناصح به پيشنهاد گلچين معانى«انجمن ادبى ايران»را تأسيس و به ثبت رسانيد.در سال 1325 ه.ش به دعوت رئيس فرهنگستان،حسين سميعى اديب السلطنه،همراه با يك صد و بيست تن از ادبا و دانشمندان«انجمن ادبى فرهنگستان»را تشكيل و تا زمان تعطيلى كه مصادف با مرگ اديب السلطنه بود دبير اول رياست دبيرخانه را داشت.(2)

گلچين معانى پس از بيست و شش سال خدمت در اداره كل ثبت و احراز پست دادستانى انتظامى سردفترداران، عضويت اصلى در دادگاه هاى بدوى و تجديدنظر مال الاجاره ها،از اول اسفند 1338 ه.ش به كتابخانه مجلس شوراى ملى انتقال و در پايان سال 1342 ه.ش به تقاضاى خود بازنشسته گرديد.وى از سال 1330 تا 1338 ه.ش بعد از ظهرها در كتابخانه ملى ملك اشتغال داشت.در مرداد 1343 ه.ش به دعوت نايب التوليه وقت آستان قدس براى تنظيم و تدوين فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى به مشهد مهاجرت و دوازده سال در اين كتابخانه خدمت نمود.نيمى از اين مدت سمت مشاور فرهنگى دو نايب التوليه را داشت.در سال 1365 ه.ش به پيشنهاد شوراى دانشكده ادبيات و علوم انسانى

ص:166

دانشگاه فردوسى و تأييد شوراهاى ديگر به تدريس دوره هاى فوق ليسانس و دكتراى زبان و ادبيات فارسى دعوت شد و درس هاى:

چگونگى استفاده از نسخه هاى خطى فارسى،تطور شعر فارسى در عصر صفوى و فرهنگ نويسى فارسى به وى محوّل گرديد.(1)

گلچين طى مدت چهل سال،با تلاش و كوشش فراوان،توانست مجموعه اى از تذكره هاى،فارسى مشتمل بر 350 جلد جمع آورى كند و بر تعداد زيادى از آنها حواشى مفصلى نوشت.اما براثر نياز،آن مجموعه بى نظير را در مهر ماه 1352 ه.ش به قيمت چهل و پنج هزار تومان فروخت.

گلچين معانى سرانجام در سال 1379 ه.ش بدرود حيات گفت و جسدش را در حرم رضوى مدفون ساختند.آثار گلچين را مى توان به پنج دسته تأليف،تصحيح و تحشيه، نسخه شناسى،تصنيف و مقاله تقسيم كرد.

تأليفات وى عبارتند از:

«گلزار معانى»مجموعه اى حاوى نخبه آثار مشاهير علم و ادب ايران و خوشنويسان در دوره جنگ جهانى دوم به خط مؤلف همراه با عكس نويسندگان و تراجم برخى از آنان، «رساله تحقيقى گلشن راز و شروح مختلف آن»،«شهرآشوب در شعر فارسى»مشتمل بر شهر آشوب سرايان و شهر آشوب هاى آنان- شهرآشوب به دسته اشعارى گفته مى شود كه مخاطب شاعر صاحبان حرفه ها مانند خياط، كفاش،زرگر و...است و اغلب مضامين اجتماعى و اقتصادى جامعه توسط شاعر با زبان استعاره بيان مى شود.- اين كتاب به عنوان بهترين كتاب در سال 1348 ه.ش شناخته شد،«مكتب وقوع در شعر فارسى»،«ديباچه انيس الارواح»در موسيقى با شواهد منظوم، «تذكره پيمانه»كه ذيلى است بر تذكره ميخانه و مشتمل بر شصت و دو ساقى

ص:167

نامه با ذكر احوال دقيق و آثار شعراى عصر صفوى كه به هندوستان مسافرت و يا مهاجرت كردند،«مضامين مشترك در شعر فارسى»،«با ساقيان مى الست»،مجموعه اى از ناب ترين ساقى نامه هاى عرفانى در 310 صفحه نيز از آثار ديگر ايشان مى باشند.

كارهاى تصحيحى و تحشيه هاى گلچين عبارتند از:«تذكره يخچاليه» تأليف ميرزا محمد على مذهّب اصفهانى (متوفى 1273 ه.ق)،«لطائف الطوائف» نوشته فخر الدّين على صفى بيهقى (متوفى 939 ه.ق)،«تاريخ ملازاده» در ذكر مزارت بخارا،«تذكره ميخانه» ملا عبد النبى فخر الزمانى قزوينى (متوفى 1028 ه.ق)،رساله در بيان «كاغذ و مركّب و رنگ هاى الوان»كه از متون كهن است و در نشريه ادبيات تبريز چاپ شد،«تذكره منظوم رشحه» سروده محمد باقر رشحه اصفهانى، «كنوز الاسرار»،«رموز الاحرار شرح منظوم»،«السوانح فى معانى العشق» احمد غزالى طوسى،«رساله در احوال آل بنجير»از خانواده هاى معروف سادات شيراز،(1)«احوال و آثار صادق تفرشى»همراه با منظومه آتشكده، «ديوان جلال عضد»،«احوال و آثار ملك الشعراى غزالى مشهدى».آثار نسخه شناسى استاد گلچين معانى عبارتند از:«فهرست دويست و شش مجموعه خطى كتابخانه مجلس»، «فهرست بخشى از كتاب هاى شادروان عبد الحسين بيات»،«راهنماى گنجينه قرآن آستان قدس رضوى»در معرفى دويست و پانزده قرآن خطى از قرن سوم تا قرن چهارم هجرى،«جلد هفتم و هشتم فهرست كتب خطى آستان قدس»، «فهرست فرهنگ نامه هاى خطى آستان قدس.تصنيفات ايشان عبارتند از:

«مجموعه اشعار فكاهى،سياسى، انتقادى و اجتماعى»كه با امضاى مستعار در جرايد مختلف به چاپ رسيد،«ديوان گلچين»،«تكمله امثال و حكم»، «مجموعه يادداشت هاى پراكنده».

ص:168

گلچين بيش از يك صد مقاله ادبى، فنى،تاريخى،كتاب شناسى در مجلات معتبر داخل و خارج از كشور منتشر كرده است:گلگشت و تماشا،عنوان صفحه اى ادبى در مجله«تهران مصور» كه مسئوليت آن را گلچين معانى داشت، شاعران گمنام شيرازى،ترجمه احوال و منتخب اشعار پنجاه و يك شاعر شيرازى و فارسى كه در روزنامه پارس شيراز از سال 1346 تا 1361 به چاپ رسيد،حواشى مفصلى بر تذكره هاى فارسى و تصحيح اشتباهات تذكره نويسان،سنگ تراش ژاپنى.(1)و...

رسول سعيدى زاده

گلستانه-سيد محمد على-جلد اول

و به تجارت روى آورد.در چهارده سالگى برحسب گرايش ذاتى به شعر و شاعرى روى آورد و از محضر محمد حسين سهيلى،احمد بهمنيار و با مكاتبه از محمود فرخ استفاده برد.وقوع جنگ جهانى اول و اشغال تربت حيدريه و قسمت هايى از خراسان و ايران موجب برانگيختن احساسات وطن پرستى وى گرديد و در شانزده سالگى به خبر نگارى روى آورد و به دنياى سياست و عضويت در حزب دموكرات كشيده شد.

در سال 1298 ه.ش در حالى كه هيجده سال بيشتر نداشت به مشهد مهاجرت كرد،در ابتدا مديريت داخلى روزنامه«مهرمنير»ارگان حزب دموكرات به مسئوليت اسماعيل منير مازندرانى و مديريت«روزنامه شرق ايران»را به مسئوليت رفعت التوليه شهيدى كه از صاحب منصبان آستان قدس بود به عهده گرفت.در سال 1301 ه.ش روزنامه«فكر آزاد»به صاحب امتيازى بهمنيار كرمانى(يا احمد دهقان)را بنيان نهاد و تا دو سال چاپ آن را ادامه داد.پس از تعطيلى روزنامه «فكرآزاد»متصدى روزنامه «خورشيد»به مسئوليت مرتضى ميرزا قهرمان متخلص به«شكسته»شد.در شهريور 1304 ه.ش با اصرار و فشار فرمانده لشكر شرق امتياز روزنامه «آزادى»را گرفت و پنجاه سال آن را به طور مرتب منتشر ساخت.در سال اول انتشار روزنامه«آزادى»مدتى به كلات نادرى تبعيد شد اما به زودى عفو و با احترام به مشهد مراجعت كرد.

مسافرت هاى داخلى گلشن بيشتر براى شركت در كنفرانس ها و سمينارهاى مختلف بود.يك بار به «عشق آباد»به نمايندگى از طرف دولت و بار ديگر به«كلن»آلمان براى عمل چشم و ديدار فرزند رفت.(1)سرانجام گلشن آزادى در سال 1352 ه.ش چشم از جهان فروبست و در باغ رضوان مشهد به خاك سپرده شد.(2)

ص:170

گلشن علاوه بر نوشتن هزاران مقاله كوتاه و بلند،«گلشن ادب»كه تذكره اى از شعراى خراسان در طول دوازده قرن است،جلد سوم اين مجموعه كه شامل شرح حال شاعران خراسان در قرن چهاردهم هجرى است با عنوان«صدسال شعر خراسان»با تكلمه و تصحيح احمد كمال پور در سال 1323 توسط مركز آفرينش هاى هنرى آستان قدس چاپ شده است.اثر ديگر او«گلشن آزادى»شامل سى مقاله اجتماعى و ادبى است كه به كوشش شهاب فردوسى در سال 1320 ه.ش به چاپ رسيد.

«ديوان اشعار»شامل پنج هزار بيت كه در سال 1332 ه.ش چاپ شده است.

«داستان ها و دستان ها»در شرح حال و قصص زندگى شاهان،خلفا و اميران.

«شهرى كه به خون خلفا ساخته شده است»،«در تهران چه ديدم و چه شنيدم»مربوط به سفرنامه سال 1341 ه.ش مؤلف به تهران،و نيز به نظم درآوردن قسمتى از دستور زبان فارسى براى تسهيل كار متعلمان كه پس از گم شدن قسمت عمده آن در سفر تبريز، ناتمام ماند.مثنوى«شاهان وارون بخت»بر وزن مخزن الاسرار حكيم نظامى با مطلع:

اى كرمت تاج سر افتخار مرز اميد دل اميدوار

و مثنوى ديگرى به نام«گلشن شوق»بر وزن هفت پيكر حكيم الياس نظامى گنجوى و«داستان ها از باستان ها»شامل قسمتى از خاطرات سياسى وى،در شمار كارهاى ديگر گلشن آزادى است.از خدمات و فعاليت هاى اجتماعى ايشان مى توان به عضويت در جمعيت شير و خورشيد ايران،عضويت و دبيرى شوراى عالى فرهنگ(آموزش و پرورش)خراسان، عضويت در هيئت تئاتر خورشيد اشاره كرد.(1)

از اشعار اوست:

كاش در پيرى دل از وصل جوانان شاد بود گر چنين مى بود دل از بند غم آزاد بود

ص:171

چند با تحقير در ويرانه ى ما بنگريد روزگارى بود كاين ويرانه هم آباد بود

ديدى آخر خرمن هستى خسرو را بسوخت شعله آهى كاندر سينه فرهاد بود

ياد ايام جوانى آتشم بر جان زند كاشكى آن صفحه ها،كمتر مرا در ياد بود

دستگيرى كن ز پا افتادگان عشق را خاصه بدبختى كه دانى كشته بيداد بود

خدمت دل كن اگر گنج بقا خواهى كه سود بود شاگردى كه او خدمتگر استاد بود

حاليه محروم از بندم چو مى شد گر ز بخت آشيانم گلشن اندر معبر صياد بود؟(1)

رسول سعيدى زاده

ص:172

بيشتر در قالب غزل است.(1)

اين شعر از اوست:

ز بشر به حسن و صورت چو تو اى پسر نباشد چه بشر كه حور رضوان ز تو خوب تر نباشد(2)

محمد جواد هوشيار

دوره بود كه سالى چندبار به لحاظ مطالعات مى دانى و بررسى آثار عصر تيمورى به هرات مى رفت.او با همراهى فكرى سلجوقى،آخوند محمد على عطار هروى خوشنويس هفت قلمى كوفى نويس معاصر،غواس،توفيق هروى،على اصغر شبير و مشعل نقاش معاصر،توانست هويت تاريخى هرات را احيا كند.(1)وى از متخصصان برجسته و نامدار تاريخ تيموريان بود و در سال 1333 ه.ش بازرس مدارس شهرى كابل شد.

مديريت مجله هاى خراسان،كتاب، حجت و بنياد چاپ و نشر انيس(2)و همچنين براى مدتى مديريت مجله آريانا را به عهده داشت.و از سال 1353 ه.ش به عضويت آكادمى علوم افغانستان درآمد.

مايل هروى از بنيان گذاران انجمن ادبى هرات بود،و توانست از اين طريق در راه اشاعه زبان و ادب فارسى در افغانستان خدمات چشمگيرى انجام دهد.(3)مايل هروى در مدت اقامتش در كابل توانست در پى نشر آثارش با محققان و دانشمندان ايران،تركيه، هندوستان،تاجيكستان و شوروى، پيوستگى هاى فرهنگى برقرار سازد.

پيوندهاى فرهنگى او خصوصا با دانشمندان ايران مانند زنده ياد دكتر ناتل خانلرى،مجتبى مينوى،محمد تقى دانش پژوه،دكتر مجتهدزاده و دكتر محمود شهابى سبب شد چندين بار به ايران سفر كند و برخى از تحقيقات و پژوهش هاى خود را در ايران منتشر سازد.(4)

هروى در سال 1366 براثر عدم امنيت سياسى و اجتماعى،افغانستان را ترك نمود و به آمريكا نزد فرزندانش رفت(5)و چند سال در آنجا زيست.

مثنوى ها و قصيده هايى كه وى در سال هاى اقامت در آمريكا به نظم

ص:175

درآورد،حاكى از آن است كه او هرگز با راه و رسم زندگى آن سامان انس و الفت نيافت.او همواره آمريكا را«قفس طلايى»كه سرمايه را خداى بشر ساخته،خوانده است.(1)در فاصله سال هاى 1370 تا 1374 بيمارى بر او چيره شد و سرانجام بنا به تمايل خود، در تابستان 1374 به مشهد نزد فرزندش نجيب مايل هروى كه از جمله دست پروردگان وى در عرصه دانش، تحقيق و تأليف و تصحيح مى باشد، آمد.(2)

استاد مايل هروى پس از سال ها تلاش و زحمت براى اعتلاى فرهنگ و دانش كشورش سرانجام در تاريخ هفتم دى ماه 1374 در مشهد درگذشت و در جوار حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.(3)هروى در طول حياتش كتاب ها و مقاله هاى بسيار نگاشت كه در كشورهاى افغانستان،ايران،شبه قاره هند و تركيه به چاپ رسيد،برخى از آثار او بدين قرار است:امواج هريوا (سرودهايى از شعر كلاسيك و سينمايى كه در ميانه سال هاى 1328- 1342 گفته شده است)،كابل 1342، ققنوس(سرودهاى پس از 1342 تا 1358)كابل 1359،مجموعه اشعار.از تأليفات ديگر او مى توان به آثار زير اشاره كرد:معرفى جرايد و مجلات افغانستان،شرح حال آثار و مناظرات امام فخر رازى،فهرست كتب مطبوع افغانستان،آينه تجلى،شرح حال و آثار امير حسينى غورى هروى،سياه موى، ليتان،مريم،ميرزايان برناباد،تاريخ ملوك كرت،گنجينه خطوط،راهنماى تاريخ افغانستان،لغات و اصطلاحات فن كتاب سازى.او بجز آثار فوق تصحيح و تحقيق چندين كتاب فارسى و نگارش مقالات متعدد و چاپ آن در آريانا،كتاب خراسان،راهنماى كتاب، يغما،وحيد،هنر و مردم را به عهده

ص:176

داشته است.(1)

نمونه شعرى از مايل هروى:

در خون من غرور نياكان نهفته است خشم و ستيز رستم دستان نهفته است

پنداشتى كه ريشه پيوند من گسست در سينه ام هزار خراسان نهفته است

حالى دل مرا تو ز تاب وتوان مران شير ژيان ميان نيستان نهفته است(2)

***

هستم در اين دوسه روز در آستانه مرگشكر خداى گشتم اكنون روانه مرگ

دنياست مادر ما،فرزند را ببلعدآنكه ز ناتوانى،رفتم به خانه مرگ

رنج زمان زياد است،آدم بود غم آلوددر بانگ رستخيزان خيزم ز شانه مرگ

ما مرغكان غافل از دام كجا گريزانز آغاز تا به آنجا خورديم دانه مرگ

جايى كه ننگ و نام است،مرگ را به مرگ كشتنمايل نترسد از مرگ،هم از بهانه مرگ(3)

عليجان سكندرى

مجتهد خراسانى-ميرزا حبيب اللّه- جلد اوّل

سرپرستى عموى خود درآمد.دوران ابتدايى و متوسطه را در شهر بيرجند به اتمام رسانيد و پس از آن به استخدام اداره فرهنگ بيرجند درآمد بعد به عنوان رئيس فرهنگ قاينات مشغول به كار شد.(1)

پس از پنج سال خدمت به مشهد منتقل گرديد و ضمن تدريس در دبيرستان هاى فردوسى و شاه رضاى مشهد در دانشكده ادبيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران به اخذ درجه ليسانس در ادبيات فارسى نايل گرديد.

در سال 1328 ه.ش به تهران سفر كرد و ضمن تدريس در دبيرستان هاى تجريش و قلهك دوره دكتراى ادبيات فارسى را در دانشگاه تهران با بهره ورى از دانش استادان معروفى مانند استاد جلال الدّين همايى،بديع الزمان فروزانفر و سعيد نفيسى به پايان رسانيد.(2)

در سال 1335 ه.ش به مشهد مقدس برگشت و يكى از اعضاى مؤسس و مؤثر دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد شد و به تدريس در اين دانشكده و دانشكده هاى ادبيات فارسى،علوم رياضى و علوم پزشكى پرداخت.پس از چندى بار ديگر به تدريس و تحقيق خود ادامه داد.

وى در سمت استادى بارها به مسافرت هاى علمى در خارج از كشور از جمله به كشورهاى عراق،عربستان، فرانسه،سوريه،پاكستان و مصر رفت و در دانشگاه الازهر مصر سخنرانى و مصاحبه نمود.در دوران تدريس و تحقيق خويش آثار ادبى به اين شرح به رشته تحرير درآورده است:تصحيح ديوان حكيم نزارى قهستانى،تصحيح طرب المجالس،تصحيح اشعار شهرآشوب(مرواريد)،بحث در كلمه بغداد، تأليف مجموعه كتاب درسى نظم و نثر فارسى براى تدريس در دانشكده هاى ادبيات و علوم و الهيات و معارف اسلامى.از ايشان مقالاتى در مجله هاى

ص:178

نامه آستان قدس،نامه فرهنگ خراسان و مجله دانشكده ادبيات مشهد(1)به چاپ رسيده است.

دكتر مجتهدزاده پس از يك عمر تلاش علمى بى وقفه عاقبت در سال 1368 ه.ش به علت سكته ناقص زمين گير و خانه نشين شد.در اين دوران چهارساله،اساتيد دانشجويان و دوستان از او ديدن مى كردند و خود نيز قبل از ظهر روزهاى جمعه در محفل شعرا و ادبا در منزل مرحوم محمود فرخ شركت مى جست.سرانجام در ساعت 2 بامداد روز شنبه 24 بهمن ماه 1372 ه.ش دار فانى را وداع گفت و روز بعد در ميان اندوه دانشگاهيان،فرهنگيان، دانشجويان و اقشار مختلف فرهنگ دوست جنازه اش تشييع و در صحن جمهورى اسلامى حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.(2)

عليجان سكندرى-ابراهيم زنگنه

مدرس-عبد الرحمن-جلد اوّل مدرس-ميرزا محمد تقى-جلد اوّل مدرس يزدى-سيد جلال-جلد اوّل

اوست:يك قطعه مرقع از سيد احمد مشهدى(متوفى 986 ه.ق)به قلم نيم دو دانگ خوش با رقم:«مشقه العبد الفقير الحقير المذنب غياث الدّين المشهدى المذهب غفر ذنوبه»و نيز سه قطعه از مرقع بهرام ميرزا(متوفى 955 ه.ق)به قلم سه دانگ و دو دانگ و نيم دو دانگ و كتابت خوش و متوسط با رقم هاى:«العبد الفقير المذنب غياث الدّين المذهب»و«مشقه العبد غياث الدّين المشهدى غفر ذنوبه»و«العبد المذنب غياث الدّين المذهب»كه اين قطعات در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول موجود است.(1)

امير عليشير نوايى(844-906 ه.ق)وزير سلطان حسين بايقرا از شاگردان مذهب مشهدى است و به وى ارادت داشته و او را مورد توجه و عنايت خود قرار مى داده است.(2)

محمد جواد هوشيار

مروج خراسانى-على اكبر-جلد اوّل

مقدماتى به تحصيل ادبيات فارسى و رياضيات پرداخت.وى در جوانى به استخدام آستان قدس رضوى درآمد.(1)

چون فرد لايق و كارآمدى بود در اغلب مأموريت ها معاونت مستوفى جد خود را مى نمود و پيش از مشروطيت چندبار فرماندار مشهد شد.او در اوايل مشروطيت در صف آزادى خواهان درآمد.ادارات شهربانى و شهردارى مشهد را تأسيس و انجمن هاى شهرى و ايالتى و ولايتى را در مشهد ايجاد نمود.(2)در دوره هفتم از درگز به وكالت مجلس رسيد و متواليا هفت دوره وكيل مجلس شد.(3)در انتخابات اولين دوره مجلس سنا به مقام سناتورى از خراسان رسيد.(4)سرانجام وى در فروردين ماه 1334 ه.ش در مشهد درگذشت.(5)وى از رجال مورد احترام و آزاده خراسان بود.عادت داشت كه هر شب تا سپيده دم بيدار و مشغول مطالعه باشد.در شعر و ماده تاريخ مهارت خاصى داشت.

نمونه غزل وى:

غزلى بخوان كه در وى اثرى نهفته باشد سخنى بگو كه با ما دگرى نگفته باشد

بگشا زبان شيرين،بفشان گهر بدامان گهرى كه تا بدين دم دگرى نسفته باشد

اگرم ز گلشن دل دهى آن يگانه غنچه بهزار بار بهتر ز گل شكفته باشد

تو ز سرمه محبت نتوان كشى به چشمى كه بخواب جهل و غفلت شب و روز خفته باشد

در دل كسى تواند بمقام دوستى زد كه ز خويش كذب و نخوت بتمام رفته باشد

سخن و حديث واعظ نكند اثر مر آن را كه بگوش جان ز جانان سخنى شنفته باشد.(6)

عليجان سكندرى

ص:181

بندر سورت سفر نمود.(1)ميرزا محمد طاهر نصرآبادى،ميرزا محمد صادق ميناى اصفهانى مؤلف«صبح صادق»و محمد عارف دارابى شيرازى مؤلف «لطائف الخيال»از معاصران وى مى باشند.(2)

هرچند تذكره نويسان سال وفات وى را به اختلاف 1114،1130، 1140،1100 ه.ق ذكر كرده اند،(3)به نظر مى رسد وى در سال 1070 ه.ق در مشهد در گذشته است.(4)

از آثار ايشان مى توان به ديوان شعر(5)و مثنوى ميخانه اشاره كرد.وى اين مثنوى را در برابر«ساقى نامه» ظهورى ترشيزى(متوفى 1024 ه.ق) سروده است.(6)

اين اشعار از اوست:

بايد چو برق خنده زنان از جهان گذشت

نتوان چو ابر بر سر دنيا گريستن(7)

سحر چو شمع سيه روى گشت دانستم

كه هركه پرده درى كرد زود رسوا شد(8)

محمد جواد هوشيار

مشهدى-برهان الدّين-جلد اوّل

خوش مى نوشت.(1)و در كتابت مهارت داشت چنانكه نوشته اند وى مدتى در دربار سلطان حسين ميرزا بايقرا(875 -912 ه.ق)در هرات(2)و همچنين در كتابخانه بهرام ميرزا صفوى(متوفى 956 ه.ق)و فرزندش ابو الفتح سلطان ابراهيم ميرزا(946-984 ه.ق)در مشهد به كتابت مشغول بود.(3)

رستم على مشهدى عاقبت در سال 970 ه.ق در مشهد درگذشت و در كنار سلطان على مشهدى،موازى پاى مبارك حضرت رضا عليه السّلام مدفون گرديد.(4)

فرزندش«محب على نائى»نيز هنرمند بود.(5)

محمد جواد هوشيار

داشت.(1)و خود را كاتب سلطان مى ناميد.

او در دربار سلطان حسين از احترام خاصى برخوردار بود و تمام كتيبه هاى مساجد هرات و ديگر آثار خيريه زمان سلطان حسين و وزيرش امير عليشير نوايى به خط نستعليق اوست.سلطان محمدنور،سلطان محمد خندان،سلطان محمد ابريشمى،علاء الدّين محمد،زين الدّين محمد و محمد قاسم از مشاهير شاگردان او هستند.(2)سلطان على بعد از تصرف هرات توسط شاهى بيگ ازبك در سال 913 ه.ق به مشهد بازگشت(3)و دهم ربيع الاول سال 926 ه.ق در 85 سالگى درگذشت.خواند مير فوت او را 919 ه.ق نوشته است.(4)او در محاذى پايين پاى حضرت نزديك پنجره ى فولاد به خاك سپرده شد.(5)

وى شعر مى گفت و رساله اى در باب خط و تعليم آن به نظم از او باقى مانده است.

از اشعار اوست:

از جوانى به خط بدى ميلم عشق خط راند از مژه سيلم(6)

غلامرضا جلالى مشهدى-سيد برهان الدّين-جلد اوّل

اين اشعار از اوست:

از فريب باغبان غافل مباش اى عندليب پيش از اين من هم در اين باغ آشيانى داشتم(1)

محمد جواد هوشيار

ضمن تذهيب،جدول سازى و صنعت عكس صاحب ابتكار و مخترع اوليه عكس هاى هفت رنگ به شمار مى آمد، او همچنين در ابرسازى مهارت داشت.(1)

محمد امين بعد از حمله ازبكان-در سال 997 ه.ق-به خراسان،مدتى با خانواده اش به هند رفت و آنجا سال ها در كتابخانه«خان خانان»(محمد رحيم خان بن بيرام خان قرامانلو)به تذهيب كتاب ها پرداخت و پس از آرامش خراسان در زمان شاه عباس(1006 ه.ق)به مشهد آمد.(2)و در همين شهر درگذشت.(3)

محمد جواد هوشيار

نهاد.(1)مصور از نوادر زمان و بسيار خوش صحبت و مهربان بود.(2)فوت مصور در اواخر قرن سيزدهم هجرى قمرى در مشهد واقع شد.

وى به حضور محمد شاه قاجار رسيد و قصيده اى در مدح شاه با صفحه اى نقاشى تقديم كرد كه مورد توجه وى قرار گرفت،تصويرى از محمد شاه كشيد و يك قصيده تهنيت در سال 1273 ه.ق درباره فتح هرات سرود.(3)از آثار ديگر او مى توان به تصوير پيرمرد چوپانى با آبرنگ كه به عصايى تكيه داده و چند گوسفند را مراقبت مى كند با رقم«عمل على مصور متخلص»و قلمدان زيبايى با تاريخ 1294 ه.ق اشاره كرد.(4)

اين اشعار از اوست:

دوش دلبر بى حجاب آمد ز در چون آفتاب كافتاب از شرم رويش مستتر شد در سحاب

بى سحاب آمد مكدر آفتاب اندر نظر زان زمان كز در درآمد بى حجاب آن آفتاب

با رخى كز وى مگوى و با قدى كه از وى مپرس با دهانى كو مجوى و با ميانى كو مياب

روى نيكويش چو گلشن،گلشنى از باغ خلد موى خوش بويش چو خرمن،خرمنى از مشك ناب

روز و شب با نور ظلمت كى قرين با هم شوند از قران روى و موى وى عيان شيئى عجاب(5)

رسول سعيدى زاده

مظلوم-واعظ كرمانشاهى- محمد على،جلد اوّل

است.(1)وى مدتى وزير«فرهاد بيگ» حاكم اصفهان بود.(2)بعد از آنكه فرهاد بيگ مورد غضب شاه عباس(996- 1038 ه.ق)قرار گرفت و كشته شد، شاه اموال آقا ملك را گرفت و او ناچار به مشهد آمد و مدت ها در آنجا متوارى بود تا آنكه با وساطت«حاتم بيگ اعتماد الدوله»(متوفى 1019 ه.ق)شاه عباس از تقصيرش گذشت و در مشهد ماند(3)و در سال 1002 ه.ق درگذشت.(4)

اين رباعى را آقا ملك در مدح حاتم بيگ گفته است:

حاتم كه سخاش اسم همت حى كرد و ز جود زمانه ساغرش پر مى كرد

مى خواست كه با تواش بود شركت اسم اين بود كه روزگار نامش طى كرد(5)

فرزندش تقى اصفهانى فردى شاعر، صاحب ديوان و خطاط بود.(6)كه بعد از درگذشت پدرش به هند رفت و در سال 1013 ه.ق در آنجا چشم از جهان فروبست.(7)

معزاى اصفهانى نيز فرزند ديگر آقا ملك،صاحب كمال و حافظ خمسه و شاهنامه بود كه در 1024 ه.ق در «آگره»وفات يافت.(8)

محمد جواد هوشيار

مانده از او مى توان گفت كه از شاعران مديحه گو و مرثيه سراى اهل بيت عصمت و طهارت است.

قبرش ميان صحن عتيق مقابل ايوان طلا است و لوح سنگ قبرش از سنگ خاراى ممتاز بسيار بزرگ مى باشد.

اين اشعار از اوست:

در يگانه درياى مجمع البحرين به خون تپيده كرب و بلا امام حسين

نه ذو الجناح دگر تاب استقامت داشت نه شاه تشنه لبان پرجلال طاقت داشت

هوا ز جور مخالف چو قيرگون گرديد عزيز فاطمه از اسب سرنگون گرديد

بلندمرتبه شاهى ز صدر زين افتاد اگر غلط نكنم عرش بر زمين افتاد(1)

رسول سعيدى زاده

مولوى قندهارى-محمد حسن-جلد اول

و ادباى فارسى زبان از قرن پنجم تا عصر حاضر»،چاپ 1365 مشهد،«سى سال پشت صحنه تئاتر»،«از هر چمن گلى و از هر خرمن خوشه اى»،تهران 1371 ه.ش،«نمك و نمكدان»،«مجموعه اشعار فكاهى»مشهد 1368 ه.ش، «حاضرجوابى هاى شيرين».(1)

از اشعار اوست:

من به درگاه خدا غير از گنه كارى نكردم ليك دلشادم كه هرگز مردم آزارى نكردم

شرم دارم از خدا و زين همه اعمال زشتم هرچه كردم بر كسى ظلم و ستمكارى نكردم

گرچه از مال جهان همواره دستم بود خالى شكوه اى از رنج و فقر و ذلّت و خوارى نكردم

گر نبردم بهره از شب زنده دارى و عبادت هرگز اندر صورت ظاهر رياكارى نكردم

در درون خود اگر خونابه ى دل شد نصيبم اشك خود را نزد هر دون همتى جارى نكردم

افتخارم اينكه دايم با اديبان مى نشستم كوته انديشان پست سفله را يارى نكردم

گر نبودم ثروت و مكنت براى بذل و بخشش ليك ز ايثار صفا و مهر خوددارى نكردم

عقده ى دل را بر هركس گشودم برملا شد محرم دل بودم اما فاش اسرارى نكردم

حاصل عمرت خديوى چيست؟برگو اين حقيقت كامدم،رفتم ولى كار سزاوارى نكردم(2)

رسول سعيدى زاده

ثامن الائمه على بن موسى الرضا عليه السّلام اشعارى سروده است كه دو بيت آن چنين است:

على بن موسى شاهنشه اورنك او ادنى كه با مهرش چه باك از عالمى باشند اعدايم

بجز مهر و ولاى مرتضى و آل پاك او به بازار دوعالم با كسى خود نيست سودايم(1)

محمد جواد هوشيار ميرزا داود-جلد اول ميرزا عسكرى-جلد اول

نمود.(1)مولانا پس از مدتى اقامت در قزوين اجازه زيارت به عتبات عاليات را يافت و بعد از سفر دوباره به قزوين بازگشت.(2)محب على بى پروا،خوش طبع و ظريف پرداز بود.مفردات خطش متانت لازم را دارد ولى كرسى خط يعنى برابرى و محاذات حروف را ندارد.

اگرچه لطافت قلمش از بسيارى از استادان خط بيشتر است،ولى در شعر ابيات سست و بى بنيان دارد.مولانا نى را نيز خوب مى نواخت،و ازاين رو به «نايى»مشهور گشت.(3)

فوت مولانا نايى پس از مراجعت از زيارت عتبات به سال 973 ه.ق در قزوين واقع شد.در تاريخ فوتش قطعه اى گفته اند كه به وسيله استاد مير سيد احمد مشهدى بر سنگ قبر او نوشته شد:

رفت از جهان فانى ملا محب على حيف يا رب به صدر جنت او را مقام بادا

چون نزد اهل دنيا مقبول و محترم بود در آخرت الهى با احترام بادا

تاريخ سال فوتش پرسيدم از خرد گفت ملا محب على را شافع امام بادا(4)

جسد مولانا را از قزوين به مشهد مقدس نقل و در پايين پاى مبارك امام رضا عليه السّلام در جنب قبر پدرش رستم على مشهدى و سلطان على مشهدى دفن كردند.(5)

رسول سعيدى زاده

نجوميان-اسماعيل-جلد اوّل

1180 ه.ق)در مدت اقامت سه ساله اش در مشهد كه از سال 1142 تا 1145 ه.ق به طول انجاميد با وى معاشرت داشت و او را فردى عابد، زاهد و عارف يافته بود.(1)از گزارش حزين لاهيجى بدست مى آيد كه وى قبل از 1145 ه.ق در مشهد درگذشت.

فرد ديگرى به نام محمد قاسم سراجاى اصفهانى معاصر با شاه سليمان صفوى(1077-1105 ه.ق)وجود داشته كه در فن نقاشى مهارت داشته است و در حدود 1086 ه.ق زنده بوده است.(2)وى را نبايد با محمد قاسم نصاص اروسانى يكى محسوب كرد.

از آنجا كه حزين اين تذكره را به شاعران ايرانى كه داراى مذهب شيعه اثناعشريه بوده اند،اختصاص داده است،نصاص اروسانى را بايد از شاعران شيعى امامى دانست.

از اشعار اوست:

صرف گداز كردم عهد جوانى خويش چون شمع در عذابم ز آتش زبانى خويش(3)

محمد جواد هوشيار

ه.ش در اصفهان متولد شد.پدر و اجدادش شغل استيفاء را در اصفهان داشتند و از طرف مادر نوه خواهر «معتمد الدوله نشاط»بود.چون پدرش مسئوليت امانت وظايف را در مشهد به دست آورد در سن هفت سالگى همراه با او به مشهد آمد و براى هميشه در اين شهر اقامت گزيد.

نصرت خراسانى مدت چهارده سال فقه را در نزد حاج ميرزا حبيب مجتهد خراسانى و فلسفه را در نزد حاج محمد على فاضل،حاج غلامحسين شيخ الاسلام و ميرزا محمد خادم باشى از شاگردان حاج ملا هادى سبزوارى و كلام را در محضر ملا محمد صادق حكمى سبزوارى،تحصيل نمود.در ادبيات و انشاء نيز به مهارت بسيارى دست يافت به گونه اى كه در همان زمان معروف به منشى باشى شد.با حافظه عجيبى كه داشت در بيست سالگى جوان دانشمند و فاضلى شد و انواع خطوط را خوب مى نوشت.(1)

در 21 سالگى به تهران و از آنجا همراه با ميرزا صدرا نجد السلطنه به شيراز رفت و منشى مخصوص محمد تقى ركن الدوله برادر ناصر الدّين شاه و حاكم فارس شد.بعد از آنكه ركن الدوله حكومت خراسان را به دست آورد،با وى به مشهد آمد و در مشهد مشغول به كار گرديد.در اوايل مشروطيت مقام رياست دفتر ايالت خراسان را به عهده گرفت.(2)

سرودن قصايدى در مدح قوام السلطنه موجب سردى رابطه اش با تقى زاده استاندار وقت خراسان شد.در سال 1310 ه.ش ابتدا به فرماندارى كاشمر و بعد به رياست دفتر استاندارى كرمان و معاونت ايالت مازندران مأمور گشت.در تيرماه 1313 ه.ش از سمت هايش عزل و به فرماندارى درگز منصوب شد.در سال 1314 ه.ش از او خواسته شد تا كانديداى نمايندگى

ص:199

مجلس شوراى ملى شود ولى او از پذيرفتن آن خوددارى كرد و طى نامه اى به وزارت كشور تقاضاى بازنشستگى نمود.سرانجام پس از پنجاه سال خدمت چون راه و روش اهل زمانه را پيروى نمى كرد با ماهى سيصد ريال او را بازنشسته كردند.(1)

وى به همراه گروهى از جمله:

غلامرضا خان دره گزى(درگزى)،صيد على خان دره گزى(درگزى)،حاج ميرزا آقا جواهر و حاجى زرگر،انجمن ادبى خراسان را به وجود آوردند.

اعضاى انجمن اگرچه از جهت سياسى به دو گروه مشروطه خواه و مشروعه خواه تقسيم مى شدند،اما دوستى خود را حفظ و به جلسات دوره اى خويش در منازل يكديگر ادامه مى دادند.(2)

نصرت خراسانى بعدها براى معالجه چشم سفرى به فرانسه نمود.(3)او فردى قانع بود و تعصب زيادى در دين داشت.

تا آخر عمرش در طلب علم و دانش بود.در هر موضوعى كه به ميان مى آمد چندين آيه از قرآن يا ابيات شعر مثنوى را به مناسبت مى خواند و مكرر غزليات سعدى را استقبال مى كرد.

سرانجام نصرت خراسانى در 15 خرداد سال 1334 ه.ش در سن 85 سالگى در مشهد درگذشت.استادان بزرگى چون بهار،فرخ،دانش و شكسته از شاگردان او بودند.(4)

از آثار نصرت مى توان به اين كتاب ها اشاره كرد:مثنوى«فروزنده»بر وزن حديقه سنايى چاپ 1331 ه.ش، «فرازنده»در ردّ فرقه بهائيت،«جامع المتفرقه»يا«جامع المتفرقات»به سبك كشكول شيخ بهايى كه چاپ نشد، «ديوان شعر»كه در سال 1347 ه.ش به همت فرزندش عبد الرضا نصرت در تهران چاپ شد و كتابى در شرح شعراى هفت گانه عرب كه از ميان رفته است.(5)

ص:200

از اشعار نغز نصرت است:

شنيدم از لب دهقان پير پاك سرشت هرآن چه ميوه تلخ آورد نبايد كشت

چو صورت تو بود زشت كار نيكو كن چنان مكن كه بود كار زشت و صورت زشت

چه آگهى است ترا و مرا كه بر سر ما قضا چه رفته و بر لوح ما قلم چه نوشت(1)

رسول سعيدى زاده

تاخت با تنها در اقليم بدن تا ملك جان ترك تنها كرد و ملك جان به تنهايى گرفت

بر سر تخت قناعت بى مناعت رخت بست با ندارايى كليد گنج دارايى گرفت

شد ز بى كبر و ريايى در حريم كبريا ترك خودرايى نمود آنگه خودآرايى گرفت

ديد در كثرت چو وحدت يافت در امكان وجوب بر گليم فقر اكليل شهنشاهى گرفت

ديد يك جايى تنافى بحر و بر صياد عشق دام در دريا فكند و صيد صحرايى گرفت

بندگى شايسته باشد اى نقيب اما كجا؟ پيش مولايى كزو هر بنده مولايى گرفت(1)

نقيب را هفت بند شعر در انتقاد از طبقات مردم است.اسامى بندهاى آن عبارت است از:اصوليه،شبستانى، شيخيه،مطربيه،قماريه،خماريه و شكاريه.

از اشعار بند اصوليه اوست:

ساقيا فصل زمستان آمد و ماه صيام باده در اين فصل واجب گشت و در اين مه حرام

امر داير شد ميان حرمت و حكم و وجوب خيز كه استفتا كنيم از حضرت شيخ الانام

شد محرّم واجب و واجب محرّم چاره چيست مجتمع شد امر و نهى آخر چه ترجيح از كدام؟(2)

نقيب داراى مراتب فضل بسيار بود، به گونه اى كه نصايح او به ويژه در رجال دولتى عصر قاجار مؤثر واقع مى شد.(3)

وى در اواخر عمرش پس از حج و زيارت عتبات عاليات،به مشهد مشرف و در رديف خادمان حضرت ثامن الائمّه عليه السّلام قرار گرفت.(4)

بنا به قولى فوت نقيب الممالك در سال 1300 ه.ق در مشهد واقع شد.(5)

اما گروهى مى گويند پس از آنكه نقيب در سال 1302 ه.ق به اصفهان مراجعت كرد،درگذشت.(6)از نقيب دو فرزند به

ص:202

نام هاى ميرزا مهدى ناظم و حاج ميرزا على مجد الحكماء كه از اطباء دربارى بود،باقى ماند.(1)

از آثار نقيب مثنويى است در«ده دفتر»كه در آن از اخلاق معاصرين خويش انتقاد كرده.ديوان شعر او با خط نسخ شامل چهار هزار بيت و 306 صفحه به شماره 1082 در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى نگهدارى مى شود.گزيده اى از ديوان نقيب با نام «باده بى غبار»در سال 1341 ه.ق به صورت سنگى به چاپ رسيده است.(2)

رسول سعيدى زاده

نوقانى-على اكبر-جلد اول

نهاوندى-محمد-جلد اول

نهاوندى-محمد-جلد اول

سرانجام در سال 990 ه.ق در اين شهر فوت كرد.(1)از شاگردان برجسته وى مى توان از شاه محمد مشهدى نام برد.(2)

از آثار مولانا مى توان به موارد زير اشاره كرد:

يك نسخه خمسه نظامى به قلم كتابت خوش با رقم و تاريخ«تمت الكتاب المسمى به شرف نامه...فى 15 من شهر شعبان المعظم سنه احدى و ستين و تسعمائه و انا العبد المذنب الراجى سليم،غفر اللّه ذنوبه و ستر عيوبه»در موزه آثار اسلامى و ترك، استانبول،يك قطعه به قلم كتابت جلى خوش در مجموعه سلطان القرائى تهران،سه قطعه در مرقع هاى مختلف به قلم سه دانگ و دو دانگ و كتابت خوش در كتابخانه خزينه اوقاف استانبول،يك قطعه از مرقع مالك ديلمى به قلم دو دانگ و كتابت خوش، در همان كتابخانه،دو قطعه از مرقع سيد احمد مشهدى به قلم سه دانگ و دو دانگ و كتابت خوش،يك نسخه چهل حديث و ترجمه فارسى آن به قلم نيم دو دانگ و كتابت خفى رنگه در مجموعه مهدى بيانى.(3)

رسول سعيدى زاده

سلطان عليك و مير عليك بنويس.(1)

مولانا كوشش كرد و هم رديف مير على سلطان قرار گرفت.(2)آثارش لطافت شيوه سلطان على را داشت و از لحاظ استوارى و يكنواختى شيوه مير على را دارا بود.(3)اشتياق وى به مشق كردن آن قدر بود كه شب هاى تابستان از اول شب تا صبح در زير نور مهتاب مى نشست و مشق جلى مى كرد.

در اواخر عمر به ضعف بينايى دچار شد و از عينك استفاده مى كرد.(4)در كتابت خطوط بى نظير و در قطعه نويسى جلى و خفى استاد بود.(5)در خفى و غبار مخترع سبكى است كه بعدها بابا شاه اصفهانى(909 ه.ق)آن را تكميل كرد.(6)