ص :2

ص :3

تفسیر روان

علی مشکینی

خطاط عثمان طه

ویراستار حسین استادولی

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

ص :15

ص :16

(آيه 8 و 9) (إِنَّا جَعَلْنَا فِى أَعْنَقِهِمْ أَغْلَلاً فَهِىَ إِلَى الْأَذْقَانِ فَهُم مُّقْمَحُونَ * وَ جَعَلْنَا مِن م بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّاوَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَهُمْ فَهُمْ لَايُبْصِرُونَ)

لغت:

أعناق جمع عُنُق و آن به معنى گردن است. أذقان جمع ذَقَن و آن به معنى چانه است.

أغلال جمع غلّ و آن در اين جا به معنى طوقى است از آهن يا غير آن كه در گردن گناهكاران و كافران قرار مى دهند.

مقمحون اسم مفعول از مادۀ قمح و آن به معنى بلند كردن سر است.

تفسير:

همانا ما در گردن هايشان غل هايى قرار داده ايم كه تا چانه هاى آنها كشيده شده، پس سرهايشان رو به بالا مانده است، از اين رو نمى توانند به خويشتن بنگرند تا با آيات انفسى متنبّه شوند.

و ما از جلو رويشان (روى كفّار) سدّى و از پشت سرشان سدّى قرار داده ايم و آنها را از هر سو پوشانده ايم، يا چشمشان را كور كرده ايم، از اين رو نمى بينند و نمى توانند اطراف خود را ببينند تا با آيات افاقى متنبّه گردند.

تتمّه: مفسّران را چند وجه ديگر نيز هست:

1 - مَثَل است براى كفّار كه بر كفر خود اصرار مى ورزيدند و به حجج بيّنه و دلايل واضحه نظر نمى كردند، و از عناد و انكار به مرتبه اى رسيده بودند كه به مصالح دنيا و آخرت خود التفاتى نمى نمودند و در پس و پيش خود نگاه نمى كردند تا عاقبت كار خود را ببينند، پس معنى آيه اين است كه: ايشان در التفات نكردن به حجج ظاهره و علامات

ص:19

باهره و ملاحظه نكردن به اطراف و جوانب و عواقب خود و در اعراض از آيات بينات، مانند جماعتى هستند كه در گردن غل داشته باشند و پس و پيش آنها حايل و حاجب باشد و بدان سبب نتوانند پيش پاى خود را ببينند و به اطراف خود نظر كنند.

2 - اخبار است از حال قريش كه هرگاه قصد ايذاى آن حضرت مى كردند قدرت نداشتند بر او نگاه كنند، چه جاى آن كه دست بگشايند.

(آيۀ 10) (وَ سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَايُؤْمِنُونَ)

تفسير:

براى ايشان يكسان است چه بيمشان دهى يا بيمشان ندهى ايمان نمى آورند؛ يعنى در شقاوت به درجه اى رسيده اند كه گويا قوۀ تشخيص حق از آنها سلب شده، و چنان در كفر و طغيان فرو رفته اند كه موعظه و پند و عدم آن دربارۀ آنها يكسان است و انذار، هيچ تأثيرى در آنها ندارد.

(آيه 11) (إِنَّمَا تُنذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِىَ الرَّحْمَنَ بِالْغَيْبِ فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ كَرِيمٍ)

تفسير:

جز اين نيست كه تو كسى را بيم توانى داد كه قرآنِ پندآموز را پذيرفته و از آن پيروى كرده و از خداى رحمان كه از حواس نهان است در پنهان خود ترس و خشيت دارد؛ يعنى انذار تو دربارۀ اين گونه انسان ها مؤثر است و به آن ترتيب اثر مى دهند.

فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ كَرِيمٍ: پس اى پيامبر، اين قبيل انسان ها را به مغفرت و آمرزش و پاداش و اجر پرارزش و گرامى مژده بده.

ص:20

اجر كسانى است كه عمل كنند به آن بدون اين كه از اجر آنها كم شود، و هر بنده اى از بندگان خدا كه مرسوم كند سنت و روش ضلالتى را، براى اومثلِ وزر كسانى است كه آن را به جا آورند بدون اين كه از وزر و وبال آنان چيزى كم شود.

ابو بصير از حضرت باقر عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

شرح واقعه: طبرسى رحمه الله نقل نمايد كه حضرت عيسى عليه السلام دو نفر از حواريون خود را به انطاكيه فرستاد تا مردم را به خدا دعوت كنند. چون نزديك شهر رسيدند پيرمردى گوسفند مى چرانيد، بر او سلام كردند، پرسيد: كجا مى رويد؟ گفتند: ما فرستادگان حضرت عيسى عليه السلام هستيم آمده ايم تا شما را دعوت (به خدا) كنيم و از بت پرستى باز داريم. پير گفت: شما بر صدق ادّعاى خود دليلى و نشانه اى داريد؟ گفتند: بيماران به دعاى ما شفا يابند و كور مادرزاد و پيس را به حالت صحّت رسانيم.

پيرمرد گفت: چند سال است فرزند من بيمار است و اطبا از علاج آن عاجز شده اند، اگر به دست شما خوب شود من مذهب شما را اختيار كنم. بر سر بالين او آمدند و دعا كردند، فوراً صحّت يافت؛ پيرمرد ايمان آورد. و او همان حبيب نجار، مؤمن آل يس است؛ اما ساير مردم دعوت آنها را نپذيرفتند.

(آيه 14) (إِذْ أَرْسَلْنَآ إِلَيْهِمُ اثْنَيْنِ فَكَذَّبُوهُمَا فَعَزَّزْنَا بِثَالِثٍ فَقَالُواْ إِنَّآ إِلَيْكُم مُّرْسَلُونَ)

لغت:

عزّزنا فعل ماضى و مصدر آن تعزيز و آن به معنى تقويت كردن است.

تفسير:

آنگاه كه دو نفر را به سوى آنها فرستاديم، پس آنها را تكذيب كردند و ما آن دو را به فرستادۀ سومى تقويت نموديم و همگى گفتند: ما به سوى شما فرستاده شده ايم و براى هدايت شما آمده ايم.

(آيه 15) (قَالُواْ مَآ أَنتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُنَا وَ مَآ أَنزَلَ الرَّحْمَنُ مِن شَىْءٍ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا تَكْذِبُونَ)

ص:23

تفسير:

مردم آن شهر گفتند: شما جز بشرى مانند ما نيستيد و پيامبر بايد از فرشتگان باشد و خداى رحمان چيزى نازل نكرده و شما نيستيد مگر اين كه دروغ مى پردازيد.

(آيه 16 و 17) (قَالُواْ رَبُّنَا يَعْلَمُ إِنَّآ إِلَيْكُمْ لَمُرْسَلُونَ * وَ مَا عَلَيْنَآ إِلَّا الْبَلَغُ الْمُبِينُ)

تفسير:

رسولان (آن سه نفر) گفتند پروردگار ما مى داند كه ما به سوى شما فرستاده شديم و در ادّعاى خود راست مى گوييم و بر عهدۀ ما تنها رساندن و تبليغ آشكار رسالت خويش است و بس (نه تكرار معجزات و نه تحميل پذيرش اجبارى و نه كيفر و پاداش دنيوى و اخروى).

(آيه 18) (قَالُواْ إِنَّا تَطَيَّرْنَا بِكُمْ لَلِن لَّمْ تَنتَهُواْ لَنَرْجُمَنَّكُمْ وَ لَيَمَسَّنَّكُم مِّنَّا عَذَابٌ أَلِيمٌ)

لغت:

تطيّرنا از باب تفعّل، و تطيّر به معنى فال بد زدن است. رجم در اين جا به معنى سنگسار كردن است.

تفسير:

در پاسخ رسولان گفتند: ما به ديدن و آمدن شما فال بد زديم و آمدن شما را به فال بد گرفتيم؛ زيرا علامت آن را كه رسيدن ضرر و زيان است ديديم، چون بعد از آمدن شما باران نباريد و مزارع و اشجار ما خشك شد. بى شك اگر از گفتار و ادّعاتان

ص:24

دست برنداريد حتماً شما را سنگسار مى كنيم و از جانب ما عذاب دردناكى به شما خواهد رسيد.

تنبيه: محقّق شده كه افعال انسان ها از خير و شر، منشأ آثار است، و خشك شدن مزارع و فاسد شدن ميوه جات و كم شدن آب ها و كسادى بازار و غيره گاهى در اثر كفر و شرك و گناه است و اين جهال، آثار اعمال خود را به غير نسبت دادند و هدايت و ارشاد رسولان را به خيال خود به فال بد گرفتند، و حال آن كه خلاف واقع بود و لذا رسولان در مقام جواب برآمدند:

(آيه 19) (قَالُواْ طَلِرُكُم مَّعَكُمْ أَلِن ذُكِّرْتُم بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ مُّسْرِفُونَ)

لغت:

طائر در اين جا به معنى فال بد يا عمل بد است.

تفسير:

گفتند: وسيلۀ فال بد شما با خودتان است كه همان گناهانتان و كفرتان باشد. آيا اگر شما را پند دهند و موعظه شويد آن را به فال بد مى گيريد و تهديد به عذاب مى كنيد؟! چنين نيست كه گفتار ما شوم باشد؛ بلكه شما گروهى تجاوزكار هستيد.

(آيه 20-22) (وَ جَآءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَقَوْمِ اتَّبِعُواْ الْمُرْسَلِينَ * اتَّبِعُواْ مَن لَّايَسَْلُكُمْ أَجْرًاوَ هُم مُّهْتَدُونَ * وَ مَا لِىَ لَآأَعْبُدُ الَّذِى فَطَرَنِى وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)

ص:25

لغت:

أقصا المدينة يعنى آخرين نقطۀ شهر. يسعى از مادۀ سعى و آن در اين جا به معنى تند راه رفتن است.

تفسير:

و از دورترين جاى شهر مردى با شتاب آمد (حبيب نجار كه پيش تر ياد شد) گفت: اى قوم من، از اين فرستادگان پيروى كنيد، از اينها كه از شما مزدى نمى طلبند و خود هدايت يافته اند پيروى كنيد.

به او گفتند: آيا دين ما را مى گذارى و پيروى از ايشان را اختيار مى كنى؟! (حبيب) در جواب گفت: مرا چه شده كه كسى را كه مرا آفريده نپرستم در حالى كه همه به سوى او و حكم و جزاى او باز گردانده مى شويد؟! پس از او بترسيد.

(آيه 23 و 24) (ءَأَتَّخِذُ مِن دُونِهِى ءَالِهَةً إِن يُرِدْنِ الرَّحْمَنُ بِضُرٍّ لَّاتُغْنِ عَنِّى شَفَعَتُهُمْ شَيًْا وَ لَايُنقِذُونِ * إِنِّى إِذًا لَّفِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ)

لغت:

يردن در اصل «يريدنى» بوده كه به خاطر إن شرطيه مجزوم و ياء قبل از دالّ حذف شده و نيز ياء متكلم هم حذف شده و كسرۀ نون وقايه علامت آن مى باشد.

تفسير:

آيا جز او (خدا) معبودهايى را به پرستش گيرم كه اگر خداى رحمان ضرر و زيانى را براى من بخواهد شفاعت آنها چيزى از ضرر را از من باز نمى گرداند؟! زيرا شأن آنها

ص:26

شفاعت نيست تا از من بلايى را دفع توانند كرد و نمى توانند مرا نجات دهند.

پس اگر من آن را كه قدرت بر نفع و ضرر ندارد پرستش نمايم و ستايش آن كه قادر است ترك كنم، در آن صورت بى ترديد در گمراهى آشكارى خواهم بود.

(آيه 25) (إِنِّى ءَامَنتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ)

تفسير:

چون از حبيب اين كلام شنيدند به قصد قتل او برخاستند، و او توجّه به رسولان نمود گفت: حقّاً كه من به پروردگار شما ايمان آوردم، پس اقرار مرا بشنويد و تحمّل شهادت كنيد تا فردا براى من شهادت دهيد.

نزد بعضى از مفسّران خطاب به قوم كرد و گفت: من به پروردگار شما ايمان آوردم، پس سخن مرا بشنويد و نصيحت مرا قبول كنيد. ايشان او را سنگ مى زدند و او مى گفت: «اللهم اهدِ قَومِى».

و در كشتن او اقوالى است از جمله اين كه: 1 - سنگسارش كردند. 2 - او را دار زدند.

(آيه 26 و 27) (قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ يَلَيْتَ قَوْمِى يَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِى رَبِّى وَ جَعَلَنِى مِنَ الْمُكْرَمِينَ)

تفسير:

هنگامى كه او را كشتند به او گفته شد (فرشتگان به او گفتند): وارد بهشت برزخ شو.

گفت: اى كاش قوم من مى دانستند كه پروردگار، مرا آمرزيد و مرا از گراميان قرار داد! و يا مى دانستند كه پروردگارم به وسيلۀ چه چيزى (ايمان و مجاهده) مرا آمرزيد و از گراميان قرار داد.

حاصل كلام آن كه كاش قوم من عالم بودند به اين ثواب جزيل و اعطاى جليل تا ايمان مى آوردند و مطيع مى شدند و به سبب آن به اين مرتبۀ عظيمه نايل مى شدند.

ص:27

تبصره: داستان حبيب نجار، مؤمنِ آل يس، سرمشق بزرگى است براى اهل ديانت، و تذكّرى براى ثبات و استقامت، و اعلامى است به بشارت و اكرام روز قيامت، كه از تمام حيثيات خود گذشت تا به مرتبه اى كه جان خود را فدا كرد و مقامى دارا شد كه خداى تعالى وصف او را در قرآن مجيد نمود و حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله هم فرمود:

اَلصِّدّيقُونَ ثَلاثَةٌ: حَبيبُ نَجّارٍ وَهُوَ مُؤْمِنُ آلِ يس، وَحِزْبيلُ وَهُوَ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ، وَعَلِىُّ بْنُ أبى طالِبٍ وَهُوَ مُؤْمِنُ آلِ مُحَمَّدٍ؛(1)

بسيار بسيار راستگويان در افعال و اقوال سه نفرند: حبيب نجار و او مؤمن آل يس، و حزبيل و او مؤمن آل فرعون، و على بن ابى طالب عليه السلام و او مؤمن آل محمّد عليهم السلام است.

ثعلبى كه از مفسّران عامّه است روايت نموده كه سابقان امّت ها سه نفرند كه هرگز يك چشم به هم زدن به خدا كافر نشدند: 1 - على بن ابى طالب عليه السلام. 2 - صاحب يس كه حبيب نجار است. 3 - حزبيل مؤمن آل فرعون؛ و اين هر سه صديقان اند و على بن بن ابى طالب عليه السلام افضل ايشان است.(2) و البته مؤمن هم بايد در مقابل ناملايمات نهايت استقامت را داشته باشد و گوهر گران بهاى دين را از دست ندهد.

حضرت صادق عليه السلام فرمايد:

اَلْمُؤْمِنُ أشَدُّ مِنْ زُبُرِ الْحَديدِ، إنَّ زُبُرَ الْحَديدِ إذَا دَخَلَ النّارَ تَغَيَّرَ، وَ إنَّ الْمُؤْمِنَ لَوْ قُتَِل ثُمَّ نُشِرَ ثُمَّ قُتِلَ لَمْ يَتَغَيَّرْ قَلْبُهُ؛(3)

مؤمن، سخت تر است از پارۀ آهن، به درستى كه پارۀ آهن وقتى داخل آتش شود تغيير مى يابد، و مؤمن اگر كشته شود پس زنده شود پس كشته شود، قلب او تغيير نيابد.

ص:28

(آيه 28 و 29) (وَ مَآ أَنزَلْنَا عَلَى قَوْمِهِى مِن م بَعْدِهِى مِن جُندٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَ مَا كُنَّا مُنزِلِينَ * إِن كَانَتْ إِلَّا صَيْحَةًوَ حِدَةً فَإِذَا هُمْ خَمِدُونَ)

لغت:

خامدون اسم فاعل از مادۀ خمود و آن به معنى فرونشستن زبانۀ آتش است، و در اين جا كنايه از مرگ است.

تفسير:

و ما براى هلاك كردن قوم او (حبيب نجار) پس از وى هيچ سپاهى از آسمان فرو نفرستاديم و پيش از آن هم ما فروفرستندۀ سپاه آسمانى براى اهلاك قومى نبوديم. وسيلۀ اهلاك آنها جز يك صيحۀ آسمانى نبود كه به ناگاه همگى خاموش و بى جان شدند.

(آيه 30) (يَحَسْرَةً عَلَى الْعِبَادِ مَا يَأْتِيهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا كَانُواْ بِهِى يَسْتَهْزِءُونَ)

تفسير:

دريغا بر بندگان كه هيچ فرستاده اى بر آنها نمى آمد مگر اين كه او را استهزا مى كردند.

تفسير:

آيا نديدند كه پيش از آنها چه بسيار از مجتمعات انسانى در عصرها و روزگارهاى پشتِ سرهم را به كيفر طغيانشان هلاك كرديم كه آنها به سوى اينها بر نمى گردند كه گذشته هاى خود را جبران كنند.

پس چرا عبرت نمى گيرند از آنها، و حال آنها را با خود قياس نمى كنند كه مبادا عذاب و عقوبتى كه به سبب عناد و انكار بر ايشان نازل شد بر اينان نيز واقع شود.

(آيه 32) (وَإِن كُلٌّ لَّمَّا جَمِيعٌ لَّدَيْنَا مُحْضَرُونَ)

تفسير:

و آنها نيستند جز اين كه همگى در روز واپسين در نزد ما احضار مى شوند. يعنى امّت هاى گذشته و اينان همه در محشر ما حاضر خواهند شد و مناسب اعتقادات و كردار خود از خير و شرّ جزا داده مى شوند.

(آيه 33) (وَ ءَايَةٌ لَّهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْنَهَا وَ أَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبًّا فَمِنْهُ يَأْكُلُونَ)

تفسير:

و نشانه اى روشن براى اثبات توحيد و قدرت ما، و معاد و زنده شدن مردم بعد از مرگ براى رسيدن به جزاى اعمالشان، همين زمين مرده است كه ما آن را به دادن نيروى حيات و قابليت انبات و روييدن، زنده كرده و حبوباتى از آن بيرون آورديم كه از آن مى خورند و به آن رشد و نمو مى يابند و ارتزاق انسان ها از آن است.

ص:30

(آيه 34 و 35) (وَ جَعَلْنَا فِيهَا جَنَّتٍ مِّن نَّخِيلٍ وَ أَعْنَبٍ وَ فَجَّرْنَا فِيهَا مِنَ الْعُيُونِ * لِيَأْكُلُواْ مِن ثَمَرِهِى وَ مَا عَمِلَتْهُأَيْدِيهِمْ أَفَلَا يَشْكُرُونَ)

تفسير:

و در آن باغ هايى از درختان خرما و انگور قرار داديم. تخصيص اين دو نوع ميوه به خاطر كثرت انواع و كثرت منافع آنهاست. (و چون زراعت و باغ و درخت ها بدون آب مثمر ثمر نيست لذا فرمايد:) و از چشمه هاى گوناگون در آن جوشانديم تا سيراب شوند.

لِيَأْكُلُواْ مِن...: در روى زمين باغ ها را قرار داديم تا از ميوۀ آن و نتيجه كاركرد دست هايشان (مانند شيره و سركه و شربت و كمپوت) بخورند و بدانند كه رويش درختان و بارور شدن آنها كار دستانشان نبوده، پس آيا سپاس نمى گزارند؟ يعنى لازم است سپاس گزارى كنند.

تبصره: تفكّر نما در تدبير عليم قدير در اصناف درختان كه سالى يك بار مى ميرند و در بهار زنده مى شوند و به حركت درمى آيند و انواع ميوه ها را (هر ميوه را در وقتش) حاضر مى كنند.

چون خوب تأمّل كنى، درختان باردار، انواع ميوه ها به كف گرفته نزد تو دراز كرده و در صحن باغ، شاخه هاى گل طبق هاى رياحين و نسرين و ياسمن به دست برداشته اند تا هر كدام را خواهى برگيرى.

تأمّل كن در درخت خرما كه چگونه مانند جامه ها از تار و پود بافته شده براى محكم بودن و برداشتن خوشه هاى سنگين كه از بادهاى تند نشكند، و براى بناى سقف ها و پل ها و غيره به كار رود، و چگونه آن را مانند انسان، نرينه و مادينه خلق فرموده، براى توليد ثمره لازم است از نرينه به مادينه بجهانند.

ص:31

اگر عقل دارى چرا خالق خود را نشناسى و شكر ولى نعمت خود را نگذارى؟! او اين همه اطعمه و اثمار و رياحين و گل ها را در باغ و بستان براى تو مهيّا فرموده و تو عاصى فرمان او هستى و بجاى شكران، كفران، و به نعمتِ او با او نافرمانى مى نمايى.

(آيه 36) (سُبْحَنَ الَّذِى خَلَقَ الْأَزْوَ جَ كُلَّهَا مِمَّا تُنم بِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ مِمَّا لَايَعْلَمُونَ)

لغت:

أزواج جمع زوج و آن به معنى جفت است. تنبت مضارع از باب افعال و انبات به معنى روياندن است.

تفسير:

منزّه است آن خدايى كه همۀ جفت ها را، از آنچه زمين مى روياند (مانند درختان و گياهان) و از خودشان و از چيزهايى كه نمى دانند (همۀ آنچه در جهان از فعل و انفعال آنها چيز سومى متولد مى گردد) و چيزهايى را كه خداى تعالى ايشان را بر آنها آگاه نساخته مانند برخى از مخلوقات كه در قعر دريا هستند و علم الهى به آنها احاطه دارد آفريد.

(آيه 37) (وَ ءَايَةٌ لَّهُمُ الَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُم مُّظْلِمُونَ)

لغت:

نسلخ فعل مضارع و مصدر آن سلخ و آن به معنى كندن پوست حيوان يا بيرون آوردن مثلاً حيوان از پوست است.

ص:32

تفسير:

و نشانه اى ديگر (نشانۀ جوّى) از توحيد و قدرت خداوند براى آنها اين شب است كه روز را از آن همانند لباسى برمى كنيم، پس ناگاه در تاريكى قرار مى گيرند كه هيچ روشنايى در آن نيست.

(آيه 38) (وَ الشَّمْسُ تَجْرِى لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَ لِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ)

لغت:

مستقر اسم مكان و به معنى محلّ قرار و قرارگاه است.

تفسير:

و از آيات قدرت ما خورشيد است كه براى رسيدن به قرارگاه مخصوص خود همواره جريان شبه مستقيم دارد. اين تقدير و اندازه گيرى (سير او در ميان منظومه هاى جهان) از خداى مقتدر غالب داناست.

(آيه 39) (وَ الْقَمَرَ قَدَّرْنَهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ)

لغت:

عرجون شاخه اى است كه خوشه هاى خرما از آن آويزان مى شود و پس از چندى خشكيده و كج مانند هلال ماه مى گردد.

تفسير:

و ماهِ كامل را منزل هايى مقدَّر كرديم تا آن كه همانند شاخۀ كهنه (و زردرنگ و قوسى شكلِ) درخت خرما به صورت هلال باز گردد و دوباره به تدريج كامل شود.

ص:33

چون شاخۀ خرما بسيار خشك شود، باريك و زرد و كج گردد و به شكل هلال درآيد.

از اين رو در آيۀ شريفه ماه شب هاى آخر و اوّل به آن تشبيه شده است.

(آيه 40) (لَا الشَّمْسُ يَنم بَغِى لَهَآ أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَ لَاالَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَ كُلٌّ فِى فَلَكٍ يَسْبَحُونَ)

لغت:

يَسبحون فعل مضارع و مصدر آن سَبْح و آن به معنى شنا كردن است.

تفسير:

نه خورشيد را در نظام حركت طبيعى خود مى سزد كه اين قمر و ساير اقمار خود را دريابد و نه شب سبقت گيرنده بر روز است كه مثلاً به دنبال شب شنبه شب يك شنبه از روز شنبه سبقت گيرد و روز شنبه را به تأخير اندازد و حركت زمين مختل شود، و هر يك از خورشيد و اقمار آن در مدار خاصى شناورند.

(آيه 41-44) (وَ ءَايَةٌ لَّهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّيَّتَهُمْ فِى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ * وَ خَلَقْنَا لَهُم مِّن مِّثْلِهِى مَا يَرْكَبُونَ * وَ إِن نَّشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَرِيخَ لَهُمْ وَ لَاهُمْ يُنقَذُونَ * إِلَّا رَحْمَةً مِّنَّا وَ مَتَعًا إِلَى حِينٍ)

لغت:

فلك مشحون به معنى كشتى پر و مملوّ است.

صريخ به معنى فريادرس است.

ص:34

تفسير:

و نشانه اى ديگر از نشانه هاى توحيد و قدرت خداى تعالى براى آنها اين است كه ما فرزندان آنها را بر كشتى هايى مملوّ از خود و اموالشان حمل كرديم و دريا و هوا و كشتى را مسخّر آنها نموديم.

و براى آنها از مِثل كشتى چيزهايى كه بر آن سوار مى شوند بيافريديم مانند حيوانات سوارى و وسايل نقليۀ هوايى و زمينى.

و اگر بخواهيم، آنها را در حال سوارى بر كشتى غرق مى كنيم، پس نه فريادرسى براى آنها خواهد بود و نه نجات داده مى شوند.

مگر به خاطر رحمتى از ما و برخوردارى از زندگى تا زمانى معين نجات باشد.

(آيه 46) (وَ مَا تَأْتِيهِم مِّنْ ءَايَةٍ مِّنْ ءَايَتِ رَبِّهِمْ إِلَّا كَانُواْ عَنْهَا مُعْرِضِينَ)

تفسير:

هيچ آيتى و نشانه اى از آيات پروردگارشان كه قرآن و ساير معجزات و دلايل توحيد است، به نزد آنها نمى آمد مگر اين كه از آن آيات و تأمّل در آنها روى گردان بودند و به عناد و انكار خود ادامه مى دادند.

(آيه 47) (وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ أَنُطْعِمُ مَن لَّوْ يَشَآءُ اللَّهُأَطْعَمَهُو إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ)

شأن نزول: فقراى صحابه به مشركان قريش گفتند: يا آنچه به زعم شما مال خدا باشد ما را اطعام كنيد. جواب دادند: خدا بر اطعام شما قادر است، چون او طعام نداد ما نيز كسانى را كه خدا ايشان را محروم ساخته اطعام نكنيم.

تفسير:

و چون به كافران گفته شود: از آنچه خدا به شما روزى كرده به مستحقان انفاق كنيد.

كسانى كه كفر ورزيده اند به كسانى كه ايمان آورده اند گويند: آيا كسى را اطعام كنيم كه اگر خدا مى خواست به او طعام مى داد؟! خدا خواسته كه او گرسنه باشد! شما اى مؤمنان، جز در گمراهى آشكارى نيستيد.

تبصره: گفتار كفّار خطا و خلاف واقع است؛ زيرا خداى تعالى به حكمت بالغۀ خود و براى امتحان بندگان، بعضى را توانگر و بعضى را فقير قرار داده و حكم فرموده كه اغنيا از

ص:36

مال خود كه در حقيقت مال خداست به فقرا بهره اى بدهند، پس خواست خدا را بهانه ساختن و امر الهى به انفاق را اطاعت نكردن، غلط محض است.

(آيه 51 و 52) (وَ نُفِخَ فِى الصُّورِ فَإِذَا هُم مِّنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنسِلُونَ * قَالُواْ يَوَيْلَنَا مَن م بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَاهَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَ صَدَقَ الْمُرْسَلُونَ)

لغت:

أجداث جمع جَدَث و آن به معنى قبر است. ينسلون مضارع و مصدر آن نسل و در اين جا به معنى به سرعت خارج شدن است. مرقد اسم مكان و به معنى محلّ خواب و خوابگاه است.

تفسير:

و در صور در نفخۀ دوم كه نفخۀ احياء و زنده كردن است دميده شود، پس به ناگاه همۀ مردم از قبرهاى خود بيرون آمده به سوى پروردگار خويش مى شتابند.

گويند: اى واى بر ما! چه كسى ما را از خوابگاهمان برانگيخت؟!

گفته شده: چون هول قيامت به نظر ايشان درآيد اهوال قبر را به منزلۀ خواب شمرند، چون عذاب قبر و برزخ نسبت به آن هيچ باشد.

سپس گويند: (آرى) اين همان زنده شدن بعد از مرگ است كه خداى رحمان در دنيا به ما وعده داده بود و پيامبران راست گفتند.

يا فرشتگان و يا مؤمنان در جواب آنها كه گفتند مَن م بَعَثَنَا... گويند: اين همان حيات پس از مرگ است كه خداى رحمان وعده داده بود و رسولان او راست گفتند.

(آيه 53) (إِن كَانَتْ إِلَّا صَيْحَةً وَ حِدَةً فَإِذَا هُمْ جَمِيعٌ لَّدَيْنَا مُحْضَرُونَ)

ص:38

لغت:

محضرون اسم مفعول از باب إفعال، و إحضار به معنى حاضر كردن است.

تفسير

در آن هنگام صيحه و نفخه اى جز يك صيحه و نفخه (كه نفخۀ سوم در صور باشد) نيست، پس به ناگاه همگى از نخستين انسان آفريده تا آخرين انسان مرده در پيشگاه ما براى سؤال و حساب و داورى دربارۀ آنها احضار شده و حاضر هستند.

آيۀ شريفه دالّ است بر اين كه احضار اولين و آخرين انسان ها براى خداى متعال بسيار سهل و آسان است كه با يك صيحه و نفخۀ صور انجام مى شود.

(آيه 54) (فَالْيَوْمَ لَاتُظْلَمُ نَفْسٌ شَيًْا وَ لَاتُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ)

تفسير:

چون به عرصۀ قيامت حاضر شوند، بساط عدل الهى گسترده و خطاب شود: امروز به هيچ كس ظلم و ستم نمى شود و هر كس به جزاى اعمال خود مى رسد.

يعنى از ثواب كسى چيزى كاسته نشود و هيچ كس زياده بر استحقاقش عذاب نشود.

سپس به طريق التفات از غيبت به خطاب مى فرمايد: وَ لاَ تُجْزَوْنَ: و اى اهل محشر، پاداش داده نشويد إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ: مگر به آنچه به جا مى آورديد از خير و شر؛ يعنى هر يك به مناسبت اعمالتان جزا داده مى شويد.

و يا جزاى شما جز تجسّم يافتۀ اعمالتان در دنيا نيست.

(آيه 55-58) (إِنَّ أَصْحَبَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ فِى شُغُلٍ فَكِهُونَ * هُمْ وَ أَزْوَ جُهُمْ فِى ظِلَلٍ عَلَى الْأَرَآلِكِ مُتَّكُِونَ * لَهُمْ فِيهَا فَكِهَةٌ وَ لَهُم مَّا يَدَّعُونَ * سَلَمٌ قَوْلًا مِّن رَّبٍّ رَّحِيمٍ)

ص:39

لغت:

شغل به معنى مشغول بودن و اشتغال داشتن است. فاكهون جمع فاكه و آن به معنى متنعّم است. أرائك جمع أريكه و آن به معنى تخت مزيّن است.

فاكهه به معنى ميوه يا ميوه هاى گوناگون است.

يدّعون در اصل يتدعون بوده است.

تفسير:

همانا بهشتيان در آن روز در حال و هوايى خوش اند و به انواع ثواب ها و اقسام نعمت ها متلذذند.

خودشان و همسرانشان (همسران با ايمان و عمل صالح و يا حوريان بهشتى كه همسر آنها هستند) در زير سايه هايى از درختان و قصرها بر تخت هاى آراسته تكيه مى زنند.

و براى آنها در آن جا ميوه جات گوناگون است و براى آنهاست هر چه آرزو كنند و بطلبند.

براى آنها سلام و درود است گفتارى صادر از جانب پروردگار مهربان كه بدون واسطه يا با واسطۀ فرشتگان به آنان مى رسد.

ابن عباس گويد: هر چه بهشتيان آرزو كنند از اطعمه و اشربه، نزد خود حاضر بينند.

جابر بن عبد اللّه انصارى روايت نموده كه حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود كه: اهل بهشت در نعمت مستغرق باشند كه ناگاه نورى بر ايشان ساطع و لامع گردد، چون سر بالا كنند از آن نور صدا آيد: «السلام عليكم يا اهل الجنّه» و اين منتهاى تمنّاى ايشان باشد.(1)

يا ملائكه سلام خدا را به ايشان رسانند. يا هر وقت ملائكه به زيارت ايشان آيند بر ايشان سلام كنند.

(آيه 59) (وَ امْتَزُواْ الْيَوْمَ أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ)

ص:40

تفسير:

و به مجرمان خطاب مى شود: جدا شويد امروز از صف موحّدان و صالحان كه شما بايد به دوزخ برويد و آنان به بهشت.

چون بهشتيان متوجه بهشت شوند به مجرمان خطاب شود:

وَ امْتَزُواْ الْيَوْمَ: و جدا گرديد امروز، أَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ: اى عاصيان و كافران از موحّدان و مؤمنان كه شما را به زندان جهنّم مى رانند و ايشان را به روضۀ جنان مى خوانند.

(آيه 60 و 61) (أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَبَنِى ءَادَمَ أَن لَّاتَعْبُدُواْ الشَّيْطَنَ إِنَّهُو لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ * وَ أَنِ اعْبُدُونِى هَذَاصِرَ طٌ مُّسْتَقِيمٌ)

تفسير:

اى فرزندان آدم، آيا با شما به وسيلۀ پيامبران و عقل هاى خودتان سفارش نكردم به اين كه شيطان را نپرستيد و اطاعت نكنيد و به گفته او براى من شريك قرار ندهيد كه او مسلَّماً براى شما دشمنى آشكار است؟! و آيا با شما و به شما عهد نكردم كه فقط مرا بپرستيد كه اين راه مستقيم است كه سالكِ خود را به سعادت و بهشت مى رساند؟!

(آيه 62-64) (وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنكُمْ جِبِلاًّ كَثِيرًا أَفَلَمْ تَكُونُواْ تَعْقِلُونَ * هَذِهِى جَهَنَّمُ الَّتِى كُنتُمْ تُوعَدُونَ * اصْلَوْهَا الْيَوْمَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ)

ص:41

لغت:

جبلّ يعنى جماعت و گروه.

تفسير:

و بى ترديد گروه بسيارى از شما را گمراه كرده است، پس آيا انديشه و فكر نمى كرديد (يا انديشه و فكر نمى كنيد) تا به دام او نيفتيد و گمراه نشويد.

اين جهنّم كه مشاهده مى كنيد همان جهنمى است كه همواره به آن تهديد و از آن ترسانده مى شديد.

امروز در آن درآييد و حرارت و عذاب آن را بچشيد در برابر و به جزاى آن كه كفر و كفران مى ورزيديد و حق را مى پوشانديد و انبيا و كتب آسمانى را تكذيب مى كرديد.

(آيه 65) (الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَ هِهِمْ وَ تُكَلِّمُنَآ أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُم بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ)

تفسير:

امروز بر دهن هاى ايشان مُهر مى نهيم چون با ما در مقام انكار و منازعه برآيند و ادّعا كنند كه ما مشرك نبوديم و انبيا را تكذيب نكرديم! مُهر زنيم تا قادر بر تكلم نباشند، و دست هايشان با ما سخن گويد و پاهايشان به آنچه در دنيا انجام مى دادند و كسب مى كردند گواهى مى دهد؛ يعنى اعضاى ايشان را به نطق درآورديم تا گواهى دهند بر ايشان، و دهن هاى ايشان را مُهر نهيم تا ادّعاى دروغ از آنها صادر نشود.

تبصره: در كيفيت گواهى دادن اعضا و جوارح اقوالى است:

1 - خداى تعالى به آنها قدرت نطق دهد تا قادر شوند بر سخن گفتن و گواهى دادن چنانچه زبان بر نطق قادر است.

ص:42

2 - خداى تعالى در آنها ايجاد كلام فرمايد.

3 - نسبت تكلم به ايشان مَجاز است، و منظور اين است كه آثار معاصى را در ايشان ظاهر سازند كه دلالت بر افعال قبيحۀ ايشان نمايد.

ابو سعيد خدرى از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت نموده كه چون روز قيامت شود خداى تعالى بر كافران علامتى پديد آورد تا مردمان بدانند ايشان گناهكارند، و چون با وجود اين علامت انكار آن را نمايند، ملائكه بر آنها گواهى دهند؛ و چون در انكار اصرار ورزند، پيغمبران بر ايشان گواهى دهند؛ و چون باز انكار كنند، بفرمايد تا همسايگان بر آنها گواهى دهند؛ و چون در انكار راسخ شوند، حق تعالى اعضاى آنها را ناطق سازد تا بر آنها گواهى دهند.(1) و نزد بعضى از مفسّران همچنان كه جوارح كافران بر افعال بد ايشان گواهى دهند، اعضاى مؤمنان بر طاعت ايشان شهادت دهند. (2)(آيه 66) (وَ لَوْ نَشَآءُ لَطَمَسْنَا عَلَى أَعْيُنِهِمْ فَاسْتَبَقُواْ الصِّرَ طَ فَأَنَّى يُبْصِرُونَ)

لغت:

طمس يعنى محو كردن.

تفسير:

بعد از آن در مقام تهديد مخالفان و معاندان فرمايد: و اگر بخواهيم، چشمان آنها (مشركان) را به كلّى محو و نابود مى كنيم به طورى كه اثر چشم در صورتشان نباشد، پس راهى را كه به رفتن آن عادت دارند طلب مى كنند؛ اما كجا مى توانند راه را ببينند و پيدا

ص:43

كنند؟! اما اين كار را نمى كنيم.

ابن عباس گويد: اگر خواهيم، كور سازيم ديدۀ بصيرت ايشان را، پس چگونه به حق راه يابند و بينا شوند؟!

و دانايى او به خرفتى و نادانى مبدل مى گردد. پس آيا نمى انديشند؟ يعنى چرا نمى انديشند؟! شايد مقصود اين باشد كه چرا از عمر خود و جوانى خود قبل از پيرى و ناتوانى بهرۀ معنوى نمى برند؟!

ناهيا گفتند: يا رسول اللّه، شاعر چنين گفته: «كفى الشيب و الإسلام للمرءِ ناهيا» حضرت فرمود: شعر خواندن كار من نيست.

و ايضاً بيتى از بنى قيس را به اين طريق خواند:

«ستُبدِى لك الأيّامُ ما كنت جاهلاو يأتيك من لم تزوّد بالأخبار».

گفتند: شاعر گفته: «ويأتيك بالأخبار من لم تزوّد». حضرت فرمود:

من شاعر نيستم.(1)

البته بزرگان فقها و دانشمندان با استناد به قرائنى اشعار حكمت آميز و نصايح و مدايح آل محمّد عليهم السلام را استثنا كرده؛ بلكه به سرودن مدايح اهل بيت تشويق و تحريص فرموده اند.

(آيه 70) (لِّيُنذِرَ مَن كَانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكَفِرِينَ)

تفسير:

آنچه ما نازل كرده ايم قرآن مبين است تا پيامبر صلى الله عليه و آله به وسيلۀ آن كسانى را كه زنده دل و مؤمن هستند و وجدانشان آمادۀ پذيرش حق است بيم دهد، و سخن خدا و وعدۀ جهنّم و عذاب دربارۀ كافران كه حق را نمى پذيرند محقّق شود.

از آيۀ شريفه برمى آيد كه كافر حكم مرده را دارد! به جهت اين كه در آيات ظاهره و حجج بينه تفكّر و تأمّل نمى كند و از آنها منتفع نمى شود همان طور كه مرده از انذار و تذكّر سود نمى برد.

و تخصيص مؤمنان به انذار به جهت انتفاع ايشان است به آن، پس گوييا قرآن ترسانندۀ مؤمنان است نه غير ايشان.

و از حضرت امير المؤمنين عليه السلام روايت شده است كه: مراد از حيات در اين مقام عقل است(2)؛ يعنى قرآن ترسانندۀ عاقل است كه عقلش مغلوب هواى نفس نباشد و تفهُّم و تدبّر بنمايد.

ص:46

(آيه 71-73) (أَوَ لَمْ يَرَوْاْ أَنَّا خَلَقْنَا لَهُم مِّمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينَآ أَنْعَمًا فَهُمْ لَهَا مَلِكُونَ * وَ ذَلَّلْنَهَا لَهُمْ فَمِنْهَارَكُوبُهُمْ وَ مِنْهَا يَأْكُلُونَ * وَ لَهُمْ فِيهَا مَنَفِعُ وَ مَشَارِبُ أَفَلَا يَشْكُرُونَ)

تفسير:

آيا نديدند و نمى بينند كه ما از آنچه دست هاى ما (قدرت ما) ايجاد كرده از مواد اوليه و مبدأ وجود زنده ها براى آنها چهارپايانى آفريديم كه آنها مالك و مسلّط برآن اند؟

چهارپايان را براى ايشان، رام گردانيديم، پس بعضى از آنان مركوب ايشان است كه بر آن سوار شوند مانند اسب و قاطر و شتر، و گوشت و لبنيات برخى از آنها را مى خورند مانند گاو و گوسفند.

خلّاق متعال به قدرت خود چهارپايان را رام كرده به مرتبه اى كه هر نوع تصرّف و انتفاع كه انسان بخواهد از آنها مى برد، اين نيست مگر تسخير قادر متعال كه اگر آنها را مسخّر نفرموده بود انسان با قدرت خود نمى توانست آنها را تسخير كند، چنانچه ملاحظه مى شود حشرات ضعيفى مانند پشه و مگس در بعضى اوقات انسان را عاجز مى سازند.

وَ لَهُمْ فِيهَا مَنَفِعُ وَ مَشَارِبُ أَفَلَا يَشْكُرُونَ: و براى ايشان در چهارپايان سودهاست كه از پوست و پشم و كرك و غيرۀ آنها استفاده مى كنند و نيز آشاميدنى ها مانند شير در آن حيوانات هست، پس آيا سپاس نمى گزارند؟ يعنى چرا شكر نمى كنند؟!

(آيه 74 و 75) (وَاتَّخَذُواْ مِن دُونِ اللَّهِ ءَالِهَةً لَّعَلَّهُمْ يُنصَرُونَ * لَايَسْتَطِيعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُندٌمُّحْضَرُونَ)

ص:47

به دست گرفته خرد كرد و به باد داد و گفت: كيست كه اين اجزاى متفرقه را جمع و زنده نمايد؟! حضرت فرمود: آفريدگار من اجزاى متفرقه را جمع و زنده فرمايد در قيامت و به جهنّم معذّب سازد.(1) نزد اين حال همين آيۀ شريفه نازل شد:

أَوَ لَمْ يَرَ الْإِنسَنُ...: آيا انسان به چشم دل نديد و ندانست كه ما او را از نطفه اى آفريديم به اين طريق كه او را علقه بعد مضغه كرديم، بعد لحم و بعد عظام براى او ايجاد كرديم تا مرتبه مرتبه مستعد صورت انسانى گرديد و در او نفخ روح نموديم در سه ظلمت:

ظلمت شكم، ظلمت رحم، ظلمت مشيمه. سر بسته و در بسته او را تربيت كرده و رشد داديم تا از شكم مادر او را بيرون آورديم و در طفوليت به تدريج پرورش داديم تا او را به سر حد كمال و عقل رسانديم و بينا و شنوا و گويا گردانيديم.

فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُّبِينٌ: پس به ناگاه او در امر معاد ستيزه گر و مخاصمه جوى آشكار است، با آن كه اگر اندك تأملى نمايد مى داند ذاتى كه قادر باشد بر آفريدن انسان بر وجه مذكور، البته قادر خواهد بود بر اعاده و حشر او؛ بلكه اعاده از ايجاد اوّل آسان تر است.

(آيه 78 و 79) (وَ ضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَ نَسِىَ خَلْقَهُو قَالَ مَن يُحْىِ الْعِظَمَ وَ هِىَ رَمِيمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى أَنشَأَهَآ أَوَّلَمَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ)

تفسير:

و براى ما مثالى زد در حالى كه آفرينش خود را فراموش نموده بود، گفت: چه كسى اين استخوان ها را زنده مى كند و به حال اوّل بر مى گرداند در حالى كه چنين پوسيده شده است؟! اى پيامبر، در جواب آن كه منكر معاد و زنده كردن استخوان هاى پوسيده است؟!

ص:49

بگو: كسى آن را زنده مى كند كه نخستين بار پديدش آورد و او به هر نوع آفرينش و به هر آفريده اى داناست.

برهان: آيۀ شريفه از سه جهت دالّ بر جسمانى بودن معاد است:

1 - از جهت شأن نزول كه در ذيل آيۀ 77 ياد شد.

2 - از جهت سؤال: قَالَ مَن يُحْىِ الْعِظَمَ وَ هِىَ رَمِيمٌ كه زنده كردن استخوانهاى خاك شده را مطرح كرده است.

3 - از جهت صراحت در جواب: قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِى أَنشَأَهَآ أَوَّلَ مَرَّةٍ... و مرجع ضمير در يُحْيِيهَا و أَنشَأَهَآ عظام مذكوره در سؤال است؛ يعنى خداوند همان استخوانهاى خاك شده را زنده مى كند.

(آيه 80) (الَّذِى جَعَلَ لَكُم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا فَإِذَآ أَنتُم مِّنْهُ تُوقِدُونَ)

تفسير:

آن خدايى كه به قدرت كاملۀ خود براى شما از درخت سرسبز و تر (به نام مرخ و عفار) آتشى خشك و سوزان پديد آورد كه شما با ماليدن دو شاخۀ سبز به يكديگر به ناگاه آتش مى افروزيد، قادر است مردگان را زنده كند.

يعنى آن ذاتى كه قادر باشد بر بيرون آوردن آتش از درختى كه سرسبز و تر است با وجود تضاد آب و آتش، پس قادر است بر اعادۀ چيزى كه با طراوت بوده و خشك شده است (زنده بوده و مرده و خاك شده است).

(آيه 81) (أَوَ لَيْسَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ بِقَدِرٍ عَلَى أَن يَخْلُقَ مِثْلَهُم بَلَى وَ هُوَ الْخَلَّقُ الْعَلِيمُ)

ص:50

تفسير:

آيا كسى كه آسمان ها و زمين با اين عظمت را آفريده توانا نيست بر اين كه امثال آنها را بيافريند و اجزايشان را از ميان خاك گرد آورد و شكل دهد كه در صورت، مماثل آنها و در ماده، عين آنها باشد؟ چرا تواناست و اوست آفرينندۀ كامل و دانا.

تحقيق: آيۀ شريفه دالّ است بر اثبات معاد و حشر اجساد با ارواح و رفع استبعاد منكرين معاد جسمانى به امكان مثل آن، و امكان اعجب از آن، و امكان اكبر از آن:

1 - اما امكان مثل آن فرمود: أَوَ لَمْ يَرَ الْإِنسَنُ أَنَّا خَلَقْنَهُ مِن نُّطْفَةٍ...؛ چه زنده كردن مردگان و عود ارواح به اجساد اوليه مهم تر از خلقت انسان از نطفۀ مهين متساوى الاجزاء نيست. پس ذاتى كه قادر است بر خلق انسان از نطفه، چگونه مستبعد باشد از او كه استخوان هاى پوسيده را زنده كند؟!

2 - اما امكان اعجب از آن فرمود: الَّذِى جَعَلَ لَكُم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا...؛ يعنى قدرت بر اظهار آتش از درختى كه سرسبز است - با تضاد آتش و رطوبت - اعجب از عود ارواح به اجساد است، پس چگونه قادر بر آن نباشد.

3 - اما امكان اكبر و اعظم از آن فرمود: أَوَ لَيْسَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ بِقَدِرٍ....

تتمّه: از كلمات حضرت سيّد سجاد عليه السلام است:

وَالْعَجَبَ كُلُّ الْعَجَبِ لِمَنْ أَنْكَرَ النَّشْأَةَ الْاُخرى وَهُوَ يَرَى النَّشْأَة الْاُولى:

و عَجَب و تمام عَجَب است از كسى كه انكار كند عالم آخرت را و حال آن كه مى بيند عالم دنيا را! (1)تبصره: آيۀ شريفه دليل است بر صحّت استدلال براى اعتقادات دينى؛ زيرا حق تعالى در اين آيه اقامۀ حجّت فرموده بر مشركان به اين وجه كه نشئۀ ثانيه را بر نشئۀ اوليه قياس نموده، پس كسى را كه اقرار دارد به نشئۀ اوليه به معترف شدن به نشئۀ ثانيه ملزم ساخته است.

ص:51

(آيه 82) (إِنَّمَآ أَمْرُهُو إِذَآ أَرَادَ شَيًْا أَن يَقُولَ لَهُو كُن فَيَكُونُ)

تفسير:

جز اين نيست كه كار و شأن او (خدا) اين است هنگامى كه وجود چيزى را بخواهد به او مى گويد باش، پس مى باشد و هيچ ابزارى در ميان نيست و به مجرد اراده، بود شده، گويى به او گفته شده باش، و او شده است.

تبصره: اين كلام بيان تأثير قدرت خداوند است در آنچه اراده فرمايد بدون امتناع و توقف، و «كن» اشاره است به سرعت تأثير امر او سبحانه در تكوين اشياء بر سريع ترين وجهى كه ممكن باشد نه تكلم به اين كلمه.

(آيه 83) (فَسُبْحَنَ الَّذِى بِيَدِهِى مَلَكُوتُ كُلِّ شَىْءٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)

تفسير:

پس منزّه است آن كه ملكيت حقيقى و تسلط كامل بر همۀ اشياء به دست قدرت اوست و همۀ شما انسان ها به سوى او و مجازات او بازگردانده مى شويد.

يعنى همۀ شما در محضر عدل الهى حاضر و به اعمال و عقايدتان از خير و شرّ و كفر و ايمان جزا داده مى شويد.

ص:52

(آيه 3) (فَالتَّلِيَتِ ذِكْرًا)

تفسير:

پس (سوگند) به تلاوت كنندگان ذكر (ملائكه كه خوانندگان تسبيح و تهليل و تحميد الهى اند، يا ملائكه كه خوانندگان وحى الهى به انبيا هستند يا قرائت كنندگان كتاب هاى آسمانى اند، يا مؤمنان كه تلاوت كنندۀ كتاب هاى آسمانى هستند).

بيان: نزد بعضى از مفسّران «مقسَمٌ به» در اين سوگندها خداى تعالى است به تقدير مضاف؛ يعنى «رب الصافات، رب الزاجرات، رب التاليات».

و نزد بعضى ديگر مورد قسم، خود اينها هستند، به جهت دلالت اينها بر وجود خداى تعالى و صفات كماليۀ او، يعنى خداوند به مخلوقات خود سوگند ياد مى كند.

(آيه 4-5) (إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَ حِدٌ * رَّبُّ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا وَ رَبُّ الْمَشَرِقِ)

تفسير:

(سوگند به صافات و زاجرات و تاليات ذكر كه) قطعاً معبود شما يكتا و يگانه است و شريك ندارد.

پروردگار آسمان ها و زمين، و آنچه ما بين آسمان ها و زمين است از اصناف مخلوقات و انواع موجودات، و پروردگار مشرق هاست (مشرق هاى خورشيد و ستارگان در طول سال) و چون اختلاف مغارب به اختلاف مشارق است، لذا اكتفا به آن فرمود. و شكى نيست كه انتظام اين امور بر وجه اكمل با امكان غير آن، دليل روشنى است بر وجود صانع حكيم.

ص:54

تفسير:

آنها (شياطين) نمى توانند به سخنان اشراف فرشتگان عالم بالا (كه اسرار زمينيان در آن جا گفتگو مى شود) گوش فرا دهند و از هر سو در معرض پرتاب تير فرشتگان قرار مى گيرند و از صعود آنها به آسمان جلوگيرى مى شود

و سخت رانده مى شوند و براى آنها در قيامت عذابى لازم و دائم است.

نمى توانند سخن فرشتگان عالم بالا را بشنوند، مگر آن كه يكى از شياطين بخواهد سخنى را از آنها دزدانه گوش دهد كه شهاب و شعله هاى نافذ آن، او را دنبال مى كند.

لغت:

يسخرون و «يستسخرون» هر دو به يك معنى است يعنى مسخره مى كنند.

تفسير:

بلكه تو از انكار و تكذيب مشركان تعجب دارى! و آنها اين دعوت و تعجب تو را مسخره مى كنند.

و چون تذكّر داده مى شوند به اين كه معاد هست متذكر نمى شوند؛ زيرا در آيات و ادلّۀ اثبات معاد تفكّر و تدبّر نمى كنند.

و چون نشانه اى از نشانه هاى توحيد و يا معجزه اى ببينند شديداً مسخره مى كنند.

و گويند: اين جز سحر و جادويى آشكار نيست!

تفسير:

اى پيامبر، در جواب ايشان بگو: آرى برانگيخته و زنده خواهيد شد، آن هم در حالى كه خوار و درمانده خواهيد بود.

هنگامى كه ارادۀ الهى به برپا شدن قيامت تعلق گيرد پس جز اين نيست كه سبب برانگيختن فقط يك بانگ و نهيب (آسمانى به واسطۀ نفخۀ دوم صور) است كه ناگاه همگى از قبرها بيرون شده قيامتى را كه تكذيب مى كردند مى نگرند و يا جزاى اعمال خود را كه عذاب است مى بينند.

و مى گويند: اى واى بر ما! اين روز جزا و پاداش اعمال است كه به آن وعده مى دادند.

مراد آن است كه آن روز معترف شوند و از تكذيب و عناد خود پشيمان گردند؛ اما فائده اى به حالشان ندارد.

(آيه 21) (هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِى كُنتُم بِهِى تُكَذِّبُونَ)

تفسير:

به آنها گفته مى شود يا فرشتگان به آنها مى گويند: اين همان روز داورى خداوند و جدا شدن نيكان از بدان و حق از باطل است به اين گونه كه مؤمن و مطيع را به بهشت برند و كافر و گنهكار را به دوزخ كشند. آرى اين همان روز است كه آن را انكار و تكذيب مى كرديد.

(آيه 22 و 23) (احْشُرُواْ الَّذِينَ ظَلَمُواْ وَ أَزْوَ جَهُمْ وَ مَا كَانُواْ يَعْبُدُونَ * مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَ طِالْجَحِيمِ)

لغت:

أزواج در اين جا شايد به معنى اشباه باشد.

ص:58

تفسير:

به فرشتگان دستور مى رسد همۀ كسانى را كه به واسطۀ شرك و عنادِ در كفر ستم كرده اند و هم مسلكانشان و آنچه را به جاى خداوند مى پرستيدند گرد آوريد.

پس به راه جهنّم هدايتشان كنيد.

حاصل آن كه هر طبقه را با مثل خود - بت پرست را با بت پرست، و ستاره پرست را با ستاره پرست، و كافران را با كافران، و زانى را با زانى، و خَمّار را با خَمّار، و ظلمه را با اتباع آنان و هر گروهى را با امثال خود در محشر حاضر كنند كه به جزاى اعمال خود برسند.

(آيه 24) (وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسُْولُونَ)

تفسير:

و نيز به فرشتگان در موقفى خاص دستور مى رسد كه همه را - يا جهنمى ها را - نگهداريد و متوقف كنيد كه بايد از عقايد و اعمالشان مورد سؤال و بازپرسى قرار گيرند.

ابن عباس گويد: سؤال كرده شوند از كلمۀ توحيد (لا اله الا اللّه).

در مصحف ابن مسعود نوشته است: «وقفوهم إنهم مسئولون عن ولاية على بن أبى طالب» عليه السلام.

در ينابيع المودة از فردوس الاخبار ديلمى از ابى سعيد خدرى از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

إنَّهُمْ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلاَيَةِ عَلِىِّ بْنِ أبى طالِب.

ابن بابويه - رضوان اللّه عليه - از آن حضرت روايت كرده كه فرمود:

لا يُجَاوِزُ قَدَمَا عَبْدٍ حَتّى يُسْألَ عَنْ أرْبَعٍ: عَنْ شَبَابهِ فيمَا أبْلَاهُ، وَعَنْ عُمُرِهِ فيمَا أفْناهُ، وَ عَنْ مَالِهِ مِنْ أيْنَ جَمَعَهُ، وَفيمَا أنْفَقَهُ، وَعَنْ حُبِّنَا أهْلِ الْبَيْتِ:(1)

بنده روز قيامت قدم برندارد تا سؤال شود از چهار چيز: 1 - از جوانى او كه در چه

ص:59

چيز آن را صرف كرده است؟ 2 - از عمر او (كه) در چه چيز آن را فانى ساخته است؟ 3 - از مال او (كه) از كجا جمع و در چه خرج كرده است؟ 4 - از محبت ما اهل بيت؟

و اين روايات، مؤيّد آن است كه همه نه فقط جهنمى ها مورد سؤال قرار مى گيرند.

(آيه 25 و 26) (مَا لَكُمْ لَاتَنَاصَرُونَ * بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ)

تفسير:

بعد از وقوف اهل عصيان و طغيان، از روى توبيخ به ايشان گويند: اى دوزخيان، شما را چه شده كه يكديگر را يارى نمى كنيد تا يكديگر را از عذاب و عقاب خلاص كنيد و نجات دهيد؟!

آرى بر يارى كردن يكديگر قدرت ندارند.

بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ: بلكه آنها در آن روز كاملاً تسليم و منقاد خواهند بود.

(آيه 27) (وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَآءَلُونَ)

تفسير:

بعد از آن كه در موقف از جواب ملائكه ساكت شوند، با يكديگر در مقام مخاصمه و مجادله برآيند و برخى از آنها به برخى ديگر رو كرده از يكديگر مى پرسند - يعنى گمراهان از گمراه كنندگان مى پرسند - كه چرا ما را گمراه نموديد؟! ايشان گويند: چرا شما قول ما را قبول مى كرديد؟!

(آيه 28-30) (قَالُواْ إِنَّكُمْ كُنتُمْ تَأْتُونَنَا عَنِ الْيَمِينِ * قَالُواْ بَل لَّمْ تَكُونُواْ مُؤْمِنِينَ * وَ مَا كَانَ لَنَا عَلَيْكُم مِّن سُلْطَنِم بَلْ كُنتُمْ قَوْمًا طَغِينَ)

ص:60

لغت:

يمين به معنى قسم و سوگند است و ممكن است در اين جا به معنى خيرخواهى باشد.

تفسير:

استضعاف و اغوا و گمراه شدگان به رهبران باطل و امامان جور و گمراه كنندگان گويند: شما بوديد كه به عنوان خيرخواهى و صلاح و با قسم هاى دروغ و قدرت و زور و تسلطى كه بر ما داشتيد سراغ ما مى آمديد و از دين حق بازداشته و به دين باطل دعوت و وادارمان مى كرديد.

گمراه كنندگان در جواب آنان گويند: چنين نيست كه شما مى گوييد؛ بلكه خود شما اهل ايمان و پذيرش حق نبوديد و هر چه پيامبران الهى، شما را به راه راست دعوت كردند نپذيرفتيد و در گمراهى مانديد.

و ما را بر شما هيچ تسلطى از نظر كفر و ايمان نبود؛ بلكه شما خود گروهى طغيانگر بوديد، پس امروز ملامت مخصوص ما نيست؛ بلكه هر دو مستحق آن هستيم.

(آيه 31) (فَحَقَّ عَلَيْنَا قَوْلُ رَبِّنَآ إِنَّا لَذَآلِقُونَ)

تفسير:

پس هر دو گروه (گمراه كنندگان و گمراه شوندگان) و يا گروه اوّل گويند: پس سخن و وعدۀ پروردگارمان دربارۀ ما تحقّق يافت، حتماً ما چشندۀ عذاب دوزخ هستيم.

(آيه 32) (فَأَغْوَيْنَكُمْ إِنَّا كُنَّا غَوِينَ)

تفسير:

بعد از آن، به گمراهى خود اقرار نموده گويند:

پس ما شما را گمراه كرديم و از حق بازداشتيم (البته با اختيار خودتان)، و ما هم خود گمراه بوديم.

ص:61

(آيه 33) (فَإِنَّهُمْ يَوْمَلِذٍ فِى الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ)

تفسير:

پس بى ترديد هر دو گروه (پيشوايان و پيروان) در آن روز در عذاب شريك اند، همچنان كه در شرك و گمراهى شريك بودند.

يعنى مخاصمۀ آنها با هم هيچ فايده اى نخواهد داشت و همۀ ايشان در عذاب جهنّم مخلَّد باشند.

(آيه 34) (إِنَّا كَذَ لِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ)

تفسير:

ما با گنهكاران (مشرك) اين گونه عمل مى كنيم و پاداش مى دهيم.

برخى از مفسّران گفته اند: مقصود همۀ گنهكاران هستند خواه مشرك و خواه مسلمان، امّا از آيۀ بعد استفاده مى شود كه در اين جا منظور مشركان هستند.

(آيه 35) (إِنَّهُمْ كَانُواْ إِذَا قِيلَ لَهُمْ لَآإِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ)

تفسير:

زيرا آنها چنين بودند كه چون به آنها گفته مى شد «جز خداى يكتا معبودى نيست» تكبر مى ورزيدند و اين سخن را كه سخن پيامبران بود نمى پذيرفتند و به پيامبران الهى ايمان نمى آوردند.

ص:62

(آيه 36) (وَ يَقُولُونَ أَلِنَّا لَتَارِكُواْ ءَالِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَّجْنُونِم)

و مى گفتند: آيا به راستى به خاطر شاعرى ديوانه رهاكنندۀ خدايان خود باشيم؟!

(آيه 37) (بَلْ جَآءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِينَ)

خداوند، گفتۀ ايشان را رد كرد و فرمود: چنين نيست كه او شاعر و مجنون باشد؛ بلكه او دين و شريعت و كتاب حق را آورده و همۀ پيامبران قبل از خود را تصديق نموده است؛ زيرا آنان هم براى امّت خود توحيد و معارف توحيدى را آورده بودند.

(آيه 38 و 39) (إِنَّكُمْ لَذَآلِقُواْ الْعَذَابِ الْأَلِيمِ * وَ مَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ)

تفسير:

آنگاه خطاب به كفّار فرمايد كه: شما بى ترديد در عالم آخرت چشندۀ عذاب دردناك خواهيد بود.

و جز در برابر آنچه در دنيا انجام مى داديد جزا داده نمى شويد و يا كيفر اعمالتان تجسم عقايد و اعمالتان است؛ يعنى پاداش شما بر وفق اعمال و به قدر اعمال، و يا تجسم عمل خودتان است.

(آيه 40 و 41) (إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ * أُوْلَلِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ)

ص:63

(آيه 48 و 49) (وَ عِندَهُمْ قَصِرَ تُ الطَّرْفِ عِينٌ * كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَّكْنُونٌ)

لغت:

بيض جمع بيضه و آن به معنى تخم پرنده است. مكنون يعنى پنهان و پوشانده شده.

تفسير:

و نزد آنها زنانى است خمار چشم، و ديده از غير همسر پوشيده و درشت چشم و زيبا چشم.

گويى آنان در صفاى بشره و سفيدى اعضا تخم هاى پرندگان اند پوشيده در زير پر يا در داخل پارچه كه از غبار و آلودگى محفوظ باشد.

گفته شده كه مقصود، تخم شترمرغ است و عادت شترمرغ اين است كه تخم خود را در زير پر خويش بپوشاند تا غبارى بر آن ننشيند و متغير نگردد و حرارت آفتاب و هوا رنگ آن را نگرداند. و چون سفيدى تخم، اندك زردى دارد و اين احسن الوان ابدان است نزد عرب، لذا حق تعالى تشبيه به آن نموده است.

(آيه 50-57) (فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَآءَلُونَ * قَالَ قَآلِلٌ مِّنْهُمْ إِنِّى كَانَ لِى قَرِينٌ * يَقُولُ أَءِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِينَ * أَءِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَ عِظَمًا أَءِنَّا لَمَدِينُونَ * قَالَ هَلْ أَنتُم مُّطَّلِعُونَ * فَاطَّلَعَ فَرَءَاهُ فِى سَوَآءِ الْجَحِيمِ * قَالَ تَاللَّهِ إِن كِدتَّ لَتُرْدِينِ * وَ لَوْلَا نِعْمَةُ رَبِّى لَكُنتُ مِنَ الْمُحْضَرِينَ)

ص:65

لغت:

«مدينون» اسم مفعول و به معنى جزاء داده شده ها است.

تفسير:

پس برخى از بهشتيان به برخى ديگر روى آورند و با هم گفتگو كنند و از احوال يكديگر بپرسند و از نعمت هايى كه خداوند به آنها داده يكديگر را خبر دهند.

گوينده اى از آنها به ديگران گويد: همانا مرا در دنيا همنشينى بود كه قيامت و معاد را انكار مى كرد.

و به من از روى سرزنش مى گفت: آيا تو از تصديق كنندگان معاد و قيامت هستى و معتقدى كه پس از مرگ زنده شدنى در كار است؟!

مى گفت: آيا آن گاه كه ما مرديم و مبدل به خاك و استخوان شديم آيا دوباره زنده شده و به جزاى اعمالمان مى رسيم؟!

آن گوينده به يارانش كه با آنها گفتگو مى كرد گويد: آيا شما ميل داريد كه به او مشرِف شده و او را كه در چه حالى است ببينيد؟

پس خود او به دوزخ مشرف مى شود و او را در وسط جهنّم مى بيند.

هنگامى كه او را در آن حال ديد مى گويد: به خدا سوگند حقيقت اين است كه نزديك بود مرا با اضلال و اغواى خود هلاك گردانى و به آتش جهنّم گرفتار كنى.

و اگر نعمت هدايت پروردگارم نبود همانا من نيز از احضارشدگان در آن جا بودم و با تو و امثال تو عذاب مى شدم.

(آيه 58 و 59) (أَفَمَا نَحْنُ بِمَيِّتِينَ * إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولَى وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ)

تفسير:

پس به يارانش از روى شوق و سرور مى گويد: آيا ما ديگر نمى ميريم؟

و ما را جز مرگ نخستينمان كه مرگ در دنيا بود مرگ ديگرى نيست و ما هيچ گاه

ص:66

معذّب نخواهيم شد.

برخى از مفسّران گفته اند: معنى اين دو آيه اين است كه آن گويندۀ بهشتى به همنشين خود كه در جهنّم بود گويد: آيا نمى گفتى كه ما نمى ميريم مگر يك مردن و پس از مردن هم معذّب نخواهيم بود؟ ديدى كه زنده شديم و به جزاى اعمالمان رسيديم؟!

(آيه 60) (إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ)

تفسير:

آرى مرگ ديگرى براى ما نيست و معذّب هم نخواهيم بود. يقيناً اين همان كاميابى و رستگارى بزرگ است.

اگر تفسير دوم دو آيۀ قبل را بپذيريم بايد همان طور كه برخى از مفسّران گفته اند بگوييم: اين جمله، كلام خداوند است نه كلام آن گويندۀ بهشتى.

(آيه 61) (لِمِثْلِ هَذَا فَلْيَعْمَلِ الْعَمِلُونَ)

تفسير:

براى مثل اين ثواب ها و نعمت ها و فوز و فلاح و رستگارى بايد اهل عمل بكوشند، نه براى مطالب مادّى دنيوى كه لذّت هاى آن هم توأم با ناراحتى ها مى باشد.

(آيه 62) (أَذَ لِكَ خَيْرٌ نُّزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ)

لغت:

نُزُل يعنى آنچه براى مهمان آماده شده تا از او در آغاز ورود پذيرايى شود.

ص:67

تفسير:

بعد از آن به جهت تنبيه بندگان تا مرتكب معاصى نشوند و دوزخ را بر بهشت اختيار نكنند به طريق استفهام تقريرى فرمايد:

اى كسانى كه داراى عقل و ادراك هستيد، آيا آنچه ياد شد از نعمت هاى بهشتى و لذّت و سرور آن، از نظر پذيرايى بهتر است يا درخت زقوّم كه براى پذيرايى جهنميان است؟

كفّار چون شنيدند كه درخت زقّوم در جهنّم باشد با يكديگر گفتند: چگونه مى شود درخت در آتش باشد و بماند و حال آن كه آتش حتى آهن را مى گدازد، پس قول اين شخص واقعيت ندارد و از پيش خود مى گويد، حق تعالى فرمود:

و گويند: در ميان عرب درختى است كه ثمرۀ آن بسيار كريه و قبيح است و آن را «رؤوس الشياطين» مى نامند، حق تعالى زقوّم را تشبيه به آن فرموده است.

(آيه 66-68) (فَإِنَّهُمْ لَأَكِلُونَ مِنْهَا فَمَالُِونَ مِنْهَا الْبُطُونَ * ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَيْهَا لَشَوْبًا مِّنْ حَمِيمٍ * ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْلَإِلَى الْجَحِيمِ)

تفسير:

پس همانا كه آنها چندان از آن درخت يا ثمرۀ آن مى خورند كه شكم هاشان را از آن پر مى كنند.

روايت شده است كه خداوند، گرسنگى را بر ايشان مسلّط سازد بر وجهى كه به جهت شدّت آن، عذاب هاى ديگر را فراموش كنند و از مالك (نام فرشته اى است كه در آن جا مى باشد) طلب طعام كنند. مالك ميوۀ درخت زقّوم با برگ هاى آن را به خورد ايشان دهد، و آنها از شدّت گرسنگى شكم ها را پر كنند. بعد از آن تشنگى بر آنها غالب شود و طلب آب كنند، و مالك بعد از مدّتى آبى كه در نهايت گرمى است به ايشان دهد. (1)ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ...: سپس براى آنها روى آن غذا آشاميدنى اى است كه آميخته اى از آب جوشان است.

سپس بازگشت ايشان بعد از خوردن زقّوم و آشاميدن حميم به سوى جهنّم سوزان است. شايد مقصود اين باشد كه در جهنّم و جحيم بودنشان ادامه دارد.

(آيه 69 و 70) (إِنَّهُمْ أَلْفَوْاْ ءَابَآءَهُمْ ضَآلِّينَ * فَهُمْ عَلَى ءَاثَرِهِمْ يُهْرَعُونَ)

لغت:

يهرعون مضارع مجهول، و مصدر آن «هرع» و آن به معنى شتاب كردن است.

ص:69

تفسير:

اين عذاب ها به جهت آن است كه آنها پدرانشان را گمراه و گروندۀ به باطل يافتند، پس به جاى اين كه با آنها مخالفت كنند و راه حق و هدايت الهى را پيش گيرند. به دنبال آنها با شتاب مى رفتند گويى به سرعت به دنبال پدرانشان رانده مى شدند.

يعنى پدران ايشان آنها را به شتاب در پيروى خود تحريص مى كردند و آنها بدون تأمّل و تعقّل و بحث پيروى مى كردند و حق را متابعت نمى كردند، لاجرم گرفتار وبال و نكال آن شدند.

(آيه 71) (وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَكْثَرُ الْأَوَّلِينَ)

تفسير:

و به يقين پيش از آنان (كفّار مكّه) بيشترِ پيشينيان نيز گمراه شدند - مانند قوم نوح و عاد و ثمود و غيره -، و آيۀ شريفه دالّ است بر آن كه اهل باطل در آن زمان ها بيشتر از پيروان حق بوده اند.

(آيه 72) (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا فِيهِم مُّنذِرِينَ)

تفسير:

و همانا در ميان آنها پيامبران بيم دهنده فرستاديم كه ايشان را از مخالفت با خدا و عذاب و عقاب كفر و گناه بترسانند؛ اما ايشان دعوت پيامبران را نپذيرفتند.

(آيه 73) (فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُنذَرِينَ)

ص:70

تفسير:

پس بنگر كه سرانجام كار بيم داده شدگان كه به انذاز پيامبران ترتيب اثر ندادند و آنان را تكذيب كردند چگونه بود كه با عذاب هاى گوناگون هلاك شدند.

(آيه 74) (إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ)

تفسير:

بيم داده شدگان، هلاك شدند مگر بندگان برگزيده و خالص شدۀ خداوند (كه توفيق و عنايت الهى، نقايص روحى آنان را زدوده و خالص شده اند)، اينان از انذار پيامبران منتفع شدند.

يا مگر پيروان پيامبران و ساير اهل اخلاص كه خداوند به آنان وعدۀ ثواب جزيل داده است.

داستان حضرت نوح عليه السلام

داديم و قوم او را به طوفان غرق كرديم.

و او و خاندانش را از آن اندوه بزرگ (ظلم و آزار و اهانت هاى قومش و خطر طوفان) رها ساختيم و نجات داديم.

و تنها اولاد او را باقيماندگان روى زمين قرار داديم و باقى اهل كشتى به عللى از بين رفتند و نسلى از آنان باقى نماند و همۀ مردم بعد از حضرت نوح از اولاد او هستند و به اين اعتبار او را آدم ثانى گويند. امّا برخى گويند چون غير از حضرت نوح، كسانى كه به او ايمان آورده بودند نيز در كشتى سوار شدند، پس همۀ مردم فقط از اولاد حضرت نوح نيستند.

وَ تَرَكْنَا...: مفعول تركنا در تقدير است و يا آيه و جملۀ بعد، مفعول تركنا مى باشد و نام نيكى از نوح در امّت هاى بعدى به جاى گذاشتيم.

سلام و درود خدا بر نوح در ميان جهانيان (جهان فرشتگان و انسان ها و جن ها).

يا بايد درود گفته شود بر او در ميان جهانيان.

ما نيكوكاران را در دنيا همان گونه كه به نوح پاداش داديم پاداش خواهيم داد.

بى ترديد او از بندگان با ايمان ما بود.

بيان: اين كلام تعليل نجات است به ايمان؛ يعنى چون نوح عليه السلام از جملۀ ايمان آورندگان به ما بود لاجرم او را از غرق شدن نجات داديم و نام و آوازۀ او را در ميان بندگان خود بلند نموديم.

سپس ديگران را كه به ما ايمان نياورده و سوار كشتى نشدند غرق كرديم.

داستان حضرت ابراهيم عليه السلام

تنبيه: در تفاسير اهل بيت عليهم السلام وارد شده كه ضمير «شيعته» به حضرت على بن ابى طالب عليه السلام بر مى گردد، چنانچه ابو بصير از حضرت باقر عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

ليُهَنِّئُكُمُ الاِسْمُ، قيلَ: وما هو؟ قالَ: الشّيعَة. قيلَ: إنَّ النّاسَ يُعَيِّرُونَنَا بِذلِكَ! قال: ألَمْ تَسْمَعْ قَوْلَ اللّهِ : واِنَّ مِنْ شيعَتِهِ لَإبْراهيم...؟

گوارا باشد بر شما اين اسم. عرض شد: كدام اسم؟ فرمود: لفظ شيعه. عرض شد:

مردم سرزنش كنند ما را به اين اسم؟ فرمود: مگر نشنيدى قول خداوند را كه وَ إِنَّ مِن شِيعَتِهِى لَإِبْرَ هِيمَ...؟(1)

و در حديث ديگر فرمود:

چون حق تعالى ملكوت آسمان و زمين را بر حضرت ابراهيم عليه السلام نمود، آن حضرت به جانب عرش نگاه كرد، نورى عظيم ديد، گفت: خداوندا، اين چه نور است؟ فرمود: نور حبيب و صفىّ من حضرت محمد صلى الله عليه و آله. گفت: در كنار او نور ديگرى مى بينم، خطاب شد: برادر و وصىّ او علىّ بن ابى طالب عليه السلام است. گفت: خداوندا، نور ديگرى مى بينم نزديك آن هر دو نور! خطاب آمد: آن نور فاطمۀ زهرا عليها السلام دختر سيّد انبيا و همسر خير الاوصياء است، و به اين جهت او را فاطمه نام نهاده ايم كه او دوستان خود را از جهنّم باز دارد چنانچه مادر فرزند را (فطيم) از شير باز دارد. گفت: خداوندا، دو نور ديگر مى بينم نزديك ايشان! فرمود: آن دو نور دو فرزند اويند حسن و حسين عليهما السلام. گفت: نُه نور ديگر مى بينم كه در اطراف آنها باشند چه كسان اند؟ فرمود: آن نُه نور امامان اند از فرزندان حضرت حسين عليه السلام. گفت:

خدايا، انوار بسيار مى بينم در اطراف ايشان! فرمود: آن نورهاى شيعيان و محبان على عليه السلام و فرزندان او هستند. گفت: خدايا، به چه علامت شناخته شوند؟ خطاب شد: به پنجاه و يك ركعت نماز (در شبانه روز)، و انگشتر در دست راست كردن، و بسم اللّه نماز را بلند گفتن، و پيش از ركوع قنوت خواندن، و سجدۀ شكر كردن.

حضرت ابراهيم عليه السلام گفت: خداوندا، مرا از شيعيان على بن ابى طالب عليه السلام و فرزندان او گردان. حق تعالى دعاى او را مستجاب و او را داخل در شيعيان على بن ابى

ص:73

طالب عليه السلام گردانيد و رسول خود را از آن اخبار فرمود كه: وَ إِنَّ مِن شِيعَتِهِ لَإِبْرَ هِيمَ.(1)

(آيه 84) (إِذْ جَآءَ رَبَّهُو بِقَلْبٍ سَلِيمٍ)

تفسير:

اى پيامبر، داستان ابراهيم را ياد كن آنگاه كه با قلبى سالم و خالص ازشرك و بدى ها به سوى پروردگار خويش آمد؛ متوجه خدا شد، توحيد را تصديق كرد و خود را تسليم نمود.

1 - حضرت صادق عليه السلام فرمود:

سالم از جميع ما سوى و آراسته از عوايق دنيا و علايق عقبا.(2) يعنى: حضرت ابراهيم خليل عليه السلام رو آورد به درگاه خداوند جليل با، قلبى از جميع تعلقات كونين آراسته و از محبت دارين پرداخته.(3) 2 - ابن عيينه گويد كه از حضرت صادق عليه السلام سؤال نمودم از قلب سليم، فرمود:

اَلَّذى يَلْقى رَبَّهُ وَلَيْسَ فيهِ أحَدٌ سِوَاهُ. قالَ: و كُلُّ قَلبٍ فيهِ شركٌ أوْ شَكٌّ فَهُوَ سَاقِطٌ.

قلب سليم آن است كه ملاقات كند پروردگارش را در حالى كه نباشد در او غير خدا هيچ كس (يعنى بيرون كند از قلب خود دوستى غير خدا را و اشتغال به غير او را) و هر قلبى كه در آن شرك يا شك باشد پس آن ساقط است.(4) 3 - روايت ديگر از آن حضرت است كه:

قلب سليم، قلبى است كه سالم باشد از محبت دنيا.(5)

بيان: اثبات اين صفت دربارۀ حضرت ابراهيم عليه السلام روشن است؛ زيرا عزيزترين

ص:74

چيزها در نزد انسان سه چيز است: مال و اولاد و جان، و آن حضرت عُلقۀ اين سه را براى خدا از خود رها نمود: مال خود را براى ضعيفان، و اولاد را براى قربان، و جان را براى آتش دشمن.

(آيه 85) (إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِى مَاذَا تَعْبُدُونَ)

تفسير:

ياد كن ابراهيم را هنگامى كه به پدرش (عمويش) و قوم خود كه بت پرست بودند از روى سرزنش گفت: شما چه چيزى را مى پرستيد.

تبصره: به قول مفسّران و محدّثان و مورّخان، پدر حضرت ابراهيم عليه السلام مؤمن بوده، و «آذر» عموى او بت پرست بوده و اطلاق «أب» در لسان عرب بر عمو شايع است، چنانچه در قضيۀ سؤال حضرت يعقوب از اولاد خود قرآن فرموده: قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَ إِلَهَ ءَابَآئِكَ إِبْرَ هِيمَ وَ إِسْمَعِيلَ وَ إِسْحَقَ(1) و اسماعيل كه عموى يعقوب بوده به عنوان پدر ياد شده است.

(آيه 86) (أَلِفْكًا ءَالِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِيدُونَ)

اعراب و لغت:

إفكاً مفعول تريدون است. و آلهه بدل از آن است.

تفسير

آيا به دروغ و افترا معبودهايى غير از خدا را مى خواهيد و از آنها مراد مى طلبيد.

يا آيا دروغى را كه معبودهايى غير از خدا باشد مى طلبيد.

ص:75

(آيه 87) (فَمَا ظَنُّكُم بِرَبِّ الْعَلَمِينَ)

تفسير:

پس گمانتان دربارۀ پروردگار جهانيان چيست؟ آيا او رب نيست يا اذن پرستش ديگران را داده يا مشركان را عذاب نمى كند كه پرستش او را ترك و به ستايش و پرستش غير و اقدام مى كنيد و يا ايشان را شريك او مى سازيد.

و حال آن كه او شما را آفريده و شما را روزى داده، و تمام لوازم وجوديۀ شما را مهيّا ساخته و به احسن وجه شما را تربيت فرموده؛ بلكه مربّى تمام عوالم، ذات يكتاى او باشد.

بت پرستان به گفته هاى آن حضرت اصلاً التفات ننموده گفتند: فردا عيد ماست، امروز طعام طبخ كنيم، فردا به صحرا رويم و اطعمۀ رنگارنگ و گوناگون در اطراف بتان نهيم.

بعد از مراجعت از صحرا به بتخانه رويم و آن طعام ها را براى تيمن و تبرك قسمت كنيم. تو فردا رفيق ما باش، به بتخانۀ بيا تا تجمُّل و تزئين بتان و صور و اشكال آنها را نظر كنى و ما مى دانيم بعد از تماشا ديگر ما را در پرستش آنها ملامت نخواهى نمود. حضرت جوابى نفرمود، روز ديگر او را به صحرا دعوت نمودند:

(آيه 88 و 89) (فَنَظَرَ نَظْرَةً فِى النُّجُومِ * فَقَالَ إِنِّى سَقِيمٌ)

تفسير:

پس به نظر تأمل در اوضاع ستارگان نگريست تا زمان عروض بيمارى خود را تشخيص دهد، پس گفت: همانا من در شرف بيماريم و با شما براى مراسم عيد بيرون نمى آيم.

تبصره: مقصود حضرت از جملۀ إِنِّى سَقِيمٌ با اين كه در آن هنگام بيمار نبود چيست؟ مفسّران چند احتمال داده اند، از جمله همان كه ما ياد كرديم كه مقصود او اين بود كه در شرف بيماريم و اين مطلب را خداوند به او وحى كرده بود و يا از نظر در اوضاع ستارگان يافته بود.

ص:76

چون قوم او اين كلام را از حضرت ابراهيم عليه السلام شنيدند، تصور كردند كه او مرض طاعون گرفته يا در شرف آن است. چه مرض طاعون در ميان آنها عارض شده بود و بسيار از آن مى ترسيدند.

(آيه 90) (فَتَوَلَّوْاْ عَنْهُ مُدْبِرِينَ)

تفسير:

پس از او روى گردانده برگشتند. يعنى او را تنها گذاشته روى به صحرا نهادند.

(آيه 91-93) (فَرَاغَ إِلَى ءَالِهَتِهِمْ فَقَالَ أَلَا تَأْكُلُونَ * مَا لَكُمْ لَاتَنطِقُونَ * فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبَام بِالْيَمِينِ)

لغت:

راغ إليهم يعنى سرّاً و مخفيانه به طرف آنها رفت. و راغ عليهم يعنى پنهانى براى سركوبى بر سر آنها رفت.

تفسير:

پس پنهانى به قصد سركوبى به سوى خدايانشان (بتخانه) روان شد. چون به بتخانه آمد ديد غذاهايى برابر آنها چيده اند پس از روى استهزا و سرزنش گفت: آيا نمى خوريد؟! شما را چيست كه سخن نمى گوييد.

در اين كلام تنبيه فرموده بر آن كه بت ها جمادند و نمى خورند و سخن نمى گويند به هيچ وجه صلاحيت عبادت ندارند.

پس سركوبگرانه بر آنها رو آورد و با تبرّى كه در دست داشت ضربت هايى با دست راست و پرقدرت، بر آنها وارد كرد و همه را جز بزرگشان خرد كرد.

ص:77

(آيه 94-96) (فَأَقْبَلُواْ إِلَيْهِ يَزِفُّونَ * قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ * وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ مَا تَعْمَلُونَ)

لغت:

يزفّون فعل مضارع و مصدر آن «زفّ» به معنى سرعت در سير و راه رفتن است. تنحتون فعل مضارع و مصدر آن «نحت» به معنى تراشيدن است.

تفسير:

چون قوم از عيدگاه برگشتند به بتخانه آمدند و بت ها را خرد شده ديدند، پس از هم مى پرسيدند كه اين كار چه كسى بوده است؟ بعضى گفتند: اين كار ابراهيم است كه هميشه بت ها را نكوهش مى نمود. پس به اتهام اين عمل شتابان به سوى او رو آوردند، و او را گرفته نزد نمرود بردند.

بعد از مباحثه و مجادلۀ بسيار (كه در سورۀ انبيا ذكر شد) ابراهيم گفت: آيا چيزى را كه خود مى تراشيد پرستش مى كنيد؟! (استفهام انكارى و توبيخى است) يعنى چگونه نزد عقل صحيح باشد كه شخصى مصنوع خود را پرستش نمايد؟! پس به جهت زيادتى انكار فرمود: در حالى كه خداوند، شما و آنچه را انجام مى دهيد (عمل شما را) آفريده است يا خودتان و مواد معبودهاى شما (سنگ و چوب) مصنوع حقيقى خداست.

(آيه 97) (قَالُواْ ابْنُواْ لَهُو بُنْيَنًا فَأَلْقُوهُ فِى الْجَحِيمِ)

لغت:

بنيان به معنى بناست.

ص:78

تفسير:

به جاى اين كه با تذكّر حضرت ابراهيم متنبّه شده دست از بت پرستى بردارند، به يكديگر گفتند: براى او بنايى وسيع از حيث طول و عرض بسازيد و آن را پر از آتش كنيد، پس او را در جهنمى از آتش بيفكنيد.

(آيه 98) (فَأَرَادُواْ بِهِى كَيْدًا فَجَعَلْنَهُمُ الْأَسْفَلِينَ)

تفسير:

پس تصميم مكر و نيرنگ دربارۀ او گرفتند (او را با منجنيق در انبوه آتش انداختند) پس ما آنها را پست تر و خوارتر و فروتر ساختيم؛ يعنى مكر آنان را باطل گردانيده و آتش را بر ابراهيم گلستان كرده و او را از آتش نجات داديم و اين نجات را برهانى روشن بر حق بودن او و باطل بودن دشمنانش گردانيديم.

(آيه 99) (وَ قَالَ إِنِّى ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّى سَيَهْدِينِ)

تفسير:

و چون آن حضرت از ميان آتش به سلامت بيرون آمد و دانست كه قوم به او ايمان نخواهند آورد قصد مهاجرت نمود و گفت: حتماً به سوى پروردگار خود (به شهر و مكانى كه بتوانم در آن جا به عبادت بپردازم) رهسپارم و او به زودى مرا به آنچه مقصد من است از مصالح دنيويه و اخرويه راهنمايى خواهد كرد.

(آيه 100) (رَبِّ هَبْ لِى مِنَ الصَّلِحِينَ)

ص:79

تفسير:

ابراهيم متوجه شهر شام شد و همسر او ساره كنيز خود هاجر را به او بخشيد.

هنگامى كه ابراهيم مالك هاجر شد از خدا طلب فرزند نمود و گفت: رَبِّ هَبْ لِى مِنَ الصَّلِحِينَ: پروردگارا، ببخش مرا فرزندى كه از جملۀ شايستگان باشد. حق تعالى دعاى او را اجابت فرمود:

(آيه 101) (فَبَشَّرْنَهُ بِغُلَمٍ حَلِيمٍ)

تفسير:

پس مژده داديم او را به پسرى «اسماعيل» بردبار كه حلم او به مرتبه اى بود كه در عنفوان جوانى چون پدر به او گفت: خداوند، مرا فرموده كه تو را ذبح كنم. در جواب گفت:

آنچه خدا فرموده به جا آور.

خداى تعالى اسماعيل عليه السلام را از هاجر به حضرت ابراهيم عليه السلام مرحمت و هر دو را از شام به مكّه آورد، و حضرت اسماعيل عليه السلام در آن جا نشو و نما نمود تا سيزده ساله شد. شب هشتم ذيحجه - شب ترويه - حضرت ابراهيم عليه السلام بعد از وظيفۀ عبادت استراحت نمود، در خواب به او ندا شد: او را قربانى نما. شب نهم كه عرفه بود همان خواب را ديد، پس دانست امر الهى است. شب دهم هم همان خواب را ديد مزيد بر يقين او شد، برگشت با اسماعيل به مكّه و هفت شوط طواف كعبه نمودند.

(آيه 102) (فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْىَ قَالَ يَبُنَىَّ إِنِّى أَرَى فِى الْمَنَامِ أَنِّى أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَأَبَتِ افْعَلْ مَاتُؤْمَرُ سَتَجِدُنِى إِن شَآءَ اللَّهُ مِنَ الصَّبِرِينَ)

ص:80

تفسير:

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْىَ: پس چون اسماعيل با پدر خود به موضع سعى كه ميان صفا و مروه باشد رسيد، يا چون پسر با او به حد كار و كوشش رسيد، به او گفت: اى فرزند من، پيوسته در خواب مى بينم كه تو را سر مى برم (كارد بر حلقومت مى كشم) پس بنگر تو چه نظر مى دهى؟! گفت: اى پدر، آنچه را مأمور مى شوى انجام ده كه به خواست خدا مرا از صابران خواهى يافت.

نكته: فَانظُرْ مَاذَا تَرَى كه حضرت ابراهيم گفت مقصودش مشاورۀ با اسماعيل نبود؛ زيرا در انجام واجبات مشورت وجهى ندارد؛ بلكه مى خواست معلوم نمايد كه اسماعيل در اين امتحان بزرگ صبر و ثبات قدم دارد يا جزع و فزع و بى طاقتى مى كند؟

شرح واقعه: علامۀ مجلسى رحمه الله در ذيل روايتى نقل فرمايد: چون حضرت ابراهيم عليه السلام به مشعر الحرام رسيد، شب در آن جا شاد و خوشحال خوابيد، پس در خواب ديد پسر خود را قربان نمايد و او را برد تا موضع جمرۀ وُسطى، پس گفت: اى فرزند عزيز، به درستى كه در خواب ديدم تو را ذبح نمايم، پس تفكّر نما چه مصلحت مى بينى؟ فرزند سعادتمند گفت: اى پدر، آنچه مأمورى به جا آور.

چون هر دو تسليم امر خدا شدند، ناگاه شيطان به صورت پيرمردى آمد و گفت: اى ابراهيم، از اين پسر چه مى خواهى؟!

گفت: مى خواهم او را ذبح كنم.

گفت: سبحان اللّه! پسرى را كه يك چشم به هم زدن معصيت خدا نكرده مى كشى؟!

حضرت ابراهيم عليه السلام فرمود: خدا به اين امر فرموده است.

گفت: پروردگارت تو را از اين كار نهى مى كند، آن كه تو را به اين كار امر مى نمايد شيطان است.

حضرت ابراهيم عليه السلام فرمود: واى بر تو، آن كسى كه مرا به اين مرتبه رسانيده او امر فرموده و در اين شكى ندارم.

ص:81

گفت: نه واللّه؛ تو را به اين كار امر نمى كند مگر شيطان!

حضرت ابراهيم عليه السلام فرمود: واللّه ديگر با تو سخن نمى گويم!

تصميم گرفت كه فرزند را ذبح كند.

شيطان گفت: اى ابراهيم، تو پيشواى مردمى و مردم پيروى تو مى كنند و اگر تو اين كار كنى بعد از اين مردم فرزندان خود را بكشند.

حضرت جواب او نگفت....

(آيه 103-105) (فَلَمَّآ أَسْلَمَا وَ تَلَّهُو لِلْجَبِينِ * وَ نَدَيْنَهُ أَن يَإِبْرَ هِيمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّءْيَآ إِنَّا كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ)

لغت:

تَلَّ فعل ماضى است يعنى به زمين انداخت.

تفسير:

پس چون هر دو تسليم فرمان خدا شدند و پسر را بر پيشانى بيفكند - يعنى پيشانى او را بر زمين گذارد و كارد بر حلق او كشيد و كارد نبريد - حضرت خشمگين شد كه چرا كارد نمى برد؟ به قدرت الهى كارد به سخن درآمد و گفت: خليل مرا بر بريدن امر كند و خداى جليل مرا از بريدن باز مى دارد.(1) و ما او را ندا در داديم كه اى ابراهيم حقّاً كه تو خوابت را تحقّق بخشيدى؛ زيرا آنچه در خواب ديده بود و به آن امر شده بود همان كشيدن كارد بر حلقوم اسماعيل بود هر چند پدر و پسر از آن، امر به ذبح فهميده بودند.

إِنَّا كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ...: ما نيكوكاران را اين گونه پاداش دهيم.

تتمّه: از ابن عباس روايت است كه حضرت ابراهيم عليه السلام چون در منا به جمرۀ اوّل رسيد،

ص:82

شيطان آمد كه متعرض به او شود، ابراهيم هفت سنگ به او انداخت. از آن جا به جمرۀ دوم رفت، باز شيطان را ديد، هفت سنگ ديگر به او انداخت. و چون به جمرۀ عقبه رسيد آن جا نيز ظاهر شد، پس هفت سنگ ديگر به او انداخت. بواسطۀ اين، رمى جمرات سه گانه از جملۀ مناسك حج شد.

چون ابليس از وسوسۀ خليل مأيوس شد، نزد اسماعيل آمد و گفت: هيچ مى دانى پدرت تو را كجا مى برد؟ گفت: به مهمانى دوست مى برد.... (1)(آيه 106) (إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَؤُاْ الْمُبِينُ)

تفسير:

به يقين اين حادثه همان آزمايش و امتحان آشكار است كه حضرت ابراهيم و حضرت اسماعيل از اين امتحان سرفراز بيرون آمدند.

(آيه 107) (وَ فَدَيْنَهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ)

لغت:

ذبح يعنى ذبيحه و قربانى.

تفسير:

و ما قربانى بزرگى را (گوسفندى بزرگ از نظر هيكل و از جنبۀ احترام) را فداى او كرديم.

تتمّه: در عيون اخبار الرضا عليه السلام از حضرت رضا عليه السلام روايت شده است كه: چون حق تعالى گوسفند را براى فداى اسماعيل فرستاد و حضرت ابراهيم عليه السلام او را ذبح كرد، به خاطرش

ص:83

رسيد كه: اگر به دست خود فرزندم را قربانى مى كردم ثوابى عظيم و درجه اى براى من بود خداوند به او وحى فرستاد كه در بين بندگان و مخلوقان چه كسى را از همه بيشتر دوست دارى؟ گفت: حضرت محمد صلى الله عليه و آله كه حبيب و صفىّ تو باشد. خطاب آمد: او را دوست تر دارى يا خود را؟ حضرت ابراهيم گفت: به عزّت و جلالت كه او را دوست تر مى دارم.

خطاب رسيد: فرزندان او را دوست تر دارى يا فرزندان خود را؟ گفت: فرزندان او را دوست تر دارم. خداى تعالى وحى فرمود كه يكى از فرزندان او را... گرسنه و تشنه در زمين كربلا شهيد كنند. حضرت ابراهيم عليه السلام چون شمه اى از اين واقعه را بشنيد، قطرات اشك بر صفحات رخسار فرو باريد، خطاب رسيد كه: اى ابراهيم، ثواب گريستن تو بر حضرت حسين عليه السلام و المى كه به قلب تو رسيد، برابر آن ثوابى است كه به دست خود فرزند خود را قربانى كنى. (1)«صلى اللّه عليك يا ابا عبد اللّه».

(آيه 108-111) (وَ تَرَكْنَا عَلَيْهِ فِى الْأَخِرِينَ * سَلَمٌ عَلَى إِبْرَ هِيمَ * كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ * إِنَّهُو مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ)

اعراب:

مفعول تركنا در تقدير است؛ يعنى براى او نام نيك به جاى گذاشتيم.

تفسير:

چون حضرت ابراهيم از آن امتحان بزرگ سرفراز بيرون آمد مستحق ستايش شد و نام نيكى از او در امّت هاى بعدى به جاى گذاشتيم (چون نداى توحيد، مبارزۀ با شرك، فداكارى عظيم) و يا اين كه در امّت پيامبر اسلام هرگاه نام او را ياد كنند او را ستايش نمايند.

سلام و درود بر ابراهيم.

ص:84

نيكوكاران را اين گونه پاداش مى دهيم كه به ابراهيم پاداش داديم.

همانا او از بندگان با ايمان ما بود.

(آيه 112) (وَ بَشَّرْنَهُ بِإِسْحَقَ نَبِيًّا مِّنَ الصَّلِحِينَ)

تفسير:

و او را به فرزندى به نام اسحاق كه پيامبرى از شايستگان بود بشارت داديم يا در حالى كه مقدَّر شده بود كه پيامبر و از جملۀ شايستگان و ستودگان باشد بشارت داديم.

نكته: ذكر صفت ثانيه (صلاح) به جهت ترغيب بندگان است به صلاح؛ زيرا حضرت اسحاق با وجود جلالت قدر و رفعت منزلت كه پيامبرى باشد، به صفت صلاحيت، ممدوح گشته، پس فلاح، فرع صلاح؛ و كمال و تكميل، متفرع بر آن است.

(آيه 113) (وَبَرَكْنَا عَلَيْهِ وَ عَلَى إِسْحَقَ وَ مِن ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِى مُبِينٌ)

تفسير:

و بر او و بر اسحاق بركت داديم و انبيا را از اولاد آنها قرار داديم و به آنها كتاب و شريعت داديم.

وَ مِن ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَ ظَالِمٌ لِّنَفْسِهِ مُبِينٌ: و از اولاد آن دو برخى نيكوكار و برخى بر خويشتن ستمكارى آشكارند كه به كفر و معصيت آلوده هستند؛ يعنى از نسل ايشان هم مؤمن نيكوكار و هم كافر بدكردار هست.

آيۀ شريفه تنبيه است بر آن كه نسب را در هدايت و ضلالت اثرى نيست و ظلم و عقاب اولاد به آباء و اجداد سرايت نمى كند و سبب نقص و عيب ايشان نمى گردد؛ زيرا خودِ گناهكار به بدى فعل خود عقاب مى شود نه پدر او يا پسر او.

ص:85

داستان حضرت موسى و حضرت هارون عليهما السلام

سَلَمٌ عَلَى مُوسَى...: سلام و درود بر موسى و هارون، يا سلام مى فرستيم بر اين دو پيامبر عظيم الشأن.

شايد مقصود اين باشد كه بقاى نام نيك آنها به اين است كه اهل ايمان مى گويند:

سَلَمٌ عَلَى مُوسَى وَ هَرُونَ.

ما نيكوكاران را همان گونه كه به موسى و هارون پاداش داديم پاداش مى دهيم.

إِنَّهُمَا مِنْ عِبَادِنَا...: البته كه آن دو از بندگان با ايمان ما بودند.

داستان حضرت الياس عليه السلام

تفسير:

آيا براى پرستش و طلب خواسته هاى خود بتِ بعل را مى خوانيد و پرستش مى كنيد و بهترين آفريننده را رها مى كنيد؛ يعنى بت را كه مصنوع خود شماست پرستش مى كنيد و نيكوترين صانع كه خداى يگانه بى همتاست را وا مى گذاريد.

(آيه 126) (اللَّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ ءَابَآلِكُمُ الْأَوَّلِينَ)

اعراب:

اللّه... بيان احسن الخالقين و به همين جهت منصوب است.

تفسير:

بت را مى پرستيد و خداى يكتا را كه پروردگار شما و پدران و نياكان شماست پرستش نمى كنيد.

يعنى او را پرستش كنيد و از پرستش غير او دست برداريد.

(آيه 127) (فَكَذَّبُوهُ فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ)

تفسير:

پس او را تكذيب كردند و مسلَّماً آنان در قيامت براى حساب و عذاب احضار خواهند شد.

(آيه 128) (إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ)

تفسير:

همه حضرت الياس را تكذيب كردند مگر بندگان پاك شده و برگزيدۀ خدا كه از شرك و نفاق، پاك و خالص شده بودند.

ص:88

(آيه 129) (وَ تَرَكْنَا عَلَيْهِ فِى الْأَخِرِينَ)

تفسير:

و نام نيكى از او در امّت هاى بعدى يا امّت پيامبر آخر الزمان به جاى گذاشتيم.

(آيه 130) (سَلَمٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ)

تفسير:

سلام و درود بر الياس.

اين آيه «سلام على آل ياسين» هم قرائت شده است.

تتمّه: در اخبار آل عصمت وارد شده كه آل ياسين ائمۀ هدى عليهم السلام باشند:

1 - على بن ابراهيم قمى رحمه الله گويد: خداى عز و جل آل محمّد عليهم السلام را در اين آيه ذكر كرده:

وَ تَرَكْنَا عَلَيْهِ فِى الْأَخِرِينَ * سَلَمٌ عَلَى إِلْ يَاسِينَ. «يس» حضرت محمد صلى الله عليه و آله، و ال يس آل محمّد عليهم السلام اند.(1) 2 - از حضرت صادق از آباءِ گرام از على عليهم السلام نقل شده كه در اين آيه فرمود: يس مُحَمَّدٌ صلى الله عليه و آله، وَ نَحْنُ آلِ يس:(2) يس محمد صلى الله عليه و آله و ما آل يس هستيم.

3 - در تفسير جوامع از ابن عباس نقل شده كه آل يس آل محمّد، و «يس» اسمى از اسماء پيامبر است.(3) 4 - از يكى از روات عامّه نقل شده كه مراد از يس حضرت محمد صلى الله عليه و آله و از آل يس اهل بيت او هستند.(4)

ص:89

5 - از طريق اهل سنّت از حضرت صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: از حضرت على عليه السلام سؤال كردند از معنى اين آيه، فرمود: يس حضرت محمّد است و ماييم آل محمّد عليهم السلام.(1)

(آيه 131) (إِنَّا كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ * إِنَّهُو مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ)

تفسير:

ما نيكوكاران را اين گونه كه به الياس پاداش داديم پاداش مى دهيم.

همانا او از بندگان با ايمان ما بود.

داستان حضرت لوط عليه السلام

مگر پيرزنى (كه همسر لوط بود) و با او از شهر خارج نشد و در ميان باقيماندگان در عذاب قوم لوط بود.

سپس بقيۀ قوم لوط را به خاطر كفر و فسق هلاك كرديم و دمار از روزگارشان برآورديم و ديارشان را زير و رو ساختيم.

(آيه 137 و 138) (وَ إِنَّكُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَيْهِم مُّصْبِحِينَ * وَ بِالَّيْلِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ)

تفسير:

و همانا شما اهل مكّه و قريش در سفرهاتان به شهر شام (كه براى تجارت مى رويد) صبحگاهان بر آنان مى گذريد. و در شامگاهان نيز، پس آيا نمى انديشيد؟!

يعنى شما كه روز و شب از شهر و وطن ايشان عبور مى كنيد و آن جا را مى بينيد چرا به نظر عبرت نگاه نمى كنيد و از اين كه عاقبت مكذّبان و معاندان جز هلاكت نيست عبرت نمى گيريد تا دست از ضلالت و طغيان و عناد و گناه برداريد؟!

داستان حضرت يونس عليه السلام

(آيه 140-142) (إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ * فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ * فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِيمٌ)

لغت:

فُلك يعنى كشتى. مشحون يعنى پر از مسافر.

فساهم فعل ماضى از باب مفاعله، و مساهمه به معنى قرعه انداختن با يكديگر است.

مدحضين اسم مفعول از باب افعال و مصدر ثلاثى آن دحض و آن به معنى لغزيدن و سقوط و در اين جا به معنى سقوط و افتادن در درياست.

حوت به معنى ماهى است.

مصدر التقم التقام به معنى بلعيدن است.

مليم اسم فاعل باب افعال به معنى ملامت كننده است.

تفسير:

ياد آور هنگامى را كه به سوى كشتى پر از مسافران و بار فرار كرد و در آن سوار شد.

اباق به معنى گريختن بنده از مولاى خود است و چون حضرت يونس عليه السلام بدون اذن خداوند از شهر بيرون رفته بود (تا قومش عذاب شوند) از اين رو تعبير به اباق و فرار در نهايت حسن باشد.

چون حضرت داخل كشتى شد و كشتى از ساحل به ميان آب رفت بايستاد، ملّاحان گفتند: حتماً بندۀ گريخته اى در كشتى باشد كه از حركت مانده است! بايد او را در ميان آب بيندازيم. زيرا عادت آنها اين طور بود. حضرت يونس فرمود: بندۀ گريخته منم. گفتند:

حاشا تو بندۀ صالحى و آثار صلاح از سيماى تو هويداست! فرمود: من خود را بهتر از شما مى شناسم. چون گفتگو زياد نمودند فرمود قرعه زنيد اگر به نام من آمد مرا به دريا اندازيد.

يا چون خطر كشتى اقتضا كرد برخى در آب افكنده شوند او در قرعه كشى شركت كرد و قرعه به نام او افتاد.

ص:92

اهل كشتى خواستند او را به دريا اندازند، حق تعالى امر فرمود به ماهى كه او را درياب و در شكم خود محافظت نما به طورى كه هيچ جراحتى به او وارد نيايد، من او را طعمۀ تو نساختم. ماهى به كنار دريا دهن باز كرد، ملاحان او را به طرف ديگر بردند، باز همان جا پديد آمد. به طرف ديگر بردند، باز ماهى پيدا شد.

پس ماهى او را بلعيد در حالى كه كار ملامت آورى و ترك اولايى كرده بود و خود را سرزنش مى كرد.

تنبيه: اين مطلب ثابت شده كه انبيا از اوّل عمر تا آخر معصوم مى باشند و گناه و معصيت از آنها صادر نگردد؛ زيرا قابل شأن و رتبۀ نبوّت كسى است كه جميع قواى طبيعيه و حيوانيه و نفسانيۀ او مطيع و منقاد و مقهور عقل او باشد؛ و كسى كه جميع قواى او تابع عقل او شوند محال است كه نافرمانى از او سرزند به جهت آن كه تمام معاصى در نظر عقل قبيح است، و هر كه معصيتى از او صادر شود، تا يكى از قواى نفسانى مانند غضبى يا شهوى بر عقل غالب نشود صدور معصيت از او محال باشد. پس بنابراين آياتى كه موهم صدور معصيت از پيامبران باشد، تأويل به ترك اولى مى شود. البته ترك اولى نيز نافرمانى مى باشد؛ زيرا شايستۀ مقام تقرب و جلالت شأن انبيا نباشد كه خلاف اولى انجام دهند. و به اين ترك اولى دربارۀ پيامبران لفظ گناه اطلاق شده و مى شود. لذا فرموده اند:

حسنات الأبرار سيّئات المقرَّبين.

(آيه 143 و 144) (فَلَوْلَآ أَنَّهُو كَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ * لَلَبِثَ فِى بَطْنِهِى إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ)

تفسير:

حضرت يونس عليه السلام در تاريكى هاى دريا خدا را ندا نمود: لَّآ إِلَهَ إِلَّآ أَنتَ سُبْحَنَكَ إِنِّى كُنتُ مِنَ الظَّلِمِينَ.(1)

ص:93

تفسير:

پس اگر نه اين بود كه در مدّت عمرش و در شكم آن ماهى از تسبيح گويان بود يا اگر از نمازگزاران در مدّت عمر يا از يادكنندگان خدا نبود، حتماً تا روزى كه مردم بر انگيخته مى شوند در شكم ماهى مى ماند؛ اما به بركت ذكر خدا از اين زندان نجات يافت.

(آيه 145 و 146) (فَنَبَذْنَهُ بِالْعَرَآءِ وَهُوَ سَقِيمٌ * وَ أَم نبَتْنَا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِّن يَقْطِينٍ)

لغت:

نبْذ به معنى انداختن. عراء به معنى زمينى است كه درخت و غيره، آن را نپوشانيده باشد.

معنى مشهور يقطين كدو است.

تفسير:

پس او را در حالى كه بيمار بود در مكانى بدون سقف و سايه افكنديم.

و بر بالاى سر او بوته اى از نوع كدو (و يا موز يا انجير) رويانيديم و از سايۀ برگ هاى آن استفاده كرد و از حرارت آفتاب او را نگهداشت.

از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله پرسيدند كه يا رسول اللّه، چرا كدو را بسيار دوست مى دارى؟ فرمود: درخت برادر من يونس است.(1)

(آيه 147 و 148) (وَ أَرْسَلْنَهُ إِلَى مِاْئَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ * فََامَنُواْ فَمَتَّعْنَهُمْ إِلَى حِينٍ)

ص:94

تفسير:

و يونس را (ديگر بار) به سوى صد هزار نفر يا بيشتر فرستاديم.

آيا مقصود همان مردمى هستند كه خدا توبۀ آنها را پذيرفت و از عذاب نجات پيدا كردند يا مردمى ديگرند؟ روشن نيست.

اين كلام اشاره است به كثرت عدد ايشان؛ يعنى ايشان در بسيارىِ عدد بر وجهى بودند كه چون ناظر به آنها نگاه مى كرد مى گفت: صد هزارند يا زيادتر.

پس ايمان آوردند يا تجديد ايمان كردند و ما آنها را تا مدّتى معين از زندگى برخوردار كرديم.

در اين جا گفتار دربارۀ حضرت يونس عليه السلام به پايان رسيد.

و بعد از اين چند آيه دربارۀ مشركان مكّه است.

(آيه 149 تا 155) (فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّكَ الْبَنَاتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ * أَمْ خَلَقْنَا الْمَلَلِكَةَ إِنَثًا وَ هُمْ شَهِدُونَ * أَلَآ إِنَّهُم مِّنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ * وَلَدَ اللَّهُ وَ إِنَّهُمْ لَكَذِبُونَ * أَصْطَفَى الْبَنَاتِ عَلَى الْبَنِينَ * مَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ * أَفَلَا تَذَكَّرُونَ)

لغت:

استفتاء در اين جا به معنى پرسيدن است. اصطفاء به معنى برگزيدن است.

تفسير:

پس، از مشركان مكّه بپرس: آيا دختران از آنِ پروردگار تو است و پسران از آنِ آنها؟ يعنى از ايشان بپرس: چگونه است كه دختران را به پروردگار نسبت مى دهيد و پسران را براى خود اختيار مى نماييد و از دختران مستكرهيد و بدان جهت ايشان را زنده به گور مى كنيد؟!

ص:95

أَمْ خَلَقْنَا...: يا آن كه ما فرشتگان را از جنس دختران آفريديم و آنها حاضر و شاهد بودند؟! يعنى چون ايشان نزد آفريدن ملائكه حاضر نبودند، چگونه حكم به انوثيت ايشان مى كنند.

بيان: اطلاق انوثيت بر فرشتگان نه از روى معرفت و علم و شهود است؛ بلكه از غايت جهل آنها باشد.

أَلَآ إِنَّهُم مِّنْ إِفْكِهِمْ...: آگاه باش كه آنان از دروغ پردازى شان مى گويند: خداوند فرزند آورده! و قطعاً دروغ مى گويند.

أَصْطَفَى الْبَنَاتِ...: آيا بر فرض انتخاب و اتّخاذ فرزند، دختران را بر پسران برگزيد؟!

شما را چه شده، چگونه قضاوت مى كنيد؟!

پس آيا متذكر و متنبّه نمى شويد كه خداوند از جسميت و عوارض آن به برهان عقلى و دليل شرعى منزّه است؟!

(آيه 156 و 157) (أَمْ لَكُمْ سُلْطَنٌ مُّبِينٌ * فَأْتُواْ بِكِتَبِكُمْ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ)

لغت:

سلطان يعنى دليل.

تفسير:

آيا شما در اين ادّعاها (فرشتگان دختران خدايند. فرشتگان دخترند. خداوند فرزند دارد. خداوند دختران را بر پسران برگزيده) دليل روشن و برهانى واضح داريد؟ اگر داريد پس نوشته و كتابتان (كتاب آسمانى خودتان) را بياوريد اگر راستگوييد. و چون دليل عقلى و سمعى بر اين ادّعاها نداريد پس از كجا اين ادّعاها را مى كنيد؟!

لغت:

جنة به معنى جن هاست.

تفسير:

و ادّعاى باطل ديگر آنها اين كه ميان خدا و ميان جن ها نسبت و خويشاوندى قائل شدند، در حالى كه خود جن ها هم مى دانند كه گويندگان اين مطلب در قيامت براى حساب و عقاب به جهت اين ادّعاى باطل احضارشدگان اند.

و نزد بعضى از مفسّران مراد از جن در اين آيه ملائكه اند، چه هر چه مخفى باشد عرب آن را جن گويند؛ بنابراين معنى آيه اين است: كفّار گفتند: ميان خدا و ملائكه نسبتى هست! و گفتند: «الملائكة بنات اللّه» و حال آن كه خود ملائكه هم مى دانند كه قائلان به اين مطلب را در قيامت براى حساب و عقاب به جهت اين ادّعاى باطل احضار خواهند كرد.

(آيه 159) (سُبْحَنَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ)

تفسير:

منزّه است خداوند از آنچه مشركان و كفّار، او را به آن توصيف مى كنند (شريك داشتن، ولادت، خويشاوندى، اتّخاذ فرزند).

(آيه 160) (إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ)

تفسير:

مگر بندگان خالص و برگزيدۀ خدا كه خدا را به نحو ديگرى و به آنچه سزاوار ذات يكتاى اوست توصيف و ستايش مى كنند.

شايد از آيه استفاده شود كه جز بندگان مخلِص و مخلَص خدا، آن طور كه شايسته

ص:97

است خدا را نشناخته اند تا به طرزى كه سزاوار اوست او را ستايش و توصيف كنند. پس در مورد غير آنها بايد گفت: سُبْحَنَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ.

و حتماً سپاه ما هستند كه پيروزند.

يعنى پيروان انبيا بر كافران غالب اند هم در دنيا و هم در آخرت؛ اما در دنيا با داشتن حجّت و دليل قوى و محكم و اما در آخرت به برترى آنها بر كفّار.

تنبيه: بدان كه مغلوبيت انبيا و اوليا در برخى موارد، منافى آيۀ شريفه نباشد؛ زيرا شخص عاقل بصير كه تدبّر و تأمل در عاقبت امر نمايد هر آينه صدق فرمايش الهى را دريابد كه غلبۀ به ّحجّت و برهان براى انبيا و اوليا محقّق، و نصرت و غلبۀ واقعيۀ آنها در عالم مسلّم باشد. مطالعۀ تاريخ اين امر را ثابت گرداند كه ياغيان و طاغيان، عاقبت الامر نابود و آثار آنها به كلّى محو مى شود، و لكن انبيا و اوليا و نام نيك ايشان برقرار مى ماند؛ شاهد بزرگ اين مطلب فاجعۀ عاشوراى حضرت حسين - سلام اللّه عليه - مى باشد. ديدۀ بصيرت بگشا و منظرۀ عصر عاشورا را مشاهده نما، با آن كه معاندان از آل ابو سفيان و آل مروان و آل زياد بسيار بودند و با نهايت شناعت و ملعنت و هتّاكى و بى باكى يزيد ملعون و تابعان او محو آثار نبوّت را مى خواستند و خود آن حضرت و بنى هاشم و اصحاب با وفاى او را شهيد كردند، اما نتوانستند نور شمس ولايت حضرت حسين عليه السلام را محو و خاموش كنند كه بعد از بيش از هزار و سيصد سال، غالبيت آن حضرت و مغلوبيت يزيد ملعون، اظهر من الشمس است و حقيقت و حقيت إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ * وَ إِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَلِبُونَبراى همه روشن باشد.

(آيه 174) (فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ)

تفسير:

اى پيامبر، تا مدّتى كه حكومت تشكيل دهى و فرمان جهاد با كفّار از طرف خداى متعال صادر شود از آنان (كفّار) روى برتاب، تا زمان مهلت به سر آيد و وعدۀ نصرت ظهور يابد.

ص:101

(آيه 175) (وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ)

تفسير:

و به آنان بنگر كه به زودى كيفر خود را خواهند ديد؛ يعنى به زودى فتح و نصرت و مغلوب شدن خود را خواهند ديد.

نكته: امر به ابصار كه دالّ است بر وجود مبصَر، اشاره است به نزديك بودن تحقّق آن بر وجهى كه گوييا در حال واقع شدن است. اين كلام متضمّن تسليت خاطر مبارك حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله و از اخبار غيبيه است كه به اندك زمانى نصرت الهى تحقّق يافت.

(آيه 176-178) (أَفَبِعَذَابِنَا يَسْتَعْجِلُونَ * فَإِذَا نَزَلَ بِسَاحَتِهِمْ فَسَآءَ صَبَاحُ الْمُنذَرِينَ * وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّى حِينٍ)

تفسير:

پس آيا عذاب ما را به شتاب مى طلبند؟!

پس چون عذاب ما به آستان سرايشان فرودآيد پس بدصبحى باشد صبح بيم داده شدگان!

باز هم تا مدّتى از آنان روى برتاب تا مهلت به سر آيد و نوبت جهاد و نصرت الهى رسد.

(آيه 179) (وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ)

تفسير:

و به آنان بنگر كه به زودى كيفر خود را خواهند ديد.

ص:102

نكته: نزد بعضى اين كلام بر سبيل تأسيس است نه تأكيد، و مراد از آيۀ 175 عذاب دنيا، و از اين آيه عذاب آخرت است.

(آيه 180) (سُبْحَنَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ)

تفسير:

پروردگار تو پروردگار عزّت و اقتدار و غلبه، از آنچه مشركان از شريك داشتن، اولاد داشتن و غيره او را توصيف مى كنند منزّه است.

اضافۀ رب به عزّت به جهت اختصاص آن است به او؛ زيرا عزّت هر عزيزى و اعزاز هر معزّى به او منتهى شود.

(آيه 181) (وَ سَلَمٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ)

تفسير:

و سلام و درود بر پيامبران مرسل كه از جانب خدا به سوى خلق خدا و براى هدايت آنها فرستاده شده اند.

يا جملۀ خبريه به معنى امر باشد؛ يعنى اى بندگان، بر پيامبران الهى سلام و درود بفرستيد.

(آيه 182) (وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ)

تفسير:

حقيقت هر ستايش و ثناى جميل و وصف جليل از ازل تا ابد مختص است به ذات خداى متعال كه مستجمع تمام صفات كماليه و منزّه از كليۀ نقايص است.

و آن خدايى كه پروردگار عالميان است از ملائكه و جن و انس و نباتات و جمادات و غير آنها، و تربيت كنندۀ همۀ آنهاست، سزاوار پرستش و ستايش است.

ص:103

إلا اللّه. همه از آن حضرت اعراض كرده و گفتند: اين شخص، همۀ خدايان را يكى كرد(1)! مقارن اين حال جبرئيل نازل شد و اين آيه را آورد.

(آيه 6) (وَ انطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُواْ وَ اصْبِرُواْ عَلَى ءَالِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَىْءٌ يُرَادُ)

تفسير:

و اشراف و سران آنها (قريش و مشركان از اجتماعشان عليه پيامبر) بيرون شدند و يا چون از مجلس ابو طالب و خواسته خود از پيامبر صلى الله عليه و آله نتيجه اى نگرفتند به يكديگر گفتند كه برويد و بر معبودهاى خود ايستادگى كنيد و ثابت بمانيد؛ به يقين اين ادّعا كه مى گويد بر عرب و عجم تسلط پيدا مى كند خبرى است پيش بينى شده و دفع آن براى ما ممكن نيست.

يا آنچه اين شخص به وسيلۀ تبليغ توحيد اراده نموده - يعنى حاكميت بر همۀ عرب و عجم - چيزى است كه مراد همۀ انسان ها مى باشد.

(آيه 7) (مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِى الْمِلَّةِ الْأَخِرَةِ إِنْ هَذَآ إِلَّا اخْتِلَقٌ)

لغت:

ملّت در اين جا به معنى دين و آيين است. اختلاق يعنى افترا.

تفسير:

ما اين مطلب - يعنى پرستيدن يك معبود نامرئى - را در آيين هاى ديگر (آيين هاى پدرمان) يا در آيين عيسى كه آخرين آيين است نشنيده ايم، چه نصارا هم به تثليث (نه

ص:108

توحيد) قائل اند. اين ادّعا - يعنى حق بودن توحيد و يگانه پرستى كه به خدا نسبت مى دهد - جز دروغ بافى نيست!

(آيه 8) (أَءُنزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِن م بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فِى شَكٍّ مِّن ذِكْرِى بَل لَّمَّا يَذُوقُواْ عَذَابِ)

لغت:

عذابِ در اصل «عذابى» بوده، ياء آن حذف شده است؟!

تفسير:

آيا از ميان ما اين قرآن (كه يادآورى كننده است) بر او كه مردى فاقد مال و جاه است نازل شده است؟

علت عدم پذيرش آنها نقص قرآن نيست؛ بلكه آنها از فرط توجّه به دنيا و ماديات، از قرآن يادآور مَن در شك اند نه اين كه به دروغ بودن آن اعتقاد داشته باشند؛ يعنى باعث انكار ايشان شك است و شك بايد منشأ تحقيق و بررسى و تأمّل شود نه انكار. بله اگر در شك هم نبودند و به حق بودن قرآن علم داشتند باز نمى پذيرفتند؛ زيرا هنوز عذاب مرا نچشيده اند.

يعنى استكبار و عناد و تقليد از پدران مانع پذيرش آنهاست، مگر اين كه عذاب را لمس كنند كه در آن صورت، ديگر ايمان، فايده اى برايشان ندارد.

(آيه 9) (أَمْ عِندَهُمْ خَزَآلِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ)

تفسير:

مگر گنج هاى رحمت پروردگار مقتدر و بسيار بخشنده كه از جملۀ آنها نبوّت و كتاب آسمانى است در نزد آنهاست كه به هر كس بخواهند ببخشند؟! چنين نيست؛ بلكه نبوّت و

ص:109

كتاب آسمانى، نعمت و عطيه اى است كه خداى متعال بر حسب حكمت و مصلحت به هر كه خواهد و مستحق باشد مرحمت فرمايد.

(آيه 10) (أَمْ لَهُم مُّلْكُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا فَلْيَرْتَقُواْ فِى الْأَسْبَبِ)

لغت:

ليرتقوا صيغۀ امر از باب افتعال است؛ يعنى بالا بروند.

تفسير:

يا مگر ملكيت و تسلط بر آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آن دو است از آنِ آنهاست؟! (استفهام انكارى است؛ يعنى نه چنين است) و اگر چنين است پس از هر وسيلۀ صعود و عروج بالا روند تا از نزول كتاب بر پيامبر مانع شوند.

(آيه 11) (جُندٌ مَّا هُنَالِكَ مَهْزُومٌ مِّنَ الْأَحْزَابِ)

اعراب و لغت:

جند مبتدا، و ما زائده و يا براى تحقير، و هنالك (كه اشاره به بعيد است) صفت جند، و مهزوم (كه اسم مفعول و به معنى شكست خورده مى باشد) خبر جند است.

تفسير:

آنها در جايگاه خودشان سپاهى اندك و شكست خورده از بقاياى احزاب گذشته اند كه از قديم با انبياى الهى در نبرد بودند؛ يعنى زود باشد كه با تو در مقام جنگ برآيند و مغلوب شوند.

ص:110

(آيه 15) (وَ مَا يَنظُرُ هَؤُلَآءِ إِلَّا صَيْحَةً وَ حِدَةً مَّا لَهَا مِن فَوَاقٍ)

لغت:

فواق يعنى بازگشت.

تفسير:

و اينان (كفّار و مشركان مكّه) انتظار ندارند مگر يك صيحه (نفخۀ اوّل صور) را كه همه به آن مى ميرند و براى آن هيچ مهلت و تأخيرى نيست؛ يعنى البته واقع شود و هيچ كس نتواند آن را بازگرداند.

(آيه 16) (وَ قَالُواْ رَبَّنَا عَجِّل لَّنَا قِطَّنَا قَبْلَ يَوْمِ الْحِسَابِ)

لغت:

قطّ يعنى نصيب و سهم.

تفسير:

كفّار به استهزا گفتند: پروردگارا، نصيب ما را از آن عذاب هايى كه وعده مى دهى پيش از روز حساب زودتر ده.

داستان حضرت داود عليه السلام

لغت:

ذا الأيد يعنى داراى قوّت. أوّاب صيغۀ مبالغه به معنى بسيار رجوع كننده به سوى خدا يا تسبيح كننده.

تفسير:

اى پيامبر، بر آنچه مى گويند (از تكذيب و استهزا) صبر كن تا دستور جهاد و امر به قتال نازل شود.

و بندۀ ما داوود را كه داراى قدرت و نيرو بود (قدرت علمى و جسمى و سلطنتى) به ياد آر؛ زيرا او بسيار بازگشت كنندۀ به سوى ما بود.

(آيه 18) (إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبَالَ مَعَهُو يُسَبِّحْنَ بِالْعَشِىِّ وَ الْإِشْرَاقِ)

تفسير:

ما كوه ها را مسخر كرديم كه با او هر شامگاه و صبحگاه خدا را تسبيح مى گفتند. تسبيح كردن كوه ها مانند تسبيح سنگريزه در دست مبارك سيّد انبيا صلى الله عليه و آله يكى از شواهد قدرت الهى باشد.

(آيه 19) (وَ الطَّيْرَ مَحْشُورَةً كُلٌّ لَّهُو أَوَّابٌ)

تفسير:

و نيز مسخر كرديم پرندگان را در حالى كه جمع كرده شده بودند نزد او و هر يك از كوه ها و پرندگان به آواى تسبيح و تقديس او به تسبيح ما مشغول مى شدند.

ص:113

(آيه 20) (وَ شَدَدْنَا مُلْكَهُو وَءَاتَيْنَهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطَابِ)

تفسير:

و سلطنت او را به زيادى عِدّه و عُدّه تقويت نموديم و او را حكمت (دانش هاى عقلى و اجتماعى و شرايع دينى) و سخنانى فيصله دهندۀ ميان حق و باطل، يا سخنانى محكم و واضح كه مخاطبان مقصود او را به آسانى دريابند عطا كرديم.

(آيه 21) (وَ هَلْ أَتَلكَ نَبَؤُاْ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُواْ الْمِحْرَابَ)

لغت:

تسوّروا فعل ماضى از باب تفعل، و تسوُّر به معنى بالا رفتن از سور و ديوار است.

تفسير:

آيا خبر آن چند نفر كه با هم نزاع داشتند (و يا چند فرشته در يك نزاع صورى) آن گاه كه از ديوار غرفه و محراب داوود بالا رفتند به تو رسيده است؟

بيان: در تفسير تبيان نقل شده كه جبرئيل و ميكائيل به صورت دو خصم نزد داوود عليه السلام آمدند و با هر يك جمعى از فرشتگان بودند. حضرت داوود عليه السلام روزها را قسمت نموده بود: روزى براى حكم و داورى، و روزى براى موعظه، و روزى براى عبادت، و روزى براى انجام مهمات خود، آنها روزِ عبادت به غرفۀ او برآمدند و پاسبانان در اطراف ايستاده مردم را دور مى كردند، آن ملائكه بعد از منع دربان به معبد او رفتند.(1)

ص:114

(آيه 22) (إِذْ دَخَلُواْ عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُواْ لَاتَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْكُم بَيْنَنَابِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ وَ اهْدِنَآ إِلَى سَوَآءِ الصِّرَ طِ)

لغت:

لا تشطط از ماده «شطّ» و آن در اين جا به معنى جور و ستم در حكم و داورى است.

تفسير:

هنگامى كه ناگهانى به صورتى عجيب از طرف ديوار محراب بدون اجازه بر داوود وارد شدند و او از آنها به هراس افتاد گفتند: مترس، دو گروه متخاصم هستيم كه برخى از ما بر برخى ديگر تعدّى و ستم كرده، پس ميان ما به حق داورى كن و از راه عدالت منحرف مشو و ما را به راه راست هدايت نما.

اگر اين داستان مربوط به فرشتگان باشد (نه مردم) بايد گفت: مقصودشان اين است كه فرض كن ما با هم نزاع داريم تا دروغ لازم نيايد.

(آيه 23) (إِنَّ هَذَآ أَخِى لَهُو تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِىَ نَعْجَةٌ وَ حِدَةٌ فَقَالَ أَكْفِلْنِيهَا وَ عَزَّنِى فِى الْخِطَابِ)

لغت:

اكفلنيها صيغۀ امر از باب افعال، و ياء و هاء دو مفعول آن است.

تفسير:

حضرت داوود از آنها خواست كه دعواى خود را بيان كنند. يكى از آن دو گروه اشاره به شخصى از گروه ديگر كرد و گفت: همانا اين شخص برادر من است و او را نود و نه ميش

ص:115

است و مرا يك ميش، و به من گفت كه آن يك ميش را هم به من واگذار! و در گفتگو بر من غلبه كرده است.

(آيه 24 و 25) (قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِى وَ إِنَّ كَثِيرًا مِّنَ الْخُلَطَآءِ لَيَبْغِى بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ وَ قَلِيلٌ مَّا هُمْ وَ ظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُو وَ خَرَّ رَاكِعًا وَ أَنَابَ * فَغَفَرْنَا لَهُو ذَ لِكَ وَ إِنَّ لَهُو عِندَنَا لَزُلْفَى وَ حُسْنَ مََابٍ)

اعراب و لغت:

بسؤال نعجتك در اصل «بسؤاله إياك نعجتك» است يعنى نعجتك مفعول دوم سؤال است كه مضاف اليه آن شده است. خلطاء جمع خليط و آن در اين جا به معنى شريك است.

و در و قليل ما هم «ما» زائده و «هم» مبتدا و «قليل» خبر آن است.

تفسير:

داوود گفت: مسلَّماً او در مطالبۀ الحاق ميش تو به ميش هاى خود بر تو ستم كرده و حقّاً كه بسيارى از آنان كه اموالشان به هم مخلوط است بر يكديگر تعدى مى كنند مگر كسانى كه ايمان آورده و عمل هاى پسنديده و شايسته به جا آورند و آنها بس اندك اند. و همين كه داوود اين داورى را كرد بنابر قولى كه طرفين نزاع فرشتگان بودند (و نزاع صورى بود) آنها برخاستند و غايب شدند و به ناگاه داوود دانست كه ما او را در اين داورىِ شتاب زده آزمايش كرده ايم و از پروردگار خود آمرزش خواست و ركوع و سجود كنان به رو درافتاد و به سوى خدا بازگشت.

پس ما آن را (ترك اولى را كه به مجرد طرح دعوا پيش از سؤال از مدعى عليه قضاوت كرده و يا در محاكمۀ صورىِ فرشتگان در كيفيت داورى خطا كرده) بر او بخشيديم و البته

ص:116

او را نزد ما در دنيا قرب و منزلتى و در آخرت خوبىِ بازگشت و جاى بازگشتى نيكوست.

ارشاد: لازم است انبيا معصوم عليهم السلام باشند؛ يعنى از اوّل عمر تا آخر عمر اشتباه و گناه صغيره و كبيره از آنها صادر نشود؛ زيرا اگر معصوم نباشند فايدۀ بعثت منتفى مى شود و لازم باطل است، پس ملزوم هم باطل خواهد بود؛ بيان ملازمه: اگر جايز باشد صدور معصيت و كذب از ايشان، وثوق و اعتماد به قول آنها نخواهد بود و هرگاه وثوق و اطمينان از آنها سلب گردد، مردم علم پيدا نمى كنند، كه امر و نهى ايشان امر و نهى الهى است و اطاعت نمى كنند، پس فايدۀ بعثت منتفى مى گردد.

بنابراين آنچه از آيات، موهم صدور معصيت از انبيا باشد، به ترك اولى تأويل مى شود؛ زيرا در ترك اولى نيز نافرمانى مى باشد، و شايستۀ مقام تقرب و جلالت شأن ايشان نيست كه اولى را ترك كنند و همين ترك اولى نسبت به انبيا گناه به حساب مى آيد و از آن استغفار مى كنند.

بنابراين استغفار حضرت داوود به خاطر ترك اولى بوده است و در اين كه آن ترك اولى چه بوده؟ يك احتمال اين است (كه قبلاً هم گفته شد) كه او در داورى شتاب كرد و قبل از سؤال از مدّعى عليه به نفع مدّعى حكم كرد.

و در اين باره مطالب ديگرى نيز در تفاسير شيعه و سنّى آمده است كه براى رعايت اختصار از ذكر آن خوددارى شد.

(آيه 26) (يَدَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَكَ خَلِيفَةً فِى الْأَرْضِ فَاحْكُم بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لَاتَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدُ بِمَا نَسُواْ يَوْمَ الْحِسَابِ)

تفسير:

سپس گفتيم: اى داوود، ما تو را در روى زمين خليفۀ خود قرار داديم. يا تو را خليفه و جانشين پيامبران گذشته قرار داديم. پس ميان مردم به حق داورى كن و از هواى

ص:117

نفس پيروى مكن كه اگر از هواى نفس پيروى كنى تو را از راه خدا گمراه مى كند (و به خلاف حق حكم خواهى كرد) مسلَّماً كسانى كه از راه خدا منحرف و گمراه شوند آنها را عذابى سخت است به خاطر اين كه (يا در برابر اين كه) روز حساب و جزا و قيامت را فراموش كرده اند.

تنبيه: از آيۀ شريفه استفاده مى شود:

1 - آن كه جعل خليفه كار خداوند است نه خلق؛ زيرا خليفة اللّه بايد واجد صفات كماليه باشد كه يكى از آنها عصمت است و آن را جز علام الغيوب كسى نمى داند.

2 - پيروى از هواى نفس نهى شده است؛ زيرا پيروى از آن موجب گمراهى از صراط مستقيم و ورود به عذاب اليم است و احاديث بسيار در نهى متابعت هوى وارد شده است، از جمله در كافى از حضرت صادق عليه السلام نقل است:

لا تَدَعِ النَّفْسَ وَهَواهَا

نفس را با خواهش هاى آن وانگذار؛ زيرا خواهش ها و خواستۀ او موجب هلاك اوست. و نفس را در مورد خواهش هاى او آزاد گذاردن، آزار و اذيّت اوست و جلوگيرى نفس از خواهش هايش دواى آن است.

تفسير:

ياد آور زمانى را كه در پايان روز اسب هاى نجيب و تندرو بر او عرضه شدند، پس به تماشاى آنها سرگرم شد تا وقت ذكر يا نافلۀ او گذشت.

(آيه 32) (فَقَالَ إِنِّى أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّى حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ)

لغت:

أحببت حبّ الخير يعنى دوست داشتن اسب را بر ياد و ذكر خدا ترجيح دادم.

مقصود از خير در اين جا خيل و اسب است.

توارَتْ فعل ماضى از باب تفاعل و مصدر آن توارى و آن به معنى پنهان شدن است و فاعل توارت شمس است كه مؤنّث مجازى مى باشد.

تفسير:

پس گفت: همانا من نا آگاه دوستى اسبان را بر ياد پروردگارم ترجيح دادم تا خورشيد غروب كرد و وقت ورد و ذكر يا نافله گذشت، پس من ترك اولى كردم.

(آيه 33) (رُدُّوهَا عَلَىَّ فَطَفِقَ مَسْحَام بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنَاقِ)

لغت:

سوق جمع ساق است. و أعناق جمع عُنُق و آن به معنى گردن است.

تفسير:

پس حضرت سليمان به سبب فوت ذِكر يا نافله، مغموم شد و به جهت تدارك آن به اصحاب خود گفت:

ص:121

اسب ها را باز گردانيد. پس شروع كرد به كشيدن دست به ساق و گردن هاى آنها به قصد اين كه همه در راه جهاد براى خدا وقف شود و جبران ترك اولايى باشد كه از او صادر شده است.

قول ديگر اين كه مقصود كشتن اسب ها و صدقه دادنشان در راه خدا بود.

ابن عباس گويد: معنى اين آيه را از حضرت امير المؤمنين عليه السلام سؤال كردم. فرمود: به چه طريق به تو رسيده؟ گفتم: از كعب الاحبار شنيدم كه سليمان مشغول به عرضه شدن اسبان شد تا نماز عصر او فوت شد، بعد به اصحاب خود گفت: آنها را برگردانيد، و آنها چهارده اسب بودند، پس او با شمشير گردن و پاى اسبان را قطع كرد و به سبب اين ظلم بر اسبان، حق تعالى چهارده روز پادشاهى را از او سلب نمود.

حضرت فرمود: كعب دروغ گفت؛ زيرا پيامبر معصوم است، چگونه ظلم از او صادر گردد؟ بلكه سليمان ارادۀ جهاد داشت، بفرمود تا اسبان را بر او عرض كنند، به اسبان مشغول شد تا آفتاب غروب كرد. پس به امر خداى متعال به ملائكۀ موكِّل خورشيد گفت: خورشيد را برگردانيد. به امر الهى خورشيد را برگردانيدند تا نماز عصر را گزارد(1).

و گفته شده: كشتن اسبان بعد از نماز به جهت تصدُّق بود تا اعمال بدنى و مالى را با هم جمع كرده باشد.

و علم الهدى رحمه الله فرمايد: ظاهر آيه دلالت ندارد بر اين كه حضرت سليمان كار قبيحى انجام داده باشد و روايات واردۀ موهمه، از درجۀ اعتبار ساقط است.(2) و خاصّه و عامّه روايت نموده اند كه: آفتاب برنگشت مگر براى سه نفر: حضرت يوشع و حضرت سليمان و حضرت على بن ابى طالب عليهم السلام. (3)(آيه 34) (وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمَنَ وَأَلْقَيْنَا عَلَى كُرْسِيِّهِ جَسَدًا ثُمَّ أَنَابَ)

ص:122

تفسير:

و همانا ما سليمان را دربارۀ فرزندش كه مطمئن بود فرزندى برومند مى شود آزموديم و روى تختش جسد بى جان او را انداختيم، سپس به سوى خدا بازگشت و تسليم حق شد.

نقل شده كه پسرى براى سليمان متولد شد، جنّيان و شياطين گفتند كه اگر پسر او بماند ما نيز از پسر او محنت كشيم. پس آن حضرت ترسيد كه آسيبى به او برسانند. اين كه از شياطين و جنّيان ترسيد و بر خدا اعتماد نكرد شايستۀ مقام نبوّت او نبود و ترك اولى بود.

(آيه 35) (قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِى وَهَبْ لِى مُلْكًا لَّايَنم بَغِى لِأَحَدٍ مِّن م بَعْدِى إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ)

تفسير:

گفت: پروردگارا، مرا ببخش و به من حكومتى به نحو اعجاز عطا كن كه براى احدى بعد از من سزاوار نباشد؛ زيرا كه تويى بسيار بخشنده.

تبصره: سيّد مرتضى - رضوان اللّه عليه - در بيان آيۀ شريفه فرمايد: اين مطلب ثابت شده كه انبيا عليهم السلام سؤال نمى كنند مگر آنچه را كه مأذون باشند.(1) امّا علت اين خواستۀ حضرت سليمان چه بوده؟ براى ما روشن نيست.

(آيه 36) (فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِى بِأَمْرِهِى رُخَآءً حَيْثُ أَصَابَ)

لغت:

رخاء به معنى نرمى و آرامى است. أصاب در اين جا به معنى «أراد» مى باشد.

ص:123

تفسير:

پس ما باد را مسخّر او كرديم كه به فرمانش به هر سو كه مى خواست به نرمى بدون اين كه ايجاد اضطراب كند روان مى شد.

(آيه 37) (وَ الشَّيَطِينَ كُلَّ بَنَّآءٍ وَ غَوَّاصٍ)

تفسير:

و نيز شيطان هايى از جن را از هر بنّا و غوّاصى براى احداث بنا و استخراج جواهر از دريا مسخر او كرديم.

(آيه 38) (وَ ءَاخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِى الْأَصْفَادِ)

لغت:

مقرّن يعنى بسته شده. و أصفاد جمع صَفَد و آن به معنى غل است.

تفسير:

و نيز شياطين ديگر را براى اين كه در كشورش فساد نكنند در غل و زنجير، رام او كرديم.

(آيه 39 و 40) (هَذَا عَطَآؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ * وَ إِنَّ لَهُو عِندَنَا لَزُلْفَى وَ حُسْنَ مََابٍ)

ص:124

لغت:

زلفى به معنى مقام و منزلت است.

مآب مصدر ميمى از مادۀ «أوب» و به معنى مكان بازگشت است.

تفسير:

گفتيم: اين عطاى ماست، پس به هر كس خواهى عطا كن و از هر كس خواهى منع كن در حالى كه اين عطا و منع بدون حساب است؛ يعنى در روز قيامت دربارۀ آن محاسبه نخواهى شد و البته او (سليمان) را نزد ما قرب و منزلتى در دنيا و نيكى بازگشت و جاى بازگشتى نيكو در آخرت است.

آيه دلالت دارد بر آن كه اعطاى اين سلطنت عظيمۀ دنيوى، موجب نقصان قرب و فوز به فيوضات اخروى او نيست.

داستان حضرت ايّوب عليه السلام

بدون گناه مبتلا شد، و به درستى كه پيغمبران، معصوم هستند، گناه ننمايند، و ميل به باطل نكنند و با جميع آنچه مبتلا شده بود، بدبو و بدصورت نشد، و در آن مدّت از او نه خونى و نه چركى خارج نشد و كسى كه او را مى ديد وحشت نمى كرد، و هيچ جاى بدن او كرم نگذاشت و دورى مردم از او به جهت فقر و ضعف ظاهرى او و به واسطۀ نادانى آنها به قدر و منزلت او نزد خداى تعالى بود.(1)

بنابراين آنچه در بعضى از تفاسير نسبت به آن حضرت نقل شده كه مثلاً بدن او كرم گذاشته بود و از اين رو مردم از او متنفر شدند! باطل و خلاف واقع است، و ساحت نبوّت از آن منزّه باشد، و متكلمان شيعه ثابت نموده اند كه انبيا از چيزى كه موجب نفرت خلق باشد منزّه اند؛ زيرا منافى و نقض غرض بعثت است.

(آيه 42) (ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هَذَا مُغْتَسَلُم بَارِدٌ وَ شَرَابٌ)

لغت:

اُركض صيغۀ امر، و مصدر آن ركض و آن در اين جا به معنى پا به زمين زدن است.

تفسير:

به او گفتيم: پاى خود را بر زمين بكوب. و چون كوبيد چشمه اى جوشيد، گفتيم: اين چشمه سارى خنك براى شستشو و نوشيدن است.

پس حضرت با آن آب بدن خود را شست و جميع امراض ظاهرى او رفع شد، و از آن چشمه بياشاميد و تمام امراض داخلى او محو شد.

(آيه 43) (وَ وَهَبْنَا لَهُو أَهْلَهُو وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحْمَةً مِّنَّا وَ ذِكْرَى لِأُوْلِى الْأَلْبَبِ)

ص:126

تفسير:

و مجدداً خاندان او را كه همه جز همسرش از دست او رفته بودند و مثل آنها را، همراه آنان به او بخشيديم - يعنى اگر مثلاً سه نفر از دست او رفته بودند شش نفر به او عطا كرديم - تا رحمتى از جانب ما بر او و تذكّرى براى صاحبان خرد ناب باشد كه عاقبت صبر، فرج و گشايش و رحمت الهى است.

(آيه 44) (وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِّهِى وَ لَاتَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَهُ صَابِرًا نِّعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُو أَوَّابٌ)

لغت:

ضغث به معنى تركۀ نرم، يا دستۀ تركه، يا دستۀ ريحان، يا دستۀ علف و امثال اينهاست، به اندازه اى كه در كف دست جاى گيرد. «لا تحنث» صيغۀ نهى و مصدر آن حِنث و آن در اين جا به معنى شكستن قسم است.

تفسير:

ابن عباس نقل نموده كه در زمان ابتلاى ايّوب عليه السلام ابليس خود را به صورت طبيب به همسر ايّوب نمود و او مداواى ايّوب عليه السلام را از او طلبيد. ابليس گفت: او را مداوا مى كنم به شرط آن كه چون بهبودى يافت بگويد من او را شفا دادم نه غير. همسر ايّوب عليه السلام قبول نمود و كلام او را به عرض حضرت ايّوب عليه السلام رسانيد، حضرت در غضب شد و قسم ياد نمود كه او را صد چوب بزند.(1) و به او گفتيم: براى وفاى به سوگندِ تأديب همسرت دسته اى از تركه برگير و با آن آهسته بر وى بزن و سوگند خود را مشكن.

ص:127

يعنى خداى متعال او را براى عمل به سوگند خود به اين گونه دستور داد و راهنمايى كرد.

حقّاً كه او (ايّوب) را شكيبا يافتيم، چه نيكو بنده اى است ايّوب، همانا او بسيار رجوع كننده به سوى ما و منقطع از ديگران بود.

تفسير:

و ياد آر اسماعيل و يسع و ذو الكفل را كه همه از نيكان بودند.

اين بيان سرگذشت پيامبران، ياد نيكى است از آنها و حتماً براى پرهيزكاران از شرك و گناه بازگشتى نيكو و فرجامى نيك است.

متنعّم شوند فرشتگان به آنها گويند: اين نعمت ها همان است كه براى روز حساب وعده داده مى شديد.

اين نعمت ها روزى ماست كه به بندگان متّقى خود عطا كرديم و هرگز آن را پايانى نيست.

و شايد اين جمله، كلام بهشتيان باشد كه مى گويند: كه اين نعمت ها روزى ماست كه از طرف خداى منّان بما ارزانى داشته شده و هرگز آن را انقطاع و زوالى نيست.

جهنّم، بد آرامگاهى است.

اين آب جوشان و چركاب سوزان جهنّم است كه بايد آن را بچشند.

و انواع عذاب ها و خوردنى هاى ديگرى از جنس آن كه بايد بچشند.

و به سران و رؤساى ضلالت از دانشمندان سوء و حاكمان جائر هنگام وارد شدن پيروانشان در آتش جهنّم گفته مى شود: اينان گروهى از پيروان شما هستند كه به اجبار با شما وارد آتش شده اند.

آنها (سران ضلالت) دربارۀ پيروانشان مى گويند: خوشى و وسعت مباد بر آنها، چرا كه آنها نيز وارد آتش و چشندۀ آن اند.

شايد مقصود اين باشد كه خود آنها (نه ما) خود را جهنمى كرده اند.

پيروان آنها چون اين كلام را از سران ضلالت و رؤساى خود بشنوند مى گويند: بلكه بر شما خوشى مباد؛ زيرا شما اين آتش را براى ما پيش آورديد و آتش جهنّم، بد قرارگاهى است.

(آيه 61) (قَالُواْ رَبَّنَا مَن قَدَّمَ لَنَا هَذَا فَزِدْهُ عَذَابًا ضِعْفًا فِى النَّارِ)

تفسير:

و باز مى گويند: پروردگارا، هر كس اين وضع را براى ما پيش آورده، او را عذابى دوچندان در آتش بيفزاى، يك عذاب براى خودش و عذابى ديگر براى اين كه ما را گمراه كرده است.

(آيه 62-64) (وَ قَالُواْ مَا لَنَا لَانَرَى رِجَالًا كُنَّا نَعُدُّهُم مِّنَ الْأَشْرَارِ * أَتَّخَذْنَهُمْ سِخْرِيًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَرُ * إِنَّ ذَ لِكَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ أَهْلِ النَّارِ)

ص:131

اعراب:

ما مبتدا، و لنا خبر آن است، و لا نرى حال از ضمير لنا است. تخاصُم بدل از ذلك مى باشد و احتمالات ديگر هم در آن هست.

تفسير:

كفّار و مشركان كه در دنيا مؤمنان را اراذل و اشرار مى خواندند هنگامى كه به جهنّم روند گويند: ما را چه شده كه مردانى را كه در دنيا از اشرار و بدان مى شمرديم در اين جا نمى بينم؟!

روايت شده كه حضرت باقر عليه السلام به اصحاب خود فرمود كه:

مرادِ كفّار از رجالى كه در اين آيه واقع شده شماييد، و به خدا سوگند مى خورم كفّار هيچ فردى از افراد شما را در جهنّم نخواهند ديد. (1)أَتَّخَذْنَهُمْ سِخْرِيًّا...: آيا آنها را به ناحق به مسخره گرفتيم و اكنون آنها در بهشت هستند يا چشمان ما از آنها منحرف شده است وگرنه آنها هم همين جا مى باشند؟!

به يقين اين مخاصمه و ستيزه گرىِ اهل آتش جهنّم (تابع و متبوع) با يكديگر، ثابت و واقع شدنى است.

و هيچ معبودى مستحقّ پرستش نيست جز خدايى كه مستجمع تمام صفات كماليه و منزّه از تمام نقايص و يكتا در الوهيت و ربوبيت و عبادت و اطاعت، و قهّار و غالب بر همۀ هستى است.

همان خدايى كه پروردگار آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آن دو است مى باشد خداى مقتدر و شكست ناپذير بسيار آمرزنده.

شايد مقصود اين باشد من كه پيش تر علمى به گفتگوى آنها نداشتم، بدون مطالعۀ كتابى و يا ياد گرفتن از استادى قصه و گفتگوى آنها را به وجهى كه در كتب گذشته ياد شده ذكر مى كنم و اين بهترين دليل است بر اين كه از عالم غيب به من وحى مى شود.

و به من چيزى وحى نمى شود مگر اين كه من بيم دهندۀ آشكار هستم و بس.

از اين جا تا آيۀ 85 گفتگوى در ملأ اعلى را ياد مى كند.

(آيه 75-78) (قَالَ يَإِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَىَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ * قَالَ أَنَا خَيْرٌمِّنْهُ خَلَقْتَنِى مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُو مِن طِينٍ * قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ * وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِى إِلَى يَوْمِ الدِّينِ)

لغت:

همزه در أستكبرت همزۀ استفهام است. عالين در اصل عاليين بوده است.

تفسير:

خداوند گفت: اى ابليس، چه چيز تو را مانع شد از اين كه به چيزى كه من با دو دست خود بلاواسطه و با ارادۀ خود آفريدم يا با يدِ قدرت كاملۀ خود آفريدم سجده كنى؟ آيا تكبر ورزيدى يا واقعاً از برترين ها بودى؟

بعضى از مفسّران گفته اند: از آيۀ شريفه استفاده مى شود كه گروهى از فرشتگان مأمور به سجده نبوده اند و مقصود از عالين و برترين ها آنها هستند.

در پاسخ، چيزى شبيه شقّ دوم را اختيار كرد و گفت: من از آدم، بهترم زيرا مرا از آتش آفريدى و او را از گل، و آتش از گل بهتر است. پس تولد يافتۀ از بهتر نيز بهتر خواهد بود و ندانست و يا نخواست بداند كه فضيلت به مادۀ اصلى خلقت كه آتش باشد يا گل نيست؛ بلكه فضيلت به برترى در علم و كمال و معارف است و آن را آدم دارا بود.

خداى متعال فرمود: پس از آن جا (از آسمان ها و از ميان فرشتگان و از مقام قرب الهى) بيرون رو كه تو حتماً رانده شدۀ از رحمت الهى و دورماندۀ از رتبۀ كرامت هستى.

و به يقين لعنت من بر تو خواهد بود تا روز جزا؛ يعنى براى هميشه از رحمت الهى دور خواهى بود و شامل حال تو نخواهد شد.

ص:135

(آيه 79-83) (قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِى إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ * قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ * إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قَالَفَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ)

تفسير:

ابليس گفت: پروردگارا، اكنون كه مرا از رحمت خود دور گردانيدى و ملعون و مطرود درگاه تو شدم، پس مرا تا روزى كه مردم برانگيخته مى شوند مهلت ده؛ يعنى تا روز قيامت زنده باشم.

خداى تعالى گفت: همانا تو از مهلت يافتگانى.

تا روز زمان معيّن (روزى كه تكليف از انسان ها با نفحۀ اوّل صور سلب گردد يا همۀ مردم بميرند).

چون ابليس وعدۀ مهلت و زنده ماندن را شنيد گفت: به عزتت سوگند كه همگى آنها را (نسل آدم را تا انقراضشان) اغوا نموده و از راه راست به در مى كنم.

مگر بندگان خالص شده و برگزيدۀ تو از ميان آنها را، كه روح و جسدشان را از پليدى كفر و فسق و گناه خالص نموده اى.

(آيه 84 و 85) (قَالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ * لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكَ وَ مِمَّن تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ)

اعراب:

فالحقّ مبتدا و خبر آن «منّى» در تقدير است. يا تقدير آن «فأنا الحق» است كه حق خبر مى شود. والحقَّ مفعول أقول است.

تفسير:

خداوند فرمود: حق از من است يا من خداى بر حقّم و حق مى گويم.

ص:136

حتماً جهنّم را از تو و همۀ ذرّيّه و قبيلۀ تو و از هر كس از بشر كه از تو پيروى كند يكسره پر خواهم كرد.

إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فِى مَا هُمْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ: همانا خداى تعالى ميان آنها و مؤمنان در آن چه اختلاف مى كنند در روز قيامت داورى خواهد كرد و حق را از باطل ممتاز سازد.

إِنَّ اللَّهَ...: به درستى كه خداى تعالى كسانى را كه دروغگو هستند (در ادّعاى شفاعت براى معبودهاى پندارى خود) و در حق منعم حقيقى خود كافر و بسيار ناسپاس اند هدايت نمى كند.

تفسير:

در اين آيۀ كريمه براى آگاه كردن بر نفى احتياج او به شريك مى فرمايد: خداى به حق آن ذاتى است كه آسمان ها و زمين را به حق و براى هدفى والا و غرضى حكيمانه آفريد (و در آفرينش آنها آثار قدرت و حكمت او آشكار است و با تدبّر و تفكّر در آنها معرفت به وحدانيت و علم و حكمت او پيدا مى شود).

همواره شب را به تدريج به تناسب فصول و ايام و اقاليم و منطقه ها به روز مى پيچد و روز را به شب مى پيچد و خورشيد و ماه را در تحت ارادۀ خود به نفع بندگانش مسخر نموده هر يك در سير مستقيم يا دايره اى خود تا مدّتى معين كه قيام قيامت است در جريان است.

آگاه باش كه اوست مقتدر شكست ناپذير و بسيار آمرزنده.

(آيه 6) (خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَ حِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَ أَنزَلَ لَكُم مِّنَ الْأَنْعَمِ ثَمَنِيَةَ أَزْوَ جٍ يَخْلُقُكُمْ فِى بُطُونِ أُمَّهَتِكُمْ خَلْقًا مِّن م بَعْدِ خَلْقٍ فِى ظُلُمَتٍ ثَلَثٍ ذَ لِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ)

لغت و اعراب:

أزواج در اين جا به معنى اقسام است. ذلكم مبتدا و ربكم خبر آن است، و له الملك هم خبر دوم آن است.

تفسير:

همۀ شما را از يك فرد انسانى (جدّ اعلايتان آدم) بيافريد، سپس در كيفيت آفرينشتان همسر او حوّا را از نوع او خلق كرد و با ازدواج آنها بنى نوع بشر وجود يافت.

ص:141

وَ أَنزَلَ لَكُم...: و يا آن كه شما جانداران را از يك جاندار تك سلولى آفريد، سپس با تكثير آن برايش جفت قرار داد و از اين راه همۀ جانداران روى زمين پديد آمد.

و براى شما از چهارپايان هشت قسم: شتر، گاو، گوسفند و بز از هر يك نر و ماده از خزاين غيب به جهان شهود فرود آورد و شما و چهارپايانتان را در شكم هاى مادرانتان با آفرينشى پس از آفرينشى (نطفه، علقه، مضغه...) در ميان تاريكى هاى سه گانه (مشيمه و رحم و شكم) مى آفريند.

ذَ لِكُمُ اللَّهُ...: اين است خداوند پروردگار شما، مالكيت و حاكميت جهان هستى از آنِ اوست، جز او معبودى كه سزاوار پرستش باشد نيست. پس چگونه و به كجا از او و از راه حق كه توحيد است برگردانده مى شويد؟!

وَ إِن تَشْكُرُواْ...: و اگر شكر گزاريد آن را براى شما مى پسندد؛ زيرا سپاس گزارى شما سبب مزيد نعمت هاى دنيوى و زيادتى اجر اخروى شما گردد.

وَ لَاتَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ: و هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را بر نمى دارد؛ بلكه هر كس جزاى عمل خود را مى بيند. سپس بازگشت شما به سوى پروردگارتان است، پس شما را به آنچه انجام مى داديد و جزاى آن آگاه خواهد ساخت.

إِنَّهُ عَلِيمُ بِذَاتِ الصُّدُورِ: او به آنچه در ميان سينه هاست از تصوّرات و تصديقات و صفات روحى و اسرار مخفيه داناست.

تبصره: در آيۀ شريفه دلالاتى است:

1 - بى نيازى خداوند از ايمان و شكر بندگان.

2 - عدم رضايت و ارادۀ كفرنسبت به بندگان؛ زيرا اراده فرع رضايت است و آيه دالّ است بر عدم رضاى او به كفر بندگان.

3 - شكر نعمت موجب رضاى خداوند و مزيد نعمت است و سود سپاسدارى به بندگان برمى گردد.

4 - اخبار به آن كه وزر و وبال هيچ كس بر ديگرى تحميل نشود و هر كس گرو عمل خود باشد.

5 - اثبات معاد و بازگشت بندگان به قيامت و پاداش يافتن به جزاى اعمال از خير و شرّو طاعت و معصيت.

6 - دانا بودن خداى تعالى به آنچه در سينه ها مخفى و مستور است.

(آيه 8) (وَ إِذَا مَسَّ الْإِنسَنَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُو مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُو نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِىَ مَا كَانَ يَدْعُواْ إِلَيْهِ مِن قَبْلُوَ جَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِى قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحَبِ النَّارِ)

ص:143

لغت:

منيب يعنى بازگشت كننده. خوّله فعل ماضى از باب تفعيل، و تخويل به معنى عطا كردن است. أنداد جمع نِدّ و آن به معنى شريك و مانند است.

يعنى صاحبان عقل ها.

تفسير:

آيا آن كافر اهل عذاب بهتر است يا كسى كه ساعات شب را در حال سجده و قيام به عبادت و خضوع مشغول است، از عذاب آخرت مى ترسد و به رحمت پروردگار خود اميدوار است؟!

يعنى با وجود كثرت عبادت، مردّد ميان خوف و رجاست.

روايت شده از حضرت باقر عليه السلام كه مراد، كسى است كه نماز شب مى خواند. (1)تبصره: آيه اشعار دارد به آن كه مقام خوف و رجاء مؤمن مساوى است، و در حديث وارد شده:

لَو وُزِنَ خَوفُ المؤمنِ و رجاؤُه لَاعتَدَلا:

اگر موازنه كنند خوف و رجاءِ مؤمن را، با هم مساوى هستند. (2)تتمّه: حضرت امير المؤمنين عليه السلام شبى با قنبر در كوچه اى از كوچه هاى كوفه مى گذشت، به خانه اى رسيد، يكى اين آيه را مى خواند: أَمَّنْ هُوَ قَنِتٌ ءَانَآءَ الَّيْلِ سَاجِدًا وَ قَآئِمًا... قنبر گويد: من آن جا توقف كردم، حضرت گذشت، باز نگريست و فرمود: قنبر ايستاده اى؟ گفتم:

يا امير المؤمنين، آوازى حزين از اين خانه به گوش مى رسد! فرمود: يا قنبر، نَوْمٌ عَلى يَقينٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةٍ فى شَكٍّ: خواب نمودن با يقين بهتر از عبادت در شك است. من تعجب نمودم، درب آن خانه را نشان كردم. و بعد تفحُّص نمودم، معلوم شد خانۀ منافقى بود. به امير المؤمنين عرض كردم از كجا دانستى آن قرائت كننده منافق است؟ فرمود: راعى چگونه رعيّت را نشناسد....(3)

قُلْ هَلْ يَسْتَوِى...: بگو: آيا كسانى كه دلايل توحيد و معارف الهيه را مى دانند با آنان

ص:145

كه به معارف الهيه و حقايق ربانيه جاهل اند مساوى و برابرند؟ يا به طور كلّى آيا كسانى كه عالم هستند با كسانى كه عالم نيستند برابرند؟! (استفهام انكارى است؛ يعنى برابر و يكسان نيستند).

جز اين نيست كه صاحبان عقل خالص و خرد ناب، با اين آيات متذكر و پندپذير مى شوند.

تحقيق: از جملۀ مطالبى كه عُرف و عقل و شرع به صحّت آن متحدند، عدم تساوى عالم با جاهل است. برخى از دانشمندان گفته اند: معقولات منقسم شوند به موجود و معدوم، و شك نيست كه موجود اشرف باشد؛ موجود هم منقسم شود به جماد و نامى، و شك نيست كه نامى اشرف باشد؛ نامى هم منقسم شود به حساس و غير آن، و شك نيست كه حساس اشرف باشد؛ حساس هم دو قسم شود عاقل و غير عاقل، و شك نيست كه عاقل اشرف باشد؛ عاقل هم منقسم شود به عالم و جاهل، شك نيست كه عالم اشرف باشد؛ پس عالم، اشرف معقولات خواهد بود. بنابراين هيچ چيز به مقام علم و عالم نخواهد رسيد.

از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله:

اُغْدُ عَالِماً أوْ مُتَعَلِّماً أوْ مُسْتَمِعاً أوْ مُحِبّاً لَهُمْ، وَلاَ تَكُنِ الْخَامِسَ فَتَهْلَكُ:(1)

همواره صبح كن در حالى كه يا عالم يا متعلم يا مستمع علم يا دوستدار آنها باشى و نبوده باش پنجمى كه هلاك شوى.

حضرت صادق عليه السلام فرمايد:

نَحْنُ الَّذين يَعْلَمُونَ، وَعَدُوُّنَا الَّذينَ لاَ يَعْلَمُونَ، وَشيعَتُنَا اولُو الْألْبَابِ:(2)

[در آيۀ مورد بحث] مصداق «الذين يعلمون» ما هستيم و دشمنان ما مصداق الذين لا يعلمون هستند و شيعيان ما مصداق اولوالالباب اند.

ص:146

تفسير:

اى پيامبر، به مشركان (و به همگان) بگو: من فقط خدا را در حالى كه دينم (اعتقاد و طاعتم) را براى او خالص كرده ام (دين را از شرك و عبادت را از ريا خالص كرده ام) مى پرستم.

لغت:

ظلل جمع ظلّه و آن به معنى سايبان است. يخوّف فعل مضارع و مصدرش تخويف و آن به معنى ترساندن است.

پرستش كنند و به سوى خدا از روى يقين بازگشتند بشارت باد آنها را. يعنى يا در حال حيات، پيامبر صلى الله عليه و آله به آنها بشارت ثواب مى دهد و يا هنگام وفات، فرشتگان به آنها بشارت ثواب مى دهند.

فَبَشِّرْ عِبَادِ...: پس مژده بده بندگان مرا آنان كه سخنان را گوش مى دهند و از بهترين آنها پيروى مى كنند، آنها هستند كه خداوند هدايتشان كرده و آنها هستند كه صاحبان خرد ناب اند.

در «بيان پيروى از بهترين سخن ها» گفته شده است: يعنى: 1 - عمل كنند به آن قولى كه اقرب به حق و صواب است. 2 - آن كه قرآن و غير آن را استماع كنند، پس تابع قرآن شوند و غير آن را بگذارند. 3 - پيروى حق نمايند كه قول خداست و از باطل كه گفتار نفس و شيطان است محترز باشند.

پس بندگان خردمند، آنان اند كه احسن اقوال را كه قرآن است از زبان حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله استماع نموده و از آن پيروى نمايند.

آيا كسى را كه در ميان آتش است - يعنى با اعتقاد باطل و گناه، براى خود آتش فراهم كرده - تو مى توانى او را نجات دهى؟! (نه، تو قدرت ندارى او را از جهنّم نجات دهى. بايد خود او از موجبات رفتن در آتش اجتناب مى كرد).

(آيه 20) (لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِّن فَوْقِهَا غُرَفٌ مَّبْنِيَّةٌ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ وَعْدَ اللَّهِ لَايُخْلِفُ اللَّهُ الْمِيعَادَ)

لغت:

غرف جمع غرفه و آن در اين جا به معنى قصر است. ميعاد به معنى وعده است.

تفسير:

لكن كسانى كه از پروردگارشان پروا داشتند و از مخالفت با او و شرك و گناه پرهيز مى كردند براى آنها غرفه هايى است در بهشت كه بر بالاى آنها نيز غرفه هايى است ساخته شده، كه از زير آنها نهرها روان است. وعدۀ خداست و خدا هرگز خلف وعده نمى كند.

(آيه 21) (أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَسَلَكَهُو يَنَبِيعَ فِى الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِى زَرْعًا مُّخْتَلِفًا أَلْوَ نُهُو ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَلهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَجْعَلُهُو حُطَمًا إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِى الْأَلْبَبِ)

لغت و اعراب:

سلك فعل ماضى به معنى داخل كرد. ينابيع جمع ينبوع به معنى چشمه است. و نصب ينابيع يا به خاطر تقدير «فى» است و يا مفعول دوم سلك مى باشد. حطام به معنى خورد شده و ريز ريز شده است.

ص:152

تفسير:

آيا كسى كه خداوند، سينۀ او را براى پذيرش اسلام و معارف و احكام آن گشاده گرانيده، پس او در زندگى خود بر پايۀ نورى از جانب پروردگارش (دينى كه راه هاى اعتقاد و عمل را روشن مى كند) مى باشد، مانند كسى است كه تاريك دل و سنگ دل است و از قبول حق به جهت اصرار بر عناد و عدم تدبّر در دليل ها و معجزات پيامبر خوددارى مى كند؟ (استفهام انكارى است؛ يعنى هرگز مساوى و برابر نيستند).

ابن مسعود روايت نموده كه پيامبر صلى الله عليه و آله اين آيه را تلاوت نمود و ما سؤال نموديم از شرح صدر؟ فرمود:

نُورٌ يَقْذِفُهُ اللّهُ فى قَلْبِ الْمُؤْمِنِ فَيَشْرَحُ صَدْرَهُ وَيَنْفَسِحُ، قَالُوا: فَهَلْ لِذلِكَ مِنْ أمَارَةٍ يُعْرَفُ بِهَا؟ قال: نَعَمْ، الْإنَابَةُ إلى دَارِ الْخُلُودِ، وَالتَّجَافى عَنْ دَارِ الْغُرُورِ، وَالاِسْتِعْدَادُ لِلْمَوْتِ قَبْلَ نُزُولِهِ:

نورى است كه خداى تعالى در قلب مؤمن مى اندازد، پس بگشايد براى او سينه اش را و وسيع گرداند. عرض كردند: علامتى دارد؟ فرمود: بلى، بازگشت (توجّه) به آخرتِ باقى و گذشتن از دلبستگى به دنياى فانى و مهيّا شدن براى مرگ قبل از آمدن آن.(1) در بعضى تفاسير آمده است كه اين آيه در شأن حضرت امير المؤمنين عليه السلام(2) نازل شده و به جهت كمال يقين و معرفت، آن حضرت فرمود:

لَوْ كُشِفَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ يَقيناً.(3)

فَوَيْلٌ لِّلْقَسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ اللَّهِ...: پس واى به حال كسانى كه دل هايشان در اثر غفلت از ياد خدا سخت گرديده يا دل هايشان سخت است به گونه اى كه هرگاه خدا نزد آنها ياد شود هيچ تذكّر و تنبهى نيابند. آنها در گمراهى آشكارى هستند كه گمراهى شان بر هيچ

ص:154

انسان با ايمان و آگاهى پوشيده نيست.

در تفسير منهج از رسول اكرم صلى الله عليه و آله:

إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ كُلَّ قَلْبٍ حَزينٍ خَاشِعٍ رَحيمٍ، يُعَلِّمُ النَّاسَ خَيْراً، وَيَدْعُو إلى طَاعَةِ اللّهِ، وَيُبْغِضُ كُلَّ قَلْبٍ سَاهٍ لَايُعَلِّمُ النَّاسَ خَيْراً، وَلَا يَدْعُو إلى طَاعَةِ اللّهِ، وَيَنَامُ اللَّيْلَ كُلَّهَا وَلَا يَذْكُرُ اللّه:(1)

به درستى كه خداى تعالى هر دل اندوهگين و خاشع و مهربان را كه به مردم خير را ياد دهد و آنان را به طاعت الهى دعوت كند دوست دارد، و هر قلب غافل كه به مردم خير را تعليم نكند و آنان را به طاعت الهى دعوت ننمايد و تمام شب را بخوابد و خدا را ياد ننمايد، دشمن دارد.

لفظ و متانت بيان و عمق محتوا شبيه يكديگر و هر يك از آياتش معطوف به ديگرى و روشنگر و مفسّر ديگرى است.

يا كتابى كه آيات آن شبيه يكديگر است و مشتمل است بر تكرار قصه ها و امر و نهى ها و وعد و وعيدها و مواعظ و نصايح.

يا شامل است بر امور متقابله چون امر و نهى و وعد و وعيد و ذكر ثواب و عذاب و بهشت و جهنّم و مؤمن و كافر و غير آن، امّا هر چند تلاوت آن تكرار شود موجب ملال نشود، و اگر در آن تكرار نباشد در نفوس رسوخ پيدا نكند و لذا حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله سه مرتبه يا چهار مرتبه نصايح و مواعظ را بر اصحاب تكرار مى فرمود و سعى مى نمود تا آن در قلوب ايشان مركوز شود و در سينه ها ثابت شود.

تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ...: ديگر از صفات قرآن آن كه از شنيدن آن پوست هاى بدن كسانى كه از پروردگارشان مى ترسند به لرزه مى افتد. خلاصۀ معنى، آن كه هرگاه مؤمنان، آيات وعيد قرآن را استماع كنند يا تلاوت نمايند، خشْيَت عظيم به ايشان عارض مى شود به طورى كه پوست هاى بدن ايشان به لرزه درمى آيد، سپس پوست ها و دل هايشان به سوى ياد خدا نرم شده و آرامش و اطمينان به خدا پيدا مى كنند.

ابن عباس از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت نموده كه فرمود: هرگاه كه پوست بنده از ترس خدا بلرزد گناهان او ريخته شود همچنان كه برگ ها از درخت خشك ريخته مى شود.(1)

ذَ لِكَ هُدَى اللَّهِ: اين حالت، هدايت خداوند است كه هر كه را بخواهد به آن راهنمايى مى كند و توفيق هدايت شدن را به او عنايت مى نمايد كه در ادلّۀ واضحه و حجّت هاى روشن دين تأمّل و تدبّر كند و به صراط مستقيم برسد و هر كه را خداوند در گمراهى واگذارد - يعنى كسى را كه بعد از اتمام حجّت، باز او به عناد و انكار خود ادامه دهد به گمراهى واگذارد و او را از توفيق محروم نمايد - براى چنين كسى هرگز هادى و راهنمايى نخواهد بود.

حاصل آن كه مراد كسانى هستند كه به سوءِ اختيار خود از حق اعراض كنند و به هيچ گونه هدايت نيابند، و بعد از اتمام حجّت، خداوند، آنها را به همان ضلالت واگذارد و نشانۀ

ص:156

هدايت كه خوف عقاب و رجاء ثواب است از آنها بروز نكند. در اين صورت هيچ هادى براى اين جماعت نخواهد بود.

(آيه 24) (أَفَمَن يَتَّقِى بِوَجْهِهِى سُوءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَمَةِ وَ قِيلَ لِلظَّلِمِينَ ذُوقُواْ مَا كُنتُمْ تَكْسِبُونَ)

اعراب:

جملۀ «كمن هو آمن...» بعد از يوم القيامه در تقدير است.

تفسير:

آيا كسى كه (به واسطۀ بسته بودن دست هايش) با صورت خود از عذاب بد و سخت در روز قيامت مى پرهيزد مانند كسى است كه ايمن از هر عذاب و در بهشت باشد؟! (استفهام انكارى است يعنى هرگز مساوى نيستند و عقل سليم هم حكم به عدم تساوى مى نمايد).

وَ قِيلَ لِلظَّلِمِينَ: و به ستمكاران گفته مى شود - يعنى خازنان و مأموران جهنّم به ستمكاران (كفّار و گناهكاران) مى گويند -: بچشيد كيفر آنچه را از گناهان و تكذيب انبيا و شرك و كفر به دست مى آورديد و مرتكب مى شديد، و يا تجسم و تبلور يافتۀ عينى آن اعمال و عقايد را بچشيد.

(آيه 25) (كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَلهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَايَشْعُرُونَ)

تفسير:

كسانى كه پيش از اينان بودند نيز پيامبران خود را تكذيب نمودند، پس عذاب الهى از

ص:157

جايى كه حدس نمى زدند و به خاطرشان خطور نمى كرد بر آنها وارد شد؛ يعنى در حال امنيت و رفاه و غفلت، عذاب بر آنها نازل شد.

اعراب:

نصب قرآناً به فعل مقدّر است مانند أمدح.

تفسير:

به حق مى دانم اين قرآن را در حالى كه قرآنى است به زبان عربى، يا مدح و ستايش مى كنم قرآنى را كه به زبان عربى است، قرآنى كه بدون هيچ گونه كجى و انحراف در الفاظ و معانى است و هيچ اخلال و تناقض و اختلافى در معانى آن نمى باشد (اين كتاب با اين ويژگى ها را نازل كرديم) تا شايد با تأمّل و تدبّر در آن از كفر و انواع گناهان بپرهيزند.

در تفسير عيّاشى از حضرت صادق عليه السلام:

قال: عَلَيْكُمْ بِالْقُرآنِ، فَمَا وَجَدْتُمْ آيَةً نَجى بِهَا مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ فَاعْمَلُوا، بِهِ وَمَا وَجَدْتُمُوهُ مِمّا هَلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ فَاجْتَنِبُوه:

فرمود: بر شما باد به قرآن، پس آنچه را در قرآن يافتيد كه سبب نجات گذشتگان شده به آن عمل كنيد و آنچه را يافتيد كه سبب هلاك گذشتگان شده از آن اجتناب ورزيد.

(آيه 29) (ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَّجُلاً فِيهِ شُرَكَآءُ مُتَشَكِسُونَ وَرَجُلاً سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْأَكْثَرُهُمْ لَايَعْلَمُونَ)

لغت:

متشاكس اسم فاعل از باب تفاعل و به معنى مشاجره و منازعۀ دو نفر در اثر بدخُلقى است.

تفسير:

خداوند براى مشرك و موحّد به جهت تنبّه همگان مثالى زده است: 1 - مردى بَرده را كه چندين مولاى بدخلق و مختلف الاراده در مالكيت او شريك اند و هر يك او را به سوى

ص:159

دستور و كار خود مى كشد و آن برده نمى تواند همۀ آن دستورها و كارها را انجام دهد و به اين جهت از او راضى نيستند. 2 - و مردى را كه تنها بردۀ يك مالك است كه به هر چه امر كند مزاحمى ندارد و مى تواند انجام دهد و مولا هم از او راضى خواهد بود. آيا اين دو با هم مساوى اند؟! (هرگز مساوى نيستند).

بيان: (استفهام انكارى است) يعنى البته مساوى نباشند؛ يعنى چنان كه مشترك ميان شركا متحير است و نمى داند كه به خدمت كدام قيام نمايد و به چه نوع همه را خشنود سازد؟ انسان مشرك هم در مقابل معبودان پندارى متعدد خود سرگردان است و نمى داند كدام را عبادت كند و اعتماد به ربوبيت كدام نمايد؛ لكن بنده اى كه مملوك يك مالك باشد، با توجّه تمام به موجبات رضاى مولا قيام نمايد و از آنچه مكروه اوست محترز شود. مانند انسان موحّد كه بالكليه روى توجّه به جانب معبود بحق آورده و به عبادت او مشغول و از غير او منقطع است و آنچه رضاى اوست به جا آورد و از آنچه موجب سخط او باشد اجتناب كند و بدين سبب به خير عاجل و ثواب آجل نايل شود.

در تفسير عيّاشى از حضرت امام محمّد باقر عليه السلام:

آن مردى كه خالص است در عبوديت خود و خدمت خدا را مشوب به خدمت غير نساخته، از روى تحقيق، حضرت امير المؤمنين عليه السلام و شيعيان او هستند.(1) و چون اين ضرب المثل سبب هدايت بندگان به ايمان است كه اعظم نعم است، لذا فرمايد: الْحَمْدُ لِلَّهِ: حقيقت و تمام ستايش از آنِ خداست و حقانيت اين امر، مخفى نيست، بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَايَعْلَمُونَ: بلكه بيشتر ايشان نمى دانند (يا نادان اند) و به جهت جهالت، غير را شريك خداوند مى پندارند.

(آيه 30) (إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُم مَّيِّتُونَ)

ص:160

تفسير:

تو مسلَّماً خواهى مرد و آنها نيز بى ترديد خواهند مرد.

نكته: اصطلاحاً اين، تسميۀ شىء است به اسم ما يؤول اليه؛ يعنى به كسى كه خواهد مرد (و اكنون زنده است) واژۀ ميّت اطلاق شده است.

تفسير:

پس چه كسى ستمكارتر است از كسى كه به خدا دروغ بست (فرزندانى و شريكانى براى او قائل شد) و آنچه را كه صدق و راست است (رسالت و كتاب تو را) وقتى به او رسيد بدون اين كه تأمّل و تدبّر كند تكذيب نمود. يا مراد اين باشد كه صاحب صدق - يعنى حضرت رسالت صلى الله عليه و آله - را دروغگو پنداشت.

أَلَيْسَ فِى جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَفِرِينَ: آيا در جهنّم مكان و جايگاهى براى كافران و منكران نيست؟! (استفهام تقريرى است؛ يعنى البته هست) يعنى به جهت عقايد فاسده و اعمال قبيحه، جهنّم جايگاه آنهاست.

و نيز مروى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله اصحاب را به غزوه اى فرستاد و حضرت امير المؤمنين را بر ايشان امير نمود، بعد فرمود: كيست فضل پسر عمويم را از قرآن بگويد؟ عمّار ياسر برخاست گفت: يا رسول اللّه، من بگويم؟ فرمود: بگو عمار. گفت: وَ الَّذِى جَآءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ. حضرت فرمود: راست گفتى اى عمار.(1)

(آيه 34) (لَهُم مَّا يَشَآءُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَ لِكَ جَزَآءُ الْمُحْسِنِينَ)

تفسير:

براى آنها كه دين حق و صدق و راست را تصديق كرده اند هر چه بخواهند نزد پروردگارشان هست. اين است پاداش نيكوكاران و كسانى كه عقايد صحيح و اعمال صالحه و شايسته دارند.

(آيه 35) (لِيُكَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِى عَمِلُواْ وَ يَجْزِيَهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ الَّذِى كَانُواْ يَعْمَلُونَ)

تفسير:

همان تصديق كنندگان دين حق و محسنان و نيكوكاران ممكن است اعمال بد و بدترى هم داشته باشند. خداوند مى فرمايد: جزاى عقايد و اعمال خير آنها به آنها داده مى شود تا عمل هاى بدتر آنها (چه رسد به اعمال بدشان) را بيامرزد و بپوشاند؛ يعنى عذاب شرك و گناهانى كه قبل از ايمان و اعمال صالحه به جا آورده اند را محو كند و آنها را در مقابل بهترين عمل هايى كه مى كرده اند پاداش دهد.

ص:163

تنبيه: آيۀ شريفه تحريص و ترغيب به ايمان و اخبار به اين است كه: تصديق كنندگان وحدانيت الهى و نبوّت حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله را دو مرحمت از جانب خداوند منّان باشد:

يكى عفو و ستر گناهان گذشته، و ديگر جزا و پاداش به اعمال حسنۀ آينده به نيكوترين جزاها.

تفسير:

و هر كس را خداوند هدايت نمايد - يعنى هر كس كه هدايت الهى را بپذيرد و اهل تدبّر و تفكّر در آيات الهى باشد و از قبول حق و هدايت الهى ابا نكند - هرگز براى او گمراه كننده اى نيست و هيچ كس نمى تواند او را از راه راست منحرف و گمراه كند. آيا خداوند مقتدر غالب و صاحب انتقام نيست؟! (استفهام تقريرى است؛ يعنى البته كه عزيز و صاحب انتقام از كفّار و معاندان است).

جماداتى كه عاجز مطلق اند، همانا از نهايت سفاهت و جهالت است.

چون اين سؤال از مشركان شد و از جواب ساكت گرديدند، خداوند فرمود: قُلْ حَسْبِىَ اللَّهُ: بگو: اى پيامبر: كافى است مرا خداى تعالى در رساندن منفعت و دفع ضررها، عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ: بر او نه بر غير او توكل مى كنند توكل كنندگان و كارهاى خود را به او وامى گذارند به جهت علم ايشان به انحصار خالقيت و قادريت ربوبيّت در او.

(آيه 39 و 40) (قُلْ يَقَوْمِ اعْمَلُواْ عَلَى مَكَانَتِكُمْ إِنِّى عَمِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ * مَن يَأْتِيهِ عَذَابٌ يُخْزِيهِ وَ يَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُّقِيمٌ)

لغت:

يخزيه فعل مضارع از باب افعال و مصدر ثلاثى آن خزى و آن به معنى خوار شدن و رسوا شدن است. يحلّ از مادۀ حلول است.

تفسير:

اى پيامبر، به قوم خود بگو: اى قوم من، شما بر وضع و حالتى كه هستيد از آيين و اعتقادتان و دشمنى با من، عمل كنيد من هم در حال تسليم امر خدا بودن و ايمان به او براى اظهار كلمۀ توحيد و اعلاى دين اسلام عمل مى كنم و مى كوشم.

فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ...: پس به زودى خواهيد دانست كه چه كسى را در دنيا عذابى مى رسد كه او را خوار و رسوا نمايد (مراد روز بدر است) و در آخرت هم بر او عذابى دائم - يعنى عذاب جهنّم كه سخت ترين عذاب هاست - وارد شود.

ص:166

(آيه 41) (إِنَّآ أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَبَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَى فَلِنَفْسِهِى وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَ مَآأَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ)

تفسير:

حقيقت اين است كه ما اين كتاب را به حق به خاطر مردم يا براى هدايت مردم بر تو فروفرستاديم يا به سبب بيان حق (كه مناط مصالح معاش و معاد است) براى هدايت مردم بر تو نازل ساختيم، پس هر كه هدايت يابد و هدايت قرآن را بپذيرد و بر وفق آن عمل كند به سود خويش هدايت يافته، هر كس با سرپيچى از قبول هدايت قرآن و عمل نكردن به آن، گمراه گردد به زيان خود گمراه مى شود و نتيجه گمراهى كه وبال و عقاب است به او بازمى گردد و تو متكفل امور آنها نيستى كه موظف به رساندن ايمان به دل هاى ايشان باشى كه آن كار خداوند است و از تحت اختيار تو بيرون است و بر تو فقط ابلاغ رسالت و پيام هاى الهى است و مبناى تكليف بر اختيار است (نه اجبار) تا استحقاق ثواب و عقاب محقّق شود؛ زيرا با اجبار، ثواب و عقاب، وجهى ندارد.

(اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَ الَّتِى لَمْ تَمُتْ فِى مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِى قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ)

ص:167

اعراب:

التى عطف به أنفس است. الموت مفعول قضى است. الاُخرى صفت الأنفس مقدَّر است.

(آيه 44) (قُلْ لِّلَّهِ الشَّفَعَةُ جَمِيعًا لَّهُو مُلْكُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)

اعراب:

جميعاً حالت است از شفاعت، و شفاعت مصدر است و مصدر همان طور كه بر واحد دلالت دارد بر جمع هم دلالت دارد و از اين رو جميعاً گفته شده است.

تفسير:

بگو: شفاعت و وساطت تماماً از آنِ خداوند است چه وساطت هاى تكوينى ميان علت ها و معلول ها در دنيا، و چه شفاعت هاى عالم آخرت؛ زيرا ملكيت حقيقى و مالكيت آسمان ها و زمين از آنِ اوست، چون آفرينش و حفظ و تدبير و فانى كردن همه به دست اوست. سپس همۀ شما به سوى او بازگردانده مى شويد و در قيامت هم حاكميت و مالكيت از آن اوست پس كسى بى اذن او نمى تواند شفاعت كند.

خداى يكتا ياد شوند - يعنى بت ها و معبودهاى باطل و آنچه را آنها شريك خداوند پنداشته اند ياد شوند - به ناگاه خوشحالى مى كنند و فرحناك مى شوند.

و چون اين هر دو حالت بر وجهى است كه آثار آن در صورت آنها هويدا شود، پس اين كلام مشعر است بر نهايت عناد و جحود آنها، و شبهه اى نيست كه دشمنان خدا همچنان كه به ذكر خدا غمگين شوند، همچنين به ذكر اولياى الهى كه حضرت رسالت صلى الله عليه و آله و اهل بيت عصمت باشند نيز غضبناك مى گردند و از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است:

ألَا وَمَنْ أبْغَضَ آلَ مُحَمَّدٍ، جَاءَ يَوْمَ الْقِيامَةِ مَكْتُوباً بَيْنَ عَيْنَيْهِ: آئِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ؛(1)

آگاه باشيد هر كه آل محمّد عليهم السلام را دشمن دارد مى آيد روز قيامت در حالى كه ميان پيشانى اش نوشته شده است: مأيوس از رحمت خدا.

يا براى آنها عمل هاى بد و كيفر اعمالى كه انجام داده اند ظاهر مى شود (يا هنگامى كه نامۀ اعمالشان را به دست آنها مى دهند ظاهر مى شود).

وَحَاقَ بِهِم...: و آنچه را از سختى هاى قيامت و عذاب هاى گوناگون جهنّم كه (چون مى شنيدند) استهزا مى كردند بر آنها فرود آمده و آنها را احاطه خواهد كرد.

سبب كارى باشد كه بنده انجام داده است. يا بيشترشان نمى دانند كه اين گفتارشان و سلب نعمت از خداوند عقوبت آنهاست.

(آيه 50) (قَدْ قَالَهَا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَمَآ أَغْنَى عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَكْسِبُونَ)

تفسير:

همانا اين سخن را (كه نعمت، نتيجۀ كار خود ماست نه از جانب خدا) كسانى كه پيش از ايشان بودند - مانند قارون و يارانش - گفتند، پس آنچه از اموال به دست آورده بودند عذاب را از آنها دفع نكرد؛ بلكه موجب وبال و عذاب آنها شد.

(آيه 51) (فَأَصَابَهُمْ سَيَِّاتُ مَا كَسَبُواْ وَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْ هَؤُلَآءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيَِّاتُ مَا كَسَبُواْ وَ مَا هُم بِمُعْجِزِينَ)

اعراب:

سيئات در اصل مضاف اليه «عقاب» بوده و با حذف مضاف اعراب مضاف اليه به آن داده شده است؛ يعنى «فأصابهم عقابُ سيّئاتهم». معاجز يعنى عاجزكننده.

تفسير:

پس كيفرهاى بدِ دست آوردشان به آنها رسيد و كسانى از اينان (كفّار مكّه) كه ستم كرده اند - يعنى كفر ورزيده و ناسپاسى كرده و مرتكب گناهان شده اند - به زودى كيفرها و عقوبت هاى اعمال بدى كه انجام داده اند به آنها مى رسد و هرگز عاجزكنندگان ما از كيفر دادن نيستند كه بتوانند ما را از عذاب كردن آنها باز دارند.

گفته شده كه بعد از نزول اين آيه كفّار در مكّه گرفتار قحطى شدند و نيز بزرگان آنها در جنگ بدر كشته شدند.

ص:173

باشد را به وسيلۀ توبه مى آمرزد؛ زيرا اوست آمرزنده و مهربان.

تنبيه: در آيۀ شريفه چند مطلب است:

1 - آيه دربارۀ اشخاصى است كه معصيت كرده باشند و به وساوس شيطانى شبهۀ نااميدى در قلب آنها خلجان نمايد، خداى تعالى اميدوارى تام به آنها مى دهد كه مأيوس نشوند و توبه نمايند، امّا نبايد اشخاص به شنيدن اين آيه مغرور گشته در نافرمانى و هتاكى اسراف نمايند.

2 - چون در آيات قرآنى اعتبار به عموم لفظ است، پس نسبت به مسرفانِ در معصيت در هر عصر و زمان عموميت دارد كه نبايد از رحمت خدا مأيوس باشند.

3 - اجماع امّت، واقع شده كه جميع گناهانِ تائب موحّد، مغفور است و در صورت عدم توبه بستگى به مشيّت الهى دارد، اگر خواهد به عدل عذاب فرمايد، و اگر خواهد به فضل خود او را بيامرزد، چنانچه فرمايد: وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِكَ لِمَن يَشَآءُ. (1)4 - آيۀ شريفه از اميدوار كننده ترين آيات قرآنى است، چنانچه حضرت امير المؤمنين فرمايد:

نيست در قرآن آيه اى كه رحمت و مغفرت در او اوسع و اكثر باشد از آيۀ يَعِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُواْ...(2).

بنابراين هر قدر بنده، گناهكار باشد نبايد از رحمت واسعۀ الهى مأيوس شود، و البته اگر حقيقتاً به درگاه الهى بازگشت كند آمرزش و غفران، شامل حال او گردد.

تكمله: در اين آيه چند نكته است:

1 - فرمود «يا عبادى» كه متضمّن لطف است، و نفرمود: «يا أيها العصاة» كه مشعر بر قهر باشد.

2 - «لا تقنطوا» صريح در نهى از قنوط و يأس، و آن مستلزم حرمت يأس است.

3 - مبالغۀ در آمرزش گناهان به آوردن «جميعاً» براى تأكيد إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا.

ص:175

4 - تأكيد به إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ و آوردن ضمير فصل ميان اسم و خبر، تا مغفرت و رحمت را در خود حصر نموده و نهايت تأكيد باشد.

واقع است؛ چون خداوند، وسايل هدايت بندگان را در اختيار آنان قرار داده و آنها را به راه راست و نجات راهنمايى كرده است.

تنبيه: هدايتى كه خواستۀ او باشد از دو قسم خارج نيست: 1 - بر وجه الجاء و اجبار.

2 - به طريق وحى و از روى اختيار. اما اوّل - از حكمت و مصلحت خارج است؛ زيرا تكليف و ثواب و عقاب با اجبار منافات دارد. اما دوم متحقق بود؛ لكن به جهت انكار و عناد، اعراض از آن نموده تابع آن نشدند تا مهتدى شوند، پس اين گفتار كه از او صادر شود فايده اى به او نرساند.

(آيه 58) (أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِى كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ)

لغت:

كرّة به معنى رجعت و بازگشت است.

تفسير:

يا هنگامى كه عذاب را ببيند گويد: اى كاش مرا باز گشتى به دنيا بود تا از نيكوكاران مى شدم! يعنى توحيد را مى پذيرفتم و اوامر الهى را اطاعت مى كردم.

و اين آرزو كردن نيز براى او سودى ندارد و بازگشتى نخواهد داشت.

(آيه 59) (بَلَى قَدْ جَآءَتْكَ ءَايَتِى فَكَذَّبْتَ بِهَا وَ اسْتَكْبَرْتَ وَ كُنتَ مِنَ الْكَفِرِينَ)

تفسير:

چون عاصى در دنيا نظر در ادلّۀ عقليه نكرده باشد و از دلايل قرآنيه اعراض نموده مشغول اباطيل دنيويه شده باشد، در آخرت توهّم كند كه خدا راه ايمان و طاعت را به او

ص:178

ننموده، به ظن فاسد خود به جملۀ «لو أنّ اللّه هدانى» گويا شود؛ لهذا در رد قول او فرمايد:

بله آيات و نشانه هاى من توسط پيامبر و قرآن و حجج الهى به سراغ تو آمد، امّا تو تكذيب و انكار كردى و تكبر ورزيدى و حق را نپذيرفتى و كفر را بر ايمان و ضلالت را بر هدايت اختيار كردى و از كافران بودى.

على بن ابراهيم از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه فرمود: هر كس ادّعاى امامت نمايد و حال آن كه امام نباشد مصداق اين آيه است و به خدا دروغ بسته است. عرض شد: اگرچه عَلَوى و فاطمى باشد؟ فرمود: اگرچه علوى فاطمى باشد.(1)

تبصره: معلوم است كه خداوند را در افعال مخلوقات، مدخليتى هست به جهت آن كه مبدأ جميع ممكنات است و قدرت و تمكين و مهيّا و آسان كردن اسباب از جانب اوست، پس اگر جميع اشياء را به خود اسناد داده به اين اعتبار باشد، نه آن كه العياذ باللّه او فاعل شر و كفر و معصيت باشد تا جبر لازم آيد؛ بنابراين از حيث آن كه قوه و قدرت و تمكين افعال از جانب خدا باشد، نسبتش به خدا؛ و از جهت آن كه بنده فاعل فعل و در ترك و فعل مختار است، نسبتش به بنده باشد كه: لا جبر و لا تفويض، و لكن أمر بين أمرين.(1)

(آيه 63) (لَّهُو مَقَالِيدُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَِايَتِ اللَّهِ أُوْلَلِكَ هُمُ الْخَسِرُونَ)

لغت:

مقاليد جمع مقلاد و آن به معنى كليد يا خزينه است.

تفسير:

گنجينه هاى آسمان ها و زمين و كليدهاى آنها از آنِ اوست، ماهيات آنچه قابل خروج به عالم وجود است در علم ازلى او و كليد همۀ آنها كه «كاف و نون» است در اختيار اوست و آنان كه به آيات خدا كفر ورزيدند و نشانه هاى قدرت و علم و حكمت خداوند را انكار كردند آنها هستند كه زيانكارند؛ زيرا به سوءِ اختيار خود ايمان را كه سرمايۀ جاودانى است به كفر تبديل كرده و به خسران و عذاب ابدى گرفتار شدند.

(آيه 64) (قُلْ أَفَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّى أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجَهِلُونَ)

اعراب:

اصل تأمرونّى... «تأمروننى أن أعبد غير اللّه» است.

ص:181

تفسير:

بلكه فقط خدا را بپرست و بر نعمت توحيد و اخلاص و غيره از سپاس گزاران باش. و حقيقت معنى آن كه: آنچه جاهلان مشرك تو را به پرستش آن امر مى كنند پرستش مكن؛ بلكه خداى را پرستش كن و در عبادت، غير او را شريك مگردان تا اعمال تو مورد قبول قرار گيرد.

چيزى است كه انسانى به كف دست خود قبض كند و همۀ آسمان ها نسبت به اقتدار او مثل آن چيزى است كه شخصى آن را به دست خود گرفته و در هم پيچد.

سُبْحَنَهُ وَ تَعَلَى عَمَّا يُشْرِكُونَ: خداوند، منزّه و برتر است از آنچه مشركان براى او شريك مى پندازند.

خلق كرد و صور عظيمى با او آفريد، از روزى كه خلق شده منتظر امر الهى است كه هرگاه فرمان برسد در صور بدمد.

(آيه 69 و 70) (وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَ وُضِعَ الْكِتَبُ وَ جِاْىءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَآءِ وَ قُضِىَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَ هُمْ لَايُظْلَمُونَ * وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ)

تفسير:

و در آن روز روى زمين به نور پروردگارش (نور خاصى كه براى آن روز آفريده شده) روشن گردد، و كتاب بزرگ لوح محفوظ كه اعمال اهل محشر نيز در آن مندرج است در يك سو نهاده شود و همۀ پيامبران و گواهان اعمال از معصومان و فرشتگان و متّقيان آورده شوند و ميان آنها (اهل محشر) به حق داورى گردد و به آنها ستم نشود و از مقدار استحقاقشان از ثواب كم نشود و بيش از استحقاقشان از عذاب داده نشود.

وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ: و به هر كس پاداش آنچه كرده به طور كامل و تمام داده شود و خداوند به آنچه مردم انجام مى دهند داناتر است، پس هيچ يك از افعال خير و شرّ ايشان از او مخفى نخواهد بود و بر طبق عدل و فضل جزا و سزاى اعمالشان داده شود.

(آيه 71) (وَ سِيقَ الَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَزُمَرًا حَتَّى إِذَا جَآءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَ بُهَاوَ قَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَآ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ ءَايَتِ رَبِّكُمْ وَ يُنذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُواْ بَلَى وَ لَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَفِرِينَ)

ص:185

لغت:

سيق فعل ماضى مجهول و مصدر آن، سوق به معنى راندن است. زمر جمع زمره و آن به معنى گروه و جماعت است. خزنه جمع خازن و آن در اين جا به معنى نگهبان است.

تفسير:

و كسانى كه كفر ورزيده اند گروه گروه به سوى جهنّم رانده شوند تا آنگاه كه به آن جا رسند درهاى جهنّم به روى آنها گشوده و باز شود تا داخل جهنّم شوند. و نگهبانان جهنّم از روى توبيخ و سرزنش به آنها گويند: آيا پيامبرانى از جنس خودتان به سوى شما نيامدند كه آيات پروردگارتان را بر شما بخوانند و شما را هدايت و ارشاد كنند و از ملاقات اين روزتان (روز قيامت) بيم دهند و بترسانند؟ در پاسخ گويند: چرا آمدند و لكن ما بر كفر و عناد خود اصرار كرديم تا وعدۀ عذاب الهى بر (ما) كافران ثابت و محقّق گرديد.

(آيه 72) (قِيلَ ادْخُلُواْ أَبْوَ بَ جَهَنَّمَ خَلِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ)

تفسير:

به آنها گفته شود: از درهاى جهنّم به عنوان اقامت دائمى در آن وارد شويد، پس بدجايى است جايگاه متكبران كه حق را نمى پذيرند و به كفر و عناد خود اصرار مى ورزند.

(آيه 73) (وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَآءُوهَا وَ فُتِحَتْ أَبْوَ بُهَا وَ قَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَاسَلَمٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَلِدِينَ)

ص:186

تفسير:

و كسانى كه پرهيزكار بوده و از پروردگارشان پروا داشته اند گروه گروه به سوى بهشت سوق داده مى شوند تا چون به آن جا رسند و درهاى آن به روى آنها باز گشاده گردد و داخل بهشت شوند و نگهبانانش به آنها گويند: سلام بر شما، از نظر جسم و روح پاكيزه شديد يا سلام بر شما كه در دنيا از شرك و معاصى پاك بوديد، پس به عنوان اقامت جاودانى در آن داخل شويد.

از حضرت امير المؤمنين عليه السلام روايت شده است:

چون بهشتيان به در بهشت رسند، در آن جا درختى بينند در زير آن دو چشمه بيرون آيد، به ايشان گويند: در اين چشمه غسل كنيد؛ چون غسل كنند ظاهر اعضاى آنها پاكيزه و لطيف شود و هرگز موى هاى ايشان ژوليده نشود و اعضاى آنها چركين نگردد، و از چشمۀ ديگر به آنها آب دهند باطن آنها از جميع غلّ و غشّ و حقد پاك شود... بعد از آن رنگ آنها متغير نگردد و چيزى كه موجب تنفر باشد از آنها به ظهور نرسد. و به اين جهت فرشتگان به آنها گويند: «طبتم» يعنى ظاهر و باطن شما پاك باشد.(1)

(آيه 74) (وَ قَالُواْ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى صَدَقَنَا وَعْدَهُو وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَآءُ فَنِعْمَ أَجْرُالْعَمِلِينَ)

تفسير:

بهشتيان پس از استقرار در بهشت گويند: همۀ حمد و ستايش از آنِ خدايى است كه وعدۀ خود را از ثواب و نعمت هاى اخروى كه به زبان پيامبران بيان شده بود راست

ص:187

و عملى گردانيد. و سرزمين بهشت را ميراث به ما داد (سهم كسانى را كه در صورت پذيرش دين شريك ما مى شدند به ما داد) كه هر جايى از بهشت را بخواهيم منزلگاه انتخاب مى كنيم.

و در حديث وارد شده:

كمترين ملك بندۀ مؤمن در بهشت، هفت مقابل دنيا باشد.(1) در خبر است كه: هيچ كس از مؤمن و كافر نباشد كه در بهشت منزل نداشته باشد، پس اگر كافر پيش از مرگ اسلام نياورد منزل او را به مؤمن دهند.(2)

بنابراين كلمۀ أَوْرَثَنَا اشاره به آن باشد.

فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَمِلِينَ: پس نيكو پاداشى است پاداش عمل كنندگان (اعمال صالحه).

(آيه 75) (وَ تَرَى الْمَلَلِكَةَ حَآفِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِىَ بَيْنَهُم بِالْحَقِّ وَ قِيلَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ)

لغت:

حافّين جمع «حافّ» است، و حافّ اسم فاعل و به معنى حلقه زننده و احاطه كننده و طواف كننده است.

تفسير:

و فرشتگان را در آن روز حلقه وار و احاطه كنندگان عرش (مقر سلطنت خداوند و مركز صدور فرمان هاى او) مى بينى كه با حمد و ستايش پروردگارشان را تسبيح و تنزيه و تقديس مى كنند، يا همراه با حمد، پروردگارشان را تسبيح مى كنند، و ميان آنها - يعنى همۀ اهل محشر - به حق داورى شود.

ص:188

يعنى هر كس را به منزل و مقامى كه سزاوار او باشد از بهشت و جهنّم مكان دهد. يا حكم فرمايد ميان ملائكه به اقامت ايشان در مقامى كه مناسب درجۀ ايشان باشد.

وَ قِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ: و پس از پايان حوادث قيامت گفته شود؛ يعنى مؤمنان گويند: همۀ ستايش و سپاس از آنِ خداست كه پروردگار جهانيان است.

ص:189

لغت:

ذى الطول يعنى صاحب نعمت و تفضل.

تفسير:

فرو فرستادن اين كتاب (قرآن) از جانب خداى مقتدر و شكست ناپذير داناست كه آنچه را مصلحت همۀ مخلوقات است مى داند.

آمرزندۀ گناه و پذيرندۀ توبه، نسبت به اهل ايمان است و سخت كيفر نسبت به كسانى است كه بى ايمان از دنيا بروند و از گناه توبه نكنند.

نكته: ذكر اين صفت بعد از مغفرت به جهت آن است كه بنده به جهت اعتماد نمودن بر غفران، مرتكب محرّمات نشود؛ بلكه دائم ميان خوف و رجا باشد.

ذِى الطَّوْلِ...: صاحب نعمت فراوان و پيوسته كه از روى فضل و احسان به بندگان عطا مى كند. معبودى كه سزاوار ستايش و پرستش باشد جز او نيست و بازگشت همه كس و همه چيز به سوى اوست، مطيعان را ثواب و عاصيان را عقاب مى رساند.

محققان، آيه را بر اين وجه تفسير نموده اند: «غافر الذنب فضلاً، و قابل التوب وعداً، و شديد العقاب عدلاً، وذى الطول كرماً، و لا إله إلا اللّه، إليه المصير فرداً»(1).

تفسير:

كسى در آيات و معجزات خدا مجادله و ستيزه نمى كند جز كسانى كه كفر ورزيده و خدا و قيامت را انكار مى كنند و سرانجام به كيفر خود مى رسند، پس رفت و آمد آنها در شهرها براى تجارت و غيره و وفور و كثرت اموال و اولاد و اقتدارشان تو را فريب ندهد؛ زيرا اين كه به آنها مهلت و نعمت مى دهيم (به خاطر سوء اختيارشان كه كفر و عصيان را بر ايمان و اطاعت اختيار مى كنند) باعث زياد شدن عذاب آنهاست.

(آيه 5) (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْأَحْزَابُ مِن م بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةِم بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جَدَلُواْبِالْبَطِلِ لِيُدْحِضُواْ بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ)

لغت:

هَمَّت فعل ماضى به معنى «قَصَدَت».

مصدر يدحضوا إدحاض و آن به معنى ابطال است. عقابِ در اصل عقابى بوده و ياء آن حذف شده و كسرۀ باء دالّ بر آن است.

تفسير:

پيش از آنان نيز قوم نوح و احزابى كه بعد از آنها آمدند - مانند هود و صالح و لوط - پيامبرانشان را تكذيب كردند و هر امتى قصد و آهنگ رسول خود كردند تا او را بگيرند و زندان يا تبعيد كنند و يا بكشند و با پيامبرانشان به وسيلۀ سخنان باطل مجادله و ستيزه كردند تا حق را به وسيلۀ باطل خود از بين ببرند و باطل سازند، پس گرفتيم آنها را (هر گروهى را به نوعى از عذاب)، پس بنگر كه چگونه بود كيفر من؟!

ص:192

(آيه 6) (وَكَذَ لِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَّهُمْ أَصْحَبُ النَّارِ)

تفسير:

و همان گونه كه بر امّت هاى گذشته عذاب محقّق شد، سخن و حكم پروردگار تو بر همۀ كسانى كه كفر ورزيده اند و تو را تكذيب مى كنند ثابت و مسجّل است كه آنها اهل آتش هستند.

(آيه 7-9) (الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُو يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِى وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْءٍ رَّحْمَةً وَ عِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُواْ وَ اتَّبَعُواْ سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ * رَبَّنَا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّتِ عَدْنٍ الَّتِى وَعَدتَّهُمْ وَ مَن صَلَحَ مِنْ ءَابَآلِهِمْ وَ أَزْوَ جِهِمْ وَذُرِّيَّتِهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ * وَ قِهِمُ السَّيَِّاتِ وَ مَن تَقِ السَّيَِّاتِ يَوْمَلِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُو وَ ذَ لِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ)

اعراب و لغت:

مَن حوله عطف به الذين است. قبل از ربنا «يقولون» در تقدير است. من صلح... عطف به مفعول در أدخلهم و يا عطف به مفعول در وعدتهم است. مقصود از سيئات در اين جا

ص:193

عذاب هاى بد است.

داده اى داخل گردان؛ زيرا كه تويى مقتدر شكست ناپذير و صاحب حكمت كه از هيچ مقدورى عاجز نيستى و هر چه كنى موافق مصلحت و حكمت است كه از آن جمله وفا به وعده است، پس بنا به وعدۀ خود، ايشان را در بهشت داخل فرما.

وَ قِهِمُ السَّيَِّاتِ...: و آنها را در آخرت از كيفر گناهاشان يا تجسم و تبلور عينى گناهانشان در آن عالم نگهدار و هر كه را در آن روز از كيفر گناهان نگهدارى حقّاً كه او را مورد رحمت و بخشش خود قرار داده اى و اين همان كاميابى بزرگ است كه مستلزم سعادت جاودانى و نعمت نامتناهى است.

در روايت است: به درستى كه خداى تعالى به تائبان سه خصلت را عطا كرده كه اگر هر يك از آن عطا شود به جميع اهل آسمان و زمين تماماً نجات يابند. بعد اين آيۀ شريفه را تلاوت نمود:

رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْءٍ... (1) تنبيه: اين آيات شريفه بشارت بزرگى است براى مؤمنان تائب كه مقام آنها به مرتبه اى است كه ملائكۀ حَمَلۀ عرش براى آنها طلب آمرزش كنند و براى ايشان و پدران و همسران و فرزندان صالح ايشان دخول در بهشت را طلب كنند و البته درخواست ملائكۀ معصومين در درگاه الهى پذيرفته خواهد شد. بنابراين زهى سعادت براى كسانى كه خود را مشمول اين آيات سازند، و بَدا به حال كسانى كه بعد از اين ابلاغ به سوء اختيار، خود را از اين فوز عظيم محروم سازند!

(آيه 10) (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللَّهِ أَكْبَرُ مِن مَّقْتِكُمْ أَنفُسَكُمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلَى الْإِيمَنِ فَتَكْفُرُونَ)

اعراب و لغت:

مقت مصدر و به معنى شدّت عداوت و دشمنى است، و أنفسكم مفعول مقتكم است.

ص:195

لَيْسَ مِنْ شيعَتِنَا مَنْ أنْكَرَ أرْبَعَةَ أشْيَاءَ: الْمِعْرَاجَ وَالْمَسْألَةَ فِى الْقَبْرِ وَخَلْقَ الْجَنَّةِ وَالنّارِ وَالشَّفَاعَةَ:(1)

از شيعيان ما نيست كسى كه انكار نمايد چهار چيز را: معراج، سؤال در قبر، مخلوق بودن بهشت و جهنّم هم اكنون، و شفاعت.

و در حديث عرضِ دين حضرت عبد العظيم عليه السلام خدمت امام على النقى عليه السلام آمده است:

وَأقُولُ: إنَّ الْمِعْرَاجَ حَقٌّ، وَالْمُسَاءَلَةَ فِى الْقَبْرِ حَقٌّ.(2)

و حديث فاطمه بنت اسد مادر حضرت امير المؤمنين عليه السلام كه بعد از غسل او، حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله پيراهن مبارك خود را كفن او نمود و جنازۀ او را بر شانه مبارك حمل كرد و در ميان قبرش خوابيد، بعد جنازه را در قبر خواباند، ساعتى گذشت فرمود:

ابنك ابنك! پس اصحاب از حضرت سؤال كردند: اين كه فرمودى «ابنك ابنك» چه بود؟ فرمود: تلقين نمودم او را. از او سؤال كردند از پروردگارش؟ گفت: اللّه ربى. و پرسيدند از پيامبرش؟ گفت: حضرت محمد صلى الله عليه و آله. پرسيدند از ولىّ او؟ توقف نمود، من گفتم: بگو پسرم (على عليه السلام ولىّ و امام من است).(3)

(آيه 12) (ذَ لِكُم بِأَنَّهُو إِذَا دُعِىَ اللَّهُ وَحْدَهُو كَفَرْتُمْ وَ إِن يُشْرَكْ بِهِى تُؤْمِنُواْ فَالْحُكْمُ لِلَّهِ الْعَلِىِّ الْكَبِيرِ)

تفسير:

كفّار بعد از اعتراف گويند: آيا ما را به دنيا بازگشتى باشد تا در آن به طاعت و عبادت مشغول شويم؟ اين تمنى و آرزو و خواستۀ آنها محال است و ملائكه بر سبيل توبيخ به آنها گويند: اين عذاب ها به سبب آن است كه چون خدا به تنهايى

ص:197

و يگانگى خوانده مى شد به وحدانيت او كفر مى ورزيديد و اگر شرك آورده مى شد و براى او شريك مى پنداشتند به آن ايمان مى آورديد و مى پذيرفتيد. پس امروز داورى و فرمان روايى از آنِ خداى والارتبه و بزرگ مى باشد و دربارۀ شما به عذاب ابدى حكم كرده است.

(آيه 13) (هُوَ الَّذِى يُرِيكُمْ ءَايَتِهِى وَ يُنَزِّلُ لَكُم مِّنَ السَّمَآءِ رِزْقًا وَ مَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَن يُنِيبُ)

لغت:

يرى مضارع از باب افعال و مصدر آن ارائه به معنى نشان دادن است. ينيب مضارع از باب إفعال و مصدر آن إنابه به معنى بازگشت است. و بعد از ينيب «إليه» در تقدير است.

تفسير:

او (خدا) همان كسى است كه آيات خود را (ادلّۀ عقلى و نقلى توحيد و يگانگى و قدرت خود را) به شما نشان مى دهد و براى شما از آسمان روزى يى مادى و معنوى نازل مى كند و اين نعمت ها را متذكر نمى شود جز كسى كه دل به خدا داده و به سوى خدا باز مى گردد.

يا از انكار و معصيت بازگشته، روى به اطاعت و عبادت او آورد؛ زيرا شخصى كه در امرى جازم است نظر در منافى آن نمى كند؛ بلكه هميشه منظور نظر او به چيزى است كه روى به آن آورده، و تفكّر او در آنچه توجّه به آن كرده است مى باشد و چون اهل عناد و انكار، نظر در آيات توحيد نمى كنند به آن متذكر و متّعظ نشوند.

(آيه 14) (فَادْعُواْ اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَفِرُونَ)

ص:198

(پيامبران) كه بخواهد القاء و ارسال مى دارد تا مردم را از روز تلاقى و برخورد با هم (روز قيامت) بيم دهد، آن روز روز تلاقى (ارواح برزخى با ابدان محشرى، و تلاقى همۀ زنده شده ها با خداى تعالى، و تلاقى انسان ها، فرشته ها، جن ها، و شيطان ها با هم، و تلاقى هر مكلَّفى با جزا و پاداش و كيفر اعمال و عقايد خود) است.

(آيه 17) (الْيَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسِم بِمَا كَسَبَتْ لَاظُلْمَ الْيَوْمَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ)

تفسير:

امروز هر كسى در مقابل اعمالى كه كسب كرده از اعمال صالحه و يا گناه و معصيت جزا داده مى شود و يا تجسم و تبلور عين عملش جزاى او خواهد بود. امروز از هيچ كس بر هيچ كس ستمى نمى رود، نه ثواب كسى از عمل صالح او كم شود و نه عقاب شخصى بر عمل زشت و گناه او زياد شود و نه كسى به گناه ديگرى مؤاخذه گردد و نه نيكى را به بدى پاداش دهند؛ بلكه در آن جا عدل و قسط و فضل خداوند حاكم است. همانا خداوند سريع الحساب است و حساب همه انس و جن بر او طولانى و سنگين نيست.

و از حضرت امير المؤمنين عليه السلام سؤال شد: چگونه محاسبه فرمايد خلق را با بسيارى آنان؟ فرمود: چنانچه روزى دهد آنها را با كثرت ايشان. سؤال شد: چگونه محاسبه فرمايد و حال آن كه نمى بينند او را؟ فرمود: چنانچه روزى دهد آنها را و حال آن كه نمى بينند او را.(1)

در برخى از تفاسير از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه خداى تعالى فرمايد: من پادشاه جزادهنده ام، سزاوار نباشد به بهشت و جهنّم درآيند هيچ كدام از اهل بهشت و جهنّم كه ستمى بر غير كرده باشند تا آن كه حق مظلوم را از ظالم بگيرم... بعد اين آيۀ شريفه را تلاوت نمود: لَا ظُلْمَ الْيَوْمَ.... (2)(آيه 18) (وَ أَنذِرْهُمْ يَوْمَ الْأَزِفَةِ إِذِ الْقُلُوبُ لَدَى الْحَنَاجِرِ كَظِمِينَ مَا لِلظَّلِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لَاشَفِيعٍ يُطَاعُ)

ص:201

لغت و اعراب:

آزفه اسم فاعل از «أزِفَ» به معنى نزديك شونده است. إذ... بدل از يومَ الآزفه مى باشد.

حناجر جمع حنجره است. حميم به معنى دوست است.

تفسير:

و آنها را از روز آن حادثۀ نزديك (روز قيامت) بيم ده و بترسان هنگامى كه دل ها از هول و دهشت از جا كنده شود و نزديك گلوگاه رسد در حالى كه اندوه يا خشم خود را فرو مى خورند. در آن روز براى ستمكاران هيچ خويشاوند مهربانى كه عذاب را از ايشان دفع كند و شفاعت كننده اى كه شفاعت و وساطتش دربارۀ او پذيرفته شود نيست.

در توحيد ابن بابويه رحمه الله از حضرت باقر عليه السلام روايت نموده:

مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَرْتَكِبُ ذَنْباً إلّاسَاءَهُ ذلِكَ وَنَدِمَ عَلَيْهِ، وَقَدْ قَالَ النَّبِىُّ: كَفى بِالنَّدَمِ تَوْبَةً.

وَقَالَ عليه السلام: مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَتُه، وَسَاءَتْهُ سَيِّئتُه فَهُوَ مُؤْمِنٌ؛ فَإنَّ مَنْ لَمْ يَنْدَمْ عَلى ذَنْبٍ يَرْتَكِبُهُ فَلَيْسَ بِمُؤْمِنٍ، وَلَمْ تَجِبْ لَهُ الشَّفَاعَةُ، وَكَانَ ظَالِماً، وَاللّهُ تَعَالى يَقُولُ : مَآ لِلظالِمينَ مِنْ حَميمٍ وَلَا شَفيعٍ يُطَاعُ .(1)

هيچ مؤمنى نيست كه مرتكب شود گناهى را مگر آن كه او را از آن گناه بد آيد و پشيمان شود بر آن، و پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود: براى تحقّق توبه پشيمانى و ندامت كفايت كند. و فرمود آن حضرت: هر كه خوشحال كند او را حسنه اش، و او را از سيّئه اش بد آيد، پس او مؤمن است. و هر كه پشيمان نشود بر گناهى كه مرتكب شده، پس مؤمن نيست و شفاعت براى او نيست و ظالم باشد، و خداى تعالى فرمايد: مَا لِلظَّلِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لَاشَفِيعٍ يُطَاعُ.

لغت و اعراب:

خائنة الأعين يعنى «الأعين الخائنة» اضافۀ صفت به موصوف است. و ممكن است مقصود از خائنه، خيانت باشد؛ زيرا خائنه هم اسم فاعل است و هم مصدر. «أعين» جمع عين و آن به معنى چشم است.

تفسير:

او چشم هاى خيانتكار، يا خيانت چشم ها را - مانند نگاه كردن به مواردى كه حرام است، يا دزدكى نگاه كردن به چيزهايى كه نگاه به آنها حلال نباشد - و آنچه كه سينه ها پنهان مى كنند از كفر و افكار حرام و صفات رذيله را مى داند، يعنى علم او، به ضمائر و سرائر مخلوقات و همۀ اعمال ظاهرى و باطنى آنها احاطه دارد.

تبصره: آيۀ شريفه نهى ضمنى دارد از خيانت چشم ها و خطورات واردۀ در قلب ها، كه علم الهى احاطه دارد به تمام آن. ابن عباس گفته: خيانت چشم آن است كه مردى در ميان جماعتى نشسته باشد و زنى بر ايشان بگذرد و به پنهانى در او نگاه كند.

بنابراين مؤمن معتقد به اين آيه البته بايد به تمام جهات مراقب اعضا و جوارح خود باشد كه خيانتى از آنها صادر نگردد، مخصوصاً چشم و نگاه هاى آن.

(آيه 20) (وَ اللَّهُ يَقْضِى بِالْحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِى لَايَقْضُونَ بِشَىْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ)

تفسير:

و خداست كه دربارۀ خلق و تدبير و تشريع به حق حكم مى كند و دربارۀ جزاى نيكوكاران و بدكاران به حق حكم مى كند؛ زيرا او بى نياز از ظلم و تعدى و حكم به

ص:203

ناحق است؛ و اما كسانى يا چيزهايى كه مشركان، آنها را به جاى خدا مى خوانند و شريك او در ربوبيت قرار مى دهند هيچ حكمى صادر نتوانند كرد چون جماد هستند و يا اجازه حكم كردن ندارند، همانا خداوند است كه شنوا و بيناست، شنوا به گفتار بندگان و بينا به كردار آنها.

لغت:

ذلك اشاره است به عذابى كه در آيۀ قبل ياد شد. بيّنات جمع بيّنه به معنى دليل روشن است.

تفسير:

آن عذاب شدن آنها به اين خاطر بود كه پيامبرانشان بر آنها همواره دلايل روشن توحيد و نبوّت خود را مى آوردند؛ ولى آنها كفر ورزيدند و انكار كردند.

پس خداوند، آنها را به عذاب گرفت. همانا او قوى و مقتدر و سخت كيفر است، دمار از مشركان و معاندان برآورد و آنها را مايۀ عبرت جهانيان قرار داد.

تذكّره: آيۀ شريفه تهديد عظيمى است نسبت به ياغيان فرمان الهى و متمردان از اوامر او كه بينديشند و بدانند كه سركشى، عاقبت خير ندارد و سرانجام مخالفت با خدا، عقاب شديد است چنانچه گزارشات امم سابقه به اين دلالت دارد.

حضرت امير المؤمنين عليه السلام براى عبرت گرفتن فرمايد:

أيْنَ الْفَرَاعِنَةُ وَأبْنَاءُ الْفَرَاعِنَة؟ ايْنَ الْعَمَالِقَةُ وَأبْنَاءُ الْعَمَالِقَة؟ أيْنَ أصْحَابُ مَدَائِنِ الرَّسِّ؟ أيْنَ الَّذينَ قَتَلُوا النَّبِيّينَ وأطْفَؤُوا سُنَنَ الْمُرْسَلينَ، وَأحْيوا سُنَنَ الْجَبّارينَ؟!(1)

كجا هستند فرعون ها و پسرانشان (كه پادشاه مصر بودند)؟ كجا هستند عمالقه و فرزندان ايشان (كه پادشاه حجاز بودند)؟ كجا هستند اصحاب شهرهاى رس (كه بت پرست بودند)؟ كجايند آنان كه پيغمبران را كشتند و چراغ هاى هدايت را فرو نشاندند و طريقه هاى ستم كنندگان را زنده كردند؟!

(آيه 23 و 24) (وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بَِايَتِنَا وَ سُلْطَنٍ مُّبِينٍ * إِلَى فِرْعَوْنَ وَهَمَنَ وَ قَرُونَ فَقَالُواْ سَحِرٌكَذَّابٌ

ص:205

بكشيد و زنانشان را زنده گذاريد. اما مكر و نيرنگ كافران جز در گمراهى و بطلان نيست و هرگز به هدف خود نمى رسند.

پيش از ولادت حضرت موسى به سبب اخبار منجّمان به فرعون كه از بنى اسرائيل پسرى پيدا خواهد شد كه زوال پادشاهى تو به دست او خواهد بود، حكم كرد هر پسرى از ايشان متولد مى شد مى كشتند. در اين وقت هم كه حضرت موسى عليه السلام دعوى پيامبرى كرد دستور دادند كه پسران بنى اسرائيل را بكشند تا شكسته بال و پريشان حال شوند و حضرت موسى را معاونت ننمايند.

(آيه 26) (وَ قَالَ فِرْعَوْنُ ذَرُونِى أَقْتُلْ مُوسَى وَ لْيَدْعُ رَبَّهُو إِنِّى أَخَافُ أَن يُبَدِّلَ دِينَكُمْ أَوْ أَن يُظْهِرَ فِى الْأَرْضِالْفَسَادَ)

لغت:

ذرونى فعل امر از مادۀ «وَذَرَ» و در اين جا به معنى بگذاريد مرا يا رها كنيد مرا است.

تفسير:

فرعون در انديشۀ كشتن حضرت موسى عليه السلام بود؛ ولى مشاوران او اين كار را صلاح نمى دانستند به آنها گفت: بگذاريد موسى را بكشم و او پروردگار خود را بخواند (تا نجاتش دهد يا آسيبى به من رساند يا مرا از كشتن او باز دارد) زيرا مى ترسم دينتان را (كه پرستش من و بت ها به عنوان ارباب زير نظر اللّه است) تغيير دهد يا در اين سرزمين با ايجاد شورش عليه دولت، تباهى و فساد به بار آورد. چون وقتى پيروان او بسيار شوند، با شما در مقابله درآيند و بين ما و ايشان مقاتله و محاربه واقع شود و آن منجر به تعطيل مزارع و مكاسب و هرج و مرج گردد.

ص:207

(آيه 27) (وَ قَالَ مُوسَى إِنِّى عُذْتُ بِرَبِّى وَ رَبِّكُم مِّن كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لَّايُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسَابِ)

تفسير:

چون خبر قتل موسى عليه السلام منتشر شد، بنى اسرائيل غمگين و قبطيان شادمان گشتند.

و موسى در خطاب به فرعون و يارانش گفت: همانا من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برده ام از شرّ هر متكبرى كه به روز حساب و قيامت ايمان ندارد.

(آيه 28) (وَ قَالَ رَجُلٌ مُّؤْمِنٌ مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَنَهُو أَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَن يَقُولَ رَبِّىَ اللَّهُ وَقَدْ جَآءَكُم بِالْبَيِّنَتِ مِن رَّبِّكُمْ وَ إِن يَكُ كَذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُو وَإِن يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُم بَعْضُ الَّذِى يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَايَهْدِى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ)

لغت:

كَذِبْ به معنى دروغ گفتن است.

تفسير:

و مردى مؤمن از خاندان فرعون كه ايمانش را از آنان پنهان مى كرد به فرعونيان كه قصد كشتن حضرت موسى عليه السلام را داشتند گفت: آيا مردى را به جرم گفتن اين كه «خدا پروردگار من است» مى كشيد؟! در حالى كه براى شما از جانب پروردگارتان دلايل

ص:208

روشنى بر صدق ادّعاى خود آورده است.

نام مؤمن آل فرعون حزبيل يا حزقيل بود.

ابن عباس گويد: از آل فرعون غير از حزبيل و آسيه همسر فرعون، كسى ايمان به حضرت موسى نياورد.(1)

حزبيل در ادامه گفت: و اگر دروغگو باشد دروغش به زيان خود اوست و اگر راستگو باشد حداقل برخى از آنچه وعده مى دهد از عذاب هاى دنيا و آخرت به شما مى رسد.

اين كلام، مبالغه در اظهار انصاف و عدم تعصّب و آوردن گفتارى است كه اقرب به تسليم ايشان باشد، و لذا كذب او را بر صدق مقدم داشته است.

خلاصۀ كلام آن كه او شما را به هلاكت دنيا و عقوبت عقبا تهديد مى نمايد، پس اگر صادق باشد، در اين امر، لااقل بعض از آنها به شما مى رسد. پس به حكم عقل لازم است دربارۀ صدق ادّعاى او تحقيق و تأمّل كنيد نه اين كه او را بكشيد.

إِنَّ اللَّهَ لَايَهْدِى مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ: همانا خداوند، كسى را كه اسرافكار و دروغ پرداز است هدايت نمى كند و شما در فرض صدق او با اين رفتارتان مسرف و كذابيد.

يا آن كه بر فرض اگر حضرت موسى در دعوى نبوّت كاذب باشد، خدا او را هلاك خواهد ساخت، پس احتياج به قتل او نباشد.

و ممكن است اين كلام حق تعالى باشد كه به جهت تنبيه امّت پيغمبر فرمايد.

تذكره: كلام مؤمن آل فرعون و بيان نصايح او سرمشقى است براى امّت پيغمبر و ارشاد است به آن كه بر شخص متديّن خيرخواه لازم است براى اتمام حجّت و نجات مردم از پند و نصيحت مضايقه نكند و آنچه مى تواند سعى و كوشش كند كه شايد كلام حق تأثير يابد.

(آيه 29) (يَقَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظَهِرِينَ فِى الْأَرْضِ فَمَن يَنصُرُنَا مِن م بَأْسِ اللَّهِ إِن جَآءَنَا قَالَ فِرْعَوْنُ مَآأُرِيكُمْ إِلَّا مَآ أَرَى وَ مَآ أَهْدِيكُمْ إِلَّا سَبِيلَ الرَّشَادِ)

ص:209

لغت:

ظاهرين جمع ظاهر و آن در اين جا به معنى غالب و قاهر است. اصل يا قومِ «يا قومى» است، ياء آن حذف شده و كسره دالّ بر آن است.

تفسير:

مؤمن آل فرعون گفت: اى قوم من، امروز مالكيت و حاكميت و پادشاهى از شماست در حالى كه در اين سرزمين غالب و برتر و مسلّط بر بنى اسرائيل هستيد به گونه اى كه همه مقهور و محكوم شمايند، پس اگر عذابى بر ما بيايد چه كسى ما را در رهايى از عذاب يارى مى دهد؟

يعنى متصدى امرى مشويد كه مظنّۀ زوال ملك شما باشد؛ زيرا قول موسى احتمال صدق دارد، پس عقل مقتضى آن است كه اصلاً پيرامون او نگرديد، و دست تعدى به او دراز نكنيد.

و خود را داخل در آنها نمود در ورود عذاب تا شايد نصيحت او در آنها اثر كند.

فرعون گفت: من به شما جز آنچه حقيقتاً رأى من است رأى نمى دهم و رأى من اين است كه مصلحت ما در كشتن موسى است و شما را جز به راه راست راهنمايى نمى كنم.

تنبيه: فرعون به نبوّت موسى يقين داشت و دست كم صدق او را احتمال مى داد. از اين رو در باطن از حضرت موسى عليه السلام خوفى عظيم داشت و مى ترسيد كه پادشاهى او را نابود نمايد؛ اما نمى خواست ترس خود را اظهار كند. اين بود كه با لحنى ظاهر الصلاح كشتن موسى عليه السلام را مطرح مى ساخت.

(آيه 30) (وَ قَالَ الَّذِى ءَامَنَ يَقَوْمِ إِنِّى أَخَافُ عَلَيْكُم مِّثْلَ يَوْمِ الْأَحْزَابِ)

آن كه به خداى موسى ايمان آورده بود (حزبيل) گفت: اى قوم من، بى ترديد من بر شما از پيش آمد و عذابى مانند روزهاى امّت هاى گذشته كه پيامبرانشان را تكذيب كردند مى ترسم.

ص:210

(آيه 31) (مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِن م بَعْدِهِمْ وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِّلْعِبَادِ)

لغت:

دأب به معنى عادت است؛ اما در اين جا شايد به معنى واقعه باشد.

تفسير:

از مثل روشى يا واقعه اى كه دربارۀ قوم نوح و ملت عاد و ثمود و آنها كه پس از آنان بودند به كار رفت و اتفاق افتاد آن اهلاك دسته جمعى ناگهانى بود و خداوند هرگز قصد ستم بر بندگانش را ندارد؛ بلكه اين مردم هستند كه بعد از اتمام حجّت، حق و دين حق را نمى پذيرند و استحقاق عذاب پيدا مى كنند، پس شما ايمان بياوريد تا مانند آنها عذاب نشويد.

(آيه 32) (وَ يَقَوْمِ إِنِّى أَخَافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنَادِ)

لغت:

تنادِ در اصل تنادى بوده و آن مصدر از باب تفاعل است؛ يعنى روزى كه يكديگر را ندا مى كنند.

تفسير:

مؤمن آل فرعون - طبق آنچه در آيات گذشته بيان شد - سه بار قوم خود را با سه بيان نصيحت كرد و اين بار چهارم آن است كه گفت: و اى قوم من، همانا من بر شما از روز تنادى

ص:211

مى ترسم (يعنى روزى كه مردم يكديگر را از وحشت به يارى مى طلبند يا فريادهاى دسته جمعى مى كشند و كسى به خواسته و استغاثه و استمداد و فريادها نمى رسد، پس بيدار شويد و دست از كفر و عناد برداريد).

(آيه 33) (يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِينَ مَا لَكُم مِّنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ وَ مَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُو مِنْ هَادٍ)

اعراب:

يوم منصوب و بدل از يوم در آيۀ قبل است.

تفسير:

روزى كه از جايگاه و موقف حساب، پشت به موقف كنان روى برمى تابيد كه به سوى جهنّم برويد يا از داخل جهنّم به قصد خروج به سوى كرانه هاى جهنّم فرار مى كنيد در حالى كه شما را نگهدارنده اى از عذاب خدا نباشد و هيچ كس از شما حمايت نكند.

از چنين روزى بر شما مى ترسم.

وَ مَن يُضْلِلِ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ: و هر كس را خدا در گمراهى واگذارد - يعنى به جهت اصرار در انكار و استكبار و عدم توجّه به دليل هاى روشن و آشكار بعد از اتمام حجّت، او را بخود واگذارد - هرگز براى او هادى و هدايت كننده اى نخواهد بود يا هرگز از هدايت هاديان بهره نخواهد برد.

(آيه 34) (وَ لَقَدْ جَآءَكُمْ يُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَيِّنَتِ فَمَا زِلْتُمْ فِى شَكٍّ مِّمَّا جَآءَكُم بِهِى حَتَّى إِذَاهَلَكَ قُلْتُمْ لَن يَبْعَثَ اللَّهُ مِن م بَعْدِهِى رَسُولًا كَذَ لِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ)

ص:212

لغت:

مرتاب اسم فاعل از باب افتعال و به معنى شاكّ و شك كننده است.

تفسير:

مؤمن آل فرعون براى بار پنجم نصيحت خود را با يادآورى حضرت يوسف عليه السلام بيان كرد: حقّاً كه يوسف پيش از اين (دوران موسى) براى شما دليل هاى روشن بر توحيد و پيامبرى خويش آورد، پس شما نپذيرفتيد و همواره از آنچه او آورده بود در ترديد بوديد تا او از دنيا رفت و گفتيد: هرگز خداوند پس از او پيامبرى مبعوث نمى كند!

شايد مقصود اين باشد كه شما در زمان حيات يوسف پيامبرى او را نپذيرفتيد و پس از مرگش پذيرفتيد، امّا پيامبران آينده را انكار كرديد.

يا مقصود اين باشد كه گفتيد: چون ما پيامبرى يوسف را انكار كرديم، پس از او خداوند پيامبرى نخواهد فرستاد.

در هر حال شما پيامبرى يوسف عليه السلام را نپذيرفتيد و پس از او هم به كفر و گمراهى خود ثابت و باقى مانديد.

اين چنين خداوند كسى را كه اسرافكار ترديدكننده است در گمراهى رها مى كند.

(آيه 35) (الَّذِينَ يُجَدِلُونَ فِى ءَايَتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطَنٍ أَتَلهُمْ كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ وَ عِندَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ كَذَ لِكَيَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ)

اعراب:

الذين بدل از مَن در آيۀ قبل است. طبع در اين جا به معنى مُهر كردن است.

تفسير:

خداوند كسانى را كه در آيات و نشانه هاى خدا بدون اين كه برهانى براى آنها

ص:213

آمده باشد (بلكه به تقليد و يا تكبر از قبول حق) مجادله و ستيزه مى كنند در گمراهى وامى نهد. اينان مورد خشم و دشمنى شديد در نزد خداوند و نزد كسانى كه ايمان آورده اند مى باشند.

كَذَ لِكَ يَطْبَعُ...: اين گونه خداوند بر هر دل متكبر زورگو مهر شقاوت مى زند. يعنى تكبر و جبّاريت آنها موجب مى شود كه از هدايت الهى بى بهره بمانند، نه اين كه خداى متعال قبل از اتمام حجّت، دل آنان را به اين وضع درآورد.

(آيه 36 و 37) (وَ قَالَ فِرْعَوْنُ يَهَمَنُ ابْنِ لِى صَرْحًا لَّعَلِّى أَبْلُغُ الْأَسْبَبَ * أَسْبَبَ السَّمَوَ تِ فَأَطَّلِعَ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَ إِنِّى لَأَظُنُّهُو كَذِبًا وَ كَذَ لِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِى وَ صُدَّ عَنِ السَّبِيلِ وَ مَا كَيْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِى تَبَابٍ)

لغت:

صرح به معنى قصر و ساختمان مرتفع است. اسباب السموات بدل از اسباب در آيۀ قبل است.

تفسير:

و فرعون كه در برابر موسى عليه السلام و معجزاتش ضعف پيدا كرده بود و نمى توانست بى محابا فرمان قتل موسى عليه السلام را صادر كند گفت: اى هامان، براى من بنايى بسيار مرتفع و بلند بساز شايد با رصدگيرى از قلۀ آن به وسايلى برسم.

أَسْبَبَ السَّمَوَ تِ: وسايل و اسباب آسمان ها نظير ستارگان و موجودات جوّى تا از اين راه بر خداى موسى اطلاع و آگاهى يابم، و البته من او را دروغگو مى پندارم. و اين گونه براى فرعون در اثر پيروى از شيطان عمل هاى بدش توسط شيطان

ص:214

آراسته شد و از راه حق و توحيد باز داشته شد و نيرنگ و كيد فرعون جز در تباهى و بطلان نبود.

قطب راوندى روايت نموده كه فرعون امر نمود قصر رفيعى بنا كنند تا به عوام چنين بنمايد كه مى خواهم به آسمان بالا روم و با خداى موسى جنگ كنم. هامان به امر او بنايى ساخت كه تا آن زمان بنايى به آن بلندى ساخته نشده بود، و اساس آن را بر كوهى نهادند.

حق تعالى كوه را متزلزل و آن عمارت را خراب نمود. (1)(آيه 38) (وَ قَالَ الَّذِى ءَامَنَ يَقَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ)

تفسير:

مؤمن آل فرعون ششمين بار نصيحت كرد و گفت: اى قوم من، از من پيروى كنيد تا شما را به راه درست و رسانندۀ به هدف (كه همان توحيد و ايمان به پيامبرى حضرت موسى است) هدايت كنم. با اين گفتار به آنها اعلام كرد كه راه فرعون و پيروان او گمراهى و ضلالت است نه رشاد و هدايت (آن طور كه فرعون ادّعا مى كرد).

(آيه 39) (يَقَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَيَوةُ الدُّنْيَا مَتَعٌ وَ إِنَّ الْأَخِرَةَ هِىَ دَارُ الْقَرَارِ)

تفسير:

و با هفتمين نصيحت خود گفت: اى قوم من، جز اين نيست كه زندگى دنيا بهره ورى محدود و موقت است و دوام ندارد، امّا عذاب و وبال كفر و شرك و گناه دوام دارد و همانا

ص:215

زندگى آخرت است كه خانۀ آرام گرفتن و هميشگى است كه به هيچ وجه آن را زوال متصور نيست، پس به دار فانى مغرور نشويد و از خواب غفلت بيدار شويد و آخرت باقى و نعيم ابدى را از دست ندهيد.

(آيه 40) (مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَ مَنْ عَمِلَ صَلِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَلِكَيَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ)

تفسير:

هر كس كار بد كند جز به مقدار آن مجازات نمى شود و هر كس كار شايسته كند - مرد باشد يا زن - در حالى كه مؤمن باشد (زيرا قبول اعمال مشروط به ايمان است) چنين كسانى به بهشت درآمده در آن جا بى حساب (يعنى بدون مقايسۀ با عمل آنها و فوق آنچه در حساب مؤمن بگنجد) روزى داده شوند.

پس ثواب اعمال صالحه - به اضعاف مضاعف - از قدر استحقاق زيادتر خواهد بود و اين بر سبيل تفضُّل الهى و لطف او سبحانه است.

چون آل فرعون از اين سخنان فهميدند كه حزبيل به حضرت موسى ايمان آورده و از فرعون دست برداشته، زبان ملامت بر او دراز كردند و گفتند: عجب از تو كه فرعون را مى گذارى و ديگرى را پرستش مى كنى؟!

حزبيل، مرتبۀ هشتم در مقام نصيحت برآمده در مراعات انصاف گفت:

(آيه 41) (وَ يَقَوْمِ مَا لِى أَدْعُوكُمْ إِلَى النَّجَوةِ وَ تَدْعُونَنِى إِلَى النَّارِ)

ص:216

تفسير:

و اى قوم من، مرا چه شده است كه شما را به سوى نجات (توحيد و ايمان به پيامبر الهى) دعوت مى كنم و شما مرا به سوى پرستش فرعون و شرك و كفر كه موجب رسيدن به آتش جهنّم و عذاب الهى است مى خوانيد (انصاف دهيد دعوت كدام يك از من و شما قابل پذيرش است)؟!

(آيه 42) (تَدْعُونَنِى لِأَكْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِكَ بِهِى مَا لَيْسَ لِى بِهِى عِلْمٌ وَ أَنَا أَدْعُوكُمْ إِلَى الْعَزِيزِ الْغَفَّرِ)

تفسير:

شما مرا دعوت مى كنيد تا به خدا كافر شوم و چيزى را كه به آن علم ندارم شريك خدا سازم (يعنى چون من علم به ربوبيت غير از خداوند ندارم و براى معبوديت غير او دليلى برايم نيست پس چگونه ديگرى را با او شريك قرار دهم؟) و من شما را به سوى خداى مقتدر شكست ناپذير و بسيار آمرزنده مى خوانم.

يعنى من شما را دعوت مى نمايم به ذاتى كه مستجمع جميع صفات الوهيت و ربوبيت است از كمال قدرت و علم و اراده، و او قدرت بر تعذيب و غفران دارد و شما مرا به عبادت چيزى دعوت مى كنيد كه اين صفات را فاقد و نقص و عجز را واجد است.

(آيه 43) (لَا جَرَمَ أَنَّمَا تَدْعُونَنِى إِلَيْهِ لَيْسَ لَهُو دَعْوَةٌ فِى الدُّنْيَا وَ لَافِى الْأَخِرَةِ وَ أَنَّ مَرَدَّنَآ إِلَى اللَّهِ وَ أَنَّالْمُسْرِفِينَ هُمْ أَصْحَبُ النَّارِ)

ص:217

لغت:

مردّ مصدر ميمى به معنى بازگشت است.

تفسير:

مسلَّماً آنچه مرا به سوى آن مى خوانيد (عبادت اله پندارى خود) آن را دعوتى در دنيا و آخرت نيست و كسى را با كلام خود و يا فرستادن رسولى يا كتابى فرا نخوانده است.

يا اله پندارى شما سزاوار ادّعاى الوهيت و دعوت مردم به عبادت خود نيست.

و بازگشت ما به سوى خداست و هر كدام از ما در قيامت به جزا و سزاى اعتقادات و اعمال خوب و بد خود خواهد رسيد و مسرفان و تجاوزكنندگان از حد بندگى به سبب شرك و نافرمانى شان آنها ملازم آتش جهنّم خواهند بود.

(آيه 44) (فَسَتَذْكُرُونَ مَآ أَقُولُ لَكُمْ وَ أُفَوِّضُ أَمْرِى إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصِيرُم بِالْعِبَادِ)

تفسير:

مؤمن آل فرعون بار ديگر قوم خود را نصيحت و تهديد كرد و گفت: پس به زودى راستى و درستى آنچه را به شما مى گويم در وقت نزول عذاب و در جهان ديگر متذكر خواهيد شد و من كار خود را به خدا مى سپارم و بر او توكّل مى كنم و به لطف او اعتماد مى نمايم و از شما و دشمنى شما باك ندارم؛ زيرا خداوند به بندگان خود و اعمال آنها از طاعت و معصيت بينا و عالم است.

(آيه 45) (فَوَقَلهُ اللَّهُ سَيَِّاتِ مَا مَكَرُواْ وَ حَاقَ بَِالِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذَابِ)

ص:218

اعراب و لغت:

سيّئات مفعول دوم وَقى است. حاق فعل ماضى به معنى فرا گرفت.

4 - عجب دارم از آن كه زينت دنيا را خواهد، چگونه تمسّك ننمايد به: مَا شَآءَ اللَّهُ لَاقُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ پس به درستى كه خداوند به دنبال آن فرموده: إِن تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنكَ مَالًا وَ وَلَدًا * فَعَسَى رَبِّى أَن يُؤْتِيَنِ خَيْرًا مِّن جَنَّتِكَ. (1)خاتمه: داستان مؤمن آل فرعون سرمشق بزرگى است براى مؤمنان اين امّت كه دريابند شرافت و بزرگوارى را به سبب ثبات و استقامت در ديندارى توان يافت، همان طور كه او در اثر ثبات و استقامت به مرتبه اى رسيد كه منظور نظر خداوند رحمان واقع شد و وصف او را در قرآن بيان كرد و نام نيك او تا قيامت در عالم باقى ماند.

و حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود:

اَلصِّدّيقُونَ ثَلاثَةٌ: حَبيبُ نَجّارٍ مُؤْمِنُ آلِ يس، وَحِزْبيلُ مُؤْمِنُ آلِ فِرْعَوْنَ، وَعَلِىُّ بْنُ أبى طالِبٍ مُؤْمِنُ آلِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام:

صدّيقان (راستگويان در گفتار و كردار) سه نفرند: حبيب نجّار، مؤمن آل يس؛ و حزبيل، مؤمن آل فرعون؛ و على بن ابى طالب، مؤمن آل محمّد عليهم السلام.

(آيه 46) (النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُواْ ءَالَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ)

اعراب و لغت:

النار بدل يا بيان سوء العذاب در آيۀ قبل است. غدوّ صبح و عشىّ شام است.

تفسير:

همان آتش در عالم برزخ كه فرعونيان هر صبح و شام بر آن عرضه مى شوند.

از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه: اين عرض بر آتش پيش از قيام قيامت است؛ زيرا در

ص:220

قيامت صبح و شام نخواهد بود.(1)

وَ يَوْمَ تَقُومُ...: و روزى كه قيامت بر پا شود خداوند به فرشتگان امر مى كند كه فرعونيان را به سخت ترين عذاب ها درآوريد.

اعراب:

كلٌّ فيها مبتدا و خبر، و اين جمله خبر إنّ است. يا كلٌّ فيها به معنى «مجتمعون فيها» و خبر إنّ باشد.

تفسير:

آنها كه استكبار ورزيدند در جواب ضعيفان گويند: ما همگى در آتش جهنّم هستيم، چگونه مى توانيم از شما عذابى را دفع كنيم؟! اگر قدرت اين كار را داشتيم عذاب را از خود دفع مى كرديم!

حقّاً كه خداوند در ميان بندگانش داورى كرده و هر يك را به جزا و سزاى عملش به عدل رسانده است، پس دفع آن عذاب براى كسى امكان ندارد.

(آيه 49) (وَ قَالَ الَّذِينَ فِى النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُواْ رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنَّا يَوْمًا مِّنَ الْعَذَابِ)

تفسير:

و كسانى كه در آتش جهنّم اند به خاطر شدّت عذاب به نگهبان هاى جهنّم گويند:

پروردگارتان را بخوانيد و از او درخواست كنيد تا اين عذاب را هر چند به اندازۀ يك روز (از روزهاى دنيا) از ما تخفيف دهد.

(آيه 50) (قَالُواْ أَوَ لَمْ تَكُ تَأْتِيكُمْ رُسُلُكُم بِالْبَيِّنَتِ قَالُواْ بَلَى قَالُواْ فَادْعُواْ وَ مَا دُعَؤُاْ الْكَفِرِينَ إِلَّا فِى ضَلَلٍ

ص:222

تفسير:

نگهبانان جهنّم در جواب آنها بر وجه سرزنش و ملامت گويند: آيا پيامبران شما در دنيا دلايل روشن بر حقانيت خود براى شما نمى آوردند؟ آيا نسبت به شما در دنيا اتمام حجّت نشد؟!

گويند: چرا، پيامبران آمدند و معجزات و ادلّه روشن داشتند و ما را به توحيد و ايمان به پيامبرى شان دعوت كردند؛ لكن ما آنها را تكذيب كرده و اطاعت ننموديم!

نگهبانان كه اجازۀ دعا كردن براى آنها را ندارند به آنها گويند: پس خودتان خدا را بخوانيد و بدانيد كه خواندن و دعاى كافران جز در گمراهى و بطلان و عدم اجابت نخواهد بود.

(آيه 52) (يَوْمَ لَايَنفَعُ الظَّلِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ)

اعراب:

يوم لا ينفع... بدل يا بيان يوم در آيۀ قبل است.

تفسير:

در روزى كه ستمكاران را عذرخواهى شان براى آنان سودى نمى بخشد و براى آنهاست لعنت و دورى از رحمت خداوند و براى آنهاست آن سراى ناخوشايند يعنى جهنّم.

(آيه 53 و 54) (وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا مُوسَى الْهُدَى وَ أَوْرَثْنَا بَنِى إِسْرَ ءِيلَ الْكِتَبَ * هُدًى وَ ذِكْرَى لِأُوْلِى الْأَلْبَبِ)

تفسير:

و حقّاً كه به موسى وسيلۀ هدايت كردن مردم را داديم (كتاب تورات و معجزات و غيره) و آن كتاب را به بنى اسرائيل به ميراث داديم و آن را در ميان آنها باقى گذاشتيم.

هُدًى وَ ذِكْرَى لِأُوْلِى الْأَلْبَبِ»: كتابى كه براى صاحبان خرد ناب سراپا هدايت ويادآورى بود. اين كه فرموده است براى صاحبان خرد ناب هدايت است، به خاطر اين است كه ديگران به سوء اختيار و جهل خود از آن منتفع نمى شوند.

چون نصرت، متفرّع است بر تحمّل اذيّت و بلايا، لذا به حضرت رسالت خطاب فرمايد كه:

ص:224

زنده كردن مردم پس از مرگ قادر خواهد بود؛ و لكن بيشتر مردم به جهت غفلت و عدم دقت و پيروى از هواى نفس نمى دانند كه اين آفريدن از آن آفريدن آسان تر است.

ناشايسته است يكسان نخواهد بود؛ زيرا مؤمن، وجودش خير و عملش باعث بركت و وسعت و ميمنت باشد؛ لكن فاسق، وجودش شرّ و عملش موجب نحوست و نكبت است، و در آخرت هم در يك مكانت و مرتبه نخواهند بود.

لغت:

داخر به معنى ذليل و خوار و كوچك است.

درخواست كند هر يك از شما از پروردگار خود همۀ نيازهاى خود را حتى بند كفش خود را هرگاه بريده شود. و طلب كنيد از خدا از فضل او، به درستى كه خدا دوست دارد كه از او درخواست شود.(1) 3 - حضرت امير المؤمنين عليه السلام در وصاياى خود به حضرت امام حسن عليه السلام فرمايد:

بدان آن ذاتى كه خزائن آسمان ها و زمين ها به يد قدرت اوست اذن فرموده براى تو در دعا و تكفل نموده اجابت را و امر فرموده كه سؤال كنى تا عطا فرمايد و طلب رحمت نمايى تا بخشايش فرمايد.(2) 4 - در ذيل حديثى از حضرت امير المؤمنين عليه السلام سؤال شد: خداوند سبحان فرمايد:

ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ، پس چرا ما خدا را مى خوانيم؛ ولى اجابت نمى فرمايد؟ فرمود:

زيرا شما:

1 - شناختيد خدا را، و ادا ننموديد حق او را.

2 - ايمان آورديد به پيغمبر او، و مخالفت نموديد سنّت او را.

3 - خوانديد كتاب او را كه نازل شده بر شما، و عمل ننموديد به آن.

4 - گفتيد كه مى ترسيد از آتش، و حال آن كه گناه مى كنيد و گناه موجب آتش است.

5 - گفتيد كه به بهشت راغب هستيد، و حال آن كه به جا آوريد عملى را كه دور گرداند شما را از آن.

6 - خورديد نعمت مولى را و شكر ننموديد.

7 - خدا امر فرموده به عداوت شيطان: إِنَّ الشَّيْطَنَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا(3) و دوستى نموديد او را بدون مخالفت.

8 - قرار داديد عيوب مردم را نصب العين خود و عيوب خود را پشت سر خود انداختيد.

پس با اين وضع چه دعايى از شما مستجاب شود و حال آن كه ابواب و طرق

ص:230

اجابت را مسدود نموده ايد؟ پس بترسيد از خدا و اصلاح كنيد اعمال خود را و خالص نماييد باطن خود را و امر به معروف و نهى از منكر كنيد تا خداوند دعاى شما را مستجاب فرمايد.(1)

تفسير:

اين خداوند، پروردگار شماست كه آفرينندۀ همه چيز (آسمان ها و زمين و آنچه ميان آنهاست) مى باشد، غير از او معبودى كه سزاوار پرستش و ستايش باشد نيست، پس به كجا و چگونه از او برگردانده مى شويد و به پرستش غير او رو مى آوريد با اين كه ادلّۀ توحيد و الوهيت و ربوبيت او و اين كه او معبود حقيقى است روشن و واضح مى باشد؟!

كَذَ لِكَ يُؤْفَكُ...: اين گونه (مانند قوم تو) كسانى كه پيوسته آيات توحيد و ربوبيت خدا را انكار مى كردند از راه حق و قبول اسلام بازگردانده مى شوند. يعنى رؤسا و بزرگان كفّار، آنها را از راه حق بازمى گردانند.

(آيه 64) (اللَّهُ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَرَارًا وَ السَّمَآءَ بِنَآءً وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ رَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَتِ ذَ لِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَلَمِينَ)

لغت:

قرار يعنى مستقر و مكان استقرار.

تفسير:

خداوند همان است كه زمين را براى شما محلّ سكونت و استقرار قرار داد و آسمان را بنايى ساخت بر بالاى سر شما كه بركات گوناگونش بر شما فرو ريزد، و شما را صورت بندى كرد و صورت هاى شما را نيكو گردانيد (صورت انسانى، بهترين و بالاترين صورت ها در ميان جانداران و حيوانات است كه خداوند به قدرت كاملۀ خود از نطفه اى

ص:232

ناچيز به وجود آورده است).

دهد نطفه را صورتى چون پرىكه كرده است بر آب صورتگرى

ابن عباس گويد كه حُسن صورت عبارت است از راستى قامت و اكل طعام و تناول به دو دست.

يا مراد تناسب اعضا و مهيّا بودن آن براى ساختن صنايع و اكتساب كمالات است.

از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است:

الصورة الإنسانية هى أكبر حجة اللّه على خلقه، و هى الكتاب الذى كتبه بيده:

صورت انسانى، بزرگ ترين حجّت الهى بر خلقش مى باشد و اوست كتابى كه به قدرت خود نگاشته است، آثار ربوبيت و قدرت سبحانى در آن هويداست.

وَ رَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَتِ: و روزى داد شما را از طعام هاى پاكيزه و حلال. يعنى روزى شما را كه انواع فواكه لذيذه و نباتات طيّبه است از روزى حيوانات متميز و جدا ساخت.

يا شما را از پاكيزه هاى مادى چون اموال و اولاد و همسران، و معنوى چون عقل و علم و دين روزى نمود.

تبصره: روزى و رزقى را كه خدا براى بندگان مقرّر فرموده روزى حلال است نه حرام و بنده به سوءِ اختيار خود حرام را كسب مى نمايد و خود را از حلال محروم مى كند، پس براى خوردن حرام مؤاخذه و عذاب مى شود.

ذَ لِكُمُ اللَّهُ...: اين خداوند، پروردگار شماست، پس مقدّس و پر خير و بركت است خداوند كه پروردگار جهانيان است و ما سواى او مربوب و پروردۀ او و محتاج به او هستند و او غنىّ بالذات و بى نياز است.

(آيه 65) (هُوَ الْحَىُّ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ)

ص:233

تفسير:

اوست است زندۀ بالذات و ازلى و ابدى، جز او معبودى كه سزاوار ستايش و پرستش باشد نيست، پس او را در حالى كه اعتقادات خود را از شرك، و عبادات و طاعات خود را از ريا، و دين خود را از بدعت ها و انحراف ها خالص و پاك كرده باشيد بخوانيد. همۀ ستايش ها بالاصاله و بالذات از آنِ پروردگار جهانيان است.

حضرت صادق عليه السلام فرمايد: شكر هر نعمتى اگرچه بزرگ باشد اين است كه حمد كنى خداى عزوجل را.(1)

و بهترين عبارت جملۀ «الحمد للّه» است؛ زيرا معنايش اين است كه همۀ حمدها از آن خدا و مخصوص اوست، چون همۀ نعمت ها از اوست.

(آيه 66) (قُلْ إِنِّى نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَمَّا جَآءَنِىَ الْبَيِّنَتُ مِن رَّبِّى وَأُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَلِرَبِّ الْعَلَمِينَ)

تفسير:

كفّار مكّه پيامبر را ترغيب مى نمودند به دين خود، حق تعالى در رد آنها فرمود:

بگو: من كه دلايل روشنى بر توحيد و يگانگى ربّ و اله از جانب پروردگارم به من رسيده، از اين كه كسانى را كه به جاى خدا مى خوانيد و مى پرستيد پرستش كنم نهى شده ام و مأمور شده ام كه تسليم پروردگار جهانيان باشم.

تبصره: گرچه نهى كنندۀ از عبادت غير خدا در مرحلۀ اوّل دليل هاى روشن عقلى است؛ لكن چون ورود دليل هاى روشن از جانب خداى متعال تقويت كننده و مؤكِّد ادلّۀ عقليه است، لذا خداى تعالى امر فرمود كه در ابطال عقيدۀ ايشان و اثبات مذهب خود به آن تمسّك نمايد.

ص:234

تفسير:

او آن كسى است كه به قدرت كاملۀ خود جسم هاى قابل زنده بودن را حيات مى بخشد و در موعد معين مى ميراند و چون ارادۀ حتمى به انجام كارى كند جز اين نيست كه بلافاصله انجام و موجود مى شود، گويى كه مى گويد «باش» پس مى باشد.

«كن» اشاره است به سرعت نفوذ ارادۀ الهى در تكوين به اسرع وجه كه ممكن باشد بدون تكلم به كلمۀ «كن»، لذا در توحيد ابن بابويه رحمه الله از حضرت موسى بن جعفر عليه السلام روايت شده كه حضرت فرمود:

فَإرَادَةُ اللّهِ هِىَ الْفِعْلِ لَاغَيْرُ ذلِكَ، يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِلَا لَفْظٍ بلسانٍ وَلَا نُطْقٍ بلسان وَلَا هِمَّةٍ وَلَا تَفَكُّرٍ:

ارادۀ الهى همان ايجاد است نه غير آن، بدون اين كه لفظ و نطق و قصد و تفكّر، واسطه و فاصله شود. (1)(آيه 69-72) (أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُجَدِلُونَ فِى ءَايَتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُونَ * الَّذِينَ كَذَّبُواْ بِالْكِتَبِ وَ بِمَآ أَرْسَلْنَا بِهِى رُسُلَنَا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ * إِذِ الْأَغْلَلُ فِى أَعْنَقِهِمْ وَ السَّلَسِلُ يُسْحَبُونَ * فِى الْحَمِيمِ ثُمَّ فِى النَّارِ يُسْجَرُونَ)

اعراب و لغت:

سلاسل عطف به أغلال است. يسحبون حال است و تقديرش «مسحوبين فى الحميم اى الماء الحارّ» مى باشد. سلاسل جمع سلسله به معنى زنجير است. يسجرون يعنى انداخته مى شوند يا پر مى شوند.

ص:236

تفسير:

چون كفّار با كثرت آيات واضحه و دلايل روشن در مقام جدال و عناد بودند، لذا به عنوان تهديد بر سبيل تعجّب فرمايد: آيا به سوى كسانى كه در آيات و نشانه هاى توحيد و معجزات پيامبر و آيات قرآن مجادله و ستيزه مى كنند ننگريستى و نديدى كه چگونه و به كجا از دلايل روشن و تصديق به آنها بازگردانده مى شوند؟

همان كسانى كه اين كتاب و آنچه را از كتاب هاى آسمانى يا احكام و شرايع كه ما پيامبران خود را براى ابلاغ آنها فرستاده ايم تكذيب و انكار كردند، پس به زودى خواهند دانست كه عاقبت تكذيب و ايمان نياوردن چيست.

إِذِ الْأَغْلَلُ...: آنگاه كه غل ها و زنجيرها در گردن هايشان به شدّت بسته شده، كشيده شوند در ميان آب جوشان، سپس در آتش انداخته شوند يا وجودشان مملوّ و پر از آتش مى شود.

(آيه 73 و 74) (ثُمَّ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ تُشْرِكُونَ * مِن دُونِ اللَّهِ قَالُواْ ضَلُّواْ عَنَّا بَل لَّمْ نَكُن نَّدْعُواْ مِن قَبْلُ شَيًْاكَذَ لِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكَفِرِينَ)

اعراب و لغت:

أيْن خبر ما ست و معنى استفهام دارد. ضلّوا عنّا يعنى گم شده اند.

تفسير:

سپس به آنها گفته شود - يعنى فرشتگان به آنها گويند -: كجايند آنها كه شما آنها را شريك خدا قرار مى داديد و آنها را به جاى خداوند پرستش مى كرديد؟

در جواب گويند: آنها از ما گم شده اند، ما هرگز پيش از اين چيزى را نمى خوانديم و

ص:237

نمى پرستيديم (يعنى اكنون براى ما روشن شده كه آنها چيزى كه براى ما نفعى داشته باشند و يا ضررى را دفع كنند نبوده اند و در حقيقت چيزى نبوده اند و ما آنها را چيزى پنداشته بوديم).

يا به دروغ منكر مشرك بودن خود مى شوند و مى گويند: ما غير خدا را نمى پرستيديم!

اين گونه خداوند كافران را در گمراهى خود (كه خود به سوء اختيار خود در آن افتاده اند) وا مى گذارد.

(آيه 75 و 76) (ذَ لِكُم بِمَا كُنتُمْ تَفْرَحُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِمَا كُنتُمْ تَمْرَحُونَ * ادْخُلُواْ أَبْوَ بَ جَهَنَّمَخَلِدِينَ فِيهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ)

لغت:

مصدر تمرحون مرح به معنى خوشحالى به چيز باطل است، و اما فرح ممكن است به حق هم باشد از اين رو در آيۀ شريفه فرح مقيد به غير الحق شده است.

تفسير:

اين عذاب به سبب آن است كه در روى زمين به ناحق (به عبادت و پرستش بت ها و تكذيب پيامبران و طغيان و نافرمانى) خوشحال و فرحناك بوديد و شادى مى كرديد و نيز به خاطر اين كه با گناه سرمستى مى كرديد.

محدّث نورى رحمه الله در كتاب مستدرك از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت كرده كه فرمود:

أربعة فى الذنب شرٌّ من الذنب: الاستحقار و الافتخار و الاستبشار والإصرار.(1)

چهار چيز است در گناه كه بدتر از خود گناه باشد: 1 - كوچك شمردن گناه 2 - افتخار كردن به آن. 3 - خوشحالى كردن به آن. 4 - اصرار نمودن به آن.

ص:238

نرسد و عقلاً ممكن نباشد كه آيه و معجزه اى و يا عذابى بدون اذن خدا بياورد (و اين طور نبوده كه پيامبر، هر معجزه اى را كه مردم بخواهند و دلخواه آنها باشد بتواند بياورد و يا به دلخواه خود معجزه اى بياورد بلكه هر جا مصلحت بوده و خداوند اذن داده آوردن معجزه انجام مى شده است. اى پيامبر، نسبت به تو هم همين طور است و نمى توانى به هر پيشنهادى كه از طرف مشركان مى شود جواب مثبت بدهى؛ بلكه بايد منتظر اذن الهى باشى).

فَإِذَا جَآءَ...: پس چون فرمان خدا دربارۀ هلاكت ملتى به فرشتگان صادر شود، ميان آنها عملاً داورى به حق شود و در آن جا باطل انديشان و باطل گويان و باطل گرايان زيان كاران اند.

گفته شده: مقصود از «مبطلان» كسانى هستند كه بعد از ديدن معجزۀ واضحه به جاى اين كه ايمان بياورند آوردن معجزه و يا معجزه هاى ديگرى را پيشنهاد مى كنند.

و اولاد و فضلات و نيز در معاملات آنها) و آنها را آفريد براى آن كه به وسيلۀ بار كردن كالا بر آنها به نيازى كه در دل هايتان است (از تجارت در شهرهاى دور و نزديك و زيارت و حج و ساير امور دينيه و دنيويه) برسيد، و بر روى آنها و بر كشتى ها حمل مى شويد.

يعنى چون خداى تعالى به احتياج بندگان به مسافرت صحرا و دريا عالم بود، پس مركبى براى صحرا و مركبى براى دريا در اختيار آنان قرار داد.

(آيه 81) (وَ يُرِيكُمْ ءَايَتِهِى فَأَىَّ ءَايَتِ اللَّهِ تُنكِرُونَ)

اعراب:

أىّ استفهامى و مفعول تنكرون است.

تفسير:

و خداوند همواره نشانه هاى توحيد و عظمت و قدرت و رحمت خود را در كرانه هاى جهان و در نفوس خودتان به شما نشان مى دهد، پس كدام يك از آيات خدا را انكار مى كنيد؟ هيچ كدام از آنها به خاطر اين كه در نهايت ظهور و روشنى است قابل انكار نمى باشد.

بيان: آيات الهى و شواهد قدرت او به شماره در نيايد، از جملۀ آن آيات سماويه است از حركات افلاك و شمس و قمر و ثوابت و سيارات به طريق خاص و منظم، و آيات ارضيه است از جماد و نبات و حيوان كه هر يك داراى اجناس مختلفه و انواع گوناگون است. و همچنين خلقت انسان و كيفيت اعضا و جوارح و حواس ظاهره و باطنه و حالات مختلفه اى كه از او ظهور يابد، هر يك قدرت الهى را شاهد و گواه؛ بلكه هر ذره اى از موجودات عالم علوى و سفلى آيه اى از آيات او و شاهد قدرت و عظمت اوست.

و فى كل شىء له آيةتدلّ على أنّه واحد

ص:241

(آيه 82 و 83) (أَفَلَمْ يَسِيرُواْ فِى الْأَرْضِ فَيَنظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَانُواْ أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةًوَ ءَاثَارًا فِى الْأَرْضِ فَمَآ أَغْنَى عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَكْسِبُونَ * فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَتِ فَرِحُواْ بِمَا عِندَهُم مِّنَ الْعِلْمِ وَ حَاقَ بِهِم مَّا كَانُواْ بِهِى يَسْتَهْزِءُونَ)

اعراب:

من العلم بيان ما عندهم است و احتمال ديگر اين كه من العلم بيان بيّنات باشد و تقدير آيه چنين شود: فلما جاءتهم رسلهم بالبينات من العلم فرحوا بما عندهم.

تفسير:

پس آيا در زمين (مانند سرزمين قوم عاد و ثمود هنگام سفر براى تجارت و غيره) سير نكردند تا بنگرند عاقبت و سرانجام كسانى كه پيش از آنها بوده اند چگونه بوده است از امّت هاى سابق كه هم عددشان از اينان بيشتر و هم نيرومندتر از ايشان و هم داراى آثار وجودى بيشتر از قبيل قصرها و قلعه هاى و بناها و نهرها و سدها و باغات بوده اند؟

پس آنچه به دست مى آوردند و كسب مى كردند از جمع مال و منال و سپاه و غيره عذاب الهى را از آنها دفع نكرد.

فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ...: پس چون پيامبرانشان دلايلى روشن و معجزات و آيات دالّ بر صدق ادّعاى آنها آورند آنها به آنچه از علم و دانش در نزد خودشان بود (از علوم مربوط به عقايد فاسده كه در حقيقت علم نبود و به دانش هاى مربوط به امور دنيوى) دل خوش كرده و مغرور شدند و پيامبران و وحى و آخرت و ثواب و عقاب و معجزات و احكام شرع

ص:242

را به مسخره و استهزا گرفته و به آن بى اعتنايى كردند. سرانجام آنچه آن را استهزا مى كردند (عذاب الهى) بر آنها وارد شد و آنان را فرا گرفت.

تبصره: آيۀ شريفه تعريض است به آنانى كه چون علم طبيعى و مادى را دارا هستند چنان پندارند كه هيچ علمى در جلب نفع و فوايد به علم ايشان نمى رسد، لذا وحى انبيا را كه مايۀ سعادت جاودانى است حقير شمرده و به آن اعتنا ننمايند؛ چنانچه برخى از فلاسفه و حكماى يونان مغرور به علم خود شده تابع انبيا نشدند؛ بلكه هرگاه وحى را استماع مى كردند استحقار آن نموده در رفع آن مى كوشيدند.

در روايت است كه وقتى حضرت موسى عليه السلام اظهار دعوت نمود، به حكيمى گفتند: چرا به شهر موسى مهاجرت نمى كنى تا از او كسب علوم دينيه نمايى؟ گفت: ما به تهذيب اخلاق آراسته ايم و به زيور صلاح نفس پيراسته ايم، و محتاج به هدايت كسى نيستيم(1)! غافل از آن كه هر قدر عقل انسانى كه پيامبر و امام نيست كامل باشد كه باز هم مورد خطا و سهو است و براى تكميل نفس ناچار بايد تابع پيامبران شود كه با عالم وحى ارتباط دارند و ابداً در آن خطا و سهو راه ندارد.

(آيه 84 و 85) (فَلَمَّا رَأَوْاْ بَأْسَنَا قَالُواْ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُو وَ كَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِى مُشْرِكِينَ * فَلَمْ يَكُ يَنفَعُهُمْ إِيمَنُهُمْلَمَّا رَأَوْاْ بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِى قَدْ خَلَتْ فِى عِبَادِهِى وَ خَسِرَ هُنَالِكَ الْكَفِرُونَ)

تفسير:

پس هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند گفتند: به خداى يكتا (توحيد ذاتى و صفاتى و افعالى) ايمان آورديم و به آنچه آن را شريك خدا در الوهيت و يا ربوبيت از بت و غيره قرار مى داديم كافر شديم. يعنى روشن شد كه آن عقيده خلاف واقع، و باطل

ص:243

بوده است.

فَلَمْ يَكُ يَنفَعُهُمْ إِيمَنُهُمْ لَمَّا رَأَوْاْ بَأْسَنَا: پس از مشاهدۀ عذاب گفتند كه ما ايمان آورديم.

پس ايمان آنها در آن هنگام كه عذاب ما را ديدند به حالشان سودى نداشت. زيرا ايمانى كه در دنيا از روى اختيار باشد سودمند است، نه ايمانى كه پس از مرگ و يا در حال مردن و ديدن عذاب از روى اضطرار محقّق مى شود. و به عبارت ديگر قبول ايمان در زمان حيات و مكلّف بودن انسان به حالش سودمند است نه هنگامى كه عمر او به سر آمده و تكليف، مرتفع و برداشته شده است.

سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِى قَدْ خَلَتْ فِى عِبَادِهِ: اين كه بعد از مشاهدۀ عذاب، ايمان پذيرفته نمى شود سنّت و روش خداوند دربارۀ بندگانش در امّت هاى گذشته بوده است.

وَ خَسِرَ هُنَالِكَ الْكَفِرُونَ: و در آن هنگام يا در آن جا كه كافران عذاب را مشاهده كردند زيانكار شدند.

خاتمه: آيات شريفه تنبيه و ارشادى است براى صاحبان بصيرت كه در حالت حيات و اختيار، از توبه و تدارك اعمال بد گذشته و رجوع به درگاه خداوند غفار غافل نشوند.

حضرت امير المؤمنين عليه السلام فرمايد:

بِحَقِّ أقُولُ لَكُمْ: لَقَدْ جَاهَرَتْكُمُ الْعِبَرُ(1):

براستى به شما مى گويم: همانا عبرت ها با آواز بلند و آشكارا شما را پند داد. يعنى عبرت و پند بگيريد و از خواب غفلت بيدار شويد و در انديشۀ جبران گذشته ها باشيد پيش از آن كه از دنيا برويد و قدرت بر انجام كارى به سود خود نداشته باشيد.

ص:244

لغت:

أكنّه جمع «كِنان» به معنى پرده و روپوش است. وقر به معنى سنگينى است.

تفسير:

و گفتند: دل هاى ما از آنچه ما را به سويش مى خوانى در پوشش هاست - يعنى قرآن را نمى فهميم و درنمى يابيم و در گوش هاى ما سنگينى است، پس آنچه بر ما مى خوانى نمى شنويم - و ميان ما و تو حجاب و پرده اى است از عداوت و اختلاف عقيده و رويّه كه مانع رسيدن ما به تو است.

فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَمِلُونَ: پس تو كار خود بكن، ما نيز حتماً عليه تو در فعاليت هستيم.

يا تو بر دين و مذهب خود عمل كن و ما به كيش خود عمل كنندگانيم.

يا تو در ابطال امر ما كوشش كن ما نيز در ابطال امر تو كوشش كنيم.

يا تو براى آخرت خود كار كن و ما براى دنياى خود كار مى كنيم.

بيان: اين تمثيلات به جهت بيان شدّت دورى قلوب ايشان از تعقّل در قرآن است بر وجهى كه به كلّى از فهم آن محروم اند، به خاطر اين امور: 1 - پرده و پوشش روى قلب.

2 - سنگينى و كرى در گوش. 3 - حجاب ميان آنها و قرآن يا پيامبر.

و با اين وضع چگونه كلام الهى در آنان مؤثر شود؟!

البته همۀ اين موانع در اثر سوء اختيار خود آنهاست كه نمى خواهند حق را بپذيرند.

(آيه 6 و 7) (قُلْ إِنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَىَّ أَنَّمَآ إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَ حِدٌ فَاسْتَقِيمُواْ إِلَيْهِ وَ اسْتَغْفِرُوهُ وَ وَيْلٌلِّلْمُشْرِكِينَ * الَّذِينَ لَايُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُم بِالْأَخِرَةِ هُمْ كَفِرُونَ)

ص:247

لغت:

فاستقيموا إليه يعنى به چپ و راست و اين طرف و آن طرف نرويد و به خداى يگانه توجّه كنيد.

وَ جَعَلَ فِيهَا رَوَ سِىَ لِّلسَّآئِلِينَ...: و در آن كره كوه هايى ثابت و استوار بر روى آن قرار داد و در پهنۀ آن خير و بركت نهاد و زاد و توشه هاى موجودات آن را از انسان و حيوان و نبات و جماد در چهار روز (چهار فصل) قرار داد در حالى كه رسيدن قُوت براى سائلينِ تكوينى آن بر حسب اقتضاى طبايع آنها يكسان است.

بيان: برخى علما در خلق اشياء به تدريج با وجود قدرت خداوند در خلق يك لحظه، چند وجه ذكر نموده اند:

1 - به جهت تعليم بندگان است كه در كارها عجله ننمايند و «التأنى من الرحمن، و العجلة من الشيطان»(1) مؤيّد اين است.

2 - آن كه براى بندگان معلوم شود كه صدور اين امور، از قادر مختارى است كه عالِم به مصالح و حكمت هاى امور باشد، چه اگر صدور آن از فاعل موجب بود دفعى بود نه تدريجى.

ثُمَّ اسْتَوَى...: پس از خلقت اصل زمين، ارادۀ حتمى خداوند متوجه به سوى آسمان شد در حالى كه مادۀ تو خالى آن دود بود، پس به آن و به زمين گفت: خواه به طاعت و خواه به اكراه بياييد (ارادۀ حتمى خدا تعلق گرفت كه آن دود آسمان ها شود و زمين به بركت و تهيۀ قوت رسد). و آن دو به زبان حال و مقهوريت ذاتى گفتند:

مطيعانه آمديم.

ثُمَّ اسْتَوَى فَقَضَلهُنَّ سَبْعَ سَمَوَاتٍ فِى يَوْمَيْنِ...: پس آنها را در مدّت دو روز يا دو دوران هفت آسمان ساخت و در هر آسمانى امور آن را به فرشتگان آن جا وحى نمود.

وَ زَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِمَصَبِيحَ وَ حِفْظًا...: و آسمان اوّل نزديك تر به شما را با چراغ هايى از ستارگان آراستيم و آن را از جن ها و شيطان ها حفظ نموديم.

ذَ لِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ: اينها كه ذكر شد از بدايع خلقت، تقدير و اندازه گيرى خداى مقتدر داناست.

ص:250

بياوريم حتماً فرشتگانى را فرو مى فرستاد تا ما را به دين توحيد دعوت كنند، پس ما به آنچه شما بدان ارسال شده ايد كافريم؛ زيرا شما مانند ما از آدميان هستيد و هيچ فضل و شرفى بر ما نداريد.

بيان: جاهلان بى بصيرت ندانستند كه بعثت پيامبران برحسب علم خداوند به مصالح بندگان است و پيامبران بايد از جنس بشر؛ اما صاحب علوم لدنى و كمالات معنوى باشند.

(آيه 15 و 16) (فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَكْبَرُواْ فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ قَالُواْ مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَ لَمْ يَرَوْاْ أَنَّ اللَّهَ الَّذِى خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ كَانُواْ بَِايَتِنَا يَجْحَدُونَ * فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا صَرْصَرًا فِى أَيَّامٍ نَّحِسَاتٍ لِّنُذِيقَهُمْ عَذَابَ الْخِزْىِ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ لَعَذَابُ الْأَخِرَةِ أَخْزَى وَ هُمْ لَايُنصَرُونَ)

لغت:

ريح صرصر يعنى تندباد يا باد سردى كه صداى شديدى داشته باشد.

تفسير:

و اما عاد - يعنى قوم هود - به ناحق روى زمين تكبر و گردنكشى كردند و گفتند: چه كسى از ما نيرومندتر است؟! و به توانايى و نيروى قوى خود مغرور شدند و به انذار و تهديد و نصايح حضرت هود توجّه نكردند و گفتند: هيچ كس در جهان به قوّت و نيروى ما نمى رسد، پس در دفع عذاب از خود قادر خواهيم بود!

أَوَ لَمْ يَرَوْاْ أَنَّ اللَّهَ الَّذِى خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ كَانُواْ بَِايَتِنَا يَجْحَدُونَ: خداى تعالى در

ص:252

ردّ پندار آنها مى فرمايد: آيا به چشم دل نديدند يا ندانستند كه خدايى كه آنها را آفريده از آنها نيرومندتر است؟ زيرا او قادر بالذات است و تمام قواى عالم امكان در جنب قدرت او هيچ است، پس بر عذاب و هلاك كردن آنها قادر است.

و در واقع آنها نشانه ها و معجزات و آيات ما را با وجود يقين باطنى به آنها انكار مى كردند.

فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ...: پس بر آنها بادى بسيار سرد و صدادار در روزهاى نحسى فرستاديم تا عذاب خواركننده اى در زندگى دنيا به آنها بچشانيم و البته عذاب آخرت خواركننده تر است و هرگز آنها در آن روز يارى نمى شوند.

جابر بن عبد اللّه انصارى روايت نموده كه ابو جهل گروهى از بزرگان قريش را جمع كرد و گفت: كار ما با پيغمبر مشتبه است، شخصى كه كهانت و شعر و سحر داند بايد فرستاد تا با او صحبت كند. عُتبه حاضر شد، خدمت حضرت آمد گفت:

پدران تو به آلهۀ ما بدگويى نمى كردند، تو را چه شده كه زبان به دشنام آنها گشوده اى؟! اگر رياست مى خواهى ما تو را رئيس خود نماييم، و اگر غرض تو ازدواج است زن جميله اى براى تو مهيّا كنيم، و اگر مال خواهى چندان زر سرخ به تو بدهيم تا غنى شوى.

حضرت سخنان او را شنيده، چون تمام شد فرمود: حم تَنزِيلٌ مِّنَ... تا آيۀ فَأَمَّا عَادٌ فَاسْتَكْبَرُواْ... عتبه چون اين آيات را كه محتوايش عذاب قوم هود بود شنيد از ترس عذاب دست بر دهان مبارك حضرت گذاشت و گفت: به حق خويشى كه با هم داريم خاموش شو! حضرت ساكت شد. عتبه به خانۀ خود رفت. قريش نزد او آمدند گفتند: همانا دين او را قبول نمودى يا طعام او را خوردى يا رشوه گرفتى؟! گفت: كلامى خواند، نه شعر بود و نه كهانت و نه سحر. و آنچه شنيده بود (يعنى همين آيات را) خواند و گفت: شما مى دانيد كه او هرگز دروغ نگفته، من ترسيدم عذابى فرود آيد و موجب هلاكت ما گردد:

قريش نااميد از خانۀ او بيرون آمدند.(1)

ص:253

(آيه 17 و 18) (وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَهُمْ فَاسْتَحَبُّواْ الْعَمَى عَلَى الْهُدَى فَأَخَذَتْهُمْ صَعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ * وَ نَجَّيْنَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ كَانُواْ يَتَّقُونَ)

لغت:

استحباب در اين جا به معنى اختيار كردن و ترجيح دادن است. هون به معنى خوارى و ذلّت و مقصود عذاب ذلّت آور است يعنى قبل از الهون «ذى» به معنى صاحب در تقدير است.

تفسير:

و اما ثمود يعنى قوم حضرت صالح عليه السلام را راهنمايى كرديم؛ ولى آنها كوردلى را بر هدايت ترجيح دادند، پس آنها را به كيفر كفر و گناهانى كه كسب مى كردند صاعقۀ عذاب ذلّت آور و خفتبار فرا گرفت كه به يك لحظه همه هلاك شدند.

وَ نَجَّيْنَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ كَانُواْ يَتَّقُونَ: و كسانى را كه ايمان آورده و همواره تقوا را مراعات مى كردند نجات بخشيديم.

تبصره: آيۀ شريفه دليل است بر بطلان قول مجبّره؛ زيرا حق تعالى مى فرمايد: هدايت نموديم ايشان را. يعنى آنچه تعلق به ما داشت از قدرت و تمكين و عقل و بيان ادلّه و حجّت هاى بيّن و روشن و ساير الطاف، به قوم ثمود عطا فرموديم، و با وجود اين، كفر را بر ايمان و ضلالت را بر هدايت اختيار كردند، پس روشن است كه بندگان در افعال و اعمالشان مختارند و ثواب و عقاب، مترتّب بر آنها مى گردد.

(آيه 19) (وَ يَوْمَ يُحْشَرُ أَعْدَآءُ اللَّهِ إِلَى النَّارِ فَهُمْ يُوزَعُونَ)

ص:254

اعراب و لغت:

يوم منصوب است به فعل مقدَّر مثلاً «يساق الناس يوم» يا منصوب است به «اذكر» مقدَّر. يوزعون مضارع مجهول به معنى جمع آورى مى شوند.

(آيه 21) (وَ قَالُواْ لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدتُّمْ عَلَيْنَا قَالُواْ أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِى أَنطَقَ كُلَّ شَىْءٍ وَ هُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍوَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ)

تفسير:

و آنها به پوست هاى بدن خود كه گناهشان به مباشرت بوده گويند يا به همۀ اعضا و جوارحشان كه بر زيان آنها گواهى داده اند گويند: چرا به ضرر ما گواهى داديد (با آن كه ما در دنيا ضرر و آفت را ازشما دور و دفع مى كرديم)؟! پوست ها يا اعضا و جوارح در جواب گويند: آن خدايى كه همه چيز را يا همۀ سخنگويان را به سخن درآورده ما را به سخن درآورد. يعنى ما به اختيار خود گواهى نداديم؛ بلكه خداوند بدون اختيارمان ما را به سخن و گواهى دادن درآورد.

وَ هُوَ خَلَقَكُمْ...: و او همۀ شما را در نخستين بار آفريد و اكنون به سوى او و جزاى او بازگردانده مى شويد.

(آيه 22) (وَ مَا كُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَن يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَ لَآأَبْصَرُكُمْ وَ لَاجُلُودُكُمْ وَ لَكِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لَايَعْلَمُ كَثِيرًا مِّمَّا تَعْمَلُونَ)

اعراب:

قبل از أن يشهد... «مخافةَ» در تقدير است.

تفسير:

فرشتگان در آن روز به امر خداى تعالى به ايشان مى گويند: شما در دنيا وقت انجام گناه از بيم آن كه گوش و ديدگان و پوست هايتان برضد شما گواهى دهند پنهان نمى شديد؛

ص:256

بلكه تنها خود را و گناه خود را از مردم پنهان مى كرديد.

اين كلام را به جهت آن به ايشان گويند كه در دنيا هنگام ارتكاب گناهان از مردمان پنهان مى شدند به جهت ترس از فضاحت و رسوايى؛ ولى گمان نمى بردند كه اعضاى ايشان بر آنها به آنچه پنهان كرده باشند گواهى دهد.

يا مقصود اين باشد كه شما در دنيا نمى توانستيد از گوش و چشم و اعضايتان كه امروز بر شما گواهى مى دهند و شما را رسوا مى سازند مخفى و پنهان شويد.

وَ لَكِن ظَنَنتُمْ...: و لكن گمان داشتيد و مى پنداشتيد كه خداوند بيشتر آنچه را كه پنهان از مردم به جا مى آوريد نمى داند و به اين جهت به انجام گناهان جرأت مى كرديد.

(آيه 23) (وَ ذَ لِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِى ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ أَرْدَلكُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنَ الْخَسِرِينَ)

لغت و اعراب:

أرديكم فعل ماضى از باب إفعال و خبر دوم ذلكم است. مصدر ثلاثى آن به معنى هلاك شدن است.

تفسير:

و اين گمانتان كه به پروردگارتان برديد شما را به ادامه و استمرار كفر و فسق هلاك نمود، پس از زيارنكاران شديد. يعنى به واسطۀ عقيدۀ فاسد سرمايۀ نجات خود را به موجبات هلاك ابدى خود تبديل نموديد.

(آيه 24) (فَإِن يَصْبِرُواْ فَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ وَ إِن يَسْتَعْتِبُواْ فَمَا هُم مِّنَ الْمُعْتَبِينَ)

ص:257

لغت:

يستعتبوا فعل مضارع از باب استعتاب به معنى طلب رضايت، و معتبين اسم مفعول از باب إفعال به معنى مرضيّين و مورد رضايت قرارگرفتگان است.

تفسير:

پس اگر صبر كنند آتش جايگاه آنهاست - يعنى صبر ايشان سودى به حالشان ندارد و هميشه در جهنّم معذّب خواهند بود - و اگر رضاى ما را طلب كنند هرگز آنها قابل رضايت نيستند.

شايد مقصود اين باشد كه چون ذاتشان با پليدى كفر و فسق ممزوج شده، در آن عالم امكان رضايت از آنها نيست.

(آيه 25) (وَ قَيَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَآءَ فَزَيَّنُواْ لَهُم مَّا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِى أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ إِنَّهُمْ كَانُواْ خَسِرِينَ)

لغت:

قيّضنا به معنى مقدَّر كرديم است. قرناء جمع قرين است. خَلَتْ فعل ماضى به معنى «درگذشت» مى باشد.

تفسير:

و ما براى مشركان در دنيا در اثر كفر و عنادشان رفقا و همنشينانى از شياطين تعيين و مقدَّر كرديم. يعنى چون ايشان از روى عناد از پذيرش آيات روشن ما خوددارى

ص:258

كرده و به كفر خود اصرار ورزيدند، لذا پس از اتمام حجّت، آنها را در وادى خذلان واگذاشتيم و مدد توفيق را از ايشان باز گرفتيم، بنابراين شياطين بر آنها مستولى شدند و شهوات و خوشى هاى حال و آينده را بر آنها آرايش دادند و گفتار ازلى حق و وعدۀ جهنّم به كافران، بر آنها در زمرۀ امّت هايى از جن و انس كه پيش از آنان درگذشتند محقّق شد. حقّاً كه آنها زيانكار بودند. زيرا سعادت سرمدى را به شقاوت ابدى بدل كردند؛ يعنى ايمان را به كفر، و طاعت را به معصيت، تبديل نمودند، لاجرم به كيفر آن گرفتار شدند.

را از شنيدن آن باز داريد.

(آيه 27) (فَلَنُذِيقَنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ عَذَابًا شَدِيدًا وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَسْوَأَ الَّذِى كَانُواْ يَعْمَلُونَ)

تفسير:

پس ما هم بى ترديد كسانى را كه كفر ورزيدند (آنان كه گفتند مانع گوش دادن به قرآن شويد و آنان كه مانع شدند) عذاب سختى مى چشانيم و حتماً آنها را به كارهاى بسيار زشتى كه مى كردند كيفر مى دهيم، يا تجسم عينى كارهاى بدشان را كيفر اخروى آنها مى كنيم.

(آيه 28) (ذَ لِكَ جَزَآءُ أَعْدَآءِ اللَّهِ النَّارُ لَهُمْ فِيهَا دَارُ الْخُلْدِ جَزَآءَم بِمَا كَانُواْ بَِايَتِنَا يَجْحَدُونَ)

تفسير:

آن آتش جهنّم و عذاب، كيفر دشمنان خداست، آنها را در ميان آن آتش خانه اى جاودانه و هميشگى است، و از آن بيرون نخواهند آمد و نجات پيدا نمى كنند به سزاى آن كه نشانه ها و آيات و معجزات ما را از روى تكبر و عناد انكار مى كردند.

(آيه 29) (وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ رَبَّنَآ أَرِنَا الَّذَيْنِ أَضَلَّانَا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ نَجْعَلْهُمَا تَحْتَ أَقْدَامِنَا لِيَكُونَا مِنَ الْأَسْفَلِينَ)

تفسير:

و در آن روز كسانى كه كفر ورزيدند گويند: پروردگارا، آن دو گروه از جن ها و

ص:260

انسان ها را كه ما را گمراه كردند و از قبول دين حق مانع شدند به ما نشان ده تا آنها را زير قدم هاى خود قرار دهيم و لگدمال كنيم و از ايشان انتقام كشيم تا از ذليلان و پست تران شوند.

المؤمنين عليه السلام مستقيم شدند.(1) و حضرت صادق عليه السلام فرموده: يعنى بر ولايت ائمه يكى بعد از ديگرى مستقيم شدند.(2)

(آيه 31 و 32) (نَحْنُ أَوْلِيَآؤُكُمْ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ فِى الْأَخِرَةِ وَ لَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِى أَنفُسُكُمْ وَ لَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ * نُزُلًا مِّنْ غَفُورٍ رَّحِيمٍ)

تفسير:

(دنبالۀ سخن فرشتگان يا سخن خدا به اهل استقامت اين است:) ما سرپرستان و دوستان و ياران شما در دنيا و آخرتيم در دنيا شما را از آفات نگاه داشتيم و به راه خير و صلاح هدايت كرديم و در آخرت به گرامى داشتن و مورد شفاعت قرار گرفتن تا هنگام داخل شدن در بهشت يار شما هستيم.

وَ لَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِى...: و براى شما در آخرت هر چه نفس هاتان اشتها كند از نعمت هاى جسمانى و هر چه به دل و زبان تمنّا و طلب كنيد از لذايذ معنوى مهيّاست.

نُزُلًا مِّنْ...: در حالى كه اين پذيرايى ابتدايى است از جانب خداى آمرزندۀ مهربان.

1 - حضرت باقر عليه السلام فرمايد:

نَحْنُ أَوْلِيَاؤكُمْ فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا

أىْ نَحْرُسُكُمْ فِى الدُّنْيَا وَعِنْدَ الْمَوْتِ فِى الْآخِرَةِ.

شما را در دنيا و نزد مرگ حفظ مى نماييم.(3)

بيان: لفظ «نزل» اشعار است بر آن كه خواسته اهل استقامت، نسبت به آن چيزى كه به

ص:262

ايشان عطا كرده شود مانند ماحضرى خواهد بود نسبت به سفره هاى بزرگى كه به جهت ضيافت ترتيب دهند، و از اين جاست كه گفته اند: نتيجۀ استقامت، نهايت كرامت است.

و آيه، مشعر است بر آن كه بر دعوت كنندۀ به خير و مبلّغ دين واجب است كه به علم خود عامل باشد تا دعوت و تبليغ او به قبول مردم اقرب باشد.

تفسير:

و اين صفتِ پاسخ بدى را به نيكى دادن، جز به كسانى كه صبر ورزيده اند و خود را از انتقام گيرى از ديگران منع كرده و كظم غيظ را شعار خود ساخته اند القا و اعطا نمى شود.

يا جز به كسانى كه سهم بزرگى از كمالات انسانى (ايمان كامل، عقل و رأى و حكمت و غيره) دارند داده نمى شود.

پس پر ساخت طبقات آسمان ها را به انواع ملائكه، بعضى ساجدان اند كه ركوع نمى كنند، و بعضى راكعان اند كه قيام نكنند، و بعضى صف زدگان كه از صفوف بيرون نروند، و جمعى تسبيح كننندگان كه از تسبيح، ملالت نيابند.(1)

سبز و خرم با ميوه جات مختلفه در كم و كيف و رنگ و بو و خاصيت از آن در مى آيد. اين ها تدبير صانع و خالق عالم را ثابت مى سازد.

اما معاد: ذات قادر متعال كه زمين را بعد از مردنش زنده فرمايد البته قادر خواهد بود كه مردگان را در روز قيامت براى پاداش و مجازات اعمال از خير و شرّ و ثواب و عقاب زنده فرمايد.

شر و كفر و ايمان و طاعت و معصيت، إِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ: همانا كه خداى تعالى به آنچه مى كنيد بيناست و هيچ چيز بر او پوشيده نيست، پس جزا و سزا خواهد داد.

تبصره: خداى تعالى از راه لطف و مرحمت به طريق استفهام، نتيجۀ اقرار مؤمنان و انكار كافران را بيان فرمايد به اين كه مؤمن معتقد را امان، و كافر منكر را آتش و نيران است، پس تأمّل نماييد و با عقل خود بسنجيد كدام يك از اين دو خير و صلاح است؟ البته شخص عاقل منصف تصديق نمايد به اين كه خير و رشد و راحتى و آسايشِ شخص در ايمان است كه پيامبر صادق مصدَّق خبر داده است. پس از اذعان به اين مطلب، عقل حكم نمايد كه اى شخص عاقل، انصاف نيست موجبات امن و آسايش خود در آخرت را فراهم نكنى و با سوء اختيار، سرانجام بد آتش و عقاب ر ا براى خود مهيّا سازى.

1 - كه كلام ربّ عزيز و ملك عزيز بر رسول عزيز براى امّت عزيز نازل شده است.

2 - عزيز است به اين معنى كه هيچ كس قادر نيست بر اتيان به مثل آن.

3 - عزيز است به اعتبار آن كه مصون و محفوظ از تحريف و تغيير است.

4 - عزيز است به اعتبار آن كه در اوج احكام و اتقان است.

لَّا يَأْتِيهِ الْبَطِلُ مِن م...: يكى از صفات قرآن كه در آيۀ قبل گفته شد «عزيز» است صفت دوم آن اين است كه از جلو رو و از پشت سرش باطل به آن راه نمى يابد و در احكام و معارف و خبرهايش نسبت به گذشته وآينده بطلانى رخ نمى دهد.

از حضرت باقر و صادق عليهما السلام روايت شده است:

مراد آن است كه در اخبار گذشته و آيندۀ آن دروغى نباشد، بلكه تمام خبرهاى آن مطابق واقع است.(1) يا آن كه پيش از آن هيچ كتابى نيامد كه مبطل آن باشد و بعد از آن هيچ كتابى نخواهد آمدكه حكم به بطلان آن كند.

صفت سوم قرآن اين است كه نازل شده و فروفرستاده از كسى است كه صنعش در تكوين متقن، و در تشريع محكم، و دانا به جميع مصالح و از همۀ جهات ستوده است.

(آيه 43) (مَّا يُقَالُ لَكَ إِلَّا مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِن قَبْلِكَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَ ذُو عِقَابٍ أَلِيمٍ)

تفسير:

چون كافران، آسمانى بودن قرآن را انكار مى كردند، خداوند براى تسلى خاطرپيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: به تو گفته نمى شود جز آنچه به پيامبران پيش از تو گفته شده است يعنى به آنها هم ساحر، مجنون، دنياطلب و غيره مى گفتند (پس، از اين كه اين نسبت ها را به تو مى دهند اندوهناك مباش).

ص:270

إِنَّ رَبَّكَ...: بى ترديد پروردگار تو براى مؤمنان، داراى آمرزش و براى كافران و نافرمايان، داراى عذابى دردناك است.

اين كتاب براى آنها نامفهوم است - يعنى به گوش هوش نمى شنوند - و براى ديدن آيات آن چشم بصيرت نگشايند. مراد آن كه ايشان چون از آيات روشن و حجج ظاهرۀ قرآن منتفع نشوند، پس گوييا كرى و كورى مانع شنيدن و ديدن آنهاست.

أُوْلَلِكَ يُنَادَوْنَ مِن مَّكَانٍ بَعِيدٍ: آن گروه از مكان دور ندا كرده مى شوند؛ يعنى مَثَل ايشان در دورى از فهم و شدّت اعراض از قرآن، مثل كسى است كه او را از مسافت دور و دراز صدا مى زنند، كه او نه صدا را مى شنود و نه صدازننده را مى بيند. مراد آن كه چنانچه از آواز منادىِ از دور، نفعى به اين كس نمى رسد، همچنين خواندن قرآن بر كافران و معاندان فايده نمى دهد.

جمعى داورى مى شد. و حقّاً كه آنان در آن روز در بارۀ تورات در شكى ترديدزا و ابهام آور بودند و اينان (گروهى از امّت تو) امروز در بارۀ قرآن در شكى ترديدزا و ابهام آورند.

اعراب و لغت:

دعاء الخير اضافۀ مصدر به مفعول دوم است و اصل آن: «دعائه اللّه بالخير» مى باشد.

فاعل و مفعول اوّل حذف شده است. گفته شده: يؤوس يعنى مأيوس از اجابت دعا. و قنوط يعنى داراى سوء ظن به خداى متعال.

تفسير:

هرگز انسان از طلب خير (اموال و رفاه دنيا) خسته و سير نمى شود و اگر شرى و آسيبى مانند بيمارى به او رسد مأيوس و نوميد مى گردد. يعنى اظهار نااميدى مى كند و يا از اجابت دعا نااميد مى شود (با اين كه يأس از رحمت خدا و گمان بد بردن به او از صفات كافران است).

وَ لَلِنْ أَذَقْنَهُ رَحْمَةً مِّنَّا مِن بَعْدِ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هَذَا لِى وَ مَآ أَظُنُّ السَّاعَةَ قَآئِمَةً وَ لَلِن رُّجِعْتُ إِلَى رَبِّى إِنَّ لِى عِندَهُ لَلْحُسْنَى...: و اگر پس از آن كه آسيب و ضررى به او رسيد رحمتى چون ثروت و صحّت و رفاه از جانب خود به او بچشانيم حتماً خواهد گفت: اين از آنِ من و به سبب لياقت و استحقاق خود من است و كسى را در حصول و تصرّف آن دخلى نيست و گمان ندارم قيامتى برپا شود و اگر فرضاً آن طور كه مسلمانان مى گويند قيامتى باشد و به سوى پروردگارم بازگردانده شوم حتماً براى من نزد او زندگى خوبى خواهد بود.

زيرا استحقاق نعمت و كرامت دنيويۀ من ثابت است، پس انواع نعم اخرويه نيز بر اين قياس خواهد بود.

در تفسير ثعلبى از حضرت امام حسن عليه السلام روايت شده كه: كافر را دو آرزو و تمنّاى عجيب است: يكى در دنيا كه گويد: نعمت هاى بهشت مرا خواهد بود؛ و ديگر در آخرت كه خواهد گفت:

يا ليتنى كنت ترابا . و هيچ كدام از اين دو محقّق نخواهد شد.

فَلَنُنَبِّئَنَّ...: پس ما بى ترديد كسانى را كه كفر ورزيدند، به آنچه كرده اند آگاه مى سازيم و حتماً به آنها از عذابى سخت و دردناك خواهيم چشاند. يعنى كافران تصور مى كنند كه سبب ثروت و صحّت آنها، اعمال حسنه اى است كه از ايشان صادر گشته و در

ص:275

آخرت نيز بدين جهت با نعمت و كرامت خواهند بود، و حال آن كه در واقع، قضيه برعكس باشد و عذابى سخت در انتظار آنهاست.

(آيه 51) (وَ إِذَآ أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنسَنِ أَعْرَضَ وَ نََا بِجَانِبِهِى وَ إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَآءٍ عَرِيضٍ)

لغت:

نَأى: فعل ماضى، و مصدر آن نَأى به معنى دور شدن است.

تفسير:

و هرگاه به انسان نعمتى عطا كنيم و ابواب رحمت از سلامت و ثروت و رفاه را بر او بگشاييم از ما روى مى گرداند و خود را دور مى كشد - يعنى از سپاس گزارى و ايمان به خدا خوددارى مى كند - و چون شرّى و ضررى به او رسد مشغول دعاى گسترده و مصرّانه مى شود.

تبصره: آيۀ شريفه حال نوع انسان را بيان فرمايد كه جنس انسانى و نوع آدمى چنين است كه چون نعمت الهى به او رو آورد، غرور و تكبر، او را فراگيرد به حدّى كه سپاسدارى كه از لوازم عقل هر عاقلى است بكلى فراموش گرديده آثار نخوت و تجبُّر از او ظاهر مى شود و از حق شناسى اعراض نمايد و دور كند نفس خود را از شكرگزارى؛ و اگر به همين انسان بدى و تنگى و ضرر و پريشانى كه ناملايم طبع اوست برسد متوجه درگاه الهى گردد و دعاى بسيار نمايد و در تمام احوال، رفع آن ناملايمات را خواستار باشد.

تتمّه: آيه آگاهى است براى مؤمنان و متّقيان كه اين حال نوع انسان هاست در حوادث؛ لكن شما اهل ايمان نبايد چنين باشيد؛ بلكه بايد در تمام احوال از صحّت و مرض و دولتمندى و تنگدستى و راحتى و سختى متوجه منعم حقيقى بوده و از اداى وظيفۀ حق شناسى و شكرگزارى غفلت نورزيد تا سرانجامِ نيك را در دنيا و آخرت دريابيد.

ص:276

(آيه 54) (أَلَآ إِنَّهُمْ فِى مِرْيَةٍ مِّن لِّقَآءِ رَبِّهِمْ أَلَآ إِنَّهُو بِكُلِّ شَىْءٍ مُّحِيطُم)

تفسير:

آگاه باش كه آنان (كافران) از ملاقات پروردگارشان در شك و ترديدند و زندگى پس از مرگ و ثواب و عقاب را باور ندارند.

آگاه باش كه خداوند به همه چيز از نظر وجود و علم و قدرت و رحمت، احاطه دارد و همۀ بندگان را از كافر و مؤمن، مطيع و عاصى، به عدل و فضل به جزاى اعتقادات و اعمالشان خواهد رساند.

ص:278

اعراب:

«اللّه» فاعل «يوحى» و «العزير الحكيم» صفت آن است.

تفسير:

اين گونه (مانند اين كلمات و اين سوره) خداوند مقتدر حكيم به تو و كسانى از پيامبران كه پيش از تو بودند وحى مى كند.

مراد آن كه عادة اللّه جارى گشته بر اين كه مضامين اين سوره را كه توحيد و تصديق به معاد است، به تمام پيغمبران خود وحى نمايد، و اين معانى را در قرآن و ساير كتب سماويه مكرر فرمايد. پس حق تعالى به هيچ پيغمبرى كتاب نفرستاد، مگر اين كه معانى اين سوره را به لغات ايشان در آن درج فرمود.

(آيۀ 4) (لَهُ مَا فِى السَّمَوَ تِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَلِىُّ الْعَظِيمُ)

تفسير:

آنچه در آسمان ها و آنچه در زمين است (علاوه بر خود آسمان ها و زمين) ملك حقيقى اوست؛ زيرا كه آفرينش و حفظ و تدبير و فانى كردن آنها در دست قدرت اوست و اوست كه از نظر ذات و صفات و افعال، والا و بزرگ است، عظمت و جلالى كه عقل دوربين از ادراك رفعت و جلالت او واله و متحير است!

(آيۀ 5) (تَكَادُ السَّمَوَ تُ يَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلَلِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِى الْأَرْضِ أَلَآ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ)

ص:280

لغت:

«يتفطّرن» مضارع از باب تفعّل و مصدر ثلاثى آن «فَطْر» به معنى شكافتن است.

أَلَآ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ: آگاه باشيد به درستى كه خداى تعالى، اوست بسيار بسيار آمرزندۀ بندگان، مهربان بر ايشان به قبول توبه. و از بسيارىِ رحمت و غفران اوست كه ملائكه را به استغفار براى مؤمنان گنهكار امر فرمايد.

است.

اعراب و لغت:

«يذرؤكم» فعل مضارع و مصدر آن «ذرء» و يكى از معانى آن تكثير و زياد كردن است.

كاف در «كمثله» زائد است.

اعراب:

«أن أقيموا الدين» بدل «ما وصّى» است. ضمير «إليه ما يشاء» به دين برمى گردد و احتمال مى رود كه به رسالت برگردد.

مى خوانى - يعنى دين اسلام - هر كه را خواهد.

يعنى گمان غالب آنها آن است كه قرآن يا دين اسلام يا پيغمبر، بر غير حق است.

كه به بعضى ايمان آوريد و به بعضى كافر شويد.

وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ: و امر شده ام كه ميان شما عادلانه رفتار كنم.

تبصره: هيچ كمالى براى انسان بالاتر از كمال نبوّت نيست، و آن منوط به كمال قوۀ نظريه و كمال قوۀ عمليه است. كلام اوّل اشاره به كمال قوۀ نظريه، و اين كلام اشاره به كمال قوۀ عمليه است.

و بگو به آنها: اللَّهُ رَبُّنَا وَ رَبُّكُمْ: خداى به حق، پروردگار ما و شماست، لَنَآ أَعْمَلُنَا: براى ما باشد نتيجه و جزاى اعمال ما از طاعت و معصيت، وَ لَكُمْ أَعْمَلُكُمْ:

و براى شماست نتيجه و جزاى اعمال شما از خير و شر، لَا حُجَّةَ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمُ: هيچ خصومتى نيست ميان ما و شما. مراد آن است كه به جهت ظهور حق، احتجاج و خصومت را مجال نماند، پس اگر كسى به خلاف و اختلاف ميل كند، بر سبيل عناد و مكابره خواهد بود؛ زيرا اتمام حجّت شده است.

بعد به جهت تهديد فرمايد: بگو به ايشان: اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا: خداى متعال جمع مى فرمايد ميان ما در روز قيامت و انتقام ما از شما بكشد، وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ: و به سوى اوست بازگشت همۀ مردمان از مؤمن و كافر و مطيع و عاصى؛ اهل حق را به درجات رضوان رساند، و اهل باطل را به دركات نيران واصل سازد.

«داحضة» به معنى باطلة است. «حجتهم داحضة» مبتدا و خبر، و جمله خبر «الذين» مى باشد.

تفسير:

و كسانى كه دربارۀ توحيد و ربوبيت خدا مجادله ومحاجّه و ستيزه مى كنند پس از آن كه دعوت او از جانب فطرت و عقل سليم و دانشمندان منصف اهل كتاب پذيرفته شده، دليل آنها نزد پروردگارشان باطل است؛ زيرا بعد از وضوح حجّت و ظهور ادلّه بر صحّت نبوّت، حجّت آنها عناد و لجاج خواهد بود. وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ: و بر ايشان است خشم خدا به جهت مجادله در باطل كردنِ حق، وَ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ: و براى ايشان است عذابى سخت كه آتش جهنّم باشد.

نزد بعضى از مفسّران محاجۀ باطل آنها آن بود كه گفتند كتاب ما پيش از كتاب شما و پيغمبر ما پيش از پيغمبر شماست، پس ما بهتر از شما و به حق اولى و احق هستيم.

على بن ابراهيم قمى رحمه الله روايت نموده (و يا خود او گفته) كه مراد از ميزان، حضرت امير المؤمنين عليه السلام است.(1) و در زيارت مأثورۀ آن حضرت «اَلسَّلَامُ عَلى ميزَانِ الْأَعْمَالِ» وارد شده است(2) ، و در روز قيامت هم ميزان قبولى اعمال و رسيدن به فيوضات جنان، ولايت و مودّت آن سرور خواهد بود.

مى نمايند در گمراهى دور و درازند؛ زيرا انبياى الهى و كتب آسمانى به آن خبر داده و عقول سليمه شهادت بر تحقّق آن مى دهد و از قدرت سبحانى، زنده نمودن بندگان براى جزاى اعمال مستبعد نخواهد بود.

يَرْزُقُ مَن يَشَآءُ: روزى مى دهد هر كه را خواهد بر حسب مصلحت و حكمت و او قوىّ و عزيز است، پس مخصوص مى سازد هر يك از بندگان را به نوعى از نعمت و صنفى از كرامت كه مقتضاى حكمت او باشد، چنانچه يكى را اولاد، و ديگرى را نعمت ديگر، و يكى را مال مى دهد و تمام از خوان احسان او بهره مندند اگرچه در ضيق و وسعت و قلّت و كثرت متفاوت اند.

تنبيه: اين مطلب محقّق است كه در آيات قرآنى عبرت و اعتبار به عموم لفظ است؛ بنابراين آيۀ شريفه، شامل باشد عموم مكلفين را تا قيامت و آگاهى است به آن كه هر كس به نيّت آخرت از روى ايمان و اعتقاد صحيح عملى به جا آورد، در آخرت ثواب مضاعف دارد.

در كافى از حضرت صادق عليه السلام روايت شده:

مَنْ أَرَادَ الْحَديثَ لِمَنْفَعَةِ الدُّنْيَا لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي الْاخِرَةِ نَصيب:

هر كه حديث را به جهت منفعت دنيا بخواهد، براى او در آخرت نصيبى نباشد.(1) على بن ابراهيم رحمه الله از آن حضرت روايت كرده:

اَلْمَالُ وَ الْبَنُونَ حَرْثُ الدُّنْيَا، وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ حَرْثُ الْآخِرَةِ، وَ قَدْ يَجمَعُهُمَا اللّهُ لِأَقْوَامٍ

مال و اولاد، كشت دنيا؛ و عمل صالح، كشت آخرت است و گاهى خدا همۀ آنها را براى جماعتى جمع فرمايد.(2)

وَ لَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِىَ بَيْنَهُمْ: و اگر نبود آن سخن قطعى (حكم ازلى الهى كه در لوح محفوظ نوشته شده كه هر فرد و قومى را مهلتى است) حتماً ميان آنها به هلاكت و نابودى، داورى قطعى مى شد.

وَ إِنَّ الظَّلِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ: و حقّاً كه ستمكاران (به شرك و عناد) را عذابى دردناك در روز قيامت باشد.

همۀ آنها را كفايت نمايد و از نعمت هاى الهى كه دربهشت نزد او باشد چيزى كم نشود.(1)

جواب نفرمود، انتظار وحى داشت، جبرئيل نازل شد و آيۀ شريفه را آورد(1):

نكته: گفته شده مودّت از «ودّ» و اصل آن از «وتد» است كه ميخ باشد، يعنى محبتى مانند ميخ كه به ديوار فرو رود در سويداى قلب فرو رود كه تزلزل نيابد و متحرك نشود.

وَ مَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ: و هر كس كار نيكى انجام دهد و بر اين محبّت بيفزايد، ما براى او در آن نيكى مى افزاييم و پاداش طبيعى اش را حدّ اقل ده برابر مى كنيم. حقّاً كه خداوند بسيار آمرزنده و شكرگزار است.

بيان: يعنى حق تعالى معامله فرمايد با بندگان در جزاى اعمال همچون معاملۀ شاكر در حق مطيع و محسن خود، اگرچه نفع طاعت، به او سبحانه واصل نشود؛ زيرا او غنىّ على الاطلاق است.

محبّت چند قسم است، يكى از آن ها محبّت تكليفى است.

محبت تكليفى آن است كه خداى تعالى كافّۀ امّت را تكليف و امر فرموده كه محبت حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله و ذريۀ معصومين او را در قلب و سينه هاى خود جاى دهند به مرتبه اى كه محبت ايشان از نفس و مال و جان و اولاد و پدر و مادر خود بيشتر باشد، چنانچه: در حديث نبوى آمده:

وَالَّذي نَفْسي بِيَدِهِ لَايُؤْمِنَنَّ عَبْدٌ حَتّى أكُونَ أحَبَّ إلَيْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ أبَوَيْهِ وَ أهْلِهِ وَ وُلْدِهِ وَ النّاسِ أجْمَعينَ.

قسم به آن خدايى كه جان من به يد قدرت اوست، ايمان نياورد البته البته بنده اى تا آن كه من نزد او از پدر و مادر و اهل و اولاد او و مردم تماماً محبوب تر باشم.(2) پس اين قِسم از محبت، واجب؛ بلكه قبولى اعمال و رستگارى منوط به آن خواهد بود.

وقتى آيۀ قُل لَّآأَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى نازل شد، جمعى از اصحاب

ص:299

عرض كردند: يا رسول اللّه، نزديكان شما كيان اند كه خدا واجب فرموده مودّت و دوستى آنها را بر ما؟ فرمود:

ايشان على و فاطمه و فرزندان ايشان هستند عليهم السلام.(1) و در كتاب كافى روايت شده كه حضرت باقر عليه السلام، فرمود: «ايشان ائمه اند عليهم السلام».(2)

بيان: استجابت به معنى قبول طاعت است و زيادتى به اعتبار ثواب، يعنى خدا طاعت آنان را قبول فرمايد و ايشان را بر آن ثواب مى دهد و ثواب مؤمنان را بر سبيل تفضل زياد مى فرمايد.

از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت شده است كه:

مراد از زيادتى، قبول شفاعت مؤمن است در حق شخصى كه مستوجب آتش باشد و در دنيا به شفيع خود احسان نموده باشد.(1)

در كافى از حضرت باقر عليه السلام در ذيل آيۀ: وَ يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ... روايت شده:

مراد مؤمنى است كه براى برادر مؤمن خود غايبانه دعا نمايد، پس فرشته آمين گويد و خداوند عزيز جبّار فرمايد: براى تو است مثل آنچه سؤال نمودى براى او، و به تحقيق عطا شدى آنچه سؤال نمودى به جهت دوستى تو او را.(2)

به قدر معين از روى حكمت كه فراخور حال ايشان باشد نازل فرمايد.

إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ: زيرا او به حال بندگانش و صلاح ايشان آگاه و بيناست، پس هر كس را بر وفق مصالح او روزى مى دهد.

تنبيه: اين مطلب محقّق است كه خداى تعالى حكيم على الاطلاق، و عالم است به جميع مصالح و مفاسد بندگان، بنابراين آنچه انجام مى دهد از قبض و بسط و منع و عطا و فقر و غنا و صحّت و مرض، بر وفق حكمت و مصلحت باشد؛ چنانچه در حديث قدسى فرمايد:

به درستى كه بعض بندگان من كسى است كه اصلاح نكند او را مگر ثروت، و اگر او را فقير كنم فاسد شود. و بعضى بندگان من كسى است كه اصلاح نكند او را مگر فقر، و اگر او را غنى كنم فاسد شود؛ به درستى كه من تدبير بندگان نمايم به علم خود به قلوب آنان.(1)

كريم تر است گناهى را كه يك بار در دنيا عفو كرده باشد بار ديگر بر آن در عقبا عقوبت فرمايد. (1)تنبيه: آيۀ شريفه مخصوص است به مجرمان و گناهكاران، و امّا انبيا و ائمۀ معصومين كه ساحت قدس آنها از خطا و عصيان منزّه باشد، ابتلاى به مصائب و آلام نسبت به آنان، موجب علوّ درجۀ مقام قرب آنان به حضرت احديت است، و لذا يزيد - لعنه اللّه - وقتى در آن مجلس اين آيه را خواند: وَ مَآ أَصَبَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ... حضرت سجاد عليه السلام فرمود:

كلا ما هذه فينا نزلت، إنّما نزلت فينا: نه چنين است كه اين آيه دربارۀ ما نازل شده باشد، آيه اى كه در حق ما نازل است: مَآ أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِى الْأَرْضِ وَ لَافِى أَنفُسِكُمْ إِلَّا فِى كِتَبٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَآ... لِّكَيْلَا تَأْسَوْاْ عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُواْ بِمَآ ءَاتَلكُمْ، پس ما هستيم كسانى كه افسرده نشويم به آنچه فوت شود ما را، و به آنچه بيايد ما را از دنيا خوشحال نگرديم. (2)(آيۀ 31) (وَ مَآ أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فِى الْأَرْضِ وَ مَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِىٍّ وَ لَانَصِيرٍ)

لغت:

معجزين جمع معجز و آن اسم فاعل از باب إفعال و به معنى عاجزكننده است.

تفسير:

و شما در روى زمين ناتوان كنندۀ خدا نيستيد كه از مصيبت فرار كنيد يا آن را دفع نماييد و شما را هرگز غير خدا سرپرست و ياورى نيست (كه عذاب را از شما در آخرت دفع نمايد).

ص:305

ايمان دو نصف است: نصفش صبر كردن بر حوادث وارده، و نصف ديگر آن شكرگزارى برنعمت هاى الهى است. (1)أَوْ يُوبِقْهُنَّ...: يا آنها را (كشتى و كشتيبان را در مقابل آنچه آنان از گناه كسب نموده اند) هلاك مى كند و از بسيارى از گناهان در مى گذرد.

حاصل آن كه اگر خواهد، بعضى را به عقوبت اعمال هلاك مى كند و بعضى را بر طريق عفو نجات دهد.

مى گذاريد چنانچه از اوّل خلق دنيا و اهل آن به اين ترتيب بوده است.

وَ مَا عِندَ اللَّهِ...: و آنچه از ثواب آخرت و نعيم جنّت در پيشگاه الهى است، براى آنان كه ايمان آورده اند و بر پروردگار خود توكل مى كنند و امور خود را به او واگذار مى كنند بهتر و پايدارتر است.

علامۀ مجلسى رحمه الله در حديثى روايت نمايد كه:

حضرت از جبرئيل سؤال نمود: توكّل بر خداى عزّ وجلّ چيست؟ گفت: علم به آن كه مخلوق ها ضرر نرسانند و نفع ندهند و عطا ننمايند ومنع نكنند...، پس زمانى كه بنده چنين شد عمل ننمايد براى هيچ كس مگر خدا و اميد ندارد و نترسد هيچ كس از غير خدا و طمع ندارد به هيچ كس غيرِ خدا، پس اين است توكل.(1)

(آيۀ 37) (وَ الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَلِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَوَ حِشَ وَ إِذَا مَا غَضِبُواْ هُمْ يَغْفِرُونَ)

لغت:

كبائر جمع كبيره، و فواحش جمع فاحشه است. اثم به معنى گناه و كبائر الاثم از قبيل اضافۀ صفت به موصوف و به معنى گناه بزرگ، و فاحشه نيز به معنى گناه بسيار زشت و قبيح مى باشد.

تفسير:

اين آيه و دو آيۀ بعد عطف به آيۀ قبل است.

و نيز براى كسانى كه از گناهان بزرگ و عمل هاى شنيع و منكر اجتناب مى ورزند و

ص:308

چون در امور شخصى خود به خشم آيند به جاى انتقام به آب عفو آتش غضب خود را فرو مى نشانند ثوابى كه نزد خداست بهتر و پايدار است.

لغت:

انتصار يعنى يارى خواستن و نيز به معنى انتقام است.

(ابتداكنندگان به بدى و متجاوزان در كيفر) را دوست ندارد.

در تفسير كشاف از حضرت رسالت صلى الله عليه و آله روايت شده كه:

چون روز قيامت شود، منادى ندا كند هر كه را بر خدا اجرى هست برخيزد و اجر خود را از او بگيرد. پس گروهى برخيزند و ملائكه به ايشان گويند: شما را بر خدا چه اجرى هست؟ گويند: ما گروهى هستيم كه عفو نموديم از كسانى كه به ما ظلم كردند. پس به ايشان گويند: به اذن خدا داخل بهشت شويد. (1)(آيۀ 41 و 42) (وَ لَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَلِكَ مَا عَلَيْهِم مِّن سَبِيلٍ * إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ يَبْغُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ أُوْلَلِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ)

لغت:

بغى كه مصدر «يبغون» مى باشد در اين جا به معنى ستم كردن است.

تفسير:

و به يقين كسانى كه پس از مظلوم شدنشان انتقام بگيرند (و عفو نكنند) هرگز از نظر عقل و شرع راهى بر تعدى و تجاوز به آنها نيست. يا ايشان را در انتقام گيرى گناهى نيست.

إِنَّمَا السَّبِيلُ...: جز اين نيست كه راه مجازات و كيفر و عتاب و عقاب بر كسانى باز است كه به مردم ستم مى كنند و در زمين به ناحق سلطه و فساد مى جويند. اينها عذابى دردناك خواهند داشت.

(آيۀ 43) (وَ لَمَن صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذَ لِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ)

ص:311

لغت:

گفته شده عزم در اصل به معنى قصد است و در آيۀ شريفه به معنى معزوم، پس امر عزم يعنى كارى كه بايد بر آن تصميم گرفت و در آن خويشتن دار بود.

تفسير:

و البته كسى كه با وجود قدرت بر انتقام در صدد انتقام نباشد و صبر كند و در گذرد حقّاً كه آن از كارهاى مهم است.

جماعتى كه موصوف اند به كمال ايمان و احسان، عزم به اين نوع كارها مى كنند؛ زيرا همه كس را توانايى آن نباشد كه جفا كشد و وفا نمايد.

تفسير:

و آنها را سرپرستان و دوستانى نخواهد بود كه در برابر خدا يارى شان كنند و هر كس را خدا با قطع رحمتش (به خاطر عناد او) در گمراهى رها كند هرگز او را راهى به نجات نيست.

تفسير:

پس اگر از اجابت دعوت تو به ايمان، روى برتابند تو را نكوهشى نيست؛ زيرا ما تو را بر آنان نگهبان نفرستاده ايم كه به اجبار و اكراه ايشان را به ايمان وادار كنى، پس از اين كه اعراض مى كنند اندوهناك مباش؛ زيرا بر عهدۀ تو جز رساندن پيام دين نيست و اعتقاد قلبى و التزام عملى و جزاى دنيوى و اخروى آنها وظيفۀ تو نيست.

استقلال يا به وسيلۀ فرشته) يا با سخن گفتن با او از پشت پردۀ غيب، يا آن كه رسولى از فرشتگان را بفرستد كه به اذن و نظارت خويش آنچه را مى خواهد به ديدن شخص و شنيدن صوت بر او وحى كند، همانا خداوند والامرتبه و حكيم است.

ذات سبحانى منزّه از جسم و عوارض جسميت باشد، پس ديده شدنى نيست و مقصود از تكلم او ايجاد كلام است كه طرف مقابل آن را شنود.

تبصره: اين مطلب مسلم است كه بشر محتاج است به پيغمبر كه داراى عقل كامل و معصوم از خطا و مربوط با عالم غيب و وحى است؛ و وحى از مسائل مهمه و يكى از امور مشكلۀ ماوراء الطبيعه و محير العقول بشر مى باشد.

حكما و فلاسفه هم چون احاطه به ماوراء الطبيعه ندارند بايد احوالات آن را از وجود پيغمبر كه محيط است به امورات غيبيه اخذ نمايند.

وَ إِنَّكَ لَتَهْدِى إِلَى صِرَ طٍ مُّسْتَقِيمٍ: و بى شك تو مردم را به سوى راهى راست هدايت مى كنى كه رسانندۀ به حق است.

تنبيه: محققان فرموده اند كه حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله قبل از بعثت، به شريعت خود رفتار مى نموده نه به شريعت پيامبران گذشته، و خداوند عزوجل به آن حضرت قرآن را بتمامه عطا فرمود و فرمود: لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَ قُرْءَانَهُو فَإِذَا قَرَأْنَهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ [قيامت، 19]، و ايضاً وَ لَاتَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ [طه، 114] اين آيات دلالت دارد بر آن كه پيش از نزول قرآن، قرآن را مى دانست.

بنابراين آيۀ فوق ناظر است به ندانستن حضرت از پيش خود؛ به عبارت ديگر علم حضرت به افاضۀ خداوند بوده نه بالذات، و پس از ايجاد نور آن حضرت، آنچه در حيطۀ امكانى درمى آيد، خداى تعالى از علم ازلى به او افاضه فرمود كه: وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُن تَعْلَمُ [نساء، 113].

(آيۀ 53) (صِرَ طِ اللَّهِ الَّذِى لَهُ مَا فِى السَّمَوَ تِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ أَلَآ إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ)

تفسير:

صراط مستقيم يعنى راه آن خدايى كه هر چه در آسمان ها و هر چه در زمين است علاوه بر خود آنها ملك حقيقى اوست. زيرا ايجاد و حفظ و تدبير و فانى كردن آنها در وقت موعود تحت ارادۀ اوست.

أَلَآ إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ: آگاه و به هوش باش كه همۀ كارهاى جهان و كارهاى مكلفان در روز قيامت و محشر به سوى او باز مى گردد.

ص:318

(آيۀ 6-8) (وَ كَمْ أَرْسَلْنَا مِن نَّبِىٍّ فِى الْأَوَّلِينَ * وَ مَا يَأْتِيهِم مِّن نَّبِىٍّ إِلَّا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ * فَأَهْلَكْنَآ أَشَدَّ مِنْهُم بَطْشًا وَ مَضَى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ)

لغت:

بطش يعنى قوّت. مضى يعنى گذشت.

تفسير:

پس براى تسليت خاطر حضرت پيغمبر از استهزاى قوم فرمايد: و چه بسيار از پيامبران در ميان مردمان پيشين فرستاديم و انكار و عناد آنها مانع ارسال رسل و انزال كتب نشد.

و هيچ پيامبرى براى آنها نمى آمد مگر اين كه او را مسخره مى كردند (چنان كه معاندان قريش هم نسبت به تو مى نمايند).

پس ما نيرومندتر از آنان (قوم عرب) از حيث قوّت و توانايى را هلاك كرديم.

يعنى جماعتى را كه در قوت و شوكت از مسرفان زمان تو بيشتر بودند هلاك كرديم و قوت و شوكت آنها ما را عاجز نساخت، پس اين معاندان عصر تو نبايد به قوت و شوكت خود مغرور شوند.

وَ مَضَى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ: در مواضع متعددۀ قرآن قصۀ پيشينيان كه با پيغمبران خود چه كار كردند و ما آنها را چگونه هلاك نموديم گذشت كه عبرت عالميان گرديدند.

تنبيه: آيۀ شريفه، وعدۀ به حضرت رسول صلى الله عليه و آله است به اعانت و نصرت، و وعيد به معاندان است به عذاب و نقمت، و تهديد است نسبت به كسانى كه سركشى كنند از فرمان الهى و به آيات الهى استهزا نمايند.

حضرت امير المؤمنين عليه السلام در ذيل خطبه اى فرمايد:

ص:322

فَاعْتَبِرُوا بِمَا أَصابَ الْأُمَمَ الْمُسْتَكْبِرينَ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنْ بَأْسِ اللّهِ...

پس عبرت يابيد به آنچه به امّت هاى متكبرى كه پيش از شما بودند از عذاب خدا رسيد...(1)