ص :2

مشاهیر مدفون در حرم رضوی

ابراهیم زنگنه

با همکاری و ویراستاری علمی غلامرضا جلالی.

ص :3

ص :4

الف15ابرقويى-محمود(-1314 ه.ش)61

16ابطحى سدهى-سيد محمد باقر(1290-1365 ه ش)61

17ابطحى سدهى-سيد محمد على(1294-1371 ه ق)62

18ابن ابى جمهور احسايى-محمد(-زنده 904 ه ق)62

19ابو ترابى-سيد عباس(1295-1379 ه ش)64

20ابو ترابى-سيد على اكبر(1318-1379 ش)65

اديب اول-اديب نيشابورى-عبد الجواد

21اديب بجنوردى-سيد حسين(1259-1341 ه ش)66

22اديب خاورى-حسن(-1386 ه ق)68

اديب دوم-اديب نيشابورى-محمّد تقى 23اديب نيشابورى-عبد الجواد(1281-1344 ه ق)69

24اديب نيشابورى-محمّد تقى(1315-1396 ه ق)71

25اديب هروى-محمّد حسن(1263-1347 ه ش)73

26اردبيلى-مير علينقى(-زنده 1135 ه ق)75

27اردبيلى-مير علينقى(-زنده 1135 ه ق)77

28اردوبادى-ابى الحسن على(-966 ه ق)78

29ازغدى-محمّد اسماعيل(1160-1231 ه ق)78

30استرآبادى-محمّد تقى(-1058 ه ق)79

31استرآبادى تهرانى-عبد النبى(-1340 ه ق)79

32اشرف الواعظين-حسن(-1381 ه ق)80

33اشكورى-سيد حسين(-1365 ه ق)80

34اصفهانى-ابراهيم(1290-1339 ه)81

اصفهانى-اسد اللّه-مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه

35اصفهانى-حسنعلى(1279-1361 ه ق)81

ص:6

36اصفهانى-محمّد باقر(1239-1319 ه.ق)84

37اصفهانى-مهدى(1303-1365 ه ق)85

38اصفهانى-ميرزا محمّد مهدى(1152-1218 ه ق)88

39اعدادى خراسانى-محمّد رضا(1307-1362 ه.ش)89

40امام جمعه-اسماعيل(1207-1262 ه ق)91

41امامى تربتى-عبد اللّه(1281 ه ق-1362 ه ش)92

امين الاسلام-طبرسى-فضل بن حسن

42انصارى-محمود(1305-1377 ه ش)93

43ايازى-سيّد حيدر(1312-1401 ه ق)95

44ايروانى-سيّد مرتضى(1322-1410 ه ق)96

45ايسى محصل-على(1259-1359 ه ش)96

ب46بافقى-سيّد حسين(-1304 ه.ق)99

47بافقى-شرف الدّين على(894-974 ق)99

48بافقى-محمّد على(-1339 ه ق)100

49بالاخيابانى-عبد الحسين(1262-1344 ه ق)101

بالاخيابانى-محمّد رحيم-بروجردى-محمّد رحيم

50بجستانى-حسين(1275-1356 ه ش)102

51بجنوردى-محمّد تقى(-1314 ه ق)103

52بجنوردى-مرتضى(-1350 ه ق)104

53بحر العلوم رشتى-سيّد حسن(1314-1397 ه ق)105

54بختيارى-سيّد محمّد رضا(-1339 ه ش)106

براتعلى-حاجى ميرزا-جلد دوم

55برسى-عبد الجواد(-1382 ه ق)107

ص:7

56بروجردى-سيّد محمّد رضا(-1363 ه ش)107

57بروجردى-على اكبر(-1348 ه ق)108

58بروجردى-محمّد رحيم(1224-1309 ه ق)109

59برهانى-سيّد حبيب اللّه(-1376 ه ق)110

60بسطامى-على(1316-1407 ه ق)111

61بسطامى-نوروز على(1237-1309 ه ق)111

62بمرودى قاينى-على(-1315 ه ق)112

63بنابى-على(-1305 ه ق)113

64بنى هاشمى بذرگر-على اكبر(1320-1376 ه ش)113

65بنى هاشمى كردكوهى-سيّد آقابزرگ(-ح 1380 ه ق)115

66بهاء الدّين عاملى-محمد(953-1030 يا 1031 ه ق)115

67بهبهانى-شمس الدّين(-1248 ه ق)117

بيات-محمّد حسن-عارف نيشابورى-محمد حسين

68بيرجندى-عبد العلى(-ح 934 ه ق)118

69بيرجندى-محمّد حسن(-1334 ه ش)120

پ70پايين خيابانى-حسن(-1342 ه ق)121

71پشت مشهدى-سيّد عبد الرحيم(-1294 ه ق)121

پير پالان دوز-عباسى-محمّد عارف

72پيشنماز-سيّد محمّد(-1324 ه ق)122

73پيشنماز-محمّد على(-1290 ه ق)122

ت74تبريزى-على(1282-1340 ه ق)123

ص:8

75تبريزى-غلامحسين(1260-1359 ه ش)123

تجلّى-نهاوندى-محمد

76تربتى-اسحاق(1157-1237 ه ق)126

77تربتى-حسين(-1305 ه ق)127

78تربتى-عباس(-1322 ه ش)127

79تربتى-محمّد(سده 14-13)130

80تربتى-محمّد صالح(-1246 ه ق)130

81تربتى-ميرزا نصر اللّه(1230-1298 ه ق)131

82تربتى خراسانى-على اكبر(-1331 ه ق)132

83ترشيزى-اسماعيل(-1323 ه ق)132

84تسترى-على ايوب(-1322 ه ق)133

85تقوى-مهدى(1286-1360 ه.ش)133

86تقوى بجنوردى-رضا(1275-1352 ه.ش)134

87توسلى-قربانعلى(1295-1370 ه.ش)134

88توسّلى-محمّد حسين(ح 1275-1367 ه.ق)135

89تونى بشرويه اى-احمد(سده 11 هجرى)137

90تهرانى-حسنعلى(-1325 ه ق)137

91تهرانى-عبد الوهاب(-1312 ه.ق)138

92تهرانى-غلامعلى(-1337 ه ق)139

93تهرانى-محمّد رضا(-1326 ه ق)139

94تهرانيان-محمّد كاظم(1240-1320 ه ش)140

ث95ثقفى-زين العابدين(1278-1370 ه ش)142

96ثقفى-محمّد(1313-1405 ه ق)142

ص:9

ج97جبرئيلى-غلام سرور(1306-1376 ه ش)144

98جزايرى-سيّد فخر الدّين(1268-1353 ه ش)145

99جعفرى-محمّد تقى(1304-1377 ه ش)145

100جلالى همدانى-سيّد محمد(1286-1362 ه ش)147

جناب-گرگانى-محمّد حسين

چ101چايچى-على اصغر(1295-1374 ه ش)149

ح102حائرى-سيّد حسين(-1365 ه ق)150

103حائرى-سيّد عليرضا(1304 ه.ق-)150

حائرى موسى-جلد دوم

حائرى خراسانى-آرام-محمّد يوسف

حائرى زعفرانى-رضوى-محمّد

حاج آخوند-تربتى-عباس

حاج عالم-آيت اللهى-سيّد محمّد باقر

حاج رئيس-رئيس-محمود

104حافظيان-سيّد ابو الحسن(1282-1360 ه ش)151

105حجازى طبسى-سيّد ابراهيم(1304-1377 ه ش)153

106حجت طباطبايى-محمّد باقر(1298-1380 ه ش)155

107حجت كاشانى-حسن(-1312 ه ش)156

108حرّ عاملى-احمد(ح 1041-1120 ه ق)156

109حرّ عاملى-حسن(1000-1063 ه ق)156

ص:10

110حرّ عاملى-محمّد(1033-1104 ه ق)157

111حرّ عاملى-محمّد رضا(-1110 ه ق)159

112حرفوشى عاملى-ابراهيم(-1080 ه ق)159

حسين-سيّد ميرزا-رضوى-ميرزا حسين

113حسينى-ابو جعفر محمّد(-452 ه ق)159

حسينى-كاشانى-سيد حسن

114حسينى بجنوردى-اسماعيل(1241-1325 ه ش)160

115حسينى تبريزى-محمّد حسين(-1350 ه ق)161

116حسينى تبريزى-محمود(1320-1381 ه ق)162

117حسينى تهرانى-محمّد حسين(1345-1416 ه ق)162

حسينى جلالى-محمّد-جلالى همدانى-محمّد

118حسينى خسروشاهى-سيّد احمد(1330-1397 ه.ق)164

119حسينى لواسانى-حسن(1308-1400 ه ق)165

120حسينى نيشابورى-ابراهيم(-1012 ه ق)167

121حسينى يزدى-حسن(-1380 ه ش)167

122حكمت نيا-محمّد باقر(1298-1380 ه ش)168

123حكيم زرگر-غلامحسين(-1359 ه ق)170

حكيم سديد-قمى سديد-جلد دوم

خ124خاتون آبادى-محمّد حسين(-1151 ه ق)171

خادم باشى-مجيد فياض-عبد المجيد

125خادمى اصفهانى-سيّد حسين(1280-1363 ه ش)172

126خالصى-محمّد مهدى(1277 يا 1276-1343 ه ق)174

127خامنه اى-سيّد جواد(1313-1406 ه ق)176

ص:11

128خبوشانى-محمّد حسين(-1262 ه ق)177

129خبوشانى-محمّد على(-1236 ه ق)178

130خرازى نجفى-محمّد باقر(1315-1400 ه ق)178

131خراسانى-عباد(-ح 1310 ه ق)179

132خراسانى-عبد اللّه(-1373 ه ق)179

133خراسانى-عبد الوهاب(-1268 ه ق)180

134خراسانى-على/179(-ح 1356 ه ق)180

135خراسانى-فضل اللّه(-997 ه ق)180

136خراسانى-محمّد(-زنده 1381 ه ق)181

137خراسانى-محمّد اسماعيل(1255-1330 ه ق)181

خراسانى-محمّد حسن-اديب هروى-محمّد حسن

138خراسانى-ملاّ هاشم(1284-1352 ه ق)182

139خراسانى مشهدى-حسين(-1175 ه ق)183

140خراسانى نجفى-سيّد مهدى(-ح 1273 ه ق)183

141خرقى-محمّد على(1248-1338 ه ش)184

142خلخالى-سيّد محمّد باقر(-1333 ه ق)185

خليفه سلطان-اصفهانى-اسد اللّه

د143دامغانى-محمّد كاظم(1316-1401 ه ق)186

144درچه اى زاده-سيد ابو العلى(-1339 ه ش)187

145دزفولى نجفى-سيّد احمد(1280-1355 ه.ق)188

146دستغيب شيرازى-سيّد عبد الحسين(1283-1384 ه.ش)189

147دهكى قاينى-اسماعيل(-1335 ه.ق)191

ص:12

ذذبيحى قوچانى نجفى-ذبيح اللّه-قوچانى-ذبيح اللّه

ر148رئيس-محمود(-1372 ه ق)194

149رئيسى-محمّد تقى(1312-1404 ه ق)194

150راثى-حسين(1274-1337 ه.ش)195

151راشد محصل-محمّد حسين(1279-1353 ه.ش)196

152ربانى-صدر الدّين(-1363 ه ش)197

153رجائى-سيد محمّد رضا(1295-1360 ش)198

154رستمدارى-محمّد(سده 10 هجرى)198

155رشتى نجفى-محمّد(1297-1352 ه ش)199

156رضوى-ابو الحسن(1246-1311 ه ق)201

157رضوى-ابو صالح(-1090 ه ق)202

158رضوى-احمد(1242-1304 ق)202

159رضوى-احمد(-1312 ه ق)203

160رضوى-اسماعيل(1242-1321 ه ق)203

161رضوى-حسن(-1278 ه ق)204

162رضوى-حسين(1258-1322 ه ق)205

163رضوى-زين العابدين(-بعد از 1266 ه ق)206

164رضوى-صادق(-1269 ه ق)207

165رضوى-طاهر(-1325 ه ق)208

166رضوى-عبد الجواد(-1291 ه ق)208

رضوى-عبد الحسين-جلد سوم

167رضوى-عبد اللّه(1151-1239 ق)209

ص:13

168رضوى-على(1325-1387 ه ق)209

169رضوى-على(-1319 ه ق)211

170رضوى-على اصغر(-1332 ه ق)211

171رضوى-على نقى(-1250 ه ق)212

172رضوى-محمد(1283-1363 ه ق)212

173رضوى-محمد(1180-1253 يا 1255 ه ق)213

174رضوى-محمد(1190-1264 ه ق)214

رضوى-سيد محمّد،قائم مقام التوليه-جلد سوم

175رضوى-محمّد(1090-زنده تا 1135 ه.ق)215

176رضوى-محمّد ابراهيم(1273-1334 ه ق)216

177رضوى-محمّد باقر(1270-1342 ه ق)217

178رضوى-محمّد بن احمد(سده 4 قمرى)218

179رضوى-محمّد تقى(-1149 ه ق)218

180رضوى-محمّد تقى(-1150 ه ق)219

181رضوى-محمّد تقى(1274-1365 ش)220

182رضوى-محمّد جعفر(-1025 ه ق)222

183رضوى-محمّد حسن(1250-1329 ه ق)222

184رضوى-محمّد على(1239-1311 ه ق)223

185رضوى-محمّد على(-1309 ه ق)224

رضوى-محمّد محسن-جلد سوم

186رضوى-محمّد معصوم(-1232 ه ق)225

رضوى-محمّد مهدى-جلد سوم

187رضوى-معصوم(سده 14 قمرى)225

188رضوى-مهدى(-1267 ه ق)226

رضوى-هدايت اللّه-جلد سوم

ص:14

189رضوى قاينى-حسن(-زنده تا 1056 ه ق)226

190رفيع الدّين-سيّد محمّد(-1082 ه ق)227

191روغنى-شيخ محمّد صالح(1019-1116 ه.ق)227

ززاهد-موسوى-عليرضا

192زاهدى-جعفر(1335-1419 ه ق)230

193زنجانى-ابو طالب(1259-1329 ه ق)232

194زنجانى-محمّد رضا(-1350 ه ق)233

زواره اى يزدى-مهدى-طباطبايى يزدى

زين الائمه-آقابزرگ-زين الائمه

س195ساعدى خراسانى-محمد باقر(1036-1382 ش)234

196سبزوارى-ابو الحسن(-ح 1313 ه ق)237

197سبزوارى-اسماعيل(-1262 ه ق)237

سبزوارى-حسين-فقيه سبزوارى-حسين

198سبزوارى-سيّد جعفر(سده 13 قمرى)238

سبزوارى-سيد عبد اللّه-رضوى-عبد اللّه

199سبزوارى-سيّد محمّد(1118-1198 ه ق)238

سبزوارى-سيد مرتضى-واعظى سبزوارى

200سبزوارى-شرف الدّين محمّد(سده 10 قمرى)239

سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى

سبزوارى-محمّد رضا-قاينى-محمّد رضا-جلد دوم

201سبزوارى-مير شاه قاسم(-قرن 12 ه.ق)239

ص:15

202سبزوارى-يحيى(-1366 ه ق)240

203سبط-مرتضى(1273 ه ق-1347 ه ش)240

سبط الشيخ-دزفولى نجفى-سيد احمد

204سبط الشيخ-سيّد محمّد(-1366 ه ش)241

205سبط الشيخ-سيد محمد على(1330-1408 ه ق)241

206سجادى-سيّد عبد الحميد(1325-1369 ه.ش)241

207سدهى-سيّد محمّد رحيم(-1337 ه ق)244

208سرابى-سيّد مصطفى(-1350 ه ش)244

209سرابى-محمّد تقى(-1352 ه ق)245

210سرّاج-عبد اللّه(-378 ه ق)245

211سعيدى كاشمرى-محمّد صادق(1312-1375 ه ش)246

212سلطان الفقراء-محمود(سده 13 ه ق)248

سلطان القرّاء-حسينى تبريزى-محمّد حسين

213سلطانى گلشيخى-ابراهيم(1284-1368 ه ش)248

214سمنانى-ميرزا عباس(-1291 ه ق)250

سيد قصير-رضوى-محمّد

215سيبويه-محمد حسن(1342-1401 ه.ق)250

216سيستانى-زين العابدين(-1355 ه ق)251

217سيستانى-على(-1340 ه ق)252

ششانه چى-مدير شانه چى-كاظم

218شاه عبد العظيمى-مهدى(-1308 ه ق)253

219شاهرودى-حسين(1315-1410 ه ق)253

220شاهرودى-عباس(-1341 ه ق)254

ص:16

221شريفى شيرازى-مرتضى(-974 ه ق)255

222شفتى-ميرزا محمّد باقر(-1319 ه ق)256

223شفيعى-عبد الحسين(1263-1338 ه ش)256

224شكوه الواعظين(-1368 ه ق)257

شمس المحدثين-ودود-حسن

225شوشترى-على(-1366 ه ق)258

226شهرستانى-سيّد عبد الرضا(1340-1418 ه ق)258

227شهيدى-على اكبر(1315-1407 ه ق)260

شهيدى-نظام الدّين-جلد دوم

228شيخ الاسلام-عبد الرحمن(-1290 ه ق)261

229شيخ الاسلام-غلامحسين(1246-1319 ه ق)261

230شيخ الاسلام اصفهانى-على اكبر(-1350 ه ق)262

شيخ الحكماء-تهرانى-محمّد رضا

231شيخ الرئيس-حسين(1312 ه ق-1403 ه ق)262

232شيخ العصر-غلامرضا(-1301 ه.ق)263

شيخ بهائى-بهاء الدّين عاملى-محمّد

شيخ رئيس-رئيسى-محمّد تقى

233شيخ زاده-محمّد جواد(1285-1356 ه ش)263

شيخ غلامحسين ترك-تبريزى-غلامحسين

شيخ محمّد كبير-قوچانى-محمّد

شيخ ورپا-واعظ كرمانى-على اكبر

234شيرازى-ابو الحسن(1293-1379 ش)265

235شيرازى-اسد اللّه(-1338 ه.ق)266

شيرازى-سيد ابو القاسم-جلد دوم

236شيرازى-سيّد عبد اللّه(1271-1363 ه ش)267

ص:17

237شيرازى-محمّد حسين(-1343 ه ق)269

238شيرازى-نصر اللّه(1239-1291 ه ق)269

239شيروانى اصفهانى-محمّد(-1098 ه ق)270

صصاحب الزمانى-سيد حسن-جلد دوم

240صادقى-قاسم(1315-1360 ه ش)272

صبورى-محمّد كاظم-جلد دوم

241صدر العلماء-سيّد جعفر(-1335 ه ق)273

242صدر العلماء-ميرزا محسن(-1335 ه ق)274

صفاى اصفهانى-محمد حسين-جلد دوم

صفى آبادى-خبوشانى-محمّد حسين

ضياء الادباء-محمّد مهدى-جلد دوم

ط 243طالقانى-نظر على(-1306 ه ق)275

244طاهر-مظفر حسين(1350-1408 ه.ق)275

245طباطبايى ساروى-محمّد(-1310 ه ق)278

246طباطبايى قمى-مهدى(-ح 1358 ه ش)278

247طباطبايى نايينى-سيّد سعيد(1255-1337 ه ش)279

248طباطبايى يزدى-مهدى(1285-1346 ه ق)280

249طباطبايى يزدى مشهدى-عبد الحسين(1273-1336 ه ق)280

250طبرسى-فضل بن حسن(-548 ه ق)281

251طبسى-محمّد حسين(-1336 ه ق)283

252طبسى-ولى اللّه(-1363 ه ق)284

ص:18

253طبيب كابلى-سيّد عليخان(قرن 13 ه.ق)284

طسوجى-ايسى محصل-شيخ على

ع254عابدى قائنى-سيّد محمّد(1325-1404 ه ق)285

255عارف الزين-احمد(1262-1339 ه ش)286

عارف عباسى-محمّد-عباسى-محمّد عارف

256عارف نيشابورى-محمّد حسن(-1262 ه ق)287

257عاملى-بدر الدّين(-پيش از 1104 ه ق)288

258عاملى-حسن(-1300 ه ق)288

259عاملى-حسين(-اوايل سده 11 قمرى)289

260عاملى-عبد العالى(926-993 يا 994 ه ق)289

261عاملى-على(1013-1103 ه ق)290

262عاملى بازورى-ابراهيم(-بعد از 1030 ه ق)291

263عاملى جبعى-سيد حسين(-1069 ه ق)291

264عاملى جبعى-حسين(1056-1078 ه ق)292

265عباسى-محمّد عارف(زنده در سده 10 ه.ق)292

266عبايى-حسين(1292-1374 ه ش)293

267عرب-على(-1383 ه ق)294

عرب زاده-آقا نجفى همدانى-محمّد

268عربى خوان-حسن(-1339 ه ق)294

269عصار-سيّد محمّد(1264 يا 1265-1356 ه ق)295

270عصار خراسانى-سيّد حسن(-1359 ه ق)296

271عطّار-محمّد على(986-1066 ه ق)296

علامه حائرى مازندرانى-مازندرانى-محمّد صالح

ص:19

علامه سمنانى-مازندرانى-محمّد صالح

272علم الهدى-سيّد ابراهيم(-1378 ه ش)297

273علم الهدى-على(1273-1359 ه ش)298

274علم الهدى-محمّد(1306-1367 ه.ش)300

275علمى اردبيلى-محمد(1288-1366 ه ش)301

276علوى-سيّد محمّد(1291-1367 ه ش)303

277علوى-سيّد محمود(1276-1340 ه ش)304

278عليزاده-على اكبر(1306-1378 ه ش)305

عماد الدّين تهران-فهرستى،محمّد مهدى

279عيدگاهى-عبد الرحيم(1280-1334 ه ق)306

280عيدگاهى-محمّد(-1360 ه ش)307

281عيدگاهى-مرتضى(1303-1392 ه ق)308

282عيناثى-حسين(سده 12 قمرى)309

283عيناثى-سيّد محمّد(-1085 ه ق)309

غغروى اصفهانى-مهدى-اصفهانى-مهدى

284غلامعلى پور-يعقوب(1298-1363 ش)310

ففائقى-غلامعلى-تهرانى-غلامعلى

فارسى-نصر اللّه-مدرس شيرازى-نصر اللّه

فاضل بسطامى-بسطامى-نوروز على

285فاضل خراسانى-محمّد على(-1342 ه ق)311

فاضل سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى

ص:20

فاضل قندهارى-عبد اللّه-جلد دوم

286فرزلى-حسين(قرن 11 ه.ق)313

فريد-نهاوندى-محمّد

287فقاهتى سبزوارى-سيّد ابو الفضل(-1360 ه.ش)313

288فقيه-ذبيح اللّه(1267-1329 ه ش)313

289فقيه سبزوارى-حسين(1309-1384 ه ق)314

290فقيه سبزوارى-سيّد جواد(1309-1384 ه.ش)315

291فقيه قاينى-سيّد حسين(1239-1333 ه.ش)318

292فلسفى-ميرزا على(1299-1384 ه.ش)320

293فهرستى تهرانى-محمّد مهدى(-1315 ه ش)325

294فهرى زنجانى-سيد احمد(1301-1385 ه.ش)325

فياض-عبد المجيد-مجيد فياض-عبد المجيد

295فيض گنابادى-عبد الرحيم(1276-1364 ه.ش)328

ق296قابچى-حسن(-1345 ه.ق)330

297قاسم(-1309 ه ق)330

298قاينى-ابو تراب(-ح 1328 ه ق)331

299قاينى-سيد جواد(سده 14 شمسى)331

300قاينى-شاه ميرزا(-1092 ه ق)332

قبلة الكتّاب-مشهدى-سلطان على،جلد دوم

قدس-رضوى-محمّد

قدس خراسانى-جلد دوم

301قزوينى-مجتبى(1318-1386 ه ق)332

302قزوينى-مهدى(-1313 ه ق)334

ص:21

303قزوينى-هاشم(1270-1339 ه ش)334

قصير-سيّد محمّد-رضوى-محمد

304قصير ثانى-محمّد(-1278 ه.ق)337

قطب المحدثين-موسوى-موسى

305قمى-حسن(1329-1428)338

قوام الحكماء-حسينى بجنوردى-اسماعيل

306قوچانى-ذبيح اللّه(1329-1414 ه ق)340

307قوچانى-رمضانعلى(-1366 ه ق)341

308قوچانى-سيّد رضا(-1368 ه ق)342

309قوچانى-محمّد(1294-1364 ه ق)342

ك310كاشانى-سيّد حسن(-1342 ه ق)344

311كاشانى-عبد اللّه(-1303 ه ق)345

312كاظمينى-محمد حسن(-1305 ه ش)345

313كافى-احمد(-1389 ه ق)346

314كافى مشهدى(-969 ه ق)347

315كامياب-سيّد رضا(1329-1360 ه ش)347

كاهانى-قوچانى-سيد رضا

كبير-مهدى-واعظ-مهدى

316كجورى-ابو القاسم(1279-1337 ه.ق)349

317كجورى-عبد النّبى(1333-1419 ه ق)351

318كجورى تهرانى-محمد باقر(1255-1313 ه ق)353

319كدكنى-هادى(1268-1353 ه ش)354

كركى-عاملى-عبد العالى

ص:22

320كركى جزائرى-على بن هلال(-ح 904 ه ق)355

321كرمانشاهى-محمّد نجف(-1292 ه ق)356

322كرمانى-على(-1322 ه ق)356

323كفايى-ميرزا احمد(1300-1391 ه ق)357

324كفعمى-محمّد(1289-1362 ه ش)359

325كلباسى-محمّد تقى(1283-1325 ه ش)360

326كلباسى-محمّد حسين(-1340 ه ق)361

327كلباسى-محمود(-1365 ه ق)361

328كلباسى-ميرزا رضا(1295-1383 ه ق)362

كوثر قمى-عبد الكريم-جلد دوم

329كوهستانى-محمّد(-1351 ه ش)364

كوهسرخى-ترشيزى-اسماعيل

گ330گرگانى-محمّد حسين(-1353 ه ق)366

331گلپايگانى-حبيب اللّه(1297-1384 ه ق)367

332گلپايگانى-سيّد محمد باقر(1245-1315 ه ق)367

333گلستانه-سيّد محمّد على(1277-1361 ه ق)369

گنابادى-على-معصومى-على

334گيلانى-محمّد رفيع(-1160 ه ق)370

م335مازندرانى-محمّد صالح(1297-1391 ه ق)371

336مجتهدپور-عبد اللّه(1270-1348 ه ش)372

337مجتهد تبريزى-محمّد يوسف(-1310 ه ق)373

ص:23

مجتهد جرفادقانى-گلپايگانى-محمد باقر

338مجتهد خراسانى-ميرزا حبيب اللّه(1266-1327 ه ق)374

مجتهد رضوى-رضوى-محمّد ابراهيم

339مجتهد قوچانى-ذبيح اللّه(1274-1335 ه ق)376

مجتهد كاشانى-كاشانى-عبد اللّه

340مجتهد نيشابورى-محمّد باقر(-1327 ه ق)378

341مجتهدى-اسماعيل(1276-1369 ه ش)378

342مجتهدى-جعفر(1303-1374 ه ش)379

343مجتهدى-عبد اللّه(-1379 ق)380

344مجتهدى سيستانى-محمود(1311-1372 ه.ش)382

345مجيد فياض-عبد المجيد(ح:1277-1341 ه ق)382

346محامى-غلامحسين(-1333 ه ش)383

347محامى-محمّد رضا(1310-1377 ه ش)385

348محدث خراسانى-على(1329-1370 ه ق)387

349محقق-بمانعلى(-1335 ه ق)388

350محقق سبزوارى-محمّد باقر(1017-1090 ه ق)389

351محقق قوچانى-عبد الحسين(-1369 ه ق)391

352محلاتى-محمّد(-1306 ه ق)391

353محمدى-جعفر(1310-1368 ه ش)392

354مختارى-تاج الدّين على(سده 10 قمرى)392

355مدرّس-سيّد محمّد جواد(-1335 ه ق)393

356مدرّس-عبد الرحمن(1268-1328 ه ق)393

357مدرس-ميرزا محمّد تقى(-1280 ه ق)394

مدرس رضوى-رضوى-حسين

مدرس رضوى-رضوى-محمّد باقر

ص:24

358مدرس غروى-رضا(1307-1370 ه ش)394

359مدرّس قصيرى-سيّد على اكبر(سده 14 قمرى)396

360مدرّس يزدى-سيّد جلال(1327-1379 ه ق)396

361مدرّس يزدى-ميرزا احمد(1306-1391 ه ق)397

362مدرّسى حسينى-سيد محمد رضا(1310-1359 ه ش)398

363مدرسى خراسانى-سيّد مرتضى(1279-1342 ه.ش)399

364مدقق خراسانى-على اكبر(1315-بعد از 1380 ه ق)400

365مدير شانه چى-كاظم(1306-1381 ه ش)403

366مرتضوى-احمد(1280-1347)405

367مرتضوى-محمد(1262-1324 ه.ش)406

368مرعشى-سيّد كاظم(1337-1423 ه ق)407

369مرعشى شوشترى-مير اسد اللّه(888-963 ه ق)408

370مرواريد-حسنعلى(1329-1425 ه.ق)410

371مرواريد-محمد رضا(1299-1338 ه ق)415

372مروج خراسانى-على اكبر(1310-1400 ه ق)418

مشايخ-كجورى-ابو القاسم

مشهدى-رضوى-محمّد زمان

373مشهدى-ابراهيم(-1148 ه ق)418

374مشهدى-ابو محمّد(-1240 ه ق)419

375مشهدى-اسفنديار(-1125 ه ق)420

376مشهدى-سيد برهان الدّين(-919 ه ق)420

377مشهدى-سيّد محمّد صالح(-1246 ه ق)420

378مشهدى-عبد الخالق(-ح 1320 ه ق)420

379مشهدى-فخر الدّين(-1097 ه.ق)421

380مشهدى-فضل اللّه(-914 ه ق)422

ص:25

381مشهدى-محمّد(1182-1257 ه ق)422

382مشهدى-محمّد رحيم(-1117 ه.ق)423

383مصباح-سيّد اسد اللّه(1293-1362 ه ق)423

384مصباح-سيّد مرتضى(1324-1372 ه ق)424

385مصطفوى-سيّد جواد(1301-1368 ه ش)425

386معصومى-على(1301-1379 ه ق)428

387معين الغرباء-ابو القاسم(-1339 ه ق)429

388مقدس-حسن(-1409 ه ق)430

389مقدّس-حسين(1312-1408 ه ق)431

390ملاباشى-محمّد باقر(-1320 ه ق)432

391ملاباشى-مرتضى(-1387 ه ق)433

ملا رفيعا-گيلانى محمد رفيع

ملاّ محمّد مشكّك-رستمدارى-محمد

392منجم-مهدى(-1337 ه ق)434

393مؤذن-محمّد على(-1078 ه ق)434

394مؤذّن علوى-حاج آقا(1285-1374 ه ش)434

395موسوى-سيّد موسى(1308 ه ق-)435

396موسوى-عليرضا(-1374 ه ق)436

397موسوى-عماد الدّين يحيى(-558 ق)437

398موسوى-موسى بن احمد(قرن 6 ق)437

399موسوى اصفهانى-عبد الحميد(1314-1381 ه ق)438

400موسوى اصفهانى-على(1332-1393 ه ق)439

401موسوى تونى-ميرك(-1098 ه ق)441

402موسوى حجازى خراسانى-ابو القاسم(-1341 ه ش)442

403موسوى خلخالى-محمّد صادق(1307-1368 ه ش)443

ص:26

404موسوى گرمارودى-محمّد على(1292-1375 ه.ش)444

405موسوى ملايرى-عبد اللّه(-1344 ه ق)449

406موسويان-حسن(1300-1364 ه ش)450

مولانا ميرزا-شيروانى اصفهانى-محمد

مولوى صاحب-نبى بخش

407مولوى قندهارى-محمّد حسن(1280-1377 ه ش)453

408مؤيّد الاسلام-سيّد جلال الدّين(1242-1309 ه ش)454

مهدوى دامغانى-محمّد كاظم-دامغانى-محمّد كاظم

ميبدى-يزدى-حسين

ميرخدائى-محمد تقى-رضوى-محمد تقى

409ميردامادى-حسن(1310-1367 ه ش)456

410ميردامادى-سيّد هاشم(1303-1380 ه ق)458

ميرزا بابا-شيرازى-سيد ابو القاسم

411ميرزا داود(1190-1240 ه ق)460

ميرزا رفيعاى نايينى-رفيعا-محمد

412ميرزا عبد الجواد(1188-1246 ه ق)461

413ميرزا عسكرى(1211-1280 ه ق)462

414ميرزا محمّد جعفر(1253-1335 ه ق)463

415ميرزا هاشم(1283-1343 ه ق)464

416ميرزا هاشم(1209-1269 ه ق)464

417ميرزا هدايت اللّه(1178-1248 ه ق)465

418ميلانى-سيّد محمّد هادى(1313-1395 ه ق)467

ن419ناظر-محمّد تقى(-ح 1248 ه ق)474

ص:27

ناظر-محمّد صادق-جلد سوم

ناظر-محمّد مهدى-جلد سوم

نجف آبادى-ميردامادى-حسن

نجف آبادى-ميردامادى-هاشم

420نجفى-محمد حسين(1281-1339 ه ق)475

نجفى-مهدى-خديو گيلانى،جلد دوم

421نجفى فردوسى-عبد الحسين(1289-1365 ه ق)476

422نجفى مسجد شاهى-مهدى(-1393 ه ق)477

423نجوميان-اسماعيل(1262-1356 ه ش)478

نخودكى-اصفهانى-حسنعلى

424نمازى شاهرودى-على(1332-1405 ه ق)479

425نوقانى-على اكبر(1300-1370 ه ق)480

426نوقانى-محمّد رضا(ح 1237-1340 ه ش)486

427نوقانى-محمد مهدى(1305-1371 ه ش)487

428نهاوندى-حسن(ح 1276-1330 ه ق)488

429نهاوندى-على اكبر(1278-1369 ه ق)489

430نهاوندى-محمّد(-1389 ه ق)495

431نهاوندى-محمّد(1291-1371 ه ق)497

و432واعظ-احمد(1240-1303 ه ق)500

433واعظ-احمد(1320 ه ق-)501

434واعظ-مهدى(1255-1320 ه ق)501

واعظ پايين خيابانى-حسن-پايين خيابانى-حسن

ص:28

واعظ تهرانى-محمّد باقر-كجورى تهرانى-محمد باقر

435واعظ خراسانى-مهدى(1286-1370 ه ق)502

436واعظزاده مقدس-محمّد(1272-1362 ه ش)505

437واعظ طبسى-غلامرضا(1313-1355 ه ق)505

438واعظ كرمانشاهى-محمّد على(-1347 ه ق)509

439واعظ كرمانى-على اكبر(-1326 ه ش)509

440واعظ مشهدى-محمّد حسين(1140-ح 1240 ه.ق)510

441واعظ مقدس-غلامرضا(1250-1345 ه ق)511

واعظ يزدى-بافقى-محمّد على

442واعظ يزدى-احمد(-1310 ه ق)512

443واعظ يزدى-على(-1311 ه ق)513

444واعظى سبزوارى-سيد مرتضى(1284-1347 ه ش)513

445واله-محمّد(1310-1375 ه ش)514

446ودود-حسن(1303-1374 ه ق)517

ه 447هاشمى نژاد-سيّد عبد الكريم(1311-1360 ه ش)519

448هروى-محمّد حسن(1181-1254 ه ق)521

449هروى مشهدى-سيّد محمّد(1257-1322 ه ق)522

450همدانى-عبد المجيد(1267-1346 ه ق)522

همدانى-محمّد باقر-اصفهانى محمّد باقر

ى451يزدى-حسين(-1352 ه ق)525

452يزدى-عبد الخالق(-1268 ه ق)525

ص:29

453يزدى-عبد اللّه(1278-1370 ه ش)526

يزدى-على-واعظ يزدى-على

454يزدى-محمّد رضا(-1333 ه.ق)527

455يزدى-محمّد معصوم(سدۀ 12 هجرى)527

456يزدى بافقى-سيّد محمّد امين(-1340 ه ش)528

فهرست منابع 529

ص:30

مركز شهر تأسيس شده اند و مردم روزهاى يكشنبه به اين گورستانها سرمى زنند و به تزيين قبرها،باغها و گلستانهاى اطراف آنها مى پردازند.

در اسلام نيز قبور انسانهاى مؤمن مورد احترام قرار گرفته است.در منابع روايى، مرده مؤمن از همان احترام زنده او برخوردار است و تفاوتى از اين حيث ميان زنده و مردۀ انسان مؤمن نيست.لذا يك مسلمان از همان زمان احتضار و فرارسيدن مرگ تا مردن و غسل و كفن و تشييع و نماز خواندن بر وى و دفن پيكر او،موضوع بسيارى از احكام و آداب شرعى است كه در كتابهاى فقهى مورد بحث قرار گرفته است و محدثان نيز در كتابهاى روايى در ابواب گوناگونى به بيان احاديث وارده از معصومين عليهم السلام پرداخته اند.شيخ حر عاملى در جلد دوم وسائل الشيعة از صفحۀ 621 تا 939 احاديث فراوانى را آورده است.ايشان 49 باب در احتضار،34 باب در غسل ميت،36 باب در تكفين،40 باب در نماز ميت،91 باب در دفن و مسائل گوناگون آن و 7 باب در غسل مس ميت تدوين كرده است و اين همه نشانگر آن است كه در اسلام حرمت مسلمان پس از مرگ او نيز بايد مورد توجه قرار گيرد و با رعايت احكام و آداب اسلامى كه از پيشوايان دينى در اين باره رسيده و پرهيز از برنامه هاى انحرافى و تشريفاتى بر بعد عبرت آموزى اين مراسم و بيدارى و آمادگى مؤمنان براى سفر به جهان ابدى بيفزايند.

از زمان ظهور اسلام در شهر مدينه،قبور يهود و مسلمانان از هم جدا بود.قبيلۀ قريش از ديرباز قبرستان ويژه اى داشتند و شهدا نيز در مكانهاى اختصاصى خود دفن مى شدند.پيامبر اكرم و حضرت على،فاطمه زهرا و بعدها ائمه معصومين عليهم السلام روزهاى شنبه،دوشنبه،پنج شنبه و جمعه به زيارت قبور مؤمنان،بويژه قبور شهدا مى رفتند.پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله در مورد زيارت قبور مؤمنان و صالحان سفارش بسيار مى كرد و از فرموده هاى ايشان است كه«قبور[مؤمنان و صالحان]را زيارت كنيد،زيرا شما را به ياد آخرت مى اندازد».

البتّه بايد توجه داشت كه پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله در ابتدا كه بيشتر گورها به مشركان تعلق داشت،از زيارت آنها نهى مى كرد و اين امر سبب كاهش علقه مؤمنان با نياكان

ص:32

آنان مى شد،اما وقتى كه قبور مؤمنان زيادتر شد و مسلمانان نسبت به باورهاى خود راسخ تر شدند،زيارت قبور را سفارش مى كرد،چنان كه ابن ماجه(در سنن 117/1 باب ما جاء فى زيارة القبور)از پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله روايت كرده است كه آن حضرت فرمود:«كنت نهيتكم عن زيارة القبور،فزوروها فإنّها تزهّد فى الدنيا،و تذكّر فى الآخرة».

از آغاز حيات اسلام در مدينه،مناسك خاصى در تدفين مؤمنان اجرا مى شد.

جنازه ها در مكان مناسب دفن مى شد تا بدن متوفى از تعرض درندگان و نيز متلاشى شدن پيش روى انسانهاى ديگر پنهان بماند و خود موجب آلودگى محيط نشود و سطح قبرها كمى بلندتر از زمين قرار مى گرفت و روى آنها نام مردگان و پيامهاى خاص حك مى شد و حاضران در گورگاهها،موقع زيارت قبور به مردگان سلام مى كردند و با صداى بلند آنها را مخاطب قرار مى دادند و از خداوند براى آنها طلب رحمت و آمرزش مى كردند و آيات يا سوره هايى از قرآن بويژه سوره حمد،سوره توحيد،معوذتين،انا انزلنا،يس،الرحمن و آية الكرسى،چنانكه در مصادر حديثى و فقهى شيعه و نيز منابع اهل سنت از جمله كتاب الفقه على المذاهب الاربعة(540/1) آمده است،بر سر مزارها خوانده مى شد و به تدريج برخى از مزارها به مسجد تبديل شد.

ساختن مسجد بر روى قبور يا پيرامون آن و خواندن نماز در آن،موضوعى است فقهى كه بايد به نظر فقهاى اسلام مراجعه كرد.اما قدر متيقّن اين است كه قرآن كريم پس از تشريح چگونگى اطلاع مردم از قبر اصحاب كهف،به بيان اختلاف مردم دربارۀ نحوۀ تكريم و گراميداشت آنان مى پردازد و مى فرمايد:وَ كَذٰلِكَ أَعْثَرْنٰا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السّٰاعَةَ لاٰ رَيْبَ فِيهٰا إِذْ يَتَنٰازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقٰالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيٰاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قٰالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلىٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً (كهف 21/18)و بدين گونه[مردم آن ديار را]بر حال ايشان آگاه ساختيم تا بدانند كه وعدۀ خدا راست است و[در فرارسيدن]قيامت هيچ شكى نيست،هنگامى كه ميان خود در كارشان با يكديگر نزاع مى كردند،پس[عده اى]گفتند:بر روى[قبر]آنها

ص:33

ساختمانى بنا كنيد،پروردگارشان به[حال]آنان داناتر است.[سرانجام]كسانى كه بر كارشان غلبه يافتند گفتند:حتما بر[غار]ايشان مسجدى بنا خواهيم كرد.

روشن است كه پيشنهاد ساختن مسجد بر روى قبر اصحاب كهف از سوى مؤمنان مطرح شده و هدف آنان جاودانه ساختن ياد جوانمردان كهف و گراميداشت مزار مؤمنان خداجو بوده است.

سيره و رفتار مسلمانان در طول تاريخ نيز حكايت از بناى مسجد بر قبور صالحان و شايستگان دارد.بخصوص پيكر پاك رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در خانه آن حضرت و در كنار مسجد النبى توسط حضرت على عليه السّلام به خاك سپرده شد و با ازدياد جمعيت مسلمانان و تنگ شدن عرصۀ مسجد،قسمت شرقى مسجد-كه خانه پيامبر و خانه هاى همسران حضرت بود-به محدوده مسجد النبى افزوده شد و هم اكنون نمازگزاران در آنجا به نماز مى ايستند.

اهميت توجه به مزارها و قبور اوليا سبب شد بسيارى از بزرگان كتابهايى در مزارشناسى بنويسند.تذكره هزار مزار عيسى بن جنيد شيرازى،مقصد الاقبال سلطانيه سيد اصيل الدّين عبد اللّه واعظ،رياض الالواح،روضة الاطهار،مزارات تبريز،مزارات كرمان در شمار اين كتابها است.

بتدريج زيارت قبور كه يك سنت اسلامى بود به يك فرهنگ عمومى تبديل شد و مزارات خراسان و مشاهد مشرفه و عتبات عاليات كه به طور عمده مربوط مى شوند به مدفن ائمه اطهار عليهم السلام و فرزندان و برادران و خواهران آنان يعنى امامزادگان و نيز بزرگان از علما و صلحا،بخصوص در ميان شيعيان مورد اقبال قرار گرفت و افراد مؤمن با حضور خود در كنار آرامگاه اين انسانهاى برجسته و صالح از روح آنان مدد مى گرفتند و خود موقع مرگ وصيت مى كردند تا بدن آنها كنار قبور پيشوايان دينى و اولياى الهى دفن شود.همين امر سبب پيدايش و گسترش گورستانهاى زيادى در شهرهاى مذهبى شد.بويژه كه نقل جنائز از نظر فقهى بدون اشكال شرعى تشخيص داده شد و جمعى از فقها مانند شيخ طوسى در مصباح و نهايه و شهيد اول در ذكرى،انتقال و حمل جنازه مردگان را-براى دفن اوليه يا دفن

ص:34

مجدد-به مكانهاى مقدس همچون حرمين شريفين(مكه و مدينه)يا نجف اشرف يا كربلا يا كاظمين و ديگر اعتاب مقدسه مانند مشهد و دفن در كنار قبور امامزادگان و بزرگان از علما و صلحا جايز دانستند.(بنگريد به:وسائل الشيعة 833/2 و جامع احاديث الشيعة 393/3،باب استحباب الدفن فى الحرمين و المشاهد المشرّفة و حكم نقل الموتى اليها من غيرها).

مشهد چنانكه اشاره شد،يكى از اين شهرها است كه دليل پيدايش و گسترش آن را در وجود بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام(148-203 ه ق)هشتمين پيشواى شيعيان بايد جست.از صدها سال پيش بزرگان زيادى زندگى خود را در اين شهر سپرى كردند و يا پس از درگذشت در اين ارض اقدس دفن شدند يا بدن آنها برحسب وصيتشان از شهرهاى دور و نزديك به اينجا انتقال يافت و بتدريج علاوه بر خاكسپارى در رواقهاى حرم،و صحنها و بهشت ثامن الائمه عليه السّلام،گورستانهاى شهر،مثل گورگاه سراب،نوغان،قتلگاه و قبر مير و بعدها گل شهر،خواجه ربيع و بهشت رضا به وجود آمد كه تعدادى از آنها امروزه از ميان رفته اند.

ازآنجاكه عالمان و انديشمندان و هنرمندان الگوهاى يك جامعه هستند و بايسته است ياد و آثارشان در ميان مردم زنده بماند تا نسلهاى بعد جايگاه بلند و خدمات ارزنده آنان را به دست فراموشى نسپارند،بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى همراه با خدمات ديگر فرهنگى و اسلامى خود چند سال پيش تصميم گرفت مزارات خراسان را كه در گوشه و كنار شهرها و روستاهاى دورافتاده اين استان پهناور پراكنده هستند،شناسايى كند و به معرفى آنها بپردازد به اين منظور تدوين تراجم علماى مدفون در حرم رضوى در اولويت قرار گرفت و جلد نخست آن به تدوين شرح حال عالمان دينى اختصاص يافت.

اثر حاضر و بقيه مجلدات آن محصول اين تلاش چندساله است.چاپ اول اين جلد كه سال 1382 از سوى بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى منتشر شده با همكارى آقايان ابراهيم زنگنه و غلامرضا جلالى فراهم آمده بود و در اين چاپ همه مجلدات با نظارت آقاى غلامرضا جلالى مدير گروه تراجم و انساب و همكارى

ص:35

اعضاى هيئت علمى گروه يادشده نوشته شده است.جاى آن است كه از زحمات همه عزيزانى كه در نوشتن اين اثر مشاركت داشته اند تقدير گردد،بويژه آقاى اسماعيل رضايى كه نمونه خوانى و نيز آقاى محمود رسولى كه حروفچينى و صفحه آرايى همه مجلدات را به عهده داشته اند.

بنياد پژوهشهاى اسلامى

على اكبر الهى خراسانى

ص:36

آخونديان در سال 1316 ش (1356 ق)به امر برخى از علماى بزرگ،در بخش«زورآباد مشهد» سكنى گزيد و به تبليغ و حل و فصل امور شرعى مردم پرداخت و در كنار آن سردفترى ازدواج و طلاق را پذيرفت ولى پس از مدتى در سال 1322 ش از اين شغل كناره گيرى كرد و به انجام فعاليت هاى مذهبى پرداخت.او سرانجام در سال 1395 ق در مشهد درگذشت.

مفاخر يزد:2/1-3

سيد حسن حسينى

اديب بجنوردى آموخت و سطوح خارج را در درس شيخ حسن برسى و ميرزا محمد آقازاده و حاج آقا حسين قمى شركت نمود و براى تكميل تحصيلات به عتبات رفت و در نجف، مدرسۀ قوام حجره گرفت و به حلقۀ درس آيات نائينى،كمپانى، عراقى و سيد ابو الحسن اصفهانى پيوست و خود نيز به تدريس سطوح عاليه مبادرت ورزيد و پس از چهار سال تحصيل در نجف از اساتيد خود كمپانى و اصفهانى اجازه اجتهاد دريافت نمود.مرحوم آية اللّه آرام حدود 35 سال در كربلا بود.و به تدريس و اقامه نماز جماعت در مسجد«عطارها» كه مسجد جامع اين شهر بود،ادامه داد.

تا اينكه آية اللّه ميرزا مهدى شيرازى بار ديگر به حوزه كربلا رونق داد.پس از فوت مرحوم شيرازى در سال 1380 ه.ق مرحوم حائرى به درخواست شاگردان خود رساله اى به زبان فارسى و عربى به نام «زبدة المسائل»نوشت و نشر داد.

با توجه به رفتار نامناسب رژيم بعث با ايرانيان مقيم عراق،ايشان به ايران آمد و پس از چند ماه توقف در قم به مشهد هجرت نمود و به دعوت آية اللّه العظمى سيد محمّد هادى ميلانى در اين شهر مقيم شد و در مسجد گوهرشاد نماز جماعت اقامه نمود و به تدريس دوره خارج فقه و اصول پرداخت.آخرين سالهاى زندگى به دليل پادرد خانه نشين شد و شب اربعين حسينى سال 1394 ه.ق به سراى جاودان شتافت و در رواق دار السياده حرم دفن شد.

وى از تظاهر احتراز داشت،به پيشوايان دين عشق مى ورزيد و همه روزه زيارت عاشورا مى خواند و با قدرتهاى سلطه گر سر ناسازگارى داشت و با نفوذ بيگانگان مبارزه مى كرد.در نهضت 15 خرداد به حمايت از امام خمينى قدس سره برخاست و در مدرسۀ سليميۀ كربلا مجلس ختم و سخنرانى به مناسبت فاجعه مدرسه فيضيۀ قم تشكيل داد.

منتخب المسائل،حاشيه عروة، زبدة المسائل،زبدة المناسك،حاشيه

ص:39

على الوجيزه،شرح كفاية،حاشيه بر وجيزه و تقريرات درسهاى نائينى، كمپانى و حاج آقا حسين قمى از آثار چاپ شده و خطى اوست.مهمترين اثر ايشان كتاب مدارك العروة است كه بالغ بر بيست مجلد مى باشد و 12 مجلد آن به طور منظم تنظيم و تحرير شده است.

غلامرضا جلالى

قزوينى آموخت.سپس جهت تكميل علوم نقلى به نجف هجرت كرد و مدت دو سال در محضر مراجع عصر به ويژه آيات ميرزا سيد حسن بجنوردى و سيد محسن حكيم و شيخ حسين حلى و ميرزا عبد الهادى شيرازى حضور يافت و پس از بازگشت در تهران نيز مدتى در حوزه درس حكيم محقق مرحوم ميرزا احمد آشتيانى و ميرزا مهدى آشتيانى شركت نمود و در قم از دانش آيات خوانسارى و سيد محمد حجت كوه كمرى و ميرزا رضى تبريزى استفاده كرد.ايشان در ايام جوانى به متون فلسفى و عرفانى تسلط يافت و در عين حال از كندوكاو در حوزه ادبيات عربى و فارسى غافل نماند.

استاد فقيد آشتيانى در سال 1338 ش به عنوان مدرس دانشگاه مشهد در رشته فلسفه و تصوف اسلامى انتخاب شد و در آذرماه 1345 به رتبه استادى نايل آمد و در سال 1349 مديريت گروه فلسفه و حكمت را در همان دانشگاه به عهده گرفت و خرداد سال 1375 از خدمت در دانشگاه بازنشسته شد و آبان 1376 به عنوان دانشمند برجسته توسط فرهنگستان علوم جمهورى اسلامى ايران معرفى گرديد.

ايشان ضمن تدريس در دانشگاه ساليان مديد در مدرسه امام صادق عليه السّلام از مدارس حوزه علميه مشهد و از بناهاى مرحوم آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى به تدريس حكمت و عرفان مشغول بود.

از سال 1337 تا 1357 همكارى نزديك ميان علامه آشتيانى و دكتر سيد حسين نصر برقرار بود.دكتر نصر او را با هانرى كربن آشنا كرد و محصول اين همكارى مجلدات«منتخباتى از آثار حكماى الهى ايران»است.

مرحوم سيّد جلال الدّين آشتيانى مصداق كامل همت،تلاش،اخلاص، بصيرت،فهم عميق و پژوهش علمى بود و نسبت به نظريات و آراى حكماى پيشين نگاه نقادانه داشت.تحليل هاى فلسفى و عرفانى آشتيانى در كتابهاى هستى از نظر فلسفه و عرفان،شرح

ص:41

مقدمه قيصرى بر فصوص الحكم و شرح حال و آراى فلسفى ملا صدرا،شرح فصوص الحكم فارابى و شرح بر زاد المسافرين ملا صدرا به چشم مى خورد.

آشتيانى عمر خود را مصروف حلقه هاى مفقوده سلسله فلسفه و حكمت اسلامى ايران كرد.ايشان در جستجوى دقيق خود توانست رابطه بين شيخ الرئيس و خواجه نصير و حكماى بين آنها را مشخص كند و سه مكتب شيراز،اصفهان و تهران را معرفى كند.به اين منظور ايشان بيش از 30 مقاله و 30 تعليقه و مقدمه بر آثار عرفانى و فلسفى نوشت و آنها را به چاپ رساند.

استاد فقيد مجرد زيست و صاحب فرزند نبود.فرزندان او شاگردانش بودند كه به ايرانيان محدود نمى شدند و از كشورهاى اسلامى و غرب و ژاپن افراد زيادى از محضر او بهره بردند.تا اينكه در فروردين 1384 در مشهد بدرود حيات گفت و در دار الزهد حرم مطهر رضوى دفن شدند.

غلامرضا جلالى

چشم به جهان گشود،و به همين مناسبت پدرش كه از شاگردان شيخ بود،او را مرتضى نام نهاد.

آشتيانى مقدمات و سطوح را نزد پدر و عالمان ديگر فراگرفت،در سفر به مكه،همراه پدر به نجف رفت و دورۀ فقه و اصول را نزد حاجى ميرزا حبيب اللّه رشتى،حاج ميرزا حسين نورى و حاج ميرزا خليل و آخوند خراسانى گذراند و به درجۀ اجتهاد نايل شد.حاج شيخ در اخلاق از شاگردان مرحوم شيخ محمد بهارى بود و در فلسفه دست داشت.شيخ مرتضى پس از بازگشت به تهران،به درس و اقامۀ جماعت پرداخت.بعد از پدرش در تهران مرجعيت روحانى يافت.حضور ايشان در تهران مصادف با انقلاب مشروطيت بود.

حاج شيخ مرتضى و تنى چند از رجال دينى و سياسى وقت،از جمله سيد محمد طباطبايى،ملك المتكلمين، سيد محمد رضا مساوات و حاج شيخ مهدى كاشى،انجمنى تشكيل دادند و شبها كنار هم جمع مى شدند و به گفتگو و تحليل اوضاع سياسى و رويدادهاى فكرى و فرهنگى مى پرداختند.عين الدوله او را از توليت مدرسه مروى بركنار نمود.ايشان همراه با ساير علماى تهران براى پيشبرد امر مشروطه به حرم حضرت عبد العظيم مهاجرت كرد و تحصن گزيد.

حاج شيخ در سال 1340 ه ق به مشهد آمد و به تدريس و اقامه جماعت پرداخت.سال 1353 ه ق 1314 ه ش به دنبال واقعه مسجد گوهرشاد،مجبور شد مشهد را ترك كند و چند سالى در زاويه حرم حضرت عبد العظيم مجاور شود.پس از سقوط رضا خان،در سال 1360 ه ق به عتبات رفت،دو سال در كربلا ماند و به تدريس پرداخت،ولى به دليل داشتن كسالت مجبور شد به ايران برگردد و در مشهد ماندگار شود.ايشان به لحاظ اخلاص به اهل بيت عليهم السّلام در همه مواليد و وفيات مجلس بر پا مى نمود و خود از مردم پذيرايى مى كرد و گاه خود

ص:43

مديحه خوانى مى نمود.وى 23 ذى حجه سال 1365 ه ق/27 آبان 1325 ه.ش در 84 سالگى،چشم از جهان فروبست و در محل دار السعاده،پايين پاى حضرت رضا عليه السّلام دفن شد.

مشاهير بزرگ اسلام 366/4،ضميمه تاريخ علماى خراسان/245-246، تاريخ آستان قدس/337،شرح حال رجال ايران 260/6،گنجينه دانشمندان 95/7-97،مكارم الآثار 487/2،گلزار معانى/16،يادداشتهاى محمّد قزوينى 8/7 اعيان الشيعة 7/5 م،مستدركات اعيان الشيعة 257/2.

غلامرضا جلالى

رضا خان را پيشنهاد كرده بود و به اين ترتيب ناسازگارى خود را با حاكميت پهلوى اعلان نمود.با اين حال،پس از به سلطنت رسيدن رضا خان،در انتخابات دورۀ ششم مجلس شوراى ملى،نام او در كنار دوازده نفرى قرار گرفت كه مدرس ليست آنها را به عنوان كانديداهاى مورد اعتماد خود منتشر ساخت و به اين ترتيب به مجلس راه يافت.

ميرزا هاشم،در دورۀ هفتم(14 مهر 1307 ه ش)نيز يكى از كسانى بود كه با اكثريت آراء از تهران به مجلس رفت.

در رويداد ترور مدرس به دست مزدوران رضا خان،نطق هيجان آفرينى در مجلس ايراد كرد و خواهان دستگيرى و مجازات عاملين آن شد.

آية اللّه ميرزا هاشم آشتيانى در سال 1328 ه ش،هشت سال پس از سقوط رضا خان،به سراى ابدى شتافت و جنازۀ ايشان به مشهد حمل و در رواق دارالسلام حرم مطهر رضوى به خاك سپرده شد.

زندگينامه رجال و مشاهير ايران 38/1-40،تاريخ مختصر احزاب سياسى ايران جلدهاى 1 و 2،شرح حال رجال ايران 428/4،تاريخ آستان قدس /338،گنجينۀ دانشمندان 363/4-364.

غلامرضا جلالى

مطلع الشمس/692،اعيان الشيعة 563/3؛تذكرة مدينة الادب 185/3.

ابراهيم زنگنه

كم مانند بود.از شهره شدن اجتناب مى كرد.امام خمينى قدس سره را اسوه و الگوى خود و انقلاب اسلامى را طليعه حكومت حق مى دانست.

سرانجام در 96 سالگى،سحرگاه يكشنبه 15 جمادى الاولى سال 1417 /7 مهر 1375 ه ش در شهر همدان درگذشت و پيكر پاكش به مشهد منتقل، و در رواق دار الزهد حرم دفن شد.مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه خامنه اى در اطلاعيه اى خدمات و پارسايى و جايگاه علمى ايشان را ستود.

ويژه نامۀ روزنامۀ همشهرى 17 آبان 1375،ص 2-4 و 14 مهر 1375، ص 1-3.

غلامرضا جلالى

نگاشته است:

«جناب عالم فاضل مهذب كامل، ثقة الاسلام قرة العين آقا ضياء الدّين آملى از كسانى مى باشد كه كوشش خود را در راه تحصيل علوم شرعيه به كار برده و عمر خويش را در تكميل معارف دين صرف كرده و نزد اينجانب در مباحث فقه و اصول حضور يافته تا آنكه بحمد اللّه به مرتبه اجتهاد نائل گشته است».

و همچنين مرحوم آية اللّه العظمى آقا ضياء عراقى يكى ديگر از اساتيد ايشان در اجازه اجتهادى كه براى ايشان نوشته چنين ياد مى كند:

«از كسانى كه شيفته عروج بسوى بلنديهاى حق و يقين و داخل شدن در سلك علماء و مروجين شريعت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله[مى باشند]عالم فاضل متوقد،نحرير بارع ثقه مؤتمن بر فرائض و سنن،جامع لباب فقه و اصول،كوشاى در معقول و منقول، صفوة الاعلام،ركن الاسلام آقا شيخ ضياء الدّين آملى است كه نفس شريف خويش را به تعب افكنده و سالهاى درازى آن را از آسايش بازداشته و با كوشش تمام به تحصيل علوم اسلامى پرداخته تا آنكه به لطف خداوند به رتبه رفيع اجتهاد رسيده است».

آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى با دختر آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى ازدواج نمود و پس از مدتى راهى تهران گرديد و چند سال در تهران و مدتى را نيز در شهر آمل به تدريس و تربيت نفوس مستعده همت گماشت و در همين سالهاى اقامت در آمل بود كه آية اللّه جوادى آملى به بهره برى از انفاس قدسيه ايشان در مدرسه امام حسن عسكرى عليه السّلام آمل مى پرداخت.

ايشان در شرح زندگانى خود از مرحوم حاج آقا ضياء الدّين آملى چنين ياد مى كند:«بركاتى را كه بنده در آن يك سال عمرم از مدرسه امام حسن عسكرى عليه السّلام در آمل به ياد دارم در ديگر مدارس به ياد ندارم.امالى مرحوم صدوق را كه در روزهاى تعطيل در محضر حضرت آية اللّه آملى

ص:50

مى آموختم،و همچنين مشغول سوره مباركه هود و آموختن تفسير آن شديم.

آن بزرگوار در ترويج كتاب و سنت، سعى بليغى داشتند و مى كوشيدند تا طلاب با علم الحديث آشنا باشند.از امالى مرحوم شيخ صدوق احاديث را انتخاب مى كردند و در روزهاى تعطيل تدريس مى كردند كه سند نهج البلاغة در آن بخش تبيين مى شد.

آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى سالهاى درازى به نمايندگى از سوى آية اللّه العظمى بروجردى و بعد،از سوى آية اللّه حكيم در كشور مصر به سر برد تا به نشر معارف اهل بيت و حمايت از حوزه تشيع بپردازد.ايشان در مصر رهبرى و زعامت شيعيان مصر را به عهده گرفته بود و براى تأسيس كرسى درس فقه جعفرى در دانشگاه الازهر مصر سعى بليغ كرد و بعد از ساليان درازى تلاش و خدمت به خاطر مخالفت جمال عبد الناصر رئيس جمهور وقت مصر با تشكل و پيشرفت شيعيان،ايشان از مصر به تهران بازگشت.

آية اللّه حاج آقا ضياء الدّين آملى، بزرگ مردى وارسته و آزاده بود،زهد و تقوا و پارسايى با گوشت و خون او آميخته شده بود.دنيا آن قدر در نظر او كوچك مى نمود كه با همه جلوه هايش همواره مورد بى اعتنايى وى قرار مى گرفت.تمام كمندها و قيدهاى دنيايى را از خود بريده بود دلبستگى و وابستگى او فقط به خداى متعال بود.او راه را يافته و دريافته بود كه در وراى دروس متداول،حقايق ديگرى نيز در پس پرده نهفته است كه بايد به آنها دست يافت و لذا به قرآن و عترت متوسل شد و قلب و حيات و آخرت خويش را روشنايى و جاودانگى بخشيد.ايشان شيفته و دلباخته بى چون وچراى قرآن و عترت بود،او حافظ قرآن بود و هيچ آيه و حديثى نبود كه از او پرسيده شود مگر آنكه خود به قرائت ابتدا و انتهاى آن مى پرداخت و با لطافت تمام،معنى زيباى آيه و حديث را بيان مى كرد.ايشان مى فرمود در

ص:51

پنجاه سالگى شروع به حفظ قرآن كردم و ظرف 4 سال آن را به پايان بردم.او همواره بر استماع قرآن و يا تلاوت و تكرار قرآن و يا تفكر و تدبر عميق در آيات آن اهتمام داشت.

خودشان مى گفتند:وقتى پيش خود فكر و احساس مى كنم كه اين خداوند است كه با بشر سخن مى گويد تمام اعضاى بدنم مى خواهد از درون از هم گسيخته شود.او دلداده خداوند متعال بود هيچ شبى نبود كه در آن به تهجد و عبادت نپردازد همين كه اطمينان مى يافت اطرافيان به خواب رفته اند از جاى برمى خاست و تا هنگامه صبح به عبادت و مناجات با خدا مى پرداخت.

ايشان دل شده و شيداى سر از پا نشناخته ائمه اطهار عليهم السلام بودند.شيدائى او با معرفت و شناخت ژرف همراه بود.عشق عميقى به مولاى متقيان امير المؤمنين على عليه السّلام داشت.

به گونه اى كه يك بار در هنگام قرائت قرآن وقتى به آيه چهارم از سوره مباركه تحريم رسيد،كه در آن عبارت «و صالح المؤمنين»به كار رفته است و در احاديث زياد و معتبر از اين آيه تعبير به مولاى متقيان امير المؤمنين على عليه السّلام شده است،آن چنان فريادى از درون دل كشيد به گونه اى كه به حالت غشوه به روى زمين افتاد كه يكى از اطرافيان گمان مرگ او را نمود.

او همواره بر حضرت سيد الشهداء امام حسين عليه السّلام مى گريست كه شبها پس از برپايى نماز شب به آرامى به سينه خود مى زد و به ياد مصائب امام حسين عليه السّلام آرام و بى صدا چشمه اشك خويش را جارى مى ساخت.هر سال چندين بار و به مناسبتهايى مختلف به زيارت حضرت امام رضا عليه السّلام مى شتافت.گاه در اين مسافرتها لباس خويش را به لباس ساده و عربى مبدل مى ساخت.در گوشه مسجد مجد در اتاق بسيار ساده و بى پيرايه مى زيست و در همان مسجد نيز به اقامه جماعت مى پرداخت و با وجودى كه از عمر شريفش بيش از 75 سال مى گذشت اما چون سبكبال و سحرخيز بود مانند

ص:52

پرنده جسور و داراى جست وخيز به فعاليت و حركت و مسافرت مى پرداخت و هيچ گاه ابراز خستگى نمى كرد.شادابى و روح عبادت و معنويت از چهره نورانى او مى تابيد.از مريد و مرادى به شدّت بيزار بود.همين كه احساس مى كرد كسى اندك ارادتى به او پيدا كرده است او را به گونه اى از خود مى راند تا مبادا از سير الى اللّه او بكاهد.او معتقد بود كه همه ارادتها بايد در ذات اقدس بارى تعالى احضار گردند و همه بايد رو به سوى خدا كنند و نه غير خداوند.

نگارنده در حدود سال 1347 به خاطر درمان بيمارى درد مفاصل به تهران رفته و چند هفته اى در منزل آن مرحوم در محله حسن آباد ميهمان و از نزديك شاهد فعاليتهاى علمى، اجتماعى،تبليغى و اخلاقى آن فقيد سعيد بودم.در مسجد مجد(واقع در چهارراه حسن آباد)به جاى پدر اقامۀ نماز جماعت مى كرد.چقدر برايم جالب بود كه مى ديدم ايشان بين دو نماز مى ايستاد و با خواندن آيه اى از قرآن يا حديثى نمازگزاران را با بيانى رسا،شيوا و اثرگذار موعظه مى كرد.

در مسجد مجد اطاقى اختصاصى داشت كه كارهاى علمى خود را در آنجا دنبال مى كرد؛از جمله دورۀ كتاب مصباح الهدى فى شرح عروة الوثقى تأليف پدر بزرگوارش را پس از بازنگرى،تصحيح و آماده سازى براى چاپ تحويل چاپخانه مى داد.

در حل مشكلات گوناگون مردم در حد توان مخلصانه اقدام مى كرد.در مسائل سياسى به ياد دارم روزى در خدمت ايشان و جمعى از علماى تهران به محضر مرحوم آية اللّه العظمى حاج سيد احمد خوانسارى شرفياب شديم.

مرحوم آية اللّه حاج آقا ضياء پس از ايراد سخنانى دربارۀ نهضت اسلامى و شخصيت امام خمينى قدّس سرّه،اظهار داشت ما آماده ايم هر دستورى را كه حضرت عالى دربارۀ ادامه و پيشرفت نهضت بدهيد حتى تهيه اعلاميه و پخش آن انجام دهيم و ديگران هم سخنانى

ص:53

مشابه ايراد كردند.

سرانجام آية اللّه العظمى حاج آقا ضياء الدّين آملى در روز جمعه 19 شهريور 21/1361 ذيقعده 1402 قمرى پس از يك بيمارى طولانى در يكى از بيمارستانهاى تهران دعوت معبود خويش را اجابت كرد و به ملكوت اعلى پيوست.

پيكر مطهرش به مشهد مقدس انتقال يافت و در جوار محبوبش امام رضا عليه السّلام در ايوان طلا به خاك سپرده شد.

برگرفته از يادداشتهاى داماد محترم ايشان حجة الاسلام و المسلمين صدوقى و استاد الهى خراسانى و مجله پيام انقلاب اسلامى،شمارۀ 48.

غلامرضا جلالى

اصفهانى،فيروزآبادى،كمپانى، خوانسارى و عراقى بهره برد و به درجۀ اجتهاد نايل گرديد و در اين سفر بين ايشان و آية اللّه حاج شيخ محمد كوهستانى هم دوره اش ديدارى حاصل شد،ايشان سال 1353 ه ق به تهران بازگشت و در محله حسن آباد اقامت گزيد.در مسجد مجد الدوله امامت جماعت را به عهده گرفت و در منزل خود تدريس مى كرد.آية اللّه حسن زاده آملى و آية اللّه جوادى آملى از نامدارترين شاگردان مكتب او هستند.

آية اللّه حاج شيخ محمد تقى آملى در شمار شخصيتهاى بلندپايه حوزوى بود كه مرجعيت امام خمينى را در وقايع خرداد 1342 تأييد كردند و از توطئۀ رژيم پهلوى نسبت به جان ايشان جلوگيرى كردند.

حضرت آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى بااين همه موقعيت علمى و فقهى و اجتماعى كه داشتند بسيار فروتن و متواضع بودند و پيوسته در جهت خودسازى و مبارزه با نفس تلاش مى كردند.حضرت آية اللّه جوادى آملى در كتاب اسرار عبادت در اين باره مى نويسند:

مرحوم آية اللّه شيخ محمد تقى آملى حكيم و فقيه متأدب به آداب اسلامى و متواضع بود.بزرگوار و كريم بود.يك وقت فرمود در خواب ديدم دشمن به من حمله كرد من با آن دشمن درگير و گلاويز شدم،دشمن مرا رها نمى كرد من براى اينكه از شر او نجات پيدا كنم هيچ چاره نداشتم جز آنكه دست او را به شدت گاز بگيرم تا مرا رها كند و در اين حال بيدار شدم و ديدم دستم در دهان خود من است و به شدت دستم را گاز گرفتم.در همان عالم خواب به من فهماندند كه دشمن تو كسى جز خودت نيست از خودت نجات پيدا كن.

مرحوم آية اللّه العظمى شيخ محمد تقى آملى از جمله شخصيتهايى است كه توفيق ملاقات با حضرت امام زمان(عج)را پيدا كرد.دربارۀ اين ملاقات،مرحوم آية اللّه العظمى علامه طباطبايى(ره)صاحب تفسير الميزان از

ص:55

قول استاد خودشان مرحوم قاضى نقل مى كند كه:

بعضى از افراد زمان ما مسلما محضر مبارك آن حضرت را درك كرده و به خدمتش شرفياب شده اند و يكى از آنها شيخ محمد تقى آملى بود كه در مسجد سهله در مقام آن حضرت كه به مقام صاحب الزمان معروف است مشغول دعا و ذكر بود كه ناگهان آن حضرت را در ميانۀ نورى بسيار قوى مى بيند كه به او نزديك مى شدند و چنان ابهت و عظمت آن نور او را مى گيرد كه نزديك بود قبض روح شود و نفسهاى او به شمارش افتاده و تقريبا يكى دو نفس به آخر مانده بود كه جان دهد آن حضرت را به اسماء جلاليه قسم مى دهد كه ديگر به او نزديك نگردد.بعد از دوهفته كه ايشان در مسجد كوفه مشغول ذكر بود حضرت بر او ظاهر شدند و لذا او مراد خود را مى يابد و به شرف ملاقات مى رسد.

آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى در كار تدريس و تبليغ و روشنگرى مردم بااين كه فرصت كافى نداشتند از تأليف كتب نيز غافل نماندند و توانستند با ارادۀ قوى و همت عالى خود تأليفات ارزنده اى به يادگار گذاردند.تأليفات معظم له از اين قرار مى باشد:

1-مصباح الهدى فى شرح عروة الوثقى كه شرح مفصلى مى باشد بر عروة الوثقى مرحوم آية اللّه العظمى آقا سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى كه تا به حال 12 جلد از اين شرح چاپ گرديده است.ايشان با اين شرح مشكلات و دشواريهاى كتاب عروة الوثقى را به خوبى حل كرده و فهم آن را بسيار آسان نمودند.2-شرح كفاية الاصول 3-شرح منظومه سبزوارى 4-شرح اشارات ابن سينا 5-تقريرات اصول مرحوم آية اللّه العظمى آقا ضياء الدّين عراقى تا آخر آن 6-تقريرات اصول مرحوم آية اللّه العظمى آقا سيد ابو الحسن اصفهانى 7-كتاب التجاره 8-كتاب الصلاة (تقريرات مرحوم آية اللّه العظمى نائينى) 9-شرح و حاشيه اى بر كتاب مكاسب مرحوم شيخ انصارى 10-رسائل متعدد

ص:56

از قبيل رضاع 11-اصالة الصحه 12-قاعده لا ضرر 13-صحيحة لا تعاد و رساله هاى متعدد در اثبات صانع 14-متفرقات در فقه ابواب رهن-وقف -وصيت و غير آن 15-مجموعه كتب فارسى عقيدتى كه به چاپ رسيده و دربردارندۀ سخنرانيهاى معظم له در مسجد مجد الدوله تهران است.

سرانجام آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى پس از عمرى تلاش بى وقفه در 29 شوال 1391 قمرى بعد از اقامۀ دو ركعت نماز و سلام به مولايش حضرت ابا عبد اللّه الحسين ديدگان پرفروغ و حق بينش آهسته به روى هم قرار گرفت.دفتر حيات عاريت بسته شد و خورشيد درخشان عمرش غروب كرد.روح پاكش قدم به دنياى جاويد گذاشت تا در جوار قرب كردگار جايگزين شود.پيكر پاك و مطهر حضرت آية اللّه العظمى حاج شيخ محمد تقى آملى پس از تشييع باشكوه در تهران و مشهد و اقامۀ نماز به امامت فرزندش آية اللّه حاج شيخ ضياء الدّين آملى رحمه اللّه در باغ رضوان مشهد در جوار مرقد على بن موسى الرضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.

غلامرضا جلالى

آيت اللّه زاده اصفهانى-موسوى اصفهانى-على

به عنوان مشاور سياسى پدر فعاليت مى كرد و براى استقرار مشروطيت سخت كوشيد.تا جايى كه برخى از مطبوعات آن زمان از جمله روزنامه حبل المتين، زحمتهاى ايشان را ستودند.

در سال 1327 ه ق در جريان اولتيماتوم روس،ميرزا مهدى همراه پدر خود به قصد مبارزه با روسها آمادۀ حركت از نجف شد و با درگذشت ناگهانى آخوند،با لباس عزا،همراه علما و مردم مؤمن به منظور جهاد عليه روس از نجف حركت كرد.در شهر كاظمين از طرف علمايى چون حاج شيخ عبد اللّه مازندرانى،شيخ الشريعۀ اصفهانى، حاج شيخ محمّد حسين حائرى،آقا ميرزا محمد تقى شيرازى،به رياست هيئتى انتخاب گرديد كه مأموريت داشت براى بيرون راندن روسها با دولت ايران همكارى كند.ميرزا حسين نائينى،شيخ عبد الحسين رشتى،شيخ جواد جواهرى،سيد ابو الحسن اصفهانى و سيد مصطفى كاشانى،از اعضاى ديگر آن بودند،آنها در كنار تماس با دولت ايران،از شيخ خزعل خواستند تا در مبارزۀ فراگير آنها شركت كند و مانع نفوذ انگليس در خوزستان شود.

در مدتى كه ميرزا مهدى و علماى ديگر در كاظمين بسر مى بردند،بين ايشان و وثوق الدوله تماس برقرار بود و با آخرين تلگراف وثوق الدوله كه از بازگشت قشون روس و اصلاح امور، خبر مى داد،علما به نجف مراجعت كردند.

ميرزا مهدى در سال 1342 ه ق در جريان اعلان جنگ علماى عراق با انگليس،همراه علماى تبعيدى به ايران آمد و پس از مدتى به بغداد بازگشت و طى ديدار با ملك فيصل اول،پادشاه عراق،امكان مراجعت علما را فراهم ساخت.

آخرين سفر ميرزا مهدى به ايران در سال 1324 ه ش/1364 ه ق اتفاق افتاد.او وقتى به تهران رسيد بيمار شد و ارديبهشت همان سال چشم از جهان فروبست و جسد او را به مشهد حمل كردند و در دار السعاده كنار قبر

ص:58

امام هشتم عليه السّلام به خاك سپردند.

مرگى در نور/402-411،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 60/1-61،تاريخ آستان قدس رضوى/337

غلامرضا جلالى

كرد و در برخى از روستاهاى اطراف شيراز مسجد و غسالخانه ساخت.

آية اللّه سيّد محمّد باقر آيت اللّهى در سال 1399 ه ق به قصد زيارت به مشهد آمد و در طول همين سفر روز پنجشنبه 25 شعبان در حال نماز داعى حق را لبيك گفت و در صحن آزادى در حجرۀ جنب دار الضيافه دفن گرديد.

تقريرات اصول آقا ضياء الدّين عراقى، خارج مكاسب حاج شيخ محمّد كاظم شيرازى،صلات جمعه و صلات مسافر نائينى و نيز كتاب شناخت دين و رساله اى در هيئت و نجوم از آثار علمى ايشان است.

ابراهيم زنگنه

ص:60

مؤلف ميزان الانساب،به تكميل علوم الهى پرداخت و به درجۀ اجتهاد دست يافت و سالها به تدريس دانشهاى حوزوى اشتغال داشت تا اينكه به مشهد آمد و شعبان سال 1365 ه ش در سن 75 سالگى از دنيا رفت و در صحن آزادى حرم مطهر دفن شد.

سنگ مزار آن مرحوم و ميزان الانساب/33

ابراهيم زنگنه

خواند و سال 877 ه ق عازم سفر حج شد و در بازگشت چندى در شام توقف كرد.يك ماه هم در كرك نوح در محضر شيخ الاسلام على بن هلال جزايرى حاضر شد و مانند معاصر خود محقق كركى(م 940 ه ق)از او سماع حديث كرد.بعد به خراسان آمد.

ابن ابى جمهور در فقه و حديث و كلام تخصص داشت و عارف مشرب بود و كتابهاى مفيدى در اين عرصه ها نوشته است.

از آثار بنام او زاد المسافرين در اصول دين است كه در سال 878 ه ق در سفر خود به مشهد تأليف كرد و به درخواست شاگردش مير محسن بن محمد رضوى مشهدى(متوفى 931 ه ق)آن را شرح كرد و نامش را كشف البراهين الاقطاب الفقهية و الوظائف الدينية على مذهب الامامية،دراية النهاية فى الحكمة الاشراقية،درر اللآلى المعادية فى الاحاديث الفقهية،المجلى و غوالى اللآلى از آثار ديگر اوست.

احسايى گفتمانهايى با فاضل هروى از علماى عامه داشته است كه در كتاب مناظره ابن ابى جمهور منعكس است.

اين كتاب مشتمل بر سه مجلس است:

مجلس اول درباره امامت امير المؤمنين مى باشد و در خانۀ سيد محسن بن مير محمّد رضوى صورت گرفته است و قاضى نور اللّه خلاصۀ آن را در كتاب خود منعكس نموده است و مجلس دوم در مدرسه صورت گرفت.مجلس سوم دربارۀ اعمال خدعه در امر خلافت بود.

همه اين مجالس در سال 878 ه ق انجام پذيرفت و مولى نوروز على بسطامى تمام آن را در فردوس التواريخ آورده است.

آخرين سفر ابن ابى جمهور احسايى به مشهد در سال 896 ه ق اتفاق افتاد و پس از درگذشت در كنار قبر امام پاكان دفن شد.

الذريعة 297/13،10/12،273/2، 286/22،22/18؛ترجمه الكنى و الالقاب 341/1،مفاخر اسلام 397/4-404،نامه دانشوران 378/3، دائرة المعارف فارسى 14/1، دايرة المعارف تشيع 293/1،

ص:63

دائرة المعارف بزرگ اسلامى 634/2 -637،هدية الاحباب/53،اعيان الشيعة 434/9،263،257/2.

غلامرضا جلالى

موسى الرضا عليه السّلام همراه فرزندش حاج سيد على اكبر ابو ترابى در سانحه تصادف درگذشت و پس از تشييع بسيار باشكوه در تهران و قزوين به مشهد انتقال يافت و در صحن نو (آزادى)حجره بيست و چهار دفن شد.

زبدة المقال فى خمس النبى،تقريرات درس فقه آية اللّه بروجردى و آية اللّه حجت،جهاد نفس،حقيقت در سيماى حق،مباحث توحيد،يك دوره فقه و اصول از آثار قلمى ايشان است.

آينه پژوهش 60/62-61

غلامرضا جلالى

خدمت به مردم و عشق به اهل بيت بود.

حجة الاسلام سيد على اكبر ابو ترابى در مسير زيارت قبر مطهر امام هشتم عليه السّلام همراه پدر در روز پنجشنبه 27 صفر 12/1421 خرداد 1379 ش،در سانحۀ تصادف،چشم از جهان فروبست و پس از تشييع باشكوه در تهران و قزوين و مشهد در صحن نو(آزادى) حجره بيست و چهار حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.

آينه پژوهش 60/62-61

غلامرضا جلالى

اديب اول-اديب نيشابورى- عبد الجواد

حاج ملا هادى سبزوارى و عموى خود سيد محمد بجنوردى و حاجى فاضل تلمذ نمود.منطق را در پيشگاه حاجى محقق و خارج فقه را در خدمت آيات حاج شيخ حسنعلى تهرانى،ميرزا محمد آقازاده و حاج آقا حسين قمى تحصيل كرد و در مجالس تفسير عرفانى مرحوم حاج ميرزا حبيب اللّه مجتهد نيز حضور مى يافت.

اديب بجنوردى از سال 1324 ه ق كه مصادف با اعلان مشروطيت بود،به خدمات نوين فرهنگى روى آورد و در اولين مدرسه مشهد،يعنى مدرسه معرفت و پس از آن در مدرسه مظفرى و مؤسسات شركت فرهنگ به تدريس ادبيات،منطق،فيزيك و شيمى پرداخت.

اديب در صدر مشروطيت از اعضاى مؤثر حزب دموكرات خراسان بود و با روزنامه هاى محلى و تهران همكارى مى كرد.در سال 1298 ه ش هم زمان با آمدن سيد محمّد سلطان العلماء و تأسيس فرهنگ خراسان،به خدمت فرهنگ درآمد و به اتفاق دانش بزرگ نيا و انتخاب الملك رام و مستشار الملك،دبيرستان دانش را تأسيس كردند.

در سال 1308 ه ش دانشكده معقول و منقول با تلاش اسدى،در مشهد تأسيس گرديد و تدريس تاريخ ادبيات و تفسير به مرحوم اديب بجنوردى واگذار شد.ايشان هم زمان در مدرسه نواب منطق،علوم ادب و منظومه تدريس مى نمود.

اديب در سال 1314 ه ش به اصفهان منتقل و مأمور تأسيس دانشكده معقول و منقول در آن شهر شد و رياست دبيرستان صارميه نيز به ايشان واگذار گرديد.در مدرسۀ صدر كتاب شوارق،در مدرسه چهارباغ علم كلام و در مسجد حاج ميرزا هاشم تفسير مى گفت.

اديب در سال 1316 ه ش به تهران منتقل شد و معاونت و مشاوره فنى كتابخانه ملى به ايشان واگذار گرديد و در همين سمت از فرهنگ بازنشسته شد

ص:67

و از آن به بعد در دانشكده معقول و منقول به تدريس پرداخت و در كنار آن در مدرسۀ سپهسالار منظومه و در مدرسۀ شيخ عبد الحسين كلام تدريس مى كرد.در سالهاى آخر عمر به دليل پادرد،در منزل خود درس مى گفت،تا اينكه روز يكشنبه 4 شهريور 1341 پس از چند سال تحمل سختى دعوت حق را لبيك گفت و به سراى ابدى پر گشود.جنازه اش به مشهد منتقل گرديد و در مدرسه على نقى ميرزا كه امروزه بخشى از بست بالا و صحن جديد شده است به خاك سپرده شد.

از آثار قلمى مرحوم بجنوردى علاوه بر جزوه هاى درسى كه براى دانشجويان فراهم ساخته بود و مجموعۀ اشعار كه در سال 1380 ش به چاپ رسيد،مى توان به سير طبيعت، مقدمه اى بر توحيد مفضل،دربارۀ معراج و كتابى در منطق اشاره كرد كه هنوز به چاپ نرسيده اند.

فرهنگ خراسان،شماره 48/4-51، روزنامه آزادى 1327/10/2،ص 1، دانشوران بجنورد/151-152،نامه فرهنگ شماره 7 سال 1331

غلامرضا جلالى

استادى بى نظير بود.با عرفا مراوده و با حكما و شعرا دوستى داشت.انوار اليقين در علم جفر،خاتم الرمل،منطق الاسرار در رمل و خلاصة الاعداد و الالواح در علم اعداد از آثار اوست.

بهار المعارف وى مشتمل بر قصايد، غزليات و ترجيعاتى است كه سروده است.

وى قريب 115 سال عمر كرد و شب جمعه 17 رمضان سال 1386 از جهان درگذشت و در باغ رضوان دفن گرديد.

مرآة الحجة/100-113

غلامرضا جلالى

اديب دوم-اديب نيشابورى-محمّد تقى

بديعى،مقامات حريرى،حاشيه و شمسيه را بدون استاد ياد گرفت و مقدارى فقه و اصول و حكمت و كلام را نزد اساتيد آن عصر حوزه،تلمذ كرد و به نيشابور بازگشت و پس از درگذشت پدر،در حدود سال 1310 ه ق بار ديگر به مشهد آمد و در يكى از حجره هاى مدرسه نواب مستقر شد و تا پايان عمر هرگز به سفر نرفت.

ميرزا انسانى سخت كوش بود،او بااين كه قدرت بينايى بسيار اندكى داشت،هرگز دست از مطالعه نكشيد.

گاهى تا سپيده صبح چشم از كتاب برنمى داشت و سحرگاهان ترنم گنجشكان او را به خود مى آورد.به تدريج دانسته هاى ادبى و تاريخى او به جايى رسيد كه سخنان ارجمند او در گسترۀ اين دانشها،همۀ صاحب نظران را به حيرت مى افكند.او در حكمت الهى و طبيعى نيز مهارت داشت و نظريات ملا صدرا را مى پسنديد و در نجوم،جبر و مقابله و حساب و هندسه از دانايان بود و با موسيقى نيز آشنايى داشت.اما بدون ترديد تخصص او در علوم ادب بود.او تمام قاموس و برهان قاطع را حفظ داشت و افزون بر دوازده هزار بيت از اشعار عرب جاهلى را به خاطر سپرده بود.اديب هر شعرى را با همان حال و هواى خود شعر،با لهجه اى بسيار دلنشين و سحرانگيز مى خواند.

اديب اهل قناعت و مناعت طبع بود.

از وجوهات كمتر استفاده مى كرد.بيشتر از راه حق التدريس آستان قدس رضوى و عايدات اندك ارثى نيشابور، روزگار مى گذرانيد.او همسر نگزيد و به تنهايى راه زندگى را به آخر برد.بيانى صريح داشت و در مبارزه با جهل و ريا بيداد مى كرد.زندگى نظام مندى داشت و هفته اى يك بار به حرم مطهر مشرف مى شد.در بيشتر درسهاى او،متجاوز از سيصد طلبه شركت مى كردند.

اديب پس از ساليان مديد سخت مريض شد و به بيمارستان منتصريه انتقال يافت و هرگز به حجره بازنگشت و حجره خود را با خاطره چهل ساله رها ساخت.در حال احتضار از يكى از

ص:70

شاگردان خود خواست تا معلقه امرؤ القيس را براى او بخواند و خود زير لب زمزمه مى كرد،در بيت 29 معلقه، اديب براى هميشه چشم برهم نهاد و در شصت و سومين سال زندگى خود،صبح جمعه ششم خرداد 15/1305 ذيقعده 1344 ه ق،با تنى نحيف در گوشه اى از پاى ديوار غربى دار السياده حرم مطهر به خاك سپرده شد.

ميرزا عبد الجواد در طول حيات پربار خود،چهره هاى برجسته اى چون ملك الشعراى بهار،بديع الزمان فروزانفر،محمّد پروين گنابادى،محمّد تقى مدرّس رضوى،محمود فرّخ،محمّد تقى اديب نيشابورى،محمّد على بامداد،سيّد جلال الدّين تهرانى،سيّد حسن مشكان طبسى را در مكتب خود پروراند و نسبت به رويدادهاى سياسى عصر خود بى توجه نبود.بيشتر اين جريانهاى زندگى ساز،در اشعار اديب بازتاب يافته است.لآلى مكنون از آثار قلمى اوست كه سال 1333 ه ق در مشهد به چاپ رسيده است.

مجله ارمغان،سال هفتم،شماره اول /45،دانشوران خراسان/145،شرح حال رجال ايران 237/3،ضميمه تاريخ علماى خراسان/249،گنجينه دانشمندان 97/7-98،نامه فرهنگيان، خطى مجلس شورا/185،مجله دانشكده ادبيات مشهد،سال 11 شماره 152/،2-163،مجله دبستان،سال دوم،دى 59/،1305،الذريعة 263/18

غلامرضا جلالى

ه ق)مقدمات را فراگرفت و در اواخر سال 1333 ه ق وارد حوزه درس ميرزا عبد الجواد اديب نيشابورى گرديد.

شيخ محمد تقى از محضر ميرزا عبد الجواد،كمال استفاده را برد و در آموختن ادبيات عرب،فارسى،منطق، فلسفه،رياضيات،تفسير،حديث، رجال،فقه،اصول،طب،علوم غريبه و علوم جديد رنجها كشيد.وى در كسب اين دانشها به جز ميرزا عبد الجواد،از محضر اساتيد ديگر از جمله آقا ميرزا عسكرى مشهور به آقابزرگ حكيم (متوفى 1355 ه ق)،شيخ حسن برسى (متوفى 1340 ه ق)،شيخ اسد اللّه يزدى (متوفى 1350 ه ق)،ميرزا باقر مدرس رضوى(متوفى 1343 ه ق)،آقا سيد جعفر شهرستانى،قوام الحكماء، مشير الاطباء،و حكيم فاضل خراسانى بهره برد.

اديب نيشابورى متون ادبى،منطقى و اصولى،از جمله سيوطى،مغنى،شرح مطول،شرح نظام،حاشيه ملاّ عبد اللّه، معالم،مقامات حريرى،عروض و قافيه را در مدرسه هاى خيراتخان،سليمانيه، ميرزا جعفر،مسجد تركها،مسجد گوهرشاد و در سال 1325 ه ش،چند ماهى در آموزش و پرورش تدريس كرد.او هميشه زودتر از ديگران در جايى،بالاى حجره چهارزانو مى نشست و درس را شروع مى كرد.

در سال 1341 ه ش با پيشنهاد سيد جلال الدّين تهرانى،استاندار و نايب التوليه وقت آستان قدس،عنوان مدرسى آستان قدس را پذيرفت و در آرامگاه شيخ بهايى به تدريس پرداخت و اين امر هفت سال ادامه يافت تا اين

ص:72

كه در زمستان 1348 پايش آسيب ديد و ازآن پس تا زمان ارتحال در منزل تدريس مى نمود.او در 21 آذر 1355/ بيستم ذى الحجه 1396 ه ق،در 81 سالگى بدرود حيات گفت و در زاويۀ غربى صحن عتيق دفن گرديد.

اديب انسانى آزاده و عارف مسلك بود و نسبت به امور دنيوى،مقامات و شخصيتها بى اعتنا بود و مناعت طبع داشت و از تملق و ريا دورى مى جست و آثار علمى و ادبى زيادى از خود بر جاى گذاشت.گوهر تابنده، آئين نامه،ستايش نامه،طريقت نامه، حديث جان و جانان،رساله يعقوبيه، مجمع راز،فيروز جاويد،آسايش نامه، تاريخ ادبيات عرب،تاريخ ادبيات ايران،تابش جان و بينش روان،البداية و النهايه،گوهر مراد،رساله قافيه و آرايش سخن در شمار آثار ماندگار اديب هستند.

زندگى و اشعار اديب نيشابورى،گنجينه دانشمندان 198/7،نگاه حوزه، غلامرضا جلالى،شماره 6/25-9

غلامرضا جلالى

خدمت پدر فراگرفت و علوم ادب را نزد «اديب طوسى»و ميرزا محمّد باقر مدرّس و ميرزا عبد الرحمن مدرس تلمذ كرد و در سال 1319 ه ق و در آستانۀ انقلاب مشروطيت به حضور ميرزا عبد الجواد نيشابورى رسيد و مدت شش سال در درس وى حاضر شد.

علوم ادب را نزد او تكميل كرد و به درجه اى از دانش رسيد كه استاد،اجازه تدريس به وى داد و او را«رجل فاضل» خواند.وى علاوه بر آن از آيات،شيخ محمّد حسين نائينى و سيّد هادى خراسانى حائرى،نيز اجازه علمى و روايى دريافت كرد.آنها در اجازات خود مقامات علمى اديب را ستودند.

اديب در زمان رضا خان جذب كارهاى آموزشى فرهنگ و هنر شد و بخشى از عمر خود را دبيرى و مدتى در آستان قدس مدرسى نمود و در سال 1336 ه ش بازنشسته شد و در سال 1347 ه ش در 85 سالگى زندگى را بدرود گفت و در دار السعاده حرم حضرت رضا عليه السّلام در كنار قبر پدرش دفن گرديد.

اديب در آخرين سالهاى زندگى خود كارى جز خادمى حضرت و تأليف آثار تاريخى و ادبى نداشت.كتاب «الحديقة الرضوية»،«تاريخ انقلاب طوس»و«دستور حسن»از آثار پربهاى اوست.وى دستور حسن را براى تدريس در مدارس نوشت و مكرر به چاپ رسيده است.

اديب هروى اهميت ويژه اى به تدوين تاريخ،بخصوص تاريخ معاصر مى داد و خود وى نقش مؤثرى در ضبط و ثبت رويدادهاى عصر خود ايفا كرده است.ايشان در هر دو كتاب گرانبهاى «تاريخ انقلاب طوس»و«الحديقة الرضوية»مشاهدات خود و معاصرينش را در زمينۀ روزگار مشروطيت،واقعۀ به توپ بستن حرم مطهر توسط نيروهاى روس،قيام گوهرشاد،وقايع شهريور 1320،اشغال خراسان توسط قواى روس و قيام صولت السلطنه هزاره را با دقت و وسواس بسيار زيادى نوشته و به خاطره تاريخ سپرده است.او به لحاظ

ص:74

دارا بودن شم تاريخى و اهتمام به امور سياسى،پاى ادب را به قلمرو سياست كشانده است و بيشتر رويدادهاى سياسى روزگار خود را به نظم درآورده است.

تاريخ آستان قدس/337،زندگينامه رجال و مشاهير ايران 109/1-110، نقباء البشر 377/1،مجله نگاه حوزه، شمارۀ 6/25-9.

غلامرضا جلالى

پس از آن به كربلا سفر كرد،در حوزۀ ميرزا محمّد تقى شيرازى رهبر نهضت علماى عراق عليه اشغالگران انگليسى، شركت كرد و مورد توجه و وثوق ايشان قرار گرفت.رسيدگى به امور طلاب علوم دينى از سوى ميرزا به وى واگذار شد.

آية اللّه اردبيلى در سال 1348 ه ق براثر چشم درد به اردبيل بازگشت و پنج سال بعد،يعنى سال 1353 ه ق،به مشهد آمد و به تدريس و اداره امور دينى شهر پرداخت.

در جريان كشف حجاب بيت آية اللّه سيد يونس اردبيلى،خانۀ پايدارى گرديد و ارسال تلگراف 21 نفرى علماى برجسته مشهد خطاب به رضا خان و اعزام حاج آقا حسين قمى به تهران در خانه ايشان برنامه ريزى شد.پس از كشتار فجيع گوهرشاد، آخرين جلسه علماى مبارز خراسان در روز يكشنبه 12 ربيع الثانى 23/1354 خرداد 1314 نيز در بيت ايشان واقع شد.موضع گيرى آية اللّه اردبيلى در جريان گوهرشاد موجب شد ايشان با تنى چند از علما بازداشت شده و به تهران اعزام گردد.

آية اللّه اردبيلى مدتى در بازداشتگاه بود سپس به اردبيل برگردانده شد و پس از شهريور 1320 و سقوط رضا خان ايشان به مشهد بازگشت و در برابر توده اى ها ايستاد و فعاليتهاى باقروف وابسته سياسى روسها در آذربايجان را ناكام گذاشت.

در طول نهضت ملى بيت آية اللّه اردبيلى بار ديگر به مركز تصميم گيرى چهره هاى مذهبى و سياسى مشهد تبديل شد.آية اللّه كاشانى در سفر سال 1329 به مشهد،به منزل ايشان وارد گرديد.

آية اللّه سيّد يونس اردبيلى يك سال پيش از فوت،يعنى سال 1376 ه ق به نجف اشرف سفر كرد و مورد استقبال جامعۀ روحانيت و توده هاى مردم قرار گرفت و به تقاضاى بزرگان حوزه خارج فقه برخى از بحثهاى ضرورى را مطرح كرد و با حالت مريضى به تهران عزيمت كرد.در جماران زير نظر هيئت

ص:76

پزشكان بود تا اينكه در 21 ذى القعده سال 1377 ه ق/1337 ه ش،در 84 سالگى در تهران درگذشت و جنازه ايشان به مشهد حمل شد و در دار السعاده حرم مطهّر مدفون گرديد.

آثار علمى بسيار پراهميّتى از مرحوم سيّد يونس اردبيلى بر جاى مانده است.دوره كامل فقه،صلاة مسافر،قاعده لا ضرر،رساله اى در ترتّب و حاشيه بر عروة الوثقى آثار چاپ نشده ايشان است و رساله عمليه ايشان تحت عنوان«وجيزة المسائل»و فروعات علم اجمالى در علم اصول و معتقدات قاصر در اصول دين از آثار چاپ شده مرحوم آية اللّه سيّد يونس اردبيلى است.

علماى بزرگ شيعه/416-417، دايرة المعارف تشيع 64/2،تاريخ اردبيل 361/2 و 370،تاريخ علماى خراسان/250-251،گنجينه دانشمندان 61/3-62،تاريخ آستان قدس/337،مجله نگاه حوزه شماره 36-37.

غلامرضا جلالى

گويند زمانى كه در ازغد بود پدر پير خود را به دوش مى گرفت و براى نمازهاى روزانه به مسجد مى برد و مى آورد.

ازغدى در سال 1231 ه ق درگذشت و در قتلگاه مشهد دفن شد.

اعيان الشيعة 122/9 و 143،تاريخ علماى خراسان/59-62،مطلع الشمس 704/2،الذريعة 159/22،الكرام البررة 131/1،سال فوت را 1232 مرقوم داشته است.مجمع الفصحاء 1156/6،حديقه الشعراء 1973/3.

ابراهيم زنگنه

مولا اسماعيل قره باغى و ميرزاى شيرازى(م 1312 ه ق)ملحق گشت و پس از ارتحال ميرزا به كربلا بازگشت و به حوزۀ برغانى پيوست.

شيخ عبد النبى سال 1314 ه ق به تهران مراجعت نمود و سال 1324 ه ق به نجف و سپس به كوفه رفت و بار ديگر در سال 1332 ه ق به تهران بازگشت و رياست دينى يافت و حدود سال 1339 ه ق مشهد رضوى را مسكن خود قرار داد و به سال 1340 ه ق در اين شهر فوت نمود و در صحن مطهر به خاك سپرده شد.كتاب رموز الرياض از آثار قلمى اوست.

دايرة المعارف تشيع 113/2؛الذريعة 252/11؛نقباء البشر 1243/3.

غلامرضا جلالى

ضياء اشكورى در حق ايشان فرمود:

عموى پدرم آقاى سيّد حسين اشكورى بسيار زاهد بود،به تهجد و نماز شب التزام داشت،و بسيار متقى و پرهيزكار بود.

در سالى كه ما از نجف اشرف آمده بوديم،ايشان به قصد عتبه بوسى حضرت رضا عليه السّلام به مشهد مقدّس مشرّف شده بود،اجل محتومش در مشهد فرارسيد،و در صحن نو،بين حوض و ايوان طلا به خاك سپرده شد.

ابراهيم زنگنه

شعبان،رمضان و ايام البيض هر ماه را روزه دار بود و شبها تا صبح بيتوته مى كرد.

حاج شيخ،خواندن و نوشتن و زبان و ادبيات عرب را در اصفهان فراگرفت و فقه و اصول و منطق و فلسفه را نزد آخوند ملاّ محمّد كاشى و ميرزا جهانگير خان قشقايى تلمذ كرد و تفسير را از محضر تنى چند از فحول دانشوران آن عصر بهره جست.او سال 1303 ه ق عازم مشهد شد و يك سال در اين شهر اقامت كرد و سال بعد براى تكميل معارف الهى به نجف مشرف گرديد و نزد سيّد محمّد فشاركى و سيّد مرتضى كشميرى و ملاّ اسماعيل قره باغى دانش آموخت.سال 1311 ه ق بار ديگر به مشهد سفر كرد و تا سال 1314 ه ق در مشهد ماند.

در اين مدت در مدرسۀ حاج حسن و فاضل خان سكونت داشت و براى رياضت حجره اى در صحن عتيق برگزيد و به مدت بيش از يك سال،هر شب در حرم امام رضا عليه السّلام به ختم قرآن نايل مى گرديد و روزها را در محضر علما بسر مى برد و در درس حاج محمّد على فاضل و مير سيّد على حائرى يزدى،حاج آقا حسين قمى و ميرزا عبد الرحمن مدرّس شركت مى جست.

ايشان بر اين باور بود كه بعد از علم توحيد و ولايت و احكام شريعت كه آموزش آن واجب است،بايد به تحصيل دانشهاى ديگر روى آورد، چون جهل هر دانشى ناپسند است و مراد از حرمت برخى از فنون و علوم،به كار گرفتن آنها است نه آموزش آنها، ايشان فقه و تفسير و هيئت و رياضيات

ص:82

را به طلبه ها آموزش مى داد و فلسفه و علوم الهى را به اين شرط تدريس مى كرد كه ابتدا طلبه با اخبار معصومان آشنا باشد و در تزكيۀ نفس بكوشد.

در سال 1315 ه ق حاج شيخ به اصفهان بازگشت و پس از توقف كوتاهى عازم نجف شد و تا سال 1318 ه ق در آنجا ماند،در نجف در مسجد سهله،كوفه،مقبره كميل و ميثم تمار به زيارت و عبادت مى پرداخت.سال 1319 ه ق بار ديگر به اصفهان بازگشت،به شيراز رفت و قانون ابو على سينا را نزد حاج ميرزا جعفر طبيب آموزش ديد و رمضان همان سال به بوشهر سفر كرد،ازآنجا به قصد زيارت خانه خدا به حجاز رفت و پس از فرود آمدن از كشتى پياده راه مدينه را در پيش گرفت.احرام بست و با پاى پياده به مكه رهسپار گرديد.وى در اين سفر كه همان سال 1319 ه ق اتفاق افتاد،با حاج شيخ فضل اللّه نورى و حاج شيخ محمّد جواد بيدآبادى هم سفر بود.

دلباختگى به مقام ولايت حاج شيخ را چندين بار به عتبات كشيد،تا اينكه در سال 1329 ه ق به مشهد عزيمت كرد و تا پايان عمر در مشهد اقامت داشت.

وى ساليان مديدى كه در خدمت مردم نيك سرشت شهر شهادت بود، شب و روز نمى شناخت.روزى پسرش به او گفت:خوب است براى مراجعه مردم وقتى مقرر شود.گفت:پسرم:

«ليس عند ربنا صباح و لا مساء»آن كس كه براى رضاى خدا به خلق خدمت مى كند،نبايد وقت معين كند.

آخرين روزهاى زندگى مريض شد و به دستور پزشكان معالج،به بيمارستان منتصريه مشهد انتقال يافت و در آنجا بسترى شد،ولى ازدحام جمعيت موجب شد تا به منزل يكى از دوستان نزديك خود،حاج عبد المجيد مولوى منتقل شود.يك ماه آخر عمر را در منزل ايشان بسترى بود،تا آنكه يكى دو ساعت پس از طلوع آفتاب روز 17 شعبان سال 1361 ه ق شهريور 1321 در 82 سالگى چشم از عالم ماده

ص:83

بست و جنازه اش در صحن عتيق در حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام،كنار ايوان عباسى دفن گرديد.

سيد ذبيح اللّه امير شهيدى كه از ارادتمندان ايشان بود،سنگى را بر روى قبر ايشان نصب كرد،بر روى آن حك شده است:«تربت كيميا اثر مقتداى اهل نظر،مرحوم حاج شيخ حسنعلى اصفهانى،طاب ثراه 17 شعبان 1361 ه ق».

كرامات اين انسان بلورين جايگاه رفيعى را در چشم مردم براى او به وجود آورده بود.روز فوت حاج شيخ كه مصادف بود با روزهاى اشغال خراسان به دست نيروهاى ارتش سرخ شوروى، حالت فوق العاده اعلان شد و سربازان روسى با مسلسلهاى خود در سراسر مسير تشييع جنازه از سمرقند به حرم،به گشت مشغول بودند.على منصور، استاندار وقت خراسان،رحلت ايشان را به دربار اطلاع داد،به احترام ايشان مشهد دربست تعطيل شد،حتى ارمنى ها و كليمى ها نيز دست از كار كشيدند.

نشان از بى نشانها/1-34،علماى بزرگ شيعه/376-377،ضميمه تاريخ علماى خراسان/254،تاريخ آستان قدس/338،گنجينه دانشمندان 111/7-113،شمه اى از كرامات حاج شيخ حسنعلى اصفهانى،1369.

غلامرضا جلالى

تحصيل كرد و بعد به كرمان رفت و در حوزه درس حاج محمّد كريم خان رهبر گروه شيخيه به تحصيل پرداخت و مورد توجّه او قرار گرفت.

شيخ محمّد باقر بعد از مدتى وارد فرقه شيخيه گرديد،و از طرف حاج محمّد كريم خان قاجار براى سرپرستى پيروان شيخيه همدان به آن شهر رفت، بعد از درگذشت محمّد كريم خان، فرزندش به جاى او قرار گرفت و اين موضوع باعث مخالفت محمّد باقر با وى گرديد.

محمّد باقر معتقد بود كه وى از فرزند حاج محمّد كريم خان اعلم است و بايد او به جانشينى محمّد كريم خان تعيين گردد،و اين مقام موروثى نيست ولى شيخيه كرمان به او اعتنايى نكردند و از فرزند محمّد كريم خان پيروى نمودند.

محمّد باقر در همدان ادعاى رهبرى فرقه شيخيه را نمود و گروهى هم از او پيروى كردند،و اولين انشعاب در فرقه شيخيه پيدا شد.بعد از مدتى گروهى در همدان بر ضد فرقه شيخيه قيام كردند و نزاع درگرفت،محمّد باقر ناگزير شد همدان را ترك گويد و به نائين برود.

او در نائين مسكن گزيد و همچنان با شيخيه هاى كرمان مخالف بود،وى در سال 1319 ق در حالى كه هشتاد سال از عمرش مى گذشت در نائين درگذشت،جنازه اش را به مشهد مقدس آوردند و در جوار بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.

اداره اسناد آستان قدس،سند شماره 11985/9.

سيد حسن حسينى

اصفهان كسب علم كرد.حدود 9 سالگى پدر را از دست داد و حدود 12 سالگى رهسپار نجف شد.او با توصيه آية اللّه حاج آقا رحيم ارباب اصفهانى،از آغاز ورود به عراق با آية اللّه العظمى سيّد اسماعيل صدر(م 1338 ه ق)در ارتباط بود و با عوالم روحانى آشنا شد و اصول را نزد آخوند خراسانى و فقه را نزد سيّد محمّد كاظم يزدى تحصيل كرد.

در همين دوره،پس از آشنايى با مبانى سير و سلوك شرعى مرحوم صدر،با سيّد احمد كربلايى(م 1332 ه ق)و شيخ محمّد بهارى همدانى،از شاگردان برجسته ملاّ حسينقلى همدانى (م 1311 ه ق)و سيّد على قاضى و سيّد جمال الدّين گلپايگانى،آشنا گرديد و از آنها بهره برد.

هم زمان با انقلاب مشروطيت در ايران به اتفاق آية اللّه سيّد محمود شاهرودى و آية اللّه سيّد جمال الدّين گلپايگانى،در اولين دوره درس ميرزاى نائينى شركت نمود و اين درس نزديك پنج سال ادامه يافت و عيد فطر 1338 ه ق در 35 سالگى اجازه اجتهاد را از ميرزاى نائينى دريافت نمود و همين اجازه را آقا ضياء الدّين عراقى، سيّد ابو الحسن اصفهانى و حاج شيخ عبد الكريم يزدى نيز تأييد نمودند.

او از حدود 30 سالگى پس از توسلات و براى رها شدن از پريشانى خاطر،به تحول شگرف دست يافت و ازآن پس اراده كرد داده هاى بلند قرآن و عترت را بدون ذرّه اى خلط و امتزاج با انديشه هاى ديگر،به كار ببندد.

ميرزا سال 1340 ه ق به مشهد آمد.

ص:86

اثر وجودى وى در حوزه خراسان در قرن اخير كم سابقه بود.او مكتب معارف آل محمّد صلى اللّه عليه و آله را با مجاهدات علمى و عملى خود در اين ديار رونق بخشيد و عدۀ زيادى از صاحبان علم و فضيلت را بر گرداگرد وجود خود فراهم آورد.ايشان عقيده داشت:جز راه اهل بيت هر راه ديگرى به گمراهى مى انجامد و هركس هدايت را از غير آل محمّد صلى اللّه عليه و آله بجويد به آن نخواهد رسيد.او به راه خود اطمينان داشت و خصايص اخلاقى و كمالات ايشان نيز بر كسى پوشيده نبود.هم زاهد و وارسته بود و هم مهربان و جذاب.

آثار زيادى از ميرزا مهدى بر جاى مانده است،از جمله مى توان به اين كتابها اشاره كرد:

1-معارف القرآن در اصول اعتقادات اسلامى و تميز علوم قرآنى از فلسفه و عرفان.

2-كتاب مصباح الهدى در اصول فقه.

3-المواهب السنيه فى بيان معاريض و التورية فى كلمات الائمه لاستنباط احكام الشرعية.

4-ابواب الهدى.

5-اعجاز قرآن.

6-غاية المنى و معراج القلوب و اللقاء فى الصلاة.

7-ابطال معارف اليونان.

8-كتاب القضاء و القدر.

تعدادى از اين آثار سال 1395 ه ق به اهتمام سيّد محمّد باقر نجفى يزدى در مشهد منتشر شد.

از بزرگترين آثار وجودى مرحوم ميرزا تربيت شاگردان برجسته و متّقى بود.آيات و حجج اسلام حاج شيخ غلامحسين محامى،حاج شيخ هاشم قزوينى،حاج شيخ مجتبى قزوينى، حاج شيخ كاظم دامغانى،حاج شيخ زين العابدين تنكابنى،حاج ميرزا جواد آقا تهرانى،حاج سيّد جلال مدرّس، حاج شيخ حسنعلى مرواريد،حاج شيخ محمود كلباسى،حاج شيخ على اكبر صدرزاده،حاج سيّد حسين قاضى طباطبايى،شيخ محمّد حسن

ص:87

بروجردى،شيخ هادى مازندرانى،حاج شيخ على محدث خراسانى،شيخ عبد اللّه يزدى،حاج شيخ محمود حلبى تولائى،حاج شيخ على نمازى،حاج شيخ حسينعلى راشد و تعدادى ديگر از بزرگان از شاگردان مكتب ايشان هستند و تاكنون اين مكتب را كه مكتب تفكيك خوانده مى شود در خراسان زنده نگه داشته اند.

مرحوم اصفهانى روز جمعه نوزدهم ذيحجه 1365 ه ق براثر سكته قلبى در مشهد درگذشت و زير طاق جنوبى دار الضيافه حرم امام رضا عليه السّلام در كنار حاج شيخ مهدى واعظ و حاجى قائم مقام دفن شد.

علماى بزرگ شيعه/384-385،تاريخ آستان قدس/337،نداى خراسان 42/1/15،خورشيد تابان در علم قرآن /20،كتاب ابواب الهدى/46-47.

غلامرضا جلالى

فقه و اصول و اشارات شيخ و پاره اى از كتابهاى رياضى مشغول گرديد.سيّد مهدى بحر العلوم،مولانا محمّد حسين خبوشانى(متوفى 1262 ه ق)،مولى حمزه قاينى،سيّد كاظم جزايرى،سيّد دلدار على بن محمّد معين بن عبد الهادى رضوى نقوى هندى نصرآبادى از شاگردان وى هستند.

ميرزا مهدى شهيد از ملكات اخلاقى برجسته اى برخوردار و مورد علاقه عامّه مردم و اهل سلوك بود.او پس از محاصره مشهد توسط سربازان محمّد حسين خان سردار جهت دستگيرى نادر ميرزا و در دل شب نيازمنديهاى بى نوايان را تأمين مى كرد تا اينكه به دليل مخالفت با نادر ميرزا و حمايت از مردم،صبح هنگام روز 11 ماه رمضان داخل حرم به دست خود وى يا تيمور نسقچى،يكى از افسرانش مجروح شد و پس از دو روز در 13 رمضان سال 1218 به شهادت رسيد و در رواق پشت سر مبارك دفن گرديد و به عنوان شهيد چهارم اشتهار يافت.از تأليفات وى شرح بر كفايه مولى محمّد باقر سبزوارى،رساله اى در تحقيق نوروز و رساله اى در ردّ رسالۀ محاباتيه است.

بازماندگان او طى دو قرن اخير خدمات معنوى،علمى و فرهنگى ارزنده اى به مردم مشهد ارائه داده اند.

گلشن مراد،/643،خدمات متقابل ايران و اسلام/534،شهيدان راه فضيلت/420،شجره طيبه/410، تاريخ روضة الصفاى ناصرى 353/9، منتخب التواريخ/688،اعيان الشيعة 75/10-77.

غلامرضا جلالى

محمّد كاظم دامغانى و شيخ هاشم قزوينى استفاده نمود.وى از آيات عظام چون سيّد ابو القاسم خويى و سيّد محمود شاهرودى اجازه تام الاختيار در مشهد داشت.

فعاليت هاى فرهنگى و اجتماعى او براساس باورهايش بود.او در مقدمه اى كه بر كتاب منهاج السرور مى نويسد:

«شكر هر نعمتى آن است كه آن نعمت را در مورد خودش كه اجازه داده شده،مصرف نمايند.اگر در غير مورد مجاز مصرف كنند كفران نعمت است.

مثلا وقتى انسان داراى ثروت شد شكرگزارى آن به اين است كه پس از توسعه مخارج و زندگى خودش به ديگران هم احسان كند...يكى از نعمت هايى كه فعلا به آن متنعميم با سواد بودن است.و بايد از اين نعمت شكرگزارى نمود و كفران آن مطالعه كتب و مجله هاى گمراه كننده است.لذا بر هر مسلمانى لازم است،مقدارى كتاب سودمند اعم از تفسير،نهج البلاغة،قصص،حكايات و امثال آن تهيه و مطالعه نمايد.»

حجة الاسلام اعدادى با توجه به اين اعتقادات براى ترويج اسلام و معارف دينى اقدام به تأسيس انتشارات جعفرى در بازار بزرگ مشهد كرد و بيش از 120 عنوان كتاب در حوزه هاى مختلف دينى،اجتماعى به زبانهاى فارسى و عربى منتشر ساخت و همچنين برخى آثار شخصيت هاى انقلابى را نشر و پخش نمود كه به خاطر آن مورد تعقيب و بازداشت قرار گرفت.

فعاليت هاى او منحصر به مسايل دينى و فرهنگى نمى گرديد بلكه در حوزه

ص:90

خدمات اجتماعى مانند ساختن مسجد و حمام و كمك رسانى به ايتام و نيازمندان تا حد توان تلاش مى كرد.ايشان بيش از 30 سفر به عنوان روحانى كاروان به مكه مكرمه مشرف شد.

بنا به قول همسرش«حاج آقا اگر چه وجوه شرعى مردم را مى گرفتند ولى پارسايى و زهد ايشان مانع اين مى شد كه حتى يك ريال از وجوهات را در منزل صرف و خرج كند.به همين دليل همراه تحصيل علم بدنبال كسب درآمدهاى حلال با دسترنج خودش بود و شغلى را انتخاب كردند كه با ترويج معارف دينى و روحيه ايشان سازگارى داشت،چون معتقد بود كه من كار مى كنم تا مخارج زندگى از اين طريق تأمين شود زيرا شهريه طلبگى سهم امام زمان(عج)است و ما در مقابل امام بسيار مسئول هستيم.

سرانجام حاج شيخ محمّد رضا اعدادى خراسانى پس از عمرى تلاش براى ترويج اسلام در 19 فروردين 1362 در مشهد مقدس درگذشت و در غرفه 51 صحن آزادى حرم مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.بيش از هزار جلد كتاب از كتابخانه ايشان وقف بر كتابخانه آستان قدس گرديده است.

على سكندرى

تاريخ علماى خراسان/87،اعيان الشيعة 382/3.

ابراهيم زنگنه

چهره هاى ديگر روحانيت خراسان تحت رهبرى امام خمينى قدس سره تربت را عليه رژيم پهلوى شوراند و پس از پيروزى انقلاب اسلامى،از سوى مردم تربت در نخستين دورۀ مجلس شوراى اسلامى به عنوان نماينده انتخاب شد و به مجلس راه يافت و پيش از اتمام دورۀ مجلس،در سال 1362 ه ش پس از مدتى بيمارى در تهران جان به جان آفرين سپرد و جنازه اش به تربت و ازآنجا به مشهد منتقل شد و در جوار حضرت ابو الحسن الرضا عليه السّلام دفن گرديد.

گنجينه دانشمندان 333/3-334

ابراهيم زنگنه

امين الاسلام-طبرسى-فضل بن حسن

زين العابدين تنكابنى معلّم اوّل ايشان گرديد و جامع المقدمات را نزد اين استاد عارف وارسته گذراند.ديگر بخشهاى ادبيات را نيز نزد مرحوم اديب نيشابورى(دوم)و آية اللّه وحيد خراسانى طى نمود.قوانين و شرح لمعه را نزد استاد مسلم فن،حضرت آية اللّه حاج ميرزا احمد مدرّس يزدى و بخشى از لمعه را به شكل خصوصى در محضر آية اللّه حاج سيد جواد خامنه اى فرا گرفت و در رسائل و مكاسب و كفايه از محضر بزرگانى چون آية اللّه حاج شيخ كاظم دامغانى،آية اللّه حاج شيخ مجتبى قزوينى،آية اللّه حاج شيخ هاشم قزوينى بهره كافى برد.درس خارج اصول را از محضر مرحوم آية اللّه ميرزا جواد آقا تهرانى استفاده نمود؛البتّه از همان ابتدا از درس معارف مرحوم آية اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى بهره مند مى شد و زيربنا و شالوده مكتب اعتقادى و فكرى ايشان در همان سالها بر اين اساس استوار شد.

نامبرده با حضور آية اللّه العظمى ميلانى در مشهد به حلقه درس خارج ايشان پيوست و در كنار آن به تدريس همه كتابهاى ادبى،معالم،قوانين،شرح لمعه و رسائل نيز مشغول گرديد.

به توصيه مرحوم ميرزا و اصرار آية اللّه سبزوارى،به وعظ و خطابه روى آورد و با توجّه به جاذبه سخن و حافظه قوى، در اين ميدان شهرتى بسزا يافت، مجالس مهم مشهد و بيوت اساتيد و بزرگانى چون مرحوم آية اللّه العظمى ميلانى،به ايراد سخن پرداخت،و به خاطر صراحت در بيان حقايق،دو بار از سوى ساواك ممنوع المنبر و خانه نشين شد.

مرحوم حاج شيخ محمود انصارى كه متجاوز از پنجاه سال به وعظ و خطابه و نشر معارف اهل بيت اشتغال داشت وارسته اى خداترس،با اخلاص،حامى ولايت،عاشق خدمت،باعزت و مناعت طبع و خوددار از مصرف سهم مبارك امام بود.

سرانجام در سوم بهمن 1377 ه ش در پى بيمارى طولانى دار فانى را وداع

ص:94

گفت و در صحن آزادى در جوار حضرت ثامن الحجج عليه السّلام آرميد.

ابراهيم زنگنه

امير المؤمنين سال 1401 ه ق در 89 سالگى درگذشت و در صحن آزادى حرم مطهّر بلوك 19 به خاك سپرده شد.

غلامرضا جلالى

در خانواده اى مذهبى پا به عرصه وجود نهاد،مقدمات را در شهر طسوج فراگرفت و در سال 1280 ه ش براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و نزد آية اللّه حاج ميرزا حبيب اللّه ملكى تبريزى و اساتيد ديگر به آموزش فقه و اصول و فلسفه پرداخت و پس از ده سال به طسوج برگشت و به اقامه نماز و ترويج دين همت گماشت.بعد به دعوت مردم خوى به اين شهر رفت و در مسجد جامع امام خمينى اين شهرستان به اقامه نماز و در كنار آن به تدريس مشغول گرديد،تا اينكه به نجف هجرت نمود و مدت سى سال در محضر آيات سيد ابو الحسن اصفهانى،سيّد محسن حكيم،و حاج سيّد ابو القاسم خويى درس آموخت و به مقام رفيع اجتهاد دست يافت و اجازه دريافت نمود.

آية اللّه طسوجى ضمن تحصيل به تدريس فقه و اصول و فلسفه و تفسير دست يازيد و شاگردان برجسته اى از جمله آية اللّه حاج شيخ عباس طسوجى مقيم قم و آية اللّه تقوى مقيم بمبئى هندوستان در محضر او درس خواندند.

ميل شديد به زيارت مرقد پاك امام هشتم موجب شد تا مرحوم ايسى در سال 1348 ه ش به مشهد آمد و طى ديدار با آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى،متقاعد شد بقيه عمر خود را به منظور تدريس در حوزه علميه مشهد در اين شهر بماند.و ايشان سال 1350 ه ش در مشهد رحل اقامت افكند و به تدريس خارج فقه و اصول و تأليف پرداخت.سرانجام در صدمين سال حيات پرثمر خود،روز پنجشنبه 31 مرداد 1359 ه ش دار فانى را وداع

ص:97

گفت و در صحن نو(آزادى)بلوك 3 بهشت ثامن الائمه سر به تيرۀ تراب نهاد.

اطلاعات گرفته شده از فرزند ارشد مرحوم آية اللّه طسوجى،آقا حسين ايسى محصل مسئول امور دينى و بقاع متبركه اداره كل اوقاف خراسان،گنجينه دانشمندان 261/8

غلامرضا جلالى

ص:98

كلانترى بافق اشتغال داشت.در واقعۀ قتل با يزيد پسر سلطان سليمان قانونى (926-984 ق)با سرودن يك رباعى مورد عنايت شاه واقع شد.

منابع،بافقى را دانشمندى برجسته و پرهيزگار و سخنورى بزرگ خوانده و آورده اند كه وى همواره به صدور فتوى، تدريس و تربيت طلاب مى پرداخت.

همچنين شاعرى خوش قريحه بود و در سرايش قصيده و غزل مهارت داشت و از نديمان سام ميرزا برادر شاه طهماسب و استاد وحشى بافقى و مرادى بافقى، برادر بزرگ وحشى بافقى،به شمار مى رفت.ديوان شعر مشتمل بر 4 هزار بيت و رساله هايى در معما، حفظالصحّه و بحران از آثار اوست.

بافقى سرانجام در 80 سالگى در سال 974 ق در قزوين وفات يافت.

غياث الدّين منصور دشتكى پيكرش را به مشهد منتقل كرد و در آنجا به خاك سپرد.

ريحانة الادب 196/3؛تذكرۀ شعراى يزد/33؛تذكرۀ سخنوران يزد 166/1؛ فرهيختگان دار العباده/160؛الذريعة 510/9-511؛تذكرۀ هفت اقليم 149/1؛تاريخ نظم و نثر در ايران، 468/1؛كليات ديوان وحشى بافقى/2؛ كشف الظنون 778/1؛تاريخ يزد (آيتى)/296؛آتشكدۀ آذر/313.

سيد حسن حسينى

را بدرود گفت و در محل دار السياده حرم دفن گرديد.

ضميمه تاريخ علماى خراسان/315، اعيان الشيعة 158/6.

ابراهيم زنگنه

كشيشان ما اين طور نمى توانند دل مردم را شكار كنند».آقا گفت:«بگو كه شما هم به اين تن پروران كه نوكران نفس اماره اند دعا كنيد و الا شما الآن از روى زمين محو شده بوديد.»

در جريان نهضت تنباكو،بيت شيخ محمّد تقى مجتهد،قطب معنوى آن روز خراسان شمرده مى شد،با اين حال ايشان چندان كه بايد با گسترش نهضت موافق نبود و شرايط را مناسب نمى ديد.

شايد از دسايس دولتهاى بيگانه كه نمايندگيهاى فعالى در خراسان داشتند، بيمناك بود.

وى شب چهاردهم صفر 1314 ه ق زندگى را بدرود گفت و در محل دار السياده حرم صفه دست چپ متصل به درب مسجد گوهرشاد به خاك سپرده شد.

زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/326،نقباء البشر 4/1، 1628/4-1629،مطلع الشمس 690/2،خاطرات حاج سياح/305، ضميمه تاريخ علماى خراسان/257، منتخب التواريخ/616 و 631 و 686 و 700،زندگانى امام رضا عليه السّلام،عمادزاده، 420/3،اعيان الشيعة 192/9

غلامرضا جلالى

1350 ه ق چشم از جهان مادى فروبست و در كنار قبر پدر در دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.

فوائد الرضويه/431؛ضميمه تاريخ علماى خراسان/358،دانشوران بجنورد/26-27

ابراهيم زنگنه

ه ق در مشهد برگزار شد.

روزنامه آفتاب شرق 1339/2/11

غلامرضا جلالى

براتعلى-حاجى ميرزا-جلد دوم

به سادات طباطبايى بروجرد مى رسد.

در بروجرد تولد يافت و پس از آشنايى با مقدمات و سطوح به مشهد آمد و نزديك 20 سال از محضر حاج آقا حسين قمى و ميرزا محمّد آقازاده استفاده نمود و براى ادامه تحصيلات به عراق سفر نمود و 12 سال در نجف از محضر آيات نائينى،عراقى و سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و خود نيز به تدريس فقه و اصول پرداخت.وى از آيات اصفهانى و عراقى اجازۀ اجتهاد دريافت كرد.

در پى كسالتى كه بر او عارض شد و رؤيايى كه ديد به مشهد بازگشت و در حوزۀ اين شهر به تدريس و اقامۀ جماعت و بيان احكام در مسجد جامع گوهرشاد و مسجد كوچه اشتغال ورزيد و اول مهر 1363 دعوت حق را لبيك گفت و در غرفۀ شماره 6 صحن آزادى دفن گرديد.رساله اى در اجتهاد و تقليد و عدالت از آثار ايشان است كه به چاپ رسيده است.

گنجينه دانشمندان 119/7-120، اثرآفرينان 49/2

ابراهيم زنگنه

مسئوليتها شد و به ترويج و نشر دين همت گماشت و در نهضت مشروطه با شيخ فضل اللّه كه رابطه خويشاوندى داشت،هم صدا گرديد.پس از نهضت به مشهد آمد و سال 1348 ه ق در مشهد درگذشت و در حجره عقب صفه غربى دار السياده سر بر خاك نهاد.

او فرزندى داشت به نام على اصغر كه در سال 1231 متولّد شد و داراى چندين اثر از جمله نور الأنوار،ضياء النور،و الحكايات الاخلاقية و عقائد الشيعة مى باشد.

شرح حال رجال ايران 166/6، تاريخ آستان قدس/336،نقباء البشر 1594/4،اعيان الشيعة 167/8

ابراهيم زنگنه

1258 ه ق به درخواست اعيان و بزرگان خراسان به مشهد آمد و به تأليف آثار فقهى از جمله جوامع الكلم در شرح قواعد مبادرت ورزيد.سال 1263 ه ق به حج مشرف شد.سال 1266 ه ق به دنبال سركوب فتنه سالار،از سوى اميركبير به توليت آستان قدس رضوى منصوب گرديد و اصلاحات زيادى را به عمل آورد،سال 1283 به زيارت عتبات مقدسه رفت و در مراجعت كتابى در حالات و آداب زيارت حضرت امام رضا عليه السّلام به نام هدية الرضويه نوشت و كتابى در اعمال سنه تحرير كرد.او سال 1309 در 85 سالگى در مشهد درگذشت و در دار السياده حرم دفن گرديد.شيخ عبد الحسين بروجردى(متوفى 1344 ه.ق)فرزند ايشان است.

تاريخ علماى خراسان/120-123، نقباء البشر 723/2،لغت نامه دهخدا واژۀ محمّد رحيم،زندگانى امام رضا عليه السّلام،عمادزاده،420/2، منتخب التواريخ/631 و 686 و 700، تاريخ آستان قدس/336،اعيان الشيعة 256/9،مطلع الشمس/682.

غلامرضا جلالى

باغ رضوان به خاك سپرده شد.

گنجينه دانشمندان 260/3

ابراهيم زنگنه

التحفة الرضويه،سرور العارفين در احوال مختار بن ابى عبيده ثقفى،نجات الخافقين در فضيلت زيارت امام حسين عليه السّلام،وسيلة النجاة به زبان فارسى در مصائب امام حسين عليه السّلام تأليف سال 1271 ه ق،ذخيرة المعاد فى الاخلاق و الموعظة و الارشاد،چاپ 1288 تهران،سراج المتهجدين تأليف در سال 1265،وسيلة الرضوان در ترجمه صحيفه رضويه،الوجيزة فى مصائب المعصومين به زبان فارسى،تأليف 13 محرم 1271 ه ق،الإكسير در اصول دين و اخلاق،الوسائل الحسينية لطى العوالم البرزخية به زبان فارسى مشتمل بر ده مقاله در احتضار،مرگ و پس از مرگ،البداء،فردوس التواريخ در تاريخ طوس و علماى مشهد، سفينة النجاة در شرح منظومه دوازده بند سيّد بحر العلوم و لؤلؤة البحرين در تلخيص سفينه مذكور.

حاج ملاّ صادق مشهور به فاضل بسطامى فرزند اوست.مولى نوروز على سال 1309 ه ق در مشهد درگذشت و در قبرستان قتلگاه دفن گرديد.

تاريخ علماى خراسان/132، مطلع الشمس/691،الذريعة 21/10، 89،77،71،52/25،147/3،اعيان الشيعة 228/10.

غلامرضا جلالى

اى گشته اسير شور و شر،در بمرود محروم ز فيض خشك و تر،در بمرود

صد حيف كه با هزار آرمان برديم اين عمر عزيز را به سر،بمرود

ديوان اشعار ملا على،كتاب مؤيد الفضلا در لغت و كتاب درّه نادره در تاريخ نادر شاه به خط وى نزد آقا حسين صعودى نوۀ ايشان در مشهد نگهدارى مى شود.

وى به سال 1315 ه ق دار فانى را وداع گفت و در مشهد به خاك سپرده شد.

بزرگان قاين/241-243

سالها به تدريس دوره هاى سطح و خارج اشتغال داشت.

وى روز 26 اسفند 1320 ه ش در روستاى گرماب از توابع شهرستان تربت حيدريه،در يك خانواده مؤمن و متقى متولد شد.پدرش روحانى و از افراد بانفوذ منطقه بود و كشاورزى مى كرد و زندگى ساده و تا حدى مرفه داشت.

مرحوم بنى هاشمى سال 1334 ه ش جهت تحصيل علوم دينى به مشهد آمد و در مدرسه«ابدال خان»ساكن شد.مقدمات را نزد مرحوم صدوق، شيخ محمّد عيدگاهى و اديب نيشابورى فراگرفت و سطح را خدمت اساتيدى چون سيّد حسين شمس،آية اللّه وحيد خراسانى و آية اللّه ميرزا احمد مدرّس تلمذ نمود و خارج را نزد برخى از اساتيد يادشده و مرحوم آية اللّه العظمى سيّد محمّد هادى ميلانى در مشهد و قم به پايان برد و مدت كوتاهى نيز از محضر امام خمينى قدس سره برخوردار گرديد و پس از مراجعت از قم در مشهد به تدريس سطح و خارج مبادرت ورزيد.او با حكمت و كلام آشنايى كامل داشت.

مرحوم بنى هاشمى به امور سياسى بى توجه نبود و از ابراز مخالفت عليه رژيم پهلوى پرهيز نمى كرد و از مواضع سياسى و انقلابى امام خمينى دفاع مى نمود.مظهر اخلاق نيك و صدق و صفا بود و ذكاوت ذاتى بالايى داشت و به مباحث علمى بسيار ارج مى نهاد، بسيار صميمى بود و به مشكلات روحى و معيشتى طلبه ها رسيدگى مى كرد و افراد مستعد را به كوششهاى علمى بالاتر فرامى خواند.سيماى بشاش و طبيعت خودجوش وى به همگان اين فرصت را مى داد تا از خرمن وجودى او برخوردار باشند.ولى پيك اجل بهار عمرش را خزان كرد و شب يكشنبه 26 بهمن 1376 ه ش به علت بيمارى سرطان ريه در بيمارستان اميد مشهد زندگى را بدرود گفت و روز دوشنبه 27 بهمن پس از تشييع باشكوهى در ميان حزن و اندوه عموم طبقات شركت كننده

ص:114

در صحن نو(آزادى)حرم امام ابو الحسن الرضا عليه السّلام جلو غرفه بين ايوان طلا و كفشدارى گوشه غربى صحن به خاك سپرده شد.حاشيه بر عروه و تقريرات درسهاى خارج فقه و اصول اساتيدش از آثار علمى اوست.

غلامرضا جلالى

مى رسد.

حسين بن عبد الصمد،پدر شيخ بهائى،از فقها و محدثين بود و سال 966 ه ق به ايران آمد و در اصفهان به منزل شيخ على منشار،از مهاجران جبل عامل وارد شد و به شاه طهماسب صفوى معرفى گرديد.او به درخواست شاه طهماسب در ايران ماند و شيخ الاسلام دار السلطنه قزوين شد.

پس از هفت سال از قزوين به مشهد آمد و رياست امور دينى هرات را به عهده گرفت و مدتها در هرات بود و در سفر به خانۀ خدا،شاه صفوى شيخ الاسلامى هرات را به عهدۀ شيخ بهائى گذاشت.در راه بازگشت به بحرين رفت و در سال 984 ه ق در 66 سالگى چشم از دنيا فروبست و در روستاى مصلى يكى از روستاهاى هجر دفن شد.

شيخ بهائى غروب چهارشنبه سيزدهم ذيحجه سال 953 ه ق در بعلبك لبنان به دنيا آمد و همراه پدر به ايران آمد.مقدمات علوم اسلامى را در لبنان فراگرفت و در ايران بجز خدمت پدر،نزد ملا عبد اللّه مدرّس يزدى،ملا عبد اللّه شوشترى،ملا افضل قاينى،ملا على مذهّب و ملا محمّد باقر يزدى و عماد الدّين محمود با علوم معقول و طب و رياضى در شهرهاى قزوين،مشهد و اصفهان آشنا شد و سرآمد دانشوران عصر خود گرديد.

در سال 1006 ه ق كه پايتخت از قزوين به اصفهان انتقال يافت،شيخ بهائى در اصفهان به امامت مردم و تدريس فقه و حديث مشغول شد و چهره هاى بلندآوازه اى چون حكيم ملاّ صدرا،ملاّ محمّد تقى مجلسى،نظام الدّين محمّد قرشى،ملاّ صالح مازندرانى،ملاّ محسن فيض كاشانى،ملاّ خليل قزوينى صاحب شرح اصول كافى،ملا حسنعلى شوشترى،ملاّ محمّد عاملى،محقق سبزوارى،شمس الدّين محمد خاتون آبادى صاحب شرح اربعين،مير ابو القاسم فندرسكى،سلطان العلماى اصفهانى در شمار شاگردان او هستند.

شيخ بهائى به سير و سياحت دلبستگى داشت در سال 991 ه.ق به خانه خدا مشرف شد و در بازگشت به

ص:116

عراق،شام،مصر،حجاز و بيت المقدس سفر كرد و با دانشمندان و بزرگان فقها، حكما و صوفيه و ارباب سلوك ديدار نمود.در آخرين سالهاى حيات خود از منصب شيخ الاسلامى اصفهان كه بزرگترين مقام دينى و معنوى ايران آن روز بود،كناره گرفت و به سير و سلوك پرداخت تا آنكه روز سه شنبه، دوازدهم شوال سال 1030 يا 1031 ه ق در اصفهان دعوت حق را اجابت كرد.طبق وصيتش جنازه اش به مشهد حمل شد و در جوار قبر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.

از شيخ بهائى بيش از 80 اثر علمى بر جاى مانده است،جامع عباسى، حاشيه من لا يحضره الفقيه،جواب المسائل المدنيات،سوانح الحجاز، شرح شرح چغمينى قاضى زاده الرومى، خلاصة الحساب،حبل المتين در احكام دين،عروة الوثقى در تفسير قرآن، تشريح الافلاك،بحر الحساب، صمديه،حدائق الصالحين در شرح صحيفه سجاديه،اثنى عشريه در عبادات،توضيح المقاصد،تحفه حاتمى در اسطرلاب،اربعين،مفتاح الفلاح در ادعيه و كشكول،از آثار برجسته او هستند.

بناى بسيارى از آثار معمارى عصر شاه عباس صفوى و بخشهايى از حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام به ايشان نسبت داده مى شود.

مزارات خراسان/72،منتخب التواريخ /77 و 137 و 683،رياض العارفين /58-59،مجمع الفصحا 13/4، روضات الجنات 306/7-309، زندگينامه رياضيدانان دورۀ اسلامى /170،الذريعة 29/2،الاعلام زركلى 102/6،امل الآمل 75/1،تعليقه امل الآمل/67-71،اعيان الشيعة 9:

234،خلاصة الأثر:182،لؤلؤ البحرين:236،تاريخ عالم آراى عباسى 249/1.

غلامرضا جلالى

روزگار خود بود.در بهبهان متولد شد در كربلا رشد كرد و خدمت وحيد بهبهانى و ميرزا مهدى شهرستانى و بحر العلوم و علامه صاحب رياض، دانش آموخت.به مشهد آمد و چندين دهه در يكى از حجره هاى صحن عتيق، جنب آرامگاه شيخ حرّ عاملى بالغ بر 50 سال به عبادت و رياضت و تصنيف و تأليف مشغول شد.معالم الاصول را در 5 جلد شرح كرد،بر قوانين و مطول حاشيه نوشت و كتاب جواهر الكلام را در اصول عقايد تأليف نمود و چندين تأليف نيز در علم نحو و صرف و بيان رساله هاى متفاوت ديگرى داشت.

رمضان سال 1248 ه ق درگذشت و در همان حجره محل زندگيش دفن گرديد.

فاضل بسطامى،صاحب فردوس التواريخ كه از شاگردان وى است، مى نويسد:او چنان به دنيا و زرق وبرق آن بى اعتنا بود كه همۀ لباسهاى او را كسى به پنج ريال نمى خريد،و مقام فقر و رياضت وى به مرتبه اى بود كه بيشتر روزها گرسنه بود و از راه استخاره روزگار مى گذرانيد.

مطلع الشمس 684/2،فردوس التواريخ/137-138،منتخب التواريخ/677 و 691،تاريخ علماى خراسان/77،فهرست كتابهاى خطى آستان قدس 35/6-36،اعيان الشيعة 352/7-351.

ابراهيم زنگنه

بيات-محمّد حسن-عارف نيشابورى-محمد حسين

تفتازانى بوده است.

مؤلف حبيب السير،دربارۀ او مى نويسد:«مولانا عبد العلى بيرجندى جامع اصناف علوم محسوس و معقول است و حاوى انواع مسائل فروع و اصول در علوم نجوم و حكميات بى مثل و بدل است و در شيوۀ زهد و تقوى ضرب المثل...آن جناب به صفت تواضع و پرهيزگارى و حلم و ديندارى اتصاف دارد و همواره نقش افاده و تأليف بر صحيفۀ خاطر شريف مى نگارد.»

محقق بيرجندى به احتمال زياد در سال 934 ه ق در مشهد درگذشت و در قبرستان قتلگاه دفن شد.از او آثار علمى زيادى بر جاى مانده است.از شناخته شده ترين آنها مى توان به اين كتابها اشاره كرد:

1-حاشيه بر شرح ملخّص در هيئت چغمينى كه در سال 913 نگارش شده است.

2-شرح آداب المناظره العضدية كه در سوم جمادى الثانى 932 نوشته شده است.

3-شرح بيست باب در معرفت اسطرلاب به زبان فارسى.متن اين رساله از آثار خواجه نصير الدّين طوسى است.

4-بيست باب در معرفت تقويم كه ملاّ مظفر آن را شرح كرده است.

5-شرح تذكره خواجه نصير در هيئت.

6-عجايب البلدان كه براى وزير حبيب اللّه خان به فارسى نوشته.

7-شرح زيج الغ بيك.

8-كتاب ابعاد و اجرام.

9-تحرير مجسطى.

گاهنامه سال 1307 شمسى تأليف سيّد جلال الدّين تهرانى/129،فهرست كتابخانه آستان قدس 382/4،بهارستان، آيتى/218-219،حبيب السير 615/4، فرهنگ خراسان،مرداد 63/،42،اعيان الشيعة 29/8-30.

غلامرضا جلالى

ص:119

شاگردان شيخ مرتضى انصارى بود و پس از چندين سال تحصيل فقه و اصول به مشهد بازگشت و به سال 1294 ه ق درگذشت.برادرش سيّد مهدى نيز از علما بود.

الكرام البررة 725/2.

غلامرضا جلالى

پير پالان دوز-عباسى-محمّد عارف

مذهبى،چشم به جهان گشود.در مدرسۀ طالبيه تبريز به تحصيل پرداخت و پس از اتمام سطح براى ادامۀ تحصيلات به نجف رفت و آنجا اصول را نزد آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى و فقه را در محضر حاج سيّد محمّد كاظم يزدى و شريعت اصفهانى فراگرفت.

پس از اتمام تحصيلات به تبريز بازگشت و به توصيه پدر،با يكى از خويشاوندان خود ازدواج كرد و به فعاليتهاى مذهبى روى آورد و«جمعيت ديانت اسلامى»را در سال 1343 ه ق تأسيس كرد و معارف اسلامى را به سبكى نو در ميان جمعيت تدريس مى كرد.گفتار ايشان در نشريه اى به نام «تذكرات ديانتى»هر پانزده روز يك بار منتشر مى شد.نخستين شمارۀ اين نشريه اول جمادى الاولى 1345 ه ق در شهر تبريز به چاپ رسيد و انتشار آن چند سال دوام آورد.علماى بزرگ قم و مشهد كارهاى ايشان را ستودند.

آية اللّه تبريزى به گفتگو با صاحبان اديان ديگر اهميت مى داد و در مناظره ها شركت مى جست.و از مبارزات سياسى غافل نبود.در جريان كلاه پهلوى در سال 1311 ه ش حاج شيخ به مبارزه عليه اتحاد شكل و مظالم رضا خان پرداخت،ولى حركت او سركوب شد و خود او پس از مدتى زندگى مخفى،به استاندارى احضار شد و ايشان پس از ديدار با على منصور، پدر حسنعلى منصور،استاندار وقت آذربايجان و قاضى عسكر وقتى متوجه شد قرار است رضا خان به تبريز سفر كند،به كربلا مشرف شد و مدتى آنجا اقامت كرد و پس از آرام شدن اوضاع به تبريز برگشت.

در يكى از روزها نامه اى از على اكبر داور به دست حاج شيخ رسيد.

مضمون نامه دعوت از وى جهت همكارى قضايى با نظام عدليه بود او متوجه اين نكته شد كه شرايط براى فعاليتهاى دينى و سياسى آزاد،از ميان رفته است،اين بود كه به تنهايى عازم مشهد شد و همسر و فرزندان

ص:124

خردسالش پس از مدتى به او پيوستند.

هنوز مدتى از اقامت ايشان در محلۀ پاچنار مشهد نگذشته بود كه همسر ايشان موقع بيرون آمدن از حمام بهاء الدوله،به لحاظ داشتن حجاب مورد تعقيب پاسبان اداره ثبت قرار گرفت.پاسبان به طرف ايشان حمله كرد تا چادر را از سر ايشان بردارد و او كه در آخرين روزهاى باردارى خود به سر مى برد،براى حفظ حجاب،خود را به سرعت درون منزل حاج كريم آقا،يكى از محترمين محل انداخت و 18 روز بعد از اين رويداد به رحمت حق پيوست.

حاج شيخ با علويه اى كه همشيره مرحوم آية اللّه سيّد على علم الهدى بود، ازدواج كرد و از ايشان داراى فرزندانى شد.مرحوم آية اللّه تبريزى در نهضت گوهرشاد مشاركت داشت و پس از شهريور 1310 به منظور مقابله با انديشه هاى سيّد احمد كسروى كه از تبريز با او آشنا بود به انتشار تذكرات دينى در مشهد دست زد و مدتى هم نشريه راحت و نداى حق را در جواب شيخ مردوخ كردستانى نشر داد.

بعد از ترور نافرجام كسروى،شهيد نواب صفوى به مشهد آمد و با كمك حاج شيخ مدتى در يكى از روستاهاى اطراف مشهد مخفى شد.در جريان شهادت نواب،مرحوم تبريزى براى او چهلم گرفت و مسئوليت يكى از شاخه هاى فدائيان اسلام را كه به نام مبارزان اسلام خوانده مى شد،خود به عهده گرفت.

حاج شيخ در مبارزات 15 خرداد سال 42 نيز فعال بود و فعاليتهاى سياسى خود عليه نظام شاهنشاهى را تا سال 1357 ادامه داد و پس از پيروزى انقلاب اسلامى،نماز جمعه تا سال 1359 به امامت ايشان در مسجد گوهرشاد اقامه مى شد و تا زمانى كه ايشان زنده بود،امام براى كسى حكم امامت جمعه را در مشهد صادر نكرد.او روز اول شعبان 1400 ه ق/25 خرداد 1359 در 97 سالگى دعوت حق را پاسخ داد و به سراى ابدى شتافت و در قسمت شمالى دارالسلام حرم امام

ص:125

هشتم عليه السّلام دفن شد.

آثار علمى زيادى از مرحوم آية اللّه حاج شيخ غلامحسين تبريزى بر جاى مانده است.راهنماى حقيقت،اصول مهذبه،الدروس الدينية در 9 جلد، گوهرهاى درخشان،نداى راستى،انوار لامعه،الدرر الثمينة،ترجمه اعتقادات مفيد و ترجمه وجوه اعجاز قرآن علامه بلاغى در شمار آثار قلمى ايشان هستند.

آية اللّه تبريزى داراى فكرى بلند و به لحاظ معنوى انسانى پالايش يافته بود و خوف و خشيت الهى تا اعماق جانش نفوذ داشت.در اخلاق نمونه بود، هيچ گاه حركتى نامناسب يا سخنى ركيك از او ديده يا شنيده نشده بود.

اهل دعا و ابتهال بود و در خلوت و جلوت با خداى خود راز و نياز داشت.

پيوسته در انديشۀ كمك به افراد بى بضاعت،بويژه ايتام به سر مى برد.

گنجينه دانشمندان 120/7-122، مصاحبه با فرزندان آن مرحوم حاج محمّد مهدى عبد خدايى و دكتر حاج شيخ هادى عبد خدايى منعكس در مجلۀ نگاه حوزه،شمارۀ/21-22.

غلامرضا جلالى

تجلّى-نهاوندى-محمد

مى پرداخت.به مكه مشرف شد.پس از بازگشت از مكه در سال 1237 ه ق در مشهد درگذشت و در همان گور به خاك سپرده شد.حاشيه شرح لمعه از آثار چاپ شده ايشان است.

الكرام البررة 121/1-122،فردوس التواريخ/118-119،مطلع الشمس 705/2،تاريخ علماى خراسان/62، منتخب التواريخ/698،روضات الجنات 98/4،مكارم الآثار 1042/4،الذريعة 478/6،اعيان الشيعة 263/3.

غلامرضا جلالى

ناگهانى»واقع در 15 كيلومترى شرق تربت حيدريه و ابتداى جلگه زاوه،در يك خانواده متدين و پايبند به شئونات مذهبى چشم به جهان گشود.پدرش ملاّ حسينعلى،سواد مختصرى داشت،قرآن و كتاب فارسى مى خواند.او فرزند خود را نخست به مكتب خانه،سپس براى ادامه تحصيل به شهر تربت فرستاد.

ملاّ عباس در شهر تربت حيدريه، مدرسه حاج شيخ يوسفعلى،نزد آخوند حاج ملاّ عبد الحميد صرف و نحو را با دقت فراگرفت و پس از آن به تحصيل سطح فقه و اصول روى آورد و براى تكميل دانسته هاى خود به مشهد آمد و مدتى بعد به خواستۀ پدر به روستا برگشت،ازدواج كرد و به زراعت مشغول شد و آخر هر هفته به تربت مى رفت و كتابهاى معالم،قوانين،لمعه و شرايع را آموخت و همه الفيه ابن مالك را حفظ كرد.

سال 1326 ه ق همراه قافله با پاى پياده به كربلا مشرف شد.اين سفر هفت ماه طول كشيد.پس از آمدن حاج شيخ على اكبر تربتى،يكى از شاگردان آخوند خراسانى به تربت آمد و رحل اقامت افكند.آخوند ملاّ عباس،كفاية الاصول را نزد ايشان خواند و به اصرار استاد خود روز 12 ذيقعده 1328 ه ق به شهر تربت رفت و آنجا سكونت يافت و به تدريس مشغول شد و به اصرار حاج شيخ على اكبر،به جاى او در مسجد نماز گزارد.ملاّ عباس مردى هوشمند و ژرف بين بود.در قضاياى مشروطيت مادام كه نهضت را براى او تبيين مى كردند،استقبال مى نمود.او با تأسّى به علماى مبارز عصر خود،حكومت را غاصب مى دانست.ايشان در نامه هايى

ص:128

كه براى حل مشكلات مردم به نمايندگان دولت مى نوشت،هرگز آنها را با القاب مخاطب نمى ساخت.از متصديان امور مى خواست تا مشكل مردم را حل كنند و خود هرگز خواسته هاى نارواى آنان را اجابت نمى كرد.

حاج آخوند سال 1337 ه ق بار دوم به كربلا مشرف شد و پسرش مرحوم شيخ حسينعلى راشد را با خود برد و سال 1300 ه ش يكى دو ماه در مشهد اقامت گزيد و به درخواست مردم در ماه رمضان در مسجد گوهرشاد نماز ظهر و عصر مى خواند و پس از نماز به منبر مى رفت.سال 1301 ه ش به كمك زلزله زدگان تربت شتافت و سال 1306 ه ش به مكه مشرف شد.

شخصيت معنوى حاج آخوند به گونه اى بود كه به رغم انعطاف روحى و تحمل ديگران،تأثير عميقى روى آنها مى گذاشت.سرهنگ نوايى،رئيس شهربانى وقت خراسان در نوبت اول مأموريتش كه هنوز جريان سال 1314 ه ش و حادثه گوهرشاد پيش نيامده بود،شبى در منزل مرحوم آية اللّه ميرزا محمّد آقازاده گفت:«من به هيچ يك از اين آقايان اعتقاد ندارم،فقط از حاج آخوند ملاّ عباس است كه مى ترسم،اگر نفرين كند اثر مى كند.»

حاج آخوند در زمان حضور روسها در خراسان 24 مهر 1322 ه ش/17 شوال 1362 ه ق دو ساعت از طلوع آفتاب گذشته در شهر تربت خانه خودش فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت و در آخرين غرفه صحن نو در زاويه شمال غربى به خاك سپرده شد و چنان كه وصيت كرده بود،اين آيه بر سنگ قبرش كه بر ديوار غرفه نصب شده نقر شد:«و كلبهم باسط ذراعيه بالوصيد».و زير آن نوشتند:بنده صالح خدا،عالم عامل مرحوم حاج شيخ عباس تربتى،پسر مرحوم ملاّ حسينعلى كاريزكى كه هفتاد و اند سال عمر خود را به درستى و پاكى و زهد و عبادت و ترويج دين و خدمت به نوع گذرانيد و در روز يكشنبه 17 شوال سال 1362/

ص:129

24 مهر سال 1322 ه.ش به رحمت ايزدى پيوست و سر بر اين آستان نهاد.

خدا او و همۀ اهل ايمان را بيامرزد.

به تاريخش رقم زد كلك سالك به حق دست ارادت داد عباس

كتاب فضيلتهاى فراموش شده.

غلامرضا جلالى

فانيا هيچ مگو يا به ادب گوى سخن هست كى نيست شود نيست كجا گردد هست

ضميمه تاريخ علماى خراسان/124، فردوس التواريخ/131،منتخب التواريخ/616 و 686 و 700،سفرنامه سديد السلطنه/231،تاريخ آستان قدس /337،صدسال شعر خراسان/414، اعيان الشيعة 220/10.

ابراهيم زنگنه

در حدود سال 1295 ه ش در حومۀ ميانجام متولد شد،دروس ابتدايى را در همان جا خواند،سپس به مشهد آمد.

ادبيات و سطوح را نزد اساتيد آن زمان فراگرفت و تحصيلات جديد را تا سطح ديپلم ادامه داد.

حدود سال 1314 ه ش به نجف رفت و مكاسب را خدمت آية اللّه العظمى خويى و كفايه را در خدمت آية اللّه ميرزا باقر زنجانى و رسائل را از محضر آية اللّه سيّد ابو القاسم رشتى فراگرفت و يك دوره خارج اصول را نزد آية اللّه خويى گذراند و فقه را در حوزه درس آية اللّه ميرزا باقر زنجانى و قسمتى را در پيشگاه مرحوم آية اللّه حاج شيخ موسى خوانسارى آموخت.

مدتى نيز از درس آية اللّه آقا ضياء الدّين عراقى و آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و موفق به دريافت اجتهاد شد و پس از 15 سال به خراسان برگشت و به توصيه آية اللّه بروجردى به تربت جام رفت و از همان ابتدا كوشيد ميان اهل تشيع و تسنن وفاق به وجود آورد و برحسب اشاره آية اللّه بروجردى مدرسه مهديه و متصل به آن مسجدى ساخت و به تدريس و اقامۀ جماعت مشغول شد تا اينكه چشم از جهان فروبست و سوم تيرماه 1370 ه ش در بازار كفاشهاى حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.از آثار قلمى ايشان مى توان به تقريرات درسهاى اساتيد خود و كتابى در موضوع ولايت اشاره كرد.

گنجينۀ دانشمندان 281/3-283.

غلامرضا جلالى

را در تنكابن و تهران نزد اساتيد حوزۀ از جمله مرحوم ميرزا محمّد حسن آشتيانى طى نمود.سپس به قصد زيارت به حجاز و عراق سفر كرد و در سامرّا و نجف رحل اقامت افكند و از محضر آيات عظام ميرزا محمّد حسن شيرازى،ميرزا حبيب اللّه رشتى و شيخ زين العابدين مازندرانى فقه و اصول را تلمّذ نموده و به كسب اجازاتى نيز نائل آمد.آنگاه به ايران مراجعت نمود و مدت كوتاهى در ديار خود توقف شهر رامسر كرد.پس از آن به مشهد آمده و به بارگاه حضرت رضا عليه السّلام مشرف گرديد و توليت موقوفات مرحوم سپهسالار رشتى در مشهد مقدس را به عهده گرفت.وى تا اواخر عمر به تدريس ادبيات عرب و فقه در حوزه مشهد اشتغال داشت و شاگردانى را تربيت كرد.او از معدود علمايى بود كه در دوران استبداد رضاخانى كه به علما اجازه استفاده از لباس روحانيت داده نمى شد،اجازه تعمّم داشت و همواره آزاده و شجاع و صريح اللهجه در خدمت بيان حق بود و با قناعت و مناعت طبع روزگار مى گذرانيد.ايشان به شعر پارسى و بويژه شاعر بلندآوازه شيعى فردوسى طوسى علاقمند بود.

مرحوم استاد محمّد امينى اديب طوسى و مرحوم استاد محمّد كاظم طوسى از فرزندان ايشان هستند.-بعضى آثار خطى در تفسير و حديث از وى به جاى مانده است.در سال 1367 ق در سن 92 سالگى به رحمت ايزدى پيوست و در جوار مولا على بن موسى الرضا عليه السّلام در محلّى كه هم اكنون ايوان صحن قدس مى باشد به خاك سپرده شد.

غلامرضا جلالى

يازدهم بود و سالها در مشهد مجاور بود.

وى اهل بشرويه،از توابع فردوس و عالمى فاضل عابد و زاهد بود كه براى ادامۀ تحصيل به عراق رفت و پس از نيل به درجه اجتهاد به ايران مراجعت نمود و اجازه اى به محمّد معصوم بن كمال الدّين حسين مشهدى به تاريخ 20 شعبان سال 1044 و مولى غلام رضا طبسى و مولى حسن هروى و ديگران اعطاء نمود.و در مشهد سكونت يافت.

او تمام عمر به تدريس و تحقيق مشغول بود.حاشيه بر شرح لمعه و دو رساله در حرمت غنا و رد صوفيه نوشت و در مشهد فوت كرد.

رياض العلماء/92،الذريعة 138/11، أمل الآمل 183/2،اعيان الشيعة 88/3.

غلامرضا جلالى

يافت و كراماتى از او به ظهور رسيد.

سرانجام اين عالم ربانى صبح روز شنبه،4 رمضان 1325 ه ق به سراى ماندگار شتافت و پيكر پاكش در صفه قوام شيرازى كه پنجرۀ آن به توحيدخانه حرم امام رضا عليه السّلام گشوده مى شود به خاك سپرده شد.

علماى بزرگ شيعه/330-331، منتخب التواريخ/686،644،631، 700،تاريخ آستان قدس/337،ضميمه تاريخ علماى خراسان/288،گنجينۀ دانشمندان 122/7-123،اعيان الشيعة 214/5،سند شمارۀ 12036/4 اداره اسناد آستان قدس رضوى.

غلامرضا جلالى

ديدن شيخ فضل اللّه برود.او روزهاى جمعه در منزل خود منبر مى رفت و از روى كتاب ذكر مصيبت مى نمود و خود مى گريست.شيخ عبد الوهاب در حدود سال 1312 ه.ق در مشهد درگذشت و در دار السعاده به خاك سپرده شد.

فرهنگ خراسان 327/5-326؛نقباء البشر 1246/3؛مرزداران فقاهت /136-135.

سيد حسن حسينى

رجال كشّى را كه به خط سيّد محمّد بن احمد بن ناصر الدّين حسينى عاملى به سال 984 ه ق كتابت يافته است تصحيح و مقابله كرد و 22 ربيع الاول سال 1323 ه ق از آن فراغت يافت او شانزدهم ذيحجه 1326 ه ق در مشهد فوت كرد و در حرم دفن شد.

نقباء البشر 731/2،ضميمه تاريخ علماى خراسان/288.

ابراهيم زنگنه

داشت.شعر او جنبه هاى هنرى،ادبى و سياسى را در خود جمع كرده بود.از اشعار اوست:

هركسى را كه عقل و ايمان است خالى از هاى وهوى و افغان است

او چو بحر است و ديگران جويند بحر آرام و جوى نالان است

صدسال شعر خراسان/183.

غلامرضا جلالى

ص:141

يزدى شركت جست و نزديك به هفت سال كه در قم به سر مى برد يك دورۀ معقول و منقول نيز از سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى آموخت و چندى هم از بحث شيخ محمد رضا اصفهانى مسجد شاهى بهره مند گرديد.

آية اللّه ثقفى از دو استادش شيخ عبد الكريم حايرى و سيد ابو الحسن رفيعى اجازۀ روايت و اجتهاد گرفت.

آن گاه به تهران بازگشت و تا پايان زندگى به تأليف و ارشاد مردم و انجام وظايف شرعى اشتغال داشت.در سال 1405 ه ق درگذشت پيكرش را به مشهد رضوى حمل كردند و در جوار بارگاه حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپردند.آثار ارزنده اش عبارتست از تقريرات بحث نكاح شيخ عبد الكريم حايرى،تقريرات منظومه سيد ابو الحسن رفيعى؛حواشى بر سيوطى،رساله اى در عدم جواز رجوع به حكام جور،ديوان اشعار شامل قصايد،غزليات و مدايح و مراثى اهل بيت عصمت و طهارت،روان جاويد در تفسير قرآن مجيد در 5 جلد، غرر الفوائد كه حاشيه درر الفرائد آية اللّه حايرى است.

دايرة المعارف تشيّع،233/5، آثار الحجه 265/2؛اختران فروزان رى و تهران 223-225؛بيان سبل الهدايه 274/2-275؛گنجينۀ دانشمندان، 313/4؛مكارم الآثار،1018/3؛6/ 2045،2043؛نقباء البشرا/53-54.

غلامرضا جلالى

ص:143

غوريان،تأمين هزينۀ تعمير مسجد و حسينيه هرات،تأمين كتاب و شهريه طلاب علوم دينى،مدرسان و مبلغان حوزه علميه هرات،تأسيس حسينيه هجرت در مشهد،تأسيس مدرسه انقلاب اسلامى در مشهد،اشاره كرد.

ساده زيستى،مهمان نوازى، همنشينى با فقرا و مستمندان،رسيدگى به ايتام،مديريت قوى و عدم اعتنا به تشريفات از خصوصيات اخلاقى مرحوم جبرئيلى بود.ايشان در هفتادمين سال حيات پربار خود،روز جمعه 28 شهريور 1376 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن جمهورى اسلامى بارگاه ملكوتى امام رضا عليه السّلام دفن شد.

ابراهيم زنگنه

به آموزش و پژوهش گذراند.وى سال 1304 ه ش در شهر تبريز متولد شد و نبوغ خود را در همان كلاسهاى ابتدايى به ظهور رساند.درسهاى حوزه را در مدرسۀ طالبيه در شرايطى آغاز كرد كه به دليل مشكلات مالى مجبور بود نيمى از روز را به درس و نيمى ديگر را به كار بپردازد.مقدمات را نزد سيّد حسن شربيانى و اهرى خواند و براى ادامه تحصيل عازم تهران شد.

در تهران به مدرسۀ مروى وارد گرديد و در محضر آية اللّه شيخ محمد رضا تنكابنى و ميرزا مهدى آشتيانى سطوح و فلسفه را آموخت.

مدتى به قم رفت و پس از ارتحال مادر و شركت در مراسم او در تبريز،سال 1327 ه ش به اصرار آية اللّه ميرزا فتاح شهيدى،رهسپار نجف شد.در آنجا در مدرسۀ صدر مستقر گرديد و سطوح دوره خارج فقه و اصول را نزد آية اللّه شيخ محمّد كاظم شيرازى،سيّد ابو القاسم خويى،سيّد محمود شاهرودى،سيد محسن حكيم،سيّد جمال گلپايگانى،سيّد عبد الهادى شيرازى و سيّد محمّد هادى ميلانى آموخت و فلسفه را از محضر شيخ صدرا قفقازى و آقا شيخ مرتضى طالقانى بهره برد و از طريق مطالعه با دانشهاى رايج روزگار خود آشنا گرديد و به تأليف و تحقيق روى آورد و پس از 11 سال اقامت در نجف سال 1337 ه ش به ايران بازگشت.مدتى در قم و مشهد ماند،ولى تهران را براى اقامت خود برگزيد و در مدرسۀ مروى به تدريس پرداخت.او با مجامع و شخصيتهاى علمى داخل و خارج كشور رابطه برقرار كرد و صدها سخنرانى مهم

ص:146

در حوزه فرهنگ و فلسفه و معارف الهى در محافل دينى و علمى ايراد نمود.

ايشان با علاقه فراوانى كه به مولانا جلال الدّين رومى و مثنوى معنوى داشت به شرح مثنوى و نقد و بررسى افكار مولانا پرداخت و كشف الابيات آن را تحت عنوان از دريا به دريا به چاپ سپرد.از مهمترين خدمات علمى و معنوى علامه محمّد تقى جعفرى،در كنار دهها كتاب مفيد،مى توان به شرح نهج البلاغة ايشان اشاره كرد كه مشروح ترين شرح نهج البلاغة به زبان فارسى است.جبر و اختيار،حقوق جهانى بشر از ديدگاه فقه اسلامى، انديشه هاى حافظ و فرهنگ پيرو فرهنگ پيشرو نيز از آثار مهم مرحوم علامه جعفرى است.

در سال 1376 ه ش به تصويب شوراى عالى تحقيقات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى،كنگره نكوداشتى براى تجليل از خدمات گرانسنگ علامه جعفرى به ساحت فكر و فرهنگ الهى و انسانى،تشكيل شد.

آية اللّه محمّد تقى جعفرى در سال 1377 ه ش به منظور معالجه بيمارى خود به انگلستان رفت،ولى معالجات مؤثر واقع نشد و روز 24 آبان همان سال در يكى از بيمارستانهاى لندن درگذشت و جنازه اش به تهران منتقل شد و روز پنجشنبه 28 آبان در تهران با حضور شخصيتهاى سياسى و علمى كشور تشييع و به مشهد منتقل گرديد و بعد از ظهر همان روز پس از مراسم باشكوهى در دار الزهد حرم دفن شد.

تكاپوگر انديشه ها/3-9.

غلامرضا جلالى

از آشنايى با ادبيات فارسى و عربى و همراه پدر خود به عراق رفت در نجف از محضر آية اللّه نائينى بهره مند شد،پس از مدتى به همدان برگشت و براى ادامه تحصيلات حوزوى به قم مهاجرت نمود و آنجا از محضر اساتيد بزرگ حوزه آيات حاج شيخ عبد الكريم حائرى و حجت و شاه آبادى استفاده برد.او سالها با امام خمينى رحمه اللّه هم حجره بود.و پس از درگذشت پدرش به همدان مراجعت كرد و به خدمات معنوى پرداخت.

احداث مهديه همدان مشتمل بر مسجد، پرورشگاه،درمانگاه،قرض الحسنه و سالن تبليغات از جمله كوششهاى مفيد دينى رفاهى اوست.

وى در سال 1347 تحت فشار ساواك مجاورت امام رضا عليه السّلام را برگزيد و پس از چند سال اقامت و فعاليتهاى دينى و احداث بناهاى مذهبى در مشهد شب 17 ديماه سال 1362 در پى عارضه قلبى در تهران چشم از جهان مادى فروبست،به فرمان امام خمينى جنازۀ او به مشهد انتقال يافت.و در رواق دار الزهد حرم دفن گرديد.

مرحوم آية اللّه حسينى جلالى در زهد و تقوى و حمايت از فقرا شهره بود و در اين راه دوستان صميمى ايشان از جمله مرحوم حاج محمد رضا منصورى،حاج آقا تقى شريف و كاووسى او را يارى مى رساندند.

گنجينه دانشمندان 137/7،دفتر متوفيات آستان قدس،مستقر در صحن آزادى،يادداشت هاى سيد حسن خوائجى ابراهيم.

ابراهيم زنگنه

جناب-گرگانى-محمّد حسين

ص:148

مقدّس عزيمت كرد و سرانجام براثر ابتلا به بيمارى سل در آنجا وفات يافت.

مفاخر يزد 178/1-177؛آينۀ دانشوران/231،225.

سيد حسن حسينى

حائرى موسى-جلد دوم

حائرى خراسانى-آرام- محمّد يوسف

حائرى زعفرانى-رضوى-محمّد حاج آخوند-تربتى-عباس حاج عالم-آيت اللهى-سيّد محمّد باقر

حاج رئيس-رئيس-محمود

اى جوان خدمت بزرگان كن نفس اماره را به فرمان كن

بهر خدمت هميشه حاضر باش گر قبولت كنند شاكر باش

مجتبى شيخ و عالم و استاد صاحب معرفت،قرين سداد

واجد سرّ و حكمت و ايمان اوستاد معارف قرآن

در جوار رضا(ع)به فيض خفى گشته آگه ز حكمت رضوى

برگذشت از علوم عرفانى وز رسوم و فنون يونانى

جان سوى مطلق حقايق داشت سر به درگاه علم صادق(ع)داشت

بد مربّى به جمع اهل صفا راه آموز سرّ ملك بقا

روزگارى كه يار من بودى متوجه به كار من بودى

روزى از روى لطف و مرحمتى بعد شرحى و مدح و منقبتى

گفتى از گفته هاى گاه و گهى كه نگويد كسى به سال و مهى

حاليا يك سفر به قزوين كن قلب پاكيزه را تو تزيين كن

بين چه درياى علم و فضل و كمال واقف رازها ز قبل سؤال

رادمردى بزرگوار و عليم صاحب نفس مطمئن و حكيم

چون رسيدم به خدمتش حيران شدم از آن فرشتۀ انسان

در حقيقت نمونه اى ز امام گه سجود و ركوع و گه به قيام

من ز علمش كجا توانم گفت خاصه زان علمها كه بود نهفت

بگذرم از بيان حالت او ندرم پردۀ مقالت او

منّ و سلوى ز سفره اش خوردم ظرف خود پر نمودم و بردم

حافظيان سال 1351 ه ق به هند رفت و با خود عهد كرد تا زمانى كه رضا خان بر سرير قدرت است به ايران برنگردد.در هند به گشت وگذار و رياضت و عبادت روى آورد و لوح محفوظ را در پى رياضت طولانى بر روى تپه«صوفى پوره»واقع در دامنه كوه ترال كشمير،استخراج كرد.

ص:152

حافظيان در هند با يك دختر ايرانى كه پدرش در آنجا استاد دانشگاه بود، ازدواج كرد و پس از سقوط رضا خان در سال 1320 ه.ش به ايران آمد و سالها در يكى از حجره هاى فوقانى صحن عتيق رضوى به عبادت مشغول شد و ضريح قبر مطهّر امام رضا عليه السّلام را با كمك مردم معتقد پاكستان و آستان قدس و ايرانيان دلباختۀ مقام ولايت،و با مساعدت هنرمندان اصفهان و مشهد ساخت و نيمه شعبان 1379 ه ق در محل قبر نصب و از روى آن پرده بردارى شد.

او در سال 1360 ه ش درگذشت و در غرفه دار السرور دفن شد.

كيهان فرهنگى،سال نهم،شماره 12، /36-37،لوح محفوظ/46-49.

غلامرضا جلالى

پرورش طلاب،اقامۀ نماز جماعت و حلّ برخى مشكلات مادى و معنوى بعضى طلاب مشغول گرديد.

مرحوم آية اللّه العظمى ميلانى از جمله مدارس علميه اى كه تأسيس فرمودند«مدرسه عالى حسينى»بود كه به صورت يك پژوهشكده علمى در سالهاى پيش از انقلاب اسلامى،تربيت محقق،نويسنده و كارشناس اسلامى را برعهده داشت،كه از جمله شرايط ورودى آن براى طلاب فاضل امتحان جلدين كفاية الاصول بود.

مرحوم آية اللّه حجازى يكى از اساتيد برجستۀ آن مدرسه بود كه از همان ابتداى تأسيس با آن همكارى علمى داشت و تدريس برخى از دروس آن از جمله«آيات الاحكام»و«آيات العقائد»را برعهده داشت.

آثار علمى به جاى مانده از ايشان علاوه بر تقريرات درس خارج فقه و اصول و يادداشتهاى علمى،كتاب «آيات العقائد»است كه همان جزوۀ تكميل شده درس«آيات العقائد» ايشان در مدرسه عالى حسينى مى باشد كه در بنياد پژوهشهاى اسلامى پس از تحقيق و تصحيح در دست آماده سازى و چاپ است.

مرحوم آية اللّه حجازى در زمان حيات آية اللّه العظمى سيّد عبد اللّه شيرازى از خواص اصحاب معظّم له بود و به استفتائات ايشان پاسخ مى داد.

او اخلاق الهى داشت و پارسايى را پيشۀ خود ساخته بود،به داشتن و دارايى نمى انديشيد و جلب رضايت خدا را در همۀ امور دنبال مى كرد و مورد احترام عموم علما و فضلاى حوزه بود، تا اينكه پس از يك بيمارى قلبى روز 27 آبان 1377 ه ش درگذشت و روز 28 آبان در صحن آزادى حرم به خاك سپرده شد.

با استفاده از يادداشتهاى استاد الهى خراسانى و ديگر آشنايان.

ابراهيم زنگنه

ص:154

حرّ بن يزيد رياحى مى رسد،از فقها و چهره هاى برجستۀ علمى مهاجر جبل عامل لبنان است.سال 1000 ه ق در جبل عامل متولد شد،به تحصيل پرداخت و حافظ قرآن شد.در سال 1062 ه ق براى زيارت حرم امام رضا عليه السّلام به قصد مشهد حركت كرد،در بين راه،در بسطام زندگى را بدرود گفت و فرزندش شيخ زين العابدين جسد او را به مشهد حمل كرد و در پايين پاى حضرت دفن كرد.درگذشت او با تشرّف فرزند ديگرش شيخ محمّد مشهور به شيخ حرّ عاملى به مكه هم زمان بود.

شهيدان راه فضيلت/332،ضميمه تاريخ علماى خراسان/178، منتخب التواريخ/687،زندگانى امام رضا(ع)،عمادزاده 326/2،امل الآمل 66/1،اعيان الشيعة 212/5.

غلامرضا جلالى

الشيعة را تدريس مى كرد و شاگردانى را پروراند و به تعدادى از آنها،از جمله به ميرزا علاء الملك فرزند ميرزا ابى طالب علوى موسوى در 15 ربيع الثانى 1086 و نيز در سال 1085 به علامه مجلسى اجازه داد و از مجلسى اوّل و سيّد جزائرى و شيخ على سبط به نقل حديث مجاز گشت.تا اينكه 21 رمضان 1104 ه ق چشم از دنيا فروبست و در طبقه زيرين مدرسه ميرزا جعفر متصل به صحن انقلاب دفن شد.

از شيخ حرّ عاملى آثار گرانبهايى بر جاى مانده است.از جمله مى توان از اين كتابها و رساله ها ياد كرد:الجواهر السنيه فى الاحاديث القدسية،الصحيفة الثانية من ادعيه على بن الحسين(ع)، تفصيل وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة،هداية الامه الى احكام الائمه عليهم السلام،فهرست وسائل الشيعة،الفوائد الطوسية،اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، امل الآمل فى علماء جبل عامل، رساله اى در رجعت،رساله اى در رد صوفيه،فصول المهمة فى اصول الائمه، العربية العلوية و اللغة المروية،ديوان شعر و چندين كتاب ديگر.

شيخ با تأليفهاى خود حقّ بزرگى بر گردن شيعيان دارد.تأليف وسائل بالغ بر بيست سال طول كشيد.پس از آن شيخ به كار فهرست آن پرداخت و هداية الامه و فصول المهمه را از آن مجموعه گزينش كرد.

وى در آخر عمر تمام همّ خود را مصروف نوشتن شرحى بر وسائل نمود.

از اجازه ايشان به مير محمّد تقى بن محمّد صادق موسوى در شعبان 1100 ه ق معلوم مى شود كه تنها مقدارى از آن را نوشته بوده است و مطابق نسخه هاى خطى موجود،اين شرح با نام تحرير وسائل الشيعة تا باب دهم از ابواب الماء المضاف،موجود است.

امل الآمل 141/1-154،الذريعة 24/11 و 263،اعيان الشيعة 167/9.

غلامرضا جلالى

ص:158

نوادگان على بن حسين بن على عليه السّلام است كه در قرن پنجم هجرى مى زيسته است وى فردى محدث و راوى بود.

طبق گزارش عبد الغافر فارسى ابو جعفر حسينى در سناباد طوس وفات يافت و در ماه ذى قعده سال 452 ق در مشهد به خاك سپرده شد.

عزيز اللّه عطاردى:فرهنگ خراسان 130/7؛عبد الغافر فارسى:تاريخ نيشابور/45.

محمد جواد هوشيار

حسينى-كاشانى-سيد حسن

پژوهش روى آورد.در خون شناسى تحقيقات وسيعى انجام داد.او به رشته فيزيك نيز علاقه داشت.سه چرخه اى اختراع كرد كه بدون نياز به سوخت حركت مى كرد و دستگاهى ساخت كه با قرار دادن در برابر دست اشخاص،گروه خونى آنها را تشخيص مى داد.او زمانى كه در مدرسه نواب درس مى خواند، فواره اى در حوض مدرسه كار گذاشت و يك سال پيش از مرگش دستگاهى مشابه كامپيوتر ابداع كرد.اين دستگاه كه به شكل لوله اى مدرج به اندازه عصا بود،در دست بيمار قرار مى گرفت و در سر ديگر آن انواع داروها آزمايش مى شد.دستگاه با نشان دادن علائم منفى يا مثبت،داروى مؤثر را معين مى كرد.

برخى از مقامات فرانسوى و ايرانى خواستار خريد اين دستگاه بودند و مبلغ هنگفتى را به او پيشنهاد كردند، ولى قوام الحكماء بااين كه نياز شديد مالى داشت از پذيرفتن آن خوددارى كرده و گفته بود:«علم فروختنى نيست، علم بايد به دست اهلش برسد نه اهل تجارت،من هنوز آن انسان صالح را نيافته ام»،وى يك سال پيش از مرگش به حسام الدّين شمس المعالى كه هميشه از او حمايت مالى مى كرد پيغام فرستاد كه محرمى جز او نمى شناسد و قصد داشت دستگاههاى دست ساخت خود را به او واگذار كند،اما مرگ ناگهانى شمس المعالى مانع آن شد،پس از چندى قوام الحكماء نيز كه زندگى را در فقر و تنگدستى گذرانده بود،به سال 1325 ه ش در مشهد درگذشت.كتاب الوجيزه النيريه در علم طب از آثار اوست.

دانشوران بجنورد/56-61،الذريعة 54/25.

ابراهيم زنگنه

و تعليم قرائت قرآن كريم به سرپرستى او انجام مى شد.وى در سال 1322 ه ق كتاب منهاج المستخير را در موضوع استخاره نوشت.اين كتاب به شماره 3438 در فهرست كتابهاى خطى آستان قدس رضوى ثبت است.مرحوم تبريزى روز دهم رمضان سال 1350 ه ق درگذشت و در راهرو كشيك خانه واقع در رواق حرم مطهّر حضرت رضا عليه السّلام دفن شد.

فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى 298/6

ابراهيم زنگنه

رساند و سپس به تحصيل علوم الهى روى آورد.در سفر زيارتى در مشهد به دست مرحوم آية اللّه ميرزا محمّد تهرانى صاحب مستدرك البحار كه از بزرگان علماى عصر و دايى پدرى او بود به كسوت روحانيت درآمد.سال 1364 ه ق براى تحصيل به قم رفت و در مدرسۀ حجت حجره گرفت و به مجموعه شاگردان علامه سيّد محمّد حسين طباطبايى پيوست و از خواص آن فرزانه در عرفان عملى،تفسير و فلسفه گرديد و مدت هفت سال بجز ايشان از محضر آيات سيّد محمّد حجت،سيّد محمّد داماد و حاج آقا حسين بروجردى حاج سيّد رضا بهاء الدينى،حاج شيخ عبد اللّه سدهى و حاج شيخ مرتضى حائرى استفاده برد.

به سال 1370 ه ق به توصيه بزرگانى چون علامه طباطبايى و آية اللّه شيخ محمّد صدوقى يزدى براى تكميل تحصيلات خود به نجف رفت و از محضر آيات عظام آقا شيخ حسين حلى،حاج سيّد ابو القاسم خويى و سيّد محمود شاهرودى استفاده برد،و به سفارش علامه طباطبايى با آية اللّه حاج شيخ عباس قوچانى،وصىّ مرحوم آية اللّه ميرزا على آقا قاضى در امور سلوكى و معنوى حشر و نشر پيدا كرد و پس از شش سال به حضور مرحوم حاج سيّد هاشم موسوى(حدّاد)رسيد و از محضر ايشان بهره مند گرديد.

سال 1377 ه ق پس از اتمام تحصيلات عالى و اتقان در علوم عقلى و نقلى و حقيقى،جهت اداى تكليف و اقامۀ شعائر الهى به امر استاد عرفانش حضرت آية اللّه حاج شيخ محمد جواد

ص:163

انصارى همدانى به تهران بازگشت و در مسجد قائم خيابان سعدى به نشر احكام اسلامى و ارشاد مردم و تهذيب نفوس مستعده در راستاى تحكيم بنيانهاى حاكميت دين و احياى علوم اسلام و تثبيت محورهاى اساسى شرع، اعم از ولايت فقيه،نماز جمعه،ارتش ملى،الگوهاى حجاب و ازدواج و تبيين لزوم بازگشت به قرآن و بينش توحيدى،همت گماشت و پس از 24 سال تلاش مخلصانه در شهر تهران در سال 1400 ه ق به امر استاد سلوكش مرحوم حاج سيد هاشم حدّاد به منظور مجاورت آستان مقدس رضوى به مشهد مهاجرت كرد و مدت 15 سال لحظه اى از تربيت نفوس مستعدّه و تأليف دست نكشيد و آثار گرانمايه اى چون اللّه شناسى،امام شناسى، معادشناسى،توحيد علمى و عينى،مهر تابان،روح مجرد،رسالۀ نوين،ولايت فقيه،نور ملكوت،نگرشى بر مقالۀ قبض و بسط تئوريك شريعت،رسالۀ نكاحيه(كاهش جمعيت ضربه اى سهمگين بر پيكر مسلمين)لمعات الحسين و لبّ اللباب را نگاشت و به نشر سپرد.

ايشان سرانجام پس از 71 سال عمر پرثمر روز شنبه نهم ماه صفر سال 1416 ه ق درگذشت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و نمازى كه به امامت حضرت آية اللّه العظمى بهجت فومنى برگزار شد در ضلع جنوب شرقى صحن انقلاب(عتيق)حرم مطهّر رضوى به خاك سپرده شد.عاش سعيدا و مات حميدا.

غلامرضا جلالى

حسينى جلالى-محمّد-جلالى

همدانى-محمّد

1330 ق در تبريز به دنيا آمد و دروس مقدماتى علوم اسلامى را در زادگاه خود فراگرفت.در سال 1314 ش، پدرش به علت مخالفت با ماجراى كشف حجاب و ديگر اقدامات ضد دينى رضا خان پهلوى،به اتفاق عده اى از روحانيون مبارز تبريز،به سمنان و سپس به مشهد تبعيد شد.سيّد احمد نيز به مشهد رفت و از محضر استادانى چون حضرات آيات:حاج آقا حسين قمى، ميرزا ابو الحسن انگجى و ميرزا محمّد آيت اللّه زاده خراسانى استفاده كرد.

سپس به تبريز رفت و بعد از اقامتى دوساله،راهى قم شد و در درس شيخ عبد الكريم حائرى يزدى و استادان ديگر حوزه حضور مستمر يافت.وى پس از ساليانى به مدارج عالى علم و كمال و فقاهت دست يافت و خود نيز سال ها به تدريس فقه و اصول و كلام و اخلاق پرداخت.آية اللّه خسروشاهى سپس به دعوت پدر به تبريز برگشت و تا آخر عمر،رسالت خود را در آنجا ادامه داد.اين فقيه بزرگوار در آغاز قيام امام خمينى قدس سرّه در سال 1342 ش،از جمله علماى مبارزى بود كه در تبريز به طرف داراى از جنبش اسلامى امام پرداخت و در اين راه،بارها توسط عمال پهلوى در تبريز،دستگير،زندانى و تبعيد شد.آية اللّه سيّد احمد خسروشاهى سرانجام در 28 خرداد 1356 ش/30 جمادى الثانى 1397 ق در 65 سالگى دار فانى را وداع گفت و برحسب وصيت در صحن مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.برخى از آثار علمى و قلمى ايشان بدين قرار است:

رسالة فى المواعظ،حاشيه بر كتاب تبصره علامه حلّى و حاشيه بر عروة الوثقى.

غلامرضا جلالى

عراق و لبنان از نيك نامى برخوردار بود.

سحرگاه روز سوم رمضان سال 1308 ه ق در نجف متولد شد.پدرش از اساتيد برجسته نجف و جدّش مرحوم حاج سيّد ابراهيم حسينى لواسانى از مراجع وقت به شمار مى رفتند.جدّ مادرى ايشان سيّد مهدى خراسانى (شهيد چهارم)است.

مرحوم لواسانى از نبوغ سرشارى برخوردار بود.در 22 سالگى دوره خارج فقه و اصول را نزد آخوند ملاّ محمّد كاظم خراسانى و سيّد محمّد كاظم يزدى فراگرفت و پس از ارتحال آن دو از محضر شيخ الشريعة اصفهانى و آقا سيّد على گنابادى و آقا شيخ على قوچانى بهره برد.

در جريان جنگ جهانى اول و شيوع بيماريهاى مهلك در عراق،به سوى ايران حركت كرد،ولى در بين راه همۀ اعضاى خانواده اش از بيمارى جان سپردند و خود به تنهايى رهسپار ايران شد.در تهران ازدواج كرد و شش سال در مشهد به تدريس اشتغال ورزيد و به قصد زيارت حج عازم سفر شد و در بازگشت در عتبات ماند و در درس حضرات آيات محمّد حسين غروى اصفهانى،حكيم،و ضياء الدّين عراقى به مدت 5 سال شركت جست و اجازات اجتهاد از اساتيد خود گرفت و به توصيه سيّد ابو الحسن اصفهانى و ميرزاى نائينى و درخواست مردم جبل عامل واقع در جنوب لبنان به آنجا رفت و مدت 22 سال در آنجا به اشاعه دين و نشر احكام پرداخت.او با علماى معاصر خود در ارتباط نزديك بود.

آية اللّه لواسانى سال 1370 ه ق به

ص:166

قصد اقامت دايم در ايران به تهران بازگشت و در مسجد محموديه اقامه نماز جماعت نمود و ضمن احداث چندين مدرسه علمى،به تأليف،تحقيق، تدريس و تبليغ پرداخت تا اينكه 25 جمادى الآخر سال 1400 ه ق در شهر تهران درگذشت و بنا به وصيتش،جنازه او را به مشهد حمل كردند و در رواق دار الزهد حرم به خاك سپردند.

تاليفات زير از آثار ايشان است:

نور الافهام فى علم الكلام در 3 جلد، تاريخ النبى احمد،تواريخ الانبياء، الدروس البهيّة در تاريخ ائمه،مرقات الجنان در ادعيه،الشريعة السّمحاء رساله اى عملى براى اهالى لبنان، كشكول لطيف،شرح نهج البلاغة به عربى،نقض الهفوات و تكذيب المفتريات،فضيحة الكذّابين در رد قاديانى،سفينة الحسين الناجيه، تقريرات فى الفقه،ديوان اشعار عربى در مدح ائمه در 3 جلد و تقريرات اصول نائينى.

غلامرضا جلالى

در سال 1380 در تهران درگذشت.و جنازه اش به مشهد حمل و در راهرو دار الضيافه رضوى از صحن جديد دفن و مجلس ترحيم در مسجد گوهرشاد برگزار شد.

غلامرضا جلالى

مبارزه برخواست،با اين حال خود متهم به گرايش به صوفيه شد و ناچار به تبريز هجرت كرد و توليت مدرسه طالبيه را به عهده گرفت و به تدريس لمعه،رسائل و معراج السعاده پرداخت.

ايشان در حدود سال 1324 ه ش به تهران رفت و حركت هاى سياسى خود را آغاز كرد و با توجه به خويشاوندى كه با واحدى داشت،در جريان فعاليت فدائيان اسلام قرار گرفت و در مسجد مجد الدوله و مدرسه لرزاده به تدريس مشغول گرديد و در دانشگاه تهران به تحصيل الهيات مبادرت نمود و پس از مدتى در شهر رى مستقر شد و در مدرسه برهانيه به تدريس پرداخت.

در جريان نهضت ملى،آية اللّه حكمت نيا به تبريز بازگشت و با دولت ملى همكارى نمود و مورد علاقه خاص آية اللّه كاشانى قرار گرفت و پس از كودتاى 28 مرداد خانه نشين شد و در سال 1335 در حالى كه تحت تعقيب بود به عراق،سوريه،لبنان،اردن هاشمى و عربستان سفر نمود و در بازگشت به اتهام ارتباط با اخوان المسلمين مورد بازجويى ساواك قرار گرفت.

حكمت نيا در سال 1342 از تبريز به قم هجرت كرد و تا سال 45 در اين شهر اقامت داشت و از نزديك با علامه طباطبايى و شيخ مهدى حق پناه و بيت امام خمينى ارتباط داشت و در سال 1345 بار ديگر به تهران بازگشت و در دربند شميران به كار تبليغ مشغول شد و مدتى بعد از سوى آيات قم به شاه آباد (اسلام آباد)غرب رفت و در مدتى نه چندان طولانى توانست ميان جمعيت هاى متفرق آنجا كه از شيعه، سنى،بهايى،يهودى و على اللّهى تركيب يافته بود نقش روشنگرانه و مؤثرى به دست آورد.

آية اللّه حكمت نيا سالهاى آخر عمر خود را در مشهد سپرى كرد و به تدريس و تربيت پرداخت و در جريان انقلاب اسلامى حضور فعالى داشت و در بهمن سال 1380 چشم از جهان فروبست و در ورودى كفشدارى 10 صحن

ص:169

آزادى حرم مطهر دفن شد.

آية اللّه حكمت نيا انسانى نوگرا و اهل انديشه و داراى سعه صدر بود.ايشان معتقد بود ما اگر راه امر به معروف و نهى از منكر را بدانيم تا اعماق وجود آدمها مى توانيم دين خدا را سرايت دهيم.وى تمام عمر خود را در جستجوى حق و عمل به آن سپرى نمود.ايشان توحيد را سرّ حيات و حيات را منبعث از توحيد مى دانست.

غلامرضا جلالى

شوال سال 1151 ه ق در اصفهان درگذشت و جنازه اش روز جمعه همان هفته به مشهد منتقل شد و در جوار حضرت رضا عليه السّلام دفن گرديد.

از تأليفات اوست:

1-مناقب الفضلاء

2-الواح السماويه فى اختيارات الايام الاسبوع و السنة

3-رساله اى در منجزات مريض

4-رساله عمليه

5-خزائن الجواهر فى اعمام السنة

6-سبع المثانى فى زيارات ائمة العراق

7-وسيلة النجاح فى الزيارات البعيدة

8-النجم الثاقب

9-حكم النكاح بين العبدين

10-كلمة التقوى فى تحريم الغيبة

11-مفتاح الفرج فى استخاره

12-رساله هايى در بدأ،زكات، خمس،لقطه و..

13-حواشى شرح الجديد للتجريد

14-حواشى شرح اللمعة

اعيان الشيعة 253/9-254،منتخب التواريخ/685 و 698،روضات الجنات 356/5 و 396،گنجينه دانشمندان 278/3-279 شهيدان راه فضيلت /382،خاتمه مستدرك الوسائل/386.

ريحانة الادب 100/2-101

غلامرضا جلالى

خادم باشى-مجيد فياض- عبد المجيد

سيّد صدر الدّين عاملى كه نسبت خانوادگى وى به امام موسى بن جعفر عليه السّلام مى رسد،از علما و فقهاى بنام و رئيس حوزه علميه اصفهان بود.

وى روز جمعه سوم شعبان 1319 ه ق/1280 ه ش متولد شد و پس از آموزش دوره ابتدايى به تحصيل علوم حوزه روى آورد.مقدمات را نزد حاج شيخ على يزدى و آقا ميرزا اردستانى و آقا ميرزا احمد اصفهانى و رسائل شيخ انصارى را خدمت آخوند ملاّ عبد الكريم جزى و حاج ميرزا سيّد على نجف آبادى و سطح و كفايه را در محضر آية اللّه سيّد محمّد نجف آبادى فراگرفت و دوره خارج را نزد آية اللّه حاج ميرزا محمّد صادق يزدآبادى حضور يافت.سپس به نجف رفت و خارج فقه و اصول را از محضر آيات ميرزا حسين نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى بهره برد و كلام را در حلقه درسى آية اللّه شيخ جواد بلاغى و رجال و درايه را از آية اللّه آقا سيّد ابو تراب خوانسارى آموخت.

سال 1347 ه ق آية اللّه خادمى به اصفهان بازگشت و به تدريس دوره خارج فقه و اصول در مدرسه صدر اصفهان و اقامه جماعت مشغول گرديد.

ايشان از سوى امام،نماينده رسيدگى به امور حوزه علميه اصفهان شد و در كنار فعاليتهاى علمى و اجتماعى خود، كتابهايى در بحث برائت،استصحاب و تعادل و تراجيح و از اول مباحث الفاظ تا مقدمه واجب و لباس مشكوك نوشت.رساله در محروميت زوجه از ارث غير منقول،حواشى متفرقه بر كتاب طهارت و صلات و زكوة محقق همدانى و كتابهاى اصولى و نيز كتاب رهبر سعادت از آثار قلمى ايشان است.

آية اللّه خادمى از زمان كشف حجاب (1314 ه ش)مبارزه خود را عليه حكومت پهلوى آغاز كرد.تحصن مردم مبارز اصفهان در منزل ايشان در سال 1357 ه ش،منجر به اعلان حكومت نظامى در اصفهان شد.ايشان در جريانات انقلاب نقش مؤثرى داشتند و با امام خمينى هماهنگ بودند پس از

ص:173

يك دوره بيمارى طولانى،صبح روز بيستم اسفند 1363 در 86 سالگى در اصفهان دار فانى را وداع گفت و از سوى استاندارى اصفهان سه روز عزاى عمومى و يك روز در همۀ استان تعطيل عمومى اعلام شد و حوزه علميه يك هفته تعطيل گرديد.جنازه ايشان پس از انتقال به مشهد عصر روز 21 اسفند از مسجد ملاّ هاشم با شركت گسترده مردم و علما تا حرم مطهّر امام رضا عليه السّلام تشييع و در محل دارالسلام دفن گرديد.

ابراهيم زنگنه

داشتند.

آية اللّه خالصى مرد ميدان سياست بود و آن را از امور دينى جدا نمى دانست و در امور جارى كشورش شركت داشت و در برابر سلطۀ اجانب سخت مى ايستاد.در نهضت مشروطيت و برپايى نظام پارلمانى در ايران و استانبول نقش مهمى ايفا كرد.وى سالها با نفوذ و حضور انگليس در عراق مبارزه نمود و شب سه شنبه 10 ذيقعده 1341 ه ق به دستور دولت استعمارى انگليس دستگير و از عراق به جزيره «هنگام»هند تبعيد شد،ولى به علت تظاهرات مسلمانان در مخالفت با تبعيد ايشان،وى پيش از پياده شدن از كشتى به يمن برگردانده شد و در مراسم حج ازآنجا به حجاز رفت.در مكه از سوى هيئت هاى ايرانى كه از سوى دولت ايران اعزام شده بودند به ايران دعوت شد.

وى هنگام پياده شدن از كشتى در بندر بوشهر،هدف حمله مسلحانه يكى از افسران انگليسى قرار گرفت.

علماى مقيم عتبات در اعتراض به اين حادثه به ايران آمدند.آية اللّه نائينى و سيّد ابو الحسن اصفهانى رهبرى اين مهاجرت را به عهده داشتند.مرحوم خالصى مدتى در قم و اصفهان بود بعد به مشهد آمد و مورد استقبال مردم و سردار اسعد بختيارى استاندار وقت خراسان قرار گرفت.او در مشهد در اوايل سال 1343 ه ق بيانيه اى به زبان عربى صادر كرد و مسلمانان كشورهاى اسلامى را به عضويت در جمعيت استخلاص الحرمين الشريفين و بين النهرين كه خود مؤسس آن بود دعوت كرد.ولى عمر او كفاف نكرد و روز 11 رمضان 1343 ه ق درگذشت و در حجرۀ عقب صفۀ غربى دار السياده حرم دفن شد.

از برجسته ترين آثار ايشان كتابهاى زير است:منظومات در علوم عربيّه، الشريعة السمحاء فى احكام سيّد الانبياء،حاشيه كفاية الاصول،الحسام البتار فى جهاد الكفّار الوجيزة فى المواريث،عناوين الاصول و مختصر الرسائل العملية و الاصول الدينية

ديدار با ابرار،شماره 63،مجله بصائر

ص:175

شماره 23 اسفند 1375،روزنامه اطلاعات دهم فروردين 1370،گنجينه دانشمندان/229-231،ريحانة الادب 116/2،منتخب التواريخ/686 و 700،اعيان الشيعة 157/10، مكارم الآثار 2145/6،معارف الرجال 150/3.

غلامرضا جلالى

ميرزاى نائينى و سيد ابو الحسن اصفهانى بهره بردند.پس از اتمام تحصيلات به مشهد بازگشتند و با دختر مرحوم آية اللّه حاج سيد هاشم نجف آبادى(رحمة اللّه عليه)ازدواج كردند كه رهبر فرزانه انقلاب حضرت آية اللّه العظمى حاج سيد على خامنه اى و سه برادر ديگر و يك خواهر ثمرۀ اين وصلت مباركند.

ايشان سالها در مشهد به تدريس فقه و اصول و اقامه جماعت در مسجد جامع گوهرشاد و مسجد صديقيهاى بازار بزرگ مشغول بودند و در دوران مبارزات كه فرزندانشان درگير فعاليتهاى انقلابى بودند از رژيم ستم شاهى آزار و اذيت بسيارى متحمل شدند.

مرحوم آية اللّه حاج سيد جواد خامنه اى سرانجام پس از عمرى سراسر زهد و پرهيزكارى و اخلاص در 15 تير 28/1365 شوال 1406 در مشهد دار فانى را وداع گفتند و پس از تشييع باشكوه مردمى در جوار حضرت امام رضا عليه السّلام در توحيدخانه(رواق پشت سر حضرت)به خاك سپرده شدند.

از ايشان آثار چاپ نشده اى در مباحث فقه و اصول بر جاى مانده است.

صحيفه شماره 35/40،گنجينه دانشمندان 127/7-128.و اطلاعات گرفته شده از بيت محترم مقام معظم رهبرى.

غلامرضا جلالى

مشهد حمل كردند و در محل توحيدخانه حرم دفن شد.

تاريخ علماى خراسان/87-88،مطلع الشمس 707/2،اتركنامه/233،اعيان الشيعة 260/9.

ابراهيم زنگنه

مشهد در سال 1400 ه.ق داعى حق را لبيك گفت و در جوار امام رضا عليه السّلام در صحن انقلاب در محل ايوان طلا،زاويۀ طرف ساعت به خاك سپرده شد.

ابراهيم زنگنه

رياضيات و هيئت دست داشت.وى در خدمت ميرزا مهدى شهيد شاگردى كرد و در نجوم و تنجيم مهارت يافت.او پيش از درگذشت فتحعلى شاه،سلطنت محمّد شاه قاجار را پيش بينى كرد و پس از فوت فتحعلى شاه،محمد شاه او را به پاداش اين پيشگويى با حقوق و مستمرى زياد به منصب شيخ الاسلامى مشهد برگزيد.او در حدى در علوم مختلف تسلط داشت كه گويند با مولانا شمس الدّين هراتى،از فضلاى هرات كه در مشهد به سر مى برد،در حضور آصف الدوله حاكم خراسان به مباحثه نشست و او را مجاب كرد.حواشى بر كتاب قوانين و شرح تذكره در هيئت و تعليقاتى بر رياض در فقه از آثار اوست.به سال 1268 ه ق از دنيا رفت و در توحيدخانه حرم دفن گرديد.

تاريخ علماى خراسان/85،مطلع الشمس/706-707،الكرام البررة 805/2-806،اعيان الشيعة 133/8.

غلامرضا جلالى

خود از موقوفات آستان قدس رضوى مستمرى دريافت مى نمود.به سال 997 ه ق كه عبد المؤمن خان ازبك به خراسان حمله كرد و مشهد را محاصره نمود،مردم از روى ناچارى،پس از چهار ماه تسليم شدند و خان ازبك فرمان قتل عام آنها را صادر نمود و سادات،علما،خادمان حرم و زائران زيادى كه به حرم امام رضا عليه السّلام پناهنده شده بودند،به قتل رسيدند.شيخ فضل اللّه خراسانى نيز از پناهنده شدگان به حرم بود كه به ضرب شمشير به شهادت رسيد و در جوار حرم دفن شد.

شهيدان راه فضيلت/276-279.

غلامرضا جلالى

در فقه و اصول و علوم رياضى در شمار دانايان رموز بود و ميرزا مهدى شهيدى در خدمت او با علوم رياضى آشنا شد.

ارشاد المسترشدين تاليف او مى باشد.

او از احفاد شيخ حافظ ابردهى مدفون در يكى از قراى مشهد است كه آرامگاه وى مورد زيارت اهالى است.

او سالها در مسجد جامع گوهرشاد تدريس مى كرد و در 70 سالگى دار فانى را وداع گفت و فرزندش مولانا آقا ابو محمّد(م 1240 ه.ق)است كه هنگام مرگ پدر،كودكى كم سن وسال بود.

مطلع الشمس/703،فردوس التواريخ /112-113،تاريخ علماى خراسان /49،اعيان الشيعة 9/6 و 87/2.

غلامرضا جلالى

مدرسه اى از مدارس حوزۀ علميۀ مشهد اقامت گزيد و در سن 25 سالگى با دختر شيخ اسماعيل ازدواج كرد.شيخ اسماعيل اهل روستاى دهنۀ اجاق،از توابع اسفراين،بوده است و در برخوردى اتفاقى با شيخ محمد على در مشهد،رفتار او را مى پسندد و او را به دامادى خويش انتخاب مى كند.ثمرۀ اين ازدواج،8 پسر و 6 دختر بوده كه از آن ميان تنها يك پسر و پنج دختر عمر طولانى باقى ماندند و بقيه در كودكى از دنيا رفتند.

خرقى مقيد بود دامادهايشان اهل علم باشند تا هم متدين بوده و هم از نظر مادى در يك سطح باشند.

ايشان در زمان رضا خان و جريان كشف حجاب،سال 1314 ه.ش،براى چندين سال به همراه خانواده از مشهد رفتند و در خرق زندگى كردند.او در روستاى خرق و اطراف آن شخصى معروف بود و به خاطر مراتب علم و فضل و تقوى و مقيد بودنشان به آداب و سنن دينى و زندگى ساده و زاهدانه به شيخ مقدس مشهور بوده اند.با وجود اين اوصاف ايشان تمايلى به شهرت نداشته و حتى به ديگران توصيه مى كردند وقتى در جايى به نيكى شناخته شديد،آنجا نمانيد مبادا موجب غرور شما شود.

او پس از حدود 12 سال به همراه خانواده به مشهد بازگشت و در اين دوره بيشتر به مطالعه و وعظ و تبليغ امور دينى پرداخته و با آية اللّه فقيه سبزوارى حشر و نشر و صميميتى داشت.

سرانجام مرحوم خرقى در تاريخ 13/صفر/1379 ه.ق/1338 ه.ش بدرود حيات گفت و روحش از ملك فانى به ديار باقى شتافت.مراسم تشييع جنازه ايشان با شكوهى خاص از مقابل مسجد حيدريها در بالا خيابان تا حرم مطهر برگزار شد و در باغ رضوان نزديك قبر سبز،از نوادگان امام زين العابدين عليه السّلام،به خاك سپرده شد.

غلامرضا جلالى

ص:184

خدمت آية اللّه آقا ميرزا مهدى اصفهانى و سه سال محضر آية اللّه حاج آقا حسين قمى و يك سال درس آية اللّه شيخ موسى خوانسارى را كه همۀ آنها از فحول علماى شيعه در قرن 14 هجرى بودند درك كرد و از آيات عظام ميرزا محمّد حسين نائينى،سيّد ابو الحسن اصفهانى و ميرزا محمد آقازاده اجازه اجتهاد و از شيخ آقابزرگ تهرانى و علامه سمنانى صاحب«حكمت بو على»و آية اللّه العظمى حاج آقا حسين بروجردى اجازه روايى دريافت كرد.

مرحوم دامغانى از سال 1336 ه ق در مشهد حوزه درس قوانين،شرايع، رياض،رسائل،مكاسب و كفايه داشت و از سال 1356 ه ق پس از واقعه مسجد گوهرشاد در منزل خود منزوى گرديد و هيچ شغلى را اعم از تدريس در دانشگاه يا فعاليتهاى قضايى نپذيرفت،هرچند در بازسازى حوزه مشهد پس از شهريور 1320 ه ش از فعالين بود.

سجاياى اخلاقى و صراحت لهجه و اجتناب از هرگونه تظاهر از مشخصه هاى برجسته روحى مرحوم آية اللّه دامغانى بود.از اقدامات اجتماعى ايشان مى توان به مرمت مسجد جامع دامغان در سال 1381 ه ق اشاره كرد.ايشان دهم تير سال 1360 ه ش/27 شعبان 1401 ه ق در مشهد درگذشت و در دار الزهد حرم مدفون گرديد.

گنجينه دانشمندان 105/7-108، اطلاعات دفتر شعبه مدفونين حرم مطهّر و يادداشتهاى آية اللّه حاج شيخ محمّد رضا مهدوى دامغانى

غلامرضا جلالى

اجتهاد از اساتيد خود آيات سيد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء عراقى و نائينى و عمويش آقا سيد مهدى درچه اى نايل آمد.ايشان پس از بازگشت به اصفهان به عنوان نماينده تام الاختيار آيت الله العظمى بروجردى در اين شهر تعيين شد.

آية اللّه درچه اى زاده از شنبه تا چهارشنبه در اصفهان در مسجد قطبيه اقامه جماعت داشتند و روزهاى پنجشنبه و جمعه را همانند پدر خود به درچه مى رفتند و به امور مذهبى مردم آنجا رسيدگى مى كردند.ايشان نهم آبان 1339 شمسى در سجدۀ نافله ى صبح در شهر مشهد درگذشت و به دستور آية اللّه فقيه سبزوارى در يكى از حجره هاى باغ رضوان دفن گرديد.

ابراهيم زنگنه

شد و به تدريس پرداخت تا اينكه روز 26 ربيع الآخر 1355 ه ق زندگى را بدرود گفت و در حرم دفن شد.

كتابهاى حاشيه بر رسائل و مكاسب و كفايه از آثار فقهى و اصولى ايشان است.

گنجينه دانشمندان 144/5،نقباء البشر 105/1.

ابراهيم زنگنه

در مسجد نصير الملك و تدريس در مدرسه حكيم و فعاليت هاى اجتماعى مشغول گرديد.

ايشان در جريان قيام خونين مسجد گوهرشاد در مشهد حضور داشت و به همراه ساير مجتهدين توسط مأموران رژيم پهلوى در 22 تيرماه 1314 ه.ش دستگير و به تهران منتقل گرديد.در بين راه يكى از مأموران كه نسبت به وى ارادت پيدا كرده بود در نزديكهاى تهران او را نيمه شب از ماشين پياده كرد تا اسير زندان و شكنجه رضاخانى نگردد.

پس از پياده شدن از ماشين براى اينكه شناسايى نگردد لباس روحانيت را از تن خارج كرد و پياده به طرف قم حركت نمود و مسافت طولانى تهران و قم را به صورت معجزه آسايى با پاى پياده طى كرد به طورى كه اذان صبح در حرم مطهر حضرت معصومه(س) حضور داشت.از آنجا عازم شيراز شد و تدريس و فعاليت هاى دينى را پى گرفت.در قيام 15 خرداد 1342 به رهبرى امام خمينى رحمه اللّه كه منجر به دستگيرى ايشان گرديد همه علماى شيرازى نسبت به دستگيرى امام اعتراض كردند.در اين خصوص از آية اللّه دستغيب شيرازى نقل شده است كه علماى شيراز در اعتراض به دستگيرى امام به تهران رفتند و اجتهاد امام را تأييد نمودند.در همان زمان ايشان فردى بزرگوارى را در خواب مى بيند كه بر ايشان وارد شده اظهار داشت دستغيب به آية اللّه رضوى بگو چرا از نايب ما خمينى حمايت نمى كنيد.صبح كه از خواب بيدار شد به منزل آية اللّه رضوى رفت كه قضيه خواب را خدمتشان عرض كند.در اين زمان منزل آية اللّه رضوى توسط مأموران محاصره شده بود.آية اللّه رضوى ديد كه آية اللّه دستغيب بيرون منزل هستند.پيش ايشان رفت،وقتى اين ملاقات صورت گرفت آية اللّه دستغيب خواب خود را براى ايشان تعريف كرد.آية اللّه رضوى گفتند من الآن دارم به طرف فرودگاه مى روم تا عازم تهران گردم پس از پيروزى انقلاب اسلامى و شهادت آية اللّه

ص:190

دستغيب شيرازى امام جمعه شيراز كه همنام و پسر عمويشان بود،منافقين قصد ترور ايشان را كردند.اين موضوع سبب شد به همراه خانواده به مشهد مهاجرت نمايند.با ورود به مشهد ضمن ارتباط با علماى اين شهر تدريس در حوزه علميه را آغاز نمود.

آية اللّه دستغيب انسانى وارسته و اهل دل بود كه در همه حال و امور توكل بر خدا داشت و به سايرين نيز توصيه مى كرد كه توكل داشته باشند.ايشان اهل تهجد و شب زنده دارى بود و شب ها را اغلب به نوافل مى گذراند،و هرگاه دچار مشكلى مى شد به ذكر صلوات مى پرداخت.

سرانجام آية اللّه دستغيب در 19 تير 1384 ه.ش مصادف با سالروز رحلت حضرت فاطمه عليها السّلام به ديار حق شتافت و در صحن جمهورى حرم مطهر به خاك سپرده شد.از وى ده فرزند پسر و دختر باقى مانده است كه همه داراى تحصيلات عالى هستند.

على سكندرى

حادثه به توپ بستن حرم توسط دولت تزارى روس به وقوع پيوست،پس از اين قضيه مجددا متوارى شد و تا زمان مرگ همچنان فرارى بود كه در سال 1335 ق در مشهد فوت كرد.شيخ اسماعيل فردى خوش خوى و خوش بيان و خطيبى توانا بود و چندين مرتبه به مكه معظمه مشرف شد.مسلك درويش منشانه او سبب شده بود در بين مردم جاذبه داشته باشد.

آقابزرگ تهرانى،ميرزاى شيرازى/ 114؛محمّد حسين آيتى،بهارستان/ 348؛يونس مرواريد،از مشروطه تا جمهورى 54/1

على سكندرى

ص:192

مرحوم راثى در حالى كه در حجره خود بسترى بود و خويشاوندان و آشنايان دور او حلقه زده بودند در سن 63 سالگى در سال 1337 درگذشت.او در حالى كه آخرين نفس هاى خود را مى كشيد،نگاهى به اطراف حجره كرد و در حالتى شادمانه جان به جان آفرين تسليم كرد.ضياء الدّين،حجة الاسلام جلال الدّين راثى مشهور به فانى و نظام الدّين راثى فرزندان ذكور ايشان هستند.

غلامرضا جلالى

علوم و صرف و نحو عربى را در نزد پدر و جد خود فراگرفت.پس از فوت پدر رهسپار خوسف بيرجند و سپس مشهد شد و تا سال 1308 ش سطح و خارج را گذرانيد و از علماى زمان از جمله آقازاده اجازۀ اجتهاد گرفت.در اين سال به اصرار مادر به روستا برگشت و به ملاحظۀ درخواست او ماندگار شد و تربيت و تعليم فرزندان خويش را برعهده گرفت.در سال 1328 ش به شهرستان بيرجند مهاجرت كرد تا به درخواست حوزۀ علميه و مرحوم آية اللّه تهامى پاسخ بدهد و در كنار آن بر ادامۀ تحصيل فرزندان خويش نظارت كند؛از اين زمان تا سال 1344 ش عهده دار تدريس بخشى از دروس حوزۀ علميه بيرجند بود.ازآن پس در شهر مشهد مجاور شد و در مدرسه حضرت آية اللّه ميلانى تدريس تفسير قرآن و درسهاى ديگرى را برعهده گرفت.در سال 1353 ش به رحمت ايزدى پيوست و در جوار بارگاه ملكوتى امام هشتم عليه السّلام در صحن كهنه به خاك سپرده شد.از آن مرحوم پنج فرزند پسر و يك دختر باقى مانده كه همگى تحصيلات خود را در رشته هاى مختلف تا سطوح عالى به پايان رسانيده اند.دست نوشته هاى شيخ در مباحث كلامى و بحثهاى تفسيرى و بلاغى باقى است و در شمار آثارى است كه مى تواند راهگشاى صاحب نظران در مباحث ياد شده باشد.

ر.ك:دكتر محمّد رضا بهنيا،بيرجند نگين كوير،انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول:541/1380.

غلامرضا جلالى

رساند و به زادگاهش تربت حيدريه بازگشت و سالها در اين شهر به وعظ و تبليغ و تدريس اشتغال ورزيد.روز 12 شهريور سال 1363 ه ش روانش به ملكوت حق پيوست و در صحن آزادى حرم مطهر رضوى دفن شد.

ابراهيم زنگنه

در جلوه گه تو از دل هر زره صد چشمۀ خورشيد برون مى آيد

در سال 997 ه ق كه عبد اللّه خان ازبك به مشهد لشكر كشيد و به قتل و غارت پرداخت،تعدادى از علماى مشهد طى نامه اى وى را موعظه كردند.

عبد اللّه خان اين نامه را به علماى ازبك واگذار كرد و آنها پاسخى به آن نامه دادند.مرحوم مشكك كه از آگاهان به معارف بلند پيشوايان دين بود به يكايك نكات مهم آن نامه پاسخ داد.

اين مكاتبه از اسناد درخشان دينى علماى ما در آغازين سالهاى حاكميت صفويه شمرده مى شود و نكات بسيار پراهميتى در زمينه مباحث كلامى و شيوه هاى برخورد خلاّق و در عين حال نكات ارزشى را در خود به نمايش گذاشته است.

محمّد رستمدارى در قبرستان قتلگاه دفن شد.بجز مكاتبۀ ياد شده كه متن آن در كتاب عالم آراى عباسى به تفصيل آمده است،صاحب اعيان الشيعة تعليقه بر بحث جزء تمام مشترك از كتاب شمسيه قطبيه را در شمار آثار او دانسته است.

تاريخ عالم آراى عباسى 390/1-398، مطلع الشمس/587،منتخب التواريخ /694 به بعد،اعيان الشيعة 276/9، تاريخ علماى خراسان/30،تذكره هفت اقليم 128/2-1286.

غلامرضا جلالى

عبد الغنى بيجاربندى رشتى،از علما و مجتهدين معاصر است.وى 23 جمادى الآخر 1297/1336 ش ق در نجف متولد شد و در همين شهر مقدمات و سطوح را خدمت پدر فراگرفت.

تجويد را نزد سيّد احمد معروف به سيّد آقا شوشترى و فلسفه را خدمت شيخ عبد الرحيم فيض گنابادى و خارج فقه و اصول را بجز محضر پدر نزد آيات سيّد عبد الهادى شيرازى،شيخ محمّد كاظم شيرازى،ميرزا حسن بجنوردى،ميرزا باقر زنجانى و سيّد محسن حكيم به پايان برد و از آية اللّه شيخ محمّد غروى اصفهانى(كمپانى)،پدر خود شيخ عبد الحسين رشتى،آقا سيّد ابو الحسن اصفهانى و سيّد محسن حكيم اجازۀ اجتهاد و از آية اللّه سيّد محمود شاهرودى و آية اللّه سيّد ابو القاسم خويى اجازه در امور حسبيه را دريافت نمود.

حسن تدبير و بينش و علم و دانش وى موجب شد كه از نزديك ترين مشاوران آية اللّه حكيم درآيد و ساليان درازى از سوى ايشان به امور طلاب غير عرب رسيدگى مى نمود و به نامه ها و استفتائات پاسخ مى داد و به منظور رسيدگى به امور شيعيان ايران و هند و كشورهاى اسلامى ديگر به اين كشورها مسافرت كرد.او داراى اخلاق پسنديده و سعۀ صدر بود و به رفع مشكلات مردم مسلمان و مؤمن اهتمام مى ورزيد.در جوانى به مصاهرت آية اللّه شيخ عبد اللّه مامقانى درآمد و نسبت باجناقى با آية اللّه العظمى ميلانى پيدا نمود.

آية اللّه رشتى تا سال 1391 ه ق در نجف بود و همين سال براثر تعدى و ظلم دولتمردان عراق به ايران آمد، مدتى در كرمانشاه اقامت داشت،سپس رهسپار مشهد شد و صبح روز ششم آبان 1352 ه ش دعوت حق را لبيك گفت و پيكر پاكش پس از تشييع باشكوه و اقامه نماز ميت توسط مرحوم آية اللّه دامغانى در محل دار الزهد حرم دفن شد.

مرحوم آية اللّه رشتى در تأسيس كتابخانه آية اللّه العظمى حكيم در نجف

ص:200

و تأسيس بيش از پنجاه شعبه فرعى آن نقش داشت و همۀ كتابهاى خود را موقع مراجعت به ايران به اين كتابخانه واگذار كرد.از آثار قلمى ايشان مى توان به تعليقات رجاليۀ او بر كتاب الفهرست منتجب الدّين و معالم العلماء اشاره كرد.

ابراهيم زنگنه

شعبان 1304 ق فوت و در محل كشيك خانه خدام به خاك سپرده شد.

ميرزا حسن مدرّس از علما و رياضيدانان،پسر اوست.و دخترانش بى بى كوچك،همسر ميرزا حسين خطيب باشى و بى بى زهرا،همسر ميرزا هاشم(م 1301 ه ق)بوده اند.

شجره طيبه/305-307.

سند شماره 11852/22 اداره اسناد آستان قدس رضوى

ابراهيم زنگنه

علماى مشهد است و شب يكشنبه 24 جمادى الآخر سال 1242 در اين شهر به دنيا آمد.در عنفوان جوانى با رياضت و رعايت حدود الهى و عرفان و پارسايى مأنوس شد.ادبيات و فقه را خدمت مولانا شيخ حسن يزدى و شيخ صادق قوچانى آموخت و خط نسخ،ثلث، شكسته و سياق را در نهايت ملاحت مى نوشت.

از پدرش امكانات فراوانى ماند،اما همه آنها در فتنه سالار جزء املاك خالصه درآمد و اموال او به تاراج رفت.

وى به ميرزا فضل اللّه خان وزير نظام توليت آستانه شكايت برد،ولى او را خوش نيامد و تهديد به بركنارى از خدمت آستان قدس نمود.بعدها هرچند متولى و ساير امناى آستان قدس در مقام جلب رضايتش برآمدند،نپذيرفت و بكلى خادمى را ترك گفت و همه وقت خود را صرف نماز و عبادت و صلۀ رحم و قرائت قرآن نمود و به خيرات و مبرات پرداخت تا اينكه پنجم ذيحجه 1321 ه ق از اين دنيا رفت و در زاويه دار السعاده حرم دفن گرديد.

شجرۀ طيبه/278-279،ضميمه تاريخ علماى خراسان/280،اعيان الشيعة 327/3.

غلامرضا جلالى

با او به نصيحت نشست و سعى در خواباندن اين فتنه كرد و چون به نتيجه نرسيد به عتبات سفر كرد و پس از آرامش اوضاع به مشهد آمد و شعبان 1278 ه ق رحلت نمود و در مسجد پشت سر حرم امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.

چهره هاى برجسته اى چون مولى نوروز على بسطامى،ميرزا نصر اللّه مدرّس،ميرزا محمّد صادق نيشابورى، و ميرزا بابا سبزوارى از شاگردان او هستند.مولى نوروز على بسطامى بسيارى از آثار خود را به تشويق و توصيه او نوشت.

تاريخ علماى خراسان/92-93،الكرام البررة 355/1-356،شجرۀ طيبه /337-338،مطلع الشمس/708، منتخب التواريخ/676 و 690،اعيان الشيعة 173/9.

غلامرضا جلالى

است.روز 13 رمضان 1325 ه ق در مشهد چشم به جهان گشود.پدرش آية اللّه حاج ميرزا حسن مجتهد رضوى از شاگردان آخوند خراسانى و جدّش آية اللّه ميرزا ابراهيم مجتهد رضوى است.

وى ادبيات و سطح را در مشهد نزد استادانى چون حاج ميرزا حسنعلى اصفهانى نخودكى به پايان رسانيد و به نجف رفت و به تحصيل پرداخت.بازگشت ايشان به ايران مصادف بود با اوج گيرى استبداد رضاخانى.او به منظور دورى از مزاحمت مأموران،به روستاى فارمد از توابع مشهد مهاجرت كرد و تا شهريور 1320 ه ش همان جا ماند.و بعدها به مشهد برگشت و در اواخر عمر در مسجد ملا حيدر اقامه نماز جماعت داشت.

مرحوم رضوى به خاندان عصمت و ساحت مقدس حضرت ولى عصر(عج) عشق مى ورزيد و با اشعار نغز و پرمعنى خود كه در كتاب گلزار آل طه گرد آمده است،نكات عرفانى زيادى را بيان كرده است.قطعه زير از آن جمله است:

آن مگس خود را به كندويى فكند از قضا شد دست و پاش آنجا به بند

بود غافل كين غذاى خوش خوراك بى تأمل مى كند او را هلاك

و آنچه دانستى حيات خود در آن در حقيقت بد هلاكش اندر آن

چون فراغت يافتى از آن غذا عزم جاى خويش كرد آن بينوا

عزم كرد و پاى خود را بسته ديد از حيات خويش خود را رسته ديد

هرچه قوت كرد بندش شد بتر ور بماند دام گردد سخت تر

با هزاران ناله و شور و نوا كرد خود را فارغ از بند جفا

دست و پا شوييد يكسر زان غذا كه نخواهم اين طعام پربلا

چون كه در دام اوفتاد و حتم كرد كى اگر خود را بيندازد به بند

در حقيقت زان مگس ما كمتريم با يقين خويش زان غافل تريم

ص:210

تو يقين دارى كه دنيا پربلاست آرزوى ماندنت در وى چراست

«علويا»كمتر مباش از آن مگس وارهان خود را از اين دام هوس

تا به سوى لامكان پرّان شوى دور از حيوانى و انسان شوى

مرحوم رضوى پس از 62 سال زندگى پرتلاش روز 18 صفر سال 1387 ه ق برابر با هفتم خرداد 1346 ه ش در تهران به رحمت حق واصل گرديد و جنازۀ او را به مشهد انتقال دادند و در صحن عتيق(انقلاب)حرم رضوى دفن شد.هدية القبور از آثار قلمى ايشان است.

ابراهيم زنگنه

بلندى برخوردار شد.حاج ميرزا ابراهيم سبزوارى در سال 1294 ه ق او را براى مصاحبت خود به سبزوار برد و خواهرزاده خود،دختر حاجى ميرزا را به عقد او درآورد.

پس از درگذشت پدر،حاج ميرزا على اصغر در سال 1304 به مشهد آمد و در اواخر عمر از طرف توليت آستان قدس رضوى به منصب فرّاشى ضريح مطهّر مفتخر شد و در روز سه شنبه دوم صفر سال 1332 ه ق زندگى را بدرود گفت و در پايين پا دفن شد.

شجره طيبه/182-183،اعيان الشيعة 171/8،سند شمارۀ 12112/1 اداره اسناد آستان قدس رضوى

غلامرضا جلالى

فرهنگ»را براى تدريس سال ششم ابتدايى تأليف نمود كه با چاپ سنگى به چاپ رسيده است.منتخب التجويد نيز از آثار اوست.به سال 1363 ه ق در مشهد درگذشت و در صحن جديد دفن گرديد.

ضميمه تاريخ علماى خراسان/288.

فهرست كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس،اوكتايى 190/6.

غلامرضا جلالى

شد و بارها به زيارت عتبات رفت و در آخرين سالهاى زندگى فلج شد و در مسير خود به عراق در تهران در 75 سالگى به سال 1253 يا 1255 درگذشت و جنازه اش به مشهد منتقل و ميان مسجد بالاسر و مسجد پشت سر مرقد امام هشتم عليه السّلام به خاك سپرده شد.

رساله عمليه در آداب حج كه در ظهر نسخه خطى قلائدة العوام به شمارۀ 17176 كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى منعكس شده است،التحفة الرضويه فى شرح اللمعة الدمشقية، اعلام الورى،حاشيه معالم الاصول، كتاب رجال،مصابيح الفقهية،قلائد العوام فى التقليد فى الاحكام كه رساله عملى به زبان فارسى است و تا آخر نماز مسافر را دربر مى گيرد،از آثار علمى اوست.

الذريعة 147/10،367/18،157/3، تاريخ علماى خراسان/80،فردوس التواريخ/124-126 و 129-130، شجرۀ طيبه/170 و 329-333،اعيان الشيعة 335/9.

غلامرضا جلالى

از سيّد محمّد آثار ارزشمندى بر جاى ماند،از آن ميان مى توان به كتابهاى زير اشاره كرد:شرح احكام خلل تا آخر فصل قضا و صلاة،كتاب شرايع،مناهج الاحكام از كتاب طهارت تا قضا و شهادت،كتاب سؤال و جواب فتاوى شرعيه،شرحى بر معالم الاصول، رساله اى در قواعد اصولى،رساله اى در شبهه محصوره،رساله اى در ماء قليل و رساله اى در حقيقت شرعيه.

فردوس التواريخ/130-131،شجره طيبه/297-304 و 463-464،تاريخ علماى خراسان/88،مطلع الشمس /707،اعيان الشيعة 261/9-269، الذريعة 49/7.

ابراهيم زنگنه

رضوى-سيد محمّد،قائم مقام التوليه -جلد سوم

كردم».

طبقات اعلام الشيعة-قرن دوازدهم/ 670؛الذريعة 172/4.

شجره طيبه،(چاپ 1384)/141- 147.

ميانجيگرى نمود،ولى مؤثر واقع نشد.

لآلى المنثوره،شجره طيبه در شرح حال سادات رضويه،حاشيه بر شرح لمعه، حاشيه قوانين،حاشيه فصول،شرح احاديث مشكله،كتابى در عروض و قافيه و بديع،رساله اى در خط،كتابى در شرح حال ربيع بن خثيم از آثار اوست.

ميرزا محمّد باقر روز پنجشنبه،نهم ذيحجۀ سال 1342 ه ق در روستاى سوران از توابع شانديز واقع در 30 كيلومترى مشهد از دنيا رفت و جنازه اش به مشهد حمل شد و روز جمعه مصادف با عيد قربان زير درب پايين پاى امام عليه السّلام دفن گرديد.سيّد محمّد تقى مدرس رضوى فرزند ايشان است.

شجره طيبه(چاپ 1384)/288- 290،گنجينه دانشمندان 162/7، ضميمه تاريخ علماى خراسان/301، الذريعة 264/18،33/13،مكارم الآثار 1946/6،اعيان الشيعة 185/9، منتخب التواريخ/739،اثرآفرينان 197/5.

غلامرضا جلالى

تصحيح المعجم فى معايير اشعار العجم،تاريخ بخارا،آثار علوى،ديوان سنايى،مجمل التواريخ،ديوان سيّد حسن غزنوى،حديقة الحقيقة سنايى، اساس الاقتباس خواجه نصير،رسائل خواجه طوسى،بيست باب اسطرلاب خواجه،ديوان انورى،تنوخ نامه ايلخانى،شجره طيبه و چند كتاب ديگر و نيز تأليف احوال و آثار خواجه نصير الدّين طوسى،يادداشت هاى حديقه سنايى،مختصرى در احوال و آثار محقق طوسى،تاريخ مشهد و تاريخ رجال خراسان از آثار اوست.

«جشن نامه استاد مدرس رضوى/تهران 1357 مقاله ضياء الدّين سجادى.

ابراهيم زنگنه

سال 1250 ه ق به دنيا آمد و در اندك زمانى در علوم عقلى و نقلى به مراتب عالى دست يافت و متولى امر قضا و فتوا شد.در زهد و پارسايى كم مانند بود و همتى عالى و طبعى متعالى داشت.

فروتنى و تواضع از ويژگيهاى اخلاقى او بود و بيشتر وقت خود را مصروف ترويج شريعت كرد،تا آنكه رمضان سال 1329 ه ق با جهان فناپذير وداع كرد و پايين پاى امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.

شجره طيبه/186-187،اعيان الشيعة 174/9.

غلامرضا جلالى

الافكار در اصول از بحث الفاظ و ادله عقليه،رساله اى در اقسام ولايات، رساله اى در منجزات مريض،رساله اى در شك امام و مأموم از جمله آثار قلمى مرحوم ميرزا محمّد على رضوى است.

زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى/296،الذريعة 255/25، مكارم الآثار 1078/4،شجرۀ طيبه/283-287،نقباء البشر /1453-1454،اعيان الشيعة 16/10.

غلامرضا جلالى

موقوفات خود قرار داده بود.

بزرگان قاين/264،اعيان الشيعة 72/5-73.

ابراهيم زنگنه

كاظم طالقانى قزوينى و ملا خليل قزوينى پيمود.او از پيشتازان جنبشهاى فكرى و ترويج زبان فارسى در حوزه هاى علمى شيعه بود و بيشتر آثار خويش را به فارسى تأليف نمود و يا اينكه كتب مهم عربى را به فارسى ترجمه كرد.در روزگار روغنى دولت صفويان از جريان اخباريگر حمايت مى كرد.در حدود 1070 ق كه جمعى از علماى اصولى قزوين به شهرهاى گوناگون تبعيد شدند،روغنى به شهر قندهار تبعيد شد.او در 1075 ق به مشهد مقدس هجرت نمود و تا آخر عمر از مشهد بيرون نرفت و در همان سامان وفات يافت.شيخ حر عاملى در امل الآمل از وى با عظمت و بزرگى،با عنوان«مولانا محمّد صالح بن محمّد باقر القزوينى المعروف بالروغنى...»ياد كرده است.وى از علمايى است كه به نثر فارسى خدمات شايانى نموده و تمامى آثار خود را جز شرح عربى صحيفۀ سجاديه،همگى را به زبان فارسى نگاشته است.وى بيش از بيست عنوان كتاب از خود به يادگار گذاشته كه عبارتند از:شرح نهج البلاغة،مهمترين و بزرگترين اثر او كه از مفيدترين شروح نهج البلاغة است كه در 1321 ق توسط ميرزا على آشتيانى به غلط به نام محمّد صالح برغانى طبع گرديده ولى در چاپ دوم در 1380 ق در تهران اين اشتباه مرتفع گرديده است؛كنوز العرفان و رموز اصحاب الايقان،در 1374 ش در تهران جلد چهارم شرح مثنوى او چاپ شده كه نسخه خطى آن در كتابخانۀ امام صادق عليه السّلام در قزوين محفوظ است؛ ترجمه محاضرات راغب كه در 1372 ش طبع گرديد؛حكمت اسلام كه شامل كلمات قصار امير المؤمنين عليه السّلام است توسط دكتر جلال الدّين محدث در 1354 ش چاپ شد؛ترجمۀ عهدنامۀ مالك اشتر؛ترجمۀ صحيفۀ سجاديه؛ بركات المشهد المقدس؛ترجمه فارسى كتاب عيون اخبار الرضا،شرح دعاء السمات به فارسى،اكل آدم من الشجرة؛مقامات؛منشور ادب الهى و دستور العمل كارآگاهى؛رساله در

ص:228

امامت،ترجمۀ مناجات حضرت امير المؤمنين؛محاكمۀ ميان فقير و غنى؛ديوان شعر نيز از آثار اوست.

امل الآمل 277/2؛الذريعة 327/2 به بعد؛رياض العلماء 263/2؛ريحانة الادب 343/2؛فرهنگ بزرگان/517؛ الكواكب المنتشره/371؛مصادر نهج البلاغة 236/1؛روضات الجنات 343/2؛فوائد الرضويه/547.

عبد الحسين شهيدى صالحى

ص:229

اللّه ايسى،شيخ مجتبى قزوينى و ميرزا مهدى آشتيانى بهره برد.ايشان از سال 1337 ش در دانشكدۀ الهيات دانشگاه فردوسى مشهد به تدريس اشتغال ورزيد و دانشجويان بسيارى را تربيت كرد.

علامه زاهدى در اثر داشتن مقامى ارجمند و جايگاهى والا در علوم اسلامى از آيات و علماى بسيارى، موفق به دريافت اجازات علمى و روايى شد كه مى توان به اجازات حضرات آيات:سيّد حسين فقيه سبزوارى(1337 ه ش)،شيخ هاشم قزوينى(1378 ق)،حاج آقابزرگ تهرانى(1380 ه ق)،سيّد على بهبهانى رامهرمزى(1388 ه ق)،سيّد على مدد قائينى(1382 ه ق)،سيّد محسن طباطبائى حكيم(1385 ه ق)،شيخ محمّد رضا كلباسى،سيّد شهاب الدّين مرعشى(1385 ه ق)ميرزا حسن معروف به موسى احقاقى(1400 ه ق) و از ساير طرق و مذاهب:احمد عادل خورشيد پيشواى طريقۀ شاذليه(1392 ه ق)،محمود رنكوسى(1392 ه ق)، شيخ ابو العباس امرانى،حسن مغربى (1369 ه ق)،و محمّد اديب حسون نزيل حلب(1392 ه ق)اشاره كرد.

علامه زاهدى از سال 1356 ه ق در مدرسۀ نواب و خيراتخان مشهد به تدريس ادبيات و فقه و اصول و تفسير و حكمت پرداخت.آنگاه به تدريس حكمت و فلسفه روآورد و شرح منظومه و شرح اشارات و ساير كتب عقلى را درس گفت.كتابهاى زير از آثار قلمى ايشان است:

1-ايضاح الاشارات،شرح منطق بو على سينا در چهار جلد؛2-خودآموز منظومه،در سه جلد؛3-روش گفتار، در فن معانى و بيان و بديع؛4-قواعد صرف و نحو،دستور زبان عربى؛5- اصول فن خطابه،در صناعت و وعظ و تبليغ؛6-تاريخ فن مناظره،در يونان و مصر و ايران؛7-مبانى فن مناظره،در آداب بحث و جدل؛8-تاريخ اديان،در چين و هند و ايران؛9-مناظرات حضرت رضا عليه السّلام با علماى زردشتى و

ص:231

يهودى و نصرانى؛10-روش پيشوايان، در زندگانى چهارده معصوم عليهم السّلام؛11- حاشيه بر شرح اشارات؛12-حاشيه بر مكاسب؛13-حاشيه بر اسفار؛14- حاشيه بر شرح منظومه؛15-حاشيه بر كفاية الاصول؛16-حاشيه بر شرح فصوص الحكم؛17-حاشيه بر رسائل؛ 18-حاشيه بر شرح اصول كافى،از ملا خليل قزوينى؛19-جنگ بين الملل در معرفت غنى اول،در علم كلام؛20- گلشن دانشوران در ترجمۀ دانشمندان.

21-تفسير زاهدى،در تفسير سوره هاى،يس،صافات و مؤمن.22- اخلاق از نظر اسلام.

استاد زاهدى سرانجام پس از عمرى خدمت و تدريس در سال 1419 ه ق/ 1377 ش در 84 سالگى در مشهد مقدس به ديدار يار شتافت.

غلامرضا جلالى

پرورش،متون عرفانى چون فصوص الحكم را نيز تدريس مى كرد و به جز آن به صورت خستگى ناپذيرى به ترجمه، تحقيق و تأليف مى پرداختند و حاصل آن،ده ها اثر گرانسنگ علمى است.

ساعدى بعد از 76 سال زندگى پربار در سال 1382 ش،شب شهادت حضرت فاطمه زهرا عليها السّلام چشم از جهان بست.

وى نزد پدر خود شيخ حسين مقدس،شيخ محمد تقى اديب نيشابورى،شيخ غلام حسين اسلامى، شيخ عبد الحسين محقق نوقانى،حاج ميرزا احمد مدرس يزدى،حاج ميرزا ابراهيم كلباسى اصفهانى،آقا ميرزا محمّد على حكيمى،حاج ميرزا محمّد على اديب تهرانى،حاج شيخ محمّد على جولستانى،حاج ميرزا ابو الحسن شعرانى،حاج سيد احمد شهرستانى، سيد محمّد مصطفوى،شيخ محمّد باقر ربانى قمى،سيد محمّد مشكاة،محدث ارموى،مهدى الهى قمشه اى،محمود شهابى و فاضل تونى درس آموخت.و از فقها و محدثين بزرگى اجازه ى علمى و نقل حديث دريافت كرد.

شخصيت هاى زير در شمار اين فقها و محدثين هستند:

آيات ميرزا محمّد على اردوبارى، سيد فخر الدّين امامت كاشانى،حاج ميرزا محمّد رضا بروجردى،حاج شيخ محمد حسين بيرجندى،شيخ آقابزرگ تهرانى،حاج سيد مصطفى خوانسارى، سيد ابو القاسم خويى،حاج شيخ نصر اللّه شبسترى،سيد عبد اللّه شيرازى،حاج شيخ ابو الحسن شريف عسكرى،حاج شيخ على غروى عليارى،حاج شيخ محمّد تقى بهجت فومنى،حاج شيخ محمّد رضا كلباسى،حاج سيد محمّد رضا گلپايگانى،حاج شيخ مجتبى لنكرانى،حاج شيخ محمّد صالح مازندرانى،حاج سيد شهاب الدّين مرعشى،حاج شيخ على اكبر مروج خراسانى،ميرزا محمّد على معلم حبيب آبادى و آية اللّه حاج سيد محمّد هادى ميلانى و اديب خاورى.

ترجمه ى كتاب هاى زير از آثار

ص:235

مرحوم ساعدى خراسانى است:

منية المريد شهيد ثانى،اخلاق حسنه ملا محسن فيض كاشانى،منظومه ملا هادى سبزوارى به نظم فارسى،الارشاد شيخ مفيد،التحصين فى صفات العارفين ابن فهد حلى،تفسير صافى فيض كاشانى،حقايق فيض كاشانى،روضات الجنات خوانسارى،رياض العلماء ملا عبد اللّه افندى اصفهانى،سفينة البحار شيخ عباس قمى،شمس المعارف بونى، عصمة الحجج سيد على ميبدى،عيون الاخبار الرضا عليه السّلام،فضائل الخمسة سيد مرتضى فيروزآبادى،فواتح الجلال نجم الدّين كبرى،كشكول شيخ بهايى، المجلّى ابن ابى الجمهور،مشارق الانوار،مصباح الشريعة،مناقب ابن عربى،منهاج السالكين،نفس المجلّى ابن ابى الجمهور،مشارق الانوار،مصباح الشريعة،مناقب ابن عربى،منهاج السالكين،نفس الرحمن فى احوال حضرت سلمان ميرزا حسين نورى، تحفة الحكيم كمپانى،رياض الفضلاء، تحفة المراد و تحفة البررة مجد الدّين بغدادى.

او به جز اين ترجمه ها كتاب هاى زير را نيز نوشته است كه تعدادى از آن ها به چاپ رسيده است:پسر بختگان، پيشواى هشتم شيعيان،تفسير سوره نور،توزيع الدلائل لتوضيح المسائل، خورشيد بطحا،تكميل تاريخ علماء خراسان،رجال معاصر شيخ طوسى، شرح حال خواجه ربيع،شرح حال شيخ الطايفه انصارى،شرح حال محقق حلى،شرح مخمّس صفى،شرح عرفاى الحق صفى،شهيد راه حق،لطائف صفى،عيون التاريخ،نهمين پيشواى شيعيان،شرح وجيزه ى علامه مجلسى در رجال،شرح فصوص الحكم،مجمع الزيارات،ماده و خدا،ذريعة الافكار فى شرح نور الانوار،كشف المغازات فى الاجازات،ملاذ العارفين در شرح خطبه ى بى نقطه ى حضرت امير المؤمنين،تذكره ى باقريه،زينبيّات و كشكول ساعدى.

ساعدى مجموعه اى مركب از حكمت و شريعت و طريقت بود.در اخلاق حسنه،

ص:236

در فقاهت و شريعت صاحب نظر،در كلام و حكمت نيرومند،در عرفان دل آگاه و روشن ضمير،در تحقيق و پژوهش روحى توانمند و خستگى ناپذير و در تعليم و تربيت عالمى عامل و معلمى صبور و باكرامت بود.

غلامرضا جلالى

الكرام البررة 141/1،نقباء البشر /1471،مطلع الشمس/707،مكارم الآثار 1679/5-1681،اعيان الشيعة 382/3.

غلامرضا جلالى

سبزوارى-حسين-فقيه سبزوارى- حسين

زمان نصر اللّه ميرزا نواده نادر شاه امامت جمعه مشهد به او واگذار شد و چندين مرتبه به خانۀ خدا و زيارت عتبات عاليات موفق شد تا اينكه در 80 سالگى به سال 1198 ه ق به سراى ابدى شتافت و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد دفن شد.حواشى بر شرح لمعه و تفسير قرآن از آثار علمى او بوده است.

منتخب التواريخ/676 و 690،تاريخ علماى خراسان/46-47،مطلع الشمس /699 و 703،فردوس التواريخ /111-113،مكارم الآثار 79/1-80

ابراهيم زنگنه

سبزوارى-سيد مرتضى-واعظى سبزوارى

تحصيل كرد و در سبزوار به ارشاد مردم و ترويج دين پرداخت و نيمه دوم قرن دوازدهم ه ق دار فانى را وداع گفت و در يكى از حجره هاى شمالى صحن جديد دفن شد.سيّد محمّد سبزوارى(م 1198 ه ق)پسر ايشان است كه پس از وى امام جمعۀ مشهد شد.

مطلع الشمس 702/2-703،ستارگان در كنار خورشيد ولايت/15،اعيان الشيعة 444/8.

ابراهيم زنگنه

و علماى محلى فراگرفت و بعد از ازدواج با دختر يكى از علماى منطقه در 1350 ه.ش براى ادامه تحصيل به نجف اشرف مهاجرت كرد.در طى اين سفر مدتى در شهرهاى مشهد و قم متوقف شد و براى اولين بار با اوضاع،انقلاب و انديشه هاى متفكران ايران آشنا شد.

پس از ورود به نجف با امام خمينى(ره) ديدار نمود و در نزد افرادى چون موسوى سنگ تختى،شيخ عيسى محقق و ديگران به تحصيل پرداخت.

علاوه بر آن آثار امام خمينى را مطالعه مى كرد و با چند تن از همفكران ايرانى و افغانى خود جلساتى خصوصى تشكيل مى داد كه موضوع آن مباحث سياسى و اجتماعى بود.

در سال 1353 ه.ش رژيم عراق برخى روحانيون را از عراق اخراج كرد كه از جمله آنها سجادى بود.وى مدتى در مناطق مركزى افغانستان به فعاليت و سخنرانى پرداخت و در سال 1355 ه.ش تصميم گرفت در مشهد مقدس ساكن شود.بعد از ورود به اين شهر در حوزه علميه آن نزد افرادى مثل آية اللّه صالحى،محقق،اديب اصفهانى و...ادامه تحصيل نمود.در اين زمان انقلاب اسلامى مردم ايران وارد روزهاى پرالتهاب خود شده بود و سجادى مانند بسيارى ديگر از طلاب هم وطنش با مطالعه آثار امام،استاد مطهرى،آية اللّه طالقانى و شركت در جلسه مبارزان افغانستانى كه در مدرسه جعفريه تشكيل مى شد،عملا وارد مبارزات انقلابى گرديد؛وى امام خمينى را مرجع تقليد خود مى دانست و اجراى اوامر ايشان را واجب تلقى

ص:242

مى نمود.

بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران وى و عده اى از همفكران افغانستانى ايشان مانند صابرى موحدى،ناطقى و...گروه مستضعفين را تشكيل دادند كه خط و مشى آن پيروى از امام و ولايت فقيه و هدف آن سازماندهى مبارزه با رژيم كودتاى افغانستان بود.

در سال 1360 ه.ش عده اى از اين گروه براى گسترش دامنه فعاليت خود به داخل كشور وارد افغانستان شدند كه سجادى هم جزو آنها بود،اين مسافرت ها در سالهاى بعد هم به تناوب انجام شد و سجادى يكى از مؤثرترين و فعال ترين افراد در اين زمينه به حساب مى آمد.

يكى از محورهاى اصلى فعاليت وى در افغانستان ايجاد وحدت در بين گروههاى مختلف مذهبى و سياسى كشور بود.او كه«تفرقه را دام شيطان» مى دانست،ابتدا سعى كرد گروههاى شيعه مذهب را گرد هم آورد و بعد از اين وحدت را به تمام گروه ها تعميم دهد.در اثر تلاشهاى وى و همفكرانش اولين كنگره سراسرى مجاهدين مناطق مركزى در 1364/4/21 ه.ش در پنجاب برگزار گرديد و متعاقب آن جلسات هماهنگى و همفكرى گروههاى مختلف در مناطق ديگر تشكيل شد كه منجر به امضاى منشور وحدت در سال 1367 ه.ش و تأسيس حزب وحدت اسلامى افغانستان در سال 1368 شد.سجادى به عنوان يكى از بنيان گذاران اين حزب در شوراى مركزى آن عضو بود و مسئوليت منطقه غور را برعهده داشت.

سجادى علاوه بر فعاليت هاى سياسى به امور فرهنگى اجتماعى و عمرانى هم توجه داشت.از جمله اقدامات وى در اين زمينه عبارتند از:

تشكيل آرشيو اسناد در دفتر سازمان نصر،جمع آورى و بايگانى اسناد انقلاب به صورت شخصى،تشكيل و تأسيس كتابخانه كه اين كار را در نجف، مشهد و افغانستان پى گيرى كرد.

تأسيس چندين قرض الحسنه در مناطق مختلف براى كمك به مبارزان و

ص:243

نيازمندان،تأسيس مكتب خانه،تعمير و ساخت چندين پل در زادگاهش.

وى در سال 1369 ه.ش براى انجام يك مأموريت به پاكستان رفت و ضمن ايراد سخنرانى در خانه فرهنگ ايران در پيشاور از وضعيت سياسى پاكستان و رشد وهابيت انتقاد كرد.پس از پايان سخنرانى،با يك خودروى شخصى به سمت لاهور حركت كرد كه در اثر تصادف در تاريخ 1365/12/25 ه.ش جان باخت.پيكر پاكش بعد از انتقال به مشهد مقدس در بهشت ثامن صحن آزادى حرم مطهر رضوى دفن گرديد.

اسماعيل رضايى

ديوان مختصرى از او چاپ شده است.

تابستان سال 1350 در شهر تهران فوت كرد و جنازه اش به مشهد انتقال يافت.

دكتر ضياء الدّين سجادى،استاد دانشگاه تهران و رضا سجادى شهردار اسبق مشهد فرزندان ايشان هستند.از اشعار اوست:

سرمايه اى براى بشر غير كار نيست جز مرد كار در دوجهان كامكار نيست

دنيا چو كارخانه بشر كارگر در آن چيزى به غير كار در اين جاى كار نيست

بيكاره همچو خشك درختى بدون بار او را به باغ علم و هنر هيچ بار نيست

مردم ترا به مردمك چشم مى نهند رو كار كن كه بهتر از آن افتخار نيست.

صدسال شعر خراسان/287.

كنونى پير پالان دوز دفن شد.در حقيقت مزار وى قرنها پيش از زمان پير پالان دوز وجود داشته و مورد توجه مردم بوده است.با دفن شيخ محمّد عارف معروف به پير پالان دوز در كنار قبر وى،نام او به تدريج به فراموشى سپرده شد.در حالات وى آورده اند:

«وقتى شب زمستان بود و در آتشدان آتش مى سوخت،در معارف الهى سخنى مى رفت،شيخ را حالتى پديد آمد،روى به آتشدان نهاد و در ميان آتش خداى را سجده اى آورد و روى وى را آسيبى نرسيد.شيخ را از آن حالت سؤال كردند،گفت:كسى كه بر درگاه او آبروى خود ريخته بود،آتش روى وى نسوزد».

ابو نصر سرّاج گفته بود:«هر جنازه اى كه به پيش خاك من بگذرانند، مغفور بود.به حكم اين بشارت همۀ اهل طوس جنازه ها را پيش خاك وى آوردندى و زمانى بداشتندى آن گاه ببردندى».كتاب اللمع فى التصوف از تأليفات وى است.

اسرار التوحيد/26،نفحات الانس 283،شذرات الذهب/913،تذكره الاولياء 182/2-183،تلبيس ابليس /164،تاريخ آستان قدس/346،مشهد طوس/638،جستجو در تصوف ايران 67/1-68،اعلام زركلى 143/3، تذكره هفت اقليم 314،289،89/2، 375،312.

غلامرضا جلالى

غلامحسين سعيدى،از علماى محقّق و مجتهدين مفسّر و لغويون خراسان است.در آخرين روز اسفند سال 1312 ه ش در روستاى فرشه از توابع شهرستان كاشمر پا به عرصۀ وجود نهاد.

تا سيزده سالگى در زادگاه و محضر پدر به آموزش قرآن و دعاهاى ماثور و نصاب الصبيان و اندكى صرف و نحو، مشغول بود.بعد به كاشمر رفت و در خدمت برادر بزرگتر خود شيخ محمّد كاظم سعيدى و آموزگاران كاشمر به تحصيل خود ادامه داد و پس از ده سال صرف وقت،توانست با مبانى فقه و اصول و علوم ديگر آشنا شود.

در سال 1335 ه ش از سوى آية اللّه حاج شيخ محمّد باقر امامى نورى كه زعامت حوزه كاشمر را به عهده داشت، به نجف اعزام شد و در مدرسه طباطبايى يزدى سكونت يافت و در حلقۀ درسى آية اللّه العظمى خويى و آيات حاج سيّد عبد الاعلى سبزوارى،آقاى ميرزا باقر زنجانى و علامه فانى اصفهانى شركت جست و از محضر شيخ آقابزرگ تهرانى اجازه نامه روايى دريافت نمود.

مرحوم سعيدى در سال 1343 ه ش پس از 7 سال تحصيل در نجف به منظور تجديد ديدار به مشهد آمد و با اصرار مرحوم امامى در كاشمر ماندگار شد.با حضور وى حوزه كاشمر و سه مدرسۀ علمى آن رونق يافت.ايشان تا سال 1362 ه ش در كاشمر ماند و علاوه بر حل و فصل مسايل مردم و تفسير قرآن توانست حدود 30 بناى خيريه،مسجد و حسينيه را احداث نمايد.بيمارستان و درمانگاه جواد الائمه و صندوق قرض الحسنه همّت و مدرسۀ امام حسن مجتبى از آن جمله است.ايشان به ادبيات تسلط داشت و در همۀ مسايل آن حاضر الذهن و هزاران بيت شعر از آثار منظوم عرب و عجم را از حفظ بود.كفاية الاصول آخوند را بسيار ساده تدريس مى كرد و در فقه دست داشت و بعضا نظريات خود را مطرح مى نمود و در تفسير مى توان ايشان را مؤسس سبكى نو دانست؛سبكى متكى بر نكات ادبى،

ص:247

كلامى،تاريخى،اجتماعى،علمى و فقهى و با نظمى بسيار جالب در حدى كه احساس حضور در عالم مفاهيم قرآنى براى مخاطبين حاصل مى شد.

مرحوم سعيدى پس از عمرى تلاش ظهر روز 19 ذيحجه/19 ارديبهشت 1375 ه ش داعى حق را لبيك گفت و روز بعد يعنى 20 ارديبهشت در رواق دار الزهد مباركه حرم مطهر حضرت رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.

تعدادى مقاله كه به مناسبتهاى مختلف از جمله كنگره شيخ مفيد،شيخ انصارى و مقدس اردبيلى نوشته شده از مرحوم سعيدى بر جاى مانده است.

غلامرضا جلالى

محمّد در ضمن پرداختن به كشاورزى و دامدارى به پاسخگويى امور شرعى منطقه اهتمام مى ورزيد.ابراهيم در كودكى قرآن كريم،ديوان حافظ،نصاب الصبيان و شاهنامه فردوسى را نزد پدر و پدربزرگ خود آموخت و در 15 سالگى براى تحصيل علوم دينى به حوزۀ علميه مشهد مهاجرت كرد.ايشان هم زمان با تحصيل علوم حوزوى،به سبب ذوق و سليقه و خط خوش،با مرحوم حاج شيخ حسين مطهّرى پدر استاد شهيد مطهّرى رحمه اللّه به كارهاى ثبت اسناد و تهيه شناسنامه براى ساكنان منطقه،پرداخت.

وى پس از چندى به دستگاه حاج حسين آقا ملك وارد شد و به عنوان كارپرداز او در منطقه فريمان و سرخس به فعاليت پرداخت.رفتار حسنۀ وى زبانزد خاص و عام ساكنان آن مناطق بود،در دوران توليت اسدى به وى پيشنهاد وكالت مجلس شورا شد كه نپذيرفت.پس از آن براثر ارتباط با مرحوم اسدى و در رابطه با قيام مسجد گوهرشاد تحت تعقيب قرار گرفت.وى براى ادامه تحصيل به عتبات عاليات عراق سفر كرد ولى دغدغۀ اوضاع و احوال اجتماعى و سياسى كشور موجب شد كه پس از چند ماه اقامت در كربلا و نجف به كشورهاى اردن،سوريه، فلسطين سفر كرده و آهنگ انجام مناسك حج كند.ايشان پس از بازگشت در حوزۀ علميه مشهد مقدّس از محضر اساتيد بزرگوارى چون:اديب نيشابورى،آية اللّه سبزوارى،آقا شيخ مجتبى قزوينى،آقا سيد يونس اردبيلى،مرحوم مدرّس يزدى و آية اللّه ميلانى بهره مند شد.

ص:249

وى روز 25 فروردين 1368 ه ش در مشهد مقدس دار فانى را وداع گفت و در جوار بارگاه ملكوتى ثامن الحجج عليه السّلام در صحن قدس مدفون شد.

ابراهيم زنگنه

انسانى وارسته و پايبند به فرائض دينى بود و نسبت به كسانى كه در امور دينى بى توجه بودند برخورد مى كرد و آن ها را امر به معروف و نهى از منكر مى نمود.

چون در كربلا بيت معظم پدرش محل مراجعات مردمى بود،خدمت به پدر بزرگوارش را ترك ننمود و همواره در رسيدگى و پاسخگويى مراجعات مردم به خصوص افراد مستمند و سادات معظم و بى بضاعت همت فراوان به خرج مى داد تا جايى كه از آبروى خود مايه مى گذاشت.در امور دين به هيچ وجه ملاحظه افراد را نمى كرد و همواره به وظايف دينى خود عمل مى نمود.از ديگر ويژگى هاى وى برپايى مجالس ذكر توسل به خاندان عصمت و طهارت بود به خصوص ايام شهادت ابا عبد اللّه الحسين عليه السّلام و ياران با وفاى او،خود به منبر مى رفت و ياد و خاطره آن ها را گرامى مى داشت.

در سال 1359 ش به دليل فعاليت هاى اجتماعى و دينى كه ناخوشايند رژيم بعثى صدام حسين بود از عراق اخراج و روانه ايران شد و در مشهد مقدس سكونت اختيار نمود.

حاج شيخ محمّد حسن سيبويه به علت شكنجه هاى روحى و ضعف مزاج مبتلا به بيمارى هاى گوناگون شد و در 22 صفر 1359/9/10/1401 دعوت حق را را لبيك گفت و به سراى ابدى شتافت.پيكر پاكش پس از تشييع جنازه و اقامه نماز توسط آية اللّه عظمى سيد عبد اللّه شيرازى رحمه اللّه در صحن آزادى به خاك سپرده شد.

اطلاعات ارائه شده از حجة الاسلام محمد رضا سيبويه.

سيد قصير-رضوى-محمّد

جماعت مسجد جامع گوهرشاد، موجهين ارض اقدس و مورد احترام و وثوق مردم مشهد بود.او ضمن ارشاد و هدايت مردم به پژوهش و تأليف اشتغال داشت و روز 17 رمضان 1355 قمرى در مشهد چشم از دنيا بست و به ملكوت حق پيوست و در مقبره پير پالان دوز دفن شد.

گنجينه دانشمندان 218/5،ضميمه تاريخ علماى خراسان/282،بزرگان سيستان/182.

ابراهيم زنگنه

مقدمات و سطوح در شاهرود،عازم نجف شد و آنجا سالها از محضر آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى و آقا ضياء الدّين عراقى و حاج سيّد محمود شاهرودى و سيّد ابو القاسم خوئى استفاده كرد و تقريرات فقه و اصول دو استاد متأخر خود را نوشت و پس از نيل به درجه اجتهاد به ايران آمد، در مشهد ساكن شد و در مسجد بالاخيابان به اقامه جماعت و تدريس پرداخت.

روز 29 ربيع الاول 1410 ه ق/ هشتم آبان 1368 ه ش در مشهد درگذشت و روز بعد طى تشييع باشكوهى در حجره فراشها واقع در دار السياده حرم به خاك سپرده شد.

حجة الاسلام و المسلمين حاج سيّد محمّد موسوى،از مدرسين نامدار مشهد فرزند اوست.

ابراهيم زنگنه

ضميمه تاريخ علماى خراسان/283، گنجينه دانشمندان 363/5-364، منتخب التواريخ/700،تاريخ آستان قدس/336.

ابراهيم زنگنه

شاهرود در خانواده اى مذهبى چشم به جهان گشود.پس از آشنايى با مقدمات و سطوح،مطول را همراه حاج ميرزا مسيح شاهچراغى،حاج شيخ يوسف رجائى،حاج شيخ محمد عمادى،شيخ محمد امام،شيخ محمد حسن صاحبى، شيخ حسينعلى رضائى،در محضر آية اللّه حاج شيخ عبد العلى مزجى معروف به بسطامى خواند و براى ادامه تحصيل به مشهد آمد و در مدرسه فاضلخان كه متصدى آن،در آن زمان ملا بابا از اهالى مزج بود،مستقر شد و از شمار شاگردان حاج سيد عباس شاهرودى درآمد و با حاج ميرزا احمد مدرس يزدى و مدتى نيز با آية اللّه سيد محمود شاهرودى هم دوره بوده است.

وى پس از اتمام تحصيلات به مزج برگشت و به ارشاد اهالى آن منطقه و تدريس پرداخت و در اواخر عمر به مشهد آمد و چند سالى در محضر درس آية اللّه ميلانى شركت نمود.تا اينكه در سال 1338 ه ش به رحمت ايزدى پيوست و در صحن كهنه مقابل آسايشگاه خدام دفن شد.

ابراهيم زنگنه

در مشهد اقامت داشت و در محل دار السياده حرم اقامه نماز جماعت مى كرد،در مسافرت به تهران درگذشت و در شهر رى به خاك سپرده شد.

گنجينۀ دانشمندان 172/7-173، 217-218.

ابراهيم زنگنه

شمس المحدثين-ودود-حسن

دانشمندانى چون شيخ على اكبر سيبويه،علامه شيخ حسن اصفهانى و علامه شيخ جعفر رشتى برخوردار شد.

او مكاسب و رسائل و كفايه را در درس آية اللّه شيخ يوسف خراسانى و آية اللّه شيخ محمّد رضا اصفهانى شركت جست و هيئت و رياضيات را نزد آية اللّه سيّد محمّد طاهر بحرانى تحصيل نمود.

وى خارج فقه و اصول را در حلقۀ درسى آيات سيّد ميرزا مهدى شيرازى، سيّد محمّد هادى ميلانى،سيّد عبد الحسين حجت،و شيخ مرتضى آشتيانى شركت كرد.سال 1356 ه ق از سوى آية اللّه سيّد محمّد طاهر بحرانى مكلف به اقامۀ نماز جماعت شد و در كنار آن به تدريس پرداخت.او جلسات درس خود را در صحنها و حرم حضرت ابو الفضل برگزار مى كرد.

ايشان در راه اندازى مدرسه امام جعفر صادق عليه السّلام در سال 1371 ه ق به منظور آموزش دينى و فقهى جوانان و تعليم تفسير و عقايد،و نيز تأسيس مؤسسه خيريه،درمانگاه اطفال، كتابخانه جعفريه در مدرسه هنديه كربلا،با آيات ديگر مشاركت داشت و گروه فرهنگ دينى را در سال 1370 تأسيس نمود.

در كنار اين اقدامات خيرجويانه، آية اللّه سيّد عبد الرضا شهرستانى در رويدادهاى سياسى جامعه خود فعال بود.در كنار آية اللّه سيّد محسن حكيم بر ضد كمونيسم و توسعۀ افكار كمونيستى مبارزه كرد و مقاله هاى زيادى در اين زمينه نوشت.به حمايت از آزادسازى كانال سوئز و جزيره سينا و بلنديهاى جولان توسط نيروهاى مصر و سوريه، اعلاميه صادر كرد و مراسم دعا و شكر در صحن حرم مطهر امام حسين عليه السّلام برگزار نمود و در حمايت از نهضت امام خمينى آنچه در توان داشت كوتاهى نكرد و به دنبال مخالفت با سياستهاى عراق به ايران برگشت و پس از عمرى خدمت بعد از ظهر روز 28 ربيع الاول سال 1418 ه ق/12 مرداد 1376 ه ش در مشهد درگذشت و جنازه اش در صحن آزادى حرم رضوى دفن

ص:259

گرديد.

آية اللّه شهرستانى به رغم مسئوليتهاى سنگين،آثار علمى زيادى را در طول حيات خود نوشت كه بعضى از آنها به چاپ رسيده است.بعضى از آثار چاپ شده ايشان به اين قرار است:

النيروز فى الاسلام چاپ 1371 ه ق، نوروز در تاريخ و دين چاپ 1377 ه ق،صلات جمعه در عصر غيبت چاپ 1380 ه ق،السجود على التربة الحسينية،چاپ چهارم سال 1388 ه ق،حيات الامام الحسين بن على، الصلاة معراج المؤمنين،الامر بالمعروف و النهى عن المنكر،ايشان بجز اين آثار و كتابهاى چاپ شده،بر كتابهاى مكاسب،شرح لمعه،رسائل، قوانين و معالم حاشيه نوشته است.

تاريخ پانصدساله خاندان شهرستانى /300-314،تحليلى از نهضت امام خمينى 277/1-282،گنجينۀ دانشمندان 202/9.

غلامرضا جلالى

باب اعتقادات از ايشان به يادگار مانده است كه هنوز به چاپ نرسيده اند.و يك جلد از آن مجموعه تحت عنوان عالم پس از مرگ انتشار يافته است.او در سال 1407 ه ق در 92 سالگى به رحمت حق واصل و در رواق دار العباد حرم جنب آرامگاه شيخ بهايى دفن شد.

غلامرضا جلالى

شهيدى-نظام الدّين-جلد دوم

خراسان است.به سال 1246 ه ق در مشهد متولد شد و پس از آموزش مقدمات و سطوح،خدمت حاج ملا هادى سبزوارى با حكمت آشنا شد و پس از درك و فهم فلسفه اسلامى به نجف رفت و از حضور شيخ مرتضى انصارى بهره برد و پس از ارتحال شيخ انصارى به سال 1281 به مشهد آمد و منصب شيخ الاسلامى را به عهده گرفت.

در مشهد بزرگانى چون حاج ميرزا حبيب و حاج شيخ محمّد على معروف به«حاجى فاضل»از حوزه درسش برخوردار شدند.تا اينكه به سال 1319 ه ق در 73 سالگى در مشهد درگذشت و همان جا به خاك سپرده شد.

شرح حال رجال ايران 172/6.

1326 ه ق در مشهد مقيم شد و به تدريس مشغول گرديد و در مسجد امين مشهد نماز جماعت اقامه مى كرد و مدتها سرپرست مدرسه عوضيه بود.تا اينكه روز 5 خرداد 1362 ه.ش/ 1403 ه.ق در نود و دوسالگى درگذشت.

قصايد و چكامه هاى او در ستايش آل محمّد تاكنون گردآورى و منتشر نشده است.مرحوم شيخ زاده در 71 سالگى روز 12 بهمن 1356 ه ش به رحمت ايزدى پيوست و در حرم به خاك سپرده شد.مديحه حسينى زير از سروده هاى اوست:

آمد آن روزى كه داور جلوۀ ديگر كند پرتو نور جلالش جلوه زيباتر كند

نورافشان كند ظاهر جمال خويش را وز تجلاى جمالش عرش را زيور كند

ز آسمان قدس نور افتد دمادم بر زمين منعكس گردد سما را رنگ نيلوفر كند

هم زمين زيبا نمايد در نظر،هم آسمان جلوه اى ديگر ز يكديگر به يكديگر كند

گل دمد بلبل چمد پهلوى گل چهچه زند بيد لرزد نارون نازد صنوبر بركند

شمع سوزد برفروزد آتش افروزى كند پر زند پروانه ز آتش بازى اش پرپر كند

رو به چرخ چارمين عيسى كند موسى به طور پور آذر از شعف جا در دل آذر كند

جمله در رقص و طرب سرگرم و سرمست سرور آفرين بر ساز آهنگى كه رامشگر كند

نغمۀ لاهوتى داود را چون بشنود دم به دم احيا برقصد عود در مجمر كند

هاجر آب آرد شكر بيزد ز بيرون آسيه با گلاب و زعفران پرورده گل پرور كند

از طرب مريم رطب آرد گذارد در طبق سفره را ساره بيارد شير در شكر كند

وجه روحانى ببين روح القدس چون بنده اى آستين بالا زده تا كار با قنبر كند

گوهرانه زهره زهرا در آغوش على صد كرشمه بر پدر صد ناز بر مادر كند

حكمت حق بين كه جوهر را دهد بر جوهرى هم زر ناب آورد تا قسمت زرگر كند

موى مشكين بوى وى با روى نيكويش بهم حكم كلاّ و القمر و الليل اذا ادبر كند

گر بشر گويم به من گويند ما هذا البشر ور ملك خوانم گمانم نى خرد باور كند

نام شيرين حسين آمد كه مام روزگار نام او را از حسن بگرفته مستصغر كند

از لبش بوسه محمّد وز گلويش فاطمه روى در رويش على دستش حسن در بر كند

فاطمه در بستر ناز و به خدمت جبرئيل بال بالينش گشوده چتر از شهپر كند

ص:264

فكرت امشب دست زد بر دامن لطف حسين دستگيرى تا از او در عرصۀ محشر كند

صدسال شعر خراسان/439-441.

شيخ غلامحسين ترك-تبريزى- غلامحسين

شيخ محمّد كبير-قوچانى-محمّد

شيخ ورپا-واعظ كرمانى- على اكبر

هم زمان با شروع نهضت اسلامى در ايران ايشان صادقانه در اين قيام مردمى شركت كرد.پس از پيروزى انقلاب،از طرف امام خمينى قدس سره به عنوان اولين امام جمعۀ شهر مقدس مشهد منصوب شد و در مجلس خبرگان قانون اساسى به عنوان نماينده مردم استان خراسان و دو دوره در خبرگان رهبرى به عنوان اولين نماينده خراسان انتخاب گرديد.

اين عالم خدمتگزار همواره قبل و بعد از انقلاب براى رفع مشكلات مردم، بويژه همشهريهاى خود،فراوان مى كوشيد.او با تأسيس چندين حمام عمومى،منبع آب آشاميدنى،حسينيه،و مسجد،مدرسه،سدهاى خاكى،در خراسان و داراب و تأسيس چندين شهرك براى افراد كم درآمد،آثار بسيارى از خود بر جاى گذاشت.

ايشان به كارهاى فرهنگى و علمى بسيار ارج مى نهاد،ازاين رو مدرسه علميه«ولى عصر عجل اللّه تعالى فرجه»و مؤسسه«اسلام شناسى بانوان» را تأسيس كرد.

بالاخره پس از عمرى سراسر تلاش،جهاد و اخلاص،عصر يكشنبه 16 مرداد 1379/پنجم جمادى الاولى 1421 قمرى در 86 سالگى دار فانى را وداع گفت و در جوار مولايش حضرت امام رضا عليه السّلام در دار الزهد مدفون گشت.

غلامرضا جلالى

شيرازى-سيد ابو القاسم-جلد دوم

اعمال سياستهاى ضد دين رضا شاه و همايش بزرگ علما در قم كه با مشاركت آية اللّه شيرازى قرين بود.

در جريان كشف حجاب ايشان به مشهد آمد و با آية اللّه العظمى حاج آقا حسين قمى و علماى اعلام مشهد ديدار نمود و پس از رحل اقامت افكندن در مشهد،در شوراى آنها كه در منزل آية اللّه سيّد يونس اردبيلى داير مى شد شركت جست و پس از كشتار فجيع گوهرشاد و بازداشت علما،ايشان نيز دستگير و به تهران اعزام شد.وى پس از پنج ماه آزاد و فروردين ماه سال 1315 وارد نجف گرديد.

آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى در سال 1323 ش،طى يادداشتى ايشان را به عنوان شخصى شايسته مرجعيت معرفى نمود و از مردم خواست در امور دينى به وى رجوع نمايند و رسالۀ عمليه آية اللّه شيرازى تحت عنوان «انيس المقلدين»انتشار يافت.

آية اللّه شيرازى در جريان نهضت ملى از اقدامات سياسى آية اللّه سيّد ابو القاسم كاشانى حمايت كرد و در جريان لايحۀ انجمنهاى ايالتى و ولايتى سال 1341 و 15 خرداد 42 به دفاع از حريم دين و روحانيت و امام خمينى قدس سره برخاست،تا اينكه با اعمال فشار حزب بعث عراق،اين كشور را ترك گفت و روز 10 آذر 1354 به ايران آمد و پس از سفر به قم و شيراز وارد مشهد شد و به تدريس طلاب و ارشاد مردم پرداخت و در جريان انقلاب اسلامى سال 1357 زمام امور خراسان را به عهده گرفت و هماهنگ با امام عمل كرد،تا اينكه ساعت 11/5 شب ششم مهر ماه سال 1363 ه.ش در 92 سالگى به ديدار معبود شتافت.

ايشان هرگز لباسى برتر از لباس طلاب متوسط الحال بر تن نمى كرد.

اجازه نمى داد اتاق سكونتش با قالى مفروش شود.غذاى ساده مى خورد و همۀ كارهايش را خود انجام مى داد و از حضور افراد در كنار خود هنگام رفت و آمد جلوگيرى مى كرد.شب زنده دار بود و به مقام ولايت عشق مى ورزيد و با

ص:268

هواى نفس سخت پيكار مى كرد.

جايگاه علمى آية اللّه شيرازى بسيار بالا بود.او بجز تدريس فقه و اصول كه سالها در نجف و مشهد دوام آورد، كتابهاى فقهى و اصولى زيادى را نوشت.عمدة الوسائل فى الحاشية على الرسائل،كتاب القضاء،الدرر البيض فى منجزات المريض،ازاحة الشبهات فى الشك فى الركعات،رفع الحاجب فى الاجرة على الواجب،التحفة الكاظمية فى قتل الحيوانات بالآلات الكهربائية، الحاشية على العروة،الامامة فى الشيعة، مناسك حج،توضيح المسائل و پوشش زن از ديدگاه اسلام از آن جمله است.ايشان در كنار فعاليتهاى علمى به تأسيس مدارس علمى و كتابخانه هاى عمومى و مساجد و مراكز درمانى همت گماشت.

غلامرضا جلالى

شيخ مرتضى انصارى و مولانا فاضل دربندى اجازۀ نقل حديث داشت.در سال 1239 ه ق در شيراز متولد شد و پس از تكميل تحصيلات به مشهد آمد و به عنوان مدرّس اول آستان قدس رضوى به تدريس پرداخت و آثار گرانسنگى را به وجود آورد.تعليقات بر قوانين الاصول در چهار مجلد،حواشى بر كتاب روضه در فقه در چهار مجلد، حواشى بر اوايل تفسير بيضاوى،رسالۀ مبسوط در علم عروض و قافيه،كتاب خلل الصلاة،رساله اى در نسبة الثنائيه، حواشى شرح كبير،تعليقات بر فرائد شيخ مرتضى انصارى،رساله اى در حل بعضى معضلات مسائل علم حساب و رساله هاى ديگر از آن جمله است.

وى صبح روز پنجشنبه پنجم جمادى الآخر سال 1291 درگذشت و در ايوان طلاى صحن جديد دفن گرديد.

فرزند او ميرزا عبد الرحمن از مفاخر علمى خراسان است.

مطلع الشمس/685-686،فردوس التواريخ/134-135،تاريخ علماى خراسان/107،اعيان الشيعة 219/10-220.

ابراهيم زنگنه

به نام حيدر على داشت كه فرقۀ حيدريّه به او منسوب است.حيدر على با دختر مجلسى دوم ازدواج نمود.

شاگردش عبد اللّه افندى پس از وفات او سروده

هيهات أن يأتى الزمان بمثله أن الزمان بمثله لبخيل

از تأليفاتش مسائل جيش اسامة است.

وى از شاگردان آقا حسين ابن جمال الدّين خوانسارى است.ملاّ ميرزا داماد مجلسى اول و پسرش داماد مجلسى دوم است و مدرس تبريزى در ريحانة الادب و محدّث قمى در فوائد الرضويه و شيخ حرّ عاملى در امل الآمل و افندى در رياض العلماء مقام علمى و معنوى او را ستوده اند.وى در فن كلام، منطق،حكمت،اصول،فقه،حديث، علوم رياضى و طبيعى بى مانند بود و در فن جدل و مناظره مهارت عجيبى داشت.شرايع مطالع و مختصر عضدى را شرح كرد.رسالۀ انموذج و شرح مختصر اصول و شرح رساله فاضل دوانى و فاضل قوشچى،حاشيۀ معالم الاصول،اثبات عصمة الائمه من آية ان الابرار لفى نعيم،اثبات النبوة و الامامة، اثبات الواجب تعالى،(موجود در كتابخانه آستان قدس رضوى)الاجتهاد و الاخبار،الاحباط و التكفير،الجمع بين الاخبار المتعارضه،حاشيه حكمة العين كاتبى،و اشعارى كه به وى نسبت داده اند و رسائل متعدد ديگر از آثار علمى او شمرده مى شود.

شيروانى روز جمعه آخر ماه رمضان سال 1098 يا 1099 ه ق به هنگام ظهر دعوت حق را اجابت كرد و جسدش از اصفهان به مشهد انتقال يافت و در سرداب مدرسه ميرزا جعفر كنار قبر ملاّ محمّد باقر سبزوارى و شيخ حرّ عاملى دفن گرديد.

اعيان الشيعة 142/9-143،روضات الجنّات 341/7-343،منتخب التواريخ/688،فردوس التواريخ /105،مطلع الشمس/681-682، ريحانة الادب 386/5،هدية الاحباب /252 و 270،تذكره نصرآبادى/157، ضميمه تاريخ علماى خراسان/233، دائرة المعارف تشيع 219/10.

غلامرضا جلالى

ص:271

فردوسى مشهد منتقل و در دانشكدۀ الهيات به تدريس پرداخت.

با توجه به مشاركت فعالانه در جريان انقلاب،با تأييد علماى طراز اوّل مشهد،كانديداى دورۀ اول مجلس شوراى اسلامى شد و با به دست آوردن 97/7 درصد آراى مأخوذ به عنوان نمايندۀ مردم مشهد به مجلس شوراى اسلامى وارد شد و به عضويت كميسيون آموزش و پرورش و فرهنگ و تحقيقات و تعليمات عالى درآمد.

دكتر صادقى چه هنگامى كه به عنوان يك طلبه در حجره مدرسه نواب تحصيل مى كرد يا زمانى كه به عنوان استاد دانشگاه در جامعه حضور داشت يا در مجلس به نمايندگى از مردم به قانون گذارى مشغول بود،بى پيرايگى و تواضع خود را از دست نداد.به خدا عشق مى ورزيد و سوز و گدازى عارفانه در حين تهجد داشت.

سخنانش در حوزۀ معارف الهى، معقول و منطقى و دل آرا بود.از او دو اثر ارزنده به نام«مسلمان و مادى»و «مسلمان و سفر»پيرامون مبدأ و معاد و نيز تعدادى مقالات مفيد به يادگار مانده است.

وى در واقعۀ هفتم تيرماه 1360 و بمب گذارى دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى از سوى منافقين،در تهران همراه 72 تن به شهادت رسيد و پيكر پاكش به مشهد حمل و در غرفۀ شماره 5 صحن آزادى به خاك سپرده شد.از وى دو پسر به نامهاى محمّد و على و يك دختر سه ماهه بر جاى ماند.

شهداى روحانيت شيعه در يك صد سالۀ اخير 550/1-551،ماهنامۀ شاهد،15 شهريور 1360،ص 83.

ابراهيم زنگنه

صبورى،محمّد كاظم-جلد دوم

خاتون آبادى اصفهان هستند در اواخر عمر پس از شهادت سيّد عبد اللّه بهبهانى،با توجه به نفوذ سياسى برادرش سيّد محسن،رياست حوزه هاى علمى تهران را به عهده گرفت.او انسانى خوش قلب و نيك نفس و مهربان بود و سال 1335 ه ق در تهران فوت كرد و با توجه به وصيتش به مشهد منتقل و در صفّه رواق پشت سر مبارك به خاك سپرده شد.

شرح حال رجال ايران 241/1،تاريخ آستان قدس/337.

ابراهيم زنگنه

لكهنو مقيم شد.طاهر نوۀ دخترى سيّد ناصر حسين فرزند مير حامد حسين مؤلف كتاب عبقات الانوار بود و علم و شرف را از اين خاندان به ارث برد.

مظفر حسين نزد جدش سيّد ناصر حسين و دائيش سيد محمّد سعيد تربيت يافت.قرآن و زبان فارسى را فرا گرفت و در ضمن با مسائل دينى و تعليمات اسلامى هم آشنا گرديد.سپس به شيعه كالج رفت،اين مؤسسه دانشكده اى است كه توسط علماى شيعه هندوستان در لكهنو ايجاد گرديده است و در آن علاوه بر علوم روز، معارف شيعه هم تدريس مى گردد.در آنجا با اصول و مبانى تشيع آشنا گرديد و از اكبر على،امير حسين و شهنشاه حسين استادان اين مؤسسه بهره برد.

او نزد مولانا محمّد نصير،مولانا محمّد سعيد و مولانا ميرزا محمّد طاهر كه از علماى بزرگ شيعه در لكهنو بودند به طور خصوصى علم آموخت،سپس وارد دانشگاه لكهنو گرديد و در رشتۀ حقوق فارغ التحصيل شد.

او بعد از گرفتن مدرك حقوق پروانه وكالت گرفت تا در كارهاى مربوط به دعاوى اشتغال پيدا كند،ولى به خاطر علاقمندى به كار تبليغات مذهبى و خطابه به آن كار دل بستگى پيدا نكرد و دنبال تبليغ و ارشاد رفت و در اين كار مهارت يافت به طورى كه در سراسر هند و پاكستان مشهور گرديد.

او نخست در روستاى جرول به مرثيه خوانى روى آورد و در محرم و صفر و ايام ذكر مصيبت سيّد الشهداء عليه السّلام در حسينيه ها مرثيه مى خواند و مورد توجه قرار گرفت و بعد از آن در اثر خواهش مردم به سخنرانى و خطابه پرداخت.چندى نگذشت كه از شهرها و ولايات از وى دعوت شد تا در مجالس مذهبى حضور پيدا كند و براى مردم سخنرانى نمايد.بيان جذاب و سخنان شيوا و مناظرات و احتجاجات او دربارۀ شيعه موجب گرديد تا به عنوان يك خطيب برجسته در هندوستان مطرح شود.

او در ميان شيعيان پاكستان هم

ص:276

طرفداران زيادى داشت و از وى دعوت مى شد تا در آنجا نيز مجلس تشكيل دهد و سخنرانى نمايد.

مظفر حسين ماه محرم و صفر در مركز ايالت هاى هندوستان حضور پيدا مى كرد،در كلكته،حيدرآباد،بمبئى و دهلى سخنرانى مى كرد و در شهرهاى بزرگ مانند بمبئى و كلكته سخنرانيهاى او به وسيلۀ تلفن در محلات شيعه نشين پخش مى شد.

او به خاطر علاقه اى كه به مذهب تشيع داشت در ترويج و تبليغ احكام آن كوشش مى كرد و در مجالس و اجتماعات مربوط به تشيع حضور پيدا مى كرد.وى چند سال رئيس شيعه كالج لكهنو بود و مدتى مديريت كنفرانس شيعيان هندوستان را برعهده داشت.

مظفر حسين را«طاهر جرولى»و «خطيب الايمان»هم مى گفتند،خطيب الايمان عنوان مخصوص وى بود كه در اعلاميه ها از او به اين عنوان ياد مى شد.

او در همه مجامع و محافل مذهبى كه پيرامون شيعه تشكيل مى شد،شركت مى كرد،سخنرانى مى نمود و از شيعيان دفاع مى كرد.

پس از انقلاب اسلامى در ايران وى مكرر به ايران مسافرت كرد و به حضور امام خمينى رسيد.و در مجامع مذهبى در تهران،قم و مشهد مقدس شركت مى كرد.در هندوستان نيز از انقلاب ايران حمايت مى كرد و از مواضع امام خمينى دفاع مى نمود.

مظفر حسين پس از درگذشت دائيش سيّد سعيد عبقاتى كه از علما و رهبران برجسته هندوستان بود،رياست كتابخانۀ ناصريه را برعهده گرفت و تا هنگام وفات اين سمت را داشت.وى در سال 1408 ق/1367 ش از طرف مجمع جهانى اهل بيت عليهم السّلام به ايران دعوت شد و در تهران هنگام شركت در جلسات مجمع ناگهان درگذشت،جنازۀ او را به مشهد مقدس منتقل و در صحن جديد(آزادى)بارگاه امام رضا عليه السّلام به خاك سپردند.

سيد حسن حسينى

ص:277

خاك سپردند.

آية اللّه حاج سيّد مهدى قمى به زهد و تقوا و پرهيزكارى اشتهار داشت و صاحب فضيلت و كرامت بود.از او دو پسر به نامهاى حجة الاسلام سيّد هادى و سيّد ابو القاسم و يك دختر به نام صديقه باقى ماند.مادر صديقه دختر مرحوم حاج شيخ مهدى واعظ خراسانى است.

لباس روحانيت اصرار داشت و نمى خواست به استخدام دولت پهلوى درآيد،در اواخر عمر از فعاليت هاى فرهنگى كناره گرفت و در 12 دى سال 1337 ه ش دار فانى را وداع گفت و در پايين كتابخانه گوهرشاد مدفون گرديد، محل دفن او اكنون در پشت ايوان مقصوره مسجد گوهرشاد در ايوان شمالى صحن قدس واقع شده است.

اسماعيل رضايى

سال 1273 ه ق متولد شد،سطوح و خارج را خدمت مولانا عبد اللّه كاشى، يكى از شاگردان شيخ انصارى و نيز سيّد على حائرى يزدى به پايان رسانيد و در رديف اصوليين و محدثين و مفسرين و متكلمين نامدار خراسان قرار گرفت.آقابزرگ تهرانى مى نويسد وى در شمار موثقين و بزرگان ائمۀ جماعات بود و در خطابه و وعظ زبردست،و پيوسته در خدمت شريعت نبوى قرار داشت و از تحقيق و تأليف غافل نبود و كتابهايى چند،از جمله شرح دعاى عرفه را به رشتۀ تحرير درآورد.او 18 شعبان سال 1336 ه ق به سراى جاويدان هجرت نمود و در محل دار السياده حرم دفن گرديد.سيّد موسى طباطبايى فرزند اوست.

نقباء البشر 1045/1-1046،ضميمه تاريخ علماى خراسان/287.

غلامرضا جلالى

بخصوص در مرو به عنوان مركز خراسان.

2-درگذشت وزير معين الدّين ابى نصر احمد بن فضل بن محمود كاشانى، وزير سلطان سنجر فرزند ملكشاه سلجوقى كه از سال 490 حاكم خراسان بود.

3-هجرت بزرگان آل زيار به بيهق.

طبرسى در بيهق مهمترين كتابهاى خود از جمله مجمع البيان را نوشت.او در مدرسه باب العراق بيهق تدريس مى كرد و مجمع البيان را به درخواست شريف سيّد جلال الدّين ابى منصور محمّد بن يحيى بن هبة اللّه حسينى زبارى نوشت و در ذى القعده 536 از تأليف مجمع فراغت يافت.مجمع البيان به تعبير استاد شهيد علامه مطهرى«از نظر ادبى و حسن تأليف بهترين تفسير است و شيعه و سنى براى اين تفسير اهميت فراوانى قائلند.مكرر در ايران،مصر و بيروت چاپ شده است».مجمع البيان پس از ارتحال طبرسى مورد توجه همه مسلمانان قرار گرفت.در اين تفسير از افكار صوفيانه يا قصه هاى اسرائيلى خبرى نيست.

طبرسى تفسير ديگرى دارد به نام جوامع الجامع.وى پس از فراغت از مجمع البيان،به تفسير كشّاف كه توسط معاصر نامدارش جار اللّه زمخشرى (467-538 ه ق)تأليف يافته بود، دست يافت.برخى از نكات ادبى را كه در مجمع البيان نيامده بود در تفسير جوامع الجامع با توجه به كشاف نوشت و سال 542 آن را به آخر رساند.

بجز دو اثر گرانبهاى يادشده،الآداب الدينية للخزانة المعينيه،كه آن را به اسم خواجه اتابك ابى نصر احمد بن فضل بن محمود نوشته است،اعلام الورى باعلام الهدى،تاج المواليد،الجواهر در نحو، براى امير صفى الدّين ابى منصور محمّد بن يحيى بن هبة اللّه الحسين تأليف نمود.غنية العابد و منية الزاهد،الفائق، الكاف الشاف من كتاب الكشاف،النور المبين نيز از آثار قلمى اوست.

طبرسى در خدمت دانشورانى چون سيّد ابو طالب محمّد بن حسين حسينى

ص:282

شيخ القصبى گرگانى،شيخ ابو على ابن شيخ طوسى،شيخ ابو الوفاء عبد الجبار بن على مقرى رازى،حسن بن حسين بن حسن بن بابويه قمى رازى،شيخ ابو الحسن عبيد اللّه بن محمّد بن حسين بيهقى،حاكم موفق بن عبد اللّه عارف نوقانى از مشايخ عامه دانش آموخت،و از آنان اجازه روايى گرفت و چهره هاى برجسته اى چون فرزندش شيخ جليل رضى الدّين ابو نصر حسن بن فضل طبرسى،حافظ محمّد بن على بن شهرآشوب(م 588 ه ق در حلب)شيخ منتجب الدّين على بن عبيد اللّه بن حسن رازى قمى،سيد جليل امام ضياء الدّين فضل اللّه بن على بن عبيد اللّه حسينى راوندى كاشانى،شيخ امام قطب الدّين ابو الحسن معروف به قطب راوندى،شيخ ابو الفضل شاذان بن جبرئيل قمى و شيخ برهان الدّين بن محمّد بن على قزوينى همدانى را در مكتب علمى خود پرورش داد و سال 548 ه ق در 80 سالگى درگذشت و در گورستانى نزديك حرم معروف به قتلگاه دفن گرديد.

معالم العلماء/135،مناقب آل ابى طالب 14/1،مجمع البيان 210/2 و 237/4 و 411/3،343 و 534،اعلام الورى باعلام الهدى/349،تاريخ بيهق/242، اعيان الشيعة 413/8.

غلامرضا جلالى

حاج شيخ محمّد رضا طبسى از محضر او استفاده كردند.روز 18 شعبان سال 1336 ه ق از دنيا رفت و در محل دار السياده حرم امام رضا عليه السّلام دفن شد.

ضميمۀ تاريخ علماى خراسان/287، گنجينۀ دانشمندان 30/6-31.

رژيم صدام بازداشت و تحت حفاظت از مرز خانقين-خسروى وارد ايران شد.ايشان شب 19 ماه مبارك رمضان سال 1404 ه ق/29 خرداد 1363 ش پس از حدود 3 سال بيمارى در 79 سالگى زندگى را بدرود گفت و به لقاء حق شتافت و در كنار حوض صحن آزادى حرم مطهّر رضوى دفن گرديد.

ابراهيم زنگنه

«جبل عامل»را منتشر نمود،ولى در اندك زمانى شيخ احمد توسط ترك ها دستگير و روزنامه و مجله،هر دو توقيف شد.او سال 1335 آزاد شد و العرفان را بار ديگر به چاپ سپرد و سال 1346 ه ق تبعيد گرديد و تا سال 1354 ه ق در تبعيد و زندان بسر برد و پس از آزادى و بازگشت به صيدا علاوه بر نشر مجله العرفان به انتشار كتابهاى اسلامى و تفاسير مهمى چون مجمع البيان و آلاء الرحمن،دست يازيد.

نامه آستان قدس،شماره دوم،دى ماه 1339،ص 47-49 و نقل قول از آية اللّه واعظزاده خراسانى دبير كل پيشين مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى.

ابراهيم زنگنه

عارف عباسى-محمّد-عباسى- محمّد عارف

الشيعة 148/9.

غلامرضا جلالى

ميرزا برادر ناصر الدّين شاه نوشت و به سال 1299 ه ق از نوشتن آن فراغت يافت و سال 1300 ه ق از دنيا رفت.

الذريعة 31/13-32.

غلامرضا جلالى

از آثار اوست.

ايشان الفيه شهيد اول را شرح كرد و بيشتر عمر خود را در كاشان سپرى نمود و سال 993 يا 994 ه ق در شهر اصفهان فوت كرد و در زاويۀ منسوب به سيّد الساجدين دفن گرديد و پس از 30 سال جنازۀ او همراه جنازۀ شيخ فقيه على بن هلال كركى به مشهد انتقال يافت و در محل دار السياده به خاك سپرده شد.

منتخب التواريخ/678 و 692، روضات الجنات 14/5،امل الآمل 110/1،نقد الرجال/188-189،تاريخ عالم آراى عباسى 154/1،اعيان الشيعة 18/8-17.

غلامرضا جلالى

منتخب التواريخ/677،علماى بزرگ شيعه/124-126.

غلامرضا جلالى

آرامگاه پير پالان دوز در حال حاضر در ضلع شرقى مجموعه حرم مطهر قرار دارد و مردم مؤمن همه روزه به زيارت آن مى روند.

بحث در آثار و احوال حافظ 211/2، دائرة المعارف تشيع 36/1،بناهاى تاريخى خراسان/20،منتخب التواريخ /699،فهرست بناهاى تاريخى ايران /339،تاريخ آستان قدس/346، سرزمين و مردم ايران/824،طرائق الحقائق 711/3،راهنماى خراسان /129-130.

غلامرضا جلالى

پرهيز داشت و سلب علاقه از ماديات را از ضروريات ايمان مى شمرد.خود همۀ عمر را در ورع و پارسايى گذراند و 30 رجب 1416 ه ق/1374 ه ش به رحمت حق پيوست و در ضلع شمال غربى صحن آزادى دفن گرديد.

غلامرضا جلالى

اخلاق كمالى،لسان الغيب،بيان الغيب، نياح الغيب،تشطير مقدمات گنجينه راز،شرح منظوم گلشن راز،ذيل الارغام و ارغام الشيطان در ردّ بابيه و بهائيه،رساله اى در ديات مطابق وجه نقد،حاشيه بر شرح منظومه حاج ملا هادى سبزوارى،پاسخ نامه به فارسى و تعداد ديگرى از آثار علمى و پربها كه برخى از آنها منتشر شده است و تعدادى نيز به صورت مخطوط در كتابخانۀ آستان قدس نگهدارى مى شود.

عصار در سال 1356 ه ق در مشهد رخت به سراى بقا كشيد و در صحن جديد حرم مطهر دفن شد.سيّد محمّد كاظم عصار فرزند اوست.

زندگى نامه خود نوشت مرحوم آية اللّه سيّد محمّد عصار،تصحيح محسن صادق،مجله پيام حوزه،شماره 18، 277-295،ضميمه تاريخ علماى خراسان/290،الذريعة 271/2، 94/26،5/24،105/20.

غلامرضا جلالى

قصص الخاقانى 186/2.

غلامرضا جلالى

علامه حائرى مازندرانى- مازندرانى-محمّد صالح

علامه سمنانى-مازندرانى-محمّد صالح

مباحث اصولى اشاره كرد.

آية اللّه علم الهدى انسانى خليق، شوخ طبع،ساده زيست و بسيار متواضع بود و بيش از سه دهه در مسجد فرش فروشها(حوض چهل پايه)نماز جماعت اقامه مى نمود و به گره گشايى از كار مردم اهتمام مى ورزيد و در حل مسائل بغرنج قضايى به قضات كمك مى كرد.ايشان هيچ گاه سعى نمى كرد شاگردان خود را مقلد بار بياورد و در طرح مسائل علمى و گشودن گره از معماى آنها از نبوغ خاصى برخوردار بود.

پيكر پاك آية اللّه علم الهدى در روز 13 آذر سال 1378 ه ش از مسجد فرش فروشها تشييع و در حرم مطهّر دفن شد.

غلامرضا جلالى

درگذشت پدر به جاى وى در مسجد گوهرشاد به اقامه جماعت پرداخت و چند سالى به نجف رفت و آنجا از محضر آيات ميرزا حسين نائينى،حاج سيّد محمّد فيروزآبادى و سيّد ابو الحسن اصفهانى بهره برد و پس از دريافت اجازه اجتهاد به مشهد آمد و به ارشاد و تأليف مبادرت ورزيد.او از رژيم پهلوى نفرت داشت و يكى از سالها كه محمّد رضا پهلوى قصد آمدن به مشهد در ايام نوروز را داشت،به منظور پرهيز از هر نوع ملاقات تحميلى،به مسافرت رفت.

پس از بازگشت از سفر،سرهنگ صالحى رياست وقت ادارۀ اوقاف خراسان به او پيام رساند كه:او مى تواند فقط يكى از دو نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا را به جماعت در مسجد گوهرشاد اقامه كند.مرحوم علم الهدى كه اين پيام را در فاصلۀ نماز ظهر و عصر دريافت كرد،رو به جماعت كرد و گفت:من تاكنون فكر مى كردم مسجد خانۀ خداست و من در خانۀ خدا نماز مى گزارم،اما حال فهميدم مسجد خانۀ دولت است،مردم من«امام الدوله» نيستم و حركت كرد كه مسجد را ترك كند،مردم مانع شدند.او نماز عصر را هم خواند و ديگر به مسجد نيامد.بعدها تقاضاى مقامات دولتى مفيد واقع نشد و ايشان تا پايان حيات در خانۀ كوچك خود نماز مى گزارد و جمعى از مردم نيز به او اقتدا مى كردند.

آية اللّه علم الهدى سال 1359 ه ش در مشهد به ديار حق شتافت و روز بيستم اسفند در حجره فراشها،واقع در دار السياده حرم دفن گرديد.حجج اسلام سيّد محمّد علم الهدى،حاج آقا جواد،سيّد مصطفى،سيّد عباس،سيّد كاظم و سيّد احمد فرزندان او هستند.

كتابهاى رسالة الوضوء،رسالة المياه،رايت رهنما در چهار جلد،عدل و معاد،نهج الخطابه در 3 جلد، مستدرك زاد المعاد مجلسى،النكاح و حاشيه بر عروة الوثقى از آثار قلمى ايشان است.

گنجينۀ دانشمندان 144/7-147.

ابراهيم زنگنه

ص:299

عزيمت كرد و پس از يك ماه اقامت در اتريش در روز سه شنبه هيجدهم ربيع الثانى 1409 ق/1367/9/8 ش در اثر سكته قلبى دعوت حق را لبيك گفت و پيكر شريفش از شهر وين به تهران و سپس به مشهد مقدس انتقال يافت و پس از تشييع باشكوه هم زمان با اذان ظهر دوشنبه چهاردهم آذر 1367 ش در دار الزهد حرم مطهر حضرت امام رضا عليه السّلام به خاك سپرده شد.

تأليفات به جاى مانده از آن فقيد سعيد عبارت است از:يك دوره كامل علم اصول،تقريرات درس مرحوم آية اللّه محقق داماد،تقريرات سيزده سال درس مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى،مكاسب محرمه،كتاب صلاة و خمس و تقريرات درس امام خمينى قدس سره.

ابراهيم زنگنه

سطح اوليه را خدمت ميرزا ابراهيم كلانتر(م:1343 ه ش)و ميرزا طاهر اردبيلى فراگرفت و سطوح عالى را در محضر آية اللّه حاج ميرزا على اكبر مجتهد اردبيلى(م:1347 ه ق) آموخت.پس از درگذشت ميرزا على اكبر،و در همان سال،در حالى كه بيش از بيست سال نداشت،به مشهد آمد و دورۀ خارج را خدمت آيات ميرزا محمّد آقازاده،حاج آقا حسين قمى، سيّد يونس اردبيلى و اشرفى شاهرودى آغاز كرد.بعد از واقعۀ مسجد گوهرشاد به قم رفت و مدتى از محضر آية اللّه العظمى حائرى يزدى،مؤسس حوزه علميه قم استفاده كرد،و اواخر سال 1315 ه ش،پس از فوت مرحوم حائرى،درس آيات سيّد صدر الدّين صدر،سيّد محمّد تقى خوانسارى و سيّد محمّد حجت كوه كمره اى شركت نمود و در شمار نزديكان آية اللّه كوه كمره اى درآمد و كم كم خود به تدريس سطوح عالى پرداخت.

سال 1322 ه ش براى تكميل تحصيلات خود به نجف رفت و به حلقه درس آيات عظام سيّد ابو الحسن اصفهانى،علامه شيخ محمّد على كاظمينى خراسانى،و حاج شيخ موسى خوانسارى پيوست و پس از فوت آنها مدت بيست سال(1362-1382 ه ق) از محضر آية اللّه حاج شيخ حسين حلّى بهره برد.و پس از اخذ اجازه اجتهاد از آية اللّه سيّد ابو الحسن اصفهانى به ايران آمد.او از آية اللّه العظمى ميلانى نيز اجازه روايت داشت.

آية اللّه علمى در سال 1333 ه ش پس از تشرف به مكه و ديدار علماى نجف به درخواست مردم اردبيل به اين شهر رفت و پس از مدت كوتاهى به مشهد آمد و به توصيۀ آية اللّه العظمى ميلانى در اين شهر رحل اقامت افكند و در مدرسۀ ميرزا جعفر به تدريس پرداخت و پس از چند سال به دليل تعمير مدرسه درس را به منزل خود انتقال داد.

تقريرات دو دوره اصول آية اللّه شيخ حسين حلّى،يك دوره متاجر براساس

ص:302

مكاسب شيخ انصارى از اول بيع تا نقد و نسيه،شرح استدلالى عروة الوثقى، رساله اى در اجتهاد و تقليد،توضيح المسائل با نام ذخيرة المعاد و دوره معارف اسلامى و كتاب صلاة از آثار علمى مرحوم علمى است.

او اعتنايى به سليقه ها و تقليدهاى سنتى عرف نداشت.حق استاد را محترم مى شمرد و سرانجام روز جمعه 11 مرداد 1366 در 78 سالگى دار فانى را وداع گفت و جنازه اش در غرفه 26 واقع در ضلع جنوبى نزديك گوشه غربى صحن نو دفن شد.

مجله نگاه حوزه،ش 24،س دوم، اسفند 1375،ص 5-9.

غلامرضا جلالى

رفع شبهات معاندين و اثبات اصول و عقايد اسلام نيز از آثار مخطوط ايشان است.

غلامرضا جلالى

درگذشت و در رواق دار العباده حرم مطهّر دفن گرديد.

از بارزترين خصوصيات اخلاقى ايشان ساده زيستى و عدم تمايل به ماديات و دل مشغولى هاى دنيوى بود.

فرزند بزرگ ايشان شهيد محمّد عليزاده يزدى در جبهۀ غرب به شهادت رسيد و تنى چند از فرزندان ايشان به تحصيل علوم اسلامى در حوزۀ مشهد اشتغال دارند.

غلامرضا جلالى

عماد الدّين تهران-فهرستى،محمّد مهدى

مجالس از مبانى علمى خوبى برخوردار بود،مورد استقبال علما و فضلا قرار گرفت.يكى از وصاياى ايشان به طالبان علوم دينى بخصوص فرزندش مرحوم شيخ مرتضى عيدگاهى،اين بود كه تا مى توانيد علم بياموزيد و از ترويج آن دريغ نورزيد و تبليغ معارف الهى را از ياد نبريد.

وى در 54 سالگى شب 25 رجب 1334 ه ق مصادف با شهادت حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام به شهادت رسيد.

عاملين اين دسيسه،ايشان را پس از تشرف به حرم و خواندن نماز مغرب و عشاء در كوچه صدر الاطباء نزديك فلكه قديم به ضرب دو گلوله كه به چشم و مغزش اصابت نمود،از پا درآوردند و روز بعد پيكر پاكش در ميان انبوه مردم مشهد و علما تشييع و در رواق دار السياده،زير چهل چراغ به خاك سپرده شد.

غلامرضا جلالى

حضرت امام رضا عليه السّلام مشرف مى شد.

وى روز 15 فروردين سال 1360 ه.ش به رحمت حق پيوست و در محل كفشدارى شماره 7 جنب ايوان طلا در صحن آزادى دفن شد.

غلامرضا جلالى

مجالس سوگوارى ائمه عليهم السلام در روزهاى جمعه،و ايام محرم،صفر و رمضان را در آنجا برگزار مى كنند.

گنجينۀ دانشمندان 150/7.

ابراهيم زنگنه

معروف است وقتى مشروطه طلب ها وقتى او را ترور نمودند،بااين كه چند تير به او اصابت كرده بود،هيچ بيمناك نبود و اين در حالى بود كه سن او از هفتاد تجاوز مى كرد.وقتى او را روى تخته اى گذاشتند تا به بيمارستان ببرند و مريدان در اطرافش جمع شده بودند و خون از بدنش مى رفت،فرياد زده بود:

بلند بگو لا اله إلاّ اللّه.او در زمان آصف الدوله شاهسون به كلات و درگز تبعيد شده بود.

فلسفه و حكمت الهى و علوم رياضى را از دو نفر از شاگردان نامى حكيم سبزوارى،يعنى آخوند ملاّ غلامحسين شيخ الاسلام و ميرزا محمّد سروقدى معروف به خادم باشى كشيك سوم آستان قدس رضوى،آموخت و فقه و اصول را چندين سال در مشهد از محضر آقا شيخ حسنعلى تهرانى و آخوند ملاّ عبد اللّه كاشى استفاده نمود و به حد كمال رسيد.به عراق سفر كرد و مدتى در نجف درس حاج ميرزا حبيب اللّه رشتى و ديگر بزرگان حضور يافت و بالاخره براى تكميل تحصيلات خود در حد اعلى،در سال 1298 در سامرا رحل اقامت افكند و چندين سال درس ميرزا محمّد حسن شيرازى،زعيم شيعه پس از شيخ انصارى،حاضر شد و مورد توجه ميرزاى بزرگ قرار گرفت و پس از پنج سال اقامت و اتمام تحصيلات خود به مشهد مراجعت نمود و تا آخر حيات پرثمر خود به تدريس علوم و معارف اسلامى اشتغال ورزيد و در اواخر عمر تصدى امور محكمه شرع را نيز به عهده گرفت.حاج ملاّ هاشم صاحب منتخب التواريخ و حاج ملاّ غلامحسين حكيم زرگر از شاگردان وى هستند.

حاجى فاضل روز ششم و به نقلى روز هفتم ربيع الآخر 1342 ه ق در مشهد به رحمت حق واصل شد و در مقبره مرحوم آية اللّه خالصى،واقع در حجره عقب صفّه غربى دار السياده حرم امام هشتم عليه السّلام دفن گرديد.از حاجى فاضل شرح دعاى عرفه با مقدمه استاد سيّد جلال الدّين آشتيانى در شمار

ص:312

انتشارات بنياد پژوهشهاى اسلامى به چاپ رسيده است.

نشريه دانشكده الهيات و معارف اسلامى مشهد شماره 27-26،بهار و تابستان 1357،ضميمه تاريخ علماى خراسان /270،منتخب التواريخ/686 و 700، تاريخ آستان قدس/336،صدسال شعر خراسان/412-413.

غلامرضا جلالى

فاضل سبزوارى-محمّد باقر-محقق سبزوارى

فاضل قندهارى-عبد اللّه-جلد دوم

مى پرداخت.تا اينكه در سال 1360 ه.ش درگذشت و در صحن آزادى دفن شد.حاج سيّد محمّد تقى فقاهتى(م 1373 ه.ش)امام جماعت مسجد جامع سبزوار برادر آية اللّه حاج ميرزا حسين فقيه سبزوارى عموى ايشان بودند.

سبزوار شهر دانشوران بيدار،150/2.

غلامرضا جلالى

عراقى و حاج سيد محمّد فيروزآبادى فراگرفت و از همه اساتيد خود اجازه اجتهاد دريافت نمود و به«فقيه سبزوارى»اشتهار يافت.

وى علاوه بر درك محضر اساتيد يادشده خود در سامرا،در نجف نيز از محضر شيخ حسن مامقانى،آية اللّه شربيانى،آية اللّه سيد محمّد بحر العلوم، شيخ محمّد طه نجف،شيخ على گنابادى و شيخ على قوچانى بهره برد.و سال 1347 ه.ق در 38 سالگى به درخواست مردم سبزوار به ايران بازگشت و در مشهد ساكن شد و به تدريس فقه و اصول و فلسفه و نيز اقامه نماز جماعت روى آورد و خدمات اجتماعى و عمرانى كم نظيرى انجام داد.

او مدرسه باغ رضوان را با 16 هزار متر مربع مساحت به سال 1330 شمسى ساخت و تكيه سيدها را احداث كرد.

درمانگاه رازى را تكميل كرد و 120 باب منزل در خيابان نخريسى و 25 باب در خيابان خواجه ربيع براى سيل زدگان بنا نهاد و 2500 قطعه زمين را در كوب طلاب در سال 1339 ه.ش به طلبه ها و فضلاى حوزه مشهد واگذار كرد و مدرسه محمديه را در سبزوار مدرسه اى در كويته پاكستان و دهها مسجد را در محلات مختلف مشهد ساخت و خود روز شنبه 24 شوال 1386 ه.ق/1345 ه.ش در 77 سالگى راه ناهموار دنياى مادى را به آخر رساند و روحش به دار قرار پر گشود و در محل مدرسۀ باغ رضوان به خاك سپرده شد.هداية الانام رساله عملى اوست و كتاب مناسك حج وى نيز به چاپ رسيده است.سيد زين العابدين(1332-1411 ه.ق) سيد محمّد باقر،سيد محمّد جواد (1309-1384 ه.ش)و سيد محمّد صادق از فرزندان مرحوم فقيه سبزوارى هستند كه در لباس روحانيت در خدمت حوزه مشهد به تدريس و امامت جماعت مشغول بوده و هستند.

غلامرضا جلالى

ص:316

شركت مى جستند.وى انسانى نكته سنج بود و مسايل تاريخى را با شيرينى خاص براى شاگردان بيان مى نمود.

اهتمام فراوان در رفع نيازهاى طلاب و سادات و فقرا داشت.با سادگى در معابر و خيابان رفت و آمد مى كرد.او با تلاش خستگى ناپذيرش هميشه در لابه لاى كتابهاى خطى و قديمى اش چنان مسائل فقهى و اصولى را براى طلاب و شاگردانش به زيبايى بيان مى كرد كه هر طلبه اى در اولين جلسه درسش شيفته تبحر و فن بيانش مى شد.

به تحصيل كردگان علم دينى و سادات احترام ويژه اى قائل بود.منزلش به روى عموم مردم و به خصوص طلاب باز بود.مورد مشورت بسيارى از بزرگان بود ولى در مسائل سياسى وارد نمى شد.سرانجام پس از عمرى تلاش و فعاليت در راه ترويج اسلام و تربيت طلاب روز سه شنبه اول آذر 1384 ه.ش به ديار باقى شتافت.پيكر پاكش روز بعد،از مسجد حاج حكيم تا حرم مطهر امام رضا عليه السّلام به صورت باشكوهى تشييع و در جوار مرقد مطهر امام رضا عليه السّلام دفن گرديد.وى مجموعه كتابهاى نفيس خود را وقف كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى نمود.

على جان سكندرى

جهان گشود.وى تحصيلات خود را در قاين،نزد پدر و برادرش آية اللّه آقا سيّد حسن مجاهد كه اوائل مشروطه،پس از بازگشت از نجف اشرف در تهران به شهادت رسيد،شروع كرد.پس از آن نزد مرحوم آقا شيخ محمّد فرزند اسماعيل بيهودى قاينى معروف به حاجى آخوند،كه از علماى منطقۀ قاينات و از شاگردان و صاحب اجازه از مرحوم چارسوقى بزرگ بوده،تحصيل نمود.بعد در حالى كه 19 سال بيش نداشت به دعوت عمويشان عازم نجف شد و در درس مرحوم آخوند خراسانى شركت جست و مجموعه اى را تدوين كرد كه حاوى نقد و تقرير مباحث محقق خراسانى بود.ايشان با آيات عظام سيّد محمود شاهرودى،و مرحوم آقا سيّد احمد خوانسارى هم بحث بود.در سال 1329 ق كه مرحوم آخوند دار فانى را وداع كرد،براى ادامۀ تحصيل به درس مرحوم آقا شيخ على گنابادى وارد شد، و تا سال فوت ايشان يعنى 1332 در درس ايشان حضور داشت و پس از فوت استاد،ايشان براى ديدار خانواده به ايران آمد و در قاينات به دعوت علماء ماندگار شده و در حوزه علميه درس را شروع نمود و تعداد زيادى از طلاب در درس ايشان حضور يافتند.

پس از تخريب حوزۀ علميه قاين توسط رضا خان،با تلاش روحانيون قاين به سرپرستى مرحوم امام،املاك و موقوفات مدرسه پس گرفته شد و مدرسه مجددا احيا گرديد.مرحوم آية اللّه آقا سيّد حسين امام در سالهاى آخر حيات،نيز در مسجد جامع قاين، درس خارج فقه شروع كرد و جمعى از فضلاى قاين در بحث ايشان شركت مى جستند.

ايشان در رجب سال 1374 ق/ اسفند 1333 ش براى معالجۀ بيمارى،و زيارت حضرت ابى الحسن الرضا عليه السّلام عازم مشهد شد و براثر كبر سن،و ضعف جسمانى،در روز 24 رجب،دار فانى را وداع گفت و به دستور نيابت توليت وقت آستان قدس رضوى در صحن عتيق دفن گرديد.

ص:319

از ايشان علاوه بر مجموعه اى از استفتائات،يك موسوعۀ فقهى به نام الرسائل الفقهية كه تقرير و نقد مباحث مرحوم آخوند است و همچنين مجموعه اى در علم رجال به نام الثقات من الرجال و حواشى بر رسالۀ عمليه آية اللّه شيخ حسن صاحب جواهر و رسالۀ عمليۀ فارسى مرحوم آخوند خراسانى باقى مانده است.