ص :2

ص :3

مرآه الکمال لمن رام درک مصالح الاعمال

مامقانی

ص :4

شماره کتابشناسی ملی:3340706

سرشناسه:مامقانی ، عبدالله ، ‫1290؟ - 1351ق.

عنوان و نام پدیدآور:مرآه الکمال لمن رام درک مصالح الاعمال [چاپ سنگی]/مامقانی

وضعیت نشر:: نجف اشرف: [بی نا]، 1341ق.(نجف اشرف:مطبعه مرتضویه)

مشخصات ظاهری:3ج

عنوانهای گونه گون دیگر:مرآت الکمال

موضوع:اخلاق اسلامی -- متون قدیمی تا قرن 14

احادیث اخلاقی -- متون قدیمی تا قرن 14 .

ص :5

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :6

تنقضی عجائبه (1)، و هو الذی لمّا سمعه الجنّ قالوا: إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً (2)و هو الّذی إن قال صدق، و إن حکم عدل، و من تمسّک به هداه إلی الصراط المستقیم (3). و قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: اعلموا انّ هذا القرآن هو الناصح الذی لا یغش، و الهادی الذی لا یضلّ، و المحدّث الذی لا یکذب، و ما جالس هذا القرآن أحد إلاّ قام عنه (4)بزیاده أو نقصان، زیاده فی هدی، و نقصان من عمی. و اعلموا انّه لیس علی أحد بعد القرآن من فاقه، و لا لأحد قبل القرآن من غنی، فاستشفوه من ادوائکم، [و استعینوا به علی لأوائکم]فانّ فیه شفاء من أکبر الداء و هو الکفر و النفاق و الغی و الضلال، فاسألوا اللّه [به]و توجّهوا إلیه بحبّه و لا تسألوا به خلقه، انّه ما توجّه العباد إلی اللّه بمثله، و اعلموا انه شافع مشفّع، و قائل مصدّق، و انّه من شفع له القرآن (5)یوم القیامه شفّع فیه، و من محل به القرآن یوم القیامه صدق علیه، فانّه ینادی مناد یوم القیامه: الا انّ

ص:8

کلّ حارث مبتلی فی حرثه و عاقبه عمله غیر حرثه القرآن، فکونوا من حرثته و اتباعه، و استدلّوه علی ربّکم، و استنصحوه علی انفسکم، و اتّهموا علیه آراءکم، و استغشّوا فیه أهواءکم (1).

ثم انّ من السنن المؤکّده فی الشریعه المطهّره تعلّم القرآن الکریم و تعلیمه و قراءته، و قد وردت الأوامر الأکیده بذلک، و انه ینبغی للمؤمن ان لا یموت حتّی یتعلّم القرآن أو أن یکون فی تعلیمه (2). و انّه لا یعذّب اللّه قلبا وعی القرآن (3). و انّ خیارکم من تعلّم القرآن و علّمه (4). و ان هذا القرآن مأدبه اللّه تعالی فتعلّموا مأدبته ما استطعتم، و انّ هذا القرآن حبل اللّه المتین [و هو النور المبین]، و الشفاء النافع، عصمه لمن تمسّک به، و نجاه لمن تبعه (5). و انّکم إن اردتم عیش السعداء، و موت الشهداء، و النجاه یوم الحشر، و الظلّ یوم الحرور، و الهدی یوم الضلاله، فادرسوا القرآن، فإنّه کلام الرحمن و حرز من الشیطان، و رجحان فی المیزان (6). و انّ معلّم القرآن و متعلّمه یستغفر له کلّ شیء حتّی الحوت فی البحر (7). و تقدّم فی الفصل الأول إن من حقوق الوالد علی ولده ان یعلّمه القرآن، و ورد انّه ما من رجل علّم ولده القرآن إلاّ توج اللّه أبویه یوم القیامه بتاج الملک، و کسیا حلّتین لم یر الناس مثلهما (8). و انّ والدی القاری لیتوّجان بتاج الکرامه، یضیء نوره

ص:9

من مسیره عشره آلاف سنه، و یکسیان حلّه لا یقوّم لأقلّ سلک منها مائه ألف ضعف ما فی الدنیا بما یشتمل علیه من خیراتها ثم یعطی هذا القاری الملک بیمینه. . إلی أن قال: فإذا نظر والداه الی حلیتهما و تاجیهما قالا: ربّنا انّی [لنا]هذا الشرف و لم تبلغه أعمالنا؟ فیقول لهما کرام ملائکه اللّه عن اللّه عزّ و جلّ: هذا لکما بتعلیمکما ولدکما القرآن (1). و انّ من علّم ولده القرآن فکأنّما حجّ البیت عشره آلاف حجّه، و اعتمر عشره آلاف عمره، و اعتق عشره آلاف رقبه من ولد إسماعیل، و غزا عشره آلاف غزوه، و أطعم عشره آلاف مسکین مسلم جایع، و کأنّما کسا عشره آلاف عار مسلم، و یکتب له بکلّ حرف عشر حسنات، و یمحو اللّه عنه عشر سیئات، و یکون معه فی قبره حتی یبعث، و یثقل میزانه، و یجاوز به علی الصراط کالبرق الخاطف، و لم یفارقه القرآن حتّی ینزل به من الکرامه أفضل ما یتمنّی (2). و ان العبد المملوک إذا أحسن القرآن فعلی سیّده ان یرفق به، و یحسن صحبته (3)، و انّه إذا قال المعلّم للصبیّ قل: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم فقاله الصبیّ کتب اللّه براءه للصبیّ و براءه لأبویه، و براءه للمعلّم من النّار (4). و ورد انّ اللّه سبحانه لیهم بعذاب أهل الارض جمیعا حتی لا یحاشی منهم أحدا إذا عملوا بالمعاصی و اجترحوا السیئات، فإذا نظر الی الشیّب ناقلی أقدامهم الی الصلوات و الولدان یتعلّمون القرآن رحمهم فأخّر ذلک عنهم (5). و ورد انّ من مات من أولیاء أهل البیت علیهم السّلام و شیعتهم و لم

ص:10

یحسن القرآن علّم القرآن فی قبره لیرفع اللّه به درجته، فانّ درجات الجنّه علی قدر عدد آیات القرآن، فیقال لقاری القرآن: اقرأ و ارق (1).

و ینبغی تعلّم القرآن بعربیته و عدم اللّحن فیه، فان الملحون لا یصعد الی اللّه (2)، نعم ورد عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم انّ الرجل من الاعجمی من أمتی لیقرأ القرآن بعجمیته فترفعه الملائکه علی عربیته (3). و ورد الأمر الأکید بقراءه القرآن، و انّها أفضل العباده (4)، و انّ القرآن یشفع یوم القیامه فی قاریه و فی من سهر لیله فی قراءته، فیشفعه اللّه تعالی فیه، و یدخله الجنّه، و یکسیه حلّه من حلل الجنّه، و یتّوج بتاج (5)، و انّ قاری آیه من کتاب اللّه-و هو معتقد- أفضل ممّا دون العرش إلی أسفل التخوم. و انّ اللّه یدفع عن قاری القرآن بلوی الآخره (6)، و انّ اللّه خلق الجنه بیده لبنه من ذهب و لبنه من فضّه جعل ملاطها المسک، و ترابها الزعفران، و حصیاتها اللؤّلؤ، و جعل درجاتها علی قدر آیات القرآن، فمن قرأ القرآن قال له اقرأ و ارق، و من دخل منهم الجنّه لم یکن فی

ص:11

الجّنه أعلی درجه منه ما خلا النبیین و الصدیقین (1)، و ان قراءته کفّاره الذنوب، و ستر من النّار، و أمان من العذاب، و یکتب لمن قرأ بکل آیه ثواب مائه شهید، و یعطی بکل سوره ثواب نبیّ مرسل، و تنزل علی صاحبه الرحّمه، و تستغفر له الملائکه، و اشتاقت إلیه الجّنه، و رضی عنه المولی. و ان المؤمن إذا قرأ القرآن نظر اللّه إلیه بالرحمه، و أعطی بکلّ آیه ألف حور، و أعطاه بکل حرف نورا علی الصراط، فإذا ختم القرآن أعطاه اللّه ثواب ثلاثمائه و ثلاثه عشر نبّیا بلّغوا رسالات ربّهم، و کأنّما قرأ کلّ کتاب أنزل علی أنبیائه، و حرم اللّه جسده علی النّار، و لا یقوم من مقامه حتّی یغفر اللّه له و لأبویه، و أعطاه بکلّ سوره فی القرآن مدینه فی جنه الفردوس، کلّ مدینه من دّره خضراء، فی جوف کلّ مدینه ألف دار، فی کلّ دار مائه ألف حجره، فی کل حجره مائه ألف بیت من نور، علی کلّ بیت مائه ألف باب من الرحمه، علی کل باب مائه بواب، بید کل بواب هدّیه من لون آخر، و علی رأس کل بوابّ مندیل من إستبرق خیر من الدّنیا و ما فیها، و فی کلّ بیت مائه ألف دکان من العنبر، سعه کل دکان ما بین المشرق و المغرب، و فوق کلّ دکان مائه ألف سریر، و علی کل سریر مائه ألف فراش، من الفراش إلی الفراش ألف ذراع، و فوق کل فراش حوراء عیناء استداره عجیزتها ألف ذراع، و علیها مائه ألف حلّه، یری مخّ ساقیها من وراء تلک الحلل، و علی رأسها تاج من العنبر مکلّل بالدّر و الیاقوت، و علی رأسها ستون ألف ذوابه من المسک و الغالیه، و فی أذنیها قرطان و شنفان، و فی عنقها ألف قلاده من الجوهر بین کل قلاده ألف ذراع، و بین یدی کلّ حوراء ألف خادم، بید کلّ خادم کأس من ذهب، فی کلّ کأس مائه ألف لون من الشراب لا یشبه بعضه بعضا، و فی کل بیت ألف مائده، و فی کلّ مائده ألف قصعه، و فی کلّ قصعه ألف لون من الطعام لا یشبه بعضه بعضا، یجد ولیّ اللّه

ص:12

من کلّ لون مائه ألف لذّه. و انّ المؤمن إذا قرأ القرآن فتح اللّه علیه أبواب الرحمه، و خلق اللّه بکل حرف یخرج من فمه ملکا یسبّح له الی یوم القیامه (1). و انّ العبد یؤجر بکلّ حرف منه لا کلمه عشر حسنات، فیؤجر ب أ ل م ثلاثین حسنه (2). و ورد انّ من قرأ القرآن و هو شابّ مؤمن اختلط القرآن بلحمه و دمه، و جعله اللّه مع السفره الکرام البرره، و کان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه یقول: یا ربّ انّ کلّ عامل قد أصاب أجر عمله غیر عاملی، فبلّغ به اکرم عطائک، فیکسوه اللّه العزیز الجبّار حلّتین من حلل الجنّه، و یوضع علی رأسه تاج الکرامه، ثم یقال له: هل أرضیناک؟ فیقول القرآن: یا رب قد کنت أرغب له فیما هو أفضل من هذا، فیعطی الأمن بیمینه و الخلد بیساره، ثم یدخل الجنّه فیقال له: اقرأ آیه فاصعد درجه، ثم یقال له: هل بلغنا به و ارضیناک؟ فیقول: نعم (3).

و یلزم الاخلاص فی تعلّمه و قراءته، و ان یعمل بما فیه، و الاّ کان و بالا علیه.

و قد ورد انّ من تعلّم القرآن، و تواضع فی العلم، و علّم عباد اللّه، و هو یرید ما عند اللّه، لم یکن فی الجنّه أعظم ثوابا منه و لا أعظم منزله منه، و لم یکن فی الجنه منزل و لا درجه رفیعه و لا نفیسه الاّ و کان له فیها أوفر النصیب و أشرف

ص:13

المنازل (1)، و من تعلّم القرآن یرید به ریاء و سمعه لیماری به السفهاء، او (2)یباهی به العلماء، و یطلب به الدنیا، بلی اللّه عظامه یوم القیامه، و لم یکن فی النّار اشدّ عذابا منه، و لیس نوع من أنواع العذاب إلاّ یعذب به من شده غضب اللّه علیه و سخطه (3)، و من قرأ القرآن ابتغاء وجه اللّه و تفقّها فی الدین کان له من الثواب مثل جمیع ما أعطی الملائکه و الأنبیاء و المرسلون 4. و من قرأ القرآن یرید به السمعه و التماس شیء [الدنیا]لقی اللّه یوم القیامه و وجهه عظم لیس علیه لحم، و زجّ (4)القرآن فی قفاه حتّی یدخله النّار، و یهوی فیها مع من هوی (5). و من تعلم القرآن فلم یعمل به، و آثر علیه حبّ الدنیا و زینتها استوجب سخط اللّه، و کان فی الدرجه مع الیهود و النصاری الذین ینبذون کتاب اللّه وراء ظهورهم (6)، و من دخل علی إمام جائر فقرأ علیه القرآن یرید بذلک عرضا من عرض الدنیا لعن القاریء بکل حرف عشر لعنات، و لعن المستمع بکل حرف لعنه (7). و من قرأ القرآن و لم یعمل به حشره اللّه یوم القیامه أعمی، فیقول: رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها وَ کَذلِکَ اَلْیَوْمَ تُنْسی (8)، فیؤمر به الی النار (9). و انّه یمثل القرآن یوم القیامه برجل، و یؤتی بالرجل

ص:14

قد کان یضیّع فرائضه و یتعدّی حدوده، و یخالف طاعته، و یرکب معصیته، قال: فیستنیل له خصما فیقول: أی ربّ حمل إیّای شرّ حامل، تعدّی حدودی، و ضیّع فرائضی، و ترک طاعتی، و رکب معصیتی، فما زال یقذف بالحجج حتّی یقال: فشأنک و إیّاه، فیأخذ بیده و لا یفارقه حتی یکبّه علی منخره فی النّار. و یؤتی بالرجل کان یحفظ حدوده، و یعمل بفرائضه، و یأخذه بطاعته، و یجتنب معاصیه، فیستنیل حباله، فیقول: أی ربّ حمل إیّای خیر حامل، اتّقی حدودی، و عمل بفرائضی و اتّبع طاعتی، و ترک معصیتی فما زال یقذف [له]بالحجج حتّی یقال: فشأنک و إیّاه، فیأخذ بیده فما یرسله حتی یکسوه حلّه الإستبرق، و یعقد علی رأسه تاج الملک، و یسقیه بکأس الخلد (1).

و یستحبّ الإکثار من قراءه القرآن، فقد جعل فی الأخبار کثره قراءته من علائم شیعه أمیر المؤمنین علیه السّلام (2). و یتأکد فی شهر رمضان للأمر بإکثاره فیه (3)، و یستحب قراءته علی کلّ حال (4)، و یتأکد فی المساجد و الصلوات، فقد ورد انّ من قرأ القرآن قائما فی صلاته کتب اللّه له بکل حرف مائه حسنه، و محا عنه مائه سیّئه، و رفع له مائه درجه (5). و من قرأ فی صلاته جالسا کتب اللّه له بکل حرف خمسین حسنه، و محا عنه خمسین سیّئه، و رفع له خمسین درجه. و من قرأ فی غیر صلاه کتب اللّه له بکلّ حرف عشر حسنات، و من ختمه کلّه کانت له دعوه مستجابه مؤخّره أو معجّله 6.

و یستحب قراءه شیء من القرآن فی کلّ لیله، لما ورد من انّ من قرأ

ص:15

عشر آیات فی کلّ لیله لم یکتب من الغافلین، و من قرأ خمسین آیه کتب من الذاکرین، و من قرأ مائه آیه کتب من القانتین، و من قرأ مائتی آیه کتب من الخاشعین، و من قرأ ثلاثمائه آیه کتب من الفائزین، و من قرأ خمسمائه آیه کتب من المجتهدین، و من قرأ ألف آیه کتب له قنطار [من تبر]، و القنطار خمسه عشر [خمسون]ألف مثقال من الذهب، المثقال أربعه و عشرون قیراطا أصغرها مثل جبل احد، و أکبرها ما بین السماء و الأرض (1).

و یستحب قراءه خمسین آیه فصاعدا منه فی کلّ یوم بعد التعقیب، لما ورد من انّه عهد اللّه الی خلقه، فینبغی للمرء المسلم أن ینظر فی عهده، و یقرأ منه فی کل یوم إذا أصبح خمسین آیه (2). و یستحب ختمه فی کلّ لیله مرّه، أو فی کلّ ثلاث مرّه، او فی کلّ خمس مره، لو رود الأمر بکل من ذلک (3)، لکن المستفاد من الأخبار کون الفضل فی الأخیر، بل ورد عن مولانا الصادق علیه السّلام انّه قال: لا یعجبنی ان یقرأ القرآن فی اقلّ من شهر (4). و ورد: انّ من کان قبلکم من اصحاب محمد صلّی اللّه علیه و آله کان یقرأ القرآن فی شهر و أقل، انّ القرآن لا یقرأ هذرمه، و لکن یرتل ترتیلا (5). و یقل رجحان قراءه القرآن فی

ص:16

سبعه مواضع: فی الرکوع، و السجود، و فی الکنیف، و فی الحمّام، و فی حال الجنابه، و الحیض، و النفاس، و یحرم قراءه العزائم فی الثلاثه الأخیره (1).

و منها: الاستعاذه قبل الشروع فی قراءته، للأمر بذلک فیه بنص قوله سبحانه فَإِذا قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ اَلشَّیْطانِ اَلرَّجِیمِ (1)، و ورد فی تفسیره ان من تأدّب بأدب اللّه أدّاه الی الفلاح الدائم (2)، و انّ الرجیم أخبث الشیاطین (3). و الأفضل الاستعاذه فی افتتاح کلّ سوره ایضا، لو روده بالخصوص (4).

و منها: البسمله قبل الشروع فی قراءته، لما نطق من الأخبار بفضل ابتداء کل أمر بها، و لعظم فضلها، فقد ورد انّ من اراد ان ینجیه اللّه من الزبانیه فلیقرأ: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم تسعه عشر حرفا، لیجعل اللّه بکلّ حرف منها جنّه من واحد منهم (5). و انّ من قرأ: بسم اللّه الرحمن الرحیم کتب اللّه له بکلّ حرف أربعه آلاف حسنه، و محا عنه أربعه آلاف سیّئه، و رفع له أربعه آلاف درجه (6)، و تحفظه الملائکه الی الجنّه (7). و هو شفاء من کلّ داء (8). و ان من قال: بسم اللّه الرحمن الرحیم بنی اللّه له فی الجنّه سبعین ألف قصر من یاقوته حمراء، فی کلّ قصر الف (9)بیت من لؤلؤه بیضاء، فی کلّ بیت سبعون ألف سریر من زبرجده خضراء، فوق کلّ سریر سبعون ألف فراش من سندس و إستبرق، و علیه زوجه من الحور العین، و لها سبعون ألف ذوابه مکلّله بالدرّ و الیاقوت،

ص:18

مکتوب علی خدّها الأیمن: محمّد رسول اللّه، و علی خدّها الأیسر: علیّ ولیّ اللّه، و علی جبینها الحسن، و علی ذقنها: الحسین، و علی شفتیها: بسم اللّه الرحمن الرحیم، و هی لمن یقول بالحرمه و التعظیم: بسم اللّه الرحمن الرحیم (1)، و انّ من کان فی صحیفته قبضه: بسم اللّه أعتقه اللّه من النّار، و القبضه مائه مرّه (2).

و منها: ترتیله، لقوله سبحانه: وَ رَتِّلِ اَلْقُرْآنَ تَرْتِیلاً (3)و فسّره أمیر المؤمنین علیه السّلام بقوله علیه السّلام: بیّنه تبیانا و لا تهذّه هذّ الشعر، و لا تنثره نثر الرمل، و لکن افزعوا به قلوبکم القاسیه، و لا یکن همّ أحدکم آخر السوره (4). و ورد انّ النّبی صلّی اللّه علیه و آله کان یقطع قراءته آیه آیه (5). و قال الصادق علیه السّلام: یکره ان یقرأ: قل هو اللّه أحد فی نفس واحد (6).

و منها: التفکّر فی معانیه عند قراءته، لما ورد من انّ هذا القرآن فیه منار الهدی، و مصابیح الدجی، فلیجل جال بصره، و یفتح للضیاء نظره، فان التفکّر حیاه قلب البصیر، کما یمشی المستنیر فی الظلمات بالنور (7). و ورد ان هذا القرآن خزائن العلم، فکلّما فتحت خزائنه فینبغی لک ان تنظر فیها (8).

و منها: قراءته بالحزن کأنه یخاطب إنسانا، لما ورد من انه: نزل بالحزن،

ص:19

فاقرأوه بالحزن (1). و روی عن حفص انه قال: ما رأیت أحدا أشد خوفا علی نفسه من موسی بن جعفر علیهما السّلام، و لا أرجی الناس منه، و کانت قراءته حزنا و کأنّه یخاطب إنسانا (2). و قال الصادق علیه السّلام: من قرأ القرآن و لم یخضع للّه، و لم یرقّ قلبه، و لا یکتسی حزنا و وجلا فی سرّه، فقد استهان بعظم شأن اللّه تعالی، و خسر خسرانا مبینا (3).

و منها: ما تضمنه قول الصادق علیه السّلام متّصلا بکلامه المذکور: فقاریء القرآن یحتاج الی ثلاثه أشیاء: قلب خاشع، و بدن فارغ، و موضع خال، فاذا خشع للّه قلبه فرّ منه الشیطان الرجیم، قال اللّه تعالی فَإِذا قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ اَلشَّیْطانِ اَلرَّجِیمِ و إذا تفرغ قلبه من الأسباب تجرّد قلبه للقراءه، فلا یعرضه عارض فیحرم برکه نور القرآن و فوائده، و اذا اتخذ مجلسا خالیا، و اعتزل من الخلق بعد أن أتی بالخصلتین الأولیین استأنس روحه و سرّه، و وجد حلاوه مخاطبه اللّه [عزّ و جلّ]عباده الصالحین، و علم لطفه بهم، و مقام اختصاصه بهم، بفنون کراماته و بدایع إشاراته، فإذا شرب کأسا من هذا الشراب حینئذ لا یختار علی ذلک الحال حالا، و لا علی ذلک الوقت وقتا، بل یؤثره علی کلّ طاعه و عباده، لأن فیه المناجاه مع الربّ بلا واسطه (4).

و منها: استشعار الرقّه و الخوف و الوجل، و کراهه اظهار الغشیه و نحوها، لما ورد عن جابر قال: قلت لأبی جعفر علیه السّلام: إنّ قوما إذا ذکروا شیئا

ص:20

من القرآن أو حدّثوا به صعق أحدهم حتی تری أن أحدهم لو قطعت یداه و رجلاه لم یشعر بذلک، فقال: سبحان اللّه ذلک من الشیطان، ما بهذا نعتوا، إنما هو اللّین و الرقّه و الدمعه و الوجل (1).

و منها: الوقوف عند آیه فیها ذکر النار، و التعوّذ باللّه من النّار، و الوقوف علی آیه فیها ذکر الجنه و سؤال الجنّه 2، للأمر بذلک فی آداب قراءه القرآن، و ورد مع الوقوف فی الموضعین البکاء أیضا.

و منها: الدعاء-بعد الفراغ من قراءه بعض القرآن-بالمأثور، و الأدعیه المأثوره عدیده مذکوره فی نوادر أبواب القرآن من المستدرکات نتیمّن منها بواحده و هو «اللّهم انّی قد قرأت ما قضیت لی من کتابک الذی أنزلته علی نبیّک محمّد صلواتک علیه و آله و رحمتک، فلک الحمد ربّنا، و لک الشکر و المنّه علی ما قدّرت و وفّقت، اللهمّ اجعلنی ممّن یحلّ حلالک، و یحرّم حرامک، و یجتنب معاصیک، و یؤمن بمحکمه و متشابهه و ناسخه و منسوخه، و اجعله لی شفاء و رحمه و حرزا و ذخرا، اللهمّ اجعله لی أنسا فی قبری، و أنسا فی حشری، و أنسا فی نشری، و اجعل لی برکه بکل آیه قراتها، و ارفع لی بکل حرف درسته درجه فی أعلی علیّین، آمین یا ربّ العالمین. اللّهم صلّ علی محمّد نبیّک و صفیّک و نجیّک و دلیلک، و الداعی الی سبیلک، و علی أمیر المؤمنین ولیّک، و خلیفتک من بعد رسولک، و علی أوصیائهما المستحفظین دینک، المستودعین حقّک، المسترعین خلقک، و علیهم أجمعین السّلام و رحمه اللّه و برکاته» 3.

ص:21

و منها: الدعاء عند ختم القرآن بالمأثور، و قد سطر جمله من الأدعیه المأثوره فی الموضع المذکور من المستدرکات، و نقتصر هنا علی أخصرها الذّی کان أمیر المؤمنین علیه السّلام یقرأه عند ختم القرآن، و هو: «اللهمّ اشرح بالقرآن صدری، و استعمل بالقرآن بدنی، و نوّر بالقرآن بصری، و أطلق بالقرآن لسانی، و أعنّی علیه ما أبقیتنی، فإنّه لا حول و لا قوه إلاّ بک» (1).

و منها: اجتناب القاری من المعاصی، لما ورد من ان فی جهنّم رحی من حدید تطحن بها رؤوس العلماء الفجره و القراء الفسقه. الخبر (2).

و انّ فی جهنّم لوادیا یستغیث منه أهل النّار کلّ یوم سبعین ألف مرّه، و فی ذلک الوادی بیت من نار، و فی البیت جبّ من النّار، و فی الجبّ تابوت من النّار، و فی التابوت حیّه لها ألف رأس فی کل رأس الف فم، فی کلّ فم عشره آلاف ناب، و کلّ ناب ألف ذراع، یکون هذا العذاب لشارب الخمر من حمله القرآن (3).

و یجوز القراءه سرّا و جهرا، و قد ورد أمر النبی صلّی اللّه علیه و آله أبا ذر بخفض الصوت عند قراءه القرآن (4). و ورد انّ علیّ بن الحسین علیهما السّلام کان أحسن الناس صوتا بالقرآن، و کان یرفع صوته حتّی یسمعه أهل الدار. و انّ أبا جعفر علیه السّلام کان أحسن الناس صوتا بالقرآن، و کان إذا قام من

ص:22

اللیل قرأ و رفع صوته، فیمرّ به مارّ الطریق من المنافقین و غیرهم، فیقومون و یستمعون الی قراءته (1). و ورد انّ من قرأ: «إنّا أنزلناه» یجهر بها صوته کان کالشاهر سیفه فی سبیل اللّه، و من قرأها سرّا کان کالمتشحّط بدمه فی سبیل اللّه (2).

و الأقوی حرمه الغناء فی القرآن (3). نعم، یستحب تحسین الصوت به، للأمر به معلّلا بانّ الصوت الحسن یزید القرآن حسنا (4). و عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله انّه قال: اقرأوا القرآن بألحان العرب و أصواتها، و إیّاکم و لحون أهل الفسوق و أهل الکبائر (5).

و ینبغی الإنصات لقراءه من قرأ جهرا، لقوله سبحانه وَ إِذا قُرِئَ اَلْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ (6). و یستحب الاستماع لقراءه القرآن. و قد ورد: ان من استمع القرآن کتب اللّه له بکلّ حرف حسنه، و محا عنه سیّئه، و رفع له درجه (7). و انّ اللّه یدفع عن مستمع القرآن بلوی الدنیا (8)، و قوله صلّی اللّه علیه و آله: من استمع آیه من القرآن خیر له من تبیر ذهبا. و تبیر اسم

ص:23

جبل عظیم بمکه [کما جاء فی لسان العرب (1)]. و قوله صلّی اللّه علیه و آله: یدفع عن مستمع القرآن شرّ الدنیا، و یدفع عن تالی القرآن بلوی الآخره، و المستمع آیه من کتاب اللّه خیر من بثیر ذهبا (2). و ورد أنّه صلّی اللّه علیه و آله قال لسامع آیه من کتاب اللّه و هو معتقد: و الذّی نفس محمد صلّی اللّه علیه و آله بیده أعظم أجرا من ثبیر ذهبا یتصدّق به (3). و انّ من قرأها معتقدا لموالاه محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و آله اعطاه اللّه بکلّ حرف منها حسنه، کلّ واحده منها أفضل من الدنیا و ما فیها من أصناف أموالها و خیراتها، و من استمع الی قاریء یقرأها کان له قدر ما للقاریء، و انّ القاریء و المستمع فی الأجر سواء، فلیستکثر أحدکم من هذا الخیر (4).

و یستحب البکاء أو التباکی عند الاستماع، لما ورد من انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أتی شبابا من الأنصار فقال: إنّی أرید أن أقرأ علیکم، فمن بکی فله الجنّه، فقرأ آخر الزمر وَ سِیقَ اَلَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً. . . إلی آخر السوره، فبکی القوم جمیعا إلاّ شابا فقال: یا رسول اللّه قد تباکیت فما قطرت عینی، قال: انّی معیدها علیکم فمن تباکی فله الجنّه، فأعاد علیهم فبکی القوم و تباکی الفتی فدخلوا الجنّه جمیعا (5).

و یستحبّ حفظ القرآن علی ظهر الخواطر و تحمّل المشقّه فی ذلک؛ و قد ورد انّ الحافظ للقرآن العامل به مع السفره الکرام البرره (6). و انّ من استظهر

ص:24

القرآن و حفظه و أحلّ حلاله و حرّم حرامه أدخله اللّه به الجنّه، و شفّعه فی عشره من أهل بیته، کلّهم قد وجب له النّار (1). و انّ من یعالج القرآن و یحفظه بمشقّه منه و قلّه حفظه له أجران (2). و قد مثّل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله القلب الذّی فیه إیمان و لیس فیه قرآن بالثمره الطیب طعمها التّی لا ریح لها، و القلب الذّی فیه قرآن و إیمان بجراب المسک، ان فتح فتح طیبا و ان دعی دعی طیبا، و القلب الذی فیه قرآن و لا إیمان فیه بالاشنه طیّب ریحها و خبیث طعمها، و الذی لا إیمان فیه و لا قرآن بالحنظله خبیث ریحها و طعمها (3). و ورد انّ اللّه لا یعذب قلبا أسکنه القرآن (4). و انّ من قرأ القرآن عن حفظه ثم ظنّ انّ اللّه تعالی لا یغفره فهو ممّن استهزأ بآیات اللّه (5). و ورد المنع عن ترکه ترکا یؤدّی الی النسیان، و انّ المنسیّ یجیء یوم القیامه و یسلّم علی الناسی و یقول له: لو لم تنسنی لرفعتک (6)الی مکانی (7). و ورد انّ من تعلّم القرآن ثم نسیه لقی اللّه یوم القیامه مغلولا، یسلط اللّه علیه بکل آیه منها حیّه تکون قرینه الی النّار الاّ ان یغفر له (8). و ینبغی حمله علی النسیان إعراضا و رغبه عنه، لا لطرو الموانع من تکراره و بقائه فی قالب الحفظ و الحوادث المشغله للفکر، بقرینه ما ورد من نفی الحرج و البأس عن نسیان القرآن (9).

ص:25

و وردت أدعیه و صلوات لمن أراد حفظ القرآن و عدم نسیانه أوردوها فی باب نوادر أبواب القرآن من المستدرکات، طوینا نقلها لقلّه الراغبین فیها، من أرادها راجع الکتاب المذکور.

و یستحب القراءه فی المصحف و ان کان حافظا للقرآن، لما ورد من أنّ من قرأ القرآن فی المصحف متّع ببصره و خفّف العذاب علی والدیه (1)و ان کانا کافرین (2). و انّ به یعالج الرمد (3). و انّ النظر فی المصحف عباده (4). و انّه لیس شیء أشّد علی الشیطان من القراءه فی المصحف نظرا (5). و من هنا استحب لمن لا یقدر علی قراءه القرآن ان یفتحه و ینظر فیه، لأنّ النظر إلیه من غیر قراءه عباده.

و یستحب اتخّاذ مصحف فی البیت یطرد اللّه عزّ و جلّ به الشیاطین (6)، و یکره ترک القراءه فیه، لما ورد من انّ ثلاثه یشکون إلی اللّه عزّ و جلّ: مسجد خراب لا یصلی فیه أهله، و عالم بین جهّال، و مصحف معلق قد وقع علیه الغبار لا یقرأ فیه (7).

و یستحب تبریک البیت و المنزل بقراءه القرآن فیه، و یکره اخلاؤه

ص:26

و تعطیله منه و من الصلاّه و الذکر و الدعاء، کما اخلی الیهود و النصاری بیوتهم عن العباده و حصروها بالبیع و الکنایس (1). و قد ورد انّ البیت الذّی یقرأ فیه القرآن و یذکر اللّه عزّ و جلّ فیه تکثر برکته و خیره، و یسر علی أهله، و یکون سکانّه فی زیاده، و تحضره الملائکه، و تهجره الشیاطین، و یضیء لأهل السماء کما تضیء الکواکب لأهل الارض (2). و ان البیت الذی لا یقرأ فیه القرآن و لا یذکر اللّه عزّ و جلّ فیه تقلّ برکته و خیره، و یضیق علی أهله، و یکون سکاّنه فی نقصان، و تهجره الملائکه، و تحضره الشیاطین (3).

و یستحب إهداء ثواب قراءه القرآن إلی النبّی صلّی اللّه علیه و آله و الأئّمه علیهم السّلام و المؤمنین من الأحیاء و الأموات. و ورد انّ علی بن المغیره قال لأبی الحسن علیه السّلام-فی حدیث ما حاصله-: إنّی أختم فی شهر رمضان أربعین ختمه أو أقلّ أو أکثر، فإذا کان یوم الفطر جعلت لرسول اللّه ختمه، و لعلیّ علیه السلاّم ختمه أخری، و لفاطمه ختمه أخری، ثم للأئمه علیهم السّلام حتی انتهیت إلیک فصیّرت لک واحده منذ صرت فی هذه الحال، فأیّ شیء لی بذلک؟

قال: لک بذلک ان تکون معهم یوم القیامه، قلت: اللّه أکبر فلی بذلک؟ ! قال: نعم. . ثلاث مرات (4).

و لا بأس بکتابه القرآن و غسله و شربه و الاستشفاء به، کما لا بأس

ص:27

بالرقیه و العوذه و النشره إذا کانت من القرآن أو الذکر، کما نصّ بذلک مولانا الصادق علیه السّلام معلّلا بأنّ من لم یشفه القرآن فلا شفاه اللّه (1). و انّه هل شیء أبلغ فی هذه الأشیاء من القرآن؟ أ و لیس اللّه یقول: وَ نُنَزِّلُ مِنَ اَلْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ (2)؟ أ لیس یقول اللّه جلّ شأنه لَوْ أَنْزَلْنا هذَا اَلْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْیَهِ اَللّهِ (3)؟ .

و قد أورد جمله من الروایات الوارده فی کتابه جمله من الآیات و السور و غسله و شربه لجمله من الأمراض فی الباب الثالث و الثلاثین من أبواب القراءه فی غیر الصلاه من المستدرکات، و فی المجلد التاسع عشر من البحار و غیرهما، فلاحظ.

و ورد النهی عن التّعوذ بشیء من الرقی غیر القرآن و الذکر، لأنّ کثیرا من الرقی و التمائم شرک (4).

و یکره محو شیء من کتاب اللّه بالبزاق، و کذا کتابته بالبزاق (5).

و لا بأس بالاستخاره بالمصحف، لما ورد من أمره علیه السّلام بفتحه و النظر إلی أوّل ما یری منه و الأخذ به (6). و یأتی شرحه فی ذیل آداب السفر فی الاستخارات إن شاء اللّه تعالی.

و یجب إکرام القرآن و تعظیمه، و یحرم إهانته و تحقیره، و قد ورد انّ القرآن أفضل کلّ شیء دون اللّه، فمن وقّر القرآن فقد وقّر اللّه، و من لم یوقّر القرآن

ص:28

فقد استخّف بحرمه القرآن، و ان حرمه القرآن علی اللّه کحرمه الوالد علی ولده (1). و انّ اللّه عزّ و جلّ اذا جمع الأولین و الآخرین اذا هم بشخص قد أقبل لم یر قطّ أحسن صوره منه، فإذا نظر إلیه المؤمنون-و هو القرآن-قالوا: هذا منّا، هذا أحسن شیء رأینا، فإذا انتهی إلیهم جازهم. . إلی ان قال: حتّی یقف عن یمین العرش فیقول الجبّار عزّ و جلّ: و عزّتی و جلالی و ارتفاع مکانی لأکرمّن الیوم من أکرمک، و لأهینّن من أهانک (2). و انّ من قرأ القرآن فظّن أنّ أحدا أعطی أفضل ممّا أعطی، فقد حقّر ما عظّم اللّه، و عظّم ما حقّر اللّه (3). و انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نادی بأعلی صوته: یا حامل القرآن تواضع به یرفعک اللّه، و لا تعزّز (4)به فیذلّک اللّه (5). و ورد النهی عن التعبیر عن المصحف بالمصیحف (6)، و لعلّه لما فی التصغیر من الإشعار بالاستصغار.

و یجب إکرام أهل القرآن، و یحرم إهانتهم و استضعافهم، لقول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّ أهل القرآن فی أعلی درجه من الآدمیّین ما خلا النبیّین و المرسلین، فلا تستضعفوا أهل القرآن حقوقهم فانّ لهم من اللّه العزیز الجبّار لمکانا (7). و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أشراف (8)أمتّی حمله القرآن، و أصحاب اللیّل (9). و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: حمله القرآن عرفاء أهل

ص:29

الجّنه (1). و قوله صلّی اللّه علیه و آله: حمله القرآن المخصوصون برحمه اللّه، الملبسون نور اللّه، المعلّمون کلام اللّه، المقربّون عند اللّه، من والاهم فقد والی اللّه، و من عاداهم فقد عادی اللّه 2. و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لا ینبغی لحامل القرآن أن یظن انّ أحدا أعطی أفضل ممّا أعطی، لأنّه لو ملک الدنیّا بأسرها لکان القرآن أفضل ممّا ملکه 3. و قال صلّی اللّه علیه و آله: إن أکرم العباد إلی اللّه عزّ و جلّ بعد الأنبیاء العلماء ثم حمله القرآن، یخرجون من الدنیا کما یخرج الأنبیاء، و یحشرون من قبورهم مع الأنبیاء، و یمّرون علی الصراط مع الأنبیاء، و یأخذون ثواب الأنبیاء، فطوبی لطالب العلم، و حامل القرآن ممّا لهم عند اللّه من الکرامه و الشرف 4. و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: یوضع یوم القیامه منابر من نور، و عند کلّ منبر نجیب من نجب الجّنه، ثم ینادی مناد من قبل ربّ العزّه: أین حمله کتاب اللّه اجلسوا علی هذه المنابر، فلا خوف علیکم و لا أنتم تحزنون حتی یفرغ اللّه من حساب الخلائق، ثم ارکبوا علی هذه النجب و اذهبوا إلی الجنّه 5. و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: العبد المملوک إذا أحسن القرآن فعلی سیّده أن یرفق به و یحسن صحبته.

و قد ورد من طرقنا ذکر فوائد لجمله من السور و الآیات القرآنیّه، و لا یمکن استقصاؤها هنا، و قد مرّ فی الفصل الخامس ذکر ما یستحب قراءته من السور و الآیات عند النوم و ذکر فوائدها، کما مرّ فی المقام الثالث من الفصل

ص:30

السادس ذکر ما یستحب قراءته من السور فی نافله اللیل، و فی المقام الثامن منه ما ینبغی ان یقرأ منها فی سایر الصلوات. و ورد التأکید فی قراءه جمله من السور علی الإطلاق (1)، و لا بأس بالإشاره إلی عده منها:

بها ثوابها (1). و ورد انّها أفضل ما فی کنوز العرش (2)، و قد خصّ بها محمدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و شرّفه و لم یشرک معه فیها أحدا من أنبیائه، ما خلا سلیمان، فانه أعطاه منها بسم اللّه الرحمن الرحیم، أ لا تراه یحکی عن بلقیس حین قالت: إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ* إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ (3)، الا فمن قرأها معتقدا لموالاه محمّد و آله الطیّبین صلوات اللّه علیهم أجمعین، منقادا لأمرهم، مؤمنا بظاهرهم و باطنهم أعطاه اللّه عزّ و جلّ بکل حرف منها حسنه، کلّ حسنه منها أفضل له من الدّنیا بما فیها من أصناف أموالها و خیراتها، و من استمع إلی قاری یقرأها کان له قدر ثلث ما للقاری، فلیستکثر أحدکم من هذا الخیر المعرض له فإنه غنیمته، لا یذهبن أوانه فتبقی فی قلوبکم الحسره (4).

و ورد عن أمیر المؤمنین علیه السّلام انّه قال: فاتحه الکتاب أعطاها اللّه محمدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أمّته، بدأ فیها بالحمد و الثناء علیه، ثم ثنی بالدعاء للّه عزّ و جلّ، و لقد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: قال اللّه: قسمت الفاتحه بینی و بین عبدی، فنصفها لی، و نصفها لعبدی، و لعبدی ما سأل، إذا قال العبد: بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ قال اللّه عزّ و جلّ: بدأ عبدی باسمی، و حقّ علّی ان أتمّم [له]أموره و أبارک له فی أحواله، فإذا قال: اَلْحَمْدُ

ص:32

لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ قال اللّه جلّ جلاله: حمدنی عبدی، و علم انّ النعم الّتی له من عندی و انّ البلایا دفعت عنه فبتطّولی، أشهدکم انّی أضیف له نعم الدنیا إلی نعم الآخره، و أدفع عنه بلایا الآخره کما دفعت عنه بلایا الدنیا، فإذا قال: اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ قال اللّه عزّ و جلّ: شهد لی بأنّی الرحّمن الرّحیم، أشهدکم لأوفّرن من رحمتی حظّه و لا جزلّن من عطائی نصیبه، فإذا قال: مالِکِ یَوْمِ اَلدِّینِ قال اللّه جلّ جلاله: أشهدکم کما اعترف بأنّی أنا المالک لیوم الدّین لأسهلّن یوم الحساب حسابه، و لأقبلّن حسناته، و لأتجاوّزن عن سیّئاته، فإذا قال العبد: إِیّاکَ نَعْبُدُ قال عزّ و جلّ: صدق عبدی ایّای یعبد، لاثیبّنه عن عبادته ثوابا یغبطه کلّ من خالفه فی عبادته لی، فإذا قال: وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ قال اللّه عزّ و جلّ: استعان بی و الیّ التجأ، أشهدکم لأعیننه علی أمره، و لا غیثنه فی شدائده، و لآخذن بیده یوم القیامه عند نوائبه، فإذا قال: اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ. . إلی آخر السوره قال اللّه عزّ و جلّ: هذا لعبدی، و لعبدی ما سأل، فقد استجبت لعبدی، و أعطیته ما أمّل، و أمنّته ممّا منه و جل (1). و قد مرّ فی الفصل الخامس استحباب قراءتها عند النوم، و یأتی فی آداب المرض من الفصل اللاحق انّ فی قراءه سوره الحمد شفاء من کلّ داء إن شاء اللّه تعالی.

و منها: سوره التوحید (2):

و تسمی: سوره الإخلاص أیضا، و قد ورد انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: کنت أخشی العذاب باللیل و النهار حتی جاءنی جبرئیل بسوره: قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ فعلمت انّ اللّه لا یعّذب أمتّی بعد نزولها، فإنّها نسبه اللّه

ص:33

عزّ و جلّ (1). و انّ الملائکه ما مرّت بها إلاّ خرّوا سجّدا. و انّه ما من أحد یقرأها إلاّ و کلّ اللّه عزّ و جلّ به مائه ألف ملک یحفظونه من بین یدیه و من خلفه، و یستغفرون له، و یکتبون له الحسنات إلی یوم یموت، و یغرس له بکل حرف نخله، و علی کلّ نخله مائه ألف شمراخ، و علی کل شمراخ عدد رمل عالج بسر، و کلّ بسره مثل قله من قلال الهجر، یضیء نورها ما بین السماء و الأرض، و النخله من ذهب أحمر، و البسر من درّه حمراء، و و کلّ اللّه تعالی ألف ملک یبنون له المداین و القصور، و یمشی علی الأرض و هی تفرح به، و یموت مغفورا له، و اذا قام بین یدی اللّه عزّ و جلّ قال له: ابشر قریر العین بمالک عندی من الکرامه، فتعجب الملائکه لقربه من اللّه عزّ و جلّ. و انّ قراءه هذه السوره براءه من النّار، و من قرأها شهد له سبعون ألف ألف ملک، و یقول اللّه عزّ و جلّ: ملائکتی انظروا ما ذا یرید عبدی-و هو أعلم بحاجته-و من أحبّ قراءتها کتبه اللّه من الفائزین القانتین، فاذا کان یوم القیامه قالت الملائکه: یا ربّنا عبدک هذا کان یحبّ نسبتک، فیقول: لا یبقی منکم ملک الا شیّعه الی الجنه، فیزفّونه کما تزف العروس الی بیت زوجها، فإذا دخل الجنّه و نظرت الملائکه الی درجاته و قصوره یقولون: ما لهذا العبد أرفع منزلا من الذّین کانوا معه؟ فیقول اللّه تعالی: أرسلت الانبیاء و أنزلت معهم کتبی و بیّنت لهم ما أنا صانع لمن آمن بی من الکرامه، و أنا معذّب من کذّبنی، و کلّ من أطاعنی یصل الی جنّتی، و لیس کل من دخل الی جنّتی یصل الی هذه الکرامه، أنا اجازی کلا علی قدر أعمالهم من الثواب، إلاّ أصحاب سوره الإخلاص، فإنّهم کانوا یحبّون قراءتها آناء اللیل و النّهار، فلذلک فضّلتهم علی سایر أهل الجنّه، فمن مات علی حبّها یقول اللّه عزّ و جلّ: من یقدر علی أن یجازی عبدی، أنا الملیء، أنا أجازیه، فیقول: عبدی أدخل

ص:34

جنّتی، فاذا دخلها یقول: الحمد للّه الذی صدقنا وعده (1). و ورد انّ من قرأها أعطاه اللّه بعدد آیاته نورا فی الآخره تضیء له الجنّه، و قیل له: هلمّ الی الجنه بغیر حساب، و نفت عنه الفقر، و اشتدّت اساس دوره، و نفعت جیرانه، و بریء من النفاق، و هی رحمه بالثبات علی الإخلاص، و أعاذه اللّه من الشیطان، و حرّمه علی النار، و هی المانعه تمنع من عذاب القبر و نفخات النّار. و ورد انّ من قرأها لم یفتقر أبدا (2). و انّ من قرأها مرّه بورک علیه، و زوجه اللّه بکلّ حرف منها سبعمائه حوراء، و من قرأها مرّتین بورک علیه و علی أهله، و غفر له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر، و کأنّما أعتق ألفی ألف رقبه من ولد إسماعیل، و کأنّما رابط فی سبیل اللّه ألفی ألف عام، و کأنّما حجّ البیت سبعمائه مرّه، و إن مات من یومه و لیلته مات شهیدا، و من قرأها ثلاث مرّات بورک علیه و علی جیرانه، و کأنّما قرأ جمیع الکتب المنزله علی أنبیائه، و کتب له صیام الدهر و قیامه، و من قرأها اثنتی عشره مرّه بنی اللّه له اثنی عشر قصرا فی الجنه، فتقول الحفظه: اذهبوا بنا الی قصور فلان أخینا فننظر إلیها، و من قرأها مائه مرّه غفرت له ذنوب خمس و عشرین سنه ما خلا الدماء و الأموال، و رأی منزله فی الجنّه قبل ان یخرج من الدنیا، و کتب له عمل خمسین نبیّا، و کتب له براءه من النّار، و من قرأها أربعمائه مرّه جعلها اللّه کفّاره اربعمائه سنه من ذنوبه إلاّ الدّماء و المظالم، و کان له أجر أربعمائه شهید کلّهم قد عقر جواده، و أریق دمه، و من قرأها الف مرّه فی یوم و لیلته لم یمت حتی یری مقعده من الجنه، أو یری له (3). و ورد انّ النّبی صلّی اللّه علیه و آله صلّی علی سعد بن معاذ و قال: و قد وافی من الملائکه سبعون ألفا منهم جبرئیل یصلّون علیه، فقلت له: یا جبرئیل بم یستحق صلاتکم علیه؟ فقال

ص:35

بقراءه « قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ » قائما و قاعدا و راکبا و ماشیا و ذاهبا و جائیا (1).

و ورد انّ « قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ » ثلث القرآن (2). و انّ من قرأها مرّه واحده فکأنّما قرأ ثلث القرآن و ثلث التوراه و ثلث الإنجیل و ثلث الزبور (3). و انّ من قرأها مرّه فقد قرأ ثلث القرآن، و من قرأها مرّتین فقد قرأ ثلثی القرآن، و من قرأها ثلاثا فقد ختم القرآن (4). و أمر الصادق علیه السّلام المفضّل بن عمر بان یحتجز من الناس کلّهم بالبسمله و التوحید، یقرأها عن یمینه، و عن شماله، و من بین یدیه، و من خلفه، و من فوقه، و من تحته، و ان یقرأها إذا دخل علی سلطان حین ینظر الیه ثلاث مرات، و یعقد بیده الیسری، ثم لا یفارق المعقود حتی یخرج من عنده (5). و قال أبو الحسن موسی علیه السّلام: من قدم « قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ » بینه و بین جبّار منعه اللّه عزّ و جلّ منه، یقرأها من بین یدیه و من خلفه، و عن یمینه و شماله، فإذا فعل ذلک رزقه اللّه عزّ و جلّ خیره و منعه من شرّه (6). و ورد انّ من مضت له جمعه و لم یقرأ فیها ب « قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ » ثم مات مات علی دین أبی لهب (7). و حمل بعضهم ذلک علی الترک استخفافا و جحودا لفضلها. و کذا الحال فیما ورد من انّ من أصابه مرض أو شدّه لم یقرأ فی مرضه أو شدته « قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ » ثم مات فی مرضه او فی تلک الشدّه التّی نزلت به فهو من

ص:36

أهل النّار (1). و کذا فیما ورد من ان من مضت علیه ثلاثه أیّام و لم یقرأ فیها ب « قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ » فقد خذل و نزع ربقه الإیمان من عنقه، و إن مات فی هذه الثلاثه کان کافرا باللّه العظیم (2).

القرآن (1)، و ان من قرأ منها عشر آیات لم یر فی ماله و ولده شیئا یسوؤه حتی یصبح (2). و ان سوره البقره و آل عمران أخذهما برکه، و ترکهما حسره، و لا یستطیعهما السحره، و انهما لیجیئان یوم القیامه کأنّهما غمامتان، أو [عبائتان]، أو فرقان من طیر، صوافان یحاجّان عن صاحبهما و یحاجهّما ربّ العزّه، یقولان: یا ربّ الأرباب! إنّ عبدک هذا قرأنا و اظمأنا نهاره، و أسهرنا لیله، و أنصبنا بدنه، یقول اللّه تعالی: یا أیها القرآن فکیف کان تسلیمه لما أنزلته فیک من تفضیل علی بن ابی طالب (ع) أخی محمّد رسول اللّه (ص) ؟ ! یقولان: یا ربّ الأرباب و إله الآلهه، والاه و والی أولیاءه، و عادی أعداءه، إذا قدر جهر، و إذا عجز اتّقی و أسرّ (3)، یقول اللّه عزّ و جلّ: فقد عمل بکما إذ أمرته، و عظّم من حقّکما ما عظّمته، یا علی أما تسمع شهاده القرآن لولیّک هذا؟ فیقول علیه السّلام: بلی یا رب، فیقول اللّه عزّ و جلّ: فاقترح له ما ترید، فیقترح له ما یرید علیه السّلام أمانی هذا القاریء بالأضعاف المضاعفه بما لا یعلمه إلاّ اللّه عزّ و جلّ، فیقول اللّه عزّ و جلّ: قد أعطیته ما اقترحت یا علیّ (ع) ، الخبر (4).

و ورد: انّ آیه الکرسی أفضل من جمیع کتب اللّه (5)، و انّها ما قرئت [هذه الآیه]فی بیت الاّ هجره إبلیس ثلاثین یوما، و لا یدخله ساحر و لا ساحره

ص:38

أربعین یوما (1)، و ان إبلیس فزع عند نزولها. و انّ من قرأها بنی علیه حائط من حدید (2)، و من قرأها یهوّن اللّه علیه سکرات الموت، و ما مرّت الملائکه فی السماء بها الاّ صعقوا (3)، و ان من قرأها مرّه محی اسمه من دیوان الاشقیاء (4)، و صرف اللّه عنه ألف مکروه من مکاره الدنیا، و ألف مکروه الآخره، أیسر مکروه الدّنیا الفقر، و أیسر مکروه الآخره عذاب القبر (5). و من قرأها ثلاث مرات استغفرت له الملائکه، و من قرأها أربع مرّات شفع له الأنبیاء، و من قرأها خمس مرات کتب اللّه اسمه فی دیوان الأبرار، و استغفرت له الحیتان فی البحار، و وقی شرّ الشیطان، و من قرأها سبع مرّات أغلقت عنه أبواب النیران، و من قرأها ثمانی مرّات فتحت له أبواب الجنان، و من قرأها تسع مرّات کفی همّ الدنیا و الآخره، و من قرأها عشر مرّات نظر اللّه إلیه بالرّحمه، و من نظر اللّه إلیه بالرّحمه فلا یعذّبه (6)، و انّ سیّد القرآن سوره البقره و سید سوره البقره آیه الکرسی، فیها خمسون کلمه، فی کلّ کلمه برکه (7)، و انّ من قرأها مرّه واحده حرم اللّه ثلث جسده علی النّار،

ص:39

و من قرأها مرّتین حرّم اللّه ثلثی جسده علی النّار، و من قرأها ثلاث مرات حرّم اللّه جمیع جسده علی النّار (1).

اللّه فی دار الدنیا درّا، بعدد کلّ درّ مائه ألف حسنه، و مائه ألف درجه، و من قرأ ثلاث آیات من أوّلها إلی قوله «ما یکسبون» و کلّ اللّه علیه أربعین ألف ملک یکتبون له مثل ثواب عبادتهم إلی یوم القیامه، و ینزل علیه من السماء السابعه ملکا معه عمود من حدید، یکون موکّلا علیه حتّی إذا أراد الشیطان ان یوسوسه أو یلقی فی قلبه شیئا یضربه بهذا العمود ضربه تطرده عنه، حتی یکون بینه و بین الشیطان سبعون حجابا، و یقول اللّه تعالی له یوم القیامه: عبدی أذهب إلی ظلّی، و کل من جنّتی، و أشرب من الکوثر، و اغتسل من السلسبیل فإنّک عبدی و أنا ربّک (1).

له یوم القیامه انّه بریء من الشرک و النفاق، و أعطی من الأجر بعدد کلّ منافق و منافقه فی دار الدنیا [منازل فی الجنه، و أعطی بعددهم أیضا] (1)عشر حسنات، و محی عنه عشر سیّئات، و رفع له عشر درجات، و کان العرش و حملته یصلّون علیه أیّام حیاته فی الدّنیا (2)، و کان له مثل تسبیح العرش و حملته الی یوم الدّین (3).

اللّه الصالحین (1). و انّ أیّما مسلم تلاها و علّمها أهله و ما ملکت یمینه هوّن اللّه علیه سکرات الموت، و أعطاه القوه ان لا یحسد مسلما (2).

ألف ألف مرّه، و یزوّج بعددها فی الفردوس، و حشر یوم القیامه مع المتقین فی أوّل زمره السابقین (1)، و من أدمن قراءتها لم یمت [فی الدنیا]حتی یصیب منها ما یغنیه فی نفسه و ماله و ولده، و کان فی الآخره من أصحاب عیسی بن مریم علیه السّلام، و أعطی فی الآخره مثل ملک سلیمان بن داود علیه السّلام فی الدّنیا (2).

بعدد من حجّ و اعتمر فیما مضی و فیما بقی (1). و من قرأها فی کلّ ثلاثه أیام لم تخرج سنته حتّی یخرج الی بیت اللّه الحرام، و انّ مات فی سفره دخل الجنّه (2).

الحسنات عشرا بعدد من عمل بالمعروف و عمل بالمنکر (1). و من قرأها فی کلّ لیله و کلّ اللّه به فی لیلته ثلاثین ملکا یحفظونه من إبلیس و جنوده حتّی یصبح، فإذا قرأها بالنهار لم یزالوا یحفظونه من إبلیس و جنوده حتی یمسی (2).

فیشّفع، و لا یحاسب فی من یحاسب، و لا یذّل مع من یذّل، و لا یکبت بخطیئه و لا بشیء من سوء عمله، و یعطی کتابا منشورا فیقول الناس بأجمعهم: سبحان اللّه ما کان لهذا العبد خطیئه واحده، و یکون من رفقاء محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (1).

و ورد انّ من قرأها امام حاجته قضیت له (2)، و انّها تقرأ للدنیا و الآخره و للحفظ من کل آفه و بلّیه فی النفس و الأهل و المال (3)، و من قرأها فی عمره مرّه واحده کتب اللّه له بکل خلق فی الدنیا و کل خلق فی الآخره و فی السماء بکلّ واحد ألفی ألف حسنه، و محی عنه مثل ذلک، و لم یصبه فقر، و لا غرم، و لا هدم، و لا نصب، و لا جنون، و لا جذام، و لا وسواس، و لا داء یضّره، و خفّف اللّه عنه سکرات الموت و أهواله، [و ولی قبض روحه]و کان ممّن یضمن اللّه له السعه فی معیشته، و الفرج عند لقائه، و الرضا بالثواب فی آخرته، و قال اللّه تعالی لملائکته أجمعین من فی السماوات و من فی الأرض: قد رضیت عن فلان فاستغفروا له (4).

و ارسل القطب الراوندی رضی اللّه عنه و غیره عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: یا علّی (ع) ! اقرأ یس فان فی قراءه یس عشر برکات، ما قرأها جایع إلاّ شبع، و لا ظام إلاّ روی، و لا عار إلاّ کسی، و لا عزب إلاّ تزوج، و لا خائف إلاّ أمن، و لا مریض إلاّ برئ، و لا محبوس إلاّ خرج، و لا مسافر إلاّ أعین علی سفره، و لا قرأها رجل ضلّت له ضالّه إلاّ ردّها اللّه علیه، و لا مدین

ص:48

إلاّ أدی دینه، و لا قرئت عند میّت إلاّ خفّف اللّه عنه تلک الساعه (1).

له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر، و الزمه کلمه التقوی، و جعل الآخره خیرا له من الدّنیا (1).

قرأها فی کلّ غب بعث یوم القیامه و وجهه علی صوره القمر لیله البدر، و من قرأها کلّ لیله کان أفضل، و جاء یوم القیامه و وجهه مسفر علی وجوه الخلائق (1).

و استغفروا له، و ان مات فی یومه أو لیلته مات شهیدا (1).

مغتّما ففرج عنه (1).

بین یدی المؤمن یوم القیامه نور «انا انزلناه (1)» ، و انّ من قرأها حبّب إلی الناس، فلو طلب من رجل ان یخرج من ماله بعد قراءتها حین یقابله لفعل، و من خاف سلطانا فقرأها حین نظر إلی وجهه غلبه (2)، و من قرأها حین یرید الخصومه أعطی الظفر، و من یشفع بها إلی اللّه شفعه و أعطاه سؤله، قال علیه السّلام: و لو قلت لصدقت انّ قاریها لا یفرغ من قراءتها حتی یکتب له براءه من النّار، و من قرأها فی لیله مائه مرّه رأی الجّنه قبل ان یصبح (3)، و من قرأها ألف مرّه یوم الاثنین و ألف مرّه یوم الخمیس خلق اللّه تعالی منها ملکا یدعی القویّ راحته أکبر من سبع سموات و سبع ارضین، و خلق فی جسده ألف ألف شعره، و خلق فی کلّ شعره ألف لسان ینطق بکل لسان بقوه الثقلین یستغفرون لقائلها، و یضاعف اللّه استغفارهم الفی ألف مرّه (4). و ورد انّها نعم رفیق المرء، بها یقضی دینه، و یعظم دینه، و یظهر فلجه (5)، و یطول عمره، و یحسن حاله، و من کانت أکثر کلامه لقی اللّه تعالی صدّیقا شهیدا (6)، و انّ لقاربها فی موضع کل ذره منه حسنه (7). و ابی اللّه تعالی ان یأتی علی قاربها ساعه لم یذکره باسمه و یصلّی علیه، و لن تطرف عین قاربها إلاّ نظر اللّه إلیه و ترحّم علیه (8)، ابی اللّه ان یکون أحد بعد الانبیاء و الاوصیاء اکرم علیه من رعاه «إنّا انزلناه» ، و رعایتها التلاوه لها، ابی اللّه ان یکون عرشه و کرسّیه اثقل فی المیزان من اجر قاربها، ابی اللّه تعالی

ص:62

ان یکون ما احاط به الکرسی اکثر من (1)ثوابه، ابی اللّه ان یکون لاحد من العباد عنده سبحانه منزله افضل من منزلته، ابی اللّه ان یسخط علی قاربها و یسخطه [قیل: فما معنی یسخطه، قال: لا یسخطه]بمنعه حاجته، ابی اللّه ان یکتب ثواب قاربها غیره، او یقبض روحه سواه، ابی اللّه ان یذکره جمیع الملائکه إلاّ بتعظیمه حتی یستغفروا لقاربها، ابی اللّه ان ینام علی قاربها حتی یحّفه بالف ملک یحفظونه حتی یصبح، و بالف ملک حتی یمسی، ابی اللّه ان یکون شیء من النوافل اوحی اللّه إلیه افضل من قراءتها، ابی اللّه ان یرفع اعمال اهل القرآن إلاّ و لقاربها مثل اجرهم (2)، و انّه ما فرغ عبد من قراءتها إلاّ صلّت علیه الملائکه سبعه ایام (3)، و انّ لها لسانین و شفتین، و لقد نفخ اللّه فیها من روحه کما نفخ فی آدم علیه السّلام، و انّها لفی البیت المعمور و یطوف بها کل ملک معظم حتی یمسوا، و انها لفی قوائم العرش یطوف بها عند کل قائمه مائه ألف ملک بعلّمونها إلی یوم القیامه، و انّها لفی خزائن الرحمه (4)، و انّ من حفظها فکأنّما حفظ جمله العلم، و انه شغل الشیاطین عن قاربها حین یدخل بیته و یخرج (5).

اللّه علیه و آله و سلّم، و بعثه اللّه عزّ و جلّ مؤمنا و حاسبه حسابا یسیرا (1). و کان یوم القیامه مع خیر البریّه مسافرا و مقیما (2). و انّه لا یقرأها منافق ابدا، و لا عبد فی قلبه شکّ فی اللّه عزّ و جلّ، و ما من عبد یقرأها بلیل إلاّ بعث اللّه ملائکه یحفظونه فی دینه و دنیاه، و یدعون له بالمغفره و الرحمه، فان قرأها نهارا اعطی علیها من الثواب مثل ما اضاء علیه النهار و اظلم علیه اللیل (3).

و القذف (1).

و انّ من تعوّذ بالقلاقل الأربع الکافرون و التوحید و المعوذتین لم یصب بولد و لا مال، و لا مرض، و لا افتقر (1).

و یجب السجود عند قراءه احدی آیات السجود الأربع الواجبه أو استماع واحده منها.

و یستحب عند قراءه کلّ آیه فیها سجده أو استماعها تأسّیا بسید الساجدین علیه السّلام، و یطلب فروع ذلک من مناهج المتّقین (2).

و یکره السفر بالقرآن إلی ارض العدو للنهی عنه مخافه ان یناله العدّو (3).

ص:68

من النفاق (1)، و ان ذکر الناس داء و ذکر اللّه دواء و شفاء (2)، و ورد انّه مکتوب فی التوراه التّی لم تغیّر انّ موسی علیه السّلام سأل ربّه فقال: یا ربّ! أ قریب انت منّی فأناجیک أم بعید فأنادیک؟ فأوحی اللّه عزّ و جلّ إلیه: یا موسی! انا جلیس من ذکرنی، فقال موسی علیه السّلام: فمن فی سترک یوم لا ستر إلاّ سترک؟ قال: الذیّن یذکروننی فأذکرهم و یتحابّون فیّ فأحبّهم، فأولئک الّذین إن أردت أن أصیب أهل الأرض بسوء ذکرتهم فدفعت عنهم بهم (3).

و ینبغی الاجتماع لأجل ذکر اللّه سبحانه، لما ورد عنهم علیهم السّلام من انّه ما جلس قوم یذکرون اللّه تعالی إلاّ اعتزل الشیطان عنهم و الدنیا، فیقول الشیطان للدنیا: إلاّ ترین ما یصنعون؟ فتقول الدنیا: دعهم فلو قد تفرّقوا أخذت باعناقهم (4)، و انه ما جلس قوم یذکرون اللّه عزّ و جلّ إلاّ ناداهم ملک من السماء: قوموا فقد بدّلت سیئاتکم حسنات و غفرت لکم جمیعا، و ما قعد عدّه من أهل الأرض یذکرون اللّه عزّ و جلّ إلاّ قعد معهم عدّه من الملائکه (5)، و لا یختص استحباب الذکر بحال دون حال، و لذا ورد الأمر به حتی فی حال الجماع و الخلاء (6)، و قد سأل موسی بن عمران علیه السّلام ربّه فقال: إلهی انّه یأتی علیّ مجالس أعزکّ و أجلکّ ان أذکرک فیها. فقال: یا موسی! انّ ذکری حسن

ص:70

علی کل حال (1). و ورد انّه لا یزال المؤمن فی صلاه ما ذکر اللّه عزّ و جلّ قائما کان، أو جالسا، أو مضطجعا (2).

بل یکره ترک الذکّر للنهی عنه، و قد اوحی اللّه إلی موسی علیه السّلام: لا تفرح بکثره المال، و لا تدع ذکری علی کلّ حال، فانّ کثره المال تنسی الذنوب، و انّ ترک ذکری یقسی القلوب (3).

و ورد انّ ابعد النّاس من اللّه القاسی القلب. (4)

و ورد انّه لا یمّر علی المؤمن ساعه لا یذکر اللّه فیها إلاّ کانت علیه حسره (5)، و انّ أهل الجنّه لا یتحسّرون علی شیء فاتهم من الدنیا کتحسّرهم علی ساعه مرّت من غیر ذکر اللّه (6).

و ورد عن النبّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أنّ اکسل الناس عبد صحیح فارغ لا یذکر اللّه بشفه و لا بلسان (7). و ورد عنهم علیهم السّلام: انّ فی الجنه قیعانا فاذا اخذا الذاکر فی الذکر اخذت الملائکه فی غرس الاشجار فربّما وقف بعض الملائکه فیقال له: لم وقفت؟ فیقول: انّ صاحبی قد فتر، یعنی عن الذکر (8). و انه ما من مجلس یجتمع فیه ابرار و فجّار فیقومون علی غیر ذکر اللّه

ص:71

عزّ و جلّ إلاّ کانت علیهم حسره یوم القیامه (1). و انّه ما من قوم اجتمعوا فی مجلس فلم یذکروا اسم اللّه عزّ و جلّ و لم یصلّوا علی نبیّهم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلاّ کان ذلک المجلس حسره و وبالا علیهم (2). و انّ الملائکه یمرّون علی حلق الذکر فیقومون علی رؤوسهم و یبکون لبکائهم، و یؤمنّون علی دعائهم، فإذا صعدوا إلی السماء یقول اللّه: یا ملائکتی! این کنتم؟ و هو اعلم، فیقولون یا ربّنا إنّا حضرنا مجلسا من مجالس الذکر فرأینا اقواما یسبّحونک و یمجّدونک و یقدّسونک، یخافون نارک، فیقول اللّه سبحانه: یا ملائکتی ازودها عنهم، و أشهدکم أنّی قد غفرت لهم، و امنتهم ممّا یخافون، فیقولون: ربّنا انّ فیهم فلانا و انّه لم یذکرک، فیقول اللّه سبحانه: قد غفرت له بمجالسته لهم، فانّ الذاکرین من لا یشقی جلیسهم (3)، و انّه قال لقمان لابنه: یا بنّی! اختر المجالس علی عینیک، فان رأیت قوما یذکرون اللّه عزّ و جلّ فاجلس معهم فانک ان تک عالما یزیدوک علما و ان کنت جاهلا علمّوک (4).

و ینبغی الاکثار من ذکر اللّه تعالی باللّیل و النهار، لما ورد عنهم علیهم السّلام من انّ: من أکثر ذکر اللّه احبّه اللّه و اظلّه فی جنّته. و من ذکر اللّه کثیرا کتبت له براءتان: براءه من النّار و براءه من النفاق (5)، و انّه ما من شیء إلاّ و له حدّ ینتهی إلیه إلاّ الذکر فإنّه لیس له حدّ ینتهی إلیه، و قد قال اللّه سبحانه:

یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اُذْکُرُوا اَللّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلاً (6)و لم

ص:72

یجعل له حّدا ینتهی إلیه، و قد جعل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله خیر أهل المسجد أکثرهم للّه عزّ و جلّ ذکرا، و جعل ذکر اللّه کثیرا خیر الأعمال، و ارفعها فی الدرجات، و ازکاها عند الملیک، و خیرا من الدینار و الدرهم، و خیرا ممّا طلعت علیه الشمس (1). و جعل الصادق علیه السّلام اکرم الخلق علی اللّه أکثرهم ذکرا للّه و اعملهم بطاعته (2)، و انّ من أکثر ذکر اللّه احبّه اللّه، و من لم یذکر اللّه ابغضه (3). و ورد عنهم علیهم السّلام الأمر باکثار ذکر اللّه عزّ و جلّ ما استطیع فی کلّ ساعه من ساعات اللیل و النهار، لأنّ اللّه تعالی امر بکثره الذکر، و ان اللّه ذاکر لمن ذکره من المؤمنین، و لم یذکره احد من عباده المؤمنین إلاّ ذکره بخیر (4). و ورد فی حّد کثره الذکر انّه اذا ذکر العبد ربّه فی الیوم مائه مرّه کان ذلک کثیرا (5). و یظهر من جمله من الأخبار انّ المراد باکثار الذکر المتأکّد علیه هو الذکر القلبی، فعن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم انّ: من اشدّ ما فرض اللّه علی خلقه ذکر اللّه کثیرا [کثیرا]، ثم قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: اما لا اعنی «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله إلاّ اللّه و اللّه اکبر» و ان کان منه، و لکن ذکر اللّه عند ما احلّ و حرّم، فان کان طاعه عمل بها، و ان کان معصیه ترکها (6).

و ورد عنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم انّ: من اطاع اللّه فقد ذکر اللّه و ان

ص:73

قلّت صلاته و صیامه و تلاوته القرآن، و من عصی اللّه فقد نسی اللّه و ان کثرت صلاته و صیامه و تلاوته القرآن (1)، و قد ذکرنا بعض ما یتعلّق بالذکر القلبی فی الفصل الثالث من مراه الرشاد، فراجع.

ثم انّه لا فرق فی استحباب اکثار الذکر بین الخلاء و الملأ، و السّر و العلن، فقد ورد عنهم علیهم السّلام: انّ شیعتنا الذین اذا خلوا ذکروا اللّه کثیرا (2)، و انه قال اللّه سبحانه لعیسی علیه السّلام: یا عیسی! ألن لی قلبک، و أکثر ذکری فی الخلوات، و اعلم انّ سروری ان تبصبص إلّی (3). و انّه قال اللّه عزّ و جلّ: یا بن آدم! اذکرنی فی ملأ اذکرک فی ملأ خیر من ملأ [الآدمیین]، و من ذکّرنی فی ملأ من الناس ذکرته فی ملأ من الملائکه (4). و ورد انّ اللّه لمّا انزل فی بعض کتبه المنزله: انا عند ظنّ عبدی، فلیظّن بی ما شاء، و انا مع عبدی اذا ذکرنی، فمن ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی، و من ذکرنی فی ملأ ذکرته فی ملأ خیر منه، و من تقّرب إلّی شبرا تقرّبت إلیه ذراعا، و من تقرب إلیّ ذراعا تقرّبت إلیه باعا، و من اتانی مشیا اتیته هروله، و من أتانی بقرب الأرض خطیئه اتیته بمثلها مغفره ما لم یشرک بی شیئا (5).

نعم الذکر فی السّر أفضل لأنّه ابعد من الریاء، و قال اللّه عزّ و جلّ: وَ اُذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خِیفَهً (6)، فلا یعلم ثواب ذلک الذکر فی نفس

ص:74

الرجل غیر اللّه لعظمته (1)، و انّه قال سبحانه: من ذکرنی سّرا ذکرته علانیه (2)، و انّ من ذکر اللّه عزّ و جلّ فی السّر فقد ذکر اللّه کثیرا. و انّ المنافقین کانوا یذکرون اللّه علانیه و لا یذکرونه فی السّر 3، فقال اللّه عزّ و جلّ: یُراؤُنَ اَلنّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اَللّهَ إِلاّ قَلِیلاً (3).

نعم یتأکّد حسن الذکر فی العلن عند الغافلین، لما ورد عنهم علیهم السّلام من انّ الذاکر للّه عزّ و جلّ فی الغافلین کالمقاتل فی الفّارین و المقاتل فی الفارین له الجنّه (4)، و انّ من ذکر اللّه فی السوق مخلصا عند غفله النّاس و شغلهم بما هم فیه کتب اللّه له ألف حسنه و غفر اللّه له یوم القیامه مغفره لم تخطر علی قلب بشر (5).

و ینبغی الخشوع فی الذکر لامره سبحانه موسی علیه السّلام بذلک بقوله: و کن عند ذکری خاشعا (6). و لا یتأکد المبالغه فی رفع الصوت بالذکر لما ورد من انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان فی غزاه فاشرفوا علی واد فجعل الناس یهللون و یکبّرون و یرفعون اصواتهم فقال: ایّها الناس! اربعوا علی انفسکم اما إنّکم لا تدعون اصّم و لا غائبا، و إنّما تدعون سمیعا قریبا معکم (7).

فمنها: المنزل، لما ورد من انّ البیت الذّی یقرأ فیه القرآن و یذکر اللّه فیه تکثر برکته، و تحضره الملائکه، و تهجره الشیاطین، و یضیء لأهل السماء کما یضیء الکوکب الدرّی لأهل الأرض، و البیت الذی لا یقرأ فیه القرآن و لا یذکر اللّه فیه تقلّ برکته، و تهجره الملائکه، و تحضره الشیاطین (1).

و منها: ما ذکر من محلّ غفله الناس عن الذکر من سوق و نحوه (2).

و منها: السوق، فعن أمیر المؤمنین علیه السّلام انّه قال: اکثروا ذکر اللّه اذا دخلتم الاسواق و عند اشتغال الناس، فإنّه کفّاره للذنوب، و زیاده فی الحسنات، و لا تکتبون فی الغافلین (3).

و منها: عند غفله القلب و سهوه بحیث لا یذکر به خیر و لا شر، و لا یدری این هو، لورود الامر بذکر اللّه عزّ و جلّ حینئذ (4).

و منها: عند الوسوسه و حدیث النفس، لما ورد من انّ رجلا اتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقال: یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم! إنّی نافقت، فقال: و اللّه ما نافقت، و لو نافقت ما اتیتنی، فعلمنی ما الذی رابک؟ اظنّ العدّو الحاضر اتاک، فقال لک! من خلقک؟ فقلت: اللّه خلقنی، فقال: من خلق اللّه؟ فقال: أی و الذی بعثک بالحقّ لکان کذا، فقال: انّ الشیطان اتاکم من قبل الأعمال فلم یقو علیکم فاتاکم من هذا الوجه لکی یستزّلکم، فإذا کان کذلک فلیذکر احدکم اللّه وحده (5).

ص:76

و ورد الأمر بالتهلیل لازاله وسوسه الشیطان (1).

و ورد غیر ذلک، فقد ورد عنهم علیهم السّلام انه شکا قوم إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لما یعرض لهم لأن تهوی بهم الریح أو یقطّعوا احبّ إلیهم من ان یتکلمّوا به. . إلی ان قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: و الذی نفسی بیده انّ ذلک لصریح الإیمان، فإذا وجدتموه فقولو: «آمنّا باللّه و رسوله و لا حول و لا قّوه إلاّ باللّه» (2).

و منها: عند سلوک الوادی، لما ورد عن النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من انّه: ما من عبد سلک وادیا فیبسط کفّه فیذکر اللّه و یدعو إلاّ ملأ اللّه ذلک الوادی حسنات (3).

و منها: عند خوف الصاعقه، لما ورد عنهم علیهم السّلام من انّ الصاعقه لا تصیب ذاکرا للّه عزّ و جلّ (4)، و انّ المؤمن یموت بکل میته یموت غرقا و یموت بالهدم و یموت بالصاعقه، و لا تصیب ذاکرا للّه عزّ و جلّ (5).

و منها: عند حاجه إلی اللّه عزّ و جلّ، لما ورد عنهم علیهم السّلام من ان اللّه عزّ و جلّ یقول: من شغل بذکری عن مسألتی اعطیته أفضل ما أعطی من یسألنی (6)، و ورد انّ العبد لتکون له الحاجه إلی اللّه عزّ و جلّ فیبدأ بالثناء علی اللّه و الصلاّه علی محمّد و آله حتی ینسی حاجته فیقضیها اللّه له من غیر ان یسأله

ص:77

ایاهّا (1). و من هنا أفتی بعضهم بافضلّیه الذکر من الدعاء، و یدلّ علیه ایضا قول الصادق علیه السّلام: انّ اللّه یقول: من شغل بذکری عن مسألتی اعطیته أفضل ما اعطی من سألنی (2).

و منها: عند الصباح و المساء و بعد الصبح و العصر، لما ورد من قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ارتعوا فی ریاض الجنه، فقیل له صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: و ما ریاض الجنّه؟ فقال: الذکّر غدّوا و رواحا، فاذکروا (3).

و ورد انّ ذکر اللّه بالغدوّ و الآصال خیر من حطم السیوف فی سبیل اللّه (4).

خیر و أبقی للمؤمنین (1).

و ورد انّ کلّ امر من وضوء أو أکل أو شرب أو غیر ذلک لم یسّم علیه کان للشیطان فیه شرک (2)، و انّ الشیعی لا یترک البسمله عند أفتتاح أمر من أموره إلاّ و یمتحنه اللّه بمکروه لینبّهه علی شکر اللّه و الثناء علیه، و یمحو و صمه تقصیره عند ترکه البسمله (3).

و ورد انّ اسم اللّه فاتق للرتوق، و خائط للخروق، و مسّهل للوعود، و جنّه من الشرور، و حصن من محن الدهور، و شفاء لما فی الصدور، و امان یوم النشور (4).

و أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بغلق ابواب المعصیه بالاستعاذه، و فتح ابواب الطاعه بالتسمیه (5).

«الحمد للّه ربّ العالمین کثیرا علی کل حال» (1). و انّ من قال: «الحمد للّه کما هو أهله» شغل کتّاب السماء لأنّهم یقولون: اللّهم انّا لا نعلم الغیب (2)، فیقال: اکتبوها کما قالها عبدی و علّی ثوابها (3).

و یستحب الاکثار من الحمد للّه عند تظاهر النعم، للأمر بذلک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (4)، و لما ورد عنهم علیهم السّلام من انّه: ما انعم اللّه علی عبد بنعمه بالغه ما بلغت فحمد اللّه علیها إلاّ کان حمده للّه أفضل من تلک النعمه و أعظم و اوزن (5)، و ان الحمد للّه ارجح فی میزانه من سبع سموات و سبع أرضین (6)، و ان أوّل من یدعی إلی الجنّه یوم القیامه الذین یحمدون اللّه فی السرّاء و الضراء (7). و ان شکر کلّ نعمه-و ان عظمت-ان تحمد اللّه عزّ و جلّ (8). و انه ما أنعم اللّه علی عبد نعمه فعرفها بقلبه و جهر بحمد اللّه علیها ففرغ منها حتی یؤمر له بالمزید (9).

ص:80

و یستحّب حمد اللّه عند النظر فی المرآه (1). کما مرّ فی المقام الثانی من الفصل السابع.

و یتأکد استحباب الاستغفار بالاسحار، و فی الوتر، کما مرّ فی آخر الفصل السابق و فی الفصل السادس، و یستحب الاستغفار للأبوین إلاّ اذا کانا کافرین (1).

لا إله إلاّ اللّه وحشه فی قبورهم (1). و انّ اللّه سبحانه قال لموسی علیه السّلام: لو انّ السموات السبع و عامریهن عندی و الأرضین السبع فی کفّه و لا إله إلاّ اللّه فی کفّه مالت بهّن لا إله إلاّ اللّه (2). و انّه لیس شیء إلاّ و له شیء یعدله و لا إله إلاّ اللّه لا یعدلها شیء (3). و انّه ما من عبد مسلم یقول: لا إله إلاّ اللّه إلاّ صعدت تخرق کلّ سقف، لا تمّر بشیء من سیئّاته إلاّ طلبتها حتی تنتهی إلی مثلها من الحسنات فتقف (4)، و انّ من قال: لا اله إلاّ اللّه-من غیر تعجّب-خلق اللّه منها طائرا یرفرف علی رأس صاحبها إلی ان تقوم الساعه، و تذکّر لقائلها (5)، و انّ للّه عزّ و جلّ عمودا من یاقوته حمراء رأسه تحت العرش و اسفله علی ظهر الحوت فی الأرض السابعه السفلی، فإذا قال العبد: لا إله إلاّ اللّه اهتّز العرش، فیقول اللّه تعالی له: اسکن یا عرشی فیقول: کیف اسکن و أنت لم تغفر لقائلها؟ ! فیقول تبارک و تعالی: اشهدوا سکانّ سماواتی أنّی قد غفرت لقائلها (6).

و یستحب قول «لا اله إلاّ اللّه وحده وحده وحده» (7)، و قول: «لا اله إلاّ اللّه وحده مخلصا» (8).

ص:83

و یستحب رفع الصوت بالتهلیل، فإنه ما من مسلم یقول: لا اله الا اللّه یرفع بها صوته فیفرغ حتّی تناثر ذنوبه تحت قدمیه کما یتناثر ورق الشجر تحتها (1).

و یستحب قول: «لا اله إلاّ اللّه» عند الوسوسه و حدیث النفس (2).

و انّه اذا قالّ العبد: «سبحان اللّه» سبّح معه ما دون العرش فیعطی قائلها عشر أمثالها، و اذا قال: «الحمد للّه» انعم اللّه علیه بنعم الدّنیا موصوله بنعم الآخره، و هی الکلمه التّی یقولها أهل الجنّه إذا دخلوها و ینقطع الکلام الذی یقولونه فی الدنیا ما خلا الحمد للّه، و ذلک من قوله تعالی: دَعْواهُمْ فِیها سُبْحانَکَ اَللّهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ (1). و اما قوله: «لا اله إلاّ اللّه» فالجنّه جزاؤه، و ذلک قول اللّه تعالی: هَلْ جَزاءُ اَلْإِحْسانِ إِلاَّ اَلْإِحْسانُ (2). یقول هل جزاء «لا اله إلاّ اللّه» إلاّ الجنّه (3). و ورد ان التسبیحات الأربع هی الکلمات اللاّتی أختارهن اللّه لابراهیم علیه السّلام حیث بنی البیت (4)، و ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال لرجل: اذا أصبحت و امسیت فقّل «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلاّ اللّه و اللّه أکبر» ، فإنّ لک ان قلته بکلّ تسبیحه عشر شجرات فی الجنّه من انواع الفاکهه، و هنّ الباقیات الصالحات (5)، و انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمر بالاکثار من التسبیحات الأربع لأنهّن یأتین یوم القیامه و لهّن مقدّمات و مؤخرّات و معقّبات، و هن الباقیات الصالحات (6). و انّها جنّه من النّار (7). و انّ اللّه یغرس بکل منها

ص:85

شجره فی الجنّه (1). و ان من نطق بالتسبیحات الأربع خلق اللّه منها أربعه أطیار تسبّحه و تقدّسه و تهلّله إلی یوم القیامه (2). و عن الرسول الأکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم انّه قال: لما أسری بی إلی السماء أدخلت الجنّه فرأیت فیها قیعانا، و رایت فیها ملائکه یبنون لبنه من ذهب و لبنه من فضّه و ربّما امسکوا، فقلت لهم: ما لکم قد امسکتم؟ قالوا: حتی تجیئنا النفقه، فقلت: و ما نفقتکم؟ فقالوا: قول المؤمن: «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا إله إلاّ اللّه و اللّه أکبر» ، فإذا قال بنینا و إذا امسک امسکنا (3).

و یستحبّ ورد کل من التسبیحات الأربع فی کلّ یوم مائه مرّه، لما ورد: من سبّح اللّه مائه مرّه کلّ یوم کان أفضل ممّن ساق مائه بدنه إلی بیت اللّه الحرام، و من حمد اللّه مائه تحمیده کان أفضل ممّن أعتق مائه رقبه، و من کبّر اللّه مائه تکبیره کان أفضل ممّن حمل علی مائه فرس فی سبیل اللّه بسرجها و لجمها، و من هلّل اللّه مائه تهلیله کان أفضل الناس عملا یوم القیامه، إلاّ من قال أفضل من هذا (4)، و قریب منه فی خبر آخر (5).

و من قالها کاذبا عصمت ماله و دمه، و کان مصیره إلی النار (1). و ان من قال: «اشهد أن لا اله إلاّ اللّه وحده لا شریک له، و أشهد انّ محمدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عبده و رسوله» کتب اللّه له ألف حسنه (2)، و انّ من شهد ان لا إله إلاّ اللّه و لم یشهد انّ محمدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسول اللّه کتب اللّه له عشر حسنات، فإن شهد انّ محمّدا رسول اللّه کتب اللّه له (3)ألف حسنه (4)، و فی الحدیث القدسی: انّ اللّه نادی یا امّه محمّد! من لقینی منکم یشهد ان لا اله إلاّ انا وحدی، و انّ محمدا عبدی و رسولی ادخلته الجنه برحمتی (5).

ینفی عنه الفقر (1). و انّه اذا قاله العبد فقد فوّض امره إلی اللّه، و حقّ علی اللّه ان یکفیه (2). و ان حمله العرش لمّا ذهبوا ینهضون بالعرش لم یستقلوه، فالهمهم اللّه هذا القول فنهضوا به (3). و انّ آدم شکا إلی اللّه من حدیث النفس و الحزن فامره جبرئیل علیه السّلام بامر اللّه الجلیل بالحوقله، فحوقل فذهب عنه الوسوسه و الحزن (4). و ان من قال: «لا حول و لا قوّه إلاّ باللّه العلّی العظیم» رفع اللّه عزّ و جلّ بها عنه تسعین نوعا من بلاء الدنیا ایسرها الخنق (5). و فی نسخه: تسعه و تسعین، و ان من قال سبعین مرّه: «ما شاء اللّه لا حول و لا قوّه إلاّ باللّه» صرف اللّه عنه سبعین نوعا من انواع البلاء. و من قال کلّ یوم مائه مرّه: «لا حول و لا قوّه إلاّ باللّه» دفع اللّه بها عنه سبعین نوعا من البلاء ایسرها الهمّ (6).

محمّدا عبدک و رسولک، و ان. . فلان بن فلان (1)، امامی و ولیّی، و انّ اباه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و علّیا و الحسن و الحسین. . و فلانا و فلانا حتی ینتهی إلیه [یعنی الی امام عصره عجلّ اللّه تعالی فرجه]أئمّتی و اولیائی علی ذلک أحیا و علیه اموت، و علیه أبعث یوم القیامه، و ابرأ من. .» فلان و فلان و فلان، فإن مات فی لیلته دخل الجنّه (2).

و إن من سبّح اللّه فی کلّ یوم ثلاثین مرّه دفع اللّه عنه سبعین نوعا من البلاء ادناها الفقر (3).

و انّه ما من عبد یقول کل یوم سبع مراّت: «أسأل اللّه الجنّه و اعوذ باللّه من النار» إلاّ قالت النّار: یا ربّ اعذه منّی (4).

[و ان من قال فی کلّ یوم ثلاثین مرّه: «لا اله إلاّ اللّه الملک الحقّ المبین» استقبل الغنی، و استدبر الفقر، و قرع باب الجنّه] (5).

و ان من قال: مائه مرّه: «لا اله إلاّ اللّه الملک الحق المبین» اعاذه اللّه. العزیز الجبار من الفقر، و آنس وحشه قبره، و استجلب الغناء، و استقرع باب الجنّه (6)، و من قال: «لا اله إلاّ اللّه» مائه مرّه کان أفضل الناس ذلک الیوم

ص:90

عملا إلاّ من زاد (1)، و من قال: «سبحان اللّه» مائه مرّه کان ممّن ذکر اللّه کثیرا (2). و من قال فی کلّ یوم سبع مرّات «الحمد للّه علی کلّ نعمه کانت أو هی کائنه» فقد أدّی شکر ما مضی و شکر ما بقی (3). و من قال: «لا اله إلاّ اللّه وحده لا شریک له له الملک و له الحمد یحیّ و یمیت بیده الخیر و هو علی کلّ شیء قدیر» مائه مرّه فی کلّ یوم فهو یومئذ أفضل الناس عملا إلاّ من قال مثل قوله أو زاد قول: «سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله إلاّ اللّه و اللّه أکبر و لا حول و لا قوّه إلاّ باللّه العلّی العظیم» (4).

و من قال کلّ یوم اربعمائه مرّه مدّه شهرین متتابعین: «استغفر اللّه الذی لا اله إلاّ هو الحی القیّوم [الرحمن الرحیم]بدیع السموات و الأرض من جمیع ظلمی و جرمی (5)، و اسرافی علی نفسی و اتوب إلیه» رزق کنزا من علم، أو کنزا من مال (6). . إلی غیر ذلک من الأذکار.

و منها: ما ورد التنصیص علی رجحان الذکر به فی کلّ صباح و مساء.

فقد ورد انّ من قال حین یمسی ثلاث مرّات «سبحان اللّه حین تمسون و حین تصبحون و له الحمد فی السموات و الأرض و عشّیا و حین تظهرون» لم یفته خیر یکون فی تلک اللیله، و صرف عنه جمیع شرّها (7)، و من قال مثل ذلک حین

ص:91

یصبح لم یفته خیر یکون فی ذلک الیوم و صرف عنه جمیع شره (1)، و انّ من کبّر اللّه مائه تکبیره قبل طلوع الشمس و قبل غروبها کتب اللّه له من الأجر کاجر من أعتق مائه رقبه (2)، و انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان فی کلّ یوم اذا أصبح و طلعت الشمس یقول: «الحمد للّه رب العالمین کثیرا طیّبا علی کل حال» یقولها ثلاثمائه و ستین مرّه شکرا (3). و انّ من قال اذا أصبح عشرا و اذا امسی عشرا «اللهّم إنّی أشهدک انّه ما اصبح و امسی بی من نعمه أو عافیه فی دین أو دنیا فمنک وحدک لا شریک لک، لک الحمد، و لک الشکر بها علیّ یا ربّ حتی ترضی و بعد الرضی» سمّی بذلک عبدا شکورا (4). و کان قد ادّی شکر ما انعم علیه فی ذلک الیوم، و فی تلک اللیله، و انّ من قال اذا اصبح «اصبحت و ربّی محمودا، اصبحت لا اشرک باللّه شیئا، و لا ادعو مع اللّه الها آخر، و لا أتخّذ من دونه ولیّا» و اذا أمسی قال مثل ذلک مبدلا «اصبحت» «بامسیت» سمّی عبدا شکورا (5).

و انّه فریضه علی کلّ مسلم ان یقول عشر مرّات قبل طلوع الشمس، و عشر مرّات قبل غروبها «لا إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له، له الملک، و له الحمد، یحی و یمیت و هو حیّ لا یموت بیده الخیر و هو علی کلّ شیء قدیر» قال الراوی: فقلت مثل ذلک و زدت و یمیت و یحیی بعد یحی و یمیت فقال: یا

ص:92

هذا، لا شکّ فی انّ اللّه یحیی و یمیت و یمیت و یحیی، و لکن قلّ کما أقول (1).

و ورد فی خبر آخر قول عشر مرّات حین تطلع الشمس، و عشر مرات حین تغرب «لا إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت، و یمیت و یحیی و هو علی کل شیء قدیر» فزاد الراوی-بیده الخیر-فقال علیه السّلام: انّ بیده الخیر و لکن قل کما أقول لک (2).

و ورد انّ أمیر المؤمنین علیه السّلام کان یقول اذا أصبح «سبحان اللّه الملک القدوس» ثلاثا «اللهّم أنی اعوذ بک من زوال نعمتک، و من تحویل عافیتک، و من فجأه نقمتک، و من درک الشقاء، و من شرّ ما سبق فی اللیل، اللّهم إنّی اسألک بعزه ملکک، و شدّه قوتّک، و بعظیم سلطانک، و بقدرتک علی خلقک» قال علیه السّلام: ثم سل حاجتک (1).

و ورد الأمر بإن یقال بعد الصبح «الحمد لرّب الصباح، الحمد لفالق الإصباح» ثلاث مرّات «اللّهم أفتح لی باب الأمر الّذی فیه الیسر و العافیه، اللّهم هیّیء لی سبیله و بصرّنی مخرجه، اللّهم ان کنت قضیت لأحد من خلقک مقدره علّی بالشّر فخذه من بین یدیه، و من خلفه، و عن یمینه، و عن شماله، و من تحت قدمیه، و من فوق رأسه، و أکفنیه بما شئت، و من حیث شئت، و کیف شئت» (2).

و ورد الأمر بأن یقال عند الصباح و المساء «الحمد لرّب الصباح الحمد لفالق الإصباح» مرتین «الحمد للّه الذی أذهب (3)باللیل بقدرته و جاء بالنهار برحمته و نحن فی عافیه» ثم یقرأ آیه الکرسی و عشر آیات من الصافّات و «سبحان ربک ربّ العزّه عمّا یصفون، و سلام علی المرسلین و الحمد للّه ربّ العالمین فسبحان اللّه حین تمسون و حین تصبحون و له الحمد فی السموات و الأرض و عشّیا و حین تظهرون، یخرج الحیّ من المیت و یخرج المیت من الحیّ، و یحیی الارض بعد موتها و کذلک تخرجون، سبوح قدّوس ربّ الملائکه و الروح، سبقت رحمتک غضبک لا اله إلاّ أنت سبحانک انّی عملت سوء و ظلمت نفسی فاغفر لی و أرحمنی

ص:94

و تب علّی إنک أنت التواّب الرحیم» (1). و ورد انّ من قال حین یطلع الفجر: «لا إله إلاّ أنت وحده لا شریک له، له الملک، و له الحمد، یحیی و یمیت، و هو حّی لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شیء قدیر» عشر مرّات، و صلّی علی محمّد و آله عشر مرّات، و سبّح خمسا و ثلاثین مرّه، و هلّل خمسا و ثلاثین مرّه، و حمد اللّه خمسا و ثلاثین مرّه، لم یکتب فی ذلک الصباح من الغافلین، و إذا قال فی المساء کذلک لم یکتب فی تلک اللیله من الغافلین (2).

ص:95

یفتح لک (1). و ان الدعاء کهف الإجابه کما انّ السحاب کهف المطر (2). و وردت الأوامر الأکیده بإکثار الدعاء لأنه مفتاح کلّ رحمه، و نجاح کل حاجه، و لا ینال ما عند اللّه إلاّ به (3)، و انّ اللّه یحب من عباده المؤمنین ان یدعوه و وعدهم الإجابه، و انّه سبحانه مصیّر (4)دعاء المؤمنین یوم القیامه لهم عملا یزیدهم فی الجنّه (5)، و إنّ الدعاء یرّد القضاء بعد ما أبرم إبراما (6)، و انّه ما من مسلم دعا اللّه سبحانه دعوه لیس فیها قطیعه رحم و لا إثم إلاّ أعطاه اللّه أحدی خصال ثلاث: امّا ان یعجّعل دعوته، و امّا ان یدخّر له، و امّا ان یدفع عنه من السوء مثلها (7).

و یحرم ترک الدعاء استکبارا عنه، لما ورد من تفسیر العباده فی قوله سبحانه: إِنَّ اَلَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ (8)بالدعاء (9). و ورد انّه ما من أحد ابغض إلی اللّه عزّ و جلّ ممّن یستکبر عن عبادته، و لا یسأل ما عنده (10). و ان من لم یسأل اللّه تعالی من فضله أفتقر (11). و انه یدخل الجنّه رجلان کانا یعملان عملا واحدا فیری أحدهما صاحبه فوقه، فیقول: یا رب! بما أعطیته و کان عملنا واحدا؟ ! فیقول اللّه تعالی: سألنی و لم تسألنی.

ص:97

و یکره ترک طلب الحاجه الصغیره استصغارا لها، للنهی عن ترک ذلک، معلّلا بإنّ صاحب الصغار هو صاحب الکبار (1). و قال علیه السّلام: لیس شیء أحّب إلی اللّه عزّ و جلّ من ان یسأل، فلا یستحی أحدکم ان یسأل اللّه من فضله و لو شسع نعل (2). و قد قال اللّه سبحانه لموسی علیه السّلام: سلنی کلّما تحتاج حتی علف شاتک، و ملح عجینک (3).

و ینبغی بثّ الحوائج و تسمیتها فردا فردا عند الدعاء، لما ورد من انّ اللّه یحب ان یبث إلیه الحوائج، فإن دعوت فسمّ حاجتک (4).

و یکره ترک الدّعاء اتکّالا علی القضاء و القدر، فإنّ عند اللّه منزله لا تنال إلاّ بمسألته، و الذی قضی و قدّر هو الذّی أمر بالدعاء و وعد الإجابه، و حذّر علی الترک.

و قد ورد ان الدعاء یرّد البلاء و قد قدّر و قضی، و لم یبق إلاّ أمضاؤه، فإذا دعا اللّه عزّ و جلّ و سأل صرف البلاء صرفه (5)، و انّ الدعاء و البلاء لیترافعان إلی یوم القیامه، ان الدعاء لیّرد البلاء و ینقض القضاء، و قد نزل من السماء و ابرم ابراما (6).

و یستحب التقّدم بالدعاء فی الرخاء قبل نزول البلاء، و یکره تأخیره، لما ورد من انّ من تقدم فی الدعاء استجیب له اذا نزل به البلاء، و قیل صوت معروف و لم یحجب من السماء، و من لم یتقدم فی الدعاء لم یستجب له اذا نزل به

ص:98

البلاء. و قالت الملائکه: انّ ذا الصوت لا نعرفه (1)، و انّ الدعاء فی الرخاء یستخرج الحوائج فی البلاء (2). و ان من تخوف بلاء یصیبه فتقدم فیه بالدعاء لم یره اللّه ذلک البلاء ابدا (3). و انّ ما من أحد أبتلی و ان عظمت بلواه باحّق بالدعاء من المعافی الذّی لا یأمن البلاء (4). و لذا قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: تعرّف إلی اللّه فی الرخاء یعرفک فی الشّده (5)، و ورد انّ الدعاء بعد ما ینزل البلاء لا ینتفع به (6)، و المراد به عدم الانتفاع به مثل الانتفاع به قبل نزوله، فإنه قبل نزوله یمنع من نزوله، و اما بعده فلا یزیل ما قد وقع، و انّما ینفع فی قطع استمراره فیما یستقبل، فلیس المراد بعدم الانتفاع به عدم فائده له فی رفعه بوجه، و سقوط استحباب الدعاء بعد نزول البلاء، کما یوضح ما قلناه. و ورد الأمر بالدعاء فی خصوص أوقات و احوال:

منها: عند نزول البلاء و الکرب و بعده.

و ورد انّه ما من بلاء ینزل علی عبد مؤمن فیلهمه اللّه عزّ و جلّ الدعاء إلاّ کان کشف ذلک البلاء وشیکا، و ما من بلاء ینزل علی مؤمن فیمسک عن الدعاء إلاّ کان ذلک البلاء طویلا، فإذا نزل البلاء فعلیکم بالدعاء و التضرّع إلی اللّه عزّ و جلّ (7). و قال الصادق علیه السّلام لجماعه-منهم هشام بن سالم-: هل تعرفون طول البلاء من قصره؟ قالوا: لا، قال: اذا ألهم أحدکم الدعاء عند

ص:99

البلاء فاعلموا انّ البلاء قصیر (1).

تلک الأشیاء (1).

و منها: عند نزول الغیث، لعدّه علیه السّلام ذلک ثالث الأربعه المذکوره.

و منها: عند اول قطره من دم القتیل المؤمن، لعدّه علیه السّلام ذلک رابع الأمور المذکوره (2).

و منها: عند الأذان، للامر باغتنام الدعاء عند خمسه مواطن هذا أحدها (3).

و منها: عند قراءه القرآن، لعدّه علیه السّلام ذلک من جمله المواطن الخمسه.

و منها: عند التقاء الصفّین للشهاده و الزحف، لجعله علیه السّلام ذلک من جمله الخمسه مواطن.

و منها: عند المظلومیّه، عدّه علیه السلام من الخمسه، و علّل بإنّه لیس لدعوه المظلوم حجاب دون العرش (4).

و منها: عند ظهور آیه معجزه للّه سبحانه فی خلقه، لما ورد من انّه لا یحجب حینئذ الدعاء عن اللّه عزّ و جلّ (5).

و منها: عند رقه القلب و حصول الاخلاص و الخوف من اللّه، لما ورد من انّه إذا رّق أحدکم فلیدع فإنّ القلب لا یرّق حتّی یخلص (6). و بالاخلاص

ص:101

یکون الخلاص، فإذا أشتد الفزع فالی اللّه المفزع 1.

و منها: عند ادماع العین و عروض البکاء، للامر بالدعاء حینئذ. و قال علیه السّلام: اذا اقشعرّ جلدک و دمعت عیناک [و وجل قلبک]فدونک دونک فقد قصد قصدک 2.

و منها: عقیب الصلوات، لورود الأمر الأکید بالدعاء حینئذ لأنّه مستجاب 3، و انّ من أدّی فریضه فله فی أثرها دعوه مستجابه 4. و انّ الدعاء بعد الفریضه أفضل من الصلاه تنفّلا 5، و انّ فضل الدعاء بعد الفریضه علی الدعاء بعد النافله کفضل الفریضه علی النافله 6.

و أما الأوقات التی یتأکد فیها استحباب الدعاء:

فمنها: ما قبل طلوع الشمس و غروبها و حینهما، لما ورد من أنّهما ساعه اجابه 7، و انّ ابلیس لعنه اللّه یبّث جنود اللیل من حین تغیب الشمس و تطلع، فأکثروا ذکر اللّه فی هاتین الساعتین و تعوّذوا باللّه من شرّ ابلیس و جنوده، و عوذّوا

ص:102

صغارکم فی هاتین الساعتّین، فإنّهما ساعتا غفله (1)، و ورد انّ الدعاء مع طلوع الشمس و غروبها واجب (2)، و ورد الأمر بان یدعی فی کلّ صباح و مساء ثلاث مرات بقول: «اللّهم أجعلنی فی درعک الحصینه التی تجعل فیها من ترید» (3)، و قد سمّاه الصادق علیه السّلام بالدعاء المخزون (4).

و منها: اللیل، لما ورد من انه کان فیما ناجی اللّه به موسی بن عمران علیه السّلام: یا بن عمران! کذب من زعم انه یحبّنی فإذا جنّه اللیل نام عنّی، أ لیس کل محّب یحّب خلوه حبیبه؟ ! ها انا ذا یا بن عمران مطلع علی قلوب أولیائی اذا جنّهم اللیل حولت ابصارهم فی قلوبهم، و مثلت عقوبتی بین أعینهم، یخاطبونی عن المشاهده و یکلّمونی عن الحضور. یا بن عمران! هبّ لی من قلبک الخشوع، و من بدنک الخضوع، و من عینیک الدموع، و أدعنی فی ظلم اللیالی فإنّک تجدنی قریبا مجیبا (5). و یتأکّد ذلک لیله الجمعه، لما ورد عن الباقر علیه السّلام من انّ اللّه تعالی ینادی کلّ لیله جمعه من فوق عرشه من أوّل اللیل إلی آخره: الاّ عبد مؤمن یدعونی لدینه و دنیاه قبل طلوع الفجر فاجیبه، الاّ عبد مؤمن یتوب إلیّ قبل طلوع الفجر فاتوب علیه، الاّ عبد مؤمن قد قتّرت علیه رزقه یسألنی الزیاده فی رزقه قبل طلوع الفجر فازیده و اوسّع علیه، الاّ عبد مؤمن سقیم یسألنی ان أشفیه قبل طلوع الشمس فاعافیه، الاّ عبد مؤمن

ص:103

محبوس مغموم یسألنی ان اطلقه من سجنه و أخلّی من سربه، الاّ عبد مؤمن مظلوم یسألنی ان آخذ بظلامته قبل طلوع السحر فانتصر له بظلامته. قال: فلا یزال ینادی بهذا حتی یطلع الفجر (1).

و منها: الثلث الأوّل من النصف الثانی من اللیل، لما ورد عن الصادق علیه السّلام من: انّ فی اللیل لساعه ما یوافقها عبد مسلم یصلّی و یدعو اللّه عزّ و جلّ فیها إلاّ استجاب له فی کلّ لیله، فسئل علیه السّلام عن تلک الساعه؟ فقال: اذا مضی نصف اللیل إلی الثلث الباقی، و فی خبر آخر: هی السدس الأوّل من أوّل النصف الباقی، و مقتضی الجمع بینهما کون السدس الأول من النصف الأخیر أرجح من السدس الثانی منه (2).

و منها: آخر اللیل، لما ورد عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من انّه: اذا کان آخر اللیل یقول اللّه عزّ و جلّ: هل من داع فأجیبه؟ و هل من سائل فأعطیه؟ هل من مستغفر فأغفر له؟ هل من تائب فأتوب علیه (3)؟

و منها: وقت السحر، لما ورد عنه علیه السّلام من انّ خیر وقت دعوتم اللّه فیه الاسحار (4).

ص:104

و منها: من طلوع الفجر إلی طلوع الشمس: سیّما الدعاء للرزق، لما ورد من الأمر بطلب الرزق حینئذ لأنه اسرع فی طلب الرزق من الضرب فی الأرض، و هی الساعه التّی تفتح فیها ابواب السماء، و تقضی فیها الحوائج العظام، و یقسم اللّه فیها الرزق بین عباده (1).

و منها: اوقات الصلوات، لما ورد من انّ ساعات اللیل اثنتا عشره ساعه، و ساعات النهار اثنتا عشره ساعه، و أفضل ساعات اللیل و النهار أوقات الصلوات (2).

و منها: وقت زوال الشمس، لما ورد من ان زین العابدین علیه السّلام کان اذا کانت له حاجه إلی اللّه طلبها عند زوال الشمس (3)، و ان ابواب السماء تفتح حینئذ، و ینظر اللّه إلی خلقه (4).

بقلبک ثم استیقن الاجابه (1).

و منها: حسن النیّه، و حسن الظنّ بالاجابه.

للامر بالدعاء موقنا للاجابه، و قال الصادق علیه السّلام: اذا دعوت فاقبل بقلبک و ظنّ ان حاجتک بالباب (2).

و منها: الیأس عمّا فی ایدی الناس و الانقطاع الی اللّه سبحانه.

و هو من عمد شرائط الاجابه علی ما قضت به التجربه القطعیّه، و هدی الیه الفهم السلیم. و وردت به الاخبار عن الأئمه الطاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین، فعن مولانا الصادق علیه السّلام انّه: اذا اراد احدکم ان لا یسأل ربّه شیئا الاّ اعطاه فلییأس من الناس کلّهم، و لا یکون له رجاء الاّ من عند اللّه، فاذا علم اللّه ذلک من قلبه لم یسأل اللّه شیئا الاّ أعطاه (3)، و ان اللّه اوحی الی عیسی علیه السّلام: ادعنی دعاء الحزین الغریق الذی لیس له مغیث (4).

و منها: اختیار السرّ مهما امکن.

لما ورد من انّ دعوه المؤمن سرّا دعوه واحده تعدل سبعین دعوه علانیه (5)، و ان دعوه تخفیها افضل عند اللّه من سبعین دعوه تظهرها (6).

و منها: ترک الذنوب و اجتناب اکل المحرّمات.

لما ورد من انّ العبد یسأل اللّه الحاجه فیکون من شأنه قضاؤها الی أجل قریب أو الی أجل بطیء فیذنب العبد ذنبا فیقول اللّه للملک لا تقض حاجته،

ص:106

و احرمه إیّاها، فإنّه تعرّض لسخطی و استوجب الحرمان منّی (1)، و فی الحدیث القدسیّ: لا یحجب عنّی دعوه إلاّ دعوه أکل الحرام (2). و قال رجل لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أحبّ أن یستجاب دعائی. فقال: طهّر مأکلک، و لا یدخل بطنک الحرام (3). [و]أوحی اللّه تعالی الی موسی علیه السّلام فی حقّ ساجد انّه لو سجد حتّی ینقطع عنقه ما استجیب له حتی یتحوّل (4)عمّا أکره الی ما أحبّ (5). بل الأولی لمرتکب الکبائر ترک الدعاء حتی یتوب، لما ورد من انّ اللّه تعالی أوحی الی عیسی علیه السّلام: قلّ لظلمه بنی اسرائیل لا تدعونی و السحت تحت أقدامکم، و الأصنام فی بیوتکم، فإنّی آلیت أن أجیب من دعانی و إنّ أجابتی إیّاهم لعنا (6)علیهم حتی یتفرّقوا. (7)و ورد انّ من سرّه أن تستجاب له دعوته فلیطیّب مکسبه (8).

و منها: ترک الظلم و ردّ المظالم الی اهلها.

لما ورد من انّ اللّه تعالی اوحی الی عیسی علیه السّلام: قلّ لظلمه بنی اسرائیل انی لا استجیب لاحد منهم دعوه و لاحد من خلقی عندهم مظلمه (9). و قال الصادق علیه السّلام: قال اللّه عزّ و جلّ: و عزّتی و جلالی لا اجیب دعوه

ص:107

مظلوم (1)دعانی فی مظلمه ظلمها و لاحد عنده مثل تلک المظلمه (2).

و منها: ملازمه العمل الصالح و البرّ و التقوی.

لما ورد من قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی وصیّته لأبی ذر: یا أبا ذر! یکفی من الدعاء مع البرّ ما یکفی الطعام من الملح، یا أبا ذر! مثل الذی یدعو بغیر عمل کمثل الذی یرمی بغیر وتر، یا أبا ذر! انّ اللّه یصلح بصلاح العبد ولده و ولد ولده و یحفظه فی دویرته و الدور حوله ما دام فیهم (3).

و منها: مراعاه الاعراب و تجنّب اللحن فیه.

لما ورد عن ابی جعفر الجواد علیه السّلام، من انّ الدعاء الملحون لا یصعد الی اللّه عزّ و جل (4).

و منها: الخضوع عنده.

لما ورد من انّ المراد بالاستکانه فی قوله عزّ و جلّ: فَمَا اِسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ هو الخضوع (5).

و منها: رفع الیدین به.

لما ورد من تفسیر التضرّع فی الآیه برفع الیدین، و ان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان یرفع یدیه اذا ابتهل و دعا، کما یستطعم المسکین (6). و اوحی اللّه تعالی الی موسی علیه السّلام: الق کفیک ذلا بین یدیّ کفعل العبد

ص:108

المستصرخ الی سیّده، فاذا فعلت ذلک رحمت و انا اکرم القادرین (1).

و منها: بسط الیدین عند الرفع.

لقول الرضا علیه السّلام فی جواب أبی قرّه حیث سأله عن سبب رفع الیدین [إلی]السماء عند الدعاء و استعبدهم-یعنی اللّه عز و جل-عند الدعاء و الطلب و التضرّع ببسط الایدی و رفعهما الی السماء لحال الاستکانه و اخلاص العبودیّه و التذلّل له (2). و ورد فی عدّه أخبار التفرقه بین دعاء الرغبه، و الرهبه، و التضرّع، و التبتل، و الابتهال، و الاستعاذه، و البصبصه، و طلب الرزق، و المسأله.

فالرغبه؛ ان تبسط یدیک و تظهر باطنهما الی السماء و تستقبل بهما وجهک.

و الرهبه؛ ان تظر ظهرها الی السماء.

و التضرّع؛ ان تحرّک السبابه الیمنی یمینا و شمالا ممّا یلی وجهک و تشیر بهما، و هو دعاء الخیفه، و فی خبر آخر: انّ التضرّع ان تضع یدیک علی المنکبین و تجمعهما.

و التبتّل؛ ان تحرّک السبابه الیسری ترفعهما [الی]السماء رسلا و تضعها و تشیر بها، او تقلب کفّیک فی الدعاء اذا دعوت.

و الابتهال؛ ان تبسط یدیک و ذراعیک جمیعا و ترفعهما الی السماء و تجاوز بهما راسک.

و الاستعاذه؛ ان تستقبل القبله بباطن کفیک.

و البصبصه؛ ان ترفع سبّابتیک الی السماء و تحرّکهما و تدعوا.

و امّا الدعاء بالرزق؛ فتبسط فیه کفیک و تفضی بباطنهما الی السماء.

ص:109

و المسأله؛ تبسط کفّیک.

و ورد انّ الابتهال حین تری اسباب البکاء، بل ورد النهی عن الابتهال حتی تجری الدمعه (1).

و منها: لبس خاتم فیروزج و کذا خاتم عقیق.

لما مرّ فی ذیل الفصل الثانی من أنّه قد روی عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم انّ اللّه عزّ و جلّ قال: إنّی لأستحیی من عبدی یرفع یده و فیها خاتم فیروزج أن أردّها خائبه (2)، و انّ من تختّم بالعقیق قضیت حوائجه (3). و ورد أنّه ما رفعت کفّ إلی اللّه أحبّ إلیه من کفّ فیها عقیق (4).

و منها: الالحاج فی الدعاء:

لما ورد من قول الباقر علیه السّلام: و اللّه لا یلحّ عبد مؤمن علی اللّه فی حاجته الاّ استجاب له، و قضاها له (5).

و قول الصادق علیه السلام: انّ اللّه عزّ و جلّ کره إلحاح الناس بعضهم علی بعض فی المسأله و أحبّ ذلک لنفسه، إنّ اللّه عزّ و جلّ یحبّ أن یسأل و یطلب ما عنده (6).

و قول النبیّ صلّی اللّه علیه و آله: إنّ اللّه عزّ و جلّ یحبّ السائل اللحّوح (7).

ص:110

و قال الصادق علیه السّلام: علیکم بالدعاء و الالحاح علی اللّه فی الساعه التی لا یخیّب [اللّه]فیها برا و لا فاجرا. . الی ان قال علیه السّلام: أنا ضامن أن لا یخیّب اللّه فی ذلک الوقت برّا و لا فاجرا، البرّ یستجاب له فی نفسه [و غیره]، و الفاجر یستجاب له فی غیره، و یصرف اللّه إجابته الی ولیّ من أولیائه، فاغتنموا الدعاء فی ذلک الوقت (1). و سأله الراوی عن تعیین تلک الساعه فأجابه بما لم یفد التعیین، حیث قال علیه السّلام: هی الساعه الّتی دعا فیها أیوب ربّه، و شکا الی اللّه بلیتّه، فکشف اللّه عزّ و جلّ ما به من ضرّ، و دعا فیها یعقوب فردّ اللّه علیه یوسف و کشف اللّه کربته، و دعا فیها محمدا صلّی اللّه علیه و آله فکشف اللّه عزّ و جلّ کربته و مکّنه من أکتاف المشرکین [بعد الیأس] (2).

و ظنّی-و اللّه العالم-انه علیه السّلام إنما أهمل التعیین لیشتغل المؤمنون بالدعاء فی کلّ وقت طمعا فی درک تلک الساعه لینالوا لذلک ثواب الاکثار من الدعاء المطلوب عند اللّه عزّ و جلّ، نظیر ما وجّه به إخفاء لیله القدر.

و منها: البکاء أو التباکی عنده:

لما ورد من: أنّ أقرب ما یکون العبد من الربّ عزّ و جلّ و هو ساجد باکی (3).

و ورد انّه ما من قطره أحبّ الی اللّه من قطرتین: قطره دم فی سبیل اللّه، و قطره دمعه فی سواد اللیل لا یرید به عبد إلاّ اللّه عزّ و جلّ (4).

و انّ اللّه إذا أحبّ عبدا جعل فی قلبه نائحه من الحزن، فإنّ اللّه یحبّ کلّ قلب حزین، و انّه لا یدخل النار من بکی من خشیه اللّه حتی یعود اللبن إلی

ص:111

الضرع (1).

بل ورد الأمر عند إراده الدعاء و عدم مجیء البکاء بتذکر من مات من الأهل و تحصیل الرقه و البکاء ثم الدعاء (2). و استفاض الأمر بالتباکی عند الدعاء و عدم مجیء البکاء (3). و قال علیه السّلام فی بعضها: فان خرج مثل جناح الذباب فبخ بخ (4).

و منها: تقدیم تمجید اللّه سبحانه، و الثناء علیه، و الاقرار بالذنب، و الاستغفار منه، و تذکّر نعمه، و الشکر علیها، قبل الدعاء:

لما ورد عنهم علیهم السّلام من أنّه إذا أراد أحدکم أن یسأل ربّه شیئا من حوائج الدنیا و الآخره فلا یدعو حتّی یبدأ بالثناء علی اللّه سبحانه و المدح له، و الصّلاه علی النبی صلّی اللّه علیه و آله، ثم لیسأل اللّه حوائجه (5). فإنّ الرجل إذا طلب الحاجه من السلطان هیّأ له من الکلام أحسن ما یقدر علیه، فإذا طلبتم الحاجه فمجّدوا اللّه العزیز الجبّار و امدحوه و اثنوا علیه، تقول: یا أجود من أعطی، و یا خیر من سئل، یا أرحم من استرحم، یا أحد یا صمد، یا من لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا أحد، یا من لم یتّخذ صاحبه و لا ولدا، یا من یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید، و یقضی ما أحبّ، یا من یحول بین المرء و قلبه، یا من هو بالمنظر الأعلی، یا من لیس کمثله شیء، یا سمیع یا بصیر. . و أکثر من أسماء اللّه فإنّها کثیره، و صلّ علی محمد و آل محمد، و قل: «اللهم اوسع علیّ من رزقک الحلال ما اکفّ به وجهی، و أؤدّی به عن أمانتی، و أصل به رحمی، و یکون

ص:112

عونا لی علی الحجّ و العمره» (1).

و قال الصادق علیه السّلام: إذا أردت أن تدعو اللّه فمجّده و احمده و سبّحه و هلّله و اثن علیه و صلّ علی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله ثم سل تعط.

و قال علیه السّلام: إنما هی المدحه ثم الثناء ثم الإقرار بالذنب ثم المسأله، انّه و اللّه ما خرج عبد من ذنب إلاّ بالاقرار (2).

و قد عدّ علیه السّلام تذکّر نعم اللّه و الشکر علیها قبل المسأله من جهات الدعاء التی ینبغی مراعاتها (3). کما أن منها أن لا یطلب ما لا یکون أو لا یحلّ، لما ورد من أنها دعوه ضالّه (4).

و منها: التوسّل بالنبیّ و آله صلوات اللّه علیهم:

لما ورد من أنّ اللّه حتم علی نفسه أن لا یسأله عبد بمحمّد و أهل بیته إلاّ غفر له (5)، و یأتی إن شاء اللّه تعالی فی أول المقام الرابع ما یوضح ذلک.

ص:113

و منها: الصلاه علی محمد و آله قبل الدعاء:

لما مرّ آنفا من الأمر به (1)، مضافا الی ما ورد من أنّ کل دعاء یدعی به محجوب من السماء حتی یصلّی علی محمّد و آل محمّد (2). و انّ من قدّم الصلاه علیه و آله بین یدی کلّ حاجه فلا یسأل اللّه عزّ و جلّ شیئا حتی یبدأ بالنبیّ صلّی اللّه علیه و آله فیصلّی علیه ثم یسأل اللّه حوائجه کفاه اللّه عزّ و جلّ ما أهمّه من أمر دنیاه و آخرته (3).

و أنّ من دعا و لم یذکر النبی صلّی اللّه علیه و آله رفرف الدعاء علی رأسه، فاذا ذکر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله رفع الدعاء (4). و ورد الامر بالصلاه علی محمد و آل محمد فی أوّل الدعاء و آخره، لأنّ اللّه عزّ و جلّ أکرم من أن یقبل الطرفین و یدع الوسط إذ کانت الصلاه علی محمد و آله لا تحجب عنه (5).

و انّ الصّلاه علیه مقبوله، و لم یکن اللّه لیقبل بعض الدعاء و یردّ بعضا. بل ورد عن النبیّ صلّی اللّه علیه و آله انّه قال: اجعلونی فی اوّل الدعاء و فی آخره و فی وسطه (6).

و منها: أن یقال قبل تسمیه الحاجه: «یا اللّه» عشرا (7)، أو «یا ربّ» عشرا (8)، أو «یا رب، یا اللّه» حتّی ینقطع النفس (9)، أو عشرا، أو «یا اللّه یا

ص:114

ربّاه یا سیّداه» ثلاثا (1). أو «أی ربّ» ثلاثا (2)أو «یا أرحم الراحمین» سبعا (3)، أو «یا ربّاه» عشرا، أو «یا سیّداه» عشرا (4)للأمر بکلّ من ذلک.

و ورد فی کل من هذه الفقرات أن من قالها قبل الدعاء قیل له أو قال له الربّ أو ناده ملک من السماء: «لبیک سل حاجتک تعط» أو «ما حاجتک؟» علی اختلاف الأخبار و ان للّه ملکا یقال له: اسمعیل ساکن فی السماء الدنیا، إذا قال العبد: «یا أرحم الراحمین» سبع مرات قال اسمعیل: قد سمع اللّه أرحم الراحمین [سل حاجتک] (5).

و عن مولانا علی بن الحسین علیهما السّلام انّه قال: کنت أدعوا اللّه سنه عقیب کل صلاه أن یعلّمنی اللّه الاسم الاعظم، فصلّیت الفجر ذات یوم فغلبتنی عینای و أنا قاعد، إذا أنا برجل قائم بین یدیّ یقول لی: سألت اللّه ان یعلّمک الأسم الاعظم؟ قلت: نعم، قال: قل «اللهم انّی أسألک باسمک اللّه اللّه اللّه اللّه الذی لا اله إلاّ هو ربّ العرش العظیم» . قال: فو اللّه ما دعوت بها لشیء إلاّ رأیت نجحه (6).

و یستحب لمن أراد أن یسأل الحور أن یکبّر اللّه و یسبّحه و یحمده و یهلّله و یصلّی علی النبیّ و آله مائه مرّه، لما ورد من أنّ مهر السنّه إنّما صار خمسمائه درهم لأنّ اللّه أوجب علی نفسه أن لا یکبّره مؤمن مائه تکبیره، و یسبّحه مائه تسبیحه، و یحمده مائه تحمیده و یهلّله مائه تهلیله، و یصلّی علی محمد و آل محمد مائه مره ثم

ص:115

یقول: «اللهمّ زوجنی من الحور العین» إلاّ زوجه اللّه حوراء و جعل ذلک مهرها (1).

و منها: مراعاه عدد الأربعین فی الدعاء:

لما ورد من أنّه ما من رهط أربعین رجلا اجتمعوا فدعوا اللّه فی أمر إلاّ استجاب لهم، فان لم یکونوا فأربعه یدعون اللّه عزّ و جلّ عشر مرات إلاّ استجاب اللّه لهم، فان لم یکونوا أربعه فواحد یدعو اللّه عزّ و جلّ أربعین مرّه فیستجیب اللّه العزیز الجبّار له (2).

و منها: تعمیم الدعاء و عدم تخصیص نفسه به.

لما ورد من الأمر به معلّلا بانّه أوجب للدعاء (3).

و منها: الدعاء لأربعین مؤمنا قبل الدعاء لنفسه:

لما استفاض عنهم علیهم السّلام من أن من قدم أربعین رجلا من إخوانه فدعا لهم ثم دعا لنفسه استجیب له فیهم و فی نفسه (4).

و منها: قول «ما شاء اللّه لا حول و لا قوه الاّ باللّه» :

لما ورد مستفیضا من أنّه ما من رجل دعا و ختم دعاءه بقول: «ما شاء اللّه لا حول و لا قوّه الاّ باللّه» إلاّ قال اللّه عز و جل: استبسل (5)عبدی و استسلم لأمری، أعینوه و اقضوا حاجته (6).

و ورد أنّ من قال: «ما شاء اللّه» ألف مرّه فی دفعه واحده رزقه اللّه الحجّ

ص:116

من عامه، فان لم یرزق أخّره اللّه حتّی یرزقه (1).

و منها: مسح الوجه و الرأس أو الصدر بالیدین عند الفراغ من الدعاء فی غیر الفریضه:

لما ورد من أنّه ما أبرز عبد یده الی اللّه العزیز الجبّار إلاّ استحیا اللّه عزّ و جلّ أن یردّها صفرا حتی یجعل فیها من فضل رحمته ما یشاء، فاذا دعا أحدکم فلا یردّ یده حتی یمسح بهما وجهه و رأسه (2).

و فی خبر آخر: وجهه و صدره.

و ورد عن الحجّه المنتظر عجّل اللّه تعالی فرجه التنصیص علی اختصاص ذلک بغیر الفریضه من النافله و غیر الصلاه (3).

و منها: الابطاء فی الدعاء، و عدم الانصراف عاجلا:

لما ورد من أنّ العبد إذا دعا لم یزل اللّه تبارک و تعالی فی حاجته ما لم یستعجل (4).

و انّه لا یزال المؤمن بخیر و رجاء رحمه من اللّه عزّ و جلّ ما لم یستعجل فیقنط و یترک الدعاء، فسأله الراوی: کیف یستعجل؟ فقال: یقول: قد دعوت منذ کذا بکذا و ما أری الاجابه (5).

قلت: بل القنوط محرّم، و قد قال الرّضا علیه السّلام-فی جواب قول البزنطی-: انّی قد سألت اللّه حاجه منذ کذا و کذا سنه و قد دخل قلبی من

ص:117

ابطائها شیء-: یا أحمد! إیّاک و الشیطان ان یکون له علیک سبیل حتی یقنطک . . إلی أن قال: انّک علی موعد من اللّه عزّ و جلّ، أ لیس اللّه عزّ و جلّ یقول: وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ اَلدّاعِ إِذا دَعانِ (1). و قال تعالی: لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اَللّهِ (2). و قال: وَ اَللّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلاً (3). فکن باللّه أوثق من غیره، و لا تجعلوا فی أنفسکم إلاّ خیرا، فإنّه مغفور لکم (4).

و ورد أنّ المؤمن لیدعو فیؤخّر اللّه اجابته الی یوم الجمعه (5). و انه یستجاب للرجل الدعاء ثمّ یؤخر عشرین سنه (6). و ان بین قول اللّه عزّ و جلّ «قد أجیبت دعوتکما» . و بین أخذ فرعون أربعین عاما (7).

و یستحب معاوده الدعاء و کثره تکراره عند تأخّر الاجابه، بل معها أیضا، فقد ورد أنّ المؤمن لیسأل اللّه عزّ و جلّ فیؤخّر عنه تعجیل إجابته حبّا لصوته و استماع نحیبه (8). و ان ما أخر اللّه عزّ و جلّ عن المؤمنین ممّا یطلبون من هذه الدنیا خیر لهم ممّا عجل لهم فیها. و ان العبد لیدعو فیقول اللّه عزّ و جلّ للملکین: قد استجیبت له، و لکن احبسوه بحاجته، فانی أحب أن أسمع صوته، فاذا کان یوم القیامه قال اللّه عزّ و جلّ: عبدی دعوتنی فأخرت إجابتک،

ص:118

و ثوابک. . کذا و کذا، و دعوتنی فی. . کذا و کذا فأخّرت اجابتک، و ثوابک. . کذا و کذا، فیتمنّی المؤمن انه لم یستجب له دعوه فی الدنیا ممّا یری من حسن الثواب (1). و ان العبد لیدعو فیقول اللّه تبارک و تعالی: عجلوا له حاجته فانی ابغض صوته، فیقول الناس: ما أعطی هذا إلا لکرامته، و لا منع هذا إلا لهوانه (2). و لیس علی ما یزعمون، بل علی العکس.

و یستحب التأمین علی دعاء المؤمن، و یتأکّد مع التماسه.

لما ورد من انّ الدّاعی و المؤمّن فی الاجر شریکان (3). و دعا موسی علیه السّلام و أمّن هارون علیه السّلام و أمّنت الملائکه، فقال اللّه تعالی: «قد أجیبت دعوتکما» (4). و کان الباقر علیه السّلام إذا حزنه أمر دعا النساء و الصبیان ثم دعا و أمّنوا (5).

و سئل باب الحوائج علیه السّلام عن الرجل و حوله إخوانه یجب علیهم أن یؤمّنوا؟ قال: ان شاءوا فعلوا و إن شاءوا سکتوا، فان دعا و قال لهم: أمّنوا وجب علیهم ان یفعلوا (6).

و یستحب التماس الدعاء من المؤمن، لما ورد من أن اللّه عز و جل قال لموسی علیه السّلام: ادعنی علی لسان لم تعص به، قال: یا رب أنّی بذلک؟ قال: ادعنی علی لسان غیرک (7).

ص:119

و یستحب الدعاء للمؤمن بظهر الغیب، و قد ورد ان دعاء المرء لأخیه بظهر الغیب مستجاب. و انه یدرّ الرزق و یدفع المکروه و البلاء (1). و انه أوشک دعوه، و أسرع اجابه (2). و ان من دعا للمؤمنین و المؤمنات و لأهل موده أهل البیت علیهم السّلام ردّ اللّه علیه من آدم إلی أن تقوم الساعه لکل مؤمن حسنه (3). و انّ المؤمن إذا بدأ بالدعاء لأخیه یقول له ملک موکل به: آمین، و لک مثلاه (4). و أن الملائکه إذا سمعوا المؤمن یدعو لأخیه المؤمن بظهر الغیب أو یذکره بخیر قالوا: نعم الأخ أنت لأخیک تدعو له بالخیر و هو غائب عنک، و تذکره بخیر، قد أعطاک اللّه عزّ و جلّ مثلی ما سألت له، و أثنی علیک مثلی ما أثنیت علیه، و لک الفضل علیه (5).

بل فی عدّه أخبار أنّ الدّاعی لأخیه المؤمن بظهر الغیب ینادی من العرش و أعناق السماء: لک بکل واحده مائه ألف ضعف (6).

بل فی خبر ثالث: انه ناداه ملک من السماء الدنیا: یا عبد اللّه و لک مائه

ص:120

ألف ضعف مما دعوت، و ناداه ملک من السماء الثانیه: یا عبد اللّه و لک مائتا ألف ضعف مما دعوت، و ناداه ملک من السماء الثالثه: یا عبد اللّه و لک ثلاثمائه ألف ضعف ممّا دعوت، و ناداه ملک من السماء الرابعه: یا عبد اللّه و لک أربعمائه ألف ضعف ممّا دعوت، و ناداه ملک من السماء الخامسه: یا عبد اللّه و لک خمسمائه ألف ضعف ممّا دعوت، و ناداه ملک من السماء السادسه: یا عبد اللّه و لک ستمائه ألف ضعف ممّا دعوت، و ناداه ملک من السماء السابعه: یا عبد اللّه و لک سبعمائه ألف ضعف ممّا دعوت، ثم ینادی به اللّه تعالی: أنا الغنیّ الذی لا أفتقر، لک یا عبد اللّه ألف ألف ضعف ممّا دعوت (1).

و ورد أنّ سیّدتنا الحوراء [فاطمه]سلام اللّه علیها کانت إذا دعت تدعو للمؤمنین و المؤمنات و لا تدعو لنفسها، فسئلت عن ذلک فقالت: الجار ثم الدار (2).

و المستفاد من جمله من الأخبار تأکّد استحباب الدعاء للمؤمنین و المؤمنات، بل استجاب اختیار الدعاء لهم علی الدعاء للنفس. و استفاض عنهم علیهم السّلام انّه: ما من مؤمن دعا للمؤمنین و المؤمنات بظهر الغیب إلاّ ردّ اللّه علیه مثل الّذی دعا به من کلّ مؤمن و مؤمنه مضی من اوّل الدهر أو هو آت الی یوم القیامه، و انّ العبد لیؤمر به الی النّار یوم القیامه فیسحب، فیقول المؤمنون و المؤمنات: یا رب هذا الذی کان یدعو لنا فشفّعنا فیه، فیشفّعهم اللّه عزّ و جلّ فیه فینجو (3).

و ورد ان من قال کل یوم عشرین مره (4): «اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات» کتب اللّه له بعدد کلّ مؤمن مضی [منذ بعث

ص:121

اللّه آدم]و بعدد کل مؤمن و مؤمنه بقی الی یوم القیامه حسنه، و محا عنه سیئه، و رفع له درجه (1).

و یستحب دعاء الولد الصالح لوالدیه و بالعکس، و دعاء المعتمر حین [خ. ل: حتی]یرجع، و دعاء الصائم حین یفطر، و دعاء المظلوم علی من ظلمه، لما ورد من أن أبواب السماء تفتح لهذه الأدعیه و تصیر الی العرش. و ان الأولین و الأخیر و دعوه المؤمن لأخیه بظهر الغیب أربع دعوات لا تحجب عن الرب تبارک و تعالی (2).

و یستحب الدعاء للرزق حتّی فی الصلاه المکتوبه، للامر بذلک، فعن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله انّ الرزق لینزل من السماء الی الارض علی عدد قطر المطر الی کل نفس بما قدّر لها، و لکن للّه فضول فاسأل اللّه من فضله (3).

و قال الباقر علیه السّلام: ادع فی طلب الرزق فی المکتوبه و أنت ساجد و قل: «یا خیر المسؤولین و أوسع المعطین ارزقنی و ارزق عیالی من فضلک فانّک ذو الفضل العظیم» (4).

و ینبغی عدم تقیید الرزق بالحلال للمنع منه، معللا بانّه قوت المصطفین و النبیّین، بل یقول: «اللهمّ انّی اسألک رزقا واسعا طیّبا من رزقک» (5).

و ینبغی لمن أفسد ماله أو انفقه فی غیر حق، أو أدانه بغیر بیّنه فتلف، أو ترک السعی ان لا یدعو بطلب الرزق، لما ورد من أنّه لا یستجاب له دعاؤه، بل یقال للاوّل: ألم آمرک بالاقتصاد؟ ألم آمرک بالاصلاح؟ أ فلا اقتصدت و لم تسرف؟ و انّی لا أحبّ المسرفین، و یقال للثانی: ألم أرزقک؟ و یقال للثالث: ألم

ص:122

آمرک بأن تشهد و تستوثق فلم تفعل؟ و للرابع: ألم أجعل لک السبیل الی طلب الرزق (1).

کما ینبغی للرجل ان لا یدعو علی زوجته أن یریحه منها، لانه لا یستجاب، بل یقال له: ألم اجعل أمرها بیدک (2).

و کذا ینبغی أن لا یدعو الانسان علی جاره مع امکان استبدال الدار، لانه لا یستجاب، بعد أن جعل اللّه عزّ و جلّ له السبیل الی أن یتحوّل من داره و یبیع داره (3). نعم، لا بأس بالدعاء علیه عند إیذائه و عدم تیسّر استبدال الدار، و علیه یحمل أمر الصادق علیه السّلام اسحاق بن عمّار بالدعاء علی جار له کان یؤذیه إذا أدبر و استدبر، لا ما اذا اقبل (4).

و کذا ینبغی ترک الدعاء علی ذی الرحم، للنهی عنه (5).

و ینبغی توقّی دعاء ثلاثه بترک أذاهم، و هم: الحاج، و الغازی، و المریض، لما ورد من ان ثلاثه دعوتهم مستجابه: الحاج، فانظروا کیف تخلفونه، و الغازی فی سبیل اللّه، فانظروا کیف تخلفونه، و المریض فلا تغیظوه و لا تضجروه (6).

و یلزم توقّی دعوه المظلوم بترک الظلم، و دعوه الوالدین بترک العقوق، لما ورد من التحذیر من دعوه المظلوم، لانها ترفع فوق السحاب حتی ینظر اللّه الیها فیقول: ارفعوها فقد استجیب له، و من دعوه الوالد، لانها أحدّ من

ص:123

السیف (1).

و ورد انّ أربعه لا تردّ لهم دعوه: إمام عدل، و والد لولده إذا برّه، و علیه إذا عقّه، و دعاء المظلوم علی من ظلمه، و دعاؤه لمن انتصره، و دعاء الرجل لاخیه بظهر الغیب (2).

بل ینبغی توقی دعوه کل أحد، لقول أبی الحسن علیه السّلام: لا تحقروا دعوه أحد، فانه یستجاب للیهودی و النصرانی فیکم، و لا یستجاب لهم فی انفسهم (3).

و یلزم ترک الدعاء علی المؤمن بغیر حق، لما ورد من أنّ الملائکه إذا سمعوا المؤمن یذکر أخاه بسوء و یدعو علیه قالوا له: بئس الاخ أنت لاخیک، کفّ أیّها المتستر (4)علی ذنوبه و عورته، و اربع علی نفسک، و احمد اللّه ستر (5)علیک، و اعلم أنّ اللّه عزّ و جلّ أعلم بعبده منک (6).

و یکره الاکثار من الدعاء علی الملوک و الظلمه إلاّ لأمر دینی، لقول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: قال اللّه عزّ و جلّ: أنا اللّه لا إله إلاّ أنا، خلقت الملوک و قلوبهم بیدی، فأیّما قوم اطاعونی جعلت قلوب الملوک علیهم رحمه، و ایّما قوم عصونی جعلت قلوب الملوک علیهم سخطه، ألا لا تشغلوا أنفسکم بسبّ الملوک، توبوا إلیّ اعطف بقلوبهم علیکم (7).

ص:124

و لا بأس بالدعاء علی العدوّ بقول: «اللّهم انّک تکفی من کل شیء و لا یکفی منک شیء، فاکفنی أمر. . فلان بما شئت، و کیف شئت، و من حیث شئت، و أنیّ شئت» (1).

و یستحب الدعاء علی عدوّ الدین و المذهب المؤذی فی السجده الاخیره من الرکعتین الأولیین من نافله اللیل، لما ورد من امر الصادق علیه السّلام یونس بن عمّار بالدعاء علی جار ناصبی له کان یؤذیه و یشهره و یعلن برفضه، بان یحمد اللّه عزّ و جلّ و یمجّده ثم یقول: «اللهمّ إن. . . فلان بن فلان شهرنی و نوّه بی و غافلنی و عرّضنی للمکاره، اللهمّ اضربه بسهم عاجل تشغله به عنّی، اللهمّ و قرب اجله، و اقطع أثره، و عجّل ذلک یا ربّ الساعه الساعه» ففعل ذلک یونس، فهلک ذلک الناصب (2).

و یستحب الدعاء بالاسماء الحسنی و غیرها من أسماء اللّه سبحانه (3).

و یستحب الدعاء بما جری علی اللسان، لما ورد من أن أفضل الدعاء ما جری علی لسانک (4). نعم، اختیار المأثور أولی، بل افتی الشیخ الحر قدس اللّه سرّه و غیره بکراهه اختراع الدعاء، استنادا الی روایه عبد الرحیم القصیر قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام فقلت: جعلت فداک انّی اخترعت دعاء، قال: دعنی من اختراعک، اذا نزل بک أمر فافزع الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. . الحدیث (5)، و هو قاصر عن اثبات مقصد المستدل، لانه من

ص:125

قضایا الاحوال، و الکراهه لا دلیل علیها ما لم یعرض فی الاختراع ما یوجب المنع منه تنزیها أو تحریما.

المأثوره من المعصومین صلوات اللّه علیهم اجمعین من الکتب التّی ألّفها أصحابنا شکر اللّه تعالی مساعیهم الجمیله فی ذلک إن شاء اللّه تعالی.

و ورد أنّ الکلمات التّی تلقّاها آدم من ربّه فتاب اللّه علیه هو أنّه سأله بحقّ محمّد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین علیهم الصلاه و السّلام (1).

و انّ الکلمات الّتی ابتلی ابراهیم علیه السّلام ربّه بها حین ألقی فی النار هی الکلمات [التی]تلقاها آدم علیه السّلام (2). و انّ موسی علیه السّلام لما أوجس فی نفسه خیفه توسل بمحمد و آل محمّد فآمنه اللّه تعالی. و انّ عیسی علیه السّلام لما أراد الیهود قتله دعا اللّه بحقّ أهل البیت علیهم السّلام فنجا من القتل و رفعه اللّه إلیه (3). و انّ نوحا علیه السّلام لم تستو سفینته علی الجودی و لم ینج من الغرق إلاّ بالتوسّل بهم. و لم ینل یعقوب علیه السّلام مقصده من لقاء یوسف و أخیه و ردّ بصره إلاّ بالتوسّل بهم. و لم ینج یوسف علیه السّلام من الجبّ و السجن إلاّ بالاستشفاع بهم (4). و لم تبلغ زلیخا مرادها من لقاء یوسف و عود شبابها إلیها إلاّ لما أحبّت محمّدا صلّی اللّه علیه و آله عند سماعها اسمه الشریف (5)، و نجا فطرس الملک من العذاب ببرکه الحسین علیه السّلام (6). . الی غیر ذلک مما یقف علیه من راجع الاخبار فی أحوال الانبیاء و الملائکه.

و ورد انّ اللّه عزّ و جلّ قال فی الحدیث القدسیّ: یا عبادی أو لیس من له إلیکم حوائج کبار لا تجودون بها إلاّ أن یتحمّل علیکم بأحب الخلق إلیکم

ص:129

تقضونها کرامه لشفیعهم؟ ألا فاعلموا انّ أکرم الخلق علیّ و أفضلهم لدیّ محمّد (ص) و أخوه علی (ع) و من بعده الأئمّه الذین هم الوسائل إلی اللّه، ألا فلیدعنی من اهمّته حاجه یرید نجحها (1)، أو دهمته داهیه یرید کشف ضرّها بمحمد و آله الطیّبین الطاهرین اقضها له أحسن ما یقضیها من تستشفعون له بأحبّ [خ. ل: اعزّ]الخلق إلیه (2).

و فی خبر آخر قریب منه: فمن کانت له إلیّ حاجه فلیتوسّل إلیّ بهم، فإنّی لا أردّ سؤال سائل یسألنی بهما و بالطیّبین من عترتهما، فمن سألنی بهم فانّی لا أردّ دعاءه، و کیف أردّ دعاء من سألنی بحبیبی و صفوتی، و ولیّی، و حجّتی، و روحی، و نوری، و آیتی، و بابی، و رحمتی، و وجهی، و نعمتی؟ ! ألا و إنّی خلقتهم من نور عظمتی، و جعلتهم أهل کرامتی و ولایتی، فمن سألنی بهم عارفا بحقّهم و مقامهم أوجبت له منّی الاجابه، و کان ذلک حقّا علیّ.

و ورد أنّ عبدا مکث فی النّار سبعین خریفا-و الخریف سبعون سنه-فی جبّ من سجّین، معقولا علی وجهه، فسأل اللّه عزّ و جلّ بحقّ محمد و أهل بیته ان یرحمه فأمر اللّه سبحانه جبرئیل علیه السّلام فأخرجه منها، فقال عزّ و جلّ: یا عبدی کم لبثت تناشدنی فی النار؟ قال: ما احصی، قال: أما و عزّتی لو لا ما سألتنی به اطلت هوانک فی النّار، و لکنّه حتم علی نفسی أن لا یسألنی عبد بحق محمد و اهل بیته صلوات اللّه علیهم أجمعین إلاّ غفرت له ما کان بینی و بینه، و قد غفرت لک الیوم (3).

و القضایا العجیبه الحاکیه لا یراث التوسّل بهم دفع البلاء و اجابه الدعاء

ص:130

کثیره مذکوره فی باب الاستشفاع بهم علیهم السّلام فی أواسط الجلد التاسع عشر من بحار الأنوار (1)و غیره.

و قد روی عن أمیر المؤمنین علیه السّلام انه قال: کان قضاء الحوائج و اجابه الدعاء اذا سئل اللّه تعالی بمحمد و علیّ و آلهما مشهورا فی الزمر السالف، حتی أن من أطال به البلاء قیل: هذا طال بلاؤه لنسیانه الدعاء للّه تعالی بمحمّد و آله الطیبین.

و لقد نقل فی البحار قضیه وقوع الصخره علی باب الغار و سدّها الباب، و توسّلهم بالنّبی صلّی اللّه علیه و آله و زوال الصخره، و هی قضیه عجیبه ینبغی ملاحظتها (2).

ثم انّ التوسّل و الاستشفاع بهم علی أقسام: فتاره بزیارتهم علیهم السّلام بقصد الحاجه و طلبها من المزور و الاستشفاع به عند اللّه فی نجاحها.

و أخری: بإقامه عزائهم علیهم السّلام بقصد قضاء الحاجه أو دفع البلاء، و الاستشفاع بذلک الی اللّه جلّ شأنه، کما تعارف التوسّل بذلک فی الامراض العامه و نحوها، حتی انّ کفّار بلاد قفقاس-علی نقل الثقات-یدفعون الی المسلمین دراهم لیقیموا العزای فیندفع البلاء.

و ثالثه: بنذر شیء لهم أو لمراقدهم المطهره صلوات اللّه علیهم و التوسّل بذلک الی الباری سبحانه فی قضاء الحاجه و دفع البلاء، کما تعارف ذلک بین الشیعه و المحبّین بالنسبه إلیهم سلام اللّه علیهم، بل و بعض کفار قفقاس و بعض سنه القسطنطینیه بالنسبه الی أبی الفضل العباس علیه السّلام، و قامت التجربه القطعیّه بانتاجه ما یراد من الحوائج المشروعه و دفع البلایا العظام.

ص:131

و رابعه: باتیان صلاه التوسل بهم، مثل صلاه التوسّل بالنبی صلّی اللّه علیه و آله، و صلاه التوسل بالصدیقه الکبری سلام اللّه علیها، و صلاه التوسّل بالحجّه المنتظر عجل اللّه تعالی فرجه و غیرها ممّا مرّت فی صلوات الحاجه.

و خامسه: بالتوسل بهم علیهم السّلام بالدعاء اللسانی، و التوجّه الی اللّه سبحانه و تعقیبه بطلب الحاجه. و الأدعیه الوارده فی ذلک کثیره مذکوره فی الباب المتقدم إلیه الاشاره من البحار و غیره.

و من جملتها؛ ما دعا به موسی علیه السّلام فضرب الارض بعصاه فانفجرت منه اثنتا عشره عینا، و هو قوله: «إلهی بحقّ محمد سیّد الأنبیاء، و بحقّ علیّ سید الاوصیاء، و بحقّ فاطمه سیّده النساء، و بحقّ الحسن سید الاولیاء، و بحقّ الحسین أفضل الشهداء، و بحقّ عترتهم و خلفائهم ساده الازکیاء لما سقیت عبادک هؤلاء. .» و تذکر حاجتک بدل «سقیت» (1).

و منها: ما دعا به یوسف علیه السّلام فنجّاه اللّه سبحانه من السجن، و هو «اللهمّ إن کانت ذنوبی قد أخلقت وجهی، فلن ترفع لی إلیک صوتا، و لن تستجیب لی دعوه، فإنی أتوجّه إلیک بنبیّک نبیّ الرحمه محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین و الأئمه علیهم السّلام إلاّ ما فرّجت عنی» . . و تذکر حاجتک بدل «عنّی» أو عطفت علیه حاجتک (2).

ص:132

و منها: «اللّهم إنّی اتوجّه الیک بمحمد و آل محمد، و أتقرّب بهم الیک، و أقدمّهم بین یدی حوائجی، اللّهم انّی أبرأ إلیک من أعداء آل محمد، و أتقرّب إلیک باللعنه علیهم، اللّهم انّ کانت ذنوبی قد أخلقت وجهی عندک و حجبت دعائی عنک فصلّ علی محمد و آل محمد و استجب لی یا رب بهم دعائی» . . ثم تذکر حاجتک (1).

و منها: «اللهم انی اسألک بحقّ محمد و علیّ، فانّ لهما عندک شأنا من الشأن، و قدرا من القدر، فبحقّ ذلک الشأن و بحق ذلک القدر أن تصلّی علی محمد و آل محمد و ان تفعل بی. . کذا و کذا» (2). . الی غیر ذلک من أدعیه التوسّل المذکوره فی المجلّد المذکور من البحار و غیره، و أخصرها: «اللهمّ بجاه محمّد و آله الطیّبین صلواتک علیهم أجمعین افعل بی. . کذا و کذا» .

مسّنی الضرّ و الخوف فاکشف ضری و آمن خوفی بحق محمد و آل محمد، و اسألک بکل نبیّ و وصیّ و صدّیق و شهید أن تصلی علی محمد و آل محمد یا أرحم الراحمین، اشفعوا لی (1)یا ساداتی بالشأن الذی لکم عند اللّه، فان لکم عند اللّه لشأنا من الشأن فقد مسّنی الضرّ یا ساداتی و اللّه أرحم الراحمین و افعل بی یا ربّ. . کذا و کذا (2).

و منها: الرقعه الکشمردیه: و طریقتها أن یکتب بعد صلاه اللیل بعد النصف فی صفحه: بسم اللّه الرحمن الرحیم. ثم یکتب فاتحه الکتاب و آیه الکرسی و العرش، و هو قوله سبحانه «انّ ربکم اللّه الّذی خلق السموات و الارض فی سته أیّام ثم استوی علی العرش یغشی اللیل النهار یطلبه حثیثا و الشمس و القمر و النجوم مسخّرات بأمره ألا له الخلق و الامر تبارک اللّه ربّ العالمین» (3)ثم یکتب: «من العبد الذلیل فلان بن فلان الی المولی الجلیل الذّی لا إله إلاّ هو الحیّ القیّوم و سلام علی آل یس محمد و علی و الحسن و الحسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و الحسن و حجتک ربی علی خلقک، اللهمّ إنّی أسألک بأنی (4)أشهد أنّک اللّه إلهی و إله الأولین و الآخرین لا إله غیرک أتوجّه إلیک بحق هذه الأسماء التی اذا دعیت بها اجبت، و اذا سئلت بها أعطیت لما صلّیت علیهم و هوّنت علیّ خروج روحی، و کنت لی قبل ذلک غیاثا و مجیرا لمن أراد أن یفرط علیّ و یطغی» ثم یکتب حاجته ثم یطوی الرقعه و یجعلها فی طین حرّ و یقرأ سوره یس، و یرمی بها فی البحر، فان کان البحر بعیدا ففی البئر

ص:134

أو فیما دنا منه من منابع الماء (1).

و منها: أن یکتب رقعه الی اللّه سبحانه بان یکتب: «بسم اللّه الرحمن الرحیم إلی اللّه سبحانه و تقدّست اسماؤه، رب الارباب، و قاصم الجبابره العظام، عالم الغیب، و کاشف الضرّ، الذّی سبق فی علمه ما کان و ما یکون، من عبده الذلیل المسکین الذی انقطعت به الأسباب، و طال علیه العذاب، و هجره الاهل (2)، و باینه الصدیق الحمیم، فبقی مرتهنا بذنبه، قد أوبقه جرمه، و طلب النجا فلم یجد ملجأ و لا ملتجأ [غیر القادر علی حلّ العقد، و مؤبّد الابد، ففزعی الیه، و اعتمادی علیه، و لا ملجأ و لا ملتجأ]إلاّ الیه، اللهمّ انّی أسألک بعلمک الماضی، و بنورک العظیم، و بوجهک الکریم، و بحجّتک البالغه، ان تصلی علی محمد و علی آل محمد و ان تأخذ بیدی، و تجعلنی ممن تقبل دعوته، و تقیل عثرته، و تکشف کربته، و تزیل ترحته، و تجعل له من أمره فرجا و مخرجا، و تردّ عنّی بأس هذا الظالم الغاشم، و بأس النّاس، یا ربّ الملائکه و الناس، حسبی أنت و کفی من أنت حسبه، یا کاشف الامور العظام فانه لا حول و لا قوّه إلاّ بک» . و ان کان له مهمّ آخر وضعه مکان: هذا الظالم الغاشم، فان کان همّه الدّین کتب بأس الدّین، و. . . هکذا غیره من المقاصد (3).

ثم یکتب رقعه الی صاحب الزمان عجل اللّه تعالی فرجه هکذا: «بسم اللّه الرحمن الرحیم توسّلت بحجه اللّه الخلف الصالح محمد بن الحسن بن علیّ بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السّلام النبأ العظیم و الصراط المستقیم و الحبل المتین عصمه الملجأ

ص:135

و قسیم الجنّه و النار، اتوسل إلیک بآبائک الطاهرین الخیّرین المنتجبین و أمّهاتک الطاهرات الباقیات الصالحات الذّین ذکرهم اللّه فی کتابه، فقال عزّ من قائل: «الباقیات الصالحات» (1)و بجدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و خلیله و حبیبه، و خیرته من خلقه أن تکون وسیلتی الی اللّه عزّ و جلّ فی کشف ضرّی، و حلّ عقدی، و فرج حسرتی، و کشف بلیّتی، و تنفیس ترحتی، و بکهیعص و بیس و القرآن الحکیم، و بالکلمه الطیّبه، و بمجاری القرآن و بمستقرّ الرّحمه، و بجبروت العظمه، و باللّوح المحفوظ، و بحقیقه الایمان، و قوام البرهان، و بنور النور، و بمعدن النور، و الحجاب المستور، و البیت المعمور، و بالسبع المثانی و القرآن العظیم، و فرائض الأحکام، و المکلم بالعبرانی، و المترجم بالیونانی، و المناجی بالسریانی، و ما دار فی الخطرات، و ما لم یحط به الظنون من علمک المخزون، و بسرّک المصون، و التوراه و الانجیل و الزبور، یا ذا الجلال و الاکرام صلّ علی محمد و آله و خذ بیدی، و فرّج عنّی بأنوارک و أقسامک و کلماتک البالغه إنّک جواد کریم، و حسبنا اللّه و نعم الوکیل، و لا حول و لا قوّه الا باللّه العلّی العظیم، و صلواته و سلامه علی صفوته من بریّته محمد و ذریته» . و یطیب الرقعتین و یجعل رقعه الباری تعالی فی رقعه الامام علیه السّلام و یطرحهما فی ماء جار أو بئر ماء بعد ان یجعلهما فی طین حرّ، و یصلّی رکعتین، و یتوجه الی اللّه تعالی بمحمد و آله صلّی اللّه علیه و آله و یطرحهما لیله الجمعه، و یستشعر فیها الاجابه لا علی سبیل التجربه، و لا یکون إلاّ عند الشدائد و الأمور الصعبه، و لا یکتبها لغیر أهلها فانّها لا تنفعه، و هی امانه فی عنق من اطلع علیها و سوف یسأل عنها، و اذا رماها فلیدع بهذا الدعاء: «اللهم انّی أسألک بالقدره التّی لحظت بها البحر العجاج فازبد و هاج و ماج، و کان کاللیل الداج، طوعا لأمرک، و خوفا من

ص:136

سطوتک، فافتق اجاجه، و ائتلق منهاجه، و سبحت جزائره، و قدّست جواهره، تنادیک حیتانه باختلاف لغاتها: إلهنا و سیدنا ما الذی نزل بنا، و ما الذی حلّ ببحرنا؟ فقلت لها: اسکنی، سأسکنک ملیّا و أجاور بک عبدا زکیا فسکن، و سبّح و وعد بضمائر المنح فلمّا نزل به ابن متّی بما ألمّ به الظنون فلما صار فی فیها سبّح فی امعائها فبکت الجبال علیه تلهّفا، و اشفقت علیه الارض تأسّفا، فیونس فی حوته کموسی علیه السّلام فی تابوته لأمرک طائع، و لوجهک ساجد خاضع، فلمّا أحببت أن تقیه، ألقیته بشاطیء البحر شلوا لا تنظر عیناه، و لا تبطش یداه، و لا ترکض رجلاه، و انبت منّه منک علیه شجره من یقطین، و اجریت له فراتا من معین، فلمّا استغفر و أناب، خرقت له الی الجنه بابا، إنّک أنت الوهاب» و یذکر الأئمّه علیهم السّلام واحدا بعد واحد (1).

و منها: ما روی من أنه إذا کانت لک حاجه إلی اللّه عزّ و جلّ فاکتب رقعه علی برکه اللّه، و اطرحها علی قبر من قبور الأئمه علیهم السّلام إن شئت، أو فشدّها و اختمها، و اعجن طینا نظیفا، و اجعلها فیه، و اطرحها فی نهر جار، أو بئر عمیقه، أو غدیر ماء، فإنّها تصل الی السید علیه السّلام-یعنی صاحب العصر عجّل اللّه تعالی فرجه و جعلنا من المکاره فداه-و هو یتولّی قضاء حاجتک بنفسه، و اللّه بکرمه لا یخبت أملک. تکتب:

بسم اللّه الرحمن الرحیم، کتبت یا مولای صلوات اللّه علیک مستغیثا، و شکوت ما نزل بی مستجیرا باللّه عزّ و جلّ ثم بک من أمر قد دهمنی و أشغل قلبی، و اطال فکری، و سلبنی بعض لبّی، و غیّر خطیر نعمه اللّه عندی، اسلمنی عند تخیل وروده الخلیل، و تبرّأ منّی عند ترائی اقباله لی الحمیم، و عجزت عن دفاعه

ص:137

حیلتی، و خاننی فی تحمّله صبری و قوّتی، فلجأت فیه إلیک، و توکّلت فی مسأله اللّه عزّ و جلّ ثناؤه علیه و علیک فی دفاعه عنی علما بمکانک من اللّه ربّ العالمین، ولیّ التدبیر، و مالک الامور، واثقا بالمسارعه فی الشفاعه الیه جلّ ثناؤه فی أمری، متیقّنا لاجابته تبارک و تعالی ایّاک بإعطائی سؤلی، و انت یا مولای جدیر بتحقیق ظنّی، و تصدیق أملی فیک فی أمر. . کذا و کذا» و یکتب بدل کذا و کذا حاجته، ثم یکتب «ممّا لا طاقه لی بحمله، و لا صبر لی علیه، و ان کنت مستحقا له و أضعافه بقبیح أفعالی، و تفریطی فی الواجبات التی للّه عزّ و جلّ، فأغثنی یا مولای صلوات اللّه علیک عند اللهف، و قدّم المسأله للّه عزّ و جلّ فی أمری قبل حلول التلف، و شماته الاعداء، فبک بسطت النعمه علیّ، و اسأل اللّه جلّ جلاله لی نصرا عزیزا، و فتحا قریبا، فیه بلوغ الآمال، و خیر المبادی، و خواتیم الاعمال، و الامن من المخاوف کلّها فی کل حال، انّه جلّ ثناؤه لما یشاء فعّال، و هو حسبی و نعم الوکیل فی المبدأ و المآل» ثم تصعد النهر أو الغدیر و تعتمد به بعض الابواب: اما عثمان بن سعید العمری أو ولده محمد بن عثمان، او الحسین بن روح، او علی بن محمد السیمری [کذا]، فهؤلاء کانوا أبواب الامام علیه السّلام، فتنادی باحدهم و تقول: یا فلان بن فلان سلام علیک أشهد أنّ وفاتک فی سبیل اللّه، و انت حیّ عند اللّه مرزوق، و قد خاطبتک فی حیاتک التی لک عند اللّه جلّ و عزّ، و هذه رقعتی و حاجتی الی مولانا علیه السّلام، فسلمها الیه و انت الثقه الامین. [ثم ارم بها فی النهر و کأنک یخیّل الیک انّک تسلمها إلیه، فانّها تصل و تقضی الحاجه ان شاء اللّه تعالی] (1).

یقول مصنف هذا الکتاب عبد اللّه المامقانی عفا اللّه عن جرائمه: إنّی منذ عشر سنین إلی الیوم قد کتبت الرقعه مرارا عدیده لرفع الحاجه و الشده و أداء

ص:138

الدین الغزیر لیالی الجمعه بعد الغسل و نافله اللیل جامعا بین الطرق الثلاثه المذکوره بکتابه الرقعتین المزبورتین الی اللّه سبحانه فی صفحه واحده و کتابه الرقعتین إلی الامام علیه السّلام فی صفحه أخری و تطریق الرقعه الاولی و وضعها فی جوف رقعه الامام عجّل اللّه تعالی فرجه و تطییبهما و جعلهما فی طین حرّ نظیف، و قراءه سوره یس ثم الدعاء المزبور ثم نداء أحد السفراء و خطابه بما مرّ و القائها فی البئر، ثم صلاه التوسل بالحجه المنتظر عجل اللّه تعالی فرجه المزبوره فی طیّ صلوات الحاجه، فوجدت من ذلک آثارا غریبه و نتائج عجیبه، و لم أر منها تخلّفا أبدا. و لقد نقل لی من أثق به منها قضیه تبهر العقول طویت نقلها لعدم تحمل بعض العقول لها (1).

فإنّ جاههم عند اللّه سبحانه یقضی بقبوله شفاعتهم فی جمیع المباحات المشروعه، ثم هم نور واحد فیتساوون فی ذلک. نعم، یروی عن أبی الوفاء الشیرازی قال: کنت مأسورا بکرمان فی ید ابن الیاس مقیّدا مغلولا، فأخبرت انّه قد همّ بصلبی، فاستشفعت الی اللّه عزّ و جلّ بزین العابدین علی بن الحسین علیهما السّلام فحملتنی عینی فرأیت فی المنام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو یقول: لا تتوسّل بی و لا بابنتی و لا ببنیّ فی شیء من عروض الدنیا بل للآخره و ما تؤمّل من فضل اللّه عزّ و جلّ فیها، فأمّا اخی أبو الحسن علیه السّلام فإنّه ینتقم لک ممّن یظلمک، فقلت: یا رسول اللّه أ لیس قد ظلمت فاطمه علیها السّلام فصبر، و غصب هو علی ارثک فصبر، فکیف ینتقم لی ممّن ظلمنی؟ ! فقال صلّی اللّه علیه و آله: ذلک عهد عهدته إلیه و أمرته به و لم یجد بدا من القیام به، و قد أدّی الحقّ فیه، و الآن فالولیل لمن یتعرض لموالیه، و امّا علی بن الحسین فللنجاه من السلاطین، و من مفسده الشیاطین، و أما محمد بن علی و جعفر بن محمد فللآخره، و أما موسی بن جعفر علیه السّلام فالتمس فیه العافیه، و اما علی بن موسی فللنجاه فی الأسفار فی البر و البحر، و اما محمد بن علی فاستنزل به الرزق من اللّه تعالی، و أمّا علیّ بن محمد فلقضاء النوافل و برّ الاخوان، و أمّا الحسن بن علی فللآخره، و أمّا الحجّه فاذا بلغ السیف منک المذبح-و اومی بیده الی حلقه-فاستغث به، فهو یغیثک، و هو کهف و غیاث لمن استغاث به. فقلت: یا مولای یا صاحب الزمان أنا مستغیث بک، فإذا أنا بشخص قد نزل من السماء تحته فرس و بیده حربه من حدید (1)فقلت: یا مولای اکفنی شرّ من یؤذینی، فقال: قد کفیتک فانّنی سألت اللّه عزّ و جلّ فیک و قد استجاب دعوتی. فأصبحت فاستدعانی ابن الیاس و حلّ قیدی و خلع علیّ، فقال: بمن استغثت؟

ص:140

فقلت: استغثت بمن هو غیاث المستغیثین حتی سأل ربّه عزّ و جلّ، و الحمد للّه ربّ العالمین (1).

الثالث: انه قد روی فی التوسّل بالمعصومین علیهم الصلاه و السّلام و اهداء الصلاه إلیهم ترتیب علی عدد أیّام الاسبوع، فقد روی الشیخ الطوسی قدس سره فی محکی المصباح عنهم علیهم السّلام انه یستحب للمؤمن ان یصلّی فی یوم الجمعه ثمانی رکعات بأربعه تسلیمات، یهدی أربعا منها إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أربعا الی الصدّیقه الکبری سلام اللّه علیها، و یوم السبت و ما بعده کلّ یوم أربعا یهدیها إلی إمام علی الترتیب، الی أن یهدی أربعا [یوم] الخمیس الی الصادق علیه السّلام، و یصلّی یوم الجمعه ثمانی رکعات یهدی الی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و أربعا (2)أخری إلی الزهراء سلام اللّه علیها، و یوم السبت و ما بعده کلّ یوم أربعا یهدیها إلی باب الحوائج علیه السّلام و من بعده علی الترتیب الی ان یهدی أربع الخمیس الی الحجه المنتظر عجّل اللّه تعالی فرجه فیستقصی فی اسبوعین الأئمّه علیهم السّلام علی الترتیب، ثم یعود من السبت الثالث إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام. . و هکذا. و یقرأ بین کل رکعتین من الصلوات المزبوره بهذا الدعاء: «اللّهم أنت السّلام و منک السّلام و الیک یعود السّلام حینا، ربّنا منک السّلام، اللهمّ انّ هذه الرکعات هدیّه منّی إلی ولیّک. . فلان فصل علی محمد و آله و بلغه إیّاها، و أعطنی أفضل أملی و رجائی فیک و فی رسولک صلواتک علیه و آله و فیه» و یذکر بدل فلان اسم المعصوم المهدی إلیه، و بدل ولیّک فی هدیه سیده النساء: ولیّتک (3).

ص:141

و ورد التوسّل و الزیاره و السّلام و الثناء یوم السبت بالنّبی صلّی اللّه علیه و آله، و یوم الأحد بأمیر المؤمنین علیه السّلام، و یوم الاثنین بالحسنین علیهما السّلام، و یوم الثلاثاء بالسجاد و الباقر و الصادق علیهم السّلام، و یوم الاربعاء بالکاظم و الرضا و الجواد و الهادی علیهم السّلام، و یوم الخمیس بالعسکری علیه السّلام، و یوم الجمعه بولیّ العصر عجل اللّه تعالی فرجه، و هو الیوم الّذی یظهر فیه (1).

و قد ذکر السید ابن طاووس فی محکی جمال الاسبوع (2)للکل من هذه الایام زیاره متضمّنه الإشاره إلی تعلق ذلک الیوم بالمزور و کون الزائر ضیفه لائذا به طالبا منه الضیافه و الاجاره، من شاءها فلیراجع الکتاب المذکور.

الرابع: ان من التوسلات الصلوات و الأدعیه الوارده للحاجات عموما و خصوصا، کدعاء «یا من تحل به عقد المکاره. .» (3)من أدعیه الصحیفه السجادیه و غیره ممّا هو مذکور فی الکتب المعدّه لذلک کمهج الدعوات و البحار و غیرهما، و نتیمّن بإیراد دعاء واحد.

روی عن سید الساجدین علیه السّلام علّمه إیّاه ابوه سید الشهداء علیه السّلام صبح یوم عاشوراء و علّمته إیاه أمّه فاطمه سلام اللّه علیها، و علّمها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و علّم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله جبرئیل، لکلّ حاجه و مهمّ و همّ و بلاء نازل و کلّ أمر عظیم صعب، تقول: «بحقّ یس و القرآن الحکیم، و بحقّ طه و القرآن العظیم، یا من یقدر علی حوائج السائلین، یا من یعلم ما فی الضمیر، یا منفّس عن المکروبین، یا مفرّج عن المغمومین،

ص:142

یا راحم الشیخ الکبیر، یا رازق الطفل الصغیر، صلّی علی محمّد و آل محمّد و افعل بی. . کذا و کذا» و یذکر حاجته مکان کذا و کذا (1).

و جمله من التوسّلات التی لم نر فیها خطأ عمل أمّ داود الوارد فی نصف رجب و المرخص اتیانه فی منتصف سایر الأشهر، و طریقه مذکور فی اقبال السید ابن طاووس (2)و زاد المعاد و غیرهما.

و منها: التزام زیاره عاشوراء اربعین یوما، فإنه أیضا من المجربات.

و منها: قراءه قوله تعالی: أَمَّنْ یُجِیبُ اَلْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ اَلسُّوءَ (3)اثنتی عشر ألف مره، فانّی لم أجد فیها خطأ حتی مع تعاون جمع من الاخیار علی قراءتها.

و منها: عمل المربّعه المعروفه بطرق. . .

ص:143

مقابله الصدر بالصدر، و لذا فسرّناها بالحضور لفقد ذلک المعنی بمجرد القصد من دون تحقّق الحضور، و هذا الذی ذکرته من کون الزیاره بالمعنی المبحوث عنه مأخوذه من الزّور بمعنی وسط الصدر قد خطر بالبال و کنت منه علی ریبه، إلی أن عثرت علی تصریح أبی طاهر محمد بن یعقوب فی الاقیانوس بذلک فحصل لی الاطمئنان به، قال-بعد عدّ جمله من معانی الزور: المضی الی شخص للقائه إکراما له، ما ترجمته-: (یقال زاره یزوره زوارا و زیاره و زورا و مزارا إذا أتاه بقصد اللّقاء، و الزور بهذا المعنی مأخوذ من الزور بمعنی الصدر، فکأنّ الزائر یتلقی بصدره، أو یقصد لقاء صدر المزور، و ذلک من لوازم المواجهه) . انتهی مترجما (1). و یمکن استشمام هذا الذی ذکرناه من قوله فی تاج العروس: (و الزور مصدر زاره یزوره زورا أی لقیه بزوره أو قصد زورا أی وجهته کما فی البصائر (2)) . بناء علی کون بزوره فی قوله لقیه بزوره-بالباء الموحده الجاره- فیکون معناه أی لقیه بصدره، فتدبر جیدا.

و الحاصل، فالأظهر أن الزیاره لا تحصل بدون ملاقاه المزور و الحضور عنده، و اعطاء الثواب له عند عدم الملاقاه لنیّه الخیر التی هی خیر من العمل، و قولهم: خیر الزیاره فقدان المزور مجاز.

ثم إنّ الزیاره و زان کتابه مصدر زاره یزوره بمعنی قصده، و مصدره الآخر المزار فانه-بالفتح-یکون مصدرا بمعنی الزیاره و موضع الزیاره کما صرح به فی النهایه الأثیریه (3)، و مصدره الثالث: الزّور بفتح الزای و سکون الواو المخففه کما صرّح به جمع من أهل اللغه (4)، ففی التاج: الزور: الزائر و هو الذی یزورک یقال:

ص:145

رجل زور (1)، و فی الحدیث: إن لزورک علیک حقا (2)، و هو فی الأصل مصدر وضع موضع الاسم کصوم و نوم بمعنی صائم و نائم، و للزور بمعنی القصد استعمالات أخر.

و منها: استعماله اسما للجمع کالزائرین.

و منها: استعماله جمعا لزائر کصحب و صاحب و سفر و سافر، یقال: رجل زور و امرأه زور یکون للواحد و الجمع المذکر و المؤنث بلفظ واحد لانه مصدر، کما صرّح به فی التاج (3)و غیره.

و منها: بضم أوله و فتح ثانیه مشدّدا جمعا لزائر مثل رکّع جمع راکع، و یستعمل فی المذکر و کذا فی المؤنث، کما صرّح به الجوهری بقوله: (و نسوه زور و زوّر مثل نوم و نوح و زائرات) (4).

فتحصّل أنّ للزائر جموعا أربعه: الزائرون و الزّور-کصحب-و الزّوّار- ککتّاب جمع الکاتب-و الزّور-کرکّع-. و للزائره جموع ثلاثه: الزائرات، و زور- کنوح-و زور-بالتخفیف-.

اللّه علیه و آله قاصدا الجنّه (1).

و انّ من زار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کمن زار اللّه فوق عرشه (2).

و انّ زیاره قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله تعدل حجّه مع رسول اللّه مبروره (3).

و عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله انّه قال: من أتانی زائرا کنت شفیعه یوم القیامه (4).

و من زارنی فی حیاتی و بعد موتی کان فی جواری یوم القیامه (5).

و ان من أتانی زائرا لا یرید إلاّ زیارتی فله الجنّه (6).

و انّ من أتی مکّه حاجّا و لم یزرنی إلی المدینه جفوته یوم القیامه، و من جاءنی زائرا وجبت له شفاعتی، و من وجبت له شفاعتی وجبت له الجنه، و من مات فی أحد الحرمین مکه و المدینه لم یعرض و لم یحاسب، و من مات مهاجرا إلی اللّه عزّ و جلّ حشر یوم القیامه مع أصحاب بدر (7).

و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم للحسین سید الشهداء علیه السّلام: من زارنی حیا أو میتا أو زار أباک أو زار أخاک أو زارک کان حقا علیّ أن أزوره یوم القیامه و أخلصه من ذنوبه (8).

و قال صلّی اللّه علیه و آله: من زارنی أو زار أحدا من ذرّیتی زرته یوم

ص:147

القیامه فأنقذته من أهوالها (1).

و ورد ما نطق بأفضلیه زیارته صلّی اللّه علیه و آله من الحج المندوب (2).

و فی أفضلیه ابتداء الحاج بمکه ثم بالمدینه أو العکس روایتان (3)، و هناک ثالثه تنفی الأفضلیه من الطرفین، لقوله علیه السّلام فی جواب السؤال عن أفضلیه الممرّ بالمدینه فی البدأه أو فی الرجعه: لا بأس بذلک أیّه کان (4).

و یستحب التسلیم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کلّما دخل الانسان المسجد أو خرج منه، و الاکثار من السّلام علیه، للأمر بذلک (5). و یکره المرور فیه بغیر تسلیم علیه أو دنوّ منه، للمنع من ذلک (6). و یستحب بعد التسلیم علیه صلّی اللّه علیه و آله القیام عند الاسطوانه المقدمه من جانب القبر الأیمن عند رأس القبر عند زاویته مستقبل القبله و وضع المنکب الأیسر إلی جانب القبر و المنکب الأیمن ممّا یلی المنبر و تشهد الشهادات و الدعاء علی الطرق المأثوره، فإنه موضع رأس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و ان کانت لک حاجه فاجعل قبره صلّی اللّه علیه و آله خلف کتفیک و استقبل القبله و ارفع یدیک و سل حاجتک فإنها تقضی إن شاء اللّه تعالی (7).

و یستحبّ بعد الفراغ من الدعاء عند قبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله

ص:148

الاتیان إلی المنبر و مسحه بالید و الأخذ برمانتیه و هما السفلاوان و مسح العینین و الوجه به فانه شفاء للعینین، ثم القیام عنده و حمد اللّه و الثناء علیه و سؤال الحاجه لأن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: ما بین منبری و بیتی (1)روضه من ریاض الجنّه، و منبری علی ترعه من ترع الجنه، و الترعه هی الباب الصغیره، ثم یأتی مقام النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یصلی فیه ما بدا له (2). و حدّ الروضه أربع أساطین من المنبر إلی الظلال لا شیء من الصحن فیها. و یستحب إتیان مقام جبرئیل علیه السّلام الذی کان مقامه إذا استأذن علی رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و هو تحت المیزاب و الدعاء فیه بما أحبّ خصوصا دعاء الحائض للطهر (3).

و یستحب لمن کان له إقامه ثلاثه أیام بالمدینه الأربعاء و الخمیس و الجمعه أن یصومها و یعتکف عند الاساطین فی مسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یصلّی لیله الأربعاء عند اسطوانه أبی لبابه، و هی اسطوانه التوبه التی کان ربط نفسه إلیها حتی نزل عذره من السماء، و یقعد عندها یوم الاربعاء ثم یأتی لیله الخمیس التی تلیها ممّا تلی مقام النبّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یقیم تلک اللیله و یومها هناک، ثم یأتی الاسطوانه التی فیها مقام النبّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لیله الجمعه و یصلی عندها و یقیم عندها تلک اللیله و یومها و لا یتکلّم مهما أمکن فی الایام الثلاثه بشیء إلاّ ما لا بدّ له منه، و لا یخرج من المسجد إلاّ لحاجه، و لا ینام فی لیل و نهار مهما أمکن إلاّ بقدر الضروره، ثم یحمد اللّه یوم الجمعه و یثنی علیه و یصلّی علی النبّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یسأل حاجته، و لیکن ممّا یقول: «اللهم ما کانت لی إلیک من حاجه شرعت فی طلبها و التماسها أو لم

ص:149

أشرع سألتکها أو لم أسألکها فإنی أتوجّه إلیک بنبیکّ محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نبیّ الرحمه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی قضاء حوائجی صغیرها و کبیرها» فإن من فعل ذلک حریّ ان تقضی حاجته إن شاء اللّه تعالی (1)، و یدعو بغیر ذلک من الأدعیه المأثوره.

الصحیح عند الصدوق و الشیخین رحمهم اللّه، و هو الذی حصل لی الاطمئنان به عند تشرّفی إلی تلک العتبه المقدّسه، رزقنی اللّه العود إلیها مرهّ بعد أخری، و ما قبله هو المعتمد عند الشیخ الحرّ رحمه اللّه و غیره حملا للأوّل و الثالث علی التقیّه لموافقتها لأقوال العامّه، و الأولی أن تزار سلام اللّه علیها فی الأمکنه الثلاثه، و من جمله ما ینبغی أن یقال عند قبرها: (یا ممتحنه امتحنک [اللّه]الذی خلقک قبل أن یخلقک، فوجدک لما امتحنک صابره، و زعمنا أنّا لک أولیاء و مصدقون و صابرون لکل ما أتانا به أبوک، و أتی به وصیه علیه السّلام، فإنا نسألک إن کنّا صدقناک إلاّ ألحقتینا بتصدیقنا لهما بالبشری لنبشر انفسنا بأنّا قد طهرنا بولایتک) (1).

و منها: زیاره أئمه البقیع، و هم: أبو محمد الحسن الزکی، و أبو محمد سید الساجدین، و أبو جعفر الباقر، و أبو عبد اللّه الصادق علیهم السّلام، فقد استفاضت الأخبار-بل تواترت-بفضل زیاره جمیع الأئمه علیهم السّلام و تأکّدها.

فعن الصادق علیه السّلام: انّه إذا حج أحدکم فلیختم بزیارتنا، لأنّ ذلک من تمام الحجّ (2).

و عن أمیر المؤمنین علیه السّلام انه قال: اتّموا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إذا خرجتم إلی بیت اللّه الحرام، فإنّ ترکه جفاء، و بذلک أمرتم، و أتمّوا بالقبور التی ألزمکم اللّه حق زیارتها، و اطلبوا الرزق عندها (3).

و عن الباقر علیه السّلام انّ من زار قبور شهداء آل محمد صلّی اللّه علیه

ص:151

و آله یرید بذلک صله نبیّه خرج من ذنوبه کیوم ولدته أمّه (1).

و عن الصادق علیه السّلام انّ من زار أحد الأئمه علیهم السّلام فهو کمن زار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله (2)، و له مثل ما لمن زار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

و عن الرضا علیه السّلام: انّ لکل إمام عهدا فی عنق أولیائه و شیعته، و ان من تمام الوفاء بالعهد زیاره قبورهم، فمن زارهم رغبه فی زیارتهم و تصدیقا بما رغبوا فیه کان أئمتهم علیهم السّلام شفعاءهم یوم القیامه (3).

و قد مرّ قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: من زارنی أو زار أحدا من ذرّیتی زرته یوم القیامه فانقذته من أهوالها (4).

و عن الصادق علیه السّلام: انّ من زار إماما مفترض الطاعه و صلّی عنده أربع رکعات کتب اللّه له حجّه و عمره (5).

و ورد فی زیاره الحسن علیه السّلام قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله للحسین علیه السّلام: من زارنی أو زار أباک أو زار أخاک أو زارک کان حقا علیّ أن أزوره یوم القیامه و أخلّصه من ذنوبه (6).

و قوله صلّی اللّه علیه و آله فی حقّ زائر کلّ منه علیه السّلام و من الحسین علیه السّلام و أبیه و أخیه لا یرید إلاّ الزیاره: انّ له الجنه (7).

ص:152

و قوله صلّی اللّه علیه و آله لعلیّ علیه السّلام: یا علیّ من زارنی فی حیاتی أو بعد موتی، أو زارک فی حیاتک أو بعد موتک، أو زار ابنیک فی حیاتهما أو بعد موتهما ضمنت له یوم القیامه أن أخلصّه من أهوالها و شدائدها، أصیره معی فی درجتی (1).

و ورد عن مولانا العسکری علیه السّلام: انّ من زار جعفرا أو أباه لم یشتک عینه، و لم یصبه سقم و لم یمت مبتلی (2).

و عن الصادق علیه السّلام: ان من زارنی غفرت له ذنوبه و لم یمت فقیرا (3).

و منها: إتیان قبور الشهداء و زیارتها سیّما قبر حمزه سید الشهداء، لما ورد من أن زیاره قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و زیاره قبور الشهداء و زیاره قبر الحسین علیه السّلام تعدل حجّه مبروره مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (4). و تتأکّد زیاره قبور الشهداء فی کل اثنین و خمیس تأسّیا بسیده النساء سلام اللّه علیها (5).

و منها: اتیان المساجد و المشاهد التّی بالمدینه و حوالیها و الصّلاه و الدعاء فیها، کمسجد قباء الذّی أسّس علی التقوی من أول یوم، و هو أول مسجد صلّی فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی تلک العرصه، و من أتاه و صلی فیه رکعتین رجع بعمره (6)، و مشربه أم إبراهیم فإنها مسکن رسول اللّه صلّی اللّه علیه

ص:153

و آله، و مسجد الفضیخ الذی ردّ فیه الشمس علی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و مسجد الأحزاب و هو مسجد الفتح، و المسجد الذی دون الحرّه فی جانب أحد، و المسجد الذی فی المکان الواسع الی جنب الجبل من طرف الیمین (1).

و یستحبّ الإقامه بالمدینه و کثره العباده فیها و اختیارها علی الإقامه بمکه، لأنّ الاقامه بها أفضل من الاقامه بمکّه، کما نصّ علی ذلک الصادق علیه السّلام، و الکاظم علیه السّلام (2). و ورد أن من مات فی المدینه بعثه اللّه فی الآمنین یوم القیامه (3).

و حدّ حرم المدینه من عایر إلی وعیر، لما ورد عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله من قوله صلّی اللّه علیه و آله: مکّه حرم اللّه حرمها إبراهیم علیه السّلام، و ان المدینه حرمی ما بین لابتیها حرم لا یعضد شجرها، و هو ما بین ظل عائر إلی ظل وعیر، لیس صیدها کصید مکّه، یؤکل هذا و لا یؤکل ذاک، و هو برید (4).

و عنه صلّی اللّه علیه و آله: انّ من أحدث بالمدینه حدثا أو آوی محدثا فعلیه لعنه اللّه، قیل له: و ما الحدث؟ فقال: القتل (5).

و یکره الاشراف علی قبر النّبی صلّی اللّه علیه و آله من فوق، لورود التحذیر عنه (6).

ص:154

و یستحب النزول بمعرس النبی صلّی اللّه علیه و آله بذی الحلیفه، و الصّلاه فیه، و الاضطجاع به لیلا کان أو نهارا، لمن رجع إلی المدینه من مکّه (1)، و ان تجاوز المعرس استحب له الرجوع للتعریس فیه لتأکید أبی الحسن علیه السّلام فی ذلک بقوله للجمع الذی تجاوزوه: لا بد أن ترجعوا إلیه (2).

و یستحب الصّلاه فی مسجد غدیر خمّ بالنهار للمسافر، للأمر بذلک معلّلا بأنّ فیه فضلا (3).

تغبّرت (1)فی زیاره أمیر المؤمنین علیه السّلام ماشیا کان أو راکبا (2).

و ورد: أنّ من زاره کتب اللّه له بکلّ خطوه مائه ألف حسنه، و محیت عنه مائه ألف سیئه، و ترفع له مائه ألف درجه، و تقضی له مائه ألف حاجه، و یکتب له ثواب کلّ صدّیق و شهید مات أو قتل (3)، و انّه لا یلوذ بقبره ذو عاهه إلاّ شفاه اللّه (4)، و انّ من أتاه و صلّی عنده رکعتین أو أربع رکعات نفّس اللّه کربه، و قضی حاجته (5)، و انّ من ترک زیارته لم ینظر اللّه إلیه (6).

و ورد: أنّ زیارته علیه السّلام أفضل من الحجّ و العمره و من زیاره سید الشهداء علیه السّلام، لأن زیارته تعدل حجّتین و عمرتین، و زیاره الحسین تعدل حجّه و عمره (7)، و انّ الحسین علیه السّلام قتل مکروبا فحقیق علی اللّه عزّ و جلّ أن لا یأتیه مکروب إلا فرّج اللّه کربه، و لکن فضل زیاره أمیر المؤمنین علیه السّلام علی زیاره الحسین علیه السّلام کفضل أمیر المؤمنین علیه السّلام علی الحسین علیه السّلام (8).

و الأفضل زیارته ماشیا و ذاهبا و عودا (9)، لما ورد من أنّ من زاره ماشیا کتب اللّه له بکلّ خطوه حجّه و عمره، فإن رجع ماشیا کتب اللّه له بکل خطوه

ص:156

حجّتین و عمرتین (1).

قلت: و بذلک أیضا و ذا ها (2)تمتاز عن زیاره سید الشهداء علیه السّلام لعدم العثور علی ورود المشی فی العود من زیارته علیه السّلام، و العلم عند اللّه سبحانه.

و الافضل أن یزار بالزیارات المأثوره، و المتکفّل لها کتب المزارات المعتبره التی آخرها کتاب تحیه الزائر للمحدّث النوری المعاصر أعلی اللّه درجته. و یتأکّد استحباب زیارته علیه السّلام فی أیام و لیالی:

فمنها: یوم عید الغدیر:

و هو الیوم الثامن عشر من ذی الحجّه الذی فضله عظیم، و قدره جلیل جسیم. و قد ورد الأمر بزیارته علیه السّلام فیه (3)، و وردت له علیه السّلام فیه زیاره مخصوصه نقلها فی مزار البحار (4)و سایر کتب المزارات کما نقل فی آخر المجلد العشرین منه فضل هذا الیوم و أعماله (5)، فمن شاء راجعه.

و منها: یوم عید مولد النّبی صلّی اللّه علیه و آله:

و هو سابع عشر ربیع الاوّل، فإنّه من الایام المتبرّکه، و الاعیاد الشریفه، و قد ورد الامر بزیاره أمیر المؤمنین علیه السّلام فیه، و هو کسابقه فی ورود زیاره مخصوصه له علیه السّلام فیه مذکوره فی البحار (6)و غیره، کما أنّ الاعمال الوارده

ص:157

فیه مذکوره فی آخر المجلد العشرین منه (1).

و منها: یوم مبعث النّبی صلّی اللّه علیه و آله:

و هو السابع و العشرون من رجب علی المشهور بین الشیعه، بل المتفق علیه بینهم، و هو کسابقیه فی الشرف و الفضل، و ورد زیاره مخصوصه مذکوره فی مزار البحار (2)، و أعمال خاصه مسطوره فی آخر المجلد العشرین (3)منه.

و منها: یوم وفاته علیه السّلام:

و هو الیوم الحادی و العشرون من شهر رمضان الذی هو من الأیام العظیمه عند اللّه سبحانه، و ینبغی زیارته علیه السّلام فیه بما زاره به الخضر علیه السّلام فی ذلک الیوم، و هو قوله: رحمک اللّه یا أبا الحسن. . الی آخره. و اعمال هذا الیوم و لیلته کأعمال سایر الایام المتبرکه و لیالیها، یطلب من المجلد العشرین من البحار (4).

و یستحب زیاره آدم و نوح علی نبینا و آله و علیهما الصلاه و السّلام، لقول الصادق علیه السّلام للمفضل بن عمر: اعلم انّک زائر عظام آدم، و بدن نوح، و جسم علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام، فقال له المفضل: یا بن رسول اللّه انّ آدم [هبط]بسراندیب فی مطلع الشمس، و زعموا انّ عظامه فی بیت اللّه الحرام، فکیف صارت عظامه فی الکوفه؟ ! فقال: انّ اللّه أوحی إلی نوح علیه السّلام و هو فی السفینه [ان یطوف بالبیت اسبوعا فطاف بالبیت کما أوحی اللّه تعالی الیه، ثم نزل فی الماء الی رکبتیه فاستخرج تابوتا فیه عظام آدم علیه السّلام

ص:158

فحمله فی جوف السفینه]حتی طاف ما شاء اللّه ان یطوف، ثم ورد إلی باب الکوفه فی وسط مسجدها، ففیها قال اللّه للأرض: ابلعی ماءک، فبلعت ماءها من مسجد الکوفه کما بدأ الماء منه، و تفرّق الجمع الذی کان مع نوح علیه السّلام فی السفینه، فأخذ نوح علیه السّلام التابوت و دفنه فی الغریّ، و هو قطعه من الجبل الذی کلّم اللّه علیه موسی علیه السّلام تکلیما، و قدّس علیه عیسی (ع) تقدیسا، و اتخذ علیه إبراهیم علیه السّلام خلیلا، و اتّخذ محمّدا صلّی اللّه علیه و آله حبیبا، و جعل للنبیّین مسکنا (1). . إلی أن قال علیه السّلام: انّ زائر أمیر المؤمنین علیه السّلام تفتح له أبواب السماء عند دعوته، فلا تکن عن الخیر (2)نوّاما (3).

و یأتی بیان الجانب الذی ینبغی زیاره آدم و نوح علیهما السّلام فیه إن شاء اللّه تعالی (4). و لهما زیاره مأثوره رواها الشیخ المفید (5). و ورد لکل منهما رکعتان صلاه الزیاره (6).

و ینبغی السّلام علی هود علیه السّلام، و صالح علیه السّلام عند قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، لما ورد من وصیّته علیه السّلام الی الحسنین علیهما السّلام بدفنه فی قبر أخویه هود و صالح (7).

و ینبغی فی الغری زیاره رأس الحسین علیه السّلام، و موضع منبر القائم

ص:159

عجل اللّه تعالی فرجه أو منزله، و صلاه رکعتین فی کلّ منهما (1)، لما ورد من صلاه الصادق علیه السّلام فی الموضعین، فقیل له: أ لیس قد ذهب برأسه إلی الشام؟ ! فقال: بلی، و لکن فلان مولانا سرقه فجاء به فدفنه فی الغری بجنب أمیر المؤمنین علیه السّلام (2).

قلت: و لم یعلم إلی الآن موضع منبر القائم عجّل اللّه تعالی فرجه، و أمّا موضع رأس الحسین علیه السّلام ففی بعض الأخبار أنه دفن بجنب أمیر المؤمنین علیه السّلام، و ظاهره عدم الفصل المعتدّ به بینه و بین القبر الشریف، و یوافقه ما ورد فی کیفیّه زیاره الصادق علیه السّلام لأمیر المؤمنین علیه السّلام من قوله: ثم تقدّم قلیلا فصلّی رکعتین، فسألته عنه فقال: هو موضع رأس الحسین علیه السّلام (3). و ما ورد من أنّ فی الغری قبرین کبیر و صغیر، فالکبیر قبر أمیر المؤمنین، و الصغیر رأس الحسین علیهما السّلام (4). و فی البعض الآخر من الأخبار ما یظهر منه وجود الفصل المعتد به بینهما، لأنه تضمن نقل أنّ الصادق علیه السّلام لمّا وصل إلی الغریّ نزل علیه السّلام فصلی رکعتین ثم سار علیه السّلام قلیلا، فنزل علیه السّلام فصلّی رکعتین، ثمّ تقدّم قلیلا آخر فصلّی رکعتین، ثم قال علیه السّلام: انّ الأول قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، و الثانی موضع رأس الحسین علیه السّلام، و الثالث موضع منبر [خ. ل: منزل]القائم علیه السّلام و عجّل اللّه تعالی فرجه (5). فإن قوله: فنزل، ظاهر فی أنّه علیه السّلام قد رکب بین قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام و موضع رأس الحسین علیه السّلام، و رکوبه لا

ص:160

یکون إلاّ لفصل بینهما.

و الذی أحتمل من غیر مستند قویم انّ موضع رأس الحسین علیه السّلام المکان الذی الآن فی منتهی إلیه غربی البلده المبارکه المعروف بمقام زین العابدین علیه السّلام، و انّ موضع منبر القائم عجّل اللّه تعالی فرجه هذا المقام الذی فی وادی السّلام معروف بمقامه عجّل اللّه فرجه، و الأولی هو السّلام فی مواضع الاحتمال جمیعا درکا للواقع. و احتمال انّ موضع الرأس الشریف مسجد حنانه و موضع المنبر مسجد السهله یبعدّه أن المسجدین کانا معروفین یومئذ.

و لا یخفی علیک أنّ ما ذکر من الأخبار لا ینافی ما رواه رضی الدین علی ابن طاووس قدس سرّه من أنّ رأس الحسین علیه السّلام أعید فدفن مع بدنه بکربلا، و ذکر أن عمل الصحابه علی ذلک، لإمکان أنّ مولی لهم سرقه فلم یجد له مکان أحسن من جنب قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام ثم عند دفن الجسد الشریف أو بعده أخرج من الغری و ألحق بالجسد المطهّر، و اللّه العالم (1).

و یستحبّ لمن زار الغریّ أن یخرج إلی مسجد الکوفه و السهله لاتیان ما بهما من الأعمال (2)و زیاره مسلم بن عقیل أوّل الشهداء فی جنب مسجد الکوفه، و ینبغی له فی الطریق زیاره الحسین علیه السّلام فی مسجد الحنّانه، لأنّ الرأس الشریف وضع فیه عده ساعات علی روایه.

ص:161

بأنّه إمام من قبل اللّه مفترض الطّاعه کتبه اللّه فی أعلی علّیّین، و غفر له ما تقدّم من ذنوبه و ما تأخّر، و قبل شفاعته فی خمسین [خ. ل: سبعین]مذنبا، و لم یسأل اللّه عزّ و جلّ حاجه عند قبره إلاّ قضاها له (1). و انّ من زاره کان کمن زار اللّه فوقه عرشه (2)، و إنّ زیارته تعدل عمره مقبوله مبروره (3)، و زاد فی بعض الأخبار: و حجّه مبروره (4)، و زاد فی ثالث: و اعتکاف شهرین فی المسجد الحرام و صیامها و خیر منها (5). و ورد ازید من حجه و عمره إلی الألف (6). و یأتی عند بیان افضلّیته من الحج المندوب إن شاء اللّه تعالی.

و ورد أنّ من اغتسل و مشی إلی زیارته علیه السّلام کان له بکل قدم یرفعها و یضعها حجّه متقبّله بمناسکها (7). و ورد أن بکل رفع و وضع للقدم مائه حجه (8)کما یأتی إن شاء اللّه تعالی. و ان فضل زوّاره یوم القیامه انّهم یدخلون الجنه قبل الناس بأربعین عاما، و سایر الناس فی الحساب (9). و انّه و کلّ بالحسین علیه السّلام سبعون ألف ملک شعثا غبرا یصلّون منذ یوم قتل إلی ما شاء اللّه-

ص:163

یعنی قیام القائم عجّل اللّه تعالی فرجه-و یدعون لمن زاره (1)، و انّ للّه ملائکه موکّلین بقبر الحسین علیه السّلام فإذا همّ الرجل بزیارته فاغتسل ناداه محمّد صلّی اللّه علیه و آله: یا وفد اللّه ابشروا بمرافقتی فی الجنه، و ناداه أمیر المؤمنین علیه السّلام: أنا ضامن لقضاء حوائجکم و دفع البلاء عنکم فی الدنیا و الآخره، ثم اکتنفهم النّبی صلّی اللّه علیه و آله و علیّ علیه السّلام عن أیمانهم و عن شمائلهم حتّی ینصرفوا إلی أهالیهم (2).

و قال الرضا علیه السّلام: یا ابن شبیب إن سرّک أن تلقی اللّه و لا ذنب علیک فزر الحسین علیه السّلام، یا ابن شبیب إن سرّک أن تسکن الغرف المبنیّه فی الجنّه مع النبی صلّی اللّه علیه و آله فالعن قتله الحسین علیه السّلام، یا بن شبیب إن سرّک أن یکون لک مثل ما لمن استشهد مع الحسین علیه السّلام فقل متی ذکرتهم: یا لیتنی کنتم معهم فأفوز فوزا عظیما (3). و انّ الحسین بن علی علیه السّلام عند ربّه عزّ و جلّ ینظر إلی موضع معسکره و من حلّه من الشهداء معه و ینظر الی زواره، و هو أعرف بهم و بأسمائهم و أسماء آبائهم و درجاتهم و منزلتهم عند اللّه من أحدکم بولده، و انّه لیری من سکنه فیستغفر له و یسأل آباءه علیهم السّلام ان یستغفروا له، و یقول: لو یعلم زائری ما أعدّ اللّه له لکان فرحه اکثر من غمّه. و انّ زائره لینقلب و ما علیه ذنب (4).

و عن الحسین علیه السّلام انه قال: أنا قتیل العبره، قتلت مکروبا، و حقیق علی اللّه أن لا یأتینی مکروب إلاّ ردّه إلی أهله و قلبه مسرور (5).

ص:164

و ورد أنّ من قام عنده أیّاما کان کلّ یوم بألف شهر (1).

و ورد أن زیارته علیه السّلام مفترضه واجبه علی کلّ مؤمن یقرّ له بالإمامه من اللّه (2)، و أنّها تزید فی الرزق، و تمدّ فی العمر، و تدفع مدافع السوء (3)، و انّ ایّام زائری الحسین علیه السّلام ذهابا و رجوعا لا تعدّ من آجالهم (4)، و انّ أدنی ما لزائره علیه السّلام أن یحفظ فی نفسه و ماله حتی یرد إلی أهله، فاذا کان یوم القیامه کان اللّه أحفظ له (5). و انّ من زاره کان اللّه من وراء حوائجه، و کفی ما أهمّه من أمر دنیاه. و انّ زیارته تجلب الرزق علی العبد، و تخلف علیه ما ینفق، و یغفر له ذنوب خمسین سنه، و یرجع الی أهله و لیس علیه وزر و لا خطیئه إلاّ و محیت من صحیفته، فإن هلک فی سفره نزلت الملائکه فغسّلته، و فتح له باب الجنّه فیدخل علیه روحها حتی ینشر، و ان سلم فتح له الباب الذی ینزل منه رزقه و یجعل له بکل درهم أنفقه عشره آلاف درهم، و ادّخر ذلک له، و اذا حشر قیل له: لک بکل درهم عشره آلاف درهم ان اللّه نظر لک فذخرها لک عنده (6).

و قد دعا الصادق علیه السّلام فی حقّ زوّار الحسین علیه السّلام بأدعیه لا یفوّتها عاقل علی نفسه بترک زیارته علیه السّلام. قال علیه السّلام: یا من خصّنا بالکرامه، و خصّنا بالوصیه، و وعدنا الشفاعه، و أعطانا علم ما مضی و ما بقی، و جعل أفئده من الناس تهوی إلینا، اغفر لی و لإخوانی و لزوّار قبر أبی

ص:165

الحسین علیه السّلام، الذین أنفقوا أموالهم، و أشخصوا أبدانهم، رغبه فی برّنا، و رجاء لما عندک فی صلتنا، و سرورا أدخلوه علی نبیّک صلواتک علیه و آله، و اجابه منهم لأمرنا، و غیظا أدخلوه علی عدوّنا، أرادوا بذلک رضاک، فکافهم عنّا بالرضوان، و أکلأهم باللیل و النهار، و اخلف علی أهالیهم و أولادهم الذی خلّفوا بأحسن الخلف، و اصحبهم و اکفهم شرّ کلّ جبّار عنید، و کلّ ضعیف من خلقک أو شدید، و شرّ شیاطین الانس و الجن (1)، و أعطهم أفضل ما أملّوا منک فی غربتهم عن (2)أوطانهم، و ما آثرونا به علی أبنائهم و أهالیهم و قراباتهم، اللهم إنّ أعداءنا عابوا علیهم خروجهم فلم ینههم ذلک عن الشخوص إلینا، و خلافا منهم علی من خالفنا، فارحم تلک الوجوه التی قد غیّرتها الشمس، و ارحم تلک الخدود التی تقلّبت علی حفره أبی عبد اللّه علیه السّلام، و ارحم تلک الأعین التی جرت دموعها رحمه لنا، و ارحم تلک القلوب التّی جزعت و احترقت لنا، و ارحم تلک الصرخه التی کانت لنا، اللهمّ انّی أستودعک تلک الأنفس و تلک الأبدان حتی نوافیهم علی الحوض یوم العطش. . إلی أن قال علیه السّلام: یا معاویه من یدعو لزوّاره فی السماء أکثر ممّن یدعو لهم فی الارض، یا معاویه لا تدعه [لخوف من احد]فمن ترکه [لخوف]رأی من الحسره ما یتمنّی أن قبره کان عنده (3)، اما تحبّ أن یری اللّه شخصک و سوادک فیمن یدعو له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و علیّ و فاطمه و الأئمّه علیه و علیهم الصلاه و السّلام؟ أما تحبّ أن تکون غدا ممّن ینقلب بالمغفره لما مضی و یغفر له ذنوب سبعین سنه؟ أما تحبّ أن تکون غدا ممّن تصافحه الملائکه؟ أما تحبّ أن تکون غدا فیمن یخرج و لیس له ذنب فیتبع به؟ أما تحب أن تکون غدا ممّن یصافح رسول اللّه صلّی اللّه علیه

ص:166

و آله (1).

بل فی الأخبار ما نطق بوجوب زیاره الحسین علیه السّلام، مثل قول الصادق علیه السّلام: لو أن أحدکم حجّ دهره-و فی خبر ألف حجه-ثم لم یزر الحسین بن علی علیهما السّلام لکان تارکا حقّا من حقوق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، لأنّ حقّ الحسین علیه السّلام فریضه من اللّه واجبه علی کلّ مسلم (2).

و ورد أنّ من ترک زیاره الحسین علیه السّلام و هو یقدر علیها قد عقّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و عقّ أهل البیت علیهم السّلام و استخفّ بأمر هو له (3)، و أنّ من أتی علیه حول لم یأت قبر الحسین علیه السّلام نقص اللّه من عمره حولا، قال علیه السّلام: و لو قلت إن أحدکم یموت قبل أجله بثلاثین سنه لکنت صادقا، و ذلک أنکم تترکون زیارته، فلا تدعوها یمدّ اللّه فی أعمارکم و یزید فی أرزاقکم، فإذا ترکتم زیارته نقص اللّه من اعمارکم و ارزاقکم فتنافسوا فی زیارته و لا تدعو ذلک، فانّ الحسین بن علی علیهما السّلام شاهد لکم عند اللّه تعالی و عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و عند علیّ علیه السّلام و عند فاطمه سلام اللّه علیها (4).

و ورد أنّ من لم یزر قبر الحسین علیه السّلام فقد حرم خیرا کثیرا و نقص من عمره سنه (5)، و من لم یأته حتّی یموت کان منتقص الایمان منتقص الدین،

ص:167

إن أدخل الجنّه کان دون المؤمنین فیها (1). و ان من لم یأته و هو یزعم أنه لنا شیعه حتی یموت فلیس هو لنا بشیعه، و ان من کان من أهل الجنّه فهو ضیفان أهل الجنّه (2).

بل ورد فیمن ترک زیاره الحسین علیه السّلام من غیر علّه انّه من أهل النّار (3)، و هو محمول علی الترک نصبا (4).

و ورد أنّ من ترک زیارته رغبه عنه فله الحسره یوم الحسره، و ان ترک زیارته جفاء (5).

و لا فرق فی استحباب زیاره الحسین علیه السّلام بین الرجال و النساء، لأمر الصادق علیه السّلام أم سعید الأحمسیّه بزیارته، معلّلا بأنّ زیاره الحسین علیه السّلام واجبه علی الرجال و النساء (6). و فی روایه أخری لما اعتذرت أم سعید عن ترک الزیاره بأنّها امرأه قال علیه السّلام: لا بأس لمن کانت مثلک أن تذهب إلیه و تزور. . الحدیث (7).

ص:168

و هذا مجمل إذا لم یعلم فی أی شیء أراد المماثله لها (1).

و یستحب تکرار زیارته علیه السّلام فی کل اسبوع مره (2)، فإن لم یمکن ففی کل شهر مره، فإن لمن زاره فی کل شهر ثواب مائه ألف شهید مثل شهداء بدر (3)، فإن لم یمکن ففی کل سنه ثلاث مرات، فإن من أتی قبر الحسین علیه السّلام فی السنه ثلاث مرات أمن من الفقر (4)، فإن لم یمکن ففی السنه مرّتین إن کان غنّیا، و مرّه إن کان فقیرا، لأن الصادق علیه السّلام عدّ ذلک علیهما من الحق (5). و فی خبر آخر انّه حقّ علی الفقیر أن یأتی قبر الحسین علیه السّلام فی السنه مرتّین، و فی خبر عن أبی الحسن علیه السّلام انه قال: لا تجفوه، یأتیه الموسر فی کلّ أربعه أشهر و المعسر لا یکلف اللّه نفسا إلاّ وسعها (6).

و ورد أن حدّ الاهمال فیها لمن کان بعید الدار هو ثلاث سنین، فإذا جاز ثلاث سنین فلم یأته فقد عقّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قطع حرمته إلاّ عن علّه (7)، و فی خبر آخر: انه لا ینبغی التخلّف عنه أکثر من أربع سنین (8).

و یستحب کثره الانفاق فی زیاره الحسین علیه السّلام و سایر الأئمّه علیهم السّلام، لما ورد من أنّ بکلّ درهم أنفقه عشره آلاف [مدینه]له فی کتاب

ص:169

محفوظ (1)، و انّ بکلّ درهم أنفقه عشره آلاف درهم تدّخر له (2)، و انّ اللّه یعطیه بکلّ درهم أنفقه مثل أحد من الحسنات، و یخلف علیه أضعاف ما أنفق، و یصرف عنه من البلاء ما قد نزل فیدفع فیحفظه فی ماله (3). و قال ابن سنان لأبی عبد اللّه علیه السّلام: إنّ أباک کان یقول فی الحجّ یحسب له بکل درهم أنفقه ألف، فما لمن ینفق فی المسیر إلی أبیک الحسین علیه السلام؟ قال: یا بن سنان یحسب له بالدرهم ألف و ألف-حتی عدّ عشره-، و یرفع له من الدرجات مثلها، و رضاء اللّه خیر له، و دعاء محمد صلّی اللّه علیه و آله و دعاء أمیر المؤمنین علیه السّلام و الأئمه علیهم السّلام خیر له (4).

نعم، ینبغی عدم إجاده الزاد لما یأتی فی طیّ الآداب المخصوصه فی الجهه الثامنه إن شاء اللّه تعالی.

و یعتبر فی زیارته علیه السّلام کسایر الزیارات أو غیرها من العبادات أن یراد بها وجه اللّه عزّ و جلّ و الدار الآخره، و ان تکون حبا لرسول اللّه، و أمیر المؤمنین، و سیّده النساء صلوات اللّه علیهم أجمعین، فقد ورد عن الصادق علیه السّلام: انّه إذا کان یوم القیامه نادی مناد: أین زوّار الحسین علیه السّلام؟ فیقوم عنق من الناس فیقول لهم: ما أردتم فی زیاره الحسین علیه السّلام؟ فیقولون: أتیناه حبّا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و حبّا لعلیّ علیه السّلام و فاطمه و رحمه له ممّا ارتکب منه، فیقول لهم: هذا محمد صلّی اللّه علیه و آله و علیّ

ص:170

علیه السّلام و الحسن و الحسین و فاطمه صلوات اللّه علیهم. فالحقوا بهم فأنتم معهم فی درجتهم، الحقوا بلواء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فیکونون فی ظلّه، و هو فی ید علی علیه السّلام حتّی یدخلوا الجنّه جمیعا (1). و ان من أتی الحسین علیه السّلام شوقا إلیه و حبّا لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و حبّا لفاطمه علیها السّلام و حبّا لأمیر المؤمنین صلوات اللّه علیهم أجمعین أقعده اللّه علی موائد الجنه یأکل معهم و الناس فی الحساب (2). و أن من أتی قبر الحسین علیه السّلام شوقا (3)إلیه کتبه اللّه من الآمنین یوم القیامه، و أعطی کتابه بیمینه، و کان من عباد اللّه المکرمین، و کان تحت لواء الحسین بن علی علیهما السّلام حتّی یدخل الجنّه فیسکنه فی درجته، إنّ اللّه سمیع علیم [خ. ل: عزیز حکیم] (4).

و ورد انّ اللّه یباهی بزائر الحسین علیه السّلام و الوافد إلیه الملائکه المقربین و حمله عرشه فیقول لهم: أ لا ترون زوار قبر الحسین علیه السّلام أتوه شوقا إلیه و إلی فاطمه علیها السّلام؟ و عزتی و جلالی و عظمتی لأوجبنّ لهم کرامتی [و لأدخلنّهم جنّتی التی اعددتها لأولیائی و لأنبیائی و رسلی. . .] (5). و انّ من زار الحسین علیه السّلام للّه و فی اللّه أعتقه اللّه من النار، و آمنه یوم الفزع الأکبر، و لم یسأل اللّه حاجه من حوائج الدّنیا و الآخره إلاّ أعطاه (6). و ان من زار الحسین علیه السّلام احتسابا لا أشرا و لا بطرا و لا ریاء و لا سمعه محصت عنه ذنوبه کما یمحص الثوب فی الماء، فلا یبقی علیه دنس، و یکتب له بکل خطوه حجه،

ص:171

و کلّما رفع قدما عمره (1). و ان رکب سفینه فکفت به السفینه نادی مناد من السماء: طبتم و طابت لکم الجنّه (2).

و یستحب اختیار المشی فی زیاره الحسین علیه السّلام علی الرکوب، لما ورد من أنّ من زاره ماشیا کتب اللّه له بکلّ خطوه حسنه و محا عنه سیئه، حتّی إذا صار فی الحائر کتبه اللّه من الصالحین (3)، و اذا قضی مناسکه کتبه اللّه من الفائزین، حتی إذا أراد الانصراف أتاه ملک فقال له: أنا رسول اللّه إلیک، ربّک یقرئک السّلام و یقول لک: استأنف (4)فقد غفر لک ما مضی (5). لکن هذا الخبر کما تضمّن کتابه حسنه و محو سیئه بکلّ خطوه فکذا تضمّن انّ کان راکبا بکل حافر کتابه حسنه و محو سیّئه. نعم، ورد فی خبر آخر فی فضل المشی ما لم یرد مثله فی الرکوب، و هو أنّ من أتی قبر الحسین علیه السّلام ماشیا کتب اللّه له بکل خطوه و بکل قدم یرفعها و یضعها عتق رقبه من ولد إسماعیل (6)، و فی ثالث: إن من أتی قبر الحسین علیه السّلام ماشیا کتب اللّه له بکل خطوه ألف حسنه، و محا عنه ألف سیّئه، و رفع له ألف درجه (7).

و یستحب اختیار زیاره الحسین علیه السّلام علی الحجّ و العمره المندوبین، فإنّ مقتضی الأخبار الناطقه بأنّ زیارته تعدل حجّه مقبوله، و الناطقه بأنها تعدل عمره مبروره، و الناطقه بانها تعدل حجه و عمره مقبوله، و ان کان مساواتها للحجّ

ص:172

و العمره المندوبه إلاّ أنّ الأخبار الناطقه بانّ زیارته علیه السّلام تعدل أزید من حجّه و عمره متواتره معنی، ففی عدّه منها أنّها تعدل حجّتین و عمرتین، و فی عدّه اخری أنّها تعدل ثلاث حجج مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

و فی ثالثه: انها بکل خطوه حجه، و بکل رفع قدم عمره (1)، و فی روایه: إنّ من أتاه فتوضأ و اغتسل بالفرات لم یرفع قدما و لم یضع قدما إلاّ کتب اللّه له بذلک حجّه و عمره (2)، بل فی روایه بشیر انّه یعطیه اللّه بکل قدم یرفعها أو یضعها مائه حجّه مقبوله و مائه عمره و مائه غزوه مع نبی مرسل أو إمام عادل (3). و فی رابعه مستفیضه انّها: تعدل عشر حجج (4)، و فی خامسه إنّها: تعدل عشرین حجه مبروره، و افضل من عشرین عمره مقبولات مبرورات (5). و فی سادسه انّها: تعدل إحدی و عشرین حجّه (6). و فی سابعه انّها: تعدل اثنتین و عشرین عمره (7). و فی ثامنه انّها: تعدل خمسه و عشرین حجّه (8). و فی روایه: یکتب اللّه

ص:173

له عتق خمس و عشرین رقبه یعتقها (1). و فی تاسعه: إنّها تعدل ثلاثین حجّه مبروره متقبّله زاکیه مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم (2). و فی عاشره: إنّها تعدل سبعین حجّه من حجج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و هی ما عن الصادق علیه السّلام انه قال: کان الحسین علیه السّلام ذات یوم فی حجر النبّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو یلاعبه و یضاحکه، فقالت عایشه: یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ما أشد إعجابک بهذا الصّبی؟ ! قال: و کیف لا أحبّه و اعجب به و هو ثمره فؤادی و قرّه عینی، أما ان امتّی ستقتله، فمن زاره بعد وفاته کتب اللّه له حجّه من حججی، قالت: یا رسول اللّه حجّه من حججک؟ ! قال: نعم، و حجّتین، قالت: و حجّتین؟ ! قال: نعم (3)، و أربعا. فلم تزل تزداد-أی تعجبا- و هو یزید حتی بلغ سبعین حجّه من حجج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بأعمارها (4).

قلت: لا یخفی علیک ان ثواب سبعین حجه من حجج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لعلّه لا ینقص عمّا یأتی من ثواب ألف و ألفی حجّه مقبوله مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.

و فی حادیه عشره: إنّها تعدل ثمانین حجّه مبروره (5).

و فی ثانیه عشره: إنّها تعدل مائه حجّه (6).

و فی ثالثه عشره: انّ من زاره عارفا بحقّه کتب اللّه له ثواب ألف حجه

ص:174

و ألف عمره (1)، و هی روایه ابن عباس عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله، و فیها: انّ من زاره فقد زارنی، و من زارنی فکأنّما زار اللّه، و حقّ علی اللّه أن لا یعذّبه بالنّار (2).

و فی رابعه عشره: أزید من ذلک، و هی صحیحه محمد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السّلام قال: لو یعلم الناس ما فی زیاره الحسین علیه السّلام من الفضل لماتوا شوقا و تقطّعت أنفسهم علیه حسرات، قلت: و ما فیه؟ قال: من زاره تشوقا إلیه کتب اللّه له ألف حجّه متقبّله، و ألف عمره مبروره، و أجر ألف شهید من شهداء بدر، و أجر ألف صائم، و ثواب ألف صدقه مقبوله، و ثواب ألف نسمه أرید بها وجه اللّه، و لم یزل محفوظا. الحدیث (3). و زاد فی خبر آخر: و کان کمن حمل (4)ألف فرس مسرجه ملجمه فی سبیل اللّه (5). و زاد فی ثالثه: انّه و ان کان شقیا کتب سعیدا، و لم یزل یخوض فی رحمه اللّه (6). و ستسمع إن شاء اللّه تعالی انّ زیارته علیه السّلام یوم العاشر من المحرم تعدل ألفی حجّه، و لا عجب من هذا الأجر الخطیر الذی لا یتحمّله عقول أواسط البشر بعد ما صدر منه علیه السّلام من الإطاعه التی لا یتحمّلها أیضا عقول البشر، فمثل تلک الاطاعه تستعقب ألف مثل هذه الأجور، و اللّه یضاعف لمن یشاء، و اللّه ذو الفضل العظیم. و اختلاف مراتب الفضل المزبوره لعلّه لاختلاف الزیارات علی اختلاف مراتب الزائرین معرفه بحقّهم و انقیادا لهم و شوقا إلیهم و إطاعه للّه

ص:175

سبحانه.

ثم إنّ زیارته علیه السّلام تتأکد فی أوقات خاصّه وردت فی أغلبها زیارات مخصوصه مذکوره فی أغلب المزارات کالبحار و غیره، و آخرها تحیّه الزائر مزار الفاضل المحدّث النوری المعاصر قدس سره، فلیراجع.

فمنها: یوم عاشوراء:

فقد ورد فی زیارته فیه نظیر ما مرّ فی مطلق زیارته علیه السّلام، مضافا إلی أجور اخر مثل أن من أراد أن یقضی حقّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و حقّ أمیر المؤمنین علیه السلام و حقّ فاطمه علیها السّلام [و الحسن و الحسین علیهما السّلام]، فلیزره یوم عاشوراء (1). و انّ من زاره فیه یلقی اللّه یوم القیامه متلطخا بدمه کأنما قتل معه فی عرصه کربلاء (2). و انّ من زاره فی یوم عاشوراء من المحرم حتّی یظلّ عنده باکیا لقی اللّه عزّ و جلّ یوم یلقاه بثواب ألفی حجّه و ألفی عمره، و ألفی غزوه (3)، و ثواب کلّ حجّه و عمره و غزوه کثواب من حجّ و اعتمر و غزا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله (4).

و منها: الیوم العشرون من شهر صفر:

فقد ورد فیه مضافا إلی ما مرّ من ثواب مطلق زیارته علیه السّلام أنّ زیارته یوم الأربعین أحد علائم المؤمن الخمس (5)، و ورد تفسیر یوم الأربعین

ص:176

بیوم العشرین من صفر (1)، فلا مجال لاشکال أنّ یوم قتله علیه السّلام داخل فی الأربعین حتی یکون الیوم التاسع عشر، أو خارج حتی یکون یوم العشرین، و کذا لا یفرق بین کون محرّم تامّا أو ناقصا.

و منها: أوّل شهر رجب و النصف منه:

فقد ورد أنّ من زاره علیه السّلام أول یوم من رجب غفر اللّه له ألبتّه (2). و انّ أفضل الأوقات لزیارته علیه السّلام النصف من رجب و النصف من شعبان (3).

و منها: لیله النصف من شعبان:

فقد عرفت جعل الرضا علیه السّلام له و للنصف من رجب أفضل الأوقات لزیارته، و ورد أنّ من أحبّ أن یصافحه مائه ألف نبیّ، و (4)عشرون ألف نبیّ، فلیزر قبر الحسین علیه السّلام فی النصف من شعبان، فإن الملائکه و أرواح النبیین تستأذن اللّه فی زیارته فیؤذن لهم، فطوبی لمن صافحهم و صافحوه (5). و انّه إذا کان لیله النصف من شعبان نادی مناد من الأفق الأعلی زائری الحسین علیه السّلام: ارجعوا مغفورا لکم ثوابکم علی ربّکم و محمّد صلّی اللّه علیه و آله نبیّکم (6). و انّ من زاره فی ثلاث سنین متوالیات لا یفصل بینهن فی النصف من شعبان غفرت له ذنوبه ألبته (7). و انّ من زار قبره فی النصف من

ص:177

شعبان-و فی خبر: لیله النصف من شعبان-غفرت له ذنوبه، و لم تکتب علیه سیّئه فی سنته حتی یحول علیه الحول، فإن زاره فی السنه الثانیه غفرت له ذنوبه (1).

بیان:

ذیل الخبر یدل علی أنّ المراد بعدم الکتابه الانتظار، فإن زار فی السنه الثانیه غفرت له و لم یکتب من الغافلین.

و ورد أن من زاره علیه السّلام لیله النصف من شعبان، غفر اللّه له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر (2).

و ان من زاره فی النصف من شعبان یرید به اللّه عزّ و جلّ لا ما عند الناس غفر اللّه له فی تلک اللیله ذنوبه و لو أنها بعدد شعر معزی کلب (3)، و هو فی حد من زار اللّه فی عرشه (4)و ان من زاره فی النصف من شعبان کتب اللّه عزّ و جلّ له ألف حجه (5). و انه لو اخبر الناس بما فی زیارته فی النصف من شعبان لقامت ذکور الرجال علی خشب (6).

و قد اختلفت الأنظار فی تفسیر هذا الخبر الأخیر، فصدر منهم له تفسیرات:

أحداها: ما سنح بالبال القاصر سابقا قبل العثور علی بقیه التفسیرات من أنّه لو علم الناس ثواب زیارته علیه السّلام لیله النصف من شعبان لقام الفحول الکاملون فی الرجولیّه، و أهل الهمم العالیه فی تحصیل الأجور الأخرویّه

ص:178

فی تحصیل زیارته علی صولجان لو کانوا عاجزین عن المشی.

ثانیها: ما أفاده السید الجزائری رحمه اللّه فی الأنوار النعمانیه (1)من انه لو علم الناس ذلک الثواب لقام الکاملون فی الرجولیه علی أرجل من خشب لو لم یکن لهم أرجل یقدرون بها علی التوصّل، و هذا المعنی قریب ممّا ذکرناه.

ثالثها: ما حکاه فی البحار (2)عن السید ابن طاووس قدّس سرّه (3)و ارتضاه من أنّه لعلّ معنی قوله: لقامت ذکور الرجال علی خشب أی کانوا یصلبون علی الأخشاب لعظیم ما کانوا ینقلونه و یرونه (4)فی فضل زیاره الحسین علیه السّلام فی النصف من شعبان من عظیم فضل سلطان الحساب و عظیم نعیم دار الثواب الذی لا یقوم بتصدیقه ضعفاء أولی الالباب. و هذا لا بأس به، و کان الأولی تبدیل قوله: لعظیم ما کانوا ینقلونه، بقوله: لکثره اهتمامهم به، المغیظ لبنی أمیّه، الموجب صلبهم کما فعل کذلک فی الأنوار (5)حیث حکی عن العلامه المجلسی فی مجلس المذاکره نقلا عن السید انه لو أنّ الناس علموا لترکوا التقیّه فی زیارته علیه السّلام حتی انّ حکام الجور یصلبونهم علی الخشب فیقومون مصلبین علی الاخشاب (6).

رابعها: ما ربّما خطر بالبال فی بعض الأزمنه السابقه من أنهم لشوقهم إلی ذلک الأجر رکبوا الأخشاب کالاطفال و تسابقوا إلیها.

خامسها: ما خطر بالبال أیضا احتماله سابقا من أنّهم لاستعظامهم

ص:179

أجرها یتحمّلوا ما کان سابقا متعارفا من ذلّ رکوب الأخشاب و المحامل لا جلاء الرجال و فحولهم و اختصاص رکوبها عندهم بالنساء و بعض عجزه الرجال (1).

فائدتان:

الأولی: انه قد ورد عن الصادق علیه السّلام أنّ من بات لیله النصف من شعبان بأرض کربلا فقرأ ألف مره «قل هو اللّه أحد» و یستغفر ألف مره و یحمد اللّه ألف مره، ثم یقوم فیصلّی أربع رکعات یقرأ فی کلّ رکعه ألف مره آیه الکرسی وکّل اللّه به ملکین یحفظانه من کلّ سوء و من کلّ شیطان و من کلّ سلطان و یکتبان له حسناته و لا تکتب له سیّئه و یستغفرون له ما داما معه [خ. ل: ما شاء اللّه] (2).

الثانیه: انّه ینغبی زیاره الحسین علیه السّلام فی یوم ولادته الذی هو ثالث شعبان أو خامسه علی ما یأتی شرحه فی الجهه الثانیه عشره إن شاء اللّه تعالی.

و منها: شهر رمضان سیما لیله أوله و وسطه و آخره، و لیله القدر:

فقد ورد أنّ من زار الحسین علیه السّلام فی شهر رمضان و مات فی الطریق لم یعرض و لم یحاسب و قیل له: ادخل الجنّه آمنا (3). و ان من جاءه خاشعا محتسبا مستقیلا مستغفرا فشهد قبره فی احدی ثلاث لیال من شهر رمضان: أوّل لیله من الشهر، و لیله النصف، و آخر لیله منه، تساقطت ذنوبه و خطایاه (4).

ص:180

و روی فی الاقبال عن الرضا علیه السّلام انّه قال علیه السّلام: من زار الحسین علیه السّلام عند العشر الأواخر من شهر رمضان فکأنّما اعتکف عند قبر النبی صلّی اللّه علیه و آله (1). و قال علیه السّلام: و لیحرص من زار الحسین علیه السّلام فی شهر رمضان الا تفوته لیله الجهنی عنده، و هی لیله ثلاث و عشرین فإنّها اللیله المرجوّه، قال: و ان الاعتکاف ساعه بین العشاءین، فمن اعتکفها فقد أدرک حظّه-أو قال: نصیبه-من لیله القدر (2).

و ورد أنّه إذا کان لیله القدر فیها یفرق کلّ أمر حکیم نادی مناد تلک اللیله من بطنان العرش: إنّ اللّه قد غفر لمن أتی قبر الحسین علیه السّلام فی هذه اللیله (3). و انّ من زاره لیله ثلاث و عشرین من شهر رمضان-و هی اللیله التی ترجی أن تکون لیله القدر و فیها یفرق کلّ أمر حکیم-صافحه روح أربعه و عشرون ألف ملک و نبیّ، کلّهم یستأذن اللّه فی زیاره الحسین علیه السّلام فی تلک اللیله (4).

و منها: لیله الفطر:

فقد ورد أنّ من زار الحسین علیه السّلام لیله من ثلاث لیال غفر اللّه له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر، قیل له: أی اللیالی؟ فقال: لیله الفطر، و لیله الأضحی، و لیله النصف من شعبان (5).

و ورد أنّ من زاره لیله النصف من شعبان و لیله الفطر و لیله عرفه فی سنه واحده کتب اللّه له ألف حجّه مبروره، و ألف عمره متقبّله، و قضیت له ألف

ص:181

حاجه من حوائج الدنیا و الآخره (1).

و منها: یوم عرفه و یوم عید الاضحی:

فقد ورد أنّ الصادق علیه السّلام قال لبشیر الدهّان: یا بشیر أیّما مؤمن أتی قبر الحسین علیه السّلام عارفا بحقّه فی غیر یوم عید کتب اللّه له عشرین حجّه، و عشرین عمره مبرورات مقبولات (2)، و عشرین حجه و عشرین عمره (3)مع نبی مرسل أو إمام عادل (4)، و من أتاه فی یوم عید کتب اللّه له مائه حجه و مائه عمره و مائه غزوه مع نبیّ مرسل أو إمام عادل 5، و من اتاه یوم عرفه (5)کتب اللّه له ألف حجّه، و ألف عمره مبرورات متقبّلات، و ألف غزوه مع نبیّ مرسل أو إمام عادل (6)، قال: قلت له: و کیف لی بمثل الموقف؟ یعنی موقف عرفات. قال: فنظر إلیّ شبه المغضب ثم قال: یا بشیر إنّ المؤمن إذا أتی قبر الحسین علیه السّلام یوم عرفه و اغتسل من الفرات ثم توجّه إلیه کتب اللّه له بکلّ خطوه حجّه بمناسکها (7)، و لا أعلمه إلاّ قال: [خ. ل: عمره]و غزوه (8).

و عن رفاعه قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام فقال: یا رفاعه ما حججت العام؟ قلت: ما کان عندی ما أحجّ به، و لکنّی عرّفت عند قبر الحسین علیه السّلام، فقال لی: یا رفاعه ما قصرت عمّا کان فیه أهل منی لو لا

ص:182

انی أکره أن یدع الناس الحجّ لحدّثتک بحدیث لا تدع زیاره قبر الحسین علیه السّلام أبدا، ثم قال: أخبرنی أبی أنّ من خرج إلی قبر الحسین علیه السّلام عارفا بحقه غیر مستکبر صحبه ألف ملک عن یمینه و ألف ملک عن یساره، و کتب [اللّه]له ألف حجّه، و ألف عمره مع نبیّ أو وصیّ نبیّ (1).

و ورد فی یوم عید عرفه أیضا (2)أنه یکتب اللّه له ألف حجه و ألف عمره مبرورات متقبلات و ألف غزوه (3)، کما أنّ فی خبر یونس بن ظبیان عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّ: من زاره یوم عرفه کتب اللّه له ألف ألف حجّه مع القائم عجّل اللّه تعالی فرجه، و ألف ألف عمره مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و عتق ألف [ألف]نسمه، و حملان ألف [ألف]فرس فی سبیل اللّه، و سمّاه اللّه عزّ و جلّ: عبدی الصدیق آمن بوعدی، و قالت الملائکه: فلان صدّیق زکّاه اللّه من فوق عرشه و سمّی فی الارض کروبیا (4).

و ورد: أنّ اللّه یبدأ بالنظر إلی زوار الحسین علیه السّلام عشیّه عرفه قبل نظره إلی أهل الموقف، لأنّ فی أولئک أولاد زنا و لیس فی هؤلاء أولاد زنا (5).

و ورد أنّه تبارک و تعالی یتجلّی لزوار قبر الحسین علیه السّلام قبل أهل عرفات فیفعل ذلک بهم، و یقضی حوائجهم، و یغفر ذنوبهم، و یشفّعهم فی مسائلهم، ثم یثنی بأهل عرفات یفعل ذلک بهم (6). و انّه إذا کان یوم عرفه نظر اللّه تعالی الی زوّار قبر الحسین علیه السّلام فقال: ارجعوا مغفورا لکم ما مضی

ص:183

و لا یکتب علی أحد منکم ذنب (1)سبعین یوما من یوم ینصرف (2). و انّ من أتی قبر الحسین علیه السّلام بعرفه بعثه اللّه یوم القیامه ثلج الفؤاد (3). و ان من زار لیله عرفه أرض کربلا و أقام بها حتی یعیّد (4)، ثم ینصرف، وقاه اللّه شرّ سنته (5).

و روی بشار عن أبی عبد اللّه علیه السّلام انه قال: من کان معسرا فلم یتهیأ له حجه الاسلام فلیعرّف عنده-یعنی عند قبر الحسین علیه السّلام-فذلک یجزیه عن حجه الاسلام، أما إنی لا أقول: یجزی ذلک عن حجه الاسلام إلاّ لمعسر، فأما الموسر إذا کان قد حج حجه الاسلام فأراد أن یتنفل بالحج و العمره فمنعه عن ذلک شغل دنیاه أو عائق فأتی الحسین علیه السّلام فی یوم عرفه أجزأه ذلک عن أداء حجته و ضاعف اللّه له بذلک أضافعا مضاعفه، قلت: کم تعدل حجه؟ و کم تعدل عمره؟ قال: لا یحصی ذلک، قلت: مائه؟ قال: و من یحصی ذلک؟ قلت: ألف؟ قال: و أکثر، ثم قال: وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اَللّهِ لا تُحْصُوها (6)(7).

فوائد:

الاولی: إنه کان بعض الأساطین قدس سره یزعم أن زیاره یوم عاشوراء افضل زیاره الایام المخصوصه، و کان یستند فی ذلک إلی أن فضل العمل بکثره

ص:184

أجره، و لم یرد فی شیء منها ما ورد فی زیاره عاشوراء من ألفی ألف حجه و ألفی الف عمره و ألفی ألف غزوه. و لکن لا یخفی أن الفتوی بالأفضلیه بمثل ذلک مشکل، مع أنه لا نتیجه لذلک، و الأولی السعی فی درک جمیع الوقفات لدرک جمیع المثوبات.

الثانیه: إنّ غایه ما ورد أن زوار عرفه لیس فیهم أولاد زنا، و هو إنّ دلّ علی عدم توفّق ابن الزنا لدرک زیاره عرفه فلا یدلّ علی کون کل من حرم منها [هو]ابن زنا، فما انغرس فی أذهان العوام من أن من رعف یوم عرفه فی الحرم الشریف أو الصحن المقدّس فخرج لذلک ابن زنا غلط فی غلط، و علیه ترتبت مفسده عظیمه، و نار لا تطفی إلی ظهور الحجّه عجّل اللّه تعالی فرجه لا یسعنی شرحها هنا.

الثالثه: إنّه قد ورد فی روایه طویله رواها الصدوق و الشیخ و العلامه قدس سرهم بأسانید عن یزید بن قعنب (1)و عباس و عایشه فی ولاده أمیر المؤمنین علیه السّلام: انّ هذا الیوم إنّما سمّی بیوم عرفه لأنه عرف فیه أمیر المؤمنین علیه السّلام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو ابن خمسه أیام فسمّی هذا الیوم یوم عرفه أی یوم عرف فیه علیّ علیه السّلام محمّدا صلّی اللّه علیه و آله، لکن لازم هذه الروایه أن یکون ولادته علیه السّلام فی خامس ذی الحجه، لصراحتها فی أنّه ولد فی الکعبه، و خرجت أمّه به فی الیوم الرابع و أعطاه النّبی صلّی اللّه علیه و آله لسانه فانفجرت منه اثنتا عشره عینا، فلما أتاه النّبی صلّی اللّه علیه و آله فی الیوم الثانی-و هو خامس ولادته-و أخذه و وضعه فی حجره سلّم علی النّبی صلّی اللّه علیه و آله، و تبسّم فی وجهه، و أبدی السرور، و أشار إلیه بإعطائه ما أعطاه فی الیوم السابق، فسرّت أمّه فاطمه لذلک، و قالت: و حقّ ربّ الکعبه إنّه عرف

ص:185

اللّه و رسوله، فسمّی ذلک الیوم بسببه بیوم عرفه، و مقتضی ذلک أن یکون ولادته علیه السّلام فی خامس ذی الحجه، و هو مناف لباقی الأخبار فی ولادته علیه السّلام، فإنّ الروایه المشهوره بین المحدّثین و المؤرّخین من العامّه و الخاصّه أنّه ولد فی ثالث عشر رجب (1)، و فی روایه أنه ولد فی سابع شهر رمضان (2)، و قیل فی الثالث و العشرین من شعبان (3)و شیء من ذلک لا یوافق هذه الروایه.

و احتمل العلاّمه المجلسی رحمه اللّه حمل ذلک علی النسیء و أن قریشا قد حجّوا عام ولادته علیه السّلام فی شعبان فسمّوه ذا الحجه الحرام، و هو بعید جدا، علی أنّ خامس شعبان أیضا لا قائل به و لا روایه فی تاریخ ولادته علیه السّلام (4)، فلا تذهل.

و منها: کل لیله جمعه و یومها:

فقد ورد أنّ من زار الحسین علیه السّلام فی کل جمعه غفر اللّه له ألبته، و لم یخرج من الدنیا و فی نفسه حسره، و کان مسکنه مع الحسین بن علی علیهما السّلام و جاره فی الجنه (5).

و ورد الأمر بزیارته فی کلّ لیله جمعه (6).

ص:186

وجه غیر بعید. و ما ورد من النهی من جعل قبورهم قبله إنّما یراد به استقبالها بدل الکعبه، أو لدفع توهّم القاصرین إجزاء استقبالها عن استقبال الکعبه، کما شوهد ذلک من العوام غیر مرّه.

و منها: الاکثار من الدعاء و طلب الحوائج عند قبره علیه السّلام، لما ورد من أنّ اللّه عوض الحسین عن قتله أربع خصال: جعل الشفاء فی تربته، و اجابه الدعاء تحت قبّته، و الأئمّه من ذریته (1)، و ان لا تعد ایام زائریه من أعمارهم (2). و انّه ما صلی عند قبره أحد و دعا دعوه إلاّ استجیب عاجله او (3)آجله (4). و انّ الصادق علیه السّلام مرض فأمر من عنده أن یستأجروا له أجیرا یدعو له عند قبر الحسین علیه السّلام، فوجدوا رجلا فقالوا له ذلک فقال: أنا أمضی، و لکنّ الحسین علیه السّلام إمام مفترض الطاعه، و هو إمام مفترض الطاعه، فرجعوا إلی الصادق علیه السّلام فأخبروه فقال: هو کما قال، و لکن ما عرف انّ للّه بقاعا یستجاب فیها الدعاء، فتلک البقعه من تلک البقاع (5).

و منها: زیاره مولانا أبی الفضل العباس علیه السّلام، لورود الأمر بذلک (6)، مضافا إلی جلاله قدره، و عظم شأنه، و سمّوا نسبه، و وفور علمه، حتّی عدّ من فقهاء أولاد الأئمه علیهم السّلام، و هو حامل لواء الحسین علیه السّلام، و ظهره، و سقّاء عطاشی کربلاء، و غیر ذلک من فضائله التی لا تحصی، و له زیارات مأثوره مطلقات و مخصوصه مذکوره فی الکتب المعدّه لذلک، و فی کیفیّه

ص:188

استقبال قبره الشریف کلام یأتی فی طیّ الکلام علی الآداب إن شاء اللّه تعالی.

العسکری علیه السّلام انه قال: قبری بسر من رأی أمان لأهل الجانبین (1).

أحد فی رضا الإمام المنتظر عجل اللّه تعالی فرجه بدخول الدار لزیاره أبیه و جدّه. و دعوی اشتراکها بینه و بین سایر أولاد الهادی و العسکری علیهما السّلام مدفوعه، بأن سکناه عجّل اللّه تعالی فرجه فیها یکشف عن انتقالها إلیه بطریق من النواقل الشرعیه، مضافا الی أنّ أرض سامراء من أرض العراق، و هی المفتوحه عنوه، و الملک فیها تابع للآثار، و لم یبق إلی الآن من دار الامام علیه السّلام أثر بوجه، و انما صار بمرور الزمان من مشاعر العباده، و اللّه العالم (1).

الثالث: انه ینبغی التشرف بعد زیاره العسکریین علیهما السّلام إلی السرداب المقدس المعروف بسرداب الغیبه، و زیاره ولیّ العصر عجّل اللّه تعالی فرجه، و جعلنا من کلّ مکروه فداه، فیه بالمأثور و غیره، و ذلک لشرافه ذلک المکان لکونه من دارهم علیهم السّلام و توجّهه الخاصّ إلیه، و عباداته الکثیره فیه، و ظهور الآیات و المعجزات الباهرات هناک، و تشرّف جمع بحضرته المقدّسه فیه، و إلاّ فغیبه الامام عجّل اللّه تعالی فرجه فیه و فی البئر التی فیه غیر ثابت، بل صرّح المحقّق الباهر و المدقّق الماهر الفاضل النوری المعاصر قدّس سرّه فی رساله کشف الاستار و غیرها بعدم وجدان مستند بعد الفحص الأکید لذلک من کتبنا، و انّه من افتراءات العامّه علینا، و ان غایه ما عثر علیه ان المعتضد العباسی لمّا أرسل أناسا بعد وفاه مولانا العسکری علیه السّلام لدخول داره و قبض ولی العصر ارواحنا فداه، فلمّا دخلوا لم یرو أحدا و سمعوا من ذلک السرداب صوت قراءه القرآن فمضوا إلیه فوجدوا بحیره علیها حصیر علیه شخص مشغول بالصلاه، فکلّ من دخل منهم فی تلک البحیره غرق فنجاه

ص:191

أصحابه، فرجعوا خائبین، و اخبروا المعتضد بذلک، فأخذ منهم العهد علی إخفاء ذلک و عدم إفشائه، و هذا لا یدل علی أنه علیه السّلام غاب فی ذلک السرداب فی تلک البئر، بل أنکر المحدّث المذکور وجود بئر هناک و ان الحفیره الموجوده من صنع الخدّام لتحصیل أموال جهال الزوّار، و من أراد العثور علی ما ینبغی ان یعمل فی السرداب المقدّس من الزیاره و الدعاء فلیراجع تحیه الزائر و بلغه المجاور للمحدث المعاصر المعظم له و غیرها من المزارات المعتبره، فإنا فی مجنب عن نقلها لوجود ما به الکفایه للبصیر فی ذلک الباب.

ثم لا یخفی علیک أنه عجل اللّه تعالی فرجه سلطان الوقت، و امام العصر، فینبغی للشیعیّ التوسّل به کما مرّ التنبیه علیه فی أواخر المقام الرابع، کما ینبغی له أن لا یترک قراءه دعاء العهد کل صباح، و دعاء الندبه عصر کل جمعه، فإن الدعاءین قد تضمّنا زیارته علیه السّلام و دعاء الفرج له، و مضامین عالیه، و أدعیه نافعه فی الدّین و الدّنیا.

عارفا بحقّه فله الجنّه علی اللّه عزّ و جلّ 1، و کان آمنا یوم القیامه من النّار 2، و حرّم جسده علیها 3. و انّ من زاره فی غربته و هو یعلم أنّه إمام بعد أبیه مفترض الطّاعه من اللّه عزّ و جلّ کان کمن زار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله 4. و أعطاه اللّه عزّ و جلّ أجر من أنفق من قبل الفتح و قاتل 5، و انّ قبره لبقعه من بقاع الجنه لا یزورها مؤمن إلاّ أعتقه اللّه من النار و أدخله دار القرار 6. و انّ من زاره عارفا بحقّه و أنه إمام مفترض الطّاعه غریب شهید أعطاه اللّه عز و جل أجر سبعین شهیدا ممّن استشهد بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علی حقیقه 7. و ان زیارته عند اللّه بسبعین حجه 8، بل و ألف حجه 9، بل و سبعین ألف حجه 10بل و ألف ألف حجه 11علی اختلاف الروایات المحموله علی اختلاف الزائرین و الزیارات.

و عن الرضا علیه السّلام نفسه أنه قال: من زارنی علی بعد داری و مزاری

ص:193

أتیته یوم القیامه فی ثلاثه مواطن حتی أخلّصه من اهوالها: إذا تطایرت الکتب یمینا و شمالا، و عند الصراط، و عند المیزان (1). و انه ما زارنی من أولیائی عارفا بحقّی إلاّ تشفّعت فیه (2)یوم القیامه (3). و ان من زارنی و هو یعرف ما أوجب اللّه تعالی من حقّی و طاعتی فأنا و آبائی شفعاؤه یوم القیامه، و من کنا شفعاؤه نجی و لو کان علیه مثل وزر الثقلین الجن و الانس (4). و زاد فی خبر آخر: أنه کان کمن زار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و کتب اللّه له ثواب ألف حجه مبروره و ألف عمره مقبوله (5). و انه لا تنقضی الایام و اللیالی حتّی تصیر طوس مختلف شیعتی و زوّاری، ألا فمن زارنی فی غربتی بطوس کان معی فی درجتی یوم القیامه مغفورا له (6)و وجبت له زیارتی یوم القیامه، و الذی أکرم محمدا صلّی اللّه علیه و آله بالنبوّه، و اصطفاه علی جمیع الخلیقه لا یصلّی أحد منکم عند قبری إلاّ استحق المغفره من اللّه عزّ و جلّ یوم یلقاه، و الذی أکرمنا بعد محمد صلّی اللّه علیه و آله بالإمامه و خصّنا بالوصیّه انّ زوّار قبری أکرم الوفود علی اللّه عزّ و جلّ یوم القیامه، و ما من مؤمن یزورنی فتصیب وجهه قطره من الماء إلاّ حرّم اللّه جسده علی النّار (7). و عنه علیه السّلام أیضا انّه قال: شرّ خلق اللّه فی زمانی یقتلنی بالسمّ ثم یدفننی فی دار مضیقه [خ. ل: مضیعه]و بلاد غربه، ألا فمن زارنی فی غربتی

ص:194

کتب اللّه عزّ و جلّ له أجر مائه ألف شهید، و مائه ألف صدّیق، و مائه ألف حاج و معتمر، و مائه ألف مجاهد، و حشر فی زمرتنا، و جعل فی الدرجات العلی من الجنه رفیقنا (1).

و قال علیه السّلام مشیرا إلی القبّه التی فیها هارون لعنه اللّه: هذه تربتی و فیها أدفن، و سیجعل اللّه هذا المکان مختلف شیعتی و اهل محبّتی، و اللّه لا یزورنی منهم زائر و لا یسلّم علیّ منهم مسلّم إلا وجب له غفران اللّه و رحمته بشفاعتنا أهل البیت علیهم السّلام (2).

و ورد أن زیاره الرضا علیه السّلام أفضل من زیاره سید الشهداء علیه السّلام، لأنّ أبا عبد اللّه علیه السّلام یزوره کلّ الناس، و الرضا علیه السّلام لا یزوره إلاّ الخواصّ من الشیعه (3).

بل ورد ما یفید کون زیارته علیه السّلام أفضل من زیاره کلّ واحد من الأئمه علیهم السّلام و هو قول أبیه علیه السّلام: من زار قبر ولدی علیّ و بات عنده لیله کان کمن زار اللّه فی عرشه، قلت: کمن زار اللّه فی عرشه؟ ! فقال: نعم، إذا کان یوم القیامه کان علی عرش الرحمن أربعه من الأولیین، و أربعه من الآخرین، فأمّا الأربعه من الأولیین: فنوح علیه السّلام، و إبراهیم علیه السّلام، و موسی علیه السّلام، و عیسی علیه السّلام، و أما الأربعه من الآخرین: محمّد صلّی اللّه علیه و آله، و علیّ علیه السّلام، و الحسن علیه السّلام، و الحسین علیه السّلام، ثم یمدّ الطعام فیقعد معنا زوار قبور الأئمّه علیهم السّلام، ألا إنّ أعلاهم درجه و أقربهم حبوه زوار قبر ولدی (4).

ص:195

ثمّ انّ ظاهر ما نطق بأن زیارته علیه السّلام تعدل سبعین حجه أو أزید (1)هو أنّها أفضل من الحجّ المندوب، و انّ الاولی اختیار زیارته علیه السّلام علی الحجّ المندوب، و قد نطق بالأفضلیّه صریحا خبر محمد بن سلیمان، قال: سألت أبا جعفر علیه السّلام عن رجل حجّ حجّه الاسلام فدخل متمتعا بالعمره إلی الحجّ، فأعانه اللّه علی عمرته و حجّه، ثم أتی المدینه فسلّم علی النّبی صلّی اللّه علیه و آله، ثم أتاک عارفا بحقک یعلم أنک حجّه اللّه علی خلقه، و بابه الذی یؤتی منه، فسلّم علیک، ثم أتی أبا عبد اللّه الحسین علیه السّلام فسلم علیه، ثم أتی بغداد فسلّم علی أبی الحسن موسی علیه السّلام، ثم انصرف إلی بلاده، فلمّا کان وقت الحج رزقه اللّه الحج، فأیّهما أفضل، هذا الذی قد حجّ حجه الاسلام یرجع أیضا فیحجّ أو یخرج إلی خراسان إلی أبیک علیّ بن موسی الرضا علیه السّلام فیسلّم علیه؟ قال: بل یأتی خراسان فیسلّم علی أبی أفضل، و لیکن ذلک فی رجب و لا ینبغی أن یفعلوا ذلک هذا الیوم، فإن علینا و علیکم من السلطان شنعه (2).

ص:196

جمیعا، لتقیید الزیاره بالغسل قبلها فی کثیر من الأخبار، و ما تضمّن منها نفی الغسل فی زیاره قبر الحسین علیه السّلام محمول علی نفی الوجوب و الشرطیّه بعد کون المتضمن لاثبات الغسل مستفیضا، بل متواترا معنی، بل یستحب الغسل لزیاره کلّ إمام و ان کان قد اغتسل للآخر و لم ینقضه، و قد قال الصادق علیه السّلام: الغسل عند لقاء کلّ إمام (1).

و یستحب الدعاء عند الغسل بالمأثور و هو: «اللهم اجعله لی نورا، و طهورا، و حرزا، و کافیا من کل داء و سقم، و من کلّ آفه و عاهه، و طهّر به قلبی و جوارحی، و عظامی، و لحمی، و دمی، و شعری، و مخّی، و عصبی، و ما أقلّت الأرض منّی، و اجعل لی شاهدا یوم حاجتی و فقری و فاقتی» (2).

و ورد أیضا الدعاء عند غسل الزیاره بقول: «اللّهم طهّرنی من کلّ ذنب، و نجنّی من کلّ کرب، و ذلّل لی کل صعب، إنّک نعم المولی و نعم الربّ، ربّ کل یابس و رطب» (3).

و روی أیضا فی غسل الزیاره قول: «بسم اللّه و باللّه اللّهم اجعله لی نورا و طهورا و حرزا و شفاء من کلّ داء [و سقم]و آفه و عاهه، اللّهم طهّر به قلبی، و اشرح به صدری، و سهّل به أمری» (4).

و یستحبّ أن یکون الغسل بماء الفرات حیثما تیسّر، لورود التقیید للغسل به فی جمله من الأخبار، ففی خبر هشام عن الصادق علیه السّلام أنّه إذا اغتسل من ماء الفرات و هو یرید الحسین علیه السّلام تساقطت خطایاه کیوم

ص:198

ولدته أمّه (1)، مضافا إلی استفاضه الأخبار بمدحه کما مرّت الاشاره إلی مضامینها فی المقام الثانی من الفصل الرابع، و حیثما لا یتیسر یغتسل بغیره، و کذا لو تیسر [ماء]الفرات و لکن اضرّ لبرد الهواء و عدم تیسر الاحماء.

و یستحب مع الغسل الوضوء أیضا قبله للأمر به فی بعض ما ورد فی آداب زیاره أمیر المؤمنین علیه السّلام (2)، و کذا ورد فی زیاره الحسین علیه السّلام، قال علیه السّلام: من أتاه-یعنی الحسین علیه السّلام-فتوضأ و اغتسل من الفرات لم یرفع قدما و لم یضع قدما إلا کتب اللّه له بذلک حجّه و عمره (3). و هو علی وفق القاعده حتی علی المختار من اغناء غیر غسل الجنابه أیضا عن الوضوء، لأن استحباب الوضوء قبله مسلّم، و تأکّد الطهر بالطهر فی مثل المقام بدیهی الفضل، و من لم یتمکن من الغسل تعیّن الوضوء علیه، لأنه طهاره صغری.

و لا ینبغی حضور مثل هذه الأمکنه المطهّره محدّثا، و لذا قال الصادق علیه السّلام لیونس بن عمار: إذا کنت منه قریبا-یعنی الحسین علیه السّلام- فإن أصبت غسلا فاغتسل و إلاّ فتوضأ (4)و أته.

و قال علیه السّلام فی وداع قبر النبی صلّی اللّه علیه و آله: و لا تودّع القبر إلاّ و أنت قد اغتسلت، أو أنت متوضّی إن لم یمکنک الغسل، و الغسل أفضل (5).

ص:199

زیارته علیه السّلام (1).

الزیارات المزبوره بالمعرفه بالحق متواتره معنی (1).

مواطن و یأخذه بیده الیسری و یقول: انها مواطن مخصوصه باللّه أحب أن أکون فیها حافیا. فإن عموم العلّه یشمل الأعتاب المقدّسه.

و کیف کان فنزع الخف و نحوه من أهم الآداب، بل دخول الحرم به هتک عظیم و إهانه خطیره یلزم التحرز منها (1).

تمّ حجّک و عمرتک و استوجبت من الذی طلبت ما عنده بنفقتک قبل أن تنصرف بالمغفره و الرحمه و الرضوان (1).

بالتفکّر فیما هو علیه من الذنوب و الخطایا و المخالفه لصاحب المرقد فی جمله من أوامره و نواهیه مبلغا عن اللّه سبحانه، فإن حصلت له الرقّه و الدمعه الکاشفه من الإذن فی الدخول بهذه التفکرات، و إلاّ فلیتحرّ زمان حصوله کما صرح بذلک الشهید رحمه اللّه فی الدروس (1)حیث قال: فإن وجد خشوعا ورقه دخل، و الاّ فالأفضل أن یتحرّی زمان الرقّه، لأنّ الغرض الأعظم حضور القلب لتلقّی الرحمه النازله من الرب. انتهی کلامه علا مقامه.

بتشویشه و اضطرابه من أنّه وقف قریبا من الضریح الشریف مستدبرا للقبله و إذا بصوت من الضریح یأمره بالتنحّی عن موقفه، و ما ذاک إلاّ لذلک انتهی کلامه رفع مقامه.

و المنقول عن بعض العلماء الأجله أنّ مراده بمن یحمل العلم من العلویّین هو صاحب المقامات و الکرامات الباهره بحر العلوم أنار اللّه برهانه و اعلی مقامه، و علیه فیلزم التأخّر فی زیاره الهادی علیه السّلام عن مقدّم الضریح المقدّس بمقدار فرارا من احتمال الوقوف علی قبر الامام علیه السّلام الذی هو هتک عظیم.

اعترض بعضهم علی بعض الشیعه بتقبیل الأحجار، و الأخشاب، و الفضّه، أفحمه الشیعی بانشاد قول المجنون:

أمرّ علی الدیار دیار سلمی أقبّل ذا الجدار و ذا الجدارا

و ما حبّ الدیار شغفن قلبی و لکن حبّ من سکن الدیارا

السّلام، مع أنهما نبیّان معصومان، و قد خطّأ الأمرین جمیعا مستوفیا المحدّث المحقّق الباهر و الفاضل النوری المعاصر قدّس سرّه فی نخبه الزائر و بلغه المجاور، و حقّق لزوم زیاره أبی الفضل مستقبله القبله، و لزوم زیاره آدم و نوح علیهما السّلام عند رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام فی المکان الذی یزار فیه سیّد الشهداء علیه السّلام، و نقل عباره مزار المفید و المصباح للسید و مزار الشهید قدس سرهم الصریحه فی نقل زیارتهما عند رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام عن الصادق علیه السّلام، و لکن فاتت المعاصر قدّس سرّه نکته تقضی بلزوم الوقوف عند رأس الأمیر علیه السّلام فی مکان یزار فیه سیّد الشهداء علیه السّلام لکن مستدبرا الزاویه الغربیه، و النکته انّ کلّ أحد یدفن إلی قبله زمانه، و قد کانت القبله فی زمان دفن آدم علیه السّلام و نوح علیه السّلام بیت المقدس، فمقتضی مراعاه الأدب المزبور بعد وضوح عصمتهما هو استدبار بیت المقدس فی زیارتهما، و من البین عند کلّ مطّلع علی طول البلاد و عرضها أن بیت المقدس محاذ للزاویه الجنوبیّه الغربیّه، فمن استدبر تلک الزاویه فقد استدبر بیت المقدس و استقبل آدم علیه السّلام و نوحا علیه السّلام و راعی فی زیارتهما الأدب المزبور، و اللّه العالم.

لا یغنی عن استئذانه فی الجلوس، بل یلزم الداخل بإذن أن یستأذن بعد ذلک فی الجلوس، فإنّ أذن جلس و إلاّ فلا، و من لاحظ الأخبار المتکفّله لبیان دخول أصحاب الأئمّه علیهم السّلام و أقاربهم و الأجانب علیهم، و أنهم ما کانوا یجلسون إلاّ بعد إذنهم علیهم السّلام لهم فی ذلک بان له ما ذکر. ثم نقل أنموذجا لذلک عن الصدوق رحمه اللّه فی علل الشرایع، و حاصله أنّ الصادق علیه السّلام کان أیام الموسم فی بعض السنین بمنی و کان عنده جمع من اصحابه مشغولین بالسؤال منه فورد أبو حنیفه و ما استأذن فی الجلوس، فأعرض عنه الصادق علیه السّلام، فلمّا تعب من الوقوف جلس من غیر إذن، و قال للصادق علیه السّلام: امنع أصحابک بالکوفه من النطق ببعض الکلمات، فقال علیه السّلام له: کم بینی و بینهم، فقال: فراسخ کثیره، فقال علیه السّلام: ما بینی و بینک؟ فقال: أذرع یسیره، فقال علیه السّلام له: أنت بفصل یسیر عصیتنی و جلست بغیر إذنی، فکیف هؤلاء مع بعد المسافه یطیعونی؟ ! . . الحدیث ملخّصا (1).

فینبغی للزائر أن لا یجلس قدّام الإمام المزور علیه السّلام إلاّ للضروره. و ببالی أنّی رأیت فی کلام بعض علماء الحدیث الذی ألّف فی الزیارات أنه رجّح لمن أراد الجلوس لضعف أو وجع ظهر أو رجل و نحو ذلک من الأعذار أن یقرأ دعاء إذن الدخول مبدلا قوله: أدخل، بقوله: اجلس، ثم یجلس بعد الفراغ

ص:211

منه، و هو اعتبار حسن بشرط عدم قصد الورود.

فواضحه، و أمّا الصغری-و هو وقوع التقبیل للأرض قدام المعصوم علیه السّلام- فلما رواه فی الباب التاسع و العشرین و المائه من أبواب العشره من کتاب الحج من وسائل الشیعه (1)عن الصدوق رحمه اللّه فی العیون (2)مسندا عن صفوان بن یحیی قال: سألنی أبو قره صاحب الجاثلیق أن أوصله إلی الرضا علیه السّلام، فاستأذنته فی ذلک فقال: أدخله علیّ، فلمّا دخل علیه قبّل بساطه و قال: هکذا علینا فی دیننا أن نفعل بأشراف زماننا. الحدیث. و لیس فیه إنکار لذلک، و لو لم یکن هذا الأدب ممضیا فی شرعنا لمنعه الامام علیه السّلام عن ذلک، لأن الکفار مکلّفون بالفروع، و السکوت عن المنکر لا یصدر من المعصوم علیه السّلام.

و ما رواه الصدوق رحمه اللّه فی محکی إکمال الصدوق (3)و رواه فی البحار فی باب وقایع ما بعد وفاه العسکری علیه السّلام (4)من الخبر المتضمّن لوصول قافله من قم و رواحهم إلی جعفر و إرسال ولیّ العصر عجّل اللّه تعالی فرجه غلامه و جلبه إیّاهم، و إخباره بأوصاف ما عندهم من الأموال، فوقعوا للّه شکرا علی أن وفّقهم لمعرفه إمام زمانهم، ثم قبّلوا الارض قدّام الامام علیه السّلام تکریما، ثم سألوا ما کانوا یحتاجون إلیه من المسائل.

و یؤیّد الخبرین قصّه الوزیر الناصبی لحاکم البحرین المنقوله فی البحار (5)

ص:213

عند تعداد من رأی القائم عجّل اللّه تعالی فرجه، المتضمنه لتقبیل محمد بن عیسی الارض قدام الامام عجل اللّه تعالی فرجه و عدم منعه إیّاه، فلاحظ.

عنده أربع رکعات کتبت له حجّه و عمره (1).

ثم إن ورد فی الزیاره التی یأتی بها کیفیه خاصه لصلاه الزیاره التزم بها، و إلاّ فالمسنون فی مطلق صلاه الزیاره قراءه سوره یس بعد الحمد فی الرکعه الأولی، و سوره الرحمن بعد الحمد فی الثانیه (2)، و أما مکان صلاه الزیاره فالأولی أن یختار لها سمت الرأس للأمر بذلک فی جمله من الروایات، و للفرار من جعل القبر قبله المنهی عنه عموما، و ان کان قد تقدم عدم کون المراد بجعل قبورهم قبله المنهی عنه هو الصلاه خلف قبورهم، فلا تذهل.

نبیّ مرسل، و له بکلّ خطوه ثواب مائه حجّه، و مائه عمره، و عتق مائه رقبه فی سبیل اللّه، و کتب له مائه حسنه، و حطّ عنه مائه سیئه (1).

و من المعلوم عدم اختصاص ذلک بالنّبی صلّی اللّه علیه و آله و جریانه فی سایر الزیارات، کما لا خصوصیه لمن ذکرهم، فله أن یعطف علیهم طوائف أخر کتلامذتی، و زوار قبر أبی، و أصدقائی، و نحو ذلک، و یؤید المطلوب ورود مثل ذلک فی مکّه المشرفه، قال ابراهیم الحضرمی لأبی الحسن موسی علیه السّلام: إنی إذا خرجت إلی مکه ربما قال لی الرجل: طف عنّی أسبوعا، و صلّ عنّی رکعتین، فربما شغلت عن ذلک، فإذا رجعت لم أدر ما أقول له؟ قال: إذا أتیت مکّه فقضیت نسکک فطف أسبوعا و صلّ رکعتین و قل: «اللهم إن هذا الطواف و هاتین الرکعتین عن أبی، و أمّی، و عن زوجتی، و عن ولدی، و عن خاصّتی، و عن جمیع أهل بلدی، حرّهم و عبدهم، و أبیضهم و أسودهم» فلا بأس أن تقول للرجل: قد طفت عنک، و صلّیت عنک رکعتین إلاّ کنت صادقا. الحدیث (1).

ثانیها: ورود طواف قبر الحسین علیه السّلام و تقبیل أرکانه الأربعه فی بعض روایات مخصوصه أول رجب (1)و نصفه و نصف شعبان، و قد ذکر هذه الروایه الشیخ المفید (2)، و السید علی بن طاوس (3)، و الشهید 4و غیرهم قدس اللّه أسرارهم، و اذا رجح هذا الأدب فی زیاره بقعه فی وقت رجح فی سایر الأوقات و سایر البقاع المطهّره.

ثالثها: ما رواه القمی رحمه اللّه فی تفسیره (4)و الطبرسی فی الاحتجاج (5)بسند معتبر عن الصادق علیه السّلام من حدیث طویل فی قصه فدک تضمن أنّ الصدّیقه الکبری سلام اللّه علیها دخلت المسجد و طافت بقبر أبیها صلّی اللّه علیه و آله و هی تبکی و تقول: إنّا فقدناک فقد الأرض و ابلها. . . الی آخره، و فعلها لعصمتها حجّه، و المشروعیّه تستلزم الرجحان، و یجری ذلک فی سایر المراقد المطهره باتحاد الطریق.

رابعها: ما فی الزیاره الجامعه الکبیره التی رواها الشیخ المشهدی (6)و ابن طاوس فی مزارهما (7)من الأمر بتقبیل القبر و قول: «بأبی و أمّی آل المصطفی إنّا لا نملک إلاّ أن نطوف حول مشاهدکم و نعزّی فیها أرواحکم» فلولا انّه من

ص:218

الآداب العامّه لکلّ وقت، و لکلّ مرقد من مراقدهم المطهّره لما اطلق علیه السّلام ذلک فی الزیاره، فرجحان طواف قبورهم ممّا لا ینبغی الشبهه فیه، ما لم یکن بعنوان الطواف سبعا المخصوص بالکعبه.

و أما ما ورد من النهی عن طواف القبر فی صحیح الحلبی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: لا تشرب و أنت قائم، و لا تطف بقبر، و لا تبل فی ماء نقیع، فإنّه من فعل ذلک فأصابه شیء فلا یلومنّ إلاّ نفسه. الحدیث (1).

و خبر ابن مسلم عن أحدهما علیهما السّلام انه قال: لا تشرب و أنت قائم، و لا تبل فی ماء نقیع، و لا تطف بقبر، الحدیث (2)، فیلزم حمله إمّا علی الطواف سبعا بخصوصیّاته الکثیره المخصوص بالکعبه المطهره الغیر المشروع فی غیرها، فیکون إشاره إلی ردّ الصوفیّه من العامّه حیث یطوفون سبعا بقبر مشایخهم، أو حمله علی الکراهه بقرینه السیاق و التعلیل، و تخصیصه بغیر قبور الأئمه علیهم السّلام بحکم ما مرّ من الأخبار، أو حمله علی إراده التغوّط علی القبر من الطواف به کما فسّره بذلک فی مجمع البحرین حیث قال: و الطوف: الغائط، و منه الخبر: لا یصلی أحدکم و هو یدافع الطوف، و منه الحدیث: لا تبل فی مستنقع و لا تطف بقبر (3)، و یشهد به اقترانه بالبول فی الماء و غیره من المکروهات، مضافا إلی صحیح محمد بن مسلم عن أبی جعفر علیه السّلام قال: من تخلی علی قبر، أو بال فی ماء قائما، أو مشی فی حذاء واحد، أو شرب قائما، أو خلا فی بیت وحده، أو بات علی غمر فأصابه شیء من الشیطان لم یدعه إلا أن یشاء اللّه، و أسرع ما یکون الشیطان إلی الانسان و هو علی بعض هذه

ص:219

الحالات (1). فیکون هذا الصحیح قرینه علی إراده التخلّی بالطوف فی خبره المزبور، لأنّ الظاهر اتحادهما و ان أحدهما نقل بالمعنی الآخر. نعم، ربما یأبی عمّا ذکرناه تعدیه کلمه لا تطف بالباء فإنها قرینه إراده الشوط منه، و إلا لکان یقتضی تعدیته بعلی، و لکنّ ذلک لیس من القوّه بدرجه شهاده السیاق و صحیح محمد بن مسلم.

و العجب من الشیخ الحرّ قدس اللّه سرّه (2)حیث عنون الباب بعدم جواز الطواف علی القبر، و ذکر صحیح الحلبی و خبر محمّد بن مسلم المزبورین و أبقاهما علی الاطلاق مع أن التقیید بغیر قبور المعصومین علیهم السّلام-بعد حمله علی الکراهه بقرینه السیاق-کان أوجه.

ثم لا یخفی علیک أنّ ما ذکرناه من الأدب جار فی حرم العسکریّین، و الجوادین، و مشهد الرضا علیهم السّلام، و أمّا فی حرم أمیر المؤمنین علیه السّلام، و حرم سید الشهداء علیه السّلام فلا مانع من تقبیل الأرکان الأربعه، و أمّا الطواف فیمنع منه هنا استفاضه الأخبار بکون رأس الحسین علیه السّلام مدفونا عند رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام و خروجه عن الضریح المقدّس لو کان معلوما کان المرور علیه محرّما، لکونه إهانه واضحه، و لکن لما لم یعلم محلّه و احتمل کونه فی الضریح أو خارجه قریبا منه رجح هذا الاحتمال الاحتیاط بترک العبور علی طرف رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام فرارا من احتمال أن یداس قبر الرأس. و أمّا حرم أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام فلأن قبور الشهداء-و ان کانت قبل وضع الضریح المقدّس منفصله عن قبر علی الأکبر الذی هو تحت رجل سید الشهداء علیه السّلام و کان بین قبرهما و قبورهم علی

ص:220

النقل المعتبر مقدار یمکن العبور منه فی الطواف، بل ظاهر قوله علیه السّلام فی مخصوصه عرفه: ثم اخرج من الباب الذی عند رجلی علی بن الحسین علیهما السّلام فتوجّه هناک الی الشهداء و زرهم، انه کان بینهما باب-الاّ انه لما وضع الضریح و تغیر البناء وقع ذلک الفاصل فی الضریح و استلزم الطواف أن یداس قبور الشهداء رضوان اللّه علیهم، و ذلک هتک لهم و إهانه (1)، فیلزم التحرّز منه، و أمّا الضریح المعدّ الیوم للشهداء و تعارف عند العوام المضیّ إلیه و زیاره الشهداء هنالک فمن المنکرات المتعارفه، لأن الضریح المذکور خارج عن قبور الشهداء، و المضیّ إلیه مستلزم لأن یداس قبورهم و یهتک احترامهم.

و تقدیسه، و الصلاه و سایر العبادات، فالاشتغال فیها بغیر ذلک من الکلام الدنیوی و نحوه مخالفه لقرار اللّه سبحانه، و خروج عن زمره الرجال الذین لا تلهیهم عن ذکر اللّه التجاره و نحوها من الأمور الدنیویه، و حرمان من الجزاء الموفور الذی وعد به اللّه سبحانه بقوله: لِیَجْزِیَهُمُ اَللّهُ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا (1)، هذا مضافا إلی أن هذه المراقد لکونها معابد لاحقه بالمساجد التی وردت النواهی الأکیده عن اللغو و العبث و الکلام الدنیوی فیها، حتّی قال صلّی اللّه علیه و آله-علی ما روی-: انه یأتی فی آخر الزمان قوم یأتون المساجد فیقعدون حلقا ذکرهم الدنیا و حبّ الدنیا، لا تجالسوهم فلیس للّه فیهم حاجه (2). هذا کله مضافا إلی قوله علیه السّلام فی خبر محمد بن مسلم المزبور فی الأدب الحادی عشر: و یلزمک قلّه الکلام إلاّ بخیر (3).

صلّی اللّه علیه و آله فی هذه الأحکام و الاحترامات.

و توهّم اختصاص ذلک بما إذا کان للنّبی صلّی اللّه علیه و آله و من فی حکمه صوت فلا یشمل ما بعد الموت مدفوع، بأن تمسّک سید الشهداء علیه السّلام بالآیه فی ردّ عایشه یکشف عن شمول الحکم لما بعد الموت، و ذلک أنّ الکلینی رحمه اللّه روی فی الکافی (1)فی قضیّه وفاه الحسن المجتبی علیه السّلام و تودیتهم الجنازه لأن یطاف بها قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و منع عایشه من دفنه عنده حدیثا طویلا بسند معتبر، و محلّ الحاجه منه: أنّ أبا عبد اللّه الحسین علیه السّلام قال فیما قال لعایشه: -ما حاصله-إنّ اخی الحسن علیه السّلام أمرنی أن أحمله إلی قبر أبیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لیجدّد به عهدا، و کان أدری بحرمه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بمعنی الکتاب، و انت یا عایشه هتکت حرمه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله بإدخالک أناسا فی داره بغیر إذنه، و قد قال اللّه سبحانه: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ اَلنَّبِیِّ إِلاّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ (2)و أنت و عمر ضربتما معاول لدفن أبیک أبی بکر عند قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و اللّه سبحانه یقول: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ اَلنَّبِیِّ صلّی اللّه علیه و آله، و قد أدخلت أنت و عمر علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أذایا و لم ترعیا حقّه الذی أمر اللّه به علی لسان نبیّه، فإن اللّه حرّم من المؤمنین فی مماتهم ما حرّمه فی حیاتهم.

قلت: استدلاله علیه السّلام بالآیه نصّ فیما اردناه، و لقد أجاد العلامه المجلسی قدّس سرّه حیث استفاد من هذه الروایه کون رفع الصوت فی حرم النّبی صلّی اللّه علیه و آله و بقیّه مشاهد أهل البیت علیهم السّلام المشرفه منهیا

ص:223

عنه و مذموما فی الزیاره و غیرها (1)، فهذا احترام و تعظیم للرسول و ذرّیته الطاهرین صلوات اللّه علیهم أجمعین ینبغی مراعاته، فمن رفع صوته فیها و لو فی عباده یرجح رفع الصوت فیها کالأذان فقد أتی بما ینافی احترامهم و هتک حرمتهم، فظهر فساد ما تعارف من رفع الخدمه المزوّرین لغیرهم أصواتهم زایدا عن قدر الضروره، و أشد منه فسادا ما تعارف من اشتغال جمع کثیر فی أوقات الصلوات بالأذان بأصوات عالیه فی الحضرات المقدّسه، و اشتغال قاری التعزیه بصوت عال خارج عن قدر الضروره بقراءه التعزیه فی الحضرات المقدّسه، فانّ کلّ ذلک رفع صوت منهی عنه، مع أنّ فی رفع الصوت فی الحضرات المقدسه مضافا الی النهی المذکور ما لا یخفی من استلزامه منع الزائرین من التوجه فی زیارتهم و صلواتهم و دعائهم، فیکون رافع الصوت بذلک ممّن صدّ عن سبیل اللّه، فأطاع صوره، و عصی باطنا، فعصی بصوره الإطاعه جهلا منه و تقصیرا، أعاذنا اللّه تعالی من العمی فی العمل و فساد النیّه فیه و فی العلم.

المأثور، بل قد لا یجد مکان للمرور و الطواف و التقبیل للقبر الشریف، [فهو] خلاف الاحتیاط، بل خلاف الشرع الشریف، لأنّ المکان لم یوضع إلاّ للزیاره و متعلقاتها، فلا یشرع غیرها من العبادات فیها الاّ عند عدم المزاحمه للزائرین، و لقد اجاد الشیخ الأجل الأکبر الشیخ جعفر کاشف الغطاء قدّس اللّه سرّه حیث قال فی مبحث مکان المصلّی ما لفظه: و المصلّون فی المطاف الضارّون بالطائفین حول الکعبه و الضرایح المقدّسه الضارّون للزائرین غصّاب (1). انتهی کلامه رفع مقامه.

و اکرامهم و اعظامهم، عدّه الشهید رحمه اللّه فی الدروس (1)من الآداب نظرا إلی أنّ فیه إکرام صاحب المشهد علیه الصلاه و السّلام، قال رحمه اللّه: و ینبغی لهؤلاء أن یکونوا من أهل الخیر، و الصلاح، و الدین، و المروه، و الاحتمال، و الصبر و کظم الغیظ، خالین من الغلظه علی الزائرین، قاضین لحوائج المحتاجین، مرشدی ضالّ الغرباء، و لیتعهّد أحوالهم الناظر فیه، فإن وجد من أحد منهم تقصیرا نبّهه علیه، فإن أصرّ زجره، و ان کان-یعنی فعله-من المحرّم جاز ردعه بالضرب إن لم یجد التعنیف من باب النهی عن المنکر (2).

عبد اللّه علیه السّلام قال: من خرج من مکه أو المدینه أو مسجد الکوفه أو حائر الحسین علیه السّلام قبل أن ینتظر الجمعه نادته الملائکه: أین تذهب؟ لا ردّک اللّه. و قد حمله جمع علی صلاه الجمعه. قال فی الدروس (1): و إذا أدرک الجمعه فلا یخرج قبل الصلاه، و آخرون علی یوم الجمعه، و علی الاوّل فلا مانع من الخروج یوم الخمیس، بل فی زمان فقد صلاه الجمعه حتی یوم الجمعه، و علی الثانی فالخروج یوم الخمیس مکروه، و مقتضی اطلاق الرّوایه هو الثانی، و التجربه توافقه، و علیه فلا بأس بالخروج یوم الجمعه قبل الزوال، لصدق درکه بدرک لیلته و جزء من یومه، و اللّه العالم.

ثالثها: أن یزار حزینا، کئیبا، مغبرا، جایعا، عطشانا، لقول الصادق علیه السّلام فیما روی: إذا زرت الحسین علیه السّلام فزره و أنت حزین مکروب أشعث مغبر، جایع عطشان، و اسأله الحوائج و انصرف منه و لا تتخّذه وطنا (1).

و انّما خصصنا هذا الأدب بزیاره سید الشهداء علیه السّلام لاختصاص النصّ بزیارته، و احتمال الخصوصیّه فیها من حیث أن مصیبته علیه السّلام أعظم المصائب، و الأمر بالتطیّب فی سایر الزیارات و ترکه فی زیارته علیه السّلام یرشد إلی کون هذا من خاصه زیارته علیه السّلام. و قال الصادق علیه السّلام-أیضا- فی بیان آداب زیارته: و سر خاشعا قلبک، باکیه عینک. الحدیث (2).

رابعها: الصلاه و السّلام علی الحسین علیه السّلام و لعن قاتله، و البراءه ممّن اسس ذلک علیه، ذکره مولانا الصادق علیه السّلام (3)فی آداب زیارته.

خامسها: ترک ما یستحب فی سایر الأسفار من إجاده السفره (4)و اطابتها، فإنّ المستحب فی زیارته علیه السّلام الاقتصار علی الخبز و اللبن و نحوهما، لما روی عن مولانا الصادق علیه السّلام من انّه قال: یأتون قبر أبی عبد اللّه علیه السّلام فیتّخذون سفرا، أما أنّهم لو أتوا قبور آبائهم و أمهاتهم لم یفعلوا ذلک، قلت: أیّ شیء یؤکل؟ قال: الخبز و اللبن (5).

ص:230

و عنه علیه السّلام أنّه قال: إنّ قوما إذا زاروا الحسین بن علی علیهما السّلام حملوا معهم السفر فیها الحلاوه [خ. ل: الجدی]، و الأخبصه، و أشباهها (1)، لو أرادوا قبور أحبّائهم ما حملوا ذلک (2).

و عنه علیه السّلام انّه قال: تزورون خیر من أن لا تزورون، و لا تزورون خیر من أن تزورون، قلت: قطعت ظهری، قال علیه السّلام: تاللّه إنّ أحدکم یخرج إلی قبر أبیه کئیبا حزینا و تأتونه أنتم بالسفر، کلاّ حتی تأتونه شعثا غبرا (3). . إلی غیر ذلک من الأخبار.

و روی ابن أبی بکیر عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قلت: إن قلبی ینازعنی إلی زیاره قبر أبیک علیه السّلام، و اذا خرجت فقلبی و جل مشفق حتی أرجع خوفا من السلطان، و السعاه، و أصحاب المسالح (1)، فقال: یا بن بکیر! أما تحبّ أن یراک اللّه فینا خائفا؟ ! أما تعلم أنّه من خاف لخوفنا أظلّه اللّه فی ظلّ عرشه، و کأن یحدّثه الحسین علیه السّلام تحت العرش، و آمنه اللّه من افزاع یوم القیامه، یفزع الناس و لا یفزع، فإن فزع وقرته الملائکه و سکنت قلبه بالبشاره (2).

و روی محمد بن مسلم عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی حدیث طویل قال: قال علیه السّلام لی: هل تأتی قبر الحسین علیه السّلام؟ قلت: نعم علی خوف و وجل، فقال: ما کان من هذا أشد فالثواب فیه علی قدر الخوف، و من خاف فی اتیانه آمن اللّه تعالی روعته یوم یقوم الناس لربّ العالمین، و انصرف بالمغفره، و سلّمت علیه الملائکه، و زاره النّبی صلّی اللّه علیه و آله، و انقلب بنعمه من اللّه و فضل لم یمسسهم سوء، و اتبع رضوان اللّه. . الحدیث (3).

و الأخبار الآمره بالزیاره فی حال التقیّه کثیره، فیلزم رفع الید بها عن القاعده، کما رفعنا الید عنها فی الجهاد و نحوه بالدلیل الخاصّ، و کیف یمکن البناء علی کون المتشرفین لزیارته علیه السّلام فی زمان المتوکل و نحوه عاصین فی سفرهم و کان یلزمهم الصلاه تماما؟ ! حاشا و کلاّ لا یتفوّه به ذو مسکه و دین، کیف، و لو کانوا عاصین لردعهم الأئمّه علیهم السّلام عن ذلک، و لم یصدر منهم ردع، بل صدر منهم البعث الأکید علی ذلک و الامر الشدید به کما عرفت، فینبغی للشیعی أن لا یترک الزیاره خوفا و یحتسب ما یصیبه فی سفر الزیاره عند اللّه،

ص:232

فإنّ الخوف إن کان علی المال فهو مخلوف علیه بحکم الأخبار المعتبره، و ان کان علی النفس فقد قال اللّه سبحانه: وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی اَللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ اَلْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اَللّهِ (1)و الائمه علیهم السّلام فی حکم الرسول صلّی اللّه علیه و آله، و لقد کان لی صدیق ملازما للعبادات مکثرا من الغیبه و لم یکن ینفعه الوعظ و النصحیه فی ترک الغیبه، فزار الحسین علیه السّلام منذ سنین و توفّی هناک بمرض الوباء، فرأیته فی المنام فرحا مسرورا علیه لباس فاخر حسن، صورته فی نهایه البهاء، فسلّم علیّ فقرأت له الآیه الشریفه و قلت له: انّ سید الشهداء علیه السّلام رسول حکمی و انت بموتک فی سفر الزیاره غسلت ذنوبک، فتبسّم و استبشر، فقال: نعم و الحمد للّه الذی وفّقنی فی هذه السنه و ما قبلها للزیاره فی کلّ شهر مرّه مع وجود الأمراض الشدیده بکربلا و السلب فی الطریق، و لم یمنعنی الخوف من هذه النعمه العظمی، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء.

و لقد اعترض علیّ بعض القاصرین من المعاصرین فی ذلک و زعم أنّ

ص:233

سفری غیر مشروع، و ما ذلک إلاّ لقلّه فهمه، و ضعف دیانته، و وهن محبّته لأهل البیت علیهم السّلام، و ذهوله عن أخبارهم، عصمنا اللّه تعالی و ایّاه من سوء العاقبه، و ضعف العقیده (1).

الثانی: إنّ الزّیاره تحصل بالحضور و التسلیم علی المعصوم علیه السّلام بأیّ لسان و أیّ تقریر کان، و لکنّ الفضل فی قراءه الزیارات المأثوره الکثیره المذکوره فی الکتب المعدّه لذلک، لأنّ الذی یفهم من الأخبار أن حکم الالفاظ فی الأدعیه و الأذکار و الزیارات المأثوره حکم معاجین الاطباء لکّم أجزائها و کیفیاتها مدخلیه فی الآثار، و قد مرّ فی باب الأذکار بعض ما یفید ذلک من الأخبار و نبّهنا علی مفاده، فلا ینبغی للعاقل تفویت الآثار الخاصه التی فی المأثورات بقراءه کلّما وجده فی کل کتاب زیاره و لو غیر معتبره مثل مفتاح الجنان (2)المتداول الآن کمال التداول بین العوام کالأنعام و جمله من الخواص الذین هم کالعوام مع وجود تحفه الزائر للفاضل المجلسی رحمه اللّه، و الاقبال للسید ابن طاوس قدس اللّه سرّه، و نخبه الزائر للفاضل المحقق النوری المعاصر قدّس اللّه سرّه و غیرها من المزارات المعتبره، مضافا إلی مزارات أخری قدیمه کمزار المفید، و السید، و الشهید، و الشیخ المشهدی، و الشیخ خضر شلال، و غیرها. و ممّا ذکرنا بان لک لزوم التجنّب عن النقص و الزیاده فی الزیارات

ص:234

المأثوره، إلاّ أن لا یقصد الورود و یقرأ الزاید و المزید علیه جمیعا بقصد الانشاء، ضروره أنّ زیاده شیء فی الأثناء یخرجه عمّا هو علیه من الورود.

الثالث: إنه روی صفوان الجمّال عن أبی عبد اللّه علیه السّلام-فی حدیث طویل-انّ من جهّز إلی زیاره الحسین علیه السّلام و لم یخرج لعلّه قال: یعطیه اللّه بکل درهم أنفقه مثل أحد من الحسنات، و یخلف (1)علیه أضعاف ما أنفق، و یصرف عنه من البلاء ممّا قد نزل فیدفع و یحفظ فی ماله (2).

الرابع: إنّ من الأمور المهمه للزائر تحصیل شیء من تربه أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام للاستشفاء بها إن تیسر له، و کذا أخذ مسبحه یسبح بها و طینه یسجد علیها، و لا بأس بالإشاره إلی فضلها و کیفیه أخذها و الاستشفاء بها.

أمّا فضلها: فهو أنّه مع أنّ اللّه سبحانه حرم علی لسان المبلّغین لأحکامه أکل الطین علی عباده، و ورد أنّ من أکله فقد شرک فی دم نفسه (3)، و أنّه من مصائد الشیطان الکبار، و أبوابه العظام (4)، و أنّ أکله یورث الحکّه فی الجسد، و البواسیر، و یهیّج السوداء، و یذهب بالقوه من الساقین و القدمین (5)، و ما نقص من عمل الاکل فیما بینه و بین صحته من قبل أن یأکله حوسب علیه و عذّب علیه [به] (6)، بل عن النبی صلّی اللّه علیه و آله لعن آکل الطین (7)(8)، قد أجاز أکل

ص:235

هذه الطینه المقدّسه للاستشفاء خاصه و جعلها شفاء من کلّ داء، و أمنا من کلّ خوف (1)، و قد استفاضت الأخبار بأنّ اللّه سبحانه جعل الشفاء فی تربته، و ورد أنّه سبحانه عوض شهادته علیه السّلام بأربع خصال: جعل الشفاء فی تربته، و إجابه الدعاء تحت قبّته، و الأئمه من ذریّته، و أن لا تعدّ أیّام زائریه من أعمارهم (2). و قال الرضا علیه السّلام: کل طین حرام کالمیته و الدم، و ما أهلّ لغیر اللّه به، ما خلا طین قبر الحسین علیه السّلام، فإنّه شفاء من کل داء (3). و قال الصادق علیه السّلام: لو أن مریضا من المؤمنین یعرف حق أبی عبد اللّه علیه السّلام و حرمته و ولایته و أخذ من طین قبره مثل رأس انمله کان له دواء (4).

و أمّا کیفیه أخذها و آدابه: فهو الاغتسال فی أواخر اللیل بالماء القراح و لبس أطهر الثیاب و التطیب بسعد و نحوه و الدخول و الوقوف عند الرأس و صلاه أربع رکعات یقرأ فی الأولی الحمد مرّه واحدی عشره مره الإخلاص کما فی روایه، و الکافرون کما فی روایه أخری، و فی الثانیه: الحمد مرّه واحدی عشره مرّه القدر، و یقنت و یقول: «لا إله إلاّ اللّه حقّا حقّا، لا إله إلاّ اللّه عبودیّه و رقّا، لا إله إلاّ اللّه وحده وحده، أنجز وعده، و نصر عبده، و هزم الأحزاب وحده، سبحان اللّه مالک السموات السبع و الأرضین السبع و ما فیهن و ما بینهن، سبحان اللّه ربّ العرش العظیم، و صلّی اللّه علی محمّد و آله و سلام علی المرسلین و الحمد

ص:236

للّه ربّ العالمین» ثم یرکع و یسجد و یتمّ الصلاه، ثم یبدأ بالثانیه و یقرأ فی أولاهما الحمد مره و الاخلاص إحدی عشره مره. و فی الثانیه الحمد مرّه و «اذا جاء نصر اللّه» إحدی عشره مره، و یقنت کما قنت فی الاولی، ثم یتمّ الصلاه و یسجد سجده الشکر و یقول فیها ألف مرّه: شکرا شکرا، ثم یرفع رأسه و یتعلّق بالتربه الشریفه و یقول: «یا مولای یا ابن رسول اللّه إنّی آخذ من ترتبک بإذنک، اللهّم فاجعلها شفاء من کل داء، و عزّا من کلّ ذلّ، و أمنا من کلّ خوف، و غنی من کلّ فقر لی و لجمیع المؤمنین و المؤمنات» . و یأخذ بثلاث أصابعه ثلاث مرات و یجعلها فی خرقه نظیفه أو قاروره زجاج و یختمها بخاتم فضّه، فصّه عقیق أصفر، نقشه: ما شاء اللّه لا قوه إلاّ باللّه أستغفر اللّه، فاذا علم اللّه من نیّته الصدق لم یصعد معه فی الثلاث قبضات إلاّ سبعه مثاقیل لا تزید و لا تنقص (1).

و فی خبر الثمالی عن الصادق علیه السّلام انّه قال: إذا أردت حمل الطین طین قبر الحسین علیه السّلام فاقرأ فاتحه الکتاب و المعوذّتین و «قل هو اللّه احد» و «إنّا أنزلناه فی لیله القدر» ، و یس، و آیه الکرسی، و تقول: «اللهمّ بحقّ محمد عبدک و حبیبک و نبیّک و رسولک و أمینک صلّی اللّه علیه و آله، و بحقّ أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب عبدک و أخی رسولک علیه السّلام، و بحق فاطمه بنت نبیّک و زوجه ولیّک علیهما السّلام، و بحق الحسن و الحسین علیهما السّلام، و بحق الأئمّه الراشدین علیهم السّلام، و بحقّ هذه التربه، و بحق الملک الموکّل بها، و بحقّ الوصیّ الذّی حلّ فیها (2)، و بحقّ الجسد التی تضمّنت، و بحقّ السبط الذی ضمنت، و بحقّ جمیع ملائکتک و رسلک، صلّ علی محمد و آله و اجعل لی

ص:237

هذا الطین شفاء من کل داء و لمن (1)یستشفی به من کلّ داء و سقم و مرض، و أمانا من کلّ خوف، اللهم بحق محمّد و أهل بیته اجعله علما نافعا، و رزقا واسعا، و شفاء من کلّ داء و سقم و آفه و عاهه، و جمیع الأوجاع کلّها، إنّک علی کلّ شیء قدیر» و یقول: «اللهمّ ربّ هذه التربه المبارکه المیمونه و الملک الذی هبط بها و الوصیّ الذی هو فیها صلّ علی محمد و آل محمد و سلم، و انفعنی بها، إنک علی کل شیء قدیر» (2).

و فی مرفوع محمد بن علی أن عند الختم (3)علی طین قبر الحسین علیه السّلام أن یقرأ: «إنّا أنزلناه فی لیله القدر» (4).

و أما الاستشفاء بها فکیفیته و أدبه: أن یأخذ منها و هو علی طهر قدرا یسیرا أقلّ من الحمصه، و یقول عند وضعها فی فیه: «اللّهمّ إنّی أسألک بحق هذه التربه، و بحق الملک الذی قبضها، و النّبی الذّی حصنّها، و الامام الذی حلّ فیها، أن تصلّی علی محمد و آل محمد و أن تجعل لی فیها شفاء نافعا، و رزقا واسعا، و أمانا من کل خوف و داء» فإنّه إذا قال ذلک وهب اللّه له العافیه و شفاه (5). و لا یختصّ الاستشفاء بها بمرض خاص، بل یعمّ جمیع الأمراض و الأورام و الآلام و الأوجاع و غیرها، مخوفا کان المرض أو لا، سهل العلاج کان أو عسره، أو غیر ممکن العلاج، أمکن مراجعه الطبیب أو لم یمکن، و الهمّ و الغم و التعب و الکسل و نحوها من الآلام النفسانیه بحکم المرض إذا بلغت إلی حدّ صدق معها

ص:238

المرض، و طریق العلاج حتی فی الأمراض الخارجیه هو الاستشفاء بالأکل دون اللطخ، و ان کان اللطخ علی العین و نحوه لا أظن به بأسا، و الاظهر اختصاص جواز أکله بصوره الاستشفاء، فلا یجوز للصحیح أکله، سواء کان بشهوه أو بقصد سلامه من المرض، و قد ورد عن الصادق علیه السّلام أنّه قال: من أکل من طین قبر الحسین علیه السّلام غیر مستشف به فکأنّما اکل لحومنا (1). الحدیث. نعم، خوف عروض المرض لعلّه مجوّز للأکل لصدق الأکل استشفاء، و لا بأس باستصحابها للحفظ و الحرز.

و المتیقن ممّا یجوز أکله ما یؤخذ من القبر الشریف و ما یلیه الی عشرین ذراعا من کل جانب (2).

و فی جواز الاستشفاء بما یؤخذ ممّا بعد ذلک أخبار لا مانع من العمل بها، و هی مختلفه، ففی بعضها التقدیر بخمسه و عشرین ذراعا من کل جانب (3)، و فی بعضها التقدیر بسبعین ذراعا (4)، و فی بعضها بفرسخ فی فرسخ من أربعه جوانب القبر الشریف (5)، و فی بعضها بأربعه أمیال من کلّ جانب (6)، و فی بعضها بعشره

ص:239

أمیال من کلّ جانب (1)، و فی بعضها بخمسه فراسخ من الجوانب الأربعه (2)، و هذا الاختلاف محمول علی بیان مراتب الفضل مع الاشتراک فی أصل جواز الاستشفاء، و ان کان الاقتصار علی خمسه و عشرین ذراعا أحوط، و أحوط منه العشرون ذراعا.

و لو أتی بطین من خارج الحدّ من أرض کربلا المشرفّه فوضع علی القبر الشریف ثم أخذه لم یتبدّل حکمه بالوضع المذکور. و الأحوط ترک بیع التربه المقدّسه، لانه خلاف الاحترام، و جوّزه الشهید رحمه اللّه فی الدروس (3)کیلا و وزنا، و مشاهده مجرّده و مشتمله علی هیئات الانتفاع، و فیه تأمّل.

و یثبت کون الطین طین قبره الشریف بالبیّنه الشرعیّه، و هل یثبت بقول ذی الید الشیعی؟ وجهان، أظهرهما ذلک، و فی جواز الاستشفاء بأکل المطبوخ منه وجهان، أشبههما الجواز، و لا یمنع من الاستشفاء به إخبار الطبیب الحاذق بعدم برئه من ذلک المرض، و لا فرق فی کیفیه الاستشفاء بین أکله وحده و بین خلطه بماء و نحوه، و قد ورد خلطه بعسل و زعفران و ماء مطر و تفریقه علی الشیعه لیستشفوا به (4)، و لا یجوز لغیر الشیعی أکله، و هل یعتبر فی الاستشفاء به الدعاء

ص:240

المزبور أم لا؟ وجهان أظهرهما العدم.

و یجوز التبرک بتربه قبر غیره علیه السّلام من المعصومین صلوات اللّه علیهم أجمعین بغیر الاکل من الاستصحاب للحفظ و اللطخ علی العین و الرأس و نحوهما، و أما الاستشفاء بالأکل فلا یجوز بتربه قبر غیره من الأئمه و الانبیاء صلوات اللّه علیهم علی الاظهر، لما ورد عن أبی الحسن موسی علیه السّلام من أنه قال: لا تأخذوا من تربتی شیئا لتتبرّکوا به، فانّ کلّ تربه لنا محرّمه إلاّ تربه جدّی الحسین بن علی علیهما السّلام، فإن اللّه عزّ و جلّ جعلها شفاء لشیعتنا و أولیائنا (1).

و یحرم التجاوز فی الأکل فی کلّ مرّه عن قدر الحمّصه، و الأحوط مراعاه قدر العدسه، فلا یتجاوزها 2، و لا تقدیر فی طرف القلّه، بل یجزی بمقدار رأس الإبره، و المدار علی قدر الحمّصه صوره لا وزنا، فلا یفرق بین الیابسه و المنقوعه.

و اما أخذ المسبحه منها و التسبیح بها فیدلّ علی شرعیّته و فضله ما عن الحجّه المنتظر عجّل اللّه تعالی فرجه من قوله: تسبح به؟ فما من شیء من التسبیح أفضل منه، و من فضله أن المسبّح ینسی التسبیح فیکتب له ذلک التسبیح 3. و قول الامام موسی بن جعفر علیهما السّلام: لا یستغنی شیعتنا عن أربعه: خمره یصلی علیها، و خاتم یتختم به، و سواک یستاک به، و سبحه من طین قبر أبی عبد اللّه علیه السّلام فیها ثلاث و ثلاثون حبه، متی قلبها ذاکرا للّه

ص:241

کتب (1)له بکلّ حبّه أربعین حسنه، و اذا قلبها ساهیا یعبث بها کتب له عشرین حسنه أیضا (2).

و ورد أنّ من أدار سبحه من تربه الحسین علیه السّلام مرّه واحده بالاستغفار أو غیره کتب اللّه له سبعین مرّه (3)، و انّ السبحه التی من طین قبر الحسین علیه السّلام تسبح بید الرجل من غیر أن یسبّح (4).

و قیل: یستحب أن یکون خیط السبحه ازرق، و یستأنس له بقول الصادق: السبح الزرق فی أیدی شیعتنا مثل الخیوط الزرق فی أکسیه بنی اسرائیل، بناء علی إراده زرقه خیطها لانفس حباتها (5).

و أما اتّخاذ التربه للسجود علیها فقد روی معاویه بن عمّار أنه کان لأبی عبد اللّه علیه السّلام خریطه دیباج صفراء فیها تربه أبی عبد اللّه علیه السّلام، فکان إذا حضرته الصلاه صبّه علی سجادته و سجد علیه ثم قال: انّ السجود علی تربه أبی عبد اللّه علیه السّلام یخرق الحجب السبعه (6).

و ورد أنه علیه السّلام کان لا یسجد إلاّ علی تربه الحسین علیه السّلام تذلّلا للّه و استکانه إلیه (7).

و عنه علیه السّلام: انّ السجود علی طین قبر الحسین علیه السّلام ینوّر

ص:242

إلی الارضین السبع (1).

علیک یا سدیر ان تزور قبر الحسین علیه السّلام فی کلّ جمعه خمس مرّات، و فی کلّ یوم مرّه؟ قلت: جعلت فداک إن بیننا و بینه فراسخ کثیره، فقال لی: اصعد فوق سطحک ثم التفت یمنه و یسره، ثم ترفع رأسک الی السماء، ثم تنحو نحو القبر فتقول: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه السّلام علیک و رحمه اللّه و برکاته، تکتب لک زوره، و الزوره حجّه و عمره (1).

و قریب من ذلک ما ورد فی شرح زیاره عاشوراء من الامر بزیارته علیه السّلام من بعید لمن لم یمکنه الحضور یوم العاشر (2)، بل کلّ یوم بالصعود علی السطح و الایماء الیه بالسلام علی الوجه المذکور فی الروایه (3)، و فی صحیح هشام تعمیم ذلک لقبور جمیع الأئمّه علیهم السّلام، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام اذا تعذّرت لأحدکم و نأت به الدار فلیصعد علی منزله فلیصلّ رکعتین و لیوم بالسلام الی قبورنا، فانّ ذلک یصل الینا (4)و زاد علیه السّلام-فی مرسل ابن أبی عمیر- بعد ما یقرب من ذلک، قوله علیه السّلام: و تسلّم علی الأئمّه علیهم السّلام من بعید کما تسلّم علیهم علیهم السّلام من قریب، غیر انّک لا یصلح ان تقول: اتیتک زائرا، بل تقول موضعه: قصدتک بقلبی زائرا اذ عجزت عن حضور مشهدک، و وجهت الیک سلامی لعلمی بانه یبلغک صلّی اللّه علیک فاشفع لی عند ربّک عزّ و جلّ، و تدعو بما أحببت (5)، و فی خبر آخر عنه علیه السّلام انّه قال: من أراد ان یزور قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و قبر أمیر المؤمنین علیه السّلام، و قبر فاطمه و الحسن و الحسین علیهم السّلام، و قبور الحجج علیهم السّلام،

ص:245

و هو فی بلده فلیغتسل. . الحدیث (1)، بل ظاهر خبر حنان بن سدیر الصیرفی استحباب زیاره غیر المعصوم أیضا من بعید لأمره بعد زیاره أبی عبد اللّه علیه السّلام من بعید بتحویل الوجه یسیرا الی قبر علی بن الحسین علیهما السّلام عند رجل والده و التسلیم علیه (2).

ثمّ انّ المذکور فی الاخبار للزیاره من بعید آداب.

فمنها: الغسل أو الوضوء.

و منها: لبس ثوبین نظیفین من أنظف ثیابه.

و منها: الصعود الی اعلی الدار، أو الی الصحراء، أو الی فلاه من الارض.

ص:246

و منها: صلاه أربع رکعات اوّلا یقرأ فیهن ما تیسّر من القرآن.

و منها: التوجّه بعدهما الی الجهه التی یعلم بکون قبر من یرید التسلیم علیه فیها.

العمل له من دون ان ینقص من ثوابه و اجره شیء (1)، و ظاهر ثبوت أجر واحد للنائب، و هو ظاهر أو صریح کثیر من الأخبار مثل خبر صفوان الجمال قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام فدخل علیه الحارث بن المغیره فقال: بأبی أنت و أمّی لی أبنه قیّمه لی علی کلّ شیء، و هی عاتق فاجعل لها حجّتی، فقال: اما انّه یکون لها أجرها و یکون لک مثل ذلک و لا ینقص من أجرها شیء (2).

و ظاهر بعض آخر من الأخبار انّه یضاف للنائب إلی أجر الحج و الزیاره أجر الصّله، مثل خبر عمرو بن الیاس قال: قال أبی لأبی عبد اللّه علیه السّلام و انا اسمع: انّ ابنی هذا صروره و قد ماتت امّه فاحّب ان یجعل حجّه لها، أ فیجوز ذلک له؟ فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام: یکتب ذلک له، و لها، و یکتب له أجر البرّ (3).

و خبر اسحاق بن عمّار عن أبی ابراهیم علیه السّلام قال: سألته عن الرجل یحج فیجعل حجّته و عمرته أو بعض طوافه لبعض اهله و هو عنه غائب ببلد آخر، قال: فقلت: فینقص ذلک من اجره؟ قال: لا، هی له و لصاحبه، و له اجر ما سوی ذلک بما وصل، قلت: و هو میت هل یدخل ذلک علیه؟ قال: نعم حتّی یکون مسخوطا علیه فیغفر له، أو یکون مضیّقا علیه فیوسّع علیه، فقلت: فیعلم هو فی مکانه انّ عمل ذلک لحقه؟ قال: نعم (4). بل ورد عن النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ما نطق بانّ لمن وصل قریبا بحجّه أو عمره

ص:249

کتب اللّه له حجّتین و عمرتین، و کذلک من حمل عن حمیم (1)یضاعف اللّه له الاجر ضعفین (2)بل ظاهر ما ورد من استیجار الصادق علیه السّلام من یحج عن اسماعیل انّ للنائب تسعه اجور و للمنوب عنه و أحد، لانه علیه السّلام قال للنائب: و لک تسع و له واحده (3). و اصرح منه قوله علیه السّلام فی روایه اخری: یا هذا اذا انت فعلت هذا کان لاسماعیل حجه بما انفق من ماله، و کانت لک تسع بما اتعبت من بدنک (4). بل ورد ما یثبت ازید من ذلک، فعن الصادق علیه السّلام انه قال للّذی یحجّ عن رجل اجر و ثواب عشر حجج، و یغفر له و لابیه و لامّه و ابنه و لابنته و لاخیه و لاخته و لعمّه و لعمّته و لخاله و لخالته، انّ اللّه واسع کریم (5)، و لعلّ التفاوت بالتبرّع و عدمه فیثبت للمتبرّع عشره و للاجیر تسعه، و قد مرّ فی طیّ اداب الزیاره ما نطق باستحباب النیابه عن عموم الارحام و الاقارب و اهل البلده، و نقلنا الروایه الناطقه بذلک، و یدلّ علیه ایضا ما رواه الشیخ محمد بن المشهدی فی محکی مزاره عن بعض العلماء عن الصادقین علیهم السّلام انّه سأل عن الرجل یصلی رکعتین، او یصوم یوما، او یحجّ، او یعتمر، او یزور رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم او احد الأئمه علیهم السّلام و یجعل ثواب ذلک لوالدیه، او لأخ له فی الدین، أو یکون له علی ذلک ثواب؟ فقال: ان ثواب ذلک یصل الی من جعل له من غیر ان ینقص من أجره شیء.

و عن الشیخ رحمه اللّه فی التهذیب: انّ من زار بالنیابه عن اخیه المؤمن

ص:250

باجره فاذا فرغ من الغسل و الزیاره فلیقل «اللهم ما اصابنی من تعب او نصب او شعث او لغوب فاجر فلان بن فلان [فیه، و اجرنی فی قضائی عنه» فاذا سلم علی الامام فلیقل فی آخر التسلیم: «السّلام علیک یا مولای من فلان بن فلان]-و یسمّی المنوب عنه و اباه-اتیتک زائرا عنه فاشفع له عند ربّک» ثم یدعو له بما احبّ (1).

و هل للاجیر فی الزیاره عن شخص ان یزور عن نفسه أو عن الغیر بعد الفراغ من الزیاره ام لا؟ وجهان، و الاقوی تبعیّه ذلک لمقدار ما اشترط، فان اشترط کون جمیع ما یاتی به من الزیاره فی سفره ذلک أو یومه ذلک أو دخوله ذلک الی الحرم الشریف للمنوب عنه لم یجز ان یزور عن نفسه و غیر المنوب، و ان کان شرطه ان یزور عنه مرّه أو فی کلّ یوم مرّه مثلا جاز له صرف ما زاد عن المقدار المشروط إلی نفسه أو ثالث کما لا یخفی وجهه، و یطلب جمله من فروع النیابه من نیابه حجّ مناهج المتیقّن (2)فانّ الحج و الزیاره من واد واحد، و لذا اوردنا روایات حج النیابه هنا.

ص:251

علیه السّلام: اذا قضی احدکم نسکه فلیرکب راحلته و لیلحق اهله فان المقام بمکه یقسی القلب (1). و قال علیه السّلام: اذا فرغت من نسکک فارجع فانّه اشوق لک الی الرجوع (2). و قال الباقر علیه السّلام: لا ینبغی للرجل ان یقیم بمکّه سنه. قلت کیف یصنع؟ قال: یتحوّل عنها (3). و سئل ابو عبد اللّه الصادق علیه السّلام عن قول اللّه عزّ و جلّ وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ (4)قال علیه السّلام: کلّ الظلم فیه إلحاد حتی لو ضربت خادمک ظلما خشیت ان یکون إلحادا. فلذلک کان الفقهاء رضوان اللّه علیهم یکرهون سکنی مکّه (5). و تضمّن خبر عن ابی جعفر علیه السّلام مدح سکناها، و لکنه مع ذلک جعل الانصراف افضل، قال علیه السّلام: من جاور بمکه سنه غفر له ذنوبه و لاهل بیته، و لکلّ من استغفر له، و لعشیرته و لجیرانه ذنوب تسع سنین و قد مضت و عصموا من کل سوء اربعین و مائه سنه، و الانصراف و الرجوع افضل من المجاوره، و النائم فی مکّه کالمتهجّد فی البلدان، و الساجد بمکّه کالمتشحّط بدمه فی سبیل اللّه (6).

عدلا (1)، و الحدث القتل (2)، و انّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: اللهمّ انّهم اخرجونی من احبّ البقاع الیّ فاسکنی احبّ البقاع الیک، فاسکنه المدینه (3).

و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی حقّها انّه: لا یصبر علی لأوائها و شدّتها احد الاّ کنت له شفیعا أو شهیدا یوم القیامه.

و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ان الایمان نازل علی المدینه کما تنزل الحیّه علی حجرها (4).

و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: انّ المدینه لتنفی خبثها کما ینفی الکیر خبث الحدید (5).

و قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: طینتنا من المدینه و طینه شیعتنا من الکوفه، و طینه اعداءنا من البصره، الخبر (6).

و جعل الصادق علیه السّلام سکناها افضل من سکنی مکّه (7).

و ورد انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لمّا دخلها قال: اللهمّ حبّب الینا المدینه کما حبّبت الینا مکّه و أشدّ، و بارک فی صاعها و مدّها، و انقل حماها و وباها الی الجحفه.

ص:254

و رمح اللّه و کنز الایمان (1).

و عن الباقر علیه السّلام: انّ الکوفه بعد حرم اللّه و حرم رسوله افضل البقاع، هی الزکیّه الطاهره، فیها قبور النبیین و المرسلین، و الاوصیاء الصادقین. الحدیث (2).

و عن امیر المؤمنین علیه السّلام: انّ اوّل بقعه عبد اللّه علیها ظهر الکوفه، لما امر اللّه الملائکه ان یسجدوا لآدم علیه السّلام سجدوا علی ظهر الکوفه (3).

و عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: انّ اللّه اختار من البلدان أربعه فقال عزّ و جلّ وَ اَلتِّینِ وَ اَلزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَا اَلْبَلَدِ اَلْأَمِینِ (4)التین: المدینه، و الزیتون: بیت المقدس، و طور سینین الکوفه، و هذا البلد الامین مکّه (5).

و عن الصادق علیه السّلام: انّ اللّه احتجّ بالکوفه علی سایر البلاد و بالمؤمنین من اهلها علی غیرهم (6)، و انّ اللّه اختار من جمیع البلاد الکوفه و قم و تفلیس (7). و انه اذا عمّت البلایا فالامن فی الکوفه و نواحیها من السواد (8). و انّه اذا فقد امن البلاد و رکب الناس الخیول، و اعتزلوا النساء و الطیب، فالهرب الهرب الی الکوفه و نواحیها (9).

ص:256

و روی اسحاق بن داود قال: اتی رجل ابا عبد اللّه علیه السّلام فقال: انّی قد ضربت علی کلّ شیء لی من فضه و ذهب و بعت ضیاعی فقلت: انزل مکّه؟ فقال: لا تفعل انّ اهل مکّه یکفرون باللّه جهره، فقلت: ففی حرم رسول اللّه؟ قال: هم شرّ منهم، قلت: فاین انزل؟ قال: علیک بالعراق الکوفه، فانّ البرکه منها علی اثنی عشر میلا هکذا و هکذا، و الی جانبها قبر ما اتاه مکروب قطّ و لا ملهوف الاّ فرّج اللّه عنه (1).

و عن الحسن بن علی علیهما السّلام انه قال: لموضع الرجل فی الکوفه احبّ الیّ من دار بالمدینه (2).

و عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: انّ من کان له دار بالکوفه فلیتمسّک بها (3).

و استفاضت الاخبار بفضل عماره مشهد امیر المؤمنین و مشاهد الأئمه علیه و علیهم السّلام و تعاهدها، و کثره زیارتها، فقد روی أئمّتنا علیهم السّلام عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنه قال لامیر المؤمنین علیه السّلام: و اللّه لتقتلن بارض العراق، و تدفن بها، قال: قلت یا رسول اللّه (ص) : ما لمن زار قبورنا و عمّرها و تعاهدها؟ قال لی: یا أبا الحسن (ع) انّ اللّه جعل قبرک و قبر ولدک بقاعا من بقاع الجنّه و عرصه من عرصاتها، و انّ اللّه جعل قلوب نجباء من خلقه و صفوه من عباده تحنّ الیکم و تحتمل الاذی و المذلّه فیکم، فیعمّرون قبورکم و یکثرون زیارتها، تقرّبا منهم الی اللّه، و مودّه منهم لرسوله، أولئک یا علیّ المخصوصون بشفاعتی، و الواردون حوضی، و هم زوّاری غدا فی الجنّه، یا

ص:257

علی من عمّر قبورکم، و تعاهدها، فکأنّما اعان سلیمان بن داود علی بناء بیت المقدس، و من زار قبورکم عدل ذلک له ثواب سبعین حجه بعد حجه الاسلام، و خرج من ذنوبه حتّی یرجع من زیارتکم کیوم ولدته امّه، فابشر و بشّر أولیاءک و محبّیک من النعیم و قرّه العین، بما لا عین رأت، و لا أذن سمعت، و لا خطر علی قلب بشر، و لکن حثاله من الناس یعیّرون قبورکم کما تعیّر الزانیه بزناها، أولئک شرار أمّتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی، و لا یردون حوضی (1).

و ورد انّ اللّه اتّخذ کربلا حرما قبل ان یتّخذ مکّه حرما بأربعه و عشرین الف عام، و انّها لتزهر لاهل الجنّه کالکوکب الدرّی (1). و انّ اللّه خلق کربلا قبل ان یخلق الکعبه باربعه و عشرین الف عام و قدّسها و بارک علیها، فما زالت قبل ان یخلق اللّه الخلق مقدّسه مبارکه، و لا تزال کذلک، حتی جعلها اللّه افضل الارض فی الجنّه (2)[و افضل منزل و مسکن یسکن اللّه فیه أولیاءه فی الجنه]. و انّ اللّه فضّل الارضین و المیاه بعضها علی بعض فمنها ما تفاخرت و منها ما بغت، فما من ارض و لا ماء الاّ و عوقبت لترک التواضع للّه حتّی سلط اللّه علی الکعبه المشرکین، و ارسل الی زمزم ماء مالحا فاسد طعمه، و إنّ کربلاء و ماء الفرات اوّل ارض و اوّل ماء قدّس اللّه و بارک اللّه علیه، فقال لها تکلّمی ما فضلک اللّه؟ فقالت: أنا ارض اللّه المقدّسه المبارکه، الشفاء فی تربتی و مائی و لا فخر، بل خاضعه ذلیله لمن فعل بی ذلک، و لا فخر علی من دونی، بل شکرا للّه، فاکرمها و زادها بتواضعها و شکرها للّه بالحسین و اصحابه، [ثم قال ابو عبد اللّه علیه السّلام]من تواضع للّه رفعه اللّه و من تکبّر وضعه اللّه (3). . الی غیر ذلک من الاخبار الوارده فی فضل کربلا، و لکن مع ذلک فقد ورد النهی عن اتخاذها وطنا، فعن مولانا الصادق علیه السّلام انّه قال: اذا زرت الحسین فزره و انت [کئیب]حزین مکروب، اشعث، مغبّر، جایع، عطشان، [فان الحسین قتل حزینا مکروبا شعثا مغبرا جائعا عطشانا]و اسأله الحوائج و انصرف عنه و لا تتخّذه وطنا (4).

و التجربه تشهد بایراث سکنی کربلا قساوه القلب، و لعلّ ما یظهر منه فضل السکنی بها مختصّ بمن لسکناه مدخل فی عماره القبر، و کان سکناه له

ص:259

للزیاره، و کان من اهل التقوی و العباده دون من اتّخذه وطنا یرتکب فیها ما یرتکب فی سایر البلاد من المحرّمات و المکروهات، اعاذنا اللّه تعالی من ذلک، فانّ الذنب فی الامکنه الشریفه أشدّ خطرا، و أعظم عقوبه منه فی سایر الأمکنه، فاللّه اللّه فی ذلک.

و أمّا ما ورد فی أجر القیام عنده-و هو ما رواه ابن قولویه مسندا عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی حدیث طویل، قال: فما لمن أقام عنده؟ قال: کل یوم بألف شهر (1)-فلا ینافی ما قلناه، لأنّ الاقامه غیر السکنی و المجاوره، و المکروه هو السکنی و المجاوره دون الاقامه.

و عن أبی الحسن الاول انه: إنّما سمّی قم لانّ اهله یجتمعون مع قائم آل محمّد (ص) عجّل اللّه فرجه و یقومون معه، و یستقیمون علیه، و ینصرونه (1).

و الاخبار فی فضله کثیره جدا یکفیک منها ما فی البحار عن تاریخ قم مسندا عن ابی عبد اللّه علیه السّلام-فی حدیث طویل-: ثم سبقت-یعنی الی ولایه علیّ علیه السّلام-قم فزیّنها بالعرب، و فتح الیها باب من ابواب الجنّه. . . الی ان قال علیه السّلام: انّ اللّه احتجّ ببلده قم علی سائر البلاد، و باهلها علی جمیع اهل المشرق و المغرب و الجن و الإنس، و لم یدع اللّه قم و اهله مستضعفا بل وفقهم و ایّدهم، و انّ الملائکه لتدفع البلایا عن قم و اهله، و ما قصده جبّار بسوء الاّ قصمه قاصم الجبّارین، و شغله عنهم بداهیه او مصیبه أو عدو، و ینسی اللّه الجبارین فی دولتهم ذکر قم و اهله کما نسوا ذکر اللّه، و ان تربه قم مقدّسه و اهلها منّا و نحن منهم، لا یریدها جبار بسوء الاّ عجلت عقوبته نار جهنم. و انّ قم بلدنا و بلد شیعتنا، مطهّره، مقدّسه، قبلت ولایتنا اهل البیت علیهم السّلام لا یریدهم أحد بسوء الاّ عجّلت عقوبته ما لم یخونوا اخوانهم، فاذا فعلوا ذلک سلّط اللّه علیهم جبابره سوء، اما انّهم انصار قائمنا و دعاه حقّنا، و انّه سیأتی زمان تکون بلده قم و اهلها حجه علی الخلایق، و ذلک فی زمان غیبه قائمنا عجّل اللّه تعالی فرجه الی ظهوره، و انّه اذا عمّت البلدان الفتن فعلیکم بقم و حوالیها و نواحیها، فانّ البلاء مرفوع عنها، و انّه ما اراد احد بقم سوء الاّ اذلّه اللّه، و ابعده من رحمته، و انّ لعلی قم ملکا یرفرف علیها بجناحیه لا یریدها جبّار بسوء الاّ أذابه اللّه کذوب الملح فی الماء. . ثم اشار الی عیسی بن عبد اللّه فقال: سلام اللّه علی اهل قم یسقی اللّه بلادهم الغیث، و ینزل اللّه علیهم البرکات، و یبدّل اللّه سیئاتهم حسنات، هم اهل رکوع و سجود و قیام و قعود، هم الفقهاء العلماء

ص:261

الفهماء، هم اهل الدرایه و الروایه و حسن العباده، و انّ بها موضع اقدام جبرئیل علیه السّلام، و هو الموضع الذی نبع منه الماء الذی من شرب منه أمن من البلاء، و من ذلک الماء عجن الطین الذی عمل منه کهیئه الطیر، و من ذلک الموضع یخرج کبش ابراهیم علیه السّلام، و عصی موسی علیه السّلام، و خاتم سلیمان. . الی غیر ذلک من الاخبار (1).

ربیع الاول (1).

و مکث صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی مکّه ثلاث عشره سنه ثم هاجر الی المدینه فی شهر محرّم الحرام، و قیل: فی اول لیله من شهر ربیع الاول (2).

و أمّا وفاته صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فذهب اکثر الامامیه الی انّه یوم الثامن و العشرین من شهر صفر، سنه عشر من الهجره، و کان عمره الشریف ثلاثا و ستین سنه (3)، و ذهب جمهور العامّه الی انّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم توفّی فی ثانی عشر ربیع الاول، و هو المشهور بینهم (4)، و اختاره من اصحابنا تقیّه أو اختیارا الکلینی رحمه اللّه فی الکافی (5)، و ابن شهرآشوب فی مناقبه (6)، و لهم فی ذلک اقوال اخر، فالخوارزمی علی انّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم توفّی فی أول ربیع الأوّل (7)، و الثعلبی و القاضی أبو بکر، علی انّه فی ثانی ربیع الأول، و حکاه الطبری (8)عن ابن الکلبی و ابی مخنف، و قیل لثمان عشره لیله منه (9)، و قیل:

ص:264

لعشر خلون منه (1)، و قیل: لثمان بقین منه، و قیل: لثمان خلون منه (2)، و قیل: فی الثالث عشر منه (3)، و قیل: فی الرابع عشر منه (4)، و قیل: فی الخامس عشر منه (5).

و عشرین منه (1)، و قد مضی حینئذ من عمره الشریف خمس و ستون سنه (2)، فیکون بعد الهجره بأربعین سنه. و قالت العامّه و بعض الخاصّه انّه توفّی و عمره ثلاث و ستون سنه (3).

أوّل یوم من ذی الحجه (1)، و زفافها یوم الثلاثاء لست خلون من ذی الحجه بعد غزوه بدر، و هی قد دخلت حینئذ فی السنه العاشره من ولادتها، و الروایه الناطقه بإنّ تزویجها یوم السادس من ذی الحجه یراد بها الزفاف، فتجتمع الأخبار.

و أما وفاتها سلام اللّه علیها فالاقوال و الاخبار فیها مختلفه جّدا فی أنفسها و لا تلایم أخبار الولاده، و لا أخبار مدّه عمرها، و لا أخبار مدّه مکثها بعد أبیها. أما ولادتها فقد سمعت ما ورد فیها، و اما وفاتها ففی المناقب لابن شهر اشوب (2)انّها لثلاث عشره لیله خلت من ربیع الآخر سنه احدی عشره من الهجره، فیکون وفاتها علی روایه الخاصه فی وفاه أبیها بخمس و أربعین یوما ان کانت کلمه خلت بمعنی مضت، و بواحد و خمسین یوما ان کانت بمعنی بقیت، و عن دلائل الإمامه لمحمد بن جریر الطبری الامّامی (3)مسندا بسند قویّ عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام انّها قبضت فی جمادی الآخره یوم الثلاثاء، لثلاث خلون منه، سنه احدی عشره من الهجره، و یوافقه ما عن مصباح الکفعمی (4)بل المصباحین (5)من انها توفیت فی ثالث جمادی الآخره، بل فی البحار انّه المشهور، و عن ابن عباس أنها قبضت فی الحادی و العشرین من رجب (6)، و عن العاصمی بإسناده عن محمد بن عمر انّها توفیت لثلاث لیال خلون من شهر رمضان (7).

ص:267

و أمّا مدّه عمرها، ففی موضع من الکافی انه ثمان عشره سنه (1)، و فی کشف الغمّه (2)عن الذارع انه ثمان عشره سنه و شهر و عشره أیام. و عن السید المرتضی رحمه اللّه فی عیون المعجزات انه ثمان عشره سنه و شهران، و عن موضع آخر من الکافی (3)انه ثمان عشره سنه و خمسه و سبعون یوما (4)، و عن محمد بن اسحاق انه ثمان و عشرون سنه (5)قال: و قیل سبع و عشرون سنه، و فی روایه ثلاث و عشرون سنه (6). ثم قال: و الأکثر علی أنها بنت تسع و عشرین أو ثلاثین (7). و عن العاصمی بإسناده عن ابن عمر أنّها بنت تسع و عشرین سنه أو نحوها (8).

و أمّا مدّه مکثها بعد أبیها ففی کشف الغمّه انّها اربعون یوما (9). و رواها فی محکی روضه الواعظین (10)و جعله القرمانی اصح (11)، و رواه وهب بن منبه عن ابن عبّاس و عن الکافی (12)انّها اثنان و سبعون یوما. و عن کشف

ص:268

الغمّه (1)، و دلائل الامامه للطبری (2)، و عیون المعجزات للسیّد المرتضی انّها خمسه و سبعون یوما، و یوافق ذلک ما رواه فی الکافی (3)صحیحا عن هشام بن سالم عن مولانا الصادق علیه السّلام، و فی روایه أبی الفرج عن الباقر علیه السّلام انّها ثلاثه اشهر 4، و فی قول-کما فی المناقب 5-انّها اربعه اشهر، و فی روایه عامیّه انّها سته اشهر 6، و عن أبی الفرج فی مقاتل الطالبیین 7انّها ثمانیه اشهر.

انظر ایّها النیقد البصیر إلی اختلاف هذه الاقوال و الاخبار فی کلّ مرتبه، و اختلاف بعضها مع بعض.

و أمّا اخبار مدّه عمرها فلا تکاد تلتئم مع اخبار وفاتها بوجه، لانّه اذا کانت ولادتها فی العشرین من جمادی الآخره لزم ان یکون وفاتها علی روایه الکافی المزبوره فی مده عمرها فی العشرین من جمادی الآخره و لا قائل به، و علی روایه کشف الغمه عن الذارع فی آخر رجب و لا قائل به أیضا، و علی روایه علم الهدی فی العشرین من شعبان و لا قائل به ایضا، و علی روایه موضع آخر من

ص:269

الکافی فی خامس شهر رمضان و لا قائل به أیضا، . . إلی غیر ذلک من الاقوال.

و امّا اخبار مدّه مکثها بعد ابیها صلّی اللّه علیه و آله فعلی روایه الاربعین یلزم ان یکون وفاتها علی روایه الخاصه فی وفاه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله فی سابع أو ثامن من ربیع الثانی، و علی روایه الجمهور فی الثانی و العشرین منه، و علی هذا الحساب باقی روایاتهم فی وفاته صلّی اللّه علیه و آله، و علی روایه مکثها اثنین و سبعین یوما بعده، فعلی روایه الخاصّه فی وفاته صلّی اللّه علیه و آله، یصادف وفاتها عاشر جمادی الأولی، و علی روایه مکثها خمسه و سبعین بعد وفاته صلّی اللّه علیه و آله و سلم یصادف وفاتها ثالث عشر جمادی الاولی، و علی روایه أبی الفرج فی مدّه المکث یصادف وفاتها الثامن و العشرین من جمادی الاولی، و علی القول المحکی فی المناقب یصادف الثامن و العشرین من جمادی الاخری، و علی الروایه العامیّه یصادف الثامن و العشرین من شعبان، و یوافق ذلک ما مرّ من روایه العاصمی فی تاریخ وفاتها ان کانت الشهور کلّها ناقصه، و یقرب منها ان کان بعضها ناقصا، و علی روایه اخری لابی الفرج فی مدّه المکث یصادف وفاتها الثامن و العشرین من شوال. . إلی غیر ذلک من الاختلافات بین الاقوال و الاخبار و الاضطراب فیها، بل قد وقع الاضطراب فی کلام شخص واحد بین صدره و ذیله، مثل قول ابن شهر اشوب فی محکی المناقب (1)قبض النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لها یومئذ ثمان عشره سنه و سبعه أشهر، و عاشت بعده اثنین و سبعین یوما، و یقال: خمسه و سبعین یوما. . ، إلی أن قال: و توفیت لیله الأحد لثلاث عشره لیله خلت من ربیع الآخر سنه إحدی عشره من الهجره. فإن لازم کونها عند وفاه النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بنت ثمان عشره سنه و سبعه أشهر هو کون ولادتها فی أواخر رجب أو أوائل شعبان و لا

ص:270

قائل به، و أیضا لازم مکثها علیها السّلام بعده صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اثنین أو خمسه و سبعین یوما علی روایه الخاصّه فی وفاته صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هو کون وفاتها علیها السّلام فی عاشر ربیع الثانی، أو ثالث عشره، و علی روایه الجمهور فی الرابع و العشرین من جمادی الأولی، أو السابع و العشرین منه، و کلاهما مناف لما ذکره من کون وفاتها علیها السّلام فی ثالث عشر ربیع الآخر إلاّ انّ یکون قد اشتبه قلمه الشریف فاثبت ربیع الآخر بدل جمادی الأولی، و هو کما تری.

و الذّی یترجّح فی النظر القاصر انّ وفاتها سلاّم اللّه علیها فی الثالث من جمادی الآخره لروایه أبی بصیر المتقدّمه الناصّه بیوم الوفاه من دون إبهام و لا تعلیق علی مدّه مکثها بعد أبیها صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و خلّو باقی الأقوال عن مستند معتمد، و عدم صحّه باقی الأخبار لکونها عامیّه إلاّ صحیحی هشام و أبی عبیده، و لا ینبغی التأمّل فی انّ قوی أبی بصیر أرجح منهما لاعتضاده بالشهره التی حکاها فی البحار، و روایه مصباح الکفعمی، و المصباحین، و نصوصیّته و ابهامهما من جهه عدم التعرّض لنقص الشهور الثلاثه کلا أو بعضا أو تمامهما مع احتمالهما کون السبعین محرّف التسعین لتقارب الکلمتین کتبا، سیّما فی الخط الکوفی المرسوم سابقا، و علیه فتوافق الصحیحتان القّوی، و اللّه العالم.

و فی مدفنها احتمالات:

أحدها: انّه البقیع.

الثانی: انّه بین القبر الشریف و المنبر.

الثالث: انّه دارها خلف قبر النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

و الذّی جزمت به عند تشرّفی لزیارتها هو الثالث، و اللّه العالم.

علی ما أفاده الکلینی رحمه اللّه فی الکافی (1)، و الشیخ رحمه اللّه فی التهذیب (2)، و الشهید رحمه اللّه فی الدروس (3)، أو سنه ثلاث من الهجره علی ما أفاده المفید فی الأرشاد (4)، و الکفعمی فی مصباحه (5)، و ابن شهرآشوب فی محکی المناقب (6)، و هو المحکی عن کشف الغمه (7).

و توفی مسموما یوم الخمیس من شهر صفر سنه تسع و أربعین من الهجره (8)، و مضی و هو ابن سبع و أربعین سنه کما فی الکافی (9)، و التهذیب (10)، و کذا ارشاد المفید (11)، مع زیاده: أو سنه خمسین من الهجره عن سبع و أربعین أو ثمان. و أقتصر الکفعمی علی ذکر سنه الخمسین.

و فی یوم وفاته من شهر صفر قولان: ففی ارشاد المفید و عن الکفعمی (12)انه سابع صفر و فی الکافی (13)، و محکی کشف الغمّه (14)انه آخره، و زاد فی الثانی

ص:272

انّه یوم الخمیس، و عن المناقب انه للیلتین بقیتا من شهر صفر (1).

و قاتلته زوجته جعده بنت محمد بن الأشعث لعنها اللّه تعالی، سمّته بسمّ دفعه إلیها معاویه مع عشره آلاف دینار، و أقطاع عشر ضیاع من سقی سور أو سواد الکوفه ففعلت، لعنه اللّه علیه و علیها (2).

الحسن علیه السّلام فی منتصف شهر رمضان، بضمیمه ما ورد صحیحا من ان بین ولادتیهما لم یکن إلاّ سته أشهر و عشره أیام، لکن ذلک معارض بما ورد من ان بین ولادتیهما عشره أشهر و عشرون یوما.

ثمّ انّ فی سنه ولادته أیضا خلافا، فعن المناقب (1)و اعلام الوری (2)و کشف الغمه (3)و الارشاد (4)و الشیخ رحمه اللّه فی المصباح (5)و ابن نما (6)انّه سنه اربع من الهجره. و عن التهذیب (7)و الکافی (8)و الدروس انّه سنه ثلاث من الهجره، و نقل ابن نما رحمه اللّه (9)قولا بان مولده علیه السّلام لخمس خلون من جمادی الاولی سنه اربع من الهجره.

و مضی قتیلا یوم عاشوراء عاشر محرم، و هو یوم الجمعه (10)، أو السبت (11)،

ص:274

أو الاثنین (1)بعد صلاه الظهر بطف کربلا سنه ستّین من الهجره (2)، و یقال سنه احدی و ستین (3)، و علی هذا فعمره الشریف سته و خمسون سنه و خمسه أشهر کما هو أحد الاقوال (4)، و قیل ثمان و خمسون (5)، و قیل: سبع و خمسون و خمسه أشهر (6)، و قیل: خمسون کملا (7)، و مدّه امامته احدی عشره سنه (8).

کشف الغمّه (1)و الفصول (2)و الدروس (3)، أو تاسعه کما عن الروضه (4)و المناقب (5)، أو سابعه علی قول، أو ثامنه علی قول آخر، و عن اعلام الوری (6)انّه فی منتصف جمادی الآخره (7)، و عن المصباحین (8)و مصباح الکفعمی (9)و اقبال الاعمال (10)انّه فی منتصف جمادی الاولی، و سنته سنه ثمان و ثلاثین من الهجره کما عن ارشاد المفید (11)و الکافی (12)و کشف الغمّه (13)و المناقب (14)و مصباح الکفعمی (15)و روضه الواعظین (16)و التذکره (17)

ص:276

و الدروس (1)و الفصول المهمّه (2)و الدرر و الذخیره (3)و غیرها قبل وفاه أمیر المؤمنین علیه السّلام بسنتین کما عن الارشاد (4)، و کشف الغمّه (5)و المناقب (6)و غیرها، و فی روایه انّ وفاته فی سنه سبع و ثلاثین (7). و عن المصباحین (8)انّها سنه ست و ثلاثین.