ص :2

ص :3

تفسیر روان

علی مشکینی

خطاط عثمان طه

ویراستار حسین استادولی

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

جهت سطح علمى و نيز روان بودن و جهات ديگر كاملاً مانند آن هجده جزء باشد توقّع به جايى نيست؛ بلكه ما كوشيده ايم تكميل تفسير ايشان به گونه اى كه در بالا گفته شد باشد.

3 - اگر فضلا و دانشمندان قرآنى، در اين بخش كه تنظيم آن با بنده بوده نقاط ضعف يا اشتباهاتى ديدند (يعنى در نقل و اقتباس از سه كتاب ياد شده و ويراستارى آن، و يا در نكات ادبى كه بنده افزوده ام اشتباهى رخ داده بود) لطف كرده به اين جانب يادآورى نمايند تا در چاپ هاى بعد اصلاح گردد.

رضا استادى

ص:14

است.

و بايد دانست كه اين سوره به قرينۀ آيۀ 214 آن وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ كه در آن دستور دعوت خويشان نزديك او صادر شده، از سوره هاى نخستين است كه در آغاز نبوّت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نازل گرديده است، اين نكته از متن آيات آن نيز روشن مى شود.

آنها يكسان است.

(فَقَدْ كَذَّبُواْ فَسَيَأْتِيهِمْ أَنبَؤُاْ مَا كَانُواْ بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ * أَوَ لَمْ يَرَوْاْ إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ * إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً وَ مَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ * وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ)

تفسير:

فَقَدْ كَذَّبُواْ فَسَيَأْتِيهِمْ أَم نبَؤُاْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِءُونَ

يعنى: پس حقّاً آنها تكذيب كردند؛ يعنى در انكار آيات ما و تكذيب آنها اصرار ورزيدند، به گونه اى كه همه را مسخره و استهزا نمودند، پس به زودى خبرهاى آنچه آن را استهزا و ريشخند مى كردند به آنها مى رسد. يعنى در دنيا كيفرهاى دنيوى و مجازاتى كه نتيجۀ استهزاست - مانند مصيبات دنيوى و خشكسالى و قحطى در زندگى و شكست در بدر و خندق - و سپس عذاب هاى اخروى پس از مرگ به آنها خواهد رسيد.

يعنى: و حقّاً كه پروردگار تو عزيز است؛ يعنى مقتدر شكست ناپذير است و از اين رو طاغيان را به ناگاه مى گيرد و هلاك مى كند. و رحيم است كه مؤمنان را به سوى كمالات معنوى و مادى هدايت مى كند و اتمام نعمت مى نمايد.

دعوت شد و به مقام شامخ نبوّت و رسالت نايل آمد. و جملۀ أَلاَ يَتَّقُونَ استيناف است و استفهام به عنوان تعجب و نكوهش و تحقير فرعون و فرعونيان است؛ زيرا افراط آنها در ظلم و ستم و آداب و سنن، شرك و كفر است.

قَالَ رَبِّ إِنِّى أَخَافُ أَن يُكَذِّبُونِ * وَيَضِيقُ صَدْرِى وَلاَ يَنطَلِقُ لِسَانِى فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ

يعنى: موسى پس از دعوت شدن به رسالت الهى گفت: پروردگارا، من مى ترسم مرا تكذيب كنند، و سينۀ من تنگ مى شود و زبانم به سخن گشوده نمى شود. مراد اين است كه طبق اقتضاى مزاجم چون ترس و اندوهى بر من عارض گردد سينه ام از سخن تنگ مى شود و زبانم لكنت مى يابد و يا لكنت زبانم شديد مى شود، پس به سوى هارون بفرست؛ يعنى فرشتگانى به سوى هارون بفرست كه او را احضار كنند تا همراه من باشد و مرا در موارد تكذيب فرعونيان يارى كند و سينه ام باز و زبانم روان شود.

وَلَهُمْ عَلَىَّ ذَنبٌ فَأَخَافُ أَن يَقْتُلُونِ

يعنى: علاوه بر اين، آنها را در گردن من كيفر گناهى است كه يكى از آنها را هنگام يارى طلبيدنِ يك سبطى كشته ام، پس مى ترسم فرعونِ طاغى و يارانش پيش از آن كه رسالت خود را انجام دهم مرا به اين جرم بكشند.

(قَالَ كَلّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُم مُسْتَمِعُونَ * فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولاَ إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ * أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِى إِسْرَائِيلَ * قَالَ أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيداً وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ * وَفَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِى فَعَلْتَ وَأَنتَ مِنَ الْكَافِرِينَ)

تفسير:

قَالَ كَلّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُم مُسْتَمِعُونَ * فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولاَ إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ * أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِى إِسْرَائِيلَ

ص:19

يعنى: خداوند فرمود: چنين نيست (يعنى از تكذيب آنها مترس، چون سينه ات تنگ نخواهد شد و زبانت روان خواهد بود و هارون را هم احضار كردم و همراهت قرار دادم، و از كشته شدن به كيفر قتلى كه انجام داده اى نهراس. حاصل آن كه از نگرانى و ناراحتى از چهار جهت آسوده خاطر باش). پس هر دو به همراه آيات و معجزات ما به سوى فرعون روانه شويد، بى ترديد ما خود با شما و همۀ آن مجتمع خواهيم بود و هر سخنى كه ميان شما ردّ و بدل شود خواهيم شنيد، پس بدون ترس و بيم بر فرعون وارد شويد و بگوييد:

بى ترديد ما هر دو فرستادۀ پروردگار عالميان هستيم و رسالتمان اين است كه بگوييم: بنى اسرائيل را همراه ما بفرست؛ يعنى دست از طايفۀ بنى اسرائيل كه در حدود ششصد هزار جمعيت پراكنده در اين شهر و منطقه دارند بردار و آنها را از زير سلطه و بردگى خود درآور و رها كن و ما را به سوى شامات و بيت المقدس كه موطن اصلى ماست روانه ساز.

قَالَ أَلَمْ نُرَبِّكَ فِينَا وَلِيداً وَلَبِثْتَ فِينَا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ * وَفَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّتِى فَعَلْتَ وَأَنتَ مِنَ الْكَافِرِينَ

طبق تواريخ، موسى تا سنّ سى سالگى در خانۀ فرعون زندگى مى كرد، سپس از آن جا به مَديَن گريخت و ده سال در آن جا در خدمت شعيب پيامبر بود و داراى زن و فرزند و اموال شد و سپس در حالى كه به منصب نبوّت و رسالت الهى مفتخر گشته بود به مصر بازگشت و مدّت سى سال مشغول دعوت فرعونيان بود و به انواع دعوت هاى ممكن از شديد و خفيف و سرد و گرم پرداخت و پس از پيروزى بر آنها و غرق شدنشان و نجات بنى اسرائيل پنجاه سال مشغول تعليم و تربيت بنى اسرائيل گرديد و تورات را از خداوند تحويل گرفت و به آنها عرضه داشت.

معناى آيه: فرعون گفت: آيا تو نبودى كه در آغاز ولادتت تو را در ميان خود تربيت كرديم و چندين سال از عمرت را در اجتماع ما مكث نمودى، و كردى كار آن چنانى را كه كردى؟! يعنى يكى از مقربان درگاه ما را به طرفدارى از يك سبطىِ برده به قتل رساندى و تو در ارتكاب چنين جرم جزو كفران كنندگان نعمت ما بودى! گويند: آن مرد، خبّاز و نانواى مخصوص فرعون به نام «فاتون» بود.

غرض فرعون اين است كه: تو با اين پيشينۀ سوء چگونه مى توانى به منصب نبوّت و

ص:20

رسالت برگزيده شوى؟!

(قَالَ فَعَلْتُهَا إِذاً وَأَنَا مِنَ الضَّالِّينَ * فَفَرَرْتُ مِنكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِى رَبِّى حُكْماً وَجَعَلَنِى مِنَ الْمُرْسَلِينَ * وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَيَّ أَنْ عَبَّدتَّ بَنِي إِسْرَائِيلَ)

تفسير:

قَالَ فَعَلْتُهَا إِذاً وَأَنَا مِنَ الضَّالِّينَ * فَفَرَرْتُ مِنكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِى رَبِّى حُكْماً وَجَعَلَنِى مِنَ الْمُرْسَلِينَ

موسى در پاسخ اعتراضات فرعون، نخست به توجيه قتل نفس پرداخت؛ زيرا كه اگر اين اشكال، وارد بود طبعاً قدح در رسالتش مى شد. گفت: من آن كار را در آن هنگام انجام دادم و او را در حالى كشتم كه من ناآگاه بودم. يعنى نه آن زدن كشنده بود و نه من قصد كشتن داشتم و بى ترديد نمى خواستم عملى انجام دهم كه سال ها فرارى گردم. پس چون حادثه واقع شد و من از شما ترسيدم، فرار كردم و به شهرى دور رفتم، در نتيجه پروردگارم به من حكم بخشيد و مرا از پيامبران مرسل قرار داد.

مراد از حكم در اين جا مقام نبوّت است كه تواَم با رسالت به او اعطا شد، و يا علم به شريعت ابراهيمى است كه از شعيب پيامبر آموخت، و يا حكمت و مستقلّات عقليه است كه هر پيامبرى را در مقام ولايت بر ملت و تربيت امّت خويش لازم و ضرورى است. و ممكن است مراد، مسئلۀ امامت و ولايت بر مردم باشد بر اين اساس كه همۀ انبياى الهى - بويژه اولوا العزمان آنها - منصب ولايت و امامت را نيز داشته اند. و در روايات اهل بيتِ وحى عليهم السلام آمده است كه حضرت مهدى عليه السلام نيز در روز ظهور، مردم را با اين آيه مورد خطاب قرار مى دهد: فَفَرَرْتُ مِنكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِى رَبِّى حُكْماً وَجَعَلَنِى مِنَ الْمُرْسَلِينَ.

وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَىَّ أَنْ عَبَّدتَّ بَنِى إِسْرَائِيلَ

اين جمله جواب موسى از منّت نهادن فرعون است كه گفت: تو را در ايّام طفوليّت و

ص:21

جوانى پرورش داده ام. مى گويد: اى فرعون، دليل بودن من در خانه و در تحت تربيت تو اين بود كه همۀ بنى اسرائيل را به بردگى گرفته بودى، پسرانشان را مى كشتى و دختران و زنانشان را زنده مى گذاشتى و من هم جزو محكومان به قتل بودم كه دست تقدير خداوند مرا به عنوان لَقيط دريا(1) زير دست تو قرار داد. پس آيا نگه داشتن من در خانه و نگهدارى بنى اسرائيل به عنوان بردگى، نعمتى است كه آن را بر من منّت مى نهى؟!

(قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ * قَالَ رَبُّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُم مُوقِنِينَ * قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلَّا تَسْتَمِعُونَ * قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ * قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِى أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ * قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُمْ تَعْقِلُونَ)

تفسير:

قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَمِينَ * قَالَ رَبُّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُم مُوقِنِينَ * قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلَا تَسْتَمِعُونَ

يعنى: پس از آن كه موسى و هارون به دستور خداوند گفتند: ما فرستادۀ رب العالمين هستيم، فرعون گفت: اى موسى، رب العالمين چيست؟ موسى گفت: تدبيرگر و تربيت كنندۀ آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آنهاست اگر اهل يقين باشيد؛ يعنى بتوانيد از حسن تدبير و تربيت آنها به مدبّر و مربّى آنها پى ببريد.

اين سؤال فرعون از روى اعتقاد وثنيت آن عصر بود كه معتقد بودند خداى اصل و خالق جهان هيچ تدبير و تصرّف و تربيتى در جهان هستى ندارد؛ بلكه تدبير موجودات بر عهدۀ خدايانى است كه از جانب خداى اصل براى تربيت تعيين شده اند، و احدى مربّى

ص:22

همه چيز نيست؛ بلكه امور جهان قسمت شده و تحت تربيت اربابان مختلف اداره مى شود و ممكن است كسى مربوب اربابى باشد و خود، رب عدّه اى از مربوبين باشد، و از اين رو فرعون هم بت پرست بود و داراى صنم ها و مع ذلك رب قبطيان هم بود چنان كه از دو جملۀ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ [اعراف، 127]، و مَا عَلِمْتُ لَكُم مِنْ إِلهٍ غَيْرِى [قصص، 38] استفاده مى شود. و لذا فرعون رو به اطرافيان و ملت خود كرد و از روى تعجب گفت: آيا گوش فرا نمى دهيد كه موسى چه مى گويد؟! يعنى همۀ تربيت ها را به يك موجود واحد نسبت مى دهد.

و بايد دانست كه موسى در مقابل فرعون استدلال عقلى و منطقى نمود؛ زيرا مرادش از رَبُّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا اين است كه ملاحظه و دقت در تدبير آسمان ها و زمين و كيفيت ارتباط تدبير اين موجودات در نظر اهل فكر و يقين شهادت مى دهد كه همه از ناحيۀ يك مبدأ تدبير و اداره مى شوند، پس همه مربوب و مدبَّر و اداره شده از جانب مبدأ يكتا و موجود واحد واجب الوجودند.

قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ * قَالَ إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِى أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ

موسى در جواب دوم فرعون، از عالم كبير و استدلال به نظم و تدبير آن به سوى عالم صغير انسانيت تنزّل كرد و گفت: ربّ العالمين كسى است كه مربّى عالم انسانيت از آغاز تا انجام است.

معناى آيه: خدا ربّ همۀ مجتمع فعلى شما و نياكان گذشتۀ شماست. و اين مطلب نيز با اعتقاد فرعون مخالف بود؛ زيرا او خود را رب قبطيان مى دانست كه خداى اصل او را به اين عنوان تعيين كرده است، از اين رو گفت: اى مردم، اين فرستادۀ شما كه به سويتان ارسال گرديده ديوانه است كه مرا نيز مربوب مى خواند! يعنى در حالى كه من رب بزرگ شما هستم و براى شما خدايى جز خودم نمى شناسم: أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى [نازعات، 24]، وَ مَا عَلِمْتُ لَكُم مِنْ إِلهٍ غَيْرِى [قصص، 38].

قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُمْ تَعْقِلُونَ

اين كلام از موسى تكرار جمله و استدلال اوّل است؛ زيرا مرادش از مشرق محلّ طلوع همۀ نيّرات از جانب خاور، و مراد از مغرب محلّ غروب همۀ نيّرات در جانب باختر است،

ص:23

و مرادش از «ما بينهما» همۀ چيزى است در روز و شب براى بشر قابل مشاهده است. و گويى كلام تكرار مطلب اين است كه خداى من پديدآورندۀ اين جهان حيرتزاست و اين نظم خاصِ كاشفِ از وحدت مديريت از آنِ اوست و مربّى حقيقى، اوست اگر قدرت انديشه داشته باشيد.

(قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهاً غَيْرِى لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ * قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكَ بِشَيْءٍ مُبِينٍ * قَالَ فَأْتِ بِهِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ * فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُبِينٌ * وَنَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِيَ بَيْضَاءُ لِلنَّاظِرِينَ)

تفسير:

قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلهاً غَيْرِى لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ * قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكَ بِشَيْءٍ مُبِينٍ * قَالَ فَأْتِ بِهِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ

يعنى: فرعون پس از آن كه در مقابل منطق موسى عاجز ماند، طبق عادت طاغيان زورگو متوسل به تهديد و زور شد و گفت: اى موسى، بى ترديد، اگر خدا و معبودى غير از من اتّخاذ كنى تو را از زندانيان قرار خواهم داد؛ يعنى از زندانيان با جرم سنگينى كه با ربوبيت معبود وقت مخالفت كرده است. موسى گفت: حتى اگر براى تو در اثبات مدَّعاى خود امرى روشن بياورم؟ يعنى معجزۀ آشكارى كه صدق رسالتم از جانب خداى اصل و ربوبيت و الوهيت او بر همۀ اجزاى عالم هستى را به وضوح آشكار سازد؟ فرعون گفت:

چنين چيزى را بياور اگر از راستگويانى.

فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُبِينٌ * وَنَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِىَ بَيْضَاءُ لِلنَّاظِرِينَ

پس موسى عصاى خود را بر زمين افكند، به ناگاه اژدهايى آشكار شد؛ يعنى به گونه اى بزرگ شد كه حيوان حقيقى و اژدها بودنش براى همه روشن شد. گفته شده: چون فرعون

ص:24

معجزۀ غيرقابل انكار عصا را ديد گفت: آيا غير اين هم هست؟ موسى دست خود را نشان داد، فرعون گفت: چه اعجازى در آن هست؟ موسى دست در گريبان خود يا زير بغل خود نمود، سپس بيرون آورد، به ناگاه آن چنان درخشيد كه چشم ناظران را خيره كرد و نورش بر نور خورشيد غلبه نمود.

(قَالَ لِلْمَلَإِ حَوْلَهُ إِنَّ هذَا لَسَاحِرٌ عَلِيمٌ * يُرِيدُ أَن يُخْرِجَكُم مِنْ أَرْضِكُم بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ * قَالُوا أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِى الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ * يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَحَّارٍ عَلِيمٍ)

تفسير:

قَالَ لِلْمَلَإِ حَوْلَهُ إِنَّ هذَا لَسَاحِرٌ عَلِيمٌ * يُرِيدُ أَن يُخْرِجَكُم مِنْ أَرْضِكُم بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ

چون فرعون از جواب منطقى و ادلّه و معجزات موسى عاجز ماند به ناچار از مقام غرورِ دعوى ربوبيت عاليه تنزّل نمود و به اعيان و اشراف مربوبينِ لشكرى و كشورى كه غالباً در چنين مواقعى در اطراف قدرت حاضرند، رو كرد و گفت: بى ترديد، اين مرد، جادوگر دانايى است، مى خواهد شما را به وسيلۀ جادوى خود از سرزمينتان بيرون كند، پس چه امر مى كنيد؟

مراد از امر، نظرخواهى و مشورت است، و يا آن كه از من دربارۀ او چه برخوردى مى خواهيد؟ و مراد از بيرون كردن به سحر، اين است كه تودۀ مردم را دور خود جمع مى كند، سلطنت را از من مى گيرد و شما را كه سران ملت باشيد و اكثر اين سرزمين در اختيار شما و منافعش جزو عايدات شماست بيرون مى كند.

قَالُوا أَرْجِهْ وَأَخَاهُ وَابْعَثْ فِى الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ * يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَحَّارٍ عَلِيمٍ

«أرجه» اصلش أرجِئْهُ بوده، همزۀ ساكن حذف شده و هاء ضمير ساكن شده. يعنى كار

ص:25

او و برادرش را به تأخير انداز و حاشرانى را - يعنى گروهى از نيروهاى گردآورنده را - به شهرهاى كشور گسيل دار تا هر جادوگر دانا و متخصص در فنّ جادو را نزد تو بياورند تا با وى مبارزه كنند و پيروز شوند.

(فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِيقَاتِ يَوْمٍ مَّعْلُومٍ * وَقِيلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنتُم مُّجْتَمِعُونَ * لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِن كَانُوا هُمُ الْغَالِبِينَ * فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَءِنَّ لَنَا لَأَجْراً إِن كُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِينَ * قَالَ نَعَمْ وَإِنَّكُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ)

تفسير:

فَجُمِعَ السَّحَرَةُ لِمِيقَاتِ يَوْمٍ مَّعْلُومٍ * وَقِيلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنتُم مُّجْتَمِعُونَ * لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السَّحَرَةَ إِن كَانُوا هُمُ الْغَالِبِينَ

يعنى: طبق دستور فرعون، جادوگران چيره دست براى وقت خاص در روز معيَّن كه بامداد روز زينت و عيد بود گردآورى شدند و مردم نيز در ميدان بزرگ شهر به عنوان تماشاى نبرد ساحران كل كشور با دو نفر مدعى رسالت الهى گرد آمدند، و به مردم گفته شد: آيا در اين جا گرد آمده ايد كه اگر ساحران و جادوگران كشورمان پيروز شدند از آنها پيروى كنيم؟(1) گويندۀ سخن از درباريان فرعون است كه به منظور منصرف كردن مردم از موسى و برادرش و ترغيب آنها به جادوگران به مردم خطاب كرده است.

فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَئِنَّ لَنَا لَأَجْراً إِن كُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِينَ * قَالَ نَعَمْ وَإِنَّكُمْ إِذاً لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ

يعنى: پس چون گروه ساحران با هيبت و شكوه خاص به ميدان مبارزه وارد شدند و در

ص:26

برابر موسى و برادرش قرار گرفتند، به فرعون گفتند: آيا اگر ما در اين نبرد پيروز شديم براى ما پاداشى هست؟ فرعون گفت: آرى، در آن وقت شما جزو مقربان دربار خواهيد شد.

قَالَ لَهُم مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنتُم مُلْقُونَ «43» فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِيَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ «44» فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَ «45» فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِدِينَ «46» قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ «47» رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ «48»

لغت:

حبال جمع حبل: ريسمان. عِصىّ جمع عصا. لَقِفَ الشىءَ - از بابِ عَلم -: به سرعت آن را بلعيد.

تفسير:

قَالَ لَهُم مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنتُم مُلْقُونَ * فَأَلْقَوْا حِبَالَهُمْ وَعِصِيَّهُمْ وَقَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَالِبُونَ

يعنى: موسى به جادوگران گفت: آنچه را شما بايد بيفكنيد، بيفكنيد. و اين سخن موسى پس از آن است كه آنها به موسى گفتند: إِمَّا أَنْ تُلْقِيَ وَإِمَّا أَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْقِينَ [اعراف، 115].

پس آنها ريسمان ها و عصاهاى خود را بيفكندند. گفته شده كه: هفتاد هزار ريسمان و هفتاد هزار عصاى دستى بوده همه مجوّف و جوفشان مملوّ از جيوه و سيماب و مواد منفجره و محترقه كه به مجرد تابش گرم آفتاب به حركت هاى وحشتناك و نامنظم و حيرت انگيز درآمدند و غلغله و هلهله و فريادهاى مردم را برانگيختند؛ گروهى از ترس و وحشت و گروهى از خوشحالى و شوق پيروزى فرعون به صدا درآمدند و در آن حال بود كه جادوگران گفتند: سوگند به عزّت فرعون كه ما پيروزيم.

ص:27

فَأَلْقَى مُوسَى عَصَاهُ فَإِذَا هِىَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَ * فَأُلْقِىَ السَّحَرَةُ سَاجِدِينَ * قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ * رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ

يعنى: پس از ظهور آن مناظر عجيب كه ديدگان ناظران را خيره و دل هاى حاضران را در اضطراب قرار مى داد، موسى عصاى دستى خود را در برابر انبوه آن مارها و اژدهاها و حيوانات موهوم ديگر كه ميدان عظيم مركز را پر كرده بودند بيفكند و به ناگاه همۀ پديده هاى سحرى و صورت هاى موحش و ددهاى جادويى را كه ساحران به تدريج جعل مى كردند و محيط را پر مى كردند بلعيد به گونه اى كه صحنه را از همه چيز خالى نمود و تنها عصا بود كه به شكل اژدها جولان گر ميدان شد.

پس همۀ جادوگران، سجده كنان به رو افكنده شدند. يعنى عظمت كار عصا و مشاهدۀ اعجاز آن، چنان آنها را در بهت و شكست و تسليم و انقياد در آورد كه گويى بى اختيار در برابر خداى موسى به حالت سجده درافتادند و همه يك صدا ندا در دادند: ما به پروردگار جهانيان ايمان آورديم؛ يعنى به خداى واجب الوجود يگانه كه همۀ ماسواى او بلاواسطه در تحت ربوبيت او قرار گرفته است، به پروردگار موسى و هارون. و اين جمله تأكيد و توضيح است؛ يعنى به پروردگارى كه موسى و هارون مى گويند، و فرعون و ملأ و قبطيان و غيرشان همه مربوب بلاواسطۀ اويند.

قَالَ آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ ءَأَذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِى عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُم مِنْ خِلاَفٍ وَلَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ «49» قَالُوا لاَ ضَيْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ «50» إِنَّا نَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَايَانَا أَن كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ «51»

تفسير:

قَالَ آمَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ ءَاَذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِى عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُم مِنْ خِلاَفٍ وَلَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ

ص:28

يعنى: فرعون گفت: آيا به خداى موسى ايمان آورديد پيش از آن كه من به شما اجازه دهم؟ به يقين، او بزرگ و استاد شماست كه به شما جادو آموخته است. و اين كلام را كه بهتان ديگرى به موسى است براى اين گفت كه فكر مردم را منحرف كند مبادا گمان كنند كه چون حقيقت امر براى ساحران كشف شده ايمان آورده اند و آنها هم بگروند.

سپس گفت: پس به زودى خواهيد دانست! اين كلام، تهديد ابتدايى و اجمالى است و كلام بعدى توضيح آن است. يعنى بى ترديد، دست ها و پاهاى شما را بر خلاف يكديگر تقطيع خواهم كرد؛ يعنى دست راست را با پاى چپ يا عكس آن (كه احتمالاً اين طرز عمل جزو قانون كيفرى او بوده). و كلمۀ «تقطيع [ايدى و ارجل]» اشاره به شدّت عمل و دسته جمعى بودن آن نسبت به همۀ جادوگران است. و حتماً همۀ شما را دسته جمعى به دار مجازات خواهم آويخت.

قَالُوا لاَ ضَيْرَ إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنقَلِبُونَ * إِنَّا نَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطَايَانَا أَن كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ

يعنى: ساحرانِ تازه مسلمان در جواب تهديد فرعون گفتند: هيچ ضررى نيست؛ يعنى با اين رفتارت هيچ آسيبى به ما نمى رسانى؛ زيرا ما به واسطۀ اين رفتار تو به سوى پروردگار خود بازمى گرديم و ما بى ترديد، طمع داريم كه پروردگارمان خطاها و گناهان ما را بدين سبب كه ما نخستين گرونده به رسولان او هستيم، بيامرزد.

وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِى إِنَّكُم مُّتَّبَعُونَ «52» فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِى الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ «53»

تفسير:

وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِى إِنَّكُم مُّتَّبَعُونَ * فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِى الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ

بايد دانست كه سرنوشت رسالت موسى و هارون به سوى فرعون در دو فصل است، فصل اوّل از آغاز برخورد با فرعون و فرعونيان و شروع به دعوت و ارائۀ معجزات و پيروزى در اثبات دعوت و شروع به مبارزه و اتمام دعوت و حجّت كه سال هاى متمادى طول كشيده و تفصيل و شرحى از اين حوادث گوناگون در اين كتاب مجيد در موارد

ص:29

مختلف ذكر شده است و آيات گذشته مربوط به اين فصل بود، و فصل دوم تماميت زمان مهلت و حصول يأس از گرويدن آنها و رسيدن وقت كيفر و مقدمات سقوط قدرت و دولت آنها و هلاكت همه و نجات بنى اسرائيل است و اين آيه در بيان شروع اين فصل است.

معناى آيه: و ما به موسى وحى كرديم كه بندگان مرا شبانه سير ده؛ زيرا شما دنبال خواهيد شد. يعنى به سبب اين سير شبانه مقدمۀ فرج شما و نابودى فرعونيان فراهم خواهد آمد. پس فرعون پس از اطلاع از فرار بنى اسرائيل، نيروهاى گردآورنده اى در شهرها فرستاد تا لشكريان را جمع كنند.(1) و گفت:

(انَّ هؤلاء لَشِرْذِمَةٌ قَليلُونَ)

لغت:

شرذمه به معنى جماعت كم و يا جماعتى كه دنباله و طرفدار ندارند.

تفسير:

به درستى كه گروه بنى اسرائيل جماعتى اندك هستند. البته فرعون، آنها را نسبت به لشكر خود اندك شمرد و حال آن كه عدد آنها بسيار زياد بود.

(وَاِنَّهُم لَنا لَغائِظُونَ)

لغت:

غائظ به معنى خشم آورنده يا خشمگين كننده است.

ص:30

تفسير:

و البته اين ها ما را به سوابق تمرّد و نافرمانى شان به غيظ و خشم آورده اند.

(وَاِنَّا لَجَميعٌ حاذِرُونَ)

لغت:

حاذر احتياطكننده و آماده براى مقابلۀ با دشمن.

تفسير:

و حتماً ما گروهى هشيار و آماده هستيم. بعضى از مفسّران گفته اند: يعنى ما مسلّح هستيم، به خلاف قوم موسى كه آماده نيستند و سلاح جنگ ندارند، پس البته مغلوب ما خواهند شد.

(آيۀ 57 و 58) (فَاَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنّاتٍ وعُيُونٍ * وَكُنُوزٍ ومَقامٍ كَريمٍ)

تفسير:

پس بيرون آورديم فرعونيان را از بوستان هاى مملوّ از درختان و چشمه هاى آب روان، و از گنج هاى طلا و نقره، و از منزل هاى نيكو و خوش آيند و آراسته، كه نشيمن بزرگان و اميران ايشان بود.

مراد آن است كه انگيزۀ خروج در آنها پديد آورديم تا از باغستان ها و چشمه سارها و گنج ها و منزل ها بيرون آمدند.

(آيۀ 59) (كَذلِكَ وَاَوْرَثْناها بَنى اسرائيلَ)

تفسير:

مقتضاى قدرت و حكمت ما چنين بود كه باغات و چشمه ها و گنج ها و منازل ايشان را به فرزندان يعقوب ميراث داديم. بنا به قولى بنى اسرائيل بعد از هلاك فرعونيان به مصر آمده همۀ اموال قبطيان را به حيطۀ تصرّف خود درآوردند.

ص:31

(آيۀ 60) فَاَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقينَ)

تفسير:

پس فرعونيان، آنها را به هنگام طلوع خورشيد تعقيب كردند.

(آيۀ 61) (فَلَمّا تَراءَ الْجَمْعانِ قالَ اصْحابُ مُوسى انّا لَمُدْرَكُونَ)

لغت:

تراء فعل ماضى مفرد از باب تفاعل كه در اصل تراءى بوده. الجمعان تثنيۀ «جمع» است.

تفسير:

پس آن هنگام كه هر دو گروه يكديگر را ديدند ياران موسى گفتند: به درستى كه لشكر فرعون ما را درخواهند يافت و به دست آنها گرفتار خواهيم شد، اكنون راه خلاص چگونه پيدا كنيم و طريق گريز را از كه جوييم؛ زيرا در پيش، دريا و در عقب، دشمن است؟!

از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت شده است كه: بنى اسرائيل به موسى عليه السلام استغاثه نمودند كه دعا فرما خدا ما را از بليۀ فرعون نجات كرامت فرمايد. پس خدا وحى فرمود كه ايشان را شب از مصر بيرون ببر. حضرت موسى عليه السلام بنى اسرائيل را برداشته در شب روانۀ ساحل دريا شد، چون فرعون خبردار شد، لشكر خود را جمع و ايشان را تعقيب نمود، به كنار دريا كه رسيدند... طليعۀ لشكر فرعون پيدا شد، بنى اسرائيل به موسى گفتند: ما را فريب دادى و هلاك كردى، اگر مى گذاشتى آل فرعون ما را در بندگى داشتند از اين كه اكنون به دست ايشان كشته شويم بهتر بود.

(آيۀ 62) (قالَ كَلّا انَّ مَعِىَ رَبّى سَيَهْدينِ)

ص:32

تفسير:

موسى گفت: نه چنين است، به درستى كه پروردگار من با من است به حفظ و نصرت، زود باشد كه مرا راه نمايد و در اين حيرت طريق نجات پديد آورد. خلاصه چون لشكر فرعون نزديك بنى اسرائيل رسيدند، حق تعالى حجابى از بخار در ميان فريقين پديد آورد چنان كه يكديگر را نمى ديدند، فرعون قوم خود را گفت: فرود آييد تا آفتاب مرتفع شده بخار از ميان برخيزد و شتاب مكنيد كه راه خلاصى برايشان بسته است و نتوانند گريخت.

مؤمن آل فرعون در جلو لشكر موسى ايستاده بود گفت: اى موسى، به كجا مأمور شده اى؟ لشكر فرعون تو را فرا گرفته اند. موسى عليه السلام فرمود: مأمور شده ام به گذشتن از دريا و منتظر آنم كه چگونه به گذشتن آن مأمور شوم؟

(آيۀ 63) (فَاَوْحَيْنا الى مُوسى انِ اضْرِبْ بِعَصاكَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظيمِ)

اعراب:

قبل از فانفلق «ضُرِبَ»، در تقدير است، و «انفلق» با فاء عطف «به ضُرِبَ» شده است.

تفسير:

پس به موسى وحى كرديم كه عصاى خود را به دريا بزن. پس موسى بر لب دريا آمد و عصا بر آن زده، دريا بشكافت و دوازده راه پديد آمد، پس هر پاره اى از وسط دو راه مانند كوهى بزرگ بود و همان وقت بادى بر قعر دريا وزيد و گل او خشك شد و هر سبطى از دوازده سبط بنى اسرائيل از راهى به دريا درآمدند.

(آيۀ 64) (واَزْلَفْنا ثَمَّ الآخَرينَ)

لغت:

زَلْفَ به معنى نزديك شدن و نزديك گرداندن است.

ص:33

تفسير:

يعنى: آورديم تمام قوم فرعون را بر لب دريا كه شكافته شده بود و بنى اسرائيل از آن جا گذشته بودند. چون فرعون به كنار دريا رسيد و آن حال را مشاهده كرد خواست كه سُفَهاى قوم را فريب دهد گفت: اى قوم، مى بينيد كه دريا از هيبت من شكافته شده؟! هامان به طريق سرّى گفت: «تو خود مى دانى كه اين شكاف و راه به دعاى موسى واقع شده، مبادا كه به دريا وارد شوى كه خود و همۀ كسان خود را هلاك مى كنى! اما به خواست خداى متعال فرعون وارد دريا (يعنى يكى از آن راه ها) شد و لشكريان چون ديدند فرعون به دريا درآمد، هر گروهى از راهى به دريا درآمدند؛ تمام لشكر كه به دريا درآمدند، حكم الهى رسيد به دريا كه به حال خود بازگرد، به يك بار آب ها درهم پيوست و همۀ فرعونيان هلاك شدند.

(آيۀ 65 و 66) (وَاَنْجَيْنا مُوسى وَمَنْ مَعَهُ اجْمَعينَ * ثُمَّ اغْرَقْنا الآخَرينَ)

تفسير:

يعنى: و موسى و هر كه را با او بود نجات داديم - آب دريا چنان از آن راه ها برداشته شد كه تا همه از آن دوازده راه درگذشتند - سپس آن گروه ديگر را غرق كرديم.

(آيۀ 67) (انَّ فى ذلِكَ لايَةً وَما كانَ اكثَرُهُم مُؤمنينَ)

تفسير:

حقّاً كه در نجات دادن موسى و قوم او و هلاك كردن فرعون و فرعونيان علامتى روشن و نشانه اى هويدا بر قدرت و رحمت و غضب ذات يگانۀ سبحانى است و بيشتر قوم فرعون گرويدگان به حق نبودند، يا بيشتر قوم او با ديدن اين نشانۀ واضح باز هم متنبّه نشدند و ايمان نياوردند، از قوم فرعون فقط يك مرد و دو زن ايمان آوردند، و بنى اسرائيل هم اكثر

ص:34

گوساله پرست شدند؛ يعنى اى پيغمبر، از ايمان نياوردن قوم خود اندوهناك مباش كه تابع گذشتگان خود هستند كه هر چند حجّت هاى بيّنه و دلايل ساطعه ببينند، ايمان نمى آورند.

(آيۀ 68) (وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزيزُ الرَّحيمُ)

تفسير:

و همانا كه پروردگار تو غالب و منتقم از دشمنان خود است و هيچ كس را قوۀ غلبۀ بر او نيست، و مهربان است كه عقوبت نفرمايد مگر بعد از اتمام حجّت، يا رحيم و مهربان است نسبت به مطيعان.

گفتيم كه در اين سوره قصۀ هشت پيامبر ياد شده است؛

قصۀ اوّل داستان حضرت موسى عليه السلام بود، امّا قصۀ دوم:

تنبيه: مراد از «اب» در اين جا عمو مى باشد؛ زيرا به اجماع علماى شيعه و دلايل نقليه از ائمۀ هدى عليهم السلام و براهين عقليه، جميع پدران انبيا تا آدم عليه السلام مؤمن بوده اند، و اطلاق «اب» بر «عم» در كلام عرب شايع است و قرآن كريم هم به آن شاهد است؛ در آيۀ شريفۀ سورۀ بقره اَمْ كُنتُم شُهَداءَ اذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ اذ قالَ لِبَنيهِ ما تَعبُدُونَ مِنْ بَعْدى قالُوا نَعْبُدُ الهكَ واِلهَ آبائِكَ ابْراهيمَ واِسمعيلَ واِسحقَ الهاً واحِدَاً [بقره، 133] بر حضرت اسماعيل اطلاق پدر شده، و حال آن كه حضرت اسماعيل عموى حضرت يعقوب بوده است.

و حديث مشهور كه خاصّه و عامّه از حضرت نبوى صلى الله عليه و آله نقل كرده اند:

لا يَزالُ يَنقُلُنى اللّهُ مِنْ أَصْلابِ الطّاهِرينَ إِلى أَرْحامِ الطَّاهِراتِ حَتَّى أَخْرَجَني في عامِكُمْ هذَا، لَمْ يُدَنِّسني بِدَنَسِ الْجاهِليّةِ:

يعنى خداى تعالى همواره مرا نقل مى كرد از اصلاب طاهره به ارحام مطهَّره، تا خارج نمود مرا در زمان شما، و آلوده ننمود مرا به نجاست كفر جاهليّت.

و آيۀ كريمۀ وَتَقَلُّبَكَ فِى السّاجِدينَ [شعرا، 219] نيز براى اثبات اين مدّعا كافى است، و اگر در پدران آن حضرت كافرى مى بود، تمام ايشان به طهارت متّصف نمى شدند؛ لقوله تعالى: اِنَّما الْمُشرِكُونَ نَجَسٌ [توبه، 28].

(آيۀ 71) (قالُوا نَعْبُدُ اصْناماً فَنَظَلُّ لَها عاكِفينَ)

لغت:

فنظل در اين جا به معنى «فنصير» است.

تفسير:

چون حضرت ابراهيم اين سؤال را نمود، در جواب حضرت ابراهيم عليه السلام گفتند: بتان را مى پرستيم، پس هميشه مجاوران و ملازمان آنها مى باشيم.

مراد از «اصنام» تمثال هايى بود كه از انواع فلزّات بر صورت هاى مختلفه ساخته بودند و آنها را عبادت مى كردند به خلاف «اوثان» كه آنها را صورتى لازم نبود.

و سؤال حضرت گرچه فقط از معبود ايشان بود و يك كلمه جواب كافى بود كه بگويند:

«بت مى پرستيم»؛ لكن جواب را طولانى نمودند به جهت ابتهاج و افتخار به پرستش بتان

ص:36

تا قول آنها علاوه بر جواب حضرت، به اظهار افتخار و شرف هم مشتمل باشد.

از ابن عباس نقل شده كه معنى آيه اين است كه ما پيوسته براى بتان نماز گزارندگانيم.

(آيۀ 72) (قالَ هَلْ يَسْمَعُونَكُمْ اذْتَدْعُونَ)

اعراب:

اصل هل يسمعونكم «هل يسمعون دعاءكم» است و مضاف حذف شده است.

تفسير:

حضرت ابراهيم بعد از شنيدن اين كلام از آنها فرمود: آيا مى شنوند خواندن شما را وقتى كه بخوانيد ايشان را؟

نكته: ذكر فعل مضارع با كلمۀ «إذ» براى استحضار حال گذشته است، پس معنى آيه اين است: ابراهيم عليه السلام فرمود: مستحضر سازيد آن احوالى را كه شما اصنام را در آن احوال مى خوانديد، و بگوييد: آيا هرگز قول شما را شنيدند و دعاى شما را اجابت نمودند؟

(آيۀ 73) (اويَنْفَعُونَكُمْ اوْيَضُرُّونَ)

تفسير:

يا سودى مى رسانيدند شما را بر اين كه پرستش ايشان مى كرديد و ستايش ايشان مى نموديد؟ يا زيان مى رسانيدند به كسى كه اعراض كرده بود از عبادت ايشان و آنها را سرزنش مى نمود؟

(آيۀ 74) (قَالُواْ بَلْ وَجَدْنَآ ءَابَآءَنَا كَذَ لِكَ يَفْعَلُونَ)

تفسير:

خلاصه وقتى قوم حضرت ابراهيم نتوانستند او را جواب دهند، بهانۀ تقليد را پيش آوردند و در جواب گفتند: نه، چنين نيست كه اجابت دعا و نفع و ضرر از آنها ديده باشيم؛

ص:37

بلكه يافتيم پدران خود را كه ايشان چنين مى كردند؛ يعنى بتان را پرستش مى نمودند، ما نيز به ايشان اقتدا نموده ايم.

(آيۀ 75 و 76) (قَالَ أَفَرَءَيْتُم مَّا كُنتُمْ تَعْبُدُونَ * أَنتُمْ وَءَابَآؤُكُمُ الْأَقْدَمُونَ)

لغت:

اقدم افعل تفضيل است.

تفسير:

حضرت ابراهيم عليه السلام فرمود: آيا ديديد و دانستيد؟! (استفهام براى تقرير و تثبيت است) يعنى ببينيد و بدانيد كه چه چيزى را شما و نياكان شما مى پرستيديد. قديمى بودن يك عقيده دليل بر صحّت آن نباشد و به سبب آن، باطل به حق منقلب نشود.

(آيۀ 77) (فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِّى إِلَّا رَبَّ الْعَلَمِينَ)

اعراب:

ربّ العالمين منصوب است به استثناء و «عدوّ» مفرد است؛ اما گاهى معنى جمع را افاده مى كند و در اين جا معنى «اعداء» دارد.

تفسير:

پس به درستى كه معبودان شما و پدران شما دشمنان من اند، مگر پروردگار عالميان كه دوست من مى باشد، يا لكن دوست من پروردگار عالميان است، يا همۀ معبودان دشمن من اند مگر آفريدگار عالميان.

نكته: بنابر معنى اوّل و دوم استثناى منقطع، و بنابر معنى سوم استثناى متّصل است.

مرادِ حضرت ابراهيم آن است كه اين اصنام دشمن من هستند، چون شما را جهنمى مى كنند و شما به پرستش آنها متضرر مى شويد زياده از آنچه كسى از دشمن خود متضرر مى شود؛ زيرا خلود در عذاب اليم و عقاب جحيم كه از عبادت آنها حاصل مى شود از هيچ

ص:38

دشمنى متصور نيست.

(آيۀ 78) (الَّذى خَلَقَنى فَهُوَيَهْدينِ)

تفسير:

ابراهيم در اين جا تعدادى از نعمت ها و اوصاف حضرت ربّ العالمين را بيان مى فرمايد تا قوم او دست از عبادت بتان برداشته به پرستش خداوند منّان مايل شوند:

وصف اول:

آفريدگار عالميان آن ذاتى است كه مرا بيافريد و از عدم به عرصۀ وجود آورد.

وصف دوم:

پس او مرا به راستىِ در قول و فعل راه مى نمايد.

يا بيافريد مرا براى اقامۀ حق و راه مى نمايد به دعوت خلق.

يا خلق فرمود مرا به جهت طاعت، و هدايت مى كند به وسيله اى كه با آن بتوانم به سعادت و بهشت برسم.

يا هدايت مى كند به امور معاش و معاد كما قال: والّذى قدّر فَهَدى [اعلى، 3] هدايتى از ابتداى تولد تا منتهاى اجل كه موجب جلب منافع و دفع زيان ها شود.

(آيۀ 79) (وَ الَّذِى هُوَ يُطْعِمُنِى وَيَسْقِينِ)

تفسير

وصف سوم:

و او آن ذاتى است كه غذايى كه قوام بدن من به آن مى باشد به من مى خوراند از سبزيجات و حبوبات و ميوه جات و غيره.

وصف چهارم:

و مى آشاماند مرا آبى كه موجب تسكين عطش و سبب تربيت اعضاى من است.

ص:39

(آيۀ 80) (وَ إِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ)

تفسير:

وصف پنجم:

و هر گاه بيمار شوم پس او مرا شفا مى دهد.

اين عطف است بر يُطْعِمُنِى وَيَسْقِينِ زيرا كه مرض و شفا از توابع خوردن و آشاميدن است؛ زيرا صحّت و مرض در اغلب اوقات، تابع خوردنى ها و آشاميدنى هاست.

و نسبت ندادن مرض به خدا، به جهت حسن ادب است. و ديگر آن كه مقصود حضرت ابراهيم عليه السلام در اين جا شمارۀ نعمت هاى الهى است، و اگر غرض بيان قدرت الهى بود مريض كردن را هم به خدا نسبت مى داد.

تنبيه: اين كه مريض شدن را به خدا نسبت نمى دهد با اسناد اماته و ميراندن به او سبحانه كه بعد از اين مذكور مى شود منافات ندارد؛ زيرا موت نسبت به اهل ايمان و تقوا، موجب خلاصى از كثافت و خباثت دنيا و نجات از بليات آن است.

و ديگر آن كه حدوث مرض در اغلب به جهت افراط و تفريط خود انسان در خوردن و آشاميدن است.

پس، از اين جهت مرض را به حق تعالى نسبت نداد و شفا را به او نسبت داد.

در تفسير منهج الصادقين از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام در تفسير اين آيه روايت شده است: آن كه چون بيمار شوم به گناه، مرا به توبه شفا دهد.

حكايت: يكى از اكابر دين نقل نموده كه به بيمارستان رفتم، طبيبى را ديدم نشسته و جماعتى از بيماران گرد او جمع گشته، و هر كس بيمارى خود را شرح مى داد و هر كس را دوايى مى داد كه درخور او بود. جوانى نزد او آمد كه صورتش زرد گشته و اثر عبادت و سيماى تقوا و صلاحيت در او پيدا بود، به طبيب گفت: مرا بيماريى هست دوايى ده. گفت:

چه مرض دارى؟ گفت: بيمارى گناه بر مزاج من مستولى شده و بدن من به جهت سنگينى گناه گران گشته، مرا علاجى كن كه صحّت مزاج يابم.

ص:40

طبيب گفت: صبر، تواضع، مخالفت با هواى نفس، حيا، صفا، رضا، محبت به خدا، حفظ كردن خود از گناه، عزم و اراده به اطاعت اوامر خداى مهربان، اينها نسخۀ علاج تو است.

جوان از اين دستور شاد شد و برفت.

(آيۀ 81) (وَ الَّذِى يُمِيتُنِى ثُمَّ يُحْيِينِ)

تفسير:

وصف ششم:

و او آن ذاتى است كه مرا به وقت انقضاى اجل من بميراند. پس مرا در آخرت براى محاسبه و پاداش و مجازات زنده گرداند.

يا بميراند مرا به عدل و زنده گرداند به فضل.

يا بميراند مرا به افتادن در معصيت و زنده فرمايد به توفيق دادن در طاعت.

يا بميراند به جهل و زنده نمايد به عقل.

يا بميراند به طمع و زنده فرمايد به ورع.

يا بميراند به غفلت و زنده نمايد به تذكّر.

يا بميراند به صفات حيوانيت و زنده فرمايد به اخلاق روحانيت.

(آيۀ 82) (وَ الَّذِى أَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لِى خَطِيَتِى يَوْمَ الدِّينِ)

تفسير:

وصف هفتم پروردگار:

و او آن ذاتى است كه طمع دارم در روز جزا گناهان مرا بيامرزد.

تنبيه: اين مطلب محقّق شده كه انبياى عظام، معصوم از گناه هستند و از اوّل عمر تا آخر به هيچ وجه گناه صغيره و كبيره از ايشان صادر نخواهد شد؛ زيرا موجب سلب اطمينان امّت است، و آن منافى نبوّت است و نقض غرض مى گردد؛ بنابراين اسناد گناه به حضرت ابراهيم عليه السلام در آيۀ شريفه به يكى از اين معانى مى باشد:

ص:41

1. آن كه به جهت كسر نفس و انقطاع تام به حضرت سبحان معترف به تقصير شده.

2. آن كه براى تعليم امّت باشد تا استغفار را شعار خود ساخته از معاصى اجتناب نمايند و طريق توبه را سرمشق قرار دهند.

3. آن كه نظر به جلالت شأن ايشان، از ترك مستحب و فعل مباح تعبير به گناه شده، چنان كه صاحب كتاب كشف الغمه فرموده: چون اكثر اوقات عمر ايشان به ياد خدا و مراقبۀ الهى مصروف و خاطر ايشان به ملأ اعلى متعلق است، پس گاهى كه از آن مرتبه نزول مى كنند و مشغول به مباحات مانند خوردن و آشاميدن و غيره شوند، اينها را گناه به حساب آورده و از آنها استغفار كنند، چنان كه فرموده اند:

حَسَناتُ الأبرارِ سَيِّئاتُ المقرَّبين.

(آيۀ 84) (وَ اجْعَل لِّى لِسَانَ صِدْقٍ فِى الْأَخِرِينَ)

تفسير:

يعنى: ثنا و نيك نامى و آوازۀ مرا بر زبان كسانى كه از اين پس مى آيند جارى كن به وجهى كه اثر آن در دنيا تا به روز قيامت بماند.

و اين دعا به اجابت رسيده است؛ زيرا جميع امم از مجوس و يهود و نصارا و اهل اسلام، ثناى خليل الرحمن مى گويند و محبت او را دارند.

نزد بعضى از مفسّران مراد از «لسان صدق» حضرت محمّد صلى الله عليه و آله است كه از ذريۀ اوست و در تمام رفتار و گفتار، صادق و تجديدكنندۀ اصل دين اوست و مردم را به آن دعوت فرمايد؛ بنابراين معنى آن است كه ظاهر فرما در آخر امّت ها - براى تجديد اصل دين من كه توحيد و ستايش حق است - راستگويى را كه آن خاتم حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله مى باشد.

(آيۀ 85) (وَ اجْعَلْنِى مِن وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ)

تفسير:

و مرا از ارث برندگان بهشت پر نعمت در آخرت قرار ده؛ يعنى داخل فرما مرا در كسانى كه در منازل بهشت جاى دارند.

على بن ابراهيم قمى رحمه الله از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه فرمود: خلق نفرمود خداوند خلقى را مگر آن كه مقرّر نمود براى او منزلى در بهشت و منزلى در جهنّم. پس چون اهل بهشت در بهشت و اهل جهنّم در جهنّم ساكن شدند، منادى ندا كند: اى اهل بهشت، مُشْرِف شويد بر جهنمى ها، [چون مشرف شوند و نگاه كنند به آنها] گفته شود: اين منزل هاى شماست در آتش! اگر معصيت خدا مى كرديد! حضرت فرمود: اگر آن جا كسى از شدّت خوشحالى مى مرد بهشتيان از

ص:43

شدّت خوشحالى مى مردند به جهت بازداشتن خدا عذاب را از آنها.

پس منادى ندا كند: اى جهنميان، سر بلند كنيد [و ببينيد]. چون نگاه كنند و منازل خود را در بهشت ببينند، به آنها گويند: اين منازل شما بود كه اگر خدا را اطاعت مى نموديد داخل آن مى شديد.

حضرت فرمود: اگر آن جا كسى از شدّت غصه مى مرد، جهنميان مى مردند، پس بهشتيان ارث برند منازل جهنميان را.

(آيۀ 86) (وَ اغْفِرْ لِأَبِى إِنَّهُو كَانَ مِنَ الضَّآلِّينَ)

تفسير:

و بيامرز پدر مرا (مراد عموى اوست)؛ يعنى او را توفيق ايمان و هدايت بخش تا آمرزيده شود؛ به درستى كه او از گمراهان است؛ يعنى از طريق حق منحرف است.

در مجمع البيان فرمايد: وصف او به گمراهى مشعر است بر آن كه عموى او از روى جهل كافر بود نه بر سبيل عناد و انكار.(1)

تنبيه: اولاً: اين مطلب نزد مفسّران و محدّثان و مورخان محقّق شده كه پدر حضرت ابراهيم عليه السلام نامش «تارخ» و مؤمن بوده و «آذر» عموى او بوده است و اطلاق «اب» بر عمو در لسان عرب شايع است.

ثانياً: «آذر» وعده نمود حضرت ابراهيم عليه السلام را به ايمان، وعده داد پس از ايمان براى او استغفار نمايد، فرمود: ساستغفر لك ربى [مريم، 47] و چون روشن شد كه دشمن خداست، از او تبرّى نمود؛ بنابراين آمرزش خواستن مشروط به ايمان او بود.

(آيۀ 87) (وَلَا تُخْزِنِى يَوْمَ يُبْعَثُونَ)

ص:44

2 - در روايت ديگر آن حضرت فرمود:

قلب سليم قلبى است كه سالم باشد از محبت دنيا.(1)

3 - نزد بعضى مراد قلبى است كه سالم باشد از فساد و معاصى. و تخصيص قلب به سلامت، به جهت آن است كه هر گاه قلب سالم ماند جوارح از فساد سالم باشد؛ زيرا فساد جوارح نباشد مگر از قصد و عزم قلب به فساد و معصيت.

4 - سعيد بن مسيِّب گفته: مراد از قلب سليم، دل مؤمن است كه صحيح و سالم باشد از نفاق، به خلاف منافق كه دل او مريض است به نفاق.(2) و اين كه گفته اند سلامتى قلب، اخلاص در شهادت توحيد و رسالت است، به همين معنى باشد.

نكته: قوله

«إلّا مَنْ أَتى اللّهَ بِقَلبٍ سَليمٍ» استثناء است از آنچه مال و اولاد دالّاند بر آن كه غنا و دارايى باشد؛ يعنى آن روز غنا نفع ندهد مگر غنايى كه سلامت قلب بوده باشد؛ زيرا غناى انسان در دين به سلامتى قلب او از كفر و معاصى است، همچنان كه غناى او در دنيا به مال و اولاد است.

يا استثناى منقطع است؛ يعنى آن روز مال و اولاد نفع نرساند، و لكن سلامتى قلب و قلب سليم، نفع دهد.(3)

در منهج الصادقين از هشام بن سعيد روايت نموده كه از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم از معنى «غاوون» فرمود: آنان كه بدانند و بشناسند حق را و به خلاف آن رفتار كنند.(1)

(آيۀ 92 و 93) (وَ قِيلَ لَهُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ تَعْبُدُونَ * مِن دُونِ اللَّهِ هَلْ يَنصُرُونَكُمْ أَوْ يَنتَصِرُونَ)

تفسير:

و به ايشان گفته شود؛ يعنى ملائكه به حكم حق تعالى از ايشان بر وجه توبيخ و سرزنش بپرسند: كجايند آنچه كه مى پرستيديد غير از خداى تعالى؟ يعنى كجايند خدايان شما كه به آنها اميدوار بوديد؟ آيا هيچ يارى مى كنند شما را به دفع عذاب از شما؟ و آيا مى توانند از خودشان دفع عذاب كنند؟!

(آيۀ 94 و 95) (فَكُبْكِبُواْ فِيهَا هُمْ وَ الْغَاوُونَ * وَ جُنُودُ إِبْلِيسَ أَجْمَعُونَ)

لغت:

كبّ به معنى بر رو انداختن است، و كبكب به همان معنى است و يا معنايش پى در پى بر رو انداختن و روى هم ريختن است.

تفسير:

پس بت ها و گمراهان، پى در پى به رو افكنده شوند در جهنّم؛ يعنى عابد و معبود را به جهنّم اندازند.

وَ جُنُودُ إِبْلِيسَ... و به جهنّم انداخته شوند لشكرهاى شيطان همۀ آنها؛ يعنى پيروان او از كفّار و گناهكاران.

ص:47

(آيۀ 96 و 97) (قَالُواْ وَ هُمْ فِيهَا يَخْتَصِمُونَ * تَاللَّهِ إِن كُنَّا لَفِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ)

تفسير:

كافران در حالى كه ايشان در جهنّم با يكديگر دشمنى كنند گويند:... يعنى در وقتى كه حق تعالى اصنام و بت ها را ناطق ساخته باشد تا تخاصم صحيح باشد. يا اين تخاصم ميان معصيتكاران و شياطين باشد؛ يعنى كافران با بت ها و يا با شياطين مخاصمه كنند گويند:

قسم به خدا به درستى كه ما در گمراهى هويدا و آشكار بوديم.

(آيۀ 98) (إِذْ نُسَوِّيكُم بِرَبِّ الْعَلَمِينَ)

تفسير:

وقتى كه برابر و مساوى ساختيم شما را در ستايش و پرستش با پروردگار عالميان.

حاصل آن كه به خدا قسم ما در گمراهى آشكار بوديم وقتى كه شما مخلوق عاجز ضعيف پست را با خالق قادر قاهر عالى در ستايش و بندگى، برابر داشتيم.

آرى نهايت گمراهى است مخلوق را پرستش نمودن، چه جاى آن كه آن را در ستايش با خالق برابر داشتن، البته چنين گمراهى، واضح است و محتاج به اقامۀ برهان و دليل نخواهد بود، و عقل سليم حاكم بر آن باشد.

(آيۀ 99) (وَ مَآ أَضَلَّنَآ إِلَّا الْمُجْرِمُونَ)

تفسير:

و گمراه نكردند ما را مگر بدكاران از پيشوايان ما كه به ايشان اقتدا نموديم.

(آيۀ 100 و 101) (فَمَا لَنَا مِن شَفِعِينَ * وَ لَاصَدِيقٍ حَمِيمٍ)

ص:48

تفسير:

پس نيست اكنون براى ما شفاعت كننده اى چنان كه مؤمنان را هست و نه دوستى مهربان و با شفقت، چنان كه مؤمنان را هست.

در بعضى تفاسير نقل شده كه «حميم» در اصل «هميم» بوده «ها» را بدل به «حا» نمودند جهت قرب مخرج، و «هميم» از «اهتمام» مأخوذ است؛ يعنى دوستى كه در آن روز اهتمام كند در مهمّ كافران و شرط دوستى به جا آورد نخواهد بود؛ زيرا دوستى در آن روز به مؤمنان مخصوص خواهد بود؛ و اما اهل آتش ميان آنها دشمنى و عداوت خواهد بود، چنان كه فرمايد: الْأَخِلَّآءُ يَوْمَئذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ [زخرف، 67].

و نزد بعضى از مفسّران معنى آيه اين است كه: نيست ما را شفعا و دوست مهربان، از آنانى كه ما آنها را دوست و شفعاى خود مى دانستيم؛ زيرا اعتقاد آنها آن بود كه در آن روز بت ها شفعاى آنها نزد خدا هستند، و شياطين انس، دوستان آنها هستند.

يا مراد اين باشد كه چون آنها در مهلكۀ عذاب افتند، بدانند كه شفيعان و دوستان، نفع نخواهند داشت و دافع عذاب از آنها نخواهند بود. پس مراد به نفى شفعا و اصدقا، نفى فايده از آنهاست؛ زيرا آنچه نفع نرساند در حكم معدوم است.(1) 1 - عيّاشى از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه سه مرتبه حضرت تكرار فرمود:

وَاللّهِ لَنَشْفَعَنَّ، وَاللّهِ لَنَشْفَعَنَّ، وَاللّهِ لَنَشْفَعَنَّ لِشيعَتِنا حَتّى يَقولَ عَدُوُّنا فَمَا لَنَا مِن شَفِعِينَ * وَ لَاصَدِيقٍ حَمِيمٍ [شعرا، 100 و 101]: يعنى: سه مرتبه فرمود: قسم به خدا ما شفاعت كنيم شيعيان خود را تا آن كه دشمنان ما گويند: ما را هيچ شفيعى و صديقى و حميمى نيست.(2) 2. ابان بن تغلب نيز روايت نموده كه شنيدم مى فرمود: به درستى كه مؤمن در روز قيامت، اهل بيت خود را شفاعت كند و حق تعالى شفاعت او را در حق ايشان قبول فرمايد، پس هر دو انگشت سبابۀ خود را بردارد و گويد: بار خدايا، خادمك مرا از عذاب نجات فرما كه او مرا از سرما و

ص:49

گرما نگاه داشته است. و حق تعالى شفاعت او را اجابت فرمايد.(1)

3. از حضرت باقر عليه السلام روايت شده كه فرمود: به درستى كه مؤمن، همسايۀ خود را كه هيچ حسنه اى براى او نباشد شفاعت كند و گويد: بار خدايا، همسايۀ من اذيّت و ضرر از من دفع مى كرد.

حق تعالى شفاعت او را در بارۀ همسايۀ او قبول فرمايد....(2)

4. از حضرت صادق عليه السلام: نقل است كه فرمود:

نزلَتْ هذِهِ الآيَةُ فينا وفي شيعَتِنا، وذلِكَ أنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ يُفَضّلُنا ويُفَضّل شيعَتنا حَتّى أنّا لنشفَعُ وَيَشْفَعونَ، فإِذا رَأى مَن لَيسَ مِنهُم قالُوا : فَمَا لَنَا مِن شَفِعِينَ * وَ لَاصَدِيقٍ حَمِيمٍ [شعرا، 100، 101]. يعنى امام صادق عليه السلام گفت: اين آيه در حق ما و شيعيان ما نازل شده است، و اين به جهت آن است كه خداوند سبحان فضيلت داد ما را و فضيلت داد شيعيان ما را، حتى اين كه ما شفاعت كنيم و شيعيان ما هم شفاعت مى كنند.

پس چون ببينند (اين شفاعت را) كسانى كه از شيعيان ما نيستند گويند: فَمَا لَنَا مِن شَفِعِينَ * وَ لَاصَدِيقٍ حَمِيمٍ.(3)

(آيۀ 102) (فَلَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ)

اعراب:

فنكون منصوب است به «أن» كه در تقدير است و «أن نكون» جواب تمنّى مستفاد از «لو» مى باشد.

تفسير:

چون كفّار خود را در عذاب ببينند گويند:

پس كاش ما را بازگشتى به دنيا بود. پس از ايمان آورندگان مى بوديم.

اين كلام، آرزوى بازگشت به دنياست براى رو آوردن به خدا و رسول؛ لكن اين تمنّا و آرزو بى جاست و ابداً فايده نخواهد داشت.

ص:50

(آيۀ 103) (إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً وَ مَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ)

تفسير:

حقّاً كه در آنچه مذكور شد از داستان حضرت ابراهيم و احتجاج او با قوم خود، نشانه و علامتى است كه عُقَلا بدان عبرت يابند؛ و حجّت و موعظه است براى كسى كه از روى بصيرت تأمّل نمايد و به نظر اعتبار در آن نگرد؛ زيرا قصۀ ابراهيم عليه السلام ارشاد باشد به اصول علوم دينيه و تنبيه باشد بر حُسن دعوت او و مخالفت او با كافران به طرز نيكو و كمال مهربانى او بر آنها. با اين وصف بيشتر قوم حضرت ابراهيم عليه السلام ايمان آورندگان به حق نبودند.

(آيۀ 104) (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ)

تفسير:

و همانا كه پروردگار تو اوست غلبه كنندۀ بر مشركان و قادر بر عجله در انتقام و مهربان به مهلت دادن ايشان كه تا بلكه ايمان آورند يا يكى از ذريۀ آنها ايمان آورد.

يا رحيم و بخشاينده است كه توبۀ بندگان را رد نكند و بدون اتمام حجّت ايشان را عذاب نفرمايد.

قصۀ سوم: حضرت نوح عليه السلام

يا مراد تكذيب نوح است؛ زيرا تكذيب يك پيغمبر، تكذيب همۀ انبيا مى باشد، به جهت آن كه هر كدام بندگان را به توحيد و عدل و ساير اصول، دعوت كنند، پس مكذِّبِ يكى از آنها، مكذّب تمام آنهاست.

و قول اوّل اظهر است، و مصدِّق آن است فرمايش حضرت صادق عليه السلام كه در تفسير اين آيه فرمود: يعنى نوح و پيغمبرانى كه بين او و آدم عليهم السلام بودند را تكذيب نمودند.(1)

(آيۀ 106 و 107) (إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ)

تفسير:

زمانى كه برادر ايشان نوح عليه السلام به آنها گفت: آيا نمى ترسيد از خدا كه ترك عبادت او مى كنيد و به پرستش بت ها مى پردازيد و تكذيب و مخالفت من مى كنيد؟! مراد، برادر قبيله اى است، چنان كه حضرت امير المؤمنين عليه السلام فرمود:

إخواننا بغوا علينا. و از اين قبيل است قول عرب: «يا أخا بنى تميم»، كه مراد يكى از ايشان است.

إِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ: به درستى كه من براى شما فرستاده اى امين هستم؛ يعنى من پيغمبرم بر شما و به امانت در ميان شما مشهورم، پس البته سخن من حق خواهد بود و شائبۀ دروغ و بهتان در آن نيست و از راه خيرخواهى، شما را به راه راست و سعادت دعوت نمايم؛ و شخص عاقل، كلام خيرخواه را قبول نمايد.

(آيۀ 108 و 109) (فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ * وَ مَآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلَى رَبِّالْعَلَمِينَ)

تفسير:

پس بترسيد از خدا، و پرستش بت ها را ترك كنيد و خدا را پرستش نماييد و مرا در

ص:52

قبول ايمان و اقرار به توحيد و نبوّت و اطاعت اوامر خدا با خلوص نيّت اطاعت كنيد.

تنبيه: اساس و منشأ تمام خيرات و صلاح و دورى از فساد و شرور، معرفت خداى تعالى و ايمان به او و ترس از خداى يگانه است. از اين رو حضرت نوح بعد از ابلاغ رسالت، پرهيز از گناه و ترس از خدا را مطرح ساخته و سپس اطاعت از خود را بر آن مترتب نموده است و بعد به جهت دفع توهّم توقّع اجر و مزد مادّى و مالى و جاهى به آنها اعلام نموده است:

وَ مَآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَلَمِينَ يعنى: از شما براى تبليغ و اداى رسالت، هيچ مزدى نمى خواهم، اجر رسالت من نيست مگر بر پروردگار عالميان.

(آيۀ 110) (فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ)

تفسير:

پس از عقاب خداى متعال در ارتكاب گناهان بترسيد و مرا در فرمان هاى حضرت سبحان اطاعت كنيد.

تنبيه: تكرير امر به تقوا و اطاعت، جهت تأكيد حجّت است بر ايشان و تثبيت آن در نفوس ايشان؛ زيرا قوم نوح عليه السلام بسيار سختدل بودند.

و يا به جهت تنبيه بر آن كه هر يك از امين بودن و طمع مادّى نداشتن آن حضرت دلالت نمايد بر وجوب اطاعت او در چيزى كه ايشان را به آن دعوت مى كند، چه جاى آن كه هر دو صفت با هم مجتمع شده باشند.

يا به جهت آن كه هر يك از آن دو تعلق به علتى دارد: از امانت، و طمع اجرت نداشتن.

(آيۀ 111) (قَالُواْ أَنُؤْمِنُ لَكَ وَ اتَّبَعَكَ الْأَرْذَلُونَ)

لغت:

رذل به معنى انسان پليد و فرومايه است. و أرذل اسم تفصيل آن است.

ص:53

تفسير:

پس قوم نوح عليه السلام در مقام انكار برآمده در جواب او گفتند: آيا ايمان آوريم و تو را تصديق كنيم، و حال آن كه فرومايگان كه نه حسب دارند و نه نسب و نه مال و نه جاه از تو پيروى كرده اند. حاصل آن كه قوم نوح به جهت سخافتِ عقل و قصور رأى خود، فقط نظر بر مظاهر دنيا داشتند و پيروى فقرا و ضعفا را مانع پيروى خود دانستند، و به اين قول اشاره كردند به آن كه پيروى فقرا و ضعفا از روى بصيرت نيست؛ بلكه به طمع مال و جاه به ظاهر موافقت نموده و اما در باطن مخالف هستند.

(آيۀ 112) (قَالَ وَ مَا عِلْمِى بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ)

تفسير:

نوح عليه السلام در جواب آنان فرمود: مرا چه اطلاعى است كه ايشان چه كنند و مرا با باطن آنها چه كار است؟ مرا با دعوت ايشان و ظاهر عمل آنان كار است. يعنى حكم من بر ظاهر باشد و چون به ظاهر ايمان آورده و اعمال اهل ايمان بجاى آرند، پس بر من واجب است كه با آنها معاملۀ اهل ايمان نمايم.

(آيۀ 113) (إِنْ حِسَابُهُمْ إِلَّا عَلَى رَبِّى لَوْ تَشْعُرُونَ)

تفسير:

حساب باطن ايشان نيست مگر بر پروردگار من كه بر حقايق قلوب بندگان آگاه است اگر بينديشيد. يعنى اگر شعور داريد كه خداى تعالى عالم الغيب و الشهاده مى باشد، پس مى فهميد قول مرا در اين باب، وليكن جاهليد و از معارف بهره اى نداريد و آنچه نمى دانيد مى گوييد.

قريش نيز به همين طريق سلوك نموده و به اصحاب حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله طعن زدند،

ص:54

چنان كه پادشاه روم از ابو سفيان از پيروان حضرت محمد صلى الله عليه و آله پرسيد، ابو سفيان گفت:

ايشان ضعفاى مردم و فرومايگان اند. او گفت: هميشه پيروان انبيا چنين بوده اند.

حاصل آن كه چون قوم نوح عليه السلام پيروان او را به بى مقدارى و پستى طعن زدند، آن حضرت با جملۀ «لو تشعرون» ردّ اعتقاد آنها فرمود كه نبايد مؤمن را رذل گويند اگرچه فقيرترين مردمان و پست ترين مردمان در حسب و نسب باشد؛ بلكه نظر الهى به ايمان و تقوا و طاعت است، و لذا احترام و اكرام مؤمن، واجب و اهانت و توهين به او مبارزه با خداى تعالى باشد.

(آيۀ 114) (وَ مَآ أَنَا بِطَارِدِ الْمُؤْمِنِينَ)

تفسير:

خلاصه: قوم نوح گفتند: اين اراذل را از مجلس خود دور كن تا ما با تو مجالست نماييم و سخن تو را بشنويم. حضرت نوح عليه السلام فرمود:

من طردكنندۀ مؤمنان از نزد خود نيستم.

(آيۀ 115) (إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُّبِينٌ)

تفسير:

من جز ترسانندۀ آشكار نيستم، يعنى من مبعوث شده ام به دعوت مكلّفان، خواه اغنيا و خواه فقرا.

تنبيه: اين كلام در حكم علت عدم طرد است؛ يعنى مرا فرستاده اند تا بندگان را از كفر و معاصى بترسانم، چه عزيز و با اقتدار باشند، يا ذليل و بى مقدار، پس چگونه سزاوار باشد كه فقرا را به جهت طلب پيروى اغنيا طرد نمايم.

يا نيست بر من مگر ترساندن شما؛ ترساندنى بيّن به برهان واضح، پس جايز نباشد فقرا را براى استرضاى شما طرد نمايم.

ص:55

(آيۀ 116) (قَالُواْ لَلِن لَّمْ تَنتَهِ يَنُوحُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِينَ)

تفسير:

كافران گفتند: اى نوح، اگر از آنچه مى گويى - يعنى از دعوت و ترسانيدن - باز نايستى، حتماً از دشنام داده شدگان و رانده شدگان، يا از كشته شدگان به سنگ خواهى بود.

از ابو حمزۀ ثمالى روايت است كه در هر موضعى از قرآن كه لفظ رجم واقع شده به معنى قتل است مگر در سورۀ مريم در آيۀ لَلِن لَّمْ تَنتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِى مَلِيًّا كه به معنى شتم و دشنام مى باشد.(1)

(آيۀ 117) (قَالَ رَبِّ إِنَّ قَوْمِى كَذَّبُونِ * فَافْتَحْ بَيْنِى وَ بَيْنَهُمْ فَتْحًا وَ نَجِّنِى وَ مَن مَّعِىَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ)

تفسير:

چون حضرت نوح عليه السلام اين كلمات تهديدآميز را از قوم خود شنيد و از ايمان آوردن آنها نااميد شد، روى نياز به درگاه بى نياز آورد و گفت:

اى پروردگار من، به درستى كه قوم من مرا تكذيب كردند و دعوت و تبليغ مرا به دروغ نسبت دادند. حاصل آن كه نوح عليه السلام عرض كرد: پروردگارا، چون اين قوم از روى عناد مرا تكذيب كردند و دعوى رسالت مرا باور نكردند، پس حكم فرما ميان من و ايشان حكمى كه گشاينده باشد و نجات ده مرا و هر كه را با من است از ايمان آورندگان از آزار ايشان، يا از عواقب عمل ايشان، يا نجات ده ما را از عذاب نازل بر ايشان و رهايى ده ما را.

تبصره: حضرت نوح عليه السلام مى دانست كه خداوند سبحان، عالم الغيب والشهاده مى باشد، و لكن مراد او از اين مناجات آن بود كه من بر ايشان نفرين مى كنم، نه به جهت اين كه مرا به

ص:56

خشم آورده و اذيّت كرده اند؛ بلكه نفرين من در بارۀ ايشان به جهت تو و دين تو مى باشد؛ زيرا ايشان تكذيب وحى تو و انكار وحدانيت تو نموده اند، پس عذاب بر آنها نازل فرما و مرا و هر كه را با من است از آن خلاصى عطا فرما. و اين دعاى حضرت نوح به رضاى الهى و بعد از اتمام حجّت برقوم خود بود؛ زيرا فقط هشتاد نفر به او ايمان آوردند و بقيه در عناد و لجاج افزوده و در ايذا و اذيّت او كوشيدند به حدّى كه آن قدر حضرت را مى زدند كه نزديك كشتن بود، منتها بركشتنش به سبب حفظ الهى، قادر نبودند، لذا مستوجب غضب و سخط الهى شدند.

(آيۀ 119) (فَأَنجَيْنَهُ وَ مَن مَّعَهُو فِى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ)

تفسير:

پس نجات داديم نوح را و هر كه با او بود در كشتى كه پر از آدميان و امتعه و مأكولات و انواع حيوانات بود.

(آيۀ 120) (ثُمَّ أَغْرَقْنَا بَعْدُ الْبَاقِينَ)

تفسير:

پس بعد از رهانيدن او و پيروان او، پس ماندگان از كشتى - يعنى كفّارى را كه حضرت نوح بر ايشان مبعوث بود و ايمان نياوردند و سوار كشتى نوح نشدند - غرق ساختيم و هلاك نموديم.

(آيۀ 121) (إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً وَ مَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ)

تفسير:

حقّاً كه در صبر نوح و اذيّت قوم و عناد و انكار ايشان و غرق گشتن ايشان و نجات اهل ايمان در كشتى، نشانه و آيتى است براى كسانى كه پند يابند و متَّعظ شوند و از وادى

ص:57

ضلالت دورى كرده و از انبيا پيروى كنند و تابع حق شوند، و بيشتر قوم نوح گرويدگان به خدا و پيغمبر او نبودند؛ بلكه از قوم او فقط گروه كمى ايمان آوردند.

(آيۀ 122) (وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ)

تفسير:

و به درستى كه پروردگار تو غالب است بر عقوبت كافران، و مهربان است به مهلت دادن به ايشان تا حجّت بر آنها تمام گردد؛ يعنى قبل از اتمام حجّت و اظهار بيّنه بر اثبات حق، عذاب نفرمايد.

تنبيه: آيۀ شريفه، آگاهى و عبرتى باشد براى عالميان كه در مدّت طولانى دعوت حضرت نوح و اتمام حجّت كردن او، عدۀ كمى ايمان آوردند و بقيه به كفر و ضلالت باقى ماندند، لاجرم شومى كفر و عناد، ايشان را فرا گرفته، خود را به عذاب دنيا و آخرت گرفتار نمودند.

اين داستان، گوشزد امّت باشد كه مبادا از فرمان بردارى حق سرپيچى كنند و اگر هم به غفلت مخالفتى نموده، زود توبه و انابه نمايند كه عاقبتِ مخالفت با خدا و رسول وخيم خواهد بود؛ هر كه با حق درافتاد، ور افتاد.

قصۀ چهارم: حضرت هود عليه السلام

و نيز چون هر پيغمبرى امّت خود را به ايمان به جميع انبيا امر فرموده، به اين اعتبار هم صحيح است كه گفته شود: قوم عاد پيغمبران را تكذيب كردند.

(آيۀ 124) (إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلَا تَتَّقُونَ)

تفسير:

زمانى كه برادرِ قبيله اى ايشان حضرت هود عليه السلام به ايشان گفت: آيا پرهيز نمى كنيد از شرك؟

يا از نزول عذاب الهى و عقاب سبحانى ترسناك نيستيد؟

علامۀ مجلسى رحمه الله فرمايد: حضرت هود عليه السلام را «هود» ناميدند به جهت آن كه هدايت يافت ميان قوم خود كه گمراه بودند، و در سن چهل سالگى به دعوت قوم مأمور شد. روزى در مجمعى نزد ايشان آمد و گفت: اى قوم، پرستش كنيد خداى را كه شما را آفريده و معبودى به غير او نيست. گفتند: اى هود، تو نزد ما ثقه و محلّ اعتماد و امين بودى! [يعنى نبايد ادّعاى پيامبرى كنى] فرمود: من رسول الهى هستم به سوى شما، بت پرستى را ترك كنيد. به شنيدن اين كلام به خشم آمده و گلوى او را فشردند به حدّى كه نزديك مردن رسيد، پس دست از او برداشتند، و يك شبانه روز بى هوش افتاد.

(آيۀ 125) (إِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ)

تفسير:

همانا من براى شما، فرستاده اى امين بر وحى و رسالت هستم؛ يعنى آنچه بر من نازل شده از حق تعالى به همان طريق به شما مى رسانم و به تغيير و تبديل آن خيانت ننمايم.

يا به صفت امانت در ميان شما مشهور و معروف هستم، پس مى دانيد كه قول من حق و صدق و مبرّا از كذب و تهمت است. پس بترسيد از مخالفت و سرپيچى امر خدا و مرا در آنچه شما را بدان دعوت مى كنم اطاعت كنيد.

(آيۀ 127) (وَ مَآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَلَمِينَ)

ص:59

تفسير:

و از شما بر تبليغ رسالت و اداى دعوت، هيچ مزدى از مال و متاع دنيا نمى خواهم، اجر من نيست مگر بر پروردگار عالميان.

تنبيه: ذكر مكرر قول مذكور در داستان انبيا به جهت آن است كه بفهمانند هدف انبيا اين است كه قوم خود را به معرفت حق و عمل به آنچه نزديك سازد آنها را به درگاه الهى، و برساند آنها را به ثواب سبحانى، و نجات دهد آنها را از عذاب دائمى، دعوت كنند و تمام انبيا از آلودگى به دنياى دنيه مبرّا و منزّه بودند و بر دعوت به اصول مذهب حق از توحيد و عدل و معاد متفق بودند.

(آيۀ 128) (أَتَبْنُونَ بِكُلِّ رِيعٍ ءَايَةً تَعْبَثُونَ)

لغت:

ريع به معنى مكان مرتفع كه از دور ديده مى شود است.

تفسير:

چون قوم هود عليه السلام به لهو و لعب مشغول و به هرزگى اوقات مى گذرانيدند، لذا حضرت هود فرمود: آيا به عبث و بازيچه در هر مكان بلند بنايى بنا مى كنيد، تا علامتى باشد براى تماشاى عابران، بدون آن كه شما را به آن بناها احتياج باشد و در آنها سكنا كنيد؟!

يا سر راه ها بناهاى بلند و مرتفع به عبث و بيهوده بنا مى كنيد كه هيچ احتياجى به آنها نداريد.

(آيۀ 129) (وَ تَتَّخِذُونَ مَصَانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ)

لغت:

مصانع جمع «مصنع» و يكى از معانى آن آبگير و مأخذ آب، مانند حوض و استخر است.

ص:60

تفسير:

و فرا مى گيريد استخرهاى آب يا قصرهاى محكم يا ابنيۀ رفيعه را، يا قلعه هاى مستحكم مى سازيد. گوييا شما جاويد خواهيد بود و هرگز نمى ميريد، لذا بناها را محكم مى كنيد مانند كسى كه طمع جاويد بودن در آن داشته باشد.

بعضى از مفسّران گفته اند: مراد از اين بناها لانه هاى كبوتر و پرنده هاست كه بر بلندى ها براى بازى نمودن با آنها بنا مى نمودند، يا قصور رفيعه بنا مى كردند و به آن بر يكديگر مباهات مى نمودند.

در مجمع البيان از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه:

إنَّ كُلَّ بَناءٍ يُبْنى وَبالٌ عَلى صاحِبِهِ يَومَ القِيامَةِ إلّاما لابُدَّ مِنهُ، فرمود: هر بنايى ساخته شود، آن بنا روز قيامت وبال مالك آن باشد مگر آنچه به آن نياز باشد.(1)

(آيۀ 130) (وَ إِذَا بَطَشْتُم بَطَشْتُمْ جَبَّارِينَ)

تفسير:

و چون كسى را به قهر بگيريد در مؤاخذه سختگيرى مى كنيد بدون شفقت و رأفت و مهربانى و قصد تأديب و عاقبت بينى.

جبّار كسى است كه از سر غضب، مردمان را زند و در شكنجه اندازد و به عذاب تعجيل كند بى آن كه از عاقبت آن بينديشد.

(آيۀ 131) (فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ)

تفسير:

پس بترسيد خداى را به ترك اين امور قبيحه و افعال شنيعه. و فرمان بريد مرا در آنچه به آن امر مى نمايم، كه اين در دنيا و آخرت به نفع شما باشد.

ص:61

تنبيه: حضرت هود عليه السلام قوم را آگاه فرمود به امور ثلاثۀ مذمومه:

1. اتّخاذ ابنيۀ عاليه كه دلالت دارد بر دوست داشتن آن.

2. اتّخاذ مصانع كه دالّ است بر دوست داشتن بقا.

3. جبّاريت كه دلالت مى كند بر دوست داشتن علوّ و برترى انحصارى.

حاصل آن كه ايشان دوست داشتند علو و بقاى به علو و منحصر بودن به علو را؛ يعنى حب دنيا مستولى شده بر آنها به حدّى كه مستغرق گرديده در آن و خارج شدند از حد عبوديت، و تمام اينها دلالت دارد بر اين كه دوستى دنيا مايۀ هر گناهى است. و بعد از ذكر اين سه امر، باز تذكّر فرمود به ترس از خدا و اطاعت خود به جهت تأكيد در دعوت.

(آيۀ 132) (وَ اتَّقُواْ الَّذِى أَمَدَّكُم بِمَا تَعْلَمُونَ)

تفسير:

بعد از آن مؤكَّد نمود وعظ را به آنچه مورد قبول است، و آن يادآورى نعم الهى است به طور اجمال و فرمود:

و بترسيد از آن خداوندى كه شما را به آنچه مى دانيد و مى شناسيد از انواع نعمت ها امداد فرمود.

(آيۀ 133 و 134) (أَمَدَّكُم بِأَنْعَمٍ وَ بَنِينَ * وَ جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ)

تفسير:

امداد فرمود شما را به چهارپايان تا از آنها فوايد بريد، و به پسران تا حافظ گوسفندان و ياور شما باشند، و به باغستان ها كه از ميوه جات آن بهره ور شويد و به چشمه هاى آب كه نشو و نماى زراعات و اشجار به آنها باشد.

ص:62

(آيۀ 135) (إِنِّى أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ)

تفسير:

بعد از آن تهديد فرمود آنها را:

حقّاً من مى ترسم بر شما عذاب روزى بزرگ را در آخرت كه آتش جهنّم است؛ زيرا خداوند چنان كه قادر است بر نعمت دادن، قادر است بر انتقام.

نكته: وصف يوم به عظمت به اعتبار وقوع عذاب عظيم است در آن.(1)

(آيۀ 136) (قَالُواْ سَوَآءٌ عَلَيْنَآ أَوَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَكُن مِّنَ الْوَ عِظِينَ)

تفسير:

بعد از تذكّر به نعمت ها و تهديد به عذاب، به عوض آن كه متنبّه شده توبه كنند و دست از شرك و كفر بردارند به هتاكى و بى شرمى افزوده:

گفتند: يكسان است بر ما چه پند دهى ما را و نصيحت كنى، يا از پنددهندگان نباشى.

يعنى ما طريقۀ خود را از دست نمى دهيم، چه تو واعظ و ناصح ما باشى يا نه. اين كلام جهت مبالغه است در بى اعتنايى آنها به وعظ و نصيحت.

تنبيه: تأمّل در اين گزارشات، عاقل را هشيارى و بينايى دهد كه حضرت هود عليه السلام مانند پدر مهربان در مقام وعظ و نصيحت برآمده، ابتدا به تذكّر نعمت ها بعد به انذار بترساندن از روز بزرگ كه قيامت باشد. با اين وصف، عوض آن كه پند پذيرند و متعظ شوند و از مخالفت دست بردارند، در مقام جواب گفتند: ما طريقۀ خود را از دست ندهيم چه تو واعظ ما باشى يا نباشى. و اين نهايت اعراض است كه ابداً توجّه قلبى پيدا نكنند، و لذا حضرت باقر عليه السلام فرمايد:

مَن لم يَجعلِ اللّهُ لَهُ مِن نَفْسِهِ واعِظاً فإِنَّ مَواعِظَ الناسِ لَن تُغنيَ عَنهُ شَيئاً:

ص:63

كسى كه خداوند [به خاطر عناد و مخالفت و گناهان او] براى او از نفس خودش واعظى قرار نداد پس به تحقيق مواعظ مردم هرگز در او اثر نكند.(1)

(آيۀ 137 و 138) (إِنْ هَذَآ إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ * وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ)

لغت:

خُلُق به معنى عادت و طبيعت است.

تفسير:

بعد از آن براى توجيه عقيدۀ باطل خود گفتند:

اين كارها كه ما برآنيم از بت پرستى و تجبر و عمارت بناهاى بلند و قصرهاى مرتفع نيست:

1. مگر عادت پيشينيان ما كه معتقد به آن بودند و ما به آنها اقتدا كنيم.

2. نيست آنچه تو براى ما آورده اى از توحيد و اين كه اعمال ما حساب و كتاب دارد و لزوم ترك امور مذكوره، مگر عادت كسانى كه پيش از اين دعوى پيغمبرى نمودند و مانند آنچه تو مى گويى مى گفتند.

3. نيست آنچه ما بر آنيم از زنده بودن و مرگ، مگر عادت هميشگى و هرگز بعث و نشور و معاد نخواهد بود.

وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ: و نباشيم ما عذاب شوندگان.

(آيۀ 139) (فَكَذَّبُوهُ فَأَهْلَكْنَهُمْ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً وَ مَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ)

تفسير:

پس رسالت هود را تكذيب كردند و وعيد او را به عذاب دروغ پنداشتند، پس ايشان را به سبب اين تكذيب به باد صرصر هلاكت كرديم.

ص:64

حقّاً كه در هلاك قوم عاد نشانه اى است كه دلالت كند بر آن كه عاقبت مكذّبين، به عذاب دنيوى و عقاب ابدى منجر شود و سرانجام مخالف حق، به هلاكت افتد.

و بيشتر قوم عاد ايمان آورندۀ به حق نبودند؛ زيرا كمى از آن قبيله به حضرت هود عليه السلام ايمان آورده و باقى به كفر و بت پرستى باقى ماندند.

(آيۀ 140) (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ)

تفسير:

و همانا كه پروردگار تو غالب است كه از عذاب كفّار باك ندارد و هيچ كس او را در انتقام از ايشان عاجز نسازد، و مهربان است كه مؤمنان را از مهلكۀ عقوبت و عذاب رهايى و نجات مرحمت فرمايد.

علامۀ مجلسى رحمه الله از حضرت هادى عليه السلام روايت نموده كه خداوند قوم هود را به باد صرصر هلاك فرمود، شهرهاى آنها آبادان و با خير فراوان بود، پس خدا باران را هفت سال از آنها بازداشت تا خشك سالى پديد آمد و خير بركت از بلاد آنها برطرف شد، هود عليه السلام به ايشان فرمود: طلب آمرزش كنيد از پروردگار خود و توبه نماييد تا باران را نازل فرمايد و شما را قوتى مرحمت فرمايد. قوم او بر طغيان و مخالفت افزودند، خداوند به هود وحى فرمود كه: عذاب در فلان وقت نازل شود و آن، بادى خواهد بود كه در آن عذابى دردناك باشد. وقت موعود ديدند ابرى رو به ايشان آيد، شادمان شده گفتند: باران مى آيد.

هود فرمود: بلكه عذاب است! و همه را هلاك نمود.

قصۀ پنجم: حضرت صالح عليه السلام

(آيۀ 142) (إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَلِحٌ أَلَا تَتَّقُونَ)

تفسير:

زمانى كه برادر قبيله اى ايشان، صالح به آنها گفت: آيا از عذاب خدا نمى ترسيد كه به او شرك مى آوريد؟!

(آيۀ 143) (إِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ)

تفسير:

همانا من براى شما فرستاده اى امين و يا مشهور به امانت و ديانت و راستى در اقوال و درستى در افعال هستم.

(آيۀ 144 و 145) (فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ * وَ مَآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلَى رَبِّالْعَلَمِينَ)

تفسير:

پس بترسيد و حذر كنيد از عذاب خداى تعالى و مرا در اوامر و نواهى اطاعت كنيد. و از شما بر تبليغ رسالت يا بر وعظ و نصيحت، هيچ مزدى نمى خواهم كه به من دهيد تا به جهت آن در آنچه مى گويم و امر مى كنم متهم باشم؛ بلكه خواست من از شما هدايت و ايمان است. اجر و پاداش من نيست مگر بر پروردگار عالميان.

تنبيه: آيۀ شريفه اخبار فرمايد به اين كه انبياى عظام نظرشان به هدايت و ارشاد مردم است و تمام سعى و جديت آنها بر اين است كه بشر را از حضيض جهل و غفلت و شقاوت، نجات داده به اوج معرفت و علم و سعادت نايل گردانند، و به هيچ وجه به ماديات از قبيل مال و جاه و جلال و شوكت و رياست، نظر نداشتند و خيرخواه عموم بودند و اين دستورى براى مبلّغان اسلامى مى باشد كه نظر مادى را بكلى ملغى نموده، فقط وظيفۀ الهى را منظور داشته باشند و مجدانه قدم بردارند تا سعادت را دريابند.

ص:66

(آيۀ 146) (أَتُتْرَكُونَ فِى مَا هَهُنَآ ءَامِنِينَ)

تفسير:

بعد از اظهار اين كه از شما اجرى نمى خواهم كه موجب تهمت باشد، زبان به موعظه و نصيحت گشوده فرمود:

آيا (گمان مى كنيد) كه واگذاشته خواهيد شد (استفهام براى انكار است)؛ يعنى شما را در آنچه هستيد از نعمت هاى دنيا مانند منازل با نزهت و مساكن پرنعمت نخواهند گذاشت در حالتى كه ايمن باشيد از آفات؟

(آيۀ 147 و 148) (فِى جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ * وَ زُرُوعٍ وَ نَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِيمٌ)

لغت:

طلع هضيم برخى گفته اند به معنى ميوۀ تازه رسيدۀ نرم است.

پس آن نعمت ها را تفسير فرمايد:

تفسير:

در بوستان هاى پر از اشجار و چشمه هاى آب. بعضى از مفسّران گفته اند: مراد از عيون چاه هاى پر از آب سرد و خنك است؛ زيرا قوم ثمود را چشمه نبوده است.

و كشتزارها و نخلستان هايى كه شكوفه هاى درختان آن لطيف و نازك و نرم است.

ابن عباس گويد: مراد از طلع خرمايى است كه خيلى لطيف است.

نكته: ذكر نخل با آن كه «جنّات» شامل آن است به جهت فضل آن باشد بر ساير درختان. يا مراد از جنّات باغستان هاى غير خرما بوده باشد.

حاصل آن كه حضرت صالح عليه السلام آگاه ساخت آنها را به نعمت هاى الهى و فرمود: شما مرفّه الحال و با وسعت و نعمت هستيد و از منعم خود غافليد.

(آيۀ 149 و 150) (وَتَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا فَرِهِينَ * فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ)

ص:67

اعراب و لغت:

فارهين منصوب و حال است از واو (يعنى فاعل) تنحتون. و نحط به معنى تراشيدن و فاره به معنى ماهر و «با نشاط» است.

تفسير:

و ماهرانه براى مساكن خود از كوه ها خانه ها مى تراشيد.

يا در حالتى كه بشّاش و شادمانيد در آن.

و چون حق تعالى اين نعمت هاى وافره و قوّت اين صناعت به شما ارزانى فرموده، پس بترسيد خدا را به ترك شرك و آرزوهاى دور و دراز، كه خير دنيا و آخرت شما در آن است و مرا در اوامر و نواهى و جميع احكام الهى فرمان بريد.

(آيۀ 151 و 152) (وَلَا تُطِيعُواْ أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ * الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ وَ لَايُصْلِحُونَ)

تفسير:

و اطاعت مكنيد فرمان كافرانى كه مسرف اند. مراد رؤساى ايشان است كه گروهى بودند كه قصد هلاك صالح را داشتند و مردم را از پيروى آن حضرت منع مى كردند، پس در وصف ايشان فرمايد:

آنان كه فساد مى كنند در زمين به گمراه كردن مردم از راه حق و رواج فسق و فجور و اشاعه قبايح و شنايع، و كار خود را به ايمان و طاعت و توبۀ از كفر و معصيت اصلاح نمى كنند.

(آيۀ 153) (قَالُواْ إِنَّمَآ أَنتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ)

لغت:

مسحَّر اسم مفعول از باب تفعيل به معنى كسى كه مكرر مورد جادو قرار گرفته باشد.

ص:68

تفسير:

گفتند: جز اين نيست كه تو از جادوشدگانى؛ يعنى تو را مكرر جادو كرده اند و عقل تو مغلوب شده كه اين حرف ها را مى زنى.

(آيۀ 154) (مَآ أَنتَ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُنَا فَأْتِ بَِايَةٍ إِن كُنتَ مِنَ الصَّدِقِينَ)

تفسير:

تو نيستى مگر آدمى مانند ما، پس چرا دعوى رسالت مى كنى و چون ترك اين ادّعا نمى كنى و در اين باب اصرار مى ورزى، اگر در ادّعاى خود راستگويى پس نشانه اى از خوارق عادت بياور.

داستان قوم ثمود: علامۀ مجلسى رحمه الله از حضرت امام محمد باقر عليه السلام روايت نموده كه حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله از جبرئيل سؤال فرمود: چگونه بود هلاك قوم صالح عليه السلام؟ جبرئيل گفت: صالح مبعوث شد در وقتى كه شانزده ساله بود، و در ميان قوم ماند تا عمر او به صد و بيست سال رسيد، و آنها اجابت نمى كردند او را، و هفتاد بت داشتند. چون اين حال را مشاهده نمود، به قوم خود گفت: بر شما عرضه مى دارم دو چيز را اگر خواهيد از من پرسيد تا من از خداى خود بخواهم و او اجابت كند، يا من از خدايان شما بخواهم و آنها اجابت كنند. كه در اين صورت من از ميان شما بيرون مى روم. گفتند: به انصاف آمده اى، پس بنا به وعده، روزى بت ها را به صحرا بردند و طعام و شراب خوردند، حضرت صالح را گفتند: هر چه خواهى بخواه. حضرت يكى يكى نام بت ها را از آنها پرسيد و هر يك را صدا نمود، از هيچ كدام جواب نيامد، فرمود: اى قوم، ديديد جواب نگفتند؟! پس خودشان گفتند: چرا جواب صالح را نداديد؟ باز جواب نيامد، آخر الامر گفتند: اى صالح، دور شو و ما را زمانى با بت ها بگذار. حضرت دور شد، آنها فرش ها و ظرف ها را انداختند و در پيش بت ها به خاك غلطيدند و گفتند: اگر شما امروز جواب صالح را نگوييد ما رسوا مى شويم! پس باز صالح يك يك را ندا كرد، هيچ يك جواب نگفتند، حضرت فرمود: حال شما سؤالى كنيد تا من از خداى خود بخواهم فوراً برآورده شود. هفتاد نفر از رؤساى خود را انتخاب كردند

ص:69

و آنها گفتند: اى صالح، اگر خداى تو خواستۀ ما را اجابت كند ما ايمان آريم و تمام قوم به متابعت ما ايمان آرند. حضرت فرمود: بخواهيد آنچه مى خواهيد. ايشان اشاره به كوهى نمودند، گفتند: از خداى خود بخواه كه بيرون آورد از اين كوه شتر ماده... حضرت از خدا خواست، فوراً كوه شكافته و آوازى عظيم ظاهر و اضطرابى شديد بارز و شتر از آن شكاف ظاهر شد.... پس گفتند: بچۀ او هم بيرون آيد. حضرت خواست تا بچۀ ناقه هم تولد يافت....

(آيۀ 155) (قَالَ هَذِهِى نَاقَةٌ لَّهَا شِرْبٌ وَ لَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَّعْلُومٍ)

لغت:

شِرب بر وزن «علم» به معنى حصۀ آب است.

تفسير:

فرمود: اين شترى است كه شما طلبيده ايد، براى اوست نصيبى از آب و براى شماست آب روزى معيّن؛ يعنى يك روز از ناقه و يك روز براى شما. حاصل آن كه صالح فرمود:

شما اقتصار نماييد در شرب خود، و در نوبت ناقه مزاحم او نشويد و به عوض در آن روز به شما شير دهد.

(آيۀ 156) (وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَظِيمٍ)

تفسير:

يعنى: قصد زدن و كشتن او مكنيد كه اگر مخالفت قول من نماييد و قصد آزار ناقه را كنيد، پس شما را عذاب روز بزرگ فرا گيرد.

نكته: عظيم بودن يوم به جهت عظيم بودن آنچه واقع شود در آن مى باشد و اين ابلغ است از تعظيم عذاب؛ چه هر گاه يوم موصوف به عظمت باشد به سبب وقوع عذاب در آن، پس عظمت آن عذاب روشن تر خواهد بود.

از حضرت صادق عليه السلام مروى است كه حق تعالى وحى فرمود كه اى صالح، بگو به قوم خود

ص:70

كه خدا مقرّر فرموده كه يك روز آب مخصوص اين ناقه باشد، و چون روز آب او مى شد همۀ آب را مى خورد. پس او را مى دوشيدند و تمام مردم بزرگ و كوچك از شير او مى خوردند؛ روز ديگر اهل شهر و حيوانات بر سر آب مى رفتند و ناقه در آن روز آب نمى خورد. مدّتى گذشت تا بر خدا ياغى شدند و به هم گفتند: پى كنيد ناقه را تا راحت شويد از او....

(آيۀ 157) (فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُواْ نَدِمِينَ)

تفسير:

پس پى كردند قوم ثمود ناقه را، سپس پشيمان گشتند؛ يعنى چون عذاب را ديدند پشيمان شدند و ندامّت و توبه براى آنها سودى نداشت؛ زيرا وقت توبه پيش از نزول عذاب مى باشد.

(آيۀ 158-159) (فَأَخَذَهُمُ الْعَذَابُ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً وَ مَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ * وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَالْعَزِيزُ الرَّحِيمُ)

تفسير:

پس فرا گرفت ايشان را عذاب كه تمام آنها به سبب آن هلاك شدند.

تنبيه: اسناد پى كردن ناقه به همۀ قوم به جهت آن است كه تمام راضى بودند به آن، و اين دالّ است بر آن كه هر جماعتى كه راضى باشند به فعل شخصى، در آن كار شريك خواهند بود چه طاعت باشد يا معصيت. حضرت امير المؤمنين عليه السلام در نهج البلاغه فرمايد:

إنّما يَجمعُ النَّاسَ الرضا والسخطُ، وإنّما عَقَر ناقةَ ثَمودَ رجلٌ واحدٌ فعَمَّهُم اللّهُ بالعذابِ لَمَّا عَمُّوهُ بالرضا، فَقالَ سُبحَانَهُ : فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُواْ نَدِمِينَ. (1) حقّاً در اين داستان نشانه اى از قدرت و غضب خداست و دلالتى است براى كسانى كه عبرت مى گيرند بر اين كه كافر شدن بعد از اتمام حجّت موجب عذاب مى باشد.

ص:71

و بيشتر آنها ايمان آورندۀ به حق و مؤمن نبودند.

وَإِنَّ رَبَّكَ... به درستى كه پروردگار تو اوست غالب كه در انتقام مغلوب نگردد و مهربان است كه بدون استحقاق عذاب نفرمايد.

نكته: در نفى ايمان از اكثر ايشان، شايد اشاره باشد به آن كه اگر بيشتر يا نصف آنها ايمان مى آوردند، به عذاب مبتلا نمى شدند.

قصۀ ششم: حضرت لوط عليه السلام

(آيۀ 164) (وَ مَآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَلَمِينَ)

تفسير:

و از شما بر تبليغ رسالت و نصيحت، هيچ مزدى نمى خواهم تا بر شما گران آيد و آن را به گوش دل نشنويد و قبول نكنيد. اجر من نيست مگر بر پروردگار عالميان.

(آيۀ 165) (أَ تَأْتُونَ الذُّكْرَانَ مِنَ الْعَلَمِينَ)

تفسير:

چون عمل شنيع لواط در ميان آنها شايع شده بود، حضرت لوط عليه السلام آنها را نهى و بر سبيل انكار و اعتراض فرمود:

آيا از عالميان با مردان خلوت مى كنيد همچنان كه با زنان كنند؟!

(آيۀ 166) (وَ تَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُم مِّنْ أَزْوَ جِكُم بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ)

تفسير:

و مى گذاريد همسرانتان را كه آفريده است آنها را براى استمتاع شما پروردگار شما؟ و چون اين امر در نهايت شناعت و قباحت است، از اين جهت فرمود: بلكه شما گروهى متجاوز هستيد [يعنى از مسير خلقت و راه فطرت تجاوزكننده ايد] كه با وجود همسران، به مباشرت مردان ميل داريد، يا از افراط كنندگانيد در انجام معاصى كه از جملۀ آن اين عمل شنيع است.

(آيۀ 167) (قَالُواْ لَلِن لَّمْ تَنتَهِ يَلُوطُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِينَ)

تفسير:

به عوض تنبّه و پيروى، در مقام طغيان و عصيان برآمده گفتند: اگر از تقبيح ما و نهى از

ص:73

آن عمل بازنايستى يا اگر بازنايستى از آنچه ادّعا مى كنى، حتماً از تبعيدشدگان خواهى بود؛ يعنى تو را از شهر خود بيرون مى نماييم.

(آيۀ 168) (قَالَ إِنِّى لِعَمَلِكُم مِّنَ الْقَالِينَ)

تفسير:

فرمود: بى ترديد من از دشمنان اين كردار شما هستم نهايت دشمنى، و از اعتراض كردن به ايعاد و ترسانيدن از عذاب الهى خوددارى نمى كنم.

پس لوط روى از قوم گردانيده و آغاز مناجات كرد و گفت:

(آيۀ 169 و 170) (رَبِّ نَجِّنِى وَ أَهْلِى مِمَّا يَعْمَلُونَ * فَنَجَّيْنَهُ وَ أَهْلَهُو أَجْمَعِينَ)

اعراب:

مما يعملون در اصل «من عقوبة ما يعملون» بوده و مضاف حذف شده است.

تفسير:

پروردگارا، نجات فرما مرا و كسان مرا از وبال و سوء عاقبت آنچه مى كنند. مراد او اهل ايمان بود، و لذا زن او با آن كه از اهل بيت او بود هلاك شد چنان كه فرمايد:

پس نجات داديم او و همۀ اهل او را كه دو دختر و داماد او بودند.

(آيۀ 171 و 172) (إِلَّا عَجُوزًا فِى الْغَبِرِينَ * ثُمَّ دَمَّرْنَا الْأَخَرِينَ)

تفسير:

مگر پيره زنى؛ يعنى زن او كه داخل بود در باقيماندگان در عذاب.

مروى است كه در راه سنگى بر سر او واقع شد و او را هلاك كرد، به جهت آن كه به فعل قوم مايل و راضى بود.

بعضى از مفسّران گفته اند: در شهر مانده بود و با لوط بيرون نيامد و گفت: راضيم كه به من رسد آنچه به قوم خواهد رسيد!

ثُمَّ دَمَّرْنَا الْأَخَرِينَ: سپس ديگران را هلاك كرديم.

ص:74

(آيۀ 173) (وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِم مَّطَرًا فَسَآءَ مَطَرُ الْمُنذَرِينَ)

تفسير:

و بارانيديم بر ايشان باران؛ يعنى سنگ ها را به طريق باران بر سر ايشان بارانيديم، يا پس از زير و رو كردن ديار ايشان، آن شهر را سنگ باران كرديم. پس بد بارانى بود باران بيم داده شدگان كه ايمان نياوردند.

(آيۀ 174) (إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً وَ مَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ)

تفسير:

حقّاً كه در عذاب اين قوم نشانه اى از قدرت و غضب خداست و بيشتر ايشان ايمان آورندگان نبودند؛ زيرا بجز دو دختر لوط يا دو دختر و داماد او به حضرت لوط عليه السلام نگرويده بودند.

(آيۀ 175) (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ)

تفسير:

و همانا پروردگار تو اوست غالب كه هيچ كس در انتقام كفّار، او را عاجز نتواند كرد و مهربان است بر مؤمنان و قبل از تنبيه و ارشاد و اتمام حجّت عذاب نفرمايد.

قصۀ هفتم: حضرت شعيب عليه السلام

«أيكه» جنگلى بود نزديك «مَدْيَن» و در آن اشجار و اثمار بسيار بود، حق تعالى شعيب را به سوى اهل آن جا فرستاد و با آنها اجنبى بود، و لذا حق تعالى نسبت اخوت ايشان به او نداد چنان كه به انبياى سابق نسبت داده بود و فرمود:

(آيۀ 177) (إِذْ قَالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَلَا تَتَّقُونَ)

تفسير:

زمانى كه شعيب به آنها گفت كه اى قوم، آيا نمى ترسيد از عذاب الهى كه به او شرك مى آوريد؟!

در نسب حضرت شعيب عليه السلام اختلاف است: بعضى او را از اولاد حضرت ابراهيم عليه السلام گفته اند و بعضى گفته اند: اولاد كسى بوده كه به حضرت ابراهيم ايمان آورده بود.

علامۀ مجلسى رحمه الله به سند معتبر روايت نموده از حضرت صادق عليه السلام كه حق تعالى از عرب مبعوث نفرمود مگر پنج پيغمبر:

هود، صالح، اسماعيل، شعيب عليهم السلام و حضرت محمد صلى الله عليه و آله.

(آيۀ 178) (إِنِّى لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ)

تفسير:

حضرت شعيب قوم را دعوت نمود به خداپرستى و فرمود:

همانا من براى شما فرستاده اى امين هستم؛ يعنى جز اصلاح حال و خير و هدايت و سعادت شما نمى خواهم.

(آيۀ 179) (فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُونِ)

تفسير:

پس از عقوبت الهى بترسيد و از كفر و شرك و تكذيب بپرهيزيد، و مرا در ترك مناهى و معاصى و پيروى اوامر و فرامين سبحانى اطاعت كنيد.

ص:76

تنبيه: مركز دايرۀ سعادت جاودانى، تقوا و پرهيزكارى است، و لذا اصول دعوت انبياى عظام بر اين بوده، و هر پيغمبرى مبعوث شد اوّل كلمۀ تبليغ او تقوا و ترس از خدا و اطاعت امر او بوده است.

و بزرگان علما سه مرتبه براى تقوا ذكر نموده اند:

1. نگهدارى نفس از عذاب دائم به تصحيح عقايد.

2. دورى كردن از هر چه معصيت است از فعل و ترك.

3. نگاهدارى نفس از هر چه مشغول كند قلب را از حق، و اين درجۀ خواص مى باشد.

(آيۀ 180) (وَ مَآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِىَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَلَمِينَ)

تفسير:

و از شما بر تبليغ رسالت و ارشاد، هيچ اجر و مزدى نمى خواهم، نيست اجر و مزد من مگر بر خداى عالميان.

تبصره: اصول دعوت انبيا عليهم السلام يكسان بوده به جهت آن كه همه دعوت مى نمودند به دين خدا و توحيد و عدل و امر به معروف و نهى از منكر و پرهيز و اجتناب از معاصى و اطاعت ذات سبحانى و رسولان الهى و اخلاص در عبادت، و همه از طلب اجرت بر دعوت و اداى رسالت خود امتناع مى كردند.

(آيۀ 181) (أَوْفُواْ الْكَيْلَ وَ لَاتَكُونُواْ مِنَ الْمُخْسِرِينَ)

تفسير:

بعد از آن شعيب عليه السلام از كم فروشى نهى فرمود و فرمود:

تمام بدهيد پيمانه را، و از كم دهندگان در كيل و وزن و زيان رسانندگان به مردمان از جهت حقوق ايشان نباشيد.

يا از ضرررسانندگان به سبب كم فروشى نباشيد.

(آيۀ 182) (وَزِنُواْ بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ)

ص:77

لغت:

قسطاس به معنى ترازو مى باشد.

تفسير:

و بسنجيد و وزن كنيد اجناس را با ترازوى درست و عدل؛ يعنى وزنى كه جامع وفا و استيفاى حق باشد.

تبصره: «قسطاس» به قولى لفظ رومى است كه معرب شده(1) ، و ذكر آن با عربيت قرآن منافات ندارد، زيرا لفظ عجمى (غيرعربى) را چون عرب در كلام خود استعمال كرد و در اعراب و مانند آن جارى مجراى كلام خود ساخت، آن لفظ از عجميت بيرون آمده و عربى مى شود.

(آيۀ 183) (وَ لَاتَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْيَآءَهُمْ وَ لَاتَعْثَوْاْ فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ)

تفسير:

و كالاهاى مردمان را كم ندهيد و ايشان را از حقشان به كم دادن در كيل و وزن منع منماييد، و در زمين اقدام به قتل و غارت و راهزنى نكنيد در حالتى كه فسادكنندگان باشيد.

عَثْى در لغت به معنى فساد شديد است چون خراب كردن بنا و بنيان و قتل و غارت و پايمالى زراعات، و قوم شعيب تمام اين افعال را مرتكب مى شدند.

از حضرت امام محمد باقر عليه السلام مروى است كه:

أَوْحَى اللّهُ إلى شُعَيْبٍ النَّبيِّ: إنّى مُعذِّبٌ مِن قَومِكَ مأةَ ألفٍ، أربعينَ ألفاً مِن شِرارِهِم وسِتّينَ ألفاً مِن خِيارِهم! فقال: يا رَبِّ، هؤلاءِ الأشرارُ، فَما بالُ الأَخيارِ؟ فَأوحَى اللّهُ إِلَيْهِ عزّ وجلّ: داهِنُوا أَهْلَ الْمَعاصِي وَلَم يَغْضِبُوا لِغَضَبي.

حق تعالى وحى فرمود به شعيب كه من عذاب مى كنم از قوم تو صد هزار نفر را: چهل هزار نفر از بَدان آنها و شصت هزار نفر از خوبان آنها را. شعيب گفت: خدايا، نيكان را براى چه عذاب فرمايى؟ حق تعالى وحى فرمود: براى آن كه مداهنه كردند با اهل معاصى، و نهى از منكر ننمودند و براى غضب من غضب نكردند.

ص:78

تنبيه: يكى از گناهان كبيره، كم فروشى و دزدى از حقوق مردم مى باشد، كه گذشته از اين كه مخالفت الهى است، موجب اشتغال ذمه خواهد بود و آيات بسيار و احاديث آل اطهار در نهى از آن وارد شده است، از جمله:

از حضرت صادق عليه السلام:

قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: إنّ فِيكُم خَصلَتَينِ هَلَكَ فيهِما من قَبْلَكُم مِن الاُمَمِ.

قالُوا: وَما هُما يا رَسول اللّهِ؟ قالَ: المِكيالُ والميزانُ: فرمود رسول خدا صلى الله عليه و آله: به درستى كه در شما دو خصلت است كه هلاك شدند در اين دو كسانى كه پيش از شما بودند. عرض كردند:

چيست آن دو اى رسول خدا؟ فرمود: پيمانه كردن و كشيدن.

(آيۀ 184) (وَ اتَّقُواْ الَّذِى خَلَقَكُمْ وَ الْجِبِلَّةَ الْأَوَّلِينَ)

لغت:

جبلّة به معنى سجيّه و طبيعت است؛ اما در اين جا بايد به معنى گروه مردم باشد.

تفسير:

حضرت شعيب به جهت مبالغه در نهى فرمود:

و بترسيد و بينديشيد از عقوبت آن ذاتى كه به قدرت كامله شما را و گروه پيشينيان را بيافريد؛ يعنى كسانى را كه پيش از شما بودند.

(آيۀ 185) (قَالُواْ إِنَّمَآ أَنتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ)

تفسير:

به عوض تنبّه و آگاهى در مقام لجاج برآمده و گفتند: جز اين نيست كه تو از جادو كرده شدگانى؛ يعنى از آنها كه ايشان را مكرّر جادو كرده باشند تا به حدّى كه عقل از آنها زايل شده باشد.

(آيۀ 186) (وَ مَآ أَنتَ إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُنَا وَ إِن نَّظُنُّكَ لَمِنَ الْكَذِبِينَ)

ص:79

و تو نيستى مگر آدمى مثل ما در صفات بشريت، پس به چه چيز، خود را بر ما برتر مى دانى و دعوى رسالت مى كنى و مى گويى فرستادۀ خدا مى باشى؟ و حقيقت اين است كه گمان مى بريم كه تو در ادّعاى خود از دروغگويانى!

(آيۀ 187) (فَأَسْقِطْ عَلَيْنَا كِسَفًا مِّنَ السَّمَآءِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّدِقِينَ)

لغت:

كِسَف به معنى يك قطعه و يا يك پاره مى باشد.

تفسير:

اگر تو از راستگويان هستى كه بر ما به جهت نافرمانى ما تو را عذاب فرود خواهد آمد، پس فرود آور و بيفكن؛ يعنى خداى خود را بگو تا بيفكند بر ما پاره اى از آسمان را و ما را به آن هلاك كند. و اين مطلب را به عنوان استهزا مى گفتند.

و ممكن است به اين معنى باشد كه چون ما را تهديد به عذاب مى كنى، پس قطعه اى از آسمان بر سر ما فرود آور.

تبصره: آيۀ شريفه اشعار دارد به آن كه اين جماعت، چنان در كفر و انكار و تكذيب مصمم بودند كه هيچ ميلى به هدايت و ايمان نداشتند، و ابداً در طريق نجات و سعادت قدم نمى گذاشتند، به حدّى كه طلب عذاب و درخواست عقاب نمودند؛ و اگر اندكى ميل به سعادت و ايمان داشتند، طلب عذاب نمى نمودند؛ بلكه در پى هدايت شدن بودند.

و آخر الامر طغيان آنها از حد گذشت.

(آيۀ 188) (قَالَ رَبِّى أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ)

تفسير:

شعيب گفت: پروردگار من به آنچه مى كنيد از پرستش بت ها و احتكار طعام و كم فروشى و ساير نافرمانى ها داناتر است؛ يعنى عذابى كه مكافات اين اعمال قبيحه باشد، در وقت مقدَّر خواهد آمد.

ص:80

(آيۀ 189) (فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذَابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ إِنَّهُو كَانَ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ)

تفسير:

پس شعيب را تكذيب كردند و اوامر او را مخالفت نمودند، پس عذاب روز سايبان آنها را فرا گرفت.

خداوند هفت شبانه روز آفتاب را به نهايت گرمى و حرارت بر ايشان گماشت. ناگاه ابرى سياه در هوا پديد آمد و نسيم خنك از آن وزيد. اصحاب «ايكه» خوشدل شده يكديگر را صدا نمودند كه بياييد تا در زير سايۀ اين ابر آسايش كنيم! همين كه تمام آنها در زير آن مجتمع شدند، آتشى از آن بيرون آمد و همۀ ايشان را بسوزانيد. حقّاً عذاب روز ظلّه عذاب روزى بزرگ بود.

(آيۀ 190) (إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً وَ مَا كَانَ أَكْثَرُهُم مُّؤْمِنِينَ)

تفسير:

حقّاً در اين عذاب - يعنى بيرون آمدن آتش سوزان يا در اين داستان - نشانه و علامتى است بر كمال قدرت منتقم حقيقى، و بيشتر اصحاب «ايكه» اهل ايمان نبودند.

(آيۀ 191) (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ)

تفسير:

و همانا پروردگار تو اوست غالب و قاهر در واقع ساختن عذاب بر كافران و معاندان، و مهربان است بر انبيا و پيروان ايشان و نيز بر كافران به مهلت دادن به ايشان و عجله نفرمودن در عذاب، تا حجّت بر ايشان تمام شود.

اين آخر داستان ها و قصه هاى هفت پيغمبر است كه بر سبيل اختصار براى تسلّاى خاطر رسول گرامى اسلام و نيز تهديد مكذِّبان در اين سوره مذكور شد.

تبصره: زمخشرى در كشاف گفته است: تكرار آيات در اين سوره در اوّل و آخر هر قصه

ص:81

از قصه هاى انبياى مذكوره، به چند جهت است. يكى آن كه چون قلوب از تدبّر در حق غافل شوند، پس وعظ و تذكّر مكرر واقع شده تا شايد غافلى هشيار گردد.

تفسير:

و به درستى كه آنچه از اين قصه ها و آيات بر تو نازل شد، نازل شدۀ از سوى پروردگار عالميان است.

تفسير:

و به درستى كه ذكر قرآن و وصف و صفات آن يا معنى آن، در كتاب هاى پيشينيان نوشته شده است.

يا ذكر پيغمبر و صفات او يا آنچه به آن دعوت مى فرمايد از توحيد و عدل و معاد و قصص انبيا، در كتب پيشينيان نوشته شده، پس البته حق و صدق باشد.

ابن عباس نقل نموده كه مشركان مكّه شخصى را به نزد يهوديان مدينه فرستادند كه از آنها بپرسد در بارۀ حضرت محمد صلى الله عليه و آله كه ادّعاى نبوّت مى كند چه مى گوييد؟ ايشان گفتند:

ما در تورات اسم و صفت او را خوانده ايم و در آن جا يافته ايم كه اكنون وقت بعثت اوست.

پس آيۀ 197 نازل شد.(1)

تفسير:

و اگر قرآن را بر بعضى از آنها كه عرب نيستند به زبان عربى نازل مى كرديم، پس آن غير عرب قرآن را بر ايشان به لغت ايشان مى خواند (با آن كه اين خود دليل اعجاز قرآن بود كه عجمى كلام عرب را در غايت فصاحت و نهايت بلاغت بخواند) ايشان به آن قرآن مُنزَل ايمان نمى آوردند، و از روى استكبار و گردنكشى و فرط عناد و حميت جاهليّت مى گفتند كه عرب را از متابعت عجم عار است! و اصلاً در آن نظر نمى كردند.

يا آن كه اگر قرآن را بر عجمى به لغت غيرعربى نازل مى كرديم، كافران ايمان نمى آوردند و مى گفتند: ما آن را نمى فهميم و معنى آن را درك نمى كنيم! پس به جهت اين آن را به لسان عربى نازل فرموديم بر افصح و اشرف ايشان تا در آن تدبّر و تأمّل نمايند و آن را تصديق كنند.

در تفسير اهل بيت از حضرت صادق عليه السلام مروى است كه: اگر قرآن به عجم نازل شده بود، عرب به آن ايمان نمى آوردند؛ و چون به عرب نازل شد، عجم به آن ايمان آوردند.(1) اين فضيلتى است براى عجم.

كه امّت هاى گذشته نزد مشاهدۀ عذاب اظهار ايمان كردند، و فايده اى براى ايشان نداشت و همه هلاك شدند.

يا ايمان نمى آورند تا عذاب آخرت را ببينند.

(آيۀ 202) (فَيَأْتِيَهُم بَغْتَةً وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ)

تفسير:

پس ناگهان و غفلتاً عذاب براى ايشان بيايد در حالى كه ايشان وقت آمدن آن را ندانند.

اعراب:

«ما» در «ما أغنى» نافيه و «ما كانوا...» فاعل «أغنى» است و برخى گفته اند «ما» استفهاميه است.

حاصل آيۀ شريفه آن كه اوّل پيغمبران را فرستاديم تا ايشان را به حق دعوت نمودند و از عذاب ترسانيدند، و چون تصديق ننمودند، مستحق عقوبت گشتند، و ما ستمكار نيستيم كه قبل از انذار و اتمام حجّت، كسى را عذاب كنيم.

تبصره: يكى از معتقدات شيعۀ اثنى عشريه آن است كه: صدور ظلم از خداى تعالى محال است؛ زيرا ظلم قبيح است و ذات سبحانى، منزّه و مبرّا از انجام قبايح باشد، و نيز داعى به آن يا حاجت است يا جهل، و آن دو در خداى تعالى محال است.

اهم است.

تنبيه: شيخ طبرسى رحمه الله در مجمع البيان فرمايد: تخصيص نزديكان به لزوم انذار به جهت تنبيه است بر آن كه هر گاه نسبت به خويشان مداهنه در انذار نباشد، پس در بيگانگان به طريق اولى نخواهد بود؛ پس طمع بيگانگان بر مسامحۀ در دين و احكام الهى قطع گردد.(1) خاصّه و عامّه روايت نموده اند كه چون اين آيه نازل شد، حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله همۀ فرزندان عبد المطلب را در خانۀ ابو طالب جمع نمود و فرمود: اى پسران عبد المطلب، بدانيد كه خداى تعالى مرا به پيغمبرى بر تمام مردم و بر شما بخصوص مبعوث ساخته، و اين آيه را نازل فرموده: وَ أَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ و من شما را به دو كلمه دعوت مى كنم كه بر زبان سبك و آسان است، و در ترازوى اعمال سنگين و گران است، بدين دو كلمه عرب و عجم را مالك شويد و همه، شما را منقاد شوند و به آن به بهشت درآييد و از جهنّم نجات يابيد؛ و آن اين است كه شهادت دهيد خدايى قابل پرستش و ستايش نيست الّا ذات يگانۀ اللّه، و من رسول او هستم، هر كه مرا اجابت كند و در اين كار معاونت نمايد، برادر من و وزير من و وصىّ من و خليفۀ من بعد از من باشد.

هيچ يك جواب ندادند مگر على بن ابى طالب عليه السلام، و در مرتبۀ دوم و سوم نيز حضرت تكرار فرمود، باز كسى جواب نداد مگر او. حضرت فرمود: بنشين يا على كه تو برادر و وصى و وزير و وارث و خليفۀ منى.

(آيۀ 215) (وَ اخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ)

تفسير:

بعد از آن به حسن معاشرت و تواضع با مؤمنان امر فرمايد:

و فرو گذار بال خود را. مراد اين است كه «لَيِّنْ جانِبَك»؛ يعنى براى مؤمنانى كه از تو پيروى كرده اند تواضع كن و ايشان را به نرمى و سهولت و خوش خلقى دعوت فرما.

ص:89

(آيۀ 216) (فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّى بَرِىءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ)

تفسير:

پس اگر عشيرۀ تو نافرمانى كنند تو را و متابعت ننمايند تو را و بر كفر خود اصرار داشته باشند، پس به ايشان بگو كه من از آنچه مى كنيد - يعنى از شرك و نافرمانى شما - بيزارم.

(آيۀ 217) (وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ)

تفسير:

و توكل نما در كفايت مهمات خود بر خداوند غالب بالذات كه قادر است بر دفع و نابود كردن دشمنان، و مهربان است بر دوستان و اولياى خود، و شرّ كسانى را كه نافرمانى مى كنند دفع مى فرمايد.

تنبيه: توكل عبارت است از تفويض امور به خدا كه قادر بالذات است بر نفع و دفع ضرر، و مالك حقيقى باشد.

محقّق طوسى رحمه الله فرمايد: مراد از توكل آن است كه بنده تمام آنچه را كه از او صادر مى شود و بر او وارد گردد، به خداى تعالى واگذارد، به جهت علم او به آن كه خداوند اقوى و اقدر است و به جا مى آورد آنچه قادر بر آن است بر وجه احسن و اكمل، پس راضى شود به آنچه خدا به جا آورد.

و به سند معتبر از حضرت رسالت صلى الله عليه و آله مروى است كه از جبرئيل معنى توكل را پرسيد:

فَقالَ: العِلْمُ بِأنَّ المَخلوقَ لا يَضُرُّ وَلا يَنفَعُ وَلا يُعطِي وَلا يَمنَعُ، واستِعمالُ اليأسِ مِنَ الخَلْقِ، فَإذا كانَ العَبْدُ كذلِكَ لَمْ يَعمَلْ لِأحَدٍ سِوَى اللّه، وَلَم يَرْجُ وَلَمْ يَخَفْ سِوَي اللّه... وَلَمْ يَطْمَعْ في أحَدٍ سِوَى اللّهِ، فَهذا هُوَ التوكّلُ.

گفت: توكل آن است كه بداند كه مخلوق ها ضرر و نفع نمى رسانند و در عطا و منع مستقل نيستند، و از آنها مأيوس باشد؛ پس بنده اى كه چنين شد، براى غير خدا كار نمى كند

ص:90

و اميد به غير او ندارد و از غير او نمى ترسد و در غير او طمع ندارد، اين است معنى توكل.(1)

(آيۀ 218 و 219) (الَّذِى يَرَلكَ حِينَ تَقُومُ * وَ تَقَلُّبَكَ فِى السَّجِدِينَ)

تفسير:

توكل نما بر آن ذاتى كه مى بيند تو را هنگامى كه برمى خيزى از مجلس يا برمى خيزى از رختخواب خود براى نماز گزاردن.

برخى از مفسّران در معنى آيه چنين گفته اند كه: مى بيند تو را آن زمانى كه در دل شب به نماز شب برمى خيزى و غير او كسى بر آن مطلع نيست، يا وقتى كه برمى خيزى براى ترساندن و انذار مردم.

وَ تَقَلُّبَكَ فِى السَّجِدِينَ: و مى بيند گرديدن تو را در ميان نمازگزارندگان.

ابن عباس: گويد يعنى تو را در ميان نمازگزارندگان به قيام و ركوع و سجود و قعود مى بيند وقتى كه امامت ايشان مى كنى.

در تفسير برهان از ابى الجارود روايت نموده كه گويد از حضرت باقر عليه السلام پرسيدم از آيۀ وَ تَقَلُّبَكَ فِى السَّجِدِينَ فرمود: مى بيند تقلُّب پيغمبر را در اصلاب پيغمبران از پيغمبرى به پيغمبرى تا آن كه خارج فرمود او را از صلب پدرش....(2) علماى اماميه به اين آيه هم با اين تفسير، استدلال نموده اند بر آن كه پدران حضرت رسالت صلى الله عليه و آله تمام مؤمن، و از شرك طاهر بوده اند.

(آيۀ 220) (إِنَّهُو هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ)

تفسير:

به درستى كه خدا اوست شنوا به تلاوت تو در نماز، يا هر چه مى گويى، و داناست به آنچه در ضمير خود مى آورى يا به هر چه قصد مى كنى؛ زيرا او سميع است همۀ مسموعات

ص:91

را، و عالم است به كلّ معلومات.

2. از ابن عباس نقل شده كه مراد از شعرا پيروان شياطين هستند، و گمان آنها اين بود كه شعرا شعر از شياطين تلقّى مى نمايند، و مى گفتند: هر كه شيطان او قوى تر است شعر او بهتر است،

3. مراد كسانى هستند كه به جهت توغل در شعر به آن مشغول و از سنّت بازداشته شوند، چنان كه اشعار بسيار فراوان حفظ دارند؛ لكن سينۀ آنها از آيات قرآن و احاديث آل عصمت عليهم السلام بى بهره مى باشد.

4. كسانى كه قصه گو هستند و افسانه و دروغ ها به هم بافند.

5. در تفسير على بن ابراهيم قمى روايت شده است كه مراد كسانى هستند كه تغيير دين خدا كنند و مخالفت الهى نمايند.(1) 6. عيّاشى از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه:

هُمْ قَومٌ تَعَلَّمُوا وتَفَقَّهُوا بِغَيرِ عِلمٍ، فَضَلُّوا وأَضَلُّوا».(2)

(آيۀ 227) (إِلَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ وَ ذَكَرُواْ اللَّهَ كَثِيرًا وَانتَصَرُواْ مِن م بَعْدِ مَا ظُلِمُواْوَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُواْ أَىَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ)

اعراب:

«أىَّ منقلب» منصوب است به «ينقلبون» و در موضع مفعول مطلق است؛ يعنى: ينقلبون أىَّ انقلاب.

تفسير:

مگر شعرايى كه ايمان آورده، و كارهاى شايسته به جاى آوردند، و ياد خدا نمودند ياد كردن بسيار؛ يعنى اكثر اشعار آنها در تحميد و تمجيد و توحيد و تحريص بر طاعت و تنبيه

ص:94

از غفلت است، يا اشتغال به اشعار، ايشان را از ياد خدا و تلاوت قرآن غافل نسازد.(1) در برخى از تفاسير مذكور است كه بعد از نزول آيۀ وَ الشُّعَرَآءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُنَحَسّان بن ثابت و ابن رواحه و جمعى ديگر از شعراى صحابه خدمت حضرت رسالت صلى الله عليه و آله شرفياب شده به عرض رسانيدند كه خداوند مى داند كه ما شاعريم، مى ترسيم به اين صفت بميريم و از اهل ضلالت باشيم؛ حضرت فرمود:

إنَّ المؤمنَ يُجاهِدُ

بسَيفِهِ ولِسانِهِ: مؤمن با شمشير خود و به زبان خود جهاد مى كند. يعنى با زبان خود مدح توحيد و اخلاق حميده و ذم شرك و صفات رذيله نمايد [يعنى آيه شامل اين قبيل از شاعران نيست].

وَانتَصَرُواْ مِن م بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ...: و انتقام كشيدند از مشركان بعد از آن كه از آنها ستم ديده بودند؛ يعنى هجو آنها را رد كردند و پيغمبر را مدح و دين اسلام را ستايش نمودند.

حاصل آن كه اين آيات استثناست براى شعراى مؤمن صالح كه بسيار ذكر حق تعالى مى نمودند و اكثر اشعار آنها در توحيد و ثناى الهى و مدح حضرت رسالت پناهى و ترغيب مردمان بر طاعت سبحانى و موعظه و تعليم آداب حسنه و اخلاق حميده بود.(2) در كتاب منهج الصادقين روايت نموده كه چون مشركان پيغمبر را هجو نمودند، حضرت فرمود:

ما مَنَعَ الّذينَ نَصَرُوا رَسولَ اللّهِ بِسُيوفِهم أنْ يَنصُروْ بِألسِنَتِهِم: چه منع مى كند كسانى را كه رسول خدا را با شمشيرهاى خود يارى كردند اين كه او را به زبان هاى خود نصرت كنند؟ حسّان و ابن رواحه گفتند: يا رسول اللّه، ما اين كار را كفايت كنيم...(3) ، پس ذم مشركان نمودند.

وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ...: و زود باشد آنان كه ستم كردند به كفر و افترا و هجو كردن پيغمبر و مؤمنان و نسبت شعر و كهانت به آن حضرت و قرآن دادن، كه بدانند بعد از مردن، به كدام مكان باز خواهند گشت. مراد آن است كه بازگشت آنها به جهنّم خواهد بود.

ص:95

ص:96

(آيه 2) (هُدًى وَ بُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ)

تفسير:

اين قرآن راه نماينده است به راه راست و مژده دهنده است به سعادت كبرى كه بهشت اعلى باشد براى ايمان آرندگان.

(آيه 3) (الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُم بِالْأَخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ)

تفسير:

بعد از آن در وصف مؤمنان فرمايد:

آنان كه نماز را با شرايط و اركان و مداومت بر اقامۀ آن بر پا مى دارند، و زكات اموال خود را مى دهند، و به آخرت، يقين دارند؛ يعنى به يقين مى دانند كه بعث و نشور و بهشت و جهنّم و حساب و ميزان خواهد بود.

تنبيه: خداى تعالى در اين آيۀ شريفه آگاه فرمايد به اين كه قرآن شريف هدايت و بشارت است براى مؤمنان، سپس مؤمنان را به اوصاف سه گانه وصف فرمايد: اقامۀ نماز، اتيان زكات، و يقين به روز جزا، و البته يقين چون از صفات قلبيه مى باشد آثار آن در اعضا و جوارح هويدا شود و سعادت ابديه را شخص دريابد، چنان كه حضرت صادق عليه السلام فرمود:

يقين، بنده را به هر مرتبۀ بلند و مقام ارجمند مى رساند.(1)

(آيه 4) (إِنَّ الَّذِينَ لَايُؤْمِنُونَ بِالْأَخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمَلَهُمْ فَهُمْ يَعْمَهُونَ)

ص:98

لغت:

عَمَه به معناى كوردلى و سردرگمى است.

تفسير:

سپس در وصف كفّار مى فرمايد:

به درستى كه آنان كه به آخرت و قيامت ايمان نمى آورند، آراسته و مزين گردانيديم براى ايشان اعمال قبيحۀ ايشان را به وسيلۀ رها كردن به حال خود و مسلّط نمودن شيطان بر آنها. پس ايشان در ضلالت خود حيران و سرگردان اند و ضررى را كه تابع اعمال آنهاست درك نمى كنند.

تبصره: زمخشرى در تفسير كشاف گويد: اگر كسى بپرسد: چگونه حق تعالى در اين آيه اسنادِ تزيين اعمال قبيحۀ ايشان را به خود داده و حال آن كه در آيۀ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَنُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ(1) اسناد آن را به شيطان داده است؟! جواب گوييم: ميان اين دو اسناد فرق بسيار است؛ زيرا اسناد آن به شيطان بر سبيل حقيقت است و اسناد آن به خدا بر طريق مجاز است.(2)

(آيه 6) (وَ إِنَّكَ لَتُلَقَّى الْقُرْءَانَ مِن لَّدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ)

تفسير:

و به درستى كه قرآن بر تو القا مى شود به اين گونه كه جبرئيل مى آورد آن را براى تو از نزد خدايى كه حكيم است؛ يعنى تمام كارها و اوامر او بر وفق مصلحت باشد، و عليم است يعنى به همه چيز داناست.

تنبيه: آيۀ شريفه دالّ است بر آن كه قرآن مجيد از جانب خداوند حكيم بر پيغمبر نازل گرديده و البته چنين كتابى محكم و متقن، و فرامين آن مستحكم مى باشد. بنابراين انكار آسمانى بودن قرآن شريف يا اعتقاد به اين كه پيغمبر، آن را از پيش خود آورده، كفر خواهد بود.

چون خداوند سبحان حكيم و عليم است، بر وفق حكمت و مصلحت قسمتى از قصه هاى امم سابقه را براى عبرت و تنبّه امّت حضرت محمد صلى الله عليه و آله در قرآن مجيد بيان فرموده است:

قصۀ اول

تفسير:

ياد كن زمانى را كه موسى به خانوادۀ خود (كه در وقت توجّه از مدين به مصر با او بودند و راه را گم كردند و هوا هم سرد بود) گفت: به درستى كه من آتشى را احساس كردم و از دور ديدم. به زودى بياورم از آن آتش خبرى؛ يعنى به اهل خود گفت اين جا مكث كنيد تا من خبرى از كسى كه نزد آن آتش باشد بياورم. يا شعله اى از آن آتش براى شما بياورم، شايد كه شما به آن گرم شويد؛ يعنى به اميد آن كه شما به آن گرم شويد و از رنج سرما خلاص شويد.

(آيه 8) (فَلَمَّا جَآءَهَا نُودِىَ أَن م بُورِكَ مَن فِى النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَهَا وَ سُبْحَنَ اللَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ)

لغت:

بورك فعل ماضى مجهول از باب مفاعله، و به معنى «بركت داده شده» است.

تفسير:

حضرت موسى عليه السلام اهل خود را گذاشته، متوجه آن آتش شد؛ پس هنگامى كه به نزديك آن آتش آمد، ندا داده شد: پر خير و بركت است خدايى كه قدرت و جلالش در آتش، تجلّى كرده، يا فرشتگانى كه در آن آتش خدا را تقديس مى كنند و آن كس كه در كنار آن است يعنى موسى.

وَ سُبْحَنَ اللَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ: و خدايى كه پروردگار عالميان است از شريك و نظير و شبه و مثل و مانند منزّه است.

تنبيه: يكى از صفات ثبوتيۀ الهيه تكلم مى باشد؛ يعنى بر ايجاد كلام در هر چه اراده فرمايد از جماد و نبات و حيوان قدرت دارد. بنابراين مراد از نداى الهى از درخت، ايجاد كلام در آن بود كه حضرت موسى عليه السلام كلام خدا را از درخت شنيد، نه آن كه تصور شود

ص:101

- نعوذ باللّه - كلام الهى مانند سخن گفتن خلق باشد؛ زيرا خداوند، منزّه است از جسميت و عوارضات آن؛ و آيۀ شريفه اشاره است به منزّه بودن پروردگار عالميان از آنچه لازمۀ امكان است.

(آيه 9) (يَمُوسَى إِنَّهُو أَنَا اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ)

تفسير:

اى موسى، در حقيقت اين منم خداى غالب بر همه، حكم كننده به راستى و درستى يا انجام دهنده بر طبق حكمت.

چون موسى عليه السلام نداى اوّل را شنيد، از آن متعجب شده با خود گفت: آيا اين نداكننده كيست؟ باز ندا آمد: اى موسى، نداكننده منم خداى غالب بر هر چيز و انجام دهنده بر وجه حكمت و تدبير. اختصاص اين دو صفت به ذكر، به جهت آن است كه مقدمه و آماده كننده باشد براى آنچه بر دست موسى از انقلاب عصا به مار و غيره از آيات بينات ظاهر فرمايد.

(آيۀ 10) (وَ أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَءَاهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَآنٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَ لَمْ يُعَقِّبْ يَمُوسَى لَاتَخَفْ إِنِّى لَايَخَافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُونَ)

لغت:

أَلقِ يعنى بيانداز، و تهتزّ يعنى تكانى مى خورد و حركت مى كند.

تفسير:

و عصاى خود را بيانداز.

موسى عليه السلام چون اين ندا را شنيد عصا را بيفكند، كه فوراً به قدرت كاملۀ الهى مار شد و شروع به رفتن نمود. پس چون موسى عليه السلام مار شدن عصا و حركت آن را مشاهده

ص:102

كرد، وَلَّى مُدْبِرًا وَ لَمْ يُعَقِّبْ: از ترس به پشت برگشت و رفت و به پشت سر خود نگاه نكرد.

و اين ترس موسى عليه السلام لازمۀ بشريت او بود، چنان كه گرسنگى و تشنگى و خواب و ساير لوازم بشريت عارض او مى شد.

حق تعالى به جهت تسكين و اطمينان موسى عليه السلام ندا فرمود: يَمُوسَى لَاتَخَفْ: اى موسى مترس، إِنِّى لَايَخَافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُونَ: به درستى كه فرستاده شدگان و پيغمبران نزد من نترسند، به جهت آن كه ايشان را اخلال به واجبات و صدور افعال زشت نيست، پس ايشان را عذاب نيست تا از آن بترسند.

(آيۀ 11) (إِلَّا مَن ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنَام بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّى غَفُورٌ رَّحِيمٌ)

تفسير:

اگر مقصود از ظلم گناه باشد اين كلام شامل حال انبيا نمى باشد؛ زيرا در محلّ خود ثابت شده كه ايشان از اوّل عمر تا آخر معصوم مى باشند؛ يعنى گناه صغيره و كبيره از آنها صادر نگردد؛ و آنچه موهم صدور گناه باشد، ترك اوْلى خواهد بود نه معصيت.

بنابراين آيۀ شريفه نسبت به امّت مى باشد كه هر كس ظلم نمايد به خود به شرك و كفر و معصيت، پس بدل نمايد آن ظلم و بدى را به نيكويى بعد از بدى؛ يعنى كفر و شرك و معصيت را تبديل كند به نيكويى ايمان و توحيد و طاعت، و توبه نمايد.

فَإِنِّى غَفُورٌ رَّحِيمٌ: پس به درستى كه من بسيار آمرزنده و مهربانم به ايشان به قبول توبه و اعطاى اجر و ثواب.

بنابراين «إِلَّا مَن ظَلَمَ» استثناى منقطع است. از اين رو زمخشرى در كشاف گويد: «إلا» در اين جا به معنى «لكن» باشد.

و اگر مقصود از ظلم ترك اولى باشد - زيرا ترك اولى هم ستمى خفيف است - معنى آيه اين مى شود: لكن هر پيامبرى كه ترك اولى كرده باشد و پس از آن كار نيكى به جاى آن

ص:103

آورد من بسيار آمرزنده و مهربانم.

(آيۀ 12) (وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ فِى تِسْعِ ءَايَتٍ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِى إِنَّهُمْ كَانُواْ قَوْمًا فَسِقِينَ)

لغت:

جيب يعنى گريبان.

تفسير:

بار ديگر به او ندا رسيد:

و دست خود را در گريبان پيراهن خود داخل كن تا سفيد و درخشنده و بى عيب بيرون آيد. حضرت موسى عليه السلام دست به گريبان برده بيرون آورد، چندان نورانى بود كه اگر در شب ظلمانى بود چون روز روشن مى گشت، و اگر در روز دست بيرون مى آورد نور آن بر روشنى آفتاب غلبه مى نمود؛ و ظهور اين نور مشعشع از دست آن حضرت خارق عادت و از آيات قدرت الهى است.

فِى تِسْعِ ءَايَتٍ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ قَوْمِهِ: با اين دو معجزه كه از نه معجزۀ تو است به سوى فرعون و قوم او برو.

يعنى تو با نه معجزه كه دو تاى آنها مار شدن عصا و نورانى شدن دست تو است به سوى فرعون و قوم او فرستاده شده اى.

إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَسِقِينَ: به درستى كه ايشان گروهى فاسق و نافرمان اند.

اين فرمايش بيان علت ارسال موسى عليه السلام به سوى آنان است.

(آيۀ 13) (فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ ءَايَتُنَا مُبْصِرَةً قَالُواْ هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ)

ص:104

لغت:

از اخفش نقل شده كه مبصرة در اين آيه به معناى «إنّها تبصّرهم» مى باشد.

تفسير:

حضرت موسى عليه السلام خانوادۀ خود را در ميان آن وادى گذاشته و امتثال امر الهى نموده متوجه مصر شد و با فرعون و فرعونيان آغاز دعوت فرمود و جميع معجزات كه به آن مبعوث شده بود به ايشان نمود؛ اما ايشان انكار كرده و نسبت سحر به او دادند، چنان كه فرمايد:

فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ ءَايَتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ: پس چون دلايل قدرت ما و براهين رسالت موسى در حالتى كه روشن و آشكارا و هويدا يا روشن كننده و بصيرت دهنده بود، به سوى فرعون و قوم او آمد؛ يعنى موسى معجزات را به ايشان نمود به طورى كه هر كه آنان را مى ديد متوجه مى شد كه از قدرت بشر خارج و خارق عادت است؛ با اين حال، قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ: فرعونيان از روى استكبار و عناد گفتند: اين جادويى است روشن.

و حال آن كه معجزه را با جادو دو تفاوت اساسى است:

1 - آن كه سحر حقيقتى ندارد و نمود است؛ لكن معجزه حقيقتدار است.

2 - معجزه، بدون اسباب عادى است؛ لكن سحر را ساحر به اسباب انجام دهد اگرچه مخفى باشد.

مثلاً در مورد انقلاب عصا به مار، بى آن كه از سببى استفاده شود حقيقتاً عصا منقلب به مار شد و قادر متعال به قدرت كاملۀ خود، حقيقت جماديۀ آن را به حقيقت حيوانى منقلب ساخته، آثار عظمت ربوبى و اثبات نبوّت موسوى را به منصۀ ظهور و بروز آورد.

از اين جا تفاوت سحر و معجزه معلوم مى شود كه معجزه قلب ماهيت شىء و خارق عادت باشد؛ لكن سحر از امور عادى است كه اسباب آن بر غالب مردم مخفى است و نيز

ص:105

حقيقت ندارد و ساحران زودتر از همه كس مى توانند معلوم كنند و بدانند كه كارى كه انجام شده سبب و حقيقت دارد يا ندارد. و از اين جهت نخستين كسانى كه به حضرت موسى عليه السلام ايمان آوردند و نبوّت او را تصديق نمودند، ساحران ماهر آن زمان بودند كه حق را دريافتند و اقرار به آن كردند.

(آيۀ 14) (وَجَحَدُواْ بِهَا وَ اسْتَيْقَنَتْهَآ أَنفُسُهُمْ ظُلْمًا وَ عُلُوًّا فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ)

لغت:

جَحْد به معنى انكار، و استيقان به معنى يقين كردن است.

تفسير:

و آن آيات يعنى آن معجزات را انكار نمودند در حالى كه به يقين مى دانستند كه آن معجزات از جانب خداى تعالى است و جادو نيست و مى شناختند حقيقت آن را، و انكار و تكذيب زبانى آنها از روى ستمكارى و برترى طلبى بود.

تنبيه: كدام ظلم زشت تر از ظلم كسى باشد كه در قلب معتقد باشد به آن كه آيات مذكوره، معجزات بيّنۀ واضحه اند از جانب خدا، و با وجود اين مكابره كند و آن را به سحر نسبت دهد.

فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ: پس تأمّل كن و نگاه كن اى ناظر متأمل، كه آخر كار فسادكنندگان چگونه بود كه در دنيا به عقاب اعمال خود گرفتار شدند و در عقبا به آتش ابدى مى سوزند.

تبصره: آيۀ شريفه آگاهى است براى مخالفان فرمان هاى الهى كه انديشه كنند و تأمّل نمايند كه چگونه وبال كفر و عناد و انكار و طرف شدن با خدا و رسول، در همين دنيا به خود آنها بازگشت نموده، دمار از روزگار آنها برآورد. تأمّل در اين امر موجب شود كه

ص:106

شخص عاقل از عاقبت مخالفت با حضرت رحمان بترسد.

قصۀ دوم - حضرت داوود و سليمان عليهما السلام

تفسير:

سليمان نبوّت و علم و معجزه و مال را از داوود ارث برد و گفت: اى مردم، به ما زبان پرندگان آموخته شده و از هر چيزى (از كمالات معنوى و وسايل مادى) به ما داده شده حقّاً كه اين همان فضل آشكار است.

تبصره: آيۀ شريفه دالّ است بر آن كه پيغمبران، مورّث مال بوده اند مانند توريث غير ايشان؛ پس حديث منقول از ابى بكر كه پيغمبر فرموده باشد:

نَحْنُ مَعاشِرَ الأْنْبِياءِ لا نُورّثُ! مجعول و مناقض آيۀ شريفه و از درجۀ اعتبار ساقط است.

و لذا حضرت زهرا عليها السلام در احتجاج خود فرمود: اگر اين حديث صحيح است و انبيا ارث نداشتند، پس اين همه آيات ارث در قرآن چيست، از جمله: وَ وَرِثَ سُلَيْمَنُ دَاوُدَ...؟.

(آيۀ 17) (وَحُشِرَ لِسُلَيْمَنَ جُنُودُهُو مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ وَ الطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ)

لغت:

حَشْر به معنى جمع شدن و گرد آمدن، و يوزعون از مادۀ «وزع» به معنى حبس و منع است.

تفسير:

و براى سليمان سپاهيانش از جن و انس و پرندگان (براى حركت به سوى جنگ يا مانور) جمع آورى شدند. پس ايشان بازداشته شده بودند در مقر خود به هم پيوسته، و از اوّل تا آخر مرتبط به يكديگر بودند؛ يعنى با وجود بسيارىِ عدد، هيچ يك از لشكريان او از مقر خود نتوانستى پس و پيش شوند و هر كدام در محلّ خود مستقر بودند.

ص:108

(آيۀ 18) (حَتَّى إِذَآ أَتَوْاْ عَلَى وَادِ النَّمْلِ قَالَتْ نَمْلَةٌ يَأَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُواْ مَسَكِنَكُمْ لَايَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَنُ وَ جُنُودُهُو وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ)

لغت:

حَطْم به معنى در هم شكستن و انداختن قطعات شكسته بر روى هم و خورد كردن و زير دست و پا له كردن.

تفسير:

تا وقتى كه درآمدند در وادى مورچگان؛ يعنى در اثناى سير به وادى مورچگان رسيدند.

قَالَتْ نَمْلَةٌ»: مورچه اى كه مهتر موران آن وادى بود، چون ديد لشكر سليمان متوجه آن وادى هستند، بر بلندى برآمد و از روى نصيحت و موعظه و شفقتى كه ملوك را بر رعايا بايد باشد به صداى بلند كه خدا در او ايجاد فرموده بود گفت: يَأَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَكِنَكُمْ: اى مورچگان، به لانه هاى خود درآييد.

نكته: اسْناد سخن گفتن به مورچه ممكن است براى اين باشد كه حق تعالى عقل و نطق در او آفريده و آن مورچه حقيقاً ناطق شده باشد.

لَايَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَنُ وَ جُنُودُهُ وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ: مبادا سليمان و لشكر او، ناآگاهانه شما را پايمال كنند.

تبصره: مكالمۀ حضرت سليمان عليه السلام با مورچه.

ابن بابويه رحمه الله از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه: چون مورچه اين سخن را گفت، باد صداى او را به سليمان رسانيد در هنگامى كه بر روى هوا مى رفت. پس امر فرمود باد ايستاد، مورچه را طلبيد و فرمود: مگر ندانستى كه من پيغمبر خدايم و ظلم بر كسى ننمايم؟ گفت: بلى مى دانستم.

فرمود: پس چرا ايشان را از ظلم من ترسانيدى و گفتى: داخل لانه هاى خود شويد؟ گفت: ترسيدم

ص:109

چون نظر ايشان بر زينت تو بيفتد به زينت دنيا مفتون شوند و از خدا دور شوند.... پس مورچه گفت:

مى دانى چرا خداى تعالى باد را... در فرمان تو گردانيد؟ فرمود: براى چه؟! گفت: براى آن كه بدانى كه ملك تو بر باد است، او را اعتماد نشايد، و اگر همۀ چيزهاى دنيا را خدا در فرمان تو كند - چنان كه باد را در فرمان تو نموده - هر آينه همه از دست بيرون خواهد رفت چنان كه باد در دست كسى نماند.

پس سليمان از سخنان او تبسُّم فرمود.(1)

موعظه: اى عزيزان، لطف و احسان خداوند سبحان را نسبت به دوستانش ملاحظه نماييد كه در چه درجه است و ايشان را به چه وسيله ها متذكر فرمايد، و مور ضعيف را واعظ سليمان با آن عظمت شأن قرار مى دهد تا عُجب و كبر و خودبينى و نخوت، در ايشان رخنه نكند و در همۀ احوال، مقام تضرع و تذلل را نسبت به مقام ذو الجلال منظور دارد.

وَ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِى أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِى أَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَ عَلَى وَ لِدَىَّ: و گفت: پروردگارا، الهام كن مرا به اين كه شكر كنم نعمت تو را كه به كرم و لطف خود انعام فرمودى بر من (نبوّت، و دانستن نطق حيوانات، و شنوانيدن گفتار آنان را از دور، و پادشاهى جميع انس و جن و وحش و طيور) و نعمتى كه انعام فرمودى بر پدر و مادر من به اين كه نبوّت و فصل الخطاب و نرم شدن آهن و غير آن از اسباب پادشاهى را به پدرم عطا نمودى و مادرم را زوجۀ پيغمبر خود گردانيدى.

وَ أَنْ أَعْمَلَ صَلِحًا تَرْضَهُ: و ديگر آن كه ملهَم ساز و توفيق ده مرا كه كارهاى شايسته را كه بپسندى بجاى آرم؛ يعنى اعمال شايسته اى كه مورد رضاى تو باشد لازم حال من گردان و از من منفك مساز.

وَ أَدْخِلْنِى بِرَحْمَتِكَ فِى عِبَادِكَ الصَّلِحِينَ: و داخل نما مرا به رحمت و بخشايش خود در بندگان شايستۀ خود؛ يعنى مرا در عداد و سلك ايشان قرار ده.

ابن عباس گفته: مراد سليمان از «صالحين» ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و پيامبرانى بود كه بعد از آنها بودند؛ يعنى مرا در جملۀ ايشان و اسم مرا در اسامى ايشان ثبت فرما.(1)

تنبيه: آيۀ شريفه علوّ شأن و رفعت مقام بندگان شايسته و صالح خدا را مبيَّن سازد كه در مرتبه اى باشند كه سليمان با آن حشمت درخواست مى نمايد كه خداوند، او را در زمرۀ آنان محسوب دارد.

(آيۀ 20) وَ تَفَقَّدَ الطَّيْرَ فَقَالَ مَا لِىَ لَآأَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَآ ل بِينَ

لغت:

تفقُّد به معناى جستجو كردن از گمشده يا كسى است كه غايب مى باشد.

ص:111

تفسير:

پرندگانِ سپاهش را رسيدگى كرد، «هدهد» در ميان آنها نبود؛ پس گفت: چيست مرا كه هدهد را در ميان مرغان نمى بينم، يا چشم من بر او نمى افتد، يا از غايب شدگان از اين جمع است؟

شايد معنى اين باشد كه چون سليمان هدهد را نديد، گمان برد كه او حاضر است؛ اما او را به جهت مانعى نمى بيند؛ اما چون خوب نظر كرد، معلوم شد كه غايب است. از گفتۀ اوّل اعراض نموده گفت: يا او غايب است؟

(آيۀ 21) لَأُعَذِّبَنَّهُو عَذَابًا شَدِيدًا أَوْ لَأَاْذْبَحَنَّهُو أَوْ لَيَأْتِيَنِّى بِسُلْطَنٍ مُّبِينٍ

تفسير:

سليمان چون يقين نمود كه هدهد غايب است گفت:

البته به خدا قسم او را به جهت تأديب عذاب كنم، عذابى سخت. يا البته او را سر مى برم براى عبرت ساير طيور، مگر اين كه دليل و حجتى روشن براى غايب بودن خود بياورد.

در اخبار وارد شده است كه چون هدهد از محلّ خود پرواز نمود، از جانب راست و چپ نگاه كرد، باغى ديد، آن جا رفت، به هدهد ديگر رسيد، آن هدهد پرسيد: از كجا مى آيى؟ گفت: از شام و يمن و با سليمان بن داوود بودم. گفت: سليمان كيست؟ گفت:

پادشاه جنّ و انس و وحوش و طيور. پس گفت: تو از كجايى؟ گفت: من از اين شهر هستم.

پرسيد: پادشاه آن كيست؟ گفت: زنى كه بلقيس نام دارد و او را ملك عظيمى است. پس اگر خواهى بيا ملك او را ببين. گفت: ترسم سليمان مرا بطلبد و نيابد و مرا معذّب سازد. گفت:

اگر اين خبر را نزد او برى او را خوش آيد. هدهد با او رفت و پادشاهى و خدم و حشم بلقيس را ديد و بازگشت.(1)

ص:112

(آيۀ 22) فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِى وَ جِئْتُكَ مِن سَبَإِم بِنَبَإٍ يَقِينٍ

اعراب:

يقين صفت «نبأ» است.

تفسير:

پس هدهد درنگى نه طولانى كرد و زود باز گشت.

نزد بعضى از مفسّران ضمير، راجع به سليمان است؛ يعنى سليمان اندكى مكث نمود كه هدهد باز آمد.

سليمان سبب غيبت را پرسيد:

پس هدهد گفت: من بر چيزى آگاهى يافتم كه تو آگاهى نيافتى و براى تو از شهر سبا (پايتخت يمن) خبر مهم و يقينى آورده ام.

تبصره: يكى از معتقدات اماميه آن است كه علم پيغمبر و امام بايد به مرتبه اى باشد كه هيچ چيز بر ايشان مخفى و پوشيده نباشد. (اما بنا بر قولى) آنچه لازم است اين كه عالِم باشد به هر چه كه متعلق به امور دين و احتياج دينى امّت باشد؛ يعنى هيچ چيز از امور دين بر او مخفى نباشد.

(آيۀ 23) إِنِّى وَجَدتُّ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ وَ أُوتِيَتْ مِن كُلِّ شَىْءٍ وَ لَهَا عَرْشٌ عَظِيمٌ

لغت:

تملكهم از مادّۀ ملك و در اين جا به معنى سلطنت و پادشاهى است. و عرش به معناى تخت است.

ص:113

تفسير:

حضرت سليمان عليه السلام از هدهد پرسيد: پادشاه ايشان كيست و دين او و مردم آن جا چيست؟ گفت:

إِنِّى وَجَدتُّ امْرَأَةً تَمْلِكُهُمْ: به درستى كه من يافتم زنى را كه پادشاهى مى كند بر اهل سبا.

وَ أُوتِيَتْ مِن كُلِّ شَىْءٍ: و داده شده است به او از هر چيزى كه سلاطين و پادشاهان را به كار آيد از اموال و خدم و حشم.

وَ لَهَا عَرْشٌ عَظِيمٌ: و براى او تختى بزرگ بود.

تنبيه: در تفسير اهل بيت عليهم السلام مذكور است كه فرق ميان اُوتِيَتْ مِنْ كُلِّ شَىءٍ و قول سليمان كه اُوتينا مِنْ كُلّ شَىْءٍ آن است كه در گفتار سليمان مراد، علم و نبوّت و امور اخرويه است؛ لكن اين جا امور دنيويه است.(1) زمخشرى در كشاف گويد: سليمان قول خود را عطف نموده بر آنچه معجزۀ او بود از منطق طير، و در مورد بلقيس عطف شده بر ملك؛ پس مراد از «من كل شىء» اوّل نبوّت و حكمت و امور دين و ملك دنيا باشد، و دومى فقط ملك و امور دنيا باشد.(2) خلاصه هدهد گفت: ملكۀ سبا (بلقيس) را در نهايت شوكت و عظمت يافتم.

(آيۀ 24) وَجَدتُّهَا وَ قَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللَّهِ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَنُ أَعْمَلَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَايَهْتَدُونَ

تفسير:

وَجَدتُّهَا وَ قَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِن دُونِ اللَّهِ: بلقيس و قوم او را يافتم كه از روى جهالت و ضلالت، به جاى خدا كه جامع تمام صفات كماليه و منزّه از كليۀ نقايص، و

ص:114

سزاوار پرستش است آفتاب را سجده مى كنند و مى پرستند.

وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَنُ أَعْمَلَهُمْ: و شيطان، زينت داده و بياراسته براى آنها كردارهاى آنها را (پرستش آفتاب و ساير اعمال زشت).

فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ: پس بازداشته شيطان ايشان را از راه راست (به سوء اختيار خودشان نه به الزام).

فَهُمْ لَايَهْتَدُونَ: پس ايشان به طريق حق و عبادت حق راه نمى يابند؛ زيرا شيطان پرستش آفتاب را در نظر آنها آراسته است. حاصل آن كه شيطان ايشان را از راه حق بازداشته و اعمال قبيحه را در چشم ايشان آراسته و زينت داده است.

(آيۀ 25) أَلَّا يَسْجُدُواْ لِلَّهِ الَّذِى يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِى السَّمَوَ تِ وَالْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَ مَا تُعْلِنُونَ

اعراب و لغت:

ألّا مركّب «أن» و «لاى نافيه» است.

«ألّا يسجدوا» مفعول و متعلق «زيّن» در آيۀ قبل است.

و خبء به معنى مستور و چيز پنهان است.

تفسير:

و شيطان بر آنها زينت داده بود كه سجده نكنند به خدايى كه نهان هاى نهفته در آسمان ها و زمين را بيرون مى آورد (خدايى كه گياهان را از خاك، حبوبات را از گياه، ميوه ها را از درخت، خزندگان را از زمين، حيوانات را از نطفه، آب ها را از ابر، دانش ها را از مغز، فرشته ها را از نور، شيطان ها را از نار، و بالاخره موجودات را از نهان خانۀ عدم بيرون مى آورد) و آنچه را از خطورات دل پنهان مى داريد و آنچه را اظهار مى كنيد و آن

ص:115

عملى كه در خلوت و آنچه در آشكار انجام مى دهيد مى داند. و معلوم است اين مختص به واجب الوجود بالذات است.

(آيۀ 26) اللَّهُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ

تفسير:

اللَّهُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ: خداوندى كه جز او هيچ معبودى مستحق و سزاوار پرستش و ستايش نيست.

رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ: پروردگار عرش عظيم است كه تسلط حقيقى گسترده بر اجزاى عالم وجود دارد. پس عظمت عرش بلقيس نسبت به اين عرش چه تواند بود؟

تنبيه: مخفى بودن ملك و مكان بلقيس بر سليمان به جهت حكمت و مصلحتى بوده كه حق تعالى مقتضى دانسته، مانند خفاى مكان يوسف بر يعقوب.

و معرفت هدهد و اهتداى او به معرفت الهى، و وجوب سجدۀ سبحانى، و جايز نبودن سجده براى آفتاب و نسبت دادن آن به شيطان و تزيين او، تمام اينها به الهام حق تعالى بوده است، چنان كه ساير حيوانات را آنقدر صنايع لطيفه و معارف آموخته كه عاقلان فَطِن به آن دسترسى ندارند، از جمله زنبور عسل كه در قرآن كريم فرموده است: وَ أَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِى....

(آيۀ 27) قَالَ سَنَنظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْكَذِبِينَ

تفسير:

چون هدهد سخن خود را به اتمام رسانيد: سليمان گفت: زود باشد كه تأمّل كنيم در اين سخن كه آيا راست گفتى، يا از دروغگويان هستى؟

ص:116

بعد از آن سليمان عليه السلام نامه اى براى بلقيس نوشت به اين مضمون: از بندۀ خدا سليمان پسر داوود به سوى بلقيس ملكۀ سبا، و سلام و درود بر كسى كه پيروى كند هدايت را، به نام خداوند بخشندۀ مهربان؛ اما بعد پس بر من برترى مَجوييد و همگى در حال تسليم نزد من آييد.

(آيۀ 28) اذْهَب بِّكِتَبِى هَذَا فَأَلْقِهْ إِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانظُرْ مَاذَا يَرْجِعُونَ

لغت:

تولّ از مادۀ ولايت و هر گاه با حرف «عن» استعمال شود به معنى دورى و اعراض است.

تفسير:

حضرت سليمان به هدهد گفت: اين نامه را ببر و به سوى آنها بيفكن، سپس از آنها دور شو و به گوشه اى كه نزديك آنها باشد متوارى شو. پس بيين كه ايشان به چه چيز باز مى گردند؛ يعنى در جواب مكتوب به چه نوع با يكديگر گفتگو مى كنند و سخن را بر چه قرار سر مى دهند.

هدهد به سرعت تمام به پرواز آمد. به مجمعى كه بلقيس بود بر بالاى تخت بلقيس به پرواز آمد. مردمان در او مى نگريستند. نامه را بر تخت افكند. بلقيس چون حال هدهد را مشاهده كرد و عنوان نامه را ديد، دانست نامۀ پادشاهى باشد كه ملكش عظيم تر از ملك اوست؛ زيرا هر كه مرغ، مسخَّر او باشد در پيام رسانى، البته پادشاهى عظيم الشأن خواهد بود. بعد از مطالعه بر خود بلرزيد و بترسيد و امر كرد تا اعيان و اشراف او حاضر شدند، نامه را در دست گرفته متوجه ايشان شد.(1)

ص:117

(آيۀ 29) قَالَتْ يَأَيُّهَا الْمَلَؤُاْ إِنِّى أُلْقِىَ إِلَىَّ كِتَبٌ كَرِيمٌ

لغت:

ملأ به معنى گروهى از مردم و يا اشراف و رؤساست و در اين جا معنى دوم مقصود است.

تفسير:

گفت: اى گروه اشراف و بزرگان، إِنِّى أُلْقِىَ إِلَىَّ كِتَبٌ كَرِيمٌ: به درستى كه به سوى من نوشته اى بزرگوار افكنده شده است.

گفته شده كه به جهت شرف صاحب نامه كه هدهد رسول اوست، آن را كريم خواند.

يا به اعتبار آن كه مُصدَّر بود به بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ

يا چون بلقيس شنيده بود كه سليمان، پادشاه جن و انس و وحش و طير است، كتاب او را كريم خواند.(1)

(آيۀ 30 و 31) إِنَّهُو مِن سُلَيْمَنَ وَ إِنَّهُو بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * أَلَّا تَعْلُواْ عَلَىَّ وَ أْتُونِى مُسْلِمِينَ

لغت:

تعلو در «ألّا تعلو علىّ» مضارع علا از مادۀ علوّ به معنى برترى طلبى است.

تفسير:

اركان دولت او پرسيدند: نامه از چه كس و مضمون آن چيست؟ بلقيس گفت:

إِنَّهُ مِن سُلَيْمَنَ: به درستى كه اين نامه از نزد سليمان و مشتمل بر دو مضمون است:

ص:118

مضمون اوّل آن كه مُصدّر است به نام خداوند بسيار بخشندۀ مهربان به بندگان.

مضمون دوم آن كه:

أَلَّا تَعْلُواْ عَلَىَّ...: بر من برترى مجوييد و همگى در حالى كه تسليم امر من باشيد به نزد من آييد.

لطيفه: اين كلام در نهايت اختصار، كمال دلالت بر مقصود را دارد؛ زيرا مشتمل است بر بَسْمَله كه دالّ بر ذات صانع و صفات كماليۀ اوست صريحاً يا التزاماً، و نهى از ترفع و تكبر است كه اصل رذايل است، و امر به اسلام كه جامع فضايل است.

و القاى كتاب بر بلقيس از اعظم دلالالت بر رسالت سليمان و اقامۀ حجّت بر او باشد.

(آيۀ 32) قَالَتْ يَأَيُّهَا الْمَلَؤُاْ أَفْتُونِى فِى أَمْرِى مَا كُنتُ قَاطِعَةً أَمْرًا حَتَّى تَشْهَدُونِ

لغت:

إفتاء در اين جا به معنى نظر دادن و اظهار نظر كردن است.

تفسير:

چون قوم او بر مضمون نامه مطلع گرديدند، پريشان حال و مضطرب شدند و بلقيس با آنها در مقام استشاره درآمده:

قَالَتْ يَأَيُّهَا الْمَلَؤُاْ أَفْتُونِى فِى أَمْرِى: گفت: اى گروه اشراف و بزرگان، مرا در كارم نظر دهيد و آنچه در اين باب صلاحديد شما باشد با من بگوييد.

مَا كُنتُ قَاطِعَةً أَمْرًا حَتَّى تَشْهَدُونِ: زيرا من هيچ گاه پيش از آن كه شما در نزد من حضور يابيد فيصله دهندۀ كارى نبوده ام.

ص:119

(آيۀ 33) قَالُواْ نَحْنُ أُوْلُواْ قُوَّةٍ وَ أُوْلُواْ بَأْسٍ شَدِيدٍ وَ الْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانظُرِى مَاذَا تَأْمُرِينَ

لغت:

بأس در اين جا به معناى شجاعت و توان بالاى رزمى است.

تفسير:

قَالُواْ نَحْنُ أُوْلُواْ قُوَّةٍ وَ أُوْلُواْ بَأْسٍ شَدِيدٍ: گفتند: ما صاحب قوّت و قدرت و اسلحه و آلات جنگ، و صاحب شجاعت و توان بالاى رزمى هستيم؛ يعنى هم قوّت داريم هم لشكر هم شجاعت، وَ الْأَمْرُ إِلَيْكِ فَانظُرِى مَاذَا تَأْمُرِينَ و فرمان با تو است، پس تأمّل كن و ببين چه مى فرمايى كه ما مطيع و فرمان بردار امر تو هستيم.

و ممكن است معنى چنين باشد كه ما اهل حرب هستيم نه صاحب مشورت، و تويى صاحب رأى و تدبير، پس رأى تو هر چه باشد ما تابع آن خواهيم بود. بلقيس از كلام آنها دريافت كه ميل مقاتله دارند، و آن را نپسنديد و گفت: جنگ مصلحت نيست بلكه صلح اوْلى باشد؛ زيرا در جنگ چنانچه ايشان غالب آيند ديار و اموال ما در معرض تلف است.

(آيۀ 34) قَالَتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِذَا دَخَلُواْ قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَ جَعَلُواْ أَعِزَّةَ أَهْلِهَآ أَذِلَّةً وَ كَذَ لِكَ يَفْعَلُونَ

تفسير:

بلقيس گفت: به درستى كه پادشاهان هرگاه به دهى يا شهرى از روى قهر و استيلا و غلبه درآيند تا تحت تصرّف خود درآورند آن را، تباه و فاسد سازند؛ يعنى خراب كنند، و

ص:120

عزيزان و قدرتمندان اهل آن جا را خوار و بى مقدار گردانند؛ يعنى بكشند و غارت كنند و اسير گيرند، وَ كَذَ لِكَ يَفْعَلُونَ: و آنها معمولاً چنين مى كنند.

اين بيان وصف حال ملوك است؛ يعنى اين افعال از عادت ثابتۀ مستمرۀ ايشان است.

(آيۀ 35) وَ إِنِّى مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِم بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةُم بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ

لغت:

مرسل يعنى فرستاده، و جمع آن «مرسلون» است و در اين جا مقصود فرستادگان ملكه سبا مى باشد.

تفسير:

و البته من به سوى سليمان و قوم او هديه اى مى فرستم كه مقدمۀ مصالحه و دافع شرّ و فساد از كشور من و اهل مملكت من است. پس منتظر مى مانم كه فرستادگانم به چه چيز (به چه حال و پاسخى) باز مى گردند.

(آيۀ 36) فَلَمَّا جَآءَ سُلَيْمَنَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَآ ءَاتَلنِىَ اللَّهُ خَيْرٌ مِّمَّآ ءَاتَلكُم بَلْ أَنتُم بِهَدِيَّتِكُمْتَفْرَحُونَ

لغت:

مصدر «أتمدّوننى» امداد به معنى كمك كردن.

تفسير:

پس چون فرستادۀ بلقيس نزد سليمان آمد و هديه را تقديم كرد، سليمان بر سبيل انكار گفت: آيا مرا به مال و متاع دنيا مدد مى دهيد، و حال آن كه مال و ثروت من از همه كس

ص:121

بيشتر است؟ و خطاب به فرستادۀ بلقيس و همراهان او فرمود: پس آنچه خداى تعالى از نبوّت و ملك عظيم و علم و حكمت، به من عطا فرموده بهتر است از آنچه به شما از متاع دنيا داده است؛ و بدين جهت مرا احتياجى به هديۀ شما نيست و آن را نزد من اهميتى نباشد.

بَلْ أَنتُم بِهَدِيَّتِكُمْتَفْرَحُونَ: چنين نيست كه هديۀ شما موجب خرسندى من باشد؛ بلكه شما به هديۀ خود شادمانيد؛ زيرا چون مطمح نظر شما زخارف دنيايى است، پس خوشحال مى شويد از آنچه به شما اهدا كنند و يا خوشحال مى شويد به هديه بردن براى امثال خود.

(آيۀ 37) ارْجِعْ إِلَيْهِمْ فَلَنَأْتِيَنَّهُم بِجُنُودٍ لَّاقِبَلَ لَهُم بِهَا وَ لَنُخْرِجَنَّهُم مِّنْهَآ أَذِلَّةً وَ هُمْ صَغِرُونَ

لغت:

أذلّه جمع ذليل، و صاغرون جمع صاغر است و مقصود از هر دو خوارى و حقيرى است.

تفسير:

پس فرمود:

بازگرد به سوى بلقيس و قوم او و بگو تا بيايند نزد من از روى اطاعت و انقياد كه غرض من نه مال و متاع دنياست؛ بلكه مقصود من آن است كه ايشان به دين الهى درآيند، و اگر در نيايند، پس حتماً با لشكريانى به سراغ آنها خواهيم آمد كه ايشان را طاقت مقابلۀ با آن نباشد.

نزد بعضى از مفسّران خطاب به هدهد است؛ يعنى مكتوبى ديگر نوشت و به هدهد داد مضمونش آن كه: البته لشكرى به سوى ايشان خواهيم فرستاد كه تاب مقابلۀ با آن را

ص:122

نداشته باشند. وَ لَنُخْرِجَنَّهُم مِّنْهَآ أَذِلَّةً وَ هُمْ صَغِرُونَ: و يقيناً آنها را از آن سرزمين با خوارى و اسير و ذليل نمودن بيرون مى كنيم. يعنى لشكريان ما اكتفا بر بردن سلطنت و عزّت آنها نكنند؛ بلكه ايشان را اسير نمايند.

فرستادۀ بلقيس بازگشت و تمام مطالب را به او اطلاع داد. بلقيس دانست كه او پيغمبر خدا باشد و كسى قدرت مقاومت با او ندارد، و با اكابر و اعيان مملكت گفت: البته سليمان پيغمبر خداست و ما را قوّت مقاومت با او نيست، و اگر فرمان او نبريم بر ما غالب شود و ما را به كشتن و اسيرى گرفتار كند. پس همه، قول او را قبول نمودند و فرستاده اى را به سوى سليمان فرستاد كه من به اطاعت متوجه بارگاه توام و يقين دانستم كه دين تو حق است. و به طرف سليمان حركت كرد. جبرئيل به سليمان عليه السلام خبر داد كه بلقيس از يمن به قصد ورود بر او خارج شد.

(آيۀ 38) قَالَ يَأَيُّهَا الْمَلَؤُاْ أَيُّكُمْ يَأْتِينِى بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن يَأْتُونِى مُسْلِمِينَ (38)

تفسير:

سليمان گفت: اى گروه بزرگان، كدام يك از شما تخت بلقيس را پيش از آن كه آنها همگى در حال تسليم بر من وارد شوند به سراى من مى آورد؟

حضرت خواست بعض از آنچه حق تعالى به او مخصوص گردانيده بود از عجايب دالّۀ بر قدرت و صدق او در ادّعاى نبوّت را به بلقيس بنمايد.

(آيۀ 39) قَالَ عِفْرِيتٌ مِّنَ الْجِنِّ أَنَا ءَاتِيكَ بِهِى قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِكَ وَ إِنِّى عَلَيْهِ لَقَوِىٌّ أَمِينٌ

لغت:

عفريت شخص پليد و مكار و نافرمان، و يا قوىّ و زيرك است.

ص:123

تفسير:

چون سليمان عليه السلام كسى را طلب فرمود كه تخت را حاضر سازد:

قَالَ عِفْرِيتٌ مِّنَ الْجِنِّ: يكى از جنّيان سركش و تيزهوش گفت: أَنَا ءَاتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِكَ: من آن را پيش از آن كه از مجلس خود برخيزى، به حضور تو بياورم. وَ إِنِّى عَلَيْهِ لَقَوِىٌّ أَمِينٌ: و به درستى كه من بر حمل آن تخت توانا و در حفظ آن كه داراى طلا و نقره و جواهرات است امين هستم و آن را به تو مى رسانم.

(آيۀ 40) قَالَ الَّذِى عِندَهُو عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَبِ أَنَا ءَاتِيكَ بِهِى قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَءَاهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُو قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّى لِيَبْلُوَنِى ءَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَ مَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِى وَ مَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِىٌّ كَرِيمٌ

لغت:

يرتدّ مضارع «ارتدّ» و از ماده ردّ به معنى برگشتن است.

تفسير:

آن كسى كه در نزد او دانشى از كتاب (از لوح محفوظ يا از كتاب هاى آسمانى) بود (آصف بن برخيا) گفت: من آن را پيش از آن كه پلك چشمت به هم بخورد و يا قبل از آن كه نگاهت به چيزى، صورت آن چيز را به مغزت بدهد به نزد تو مى آورم.

روايت شده است كه يحيى بن اكثم قاضى از حضرت امام على النقى عليه السلام سؤال نمود كه آيا سليمان به علم آصف بن برخيا محتاج بود؟ حضرت فرمود: آن كس كه علمى از كتاب نزد او بود آصف بود، و سليمان عاجز نبود از دانستن آن؛ لكن خواست كه فضيلت آصف را بر آدميان و جنّيان ظاهر نمايد كه بدانند آصف بعد از او حجّت خدا و خليفۀ او خواهد بود؛ و علم آصف آن

ص:124

علمى بود كه سليمان به امر خدا به او سپرده بود و لكن خدا خواست كه علم او ظاهر شود تا در امامت او اختلاف نكنند، چنانچه در حيات داوود عليه السلام سليمان را حكم خود آموخت تا امامت و پيغمبرى او را بعد از داوود بدانند...(1)

پس هنگامى كه سليمان تخت را نزد خود حاضر و پابرجا ديد، بر وجه شكرگزارى چنانچه دأب بندگان مخلصين است گفت: اين از فضل پروردگار من است؛ يعنى اين تمكّن من بر تخت بلقيس و احضار آن در يك چشم به هم زدن از فضل خدا بر من باشد.

لِيَبْلُوَنِى ءَأَشْكُرُ: تا بيازمايد مرا كه در مثل اين امور آيا شكر مى گزارم و به حقوق سپاس گزارى او قيام مى نمايم به اين وجه كه آن را از فضل الهى دانم، أَمْ أَكْفُرُ: يا ناسپاسى كنم بر آن به اين كه نفس خود را در آن دخالت دهم، يا در اداى شكر واجب آن تقصير كنم.

وَ مَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ: و هر كه نعمت خداى را سپاس گزارى كند، پس جز اين نيست كه به سود خود سپاس گزارى مى نمايد؛ يعنى جزاى شكرگزارى براى خود شخص باشد؛ زيرا شكر، موجب دوام نعمت و سبب مزيد آن است چنانچه فرمايد: لَِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ.

وَ مَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّى غَنِىٌّ كَرِيمٌ: و هر كه كفران ورزد و ناسپاسى كند پس به درستى كه پرورگار من بى نياز است از شكرگزارى و سپاس مردمان، و بزرگوار و كريم است؛ يعنى با وجود كفران، باز هم نعمت خود را به كرم و فضل خود قطع نمى فرمايد و كفر كافران و عصيان بندگان، مانع از افضال و احسان نامتناهى ذات اقدس الهى نشود.

تبصره: آيۀ شريفه، تذكّر است بر اين كه ايشان هنگام رسيدن به نعمتى آيا آن را از خدا و موجب آزمايش خود دانسته و در مقابل چنين نعمتى به شكرانۀ آن قيام و اقدام و به لوازم آن رفتار مى نمايند يا آن كه كفران و ناسپاسى مى كنند؟

و البته مسلَّم است كه نتيجۀ هر عملى بازگشت به صاحبش مى نمايد؛ شكر و حق شناسى موجب بقا و زيادتى نعمت ها و ثواب، و كفران و ناسپاسى سبب فنا و زوال نعمت ها مى گردد.

ص:125

(آيۀ 41) قَالَ نَكِّرُواْ لَهَا عَرْشَهَا نَنظُرْ أَتَهْتَدِى أَمْ تَكُونُ مِنَ الَّذِينَ لَايَهْتَدُونَ (41)

لغت:

نكّروا فعل امر از باب تفعيل است و در اين جا با جملۀ بعد به معنى «غيّروا عرشها عن شكله» مى باشد.

تفسير:

حضرت سليمان عليه السلام بعد از شكرگزارى بر اين نعمت و اعتراف به فضل و احسان الهى بدون استحقاق خود، به اعيان و اشراف خود گفت كه ناشناخته گردانيد براى بلقيس تخت او را؛ يعنى شكل آن را متغير و متبدل ساخته، يا در آن چيزى را زياد و چيزى را كم كنيد، تا بنگريم بعد از سؤال از او، آيا تخت خود را بعد از تغيير و تبديل مى شناسد يا از كسانى خواهد بود كه راه نمى يابند و نمى شناسند؟

(آيۀ 42) فَلَمَّا جَآءَتْ قِيلَ أَهَكَذَا عَرْشُكِ قَالَتْ كَأَنَّهُو هُوَ وَ أُوتِينَا الْعِلْمَ مِن قَبْلِهَا وَ كُنَّا مُسْلِمِينَ

تفسير:

پس هنگامى كه بلقيس نزد سليمان عليه السلام آمد، تخت او نزد سليمان بود. به او گفته شد: آيا تخت تو اين چنين است؟ يعنى به جهت امتحان او گفتند كه آيا عرش تو مانند اين است؟

قَالَتْ كَأَنَّهُ هُوَ: بلقيس گفت: گوييا اين همان تخت است. به قطع و جزم نگفت اين همان است، به جهت آن كه احتمال داد كه تختى باشد مثل تخت او نه عين

ص:126

آن. بعد از آن گفت:

وَ أُوتِينَا الْعِلْمَ مِن قَبْلِهَا: پيش از اين حالت يا قبل از اين معجزه به وسيلۀ معجزات ديگر از قضيۀ هدهد و هديه و انقياد حيوانات بى شعور، به ما آگاهى از قدرت سليمان داده شده بود. وَ كُنَّا مُسْلِمِينَ: و ما اسلام آورندگان و تسليم شدگان حكم سليمان بوديم.

وَ صَدَّهَا مَا كَانَت تَّعْبُدُ مِن دُونِ اللَّهِ إِنَّهَا كَانَتْ مِن قَوْمٍ كَفِرِينَ (43)

تفسير:

و او را آنچه به جاى خدا مى پرستيد، از ايمان به خدا و پرستش او بازداشته بود؛ زيرا او از گروه كافران بود.

يا خداى تعالى او را از پرستيدن آفتاب باز داشت به نشان دادن آيات بينات و معجزات قاهرات و اعطاى جوهرۀ نفيس عقل كه به تأمل، حق و حقانيت پيامبرى حضرت سليمان را دريافت و به طوع و رغبت، بدون اكراه، مسلمان و مطيع و فرمان بردار حضرت سليمان عليه السلام گرديد. بعد از آن بر سبيل استيناف فرمود: به درستى كه بلقيس پيش از اسلام آوردن از جملۀ آفتاب پرستان بود.

(آيۀ 44) قِيلَ لَهَا ادْخُلِى الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ كَشَفَتْ عَن سَاقَيْهَا قَالَ إِنَّهُو صَرْحٌ مُّمَرَّدٌ مِّن قَوَارِيرَ قَالَتْ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمَنَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ

لغت:

صرح به معنى قصر است. و لجّة به معنى آب فراوان كه در يك جا جمع شده و يا محلّ جمع آب بسيار است. و ممرّد به معنى صاف و ساده، و قوارير جمع «قاروره» به معنى شيشه است.

ص:127

تفسير:

به بلقيس گفتند: داخل قصر شو. مراد حياط قصر است. پس چون بلقيس حياط قصر را ديد آن را آب بسيار به مثابۀ درياچه پنداشت، و دامن جامه را از هر دو ساق خود بالا زد تا پاى در آب نهد. سليمان فرمود: اى بلقيس، جامه را فرو گذار و بِنِه: إِنَّهُ صَرْحٌ مُّمَرَّدٌ مِّن قَوَارِيرَ: به درستى كه آنچه مى بينى حياط صاف ساده اى است از شيشه.

چون بلقيس اين آيات بينات را مشاهده نمود، قَالَتْ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى: گفت پروردگارا، به درستى كه من بر نفس خود به پرستيدن آفتاب ستم نمودم، وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمَنَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِينَ: و اسلام آوردم با سليمان؛ يعنى به يمن مصاحبت و موافقت و امداد او، به دست او مسلمان شدم و تسليم امر خدا كه پروردگار عالميان است گرديدم.

به قولى بعد از آن سليمان عليه السلام بلقيس را به عقد خود درآورد.

قصۀ سوم

بعد از آن بخشى از داستان قوم ثمود را بيان فرمايد:

و كشمكش مى كردند و هر فرقه مى گفتند: حق با ماست.

(آيۀ 46) قَالَ يَقَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

لغت:

لم در اصل «لِما» بوده، و ما استفهاميه است.

تفسير:

چون كافران گفتند: بيار آنچه ما را به آن وعده مى كنى از نزول عذاب! صالح به آنها از روى ملاطفت و شفقت گفت كه اى قوم من، چرا به عذاب و بدى پيش از توبۀ نيكو كه بر وجه خلوص باشد شتاب مى كنيد؟! يعنى چرا توبه نمى كنيد و يا توبه را به تأخير مى اندازيد تا آن كه عذاب نازل شود؟! زيرا آنها مى گفتند: اگر عذاب را ببينيم توبه مى كنيم و الّا بر دين و كيش خود راسخ و ثابت باشيم.

يا آن كه چرا به عقوبت، پيش از رحمت و عافيت تعجيل مى كنيد؟ يعنى چرا طلب رحمت را بر عقوبت مقدم نمى داريد؟

بعد از آن با تأكيد فرمود:

لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ: چرا از خدا طلب آمرزش نمى كنيد پيش از نزول عذاب، لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ: شايد كه رحم كرده شويد؛ يعنى اميد است با قبول ايمان و توبۀ شما عذاب نازل نشود؛ اما بعد از نزول عذاب، ايمان و توبه فايده اى نخواهد داشت و چنين توبه مقبول درگاه الهى نباشد.

حضرت رسول صلى الله عليه و آله فرمود:

عَوِّدُوا أَلْسِنَتَكُمُ الاِسْتِغْفَارَ؛ فَإِنَّ اللّهَ لَمْ يُعَلِّمْكُمُ الاِسْتِغْفَارَ إلّاوَهُوَ يُريدُ أنْ يَغْفِرَ لَكُمْ: زبان خود را به استغفار عادت دهيد؛ زيرا به درستى كه خدا تعليم نفرموده شما را استغفار مگر آن كه

ص:129

مى خواهد بيامرزد شما را.(1)

(آيۀ 47) قَالُواْ اطَّيَّرْنَا بِكَ وَبِمَن مَّعَكَ قَالَ طَلِرُكُمْ عِندَ اللَّهِ بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ

تفسير:

اى صالح، ما به تو و همراهانت فال بد زده ايم، شما سبب شُرور و بدى ها هستيد! يعنى تو و اتباع تو براى ما يُمن نداريد؛ زيرا تا دعوت خود را آغاز كردى شدايد و محنت ها به ما روى آورده و سنگ تفرقه و پريشانى در ميان ما افتاده و از يكديگر پراكنده شده ايم.

با آن كه كفر و عناد و طغيان آنها موجب قحط و غلا و سختى آنها شده بود؛ لكن از روى لجاج، آن را به حضرت صالح عليه السلام و مؤمنان نسبت مى دادند!

صالح گفت: فال بد شما نزد خداست؛ يعنى اين محنت ها و بلاها به سبب كفر و طغيان شما از جانب خدا به شما رسيده، و چنين نيست كه به جهت ما باشد.

بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ: بلكه شما گروهى هستيد كه امتحان مى شويد؛ يعنى شما را به خير و شرّ و دولت و فقر و آسانى و سختى آزمايش مى كنند.

(آيۀ 48) وَ كَانَ فِى الْمَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِى الْأَرْضِ وَ لَايُصْلِحُونَ

لغت:

رهط به معنى گروهى از مردان كه كمتر از ده نفر باشند و اگر عدد به آن اضافه شود مانند «تسعة رهط» به معنى يك نفر و يك شخص هم دانسته شده است.

ص:130

تفسير:

و در شهرى كه صالح عليه السلام مبعوث شد، نُه گروهك يا نُه نفر از اشراف و اكابر و اشرار ايشان، در زمين به كفر و شرك و معاصى و فسق و فجور فساد مى كردند، و هيچ اصلاح نمى كردند؛ يعنى هر چه از آنها صادر مى شد افساد بود و هيچ بوى خير و صلاح و اصلاح از افعال آنها به مشام نمى رسيد.

(آيۀ 49) قَالُواْ تَقَاسَمُواْ بِاللَّهِ لَنُبَيِّتَنَّهُو وَ أَهْلَهُو ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِى مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِى وَ إِنَّا لَصَدِقُونَ

تفسير:

اين اشرار با هم هم قسم شده گفتند: البته بر صالح و كسان او شبيخون مى زنيم، و آنها را مى كشيم.

يا آن كه «تقاسموا» فعل ماضى نباشد؛ بلكه فعل امر باشد؛ يعنى گفتند: با يكديگر هم قسم شويد كه بر او و خانواده اش شبيخون زنيم و آنها را بكشيم. آنگاه اگر خويشان او از ما پرسند: صالح را كه كشته است؟ گوييم: مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ يعنى: در محلّ هلاك آنها نبوديم، چه جاى آن كه ما قاتل آنها باشيم، و به درستى كه ما راستگويانيم.

(آيۀ 50) وَ مَكَرُواْ مَكْرًا وَ مَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَايَشْعُرُونَ

تفسير:

و ايشان مكر كردند مكر كردنى بدين تدبير كه صالح را بكشيم و به ولىّ خون او و خونخواه او گوييم ما نكرده ايم و از آن خبر نداريم. وَ مَكَرْنَا مَكْرًا: و مكر كرديم ما مكر كردنى؛ يعنى جزاى مكر آنها را به ايشان رسانيديم به آن كه مكر ايشان را سبب هلاك

ص:131

خودشان ساختيم. وَهُمْ لَايَشْعُرُونَ: و حال آن كه ايشان به آن آگاه نبودند.

تبصره: اين مطلب ثابت شده كه ذات الهى از كليّۀ قبايح منزّه و مبرّا باشد، و تمام افعال او بر وجه حكمت صدور يابد. بنابراين اسناد مكر به ساحت كبريايى بر سبيل مقابلۀ با مكر آنها و جزاى مكر آنها باشد.

ابن بابويه روايت نموده از حضرت رضا عليه السلام در آيۀ شريفۀ وَمَكَرُواْ وَمَكَرَ اللَّهُ فرمود:

خداى تعالى مكر ننمايد و لكن مكر ايشان را جزا دهد.(1)

ابن عباس نقل نموده كه حضرت صالح عليه السلام مسجدى داشت در غارى، كه شب ها آن جا نماز مى خواند. و آن نُه نفر با هم گفتند: وعدۀ عذاب ما سه روز ديگر است، ما پيش از سه روز كار، صالح را بسازيم. پس اوّل شب به آن غار آمده در كمين نشستند تا چون صالح را ديدند فوراً او را بكشند. خداوند ملائكه را فرستاد تا به هر يكى از آنها سنگى فرود آوردند و همه را كشتند و حضرت صالح عليه السلام از مكر آنها خلاص گشت.

(آيۀ 51) فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ

لغت:

دَمَّرَه يعنى هلاك كرد او را.

تفسير:

پس بنگر اى بيننده كه سرانجام مكر آنها چگونه بود. از عاقبت مكر آنها اين بود كه ما آن نه نفر را در غار هلاك نموديم و باقى قوم ايشان را به صيحه مستأصل ساختيم؛ يا تمام آن نه نفر با قوم را به صيحه هلاك كرديم.

ص:132

(آيۀ 52) فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةَم بِمَا ظَلَمُواْ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً لِّقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

لغت:

بيت خاوى به معنى خانۀ خالى است و به معنى خانه اى كه سقف آن پايين آمده و خراب شده است نيز استعمال مى شود.

تفسير:

پس آن خانه هاى آنهاست در حالتى كه از ساكنان خالى است، و منهدم و ويران شده، به سبب ستمشان (كفر و عناد و تجاوز از فرمان حق). حقّاً كه در آنچه با قوم ثمود نموديم از هلاكت آنها و ويرانى خانه هاى آنها، نشانه و علامتى است براى گروهى كه بدانند آن را تا پند يابند و عبرت گيرند.

ابن عباس گويد: يافتم در كتاب خدا اين كه ظلم، خانه ها را خراب مى كند. پس اين آيه را تلاوت نمود: فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةَ بِمَا ظَلَمُواْ.

در تفسير اهل البيت عليهم السلام مذكور است كه ستمگران به آل محمد را همين حال است، چه اثرى از خانه ها و شهرهاى ايشان نمانده، و آنچه در عقب خود گذاشته اند در دنيا طعن و لعن، و در آخرت عذاب اليم و عقاب جحيم است.

(آيۀ 53) وَ أَنجَيْنَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ كَانُواْ يَتَّقُونَ

تفسير:

و ما آنان را كه به صالح عليه السلام ايمان آورده بودند و از كفر و معاصى پرهيز مى كردند نجات

ص:133

داديم؛ يعنى ايشان را به جهت ايمان و عمل صالح و پرهيز از محرّمات و معاصى، نجات داديم.

قصۀ چهارم

تفسير:

آيا شما با مردها به جاى زنان به شهوت مى آميزيد؟! بلكه شما گروهى هستيد كه پيوسته جهالت مى ورزيد.

(آيۀ 56) فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِى إِلَّآ أَن قَالُواْ أَخْرِجُواْ ءَالَ لُوطٍ مِّن قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ

تفسير:

پس جواب قوم لوط نبود جز آن كه با يكديگر گفتند: كسان لوط را از قريۀ خود بيرون كنيد تا در ميان شما نباشند و نهى از اين عمل نمايند. إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ: به درستى كه ايشان مردمى هستند كه پاك و پاكيزه اند يا خود را پاك مى دانند و ما را پليد مى خوانند!

ابن عباس گفته: اين كلام را بر وجه سخريه و استهزا گفتند، بنابراين نهايت توهين و هتك حرمت اهل ايمان خواهد بود.

خلاصه بعد از موعظه و نصيحت و تهديد و وعيد به عقاب شديد پروردگار مجيد، از آن عمل شنيع و قبيح دست برنداشتند و مورد سخط الهى و قهر او واقع گرديدند.

(آيۀ 57) فَأَنجَيْنَهُ وَ أَهْلَهُو إِلَّا امْرَأَتَهُو قَدَّرْنَهَا مِنَ الْغَبِرِينَ

لغت:

غابر به معنى باقيمانده است.

تفسير:

پس لوط عليه السلام و كسان او را - يعنى مؤمنان به او و دختران او را - از هلاكت

ص:135

نجات داديم، مگر همسر او را كه مقدَّر كرده بوديم از باقيماندگانِ در آن جمعيت هلاك شونده باشد.

(آيۀ 58) وَ أَمْطَرْنَا عَلَيْهِم مَّطَرًا فَسَآءَ مَطَرُ الْمُنذَرِينَ (58)

تفسير:

و ببارانيديم بر ايشان بعد از زير و زبر شدن شهرشان بارانى از سنگ، پس بد بارانى بود باران بيم كرده شدگان كه لوط را تصديق ننمودند و درصدد ايذا و اذيّت او برآمدند.

(آيۀ 59) قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سَلَمٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى ءَآللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ

تفسير:

پس بعد از هلاك شدن كافران به لوط گفتيم:

بگو: سپاس و ستايش براى خداست كه هلاك فرمود كفّار را، و سلام بر بندگانى كه خداوند، ايشان را به عصمت برگزيده و از فواحش نگاه داشته و از عقوبت نجات داده است (پيامبران و جانشينان آنها و مؤمنان نيكوكردار).

يا خطاب امر به حمد متوجه به حضرت محمد صلى الله عليه و آله باشد كه چون خداوند در اين سوره قصه هايى ذكر فرمود كه دالّ است بر كمال قدرت او مانند قصۀ موسى عليه السلام، و بر اختصاص رسل به آيات كبرى چون قصۀ حضرت سليمان، و بر هلاك اعدا و يارى اوليا مثل قصۀ حضرت صالح و لوط عليهما السلام؛ و اطلاع بر آن نعمتى عظيم است، پس بدين جهت آن حضرت را امر فرمود به حمد الهى و سلام بر رسل خود و بندگان برگزيدۀ خود كه حق تقدم در دين دارند.

سپس بر سبيل استفهام فرمايد:

ص:136

ءَآللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ آيا خدا بهتر است براى پرستش و ستايش يا آنچه مشركان با خداى تعالى شريك مى گيرند؟ و از معلومات بديهيه است كه هيچ خيرى بر عبادتِ غير خدا مترتب نمى شود تا موازنه و مقايسه توان نمود ميان آن و ميان ذاتى كه مبدأ و مصدر جميع خيرات و خالق و مالك همه مى باشد.

و در خبر است كه چون حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله اين آيه را تلاوت نمود، فرمود:

بَلِ اللّهُ خَيْرٌ وَأبْقى وَأجَلُّ وَأكْرَمُ.

(آيۀ 61) أَمَّن جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَارًا وَ جَعَلَ خِلَلَهَآ أَنْهَرًا وَ جَعَلَ لَهَا رَوَ سِىَ وَ جَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا أَءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَايَعْلَمُونَ

لغت:

رواسى جمع است و مفرد آن «راسيه» به معنى استوار و پابرجاست. و رواسى صفت «جبالاً» مقدّر است.

تفسير:

(آيا آن شريكان بهترند) يا كسى كه زمين را نسبت به اهلش ثابت و آرام نموده، و در ميان شكاف هاى آن نهرها روان كرده، و براى آن كوه هايى پابرجا و استوار ساخته، و ميان دو دريا، مانعى قرار داده است (در محلّ تلاقى رودهايى كه همانند دريا هستند و دريا، در محيط وسيعى ميان آب شيرين و آب شور حاجزى تكوينى قرار داده كه با يكديگر در نياميزند)؟ آيا با خداى يكتا معبودى هست؟ نه؛ بلكه بيشتر آنان نمى دانند.

(آيۀ 62) أَمَّن يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ وَ يَجْعَلُكُمْ خُلَفَآءَ الْأَرْضِ أَءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِيلاً مَّا تَذَكَّرُونَ

اعراب:

ما در «قليلاً ما» زائده است.

ص:138

تفسير:

(آيا شريكان بهترند) يا كسى كه دعاى شخص گرفتار را هنگامى كه او را مى خواند، پاسخ مى دهد و آسيب و گرفتاريش را برطرف مى سازد، و شما را جانشينان روى زمين قرار مى دهد (جانشينان خدا در روى زمين، و حاضران در جاى رفتگان)؟ آيا با خداى يكتا معبودى هست؟ بسيار اندك متذكّر مى شويد!

(آيۀ 63) أَمَّن يَهْدِيكُمْ فِى ظُلُمَتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ مَن يُرْسِلُ الرِّيَحَ بُشْرَم ا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِى أَءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ تَعَلَى اللَّهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ

تفسير:

(آيا آن شريكان بهترند) يا كسى كه شما را در تاريكى هاى خشكى و دريا هدايت مى كند، و كسى كه بادها را پيشاپيش رحمت خود (باران) بشارت دهنده مى فرستد؟ آيا با خداى يكتا معبودى هست؟ برتر است خدا از آنچه شريك (او) مى پندارند.

(آيۀ 64) أَمَّن يَبْدَؤُاْ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُو وَ مَن يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَآءِ وَالْأَرْضِ أَءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَنَكُمْ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ

لغت:

هاتوا صيغۀ امر جمع از باب مفاعله، و مفرد آن «هاتِ» به معنى بياور است.

تفسير:

(آيا آن شريكان بهترند) يا كسى كه آفرينش موجودات را او آغاز كرده و سپس آنها را

ص:139

(همه را پس از فانى كردن يا جاندارها را پس از ميراندن در عالم ديگر) بازمى گرداند و كسى كه شما را از آسمان و زمين روزى مى رساند؟ آيا با خداى يكتا معبودى هست؟ بگو:

حجّت و برهانتان را بياوريد اگر راست مى گوييد.

خداوند براى آگاهى و هشيارى مكذّبان و تهديد آنان فرمود:

(آيۀ 71) وَ يَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَدِقِينَ

تفسير:

وَ يَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ: و مى گويند: اين عذابِ وعده داده شده كه عقوبت دنيا و آخرت است و ما را به آن مى ترسانيد، چه وقت خواهد بود اگر در گفتار خود راستگويان هستيد؟!

(آيۀ 72) قُلْ عَسَى أَن يَكُونَ رَدِفَ لَكُم بَعْضُ الَّذِى تَسْتَعْجِلُونَ

لغت:

رَدِفه به معنى «تبعَه» است.

تفسير:

بگو: اميد است كه به حكم الهى برخى از آنچه وقوع آن را شتاب مى كنيد به دنبال شما باشد و آن عذاب روز «بدر» بود كه عدّه اى از صناديد قريش و مشركان كشته شدند.

تنبيه: آيۀ شريفه، آگاهى است بر آن كه پروردگار، صاحب فضل و احسان بى پايان است بر عالميان؛ و آنچه براى زندگى و معاش بنى آدم لازم است مرحمت فرمايد، با اين وصف عدّه اى در مقام ناسپاسى و حق ناشناسى برآمده كفران نعمت هاى عظيم خداوند كريم را مى نمايند! باز هم عنايت الهى شامل حال آنهاست كه تعجيل در عقوبت و سزاى آنها نمى فرمايد، و سال هاى متمادى به كفر و فسق بندگان و تمادى آنان در عصيان، صبر مى فرمايد كه شايد از مستى شهوت، هشيار و از خواب غفلت، بيدار گردند و به ايمان و طاعت، گذشتۀ خود را تدارك بنمايند؛ لكن با اين افضال و انعام و احسان حضرت منّان، بيشتر بندگان، شكر آن ننموده؛ بلكه به كفران باقى باشند.

مراد، لوحِ محفوظ است كه تمام امور و اشياء در آسمان و زمين در آن ثبت مى باشد.

يا مراد آن كه جميع افعال در علم الهى محفوظ است.

در كتاب كافى از حضرت صادق و كاظم عليهما السلام روايت شده كه فرمودند: تمام امور و اشياء در كتاب خداست، و آن كتاب را خداوند به ما مرحمت فرمود، چنان كه در اين آيه فرمود:

توضيح: مسلّم است كه شخص مريض، تنها وقتى از نسخۀ طبيب بهره مند مى شود كه به دستور آن طبيب رفتار نمايد؛ يعنى امر او را در آشاميدن دواى تلخ و نهى او را در پرهيز از غذاهاى لذيذ و ميوه هاى خوش مزه كه براى او ضرر دارد پيروى نمايد تا سلامتى كامل براى او حاصل شود؛ همچنين نسبت به نسخۀ ربانى و طبيب روحانى يعنى كتاب آسمانى، اشخاصى منتفع و بهره ور شوند كه اوامر و نواهى آن را به مرحلۀ عمل درآورند؛ يعنى واجبات را به جاى آرند و محرّمات و معاصى را ترك نمايند تا سلامتى از عذاب و عقاب ابدى براى آنها حاصل آيد و خير و سعادت شامل حال آنان گردد.

تبصره: آيۀ شريفه دستور عام براى عموم مبلغان اسلامى است كه در تبليغات خود انديشناك نبوده و ابداً از هياهوى معاندان پروا نداشته، اتكال و وثوق به نصرت الهى داشته باشند و در مقام اداى وظيفه برآمده، توكل بر خدا بنمايند و از او استمداد بخواهند، كه البته حق بودن هر شيئى حافظ آن شىء باشد. بنابراين چون دين اسلام و قرآن، حق، و حقانيتش هويدا باشد، از بين نخواهد رفت، و نيز ناشر و مروّج خود را نگهبان است.

عدم قبول هدايت، و مثل كر باشد در عدم استماع صدا و نِدا.

(آيۀ 81) وَ مَآ أَنتَ بِهَدِى الْعُمْىِ عَن ضَلَلَتِهِمْ إِن تُسْمِعُ إِلَّا مَن يُؤْمِنُ بَِايَتِنَا فَهُم مُّسْلِمُونَ

تفسير:

و تو راهنما و هدايت كنندۀ كوردلان از گمراهى شان نيستى؛ زيرا هدايت، حاصل نمى شود مگر به توجّه چشم و چشم دل، و اينها كورند؛ يعنى چون كفّار و معاندان به جهت فرط عناد و استكبار، در آيات واضحه كه رسانندۀ انسان به سر منزل نجات است فكر و تأمّل نمى كنند، پس گوييا بصيرت ندارند، و اين كوردلان به منزلۀ كوران اند كه به جهت نداشتن چشم، به مقصد خود راه نمى برند و در گمراهى خود متحير و سرگردان مى مانند.

إِن تُسْمِعُ إِلَّا مَن يُؤْمِنُ بَِايَتِنَا فَهُم مُّسْلِمُونَ...: نشنوانى تو - يعنى شنوانيدن تو فايده ندارد - مگر براى كسانى كه به اقتضاى طبع مى توانند به آيات ما ايمان بياورند و تصديق نمايند؛ يعنى به نظر كردن و تأمّل نمودن در آيات بيّنه و معجزات واضحۀ ما؛ يعنى طلب حق كنند و از اين رو طبق استعداد فطرى در برابر ما تسليم اند.

حقيقت كلام و سخن او و نتيجۀ پس از آن براى ما معلوم نيست؛ البته رواياتى در اين باره هست كه نياز به بررسى دارد).

وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بَِايَتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ

تفسير:

مضمون اين آيه و دو آيۀ بعد، از اسرار پيش از قيامت است.

و يادآور روزى را كه به قدرت كاملۀ خود، از هر امّت گروهى را (كه رؤسا و اشراف ايشان باشند) از كسانى كه پيوسته و هميشه تكذيب مى كردند آيات ما را، يا دلايل توحيد و قدرت ما را، گرد مى آوريم. پس ايشان در يك جا جمع آورى و بازداشته مى شوند.

(آيۀ 84) حَتَّى إِذَا جَآءُ قَالَ أَكَذَّبْتُم بَِايَتِى وَ لَمْ تُحِيطُواْ بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

تفسير:

تا چون به موقف حساب و مؤاخذه بيايند، قَالَ أَكَذَّبْتُم بَِايَتِى وَ لَمْ تُحِيطُواْ بِهَا عِلْمًا أَمَّاذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ...: خداى تعالى از روى اهانت و توبيخ به آنها فرمايد: آيا نشانه هاى مرا در حالتى كه به آنها دانشى فراگير نداشتيد تكذيب و انكار كرديد؛ يعنى به جهت عناد و انكار در آن تأمّل نكرديد تا علم شما به كنه آن برسد و حقيقت آن را دريابيد؟ أَمَّاذَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ: يا آن كه چه معامله اى با آيات من مى كرديد؟ يعنى بعد از آن كه در صحّت آن و طلب معرفت آن تفكّر نكرديد چه كار كرديد؟

ص:149

(آيۀ 85) وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِم بِمَا ظَلَمُواْ فَهُمْ لَايَنطِقُونَ

تفسير:

و گفتار حتمى عذاب دربارۀ آنها به سبب ستم نمودن و از حق درگذشتن ايشان كه تكذيب آيات و حجج خدا بود واقع شود. پس ايشان به سبب عظمت آنچه مشاهده كنند و وحشت آنچه از انوع عقاب ببينند، قادر بر تكلم نباشند.

يا در جواب مؤاخذه چيزى نتوانند گفت كه براى ايشان حجّت باشد و سودى به آنها رساند.

بعد از آن براى اثبات قدرت بر معاد و اتمام حجّت بر كفّار فرمايد:

بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِّنْهَا. (1)وَ هُم مِّن فَزَعٍ يَوْمَلِذٍ ءَامِنُونَ: و ايشان كه حسنه آورده اند، از هول و ترس روز عظيم قيامت در امان اند.

(آيۀ 90) وَ مَن جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِى النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

لغت:

كُبَّت فعل ماضى مجهول و از مادۀ «كبّ» به معنى سرنگون كردن است.

تفسير:

و هر كه كار زشت از كفر و شرك و معصيت و شرّ بياورد، پس آنها به صورت، در آتش خواهند افتاد؛ يعنى آنها را به جهنّم اندازند و به آنها گفته شود: هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ: آيا بجز آنچه را كه انجام مى داديد جزا داده شديد؟ يعنى اين جزاى افعال شماست كه به عدل نه به ظلم به شما رسيده.

احاديث خاصّه و عامّه وارد شده كه مراد از «حسنه» در آيۀ شريفه، ولايت و محبّت اهل بيت عصمت است، و مراد از «سيّئه» بغض و عداوت ايشان است كه آن مايۀ نجات و بهشت، و اين موجب هلاك و جهنّم مى باشد.

از على عليه السلام روايت شده است كه در تفسير اين آيه فرمود: حسنه، معرفت ولايت و دوستى ما اهل بيت است؛ و سيّئه، انكار ولايت و دشمنى ما اهل بيت است.(2)

(آيۀ 91) إِنَّمَآ أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِى حَرَّمَهَا وَ لَهُو كُلُّ شَىْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ

ص:153

كه من از ترسانندگان بندگان از عذاب الهى هستم و هدايت واقعى به دست من نيست.

تنبيه: وظيفۀ پيغمبر، رساندن احكام قرآن و فرامين خداوند به امّت است، پس هر كه آن احكام را به عمل كردن بر طبق آن كلاً و جزءً قبول نمايد نتيجۀ آن كه هدايت و ارشاد و سعادت دنيا و رسيدن به ثواب و فيوضات در آخرت است البته شامل حال او گردد. و هر كه به سوء اختيار خود با قرآن مخالفت نمايد نتيجۀ آن كه گمراهى از حق، و خباثت و نكبت در دنيا و عذاب و عقوبت در آخرت است، عايد او خواهد شد.

تنبيه: آيۀ شريفه، آگاهى است براى مخالفان فرامين الهى كه خداوند از اعمال آنها غافل نيست، و بدانند كه اخذ الهى و عذاب او شديد است. و در هر عصر نمونه اى از آن به منصۀ ظهور آمده است، و در اين عصر هم به چشم خود مشاهده نموديم هتاك بى باكى (رضا خان پهلوى) را كه پردۀ نواميس اسلامى را دريد و از غرور و نخوت، حرمت قرآن و آيين اسلام را هتك نمود، و فسق و فجور و تخريب مساجد و قبور را ترويج كرد، غافل از آن كه منتقم حقيقى و حافظ نواميس اسلامى، يك مرتبه او را فرا گيرد و زندگانى و اسم و رسم او را محو و نابود گرداند؛ فَاعْتَبِرُواْ يَأُوْلِى الْأَبْصَرِ.(1)

ص:156

«طالب» و «سميع» و «مبدئ و معيد».

(آيۀ 2) تِلْكَ ءَايَتُ الْكِتَبِ الْمُبِينِ (2)

تفسير:

سوگند به ط، سين، ميم: اين سوره يا آيات اين سوره، آيه هاى كتاب روشن، يا كتاب روشن كننده، مبيّن كفر از ايمان و حق از باطل و هدايت از ضلالت است.

تفسير:

همانا فرعون (پادشاه مصر) در آن سرزمين برترى جست و تكبر و تبختر كرد به حدّى كه ادّعاى ربوبيت نمود و مردم را به عبادت و بندگى خود امر كرد.

وَ جَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا: و مردم آن را گروه هاى مختلف و پراكنده قرار داد و هر گروهى را در بخشى از كارهاى دولت خود، و هر گروهى را دشمن ديگرى مى نمود.

يَسْتَضْعِفُ طَآئِفَةً مِّنْهُمْ: گروهى از ايشان را كه بنى اسرائيل بودند به ناتوانى و بردگى مى كشاند و به قصد نابودى آنها پسران آنها را مى كشت و زنان ايشان را زنده مى گذاشت.

إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ: به درستى كه او از فسادكنندگان بود كه جرأت مى نمود در كشتن اولاد انبيا و اوليا به مجرد خيال فاسد، و مردم را به بندگى مى گرفت.

ابن عباس نقل نموده كه چون بنى اسرائيل بسيار شدند و در ميانشان فسق و فجور ظاهر گرديد و علما و زهاد آنها از امر به معروف و نهى از منكر دست باز داشتند، حق تعالى قبطيان را بر آنها مسلّط گردانيد تا ايشان را به بندگى گرفتند و به امور شاقّه مبتلا ساختند.(1) بالاترين فسادها گمراه نمودن بندگان از طريق حق است، چنانچه فرعون مردم را از ستايش و پرستش خلّاق عالم منع و به خود دعوت نمود.

نقل شده است: شبى خوابى ديد و تعبير آن را از تعبيركنندگان خواست. گفتند: از اين شهر مردى از بنى اسرائيل ظاهر شود كه هلاك ملك تو به دست او باشد. فرعون امر نمود تا پسران بنى اسرائيل را بكشند! با وجود اين، مصلحت الهى اقتضا نمود كه با ضعف و بيچارگى بنى اسرائيل، حضرت موسى متولد شود و فرعون و تابعان او هلاك شوند، و موسى و بنى اسرائيل نجات يابند.

(آيۀ 5) وَ نُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُواْ فِى الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَلِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَ رِثِينَ

ص:159

تفسير:

و حال آن كه ما اراده كرديم تا بر آنان كه در زمين مصر و نواحى آن زبون و بيچاره شده بودند - يعنى بنى اسرائيل - منّت نهيم و ايشان را از بلا و ظلم فرعون برهانيم و ايشان را پيشوايان مردم و وارثان روى زمين سازيم.

ابن بابويه رحمه الله از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه: حضرت رسول صلى الله عليه و آله نظر فرمود به سوى على و حسن و حسين عليهم السلام، پس گريه نموده و فرمود: شماييد مستضعفان بعد از من. پس به حضرت صادق عليه السلام عرض شد: اين چه معنى دارد يا بن رسول اللّه؟ فرمود: معنى آن آن است كه شماييد ائمۀ بعد از من، به درستى كه خداوند فرموده: وَ نُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُواْ... بعد فرمود: اين آيه جارى است در حق ما تا روز قيامت.(1)

(آيۀ 6) وَ نُمَكِّنَ لَهُمْ فِى الْأَرْضِ وَ نُرِىَ فِرْعَوْنَ وَ هَمَنَ وَ جُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُواْ يَحْذَرُونَ

تفسير:

و براى آنها در آن سرزمين اسباب قدرت و تسلط فراهم آريم يا آنان را در آن سرزمين استقرار بخشيم و به فرعون و هامان (وزير او) و سپاهيانش آنچه را كه از ناحيۀ آنها (بنى اسرائيل) بيمناك و در حذر بودند نشان دهيم.

يعنى از زوال مُلك فرعون و هلاك تمام آنها به دست مولودى از بنى اسرائيل مى ترسيدند و ما اين را عملى كرده و به آنها نشان دهيم، و زمانى اين مطلب را دريافتند كه در دريا غرق شدند و بنى اسرائيل تفرج كنان در ساحل دريا بودند.

ص:160

(آيۀ 7) وَأَوْحَيْنَآ إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِى الْيَمِّ وَ لَاتَخَافِى وَ لَاتَحْزَنِى إِنَّا رَآدُّوهُ إِلَيْكِ وَ جَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ

لغت:

إرضاع شير دادن. «ألقيه» امر است، مصدر آن «إلقاء» به معنى انداختن است.

تفسير:

به مادر موسى الهام نموديم يا در خواب به او نموديم (عَلَم الهدى رحمه الله فرموده: شايد فرستاده اى از ملائكه و غير آن به سوى مادر موسى فرستاده شد و به او گفت): شير ده و بپرور موسى را در پنهانى. پس چون بر او بترسى و دريابى كه مردم جاى او را دانسته و قصد او خواهند كرد، پس او را در درياى نيل بينداز؛ يعنى بعد از آن كه او را در صندوقى نهاده و منافذ آن را مسدود كرده باشى، بيفكن و مترس، كه او ضايع و هلاك نخواهد شد. و اندوهناك مباش در فراق او، به درستى كه ما او را به سوى تو در اندك زمانى بر وجهى كه دلخواه تو باشد برگرداننده ايم.

وَ جَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ: و گرداننده ايم او را از فرستادگان؛ يعنى او را رتبۀ نبوّت ورسالت عطا فرماييم. فرعون نظر به تعبير خواب خود قابله ها را مأمور ساخت كه هر زنى پسر زايد فوراً او را بكشند! چون شنيد مادر موسى حامله است، قابله ها را فرستاد تا او را ببينند. چون شكم او را ديدند هيچ اثر حمل نيافتند، پس بازگشتند و گفتند: اثر حملى نيست. تا وقت وضع حمل نزديك شد، مادر موسى با يكى از قابله ها دوستى داشت، به او گفت: مرا يارى كن بر اين امر، و چون پسر باشد او را مخفى دار تا كسى نداند. قابله قبول كرد؛ لكن در نظر داشت كه اگر پسر باشد خبر دهد. هنگامى كه موسى متولد شد، قابله در او

ص:161

نگريست محبتى عظيم در دل او پيدا شد. به مادر موسى گفت: قصد من آن بود فرعون را خبر دهم، محبت اين طفل مرا مانع شد، و اين نور دلالت دارد كه هلاك قبطيان به دست او باشد، من او را فاش نكنم.

به مادر موسى الهام شد كه او را در دريا انداز و نترس كه ما او را به تو برمى گردانيم.

همين كه صندوق به كنار بركۀ فرعون رسيد:

(آيۀ 8) فَالْتَقَطَهُو ءَالُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَنًا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هَمَنَ وَ جُنُودَهُمَا كَانُواْ خَطِِينَ

لغت:

لام در «ليكون» لام عاقبت است. حَزَن مصدر «حَزِنَ و «حُزْن» مصدر «حَزَنَ» و هر دو يك معنى دارد.

تفسير:

پس موسى را خاندان فرعون از روى آب برگرفتند، تا در نتيجه براى آنها دشمن جاه و مال و جان و مايۀ حزن و اندوه گردد، همانا فرعون و هامان و لشكريانشان خطاكار بودند.

(آيۀ 9) وَقَالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِّى وَ لَكَ لَاتَقْتُلُوهُ عَسَى أَن يَنفَعَنَآ أَوْ نَتَّخِذَهُو وَلَدًا وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ

تفسير:

و همسر فرعون به او گفت: اين كودك، روشنى چشم من و تو است، او را مكشيد شايد كه در آينده ما را سودى بخشد - زيرا علامات يُمن و بركت از او ظاهر است - يا فراگيريم او را به فرزندى، چه اهليت آن دارد كه فرزند ملوك باشد. وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ و آنها

ص:162

از عاقبت كار آگاه نبودند. فرعون او را به همسرش آسيه بخشيد و آسيه به تربيت او مشغول شد.

(آيۀ 10) وَ أَصْبَحَ فُؤَادُ أُمِّ مُوسَى فَرِغًا إِن كَادَتْ لَتُبْدِى بِهِى لَوْلَآ أَن رَّبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

لغت:

فؤاد قلب، و فؤاد فارغ يعنى قلب پريشان و نگران.

تفسير:

و قلب مادر موسى از شدّت ناراحتى فرزندش از همه چيز غير از فكر او تهى گشت.

يعنى چون شنيد صندوق به دست فرعون افتاد بى صبر و قرار گشت.

و گويند: چون مادر موسى او را به دريا افكند شيطان او را گفت: اين چه كار بود كه كردى؟! اگر فرعون فرزند را مى كشت هر آينه بر صبر آن ثواب داشتى؛ اما اكنون كه او را در دريا انداختى و هلاك كردى، مستحق عقوبت گشتى! خداوند به او لطف فرموده اين اندوه را از دل او برداشت.

إِن كَادَتْ لَتُبْدِى بِهِ لَوْلَآ أَن رَّبَطْنَا عَلَى قَلْبِهَا لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ: اگر نه اين بود كه ما دلش را استوار داشتيم تا از مؤمنان باشد، نزديك بود كه از فرط اضطراب، امر موسى را آشكار كند و اعلام كند كه اين فرزند من است.

(آيۀ 11) وَ قَالَتْ لِأُخْتِهِى قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِى عَن جُنُبٍ وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ

ص:163

لغت:

قُصّى فعل امر مؤنث و ضمير، مفعول آن است و مصدر آن «قَصّ» به معنى پى جويى و دنبال كسى براى پيدا كردن او رفتن است.

تفسير:

وَ قَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ: مادر موسى به خواهر موسى گفت: در پى برادر خود برو و از او خبرى حاصل نما. او درصدد تجسس برآمده به دربار فرعون آمد. پس از دور برادر خود موسى را ديد كه از دريا به در آمده و در كنار آسيه است.

وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ: و ايشان نمى دانستند كه او براى طفل آمده، يا نمى دانستند كه اين زن خواهر موسى باشد، يا آگاه نبودند كه اين كودك مراقب دارد.

خداى تعالى آيات عظمت خود را ظاهر فرمود كه با آن جديتِ آل فرعون در افتراق بين زنان و مردان بنى اسرائيل و اصرار تمام در كشتن پسران آنها، موسى را به عرصۀ ظهور در آورد و از شرّ دشمنان محفوظ داشت و پس از انداختن به رود نيل او را از غرق نجات داد و در خانۀ فرعون تربيت نمود و به حدّ رشد رسانيد.

(آيۀ 12) وَ حَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِن قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُو لَكُمْ وَ هُمْ لَهُو نَصِحُونَ

تفسير:

و ما پيش از آن كه خواهرش او را بيابد حرام كرديم بر موسى شيردهندگان را؛ (حرام تكوينى طبعى كه پستان هيچ زنى را نمى پذيرفت)، يعنى شيردهنده ها و شيردادن ها يا پستان ها را كه محلّ شير است بر موسى حرام نموديم و او را از آن باز داشتيم تا اعضاى او با شير اهل كفر تربيت نيابد. چون خواهر

ص:164

موسى دانست كه آسيه براى دايه به غايت مضطرب است پيش آمد، پس گفت كه آيا مى خواهيد شما را دلالت كنم، بر اهل خانه اى كه از روى شفقت كفالت كنند اين كودك را براى شما، وَ هُمْ لَهُ نَصِحُونَ: و خيرخواهان او باشند و در شير دادن و تربيت او تقصير نكنند؟

گفتند: برو و آن كس را كه گفتى بياور. او برفت و صورت حال با مادرش گفت و او را آورد، آسيه پرسيد: از چه طايفه اى هستى؟ گفت: از بنى اسرائيل. گفت: برو كه ما را به شما كارى نيست. زنان گفتند: ملاحظه كن كه پستان را قبول مى كند يا خير؟ آسيه گفت: فرعون هرگز راضى نشود كه طفل از بنى اسرائيل و دايه هم از آنها باشد. امّا چون موسى را در دامنش گذاشتند پستان او را قبول نمود، آسيه بى تاب شده دويد طرف فرعون كه دايه يافتم! پرسيد از چه طايفه؟ گفت: از بنى اسرائيل.

فرعون امتناع و آسيه اصرار كرد. خداوند، به قلب او محبت انداخت تا قبول نمود، و وعدۀ الهى منجّز شد.

(آيۀ 13) فَرَدَدْنَهُ إِلَى أُمِّهِى كَىْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَ لَاتَحْزَنَ وَلِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَايَعْلَمُونَ

تفسير:

پس موسى را به سوى مادرش باز گردانيديم تا چشم او به فرزندش روشن شود و به فراق اندوهناك نباشد و بداند كه وعدۀ خدا راست و درست است.

وَ لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَايَعْلَمُونَ: و لكن بيشتر مردم نمى دانند و نمى دانستند كه وعدۀ الهى در هر چه وعده دهد حق باشد، به خلاف مادر موسى كه در وقوع آن به خاطر الهامى كه به او شده بود شك نداشت.

خلاصه موسى عليه السلام در دامن مادر تربيت يافت تا از سنّ شيرخوارگى به سنّ از شير گرفته شدن، و بعد به مرتبۀ رشد و كمال قوّت رسيد.

ص:165

(آيۀ 14) وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُو وَاسْتَوَى ءَاتَيْنَهُ حُكْمًا وَ عِلْمًا وَ كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ

لغت:

أشُدّ جمع «شدّ» به معنى قوّت و توانايى است. و گفته شده مفرد است و معناى آن همان معناى شدّ مى باشد و مقصود از «بلوغ اشد» استحكام نيروى جوانى و رسيدن به سنّ بلوغ است.

تفسير:

و زمانى كه موسى به كمال قواى جسمى و استقامت نيروى عقلى رسيد كه در حدود چهل سالگى است، ما به او حكمت و علوم عقلى و علم به شرايع گذشته را داديم.

وَ كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ: و اين چنين كه به موسى و مادر او لطف و احسان كرديم به نيكوكاران پاداش مى دهيم.

تتمّه: حضرت موسى بزرگ شد تا آن كه مادرش و قابله فوت شدند، و امر او مخفى بود؛ لكن بنى اسرائيل خبر او را مى پرسيدند، عاقبت در شب ماهتاب روشنى بيرون رفتند و نزد پيرمرد عالمى در صحرا جمع شدند و گفتند: كى از شدّت و بلا نجات يابيم؟ گفت:

واللّه در بلا خواهيد بود تا آن كه خدا كسى را بفرستد كه از فرزندان يعقوب و نام او موسى بن عمران باشد. در اين سخن بودند كه ناگاه موسى بر استرى سوار هويدا شد، چون پير نظر كرد آن حضرت را شناخت، پرسيد: چه نام دارى؟ گفت: موسى بن عمران. پير برجست و دست او را بوسيد، بنى اسرائيل بر او هجوم آورده پايش را بوسيدند و ايشان را شيعۀ خود ناميد.(1) در روايتى وارد شده كه فرعون به جهت اجتماع بنى اسرائيل بر موسى او را از شهر

ص:166

بيرون نموده بود و تا مدّتى در خارج شهر به سر مى برد.

(آيۀ 15) وَ دَخَلَ الْمَدِينَةَ عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِن شِيعَتِهِى وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِى فَاسْتَغَثَهُ الَّذِى مِن شِيعَتِهِى عَلَى الَّذِى مِنْ عَدُوِّهِى فَوَكَزَهُو مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَنِ إِنَّهُو عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِينٌ

تفسير:

و موسى از خارج شهر يا از سوى قصر فرعون به داخل شهر در حال عدم توجّه مردم (در وقت تعطيلى) وارد شد، عَلَى حِينِ غَفْلَةٍ مِّنْ أَهْلِهَا: يعنى هنگامى كه اهل مصر غافل بودند؛ يعنى در وقتى كه متعارف و معتاد نبود كسى به شهر ايشان داخل شود. فَوَجَدَ فِيهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هَذَا مِن شِيعَتِهِ وَهَذَا مِنْ عَدُوِّهِ...: پس در آن شهر دو مرد را كه با هم زد و خورد مى كردند يافت، يكى از آن دو از پيروان موسى بود، و ديگرى از دشمنان او (قبطى) فَاسْتَغَثَهُ الَّذِى مِن شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِى مِنْ عَدُوِّهِ فَوَكَزَهُ مُوسَى فَقَضَى عَلَيْهِ...: پس آن كه از پيروان او بود براى دفع ظلم آن كه از دشمنان او بود، از او يارى طلبيد. پس موسى مشتى به او زد و او را كشت.

قَالَ هَذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَنِ: موسى گفت: اين نزاع و خصومت كه به سبب آن قتل حاصل شد از كردار شيطان بود - يعنى به وسوسۀ او ايجاد شد - همانا كه شيطان دشمن گمراه كنندۀ آشكار است.

(آيۀ 16) قَالَ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَاغْفِرْ لِى فَغَفَرَ لَهُو إِنَّهُو هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

ص:167

تفسير:

بعد از آن بر سبيل خضوع و خشوع و انقطاع به حق تعالى گفت: پروردگارا، البته كه من بر نفس خود به قتل قبطى ستم كردم و خود را در معرض خطر فرعونيان قرار دادم، پس بيامرز مرا. شايد معنى اش اين باشد كه مرا از فرعونيان مخفى و مستور فرما تا از شرّ آنها ايمن شوم؛ زيرا غفران در اصل لغت به معنى پوشاندن و مخفى كردن است. پس خدا او را بخشيد و از شرّ فرعونيان محفوظ داشت. إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ:

به درستى كه خداى تعالى بسيار بسيار ستركننده و آمرزندۀ گناهان و مهربان بر بندگان است.

(آيۀ 17) قَالَ رَبِّ بِمَآ أَنْعَمْتَ عَلَىَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِّلْمُجْرِمِينَ

لغت:

ظهير به معنى پشتيبان و مددكار است.

تفسير:

موسى گفت: پروردگارا، به سبب آنچه انعام فرمودى بر من از مغفرت و دفع ايذاى دشمنان از من، فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِّلْمُجْرِمِينَ: پس هرگز مددكار گناهكاران نباشم؛ يعنى به آن نعمتى كه به من مرحمت فرمودى، هميشه معاون و پشتيبان اولياى تو باشم.

(آيۀ 18) فَأَصْبَحَ فِى الْمَدِينَةِ خَآلِفًا يَتَرَقَّبُ فَإِذَا الَّذِى اسْتَنصَرَهُو بِالْأَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُو قَالَ لَهُو مُوسَى إِنَّكَ لَغَوِىٌّ مُّبِينٌ

لغت:

استصراخ به معنى يارى خواستن است.

ص:168

تفسير:

پس موسى بعد از مردن قبطى، با حال بيم و ترس صبح كرد در حالى كه منتظر و مترصد بود كه دم به دم كسى او را براى قصاص طلبد يا منتظر بود كه از جانب فرعون دربارۀ قتل آن قبطى چه خبر آيد؟ پس ناگاه آن كسى كه ديروز از او طلب يارى كرده بود باز از او طلب كمك و يارى نمود بر دفع ظلم قبطى ديگر.

موسى كه از حادثۀ ديروز خائف بود به او گفت: به درستى كه تو مردى گمراه هستى؛ زيرا كسى كه اسير يك ملت (فرعونيان) است با آنها در نمى افتد و گمراهى و انحراف تو از راه صواب آشكار است. ديروز مخاصمه نمودى و سبب قتل كسى شدى، باز امروز با اين مرد در مقام منازعه درآمده و در راه تحمّل و صبر و ثبات و حُسن خُلق قدم نمى زنى!

مراد از غوايت در اين جا، گمراهى در اخلاق بود نه در دين.

(آيۀ 19) فَلَمَّآ أَنْ أَرَادَ أَن يَبْطِشَ بِالَّذِى هُوَ عَدُوٌّ لَّهُمَا قَالَ يَمُوسَى أَتُرِيدُ أَن تَقْتُلَنِى كَمَا قَتَلْتَ نَفْسَام بِالْأَمْسِ إِن تُرِيدُ إِلَّآ أَن تَكُونَ جَبَّارًا فِى الْأَرْضِ وَ مَا تُرِيدُ أَن تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِحِينَ

لغت:

بطش در اين جا ظاهراً به معنى «با كسى با شدّت برخورد كردن» است.

تفسير:

پس هنگامى كه موسى خواست با كسى كه دشمن هر دو بود به شدّت برخورد كند آن كه از پيروان موسى بود، به گمان اين كه موسى قصد زدن او را دارد. گفت: اى موسى، آيا مى خواهى مرا بكشى چنان كه ديروز كسى را كشتى؟! و نزد بعضى ضمير، راجع به قبطى است؛ يعنى قبطى به موسى گفت: آيا مى خواهى مرا بكشى چنان كه ديروز آن مرد را كشتى؟! تو فقط مى خواهى در روى زمين جبّار و سلطه جو باشى و نمى خواهى از اصلاح

ص:169

كنندگان ميان مردمان و رفع نمايندگان نزاع به وجه احسن باشى.

ابن عباس و برخى مفسّران بر قول اوّل باشند كه طرف مخاطبۀ موسى سبطى بوده نه قبطى.

به هر حال موسى چون اين سخن بشنيد، ايشان را رها نمود.

قبطيان نزد فرعون شكايت نمودند كه يكى از اسرائيليان مردى از ما را كشته است! فرعون گفت: بى حجّت و بيّنه كسى را نتوان كشت، برويد تفحص كنيد. ايشان به تفحص مشغول شدند، و معلوم شد كه قاتل موسى بوده است. خبر به فرعون رسيد و فرعون با مشورت با سران قوم خود بر قتل موسى تصميم گرفت و پسر عموى موسى از واقعه آگاه شده متوجه موسى شد، چنانچه فرمايد:

(آيۀ 20) وَ جَآءَ رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَا الْمَدِينَةِ يَسْعَى قَالَ يَمُوسَى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّى لَكَ مِنَ النَّصِحِينَ

لغت:

يأتمرون مضارع از باب افتعال؛ يعنى مشورت مى كنند.

تفسير:

مردى از منتهاى شهر - يعنى از طرف دربار فرعون كه بر كنار شهر بود - با شتاب آمد تا زود به موسى رسد و او را از تصميم فرعونيان باخبر سازد تا او فرار نمايد. چون نزد موسى رسيد: گفت: اى موسى، به درستى كه اشراف قوم كه امرا و مقربان درگاه فرعون اند، با هم دربارۀ تو مشورت مى كنند كه تو را بكشند، فَاخْرُجْ إِنِّى لَكَ مِنَ النَّصِحِينَ: پس از اين شهر بيرون رو، به درستى كه من از خيرخواهان تو هستم.

(آيۀ 21) فَخَرَجَ مِنْهَا خَآلِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظَّلِمِينَ

ص:170

تفسير:

فَخَرَجَ مِنْهَا خَآئِفًا: پس در همان دم كه آن سخن را شنيد، از شهر مصر در حالتى كه بر جان خود ترسناك بود و انتظار مى برد كه كسى از پى او درآيد و او را بگيرد، بى زاد و راحله و رفيق خارج شد. و به طرف مدين كه سه روز راه فاصله بود روانه شد.

قَالَ رَبِّ نَجِّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظَّلِمِينَ...: گفت: پروردگارا، نجات فرما و بِرَهان مرا از گروه ستمكاران؛ يعنى از دست فرعون و كسان او، و مرا در حفظ خود نگه دار تا از ايشان كسى به من نرسد و ضرر نرساند.

(آيۀ 22) وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَآءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسَى رَبِّى أَن يَهْدِيَنِى سَوَآءَ السَّبِيلِ

لغت:

تلقاء به معنى طرف و جهت است.

تفسير:

وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَآءَ مَدْيَنَ: و چون به سوى شهر مَدْيَن روى نهاد (و آن شهرى بود به نام بانى آن كه مَدْين پسر ابراهيم خليل عليه السلام بود و شعيب در آن جا مقيم و در تحت تصرّف فرعون نبود)، چون راه را نمى دانست، از روى توكل و حسن ظن به خداى خود گفت: اميد است پروردگار من، مرا به راه راست - راه شهر مدين - راه نمايد.

گفته شده كه در اثناى راه به سر سه راهى رسيد و راه وسط را اختيار نمود، مأموران فرعون كه در تعقيب موسى بودند به آن جا رسيده به راه ديگر رفتند و موسى را نيافتند. خلاصه موسى چند شبانه روز مى رفت و جز گياه صحرا خوردنى نداشت. و چون بر خدا توكل نموده از او طلب هدايت كرد گفته شده كه حق تعالى مَلَكى را به سويش فرستاد، به او گفت: اى موسى، كجا مى روى؟ جواب داد: به مدين.

ص:171

گفت: راه را مى دانى؟ گفت: نه. گفت: من راهبر توام. پس موسى با او روان شد تا به آب مدين رسيد.

(آيۀ 23) وَ لَمَّا وَرَدَ مَآءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَ وَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُكُمَا قَالَتَا لَانَسْقِى حَتَّى يُصْدِرَ الرِّعَآءُ وَأَبُونَا شَيْخٌ كَبِيرٌ

لغت:

يسقون فعل مضارع از مادۀ «سقى» به معنى آب دادن. و «تذودان» فعل مضارع از مادۀ «ذَود» به معنى بازداشتن، و «رعاء» جمع «راعى» به معنى شبان و چوپان است.

تفسير:

و زمانى كه به كنار آب مدين (و آن چاهى بود بر كنارۀ شهر كه گوسفندان و غيره را از آن آب مى دادند) وارد شد گروهى بسيار از مردمان مختلف را يافت كه در اطراف چاه جمع شده حيوانات خود را آب مى دادند و نزديك آنها دو زن را ديد كه گوسفندان خود را از آب بازمى داشتند تا با گوسفندان ديگر كه بر سر چاه بودند مخلوط نشوند و منتظر بودند تا بعد از ديگران گوسفندان خود را آب دهند.

موسى چون آن دو زن را به اين كيفيت مشاهده نمود، پيش رفت و به طريق تلطف به آنها گفت: مقصود و مطلوب شما چيست كه گوسفندان را از آب خوردن بازمى داريد؟ در جواب او گفتند: ما گوسفندان خود را آب نمى دهيم تا وقتى كه شبانان، گوسفندان خود را از آب بازگردانند، آن گاه ما به دام خود آب مى دهيم؛ زيرا مددكارى نداريم.

و پدر ما پيرى كهنسال و ضعيف الحال است كه نمى تواند بيايد گوسفندان را آب دهد، و ما ناچار خود مى آييم و به اين وجه گوسفندان را آب مى دهيم.

ص:172

(آيۀ 24) فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّى لِمَآ أَنزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ

تفسير:

پس موسى گوسفندان آنها را آب داد و سيراب نمود.

ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّى لِمَآ أَنزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ...: سپس به سوى سايۀ ديوارى يا درختى به جهت شدّت حرارت بازگشت، پس گفت: پروردگارا، همانا من به هر خيرى كه بر من نازل كنى محتاجم؛ يعنى از هر خوردنى از بيش و كم هر چه باشد از تو مى طلبم.

از حضرت امير المؤمنين عليه السلام روايت است كه: به خدا قسم موسى از خدا در اين دعا چيزى نطلبيد مگر نانى كه بخورد؛ زيرا سبزى زمين را مى خورد و سبزى آن از پوست شكم او به جهت لاغرى و گداختن گوشت او ديده مى شد.(1)

چون دختران شعيب در آن روز زودتر به خانه آمدند، پدر از سبب زودتر برگشتن آنان سؤال نمود. ايشان واقعه را به تمامى عرض كردند، شعيب به دختر بزرگ خود فرمود: برو آن مرد را بياور تا او را مُزد دهيم.

(آيۀ 25) فَجَآءَتْهُ إِحْدَلهُمَا تَمْشِى عَلَى اسْتِحْيَآءٍ قَالَتْ إِنَّ أَبِى يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ مَا سَقَيْتَ لَنَا فَلَمَّا جَآءَهُو وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قَالَ لَاتَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّلِمِينَ

ص:173

تفسير:

فَجَآءَتْهُ إِحْداهُمَا عَلَى اسْتِحْيَآءٍ: پس يكى از آن دو دختر به سوى موسى آمد در حالتى كه با نهايت حيا و شرم راه مى رفت. چون از دور موسى را ديد پيش تر نيامد؛ بلكه همان جا ايستاد و ندا كرد:

قَالَتْ إِنَّ أَبِى يَدْعُوكَ...: گفت: همانا پدرم تو را مى خواند تا مزد آب دادن به گوسفندان ما را بدهد. حضرت موسى به قصد زيارت شعيب و آشنايى با او، اجابت كرد و روانه شد.

روايت شده است كه: در راه، باد جامه هاى آن دختر را به هم مى پيچيد و حجم بدنش ظاهر مى شد. موسى فرمود به او كه از عقب من بيا و مرا راهنمايى كن، من از گروهى هستم كه در عقب زنان نظر نمى كنند.(1)

فَلَمَّا جَآءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ: پس چون موسى عليه السلام نزد حضرت شعيب آمد، قصۀ خود را از ابتداى ولادت تا حال براى او بازگفت، شعيب عليه السلام دانست كه او از اهل بيت نبوّت است؛ قَالَ لَاتَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّلِمِينَ گفت: نترس، از گروه ستمكاران نجات يافتى و رها شدى؛ يعنى از فرعون و قوم او؛ چه ايشان را بر اين ولايت دسترس (تسلط) نيست. پس فرمود تا طعام حاضر كردند. موسى عليه السلام از خوردن امتناع نموده فرمود: ما اهلى هستيم كه كار آخرت را به دنيا نفروشيم، اگرچه مزد آن مساوى دنيا باشد از طلا؛ يعنى آب دادن گوسفندان را براى خدا كردم نه براى جزا! شعيب فرمود: اين طعام نه مزد كار تو است؛ بلكه عادت ما باشد كه هر كه به منزل ما رسد به طريق ضيافت او را خدمت كنيم، حالا تو مهمانى، مروّت مقتضى آن است كه رد ننمايى، چه ميهمان سخن ميزبان را رد نكند.

موسى عليه السلام بعد از استماع اين كلام از آن طعام تناول فرمود.

قَالَتْ إِحْدَلهُمَا يَأَبَتِ اسْتَْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَْجَرْتَ الْقَوِىُّ الْأَمِينُ

ص:174

تفسير:

يكى از آن دو دختر گفت: اى پدر، او را براى شبانى استخدام كن؛ زيرا بهترين كسى كه استخدام كنى، اين مرد تواناى امين است.

روايت شده است كه پدر از دختر پرسيد كه توانايى و امانت او را از كجا فهميده اى؟ گفت: از برداشتن سنگ از سر چاه و كشيدن دلو، و امر كردن من به آن كه از عقب او بروم تا حجم بدنم را نبيند.

(آيۀ 27) قَالَ إِنِّى أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَىَّ هَتَيْنِ عَلَى أَن تَأْجُرَنِى ثَمَنِىَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِكَ وَ مَآ أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِى إِن شَآءَ اللَّهُ مِنَ الصَّلِحِينَ

لغت:

حِجج جمع «حجّة» به معنى سال است.

تفسير:

شعيب چون اين مطالب از دختر بزرگش كه نامش صفورا بود شنيد، بر شأن و حالات موسى مطلع و محبتش نسبت به او زيادتر شد و از كلام صفورا ميل به ازدواج با موسى را دريافت.

گفت: من مى خواهم يكى از دو دختر خود را به همسرى تو درآورم هر كدام را كه تو مى خواهى، و مهريه اش اين است كه هشت سال خود را به من اجاره دهى تا اجير من باشى براى ادارۀ امور خانه يا چرانيدن دام ها. پس اگر دو سال به آن افزودى به اختيار تو است، نه آن كه دو سال زياده بر تو لازم باشد. و نمى خواهم بر تو سخت بگيرم.

ص:175

سَتَجِدُنِى إِن شَآءَ اللَّهُ مِنَ الصَّلِحِينَ: اگر خدا خواهد زود باشد كه مرا از ستودگان و شايستگان در حُسن معامله و وفاى به عهد بيابى.

(آيۀ 28) قَالَ ذَ لِكَ بَيْنِى وَ بَيْنَكَ أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَ نَ عَلَىَّ وَ اللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَ كِيلٌ

تفسير:

موسى گفت كه اين قرارداد ميان من و تو ثابت است؛ يعنى آنچه شرط كردى براى من از تزويج يكى از آن دو دختر بر تو است. و هر كدام از اين دو مدّت را كه هشت سال يا ده سال باشد به جاى آرم و به پايان رسانم، پس تعدى و تحميلى بر من نباشد. وَ اللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَ كِيلٌ: و خداى بر آنچه مى گوييم و شرط مى كنيم، گواه است، يا بر آنچه مى گوييم كارساز ماست؛ يعنى كار خود را به او مى سپاريم تا به توفيق خدا از عهدۀ اين عهد بيرون آييم.

روايت شده است(1) كه از حضرت كاظم عليه السلام پرسيدند: حضرت موسى عليه السلام كدام وعده را به عمل آورد؟ فرمود: ده سال را. پرسيدند: شعيب كدام دختر را به عقد حضرت موسى درآورد؟ فرمود: آن دختر را كه رفت موسى را طلبيد و به پدر گفت: او را استخدام كن كه او توانا و امين است.

(آيۀ 29) فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَ سَارَ بِأَهْلِهِى ءَانَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُواْ إِنِّى ءَانَسْتُ نَارًا لَّعَلِّى ءَاتِيكُم مِّنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِّنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ

ص:176

لغت:

جذوه به معنى شعلۀ آتش يا چوب و هيزمى كه در آن آتش باشد.

تفسير:

پس هنگامى كه موسى مدّت خود را كه ده سال بود به جا آورد (و ده سال ديگر بعد از آن نزد شعيب بسر برد، در چهل سالگى) با خانوادۀ خود با اجازۀ شعيب به جهت زيارت مادر و برادر و خواهر از مدين متوجه مصر گشت.

به روايت ابى بصير از حضرت صادق عليه السلام: موسى متوجه بيت المقدس شد.(1)

و راه را گم كرد و همسرش را وضع حمل رسيد و رمه از برف و باد و سرما و طوفان متفرق شدند و از مِقْدَحه(2) آتش نمى جَست. در كار خود حيران فرو مانده بود، ناگاه از طرف كوه طور آتشى را ديد، به خانوادۀ خود گفت كه در همين مكان درنگ كنيد، به درستى كه من آتشى را ديده ام، شايد كه از براى شما از آن آتش خبرى بياورم. يعنى از كسانى كه نزد آتش باشند تحقيق كنم كه راه از كدام طرف است، يا پاره اى از آن آتش را بياورم، شايد شما گرم شويد.

(آيۀ 30) فَلَمَّآ أَتَلهَا نُودِىَ مِن شَطِىِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ فِى الْبُقْعَةِ الْمُبَرَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَن يَمُوسَى إِنِّى أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَلَمِينَ (30)

لغت و اعراب:

شاطئ به معنى جانب. و أيمن صفت شاطئ است.

ص:177

تفسير:

پس چون موسى نزديك آتش بيامد، از جانب راست آن وادى در آن قطعه زمين پربركت، از درختى كه در آن جا بود ندا كرده شد؛ يعنى به موسى ندا رسيد:

أَن يَمُوسَى إِنِّى أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَلَمِينَ: كه اى موسى، به درستى كه منم خداى يكتا، پروردگار جهانيان.

تنبيه: اين مطلب محقّق شده كه ذات الهى، منزّه از جسم و عوارض جسميه مى باشد و محلّ حوادث نيست. بنابراين مراد از تكلم خداوند آن است كه ايجاد كلام فرمايد بى آن كه او را عضوى و دهانى و زبانى باشد.

(آيۀ 31) وَ أَنْ أَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَءَاهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَآنٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَ لَمْ يُعَقِّبْ يَمُوسَى أَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْأَمِنِينَ

لغت:

اهتزاز به معنى تكان خوردن و حركت كردن است.

تفسير:

ندايى كه به موسى رسيد دو مضمون داشت: يكى إِنِّى أَنَا اللَّهُ رَبُّ الْعَلَمِينَ و ديگرى وَ أَنْ أَلْقِ عَصَاكَ يعنى: عصاى خود را بيفكن. فوراً حضرت موسى عصا را بينداخت، و عصا مارى شد. پس چون ديد عصايش به سرعتِ تمام حركت مى كند، گويى مارى است كه به سرعت حركت مى كند، يا آن كه در حركت و شدّت سرعت مانند اجنّه است، گريزان به عقب برگشت و به پشت سر نگاه نكرد. در اين حال به او ندا شد: اى موسى، پيش بيا و مترس.

إِنَّكَ مِنَ الْأَمِنِينَ: همانا كه تو از امان يافتگانى؛ زيرا پيغمبران مرسل را خوف و هراسى نيست؛ چنانچه خداى متعال فرموده است: لَا يَخَافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُونَ [نمل، 10].

ص:178

قدرت تامۀ مطلقۀ الهيه، بر كُلّ ممكنات محقّق است. بنابراين انقلاب عصا به مار براى خداى قادر امرى سهل خواهد بود.

چون موسى به خطاب أَقْبِلْ وَلَا تَخَفْ سرافراز گشت، اطمينان تام يافته باز آمد و به جرأت تمام دست به طرف مار برده آن را پيش كشيد، همان عصا شد.

و باز ندا رسيد:

(آيۀ 32) اسْلُكْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَ نِكَ بُرْهَنَانِ مِن رَّبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ مَلَإِيْهِى إِنَّهُمْ كَانُواْ قَوْمًا فَسِقِينَ

لغت:

جيب به معنى گريبان. و جناح به معنى بال كه در اين جا دست مقصود مى باشد.

تفسير:

اسْلُكْ يَدَكَ فِى جَيْبِكَ: دست خود را در گريبان خود كن، تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ:

تا چون بيرون آورى سفيد درخشنده، بدون عيب و نقص بيرون آيد. مراد آن است كه سفيدى آن مانند سفيدى بيمارى برص نباشد.

علامۀ مجلسى رحمه الله نقل نموده كه چون موسى به طور آمد، درختى را ديد كه آتش در آن مشتعل گرديده. چون نزديك رفت كه آتش بردارد، آتش به طرف او ميل كرد، ترسيد و برگشت، آتش هم بجاى خود رفت. باز متوجه درخت شد، باز آتش شعله كشيد تا سه مرتبه، موسى عليه السلام گريخت و رو به عقب نمود؛ ندا رسيد: اى موسى، منم خداوندى كه پروردگار عالميانم. موسى پرسيد: چه دليل باشد بر اين؟ ندا رسيد: چيست در دست راست تو؟ موسى گفت: عصاى من است. خطاب شد بينداز آن را. چون عصا را انداخت مار شد، موسى ترسيد و گريخت. ندا شد: بگير آن را و مترس، به درستى كه تو از

ص:179

ايمنى يافتگانى، و دست خود را در گريبان داخل كن. چون دست را بيرون آورد، عالَم به نور آن روشن شد. (1)وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ: جمع كن به سوى خود و بچسبان به خود بال خود را از جهت ترسى كه به تو از مشاهدۀ مار رسيده است؛ يعنى دست هاى خود را جمع كن به اين وجه كه داخل كن دست راست را در زير بغل چپ يا به عكس يا در گريبان تا از ترس تسكين يابى.

فَذَ نِكَ بُرْهَنَانِ مِن رَّبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ مَلَإِيْهِ إِنَّهُمْ كَانُواْ قَوْمًا فَسِقِينَ: پس اين دو - يعنى عصا و يد بيضا - دو حجّت و معجزۀ روشن اند از جانب پروردگار تو به رسالت و پيغمبرى تو به سوى فرعون و سران و اشراف او. يعنى تو را با اين دو معجزه به سوى ايشان فرستادم، همانا كه ايشان از پيش گروهى فاسق و بيرون رفتگان از دايرۀ اطاعت خدا و داخل در وادى كفر و طغيان بودند. و لازم بود كه پيامبرى با معجزات واضحه به سوى آنها فرستاده شود تا ايشان را به طريق نجات دعوت نمايد و حجّت بر ايشان تمام شود.

(آيۀ 33) قَالَ رَبِّ إِنِّى قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْسًا فَأَخَافُ أَن يَقْتُلُونِ

تفسير:

موسى گفت: پروردگارا، به درستى كه من از ايشان (قبطيان) كسى را كشته ام، پس مى ترسم پيش از آن كه دعوت خود را ابلاغ كنم مرا به قصاص آن بكشند.

(آيۀ 34) وَ أَخِى هَرُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّى لِسَانًا فَأَرْسِلْهُ مَعِىَ رِدْءًا يُصَدِّقُنِى إِنِّى أَخَافُ أَن يُكَذِّبُونِ

ص:180

لغت:

ردء به معنى يار و كمك است.

تفسير:

و برادر من هارون زبانش در سخنورى از من فصيح تر است. پس او را با من بفرست تا در تبليغ رسالت تو يار و مددكار من باشد، يُصَدِّقُنِى: و مرا تصديق كند؛ يعنى در بيان حجّت و ابطال شبهه تصديق كنندۀ من باشد. همانا كه من مى ترسم فرعونيان مرا تكذيب كنند و من نتوانم هدفم را به روشنى بيان كنم و زبان من به وقت محاجّه و مناظره، مرا يارى ندهد.

خلاصه چون موسى درخواست كمك و ياور نمود:

(آيۀ 35) قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَنًا فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا بَِايَتِنَآ أَنتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَلِبُونَ

تفسير:

خداى تعالى فرمود: زود باشد كه بازوى تو را به وسيلۀ برادرت محكم كنيم؛ يعنى قوّت تو را به برادر تو بيفزاييم.

مراد، آن است كه او را در نبوّت و رسالت و دعوت به خدا و يگانگى او ناصر و معاون تو گردانيم.

وَ نَجْعَلُ لَكُمَا سُلْطَنًا: و براى شما دو نفر در مبارزه و محاجّه، تسلط و غلبه به معجزات و حجج بينات قرار دهيم، فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا بَِايَتِنَآ: به طورى كه هرگز به خاطر آيه ها و معجزه هاى ما به شما دست نيابند و بر شما مستولى نشوند. أَنتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغَلِبُونَ: شما و هر كه از شما پيروى كرد، غلبه كننده و پيروزيد.

ص:181

(آيۀ 36) فَلَمَّا جَآءَهُم مُّوسَى بَِايَتِنَا بَيِّنَتٍ قَالُواْ مَا هَذَآ إِلَّا سِحْرٌ مُّفْتَرًى وَ مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِى ءَابَآلِنَا الْأَوَّلِينَ

تفسير:

پس زمانى كه موسى عليه السلام معجزات روشن ما را براى آنها آورد، گفتند: اين، جز جاوديى ساختگى نيست و ما چنين خبرى را (دعوت به توحيد در الوهيت و ربوبيت را) در ميان پدران نخستين خود نشنيده ايم.

اين سخن را به جهت آن گفته اند كه در روزگار آنها و پدرانشان ساحران بسيار بودند، امّا ادّعاى نبوّت را از پدران خود نشنيده بودند كه گفته باشند: فلان كس پيغمبر خدا مى باشد.

(آيۀ 37) وَ قَالَ مُوسَى رَبِّى أَعْلَمُ بِمَن جَآءَ بِالْهُدَى مِنْ عِندِهِى وَ مَن تَكُونُ لَهُو عَقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُو لَايُفْلِحُ الظَّلِمُونَ (37)

تفسير:

وَ قَالَ مُوسَى رَبِّى أَعْلَمُ بِمَن جَآءَ بِالْهُدَى مِنْ عِندِهِ: و موسى گفت: پروردگار من به حال كسى كه از طرف او براى مردم هدايت آورده داناتر است؛ يعنى او مى داند كه من به حق هستم و آيات دلالت كننده بر هدايت از جانب او آورده ام.

وَ مَن تَكُونُ لَهُ عَقِبَةُ الدَّارِ: و همچنين پروردگار من به حال كسى كه سرانجامِ پسنديده و عاقبت به خيرى در دنيا و نجات از آتش در آخرت را دارد داناتر است.

إِنَّهُ لَايُفْلِحُ الظَّلِمُونَ: همانا كه ستمكاران، رستگار نشوند و به هدايت و حسن عاقبت در دنيا و نجات در آخرت، فايز نگردند.

ص:182

(آيۀ 38) وَ قَالَ فِرْعَوْنُ يَأَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُم مِّنْ إِلَهٍ غَيْرِى فَأَوْقِدْ لِى يَهَمَنُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَل لِّى صَرْحًا لَّعَلِّى أَطَّلِعُ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَ إِنِّى لَأَظُنُّهُو مِنَ الْكَذِبِينَ

لغت:

أوقِد امر از باب افعال و إيقاد به معنى افروختن و روشن كردن آتش است.

تفسير:

و فرعون براى اغفال قوم خود گفت: اى گروه اشراف و بزرگان و سران كشور، من براى شما هيچ خدايى كه او را پرستش نماييد و تعظيم كنيد غير از خودم نمى شناسم.

تنبيه: فرعون علم خود را به خدايى كه غير او باشد نفى كرد، نه نفى وجود او؛ زيرا چيزى كه مقتضى علم به عدم وجود او باشد نداشت، و لذا امر نمود به بناى قصر بلند تا بر آن صعود نمايد تا شايد بر حال خداى موسى مطلع شود يا از اوضاع كواكب به وجود او پى برد. حاصل معنى آن كه: من به خداى ديگر كه غير از من باشد علم ندارم. و موسى مى گويد: خداى ديگرى هست كه آفريدگار آسمان است.

اى هامان، براى روشن شدن امر، براى من آتشى بر گِل برافروز تا پخته شود (آجر بپز)، پس براى من قصرى بلند بنا كن تا بر بالاى آن قصر روم؛ شايد بر خداى موسى مطلع شوم و معلوم نمايم كه موسى در اين كه مى گويد خداى ديگرى غير از من هست، صادق است يا كاذب؟ وَ إِنِّى لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَذِبِينَ: و البته من موسى را از دروغگويان مى پندارم.

تبصره: فرعون تصور نموده بود كه حق تعالى جسم و جسمانى است و در آسمان مكان دارد و ترقى به سوى او ممكن است، و حتى به اين مقدار دانا نبود كه ذاتى كه خالق و آفريدگار عالميان و صور و اجسام و اعراض و زمان و مكان باشد، از جسميت و عوارض

ص:183

آن منزّه است و هيچ كس را بر كنه ذات او اطلاعى نبوده و نخواهد بود.

(آيۀ 39) وَ اسْتَكْبَرَ هُوَ وَ جُنُودُهُو فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ ظَنُّواْ أَنَّهُمْ إِلَيْنَا لَايُرْجَعُونَ

تفسير:

فرعون و لشكر او در زمين به ناحق تكبر و گردنكشى نمودند و پيروى از موسى را كه حق بود نپذيرفتند. و گمان بردند كه به سوى ما باز گرديده نخواهند شد؛ يعنى منكر معاد بودند.

(آيۀ 40) فَأَخَذْنَهُ وَ جُنُودَهُو فَنَبَذْنَهُمْ فِى الْيَمِّ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الظَّلِمِينَ

لغت:

نَبْذ به معنى افكندن و پرت كردن، و «يم» به معنى درياست.

تفسير:

فَأَخَذْنَهُ وَ جُنُودَهُ: پس فرعون و سپاه او را به قهر و غضب گرفتيم، پس ايشان را در دريا افكنديم و همه در آن غرق شدند، چنان كه در آيات ديگر بيان آن شده است.

فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الظَّلِمِينَ: پس اى پيامبر، بنگر و تأمّل كن كه سرانجام ستمكاران چگونه بود؟ به پيامبر صلى الله عليه و آله ما خطاب شده تا امّت او بدانند كه مخالفت با خدا و كفر و فسق و فجور، عاقبت خوبى ندارد؛ بلكه وبال و خسران دارد و اگر بصيرتى باشد، عاقبت گردنكشان گذشته براى جلوگيرى نفس از مخالفت با خدا و عصيان و طغيان، عبرت و تنبهى خواهد بود.

ص:184

(آيۀ 41) وَ جَعَلْنَهُمْ أَلِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ يَوْمَ الْقِيَمَةِ لَايُنصَرُونَ

تفسير:

و ايشان را در اين جهان پيشوايانى قرار داديم كه به واسطۀ كفر و طغيانشان مردم را به سوى آتش؛ يعنى به عمل هايى كه موجب دخول در آتش جهنّم باشد مانند كفر و معصيت و عناد و طغيان دعوت مى كنند.

وَ يَوْمَ الْقِيَمَةِ لَايُنصَرُونَ: و روز قيامت يارى كرده نخواهند شد؛ يعنى ناصر و معاونى عذاب را از ايشان باز نخواهد داشت و از طرف هيچ شفاعت كننده اى يارى نمى شوند.

تنبيه: ذات اقدس الهى، حكيم على الاطلاق است، و تمام افعال او بر وجه حكمت و مصلحت مى باشد، و انبيا را فرستاده تا به آنچه باعث ارشاد و صلاح و خير و سعادت مردمان است امر فرمايند و از آنچه موجب شرّ و فساد و شقاوت ايشان است نهى نمايند. و ممكن نيست كه خداى تعالى رؤساى كفر و ضلال را پيشوايان مردم براى دعوت مردم به كفر و ضلالت كه سبب دخول در آتش است قرار داده باشد؛ زيرا اين، خلاف حكمت و نقض غرض است، و ذات الهى از آن منزّه باشد. پس براى آيه چند معنى احتمال داده مى شود كه يكى از آنها اين است:

به جهت عناد و انكار و كفرشان، الطاف خود را از ايشان منع نموديم و ايشان را در وادى خذلان فرو گذاشتيم و كسانى كه مانند خود آنها هستند ايشان را ائمه و مقتداى خود گردانيده اند.

در كافى از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود: به درستى كه در كتاب خدا دو امام مذكور است: يكى آن كه مردم را به امر خدا هدايت مى كند نه به امر مردم، و امر خدا را بر امر خود، و حكم خدا را بر حكم مردم، مقدم مى دارد؛ و آنها كسانى اند كه خدا در حق آنها فرموده است: وَ جَعَلْنَهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا، و ديگر امامى كه مردم را به سوى آتش

ص:185

مى خواند و امر خود را بر امر خدا، و حكم مردم را بر حكم خدا مقدم مى دارد، و آنها كسانى اند كه خدا در شأن آنها فرمود: وَ جَعَلْنَهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ.(1)

(آيۀ 42) وَ أَتْبَعْنَهُمْ فِى هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيَمَةِ هُم مِّنَ الْمَقْبُوحِينَ

لغت:

مقبوح اسم مفعول به معنى زشت و يا دور از رحمت خداست.

تفسير:

وَ أَتْبَعْنَهُمْ فِى هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً: در اين دنيا لعنت بزرگ را در پى آنان درآورديم.

ملائكه و مؤمنان، آنها را لعن مى كنند و گناهان پيروانشان نيز براى آنها لعنت حقيقى است، يا دورى از رحمت خود را لازم حال ايشان ساختيم. وَ يَوْمَ الْقِيَمَةِ هُم مِّنَ الْمَقْبُوحِينَ: و روز قيامت ايشان از زشت رويان و رسواشدگان و منفوران اند.

(آيۀ 43) وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا مُوسَى الْكِتَبَ مِن م بَعْدِ مَآ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولَى بَصَآلِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

لغت:

برخى گفته اند: قرن و قرون در قرآن مجيد به معناى جماعتى است كه در زمان واحد نزديك به هم زندگى مى كنند، نه اين كه به معنى 30 سال يا 100 سال باشد.

ص:186

تفسير:

و به يقين ما به موسى عليه السلام پس از آن كه قرن ها يا اهل قرن هاى نخستين را - مانند قوم نوح و هود و صالح و لوط - هلاك كرديم كتاب تورات را داديم كه وسيلۀ بصيرت ها و بينش هاى مردم و مايۀ هدايت و رحمت بوده باشد، و به واسطۀ آن حق را از باطل تشخيص دهند.

مراد، آن كه ما تورات را فرستاديم تا بينا شوند و به وسيلۀ آن راه نجات بپيمايند، بعد از آن كه ديدۀ بصيرت ايشان كور بود و حق را از باطل تشخيص نمى دادند و مانند كوران در وادى ضلالت قدم مى گذاشتند.

بعد از آن بر سبيل تنبيه و تعجب فرمايد:

وَ مَا كُنتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِىِّ إِذْ قَضَيْنَآ إِلَى مُوسَى الْأَمْرَ وَ مَا كُنتَ مِنَ الشَّهِدِينَ (44)

تفسير:

و تو اى پيغمبر، به طرف غربى وادى مقدّس، يا ناحيۀ طور كه در جانب غربى است (يعنى در كوه طور) حاضر نبودى، هنگامى كه ما امر رسالت را به موسى به وسيلۀ وحى علوم و القاى تورات اعلام كرديم و تحكيم بخشيديم و تو از حاضران آن صحنۀ عجيب نبودى، يا حاضر نبودى و گواه نبودى بر كسانى كه موسى عليه السلام احضار كرده بود براى ميقات؛ يعنى آن هفتاد نفر كه كلام الهى را شنيدند.

آيۀ شريفه دليلى است بر آن كه اخبار حضرت رسالت از اين قصه و واقعۀ كوه طور، اخبار از غيب است كه اطلاع بر آن جز به وحى حاصل نشود.

ص:187

(آيۀ 45) وَ لَكِنَّآ أَنشَأْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ وَ مَا كُنتَ ثَاوِيًا فِى أَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَتِنَا وَ لَكِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ

لغت:

«ثاوى» اسم فاعل به معنى مقيم است.

تفسير:

و لكن ما بعد از موسى در زمان هاى متسلسل گروهى بعد گروهى آفريديم.

پس عمرشان به طول انجاميد و اخبار آنها كهنه و متغير شد و ما آن اخبار را به تو وحى كرديم. و همۀ عقلا دانند كه اخبار از مثل اين اخبار جز به وحى آفريدگار نتواند بود.

وَ مَا كُنتَ ثَاوِيًا فِى أَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَتِنَا وَ لَكِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ: و تو در ميان اهل مدين - يعنى نزد شعيب و مؤمنان - اقامت نداشتى، آن وقت كه نبودى تا آيات ما را كه در قصۀ موسى و شعيب نازل شده بر اينان (يعنى مشركان مكّه) بازگو كنى، و لكن ما فرستندۀ پيامبران هستيم و اخبار گذشتگان را بر آنها وحى مى كنيم تا براى مردم بازگو كنند.

(آيۀ 46) وَ مَا كُنتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَيْنَا وَ لَكِن رَّحْمَةً مِّن رَّبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّآ أَتَلهُم مِّن نَّذِيرٍ مِّن قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ

ص:188

تفسير:

هنگامى كه موسى را ندا كرديم (مراد نداهاى حق تعالى با موسى در شب مناجات و تكلم او با وى است) تو در جانب كوه طور نبودى تا از مشاهدات خبر دهى؛ لكن به خاطر رحمتى كه از پروردگارت بود تو را از آنها آگاه كرديم. يعنى چون رحمت پروردگار شامل حال توست به تو خبر داديم تا بترسانى قومى را كه پيش از تو براى آنها بيم رسانى نيامده است.

مراد از زمان، مابين زمان حضرت عيسى عليه السلام و حضرت خاتم صلى الله عليه و آله است كه حدود ششصد سال بود، يا زمان حضرت اسماعيل تا زمان آن حضرت باشد كه پيغمبرى بر عرب مبعوث نشد.

تو را فرستاديم لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ: شايد ايشان پند بگيرند و راه نجات يابند.

را با نقل و فرستادن انبيا تأييد مى كنيم تا اتمام حجّت شود و هنگام عذاب دنيوى و يا اخروى حجتى و عذرى نداشته باشند.

جهت عناد و انكار و استكبار، تابع هواهاى نفسانى شده اند، حق تعالى نظر لطف و هدايت را از ايشان بازداشته و آنها را به خود وا مى گذارد تا به عذاب دنيا و عقبا گرفتار شوند.

(آيۀ 53) وَ إِذَا يُتْلَى عَلَيْهِمْ قَالُواْ ءَامَنَّا بِهِى إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّنَآ إِنَّا كُنَّا مِن قَبْلِهِى مُسْلِمِينَ

تفسير:

و چون قرآن بر ايشان خوانده شود، گويند: به آن ايمان آورديم و دانسته ايم كه حق است كه از جانب پروردگار ما نازل گرديده است.

جملۀ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّنَآ براى بيان آن چيزى است كه موجب ايمان ايشان شده است.

يعنى: همانا كه ما پيش از نزول قرآن يا قبل از تلاوت آن بر ما، به جهت آن كه در كتب سابق ذكر آن را يافته و حقيقت آن را شناخته بوديم، اسلام آورده بوديم.

و جملۀ بعد براى اين است كه دلالت كند بر آن كه ايمان ايشان از اين قبيل نيست كه تازه بعد از نزول قرآن يا بعد از تلاوت آن ايمان آورده باشند؛ بلكه از پيش به سبب ذكر آنچه در كتب آسمانى ديده بودند متّصف به ايمان بوده اند.

(آيۀ 54) أُوْلَلِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُم مَّرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُواْ وَ يَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ يُنفِقُونَ

لغت:

«دَرء» به معنى دفع كردن است.

تفسير:

أُوْلَلِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُم مَّرَّتَيْنِ: به آنها به خاطر ايمان و عمل به دو كتاب آسمانى، يا به خاطر ايمان به قرآن قبل از نزول آن و بعد از نزول آن، يا به خاطر اين كه بر دين خود، يا بر

ص:193

اذيّت كفّار و تحمّل سختى ها، صبر كردند دو بار مزد داده مى شود.

وَ يَدْرَءُونَ...: و آنان به كلام نيكو، كلام قبيح را كه از كفّار مى شنوند دفع مى كنند، يا به حلم خود جهل جاهل را دفع مى كنند.

تبصره: فرق است ميان «دفع» و «رفع»، دفع برطرف كردن امر غير ثابت، و رفع برطرف نمودن امر ثابت است. و مراد از «درء» در آيۀ شريفه دفع است و «يَدْرَءُونَ» به معنى «يَدْفَعُونَ» استعمال شده است و روايت قمى از حضرت صادق عليه السلام در تفسير آيۀ شريفه مؤيّد اين معنى است كه فرمود:

وَيَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةِ

أَىْ: يَدْفَعُونَ سَيّئَةَ مَنْ أَسَاءَ إلَيْهِمْ بِحَسَنَاتِهِمْ: سيئات كسى را كه به ايشان بدى مى كند به حسنات خودشان دفع مى كنند.(1) و نيز در بعضى از تفاسير نقل شده كه بعد از ايمان گروه ياد شده از نصارا، يهود بر ايشان طعن مى زدند و آنها به نرمى جواب مى دادند؛ حق تعالى در وصف ايشان فرمود كه سخن كفّار و گفتار سفيهان را به نيكويى دفع مى كنند.

صفت ديگر آنها آن كه: وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ يُنفِقُونَ: و از آنچه به ايشان روزى كرده ايم در راه خدا انفاق مى كنند.

(آيۀ 55) وَ إِذَا سَمِعُواْ اللَّغْوَ أَعْرَضُواْ عَنْهُ وَ قَالُواْ لَنَآ أَعْمَلُنَا وَ لَكُمْ أَعْمَلُكُمْ سَلَمٌ عَلَيْكُمْ لَانَبْتَغِى الْجَهِلِينَ

تفسير:

وصف ديگر آنان آن كه:

و هرگاه سخن بيهوده و باطل - مانند فحش، غيبت، مسخره و هتاكى - را بشنوند، (على بن ابراهيم روايت نموده كه مراد از لغو كذب است)(2) از آن روى بگردانند و با زبان

ص:194

حال گويند كه براى ماست كردارهاى ما از حلم و چشم پوشى و براى شماست اعمال شما از سفاهت و لغو.

مراد آن است كه ما را از اعمال شما و شما را از اعمال ما سؤال نخواهند نمود؛ بلكه هر يك از ما و شما را بر وفق عملمان ثواب و يا عقاب دهند.

سَلَمٌ عَلَيْكُمْ: سلام بر شما؛ يعنى لغو شما را به لغو خود مقابله نكنيم و در ازاى لغو شما لغو نگوييم.

نزد برخى از مفسّران، اين سلام، توديع و متاركه است؛ يعنى ترك شما كرديم و شما را واگذاشتيم.

لَا نَبْتَغِى الْجَهِلِينَ: ما جاهلان را به دوستى و رفاقت نمى طلبيم و ارادۀ مجالست و تخلق به اخلاق آنها نداريم؛ زيرا مجالست اشرار، موجب بدنامى و بدفرجامى است.

تنبيه: آيۀ شريفه اهل ايمان را به اين صفات خاصّه توصيف فرمايد:

1 - ثبات در آن به سبب صبر در ناملايمات.

2 - دفع اذيّت مردم به مداراى با ايشان.

3 - انفاق در راه خدا از آنچه به آنها مرحمت شده است.

4 - اعراض از كلمات لغو و باطل و دروغ و غنا و غير آنها.

5 - مسالمت در مقابل گفتار جهّال.

6 - اجتناب از مجالست اشرار و تخلّق به اخلاق ايشان.

و البته چنانچه شخص عاقل در اين صفات تأمّل نمايد، دريابد كه اينها از اصول و امّهات صفات حسنه است و سعادت دنيا و آخرت در تخلُّق به اين اخلاق حميده است.

(آيۀ 56) إِنَّكَ لَاتَهْدِى مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِى مَن يَشَآءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ

ص:195

و بعضى از كفّار گفتند: اگر از تو پيروى كنيم - يعنى به تو ايمان آوريم و دستورهاى تو را پيروى نماييم - از زمين خود ربوده شويم؛ يعنى عرب ما را از ديارمان بيرون كنند! حق تعالى در رد قول ايشان فرمود: أَوَ لَمْ نُمَكِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ: آيا قرار و جاى نداده ايم ايشان را در حرمى با امن كه به جهت حرمت خانۀ كعبه كه درآن واقع شده هيچ كس بر آنها دست ندارد؟ زيرا عرب در حوالى مكّه يكديگر را مى كشتند و غارت مى كردند، و لكن ايشان با امنيت و عافيت در مكّه نشسته بودند و هيچ كس نمى توانست به آنها ضرر رساند و متعرض آنها شود.

يُجْبَى إِلَيْهِ ثَمَرَ تُ كُلِّ شَىْءٍ...: حرم امنى كه جمع كرده و كشيده مى شود به سوى آن هر گونه محصولى؛ يعنى خوراكى و پوشاك و غيره از هر ناحيتى به آن جا آورند و اين روزى اى است از جانب ما، و لكن بيشتر آنها نمى دانند.

و هرگاه ما ايشان را با وجود بت پرستى و شرك، ايمن و مطمئن و مرفه الحال مى داريم، چگونه اگر ايمان آرند، ايشان را از ترس و آوارگى در امان نياوريم.

و چه بسيار از اهل شهرها كه حال آنها مانند حال شما بود؛ اما در زندگى خود طغيان و سركشى كردند - مانند قوم عاد و ثمود و لوط - و ما آن طاغيان را هلاك نموديم و بلاد آنها را خراب و ويران ساختيم.

در الوهيت و ربوبيت و عبادت و طاعت شريك من اند؟ كجايند تا شما را از عذاب خلاص كنند؟!

(آيۀ 63) قَالَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنَا هَؤُلآَءِ الَّذِينَ أَغْوَيْنَآ أَغْوَيْنَهُمْ كَمَا غَوَيْنَا تَبَرَّأْنَآ إِلَيْكَ مَا كَانُواْ إِيَّانَا يَعْبُدُونَ

تفسير:

آنان كه عذاب دربارۀ آنها محقّق شده است - يعنى آنان كه مردم را در دنيا به عبادت و طاعت خود فرا خوانده اند - گويند كه: پروردگارا، اين گروه - يعنى ضعفا و پيروان ما - آنان اند كه گمراه ساختيم ايشان را و گمراه شدند به اختيار خود، همچنان كه ما به اختيار خود گمراه شديم.

يعنى آنها از تمام ادلّۀ عقليه و نصايح پيامبران و كتب منزله كه پر از وعد و وعيد و مواعظ و زواجر و منع از كفر، و دعوت كنندۀ آنها به ايمان بود، صرف نظر نمودند و به مجرد وسوسه و دعوت ما آنها را به كفر و ضلالت، به سوء اختيار خود بدون اكراه و اجبارى پيرو ما شدند، مانند ما كه به اختيار خود كافر و گمراه شديم.

و اين نظير آيۀ شريفه است كه خداوند حكايت فرمايد از شيطان در مقابل اعتراض گمراهان كه إِنَّ اللَّهَ وَ عَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدتُّكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ مَا كَانَ لِىَ عَلَيْكُم مِّن سُلْطَنٍ إِلَيْكَ مَا كَانُواْ إِيَّانَا يَعْبُدُونَ (1)[ابراهيم، 22].

تَبَرَّأْنَآ اكنون بيزارى جوييم از ايشان به سوى تو و از آنچه آنها بر وفق هواى نفس خود از كفر و طغيان اختيار كردند. آنها ما را نمى پرستيدند؛ بلكه اهواء فاسده و آراء باطلۀ خود را پرستش مى كردند؛ چه بر حسب شهوات و خواهش هاى نفسانى خود پيروى ما را اختيار كرده بودند، نه اين كه ما ايشان را وادار كرده باشيم.

ص:201

(آيۀ 64) وَ قِيلَ ادْعُواْ شُرَكَآءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُواْ لَهُمْ وَرَأَوُاْ الْعَذَابَ لَوْ أَنَّهُمْ كَانُواْ يَهْتَدُونَ

تفسير:

و روز قيامت به كافران گويند كه بخوانيد شريكان خود را؛ يعنى بخوانيد آنان را كه در عبادت شريك ما مى ساختيد از بت ها و غير آن تا عذاب را از شما دفع كنند. پس مى خوانند ايشان را پس جوابشان را نمى دهند، و همگى متبوعان و تابعان عذاب را به عين اليقين ببينند.

لَوْ أَنَّهُمْ كَانُواْ يَهْتَدُونَ: نزد بعضى از مفسّران «لو» در اين جا براى تمنى است، يعنى چون عذاب را ببينند و به دفع آن راه نيابند، تمنا كنند كه اى كاش راه يافته بوديم به قبول حق تا از عذاب ايمنّ مى شديم، و لكن اين آرزو نتيجه اى براى آنها نخواهد داشت و حسرت و ندامت سودى ندهد؛ علاج واقعه پيش از وقوع بايد كرد.

(آيۀ 65) وَ يَوْمَ يُنَادِيهِمْ فَيَقُولُ مَاذَآ أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِينَ

تفسير:

يعنى: ياد كن روزى را كه خدا همۀ اهل محشر را ندا فرمايد، پس از روى توبيخ مى گويد كه پيغمبران را كه شما را به حق و خداپرستى دعوت نمودند، چه جواب داديد؟ تصديق نموديد ايشان را يا تكذيب؟

(آيۀ 66) فَعَمِيَتْ عَلَيْهِمُ الْأَم نبَآءُ يَوْمَلِذٍ فَهُمْ لَايَتَسَآءَلُونَ (66)

ص:202

لغت:

عَمِىَ عليه الخبر يعنى كور شد (پوشيده شد) بر او خبر.

تفسير:

پس در آن روز اخبار مربوط به جواب و غيره بر ايشان پوشيده شود؛ يعنى از هول و هيبت و وحشت آن روز و مشاهدۀ عذاب، ندانند چه گويند و نمى توانند از يكديگر بپرسند كه چه جواب گوييم؟ به جهت آن كه سائل و مسئول همه فرومانده و متحير باشند.

(آيۀ 67) فَأَمَّا مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا فَعَسَى أَن يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ

تفسير:

بعد از ذكر احوال كفّار، حال تائبان را بيان كند:

پس اما آن كه از كفر و شرك و طغيان توبه نمود و به يگانگى خدا و نبوّت رسول او ايمان آورد و كارهاى شايسته از طاعات و عبادات و خيرات به جا آورد، پس اميد است كه از رستگاران و نجات يابندگان از وحشت و حيرت و عذاب قيامت باشد، و در وقت سؤال از جواب فرو نماند.

نكته: ذكر «عسى» كه به معنى «اميد است» مى باشد با آن كه مؤمنِ تائب و صالح، مقطوع الفلاح است، به جهت آن است كه ميان خوف و رجا باشد و به عمل صالح خود مغرور نشود؛ زيرا ممكن است بعد از توبه و عمل صالح، فعلى از او صادر شود كه موجب عقوبت و هلاكت او گردد.

ص:203

است. و بنابراين «ما» حرف نفى است و در قرائت، بر «يَخْتار» وقف بايد نمود. و در اين وجه آيۀ كريمه رد است بر مشركان كه مى گفتند: لَوْلَا نُزِّلَ هَذَا الْقُرْءَانُ عَلَى رَجُلٍ مِّنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ(1) چرا قرآن بر مردى صاحب شأن از مكّه و طائف مانند وليد بن مغيره و عروة بن مسعود ثقفى نازل نشده است؟!

احتمال دوم اين كه «ما» در آيه به معنى «اَلَّذى» باشد؛ يعنى او اختيار مى فرمايد آن چيزى را كه براى انسان ها خير و صلاح است، و بنا بر اين وجه، «ما كان لهم الخيرة» مفعول «يختار» است.

عواقب امور دنيايى، چه رسد به امور دينى! و كسانى كه گفتند تعيين امام با مردم است، دروغ گفتند و گمراه شدند، و امام حقيقى را ترك نمودند. از اين رو قرآن مى فرمايد:

وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَ يَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَنَ اللَّهِ وَ تَعَلَى عَمَّا يُشْرِكُونَ.

(آيۀ 70) وَ هُوَ اللَّهُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِى الْأُولَى وَ الْأَخِرَةِ وَ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

تفسير:

و اوست خداوندى كه جز او معبودى نيست و ستايش و ثنا و مدح در اين سرا و آن سرا در دنيا و آخرت از آن اوست؛ زيرا همۀ زيبايى ها در دو جهان از اوست، او مولى و منعم دنيا و آخرت است نه غير او، و لذا اهل ايمان همچنان كه در دنيا حامد و ثناكنندۀ اويند، در آخرت نيز او را حمد نمايند. و فرمانروايى ميان بندگان و تمييز ميان حق و باطل، يا حكم به مغفرت و فضل براى اهل طاعت، و حكم به عقوبت و عذاب براى اهل معصيت نيز از آن اوست، وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ: و به سوى او در روز قيامت باز گرديده شويد و همه بر وفق اعتقادات و عملتان سزا و جزا داده خواهيد شد.

غير خورشيد بياورد؟ أَفَلَا تَسْمَعُونَ: پس چرا موعظه را به گوش تدبّر و اعتبار نمى شنويد؟! (استفهام براى تقرير است) يعنى از اين علامتِ قدرت متذكر شويد به وحدانيت و قدرت الهى، و معترف شويد به آن كه ذات مقدّس او نه غير او سزاوار پرستش است.

(آيۀ 72) قُلْ أَرَءَيْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَمَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُم بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ

تفسير:

اى پيغمبر، به منكران توحيد بگو: خبر دهيد مرا، اگر خداوند روز را بر شما پاينده و باقى قرار دهد تا روز قيامت، مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ: كيست آن خدايى كه غير از خداى به حق كه ذات يگانۀ «اللّه» است، باشد و براى شما شبى را كه آرام گيريد در آن و از زحمت و مشقّت اعمال روز استراحت كنيد بياورد؟ أَفَلَا تُبْصِرُونَ: آيا آثار قدرت را به ديدۀ تفكّر و تأمّل نمى بينيد تا حقيقتاً خداشناس شويد!

(آيۀ 73) وَ مِن رَّحْمَتِهِى جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ وَ النَّهَارَ لِتَسْكُنُواْ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِى وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

تفسير:

و از رحمت و بخشايش واسعۀ الهى است كه براى شما به حكمت بالغۀ خود به وسيلۀ حركت وضعى زمين، شب و روز را قرار داد، تا آرام گيريد در شب و تا طلب كنيد در روز با كسب و كار از روزىِ او كه به فضل خود مقرّر فرموده نه به استحقاق شما، و شايد خداى را بر نعمت روز و شب سپاس گزارى كنيد.

تنبيه: يكى از آيات و شواهد قدرت ذات يگانۀ الهى، خلقت شب و روز است. حضرت

ص:207

صادق عليه السلام به مفضّل فرمايد: تأمّل نما در طلوع و غروب آفتاب براى قيام شب و روز، اگر طلوع آفتاب نمى بود جميع امور عالم باطل مى شد و نمى توانستند مردم سعى نمايند و در امور معاش خود تصرّف كنند و دنيا برايشان هميشه تار بود، و عيش آنها بدون لذّت و روح و روشنايى و نور گوارا نبود؛ و مصالح طلوع خورشيد، از آفتاب روشن تر است و احتياج به بيان ندارد؛ بلكه تأمّل كن در منافع غروب آفتاب، اگر آن نمى بود مردم را قرار و سكون ميسّر نبود با شدّت احتياجى كه به خواب و استراحت دارند...(1)

(آيۀ 74) وَ يَوْمَ يُنَادِيهِمْ فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَآءِىَ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ

تفسير:

وَ يَوْمَ يُنَادِيهِمْ: و ياد كن روزى را كه خدا بت پرستان را ندا فرمايد فَيَقُولُ أَيْنَ شُرَكَآءِىَ الَّذِينَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ: پس به ايشان از روى سرزنش گويد: كجا هستند آنان كه گمان مى برديد كه در الوهيت و ربوبيت و عبادت و يا طاعت شريكان من اند؟

(آيۀ 75) وَ نَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا فَقُلْنَا هَاتُواْ بُرْهَنَكُمْ فَعَلِمُواْ أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ

لغت:

هاتوا صيغۀ امر از باب مفاعله است؛ يعنى بياوريد.

تفسير:

وَ نَزَعْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا: و در آن روز از هر امتى گواهى (معصوم، عالم عادل، عادل صالح) بر گفتار و كردار ايشان، بيرون آوريم؛ يعنى پيغمبران ايشان يا امامان

ص:208

يا عادلان را حاضر كنيم تا به شرك و ضلالت ايشان گواهى دهند. و چون ايشان بر كفر كفّار گواهى دهند، فَقُلْنَا هَاتُواْ بُرْهَنَكُمْ: پس به ايشان گوييم: دليل و حجتى كه بر دين خود و شريك قرار دادن براى من داشتيد بياوريد. و چون از اقامۀ برهان بر صحّت ادّعاى خود عاجزند فَعَلِمُواْ أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ: پس آن هنگام بدانند كه حق و حقانيت از آن خداست يا بدانند به عين اليقين و علم اليقين كه توحيد، ستايش و پرستش ذات يكتاى خداست. و آنچه با شرك خود افترا مى بستند نابود و ضايع شود. يا معنى اين باشد كه اميد شفاعت كه به بتان خود مى داشتند نابود گردد.

على بن ابراهيم قمى رحمه الله از حضرت باقر عليه السلام روايت نموده كه در تفسير اين آيۀ شريفه فرمود: يعنى از هر فرقه اى از اين امّت امام آنها را.(1)

فرعون از بنى اسرائيل بود. پس بر قوم موسى تعدى و ستم نمود.

برخى گفته اند: زمانى فقير بود و در آن زمان مردى متواضع و خوش اخلاق بود، امّا هنگامى كه خداوند ثروت فراوانى به او داد، بر بنى اسرائيل بزرگى و تكبر مى كرد. در هر حال قرآن مجيد مى فرمايد: به او از گنجينه هاى اموال، آن اندازه داديم كه از زيادتى به حدّى رسيده بود كه برداشتن كليدهاى آن، بر گروهى كه صاحبان قوّه و قدرت بودند سنگينى مى كرد.

إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لَاتَفْرَحْ: ياد بياور زمانى را كه قوم او كه از مؤمنان بودند به او گفتند: به مال خود شادى و سرمستى مكن و ناسپاسى منما و به آن مغرور مشو، إِنَّ اللَّهَ لَايُحِبُّ الْفَرِحِينَ: به درستى كه خدا سرمستى كنندگان به دنيا و حُطام و زخارف آن، و مغرور شوندگان به آن و ناسپاسى كنندگان به آن را دوست نمى دارد؛ زيرا دنيا مبغوض حق است و غرور به آن موجب دورى از رحمت خدا و مانع از توجّه به امر آخرت است.

(آيۀ 77) وَابْتَغِ فِيمَآ ءَاتَلكَ اللَّهُ الدَّارَ الْأَخِرَةَ وَ لَاتَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا وَ أَحْسِن كَمَآ أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ وَ لَاتَبْغِ الْفَسَادَ فِى الْأَرْضِ إِنَّ اللَّهَ لَايُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ

تفسير:

بقيۀ كلام مؤمنان به قارون:

و در آنچه خدا به تو عطا فرموده است از غنا و دولت دنيا، سراى ديگر و خانۀ آخرت را طلب كن و به دست آور؛ يعنى اموال خود را در راه آخرت صرف كن و آن را وسيلۀ حصول ثواب آن جهان گردان؛ زيرا مقصود از ثروت دنيا اين است كه به آن براى رسيدن به درجات اخروى متوسل شوند.

ص:210

وَ لَاتَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا: و بهرۀ خود را از مال دنيا فراموش مكن. يعنى با صرف آن در خيرات براى آخرت خود توشه اى بردار، يا نصيب خود را در وقت رحلت از اين جهان فراموش مكن كه كفنى بيش نخواهد بود، پس به آن حال بينديش و به مال و منال غرّه مشو.

در معانى الاخبار از حضرت امير المؤمنين عليه السلام روايت شده كه فرمود:

أَيْ لَاتَنْسَ صِحَّتَكَ وَقُوَّتَكَ وَفَراغَكَ وَشَبابَكَ وَنِشاطَكَ أَنْ تَطْلُبَ بِهَا الآخِرَةَ: فراموش مكن صحّت خود را و قوّت خود را و فراغت خود را و جوانى خود را از اين كه با هر يك از اينها آخرت را طلب كنى. (1)وأَحْسَنَ كَمَآ أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ: و نيكويى كن به خود و بندگان خدا همچنان كه خدا به تو با اعطاى نعمت ها نيكويى نموده است.

وَ لَاتَبْغِ الْفَسَادَ فِى الْأَرْضِ: و در زمين دنبال فساد و افساد مباش و از ظلم و تعدّى و نخوت و غرور و ساير معاصى اجتناب كن؛ زيرا كه خداى تعالى فسادكنندگان را دوست نمى دارد.

تبصره: آيۀ شريفه دستور اخلاقى براى همگان است در پنج كلمۀ جامعه:

1 - نهى از فرو رفتن در تلذُّذ به حطام دنيا به حدّى كه شخص را از تهيۀ زاد و توشۀ آخرت به اعمال صالحه غافل سازد.

2 - سفارش به صرف مال در خيرات و مبرات و موجبات سعادت و رضايت حضرت سبحان.

3 - امر به طلب كردن نصيب خود از دنيا براى عقبا كه از جوانى قبل از پيرى، و از صحّت قبل از ناخوشى، و از قوّت قبل از ناتوانى، و از فراغت قبل از گرفتارى، و از حيات قبل از موت بهره گيرى نمايد.

4 - امر به مطلق احسان كه داخل است در آن اعانت به مال و جاه و دست و زبان و خوش خلقى و خوش رويى و رحم به ديگران.

5 - نهى از فساد در زمين به انجام محرّمات و ارتكاب معاصى از ظلم و فسق؛ زيرا هر معصيتى در عالم اثر وضعى دارد.

ص:211

(آيۀ 78) قَالَ إِنَّمَآ أُوتِيتُهُو عَلَى عِلْمٍ عِندِى أَوَ لَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِن قَبْلِهِى مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ أَكْثَرُ جَمْعًا وَ لَايُسَْلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ

تفسير:

قارون پس از شنيدن اين مواعظ و نصايح، عوض تنبّه و تدبّر و آگاهى و هشيارى، غرور و غفلت و مستى به شهوت، او را بر آن داشت كه در مقام عناد و انكار و لجاج و استكبار برآيد:

گفت: جز اين نيست كه اين اموال از روى دانشى كه نزد من است - يعنى علم به تورات و كيميا و تجارت و كشاورزى - به من داده شده است.

حق تعالى از روى تعجب و توبيخ مى فرمايد: آيا قارون ندانست - يعنى در تورات نخوانده بود و از مورخان نشنيده بود - كه خداوند پيش از قارون از اهل قرن هاى گذشته كسانى را كه از قارون از جهت قوت و توانايى سخت تر بودند و از او ثروت مندتر و پر جمعيت تر بودند هلاك كرد؟! حاصل معنى آن كه چرا قارون مغرور مى گردد، و حال آن كه مى داند ما كسانى را كه از او قوى تر و جاه و جلالشان زيادتر بود هلاك كرديم؟! پس از روى تهديد مى فرمايد: وَ لَايُسَْلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ: و هرگز گنهكاران در وقت نزول عذاب از گناهشان پرسيده نمى شوند، و عذاب الهى ناگهان فرود مى آيد.

يعنى چون خداوند بر تمام گناهان جميع مجرمان آگاه است به سؤال و استعلام از آنها احتياج ندارد.

(آيۀ 79) فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِى فِى زِينَتِهِى قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا يَلَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَآ أُوتِىَ قَرُونُ إِنَّهُو لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ

ص:212

لغت:

حظّ به معنى نصيب است.

تفسير:

پس روزى قارون در ميان آرايش شخصى و اشرافى خود بر قوم خويش بيرون آمد، آنان كه زندگانى دنيا را مى خواستند و به آن راغب بودند - يعنى كفّار و منافقان و ضعفاى اهل ايمان - گفتند: اى كاش مانند آنچه به قارون داده شده براى ما بود! إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ:

حقّاً كه او از دنيا صاحب بهرۀ بزرگى است!

(آيۀ 80) وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِّمَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا وَ لَايُلَقَّلهَآ إِلَّا الصَّبِرُونَ

تفسير:

و كسانى كه به آنها دانش الهى و دينى داده شده بود، به آنهايى كه آرزوى داشتن مانند دارايى قارون را داشتند گفتند: واى بر شما اى طالبان دنيا!

يعنى از اين تمنّا و آرزو دست برداريد، ثَوَابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِّمَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا...:

پاداش خدا در آخرت براى كسى كه ايمان به خدا و پيامبر بياورد و كارهاى شايسته از طاعات و عبادات و خيرات به جا آورد، از مال هاى دنيا كه به قارون داده اند - بلكه از جميع دنيا - بهتر است. وَ لَايُلَقَّلهَآ إِلَّا الصَّبِرُونَ: و دريافت نكنند ثواب هاى الهى را مگر صبركنندگان در طاعت و بازايستادگان از معصيت، كه به قليل دنيا از كثير آن مستغنى شوند.

تنبيه: آيۀ شريفه تذكرى است براى اهل دانش و عالِم به كتاب آسمانى، كه هرگاه ضعفاى اهل ايمان به زخارف دنيا و دستگاه متمولان و تجملات غافلان چشم بدوزند و تمنّاى آن نمايند، برايشان لازم است در مقام منع و ردع آنها برآيند و بگويند:

ص:213

واى بر شما، ثواب الهى كه خدا مهيّا فرموده، براى كسانى كه ايمان آورند و عمل صالح كنند و صابر باشند، از مال و منال و جاه و جلال دنيوى بهتر و بالاتر و شريف تر و عظيم تر است.

زيرا آن خالص و باقى، و اين مشوب و فانى است، و اين دو با هم قابل مقايسه نيست؛ و البته اين تذكّر به جهت ارشاد جاهل و تنبيه غافل و اداى وظيفه و اتمام حجّت خواهد بود.

(آيۀ 81) فَخَسَفْنَا بِهِى وَ بِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُو مِن فِئَةٍ يَنصُرُونَهُو مِن دُونِ اللَّهِ وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُنتَصِرِينَ

تفسير:

فَخَسَفْنَا بِهِ وَ بِدَارِهِ الْأَرْضَ: پس قارون و خانۀ او را به زمين فرو برديم، پس جز خداى متعال براى او هيچ گروهى از يارانش كه در آن وقت، او را يارى كنند نبود، و خود او هم نمى توانست عذاب را از خود دفع كند.

(آيۀ 82) وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْاْ مَكَانَهُو بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِى وَ يَقْدِرُ لَوْلَآ أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَيْكَأَنَّهُو لَايُفْلِحُ الْكَفِرُونَ

تفسير:

و آنان كه ديروز آرزو مى نمودند منزلت و جاه او را - يعنى آنها كه قبل از فرو رفتن او در زمين مال و جاه قارون را آرزو مى كردند و مى گفتند: اى كاش به ما داده مى شد مثل آنچه به قارون داده شد - وقتى عاقبت او و مالش را ديدند، از خواسته خود پشيمان شده، از روى تعجب گفتند: اى واى! گويى خداست كه به مقتضاى حكمت و مصلحت براى هر كه از بندگان خود بخواهد روزى را وسعت مى دهد و براى هر كس كه بخواهد تنگ مى نمايد.

ص:214

اگر نه آن بود كه خداى بر ما منت نهاد و ما را مثل قارون نكرد، زمين ما را نيز فرو مى برد! اى واى گويا كافران رستگار نمى شوند.

تنبيه: آيۀ شريفه تذكّرى است براى مؤمنان در مسئلۀ تقسيم روزى كه بايد راضى به مقدَّرات الهى باشند و بدانند كه آنچه از جانب خداست بر وفق حكمت و مصلحت بنده مى باشد؛ لكن چون بنده به عواقب امور عالِم نيست، به نظر سطحى تصور مى كند كه وسعت رزق براى او خير است، و حال آن كه ممكن است شرّ و وبال او باشد. و قضيۀ قارون اين مطلب را واضح مى سازد كه ابتدا وقتى مردم، دولت و مكنت او را ملاحظه نمودند تمنّاى مثل آن را كردند، و بعد از ديدن وبال آن و فرو رفتن قارون و مال او به زمين، از نداشتن مال و منال دنيا خرسند گرديدند و دانستند كه وسعت و تنگى روزى، به مقتضاى حكمت است و مرحمت الهى شامل حال آنها شده كه مال و منال دنيوى به آنها عطا نشده تا دچار پى آمدهاى آن گردند.

به مدينه، به جحفه رسيد، شوق به حرم كعبۀ معظمه و مولد او و مولد آباء گرامش، در خاطر مباركش ظاهر گشت، جبرئيل نازل گرديد و گفت: خداى تعالى تو را سلام مى رساند و مى فرمايد: از مفارقت مكّه اندوهگين مباش كه من تو را با فتح و ظفر و اكرام و اعزاز هر چه تمام تر به مكّه درآورم.(1) و اين آيه نازل شد:

به يقين آن كسى كه ابلاغ اين قرآن را بر تو واجب فرموده است، بازگردانندۀ تو است به زادگاهت مكّه كه آرزوى بازگشتن به آن را دارى.

بعد مى فرمايد كه قُل رَّبِّى...: اى پيغمبر، بگو پروردگار من به كسى كه هدايت را آورد و كسى كه در گمراهى آشكار است داناتر است.

تفسير:

و مبادا كافران، تو را از خواندن آيات خداوند عزوجل و عمل كردن به آن و ابلاغ آن پس از آن كه بر تو نازل شده است باز دارند.

خطاب به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله است؛ اما مراد، امّت مى باشند؛ يعنى البته نبايد كفّار، شما مؤمنان را از پيروى آيات الهى كه قرآن شريف است باز دارند. به عبارت ديگر بايد ايمان شما به قرآن چنان محكم و متقن باشد كه هر قدر دشمنان سعى و كوشش در بازداشتن شما كنند، نتوانند نتيجه گرفت.

وَ ادْعُ إِلَى...: و اى پيامبر، به سوى عبادت و پرستش پروردگار خود و يگانگى او دعوت كن و هيچ گاه از مشركان مباش.

(آيۀ 88) وَ لَاتَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَىْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُو لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (88)

تفسير:

با خداى يكتا خداى ديگرى مخوان، نيست خدايى قابل پرستش و ستايش مگر ذات يگانۀ او، همۀ چيزها فانى و نيست شونده اند مگر ذات مقدّس او؛ زيرا هر چيز جز حضرت حق فى حدّ ذاته هالك و معدوم است. و همۀ عمل ها باطل است مگر عملى كه به جهت رضاى الهى انجام شده باشد.

لَهُ الْحُكْمُ: براى اوست فرمان روايى و حكم نافذ در تمام مخلوقات. وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ: و به سوى او براى مكافات و مجازات و پاداش، بازگردانده مى شويد.

ص:218

اهل ايمان، خلاف آن را متوقّع باشند. پس بى ترديد علم ازلى خداوند دربارۀ كسانى كه راست گفتند و نيز دربارۀ دروغگويان تحقّق مى يابد و صدق راستگويان و كذب دروغگويان ظاهر مى گردد.

در مجمع البيان از حضرت امير المؤمنين و حضرت صادق عليهما السلام فَلَيُعْلِمَنَّ: به ضم يا و كسر لام روايت شده است(1) ؛ بنا بر اين معنى آن اين است: اعلام فرمايد و معرفى سازد آنان را كه در ايمان راستگو بودند به ثبات و فرمان بردارى، و آنان را كه در ايمان دروغگو بودند به تزلزل و نافرمانى.

است كه شخص مؤمن از لذّات نفسانى براى رضاى خالق سبحان و نيل به فيوضات جاودانى صرف نظر نمايد و البته براى ثبات و استقامت در آن، همّت بلند و بزرگى لازم است و اين مجاهدۀ با نفس و شيطان، از جنگ با كفّار و معاندان عظيم تر و سخت تر است.

از حضرت امير المؤمنين عليه السلام روايت شده است كه: حضرت رسول صلى الله عليه و آله لشكرى را به جهاد فرستاد، چون مراجعت كردند فرمود: مرحبا به قومى كه جهاد اصغر را به جا آوردند و جهاد اكبر برايشان باقى است! پس عرض شد: يا رسول اللّه، جهاد اكبر چيست؟ فرمود:

جهاد با نفس.(1)

(آيۀ 9) وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِى الصَّلِحِينَ (9)

تفسير:

و آنان كه به خدا و رسول، ايمان آورده اند ايمان دائم و ثابت، و كارهاى شايسته به جا آورده اند، بى ترديد ايشان را در زمرۀ شايستگان و در جملۀ ستودگان از انبيا و اوليا و شهدا داخل كنيم.

و دخول در زمرۀ صالحان منتهاى درجات مؤمنان و خواستۀ انبياى مرسلين است؛ چنانچه حضرت سليمان عليه السلام فرموده است: وَ أَدْخِلْنِى بِرَحْمَتِكَ فِى عِبَادِكَ الصَّلِحِينَ (1)[نمل، 19].

و از مردم، كسانى هستند كه به زبان گويند: به خدا ايمان آورديم! اما چون در راه خدا اذيّت شوند - يعنى به سبب دين، كفّار آنها را عذاب كنند يا آن كه از همدينان خود متألّم و متأذّى شوند - رنج و عذاب مردمان را مانند عذاب خدا قرار دهند! و يعنى بعضى از مردمان از ترس عذاب مردم از دين خدا برمى گردند، با اين كه سزاوار است كافر از ترس عذاب الهى، دست از كفر بردارد و در اين راه اذيّت ها را هم تحمّل كند، چون عذاب الهى با عذاب ها و شكنجه هاى مردمى قابل مقايسه نيست؛ زيرا عذاب الهى براى كافران دائمى و ابدى است.

وَ لَلِن جَآءَ نَصْرٌ مِّن رَّبِّكَ...: و اگر يارى و نصرتى از نزد پروردگار تو - يعنى فتحى و غنيمتى - بيايد گويند: به درستى كه ما در دين و ملت با شما هستيم، پس ما را در غنيمت شريك خود سازيد. آيا خدا داناتر نيست (استفهام تقريرى است؛ يعنى خدا داناتر از همه مى باشد) به آنچه در دل هاى جهانيان است از صفاى اخلاص و كدورت نفاق؟!

اين بخش آيه مؤيّد آن است كه آيۀ شريفه دربارۀ منافقان است.

(آيۀ 11) وَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ لَيَعْلَمَنَّ الْمُنَفِقِينَ

تفسير:

البته خدا آنان را كه واقعاً ايمان آورده اند و منافقان را كه به زبان اظهار ايمان كنند - لكن به قلب اعتقاد ندارند - را مى داند و مى شناسد و منافقان با امتحان هايى كه پيش مى آيد شناخته مى شوند.

حضرت امير المؤمنين عليه السلام فرمايد:

في تَقَلُّبِ الأحْوَالِ علمُ جَوَاهِر الرِّجالِ: در زير و رو شدن احوال، حقايق اشخاص دانسته شود.(1)

تنبيه: آيۀ شريفه تهديد منافقان، و دفع توهّم ايشان است به آن كه از عذاب به جهت

ص:226

پنهان داشتن كفر خود نجات مى يابند؛ زيرا آيۀ شريفه دلالت دارد بر آن كه كفر باطنى آنها بر خدا كه مالك جزاست ظاهر است و بدين جهت عقوبت عُظمى و فضيحت كبرى به آنها خواهد رسانيد؛ و آگاه كردن مؤمنان به باطن منافقان نيز سبب رسوايى آنان در دنيا خواهد بود.

حق تعالى به جهت آگاهى مؤمنان فرمود: هرگز آنها بر عهده گيرندۀ چيزى از گناهان مؤمنان (در صورت كافر شدن) آنها نيستند. إِنَّهُمْ لَكَذِبُونَ: حتماً ايشان در سخن خود كه مى گويند: ما خطاهاى شما را برمى داريم! دروغگويان اند؛ زيرا آنچه از آن خبر مى دهند مطابق واقع نيست، يا در آنچه مى گويند قلوب ايشان مخالف قولشان است.

(آيۀ 13) وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَ أَثْقَالًا مَّعَ أَثْقَالِهِمْ وَ لَيُسَْلُنَّ يَوْمَ الْقِيَمَةِ عَمَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ

تفسير:

البته در قيامت بارهاى گران معصيت خود را و بارهاى گران ديگران را با بارهاى گران خود بر خواهند داشت؛ يعنى وزر و وبال آنان را كه گمراه ساخته اند، اضافۀ جرايم خود خواهند ساخت بدون آن كه از وزر و وبال كسانى كه گمراه شده اند چيزى كم كنند. و حتماً آنها در روز قيامت از آنچه افترا مى بستند - مانند شرك و بدعت هاى ديگر - پرسيده خواهند شد.

تبصره: آيۀ شريفه دالّ بر آن است كه: هر كس سبب گمراهى يا كفر يا معصيت ديگرى شود يا بدعتى يا طريقه اى كه خلاف قرآن و شريعت اسلام باشد تأسيس نمايد، تا روز قيامت تمام وزر و وبال آنان كه گمراه شوند و به آن طريقۀ مجعوله عمل كنند، بر آن شخص مى باشد بدون آن كه از گناه گمراه شدگان چيزى كم شود؛ چنان كه روايت مشهورۀ نبوى صلى الله عليه و آله بر آن دالّ است:

مَنْ سَنَّ سُنَّةً سَيِّئَةً فَلَهُ وِزْرُهُ وَوِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلى يَوْمِ القيامة مِنْ غَيْر أنْ يَنْقَصَ مِنْ أوْزارِهِمْ شَىْءٌ.

در كتاب ثواب الاعمال از حضرت باقر عليه السلام مروى است كه فرمود: هر بنده اى از بندگان خدا كه تأسيس كند سنّت هدايتى را، براى او اجرى مثل اجر كسانى كه عمل كنند به آن باشد بدون آن كه از اجر آنان چيزى كم شود. و هر بنده اى از بندگان خدا كه تأسيس كند

ص:228

سنّت ضلالتى را، براى او مثل وزر كسانى كه آن را به جا آوردند باشد بدون آن كه از وزر آنان چيزى كم گردد.(1)

برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید

لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا

To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here

-------------------------

إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]

If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]

ص:

برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید

لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا

To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here

-------------------------

إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]

If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]

ص:

برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید

لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا

To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here

-------------------------

إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]

If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]

ص:

برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید

لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا

To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here

-------------------------

إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]

If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]

ص:

برای مشاهده متن کتاب می بایست عضو سایت شوید و چنانچه عضو هستید از اینجا وارد شوید

لمشاهدة محتويات الكتاب عليك أن تسجل عضواً في الموقع وإن كنت عضواً فيه ادخل من هنا

To view the book text you must Sign up first. If you are a member, Sign in here

-------------------------

إن كنت لا تقدر علی شراء الاشتراك عبرPayPal أو بطاقة VISA، الرجاء ارسال رقم هاتفك المحمول إلی مدير الموقع عبر webmaster@noorlib.ir [1]

If you fail to purchase subscription via PayPal or VISA Card, please send your mobile number to the Website Administrator via webmaster@noorlib.ir [2]

ص:

مِلك الهى خارج نخواهيد شد.

يا مراد آن است كه از حكم و جزاى الهى نتوانيد گريخت، خواه آن كه در زمين وسيع باشيد يا در آسمان كه اوسع از آن است.

و براى شما به غير از خداى متعال، هيچ دوستى كه شما را از عذاب نگاه دارد و نه سرپرست و يارى كه از شما عذاب را دفع نمايد نيست.

پس به خود آييد و حق را بپذيريد.

تبصره: اين كه فرموده «شما عاجزكننده نيستيد» و نفرموده «شما عاجز نمى كنيد (به صيغۀ فعل)» به جهت آن است كه نفى صلاحيت و قدرت كند؛ زيرا هرگاه گفته شود «فلانى خياطى نمى كند» بر اثبات صلاحيت و قدرت او بر خياطى و نفى فعل از او دلالت دارد، نه به خاطر عدم قدرت او، به خلاف آن كه گفته شود «فلانى خياط نيست» كه نفى قدرت بر خياطى از او نموده است.

(آيۀ 23) وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَِايَتِ اللَّهِ وَ لِقَآلِهِى أُوْلَلِكَ يَلِسُواْ مِن رَّحْمَتِى وَأُوْلَلِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

تفسير:

و آنان كه به آيات خدا (يعنى به يگانگى او و يا به كتاب هاى او و يا به انبيا و معجزات ايشان) كافر شدند و زنده شدن بعد از مردن را كه ملاقات رحمت يا عذاب الهى است نسبت به مؤمنان و كافران، تكذيب كردند، آنها از بخشايش من در روز قيامت مأيوس خواهند بود.

و ممكن است كه اين، وصف حال آنها در دنيا باشد؛ يعنى ايشان اميد به رحمت خدا ندارند؛ و مؤمن آن است كه هميشه به رحمت الهى اميد داشته باشد و لازمۀ اميد، سعى در طاعات و عبادات است، و لكن كافر به سبب عدم ايمان هرگز اميد نخواهد داشت.

وَأُوْلَلِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ: و براى آن گروه عذابى دردناك است؛ يعنى به سبب كفر دائم به عذاب دردناك گرفتار شوند.

ص:235

(آيۀ 24) فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِى إِلَّآ أَن قَالُواْ اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنجَلهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

تفسير:

هنگامى كه حضرت ابراهيم عليه السلام قوم را به توحيد و عبادت خدا و نهى از شرك و معاصى دعوت كرد:

فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ: پس جواب قوم او نبود مگر آن كه بعضى از ايشان به بعضى ديگر گفتند: بكشيد او را يا بسوزانيد او را تا از دست او راحت شويد. پس همگى بر اقدام كردن به سوزانيدن آن حضرت اتفاق نمودند.

پس هيزم جمع نمودند در صحراى وسيعى و براى نمرود محلّ رفيعى ساختند كه از آن جا نگاه كند كه چگونه آتش، ابراهيم را مى سوزاند. و آتش كه فراهم شد او را در آن آتش افكندند، فَأَنجَلهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ: پس خداى تعالى او را از آتش، نجات داد و برهانيد از ضرر آن - و آن را سرد و سلامت گردانيد.

إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ: به درستى كه در اين شيوۀ نجات دادن حضرت ابراهيم از چنين آتشى، نشانه هاى قدرت الهى است براى گروهى كه ايمان مى آورند؛ زيرا فقط ايشان اند كه از اين نشانه ها براى ايمان و ازدياد آن منتفع مى شوند.

(آيۀ 25) وَ قَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَوْثَنًا مَّوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَمَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُم بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُم بَعْضًا وَ مَأْوَلكُمُ النَّارُ وَ مَا لَكُم مِّن نَّصِرِينَ

ص:236

اعراب:

«ما» در «إنّما» را مى توان ماى موصوله به معنى «الذى» و اسم «إنّ» دانست و مى توان ماى كافّه دانست.

تفسير:

و ابراهيم بعد از نجات از آتش به قوم خود گفت: جز اين نيست كه شما غير از خداوند بت هايى را براى اين كه ميان شما در زندگانى دنيا، دوستى باشد - نظير دوستى ميان اهل يك مذهب - گرفته ايد؛ يعنى شما بت پرستان به يكديگر مى پيونديد و با هم الفت مى گيريد؛ اما اين دوستى و پيوستگى تا شما در دنيا هستيد باقى است ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَمَةِ...:

سپس روز قيامت، بعضى از شما بعضى ديگر را كافر شود و بيزارى جويد و لعنت كند و جايگاه شما از تابع و متبوع، آتش جهنّم است، و براى شما نيست در آن روز ياران و مددكاران كه به سبب ايشان از آتش دوزخ خلاصى يابيد.

(آيۀ 26) فََامَنَ لَهُو لُوطٌ وَ قَالَ إِنِّى مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّى إِنَّهُو هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

تفسير:

چون حضرت ابراهيم عليه السلام پيامبرى خود را به معجزات و دلايل و براهين اثبات كرد و حجّت را بر قوم تمام ساخت:

فََامَنَ لَهُ لُوطٌ: پس لوط كه خواهرزادۀ او و بنا به قولى برادرزادۀ او بود به او ايمان آورد.

وَ قَالَ إِنِّى مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّى: و ابراهيم عليه السلام گفت: همانا كه من از ميان قوم خود به سوى پروردگارم (به آن جا كه او امر كرده است) هجرت كننده ام، إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ: به

ص:237

درستى كه خداى متعال غالب است و مرا مغلوب دشمنان نسازد و ضرر دشمنان را از من دفع فرمايد، و حكيم است به مصالح و حِكَم امور، بنابراين امر به مهاجرت من به خاطر صلاح من و موافق حكمت و مصلحت است.

(آيۀ 27) وَ وَهَبْنَا لَهُو إِسْحَقَ وَ يَعْقُوبَ وَ جَعَلْنَا فِى ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْكِتَبَ وَ ءَاتَيْنَهُ أَجْرَهُو فِى الدُّنْيَا وَ إِنَّهُو فِى الْأَخِرَةِ لَمِنَ الصَّلِحِينَ

تفسير:

و در كِبَر سن و اواخر عمر، و يائسه بودن زوجۀ او فرزندى به نام اسحاق و نوه اى به نام يعقوب به او عطا كرديم و در فرزندان او پيغمبرى و كتاب را قرار داديم (و كتاب اسم جنس است، شامل تورات و انجيل و زبور و فرقان مى باشد؛ زيرا حق تعالى بعد از حضرت ابراهيم هيچ پيغمبرى مبعوث نساخت مگر از صلب او، پس جميع كتابهاى مذكوره بر اولاد او نازل شده است).

وَ ءَاتَيْنَهُ أَجْرَهُ فِى الدُّنْيَا: و مزد و اجر او را در دنيا عطا فرموديم به آن كه او را در كبر سن از پيره زنى عقيم فرزند ارزانى داشتيم. و ذريّۀ طيّبه به او داديم و نبوّت را در ميان آنها مقدّر، و كتب آسمانى را به ايشان مرحمت فرموديم. و نيز او را مقبول خلق و محبوب دلهاى جميع بندگان گردانيديم تا همۀ اهل ملل، خود را به او نسبت دهند و اظهار محبت به او كنند و نسب خود را به او رسانند. و عظيم ترين اجر حضرت ابراهيم عليه السلام در دنيا آن است كه وجود مبارك پيغمبر خاتم صلى الله عليه و آله و امير المؤمنين و ائمۀ معصومين عليهم السلام را از صلب او قرار داد كه مايۀ افتخار جهانيان است.

وَ إِنَّهُ فِى الْأَخِرَةِ لَمِنَ الصَّلِحِينَ: و البته ابراهيم در آخرت از جملۀ شايستگان و پسنديدگان است.

ص:238

جواب قوم او جز اين نبود كه گفتند: اگر از راستگويانى عذاب خدا را بر ما بياور.

(آيۀ 30) قَالَ رَبِّ انصُرْنِى عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِدِينَ

تفسير:

چون لوط از ايشان مأيوس شد دست به دعا برداشته؛

گفت: پروردگارا، مرا بر اين گروه فسادانگيز يارى فرما و ايشان سزاوارند كه عذاب بر ايشان نازل شود.

(آيۀ 31) وَ لَمَّا جَآءَتْ رُسُلُنَآ إِبْرَ هِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُواْ إِنَّا مُهْلِكُواْ أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُواْ ظَلِمِينَ

تفسير:

و زمانى كه فرستادگان ما - يعنى جبرئيل با جمعى از ملائكه - نزد ابراهيم عليه السلام به جهت بشارت فرزند و نوۀ او - يعنى اسحاق و يعقوب - آمدند گفتند: البته ما هلاك كنندۀ اهل اين شهر (مسكن قوم لوط) نيز هستيم؛ زيرا اهل آن شهر به سبب كفر و انجام منكرات ستمكارند.

(آيۀ 32) قَالَ إِنَّ فِيهَا لُوطًا قَالُواْ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَن فِيهَا لَنُنَجِّيَنَّهُو وَ أَهْلَهُو إِلَّا امْرَأَتَهُو كَانَتْ مِنَ الْغَبِرِينَ

تفسير:

ابراهيم به ايشان گفت: همانا لوط در آن شهر مى باشد. اين اعتراض است به آن كه در آن شهر كسى است كه از ظالمان نيست، پس چگونه با آنها عذاب شود؟ ملائكه به

ص:240

ابراهيم عليه السلام گفتند كه ما داناتريم به كسانى كه در آن شهر هستند از مؤمن و كافر، پس از حال لوط غافل نخواهيم بود. البته او را و كسان او را نجات خواهيم داد. إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَبِرِينَ: جز زن او را كه از باقيماندگان در عذاب يا باقيماندگان در آن شهر است.

يعنى اوّل به لوط خواهيم گفت تا از ميان قوم خود با همۀ كسان او كه به او ايمان آورده اند بيرون رود مگر زنش كه در ميان قوم خواهد ماند، و با آنها هلاك خواهد شد، بعد از آن عذاب بر ايشان نازل خواهيم ساخت.

پس ملائكه ابراهيم عليه السلام را وداع گفته متوجه شهر لوط شدند.

(آيۀ 33) وَ لَمَّآ أَن جَآءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِىءَ بِهِمْ وَ ضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَ قَالُواْ لَاتَخَفْ وَ لَاتَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوكَ وَأَهْلَكَ إِلَّا امْرَأَتَكَ كَانَتْ مِنَ الْغَبِرِينَ

لغت و اعراب:

از جملۀ ضاق بهم ذرعاً ناچار ماندن و فرو ماندن، اراده مى شود. منجّوك مضاف و مضاف اليه است كه نون منجّون به اضافه افتاده است.

تفسير:

وَ لَمَّآ أَن جَآءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا...: و هنگامى كه فرستادگان ما به سوى لوط آمدند، به خاطر آنها بدحال گشت و طاقتش تنگ و اندوهناك شد كه مبادا قوم او براى انجام عمل زشت قصد آنها كنند، چه ايشان به صورت مردان زيبا و نيكو جمال بودند و لوط، خباثت قوم خود را مى دانست.

يا لوط، اندوهگين و تنگدل شد به سبب آن كه دانست عذاب عظيم بر قوم او نازل خواهد شد.

ص:241

يا آن كه غم و اندوه او از اين جهت بود كه با اهلش در ميان قوم بود، ترسيد كه مبادا عذاب كه نازل شود اثر آن به ايشان هم برسد.

چون ملائكه لوط را اندوهناك مشاهده كردند و اضطراب او را ديدند، او را تسلّى دادند، و گفتند: مترس و اندوهگين مباش؛ زيرا ايشان را بر ما دستى نباشد، ما رسولان خداييم.

و يا: به جهت هلاك آنان اندوه به خود راه مده، چه ايشان به نهايت كفر و فسق و طغيان رسيده اند.

يا آن كه: مترس از آن كه هنگام نزول عذاب به تو آسيبى رسد، حتماً ما تو را و كسان تو را از عذاب نجات دهنده ايم جز زن تو كه در آن شهر باقى مى ماند و از هلاك شوندگان خواهد بود.

(آيۀ 34) إِنَّا مُنزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِّنَ السَّمَآءِ بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ

لغت:

رجز به معنى بلا و پليدى و ناپاكى است و اين جا معنى اوّل مقصود است.

تفسير:

بعد از آن كه وعدۀ نجات او و اهل او را دادند گفتند:

ما بر اهل اين شهر به خاطر فسقى كه مى ورزيدند عذابى (كه زير و زبر كردن شهر و سنگباران باشد) از آسمان فرود خواهيم آورد. و همه هلاك شدند و شهر، خراب و ويران شد و عبرت جهانيان گرديد، چنانچه فرمايد:

(آيۀ 35) وَ لَقَد تَّرَكْنَا مِنْهَآ ءَايَةَم بَيِّنَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

ص:242

تفسير:

حقّاً كه ما از آن شهر نشانه اى روشن (از سنگ هاى باريده، چشمه هاى خشكيده و سرزمين هاى بى صاحب) براى گروهى كه تعقّل كنند و عقول خود را به كار اندازند و عبرت گيرند بجاى گذاشتيم.

(آيۀ 37) فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فِى دَارِهِمْ جَثِمِينَ

لغت:

رجفه به معنى لرزيدن است. جاثمين به معنى بر جاى ماندگان و بر زمين چسبيدگان است.

تفسير:

پس شعيب را تكذيب كردند و نبوت او را دروغ پنداشتند و از فساد و افساد دست برنداشتند، پس زلزلۀ سختى آنها را فرا گرفت، پس در خانه هاى خود به روى زمين افتاده و هلاك شدند، به گونه اى كه گويا در آن خانه ها هرگز نبوده اند!

(آيۀ 38) وَ عَادًا وَ ثَمُودَاْ وَ قَد تَّبَيَّنَ لَكُم مِّن مَّسَكِنِهِمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَنُ أَعْمَلَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ كَانُواْ مُسْتَبْصِرِينَ

اعراب:

«عاداً» و «ثمودَ» منصوب اند به فعل مقدَّر؛ يعنى «أهلكنا عاداً و ثمود».

تفسير:

و قوم عاد و ثمود را به سبب طغيان و مخالفت با خدا هلاك نموديم و از مسكن هاى ويران شدۀ آنها سرنوشت بدشان براى شما روشن شد و شيطان براى ايشان اعمال ايشان را

ص:244

از كفر و شرك و فسق و فجور و انواع معاصى آرايش داد، پس ايشان را از راه راست كه انبيا ايشان را به آن مى خواندند و حق بودن آن را بيان مى كردند بازداشت، در حالى كه پيش تر اهل بصيرت به توحيد و دين بودند. يا به گمان خود زيرك و باريك بين بودند و به عقل قاصر خود گفتار حقۀ پيغمبران را نامعقول پنداشتند و مخالفت نمودند تا دمار از روزگار آنان درآمد.

تبصره: آيۀ شريفه آگاهى و بينايى براى امّت پيغمبر در برحذر داشتن آنهاست از مخالفت خدا و پيغمبر و شريعت، و اين كه هشيار باشند از آن كه مبادا شيطان اعمال سيّئه و افعال قبيحه را در نظر آنها جلوه و آرايش دهد و فريب او را خورده، از خسران و عاقبت آن غافل گردند كه ناگهان در حين انجام معاصى و مناهى، سخط و غضب الهى آنها را مانند قوم عاد و ثمود، فرا گيرد.

(آيۀ 39) وَ قَرُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هَمَنَ وَ لَقَدْ جَآءَهُم مُّوسَى بِالْبَيِّنَتِ فَاسْتَكْبَرُواْ فِى الْأَرْضِ وَ مَا كَانُواْ سَبِقِينَ

اعراب:

قارون و فرعون و هامان، عطف به «عاداً» در آيۀ قبل است.

تفسير:

و قارون و فرعون و هامان را نيز هلاك كرديم، و به يقين موسى حجّت هاى روشن و معجزه هاى واضح از قبيل عصا و يد بيضا و شكافتن دريا، براى هدايت و ارشاد آنان به ايمان و طاعت آورد. پس آنها در زمين سركشى نمودند و طلب تكبر كردند و خود را بزرگ شمردند و از قبول حق و اطاعت خدا و پيغمبر سر باز زدند و هلاك شدند.

ولى هرگز بر ارادۀ ما پيشى گيرنده نبودند كه بتوانند از عذاب ما بگريزند؛ بلكه با آن قوّت و شوكت و اقتدار و جلالت و ثروت و مُكْنت كه داشتند، بعد از اتمام حجّت بر ايشان،

ص:245

عِقاب و عذاب الهى، آنها را فرا گرفت و هلاك گردانيد و ايشان را براى تمام عالميان عبرت قرار داد.

(آيۀ 40) فَكُلاًّ أَخَذْنَا بِذَم نبِهِى فَمِنْهُم مَّنْ أَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا وَ مِنْهُم مَّنْ أَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَ مِنْهُم مَّنْ خَسَفْنَا بِهِ الْأَرْضَ وَ مِنْهُم مَّنْ أَغْرَقْنَا وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

تفسير:

در اين جا بطور اجمال عذاب هر يك از امم عذاب شده را بيان فرمايد:

پس هر يك از آنها را كه ذكر شد به سزاى گناهشان به قهر گرفتيم، پس بعضى از ايشان كسانى بودند كه بر آنها باد سختى كه در آن سنگريزه بود فرستاديم. مانند قوم هود و لوط، و بعضى از آنها كسانى بودند كه ايشان را صيحۀ آسمانى فرا گرفت مانند قوم ثمود و اهل مدين، و بعضى از آنها كسى بود كه او را در زمين فرو برديم مانند قارون، و بعضى از آنها كسانى بودند كه آنها را در آب غرق ساختيم مانند قوم نوح و فرعون و فرعونيان.

و هرگز خدا چنين نبود كه به آنها ستم كند؛ يعنى بى جرم و بى تقصير آنها را عذاب نموده باشد، و يا قبل از اتمام حجّت هلاك فرموده باشد؛ زيرا اين، مخالف عدل و حكمت الهى است.

وَ لَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ: و لكن ايشان خودشان به سبب جهل و عناد و انكار، بر خودشان ستم مى كردند و به كفر و معصيت و فسق و فجور، خود را هدف عذاب ساختند.

آيۀ شريفه، دالّ بر آن است كه نزول عذاب، بر وجه ظلم و تعدى و جزاف نبوده؛ بلكه بر وفق عدل بوده و آنها چون به سبب كفر و شرك و معاصى و عناد و انكار و طغيان، به نفس خود ظلم نمودند وبال اعمالشان كه عذاب و عقاب باشد به سراغ آنها آمد.

ص:246

بند بر دست و پاى خود نهد. پس خانۀ او محبس اوست؛ همچنين كسانى كه غير خدا را پرستش كنند - يعنى اطاعت و پيروى هوى و متابعت شيطان كنند - در بند و قيد و وزر و وبال آن قرار گرفته و راه خلاصى ندارند و عاقبت معاقَب و معذَّب شوند.

(آيۀ 42) إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِى مِن شَىْءٍ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

اعراب:

در «ما» دو احتمال است: موصوله كه مفعول «يدعون» باشد و استفهاميه به معنى «أيَّ شىء» يعنى «يعلم أيَّ شيءٍ يدعون».

تفسير:

سپس بر سبيل تهديد مى فرمايد كه اى پيغمبر، به كفّار بگو:

بى ترديد خداوند حقيقت آنچه را بجاى او به پرستش مى خوانند هر چه باشد از بت و مَلِك و بشر و ستاره و خورشيد و ماه و غير آن را مى داند كه جز جمادى بى اثر يا عاجز در برابر خدا نيست و قابل پرستش نمى باشد، وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ: و اوست غالب در مُلك خود كه محتاج به شريك نيست و حكيم در جميع افعال، و عالم به همه چيز.

(آيۀ 43) وَ تِلْكَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَآ إِلَّا الْعَلِمُونَ

تفسير:

و اين گونه مثل ها را براى مردم (به جهت تقريب آنچه دور است از فهم و معرفت ايشان مانند قبح آنچه انجام مى دهند از عبادت غير خدا و پيروى دين باطل، و درك آنچه حق

ص:248

است از توحيد و ستايش و اطاعت منعم حقيقى) مى زنيم و در آنها تعقّل نمى كنند و صحّت و وجه حُسن و فايدۀ اين گونه مثل ها را درنمى يابند، مگر دانايان كه تدبّر مى كنند در حقايق اشيا به آن طورى كه سزاوار است.

نقل شده است كه سُفَها و جهّال قريش مى گفتند كه خداى محمد به مگس و عنكبوت مثل مى زند! و اين را مورد استهزا و مضحكه قرار مى دادند؛ خداى تعالى فرمود كه: وَ مَا يَعْقِلُهَآ إِلَّا الْعَلِمُونَ.

(آيۀ 44) خَلَقَ اللَّهُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَةً لِّلْمُؤْمِنِينَ

تفسير:

خَلَقَ اللَّهُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ: خدا آسمان ها و زمين را به حق و براى هدفى صحيح، نه باطل و عبث و لهو آفريد؛ چه مقصود بالذات از آفريدن آنها افاضۀ خير و ارشاد مردم به پرستش خداوند منّان است.

به يقين در اين آفرينش، نشانه اى از توحيد و جلال و جمال او براى اهل ايمان است؛ زيرا ايشان اند كه به آن منتفع مى شوند.

تفسير:

آنچه را وحى شده به تو از كتاب كه قرآن باشد، بر وجه تقرب به خدا و حفظ الفاظ آن و استكشاف معانى آن تلاوت كن؛ زيرا براى قارىِ متأمّل، با تكرار آن منكشف مى شود آنچه در اوّل وهله بر او منكشف نشده است.

يا آن را براى مكلّفان تلاوت كن و عمل به آن نما.

و به پاى دار نماز را؛ يعنى اداى آن را در مواقيت، و حفظ آداب و شرايط و حدود و لوازم آن را مراعات نما. زيرا كه نماز حقيقى، نمازگزار را از كارى كه نزد عُقلا قبيح است و از عملى كه شرعاً از آن نهى شده است باز مى دارد.

از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود:

مَنْ أحَبَّ أنْ يَعْلَمَ قُبِلَتْ صَلاتُهُ أوْ لَمْ تُقْبَلْ؟ فَلْيَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلاتُهُ عَنِ الْفَحْشاءِ وَالْمُنْكَرِ؟ فَبِقَدْرِ ما مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنها(1): هر كه مى خواهد بداند كه نماز او مقبول درگاه خدا مى باشد يا نه؟ بايد ببيند آن نماز، او را از فحشا و منكر منع نموده يا نه؟ زيرا به مقدار آنچه او را از معاصى بازداشته مقبول است.

انس بن مالك روايت نموده كه جوانى از انصار نمازهاى يوميه را با حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله مى گزارد؛ اما مرتكب گناهان هم مى شد، چون حال او را خدمت حضرت عرضه داشتند فرمود:

«إِنَّ صَلاتَهُ تَنْهاهُ يَوْماً»(2): به درستى كه نماز او روزى او را از گناهان باز مى دارد. پس در اندك زمانى توفيق يافت و از زهّاد صحابه شد.

وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ: و ياد خدا بزرگ تر است از همه چيز، و يا ذكر خدا و ياد نمودن او نزد معاصى كه باعث خوددارى از ارتكاب گناه مى شود بزرگ تر است از همه چيز. و احاديث اهل بيت مؤيّد اين معنى است؛ از جمله در وسائل از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه فرمود:

أشَدُّ الأعْمَالِ ثَلاثَةٌ: إنْصَافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِكَ حَتّى لاَ تَرْضى لَهَا مِنْهُمْ بِشَىءٍ إلّارَضيتَ لَهُمْ

ص:250

مِنْهَا بِمِثْلِهِ، وَمُوَاسَاتُكَ الأخَ فِي الْمَالِ، وَذِكرُ اللّهِ على كُلِّ حَالٍ، لَيْسَ «سُبْحَانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ للّهِِ وَلاَ إلهَ إلَّا اللّهُ وَ اللّهُ أكْبَرُ» فَقَط، وَلكِنْ إذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَيءٌ أمَرَ اللّهُ بِهِ أخَذْتَ بِهِ، وَإذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَىْءٌ نَهى عَنْهُ تَرَكْتَهُ.(1)

شديدترين اعمال سه چيز است: انصاف دادن مردم نسبت به خودت تا اين كه راضى نباشى براى آنها چيزى را مگر آن كه براى خود مانند آن را راضى باشى، و مواسات برادر دينى در مال، و ذكر خدا در همه حال (و بعد فرمود) ذكر خدا فقط «سبحان اللّه والحمد للّه ولا إله إلا اللّه واللّه أكبر» نيست، و لكن هر گاه وارد شود بر تو چيزى كه خدا امر فرموده به آن، به جا آورى آن را؛ و هر گاه وارد شود بر تو چيزى كه نهى فرموده از آن، ترك كنى آن را (اين معنى ياد خدا بودن است).

و به اين مضمون احاديث متعددى وارد شده است.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ: و خدا آنچه از نماز و ذكر و غير آن از خيرات و طاعات را انجام مى دهيد مى داند، و همۀ شما را بر وفق كردارتان پاداش خواهد داد.

صحيح نيست؛ زيرا اوّل ايشان را به راه حق دعوت مى بايد كرد، تا حجّت بر آنها تمام شود، و بعد از عدم قبول، نوبت به قتال مى رسد.

و اين آيه دليل بر آن است كه دعوت به خدا بايد به احسن وجوه و قول جميل و تنبيه بر آيات بينات و حجّت هاى روشن باشد.

إِلَّا الَّذِينَ...: مگر با آن گروه از اهل كتاب كه ستم كردند، و با تكبر و عناد از قبول حق سر باز زدند و يا ابتدا به قتال نمودند، پس شما نيز با آنها مقاتله كنيد، چه لطف و مدارا با ايشان فايده نمى دهد.

بعد فرمايد: وَ قُولُواْ ءَامَنَّا بِالَّذِى أُنزِلَ إِلَيْنَا وَ أُنزِلَ إِلَيْكُمْ وَ إِلَهُنَا وَ إِلَهُكُمْ وَ حِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ به ايشان بگوييد: ما به آن چيزى كه فرستاده شده است به سوى ما - يعنى قرآن - و آنچه فرستاده شده است به سوى شما - يعنى تورات و انجيل و زبور - ايمان داريم، و خداى ما و خداى شما يكى است، يكتاست، شريك و نظير و مثل و مانند ندارد، نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال. و ما تسليم او هستيم.

از ابو سلمه روايت است كه يهود تورات را مى خواندند و به عربى براى مسلمانان تفسير مى كردند پس حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود:

لَاتُصَدِّقُوا أهْلَ الْكِتَابِ، وَلاَ تُكَذّبُوا، وَقُولُوا آمَنّا بِاللّهِ وَرُسُلِهِ، فَإنْ قَالُوا بَاطِلاً لَمْ تُصَدِّقُوهُمْ، وَإنْ قَالُوا حَقّاً لَمْ تُكَذِّبُوهُمْ؛ يعنى: اهل كتاب را (در مطالبى كه از تورات نقل مى كنند و صحّت و بطلان آن روشن نيست) تصديق و تكذيب مكنيد و بگوييد: به خدا و پيامبران او ايمان داريم. پس اگر باطل گفته باشند، ايشان را تصديق نكرده ايد، و اگر حق گفته باشند ايشان را تكذيب ننموده ايد.(1)

(آيۀ 47) وَ كَذَ لِكَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الْكِتَبَ فَالَّذِينَ ءَاتَيْنَهُمُ الْكِتَبَ يُؤْمِنُونَ بِهِى وَ مِنْ هَؤُلَآءِ مَن يُؤْمِنُ بِهِى وَ مَا يَجْحَدُ بَِايَتِنَآ إِلَّا الْكَفِرُونَ

ص:252

تفسير:

و همچنان كه بر پيامبران گذشته كتاب هاى خود را فرستاديم، همچنين به سوى تو فرو فرستاديم كتاب - يعنى قرآن - را كه كتابى است موافق ساير كتب آسمانى در اصول و مصدّق آنهاست. پس كسانى كه به آنها كتاب داده ايم - يعنى اهل كتاب - با توجّه به آنچه در كتاب هاى خود دربارۀ پيامبرى تو ديده اند به اين كتاب يعنى قرآن ايمان مى آورند.

و يا مراد، اهل اسلام هستند كه به قرآن يعنى كتابى كه به آنها داده شده ايمان مى آورند.

وَ مِنْ هَؤُلَآءِ...: و از اين گروه عرب يا اهل مكّه كه مشرك اند يا كسانى از اهل كتاب كه در عهد پيغمبر باشند برخى به قرآن پيامبر ايمان مى آورند. و آيات كتاب ما را كه در كمال ظهور است - و يا آيات و دلايل ما را بر توحيد و نبوّت رسول ما - جز كافران معاند انكار نمى كنند.

(آيۀ 48) وَ مَا كُنتَ تَتْلُواْ مِن قَبْلِهِى مِن كِتَبٍ وَ لَاتَخُطُّهُو بِيَمِينِكَ إِذًا لَّارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ

تفسير:

وَ مَا كُنتَ تَتْلُواْ مِن قَبْلِهِ...: تو هيچ كتابى از كتاب هاى آسمانى از تورات و انجيل و غيره و هيچ نوشته اى را پيش از نزول قرآن نمى خواندى و نخوانده اى و هيچ كتاب و نوشته اى را به دست خود نمى نوشتى و ننوشته اى كه اگر نوشته بودى و يا خوانده بودى باطل گرايان (به اين بهانه) در نبوّت تو شك مى كردند.

يا نخوانده و ننوشته اى تا موجب شك اهل باطل در نبوّت تو گردد.

تنبيه: آيۀ شريفه بر صحّت نبوّت حضرت خاتم صلى الله عليه و آله دلالت دارد به اين بيان: مسلم است كه عادتاً نمى شود شخصى در ميان قومى كه به كلّى از علم و دانش دور - بلكه از اخلاق انسانيت مهجور - بوده، نه از راه و رسم دينى در آنها اثرى بوده و نه از خدا و پيغمبر خبرى، نشو و نما يافته و در چنين زمانى و چنين مكانى او كه از كودكى تا چهل سالگى در سفر و

ص:253

حضر، با او بوده و ديده اند كه از كسى تعليم نگرفته و چيزى نخوانده و ننوشته، با وجود اين كتابى در نهايت فصاحت و بلاغت آورد مشتمل بر قوانين محكمۀ متقنه و مواعظ شافيه و گزارش هاى صادقۀ امم سابقه، كه تمام عقلا از اتيان به مثل آن عاجز باشند. اين، برهان و شاهد صادقى است بر آن كه اين كتاب مقدّس از جانب خداوند تعالى مى باشد و آورنده اش هم مبعوث به رسالت باشد.

نكته: چون پيغمبر مظهر قدرت تامۀ الهى است، پس بر خواندن و نوشتن قادر بوده است؛ لكن خواندن از روى نوشته اى ونوشتن، از آن حضرت ظاهر نشد تا برهان قاطع بر اثبات نبوّت آن سرور باشد؛ و اين است سرّ اين كه پيغمبر صلى الله عليه و آله را امّى گويند.

و اهل كتاب هم در كتاب خود خوانده اند كه پيغمبر آخر الزمان امّى خواهد بود.

بنابراين آنها كه ايمان نياورند، كفرشان از روى عناد بوده، نه آن كه شكى داشته باشند.

هستند، جز ستمكاران و كاملان در ظلم و بيرون رفتگان از دايرۀ حق و صواب، انكار نمى كند، كه با وجود وضوح دلايل حقانيّت، از روى عناد انكار مى نمايند.

تفسير:

أَوَ لَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّآ أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَبَ يُتْلَى عَلَيْهِمْ: آيا ايشان را براى حجّت و برهان، كفايت نمى كند اين كه نازل فرموديم بر تو قرآن را كه پيوسته خوانده مى شود بر ايشان به زبان عربى و شامل تمام آنچه عموم بشر در امور دين و دنيا و آخرت به آن محتاج باشند هست و جنبه هاى مختلف اعجاز را هم دارد؟ پس چرا چيزهايى را از روى هواى نفسانى و دلبخواهى مى طلبند كه براى اثبات نبوّت، هيچ نيازى به آنها نيست؟!

إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَرَحْمَةً وَ ذِكْرَى لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ: بى ترديد در اين كتاب (قرآن)، رحمت و يادآورى است براى گروهى كه به آن ايمان آورند و از آن پيروى كنند.

تبصره: آيۀ شريفه بر آن دلالت دارد كه قرآن كريم به عنوان معجزۀ پيامبر كافى است؛ زيرا در اعلى مرتبۀ فصاحت و اقصى درجۀ بلاغت مى باشد و در همۀ زمان ها اعجاز آن ثابت است؛ زيرا تمام عقلا از اتيان به مثل آن عاجزند، بنابراين از ساير معجزات براى اثبات نبوّت مهم تر خواهد بود.

و نيز بر آن دلالت دارد كه قرآن مجيد (البته به ضميمۀ تفسير اهل بيت عليهم السلام) كافى است براى عموم بشر در آنچه به آن محتاج اند از عبادات و معاملات و عقود و ايقاعات و سياسات و احكام و مواعظ، به نحو اتمّ و اكمل، كه در هيچ زمانى و در هيچ قسمتى محتاج به چيز ديگرى نيستند، لذا به لسان استفهام تقريرى فرمايد: آيا كافى نيست بندگان را كه بر ايشان كتاب قرآن را نازل فرموديم؟!

(آيۀ 52) قُلْ كَفَى بِاللَّهِ بَيْنِى وَ بَيْنَكُمْ شَهِيدًا يَعْلَمُ مَا فِى السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ بِالْبَطِلِ وَ كَفَرُواْ بِاللَّهِ أُوْلَلِكَ هُمُ الْخَسِرُونَ

ص:256

لغت:

أجل مسمّى به معنى مدّت تعيين شده از طرف خداوند است.

تفسير:

آنها از روى انكار و عناد و استهزا عجلۀ در نزول عذاب را از تو مى خواهند. و اگر نبود مدّتى معيّن و مقرّر (در لوح محفوظ) براى عذاب هر قومى كه استحقاق عذاب دارند، حتماً بر آنها عذاب مى آمد.

ابن عباس گفته: معنى آيه اين است كه اگر نبود وعدۀ من كه در عهد تو ايشان را عذاب نكنم و عذاب آنها را به قيامت اندازم، عذاب بر آنها نازل مى شد.

وَ لَيَأْتِيَنَّهُم بَغْتَةً وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ: البته ناگاه در حالى كه غافل اند عذابشان در دنيا يا قبر و يا قيامت خواهد رسيد.

تفسير:

يَوْمَ يَغْشَلهُمُ الْعَذَابُ مِن فَوْقِهِمْ وَ مِن تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ: روزى كه عذاب، ايشان را از بالاى سرشان، و از زير پاهاشان - يعنى از جميع جوانب و اطراف - فرا گيرد به طورى كه هيچ عضو ايشان از آن سالم نماند؛ يعنى سر تا پاى آنها را عذاب فرا گيرد چنان كه در آيۀ ديگر فرمايد: لَهُم مِّن فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِّنَ النَّارِ وَ مِن تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ (1)[زمر، 16].

وَ يَقُولُ ذُوقُواْ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ...: و گوينده اى گويد: جزاى آنچه را كه در دنيا از كفر و انكار و عناد به جا مى آورديد بچشيد.

يعنى عذاب، پى آمد اعمال شماست، و يا مقصود، اين باشد كه تجسّم عقيده و عمل خود را بچشيد.

بر شخص متديّن لازم است به محلى كه بتواند عبادت خدا كند هجرت نمايد و دلبستگى و علاقۀ به وطن و يا سرزمينى ديگر نبايد مانع شود.

در مجمع البيان از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود:

إذَا عُصِيَ اللّهُ فِي أَرْضٍ أنْتَ بِهَا فَاخْرُجْ مِنْهَا إِلى غَيْرِهَا: هرگاه در زمينى كه تو هستى معصيت خدا كنند، پس، از آن زمين به سوى غير آن بيرون برو.(1) على بن ابراهيم قمى از حضرت باقر عليه السلام روايت نموده كه فرمود: پادشاهان كافر فاسق را اطاعت نكنيد، پس اگر بترسيد كه شما را از دين بازدارند، پس زمين خدا گسترده است، و خدا دربارۀ گروهى از اهل جهنّم فرمايد: هنگامى كه ملائكه از آنها سؤال كنند... گويند: ما در زمين، مستضعفان بوديم. به آنها گفته مى شود: آيا زمين خدا وسعت نداشت كه مهاجرت كنيد؟!(2)

(آيۀ 57) كُلُّ نَفْسٍ ذَآلِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ

تفسير:

بعد از آن حتمى بودن مرگ را بيان فرمايد تا هجرت بر ايشان آسان شود؛ يعنى اگر به جهت دوستى اهل و اولاد و وطن، پايبند بلدى شده ايد بدانيد روزى حتماً از آن مفارقت خواهيد كرد؛ زيرا:

هر نفْسى چشندۀ مرگ است و مرگ به همه جا و همه كس در هر مكانى كه باشد خواه در وطن و خواه در غربت خواهد رسيد. پس به سوى ما براى جزا و پاداش بازگردانده خواهيد شد.

(آيۀ 58) وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَنُبَوِّئَنَّهُم مِّنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا نِعْمَ أَجْرُ الْعَمِلِينَ

ص:260

لغت:

«غرفاً» مفعول دوم «لنبوّئنّهم» است، چون «بوّأ» دو مفعول مى گيرد، گفته مى شود:

«بوّأت زيداً منزلاً».

بَوَّأ يعنى مهيّا كرد، و اين ماده به معنى جاى دادن نيز هست.

يكى صبر كه عبارت است از: صبر در مصيبت، صبر در طاعت، و صبر در انجام ندادن معصيت؛

و ديگرى توكل كه واگذارى كليۀ امور است از تمام جهات به خداوند متعال به طورى كه در هيچ امرى از خود هيچ گونه استقلالى نداشته باشد، و به هر چه دربارۀ او مقدَّر فرمايد راضى و خرسند بوده باشد.

و اين دو صفت، حاوى و شامل تمام صفات حميده و ملكات شايسته است كه شخص بصير به تأمّل، آن را دريابد.

اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَ إِيَّاكُمْ: خدا ايشان را و شما را روزى دهد.

روايت شده است كه ذخيره كنندگان از ميان جانوران همين آدمى است و موش و مورچه.(1) حاصل آن كه حق تعالى فرمايد: بسيار از دوابّ و طيور و وحوش و سباع و هوامّ و حيوانات آبى، حامل روزى خود نشوند و خدا به آنها روزى دهد، پس، از فراهم نبودن اسباب معيشت در بلاد غربت انديشه مكنيد و با قوّت قلب بلاد شرك را ترك نموده متوجه بلاد اسلام شويد؛ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ: و اوست شنواى قول شما در بلاد شرك كه گوييد:

روزى از كجا خوريم؟! و داناست به درون قلب شما، و داناست به آن كه روزى از كجا به شما مرحمت فرمايد.

كه اقرار مى كنند كه خالق آسمان ها و زمين اوست نه غير او؟!

(آيۀ 62) اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِى وَ يَقْدِرُ لَهُو إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ

تفسير:

خدا فراخ مى گرداند و وسعت مى دهد روزى را، براى هر كس از بندگان خود كه بخواهد و مصلحت مقتضى آن باشد، و تنگ مى گرداند روزى را براى هر كس از بندگان خود كه بخواهد و بر وفق حكمت باشد.

إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ: به درستى كه خدا به همه چيز داناست، و مصلحت و مفسدۀ بندگان را مى داند، پس وسعت دادن و تنگ گرفتن او به خاطر مصلحت ايشان خواهد بود.

از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله از جبرئيل در ذيل حديثى آمده كه خداوند فرمايد: و به درستى كه بعضى از بندگان مؤمن من كسى است كه جز فقر، او را اصلاح نكند(1) ، و اگر غنى كنم او را، فاسد كند او را. و به درستى كه از بندگان مؤمن كسى است كه اصلاح نشود ايمان او مگر به ثروت، و اگر فقير كنم او را، فاسد كند او را.(2)

(آيۀ 63) وَ لَلِن سَأَلْتَهُم مَّن نَّزَّلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ مِن م بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَايَعْقِلُونَ

ص:264

مسرور و مبتهج گردند، و در اندك زمانى ملول و متفرق گردند.

و حقّاً كه خانۀ آخرت، زندگانى حقيقى است؛ به جهت آن كه زوال و فنايى ندارد، به خلاف زندگانى دنيا كه در معرض فنا و زوال باشد.

يا آن كه آخرت به سبب خلود و دوام و استمرار، حيات محض است.

لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ: اگر دانا بودند - يعنى حقيقت دنيا و آخرت را مى دانستند - يا اگر دانا باشند، سراى فانى را بر حيات باقى اختيار نكنند.

تبصره: آيۀ شريفه، آگاهى است به اين كه اشخاص عاقل دانا را شايسته نباشد كه دلبستگى به دنيا يابند؛ زيرا لذّات آن مشوب به آلام است و به اندك زمانى زوال يابد، و حق تعالى آخرت را حيات ناميده به اين جهت كه نعيم بهشتى دائم و باقى است.

(آيۀ 66) لِيَكْفُرُواْ بِمَآ ءَاتَيْنَهُمْ وَ لِيَتَمَتَّعُواْ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ

اعراب:

لام در «ليكفروا» و در «ليتمتّعوا» لام امر است و نيز احتمال داده شده لام جر و متعلّق به يشركون در آيۀ قبل باشد.

تفسير:

آنان شرك آورند تا به جهت شرك خود، كفران كنند آنچه ايشان را از نعمتِ نجات داديم؛ يعنى سرانجام، نجات و نعمت سلامتى از دريا را كه به ايشان عطا فرموديم كفران نمودند و در عوض ايمان و اطاعت الهى، راه كفر و مخالفت پيش گرفتند...

يا معنى آيه اين باشد: بگذار تا به آنچه به آنها داديم از نعمت نجات، كفران كنند و از لذايذ دنيا برخوردار گردند، پس به زودى خواهند دانست كه عاقبت كارشان چه خواهد شد؟ يعنى گرفتار عذاب مى شوند.

است براى جهانيان حرمى باامن گردانيديم؛ يعنى به نحوى قرار داديم كه اهل آن و هر كه آن جا باشد از قتل و غارت و ساير تعدّيات ايمن هستند، و حال آن كه از ناامنى، از اطراف ايشان، مردم ربوده مى شوند؛ يعنى در حوالى بلد ايشان مردمان را مى كشند و اسير مى نمايند و غارت مى كنند و كسى متعرض آنها نمى شود.

أَفَبِالْبَطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ: آيا بعد از اين نعمت هاى ظاهره و ساير نعم الهيه، به معبودهاى باطل و غير خدا ايمان مى آورند و به نعمت خدا كه دين و كتاب است كافر مى شوند و كفران مى ورزند؟!

تنبيه: عقل و وجدان هر ذى شعورى حاكم به آن است كه شكر و سپاس گزارى منعم، واجب است و كفران و ناسپاسى و حق ناشناسى، در نزد عرف و عقل و شرع، قبيح مى باشد؛ و لذا توبيخ و سرزنش، متوجه آن كسانى خواهد بود كه نعمت هاى منعم حقيقى - يعنى ذات يگانۀ الهى - را كفران نمايند؛ يعنى درمقابل اعطاى نعمت وجود و بقا و تكريم به خلقت انسانى و عقل و ادراك و حواس ظاهره و باطنه و ساير نعم مادى و معنوى و روحى و جسمى كه به شماره درنيايد، شكرگزارى نكنند و ستايش و پرستش حضرت خالق منّان را ترك نمايند و پرستش غير او را پيش گيرند.

(آيۀ 68) وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُو أَلَيْسَ فِى جَهَنَّمَ مَثْوًى لِّلْكَفِرِينَ

لغت:

مثوى اسم مكان و به معنى اقامتگاه است.

و در برخى آيات به عنوان مصدر ميمى آمده است كه معنى مصدرى دارد.

تفسير:

و كيست ظالم تر (استفهام انكارى است؛ يعنى نيست ستمكارتر) از كسى كه افترا زند بر خدا دروغى را؛ يعنى بگويد خداوند، بت ها را شريك و مقرِّب و شفيع خود قرار داده

ص:268

است؟! و حال آن كه ذات الهى، شريك و نظير و مثل و مانند ندارد، و بت را شفيع و مقرِّب قرار نداده است.

يا هنگامى كه حق - يعنى پيامبر يا قرآن - به او رسد آن را تكذيب كند.

آيا نيست در جهنّم (استفهام تقريرى است يعنى هست) جايگاه اقامت كافران؟! يعنى كسانى كه بر خدا افترا زدند و حق را تكذيب نمودند مستوجب عذاب و خلود در عذاب اند.

دانشمندى ديگر گفته است: قصور ما در علم، به جهت تقصير ما در عمل باشد؛ زيرا هر كه عمل كند به آنچه داند، آن علم و عمل، او را به كمال رساند.(1) و نيز خداوند رحيم به لطف خود به يك كلمۀ جامعه اشاره فرموده كه خداوند، نيكوكاران را كه با اطاعت و عبادت و پرهيز از معصيت و مخالفت، به خود نيكى مى كنند و نيكوكاران به غير خود را كه به ديگران احسان كنند، در دنيا و آخرت يار و ناصر و مددكار است.

حضرت باقر عليه السلام به روايت على بن ابراهيم قمى رحمه الله فرموده: اين آيه از براى آل محمد صلى الله عليه و آله و از براى شيعيان ايشان است.(2)

ص:270

اعراب:

«غلبهم» مصدر مضاف به مفعول است و تقدير آيه اين «وهم من بعد أن غُلبوا سيغلبون» مى باشد.

و مضاف اليه «قبل» و «بعد» حذف شده، و اصل آن «من قبل ذلك» و من بعد ذلك است و مبنى بودن قبل و بعد به خاطر همين است.

گفته شده چون مضاف و مضاف اليه به منزله كلمه واحد است هنگامى كه مضاف از مضاف اليه قطع و بريده مى شود مضاف به منزلۀ بعض يك كلمه خواهد بود و بعض يك كلمه معرب نخواهد بود.

اعراب:

«بنصر اللّه» متعلق به «يفرح» در آيۀ قبل است.

تفسير:

به نصرت و يارى نمودن خداوند، روميان را كه اهل كتاب هستند بر فارسيان كه اهل كتاب نيستند (مؤمنان خوشحال مى شوند) و خدا هر كه را مى خواهد بر وفق حكمت و مصلحت يارى مى دهد.

و اوست غالب مهربان، از گروهى انتقام كشد و گروهى ديگر را به مقتضاى حكمت غلبه دهد.

پادشاه مقاتله بود، مسلمانان ميل داشتند غلبۀ روم را بر فارس ببينند و چون فارسيان غالب شدند مسلمانان غمناك شدند، پس آيۀ شريفه نازل شد: الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِى أَدْنَى الْأَرْضِ وَ هُم مِّن م بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ (1)(و وعدۀ غلبۀ روميان را داد).

تنبيه: در اين آيات شريفه برهانى است بر آن كه قرآن معجزه است و از جانب خدا نازل گرديده؛ زيرا اين آيات، اخبار است به آنچه بعد واقع شود كه پس از چند سالى اين اخبار از غيب محقّق شد و روميان بر فارسيان غلبه نمودند.

اعراب:

«السوأى» اسم كان، و «عاقبة» منصوب و خبر كان مى باشد و بنابراين «أن كذّبوا...» بدل از «السوأى» خواهد بود.

احتمال ديگر اين كه «عاقبت» مرفوع قرائت شود و اسم كان باشد و «السوأى» منصوب و مفعول «أساؤوا» باشد و «أن كذّبوا...» خبر كان باشد.

فرقه اى بر تخت عزّت و فرقه اى بر حصير ذلّت، آن را انواع ثواب و اين را اصناف عذاب، عده اى در بهشت و بسيارى در جهنّم خواهند بود.

تفسير:

و اما كسانى كه كفر ورزيدند و آيات ما (قرآن يا وجود پيغمبر يا دلايل قدرت ما) و ديدار آخرت و رسيدن ثواب و عقاب آخرت و روز قيامت و حشر و نشر را تكذيب كردند و دروغ پنداشتند - حاصل آن كه -: آنان كه كافر شدند به اصول دين از توحيد و نبوّت و معاد، و اقرار ننمودند به آن، فَأُوْلَلِكَ فِى الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ: پس آن گروه در عذاب جهنّم احضار خواهند شد كه هرگز از آن غايب نشوند.

تنبيه: آيۀ شريفه، تهديد و وعيد است نسبت به منكران و مكذبان آيات قرآنى، به عذاب و نكال خداوند منتقم قهّار، عذابى كه در دنيا فهم كيفيت آن ممكن نخواهد بود.

(آيۀ 18) وَ لَهُ الْحَمْدُ فِى السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حِينَ تُظْهِرُونَ

اعراب:

جملۀ «و له الحمد فى السماوات و الأرض» جملۀ معترضه مى باشد و «عشيّاً» عطف به «حين تمسون» در آيۀ قبل است.

تفسير:

سپاس و ستايش تكوينى و تشريعى در آسمان ها و زمين مخصوص ذات الهى است؛ يعنى هر كه در آسمان و زمين است حمد او مى گويد و ستايش در همۀ اوقات از آن اوست بويژه در وقت عصر (به خواندن نماز عصر) و هنگامى كه ظهر مى كنيد (به خواندن نماز ظهر) يعنى و تسبيح كنيد خدا را هنگام طرف آخر روز (يعنى نماز عصر بخوانيد) و هنگامى كه درآييد به وقت ظهر (يعنى نماز ظهر به جا آوريد).

نكته: وجه تسميۀ نماز به تسبيح اين است كه تسبيح، تنزيه خداى تعالى است از صفات مخلوقين، و آن به وسيلۀ نماز انجام مى شود و چون ذاتى كه مستجمع تمام صفات كماليه و منزّه از كليۀ نقايص باشد، علاوه بر استحقاق تسبيح و تنزيه و ستايش، مستحق حمد هم خواهد بود، لذا در آيۀ شريفه حمد را با تسبيح مقرون ساخته است.

نكته: همان طور كه بيان شد در اين دو آيۀ شريفه به نمازهاى پنجگانه اشاره شده است.

(آيۀ 19) يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَ يُحْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ كَذَ لِكَ تُخْرَجُونَ

تفسير:

خداى تعالى به قدرت كاملۀ خود زنده را از مرده بيرون مى آورد - چون انسان را از نطفه، و مرغ را از بيضه، و درخت را از هسته، و سنبل را از حبه. يا مؤمن را از كافر،

ص:281

و عالم را از جاهل، و متّقى را از فاسق - و مرده را از زنده بيرون مى آورد؛ مانند نطفه از انسان، و بيضه از مرغ، و هسته از درخت، و ميوه و حبه از سنبل؛ يا جاهل را از عالم، و فاسق را از متّقى.

يا معنى اين باشد كه حيات را در عقب موت، و موت را در عقب حيات در مى آورد.

كه حضرت آدم است را از خاك آفريد، يا آن كه شما را آفريد از نطفه، و نطفه را از غذا، و غذا را از خاك.

سپس به ناگاه شما گروه بى حدّ و حصرِ بشر هستيد كه در روى زمين پيوسته پراكنده مى شويد، پس ذاتى كه قدرت او را مشاهده مى كنيد سزاوار پرستش و ستايش است، و بر اعادۀ شما در قيامت قادر باشد.

(آيۀ 21) وَ مِنْ ءَايَتِهِى أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَ جًا لِّتَسْكُنُواْ إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

تفسير:

و از جملۀ علامات دالّه بر قدرت كاملۀ او، اين است كه براى شما از خود شما - يعنى از جنس شما و از شكل شما - همسرانى آفريد تا در كنار آنها آرامش يابيد و ميان شما زن و شوهر و يا ميان شما انسان ها علاقۀ دوستى و مهر باطنى قرار داد تا موجب فراهم شدن زندگى اجتماعى و با هم بودن گردد.

در كتاب منهج الصادقين روايت شده است كه شخصى خدمت حضرت رسالت صلى الله عليه و آله عرض كرد: يا رسول اللّه، مرا از كارى تعجب مى آيد و آن اين است كه مردى و زنى كه هرگز يكديگر را نديده اند، چون ميان ايشان ازدواج واقع شود و يك روز با هم صحبت كنند، به طورى محبّت ميان آنها پيدا شود كه از آن عظيم تر نباشد؟ حضرت فرمود: اين از جانب حق تعالى است حيث قال: وَ مِنْ ءَايَتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَ جًا... (1)إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ: همانا كه در آفريدن همسر و قرار دادن محبت ميان زن و شوهر براى كسانى كه مى انديشند نشانه هاى قدرت و حكمت الهى است.

ص:283

يعنى با تفكّر و تأمّل، آثار قدرت باهرۀ الهيه را در خلقت ازواج دريابند از قبيل: 1 - قراردادن همسر از جنس انسان. 2 - سكونت و آرامش كه نتيجۀ هم جنس بودن است. 3 - ايجاد مودّت و دوستى ما بين دو نفر اجنبى به سبب ازدواج.

4 - ايجاد رحتمى ميان آن دو نسبت به هم كه چه بسا ميان دو خويشاوند چنين تراحمى موجود نباشد.

(آيۀ 22) وَ مِنْ ءَايَتِهِى خَلْقُ السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَاخْتِلَفُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوَ نِكُمْ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّلْعَلِمِينَ

تفسير:

و از نشانه هاى قدرت پروردگار، آفريدن آسمان ها و زمين است و آنچه در آنهاست از عجايب مانند آنچه در آسمانهاست از ستارگان و ماه و آفتاب و سير آنها در مدار معيَّن با كمال نظم كه هيچ گونه تخلّف ننمايند، و آنچه در زمين است از انواع جماد و نبات و حيوان و انسان به اصناف مختلفه، بر وجه اتقان و احكام، كه عقول از عظمت اين نظم و ويژگى هاى آن حيران است.

و ديگر از آيات قدرت الهى، اختلاف زبان هاى شماست از حيث لغت و كيفيت تكلّم و نحوۀ صدا به طورى كه هر صنفى را لغتى تعليم فرموده و اهل يك لسان هم در تكلم ممتاز باشند، اگر عدّه اى از آنها در پشت ديوارى يك يك صحبت كنند، شنونده دريابد كه صداى اولى غير دومى، و دومى غير سومى است تا آخر، و حال آن كه كلام تمام آنها مركّب از حروفى است كه ميان آنها مشترك است. و اين نيست جز به قدرت تامّۀ خالق يكتا كه هيچ دو انسانى هنگامى كه صحبت مى كنند در همۀ جهات مساوى يكديگر نيستند.

و ديگر از نشانه هاى قدرت الهى اختلاف رنگ هاى شما در سفيدى و سرخى و سياهى و زردى، يا در هيئت و شكل آن است بر وجهى كه به سبب آن تمايز و تعارف در ميان آنها

ص:284

واقع شده كه هيچ چيز از آدمى مشابه آدمى ديگر نيست و به هم اشتباه نشوند، حتى دوقلوها در بعضى چيزها با هم مختلف اند؛ و اگر اين نوع اختلاف نمى بود اختلال نظام پيش مى آمد.

إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّلْعَلِمِينَ: به يقين در اين اختلاف زبان و اختلاف رنگ آدميان با وجود آن كه از يك پدر و مادر باشند، براى دانايان نشانه هايى از قدرت و حكمت الهى است. و بر هيچ عالمى پوشيده نيست كه خداوند قادر حكيم در اين اختلاف ها، حكمت ها و مصلحت هاى بسيار منظور داشته است.

(آيۀ 23) وَ مِنْ ءَايَتِهِى مَنَامُكُم بِالَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ ابْتِغَآؤُكُم مِّن فَضْلِهِى إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ

تفسير:

و از نشانه هاى قدرت كاملۀ الهى، خواب شما در شب و روز جهت استراحت و تقويت قواى فكرى و قواى حيوانيه و طبيعيه و طلب نمودن شما از فضل و بخشايش اوست.

برخى از مفسّران گفته اند كه مراد از طلب فضل، طلب روزى و نيازهاى زندگى است.

نكته: خواب، برزخ بين زندگى و مرگ است و برهان واضحى است بر حق بودن عالم برزخ و قيامت؛ و لذا حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله فرمود:

سوگند به خدايى كه مرا به حق مبعوث ساخته، مى ميريد چنانچه مى خوابيد، و مبعوث مى شويد چنان كه از خواب بيدار مى شويد.(1)

إِنَّ فِى ذَ لِكَ...: بى ترديد در اين دو حالت - خواب براى استراحت، و تلاش براى كسب روزى - نشانه ها و عبرت هايى است براى گروهى كه به گوش هوش بشنوند؛ زيرا حكمت در آن ظاهر و هويدا مى باشد.

ص:285

(آيۀ 24) وَ مِنْ ءَايَتِهِى يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَ طَمَعًا وَ يُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَيُحْيِى بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لَأَيَتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ

اعراب:

گفته شده: تقدير جملۀ اوّل آيۀ شريفه اين است: «و من آياته آية يريكم البرق...» يعنى موصوف، حذف شده و جمله اى كه وصف آن مى باشد جايگزين آن شده است.

تفسير:

و از نشانه هاى قدرت و حكمت خداست اين كه رعد و برق را براى بيم و اميد - بيم از صاعقه و ويرانى، و اميد به باران سودمند - به شما مى نماياند.

و از جانب آسمان يا از ابر آب باران و برف را فرو مى فرستد، پس زنده مى گرداند به آن زمين را تا از آن، بعد از مردن و افسردگى آن كه ايام زمستان باشد، گياه تر و تازه برويد.

حقّاً كه در اين نزول باران و برف و زنده شدن زمين، نشانه هايى است بر قدرت الهى براى گروهى كه تعقّل مى كنند و مى انديشند.

حضرت صادق عليه السلام به مفضَّل فرمايد: تأمّل كن در كيفيت نزول باران به زمين، و تدبير حكيم عليم. مقدَّر فرموده كه از بلندى بريزد تا جميع پست و بلند زمين را سيراب گرداند؛ زيرا اگر از جهت ديگر مى آمد هر آينه كوه ها و تل ها و مواضع رفيعه را احاطه نمى كرد و زراعات كم مى شد؛ و مقدّر ساخته كه قطره قطره بيايد تا به قعر زمين فرو رود و باطن و اعماق آن را سيراب گرداند و زراعات را رويانيده زمين را آباد سازد. و نيز بدن ها را نرم و ملايم نمايد و هوا را از كدورت جلا بخشد و وبا و طاعون و امراضى را كه از فساد هوا به هم رسد زايل گرداند، و آفت... كه در زراعات و درختان به هم رسد برطرف نمايد.(1)

ص:286

و تفكّر كن در اصناف درختان كه سالى يك مرتبه مى ميرند، سپس در فصل بهار زنده مى شوند، و انواع فواكه هر كدام را به وقتش حاضر سازند... اگر عقل دارى چرا منعم را نشناسى؟ و اگر هشيارى چرا اقسام اين لطف ها را كه اين همه اطعمه و ميوه جات و رياحين و گل ها و نعمت هاى فراوان را در باغ و بستان و كوه و هامان مهيّا نموده نمى فهمى؟ و عجب از كسانى كه به عوض شكر، كفران، و به جاى حق شناسى و سپاس گزارى، حق ناشناسى و ناسپاسى مى نمايند.(1)

(آيۀ 25) وَ مِنْ ءَايَتِهِى أَن تَقُومَ السَّمَآءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِى ثُمَّ إِذَا دَعَاكُمْ دَعْوَةً مِّنَ الْأَرْضِ إِذَآ أَنتُمْ تَخْرُجُونَ

اعراب:

گفته شده: «من الأرض» متعلق به «تخرجون» نيست، زيرا ما بعد إذا در ما قبل آن عمل نمى كند.

تفسير:

و از آيات قدرت الهى اين است كه آسمان ها و زمين به امر و ارادۀ حتمى او برپا و پابرجايند؛ يعنى قيام و پايدارى آنها تا هر وقت كه خدا بخواهد به ارادۀ اوست آن گاه پس از ميراندن زنده ها و بردن آنها به زير خاك، چون شما را به يك خواندن به وسيلۀ نفخ دوم صور از زمين فراخواند ناگاه شما از قبرهاى خود براى حساب و ثواب و عقاب بيرون آييد.

نكته: جملۀ شرطيه عطف است بر «أنْ تَقَوْمَ»، پس معنى چنين شود كه از آيات الهى است ايستادن و پابرجا بودن آسمان ها و زمين به فرمان او و بيرون آمدن شما از قبرها هنگامى كه شما را بخوانند به يك خواندن و گويند: اى مردگان، بيرون آييد از قبرها، كه

ص:287

همه بيرون خواهيد آمد.

(آيۀ 26) وَ لَهُو مَن فِى السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ كُلٌّ لَّهُو قَنِتُونَ

تفسير:

وَ لَهُ مَن فِى السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ...: آنچه از موجودات در آسمان ها و زمين است، از آن اوست؛ زيرا همه ملك حقيقى اوست؛ چون خلق و حفظ و تدبير و اداره و فانى كردن، همه در تحت ارادۀ اوست و همگى تكويناً در برابر او خاضع و فرمانبر هستند؛ يعنى در حال حيات و مرگ و بعث و نشور و غير آن هيچ گونه از حكم او متمرّد نخواهند بود و در حيطۀ قدرت و ارادۀ الهى هستند، اگرچه انسان ها گاهى در انجام عبادات و اطاعت از اوامر تشريعى او مخالفت مى كنند.

(آيۀ 27) وَ هُوَ الَّذِى يَبْدَؤُاْ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِى السَّمَوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ

تفسير:

وَ هُوَ الَّذِى يَبْدَؤُاْ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ...: و خدا آن ذاتى است كه آفريدگان را در آغاز به قدرت كامله و حكمت شاملۀ خود مى آفريند. سپس آنها را پس از فانى كردن و ميراندن اعاده و زنده مى گرداند.

سپس به جهت تأكيد اين مطلب فرمايد: وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ: و اين زنده گردانيدن در مرتبۀ دوم براى خدا از اصل آفرينش اوليه آسان تر است.

البته اين بيان نسبت به قدرت ماست والّا ايجاد و اعاده در پيشگاه قدرت الهى يكسان است؛ يعنى چون شما اعتقاد داريد به آن كه قدرت شما بر صنعتى در بار دوم با وجود

ص:288

آلات و اسباب از قدرت شما بر آن در مرتبۀ اوّل بدون اسباب و آلات آسان تر باشد، پس چرا به خلقت اوّل اقرار داريد و اعاده و خلقت دوم را منكريد؟!

يا آن كه چگونه اقرار داريد به آنچه از اذهان و عقول شما دورتر و سخت تر است، و آنچه را كه اهون و اسهل باشد در اذهان و عقول شما منكر مى شويد؟!

وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى...: و براى اوست صفت هاى برتر و بالاتر كه غير او متّصف به آن نخواهد بود مانند وحدت ذات و عظمت صفات و قدرت كاملۀ عامّه و حكمت تامّۀ شامله.

و حق تعالى به اين صفات عاليه در آسمان ها و زمين موصوف است؛ يعنى تمامى موجودات آسمان ها و زمين، ذات حق را به عظمت و جلالت وصف كنند، يا هر صفت برترى در هر موجودى در آسمان ها و زمين است مانند حيات، علم، قدرت و نور از آن اوست.

يا براى اوست مَثَل ها و نمايندگان برتر و والاتر در آسمان ها و زمين نظير فرشتگان، معصومان و اولياء اللّه.

وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ: و اوست غالب بر هر مقدور كه از جملۀ آنها ايجاد و ميراندن و زنده كردن و اعاده است و حكيم است كه همۀ افعال او بر وفق حكمت و مقتضاى مصلحت است.

تتميم: اهل تحقيق از اهل ايمان فرموده اند: بالاترين صفات خدا كه در آسمان و زمين معلوم است، خلقت ائمۀ هدى عليهم السلام مى باشد؛ چنانچه احاديث هم در اين قسمت وارد شده است؛ از جمله:

ابن بابويه در كتاب عيون از حضرت رضا عليه السلام روايت نموده كه حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود:

«أنْتَ الْمَثَلُ الأعْلى»(1).

و آن حضرت صلى الله عليه و آله در آخر خطبه اى فرمود:

«نَحْنُ كَلِمَةُ التَّقْوى وَ سَبيلُ الْهُدى وَالْمَثَلُ الأعْلى».(2)

ص:289

و در زيارت جامعه است: اَلسَّلامُ عَلى أئِمَّةِ الْهُدى، وَمَصابيحِ الدُّجى، وَأعْلاَمِ التُّقى، وَذَوِي النُّهى، واُولِي الْحِجى، وَكَهْفِ الْوَرى، وَوَرَثَةِ الأنْبِياءِ وَالْمَثَلِ الأعْلى وَالدَّعْوَةِ الْحُسْنى، وَحُجَجِ اللّهِ عَلى أهْلِ الدُّنْيا وَالآخِرَةِ وَالْاُولى...»(1).

پس چون راضى نيستيد كه در آنچه من شما را روزى كرده ام بندگان شما با شما در آن شريك باشند و ترس آن داريد كه مبادا مستقل شوند در آن، پس چگونه راضى مى شويد از براى من كه رب الارباب و مالك الملك و خالق احرار و عبيدم، بعضى از بندگان مرا شريك من سازيد؟ و به چه وجه روا مى داريد كه در آنچه من آفريده ام كسى از آفريدگان من شريك من باشد.

در بعضى از تفاسير است كه چون حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله اين آيۀ شريفه را بر صناديد قريش تلاوت فرمود، همه متفق الكلمه گفتند: هرگز اين نتواند بود. حضرت فرمود: شما بندگانِ خود را در مال خود شريك نمى سازيد، پس چگونه آفريدگان را كه بندگان خدايند در ملك او شريك مى سازيد؟!(1)

كَذَ لِكَ نُفَصِّلُ الْأَيَتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ: اين چنين آيات توحيد خود را براى گروهى كه عقل خود را به كار مى برند تفصيل مى دهيم تا بدانند كه معبودهاى مشركان نيز در عرض مقام ربوبى نيستند؛ بلكه مملوك خدايند نه شريك او.

اما جاهلان و ظالمان از حقيقت اين سخنان بى خبرند؛ چنان كه مى فرمايد:

(آيۀ 29) بَلِ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ أَهْوَآءَهُم بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَن يَهْدِى مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَا لَهُم مِّن نَّصِرِينَ

تفسير:

بلكه آنان كه ستم نمودند بر خود - يعنى مشرك شدند - بدون علم يعنى در حالى كه نادان اند پيروى از هواهاى خود كردند. امّا دانا اگر بخواهد از هواى نفس خود پيروى كند، علم و دانشش او را از آن باز دارد مگر اين كه عقلش مغلوب هوايش شود؛ بخلاف جاهل كه هيچ چيز صارف و مانع او از پيروى هواى نفس نمى شود خصوصاً اگر جهل مركب باشد كه هر چه آيات بينات و دلايل واضحات به او ارائه داده شود به هيچ گونه مهتدى نشود و از

ص:291

مستى هوى هشيار نگردد. خداوند پس از اتمام حجّت، اين جاهل پيرو هواى نفس را به خود وامى گذارد. از اين رو مى فرمايد:

فَمَن يَهْدِى مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ: پس كيست كه راه نمايد و هدايت كند كسى را كه خدا او را به سبب سوء اختيار خودش و انكار و عنادش به خودش واگذاشته است؟ زيرا كسى كه با مشاهدۀ آيات هاديه و حجج واضحه و ادلّۀ روشن، حق را نپذيرد و نخواهد كه بپذيرد هيچ كس نمى تواند او را به راه راست هدايت و از ضلالت نجات دهد.

وَ مَا لَهُم مِّن نَّصِرِينَ: و براى كفّار و مشركان و گمراهان اين چنينى، يارى كننده و ناصرى نيست كه ايشان را از ضلالت برهاند و از عقوبات دنيا و آخرت حفظ نمايد.

نكته: همان طورى كه از بيان مذكور معلوم شد، مراد از اضلال اين است كه خداوند او را به خود واگذار مى كند نه اين كه خداوند او را گمراه نمايد.

بايد همۀ امّت بر دين اسلام ثابت و راسخ شوند و به هيچ وجه از آن روى برنگردانند و تمام توجّه و نظر خود را به آن مصروف دارند.

برخى از بزرگان در معنى آيه فرموده اند: بر پاى دار وجه خود را براى دين اسلام كه معرفت خداوند است، آن چنان معرفتى كه خلق نموده است خداوند مردم را بر آن.

و مراد از «فطرت اللّه» همان فطرت اصليه اى است كه خداوند عالم، همۀ انسان ها را بر آن خلق نمود كه جبلّى همۀ آنها معرفت خدا و قبول نمودن دين اسلام است، و اگر آنها را به حالت خودشان واگذارند و تبليغ فريبكارانه نكنند هيچ گاه آنان از اين طريقۀ حَقّه مفارقت ننمايند. و اين كه كافر مى شوند به جهت تقليد از پدران و مادران و پيروى از اهل ضلالت، و غفلت از فطرت اوليه و خالص خود است.

زراره از حضرت باقر عليه السلام در معنى آيه روايت نموده كه:

فَطَرَهُمُ اللّهُ عَلَى الْمَعْرِفَةِ(1).

و حضرت رضا عليه السلام روايت نموده از پدران گرام خود در آيۀ شريفه كه فرمود:

هُوَ لَاإلهَ إلّا اللّهُ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ، وَعَلِيٌّ أميرُ الْمُؤْمِنينَ.(2)

و بالجمله انسان به فطرت خود خداشناس و خداپرست است و از اين رو حق تعالى فرموده است كه اگر از كافران سؤال بنمايى كه چه كسى آفريده است آسمان ها و زمين ها را؟ گويند: خدا آفريده است؛ و در مقام انكار و تعجب فرموده است: اَفِى اللّهِ شَكٌ فاطِرِ السَّمواتِ وَالْاَرْضِ؟!! (3)لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ: زمخشرى در كشاف گفته كه فطرت به معنى خلقت است، به دليل لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ: يعنى حق تعالى بندگان را خلق فرموده در حالتى كه قبول كنندۀ توحيد و دين اسلام هستند، و اگر مردمان به حال خود واگذاشته مى شدند و فريب شياطين انسى و جنّى را نمى خوردند، غير دين اسلام را اختيار نمى كردند.

ذَ لِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ: آن دينى كه بندگان مأمورند به اقامه و استقامت بر آن دينى است مستوى و مستقيم كه هيچ كجى و اعوجاجى در آن نيست. وَ لَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَايَعْلَمُونَ: و

ص:293

لكن بيشتر مردم به سبب عدم تفكّر و تدبّر در آن، استقامت آن را نمى دانند.

تتمّه: اين حديث در كتاب مجمع البحرين آمده و مشهور بين فريقين است:

كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حَتّى يَكُونَ أبَوَاهُ يُهَوِّدَانِهِ وَيُنَصِّرَانِهِ وَيُمَجِّسَانِهِ.(1)

و نيز در كتاب عوالى اللئالى آمده است: قَال النَّبِىُّ صلى الله عليه و آله

:كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حَتّى يَكُونَ أبَواهُ يُهَوّدَانِهِ وَيُنَصّرَانِهِ.(2)

سيد مرتضى رحمه الله در كتاب غرر و درر اين حديث را ذكر و براى آن دو معنى بيان فرموده:

اوّل - اين كه مراد از فطرت در اين جا «دين»، و كلمۀ «على» به معنى «لام» باشد؛ بنابراين معنى چنين شود كه هر مولودى براى دين و به جهت دين متولد شود تا اين كه پدر و مادرش او را يهودى و نصرانى [يا مجوسى] نمايند.

دوم - آن كه مراد از فطرت، خلقت باشد و كلمۀ «على» به معنى خودش باشد (نه به معنى لام) و معنى اين مى شود: هر مولودى، متولد شود بر خلقت دالۀ بر وحدانيت الهى و بندگى او و ايمان به او، تا آن كه پدر و مادرش او را يهودى و نصرانى [يا مجوسى] نمايند؛ زيرا اولاد بيشتر اوقات بر مذهب پدران خود نشو و نما كند. و به دين و كيش آنان الفت يابند.

و غرض حديث شريف تنزيه ذات الهى است از گمراه كردن بندگان.(3)

تفسير:

اين آيه تتمۀ آيۀ قبل است؛ يعنى ملازم باشيد فطرت اسلام را و رو به سوى دين خدا كنيد در حال انابه و بازگشت به سوى خدا، يا رو آوريد به دين اسلام و بر آن مقيم و ثابت باشيد در حالى كه از غير او به او بازگشت كنيد، و در حالى كه از همه چيز منقطع شويد و از جميع جهات به سوى خدا توجّه كنيد.

وَ اتَّقُوهُ: از او پروا كنيد و از ارتكاب معاصى و مناهى بپرهيزيد.

وَ أَقِيمُواْ الصَّلَوةَ: و به پاى داريد نماز را و اوقات آن را محافظت كنيد.

وَ لَاتَكُونُواْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ: و از شرك آورندگان مباشيد. نهى از شرك بعد از امر به اقامۀ نماز، دالّ است بر آن كه عبادت بدون اخلاص بى نتيجه است.

و نزد بعضى از مفسّران معنى آيه اين باشد: مباشيد از شرك آورندگان به ترك نماز عمداً.

يكى از دانشمندان گفته است: حديثى به ما رسيده كه پيغمبر صلى الله عليه و آله فرموده است كه: هر چه را از من روايت كنند بر كتاب خدا عرضه داريد، اگر موافق بود قبول كنيد. من اين حديث شريف:

مَنْ تَرَكَ الصَّلاةَ مُتَعَمّداً فَقَدْ كَفَرَ را خواستم به آيتى از قرآن موافقت نمايم، مدّتى تأمّل كردم تا اين آيه را يافتم كه: وأَقِيمُواْ الصَّلَوةَ وَ لَاتَكُونُواْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ.

و اجماع اهل بيت عليهم السلام است كه ترك نماز عمداً و مستحلاًّ موجب كفر است.(1)

(آيۀ 32) مِنَ الَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَ كَانُواْ شِيَعًا كُلُّ حِزْبِم بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ

تفسير:

از (مشركان) آنان كه دين خود را پراكنده ساختند - مراد اختلاف ايشان است در آنچه پرستش مى نمودند بر حسب اختلاف هواهاى خود - و گروه گروه شدند و هر گروهى دينى

ص:295

را پيروى كردند نباشيد.

مراد مشركان اند كه دين اسلام را گذاشته گروهى بت پرست، جمعى آفتاب پرست، عده اى ستاره پرست، فرقه اى يهودى، فرقه اى نصرانى و گروهى مجوسى شدند.

كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ: هر گروهى به دينى كه نزد ايشان است شادمان اند؛ زيرا به گمان باطلشان حق نزد ايشان است.

اعراب:

لام در «ليكفروا» لام نتيجه است. و التفات از غيبت به خطاب به جهت مبالغه است.

تفسير:

تا در نتيجه به آنچه به آنها داده ايم كفران كنند، يا عاقبت و سرانجام نجات ايشان اين باشد كه كافر شوند به آنچه به ايشان عطا فرموديم.

فَتَمَتَّعُواْ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ...: پس اى اهل كفر و كفران، از نعمت هاى دنيوى چند روزى برخوردار شويد. به زودى خواهيد فهميد كه عاقبت و عقوبت كفر و كفران چيست.

(آيۀ 35) أَمْ أَنزَلْنَا عَلَيْهِمْ سُلْطَنًا فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِمَا كَانُواْ بِهِى يُشْرِكُونَ

لغت:

برخى گفته اند: «سلطان» جمع «سليط» است، مانند «رغيف» و «رُغفان» و «قفيز» و «قُفزان» و اگر اين طور باشد جايز است كه هم ضمير مذكر به آن برگردد به اعتبار معنى جمع، و هم ضمير مؤنث به آن برگردد به اعتبار معنى جماعت.

اما مشهور آن است كه مفرد باشد و در تفسير هم ما مفرد معنى كرده ايم.

تفسير:

يعنى: آيا بر كافران كتابى يا حجّتى فرستاده ايم كه با آن به صحّت مذهب خود استناد كنند، پس آن كتاب يا حجّت، به صحّت شرك آنها تكلم نمايد، به اين معنى كه دلالت آن به قدرى واضح باشد كه گوييا ناطق است و سخن مى گويد؟

و يا به نفع خدايان و اربابى كه به سبب آنها شرك مى ورزند تكلم كند.

مراد آن است كه مشركان و مخالفانِ دين حق براى تصحيح دين خود دليلى و حجتى ندارند كه به آن استدلال كنند.

ص:297

تفسير:

اى پيغمبر، حق خويشاوند و فقير و در راه مانده را بده.

تحقيق: عامّه و خاصّه متفق اند كه جملۀ اوّل اين آيه در حق حضرت صديقۀ طاهره عليها السلام است. هنگامى كه حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله فدك را بدون جنگ و نزاع از يهوديان گرفت جبرئيل نازل شد و گفت: خدا فرمايد: فدك حقّ حضرت فاطمه است به او بده. حضرت پيغمبر، حضرت فاطمه عليها السلام را خواست و فدك را به او تسليم نمود؛ و آن مكرَّمه تا بعد از رحلت رسول خدا صلى الله عليه و آله در فدك متصرف بود كه غصب شد.

يكى از دانشمندان گويد: از ظاهر لفظ اين آيه چنين فهميدم كه حق و ملك بودن فدك براى آن مكرَّمه بايد قبل از نزول آيه باشد؛ زيرا مفاد آيه آن است كه عطا كن حق او را، نه آن كه بعد از نزول آيه حق او شود.

ذَ لِكَ خَيْرٌ: اين اعطاى حقوق به جماعت مذكوره، براى كسانى كه رضاى خدا را مى خواهند يا مراد ايشان تقرب به سوى خداست بهتر است و آنهايند كه رستگارند.

نكته: حق خويشاوند، نفقه دادن به اوست و حق ذى القرباى پيامبر كه مقصود، حضرت فاطمه و امامان هستند انفال و خمس است و به فقير زكات و به واماندۀ در راه زكات يا خمس داده مى شود.

تفسير:

و آنچه به عنوان ربا مى دهيد تا در مال هاى مردم افزوده شود - يعنى آنچه از زيادت حرام در معاملات مى دهيد تا افزايش در مال رباخواران پديد آيد - پس آن مال نزد خدا زياد نمى شود و بركت از آن برداشته مى شود و موجب عقوبت اخروى مى گردد.

على بن ابراهيم قمى از حضرت صادق عليه السلام روايت نموده كه: ربا بر دو قسم است: يكى حلال و ديگرى حرام.

رباى حلال آن است كه شخص قرض مى دهد به برادر دينى خود به طمع آن كه قرض گيرنده هنگام پرداخت زيادتر از آنچه گرفته بپردازد بدون شرطى بين آنها، پس اگر قرض گيرنده زيادتر از آنچه گرفته بدون شرط بپردازد پس آن زيادتى حلال است براى او؛ اما ثوابى براى او نزد خدا در قرضى كه داده نيست و هو قوله تعالى: فَلَا يَرْبُواْ عِندَ اللَّهِ.

و اما رباى حرام آن است كه شخص قرض دهد و شرط كند زيادتى را، پس آن حرام است.(1)

وَ مَآ ءَاتَيْتُم مِّن زَكَوةٍ...: و آنچه مى دهيد از زكات واجبه يا صدقۀ مستحبه در حالى كه هنگام دادن به مستحق، ثواب خدا و رضاى او را مى خواهيد - يعنى آن را با خلوص نيّت براى رضاى خدا بدون غرض ديگر از ريا و سمعه و طمع زيادتى مى دهيد - سود خواهيد برد، و چنين كسانى هستند كه برندۀ سود چند برابرند؛ يكى به ده تا يكى به هفتصد و زيادتر.

يا ايشان كسانى هستند كه ثواب و مال خود را با دادن زكات زياد مى كنند.

از حضرت امير المؤمنين عليه السلام روايت شده كه فرمود: ايمان خود را با صدقه دادن نگه داريد و اموال خود را با زكات دادن حفظ كنيد و امواج بلا را با دعا نمودن دفع كنيد.(2) و نيز از حضرت پيغمبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود: بيمارهاى خود را با صدقه دادن مداوا كنيد... و مال هاى خود را با پرداخت زكات حفظ نماييد...(3)

ص:301

آنان بوده است.

يا آن كه مراد اين باشد كه اكثر آنها به جهت شرك، و اقلّ ايشان به جهت معاصى ديگر هلاك شدند.

تبصره: «سير» بر دو قسم است: سير جسمى و ديدن با چشم، وديگر سير عقلى و فكرى؛ اولى منوط است به حركت شخص و سير در زمين و ديدن محلّ و مكان كفّار و مشركان و عبرت گرفتن از ويرانى عمارات و آثار ايشان و دومى كه سير عقلى باشد منوط و مربوط است به مطالعۀ احوال گذشتگان و تأمّل در نتيجۀ افعال بد آنان؛ و اين قسمت را قرآن مجيد به طور مبسوط نسبت به امم گذشته عنوان فرموده كه عاقل فهيم را بينايى باشد، لذا ابن عباس گفته است كه:

مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَ عَلِمَهُ سارَ فِى الأرْضِ، لأنَّ فيهِ أخْبَارَ الْاُمَمِ: هر كه قرآن بخواند و فهم كند معانى آن را، در زمين سير نمايد؛ زيرا در قرآن شريف اخبار امم گذشته هست.(1)

نتواند آن را باز گرداند. در آن روز مردم گروه گروه شوند و از هم متفرق و پاشيده گردند، جمعى به بهشت و گروهى به جهنم روند، چنانچه در آيۀ ديگر فرمايد: فَرِيقٌ فِى الْجَنَّةِوَ فَرِيقٌ فِى السَّّعِيرِ. [شورا، 7]

مَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُو وَ مَنْ عَمِلَ صَلِحًا فَلِأَنفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ (44)

تفسير:

هر كس كافر شد پس زيان و جزاى كفر او كه خلود در آتش جهنّم مى باشد بر اوست، و هر كس كار شايسته از طاعات و عبادات و خيرات و مبرات، به جا آورد پس براى خود وسايل زندگى راحت ابدى عالم آخرت را فراهم مى كند.

از حضرت صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: عمل شايسته به بهشت مى رود و مى گستراند و مهيّا مى سازد براى صاحب خود اسباب راحتى را، چنانچه شخص غلام خود را قبل از خود مى فرستد تا فراش او را براى او بگستراند، پس قرائت فرمود: فَاَمَّا الَّذينَ امَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ فَلاَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ(1).

تنبيه: آيۀ شريفه تذكّر است براى بندگان به آن كه ضرر كفر و كفرانِ نمى رسد مگر به صاحبش، و متعدى به غير نشود، و منفعت ايمان و عمل صالح نيز به صاحبش باز گردد و هر كس گرو عمل خود باشد از ايمان و كفر و طاعت و معصيت و خير و شر، و جزا و پاداش آن را خواهد ديد.

(آيۀ 45) لِيَجْزِىَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّلِحَتِ مِن فَضْلِهِى إِنَّهُو لَايُحِبُّ الْكَفِرِينَ

ص:305

لغت:

لام در ليجزى لام علت است و متعلق به «يمهدون» در آيۀ قبل مى باشد.

تفسير:

تا خداى تعالى آنان را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، از فضل خويش پاداش دهد؛ يعنى همۀ پاداش ها از تفصل الهى است و گرنه كسى استحقاق ثواب ندارد.

يا معنى اين باشد كه آنها را بر قدر استحقاق جزا دهد و از فضل و بخشش خود زياد فرمايد.

إِنَّهُ لَايُحِبُّ الْكَفِرِينَ: حقّاً كه خدا كافران را دوست نمى دارد؛ يعنى لازمۀ دوستى را كه انعام و احسان و افضال باشد براى كفّار منظور نفرمايد؛ بلكه آنها را به جهنّم اندازد؛ زيرا به سوء اختيار خود كفر را كه موجب خلود در آتش جهنّم است اختيار نمودند.

(آيۀ 46) وَ مِنْ ءَايَتِهِى أَن يُرْسِلَ الرِّيَاحَ مُبَشِّرَ تٍ وَ لِيُذِيقَكُم مِّن رَّحْمَتِهِى وَلِتَجْرِىَ الْفُلْكُ بِأَمْرِهِى وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِى وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

تفسير:

و از شواهد توحيد و قدرت و حكمت خدا، آن است كه بادها را در حالتى كه مژده دهنده اند مى فرستد تا به آمدن باران مژده دهند.

و تا شما را از رحمت ها و نعمت هاى خود كه تابع بادهاست بچشاند.

و تا كشتى ها در دريا به اراده و فرمان خداى تعالى جارى شود.

و تا از روزىِ خود كه از فضل خدا مى باشد در تجارت دريا طلب كنيد. يا به باران با آنچه زراعت مى نماييد طلب روزى كنيد.

وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ: و شايد بر نعمت هاى الهى سپاس گزاريد.

تبصره: خدا در آيۀ شريفه بينا فرمايد بندگان را به نعمت عظيم خود كه باد باشد، چنانچه حضرت صادق عليه السلام در توحيد مفضّل فرمايد: تنبيه مى كنم تو را بر منافعى كه در بادها باشد.

ص:306

نمى بينى كه اگر چند گاه باد نوزد، موجب حدوث بيمارى ها مى شود و نفس ها مى گيرد... و ميوه ها فاسد مى گردند و سبزى ها متعفن مى گردند و احداث مواد طاعون و وبا در بدن ها پيدا مى شود و آفت در غلّات پديد آيد؛ پس معلوم شد كه وزيدن باد از حُسن تدبير خالق عباد است، و باد ابرها را از موضعى به موضعى مى برد و به يكديگر مى چسباند كه همۀ افق را فرا گيرد و بعد از آمدن باران باز باد ابر را از هم مى پاشد(1) و....

(آيۀ 48) اللَّهُ الَّذِى يُرْسِلُ الرِّيَحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُو فِى السَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَ يَجْعَلُهُو كِسَفًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَلِهِى فَإِذَآ أَصَابَ بِهِى مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِى إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ

لغت:

تثير مضارع از باب افعال است و مصدر آن أثاره به معنى حركت دادن و برانگيختن است.

تفسير:

خداى به حق، آن ذاتى است كه بادها را مى فرستد، پس به آن بادها ابرها را برمى انگيزاند و به هوا مى راند، پس آن ابرها را هر گونه كه ارادۀ او تعلق گيرد بگستراند و آنها را به صورت قطعه قطعه و پاره پاره هاى گوناگون درآورد، آن گاه مى بينى كه باران از لابه لاى آن به حكم الهى بيرون مى آيد. پس چون آن باران را به هر سرزمينى كه مصلحت باشد برساند. ناگهان ايشان به سبب حصول فراوانى از آن آب، شادمان و خرسند مى شوند.

حضرت صادق عليه السلام به مفضّل فرمايد: تأمّل كن در منفعت ابر و صافى هوا كه گاه چنين و گاه چنان است، و هر دو ضرورىِ مصلحت انسانى است؛ و اگر يكى از اينها دائم مى بود امور معاش آنها مختلّ مى شد؛ زيرا اگر هميشه باران مى باريد سبزى ها متعفن و بدن حيوانات سست و هوا سرد مى شد و انواع بيمارى ها در ميان مردم حادث و راه عبور مسدود مى گرديد؛ و اگر هوا هميشه صاف بود و باران نمى باريد زمين خشك مى شد و گياه ها مى سوخت و آب چشمه ها و رودخانه ها زايل مى گرديد و ضرر بسيار وارد مى شد.

تأمّل كن در نزول باران و تدبير حكيم عليم، به درستى كه مقدّر فرموده از بالا بريزد تا جميعِ پست و بلند زمين را فرا گيرد و همه را سيراب كند، و مقدَّر فرموده قطره قطره بيايد تا به قعر زمين فرو رفته باطن آن سيراب شود؛ و اگر يك باره مى ريخت، زراعت ها فاسد مى گرديد و درخت ها مى شكست.

ص:308

و باران، بدن ها را نرمى و هوا را از كدورت جلا مى دهد، و وبا و طاعون و امراضى كه از فساد هوا به هم رسد برطرف كند، و آفت زراعات و اشجار را دفع نمايد، و فوايد باران بسيار است.(1)

(آيۀ 49) وَ إِن كَانُواْ مِن قَبْلِ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْهِم مِّن قَبْلِهِى لَمُبْلِسِينَ

لغت:

مبلسين جمع «مبلس» به معنى نااميد و سرگردان است. احتمال هست كه من قبله تأكيد «من قبل» اوّل آيه باشد.

تفسير:

حقيقت اين است كه آنها پيش از آن كه باران بر سرشان فرو ريزد (آرى) پيش از آن سخت از آمدن باران نوميد بودند.

فَانظُرْ إِلَى ءَاثَرِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ إِنَّ ذَ لِكَ لَمُحْىِ الْمَوْتَى وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ (50)

تفسير:

پس به آثار رحمت خدا كه باران است بنگر تا مشاهده كنى چگونه خدا زمين را بعد از مردگى و افسردگى آن به اشجار و ميوه ها و زراعت ها و گل ها و ديگر روييدنى ها زنده مى گرداند.

تبصره: حضرت صادق عليه السلام به مفضّل مى فرمايد: تأمّل كن در انواع تدبير عليم قدير در اصناف درختان كه سالى يك مرتبه مى ميرند... پس در فصل بهار زنده مى شوند و انواع فواكه را براى توحاضر مى سازند؛ هر ميوه را در وقتش، چون نيك تأمّل كنى درختان باردار، انواع لطايف بى شمار به كف

ص:309

گرفته و نزد تو دراز كرده اند؛ در صحن باغ نظر نما شاخه هاى گل، طبق هاى رياحين و نسرين و ياسمين به دست برداشته اند كه هر يك را خواهى برگيرى؛ اگر عقل دارى چرا ميزبان خود را نمى شناسى، و اگر هشيارى چرا اصناف اين الطاف را نمى فهمى و شكر ولى نعمت خود را نمى گزارى؟ اين اطعمه و ميوه ها و رياحين و گل ها و... در باغ و بستان و كوه و هامان، براى تو مهيّا كرده و تو منكر احسان او و عاصى فرمان اويى و به جاى شكر، كفران و با نعمت او، عصيان او به جا مى آورى.(1)

إِنَّ ذَ لِكَ لَمُحْىِ الْمَوْتَى: به درستى كه آن ذاتى كه قادر است بر زنده كردن زمين بعد از مردن آن و اخراج اشجار و نباتات، زنده گردانندۀ مردگان است؛ يعنى بر زنده نمودن آنان در روز قيامت قادر است.

وَ هُوَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ: و خدا بر همۀ چيزهاى ممكنه تواناست؛ زيرا قدرت او نسبت به جميع ممكنات يكسان است و زنده نمودن مردگان از جملۀ مقدورات و ممكنات است.

(آيۀ 51) وَ لَلِنْ أَرْسَلْنَا رِيحًا فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا لَّظَلُّواْ مِن م بَعْدِهِى يَكْفُرُونَ

لغت:

مصفرّاً يعنى زرد شده، و ظلّوا به معنى «صاروا» است. و ضمير در فرأوه به «زرع» برمى گردد.

تفسير:

و اگر بادى سوزان و آفتزا كه باعث هلاك زراعت باشد بفرستيم، پس كشتزار خود را بعد از سبزى، زرد شده و نزديك به هلاك ببينند، حتماً به جاى تنبّه و متوجه خدا شدن، كفر و كفران پيشه كنند و حال آن كه بايستى در اين حال التجا به حق نمايند و از رحمت الهى نااميد نشوند؛ بلكه به رحمت واسعۀ او اميدوار باشند تا باران رحمت نازل و ثمرات

ص:310

مرغوبۀ مطلوبه از آن حاصل گردد.

آيۀ شريفه تنبيه است به عدم تدبّر آنها و سرعت تزلزل مردم به جهت عدم تفكّر و سوء رأى آنها؛ زيرا نظر دقيق و صائب مقتضى آن است كه بر خدا توكل كنند و در حين حبس باران به درگاه او به استغفار ملتجى شوند. و از رحمت الهى مأيوس نباشند و به شكرگزارى و استدامۀ طاعت مبادرت كنند، و در وسعت و فراخى نعمت نيز سركشى ننمايند و در نزول بلا و آفت صابر باشند؛ لكن آنها به عكس رفتار مى كردند، هنگام بودن رحمت، طغيان و سركشى مى نمودند، و در وقت بلا بى صبرى و كفران نعمت مى كردند و اصلاً از اين طريقۀ سيّئه بر نمى گشتند؛ بلكه به قضاى الهى راضى نبودند و تأمّل و تعقّل نمى كردند كه تمام كارهاى خالق عالم حكيم بر وفق حكمت و مصلحت مى باشد.

ذكر ادبار و پشت كردن، كاشف از نهايت اعراض آنان است. يعنى اگر رو به گوينده باشد، اگر چه نمى شنود؛ اما به سبب حركات لب و دهان و اشارۀ سر و دست چيزى در مى يابد؛ اما كرى كه پشت بر متكلم دارد از اين مقدار احساس و ادراك نيز محروم است.

(آيۀ 53) وَ مَآ أَنتَ بِهَدِ الْعُمْىِ عَن ضَلَلَتِهِمْ إِن تُسْمِعُ إِلَّا مَن يُؤْمِنُ بَِايَتِنَا فَهُم مُّسْلِمُونَ

لغت:

عمى جمع «أعمى» به معنى نابيناست، و إن نافيه است.

تفسير:

و تو راه نمايندۀ كوردلان از گمراهى شان نيستى؛ يعنى نمى توانى به اجبار و الزام آنها را به ايمان وادار كنى؛ زيرا منافات با اختيار و تكليف دارد، و لهذا بر تو همين تبليغ است و بس.

تبصره: حق تعالى اعراض كنندگان از حق را يك بار به مردگان تشبيه فرموده در ترك تدبّر در دعوت پيغمبر، و يك بار به كران تشبيه كرده به جهت عدم انتفاع ايشان از دعوت دعوت كنندۀ خود، بعد از آن به كوران تشبيه فرموده در هدايت نيافتن به راه حق و اين كه را را گم مى كنند و پى به منزل مطلوب نمى برند.

إِن تُسْمِعُ إِلَّا مَن يُؤْمِنُ بَِايَتِنَا فَهُم مُّسْلِمُونَ: مواعظ و نصايح و احكام قرآن را نمى توانى بشنوانى مگر به كسانى كه به اقتضاى طبع و فطرت به آيات ما (آيات كتاب ما) ايمان آورده باشند؛ زيرا ايمان ايشان آنها را بر آن مى دارد كه كلام قرآن را فرا گيرند و در معناى آن تدبّر نمايند و اطلاع يابند.

پس، از اين رو ايشان طبق استعداد فطرى در برابر ما تسليم اند.

ص:312

و تصميم تو بعد از بى تصميمى تو، و ترديد تو بعد از تصميم تو، و ميل تو بعد از كراهت تو، و كراهت تو بعد از ميل تو، و رغبت تو بعد از ترس تو، و ترس تو بعد از رغبت تو، و اميد تو بعد از نااميدى تو، و نااميدى تو بعد از اميد تو، و به خاطر آمدن تو آنچه را كه نبوده در خيال تو، و مخفى شدن آنچه در ذهن معتقد بودى(1). آن قدر حضرت آثار قدرت الهى را از حالات انسانى شمرد كه آن زنديق متحير شود.

(آيۀ 55) وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُواْ غَيْرَ سَاعَةٍ كَذَ لِكَ كَانُواْ يُؤْفَكُونَ

لغت:

الساعة در اين جا به معنى قيامت است. امّا ساعة دوم به معنى مقدارى از زمان است.

تفسير:

و روزى كه قيامت بر پا شود - و تسميۀ قيامت به ساعت به جهت آن است كه در ساعت آخر از دنيا باشد و به يكبار واقع شود - يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ...: كافران و مجرمان سوگند خورند كه در دنيا يا در قبور يا در بين فناى دنيا و زنده شدن، جز ساعتى درنگ نكرده اند و فاصله اى بين مرگ و زنده شدن در قيامت نبوده است! آنها در دنيا نيز اين گونه خطا داشتند و به انحراف كشيده مى شدند. پس مراد آن است كه بناى كار كفّار برخلاف حق، و جهل ايشان به حق در دنيا و آخرت است و اين مطلب را آن جا هم به دروغ مى گويند.

يا آن كه فاصله هر چند زياد باشد؛ اما نسبت به عذاب غير متناهى آخرت، ساعتى بيش به شمار نمى آيد.

(آيۀ 56) وَ قَالَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ وَ الْإِيمَنَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِى كِتَبِ اللَّهِ إِلَى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَ لَكِنَّكُمْ كُنتُمْ لَاتَعْلَمُونَ

ص:314

تفسير:

آنان كه علم و ايمان داده شده اند - يعنى آنان كه به سبب نصب ادلّۀ الهى هدايت يافتند و موجب علم و ايمان ايشان به خدا شد كه مراد انبيا و ملائكه و مؤمنان باشند كه هم به صفت علم متّصف اند و هم به ايمان موصوف اند - در جواب كفّار گويند: شما بى شك طبق كتاب خدا (لوح محفوظ و قرآن مجيد در آن عالم) تا روز مبعوث شدن در قيامت درنگ كرده ايد.

مراد آن است كه ملائكه و مؤمنان، با اين قول آن چيزى را كه كفّار گفته و بر آن قسم خورده اند رد مى كنند.

فَهَذَا يَوْمُ الْبَعْثِ: پس اين است روز برانگيختن كه انكار مى كرديد و ظاهر شد بطلان انكار شما. و لكن شما از فرط جهل و عدم تفكّر و تدبّر، نمى دانستيد و باور نداشتيد كه بعث و حشر و معاد براى جزاى اعمال، حقّ و واقع شدنى است.

(آيۀ 57) فَيَوْمَلِذٍ لَّايَنفَعُ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَاهُمْ يُسْتَعْتَبُونَ

لغت:

يُسْتَعْتَبُونَ مضارع مجهول از باب استفعال است؛ يعنى از آنها خواسته نمى شود كه عذرخواهى كنند و يا از خداى متعال استرضا و طلب رضايت نمايند.

تفسير:

چون كفّار و مجرمان، قيامت را مشاهده كنند، زبان اعتذار گشايند.

پس آن روز آنان را كه با كفر و شرك و فسق و فجور و مخالفت با خدا بر خود ستم نمودند، عذرخواهى شان فايده ندهد و از آنان نخواهند كه عذرخواهى كنند. يعنى روز قيامت به ايشان نگويند از خدا استرضا و طلب خشنودى نماييد؛ زيرا حق تعالى در آن روز از آنها راضى نخواهد شد و عذرخواهى آنان نتيجه نخواهد داشت.

ص:315

شامل نصب حجج واضحه و نزول آيات ظاهره، بر اعتقادات فاسده و عادات خبيثۀ خود اصرار دارند، از اين رو حق تعالى ايشان را در وادى خذلان به سوء اختيارشان وا مى گذارد و لطف خاصّه از ايشان بر مى دارد به طورى كه گوييا مهر بر دل هاى آنها نهاده است.

شك نيست در آن كه جهلِ مركب، مانع است از ادراك حق، و موجب تكذيب خواهد بود. و خداى متعال لطف خاصۀ خود را به كسى منظور فرمايد كه ارسال رسل و انزال كتب، او را فايده دهد و به حسن اختيار از وادى ضلالت به شاهراه هدايت قدم گذارد؛ اما كسانى كه در عناد و انكار به گونه اى باشند كه اصلاً التفات به جانب دلايل هاديه و براهين واضحه با وجود وضوح دلالت آنها بر طريق حق نكنند خداوند ايشان را به حال خود واگذارد؛ اين است معنى طبع قلب كه به خدا مجازاً و كنايتاً نسبت داده مى شود.

تبصره: اين مطلب در علم كلام ثابت گرديده كه بنا بر مذهب حق و اماميه، خداى تعالى فاعل شرّ نخواهد بود؛ زيرا صدور شرّ مستلزم قبح است و خداوند از قبيح و نقص و عيب منزّه مى باشد. بنابراين اسناد ختم و طبع و اغفال و اقساء به حق تعالى، بر سبيل مجاز باشد و معنى اين آيه مأوّل باشد به يكى از چند وجه:

اوّل - آن كه اعراض از حق، چون به جهت فرط عناد و انكار در قلوب آنها راسخ شده، پس گوييا آن از صفات طبيعى ايشان گرديده است.

دوم - اعراض كفّار راسخ و مستحكم شده بر وجهى كه راهى براى تحصيل ايمان ايشان غير از الجاء و اجبار باقى نمانده است و چون حكمت مقتضى آن نيست پس از ترك اجبار و الجاء تعبير به «طبع» شده است.

سوم - آن كه خداى تعالى با اين كلام كفّار را به ضيق نظر و تفكّر نكردن نكوهش كرده است، پس اين آيه در مقابل آيه أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَمِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ [زمر، 22] باشد. بنابراين جايز است وصف اعراض كنندگانِ از قبول ايمان بعد از اقامۀ حجّت و برهان به آن كه قلوب آنان مطبوع است.

(آيۀ 60) فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لَايَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَايُوقِنُونَ

ص:317

لغت:

استخفاف غالباً به معنى سبك شمردن استعمال مى شود؛ اما در اين جا گفته مى شود مقصود وادار كردن به سبكى و سستى و اضطراب است.

يا آيات قرآن يا لوح محفوظ است كه داراى علوم، احكام شرع، و مستقلات عقلى است.

(آيۀ 3) هُدًى وَ رَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِينَ

اعراب:

هدى و رحمة حال است براى آيات، نه براى «كتاب» كه مضاف اليه است. البته برخى هم حال براى مضاف اليه را صحيح مى دانند.

تفسير:

در حالى كه براى نيكوكاران از جانب خداوند رحمان راهنما و رحمت است.

مراد، نيكوكاران اهلِ توحيدند كه بزرگ ترين احسان را در حق خود نموده كه خداشناس شده اند.

(آيۀ 4) الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَهُم بِالْأَخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ

تفسير:

در اين آيه نيكوكاران را به صفات سه گانه وصف فرمايد:

وصف اول: آن كه نماز واجب را به پاى دارند؛ يعنى با شرايط و اجزا در اوقات معينه مى خوانند.

وصف دوم: آن كه زكات واجب را مى دهند.

وصف سوم: آن كه به سراى ديگر كه قيامت است، يقين دارند.

تبصره: تخصيص صفات سه گانه به جهت اين است كه اصول كمالات نفسانى و درجات

ص:320

مقام انسانى را كه مركّب باشد از عبادت بدنى، و عبادت مالى، و تصديق قلبى به ثواب و عقاب آخرت و معاد، شامل است.

(آيۀ 5) أُوْلَلِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُوْلَلِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

تفسير:

آن گروه كه صفات ياد شده را دارند بر پايۀ هدايتى (به سوى معارف دينى و كمالات انسانى) از جانب پروردگارشان هستند و آنهايند كه رستگارند به جهت اين كه ايمان و اعمال صالحه دارند.

از مردم كسانى هستند كه سخنان باطل و هزل و لهو را مى خرند، تا جاهلانه مردم را از راه خدا گمراه سازند، و راه خدا و قرآن و دين را به مسخره گيرند! آن گروه عذابِ خوار و ذليل كننده اى خواهند داشت.

از حضرت باقر و حضرت صادق و حضرت رضا عليهم السلام روايت شده است كه مراد از لهو الحديث غنا باشد.(1) طبرسى رحمه الله در مجمع البيان فرمايد: مراد از «لهو» هر چيزى است كه از راه خدا و طاعت الهى باز دارد(2).

مى توان گفت: لهو الحديث مصداق هاى فراوانى دارد مانند: غناى طرب آور، ترانه هاى فاسد، اشعار و گفتارهاى ركيك، بهتان و غيبت سرايى، رمان ها و افسانه هاى فسادانگيز و...

دربارۀ شنيدن آواز مخصوص به مجالس لهو و لعب، و مذمّت و منع از آن و حرام بودن آن رواياتى از معصومان عليهم السلام رسيده است، به يكى از آنها اشاره مى كنيم.

عيّاشى روايت نموده كه شخصى خدمت حضرت صادق عليه السلام عرض كرد: پدر و مادرم فداى شما من داخل مستراح خانه خود شوم و همسايه ها زنان آوازه خوان دارند، كه مى خوانند و مى زنند، چه بسا به سبب طول دادن نشستن در آن جا صداى آنها را گوش كنم. حضرت فرمود: اين كار را نكن....

(آيۀ 7) وَ إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ ءَايَتُنَا وَلَّى مُسْتَكْبِرًا كَأَن لَّمْ يَسْمَعْهَا كَأَنَّ فِى أُذُنَيْهِ وَقْرًا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ

اعراب و لغت:

مستكبراً حال از فاعل ولّى است. وقر به معنى سنگينى گوش يا ناشنوايى است.

ص:322

تفسير:

و زمانى كه بر كسى كه خريدارى كند اباطيل و لهو و غنا را، آيات و فرامين ما تلاوت و خوانده شود متكبرانه روى بگرداند، گوييا كه هرگز آن را نشنيده، گوييا در هر دو گوش او سنگينى باشد؛ يعنى مانند كسى است كه گوش او كر است و قدرت بر شنيدن ندارد. پس او را به عذاب دردناك بشارت ده؛ يعنى به او اعلام كن كه عذاب دردناكى براى او هست.

تنبيه: حالات ثلاثه، بيان حال اعراض كنندگان از آيات الهى و سخن حق است كه هر يك از ديگرى قبيح تر باشد. در مرتبۀ اوّل فرموده كه وقتى آيات الهى بر او تلاوت شود پشت كند به حالت تكبر، و اين صفت از اعظم قبايح و موجب كفر است.

و در مرتبۀ دوم تشبيه فرمود او را به حال كسى كه اصلاً دستورات الهى را نشنيده باشد.

و در مرتبۀ سوم تشبيه فرموده او را به حال كسى كه قوۀ سامعۀ ندارد و كر است؛ زيرا كسى كه قوۀ سامعه دارد اما به آن ترتيب اثر نمى دهد، با كسى كه كر باشد مساوى خواهد بود.

إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ لَهُمْ جَنَّتُ النَّعِيمِ * خَلِدِينَ فِيهَا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (8-9)

تفسير:

البته آنان كه به خدا و رسول و معاد و تمام معتقدات حقّه ايمان آوردند و كارهاى شايسته و پسنديدۀ نزد خدا و رسول به جاى آرند لَهُمْ جَنَّتُ النَّعِيمِ...: براى ايشان بهشت ها و باغ هاى پر نعمت است، كه جاودانه در آن بهشت ها به سر مى برند. وَعْدَ اللَّهِ...

وعده فرموده است خدا وعدۀ حق و راست، كه خلاف آن واقع نشود، وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ: و اوست خداى غالب دانا به مصلحت.

غالب است كه هيچ كس بر او غالب نتواند شد تا او را از انجام وعده و وعيد خود منع كند؛ و عالم است به مصلحت كه هر چه فرمايد و انجام دهد بر وجه حكمت

ص:323

و مصلحت باشد.

در آن از آنچه صلاح آن حيوان در آن است نقصى مى يابى؟ پس از كجاست اين حُسن تقدير و لطف تصوير در آفريدن مور حقير، مگر از تدبير مدبرى كه در قدرت او صغير و كبير و جليل و حقير مساوى است؟ (1)وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ: و از آسمان آبى به صورت باران و برف و تگرگ فرود آوريم، پس به سبب آن در زمين از هر گياهى جفتى نفيس و پرارزش و يا از هر صنف، گياهى نيكو و پرمنفعت رويانديم، كه هر يك را شكلى و رنگى و بويى و طعمى و خاصيتى و منفعتى است.

يكى غذاى بدن مى شود و ديگرى قوّت تن، يكى زهر جان گزا و ديگرى ترياق روح افزا، آن جان ستاند و اين روح بخشد؛ يكى خواب مى آورد و ديگرى خواب از چشم مى برد، يكى مفرّح جان و ديگرى سبب اندوه بى پايان، يكى سرد و ديگرى گرم، يكى تر است و ديگرى خشك، و حال آن كه همه از يك زمين روييده و از يك چشمه آب خورده اند.

(آيۀ 11) هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِى مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِن دُونِهِى بَلِ الظَّلِمُونَ فِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ

لغت:

أرونى فعل امر از باب افعال و مصدر آن «إرائه» به معنى نشان دادن است.

تفسير:

خداى تعالى به اين امور بر عزّت خود استدلال فرموده كه آن كمال قدرت اوست و بر حكمت خود كه كمال علم اوست. و فرموده است:

هَذَا خَلْقُ اللَّهِ فَأَرُونِى مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِن دُونِهِ: اين ها كه ياد شد از آسمان و زمين و كوه

ص:325

و حيوان و نبات، آفريدۀ خداست. پس اى مشركان، نشان دهيد كسان ديگرى كه آنها را شريك خدا مى پنداريد چه چيز را آفريده اند؟ يعنى آنها چيزى نيافريده اند تا مستحق شركت باشند.

بَلِ الظَّلِمُونَ فِى ضَلَلٍ مُّبِينٍ: بلكه مشركان كه از جادۀ حق منحرف شده اند در گمراهى آشكار هستند كه عاجز را با قادر و مخلوق را با خالق در پرستش و ستايش شريك سازند، و بطلان اين مطلب بر هيچ عاقلى پنهان نخواهد بود و وجدان انسان با انصاف بر آن حاكم است.