ص :2

ص :3

تفسیر روان

علی مشکینی

خطاط عثمان طه

ویراستار حسین استادولی

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

لوح محفوظ فرود آورده و به عنوان برنامۀ زندگى جامع و محتوى همۀ سعادت هاى بشر به وسيلۀ فرشتگان مقرب در قلب تو جاى داده، و از پيش هم نزول و نفوذ آن را به همۀ انبيا خبر داده و در همۀ كتاب هاى آسمانى به تفصيل نگاشته، و حفظ و حراست و پياده كردن كامل آن را در جوامع بشرى بارها وعده داده و خود متكفّل آن شده است، بى ترديد به وعدۀ خود با كمال قدرت عمل خواهد كرد.

لِتُنذِرَ بِهِ وَ ذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ

يعنى: نزول اين كتاب براى اين است كه جهانيان را به وسيلۀ آن بيم دهى و براى گروندگان مايۀ تنبّه و تذكّر باشد. پس «انذار» عام است براى مؤمن و كافر، زيرا معناى آن دعوت به پذيرش و بيم دادن از عواقب وخيم كفر است. و «تذكر» خاصّ مؤمنان است، زيرا معناى آن توجه و تنبّه و پذيرش و عمل است كه كافر از آن بهره مند نيست.

اتَّبِعُواْ مَآ أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَ لَاتَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِيَآءَ

پس از خطاب پيامبر اسلام به اين كه اين كتاب براى انذار و تذكّر نازل شده، در خطاب به جامعه مى فرمايد: پيروى كنيد از همۀ آنچه به سوى شما از جانب پروردگارتان فرود آمده، يعنى قرآن و شريعت و ساير علوم و معارف، و هرگز غير او و به جاى او از هيچ سرپرستى و دوستى پيروى مكنيد. مراد، رؤساى باطل و ائمۀ كفر و سلاطين جور و علماى سوء و دوستان منحرف و گمراه كننده اند كه همه راه هوا و هوس و شيطان را مى پيمايند.

قَلِيلًا مَّا تَذَكَّرُونَ

يعنى: بسيار اندك تذكر مى يابيد. خطاب تهديدى و توبيخى است.

وَكَم مِن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَيَاتاً أَوْ هُمْ قَائِلُونَ «4» فَمَا كَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا إِلَّا أَن قَالُوا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ «5» فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ «6» فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا كُنَّا غَائِبِينَ «7»

ص:13

لغت و اعراب:

كَم خبريه و براى تكثير است يعنى: چه بسيار. قريه: مجتمع انسانى، و مسكن آنها از شهر و روستا. بأس: عذاب. بات زيد فى المكان بياتاً - از باب ضَرَب و مَنَع -: شب در فلان جا به سر برد. بياتاً حال است از قريه، به تقدير «بائتين». قال زيد اجوف يائى است از باب ضَرَب، يعنى در وسط روز خوابيد. قائلة: ظُهر. دعوى مصدر است يعنى درخواست و استعانت. قَصّ عليه - از باب نَصَر -: بازگو كرد براى او.

تفسير:

وَ كَم مِّن قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا فَجَآءَهَا بَأْسُنَا بَيَاتًا أَوْ هُمْ قَآئِلُونَ

يعنى: و چه بسيار از مجتمعات انسانى كه ما آنها را هلاك نموديم، پس عذاب ما بدان ها در حالى رسيد كه شب را در جايگاه خود مى گذراندند و يا در وسط روز در خواب قيلوله بودند. يعنى سنّت جاريۀ خدا دربارۀ كفّار و طاغيان و كسانى كه غير از خدا سرپرست و دوستانى اتخاذ كرده اند در طول تاريخ اين بوده كه پس از اتمام حجت و اصرار در دعوت، و انكار و اصرار بر مخالفت از سوى آنها، در موقع استراحت شب يا خواب نيمروز به عذابشان گرفتار نموده است.

فَمَا كَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَآءَهُم بَأْسُنَا إِلَّآ أَن قَالُواْ إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ

يعنى: پس درخواست و استعانت آنها هنگامى كه عذاب ما بدان ها رسيد جز اين نبود كه گفتند: حقّاً كه ما ستمكار بوديم. يعنى از شدت يأس و شرمندگى به جاى دعا اعتراف و اقرار به ظلم مى كردند. و مراد از كلام اين است كه نتيجۀ عدم اعتراف به گناه و ظلم در حال اختيار، اين است كه چون عذاب در رسد به ناچار اعتراف كنند و نتيجه ندهد. پس نيكوست كه در حال اختيار چنين كنند تا نجات يابند.

فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ

اين آيه و سه آيۀ بعد در بيان حال قيامت است از نظر وقوع پرسش از مكلّفان و پرسش از رسولان و بازگو شدن اعمال و تحقّق سنجش.

معناى آيه: پس به يقين كسانى را كه رسولان به سوى آنها آمده اند - يعنى مكلّفان انس

ص:14

و جنّ را - مورد سؤال و پرسش قرار مى دهيم، و بى ترديد رسولان را نيز مورد سؤال قرار خواهيم داد. يعنى پرسش مردم از اين كه آيا فرستادگانى از جانب خداوند آمدند و شما را به سوى توحيد و دين و كتاب آسمانى و عمل به آنها دعوت كردند يا نه؟ و آيا شما در مقابل دعوت آنها چه پاسخ و عكس العملى نشان داديد؟ و پرسش رسولان از اين كه آيا دين و كتاب و معارف الهى را كه از جانب خدا دريافت كرديد به مردم ابلاغ نموديد يا نه؟ و آيا پاسخ و عكس العمل مردم در برابر دعوت شما چه بود؟

فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ

يعنى: پس از آن پرسش ها و پاسخ ها، ما خود همه چيز را بر آنها از روى علم و دانش عميق و بى خطا بازگو مى كنيم. مراد اين است كه در آن موقف بسيار عظيم و بُهت آور و در مقدمۀ قضاوت عاليه ميان انبيا و امّت هاى آنان، همۀ اسرار و اعمال مكلّفان و پذيرش و انكار آنان را در حضور فرشتگان و پيامبران و معصومان و اشهاد، برطبق علم ازلى خود و از روى صفحات لوح محفوظى كه در آن جا نهاده شده، بر مردم و مرسلين بازگو خواهيم نمود به گونه اى كه همه چيز بر همه كس همانند آفتاب روشن گردد.

وَ مَا كُنَّا غَآئِبِينَ

يعنى: و هرگز ما غايب نبوده ايم. ما به خود آنان و بواطن و اسرار و ظواهر حالاتشان در دنيا تا آن روز علم حضورى داشته ايم و هيچ غيبتى در اين مورد تصور ندارد.

وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «8» وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُم بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ «9»

لغت و اعراب:

وَزَنَ الشىءَ وزناً - از باب ضَرَب -: سنجيد آن را. وَزْن مصدر است به معناى سنجش و به معناى موزون.

ص:15

غالباً در موارد زيان تجارى استعمال مى شود، بدين لحاظ است كه وجود انسان و همۀ نيروهاى ظاهرى و باطنى به حكم سرمايۀ اوست كه بايد مصرف گردند و در مقابل آنها كمالات نفسانى و عمل هاى شايسته و در نتيجه سعادت آخرت به دست آيد. پس هدر دادن آنها و حرمان از هدف مطلوب، خود زيان است چه رسد به آن كه در مقابل آن شقاوت دنيا و عذاب آخرت كسب كند.

بِمَا كَانُواْ بَِايَاتِنَا يَظْلِمُونَ

يعنى: و اين خسران به واسطۀ آن است كه آنها همواره در دنيا به آيات و نشانه هاى ما ستم مى كردند. يعنى پيامبران و دين و شرايع ما را كه همه آيات ماست انكار مى كردند و تكذيب و توهين روا مى داشتند.

بايد دانست كه بنابر عموم دو موصول مَن ثَقُلَت و مَن خَفَّت و شمول هر دو بر مؤمن و كافر، تنافى و تعارضى ميان اين مقام و آيۀ 105 سورۀ كهف ديده مى شود أُوْلَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَِايَاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقَآئِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا كه در اين آيه سنجش عمل را در روز قيامت مطلقاً از كافر نفى مى كند. بنابراين ممكن است گفته شود كه: آيات مورد بحث دربارۀ مؤمنان است و تنها آنها هستند كه اعمال باطنى و ظاهرى آنها سنجيده مى شود، حسناتشان سنگين و سيّئاتشان سبك خواهد بود، اما دربارۀ كفّار، مطلقاً سنجش اعمال نيست، نه راجع به كفر و نفاق باطنى و نه راجع به گناهان عملى، به خاطر آن كه وقتى حسناتشان به طور كلى حبط شود چيزى براى آنها باقى نمى ماند جز عقايد پليد باطنى و طغيان هاى عملى و تكليفشان روشن مى شود. از اين رو در آيۀ كهف نتيجۀ حبط حسنات را نفى اقامۀ سنجش قرار مى دهد.

وَلَقَدْ مَكَّنّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ قَلِيلاً مَاتَشْكُرُونَ «10» وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكِةِ اسْجُدُوا لآِدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُن مِنَ السَّاجِدِينَ «11»

ص:17

لغت و اعراب:

مَكَّنَه فى البيت: او را در خانه جا داد، مكّنه فى العمل و من العمل: او را بر آن عمل مسلّط كرد و توان داد. معايش: جمع معيشة يعنى وسايل زندگى. قليلاً ما، «ما» حرف است براى تأكيد ما قبل خود. ابليس: عَلَم جنس است براى شيطان.

تفسير:

وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِى الْأَرْضِ وَ جَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ

خطاب آيه به جامعۀ بشرى است از آغاز آفرينش آنها تا پايان آن، هر چند اين خطاب نسبت به موجودين زمانِ انشا، فعلى و نسبت به گذشتگان، انشائى و نسبت به آيندگان شأنى است. و اين خطاب براى بشر، امتنانى و به منظور تنبّه و توجه به نعم گوناگون است.

معناى آيه: و حقيقت اين است كه شما را در روى زمين سلطه و تمكّن و توان داديم و براى شما در آن وسايل زندگى فراهم نموديم. يعنى فكر و مغزى داديم كه بتوانيد اسرار زمين و وديعه هاى الهى را كه در مواد اوليۀ آن، از آب و خاك و نبات و حيوان نهفته شده كشف كنيد.

قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ

يعنى: بسيار كم سپاس مى گزاريد. اين كلام در مقام اظهار تعجب و انشاى تأسف در ترك وظيفۀ شرعى و عقلى است.

وَ لَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ

خطاب در اين آيه به طايفۀ بشرى است به ملاك حادثه اى كه براى برخى از آنها رخ داده و طبق عادت به همه نسبت داده شده و آن آفرينش خاص و بى سابقه و به نحو اعجازِ جدّ اعلاى بشر است. معناى آيه: به يقين شما را آفريديم، سپس صورت بندى كرديم.

مراد از آفريدن در اين جا تهيۀ مقدمات تشكّل و صورت بندى آنهاست. يعنى از مواد اوليۀ زمين و خميره اى كه بدين منظور از خاك و لجن گرفته شده، تمام اعضا و اندام هاى ريز و درشت شما را از استخوان هاى مختلف و گوشت و رگ ها و پوست و موهاى بدن،

ص:18

همه را ساختيم و آماده و مهيّا نموديم (مانند اجزاى ساعتى كه پراكنده باشد). و مراد از تصوير، تركيب بندى و شكل دادن و به صورت انسان در آوردن و دميدن روح است. و حاصل كلام اين است كه ما از مواد خام خاك و لجن، نخست يكايك اعضاى شما را ساختيم، سپس همه را با هم صورت بندى كرديم و روح در آن دميديم و به صورت انسان زنده درآورديم. و ظاهراً به مجرد حلول روح، نام «آدم» نيز به عنوان عَلَم شخص بر آن نهاده شده است.

يعنى: پس از صدور فرمان سجده، همۀ فرشتگان بدون استثنا به سجده افتادند مگر ابليس پدر بزرگ و جدّ اعلاى ابليس ها و شيطان ها كه او از سجده كنندگان نبود.

قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ «12»

لغت و اعراب:

ألّا تسجد، «لا» زائده است و «مِن» مقدّر، و تقدير كلام «ما منعك من أن تسجد». و اولى اين است كه منَعَ به معناى حمَلَ باشد به تقدير «ما حملك على أن لاتسجد».

تفسير:

قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَاْ خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِى مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ

يعنى: خدا به او فرمود: چه چيز تو را مانع شد از اين كه سجده كنى؟ يا هنگامى كه من تو را فرمان دادم چه چيزى وادارت كرد بر اين كه سجده نكنى؟ ابليس گفت: من از او بهترم؛ زيرا مرا از آتش آفريدى و او را از گِل آفريدى.

اين سخن شيطان به شكل برهان، و برخى از مقدماتش پنهان است. و غرضش اين است كه پس از مقدماتى، بهترى و رجحان خود بر آدم را ثابت كند و نتيجه بگيرد كه دستور سجدۀ من بر او مخالف عقل است.

مقدمۀ اول: من از آتشم، او از گِل و خاك.

مقدمۀ دوم: آتش بهتر از گِل است.

مقدمۀ سوم: توليد شدۀ از بهتر، بهتر از توليد شدۀ از پست است.

نتيجه: پس من از آدم بهترم.

نتيجه: امر من به سجدۀ او خلاف عقل است.

مفسران گفته اند كه: مقدمۀ اول صحيح است، زيرا خدا فرموده: خَلَقَ

ص:20

الْإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ * وَ خَلَقَ الْجَآنَّ مِن مَّارِجٍ مِّن نَّارٍ [الرحمن، 14 و 15]. ولى مقدمۀ دوم باطل است، زيرا آتش بذاته مخرّب و مهلك است و خاك و گل منبع همۀ بركات. فرض كنيد گروهى از انسان ها در محيطى امرشان داير است ميان تملّك و سكونت و ارتزاق از يك فرسنگ مربع زمين از طلا و ميان همان مقدار از خاك، با كدام يك مى توانند حيات خود را ادامه دهند؟ و هم چنين مقدمۀ سوم باطل است، زيرا كلّيت آن كبرى مسلّم نيست و خدا فرموده: يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ [روم، 19].

قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهَا فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ «13» قَالَ أَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ «14» قَالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ «15»

لغت و اعراب:

هَبَطَ زيدٌ - از باب ضَرَب و نَصَر -: فرود آمد و يا به قهر و جبر فرود آمد. منها يعنى از آسمان يا از جنّت يا از منزلت و مرتبت. صَغِرَ زيد - از باب عَلِمَ و شَرُف -: ذليل و خوار شد.

أنظره: مهلت داد او را.

تفسير:

قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا

يعنى: خدا فرمود: از آسمان يا از اين بهشت يا از اجتماع فرشتگان و ارواح مجرده، بخواهى يا نخواهى فرود آى، و يا از اين مقام و منزلت تنزّل كن. امر «فاهبط» به مجرد انشا، فعليّت يافت و در چشم همه سقوط كرد.

فَمَا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهَا

يعنى: پس تو را نرسد كه در اين محل تكبّر ورزى. عقل و خرد كه حاكم مطلق آن روز

ص:21

بود چنين امرى را روا نمى بيند، بلكه جداً قبيح مى داند، زيرا تكبّرِ مخلوقِ جَهول در مقابل خالق عليم توأم با مخالفت فرمان عامّ مؤكّد، و استدلال غلط و باطل، در ملأ اعلى و حضور ارواح انبيا و صالحان و نزد فرشتگان مقرب، و بالأخره تخطئۀ خداوند در فرمان صادره، بسيار ناپسند و نارواست.

فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ

يعنى: پس بيرون رو، زيرا تو از خوارها و ذليل ها هستى. مراد از «اُخرج» انشاى خروج از آسمان است كه بايد به وسيلۀ فرشتگان عملى گردد، و با فاصلۀ اندكى عملى شد.

قَالَ أَنظِرْنِى إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ

يعنى: ابليس گفت: خدايا، مرا تا روزى كه آنها برانگيخته مى شوند مهلت ده. يعنى پس از سكونت آدم و اولاد او در زمين و انقراض نسل و مرگ همه و سپس برانگيخته شدنشان براى قيامت، مرا مهلت زندگى ده و كسى را از اولاد من نيز نميران.

و بايد دانست كه روز بعث انسان ها روز دميده شدن بار دوم صور است پس از آن كه در نفخۀ اول، همۀ زنده ها از انسان ها و فرشتگان و اجنّه مرده باشند و تنها ارواحى زنده باشند كه يك بار مرگ را چشيده و ساكن برزخ شده اند. و فاصلۀ ميان نفخۀ مرگ و نفخۀ بعث را كه مدت مديدى است جز خداوند نمى داند. و لازمِ درخواست حيات تا روز بعث اين است كه در آن فاصله در عالم برزخ با ارواح انسان ها زنده باشد. و شايد طمعش آن بوده كه آنها را نيز اغوا نمايد.

قَالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ

يعنى: خدا فرمود: تو حتماً از مهلت داده شدگانى. اين آيه نسبت به تعيين آخرِ زمان مهلت، خالى از ابهام و تشابه نيست، لكن ظاهر آيۀ 37 سورۀ حجر و آيۀ 81 سورۀ ص قَالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنظَرِينَ، إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ اين است كه درخواست مهلت تا روز بعث پذيرفته نشده، بلكه تا وقت معيّن است كه ظاهراً نفخۀ اوّل صور و مرگ انسان ها و بطلان تكليف است. و بنابراين، اجمال اين آيه با ظهور آيۀ حجر و ص رفع مى شود.

ص:22

ثُمَّ لَأَتِيَنَّهُم مِّن م بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمَانِهِمْ وَ عَن شَمَآئِلِهِمْ

اين كلام، توضيح نشستن بر سر راه است. يعنى: سپس از پيشِ رو و پشت سر و از جانب راست و چپشان به آنها حمله ور خواهم شد. ذكر چهار جهت كنايه است از اين كه از هر راهى بتواند حمله مى كند. و برخى گفته اند: هر يك از اطراف، معناى خاص دارد. مراد از «پيش رو» مطامع و آرزوهاى جاه و مال در آينده است كه از راه تطميع به آنها انسان را به گناه مى اندازد. و مراد از «پشت سر» اولاد و احفادى است كه انسان پشت سر مى گذارد و از حلال و حرام براى آنها پيش بينى زندگى مى كند. و مراد از «دست راست» كارهاى نيك و سعادت آفرين است كه او را در آنها به افراط و تفريط مى كشاند. و مراد از «دست چپ» هواها و هوس ها و عيش هاى حرام در زندگى است كه انسان در آنها غور مى كند.

وَ لَاتَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ

يعنى: و بيشترين آنها را سپاسگزار نخواهى يافت. مراد از ضمير جمع «هُم» همۀ افراد بشر و اولاد آدم است، از نخستين فرد ساكنان دنيا تا آخرين آنها. و مراد از عنوان «شاكر» اگر مطيعان آنها باشند كه از خداوند تعالى در اصول و فروع شريعت در هر عصر و زمانى اطاعت كرده اند يعنى معصومان و عدول ملّت ها، پس بى ترديد آنها در اقلّيت و مقابلشان در اكثريت اند و سخن شيطان درست است. بلكه اگر مراد مؤمنان هر عصر در مقابل كفّار باشند باز كفّار در اكثريت اند و ادّعاى شيطان درست است، چنان كه آيۀ وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ ظَنَّهُ [سبأ، 20] نيز شاهد آن است. و اين آيه مطابق است با آيۀ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ [حجر، 40].

ولكن ظاهراً اين آيات ناظر است به حال بشر از بدو خلقت تا زمان نزول اين آيات، و يا تا زمان ظهور مهدى موعود و مصلح كلّ جهان عليه السلام نه تا آخر دنيا و قيام رستاخيز به گونه اى كه در قيامت نيز كفّار در اكثريت قاطع باشند، و نتيجتاً هدف خدا از خلقت بشر در يك نسبت اندكى از آنها عملى گردد، بلكه در روايات آمده كه همۀ بشرها در روز قيامت صد و بيست صف را تشكيل مى دهند كه هشتاد صف آنها امّت پيامبر اسلام و بقيه همه اهل مذاهب ديگر و بدون مذهب ها هستند. و حلّ مسأله اين است كه پس از ظهور مهدى موعود عليه السلام به تدريج مسلمين زياد مى شوند و نسبت فوق منقلب و منعكس مى گردد و كفّار

ص:24

در اقلّيت قرار مى گيرند.

قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْءُومًا مَّدْحُورًا لَّمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمْ أَجْمَعِينَ

يعنى: خدا فرمود: از بهشت يا آسمان يا از اجتماع شريف و مقدس فرشتگان و ساكنان ملأ اعلى با حالت ذلّت و خوارى و رانده شده بيرون شو. سوگند باد كه كسانى از آنها يعنى از اولاد آدم كه از تو پيروى كنند به يقين دوزخ را از همۀ شما پر خواهم كرد.

وَ يََادَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ

يعنى: خدا خطاب به آدم فرمود: اى آدم، تو و همسرت در اين بهشت سكونت گزينيد.

مراد از همسر او جفت او حوّاست، لكن در اين كتاب كريم اشاره اى به وقت آفرينش او و كيفيت آن نشده است و در اين جا هر دو نفر مورد خطاب قرار گرفته اند. و مى توان گفت:

همان زمانى كه گِل آدم تهيّه مى شد و مراحل تركّب و تشكّل و دميده شدن روح را مى پيمود، از همان گِل و به همان طرز گِل حوّا را نيز بسرشتند و بلكه علاوه بر آن دو نفر، پسرانى به عدد آنچه دختر براى آدم و حوّا در دنيا پيش بينى شده، و دخترانى به شمار آنچه پسر براى آنها پيش بينى شده بود از گِل ساختند و همه در آن محيط به نحو اعجاز و تشكّلِ از گِل و سپس نفخ روح از جانب خداوند پديد آمدند و همه به نحو ابداع در فطرت و ابتكار در آفرينش به نحو احسنِ تقويم بودند. ولى آدم و حوّا مورد تكليف و خطاب و امر و نهى ارشادى شدند و سپس محكوم به تبعيد از آن محيط گشتند، و پديده هاى نوينِ همانندشان يعنى آن پسران و دختران كه در واقع دامادها و عروس هاى آيندۀ آنها بودند در آن جا ماندند تا آن گاه كه آدم و حوّا به زمين هبوط كردند و توالد و تناسل رخ داد. و چون پسرانشان را موقع ازدواج رسيد آن دختران بهشتى هبوط نمودند، و چون دخترانشان را موقع ازدواج رسيد آن پسران بهشتى فرود آمدند و بدين طريق نسل دوم آدم و حوّا از يك سو بدانها پيوست و نسبتِ يك طرفه محقّق شد.

و مراد از بهشتى كه در آيه بدان اشاره شده محتمل است بهشت اصلى و ابدى باشد كه محلّش خارج از حيطۀ كرۀ زمين و مقرّ دائمى بهشتيان پس از پايان روز قيامت است. و خروج آدم و حوّا از آن استثنايى است وگرنه ورود در آن جا را خروج نباشد. و يا آن كه منع از خروج، مخصوص واردين از خارج پس از پايان يافتن زمان تكليف است.

ص:25

و محتمل است بهشت عالم برزخ باشد كه محلّش در همين كرۀ زمين است و ساكنانش ارواحى در قالب هاى مثالى اند و در زندگى از انسان ها جدايند و برخوردى با هم ندارند هر چند در جوار هم يا مخلوط بهم اند، بنابر اينكه اين بهشت در آن زمان مخلوق بوده هرچند ساكن نداشته، زيرا آن جا محلّ ارواح پس از مرگ است.

و نيز ممكن است مراد از آن بهشت باغى باشد در روى كرۀ زمين بسيار وسيع و واجد انواع درختان و نهرهاى جارى و هوايى مطبوع و فضايى سرسبز و وسايلى مجهّز براى زندگى مادى كه به دست فرشتگان بدين منظور ساخته شده بود. و ارجح اقوال اين است كه بهشت برزخى بوده است.

فَكُلَا مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَ لَاتَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ

يعنى: پس از سكونت در آن، از هر جاى آن باغ هرچه را بخواهيد متصرف شويد و از آن برخوردار گرديد، ولكن هيچ يك نزديك اين درخت نرويد. گفته شده: مراد خوشۀ گندم به شكل درخت بوده يا درخت تاك يا زيتون يا درخت مخصوصى شبيه درختان دنيا كه خوردن ميوۀ آن خورنده را نيازمند تخلّى مى كرده. و اين نهى در حقيقت، متعلّق به خوردن ميوۀ درخت است كه براى شدت امر، متعلّق به قرب آن شده. و امر كُلا براى اباحه و نهى لاتقربا براى ارشاد به فساد يعنى فساد نزديك شدن به آن و صلاح دورى از آن است.

فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ

يعنى: پس، از ستمكاران خواهيد بود. نتيجۀ نزديك شدن و خوردن اين است كه ظلم به نفس مى كنيد. و طبعاً مراد از ظلم، گرفتارشدن به فساد ارتكاب است. و توضيح آيه در آيۀ 35 بقره است.

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الخَالِدِينَ «20» وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ «21»

ص:26

لغت و اعراب:

وَسْوَسَ الشيطان له و إليه - از باب رباعى -: مطلب شرّ و فاسد به او القا كرد. وُورِيَعنه الشىءُ: پنهان داشته شد از او. سوأة عورت و هر چيزى كه آشكار شدنش زشت و خجلت آور است. قاسَمَهُما، مفاعله غالباً براى سعى در انها و ايصال فعل است مثل «كاتبت زيداً» يعنى سعى در رساندن مكتوب كردم. و گاهى براى عمل بين الاثنين است.

تفسير:

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِىَ لَهُمَا مَا وُرِىَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا

يعنى: پس از اسكان آدم و حوّا در بهشت معهود، شيطان كه همان ابليس است به سوى آنها راه يافت و به آنها وسوسه نمود و سخنانى باطل و فسادانگيز به صورت حق و فريبنده به آنان القا كرد و هدفش اين بود كه از مواضع قبيح و شرم آور و لازم الستر آنها آنچه از نظرشان پنهان بود بر آنها آشكار سازد.

وَ قَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّآ أَن تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ

يعنى: به آنها گفت: پروردگارتان شما را از اين درخت نهى نكرده مگر از اين جهت كه مبادا شما دوتا فرشته شويد، يا از ساكنان دائم اين مكان گرديد.

معلوم مى شود دو مطلب در نظر آنها مهم بوده، يكى انقلاب انسان به فرشته، و ديگرى خلود و جاودانگى در آن محل. و شيطان كه شروع به اغوا و وعدۀ اضلال بشر كرده بود اين دو امر را به آنها وعده داد.

وَ قَاسَمَهُمَآ إِنِّى لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ

يعنى: شيطان براى آن دو نفر سوگند سخت و محكمى خورد كه بى ترديد من از ناصحان و خيرخواهان شمايم. ممكن است مقتضاى كلمۀ «مقاسمه» اين باشد كه آنها نيز در مقابل ابليس سوگند به قبول خوردند و يا آن كه ابتدا آنها شيطان را قسم دادند كه خائنى يا ناصح؟ و شيطان هم قسم خورد كه من ناصحم.

ص:27

فَدَلَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَن تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُل لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ «22»

لغت و اعراب:

دلَّى الشىءَ ناقص واوى است يعنى پايين آورد آن را. طفق فى العمل - از باب عَلِم و ضَرَب -: شروع كرد در آن. خَصَفَ الشىءَ على الشىءِ - از باب ضَرَب -: چسبانيد چيزى رابر وى چيزى.

تفسير:

فَدَلَّهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا

يعنى: شيطان آن دو نفر را به فريب و نيرنگى از مقام و مرتبتشان پايين آورد، پس چون از آن درخت يعنى از ميوۀ آن چشيدند زشتى ها و قبايح جسمشان بر آنها آشكار شد.

مراد اين است كه سقوط از رتبه و مقام به مجرد پذيرش پيشنهاد شيطان و تسليم در مقابل او و تصميم بر خوردن پيش از چشيدن تحقق يافت، و ظهور عيوب به سبب چشيدن انجام گرفت. و مراد از آشكار شدن سوأه اين است كه پس از آفرينش، لباس بر تن آنها كرده بودند و آنها متوجه نام اسافل اعضا و فعل و انفعالات آنها از تخلّى و غيره نبودند، زيرا در آن جا نيازى به تخلّى نداشتند. و چون از ميوۀ درخت خوردند لباس ها از تن آنها فرو ريخت و خود را لخت و عور ديدند و غريزۀ حيا و شرم كه در طبع انسانيشان بود بروز كرد و سخت ناراحت شدند، علاوه بر آن كه ظاهراً عقد زوجيت هم ميان آنها هنوز خوانده نشده بود، از اين رو از يكديگر نيز سخت شرمنده شدند.

وَ طَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّةِ

يعنى: پس هر دو از شدت ناراحتى شروع كردند به از برگ درختان بهشتى كه گفته

ص:28

مى شود درخت انجير بوده بر عورت و بدن خود چسباندن، تا بدين وسيله نيمۀ پايين تن خويش را بپوشانند.

نبخشى و بر ما ترحّم نكنى قطعاً از زيانكاران خواهيم بود.

قَالَ اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ

يعنى: خدا فرمود: پايين برويد. مخاطب، آدم و حوّا هستند با شيطان كه دشمن نزديك و هم جوار آنها بود. و مراد فرود آمدن همه از مقام و مرتبت خويش است، آدم و حوّا به خاطر ترك اولى، و شيطان به جهت تكبّر و مخالفت امر مولوىِ مؤكّد و كفر و ارتداد، و مجادله با خداوند، و ردّ صريح فرمان او. و اين هبوط، توأم با خروج از ملأ اعلى و بهشت و سرازير شدن به سوى كرۀ زمين بود.

جملۀ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ حال مقدّره از فاعل «اهبطوا» است نظير فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ [زمر، 73] يعنى هبوط كنيد به زمين در حالى كه هميشه در آن جا برخى از شما با برخى ديگر دشمن خواهد بود. يعنى شيطان و ذَرارى او با اولاد آدم در همۀ زمان ها عداوت عميق ريشه دار غيرقابل زوال دارند. و اما عداوت اولاد آدم با يكديگر اندك يعنى برخى با برخى در بعضى از حالات و به نحو عَرَضى و قابل زوال خواهد بود.

وَ لَكُمْ فِى الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ

يعنى: و براى شما، كه آدم و حوّا و اولاد آنها و شيطان و ذَرارى وى مى باشيد، در روى زمين بقا و استقرار و برخوردارى تا زمانى معيّن است. مراد از برخوردارى اولاد آدم انتفاع آنها از همۀ كرۀ زمين است از سطح و داخل و عمق و هوا و فضاى خارج تا آن جا كه بتوانند. و مراد از انتفاع شياطين اضلال انسان ها و سوق دادن آنها به سوى كفر و شرك و فساد است به منظور تحقق بخشيدن به قَسَمى كه در آغاز خورده بودند. و مراد از زمان معيّن، پايان عمر هر دو طايفه است كه با نفخۀ اول صور حاصل مى شود. در آن نفخه، بقيۀ افراد انسان مى ميرند و همۀ افراد شيطان ها كه از بدو خلقتشان تا آن زمان نمرده و اجتماع كرده اند به يكبار مى ميرند.

قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَ فِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ

يعنى: باز خداوند خطاب به آنها و ذُرّيّه و اولاد آيندۀ آنها فرمود: همگى در آن زندگى مى كنيد و همه در آن مى ميريد و همه از آن بيرون آورده مى شويد. آغاز حيات و زندگى همه روز فرود آمدن در زمين است كه تاريخ ندارد و آن روز تاريخى نبود. و موت همه و

ص:30

پايان زندگيشان هنگام بار اول دميده شدن صور است. و تاريخ خروج و بيرون شدنشان از زمين روز قيامت و برانگيخته شدن ارواح است كه با نفخۀ دوم تحقق مى يابد، و فاصلۀ ميان دو نفخه را جز خداوند كسى نمى داند.

يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاساً يُوَارِي سَوْءَاتِكُمْ وَرِيشاً وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذلِكَ خَيْرٌ ذلِكَ مِنْ آيَاتِ اللّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ «26» يَا بَنِي آدَمَ لاَيَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِنَ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْءَاتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاَتَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لاَيُؤْمِنُونَ «27»

لغت و اعراب:

واراه: پوشانيد او را. ريش: لباس فاخر. لباس التقوى مبتدا و جملۀ ذلك خيرٌ خبر آن است. ذلك من آيات اللّه اشاره به مطلق لباس است. فتنه و افتتان: گمراه كردن و در عذاب افكندن.

تفسير:

يَا بَنِى ءَادَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِى سَوْءَاتِكُمْ وَ رِيشًا

يعنى: اى فرزندان آدم، حقيقت اين است كه بر شما لباسى فرو فرستاديم كه بدى ها و عورت و عيوب شما را مى پوشاند و نيز لباس زينت نازل كرديم.

قسم اول، مطلق لباس است كه لباس عادى و لباس كار است و فايده اش پوشاندن ظاهر بدن و حفظ از آسيب است. و قسم دوم علاوه بر ستر، عنوان زينت و جمال و ابّهت و آثار ديگرى برحسب اقتضاى محيط و زمان دارد. و مراد از «انزال لباس» ايجاد مواد اوليّۀ

ص:31

آن در زمين است كه صالح براى تهيۀ آن باشد مانند موها و پوست حيوانات، و نباتات و مواد ديگرى برحسب اقتضاى زمان و تمدن و تعالى در فكر و زندگى بشر. و ممكن است مراد از «أنزلنا» اين باشد كه دستور تهيۀ لباستان را بر فرشتگان زمينى و خود شما صادر و نازل كرديم.

وَ لِبَاسُ التَّقْوَى ذَ لِكَ خَيْرٌ

يعنى: و لباس پرهيزگارى بهتر است. مراد اين است كه آن دو قسم، لباس تن و جسد بود و لباس تقوا لباس جان و روح است، پس بهتر است، زيرا جان از تن بالاتر و والاتر و حفظ آن از حفظ تن لازم تر و مهم تر است. و حقيقت اين لباس و تار و پودش كه از قبيل تشبيه معقول به محسوس است عبارت است از ايمان به حق و انجام واجبات و ترك محرّمات. و از آثار و منافعش حفظ روح و جان از عيوب معنوى و وساوس شيطانى و صدمات كفر و شرك و گناهان، و مصون داشتن مؤمن از خجلت و رسوايى در مرأى و منظر فرشتگان در دنيا و مقابل ديد همۀ ناظران در آخرت است.

ذَ لِكَ مِنْ ءَايَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ

يعنى: بخشيدن انواع لباس به بشر از نشانه هاى قدرت و حكمت و رحمت خداوند است. اين آيات را داديم شايد مردم متذكّر شوند.

إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَاتَرَوْنَهُمْ

يعنى: حقيقت اين است كه او و اولاد و ذَرارى و يا سپاهيان او شما را از جايگاهى مى بينند كه شما آنها را نمى بينيد. يعنى آنها از اين طريق كه اجرام لطيفۀ غيرمرئى هستند و نيروى ديدن اجسام و ارواح هر دو را دارند شما را مى بينند، ولى شما كه اجرام مادى هستيد و نيروى بينايى تان توان ديدن غير اجسام را ندارد آنها را نمى بينيد.

إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَآءَ لِلَّذِينَ لَايُؤْمِنُونَ

يعنى: به يقين ما شيطان ها و ابالسه را سرپرستان و دوستان و ياوران كسانى قرار داده ايم كه ايمان نمى آورند. نسبت اين فعل به خدا به لحاظ اين است كه خدا آنها را پس از انكار و عناد به حال خودشان رها كرده تا در نتيجه زير سرپرستى شيطان ها درآمده اند و شيطان ها دوست و ياور آنها شده اند.

وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللّهَ لاَيَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ «28» قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ «29» فَرِيقاً هَدَى وَفَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلاَلَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ مِن دُونِ اللّهِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ «30»

لغت و اعراب:

فاحشه و فحشاء: كار بسيار زشت. قِسط: عدل و جور (از اضداد است). مسجد مصدر ميمى و اسم زمان و اسم مكان است. فريقاً هَدَى «فريقاً» مفعول مقدّم بر فعل است، وَ فريقاً

ص:33

حَقَّ به تقدير «و أضلَّ فريقاً»، و هر دو جمله حال است از فاعلِ تعودون.

تفسير:

وَ إِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً قَالُواْ وَجَدْنَا عَلَيْهَا ءَابَآءَنَا وَ اللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا

كلام در تتمۀ حالات اولياى شيطان هاست.

يعنى: و چون كار بسيار زشتى را انجام دهند مى گويند: ما پدرانمان را بر اين عمل يافتيم و خدا ما را بدان فرمان داده است.

مراد از كار بسيار زشت، كارهاى پليد كفرآور آنهاست مانند سجود در مقابل بت ها، اعتقاد به مقرّبيت و شفاعت بتان، تحريم محلّلات الهى، اعتقاد به اين كه فرشتگان دختران خدايند و چرخيدن به دور كعبۀ معظَّمه لخت و عريان به نام طواف چنان كه در زمان جاهليت مرسوم بوده و مى گفتند: بايد انسان دور خانۀ خداى خويش بدان حال بچرخد كه از مادر متولد شده نه با لباس هايى كه در آن گناه كرده است. و گاهى هم ساترى مى ساختند كه تنها عورت را مى پوشانيد. و اين سنّت سيّئه ادامه داشت تا آن گاه كه امام على بن ابى طالب عليه السلام سورۀ برائت را بر آنها قرائت نمود. و دو عذرى كه براى كارشان آورده اند يكى تقليد از آباء گذشته است كه بارها جواب گفته شده، و عذر دوم هم در اين جا تكذيب شده است.

بپذيرند نه شرك را، و در مقام اخلاق تواضع را انتخاب كنند نه تكبر را، و در موارد ساير اعمال، عدالت را پيشه كنند نه ظلم و ستم را.

وَ أَقِيمُواْ وُجُوهَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ

يعنى: و پروردگارم فرمان داده كه در وقت هر سجده روى خود را به سوى خدا كنيد، يعنى نماز بخوانيد. مراد از وقت سجده اوقات نمازهاست خواه وقت معيّن آن مانند طلوع فجر و سرِ ظهر و غروب آفتاب، و يا وقت كلّى مانند ساعت تمام شدن طواف و زمان حدوث كسوف و خسوف و زلزله و نحو آنها و پس از تمام شدن تكفين ميّت و ساير اوقات نمازهاى واجب و مستحب.

وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ

يعنى: و بخوانيد او را در حالى كه دين را براى او خالص كرده باشيد: به اين كه تنها دين او را پذيرفته باشيد، يا ايمانتان را از شوب كفر و شرك و نفاق، خالص و ناب كرده باشيد و يا عملاً تنها از او اطاعت نموده باشيد.

كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ فَرِيقًا هَدَى وَ فَرِيقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلاَلَةُ

اين چند جمله به عنوان تعليل و تهديد براى جملۀ پيشين است.

يعنى: اوامر او را اطاعت نماييد، زيرا همان گونه كه خداوند شما را در آغاز پديد آورد به عالم آخرت بازمى گرديد در حالى كه گروهى را هدايت كرده و گروهى هم گمراهى برايشان ثابت شده است.

مفاد اين كلام، تشبيه حال مرگ و بازگشت از دنيا به آخرت، به حال تولد و ورود از شكم مادر به دنياست. و وجه شباهت اين است كه همان طور كه متولدان و نوزادان دو طايفه اند: سعداى متّصف به هدايت، و اشقياى متّصف به ضلالت، مردگان و راهيان عالم برزخ نيز منقسم اند به سعدا و اشقيا، با اين تفاوت كه اتصاف مواليد به سعادت و شقاوت، اتصاف شأنى و اقتضايى است و اتصاف ميرندگان و راحلين به عالم آخرت، اتصاف حقيقى و فعلى. و معناى اقتضايى اين است كه صفت ايمان و كفر و سعادت و شقاوت در وجود آنها به نحو غريزه و ارتكاز

ص:35

و استعداد است كه پس از بلوغ و رشد فكرى و عقلى فعليت مى يابد و آن كه فطرتش هدايت است مؤمن و صالح، و آن كه طبعش ضلالت است كافر و طالح مى گردد.

و در اين جا توهّم مى شود كه اين مطلب، مستلزم جبر است و جبر در ايمان و كفر و همۀ اعمال مكلّفان باطل است، زيرا بنا بر اين مبنا ايمان و كفر به اقتضاى غريزه و فطرت است و چون غريزه و فطرت خدادادى است نه به اختيار انسان، پس ايمان و كفر هم همين طور است.

و جواب آن است كه وجود مقتضى ايمان و كفر در خميرۀ انسان به نحو علّيت و اقتضاى تام نيست كه او را جبراً به سوى خير و شر سوق دهد، بلكه به نحو اقتضاى ضعيف است و وجود عقل و درك و اراده در مكلّف، حاكم بر همۀ استعدادهاى اوست و انسان عاقل طبق ادراك و تشخيص مصالح و مفاسد مى تواند خلاف آنچه را كه طبع و غريزۀ او اقتضا مى كند اراده و انتخاب نمايد، و خلاف آنچه را كه نمى خواهد و از آن منزجر است بر خود تحميل كند.

و حاصل معناى آيه در اين خطاب الهى به نوع انسانى كه در همۀ افعال خود مختار است اين است كه همان گونه كه خداوند، هنگام ورود به دنيا برخى از شما را با غريزۀ صلاح و خميرۀ ميل به هدايت آورده و برخى را با غريزۀ فساد و خميرۀ ميل به ضلالت، شما خود به اراده و اختيار خود در حال رفتن، برخى در حال هدايت و سعادت و برخى در حال ضلالت و شقاوت خواهيد رفت.

إِنَّهُمُ اتَّخَذُواْ الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَآءَ مِن دُونِ اللَّهِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُهْتَدُونَ

اين جمله به منزلۀ تعليل ثبوت گمراهى براى فريق دوم است.

يعنى: ضلالت آنها به خاطر اين است كه آنها شيطان ها را، يعنى خصوص طايفۀ ابليس را و يا طغيان گران و متمردان بشر را از قبيل سلاطين جور و علماى سوء و مترَفين اهل دنيا را به غير خداوند و به جاى او براى خود سرپرست و ياور و دوست اتخاذ كردند و در عين حال گمان مى كنند كه هدايت يافته اند. يعنى به ظن و گمان چنين راهى را اتخاذ نموده اند نه با حجت و برهان.

ص:36

يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَيُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ «31» قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ «32»

لغت و اعراب:

كُلوا و اشربوا به تقدير «من الطيّبات» يا «من كلّ ما هو صالح للأكل والشرب» است. سَرَف و اسراف: تجاوز از حد در هر كارى، أسرف المالَ: در تصرف مال از حد تجاوز نمود. زَين:

حسن و كمال و رفع عيب مقابل «شين» يعنى عيب و بدى. فى الحياة الدنيا متعلّق است به آمنوا. خالصة حال است از ضمير هى. يوم القيامة متعلّق است به متعلَّق «لِلّذين» يعنى ثابتة يا كائنة.

تفسير:

يَا بَنِى ءَادَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ

يعنى: اى فرزندان آدم، زينت خود را در نزد هر مسجدى برگيريد. محتمل است مراد از مسجد، معناى اصطلاحى معروف آن باشد. يعنى وقت دخول هر مسجدى زينت متناسب خانۀ خدا را اتخاذ كنيد از قبيل ورود در حال طهارت از حدث و به نيّت نماز و عبادت، و سبقت در حضور معابد و براى تجهيز وسايل روشنايى و سرما و گرماى آن، و پوشيدن لباس فاخر و استعمال عطر و غيره.

و محتمل است مراد از مسجد معناى مصدرى آن و كنايه از نماز باشد. يعنى اى فرزندان آدم، در وقت نماز و انجام آن، علاوه بر لحاظ شرايط و رفع موانع، زينت و آرايش

ص:37

خود را به تناسب اين عمل عظيم و درخور قيام در برابر حق، از قبيل لباس هاى نيكو و پاكيزه، و انتخاب مكان شريف و مقدس، و اقامۀ آن با جماعت و با حضور قلب تهيه و اتخاذ كنيد. و نيز محتمل است مراد از مسجد، زمان سجده باشد يعنى وقت نماز.

مراد از «عباد» همۀ بندگان اند اعم از مؤمن و كافر و مطيع و عاصى.

وَ الطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ

يعنى: و چه كسى است كه روزى هاى پاكيزه را حرام كرده است؟ مراد از روزى، اعمّ از خوراكى است و شامل همۀ اقسام زينت است، پس اين كلمه، عطف تفسير زينت است.

قُلْ هِىَ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ

يعنى: اى پيامبر، بگو: همۀ آنها، - همۀ زينت ها و روزى ها - از آنِ كسانى است كه در زندگى دنيا ايمان آورده اند در حالى كه در روز قيامت مخصوص آنها خواهد بود، يعنى هرچند در دنيا مخصوص آنها نيست، بلكه كفّار و دشمنان نيز با آنها شريكند و يا بيشترين را مى برند و جز اندكى به آنان نمى دهند.

كَذَ لِكَ نُفَصِّلُ الأَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

يعنى: اين گونه ما نشانه ها را براى گروهى كه دانش دارند تفصيل مى دهيم. مراد از آيات در اين جا احكام دين است كه هر حكمى نشانه اى از مبدأ اعلى و حكمت و رحمت و تدبير و تربيت بندگان است. و حاصل آن كه همان گونه كه در اين آيه حكم اباحه و ترخيص زينت ها و طيّبات را بيان كرديم، ساير احكام شريعت را نيز تفصيل مى دهيم.

قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَاظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُوا بِاللّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَاناً وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ «33» وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَيَستَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَسْتَقْدِمُونَ «34»

لغت و اعراب:

فواحش: جمع فاحشه، هر عمل زشت متجاوز از حد. اثم: تأخير انداختن، گناه. بغى:

طلب، ظلم و تعدّى. اجل: مجموع مدت، آخر مدت. ولايستقدمون عطف است به فاذا جاء

ص:39

أجلهم نه به لايستأخرون.

رسد هرگز ساعتى از آن تأخير نمى كنند و جلو هم نمى افتند.

مراد از امّت، مطلق تشكل هاى انسانى هدف دار است، خواه هدف طبيعى يا ارادى، مانند قبايل مختلف مردم جهان، و تشكل هاى مذهبى و حزبى، و سلسلۀ سلاطين و حتى اجتماعات برخى از حيوانات كه همۀ اينها را در علم ازلى الهى و در لوح محفوظ عِلوى، مدتى است معيّن در زندگى دنيوى، كوتاه يا دراز.

و جملۀ «لايستقدمون» مستأنفه است و عطف به اصل جملۀ شرطيه نه به جملۀ «لا يستأخرون»، زيرا غرض، نفى فعل اختيارى بشر است. و حاصل اين است كه چون آخر مدت رسيد نمى توانند از آن تأخير كنند چنان كه از ابتدا هم نمى توانستند از آن جلو افتند.

مجامع بشرى كه پيش از تشكّل اجتماعاتشان به نحو كلّى و عام انشا و تنظيم شده و پس از تحقق صلاحيت مجامع، براى توجه تكليف، در همۀ كتاب هاى آسمانى درج، و در هر عصرى به زبان پيامبر آن عصر به ملت او ابلاغ گرديده است و تا دامنۀ قيامت، تكليف فعلى و قطعى خواهد بود، و در آيات 38 و 39 بقره و آيات 123 و 124 طه نيز بر آن تأكيد شده است.

معناى آيه: اى فرزندان آدم، هنگامى كه رسولانى از جنس خودتان يعنى نه از جنس فرشتگان و نه از اجنّه و پريان، نزد شما بيايند كه آيات و نشانه هاى مرا بر شما بخوانند، يعنى آيات كتابى را كه هر يك در عصر خويش با خود دارد و يا نشانه هاى توحيد و قدرت و عظمت مرا كه فضاى جهان و آفاق و انفس مملوّ از آنهاست براى شما بازگو كنند، پس كسانى از شما كه پرهيز كنند يعنى از مخالفت آنها بترسند و دعوتشان را بپذيرند، و به اصلاح خود پردازند و عمل صالح به جا آورند هرگز بر آنها نه ترسى است و نه اندوهناك مى شوند.

مراد هنگام ورود آنها به عالم آخرت است. و ترس اين اشخاص نسبت به آيندۀ آنها در برزخ و قيامت است، و اندوهشان نسبت به گذشتۀ دنياست كه آيا عمل هاى خيرشان پذيرفته مى شود؟ و آيا گناهانشان بخشوده مى گردد؟ و از جانب خدا بشارت قبول و عفو، و مژدۀ ايمنى آينده را دريافت مى كنند.

وَ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بَِايَاتِنَا وَ اسْتَكْبَرُواْ عَنْهَآ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

يعنى: و كسانى كه پس از آمدن رسولان و عرضۀ دين و كتاب، آيات ما را تكذيب كنند و در برابر آنها تكبّر ورزند، يعنى آيه هاى كتاب آسمانى يا معجزات آن پيامبران و يا نشانه هاى توحيد ما را كه در آفاق و انفس است و رسولان ارائه كردند نپذيرند، آنها ياران آتش اند و در آن جاودان اند.

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ أُوْلئِكَ يَنَالُهُمْ نَصِيبُهُم مِنَ الْكِتَابِ حَتَّى إِذَا جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُوا أَيْنَ مَاكُنتُمْ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرِينَ «37»

ص:42

تفسير:

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بَِايَاتِهِ

اين آيه اشاره است به آمدن رسولان و نتيجۀ سوء آن كه پس از تحقق آن امر عظيم و وصول نعمت بزرگ الهى كسى آن را نپذيرد.

معناى آيه: پس چه كسى ظالم تر است از آن كه دروغى بر خدا بندد، يا آيات او را تكذيب و انكار نمايد؟! يعنى حكم ديگر يا دين ديگرى در برابر قانون و دين او اختراع كند يا دين اهدايى او را نپذيرد.

أُوْلَئِكَ يَنَالُهُمْ نَصِيبُهُم مِّنَ الْكِتَابِ

يعنى: آنها هستند كه بهره و نصيب آنها از كتاب بدان ها خواهد رسيد. مراد از «نصيب» بهره اى است از حظوظ دنيا كه در لوح محفوظ از ازل به نام آنها نوشته شده از مدت زندگى و اولاد و جاه و مال و غيره كه بايد طبق تقدير الهى به آنها داده شود و كفر و شرك و فسق آن را قطع نمى كند.

حَتَّى إِذَا جَآءَتْهُمْ رُسُلُنَا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قَالُواْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ

يعنى: نصيب مقدّر آنها تا وقتى است كه چون فرستادگان ما يعنى عزرائيل و سپاهيان قبض ارواحِ تحت فرمان او بدانها برسند كه آنها را قبض روح نمايند، به عنوان توبيخ و تحقير و تعجيز بدان ها مى گويند: كجايند كسانى كه پيوسته در دنيا آنها را به جاى خدا مى خوانديد؟ يعنى بتان و هر چيز و هركس كه در برابر خدا بدانها پناه مى برديد.

قَالُواْ ضَلُّواْ عَنَّا وَ شَهِدُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُواْ كَافِرِينَ

يعنى: آنها خواهند گفت: همۀ آنان از ما گم شدند. مرادشان اين است كه پس از عروض آثار مرگ و ظهور فرشتگان در مقابل چشم ما ديگر هيچ اثرى از آنان نبود. و همان جا به ضرر خويش گواهى مى دهند كه در دنيا كافر بودند. يعنى دعوت پيامبران و دين و كتاب او را ردّ و تكذيب نمودند.

بايد دانست كه ظاهر آيه اين است كه اين جواب و اعتراف از آنها در حال ظهور

ص:43

علايم مرگ است كه هنوز تعلّق روح از بدن به كلّى قطع نشده هرچند بازگشت به دنيا ممكن نيست. و اين حال، آغاز عالم برزخ است، زيرا ظاهر آيه دلالت دارد كه گفتار آنها در حال ورود فرشتگان و اخذ روح انجام مى گيرد و بى ترديد اين گفتار را اهل دنيا نمى شنوند.

قَالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُم مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَهَا حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيهَا جَمِيعاً قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لِأُولاَهُمْ رَبَّنَا هَؤُلاَءِ أَضَلُّونَا فَآتِهِمْ عَذَابَاً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قَالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَلكِن لاَ تَعْلَمُونَ «38» وَقَالَتْ أُولاَهُمْ لِأُخْرَاهُمْ فَمَا كَانَ لَكُمْ عَلَيْنَا مِن فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْسِبُونَ «39»

لغت و اعراب:

فى امم حال است از فاعل ادخلوا به تقدير «كائنين فى امم». فى النار متعلّق است به ادخلوا. اخت: خواهر، شبيه و نظير. ادّارك القوم و تداركوا: اجتماع كردند و به هم پيوستند.

لاُولاهم به تقدير «لأجل اولاهم».

تفسير:

قَالَ ادْخُلُواْ فِى أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُم مِّنَ الْجِنِّ وَ الْإِنسِ فِى النَّارِ

اين آيه حكايت حال حادثه اى از قيامت است و مخاطب صنف خاصى از كفّارند كه ظاهراً آخرين گروه از آنهايى هستند كه از دنيا رفته اند.

يعنى: خداوند يا يكى از آن فرشتگان به آنها مى گويد: شما در ميان امّت ها و همراه ملت هايى از جنّ و انس كه پيش از شما گذشته اند وارد آتش شويد.

ص:44

إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لاَتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلاَيَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ «40» لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَكَذلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ «41»

لغت و اعراب:

وَلَجَ البيتَ - از باب ضَرَب -: داخل شد در آن. جمل: شتر نر در مقابل ناقه، و اطلاق آن بر ماده نادر است. سمّ به تثليث اول: سوراخ مانند سوراخ سوزن و غيره. خِياط و مَخيط:

سوزن. مهاد: فرش و زيرانداز. غواش: جمع غاشيه، پوشش.

تفسير:

إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بَِايَاتِنَا وَ اسْتَكْبَرُواْ عَنْهَا لَاتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَآءِ

يعنى: حقيقت اين است كسانى كه آيات ما را تكذيب و انكار كردند و از قبول آن تكبّر ورزيدند (مراد از آيات، آيه هاى قرآن و ساير كتاب هاى آسمانى است كه تكبّر از آن به معناى تكذيب آورندۀ آن است. و يا نشانه هاى توحيد و عظمت و ربوبيت او در كرانه هاى جهان و نفوس انسان هاست كه تكبّر از آن به معناى انكار مبدأ و معاد است) هرگز براى آنها درهاى آسمان گشوده نمى شود. يعنى براى اين كه دعاها و اعمال خير آنها در دنيا بالا رود و يا ارواحشان پس از مرگ براى ملاقات ملأ اعلى و تجديد عهد با خدا و يا براى ورود در بهشت ابدى پس از پايان قيامت، صعود نمايد.

وَ لَايَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِى سَمِّ الْخِيَاطِ وَ كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُجْرِمِينَ

يعنى: و هرگز آنها پس از مرگ وارد بهشت نخواهند شد مگر آن كه شتر نر به سوراخ سوزن فرو رود. و ما گنهكاران در اصول دين را اين چنين كيفر خواهيم داد.

ص:46

مراد از بهشت در آيه اعمّ است از بهشت برزخ و بهشت ابدى پس از قيامت. و اين مثال از قبيل تعليق شىء به محال است براى مبالغه در نفى، مشروط به اين كه شتر و سوراخ سوزن هر دو عادى باشند، نه شتر را كوچك كنند و نه سوراخ سوزن را بزرگ.

لَهُم مِّن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَ مِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَ كَذَ لِكَ نَجْزِى الظَّالِمِينَ

يعنى: براى آنها از جهنّم بسترى است، از اجزاى سوزان آن كه حقيقتش براى ما روشن نيست. و براى آنها از بالاى سرشان نيز پوشش هايى است، نظير خيمه ها و سقف ها كه حرارت را نگه دارد (و مراد اين است كه از هر سو عذاب و آتش آنها را احاطه نموده است). و ما ستمكاران را اين گونه كيفر مى دهيم. مراد ستم در اصول عقايد و تكذيب آنهاست كه ظلم عظيم بر نفس و بر خدا و بر حقايق و قوانين ثابت الهى و اهداف اصيل خلقت بشر است.

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لاَنُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا أُولئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ «42» وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِم مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ للّهِِ الَّذِي هَدَانَا لِهذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلاَ أَنْ هَدَانَا اللّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ «43»

لغت و اعراب:

الّذين مبتدا و اُولئك أصحاب الجنّة خبر است. لا نكلّف نفساً جملۀ معترضه است. نَزَعَ الشىءَ من مكانه - از باب ضَرَب -: آن را از جاى خود بر كَند. غَلّ صدرُه - از باب ضَرَب -:

داراى كينه و عداوت شد. أن تلكم الجنّة «أن» مفسّره است و «تلكم» مبتدا و «اُورثتموها» خبر آن است.

ص:47

سورۀ محمّد صلى الله عليه و آله بيان شده است، به گونه اى كه منظرۀ جالب براى تماشا، و رنگ و بوى و طعم جاذب براى نوشيدن، و صفا و سلامت براى شنا كردن دارند.

وَ قَالُواْ الْحَمْدُلِلَّهِ الَّذِى هَدَانَا لِهَذَا وَ مَا كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْ لَآأَنْ هَدَانَا اللَّهُ

يعنى: و آنها در مجامع مختلفشان مى گويند: سپاس خدا را كه ما را به اين مكان هدايت نمود، يعنى در دنيا به راه دين و عمل صالح راهنمايى كرد كه در نتيجه به اين جا رسيديم. و هرگز ما چنين توان و قدرتى نداشتيم كه اگر خدا ما را هدايت نمى كرد به نيروى فكرى و بدنى خود به راه حقّ ديروز و به بهشت امروز راه يابيم.

لَقَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ

يعنى: حقيقت اين است كه فرستادگان پروردگار ما به حق و درستى آمده بودند. اين جمله نيز ظاهراً از سخنان اهل بهشت است كه در ميان خودشان به عنوان اظهار مسرّت و كاميابى و عين اليقين شدن آنچه از دعوت پيامبران الهى در دنيا علم اليقين شده بود، مى گويند.

وَ نُودُواْ أَن تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

يعنى: در آن حال كه مشغول گفتگويند و حضور خود را در آن جا نسبت به خدا مى دهند و سپاس مى گويند، به ناگاه ندا داده مى شوند، يعنى از جانب فرشتگان يا از خود خداوند كه اين بهشت عظيم و برتر و والا را خود در برابر آنچه در دنيا از اعمال نيك انجام مى داديد ارث برده ايد.

و ممكن است در اين آيه با آيۀ 111 سورۀ توبه إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى... منافاتى به نظر رسد، زيرا ارث مجانى بردن است و اشترا به بها خريدن. لكن «اُورثتموها» به معناى اُعطيتموها است و ملازم مجانيت نيست. يعنى بهشت به وسيلۀ عمل به شما رسيد كه ممكن است به عنوان اشترا باشد. و علاوه آن كه در روايات آمده كه حصّه هاى اهل دوزخ را از بهشت خداوند به اهل بهشت خواهد داد، پس ممكن است اين آيه ناظر به قسمت انتقالى از كفّار باشد و آيۀ توبه ناظر به حصّۀ اصلى خودشان. و به هر حال ذكر اين جمله دلالت بر غايت كرم حق دارد كه اشاره مى كند در بذل آن منّتى در كار نيست، بلكه مزد اعمال خويش است.

ص:49

وَنَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا مَاوَعَدَنَا رَبُّنَا حَقّاً فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقّاً قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَن لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ «44» الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَيَبْغَونَهَا عِوَجاً وَهُم بِالآخِرَةِ كَافِرُونَ «45»

لغت و اعراب:

أن قد وجدنا «أن» مفسّره است، زيرا ندا به منزلۀ قول است. ما وعد ربّكم حذف مفعول اين فعل كه ضمير «كُم» است براى اختصار و دلالت ماوعد اوّل است. صَدّ عن الشىء - از باب نَصَر -: اعراض نمود از آن، جلوگيرى كرد از آن. عِوَج: كژى و انحراف. يبغونها به تق دير «يبغن لها» است.

تفسير:

وَ نَادَى أَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابَ النَّارِ أَن قَدْ وَجَدْنَا مَاوَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُّمْ مَّا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قَالُواْ نَعَمْ

اين آيه دربارۀ اعتراف گرفتن بهشتيان از دوزخيان است بر اين كه آنها بر باطل بودند و مستحق عذاب اند، و در مقام مسخره و استهزاى آنهاست در مقابل مسخره هايى كه در دنيا نسبت به مؤمنان و دينشان مى كردند. آرى اين مسخره نيكو و سرورآور است و آن مسخرۀ حرام و كفرآور بود.

معناى آيه: در آن روز اهل بهشت دوزخيان را ندا مى دهند كه ما آنچه را پروردگارمان به ما وعده داد درست و ثابت يافتيم. يعنى از آغاز مرگ و شروع به سفر آخرت تا دخول بهشت، حقّانيت آنچه را كه پيامبران الهى و كتاب هاى آسمانى بازگو مى كردند و ما بدان علم اليقين پيدا مى كرديم به عين اليقين دريافتيم. آيا شما هم آنچه را كه پروردگارتان

ص:50

وعده داد حق و ثابت يافتيد؟ آنها در جواب مى گويند: آرى.

فَأَذَّنَ مُؤَذِّنُ م بَيْنَهُمْ أَن لَّعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ

يعنى: پس ندادهنده اى در ميان دو گروه ندا در مى دهد كه لعنت خداوند بر ستمكاران باد. اين ندا محتمل است از فرشتگان متصدى امور آخرت باشد يا از انسان هايى كه در آن عالم مأمور رسيدگى به حساب و كتاب و داورى و تقسيم بهشت و جهنم اند نظير معصومين و غير آنها.

الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغَونَهَا عِوَجًا وَ هُم بِالْأَخِرَةِ كَافِرُونَ

مجموع اين آيه، مبيّن صفات ظالمين در آيۀ پيش است. يعنى لعنت و نفرين بر ستمكاران، همان هايى كه در دنيا از راه خدا، يعنى از دين و كتاب او خود اعراض مى كردند و ديگران را نيز مانع مى شدند و براى راه خدا كژى و انحراف مى طلبيدند. يعنى به جاى دين حق و حكم حق، دين باطل و حكم ناحق معرفى مى نمودند، و يا مى كوشيدند كه حكم خدا و دين او را معوج و منحرف نشان دهند، در حالى كه آنان به عالم آخرت و جهان واپسين كافر بودند.

وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلّاً بِسِيَماهُمْ وَنَادَوا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَن سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ «46» وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لاَتَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ «47»

لغت و اعراب:

اعراف: جمع عُرف، هر مرتفعى از خاك و غيره مانند موى گردن اسب و تاج خروس. و الأعراف الف لامش بدل از مضاف اليه است به تقدير «أعراف الحجاب».

ص:51

وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالاً يَعْرِفُونَهُم بِسِيَماهُم قَالُوا مَاأَغْنَى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ «48» أَهؤُلاَءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لاَيَنَالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لاَخَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلاَأَنْتُمْ تَحْزَنُونَ «49»

تفسير:

وَ نَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُم بِسِيمَاهُمْ قَالُواْ مَآ أَغْنَى عَنكُمْ جَمْعُكُمْ وَ مَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ

مراد از «رجال» در اين جا اعيان و بزرگان اهل دوزخ است كه در دنيا به وسيلۀ سلطه و جاه يا ثروت و مال در برابر حق تكبر ورزيده، تسليم پيامبران الهى نمى شدند.

معناى آيه: و اصحاب اعراف در آن روز، مردانى از اهل دوزخ را كه از صورت و قيافه آنها را مى شناسند ندا داده، مى گويند: اجتماع و تحزّبتان در دنيا و گردآورى اموال و آن گونه كه تكبر مى ورزيديد شما را بى نياز نكرد.

اين سخن به عنوان استهزا و شماتت و تحقير است. و مراد از «جمعكم» تحزّب هاى آنها در مقابل پيامبران و اهل دين و دولت هاى اسلامى است، يا گردآوردن اموال از حلال و حرام براى مقابله با اهل حق.

أَهَؤُلَآءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لَايَنَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ

«هؤلاء» اشاره است به ضعفا و افراد سطح پايين جامعه در دنيا كه غالباً پيروان پيامبران بودند و در نظر آن رجال، پست و بى ارزش مى نمودند و آنان بهشت رفتن آنها را مسخره مى كردند و سوگند مى خوردند كه اينان مشمول رحمت حق نمى شوند. و خطاب اصحاب اعراف به سران اهل دوزخ است با اشاره به آن ضعفا كه به نحو استفهام تقريرى مى گويند:

آيا اين ها هستند كسانى كه در دنيا سوگند مى خورديد كه خداوند هيچ رحمتى را به آنها نخواهد رساند؟

ص:53

ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ لَاخَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لَآأَنتُمْ تَحْزَنُونَ

يعنى: حال به كورى چشم شما به آنها مى گوييم: وارد بهشت شويد، كه نه شما را در آن جا ترسى است و نه اندوهى خواهيد داشت. يعنى نه از آينده تان بيم خواهيد داشت حتى از جهت احتمال انقراض عالم آخرت و تمام شدن نعمت هاى بهشتى، و نه نسبت به گذشتۀ دنيايتان اندوهى، زيرا اعمال خيرتان پذيرفته و گناهانتان بخشوده است.

وَنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ قَالُوا إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِرِينَ «50» الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَلَعِباً وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا فَالْيَوْمَ نَنْسَاهُمْ كَمَا نَسَوا لِقَاءَ يَوْمِهِمْ هذَا وَمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَجْحَدُونَ «51»

لغت و اعراب:

أفاض الماءَ اجوف يائى است، يعنى: ريخت آب را. لهو: كار بى نفع كه انسان را از كار نافع هم بازدارد. لعب: كار بى هدف يا براى اهداف خيالى نظير كار كودكان. وما كانوا عطف است به ما نسوا به تقدير: كنسيانهم و جحدهم». جَحَدَ الشىءَ - از باب مَنَع -: تكذيب نمودآن را، جَحَدَ حقَّه: حقّ او را با علمِ به آن انكار كرد.

تفسير:

وَ نَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُواْ عَلَيْنَا مِنَ الْمَآءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ

يعنى: و نيز از قضاياى اهل بهشت و دوزخ اين است كه اصحاب دوزخ بهشتيان را ندا داده، مى گويند: از آن آب يا از آنچه خدا روزىِ شما كرده بر ما فرو ريزيد. مفاد اين تعبير، اعتراف دوزخيان به برترى مقام اهل جنّت و ارتفاع منزلت بهشت است به گونه اى كه هر چه آنها بدهند گويى از بالا به پايين سرازير مى گردد.

ص:54

قَالُواْ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِرِينَ

يعنى: بهشتيان در پاسخ اهل جهنم مى گويند: بى ترديد، خداوند آب بهشت و ساير نعمت هاى آن را بركافران حرام نموده است. مراد از تحريم، ارادۀ حتمى ممنوعيت دائمى آنها و تحريم تكوينى ابدى است، وگرنه درآن جهان تكاليف شرعى تحريمى و ايجابى و غير آنها نيست.

الَّذِينَ اتَّخَذُواْ دِينَهُمْ لَهْوًا وَلَعِبًا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا

يعنى: كفّارى كه در دنيا دينشان را به بيهوده و بازيچه گرفتند، يعنى هيچ ارزشى در نزد آنها براى دينشان نبود و هيچ انگيزه اى در انجام وظايف آن جز هوا و هوس نداشتند، و زندگى دنيا آنها را فريفت و خود را همانند سراب و آب نما در نظرشان زيبا و پرارج و هدف اصلى جلوه داد.

تا اين جا كلام اهل بهشت است.

فَالْيَوْمَ نَنسَاهُمْ كَمَا نَسُواْ لِقَآءَ يَوْمِهِمْ هَذَا وَ مَا كَانُواْ بَِايَاتِنَا يَجْحَدُونَ

اين جمله تا آخر آيه، كلام خداوند است دربارۀ دوزخيان كه گويى در آن روز گفته مى شود. يعنى: ما امروز آنها را فراموش مى كنيم همان گونه كه آنها در دنيا ديدار امروزشان را فراموش نمودند، و همان گونه كه آيات كتاب ما و نشانه هاى توحيد و عظمت ما را از روى علم و عمد انكار مى كردند.

مراد از فراموشى آنها غفلت و بى اعتنايى به آخرت است كه در جنب اشتغال به دنيا قدمى دربارۀ آن برنداشتند. و مراد از فراموشى متقابل خداوند نيز بى اعتنايى به حال آنها و محروم كردنشان از نعمت هاى بهشتى و رها كردنشان در ميان دوزخ است.

وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدىً وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ «52» هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَنَا مِن شُفَعَاءَ فَيَشْفَعُوا لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ «53»

ص:55

لغت و اعراب:

نَظَرَ الشىءَ و انتظره: انتظار او را كشيد. أوّلَه إليه: أرجعه. تأويل ارجاع چيزى است به سوى چيز ديگرى، و گاهى مصدر به معناى مفعول است يعنى مرجوع شده. و تأويل: عاقبت شىء، و تحقق خارجى وعد و وعيد است. تأويله ضمير مجرور راجع به كتاب است. أو نُردُّ عطف است به جملۀ هل لنا من شفعاء به تقدير «أو هل نردّ».

تفسير:

وَ لَقَدْ جِئْنَاهُم بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ

يعنى: حقيقت اين است كه ما براى آنها كتابى آورديم كه از روى دانش آن را تفصيل داده ايم.

مراد از ضمير «هُم» اهل مكه و همۀ انسان هاى موجود در عصر نزول اين كتاب و نسل هاى آنان تا زمان انقراض است. و مراد از تفصيل آن اعمّ از تفصيل الفاظ و محتواست. زيرا الفاظ آن تفصيل داده شده به سوره هاى مختلف، و سوره هايش به آيات متعدد، و آياتش به جملات گوناگون، و كلماتش به ظواهر و نصوص و محكمات و متشابهات. و محتوايش تفصيل داده شده به اصول دين و فروع شريعت و اخلاق انسانى و انواع معارف و فنون علوم و حكمت ها و وعد و وعيدها و پند و اندرزها و قصص و امثال و غيره.

هُدًى وَ رَحْمَةً لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

يعنى: در حالى كه اين كتاب، سراپا هدايت و رحمت است. در نتيجه در هر موضوعى سخن بگويد به جانب حق و درستِ آن راه مى نمايد، و پياده كردن آن هم رحمت براى جامعه است. و اين براى قومى است كه ايمان مى آورند.

هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ

استفهام تقريرى است. و تأويل كتاب حقايق و اهدافى است كه ظواهر و اخبارات و وعد و وعيدهاى كتاب بر آن تكيه دارد و از آنها حكايت مى كند.

ص:56

معناى آيه: مشركان و كفّار كه اين كتاب را نمى پذيرند و در برابرش تسليم نمى شوند آيا انتظار مى كشند يعنى انتظار نمى كشند مگر آن كه اهداف و حقايق مورد نظر آن تحقق خارجى پيدا كند. يعنى مثلاً در دنيا جنگ بدر پيش آيد و شكست بخورند و كشته شوند و در آخرت همه گرفتار عذاب خدا و آتش دوزخ گردند.

يَوْمَ يَأْتِى تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ

يعنى: روزى كه تأويل اين كتاب بيايد، يعنى قيامت برپا شود و وعد و وعيدهاى آن تحقق يابد و براى همه عين اليقين گردد، آنان كه آن را قبلاً فراموش كرده بودند، يعنى كفّارى كه همۀ معارف آن را در دنيا به غفلت و فراموشى سپرده بودند، در حال عجز و پشيمانى و حسرت و اقرار اضطرارى خواهند گفت: به راستى حال بر ما يقين شد كه فرستادگان پروردگارمان حق و راستى را براى ما آورده بودند، ولى متأسفانه ما نپذيرفتيم.

فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَآءَ فَيَشْفَعُواْ لَنَآ أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِى كُنَّا نَعْمَلُ

آنها در نهايت اضطرار به نحو استفهام رجايى يكى از دو راه را براى نجات خود آرزو مى كنند هرچند مى دانند مطلب از آرزو گذشته و محكوم به دوزخ اند.

معناى آيه: پس آيا براى ما شفيعانى پيدا مى شوند كه ما را شفاعت نمايند؟ و يا اين كه آيا ما به دنيا بازگردانده مى شويم تا غير از آنچه انجام مى داديم به جا آوريم؟

قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ

يعنى: حقيقت اين است كه آنها خودشان را به زيان داده اند. زيرا در معاملۀ معنوى عامى كه ميان خداوند و بندگان او در جهان تكليف انجام يافته إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ [توبه، 111] آنها همۀ عمر را كه سرمايۀ تجارت بود به پوچ يعنى به هوس ها و لذايذ دنيا فروختند، پس خود را دادند و چيزى نگرفتند. و در آخرت نيز آنچه را از روى افترا شريكان خدا مى دانستند از بت ها و ستارگان و موجودات ديگر از آنها گم شدند. يعنى در محشر آنها را نيافتند يا به دردشان نخورد.

ص:57

از شئون تدبير او اين است كه همواره شب را بر روز مى پوشاند به طورى كه به سرعت آن را دنبال مى كند. يعنى پيوسته شب را از جانب خاور همانند پرده اى بر روى ساكنان زمين مى كشد كه گويى روز را در تحت ستر عظيمى مى پوشاند. و اين پوشش هرچند پس از انقضاى ساعات شب نابود مى گردد و روز مى آيد لكن پس از گذشتن روز دوباره بازمى گردد و روز را مى پوشاند، و اين عمل در تمام نقاط كرۀ زمين از جانب خاور به سوى باختر به همين منوال انجام مى يابد. پس در واقع شب است كه روز را به سرعت و شتاب دنبال مى كند.

و حقيقت شب عبارت است از ظلمت مخروطى شكل سايۀ كرۀ زمين در نيمى از آن در ضد نيمۀ مقابل آفتاب، و همواره در حركت از جانب شرق به سوى غرب است به لحاظ آن كه زمين در حال چرخش از غرب به سوى شرق است. و اين سير شتابان را مى توان به ساعتى 1800 كيلومتر اندازه گيرى نمود، يعنى سيصد فرسنگ.

وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ

يعنى: و آفتاب و ماه و ستارگان را نيز آفريد در حالى كه همه مسخّر امر اويند. مراد اين است كه اين اعيان جوّى غيرمتناهى را كه همراه آسمان ها آفريد، تحت ارادۀ تكوينى خويش قرار داد، كه پيدايش شب و روز و دنبال كردن شب نسبت به روز و عكس آن نيز كه ذكر نشده، از شئون همين تسخير است.

أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ

يعنى: آگاه باشيد كه خلق و امر، از آنِ اوست. مراد از «خلق» مطلق آفرينش و خارج كردن شىء از كتم عدم به عرصۀ وجود است. و مراد از «امر» در اينجا تدبير و تصرف است. و مقصود اين است كه آفرينش عالم و تدبير و تصرف در شراشر اجزاى آن منحصراً از آنِ خداست و آنچه از بشر صادر مى گردد از اقسام توليدات و فنون اختراعات، تجزيه و تركيب در مواد اوليۀ مخلوق خدا و مونتاژ كردن آنهاست. و بر فرض ايجاد و خلق، وى به منزلۀ آلت است و موجِد حقيقى خداست.

تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ

يعنى: خداوند پر بركت است و همۀ خيرات و بركات از او به موجودات افاضه مى شود،

ص:59

زيرا او مربّى جهان هاست، جهان جمادات و نباتات و حيوانات و انسان ها و پريان و فرشتگان.

ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَخُفْيَةً إِنَّهُ لاَيُحِبُّ الْمُعْتَدينَ «55» وَلاَ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ «56»

تفسير:

ادْعُواْ رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لَايُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ

پس از بيان اين كه او آفرينندۀ آسمان ها و زمين است و آفرينش و تدبير در دست اوست، در اين آيه و آيۀ بعد دعوت كرده است كه بايد در برابر او خضوع كنيد و از اعتدا و طغيان بپرهيزيد.

معناى آيه: بخوانيد پروردگار خود را در حال تضرّع و زارى و در پنهانى، زيرا او تجاوزكنندگان را دوست ندارد.

مراد اين است كه خدا را در همه وقت بخوانيد خاصّه در حالت روحى خاص و در وضع جسمى خاص، زيرا كه زارى كاشف از خضوع دل است، و پنهانى حاكى از اخلاص قلب. و مراد از «اعتدا» در اين جا تجاوز در شئون درخواست است مانند درخواست مقام نبوت و امامت و عروج به آسمان ها و ديدن فرشتگان و عمر غيرعادى و علم نامحدود و ثروت قارونى يا شىء حرام، زيرا خدا تجاوزكنندگان از حدّ شرعى و عقلايى را در هر موضوعى دوست ندارد.

وَ لَاتُفْسِدُواْ فِى الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا

يعنى: و هرگز در روى زمين پس از آن كه خدا آن را اصلاح نموده فساد نينگيزيد.

مراد از زمين، اهل زمين و از اصلاح آن، ايجاد وسايل صلاح جامعۀ بشرى و ساكنان

ص:60

آن است به واسطۀ فرستادن پيامبران و نازل نمودن كتاب هاى آسمانى و هدايت به سوى صلاح اعتقادى و اخلاقى و عملى. و مراد از افساد آن، مخالفت با شرايع الهى و اطاعت از شياطين و اشاعۀ فحشا و منكر در جامعه است.

و حاصل اين است: پس از آن كه خدا همۀ وسايل صالح شدن جامعه و مدينۀ فاضله شدن اجتماع را فراهم نموده، جامعه را مانند امروز دنيا به فساد نكشيد. و محتمل است اين جمله ناظر به حال محيط زيست باشد، يعنى پس از آن كه خدا اين زمين را از نظر هوا و فضا و صحرا و دريا و آب و خاك و نباتات و درختان براى زيستن انسان، صالح قرار داده، آن را به وسايل مختلف فاسدكنندۀ محيط زيست خراب و ناصالح نكنيد.

وَ ادْعُوهُ خَوْفًا وَ طَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِينَ

يعنى: و او را در حال ترس و طمع بخوانيد، زيرا رحمت خداوند به نيكان، نزديك است. مراد از «خوف» بيم از عدم پذيرش دعا و از سوابق گناهان، و مراد از «طمع» اميد استجابت و شمول رحمت است.

وَهُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالاً سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن كُلِّ الَّثمَرَاتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ «57»

لغت و اعراب:

بُشر مخفّف «بُشُر» جمع «بشير» است، مانند رُغُف و رغيف. و بُشراً حال است. أقلَّ الشىءَ: برداشت آن را. سحاب: ابر، اسم جنس است كه جمع اراده شده و ضمير مفرد سُقناه و فأنزلنا به به آن برمى گردد به لحاظ لفظش. بلد: به هر مكانى از زمين گفته مى شود خواه آباد يا باير، و ضمير مفرد فأخرجنا به به آب يا بلد برمى گردد. كذلك نخرج متعلّق است به محذوف به تقدير: كما فصّلنا هذا الأمر.

ص:61

تفسير:

وَ هُوَ الَّذِى يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرَ م ا بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذَآ أَقَلَّتْ سَحَابًا ثِقَالًا

يعنى: و اوست كسى كه همواره بادها را مژده دهنده پيشاپيش رحمت خود، يعنى پيشاپيش باران و برف و تگرگ مى فرستد، تا چون ابرهايى سنگين را برداشت، يعنى ابرهايى تولّد يافته از بخار سطح دريا، يا از سطح زمين هاى نمناك را به طرف بالا برد و در وسط جوّ قرار داد؛

سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَنزَلْنَا بِهِ الْمَآءَ

يعنى: آن ابرها را به سوى سرزمينى مرده مى رانيم، تا زنده كردن آن جا را رقم زند خواه قطعه اى از زمين باشد يا منطقۀ وسيعى يا كشور پهناورى كه از خشكى و بى آبى نباتاتش خشكيده يا جمعيتش در تشنگى است. پس چون آن ابرها به منطقه رسيد بدان وسيله آب را فرومى ريزيم، يعنى گاهى به صورت باران و گاهى هم به صورت برف يا تگرگ.

فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ

يعنى: پس از نازل كردن آب، به وسيلۀ آن آب يا آن زمين در اندك مدتى از هر نوع ميوه و حاصلى اعم از حبوب و ميوه جات، از دل خاك بيرون مى آوريم.

كَذَ لِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتَى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

يعنى: اين گونه ما در روز واپسين، مرده ها را بيرون مى آوريم. ممكن است وجه تشبيه در اين جا به لحاظ حركت و رشد و خروج بذرها و هسته ها از زمين باشد. يعنى اجزاء متفرّق بدن هاى انسان ها و حيوانات را نيز كه در زير خاك متلاشى و مخلوط با زمين و هضم در خاك شده اند، به واسطۀ نفخۀ اول صور به حركت در مى آوريم تا به هم بپيوندند و به صورت اجسام دنيوى سر از خاك در آورند. بنابراين خروج جانداران به خروج نباتات تشبيه شده است و به اين تشبيه در موارد ديگرى از اين كتاب كريم نيز اشاره شده است: وَ أَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَ لِكَ الْخُرُوجُ [ق، 11] و فَأَنشَرْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا كَذَ لِكَ تُخْرَجُونَ [زخرف، 11].

ولى ظاهر آيه اين است كه خروج اموات به تشكّل و تكوّن ميوه جات تشبيه شده، يعنى همان گونه كه حبوب و ميوه جات را با جذب مواد زمينى به وسيلۀ شاخه ها و بوته ها رشد

ص:62

مى دهيم و حاصل و ميوه اى نُضج يافته و داراى خواص مى كنيم، مرده هاى دنيا را نيز به واسطۀ نفخۀ نخستين صور از زمين جمع كرده و بيرون آورده و تشكّل داده با دميدن روح برزخى در آن، انسان كامل مى كنيم. بنابراين، انسان و جاندار زنده شده به ميوۀ رسيده و كامل شده تشبيه شده است.

اين مطلب را شرح داديم شايد شما متذكر شويد.

وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لاَيَخْرُجُ إِلَّا نَكِداً كَذلِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ «58»

لغت:

بلد: سرزمين خالى يا آباد. نكدتِ البئرُ - از باب عَلِم -: آبش كم شد. رجلٌ نَكِد يعنى قليل الخير.

تفسير:

وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِى خَبُثَ لَايَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا

يعنى: و سرزمين پاك يعنى خوش طينت و صالح و با استعداد براى زراعت، گياهانش به اذن پروردگارش مى رويد. مراد، اذن تكوينى است.

و اين جمله كنايه از خوبى نبات و گياه آن است، زيرا همان گونه كه مقتضاى رحمت او بخشيدن صلاحيت به زمين است، عطا كردن صلاحيت به گياهان آن و رشد و طراوت به نباتات آن نيز مقتضاى رحمت اوست. و سرزمينى كه خبيث است يعنى پليد و بد طينت و كم استعداد است، گياه آن جز اندك نمى رويد. يعنى كم و اندك از حيث كمّيت و كيفيت.

كَذَ لِكَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ

يعنى: اين گونه ما آيات خود را متنوع و گوناگون مى آوريم.

مراد اين است كه طيّب نمودن زمين و روياندن گياهان زيبا و پرسود، و خبيث قرار دادن آن با رويش اندك، آيه و نشانه اى از ربوبيت و قدرت و حكمت ماست و از اين رقم

ص:63

نشانه ها در اين كتاب متبادل مى آوريم چنان كه در آيات قبل گذشت.

و ظاهر اين است كه: اين آيت تكوينى الهى به عنوان مثال براى آيات ديگر ذكر شده است. يعنى به همين منوال دل هاى بندگان ما هم برخى پاك و خوش طينت است كه از آن پيوسته به يارى و توفيق پروردگارشان حاصل زيبا و پرسود مى رويد، مانند عقايد و ايمان و رضا و تسليم فكرى، و ملكات و صفات فاضلۀ روانى، و اعمال و كارهاى نيك بدنى؛ و برخى پليد و بد ذات و شوره زار است كه رويش هاى خير آن بسى اندك و از حيث كمّ و كيف ناچيز و بى سود است.

لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ

يعنى: براى گروهى كه سپاس مى گزارند.

توجه به اين آيات و سپاسگزارى از آنها، از آنِ گروهى است كه استعداد ذاتى براى سپاسگزارى دارند، يعنى قلبشان طيّب است و خبيث نيست.

لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحاً إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَالَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ «59» قَالَ الْمَلَأُ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي ضَلاَلٍ مُبِينٍ «60» قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِي ضَلاَلَةٌ وَلكِنِّي رَسُولٌ مِن رَبِّ الْعَالَمِينَ «61» أُبَلِّغُكُمْ رِسَالاَتِ رَبِّي وَأَنْصَحُ لَكُمْ وَأَعْلَمُ مِنَ اللّهِ مَا لاَتَعْلَمُونَ «62» أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُوا وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ «63» فَكَذَّبُوهُ فَأَنْجَيْنَاهُ وَالَّذِينَ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَأَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً عَمِينَ «64»

ص:64

لغت و اعراب:

ملأ صفت است به معناى پركننده، از «مَلْأ» يعنى پركردن، و به اعيان و اشراف و سران هر ملتى گفته مى شود كه گويى اجسامشان صدر مجالس را و هيبتشان دل ها را و هيئتشان ديده ها را پر مى كند. فُلك: كِشتى، مفرد و جمع در آن يكسان است.

فى الفلك متعلّق است به أنجيناه يا به آنچه معه بدان متعلّق است. عمين مخفّف «عميين» جمع عَمى بر وزن شقى يعنى كوردل.

يعنى: در پاسخ دعوت نوح، سران قوم او چنين گفتند: بى ترديد ما تو را در گمراهى آشكارى مى بينيم. مرادشان آشكار بودن ضلالت نوح است به جهت آن كه در نزد آنها بسيار بعيد و عجيب بود كه بشرى به عنوان رسالت از جانب خدا آنها را به رها كردن خدايان متعدد مرئى و ملموس، و سجود در برابر خدايى واحد و نامرئى و غيرمحسوس دعوت نمايد.

قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِى ضَلَالَةٌ وَلَكِنِّى رَسُولٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِينَ

يعنى: نوح گفت: اى قوم من، هيچ گونه گمراهى و ضلالتى در من نيست، بلكه من فرستاده اى از جانب پروردگار جهانيانم.

ذكر وصف ربوبيت براى خدا در مقابل عقايد فاسد آنهاست كه موجودات جهان را منقسم به انواع مختلف مى كردند و براى هر يك از آنها ربّى يعنى خدايى پرورش دهنده تعيين مى كردند، مانند ربّ آسمان، ربّ زمين، ربّ دريا، ربّ صحرا، ربّ انسان ها و ربّ حيوانات، كه هر يك مشغول تربيت و تدبير امور مربوب هاى خود بودند و خدا را ربّ الأرباب مى گفتند. و غرض نوح اين است كه مربّى همۀ جهان و جهانيان خداى واجب الوجود واحد بلاشريك است و ارباب و مربوبين، همه در مربوبيت او يكسانند.

أُبَلِّغُكُمْ رِسَالاَتِ رَبِّى وَ أَنصَحُ لَكُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَاتَعْلَمُونَ

يعنى من رسولم براى اين كه رسالت هاى پروردگارم را به شما برسانم. مراد از رسالت ها پيام هاى غيبى و وحى الهى است از مسايل اعتقادى و فروع شريعت و ساير علوم و فنونى كه بايد از جانب خدا به مردم برسد. و من براى شما نصيحت و خيرخواهى مى كنم، يعنى سلامت دنيا و سعادت آخرت مى خواهم. و من از جانب خدا آنچه را كه شما نمى دانيد مى دانم، يعنى از معارف دين و فنون دنيا و مصالح و مفاسد اعمال كه اساس و ملاك احكام است، و اخبارى از گذشتگان تاريخ و حوادثى از آيندگان، و اوضاع عوالم بالا، و وقايعى از مابعد مرگ و داستان هايى از برزخ و قيامت و غير آنها.

ص:66

أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِّنْ رَّبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِّنْكُمْ

استفهام انكارى است و براى صدارت، بر واو عاطفه مقدم شده و تقدير كلام «و أعجبتم» است.

معناى آيه: و آيا تعجب كرديد كه ذكرى از جانب پروردگارتان بر مردى از ميان خودتان آمده است؟

مراد از «ذكر» نخستين كتاب آسمانى شامل احكام دين و نخستين شريعت مستقل حاوى اصول و فروع است كه بر او نازل شده است. و تعبير به «مردى از شما» اشاره به اين است كه اين وحى و كتاب بر زنى از ميان شما نيامده و به غير نوع انسانى از فرشتگان و پريان و اجنّه نازل نگشته است.

لِيُنذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُواْ وَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

يعنى: علت آمدن ذكر اين است كه شما را بيم دهد، يعنى از سوء عاقبت كفر و فسق و طغيان، در دنيا و آخرت. و براى اينكه شما تقوا ورزيد، يعنى تكاليف شرعى و عقلى خود را انجام دهيد. و براى اينكه شايد بدين وسيله مورد ترحم قرار گيريد.

فَكَذَّبُوهُ فَأَنْجَيْنَاهُ وَ الَّذِينَ مَعَهُ فِى الْفُلْكِ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِينَ كَذَّبُواْ بَِايَاتِنَا إِنَّهُمْ كَانُواْ قَوْمًا عَمِينَ

يعنى: پس او را دروغگو خواندند و كتاب و شريعتش را نپذيرفتند، پس ما او را و كسانى را كه همراه او در كشتى بودند، يعنى از اولاد و عائله و پيروان دين او و عدّه اى ديگر از حيوانات اهلى يا حتى وحشى را در ميان كشتى نجات بخشيديم، و كسانى را كه آيات كتاب ما و نشانه هاى گستردۀ توحيد و عظمت ما را انكار كردند غرق نموديم، يعنى در ميان طوفان آب فرا گير منطقۀ وسيعى از كرۀ زمين كه سابقه ولاحقه اى در تاريخ ندارد. و اين بدان سبب است كه آنها گروهى كوردل بودند.

بايد دانست كه در اين سوره اندكى از حالات نوح پيامبر در ضمن شش آيه ذكر شده و در سورۀ هود در ضمن 23 آيه از آيۀ 25 به بعد به نحو مفصل بيان گرديده است.

ص:67

سام فرزند نوح بود. هود در خطاب به آنها گفت: اى قوم من، تنها خدا را بپرستيد كه شما را جز او معبودى نيست. (نوع و كيفيت شرك آنها روشن نيست كه بت مى پرستيدند يا ستاره يا فرشته يا آفتاب) سپس گفت: پس آيا تقوا نمى ورزيد؟ يعنى از غضب و دوزخ او نمى ترسيد؟ و كلام هود در دعوت قوم، نرم تر از كلام نوح است و حاكى از قابل انعطاف بودن آنهاست.

قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِى سَفَاهَةٍ وَ إِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِ بِينَ

يعنى: در پاسخ دعوت هود، سران و اشراف قوم او كه كفر ورزيده بودند گفتند: بى ترديد ما تو را در سفاهت مى بينيم و ما حتماً گمان مى كنيم كه تو از دروغ گويانى.

توصيف ملأ در اين جا به كفر، حكايت دارد كه در ميان ملأ هود، برخى ايمان آورده بودند، برخلاف قوم نوح. و مراد از ظن در اين جا علم است و يا آن كه آنها در اصول اعتقادشان هم تابع گمان بودند. و گفته شده: علت صدور اين رقم پاسخ از آنها اعتقاد ديرينۀ آنها و اجدادشان به قداست بت ها و لزوم پرستش آنها و باورشان به تأثير آنها در خلق و رزق مردم و توانشان براى برآوردن حاجت ها بوده، به گونه اى كه انكار قداست آنان و بى سود و جماد خواندنشان، چنين اثرى داشته است.

قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِى سَفَاهَةٌ وَلَكِنِّى رَسُولٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِينَ

يعنى: هود گفت: اى قوم من، هرگز مرا سفاهتى نيست. يعنى منشأ نفى قداست از بت ها و تأثيرات وجودى آنها و جماد خواندنشان و سبب دعوت به سوى خداوند، نادانى من نيست، بلكه من فرستاده اى از سوى پروردگار جهانيانم.

أُبَلِّغُكُمْ رِسَالاتِ رَبِّى وَ أَنَاْ لَكُمْ نَاصِحٌ أَمِينٌ

يعنى: من در اين دعوت ها پيام هاى پروردگار خود را به شما مى رسانم، و من براى شما خيرخواهى امينم. مراد از «پيام ها» دين و شريعت نوح و كتاب آسمانى اوست كه تا زمان ابراهيم خليل دين رسمى و كتاب شريعت ثابت و غير منسوخ جامعه بود، و پيامبرانى كه در اين فاصله مبعوث شدند موظف به پذيرش و ابلاغ آن و مطالب و معارف ديگرى بودند كه از شئون نبوت آنها بود.

أَوَ عَجِبْتُمْ أَن جَآءَكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِّنكُمْ لِيُنذِرَكُمْ

يعنى: و آيا تعجب كرديد از اين كه ذكرى از پروردگارتان بر مردى از ميان خودتان

ص:69

آمده كه شما را بيم دهد؟ مراد از «ذكر» وحى و شريعت و كتاب است كه همه سبب انذار و بيم دادن جامعه از غضب خدا و آتش دوزخ است.

وَ اذْكُرُواْ إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِن م بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ

يعنى: و متذكر باشيد و به ياد آوريد هنگامى را كه خدا شما را جانشين هايى پس از قوم نوح قرار داد. يعنى جانشين مسكن ها و مزارع و مراتع و آنچه از حادثۀ طوفان سالم درآمده بود. و يا جانشين آنان در حكومت و سلطه بر ملت ها و مردمى كه پس از نوح به توالد و تناسل فزون گشته بودند، زيرا خود «عاد» سلطان بوده و فرزندش «شدّاد» يكى از شاهان مسخّركنندۀ كرۀ خاك بوده است.

وَ زَادَكُمْ فِى الْخَلْقِ بَصْطَةً فَاذْكُرُواْ ءَالَآءَ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

يعنى: و شما را در جسم وتن فزونى بخشيد. گفته شده كه: دو نعمت بزرگ و عظيم نصيب قوم هود شده بود، يكى سرزمين وسيع كرۀ خاكى پس از طوفان و هلاكت همۀ اعيان و مترَفين، و ديگر بدن ها و هيكل هاى عظيم و نيرومند، و از اين رو آنها در تمدن متناسب با آن اعصار بسيار پيشرفته بودند. و لذا فرمود: پس همواره نعمت هاى خدا را به ياد آوريد، شايد رستگار گرديد.

قَالُوا أَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللّهَ وَحْدَهُ وَنَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنْتَ مِنَ الْصَّادِقِينَ «70» قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِن رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَغَضَبٌ أَتُجَادِلُونَنِي فِي أَسْماءٍ سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا نَزَّلَ اللّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ «71» فَأَنْجَيْنَاهُ وَالَّذِينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَقَطَعْنَا دَابِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَمَا كَانُوا مُؤْمِنِينَ «72»

ص:70

لغت و اعراب:

نَذَر - از مادۀ «وذر» و از باب مَنَع -: ترك كنيم. و از اين ماده به معناى ترك و رها كردن، غير از مضارع و امر استعمال نشده است. رجس و رجز: عذاب. اسماء: نام ها، و در اين جا مراد مسمَّيات است. سمَّيتموها ضمير مؤنث «ها» و «بها» هر دو به «اسماء» برمى گردد به تقدير: سمّيتم الأصنام بها. دابر: آخر و ريشۀ شىء.

تفسير:

قَالُواْ أَجِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ مَا كَانَ يَعْبُدُ ءَابَآؤُنَا

يعنى: قوم هود در پاسخ به دعوت او گفتند: آيا تو به سوى ما آمده اى كه خدا را به تنهايى بپرستيم و از آنچه پدرانمان مى پرستيدند دست برداريم؟ استفهام براى اظهار تعجب و انكار است، يعنى اين دعوت و پيشنهاد تو هرگز شدنى نيست.

فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ

يعنى: پس اى هود، اگر تو از راستگويانى آنچه را كه به ما وعده مى دهى بر سر ما بياور.

اين كلام به خاطر اين است كه هود پيامبر در ضمن دعوت خود، از سرگذشت قوم نوح و عذاب هاى دنيوى و اخروى خداوند ياد مى كرد.

قَالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِّن رَّبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ

يعنى: هود گفت: حقيقت اين است كه بر شما از جانب پروردگارتان عذاب و غضبى ثابت و مقرر گرديده است. اين كلام، وعدۀ قطعى عذاب است از جانب خداوند كه هود به آنها ابلاغ نمود.

أَتُجَادِلُونَنِى فِى أَسْمَآءٍ سَمَّيْتُمُوهَآ أَنتُمْ وَ ءَابَاؤُكُمْ مَّا نَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ فَانْتَظِرُواْ إِنِّى مَعَكُمْ مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ

يعنى: گفته شده كه قوم عاد براى بت هاى خود نام هاى مختلفى نهاده بودند كه هر يك حكايت از صفتى از صفات جلال و جمال خدا داشته، مانند معبود، اله، رب البَرّ، ربّ البحر، حافظ، شافى و غيره.

ص:71

معناى آيه: آيا با من دربارۀ بت ها و جماداتى محاجّه و ستيزه مى كنيد كه فقط اسم اند و شما و پدرانتان آنها را نامگذارى كرده ايد به نام هايى كه مفهوم و حقيقتشان در آنها نيست و خدا هيچ برهانى بر آنها نازل نكرده است؟! يعنى برهانى بر انطباق آن اسماء بر اين مسمَّيات وجود ندارد. پس منتظر عذاب موعود باشيد كه به يقين من هم با شما از منتظرانم.

فَأَنْجَيْنَاهُ وَ الَّذِينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَ قَطَعْنَا دَابِرَ الَّذِينَ كَذَّبُواْ بَِايَاتِنَا وَ مَا كَانُواْ مُؤْمِنِينَ

يعنى: پس ما هود را و كسانى را كه همراه او بودند يعنى عائله و پيروان و گروندگانش را به سبب رحمت خويش نجات داديم، و ريشۀ كسانى كه آيات كتاب و نشانه هاى توحيد ما را تكذيب و انكار كردند و هرگز گرونده نبودند قطع نموديم.

در اخبار آمده كه كيفيت اهلاكشان اين گونه بود كه به خاطر خشكسالى منتظر باران بودند كه ابر تيره رنگى از دور پيدا مى شود، آنان خوشحال شده مى گويند: اين ابرى است كه برايمان باران آورده است هذَا عَارِضٌ مُمْطِرُنَا [احقاف، 24]. پس به ناگاه باد شديدى همراه آن مى رسد و هفت شب و هشت روز به نحو دائم بر آنها مى وزد و سنگ ها و سنگريزه ها را بر آنها مى كوبد و پيكر سنگين آنها را همانند تنۀ درخت خرما كه از ريشه درآمده باشد از روى زمين برمى كَند و بر در و ديوار مى كوبد و جاندارى سالم نمى ماند. و قصۀ آنان را خداوند در مواردى از اين كتاب كريم بازگو كرده، از جمله در سورۀ هود از آيۀ 50 تا 60، و در سورۀ احقاف - كه به معناى شن هاى انبوه بلند و معوج و نام سرزمين آنها واقع در ميان عمّان و حضرموت است - قصۀ آنها را از آيۀ 21 تا 26 نقل مى كند و در سورۀ قمر نيز در چهار آيۀ 18 تا 21 خلاصه اى از هلاكتشان را بيان مى كند.

وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحاً قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ مَا لَكُمْ مِن إِلهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبَّكُمْ هذِهِ نَاقَةُ اللّهِ لَكُمْ آيَةً فَذَرُوهَا تَأْكُلْ فِي أَرْضِ اللّهِ وَلاَ تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ «73»

ص:72

وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّأَكُمْ فِي الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِن سُهُولِهَا قُصُوراً وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتاً فَاذْكُرُوا آلاَءَ اللّهِ وَلاَ تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ «74» قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِن قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ صَالِحاً مُرْسَلٌ مِن رَبِّهِ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ «75» قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا بِالَّذِي آمَنْتُمْ بِهِ كَافِرُونَ «76»

لغت و اعراب:

بوّأه و بوّأ له منزلاً: او را در منزلى جاى داد. سُهول: جمع سهل، زمين هموار و وسيع.

نَحَتَ الجبل - از باب ضَرَب -: كَند آن را. آلاء: جمع ألى و إلى، نعمت. عَثا ناقص واوى از باب نَصَر، و عثى ناقص يائى - از باب ضَرَب و مَنَع و عَلِم -: در فساد و تباهى از حد گذشت.

تفسير:

وَ اذْكُرُواْ إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِن م بَعْدِ عَادٍ وَ بَوَّأَكُمْ فِى الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِن سُهُولِهَا قُصُورًا وَ تَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا

يعنى: و نيز صالح به قوم خود گفت: متذكّر شويد زمانى را كه شما را پس از قوم عاد، يعنى پس از انقراض اجتماع آنها به عذاب الهى، جانشين آنان قرار داد و در روى اين زمين

ص:74

جاى داد، كه همواره در مواضع وسيع و هموارش براى خود كاخ هاى تابستانى برافراشته مى سازيد، و شكم كوه ها را مى تراشيد و خانه هاى زمستانى مى سازيد.

فَاذْكُرُواْ ءَالَآءَ اللَّهِ وَ لَاتَعْثَوْاْ فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ

يعنى: پس نعمت هاى خدا را دائماً به ياد آوريد و تبهكارانه روى اين زمين فساد را از حد نگذرانيد.

قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ مِن قَوْمِهِ لِلَّذِينَ اسْتُضْعِفُواْ لِمَنْ ءَامَنَ مِنْهُمْ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ صَالِحًا مُّرْسَلٌ مِّن رَّبِّهِ

يعنى: اشراف و اعيانى از قوم او كه تكبر ورزيده بودند، يعنى از پذيرش دعوت او و توحيد الهى سرباز زده بودند، به مستضعفان قوم، يعنى به گروندگان از مستضعفان به نحو استفهام استهزايى گفتند: آيا شما مى دانيد كه واقعاً صالح از جانب پروردگارش فرستاده شده است؟

قَالُواْ إِنَّا بِمَآ أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ

يعنى: مستضعفان گفتند: آرى بى ترديد، ما به آنچه صالح بدان فرستاده شده از گروندگانيم.

قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ إِنَّا بِالَّذِى ءَامَنتُمْ بِهِ كَافِرُونَ

يعنى: كسانى كه از ايمان و تسليم و توحيد تكبر ورزيده بودند به مؤمنان گفتند: ما هم بى ترديد به آنچه شما بدان ايمان آورده ايد كافريم.

فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَقَالُوا يَاصَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنتَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ «77» فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ «78» فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ يَاقَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبِّي وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلكِن لاَتُحِبُّونَ النَّاصِحِينَ «79»

ص:75

لغت و اعراب:

عَقَرَه - از باب ضَرَب -: مجروح كرد او را، عَقَرَ الإبل: نحر كرد آن را يا چهار دست و پاى آن را بريد. عتى - از باب نَصَر -: تكبر كرد و از حد گذشت. رجفة: حركت شديد، زلزله. أصبحوا يعنى صاروا. جَثَمَ الرجلُ - از باب ضَرَب و نَصَر -: بر زمين چسبيد و نقش زمين شد.

تفسير:

فَعَقَرُواْ النَّاقَةَ وَ عَتَوْاْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ قَالُواْ يَاصَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ إِن كُنتَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ

يعنى: پس قوم ثمود، ماده شتر را نحر كردند و يا چهار دست و پاى آن را بريدند و از فرمان پروردگارشان سرپيچيدند و طغيان نمودند و به صالح پيامبر هم گفتند: اى صالح، اگر تو از فرستادگان خدايى آنچه را كه به ما وعده مى دهى بر سر ما بياور. يعنى هر عذابى را كه وعده مى دهى محقق كن.

فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فِى دَارِهِمْ جَاثِمِينَ

يعنى: پس آنها را زمين لرزه اى فرا گرفت، پس در خانه هاى خود به زانو درآمده و نقش زمين شدند. بايد دانست كه در سبب هلاكت دسته جمعى قوم صالح در اين كتاب كريم تعبيرات مختلفى آمده است: رجفه يعنى زلزله، صيحه يعنى صدا، صاعقه يعنى آتش و طاغيه يعنى عذاب فوق حد. در اين جا فأخذتهم الرجفة و در آيۀ 67 سورۀ هود وَ أَخَذَ الَّذيِنَ ظَلَمُواْ الصَّيْحَةُ و در آيۀ 17 سورۀ فصّلت فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذَابِ الْهُونِ و در آيۀ 5 سورۀ الحاقّه فَأُهْلِكُواْ بِالطَّاغِيَةِ آمده است، و ممكن است همۀ اين امور واقع شده باشد.

فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قَالَ يَاقَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبِّى وَ نَصَحْتُ لَكُمْ وَلَكِن لَّاتُحِبُّونَ النَّاصِحِينَ

يعنى: صالح پس از درخواست عذاب براى آنها، روى از آنان برتافت و در حال يأس از ايمانشان چنين گفت: اى قوم من، بى ترديد من رسالت پروردگارم را، يعنى نبوت خود و كتاب و شريعت و احكام او را به شما رساندم و براى شما خيرخواهى كردم ولكن شما خيرخواهان را دوست نداريد.

ص:76

و ممكن است اين كلام پس از نزول عذاب و هلاكت قوم او و خطاب به اجساد بى جان آنها باشد، نظير آن كه پيامبر اسلام پس از غزوۀ بدر جسدهايى را كه مسلمين در چاه بدر ريخته بودند مورد خطاب قرار داد و فرمود: قَدْ وَجَدْنَا مَا وَعَدَنَا رَبُّنَا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مَّا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا [اعراف، 44]. و بنابراين، تقدير وَلَكِن لَاتُحِبُّونَ: «ولكن كنتم لاتحبّون» است، يعنى از آغاز شما چنين بوديد كه ناصحان را دوست نداشتيد.

إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِّن دُونِ النِّسَآءِ بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ مُّسْرِفُونَ

يعنى: آن كار زشت اين است كه شما از زنان خود گذشته و آنها را رها نموده، براى ارضاى شهوت خود با مردان آميزش مى كنيد. بلكه شما گروهى اسرافكاريد. آوردن كلمۀ «بل» اشاره به اين است كه در همۀ كارهايشان اسرافكار بوده اند.

وَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِن قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ «82» فَأَنْجَيْنَاهُ وَأَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ «83» وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ «84»

لغت و اعراب:

قريه: مجتمع انسانى، شهر و روستا. غابر: گذشته، باقى مانده (از اضداد است). ناس و اِنس و اُناس: آدميان.

تفسير:

وَ مَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّآ أَن قَالُواْ أَخْرِجُوهُمْ مِّن قَرْيَتِكُمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ

يعنى: و پاسخ قوم لوط جز اين نبود كه به يكديگر يا سرانشان به زير دستانشان گفتند كه اينان را، يعنى لوط و خاندان و پيروانش را از ميان مجتمعتان يا از شهر و ديارتان بيرون كنيد كه، آنها مردمانى پاكى طلب اند. و اين جمله را به عنوان مسخره و استهزا مى گفتند كه:

اين ها كار ما را پليد مى شمارند.

فَأَنْجَيْنَاهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِرِينَ

يعنى: پس از جواب ردّ آنها، و در مقدمۀ فرو فرستادن عذاب، لوط و عائلۀ او را به جز زنش كه از بازماندگان در ميان قوم براى چشيدن عذاب بود، نجات بخشيديم.

وَ أَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَّطَرًا فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ

ص:78

و بر آنها بارانى بارانديم. يعنى بر سر آنها بارانى از سنگريزه بارانديم كه به غايت عجيب و بهت آور و بدون سابقه و لاحقه در تاريخ جهان بود و وصفش در آيات ديگر اين كتاب آمده است مانند حِجَارَةً مِّن سِجِّيلٍ مَّنْضُودٍ مُّسَوَّمَةً [هود، 83] و غير آن. پس بنگر كه عاقبت گنهكاران چگونه بود. يعنى به ديدۀ سر بنگر اگر در محل باشى و بقاياى آثار عذاب را خواهى، و به ديدۀ دل بنگر اگر عاقبت دنيوى و اخروى گناه را خواهى.

فرستاديم. (او از نوه هاى ابراهيم خليل و داماد لوط بود، و به واسطۀ حسن گفتار و سخنوريش، خطيب الأنبياء ناميده مى شد و عمر طولانى كرد.) او در خطابى به قوم خود كه به تقليد از گذشتگانشان بت مى پرستيدند گفت: اى قوم من، تنها خدا را پرستش كنيد كه شما را جز او معبودى نيست. يعنى شعيب نيز همانند پيامبران پيش از خود و اقتضاى محيط، دعوت خود را براساس توحيد و نفى شرك آغاز نمود.

قَدْ جَآءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِّنْ رَّبِّكُمْ

يعنى: حقيقت اين است كه براى شما حجت و برهانى روشن از جانب پروردگارتان آمده است. مراد شعيب از حجت، خودِ او و منطق مستدل و رساى او و معجزات اوست كه همه به سوى شريعتش هدايت مى كند، هر چند از نوع معجزات او در آيه ذكرى نيست.

فَأَوْفُواْ الْكَيْلَ وَ الْمِيزَانَ وَ لَاتَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْيَآءَهُمْ

در اين جمله پس از ذكر بينه و اثبات شريعت، به برخى از فروع مهم شرع كه شديداً محلّ ابتلاى ملت در آن عصر بود اشاره كرده است.

معناى آيه: پس اى مردم، پيمانه و ترازو را تمام و كامل بپردازيد. يعنى حقوق يكديگر را هنگام تأديۀ آن با پيمانه و ترازو كامل بدهيد، و از مردم اموالشان را نكاهيد و چيزى كم نگذاريد.

وَ لَاتُفْسِدُواْ فِى الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا ذَ لِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِنْ كُنتُم مُّؤْمِنِينَ

يعنى: و در روى زمين پس از اصلاح آن يعنى پس از آن كه خدا آن را اصلاح نموده افساد نكنيد.

مراد از اصلاح زمين، صالح آفريدن آن و ساكنان آن براى ادامۀ حيات است، زيرا خداوند آنچه لوازم زندگى طيّب و پاكيزۀ بشر است در خود آن و در طبع و سرشت ساكنان آن ايجاد كرده به گونه اى كه اگر انسان هاى صالح با استفاده هاى صالح در آن زندگى كنند روى همۀ كره، مدينۀ فاضله مى شود. و مراد از افساد هم مخالفت قوانين الهى آسمانى و خروج از مقتضيات عقل و خرد است، مانند عدم رعايت حقوق عامّه، و تعدّى از حدود جامعه، و قتل نفوس، و غصب اموال، و سلب امنيت اجتماعى و اقتصادى و غيره. «ذلكم» يعنى آنچه گفتم خير است براى شما اگر حقيقتاً گرونده ايد.

ص:80

وَلاَ تَقْعُدُوا بِكُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ وَتَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِهِ وَتَبْغُونَهَا عِوَجاً وَاذْكُرُوا إِذْ كُنْتُمْ قَلِيلاً فَكَثَّرَكُمْ وَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ «86» وَإِن كَانَ طَائِفَةٌ مِنْكُمْ آمَنُوا بِالَّذِي أُرْسِلْتُ بِهِ وَطَائِفَةٌ لَمْ يُؤْمِنُوا فَاصْبِرُوا حَتَّى يَحْكُمَ اللّهُ بَيْنَنَا وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ «87»

لغت و اعراب:

صَدَّ عن الشىء: اعراض نمود از آن، جلوگيرى كرد از آن. سبيل: راه، و مذكّر و مؤنّث در آن يكسان است. تبغونها به تقدير «تبغون لها» و ضمير «ها» راجع به سبيل است. فاصبروا خطاب به كفّار دو طايفه است، و ممكن است خطاب به مؤمنين يا به هر دو طايفه باشد.

تفسير:

وَ لَاتَقْعُدُواْ بِكُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ وَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ مَنْ ءَامَنَ بِهِ وَتَبْغُونَهَا عِوَجًا

قوم شعيب كه جمعيتى انبوه و داراى زندگى مرفّهى بودند شديداً در مقابل دعوت شعيب مخالفت مى كردند، بر سر راه مؤمنان و قاصدان كويش مى نشستند، در عقايد آنها ايجاد شبهه مى كردند و از اقامۀ شعاير دينى مانع مى شدند.

معناى آيه: و بر سر هيچ راهى منشينيد در حالى كه مردم را توعيد و تهديد كنيد و هر كه را كه به خدا ايمان آورده از پيروى آن كه راه خداوند است جلوگيرى نماييد و براى آن راه جستجوى كجى كنيد، يعنى آن را منحرف و كج معرفى نماييد يا ايجاد شبهه و خدشه كنيد.

مراد از «راه» در آيه اعمّ است از راه حسّى و معنوى يعنى احكام اصولى و فروعى شريعت، زيرا آنها بر سر راه هاى شهر كه منتهى به مركز تبليغات شعيب مى شد مى نشستند و مانع از تماس با او مى شدند، و بر سر راه شريعت او نيز مى نشستند، يعنى مردم را در

ص:81

احكام دين او به شك و شبهه مى افكندند يا تهديد مى نمودند.

وَ اذْكُرُواْ إِذْ كُنتُمْ قَلِيلًا فَكَثَّرَكُمْ وَ انْظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ

يعنى: و به ياد آوريد زمانى را كه شما اندك بوديد پس خداوند بسيارتان كرد (يعنى نفوس و افراد قبايل و شهرتان را به بركت در زاد و ولد انبوه ساخت و اموالتان را به رحمت هاى آسمانى و بركات زمينى فراوان نمود) و بنگريد كه عاقبت و سرانجام مفسدان چگونه شد و چگونه طوفان فراگير ريشۀ مفسدان را كَند و رجفه و ريح و سنگباران، نسل مفسدان را يكباره برچيد.

وَ إِن كَانَ طَآئِفَةٌ مِّنْكُمْ ءَامَنُواْ بِالَّذِى أُرْسِلْتُ بِهِ وَ طَآئِفَةٌ لَّمْ يُؤْمِنُواْ فَاصْبِرُواْ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَنَا وَ هُوَ خَيْرُ الْحَاكِمِينَ

پس از انقسام قوم شعيب به دو گروه مؤمن و كافر، اختلاف عقايدشان زمينۀ نزاع و نبرد را ميانشان فراهم مى كرد كه شعيب به هر دو طايفه توصيه كرده هرچند محتمل است خطاب «فاصبروا» به خصوص مؤمنان يا كافران باشد.

معناى آيه: و اگر گروهى از شما به آنچه من بدان فرستاده شده ام، يعنى به كتاب و شريعت من، ايمان آوردند و گروهى ديگر ايمان نياوردند، پس شما هر دو گروه صبر ورزيد و به نزاع و ستيز و نبرد برنخيزيد تا آن گاه كه خداوند ميان ما، يعنى ميان همۀ ملت و قوم من داورى كند و او بهترين داوران است.

قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّكَ يَاشُعَيْبُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَكَ مِن قَرْيَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا قَالَ أَوَلَوْ كُنَّا كَارِهِينَ «88» قَدِ افْتَرَيْنَا عَلَى اللّهِ كَذِباً إِنْ عُدْنَا فِي مِلَّتِكُمْ بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللّهُ مِنْهَا وَمَا يَكُونُ لَنَا أَنْ نَعُودَ فِيهَا إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللّهُ رَبُّنَا وَسِعَ رَبُّنا كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً عَلَى اللّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنْتَ خَيْرُ الْفَاتِحِينَ «89»

ص:82

تفسير:

قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُواْ مِنْ قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّكَ يَاشُعَيْبُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ مَعَكَ مِن قَرْيَتِنَآ أَوْ لَتَعُودُنَّ فِى مِلَّتِنَا

يعنى: در پاسخ دعوت شعيب به توحيد و امر به واجبات و نهى از افساد، سران و اشرافى از قوم او كه از پذيرش حق تكبر ورزيده بودند گفتند: اى شعيب، بى ترديد تو را و كسانى را كه همراه تو به خدا ايمان آورده اند از ميان اجتماع يا از شهرمان بيرون خواهيم كرد، مگر اين كه به كيش و آيين ما باز گرديد.

مراد بازگشتن كسانى است كه از شرك به سوى توحيد رفته بودند. و نسبت رجوع به شعيب به عنوان تغليب است وگرنه پيامبران الهى نه سابقۀ شرك و كفر دارند و نه سابقۀ فسق و گناه.

قَالَ أَوَلَوْ كُنَّا كَارِهِينَ قَدِ افْتَرَيْنَا عَلَى اللَّهِ كَذِبًا إِنْ عُدْنَا فِى مِلَّتِكُم بَعْدَ إِذْ نَجَّانَا اللَّهُ مِنْهَا

يعنى: شعيب گفت: آيا ما بازگرديم هر چند از آيين شما كراهت و نفرت داريم؟ يعنى اين كار شدنى نيست. حقيقت اين است كه اگر ما به كيش شما بازگرديم پس از آن كه خداوند ما را از آن نجات بخشيده، به خدا دروغ بسته و افترا گفته ايم. يعنى چون ما خود، بطلان و پليدى آن عقايد را از خداوند نقل كرده ايم.

وَ مَا يَكُونُ لَنَا أَن نَّعُودَ فِيهَآ

يعنى: و ما را نرسد و نسزد كه به آن آيين بازگرديم. از نظر شرع جايز و از نظر خرد و عقل صحيح نيست كه پس از وصول به حقيقت و وضوح راه مستقيم و توفيق اعتقاد به توحيد واجب الوجود يكتا، به پرستش جماد لايَعْقِل محض بازگرديم.

إِلَّآ أَن يَشَآءَ اللَّهُ رَبُّنَا

يعنى: مگر آن كه خداوند، پروردگار ما آن را بخواهد. مگر آن كه به حدّى گنهكار شويم كه براى خذلانِ ما، آن را بر ما روا دارد بدان گونه كه براى شما روا داشته است. و ممكن است استثنا به عنوان تعليق به محال باشد، مانند اين كه بگويند مگر آن كه زوج فرد شود يا متناقِضَين جمع شوند.

ص:83

وَسِعَ رَبُّنَا كُلَّ شَىْءٍ عِلْمًا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا

يعنى: پروردگار ما بر همۀ اشيا و ذرّات جهان هستى، سعۀ دانش و احاطۀ علمى دارد.

يعنى همان گونه كه احاطۀ وجودى و احاطۀ توانى و احاطۀ رحمتى دارد (و ذكر علم الهى در اين جا براى اين است كه او مى داند كه ممكن است ما در شقاوت به حدّى برسيم كه ما را به حال شرك وا گذارد). ما بر او توكل نموده ايم. يعنى در اين كه ما را در ايمان خود ثابت دارد و از شرك محفوظ فرمايد.

رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَ أَنتَ خَيْرُ الْفَاتِحِينَ

يعنى: پس از اتمام حجت بر مشركان قوم و اصرار آنها بر شرك و كفر و تهديد، شعيب و يارانش داورى به سوى خدا برده، شعيب گفت: پروردگارا، ميان ما و قوم ما به حقّ و صدق داورى كن و تو بهترين داورانى.

وَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَئِنْ اتَّبَعْتُمْ شُعَيْباً إِنَّكُمْ إِذاً لَخَاسِرُونَ «90» فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ «91» الَّذِينَ كَذَّبُوا شُعَيْباً كَأَن لَمْ يَغْنَوْا فِيهَا الَّذِينَ كَذَّبُوا شُعَيْباً كَانُوا هُمُ الْخَاسِرِينَ «92» فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالاَتِ رَبِّي وَنَصَحْتُ لَكُمْ فَكَيْفَ آسَى عَلَى قَوْمٍ كَافِرِينَ «93»

لغت و اعراب:

رجفه: زلزله، صوت رعد. جاثم: به زانو درآمده، فرش زمين شده. فأصبحوا جاثمين يعنى «صاروا جاثمين» يا «دخلوا فى الصباح جاثمين فى الليل». غَنِىَ بالمكان - از باب عَلِم -:

اقامت گزيد در آن. أسِىَ زيد - ناقص يائى از باب عَلِم -: اندوهگين شد.

ص:84

تفسير:

وَ قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْ قَوْمِهِ لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَيْبًا إِنَّكُمْ إِذًا لَّخَاسِرُونَ

يعنى: سران و اشرافى از قوم شعيب كه كافر شده بودند در خطاب به طبقات پايين يا به گروندگان قوم گفتند: بى ترديد اگر از شعيب پيروى كنيد آن هنگام است كه حتماً زيانكاريد. يعنى بدين جهت كه هم آيين حقّ پدرانتان را از دست داده ايد و هم درآمد سرشارتان از بخس كيل و وزن از كفتان رفته است.

فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فِى دَارِهِمْ جَاثِمِينَ

يعنى: پس به ناگاه آنان را زلزله يا صيحۀ شديد تكان دهنده فرا گرفت كه همگى در خانه هاى خود بر خاك افتادند و نقش زمين شدند. و يا آن كه در حالى كه شب هلاك شده و نقش زمين شده بودند به صبح درآمدند.

الَّذِينَ كَذَّبُواْ شُعَيْبًا كَأَن لَّمْ يَغْنَوْاْ فِيهَا الَّذِينَ كَذَّبُواْ شُعَيْبًا كَانُواْ هُمُ الْخَاسِرِينَ

اين آيه مبيّن شدت كيفر دنيوى كسانى است كه با دعوت پيامبران خدا مبارزه كرده اند.

يعنى: كسانى كه شعيب پيامبر را تكذيب كردند پس از نزول عذاب به صورت رجفه، آن چنان نابود شدند كه گويى از ابتدا ساكن آن جا نبودند. آرى كسانى كه شعيب را تكذيب كردند آنها بودند كه زيانكار شدند. و حصر خسران به آن قوم، مبيّن عدم شمول آن به مؤمنان است. و اطلاق خسران مفيد عموم آن به خسران دنيا و آخرت است.

فَتَوَلَّى عَنْهُمْ وَ قَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَاتِ رَبِّى وَ نَصَحْتُ لَكُمْ

يعنى: پس از آن كه قوم او به هلاكت رسيدند، شعيب روى از آنان برتافت، يعنى صورت برتافت يا روى دل از آنها برگردانيد و انزجار قلبى پيدا كرد و در خطابى بس عبرت آور و اسف انگيز به آنها گفت: اى قوم من، حقيقت اين است كه من همۀ پيام هاى پروردگار خود را به شما رساندم. يعنى كتاب آسمانى و اصول و فروع شريعت و پيام هاى ديگر او و انذار و تبشيرهاى او را. و براى شما خيرخواهى كردم و آنچه مصلحت شما بود به شما گوشزد نمودم.

فَكَيْفَ ءَاسَى عَلَى قَوْمٍ كَافِرِينَ

يعنى: پس حال چگونه من بر گروهى كه كافر شدند، اندوهگين شوم؟ يعنى كارهاى

ص:85

كفرآميز شما و مخالفت و ستيز با خدا و انكار و عناد با شريعت و ايذاء و آزار مؤمنين كه شيوۀ دائمى شما بود مانع از اين است كه وظايف اخوت نَسَبى و قبيله اى را كه طبق فطرت و وفق شريعت بايد به آن ترتيب اثر داد، انجام دهم.

معناى آيه: و ما در هيچ شهر و روستايى پيامبرى نفرستاديم مگر آن كه پس از آن يا همراه آن مردم آن جا را به بأساء و ضرّاء گرفتار نموديم شايد به درگاه خدا بنالند.

مراد از «بأساء» سختى ها و ناراحتى هاى غير بدنى است مانند فقر مالى، ناامنى محيط، وقوع جنگ، مرگ و مير اولاد و ارحام. و مراد از «ضرّاء» ناراحتى جسمى است نظير بيمارى، ضعف، نقص اعضا، وبا، طاعون و نحو آنها. و اين مرحلۀ امتحان و آزمايش است.

و از انضمام آيۀ بعد به لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ استفاده مى شود كه «لعلّ» دربارۀ آنها تحقق نيافته و بر غفلت و شقاوتشان ادامه داده اند.

ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتَّى عَفَواْ

يعنى: سپس به جاى ناراحتى ها و سختى ها، راحتى و خوشى داديم تا آن گاه كه فزونى يافتند، يعنى در نفوس و اولاد و افراد و اموال و وسايل زندگى زياد شدند.

وَ قَالُواْ قَدْ مَسَّ ءَابَآءَنَا الضَّرَّآءُ وَ السَّرَّآءُ

يعنى: پس از فزونى در عِدّه و عُدّه به جاى تنبّه و تذكر گفتند: بى ترديد، پدران ما را هم ناراحتى ها و راحتى ها و ضرر و نفع ها رسيد. يعنى عروض اين حوادث به اقتضاى طبع زندگى دنياست وگرنه دست قدرتى پشت پردۀ حواس ما نيست كه اين حالات از ناحيۀ او به منظور آزمايش ما باشد. و اين طرز فكر نهايت شقاوت است.

فَأَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لَايَشْعُرُونَ

يعنى: پس ما آنها را به نحو ناگهانى گرفتيم در حالى كه بى اطلاع از وضع حال خود بودند.

وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ وَلكِن كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ «96» أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا بَيَاتاً وَهُمْ نَائِمُونَ «97» أَوْ أَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا ضُحىً وَهُمْ يَلْعَبُونَ «98»

ص:87

لغت و اعراب:

بركات جمع بركت به معناى ثبوت و استقرار، و كنايه از خيرات فزاينده است. أفأمن تقدم همزه بر عاطف به خاطر صدارت است. بأس: عذاب. بيات به معناى شب هنگام، و هم نائمون حال است از فاعل «أمن». ضحى: صبحگاه پس از بالا آمدن خورشيد.

تفسير:

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَ اتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَ الْأَرْضِ

يعنى: و اگر اهل شهرها و روستاها ايمان مى آوردند و تقوا مى ورزيدند، به اين معنا كه هر مجتمعى از مجامع انسانى، در هر عصرى از اعصار، به كتاب خود معتقد مى شدند و به شريعت خود عمل مى كردند، بى ترديد ما درهاى خيرات و بركات آسمان و زمين را بر آنها باز مى كرديم.

بركات آسمان، ابرها و برف و باران نافع، تابش متناسب خورشيد، وزش باد و نسيم احياگر؛ و بركات زمين، رشد معادن روى زمينى و زيرزمينى، جوشش آب ها از كوه و هامون، و رويش مطلوب گياهان و درختان و غير اينهاست.

وَلَكِن كَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ

يعنى: ولى هر مجتمعى در عصر خويش فرستادگان ما و وحى و شريعتشان را اعتقاداً يا عملاً تكذيب كردند، پس ما آنها را به سزاى عملكردشان مؤاخذه و گرفتار نموديم.

أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَن يَأْتِيَهُم بَأْسُنَا بَيَاتًا وَ هُمْ نَآئِمُونَ

يعنى: پس آيا با توجه به غضب و عذاب ما بر گذشتگان، اهل شهر و روستاها ايمن و خاطر جمع اند از اين كه عذاب ما شب هنگام به آنها رسد در حالى كه همه در خواب اند؟ يعنى مانند قوم عاد و قوم لوط و غير آنها.

أَوَ أَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَن يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا ضُحًى وَ هُمْ يَلْعَبُونَ

يعنى: و آيا اهل شهر و روستاها ايمن اند از اين كه عذاب ما در روز روشن به آنها رسد در حالى كه مشغول بازى اند؟ يعنى در حالى كه همانند كودكان در حال غفلت و مشغول

ص:88

لهو و لعب و ارتكاب گناهان كبيره اند.

أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللّهِ فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ «99» أَوَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَيَسْمَعُونَ «100»

لغت و اعراب:

أفأمنوا به تقدير «فأأمنوا». مكر: فريب. و مكر خدا مقابلۀ او با فريب يا عملى شبيه فريب انسان است. أ و لم يهد به معناى «أ و لم يبيّن» و فاعل آن «ما ذكرنا من قصص الماضين» و للّذين متعلق به آن است. أن لو نشاء به تقدير «أنّ الشأن لو نشاء» مفعول «لم يهد» و تقدير كلام اين است: «أ و لم يبيّن لهؤلاء المشركين ما ذكرنا من قصص الماضين و عذابهم أنّا قادرون على مؤاخذتهم».

تفسير:

أَفَأَمِنُواْ مَكْرَ اللَّهِ فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ

يعنى: پس آيا آنها از مكر و فريب خدا ايمن اند، از مؤاخذه و عذاب ناگهانى خدا كه در مقابل طغيان هايشان مى رسد؟ شبيه كار فريبى كه غفلتاً و بدون اطلاع انجام مى گيرد. و هرگز كسى خود را از مكر خداوند ايمن نمى داند مگر گروه زيانكاران، يعنى انسان هاى شقى و اهل دوزخ كه در مقام معامله و تجارت معنوى، نفوس و اموال خود را با دوزخ معامله مى كنند.

أَوَ لَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِن م بَعْدِ أَهْلِهَا أَن لَّوْ نَشَآءُ أَصَبْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَايَسْمَعُونَ

ص:89

يعنى: و آيا براى كسانى كه اين زمين را پس از هلاك گذشتگان آن وارث مى شوند، آنچه ما ذكر كرديم از عذاب و سرگذشت وخيم آنان، اين حقيقت را روشن نمى كند كه اگر بخواهيم با آنها به سزاى گناهانشان برخورد سخت مى كنيم و بر دل هاى آنها مهر شقاوت مى زنيم به طورى كه هرگز پس از آن كلام حق را نشنوند؟

تِلْكَ الْقُرَى نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَائِهَا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا مِن قَبْلُ كَذلِكَ يَطْبَعُ اللّهُ عَلَى قُلُوبِ الْكَافِرِينَ «101» وَمَا وَجَدْنَا لأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَإِنْ وَجَدْنَا أَكْثَرَهُمْ لَفَاسِقِينَ «102»

لغت و اعراب:

تلك القرى مبتداء موصوف و نقصُّ خبر آن است. مِن قبل به تقدير «من قبل مجىء الرسل» است. من عهد يعنى: من وفاء عهد. ضمير هُم در دو مورد راجع به كفّار مزبور يا مطلق انسان هاى مكلّف است. إن وجدنا، «إن» مخفّفۀ از مثقّله است به قرينۀ لام در خبر، به تقدير «انّ الشأن».

تفسير:

تِلْكَ الْقُرَى نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنْبَآئِهَا وَ لَقَدْ جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانُواْ لِيُؤْمِنُواْ بِمَا كَذَّبُواْ مِن قَبْلُ

يعنى: آن مجتمعات انسانى كه ذكر شد، ما برخى از اخبار آنها را بر تو بازگو مى كنيم، و حقيقت اين است كه پيامبرانشان براى آنها بيّنات آوردند (يعنى همواره در طول تاريخ چنين بوده كه پيامبرانشان ادلّه اى روشن از اصول و فروع شريعت را بر آنها

ص:90

عرضه مى داشتند) ولى آنها هرگز حاضر نبودند كه به آنچه از پيش تكذيب كرده بودند ايمان بياورند.

كَذَ لِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الْكَافِرِينَ

يعنى: خداوند اين چنين بر دل هاى كافران مهر شقاوت مى زند. مراد اين است كه تكذيب آيات الهى از پيش و از نخستين روز دعوت هاى انبيا سبب شده كه خدا مهر شقاوت بر دل هاى كافران بنهد تا در حالت انكار سابقشان بمانند و هربار كه به سوى آنها بيّنات و شرايع بيايد تكذيب نمايند.

وَ مَا وَجَدْنَا لِأَكْثَرِهِمْ مِّنْ عَهْدٍ وَ إِن وَجَدْنَآ أَكْثَرَهُمْ لَفَاسِقِينَ

يعنى: و ما براى بيشتر آنها، همان كفّار ياد شده يا مطلق مردم مورد تكليف، عهدى و پيمانى نيافتيم. يعنى در مقابل پيمان هايى كه با مسلمين مى بستند، و يا در برابر پيمان هايى كه با آنها به دست پيامبران و به وسيلۀ خرد و عقولشان بستيم وفايى نيافتيم، بلكه حقيقت اين است كه ما اكثرشان را فاسق و خارج از طاعت خود يافتيم، خواه در پيمان ها و خواه در غير آنها.

تفسير:

ثُمَّ بَعَثْنَا مِن م بَعْدِهِم مُّوسَى بَِايَاتِنَآ إِلَى فِرْعَوْنَ وَ مَلَإِيْهِ

موسى بن عمران سومين پيامبر و رسول از پيامبران و رسولان اولواالعزم بشر، يعنى صاحب شريعت مستقل و كتاب آسمانى شامل احكام و معارف دينى است، و كتاب او تورات است كه بزرگترين كتاب هاى آسمانى و مفصل ترين آنهاست، و در قرآن كريم از تورات يادِ مكرّر و تعريف فراوان شده است. و مراد از آياتى كه اين جا ذكر شده آيات و معجزات نُه گانۀ موسى است كه در آيۀ 101 اسراء و 12 نمل اشاره شده است.

معناى آيه: پس از پيامبران نام برده كه نوح و هود و صالح و لوط و شعيب بودند، يا پس از امّت هاى مذكور منقرض شده، موساى پيامبر را همراه آيات خود (يعنى معجزاتى كه در موارد زيادى از اين كتاب ذكرى از آنها رفته كه اهم و نخستين آنها عصا و يد بيضاء است) به سوى فرعون و سران و اشراف قوم او برانگيختيم و فرستاديم.

فرعون لقب عام شاهان مصر است كه فراعنه گفته مى شوند، نظير كسرى و اكاسره لقب شاهان فارس، و قيصر و قياصره لقب شاهان روم، و خاقان و خواقنه لقب سلاطين چين. و اين فرعون ظاهراً همان فرعون زمان يوسف پيامبر است كه در فاصلۀ چهارصد سال ميان دو پيامبر عمر كرده است. و بعثت موسى به سوى همۀ مردم عصر بود و ذكر مَلَأ براى تأثيرات وجودى آنها و تبعيت ديگران از آنهاست.

فَظَلَمُواْ بِهَا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ

يعنى: پس آنان به آيات ما ستم كردند. آنها را نپذيرفتند و مفاهيم حقايق آن را در خود و جامعه پياده نكردند. پس بنگر كه سرانجام كار فسادانگيزان چگونه شد. يعنى به چشم سر آثار باقى ماندۀ طاغيان را، و به چشم دل عواقب سوء آنها و شمول غضب خدا را بنگر.

وَ قَالَ مُوسَى يَا فِرْعَوْنُ إِنِّى رَسُولٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِينَ

و حال آغاز داستان تفصيلى موسى و فرعون و قوم اوست. يعنى: و موسى به فرعون گفت: اى فرعون، بى ترديد من فرستادۀ پروردگار جهانيانم. توصيف خداوند به وصف «ربّ العالمين» به لحاظ اين است كه فرعونيان معتقد بودند به وثنيّت و تعدد ارباب. يعنى هر

ص:92

نوعى از انواع مخلوقات را ربّى است مستقل و متكفّل تربيت و تكامل او هرچند همۀ ارباب مخلوق خداوند بزرگ اند. و موسى در آغاز دعوت خود هدف اصلى رسالت را در اين توصيف بيان نمود كه همۀ موجودات جهان از اجناس و انواع و اصناف و افراد زير نظر و تربيت مستقل و بدون شريك خداى بزرگ قرار دارند.

حَقِيقٌ عَلَى أَن لَّآأَقُولَ عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُكُم بِبَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ فَأَرْسِلْ مَعِىَ بَنِى إِسْرَآئِيلَ

بنى اسرائيل سابقۀ سكونت در سرزمين بيت المقدس داشتند و چون يوسف بن يعقوب به مصر آمد و پس از چند سالى به سلطنت مصر رسيد و پدر و مادر و ارحام خود را به مصر طلبيد، بنى اسرائيل در مصر زير سايۀ حكومت او گرد آمده زياد گشتند و پس از ارتحال يوسف و به واسطۀ تسلّط يكى از فراعنه بر مصر و دعوى الوهيت و ربوبيت او و مخالفت بنى اسرائيل با ادعاى او، عرصه بر بنى اسرائيل در آن جا تنگ شد به گونه اى كه مشهور است و قرآن كريم نيز از آن صحنۀ ستم و فاجعۀ مظلوميت آنان مكرراً ياد كرده است.

فرعونيان و قبطيان آنها را به بردگى گرفتند، مردانشان را به نوكرى و زنانشان را به كنيزى.

خداوند موسى را مبعوث كرد و مأمور نمود كه بنى اسرائيل را از چنگال فرعونيان درآورد و به موطن اصلى خويش بازگرداند.

معناى آيه: موسى پس از دعوى رسالت، به فرعون گفت: بر من لازم و واجب است، يعنى به حكم عقل و قضاوت خرد، كه بر خداوند و از جانب او جز حق نگويم. بى ترديد من از جانب پروردگارتان حجت و دليل روشنى آورده ام، يعنى دليل بر نبوت خود و اثبات توحيد در الوهيت و ربوبيت، و مراد معجزاتى است كه همراه داشته است. پس بايد بنى اسرائيل را كلاًّ رهاسازى و همراه من بفرستى. و اين كلام آغاز كار موسى و پيشنهاد نجات بنى اسرائيل است.

قَالَ إِن كُنتَ جِئْتَ بَِايَةٍ فَأْتِ بِهَآ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ

يعنى: فرعون گفت: اگر دليل و برهانى آورده اى پس بياور، يعنى ظاهر كن و نشان ده اگر از راستگويانى. جملۀ شرطيۀ اول با شرط و جزا، جزاء جملۀ شرطيۀ دوم است.

فَأَلْقَى عَصَاهُ فَإِذَا هِىَ ثُعْبَانٌ مُّبِينٌ

نسب اصلى عصاى موسى به شاخه اى از درخت آس بهشتى مى رسد كه چون آدم

ص:93

ابوالبشر طبق دستور خدا، از بهشت بالا عزم هبوط به سرزمين دنيا نمود آن را همراه خود آورد، و پس از ارتحال او در دست اوصياى او از فرزندانش بود تا به شعيب پيامبر رسيد، و چون موسى سال هاى شبانى خود را براى شعيب سپرى نمود و با عائله و اموال خود عازم مصر گرديد براى استفاده در سفر و خاصه براى حفاظت گوسفندانش عصايى از پدر عيال خود طلبيد.

گفته اند: شعيب را چهل عدد عصا بود كه از هر يك در موقعى استفاده مى كرد و همه را در محل معينى نگه مى داشت. به موسى گفت: يكى از آن عصاها را برگير. موسى تا دست به سوى عصايى دراز كرد عصايى از ميان آنها خود در قبضۀ موسى قرار گرفت. چون شعيب آن را ديد گفت: آن را بگذار و عصاى ديگرى برگير. بار دوم و سوم نيز همان عصا به دست موسى افتاد و شعيب هم راضى شد و آن همان عصاى آس بهشتى بود.

موسى با همسر و عائله و مواشى روانۀ مصر شد. در ميان راه گرفتار ناراحتى و سرما شدند. موسى به سراغ آتشى كه از دور ديد رفت، به محلى رسيد كه آن جا به گفتۀ قرآن، وادى مقدّس و با ميمنت بود و درختِ آن همان شجرۀ مباركه. موسى نخستين بار صداى تكلّم خدا را از آن درخت شنيد و مأمور شد عصاى خود را بر زمين افكند. اين بار، شجرۀ آس، مبدّل به جاندارى مخوف گرديد كه موسى از ترس فرار كرد.

معناى آيه: پس از آن كه فرعون طلب معجزه كرد، موسى عصاى خود را بيفكند، پس به ناگاه آن عصا اژدهايى آشكار گرديد. يعنى آن چوب كه روح نباتى را هم از دست داده بود، مبدّل به جاندارى حقيقى و مارى عظيم الجثّه و متحرك شد كه در برابر چشم همه، ظهورى آشكار داشت، نه مانند ريسمان ها و عصاهاى سحره كه بدون واقعيت چشم ها را جادو مى كرد.

بايد دانست كه خداوند معجزۀ مار شدن عصا را سه بار به دست موسى تحقق بخشيده.

ابتدا در وادى سينا در مقام انتخاب او به نبوت و بذل معجزه، كه به صورت «جانّ» يعنى مار كوچك درآمد، چنان كه در سورۀ نمل آيۀ 10 و قصص آيۀ 31 آمده است. دوم در مقام دعوى نبوت در برابر فرعون، كه به صورت ثعبان درآمد، چنان كه در اين آيه و آيۀ 32 شعراء ذكر شده. سوم در مقام مقابله با ساحران در ملأ عام و انبوه مردم، كه در اين جا

ص:94

به عنوان «تَلْقَفُ ما يَأفكون» ذكر گرديده، و شايد در اين صحنه چند برابر ثعبان ظهور كرده كه ثعبان هاى آنها را بلعيده، چنان كه در اين سوره آيۀ 117 و سورۀ طه آيۀ 69 و سورۀ شعراء آيۀ 45 آمده. و اما معجزۀ يد بيضا در دو نوبت يعنى در مقام اول و دوم تحقق يافته است.

وَ نَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِىَ بَيْضَآءُ لِلنَّاظِرِينَ

يعنى: و دست بيرون كشيد پس به ناگاه دستش سفيد و نورانى براى ناظران بود.

موسى عليه السلام ابتدا دست در گريبان يا زير بغل يا زير لباس خود كرد و از آن جا به قصد اظهار معجزه بيرون آورد كه همانند قوى ترين نور مى درخشيد.

يعنى: سران و اشراف از قوم فرعون گفتند: بى ترديد اين مرد جادوگر دانايى است. ظاهر آيه اين است كه اظهار اين دو معجزه، در نزد فرعون و رؤساى كشور و اشراف قوم او كه عادةً در نزد سلاطين اجتماع مى كنند واقع شده است. و در آغاز رؤسا و اشراف، ميان خود استقلالاً يا به دستور فرعون به تبادل نظر پرداخته اند و اين دو آيه در بيان حال آنهاست.

يُرِيدُ أَن يُخْرِجَكُم مِّنْ أَرْضِكُمْ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ

يعنى: اين شخص قصد دارد شما را از سرزمينتان بيرون كند، پس حال چه امر مى كنيد؟ معلوم مى شود مَلَأ فرعون در اين اعتقاد بودند كه موسى و برادرش مى خواهند بنى اسرائيل را با جادوهاى خود جلب كنند و آنها را وحدت و تقويت بخشند و برضدّ دولت فرعونى بشورانند، فرعون را ساقط كنند، سران آنها را از مصر بيرون نمايند و خود بر مسند حكومت بنشينند. و پس از تبادل نظر در راه چارۀ اين امر، كه آيا آنها را بكشند يا تبعيد نمايند، فكرشان به آن جا رسيد كه مطلب زير را به فرعون پيشنهاد كنند.

قَالُواْ أَرْجِهْ وَ أَخَاهُ وَ أَرْسِلْ فِى الْمَدَآئِنِ حَاشِرِينَ يَأْتُوكَ بِكُلِّ سَاحِرٍ عَلِيمٍ

يعنى: مَلأ به فرعون گفتند كه كار او و برادرش را به تأخير انداز و حاشرين را، يعنى گردآوران و مأموران دربار و اطلاعات را كه مى توانند از شهرها جادوگران را گردآورند، گسيل دار تا هر ساحر و جادوگر دانا و متخصص اين فن را در دربارت حاضر سازند.

وَ جَآءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قَالُواْ إِنَّ لَنَا لَأَجْرًا إِن كُنَّا نَحْنُ الْغَالِبِينَ، قَالَ نَعَمْ وَ إِنَّكُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ

يعنى: پس از تلاش حاشران، جادوگران به نزد فرعون آمدند و دربارۀ كار مهم و عظيم مقابله و مبارزه با مدعيان نبوت، به فرعون گفتند: اگر ما در اين ميدان نبرد پيروز گشتيم، آيا براى ما پاداش مهمى خواهد بود؟ فرعون گفت: آرى، و علاوه بر آن شما مسلّماً از مقربان دربار خواهيد شد.

قَالُوا يَامُوسَى إِمَّا أَنْ تُلْقِيَ وَإِمَّا أَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْقِينَ «115» قَالَ أَلْقُوا فَلَمّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَاءُو بِسِحْرٍ عَظِيمٍ «116»

ص:96

لغت و اعراب:

فلمّا ألقوا اصلش «ألقَيُوا» است كه ياء لام الفعل افتاده. استرهبه: ترسانيد او را.

تفسير:

قَالُواْ يَامُوسَى إِمَّآ أَن تُلْقِىَ وَ إِمَّآ أَن نَّكُونَ نَحْنُ الْمُلْقِينَ

يعنى: ساحران گفتند: اى موسى، يا تو بايد بيفكنى يا ما افكننده باشيم. اين گفتار از آنان كه تا حدى مؤدبانه است به منظور مخيّر كردن موسى است در شروع به افكندن وسايل جادو كه از موسى جز عصاى كوچكى نبود و از آنها انبوهى از چوب و ريسمان و غيره. و ظاهر سخن ساحران اين است كه مطمئن به پيروزى خود بودند خواه موسى شروع كند يا آنها.

قَالَ أَلْقُواْ فَلَمَّآ أَلْقَوْاْ سَحَرُواْ أَعْيُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جَآءُو بِسِحْرٍ عَظِيمٍ

يعنى: موسى به آنها گفت: شما بيفكنيد. پس چون افكندند (يعنى وسايل و ابزارهاى جادوى خود را كه شامل انبوهى از طناب هاى ضخيم و باريك و عصاها و چوب هاى نازك و غليظ بود، و به مجرد افتادن در مرآى مبارزه) ديدگان مردم را جادو كردند و همه را ترسانيدند، يعنى در دلشان از راه جادو رعب و هراس ايجاد كردند. و گفته شده همۀ ميدان وسيعِ آماده شده براى اين عمل مملوّ از مار و اژدها و حيوانات بزرگ و كوچك موهوم و وحشتناكى گرديد كه همه در حركت افتادند و دور يكديگر و اطراف ميدان مى چرخيدند، و بدين وسيله مردم را ترسانيدند و جادويى بزرگ به صحنه آوردند.

وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَ لْقِ عَصَاكَ فَإِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَ «117» فَوَقَعَ الْحَقُّ وَبَطَلَ مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ «118» فَغُلِبُوا هُنَالِكَ وَانْقَلَبُوا صَاغِرِينَ «119» وَأُلْقِيَ الْسَّحَرَةُ سَاجِدِينَ «120» قَالُوا آمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَمِينَ «121» رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ «122»

ص:97

لغت و اعراب:

لقف الشىءَ - از باب عَلِم -: او را به سرعت گرفت. أفك - از باب عَلِم و ضَرَب -: دروغ گفت.

تفسير:

وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَ لْقِ عَصَاكَ فَإِذَا هِىَ تَلْقَفُ مَا يَأْفِكُونَ

يعنى: پس از آن كه جادوهاى ساحران چشم ها را جادو و دل ها را بيمناك نمود، ما به موسى وحى كرديم كه عصاى خود را در برابر آنها بيفكن. و بى ترديد در آن حال توجه همه معطوف به موسى و وسايل مبارزۀ او بود. پس چون بيفكند، به ناگاه آنچه را كه سحره به دروغ ساخته بودند همه را مى ربود و مى بلعيد. يعنى به ناگاه عصا اژدهاى عظيمى شد و شروع به بلعيدن نمود و آنچه را كه در مرأى و منظر قرار داده بودند يعنى اعيان حقيقى نامرئى اشيا و صور موهومى مرئى، همه را مى بلعيد و در نتيجه مواد اوليّه هم در شكم اژدها رفت و نابود شد و از اين رو چون موسى عصا را برگرفت چيزى در صحنۀ مبارزه نماند. و به همين خاطر بود كه جادوگران دانستند كه مسألۀ عصا جادو نيست، زيرا در جادو پس از بطلان صورت هاى موهوم يا عادى شدن چشم هاى مسحور، مواد اوليۀ اشيا باقى مى ماند.

فَوَقَعَ الْحَقُّ وَ بَطَلَ مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ

يعنى: حق واقع و آشكار شد و آنچه سحره از شئون سحر و فنون جادو انجام داده بودند در انظار منصفان حضار باطل گرديد و معلوم شد فرعون را در ربوبيت جهان نقشى نيست.

فَغُلِبُوا هُنَالِكَ

يعنى: پس فرعون و ياران او و جادوگران در آن جا مغلوب شدند. مراد از آن جا محل حدوث آن حادثۀ بزرگ تاريخى است كه از نظر انبوه جمعيت و رو به رو شدن دو طرف نامتقابل، يكى دو فرد عادى با لباس و زىّ متعارف، و ديگرى دولت مقتدر متصرف در همۀ كرۀ زمين با پيش بينى جمع آورى ساحران شهرها و تعيين روز عيد براى مقابله و حضور قاطبۀ مردم مركز و برخى شهرستان ها، بى سابقه بوده است.

ص:98

الماءَ: ريخت آب را.

تفسير:

قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّ هذَا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِى الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَا أَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ

يعنى: فرعون به لحن استفهام انكارى گفت: آيا پيش از آن كه من به شما اجازه دهم به موسى يا به خداى او ايمان آورديد؟ بى ترديد اين عمل نيرنگى است كه در اين شهر ميان خودتان ساخته ايد، يعنى از پيش قرار داد كرده ايد كه او دعوت نبوت و اظهار معجزه كند و شما هم چون دعوت شويد پس از مبارزۀ صورى تسليم شويد تا بنى اسرائيل را تقويت كنيد و قبطيان را كه صاحبان اصلى اين شهرند از آن بيرون نماييد. پس به زودى خواهيد دانست، يعنى تصميم خاصى دربارۀ شما مى گيرم.

لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلاَفٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ

يعنى: سوگند باد كه بى ترديد دست ها و پاهاى شما را هر يك، برخلاف ديگرى - يكى را از سمت راست و يكى را از سمت چپ - خواهم بريد. و ذكر تقطيع اشاره به اِعمال شدت در عذاب است. سپس شما را دسته جمعى به دار مجازات آويزان خواهم نمود.

قَالُوا إِنَّا إِلَى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ

يعنى: ساحران تازه ايمان آورده در جواب تهديدات فرعون گفتند: بى ترديد ما به سوى پروردگارمان بازمى گرديم. مرادشان اين است كه سرنوشت ما بالأخره اين است كه به سوى خدا بازمى گرديم، پس ما را از تهديد تو چه باك است؟! ممكن است اعتقاد اين گروه به معاد و بازگشت به سوى خدا از پيش بوده و از ترس فرعون اظهار نمى كردند، و ممكن است از سخنان موسى و هارون و گفتگوهاى آنها با فرعون و ملأ حاصل شده باشد.

وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا

يعنى: بر ما عيب و ايرادى نمى گيرى جز اين را كه ما به آيات پروردگار خود هنگامى كه به ما رسيد و ثابت شد ايمان آورديم. مراد از آيات، سخنان منطقى دو پيامبر و معجزات روشن آنهاست.

ص:100

رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْراً وَ تَوَفَّنَا مُسْلِمِينَ

يعنى: سحره پس از تهديدات فرعون رو به سوى خدا گفتند: پروردگارا، بر ما صبر و استقامتى فراوان فرو ريز، و روح ما را در حالى كه ما مسلمانيم به سوى خود برگير.

در تفاسير آمده كه فرعون ساحران را كه از خود فرعونيان بودند در كنار رود مصر به طرزى كه تهديد كرده بود مجازات نمود، و موسى و هارون تا حدى آزادانه به سراغ قوم خود رفتند.

وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ «127»

لغت و اعراب:

تذر: رها مى كنى. (1)تفسير:

وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَ قَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِى الْأَرْضِ وَ يَذَرَكَ وَ آلِهَتَكَ

ظاهر آيات اين سوره و برخى از روايات اين است كه موسى و هارون پس از پيروزى بر فرعون در مصر ماندگار شدند و تا حد ميسور مشغول دعوت به توحيد و تعليم احكام شريعت خود يا شريعت پيشين بودند و طبعاً عمل به برنامه هاى دينى در ميان آنها - هرچند فى الجمله - ظاهر مى شد، و از اين رو فرعون و ملأ از حدوث اين حركت مذهبى و قومى و سياسى در ميان بنى اسرائيل شديداً ناراحت بودند.

معناى آيه: و سران و اشراف از قوم فرعون به وى گفتند: آيا موسى و قوم او را رها مى كنى كه در سرزمين مصر افساد كنند و تو را و خدايان تو را ترك نمايند؟!

ص:101

گفته شده كه فرعونيان معتقد بودند بتان زمينى و ستارگان آسمانى معبودات فرعون و فرعون هم معبود اهل مصر است، و يا آنها معبود مردم و فرعون معبود آنهاست، و يا آن كه تنديس هاى فرعون در شهرها به عنوان ربّاند و مردم در برابر آنها بايد خضوع كنند و فرعون رب الارباب است كه أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى [نازعات، 24] گفته. و به هر تقدير بنى اسرائيل از ارباب اعراض كرده بودند و اين عمل و برخى از سخنانشان افساد محسوب مى شده است.

قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِى نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ

يعنى: فرعون گفت: به زودى پسران آنها را قتل عام مى كنيم يا به شدت و به طرز فجيع مى كشيم، و زنانشان را زنده نگه مى داريم، و حتماً ما در نفوس و قدرت و ثروت بالاتر از آنهاييم و از حيث سلطه و حكومت بر آنها قاهر و مسلّطيم. مرادش اين است كه پيروزى موسى در مقابل سَحَرۀ ما اثرى ندارد، بلكه همان رويّۀ پيش از ظهور آنها را دربارۀ بنى اسرائيل پياده مى كنيم.

قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ للّهِِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ «128» قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ «129»

تفسير:

قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ للّهِِ

يعنى: موسى در مقام تسليت و دلدارى و وعدۀ پيروزى به قوم خود گفت:

استعانت بجوييد و يارى بطلبيد از خداوند و صبر ورزيد، بى ترديد اين زمين از آنِ

ص:102

خداست. يعنى ملكيت حقيقى و مالكيت و حاكميت واقعى آن از آنِ اوست، چه آن كه او آفريده و او نگه مى دارد و تدبير تكوينى آن را بر عهده دارد و حاكميت و مالكيت آن نيز از آنِ اوست.

يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ

يعنى: و اين زمين و كرۀ خاكى را به هركس كه مى خواهد از بندگانش به ارث مى دهد، يعنى واگذار خواهد كرد. و عاقبت و سرانجام از آنِ پرهيزگاران است. اشاره به اين كه محتمل است اين زمين در اختيار شما قرار گيرد.

اين كلام به معناى عام بدين معناست كه خداوند جهان آفرينش را طورى تنظيم كرده است كه همۀ اجزاى آن به سوى كمال مطلوب خود در حركت است و اگر از مسير تكوينى اش منحرف نگردد طبعاً به تدريج بدان هدف كه سرانجام سير آن است مى رسد. و بنا بر اين، هر فردى از افراد بشر يا هر مجتمع و گروهى از آنها كه جزئى از اجزاى اين عالم اند اگر خط سير سعادت تكوينى خود را طى كند و تقوا و پرهيز از خروج و انحراف نمايد، عاقبت كار او نيز رسيدن به كمال مطلوب خواهد بود.

قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا

يعنى: قوم موسى گفتند: اى موسى پيش از آن كه بيايى (يعنى به عنوان رسالت الهى و نجات بنى اسرائيل) ما اذيت و آزار ديديم. فرعونيان ما را شكنجه مى كردند، پسران ما را سر مى بريدند و زنان ما را در استخدام خود زنده نگه مى داشتند. و پس از آن كه تو آمدى و رسالت خود را ابلاغ نمودى و آنها شكست خوردند بازهم ما در اذيت و آزار افتاده ايم.

يعنى پس كو آن وعده ها كه به ما مى دادند كه پيامبرى به نام موسى مى آيد و بنى اسرائيل را از چنگال فرعونيان نجات مى بخشد؟

قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَ يَسْتَخْلِفَكُمْ فِى الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ

يعنى: موسى اين بار نيز به عنوان تكرار وعدۀ قبل و تقريب انطباق آن كلّى بر آنها گفت:

اميد است كه پروردگار شما دشمنانتان را هلاك سازد و شما را در اين سرزمين جانشين آنها قرار دهد تا بنگرد شما چگونه رفتار مى كنيد.

ص:103

وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ «130» فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هذِهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَلاَ إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ وَلكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَيَعْلَمُونَ «131»

لغت و اعراب:

سنين جمع «سَنَة» به معناى سال است و غالباً در سال قحطى استعمال مى شود. حسنة صفت است، يعنى هر چيز نيكو و سرورآور از نِعَم و خوشى هاى بدنى و مالى و غيره. سيّئة مقابل حسنة است يعنى هر امر بد و حزن آور. تطيّر بالشىء و من الشىء: فال بد زد به آن. و طائر: چيزى كه به وسيلۀ آن فال بد زنند مانند كلاغ و هدهد.

تفسير:

وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ

اين آيه مبدأ اخبار از نزول غضب موعود خدا به فرعونيان است. يعنى: و حقيقت اين است كه آل فرعون را، يعنى قوم و تابعان آيين او را، به سال هاى قحطى مؤاخذه كرديم و دچار نموديم. يعنى به وسيلۀ خشكسالى هاى پى در پى ارزاقشان را كم كرديم.

و آنها را گرفتار كمبود ميوه جات يا مطلق حاصل اعم از حبوب و ميوه جات نموديم، شايد متذكّر شوند.

فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَطَّيَّرُوا بِمُوسَى وَمَنْ مَعَهُ

يعنى: پس از ظهور آثار غضب خدا و روى آوردن قحطى كه طبعاً گاهى تنگى و گاهى فراخى بود آنها به جاى تنبّه و تذكّر، به عناد و انواع مبارزه با موسى برخاستند كه در آيه به برخى از آن اشاره مى كند.

ص:104

معناى آيه: پس هنگامى كه حسنه به آنها مى رسيد، يعنى باران رحمت، وفور نعمت، فراوانى ارزاق و سلامت مزاج ها، مى گفتند: اين به خاطر خود ماست. يعنى به واسطۀ قداست وجود و لياقت ذات و حسن نيّت و نكويى اعمال ماست. و اگر سيّئه اى به آنها مى رسيد، مانند خشك سالى، كمبود ارزاق، مرگ و مير حيوانات و بيمارى وبا و طاعون و غيره، فال بد به موسى و شگون بد به يارانش مى زدند و همه را از شومى وجود و دعوت و برنامۀ عملى او مى ديدند.

أَلاَ إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ اللّهِ وَلكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَيَعْلَمُونَ

يعنى: آگاه باشيد كه طائرشان نزد خداست. چيزى كه وسيلۀ فال بد و سبب نزول بليّات و مصائب آنها مى شود گناهان خود آنهاست از كفر و شرك و عناد و عمل هاى حرام و گناهان كبيره كه همه در علم ازلى الهى و در لوح محفوظ ثابت است، ولكن اكثر آنها به اين حقيقت توجه ندارند. يعنى برخى از اهل دقت و انصافشان اين حقيقت را مى دانند.

وَقَالُوا مَهْمَا تَأْتِنَا بِهِ مِنْ آيَةٍ لِتَسْحَرَنَا بِهَا فَمَا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ «132» فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمُ الطُّوفَانَ وَالْجَرَادَ وَالْقُمَّلَ وَالضَّفَادِعَ وَالدَّمَ آيَاتٍ مُفَصَّلاَتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ «133»

لغت و اعراب:

مهما شرطيه است به معناى هر زمان يا هر چيز. طوفان: سيل فراگير، و از هر چيزى انبوه آن. جراد: ملخ. قمّل: شپش شتر كه «كنه» گفته مى شود، و «سوس» آفت گندم. ضفادع: جمع ضِفدِع مثل زِبرِج، قورباغه.

ص:105

وَلَمَّا وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قَالُوا يَا مُوسَى ادْعُ لَنَارَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَكَ لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الْرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِي إِسْرَائِيلَ «134» فَلَمّا كَشَفْنَا عَنْهُمُ الْرِّجْزَ إِلَى أَجَلٍ هُمْ بَالِغُوهُ إِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ «135»

لغت و اعراب:

بما عهد متعلّق است به اُدع، «باء» قسم و «ما» موصوله است و لئن كشفت لام قسم است و لنؤمننّ جواب است، و تقدير كلام اين است: «ادع بحقّ ماالتزم به عندك من النبّوة، أو إجابة الدعوة». نَكَثَ العهد - از باب نَصَر -: نقض كرد و شكست آن را.

تفسير:

وَلَمَّا وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قَالُوا يَا مُوسَى ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَكَ

يعنى: و چون عذاب بر آنها واقع شد گفتند: اى موسى، به حقّ آن عهدى كه خدا در نزد تو دارد (كه تو پيامبر مرسل باشى يا دعاهايت را اجابت نمايد) از پروردگارت براى ما بخواه. مراد اين است كه پس از ثبوت و ادامۀ هر يك از آن عذاب ها درخواست زير را از او مى كردند.

لَئِنْ كَشَفْتَ عَنَّا الْرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَكَ وَلَنُرْسِلَنَّ مَعَكَ بَنِى إِسْرَائِيلَ

يعنى: سوگند ياد مى كنيم كه اگر اين عذاب را از ما برطرف سازى حتماً به تو ايمان مى آوريم و بى ترديد بنى اسرائيل را همراه تو مى فرستيم. با اين خوبى كه در حق ما مى كنى، آن طور كه مى خواستى كه همۀ بنى اسرائيل را رها كنيم و تحويلت دهيم تا آنها را به وطن اصلى خودشان بيت المقدس بازگردانى انجام مى دهيم.

فَلَمّا كَشَفْنَا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلَى أَجَلٍ هُمْ بَالِغُوهُ إِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ

ص:107

يعنى: و در هر نوبت چون به درخواست موسى عذاب را از آنها تا مدتى كه بايد بدان مى رسيدند برمى داشتيم باز هم آنها سوگند خود را مى شكستند.

مراد از آن مدت، زمان معيّنى است كه خود آنها هنگام درخواست تعيين مى كردند، مثلاً مى گفتند: اگر خدا تا يك ماه عذاب را بردارد ايمان مى آوريم. و يا زمانى است كه موسى پس از درخواست آنها معين مى كرد، مثلاً مى گفت: تا يك ماه خداوند عذاب را از شما برمى دارد. و به هر حال آنها سر موعد، پيمان مى شكستند.

فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِي الْيَمِّ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ «136» وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَاكَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ «137»

لغت و اعراب:

يمّ: دريا، يا دريايى كه قعرش قابل درك نيست، و نهر بزرگ از آب شيرين. بارك اللّه لك و فيك و عليك: خداوند خير و بركت دهد تو را. دمَّره و دمَّرعليه: هلاك كرد او را. عرش - از باب ضَرَب و نَصَر: خانۀ چوبين ساخت. عَرَش الكَرْمَ: شاخه هاى تاك را بر چوب بست نهاد. عَرَش البيت: خانه را بالا برد.

تفسير:

فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْنَاهُمْ فِى الْيَمِّ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ

يعنى: پس ما از آنها انتقام گرفتيم و آنها را در دريا يا رودى بزرگ و روان غرق كرديم

ص:108

به خاطر آن كه آيات ما را تكذيب نمودند و از آنها غافل بودند.

فاء «فانتقمنا» اشاره به اين است كه انتقام پس از اتمام حجت، و ارفاق تام، و پذيرش مكرّر درخواست رفع عذاب، و نقض مكرّر سوگند، و امتناع از ايمان و تسليم و ثبات، و اصرار بر كفر و انكار صورت گرفت. و چون ظاهر تكذيب آيات با غفلت از آنها متنافى است، پس مراد اين است كه تكذيب آيات به گونه اى بود كه گويى به كلّى از آنها غافل بودند. و يا آن كه ضمير مؤنّث «عنها» به نقمت يعنى انتقام برمى گردد، يعنى آيات ما را انكار كردند و از انتقام هم غافل بودند.

وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِى بَارَكْنَا فِيهَا

يعنى: و ما به ارث داديم و واگذار نموديم به ملتى كه استضعاف مى شدند خاورها و باخترهاى سرزمينى را كه خير و بركت خويش را در آن نهاده بوديم.

مراد از «قوم» بنى اسرائيل است كه همواره ساليان دراز در دست فرعونيان از همه جهت مستضعف شده بودند به استبداد و استعباد و استعمار و استثمار و غير اينها. و مراد از «ارض» شامات و فلسطين و همۀ اطراف شرقى و غربى آن جاست كه بركات خداوند از اقدم زمان ها شامل حالشان بود از جهت فزونى بعثت پيامبران الهى و وفور نعمت هاى خدا. و توصيف قوم به استضعاف، اشاره به قدرت خداوند است كه چگونه در زمان كوتاهى، بردگان ناتوان را بر مقتدرترين دولت و سلطۀ وقت پيروز نمود. و ظاهراً بنى اسرائيل به مصر بازنگشتند، لكن در شامات و فلسطين حكومتى تشكيل دادند كه مصر نيز در قلمرو آن قرار گرفت.

وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِى إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا

يعنى: و كلام بسيار نيك خداوند بر بنى اسرائيل به سزاى صبرشان تمام و كمال يافت.

مراد از كلام خدا سخنى است كه از علم ازلى او در لوح محفوظ به صورت كتابت و در زبان جبرئيل به صورت كلام درآمد و به موسى ابلاغ گرديد، يعنى وعدۀ نصرت و پيروزى بنى اسرائيل و سلطۀ آنها بر بخشى از زمين در مدتى طولانى. و اين همان است كه موسى وعده و نويدش را ابتدا به عبارت إِنَّ الأَْرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَآءُ و سپس به عبارت عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِى الأَْرْضِ كه در آيات قبل گذشت، داده بود.

ص:109

وَدَمَّرْنَا مَاكَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ

يعنى: و آنچه را كه فرعون و قومش همواره عمل مى كردند و آنچه عريش مى ساختند همه را هلاك و نابود ساختيم.

بايد دانست كه مستفاد از ظواهر ادلّۀ مقام اين است كه پس از غرق شدن فرعون و سپاهيانش بناها و مساكن و ساير وسايل زندگى آنان به وسيلۀ غضب خدا و حوادث ديگرى ويران و نابود نشده بود چنان كه از آيۀ كَمْ تَرَكُوا مِن جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ * وَ زُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِيم [دخان، 25 و 26] و آيۀ فَأَخْرَجْنَاهُم مِن جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ * وَكُنُوزٍ وَمَقَامٍ كَرِيمٍ [شعراء، 57 و 58] استشمام مى شود. پس ممكن است مراد از دَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُنابود كردن كارهاى باطل و رسوم شرك و آداب بت پرستى و جاهليت آنها باشد يا داربست ها و عروش آنها. و ممكن است و «دمّرنا» تا آخر آيه اشاره باشد به آيات پنج گانه اى كه در آيۀ 133 ذكر شد كه در نتيجۀ آنها اغلب صنايع تشريفاتى و داربست هاى آنها نابود گرديد.

تفسير:

وَجَاوَزْنَا بِبَنِى إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلَى قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَهُمْ

مراد از بنى اسرائيل در اين آيه همۀ كسانى هستند كه از دست فرعونيان گريخته و از جاده هاى جديدالحدوث و سهل العبورِ داخل رود نيل گذشته و غرق شدن فرعونيان را به چشم خود ديده و نجات يافته بودند. و غرض از اين آيه و آيات بعد، بيان حوادث تلخى است كه از آنها سر زده، حوادث عجيب جاهلانه و اسف آورى نظير درخواست يك عدد بت از موسى براى پرستيدن پس از اندك زمانى از نجات، و ساختن گوساله و پرستيدن آن در غيبت موسى، و درخواست مشاهدۀ علنى خداوند و غير اين ها كه موسى پيامبر عظيم الشأن صبور هم، پيوسته مشكلات را با حوصله و بردبارى فيصله داده است.

معناى آيه: و ما بنى اسرائيل را از دريا گذرانديم، پس به قومى رسيدند كه بر بت هايى كه داشتند روى آورده، كرنش و تعظيم مى كردند.

مراد از بحر دريايى است ميان مصر و مكه كه درياى قُلزُم ناميده مى شود به نام شهر قلزم كه در ساحل آن است و بنى اسرائيل لازم بود در مسير خود از آن عبور كنند، و كيفيت عبور آن جمعيت انبوه از دريا نقل نشده به چه وسيله بوده، با كشتى يا قايق يا غير آن؟ زيرا در حدود ششصد هزار نفر بوده اند.

قَالُوا يَامُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلهاً كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ

يعنى: بنى اسرائيل خطاب به موسى گفتند: اى موسى، براى ما هم خدايى بساز همان گونه كه آنها را خدايانى است.

بايد دانست كه بنى اسرائيل هر چند از اولاد ابراهيم خليل الرحمان مظهر توحيد و بت شكن زمان بودند و با فاصلۀ اندكى چون اسحاق و يعقوب و يوسف به آنان مى رسيدند، لكن روح ماديت و علاقه به ظواهر در آنها سخت رسوخ داشته و گويى اصالة الحسّيّه بر آنها حاكم بوده، و توحيد و معنويات انبياى گذشته در آنها اثرى جز ظواهر دينى تشريفى نداشته است. خاصه آن كه مدت مديدى در تحت اسارت فرعونيان مادى و مشرك و معتقدانِ بت، و در جوّ پرستش اصنام رشد كرده بودند، از اين رو به مجرد ديدن منظرۀ

ص:111

اجتماع عده اى دور خداى مجسم، با كمال جرأت از موسى خداى مجسم خواستند. و ظاهراً شكل آن به صورت گوساله بوده و سامرى هم از همان منظره اساس كارش را بنا نهاد و در غياب موسى خدايى به شكل گوساله ساخت. و به همين دليل موسى در جواب آنها ابتداءً به نحو اجمال گفت: شما گروهى هستيد كه نادانى مى كنيد. سپس به تعليل پرداخت و گفت:

إِنَّ هؤُلاَءِ مُتَبَّرٌ مَاهُمْ فِيهِ وَ بَاطِلٌ مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ

يعنى: به يقين اين ملت، اعتقاد و مسلك و مذهبى كه در آن هستند پوچ و نابودشدنى است و آنچه بدان مشغول اند از كرنش و پرستش بتان، باطل و بيهوده است.

قَالَ أَغَيْرَ اللّهِ أَبْغِيكُمْ إِلهاً وَهُوَ فَضَّلَكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ

يعنى: موسى پس از نكوهش شديد از عمل آنها و خدايانشان، گفت: آيا غير از اللّه (يعنى ذات واجب الوجود مستجمع جميع صفات كمال و عارى از هر نقص و عيب، و متصرف در تمام اجزاء عالم وجود) براى شما معبودى بطلبم؟ در حالى كه اوست كه شما را بر جهانيان عصرتان برترى بخشيده است. يعنى نه آن بت هاى جمادى كه تا حال در مصر فرعونى ديديد و نه امثال آنها هر چند انبوهى از آنها را تهيه نماييد.

وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذلِكُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ «141»

تفسير:

وَ إِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِفِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ

آيه خطاب است از جانب خداوند به بنى اسرائيل به وسيلۀ موسى، براى تذكّر برخى از نعمت ها در برابر درخواست نابه جاى آنها. يعنى: به ياد آوريد هنگامى را كه شما را از چنگال خاندان فرعون نجات بخشيديم كه بدترين عذاب را بر شما تحميل مى كردند.

ص:112

سامَهُ العذابَ يعنى براى او عذاب طلب كرد، يا عذاب را بر او تحميل نمود.

يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَ فِى ذلِكُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ

يعنى: پسرانتان را تقتيل مى كردند - دسته جمعى مى كشتند، يا با بى رحمى و قساوت سر مى بريدند - و زنانتان را زنده نگه مى داشتند، يعنى براى بيگارى و بار شدن بر دوش مردان و اغراض فاسده. و در اين حادثه براى شما از جانب پروردگارتان امتحانى سخت و عذابى بزرگ بود.

وَوَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاَثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقَالَ مُوسَى لْأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلاَتَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ «142» وَلَمَّا جَاءَ مُوسَى لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمّا تَجَلّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكّاً وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً فَلَمّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ «143»

لغت و اعراب:

ثلاثين مفعول دوم واعدنا است به تقدير مَكْثَ ثلاثين. ميقات: زمان يا مكانى كه براى عملى تعيين شود. اربعين حال است از ميقات. لميقاتنا به تقدير «عند زمان المواعدة» يا «الى مكان المواعدة» دَكّ الحائطَ - از باب نَصَر -: ويران كرد آن را. دَكّْ مصدر به معناى مفعول است يعنى مدكوك و خُردشده. خَرَّ الشىءُ - از باب نَصَر و ضَرَب -: ساقط شد و درافتاد. صَعِق صفت است به معناى بيهوش و مرده.

ص:113

تفسير:

وَ وَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاَثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً

اين آيه اخبار است از دستور پروردگار به موسى كه بايد از ميان قوم خود به سوى كوه طور رود و سى شبانه روز با اضافۀ ده شبانه روز در آن جا مكث و توقف نمايد و هنگام بيرون شدن از ميان قوم براى ادارۀ امور آنها برادر خود هارون را جانشين خود نمايد.

معناى آيه: و ما با موسى مواعده و قرارداد سى شب نموديم. يعنى اين مدت را در كوه طور بماند و به وسيلۀ عبادت و راز و نياز مهيّاى دريافت كتاب آسمانى شود. و آن مدت را با اضافه كردن ده شب ديگر به اتمام رسانديم، پس مجموع زمان مواعدۀ او با پروردگارش را در چهل شب به پايان رسانديم.

مراد از شب، شبانه روز است و چون آغاز قرارداد، شب اول ذى قعده بوده به نام شب ذكر شده. و جدا كردن دو مدت براى اشاره به اين است كه مجموع مواعده يك ماه تمام ذى قعده و ده روز از ذى حجه است، و يا اشاره به اختلاف عبادت موسى در دو مدت است، و يا آن كه سى شبانه روز براى مقدمۀ نزول تورات و ده شبانه روز هم ايام نزول آن است. و در سورۀ بقره آيۀ 51 مجموع دو مدت، يكجا ذكر شده وَ إِذْ وَاعَدْنَا مُوسى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً.

وَ قَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِى فِى قَوْمِى وَأَصْلِحْ وَلاَتَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ

يعنى: و موسى هنگام حركت به سوى موعد به برادر خود هارون گفت: در ميان قوم من از من جانشينى كن، و حال ملت را به صلاح كشان، و هرگز پيروى از فسادانگيزان مكن.

مراد پيروى در شرك و كفر و فسق نيست، زيرا هارون خود پيامبر مرسل و معصوم بود، بلكه مراد تبعيت از آنها در ادارۀ امور ملت و صلاحديد و راهنمايى هاى آنهاست. و تعيين هارون به خاطر آن است كه وى به درخواست خود موسى وزير او بود و مقام نبوت و علم او متكفّل اصلاح امور دينى و دنيوى آنها مى شد. و اين آيه دلالت دارد كه پيامبر هيچ امّتى را نسزد و نرسد هنگامى كه از ميان قوم خود بيرون مى رود هرچند در ايام معدودى باشد چه رسد به هنگام مرگ، كه بدون استخلاف و نصب جانشين بيرون رود. و بايد جانشينش اعلم و افضل امّت و با تدبيرتر در اصلاح امور ملت و مستقل و غير متأثر از فريب مفسدان باشد.

ص:114

سپس به عدم مى شود، اگر در آن حد از تجلّى كه خدا در قيامت بر نفوس صالحان مى كند و آنها متحمل مى شوند و مى پذيرند و خشنود مى گردند، در دنيا انجام دهد نفوس بشرى هرچند شاخص ترين فرد آنها همانند كوه مندك و نابود مى گردد.

وَ خَرَّ مُوسى صَعِقاً فَلَمّا أَفَاقَ قَالَ سُبْحَانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ

يعنى: و موسى بيهوش و مدهوش بر زمين افتاد. و ظاهر آن است كه ترس موسى به خاطر رؤيت فروپاشى كوه از دور نبود، زيرا موسى همان شخص است كه حوادث عجيب و دهشت زاى زيادى ديده و ترس او در وهلۀ اول از افكندن عصا زايل گرديد و از جملۀ لاَتَخَفْ إِنِّى لاَيَخَافُ لَدَىَّ الْمُرْسَلُونَ [نمل، 10] درس كامل گرفت. و پس از آن بود كه دوبار عصا را اژدها كرد، ادوات عظيم جادوگران و بلكه عدۀ بيشمارى از مردم را عصايش به كام كشيد، كوه بزرگى را بر بالاى سر مخالفانش به خواست خويش يا به دست خويش نگه داشت، عصا را بر درياى روانى بزد و جاده هاى وسيع اعجاب انگيز به وجود آورد. بلكه ترس او از اين بود كه مبادا درخواست رؤيتش غضب خدا را برانگيخته باشد و از آثارش اندكاك كوه باشد، و شاهد اين مطلب توبۀ اوست.

قَالَ يَا مُوسَى إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى الْنَّاسِ بِرِسَالاَتِي وَبِكَلاَمِي فَخُذْ مَاآتَيْتُكَ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ «144» وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِيلاً لِكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا سَأُورِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ «145»

تفسير:

قَالَ يَا مُوسَى إِنِّى اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاَتِى وَ بِكَلاَمِى

يعنى: خدا فرمود: اى موسى، همانا من تو را به پيام هاى خود و سخن گفتن با تو، بر

ص:116

مردم برگزيدم و برترى دادم. مراد از رسالات، معارف و حقايق دينى است كه به قلب موسى براى ابلاغ به جامعه القا كرده، خواه در قالب الفاظ يا عارى از آن. و مراد از كلام، تشريف و تكريم موسى به سخن و تكلّم با اوست، خواه معارفى باشد كه بايد ابلاغ شود يا اسرارى غير آنها، و خواه با زبان عبرى باشد يا زبان هاى ديگر. و محتواى تورات داخل قسم اول و الفاظش مشمول قسم دوم است.

فَخُذْ مَاآتَيْتُكَ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ

يعنى: پس اى موسى، آنچه را به تو دادم فراگير و از سپاس گزاران باش. مراد از موصول ما اتيتك اصطفا و انتخاب است و گرفتن آن، پذيرش قلبى و تقدير و تشكر عملى است.

و ممكن است مراد رسالت ها و تكلّم باشد كه براى ابلاغ و عمل بپذيرد.

وَكَتَبْنَا لَهُ فِى الْأَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَىْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِيلاً لِكُلِّ شَىْءٍ

الواح تورات تخته هايى از چوب يا فلز يا اشياء ديگرى بود كه حقيقتش براى ما روشن نيست و تورات در آن به قدرت و ارادۀ حق و يا به دست فرشتگان نوشته بوده. و «من كلّ شىء» متعلّق به «كتبنا» و «موعظة و تفصيلاً» هر دو بيان «مِن كلّ شىء» و تنوين «تفصيلاً» براى ابهام و اجمال است.

معناى آيه: ما براى موسى در تخته هاى تورات از همه چيز نوشتيم، يعنى پند و اندرزى راجع به همه چيز و همۀ موارد، و تفصيل مختصرى دربارۀ همۀ موضوعات محل ابتلا و مورد نياز مردم، از احكام دين و حلال و حرام و غير آنها.

فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا سَأُورِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ

يعنى: و به موسى گفتيم كه الواح تورات را به توان و نيرو بگير. يعنى اصول و علوم آن را به قدرت فكرى و ارادۀ قلبى، و فروع آن را به نيروى جسمى بگير و پياده كن. و قوم خود را دستور ده كه نيكوترين آن را به كار گيرند يعنى واجبات دينى اصولى و محاسن اخلاقى روحى و آداب نيك عملى را بگيرند و به كار بندند، و قبايح و محرّمات مندرج در آن را ترك كنند. به زودى مسكن و جايگاه فاسقان را به شما نشان خواهم داد. يعنى كاخ ها و قصرها و خانه هاى فرعونيان غرق شده و ويرانه هاى قوم نوح و عاد و ثمود و لوط را در دنيا، و دركات دوزخيان را در آخرت به شما نشان مى دهم.

ص:117

سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِي الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَإِن يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لاَيُؤْمِنُوا بِهَا وَإِن يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لاَ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً وَإِن يَرَوْا سَبِيلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ «146» وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَلِقَاءِ الآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ «147»

تفسير:

سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِىَ الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ

تتمّۀ خطاب خداوند به موسى است. يعنى: به زودى كسانى را كه همواره در روى زمين به ناحق تكبر مى ورزند از آيات خود بازمى گردانم و منصرف مى كنم. مراد از انصراف متكبران اين است كه خداوند بر دل هاى آنها مهر قساوت و شقاوت مى نهد كه در آيات الهى تفكر نكنند و از آيات كتاب و معجزات پيامبران، راه هدايت و وعظ و اندرز نگيرند. و حاصل آيه تهديد متكبران است به آن كه طبع و زيغ و قسوت بر دل هاى آنها چيره شود و در آن حال از دنيا روند.

و ممكن است مراد بازداشتن و منصرف كردن متكبران باشد از اين كه به آيات خداوند صدمه زنند و آن را باطل نمايند، كه ما توطئه و معارضه هاى آنها را همانند فرعونيان جواب مى دهيم.

وَ إِن يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لاَيُؤْمِنُوا بِهَا وَ إِن يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لاَ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً وَ إِن يَرَوْا سَبِيلَ الْغَىِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلاً

يعنى: و از اوصاف متكبران در برابر خداوند اين است كه هر آيه و نشانه و معجزه اى را در طريق راهنمايى خود ببينند ايمان نمى آورند، و اگر راه هدايت و نجات را ببينند كه مفاد

ص:118

آن آيات است آن را براى خود راه و مسلك اتخاذ نمى كنند، و اگر راه ضلالت را ببينند مانند راه و رسمى كه شيطان در مقابل خداوند و پيامبرانش اتخاذ نموده، آن را براى خود طريقه و مسلك اتخاذ مى كنند.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا عَنْهَا غَافِلِينَ

يعنى: عدم ايمان آنها به آيات و عدم اتّباع راه رشد و پيروى از راه ضلالت، به خاطر اين است كه از آغاز هنگامى كه در برابر نشانه هاى توحيد ما و منطق رساى پيامبران و معجزات باهرۀ آنها قرار گرفتند تكذيب و انكار كردند و آنان از آن آيات غافل بودند. يعنى با توجه و علم، آن چنان اعراض كردند كه گويى به كلّى از آنها غفلت داشتند.

وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَ لِقَاءِالآخِرَةِ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ

يعنى: و كسانى كه آيات كتاب و نشانه هاى توحيد ما در كرانه هاى جهان و نفوس آفريده ها را تكذيب كردند، يعنى مبدأ را منكر شدند، و ملاقات روز واپسين را انكار كردند، يعنى منكر معاد شدند، عمل هاى آنها حبط يعنى باطل و بيهوده است.

مراد از «اعمال» كارهاى خيرى است كه در زندگى پيش از تكذيب از آنها صادر شده مانند ايمان و اعتقادات نيك قلبى، و كارهاى نيك عملى نظير اختراعات در خدمت بشر و اعانت مستمندان و صلۀ ارحام و غيره. و مراد از «حَبْط» كشيده شدن قلم بطلان بر استحقاقشان در صحيفۀ اعمال و سقوط پاداش هاى دنيوى و اخروى است.

هَلْ يُجْزَوْنَ إِلَّا مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ

استفهام انكارى است و مراد از «جزاء» پاداش نيك است. يعنى: آيا آنان جز به انجام عمل نيك پاداش نيك داده مى شوند؟ يعنى چون كفر ورزيدند عمل هاى خيرشان معدوم و باطل شد، پس اعمال خير و نيكى ندارند كه پاداش خير برند.

و ممكن است مراد اين باشد كه حبط عمل آنها يعنى محكوم شدن آنها به بطلان كارهاى خير و سقوط همه از ارزش، نوعى از جزاء است و اين جزا را به خاطر آنچه انجام مى دادند از كفر و شرك و فسق، دريافت كردند، نظير آيۀ وَ قَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنثُوراً [فرقان، 23] و آيۀ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً [نور، 39].

وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِن بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لاَيُكَلِّمُهُمْ وَلاَ يَهْدِيهِمْ سَبِيلاً اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ «148» وَلَمَّا سُقِطَ فِي أَيْدِيهِمْ وَرَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قَالُوا لَئِن لَمْ يَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَيَغْفِرْ لَنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ «149»

ص:119

لغت و اعراب:

حُلىّ: جمع حَلْى، وسايل آرايش. عِجل: گوساله. خُوار: صداى گوساله. سُقط فى يده اين عبارت غالباً در مورد پشيمانى استعمال مى شود و معناى لغوى آن: روى دستش افتاد.

مراد اين كه گزيدن به دندان بر پشت دستش افتاد، كنايه از اين كه سخت پشيمان شد، زيرا شخص نادم پشت دست خود را مى گزد.

صداى گوساله داشت اتخاذ كردند.

مراد از «من بعده» پس از سفر او به سوى طور است. و ظاهر آيه اين است كه همۀ قوم مرتكب ارتداد شدند و گوساله پرستيدند، لكن مراد اكثريت آنهاست، يعنى سامرى و پيروان او، و عمومِ نسبت براى تغليب است. و يا آن كه چون اقليت جز هارون، نهى از عمل اكثريت نكردند همه به حكم پرستندگان محسوب شدند. و خُوار گوساله براى آن بوده كه سامرى از خاك زنده و روح دار كه از تماس با پاى جبرئيل يا اسب او جاندار شده بود، در جوف آن ريخته بود و در نتيجه صوت متناسب با آن جسم پيدا شده بود. و محتمل است كه تنديس گوساله روح نداشته لكن طورى تنظيم شده بوده كه چون بادى بر وى مى وزيد صداى گوساله مى داد.

أَلَمْ يَرَوْا أَنَّهُ لاَيُكَلِّمُهُمْ وَلاَ يَهْدِيهِمْ سَبِيلاً

استفهام براى انكار و تقبيح و توبيخ است. يعنى: آيا نديدند كه آن گوساله با آنها سخن نمى گويد و آنها را به راهى هدايت نمى كند؟! يعنى پس چگونه انبوهى از انسان ها آن را پرستيدند و از آن نيازهاى خود را طلبيدند؟!

اين آيه در مقام استدلال بر نفى الوهيت و ربوبيت آن مجسمه است. و هرچند ادلّۀ بطلان ربوبيت آن زياد است، زيرا جسم بودن و بدون روح و به صورت حيوان بودن و مصنوع دست مخلوقى مانند خود بودن، هريك دليلى بر بطلان ربوبيت آن است، لكن جهت ذكر عدم توان آن بر سخن و هدايت نمودن اين است كه آنها چيزى را مى خواستند كه حاجت هاى آنها را بپرسد و بداند و آنان را به سوى صلاح زندگيشان هدايت نمايد، و اين دو چيز در آن گوساله نبود.

اتَّخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ

يعنى: و بالاخره آن را به خدايى گرفتند و آنها ستمكار بودند. يعنى در اين عمل ستم كردند ستمى بزرگ به خداوند كه جمادات را همتاى واجب الوجود كردند؛ و ستم به موسى و هارون كه نهى شديد آنها را مخالفت كردند و آنها را آزردند؛ و ستم به اصل اصيل توحيد و قانون غير قابل خدشه در نزد عقل و شرع، و ستم بر ملت عظيمى كه پس از آنها دنباله رو آنها شدند، و ستم به خودشان كه جهنم را براى خود خريدند.

ص:121

وَلَمَّا سُقِطَ فِى أَيْدِيهِمْ وَ رَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قَالُوا لَئِن لَمْيَرْحَمْنَا رَبُّنَا وَ يَغْفِرْ لَنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ

يعنى: و چون بنى اسرائيل رو دستشان افتاد، يعنى متنبّه شده، سخت پشيمان گشتند و به چشم دل ديدند كه سخت گمراه شده اند، گفتند: به يقين اگر پروردگار ما به ما ترحم نكند و ما را نيامرزد بى ترديد از زيانكاران خواهيم بود.

بايد دانست كه مقتضاى ترتيب اين است كه اين آيه پس از آيۀ بعد باشد، زيرا پشيمانى آنها پس از برگشتن موسى از كوه طور بود، لكن براى اهميت پشيمانى و توجه به حق، مقدم شده و گويى ترتيب چنين است: و چون موسى بازگشت و غضبناك شد و به برادر خويش عتاب نمود، آنها متنبّه و پشيمان شدند و توبه كردند.

وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِي مِن بَعْدِي أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّكُمْ وَأَلْقَى الْأَلْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِي وَكَادُوا يَقْتُلُونَنِي فَلاَ تُشْمِتْ بِيَ الْأَعْدَاءَ وَلاَ تَجْعَلْنِي مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ «150» قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلأَخِي وَأَدْخِلْنَا فِي رَحْمَتِكَ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ «151»

لغت و اعراب:

غضبانَ و أسفاً هر دو صفت مشبهه و حال اند از موسى. خَلَفه - از باب نَصَر -: جانشين او شد. و خلّفه فيهم: او را جانشين خود كرد در ميان آنها. عَجِلَ الأمرَ - از باب عَلِم -: سرعت كرد در آن و پيش از وقت طلبيد آن را. ابنَ امَّ -: به حذف حرف ندا و فتح امّ - مجموع دو كلمه را براى كثرت استعمال، مركّب و مبنى بر فتح كرده اند، نظير خمسةَعشرَ.

ص:122

تفسير:

وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِى مِن بَعْدِى

يعنى: و چون موسى به سوى قوم خود در حال غضب و تأسف برگشت، به آنها گفت: پس از من جانشينى بدى از من كرديد. و علت اين كه موسى خشمگين و اسفناك بر قوم خود وارد شد اين است كه خدا پيش از رسيدن او، كار ارتداد و بت پرستى آنها را به وى خبر داده بود، از اين رو تا رسيد خشم خود را اظهار نمود.

أَعَجِلْتُمْ أَمْرَ رَبِّكُمْ

يعنى: آيا در كار پروردگارتان شتاب كرديد؟ مراد از «امر ربّ» وعدۀ نزول تورات است كه براى مدت چهل روز بود. يعنى آيا خواستيد تورات پيش از موعد مقرر نازل گردد؟

وَأَلْقَى الْأَلْوَاحَ وَأَخَذَ بِرَأْسِ أَخِيهِ يَجُرُّهُ إِلَيْهِ

يعنى: موسى در حال غضب تخته هاى تورات را كه همه در دستش بود يا بر حيوانى بار بود، بر زمين افكند و سر برادر خود را گرفته، به سوى خود مى كشيد.

مراد موى سر يا كلاه و پوشش سر يا ريش اوست كه در سورۀ طه آيۀ 94 آمده است.

و علت غضب موسى بر هارون اين است كه گمان مى كرد كه هارون سليقۀ خوبى در نهى قوم از پرستش بت ها انجام نداده و مثلاً در موارد اعمال شدت با نرمش رفتار نموده است، و اين مقدار اختلاف نظر و رويّه در دو نفر معصوم، قادح و مضرّ به عصمت هيچ يك نيست، هرچند در اين مورد، حق با هارون بوده، زيرا او بيان كرد كه نهايت توان خود را در نهى قوم انجام داده و موسى نيز پذيرفت.

و اما گرفتن موى سر برادر در اثر همان گمان بوده كه هارون در امر و نهى ارشادى او «وأصلح و لاتتّبع» سليقۀ خوبى اعمال نكرده است. و اين قسم رفتار، رفتار تأديبى دربارۀ دستور ارشادى بوده. و بالاخره از آيۀ شريفه غير از ترك اولى دربارۀ موسى استفاده نمى شود.

ص:123

قَالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِى وَ كَادُوا يَقْتُلُونَنِى فَلاَ تُشْمِتْ بِىَ الْأَعْدَاءَ وَ لاَ تَجْعَلْنِى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ

يعنى: هارون در جواب رفتار او گفت: فرزند مادرم! حقيقت اين است كه اين قوم مرا ناتوان كردند، يعنى از هر راه به جلوگيرى آنان برخاستم با من مقابله كردند و مرا عاجز نمودند، و نزديك بود مرا بكشند. حال با اين رفتارت دشمنان را بر من شماتت گر مكن، و عملاً مرا جزو اين ستمكاران قرار مده.

گفته شده كه تعبير هارون از موسى به «پسر مادر» تحريك عواطف بوده و يا آن كه برادر مادريش بوده است.

قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِى وَ لِأَخِى وَ أَدْخِلْنَا فِى رَحْمَتِكَ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ

موسى پس از پذيرش عذر برادر و اذعان به مظلوميت و استضعاف او در ميان قوم، و به تند بودن رفتارش با او، متوجه به سوى خدا شد و عرضه داشت:

پروردگارا، بر من و برادرم ببخشاى و ما را در رحمت خويش وارد كن و تو ارحم الراحمين هستى.

بايد دانست كه درخواست مغفرت از معصوم و استغفار او دلالت بر صدور گناه اصطلاحى از او ندارد، زيرا افراد بشر در نزد خداوند داراى درجات اند و قبح اعمال نيز داراى مراتب است، و صدور ترك اولى هرچند كمترين حزازت و عيب را دارد اما از معصومى كه داراى والاترين مقام است در نزد آنها گناه به شمار مى آمده هرچند گناه اصطلاحى نبوده باشد.

إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِن رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَكَذلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ «152» وَالَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئَاتِ ثُمَّ تَابُوا مِن بَعْدِهَا وَآمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ «153»

ص:124

اعراب:

تنوين غضبٌ و ذلَّةٌ هر دو براى تنويع و تعظيم است. كذلك اشاره است به كيفر مذكور.

مرجع ضمير مؤنّث من بعدها ى اول سيّئات است و دوم توبه است.

تفسير:

إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِن رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا

اين آيه و آيۀ بعد كلام خداوند است با موسى پس از طلب غفران.

يعنى: حقيقت اين است كسانى كه گوساله را به خدايى گرفتند به زودى به آنها غضب و خشمى سخت از جانب پروردگارشان و ذلّت و خواريى در زندگى دنيا خواهد رسيد.

مراد از «غضب و ذلّت» امور و حوادث دنيوى است كه به تدريج در درازمدت به آنها رسيد، مانند سوزاندن معبودشان و پاشيدن خاكستر آن به دريا، و تبعيد و بيرون راندن سامرى از ميان قوم و تحريم تماس با وى، اعدام عده اى ديگر از متصديان تهيه و نصب گوساله، دستور قتال و كشتار يكديگر، غربت دائمى از وطن براى همه و ماندن داغ اين ننگ و عار بر پيشانى بنى اسرائيل در طول تاريخ.

وَكَذلِكَ نَجْزِى الْمُفْتَرِينَ

يعنى: و ما اين چنين كيفر مى دهيم افتراگويان را.

سنّت جاريۀ خدا بر اين است كه مجرمان بزرگ و طغيان گران سركش را پيش از آن كه در آخرت به عذاب خود گرفتار سازد، در دنيا كيفرى مى دهد كه وسيلۀ عبرت ديگران باشد. و ادلّۀ عقليه در نزد عقلا و اهل وجدان و نيز شرايع آسمانى مؤيّد قطعى اين امر است.

وَالَّذِينَ عَمِلُوا السَّيِّئَاتِ ثُمَّ تَابُوا مِن بَعْدِهَا وَآمَنُوا إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ

يعنى: و كسانى كه گناهانى را مرتكب شدند، خواه گناهان فرعى از صغائر و كبائر، يا اصولى از شرك و كفر و نفاق، سپس بعد از ارتكاب، از سيّئات فرعى توبه كردند و از عقايد فاسد به ايمان گرويدند، به يقين پروردگار تو پس از توبۀ آنها بسيار آمرزنده است يعنى نسبت به گذشته كه قلم عفو مى كشد، و مهربان است يعنى نسبت به آينده كه

ص:125

بر حسب مراتب توبه به رو نمى آورد، يا جبران مى كند، يا تبديل به حسنه يا تبديل به حسنات مى كند.

وَلمَّا سَكَتَ عَن مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْوَاحَ وَفِي نُسْخَتِهَا هُدىً وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ «154» وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقَاتِنَا فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُم مِن قَبْلُ وَإِيَّايَ أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاءُ وَتَهْدِي مَن تَشَاءُ أَنْتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ «155»

لغت و اعراب:

نَسَخَ الكتاب - از باب مَنَعَ -: از نوشته رونويسى كرد. نُسخه: كتابى كه از آن رونويسى شده، و رونوشتى كه از كتابى برداشته شده. رهب - از باب عَلِمَ -: ترسيد. لرّبهم لام تقويت است به تقدير «يرهبون ربَّهم». قومه منصوب به نزع خافض متعلّق به اختار، و سبعين مفعول اختارَ. و ممكن است «سبعين» بدل از «قوم» باشد بدل جزء از كل به تقدير «سبعين رجلاً منهم». رجفة: حركت شديد يا صيحه و صاعقۀ مستلزم زلزله. ان هى الّا فتنتك مرجع ضمير مؤنّث «فتنۀ» مفهوم از مقام است.

تفسير:

وَلمَّا سَكَتَ عَن مُوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْوَاحَ وَ فِى نُسْخَتِهَا هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ

يعنى: و چون غضب از موسى فرو نشست، تخته ها را كه بر زمين افكنده بود برگرفت

ص:126

كه براى قوم خود بخواند. معلوم مى شود كه الواح سالم بوده و شكستنى مانع از قرائت بر آنها واقع نشده بوده. و در نسخۀ آنها هدايت و رحمتى بود براى كسانى كه از پروردگارشان بيم دارند. يعنى مفاد و محتواى الفاظ و سطور مكتوب در آن، آنان را به سوى عقايد صحيح و اخلاق فاضله و برنامه هاى عملى نيكو در زندگى انسان هدايت مى كرد و سراپا رحمت بود براى كسانى كه از پروردگارشان بيم دارند، زيرا حالت بيم از هر امرى خاصه بيم از خداوند يكى از مهم ترين انگيزه هاى انسان است براى اجتناب از خطر و طلب كمال.

وَ اخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقَاتِنَا

اين آيه و شمارى از آيات بعد فرازهايى از سرگذشت بنى اسرائيل است كه در آن برخى از نعمت هايى كه به آنان عطا گرديده بيان شده و برخى از كفران نعم خلاف عقل و وجدان آنها هم ذكر شده است.

معناى آيه: موسى از ميان قوم خود هفتاد مرد را براى وعده گاه ما اختيار نمود. بايد دانست ظاهر آياتِ مقام اين است كه ميقات مذكور در اين آيه غير از ميقات و وعده گاه مذكور در آيۀ 142 گذشته است كه مدت آن جمعاً چهل روز بود و موسى در آن براى دريافت تورات به تنهايى به سوى كوه طور رفته بود تا آن كتاب را براى قوم خود هديه آورد. در اين ميقات كه مدتش معين نيست موسى همراه هفتاد نفر از گروندگان قومش براى منظور ديگرى رفته است. در ميقات اول خود موسى از خداوند طلب رؤيت كرده به عبارت «رَبِّ أَرِنِى أَنْظُرْ إِلَيْكَ»، و در اين ميقات آمدن صاعقه يا صيحه و حصول رجفه و هلاكت قوم پس از آن بدون علت ذكر شده، لكن از آيۀ 153 سورۀ نساء فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَكْبَرَ مِن ذلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللّهَ جَهْرَةً معلوم مى شود كه علت نزول صاعقه و حدوث رجفه آن بوده كه از موسى خواسته اند خدا را آشكارا به آنها نشان دهد.

فَلَمَّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قَالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُم مِن قَبْلُ وَ إِيَّاىَ

يعنى: پس چون آنها را زلزلۀ زمين يا صيحه و يا صاعقه اى كه زمين محل اقامتشان را نيز حركت داد فرا گرفت، يعنى و همگى چون تن هاى بى جان نقش زمين شدند، موسى گفت: پروردگارا، اگر مى خواستى آنها را پيش از اين هلاك مى كردى و مرا نيز

ص:127

همراه آنها هلاك مى كردى. يعنى در آن حال كه ميان قوم بوديم و آنها گوساله مى ساختند يا مى پرستيدند.

أَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ السُّفَهَاءُ مِنَّا

يعنى: آيا ما را به خاطر آنچه نادان هاى ما انجام داده اند در اين صحرا به هلاكت مى رسانى؟! مراد از «فعل سفهاء» درخواست رؤيت آشكار و ديدار علانيه است كه آن جا كردند، يا ساختن و پرستيدن گوساله است كه قبلاً انجام دادند.

إِنْ هِىَ إِلَّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِهَا مَن تَشَاءُ وَتَهْدِى مَن تَشَاءُ

يعنى: اين عمل جز آزمايش تو نيست. (مراد اين است كه اگر اين قوم را براى آن پرستش هلاك كردى تو خود صداى خُوار در جوف گوساله آفريدى تا آنها پرستيدند.

و اگر براى درخواست رؤيت در اين صحرا هلاك نمودى تو خود صداى خود را در گفتگو به آنان شنواندى تا به طمع رؤيت آشكار افتادند.) آرى به وسيلۀ اين امتحان هركه را بخواهى گمراه مى كنى و هركه را بخواهى هدايت مى كنى. يعنى آن كس را كه سوابق شر و شقاوت دارد رها مى كنى تا گمراه گردد، و آن كس را كه سوابق خير و سعادت دارد راهنمايى مى كنى.

أَنْتَ وَلِيُّنَا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الْغَافِرِينَ

يعنى: تو اى خدا سرپرست و ياور ما هستى، پس بر ما ببخش و ترحم كن و تو بهترين بخشندگانى.

بايد دانست كه موسى پس از هلاكت همراهانش از بيم آن كه بنى اسرائيل تهمت قتل آنها را به وى زنند و از دين بيرون روند، از ته دل خواستار زنده شدن آن ها بود هرچند از يك سو هم شمول غضب خدا بر آنها به واسطۀ گناه كبيرۀ آنان مانع از درخواست بود، لكن بالأخره با كمال خضوع سخنانى كه غفران او را برانگيزد و رضايت او را جلب نمايد به زبان آورد، نظير استعمال كلمۀ ربّ، و تسليم نفس بر مرگ، و نسبت دادن گناه به نادان ها و سفها، و ذكر قدرت خدا در امتحان و مشيّت او براى اضلال و هدايت، و در آخر گشودن زبان به توسل و دعا و طلب مغفرت تا به آنجا كه خدا آنها را زنده كرد و با موسى بازگشتند.

ص:128

وَاكْتُبْ لَنَا فِي هذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَهُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ «156»

لغت و اعراب:

و فى الآخرة متعلق به واكتب است به تقدير: «و فى الآخرة أيضاً حسنة». هاد - از باب نَصَر -: توبه كرد و رجوع نمود.

تفسير:

وَاكْتُبْ لَنَا فِى هذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِى الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ

تتمّۀ دعاى موسى است، يعنى: براى ما در اين دنيا حسنه بنويس و در آخرت نيز حسنه بنويس. مراد از حسنۀ دنيا هر چيزى است كه نيكو شمرده شود از عقايد قلبى و اخلاق روحى و اعمال فرعى و نعمت هاى گوناگون دنيا كه زندگى نيكو را تشكيل مى دهند، يعنى نيكوهاى دنيا را دربارۀ ما مقرر دار و نصيب گردان. و مراد از حسنۀ در آخرت، رحمت هاى واسعۀ خدا و بهشت برين است. و إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ در مقام تعليل است، يعنى درخواست حسنه به خاطر اين است كه ما به گفتار و كردار به سوى تو رجوع كرديم.

قَالَ عَذَابِى أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَ رَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَىْءٍ

يعنى: خداوند در جواب موسى فرمود: عذاب خود را به هركس بخواهم مى رسانم، و رحمت من گسترده بر همه چيز است. شمول عذاب را خداوند در اين آيه مقيّد به مشيّت و خواست خود كرده و رحمت را فراگير خوانده، زيرا عذاب طبق اقتضاى بنده است نه ذات اقدس خدا، و اين بنده است كه به وسيلۀ عصيان و طغيان عملاً درخواست عذاب مى كند و

ص:129

خدا هم طبق قدرت و حكمت اگر بخواهد عذاب مى كند وگرنه مى بخشد. ولكن رحمت طبق اقتضاى ذات اوست و همۀ اجزاء عالم وجود در اين مرحله يكسانند چنان كه قدرت خدا و علم او نيز وسعت دارد و فراگير همۀ ذرات عالم هستى است و بالاتر از همه ذات اقدس است كه بر همه چيز احاطه دارد.

فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَهُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ

يعنى: به زودى رحمت خود را دربارۀ كسانى كه تقوا پيشه مى كنند و زكات مى پردازند و براى كسانى كه به آيات ما ايمان مى آورند خواهم نوشت و مقرر خواهم داشت.

مراد از نوشتن و مقررداشتن در آينده، اعطا و اجراى رحمت در آخرت است كه شامل حال همۀ نيكان اهل آخرت مى شود. و ممكن است مراد مقرر داشتن رحمت هاى خاص خود در دنيا براى بنى اسرائيل در آيندۀ زمان وعده باشد. و مراد از زكات در اين آيه ماليات معروف حكومت اسلامى نيست كه بر هشت قسم از اموال بسته شده و در نُه قسم از موارد صرف مى گردد، زيرا اين سوره مكّيه است و آن زكات در مدينه تشريع شده است، بلكه ظاهراً حقّ مالى انسانى است كه طبق سنّت جاريه ميان عقلا در مجامع بشرى و همۀ ملل به اقتضاى نوع دوستى و عواطف فطرى جارى بوده است.

الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فِي التَّورَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلاَلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُوْلئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «157»

ص:130

لغت و اعراب:

الذين يتّبعون صفت الذين هُم در آيۀ سابق است، يا مبتداست و خبرش يأمرهم است.

اُمّى: منسوب به مادر، كنايه از اين كه درس نخوانده و خط ننوشته است. طيّب: هرچيزى كه طبع پسند يا عقل پسند باشد، و خبيث مقابل آن است. وَضَعَ عنه الشىءَ - از باب مَنَعَ -: ساقط كرد آن را از او. اِصر: سنگينى و گناه و پيمان. اَغلال: جمع غُلّ، زنجير آهنين كه به دست و پا يا گردن بسته مى شود. عَزَّره: تعظيم و تجليل نمود از او. اُنزل معه به تقدير «اُنزل مع نبوّته - يا - انزل إمامته مع نبوّته» است.

حيوانات غير قابل اكل و نيز اعمال و عقايد و اخلاق پليد و خبيث، حرام مى كند.

وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلاَلَ الَّتِى كَانَتْ عَلَيْهِمْ

يعنى: و از دوش آنها بارهاى سنگينشان و زنجيرهايى را كه بر گردنشان بوده برمى دارد و فرو مى نهد.

مراد از بار و زنجير، كارهاى بسيار سختى است كه از زمان موساى كليم تا زمان محمد صلى الله عليه و آله بر آنها تحميل شده بود، برخى به واسطۀ كتاب هاى آسمانى به سزاى گناهانشان، و برخى به جعل و بدعت علماى اهل كتاب به واسطۀ تحريف دو كتاب، و برخى به اخذ از رسوم و آداب و سنن مشركان مانند لزوم قصاص در قتل عمدى و خَطَأى، و وجوب بريدن عضوى كه گناه از آن صادر شده، و كندن پوست بدن به جاى شستن از نجاست بول، و حرمت صيد ماهى در روز شنبه و خوردن چربى و پيه بدن شمارى از حيوانات حلال گوشت و غير اين ها.

فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِى أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

يعنى: پس كسانى كه به آن پيامبر ايمان آوردند و او را تعظيم و تجليل كردند و به او يارى رساندند و از آن نورى كه همراه او نازل شده پيروى نمودند، آنها هستند كه رستگارند.

مراد از «نور» قرآن مجيد است كه همراه نبوت او نازل گشته. و محتمل است به قرينۀ تعبير «معه» مراد از نور، وصىّ معصوم او باشد كه دستور ولايت او همراه منصب نبوت بر او فرود آمده است.

بايد دانست كه در مجموع اين آيۀ شريفه، ده صفت زير براى پيامبر اسلام ذكر شده است: رسول، نبىّ، امّى، نامبرده شده در تورات، مذكور در انجيل، امر كنندۀ به معروف، نهى كنندۀ از منكر، حلال كنندۀ پاكيزه ها، حرام كنندۀ خبائث و بردارندۀ سنگينى ها و زنجيرها از مردم. كه سه صفت اول مجتمعاً جز در اين آيه و آيۀ بعد، در جاى ديگر اين كتاب كريم ياد نشده، و اين صفت هاى سه گانه در متن تورات و انجيل در تعريف و توصيف او تصريح شده است. و پنج قسم اول به عنوان صفت كمال و معرفى شخص او، و پنج قسم ديگر به عنوان صفت فعل و جزء برنامه هاى عملى او بيان گرديده كه در هيچ شريعتى اين امور

ص:132

مانند اسلام، مورد دقت و اهميت واقع نشده است.

و با يك نگرش دقيق عقلى معلوم مى شود كه مجموع احكام اسلام به دو قسم تقسيم مى شود: قسمى برنامه هاى اعتقادى(1) و فرعى بشر، و قسمى حافظ و ضامن بقاى آنها.

مرجع قسم اول و عُصارۀ آن همان حلّيت طيّبات و حرمت خبائث است، و قسم دوم همان امر به معروف و نهى از منكر است كه براى اهميت آن مقدم شده است. و چون نظر به مجموع احكام اسلام كنى، خواهى ديد كه شريعتى است قابل تحمل و پياده شدن در فرد و اجتماع، و در مقايسه با اهداف والا و نتايج مطلوبۀ دنيوى و اخروى آن، از كمالات فردى و اجتماعى انسانى و سعادت لايتناهى و ابدى، دينى است سَمحه و سهله، و هيچ گونه احكام و دستورات شاقّ و طاقت فرسا در آن نيست و مصداق مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ [حج، 78] و يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَيُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ [بقره، 185] است، و به اين مطلب هم با عبارت يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ اشاره شده است.

قُلْ يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ فَآمِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ «158» وَمِن قَوْمِ مُوسَى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ «159»

تفسير:

قُلْ يَاأَيُّهَا النَّاسُ إِنِّى رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً

خطاب به پيامبر است پس از بيان اوصاف كمال و اشاره به دين قويم و جامع الأبعاد او كه خود را به مجامع بشرى عصر خود و آيندگان معرفى كند كه از جانب چه كسى و

ص:133

صاحب چه قدرت و عظمتى فرستاده شده است.

معناى آيه: بگو: اى مردم، بى ترديد من فرستادۀ خداوندم به سوى همۀ شما. يعنى از مرد و زن و هر قبيله و صنف و صاحب هر زبان و عادت و اهل هر عصر و زمان.

الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِى وَيُمِيتُ

يعنى: آن خدايى كه ملكيت حقيقى آسمان ها و اين زمين و مالكيت و حكومت بر همه از آنِ اوست به ملاك آن كه همه را او از كتم عدم بيرون آورده و حفظ مى كند و تدبير و اداره مى نمايد و بالأخره هر لحظه كه مشيّتش تعلّق گيرد تبديل يا فانى مى سازد. و هيچ معبود به حقّى جز او نيست، و او زنده مى كند و مى ميراند. يعنى هر قابل حيات به هر نوعى از حيات را او حيات مى بخشد، و هرچه را كه مماتى عارض مى شود او مى ميراند.

فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِىِّ الْأُمِّىِّ الَّذِى يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَكَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ

در اين كلام التفات است و عدول از خطاب به غيبت. يعنى گويى پيامبر خود را به ناگاه غايب ديده و از جانب او سخن مى گويد.

معناى آيه: پس اى مردم، به خداوند و فرستادۀ او كه پيام آورى درس نخوانده است ايمان آوريد، پيامبرى كه او خود به خدا و كلمات او ايمان مى آورد. مراد از «كلمات» اعمّ است از وحى و آنچه نوشته شده در كتاب آسمانى خود او و كلماتى كه خدا با پيامبران گذشته به وحى و كتابت سخن گفته است. و از او پيروى نماييد، يعنى در همۀ اصول عقايد و اخلاق انسانى و برنامه هاى عملى، شايد هدايت يابيد.

وَمِن قَوْمِ مُوسَى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ

اين آيه در راستاى سنّت حسنۀ خداوند در كلام خويش است كه چون گروهى از طاغيان را به خاطر طغيانشان نكوهش كند، سخنى از نيكان به جهت اعمال پسنديدۀ آنها به ميان مى آورد، و گويى مى فرمايد: در مقابل آن اكثريت بدرفتار و مخالفت كنندۀ فرامين موسى و كفران كنندۀ نِعَم و طالبان خداى مجسّم و پرستندگان گوساله و درخواست كنندگان رؤيت آشكار، گروه ديگرى هم هستند. و مفعول «يَهْدونَ» «النّاس» محذوف است، و «بالحقّ» متعلّق به يهدون، و يا حال است از فاعل آن.

معناى آيه: و از قوم موسى گروهى هستند كه مردم را به وسيلۀ سخنان حقّ و صدق

ص:134

هدايت مى كنند، يا در حالى كه بر پايه و اساس حقّ قرار دارند ديگران را نيز راهنمايى مى كنند، و به وسيلۀ گفتار و كردار حق در مجتمع خود عدالت مى ورزند. و مراد از اين گروه، پيامبران نسل يعقوب و اسباط و پيروان راستين آنهايند.

به سوى بيت المقدس است و شامل انبوه حوادث و ظهور معجزات بسيار از موسى در حقّ آنهاست. و در اين آيه تقسيم آنها به دوازده قبيله ذكر شده به ملاك آن كه اسرائيل يعنى يعقوب دوازده پسر داشت و اولاد و احفاد هريك امّتى صاحب عقيدۀ مستقل و مسلك و رسوم خاص شده بودند و با هم شديداً مخالفت و رقابت و اختلاف سليقه و رويّه داشتند.

معناى آيه: و ما بنى اسرائيل را به دوازده قبيله تفريق و تجزيه كرديم كه هريك امّتى بود. و به موسى هنگامى كه آنها در ازمنۀ گرفتارىِ در تيه، آب طلبيدند وحى كرديم كه عصاى خود را بر آن سنگ بزن.

فَانبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَاعَشْرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ

يعنى: و چون موسى عصا بر آن سنگ زد به ناگاه از آن دوازده چشمه جوشيد كه هر مردمى يعنى هر قبيله اى آبشخور و محل انفجار آب خود را شناختند.

بايد دانست كه سنگ مورد اشاره در اين آيه سومين سنگ با قداست و داراى خواص و اعجازآور خاص است كه از عالم بالا به زمين فرود آمده و پيش از اين سنگ، حجرالاسود و مقام ابراهيم بوده است. و اين سنگ ظاهراً مربع مكعّب و داراى شش سطح بوده و چون موسى عصاى خاص خود را بر آن مى زده از هريك از جهات چهارگانه سه شكاف و سوراخ محدودى پيدا مى شده و از هريك جويى روان مى شده و هر قبيله منبع حصّۀ خود را به تناسب كم و زيادى آب بر حسب نفوس قبيله يا به وسيلۀ نوشتۀ طبيعى بر بالاى محل جوشش مى شناخته است.

گفته شده كه «انبجاس» كه در اين آيه آمده، فوران اندك آب، و «انفجار» كه در آيۀ 60 سورۀ بقره آمده فوران زياد و واسع آن است. پس معلوم مى شود كه آب چشمه ها ابتدا اندك بوده و رفته رفته زياد مى شده و يا آن كه بر حسب نياز، گاهى اندك و گاهى زياد مى شده است.

وَظَلَّلْنَا عَلَيْهِمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَيْهِمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى

يعنى: و بر آنها ابر را سايبان كرديم، و بر آنها مَنّ و سَلوى فرو فرستاديم. و اين امور در بيابان گرم ميان مصر و شامات بوده كه خداوند ابرى را كه پوشانندۀ تابش و حرارت خورشيد بود در روز سايبان آنها مى كرد كه وقت سير آنها حركت و وقت اقامتشان ايست

ص:136

كند. و «مَنّ» ترنجبين يا شيرخشت و «سَلوى» كبك يا بلدرچين است.

كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَارَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلكِن كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

يعنى: پس از بذل نعمت هاى مذكور، در خطابى به عنوان تنبيه و امتنان به آنها گفتيم: از آنچه روزىِ شما كرديم كه همه طيّب و پاكيزه است بخوريد و برخوردار شويد. و آنها به ما ستم نكردند ولكن خود به نفس خويش ستم مى نمودند، يعنى در اين كه نعمت ها را از آنها سلب نموديم. مراد اين است كه نتيجۀ مخالفت آنها از فرامين موسى و دستورات يوشع پس از او كه كفران نعمت كردند و درخواست تغيير و تبديل نعمت هاى نيكو به بد نمودند سبب انقطاع نعمت شد.

وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُوا حِطَّةٌ وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ «161» فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِمَا كَانُوا يَظْلِمُونَ «162»

لغت و اعراب:

إذ متعلّق به «اُذْكُر» مقدّر است. حطّه مصدر است به معناى ساقط كردن و فروريختن، و خبر مبتداى محذوف است به تقدير مَسأَلتُنا حِطَّةُ الذُّنُوب

تفسير:

وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ

اين آيه و آيۀ بعد نظير دو آيۀ 58 و 59 بقره است و جز اندكى در تعبير اختلافى در

ص:137

عبارت ندارند. و مفاد اين آيات حادثه اى است كه براى بنى اسرائيل در اواخر حركت از مصر به سوى شامات رخ داد. و مراد از «قريه» بيت المقدس است كه در تصرف عمالقه بود، يعنى ملّتى از جبّاران و طاغيان اولاد سام بن نوح كه ظاهراً بت پرست بوده اند. و خداوند براى بنى اسرائيل پس از هلاكت فرعونيان سكونت در آن محل را مقرر داشته بود و به موسى دستور آمد كه با بنى اسرائيل به سوى آن شهر روند و به عمالقه حمله كنند و آن جا را متصرف شوند و براى خود مسكن دائمى گزينند. بنى اسرائيل در اين جا نيز مخالفت كردند و كيفر و مجازات آنان، حيران شدن در سال هاى متمادى در تيه مقرر شد.

معناى آيه: و متذكر باشيد هنگامى را كه به بنى اسرائيل گفته شد: در اين شهر ساكن شويد. يعنى به عنوان نبرد وارد شويد و پس از پيروزى ساكن گرديد. و از هر جاى آن بخواهيد برخوردار شويد، و حطّه بگوييد، يعنى از خدا ريزش گناه بطلبيد. و كلمۀ «حطّة» در سورۀ بقره آيۀ 58 پس از «ادخلوا الباب» آمده و اين جا پيش از آن. و ممكن است در دو نوبت به آنها خطاب شده باشد.

وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَيَوْمَ لاَيَسْبِتُونَ لاَتَأْتِيهِمْ كَذلِكَ نَبْلُوهُم بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ «163»

لغت و اعراب:

قريه: مجتمع انسانى و مسكن آنها از شهر و روستا. عدا طَورَه - از باب نَصَر -:

تجاوزنمود از حدّ خود. سَبت: روز شنبه، و سَبَت زيدٌ - از باب ضَرَب و نَصَر -: داخل در سَبت شد، يا تعظيم نمود سبت را. كلمۀ إذ در اذ يعدون و إذ تأتيهم هر دو بدل اشتمال از قريه است به تقدير «سَلْهُم عَن زمانِ عَدْوِهِم و زمانِ إتيانِ الحيتان». حيتان: جمع حوت، مطلق ماهى و غالباً در ماهى بزرگ استعمال مى شود. شُرَّع: جمع شارع، مانند رُكَّع و راكع، يعنى ظاهر و نزديك. بلاه - از باب نَصَر -: امتحان كرد او را. و نبلوهم به تقدير «كُنّا نَبْلوهم».

تفسير:

وَ اسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِى كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ

اين سوره، مكّيه است و گفته شده كه در اوايل بعثت نازل شده است. و هرچند دعوت پيامبر در آن روز غالباً متوجه مشركان بود، لكن در مكّه نيز برخى از اهل كتاب مى زيسته اند و نقل سرگذشت موسى و قوم او در مقابل يهود به نحوى كه در اين سوره و سوره هاى مكّى آمده براى اظهار معجزه است و بيان آن كه يك شخص امّى كه سرگذشت پيامبران قديم را بدين طرز زيبا و دقيق و متين تر از تورات نقل مى كند قطعاً سخنش برگرفته از سرچشمۀ وحى است. و سؤال و استفهام از يهود به عنوان تقرير و توبيخ آنها و اظهار اين است كه علم او از راه وحى است.

ص:139

معناى آيه: اى پيامبر، از طايفۀ يهود حال مجتمعى را كه در نزديكى و حضور دريا بودند بپرس. مراد اهل مدين يا ايله است كه در ساحل دريا مى زيستند.

إِذْ يَعْدُونَ فِى السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ يَوْمَ لاَيَسْبِتُونَ لاَتَأْتِيهِمْ

يعنى: سؤال كن از هنگامى كه در روز شنبه تجاوز مى كردند، يعنى دربارۀ تعظيم روز شنبه و اجتناب از صيد ماهى در آن روز كه حكم مؤكّد تورات است تخلّف مى كردند و ماهى مى گرفتند. يعنى سؤال كن از تجاوز آنان زمانى كه ماهى هاى آنها در روزى كه سبت مى كردند، يعنى به احترام آن روز بنا مى گذاشتند كه ماهى نگيرند، فراوان و ظاهر در روى آب و نزديك به ساحل و ماهى گيران مى آمدند، و روزى كه سبت نمى كردند و صيد ماهى ممنوع نبود و آمادۀ ماهى گيرى مى شدند ماهى ها نمى آمدند. و حاصل آن كه بپرس تا اقرار كنند كه چگونه گناهان روشن را مرتكب مى شدند.

كَذلِكَ نَبْلُوهُم بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ

يعنى: ما آنها را اين گونه آزمايش مى كرديم به سزاى آن كه پيوسته از طاعت ما خارج مى شدند. و حاصل آن كه نه از آزمايش تحريم تشريعى نيكو بيرون آمدند و نه از امتحان منع تكوينى، زيرا در مقابل آن چنين حيله مى نمودند كه تورهاى بزرگ ماهى گيرى را در روز شنبه مى افكندند تا پر شود و روز يكشنبه بيرون مى كشيدند، و يا حوض ها و آبگيرها در كنار دريا مى ساختند كه پر از ماهى شود و آخر روز مى بستند تا يكشنبه صيد كنند.

وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَاباً شَدِيداً قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ «164» فَلَمَّا نَسُوا مَاذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ «165» فَلَمَّا عَتَوْا عَن مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ «166»

ص:140

لغت و اعراب:

و اذ قالت به تقدير «اُذْكروا». معذرة مفعولٌ لَه است به تقدير «نَعِظُهم لإقامة العذر». بئيس صفت است به معناى شديد. عَتى زيد - از باب نَصَر -: تكبّر و استكبار و گردنفرازى كرد، از حد گذشت. قردة جمع قِرْد بر وزن مِلْح، بوزينه. خاسىء: مطرود. عمّا نهوا به تقدير «عن ترك ما نهوا».

آيه اشاره به سرانجام قوم موسى است. يعنى پس چون طغيان گران آنچه را كه بدان تذكر داده شدند از ترك تعدّى و طغيان، فراموش كردند، يعنى به گونه اى بى اعتنايى نمودند كه گويى به كلّى فراموش نموده اند، ما سرانجام كسانى را كه از كار زشت نهى مى كردند نجات بخشيديم و كسانى را كه ظلم كردند يعنى بر خود و ملت و آيندگان و قانون و پيامبر خود، به عذابى سخت گرفتار كرديم به سزاى آن كه همواره از فرمان ما خارج مى شدند.

بايد دانست كه مفاد اين آيه تنها شمول نجات نسبت به ناهيان است و از حال ساكتان كه اعتراض كنندۀ به ناهيان نيز بودند ساكت است، لكن در برخى از روايات است كه آنها نيز مشمول عذاب شدند. و ممكن است گفته شود كه سكوت آنها هم ظلم بوده و «أَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا» شامل حالشان شده است.

فَلَمَّا عَتَوْا عَن مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ

اين آيه بيان عذاب بئيس است كه در آيۀ قبل به آن اشاره شد.

يعنى: پس چون آنها از آنچه از آن نهى شدند سر باز زدند و تكبر ورزيدند، به آنها گفتيم: ميمون هايى خوار و رانده شده شويد.

مراد از قول خدا در اين جا ارادۀ تكوينى اوست كه تخلّف از مراد، در آن محال است.

يعنى اراده كرديم كه همه بوزينه شوند و بلافاصله بوزينه شدند. وَمَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ [قمر، 50]. و ظاهر آيه اين است كه به صورت ميمون شدند و روحشان انسان بود و خوارى و ذلّت خود را به چشم خود مى ديدند. و ظاهراً وقت توبه و پشيمانى نيز گذشته بود. و طبق روايات، چند صباحى به همان حال ماندند، سپس به عذاب اخروى گرفتار شدند.

وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَن يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إِنَّ رَبَّكَ لَسَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ «167» وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَماً مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذلِكَ وَبَلَوْنَاهُم بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ «168»

ص:142

لغت و اعراب:

تأذّن و آذن: اعلام كرد، مانند توعَّد و أوعد. سامه العذاب - از باب نَصَر -: عذاب را روا داشت و تحميل كرد بر او. قطع و قطّع: بريد و متفرق نمود. بَلاه - از باب نَصَر -: آزمايش نمود او را. اُمماً حال است از مفعول قطّعناهم، يا مفعول دوم آن است، زيرا قطّعناهم به معناى «صيّرناهم» است. دون ذلك صفت محذوف است به تقدير: و منهم جماعة دون ذلك.

حسنات: خوشى ها و رفاه زندگى. سيّئات: بدى ها و مصائب.

هدف و مذهب و مسلك تقسيم كرديم كه هر گروهى در قطعه اى از زمين زندگى مى كنند، برخى از آنها قومى صالح اند و برخى غيرصالح يا پايين تر از آنها.

مراد بيان حال يهود از آغاز تا زمان نزول اين آيات از نظر ايمان و كفر است كه صالحان عبارت اند از مؤمنان و عاملان به تورات تا زمان عيسى، و پايين تران منكران عيسى و انجيل اند، و پايين تر از آنها منكران عيسى و محمد صلى الله عليه و آله اند.

و ممكن است تقسيم به لحاظ اعمال و رفتار آنها باشد مانند نيكوكارانشان در هر عصرى و طغيان گران در ظلم و كشتن پيامبران و شنوندگان دروغ و ربا و رشوه خواران در هر زمان. و ممكن است اشاره باشد به آنچه در روايات آمده كه فرقۀ يهود به هفتاد و يك فرقه متفرق شدند.

وَبَلَوْنَاهُم بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ

يعنى: و ما آنها را در طول تاريخ ممتدّشان به انواع حسنات و سيّئات آزمايش نموديم.

«حسنات» خوشى هاى زندگى مانند تندرستى، اولاد بسيار، اموال فراوان و امنيت محيط است، و «سيّئات» بدى ها و ناراحتى هاست مانند بيمارى، فقر و مسكنت، ناامنى، قحطى و غيره. اين امور را پيش آورديم شايد به سوى حق بازگردند. يعنى حسنات سبب بيدارى و انگيزۀ سپاس گزارى، و سيّئات سبب تنبّه و توبه و پشيمانى باشد.

فَخَلَفَ مِن بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنَى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا وَإِن يَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَأْخُذُوهُ أَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثَاقُ الْكِتَابِ أَن لاَيَقُولُوا عَلَى اللّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا فِيهِ وَالدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ «169» وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ إِنَّا لاَنُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ «170»

ص:144

لغت و اعراب:

خَلَف زيداً - از باب نَصر -: جانشين او شد. خَلْف: قرنى پس از قرنى. و نيز جانشين كه مفرد و جمع در آن يكسان است و غالباً در جانشين بد استعمال مى شود. يأخذون حال است از فاعل ورثوا به تقدير «كانوا يأخذون». عَرَض: متاع دنيا. أدنى و دنيا يعنى اين جهان به لحاظ نزديك تر بودن آن نسبت به آخرت كه دورتر است، يا بسيار پست و بى قدر بودن.

ميثاق الكتاب اضافۀ ظرفيه است به معناى فى. دَرَسَ الكتابَ و العلم - از باب نَصَر -: روى آورد به آن و حفظ كرد آن را. أفلاتعقلون: به تقدير «قل لهم أفلا». مسك به و مسّك به: چنگ زد به آن.

چنين مى گويند، و تمسّك به استغفار براى تخلّص از نكوهش مردم است، از اين رو مى فرمايد: و اگر باز هم از امتعه و حُطام دنيا از همان راه اول برسد آن را مى گيرند.

أَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثَاقُالْكِتَابِ أَن لاَيَقُولُوا عَلَى اللّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَ دَرَسُوا مَا فِيهِ

استفهام براى تقرير و توبيخ است. يعنى: آيا بر عهدۀ آنها پيمانى در كتاب تورات گرفته نشده بود كه به نام خداوند جز حق نگويند؟ (ظاهراً اين رقم پيمان در متن تورات از عالمان و مبلّغان تورات گرفته شده) يعنى پس چگونه مال دنيا را از راه ارتشاء و ربا و تحريف كتاب مى گيرند و به نحو قطع مى گويند خدا ما را مى آمرزد؟ و اين در حالى است كه آنها تورات را خوانده اند و بررسى كرده و از احكام آن باخبرند.

وَالدَّارُ الآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ

يعنى: و خانۀ آخرت براى كسانى كه تقوا پيشه دارند بهتر است، آيا نمى انديشيد؟! يعنى به آنها بگوييد چرا نمى انديشيد؟

وَالَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِالْكِتَابِ وَ أَقَامُوا الصَّلاَةَ إِنَّا لاَنُضِيعُ أَجْرَ الْمُصْلِحِينَ

اين آيه در بيان حكم كلّى است شامل همۀ مذاهب و ملل در طول تاريخ.

معناى آيه: و كسانى كه به كتاب آسمانى خويش تمسّك مى جويند و نماز را اقامه مى كنند، به يقين ما پاداش اصلاح گران را ضايع نمى كنيم.

بايد دانست كه عموم موصول «الّذين» و استعمال تمسّك به صيغۀ مضارع كه خالى از ظهور در استمرار نيست، و اطلاق حال تمسّك به كتاب، و اطلاق يا عموم كتاب، همۀ اينها افاده مى كند كه مراد اعطاى قاعده اى كلى است شامل حال همۀ كسانى كه به كتاب آسمانى عصر خود تمسّك جويند و همواره احكام خود را از اصول عقايد و فنون اخلاق و فروع اعمال از آن كتاب استنباط كرده و عمل نمايند و نماز را برپا دارند، خواه يهود از تورات در عصر خود يا نصارى از انجيل در زمان خود يا مسلمان از قرآن تا آخرالابد.

و اين كه فرمود: بى ترديد ما پاداش نيكان و اصلاح گران را ضايع نمى كنيم، يعنى آنچه را در دنيا حكمت عام و نظام تام اقتضا كند، در دنيا و آنچه بايد در آخرت برسد در آن جا به آنان خواهيم داد.

ص:146

تورات را به قوت قلب بگيريد و هرچه در آن است، از احكام و معارف به نيروى بدن پياده كنيد.

ظاهر كلام اين است كه خدا آنها را به اخذ و تذكر آنچه داده اجبار نموده، لكن متعلَّق اكراه و اجبار، التزام و اقرار لفظى است كه به اصول آن معتقد شوند و به فروع آن عمل كنند، وگرنه اعتقاد قلبى قابل اكراه نيست و عمل خارجى هم در آينده است.

در مقابل او ندارند.

معناى آيه: و به ياد آور زمانى را كه پروردگار تو از اولاد آدم يعنى از اصلاب آنها اولادشان را برگرفت و به صحنۀ وجود آورد.

مراد از «بنى آدم» تمام نسل او از نخستين فرزندش تا آخرين فرد متصل به انقراض عالم است. و مراد از ظهور، ظَهر و پشت يكايك آنهاست. و حاصل آن كه خدا از مجموع اولاد متسلسل آدم در طول تاريخ دنيا از پشت و صلب هر فرد سابق اولاد لاحق را پديد آورده، از نسل اول نسل دوم را و از دوم سوم را و همين طور.

وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا

يعنى: و از يكايك آنها عليه خودشان گواهى گرفت كه آيا من پروردگار شما نيستم؟ آنها گفتند: چرا، تو پروردگار مايى.

كيفيت گواهى گرفتن اين است كه به هريك در دنيا مدتى عمر داد، و عقلى كه حسن و قبح و نيك و بد را تشخيص دهد به آنها عطا نمود، و پيامبرانى همراه معجزه و براهين توحيد به سوى آنها فرستاد به گونه اى كه اگر عقل خود را به كار گيرند و به گوش وجدان دعوت انبيا را بشنوند وجود حق و توحيد ربوبى را به وضوح درك كنند و بدان گواهى دهند. و چنان كه اين اشهاد و طلب گواهى از خداوند تكوينى است اين رقم گواهى از بنى آدم نيز تكوينى است و همين اندازه در تنجّز تكاليف محوّله و جواز مؤاخذه در دنيا و عقاب در آخرت كافى است هرچند گواهى لفظى نباشد و بلكه آنها با انكار و عناد، با آن مقابله كنند.

و بايد دانست كه خطاب پيامبر يا مخاطبان و نقل حادثه اى به صيغۀ ماضى (يعنى از اول آيه تا كلمۀ شهدنا) در حالى كه هنوز محقق نشده روى اتّكاء به اين است كه مقدارى از حادثه هرچند اندك، در خارج واقع شده و بقيه هم قطعى است به گونه اى كه گويى محقق شده است.(1)

ص:149

أَن تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّاكُنَّا عَنْ هذَا غَافِلِينَ

يعنى: ما اين قسم اشهاد را برپا كرديم كه مبادا شما طايفۀ بشرى در روز قيامت بگوييد:

به يقين ما از اين غافل بوديم.

مراد از «هذا» توحيد و شئون آن است. و غرض آن كه اگر خدا در دنيا به بشر عقل سليم نمى داد و پيامبران را نمى فرستاد، بى ترديد آنها هنگام مؤاخذه به تخلّفات دنيوى مى توانستند بگويند: ما به كلّى از مسألۀ توحيد بى اطلاع بوديم.

أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِن بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ

اين آيه اشاره به عذرى ديگر از مجرمانى ديگر در روز قيامت است.

يعنى: كسانى كه بر گذشتگان آنها اقامۀ حجت شده و آنها شرك را اختيار كرده اند و اين اعتقاد در اولاد آنها باقى مانده و به طور طبيعى عادت شده است.

مفاد آيه اين است: و يا آن كه مبادا بگوييد: جز اين نيست كه پدران ما پيش از ما مشرك شدند و ما ذَرارى و اولاد آنها بوديم، يعنى ناديده و نفهميده به حسب عادت پيرو آنها شديم. پس آيا ما را به كارهايى كه اهل باطل كرده اند هلاك مى كنى؟! يعنى در آتش مى افكنى؟!

وَكَذلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ وَ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ

يعنى: و ما آيات خود را اين گونه تفصيل و توضيح مى دهيم به جهت مصالح عاليه و حكمت هاى فراوان و به جهت آن كه شايد آنها باز گردند.

ممكن است مراد، آيات قرآن مجيد باشد و «ذلك» اشاره به آيه هاى گذشته، يعنى همۀ آيات قرآن را به همين منوال جدا جدا مى آوريم و هريك را از حيث الفاظ و معانى و احكام و معارف، مفصّل و روشن مى كنيم. و ممكن است مراد، آيات تكوينى باشد، يعنى و نظير آفرينش طايفۀ بشرى و اهداى عقل به آنان و توجيه تكليف و ميراندن و زنده كردن آنها در آخرت كه همه آيات تكوينى توحيد و قدرت است. ما ساير آيات تكوينى خود را در اين جهان در آفاق و كرانه هاى گيتى و انفس موجودات ذوى العقول و غير آنها تفصيل مى دهيم، و اين به خاطر مصالح عاليه و حِكَم بسيار است و براى اين كه شايد آنان به خدا بازگردند.

ص:150

معناى آيه: اى پيامبر، براى ملت يهود، سرگذشت كسى را بازگو كن كه آيات خود را به او عطا كرديم. مراد از آيات در اين جا علم تورات و آيات انفسى است، يعنى دانش وافر و كرامت نفس و عرفان حق از آيات عالَم كه نور توحيد در دل او تجلّى يافت و صاحب دعاهاى مستجاب گرديد.

فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ

يعنى: پس او از ميان آن آيات بيرون آمد، به اين صورت كه به موسى و شريعتش كافر شد و از علم و كرامت و قداست و قرب الهى به گونه اى بيرون آمد كه گويى خودش آن لباس بهشتى را از برِ روح بركند، و پس از آن شيطان او را دنبال كرد و خواسته هاى خود را بر او تحميل نمود و در نتيجه او از گمراهان گرديد.

وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ

يعنى: و اگر ما مى خواستيم به وسيلۀ همان آيات، او را بالا مى برديم، ولكن او خود ميل به سوى زمين كرد و پيروى از هواى نفس خويش نمود.

مراد از مشيّت، ارادۀ حتمى خداست، يعنى اگر مى خواستيم به قهر و جبر و بدون ارادۀ او مقامش را بالا مى برديم. و مفاد استدراك به «ولكنّ» اين است كه چون ما بشر را در همۀ افعال، خواه قلبى يا بدنى، حتى ايمان و كفر، آزاد گذاشته ايم، و او به اختيار خود، سقوط و انحطاط و تنزّل را انتخاب نمود و ميل به زمين و دنياى پست كرد و در عقايد و رفتار، پيرو هوا شد، از اين رو رفع مقام او و بالا بردنش را ارادۀ حتمى نكرديم.

فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِن تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ

يعنى: پس مَثَل او مَثَل سگِ هار يا خسته و تشنه است كه چون بر او حمله برى، زبان از كام درآورد و چون رها كنى باز زبان خود آويزان نمايد. يعنى شدت كفر و عناد او به گونه اى است كه براى او فرقى نيست ميان آن كه او را به كيفر كارش تهديد كنى و يا به حال خود رها سازى.

ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

يعنى: اين است توصيف و مثال و نمونۀ گروهى كه به آيات كتاب و نشانه هاى

ص:152

توحيد ما كفر ورزيدند. پس اى پيامبر، اين قصه و حادثۀ عجيب را بازگو كن شايد آنان بينديشند.

سَاءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ كَانُوا يَظْلِمُونَ «177» مَن يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي وَمَن يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ «178»

تفسير:

سَاءَ مَثَلاً الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَأَنْفُسَهُمْ كَانُوا يَظْلِمُونَ

يعنى: بسيار زشت و بد است صفت گروهى كه آيات كتاب هاى ما و يا نشانه هاى توحيد و عظمت ما را (كه همۀ كرانه هاى جهان و نفوس خلايق را پر كرده) انكار و تكذيب كردند و آنها از قديم همواره به خودشان ستم مى نمودند. زيرا خود را از همۀ كمالات انسانى در دنيا و سعادت هاى غيرمتناهى در آخرت محروم كردند، و چه ظلمى بالاتر از اين است؟

مَن يَهْدِ اللّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِى وَمَن يُضْلِلْ فَأُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

الف لام «المهتدى» دلالت بر كمال دارد، يعنى: كسى كه خدا او را هدايت كند او بهترين و كامل ترين هدايت يافته است. زيرا موجودِ واجب الوجودِ سراپا حكمت و رحمت، هدايت نمى كند مگر به امرى عظيم و خيرى بزرگ مانند كمالات انسانى و مراتب معنوى و عقايد علمى و فضايل اخلاقى در دنيا و سعادت غيرمتناهى در آخرت. و هدايت مخلوق ممكن محدود جز به سوى چيز اندك و بى ارزش نخواهد بود.

و الف لام «الخاسرون» نيز دلالت بر كمال دارد، يعنى كسانى كه خدا آنان را گمراه كند و پس از دعوت و اتمام حجت و عدم پذيرش آنان، به حال خود رها نمايد، آنهايند كه زيانكار به تمام معنا هستند، زيرا آنها وجود و هستى خود را به زيان داده اند و اين بالاترين زيان هاست.

ص:153

وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَيَسْمَعُونَ بِهَا أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ «179»

تفسير:

وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ

يعنى: حقيقت اين است كه بسيارى از جنّ و انس را ما براى دوزخ آفريده ايم.

ظاهر آيه اين است كه خدا جهنّميان را يعنى كسانى را كه در آخرت اهل آتش خواهند بود از آغاز براى جهنّم آفريده است و علت غايى خلقتشان جهنّم و عذاب است؛ و اين مطلب با عدل و حكمت و رحمت او سازگار نيست. لكن مراد از خلقت براى دوزخ ارادۀ فرعى و تَبَعى است نه مانند ارادۀ اصلى خلق نيكان براى بهشت. بدين معنا كه ارادۀ حقيقى و اصلى خدا از آفرينش جنّ و انس سعادت آنها و بهشتى بودن آنهاست، و چون كفّار و فسّاق، خود به سوء اختيارشان در دنيا به وسيلۀ كفر و شرك و گناهان كبيره مقدمات عذاب و علّت تامّۀ ورود در آتش را فراهم كرده اند، پس آنها به جد و اصرار خواستار دوزخ شده اند، و خداوند هرچند مى توانست در دنيا جلو كفر و فسق آنها را بگيرد و به قهر و جبر، آنان را به سوى ايمان و عمل صالح سوق دهد و نگذارد مستحق آتش شوند، لكن سنّت جاريۀ خدا بر اين است كه عباد را در دنيا مختار و آزاد گذارد و اعمال اجبار تكوينى نكند. بنابراين، خداوند به تَبَع خواست آنها دوزخ را براى آنها خواسته است.

حاصل آن كه خداوند از ازل مى دانست شقاوتمندان به سوء اختيار و اراده، راه را كج خواهند رفت و جهنّم را به رغبت خود خواهند خريد، پس خدا از ازل با چنين اراده اى خواست آنان جهنّمى شوند. و گفته شده كه اين كار خداوند نظير نجّارى است كه تخته ها و چوب هايى را براى ساختن مثلاً درب و پنجره اى تهيه نموده و او مى داند مقدارى از اين تخته و چوب ها، درب و پنجره مى شود و در مسير هدف اصلى قرار مى گيرد، لكن مقدارى هم طبعاً ريزش كرده تراشه و وسيلۀ سوخت خواهد بود. پس او مى تواند بگويد كه اين

ص:154

تخته ها و چوب ها را براى درب و پنجره و مقدار زيادى را هم براى سوخت تهيه كرده ام.

لَهُمْ قُلُوبٌ لاَيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَيَسْمَعُونَ بِهَا

آيه در بيان اين است كه چگونه آنها راه دوزخ گرفتند و محكوم به جهنّم شدند.

معناى آيه: آنها را دل هايى است كه بدان درك و فهم ندارند، يعنى مغز و قوۀ عاقله دارند، ولى در حقايق نمى انديشند. و آنها را چشمان يا قواى باصره است كه با آنها نمى بينند، و آنها را گوش ها يا قواى سامعه است كه با آنها نمى شنوند.

يعنى نه به اين معنا كه قوۀ عاقله و حواسّ ظاهره شان از كار افتاده است، بلكه بدين جهت كه خداوند به سزاى كفر و فسقشان، مهر قساوت و غفلت بر دل هايشان زده به طورى كه نه نيروى عاقلۀ آنان معارف و حقايق الهى را درك مى كند و نه قوّۀ باصره شان مناظر توحيد و آيات انفس و آفاق را مى بيند و نه نيروى سامعه شان پند و اندرز پيامبران و وعد و وعيد الهى را مى شنود.

أُولئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ

يعنى: آنها همانند چهارپايانند بلكه آنها گمراه ترند. زيرا حيوان در حد خود از منافع زندگى برخوردار و از مضارّش اجتناب دارد و اينها چنين نيستند. و عدم درك حيوان طبيعى است و در افعالش معذور است اما اين ها در عدم درك اختيار دارند و در اعمال مسئول اند. و حيوان بهيميت و سَبُعيّتش محدود است و اينها غيرمحدودند.

آنها هستند كه واقعاً غافل اند. يعنى در سايۀ غور در شهوات، از همۀ دعوت هاى انبيا و تنبّهات عقول و تأثّرات وجدان، به كلّى در غفلت اند.

وَلِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ «180» وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ «181» وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِنْ حَيْثُ لاَيَعْلَمُونَ «182» وَأُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ «183»

ص:155

لغت و اعراب:

ذَرهُ: ترك كن آن را. ألحد فى الدين و عن الدين: برگشت از آن. يهدون بالحقّ يعنى بالقول الحق. عدل به، به تقدير «عدل بين الناس بالحقّ». استدراج: بالابردن يا پايين آوردن به تدريج. املاء و امهال: مهلت دادن.

مخلوقين بخوانند، مانند شنوندۀ به گوش، بينندۀ به چشم، گويندۀ به زبان، صاحب دست و پا، و خندان و متأثّر و متأسّف و غير آنها.

آنها به زودى به سزاى آنچه مى كردند كيفر مى بينند. يعنى عذاب هاى اخروى در مقابل اعمال و گناهان دنيا به آنها مى رسد، يا خودِ آنچه در دنيا مى كردند از اعمال قلبى و بدنى در آخرت متبدّل مى شود و به صورت عذاب آن جا مجسّم و متبلور مى گردد.

أَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِم مِن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ «184» أَوَ لَمْ يَنظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ مِن شَيْءٍ وَأَنْ عَسَى أَن يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ «185» مَن يُضْلِلِ اللّهُ فَلاَ هَادِيَ لَهُ وَيَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ «186»

لغت و اعراب:

أو لم يتفكروا به تقدير «و ألم يتفكّروا». جنّة مصدر است به معناى ديوانگى، و نيز اسم جنس جنّ مقابل انس. نَظَرَ فى الشىِء - از باب نَصَر -: دقت و تأمل كرد. ملكوت مصدر است به معناى ملك و تسلّط، و مختصّ است به ملك و تسلّط خدا، و به معناى فاعل يا مفعول است. و أن عَسى عطف است به ملكوت، يعنى «أولم ينظروا فى أن عسى». ضمير بعده راجع است به قرآن به قرينۀ مقام. اَجَل: انتهاى عمر شىء. عمه - از باب مَنَع و عَلِم -: متحيّر و سرگردان شد.

تفسير:

أَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِم مِن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ

كلام راجع به مشركان مكّه است و استفهام براى تقرير و انشاى تعجب و توبيخ است، و مراد از «صاحب آنها» پيامبر اسلام است كه عمرى در ميان آنها مصاحب و يار و هم ديار آنها بوده است.

معناى آيه: آيا آنها فكر نكردند در اين كه صاحب و همنشين آنها يعنى محمد بن عبداللّه صلى الله عليه و آله هرگز ديوانگى ندارد و او جز بيم دهندۀ آشكارى نيست؟ يعنى به وسيلۀ كتاب آسمانى و شريعت الهى همۀ مجامع بشرى را كه در فساد فرو رفته اند، از عاقبت

ص:158

كفر و طغيانشان با دلايلى روشن و حجت و برهانى عقلى بيم مى دهد، پس چگونه مى شود چنين شخصى ديوانه باشد؟ و آيه در مقام جواب كسانى است كه مى گفتند:

او را حالت جنون است كه جنّى در وجود او حلول كرده و از زبان او سخن مى گويد، و نعوذ باللّه.

أَوَ لَمْ يَنظُرُوا فِى مَلَكُوتِ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ مِن شَىْءٍ

يعنى: و آيا آنها ننگريستند در سلطه و قاهريت خدا نسبت به آسمان ها و اين زمين و آنچه خدا از اشياء و موجودات آفريده است؟

مراد از «ملكوت» وجهۀ باطنى اشيا است يعنى سلطه و قاهريت خدا بر همۀ اشيا و شراشر عالم هستى. و يا مقهوريت و مملوكيت آن، تحت ارادۀ خداوند است كه همه مخلوق ابتكارى اويند و حفظ و ادارۀ همه با نظم و ترتيب خاصّ محيّرالعقول به اراده و مشيّت اوست. و اين امر با چشم سر ديده نمى شود، بلكه آن را عالمان دين، عارفان حق و مخلصان عمل مى بينند، نظير وَكَذلِكَ نُرِى إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ [انعام، 75].

وَأَنْ عَسَى أَن يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ فَبِأَىِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ

يعنى: و آيا آنها تأمل نمى كنند در اين كه شايد آخر عمرشان نزديك شده باشد؟ يعنى آيا چنين تأمل نمى كنند تا دست از عناد بردارند و از گمراهى به راه حق بازآيند؟ پس به كدامين سخن و كلام پس از قرآن ايمان مى آورند؟ يعنى اگر طالب سخن حقّاند، كدام سخن از قرآن حق تر است؟ پس چرا به آن ايمان نمى آورند؟

مَن يُضْلِلِ اللّهُ فَلاَ هَادِىَ لَهُ وَ يَذَرُهُمْ فِى طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ

يعنى: كسى را كه خداوند گمراه سازد هرگز او را راهنمايى نخواهد بود، و خدا اين قسم از اشخاص را رها مى كند تا در طغيان خود متحيّر و سرگردان بمانند.

مراد از گمراه كردن خدا اين است كه مكلّف را پس از اتمام حجت به وسيلۀ دعوت انبيا و درك عقل خود و پس از انكار و عناد او رها مى نمايد تا در اضلال شياطين و اسارت هوا بماند. پس جملۀ «وَ يَذَرُهُمْ» مفسّر اضلال است.

ص:159

مى كند، و يا آن كه پس از قيام با همۀ طول مدتش در جنب قدرت و عظمت حق، گويى يك ساعت بيش نيست.) بگو: جز اين نيست كه علم آن در نزد پروردگار من است. يعنى و غير او حتى فرشتگان مقرّب و پيامبران مرسل چه رسد به غير آنها علم و اطلاعى از آن ندارند.

لاَ يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ

آن را به هنگام رسيدن وقتش جز او آشكار نمى كند. يعنى علاوه بر آن كه علم به زمان آن مختصّ به خداوند و در مَكمن دانش ربوبى اوست، ايجاد و تحقق بخشيدن آن در خارج نيز در موقع خود جز به دست قدرت او و به ارادۀ او نخواهد بود.

ثَقُلَتْ فِى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لاَتأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً

يعنى: قيامت در آسمان ها و زمين سنگين و سخت است. يعنى علم به تحقق آن بر اهل آسمان ها و زمين از فرشتگان و انسان ها و اجنّه و شياطين سنگين است. و يا آن كه تصور اوصاف و احوال حوادث آن بر آنها و يا تحقق و وقوع خارجى آن براى همۀ آنان سنگين خواهد بود. و اى مردم، قيامت بر شما نخواهد آمد مگر بغتتاً، يعنى ناگهانى و بدون سابقه و علامت هاى هشداردهنده.

يَسْئَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِىٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللّهِ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَيَعْلَمُونَ

يعنى: اى پيامبر، از تو دربارۀ قيامت به گونه اى مى پرسند كه گويا تو بدان عالمى و يا از خداوند دربارۀ آن به اصرار در پرس و جويى. بگو - يعنى مكرراً و براى تحكيم و تثبيت مطلب - كه جز اين نيست كه دانش آن نزد خداست و از علم ازلى او به جايى حتى لوح محفوظ و به احدى حتّى فرشتگان تنزل نكرده است. ولكن بيشتر مردم نمى دانند.

بايد دانست كه از ظواهر آيات و اخبار برمى آيد كه حقيقت روز قيامت عبارت است از مدّتى بس طولانى از زمان كه آغاز و پايان آن مبهم و غيرمعلوم است، ولى به طور يقين مبدأ شروع آن ظهور حوادث عجيب و تغييرات حيرت آور و هول انگيز و بى سابقه در عالم وجود و در تاريخ ربوبيت الهى است، امورى كه برخى از آنها تدريجى انجام مى يابد، مانند نفخه هاى سه گانۀ صور، و انقلاب و دگرگونى در كرات جوّى و كهكشان ها و خورشيد و ماه، و تغييرات خطير در روى زمين و در كوه ها و درياها و صحراها و حيوانات زنده و مرده و غير آنها.

ص:161

بنابراين، روز قيامت امر وحدانى و آنى نيست كه بغتتاً بيايد. ولى ممكن است مراد ناگهانى بودن شروع مقدمات يا اصل آن باشد به واسطۀ نفخۀ اول صور كه به وسيلۀ آن همۀ زنده هايى كه مرگ را نچشيده اند در يك لحظه مى ميرند و آيۀ وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِى السَّماوَاتِ وَمَن فِى الْأَرْضِ [زمر، 68] شاهد مطلب است.

قُل لاَأَمْلِكُ لِنَفْسِى نَفْعاً وَ لاَ ضَرّاً إِلَّا مَا شَاءَ اللّهُ وَلَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِىَ السُّوءُ

يعنى: بگو: من براى خودم مالك هيچ سود و زيانى نيستم مگر آنچه خدا بخواهد.

و اگر من به غيب عالم بودم مال بسيارى به دست آورده بودم و هيچ ضرر و آسيبى به من نمى رسيد.

«غيب» در لغت هر چيزى است كه از حواسّ ظاهرى و باطنى انسان دور باشد، و اين امر نسبى است. و ممكن است غيب در اصطلاح متشرعه، اخصّ از آن باشد، يعنى هرچه از حواس ظاهرى دور باشد و دانستن آن به نحو عادى ممكن نباشد بلكه نياز به وحى و اخبار معصومان يا الهام غيرعادى داشته باشد.

و غرض از آيه اين است كه: با آن كه من توان آگاهى از غيب را دارم؛ اما با عدم توجه به آن جز به اجازۀ خداوند بى اطلاعم، و گرنه اگر علم به غيب داشتم و شخصى حريص بر مال دنيا بودم مى توانستم اموال بسيارى گرد آورم و مى توانستم از همۀ كيدهاى دشمن و آفات و آسيب هاى دنيا پيش گيرى كنم.

إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَ بَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

يعنى: من نيستم جز بيم دهنده و بشارت آورى براى گروهى كه ايمان مى آورند. مراد آن كه من از جانب خدا مأمورم جامعۀ بشرى را نخست به راه راست در همۀ ابعاد زندگيشان دعوت كنم و پس از آن از عواقب سوء انحرافات اعتقادى و رذايل اخلاقى و فسادهاى عملى كه بدان گرفتارند بيم دهم و به عاقبت و سرانجام نيكِ پذيرش دين و طاعت حق در دنيا و آخرت مژده دهم، و تأثير اين بيم و بشارت من در حقّ مؤمنين است.

بايد دانست كه علت منحصر كردن وظيفۀ پيامبر به انذار و تبشير كه در واقع همان ابلاغ احكام است اين است كه اكراه و اجبار مردم به اعتقاد قلبى به آن پس از ابلاغ، از توان او

ص:162

بيرون است، و اجرا و پياده كردن احكامى كه عرضه داشته از وظايف امامت است، و دادن پاداش و كيفر در دنيا يا در آخرت از شئون ذات ربوبى است.

نخستين فرزند او تا آخرين فرد وقت انقراض نسل او؛ كه خطاب نسبت به موجودين هر عصرى فعلى و نسبت به گذشتگان و آيندگان انشائى باشد. و بنابراين، مراد از «نفس واحده» آدم ابوالبشر و مراد از «زوجش» حوّا همسر اوست.

و ممكن است مخاطب آيه يكايك اولاد آدم به نحو عام استغراقى باشد. پس «نفس واحده» پدر هر فرد و «زوج او» مادر اوست. يا مراد از نفس واحده «اسپر» در نطفۀ مرد و زوجش «اُوول» در نطفۀ زن است. يعنى خدا فرد فرد شما را از يك پدر و يك مادر، يا يك اسپر و يك اوول آفريده است.

و نيز بايد دانست كه ظاهر «لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا» مجرّد انس مرد با زن و دل گرمى و رفاقت در زندگى است و بيش از زوجيت تكوينى را دلالت ندارد، لكن از شرايع آسمانى مسلّم شده كه تماس نزديك مرد و زن و برخورد آميخته به شهوت جز از راه ازدواج شرعى و ارتباط عقدى حلال نيست.

فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلاً خَفِيفاً فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَعَوَا اللّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحاً لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ

اين آيه بيان حال بسيارى از معتقدان توحيد است كه پس از ازدواج و شروع به زندگى مشترك گاهى در لفظ و گاهى عملاً گويى با خدا پيمان مى بندند كه در فرض شمول رحمت و ادامۀ زندگى و تولد فرزندانى صالح، پيوسته سپاس گزار خدا باشند، سپس پيمان مى شكنند و روح توحيد را هم از دست مى دهند.

معناى آيه: پس چون نفس واحده با زوج خود آميزش كرد، همسرش از وى به بارى سبك، باردار شد و مدتى چند با حمل سبك گذراند، يعنى پس از انعقاد نطفه تا وقتى كه خلقت بچه كامل شد. پس چون سنگين بار گرديد هر دو نفر خدا را كه پروردگارشان است خواندند كه سوگند باد كه اگر به ما فرزندى صالح، يعنى صالح براى زندگى و سالم و تندرست و بى عيب و نقص عطا كنى حتماً از سپاس گزاران خواهيم بود.

فَلَمَّا آتَاهُمَا صَالِحاً جَعَلاَ لَهُ شُرَكَاءَ فِيَما آتَاهُمَا

يعنى: و چون خداوند به آنها فرزندى صالح و سالم عطا كرد، براى خدا دربارۀ همان فرزندى كه به آنان داده شريك قرار دادند. بدين معنا كه در ادامۀ زندگى و رشد و تكامل او

ص:164

آن چنان به اسباب ظاهرى اعتماد كردند و خداى مسبّب را فراموش نمودند كه گويى توكل بر اسباب كردند و اسباب را شريك او نمودند.

از خود و جلب سودى براى خود ندارند. و غرض آن كه آنها هرچه خلق كنند مونتاژ كردن است، و بر فرض صدق خلق، آن هم حقيقتاً به يارى اوست.

وَإِن تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لاَ يَتَّبِعُوكُمْ سَوَاءٌ عَلَيْكُمْ أَدَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنتُمْ صَامِتُونَ

مرجع ضماير خطاب در اين آيه مؤمنان است و مرجع ضماير غيبت مشركان. و معنا اين است: اى مؤمنان، اگر مشركان را به سوى هدايت بخوانيد، يعنى به سوى قرآن و پيامبر و شريعت اسلام، هرگز از شما پيروى نخواهند كرد؛ يكسان است براى شما خواه آنها را بخوانيد يا ساكت بمانيد. زيرا روح انكار و عناد و تقليد جاهلانه از گذشتگانشان بر آنها چيره شده است.

إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِن كُنْتُمْ صَادِقِينَ «194» أَلَهُمْ أَرْجُلٌ يَمْشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَيْدٍ يَبْطِشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلاَ تُنظِرُونِ «195»

تفسير:

إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ

خطاب در اين آيه به مشركان است و استعمال كلمۀ «الّذين» و «عباد» كه از الفاظ ذوى العقول اند در بت هاى جماد به لحاظ اعتقاد مخاطبان است. و ممكن است مورد دعوت مشركان، فرشته ها يا ارواح مجرّده بوده و استعمال بدان لحاظ است.

معناى آيه: حقيقت اين است كسانى كه آنها را به جز خدا و به جاى خدا مى خوانيد، مانند بت هاى مصنوع خود و ستارگان و حتى فرشتگان، آنها هم بندگانى امثال شما هستند. يعنى همه مخلوق او و تحت سلطه و ارادۀ اويند و بدون ارادۀ او نمى توانند براى

ص:166

شما كارى انجام دهند.

فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِن كُنْتُمْ صَادِقِينَ

يعنى: پس اگر راست مى گوييد آنها را براى نياز يا نيازهاى خاصّ خود بخوانيد و آنها هم شما را اجابت كنند! يعنى آنها كه شما به نام ربّ مى خوانيد، اگر واقعاً ربّاند، همان گونه كه خدا در اغلب اوقات حوايج بندگان خود را برمى آورد آنها هم حاجت هاى شما را برآورند. و يا اين كه همان طورى كه خدا به درخواست شما گاهى معجزه نشان مى دهد آنها هم معجزه نشان دهند.

أَلَهُمْ أَرْجُلٌ يَمْشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَيْدٍ يَبْطِشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا

بت هايى را كه مشركان به عنوان ربّ خود از سنگ يا چوب و غيره تهيه مى كردند، غالباً به صورت انسان مى ساختند و اعضاى انسانى براى آنها قرار مى دادند. خدا در خطابى به آنها به عنوان استفهام انكارى و توبيخى مى فرمايد: آيا بتانتان پاهايى دارند كه بدان راه روند؟ يا دست هايى دارند كه بدان چيزى را برگيرند؟ يا چشم هايى دارند كه با آنها ببينند؟ يا گوش هايى دارند كه با آنها بشنوند؟ يعنى حتماً ندارند. و اين رقم بيان تكرارى و توضيحى براى تأكيد بر جهل آنها و عجز خدايانشان است.

قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلاَ تُنظِرُونِ

يعنى: اى پيامبر، به آنها بگو: همۀ شريكانتان را، يعنى همۀ خدايانتان را كه شريك من مى ناميد دعوت كنيد و تشكيل جلسه دهيد، سپس هر نوع مكر و ترفند و نقشه را كه در توان داريد بر ضدّ من پياده كنيد و مرا هيچ مهلت ندهيد.

إِنَّ وَلِيِّيَ اللّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ «196» وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَيَسْتَطِيعُونَ نَصْرَكُمْ وَلاَ أَنْفُسَهُمْ يَنصُرُونَ «197» وَإِن تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لاَيَسْمَعُوا وَتَرَاهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ وَهُمْ لاَيُبْصِرُونَ «198»

ص:167

تفسير:

إِنَّ وَلِيِّىَ اللّهُ الَّذِى نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ

كلمۀ «وليّى» داراى سه ياء است: ياء فعيل كه ساكن است، و ياء لام الفعل كه مكسور است و ياء اول در آن ادغام شده، و ياء تكلّم كه مفتوح است.

يعنى: اى پيامبر، به آنان بگو در برابر همۀ شريكانى كه براى خدا درست كرديد، سرپرست و ياور من خداست كه اين كتاب را نازل كرده و او همۀ صالحان و شايستگان را زير نظر دارد و سرپرستى مى كند. از اين رو پيوسته مرا در حجّت و برهان بر شما پيروز مى كند و در جنگ و نبرد نيز پيروز خواهد كرد.

وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَيَسْتَطِيعُونَ نَصْرَكُمْ وَلاَ أَنْفُسَهُمْ يَنصُرُونَ

يعنى: و كسانى كه شما آنها را به غير خدا و به جاى او مى خوانيد از بت ها و ستارگان، هرگز قدرت يارى شما را ندارند و آنها خود را نيز نمى توانند يارى كنند. يعنى در مقام نياز، توان جلب نفع براى خود، و در مقام هجوم حوادث، توان دفع ضرر از خويش ندارند.

وَإِن تَدْعُوهُمْ إِلَى الْهُدَى لاَيَسْمَعُوا وَتَرَاهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ وَهُمْ لاَيُبْصِرُونَ

خطاب به مؤمنان و مرجع ضماير جمع مشركان است.

يعنى: و اگر آنها را به سوى هدايت يعنى به سوى نبوت و كتاب آسمانى و شريعت و مستقلّات عقلى، دعوت كنيد، هرگز نمى شنوند، يعنى گوش نمى دهند و دعوتتان تأثيرى ندارد. و (اى پيامبر) آنها را مى بينى كه به سويت مى نگرند ولى نمى بينند. يعنى به ديدۀ دل نمى بينند وگرنه ديدن جمال و كمالت و منطق و بيانت و سيره و رفتارت، علاوه بر احوال خصوصى چون خوف از حقّ و خضوع در برابر او و اخبار از علوم و غيوب، و اخلاق و اوصافت، هر عاقل صاحب وجدانى را به پذيرش دعوت، و هدايت به دين و كتابت وامى دارد.

ص:168

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ «199» وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «200» إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ «201» وَإِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ ثُمَّ لاَيُقْصِرُونَ «202» وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِآيَةٍ قَالُوا لَوْلاَ اجْتَبَيْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَايُوحَى إِلَيَّ مِن رَبِّي هذَا بَصَائِرُ مِن رَبِّكُمْ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ «203»

لغت و اعراب:

نَزَغَه: تحريك كرد او را. و نَزَغَ بين القوم - از باب مَنَع -: فساد برانگيخت ميان آنها.

واخوانهم مرجع ضمير «هُم» مشركان و مراد از «اخوان» شياطين است. مَدَّه - از باب نَصَر -:

كشيد آن را، و يارى نمود او را. و يمدّونهم فاعلش شياطين و مفعولش مشركان است. أقصر فى أمره: كوتاه آمد در كار خود. اجتباء: جمع كردن و انتخاب نمودن. بصائر: جمع بصيرت، ديدن دل، وسيلۀ ديدن.

تفسير:

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ

يعنى: اى پيامبر، با مردم راه گذشت و بخشش پيش گير، و به هر كار پسنديده در نزد عقل و شرع فرمان ده. يعنى به هر وسيلۀ ممكن مردم را بدان وادار كن. و از جاهل ها و نادان ها روى برتاب، يعنى به كرامت بگذر و عكس العمل خشن در مقابل گفتار و كردار

ص:169

آنان نشان مده و از ستيزۀ قولى و عملى اجتناب كن.

همين صورت كه بر مردم مى خوانم انشا و كلام و ساختۀ خود پروردگار است و احدى را در آن دخالتى نيست. يعنى در سير نزولى آن از علم ازلى الهى به قلم و از آن به لوح محفوظ و از آن جا به قلب جبرئيل و از زبان او به قلب مبارك پيامبر و از آن جا به گوش ها و دل هاى مجتمع همه به هدف اين كه پس از پيمودن اين مراحل مقدماتى پنج گانه در مرحلۀ ششم در هدف اصلى يعنى پياده شدن در مجامع بشرى استقرار يابد و كسى را در آن دخل و تصرفى نيست حتى جبرئيل امين و فرشتگان وحى و خود پيامبر اسلام. و فى المثل اين كتاب همانند قصيده اى است از شاعرى چيره دست كه مدّاحى، آن را در ميان جمعيتى مى خواند و مداح را جز نيكوخواندن تصرفى نيست.

هذَا بَصَائِرُ مِن رَبِّكُمْ وَهُدىً وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

يعنى: اين قرآن بينايى هايى براى قلب ها و وسايل بينش دل ها از جانب پروردگار شماست، و سراپا هدايت و رحمت است براى گروهى كه ايمان مى آورند.

وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ «204» وَاذْكُر رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ والآصَالِ وَلاَ تَكُن مِنَ الْغَافِلِينَ «205» إِنَّ الَّذِينَ عِندَ رَبِّكَ لاَيَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ «206»

لغت و اعراب:

انصات: سكوت همراه با گوش دادن. تضرّع: ناله و زارى. خيفة: بيم. و تضرّعاً و خيفة مصدر و حال اند از فاعل «اُذكر». و دون الجهر عطف است به تضرّعاً. غدوّ: جمع غُدوَه، صبحگاه يعنى بين الطلوعين، يا از اول روز تا ظهر. آصال: جمع اصيل، شامگاه، از وقت نماز عصر تا غروب.

ص:171

الْغُرُوبِ وَمِنَ اللَّيْلِ [ق، 39] و نظير وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آناءِ اللَّيْلِ [طه، 130].

إِنَّ الَّذِينَ عِندَ رَبِّكَ لاَيَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ

يعنى: حقيقت اين است كسانى كه در نزد پروردگار تو هستند، هيچ گاه از پرستش او تكبر نمى ورزند، و همواره او را تسبيح و تقديس مى كنند و در برابر او خضوع قلبى و سجدۀ عملى دارند.

مراد از كسانى كه نزد خدايند در اين جا خصوص ذوى العقول است از فرشتگان و پيامبران و معصومان و همۀ بندگانى كه شريعت وقت خود را پذيرفته و پياده كرده اند، زيرا مراد از عنديّت در اين جا قرب مقامى و نزديكى معنوى است وگرنه عنديّت تكوينى اختصاص به كسى و چيزى ندارد بلكه همۀ موجودات نسبت به ساحت اقدس خداوند از آن جهت يكسانند، و قرب و بُعد معنوى است كه بندگانى از آن جهت نزديك و بندگانى دورند، و نزديكان نيز متفاوت و داراى مراتب اند.

والحمد للّه أولاً و آخراً

***

ص:173

سفيد

ص:174

تخلّف در جمع غنائم و اسرا بخشوده شده و آنچه جمع شده طبق شرايع گذشته حكم حرمت ندارد.

در اين بين وجوه صحابه از اين ترسيدند كه پس از نزول حكم حلّيّت مبادا پيامبر همۀ غنائم را به حيازت كنندگان دهد و دست آنها خالى ماند، از اين رو پرسيدند كه بالأخره اين اموال از آنِ كيست؟ در اين مرحله، آيۀ اول اين سوره نازل شد كه اين غنائم جزء انفال است و انفال به تمام اقسامش از آنِ خدا و فرستادۀ اوست. و چون ذكر نام خداوند، تشريفى است، پس همه از آنِ پيامبر است. اين جاست كه حكم الهى روشن و تكليف همه معلوم و دست سپاهيان از اموال معهود قطع گرديد و پيامبر اسلام بر حسب ظاهر اين آيه، مالك همۀ اموال گرديد، به گونه اى كه مى توانست همه را به فردى غير از اهل سپاه ببخشد، زيرا به كيفيت تصرف پيامبر در اين آيه اشاره نشده است. ولى پيش از آن كه تصرفى كند آيۀ 41 نازل گرديد كه مفادش عنوان غنيمت به نحو عام و مبيّن حكم غنيمت مورد نزول و غنائم ديگر است، يعنى هر غنيمتى از هر راهى كه حاصل شود، لكن با كيفيت خاصى از تقسيم كه در ذيل آن بيان شده است. ولى پيامبر اسلام در اين جنگ همۀ اموال را ميان سپاهيان اسلام به طور مساوى تقسيم نمود و آن كيفيت خاص را تفضّلاً مراعات نكرد.

و حاصل كلام اين است كه: نخست به واسطۀ انطباق عنوان انفال، غنائم مورد آيه مشمول آيۀ اول شد و همانند ساير اقسام انفال در ملكيت رياست عامۀ الهيّه قرار گرفت به گونه اى كه در آن حال، صرف همه در مصارف انفال بلامانع بود. و چون آيۀ 41 نازل گرديد، يك پنجم غنائم فوق به عنوان مطلق غنائم جنگى داخل عنوان خمس و مشمول آيۀ 41 نيز شد. و چون همۀ سهام خمس هم به دقت در آيه و روايات وارده، در اختيار عنوان امامت و ذى القربى است و سه طايفۀ ديگر، مالك نيستند، بلكه استحقاق نفقه دارند - و فرق ميان ملك انفال و خمس، در مصرف و كيفيت تصرف است - پيامبر اسلام طبق ولايت، انفال و اخماس غنائم موجود را ميان سپاهيانش بالسويّه قسمت نمود. بنابراين مناسب است در اين جا به اقسام انفال كه ده عنوان است و مندرج در تحت آيۀ اوّل و داراى احكام خاصى است اشاره كنيم، و اقسام اخماس را كه داراى هفت عنوان و احكامى خاص خويش است در ذيل آيۀ 41 ذكر نماييم.

ص:177

اين مقدار از بيان، توضيح حال آيۀ اول است، و نكات و توضيحاتى در اطراف چهار آيۀ ديگر هست كه در محلّ آنها خواهد آمد.

معناى آيه: اى پيامبر، ياران و سپاهيان همراهت، از تو دربارۀ انفال يعنى غنائم جنگى بدر شامل اموال و اسرا مى پرسند كه ملك كيست؟ بگو: همۀ انفال خواه غنائم بدر يا غير آن از آنِ خدا و فرستادۀ اوست. مراد اين است كه همه ملك خدا و همه ملك رسول اوست.

ملك خداست به ملكيت حقيقى اولى استقلالى نظير ملكيت ساير اجزاى عالم هستى، و ملك رسول است به ملكيت اعتبارى طولى تشريعى كه از جانب خداوند به عنوان امامت امّت و ولايت جامعه، به او واگذار شده است.

فَاتَّقُوا اللّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ إِن كُنتُم مُؤْمِنِينَ

عدول است از خطاب پيامبر به خطاب مردم، و تفريع امر به تقوا و اصلاح ذات البين اشاره به گفتگو و رفتارى است كه سزاوار نبود از سپاهيان اسلام سر زند. يعنى: از خدا پروا كنيد، و حالات و روابط فيمابين خود را از گفتار و رفتار و ظنون قلبى و حبّ و بغض باطنى اصلاح كنيد، و حتماً از خدا و فرستادۀ او فرمان بريد اگر به حقيقت مؤمن هستيد.

بايد دانست كه طبق آنچه توضيح داديم اين آيه در بيان حكم انفال به نحو كلّى است و آيۀ 41 آتى در بيان حكم اخماس است؛ از اين رو مناسب است كه در اين جا به انفال اشاره كنيم، و مراد از انفال معناى اصطلاحى فقهى آن است، يعنى اموالى كه از جانب خداوند در اختيار امام امت و ولىّ امر مسلمين كه از جانب خداوند بدون واسطه يا با واسطه نصب و تعيين گرديده، قرار داده شده و فهرست اجمالى آن از اين قرار است:

يك - هر زمينى كه از كفّار بدون قهر و غلبه گرفته شود، خواه صاحبش آن را رها نموده و فرار كرده يا به ميل خود آن را در اختيار مسلمين قرار دهد.

دو - زمين هاى موات روى اين كره خاكى، خواه از زمان هاى پيشين مالك داشته يا صاحبانشان هلاك شده و از آنها اسمى و رسمى باقى نيست.

سه - ساحل درياها و كنار رودخانه هاى بزرگ كه كسى تملّك نكرده است.

چهار - قلۀ كوه ها و تپه ها كه كسى متصرف نشده و داخل رودخانه ها و درّه هاى بدون مالك.

ص:178

پنج - جنگل ها و نيزارها و آنچه در داخل آنهاست، اگر كسى تصاحب نكرده باشد.

شش - در صورتى كه دولت اسلامى بر دولت و مملكت كفر غالب شود، همۀ خالصجات و اموال و متصرفات سلاطين آن كشورها.

هفت - از غنائم جنگى آنچه عتيقه و اموال و مراكب نفيس و پرقيمت باشد.

هشت - همۀ غنائم جنگى در جايى كه جنگ مسلمين با كفّار بدون اذن ولىّ امر مسلمين انجام يابد.

نه - ميراث كسى كه وارث نداشته باشد حتّى مُعتِق و ضامن جريره.

ده - معدن ها و كان هاى روى زمينى و زير زمينى اگر اشخاص خاصى تملّك نكرده باشند.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَاناً وَعَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ «2» الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ «3» أُوْلئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ «4»

لغت و اعراب:

وَجِلَ زيد - از باب عَلِمَ -: پيوسته در باطن ترسناك شد. زادتهم مرجع ضمير فاعل «آيات» است. توكّلتُ لفلان: وكيل او شدم، و على فلان: بر او اعتماد و تكيه كردم. حقّاً مصدر است أى ايماناً حقّاً. كريم: نيكو و پسنديده و پرارزش.

تفسير:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَاناً وَعَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ

ص:179

يعنى: جز اين نيست كه مؤمنان كسانى هستند كه چون يادى از خدا شود دل هاى آنان بترسد، و چون بر آنها آيات خدا تلاوت شود بر ايمانشان بيفزايد، و آنها پيوسته بر پروردگارشان توكل دارند.

تبديل به حسنات گردد. و «رزق كريم» روزىِ دنيوى حلال در ابعاد زندگى و انواع روزى در آخرت است.

پيش بينى نشده، بدون آمادگى، دشمن داراى عِدّه و عُدّه و مسلمين اندك و دست خالى. و آن چنان آنها از جنگ كراهت داشتند و مى ترسيدند كه گويى همه به سوى مرگ در حالى كه به چشم خويش مى نگرند برده مى شوند.

وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللّهُ أَن يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ «7» لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ «8»

لغت و اعراب:

و اذ متعلّق است به «اُذكر» مقدّر. شوكة: سلاح، نيرو و قدرت، آسيب دشمن. و يريد اللّه در مقام تعليل و عطف است به تودّون به تقدير «و قد أحبّ اللّه أن تكون ذاتُ الشوكة لكم، لأنّه يريد أن يحقّ الحقّ». دابر: ريشه. ليحقّ الحقّ متعلّق است به يريد اللّه.

تفسير:

وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ

اين آيه و آيات بعد در بيان جنگ بدر و ترس مسلمين از وقوع آن، و وعده هاى خدا به فرستادن فرشتگان و يارى و نصرت به رعب و سرانجام پيروزى تاريخى مسلمين بر مشركان مكّه و قريش است. و نيز اشاره به كيفيت شروع نبرد و سوابق وعدۀ آن است.

توضيح اجمالى حادثه اين است كه قافلۀ تجارتى اهل مكّه در آن عصر، هر سال با حمل متاع كلانى از جنس و نقد به سوى شام حركت مى كرد و از آن جا با اموال تجارتى وافرى به مكّه بازمى گشت. در سال حادثۀ بدر نيز قافلۀ مكّه با ثروتى سرشار همراه پنجاه مرد جنگى محافظ، تحت سرپرستى ابوسفيان به شام رفته بودند. در بازگشت از راه عادى كه از نزديكى مدينه عبور مى كرد، عازم مكّه شدند. خداوند پيامبر خود را از مسير اين

ص:182

قافله خبر داد و پيامبر در فكر بستن راه قافله و سلب اموال آنها افتاد.

ابوسفيان كه چنين احتمالى را مى داد يا به گوشش رسيده بود، با اين كه راهى ديگر دورتر از مدينه داشت، به سران مكّه نوشت براى حفظ قافلۀ خويش سپاهى مجهّز به سوى مدينه به استقبال قافله گسيل دارند. سران مكّه با سپاهى انبوه با همۀ وسايل جنگى روز و هزينۀ لازم به سرپرستى عدّه اى از بزرگانشان مانند عُتبه، شَيبه و ابوجهل، مركّب از نهصد و پنجاه سرباز رزمجوى تهيه ديده، شتابان به سوى قافلۀ تجارتى خود روانه شدند. آنها نام قافلۀ تجارت را كه در پى آن بودند عير و نام سپاه مسلّح خود را نفير نهادند. عير از شام به سوى مدينه، و نفير هم از مكّه به سوى مدينه حركت نمودند. دستورى از خداوند به پيامبر رسيد كه سپاهى تشكيل دهد و از مدينه بيرون رود تا به يكى از دو طايفۀ عير و نفير برسد و برخورد نمايد.

معناى آيه: و به ياد آوريد هنگامى را كه خدا به شما، يكى از دو گروه را وعده مى داد، يعنى برخورد با يكى از آن دو را، كه آن از آنِ شماست. يعنى اگر عير باشد اموالشان، و اگر نفير باشد پيروزى و غلبۀ بر آنها. و شما دوست مى داشتيد كه گروه غير مسلّح، يعنى عير از آنِ شما باشد، زيرا آسيبشان كم و سودشان زياد بود.

وَيُرِيدُ اللّهُ أَن يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ

يعنى: ولى در برابر ميل باطنى شما، خداوند دوست داشت كه شما با گروه مسلّح برخورد كنيد، زيرا كه اراده داشت به وسيلۀ گفتار خود، حق را در جاى خود ثابت و پابرجا كند و ريشۀ كافران را قطع نمايد. مراد از گفتار خود مشيّت و ارادۀ ازلى اوست كه به تحقق خارجى جنگ بدر و حصول پيروزى در آن تعلّق يافته بود، و همان اراده چون در لوح محفوظ يا در كتاب هاى آسمانى درج گردد، به صورت كتابت، و چون در قالب خلق صوت يا به زبان فرشتگان و پيامبران ابلاغ شود به صورت سخن و كلام جلوه مى كند.

لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ

يعنى: تا حق را ثابت و باطل را نابود سازد هرچند تبهكاران كراهت داشته باشند. مراد اين است كه خدا دوست داشت با طايفۀ مسلّح روبه رو شويد، براى اين كه حق را يعنى توحيد و اسلام و قرآن را در مكّه سپس در جزيرة العرب و پس از آن به تدريج در تمام

ص:183

جهان ثابت و محقق سازد و شرك و كفر و فسق را باطل و نابود گرداند هرچند تبهكاران دنيا از مشرك و كافر و فاسق خوش نداشته باشند. پس تعليل كلام به اراده در آيۀ قبل براى پيروزى در بدر است، و تعليل در اين آيه براى پيروزى مطلق حق بر باطل در جهان است.

يعنى: و خداوند فرود آمدن فرشتگان را جز براى شادى و بشارت پيروزى شما قرار نداد و نيز براى اين كه دل هايتان به ديدن آنها آرامش يابد. ظاهر آيه اين است كه فرشتگان به شكل سربازان اسلام سياهى لشكرى در ميان آنها بودند كه ديدنشان سبب دلگرمى آنها و رعب دشمنان بود، وگرنه آنها كسى را نمى كشتند، و از اين رو در تاريخ نبرد بدر آمده است كه مجموع كشته شدگان دشمن 70 نفر بودند كه نصف يا يك سوم آنها را تنها على بن ابى طالب عليه السلام و نصف يا دو سوم را همۀ سپاهيان اسلام كشته بودند.

وَمَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِندِاللّهِ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

يعنى: و هرگز يارى جز از جانب خدا نيست. مراد اين است كه مددرسانى به واسطۀ فرشتگان و حصول دلگرمى و نيروى روحى و جسمى براى شما و حدوث رعب در دل دشمن كه سبب غلبه و پيروزى گرديد، در واقع همه اسباب ظاهرى است و سبب و علت واقعى، مشيّت و ارادۀ تكوينى است كه از جانب خداوند تحقق يافت. و اين بدان جهت است كه خدا مقتدر شكست ناپذير و در كارهاى خود داراى حكمت و مصلحت و اتقان صنع است.

إِذْ يُغْشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُم مِنَ السَّماءِ مَاءً لِيُطَهِّرَكُم بِهِ وَيُذْهِبَ عَنكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلَى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْأَقْدَامَ «11» إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلاَئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ «12» ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن يُشَاقِقِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ «13» ذلِكُمْ فَذُوقُوهُ وَأَنَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابَ النَّارِ «14»

ص:185

لغت و اعراب:

إذ يغشّيكم متعلّق به «اُذكر» مقدّر. غَشَّى الشىءَ و على الشىءِ: پوشانيد آن را.

نُعاس: خواب خفيف، چرت زدن. أَمَنة مصدر است به معناى ايمنى، و مفعولٌ له يغشّيكم است. رجز: نجس و پليد و پليدى. ربط على قلبه - از باب ضَرَب و نَصَر -: نيرومند و محكم كرد دل او را كه گويى با ريسمان بست. بنان: انگشتان و سرانگشتان. ذلك: اشاره به اهلاك و ذلّت آنهاست. شاقّه: با او مخالفت و دشمنى كرد. ذلكم اشاره به كيفر مذكور خبر مبتدا است به تقدير «حكم اللّه ذلكم» و «كم» علامتِ خطاب است. و أنَّ للكافرين عطف به آن است.

و روحتان را از حدث اصغر و از شما پليدى شيطان را زايل سازد، يعنى وسوسه هاى قلبى و حالت جنابت را؛ و براى اين كه دل هاى شما را قوّت و نيرو بخشد، و به همان باران سطح شن را محكم و قدم هاى شما را در حركت به سوى هدف، ثابت و استوار سازد.

إِذْ يُوحِى رَبُّكَ إِلَى الْمَلاَئِكَةِ أَنِّى مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا سَأُلْقِى فِى قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ

اين آيه تذكار حالت هاى جنگ به پيامبر است كه خداوند چه دستورهايى در آن حال صادر كرده است.

معناى آيه: به ياد آر هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان وحى مى كرد، يعنى به همان هزار نفر يا بيشتر فرشتۀ امدادى، كه بى ترديد من همراه شمايم، پس مؤمنان را در حال گرم شدن تنور جنگ تثبيت و استوارى بخشيد، به زودى من هم در دل هاى كسانى كه كفر ورزيده اند، يعنى مشركانِ صف مقابل، رعب و هراس مى افكنم، پس شما شمشير و عمود خود را بر بالاتر از گردن ها بزنيد، يعنى بر سر آنها بكوبيد، و از آنان همۀ انگشتان را قطع كنيد، يعنى بر قبضه هاى دست و انگشتان كف آنها كه حامل نيزه و شمشير و سپر است شمشير زنيد تا قطع گردند.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَمَن يُشَاقِقِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ

يعنى: آن دستور دربارۀ مشركان بدان جهت است كه با خدا و فرستادۀ او مخالفت و دشمنى كردند، و هركس با خدا و فرستاده اش دشمنى كند به يقين خداوند او را به كيفرى سخت دچار خواهد كرد، زيرا كه خداوند سخت كيفر در دنيا و آخرت است.

ذلِكُمْ فَذُوقُوهُ

خطابى است تحقيرى و توبيخى از سوى خداوند به كفّار به نحو التفات از خطابى به خطابى. يعنى حكم و فرمان خدا دربارۀ شما اين است، پس بچشيد آن را. و اين خطاب در زمانى است كه آنها در حال جنگ مشغول چشيدن عذاب بودند.

وَأَنَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابَ النَّارِ

يعنى: و نيز حكم خدا اين است كه همۀ كافران را عذاب آتش ثابت است.

ص:187

برابر نباشد و فرار صد نفر از دويست نفر گناه شد، و تفصيل سخن در آيات 65 و 66 همين سوره خواهد آمد.

و بيان اين كه جنگ بدر امرى بود كاملاً غيرعادى و برخلاف اقتضاى طبع حوادث و جريان طبيعى، و روايات و كلمات مفسران نيز گواه مطلب است كه چون دو لشكر در برابر هم قرار گرفتند و تنور نبرد تافته شد، جبرئيل به پيامبر عرضه داشت كه مشتى شن از زمين برگير و به سوى دشمن پرتاب كن. على بن ابى طالب عليه السلام مشتى شن و خاك از زمين برداشت و در كف پيامبر نهاد و او وقت پرتاب كردنِ آن به سوى مشركان فرمود: شاهت الوجوه يعنى قبيح باد صورت هايشان. شن ها آن چنان پراكنده گشت كه به صورت و چشمان و دهان و بينى عدّه اى از آنها وارد شد و آنها را كور و خفه نمود.

معناى آيه در خطابى به پيامبر و مسلمين اين است: پس بدانيد كه در آن حال كه شما بر آنها حمله برديد و آنها را كشتيد، شما نكشتيد ولكن خدا كشت. و آن گاه كه تو اى پيامبر رَمْى كردى، يعنى سنگريزه به سوى آنها پرتاب كردى، تو رمى نكردى بلكه خدا رمى كرد.

ظاهر اين آيه اين است كه دخالت ارادۀ خدا در كشتن دشمن و شكست آنها در اين واقعه با ساير اسباب و مسببات فرق دارد و مسأله تنها اين نيست كه اين جا هم علل ظاهرى منتهى به مسبّب الاسباب است، زيرا اين تعبير در جاهاى ديگر استعمال نمى شود، بلكه ملاحظۀ مجموع اعمال صادر از مسلمين با كمى عدد و كمبود شديد وسايل جنگى آنها با ملاحظۀ تأثيرات اين حمله در كشتار وسيع دشمن و اسارت انبوهى از آنها و فراركردن بى شمارى ديگر و در حقيقت متلاشى شدن مفتضحانۀ سپاهى قريب به يكهزار مرد جنگ آزمودۀ مجهّز به تمام وسايل جنگى روز، به دست عدّه اى نزديك به يك سوم آنها با تجهيزاتى قريب صفر در مدتى بسيار كوتاه، گواه صدق اين است كه آنها نكشتند و رمى نكردند، بلكه خدا بود كه كشت و رمى كرد. و نتيجه اين كه در اين مورد برخلاف ساير موارد، ارادۀ خداوندى به علل ناقصۀ به تمام معنا نيروى علل تامّۀ فوق العاده داده است.

وَلِيُبْلِىَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاَءً حَسَناً إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

يعنى: خداوند چنين پيروزى را نصيب مسلمين كرد براى مصالح واقعى بى شمارى و براى اين كه مؤمنان را به بذل نعمت نيكو از جانب خود برخوردار سازد، زيرا خداوند شنوا و داناست و بدين جهت استغاثۀ آنها را شنيد و حاجت آنها را دانست. و مراد از اين نعمت، پيروزى حق بر باطل و توحيد بر شرك و اسلام بر كفر و قرآن بر ساير كتب مذهبى

ص:190

است، نعمتى كه تا امروز دامنه اش گسترده است و روزى همۀ جهان بشريت را مسخر خواهد كرد.

ذلِكُمْ وَأَنَّ اللّهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِرِينَ

يعنى: خواست خدا و حكم او دربارۀ شما اين است، يعنى كه شما پيروز گرديد، و حكم و ارادۀ او دربارۀ كافران هم اين است كه پيوسته مكر آنها را ضعيف و سست و بى پايه كند.

إِن تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِن تَعُودُوا نَعُدْ وَلَن تُغْنِيَعَنكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئاً وَلَوْ كَثُرَتْ وَأَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ «19»

لغت و اعراب:

استفتاح: طلب پيروزى. أغنى عنه فلان: كفايت كرد و بى نياز نمود او را. أغنى عنه الشرّ:

دفع كرد از او شر را. و أنّ اللّه به تقدير «و لأنّ اللّه» متعلّق به محذوف است يعنى: فعل ذلك لأنّه مع المؤمنين.

تفسير:

إِن تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمُ الْفَتْحُ وَإِن تَنتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ

طبق تواريخ، مشركان در مكّه پيش از حركت به سوى بدر، و در محلّ غزوه پيش از آغاز به جنگ، از خدا چنين خواستند: اَللّهُمَّ انْصُر أعلَى الجُندَينِ وأهْدَى الفِئَتَينِ و أكرمَ الحِزبَين. يعنى خدايا، از اين دو لشكر آن را كه برتر و ره يافته تر و گرامى تر است پيروز گردان. و اين آيه خطابى است به مشركان پس از خاتمۀ جنگ به عنوان توبيخ و استهزا و تهديد از توطئه عليه مسلمين.

معناى آيه: اگر از خداوند پيروزى مى طلبيد، بى ترديد همان پيروزى كه خواستيد آمد، يعنى پيروزى برتر و مهتدى تر و گرامى تر كه مسلمين اند. و اگر پس از اين از جنگ و ستيزه

ص:191

دست برداريد، براى شما نيكو و خير است.

وَإِن تَعُودُوا نَعُدْ

يعنى: و اگر دوباره باز گرديد، يعنى در صدد برپا كردن بدر دوم و سوم برآييد، ما نيز بازمى گرديم و همان نصرت و ارسال فرشته براى مسلمين و كشتار و اسارت را دربارۀ شما اجرا مى كنيم.

وَ لَن تُغْنِىَ عَنكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئاً وَلَوْ كَثُرَتْ وَأَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ

يعنى: و هيچ گاه طايفه و قبيله تان، هرچند انبوه و بى شمار باشند، در برابر عذاب خدا و آسيب مسلمين براى شما كفايت از چيزى نخواهد كرد و ابداً عذابى را از شما دفع نخواهد نمود. و اين رفتار را خدا با شما مى كند براى اين كه او هميشه همراه مؤمنان است.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ «20» وَلاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَيَسْمَعُونَ «21» إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لاَيَعْقِلُونَ «22» وَلَوْ عَلِمَ اللّهُ فِيهِمْ خَيْراً لَأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ «23»

لغت و اعراب:

دوابّ: جمع دابّه، جاندار متحرك. صمّ: جمع أصمّ، كر. بُكم: جمع ابكَم، گنگ و لال. و الف لام الصُّم و البُكم عهد ذكرى يا حضورى، اشاره به مشركان مكّه است.

تفسير:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ

پس از خطاب كفّار به نحو توبيخ و تهديد، اين آيات خطاب به مؤمنان است با بيان

ص:192

دستوراتى لازم. يعنى اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا و فرستادۀ او اطاعت كنيد.

مراد از اطاعت خدا امتثال احكام اصولى و فروعى اوست كه همه نسبت به مكلّفان، فرامين مولوى الهى است. و مراد از اطاعت رسول، اطاعت اوامر مولوى اوست؛ يعنى آنچه او به عنوان ولىّ امر و امام امّت راجع به امور دنيوى و اجتماعى دستور مى دهد كه اطاعتش در همۀ آنها واجب است. و اما آنچه پيامبر از احكام دين به مردم دستور مى دهد مثل نماز بخوانيد، روزه بگيريد، آنها همان اوامر الهى است و نسبت به پيامبر از مورد آيه خارج است، زيرا آنها راهنمايى است از پيامبر.

براى اتمام حجت دربارۀ همه انجام مى دهد. پس حاصل آيه اين است كه پس از ابلاغ اصل دعوت، اگر خدا در آنها اندكى از استعداد پذيرش مى يافت، تنبّهات و تذكرات را تكرار مى كرد، يعنى و چون نيافت نكرد.

و فعاليت بدنى دارد كه به واسطۀ اعضا و اندام هاست و موضوع علم فقه را تشكيل مى دهد. و حالات و ملكات دارد از فضايل و رذايل كه موضوع علم اخلاق قرار مى گيرد.

احكام اصولى و معارف اعتقادى دين به بُعد فكرى و عقلى انسانى حيات معنوى و كمالات روحى مى دهد. احكام فرعى اسلام بُعد عملى او را زنده و سرسبز مى سازد، و احكام اخلاقى و ابحاث و صفات روحى و ملكات نفسانى دين است كه بُعد روانى را تقويت و زنده مى كند.

آنها جامعه را در بر مى گيرد، مانند علنى انجام دادن گناهان كبيره در ميان مردم، ترك امر به معروف و نهى از منكر، اخراج صالحان در حكومت اسلامى از پست ها و مناصب حساس و تفويض مناصب به افراد ناصالح، بروز بدعت ميان مسلمين، ترك جهاد ابتدايى يا دفاعى و خاصه ظهور اختلاف اصولى و فروعى ميان مسلمين كه سبب تشتّت و تفرقه و شقّ عصاى مسلمين و جنگ و جدال مى شود، و تصدى به ناحق غيرصالح نسبت به حكومت ملت و ولايت، و غير اينها. و بدانيد كه خدا سخت كيفر است. يعنى اين گونه معاصى كيفر شديد دارد.

وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَن يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُم بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكُم مِنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ «26»

تفسير:

وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِى الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَن يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ

خطاب به مؤمنان است در مدينه در مقايسه با زمان گرفتاريشان در چنگال مشركان مكّه، و يا به همۀ اعراب پس از اسلام در مقايسه با گرفتارى در جاهليت به دست فارسيان و روميان.

معناى آيه: به ياد آوريد زمانى را كه شما در روى زمين اندك و مستضعف بوديد.

يعنى زير سلطۀ كفّار مكّه، محدود و عاجز از ابلاغ احكام و اهداف دينى و انجام وظايف الهى، و در جزيرة العرب تحت سيطرۀ قدرت ها، مورد هجمه و غارت و اسارت بوديد، به گونه اى كه مى ترسيديد مردم كافر و مشرك شما را همانند حيوانات ضعيف بربايند.

فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُم بِنَصْرِهِ

يعنى: پس خداوند شما را جا و پناه داد و با يارى خويش تقويت نمود.

ص:196

او شما را در مدينه مستقر نمود و وسايل سكونت فراهم كرد، و با القاى الفت ميان مهاجران و انصار و قبايل مختلف اعراب و خاصه به واسطۀ تشكيل حكومت الهى اسلامى و پيروزى خاصى كه در بدر نصيب نمود، شما را تقويت كرد و نيرومند ساخت.

بايد دانست كه همۀ احكام شريعت از اصول و فروع، امانت هاى خدا و امانت هاى رسول او در نزد جامعۀ بشرى است، و عمل و امتثال آنها بازپس دادن به جا و به موقع آنها، و نافرمانى و ترك عمل به آنها خيانت به خدا و رسول در آنهاست. و امانت هاى مردم هم عبارت است از اموال و اسرار آنها در نزد يكديگر. و گفته شده كه: در اين مقام، امانت هايى هم هست كه مشترك ميان خدا و رسول و خلق است و آيه، شامل آنها هم مى شود، نظير امور اجتماعى و سياسى كه خدا دستور داده و پيامبر اجرا مى كند و نفعش از آنِ مجتمع است مانند اسرار جنگى و ساير امور عامۀ دولتى كه افشاى آنها در ميان مجتمع يا رساندن آنها به دشمن سبب آسيب نظام و حكومت و ضرر جامعه است. پس خيانت داراى سه جهت است.

وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

در حالى كه شما خود مى دانيد. يعنى عقل و وجدانتان حاكم است كه خيانت در امانت، زشت و قبيح است و حفظ آن در هر شريعتى واجب.

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ

يعنى: و بدانيد كه اموال و فرزندان شما فتنه اند. اينها وسيلۀ زحمت و آزار، و سبب امتحان و آزمايش شمايند، زيرا تحصيل و حفظ اموال سراپا زحمت و مشقّت، و اداى حقوق واجب و مستحب، و تحفّظ از صرف آن در مصارف حرام آزمايشى بزرگ است. و حفظ و نگهدارى و بزرگ كردن اولاد، مشقّت و عذاب، و مواظبت به تربيت انسانى و اخلاقى آنها در طول مدت زندگى، امتحانى است سخت، و بسا انسان ها در نتيجۀ علاقه و محبت به فرزندان، در معاصى و گناهان كبيره يا كفر و شرك افتاده اند، فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَاناً وَكُفْراً [كهف، 80].

خارجى باشد مانند پيروزى در جنگ ها مثل جنگ بدر و امثال آن كه در طول تاريخ در نزد اهل تدبّر و انصاف، حق را از باطل و خير را از شر جدا مى كند.

يعنى نقشه هاى خطرناك مى كشيدند به اين طرز كه تو را زمين گير سازند به صورت حبس ابد يا فلج، يا تو را به قتل رسانند، يا تو را از وطن بيرون كنند.

وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ

يعنى: آنها پيوسته مكر و فريب مى كنند و خدا نيز مكر مى كند، يعنى در برابر نيرنگ آنها نيرنگى خنثى كننده انجام مى دهد، و خدا بهترينِ ماكران است. زيرا مكر ديگران به انگيزۀ حرام و كفر و فسق است و مكر خداوند به قصد ابطال باطل، يا عملى شبيه مكر به عنوان كيفر طاغيان است.

وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هذَا إِنْ هذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ

يعنى: و چون آيات كتاب ما بر آنها تلاوت شود، مى گويند: البته شنيديم، اگر ما هم بخواهيم بى ترديد مثل اينها را مى گوييم، اينها جز افسانه هاى پيشينيان نيست. و اين كلام از غايت جهل و فرط عناد و تقليد كوركورانه از سران گذشتۀ آنها صادر گشته است، وگرنه چرا در مقابل تحدّيات و مبارزطلبى هاى مكرر قرآن حتى جواب فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِن مِثْلِهِ [بقره، 23] را هم ندادند.

وَإِذْ قَالُوا اللَّهُمَّ إِن كَانَ هذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ «32» وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ «33»

لغت و اعراب:

اللّهم اصل آن «يا اللّه» است كه حرف ندا حذف شده و ميم مشدّد در آخرش اضافه شده، و يا آن كه اصلش «يا اللّه امَّنا» بوده تبديل به اللهمّ شده است، نظير حَيعل و حَوقل. هو الحقّ هو ضمير فصل ميان اسم و خبر كانَ است و محلى از اعراب

ص:200

ندارد. حجارة: جمع حَجَر، سنگ.

تفسير:

امّت ها را هلاك كرد يا عذاب فرستاد.

و نيز خداوند عذاب كنندۀ آنها نيست در حالى كه آنها استغفار مى كنند. يعنى هرچند عدّه معدودى از آنها كه سر و كار با كتاب آسمانى و شريعت دارند چنين باشند.

مشركان قريش ادعا مى كردند كه توليت و سرپرستى حرم امن الهى و مسجد الحرام از آنِ آنهاست، از اين رو مى گفتند: هركه را ما بخواهيم راه مى دهيم، يا جلوگيرى مى كنيم.

معناى آيه: در حالى كه هرگز آنها سرپرست مسجد نيستند و متوليان اين خانه كسى جز اهل تقوا نيست. يعنى چگونه ممكن است كسانى كه با صاحب خانه دشمن اند، ربوبيت او را منكرند و جمادات را شريك و همتاى او مى دانند، ولايت حرم و توليت مسجدالحرام را داشته باشند؟! ولكن اكثر آنها نمى دانند كه شرك به چنين صاحب خانه با ولايت چنين خانه اى نمى سازد.

لغت و اعراب:

ليميز متعلّق است به يحشرون در آيۀ قبل. ماز الشىءَ - از باب ضَرَب -: آن را از غير آن جدا كرد. طيّب: هر چيز پاكيزه و پسنديده در نزد عقل و طبع. خبيث: هر چيز پليد و ناپسند، و مراد جنس است و افادۀ عموم مى كند. رَكَمَ الشىء - از باب نَصَر -: جمع كرد آن را و روى هم ريخت و انباشته كرد. مرجع ضماير مفرد بعضه، فيركمه، فيجعله «الخبيث» است.

تفسير:

يعنى پس از هزينۀ بى نتيجه در بدر و احد و غيره، در فتح مكّه براى ابد مغلوب خواهند شد. پس دو جملۀ «تكون حسرة» و «ثم يغلبون» اشاره به جنگ احد و فتح مكّه است، و اين از مَلاحم - يعنى اخبارات غيبى قرآن - است.

وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ

يعنى: و كسانى كه كفر ورزيدند، خواه اين گروه و خواه ساير فِرَق كفّار، پس از مرگ به سوى دوزخ گردآورى مى شوند. يعنى نتيجۀ تلاش هاى بى موردشان، شكست در دنيا و عذاب در آخرت خواهد بود، و اين فرجام همۀ كسانى است كه در برابر حق بايستند و درصدد حذف آن برآيند.

لِيَمِيزَ اللّهُ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَيَجْعَلَ الْخَبِيثَ بَعْضَهُ عَلَى بَعْضٍ

يعنى: جمع كردن كفّار و گردآورى آنها در صحنۀ محشر به خاطر اين است كه خداوند پليد را از پاكيزه جدا كند، يعنى كفّار را از مؤمنان، يا اموال انفاق شدۀ پليد آنها را از انفاقات پاكيزۀ مؤمنين جدا سازد، و برخى از پليدها را بر روى برخى ديگر قرار دهد و جمع نمايد؛

فَيَرْكُمَهُ جَمِيعاً فَيَجْعَلَهُ فِى جَهَنَّمَ أُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

يعنى: سپس پليدها را خواه خود كفّار باشند، خواه اموال انفاقى آنها، بر روى هم ريخته و انباشته كرده، همه را در جهنّم قرار دهد. و تعبير مفرد از «خبيث» و ارجاع ضماير مفرد با اين كه مراد جمع است و كيفيت وارد كردن آنها به جهنّم كه گويى بارهاى هيزم يا پاره هاى سنگ اند، اشاره به خسّت و ذلّت و بى ارزش بودن آنهاست. و آنهايند كه واقعاً زيانكارند.

زيرا به جاى آن كه در صحنۀ تجارت دنيا و آخرت با سرمايۀ عمر و استعدادهاى بدنى و امكانات مالى، كمالات انسانى را در دنيا و سعادت همه جانبه را براى آخرت تحصيل كنند و صاحب سود كلان در اين تجارت شوند، همۀ سرمايه را در هوا و هوس مصرف نموده، وجود و هويّت خويش را به زيان داده اند.

قُل لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِن يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَإِن يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ «38»

ص:205

هر زمانى كه پيوسته در حدّ ميسور خود با كفّار و اصحاب فتنه در مبارزه و نبردى سرد و گرم باشند تا آن جا كه به كلّى فتنۀ به معناى اعم از روى زمين زدوده شود و همۀ دين از آنِ خدا باشد. يعنى دين مورد عمل مجتمع يكى باشد و همان باشد كه خدا مى خواهد و باقى اديان و مذاهب به مرگ صاحبانشان و يا به گرويدنشان به اسلام باطل و مضمحل گردد.

بايد دانست كه اين خطاب و تكليف براى مسلمان ها فعلاً مقدور نيست و اگر چنين چيزى را بخواهند قدم اول، تشكيل حكومت الهى است به وسيلۀ انتخاب اصلح علماى اسلام و تقويت ولايت او، و بى ترديد، جز اين راه جامعۀ اسلامى را توانى بر امتثال آيه نيست. و اين آيه نظير وَلْتَكُن مِنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ [آل عمران، 104] است، و راه صحيح حقيقى ظهور مهدى موعود - ارواحنا فداه - است.

فَإِنِ انتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

يعنى: پس اگر كفّار از كفر و فسق و مبارزه با دين حق باز ايستند، يعنى ايمان آورند و تسليم شوند، خداوند به كردار آنها بيناست. يعنى ايمان آورندگان و تسليم شوندگان واقعى را مى شناسد و كسانى را كه به دامن اسلام بازگشته اند مى پذيرد.

وَإِن تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَوْلاَكُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ

يعنى: و اگر كفّار معاصر پيامبر از دعوت او روى برتافتند، و يا كفّار جهان از دعوت داعيان اسلام در هر عصر و زمانى اعراض نمودند، پس بدانيد كه خداوند مولا و سرپرست و ياور شما مسلمين است. يعنى بايد در مقابل آنها طبق اقتضاى هر زمانى مقابله كنيد و هراسى به خود راه مدهيد. و او نيكو مولا و سرپرست و نيكو ياور و معين است.

وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُم مِن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُم بِاللّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ «41»

ص:208

لغت و اعراب:

غَنِمَ زيدٌ - از باب عَلِمَ -: استفاده كرد و فايده برد، كسب نمود. غنيمت: هر مالى كه بدون عوض به دست آيد، و نيز آنچه از كسب حاصل شود، و نيز مالى كه در جنگ با كفّار از آنها گرفته شود. أنّما غنمتم طبق قاعده بايد «اَنَّ» از «ما» ى موصوله جدا نوشته شود لكن از قديم رسم الخط قرآن چنين بوده است. و أنَّ خمسه للّه مبتدا و «ثابتٌ» يا «حكم اللّه» كه در تقدير گرفته شده، خبر است. و للرسول و لذى القربى عطف اند به للّه.

دو - لام كلمۀ «للّه» براى ملكيّت حقيقى است و خداوند، مالك خمس غنائم است مانند مالكيت او بر ساير اعيان موجودات و اجزاى عالم هستى، ولكن لام در كلمۀ «للرّسول» و «لذى القربى» دلالت بر ملكيت اعتبارى عقلايى معروف دارد، نظير مالكيت مردم بر اموال خود.

سه - مراد از «ذى القربى» كه عنوان كلّى است نزديكان خاصّ پيامبر اسلام است نه همۀ آنها، يعنى كسى است كه عنوان امام معصوم داشته باشد و قهراً منحصر به دوازده نفر مى شود: على بن ابى طالب عليه السلام و يازده فرزند او كه آخر آنها مهدى موعود (عج) است.

چهار - بنا بر ظاهر آيه خدا و پيامبر و ذى القربى و سه طايفۀ ديگر همه مالك خمس اند و ظاهر عرفى مالك بودن اشخاص متعدد بر يك مملوك شركت اشاعى آنهاست نظير آن كه بگويند: اين خانه، ملك اين شش نفر است. از اين رو در فقه اسلامى عنوان شده كه خمس غنائم به شش قسمت تقسيم مى شود و هريك از شش طايفه سهم خود را مى برد.

لكن طبق آنچه اشاره شد كيفيت مالكيت خدا و رسول و ذى القربى اين است كه همۀ خمس ابتداءً و به نحو ملكيت حقيقى از آنِ خدا، و در رتبۀ دوم و به نحو ملك اعتبارى از آنِ پيامبر و ذى القربى است، و ملك چند نفر بر همۀ شىء واحد به نحو طولى عيب ندارد، و پيامبر و ذى القربى هم، هرچند همۀ خمس را مالكند لكن دو مالك در اين مورد نيست، زيرا مالكيت پيامبر بر خمس به عنوان نبوت و رسالت نيست بلكه به عنوان امامت امّت و ولايت جامعه است، و چون در يك عصر دو امام جمع نمى شوند پس در زمان حيات پيامبر ذى القرباى امامى در كار نيست تا اشكال تعدد مالك ها مطرح شود، و پس از رحلت پيامبر، امام امّت على بن ابى طالب عليه السلام بود سپس امامان بعدى كه هريك در عصر خود مالك خمس بتمامه بودند. و اگر تعبير آيه اين بود «و للرسول لإمامته» كافى بود، لكن ذكر «لذى القربى» براى بيان اين است كه دوازده امام ديگر تحت عنوان ذى القربى مالك خمس هستند.

پنج - در عطف سه طايفۀ اخير بر كلمۀ «للّه» حذف كردن لام ملكيت اشاره به اين است كه اين سه طايفه، شريك در ملك نيستند، پس غرض از ذكر آنها استحقاق آنها از خمس است، يعنى بر ذى القربى لازم است كه زندگى آنها را از خمس اداره نمايد، لكن طبق ادلّه

ص:210

مشروط است كه آنها از بنى هاشم باشند.

پس حاصل مفاد آيه تا اين جا اين است كه خمسِ موارد مذكور ابتداءً ملك حقيقى خداوند است، سپس خداوند آن را به رسول خود به ملاك امامت واگذار كرده كه نخست او كه داراى والاترين مقام امامت و ولايت بر جامعۀ بشرى است تملّك و تصرف نمايد و چون او به حضرت حق پيوندد ذوى القرباى دوازده گانۀ معصوم و منصوبِ او به ترتيب مالك و متصرف شوند.

و نيز بايد دانست مراد از «سبيل» در «ابن السبيل» اعم است از سبيل و راه خارجى قابل پيمودن با مركب، و راه معنوى يعنى مقاصد مختلفى كه انسان به سوى آنها حركت مى كند، زيرا استعمال سبيل در اين كتاب كريم در خصوص راه حسّى، نادر است. پس آيه شامل مى شود سادات مسافر راه را كه توشه و زادشان ته كشيده و كسانى را كه مشغول تحصيل علم دين از اصول و فروع و حديث و مقدمات آنها هستند و هزينۀ اشتغال ندارند و نيز كسانى را كه مشغول علوم ديگرند از فنون مختلفى كه قوام اسلام و زندگى مسلمين در آن است.

إِن كُنتُمْ آمَنتُم بِاللّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ

خطاب به مسلمين است دربارۀ اين كه نبايد از تمليك خمس غنائم به پيامبر و ذى القربى ناراحت شوند و طمع كنند كه همه در ميان خودشان قسمت شود.

معناى آيه: اگر شما به خدا گرويده ايد و به آنچه بر بندۀ خود محمد صلى الله عليه و آله در روز فرقان در آن روز كه دو گروه با هم درگير شدند نازل نموديم، ايمان آورده ايد. پس بايد متوجه حكم مزبور باشيد و به شكرانۀ آن تسليم آن گرديد، و خدا بر همه چيز تواناست.

مراد از «يوم الفرقان» و «يوم التقى الجمعان» روز بدر است كه خدا در آن روز به طور اعجاز روشن ميان حقّ و باطل و مؤمن و مشرك به وسيلۀ انزال فرشتگان و تقويت دل هاى مؤمنان و القاى رعب در دل هاى مشركان و نصيب كردن پيروزى به مؤمنان، جدايى افكند.

بايد دانست كه در ذيل آيۀ اول اين سوره گفته شد كه در جنگ بدر پس از پيروزى مسلمين و حيازت غنائم و اسرا، آياتى از اين سوره در سه مرحله نازل شد: 1 - تحليل

ص:211

اجمالى آنها بر سپاه پس از توبيخ كه در آيه هاى 67 و 68 و 69 آمده است. 2 - آيۀ اول سوره كه همۀ غنائم را در اختيار پيامبر قرار داد. 3 - اين آيه كه يك پنجم از آنِ پيامبر و ذى القربى است. و حاصل احكام سه گانه اين است كه به لفظ «فكلوا» رفع حرمت از غنائم و اسرا شده، سپس همه به لفظ «قل الأنفال للّه» به پيامبر تمليك شده و سپس يك پنجم آن به لفظ «فأنّ للّه خمسه و...» به پيامبر و ذى القربى تمليك شده و از حكم چهار پنجم ساكت است و طبعاً در تحت آيۀ اول باقى مى ماند و ملك مستقل پيامبر مى شود. پس همۀ غنائم جنگى از آنِ اوست، 45 به عنوان انفال و 15 به عنوان خمس. و اين معنا ظاهراً مفاد روايات ابواب خمس نيز هست كه پيامبر در چهار پنجم اختيار تام دارد، هرچند در بدر در غير سپاهِ متصدى جنگ مصرف نكرد، بلكه حصّۀ يك پنجم خود را نيز با بقيه در ميان سپاه بالسويه قسمت نمود. و اين آيه اگرچه در مورد غنائم جنگى است لكن مفادش عام است و همۀ غنائم پنج گانه را كه اشاره شد شامل است، و از اين رو، اين آيه در فقه، مورد استدلال بر مطلق غنائم قرار گرفته است.

إِذْ أَنْتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَلَوْ تَوَاعَدتُّمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعَادِ وَلكِن لِيَقْضِيَ اللّهُ أَمْرَاً كَانَ مَفْعُولاً لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ وَإِنَّ اللّهَ لَسَمِيعٌ عَلِيمٌ «42»

لغت و اعراب:

إذ أنتم بدل است از يوم التقى الجمعان در آيۀ قبل. عدوة به تثليث عين: ساحل و كنار دريا و رود و غيره. قُصوى: مؤنّث أقصى، دورتر. ركب: جمع راكب، سواره. ليقضى اللّه متعلّق است به محذوف، به تقدير «قدّر اللّه اجتماعكم من غير ميعاد». ليهلك بدل است از ليقضى.

ص:212

عن بيّنةٍ اول متعلّق است به ليهلك، و دوم متعلّق به يحيى.

إِذْ يُرِيكَهُمُ اللّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلاً وَلَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَلكِنَّ اللّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ «43» وَإِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَيُقَلِّلُكُمْ فِي أَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللّهُ أَمْراً كَانَ مَفْعُولاً وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ «44»

لغت و اعراب:

إذ يريكهم متعلّق است به «اُذكر» مقدّر يا بدل است از يومَ التَقَى الجمعان. فَشِلَ زيد - از باب عَلِم -: ناتوان و ضعيف شد، از جنگ و شدت امر بيمناك شد. سلّم: سالم نگه داشت.

ذات الصدور، ذات: صاحب، و صدر: قلب، مراد تصوّرات و تصديقات و حالات قلب است كه گويى صاحب قلب اند.

تفسير:

إِذْ يُرِيكَهُمُ اللّهُ فِى مَنَامِكَ قَلِيلاً وَ لَوْ أَرَاكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنَازَعْتُمْ فِى الْأَمْرِ

يعنى: اى پيامبر، روز بدر و ايام تلاقى دو گروه زمانى بود كه خدا آنها را در خوابت بر تو اندك نشان مى داد، يعنى تا چون خوابت را براى يارانت نقل كنى نهراسند و دل گرم شوند. و اگر آنها را به تو بسيار نشان مى داد، يعنى تو هم خوابت را براى ياران بازگو مى كردى حتماً ضعيف و ناتوان مى شديد و با هم در كار جنگ، يعنى در اصل آن يا در مكان و زمان و شرايط آن نزاع و ستيزه مى كرديد.

وَلكِنَّ اللّهَ سَلَّمَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

ص:214

يعنى: ولكن خدا سالم داشت. او شما را از بيم و هراس و اختلاف و نزاع محفوظ داشت. حقيقت اين است كه خداوند به آنچه در سينه هاست داناست. يعنى و از آن جمله آنچه در دل سپاهيانت از مراتب ايمان، و بيم و اطمينان، و رضايت و كراهت، و انقياد و طاعت است مى داند.

وَإِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِى أَعْيُنِكُمْ قَلِيلاً وَ يُقَلِّلُكُمْ فِى أَعْيُنِهِمْ

يعنى: و آن روز زمانى بود كه هنگام شروع به جنگ و برخورد، خدا آنها را در چشم شما اندك نشان مى داد و شما را هم در چشم آنها اندك مى كرد. يعنى چنين كرد براى اين كه هر دو گروه به جنگ روى آوريد و با تصميم جدّى رزم كنيد. و گفته شده كه اين امر به گونه اى بود كه مسلمين در حال شروع به جنگ سپاه كفر را هفتاد تا صد نفر حدس مى زدند و كفّار هم مسلمين را به اندازۀ خورندگان يك شتر مى ديدند.

لِيَقْضِىَ اللّهُ أَمْراً كَانَ مَفْعُولاً

يعنى: خداوند مقدمات جنگ را بدان گونه كه منجر به جنگ شود فراهم نمود تا آن كار را كه شدنى بود و از ازل مشيّت الهى بر آن تعلّق يافته بود، متحقق سازد. و اين جمله تكرار و تأكيد همان است كه در آيۀ 42 گذشت. و ممكن است آن جمله تعليل تلاقى بدون پيش بينى، و اين جمله، تعليل كمتر نشان دادن باشد.

و بايد دانست كه ظاهر اين آيه با آيۀ 13 آل عمران تنافى دارد، زيرا عبارت آن جا در مورد برخورد دو گروه نسبت به ديدن كفّار اين است: يَرَوْنَهُم مِثْلَيْهِمْ رَأْىَ الْعَيْنِ يعنى كفّار، مسلمين را به ديد چشم، دو برابر مى ديدند. و مفاد اين آيه اين است كه آنها مسلمين را كمتر از واقع مى ديدند. ولكن با ملاحظۀ علل مفهوم از آيات معلوم مى شود كه آيۀ مورد بحث، مربوط به آغاز جنگ و زمان شروع است تا كفّار از تصميم خود سست نشوند، و آيۀ آل عمران مربوط به بعد از شروع و زمان داغ شدن تنور جنگ است تا آن كه چون مسلمين را چند برابر خود ببينند رعب و ضعف در آنها پيدا شود، و چنين شد. بنابراين، تعليلى كه در اين آيه آمده، طرفينى است و هريك از دو گروه، ديگرى را اندك مى ديد، و تكثيرى كه در آيۀ آل عمران است يك طرفه است، يعنى تنها كفّار، مسلمين را دو برابر مى ديدند.

ص:215

وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ

يعنى: و به سوى خدا همۀ كارها بازگردانده مى شود. ذكر اين جمله، تنبيهى پس از ذكر حوادث است. يعنى همۀ امور عالم هستى از آغاز تا پايان از خلق و تدبير و تغيير و اعدام به نحو منتهى شدن سلسلۀ معلولات به علّة العلل و ممكنات به واجب، به خدا برمى گردد و طبعاً حدوث جنگ خاصى به نام غزوۀ بدر نيز با خصوصيات اعجاب انگيز و بهت آور و سراسر اعجازش نيز به او بازمى گردد.

برخورد با كفّار است به قرينۀ آن كه در آن روز تنها دشمن مسلمين آنها بودند) ثابت و استوار باشيد و خدا را بسيار به ياد آوريد، يعنى به زبان و دل و مقاومت هاى جهادى، شايد رستگار گرديد.

وَأَطِيعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ

يعنى: و از خدا فرمان بريد، فرامين او در احكام اصولى و فروعى است كه متوجه شما ساخته است. و از فرستادۀ او نيز فرمان بريد، يعنى در اوامر مولوى او كه از آن جمله دستوراتى است كه در مقام جنگ و نبرد صادر مى كند.

وَ لاَتَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ

يعنى: و هرگز نزاع و جدال نكنيد. مراد نهى از مطلق اختلاف و نزاع ميان مسلمين است خاصه در مقام جنگ و ايّام درگيرى هرچند به گفتار و جدال لفظى باشد، چنان كه در جنگ بدر دربارۀ غنائم و اسراى جنگى و در غزوۀ احد راجع به بيرون شدن از شهر مدينه اتفاق افتاد. كه اگر چنين كنيد ضعيف و ناتوان مى شويد و بادتان نمى وزد، كنايه از اين كه حكومتتان سقوط مى كند و مهابت و شوكتتان زايل مى گردد و بيرق استقلالتان برافراشته نمى شود و باد به پرچمتان نمى خورد. و صبر كنيد كه البته خداوند با صابران است.

وَلاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِن دِيَارِهِم بَطَراً وَ رِئَاءَ النَّاسِ وَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِاللّهِ وَاللّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ

اشاره به حال بيرون آمدن مشركان از مكّه به سوى بدر است.

يعنى: و هرگز همانند كسانى نباشيد كه از وطن و ديار خود در حال عيش و سرمستى نعمت، و خودنمايىِ به مردم بيرون شدند (چنان كه گفته اند: مشركان مكّه در سير به سوى بدر، همه گونه وسايل طرب از خوانندگان و نوازندگان و رقّاصان و ادوات طرب و وسايل خمار و قمار و مغنّى و مغنيّات همراه خود داشتند) در حالى كه پيوسته مردم را از راه خداوند جلوگيرى مى كردند، و خدا به آنچه انجام مى دهند احاطه دارد.

يعنى احاطۀ علمى دارد همان گونه كه بر ذرّات جهان هستى، احاطۀ وجودى و توانى و رحمتى دارد.

ص:217

مى ديدند شيطان آنها را در حدّ خود و همراه با هزار فرشتۀ مجهّز ديد و به عقب رفت و به مشركان گفت: واقع اين است كه من از شما بيزارم، زيرا من چيزى را مى بينم كه شما نمى بينيد. و اين بدان جهت است كه شيطان و اجنّه در اصل خلقت به فرشتگان نزديكند و همديگر را مى بينند و ارواح انسانى هم پس از مرگ قريب آنها مى شود. و نيز گفت: به يقين من از خدا مى ترسم، زيرا خدا سخت كيفر است.

پيامبرشان مغرور شده اند.

وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَإِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

يعنى: جواب آنها اين است كه هركس به خدا توكل كند بى ترديد خدا مقتدر و غالب و شكست ناپذير، و حكيم در ادارۀ عالم و در مراحل تكوين و تشريع است. يعنى چنين خدايى حتماً بندۀ خود را يارى مى كند.

و بهشت و جهنّم و داراى اختلاف طبقات در ساكنان آن. عالمى است كه در آن جا ارواح انسان ها پس از مرگ، همراه اجنّه زير نظر فرشتگان رحمت و عذاب اداره مى شوند، و ممكن است ارواح بشرى در آن جا به نحو استقلال و بدون مركب بدنى زندگى نمايند. لكن ظاهر اخبار اين است كه ارواح در قالب هاى مثالى يعنى اجرامى غليظتر از روح و محل حلول آن، زندگى دارند. و اين قالب ها با جسم اصلى دنيوى شباهت دارد كه ناظر مى تواند بشناسد. و درك حقيقت آن عالم و احاطه به احوال ساكنان آن از حيطۀ تصور ما خارج است).

و عالم برزخ آغازش از زمانى است كه حواس ظاهرى انسان از دنيا قطع شود و آثار عالم آخرت را مشاهده كند هرچند هنوز علاقۀ روح به كلّى از بدن بريده نشده باشد، و تازيانه هايى كه طبق اين آيه بر آن زده مى شود در همين حال است و او درك مى كند. و ممكن است «ذوقوا» هم اشاره به آتشى باشد كه در همين حال به روح مى رسد.

ذلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ

تتمۀ كلام فرشتگان با كفّار است.

يعنى: اين عذاب شديد در نتيجۀ اعمالى است از كفر و شرك و نفاق و عناد قلبى و فسق و فجور عملى كه خود از پيش فرستاده ايد، و به سبب اين است كه خدا هرگز ستم به بندگانش نمى كند. يعنى اگر اهل ستم بود لازم نبود تنها در برابر گناهان عذاب كند، براى غير گناه نيز عذاب مى نمود، يا بيش از مقدار استحقاق هم عذاب مى كرد. و صيغۀ مبالغه در «ظلّام» به لحاظ كثرت بندگان است، يعنى اگر بخواهد ظلم كند بايد ظلّام باشد.

كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللّهِ فَأَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللّهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقَابِ «52» ذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَابِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «53» كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ «54»

ص:221

لغت و اعراب:

دأب: خوى و عادت. كدأب خبر مبتداى محذوف است به تقدير «دأبهم كدأب». كفروا بآيات تفسير دأب است. ذلك اشاره به عذاب و مبتداء است، خبرش بأنَّ است. لم يك اصلش يَكُون است واو به التقاء ساكنين و نون آخر براى كثرت استعمال افتاده است. و انّ اللّه عطف است به خبر ذلك.

توطئه ها و اظهار عداوت انجام دادند كه در نتيجه خدا هم عذاب بزرگ شكست تاريخى بدر را متوجه آنها نمود.

و نيز آن عذاب به خاطر اين است كه خدا شنوا و داناست. يعنى شنوا به دعا و درخواست مؤمنان دربارۀ آنها و دانا به مظلوميتشان است.

كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ

اين آيه تكرار آيۀ سابق است با اندكى اختلاف، به خاطر بيان شدت طغيان خاندان فرعون و طوايف پيش از آنها، از قوم نوح و هود و صالح و شعيب و لوط كه همه آيات پروردگارشان را، يعنى آيات كتاب تدوينى او و نشانه هاى تكوينى او را تكذيب و انكار كردند.

فَأَهْلَكْنَاهُم بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ

يعنى: پس ما آنها را به خاطر گناهانشان هلاك كرديم و خاصه خاندان فرعون را كه همه را در آب غرق نموديم و همۀ آنها ستمكار بودند، يعنى ستم به خدا با انكار توحيد و كتاب هاى آسمانى او، و ستم به پيامبران مرسل با تكذيب نبوت و رسالتشان، و ستم به شريعت با مخالفت احكام آن، و ستم به خودشان با بدترين قسم از ستم، و ستم به نسل آيندۀ خود در امتداد طولانى تاريخ.

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الَّذِينَ كَفَرُوا فَهُمْ لاَيُؤْمِنُونَ «55» الَّذِينَ عَاهَدتَّ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لاَيَتَّقُونَ «56» فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِم مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ «57» وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللّهَ لاَيُحِبُّ الْخَائِنِينَ «58»

ص:223

لغت و اعراب:

دوابّ: جمع دابّة، جاندار متحرك. عاهَدَه: پيمان بست با او، و عاهَدَ منه: پيمان گرفت از او. ثقفه - از باب عَلِم -: دريافت او را، غلبه كرد بر او. شرد زيدٌ: فرار كرد و جدا شد. و شرَّد به: دربارۀ او كارى كرد كه وسيلۀ تفرّق ديگران شد. نَبَذَه - از باب ضَرَب -: دور انداخت آن را. و نَبَذَ إليه: به سوى او افكند.

شكستند و آنها پروا هم نمى كنند. يعنى همانند يهود مدينه و اطراف آن كه طبق تواريخ پيوسته پيمان شكنى كردند و نه تقوا از خدا و نه پروا از وجدان داشتند.

فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِى الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِم مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ

يعنى: پس اى پيامبر، اگر در جنگ بر آنها دست يابى و پيروز شوى سرسختانه با آنها برخورد كن. مثلاً فرارى ها را تعقيب كن، فديه از اسرا نگير، شفاعت و ضمانت نپذير، در حين معركه قتل را بر اسارت مقدّم دار و ساير ارفاقات را مراعات مكن، تا گروه هاى پشت سر آنها را بترسانى و متفرق نمايى. و «لعلّهم يذّكّرون» يعنى و شايد متذكر شوند و عاقبت وخيم نقض عهد و مخالفت با حق و پيروى از كفر و هوى را درك كنند.

وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِن قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللّهَ لاَيُحِبُّ الْخَائِنِينَ

يعنى: و اگر از خيانت گروهى بترسى پس تو نيز بر پايۀ مساوات و تعادل، نقض خود را به سوى آنها القا كن. مراد از «خيانت گروهى» پيمان شكنى كفّارى است كه با پيامبر و مسلمين پيمان هايى بسته بودند. و مراد از «ترس» اطمينان يافتن است از اين كه آنها پيمان خود را ناديده گرفته و تصميم بر مخالفت دارند كه گاهى از شواهد و قراين حاصل مى شود.

و معناى «القا به سوى آنها» اين است كه به آنان بگو كه من نيز از پيمان خود گذشتم و آن را ناديده گرفتم، تا آن كه شما و آنان در كيفيت نقض يكسان باشيد. و «إِنَّ اللّهَ لاَيُحِبُّ الْخَائِنِينَ» يعنى مبادا بدون اعلام نقض، اقدام عملى كنى، زيرا آن خيانت است و خداوند به يقين خيانت كاران را دوست ندارد.

وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَبَقُوا إِنَّهُمْ لاَيُعْجِزُونَ «59» وَأَعِدُّوا لَهُم مَااستَطَعْتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَتَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِن شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لاَتُظْلَمُونَ «60»

ص:225

لغت و اعراب:

الذين كفروا فاعل لايحسبنّ است و سبقوا مفعول دوم آن، و مفعول اول آن محذوف است به تقدير «أنفسهم». رباط به معناى مربوط، و اسم جمع است به معناى اسبان بسته شده، و اضافۀ آن به خيل، اضافۀ صفت به موصوف است. اِرهاب: ترسانيدن. توفيه: پرداختن كامل.

ما تنفقوا مبتدا و يوفّ خبر است.

هوايى و دريايى لازم است.

تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَ آخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَتَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ

اين جمله در مقام تعليل حكم قبلى است. يعنى: دستور تهيۀ نيرو و وسايط نقليه براى اين است كه به وسيلۀ آن، دشمنان خدا و دشمنان خود را بترسانيد. مراد دشمنانى هستند كه در برابر مسلمين پيوسته دشمنى و توطئه و معارضۀ علنى دارند. و نيز بترسانيد دشمنانى ديگر غير آنها را كه شما از آنها اطلاع نداريد و خدا آنها را مى شناسد. مراد منافقانى هستند كه به خاطر اختلاط با مؤمنان، عداوتشان معلوم نبوده و كفّارى كه عداوتشان را اظهار نمى كردند كه آنها نيز چون آمادگى مسلمين را ببينند جرأت قيام پيدا نمى كنند.

وَمَا تُنْفِقُوا مِن شَىْءٍ فِى سَبِيلِاللّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لاَتُظْلَمُونَ

يعنى: و آنچه از اشياء و اموال دنيا در راه خداوند انفاق نماييد به نحو كامل به شما بازگردانده خواهد شد. يعنى چند برابر آن در آخرت به عنوان جزا و پاداش. و مراد اموالى است كه در مقام جنگ يا هر تعارض و تقابل با كفّار هزينه شود. و شما هرگز مورد ظلم و ستم قرار نمى گيريد. يعنى در آخرت از پاداشتان كسر نمى شود و بر كيفرتان افزوده نمى گردد.

وَإِن جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ الْسَّمِيعُ الْعَلِيمُ «61» وَإِن يُرِيدُوا أَن يَخْدَعُوكَ فَإِنَّ حَسْبَكَ اللّهُ هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِينَ «62» وَأَ لَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مَاأَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلكِنَّ اللّهَ أَ لَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ «63» يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ «64»

ص:227

لغت و اعراب:

جَنَحَ إليه و له - از باب مَنَع -: ميل كرد به سوى او. سلم: صلح و مسالمت، و ضمير لها راجع است به آن به اعتبار مسالمت. خَدَعُه: او را از عزمش منصرف كرد به القاى مطلب خلاف واقع. حَسْب مصدر به معناى فاعل است يعنى محسبك و كافيك. و حسبك اسم إنّ، و اللّه خبر آن است.

آن جمله مجامع بشرى است كه بايد با هم زندگى كنند.

جنگ مؤمنان و حمله و نبرد آنان روى انگيزۀ ايمان و اعتقاد قوى به مبدأ و معاد است كه در روح آنها صفات فاضله و غرايز پسنديده ايجاد مى كند، مانند شجاعت و شهامت و جرأت و استوارى و اطمينان دل و يقين به پاداش و مشاهدۀ خويشتن در وقت نبرد ميان دو فضيلت بارز و امر خطير شهادت و سعادت اخروى و پيروزى و اهداف دنيوى؛ و كفّار بى ترديد از اين حقايق غافل اند و تكيۀ آنها تنها بر هوا و حبّ دنيا و جاه و مال است واين امور هيچ گاه آن انگيزه ها را توليد نمى كند.

بايد دانست كه اين حكم يعنى وجوب مقابله و نبرد هر مسلمان با ده برابر خود از كفّار به گونه اى كه فرارش حكم فرار از زحف و حرام باشد، از احكام حَرَجى و ضررى است و به تخصيص از تحت قاعدۀ «لاحرج و لاضرر» بيرون آمده و در صدر اسلام براى ضرورت و اهميت امر ابلاغ دين و ايصال شريعت به جامعه تشريع شده بود و عمر طولانى هم نداشت، زيرا حكم ضرورى در حد ضرورت قابل تشريع است و از اين رو پس از تشريع، زود نسخ شد. و زمان تشريع و نسخ آن مجهول است و ظاهراً در ايام نبوت اين حكم بود كه پيامبر اسلام عموى خود حمزه را با سى نفر از مسلمين به جنگ سيصد نفر فرستاد و پيروزمندانه بازگشتند.

الآنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفاً

اين آيه اعلام نسخ حكم سابق است، پس آن آيه از نظر محتوا، منسوخ و از نظر قرآنيت و قرائت ثابت است، مانند جملۀ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَىْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً [مجادله، 12].

معناى آيه: اكنون خدا به شما تخفيف داد، يعنى حكم وجوب مبارزۀ هر مسلمان با ده برابر خود را نسخ نمود، و دانست كه در شما ضعف و ناتوانى هست، يعنى نيروى ايمان شما در آن حد نيست كه حكم فوق دربارۀ شما ادامه يابد. و مراد از «دانستن خدا» حدوث علم در او نيست، بلكه مراد اين است كه علم ازلى او به اين امر كه در لوح محفوظ نيز مندرج بود دربارۀ شما تحقق خارجى پيدا كرد و علم قديم بر معلوم حادث منطبق گشت.

فَإِن يَكُن مِنكُم مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِن يَكُن مِنكُمْ أَ لْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ

يعنى: پس از نسخ حكم سابق حكم ديگرى كه براى شما تشريع شده لزوم مقابلۀ

ص:230

مسلمين با دو برابر خود از كفّار است. پس اگر از شما صد نفر مرد صبور و شكيبا باشند بر دويست نفر پيروز مى شوند، و اگر از شما هزار نفر باشند بر دو هزار نفر به اذن تكوينى خداوند، يعنى به يارى و توفيق او، پيروز مى شوند و خداوند همراه صابران و شكيبايان است.

و در آيۀ دوم از جمع نمودن غنايم، و در آيۀ سوم اشاره است به گذشت از خطاى آنها و رفع حرمت از هر دو عمل، و اباحه و ترخيص تصرف در آنها.

و اگر آيات اين موضوعات تنها اين سه آيه بود، مالكيت سپاه بر همه استفاده مى شد، لكن آيات ديگرى نيز در اين واقعه نازل شد، به اين طرز كه پس از نزول اين سه آيه و پيش از تصرف، آيۀ اول سوره نازل شد و همۀ اموال را تحت عنوان كلّى انفال تمليك پيامبر نمود. سپس پيش از آن كه پيامبر تصرفى انجام دهد آيۀ 41 اين سوره نازل شد و حكم ديگرى تشريع كرد، يعنى يك پنجم آن را تحت عنوان كلّى غنيمت با احكام خاصى در اختيار پيامبر قرار داد. و تفصيل هريك از دو آيه در محل خود گذشت.

معناى اين آيه: و هيچ پيامبرى را نرسد كه اسيرانى داشته باشد تا در زمين به حكومت خود غلظت و استحكام بخشد. مراد از سزاوار نبودن اين است كه از نظر عقل سياسى و از لحاظ حكمت در تشكيل حكومتى ثابت و دائم صحيح نيست، و از نظر سنّت جاريۀ الهى دربارۀ پيامبران تشريع نشده است. و غليظ نمودن حكومت، كنايه از بخشيدن قوام و استحكام به آن است. و جهت اين حكم اين است كه گرفتن اسير علاوه بر آن كه مشكل تر از كشتن در حال جنگ است، شرايطى در نگهدارى دارد كه دولت نوپا از عهدۀ آن برنمى آيد، پس بايد هر رزمنده اى در مقام كارزار، حريف جنگى خود را بكشد يا راه فرار بر او باز گذارد.

تُرِيدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

يعنى: شما در گرفتن اسير، كالا و متاع اين دنيا را مى طلبيد كه از اسرا فديه بگيريد و آنها را آزاد كنيد، و خداوند آخرت را مى خواهد كه با عمل به دستور او حكومت الهى قوى و دائم و گسترده شود تا دين خدا كامل گردد و آخرت مردم تأمين شود. و خداوند مقتدر شكست ناپذير و حكيم است.

لَوْلاَ كِتَابٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيما أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

يعنى: اگر نوشته اى كه از جانب خداوند است نبود حتماً دربارۀ آنچه گرفتيد عذابى بزرگ به شما مى رسيد. مراد از «نوشته» حكم الهى ازلى است كه در لوح محفوظ نگاشته شده و مانع از رسيدن عذاب شد. و اين حكم ممكن است اشاره به امورى باشد:

ص:232

1 - خداوند هيچ قومى را پيش از آن كه آنها را از گناهشان آگاه سازد، عذاب نمى كند.

2 - خدا بر هيچ امّتى در حالى كه پيامبرشان در ميان آنهاست، غضب نمى كند.

3 - هر حكمى كه در آستانۀ نسخ است، مؤاخذۀ به آن قابل تسامح است.

4 - در مؤاخذۀ مؤمنان جديدالاسلام تعجيل، سزا نيست و تخفيف رواست. و مورد آيه مشمول همۀ اين عناوين است.

فَكُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلاَلاً طَيِّباً وَاتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

يعنى: پس از آن كه از گناهتان گذشتيم، پس بخوريد و تصرف نماييد از آنچه به غنيمت برديد در حالى كه شرعاً حلال و طبعاً پاكيزه است، و از خداوند پروا كنيد، همانا خدا آمرزنده و مهربان است.

امر «كُلوا» در اين آيه براى اباحه است چون مسبوق به نهى است، مانند إِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا [مائده، 2]. و مراد از موصولِ «ما غنمتم» اعمّ است از غنائم و اسيران، لكن معلوم شد كه اين اباحه در واقع مقيّد است به اين كه پيامبر اسلام، ميان آنها قسمت نمايد و در اختيار آنها قرار دهد.

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِمَن فِي أَيْدِيكُم مِنَ الْأَسْرَى إِن يَعْلَمِ اللّهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْرَاً يُؤْتِكُمْ خَيْراً مِمَّا أُخِذَ مِنكُمْ وَيَغْفِر لَكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ «70» وَإِن يُرِيدُوا خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُوا اللّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «71»

تفسير:

يَا أَيُّهَا النَّبِىُّ قُل لِمَن فِى أَيْدِيكُم مِنَ الْأَسْرَى إِن يَعْلَمِ اللّهُ فِى قُلُوبِكُمْ خَيْرَاً يُؤْتِكُمْ خَيْراً مِمَّا أُخِذَ مِنكُمْ وَ يَغْفِر لَكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

در اين آيه و آيۀ بعد دستور است به پيامبر اسلام كه به اسراى بدر برساند كه اگر در

ص:233

مكنون قلبشان ايمان آورده باشند، خداوند ضررهاى مالى آنها را جبران مى كند و جرمشان را مى بخشد. و اگر قصد دارند كه چون فديه دادند و آزاد شدند دوباره خدعه و فريب و توطئه عليه اسلام را از سر گيرند، خدا هم دوباره آنها را كيفر مى دهد.

معناى آيه: اى پيامبر، به اسراى بدر كه در دست شما هستند بگو: اگر خداوند خيرى در دل هاى شما بداند، كنايه از اين كه در دل هايتان راجع به اعتقادات، ايمان باشد نه كفر، و توحيد باشد نه شرك، و تسليم به حق باشد نه طغيان، به شما در مقابل عقايدتان بهتر از آنچه از شما گرفته شده مى دهد و شما را مى آمرزد، يعنى ضررهاى مالى را جبران مى كند و گناهان بزرگى مانند انكار توحيد و نبوت و لشكركشى عليه مسلمين را مى بخشد، و خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است.

وَإِن يُرِيدُوا خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُوا اللّهَ مِن قَبْلُ فَأَمْكَنَ مِنْهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

يعنى: و اگر قصد خيانت تو را كنند، يعنى در فكرشان اين باشد كه پس از آزادى به دشمنى قيام نمايند، پس آنها پيش از اين هم به خدا خيانت نمودند، يعنى انكار توحيد كردند و مشرك شدند، كتابش را افسانه و رسولش را ساحر و مجنون خواندند، پس خداوند تو را بر آنها مسلّط نمود تا در بدر آن گونه شكست خوردند. يعنى اگر دوباره بر ضد اسلام قيام كنند خدا هم دوباره كيفر مى دهد. و خدا دانا و حكيم است.

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِن وَلاَيَتِهِم مِن شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْر إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُم مِيثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ «72»

ص:234

لغت و اعراب:

آواه البيتَ و إلى البيت: جاى داد او را در خانه. ولايت: دوستى، نصرت، سرپرستى. الّا على قوم به تقدير: «إلّا إذا طلبوا النصر على قوم».

تفسير:

اخوّت دينى و پيوند اجتماعى حتى توارث ارحام ميان شما و آنها نيست، و اين حكم ثابت است تا آن گاه كه آنها نيز به سوى مدينه هجرت نمايند.

وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِى الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُم مِيثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ

اين كلام به منزلۀ استثنا از حكم سابق است.

يعنى: و اگر آنها دربارۀ دين از شما يارى طلبند، مانند اين كه احكام الهى را به آنها تعليم كنيد، يا امر به معروف و نهى از منكر در ميان آنها انجام دهيد، يا در جنگى كه با كفّار دارند به نصرت آنها بشتابيد، پس بر شماست كه كمك و يارى نماييد، مگر بر قومى كه ميان شما و آنها پيمان است. يعنى مگر آن كه شما را به جنگ با كفّارى بطلبند كه ميان شما و آنها پيمان صلح يا متاركۀ جنگ برقرار است. و خداوند به همۀ آنچه انجام مى دهيد بيناست.

وَالَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُن فِتْنَةٌ فِي الْأَرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ «73»

لغت و اعراب:

إلّا تفعلوه مرجع ضمير منصوب «ما امرتم به» است و تقدير اين است: «إن لم تفعلوا ما امرتم به من تواصل المؤمنين بعضهم مع بعض و قطع علائقهم عن الكفّار». فتنه: امتحان و عذاب.

تفسير:

وَالَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُن فِتْنَةٌ فِى الْأَرْضِ وَ فَسَادٌ كَبِيرٌ

يعنى: و كسانى كه كفر ورزيده اند برخى از آنها هم اولياى برخى ديگرند. پس آنها هم در شئون اجتماعى و پيوندها و روابط مسلكى و آداب و رسوم گروهى با يكديگرند و نبايد آن روابط ميان شما و آنها پيدا شود. و «الّا تفعلوه» يعنى اگر آنچه را كه دستور داديم عملى

ص:236

نكنيد، در روى اين زمين فتنه و فساد بزرگى به وجود مى آيد. مراد از هاءِ لاتفعلوه دستوراتى است كه در دو آيۀ سابق گذشت از لزوم ولايت و اتصال و ارتباط و توارث ميان مؤمنان با يكديگر، و قطع روابط با مؤمنانى كه از آنها جدا شده، در ميان كفّار زندگى مى كنند، و قطع علايق با كفّار كه از هر دو آيه استفاده مى شود، كه اگر مسلمين اينها را مراعات نكنند به وسيلۀ اختلاط با كفّار به تدريج در عقايدشان ضعف پيدا مى شود و از آداب و رسوم آنها متأثّر مى گردند و توحيد و ايمان در دلشان به سستى مى گرايد و بازار عمل طبعاً بى رونق مى شود و در نتيجه، كفّار بر كشورهاى اسلامى مسلّط مى گردند و گرفتارى امروز پيش مى آيد.

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ آوَوا وَنَصَرُوا أُولئِكَ هُمُالْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُم مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ «74» وَالَّذِينَ آمَنُوا مِن بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولئِكَ مِنكُمْ وأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ «75»

تفسير:

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِى سَبِيلِاللّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولئِكَ هُمُالْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَهُم مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ

يعنى: و كسانى كه ايمان آوردند و هجرت كردند و در راه خدا جهاد نمودند، و كسانى كه آنها را جا دادند و يارى كردند، آنها هستند كه حقّاً مؤمن اند؛ براى آنها بخشش از گناهان و روزى شايسته و پرارزشى است.

تكرار اين آيه به لحاظ اختلاف محمول و حكمى است كه بر آن مترتب است، زيرا محمول در آيۀ سابق ترتيب حكم تشريعى خاص است و در اين آيه ذكر كمال ايمانشان در

ص:237

دنيا و شمول مغفرت و روزى كريم در آخرت است. و ممكن است مفاد اين آيه حكم كلّىِ قليل المصداق باشد و مورد آيۀ سابق از مصاديق آن باشد.

وَالَّذِينَ آمَنُوا مِن بَعْدُ وَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَأُولئِكَ مِنكُمْ

يعنى: و از اهل مكّه كسانى كه پس از هجرت شما ايمان آوردند و به سوى شما هجرت نمودند و همراه شما با دشمنان جنگيدند، آنها هم از شمايند. يعنى مشمول احكام فردى و اجتماعى مسلمين و متّصف به شئون آنها و مأجور به مزايا و اجور آنها در دنيا و آخرت اند.

وأُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى كِتَابِاللّهِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ

يعنى: و خويشاوندان هر انسانى راجع به بردن ارث از يكديگر، برخى از آنها به برخى ديگر در كتاب خداوند سزاوارترند. و اين كلام دلالت بر اصل تقدم برخى از ارحام بر برخى ديگر دارد، ولى مصاديق مقدم و مؤخر در سورۀ نساء آيات 11 و 12 و آيۀ آخر ذكر شده است، و در آيۀ 6 احزاب قيدى دنبال اين جمله آمده يعنى: مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ و اين جا ذكر نشده. و مفاد جمله بدون قيد، تقدم برخى از خويشان بر برخى ديگر است، نظير آن كه فرزند بر برادر و برادر بر عمو مقدم است. و مفاد جمله با قيد تقدّم ارحام بر غير ارحام از مهاجران و انصار است. و به وسيلۀ اين آيه توارث موقّت سياسى - اجتماعى كه ميان مهاجران و انصار در اوايل هجرت تشريع شده بود، نسخ گرديد و عمرش پايان يافت. و خداوند به همه چيز داناست.

***

ص:238

كنيد. مخزى: خوار و ذليل كننده.

خدا و فرستادۀ او به سوى كسانى از مشركان كه با آنها معاهده و قرارداد بسته ايد.

مراد از بيزارى اعلام قطع روابط و سلب مصونيت و برداشتن امان و اعلام نقض همۀ پيمان هاى نظامى، امنيتى و تجارى است. و مراد از معاهدان در اين آيه، مشركان پيمان شكن است به قرينۀ آيۀ چهارم آتى كه مشركان وفادار به پيمان استثنا شده اند.

فَسِيحُوا فِى الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ

يعنى: پس اى مشركان، در اين سرزمين چهار ماه آزادانه بگرديد. غرض اين است كه در اين مدت در حال ايمنى راجع به انتخاب مذهب در جستجوى حقيقت باشيد. توحيد را از شرك، شريعت الهى و اصول و فروع آن را با معتقدات و آداب شرك و سنن جاهلى مقايسه كنيد و درست تشخيص دهيد و انتخاب احسن و اصلح نماييد.

ظاهر آيه اين است كه چهار ماه مهلت از زمان ابلاغ برائت است كه دهم ذى حجه بود، پس چهار ماهِ مهلت، در دهم ربيع الثانى سال بعد تمام مى شود. و برخى برآنند كه مبدأ چهار ماه از زمان نزول سورۀ توبه است كه اول شوال بوده، پس در اول ماه صفر از سال بعد پايان مى يابد. و قول اول ارجح است.

وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِى اللّهِ وَأَنَّ اللّهَ مُخْزِى الْكَافِرِينَ

يعنى: و بدانيد كه شما عاجزكنندۀ خداوند نيستيد. زيرا نه توان مقابلۀ با او يا فرشتگان او را داريد كه ارادۀ آنها را دفع كنيد، و نه قدرت فرار و خروج از ملك خدا و سلطۀ فرشتگان داريد كه از قلمرو قدرت و حكومتشان بيرون رويد. و بدانيد كه خدا خوار و رسوا كنندۀ كافران است. يعنى مقتضاى قدرت و عدل و حكمتش از آغاز خلقت بشر تا حال چنين بوده است.

وَأَذَانٌ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللّهَ بَرِىءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ

يعنى: و اين سوره يا اين آيات آگهى و اعلامى است از جانب خداوند به سوى مردم در روز حج بزرگ كه حتماً خدا و فرستادۀ او از مشركان برى و بيزارند.

مفاد آيۀ اول ابلاغ برائت مستقيم به مشركان، و مفاد اين آيه اعلام مردم به حكم برائت از مشركان است. و در آيۀ اول توجيه تكليف به مشركان است كه اطاعت كنند، و در اين آيه توجيه تكليف به مردم كه با مشركان برخورد خاص نمايند. و حج اكبر بودن آن سال بدين

ص:241

لحاظ بود كه آخرين سال اشتراك مشركين با مسلمين در حج و اجتماعشان در آن محيط بوده. و ممكن است مراد از «حج اكبر» حج مقابل عمرۀ مفرده باشد كه آن را «حج اصغر» گويند.

فَإِن تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِى اللّهِ وَ بَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ

يعنى: پس اى مشركان، اگر توبه كرديد، يعنى محمد صلى الله عليه و آله و اسلام و قرآنش را پذيرفتيد براى شما بهتر است. و اگر روى برتافتيد پس بدانيد كه شما عاجز كنندۀ خدا نيستيد. و اى پيامبر، كافران را به عذاب دردناكى مژده ده.

إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنقُصُوكُمْ شَيْئاً وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلَى مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ «4» فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الْصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «5» وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّى يَسْمَعَ كَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَيَعْلَمُونَ «6»

لغت و اعراب:

الاَّ الذين استثناء است از الذين عاهدتم در آيۀ اول. ظاهَرَهُ: يارى كرد او را. انسلخ الشىءُ:

گذشت، خارج شد. مرصد: كمين گاه. خلّوا سبيلهم: راهشان را باز كنيد، كنايه از رهاكردن است. استجار زيداً و بزيد: پناه برد به او. أجارَهُ: پناه داد او را.

ص:242

لزوم قتل عام آنها شامل همۀ اقسام است جز وفاداران به عهد در مازاد مدت پيمان از اشهر حرم.

دعوت و ماهيت دين و كتاب و هدف اصلى خلقت و غايت آنچه خدا آنها را بدان سو سوق مى دهد جاهل اند، پس سزاوار است كه امانشان دهى تا در فرصت مناسب، تحقيق لازم را به عمل آورند.

كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَعِندَ رَسُولِهِ إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ «7» كَيْفَ وَإِن يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لاَيَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلّاً وَلاَ ذِمَّةً يُرْضُونَكُم بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَى قُلُوبُهُمْ وَأَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ «8»

لغت و اعراب:

رقَبَه - از باب نَصَر -: حراست و رعايت نمود آن را. اِلّ: هر تعهد تكوينى و عقلايى و انشايى. ذمّه: هر حقّ لازم المراعاة كه تركش مذموم و توبيخ آور است. كيف إن يظهروا بدل است از كيف يكون در آيۀ سابق. يرضونكم بأفواههم نسبت ارضا به دهان مَجاز است به تقدير «بكلام أفواههم» نظير جَرَى الميزاب.

تفسير:

كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِندَ اللّهِ وَ عِندَ رَسُولِهِ

اين آيه در تأكيد حكم سلب مصونيت از مشركان و اشاره به علت آن است، و استفهام براى انكار و استبعاد وفاى آنها به پيمان است.

معناى آيه: چگونه مشركان را در نزد خدا و در نزد رسول او پيمانى تواند بود؟

ص:245

يعنى پيمانى كه احترام و وفايش لازم و نقضش حرام باشد، يعنى اين كار شدنى نيست. مراد از مشركان در اين جا پيمان شكنان و مراد از مستثنى در جملۀ آتى وفاداران است.

نه از دل و تسليم درونى. و اكثرشان فاسق اند، يعنى متمرّد و خارج از طاعت خدا و رسول اند. اشاره به اين كه اقليتى در ميان آنها هست كه چنين نيستند ولى آنها هم مغلوب اكثريت اند.

اشْتَرَوْا بِآيَاتِ اللّهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ «9» لاَيَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنٍ إِلّاً وَلاَ ذِمَّةً وَأُولئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ «10» فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ «11»

لغت و اعراب:

اشتراء: خريدن، فروختن، استبدال؛ يعنى دادن متاعى و گرفتن مالى. ثمن: بهاى بالفعل و بالقوّه، يعنى مالى كه قابليت دارد بهاى چيزى باشد. صدَّ عن الشيء: اعراض كرد از آن، و جلوگيرى نمود از آن.

تفسير:

اشْتَرَوْا بِآيَاتِاللّهِ ثَمَناً قَلِيلاً

اين آيه دربارۀ مطلق كفّار است اعمّ از مشرك و اهل كتاب.

يعنى: آنها به دادن آيات خداوند بهاى اندكى به دست آوردند. مراد اين است كه كفّار پس از عرضه شدن اسلام به آنها و قرار گرفتنشان در ميان انتخاب دين و كتاب، و حفظ رياست و جاه و مال، سعادت ها را با متاع دنيا مبادله كردند و گويى همه را فروختند و ثمن بخس دنيا را گرفتند.

فَصَدُّوا عَن سَبِيلِهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ

ص:247

يعنى: پس آنها در نتيجۀ آن اشتراى خود، از راه خداوند، يعنى از دين و كتاب او اعراض كردند و ديگران را نيز كه عبارت از انبوه آيندگان مجامع انسانى اند جلوگيرى كردند. حقيقت اين است كه بسيار زشت است آنچه آنها عمل مى كردند.

لاَيَرْقُبُونَ فِى مُؤْمِنٍ إِلّاً وَلاَ ذِمَّةً وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ

يعنى: دربارۀ هيچ مؤمنى حقّ خويشاوندى و معاهده اى را رعايت نمى كنند، و آنها همان تجاوز پيشگان اند.

فَإِن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلاَةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِى الدِّينِ

يعنى: اگر بعد از اين از شرك و كفرشان توبه كردند و نماز را برپا داشتند و زكات پرداختند، برادران دينى شما خواهند بود. مراد اين است كه اگر پس از توبه و ايمان، فروع عملى اسلام را نيز به كار بندند، كه در رأس احكام عبادى آن نماز، و در رأس احكام اجتماعى آن زكات است.

پس مراد از زكات در اين جا معناى اصطلاحى فقهى آن است كه در مدينه تشريع شد و عبارت است از ماليات خاص اسلامى كه از نُه چيز دريافت مى شود و در هشت مورد مصرف مى گردد. و ممكن است مراد، زكات معروف مجامع عقلايى باشد، يعنى بذل مقدارى از مال به ضعفا و مستمندان و در راه امور خيريه طبق غريزۀ بشر دوستى و به اقتضاى طبع انسانى و نوع پرورى.

وَنُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

يعنى: و ما پيوسته آيات خود را براى گروهى كه مى دانند تفصيل مى دهيم. مراد، آيات كتاب كريم است و تفصيل آن، شرح و تفصيل احكام شريعت به وسيلۀ آن است، نظير احكام كفّار و بيان حال معاهَدان از پيمان شكنان و وفاداران، و روش اسلام با آنها و حال آنها اگر اسلام آورند.

و «يعلمون» در اين گونه موارد به معناى استعداد دانش يا تفكّر و تدبّر و تشخيص حق از باطل است. يعنى تفصيل احكام براى كسانى است كه استعداد فهم و درك دارند و يا اهل تدبر و تعقل اند.

ص:248

وَإِن نَكَثُوا أَيْمَانَهُم مِن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لاَأَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ «12»

لغت و اعراب:

أيمان: جمع يمين، سوگند، و از اين كلمه مشتقّات زيادى است كه همه معناى سوگند را دارند، مانند ايمَن اللّه، ايمُن اللّه، ايْمُ اللّه، ايم اللّه، من اللّه (با حركات سه گانه در ميم و نون) تا 15 لغت.

تفسير:

وَإِن نَكَثُوا أَيْمَانَهُم مِن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ طَعَنُوا فِى دِينِكُمْ

اين آيه به قرينۀ آن كه حكم مترتّب در آن «قاتلوهم» است نه «فاقتلوهم حيث وجدتموهم»، دربارۀ اهل كتاب از يهود و نصارا است كه همانند مشركان پيمان شكنى مى كردند. و مراد از «ايمان» سوگندهايى است كه براى تحكيم عهد و پيمان خورده اند. و مراد از «نقض ايمان» شكستن عهد مؤكّد به ايمان است.

معناى آيه: و اگر آنها سوگندهاى خود را پس از پيمانى كه با مسلمين بسته اند نقض نمايند، و در دين شما طعنه زنند، آن را علناً انكار كنند، احكامش را به مسخره گيرند يا عملى ندانند، كتاب دينى شما را سحر و افسانه خوانند و آورندۀ آن را ساحر و كاذب گويند؛

فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لاَأَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنتَهُونَ

يعنى: پس با پيشوايان كفر بجنگيد. با آنها بجنگيد كه پيشوايان كفرند، و آيندگان، تابع آنها خواهند بود؛ و اين جنگ به خاطر آن است كه آنها را هيچ سوگندى نيست، يعنى هيچ وفايى به وعده و سوگندشان نيست. با آنها بجنگيد شايد باز ايستند.

ص:249

أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ إِن كُنتُم مُؤْمِنِينَ «13» قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ «14» وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللّهُ عَلَى مَن يَشَاءُ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «15»

تفسير:

أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ وَهُم بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ

اين آيه تا چهار آيۀ بعد در ترغيب مؤمنان است بر جهاد با كفّار، اعمّ از مشرك و اهل كتاب، به خاطر جرم و خيانت هايى كه از آنها صادر شده بود و ادامه داشت. و نيز در بيان اين است كه اين جهاد، آزمايش است و عاقبت نيك دارد.

معناى آيه در خطاب مسلمين و استفهام ترغيبى و ايجابى از آنها اين است: آيا با گروهى كه سوگندهاى خود را شكستند و تصميم گرفتند كه فرستادۀ خدا را بيرون كنند نمى جنگيد؟ در حالى كه آنها بودند كه نخستين بار بر ضد شما جنگ را آغاز كردند.

مراد از اين قوم، مشركان و اهل كتاب اند كه سه جنايت بزرگ از آنها صادر شد: اول شكستن پيمان ها و سوگندها كه مشركان در مكّه، و يهود در مدينه انجام دادند. دوم تصميم مشركان مكّه به بيرون كردن پيامبر كه عملى شد، و تصميم يهود به بيرون كردن او از مدينه كه ناموفق بود. سوم اين كه همۀ خيانت ها از ناحيۀ آنها شروع شد.

أَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَوْهُ إِن كُنتُم مُؤْمِنِينَ

ص:250

آيا از آنها مى ترسيد؟ يعنى آيا جنگ و جهاد را از ترس آنها ترك مى كنيد؟ در حالى كه خدا است كه سزاوارتر است از او بترسيد، اگر شما مؤمن ايد.

قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ

يعنى: با آنها بجنگيد تا خدا به دستان شما، و به زور بازوان شما، آنها را عذاب كند، و آنها را ذليل و خوار گرداند، و شما را بر آنها يارى دهد يعنى پيروز نمايد، و سينه هاى گروهى از مؤمنان را (كه از مشركان زخم خورده بودند) شفا بخشد، يعنى همۀ ناراحتى ها و غصه ها و دقّ دل هايى را كه مؤمنان از زخم زبان ها و نيش قلم ها و آزارهاى آنها دارند زايل نمايد.

وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَ يَتُوبُ اللّهُ عَلَى مَن يَشَاءُ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

يعنى: و خشم و غضب دل هاى مؤمنان را از بين ببرد، و خدا در اين ميان به هركس كه بخواهد و اراده كند عطف توجه نمايد و توبه اش را بپذيرد، يعنى گناهان مسلمين را به خاطر جهادشان و گناهان كسانى از كفّار را كه پشيمان شوند ببخشد. گفته شده: فرق ميان شفاى سينه در آيۀ قبل و ازالۀ خشم در اين آيه اين است كه چون ابتدا دو مطلب ذكر شده، يكى شكست و خوارى كفّار و ديگر يارى و پيروزى مسلمين، شفاى سينه راجع به اوّل، و زوال غيظ راجع به دوم است.

و خداوند دانا و حكيم است، دانشش همه چيز را فرا گرفته است، و هيچ كارى انجام نمى دهد مگر آن كه در غايت اتقان و حكمت و عقلانيت است.

أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِن دُونِ اللّهِ وَلاَ رَسُولِهِ وَلاَ الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً وَاللّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ «16»

لغت و اعراب:

و لمّا يعلم به تقدير «و لمّا يظهر حال المجاهدين»، ظاهرش نفى علم، و مراد نفى معلوم است. و لم يتّخذوا عطف است به جاهدوا. وليجة: رفيق و دوست كه هميشه وارد خانه

ص:251

مى شود؛ و مفرد و جمع در آن يكسان است.

تفسير:

أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِاللّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِن دُونِ اللّهِ وَلاَ رَسُولِهِ وَلاَ الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً

اين آيه در مقام ذكر علتى ديگر براى جهاد است و آن آزمايش است. و خطاب به مؤمنان و خاصه كسانى است كه از جهاد ناخشنودند. و استفهام تنبيهى و توبيخى است.

معناى آيه: آيا گمان كرديد كه به حال خود رها مى شويد؟ در حالى كه خدا هنوز به كسانى از شما كه جهاد كرده اند و غير از خدا و فرستادۀ او و مؤمنان براى خود رفيق و صاحب اسرار اتخاذ نكرده اند، علم پيدا نكرده است.

يعنى هنوز حال چنين اشخاصى ظاهر و معلوم نگشته؛ پس عدم علم، كنايه از عدم ظهور معلوم است. و يا آن كه مراد اين است كه هنوز علم خدا تحقّق عينى و خارجى نيافته، وگرنه علم خدا حادث نيست بلكه نسبت به همه چيز، ازلى است.

وَاللّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ

و خدا به آنچه به جا مى آوريد از عمل هاى قلبى و بدنى در خلوت و جلوت، آگاه است.

مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَن يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللّهِ شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِم بِالْكُفْرِ أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ «17» إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللّهَ فَعَسَى أُولئِكَ أَن يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ «18»

ص:252

فَعَسَى أُولئِكَ أَن يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ

يعنى: پس آنها هستند كه اميد مى رود كه از ره يافتگان باشند. ذكر هدايت مؤمنان با آن اوصاف، با كلمۀ «عسى» كه دلالت بر شك و ترديد دارد، براى توبيخ كفّار و مشركان و قطع طمع آنهاست كه قطعاً از هدايت دورند و بايد در جستجوى آن باشند.

أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَيَسْتَوُونَ عِندَ اللّهِ وَاللّهُ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ «19» الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدَوا فِي سَبِيلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللّهِ وَأُولئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ «20» يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ فِيهَا نَعِيمٌ مُقِيمٌ «21» خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً إِنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ «22»

لغت و اعراب:

سقاه - از باب ضَرَب -: آب داد او را كه بنوشد. سقايه: مصدر است يعنى آب دادن، و نيز محلّى كه در آن جا يا ظرفى كه با آن آب داده مى شود. كمن آمن مفعول دوم جعلتم به تقدير «كإيمان من آمن»، و ممكن است سقايه به تقدير «أهل سقايه» و من آمن بدون تقدير باشد.

نعيم: نعمت فراوان. مقيم: پايدار.

تفسير:

أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِالْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَ جَاهَدَ فِى سَبِيلِ اللّهِ

ص:254

اين آيه در خطابى به مشركان و با استفهام انكارى، دربارۀ اين است كه پيش از اسلام، آب دادن به حاجيان خانۀ خداوند در موسم حج و نيز تعمير خانۀ خدا منصب سران برخى از مشركان بود و پس از اسلام نيز فى الجمله ادامه داشت. در بدو ظهور اسلام مشركان اين عمل را در مقابل اسلام مسلمين و جهادشان ذكر مى كردند و از فضايل خويش مى شمردند.

معناى آيه: آيا آب دادن به حاجيان و آبادسازى خانۀ خدا را همانند ايمان و عمل كسى قرار داده ايد كه به خدا و روز واپسين ايمان آورده و در راه خدا جهاد كرده است؟!

خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً إِنَّ اللّهَ عِندَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ

يعنى: در حالى كه آنان در آن باغ ها و نعمت هاى پايدار براى هميشه جاودان اند؛ حقيقت اين است كه خداوند در نزدش اجر و پاداشى بزرگ است.

اتخاذ نكنيد اگر آنها كفر را بر ايمان ترجيح دادند، يعنى كفر را انتخاب كردند و يا آن كه مسلمان اند ولى گرايش آنها به اخلاق و آداب و رسوم كفر بيش از اسلام است. و علت عدم ذكر اولاد و همسران در اين آيه اين است كه مراد از ولايت منفى در اين جا دوستى و رفاقتى است كه سبب اشراف آنها بر زندگى مسلمين و دخالتشان در امور اجتماعى و سياسى و نفوذشان در اسرار آنها باشد و چنين ولايتى از اولاد و همسران، ساخته نيست، خاصه در عصر نزول آيات.

وَمَن يَتَوَلَّهُم مِنكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

يعنى: و كسانى از شما كه آنها را به دوستى و يار و ياورى بگيرند پس آنها هستند كه ستمكارند، يعنى ستم به خويش و به مجتمع مسلمين و به احكام و قوانين الهى نموده اند.

قُلْ إِن كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُم مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِى سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِىَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ يَهْدِى الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ

اين آيه دربارۀ كسانى از مسلمين است كه پس از هجرت پيامبر اسلام و مسلمان ها از مكّه و طائف به سوى مدينه، در ميان مشركان مانده بودند و به اختيار خود به زندگى با كفّار و ايجاد روابط گرم با آنها ادامه مى دادند و با توان سفر، هجرت نمى كردند با اين كه هجرت بر آنها واجب بود.

معناى آيه: اى پيامبر به آنها بگو: اگر پدرانتان و پسرانتان و برادرانتان و همسرانتان و خويشانتان، و اموالى كه آن را كسب كرده ايد و تجارتى كه از كساد بازار آن مى ترسيد، و مساكن و ساختمان هايى كه سكونت را در آنها دوست داريد، براى شما از خداوند و فرستادۀ او و جهاد در راه او محبوب تر و خوشايندتر است پس در همان جا درنگ كنيد و بمانيد تا خدا فرمان خود را بياورد، يعنى صادر كند و تحقّق بخشد، و خدا گروه فاسقان را هدايت نمى كند، يعنى كسانى را كه از فرمان قطع علاقه از كفّار و هجرت به سوى عاصمۀ نظام اسلامى خارج شده اند راهنمايى به سوى سعادت هاى بعدى نمى كند.

ص:257

لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍوَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً وَضَاقَتْ عَلَيْكُمْ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُدْبِرِينَ «25» ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَذلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ «26» ثُمَّ يَتُوبُ اللّهُ مِن بَعْدِ ذلِكَ عَلَى مَن يَشَاءُ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ «27»

لغت و اعراب:

مواطن: جمع موطن، موقف و جايگاه. حُنَين اسم وادى وسيعى است ميان مكّه و طائف كه جنگ حنين در آن جا اتفاق افتاد. أغنى عنه: كفايت كرد از آن. رحب المكانُ - از باب شَرُف - و عَلِم -: وسيع شد.

تفسير:

لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ فِى مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ

اين آيه و آيۀ بعد اشاره به جنگ حُنَين است كه ميان مسلمين تحت رهبرى پيامبر اسلام و قبيلۀ هوازن و ثقيف واقع شد، زيرا پيامبر اسلام با ده هزار لشكر كه براى فتح مكّه آمده بود با افزودن دوهزار سرباز ديگر كه سپاهى انبوه را تشكيل مى داد به سوى وادى حنين براى جنگ با دو قبيلۀ هوازن و ثقيف حركت كردند. در آغاز در وادى حنين با سپاهيان قبيلۀ هوازن كه چهارهزار نفر بودند روبه رو شدند و پس از فرار عدّه كثيرى از مسلمانان كه سبب شكست خوردن سختى شد دوباره به يارى خدا و بازگشت فراريان،

ص:258

حمله بردند و پيروز شدند و از اموال و اسيران جنگى مقدارى كه در حدّ و حصر نمى گنجيد به دست آوردند.

معناى آيه: حقيقت اين است كه خدا شما را در مواضع زيادى يارى كرده (يعنى در مكّه در مقابل مكرها و توطئه ها و هجمه هاى مشركان قريش و در مدينه در جنگ بدر و احد و غيره).

وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْتُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئاً وَ ضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُدْبِرِينَ

يعنى: و نيز در روز حنين آن گاه كه زيادىِ نفوستان شما را خودبين و مغرور ساخت و در نتيجه، هيچ چيزى را از شما تأمين نكرد و شرى را از شما دفع ننمود، و آن سرزمين يعنى وادى حنين با آن وسعتش بر شما تنگ گرديد، سپس روى از دشمن برتافتيد و پشت به دشمن پا به فرار گذاشتيد.

بايد دانست كه طبق تواريخ، سپاهيان اسلام را عُجب و غرور چيره شد و اعتماد به مسبّب الاسباب به مشاهدۀ ظاهر سبب، كاسته گرديد و در آغاز، شكست سختى خوردند. و محتمل است جهت ديگرى هم در بين بوده و آن دوهزار سرباز كه از آزادشدگان فتح مكّه بودند در اين جنگ، نفاق نشان دادند و ابتدا از مقابل هوازن فرار كردند تا به شكست مسلمين انجاميد.

ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَنْزَلَ جُنُوداً لَمْتَرَوْهَا وَ عَذَّبَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ذلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ

پس از شكست ابتدايى مسلمين و فرار همه و ماندن پيامبر اسلام در حلقۀ حمايت عمويش عباس كه لجام استرش را گرفته بود و على بن ابى طالب عليه السلام و نَوفل و ربيعه و ابوسفيان فرزندان حارث بن عبدالمطلب كه دور شمع وجودش پروانه وار مى چرخيدند و اندكى ديگر از يارانش، به عباس كه صاحب صداى بلند و رسايى بود دستور داد بر تپه اى ايستاده، منهزمان سپاه را به سوى آن حضرت بخواند، و خود نيز متوسل به عالم غيب شد و فرشتگانى را از حق به يارى طلبيد. مهاجران و انصار از فرار خويش پشيمان شدند و بازگشتند و سپاه اسلام تشكّل تازه اى يافت و فرشتگانى به صورت آدميان سفيد چهره در نظر كفّار مجسّم شدند و به كفّار صيحه زدند كه: قباحت بر شما و زشت باد صورت هاى شما.

ص:259

معناى آيه: سپس خداوند، طمأنينه و آرامشى خاص از جانب خود بر رسول خويش و بر مؤمنان نازل نمود، و جنود و سپاهيانى كه شما آنها را نمى ديديد فرو فرستاد، و كافران را عذاب نمود (و عذابشان اين بود كه دسته اى كشته و عدّه اى اسير و گروهى فرارى و بقيه با خوارى و ذلّت و مال و فرزند و عائله از دست داده به مقرّ خود بازگشتند) و اين است كيفر كافران.

سگ و خوك، و معنوى نظير پليدى كفر و شرك و قمار و ربا و نحو آنها. و در اصطلاح فقه غالباً در معناى اول استعمال مى شود. عال الرجلُ عيلةً - از باب ضَرَب -: فقير و مستمند شد. دان الشيءَ و بالشيء: آن را براى خود، دين اتخاذ كرد. جزية، آنچه از كفّار به عنوان ماليات گرفته مى شود. يد: دست، نعمت، قدرت.

دو طايفه كه از زمان نزول دين و كتابشان تا زمان نسخ آن معتقد و عامل بوده اند و عدّه اى از آنها در زمان نزول قرآن به پيامبر اسلام ايمان آورده و در ميان اهل كتاب در اقليت كامل بودند.

معناى آيه: اى مسلمين، با آنان كه به خدا و به روز واپسين ايمان نمى آورند يعنى از اهل كتاب، بايد بجنگيد.

بايد دانست كه وجه اين نسبت كه اهل كتاب به خدا ايمان نمى آورند با اين كه آنها به خدا معتقد بودند اين است كه خداى مجسم اهل تورات كه داراى فرزندى مانند عُزَير باشد خدا نيست، و خداى حلول كرده در عيسى يا خداى سه گانۀ تقطيع شده به سه قسمت آسمانى و زمينى، يا خداى داراى فرزندى به نام مسيح خدا نيست.

پس آنها به خداى واقعى ايمان نياورده اند. و نيز روز جزا و پاداشى كه بهشت آن در اختيار يهود و نصارا و در انحصار آنها باشد و احدى را جز آنان به آن جا راه نباشد آخرت حقيقى نيست.

يا اراضى يا اموال، بر آنها مى بندد. و «عن يدٍ» يعنى از موضع توان و قدرت مسلمين، يا از محلّ غنى و بى نيازى كفّار كه از فقرا و مستمندانشان نگيرند، يا آن كه خود به دست خويش و بلاواسطه بپردازند، و فرستادن كافى نيست.

وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ ذلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ «30» اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَاباً مِن دُونِ اللّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلهاً وَاحِداً لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ «31»

لغت و اعراب:

عُزَير اسم عبرى است، اصلش عِزرا بوده و در تعريب، عُزَير شده، مانند يسوع سريانى كه عيسى شده، لكن منصرف است براى خفّت. ضَهِيَ زيداً - از باب عَلِم - و ضاهاه: شبيه او شد. اَحبار: جمع حبر به فتح و كسر، عالم، رئيس دينى، و غالباً در علماى يهود استعمال مى شود. رهبان: جمع راهب، خدا ترس، و غالباً در عُبّاد نصارا استعمال مى شود. والمسيح عطف است به اَحبار. أنّى: كيف، و إلى أين. أفَكَه عن رأيه - از باب ضَرَب -: او را از رأيش منصرف كرد.

تفسير:

وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللّهِ ذلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ

ص:263

قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَبْلُ

عُزَير مذكور در اين آيه فرزند شرحيا و از پيامبران زمان خود بوده است. و چون به كيفر طغيان بنى اسرائيل، خداوند نسخه هاى تورات را از ميان مردم برداشت و محفوظات آن را از دل هاى آنها زدود، پس از مدتى به درخواست و دعاى عزير همۀ تورات بر دلش الهام شد و او آن را از حفظ براى مردم تلاوت نمود و از اين رو عدّه اى او را فرزند خدا خواندند.

ولى روشن نيست كه اعتقاد آنها دربارۀ وى همان اعتقاد نصارا دربارۀ مسيح است، يعنى وحدت و عينيت اللّه با عزير، يا حلول واجب در ممكن يا تثليث، و يا آن كه او را به عنوان تعظيم و تشريف فرزند خدا خوانده اند.

معناى آيه: و طايفۀ يهود گفتند: عزير پسر خداست، و طايفۀ نصارا گفتند: مسيح، پسر خداست. اين سخن، گفتار آنها به زبانشان است، يعنى گفتارى نيست كه مبنى بر تدبّر و تحقيق باشد، بلكه بى دليل و باطل است. اين ها در گفتارشان با گفتار كسانى همانندى دارند كه از پيش، كفر ورزيدند. مراد، مشركان گذشته از عصر نوح تا زمان اسلام است. و ظاهر تشبيه اين است كه آنها نيز فرزندانى براى خدا قائل بودند مانند كسانى كه فرشتگان را دختران خدا مى پنداشتند. و نقل مى شود كه وثنيّون قديم برخى از بت ها را خدا پدر خدا، و برخى را خدا پسر خدا، و برخى ديگر را الهه مادر خدا و الهه همسر خدا مى ناميدند.

بايد دانست كه از جدا كردن مسيح از احبار و رهبان برمى آيد كه نحوۀ اتخاذ ربوبيت او مغاير با ربوبيت احبار و رهبان است، زيرا اهل كتاب، علما و عبّاد خود را به ربوبيت و خدايى نگرفته بودند. پس مراد از ربوبيت نسبت به آنها اطاعت كردن بدون قيد و شرط و بدون تطبيق با تورات و انجيل است كه سخنان آنها را در اصول و فروع همانند وحى مُنزَل اطاعت مى كردند، و اين طرز از اطاعت مخصوص خداست. ولى عيسى فرزند مريم را حقيقتاً به الوهيت و ربوبيت گرفته بودند. و اين كه در اين جا عُزَير همراه مسيح ذكر نشده مؤيّد اين است كه او را خدا نمى دانستند بلكه به بنوّت تشريفى قائل بودند و عملاً با او مانند احبار و رهبان معامله مى كردند.

وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلهاً وَاحِداً لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ

يعنى: آنها رفتارشان آن بود در حالى كه مأمور نبودند مگر به اين كه خدايى واحد و يگانه را كه جز او در عالم وجود معبود به حقّى نيست بپرستند. منزّه است خداى واحد از آنچه آن را شريك و همتاى او مى پندارند.

يُرِيدُونَ أَن يُطْفِئُوا نُورَ اللّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللّهُ إِلَّا أَن يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ «32» هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ «33»

لغت و اعراب:

اطفاء: خاموش كردن آتش يا هر روشنى ديگر. بالهدى باء براى مصاحبت است.

ليظهره به تقدير «لأن يظهره» متعلّق است به أرسل، و ضمير مفعول آن راجع است به دين يا به رسول.

ص:265

مى خورند. يعنى قضات به گرفتن رشوه؛ و علما براى شفاعت در آخرت و فروش اوراق مغفرت و اسناد قطعات بهشت، و تحريف تورات و انجيل به نفع سرمايه داران؛ و عُبّاد به گرفتن مال براى شفادادن بيماران و شفاعت در آخرت و بخشيدن گناه از جانب خداوند.

وَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِاللّهِ

يعنى: و آنها خود از راه خداوند روى برمى تابند، زيرا در اصول منحرف و در فروع مجرم اند، و ديگران را نيز از راه خدا باز مى دارند به وسيلۀ اعمال خويش يا به تبليغات سوء برضد اسلام و آخرين شريعت الهى.

وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِاللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ

يعنى: و به يقين كسانى كه طلا و نقره را گنجينه مى كنند و آنها را در راه خداوند انفاق نمى نمايند، آنها را به عذابى دردناك مژده ده.

مراد از «ذهب و فضّه» در اين جا مطلق اين دو جنس است اعمّ از شمش آنها و آنچه از آنها به صورت اسباب زينت و ظرف هاى طلا و نقره و ساير آلات و ادوات ديگر ساخته مى شود و دينار و درهم مسكوك و غير مسكوك. و ظاهر آيه وجوب انفاق همه است، لكن مراد، اداى حقوق واجبۀ آنهاست از زكات و خمس و انفاقات واجب به خويشان و حقوق و مالياتى كه از جانب حكومت اسلامى بر خصوص آنها يا بر اعم تعلّق مى گيرد.

يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِى نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ

يعنى: آن عذاب در روزى است كه آن دو جنس را در آتش جهنّم داغ مى كنند (مراد اشباه و نظاير گنجينه هاى دنيا از اجناس عالم آخرت است) پس به وسيلۀ آن، پيشانى ها و پهلوها و پشت هاى آنها را داغ مى نهند.

هذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَاكُنْتُمْ تَكْنِزُونَ

يعنى: به آنها گفته مى شود: اين، كيفر گنجينه كردن طلا و نقره است كه به جاى اداى حقوق واجبه، براى خود ذخيره مى كرديد. پس بچشيد كيفر آنچه را كه ذخيره مى نموديد.

ص:268

و مراد از اين كه در نزد خدا چنين است، اين است كه اين جريان در علم ازلى او گذشته و در لوح محفوظ نيز مندرج گشته است. و مراد از «كتاب اللّه» در اين جا كتاب تكوينى است، و غرض آن كه يكايك ماه ها و مجموعۀ آنها كه سال قمرى است در عالم وجود و جهان هستى است و از اجزاى كوچك متحرك آن مجموعه است. و مراد از روز خلقت اين است كه زمان حدوث ماه ها و سال قمرى همان زمان است كه خداوند آسمان ها و زمين يعنى مجموعۀ جهان هستى را به وجود آورد.

مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ

يعنى: چهار ماه از آنها ماه هاى حرام است (يعنى احترام دارند و جنگ و جدال در آنها خواه به عنوان شروع يا ادامه حرام است، و آنها عبارتند از: ماه رجب كه تنها و منفرد است، و ماه ذى قعده و ذى حجّة و محرّم كه متصل به هم اند). اين حكم و دستور جزو دين ثابت و پابرجا و غير قابل نسخ اسلام است.

فَلاَ تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ

يعنى: پس دربارۀ آنها به خود ستم نكنيد. هرگز به وسيلۀ شكستن حريم آنها و شروع يا ادامۀ جنگ در برابر آنها آتش دوزخ را به خود نخريد.

وَقَاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمَا يُقَاتِلُونَكُمْ كَافَّةً

خطاب به مسلمين است در برابر مشركان نه اهل كتاب. يعنى: بجنگيد با همۀ مشركان همان گونه كه آنها با همۀ شما مى جنگند.

بايد دانست كه ممكن است كلمۀ «كافّةً» در دو مورد، حالِ از فاعل باشد يعنى واو جمع «قاتلوا» و «يقاتلون»، يا حالِ از مفعول باشد يعنى «المشركين» و ضمير «كم»، پس چهار صورت حاصل مى شود، و تقدير اين است: «قاتلوا المشركين حال كونكم جميعاً - يا - حال كونهم جميعاً، كما يقاتلونكم حال كونهم جميعاً - يا - حال كونكم جميعاً».

پس هر يك از جملۀ اول و دوم دو معنا پيدا مى كند، و دو معناى جملۀ اول اين است:

اى مسلمين بايد با مشركان همگى و در حال اجتماع بجنگيد نه متفرق و پراكنده. و يا آن كه با همۀ مشركان بجنگيد و هيچ يك از آنها را رها نكنيد، نظير فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُمُوهُمْ [توبه، 5]. و دو معناى جملۀ دوم اين است: همان گونه كه آنها همگى و مجتمعاً

ص:270

با شما مى جنگند، و يا آن كه همان گونه كه آنها با همۀ شما مى جنگند و احدى را فروگذار نمى كنند. و همۀ وجوه صحيح است هرچند راجح اين است كه كلمۀ «كافّة» در هر دو مورد حال از مفعول باشد و آن احتمال دومى از هر دو جمله است.

وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ

يعنى: و بدانيد كه خدا با پرهيزگاران است. و اين كلمه بشارت پيروزى دنيا و پاداش آخرت است.

إِنَّمَا النَّسِيءُ زِيَادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عَاماً وَيُحَرِّمُونَهُ عَاماً لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَاحَرَّمَ اللّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللّهُ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ «37»

لغت و اعراب:

نَسَأ الشيءَ - از باب مَنَع -: به تأخير انداخت آن را. و نسىء مصدر است به معناى تأخير انداختن. يُضَلُّ به مرجع ضمير «به» «نسىء» است و مرجع ضمير يحلّونه شهر مؤخّر مفهوم از كلام است. واطأه على الأمر: موافقت نمود با او در آن كار. سوء أعمالهم اضافۀ لاميه است يا اضافۀ صفت به موصوف.

تفسير:

إِنَّمَا النَّسِىءُ زِيَادَةٌ فِى الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذِينَ كَفَرُوا

مفهوم از روايات و تاريخ اين است كه كفّار عصر نزول اين آيات نيز اشهُر حُرم يعنى چهارماه حرام را حرام و محترم مى شمردند، لكن مشركان در هنگام نياز و ضرورت، عملى به نام «نسىء» انجام مى دادند و عنوان حرمت و مصونيت را از ماهى برمى داشتند و به ماه ديگر مى دادند. مثلاً اگر در ماه رجب شروع يا ادامۀ جنگ را صلاح و ضرورى

ص:271

مى ديدند آن را حلال و به جاى آن شعبان يا رمضان را حرام مى كردند، لكن عنوان و تعداد چهارماه را حفظ مى كردند، و طبعاً گاهى به جاى ماه هاى اصلى بدل هاى اضطرارى مى آمد و حرام خدا حلال مى شد، و قهراً حلال خدا هم به عنوان بدعت حرام مى شد.

معناى آيه: جز اين نيست كه تأخير، يعنى تأخير انداختن حرمت ماهى به ماه ديگر زيادتى در كفر است و بدين سبب كسانى كه كافر شده اند به گمراهى كشانده مى شوند. مراد از «زيادتى در كفر» اين است كه حرام قطعى خدا را حلال شمردن، نوعى از كفر است كه بر كفر اصلى آنها افزوده مى شود. و مراد از «به گمراهى كشانده شدن كافران» سرايت اين بدعت به كفّار ديگر يا نسل بعدى آنهاست كه آنها نيز به گمراهى كشانده مى شوند.

يُحِلُّونَهُ عَاماً وَيُحَرِّمُونَهُ عَاماً لِيُوَاطِئُوا عِدَّةَ مَاحَرَّمَ اللّهُ فَيُحِلُّوا مَا حَرَّمَ اللّهُ

يعنى: ماه حرام اصلى را در سالى حلال مى كنند و در سالى ديگر حرام مى كنند، براى اين كه هم با شمارۀ آنچه خدا حرام كرده موافقت نمايند و هم حرام خدا را حلال كنند.

زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ وَاللّهُ لاَيَهْدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ

يعنى: زشتى كارشان براى آنها آراسته شده است - به وسيلۀ هواهاى نفسانى و شياطين انسى و جنّى - و خداوند گروه كافران را هدايت نمى كند. يعنى پس از عرضۀ دين و ابلاغ شريعت و اتمام حجت به واسطۀ پيامبران، و انكار و ردّ از جانب آنان، هدايت ها و توفيقات پذيرا شدگان را دربارۀ آنها جارى نمى كند.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ «38» إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَاباً أَلِيماً وَيَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّوهُ شَيْئاً وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ «39»

ص:272

لغت و اعراب:

نفر إلى مكان - از باب ضَرَب -: بيرون شد به سوى آن. اثّاقلتم اصلش تثاقَلْتُم است يعنى سنگينى و كُندى كرديد، و تعديۀ آن با إلى به تقدير «مائلين إلى الأرض ضامّين أنفسكم إليها» است. استبدل بزيد غَيره يعنى به جاى زيد ديگرى را گرفت. و يستبدل قوماً به تقدير «يستبدل بإهلاككم قوماً».

أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِى الآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ

يعنى: آيا به زندگى دنيا به جاى آخرت خشنود شده ايد؟ و هرگز برخوردارى و استفاده از زندگى دنيا در برابر آخرت جز اندكى نيست.

إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ

يعنى: اگر به سوى جهاد حركت و كوچ نكنيد، خدا شما را به عذاب دردناكى عذاب مى كند، يعنى در دنيا يا در آخرت يا در هر دو سرا. و به جاى شما پس از هلاك، گروهى را كه غير شما باشند، يعنى مطيع فرامين خدا و پيامبر باشند، مى آورد.

وَلاَ تَضُرُّوهُ شَيْئاً وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ

يعنى: و هرگز شما نمى توانيد به خدا آسيبى برسانيد. و خدا بر همه چيز تواناست. يعنى از آن جمله است ميراندن تدريجى يا آنى همۀ شما، و آوردن عدّه اى ديگر به تعداد شما يا چندين برابرتان، تدريجاً يا دفعتاً.

إِلَّا تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَتَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلى وَكَلِمَةُ اللّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ «40»

لغت و اعراب:

فقد نصره اللّه به جاى جواب شرط است به تقدير «إلّا تنصروه فسوف ينصره اللّه فإنّه قد نصره». إذ أخرجه اللّه ظرف نصره است، و إذ هما فى الغار و إذ يقول هر دو بدل اند از إذ أخرجه.

ثاني اثنين كلمۀ «ثانى» در اين موارد ملغى از معناى عدد است، يعنى يكى از دو نفر، مانند

ص:274

ثالثُ ثلاثة و رابعُ أربعة. غار: محلى كنده شده يا طبيعى در كوه. ضمير منصوبِ تنصروه و پنج ضمير مفرد مذكّر ظاهر و يكى مضمر آتى، راجع اند به پيامبر، و ضمير سكينته راجع است به خدا.

الْعُلْيَا وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

يعنى: پس در همان جا خداوند سكينه و آرامش دلى منسوب به خود و از جانب خود بر او نازل كرد، و او را به وسيلۀ سپاهيانى كه شما آنها را نمى بينيد يعنى سپاهيانى از فرشتگان كه توان ديدنشان را نداريد، يارى نمود و توان داد و سخن كسانى را كه كفر ورزيدند يعنى توطئۀ كشتن پيامبر و براندازى اسلام را، پست و باطل نمود، و كلمۀ خداست كه برتر و والاتر است، و خداوند مقتدر شكست ناپذير و حكيم و باتدبير است.

انفِرُوا خِفَافاً وَثِقَالاً وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ «41» لَوْ كَانَ عَرَضاً قَرِيباً وَسَفَراً قَاصِداً لَاتّبَعُوكَ وَلكِن بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ «42»

لغت و اعراب:

خفافاً جمع خفيف، ثقالاً جمع ثقيل، هر دو حال اند از فاعلِ انفروا. لوكان، اسم كان «ما دعوتَهُم إليه» مفهوم از كلام است. عَرَض: متاع ناپايدار دنيا. قاصد: نزديك و آسان. شُقّة:

سفر طولانى با مشقّت.

تفسير:

انفِرُوا خِفَافاً وَثِقَالاً وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِى سَبِيلِاللّهِ

خطاب به مسلمين است به عنوان دستور حركت به سوى تبوك. يعنى: همگى حركت و كوچ كنيد سبك بار يا سنگين بار (مراد پياده يا سواره، با آذوقۀ اندك يا بسيار، جوان يا سالمند، به هزينۀ دولت يا هزينۀ خود. و يا آن كه كوچ كنيد خواه موانع و علايق خارجى

ص:276

نداشته باشيد و يا دوش هايتان سنگين بار از مشاغل مالى و تجارى و علايق خانوادگى و غيره باشد) و در راه خدا با اموال و جان هاى خود جهاد نماييد. مراد در راه تحصيل رضاى او، يا اطاعت فرمان پيامبر او، يا نشر دين و كتاب او، يا عزت و شوكت و قوّت حكومت اوست.

ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ

يعنى: اگر شما مى دانيد و آشنا به مصالح فردى و اجتماعى جهاد هستيد، خواهيد دانست كه اين جهاد براى شما بهتر است، يعنى از جان و مال و اولاد و حظوظ دنيوى ديگرتان.

و بايد دانست كه عموم تكليف در اين آيه منافات با برخى از آيات ندارد كه حكم جهاد، برخى از افراد مجتمع را شامل نيست، مانند آيۀ 91 همين سوره لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى وَلاَ عَلَى الَّذِينَ لاَيَجِدُونَ مَايُنْفِقُونَ حَرَجٌ، زيرا مراد در اين جا مقيّد به غير مواردِ استثنا شده است. علاوه آن كه طبق آنچه گذشت، اوامر صادره در اين غزوه امتحانى بوده و شامل شدن عموم آيه بر برخى از معذورين در اوامر امتحانى محذورى ندارد، نظير امر ابراهيم خليل عليه السلام به ذبح فرزندش اسماعيل، يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ [صافات، 102].

لَوْ كَانَ عَرَضاً قَرِيباً وَسَفَراً قَاصِداً لَاتَّبَعُوكَ وَلكِن بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ

آيه در نكوهش متخلفان است. يعنى: اگر چيزى كه آنها را به سوى آن مى خوانى اموالى در دسترس و نزديك و سفرى كوتاه و آسان بود، به يقين تو را پيروى مى كردند، ولكن راه دراز و با مشقّت براى آنها دور و دشوار آمده، و به زودى يعنى پس از برگشتن سپاهيان اسلام بدون ضرر و آسيب، آنها براى اين كه از تخلّف خود مورد نكوهش قرار نگيرند به خدا سوگند خواهند خورد كه اگر ما مى توانستيم همراه شما بيرون مى شديم.

يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ

يعنى: آنها خود را به هلاكت و نابودى مى افكنند. مراد اين است كه چه هلاكتى بالاتر از اين كه از دستور مؤكّد پيامبر در امر جهاد تخلّف نمايند و پس از آن در مقام عذر بى مورد به

ص:277

اسم جلاله سوگند ياد كنند؟! در حالى كه خدا مى داند كه آنها دروغگويند.

خاتم آنها، مخالف است.

لاَ يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أَن يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ «44» إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لاَيُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ «45»

تفسير:

لاَ يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أَن يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ

اين دو آيه در بيان اثر خاصى است كه در اين موارد مؤمن را از منافق جدا مى كند و آن اجازه خواستن است.

معناى اين آيه: هرگز كسانى كه به خدا و روز واپسين ايمان مى آورند از تو اذن نمى طلبند كه با اموال و جان هاى خود جهاد كنند. زيرا مؤمن پس از ثبوت دعوت حق، طبق ايمانش شكّى در دل ندارد، نه در وجوب كوچ كردن به سوى جهاد و نه در حرمت ترك آن. و خداوند متّقين را كاملاً مى شناسد. يعنى اينان جزو متقين اند، و سخن از قبيل وضع ظاهر در موضع ضمير است به تقدير «واللّه عليمٌ بهم».

بايد دانست كه در آيات زيادى از اين كتاب كريم، متعلّق ايمان، تنها خدا و روز آخرت ذكر شده، يعنى مبدأ و معاد. ولى ايمان نافع و داراى آثار، امور پنجگانه اى است كه در آيۀ 177 بقره به عنوان بِرّ مطلق از آن ياد شده است: وَلكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَومِ الآخِرِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ و در آيۀ 136 نساء نيز انكار آنها گمراهى بى پايان محسوب گرديده است: وَمَن يَكْفُرْ بِاللّهِ وَمَلاَئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلاً بَعِيداً. و اصول پنجگانۀ معروف مذهب نيز داخل در آنهاست، زيرا عدل و صفات جلال و جمال خدا

ص:279

داخل در تحت لفظ جلاله، و اوصياى معصومين، ادامۀ وجودى عصمت و امامت انبيا هستند.

إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لاَيُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِى رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ

يعنى: جز اين نيست كه كسانى از تو اذن مى طلبند (اذن در تخلّف و ترك جهاد) كه در باطن به خاطر نفاقشان به خدا و روز قيامت ايمان نمى آورند و دل هاشان در ترديد افتاده و سرانجام پيوسته در شك و ريبشان سرگردان اند. زيرا احتمال پيروزى و حيازت غنائم در يك سو، و تحمّل زحمات و ترس از شكست از سوى ديگر، آنها را مضطرب نموده است.

وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلكِن كَرِهَ اللّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ «46» لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالاً وَلَأَوْضَعُوا خِلاَلَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ «47»

لغت و اعراب:

عُدّة مصدر است يعنى استعداد و آمادگى، و نيز آنچه از وسايل براى سفر يا جنگ مهيّا مى شود. انبعاث: به سوى چيزى برانگيخته شدن. ثبطه و ثبَّطه عن الأمر: او را نسبت به آن كار سست و دلسرد كرد و از آن باز داشت. خبال: فساد، نقصان، هلاكت. أوضع في سيره: شتاب كرد، أوضعه: شتابان نمود او را. يبغونكم به تقدير «يبغون لكم».

تفسير:

وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلكِنْ كَرِهَ اللّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ

يعنى: و اگر آنها قصد بيرون شدن داشتند حتماً براى آن وسايلى مهيّا مى كردند، ولكن خداوند به راه افتادن آنها را مبغوض و ناخوش داشت، پس آنان را از حركت بازداشت، و گفته شد كه با بازنشستگان از جنگ بنشينيد.

ص:280

مراد اين است كه آنها برخلاف ادعايشان كه توان جهاد نداريم، از حالشان معلوم است كه از آغاز، قصد حركت نداشتند وگرنه آثارش پيدا مى شد. و مراد از «تثبيط خدا» اين است كه در نتيجۀ خبث باطنشان، ضعف در بدن و بيم در دلشان افكنديم كه گويى گفته شد با زنان و كودكان و عاجزان بنشينيد و براى سفر جنگ حركت نكنيد.

لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالاً

يعنى: اگر آنها در ميان شما بيرون مى شدند چيزى جز فساد براى شما نمى افزودند.

مراد از «فساد» ايجاد اختلال در افكار سپاهيان و سست كردن ارادۀ آنها و منصرف نمودن آنها از ادامۀ نبرد و غيره است.

وَلَأَوْضَعُوا خِلاَلَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ

يعنى: و بى ترديد در ميان شما به هر سو مى شتافتند و مركب به هر جهت مى تاختند، يعنى براى نميمه و اختلاف افكنى و بيم دادن، و در مواقع خطر پا به فرار گذاشتن. و پيوسته براى شما در جستجوى فتنه مى شدند.

وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ

يعنى: و در ميان شما كسانى هستند كه سخت شنواى سخنان آنهايند، مثل ضعيف الايمان ها، ساده لوح ها، ترسوها. و خداوند به ستمكاران، شناخت كامل دارد.

لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِن قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ «48» وَمِنْهُم مَن يَقُولُ ائْذَن لِي وَلاَ تَفْتِنِّي أَلاَ فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَُمحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ «49» إِن تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكَ مُصِيبَةٌ يَقُولُوا قَدْ أَخَذْنَا أَمْرَنَا مِن قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ «50»

ص:281

قُل لَن يُصِيبَنَا إِلَّا مَاكَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ «51» قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَن يُصِيبَكُمُ اللّهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِندِهِ أَوْ بِأَيْدِينَا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ «52»

تفسير:

قُل لَن يُصِيبَنَا إِلَّا مَاكَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

در جواب رفتار فاسد آنها كه از خوشى مسلمين، ناراحت و از ناراحتى آنها خوشحال مى شوند، در اين دو آيه دستور دو جواب آمده است: اول آن كه همۀ كارها مربوط به خداست و ما هم همه را به او سپرده ايم و او سرپرست ماست، پس اعتراض شما به خداست. دوم آن كه خدا هر آنچه دربارۀ ما مقدّر داشته به خير و صلاح ماست، شما راه را گم كرده ايد و پشيمان خواهيد شد.

معناى آيه: به آنها بگو: هرگز به ما جز آنچه خدا دربارۀ ما نوشته است نخواهد رسيد، او سرپرست ماست و در نتيجه بايد مؤمنان فقط بر او توكل نمايند. و حاصل آن كه ولايت و تدبير امور ما كلاًّ تحت ارادۀ اوست، هر تقديرى در لوح محفوظ از پيروزى و شكست و غيره طبق اقتضاى نظام اتمّ و صلاح كار ما بنويسد و مقرر دارد بندگان را جز امتثال امر و مؤمنان را جز توكل چيزى نيست، و خوشحالى و ناراحتى شما نسبت به حوادث ما جز اعتراض به تقدير حق و قضاى اتمّ و تدبير حكيمانۀ او نيست.

قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ

يعنى: به آنها بگو: آيا شما دربارۀ ما جز يكى از دو سرنوشت نيك را انتظار داريد؟ مراد اين است كه كار ما مردّد است ميان دو خوشى و نعمت: پيروزى در جنگ و رسيدن به

ص:283

اهداف الهى و غنيمت اموال، و شكست در جنگ و شهادت و تلف اموال كه همه تحصيل رضاى او و سعادت بزرگ است.

كمكشان به مسلمين در جنگ و امور خيريه و انفاق بر ارحام و همكيشان خود.

معناى آيه: بگو اى پيامبر، هرچه مى خواهيد انفاق نماييد خواه از روى ميل و رغبت يا بى ميلى و كراهت، هرگز از شما پذيرفته نخواهد شد، زيرا كه شما از آغاز، گروهى خارج از فرمان حق بوديد.

و اما انفاقاتشان، به خاطر صدّ از راه خدا و مبارزه با اسلام، نظير ساير هزينه هاى محرّمشان، حرمتش مؤكّد و كيفرش مسلّم است و از آنها در آيۀ 36 سورۀ انفال تعبير به اسباب حسرت شده است.

وَمَا مَنَعَهُمْ أَن تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ بِرَسُولِهِ

يعنى: و آنها را از قبولى نفقاتشان چيزى جلوگيرى نكرد جز اين كه آنها به خدا و فرستادۀ او كفر ورزيدند. يعنى از شرايط قبول شدن خيرات مكلّفان، ايمان به خدا و رسول او - يعنى شهادتين - است.

وَلاَ يَأْتُونَ الصَّلاَةَ إِلَّا وَهُمْ كُسَالَى وَلاَ يُنفِقُونَ إِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ

يعنى: و آنها در هيچ حالى نماز نمى خوانند جز آن كه با كسالت و سنگينى اند، و انفاقى انجام نمى دهند مگر آن كه از درون بى رغبت اند.

ظاهر مجموع آيه اين است كه علت عدم پذيرش نفقات آنها سه امر است: كفر و نماز و زكات آنچنانى. در صورتى كه با وجود كفر، عمل خير خارجى را اثرى نيست، ولى ممكن است از ظاهر آيه استفاده كرد كه نماز با كسالت و زكات بدون ميل به عنوان دو نشانۀ ركنى و غالبى بر نفاق منافقان ذكر شده و دخالت در عدم قبولى خيرات ندارد.

فَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَلاَ أَوْلاَدُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ «55» وَيَحْلِفُونَ باللّه إِنَّهُمْ لَمِنكُمْ وَمَا هُمْ مِنكُمْ وَلكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ «56» لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغَارَاتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَهُمْ يَجْمَحُونَ «57»

ص:285

لغت و اعراب:

زَهَقَ الشيءُ - از باب مَنَع -: خارج شد، باطل و نابود گرديد. فَرِقَ منه - از باب عَلِم -:

ترسيد از او. ملجأ: پناهگاه. مغارات: جمع مغارة، غار و شكاف در كوه و درّه. مُدَّخَل اسم مكان دخل است از باب افتعال، جاى فرو شدن و پنهان شدن مانند سوراخى در زمين و غيره. جَمَحَ الحيوانُ - از باب مَنَع -: به سرعت رفت، سركشى و چموشى نمود.

تحصّن از قدرت شما و اظهار كفريات و نفاق خود، به يقين با سرعت تمام به سوى آنها روى مى آوردند.

وَمِنْهُمْ مَن يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِن لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ «58» وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَاآتَاهُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللّهُ سَيُؤْتِينَا اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللّهِ رَاغِبُونَ «59»

لغت و اعراب:

مَن يلمزك، مراد از «مَن» موصول جمع است و مفرد بودن ضمير اوّل به لحاظ قرب به لفظ است و پنج ضمير ديگر به لحاظ معناست. لَمَزَه - از باب ضَرَب و نَصَر -: از او خرده گرفت. لوآنَّهم «لو» براى تمنّى است يعنى اى كاش، و يا شرطيه است و جوابش محذوف به تقدير «لكان خيراً لهم» در آخر آيه. لم يُعطَوا اصلش «لم يعطَيُوا» مجهول است كه ياء حذف شده است. إذا هم «إذا» به معناى فاء جزائيه است.

تفسير:

وَمِنْهُمْ مَن يَلْمِزُكَ فِى الصَّدَقَاتِ فَإِنْ أُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَإِن لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَا إِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ

يعنى: و از آنان كسانى هستند كه از تو دربارۀ قسمت صدقه ها و زكات ها عيب مى گيرند، پس اگر سهمى از آن به آنان داده شود خشنود مى گردند، و اگر داده نشود ناگاه خشمناك مى شوند.

از تفريع «فإن اعطوا» معلوم مى شود كه عيب گيرى در جايى است كه چيزى به آنها نرسد هرچند استحقاق نداشته باشند. و عيب گيرى آنها اين بوده كه مثلاً مى گفتند: اين تقسيم عادلانه نيست، پيامبر خويشان خود را مقدم مى دارد.

ص:287

وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَاآتَاهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ قَالُوا حَسْبُنَا اللّهُ سَيُؤْتِينَا اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَ رَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللّهِ رَاغِبُونَ

يعنى: و اگر آنها به آنچه خدا و فرستاده اش به آنها دادند راضى و خشنود مى شدند و مى گفتند: خدا براى ما بس است، به زودى او از فضل و احسان خود و فرستاده اش از صدقات ديگر به ما عطا خواهد نمود، به يقين ما جزء راغبين به خداييم، براى آنها بهتر بود.

و ممكن است معناى آيه از آغاز به جاى «و اگر»، چنين باشد: و اى كاش آنها راضى مى شدند و مى گفتند....

و بايد دانست كه زكات و صدقات پيوسته به دست پيامبر به آنها مى رسيد، ولى خدا در هر دو مورد آيه، نخست به خود نسبت داده بعد به پيامبر، و اين براى بيان اين است كه خدا تكويناً مسبِّب است و همۀ معلولات معلول ارادۀ اوست، و تشريعاً عطاء پيامبر او در فضيلت و قداست عين عطاء اوست.

إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «60»

لغت و اعراب:

مراد از فقير در اين جا كسى است كه عاجز از هزينۀ سال خويش است، نه موجودىِ بالفعل دارد و نه مانند كارمند و كارگر، توان تحصيل تدريجى دارد، و مراد از مسكين عاجزتر از آن است. ألّف بينهم: ميان آنها الفت افكند. رقاب: جمع رَقَبه يعنى برده. في الرقاب به تقدير «تُصْرَف في الرقاب»، غارم: بدهكار ورشكسته. فريضةً مفعول مطلق است به تقدير «فرضها اللّه فريضةً». فَرْض: تقدير و تعيين، يا واجب.

ص:288

ششم «والغارمين» در جهت بدهكاران يعنى كسانى كه بدهى بر آنها چيره شده و توان پرداخت ندارند كه بدهى آنها از صدقات ادا شود.

هفتم «وفي سبيل اللّه» در جهت سبيل اللّه يعنى در هر كار خيرى كه به سود اسلام و مسلمين است، نظير بناى مسجد و تكيه و مدرسه، و كاشتن نهال و راه اندازى آب چشمه و نهر و قنات و سدّ، و طبع و نشر كتاب هاى دينى و غيره.

هشتم «و ابن السبيل» يعنى در جهت فرزندان راه، و مراد كسانى اند كه توشه و وسايل سفر ندارند يا در ميان راه وامانده شده اند، خواه سفر حسّى باشد يعنى از مكانى به مكانى رفتن، يا معنوى و غيرحسّى مانند كسانى كه در راه تحصيل علم دين و فنون مورد نياز ضرورى مسلمين هزينۀ سفر ندارند.

فَرِيضَةً مِنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

يعنى: اين كه صدقات از آنِ گروه هاى فوق است و آنها استحقاق آن را دارند، مقدّر و تعيين شده به تقدير خاصى از جانب خداوند است، و خدا دانا و حكيم است. و معناى از جانب خدا بودن اين است كه از علم ازلى او سرچشمه گرفته و در لوح محفوظ مندرج گشته و سپس به جامعۀ بشرى ابلاغ گرديده است. و ذكر علم و حكمت اشاره به اين است كه تشريع اين حكم مبنى بر علم او به مصالح ارباب اموال، و حالات مستحقّين، و نظارت ولىّ امر آنها، و صلاح اتمّ همۀ مجتمع است و حكمى است روى حسن تقدير و دقت و متانت در تكوين و تشريع.

بدان كه توجه به نكات زير دربارۀ روشن شدن مفاد اين آيه لازم است:

اول - ظاهر لام «للفقراء» الى آخر، ملكيت است، لكن بيان اين كه مستحقّين زكات از چه زمانى مستحقّ آن و از چه زمانى مالك مى شوند، و نيز صاحبان اموال از چه وقتى مأمور به اخراج و پرداخت مى گردند در كتاب هاى فقهى است، و قدر متيقّن اين است كه مستحقّين پس از دريافت، مالك مى شوند.

دوم - مراد از صدقات در آيه، زكات خاص اصطلاحى معروف در شريعت اسلام است، ولى ريشۀ آن، زكات معروفى است كه در آيات مكّى آمده و در ميان همۀ فرقه هاى كفّار نيز بوده، يعنى انفاقى كه بشرها طبق غريزۀ نوع دوستى و فطرت خيرخواهى و طبع ذاتى

ص:290

ترحم، به آن عمل مى كرده اند و سيرۀ همه بر آن جارى بوده و اسلام آن را در محدودۀ خاصّى واجب نموده است.

سوم - معناى كلى و اصطلاح شرعى اين صدقه و اين كه بايد به اصناف هشتگانه برسد ذكر شد، لكن مصاديق آن به حديث و سنّت اهل بيت و فقه اسلامى حواله شده است، و محصّلِ آن اين است كه: اين ماليات به نُه چيز از اموال تعلّق مى گيرد، دو قسم از نقد رايج آن عصر يعنى طلا و نقرۀ سكّه دار براى پول داران، و سه قسم از حيوانات اهلى يعنى شتر و گاو و گوسفند براى دامداران، و چهار قسم از كشت و درخت يعنى گندم و جو و خرما و كشمش براى كشاورزان. و مقدار سهم مستحقّان از هر يك و شرايط آن به طور مشروح در سنّت اسلامى آمده است.

چهارم - اين ماليات اسلامى به لحاظ حال صاحبان اموال كه بايد زكات بپردازند بر دو نوع منقسم شده است: قسمى متعلّق به اجناس نُه گانه است به انگيزۀ نگهدارى و پاكيزگى و زايش و رويش مادى و معنوى آن، و اين قسم را «زكات مال» گويند. و قسم ديگر به انگيزۀ نگهدارى و حراست جان است و اين قسم را «زكات فطره» يعنى زكات جان گويند و از نظر مقدار و متعلَّق و شرايط وجوب، با قسم اول فرق دارد. و حاصل، اين است كه هر صاحب مال داراى شرايط، بايد به عدد نفوسشان(1) از اجناس مختلفى در وقت معيّن و محدودى سالانه بپردازد، و هر دو قسم در مصارف هشتگانه مذكور در آيه يكسان اند و تفصيل آن هم در فقه است.

پنجم - ظاهر آيه اين است كه مستحقان و مورد مصرف اين زكات، دو نوع اند:

اول، اشخاص يعنى فقير، مسكين، عامل و مؤلّفه. دوم، جهات يعنى عناوين اعتبارى كه در نزد عقلا و عرف، جنبۀ حقوقى دارند و از آن راه، قابليت استحقاق و تملّك دارند، نظير وقف بر ازدواج جوان ها و اقامۀ عزادارى و غيره. اين زكات بايد در جهت و راه آزاد كردن برده ها، اداى بدهى ها، و راه هاى خير و اعانت وامانده هاى راه مصرف شود.

و از اين رو در آيه، چهار مصرف اول را با كلمۀ «لام» و چهار مصرف دوم را با كلمۀ «في» آورده است.

ص:291

قبولى اعمال، حصول قرب معنوى، شمول توفيقات خاص، ريزش گناهان، رفع عذاب ها و استجابت دعاها. و اما رحمت هاى عام كه نعمت هاى شأنى است شامل حال مؤمن و غير مؤمن است، نظير اعطاى وجود، حفظ و تدبير موجود، تربيت تكوينى در جهان، بذل نعمت هاى مادى، عرضۀ نعمت هاى معنوى و مهلت طاغيان به اندازۀ كافى. و كسانى كه پيوسته فرستادۀ خدا را آزار مى دهند براى آنها عذابى دردناك است، يعنى در دنيا بر حسب اقتضاى تكوين، و در آخرت در حدّ بى نهايت از حيث كمّ و كيف.

يَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَاللّهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَن يُرْضُوهُ إِن كَانُوا مُؤْمِنِينَ «62» أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَن يُحَادِدِ اللّهَ وَرَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً فِيهَا ذلِكَ الْخِزْيُ الْعَظِيمُ «63»

لغت و اعراب:

أن يرضوه به جاى «أن يرضوهما» است يعنى در معنا تثنيه است كه عبارت درست باشد و افراد لفظ، اشاره به اصالت و تبعيت است. حادَّهُ و در اصل حادَدَه: با او دشمنى و مخالفت كرد، او را به خشم آورد. خِزْى: خوارى و رسوايى. فأنّ له نارَ، مبتدا و خبر است به تقدير «ثبوت النار له حتم» و جواب مَنِ موصوله است.

تفسير:

يَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ وَاللّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَن يُرْضُوهُ إِن كَانُوا مُؤْمِنِينَ

يعنى: منافقان در برابر شما مؤمنان، به خداوند سوگند ياد مى كنند به خاطر آن كه شما را خشنود نمايند، در حالى كه خدا و فرستادۀ او سزاوارترند كه آنان آنها را راضى و خشنود كنند اگر آنها مؤمن اند.

ص:293

بايد دانست كه هدف آنها از قسم، تبرئۀ خود از نفاق و جبران آثار نفاقشان بوده است.

و مقتضاى قاعده در كلمۀ أن يرضوه «أن يرضوهما» است كه ضمير تثنيه به اللّه و رسول برگردد، و مفرد آوردن براى آن است كه عمده، جلب رضايت خداوند است و ديگران بايد به تبع او و از شئون او باشند.

أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّهُ مَن يُحَادِدِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِداً فِيهَا ذلِكَ الْخِزْىُ الْعَظِيمُ

استفهام در آيه براى اظهار تعجب و بيان اين است كه چگونه با علم به عذاب اقدام مى كنند!

معناى آيه: آيا ندانستند كه بى ترديد هر كس با خدا و فرستادۀ او مخالفت و دشمنى كند ثبوت آتش جهنّم و حلول آن دربارۀ وى حتمى است؟ در حالى كه در آن جاودان است.

اين همان رسوايى و خوارى بزرگ است.

يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِءُوا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَاتَحْذَرُونَ «64» وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِءُونَ «65» لاَتَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِن نَعْفُ عَن طَائِفَةٍ مِنكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ «66»

لغت و اعراب:

حذر الشيءَ ومن الشيءِ: پرهيز كرد از آن. ضمير جمع عليهم و تنبّئهم راجع اند به مؤمنان، و ضمير قلوبهم به منافقان. خاضَ الماء - از باب نَصَر -: داخل شد در آن. أ باللّه استفهام براى تقبيح و توبيخ و تعجيز است.

ص:294

تفسير:

يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِمَا فِى قُلُوبِهِمْ

از اين آيه و چند آيه پس از آن به وضوح برمى آيد كه گروهى نه اندك از منافقان كه در داخل حكومت اسلامى بودند قصد خطرناك خاصى دربارۀ پيامبر و يارانش داشته اند و آن، ترور پيامبر، كشتن ياران او، ريشه كن كردن اسلام و نابود كردن كتاب آسمانى و طبعاً روى كار آوردن حكومت طاغوتى و شرك جاهلى بود. و اينان با گروهى ديگر از منافقان دور دست نيز اتصال و ارتباط داشتند. و از ملاحظۀ مجموع اين آيات تا آيۀ 74 كه به طور منسجم از حادثۀ خاصى حكايت دارد چنين برمى آيد كه يكى از حوادث مربوطه پس از خروج پيامبر به سوى غزوۀ تبوك و پيش از رجوع به مدينه رخ داده، و در كتب فريقين نيز اشاره به آن حادثه شده و آن را بر مواردى تطبيق نموده اند.

و مقتضاى تدبر در نصوص، اين است كه: گروهى از آنها همراه پيامبر به سوى تبوك حركت كرده اند و به فكر مكر و توطئه اى برضد پيامبر افتاده، در جلسات سرّى خود آنچه را از اسلام اقرار كرده بودند علناً ردّ و انكار نموده و خدا و رسول و كتاب آسمانى را مورد سخريه و استهزا قرار داده اند. و در اين سفر است كه تصميم جدى بر ترور پيامبر اسلام مى گيرند، و چون خدا آنها را از پياده كردن نقشۀ شوم محروم مى كند و آثارى از كفرياتشان فاش مى گردد عذرهايى بدتر از گناه مى آورند.

طبق روايات باب، آنها در حدود دوازده نفر بوده اند كه تبانى مى كنند در شبى تاريك هنگام رجوع سپاهيان اسلام به سوى مدينه در گردنه اى خطرناك سر راه پيامبر را بگيرند و وسايل رم دادن شتر او را فراهم سازند. و در مرحلۀ اجراى اين نقشه، چون شتر پيامبر بدان جا مى رسيد آنها نيز از اطراف به آن جا نزديك مى شدند. خداوند در اين بين پيامبر خود را مطّلع مى كند، آن حضرت به چند نفر از ياران نزديك دستور مى دهد به سوى راحلۀ آنها حمله ور شوند و بر سر و روى شتران آنها بزنند تا شتران فرار كنند. و نام هاى همگى آنها را هم خود در آن جا بر زبان مى راند و برقى هم در آن هنگام مى زند كه محافظان پيامبر نيز همۀ آنها را جز چند نفر كه صورتشان پوشيده بوده مى شناسند.

ص:295

معناى آيه: اى پيامبر، منافقان از اين پرهيز دارند كه سوره اى بر مسلمين نازل شود و آنها را از آنچه در دل هاى منافقان است آگاه سازد. مراد از «ما في قلوبهم» قصۀ توطئۀ نهانى و اظهارات كفرآميز و مسخره و استهزاهاى آنهاست.

بايد دانست كه ممكن است توهم شود منافقان كه معتقد به نبوت و وحى نبودند چگونه از نزول سورۀ آسمانى و غيب گويى آن بيم داشتند؟ جواب اين است كه: كفر برخى از آنها كفر عنادى و از مصاديق وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنفُسُهُمْ [نمل، 14] بوده و لذا از نزول چنين سوره اى مى ترسيدند. و برخى كه اعتقاد به وحى نداشتند و سوره ها را ساختگى خود پيامبر مى ديدند، معتقد بودند كه او مى تواند طبق استعداد فكرى و حدس قوى سياسى و اجتماعى، و يا به واسطۀ استمداد از اجنّه و ارواح خالصه و يا به وسيلۀ نفوذى هاى خود در ميان كفّار، سوره اى بسازد و از اسرار آنها خبر دهد.

قُلِ اسْتَهْزِءُوا إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَاتَحْذَرُونَ

يعنى: به آنها بگو: مسخره و استهزا كنيد، به يقين خداوند اراده دارد آنچه را از آن بيم داريد آشكار سازد. مراد از استهزايى كه خدا به آنها نسبت مى دهد سخنان استهزايى است كه آنها در توطئه هاى نهانى گفته اند. و ممكن است مراد خود كفر جحودى و عنادى آنها و يا انكار وحى و نبوت توأم با ادلّۀ روشن باشد، زيرا اين رقم عمل و سخن، در نزد عقل، مسخره است.

وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَآيَاتِهِ وَ رَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِءُونَ

يعنى: و حتماً اگر از آنها بپرسى - از آنچه در توطئه هاى پنهانى خود به زبان آورده اند -، بى ترديد خواهند گفت: ما شوخى مى كرديم و با هم به تبادل سخن، بازى مى كرديم. بگو: آيا خدا و آيات او و فرستادۀ او را استهزا مى كرديد؟!

لاَتَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِن نَعْفُ عَن طَائِفَةٍ مِنكُمْ نُعَذِّبْ طَائِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُوا مُجْرِمِينَ

يعنى: هيچ عذرى نياوريد، شما پس از ايمانتان يعنى پس از اظهار اسلام و دعوى ايمان واقعى، كفرتان را علنى كرديد. اگر گروهى از شما را عفو كنيم يعنى به خاطر توبۀ آنها يا شركت نكردنشان در استهزا، گروه ديگرى را به سبب جرمشان عذاب خواهيم كرد.

ص:296

الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضَهُم مِن بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ «67» وَعَدَ اللّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمْ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ «68»

تفسير:

الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِن بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ

در اين آيات پس از ذكر برخى از خيانت هاى منافقان، اشاره است به برخى از كارهاى نارواى ديگر آنها و شمول غضب خدا و توجه وعيد خدا به آنان و توجه دادن آنها به سوابق تاريخى فاسدشان و ذكر مثال ها، و اشاره به اين امر مهم كه در اطوار تاريخ اين گروه سياسى، زن هاشان نيز همراه و هماهنگ آنها بوده اند.

معناى آيه: مردان و زنان منافق برخى از برخى ديگرند، يعنى گذشتگانشان با موجودين، در پليدى ذات و كفر و نفاق باطنى و تظاهر به اسلام و آزار مسلمين و توطئه گرى عليه آنها هماهنگ اند. پيوسته به منكر و هر نارواى شرعى و عقلى دستور مى دهند، و از هر كار خير و معروف نهى مى كنند. و همواره دست هاى خود را مى بندند، يعنى از انفاقات مورد رضاى خداوند. آنها خدا را فراموش كرده اند و در نتيجه خدا هم آنها را فراموش نموده است، يعنى پس از اكمال دعوت و اتمام حجّت، آنها را رها كرده تا در اختيار هوا و شيطان قرار گيرند. بى ترديد، منافقان همان فاسقان اند، يعنى نافرمان هاى

ص:297

خارج از اوامر الهى اند.

وَعَدَ اللّهُ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِىَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُقِيمٌ

خداوند مردان و زنان منافق و همۀ كفّار را وعدۀ آتش جهنّم داده، يعنى: اين وعده را از روز اوّل، توأم با توجيه تكليف به وسيلۀ پيامبران و الهام به عقول و خرد بشر داده است. در حالى كه آنها در آن جاودانند، آخرش بى انتها و پايانش ابديت است. اين آتش براى آنها كافى است، يعنى كفر ثابت و فسق دائم در همۀ عمر و ردّ دعوت ها و تفويت فرصت ها را چنين كيفرى متناسب و كافى است. و خدا آنها را لعنت و طرد كرده، و براى آنها عذابى دائم و پابرجا معيّن و مهيّاست.

كَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنكُمْ قُوَّةً وَأَكْثَرَ أَمْوَالاً وَأَوْلاَداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاَقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُم بِخَلاَقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذِي خَاضُوا أُوْلئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَأُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ «69»

لغت و اعراب:

كالذين من قبلكم، خبر مبتداى محذوف است به تقدير «أنتم كالّذين». خَلاق: نصيب و بهره. خوض: فرورفتن در يك شىء.

تفسير:

كَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنكُمْ قُوَّةً وَأَكْثَرَ أَمْوَالاً وَأَوْلاَداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاَقِكُمْ كَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِينَ مِن قَبْلِكُم بِخَلاَقِهِمْ وَخُضْتُمْ كَالَّذِى خَاضُوا

ص:298

خطاب به منافقانِ معاصر نزول آيات است. يعنى: شما همانند كسانى از منافقان و كافران اعصار پيش از خود هستيد كه از شما نيرومندتر بودند، و اموال و اولادشان از شما بيشتر بود، و در نتيجه از نصيب دنيوى خود برخوردار شدند، و شما نيز از سهم و بهرۀ دنيوى خود بهره مند شديد همان گونه كه آنها پيش از شما در تاريخ گذشته از بهرۀ زندگى تمتّع جستند، و شما نيز فرو رفتيد همان گونه كه آنها فرو رفتند، يعنى هر دو گروه در كفر و نفاق و شرك اعتقادى و رذايل اخلاقى و عمل هاى پليد فرو شديد.

أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِى الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَأُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ

يعنى: آنها عمل هاشان در دنيا و آخرت باطل شد. مراد اين است كه عمل هاى خير باطنى آنها از عقايد صحيح و اوصاف كمالى، و اعمال بدنى آنها از انفاق در راه خير و غيره در دنيا باطل و هدر و بى پاداش شد، زيرا توفيقات خاص الهى كه براى عمل هاى خير در دنيا به عامل مى رسد و نيز انبوه پاداش اخروى شامل حال آنها نشد.

و آنها هستند كه زيانكارند، يعنى زيانكار در معاملۀ معنوىِ مصرف كردن استعدادها در راه حق و گرفتن پاداش در دنيا و آخرت. و غرض اين است كه سرنوشت اين منافقان نيز همان سرنوشت است.

أَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِيمَ وَأَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلكِن كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ «70»

لغت و اعراب:

قومُ نوح و پنج تا معطوف آن، بدل اند از الّذين. مَديَن شهرى است بر سر راه مصرى ها به طرف بيت المقدس كه مسكن شعيب پيامبر بوده است. مؤتفكات: جمع مؤتفكة يعنى وارونه

ص:299

و زير و رو شده، سه شهر قوم لوط است كه بر سرشان وارونه شد.

تفسير:

أَلَمْ يَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِيمَ وَأَصْحَابِ مَدْيَنَ وَالْمُؤْتَفِكَاتِ

يعنى: آيا بر آنها خبر و سرنوشت كسانى كه پيش از آنها در اعصار گذشته بودند نيامده؟ مراد، خبر وحشت زا و هشدار دهنده و تنبّه آورِ هلاكت آنهاست. يعنى خبر قوم نوح پيامبر كه چگونه خدا آنها را يكسره در ميان دريايى جديدالحدوث و نوظهور از آب هاى زمينى و آسمانى كه كوه و دشت و هامون را فرا گرفته بود غرق نمود. و خبر قوم عاد، ملت هود پيامبر كه چگونه آنها را با وزش بادهاى سرد و مسموم كننده در مدت سه شبانه روز ريشه كن كرد. و خبر قوم ثمود، امّت صالح پيامبر كه چه سان همه را با يك صيحۀ آسمانى از پاى درآورد و نقش زمين نمود. و خبر قوم ابراهيم كه چگونه آنها را با كشتن نمرود و هجوم حيرت آور پشّه هلاك كرد. و خبر اصحاب مدين، قوم شعيب پيامبر كه چه سان با ابرهاى آتش بار همه را بسوزانيد. و خبر مردم مؤتفكات يعنى سه شهر يا چندين روستاى مسكن هاى قوم لوط پيامبر كه چگونه جبرئيل همه را از عمق زمين بركند و بالا برد و وارونه ساخت و بر سطح زير و رو شده اش بارانى از سنگ باريد.

أَتَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانَ اللّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلكِن كَانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

اين كلام در بيان علت هلاكت امم گذشته است. يعنى: پيامبرانشان براى آنها بيّنات آوردند (شريعت و كتاب توأم با دلايل آشكار و براهين روشن). پس هرگز خدا بر آن نبود كه به آنها ستم كند، ولكن آنها خودشان بودند كه به نفس خويش ستم مى كردند. زيرا پس از عرضۀ بيّنات و اتمام حجت و تكرار در ابلاغ و مهلت كافى، به لجاجت و عناد، دعوت حق را نپذيرفتند و عذاب دنيوى متصل به عذاب ابدى را به جان خريدند.

ص:300

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضَهُمْ أَولِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمْ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ «71» وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ «72»

تفسير:

وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَولِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ يُطِيعُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

اين آيه اشاره است به روابط صالح و پربركت مؤمنان با يكديگر در مقابل روابط ناروا و مفسده زاى منافقان كه در آيۀ 67 ذكر شد. و «ولى» به معناى سرپرست و متولّى امر و به معناى ياور و دوست آمده و در اين جا به قرينۀ ذكر امر و نهى به معناى اول است. و بعيد نيست در اين كتاب كريم، الفاظ مشترك را به همۀ معانى آن حمل كرد مگر آن كه متعارض باشند.

معناى آيه: و مردان و زنان مؤمن، سرپرست يكديگرند، يعنى نوعى از ولايت تشريعى نسبت به يكديگر دارند و آن برخى از مراتب ولايت در مسألۀ امر و نهى است. آنها پيوسته يكديگر را به هر كار شايسته اى فرمان مى دهند و از هر كار ناروايى نهى مى كنند، و نماز را برپا مى كنند، خود مى خوانند و افراد جامعه را به خواندن آن وامى دارند. و زكات مى پردازند، زكات شرعى و ماليات اسلامى واجب و مستحب. و آنها پيوسته از خدا و فرستادۀ او فرمان مى برند. آنها هستند كه به زودى مورد رحمت خداوند قرار خواهند

ص:301

گرفت، يعنى مقابل منافقان كه مورد فراموشى قرار مى گيرند. و خدا مقتدر شكست ناپذير و حكيم است.

وَعَدَ اللّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا

يعنى: خدا به مردان و زنان با ايمان، باغ ها و بهشت هايى را وعده داده كه از زير آنها نهرها در جريان است، در حالى كه در آن بهشت ها جاودانند. جريان نهرها ممكن است از زير سطح زمين باشد يا از زير درختان، و مراد از آنها نهرهايى از همه نوع مايعات است يا خصوص چهار نهرى كه در آيۀ 15 سورۀ محمّد صلى الله عليه و آله ذكر شده است.

وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِى جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوَانٌ مِنَ اللّهِ أَكْبَرُ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

يعنى: و نيز خدا به مردان و زنان مؤمن، مسكن هاى پاكيزه اى را در باغ هاى اقامت و بهشت هاى ابديت وعده داده است، و رضا و خشنودى از جانب او بزرگ تر است، و اين رضا و خشنودى است كه كاميابى بزرگ است. يعنى بزرگى آن نه از اين راه است كه چون او راضى گردد همۀ نعمت ها دنبال آن سرازير مى شود، هر چند چنين است، بلكه خود حبّ و دوستى او در نزد بنده اش از همه چيز بزرگ تر و محبوب تر و لذت بخش تر است، و از اين رو عبادت به انگيزۀ حبّ اللّه مرتبه اى والا دارد.

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ «73» يَحْلِفُونَ بِاللّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلاَمِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ مِن فَضْلِهِ فَإِن يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ وَإِن يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذَاباً أَلِيماً فِي الْدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِن وَلِيٍّ وَلاَنَصِيرٍ «74»

ص:302

تفسير:

يَا أَيُّهَا النَّبِىُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ

كلمۀ «جهاد» بر حسب غلبۀ استعمال، ظهور دارد در جنگ و نبرد، و اين جهاد با منافقان كه مدعى هستند جزو مسلمين اند ممكن نيست، پس مراد، مقاومت و عكس العمل منفى در مقابل آنها به هر طرز ممكن است.

معناى آيه: اى پيامبر، با كافران و منافقان جهاد كن، يعنى با كافران به جهاد ابتدايى در موقع اقتضاى مصلحت، و جهاد دفاعى، و با منافقان يعنى كسانى كه شواهدى بر نفاق آنها قائم مى شود به وعظ و اندرز و بى اعتنايى و طرد از مجتمع يا به دقت در اجراى حدود و تعزيرات دربارۀ آنها به خاطر تخلّفات زيادى كه دارند. و ممكن است مراد از جهاد، اعم از جهاد نظامى و اقتصادى و فرهنگى و تجارى باشد، پس منافقان را نيز شمل مى شود. و كار را بر آنها سخت گير، و جايگاه آنها جهنم است و جهنم، بد جاى بازگشتى است.

يَحْلِفُونَ بِاللّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلاَمِهِمْ وَ هَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا

ممكن است اين آيه تكرار بيان حادثۀ عقبه باشد كه منافقان در خلوت، كفر گفتند و اقدام به كار نافرجام نمودند و در آيۀ 64 گذشت. و گفته شده كه: اشاره است به حوادث ديگرى از كفر و ارتداد نهانى آنها، زيرا بسا اتفاق مى افتاد كه در موارد نزاع و اختلافشان حتى در نزد برخى از مسلمين به ناگاه كفر مى گفتند و اسلامى را كه بر حسب ظاهر پذيرفته بودند علناً انكار مى كردند.

معناى آيه: آنها به خدا سوگند مى خورند كه چيزى نگفته اند، در حالى كه بى ترديد، سخن كفرآميز گفته اند و پس از اسلامشان كافر شده اند و به چيزى همت گماشتند كه به آن نرسيدند، يعنى ترور پيامبر در عقبه و يا ايجاد فتنه و آشوب در مدينه.

وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ مِن فَضْلِهِ

ص:303

و منافقان هيچ عيب و خرده اى از پيامبر و دين و رفتار او نگرفتند (يعنى دربارۀ اين كه چرا سخن كفر و باطل مى گويند و رفتار ضد اسلامى و فكر براندازى حكومت الهى را دارند بهانه اى نداشتند) جز آن كه خدا و فرستادۀ او آنها را به واسطۀ فضل و احسان خدا بى نياز نمودند. و اين كلام نظير آن است كه شخصى به شخصى بگويد: من در نزد تو هيچ گناهى ندارم جز آن كه به تو خوبى كرده ام. زيرا اهل مدينه پيش از هجرت پيامبر اسلام در كمال ضيق و تنگى زندگى و فقر و فلاكت بودند و به بركت اسلام و حركت مسلمين و فعاليتشان در جنبه هاى مختلف زندگى كه از آن جمله جنگ ها و پيروزى هاى توأم با انبوه غنائم جنگى بود، سطح زندگيشان بالا رفت و فضل خدا شامل حالشان گشت و آنان به جاى شكر نعمت در فكر انتقام افتادند.

فَإِن يَتُوبُوا يَكُ خَيْراً لَهُمْ وَإِن يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللّهُ عَذَاباً أَلِيماً فِى الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِى الْأَرْضِ مِن وَلِىٍّ وَلاَنَصِيرٍ

يعنى: پس اگر آنها توبه كردند و به سوى حق برگشتند براى آنها خير و نيكو خواهد بود، و اگر اعراض كردند و روى برتافتند خدا آنها را به عذاب دردناكى در دنيا و آخرت عذاب خواهد نمود، و هرگز آنها را در روى اين زمين، سرپرست و دوست و ياورى نخواهد بود.

وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتَانَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الْصَّالِحِينَ «75» فَلَمَّا آتَاهُم مِن فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوا وَهُمْ مُعْرِضُونَ «76» فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ «77»

ص:304

تفسير:

وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللّهَ لَئِنْ آتَانَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ

آيات زير اشاره است به برخى ديگر از منافقان كه با خدا معاهده نموده و نقض كرده اند، و به برخى ديگر كه به صدقات و عمل هاى مسلمين خرده مى گرفتند و مسخره مى كردند.

يعنى: و از منافقان كسانى هستند كه با خدا معاهده نمودند كه حتماً اگر از فضل و رحمت خود به ما بدهد ما نيز بى ترديد، صدقه مى دهيم و بدون شك از نيكوكاران مى شويم. مراد اين است كه اگر مال و ثروت وافر به ما دهد ما نيز همۀ حقوق واجب و مندوبِ اموال خود را از زكات و خمس و فىء و انفال و ماليات اسلامى و انفاقات واجب ارحام و صلۀ رحم، همه را ادا مى كنيم.

فَلَمَّا آتَاهُم مِن فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوا وَهُمْ مُعْرِضُونَ

پس چون خدا از فضل خويش به آنها بخشيد، يعنى: خواسته هاى آنها را عطا نمود، به مالشان بخل ورزيدند و از معاهده روى برتافتند، و آنها معرض اند. ذكر اسم فاعل، مفيدِ اين است كه عادت به اعراض و طبع روگردانىِ از حق دارند.

فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقاً فِى قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللّهَ مَا وَعَدُوهُ وَ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ

ضمير فاعلى «أعقب» راجع است به وصف بخل يا عمل بخيلانۀ آنها، و ضمير مفعولى «يلقونه» راجع است به «اللّه».

معناى آيه: صفت بخل يا عمل نشأت يافته از آن در دل هاى شان نفاقى در پى آورد كه تا روزى كه خدا را ملاقات كنند، يعنى بميرند يا به محشر آيند، ثابت و برقرار است. و اين به خاطر تخلّف آنها از مواعدۀ با خدا و به خاطر آن بود كه پيوسته به خدا دروغ مى گفتند.

أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللّهَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ «78» الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الْصَّدَقَاتِ وَالَّذِينَ لاَيَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ «79»

ص:305

لغت و اعراب:

نجوا اسم مصدر است به معناى سخن سرّى، و نام گروهى كه با هم سخن سرّى دارند، و چيز پنهانى و سرّى، مفرد و جمع و مذكر و مؤنث در آن يكسان است، و مراد در اين جا معناى اول است. لَمَزَه - از باب ضَرَب و نَصَر -: عيب گرفت بر او، به چشم و ابرو به او اشاره نمود. مطّوّع اصلش متطوّع از باب تفعّل است، كسى كه خود را در طاعت به تكلّف اندازد، كسى كه اعمال مستحبى را با طيب خاطر به جا مى آورد. تطوّع: انجام دادن كار نيك.

جَهَدَ في الأمر - از باب مَنَع -: كوشش كرد در آن و به مشقت افتاد. جهْد - به ضم و فتح -:

طاقت و توان. الذين يلمزون مبتدا و سخر اللّه خبرش، والذين لايجدون عطف است به مطّوّعين.

تفسير:

أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوَاهُمْ وَأَنَّ اللّهَ عَلَّامُ الْغُيُوبِ

استفهام براى نكوهش و توبيخ است. يعنى: آيا منافقان ندانستند كه خدا سرّ آنها و نجواى آنها را مى داند؟ (سرّ يعنى رازهاى نهفتۀ دلشان از كفر و نفاق و قصد توطئه عليه مسلمين، و نجوا يعنى مطالبى كه در سخنان بيخ گوشى تبادل مى كنند).

و آيا ندانسته اند كه خداوند از همۀ غيب ها به نحو كامل آگاه است؟ غيب، امر نسبى است، يعنى چيزى كه از حواس ظاهره يا باطنۀ هر ذى شعورى پنهان است، در نزد او آشكار است.

اَلَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِى الصَّدَقَاتِ وَالَّذِينَ لاَيَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

يعنى: كسانى از منافقان كه بر مطّوّعين از مؤمنان در صدقاتشان عيب مى گيرند (دربارۀ مؤمنانى كه ثروت مالى دارند و به ميل و رغبت انفاق مى كنند يا صدقه هاى مستحب مى دهند، مى گويند: اينان براى ريا و سمعه يا حبّ جاه و شهرت صدقه مى دهند) و نيز بر كسانى از مؤمنان كه جز آخرين طاقت و توانشان چيزى پيدا نمى كنند و آن را صدقه مى دهند عيب مى گيرند و آنها را استهزا مى كنند (آنان

ص:306

را ساده و ابله و بى خرد يا فريب خورده مى نامند، و بالأخره هر يك از اغنيا و فقراى مسلمين را به طرزى مسخره مى كنند) خدا آنها را مسخره كرده است.

يعنى حكم سخريه و استهزاى آنها از ازل گذشته است، و براى آنها عذابى است دردناك. و مسخرۀ خدا در دنيا اين است كه اميدهاى آنها را ناگهان تبديل به يأس و خوشى هاشان را مبدل به ناخوشى مى كند، و در آخرت مورد مسخرۀ خزنۀ جهنّم واقع مى شوند.

اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَاللّهُ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ «80» فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِ اللّهِ وَكَرِهُوا أَن يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَقَالُوا لاَتَنْفِرُوا فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ «81» فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلاً وَلْيَبْكُوا كَثِيراً جَزَاءَ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ «82»

لغت و اعراب:

استغفِر امر براى انشاى تسويه است. خلَّف الشيءَ: او را پشت سر گذاشت، مخلَّف: به جا گذاشته شده. مقعد: مصدر ميمى به معناى قعود.

تفسير:

اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاَتَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِن تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَن يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ

يعنى: براى آنها آمرزش بطلب يا نطلب، اگر هفتاد بار براى آنها آمرزش بخواهى

ص:307

خداوند هرگز آنها را نخواهد آمرزيد. مراد اين است كه طلب آمرزش و ترك آن يكسان است، و در نتيجه، طلب لغو است، و در طلب هم يك بار و تكرار بسيار نيز مساوى است. و تعليق به هفتاد از باب مثال و به عنوان مبالغه است و عدد خصوصيت ندارد، و نيز از باب تعليق به محال است مانند لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ [زمر، 65] وگرنه پيامبر براى چنين افرادى آمرزش نمى طلبد.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَاللّهُ لاَيَهْدِى الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ

يعنى: آن محروميت شديد براى اين است كه آنها به خدا و فرستادۀ او كفر ورزيدند، و خدا هرگز گروه خارج از فرمان و متمرّد را هدايت نمى كند.

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِاللّهِ وَكَرِهُوا أَن يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِى سَبِيلِاللّهِ

اين آيه تا هفت آيۀ بعد دربارۀ منافقان است كه در غزوۀ تبوك با عذرهاى دروغين اذن عدم شركت گرفتند. يعنى اى پيامبر، به جا گذاشته شدگان از جنگ به خاطر ماندن و بازنشستن برخلاف رسول خدا شادمان شدند، و آنها كراهت داشتند از اين كه با مال ها و جان هاى خود در راه خدا جهاد كنند.

وَقَالُوا لاَتَنْفِرُوا فِى الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ

يعنى: و آنها به ياران خود هم گفتند: در هواى گرم حركت نكنيد. اى پيامبر، اگر آنها فهم دقيق و دانش عميق داشته باشند به آنها بگو: آتش جهنم حرارتش بيشتر است. يعنى در يك جهاد حساس و خطرناك و ضرورى، فرار از زَحف، مستلزم آتش جهنّم فردا است و آن شديدتر است.

فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلاً وَلْيَبْكُوا كَثِيراً جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

يعنى: در نتيجه بايد آنها در آيندۀ عمرشان كمتر بخندند و بسيار بگريند، يا در دنيا بخندند كه طبعاً اندك است و در آخرت بگريند كه بسيار خواهد بود، به كيفر آنچه به دست مى آورند از عقايد فاسده و رذايل اخلاق و محرّمات اعمال.

ص:308

فَإِن رَجَعَكَ اللّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُل لَن تَخْرُجُوا مَعِيَ أَبَداً وَلَن تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوّاً إِنَّكُم رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِفِينَ «83» وَلاَ تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُم مَاتَ أَبَداً وَلاَتَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ «84» وَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلاَدُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ أَن يُعَذِّبَهُم بِهَا فِي الْدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ «85»

تفسير:

فَإِن رَجَعَكَ اللّهُ إِلَى طَائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُل لَن تَخْرُجُوا مَعِىَ أَبَداً وَلَن تُقَاتِلُوا مَعِىَ عَدُوّاً إِنَّكُم رَضِيتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِفِينَ

يعنى: اى پيامبر، اگر خدا تو را به سوى گروهى از آنها در مدينه برگردانيد، آن گاه در سفرهاى ديگر چون خواهى سپاه را بسيج كنى آنها آمدند و از تو براى بيرون شدن به جهاد اذن طلبيدند، به آنها بگو: هرگز و ابداً با من بيرون نخواهيد شد و هيچ گاه همراه من با دشمنى نخواهيد جنگيد؛ چرا كه شما نخستين بار راضى شديد كه بنشينيد، پس طبق روش اوّلتان همراه خالفان بنشينيد، يعنى همراه كسانى كه طبعاً و تكويناً بازنشسته اند، مانند زنان، كودكان، معلولان و بيماران.

وَلاَ تُصَلِّ عَلَى أَحَدٍ مِنْهُم مَاتَ أَبَداً وَلاَتَقُمْ عَلَى قَبْرِهِ

يعنى: و هرگز بر جنازۀ كسى از آنها كه مُرد نماز مخوان، و بر سر قبرش نايست، يعنى نه براى كمك به دفن و آداب آن و نه براى دعا و طلب مغفرت.

إِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ

ص:309

يعنى: به خاطر آن كه آنها به خدا و فرستاده اش كفر ورزيدند و در حالى كه فاسق بودند از دنيا رفتند. پس كافر و خارج از فرمان اصولى خدا بودند. و مفاد اين آيات اين است كه اختلال عقايد انسان در اصول دين، سبب لغويت استغفار و دعا در حقّ او و عدم جواز نماز و حضور بر سر قبر اوست. و در فقه اسلامى آمده است كه تمام آثار كفر بر او بار مى شود كه از آن جمله حرمت تجهيزات اسلامى اوست، يعنى تجهيزات پنجگانه براى روانه شدن ميّت مسلِم به عالم برزخ، از غسل و حنوط و كفن و نماز و دفن در مقابر مسلمين.

وَلاَ تُعْجِبْكَ أَمْوَالُهُمْ وَأَوْلاَدُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللّهُ أَن يُعَذِّبَهُم بِهَا فِى الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ

اين آيه همان آيۀ پنجاه و پنج است كه گذشت و اختلاف اندك و تغييرات چهارگانۀ لفظى تأثير ژرفى در معنا ندارد. و تكرار آيه براى تأكيد اين امر خطير است كه نبايد وفور نعمت و سعه و تنوّع دنياى كفر، مسلمين را به شگفت آورد و در روحشان اثر بگذارد و سبب تزلزل عقايد و تمايل به كفر و گرايش به اخلاق و آداب و سنن كفّار شود، كه شديداً محل ابتلاى دنياى اسلام امروز با جهان كفر است.

وَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُن مَعَ الْقَاعِدِينَ «86» رَضُوا بِأَن يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَيَفْقَهُونَ «87» لكِنِ الْرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «88» أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ «89»

ص:310

لغت و اعراب:

أن آمنوا به تقدير «بأن آمنوا، أى بالإيمان». اُولوا: جمع «ذو» به معناى صاحب از غير لفظش. طَول: غنا، قدرت. ذرنا از مادّۀ وَذَر يَذَرُ به معناى ترك، و تنها مضارع و امر از اين ماده استعمال شده است.

تفسير:

وَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُن مَعَ الْقَاعِدِينَ

يعنى: و چون سوره اى نازل گردد كه به خداوند ايمان آوريد و همراه فرستاده و رسول او جهاد كنيد، صاحبان ثروت و توان مالى و جسمى از منافقان از تو اذن مى طلبند كه در جهاد شركت نكنند، و گويند: بگذار ما با بازنشستگان باشيم. يعنى به جهاد بيرون نشويم و با زنان و كودكان در شهر بمانيم.

رَضُوا بِأَن يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَيَفْقَهُونَ

يعنى: آنها راضى شدند كه با خالف ها - بازنشسته ها و خانه نشين ها - باشند. يعنى اين مقدار درك و تعقّل ندارند كه جهاد در راه يك دين قويم ثابت و حيازت كمالات ابدى آن، قابل تبديل با استراحت چند صباح و مصاحبت زنان و كودكان نيست. و بر دل هاى آنها مهر شقاوت زده شد، يعنى به واسطۀ سوابق كفر و عناد و فسق آنها، ولى آنها نمى فهمند. يعنى وضع دينى و شقاوت ذاتى خود را نمى دانند و علم عميق دينى از آنها گرفته شده است.

لكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

يعنى: لكن در مقابل قعود و تخلّف و ترك فريضۀ عظيم الهى از سوى آنها، فرستادۀ خدا و كسانى كه با او ايمان آورده اند، با مال ها و جان هاى خود جهاد كردند، و آنهايند كه در دنيا برايشان خيرات مادى و معنوى است، و آنها هستند كه

ص:311

اصحاب رستگارى و كاميابى اند.

معناى آيه: اى پيامبر، عذرآورندگان از باديه نشين ها نزد تو آمدند كه به آنها اجازه داده شود يعنى اجازۀ تخلّف از جهاد، ولى كسانى از منافقان مدينه كه به خدا و رسول او دروغ گفتند، يعنى از سابق در مواقع جنگ عذرهاى دروغ مى آوردند، در جاى خود نشستند، يعنى نه به سوى جهاد رفتند و نه براى استجازه آمدند.

و ممكن است مفاد «ليؤذن لهم» نسبت به مسلمين استجازۀ در شركت باشد كه با نبود شرايط به جهاد روند، همانند حج متسكّع يعنى كسى كه با نبود شروط شرعى به سوى حج مى شتابد.

سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

يعنى: به زودى كسانى از آنان را كه كفر ورزيده اند عذابى دردناك خواهد رسيد.

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى وَلاَ عَلَى الَّذِينَ لاَيَجِدُونَ مَايُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا للّهِِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ «91» وَلاَ عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَأَجِدُ مَاأَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاَّ يَجِدُوا مَا يُنفِقُونَ «92»

لغت و اعراب:

حرج: سختى، گناه. نَصَحَ زيداً و لزيد - از باب مَنَع -: دربارۀ او دوستى خالصانه كرد.

فاضَ الإناء: پر شد، و فاضَ: جارى شد.

ص:313

تفسير:

لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى وَلاَ عَلَى الَّذِينَ لاَيَجِدُونَ مَايُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا للّهِِ وَ رَسُولِهِ

يعنى: نه بر ضعفا و ناتوان ها و نه بر بيماران و نه بر كسانى كه هزينۀ سفر پيدا نمى كنند سختى و گناهى نيست. يعنى در اين كه در منزل خود بنشينند و به سوى جهاد حركت نكنند، اگر درون خود را نسبت به خدا و فرستادۀ او خالص كنند.

عنوان ضعفا شامل پيران فرتوت و زنان و كودكان و ديوانگان و فلج ها و ناقص العضوهاست. و مراد از «نصيحت براى خدا و رسول» كه نفى حرج بدان مشروط شده اين است كه بايد اين گروه همانند متخلّفان از اهل نفاق بر ضدّ مسلمين تبليغ و نشر اكاذيب نكنند و دل ها را عليه آنها نشورانند، بلكه اظهار خيرخواهى نمايند و ديگران را به تحريك و كمك مالى تشويق كنند، وگرنه حرج از آنها رفع نمى شود و مستحق عذاب خواهند بود.

مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

يعنى: بر نيكوكاران راهى نيست. كسى كه كار خير انجام داده، نه در دنيا راه عتاب و توبيخ بر او باز است و نه در آخرت راه مؤاخذه و عقوبت. و اين كلام، قاعده اى است كلّى كه در موارد زيادى از فقه اسلامى از آن استفاده مى شود. و خداوند آمرزنده و مهربان است.

وَلاَ عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَأَجِدُ مَاأَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاَّ يَجِدُوا مَا يُنفِقُونَ

يعنى: و نيز سختى و گناهى نيست بر كسانى كه چون نزد تو آمدند تا آنها را در راه جهاد بر مركبى سوار كنى، و تو گفتى من مركبى ندارم كه شما را بر آن سوار كنم، درحالى بازمى گردند كه چشمان آنها از اشك پر است، به خاطر اندوه از اين كه چرا آنچه بايد در راه جهاد هزينه كنند نمى يابند.

ص:314

إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاءُ رَضُوا بِأَن يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَيَعْلَمُونَ «93» يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لاَتَعْتَذِرُوا لَن نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ «94» سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءَ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ «95» يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِن تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَيَرْضَى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ «96»

تفسير:

إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِيَاءُ رَضُوا بِأَن يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَيَعْلَمُونَ

يعنى: جز اين نيست كه راه عتاب و توبيخ و عذاب اخروى بر كسانى باز است كه هنگام بسيج عمومى براى جنگ، از تو اذن مى خواهند يعنى اجازۀ ترك جهاد و تخلّف از سپاه اسلام، در حالى كه آنها ثروتمندند يعنى مى توانند مركب و توشه فراهم كنند و براى جهاد حاضر شوند. آنها راضى شدند كه با بازنشستگان و خانه نشينان باشند يعنى با زنان و

ص:315

كودكان و معلولان، و خدا بر دل هاى آنها مهر غفلت و شقاوت نهاده، از اين رو آنها راه سعادت خود را نمى دانند.

يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُلْ لاَتَعْتَذِرُوا لَن نُؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ

خطاب به پيامبر اسلام و مسلمين است. يعنى: هنگامى كه از غزوۀ تبوك بازگشتيد، آنها براى شما عذر خواهند آورد كه چرا تخلّف كردند و در شهر ماندند. در جواب بگو:

هيچ عذرى نياوريد كه هرگز از شما باور نخواهيم كرد، حقيقت اين است كه خداوند از اخبار سرّى شما آنچه لازم بود به ما خبر داده است.

وَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

يعنى: و به زودى خدا و فرستادۀ او عمل هاى شما را خواهند ديد، كه توبه مى كنيد و صالح مى شويد يا بر كفر و نفاق خود ادامه مى دهيد. ظاهر آيه اين است كه خدا نيز همانند پيامبر در آيندۀ نزديك مطّلع خواهد شد، و اين امر نسبت به خداوند - نعوذ باللّه - مستلزم جهل فعلى است، پس مراد اين است كه علم ازلى خدا به اين امور در آينده، تحقق خارجى مى يابد و براى همه نيز روشن مى شود.

سپس - يعنى پس از دنيا - همه به سوى خدايى كه داناى غيب و آشكار است بازگردانده مى شويد. مراد از «غيب» هر چيزى است كه بر هر ذى شعورى پنهان است، و مراد از «شهادت» هر چيزى است كه در نزد هر ذى شعورى مشهود است، و اين دو در نزد خدا به نحو يكسان حاضر است و دنيا و آخرت نيز در اين امر در نزد او يكسان است. پس او شما را به آنچه در دنيا مى كرديد آگاه خواهد نمود. يعنى از آن جمله است كفر شما و انكار دعوت پيامبر وقت، و نفاق ورزى با مسلمين، و اظهار اخلاص با كفّار و مشركين.

سَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَكُمْ إِذَا انقَلَبْتُمْ إِلَيْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ

يعنى: اى پيامبر، به زودى آن گاه كه از سفر جنگ به سوى آنها بازگشتيد براى شما به خدا سوگند ياد مى كنند تا از آنها اعراض كنيد، به اين كه از مسألۀ تخلّف آنها از جهاد و ترتيب اثر توبيخ و سرزنش صرف نظر نماييد. پس شما - اى پيامبر و اى مسلمين - از آنها اعراض نماييد و از نشان دادن عكس العمل روى برتابيد.

ص:316

إِنَّهُمْ رِجْسٌ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ

يعنى: دستور اعراض از آنها براى تصديق اعذار آنها يا تحصيل رضاى آنها نيست، بلكه براى اين است كه آنها رجس و پليدند، پليد در عقايد و اخلاق و كردار. و اعراض به معناى قطع روابط اجتماعى و اخلاقى و رفتارى است. و جايگاه آنها جهنّم است به سزاى كارهايى كه مى كردند، يعنى به سزاى آن كه در مدت عمرشان با شرك زندگى كرده و با حق مبارزه نموده و در برابر خدا به طغيان برخاسته و پيرو هواى نفس و شيطان بوده اند.

يَحْلِفُونَ لَكُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِن تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّهَ لاَيَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ

يعنى: اى پيامبر، آنها علاوه بر آن كه مى خواهند متعرّض حال آنها نشويد، سوگند ياد مى كنند تا از آنها در باطن نيز راضى باشيد و همانند ساير مسلمين مورد محبت و رضايت قرار گيرند. پس متوجه باشيد كه اگر شما از آنها راضى شويد بى ترديد، خداوند از گروهى كه خارج از فرمان اويند راضى نمى شود. مقتضاى قاعده در كلام، اين بود كه گفته شود:

«فإنّ اللّه لايرضى عنهم» لكن به جاى ضمير «عنهم» «عن القوم الفاسقين» آمده، براى اين كه در كلام اشعار بر علت باشد، يعنى خدا بدين علت از آنها راضى نمى شود كه آنها گروهى متمرّد و خارج از فرمان در اصول عقايد و اخلاق و اعمال اند.

الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْراً وَنِفَاقاً وَأَجْدَرُ أَلاَّ يَعْلَمُوا حُدُودَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «97» وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَايُنْفِقُ مَغْرَماً وَيَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوءِ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «98»

لغت و اعراب:

اعراب جمع است و مفرد ندارد، و كثرت استعمال دارد در عرب هاى باديه نشين، و برخى گفته اند در مطلق باديه نشين ها. أجدر: لايق تر و سزاوارتر. مغرم: غرامت

ص:317

و خسارت. تربُّص: انتظار. دوائر: جمع دائره، حادثۀ بد كه گويى دور انسان را احاطه كرده است. سوء مصدر است و اضافۀ دائره به آن براى مبالغه است مانند رجلُ صدقٍ و رجلُالصدقِ.

تفسير:

الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْراً وَ نِفَاقاً وَ أَجْدَرُ أَلاَّ يَعْلَمُوا حُدُودَ مَاأَنْزَلَ اللّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

يعنى: باديه نشينان عرب يا مطلق باديه نشينان خواه عرب يا عجم، در كفر و نفاق، شديدترند، و سزاوارترند كه حدود و مرزهاى آنچه را خدا بر فرستادۀ خود نازل كرده است ندانند. يعنى چون آنها از شهر و مجامع تمدن بشرى، از نظر فرهنگى و اجتماعى دورند، سخت محكوم جاهليت طبيعى قديم بشرند، و در اسارت تقليد كوركورانه از عقايد خرافى و رسوم جاهلى گذشتگان اند، و از علوم دينى و اخلاق انسانى و آداب و فضايل نفسانى بهرۀ به سزايى ندارند.

و مراد از «حدود ما أنزل اللّه» مرزها و ثغور دين و احكام شريعت است كه خود، عالمى است از معنويات، داراى حدود و ثغور. و خداوند عليم و حكيم است، يعنى دانا به همه چيز از امور مربوط به شهرى و باديه نشين، و حكيم در آفرينش و تكليف.

وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَن يَتَّخِذُ مَا يُنْفِقُ مَغْرَماً وَ يَتَرَبَّصُ بِكُمُ الدَّوَائِرَ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

يعنى: و از باديه نشينان عرب كسانى هستند كه آنچه را در راه خدا مى دهند غرامت مى شمارند، زيرا چون براى خدا نمى دهند، بلكه از روى ريا يا تقيه مى دهند، طبعاً برايشان خسارت است. و پيوسته در انتظار ورود حادثه اى بد براى شمايند، از شكست در جنگ و فقر مالى و امراض عمومى و اختلاف داخلى و عمدتاً سقوط دولت اسلامى. و جملۀ «عليهم دائرة السوء» يا انشاى نفرين است يعنى حادثۀ بد بر آنها فرود آيد، و يا اخبار است يعنى براى آنها حادثه اى پيش بينى شده است. و خدا شنوا و داناست، هيچ صداى قابل دركى از حيطۀ قدرت سامعۀ او خارج نيست، و هيچ شيئى در گسترۀ عالم هستى از احاطۀ علم او بيرون نيست.

ص:318

وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَيَتَّخِذُ مَايُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلاَ إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ فِي رَحْمَتِهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «99»

لغت و اعراب:

قربات: جمع قربت، اعمال نيكى كه براى نزديك شدن به خدا انجام مى گيرد، مفعول دوم يتّخذ است. صلوات عطف است به ماينفق به تقدير «و يتّخذ صلوات الرسول أيضاً قربات».

ألا إنّها؛ ضمير منصوب، راجع است به «ماينفق» و «صلوات».

تفسير:

وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَ يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَاتٍ عِندَ اللّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ

يعنى: و از باديه نشينان عرب نيز كسانى هستند كه به خدا و روز واپسين ايمان مى آورند، و آنچه را انفاق مى كنند وسايل تقرّب در نزد خدا مى شمارند و دعاهاى پيامبر را نيز كه غالباً هنگام دريافت صدقات مى كردند وسايل تقرب به خدا مى دانند.

أَلاَ إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَيُدْخِلُهُمُ اللّهُ فِى رَحْمَتِهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

يعنى: آگاه باشيد كه همۀ انفاقات آنها در راه خدا و هر يك از دعاهاى پيامبر دربارۀ آنها قربت است، يعنى وسيلۀ نزديك شدن آنها به خداوند است. به زودى خدا آنها را در رحمت خويش وارد خواهد نمود، زيرا كه خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.

ص:319

وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدَاً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ «100»

تفسير:

وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَضِىَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ

اين آيه در مقام بيان حكمى است عام دربارۀ مسلمين از آغاز تكوّن هستۀ داخلى ملّت آنها به وسيلۀ بعثت پيامبر اسلام و دعوت او تا پايان وجودى آنها. در اين آيه همۀ مسلمين ابتدا به دو قسم تقسيم شده اند: سابقين اولين، و تابعين به احسان.

مراد از قسم اول كسانى هستند كه از ابتداى دعوت، دور آن حضرت را گرفته و در قبولى دعوت و پذيرش كتاب و شريعت او بر ديگران سبقت جسته و هستۀ مركزى اسلام را تحت رهبرى الهى او تشكيل دادند و از اين رو دو عنوان سابقين و اولين را حيازت نمودند. و اينان عمدتاً مركّب از دو طايفه بودند: مهاجران مكّه و احياناً غير مكّه، و انصار يعنى اهل مدينه و اندكى از غير آنها. و خدا اين دو گروه تازه تشكيل شده را «السابقون الأوّلون» ناميد.

و مراد از قسم دوم كسانى هستند كه در پذيرش دعوت، پيرو پيشگامان نخستين شدند، و در مراحل تشكيل ملت اسلامى و دولت حقّۀ الهى تابع اولين شدند. و اين قسم است كه تا حال ادامه داشته و الى الابد - ان شاء اللّه - ادامه خواهد داشت.

معناى آيه: سبقت جويان و پيشگامانِ نخستين يعنى در پذيرش دعوت و شريعت كه در صدر اوّل، مهاجران و انصار بودند و كسانى كه از آنها به خير و نيكى پيروى

ص:320

كردند، يعنى طبقات بعدىِ مسلمين در مناطق مختلف جهان، نسلى پس از نسلى تا آن گاه كه خدا خواهد، خدا از آنها راضى شده و آنها نيز از خدا راضى و خشنودند.

خدا از اين كه آنها دعوت پيامبر و كتاب و شريعت او را پذيرفتند، و آنها از اين كه خدا دين را كامل و نعمت را تمام و اسلام را براى آنها به عنوان شريعت جاويدان انتخاب نموده است. (1)وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِى تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدَاً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

يعنى: و خداوند براى آنها باغ ها و بهشت هايى مهيّا نموده كه پيوسته زير ساختمان يا درختان آنها نهرها و رودها جارى است، آنها هميشه در آن جا هستند، و اين است فوز عظيم و كاميابى بزرگ.

وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لاَتَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُم مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ «101» وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَآخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «102»

لغت و اعراب:

و ممّن حَوْلَكم خبر مقدم، منافقون مبتداى مؤخّر، ومن أهل المدينة عطف است به ممّن حولكم. مَرَد و مَرَن على الشىء - از باب نَصَر -: خو گرفت و عادت كرد به آن، و مردوا صفت منافقون است.

ص:321

تفسير:

وَمِمَّنْ حَوْلَكُم مِنَ الْأَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لاَتَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ

خطاب به مسلمين است دربارۀ چند طايفه كه در اطراف مدينه باديه نشين بودند، مانند برخى از قبيلۀ جُهَينه و اسلم و اشجع و غِفار كه چون به مدينه مى آمدند تظاهر به اسلام داشتند و در ميان قوم خود يهودى يا مسيحى بودند، و هم چنين عدّه اى از اهل خود شهر.

معناى آيه: اى پيامبر، از كسانى كه در اطراف شهر شما از باديه نشين ها هستند و نيز از خود اهل شهر، گروهى منافق اند؛ آنها به نفاق عادت كرده و خو گرفته اند؛ تو آنها را نمى شناسى، ما آنان را مى شناسيم. يعنى در حفظ نفاق باطنى و تحفّظ بر شئون ظاهرىِ آن به گونه اى ماهرند كه تو با كمال درايت فكرى و علم به حال اجتماع، بر آنها اطلاع ندارى.

سَنُعَذِّبُهُم مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ

يعنى: به زودى ما آنها را دوبار عذاب مى كنيم، يك بار به وسيلۀ سوابق نفاق و افشاى آن در ميان مردم و گرفتارى هاى ديگر، و بار ديگر به مرگ و عذاب هاى پس از آن در عالم برزخ. سپس آنها به سوى عذابى بزرگ يعنى عذاب هاى آخرت، بازگردانده مى شوند.

وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

اين آيه مربوط است به گروهى از اهل مدينه و اطراف آن اعمّ از منافق و ضعيف الايمان ها كه هر چند گناه تخلّف را داشته اند، لكن به جاى عذرهاى دروغين به گناهان خود اعتراف نموده اند.

معناى آيه: و از اهل مدينه و اطراف آن، ديگرانى هستند كه به گناهانشان اعتراف كردند، آنها عمل صالح را با قسمتى از عمل زشت در آميخته اند، كارهاى خوبشان با تخلّف از جنگ مخلوط شده، يا تخلّف از جنگ با اقرار و اعتراف مقرون شده. اميد است كه خدا به آنها عطف توجه كند، زيرا خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است.

توهّم نشود كه كلمۀ «عسى» دلالت بر اميد دارد و حالت اميد، مستلزم جهل و عجز

ص:322

اميدوار است، پس چگونه در كلام خدا استعمال شده است؟ جواب آن است كه: استعمال، انشايى است و غرض، توليد حالت رجا و اميد در گنهكاران است.

بى ترديد هر عمل خيرى از انسان، خاصه انفاق از جان و مال، روح او را از پليدى نقص و گناه پاك مى سازد و رشد و تكامل مى بخشد، نظير شاخه هاى زايد درخت كه بريدنش آن را رشد مى دهد.

وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ

يعنى: و اى پيامبر، هنگام دريافت آن بر آنها درود بفرست يا دعا كن كه همانا درود و دعاى تو آرامش بخش دل و سكونت و اطمينان آور قلب آنهاست. و خدا شنوا و داناست.

اين آيه در مورد زكات شرعى واجب نازل شده و در فقه اسلامى احكام و مسائلى از آن استفاده شده كه بحث در آنها از وظايف تفسيرى بيرون است.

أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوبَةَ عَنْ عِبَادِهِ

اين آيه اشاره است به تشويق مسلمين به دادن صدقه مخصوصاً زكات واجب. و استفهام انكارى است. يعنى: آيا مردم ندانسته اند كه بى ترديد، تنها خداست كه توبه را از بندگانش مى پذيرد؟ يعنى پس از صدور گناه از بنده و ثابت شدن استحقاق عقاب بر او، احدى را جز خدا توان بخشيدن گناه او نيست.

وَ يَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ

يعنى: و نيز اوست كه صدقه ها را دريافت مى كند، زيرا تحويل دادن صدقه به دست پيامبر يا منصوبِ او گويى تحويل به خود خداوند است. و يا آن كه صدقه را در واقع پيش از رسيدن به دست گيرندگان، خود خدا قبض مى كند، نظير آيۀ إِنَّ الَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ اللّهَ [فتح، 10]. و آيا ندانسته اند كه خدا توبه پذير و مهربان است؟!

وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ «105» وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لأَمْرِ اللّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «106»

ص:324

لغت و اعراب:

وآخرون عطف است به آخرون در آيۀ 102. أرجأ الأمر: تأخير انداخت كار را. مُرجَون اصلش مُرجئون است كه همزه اش حذف شده، يعنى تأخيرافتادگان.

محكمۀ عدالت به آنچه در دنيا مى كرديد آگاه مى سازد.

وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَإِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

يعنى: و متخلّفان ديگرى از اعراب و اهل مدينه هستند كه كارشان معلّق و واگذار به امر خداست، يا آنها را عذاب مى كند و يا به آنها عطف توجه مى كند و توبه شان را مى پذيرد.

گفته شده كه اين افراد، ضعيف الادراك ها يا ضعيف الايمان ها هستند كه توجه اصل تكليف جهاد و غيره مقتضى عقوبت آنها، و ضعف ادراك يا ايمانشان مقتضى عفو آنهاست و از اين رو كارشان واگذار به ارادۀ خداوند است. و ممكن است اين آيه، كودكان مميّز غير بالغ را نيز كه مشمول قوانين تعزيرات اند شامل شود.

و تعبير به «واللّه عليم حكيم» در اين آيه اشاره به اين است كه علم خدا به اعمال آنها و حكمتش در ترتيب پاداش و كيفر، سبب واگذار شدن كار آنها به خداست. و ذكر «غفور رحيم» در آخر آيۀ معطوف عليها (آيۀ 102) به لحاظ «اعترفوا» است.

وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِرَاراً وَكُفْراً وَتَفْرِيقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَاداً لِمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ «107» لاَتَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُوا وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ «108»

لغت و اعراب:

والذين مبتداى خبر محذوف است به تقدير «و منهم». ضِرار و اضرار: ضرر زدن و آسيب رساندن. ضراراً مفعولٌ له براى اتّخذوا، و كفراً و تفريقاً و ارصاداً عطف اند به آن. رَصَدَهُ و أرْصَدَ له: بر سر راه او انتظار كشيد، در كمين او نشست.

ص:326

وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ

يعنى: و آنها بى ترديد، سوگند خواهند خورد كه ما در ساختن مسجد، هيچ غرضى جز نيّت خير و انگيزۀ خدمت به اسلام نداشتيم، و خداوند گواهى مى دهد كه آنها دروغگويند.

لاَتَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُوا وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ

منافقان پس از ساختن مسجد مزبور، از پيامبر اسلام كه در آستانۀ حركت به سوى جنگ تبوك بود دعوت كردند آن جا را به اقامۀ نماز جماعتى افتتاح فرمايد.

معناى آيه: اى پيامبر، هرگز در آن جا به نماز نايست، بى ترديد مسجدى كه از نخستين روز برپايۀ تقوا تأسيس شده سزاوارتر است كه در آن نماز بخوانى، يعنى مانند مسجد قبا نخستين مسجدى كه به دست مبارك پيامبر اسلام در آستانۀ ورود به مدينه در مقدمۀ تحقق نخستين سال هجرى قمرى بنا شد، و نظير مسجدالنبى صلى الله عليه و آله در خود مدينه، و مانند هر مسجدى در اين كرۀ خاكى تا انقراض جهانيان كه مسلمين به نيّت پاك و به قصد تقرب و عبادت و اقامۀ جمعه و جماعت و ساير امور خيريه و براى رضاى حق، بنا و تأسيس خواهند نمود. زيرا در آن مساجد مردانى هستند كه پيوسته اين را دوست دارند كه پاكيزه گردند، يعنى مغزشان از شكوك و افكار باطل، و روحشان از رذايل اخلاق، و جسمشان از پليدى هاى اعمال پاك شود. و خداوند پاكيزگان را دوست دارد.

أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ أَم مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَيَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ «109» لاَ يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِي بَنَوْا رِيبَةً فِي قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَن تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ «110»

ص:328

لغت و اعراب:

شفا: لبۀ هر چيزى مانند درّه، پشت بام و غيره. جُرف - به ضمّ راء و سكون آن -: پرتگاه مانند كنار رودخانه كه پايين آن را آب برده باشد. هار و هائر اسم فاعل است، محل شكاف برداشته و مشرِف به سقوط از ساختمان و لب درّه و كوه. اِنهار البناءُ: فروريخت ساختمان.

به باء مصاحبه، و مرجع ضمير «مَنِ» موصوله است. ريبة - به كسر -: شك، گمان و اضطراب دل. تقطَّع الشىءُ: پاره پاره شد.

تفسير:

أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَ رِضْوَانٍ خَيْرٌ أَم مَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى شَفا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِى نَارِ جَهَنَّمَ

اين آيه سوق شده براى مقايسۀ مؤمن و عمل هاى نشأت يافتۀ او از تقوا، با كافر و عمل هاى نشأت يافتۀ او از كفر و تشبيه اعمال مؤمن به ساختمانِ بنا شده در محلّى محكم و بى خطر، و اعمال كافر به ساختمانِ بنا شده در جايى سست و آمادۀ ريزش، و ترجيح و تفضيل اول بر دوم، و اشاره اى به نتيجه در مقيسٌ عليه و طرفين قياس. لكن تشبيهات و برخى از نتايج آن مطوىّ در كلام است.

معناى آيه: آيا كسى كه پايۀ كارهاى خود را در دنيا بر تقواى الهى و ايمان به مبدأ و معاد و طلب رضاى خدا نهاده است بهتر است، يا كسى كه ساختمان خود را بر لب پرتگاهى مشرِف به سقوط بسازد، كه ناگهان بنايش همراه او به آتش جهنم فروريزد؟!

وَاللّهُ لاَيَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ

يعنى: و خدا ستمكاران را راهنمايى نمى كند. يعنى پس از دعوت و اتمام حجت و عكس العمل ردّ و انكار، آنها را به حال خود مى گذارد و توفيقات خود را سلب مى كند.

لاَ يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذِى بَنَوْا رِيبَةً فِى قُلُوبِهِمْ إِلَّا أَن تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

اين آيه در بيان حال مسجدِ ضرار و اثر سوئى است كه از آن بنا پس از تخريب در دل آنها ماند. يعنى: بنايى كه آن را به نام مسجد بنا كردند پيوسته سبب اضطراب و ناراحتى در

ص:329

دل هاى آنهاست مگر آن كه دل هاشان پاره پاره گردد، يعنى با شمشير مسلمين يا به مرگ و رفتن به زير خاك. و خدا دانا و حكيم است.

قرار موجود بوده است. و فاصلۀ زمانى ميان پرداخت اعيان مُسْلَمٌ فيه يعنى مَبيع و دريافت ثمن - يعنى فصل زمانى ميان عمل هاى صادر از بندگان در دنيا و نتايج حاصله در قيامت و پس از پايان آن - هرچند بسيار زياد است، لكن در جنب كثرت فوق تصور و ارزش بى حد و دوام و ابديت بهاى پرداختى، و قدرت و صدق وعدۀ مشترى، و نياز مبرم فروشندگان، و شرايط خاص تحويل جنس، مطلب را قابل تحمل كرده است.

و در آيۀ شريفه، به كيفيت تحويل مَبيع، و محل پرداخت ثمن، و به ثبت رسيدن معامله در چندين دفاتر اسناد رسمى غيرقابل خدشه، و بر قدرت و توان خريدار به پرداخت همۀ بها در سر موعد، و به تشويق فروشندگان بر اصل معامله اشاره شده است.

معناى آيه: حقيقت اين است كه خداوند از همۀ مؤمنان، يعنى از آغاز تشكيل خانۀ تكليف براى بشر تا انقراض نسلشان، جان ها و مال هاى آنها را خريدارى كرده، در برابر آن كه بهشت از آنِ آنها باشد، يعنى هر يك از آنها به مقدار استحقاق معاملىِ خود سهمى را از آن داشته باشد.

يُقَاتِلُونَ فِى سَبِيلِاللّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ

اين كلام جملۀ مستأنفه است در بيان كيفيت تحويل مَبيع از جانب فروشندگان، و گويى اين سؤال مقدّر است: كَيفَ يُسلِّمون المَبيع؟ زيرا حقيقت تحويلِ مبيع، عبارت است از اقدام به عمل و مصرف نمودن جان و مال در راه تحصيل رضاى او به اقدام و ورود در انجام واجبات و ترك محرمات كه يكى از مصاديق آن جهاد در راه اوست.

معناى آيه: تحويل دادن جان و مال آنها به اين است كه در راه خدا مى جنگند، مى كشند و كشته مى شوند، يعنى پيوسته آنها در مدت عمر خويش در حال انجام وظيفه اند، خواه جهاد در راه خدا يا انجام ساير وظايف، و خواه به نفع دنيوى آنها يا به ضرر آن.

وَعْداً عَلَيْهِ حَقّاً فِى التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ

«وعداً» مفعول مطلق فعل مقدّر است كه از كلمۀ «اشتراء» فهميده مى شود، و ضمير «عليه» راجع به «اللّه» است و «حقّاً» صفت «وعداً» است و تقدير كلام: «وعدهم على نفسه وعداً حقّاً ثابتاً فى الكتب» است.

معناى آيه: خداوند بر اين خريدارى، به مؤمنان، وعدۀ حقّ و ثابت برعهدۀ خويش داده

ص:331

كه در كتاب تورات و انجيل و قرآن مندرج است، و كيست كه از خدا به عهد و پيمان خود وفا كننده تر باشد؟ و لازم نوشته شدن مطلب در اين كتاب ها سابقۀ نگارش آن در لوح محفوظ است كه به عنوان سند رسمى معامله باشد طبق آيۀ إِذَا تَدَايَنْتُم بِدَيْنٍ إِلَى اَجَلٍ مُسَمّىً فَاكْتُبُوهُ [بقره، 282].

فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِى بَايَعْتُم بِهِ وَذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

يعنى: پس اى مؤمنان، به داد و ستدى كه بدان اقدام كرده ايد مسرور و شادمان باشيد، و اين همان كاميابى بزرگ است.

التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ «112»

لغت و اعراب:

التائبون خبر مبتداى محذوف است به تقدير «هم التائبون»، و هشت عنوان بعد كه به نحو صفت يا عطف آمده، خبر بعد از خبرند. حامد: ثناگو. ساحَ زيدٌ فى البلاد - از باب ضَرَب -:

گردش كرد، يا براى عبادت به سياحت رفت.

تفسير:

التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ

يعنى: مؤمنانى كه خدا از آنها جان و مالشان را خريده تا در آخرت به آنها بهشت دهد، عبارت اند از: توبه كنندگان، يعنى در هر امرى و پس از هر گناهى رجوع به رضاى خدا مى كنند. پرستش كنندگان، يعنى آنان كه كرنش و خضوع عبادى آنها تنها در برابر خداست.

ص:332

حمد و ثناگويان، يعنى زبانشان پيوسته گوياى مدح حق و صفات جمال و جلال و نِعَم اوست. سياحت و سيركنندگان، يعنى در پى جستجوى آثار توحيد و معارف دينى از حوزه اى به حوزه اى و از دانشگاهى به دانشگاهى و از مسجدى به مسجدى و از جبهه اى به جبهه اى در گردش اند. ركوع و سجود كنندگان، يعنى خضوع كنندگان در برابر فرامين حق يا در نمازهاى فرادى و جماعت واجب و مستحب. و فرمان دهندگانِ به معروف و بازدارندگان از منكر، و نگه دارندگان حدود خداوند، مراد از حدود خدا احكام الهى است كه منقسم به دو قسم است: احكام اوّليه كه اصل دين است، و احكام ثانويه كه براى حفظ اصل تشريع شده است خواه براى پيش گيرى از زوال و فراموشى يا مخالفت و ترك آنها مانند احكام ارشادى و امر به معروف و نهى از منكر، يا به عنوان كيفر و مجازات متخلّفان آنها مانند احكام حدود و تعزيرات. و مراد از «حفظ حدود» تعلّم و فراگيرى و عمل و پياده كردن و ابلاغ و رساندن است.

و بشارت ده مؤمنان را. اسم ظاهر در جاى ضمير قرار گرفته، يعنى بشارت ده آنها را كه مؤمن اند.

مَا كَانَ لِلنَّبِىِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَن يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُوْلِى قُرْبَى مِن بَعْدِ مَاتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ «113» وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لأَبِيهِ إِلَّا عَن مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ للّهِِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ «114»

تفسير:

مَا كَانَ لِلنَّبِىِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَن يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُوْلِى قُرْبَى مِن بَعْدِ مَاتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ

ص:333

اين آيه، بيان وظيفۀ كلّى مسلمين است نسبت به دعا و طلب غفران براى مشرك يا كافر، در حال حيات آنها يا پس از مرگشان.

معناى آيه: هرگز پيامبر و مؤمنان را نرسد، يعنى سزاوار نبود و شرعاً جايز و عقلاً پسنديده نباشد كه براى مشركان طلب آمرزش نمايند هرچند خويشانشان باشند، پس از آن كه براى آنها آشكار شد كه آنان اهل دوزخ اند.

معلوم شدن اين كه مشرك حتماً اهل آتش است با اين كه غالباً احتمال اسلام آوردن هست، به اين است كه در حال كفر بميرد، يا معصومى خبر دهد كه ايمان نخواهد آورد. و علت اين حكم اين است كه حُسن طلب غفران در نزد عقل و وجدان، از آنِ كسى است كه تسليم حق باشد و به خاطر گناهش خود را نيازمند عفو داند نه آن كه معاند و مبارز با حق باشد و خود را مجرم و نيازمند عفو نداند.

وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُم مَايَتَّقُونَ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ «115» إِنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَمَا لَكُم مِن دُونِ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَنَصِيرٍ «116»

تفسير:

وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّى يُبَيِّنَ لَهُم مَايَتَّقُونَ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمٌ

يعنى: و هرگز خدا را نسزد و مطابق عدل و لطف و حكمتش نباشد كه گروهى را پس از آن كه آنان را به راه راست هدايت كرده، گمراه سازد. يعنى پس از ابلاغ اصل دين به وسيلۀ پيامبران و اتمام حجت، و پذيرا شدن آنها نسبت به اتمام آن و تعليم معارف و فروع آن، همه را رها كند و در ضلالت افكند، مگر آن كه آنچه را كه بايد از آن بپرهيزند از شئون دين و فروع شرع براى آنها آشكار نمايد، وگرنه لازم مى آيد كه فيّاض مطلق، مستعدّان فيض را بدون جهت از فيض خويش محروم سازد. بى ترديد، خداوند به همه چيز داناست.

مراد اين است كه خداوند، حرمت ميل به كفّار و استغفار براى آنها و لزوم پرهيز از آنان را براى شما بيان كرده، پس به هوش باشيد و مورد اضلال خدا قرار نگيريد. و گويى تقدير اين است: «فقد بيّن لكم ما تتّقون».

إِنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِى وَيُمِيتُ وَمَا لَكُم مِن دُونِ اللّهِ مِن وَلِىٍّ وَلاَنَصِيرٍ

يعنى: حقيقت اين است كه مُلك آسمان ها و اين زمين از آنِ خداوند است، ملكيت حقيقى بر آنها و حاكميت و سلطۀ مطلقه بر آنها از آنِ خداست. زنده مى كند و مى ميراند، يعنى آنچه از موجودات كه نام زنده دارد از حيات نباتى و حيوانى و انسانى و غيره، همه را او زندگى مى بخشد. و هر چيزى كه حيات از او سلب مى شود او مى ميراند. و براى شما بشرها جز او هيچ سرپرست و ياورى نيست. اين آيه نيز اشاره به تحذير از كفّار است، زيرا

ص:335

كه همه چيز به دست خداست و جز او ياورى نداريد.

لَقَد تَابَ اللّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِن بَعْدِمَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَحِيمٌ «117» وَعَلَى الثَّلاَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوا أَن لاَمَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ «118»

تفسير:

لَقَد تَابَ اللّهُ عَلَى النَّبِىِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِى سَاعَةِ الْعُسْرَةِ

اين آيه و آيۀ بعد دربارۀ وقوع حوادثى در غزوۀ تبوك است و اشاره است به حال اكثريت سپاه، و به تصميم و عزم بر نافرمانى برخى از آنها هرچند به مرحلۀ فعليت نرسيد، و به تخلّف سه نفر و خروجشان از ميان سپاه مسلمين. و سه قسم توبه در اين دو آيه ذكر شده: نخست توبه به معناى عطف توجه خدا به پيامبر و مهاجران و انصار كه زحمات طاقت فرسايى را متحمل شده اند. دوم توبه به معناى توجه و غفران خدا در حقّ آنهايى كه تصميم به نافرمانى گرفتند سپس منصرف شدند. سوم توبه از خدا يعنى عطف توجه تا به پذيرش توبه برسد.

معناى آيه: حقيقت اين است كه خداوند بر پيامبر و مهاجران و انصار، همان ها كه در ساعت عسرت از او پيروى نمودند عطف توجه نمود. مراد از «ساعت عسرت» روزهاى عزيمت از مدينه به سوى جنگ تبوك است تا وقتى كه اعلام انصراف از جنگ داده شد،

ص:336

زيرا در اين سفر بر آنها به خاطر نبود امكانات اوّليۀ زندگى از هزينۀ افراد و عدّه و عُدّه و ابزارها و وسايل جنگى بسيار سخت گذشت.

اين جا تأكيد توبه در اول آيه است و مراد عطف توجه است. و چون در اين مورد، گناه مسلّم است «ليتوبوا» ذكر شده به ملاك آن كه سنّت جاريۀ خدا بر اين است كه توبه از گناه عبد پيوسته در ميان دو توبه از خدا قرار دارد، نخست توبه به معناى عطف توجه به گنهكار تا متنبه شود و پشيمان گردد، و در آخر توبه به معناى پذيرش و بخشيدن گناه.

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ «119» مَاكَانَ لْأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِنَ الْأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُوا عَن رَسُولِ اللّهِ وَلاَ يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَن نَفْسِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لاَيُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلاَنَصَبٌ وَلاَ مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَيَطَأُونَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلاَيَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً إِلَّا كُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللّهَ لاَيُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ «120» وَلاَيُنفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلاَ كَبِيرَةً وَلاَيَقْطَعُونَ وَادِياً إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ «121»

لغت و اعراب:

رَغِبَ فيه - از باب عَلِم -: ميل و رغبت كرد به آن، و رَغِبَ عنه: از آن اعراض كرد و ترك نمود آن را. رَغِبَ بنفسه عن غيره: ترجيح داد خود را بر غير. ذلك بأنّهم اشاره به حرمت تخلّف و ترجيح خويش است. ظَمأ: تشنگى شديد. نَصَب: رنج. مخمصة: گرسنگى و خالى شدن معده از طعام. وَطَأ الشىءَ: پا روى آن گذاشت. نالَ مطلوبَه: به مطلوبش رسيد. وادى

ص:338

جمعش أودية، درّه و محلّ سيل در جنگل و غيره است و استعمالش در مطلق روى زمين و صحرا شايع است. أحسن ماكانوا؛ اضافۀ أحسن به موصول، اضافۀ صفت به موصوف است، به تقدير «ليجزيهم بما عملوا الذى هو أحسن».

تفسير:

يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ

يعنى: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، تقوا پيشه كنيد، يعنى به اجتناب از عقايد و اخلاق و عمل هاى ناپسند و حرام. و با راستگويان باشيد، يعنى راستگو در ابعاد سه گانۀ انسانى مزبور. و صادقان را خدا در مواردى از اين كتاب كريم تعريف كرده كه از آن جمله آيۀ 177 از سورۀ بقره است. در اين حكمت معيت، صدق و راستى صادقان دانسته شده است كه نشان مى دهد صدق بيشتر صادق، معيت و همراهى بيشتر با او را مى طلبد. در نتيجه معيت با پيامبر و امام معصوم بايد بيش از هر كس ديگرى باشد؛ همان طور كه در برخى روايات مراد از صادقين در اين آيه معصومان عليهم السلام دانسته شده اند.

مَاكَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِنَ الْأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُوا عَن رَسُولِاللّهِ وَلاَ يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَن نَفْسِهِ

يعنى: براى اهل مدينه و كسانى كه از باديه نشينان اطراف آنان هستند، هرگز سزاوار نيست، يعنى شرعاً جايز و عقلاً پسنديده نيست كه از رسول خدا تخلّف نمايند، يعنى در مواردى كه اجتماع در نزد او و حضور در تحت فرمانش لازم است نظير جنگ هاى ابتدايى يا دفاعى و غير آنها، غيبت نمايند. و نيز سزا نباشد كه نفس خود را بر نفس او ترجيح دهند، يعنى در موارد خطر به خود پردازند و از او غفلت كنند، يا محل خطر را ترك كنند و او را تنها بگذارند، بلكه لازم است جان خود را وِقايه و وسيلۀ حفظ او قرار دهند.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لاَيُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلاَنَصَبٌ وَلاَ مَخْمَصَةٌ فِى سَبِيلِاللّهِ وَلاَيَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلاَيَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلاً إِلَّا كُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللّهَ لاَيُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ

يعنى: اين عدم جواز تخلّف و ترجيح خود بر او، به خاطر اين است كه مسلمين را هيچ تشنگى و رنج سفر و گرسنگى اى در راه خداوند نمى رسد و به هيچ مكانى كه كافران را به

ص:339

خشم آورد پاى نمى نهند، مراد مواضعى از جبهه هاى نبرد است كه سبب شكست آنها و پيروزى مسلمين مى گردد، و به هيچ بهره اى از دشمن نمى رسند و چيزى از آنها به دست نمى آورند، نظير فرارى دادن آنها و كشتن و اسير گرفتن و غنيمت به دست آوردن از آنها، مگر آن كه در برابر آن براى آنها عمل صالحى نوشته مى شود، زيرا به يقين خداوند پاداش نيكوكاران را تباه نمى سازد.

وَلاَيُنفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلاَ كَبِيرَةً وَلاَيَقْطَعُونَ وَادِياً إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ أَحْسَنَ مَاكَانُوا يَعْمَلُونَ

يعنى: و نيز هيچ خرجى را هزينه نمى كنند كوچك يا بزرگ، و هيچ درّه و ميان كوهستان ها و زمين و صحرايى را در راه جهاد با دشمن يا انجام وظايف ديگر نمى پيمايند جز آن كه به نفع آنان در كتاب تدوين و تكوينشان نگاشته مى شود، تا خدا به آنها در برابر عمل هاى بسيار نيكشان پاداش دهد.

غرض آن كه اين پاداش هاى بى نظير بر جزئيات كارهاى مسلمين، به خاطر توجه آنها به پيامبر و حراست از گوهر وجود اوست كه در واقع حراست از توحيد و شريعت و كتاب آسمانى و سعادت مجامع بشرى است.

وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ «122»

لغت و اعراب:

نَفَرَ إلى الشىء - از باب ضَرَب -: حركت كرد و كوچ نمود به سوى آن. كافّةً يعنى جماعةً، منصوب است دائماً به عنوان حال. لولا براى تحريص و ترغيب است. فرقة و طائفة به يك معناست، لكن مراد از اول به قرينۀ مقام «گروه بسيار» و مراد از دوم «گروه اندك» است.

تفقّه زيدٌ: علم پيدا كرد، يا علم عميق يافت.

ص:340

وَ لِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ

يعنى: و براى اين كه چون به سوى قوم خود يعنى فرقه اى كه از ميان آنها كوچ نموده بودند، بازگردند آنها را انذار كنند، شايد برحذر شوند.

بايد دانست كه مقتضاى عطف «ولينذروا» به «ليتفقّهوا» اين است كه در عرض هم باشند، يعنى كوچ كردن دو نتيجه دارد: تفقّه و انذار، در صورتى كه انذار در طول تفقّه و نتيجۀ آن است، زيرا تا فقيه نشود انذار محقّق نمى گردد. پس بايد گفت:

«ولينذروا» عطف به محذوف است و تقدير چنين است: «ليتفقّهوا فى الدين لمصالح كثيرة، و لينذروا قومهم» زيرا فقيه شدن در دين، داراى آثار و شئون بسيار است، مانند تكامل نفس و روح انسانى، پياده كردن فقه و علوم در اعمال خارجى، تدريس و تعليم اندوخته ها به ديگران، و نوشتن و پياده كردن در صفحات كتاب، سفر به مناطق مختلف دنيا براى ابلاغ فقه و تعليم و تربيت، و از آن جمله بازگشت به محيط اول براى انذار.

و مراد از «انذار» در اين جا بيان احكام و ابلاغ آنچه از اصول و فروع و تفسير و ساير معارف است كه فرا گرفته، و اطلاق «انذار» بر بيان معارف نسبت به آنچه از قبيل انذار و وعظ و تهديد و وعيد است اطلاق حقيقى است، و نسبت به بيان احكام از واجبات و محرّمات و ساير احكام اطلاق كنايى است، زيرا لازمۀ ابلاغ واجب و حرام، تهديد بر ترك يا فعل است.

و مراد از «لعلّهم يحذرون» اين است كه چون گروه فقيهان بازگشتند و معارف دينى را با مردم بازگو نمودند، مطلوب خدا اين است كه مردم برحذر شوند، يعنى خبرها و فتواها را قلباً باور كنند و عملاً پياده نمايند و از مخالفت بپرهيزند.

و لازمۀ مطلب اين است كه نقل حديث راويانِ سنّت، و افتاى اهل فتوا بر آنان حجت باشد، والاّ نه باور قلبى لازم بود و نه برحذر بودن عملى، پس آيه از ادلّۀ حجّيت نقل احاديث روات از اهل بيت وحى عليهم السلام بر شنوندگان و حجيت فتواى فقها بر مقلّدان است.

ص:342

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُم مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ «123» وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُم مَن يَقُولُ أَيُّكُمْ زَادَتْهُ هذِهِ إِيمَاناً فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِيمَاناً وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ «124» وَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْساً إِلَى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ «125»

تفسير:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُم مِنَ الْكُفَّارِ

آيه در مقام دستور عامّى است در كيفيت جنگ با كفّار. يعنى: اى كسانى كه ايمان آورده ايد، نخست با كفّارى نبرد كنيد كه از نظر مكان و منطقه، نزديك شما و وصل به شمايند. و البته اين مطلب، طبق قواعد عقلايى و قوانين اجتماعى و مصالح مسلمين است، و نيز به لحاظ آن كه حكم جهاد پيوسته از وظايف مؤكّد اسلامى است، و جهاد مسلمان ها با نقطه هاى التقاطى و هم مرز خود به تدريج سبب توسعۀ قلمرو اسلام خواهد بود تا آن گاه كه همۀ سطح زمين را فرا گيرد. و البته اين كلام در زمان ظهور معصوم و متصدى امر بودن خود اوست كه طبعاً نبردها ابتدايى و براى دعوت به اسلام و نجات جامعه از پليدى كفر است، نه زمان فعلى ما كه در آن زندگى مى كنيم و ولىّ امر شرعى مسلّط بر همه جا نداريم.

وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ

يعنى: و حتماً بايد در شما غلظت بيابند، به معناى شدت و صلابت و شكست ناپذيرى

ص:343

و تسلّط بر فنون جنگى و استحكام و پيشروى و غلبه، در مقابل ضعف و سستى و ناتوانى رزمى در فنون نبرد، نه غلظت به معناى اعمال خشونت نابه جا و ناروا و عدم رعايت قوانين عقلايى در جنگ، و آزار و شكنجۀ اسيران پس از غلبه، و اتلاف اموال بدون جهت و غيره، زيرا اسلام در اين مراحل، قوانين مستحكم عقل پسند دارد. و بدانيد كه خداوند با اهل تقواست، يعنى حتى در موارد جنگ نيز ناصر و ياور آنهاست.

أَوَلاَ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لاَيَتُوبُونَ وَلاَ هُمْ يَذَّكَّرُونَ «126» وَإِذا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُم مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَيَفْقَهُونَ «127»

لغت و اعراب:

فَتَنَ الرجلُ - از باب ضَرَب -: آزمايش شد، و فَتَنَهُ: آزمايش نمود او را. هل يراكم به تقدير «سائلين». صرف اللّه اخبار است يا انشا.

تفسير:

أَوَلاَ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِى كُلِّ عَامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لاَيَتُوبُونَ وَلاَ هُمْ يَذَّكَّرُونَ

يعنى: آيا نمى بينند كه آنها در هر سال يك بار يا دو بار آزمايش مى شوند؟ كافران در مورد آزمايش ها و امتحانات مختلف حوادث قرار مى گيرند، مانند نزول بليّات آسمانى، امراض مختلف، جنگ هاى داخلى با يكديگر، نبرد با مسلمان ها، ظهور معجزات متعدد به وسيلۀ پيامبر اسلام و غيره. و استفهام، انكارى و اعجابى و توبيخى است. سپس يعنى پس از آن همه امتحان ها، نه توبه كرده به سوى حق باز مى گردند و نه تأمل و تذكّرى در كارشان دارند.

وَإِذا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُم مِنْ أَحَدٍ

يعنى: و چون سوره اى نازل گردد - و پيامبر خدا آن را در مجتمع مسلمين كه عدّه اى از آنها نيز باشند تلاوت كند - برخى از آنها به برخى ديگر مى نگرند كه آيا كسى شما را مى بيند؟ يعنى نگاهشان به يكديگر همراه اين پرسش است كه: آيا كسى نفاق و خشمتان را

ص:345

متوجه مى شود؟ يا لبخند و استهزائتان را مى بيند؟ و يا آن كه اگر كسى شما را نمى بيند پنهانى از مجلس بيرون رويد.

زمين از مكلّفان انشائى قريب به فعليت، و نسبت به معدومان پيش بينى شده در عالم خلقت تا انقضاى جهان، انشائى محض است.

معناى آيه: حقيقت اين است كه براى شما فرستاده اى از خودتان آمده است، يعنى بر شما نوع بشر پيامبرى از جنس خودتان نه از فرشتگان و نه از اجنّه و پريان كه گفتگو و آشنايى تان با آنها مشكل، و تأسّى و اقتدا به كردارشان سخت يا غيرممكن باشد.

عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَاعَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَحِيمٌ

يعنى: رسولى كه سختى و در معرض خوف و خطر افتادن شما بر او سنگين و سخت است. بر شما حريص است، يعنى ميل و مراقبت شديد بر هدايت و ايمان و تعليم و تربيت شما دارد، و به همۀ مؤمنان رئوف و مهربان است.

فَإِن تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِىَ اللّهُ لاَإِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ

يعنى: اى پيامبر، يا اى مخاطب، اگر آنها اعراض كردند، و از دعوت تو و پذيرش دين و كتاب تو روى برتافتند، تو بگو: خدا برايم بس است، خدايى كه جز او معبودى نيست، من بر او توكل نمودم و او پروردگار عرش بزرگ است. مراد از آيه آن است كه كافى دانستن خداى يگانه و تكيه و توكل بر او، شرّ دشمنان موجود را دفع مى كند و زمينه را براى پذيرش جهانى شريعت و كتاب تو فراهم خواهد نمود.

والحمد للّه أوّلاً و آخراً و ظاهراً و باطناً

***

ص:347

سفيد

ص:348

وجه زير تفسير شده است:

1 - اين كتاب مركّب از همين حروف است و در عين حال معجزه است و احدى را ياراى آوردن نظير آن نيست.

2 - اين كتاب داراى محكمات و اين گونه متشابهات است.

3 - اين حروف رمزها و اشارت هايى ميان «اللّه» و فرستاده اش «محمد صلى الله عليه و آله» است.

تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ

يعنى اين سوره يا آيات اين سوره، آيه هاى قرآن است كه «كتاب حكيم» ناميده شده است. كتاب به اعتبار آن كه از اقدم زمان در لوح محفوظ نوشته شده و تا آخر عمر جهان نيز بر روى اوراق و غيره نگاشته خواهد شد. و حكيم به خاطر آن كه داراى متانت در الفاظ، و اتقان در نظم و ترتيب، و استحكام در محتوا و معارف، و داراى مصونيت از عيب و بطلان و نسخ الفاظ و معانى تا پايان عمر بشرى است.

أَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَيْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْكَافِرُونَ إِنَّ هذَا لَسَاحِرٌ مُبِينٌ «2»

لغت و اعراب:

أن أوحينا اسم كان است. أن أنذر «أن» تفسيريه مفسّر وحى است. قدم صدق «قدم» عضو خاص، كنايه از تقدّم معنوى است، زيرا تقدّم با قدم حاصل مى شود، و اضافۀ آن اضافۀ موصوف به صفت است.

تفسير:

أَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَيْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ

يعنى: آيا براى مردم تعجب آور و شگفت انگيز است كه ما به مردى از آنها وحى

ص:350

كرديم؟ يعنى به مرد عادى و غيرمشهورى كه نه داراى ثروت است و نه از اعيان و اشراف قوم. و يا آن كه به مردى از نوع انسانى و جنس خودشان، كه نه از فرشتگان است و نه از اجنّه و پريان.

أَنْ أَنذِرِ النَّاسَ وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ

يعنى: آنچه به او وحى كرديم اين بود كه مردم را هشدار ده و انذار كن، و كسانى را كه ايمان آورده اند مژده ده به اين كه آنها را در نزد پروردگارشان تقدّم معنوى و مقام و رتبه اى راستين است. يعنى در دنيا آنها را دوست دارد و مشمول توفيقات خاص خود مى كند و به مراحل كمالات انسانى مى رساند و از گناهانشان مى گذرد، و در آخرت در جوار رحمت خويش در بهشت عدن مسكن مى دهد.

در اين آيه توجيه خطاب به عامۀ مردم به عنوان انذار و بيم دادن، و به مؤمنان به عنوان تبشير آمده، به لحاظ آن كه استحقاق انذار در اكثريت، بيشتر و استحقاق تبشير در مؤمنان بيشتر است وگرنه انذار و تبشير هر دو به دقت متوجه همه است.

قَالَ الْكَافِرُونَ إِنَّ هذَا لَسَاحِرٌ مُبِينٌ

يعنى: كافران گفتند: به يقين اين مرد جادوگر آشكارى است. و اين كلام را به خاطر قرآن او مى گفتند، زيرا مى ديدند كلامى است كه از توان بشرى خارج است؛ لذا از روى كفر و عناد، اعجاز آن را به نام سحر مى خواندند.

إِنَّ رَبَّكُمُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِن شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلا تَذَكَّرُونَ «3»

لغت و اعراب:

أيّام: جمع يوم، يعنى روز روشن، شبانه روز، دوران و بُرهه اى از زمان كوتاه يا دراز.

استوى على الشىءِ: مستولى و غالب شد بر آن، استوى على ظَهر الدّابّة: مستقر شد بر آن.

ص:351

شفيع: منضم شونده به چيزى كه او را يارى دهد، واسطه و شفاعت كننده. ذلكم اللّه ربّكم «ذلكم» مبتدا، «اللّه» صفت آن و «ربّكم» خبر آن است.

إِلَيْهِ مَرْجِعِكُمْ جَمِيعاً وَعْدَ اللّهِ حَقّاً إِنَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ «4»

لغت و اعراب:

مرجِع مصدر و اسم زمان و مكان است. وعداللّه مفعول مطلق است به تقدير «وَعَداللّه وعداً حقّاً». ليجزى متعلّق به يعيد است. حميم: آب داغ و جوشان.

تفسير:

إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً وَعْدَاللّهِ حَقّاً

اين آيه تذكّر به معاد است پس از تذكّر به مبدأ در آيۀ قبل. و ظاهر آيه خطاب به انسان هاست، لكن بى ترديد، طبق دلايل قطعى، همۀ ذوى العقول از اجنّه و فرشتگان و شياطين، بلكه پاره اى از غير آنها نيز در اين رجوع شريك اند. و ذكر عنوان رجوع به خدا كه مستلزم دور بودن از او و دوباره بازگشتن است، به خاطر اين است كه چون همه، موجود ممكن اند و ممكن به واسطۀ صدور از واجب در مرتبۀ پايين تر است، گويى در مراحلى دور از مبدأند و پس از پايان دنيا و گذشت زمانِ تكليف و آزمايش مكلّفان، همگى به سوى واجب الوجود حركت مى كنند و به وسيلۀ مرگ و پيمودن طول عالم برزخ، در قيامت به سوى او بازمى گردند. يَاأَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِيهِ [انشقاق، 6] و پس از پايان حوادث قيامت و انجام فرامين مربوطه، همگى در نعمت يا عذاب ابدى مستقر مى شوند.

رازى چو يكى قطره كه از بحر جدا شدآمد به سبو باز بشد جانب دريا

معناى آيه: به سوى اوست بازگشت شما همگى و دسته جمعى، و اين بازگشت را

ص:353

خداوند به وعدۀ حق و ثابت، وعده داده است. يعنى از نخستين روز توجه تكليف به بنى آدم اين حكم را به عنوان يكى از اصول عقايد به وسيلۀ همۀ پيامبران ابلاغ نموده و در همۀ كتاب هاى آسمانى به نام يكى از اركان عقايد نگاشته، و عقل و خرد را نيز به استقلال يا با هدايت نقل، بر آن گواه صادق قرار داده است.

إِنَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ

در اين كلام توضيحى است اجمالى از رجوع به خدا و بيانى از نتيجۀ رجوع.

معناى آيه: حقيقت اين است كه اوست كه همۀ آفريده ها را پديد مى آورد، سپس بازمى گرداند. يعنى همۀ موجودات را از كتم عدم بيرون مى آورد و پس از پايان مدت مقرّر براى وجودش به سوى خود بازمى گرداند. البته كيفيت پديد آوردن انسان و بازگرداندن او طبق هدايت نقل و قضاوت عقل تا حدى روشن شده، و اما كيفيت ايجاد ساير موجودات و بازگرداندن آنها به سوى خود از آيه استفاده نمى شود.

لِيَجْزِىَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ

يعنى: بازگرداندن انسان در آخرت به سوى خود به خاطر اين است كه كسانى را كه ايمان آورده و عمل هاى شايسته انجام داده اند، بر وفق عدل و قسط پاداش دهد. يا بر طبق عدل و قسطى كه آنها در عقايد و اعمال انجام داده اند جزا دهد. و اما كسانى كه كفر ورزيده اند، آنها را شربت و آشاميدنى اى است از آب جوشان با دماى فوق تصور، و عذابى است دردناك به سزاى كفرى كه در دنيا مرتكب مى شدند.

هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَالْقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّهُ ذلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ «5» إِنَّ فِي اخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ فِي السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ «6»

ص:354

لغت و اعراب:

ضاء السراج و غيره - از باب نَصَر -: روشن شد و تابيد. ضياء مصدر يا مصدر به معناى فاعل يا جمع ضوء است، يعنى نور و روشنى. و گفته شده: «ضياء» روشنى بالأصاله، و «نور» روشنى اكتسابى است. ضياءً و نوراً به تقدير «ذات ضياء» و «ذات نور» است. قدّره ضمير منصوب راجع به قمر است. ذلك اشاره به شمس و قمر است با حالات مذكور. آيات:

آيه ها و سوره هاى كتاب، يا آيات تكوينى. اختلاف: آمد و رفت، زياد و كم شدن.

تفسير:

هُوَ الَّذِى جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَالْقَمَرَ نُوراً وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ

يعنى: اوست آن كه خورشيد را نورانى و روشنى بخش و تابنده از خويش، و ماه را درخشنده و نورگير از خورشيد قرار داد. و براى ماه منازلى مقدّر و معيّن كرد، يعنى منازلى در مدار گردش آن به دور زمين و همراه تابش خورشيد بر آن، تا شما عدد سال ها و ساير حساب ها را بدانيد، يعنى به ديدن ماه و سير طبيعى و ظهور حالات مختلف آن ماه هاى قمرى را ببينيد و از دوازده بار چرخش آن سال هاى قمرى را به دست آوريد، و نيز حساب اشياء را بدانيد. يعنى حساب كارها و زمان بندى عمرها و حادثه ها و هر امرى را كه نياز به حساب و زمان دارد، بدانيد.

مَا خَلَقَ اللّهُ ذلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

هرگز خداوند آنها را، يعنى خورشيد و ماه را با حالات مذكور، نيافريد مگر به حق و درستى و هدفى صحيح و غرضى متين و عقلانى. آرى خداوند آيات را تفصيل مى دهد براى گروهى كه دانش دارند. مراد اين است كه آيه هاى اين كتاب را به عنوان آيات و سوره هاى گوناگون و مختلف تفصيل مى دهد. و يا آن كه نشانه هاى توحيد و علم و قدرت و حكمت خود را در جهان تكوين به صورت موجودات متنوع بهت آور و حيرت زا و غيرقابل حصر و احصا و با تدبير و انقلابات و حدوث و فنا تفصيل مى دهد، براى گروهى كه آيات كتاب ما را مى دانند يا توان مشاهدۀ آثار و پى بردن به مؤثر را دارند.

إِنَّ فِى اخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللّهُ فِى السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ

ص:355

لغت و اعراب:

إنّ الذين؛ «الذين»؛ اول، اسم «إنّ» و دوم عطف است بر آن، اُولئك در آيۀ بعد خبر آنهاست. نعيم: نعمت فراوان، مال، و اضافۀ جنّات به آن لاميّه است. دعوى مصدر است به معناى خواندن، ادعا كردن شىء. تحيّت: دعا، سلام كردن. أن الحمد للّه «أن» مخفّفه اسمش ضمير شأن و جمله «الحمد للّه» خبرش و مجموع آن خبرِ و آخر دعواهم.

تفسير:

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُم بِإِيمَانِهِمْ

يعنى: به يقين، كسانى كه ايمان آوردند و عمل هاى شايسته كردند، پروردگارشان آنها را به خاطر ايمانشان هدايت مى كند. اين جمله مربوط به دنياى آنهاست و مراد از هدايت كردن آنها پس از فرض اين كه آنها مؤمنان صالح اند، اين است كه خداوند همواره آنها را در سير مراحل كمالات انسانى قرار مى دهد و به تدريج از مرحله اى از توفيق به مرحلۀ ديگرى مى برد تا آن گاه كه انسان كامل و خليفۀ الهى شوند.

تَجْرِى مِن تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ فِى جَنَّاتِ النَّعِيمِ

يعنى: و در آخرت پيوسته كه البته نهايتى نخواهد داشت، از زير پاى آنها يا قصر آنها يا درختان آنها نهرها در جريان است، يعنى از هر نوع آشاميدنى قابل جريان. و اين ها همه در باغ ها و بهشت هاى پر نعمت و با زندگى گوارا و با وسعت است.

دَعْوَاهُمْ فِيهَا سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ فِيهَا سَلاَمٌ وَآخِرُ دَعْوَاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ للّهِِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

يعنى: خواندن آنها خدا را در آن باغ ها و بهشت ها به گفتن «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ» است، يعنى منزهى تو اى خداوند از هر عيب و نقص. و درود آنها در آن جا در برخوردها با يكديگر يا در مقام تكلّم با خدا و فرشتگان به گفتن سلام است، سلامى كه در دنيا ميانشان مرسوم بود.

و پايان دعاهايشان «أن الحمد للّه ربّ العالمين» است، يعنى مطلب اين است كه همۀ ستايش ها و سپاس ها مخصوص خداى مربّى جهان هاست؛ اشاره به اين كه قرار گرفتن ما در اين جا نتيجه و سرانجام همۀ تربيت هاى گذشتۀ جهان هاست.

وَلَوْ يُعَجِّلُ اللّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُم بِالْخَيْرِ لَقُضِيَ إِلَيْهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذِينَ لاَيَرْجُونَ لِقَاءَنَا فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ «11» وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَن لَمْ يَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ «12»

ص:358

لغت و اعراب:

استعجالهم به تقدير «مثل استعجالهم». قَضَى الأمرَ إليه - از باب ضَرَب -: رساند به او كار را. أجل: مجموع مدت تعيين شده براى شىء، و نيز آخر آن مدت. نَذَرُ: ترك مى كنيم، و از اين ماده بدين معنا تنها مضارع و امر استعمال شده است. عَمه زيدٌ - از باب مَنَع و عَلِم -:

متحيّر و سرگردان شد. ضرّ - به فتح و ضم -: ضرر و زيان، شدت و سختى، نقصان و كمى.

لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً هر سه حال اند از فاعلِ دعا. كَأَن لَمْ يَدْعُنَا «أن» مخفّفۀ از مثقّله، اسمش ضمير شأن، «لم يدعنا» خبر آن، و تقدير «كأنّه لم يدعنا» است.

تفسير:

وَلَوْ يُعَجِّلُ اللّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجَالَهُم بِالْخَيْرِ لَقُضِىَ إِلَيْهِمْ أَجَلُهُمْ

اين آيه در مقام بيان سبب مهلت دادن به مكلّف است پس از صدور عمل هاى مقتضى اخذ و عذاب.

معناى آيه: و اگر خداوند براى مردم در رساندن شرّ و عذاب شتاب مى كرد (يعنى در جايى كه در دعا و درخواست خود شرّى را خواستند، يا گناهانشان مقتضى نزول آن شد) بدان گونه كه در رساندن خير شتاب مى كنند (يعنى در جايى كه در دعاها طلب خير مى كنند، يا اعمال نيكشان اقتضاى بذل خير دارد) حتماً پايان عمرشان به آنها مى رسيد، يعنى مدت ماندن آنها در دنيا را تمام مى كرديم و به هلاكتشان مى رسانديم.

فَنَذَرُ الَّذِينَ لاَيَرْجُونَ لِقَاءَنَا فِى طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ

يعنى: پس بدين جهت كسانى را كه اميد ملاقات ما را ندارند و منكر روز جزا هستند، رها مى كنيم مدتى در طغيان كفر و فسق خود حيران و سرگردان بمانند. يعنى اين مهلت به اقتضاى حكمت و رحمت است(1) كه شايد متنبه شوند.

وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَن لَمْ يَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

ص:359

و چون انسان را، يعنى شخص معتقد به وجود خداوند را، آسيب و گزندى رسد، مانند بيمارى و فقر و مصائب دنيوى ديگر، ما را به پهلوخفته يا نشسته يا ايستاده، يعنى در همه حال و با اصرار مى خواند؛ و چون ضرر و زيانش را برطرف نموديم، آن چنان مى رود كه گويى ما را براى برطرف كردن ضررى كه به او رسيده بود نخوانده بود! اين گونه براى اسراف كاران و تجاوزكنندگان از حد، آنچه انجام مى دهند آراسته شده است.

حاصل آيۀ شريفه نكوهش اصرار ناپسند در طلب، و به كلّى غفلت از برطرف شدن ضرر، و بازگشت به سوى گناهان سابق است. و زينت دهندۀ اين كارهاى ناپسند در نظر او خداست به وسيلۀ آفرينش چنين طبعى داراى كشش هاى مختلف، يا شيطان است به وسيلۀ فريب و وسوسه.

انسان ها را در عصرهاى گذشته هنگامى كه ظلم نمودند نابود كرديم. يعنى ظلم به پيامبران الهى كه دعوت آنها را رد كردند، و ظلم به كتاب و شريعت خداوند، و ظلم به روح خودشان كه آن را پليد كردند، و ظلم به اعضا و اندام ها و نيروهاى جسمى خود كه همه را در غير مسير هدف خلقت به كار گرفتند.

وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالبَيِّنَاتِ وَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا كَذلِكَ نَجْزِى الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ

يعنى: اين ظلم و طغيان در حالى بود كه فرستادگان آنها يعنى فرستادگان خدا به سوى آنها، در مقام اثبات توحيد و صدق دعوت خود دلايل روشنى از منطق نافذ و معجزات و كتاب هاى آسمانى براى آنها آورده بودند، ولى آنها چنين نبودند كه ايمان آورند، يعنى استعداد ذاتى پذيرش حق را از خود به كفر و عناد و تقليد از گذشتگان زدوده بودند. و اين گونه ما گروه گنهكاران را در دنيا كيفر مى دهيم.

ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلاَئِفَ فِى الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ

يعنى: پس شما را جانشينانى در روى اين زمين پس از آنها قرار داديم. مراد از جانشين اين است كه در مساكن آنها ساكن شديد و اموال و متروكات آنها را مالك گرديديد و همانند آنها مورد دعوت پيامبران الهى و توجه تكاليف خدا گشتيد. و به اين هدف جانشين كرديم كه بنگريم چگونه عمل مى كنيد.

وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَايَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ «15» قُل لوْ شَاءَ اللّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فُيكُمْ عُمُراً مِن قَبْلِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ «16»

ص:361

لغت و اعراب:

تلقاء اسم مصدر است يعنى مواجه و مقابل، و نيز به معناى «عِند» كه ظرف است. أدرى زيداً بالكتاب: آگاه كرد زيد را از كتاب. عمر - به ضم و سكون ميم -: زندگى، و زندگى طولانى.

تفسير:

نداده است. هرگز من جز از آنچه به سويم وحى مى شود پيروى نمى كنم. به يقين، من اگر پروردگار خود را نافرمانى كنم از عذاب روزى بزرگ مى ترسم.

قُل لَوْ شَاءَ اللّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فيكُمْ عُمُراً مِن قَبْلِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ

يعنى: و نيز به آنان دربارۀ قرآن بگو: اگر خدا مى خواست كه سخنى از قرآن به شما نگويم، هرگز اين كتاب را بر شما نمى خواندم، و خدا شما را از محتوا و معارف آن به وسيلۀ من آگاه نمى ساخت؛ واقعيت اين است كه من در ميان شما پيش از نزول اين كتاب، عمرى طولانى يعنى به مدت چهل سال، مكث و زندگى كرده ام، آيا نمى انديشيد؟ يعنى در اين كه انسانى كه در همه حال در ميان شما زندگى كرده، درسى نخوانده، خطى ننوشته، مدرسه و دانشگاهى نرفته، و به ناگاه چنين قرآنى را آورده، اين قرآن نمى تواند ساخته و بافتۀ خود او باشد، بلكه بر قلب او وحى شده و همه از جانب خداى اوست و او را توان تبديل و تغيير آن نيست؟

فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ «17» وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَيَقُولُونَ هؤُلاَءِ شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللّهِ قُلْ إِتُنَبِّؤُنَ اللّهَ بِمَا لاَ يَعلَمُ فِي السَّماوَاتِ وَلاَ فِي الْأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ «18»

لغت و اعراب:

فمن أظلم استفهام انكارى است. افتراء: دروغ بستن. و به جهت تعلّق به كذب، در معنايش تجريد حاصل شده و به معناى «بستن» استعمال شده است.

ص:363

منزه است خداوند، و بسى برترى دارد از آنچه شريك او مى سازند.

هنوز علماى دين و كتاب هم به مشاجره و اختلاف برنخاسته بودند.

فَاخْتَلَفُوا وَلَوْلاَ كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَبِّكَ لَقُضِىَ بَيْنَهُمْ فِيمَا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ

يعنى: پس از ظهور پيامبران و دعوت به دين و گذشت مدتى از عمر كتاب و شريعت، مردم اختلاف كردند (مراد اختلاف نشأت يافته از اختلاف علما در شرايع و تفرقه در عقايد است همانند اختلاف يهود و نصارا و تفرّق هر يك به بيش از هفتاد فرقه). و اگر نبود سخنى كه از پروردگارت گذشته بود، ميان آنها دربارۀ آنچه با هم اختلاف مى كردند داورى حتمى مى شد. مراد از سخنى كه از سوى پروردگار گذشته، مطلبى است كه از علم ازلى الهى به لوح محفوظ انتقال يافته، كه سنّت جاريۀ خدا اين نيست كه در مؤاخذه و عذاب اختلاف كنندگان و طاغيان شتاب كند، بلكه سنّت او اين است كه اتمام دعوت و اكمال حجت كند و مجرمان را تا پايان مدت مقدّر و پيش بينى شده طبق رحمت واسعه و مصالح عامه و نظام اتم مهلت دهد و اكثراً كيفر را به عالم ديگر واگذارد. و مراد از قضاوت حتمى، داورى عملى است كه فوراً به مجرد ثبوت استحقاق عذابى در خور طغيان از قبيل غرق در آب، خَسف در زمين، صيحۀ آسمانى و سنگ بارانِ دسته جمعى نازل نمايد.

وَيَقُولُونَ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِن رَبِّهِ

يعنى: مشركان و كفّار دربارۀ تو مى گويند: چرا بر وى آيه و معجزه اى از جانب پروردگارش فرود نيامده است؟ مرادشان معجزه اى است كه هر بيننده را ناچار به پذيرش و وادار به تسليم نمايد، مانند شتر صالح و عصاى موسى و مائدۀ عيسى عليهم السلام. و ممكن است مرادشان معجزه اى باشد كه آنها اختيار كنند و مطابق ميل آنان باشد، مانند معجزات شش گانه اى كه در آيات 90 تا 93 از سورۀ اسراء ذكر شده است. و لازم گفتارشان استخفاف به معجزه هاى پيامبر اسلام و نپذيرفتن قرآن اوست.

فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ للّهِِ فَانتَظِرُوا إِنِّى مَعَكُم مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ

يعنى: اى پيامبر، به آنان بگو: جز اين نيست كه غيب از آنِ خداست. يعنى آنچه از حواس هر ذى شعورى نهان و در پشت پردۀ غيب است تحت سلطه و علم خداوند است كه از آن جمله معجزاتى است كه شما مى طلبيد. پس منتظر باشيد كه من نيز حتماً با شما از منتظرانم. يعنى آن معجزات سبب هلاكت شماست و چون خود خواسته ايد نزولش ممكن

ص:366

است، پس آمدن آن را منتظر باشيد كه من نيز منتظر فرود آمدن آن براى شما هستم.

وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِن بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُم مَكْرٌ فِي آيَاتِنَا قُلِ اللّهُ أَسْرَعُ مَكْراً إِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ «21»

لغت و اعراب:

ضَرّاء: شدت، قحطى، نقص در نفوس و اموال. مكر: فريب، منصرف كردن شخصى از ارادۀ خود به طرزى ناروا و يا به طرزى روا، و از اين رو دربارۀ خداوند به معناى استدراج يا مكر در مقابل مكر استعمال مى شود.

تفسير:

وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً مِن بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُمْ إِذَا لَهُم مَكْرٌ فِى آيَاتِنَا

خداوند در عصر نزول اين آيات در مكّه مشركان را به مدت هفت سال گرفتار فقر و قحطى شديد كرد به گونه اى كه در معرض نابودى قرار گرفتند و تا آن جا كه به پيامبر اسلام متوسل شدند با وعدۀ اين كه اگر رفاه حال پيدا شود ايمان آورند، و چون فراوانى و رفاه حال پيدا شد به مبارزه و معارضه با كتاب الهى برخاستند. و آيه قابل انطباق بر اين مورد است.

معناى آيه: و چون مردم را شيرينى رحمتى پس از تلخى ضرر و شدّتى كه به آنها رسيده بود بچشانيم، به ناگاه مى بينى كه آنها مكر و فريبى در آيات كتاب ما دارند. يعنى به قصد براندازى اصل و هدف كتاب، نسبت سحر و جادو به كتاب و آيات آن، و نسبت جنون و كهانت به آورندۀ آن مى دهند. و ممكن است آيه ناظر به حال اغلب افراد مردم باشد كه گاهى گرفتار ناراحتى و مصائب و زمانى برخوردار از رفاه و نعمت اند. و بنابراين، مراد از آيات، حوادث تلخ و شيرين است كه هر يك نشانۀ وجود قدرت قاهره اى است در پشت پردۀ حواس. و مراد از مكر در آنها پس از حصول رفاه، غفلت از مسبّب اسباب و نسبت

ص:367

دادن همه به مقتضاى زمان و مرور دهر است و اين كه همه امر طبيعى است كه پدران ما نيز از اين تلخى ها و شيرينى ها مى چشيدند.

قُلِ اللّهُ أَسْرَعُ مَكْراً إِنَّ رُسُلَنَا يَكْتُبُونَ مَا تَمْكُرُونَ

بگو اى پيامبر كه: مكر خداوند، يعنى مقابلۀ پنهانى با مكرهاى شما و خنثى كردن آنها يا كيفر دادن به آنها، زودتر و نافذتر است، زيرا فرستادگان ما هر مكرى كه شما انجام مى دهيد مى نويسند. يعنى پس مى تواند فورى عكس العمل نشان دهد، مقابلۀ به مثل كند يا عذاب نمايد.

هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنجَيْتَنَا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ «22» فَلَمَّا أَنجَاهُمْ إِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنفُسِكُم مَتَاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُم تَعْمَلُونَ «23»

لغت و اعراب:

فُلك: كشتى، مفرد و جمع و مذكّر و مؤنث در آن يكسان است. عاصف: تندباد. جرين ضمير جمع مؤنّث راجع است به فُلك. مرجع ضمير مؤنّث فرحوا بها و جائتها «فُلك» است يا «ريح»، و «جائتها» جواب إذا ى شرطيه است. لئن أنجيتنا به تقدير «قائلين». بَغى - از باب ضَرَب -: طلب نمود، از حق منحرف شد، ظلم كرد. متاع: مال مورد استفاده، هرچيزى كه سودش كم و زوالش سريع است. و متاعَ مفعول مطلق «تتمتّعونَ» ى مقدّر است.

ص:368

تفسير:

هُوَ الَّذِى يُسَيِّرُكُمْ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنتُمْ فِى الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا

اين آيه خطاب به بشر است و آيۀ بعد به منزلۀ مثال آن است و در بيان اين كه انسان در همه حال تحت ارادۀ نافذه و قدرت خداوند است.

معناى آيه: اوست كسى كه شما را در خشكى و دريا سير مى دهد، يعنى در هر يك با مركبى به تناسب استعداد و محيط و عصرتان، تا آن جا كه چون سفر دريا كنيد و در ميان كشتى ها قرار گيريد، و كشتى ها سرنشينان خود را به وسيلۀ بادى خوش يعنى نسيمى آرام و روح پسند و دل نواز به راه اندازند، و ساكنان كشتى از آن خوشحال شوند.

جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِن كُلِّ مَكَانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ

يعنى: به ناگاه باد شديدى به سوى كشتى يا برضدّ آن نسيم دل نواز بوزد و امواج برخاسته از باد شديد از هرسو به ساكنان آنها حمله ور شوند، و بدانند كه احاطه شده اند، يعنى بلا و عذاب از هرسو آنها را محاصره كرده است.

دَعَوُا اللّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنجَيْتَنَا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ

يعنى: در آن هنگام تنها خدا را در حالى كه عقيده و ايمان خود را خالص كرده اند (يعنى متوجه شده اند كه هيچ موجودى را جز او قدرتى نيست و همۀ جمادات و جانداران عاجزند) مى خوانند و چنين مى گويند، يعنى به زبان قال و حالشان كه: اى خدا، اگر ما را از اين ورطۀ خطرناك نجات بخشى، به يقين، ما از سپاسگزاران خواهيم بود.

فَلَمَّا أَنجَاهُمْ إِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِى الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ

يعنى: پس چون خداوند دعوت آنها را بپذيرد و آنان را نجات دهد، به ناگاه مى بينى كه در روى زمين مشغول بَغى به غير حقّاند، يعنى در جستجوى انحراف از حق يا ظلم و ستم به شريعت و خلق اند.

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنفُسِكُم مَتَاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنتُم تَعْمَلُونَ

يعنى: اى مردم، جز اين نيست كه بغى شما يعنى هر رقم انحراف از حق و ستمتان

ص:369

به ضرر خودتان است، چند روزى از زندگى دنيا كه بسيار اندك است برخوردار مى شويد، سپس بازگشتتان به سوى ماست، پس آن روز شما را به هر چه كه در دنيا انجام مى داديد آگاه مى كنيم، يعنى به دنبال آگاهى كيفرش اجرا مى گردد.

حَتَّى إِذَا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهَا وَازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُهَا أَنَّهُمْ قَادِرُونَ عَلَيْهَا

يعنى: رشد و رويش گياهان به آن جا رسد كه روى زمين زينت و طراوت خود را دريابد و مزيّن و آراسته گردد و اهل زمين و ساكنانش گمان كنند كه آنها اين قدرت را دارند، و يا آن كه يقين كنند كه به برداشت و درو و استفاده از حاصل آن قادر خواهند بود؛

أَتَاهَا أَمْرُنَا لَيْلاً أَوْ نَهَاراً فَجَعَلْنَاهَا حَصِيداً كَأَن لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ

اين جمله جواب «اذا أخذت» است، يعنى: پس از تكامل رشد گياهان و سرسبز شدن زمين، به ناگاه فرمان ما شبانه يا در روز فرا مى رسد و همه را به صورت زرعى از ته درو شده درمى آوريم كه گويى ديروز آن زمين يعنى نباتات و گياهان آن سرپا نبوده است.

مراد از فرمان در اين جا دستور اكيد خدا به فرشتگان متصرف در امور جهان و يا فرمان تكوينى و ارادۀ حتمى خود خداوند است كه به صورت تگرگى كوبنده، گرما و سرمايى سوزان، سيلى ويرانگر، بادى مسموم، صاعقه اى آتش زا، حشراتى نابود كننده و آفاتى ديگر ظهور مى كند و اثر مى گذارد.

كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

يعنى: اين گونه ما آيات خود را براى گروهى كه اهل تفكرند تفصيل مى دهيم، يعنى باز و روشن مى كنيم. مراد از آيات، آيات تلاوت شده در اين جاست كه انبوهى از معارف توحيد را تفصيل مى دهد، و يا آيات تكوينى و حوادث خارجى است از پديده هاى عجيب خلقت، و مزيّن شدن صفحۀ گيتى به انواع زينت، و سپس عروض تبدّل و تغيّرِ موجب عبرت، كه همه آيه ها و نشانه هاى وجود و قدرت و علم و حكمت اوست.

بايد دانست كه آوردن اين گونه مثال هاى حاكى از غضب و عذاب، به خاطر اين است كه وجهۀ سخن با طاغيان مردم و تهديد از عواقب كفر و فسق آنهاست، وگرنه خدا را در صحنۀ گيتى مناظر سرسبز اعجاب انگيز و سرورآفرين بسيار است كه مهلت بقا و توفيق برخوردارى از آن را تا آخرين مراحل عطا فرموده است.

ص:371

وَاللّهُ يَدْعُوا إِلَى دَارِ السَّلاَمِ وَيَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطِ مُسْتَقِيمٍ «25» لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ وَلاَ يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلاَ ذِلَّةٌ أُولئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيَها خَالِدُونَ «26» وَالَّذِينَ كَسَبُوا السَّيِّئَاتِ جَزَاءُ سَيِّئَةِ بِمِثْلِهَا وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ مَا لَهُم مِنَ اللّهِ مِنْ عَاصِمٍ كَأَ نَّمَا أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّيْلِ مَظْلِماً أُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ «27»

لغت و اعراب:

الحسنى مؤنّث أحسن، صفت موصوف مقدّر است، يعنى المنزلة الحسنى يا المثوبة الحسنى. رَهِقَهُ - از باب عَلِمَ -: نزديك شد به او، پوشانيد او را. قتر: غبار سياه، سياهى معنوى. جزاء سيّئة مبتداست خبرش محذوف به تقدير «لهم جزاء سيّئة»، و بمثلها صفت جزاء است أى جزاءٌ يماثلها، و مجموع جمله، خبر الّذين كسبوا است. عَصَمَ فلاناً - از باب ضَرَب -: نگه داشت او را. غَشِيَهُ - از باب عَلِم -: پوشانيد آن را، و أَغْشَى الأمر فلاناً: آن چيز را بر او پوشانيد.

تفسير:

وَاللّهُ يَدْعُوا إِلَى دَارِ السَّلاَمِ وَ يَهْدِى مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ

يعنى: و خداوند به سوى خانۀ سلامت دعوت مى كند، و هركه را بخواهد به سوى راهى راست هدايت مى كند. مراد از دعوت، دعوت تشريعى است كه به زبان پيامبران و بيان كتاب هاى آسمانى تحقق مى يابد. و مراد از خانۀ سلامت، بهشت است كه از هر عيب و نقصى خاصه از زوال و فنا سالم است. و مراد از هدايت، هدايت تكوينى است كه به وسيلۀ توفيق و تهيۀ مقدمات تكامل بشر، پس از پذيرش دعوت انبيا و شرايع انجام مى گيرد.

ص:372

لغت و اعراب:

و يوم متعلّق است به «اُذكر» مقدّر. مكانَكم منصوب است به فعل محذوف به تقدير «الزموا مكانكم»، و أنتم بدل است از فاعل آن. زيَّل بينهما: جدا كرد ميان آن دو را. إن كنّا «إن» مخفّفۀ از مثقّله است به قرينۀ لام لَغافلين، و اسم آن محذوف است، و جملۀ آخر آيه خبر است و تقدير: «إنّ الشأن كنّاغافلين». بَلَا الرجلَ - از باب نَصَر -: آزمايش نمود او را.

اِسلاف: گذراندن، مقدّم داشتن.

تفسير:

وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكَانَكُمْ أَنتُمْ وَشُرَكَاؤُكُمْ فَزَيَّلْنَا بَيْنَهُمْ

يعنى: و به ياد آور روزى را كه آنها را دسته جمعى و همگى، يعنى مؤمن و كافر و مرد و زن را، در روز حشر در محكمۀ حساب و داورى گرد مى آوريم، سپس به كسانى كه در دنيا به خدا شرك ورزيده اند مى گوييم: شما و شريكانتان، يعنى هر شيئى و هر شخصى كه او را شريك خدا مى كرديد از بتان و ستارگان و فرشتگان و پيامبران، سرجاى خود قرار گيريد، يعنى هر يك از عابدان و معبودان در جاى مناسب ماهيت و هويت خويش ثابت و مستقر گردد. و پس از تعيين امكنه براى هر يك، ميان آنها جدايى مى افكنيم، بدين معنا كه چون روشن شد همۀ معبودان و عابدان، ممكناتى محدود، و در قبضۀ قدرت حق تعالى مقهور، و در همۀ روابط خود در برابر خداوند عاجزند، طبعاً در همۀ انظار به وضوح ميانشان جدايى مى افتد. و يا آن كه پس از تعيين مقرّ همه در مرحلۀ بازجويى و داورى، فساد عقايد و پليدى شرك و كفر و قداست ايمان را از هم جدا مى كنيم.

وَقَالَ شُرَكَاؤُهُم مَا كُنتُمْ إِيَّانَا تَعْبُدُونَ

يعنى: در همان جا كسانى كه مشركان آنها را شريك خدا كرده بودند، يعنى معبودهاى

ص:374

بى جان و جاندار، به عابدان مى گويند: هرگز در دنيا ما را نمى پرستيديد، يعنى هواهاى نفسانى خود را مى پرستيديد.

قُلْ مَن يَرْزُقُكُم مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ أَمَّن يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَمَن يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَمَن يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَفَلاَ تَتَّقُونَ «31» فَذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلاَلُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ «32» كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ «33»

لغت و اعراب:

سمع: گوش، نيروى شنوايى. أبصار: جمع بصر، چشم، نيروى بينايى.

تفسير:

قُلْ مَن يَرْزُقُكُم مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ أَمَّن يَمْلِكُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَمَن يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَمَن يُدَبِّرُ الْأَمْرَ

اين آيه دستورى است به پيامبر و هر مخاطب موحّدى كه در مقابل مشركان و كفّار، بر توحيد و جلال و جمال خدا از راه هاى مختلف كه از آن جمله راه هاى چهارگانۀ مسلّمات خصم است استدلال نمايد. و در اين آيه و پنج آيۀ بعد، سه رقم استدلال بر توحيد شده است.

معناى آيه: بگو: چه كسى است كه به شما از جانب آسمان و اين زمين روزى مى دهد؟ (اما از آسمان به واسطۀ تسخير ابرها، فرو ريختن باران، وزش نسيم روياننده، تابش خورشيد و غير آنها. و امّا از زمين به واسطۀ آفريدن استعدادهاى گوناگون در آن، خلق بذر و ميوه، رشد گياهان و درختان، پديد آوردن حيوانات قابل استفاده و غيره.)

ص:376

و يا آن كه چه كسى است كه مالك گوش و چشمان شماست؟ يعنى بر همۀ قواى فعّالۀ جسمى و روحى شما سلطه و توانى برتر از تسلّط و توان خودتان دارد.

و چه كسى است كه زنده را از مرده و مرده را از زنده بيرون مى آورد؟ مراد از زنده و مرده مطلق موجود صاحب حيات و مرگ است، خواه حيات و موت نباتى يا حيوانى يا انسانى، نظير بيرون آوردن گياهان و درختان از بذر و هسته، و نطفه از حيوانات؛ و يا حيات و ممات معنوى، مانند بيرون آوردن مؤمن از صلب كافر، و كافر از صلب مؤمن.

و چه كسى است كه تدبير امر مى كند؟ يعنى امور جهان هستى را از ذرّات اتمى تا كهكشان ها تحت ارادۀ خويش تدبير مى كند به گونه اى كه از حيطۀ تصور و توان درك عقل بيرون است.

فَسَيَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَفَلاَ تَتَّقُونَ

يعنى: در پاسخ اين پرسش ها آنها بى درنگ مى گويند كه: اللّه است و همۀ اين تصرف ها و قلب و انقلاب ها از ناحيۀ اوست. پس به آنان بگو: آيا از مخالفت و غضب او پروا نداريد؟

بايد دانست كه مشركان قريش در مكّه بلكه همۀ مشركان گذشته به خداوند و ربوبيت و خالقيت او معتقد بودند، لكن ادعا مى كردند كه خداوند، تدبير و تصرف و ربوبيت بخشى از موجودات جهان را به بت ها و معبودهاى ديگر واگذار نموده، مثلاً اعمار مردم يا روزى آنها را به فلان بت داده است، و از اين رو آن را به طمع الطافش يا ترس از ضررش عبادت مى كردند.

فَذلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمُ الْحَقُّ فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلاَلُ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ

يعنى: پس اين موجود مقتدر كه ذات واجب الوجود است پروردگار به حقّ شماست.

پس آيا بعد از اين حقّ و حقيقت و بر فرض اعراض از او چيزى جز ضلالت و گمراهى هست؟ پس چگونه و به كجا بازگردانده مى شويد؟!

كَذلِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذِينَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ

يعنى: همان گونه كه ثابت شد ربوبيت و تدبير امور هستى از آنِ اوست و انحراف از او ضلالت است، سخن پروردگار تو بر كسانى كه فسق ورزيده اند ثابت است كه

ص:377

ايمان نمى آورند. مراد اين است كه كلام ازلى خدا مندرج در لوح محفوظ دربارۀ آنان كه از فرمان اصولى و فروعى بيرون رفته اند ثابت است كه پس از طغيان و عناد، ايمان نخواهند آورد.

قُلْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُم مَن يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ قُلِ اللّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ «34» قُلْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُم مَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمْ مَن لاَ يَهِدِّي إِلَّا أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ «35» وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلَّا ظَنّاً إِنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ «36»

تفسير:

قُلْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُمْ مَن يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ

آيات قبل در مقام استدلال بر توحيد از ناحيۀ خلق و فعل خدا بود و در اين آيات از ناحيۀ خلق و اعاده و هدايت است. و ظاهر الخلق خصوص مكلّفانى است كه بايد در روز جزا بازگردند، از اين رو چون مشركان معاد را قبول نداشتند دستور مى دهد كه پيامبر در مقابل آنها خود اعتراف به اين حقيقت كند. و ممكن است مراد، مطلق آفريده هاى جهان باشد هرچند مشركان اعادۀ بشر را منكرند.

معناى آيه: بگو: آيا از شريكانتان، يعنى از بت ها و غير بت ها كه آنان را شريك خدا مى پنداريد كسى هست كه آفريده ها را آغاز كند، سپس آنها را بازگرداند؟ يعنى توان آن را دارد كه خلق يك گياه يا يك حيوان يا انسان را، چه رسد به خلق همۀ انواع زنده ها، از مبدأ خاك آغاز نمايد و پس از سير دادن او در مراحل حياتش دوباره او را به خاك بازگرداند؟

ص:378

ظنّى كه اندكى رجحان بر شك دارد، در نزد عقل و عقلا و از نظر شرع، حجت و برهانى در اثبات امرى به ويژه از مهمّات امور حساب نمى شود. و به يقين، خداوند به آنچه انجام مى دهند داناست.

وَمَا كَانَ هذَا الْقُرْآنُ أَن يُفْتَرَى مِن دُونِ اللّهِ وَلكِن تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ الْكِتَابِ لاَ رَيْبَ فِيهِ مِن رَبِّ الْعَالَمِينَ «37» أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ «38»

لغت و اعراب:

نفى چيزى به كلمۀ ماكان، نفى شأنيت و استعداد آن است. دون: غير. تصديقَ الّذى خبر «كانَ» ى محذوف است به تقدير «ولكن كان تصديقَ الّذى». تفصيل الكتاب و لاريب فيه و من ربّ العالمين خبر دوم و سوم و چهارم «كان» ى مقدّر است. تصديق مصدر است به معناى فاعل يا مفعول. سورة مثله مرجع ضمير «مثله» قرآن است.

تفسير:

وَمَا كَانَ هذَا الْقُرْآنُ أَن يُفْتَرَى مِن دُونِ اللّهِ

يعنى: و هرگز اين قرآن را نسزد كه جعل شدۀ به دروغ از جانب غير خدا باشد. يعنى با تأملى دقيق و منصفانه روشن مى شود كه از شأن و استعداد و صلاحيت اين كتاب دور است كه افترائاتى از سوى غير خدا و به نام خدا باشد، زيرا الفاظى در اين رتبه از زيبايى و فصاحت، و محتوايى در اين حدّ از برترى و عمق، شامل علوم عالى و حكمت هاى متعالى، حاوى شريعتى جامع، آدابى كامل، اخبارى صحيح و وافر از غيب هاى گذشته و آينده، به گونه اى كه هر صاحب خرد و ارباب دانش را مبهوت، و هر دانشمند متخصص فنون را

ص:380

متحير مى سازد، چگونه مى تواند در محيط بربريت و جاهليت، به دست انسانى محروم از همۀ تمدن ها و شئون فرهنگى انشا و تنظيم گردد؟!

بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ «39» وَمِنْهُم مَّن يُؤْمِنُ بِهِ وَمِنْهُم مَن لاَ يُؤْمِنُ بِهِ وَرَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ «40»

لغت و اعراب:

بل اعراض از مطلب پيش و توجه به مطلب ديگر است. تأويل: ارجاع و برگرداندن، أوَّلَ الكلامَ إليه: سخن را به سوى آن بازگردانيد.

تفسير:

بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ

يعنى: اى پيامبر، نه چنين است كه آنها دانستند كه اين قرآن كتابى در سطح پايين و متناسب انسانى درس نخوانده است و به تو نسبت دادند، بلكه آنها چيزى را كه به دانش آن نتوانستند احاطه كنند تكذيب نمودند. يعنى جهت تكذيبشان اين است كه آنها دربارۀ قرآن با معارف و علوم و حقايقى برخورد كردند كه از حيطۀ درك و فهم آنها بيرون است، و هنوز معانى و وعد و وعيدها و اخبارات غيبى و ملاحم و پيش گويى هايى كه در آينده تحقق مى پذيرد و عينيت خارجى مى يابد و ناچار به پذيرش آن مى شوند بر آنها نيامده و آشكار نشده است.

كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّالِمِينَ

يعنى: كسانى كه پيش از آنها بودند نيز پيامبران خود را اين گونه تكذيب كردند، پس بنگر كه عاقبت ستمكاران چگونه شد!

وَمِنْهُم مِن يُؤْمِنُ بِهِ وَمِنْهُم مَن لاَ يُؤْمِنُ بِهِ وَ رَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ

ص:382

يعنى: و از آنها برخى به قرآن ايمان مى آورند و برخى ايمان نمى آورند. مراد اين است كه كفّار در برابر دعوت اسلام دو گروه اند: برخى به خاطر درك عقل يا آشنايى به معارف تورات و انجيل، در باطن به اسلام و قرآن ايمان مى آورند هرچند در ظاهر به پيروى از هوا و حبّ جاه و مال و وساوس شيطانى تسليم نمى شوند. و برخى روى جهل و عناد و پيروى از محيط فاسد و تقليد از گذشتگان ايمان نمى آورند. و پروردگار تو از ازل به فسادانگيزان داناتر است. يعنى مى داند كه گروه اول جزو فساد انگيزان اند، هرچند گروه دوم نيز فاسدند.

وَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل لِي عَمَلِي وَلَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنتُم بَرِيئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَأَنَا بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ «41» وَمِنْهُم مَن يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ أَفَأَنتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ كَانُوا لاَ يَعْقِلُونَ «42» وَمِنْهُم مَن يَنظُرُ إِلَيْكَ أَفَأَنتَ تَهْدِي الْعُميَ وَلَوْ كَانُوا لاَ يُبصِرُونَ «43»

تفسير:

وَ إِن كَذَّبُوكَ فَقُل لِى عَمَلِى وَ لَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنتُم بَرِيئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَأَنَا بَرِىءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ

اين آيه، آموزش راه حقّى است به مدافعان هر حقّى كه اگر از پذيرش و تسليم طرف مقابل مأيوس گردند، خود تبرّى از آن باطل بجويند تا طرف، طمع تسليم شدن او را نكند.

يعنى: اى پيامبر، اگر تو را تكذيب كردند، به آنان بگو: عمل من از آنِ من و عمل شما از آنِ شماست. يعنى عمل من ابلاغ رسالت الهى، و هدايت جامعه به سوى عبادت او، و وعده و بشارت مطيعان، و هشدار و تهديد عاصيان است؛ و عمل شما اعتقاد به شرك و كفر، و سوق مردم به سوى پرستش جمادات و رذايل اخلاق و سنن فاسد و عمل هاى پليد. حال كه شما از آنچه من مى كنم بيزاريد، من هم از آنچه شما مى كنيد بيزارم. اين آيه نظير آيۀ لَكُمْ دِينُكُمْ وَ لِىَ دِينِ [كافرون، 6] است.

وَمِنْهُم مَن يَسْتَمِعُونَ إِلَيْكَ أَفَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَلَوْ كَانُوا لاَ يَعْقِلُونَ

ص:383

يعنى: و از آنان كسانى هستند كه به سخنانت گوش فرا مى دهند؛ آيا تو توان دارى كه كرها را سخن بشنوانى هرچند آنها تعقّل نكنند؟! مراد گوش دادن آنها به تلاوت آيات قرآن و كلمات مختلف و سخنرانى هاى پيامبر است. و اطلاق عنوان كر و عدم تعقّل دربارۀ آنها و ظاهرِ استفهامِ انكارى، اشاره به اين است كه آنها به معانى و مقاصد گفتارت نه اعتقاد دارند و نه قصد تعقّل و عمل، پس اميدى در آنها نيست.

«ما» ى زائده و نون تأكيد اضافه شده. جملۀ فإلينا مرجعهم جزاء شرط است، به تقدير «فلاتحزن فإلينا مرجعهم».

تفسير:

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقَاءِ اللّهِ وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ

يعنى: كسانى كه ملاقات خدا را تكذيب كردند، يعنى زندگى پس از مرگ و قيامت و پس از آن را منكر شدند، سخت زيانكار شدند و هرگز هدايت نيافتند، يعنى در دنيا كه دار تكليف است و محيط پذيرش هدايت هاى پيامبران و درك داورى هاى عقل سليم و راه يافتن به سوى صراط مستقيم.

وَإِمَّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذِى نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّهُ شَهِيدٌ عَلَى مَا يَفْعَلُونَ

يعنى: اى پيامبر، اگر پاره اى از آنچه را كه به آنها وعده مى دهيم به تو نشان دهيم (مانند فرو فرستادن عذاب هاى دنيوى، شكست هاى جنگى، ريشه كن كردن شرك از جزيرة العرب، از بين بردن تدريجى عقايد و شوكت كفرآميز از آن محيط يا از جهان بشريت) يا تو را قبض روح كنيم و به سوى خود ببريم (يعنى عذاب آنها را به چشم نبينى) بازگشت آنها به سوى ماست، يعنى غمناك مشو، زيرا صحنه هاى حوادث در آخرت، يكايك براى همه به ظهور خواهد آمد، و سپس خدا بر آنچه مى كنند شاهد و گواه است.

وَلِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُم بِالْقِسْطِ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ «47» وَيَقُولُونَ مَتَى هذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ «48» قُل لاَ أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرّاً وَلاَ نَفْعاً إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلاَ يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ يَستَقْدِمُونَ «49»

لغت و اعراب:

قسط: جور و عدل، از اضداد است. أجل: مجموع مدت تعيين شده براى چيزى و نيز آخر آن مدت. لايستقدمون جملۀ مستأنفه است نه عطف بر يستأخرون.

ص:386

تفسير:

وَلِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ

آيه در مقام بيان دو امر كلّى است: 1 - هر امّتى را فرستاده اى است. 2 - هر فرستاده را پس از اتمام دعوت و حجت، دربارۀ عكس العمل امّتش، داورى عادلانه است.

معناى آيه: و براى هر امّتى فرستاده اى است. يعنى سنّت جاريۀ الهى از آغاز خلقت بشر تا پايان سكونتش در زمين چنين است. و در كلمۀ «امّت» ابهام است و ممكن است مراد اهل يك عصر، يا اهل يك زبان، يا اهل يك نژاد مانند سياه پوست يا سفيدپوست، يا اهل يك دين مانند يهود و نصارا باشد، لكن آيه ناظر به حال گذشتگان است نظير وَإِن مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلاَ فِيهَا نَذِيرٌ [فاطر، 24] و اما نسبت به عصر نزول قرآن، تمام مردم جهان از موجودين و آيندگان همه به حساب يك امّت اند و همه يك رسول به نام محمد صلى الله عليه و آله و يك كتاب به نام قرآن دارند و اختلاف عناوين اقشار ملت در اين حكم دخالت ندارد، نظير وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ [انبياء، 107] و نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيراً [فرقان، 1].

فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِىَ بَيْنَهُم بِالْقِسْطِ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ

يعنى: و چون فرستادۀ آنها بيايد، ميان آنها به عدالت داورى شود.

يعنى پذيرندگان دعوت رسولان در دنيا به عنوان مؤمنان و مطيعان، مورد تجليل و تعظيم و در آخرت مشمول پاداش و تكريم واقع مى شوند، و منكران و كافران مورد نكوهش و لعن دنيوى و كيفر سخت اخروى قرار مى گيرند، و در اين داورى هرگز به آنها ستم نمى شود. يعنى نه از پاداش نيكان كسر مى شود و نه در كيفر بَدان اجحاف مى شود. و محتمل است مراد از «قضى بينهم» اين باشد كه ميان امّت ها در صورت اختلاف، در دنيا به نحوى و در آخرت به نحوى ديگر داورى مى شود.

وَيَقُولُونَ مَتَى هذَا الْوَعْدُ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ

و مى گويند: اين وعده زمانش كى است اگر شما راستگوييد؟ يعنى مشركان پس از شنيدن وعيدهاى قرآن و تهديدات پيامبر اسلام، از قبيل شكست آنها و زوال شرك از

ص:387

محيط و قيام رستاخيز و عذاب هاى آخرت، به عنوان مسخره و استهزا، اين امور را طلب مى كنند.