شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم المجلد 9

اشاره

سرشناسه : حمیری، نشوان بن سعید، - ق 573

عنوان و نام پدیدآور : شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم/ لمؤلفه اللغوی الإخباری القاضی العلامه نشوان بن سعید الحمیری؛ تحقیق أ.د.حسن بن عبدالله العمری، أ. مطهر بن علی الإریانی، أ.د. یوسف محمد عبدالله

مشخصات نشر : بیروت : دار الفکر المعاصر ، 1420ق. = 1999م. = 1378.

مشخصات ظاهری : 12 ج

موضوع : ادبیات عربی

موضوع : زبان عربی -- فقه اللغه

موضوع : زبان عربی -- واژه نامه

توضیح : «شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم» اثر نشوان بن سعید حمیری ، شاعر و لغوی قرن ششم و از اعاظم علمای زیدیه در یمن است که در موضوع لغت به زبان عربی در 12 مجلد تالیف شده است. نویسنده انگیزه خود از نوشتن کتاب را حفظ کلام عرب از تحریفی که بر اثر گذشت زمان حاصل می شود و همچنین ارشاد متعلمان و محصلین ذکر کرده است.

او بعد از دو مقدمه وارد متن می شود. واژگان را بر حسب حروف الفباء به ترتیب فاء الفعل مرتب کرده و به تعداد حروف الفبا، عنوان، و ذیل هر عنوانی، ابوابی را طبق عین الفعل ذکر کرده است و هر باب را بر دو بخش اسماء و افعال و هر کدام را به مجرد و زائده (مزید) و هر واژه را ذیل باب خاص خود می آورد و نیز پس از ذکر واژه، بر آن شرح علمی و احکام شرعی و همچنین با مشرب زیدی خود به شرح عقائد می پردازد.

فهارس آیات ، احادیث ، اعلام، فرق، اماکن، نباتات و درختان، فلک و زمانها، منابع فقهی، ضرب المثلها و اشعار در جلد آخر کتاب آمده است. پس از آن فهرست واژگان و در آخر فهارس اعلام، اماکن و... یمن جداگانه آمده است.

ص: 1

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 5701]

[شماره صفحه واقعی : 5702]

ص: 2

[شماره صفحه واقعی : 5703]

ص: 3

[شماره صفحه واقعی : 5704]

ص: 4

الشمس العلوم

ک

حرف الکاف

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 5705]

ص: 5

[شماره صفحه واقعی : 5706]

ص: 6

باب الکاف وما بعدها من الحروف فی المضاعف

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء

ث

الکَثّ

[الکَثّ] : رجلٌ کَثُ اللحیه ، بثلاث نقطات : أی کثیف اللحیه ، وفی صفه النبی علیه السلام « کثُ اللحیه ، سَهْلُ الخدین » (1).

ر

الکَرّ

[الکَرّ] : الحبل الغلیظ کحبل الشراع ، والحبل الذی یُصْعد به النخلُ ، قال (2) :

کالکرّ فی کف مجیدٍ یفتله

والأکرار : الأدم التی تُضم بها ظَلِفات الرحل وتدخل فیها ، الواحد : کَرّ.

ز

الکَزّ

[الکَزّ] : رجلٌ کزّ : أی قلیل المواتاه.

ورجلٌ کز الیدین : أی بخیل ، قلیل الخیر.

وذهبٌ کزٌّ : أی صُلْبٌ جداً.

ظ

الکظ

[الکظ] : رجلٌ کظ : تکظه الأمور وتثقل علیه.

ولیس فی هذا طاء.

ع

الکَعُ

[الکَعُ] : رجلٌ کَعٌ : أی ضعیف جبان.

ف

الکفُ

[الکفُ] : کفُ الإِنسان وغیره : معروف ، والجمیع : أکُفّ ، وکُفوف ،

[شماره صفحه واقعی : 5707]

ص: 7

1- النهایه : ( 4 / 152 ).
2- الشاهد فی العین : ( 5 / 277 ) منسوب لأبی النجم ، وروایته : کالکرواتاه رفیق یفتله

( وفی الحدیث : « شکونا إِلی رسول الله حرَّ الرمضاء فی جباهنا وأکفِّنا فلم یُشکنا » (1). قال الفقهاء : یجب کشف الجبهه فی حال السجود ، وأما کشف الکفین فقال أبو حنیفه : لا یجب ، وللشافعی قولان ) (2).

ل

الکَلّ

[الکَلّ] : العیال والثقل ، قال الله تعالی : ( وَهُوَ کَلٌ عَلی مَوْلاهُ )(3) یقال : هو کَلُ وهما کَلُ وهم کَلّ ، وقد یجمع علی : الکلول ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « من ترک کَلًّا فإِلی الله ورسوله » (4).

ویقال : الکَلُ : الیتیم.

والکَلّ : الرجل الذی لا ولد له ولا والد.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ب

الکَبّه

[الکَبّه] : الزحام.

والکَبّه : الحمله الشدیده فی الحرب.

وکَبَّه الشتاء : شِدَّته.

والکَبّه : الجماعه من الناس. ویروی أن النعمان بن المنذر سأل الأسد الرهیص کیف قتل عنترهَ العبسی؟ فقال : ألحقته فی الکَبَّه ، وطعنتُه فی السبَّه ، فأخرجتها من اللبه.

ث

الکثَّه

[الکثَّه] : لحیهٌ کَثَّه : أی مجتمعه کثیفه.

[شماره صفحه واقعی : 5708]

ص: 8

1- انظر الأم للشافعی باب کیف السجود : ( 1 / 136 ) والبحر الزخار : ( 1 / 265 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- النحل : 16 / 76.
4- هو من حدیث أبی هریره وجابر والمقدام بن معدی کرب عند أبی داود فی الفرائض ، باب : فی میراث ذوی الأرحام ، رقم (2899) وأحمد : ( 2 / 287 ، 290 ، 318 ؛ 453 - 456 ؛ 3 / 215 ، 256 ، 337 - 338 ؛ 4 / 131 ).

ر

الکَرّه

[الکَرّه] : الدوله ، قال الله تعالی : ( ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّهَ عَلَیْهِمْ )(1).

والکَرَّه : المرَّه ، قال الله تعالی : ( ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ )(2).

ز

الکَزَّه

[الکَزَّه] : خشبهٌ کَزَّه : أی یابسه.

ویقال : بکرهٌ کزه : أی ضیقه شدیده الصریر.

ف

الکَفَّه

[الکَفَّه] : یقال : لقیته کَفَّهً کفه : أی مواجهه ، وهما اسمان جُعلا اسماً احداً.

ن

الکَنَّه

[الکَنَّه] : امرأه الابن أو الأخ.

ومن الخفیف

م

کم

[کم] : کلمه تکون للاستفهام عن العدد ، وتکون للخبر ، ( فإذا کانت للاستفهام رُفع ما بعدها من المعارف علی الابتداء والخبر ، تقول : کم دنانیرُک؟ وکم دراهمُک؟ وفیه إضمار الممیز ، تقدیره : کم دیناراً دنانیرک؟ وکم درهماً دراهمک؟ وإِذا کان بعدها نکره نُصبت علی التمییز ، تقول : کم رجلاً عندک؟ ونحو ذلک ؛ فإِذا کانت للخبر خُفض ما بعدها ، وجرت مجری رُبَّ ، کقولک : کم رجلٍ لقیت ، ونحو ذلک ، قال الفرزدق (3) :

کم عمهٍ لک یا جریر وخالهٍ

فدعاءَ قد حلبتْ علیَّ عِشاری

[شماره صفحه واقعی : 5709]

ص: 9

1- الإسراء : 17 / 6.
2- الملک : 67 / 4.
3- دیوانه : 1 / 361.

یروی بالخفض علی الخبر ، وبالنصب علی التمییز ، وبالرفع علی تقدیر کم مرهً عمهٌ لک حلبتْ علیَّ عشاری ؛ فإِن دخل علی « کم » حرف خفض جاز فیما بعدها النصبُ علی التمییز ، والجرُّ علی تقدیر « من » کقولک : بکم درهماً اشتریتَ غُلامَک ، وبکم درهم ، أی : بکم من درهمٍ ، فإِن فَصَلْتَ بین کم وبین ما تعمل فیه فی الاستفهام والخبر نصبتَ ، کقولک : کم عندک غلاماً ، وکم لک بیتاً قد دخلت ، قال أبو الأسود الدؤلی (1) :

کم بِجُوْدٍ مُقْرِفٌ نال العُلی

وکریمٌ بُخْلُهُ قد وضعه

یروی بالنصب ، وروی بالخفض علی إِجازه الفصل بین کم وما تعمل فیه.

أی : کم مقرف بجود نال العلی. ویروی بالرفع علی الابتداء والخبر تقدیره کم مره مقرف نال العلی بجوده ) (2).

ی

کی

[کی] : کلمه (3) تنصب الأفعال المستقبله کقوله تعالی : ( کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً )(4) ( وکذلک « کیلا » ، قال الله تعالی : ( کَیْ لا یَکُونَ دُولَهً )(5) وکذلک « لکی » و « لکیما » و « لکیلا » قال الله تعالی : ( لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ )(6) ) (7).

[شماره صفحه واقعی : 5710]

ص: 10

1- البیت من شواهد سیبویه : الکتاب ( 1 / 296 ) ، وهو فیه وفی الأغانی ( 8 / 392 ) إلی أنس بن زُنَیم ، وانظر الخزانه 6 / 468.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- فی ( ل 1 ) : « حرف ».
4- طه : 20 / 33.
5- الحشر : 59 / 7.
6- الحدید : 57 / 23.
7- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ح

الکُحّ

[الکُحّ] : قال ابن السکیت : أعرابی کُحّ (1) مثل قُحّ : أی جافٍ.

ولیس فی هذا جیم.

ر

الکُرّ

[الکُرّ] : الحَسْی من الماء.

والکُرّ : مکیالٌ لأهل العراق (2).

ل

کُلّ

[کُلّ] : اسمٌ موضوع للاستغراق ، لفظه : لفظ الواحد ، ومعناه : الجمع ، قال الله تعالی : ( کُلٌ مُتَرَبِّصٌ )(3) وقال تعالی : ( کُلٌ لَهُ قانِتُونَ )(4).

وکُلّ : یؤکد به ما یجوز فیه التبعیض ، تقول : أخذت الشیء کله ، ( ولا یجوز أن تقول : لقیت زیداً کله ، لأنه لا یصح فیه التبعیض ، ویجوز أن تقول : اشتریت زُبْداً کُلَّه ، لأن شراء البعض منه جائز.

قال الله تعالی : ( قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ کُلَّهُ لِلَّهِ )(5) قرأ القراءُ غیرَ أبی عمرو ویعقوب بالنصب علی التوکید ، وقال الأخفش : إِنه بَدَلٌ ، وقرأ أبو عمرو ویعقوب بالرفع علی الابتداء والخبر ) (6).

م

الکُمُ

[الکُمُ] : کُمُ القمیص معروف.

[شماره صفحه واقعی : 5711]

ص: 11

1- کح : لغه فی قح ( الصحاح : 1 / 398 ).
2- العین : ( 5 / 277 ) وهی کلمه سومریه قدیمه.
3- طه : 20 / 135.
4- البقره : 2 / 116.
5- سوره آل عمران : 3 / 154.
6- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).

و [ فُعْلَه ] ، بالهاء

ب

الکُبَّه

[الکُبَّه] من الغزل : معروفه.

والکُبَّه : الجماعه من الخیل.

ر

الکُرَّه

[الکُرَّه] : البَعَرُ یُدق ثم تجلی به الدروع ، قال النابغه یصف الدروع (1) :

عُلین بکدیون وأُبطِنَ کُرَّهً

فهنَّ وُضاء صافیات الغلائلِ

ف

الکُفَّه

[الکُفَّه] : کُفَّه القمیص : نواحیه.

وکل طُرَّهٍ : کُفَّه.

وکُفَّهُ الرمل : مُسْتداره.

( وکُفَّه اللِّثَه : ما انحدر منها علی الأسنان ) (2).

م

الکُمَّه

[الکُمَّه] : القلنسوه المدوره.

ن

الکُنَّه

[الکُنَّه] : الظُّلَّه من ظلل الدار.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

م

الکِمّ

[الکِمّ] : وعاء الطَّلْع والنَّور فی کل شجره مثمره ، والجمع : أکمام ، قال الله تعالی : ( وَالنَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ )(3) وقال : ( مِنْ ثَمَراتٍ مِنْ أَکْمامِها )(4).

وغلاف الشیء : کِمُّه.

ن

الکِنّ

[الکِنّ] : السِّتْر ، قال الله تعالی :

[شماره صفحه واقعی : 5712]

ص: 12

1- دیوانه (156) وهو فی الصحاح : ( 2 / 105 ) والجمهره : ( 126 ، 1245 ) وکِدْیَون : هو دُرْدِیّ الزیت ، وهو الکدر الراسب ( الجمهره : 3 / 1245 ).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).
3- الرحمن : 55 / 11.
4- فصلت : 41 / 47.

( جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً )(1) أی : ما یستکن فیه من غارٍ وسَرَبٍ ونحو ذلک.

و [ فِعْلَه ] ، بالهاء

ظ

الکِظَّه

[الکِظَّه] : التخمه من کثره الأکل.

ف

الکِفَّه

[الکِفَّه] : قال الأصمعی : کل ما استطال فهو کُفَّه ، بضم الکاف ، نحو کُفَّه الثوب ، وکُفَّه الرمل ، وکل ما استدار فهو کِفَّه ، بکسر الکاف ، نحو کِفَّه المیزان ، وکِفَّه الصائد ، وهی حِبالتُه.

والکِفَّه : داره الوشم علی الید ، والجمع : الکِفف.

ل

الکِلَّه

[الکِلَّه] : السِّتْر الرقیق.

الزیاده

إفعیل ، بالکسر

ل

الإِکلیل

[الإِکلیل] : التاج ، وهو عصابه مزینه بالجوهر.

والإِکلیل : منزلٌ من منازل القمر.

وإِکلیل الملک : شجره لها ورقٌ مدور أخضر ، وأغصان دقاق فیها مزاود کالأکالیل لها حبٌّ أصفر دِقاق مدور أصغر من حب الخردل. والمستعمل منها الأکالیل وحَبُّها ، وهی حاره قابضه قبضاً خفیفاً ، إِذا ضُمِّد بماء طبیخها أو به مع صفره بیضٍ أو دقیق حُلْبَهٍ حَلَّ الأورام الحادثه فی العین والرحم والمقعده والأنثیین ؛ وإِذا خُلطت عصارته بالخل ودُهن الوردِ سکَّن الصداع ؛ وإِذا استُعمل بالماء أذهب القروح الخبیثه ؛ وإِذا خُلط

[شماره صفحه واقعی : 5713]

ص: 13

1- النحل : 16 / 81.

بالعفص ودِیْفَ بالخل أذهب قروح الرأس ) (1).

مَفْعَله ، بالفتح

ظ

المکَظَّه

[المکَظَّه] : طعامٌ مکظَّه : تأخذ منه الکِظّه.

مِفْعَل ، بکسر المیم

ر

المِکَرّ

[المِکَرّ] : فرسٌ مِکرّ : سریع الکَرِّ.

فاعِل

ف

الکافّ

[الکافّ] : الناقه التی قصرت أسنانها من الکِبر.

و [ فاعِله ] ، بالهاء

ف

الکافَّه

[الکافَّه] : یقال : لقیت القومَ کافهً : أی کُلَّهم ، قال الله تعالی : ( وَقاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً )(2) وقوله تعالی : ( إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ )(3) : أی تکفهم.

فاعُول

ن

الکانون

[الکانون] : المصطلَی.

[شماره صفحه واقعی : 5714]

ص: 14

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- فی سوره التوبه : 9 / 36.
3- سبأ : 34 / 28.

والکانون : الذی یجلس مع قوم یتحدثون ولا یرضونه یسمع حدیثهم ، قال الحطیئه یهجو أمه (1) :

أغِرْبالاً إِذا استودعت سرّاً

وکانوناً علی المتحدثینا

وکانون الأول ، وکانون الثانی : شهران فی وسط الشتاء ، بلغه الروم (2).

فَعَال ، بفتح الفاء

ب

الکبَاب

[الکبَاب] : الطباهج (3).

ف

الکَفاف

[الکَفاف] : یقال : نَفَقَتُهُ کَفافٌ : أی لیس فها فضل ، وفی حدیث عمر : « وددت أنی سلمت من الخلافه کَفافاً ، لا علیَّ ولا لی ».

ل

الکلال

[الکلال] : الکلاله.

وعبد کلال : ملکٌ من ملوک حمیر (4) ، کان مؤمناً علی دین عیسی علیه السلام ، ( آمن بالنبی علیه السلام قبل مبعثه ، من ولده الحارث بن عبد کلال (5) ، وهو أحد الملوک الذین وفدوا علی رسول الله صَلی الله عَلیه وسلم من ملوک حمیر ، فأفرشهم رداءه وهم : الأبیض بن حَمّال ، والحارث بن عبد کلال ، وأبرهه بن شرحبیل بن أبرهه بن الصباح ، ووائل بن حُجْر الحضرمی ؛ ویقال : إِنه أفرش رداءه أیضاً جریر بن عبد الله البَجَلی ، وعبد

[شماره صفحه واقعی : 5715]

ص: 15

1- معنی العباره والشاهد فی دیوان الأدب : ( 3 / 61 ).
2- مجمل العباره فی دیوان الأدب : ( 3 / 61 ) والعین : ( 5 / 282 ).
3- العین : ( 5 / 285 ) والطّباهجه : فارسی معرب ؛ ضرب من قلی اللّحم ، باؤه بدلٌ من الباء التی بین الباء والفاء ( اللسان : طبهج ).
4- الإِکلیل : ( 2 / 359 ).
5- الإِکلیل : ( 2 / 364 ).

الجَدِّ الحکمی ، فهم سته من أهل الیمن کلهم ، لا سابع لهم ) (1) ، [ هؤلاء الجماعه الیمانیون الذین أفرشهم النبی علیه السلام رداءه ](2).

و [ فَعَاله ] ، بالهاء

ب

الکبابه

[الکبابه] : ( دواء ، ویسمی حبه العروس ، وهی شجره لها قشر أغبر ، وثمر مثل حب القطن ، وهی تطیب المعده ، وتطیب النفس ، وتجلو الغم ، وتحبس البطن ، وتفتح السدد وتدرّ البول ، وتفتت الحصی التی فی الکُلی ) (3).

ث

الکَثاثه

[الکَثاثه] : کَثاثه اللحیه : کثافتها.

ز

الکَزازه

[الکَزازه] ، بالزای : الانقباض والیُبس.

ل

الکَلاله

[الکَلاله] : (قال الشعبی : قال أبو بکر (4) رضی الله عنه : « من مات ولیس له ولد ولا والد فورثه کلالهٌ » ، وضجَّ علیُّ بن أبی طالب رضی الله عنه من قول أبی بکر رضی الله عنه ، ثم رجع إِلیه ، قال الله تعالی : ( وَإِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ )(5) قال أبو عبیده : الکلاله ) (6) مصدرٌ من « تکلَّله النسبُ » : أی أحاط به ، والابن والأب طرفان ، وإِذا مات ولم یخلفهما فقد مات عن ذهاب طرفیه ، فسمی ذهاب الطرفین کلاله.

[شماره صفحه واقعی : 5716]

ص: 16

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
3- بدل ما بین القوسین فی ( ل 1 ) : « شجره یتداوی بها ».
4- قول أبی بکر فی المقاییس ( کل ) ( 5 / 122 ).
5- النساء : 4 / 12.
6- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

قال بعضهم : الکلاله : الرجال الورثه.

وقال بعضهم : الکلاله : بنو العم الأباعد. وقال أعرابی : مالی کثیر ویرثنی کلاله متراخٍ نسبهم.

قال المبرد : الکلاله : ما تُکلِّل به من النسب وأطاف به من جوانبه ، وسمی الإِکلیل لإِطافته بالرأس ، والولد خارج من ذلک.

ویقولون : لم یرثه کلالهً : أی لم یرثه عن بُعد ، بل عن قرب ، قال الفرزدق (1) : ورثتم قناه المجد غیر کلالهٍ (2) عن ابنی منافٍ عبدِ شمس وهاشم أی : ذا کلاله.

فُعَال ، بضم الفاء

ب

الکُباب

[الکُباب] : ما تجمَّع من الرمل وتجعَّد ، قال ذو الرمه یصف ثوراً یحفر فی أصل شجره (3) :

توخّاه بالأظلاف حتی کأنما

یثیر الکُباب الجعد عن متن محمل

شبَّه حمره عروق الشجره بحمره حمائل السیف.

والکُباب : التراب.

ز

الکُزاز

[الکُزاز] ، بالزای : تقبضٌ یأخذ من شده البرد تلزم منه الرعده.

[شماره صفحه واقعی : 5717]

ص: 17

1- دیوانه : (852) والمقاییس : ( 5 / 122 ) واللسان ( کلل ).
2- فی ( ل 1 ) : « الملک لا عن کلاله » ؛ والشاهد فی الصحاح : ( 5 / 1811 ) واللسان ( کلل ) وروایته فیهما : « الملک ».
3- دیوانه : ط. مجمع اللغه بدمشق ( 3 / 1460 ) والمقاییس : ( 5 / 124 ) واللسان : ( کب ، عرق ، حمل ) ؛ ودیوان الأدب : ( 3 / 84 ).

و [ فُعَالَه ] ، بالهاء

د

الکُداده

[الکُداده] : ما یُکَدُّ من أسفل القِدْر.

فِعَال ، بکسر الفاء

ر

الکِرار

[الکِرار] : جمع : کُرّ ، وهو الحِسْیُ ، قال (1) :

وما سال وادٍ من تهامه طیبٌ

به قُلُبٌ عادیَّهٌ وکِرارُ

ف

الکِفاف

[الکِفاف] : جمع : کُفه من الرمل والثوب.

ل

الکِلال

[الکِلال] : جمع : کِلّه ، وهی الستر الرقیق ، قال :

إِن تَقْذِفی دونی القناعَ وتُعرضی

فلرب غانیه کشفْتُ کِلالَها

م

الکِمام

[الکِمام] : ما یکمُ به الشیء : أی یسدّ ، وجمعه : أَکِمّه.

والأکمّه : المخالی ، جمع : کمام.

ن

الکِنان

[الکِنان] : لغهٌ فی الکِمام.

والکِنان : واحد الأکنّه.

و [ فِعَاله ] ، بالهاء

ن

الکِنانه

[الکِنانه] : أصغر من الجعبه ، تتخذ للنبل.

وکِنانه : أبو النضر (2).

[شماره صفحه واقعی : 5718]

ص: 18

1- هو لکثیّر ، اللسان ( کرر ) والصحاح : ( 2 / 804 ) وعجزه فی إِصلاح المنطق : (91 و 129) وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 147 ) وانظر حاشیه المحقق. والکرار : الأحساء : جمع حسی وهو سهل من الأرض یستنقع فیه الماء.
2- العباره فی دیوان الأدب : ( 3 / 96 ) وفی النسب الشریف « النضر بن کنانه بن خزیمه ».

فَعُول

د

الکَدود

[الکَدود] : قال بعضهم : بئرٌ کَدود : لا یُنال ماؤها إِلا بجهد.

ف

الکَفوف

[الکَفوف] : ناقه کفوف : قصرت أسنانُها.

فَعِیل

د

الکَدید

[الکَدید] : التراب المکدود بالحوافر ، قال امرؤ القیس (1) :

أثرن الغُبار بالکدید المرکل

ویوم الکَدید : یومٌ من أیام العرب (2) ، کان للیمن علی قیس وخِندف ، قُتل فیه عنتره والورد بن عروه.

س

الکَسِیسُ

[الکَسِیسُ] : الشیء المدقوق.

وقال بعضهم : الکَسِیسُ شراب یتخذ من الذره والشعیر ، قال (3) :

فإِن تُسْقَ من أعناب وَجٍّ فإِننا

لنا العین تجری من کَسِیسٍ ومن خمر

قال ابن درید (4) : والکسیس : لحمٌ یجفف علی الحجاره.

[شماره صفحه واقعی : 5719]

ص: 19

1- دیوانه تحقیق محمد أبو الفضل إِبراهیم ، ط. دار المعارف (20) وصدره : مسح اذا ما السابحات علی الونی ( دیوانه : .. ؛ شرح ابن النحاح : 1 / 37 ).
2- الکدید : موضع بالحجاز ، وهو من أیام العرب ( یاقوت : الکدید ) وذکر الهمدانی فی « الصفه » ( ص 331 ) أنه کانت به موقعه.
3- البیت لأبی الهندی أنشده اللسان ( کسس ) وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 128 ) والصحاح : ( 3 / 971 ) ، وهو نبیذ التمر.
4- عباره ابن درید : « الکسیس : لحم یجفف علی الحجاره إذا یبس دق حتی یصیر کالسویق .. » الجمهره : ( 1 / 135 ، 1 / 95 ) القدیمه.

ش

الکَشیش

[الکَشیش] : من صوت البَکْر ونحوه.

ل

الکلیل

[الکلیل] : السیف یکلّ حَدُّه. ولسانٌ کلیل ، وطَرْفٌ کلیل کذلک ، قال السموءل (1) :

منیع یرد الطرف وهو کلیل

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ص

الکَصیصه

[الکَصیصه] : حِبالهُ الصائد.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ت

الکَتّان

[الکَتّان] ، بالتاء : معروف.

ذ

الکَذّان

[الکَذّان] ، بالذال معجمهً : حجاره رخوه کأنها مَدَرٌ ، الواحده : کذانه ، بالهاء. ویقال : إِن النون فی « کذان » و « کتان » أصلیه ، وإِن بناءهما علی فَعّال.

فَعْلَل ، بفتح الفاء واللام

ب

کَبْکَب

[کَبْکَب] : اسم جبل (2) ، لا یُصرف ، کأنه اسمٌ للبقعه ، قال (3) :

والطالعات من ثنایا کبکبا

ث

الکَثْکَث

[الکَثْکَث] ، بالثاء معجمهً بثلاث : دِقاق التراب والحجاره علی وجه الأرض ، یقال فی الشتم : بِفِیْهِ الکثکث.

[شماره صفحه واقعی : 5720]

ص: 20

1- عجز بیت من لامیته المشهوره ، الحماسه : ( 28 - 31 ) ، وصدره :
2- هو جبل خلف عرفات ( یاقوت ، کبکب ).
3- دیوان الأدب : ( 3 / 98 ).

ل

الکَلْکَل

[الکَلْکَل] : الصدر ، قال أبو کبیر (1) :

طفلاً ینوء إِذا مشی للکلکل

فُعْلُل ، بضم الفاء واللام

ح

الکُحْکُح

[الکُحْکُح] : العجوز الهرمه.

والکُحْکُح : الناقه المسنه ، وکذلک الشاه.

ل

الکُلْکُل

[الکُلْکُل] : الرجل القصیر الغلیظ مع شده.

و [ فُعْلُلَه ] ، بالهاء

ب

الکُبْکُبه

[الکُبْکُبه] : الجماعه من الناس والخیل.

فِعْلِل ، بکسر الفاء واللام

ث

الکِثْکِثْ

[الکِثْکِثْ] : لغهٌ فی الکُثْکُث.

و [ فِعْلِلَه ] ، بالهاء

ر

الکِرْکِره

[الکِرْکِره] : کِرْکِرَه البعیر : معروفه.

والکرکره : الجماعه من الناس ، والجمع : الکراکر.

[شماره صفحه واقعی : 5721]

ص: 21

1- دیوان الهذلیین : ( 2 / 90 ) ، وصدره : ازهیران یصبح ابوک مقصرا

ل

الکِلْکِلَه

[الکِلْکِلَه] : الکلاکل : الجماعات ، لغهٌ فی الکراکر.

فَعْلال ، بفتح الفاء

ل

الکَلْکال

[الکَلْکال] : لغهٌ فی الکلکل.

م

الکَمْکام

[الکَمْکام] : المجتمع الخَلْق.

و [ فَعْلاله ] ، بالهاء

ه-

الکَهْکاهَه

[الکَهْکاهَه] : الرجل الضعیف ، قال الهذلی (1) :

ولا کَهْکاهَهٍ بَرِمٍ

إِذا ما اشتدَّتِ الحِقَب

فُعَالِل ، الفاء

ل

الکُلاکِل

[الکُلاکِل] : رجلٌ کُلاکِل : أی قصیر غلیظ مع شده.

[شماره صفحه واقعی : 5722]

ص: 22

1- أبو العِیال الهذلی ( دیوان الهذلیین : 2 / 242 ) ، وأنشده الفارابی فی دیوان الأدب : ( 3 / 112 ) دون نسبه.

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ب

کَبَ

[کَبَ] الشیءَ لوجهه کبّاً : أی قلبه علی وجهه ، قال الله تعالی : ( فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ )(1) ، وقال (2) :

یکبُ علی الأذقان دوحَ الکَنَهْبَلِ

وکبَ الجزورَ : إِذا عقرها ، قال (3) :

یکبون العشار لمن أتاهم

إِذا لم تُسکت المئهُ الولیدا

أی یَعْقِرون الإِبل فی الجدب إِذا لم یکن فی مئه ناقهٍ ما یُسکت صبیّاً.

وکبَ الغَزْلَ : جعله کُبَباً.

ت

کتَ

[کتَ] الکلامَ فی أذنه : مثل قَرّه.

د

کدَّ

[کدَّ] : الکد : الشده فی العمل وطلب الکسب.

والکد : الإِلحاح فی الطلب ، یقال : کدَّه بالمسأله.

والکد : الإِشاره بالإِصبع عند الحاجه ، قال (4) :

وحجْتُ فلم أکددکم بالأصابعِ

ر

کَرَّ

[کَرَّ] : الکَرُّ : الرجوع علی الشیء ، یقال : کر الرجل وکررتُه أنا ، یتعدی ولا یتعدی.

[شماره صفحه واقعی : 5723]

ص: 23

1- النمل : 27 / 90.
2- فی ( ل 1 ) « قال امرؤ القیس » ، وهو له فی دیوانه : (24) من معلقته وصدره : فأضحی یسح الماء من کل فیقه
3- أنشده اللسان ( کبب ) دون عزو.
4- هو الکمیث کما فی اللسان ( حوج ، کدد ) وصدره : غنیت فلم اردد کم عند بغیه والعجز الشاهد غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 126 ) والعین : ( 5 / 273 ).

ز

کَزَّ

[کَزَّ] الرجلُ : إِذا أصابه البرد فتقبَّض منه ، فهو مکزوز.

وکززت الشیءَ : إِذا ضیَّقته ، قال (1) :

یا رب بیضاء تکز الدَّملجا

تزوجَتْ شیخاً کبیراً کوسجا

س

کَسَ

[کَسَ] : قال ابن درید (2) : کَسَّه : إِذا دقَّه دقّاً شدیداً.

ظ

کَظَّ

[کَظَّ] : کَظَّه الطعامُ : إِذا ملأ بطنه مَلْئاً شدیداً فاتّخم منه.

وکَظَّه : إِذا جهده.

ف

کَفَ

[کَفَ] : یقال : کفَّه عن الشیء کَفّاً ، وکفَ بنفسه. یتعدی ولا یتعدی.

وکَفَ القمیصَ ونحوه ، وفی الحدیث (3) : « کان للنبی علیه السلام جبهٌ مکفوفه الجیب والکُمَّیْن بالدیباج ».

والمکفوف : الأعمی.

والمکفوف من ألقاب أجزاء العَروض : ما ذهب سابعه الساکن مثل : فاعلاتن یصیر فاعلات ، ومستفعلن یصیر مستفعل ، ومفاعیلن یصیر مفاعیل ، کقول الشاعر :

فهذان یذودان

وذا من کَثَبٍ یرمی

قیل : شبه بالثوب یُکَفُ فَیَقْصُر ، وقیل : شبه بالمکفوف الذی ذهب بصره.

ویقال : کفّت الناقهُ : إِذا قَصُرَتْ أسنانُها من الکِبَر.

[شماره صفحه واقعی : 5724]

ص: 24

1- الرجز فی العین : ( 5 / 273 ).
2- الجمهره : ( 1 / 135 ) ( ط. دار العلم ).
3- الحدیث أخرجه أحمد فی مسنده بنحوه : ( 6 / 348 ).

م

کَمَ

[کَمَ] : کَمّت النخلهُ کمّاً وکموماً : إِذا خرجت أکمامُها.

وکمَ الشیءَ : إِذا شَدَّه ، یقال : کمَ البعیرَ : إِذا شَدَّ فمه لئلا یعض.

وکمَ الجرهَ : إِذا شد رأسها ، قال الأخطل (1) :

کُمَّتْ ثلاثهَ أحوالٍ بِطِیْنَتِها

حتی إِذا صرّحت من بعد تهدار

یعنی : خمراً معتقه.

ن

کَنَ

[کَنَ] : کننت الشیء : أی سَتَرتُه ، وقوله تعالی : ( بَیْضٌ مَکْنُونٌ )(2) : أی مَصُوْن قال أبو زید : ویقال : کَنَّه فی نفسه وأکنّه.

فَعَل بفتح العین ، یَفْعِل بکسرها

ت

کتَ

[کتَ] : الکتیت ، بالتاء : ضربٌ من صوت البَکْر دون الکشیش ، یکِتّ ، ثم یکشُّ ، ثم یهدر.

وکتیت القِدْر : صوت غلیانها ، وکذلک غیرها.

وکتَ الرجل من الغضب.

ر

کَرَّ

[کَرَّ] : الکریر : صوت المخنوق والمجهود ونحوهما ، قال (3) :

نفسی فداؤک یوم النزال

إِذا کان دعوی الرجال الکریرا

ز

کزَّ

[کزَّ] : الکزازه : البخل وقله الخیر.

[شماره صفحه واقعی : 5725]

ص: 25

1- أنشده له الصحاح : ( 5 / 2025 ) یصف خمراً.
2- الصافات : 37 / 49.
3- البیت للأعشی ، دیوانه : (162) ، وروایه أوله : فأهلی فداؤک إِلخ.

ش

کشَ

[کشَ] : کشیش البَکْر : دون الهدیر ، بالشین معجمهً.

وکشَّت البقرهُ : إِذا صاحت.

وکشیش الأفعی : صَوْتُ جلدها.

وکشیش الزند : صوته عند خروج ناره.

ص

کَصَ

[کَصَ] : الکصیص : التحرک والتلوی من الجهد.

والکصیص : الرعده.

والکصیص : الصوت.

ع

کعَ

[کعَ] کعوعاً : إِذا جَبُن ، فهو کاعٌ.

ل

کَلَ

[کَلَ] : السیفُ کَلَاله وکِلَّه : إِذا لم یقطع. وکذلک اللسان والطرْف.

وکَلَ البعیرُ وغیره کلالاً : أی أعیا.

وکَلَ الرجلُ کلولاً : إِذا صار کلًّا علی أهله.

وکَلَ کَلَالَهً : إِذا لم یکن له ولدٌ ولا والد.

فَعِل بکسر العین ، یَفْعَل بفتحها

ث

کثَ

[کثَ] : کَثَّتْ لحیته کَثثاً وکثوثه فهی کَثّاء : أی کثیره الأصول من غیر طول ، ورجلٌ أکثُ اللحیه.

س

کَسَ

[کَسَ] : الکَسَسُ : قِصَرُ الأسنان ، والنعت : أکسّ ، والجمع : کُسٌ.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِکباب

[الإِکباب] : أکبَ علی الشیء یعمله : إِذا أخذ فیه ، قال

[شماره صفحه واقعی : 5726]

ص: 26

خداش بن زهیر (1) :

فإِن سمعتم بجیشٍ سالکٍ سرفاً

أو بطنَ مرٍّ فأخفوا الجَرْسَ واکتتموا

ثم ارجعوا فأکبّوا فی بیوتکم

کمن یکبّ علی ذی بطنه الهرِمُ (2)

یعنی الضبَّ ، لأنه یروی أنه من أطول الدواب عُمراً. وذو بطنه : یعنی بعره إِذا جاع أکله. وقیل : یعنی قیئه یتقیؤه ثم یأکله. وقیل : یعنی ولده یأکله ، فلذلک یقال : « أعقُّ من ضبٍّ » (3) وشرف ، وبطن مر : موضعان.

وقوله تعالی : ( مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ )(4) أی : یمشی فی الضلاله کالمکب علی الشیء لا ینظر غیر ما أکبَ علیه. هذا قول مجاهد. وقال قتاده : یعنی یوم القیامه.

ز

الإِکزاز

[الإِکزاز] : أکزّه الله فهو مکزوز ، وهو شاذ.

ع

الإِکعاع

[الإِکعاع] : یقال : أکعَّه عن الأمر : إِذا حبسه.

ل

الإِکلال

[الإِکلال] : أکلَ دابته ، فَکلَّت ، وأکلّ القومُ : إِذا کَلَّت دوابُّهم.

ویقال : فلانٌ مُکِلٌ : أی له قرابات کلٌ علیه.

م

الإِکمام

[الإِکمام] : أکمَ القمیصَ : أی جعل له کُمَّیْن.

وأکمَ الروضُ : إِذا خرج أکمامه.

[شماره صفحه واقعی : 5727]

ص: 27

1- الأغانی : ( 22 / 61 ).
2- اسم الشاعر والبیت الأول ساقطان من ( ل 1 ).
3- المثل رقم : (2166) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 47 ).
4- سوره الملک : 67 / 22.

ن

الإِکنان

[الإِکنان] : أکنَ الشیءَ : أی أخفاه ، قال الله تعالی : ( أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ )(1) وأکنَّه فی الکِنّ : أی ستره.

التفعیل

د

التکدید

[التکدید] : کدَّده : أی أکثر کدَّه.

والمکدَّد : لقب رجلٍ من أشراف کنده ، کان جواداً ، ولقِّب بذلک لقوله :

سلونی فکُدُّونی فإِنی لباذل

لکم ما حوت کفای فی العسر والیُسر

ر

التکریر

[التکریر] : کرر الشیءَ : أی ردده تکریراً وتکراراً.

التکلیل

[التکلیل] : کَلَّله : أی ألبسه الإِکلیل ، وهو التاج.

وروضه مکلله : محفوفه بالأزهار ، قال :

موطنه روضه مکلله

عَمَّ بها الأیهقان والذُّرَقُ

ویقال : سحابٌ مکلل : أی فیه لوامع البرق ؛ وقال بعضهم : المکلل : الذی حوله قطعٌ من السحاب کأنه مکلل بهن.

ویقال : کَلَّل الرجلُ عن اللقاء : أی نکل.

وحَمَلَ فما کَلَّل : أی فما جَبُنَ.

م

التکمیم

[التکمیم] : کممتِ النخله : إِذا أخرجت أکمامَها.

[ المفاعَله

ظ

المکاظَّه

[المکاظَّه] : الکِظاظ والمکاظَّه :

[شماره صفحه واقعی : 5728]

ص: 28

1- البقره : 2 / 235.

الممارسه الشدیده فی الحرب ، قال (1) :

إِذ سئمتْ ربیعهُ الکِظاظا

الافتعال

ظ

الاکتظاظ

[الاکتظاظ] : اکتظَّ الوادی : إِذا امتلأ بسیله.

ل

الاکتلال

[الاکتلال] : اکتلَ السحابُ : إِذا لمع بالبرق ، قال :

کما اکتلَ بالبرق الغمامُ اللوائح

ن

الاکتنان

[الاکتنان] : اکتنَ : إِذا استتر ، قال :

إِذا تکنَّن من خَفَرٍ بلوثٍ

علی العرنین فی عقد النقاب

الانفعال

ب

الانکباب

[الانکباب] : انکبَ : أی أکبَ.

ل

الانکلال

[الانکلال] : انکلَ السحابُ بالبرق : إِذا تبسم.

وانکلَّت المرأهُ : إِذا ضحکت ، قال الأعشی :

وتنکلُ عن غر عِذابٍ کأنها

جنی أقحوان نَبْتُهُ متناغمُ

الاستفعال

ف

الاستکفاف

[الاستکفاف] : استکفَ الرجلُ : إِذا مد کفَّه یسأل الناس.

واستکفَ الشیءَ : إِذا وضع یده علی

[شماره صفحه واقعی : 5729]

ص: 29

1- الشاهد منسوب فی العین : ( 5 / 280 ) إِلی رؤبه ، ولیس فی دیوانه.

حاجبیه مستوضحاً له ینظر هل یراه (1).

واستکفَ القومُ حول الشیء : إِذا أحدقوا به ینظرون إِلیه ، قال ابن مقبل (2) :

بدا والعیون المستکفه تلمح

واستکفَ : أی استدار.

ن

الاستکنان

[الاستکنان] : استکنَ بکنٍّ : أی استتر.

التفعُّل

ب

التکبب

[التکبب] : تکبَّب الرجل : إِذا تجمَّع وتقبَّض من داءٍ أصابه أو برد.

وتکبب الرمل : أی تجعد.

ر

التکرر

[التکرر] : التردد ، یقال : الراء حرفٌ متکرر.

ف

التکفف

[التکفف] : تکفف : إِذا مد یده یسأل الناس ، کفّاً کفّاً ، ( وفی حدیث سعد بن مالک : « مرضت فعادنی النبی علیه السلام فقلت له : إِن لی مالاً کثیراً ولیس یرثنی إِلا ابنی أفأوصی بمالی کلّه؟ قال :لا ، قلت : فالنصف ، قال : لا ، قلت :فالثلث؟ قال : الثلث والثلث کثیر ) (3) لأنْ تدع ورثتک أغنیاء خیرٌ من أن تَدَعَهُم عالهً یتکففون الناس » (4).( قال الشافعی : من قال : جعلت مالی فی

[شماره صفحه واقعی : 5730]

ص: 30

1- العباره مجمله من دیوان الأدب : ( 3 / 185 ).
2- أنشده له فی اللسان ( کنف ) ومطلعه : اذا رمقته من معد عماره
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- هو من حدیثه فی الصحیحین وغیرهما البخاری فی الجنائز ، باب : رثی النبی صَلی الله عَلیه وسلم سعد بن خوله ، رقم : (1233) ومسلم فی الوصیه ، باب الوصیه بالثلث ، رقم : (1233) ، وانظر الحدیث ومختلف الأقوال فی البحر الزخار : ( 5 / 303 ).

سبیل الله ، أو هَدْیاً إِلی بیت الله فهو مخیَّر ، إِن شاء کفَّر کفاره یمین واحده ، وإِن شاء وفی بنذره. وقال أبو حنیفه : یلزمه إِخراج أموال الزکاه ، فإِن قال :مُلْکی ، لزمه إِخراج جمیع ما یملکه إِلا قَدْرَ قُوْته وقُوتِ عیاله ، فإِن وجد مالاً بعده أخرج ما بقی. وقال زُفَر ومن تابعه : إِن قال : مالی ، لزمه إِخراج جمیع ماله ممّا فی یده وفی ذمه غیره له ، وإِن قال : مُلکی ، لم یدخل فیه ما فی ذمه الغیر ، وهو مرویٌّ عن النخعی. وعند مالک ومن وافقه : یلزمه إِخراج الثلث ) (1).

ل

التکلل

[التکلل] : تکلَّله النسب : أی أطاف به.

التفاعُل

ظ

التکاظّ

[التکاظّ] : تکاظَّ القومُ : إِذا اشتد بعضهم علی بعض بالعداوه.

الفعلله

ب

الکبکبه

[الکبکبه] : کبکبه : أی ردد کبّه ، قال الله تعالی : ( فَکُبْکِبُوا فِیها )(2).

ت

الکتکته

[الکتکته] : کتکت فی الضحک : إِذا بالغ بصوتٍ خفیّ.

د

الکدکده

[الکدکده] : صوت ضرب الصیقل بالمدوس إِذا جلا.

ویقال : الکدکده : العَدْو البطیء.

[شماره صفحه واقعی : 5731]

ص: 31

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وفی قول مالک انظر الموطأ : ( کتاب النذور والأیمان ) : ( 2 / 481 ).
2- الشعراء : 26 / 94.

ر

الکَرْکَره

[الکَرْکَره] : ضربٌ من الضحک فوق القرقره.

والکرکره : تصریف الریاح السحاب ، وجمعُها لها بعد تفرُّق.

ویقال : کَرْکَرَهُ عنی : أی دَفَعَه وحَبَسَه.

وکرکر بالدجاجه : إِذا صاح بها.

ش

الکشکشه

[الکشکشه] : کشکشه الحیه : صوتُ جلدها.

والکشکشه فی لغه بکر : أن یبدلوا الشین من الکاف فی خطاب المؤنث ، فیقولوا فی موضع علیکِ وإِلیکِ وبکِ : عَلَیْشِ وإِلَیْشِ وبِش.

ض

الکضکضه

[الکضکضه] : یقال : إِن الکضکضه ، بالضاد معجمهً : سرعه المشی.

ظ

الکظکظه

[الکظکظه] : امتلاء السقاء.

ع

الکعکعه

[الکعکعه] : کعکعه عن الأمر : إِذا حبسه ، قال :

کعکعتُه بالرجم والثجّه

ف

الکفکفه

[الکفکفه] : کفکفه : أی کفَّه ، قال جمیل (1) :

ونحن شددنا بالکهاتین غدوه

علی جیش کسری شدهً لا تکفکف

ه-

الکهکهه

[الکهکهه] : کهکهه الأسد : إِذا زأر.

وکهکه فی ضحکه.

والکهکهه : حکایه صوت الزمر.

[شماره صفحه واقعی : 5732]

ص: 32

1- لیس فی فائیته فی طبعات دیوانه ، انظر دیوانه ط. دار الفکر العربی ، وط. دار صعب.

همزه

الکأکأه

[الکأکأه] : کأکأه ، مهموز : مثل کعکعه.

التفعلل

ع

التکعکع

[التکعکع] : تکعکع عن الأمر : أی حتبس. قال العجاج (1) :

حتی أنحنا عزنا فجَعْجَعا

توسَّطَ الأرضَ وما تکعکعا (2)

م

التکمکم

[التکمکم] : تکمکم : أی لبس الکمه ، وهی القلنسوه ، ومن الحدیث (3) أن عمر ، رضی الله عنه ، رأی أَمَهً متکمکمه فضربها بالدِّرَّه وقال : یا لکعاً ، أتشبهین بالحرائر؟ قیل : معنی متکمکمه : أی مغطیه رأسها.

همزه

التکأکؤ

[التکأکؤ] : تکأکأ ، مهموز : إِذا ارتدع ونکص.

[شماره صفحه واقعی : 5733]

ص: 33

1- لیس فی دیوانه تحقیق د. عبد الحفیظ السطلی.
2- اسم الشاعر والبیت الأول لیسا فی ( ل 1 ).
3- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 72 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 279 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 200 ).

[شماره صفحه واقعی : 5734]

ص: 34

باب الکاف والباء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ش

الکبش

[الکبش] : معروف ، وإِذا أثنی الحَمَل سمی کبشاً ، وقیل : لا یسمی کبشاً إِلا إِذا انتهی سنه.

وکَبْش القوم : سیدهم. ( ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن الکبش رئیس القوم ) (1).

ل

الکَبْل

[الکَبْل] : القید الضخم.

والکَبْل : لغه فی الکَبْن.

ن

الکَبْن

[الکَبْن] : ما ثُنی من فم الدلو فَخُرِز.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ر

الکَبْرَه

[الکَبْرَه] : یقال للمسنّ : قد عَلَتْه کَبْرَه : أی کِبَرٌ ، قال الطرماح یصف السهام (2) :

سلاجم یثرب اللاتی عَلَتْها

بیثربَ کبرهٌ بعد الجُرون

أی : بعد اللین.

ش

کبشه

[کبشه] ، بالشین معجمهً : من أسماء النساء.

وأبو کبشه (3) : رجلٌ من خزاعه کان یعبد الشِّعری العبور ، وکان جَدَّ جدِّ النبی علیه السلام لأمه. فلذلک کانت

[شماره صفحه واقعی : 5735]

ص: 35

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- أنشده له فی العین : ( 5 / 362 ).
3- السیره : ( 2 / 122 ) وفیه أقوال.

قریش تسمی النبی ، علیه السلام ، ابن أبی کبشه ، لخلافه علیهم فی ترک عباده الأوثان ، کما خالفهم أبو کبشه فی عباده الشعری.

فُعْل ، بضم الفاء

ر

الکُبْر

[الکُبْر] : یقال : هو کُبْرُ قومه : إِذا کان أقعدهم فی النسب ، وفی الحدیث (1) عن النبی علیه السلام : « الولاء للکُبْر » یعنی : إِذا أعتق رجلٌ عبداً ثم مات وترک اثنین ، ثم مات أحد الاثنین وترک ابناً ، ثم مات المعتَق فالمیراث لابن مولاه دون ابن ابنه. وقرأ یعقوب : والذی تولّی کُبْرَه (2) بضم الکاف.

و [ فِعْلٌ ] ، بکسر الفاء

د

الکِبْد

[الکِبْد] : الکَبِد ، قال :

فإِن الصبا ریحٌ إِذا ما تنسَّمت

علی کِبْد محزونٍ تجلت همومه

ر

الکِبْر

[الکِبْر] : الکبریاء.

والکِبْر : معظم الأمر ، قال الله تعالی : ( وَالَّذِی تَوَلَّی کِبْرَهُ )(3) ، وقال قیس بن الخطیم یصف جاریهً (4) :

تنام عن کُبْرِ شأنها فإِذا

قامت رویداً تکاد تنغرِف

أی : ینقطع خصرها لدقته.

س

الکِبْس

[الکِبْس] : التراب الذی یکبس به الحفره.

[شماره صفحه واقعی : 5736]

ص: 36

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 141 ) وانظر المقاییس ( کبر ) ( 5 / 153 ).
2- النور : 24 / 11.
3- النور : 24 / 11.
4- أنشده له فی الصحاح : ( 2 / 801 ) ، وروایه کلمهِ قافیته فی الأغانی : ( 3 / 18 ) : ( تنقَصِفُ ».

ل

الکِبْل

[الکِبْل] : لغهٌ فی الکَبْل.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ر

الکِبْره

[الکِبْره] : کِبْرَه الولد : أکبرهم ، یقال للذکر والأنثی.

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

د

الکَبَد

[الکَبَد] : الشده والمشقه ، قال الله تعالی : ( لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ )(1) أی : فی شده ، یکابد الأمور ویعالجها ، وقال لبید (2) :

یا عین هَلَّا بکیتِ أربدَ إِذ

قمنا وقام الخصومُ فی کَبَد

( وقال ذو الإِصبع العَدْوانی (3) :

لی ابنُ عَمٍّ لو انَّ الناسَ فی کبدٍ

لقام محتجزاً بالنبل یرمینی) (4)

ر

الکَبَر

[الکَبَر] : الطبل الذی له وجهٌ واحد.

والکَبَر : اللَّصَف ، وقیل : إِنه فارسی معرّب.

و [ فَعِلٌ ] ، بکسر العین

د

الکَبِد

[الکَبِد] : معروفه ، تذکر وتؤنث ، قال (5) :

ولی کبد مقروحه من یبیعنی

بها کبداً لیست بذات قروحِ

[شماره صفحه واقعی : 5737]

ص: 37

1- البلد : 90 / 4.
2- دیوانه 50 ، وأنشده له فی العین : ( 5 / 333 ).
3- البیت من قصیده له فی الأغانی : ( 3 / 104 - 106 ) ، وانظر شرح المفضلیات : ( 2 / 757 ).
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
5- لمجنون لیلی فی الحماسه : (605) والهامش وروایه البیت الثانی : ویب الناس ومن ذالذی یشری بها.

(أبی الناسُ وَیْبَ الناس لا یشترونها

ومن یشتری ذا عُرَّهٍ بصحیح) (1)

وکَبِد القوس : مَقْبضها.

وکَبِدُ السماء : وَسَطُها ، قال تُبَّع الأکبر یصف الشمس (2) :

تجری علی کَبِد السماء کما

یجری حمام الموت بالنفسِ

ویقولون : کُبیدات السماء ، وکُبید السماء ، بالتصغیر ، جمیع : کبیده.

وکَبِد الأرض : ما فیها من معادن المال ، وفی حدیث عمرو بن العاص : « إِن ابن حنتمه بَعجت له الدنیا مِعاها ، وألقت إِلیه أفلاذ کبدها » یعنی عمر ، ( ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن کبد الرجل ماله المدفون ؛ وقد یکون الکبد فی التأویل الولد أو ما یجری مجراه ، لما جری علی ألسنتهم : الولد قطعه من الکبد(3).

وکبد کل شیءٍ : وَسَطُه.

فُعَل ، بضم الفاء

ر

الکُبَر

[الکُبَر] : جمع : الکبری ، مثل : الدُّنا جمع : دنیا ، ولا یجوز حذف الألف واللام من الکُبر ونحوها عند النحویین. ولم یأت فی کلام العرب شیء من جنس هذا بغیر الألف واللام إِلا أُخر ، ولذلک منعت من الصرف ) (4) ، قال الله تعالی : ( إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ )(5) أی : الکبائر ، یعنی النار.

[شماره صفحه واقعی : 5738]

ص: 38

1- ما بین القوسین لیس فی ( ل 1 ).
2- قصیده نشوان : (116) والبیت من قصیده طویله فی التیجان أیضاً ص : (101).
3- المدثر : 74 / 35.

و [ فُعُل ] ، بضم العین

ر

الکُبُر

[الکُبُر] : الرفعه فی الشرف ، قال (1) :

ولی الأعظَمُ من سُلَّافها

ولی الهامه منها والکُبُرْ

و [ فِعَل ] ، بکسر الفاء وفتح العین

و

الکِبا

[الکِبا] : الکناسه والتراب علی وجه الأرض ، والجمع : أکباء.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ر

الأکبر

[الأکبر] : خلاف الأصغر.

والملوک الأکابر : جمع : الأکبر ، قال امرؤ القیس (2) :

وکنا أناساً قبل غزوه قرملٍ

ورثنا العلی والمجدَ أکبر أکبرا

وقولهم فی الصلاه : الله أکبر ، معناه :

کبیر عظیم ، وهو أفعل بمعنی فعیل. هذا قول أهل اللغه ، واحتجوا بقول الله تعالی : ( هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ )(3) : أی هو هَیِّن علیه ، ویقول الفرزدق (4) :

إِن الذی سمک السماء بنی لنا

بیتاً دعائمه أعز وأطول

أی : عزیز طویل الدعائم.

وقال النحویون : معناه : الله أکبر من کل شیء : أی أجلّ وأعظم ، فحذفت ( مِنْ ) لأن ( أفعل ) خبرٌ ، کما یقال :

[شماره صفحه واقعی : 5739]

ص: 39

1- أنشده اللسان ( کبر ) للمرّار.
2- دیوانه : تحقیق أبو الفضل إِبراهیم : (70).
3- الروم : 30 / 27.
4- دیوانه : ( 2 / 155 ) ، وأنشده فی النهایه ( کبر ) ( 4 / 140 ).

أبوک أفضل ، وأخوک أکرم : أی أفضل وأکرم من غیره ، واحتجوا بقول معن بن أوس (1) :

فما بلغت کف امرئ متناولٍ

بها المجدَ إِلا حیثما کنت أطولُ

ولا بلغ المهدون نحوک مدحهً

ولا صدقوا إِلا الذی فیک أفضلُ

وفی الحدیث : « مات رجلٌ من خزاعه ولم یترک وارثاً فقال النبی ، علیه السلام :ادفعوه إِلی أکبر خزاعه » (2) : أراد أقعدهم فی النسب ، أی أقربهم إِلی الجد الأکبر ، ولم یرد أکبرهم فی السن ولا الرئاسه.

إِفْعِلَّه ، بکسر الهمزه والعین

وتشدید اللام

ر

إِکْبِرَّه

[إِکْبِرَّه] : یقال : هو إِکبرَّه قومه : أی أکبرهم وأقعدهم فی النسب ، یقال للرجل والمرأه.

مَفْعَله ، بالفتح

ر

المَکْبَرَه

[المَکْبَرَه] : من مصادر الکِبَر.

مفعولاء ، ممدود

ر

المکبوراء

[المکبوراء] : الکِبار.

فُعّال ، بضم الفاء وتشدید العین

ر

الکُبّار

[الکُبّار] : الکبیر جداً ، قال الله تعالی : ( وَمَکَرُوا مَکْراً کُبَّاراً )(3).

[شماره صفحه واقعی : 5740]

ص: 40

1- دیوانه والشاهد فی خزانه الأدب : ( 8 / 245 ).
2- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 244 ).
3- نوح : 71 / 22.

فاعِل

ر

الکابِر

[الکابِر] : یقال : ورث القوم [ المجد ](1) کابراً عن کابر : أی کبیراً عن کبیر فی الشرف والعز.

س

کابِس

[کابِس] : من أسماء الرجال.

و

الکابی

[الکابی] : التراب الکابی : الذی لا یکاد یستقر علی وجه الأرض.

ویقال : الکابی : المنتفخ ، ومنه یقال (2) : فلانٌ کابی الرماد : أی عظیمه ، قال (3) :

والخیل تردی فی الغبار الکابی

و [ فاعِله ] ، بالهاء

س

الکابسه

[الکابسه] : أرنبهٌ کابسه : إِذا أقبلت علی الجبهه (4).

وناصیه کابسه : مغطیه للجبهه.

فاعُول

س

الکابوس

[الکابوس] : ما یقع علی الإِنسان وهو نائم ، یقولون : الکابوس مقدمه الصرع.

[شماره صفحه واقعی : 5741]

ص: 41

1- لیست فی الأصل ( س ) أخذت من ( ل 1 ) و ( ت ) لیقوم المعنی.
2- دیوان الأدب : ( 4 / 40 ).
3- أنشده اللسان ( کبا ) لربیعه الأسدی وصدره : أهوی لها تحت العجاج بطعنه
4- فی ( ل 1 ) : « أقبلت للشفه العلیا » ؛ وفی العین : ( 5 / 36 ) « أرنبه کابسه : مقبله علی الشفه العلیا ، وناصیه کابسه : مقبله علی الجبهه ».

فَعَال ، بفتح الفاء

ث

الکَباث

[الکَباث] ، بالثاء بثلاث نقطات : هو حَمل الأراک.

و [ فُعَال ] ، بضم الفاء

د

الکُباد

[الکُباد] : وَجَعُ الکبد ، قال النبی علیه السلام : « الکُباد من العَبّ » (1) : أی إِنه من جَرع الماء بغیر مصٍّ ولا ترشُّف.

ر

الکُبار

[الکُبار] : الکبیر ، ویروی فی قراءه عیسی بن عمر : ومکروا مکراً کُبَاراً (2) بالتخفیف ، قال الأعشی (3) :

إِذا رکب الناس أمراً کُبَاراً

س

الکُباس

[الکُباس] : من أسماء الرجال.

وذو الکُباس : ملکٌ من ملوک حمیر (4) ، قال علقمه بن ذی جدن (5) :

وأخْلَقَ ذا الکلاع وذا رُعین

وشمّر ذا الجناح وذا الکُباس

ن

الکُبان

[الکُبان] : من أدواء الإِبل.

[شماره صفحه واقعی : 5742]

ص: 42

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 243 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 139 ).
2- نوح : 71 / 22.
3- دیوانه : (142) ، وروایته : إذ اقتسم الناس ، وصدره : فإن الاله حباکم به أنشده العین : ( 5 / 362 ) دون نسبه.
4- الإِکلیل : ( 2 / 141 ) عمرو ذی الکباس.
5- الإِکلیل : ( 2 / 141 ).

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ر

الکِبار

[الکِبار] : جمع : کبیر.

ش

الکِباش

[الکِباش] : جمع : کبش.

و

الکِباء

[الکِباء] : البخور.

و [ فِعَاله ] ، بالهاء

س

الکِباسه

[الکِباسه] : العِزْق بشماریخه.

فَعِیل

ر

الکبیر

[الکبیر] : خلاف الصغیر.

والکبیر : من أسماء الله تعالی لذاته ، معناه العظیم ، قال تعالی : ( الْکَبِیرُ الْمُتَعالِ )(1).

والکبیر : العظیم ، وقرأ ابن عامر وعاصم فی روایه : ( وَالْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً )(2) والباقون بالثاء معجمهً بثلاث. وقرأ حمزه والکسائی والذین یجتنبون کبیر الإِثم ( وَالْفَواحِشَ وَإِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ )(3) وکذلک : کبیر الإِثم والفواحش إِلا اللمم (4) : یعنیان الشرک.

وأبو کبیر : من أسماء الرجال ) (5).

س

الکبیس

[الکبیس] : یقال : إِن الکبیس حلیٌ یصاغ مجوفاً ، ثم یحشی طِیْباً.

[شماره صفحه واقعی : 5743]

ص: 43

1- الرعد : 13 / 9.
2- الأحزاب : 33 / 68.
3- الشوری : 42 / 37.
4- النجم : 53 / 32.
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) وفیما قبله : اضطراب.

والعام الکبیس (1) فی حساب الروم : الذی یصیر فیه شباط تسعهً وعشرین یوماً.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ر

الکبیره

[الکبیره] من کبائر الذنوب : التی توجب لأهلها النار ، قال الله تعالی : ( إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ )(2).

س

الکبیسه

[الکبیسه] : سنهُ کبیسه : مثل عامٍ کبیس. ( قال مصنف الکتاب ، رحمه الله تعالی ، فی معرفه السنین الکبائس :

ثلاثین السنون الدهرَ تلقی

لهجره أحمد زاکی المغارس

فثانیه وخامسه جمیعاً

وثامنه وعاشره کبائس

کذاک ثلاث عشره ثم ستٌ

وتسعٌ فی القیاس لکل قائس

وحادیه ورابعه وسبع

وتسع بعد عشرین الکبائس

یرید أن سنیَّ تاریخ هجره النبی علیه السلام تُلقی ثلاثین ثلاثین حتی یبقی ثلاثون أو أقل ثم هی علی ما ذکر ) (3).

فُعُلَّه ، بالضم وتشدید اللام

ن

الکُبُنَّه

[الکُبُنَّه] : البخیل المتقبض (4).

[شماره صفحه واقعی : 5744]

ص: 44

1- فی العین : ( 5 / 316 ) « عام الکبیس ».
2- النساء : 4 / 31.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ). ونرجح أن ما وقع بین القوسین تزیُّد من الناسخ.
4- فی دیوان الأدب : ( 2 / 2 ) « للمتقبض » ؛ وفی الصحاح : ( 6 / 2186 ) : المتقبض البخیل.

قال (1) :

فی القوم غیر کُبُنَّهٍ عُلْفوف

فِعْلیاء ، بالکسر ، ممدود

ی

الکبریاء

[الکبریاء] : العَظَمَه ، قال الله تعالی : ( وَلَهُ الْکِبْرِیاءُ فِی السَّماواتِ وَالْأَرْضِ )(2). قال فی ابن الزبیر :

ما به غلظه ولا کبریاء

أی : تکبُّر ولا عظمه.

الرباعی

فِعْلیل ، بکسر الفاء

رت

الکبریت

[الکبریت] : معروف ، وهو أصناف : أحمر وأصفر وأسود ( وکلها حار فی الدرجه الرابعه. فالأحمر : یدخل فی أعمال الذهب ، ویحمِّر الفضه ، ویسرع انجبار الجراح ، وإِذا ضمد به نفع من الشقیقه والصرع ، وداء السکات الذی یصیب الإِنسان.

والأصفر منه : یسوِّد الأجسام البیض ، ویُذهب السعال ووجع الصدر والزکام ، وإِن تدخنت به المرأه ألقت الجنین ، وإِن تُلطخ به مع صمغ البُطم قَلَع القوابی والجَرَب المتقرح ونحوه وکذلک إِذا تُلطخ به مع الخل أذهب ذلک والبهق أیضاً ، وإِن سُحق منه شیء مع مثله من الزیت وضُمد به أذهب وجع الأوراک ، وداء الثعلب ، وإِن دُخنت به الثیاب المصبوغه أزال صِبْغَها ، وإِذا أُدخل الکبریت النار مع سائر الأحجار أحرقها وفتتها ) (3).

ویقولون : ذهبٌ کبریت : أی خالصٌ أحمر ، قال رؤبه (4) :

أو فضه أو ذهب کبریت

[شماره صفحه واقعی : 5745]

ص: 45

1- القائل عمیر بن الجعد الخزاعی کما جاء فی المصدرین السابقین ، وصدر البیت
2- الجاثیه : 45 / 37.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- دیوانه : (26) وقبله : هل یعصمنی حلف سختیت

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ن

کَبَنَ

[کَبَنَ] : الکَبْن والکُبون : عَدْوٌ لَیِّنٌ.

و

کبا

[کبا] لوجهه : أی سقط منکبّاً علی وجهه ، کَبْواً ، بالتخفیف ، وکَبْوَه ، یقال فی المثل : « لا بد للجواد من کبوه(1).

قال :

إِذا استجمعتْ للمرء فیها أموره

کبا کبوهً للوجه لا یستقیلها

وکبا الزَّند : إِذا لم تخرج ناره ، کُبُوّاً ، بالتشدید.

وحکی بعضهم : کبوت الإِناءَ وغیره : إِذا صببتَ ما فیه.

ویقال : کبا کبوهً : إِذا تغیر وجهه.

ویقال : کَبَتِ النارُ : إِذا غطاها الرماد والحجر تحته.

فَعَل بالفتح ، یَفْعِل بالکسر

ت

کَبَتَ

[کَبَتَ] : کَبَتَه کَبْتاً : أی صرفه وأذلَّه ، قال الله تعالی : ( کُبِتُوا کَما کُبِتَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ )(2).

د

کَبَدَ

[کَبَدَ] : کَبَدَه : أی أصاب کبده.

س

کَبَسَ

[کَبَسَ] : الکَبْس : طمُّ الحفره بالتراب.

وحکی بعضهم : کبس رأسه فی ثوبه : إِذا أدخله فیه وغطّاه به.

وکبسوا علیهم : أی اقتحموا.

[شماره صفحه واقعی : 5746]

ص: 46

1- المثل رقم : (3297) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 187 ) ، وروایته : « لکل جواد کبوه ».
2- المجادله : 58 / 5.

ل

کَبَلَ

[کَبَلَ] : الکَبْل : التقیید.

ویقال : الکبل : الخلط ، قَلْبُ لبَکْل.

ن

کَبَنَ

[کَبَنَ] الدلوَ : کفَّ کفافها.

فَعَل ، یَفْعَلُ ، بالفتح

ح

کَبَحَ

[کَبَحَ] الفرس : قَرَعَه باللجام لیقف ولا یجری.

ع

کَبَعَ

[کَبَعَ] : یقال : الکبع المنع. کَبَعَهُ عن الأمر : أی منعه.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ث

کَبَثَ

[کَبَثَ] اللحمُ ، بالثاء معجمهً بثلاث : إِذا تغیر وأراح (1) ، قال (2) :

یأکل لحماً بائتاً قد کَبَثا

د

کَبَدَ

[کَبَدَ] : الأکبد : الذی ارتفع موضع کبد ، وامرأه کبداء.

وقوسٌ کبداء : إِذا ملأ مقبضُها الکفَّ.

ر

کَبَرَ

[کَبَرَ] : الکِبَر : مصدر الکبیر فی السِّن من الناس والدواب ، قال الله تعالی : ( إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما )(3). وقرأ حمزه

[شماره صفحه واقعی : 5747]

ص: 47

1- فی الصحاح : ( 1 / 290 ) « تغیر وأرْوَح » ، وکلاهما بمعنی : ظهرت رائحته.
2- أنشده الصحاح : ( 1 / 290 ) وقبله : أصبح عمار نشیطا ابثا
3- الإِسراء : 17 / 23.

والکسائی : یبلغانّ مثنی بتشدید النون ) (1).

س

کَبَسَ

[کَبَسَ] : الأکبس : الرجل العظیم الرأس. ویقال : هو الذی دخلت جبهته وأشرفت هامتُه.

ن

کَبَنَ

[کَبَنَ] : إِذا شَمَّر.

فَعَلَ ، یَفْعُل ، بالضم

ر

کَبُرَ

[کَبُرَ] الأمرُ کَبارهً : إِذا عظُم.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِکبار

[الإِکبار] : أکبرت الأمرَ : إِذا استعظمته ، قال الله تعالی : ( فَلَمَّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ )(2) وقال بعضهم : معنی أَکْبَرْنَهُ : أی حِضْنَ من أجله ، وقیل : إِن المرأه إِذا جزعت أو حارت حاضت ، ویسمی الحیض : إِکباراً ، وأنشد (3) :

تأتی النساءَ علی أطهارهن ولا

تأتی النساءَ إِذا أکبرن إِکباراً

و

الإِکباء

[الإِکباء] : أکبی زندَه : إِذا ترکه فلم یُوْرِه ، وفی رساله أم سلمه إِلی عثمان : « ولا تقدح زنداً کان أکباه » أی لا تستعن علی أمرک بمن لم یستعن به النبی علیه السلام. وأکبی الزندُ : لغهٌ فی کبا.

[شماره صفحه واقعی : 5748]

ص: 48

1- بدل ما بین القوسین فی ( ل 1 ) ( أَنْ یَکْبَرُوا ).
2- یوسف : 12 / 31.
3- أنشده اللسان ( کبر ).

وحکی بعضهم : أکباه الأمر ، وکباه : أی غیَّر وجهه ، وأنشد (1) :

لا یغلب الجهلُ حلمی عند مقدرهٍ

ولا العضیهه من ذی الضغن تکبینی

التفعیل

د

التکبید

[التکبید] : کبّدت الشمسُ السماء : إِذا توسطتها ، وکذلک النجم والطائر.

ر

التکبیر

[التکبیر] : کبَّر اللهَ عزوجل : أی عظَّمه ، قال تعالی : ( وَکَبِّرْهُ تَکْبِیراً )(2) ، وفی الحدیث فی ذکر الصلاه : « وإِحرامُها التکبیر(3) ». ( قال الشافعی ومن وافقه : تکبیره الإِحرام من الصلاه ، فإِذا عمل المصلی فی حال التکبیر عملاً لیس من الصلاه ، أو مَسَّ نجساً بطلت صلاته. وقال بعض أصحاب أبی حنیفه ومن تابعهم : لیست من الصلاه ، فإِذا عمل معها شیئاً لیس من الصلاه صحت صلاته ) (4).

ل

التکبیل

[التکبیل] : أسیرٌ مکبَّلٌ : أی مقید.

و

التکبیه

[التکبیه] : کبّی ثوبَه : إِذا بخَّره.

[شماره صفحه واقعی : 5749]

ص: 49

1- أنشده اللسان ( کبا ) وروایته : العظیمه ؛ والعضیهه : الإِفک والبهتان والقول الزور ( العین : 1 / 99 ) وهو الأرجح.
2- الإِسراء : 17 / 111.
3- هو من حدیث الإمام علی بلفظ « مفتاح الصلاه الطَّهورُ ، وتحریمها التکبیرُ ، وتحلیلها التسلیم » عند أبی داود فی الطهاره ، باب : فرض الوضوء ، رقم : (61) والترمذی فی الطهاره ، باب : ما جاء أن مفتاح الصلاه الطهور ، رقم : (3) وقال : حدیث صحیح ، وأحمد : ( 1 / 123 ، 129 ) وانظر قول الشافعی فی الأم : ( 1 / 121 - 122 ).
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

المفاعَله

د

المکابده

[المکابده] : کابد الأمورَ : إِذا قاساها بشده.

ر

المکابره

[المکابره] : معروفه.

ل

المکابله

[المکابله] : أتی

فی الحدیث « النهی عن المکابله(1) ».

یقال : هی أن تباع دار إِلی جنب دار الرجل یحب شراءها فیؤخره حتی یشتریها غیره ، ثم یأخذها بالشفعه ، مأخوذٌ من الکَبْل ، وهو القید. ومن ذلک حدیث عثمان : « إِذا وقعت السُّهمان فلا مکابله » أی : إِذا حُدَّت الحدود فلا یُحْبَس أحدٌ عن حقه.

ویقال : إِن المراد به : لا شُفعهَ للجار عنده.

الافتعال

و

الاکتباء

[الاکتباء] : اکتبی : أی تبخر ، قال (2) :

یکتبین الینجوجَ فی کبه المَشْ

تَی ویُشقی بذلهن السَّقام

قال الحسن : أی بالحرم ، لأنهم یقولون : نحن أهل حرم الله وبیته ، وقیل : أی بالقرآن یلحقهم عند قراءته الاستکبار. أراد : الیلنجوج فحذف اللام.

[شماره صفحه واقعی : 5750]

ص: 50

1- الحدیث وقول عثمان وشرحهما فی غریب الحدیث : ( 2 / 118 - 119 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 244 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 144 ).
2- الصدر فی اللسان ( کبا ) لأبی داود والعجز بروایه : وبله احلامهم وسام ؛ والینجوج : هو العود.

الاستفعال

ر

الاستکبار

[الاستکبار] : استکبر : أی تکبّر ، قال الله تعالی : ( مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ )(1).

التفعُّل

د

التکبد

[التکبد] : تَکَبَّد اللبنُ ونحوه : إِذا غَلُظَ وخثر حتی صار کالکبد.

ر

التکبُّر

[التکبُّر] : التعظم ، قال الله تعالی : ( عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ )(2) ، ( قرأ أبو عمرو وابن عامر بتنوین « قلبٍ » ، والباقون بإِضافته. وقرأ ابن مسعود علی قلب کل بتقدیم « قلب » ) (3).

والمتکبر : من أسماء (4) الله تعالی لذاته ، معناه : المتعظم عما لا یلیق به ، قال عزوجل : ( الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ )(5).

ن

التکبن

[التکبن] : تکبَّن : إِذا سَمِن.

الافعلَال

ءن

الاکبئنان

[الاکبئنان] : اکبأنَ ، مهموز : إِذا تقبَّض حین یُسأل.

[شماره صفحه واقعی : 5751]

ص: 51

1- المؤمنون : 23 / 67.
2- غافر : 40 / 35.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- فی ( ل 1 ) : « صفات ».
5- الحشر : 59 / 23.

[شماره صفحه واقعی : 5752]

ص: 52

باب الکاف والتاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْل ، بفتح الفاء وسکون العین

ر

الکَتْر

[الکَتْر] : السام.

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

ب

الکُتْب

[الکُتْب] : تخفیف الکُتُب.

و [ فُعْلَه ] ، بالهاء

ب

الکُتْبه

[الکُتْبه] : الخُرْزه ، والجمع : کُتَب.

ل

الکُتْله

[الکُتْله] : القطعه من التمر ونحوه ، قال رجلٌ من ربیعه (1) :

خالی عُوَیْفٌ وأبو علجِ

المطعمان اللحم بالعشجِ

وبالغداه کتل البرنَجِ

أراد : أبو علی والعشی والبرنی ، فأبدل الیاء المشدده جیماً ، علی لغته.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ر

الکِتْر

[الکِتْر] : یقال : الکِتْر وسط کل شیء.

ویقال : الکِتر : السنام (2) ، یقال : جمل عظیم الکتر ، قال (3) :

[شماره صفحه واقعی : 5753]

ص: 53

1- أنشده فی العین : ( 5 / 337 ) بدون نسبه.
2- فی العین ودیوان الأدب : ( 1 / 110 ) والکَتْر : السنام ، وأصله بناء شبهُ القُبّه.
3- دیوانه : (130) ، وأنشده اللسان ( کتر ) بالکسر - کما فی المتن - لعلقمه بن عبده ، وصدر البیت :

کتْرٌ کحافه کِیْر القَیْن ملمومُ ) (1)

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ب

الکِتْبَه

[الکِتْبَه] : من الکتاب.

فَعَلٌ ، بالفتح

د

الکَتَد

[الکَتَد] : ما بین الکاهل إِلی الظهر ، قال النابغه یصف الأسد (2) :

تضیء عیناه کالشهابین وال

هامه منه هلباء والکَتَدُ

ر

الکَتَر

[الکَتَر] : بناء یشبه القبه.

والکَتَر : السنام ، شبِّه بالبناء.

م

الکَتَم

[الکَتَم] : شجرٌ یُختضب به.

ن

الکَتَن

[الکَتَن] : تخفیف الکتان ، قال الأعشی (3) :

بین الحریر وبین الکَتَنْ

و [ فَعِلٌ ] ، بکسر العین

د

الکَتِد

[الکَتِد] : لغهٌ فی الکَتَد.

ر

الکَتِر

[الکَتِر] : السنام.

ف

الکَتِف

[الکَتِف] : معروفه.

[شماره صفحه واقعی : 5754]

ص: 54

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- لیس فی دیوانه - تحقیق د. نصر حنا الحتِّی -
3- دیوانه : (365) ، وأنشده : العین : ( 5 / 338 ) وصدره : هو الواهب المسمعات الشروب.

فُعَل ، [ بضم الفاء وفتح العین ](1)

ع

الکُتَع

[الکُتَع] : ولد الثعلب ، والجمیع : کُتْعان.

ورجلٌ کُتَع : أی لئیم.

ودلیلٌ کُتَع : أی عارف للطریق ، ماضٍ.

الزیاده

أَفْعَل ، بالفتح

ع

أکتع

[أکتع] : کلمه إِتباع ، لا یجمع ولا یفرد ، یقال : هو لک أجمع أکتع ، وهی لک جمعاء کتعاء ، وهُنَّ لک جُمَعٌ کُتَع ، وجاءنی القوم أجمعون أکتعون ؛ لا یقال : أکتع حتی یقال : أجمع قبله ، مثل قولهم : حَسَنٌ بَسَن ، وعطشان لطشان ، وجائع نائع ، إِتباعٌ له.

ل

أکتل

[أکتل] : اسم لصّ ، یضرب به المثل.

مَفْعَل ، بالفتح

ب

المَکْتَب

[المَکْتَب] : الکُتّاب.

و [ مِفْعَل ] ، بکسر المیم

ل

المِکْتَل

[المِکْتَل] : الزنبیل.

مفعال

ف

المکتاف

[المکتاف] من الدواب : الذی یعقر السرجُ أو الرحلُ کتفه.

[شماره صفحه واقعی : 5755]

ص: 55

1- ما بین معقوفین من ( ت ).

مُفَعَّل ، بفتح العین مشدده

ل

المکتَّل

[المکتَّل] : الرأس المکتل : المدوَّر.

فَعَّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ن

الکتان

[الکتان] : معروف. قال ابن درید : هو عربی.

و [ فُعَّال ] بضم الفاء

ب

الکُتّاب

[الکُتّاب] : قال ابن درید : الکُتّاب السهم الصغیر ، بالتاء والثاء.

فاعِل

ب

الکاتب

[الکاتب] : واحد الکُتّاب.

م

الکاتم

[الکاتم] : القوس التی لا تَرِنّ.

وسرٌّ کاتم : أی مکتوم.

فَعَال ، بفتح الفاء

ل

الکَتال

[الکَتال] : ضیق العیش ، قال (1) :

ولستُ براحلٍ أبداً إِلیهم

ولو عالجتُ من وبدٍ کَتالا

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ب

الکتاب

[الکتاب] : واحد الکتب ، وقرأ حمزه والکسائی ( کُلٌّ آمَنَ بِاللهِ وَمَلائِکَتِهِ ) وکتابه (2) ( وهو رأی أبی عُبید ، والباقون ( وَکُتُبِهِ ) بالجمع.

[شماره صفحه واقعی : 5756]

ص: 56

1- الشاهد فی العین : ( 5 / 338 ).
2- سوره البقره : 2 / 285.

فأما قوله ( بِکَلِماتِ رَبِّها وَکُتُبِهِ )(1) فقرأ أبو عمرو وحفص عن عاصم ، ویعقوب بالجمع ، وهو اختیار أبی حاتم لأنه أعم ، والباقون بالواحد ، وهو اختیار أبی عبید ) (2).

ف

الکِتاف

[الکِتاف] : وَثاق الرحل والسرج.

والکِتاف : الحبل یُکتف به.

فَعُول

م

الکَتوم

[الکَتوم] : ناقهٌ کتوم : لا ترغو إِذا رُکبت ، قال الطرماح (3) :

وقد تجاوزتُ بِهِلواعهٍ

عُبْرِ أسفارٍ کتومِ البُغام

والکتوم : القوس التی لا ترن ، قال (4) :

کتومٌ طِلاعُ الکفِّ لا دون ملْئها

ولا عَجْسُها عن موضع الکف أفضلُ

ویقال : الکتوم : التی لا شِقَّ فیها.

فَعِیل

ع

الکتیع

[الکتیع] : یقال : ما بالدار کتیع : أی أحد.

ف

الکتیف

[الکتیف] : جمع : کتیفه الباب.

م

الکتیم

[الکتیم] : خَرزٌ کتیم : لا ینضح الماء.

[شماره صفحه واقعی : 5757]

ص: 57

1- سوره التحریم : 66 / 12.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- دیوانه : (407) ، وأنشده له فی اللسان ( کتم ).
4- هو أوس بن حجر کما فی الصحاح : ( 5 / 2019 ) واللسان ( کتم ).

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ب

الکتیبه

[الکتیبه] : واحده الکتائب تتکتب : أی تتجمع.

ف

الکتیفه

[الکتیفه] : حدیدهٌ یُضَبَّبُ بها الباب.

والکَتیفه : الحقد والضغن.

ل

الکَتیله

[الکَتیله] : النخله التی فاتت الیدَ ، بلغه طیِّئ.

فُعْلان ، بضم الفاء

ف

الکُتْفان

[الکُتْفان] من الجراد : أول ما یطیر منه. ویقال : الکتفان : الذی بدا حجم أجنحته قبل أن تتفتق ، لأنه یکتِف فی المشی.

[شماره صفحه واقعی : 5758]

ص: 58

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ب

کَتَبَ

[کَتَبَ] الکتابَ کتابهً وکتاباً : أی جمع حروفه ، قال الله تعالی : ( وَلا یَأْبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللهُ )(1) ( قال الشعبی : الکتاب واجبٌ علیه فی حال فراغه ، وقال جمهور الفقهاء : هو ندبٌ ، وقال الضحاک : هو منسوخ بقوله تعالی : ( وَلا یُضَارَّ کاتِبٌ وَلا شَهِیدٌ )(2) ) (3) وقوله تعالی : ( سَنَکْتُبُ ما قالُوا )(4) : أی نحفظ ، بمنزله المکتوب. قرأ حمزه بالیاء مضمومهً ، ورفع « قتلُهم » ، ویقول بالیاء ، والباقون بالنون ونَصْبِ اللام.

والکتاب : الفَرْض والحکم ، قال الله تعالی : ( کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ )(5) ، وقال (6) :

کُتب القتلُ والقتال علینا

وعلی الغانیات جر الذیولِ

وفی الحدیث : « إِذا أقیمت الصلاه فلا صلاهَ إِلا المکتوبه(7) أی : لا نافلهَ بعد الإِقامه.

[شماره صفحه واقعی : 5759]

ص: 59

1- البقره : 2 / 282.
2- البقره : 2 / 282.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- آل عمران : 3 / 181.
5- البقره : 2 / 183.
6- البیت لعمر بن أبی ربیعه ، دیوانه : (338).
7- هو لفظ ما أخرجه مسلم فی صلاه المسافرین ، باب : کراهیه الشروع فی نافله بعد شروع المؤذن ، رقم :

والکِتاب : القَدَر ، قال (1) :

یا بنت عمی کتابُ الله أخرجنی

منکم وهل أمنعنَّ اللهَ ما فعلا

قال ابن الأعرابی : الکاتب : العالم ، قال الله تعالی : ( أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَیْبُ فَهُمْ یَکْتُبُونَ )(2).

وکتب القِرْبهَ : إِذا خرزها.

وکتب البغلهَ : إِذا ختم رحمها بسیرٍ ونحوه ، قال (3) :

لا تأمنَنَّ فزاریّاً وثقت (4)

به

علی قلوصک واکتبها بأسیارِ

م

کَتَم

[کَتَم] : الشیءَ کَتْماً وکِتماناً ، قال الله تعالی : ( وَلا تَکْتُمُونَهُ )(5).

و

کَتا

[کَتا] : الکَتْو : مقاربه الخطو. عن ابن درید.

فَعَل بالفتح ، یَفْعِل بالکسر

ف

کَتَفَ

[کَتَفَ] کتفاً : إِذا مشی رویداً.

ویقال : مشی فکَتفَ کتفاً : إِذا حرک کتفیه.

والکَتْف : شَدُّ الیدین من خلف ، ورجلٌ مکتوف.

والکَتَفان : ضربٌ من الطیران.

[شماره صفحه واقعی : 5760]

ص: 60

1- هو الجعدی کما فی المقاییس : ( 5 / 159 ) واللسان ( کتب ) والصحاح : ( 1 / 208 ).
2- الطور : 52 / 41.
3- البیت لسالم بن داره کما فی الشعر والشعراء : (258) ، وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 158 ) وانظر حاشیه المحقق - ، وأنشده فی اللسان ( کتب ).
4- فی ( ل 1 ) : خلوت وفی ( ت ) : خلوت وفوقها وثقت.
5- آل عمران : 3 / 187.

فَعَل ، یَفْعَل ، بالفتح

ع

کَتَعَ

[کَتَعَ] : یقال : کَتَعَ به : أی ذهب به.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

د

کَتِد

[کَتِد] : الأکتد : الذی أشرف کَتَدُه.

ف

کَتِف

[کَتِف] : الکَتَف : عِظَمُ الکتف ، والنعت : أکتف.

ویقال : إِن الکَتَف : انضمام الکتفین.

ن

کَتِنَ

[کَتِنَ] : یقال : کَتِنَتْ جحافل الدابه : إِذا اسودَّت من أکل الدّرین.

والکتن : لُطُخ الدخان یبقی فی البیت.

الزیاده

الإِفعال

الإِکتاب

[الإِکتاب] : أکتبه الشِّعْرَ وغیرَه : أی أملاه علیه.

التفعیل

ب

التکتیب

[التکتیب] : کتَّب الکتائبَ : هیأها فی مواضعها.

وکَتَّبَه : أی علَّمه الکتابه.

ف

التکتیف

[التکتیف] : کتَّف اللحمَ : أی قطَّعه قِطعاً صغاراً.

م

التکتیم

[التکتیم] : حدیثُ مکتَّمٌ : أی مکتومٌ جدّاً.

[شماره صفحه واقعی : 5761]

ص: 61

المفاعَله

ب

المکاتَبه

[المکاتَبه] : کاتبه : إِذا کتب بعضهما إِلی بعض.

والمکاتَب : العبد یشتری نفسه بشیءٍ یؤدیه ، قال الله تعالی : ( فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً )(1) ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « المکاتَبُ عبدٌ ما بقی علیه درهمٌ من کتابته (2) ». ( ذهب أبو حنیفه وأصحابه ومالک إِلی أن الکتابه تجوز أن تکون حالَّه ؛ وقال الشافعی : لا یجوز أن تکون حالَّه ) (3).

م

المکاتمه

[المکاتمه] : کاتَمه السرَّ : من الکتمان.

الافتعال

ب

الاکتتاب

[الاکتتاب] : اکتتب الکتابَ : أی کَتَبَه.

م

الاکتتام

[الاکتتام] : اکتتم : أی کتم نفسَه.

الاستفعال

ب

الاستکتاب

[الاستکتاب] : استکتبه الشیءَ : سأله أن یکتبه.

م

الاستکتام

[الاستکتام] : استکتمه السِّرَّ : سأله کِتمانَه.

[شماره صفحه واقعی : 5762]

ص: 62

1- النور : 24 / 33.
2- هو من حدیث عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه ومن حدیث ابن عمر عند أبی داود فی العتق ، باب : فی المکاتب ... ، رقم : (3926) ، (3927) والترمذی فی البیوع ، باب : ما جاء فی المکاتب ... رقم :
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

التفعُّل

ب

التَّکَتُّب

[التَّکَتُّب] : تَکَتَّبت الخیلُ : أی صارت کتائب.

التفاعُل

ب

التکاتب

[التکاتب] : تکاتبوا : أی کتب بعضهم إِلی بعض.

م

التکاتم

[التکاتم] : تکاتموا الأسرارَ.

[شماره صفحه واقعی : 5763]

ص: 63

[شماره صفحه واقعی : 5764]

ص: 64

باب الکاف والثاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْله ، بفتح الفاء

ر

الکَثْره

[الکَثْره] : نقیض القله ، وهی مصدر.

و

الکَثْوه

[الکَثْوه] : القلیل من اللبن الحلیب.

وکَثْوَه : من أسماء الرجال.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ر

الکُثْر

[الکُثْر] : کثره المال.

و [ فُعْله ]

ب

الکُثْبه

[الکُثْبه] : القطعه من التمر ، لاجتماعها.

والکُثبه : القلیل من اللبن.

فَعْلٌ ، بالفتح

ب

الکَثْب

[الکَثْب] : القُرب.

ر

الکَثْر

[الکَثْر] : جُماز النخل ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « لا قَطْعَ فی تمرٍ ولا کَثْر » (1) یعنی الثمر وجماز النخل فی أصولها ، فإِذا حُرزا فحکمهما کحکم سائر المحرزات فی وجوب القطع فیهما.

[شماره صفحه واقعی : 5765]

ص: 65

1- هو من حدیث رافع بن خَدیج عند الترمذی : فی الحدود ، باب : ما جاء فی لا قطع فی ثمر أو کَثر ، رقم : (1449) ومالک فی الحدود ، باب : ما لا قطع فیه : ( 2 / 839 ) وأحمد : ( 3 / 463 - 464 ؛ 4 / 140 ، 142 ) ؛ وانظر الأم للشافعی : ( 6 / 140 ).

( قال أبو حنیفه ومن وافقه : من سرق من ثمر شجره فلا قَطْعَ علیه ما دام الثمر علی رؤوسها وإِن کانت الشجره فی حرز. وقال الشافعی : إِذا کانت الشجره فی حرز وَجَبَ القطع. وقال أبو حنیفه : لا قَطْع فی شیء من الفواکه وما یسرع فیه الفساد کاللحم ونحوه وإِن کان فی حرز ، وعند الشافعی ومن وافقه : فیه القطع ) (1).

الزیاده

أَفْعَل ، بالفتح

م

الأکثم

[الأکثم] : قال بعضهم : الأکثم الشبعان. ویقال : هو العظیم البطن.

وأکثم : من أسماء الرجال.

مفعال

ر

المکثار

[المکثار] : رجلٌ مکثار للکلام : أی کثیره.

فُعّال ، بضم الفاء وتشدید العین

ب

الکُثّاب

[الکُثّاب] : سهمٌ صغیر یُرْمی به ، قال :

رمت من کثب قلبی

ولم ترم بکُثّابٍ

فاعِل

ب

الکاثب

[الکاثب] : اسم جبل ، قال (2) :

مکان النبیِّ من الکاثب

[شماره صفحه واقعی : 5766]

ص: 66

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- أنشده فی اللسان دون عزو ، والمراد بالنَّبِیِّ : ما نبا وبرز من الحصی ، وصدر الشاهد : لاصبح رتما دقاق الحصی

ر

الکاثر

[الکاثر] : عددٌ کاثر : أی کثیر ، قال الأعشی (1) :

وإِنما العزهُ للکاثِرِ

و [ فاعِله ] ، بالهاء

ب

الکاثبه

[الکاثبه] : ما ارتفع من مِنْسَج الفَرَس ، والجمع : کواثب.

ع

الکاثعه

[الکاثعه] : شَفهٌ کاثعه : کثیره الدم ، وکذلک لَثهٌ کاثعه.

فَعِیل

ب

الکثیب

[الکثیب] : القطعه من الرمل تنقاد مستطیله ، قال الله تعالی : ( وَکانَتِ الْجِبالُ کَثِیباً مَهِیلاً )(2) سمی کثیباً لانکثابه واجتماعه.

ر

الکثیر

[الکثیر] : خلاف القلیل ، وقرأ حمزه والکسائی : قل فیهما إِثمٌ کثیر ، ( وَمَنافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما )(3) والباقون بالباء.

وکثیر : من أسماء الرجال ، وکُثَیِّر ، بالتصغیر.

وکُثَیِّر عَزَّه : شاعر من خزاعه ( وهو کُثَیِّر بن عبد الرحمن بن عامر بن عویمر ابن مخلد بن سعید بن سبیع بن جعثمه ابن سعید بن مُلیح بن عمرو ، وهو خزاعه ) (4).

[شماره صفحه واقعی : 5767]

ص: 67

1- دیوانه : (180) ، وأنشد فی المقاییس : ( 5 / 161 ) واللسان ( حصی ، کثر ) وهو من شواهد النحو فی أفعل التفضیل ، وصدر البیت : ولست بالأکثر منهم حصی.
2- سوره المزمل : 73 / 14.
3- سوره البقره : 2 / 219.
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ف

الکثیف

[الکثیف] : الکثیر الملتف ، یقال : سحاب کثیف ، وشجرٌ کثیف.

فُعَال ، بضم الفاء

ر

الکُثار

[الکُثار] : الکثیر.

الملحق بالرباعی

فَوعَل

ر

الکَوْثر

[الکَوْثر] : الخیر الکثیر ، وقیل : هو نهرٌ فی الجنه ، قال الله تعالی : ( إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ )(1).

والکوثر : الرجل الکثیر العطاء ، قال (2) :

وأنتَ کثیرٌ یابن مروان طیبٌ

وکان أبوک ابنُ العقائل کوثرا

والکوثر : الغبار الکثیر.

ل

الکوثل

[الکوثل] : ذنب السفینه ، وقد شددت اللام منه فی الشعر.

فِنْعَلَه ، بکسر الفاء وفتح العین

همزه

الکِنْثَأَه

[الکِنْثَأَه] : یقال : لحیهٌ کنْثأه ، مهموز : إِذا کثأت : أی طالت وکَثرت. عن أبی عبیده ، والنون زائده.

[شماره صفحه واقعی : 5768]

ص: 68

1- سوره الکوثر : 108 / 1.
2- للکمیت فی اللسان ( کثر ) وغیر منسوب فی المقاییس ( 5 / 161 ).

الأفعال

اشاره

فَعَل ، بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ث

کَثَر

[کَثَر] : یقال : کاثروهم فکثروهم : أی کانوا أکثر منهم.

فَعَلَ بالفتح ، یَفْعَل بالکسر

ب

کَثَبَ

[کَثَبَ] : الکَثْب : الجمع.

م

کَثَمَ

[کَثَمَ] : کَثَمَه عن الأمر : أی صرفه.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

کَثَحَ

[کَثَحَ] : قال بعضهم : کثحت الریح الترابَ : أی کشفته.

ع

کَثَعَ

[کَثَعَ] : یقال : کثعت لحیتُه : إِذا طالت.

همزه

کَثأ

[کَثأ] : النبتُ ، مهموز : إِذا طلع ، وکَثَأ وَبَرُ البعیر : کذلک.

وکَثَأَتْ لحیتُه : إِذا طالت وکثرت.

فَعُل ، یفْعُل ، بالضم

ر

کَثُر

[کَثُر] : الکثره : نقیض القله.

ف

کَثُف

[کَثُف] : الکثافه : مصدر الکثیف.

[شماره صفحه واقعی : 5769]

ص: 69

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِکثاب

[الإِکثاب] : أکثب الصیدُ : أی أمکن من نفسه ، من الکثْب ، وهو القرب ، و

فی حدیث عائشه (1) فی ذکر الرِّدَّه : « أنْ قد أکثبت أطماعُهم ولات حین الذی یرجون ، وإِنی والصدِّیق بین أظهرهم » تعنی : أباها.

ر

الإِکثار

[الإِکثار] : أکثر الرجلُ : إِذا کثر مالُه. وأکثر الکلامَ.

م

الإِکثام

[الإِکثام] : حکی بعضهم : أکثم قِرْبَتَه : إِذا ملأها.

التفعیل

ر

التکثیر

[التکثیر] : کثَّره فکثر.

ع

التکثیع

[التکثیع] : کثع اللبنُ : إِذا علا دسمُه علیه.

وکثَعت لحیتُه : إِذا طالت وکثرت ، قال :

وأنت امرؤٌ قد کثّعت لک لحیه

کأنک منها قاعدٌ فی جُوالِقِ

همزه

التکثیئ

[التکثیئ] : کثّأ اللبنُ ، مهموز : إِذا علا دسَمُه علیه وخُثورتُه.

وکثّأتِ القِدْرُ : إِذا أزبدت للغلی.

[شماره صفحه واقعی : 5770]

ص: 70

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 151 ).

المفاعَله

ر

المکاثره

[المکاثره] : معروفه.

ف

المکاثفه

[المکاثفه] : کاثف الشیء فتکاثف.

الانفعال

ب

الانکثاب

[الانکثاب] : انکثب الشیءُ : أی انصبَّ.

وانکثب الرملُ : أی انصب واجتمع.

الاستفعال

ر

الاستکثار

[الاستکثار] : استکثر من الشیء ، قال الله تعالی : ( اسْتَکْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ )(1) : قال ابن عباس والحسن : أی استکثرتم من إِضلالهم.

التفعُّل

ر

التکثر

[التکثر] : تکثَّر بشیءِ غیرِه : إِذا عَدَّه له ، من الکثره.

التفاعُل

ر

التکاثر

[التکاثر] : تکاثروا فی الأموال والأولاد : أی کاثَرَ بعضُهم بعضاً ، قال الله تعالی : ( أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ )(2).

[شماره صفحه واقعی : 5771]

ص: 71

1- سوره الأنعام : 6 / 128.
2- سوره التکاثر : 102 / 1.

ف

التکاثف

[التکاثف] : تکاثف الشیءُ : إِذا اجتمع والتفَّ بعضُه إِلی بعض.

الفَنْعَله

همزه

الکنثأه

[الکنثأه] : کنثأت لحیتُه ، مهموز : بمعنی کثأت. عن أبی عبیده ، والنون زائده.

التفَوعُل

ر

التکوثر

[التکوثر] : تکوثر الغبارُ : إِذا کثر ، قال (1) :

وقد ثار نقعُ الحرب حتی تکوثرا

[شماره صفحه واقعی : 5772]

ص: 72

1- عجز بیت لحسان بن نُشْبَه کما فی اللسان ( کثر ) ، وصدره : أبو أن یبیحوا جارهم لعدوهم

باب الکاف والحاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ب

الکَحْب

[الکَحْب] : الحصرم ، الواحده : کَحْبه ، بالهاء.

ل

کَحْل

[کَحْل] : اسم السنه الشدیده ، وهی معرفه لا یدخلها الألف واللام ، قال ابن مقبل مولی عثمان بن عفان یرثیه :

وملجأ ملهوفین یُلقی به الحَیا

إِذا حلقت کحل هو الأم والأب

ومن أمثالهم : « بات عَرارُ بکَحْل (1). یقال : أصله : أنهما بقرتان قُتلت إِحداهما بالأخری ، فضُرب مثلاً لکل قاتل یُقتل بمقتوله ، أو للرجلین یقتل أحدهما الآخر.

م

الکَحْم

[الکَحْم] : قال ابن دُرَید (2) : الکَحْم : الحِصْرِم ، لغهٌ یمانیهٌ صَحیحه.

و [ فُعْل ] ، بضم الفاء

ل

الکُحْل

[الکُحْل] : معروف.

[شماره صفحه واقعی : 5773]

ص: 73

1- المثل رقم : (348) فی مجمع الأمثال : ( 1 / 91 ) وشرحه هناک وفی المقاییس : ( کحل ) : ( 5 / 163 - 164 ) والجمهره : ( 1 / 563 ).
2- الجمهره : ( 1 / 564 ).

الزیاده

أَفْعَل ، بالفتح

ل

الأکحل

[الأکحل] : عِرْقٌ فی ید الإِنسان یسمی : میزاب البدن.

مِفْعَل ، بکسر المیم

ل

المِکْحَل

[المِکْحَل] : المیل الذی یُکتحل به ، وهو المکحال ، بزیاده ألف أیضاً.

مُفْعُله ، بضم المیم والعین

ل

المُکْحُله

[المُکْحُله] : معروفه.

مفعول

ل

مکحول

[مکحول] : من أسماء الرجال.

( ومکحول الأزدی : من التابعین.

ومکحول الشامی : منهم أیضاً ، وهو مولی ، یقال : إِن أصله من کابل ، وقیل :

من السند ) (1).

فَعِیل

ل

الکحیل

[الکحیل] : الأکحل.

والکحیل : المکحول العین.

[شماره صفحه واقعی : 5774]

ص: 74

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ل

کَحَلَ

[کَحَلَ] عینَه بالکحل.

ویقال : کَحَلَتْهُم السنون : إِذا أصابتهم الشده.

فَعِل بکسر العین ، یَفْعَل بفتحها

ل

کَحِل

[کَحِل] : الأکحل : الذی علی جفون عینیه سواد مثل الکحل خِلْقَهً. وعینٌ کحلاء ، وامرأهٌ کحلاء.

الزیاده

الافتعال

ل

الاکتحال

[الاکتحال] : اکتحل بالکحل.

التفعُّل

ل

التکحل

[التکحل] : تکحَّل : أی اکتحل (1).

[شماره صفحه واقعی : 5775]

ص: 75

1- بعد هذا فی ( ل 1 ) زیاده : « ومن غیر الکتاب من القاموس » ، زاده الناسخ.

[شماره صفحه واقعی : 5776]

ص: 76

باب الکاف والخاء وما بعدهما

الأفعال

اشاره

فَعلَل

خ

کَخِ کَخِ

[کَخِ کَخِ] : یقال عند زجر الصبی عند تناول شیء ، وعند التقذر من شیء. ویجوز تشدید الخاء فیهما وینون ویفتح الکاف ویکسر.

وکخّ فی نومه یکخ کخیخاً : غطّ.

[شماره صفحه واقعی : 5777]

ص: 77

[شماره صفحه واقعی : 5778]

ص: 78

باب الکاف والدال وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْلٌ ، بضم الفاء وسکون العین

س

الکُدْس

[الکُدْس] : ما جمع من طعامٍ وغیره.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ر

الکُدْرَه

[الکُدْرَه] : لون الأکدر.

ی

الکُدْیَه

[الکُدْیَه] : الأرض الصلبه ، إِذا بلغ إِلیها الحافر یئس من الماء وترک الحفر. یقال : ضَبُ کُدْیه : نُسب إِلیها للزومه الکُدی وإِلفِه لها.

و [ فُعْلَه ] ، من المنسوب

ر

الکُدْرِیّ

[الکُدْرِیّ] : ضربٌ من القطا ، لکدره لونه.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ن

الکِدْن

[الکِدْن] : ما توطِّئ به المرأه لنفسها فی الهودج من الثیاب ونحوها ، والجمیع : کُدُوْن.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ن

الکِدْنَه

[الکِدْنَه] : اللحم ، یقال للرجل : إِنه لحسن الکِدْنه.

وبعیرٌ ذو کِدْنه : أی عظیم السنام.

[شماره صفحه واقعی : 5779]

ص: 79

و [ فَعَلَه ] ، بفتح الفاء والعین

م

الکَدَمه

[الکَدَمه] : الحرکه. قال (1) :

لما تمشیت بُعَیْدَ العَتَمَهْ

سمعت من فوق البیوت الکَدَمَهْ

الزیاده

فاعلٍ

س

الکادس

[الکادس] : قلبُ : الداکس ، وهو ما یجیء من الطیر من خلف ، تتشاءم به العرب.

و [ فاعِله ] ، بالهاء

ی

الکادیه

[الکادیه] : الشده من شدائد الدهر ، یقال : أصابته کادیهٌ.

فَعَال ، بفتح الفاء

ی

کَداء

[کَداء] : موضع بمکه ، قال (2) :

عَدِمْنا خیْلَنا إِن لم تَرْوها

تُثیر النّقْعَ موعدُها کَداءُ

و [ فُعَاله ] ، بضم الفاء ، بالهاء

م

الکُدامه

[الکُدامه] : یقال : إِن الکُدامه بقیه کل شیء أُکل.

[شماره صفحه واقعی : 5780]

ص: 80

1- هو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 165 ) واللسان ( کدم ).
2- هو حسّان بن ثابت ؛ دیوانه : (73) ، وهو البیت العاشر من شعره فی فتح مکه کما فی سیره ابن هشام : ( 2 / 421 - 424 ) والجمهره : ( 2 / 1060 ) ؛ وکداء : جبل بأعلی مکه ، وهی الثنیه التی عند المقبره وتسمی ( المعلاه ) ودخل النبی صَلی الله عَلیه وسلم مکه منها : السیره : ( 2 / 406 ) حاشیه - 3 - وانظر معجم البلدان ومعجم ما استعجم ( کداء ).

فُعُلٌّ ، بضم الفاء والعین

وتشدید اللام

ر

الکُدُرّ

[الکُدُرّ] : الشاب الکُدُرّ : الحاذر الشدید.

ویقال : حمار کُدُرّ ، بمعنی کندر : أی غلیظ. عن أبی حاتم.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ، ممدود

ر

الکَدْراء

[الکَدْراء] (1) : اسم موضع.

والکُدَیْراء ، بالتصغیر : لبنٌ حلیب یُنقع فیه تمرٌ.

الملحق بالرباعی

فَوْعَل ، بالفتح

ن

الکَوْدَن

[الکَوْدَن] : البغل ، وهو الکودنی ، منسوب أیضاً ، قال (2) :

خلیلیَّ عُوْجا من صدور الکوادن

إِلی قصعه فیها عیون الضَّیَاوِن

شَبَّه الثریده الزرقاء بعیون الضَّیَاوِن ، وهی السنانیر. ( وفی الحدیث عن الشعبی : أول من عرّب العِراب رجلٌ من وادعه هَمْدان أغارت الخیل فصبَّحتْ العدو ، وأبطأت الکوادن فجاءت ضحی ، فأسهم للعِراب ، وترک الکوادن ، وکتب إِلی عمر بذلک ، فکتب إِلیه : نِعْمَ ما صنعت ) (3).

[شماره صفحه واقعی : 5781]

ص: 81

1- مدینه خربه فی تهامه ما بین المراوعه والمنصوریه ( انظر صفه بلاد الیمن للمحققین : (54) ؛ ومعجم الحجری : 2 / 664 ).
2- الشاهد دون عزو فی اللسان ( کدن ).
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وانظر النهایه لابن الأثیر : ( کودن ) : ( 5 / 208 ).

فِعْیَوْل ، بکسر الفاء وفتح الیاء

ن

الکِدْیَوْن

[الکِدْیَوْن] : دُقاق التراب ، ودُقاق السِّرْجین تُجلی به الدروع.

ویقال : الکِدْیون : دُرْدِیُّ الزیت.

ویقال : الکِدْیَون : کل دسمٍ تجلی به الدروع وغیرها ، قال النابغه (1) :

عُلین بِکِدْیَوْنٍ وَأُبْطِنَّ کرَّهً

[شماره صفحه واقعی : 5782]

ص: 82

1- صدر بیت له فی دیوانه : (156) ، وعجزه : فهن وضاء ضافیات الغلائل

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یفْعُل بضمها

م

کَدَمَ

[کَدَمَ] : الکَدْم : العضّ (1).

فَعَل بالفتح ، یَفْعِل بالکسر

س

کَدَسَ

[کَدَسَ] : الکَدس : الإِسراع فی السیر.

ش

کَدَشَ

[کَدَشَ] : الکَدْش : السوق الشدید.

ویقال : إِن الکدش : الخدش ، یقال : کدَشَهُ بأسنانه.

م

کَدَم

[کَدَم] : الکدم : العض بأدنی الفم ، یقال : کَدَمَ الحمارُ الأُتُن.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

کَدَحَ

[کَدَحَ] : الکَدْحُ : الکسب والعمل ، قال الله تعالی : ( إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً )(2) ، قال (3) :

وما الدهر إِلا تارتان فمنهما

أموت وأخری أبتغی العیش أکدح

والکَدْح : دون الکَدْم ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « المسأله کَدُوحٌ یکدَح الرجل بها وجهه » (4).

[شماره صفحه واقعی : 5783]

ص: 83

1- بعد هذا فی ( ل 1 ) : « وکدم : قریه بعمان یسکنها بنو ناعب بن الوحد بن الدر ، حیٌّ من المهره ».
2- سوره الانشقاق : 84 / 6.
3- البیت لابن مقبل ، الخزانه : ( 5 / 58 ) ، واللسان ( کدح ).
4- هو من حدیث سمره بن جندب عند أبی داود فی الزکاه ، باب : ما تجوز فیه المسأله ، رقم : (1639) وأحمد : ( 5 / 10 ، 19 ) ؛ وبلفظ قریب وبمعناه أیضاً من حدیث ابن عمر أخرجه أحمد : ( 2 / 94 ).

ع

کَدَعَ

[کَدَعَ] : الکَدْع : الدفع الشدید. عن ابن درید.

ه-

کَدَهَ

[کَدَهَ] : یقال : الکَدْه : الکدح.

ویقال : الکَدْه : الصکُّ بالحجر ونحوه.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ر

کَدِر

[کَدِر] : کَدِرَ عیشُه کَدَراً وکُدُورهً : نقیض صفا ، یقال : خذ ما صفا ودَعْ ما کَدِر. ویقال : ماءٌ کَدِرٌ ، وعیشٌ کَدِرٌ ؛ وأکدر فیهما جمیعاً.

والکُدْرَه فی اللون : معروفه ، والنعت : أکدر ، حمارٌ أکدر وکذلک غیره.

وبناتُ أکدر : حمیر وحش نسبت إِلی الخیل.

والأکدریه : مسأله من الفرائض ، وهی امرأه خلفت زوجاً وجَدّاً وأختاً وأُمّاً. ( قال زید : للأم الثلث ، وللزوج النصف ، وللأخت النصف ، وللجد السدس ، ویجمع سدس الجد ونصف الأخت فیقسم بینهما : ( لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ ). أصلها من سته ، وتَعُول إِلی تسعه ) (1). قیل : سمیت الأکدریه لأنها کَدَّرَت علی زید أصلَه ، ( لأنه کان لا یُعیل مسائل الجد وقد أعال. ولا یفرض للأخت مع الجد وقد فرض. وقیل : لأن عبد الملک بن مروان ) (2) سأل عنها رجلاً اسمه الأکدر فنسبت إِلیه.

ن

کَدِن

[کَدِن] : کَدِنَتْ جحافل الدابه : لغهٌ فی کَتِنَتْ ، وبالتاء أفصح.

[شماره صفحه واقعی : 5784]

ص: 84

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وانظر فی هذا مسند الإِمام زید ( باب الفرائض والمواریث ) (327)

ی

کَدِیّ

[کَدِیّ] : کَدِیَتْ أصابعُه : إِذا کَلَّت من الحفر.

الزیاده

الإِفعال

ی

الإِکداء

[الإِکداء] : یقال : حفر فأکدی : إِذا بلغ الکدیه ، وهی الموضع الصلب من الأرض ، قال الأخطل :

وأوری بزندیه ولو کان غیره

غداه اختلاف الأمر أکدی وأصلدا

وفی حدیث عائشه فی أبیها : « أنجح إِذ أکْدَیْتم ، وسبق إِذ وَنَیْتم ». وأکدی الرجلُ : إِذا قلَّ خیره ، یقال : قد أکدی وما أجدی.

وأکدی : إِذا بخل قال الله تعالی : ( وَأَعْطی قَلِیلاً وَأَکْدی )(1) : أی قطع القلیل ، قال (2) :

فأعطی قلیلاً ثم أکدی بماله

ومن یبذل المعروف فی الناس یحمد

ویقال : أکدیته : إِذا رددته عن الشیء.

التفعیل

ح

التکدیح

[التکدیح] : کدَّحه : إِذا خدشه.یقال : حمارٌ مکدَّح : أی به آثار عض الحمیر.

ر

التکدیر

[التکدیر] : کدَّر الماء فکَدِر. وکَدَّرَ ما صفا من العیش فتکدر.

[شماره صفحه واقعی : 5785]

ص: 85

1- سوره النجم : 53 / 34.
2- لم نجده.

م

التکدیم

[التکدیم] : المکدَّم : المعضض ، قال النابغه (1) :

حَزابیهٍ قد کدَّمته المساحل

المفاعله

م

المکادمه

[المکادمه] : یقال للدابه إِنها لَتُکَادم الحشیش : إِذا لم تتمکن منه.

الانفعال

ر

الانکدار

[الانکدار] : انکدر : أی أسرع ، قال ذو الرُّمَّه (2) :

فانصاع جانبُه الوحشیُّ وانکدرت

یَلْحین لا یأتلی المطلوبُ والطَّلبُ

وانکدرت النجوم : إِذا تناثرت ، قال الله تعالی : ( وَإِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ )(3).

التفعُّل

ح

التکدُّح

[التکدُّح] : تکدح الجلد : إِذا تخدش.

ر

التکدر

[التکدر] : تکدر الماء والعیش : إِذا لم یَصْفُ. قال :

فإِن تکن الدنیا علیَ تکدرت

فیا رُبَّ یومٍ قد صفا لی نعیمها

[شماره صفحه واقعی : 5786]

ص: 86

1- عجز بیت له فی دیوانه : (138) ، وصدره أقب کعقد الاندری مسحج
2- دیوانه : ( 1 / 101 ).
3- سوره التکویر : 81 / 2.

س

التکدس

[التکدس] : تکدس الفرسُ : إِذا مشی کأنه مُثْقَل.

ویقال : التکدس فی سیر الدواب : رکوب بعضها بعضاً ، قالت الخنساء (1) :

وخیلٍ تکدَّسُ مَشْیَ الُوعو

لِ نازَعتَ بالسیف أبطالَها

[شماره صفحه واقعی : 5787]

ص: 87

1- دیوانها : (121) ، وروایته : نازلت وکذا فی الجمهره : ( 2 / 647 ) وانظر حاشیه (3) للمحقق.

[شماره صفحه واقعی : 5788]

ص: 88

باب الکاف والذال وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعَله ، بضم الفاء وفتح العین

ب

الکُذَبه

[الکُذَبه] : رجلٌ کُذَبَه : أی کذاب.

الزیاده

أُفْعُوله ، بالضم

ب

الأُکذوبه

[الأُکذوبه] : الکذب.

مَفعُوله

ب

المکذوبه

[المکذوبه] : الکذب.

فَعَّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ن

الکَذّان

[الکَذّان] : حجارهٌ رخوه کأنها مَدَر.

فَعُول

ب

الکَذوب

[الکَذوب] : الکثیر الکذب ، وجمعه : کُذُب ، وقرأ بعض أهل الشام : لما تصف ألسنتکم الکُذُبُ (1) بضم الکاف والذال والرفع نعتاً للألسنه ، ( وسائر القراء : بفتح الکاف وکسر الذال ونصب الباء ، إِلا أنه روی عن الحسن والأعرج وطلحه القراءه بخفض الباء علی النعت لما ، أو البدل منها ) (2)

[شماره صفحه واقعی : 5789]

ص: 89

1- سوره النحل : 16 / 116.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

فَیْعُلان ، بضم العین

ب

الکیذُبان

[الکیذُبان] : الکذاب.

[شماره صفحه واقعی : 5790]

ص: 90

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یَفْعِل بکسرها

ب

کَذَبَ

[کَذَبَ] کَذِباً ، بالتخفیف ، والاسم الکذِب ، ( وهو وقوع الخبر بخلاف مخبره ) (1) ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام « لا کذب إِلا فی ثلاث : الحرب ، والإِصلاح بین الناس ، وإِرضاء الرجل أهله » (2). ( وقرأ الکوفیون ( وَلَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ )(3) وکذلک قرؤوا : ( وَظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا )(4) بضم الکاف والتخفیف ، ( وهو رأی أبی عبید فیهما ، وقرأ الباقون بالتشدید. والتشدید فی قوله : کُذِّبُوا قراءه ابن مسعود وعائشه. وعن ابن عباس القراءتان ، ففی القراءه بالتخفیف قولان : أحدهما ) (5) : أی ظن أتباع الرسل أنهم قد کذبوا فیما ذکروا لهم. والثانی : أی ظن الرسل أن أتباعهم قد کذبوا فیما أظهروه من الإِیمان بهم. ( وقرأ مجاهد : أنهم قد کَذَبوا(6)بفتح الکاف والذال : أی ظن قومهم أنهم قد کذبوا لما رأوا من تأخیر العذاب. وفی التشدید قولان ، قیل : أی تیقن الرسل أنهم قد کذبوا. وقال ابن عباس : أی ظن قوم الرسل أنّ الرسلَ قد کذبوهم. وقوله تعالی ) (7)( بِدَمٍ کَذِبٍ )(8) أی : ذی کذب : أی مکذوب فیه ، کقوله : ( وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ )(9).

[شماره صفحه واقعی : 5791]

ص: 91

1- ما بین القوسین لیس فی ( ل 1 ).
2- لم نعثر علیه بهذا اللفظ.
3- سوره البقره : 2 / 10.
4- سوره یوسف : 12 / 110.
5- سوره یوسف : 12 / 18.
6- سوره یوسف : 12 / 82.

ویقال : کذب علیک الحج ، وکذب علیک الغُسل : أی وجب ، وعن عمر (1) : « ثلاثه أسفار کَذَبْنَ علیکم : الحج والعمره والغزو » أی : وَجَبْن ، وقول الأسعر الجعفی (2) :

کذب العتیق وماء شن بارد

إِن کنت سائلتی غبوقاً فاذهبی

أی علیک بهما.

یقولون : کذب علیک کذا.

وکذلک کذب بمعنی الإِغراء : أی علیک به. وفی حدیث عمر ، وقد شکا إِلیه رجلٌ النقرسَ : کذبتک الظهائر. أی علیک بالمشی فی الهواجر حافیاً. وفی حدیث النبی علیه السلام : « فمن احتجم یوم الخمیس والأحد کَذَبَاک (3) » أی : علیک بهما.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِکذاب

[الإِکذاب] : أکذبت الرجل : أی وجدته کاذباً ، قال الله تعالی : فإنهم لا یُکْذِبُونَک (4) : ( هذه قراءه نافع والکسائی واختیار أبی عبید ، ویروی أنها قراءه علی رضی الله عنه ) (5).

التفعیل

ب

التکذیب

[التکذیب] : کذَّبه : إِذا نسبه إِلی الکذب ، وقرأ ابن عامر ما کذّب

[شماره صفحه واقعی : 5792]

ص: 92

1- حدیثه فی غریب الحدیث : ( 2 / 26 - 27 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 250 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 5 / 158 ).
2- تقدم البیت وهو فی اللسان ( کذب ) منسوب إِلی عنتره وهو فی دیوانه : (33).
3- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 250 ) وقد أطال فی شرحه ، واختصره فی النهایه لابن الأثیر : ( 5 / 157 ) والمقاییس : ( 5 / 168 ).
4- سوره الأنعام : 6 / 33.
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

الفؤاد ما رأی (1) أی : ما کذب فؤاد محمد ما رأی ، بل صدّقه ، وهی قراءه ابن عباس والحسن وقتاده. وقوله تعالی : ( وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً )(2) : الکذاب :لغه فی الکذب ، وهی لغه ( لبعض أهل الیمن ، یقولون : کذبه کِذّاباً ، وکلمه کِلّاماً ونحو ذلک. قال الفراء : هو بمعنی المبالغه : أی کذبوا تکذیباً عظیماً ، وهی لغه یمانیه ) فصیحه.

ویقال : حَمَل فما کذب : أی صدق الحمله.

وکذَّب لبنُ الناقه : إِذا ذهب.

ویقال : ما کذَّب فلانٌ أنْ فعل کذا :أی ما لبث.

المفاعَله

ب

المکاذبه

[المکاذبه] : من الکذب ، قال :

فصدقتهم وکذبتهم

والمرء ینفعه کِذابه

وقرأ الکسائی لغوا ولا کِذَاباً(3) : بالتخفیف. ( والباقون بالتشدید. ولم یختلفوا فی تشدید ( وَکَذَّبُوا بِآیاتِنا کِذَّاباً )(4) ) (5).

التفاعل

ب

التکاذب

[التکاذب] : نقیض التصادق.

[شماره صفحه واقعی : 5793]

ص: 93

1- سوره النجم : 53 / 11.
2- سوره النبأ : 78 / 28.
3- سوره النبأ : 78 / 35.
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

[شماره صفحه واقعی : 5794]

ص: 94

باب الکاف والراء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ب

الکَرْب

[الکَرْب] : الغَمُّ الذی یأخذ بالنفس.

خ

الکَرْخ

[الکَرْخ] ، بالخاء معجمهً : محله ببغداد (1).

د

الکَرْد

[الکَرْد] : العنق ، وهو فارسی معرب ، قال (2) :

فطار بمشحوذ الحدیده صارمٍ

فطبّق ما بین الذؤابه والکَرْدِ

ویروی : القَرْد ، وهی لغهٌ فی الکَرْد.

م

الکَرْم

[الکَرْم] : العنب.

والکرم : القلاده.

ه-

الکَرْه

[الکَرْه] : أن تُکَلَّف عمل الشیء کارهاً ، قال الله تعالی : ( لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً )(3) قیل : إِنهم کانوا فی الجاهلیه إِذا مات أحدهم عن امرأه کان وارثه أو قریبه أحق من غیره وأولی بها من نفسها ، فإِن شاء نکحها بصداق المیت الأول ، وإِن شاء زوَّجها وملک صداقها ، وإِن شاء عَضَلَها عن النکاح حتی تموت فیرثها.

[شماره صفحه واقعی : 5795]

ص: 95

1- بإِزائه فی هامش الأصل ( س ) : « قال المطرزی : الکرخ بلده أبی دلف العجلی وهو ما بین أذربیجان وهمذان ». ولیس فی المتن إِشاره إِلیه ولیس بعده کلمه « صح » ولم یرد فی ( ل 1 ) ولا ( ت ).
2- أنشده فی اللسان ( کرد ) بدون نسبه.
3- سوره النساء : 4 / 19.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

م

الکَرْمَه

[الکَرْمَه] : واحده الکرم ، وجمعها : أیضاً کَرَمات ، قال أبو محجن (1) :

إِذا متُّ فادفنّی إِلی أصل کَرْمَهٍ

تروی عظامی بعد موتی عروقُها

یقال : إِن هذا أحمقُ شعرٍ قالته العرب ) (2).

فُعْلٌ ، بضم الفاء

د

الکُرْد

[الکُرْد] : جیلٌ من الناس ، یقال : إِنهم من الأزد ، قال : (3)

لعمرک ما کُرْدٌ من ابناء فارسٍ

ولکنه کرد بن عمرو بن عامر

( وقال :

لعمرک ما کرد بن عمرو بن عامر

ولکن خالط العُجْمَ فاعتجم

نَسَبَتْهم الشعراءُ إِلی الیمن ، ثم إِلی الأزد. وقیل : إِن الکُرْد : اسم عربی مشتق من المکارده ، وهی المطارده ) (4).

ز

الکُرْز

[الکُرْز] : الجُوالق.

ه-

الکُرْه

[الکُرْه] : لغهٌ فی الکَرْه. ویقال : إِن الکُره المشقه ، والکَرْه ، بالفتح أن تُکَلَّف الشیءَ فتعمله کارهاً.

وقال الفراء : الکَرْه ، بالفتح : المصدر ، والکُرْه بالضم : اسمٌ بمعناه ، قال الله تعالی :

[شماره صفحه واقعی : 5796]

ص: 96

1- هو عمرو بن حبیب الثقفی ، صحابی ، بطل ، شاعر ، کریم ، عرف بأنه یکثر من شرب النبیذ وقد حدّه عمر فلحق بسعد فی القادسیه. وقصته معروفه توفی سنه ( 30 ه ) ، والشاهد فی اللسان ( کرم ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- الجمهره : ( 2 / 638 ) واللسان والتاج ( کرد ) ، ومعنی البیت وشرحه فی الجمهره : ( 2 / 638 ) بدون الشاهد.

( وَهُوَ کُرْهٌ لَکُمْ )(1) فأقام المصدرَ مُقامَه. وقال الزجاج : تقدیره : ذو کُرْه ، ( للمره. وقرأ حمزه والکسائی : أن ترثوا النساء کُرْهاً (2) بضم الکاف ، وکذلک قوله فی التوبه أنفقوا طوعا أو کُرْهاً (3) وکذلک قوله : ( حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَوَضَعَتْهُ کُرْهاً )(4) ووافقهما فی ( حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً ) عاصم وابن عامر ویعقوب ، والباقون بالفتح. ولم یختلفوا فیما سوی هذه الأربعه ) (5).

و [ فُعْلَه ] ، بالهاء

ب

الکُرْبه

[الکُرْبه] : الکَرْب.

و [ فُعْلٌ ] ، من المنسوب

س

الکرسی

[الکرسی] : معروف.

وقوله تعالی : ( وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ )(6) قیل : الکرسی : العلمُ ، ومنه قیل للصحیفه التی فیها العلم کُرَّاسه (7) ، ومنه قیل للعلماء : کراسیّ

[شماره صفحه واقعی : 5797]

ص: 97

1- سوره البقره : 2 / 216.
2- سوره النساء : 4 / 19.
3- سوره التوبه : 9 / 53.
4- سوره الأحقاف 46 / 15.
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
6- سوره البقره 2 / 255.
7- فی المقاییس ( 55 / 169 ) والجمهره واللسان ( کرس ) أن الکرّاسه : اشتقت من ( الکِرس ) الدال علی تلبد شیء فوق شیء وتجمُّعُه ، « .. لأنها - أی الکراسه - ورقٌ بعضه فوق بعض ».

لعلمهم ، ومنه قول الشاعر :

یحف بهم بیضُ الوجوه وعصبهٌ

کراسیّ بالأحداث حین تنوب

وقول أبی ذؤیب (1) :

ولا تکَرَّسَ علمَ الغیب مخلوق

وقیل : الکرسی : المُلْک ، قال أسعد تبع (2) :

ولقد بنت لی عمتی فی مأرب

عرشاً علی کرسیِ مُلْکٍ مُتلَدِ

( وقیل : الکرسی : تدبیر الله سبحانه ، وأصل الکرسی : العلم ) (3)

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

س

الکِرْس

[الکِرْس] : ما تلبّد من الأبعار والأبوال فی الدیار.

وکِرْسُ البناء : أصله الصلب الذی یبنی علیه.

والکِرْس : الأصل ، قال العجاج (4) :

أنت أبا العباس أولی نفسِ

بمعدن الملک القدیم الکِرْسِ

والکِرْس : الجماعه من الناس ، والجمع : الأکراس.

و [ فِعْلَه ] ، بالهاء

و

الکِرْوَه

[الکِرْوَه] : أجره الکری.

و [ فِعْلٌ ] ، من المنسوب

س

الکِرْسیّ

[الکِرْسیّ] : لغه فی الکُرسی

[شماره صفحه واقعی : 5798]

ص: 98

1- لیس فی دیوان الهذلیین.
2- البیت من قصیده له جاء معظمها فی الإِکلیل : ( 8 / 258 - 260 ) ، وهو فی شرح قصیده نشوان : (86).
3- بدل هذا فی ( ل 1 ) : « وقیل : الکرسی : قدره الله تعالی. وقیل : تدبیره ».
4- قاله فی مدح الولید بن عبد الملک کما فی دیوانه : ( 2 / 217 ) ، وروایه أوله : إن أبا العباس.

فَعَلٌ ، بالفتح

ب

الکَرَب

[الکَرَب] : عقد غلیظ فی رشأ الدلو یجعل طرفه فی عرقوه الدلو ، ثم یثنی ویثلث ، قال (1) :

من یساجلْنی یساجلْ ماجداً

یملأ الدلو إِلی عقد الکَرَب

والکَرَب : أصل السعفه الملزق بجذع النخله ییبس فیصیر مثل الکتف ، قال (2) :

متی کان حُکُم الله فی کَرَب النخلِ

أی : فی أهل کَرَب النخل.

ع

الکَرَع

[الکَرَع] : ماء السماء.

م

الکَرَم

[الکَرَم] : قومٌ کَرَم : جمع : کریم ، مثل أَدیم وَأَدَم ، ونساءٌ کَرَم ، کذلک ، قال

وأَنْ یَعْرَیْنَ إِذ کُسی الجواری

فتنبو العین عن کَرَمٍ عجافِ

یعنی بالعجاف بَناتِه.

و

الکَرَا

[الکَرَا] : یقال : إِن الکَرَا : ذکر الکروان ، یقال فی المثل : « أطرق کَرا إِن النعام فی الفری » (3).

و [ فَعَلَه ] ، بالهاء

ب

الکربه

[الکربه] : واحده الکِراب ، وهی مجاری الماء.

[شماره صفحه واقعی : 5799]

ص: 99

1- البیت للفضل بن العباس اللهبی من أبیات له ، انظر الأغانی : ( 16 / 172 ).
2- هو عجز بیت لجریر ، صدره - کما فی اللسان ( کرب ) - : أقول ولم املک سوابق عبره
3- المثل رقم : (2272) فی مجمع الأمثال : ( 1 / 431 ).

فَعِلٌ ، بکسر العین

ب

کَرِب

[کَرِب] : أبو کَرِب الیمانی : کنیه أسعد تُبَّع ، قال (1) :

وإِنی أبو کرب الحمیری

وحمیر قومی فما حِمْیَرُ

ومعدی کَرِب : من أسماء الرجال.

( وأبو ثور عمرو بن معدی کَرِب الزَّبیدی : من أنجد فرسان العرب ، وأشدهم بَأساً وأنکاهم للعدو ، وکان کل فارسٍ من العرب یُدعی فارس بنی فلان إِلا عَمْراً فکان یقال له : فارس العرب ، له وقائع وغارات مشهوره ظفِر فی أکثرها. وأسر من الفرسان أکثر من أن یحصی ، أسر عنتره العبسی ومَنَّ علیه ، فقال عنتره (2) :

فما أبکی لما أمسیتُ فیه

من الغُلِّ الثقیل وطول حبس

ولکنی جزعت وقد تولَّوا

وأسلمنی فوارس آل عَبْسِ

وأسَرَ درید بن الصمه الجشمی وأُخْتَه ریحانه ، ومَنَّ علیهما ، فقال درید :

لقیت الکماه کفاحاً فلم

أُلاقِ کعمرو بن معدی کرب

وأَسَرَ الحارث بن ظالم المُرِّی ومَنَّ علیه ، فقال الحارث :

أبا ثور إِن الحَیْنَ قائد أهله

وللمرء نحو الحَیْنِ للحین قائد

وأسر عامرَ بن الطفیل وأختَه ومَنَّ علیهما ، فقال عامر :

أبا ثور إِن تمنن علیَّ فعاده

وإِن تبغ من نفسٍ فناها فقادر

فمنَّ علیه.

وأسر العباس بن مرداس السلمی ومَنَّ علیه ، فقال العباس :

فإِن أکن الغداهَ حلیفَ قیدٍ

أسیراً فی وثاق بنی زُبَیْدِ

وغیر هؤلاء ممن أسر کثیر ، وخبره مشهور ) (3).

[شماره صفحه واقعی : 5800]

ص: 100

1- البیت له فی الإِکلیل : ( 2 / 79 ).
2- لیس فی دیوانه ط. دار صادر.
3- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).

ش

الکَرِش

[الکَرِش] : معروفه لکل ما یجتر.

والکَرِش : الجماعه من الناس ، قال النبی علیه السلام : « الأنصار کَرِشی وعیبتی » (1) : أی جماعتی وموضع سری.

وکَرِشُ الرجلِ : عیالُه ، یقال : له کرش منثوره : أی أولاد صغار. وتزوج فلانٌ امرأهً وکَثُر له کَرِشُها : أی ولدها.

ومما ذهب من آخره واو

فعوِّض هاء بضم أوله

و

الکُرَه

[الکُرَه] : معروفه ، وهی ناقصه آخرها واو ، تجمع علی : الکُرِین.

الزیاده

أُفعُوله ، بالضم

م

الأُکرومه

[الأُکرومه] : الکرم.

مَفْعَل ، بفتح المیم ، وفتح العین

م

المَکْرَم

[المَکْرَم] : قال الکسائی : المکْرَم : المَکْرُمه ، قال :

لیوم روعٍ أو فَعالٍ مَکْرَم

وقال الفراء : مَکْرَم ، جمع : مَکْرُمه.

و [ مَفْعُله ] ، بالهاء

م

المَکْرُمه

[المَکْرُمه] : واحده المکارم.

[شماره صفحه واقعی : 5801]

ص: 101

1- هو من حدیث أنس فی الصحیحین ؛ البخاری فی فضائل الصحابه ، باب : قول النبی صَلی الله عَلیه وسلم : « أقبلوا علی محسنهم ... » رقم : (3590) ومسلم فی فضائل الصحابه باب : من فضائل الأنصار رضی الله عنهم ، رقم : (2510) وأحمد : ( 3 / 176 ، 272 ).

مَفْعَلان ، بفتح المیم والعین

م

المَکْرَمان

[المَکْرَمان] : الکریم.

ومکْرَمان : من أسماء الرجال.

فُعَّل ، بضم الفاء

وفتح العین مشدده

ج

الکُرَّج

[الکُرَّج] ، بالجیم : لعبه یُلعب بها ، وهی فارسیه معرَّبه. قال جریر (1) :

لبستُ سِلَاحی والفرزدقُ لُعْبهٌ

علیه وِشَاحا کُرَّجٍ وخلاخلُه

ز

الکُرَّز

[الکُرَّز] : اللئیم ، قال رؤبه (2) :

وکُرَّز یمسی بَطین الکُرْزِ

لا یأمن الکیَّ بذاک الکَنْزِ

بطین الکرز : أی غنی.

والکُرَّز : البازی ، قال (3) :

کالکُرَّز المربوط بین الأوتاد

فَعَّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ب

الکَرّاب

[الکَرّاب] : یقال : ما بالدار کَرّاب : أی ما بها أحد.

[شماره صفحه واقعی : 5802]

ص: 102

1- دیوانه : (482) واللسان ( کرج ) والمقاییس : ( 5 / 176 ) وروایته جلاجله بالجیم.
2- دیوانه : (65).
3- هو رؤبه - أیضاً - ، دیوانه : (38). وقبله المشطوران : لما راتنی راضیا بالاهماد لا اتنحی قاعدا فی القعاد دیوانه : (38) وابن درید : الاشتقاق : ( 1 / 81 ) والجمهره : ( 2 / 709 ، 3 / 1323 ) والمقاییس : ( 5 / 169 ) ؛ اللسان ( همد ، کرز ).

ز

الکَرّاز

[الکَرّاز] : کبشٌ یحمل علیه الراعی کُرْزاً فیه زادُه ومتاعُه ، قال (1) :

یا لیت أنی وسُبَیْعاً فی غنمْ

والخُرْج منها فوق کَرّازٍ أَجَمْ

و [ فُعّال ] بضم الفاء

ث

الکُرّاث

[الکُرّاث] ، بالثاء : بقله.

م

الکُرّام

[الکُرّام] : الکریم.

و [ فُعّاله ] ، بالهاء

س

الکُرّاسه

[الکُرّاسه] : معروفه.

فاعِلَه

ح

الکارحه

[الکارحه] : قال ابن درید : الکارحه : خلق الإِنسان ، یقال بالحاء والخاء.

فَعَال ، بفتح الفاء

ث

الکَراث

[الکَراث] ، بالثاء معجمه بثلاث نبتٌ ، وهو الهلیون.

[ والکَرَاث عند بعض العرب : ضربُ من الشجر ذو شوک.

و

کَراء

[کَراء] : موضع ، عن الجوهری ، وأنشد (2) :

منعناکم کَراءَ وجانبیه

کما منع العرین وَحَی اللُهامِ

وکَراء : ثَنِیَّهٌ معروفه ، بالطائف ](3).

[شماره صفحه واقعی : 5803]

ص: 103

1- الشاهد فی الصحاح واللسان والعباب والتاج ( کرز ).
2- الشاهد دون عزو فی اللسان ( کرا ) وفی معجم یاقوت : ( 4 / 443 ).
3- ما بین الحاصرتین ساقط من ( ل 1 ) و ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

و [ فَعَاله ] ، بالهاء

م

الکَرامه

[الکَرامه] : الاسم من الإِکرام.

والکرامه : طبقٌ یوضع علی رأس الجره.

فُعال ، بالضم

ع

الکُراع

[الکُراع] : من الإِنسان : ما دون الرکبه ، ومن الدواب : ما دون الکعب ، یقال فی المثل : « أُعطی العبدُ کُراعاً فطلب ذراعاً » (1) ، والجمیع : أکَرع ، وجمع الجمع : أکارع. ( قال أبو بکر : وکذلک کل ما کان علی هذا المثال من المؤنث مثل : عُقاب وأعقب ، وکذلک ما کان علی فِعال مثل : ذراع وأذرع ، قال أبو ذؤیب : (2)

فشرعن فی حَجَراتِ عذب باردٍ

خَصِب البطاح تغیب فیه الأکرع ) (3)

وکُراع کل شیء : طرفه ، وفی حدیث إِبراهیم : کانوا یکرهون الطلب فی أکارع الأرض ، قیل : المراد به شده الحرص فی طلب الرزق فی أطراف الأرض.

والکُراع من الحَرَّه : ما استطال منها ، یقال : رأیته بتلک الکُراع ، قال (4) :

ألم أظْلِفْ عن الشُّعَراءِ عِرْضِی

کما ظُلِفَ الوسِیقهُ بالکُراعِ

أی أمنع عرضی عن الذم کما منعت الطریده نفسها بالکُراع.

ویقال : إِن الکُراع : کل أنف سال من جبل أو حَرَّه.

والکُراع : اسم یجمع الخیل.

[شماره صفحه واقعی : 5804]

ص: 104

1- المثل فی الجمهره : ( 2 / 771 ) واللسان ( کرع ) ، ولیس فی مجمع الأمثال للمیدانی.
2- دیوان الهذلیین : ( 1 / 7 ).
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- هو عوف بن الأحوص کما فی اللسان ( کرع ).

م

الکُرام

[الکُرام] : الکریم.

و [ فُعَاله ] ، بالهاء

ب

الکُرابه

[الکُرابه] : ما یقع من ثمر النخل فی أصول الکرب.

فِعَال ، بالکسر

ر

الکِراب

[الکِراب] : جمع کَرَبه ، وهی مجری الماء.

ض

الکِراض

[الکِراض] ، بالضاد معجمهً : ماء الفحل تلفظه الناقه من رحمها بعدما قبلته.

وقال ابن درید (1) : الکِراض : حَلَقُ الرحم ، قیل : واحدها کَرْض ، وقال بعضهم : لا واحد لها من لفظها ، قال الطرماح (2) :

سوف تدنیک من لمیسَ سَبَنْتَا

هٌ أمارَتْ بالبولِ ماءَ الکِراضِ

ن

الکِران

[الکِران] : العود یُضرب به. ویقال : هو الصنج.

و

الکرا

[الکرا] : أجره المستأجر ، وأصله مصدر من کار له.

فَعَالِیه ، بفتح الفاء وکسر اللام

ه-

[ الکراهیه ] ، بالتخفیف : الکراهه.

[شماره صفحه واقعی : 5805]

ص: 105

1- الجمهره : ( 2 / 751 ) وقول الطرماح التالی عنده أیضاً.
2- دیوانه : (266) ؛ المقاییس : ( 5 / 170 ) ؛ اللسان ( مور ) بدون نسبه.

فَعِیل

ب

الکریب

[الکریب] : المکروب.

ت

الکَریت

[الکَریت] : عامٌ کریت : أی تام. وسنهٌ کریت : کذلک.

ز

الکَریز

[الکَریز] : الأقِط.

ض

الکَریض

[الکَریض] : الأقِط.

ه-

الکریه

[الکریه] : المکروه.

و

الکریّ

[الکریّ] : الذی یکری الدواب ، والکریّ : الذی یکتریها ، قال :

یا ویل أجمال الکریّ منی

إِذا دنوت ودَنَوْن منی

والکریُ

[والکریُ] : ضربٌ من النبت.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ن

الکرینه

[الکرینه] ، بالنون : المغَنِّیَه.

ه-

الکریهه

[الکریهه] : الشده فی الحرب.

وذو الکریهه : السیف الماضی فی الضرائب.

فَعْلاء ، بالفتح والمد

ش

الکَرشاء

[الکَرشاء] : أتانٌ کرشاء ، بالشین معجمه بثلاث : ضخمه الخاصرتین.

وقدمٌ کَرْشاء : استوی أخمصها.

و

الکَرْواء

[الکَرْواء] : المرأه الدقیقه الساقین.

[شماره صفحه واقعی : 5806]

ص: 106

فَعْلان ، بفتح الفاء

ب

الکَرْبان

[الکَرْبان] : إِناءٌ کَرْبان : کَرَب أن یمتلئ : أی قَرُب.

ی

الکَرْیان

[الکَرْیان] : یقال : أصْبَح کَرْیان : من الکری ، وهو النوم.

و [ فِعْلان ] ، بکسر الفاء

و

الکِروان

[الکِروان] : جمع کراً ، مثل أخ وإِخوان. ویقال : هو جمع : کَرَوان ، علی غیر قیاس. قال (1) :

لنا یومٌ ولِلْکِرْوانِ یومٌ

تطیر البائسات (2) وما نطیرُ

فَعَلان ، بفتح الفاء والعین

و

الکَرَوان

[الکَرَوان] : طائر.

الرباعی والملحق به

فَعْلَل ، بفتح الفاء واللام

فس

الکَرْفَس

[الکَرْفَس] : بقلهٌ من أحرار البقول ، وهو دخیلٌ.

دم

الکَرْدَم

[الکَرْدَم] : الرجل القصیر.

زم

الکَرْزَم

[الکَرْزَم] : الفأس.

[شماره صفحه واقعی : 5807]

ص: 107

1- البیت لطرفه بن العبد ، دیوانه : (102) ، والخزانه : ( 2 / 375 ).
2- فی ( ل 1 ) : « الراسیات » ، وهو خطأ.

زن

الکَرْزَن

[الکَرْزَن] : الفأس ، قال (1) :

لقد جعلت أکبادنا تجتویکمُ

کما تجتوی سوقُ العِضاه الکرازنا

و [ فُعْلُل ] ، بالضم

سف

الکُرْسُف

[الکُرْسُف] : القطن ، قال النبی علیه السلام للمستحاضه : « احتشی کُرْسُفاً(2) ».

کم

الکُرْکُم

[الکُرْکُم] : یقال : إِن الکُرْکُمَ : الزعفران ، واحدته : کُرْکمه ، بالهاء.

و [ فِعْلِل ] ، بالکسر

فئ

[ الکِرفئ ] ، مهموز : السحاب المتراکم ، واحدته : کِرفئه ، بالهاء.

فِعْلال ، بکسر الفاء

بل

الکِرْبال

[الکِرْبال] : یقال : إِن الکربال : المِنْدَف یندف به القطن ، قال (3) :

تری اللُغام علی هاماتها قَزَعاً

کالبرس طیَّره ضرب الکرابیل

و [ فِعْلاله ] ، بالهاء

بس

الکِرباسه

[الکِرباسه] : الثوب ، وهی فارسیه

[شماره صفحه واقعی : 5808]

ص: 108

1- الشاهد فی اللسان ( کرزن ) دون عزو ، وفیه : تحتویکم کما تحتوی بالحاء ، وهو تصحیف.
2- هو من حدیث حمنه بنت جحش عند ابن ماجه فی الطهاره ، باب : ما جاء فی البکر إِذا ابتدأت مستحاضه ... ، رقم : (627) وأحمد : ( 6 / 382 ، 440 ).
3- الشاهد دون عزو فی اللسان ( کربل ، برس ).

معرَّبه ، وعن ابن عباس فی السَّلَم فی الکرابیس : إِذا کان ذرعاً معلوماً إِلی أجلٍ معلوم فلا بأس ، ( وفی المثل : « علی الناس کرباسه ، علی أنا کرباسه » (1) وأصل ذلک أن جذع بن سنان ومن نزل معه یثرب من الأزد أیام خروجهم من أرض السدّ ، صالَحوا بنی إِسرائیل ، وهم یومئذٍ أهل یثرب علی أن الأزد لهم بادیه وأنهم حاضر ، فأقاموا علی ذلک حتی اشتری رجلٌ من الأزد کرباسهً من یهودی ، واشترط الأزدی رضی أهله ، فمضی بالکرباسه فلم یرضها أهله ، فردَّها ، فأبی الیهودی أن یقبلها ، فضرب الأزدی عنقه ، وقال : علی الناس کرباسه ، علیَّ أنا کرباسهٌ ، وأجلت الأزدُ الیهودَ عن یثرب ، ونزلوها ، ونزلت الیهود خیبر ) (2).

نف

[ الکِرنافه ] ، بالنون : أصل السعفه الملزق بجذع النخله.

فِعْیال ، بکسر الفاء

س

الکِریاس

[الکِریاس] : الکنیف.

فُعْلول ، بضم الفاء

دس

الکُردوس

[الکُردوس] : القطعه العظیمه من الخیل.

والکردوس : الفِقْرَه العظیمه من فَقار الظَّهر ، وکل عظیمٍ کثیرٍ اللحم کُردوس. وفی صفه النبی علیه السلام : « ضخم الکرادیس (3) : أی الأعضاء.

[شماره صفحه واقعی : 5809]

ص: 109

1- لیس فی مجمع الأمثال للمیدانی.
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).
3- النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 162 ).

سع

الکُرْسوع

[الکُرْسوع] : رأس الزند الذی یلی الخنصر.

فِعْلِیل ، بالکسر

تم

[ الکِرْتیم ] ، بالتاء : مثل الکرزیم.

زم

الکِرْزیم

[الکِرْزیم] : الفأس.

والکِرْزیم : الداهیه ، قال (1) :

إِن الدهور علینا ذات کِرزیم

زن

الکِرْزین

[الکِرْزین] : فأسٌ یُقطع بها الشجر ، ویُحفر بها أیضاً ، وجمعها : کرازین ، وفی حدیث أم سلمهٍ (2) : « ما صدَّقت بموت النبی ، علیه السلام ، حتی سمعت وقع الکرازین » أی : وقعها فی حفر قبره.

و [ فِعْلِیله ] ، بالهاء

د

الکردیده

[الکردیده] ، بتکریر الدال : القطعه العظیمه من التمر ، قال (3) :

طوبی لمن کانت له کِرْدیدَهْ

یأکل منها وهو ثانٍ جِیْدَهْ

ویقال : الکردیده أیضاً : القطعه من الشحم ، قال (4) :

وابتلعت کردیده وفِدْرَهْ

[شماره صفحه واقعی : 5810]

ص: 110

1- عجز بیت فی اللسان والتکمله ( کرزم ) دون عزو ، وصدره : ماذا یربیک من خل علقت به
2- حدیثها فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 257 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 163 ).
3- الرجز فی المقاییس : ( 5 / 176 ) واللسان ( کرر ).
4- الشاهد فی اللسان والتاج ( فدر ، کرد ) دون عزو.

فَعْلَلاء ، بالفتح والمد

بل

کربلاء

[کربلاء] : اسم موضعٍ فیه قبر الحسین ابن علی ، رضی الله تعالی عنهما.

فَعَوَّل ، بالفتح وتشدید الواو

س

الکَرَوَّس

[الکَرَوَّس] : الشدید الرأس ، قال العجاج (1) :

فینا وَجدت الرجلَ الکروَّسا

وکروَّس : من أسماء الرجال.

والکروَّس : شاعر من طیئ.

[شماره صفحه واقعی : 5811]

ص: 111

1- دیوانه : ( 1 / 205 ).

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بالفتح ، یفعُل بالضم

ب

کَرَبَ

[کَرَبَ] : کَرَبَه الغمُّ : أی اشتد علیه.

وأمرٌ کارب ، ورجلٌ مکروب

کَرَب ناقَتَه : إِذا أوقرها.

وَکَرَبَ الشیءُ کروباً : إِذا دنا. وکَرَبَت الشمسُ أن تغیبَ : أی دَنَتْ للمغیب.

وکربت الجاریه أن تدرک : أی دنت.

وکرب أن یفعل کذا : أی کاد.

وکَرَبَ الأرضَ : إِذا قلبها وأثارها للحرث کَرْباً وکِراباً ، یقال فی المثل : « الکراب علی البقر » (1) : معناه خلِّ کلًّا وصناعته.

ث

کَرَثَ

[کَرَثَ] : کَرَثَه الأمرُ ، بالثاء معجمهً بثلاث : إِذا شق علیه. وأمرٌ کارث. قال رؤبه (2) :

وقد تجلی الکربُ الکوارث

د

کَرَدَ

[کَرَدَ] : الکَرْد ، الطرد.

ف

کَرَفَ

[کَرَفَ] : الکَرْف : شمُّ الحمار البول ورفعه رأسه حتی یقلّص جحفلته ، قال (3) :

مُشاخِساً طَوْراً وطَوْراً کارِفا

م

کَرَمَ

[کَرَمَ] : کارمه فَکَرَمه : أی کان أکرم منه.

[شماره صفحه واقعی : 5812]

ص: 112

1- المثل رقم : (3036) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 142 ) ، وهو فی المقاییس ( کرب ) : ( 5 / 175 ) وقال ابن فارس : « والأصح فیه أن یقال : - الکلاب علی البقر » -
2- دیوانه : (20).
3- الشاهد فی اللسان ( شخس ، کرف ) دون عزو.

و

کرا

[کرا] یقال : إِن الکرو فی عدو الفرس : ضَبْطُه بیدیه فی استقامهٍ لا یُقْبِل بهما نحو بطنه.

وکرا بالکره کَرْواً : أی لعب بها ، فهو کارٍ ، قال :

یصافح الشمس بالخدین معترضاً

کأنه آسرٌ فی ملعبٍ کارِ

قال الشیبانی : ویقال : کروت البئر : إِذا طویتها.

فَعَل بالفتح ، یفعِل بالکسر

( ض

کَرَضَ

[کَرَضَ] : کَرَضَت الناقهُ : إِذا لفظت الکِرَاضَ ، وهو ماء الفحل من رحمها.

ف

کَرَفَ

[کَرَفَ] الحمارُ یکرِف : لغهٌ فی یکرُف.

ی

کَرَی

[کَرَی] : یقال : کریت النهرَ کَرْیاً : إِذا استحدثت فیه حفرهً.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ع

کَرَعَ

[کَرَعَ] : کَرَعَه کَرْعاً : إِذا کفَّه وقهره.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ع ) (1)

[ کَرِع ] فی الماءِ کَرْعاً وکروعاً فهو کارع : إِذا تناوله بفمه من موضعه ، ولم یشرب بیدیه ولا بإِناء ، وفی حدیث عکرمه أنه کره الکَرْعَ فی النهر.

وقول النابغه (2) :

بِزَوْراءَ فی حافاتها المسک کارع

[شماره صفحه واقعی : 5813]

ص: 113

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- دیوانه : (128) ، وروایَه لفظه القافیه : کانع بدل کارع ، وصدرهُ : وتسفی إذا ما شئت غیر مصرد

أی : مجعول فیها. قیل : زوراء : إِناء من ( فضه یُشرب به. وقیل : زوراء : دارٌ للنعمان بالحیره.

والکارعات : النخل التی ) (1) أصولها ثابته فی الماء.

والکَرَع : شهوه النکاح ، یقال : کَرَع إِلی النکاح. رجلٌ کَرِعٌ ، وامرأه کَرِعهٌ.

والکَرَع : دقه الساقین ، رجلٌ أکرع ، وامرأه کرعا ، وکذلک غیرهما من الدواب.

ه-

کَرِه

[کَرِه] : الکراهه : ضد الإِراده ، کرهه فهو کارهٌ (2).

ی

کری

[کری] : الکَری : النوم ، کَرِی کَرَیً فهو کَرٍ وکرْیان ، قال :

طرق الکری بالغانیات وربما

طرق الکری منهن بالأهواءِ

فَعُل ، یَفْعُل ، بالضم

م

کَرُم

[کَرُم] : الکَرَم : نقیض اللؤم ، والنعت : کریم.

وکَرُمَ السحابُ : إِذا جاء بالغیث.

وکَرُم کرامهً فهو کریم : أی عزیز فاضل ، قال الله تعالی : ( إِنَ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاکُمْ )(3) أی : أفضلکم وأعزَّکم وأرفعکم منزلهً عند الله : أتقاکم ، وفی الحدیث (4) ( عن النبی علیه السلام : « آمرهم بالمعروف ، وأنهاهم

[شماره صفحه واقعی : 5814]

ص: 114

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).
2- العباره فی ( ل 1 ) : « کرهه کراهه وکراهیه ، بتاء خفیفه : إِذا لم یرده ، فهو کاره ».
3- سوره الحجرات : 49 / 13.
4- ذکره القرطبی فی تفسیره : ( 4 / 47 ).

عن المنکر وأتقاهم ». وعنه ، علیه السلام ) (1) : « مَنْ سَرَّه أن یکون أکرمَ الناس فلیتق الله » ( وعنه ، علیه السلام قال (2) : « ینادی منادٍ یوم القیامه : إِنی جعلت نسباً ، وجعلتم نسباً ، ( إِنَ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاکُمْ ) ، لیقم المتقون ، فلا یقوم إِلا من کان کذلک »، وعنه ، علیه السلام ، أنه قال لما نزلت هذه الآیه : « سقطت الأنساب وربِّ الکعبه » (3) وعن ابن عباس قال : « ترک الناس هذه الآیه وقالوا بالأنساب » ) (4).

والکریم : من أسماء الله تعالی ، إِن حُمل علی معنی المتعالی عما لا یلیق به : فهو من أسمائه لذاته ، وإِن حمل علی معنی الجواد : فهو من أسمائه لفعله.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِکراب

[الإِکراب] : أکرب الدلوَ : إِذا شدها بالکَرَب.

ویقال فی کل عقد وثیق : مُکْرَب.

والمُکْرب : الشدید الأسر من الدواب.

والمکربات : المفاصل الشدیده.

قال بعضهم : وأکرب : إِذا أسرع ، یقال : جاء مکرباً.

ث

الإِکراث

[الإِکراث] : أَکْرَثَه الأمرُ : إِذا شَقَّ علیه ، بالثاء بثلاث. وقال الأصمعی : لا یقال إِلَّا کَرَثَه بغیر همزه.

[شماره صفحه واقعی : 5815]

ص: 115

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- أخرجه ابن عدی فی الکامل فی الضعفاء : ( 7 / 2565 ).
3- ذکره الزبیدی فی اتحاف الساده المتقین : ( 9 / 210 ).

س

الإِکراس

[الإِکراس] : أکرستِ الدارُ : إِذا اجتمع فیها الکِرْسُ ، وهو ما تلبّد من الأبعار والأبوال ، قال العجاج (1) :

یا صاحِ هل تعرف ربعاً مُکْرَساً

قال : نعم أعرفه وأبلسا

ع

الإِکراع

[الإِکراع] : أکرع القومُ : إِذا أوردوا إِبلهم الکَرَع ، وهو ماء السماء.

والمکرعات : النخل التی أصولها فی الماء.

م

الإِکرام

[الإِکرام] : أکرمه : نقیض أهانه ، قال الله تعالی : ( فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ )(2).

وأکرم الرجلُ : إِذا ولد ولداً کریماً.

ه-

الإِکراه

[الإِکراه] : أکرهه علی الأمر : إِذا کلَّفه علیه کَرْهاً ، قال الله تعالی : ( لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ )(3) : ( هذا علی الحکم لا علی الخبر. قال بعضهم : یصح الإِکراه علی الزنا ، وقال قومٌ : لا یصح ) (4).

و

الإِکراء

[الإِکراء] : أکری الرجل دابته وأرضه.

ویقولون : أکرینا الحدیثَ : أی أطلْنا.( وفی حدیث ابن مسعود : « کنا عند النبی علیه السلام ذات لیلهٍ فأکرینا فی الحدیث » ) (5).

وأکری العَشاء : إِذا أخَّره ، قال الحطیئه (6) :

وأکریت العَشاء إِلی سُهیلٍ

أو الشعری فطال بی الأَناءُ

[شماره صفحه واقعی : 5816]

ص: 116

1- دیوانه : ( 1 / 185 ) وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 169 ) واللسان ( کرس ).
2- سوره الفجر : 89 / 15.
3- سوره البقره : 2 / 256.
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وحدیث ابن مسعود فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 170 ).
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وحدیث ابن مسعود فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 170 ).
6- دیوانه : (7).

وفی حدیث علی : « من أراد البقاء ، ولا بقاء ، فلیباکر الغَداء ، ولْیُکْرِ العَشاء ، ولیقلَّ غشیان النساء ، ولیخفف الرداء » قیل : وما الرداء؟ قال : الدَّیْن، قیل :سُمی الدین : رداءً لأن الدین أمانه ، وهم یقولون : هو فی عنقی حتی أُؤدیَه : أی لازمٌ لی ، وکذلک الدَّین لازم لموقع الرداء من العنق.

قال بعضهم : ویقال : أکری إِذا نَقَصَ.

قال (1) :

کذی زادٍ متی ما یُکْرِ مِنْهُ

فلیس وراءه ثقه بزادِ

ویقال : أکری : إِذا زاد أیضاً ، وهو من الأضداد.

التفعیل

ز

التکریز

[التکریز] : کرَّز الطائر : إِذا ألقی ریشه ، قال (2) :

کَرّز یلقی قادماتٍ زُعْرا

س

التکریس

[التکریس] : کرَّس کراسهً.

ش

التکریش

[التکریش] : کرَّش وجهه : إِذا قبضه.

م

التکریم

[التکریم] : کرَّمه : إِذا أکثر إِکرامه ، قال الله تعالی : ( وَلَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ )(3).

والمکرم : الکریم علی کل أحد.

ه-

التکریه

[التکریه] : نقیض التحبیب ، قال الله تعالی : ( وَکَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَالْفُسُوقَ )(4).

[شماره صفحه واقعی : 5817]

ص: 117

1- البیت فی اللسان ( کرا ) منسوب إِلی لبید ، وهو فی ملحقات دیوانه : (224).
2- الشاهد فی اللسان والتاج ( کرز ) منسوب إِلی رؤبه ، وهو فی ملحقات دیوانه : (174).
3- سوره الإِسراء : 17 / 70.
4- سوره الحجرات : 49 / 7.

و

التکرّی

[التکرّی] : یقال : إِن المکرِّی من الإِبل : اللین السیر.

المفاعَلَه

د

المکارده

[المکارده] : المطارده.

ز

المکارزه

[المکارزه] : یقال : کارَزَ إِلی الشیء : إِذا بادر إِلیه.

وقال بعضهم : کارَزَ إِلی المکان : إِذا اختبأ فیه.

وکارز فلانٌ عن فلان : إِذا فرَّ عنه.

م

المکارمه

[المکارمه] : کارَمَه فکرمه : أی کان أکرم منه.

و

المکاراه

[المکاراه] : المُکاری : الذی یکری دابته.

والمکاری : الذی یکتریها.

والمکاری : المسرع ، قال (1) :

لحقت وأصحابی علی کل جَسْرَهٍ

أمونٍ تباری الأحمسیَ المُکاریا

قیل : أراد الظل.

الافتعال

ث

الاکتراث

[الاکتراث] : یقال : ما اکترثت له ، بالثاء معجمهً بثلاث : أی ما أبالی به.

و

الاکتراء

[الاکتراء] : اکتری الدابهَ والأرضَ : أی أخذهما بأجر.

الانفعال

س

الانکراس

[الانکراس] : انکرس فی الشیء : إِذا دَخَل.

[شماره صفحه واقعی : 5818]

ص: 118

1- لجریر فی دیوانه (604) ؛ المقاییس : ( 4 / 173 ، اللسان ( کرا ).

وانکرس أیضاً : أی انکبَّ.

الاستفعال

ش

الاستکراش

[الاستکراش] : استکرش الجدی : أی کثر أکله ، وعَظُم بطنه. قال بعضهم : ویقال للصبی إِذا عَظُمَ بطنُه من کثره الأکل : قد استکرش ، وأنکر بعضهم ذلک.

م

الاستکرام

[الاستکرام] : استکرم : أی استحدث عِلْقاً کریماً ، یقال فی المثل : « استکرمتَ فاربطْ ».

ه-

الاستکراه

[الاستکراه] : استکرهه علی الشیء :أی أکرهه ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « رُفع عن أمتی الخطأ والنسیان وما استکرهوا علیه » (1) أی رُفع عنهم حُکم ذلک. ( قال أبو حنیفه ومحمد ومن وافقهما : إِذا أکره رجلٌ رجلاً علی قتل رجل کان القوَد علی المکرِه الآمر. وقال الشافعی وزفر ومن تابعهما : یُقتل المکرَه المأمور ، وللشافعی فی الذی أُکره قولان : یُقتل ولا یُقتل ، وقال أبو یوسف : لا قَوَدَ علی واحدٍ منهما ، وعلی الآمر الدیه ، ولا شیء علی المأمور ) (2).

و

الاستکراء

[الاستکراء] : الاکتراء.

التفعُّل

ب

التکرب

[التکرب] : یقال : خرجوا یتکربون : أی یلقطون الکرابه.

[شماره صفحه واقعی : 5819]

ص: 119

1- هو من حدیث أبی ذرٍّ الغِفَاری عند ابن ماجه فی الطلاق ، باب طلاق المکره والناسی رقم : (2043).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

س

التکرس

[التکرس] : قیل : تکرَّس : إِذا عَلِم ، قال :

ولا تکَرَّسَ علمَ الغیب مخلوقُ

ش

التکرش

[التکرش] : تکرش وجهه : إِذا تقبض ، وتکرش الجلدُ : کذلک.

ع

التکرع

[التکرع] : تکرَّع الرجلُ : إِذا توضأ للصلاه لأنه یغسل أکارعه.

م

التکرم

[التکرم] : تکرَّم : أی تنزَّه عن اللؤم ، قال (1) :

وکما علمتِ شمائلی وتکرمی

وتکرَّم : أی تکلف الکرم ، قال (2) :

یعیرنی بالذنب قومٌ ولن تری

أخا کرمٍ إِلا بأن یتکرما

التفاعل

ه-

التَّکارُه

[التَّکارُه] : نقیض التحابّ.

و

التکاری

[التکاری] : تکاری الشیءَ : إِذا اکتراه.

الفَعْلَله

دح

[ الکَرْدَحه ] ، بالحاء : سرعه عَدْو القصیر المتقارب الخطو.

دس

الکَرْدَسه

[الکَرْدَسه] : کَرْدَس خیلَه : إِذا جعلها کرادیس.

قال بعضهم : وکردسه : إِذا جمع یدیه ورجلیه وشدهما.

[شماره صفحه واقعی : 5820]

ص: 120

1- عجز بیت لعنتره فی معلقته ، دیوانه : (24) ، وصدره : وإذ صحوت فما اقصر عن ندی
2- الشاهد فی اللسان ( کرم ).

فس

الکَرْفَسه

[الکَرْفَسه] : مشی المقید.

کس

الکَرْکَسَه

[الکَرْکَسَه] : یقال : إِن الکرکسه تردید الشیء.

والمکرکَسُ : الذی ولدته الإِماء.

ویقال : الکرکسه : مِشْیه المقید.

بع

الکَرْبَعه

[الکَرْبَعه] : الصَّرَع.

تع

الکَرْتَعَه

[الکَرْتَعَه] : کرتع الرجل : إِذا وقع فیما لا یعنیه.

سع

الکرسعه

[الکرسعه] : امرأه مکرسعه : ناتئه الکرسوع.

سف

الکرسفه

[الکرسفه] : کَرْسَفَ عرقوب الدابهِ : إِذا قطعه.

نف

الکَرْنَفَه

[الکَرْنَفَه] : الضرب ، یقال : کَرْنَفَه بالعصا (1).

بل

الکَرْبَلَه

[الکَرْبَلَه] : رخاوه فی القدمین ، یقال : جاء یمشی مکربلاً.

دم

الکَردمه

[الکَردمه] : سرعه المشی.

زم

الکرزمه

[الکرزمه] : أکله نصف النهار.

التفعْلُل

دس

التکردس

[التکردس] : تکردس : إِذا تَقَبَّض واجتمع بعضه إِلی بعض.

[شماره صفحه واقعی : 5821]

ص: 121

1- بعده فی ( ل 1 ) : « أی ضربه ، والنون أصلیه ».

[شماره صفحه واقعی : 5822]

ص: 122

باب الکاف والزای وما بعدهما

من الأسماء

اشاره

الزیاده

فَعُول

م

الکزوم

[الکزوم] : الناقه التی لم یبق لها سنٌّ ، من الکِبَر.

[شماره صفحه واقعی : 5823]

ص: 123

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یفعِل بکسرها

ب

کَزَبَ

[کَزَبَ] : الکَزْب : لغه فی الکسب.

م

کَزَم

[کَزَم] : یقال : إِن کَزْم الشیءِ : کَدْمُه بمقدم الفم.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

م

کَزِم

[کَزِم] : الکزم : قِصَر الأنف والأصابع ، یقال : أنفٌ أکزم ، ویدٌ کزماء.

ورجلٌ أکزم البنان : أی بخیل ، وفی الحدیث : « کان النبی ، علیه السلام ، یتعوذ من القَرَم والکزم » (1). القَرَم :شده شهوه اللحم ، والکَزَم : البخل فی قول قتاده.

وقیل : الکزم : شده الأکل ، وهو اسمٌ من کَزِمَ الشیءَ بفمه کَزْماً ، المصدر ساکن الزای ، والاسم مفتوحها.

وفرسٌ أکزم : قصیر الجحفله.

[شماره صفحه واقعی : 5824]

ص: 124

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 170 ).

باب الکاف والسین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ر

الکَسْر

[الکَسْر] : العضو من الإِنسان وغیره ، وجمعه : کُسور.

والکَسْر : الشقه من شقق البیت.

والکسر من الحساب : ما لم یکن تامّاً ( قال أبو حنیفه وأصحابه والشافعی ومن وافقهم : الکسر فی الطلاق جَبْرٌ ، کأن یقول لامرأته : أنتِ طالقٌ عُشر تطلیقه ونحوه فهو تطلیقه واحده ، وعن ربیعه وأصحاب الظاهر : لیس الکسر بطلاق ) (1).

ویقال : أرضٌ ذات کُسور : أی ذات صعود وهبوط.

والکَسْر : ناحیه الشیء.

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

ح

الکُسْح

[الکُسْح] : جمع : أکسح ؛ وفی حدیث قتاده فی قوله تعالی : ( وَلَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلی مَکانَتِهِمْ )(2) : أی لو نشاء لجعلناهم کُسْحاً.

و [ فُعْلَه ] ، بالهاء

ع

الکُسْعَه

[الکُسْعَه] : الحَمِیرُ ، وفی الحدیث عن النبی ، علیه السلام ، « لا صدقه فی الکسعه » (3).

[شماره صفحه واقعی : 5825]

ص: 125

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وانظر فی ( کسر الطلاق ) البحر الزخار : ( 3 / 168 - 169 ).
2- سوره یس : 36 / 67.
3- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 173 ).

[ والکُسْعَه : النکته البیضاء فی جبهه الدابه وغیرها.

والکُسْعَه : الریش الأبیض المجتمع تحت ذنب الطائر.

والکُسْعه : وثنٌ کان یُعبد ](1).

و

الکُسْوَه

[الکُسْوَه] : لغهٌ فی الکِسْوه.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ر

الکِسْر

[الکِسْر] : العضو ، ویقال لعظم الساعد مما یلی النصفَ منه إِلی المرفق : کِسْرٌ قبیح.

والکِسْر : الشقه السفلی من البیت التی تلی الأرض. ویقال : هی الشقه التی تکون فی أقصی البیت.

والکِسْر : ناحیه الشیء.

وکِسْرا الصخره : جانباها.

ف

الکِسْف

[الکِسْف] : القطعه من الشیء ، یقال : هو جمع : کِسْفَه ، قال الله تعالی : ( وَإِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً )(2) : أی جانباً.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ر

الکِسْره

[الکِسْره] : القطعه من الشیء المکسور.

ف

الکِسْفه

[الکِسْفه] : القطعه من الشیء ، وقرأ نافع وأبو بکر عن عاصم : ( کَما زَعَمْتَ

[شماره صفحه واقعی : 5826]

ص: 126

1- ما بین الحاصرتین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
2- سوره الطور : 52 / 44.

عَلَیْنا کِسَفاً )(1) بفتح السین ، ( وهو رأی أبی عبید ، وکذلک قرأ الذی فی « الروم » (2) بفتح السین ، وسائر ما فی القرآن بسکونها ، ووافقهما ابن عامر علی الذی فی « بنی إِسرائیل » (3) ، وأسکنَ الباقی. وروی حفص عن عاصم القراءه بفتح السین فی جمیع القرآن إِلا فی قوله کِسَفاً من السماء (4) وقرأ الباقون کِسْفاً بسکون السین إِلا الذی فی « الروم » فحرکوها ) (5).

و

الکِسْوَه

[الکِسْوَه] : اللباس ، قال الله تعالی ( أَوْ کِسْوَتُهُمْ )(6) : (قال ابن عباس ومجاهد وطاووس وعطاء : هو کسوه ثوب واحد ، وهو قول الشافعی. وقال أبو موسی والحسن وابن المسیب : کسوه ثوبین. وقال إِبراهیم : کسوه ثوب جامع کالملحفه والکساء ، وهو قول أبی حنیفه وأصحابه ومن وافقهم ، وعندهم لا تجزئ عمامهٌ وحدها ، ولا مِقْنَعهٌ ، ولا سراویل ؛ واختلف عن محمد فی السراویل. وعند الشافعی : یجزئ ذلک. وقال مالک :کسوه ما یجزئ فیه الصلاه ) (7).

فُعَلٌ ، بضم الفاء وفتح العین

ع

کُسَع

[کُسَع] : بطن من الیمن ، ثم من

[شماره صفحه واقعی : 5827]

ص: 127

1- سوره الإِسراء : 17 / 92.
2- سوره الروم : 30 / 2.
3- مذکوره فی آیات کثیره راجع المعجم المفهرس لألفاظ القرآن.
4- سوره الطور : 52 / 44.
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
6- سوره المائده : 5 / 89.
7- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

حمیر ، وهم رماه ، منهم الکسعی (1) الذی یضرب به المثل فی الندامه ، قال الشاعر (2) :

ندمت ندامه الکسعی لما

رأت عیناه ما صنعت یداهُ

( وکان من قصته : أنه رأی نبعهً فربّاها حتی بلغت ، ثم بری منها قوساً ، فَرَمَی عَیْراً مَرّ به باللیل فنفذ السهم فظن أنه لم یصب فکسر القوس ، فلما أصبح رأی العَیْر ساقطاً والسهمَ نافذاً ، فندم علی کسر القوس ، وقال (3) :

ندمت ندامهً لو أنَّ نفسی

تساعدنی إِذن لقطعت خمسی

تبین لی سَفاه الرأی منی

لعمر أبیک حین کسرت قوسی

وهذا سِناد لا یجوز فی الشعر ) (4).

الزیاده

مَفْعِل ، بفتح المیم وکسر العین

ر

المَکْسِر

[المَکْسِر] : موضع کسر الشیء ، یقال : عُوْدٌ صُلْبُ المکسِر.

ویقال : رجلٌ صلب المکسِر : أی شدیدٌ علی الحوادث.

وفلانٌ طیب المکسِر : أی محمود عند الخِبره.

مِفْعَله ، بکسر المیم

ح

المِکْسَحه

[المِکْسَحه] : ما یُکسح به البیت وغیره.

[شماره صفحه واقعی : 5828]

ص: 128

1- بإِزائه فی هامش الأصل ( س ) : « محارب بن قیس. وقیل : عامر بن الحارث ، عن الصغانی ».
2- نسبه صاحب اللسان لمحارب بن قیس ( کسع ) وفیه القصه مفصله وانظر مجمع الأمثال : ( 2 / 348 ) والکامل : ( 1 / 132 ) وحاشیه المحقق.
3- الأبیات له فی مجمع الأمثال : ( 2 / 349 ) ، وانظر اللسان ( کسع ).
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

مِفعال

ل

المِکْسال

[المِکْسال] : امرأه مِکْسال : لا تکاد تبرح مجلسها ، وهو مدحٌ لها ، قال امرؤ القیس (1) :

وبیتِ عَذاری یوم دَجْن ولجتُه

یُطفن بجماء المرافق مکسال

فاعِل

و

الکاسی

[الکاسی] : رجل کاسٍ : أی مکتسٍ ، وامرأه کاسیه ، بالهاء ، وفی حدیث النبی ، علیه السلام ، « الکاسیات العاریات ، المائلات الممیلات ، لا یدخلن الجنه » (2) ، قیل : یعنی التی تلبس الثیاب الرقاق ، فهن مکتسیات بما لا یسترهن ، والمائلات : المختالات ، والممیلات : المصبیات التی تُمیل قلوب الرجال إِلیهن ، وقیل : یعنی المتبرجات. وقیل : الممیلات اللاتی یمتشطن المشطه المیلاء ، وهی مکروهه.

فَعَال ، بفتح الفاء

ب

کَساب

[کَساب] ، مبنی علی الکسر : اسم کلبه فی قول لبید (3) :

فتفصدت منه کسابِ فضُرجت

بدمٍ وغودر فی المکرِّ سُخامها

[شماره صفحه واقعی : 5829]

ص: 129

1- دیوانه : (34).
2- هو من حدیث أبی هریره عند مسلم فی اللباس والزینه باب النساء الکاسیات العاریات رقم : (2128) ؛ والموطأ فی اللباس : ( 2 / 913 ) وأحمد فی مسنده : ( 3 / 356 ؛ 440 ).
3- دیوانه : (174).

و [ فُعَاله ] ، بضم الفاء ، بالهاء

ح

الکُساحه

[الکُساحه] : ما یُکسح من البیت.

فِعَال ، بالکسر

و

الکساء

[الکساء] : معروف.

ویقال : إِن الکساء : اللبن الذی علته دُوایه فی قول القائل (1) :

فباتَ له دون الصَّبَا وهی قَرَّهٌ

لحافٌ ومصقولُ الکساءِ رقیقُ

و الکسائی ، منسوب : لقب علی بن حمزه الکوفی الأسدی ، أحد أئمه القراءه.

فِعْلَی ، بکسر الفاء

ر

کِسری

[کِسری] : الأکاسره ، سمهٌ لملوک الفرس ، واحدهم : کسری ، جمع علی غیر قیاس ، وکان القیاس : کسری وکِسْرُون ، مثل : عیسی وعِیْسون.

قال أبو عمرو بن العلاء : والنسبه إِلیه کسریّ وکسروی ، وقال بعضهم : هو کَسْری بفتح الکاف ، ویقال : إِنهما لغتان ، قال عدی بن زید (2) :

أین کسری کسری الملوک أنوشر

وان أم أین بعده سابورُ

( هکذا روی أبو عمرو بن العلاء ویونس النحوی. ویروی : « أبو ساسان » ، کناه عدیّ علی عاده العرب فی التعظیم بالکنی ، لأن الکنی للعرب لا لغیرهم. وقد ادعی بعض الفرس أنهم کانوا

[شماره صفحه واقعی : 5830]

ص: 130

1- هو عمرو بن الأهتم کما فی اللسان ( کسا ) من قصیدته فی المفضلیات : ( 1 / 123 - 125 ) ؛ وانظر شرح المفضلیات : ( 1 / 609 ) والبیت غیر منسوب فی المقاییس : ( 4 / 178 ).
2- البیت من قصیده له فی الشعر والشعراء : (111) ، والأغانی : ( 2 / 138 - 139 ).

یکتنون ، ولیس کما قالوا ، لأنه لو صح ذلک لکان موجوداً فیهم ، مستفیضاً کاستفاضته فی العرب ، وإِنما توهموا ذلک بقول عدی : أبو ساسان ، علی هذه الروایه ) (1).

الملحق بالرباعی

فَوْعَل ، بالفتح

ج

الکوسج

[الکوسج] : الذی لم تنبت لحیته ، وهو معرَّب.

ولم یأت فی هذا الباب جیم غیر هذا.

ح

الکوسح

[الکوسح] : الناقص الأسنان عن بلوغ عدد اثنین وثلاثین سنّاً. عن الأصمعی.

والکوسح : سمکه فی البحر ، له خرطوم کالمنشار. عن الجوهری.

فُعْلول ، بضم الفاء

عم

الکُسْعوم

[الکُسْعوم] : الحمار ، بلغه حمیر. ویقال : عُکموس ، بتقدیم العین علی الکاف ، والمیم علی السین.

[شماره صفحه واقعی : 5831]

ص: 131

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

د

کَسَدَ

[کَسَدَ] : الکساد : خلاف النَّفاق ، کَسَدَ الشیءُ فهو کاسد. وسوقٌ کاسده.

و

کَسَا

[کَسَا] : کساه ثوباً.

فَعَلَ بالفتح ، یَفْعِل بالکسر

ب

کَسَبَ

[کَسَبَ] : الکسب : العمل ، قال الله تعالی : ( وَما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَیَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ )(1) ( کلهم قرأ بالفاء ، وهو رأی أبی عبید غیر نافع وابن عامر فقرأ بغیر فاء ، قیل ( ما ) : بمعنی الذی ، وقیل : ( ما ) للشرط والفاء محذوفه کقول حسان (2) :

من یفعل الحسنات الله یشکرها

والشر بالشر عند الله مثلان

وقیل : ( ما ) للشرط ، وإِنما جاز حذف الفاء لأنها لم تعمل فی اللفظ شیئاً ، وإِنما وقعت علی الماضی ، ولا یجوز حذف الفاء مع الفعل المضارع عند سیبویه إِلا فی ضروره الشعر ) (3).

والکسب : الجمع ، قال الله تعالی : ( ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَما کَسَبَ )(4).

[شماره صفحه واقعی : 5832]

ص: 132

1- سوره الشوری : 42 / 30.
2- البیت لعبد الرحمن بن حسان کما فی أمالی بن الشجری : ( 1 / 71 ) ، وشرح شواهد المغنی : ( 1 / 178 ).
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- سوره المسد : 111 / 2.

ر

کَسَرَ

[کَسَرَ] : کَسْر الشیء : معروف.

وکَسَر الطائرُ کسوراً : إِذا ضم جناحیه فی الطیران وهو یرید الوقوع. وکسر جناحیه کسراً ، قال العجاج (1) :

تقضّی البازیْ إِذا البازی کَسَرْ

وباز کاسر ، وعقاب کاسر ، الذکر والأنثی فیه سواء ، قال (2) :

کما انقضَّ بازٍ أقتمُ الریش کاسرُ

وقال آخر :

أُنیخها ما بدا لی ثم أبعثها

کأنها کاسر فی الجو فتخاءُ

یعنی : العُقاب.

ف

کَسَفَ

[کَسَفَ] : الکسف : قطع العرقوب.یقال : کسفه بالسیف.

وکسفت الشمسُ کسوفاً ، ( قال (3) :

والشمس طالعه لیست بکاسفهٍ

تبکی علیک نجومَ اللیل والقمرا

قیل : أراد به : ما طلع نجمٌ وما طلع قمر ثم صرفه فنصبه کما یقال : لا آتیک مَطَرَ السماءِ ، وطُلُوْعَ الشمسِ ) (4). وفی حدیث عائشه (5) : « صلی النبی ، علیه السلام ، فی کسوف الشمس رکعتین ، فی کل رکعه رکوعین »، ( وهذا قول مالک والشافعی فی کسوف الشمس

[شماره صفحه واقعی : 5833]

ص: 133

1- دیوانه : ( 1 / 42 ) ، وقبله : دانی جناحیه من الطور فمر
2- الشاهد دون عزو فی اللسان ( قتم ).
3- البیت لجریر ، دیوانه : (235) وهو من قصیده فی رثاء عمر بن عبد العزیز ، ویضربه البیانیّون مثلاً علی التعقید اللفظی ، انظر شرح شواهد المغنی : ( 2 / 792 ).
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
5- حدیثها فی البخاری فی الکسوف ، باب : التعوذ من عذاب القبر فی الکسوف ، رقم : (1002) ومسلم فی الکسوف ، باب : ذکر عذاب القبر ... ، رقم : (903) بِنحوه ، وانظر قول مالک فی الموطأ : ( 1 / 186 - 189 ) ؛ والشافعی الأم : ( 1 / 280 ).

وخسوف القمر. وقال أبو حنیفه : صلاه الکسوف والخسوف رکعتان لیست فیهما زیاده. وروی زید بن علی عن جده ، رضی الله تعالی عنهم ، أنه صلی فی الکسوف عشر رکعات فی أربع سَجَدات. قال الشافعی ومن وافقه : ویصلی فیهما جماعه. وقال أبو حنیفه وأصحابه ومالک : یُصلی فی الکسوف جماعه ، وفی الخسوف فرادی ) (1).

ویقال : کسفت حالُه کسوفاً : إِذا ساءت. ورجلٌ کاسف الحال ؛ ( ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن کسوف الشمس والقمر سوء حال من یُنسبان إِلیه فی التأویل ) (2).

ورجلٌ کاسف الوجه : أی عابس.

فَعَل ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

کَسَح

[کَسَح] : البیت : کَنَسَه.

وکسحت الریحُ الأرضَ : إِذا قَشَرَتْ عنها التراب.

ع

کَسَعَ

[کَسَعَ] : الکَسْع : ضرب الإِنسان بیده أو برجله علی دبر کل شیء ، یقال : اتبعَ أدبارهم یکسعهم بالسیف.

ویقال : کَسَعَهُ بما ساءه : إِذا تکلم إِثر قوله بما یسوءه.

وکسع الناقهَ : إِذا نَضَحَ ضرَّتها (3) بماء بارد وضربها بکفه إِلی أعلی لترتفع درتُها فی ظهرها فیکون أغزر للبنها فی العام المقبل ، قال

[شماره صفحه واقعی : 5834]

ص: 134

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- کذا الأصل ( س ) و ( ل 1 ) ، وصححت فی هامش ( ت ) : « ضرعها » ولعله الصواب.

الحارث بن حلزه (1) :

لا تکسع الشول بأغبارها

إِنک لا تدری من الناتج

واضبب لأضیافک من رِسْلِها

فإِن شر اللبن الوالجُ

والأغبار : بقایا اللبن فی الضرع.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ح

کَسِح

[کَسِح] : الکسح : الإِقعاد ، والأکسح : المقعد ، وفی حدیث عبد الله بن عمرو بن العاص فی ذکر الصدقه :إِنها شر مال ، إِنما هی مال الکُسْحان والعُوْران.

ل

کَسِل

[کَسِل] : الکَسلُ : التثاقل عن العمل ، یقال : کسل عن الشیء ، ورجلٌ کسلان ، وامرأه کَسِلَهٌ وکَسْلی ، وکسلانه.

ویقال : فحلٌ کَسِلٌ : أی فاترٌ عن الضراب.

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِکساح

[الإِکساح] : أکسحه : أی أقعده.

د

الإِکساد

[الإِکساد] : أکسد الرجلُ : إِذا کسدت سلعتُه.

ل

الإِکسال

[الإِکسال] : أکسل الرجلُ : إِذا جامع المرأه ولم یُنْزِل ، وقیل : الإِکسال الفتور عن النکاح ، وفی الحدیث عن النبی ، علیه السلام : « لیس فی الإِکسال إِلا الطهور » (2). ( وهکذا عن أُبیّ بن کعب

[شماره صفحه واقعی : 5835]

ص: 135

1- هو له فی اللسان ( کسع ، غبر ) وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 177 ).
2- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 259 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 174 ).

وزید بن ثابت وأبی سعید الخدری ، وحکی أنهم قالوا : الماء من الماء : أی الغسل من الإِنزال ، وهو قول داود. وعند عامه الفقهاء : یجب الغُسل من التقاء الختانین وإِن لم یکن إِنزال ، وکذلک روی عن علی وکثیرٍ من المهاجرین. وقیل : إِنه کان فی أول الإِسلام الماء من الماء رخصه ثم نُسخ ، وکذلک عن أبیّ بن کعب )(1).

التفعیل

ر

التکسیر

[التکسیر] : کَسَّره : إِذا أکثر کَسْرَه.

ل

التکسیل

[التکسیل] : کسَّله عن الشیء : أی ثَبَّطه.

المفاعَلَه

ر

المکاسره

[المکاسره] : یقال : هو جاری مکاسری : أی کِسْرُ إِلی کِسْر بیتی.

ویقال : إِن المکاسره : المغالبه أیضاً ، من الکسر.

الافتعال

ب

الاکتساب

[الاکتساب] : الکسب ، قال الله تعالی : ( مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ )(2).

ح

الاکتساح

[الاکتساح] : اکتسح الشیءَ : إِذا أخذه کُلَّه ، یقال : أغاروا علیهم فاکتسحوا أموالهم.

[شماره صفحه واقعی : 5836]

ص: 136

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- سوره النور : 24 / 11.

و

الاکتساء

[الاکتساء] : اکتسی ثوباً ، واکتست الأرض النبات : إِذا تغطت به.

الانفعال

ر

الانکسار

[الانکسار] : کسره فانکسر.

والانکسار : الفتور ، یقال : انکسر البرد والحر ونحوهما.

التفعّل

ب

التکسب

[التکسب] : التصرف للکسب.

ر

التکسر

[التکسر] : کسَّره فتکسَّر.

[شماره صفحه واقعی : 5837]

ص: 137

[شماره صفحه واقعی : 5838]

ص: 138

باب الکاف والشین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ح

الکَشْح

[الکَشْح] : الخَصْر ( وبخروج الکشحین یُعرف حَمْلُ الناقه. حکی الأصمعی عن رجلٍ من العرب أنه قال : هکان لنا جمل یعرف کشحَ الناقه من قبل أن یشمها.

ویقال : طوی کشحه ) (1) علی الأمر : إِذا أضمره ولم یُبْده.

ویقال : طوی عنه کَشْحَه : إِذا قَاطَعَه ، قال (2) :

أخٌ قد طوی کشحاً وأبَّ لیذهبا

ولیس فی هذا جیم.

فُعْله ، بضم الفاء

ی

الکُشْیَه

[الکُشْیَه] : شحمهُ بطن الضب ، وفی حدیث عمر أنه وضع یده فی کُشْیَهِ ضب ، وقال : « إِن النبیَّ صلی الله علیه وسلم لم یحرِّمه ، ولکن قَذَّره ».

وضع یده : أی أکل ، والجمیع : کُشیً ، قال (3) :

إِنک لو ذقت الکشی بالأکبادْ

لما ترکت الضب یعدو بالواد

أی : لَصِدْتَه.

[شماره صفحه واقعی : 5839]

ص: 139

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- هو الأعشی : دیوانه : (40) ، وهو فی الجمهره : ( 1 / 53 ) والمقاییس : ( 1 / 7 ؛ 5 / 183 ) واللسان. ( أبب ، کشح ) ، وصدره : صرمت ولم اصرمکم وکصارم
3- الشاهد دون عزو فی اللسان ( کشی ).

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ک

الکِشْک

[الکِشْک] : ماء الشعیر یُطبخ بخلٍّ أو لبن.

فَعَلَه ، بفتح الفاء والعین

ف

الکَشَفَه

[الکَشَفَه] : دائره فی قُصاص الناصیه ، وقد تکون أیضاً شعرات فی قُصاص الناصیه تنبت إِلی أعلی ، وقد تکون الکَشَفَهُ أیضاً شعرات تنبت مائلهً إِلی جانبی الرأس ، وهی یتشاءم بها.

الزیاده

مفعول

ح

مکشوح

[مکشوح] : من أسماء الرجال.

( وقیس بن زهیر المکشوح المرادی کان من ذوی البأس والنجده فی الجاهلیه والإِسلام ، وحَمَلَ یوم الیرموک علی الروم حتی أثخن القتلَ فیهم ، وهَزَمَ المسلمون الروم ؛ وأبوه المکشوح کان سید مراد فی الجاهلیه ) (1).

ف

المکشوف

[المکشوف] : من ألقاب أجزاء العروض : ما سقط آخره المتحرک ( مثل : مفعولات : یعود إِلی مفعولن ، کقوله (2) :

دارٌ لسلمی قد عفا رَسْمُها

واستعجمت عن منطق السائل

[شماره صفحه واقعی : 5840]

ص: 140

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ، وانظر عن قیس بن مکشوح : أسد الغابه : ( 4 / 237 ) والاستیعاب : (1299).
2- الشاهد لامرئ القیس ، وفیه جمع بین بیتین ، وروایته فی دیوانه : (255) : یادار سلمی دارسا نؤیها بالرمل فالخبتین من عاقل صم صداها وعفا رسمها واستعجمت عن منطق السائل

وهذا البیت من السریع ، عروضه وضربه مطویان مکشوفان (1) ، ومنهم من یسمیه المکسوف بالسین غیر معجمه ، لأنه ذهب بعضه.

فُعَالَه ، بضم الفاء

ح

الکُشاحه

[الکُشاحه] : العداوه.

فَعُول

ث

الکشوث

[الکشوث] ، بثاء مثلثه : شجر مقطوع الأصل ، معلّقٌ بأطراف الشجر ، مُلْتوٍ علیها ، ( وهو الهدّال بلغه السواد ، والحمک بلغه بعض الیمن ... بلغه ... وهو ... قاله المفسرون. عن الجوهری وأنشد قول الشاعر :

هو الکسوب فلا أصل ولا

ولا نسیم ولا طلّ ولا ثمر) (2)

د

الکَشود

[الکَشود] : ناقهٌ کشود : تحلب بثلاث أصابع فتدرّ.

ف

الکَشوف

[الکَشوف] : الناقه التی یضربها الفحل وهی حامل ، وقیل : هی التی تلقح کل عام.

فَوْعَله ، بالفتح

ل

الکَوشله

[الکَوشله] : یقال : إِن الکوشله الفیشله الضخمه.

[شماره صفحه واقعی : 5841]

ص: 141

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ) وبعض ألفاظه لم تقرأ ، ولم نستطع تعیین مظنه العباره ( وقال المفسرون ... ).

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعِل بکسرها

د

کَشَدَ

[کَشَدَ] : الکَشْد : الحَلْب بثلاث أصابع ، یقال : کشدتُ الناقهَ : إِذا حلبتها کذلک.

ویقال : الکَشْد : قطعُ الشیء بالأسنان.

ر

کَشَرَ

[کَشَرَ] عن أنیابه کشراً : إِذا أبداها عند التبسم ، قال المتلمس (1) :

إِن شر الناسِ من یَکْشِر لی

حین ألقاه وإِن غبت شَتَمْ

ویقال : کَشَرَ البعیرُ عن أنیابه کشراً : إِذا أبداها.

ط

کَشَطَ

[کَشَطَ] : الکَشْط : نَزْعُ الجلد عن الشاه وغیرها.

وکشط الغطاء : رفعه.

وکشط الجل عن الفَرَس : رفعه عنه ، قال الله تعالی : ( وَإِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ )(2).

ف

کَشَفَ

[کَشَفَ] : الکشف : رفعُ الشیء.

وکشف عنه الضُّرَّ : إِذا أزاله ، قال الله تعالی : ( هَلْ هُنَ کاشِفاتُ ضُرِّهِ )(3) ( قرأ أبو عمرو ویعقوب بالتنوین ونصبِ ضرَّه ، وکذلک فی قوله : ممسکاتٌ رحمتَه (4) وهو رأی أبی عبید ، والباقون بالإِضافه فیهما ) (5).

[شماره صفحه واقعی : 5842]

ص: 142

1- الصواب أن البیت للمثقب العبدی کما فی دیوانه وشرح المفضلیات : ( 3 / 1272 ) ، والخزانه : ( 11 / 85 ).
2- سوره التکویر : 81 / 1.
3- سوره الزمر : 39 / 38.
4- الآیه : 38 من سوره الزمر : 39.
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ). وبدله فی ( ل 1 ) : قرئ بإِضافه « کاشِفاتُ » وتنوینها ونصب « ضرَّه ».

ویقال : کَشَفَت الناقهُ کِشافاً : إِذا ضربها الفحل وهی حامل فمکَّنته من نفسها ، قال زهیر (1) :

وتعرککم عَرْکَ الرحی لثفالها

وتُلْقَح کِشافاً ثم تنتج فتتئم

وقیل : الکِشاف : أن تلقح الناقه کل عام.

ویقال فی النازله الشدیده : کشفت لهم عن ساقها ، ومنه قول الله تعالی : ( یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ )(2) ، ومنه قول الشاعر (2) :

کشفت لهم عن ساقها

وبدا من الشر الصراحُ

م

کَشَمَ

[کَشَمَ] : الکشم : استئصال قَطْع الأنف.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

کشح

[کشح] القومُ عن الشیء : إِذا تفرقوا عنه وذهبوا ، قال (3) :

شِلْوَ حمار کشحت عَنْهُ الحُمُرْ

والکاشح : الذی یطوی کَشْحَه علی العداوه. یقال : کشح له العداوه : أی أضمرها فی کشحه ، لأن الکید والعداوه فیه.

ویقال : الکاشح : المتباعد عن موده صاحبه ، من قولهم : کشح القوم عن الشیء : إِذا ذهبوا عنه ، وفی حدیث النبی ، علیه السلام : « أفضل الصدقه علی ذی الرحم الکاشح » (4).

[شماره صفحه واقعی : 5843]

ص: 143

1- البیت (31) من معلقته المشهوره ( شعر زهیر لثعلب : 27 وشرح المعلقات لابن النحاس : 1 / 113 ) (2) سوره القلم 68 / 42.
2- من أبیات فی الحماسه : ( 2 / 73 - 79 ) ، وشرح شواهد المغنی : ( 2 / 582 ) سعد بن مالک بن ضُبَیْعَه.
3- البیت فی المقاییس : ( 5 / 184 ) بدون نسبه.
4- هو من حدیث حکیم بن حزام فی مسند أحمد : ( 3 / 402 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 175 ).

همزه

کَشَأَ

[کَشَأَ] : یقال : کشأ اللحمَ ، مهموز : إِذا شواه حتی ییبس.

وکشأ القثاءَ ونحوه : إِذا أکله.

فَعِل ، بالکسر ، یَفْعَل ، بالفتح

ف

کَشِف

[کَشِف] : الکشف : مصدر الأکشف من الناس ، وهو الذی فی أحد جانبی رأسه کَشْفهٌ.

والکشف فی الخیل : التواء فی عسیب الذنب ، والنعت : أکشف.

والأکشف : الذی لا تُرس معه.

م

کَشِم

[کَشِم] : الأکشم : المقطوع الأنف أو ذاهبه من جذام ونحوه.

والأکشم : الناقص الخَلْق.

والأکشم : الناقص الحسب أیضاً ، وأنشد الأصمعی لحسان بن ثابت فی ابنٍ له من امرأه تزوجها من أسلم (1) :

غلامٌ أتاه اللؤم من نحو خاله

له جانبٌ وافٍ وآخرُ أکشمُ

( فأجابته امرأته :

غلامٌ أتاه اللؤم من نحو عمه

ومن خیر أعراق ابن حسان أسلمُ) (2)

همزه

[ کَشِئَ ] من الطعام ، مهموز : إِذا امتلأ.

الزیاده

الإِفعال

ف

الإِکشاف

[الإِکشاف] : أکشف القوم : إِذا کشفت إِبلُهم.

[شماره صفحه واقعی : 5844]

ص: 144

1- دیوان حسان : (399) واللسان ( کشم ) ، وعجز البیت غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 182 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

همزه

الإِکشاء

[الإِکشاء] : حکی الأموی : أکشأت اللحمَ ، مهموز : لغه فی کشأتُ.

المفاعَلَه

ح

المکاشحه

[المکاشحه] : المعاداه.

ف

المکاشفه

[المکاشفه] : کاشفه بالعداوه : أی أظهرها له.

الانفعال

ط

الانکشاط

[الانکشاط] : کشط الجلدَ فانکشط.

وانکشط روعُه : أی ذهب فزعه.

ف

الانکشاف

[الانکشاف] : کشفه فانکشف.

التفعُّل

ف

التکشف

[التکشف] : تکشَّف : إِذا انکشفت عورته.

وحکی بعضهم : تکشَّف البرقُ : إِذا ملأ السماءَ.

همزه

التکشُّؤ

[التکشُّؤ] : تکشّأ الأدیمُ : إِذا تَقَشَّر.

ویقال : فلانٌ یتکشأ اللحمَ : أی یأکله یابساً.

التفاعُل

ف

التکاشف

[التکاشف] : تکاشفوا : أی کشف بعضُهم ما عند بعض ، یقال : لو تکاشفتم ما تدافنتم.

[شماره صفحه واقعی : 5845]

ص: 145

[شماره صفحه واقعی : 5846]

ص: 146

باب الکاف والظاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْلٌ ، بضم الفاء وسکون العین

ر

الکُظْر

[الکُظْر] من القوس : الجزء الذی فیه الوتر.

فَعْلٌ ، بالفتح

م

الکَظْم

[الکَظْم] : مخرج النفَس ، یقال : أخذ بکظمه.

الزیاده

فاعِلَه

م

کاظِمه

[کاظِمه] : اسم موضع بالبادیه.

فِعَاله ، بکسر الفاء

م

الکِظامه

[الکِظامه] : سیرٌ یوصل بوتر القوس العربیه ثم یدار علی طرف سِیَتِها السفلی.

والکِظامه أیضاً : الحبل یُکظم به خرطوم البعیر.

والکِظامه : الحلْقَه التی تجمع فیها الخیوط فی طرف حدیده المیزان.

والکِظامه : العقب الذی یشدُّ علی رؤوس قُذذ السهم مما یلی حِقْوَه.

[شماره صفحه واقعی : 5847]

ص: 147

والکِظامه : واحده الکظائم ، وهی حُفَرٌ تُحْفَر فیجری فیها الماء من بئرٍ إِلی بئر ( وفی الحدیث : « أَتی النبیُّ ، علیه السلام ، کِظامه قومٍ فتوضأ ومسح علی قدمیه » (1) ) (2).

فَعُول

م

الکظوم

[الکظوم] : دابه کظوم : تکظم جِرَّتَها.

فَعِیل

م

الکظیم

[الکظیم] : المکظوم ، قال الله تعالی : ( فَهُوَ کَظِیمٌ )(3) قیل : أی کَمِد.

وقیل : الکظیم : المخفی لما به ، من کَظْمِ الغیظ ، وهو إِخفاؤه.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

م

الکظیمه

[الکظیمه] : یقال : الکظیمه : واحده کظائم الماء.

[شماره صفحه واقعی : 5848]

ص: 148

1- هو من حدیث أوس بن أبی أوس الثقفی عند أبی داود فی الطهاره ، باب : المسح علی الجوربین ، رقم :
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- سوره یوسف : 12 / 84.

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعِل بکسرها

ر

کَظَرَ

[کَظَرَ] القَوْسَ : إِذا جعل فیها کُظْراً(1).

م

کَظَمَ

[کَظَمَ] : غیظَه کظماً : إِذا سکت علیه ولم یُظهره ، قال الله تعالی : ( وَالْکاظِمِینَ الْغَیْظَ )(2).

والکُظوم : السُّکوت.

والکُظوم : إِمساک البعیر جِرَّتَه ، یقال : کظم البعیر جِرَّتَه. وبعیرٌ کَاظم ، وإِبلٌ کُظوم : إِذا لم تجترّ.

والمکظوم : المکروب.

[شماره صفحه واقعی : 5849]

ص: 149

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- سوره آل عمران : 3 / 134.

[شماره صفحه واقعی : 5850]

ص: 150

باب الکاف والعین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ب

الکَعْب

[الکَعْب] : العظم الناشز فوق قدم الإِنسان ، والجمیع : کِعاب ، قال الله تعالی : ( وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ )(1) ( قال الجمهور : یجب غسل الکعبین مع القدمین فی الوضوء ) (2) ، وفی الحدیث : « قضی النبی علیه السلام فی سیل أرضٍ أن یُسقی الأعلی ، ثم یحبس الماء إِلی الکعبین ، ثم یُرسل إِلی الأسفل الذی یلیه » (3).

والکعب : عقده ما بین الأنبوبین من القنا والقصب : والجمیع : کعوب.

والکعب : القطعه من السمن.

وکعب : من أسماء الرجال.

س

الکَعْس

[الکَعْس] : یقال : الکعس عظم السُّلامی ، وجمعه : کِعاس.

ویقال : الکِعاس : عظام البراجم.

ک

الکعک

[الکعک] : خبزٌ یابس.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ب

الکعبه

[الکعبه] : بیت الله عزوجل ، یقال : سمی بذلک لتربیعه. وکل بیت مربع :کعبه.

[شماره صفحه واقعی : 5851]

ص: 151

1- سوره المائده : 5 / 6.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- هو من حدیث عمرو بن شعیب عن أبیه عن جدّه عند أبی داود فی الأقضیه ، باب : أبواب من القضاء ، رقم : (3640).

ویقال : الکعبه : الغرفه أیضاً ، یقال : فلانٌ جالسٌ فی کعبته : أی غرفته.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

د

الکُعْد

[الکُعْد] : یقال : إِن الکُعْد : الجُوالق.

و [ فِعْلٌ ] بکسر الفاء

م

الکِعْم

[الکِعْم] : یقال : إِن الکِعْمَ : وعاءٌ یوعی فیه السلاح وغیره ، والجمیع : کِعام.

الزیاده

مُفَعَّل ، بفتح العین مشدده

ب

المکعَّب

[المکعَّب] : البُرْدُ الموشی بوشیٍ مربع.

ویقال : ثوبٌ مکعّب : أی مطوی شدید الأدراج.

فاعِل

ب

الکاعب

[الکاعب] : الجاریه التی کعب ثدیاها.

فَعَال ، بفتح الفاء

ب

الکَعاب

[الکَعاب] : الکاعب ، قال :

کأنی إِذا دخلتُ علی ابن عمروٍ

دخلت علی مخبأهٍ کعَاب

یعنی : عبدَ الله بن عمرو بن عثمان بن عفان ، وکان جمیلاً.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ب

الکِعاب

[الکِعاب] : جمع : کعب.

[شماره صفحه واقعی : 5852]

ص: 152

س

الکِعاس

[الکِعاس] : جمع : کَعْس.

م

الکِعام

[الکِعام] : شیءٌ یُجعل فی فم البعیر.

والکِعام : جمع : کعم.

فَعِیل

ظ

الکَعیظ

[الکَعیظ] : یقال : الکعیظ ، بالظاء معجمهً : الرجل القصیر الضخم.

فَعْلَل ، بفتح الفاء واللام

ثب

الکَعْثب

[الکَعْثب] : الرَّکَبُ الضخم ، بالثاء بثلاث ثم الباء بواحده. ویقال : کثعب ، بتقدیم الثاء علی العین.

قال بعضهم : ویقال : امرأهٌ کعثبٌ أیضاً.

م

الکَعْثَم

[الکَعْثَم] : الکَعثب.

و [ فُعْلُله ] ، بالضم ، بالهاء

بر

الکُعْبُره

[الکُعْبُره] : یقال : الکعابر : عُقَدُ أنابیب الزروع یُرمی بها من الطعام ، الواحده : کُعْبُره.

[شماره صفحه واقعی : 5853]

ص: 153

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یفْعُل بضمها

ب

کَعَبَ

[کَعَبَ] : کَعَبَت الجاریهُ کُعوبهً ، فهی کاعب : إِذا نهد ثدیُها. وکَعَبَ ثدیُها کعوبه ، فهو کاعب.

فَعَل ، یَفْعَل ، بالفتح

م

کَعَمَ

[کَعَمَ] : کَعَمَ الرجلُ المرأهَ کَعْماً : إِذا قبَّل فاها (1).

وکعم البعیرَ : إِذا سد فَمَه بالکِعام ؛ وکعمه الخوف فلم ینطق : من ذلک ، قال ذو الرمه (2) :

بین الرجا والرجا من جنب واصیهٍ

یهماءُ خابِطُها بالخوف مکعومُ

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ر

کَعِر

[کَعِر] : یقال : الکعر امتلاء البطن من کثره الأکل ، کَعِرَ البطن فهو کَعِرٌ. وکُعِر الصبی : إِذا امتلأ بطنُه.

س

کَعِسَ

[کَعِسَ] : رجلٌ أکعس : عظیم الکعاس ، وهی عظام السُّلَامی. ومن أمثالهم : « هو أهون من کُعَیْس علی عمته » کُعیس : تصغیر أکعس.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِکعار

[الإِکعار] : حکی بعضهم : أکعر البعیرُ : إِذا عَظُم سنامُه.

[شماره صفحه واقعی : 5854]

ص: 154

1- أضاف فی المقاییس : « ... إِذا قبّلها ملتقماً فاها ، لأنه سَدّ فاها بفیه ».
2- دیوانه : ( 1 / 407 ) ، وروایه لفظ قافیته : « معکوم » وهما بمعنی. اللسان ( کعم ، وصی ) ، وعجز البیت فی المقاییس : ( 6 / 185 ).

التفعیل

ب

التکعیب

[التکعیب] : کَعَّبت الجاریهُ : إِذا صارت کَعاباً.

وکعَّب ثدیُها وکَعب : إِذا نتأ.

المفاعَلَه

م

المکاعمه

[المکاعمه] : التقبیل ، وفی الحدیث : « نهی النبی علیه السلام عن المکاعمه (1) : وهی أن یقبِّل الرجل الرجل فی فمه.

التفعُّل

ب

التکعُّب

[التکعُّب] : تکعَّب ثدی الجاریه ، وکعَّب ، بمعنی : إِذا تدوَّر ونَهَدَ.

الفَعْلَله

بر

الکَعْبَره

[الکَعْبَره] : کَعْبَره بالسیف : أی قطعه ، وبه سمی الرجل : مکعبراً.

تر

الکعتره

[الکعتره] : کَعْتَر الرجلُ : إِذا تمایل فی مشیته.

[شماره صفحه واقعی : 5855]

ص: 155

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 1 / 106 / 107 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 264 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 180 ).

[شماره صفحه واقعی : 5856]

ص: 156

باب الکاف والفاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ت

الکَفْت

[الکَفْت] : الخفیف ، یقال : رجلٌ کَفْتٌ (1).

ولم یأت فی هذا باء.

ر

الکَفْر

[الکَفْر] : القبر ، یقال : اللهم اغفر لأهل الکفور.

والکَفْر : اللیل.

والکَفْر : ظُلمه البیت.

ویقال : الکَفْر : القریه ، والکُفور : القری ، وفی حدیث أبی هریره (2) : « لیخرجنکم الروم منها کَفْراً کَفْراً إِلی سنبک من الأرض »

ی

الکَفْی

[الکَفْی] : یقال : کَفْیُک هذا : أی حَسْبُک.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ن

الکَفْنَه

[الکَفْنَه] ، بالنون : شجره دقیقه صغیره جَعْده.

همزه

[ الکَفْأَه ] ، مهموز : لغهٌ فی الکُفأه ، وهی نتاج سنه.

والکَفْأه أیضاً : حَمْلُ النخله سنتها.

[شماره صفحه واقعی : 5857]

ص: 157

1- فی ( ل 1 ) : « أی سریع ».
2- حدیث أبی هریره فی غریب الحدیث : ( 5 / 277 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 270 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 189 ).

فُعْلٌ ، بضم الفاء

همزه

[ الکُفء ] ، مهموز : المثل ، والجمع :

أکفاء. وقرأ نافع فی روایه عنه ویعقوب وحمزه ولم یکن له کفئا أحد (1) إِلا أن حمزه کان إِذا وقف قلب الهمزه واواً. وقال علی بن أبی طالب ، رحمه الله تعالی :

الناس من جهه التمثیل أکْفَاءُ

أبوهُمُ آدمٌ والأمُّ حواءُ

(فإِن یکن لهم من أصلهم نسبٌ

یفاخرون به فالطین والماءُ

قال زید بن علی ، رضی الله عنه :الکُفء : یعتبر فی الدِّیْن فقط ، والناس بعضُهم أکفاءٌ لبعض : عربیهم وعجمیهم ، وقرشیهم وهاشمیهم إِن أسلموا وآمنوا ، وکذلک عن مالک. قال أبو حنیفه : الکُفْء : فی الدِّین والنسب والمال ، وهو قول أبی یوسف ، وزاد : الصناعات. وقال محمد : الکفء فی الدِّین والنسب فقط. وقال أصحاب الشافعی : الکفء فی الدین والنسب والحریه والصناعه والیسار والسلامه من العیوب » ) (2).

و [ فُعْله ] بالهاء

ی

الکُفْیه

[الکُفْیه] : القُوْت ، والجمیع : کُفیً. قال (3) :

ومُخْتَبِطٍ لم یُلف من دوننا کُفیً

وذات رضیعٍ لم یَنْمِها رضیعُها

همزه

[ الکُفْأه ] ، مهموز : نتاج سنه.

[شماره صفحه واقعی : 5858]

ص: 158

1- سوره الإِخلاص : ر 4 / 112.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وانظر مختلف الأقوال فی ( الکفأه ) ونقاش الإِمامین الجلیلین الحسن الجلال وابن الأمیر لها فی ضوء النهار : ( 2 / 800 ) وحاشیته والأم للإِمام الشافعی : ( 5 / 16 ).
3- البیت دون عزو فی اللسان والتاج ( خبط ).

ویقال : الکُفأه : حَمْلُ النخله سَنَتَها أیضاً.

ویقال : أکفأتُ إِبلی کُفْأتین : أی جعلتُها نصفین ، ینتج کل سنه نصفها ویدع نصفها.

ویقال : أعطیتُه کُفْأهَ إِبلی : أی أعطیته ألبانَها وأوبارَها.

فِعْل ، بکسر الفاء

ت

الکِفت

[الکِفت] : القِدر الصغیره. یقال فی المثل (1) : « کِفتٌ إِلی وئیَّه » ، الوئیَّه : القِدر الواسعه : أی زیاده إِلی وقر وقلیل إِلی کثیر.

ر

الکِفر

[الکِفر] : یقال : إِن الکِفر : لغهٌ فی الکَفر ، وهو ظلمه البیت.

ل

الکِفل

[الکِفل] : النصیب ، قال الله تعالی : ( یَکُنْ لَهُ کِفْلٌ مِنْها )(2).

والکِفل : الضِّعف من الأجر والإِثم ، قال الله تعالی : ( یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ )(3) أی : ضعفین ، وقال أبو عبیده : أی مثلین.

والکِفل : الذی لا یثبت علی الخیل ، وجمعه : أکفال.

وفی حدیث ابن مسعود (4) ، وقد ذَکر فتنهً : « إِنی کائن فیها کالکِفل ، آخذٌ ما أعرف ، وتارکٌ ما أُنکر ».

[شماره صفحه واقعی : 5859]

ص: 159

1- المثل رقم : (3078) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 151 ).
2- سوره النساء : 4 / 85.
3- سوره الحدید : 57 / 28.
4- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 421 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 268 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 193 ).

والکِفل من الرجال : المتأخر فی الحرب ، هِمّتُه الفرار.

والکِفل : ما اکتفل به الراکب : أی أداره حول سنام البعیر من کساءٍ ونحوه.

ویقال : الکِفْل : کساءٌ یُعقد طرفاه علی عَجُز البعیر لیرکَبه الردیفُ ، قال أبو ذؤیب (1) :

فجاء بها من أرض بُصری وغَزَّهٍ

علی جَسْرَهٍ مرفوعه الذیل والکِفْلِ

یعنی : جاء بالخمره علی ناقه مرفوعه الذیل. والکفل : أی مشمره.

وذو الکِفل : نبیٌّ من الیمن ، قال فیه النعمان بن بشیر الأنصاری (2) :

ومنا نبی الله هودٌ وصالحٌ

وذو الکِفل منا والملوک الأعاظمُ

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

ل

الکَفَل

[الکَفَل] : العَجُز.

ن

الکَفَن

[الکَفَن] : معروف.

و [ فَعِلٌ ] ، بکسر العین

ر

الکَفِرُ

[الکَفِرُ] : المرتفع العظیم من الجبال.

و [ فُعُلٌ ] ، بضم الفاء والعین

همزه

[ الکُفُؤ ] ، مهموز : لغهٌ فی الکُفْء ،

[شماره صفحه واقعی : 5860]

ص: 160

1- دیوان الهذلیین : ( 1 / 40 ) ، وروایه صدره : تزودها من ارض مصر وغزه
2- من قصیده له فی الإِکلیل : ( 2 / 203 ) ، وروایه أوله : فمنا سراه الناس هود الناس إِلخ وانظر الأغانی : ( 16 / 45 ).

وهو المِثْل ، قال الله تعالی : ولم یکن له کفؤا أحد (1) ( کلهم قرأ بالهمز غیر حفص عن عاصم فخفف الهمزه ) (2).

الزیاده

فَعّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ن

الکَفّان

[الکَفّان] : بائع الأکفان.

و [ فَعّاله ] ، بالهاء

ر

الکَفّاره

[الکَفّاره] : ما یُکفَّر به الیمین وغیرها ، وأصلها من التکفیر ، وهو التغطیه ، کأنها تغطی الذنب ، قال الله تعالی : ( فَکَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَهِ مَساکِینَ )(3) : ( قال أبو حنیفه : إِذا لم یجد عشره مساکین جاز أن یردد الکفاره علی أقل منهم فی عشره أیام ، ولا یجوز فی یوم واحد ، وقال الشافعی ومن وافقه : لا یجوز أن تردد علی دون عشره ) (4).

فاعِل

ر

الکافر

[الکافر] : نقیض المؤمن ، قال الله تعالی : وسیعلم الکافر لمن عقبی الدار (5) قرأ نافع وابن کثیر وأبو عمرو بالواحده ، والباقون : الْکُفَّارُ ، بالجمع.

والکافر : اللیل ، لأنه یغطی کل شیء بظلمته.

والکافر : البحر ، لأنه یغطی ما دخل

[شماره صفحه واقعی : 5861]

ص: 161

1- سوره الإِخلاص : 112 / 4.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- المائده : 5 / 89 ؛ وانظر الأم : ( 7 / 64 - 68 ).
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
5- سوره الرعد : 13 / 42.

فیه ، ( قال المتلمس (1) :

فألقیتها بالثنی من جنب کافرٍ

کذلک أقنو کلَّ قِطٍّ مضلل

یعنی : صحیفته التی أعطاه عمرو بن هند فألقاها فی البحر ، وله حدیث ) (2).

والکافر : النهر الکثیر الماء.

والکافر : الزَّرّاع ، لأنه یغطی البذر فی الأرض بالتراب ، قال الله تعالی : ( أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ )(3) یعنی الزُّرّاع.

والکافر : الذی لبس فوق درعه ثوباً.

ومغیب الشمس : کافرُها ، قال لبید (4) :

حتی إِذا ألقت یداً فی کافر

وأجنَّ عوراتِ الثغور ظلامُها

وقیل : « فی کافر » : أی فی البحر.

والکافر : ما بَعُدَ من الأرض واتسع.

ی

الکافی

[الکافی] : یقال : هذا رجلٌ کافیک من رجلٍ ، ورجلان کافِیاک من رجلین ، ورجال کافوک من رجال.

فاعُول

ر

الکافور

[الکافور] : ضربٌ من الطیب ، قال الله تعالی : ( کانَ مِزاجُها کافُوراً )(5) قیل : تمزج بالکافور وتختم بالمسک ، وقیل : مزاجها کافورٌ فی طیبه وبیاضه وبرودته ، لا فی طعمه.

وقیل : کافور : اسم عینٍ فی الجنه. عن الفراء.

والکافور : قشر طلع النخل.

[شماره صفحه واقعی : 5862]

ص: 162

1- البیت له فی اللسان ( کفر ) وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 6 / 191 ).
2- ما بین القوسین : لیس فی ( ل 1 ).
3- سوره الحدید : 57 / 20.
4- دیوانه : 176.
5- سوره الانسان : 76 / 5.

والکافور : کُم العنب الذی فیه الحمل ، سمی کافوراً لأنه یغطی الحمل.

( والکافور : نباتٌ له نَوْرٌ کَنَوْر الأُقحوان ، وهو بارد یابس فی الدرجه الثالثه ، قاطع لشهوه الجماع ، إِذا شُمَّ أو شُرب ، وهو یطفئ الحراره ، ویُذهب الصداع الحار. مفرداً أو مع ماء الورد ، وإِذا شُرب بماءٍ عَقَل البطنَ من إِسهال الصفراء. ویقال : إِن الإِکثار منه یسرع بالشیب ) (1).

فَعَاله ، بفتح الفاء

همزه

[ الکفاءه ] ، مهموز : مصدر الکفؤ ، قال الأحنف : لا أجیب مَنْ لا کفاءه له

فِعَال ، بکسر الفاء

ت

الکِفات

[الکِفات] : الموضع الذی یکفت فیه الشیءُ : أی یُضَم ، قال الله تعالی : ( أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَأَمْواتاً )(2) :أی ظهرُها للأحیاء وبطنُها للأموات ، ( وفی الحدیث (3) : « نظر الشعبی إِلی بیوت الکوفه فقال : هذه کِفاتُ الأحیاء ، والتفت إِلی المقبره فقال : وهذه کِفاتُ الأموات » (4)

همزه

الکِفاء

[الکِفاء] : شقه تکون فی مؤخر البیت تُخَلُّ به.

[شماره صفحه واقعی : 5863]

ص: 163

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- المرسلات : 77 / 25 ، 26.
3- حدیث الشعبی فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 271 - 272 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 184 ).

ویقال : لا کِفاء له : أی لا ندَّ ، وأصله مصدر ، قال حسان (1) :

وجبریلٌ أمین الله فینا

وروح القدس لیس له کِفاءُ

والکِفاء : المکافأه فی النسب ، قال (2) :

فأنکحها لا فی کِفاءٍ ولا غنیً

زیاداً أضلَّ الله سعیَ زیاد

فَعِیل

ت

الکَفیت

[الکَفیت] : السریع الخفیف.

ل

الکفیل

[الکفیل] : الضامن.

همزه

الکَفیء

[الکَفیء] : یقال : الکفیء ، مهموز : الکفؤ ، قال :

خیرُ حیٍّ من معدٍّ عُلِموا

لِکفیءٍ ولجارٍ وابنِ عَمْ

فُعُلَّی ، بضم الفاء والعین

وتشدید اللام

ر

الکُفُرّی

[الکُفُرّی] : کافور النخل والعنب.

فِعِلِّیْن ، بکسر الفاء والعین

وتشدید اللام

ر

الکِفِرِّین

[الکِفِرِّین] : رجلٌ کِفِرّینَ عِفِرِّیْن : أی کافرٌ خبیث.

[شماره صفحه واقعی : 5864]

ص: 164

1- دیوانه : (20).
2- الشاهد دون عزو فی اللسان ( کفأ ).

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ر

کَفَرَ

[کَفَرَ] : الکفر : نقیض الإِیمان ، ( قال الله تعالی : ( وَلا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ )(1) ولم یقل : کافرین. قال الأخفش والفراء : هو محمول علی المعنی : أی أولَ من کفر به. وحکی سیبویه أن العربَ تقول : هو أظرف الفتیان ، وأجمله ، لأنه یقال : هو أظرف فتیً وأجملُه ، وقیل : تقدیره : ولا تکونوا أول فریقٍ کافرٍ به ) (2).

وکَفَرَ کُفْراً وکُفوراً وکُفْراناً : نقیض شکر شکراً وشکوراً وشکراناً.

وأصل الکفر : السَّتْر والتغطیه. ( قال الله تعالی : وما تفعلوا من خیر فلن تکفروه (3) قرأ الکوفیون بالیاء فیهما غیرَ أبی بکر ، وهو رأی أبی عُبید ، والباقون بالتاء ، علی الخطاب ) (4).

ل

کَفَلَ

[کَفَلَ] عنه المالَ للغریم کفالهً : أی ضَمِن فهو کفیل.

وکَفَلَ عیالَه : أی عالَهم وأنفق علیهم ، فهو کافل ، وفی الحدیث (5) : « الرَّابُ کافل ». قال الله تعالی : ( وَکَفَّلَها زَکَرِیَّا )(6) ( کان حمزه والکسائی یقصران زکریا فی جمیع القرآن ، والباقون یمدونه ، وهو رأی أبی عُبید.

[شماره صفحه واقعی : 5865]

ص: 165

1- سوره البقره : 2 / 41.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- آل عمران : 3 / 115.
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
5- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 272 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 192 ) و « الرَّابُّ » : زوج أم الیتیم لأنه یکفل تربیته ویقوم بأمره مع أمه ( اللسان : کفل ).
6- سوره آل عمران : 3 / 37.

قال الفراء : أهل الحجاز یمدون زکریا ویقصرونه ، وأهل نجد یحذفون منه الألف ویصرفونه ، وحکی الأخفش لغهً رابعهً « زکریا » ، بالتخفیف ) (1).

وکَفَل کفلاً : إِذا لم یأکل ، فهو کافل.

وقیل : الکَفْل مواصله الصوم ، قال القطامی (2) :

یلذن بأعقار الحِیاض کأنَّها

نساءُ النَصاری أصبَحتْ وهی کُفَّلُ

فَعَل بالفتح ، یفعِل بالکسر

ت

کَفَتَ

[کَفَتَ] : الکَفْتُ : صَرْف الشیء عن وجهه.

والکَفْت والکِفات : السیر السریع ، والطیران الخفیف.

والکفت : السَّوْق الشدید.

ویقال : کُفت القومُ : أی أُلحق أولُهم بآخرهم.

وکَفَتَ الشیءَ : قبضه وضمَّه ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « اکفتوا صبیانکم » (3)

وعن الأصمعی : یقال : وقع فی الناس کَفْتٌ : أی موت ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « یقول الله للکرام الکاتبین : إِذا مرض عبدی فاکتبوا له مثل ما کان یعمل فی صحته حتی أعافیه أو أکفته (4) »

ر

کَفَرَ

[کَفَرَ] : کَفْرُ الشیء : تغطیته ، یقال : کَفَرَ درعَه بثوب : أی لبسه فوقها.

ورمادٌ مکفور : سفت علیه الریحُ الترابَ فغطته ، قال لبید (5) :

فی لیلهٍ کَفَرَ النجومَ غمامُها

[شماره صفحه واقعی : 5866]

ص: 166

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).
2- دیوانه : (32) المقاییس : ( 6 / 188 ) واللسان ( عقر ، کفل ).
3- هو من حدیث جابر بن عبد الله فی مسند أحمد : ( 3 / 388 ) ؛ وانظر غریب الحدیث : ( 1 / 145 )
4- هو من حدیث عبد الله بن عمرو عند أحمد : ( 2 / 203 ).
5- هو عجز البیت (42) من معلقته ، دیوانه : (172) وصدره : یعلو طریقه متنها متواترا

ن

کَفَنَ

[کَفَنَ] : کَفْنُ الشیء : تَغْییبه ، یقال : کفن المیتَ وکَفَتَه.

والکفن : غزل الصوف ، قال (1) :

یظلُّ فی الشَاء یَرْعَاها ویعمِتها

ویکفِنُ الدهرَ إِلا ریْثَ یَهْتَبِدُ

وقال أبو الدقیس : معناه یقطع من الکَفْنَه : وهی شجره للمراضیع من الشاء.

ی

کفی

[کفی] کفایهً : إِذا قام بالأمر.

فَعَل ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

کَفَحَ

[کَفَحَ] : الکَفْح الضرب.

والکفح : المواجهه ؛ وفی حدیث أبی هریره : « إِنی لأکفحها وأنا صائم »

أی أواجهها بالقُبله.

همزه

کَفَأَ

[کَفَأَ] : الشیءَ کفأً ، مهموز : إِذا قلبه لوجهه ، یقال : کفأت الإِناءَ.

وکفأتُ القوم : إِذا صرفتهم عن أمرٍ أرادوه إِلی غیره.

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِکفاح

[الإِکفاح] : أکفح الفرسَ : إِذا تلقّاه باللجام یضربه به.

ر

الإِکفار

[الإِکفار] : أکفره : أی أدخله فی الکَفر.

وأکفره : أی سماه کافراً. یقال : لا تکفّر أهل قبلتک.

[شماره صفحه واقعی : 5867]

ص: 167

1- هو الراعی ، العجز منسوب له فی المقاییس : ( 5 / 190 ) ؛ والبیت بدون نسبه فی اللسان ( کفن ، عمت ).

ل

الإِکفال

[الإِکفال] : یقال : أکفلتُه المالَ : إِذا ضَمَّنْتُه إِیاه.

همزه

الإِکفاء

[الإِکفاء] : قلب الشیء لوجهه.

والإِکفاء فی الشِّعر : أن ترفع قافیه وتخفض أخری ( کقول النابغه (1) :

زعم البوارحُ أن رحلتنا غداً

وبذاک نبَّأنا الغرابُ الأسودُ

ثم قال :

لا مرحباً بغدٍ ولا أهلاً به

إِن کان تفریق الأحبه فی غَدِ) (2)

وقیل : الإِکفاء : اختلاف حروف القافیه ، ( کقول الراجز :

بازِلَ عامین فتیِّ السِّنِ

لمثل هذا ولدتنی أمی) (3)

وأکفأ فلانُ فلاناً إِبلَه : أی جعل له ألبانها وأوبارها.

قال بعضهم : ویقال : أکفأ الرجُل إِبلَهُ : إِذا جعلها کُفْأَتَیْن : أی نصفین ، یُنتج کلَّ عام نصفها ، ویدع نصفَها.

وأَکفأ القومَ : إِذا صرفهم عن وجه أرادوه إِلی غیره.

ویقال : أکفأ الشیءَ : إِذا أماله ، ومنه الإِکفاء فی الشِّعر ، قال ذو الرُّمَّه (4) :

قطعتُ بها أرضاً تری وَجْهَ رَکْبِها

إِذا ما عَلَوْها مُکْفأ غیرَ ساجعِ

أی : غیر مستقیم.

ورجلٌ مکفأ الوجه : أی ساهِمُ الوجه.

وأکفأ البیتَ : إِذا خَلَّه بالکِفاء ، وهو شقهٌ تکون فی مؤخره.

[شماره صفحه واقعی : 5868]

ص: 168

1- البیت من دالیته المشهوره ، دیوانه : (68) ، وروایته : الغداف بدل الغراب.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- دیوانه : ( 2 / 789 ).

التفعیل

ت

التکفیت

[التکفیت] : کَفَّتَ الشیءَ : إِذا قبضه.

ر

التکفیر

[التکفیر] : کفَّر الله تعالی عنه سیئاته : أی سَتَرَها بالعفو عنه ، قال تعالی : ( فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئاتِکُمْ )(1) قرأ نافع وحمزه والکسائی بالنون وجزم الراء للجزاء ، وهو رأی أبی عُبید. وقرأ ابن کثیر وأبو عمرو ویعقوب بالنون ورفع الراء. وقرأ ابن عامر وحفص عن عاصم بالیاء ورفع الراء. قیل : أی ویکفِّر الله ، وقیل : أی ویکفِّر الإِعطاء ، وکذلک عن الحسن. وعنه أیضاً جزم الراء ، وقرأ ابن عباس بالتاء وجزم الراء : أی تکفر الصدقات.

وقرأ عکرمه بضم التاء وفتح الفاء والجزم : أی تکفر عنکم أشیاء من سیئاتکم ، وکلهم قرأ ( یُکَفِّرْ عَنْهُ سَیِّئاتِهِ وَیُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ )(2) غیرَ نافع وابن عامر ، فقرأا بالنون (3).

وکفّر عن یمینه کَفّارهً ؛ وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « من حلف علی شیء فرأی غیره خیراً منه فلیأت الذی هو خیر ثم لیکفِّر(4) » ( قال أبو حنیفه ومن وافقه : لا تُجزئ کفاره الیمین قبل الحنث. وقال الشافعی : تُجزئ قبل الحنث إِلا أن تکون الکفاره بالصیام فلا تُجْزئ إِلا بعد الحنث. وعند مالک تُجزئ الکفارات کلُّها قبل الحنث ) (5).

والتکفیر : إِیماء الذمِّی برأسه للسجود للملک والرئیس.

[شماره صفحه واقعی : 5869]

ص: 169

1- سوره البقره : 2 / 271.
2- سوره التغابن : 64 / 9.
3- العباره موجزه ومضطربه فی ( ل 1 ).
4- مسلم فی الأیمان ، باب : ندب من حلف یمیناً فرأی غیرها خیراً منها ... ، رقم : (1615).
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ل

التکفیل

[التکفیل] : کَفَّله الشیءَ : إِذا ضمَّنه إِیاه ، وقرأ الکوفیون : ( وَکَفَّلَها زَکَرِیَّا )(1) أی ضمَّنها الله تعالی زکریاء ، ( وعن ابن کثیر وکَفِّلْها زکریا بکسر الفاء ، علی الدعاء ) (2).

ن

التکفین

[التکفین] : کفَّن المیتَ : إِذا ألبسه الکَفَنَ.

المفاعَله

ح

المکافحه ] [ والکفاح

[المکافحه ] [ والکفاح] : المقاتله والمضاربه.

والمکافحه والکِفاح : المواجهه ، قال :

فإِنک مهما یُعْطِک اللهُ تَلْقَه

کِفاحاً وتجلبه علیک الجوالب

همزه

[ المکافأه ] ، مهموز : مقابله الشیء بمثله ، وفی وصف علیّ للنبی علیه السلام : « لا یقبل الثناءَ إِلا عن مکافئ » (3) أی : کان یکره ابتداءه بالمدح ، فإِن اصطنع معروفاً وأثنی علیه قَبِلَهُ.

الافتعال

ل

الاکتفال

[الاکتفال] : اکتفلٍ الراکبُ البعیرَ : إِذا أدار حول سنامه کساءً ونحوه.

ی

الاکتفاء

[الاکتفاء] : اکتفی به : من الکفایه.

همزه

الاکتفاء

[الاکتفاء] : کفأ الإِناءَ واکتفأَه : بمعنیً.

[شماره صفحه واقعی : 5870]

ص: 170

1- سوره آل عمران : 3 / 37.
2- ما بین القوسین لیس فی ( ل 1 ).
3- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 180 ).

الانفعال

ت

الانکفات

[الانکفات] : انکفت الشیءُ : إِذا انصرف.

وانکفت : أی انضم.

وانکفتوا إِلی منازلهم : أی انقلبوا ، وفی حدیث عبد الله بن عمرو بن العاص (1) : « صلاه الأوابین ما بین أن ینکفت أهل المغرب إِلی أن یثوب أهل العشاء ».

یثوب : أی یرجع. یرید أنها ما بین المغرب والعشاء.

همزه

الانکفاء

[الانکفاء] : انکفأ ، مهموز : أی انصرف.

وانکفأ : أی انقلب ، وفی الحدیث « أن عمر انکفأ لونُه عام الرماده وقال : لا آکل سمناً ولا سمیناً » (2) أی تغیَّر عن حاله.

الاستفعال

ی

الاستکفاء

[الاستکفاء] : استکفاه الشیءَ : أی سأله أن یکفیه إِیاه.

همزه

الاستکفاء

[الاستکفاء] : استکفأه إِبلَه ، مهموز : أی سأله أن یُکفئه إِیاها لینتفع بألبانها وأوبارها.

التفعُّل

ت

التکَفُّت

[التکَفُّت] : التقبض.

[شماره صفحه واقعی : 5871]

ص: 171

1- النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 184 ).
2- الحدیث فی الفائق : ( 3 / 267 ) ؛ النهایه : ( 4 / 183 ).

ر

التکفُّر

[التکفُّر] : تکفَّر بالسلاح : إِذا تغطی به.

ل

التکفل

[التکفل] : تکفَّل به : أی ضمن.

همزه

التکفؤ

[التکفؤ] : تکفَّأ فی مشیته ، مهموز : أی اضطرب.

التفاعُل

همزه

[ التکافؤ ] ، مهموز : الاستواء. وفی کلام النبی علیه السلام : « المسلمون إِخوهٌ تتکافأ دماؤهم ، ( ویسعی بذمتهم أدناهم » (1). قال محمد ومالک والشافعی والثوری واللیث والأوزاعی ومن وافقهم : یجوز أمان المملوک المسلم. وقال أبو حنیفه : لا یجوز أمانه إِلا أن یکون مولاه أَذِن له فی القتال ، وکذا عن أبی یوسف ، ولم یختلفوا فی أنّ أمان المرأه جائز ) (2).

الافعلال

همزه

الاکفهراء

[الاکفهراء] : المکفهر : السحاب الغلیظ المتراکم ، قال الکمیت یصف سحاباً ساقته الریح :

مَرَتْهُ الجنوب فلما اکفهرّ

حَلَّتْ غزالیَهُ الشمألُ

ویقال : اکفهرَّ فی وجهه : أی عبس ، وفی حدیث ابن مسعود (3) : « إِذا لقیت الکافر فالقه بوجه مکفهر »

[شماره صفحه واقعی : 5872]

ص: 172

1- هو من حدیث ابن عباس عند ابن ماجه : فی الدیات ، باب : المسلمون تتکافأ دماؤهم ، رقم : (2683) ؛ وأحمد فی مسنده : ( 2 / 180 ، 192 ، 211 ) وبلفظه وبقریب منه من طرق أخری عند ابن ماجه رقم :
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 241 ) ، الفائق للزمخشری : ( 3 / 268 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 192 ).

باب الکاف والکاف وما بعدهما

من الأسماء

اشاره

الزیاده

فَوْعَل ، بالفتح

ب

الکوکب

[الکوکب] : واحد الکواکب ، وهی النجوم. قال الله تعالی : ( رَأی کَوْکَباً )(1) ( قال مجاهد وقتاده : أی الزُّهَره ، وقال السُّدِّیّ : أی المشتری ) (2) ، قال النابغه (3) :

لأنک شمسٌ والملوک کواکبٌ

إِذا طلعت لم یَبْدُ منهن کوکبُ

( ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن الکواکب رؤساء الناس ، ومن ذلک قوله تعالی : ( أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً )(4) ) (5).

والکوکب : النور ، یشبه بالنجم لبیاضه.

والکوکب : البیاض فی سواد العین.

والکوکب : نَوْر الروضه.

ویقال : إِن الکوکب القَطْر الذی یقع علی الحشیش باللیل.

ویقال : الکوکب من النَّبْت : ما طال منه ، قال (6) :

یضاحک الشمس منها کوکب شرق

مؤزّرٌ بعمیم النبت مکتهلُ

والکوکب : توقُّد الحدید.

[شماره صفحه واقعی : 5873]

ص: 173

1- سوره الأنعام : 6 / 76.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- دیوانه : (25).
4- سوره یوسف : 12 / 4.
5- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
6- فی ( ل 1 ) : « قال الأعشی » ، والبیت له ، دیوانه : (280).

وکوکب الکتیبه : بریقها ، قال (1) :

فی کل أرض قد رمیت بکوکب

من الحرب مخشیّ إِذا ما توقدا

وکوکب الماء وکوکب کل شیء : معظمه ، قال ذو الرمه (2) :

وبیت بمهواهٍ هتکت سماءَهُ

إِلی کوکب یزوی له الوجهَ شاربُه

یعنی : بیت العنکبوت هتکه بدلوه حین استقی ، والمهواه : البئر.

قال أبو عبیده : ویقال : ذهب القوم تحت کل کوکب : إِذا تفرقوا.

[شماره صفحه واقعی : 5874]

ص: 174

1- فی ( ل 1 ) : « قال ذو الرمه ».
2- البیت لذی الرمَّه ، دیوانه : ( 2 / 852 ).

باب الکاف واللام وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ب

الکلب

[الکلب] : واحد الکلاب ، یقولون :أَحْرَصُ من کلب ، وفی الحدیث : « نهی النبی علیه السلام عن ثمن الکلب (1) ». ( قال الشافعی : لا یجوز بیع الکلب. وقال أبو حنیفه : یجوز بیعه مُعَلَّماً کان أو غیر مُعَلَّم ، وبیع کلِّ ذی نابٍ من السباع ومخلبٍ من الطیر.

وقد یسمی الأسد کلباً ، وکذلک الذئب ) (2).

والعرب تسبُّ السیئ الخلق بالکلب ، کما تسبُّ البلید بالحمار ، قال :

خالِقِ الناسَ بخُلْق حسن

لا تکن کلباً علی الناس یَهرّ

( ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن الکلب عَدُوٌّ ضعیف کثیر الأذی بلسانه.

قال ابن سیرین : فإِن کان أسود فعربیّ ، وإِن کان أبیض أو أبقع فعجمی ، ولعل الأسود الذی ذکر یکون عربیّاً من السؤدد ) (3).

وکَلْب : حَیٌّ من الیمن من قضاعه ، ( منهم هشام بن محمد بن السائب ، النَّسّابه ، کان أعلم الناس بالأنساب ، وأبوه محمد کان من العلماء بالنسب والتفسیر ) (4).

والکلب : اسم نجم.

ورأس الکلب : اسم جَبَل.

والکلب : المسمار الذی فی قائم السیف تُجعل فیه الذؤابه.

والکلب : سَیْرٌ یُجعل بین طرفی الأدیمین إِذا خُرزا.

وکُلیب ، بالتصغیر : من أسماء الرجال.

[شماره صفحه واقعی : 5875]

ص: 175

1- هو من حدیث جابر رضی الله عنه أخرجه مسلم فی المساقاه ، باب : تحریم ثمن الکلب رقم : (1569).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

م

الکَلْم

[الکَلْم] : الجرح ، والجمیع : کلوم کلام.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ب

الکَلْبه

[الکَلْبه] : الأنثی من الکلاب.

والکلبتان : اللتان مع الحدادین والصواغین یتناولون بها الذهب والفضه والحدید من النار.

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

ب

الکُلْبَه

[الکُلْبَه] : شده البرد.

ع

الکُلعه

[الکُلعه] : داءٌ یأخذ البعیر فی مؤخره فینجرد شعره ویتشقق ویسودّ.

ف

الکُلْفه

[الکُلْفه] : الاسم من التکلف.

و

الکُلْوَه

[الکُلْوَه] : لغه أهل الیمن فی الکُلْیه.

ی

الکُلْیَه

[الکُلْیَه] : معروفه.

وکُلْیه المزاده : رقعه مستدیره تُخرز تحت العروه.

والکُلیتان من القوس : مَعْقِد حِمالتها.

والکُلْیَتان من السهم : ما عن یمین النصل وشماله.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

س

الکِلْس

[الکِلْس] : شبه الجِص یُبنی به. قال (1) :

بِکِلْسٍ وجَیّارٍ (2) وجِصٍّ وقَرْمَدِ

[شماره صفحه واقعی : 5876]

ص: 176

1- عجز بیت للأعشی ، دیوانه : (131) ، وروایته : فأضحت کبنیان التهامی شاده بطین وجیار وکلس وقرمد
2- فی ( ل 1 ) : « وآجرٍّ ».

و [ فِعْلَه ] ، بالهاء

م

الکِلْمه

[الکِلْمه] : لغه تمیم فی الکَلِمه.

فَعَلٌ ، بالفتح

د

الکَلَد

[الکَلَد] : المکان الصُّلْب لیس فیه حصیً.

همزه

[ الکَلأ ] ، مهموز : العُشب ، رَطْبه ویابسه ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « الناس شرکاء فی ثلاثه : فی النار والکلأ والماء » (1).

و [ فَعَلَه ] ، بالهاء

د

الکَلَده

[الکَلَده] : القطعه الغلیظه من الأرض ، وبها سمی الرجل کَلَده. ( وقیل لأعرابی : تمنَّ ، قال : ضبٌّ أعور عِنّین بأرض کَلَده ، تمناه أعور لقله التفاته ، وعِنِّیْناً لسمنه ، وکونه فی کلَدَه لِسِمَنِهِ أیضاً ، وقوَّته ، لأنه إِذا بَعُد من الماء کان أقوی ) (2).

وأبو کَلَدَه : من کُنی الضِّبْعان.

ع

الکلَعَه

[الکلَعَه] : قطعه من الغنم کثیره.

[شماره صفحه واقعی : 5877]

ص: 177

1- أخرجه أبو داود فی البیوع ، باب : فی منع الماء ، رقم : (3477) وابن ماجه فی الرهون ، باب : المسلمون شرکاء فی ثلاث ، رقم : ( 2472 ، 2473 ) وأحمد : ( 5 / 364 ) ، وفی روایه « ثلاث لا یمنعن : الماء والکلأ والنار » ، وجاء بلفظ « المسلمون شرکاء » أیضاً ...
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

فَعِلٌ ، بکسر العین

م

الکَلِم

[الکَلِم] : جمع : کلمه ، ( وقرأ حمزه والکسائی والأعمش : یریدون أن یبدلوا کَلِم الله (1).

و [ فَعِله ] ، بالهاء

م

الکلمه

[الکلمه] معروفه ) (2) ، قال الله تعالی : وتمت کلمات ربک (3) ( قرأ الکوفیون ( کَلِمَهُ ) بالتوحید ، وکذلک قرؤوا ( حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ ) فی ( یونس ) (4) و ( المؤمن ) (5) ووافقهم ابن کثیر وأبو عمرو علی ذلک إِلا الذی فی ( الأنعام ) (6) فقرأه بالجمع ، وقرأ الباقون بالجمع. ولم یختلفوا فیما سوی ذلک ) (7).

وقوله تعالی ( یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ )(8) قیل : سُمِّی کلمه لأنه قال له : ( کُنْ ) فکان بکلمهٍ من غیر أب.

والکلمه : القصیده ، یقال : قال الشاعر فی کلمته : أی فی قصیدته.

فِعَل ، بکسر الفاء

ی

کِلا

[کِلا] : یقال : جاء کلا الرجلین ، وجاء کلتا المرأتین ، ورأیت کلا الرجلین وکلتا المرأتین ، ومررت بکلا الرجلین وکلتا

[شماره صفحه واقعی : 5878]

ص: 178

1- سوره الفتح : 48 / 15.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- سوره الأنعام : 6 / 115.
4- سوره یونس : 10 / 33.
5- سوره غافر : 40 / 6.
6- سوره الأنعام : 6 / 115.
7- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
8- سوره آل عمران : 3 / 45.

المرأتین ، کله بالألف فی اللفظ سواء ، فإِذا أضیف إِلی المضمر فهو فی موضع الرفع بالألف ، وفی موضع النصب والخفض بالیاء : جاءنی کلاهما وکلتاهما ، ورأیت کلیهما وکلتیهما ، ومررت بکلیهما وکلتیهما(1).

الزیاده

مَفعَله ، بالفتح

همزه

المَکْلَّاه

[المَکْلَّاه] : أرضٌ مکلأه ، مهموز : أی کثیره الکلأ.

مُفَعَّل ، بفتح العین مشدده

همزه

المُکَلأ

[المُکَلأ] : حیث تُحبس فیه السفن من شاطئ البحر. وجمعه : مکَلآت.

فَعّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ب

الکَلّاب

[الکَلّاب] : صاحب الکلاب للصید.

و [ فُعّال ] ، بضم الفاء

ب

الکُلّاب

[الکُلّاب] والکلُّوب : حدیده عقفاء أو خشبه ، فی رأسها عُقافَهٌ منها أو من حدید.

وکَلالیبُ البازی : مخالبُه.

( فَعُّول ، بفتح الفاء وتشدید العین

ب

الکَلّوب

[الکَلّوب] : لغهٌ فی الکُلّاب ) (2).

[شماره صفحه واقعی : 5879]

ص: 179

1- الکلام هنا فی ( ل 1 ) مختصر اختصاراً شدیداً.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

فاعِل

همزه

[ الکالئ ] ، مهموز : النسیئه ، وفی الحدیث : « نهی النبی علیه السلام عن الکالئ بالکالئ » (1) وهو بیع الدَّین بالدَّین ، والنسیئه بالنسیئه ، وذلک مثل أن یسلِّم رجلٌ مئه درهم فی شیء من الطعام معلوم إِلی سنه ، فإِذا حلَّ الطعام قال الذی علیه الطعام للمشتری : بعنی الطعام الذی علیّ لک بمئتی درهم ، فهذا نسیئه بنسیئه ، ولو قبض الطعام منه ثم باعه منه أو من غیره کان جائزاً ، ولم یکن کالئاً بکالئ ، قال (2) :

وعینه کالکالِئ الضِّمَارِ

أی حاضره لا کالنسیئه.

ویقال : الکالی بغیر همز ، قال (3) :

وإِذا تباشرک الهمو

م فإِنه کالٍ وناجز

فَعَال ، بفتح الفاء

ح

الکَلاح

[الکَلاح] : یقال للسنه المجدبه کَلاح. عن ابن درید (4).

ولم یأت فی هذا جیم.

ع

الکَلاع

[الکَلاع] : قومٌ من حمیر ، قال فیهم علی بن أبی طالب :

ونادَی ابن هندٍ فی الکَلاعِ ویحصب

وکنده فی لخم وحی جُذام

[شماره صفحه واقعی : 5880]

ص: 180

1- الحدیث وشرحه فی غریب الحدیث : ( 1 / 23 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 273 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 194 ).
2- هو فی المقاییس : ( 5 / 132 ) واللسان ( ضمر ، کلأ ) ، والشاهد فیهما.
3- البیت لعَبِید بن الأبرص ، دیوانه : (75).
4- الجمهره : ( 1 / 563 ).

منهم ذو الکَلاع یزید بن یعفر ، وهو أحد قواد أسعد تُبَّع ، قال فیه (1) :

وجعلنا علی المقدمه الیم

نی أخا الحرب ذا الکَلاع یزیدا

م

الکلام

[الکلام] : ( الصوت بحروف هجاء.

وهو علی وجهین : مفید وغیر مفید ؛ واختلفوا فی أقلِّ ما یسمی کلاماً ، فقیل : حرف واحد ، وقیل : أقل الکلام حرفان ؛ وفی حدیث جابر عن النبی علیه السلام ) (2) : « الکلام ینقض الصلاه ولا ینقض الوضوء » (3). ( قال أبو حنیفه :الکلام ینقض الصلاه عمداً أو سهواً ، وهو قول زید بن علی ومن وافقه ، وقال الشافعی ومالک : لا ینقضها سهواً ) (4).

و [ فُعَال ] ، بضم الفاء

ب

الکُلاب

[الکُلاب] : اسم (5) ماء کانت عنده وقعهٌ للعرب.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ب

الکِلاب

[الکِلاب] : جمع : کَلْب. ( ویقولون للرجل الحریص : إِنه یثیر الکلاب عن مواضعها : أی یثیرها لیطلب تحتها شیئاً فضل عنها فیأکله ) (6).

وکِلاب : اسم رجل ، واسم بطنین من العرب : کِلاب بن مُرَّه من قریش ، وکِلاب بن ربیعه بن عامر بن صعصعه.

[شماره صفحه واقعی : 5881]

ص: 181

1- البیت فی أخبار عبید بن شریه فی کتاب التیجان.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- الحدیث والکلام علیه فی البحر الزخار : ( 1 / 290 ) ؛ الأم للشافعی : ( 1 / 146 ).
4- هو بین البصره والکوفه ( النهایه : 4 / 196 ).

م

الکِلام

[الکِلام] : جمع : کَلْم ، وهو الجرح ، قال أبو بکر یرثی النبی علیه السلام :

أجدَّک ما لِعَیْنِک لا تنام

کأن جفونها فیها کِلامٌ

فَعیل

ب

الکَلیب

[الکَلیب] : جمع : کلب ، مثل عَبید وعَبْد ، وهو جمعٌ قلیل ، قال (1) :

کأن تجاوب أصدائها

دعاءُ المکلِّب یدعو الکلیبا

م

الکلیم

[الکلیم] : الذی یکلمک.

والکلیم : الجریح.

فَعْلَی ، بفتح الفاء

ب

الکَلْبَی

[الکَلْبَی] : قومٌ کَلْبی : أصابهم الکَلَب ، جمع : رجل کلیب.

م

الکَلْمی

[الکَلْمی] : قومٌ کَلْمی : أی جَرْحَی ، جمع : کلیم.

الرباعی

[ فُعْلول ] ، بضم الفاء

ثم

[ الکلثوم ] ، بالثاء معجمهً بثلاث : الفیل.

وکلثوم : من أسماء الرجال.

وأمُ کلثوم : من أسماء النساء.

[شماره صفحه واقعی : 5882]

ص: 182

1- البیت دون عزو فی اللسان ( کلب ).

تِفِعّاله ، بکسر التاء ، وتشدید العین

م

التِّکِلّامه

[التِّکِلّامه] : یقال : رجلٌ تِکِلّامه : أی کثیر الکلام ، جَیِّدُه. عن الفراء.

فَعَنْلَی ، بالفتح

د

الکَلَنْدَی

[الکَلَنْدَی] : الأرض الغلیظه. والنون زائده.

[شماره صفحه واقعی : 5883]

ص: 183

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ب

کَلَبَ

[کَلَبَ] الأدیمَ کَلَباً : إِذا خَرزه ، قال یصف فرساً (1) :

کأن غَرَّ متنه إِذ یَجْنِبُهْ

سَیْرُ صَنَاعٍ فی أدیمٍ تکلبُه

فَعَلَ بالفتح ، یَفْعِل بالکسر

ت

کَلَتَ

[کَلَتَ] : قال بعضهم : الکَلْت ، بالتاء : الجمع ، یقال : امرأه کَلوت.

ز

کَلَز

[کَلَز] : یقال : الکلز بالزای : الجمع.

م

کَلَمَ

[کَلَمَ] : الکَلْم : الجَرْح ، یقال : کَلَمه :أی جَرَحَه. وقرئ قوله تعالی : دابه من الأرض تَکْلِمَهُمْ أن الناس (2) ویروی أنها قراءه ابن عباس. قال عکرمه : أی تشتمهم ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام فی ذکر الشهداء : « زملوهم بدمائهم ، فإِنه لیس کَلْمٌ یُکْلَم فی سبیل الله إِلا یأتی یوم القیامه یَدْمی ، لونُه لونُ الدم ، وریحه ریح المسک » (3). ( قال الفقهاء : لا یُغسّل الشهید یموت فی المعرکه. قال أبو یوسف ومحمد والشافعی ومن وافقهم : لا یُغسّل وإِن کان جُنُباً أیضاً. وقال أبو حنیفه یُغسّل إِذا کان جُنُباً. واختلفوا فی الصلاه

[شماره صفحه واقعی : 5884]

ص: 184

1- هو دکین بن رجاء الفقیمی کما فی اللسان ( کلب ) وهو بدون نسبه فی الاشتقاق : ( 1 / 21 ) وروایته « فی خریز تکلبه » والمقاییس : ( 5 / 133 ).
2- سوره النمل : 27 / 82.
3- هو من حدیث أبی هریره عند أحمد : ( 2 / 231 ، 348 ، 2 / 391 ، 398 ) ، وبقریب من لفظه ما أخرجه عنه مسلم فی الإِماره ، باب : فضل الجهاد ... ، رقم : (1876).

علیه ، فقال أبو حنیفه وأصحابه ومن وافقهم : یُصلی علیه ، وقال الشافعی : لا یُصلی علیه ) (1).

ی

کَلَی

[کَلَی] : کِلاه : أی أصاب کُلْیَتَه ، قال (2) :

مِنْ عَلَقِ المَکْلیِ والموتون

فَعَلَ یَفْعَل ، بالفتح

ح

کَلَحَ

[کَلَحَ] : الکلوح : العبوس.

ودهرٌ کالح : أی شدید ؛ ( وفی حدیث أبی هریره : « تَعِس عبد الدینار والدرهم الذی إِن أعطی مدح وضَبَح ، وإِن مُنع قَبّح وکَلَحَ ، تعس فلا انتعش وشِیْکَ فلا انتقش » (3). ضبح : أی جادل دون معطیه ) (4).

وقوله تعالی : ( وَهُمْ فِیها کالِحُونَ )(5) ، قال ابن مسعود : الکالح : الذی تقلصت شفتاه وبدت أسنانه کأسنان المَشیط بالنار.

همزه

کَلأَ

[کَلأَ] : کَلأَه الله ، مهموز : أی حفظه ،

[شماره صفحه واقعی : 5885]

ص: 185

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) ؛ وانظر الأم للشافعی ( باب ما یفعل بالشهید ) : ( 1 / 304 ).
2- الشاهد لحمید الأرقط کما فی اللسان ( کلا ).
3- هو من حدیث أبی هریره بهذا اللفظ فی الفائق للزمخشری : ( 1 / 151 ) وهو عند البخاری فی الجهاد ، باب : الحراسه فی الغزو فی سبیل الله ، رقم : (2730) وابن ماجه فی الزهد ، باب : فی المکثرین ، رقم :
4- ما بین قوسین مختصر ومضطرب فی ( ل 1 ).
5- سوره المؤمنون : 23 / 104.

کلاءهً ، قال تعالی : ( مَنْ یَکْلَؤُکُمْ بِاللَّیْلِ )(1) ، وقال ابن هَرْمَه (2) :

إِن سلیمی والله یکلؤها

ضنت بشیءٍ ما کان یرزؤها

وکَلأَ الدَّیْنَ : إِذا تأخر ، فهو کالئ.

یقولون : بلغ الله به أکلأ العُمْر : أی آخره.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ب

کَلِب

[کَلِب] : کَلب الشتاءُ : إِذا اشتد.

وکَلَبُ الدهر : شِدَّتُه. ودهرٌ کَلِبٌ.

والکَلَبَ : شده الحرص علی الشیء ، یقال : رجلٌ کِلبٌ.

والکَلَب : داء یأخذ الکلاب والناس والدواب شبه الجنون ، وصاحبُه کَلِب ، والجمیع : کَلْبی ( قال الخلیل : الکَلْب الکَلِب : الذی یَکْلَبُ بلحوم الناس فیأخذُه شبه الجنون ، فإِذا عقر إِنساناً أو دابهً کَلِبَ المعقور فیعوی عواء الکلب ، ویفرق علی نفسه ، ویعقر من أصابه ، ثم یأخذه العطاش فلا یشرب حتی یموت من شده العطش.

قال : وبَلَغَنا أن دواءه شیء من ذراریح یجفف فی الظل ، ثم یُدَقُّ وینخل ، ویجعل فیه من العدس المنقی سبعه أجزاء ، ثم یُداف بسلیط. ثم یرفع فی قاروره أو جرهٍ خضراء ، ویُختم علیه ، فإِذا أصابه ذلک سُقی منه قیراطین إِن کان کبیراً ، وقیراطاً واحداً إِن کان صغیراً ، ثم یقام فی الشمس ، یُفعل به ذلک مراراً ، فإِنه یبرأ بإِذن الله عزوجل ) (3).

[شماره صفحه واقعی : 5886]

ص: 186

1- سوره الأنبیاء : 21 / 42.
2- البیت من قصیده له فی شرح شواهد المغنی ، وهو أیضاً فی اللسان ( کلا ) دون عزو.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ع

کَلِعَ

[کَلِعَ] : الکَلِعُ : شُقاقٌ ووسخٌ یکون بالقدم. یقال : کَلِعَتْ رجلُه ، وهو کَلِعٌ.

وبعیرٌ کَلِعٌ : إِذا انشق فرسنه.

وإِناء کلعٌ : إِذا تلبد علیه الوسخ.

ورجلٌ کلعٌ : لونُه أسود کلون الوسخ.

وسِقاءٌ کلعٌ : بُلَّ بالماء فتلبد علیه التراب.

ف

کَلِفَ

[کَلِفَ] : الکَلَفُ : الإِیلاع بالشیء.

یقال : قد کلف هذا الأمرَ ، وهو کَلفٌ أی مولع ، قال :

کلِفت بریم بنی عذره

بیومٍ من الحی ذی عِرّه

والکَلَفَ : لونٌ بین السواد والحمره یصیب الوجه فیغیّر بَشَرَتَه. یقال : وجهٌ أکلف.

وبعیر أکلف : فی خدیه سواد خفی.

ویقولون : أَصْبَرُ الإِبل الحُمُر الکُلْف.

وثورٌ أکلف : أی أسفع.

الزیاده

الإِفعال ،

ب

الإِکلاب

[الإِکلاب] : أکلب الرجل : إِذا أصاب الکَلَبُ إِبله.

ح

الإِکلاح

[الإِکلاح] : أکلحه الهمّ فکلح.

ع

الإِکلاع

[الإِکلاع] : إِناءٌ مُکْلَعٌ : إِذا تلبَّد علیه الوسخ ، ( قال :

إِنکم حین تطعمون الضیوفا

تَتَوَخّوْنَ مُکْلَعاً مَعْیُوفا

[شماره صفحه واقعی : 5887]

ص: 187

أتی : بمعیوف علی أصله ، وکان الصواب أن یقول : مَعِیفا ) (1).

همزه

الإِکلاء

[الإِکلاء] : أکلأت الأرض ، مهموز : ی أنبتت الکلأ.

التفعیل

ب

التکلیب

[التکلیب] : المکلِّب : الذی یتخذ الکلاب یعلمها الصید ، قال الله تعالی : ( مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَ )(2). (عن ابن عمر والضحاک والسدی : لا یجوز إِلّا صید الکلب دون غیره. وقال الجمهور : یجوز أکل الجارح المعلَّم من کلب وغیره. وقال النخعی والحسن وابن حنبل وإِسحاق : صید کل شیء جائز إِلا الکلبَ البهیم.

واختلفوا فی الکلب إِذا أکل من الصید ؛ فقال أبو هریره وابن عمر وسعد بن أبی وقاص وسلمان : یجوز أکله ، وهو قول مالک واللیث والأوزاعی ومحمد بن علی الباقر ومن وافقهم ، وأحد قولی الشافعی. وقوله الآخر : لا یجوز أکله ، وهو قول أبی حنیفه وأصحابه ، وهو مروی عن ابن عباس وعطاء ) (3).

ویقال : أسیر مکلَّب : لغه فی مکبَّل ، علی القلب ، قال طفیل (4) :

أَبَأْنا بقتلانا من القوم مثلهم

وما لا یعدّ من أسیر مکلّب

ز

التکلیز

[التکلیز] : یقال : کلَّزه وکَلَزه : إِذا جمعه.

[شماره صفحه واقعی : 5888]

ص: 188

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- سوره المائده : 5 / 4.
3- البیت لطفیل الغنوی کما فی اللسان ( کلب ).

س

التکلیس

[التکلیس] : التملیس.

قال بعضهم : ویقال : کلّس الرجلُ : إِذا حمل وجدَّ ، قال (1) :

إِذا الفتی حُکِّم یوما کلّسا

ف

التکلیف

[التکلیف] : کلّفه أمراً فتکلفه ، قال الله تعالی : ( لا یُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها )(2). ( والتکلیف من الله تعالی : الأمر والنهی بمعنی العِوض ) (3).

م

التکلیم

[التکلیم] : کلّمه بکلام ، قال الله تعالی ( وَکَلَّمَ اللهُ مُوسی تَکْلِیماً )(4).

وکلّمه : أی جرّحه ، قال :

أعاذل أفنانی السلاحُ ومن یُطِل

مقارعه الأعداء یرجع مکلَّما

وعلی الوجهین یفسر قول الله تعالی ) (5)( تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ )(6) ( قرأ الکوفیون ویعقوب بفتح الهمزه فی « أن » والباقون بکسرها ) (7).

همزه

التکلیء

[التکلیء] : کلأّ فی الطعام ، مهموز : إِذا استنسأ.

المفاعَله

ب

المکالبه

[المکالبه] : کالَبَهُ : أی شارّه.

[شماره صفحه واقعی : 5889]

ص: 189

1- أنشده فی المقاییس : ( کلس ) : ( 5 / 135 ).
2- سوره البقره : 2 / 286.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- سوره النساء : 4 / 164.
5- سوره النمل : 27 / 82.

م

المکالمه

[المکالمه] : کالَمهَ وکَلَمه : من الکلام ، بمعنی.

الافتعال

ی

الاکتلاء

[الاکتلاء] : کلاه فاکتلَی : إِذا أصاب کُلیته.

همزه

الاکتلاء

[الاکتلاء] : یقال اکتلأَ من القوم : أی احترسَ منهم وتحفظ.

الاستفعال

همزه

الاستکلاء

[الاستکلاء] : استکلأ ، مهموز : أی استنسأ.

التفعُّل

ح

التکلّح

[التکلّح] : یقال : تکلّح البرق : إِذا تتابع.

د

التکلّد

[التکلّد] : قال بعضهم : تکلّد الرجل : إِذا غلظ لحمه.

س

التکلّس

[التکلّس] : قال الشیبانی : التکلّس : الرِّیُّ ، قال (1) :

ذو صولهٍ یصبح قد تکلّسا

( ف

التکلّف

[التکلّف] : تکلَّف الشیء : إِذا تجشمه.

[شماره صفحه واقعی : 5890]

ص: 190

1- أنشده فی المقاییس : ( 5 / 135 ) بدون نسبه ، وکذلک فی العباب والتکمله والتاج ( کلس ).

والمتکلف : العرّیض ، قال جمیل (1) :

لنا حومهٌ تحمی الحریمَ بعزِّها

عدید الحصی لم یُحْصِها المتکلِّف ) (2)

م

التکلّم

[التکلّم] : تکلّم بکلام ، وتکلَّم کلاماً.

همزه

التکلؤ

[التکلؤ] : تکلأ ، مهموز : أی استنسأ.

التفاعُل

م

التکالم

[التکالم] : تکالموا : أی کَلَم بعضهم بعضاً.

الفَعْلله

ثم

الکلثمه

[الکلثمه] : یقال : امرأه مکلثمه ، بالثاء معجمه بثلاث : أی حسنه الوجه ذات وجنتین.

الافعنلال

د

الاکلنداد

[الاکلنداد] : المُکْلَنْدِد : الشدید.

والنون زائده.

الافعلّال

ءز

الاکلئزاز

[الاکلئزاز] : اکلأزّ الرجلُ ، بالزای ، مهموز : إِذا تقبّض.

[شماره صفحه واقعی : 5891]

ص: 191

1- دیوانه ط. دار الفکر : (124).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ویقال : اکلأزّ الراکب فی سرجه : إِذا لم یتمکن فیه.

وحِمْل مُکْلَئِزّ : إِذا لم یتمکن عِدلاه فوق ظهر الدابه ، قال (1) :

أقول والناقه بی تقحَّمُ

وأنا منها مُکْلَئِزّ مُعْصِم

مُعْصِم : مستمسک.

[شماره صفحه واقعی : 5892]

ص: 192

1- الشاهد بدون عزو فی اللسان والتاج ( کلز ).

باب الکاف والمیم وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ش

الکَمْش

[الکَمْش] : السریع.

والکَمْش : الفرس القصیر الذکر.

ولم یأت فی هذا الباب سین.

همزه

[ الکَمْء ] ، مهموز : واحد الکمأه ، وهو نادر ، ویجمع الکمء علی : أکمؤ.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ش

الکمشه

[الکمشه] : الصغیره الضرع من النوق والشاء وغیرها.

همزه

[ الکمأه ] ، مهموز : جمع : کمءٍ ، وهی نبات یخرج فینتفض الأرض ( وهو بارد رطب مولِّد للبلغم ) (1).

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

ت

الکُمته

[الکُمته] ، بالتاء : مصدر الکُمیت.

د

الکُمده

[الکُمده] : یقال : الکُمده : تغیُّر اللون.

ز

الکُمزه

[الکُمزه] ، بالزای : الکتله من التمر ونحوه.

[شماره صفحه واقعی : 5893]

ص: 193

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ن

الکُمنه

[الکُمنه] : یقال : إِن الکُمْنه : جرب وحمره تأخذ فی العین من بقیه رمد أو حزن.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ع

الکِمع

[الکِمع] : الضجیع ، قال عنتره (1) :

وسیفی کالعقیقهِ وهو کِمْعی

سلاحی ، لا أَفَلَّ ولا فُطارا

ویقال : الکِمع : البیت ، یقال : هو فی کمعه : أی بیته.

فَعَل ، بالفتح

ر

الکَمَز

[الکَمَز] : جمع : کَمْزه.

ل

الکمل

[الکمل] : یقال : أعطاه الشیء کَمَلا : أی کاملاً ، وهو فی الواحد والجمیع سواء.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ر

الکَمَره

[الکَمَره] : طرف الذکر.

( ل

الکَمَله

[الکَمَله] : قوم کَمَله : أی تامون ، مثل حافد وحفده. قاله الجوهری.

والکَمَله من بنی عبس : أربعه إِخوه ، وهم : الربیع الکامل ، وعُماره الوهاب ، وأنس الفوارس ، وقیس الحفاظ بنو زیاد ابن سیف بن عبد الله بن هدم بن عوز بن عاذر بن قطیعه بن عبس بن بغیض. قاله ابن ماکولا ) (2).

[شماره صفحه واقعی : 5894]

ص: 194

1- دیوانه : (43).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ) وفی النسب اسم لم نتبینه فلیراجع کتاب الآمل لابن ماکولا.

الزیاده

مَفْعول

ر

المکمور

[المکمور] : الذی یصیب الخاتن طرف کمرته.

و [ مَفْعوله ] ، بالهاء

ن

المکمونه

[المکمونه] : عین مکمونه : أصابتها کُمنه.

فَعُّول ، بفتح الفاء

وضم العین مشدده

ن

الکمّون

[الکمّون] : معروف ، ( وهو حار یابس یجفّف الرطوبات ویحلّل الریاح الغلیظه والنفخ فی البطن والمعده ، وإِن شرب بخلٍّ وماءٍ نفع من عسر النفس ورطوبه الأرحام. وإِن نفخ فی الأنف مسحوقاً أو استعطّ مع الخل قطع الرعاف ، وإِن احتملته المرأه مع الزیت قطع کثره دم الحیض ، وإِن أنقع فی خل وقِلْی عَقَلَ البطن ) (1).

فاعِل

ل

الکامل

[الکامل] : التام.

وأسعد الکامل : هو تبع الأوسط ملک من ملوک حمیر ، سمی الکامل لکماله فی الخصال المحموده ( فی أمر الدنیا والآخره.

وکامل : اسم فرس کان لزید الخیل.

والکامل : حد من حدود الشعر مسدس من جزءٍ سیأتی مکرر « متفاعلن » وهو تسعه أنواع ، له ثلاث أعاریض ، وتسعه أضرب :

[شماره صفحه واقعی : 5895]

ص: 195

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

النوع الأول : التامان ، کقوله (1) :

عفت الدیارُ محلُّها فمقامُها

بمنی تأبد غَوْلها فرجامها

الثانی : التامه والمقطوع ، کقوله :

ونظرْنَ حین سمعْنَ صوت تحیتی

نظرَ الجیادِ سمعْن صوت لِجامِ

الثالث : التامه والأَحذّ المضمر ، کقوله :

لمن الدیار برامتین فعاقلٍ

درسَتْ وغَیَّر آَیَها القَطْرُ

الرابع : الأَحَذَّان ، کقوله :

ولقد علقت بشادن خرِقٍ

حسنٍ مقلده ومبتسمه

الخامس : الحذّاء والأَحَذُّ المضمر ، کقوله :

خلعوا عِنانک إِذ جریت ولو

ترکوا عنانک لم تزل تجری

السادس : المجزوءه والمجزوء المُرَفَّل ، کقوله :

عمدوا لجودک یا یزی

دُ ونعم معتمدُ المسائل

السابع : المجزوءه والمجزوء المذال ، کقوله :

شهدتْ قبائل خِندفٍ

لبلاء قومک فی تمیم

الثامن : المجزوآن. کقوله :

طرب الحمام فهاج لی

طربُ الحمام جوی سَقْم

التاسع : المجزوءه والمجزوء المقطوع ، کقوله :

وهم إِذا ذکروا الإِسا

ءه أکثروا الحسنات) (2)

فِعَال ، بکسر الفاء

د

الکِماد

[الکِماد] : خرقه یکمد بها.

[شماره صفحه واقعی : 5896]

ص: 196

1- مطلع معلقه لبید ، دیوانه : (163).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

فَعُول

ن

الکمون

[الکمون] : ناقه کمون لا یتبین لقاحها ، فإِذا لقحت لم تَشِل بذنبها.

فَعِیل

د

الکمید

[الکمید] : الحزین الذی یکتم حزنه.

ش

الکمیش

[الکمیش] : السریع.

ورجل کمیش الإِزار : لا یسبل إِزاره ، وأنشد الأصمعی (1) :

کمیش الإِزار خارج نصف ساقه

صبور علی العزَّاء طلَّاع أنجد

ع

الکمیع

[الکمیع] : الضَّجیع ، وزوج المرأه کمیعها ، قال عبد الملک لأعرابیه : ألک أحد؟ قالت : شقیقی لا کمیعی أی أخی لا زوجی ، قال :

وهبّتِ الشمأْلُ البلیلُ وإِذْ (2)

بات کمیعُ الفتاهِ ملتفعا

ن

الکمین

[الکمین] فی الحرب : معروف.

ی

الکمیُ

[الکمیُ] : الشجاع المتکمی فی سلاحه : أی المتغطی به. وقیل : هو فعیل من کماه : أی ستره ، کأن الله تعالی یقیه کقولهم : الشجاع موقّی.

[شماره صفحه واقعی : 5897]

ص: 197

1- البیت لدرید بن الصمه ، الحماسه ( 2 / 339 ) ، وروایته : بدل
2- أنشده فی المقاییس ( کمع ) ( 5 / 138 ) ، وهو فی اللسان منسوب لأوس بن حَجَر.

فِعِلَّی ، بکسر الفاء والعین

وتشدید اللام

ر

الکِمِرّی

[الکِمِرّی] : القصیر. عن ابن درید ، وأنشد (1) :

وأرسلَتْ فی عِیرها الکِمِرّی

الرباعی

فُعَالِل ، بضم الفاء

تر

[ الکماتر ] ، بالتاء : القصیر الشدید.

[شماره صفحه واقعی : 5898]

ص: 198

1- الشاهد بدون دون عزو فی اللسان والتاج ( کمر ).

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

ل

کَمَل

[کَمَل] : الکمال : التمام.

ن

کَمَن

[کَمَن] الشیء کموناً : أی استخفی ، یقال : کَمَنَ له فی موضع کذا.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

د

کَمَد

[کَمَد] العضو وکَمَّدَ : بمعنیً.

ش

کَمَش

[کَمَش] : قال بعضهم : کمشه بالسیف : إِذا قطع أطرافه.

ی

کمی

[کمی] الشهاده کمیاً : إِذا کتمها.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ح

کَمَح

[کَمَح] : الکمح مثل : الکبح ، وهو رد الفرس باللجام.

خ

کَمَخَ

[کَمَخَ] : قال ابن درید : کَمَخه باللجام وکَمَحه وکَبَحه : بمعنیً.

همزه

کمأ

[کمأ] : القومَ ، مهموز : إِذا أطعمهم الکمأه.

فعِل ، بکسر العین ، یفعل ، بفتحها

د

کَمِد

[کَمِد] : الکمد : الحزن یخفیه صاحبه. ورجل کَمِدٌ.

ه-

کَمِه

[کَمِه] : الکَمَه : العمی یولد به

[شماره صفحه واقعی : 5899]

ص: 199

الإِنسان ، والأکمه : الذی یولد أعمی ، قال الله تعالی : ( وَتُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَالْأَبْرَصَ )(1)

وقد یسمی العمی العارضُ کمهاً ، وهو قول سوید بن أبی کاهل (2) :

کمهت عیناه حتی ابیضتا

ی

کمی

[کمی] : یقال : کمِی عن الأخبار : إِذا جهلها.

همزه

کمِئ

[کمِئ] : کمِئت رجله ، بالهمزه : إِذا تشققت.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ت

کَمُت

[کَمُت] الفرس کُمْتَه وکَمَاته.

ش

کَمُش

[کَمُش] کماشه فهو کمیش : أی سریع.

ل

کَمُل

[کَمُل] : الکمال : التمام.

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِکماح

[الإِکماح] : أکمح الفرسَ : إِذا جذب عنانه لینتصب رأسه.

د

الإِکماد

[الإِکماد] : أکمده الحزنُ.

وأکمد القصارُ الثوبَ. ویقال : کمده بغیر همزه.

[شماره صفحه واقعی : 5900]

ص: 200

1- سوره المائده : 5 / 110.
2- أنشده له فی المفضلیات : ( 1 / 198 ) والمقاییس : ( 5 / 137 ) واللسان ( کمه ) ، وعجزه : فهو یلحی نفسه لما نزع

ل

الإِکمال

[الإِکمال] : أکمل الشیء : إِذا أَتمَّه ، قال الله تعالی : ( وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّهَ )(1).

ن

الإِکمان

[الإِکمان] : أکمنته فکمن.

التفعیل

د

التکمید

[التکمید] : کَمّد العضو بخرقه : إِذا سخّنه.

ش

التکمیش

[التکمیش] : کَمَّشه : إِذا أعجله.

ل

التکمیل

[التکمیل] : کَمّله وأکمله بمعنیً ، وقرأ یعقوب وأبو بکر عن عاصم ولِتُکَمِّلُوا العده (2) ) (3).

المفاعَله

ع

المکامعه

[المکامعه] : کامع المرأه : إِذا ضاجعها ، وفی الحدیث : « نهی النبی صَلی الله عَلیه وسلم عن المکامعه(4) » : وهی أن یضاجع الرجلُ الرجلَ فی ثوب واحد لا ستر بینهما.

الافتعال

الاکتماع

[الاکتماع] : اکتمع الرجلُ السقاءَ : إِذا شرب ما فیه.

[شماره صفحه واقعی : 5901]

ص: 201

1- سوره البقره : 2 / 185.
2- سوره البقره : 2 / 185.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
4- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 1 / 105 - 106 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 264 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 200 ).

ن

الاکتمان

[الاکتمان] : المکتمن : المستخفی ، قال (1) :

بمکتمنٍ من لاعجِ الشوقِ واتنِ

أی مقیم.

الانفعال

ش

الانکماش

[الانکماش] : انکمش فی أمره وسیره : أی أسرع.

ی

الانکماء

[الانکماء] : انکمی : أی استخفی ، وفی حدیث حذیفه : للدابه ثلاث خرجات : خرجه فی بعض الوادی : ثم ینکمی.

الاستفعال

ل

الاستکمال

[الاستکمال] : استکمل الشیءَ : إِذا استتمه ، ( وفی الحدیث عن زید بن ثابت رحمه الله تعالی : إِذا استکمل البنات الثلثین فلیس لبنات الابن شیءٌ إِلا أن یلحق بهن ذکرٌ فیرد علیهنّ بقیهُ المال إِذا کان أسفلَ منهنّ رُدَّ علی مَنْ فوقه ( لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ ) ، وإِن کُنَّ أسفلَ منه فالبقیه له ولا شیء لهنّ ) (2).

التفعُّل

ش

التکمُّش

[التکمُّش] : تکمَّش : إِذا أسرع.

ل

التکمّل

[التکمّل] : تکمّله : أی استکمله.

[شماره صفحه واقعی : 5902]

ص: 202

1- عجز بیت للطرمّاح من قصیده فی دیوانه تحقیق د. عزّه حسن : (475) ، وصدره : عواسف اوساط الجفون یسقنه
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ی

التکمی

[التکمی] : تکمّی فی سلاحه : إِذا تغطّی به.

ویقال : تکمَّتْهم الفتنهُ : أی غطتهم.

وتکمّی فلانٌ فلاناً : إِذا قصده.

همزه

التکمّؤ

[التکمّؤ] : یقال : خرج الناس یتکمّؤون : أی یجتنون الکمأه.

التفاعُل

ل

التکامل

[التکامل] : تکامل الشیءُ : إِذا کمل.

الافعلَال

ت

الاکمتات

[الاکمتات] والکمته : مصدر الکمیت من الخیل ، وهو الذی لونه أحمر یخالطه سوادٌ. یقال للذکر والأنثی ، ولا یقال : أکمت ولا کمتاء ، والجمیع : الکُمت. قال الخلیل : إِنما استعملوه مصغراً لأنها حمره مخالطه سواداً ، ولیست بسواد خالص ولا حمره ، لکنها بینهما فصارت بمنزله دُوَیْن ذاک.

قال الأصمعی : الکُمته : أحب الألوان إِلی العرب.

ویقال : إِن الکُمْتَ أشدُّ الخیل جلوداً وأصلبها حوافر. ویقال : أصبر الخیل الکُمْت الصُّمْت.

والکُمَیت : الخمر ، لأن فیها سواداً وحمره.

قال الأصمعی : ویقال : بعیر کُمَیْت وناقه کمیت أیضاً.

الافعِیلَال

ت

الاکمیتات

[الاکمیتات] : اکمأت الفرس واکمتّ : بمعنیً.

[شماره صفحه واقعی : 5903]

ص: 203

الفَعلَله

تر

[ الکمتره ] ، بالتاء : مشیه فیها تقارب.

[شماره صفحه واقعی : 5904]

ص: 204

باب الکاف والنون وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ز

الکنز

[الکنز] : اسم المال المکنوز ، قال الله تعالی : ( وَکانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما )(1) وجمعه : کنوز ، قال الله تعالی : ( وَآتَیْناهُ مِنَ الْکُنُوزِ )(2) الآیه.

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

ه-

[ کُنْه ] الشیء : غایته.

وکُنْه الأمر : وقته.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ی

کنیه

[کنیه] الإِنسان : ما یکنی بها ، نحو : أبی سعد وأبی بکر ( وأم عمرو. والمراد بالکنیه : التنبیه والتعظیم ، وأصل الکنی للعرب لخفه أسمائهم وسهوله کلامهم ، فإِن نسبوا إِلی الکنیه نسبوا إِلی الاسم الثانی فقالوا فی النسب إِلی أبی بکر : بکری ونحو ذلک ، وکذلک نسب کل مضاف یتعرف بالثانی نحو ابن الزبیر ینسب إِلیه زبیری ، فإِن کان غیر متعرف بالثانی نسبوا إِلی الأول نحو : عبد مناف وعبد شمس فقالوا : عبدی ، وربما قالوا : منافی وشمسی خشیه الالتباس. وربما بنوا من الاسمین اسماً واحداً فقالوا : عبشمی فی عبد شمس ، وعبقسی فی عبد القیس. فإِن نسبوا إِلی اسمین جعلا

[شماره صفحه واقعی : 5905]

ص: 205

1- الکهف : 18 / 82.
2- القصص : 28 / 76.

اسماً واحداً نسبوا إِلی الآخِر منهما نحو :عبد یغوث فقالوا : یغوثی ، وربما قالوا : عبدیٌّ یغوثی خشیه الالتباس ) (1).

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ب

الکِنْب

[الکِنْب] : لغه فی الکَنب.

ف

الکِنْف

[الکِنْف] : وعاء یجعل فیه التاجر أداته ونحو ذلک ، وبتصغیره جاء الحدیث عن عمر (2) فی عبد الله بن مسعود : « وکنیف ملئ علماً » وهذا التصغیر بمعنی التعظیم ، کقوله : أنا جُدیلها المحکّک وعذیقها المرجَّب.

و [ فِعْلَه ] ، بالهاء

د

کِنده

[کِنده] : حی من الیمن ، ( وهم ولد کنده ، واسمه عقیر بن ثور بن عدی بن الحارث بن مره بن أدد بن زید بن عمرو ابن عریب بن مالک بن زید بن کهلان ابن سبأ. وقال ابن ماکولا فی « إِکماله » : کنده لقب ثور بن عفیر بن عدی.

ووافقه الأشعری فی بابه ، قال : وإِنما لقب کنده لأنه کند أباه : أی جحده ) (3) منهم کانت الملوک ومنهم امرؤ القیس بن حِجر الکندی الشاعر ، ومنهم امرؤ القیس بن عابس بن المنذر الشاعر أیضاً أدرک الإِسلام.

ی

الکِنیه

[الکِنیه] : لغه فی الکُنیه.

[شماره صفحه واقعی : 5906]

ص: 206

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- هو فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 205 ).
3- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

فَعَلٌ ، بالفتح

ف

الکنف

[الکنف] : الناحیه والجانب ، والجمیع : الأکناف.

وکنفا الطائر : جناحاه.

وقولهم : فی حفظ الله وکنفه : أی فی حفظه وحِرْزه.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ف

کَنَفهُ

[کَنَفهُ] الإِبلِ : ناحیتها.

فَعِلٌ ، بکسر العین

ب

الکِنب

[الکِنب] : نبت ، قال الطرماح (1) :

مُعالیاتٌ علی الأریاف مسکنها

أطرافُ نجد بأرض الطلح والکَنِب

فُعُلٌ ، بضم الفاء والعین

د

الکُنُد

[الکُنُد] : امرأه کُنُد : أی کفور للمواصله.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ع

الأکنع

[الأکنع] : فی حدیث الأحنف : کان یقال : « کل أمر ذی بال لم یحمد الله فیه فهو أکنع (2) » قیل : أی ناقص.

والبال : الحال ، أی أن کل مقام ذی جلاله إِذا لم یذکر الله فیه فهو ناقص.

[شماره صفحه واقعی : 5907]

ص: 207

1- فی ( ل 1 ) : العجاج. وهو خطأ فهو للطرماح فی اللسان ( کنب ) وانظر دیوان الطرماح ص : (14).
2- حدیث الأحنف فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 204 ).

مِفعَله ، بکسر المیم

س

المِکنسه

[المِکنسه] : ما یکنس به.

فاعِل

س

الکانس

[الکانس] : الظبی فی کِناسه.

ع

الکانع

[الکانع] : المتقبض المجتمع.

وأنف کانع : أی لازق ، قال النابغه :

رمی أنفه فی تلک الأنوف الکوانع ویروی : الأکف.

قال الأصمعی : الکانع الحاضر ، ویروی قول النابغه ) (1)(2) :

بزوراء فی حافاتها المسک کانع

أی حاضر. ویجوز أن یکون بمعنی : متلبد منضم بعضه إِلی بعض.

فَعَال ، بفتح الفاء

ز

الکَناز

[الکَناز] : یقال : هذا زمن الکَناز : أی وقت کنز التمر.

فُعَاله ، بضم الفاء

س

الکُناسه

[الکُناسه] : ما یکنس من البیت.

فِعَال ، بالکسر

ز

الکِناز

[الکِناز] : لغه فی الکَناز. ولم یعرفها

[شماره صفحه واقعی : 5908]

ص: 208

1- عجز بیت فی دیوانه : (128) ، وصدره :
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ابن السکیت (1).

وناقه کِناز : أی مکتنزه اللحم مجتمعته.

س

الکِناس

[الکِناس] : بیت الظبی.

فَعُول

د

الکنود

[الکنود] : أرض کنود : لا تنبت شیئاً.

وامرأه کنود : کفور للمواصله.

ف

الکنوف

[الکنوف] : الناقه الکنوف : التی إِذا أصابها البرد استترت بأکناف الإِبل.

فَعِیل

ز

الکنیز

[الکنیز] : التمر یکنز فی وعاء.

ف

الکنیف

[الکنیف] : الساتر.

والکنیف : الترس لأنه یستر ، وکل ساتر کنیف ، قال لبید (2) :

حریماً یوم لم یمنع حریماً

سیوفهمُ ولا الحَجَفُ الکنیفُ

ومنه قیل للخلاء : کنیف.

والکنیف : حظیره تجعل للإِبل ، قال (3) :

مکانها إِن عکف الشفیف

الزربُ والعُنهُ والکنیفُ

[شماره صفحه واقعی : 5909]

ص: 209

1- انظر : إِصلاح المنطق : (105) والمقاییس : ( 5 / 141 ).
2- لیس فی دیوانه ط. دار صادر ، وهو فی ملحقات شرح دیوانه : (351) ، وانظر التاج ( کنف ).
3- الشفیفُ : شده البرد ، وقیل : شِدَّه الحَرِّ ، ولم نجد الشاهد.

ی

کَنیُ

[کَنیُ] الرجلِ : الذی یکنی بکنیته.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

س

کنیسه

[کنیسه] النصاری : معروفه.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ع

کنعان

[کنعان] بن حام بن نوح علیه السلام ، إِلیه ینسب الکنعانیون ، منهم نمروذ بن کنعان الذی أُرسل إِلیه إِبراهیم علیه السلام.

الرباعی

فُعْلُل ، بضم الفاء واللام

در

الکُنْدُر

[الکُنْدُر] : اللَّبان.

والکُنْدُر : القصیر الشدید الغلیظ.

والکُنْدُر : الحمار الوحشی ، قال العجاج (1) :

کأن تحتی کندراً کنادراً

ویقال : إِن نونه زائده.

دش

الکُنْدُش

[الکُنْدُش] : العَقْعَق ، بالشین معجمه ، قال (2) :

ألصَّ وأخبثَ من کُنْدُش

[شماره صفحه واقعی : 5910]

ص: 210

1- الشاهد فی اللسان ( کندر ) منسوب أیضاً إِلی العجاج ، ولیس فی دیوانه تحقیق د. عبد الحفیظ السلطی.
2- الشاهد فی اللسان ( کندش ) لأبی الغَطَمَّش.

فِعْلیل ، بکسر الفاء واللام

در

الکِنْدِیر

[الکِنْدِیر] : القصیر الغلیظ من الرجال.

فُعَالِل ، بضم الفاء

در

الکُنادر

[الکُنادر] : القصیر الغلیظ.

الکُنادر : الحمار الوحشی. ویقال : إِن نونه زائدهٌ وإِن بناءه فناعل لأنه یقال : کُدُرّ.

الملحق بالخماسی

فَعَلْوَلّ ، بفتح الفاء والعین والواو

هر

الکَنَهْوَر

[الکَنَهْوَر] : قطع من السحاب غلاظ عظام کالجبال ، الواحده : کَنَهْوَرَهٌ ، بالهاء ، قال (1) :

کنهورٌ کان من أعقاب السُّمِیِ

فَعْلَلِیل ، بفتح الفاء واللام الأولی

وکسر الثانیه

فل

الکنفلیل

[الکنفلیل] : رجل کَنْفَلیلُ اللحیه : أی ضخم اللحیه.

و [ فَعْلَلیله ] ، بالهاء

فل

الکنفلیله

[الکنفلیله] : لِحْیَهٌ کنفلیلهٌ : أی ضخمه جافیه.

[شماره صفحه واقعی : 5911]

ص: 211

1- الشاهد فی اللسان والتاج ( کنهر ) لأبی نُخَیله.

الأفعال

اشاره

فَعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

د

کَنَد

[کَنَد] : الکنود الکفور ، کَنَد النعمه : إِذا کفرها ، قال الله تعالی : ( إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ )(1).

والکَنْد : القطع. واشتقاق کِنْدَه منه لأنه فارق أباه ولحق بأخواله فرأسهم فقال له أبوه : کَنَدْت. واسمه ثور بن مُرَتِّع ( بن معاویه بن کندی بن عفیر بن عدی بن الحارث بن مره بن أدد بن عمرو بن عریب ابن زید بن کهلان ) (2) ، قال الأعشی (3) :

أمیطی أمیطی بصلب الفؤاد

وَصُولَ حبالٍ وکَنَّادِها

س

کَنَس

[کَنَس] البیت کنساً.

ف

کَنَف

[کَنَف] الشیءَ کنفاً : إِذا حفظه وحاطه.

وکَنَف الإِبلَ : إِذا اتخذ لها کنیفاً.

وکَنَفَ عن الشیء : عدل ، قال القطامی (4) :

لِیَعْلَمَ ما فینا عن البیعِ کانِفُ

و

کَنَا

[کَنَا] : قال أبو بکر : کنا یکنو : لغه فی کنی یکنی ، وأنشد (5) :

وإِنی لأکنو عن قَذُورَ بغیرها

وأُعْرِبُ أحْیاناً بها وأُصَارح

[شماره صفحه واقعی : 5912]

ص: 212

1- سوره العادیات : 100 / 6.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- دیوانه : (500) والمقاییس : ( 5 / 140 ) واللسان ( کند ).
4- دیوانه : (25) ؛ اللسان ( کنف ) ؛ وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 143 ) وصدره : فصالوا وصلنا واتقوابماکر
5- أنشده فی إِصلاح المنطق : (140) ؛ وقذور : اسم امرأه. والبیت فی المقاییس : ( 5 / 139 ) واللسان ( قذر ، کنی ).

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ز

کَنَز

[کَنَز] : کنزُ المالِ : جمعه وادّخاره ، قال الله تعالی : ( یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلا یُنْفِقُونَها )(1). قیل : إِنما قال ( یُنْفِقُونَها ) ، ولم یقل ینفقونهما لأن المراد : الکنوز والأموال. وقیل : معناه : لا ینفقون الفضه ثم حذف الأول لدلاله الثانی علیه ، کما قال :

نحن بما عندنا وأنت بما

عندک راض والرأی مختلف

وقیل : ( یُنْفِقُونَها ) ؛ للذهب ، و « الفضه » معطوفهٌ.

قال علی بن أبی طالب : المال المکنوز الذی یُستحق علیه الوعید ما زاد علی أربعه آلاف درهم أدَّیت زکاته أو لم تؤد. وأربعه آلاف وما دونها نفقه.

وقال ابن عمر : هو کل ما وجبت فیه الزکاه ولم تؤد زکاته مدفوناً کان أو غیر مدفون، وهو قول الشافعی وکثیر من الفقهاء ) (2).

ویقال : کنزَ التمر فی وعائه وکنز البر فی الجراب.

س

کَنَس

[کَنَس] الظبیُ : إِذا دخل فی کِناسه.

والکنّس : الکواکب التی تکنِس فی بروجها کما تدخل الظباء فی کِناسها ، قال الله تعالی : ( فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ )(3) ، کنوسها : دخولها فی بروجها ، وخنوسها : خروجها. وقال أبو عبیده : سمیت کُنَّساً : لأنها تکنس فی المغیب. وقال بعضهم : الخُنَّس الکُنَّس : الظباء والبقر الوحشیه لأنها تکنِس وتخنس.

[شماره صفحه واقعی : 5913]

ص: 213

1- سوره التوبه : 9 / 34.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- سوره التکویر : 81 / 16. وقول أبی عبیده فی المقاییس ( کنس ) ( 5 / 141 ).

ظ

کَنَظ

[کَنَظ] : کنظه الأمرُ کنظاً ، بالظاء معجمه : إِذا جهدَه وشق علیه.

ف

کَنَف

[کَنَف] إِبله : إِذا اتخذ لها کنیفاً.

ی

کنی

[کنی] عن الأمر کنایه : إِذا تکلم بغیره مما یدل علیه ، ومنه قیل للمضمر من الأسماء : مکنی.

وکنیت الرجلَ بأبی فلان وکنَّیته بمعنیً ، قال ذو الرمه (1) :

ومَکْنِیَّهٍ لم تعلمِ الناسُ ما اسْمُها

وَطِینا علیها ما تقول لنا هُجرا

أی : فُحشاً. یعنی بالمکنیه : أم حبین.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ع

کَنَع

[کَنَع] کنوعاً : إِذا انقبض ، وفی حدیث غزوه أحد : أن المشرکین لما تفرقوا من المدینه کَنَعوا عنها : أی قصروا عنها وانقبضوا. وفی الدعاء (2) : « اللهم إِنی أعوذُ بک من الکُنُوع والخُضُوع » : أی من الانقباض بالذل.

وکَنَع الأمر کنوعاً : إِذا قرب.

وکَنَع النجم : إِذا مال للغروب.

وکنعت العُقابُ : إِذا ضمت جناحیها للانقضاض.

فعِل ، بالکسر ، یفعل بالفتح

ب

کَنِب

[کَنِب] : الکَنَب : غلظ الیدین من

[شماره صفحه واقعی : 5914]

ص: 214

1- دیوانه : ( 30 / 1435 ).
2- الدعاء فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 204 ) ؛ وفی اللسان أن الأصمعی سمع أعرابیاً یقول فی دعائه : « رب أعوذ بک من الخنوع والکنوع ».

العمل ، وقال الأصمعی (1) یقال : أکنبت یده. ولا یقال : کنِبَتْ.

ع

کنِع

[کنِع] : الکنع : تشنجٌ فی الأصابع وتقبض.

ف

کنِف

[کنِف] : قال بعضهم : شاه کنفاء : أی حدباء.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِکناب

[الإِکناب] : أکنبت یده : إِذا غلظت من العمل ، قال (2) :

قد أکنَبَتْ یدایَ بعدَلینِ

ع

الإِکناع

[الإِکناع] : أکنع : إِذا لان وخضع.

ف

الإِکناف

[الإِکناف] : أکنفْتُ الرجلَ : إِذا أعَنْتُهُ.

التفعیل

ع

التکنیع

[التکنیع] : التقبیض.

وکَنَّع قوائمه : إِذا شدها.

ف

التکنیف

[التکنیف] : شیء مکنّف : أی أحیط به من أکنافه : وهی جوانبه.

ی

التکنیه

[التکنیه] : کنّاه : أی دعاه بالکنیه.

قال الخلیل : الصواب أن یقال : کُنِّی فلان بأبی عبد الله ولا یقال بعبد الله.

[شماره صفحه واقعی : 5915]

ص: 215

1- المقاییس : ( کنب ) : ( 5 / 140 ).
2- أنشده فی المقاییس : ( 5 / 140 ) واللسان ( کنب ).

المفاعَله

ف

المکانفه

[المکانفه] : المعاونه.

الافتعال

ز

الاکتناز

[الاکتناز] : کل مجتمِع من لحم وغیره مکتنز.

واکتناز المال : کنزه.

ع

الاکتناع

[الاکتناع] : اکتنع القوم : إِذا اجتمعوا.

واکتنع الشیخ : إِذا تقبض من الکِبَر.

واکتنع : إِذا حضر وقرب ، یقال : اکتنع اللیل ، قال یزید بن معاویه (1) :

آب هذا اللیلُ فاکتنعا

وأمرّ النومُ فامتنعا

ف

الاکتناف

[الاکتناف] : یقال : اکتنفوه : أی أحاطوا به.

ه-

الاکتناه

[الاکتناه] : یقال : سررت به سروراً لا یَکْتَنِهُهَا الوصف : أی لا یبلغ کنهه.

ی

الاکتناء

[الاکتناء] : اکتنی بکذا : من الکنیه.

التفعّل

ع

التکنُّع

[التکنُّع] : تکنّعتْ أصابعُهُ : إِذا تقبضت.

ف

التکنف

[التکنف] : تکنّفوه : أی أحاطوا به من جوانبه.

[شماره صفحه واقعی : 5916]

ص: 216

1- البیت له فی اللسان ( کنع ).

باب الکاف والهاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ر

کَهْرُ

[کَهْرُ] الضحی : ارتفاعه ، یقال : لقیته کَهْر الضحی ، قال عدی (1) :

وإِذا العانهُ فی کهر الضحی

دونها أحقبُ ذو لحمٍ زِیَمْ

أی متفرق.

ف

الکهف

[الکهف] : الغار فی الجبل. قال الله تعالی : ( وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ )(2) وجمعه : کهوف.

وفلان کهف القوم : أی عمیدهم.

وفی حدیث عائشه فی أبیها : « فتی قریش ناشئاً وکهفها کهلاً »

ل

الکَهْل

[الکَهْل] : الرجل الذی فیه الشیب ، وامرأه کهله ، بالهاء ، قال الله تعالی : ( وَکَهْلاً )(3). یقال : الذی ناهز الأربعین ، ( وقیل : الرجل حدث إِلی ست عشره سنه ، ثم هو شاب إِلی اثنتین وثلاثین ، ثم هو بعد ذلک کهلٌ إِلی الخمسین ، ثم هو شیخ ) (4) ، مأخوذ من اکتهل النبت : إِذا اشتد وقوی.

[شماره صفحه واقعی : 5917]

ص: 217

1- أنشده له صاحب اللسان ( کهر ) ، وصدره فی المقاییس : ( 5 / 144 ) بدون نسبه.
2- سوره الکهف : 18 / 25.
3- سوره آل عمران : 3 / 46.
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

فَعَله

ی

الکهاه

[الکهاه] : الناقه الضخمه ، قال (1) :

إِذا عَرَضَتْ مِنْهَا کَهَاهٌ سَمینهٌ

فلا تُهدِ مِنْها واتَّشقْ وتَجبجَبِ

الزیاده

فاعِل

ل

الکاهل

[الکاهل] : فرع الکتف ، وفی الحدیث : « تمیم کاهل مضر وعلیها المحمل » (2) ، وجمعه : کواهل ، وفی حدیث عائشه فی أبیها (3) : « حتی أراح الحقوق علی أهلها وأقر الرؤوس علی کواهلها » : أی کانت الرؤوس قد أشفت علی الذهاب بالاختلاف فأقرها فی مغارزها باجتماع الکلمه.

وکاهل : بطن من بنی أسد ، وهم قتله حِجر أبی امرئ القیس بن حِجر الکندی ، قال امرؤ القیس (4) :

یا لهف هندٍ إِذ خطئن کاهلاً

القاتلین الملک الحُلاحلا

ن

الکاهن

[الکاهن] : معروف (5).

فَعَال ، بفتح الفاء

م

الکَهام

[الکَهام] : سیف کهام : أی کلیل لا یمضی.

[شماره صفحه واقعی : 5918]

ص: 218

1- أنشده اللسان لخمام بن زید مناه الیربوعی : ( جبب ) ، ولم ینسبه فی ( کها ، شق ) وکذا المقاییس : ( 5 / 143 ).
2- لم نعثر علیه بهذا اللفظ.
3- حدیثها فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 214 ).
4- دیوانه : (134).
5- فی ( ل 1 ) : « واحد الکهنه ).

ولسان کَهام : أی عَیٌّ.

وفرس کَهام : أی ثقیل.

ورجل کَهام : لا خیر عنده.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ل

کهلان

[کهلان] : قبیله من الیمن ، وهم ولد کهلان بن سبأ الأکبر ، أخوه حمیر بن سبأ.

الرباعی

فَعْلَل ، بفتح الفاء واللام

مس

الکَهْمَس

[الکَهْمَس] : القصیر.

وکَهْمَس : من أسماء الأسد.

وکَهْمَس : من أسماء الرجال.

فُعْلوله ، بضم الفاء

ر

الکهروره

[الکهروره] ، بتکریر الراء : الاسم من الکَهْر ، ویقال أیضاً : رجل کهروره.

الملحق بالخماسی

فَنَعْلَل ، بالفتح

بل

الکَنَهْبَل

[الکَنَهْبَل] : شجر ، قال امرؤ القیس (1)

یَکُبُّ علی الأذقان دَوْحَ الکَنَهْبَلِ

والنون زائده.

[شماره صفحه واقعی : 5919]

ص: 219

1- عجز بیتٍ له فی دیوانه : (24) ، وصدره : واضحی یسح الماء عن کل فیقه

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

ن

کَهَن

[کَهَن] : الکهانه : معروفه.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

د

کَهَد

[کَهَد] : الحمارُ کهداً : إِذا عدا.

ر

کَهَر

[کَهَر] : الکَهْر : الانتهار ، وقرأ ابن مسعود : فأما الیتیم فلا تکهر(1).

وکذلک روی عن النخعی والشعبی رحمهم الله تعالی.

وکَهْرُ النهار : ارتفاعه.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

کَهِب

[کَهِب] : الکُهبه : غُبره مشربه سواداً ، یقال : بعیر أکهب.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

م

کَهُم

[کَهُم] الرجل کَهامه : أی صار کَهاماً.

الزیاده

الإِفعال

د

الإِکهاد

[الإِکهاد] : أکهد الحمارَ : إِذا حمله علی الکهد ، وهو العدو.

ویقال : أکهده : أی أتعبه.

[شماره صفحه واقعی : 5920]

ص: 220

1- سوره الضحی : 93 / 9.

التفعیل

ف

التکهیف

[التکهیف] : کَهّفه : أی جعله کهیئه الکهف.

م

التکهیم

[التکهیم] : کَهَّمَتْهُ الشدائد : أی جعلته کَهاماً.

الافتعال

ل

الاکتهال

[الاکتهال] : اکتهل الرجلُ : إِذا صار کهلاً.

واکتهل النبت : إِذا اشتد وقوی.

وقیل : اکتهل : إِذا تعمّم بالنَّوْر.

ویقال : شاه مکتهله : أی رأسها أبیض.

التفعّل

ل

التکهّل

[التکهّل] : تکهّل : إِذا تشبه بالکهول.

وتکهّل : إِذا انتسب إِلی کهلان.

ن

التکهّن

[التکهّن] : تکهّن : إِذا أتی بالکِهانه.

الافْوِعْلال

د

الاکوهداد

[الاکوهداد] : اکوهدّ الفرخ اکوِهْداداً : إِذا ارتعد.

[شماره صفحه واقعی : 5921]

ص: 221

[شماره صفحه واقعی : 5922]

ص: 222

باب الکاف والواو وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ر

کَوْرُ

[کَوْرُ] العمامه : دورها. وکل دور کورٌ ، وفی الحدیث : « نهی النبی علیه السلام عن السجود علی کور العمامه » (1). ( قال الشافعی : لا یجوز السجود علی کَوْر العمامه ویفسد الصلاه ، وقیل : یکره ولا یفسدها ) (2).

والکَوْر : القطیع الضخم من الإِبل ، یقال : هو مئه وخمسون فصاعداً.

والکور : الزیاده ، یقال : أعوذ بالله من الحَوْر بعد الکور : أی من النقصان بعد الزیاده.

ش

الکَوْش

[الکَوْش] ، بالشین معجمه : رأس الفیشله.

ن

الکون

[الکون] : الحادث یکون بین القوم.

والکون : الکینونه.

( والکون فی عرف بعض المتکلمین : هو معنی الحرکه والسکون ، وقیل : هو معنی غیر الحرکه والسکون ، لکنهما لا تخلوان من کونٍ معهما ) (3).

و [ فَعْله ] ، بالهاء

م

الکَوْمه

[الکَوْمه] : الصُّبَره.

[شماره صفحه واقعی : 5923]

ص: 223

1- انظر الأم للشافعی : ( 1 / 136 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

ی

الکَوَّه

[الکَوَّه] : معروفه ، وأصلها : کَوْیه.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ب

الکُوب

[الکُوب] : الکوز الذی لا عروه له ، وجمعه : أکواب ، قال الله تعالی : ( بِأَکْوابٍ وَأَبارِیقَ )(1) ، قال (2) :

متکئاً تصفَّقُ أبوابه

یسعی علیه العبد بالکُوبِ

( وقال (3) :

یَصُبُ أکواباً علی أکواب

تدفقَّت من مائه الجوابی) (4)

ر

الکُور

[الکُور] : الرحل ، وجمعه : أکوار.

قال أبو عمرو الشیبانی : والکور : کیر الحداد المبنی من طین.

والکیر ، بالیاء : الزِّق.

ز

الکوز

[الکوز] : معروف ، وجمعه : کِوَزه وأکواز وکیزان.

س

الکوس

[الکوس] : خشبه مثلثه تکون مع النجار.

ع

الکوع

[الکوع] : طرف الزند مما یلی الإِبهام ،

[شماره صفحه واقعی : 5924]

ص: 224

1- سوره الصافات : 37 / 45.
2- البیت لعدیّ بن زید ، اللسان ( کوب ).
3- الشاهد دون عزو فی اللسان ( کوب ).
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

وفی الحدیث : « أتی بسارق إِلی النبی علیه السلام فقطع یده من الکوع (1) »

م

الکُوم

[الکُوم] : جمع : کوماء ، من الإِبل.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ب

الکوبه

[الکوبه] : الطبل. ویقال : الشطرنج ، وهی معرّبه ، وفی الحدیث : « نهی النبی علیه السلام عن الخمر والمیسر والکوبه والغبیرا وکل مسکر » (2).

ر

الکوره

[الکوره] : من کُوَر البلدان.

ف

الکوفه

[الکوفه] : بلده.

والکوفه : الرمله المستدیره.

م

الکُومه

[الکُومه] : الصُّبره ، یقال : کَوّم کُومه من تراب.

و [ فُعْلٌ ] ، من المنسوب

ت

الکوتی

[الکوتی] ، بالتاء : الرجل القصیر.

س

الکوسی

[الکوسی] : الفرس القصیر الدوارج.

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

ع

الکاع

[الکاع] : لغه فی الکوع.

[شماره صفحه واقعی : 5925]

ص: 225

1- أخرجه أبو داود بنحوه وبدون لفظ الشاهد فی الحدود ، باب : فی تعلیق ید السارق فی عنقه ، رقم : (4411).
2- هو من حدیث جابر عند أبی داود فی الأشربه ، باب : النهی عن المسکر ، رقم : (3685) وأحمد فی مسنده : ( 1 / 274 ، 289 ، 350 ، 2 / 158 ، 165 - 166 ).

ویقال : الکاع : طرف الزند مما یلی الخنصر.

ف

الکاف

[الکاف] : هذا الحرف. وللکاف مواضع تکون أصلاً فی الکلمه ، مثل « کلم » ونحوه. وتکون زائده للتشبیه یخفض ما بعدها ، کقوله تعالی : ( فَهِیَ کَالْحِجارَهِ )(1). وتزاد للتأکید ، کقوله تعالی : ( لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ )(2) وکقوله :

سَعد بن زیدٍ إِذا أبصرتَ فضلهمُ

ما إِن کمثلهمُ فی الناس من أحدِ

وتصغیر الکاف : کویفه.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ذ

الکاذه

[الکاذه] ، بالذال معجمه : لحمه الفخذ ، وهما کاذتان ، قال (3) :

فلما دنَتْ للکاذتین وأخرجت

به حَلْبَساً عند اللقاء حُلابسا

یعنی الکلاب لما دنت لفخذی الثور الوحشی. وأخرجت حلبسا : أی شجاعاً ، یعنی الثور.

ر

کاره

[کاره] القصار : ما جمع من ثیابه فی ثوب واحد.

الزیاده

مَفْعَل ، بالفتح

ن

المکان

[المکان] : الموضع ، وهو من کان یکون. وجمعه : أمکنه وأماکن ، علی التوهم أن المیم أصلیه.

[شماره صفحه واقعی : 5926]

ص: 226

1- سوره البقره 2 / 74.
2- سوره الشوری 42 / 11.

و [ مَفْعَله ] ، بالهاء

د

المکاده

[المکاده] : یقولون لمن یرید الشیء فلا یریدون إِعطاءه : لا مَهمَّهَ ولا مکادهَ : أی لا أهم ولا أکاد.

ن

المکانه

[المکانه] : المکان ، قال الله تعالی : ( عَلی مَکانَتِهِمْ ) (1) : أی علی مکانهم. وقوله تعالی : ( عَلی مَکانَتِکُمْ )(2) : أی طریقتکم ( وقرأ أبو بکر عن عاصم بالجمیع مکاناتهم ومکاناتکم فیهما. وکذلک عن یعقوب ) (3).

و [ مِفْعَله ] ، بکسر المیم

ی

المکواه

[المکواه] : المیسم ، یقال فی المثل : « العیر یضرط والمکواه فی النار ».

فُعْلَی ، بضم الفاء

س

الکُوسی

[الکُوسی] تأنیث : الأکیس.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ل

الکَولان

[الکَولان] : نبت ینبت فی الماء مثل البردی.

[شماره صفحه واقعی : 5927]

ص: 227

1- الأنعام 6 / 135 ، هود 11 / 93 ، 121 ، الزمر 39 / 39.
2- الأنعام 6 / 135 ، هود 11 / 93 ، 121 ، الزمر 39 / 39.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

و [ فُعْلان ] ، بضم الفاء

ف

الکُوفان

[الکُوفان] : یقال : وقعوا فی کُوفان : أی فی مشقه وأمر شدید ، ویقال بفتح الکاف أیضاً.

ویقال للکوفه :کُوفان.

[شماره صفحه واقعی : 5928]

ص: 228

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ح

کاح

[کاح] : یقال : کاوحته فکحْتُهُ : أی غلبته.

ولم یأت فی هذا جیم.

د

کاد

[کاد] : یقال : کاد کوداً أو مکاداً بمعنی : هَمَّ.

ر

کار

[کار] کوراً : أی دار.

وکار العِمامه : أی لاثها.

س

کاس

[کاس] : کاست الناقه کوساً : إِذا عُقرت فمشت علی ثلاث قوائم ، قالت الخنساء (1) :

فظلَّت تکوس علی أَکْرُعٍ

ثلاث وکان لها أربع

ع

کاع

[کاع] الکلب فی الرمل : إِذا مشی علی کوعه من حَرِّ الرمضاء.

م

کام

[کام] : یقال : کام الفرسُ أنثاه کَوْماً : إِذا نزا علیها. ویقال ذلک لذوات الحافر.

ن

کان

[کان] الشیء کینونه وکوناً ، قال الله تعالی : ( فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ )(2) : ( قرأ ابن عامر بنصب النون وکذلک فی جمیع القرآن إِلا قوله فی « آل عمران » : ( ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ الْحَقُ )(3) ، وفی « الأنعام » :

[شماره صفحه واقعی : 5929]

ص: 229

1- انظر اللسان والتاج ( کوس ).
2- سوره البقره 2 / 117.
3- سوره آل عمران 3 / 59.

( کُنْ فَیَکُونُ قَوْلُهُ الْحَقُ )(1). وقرأ الباقون بالرفع ، إِلا الکسائی فقرأ بالنصب فی قوله : أن نقول له کن فیکونَ (2) فی « النحل » و « یونس » (3) ) (4).

ولِکان فی العربیه ثلاثه مواضع ؛ تکون تامه وناقصه وزائده.

فالتامه : لها اسم بغیر خبر وهی فعل حقیقی بمعنی حدث ووقع. کقولک : أنا مذ کنت صدیقُک ، برفع القاف : أی أنا صدیقک مذ خلقت. وکقوله (5) :

إِذا کان الشتاء فادفئونی

فإِن الشیخ یهرمه الشتاء

والناقصه : لها اسم وخبر وتدل علی الزمان ولا تدل علی الحدث ، کقول الله تعالی : ( إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَأَبْناؤُکُمْ )(6) حتی قال : ( أَحَبَّ إِلَیْکُمْ )(7) بالنصب.

والزائده : تزاد مؤکده للکلام ، لا اسم لها ولا خبر ، کقول الشاعر (8) :

فکیف إِذا مررت بدار قوم

وجیران لنا کانوا کرامِ

أی وجیران لنا کرامٍ.

( وعلی وجوه « کان » هذه الثلاثه فُسر قوله تعالی : ( مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا )(9) : قیل : « کانَ » زائده لأن الناس کلهم کانوا فی المهد صبیاناً ، ونصب ( صَبِیًّا ) علی الحال ، والعامل فیه الاستقرار. وقیل : « کانَ » بمعنی : وقع ،

[شماره صفحه واقعی : 5930]

ص: 230

1- سوره الأنعام 6 / 73.
2- سوره النحل 16 / 40.
3- سوره یونس : 10 / 95.
4- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
5- الشاهد دون عزو فی اللسان ( کون ).
6- سوره التوبه 9 / 24.
7- أنشده الخلیل للفرزدق فی کتاب سیبویه : ( 2 / 153 ) ، وهو فی دیوانه : ( 2 / 290 ) وشرح شواهد المغنی : ( 2 / 693 ) وروایته : « إِذا رأیت دیار ».
8- سوره مریم 19 / 39.

ونصب ( صَبِیًّا ) علی الحال ، والعامل کانَ. وقال أبو إِسحق : « من » للشرط ، ( مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا ) فکیف نکلّمه ) (1).

ویقال : کان کونٌ : أی حدث حادث.

وحکی بعضهم : کانت : إِذا اشتدت.

وکنت علی فلان کوناً : إِذا تکفلت به.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ی

کوی

[کوی] الدابه وغیره کیّاً : أی وسمه ، قال الله تعالی : ( فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ )(2).

فعِل ، بالکسر ، یَفْعَل ، بالفتح

د

کاد

[کاد] یفعل کذا : أی قارب ، قال الله تعالی : ( یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ )(3). ولا یقال : کاد أن یفعل إِلا فی ضروره الشعر ، کقوله (4) :

قد کاد من طول البلی أن یَمْصَحا

وقال بعضهم : کاد : موضوع لمقاربه الشیء ، فإِذا وقع موجباً فلم یقع ذلک الشیء ، وإِذا وقع بعد جحد فقد وقع.تقول : کاد یفعل کذا ، فلم یقع. فإِذا قلت : ما کاد یفعل ، فقد وقع. وقال بعضهم : لا یصح ذلک لقوله تعالی : ( إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها )(5) معناه : لم یقارب یراها ، ولو کان معناه : قد رآها لم یکن للآیه معنیً. وحکی

[شماره صفحه واقعی : 5931]

ص: 231

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- سوره التوبه 9 / 35.
3- سوره النور 24 / 35.
4- الشاهد منسوب إِلی رؤبه ، وهو فی ملحقات دیوانه : (172).
5- سوره النور : 24 / 40.

عن الأخفش أن کاد زائدهٌ والمعنی لم یرها ، وکذلک فی قوله : ( أَکادُ أُخْفِیها )(1) أی أخفیها.

وقوله تعالی : ( کِدْنا لِیُوسُفَ )(2) قال ابن عباس : أی صنعنا. وقال ابن قتیبه : أی دبرنا. وقال ابن الأنباری : أی أردنا ، وأنشد :

کادت وکدْتُ وتلک خیر إِرادهٍ (3)

لو عاد من لهو الصبابه ما مضی

ومما جاء علی الأصل

ع

کَوَع

[کَوَع] : الکَوَعُ : خروج الکوع وعظمه ، ورجل أکوع.

والکَوَع اعوجاج الکوع أیضاً.

ویقال : الکَوَع : إِقبال الرسغین علی المنکبین.

م

کوم

[کوم] : الکوماء : الناقه العظیمه السنام ، قال حسان (4) :

وإِذا تأمل شخصَ ضیفٍ نازلٍ

متسربل سربال أشعث أغبر

أومی إِلی الکوماء هذا طارق

نحرتنیَ الأعداءُ إِن لم تُنحری

الزیاده

التفعیل

ح

التکویح

[التکویح] : کَوّحه : إِذا غلبه.

ذ

التکویذ

[التکویذ] (5) : جلّ مکوِّذ ، بالذال معجمه : أی بلغ الکاذتین.

[شماره صفحه واقعی : 5932]

ص: 232

1- سوره طه : 20 / 15.
2- سوره یوسف : 12 / 76.
3- الشاهد غیر منسوب فی اللسان ( کود ).
4- لیس فی دیوانه.
5- فی ( ل 1 ) : « رحل » ولعله الصواب.

ر

التکویر

[التکویر] : کوّر المتاع : إِذا ألقی بعضه علی بعض.

ویقال : طعنه فکوّره : إِذا ألقاه علی الأرض وصرعه.

وکوّر العمامه علی رأسه : أی أدارها.

وقول الله تعالی : ( إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ )(1) : أی ذهب ضوءها ، وقیل :کُوِّرَتْ : أی دهورت.

وقوله تعالی : ( یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَیُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ )(2) : أی یغشی اللیل علی النهار ویغشی النهار علی اللیل ، وقیل : معناه : ینقص من اللیل ویزید فی النهار وینقص من النهار ویزید فی اللیل.

س

التکویس

[التکویس] : کوّسه : إِذا قلبه علی رأسه.

ف

التکویف

[التکویف] : کوّف الرجلُ : إِذا أتی الکوفه.

وکوّف کافاً حسنه : أی کتبها.

م

التکویم

[التکویم] : کوّم من التراب کُومه : أی صُبره ، وفی الحدیث (3) : « أتی علیٌّ رضی الله عنه بالمال فکوّم کومه من ذهب وکومه من فضه ، وقال : یا حمراء یا بیضاء احمری وابیضی وغری غیری »

ن

التکوین

[التکوین] : کوّنه الله تعالی فکان.

ی

التکویه

[التکویه] : کوّی فی البیت کوّه : أی اتخذ.

[شماره صفحه واقعی : 5933]

ص: 233

1- سوره التکویر : 81 / 1.
2- سوره الزمر : 39 / 5.
3- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 211 ).

المفاعَله

ح

المکاوحه

[المکاوحه] : کاوحه : أی غالبه فی الخصام والقتال.

الافتعال

ر

الاکتوار

[الاکتوار] : اکتار الفرسُ : إِذا رفع ذنبه عند العدو ، واکتارت الناقه : إِذا رفعت ذنبها عند الحمل.

ز

الاکتواز

[الاکتواز] : قال بعضهم : یقال : اکتاز الماءَ : أی اغترفه بالکوز.

ن

الاکتیان

[الاکتیان] : اکتان به : إِذا تکفّل به.

اللفیف

ی

الاکتواء

[الاکتواء] : اکتوی ، من الکی.

الاستفعال

ن

الاستکانه

[الاستکانه] : الخضوع ، قال الله تعالی : ( وَما ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکانُوا )(1).

التفعّل

ر

التکوّر

[التکوّر] : کوّر العمامه فتکورت.

ز

التکوّز

[التکوّز] : قال بعضهم : تکوّز القوم : إِذا اجتمعوا.

[شماره صفحه واقعی : 5934]

ص: 234

1- سوره آل عمران : 3 / 146.

ع

التکوع

[التکوع] : تکوعت یده : إِذا اعوجت من قبل الکوع.

ف

التکوّف

[التکوّف] : تکوّف الرملُ : إِذا استدار.

وتکوّف القومُ : إِذا اجتمعوا واستداروا.

ل

التکوّل

[التکوّل] : یقولون : تکوّل القومُ علی فلان : إِذا اجتمعوا علیه.

ن

التکوّن

[التکوّن] : کوّنه الله تعالی فتکوّن : أی طاوع.

التفاعل

س

التکاوس

[التکاوس] : التزاحم. ویقال : عشب متکاوس : أی کثیر ملتف.

والمتکاوس : من أسماء ضروب الشعر ولاحظ له من الضرب لأنه داخل علی المتدارک بسبب العله.

[شماره صفحه واقعی : 5935]

ص: 235

[شماره صفحه واقعی : 5936]

ص: 236

باب الکاف والیاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ت

الکیت

[الکیت] : یقال : کان من الأمر کَیْت وکَیْت : بمعنی : کذا وکذا. ویقال : إِن التاء مبدله من هاء.

ف

کیف

[کیف] : کلمه استفهام مبنیه علی الفتح ( قال بعضهم : کان یجب أن تکون ساکنهً لأن فیها معنی الاستفهام فأشبهت الحروف ، ولکنها حرکت لالتقاء الساکنین واختیر لها الفتح لخفته ) (1).

ن

الکَین

[الکَین] : لحم داخل فرج المرأه ، والجمع : کیون. ویقال : هو شیء تضیق به المرأه فرجها ، قال جریر (2) :

غَمَزَ ابنُ مرَّهَ یا فرزدقُ کَیْنَها

غَمْزَ الطَّبیبِ نَغَانِغَ المعْذُورِ

همزه

[ الکیء ] ، مهموز : الرجل الضعیف.

و [ فِعْلٌ ] ، بکسر الفاء

ح

الکِیح

[الکِیح] : سَنَدُ الجبل ، قال الشنفری (3) :

ویرکُدن بالآصال حولی کأنّنی

من العُصْمِ أدْفی یَنْتَحی الکِیحَ أعقَلُ

ولم یأت فی هذا جیم.

[شماره صفحه واقعی : 5937]

ص: 237

1- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
2- دیوان جریر : (194) ؛ المقاییس : ( 5 / 151 ) ؛ اللسان : ( کین ، نفخ ، عذر ).
3- من لامیته المعروفه ( بلامیه العرب ) ، وأنشده له فی المقاییس ( کیح ) : ( 5 / 151 ).

ر

الکیر

[الکیر] : المبنی من طین.

والکیر : زق الحداد ، وجمعه : کِیره ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « ومثل جلیس السوء مثل الکیر إِن لم یحرقک من شرار ناره علقک من نتنه » (1)

س

الکیس

[الکیس] : معروف.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ل

الکِیله

[الکِیله] : یقال : هو حسن الکیله ، من الکَیْل.

ن

الکِینه

[الکِینه] : یقال : بات فلان بِکِینَه سوءٍ : أی بحاله سوء.

فَعَلٌ ، بالفتح

ح

الکاح

[الکاح] : سَنَدُ الجبل.

الزیاده

مَفعِلَه ، بکسر العین

د

المکیده

[المکیده] : الکید.

مِفْعال

ل

المکیال

[المکیال] : معروف.

[شماره صفحه واقعی : 5938]

ص: 238

1- أخرجه البخاری فی البیوع ، باب : العطار وبیع المسک ، رقم : (1995) وأبو داود فی الأدب ، باب : من یؤمر أن یجالس ، رقم : (4831).

فَعُّول ، بفتح الفاء

وضم العین مشدده

ل

الکَیُّول

[الکَیُّول] : آخر الصفوف ، قال بعض الصحابه (1) :

إِنی امرؤ عاهدنی خلیلی

ألا أقوم الدهر فی الکیُّول

أضرب بسیف الله والرسول

فِعال ، بکسر الفاء

ن

الکِیان

[الکِیان] : من کتب العجم ، ومعناه : اسمعْ ما یکون.

و [ فِعَاله ] ، بالهاء

س

الکیاسه

[الکیاسه] : الکَیَس.

ن

الکیانه

[الکیانه] : الکفاله ، وهی من الواو.

فِعْلَی ، بکسر الفاء

س

الکیسی

[الکیسی] : تأنیث الأکیس : لغه فی الکوسی.

فَعْلان ، بفتح الفاء

س

کَیْسان

[کَیْسان] : أبو فروه مولی عثمان بن عفان رضی الله عنه.

[شماره صفحه واقعی : 5939]

ص: 239

1- هو أبو دجانه سماک بن خرشه ، قاله فی غزوه أحد ، وروایته کما فی السیره : ( 2 / 68 ) انا الذی عاهدنی خلیلی ونحن بالسفح لدی النخیل الا اقوم الدهر فی الکیول اضرب بسیف الله والرسول والرجز بروایه المؤلف بدون عزو فی مقاییس اللغه : ( 5 / 151 ) واللسان ( کیل ).

وکَیْسان : اسم رجل من شیعه علی بن أبی طالب رضی الله عنه ، نسبت إِلیه الکیسانیه من الروافض (1).

( والکیسانیه أیضاً : فرقه من الثنویه. قالوا : الأشیاء من ثلاثه أصول : الماء والنار والأرض ) (2).

وبعضهم یسمی الغَدْر کیسان ، قال النمر (3) :

إِذا ما دعوا کیسان کانت کهولهم

إِلی الغدر أدنی من شبابهم المردِ

و [ فِعْلان ] ، بکسر الفاء

ر

الکیران

[الکیران] : جمع : کور ، وهو الرَّحْل.

ز

الکیزان

[الکیزان] : جمع کوز.

فَیْعِل ، بفتح الفاء وکسر العین

س

الکیِّس

[الکیِّس] : خلاف الأحمق ، والجمیع : الأکیاس.

[شماره صفحه واقعی : 5940]

ص: 240

1- کیسان : هو المختار بن أبی عبید الثقفی ، انظر عنه وعن الکیسانیه ( الحور العین للمؤلف : 236 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).
3- هو للنمر بن تولب فی أخواله بنی سعد ، کما فی اللسان ( کیس ) ، وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 150 ).

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین یفعِل بکسرها

د

کاد

[کاد] : الکید والمکیده : المکر ، قال الله تعالی : ( إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً وَأَکِیدُ کَیْداً )(1) ، وکیدهم : مکرهم وکید الله تعالی : مجازاته لهم علی مکرهم.

وقال بعضهم : الکید : المعالجه ، وکل شیء عالجته فقد کدته ، قال الله تعالی : ( هَلْ یُذْهِبَنَ کَیْدُهُ ما یَغِیظُ )(2).

ویقال : هو یکید بنفسه : أی یجود بنفسه.

س

کاس

[کاس] الرجل کیساً : إِذا ظرف ، قالت امرأه من کنده لامرأه من تمیم :

لئن عدلت کنده بقیس

والخطفی بالأشعث بن قیس

ما ذاک بالعدل ولا بالکَیْس

یقال : کایسنی فکِسته : أی کنت أکیس منه.

ص

کاص

[کاص] : قال أبو زید : یقال : کِصنا ما شئنا عند فلان : أی أکلنا.

ل

کال

[کال] : کیل الطعام : معروف ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « لا تبیعوا المکیل والموزون إِلا یداً بید » (3).

ویقال : کِلت فلاناً : إِذا أعطیته الشیء ، کیلاً بمعنی کِلت له ، قال الله

[شماره صفحه واقعی : 5941]

ص: 241

1- سوره الطارق : 86 / 16.
2- سوره الحج : 22 / 15.
3- انظر البحر الزخار ( البیوع ) : ( 3 / 289 ) وما بعدها الأم ، وللشافعی : ( 3 / 30 - 31 ).

تعالی : ( وَإِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ )(1) : ( أی کالوا لهم أو وزنوا لهم. هذا قول سیبویه وأبی عمرو بن العلاء والکسائی والأخفش وکثیر من النحویین. وذهب عیسی بن عمر إِلی أن الهاء والمیم فی موضع رفعِ و « هم » عنده توکیدٌ ، کما یقال : قاموا هم. قال أبو عبید : کان عیسی یقف علی « کالوا » وعلی « وزنوا » وقفه ثم یبتدئ فیقول : « هم یخسرون ». قال أبو عبید : والأول أولی ، لأن « کالُوهُمْ » و « وَزَنُوهُمْ » فی المصاحف مکتوب بغیر ألف ، ولو کانا مقطوعین لکتبا بالألف کما کتبوا الأفعال کلها مثل : ( جاؤُ ) و ( قالُوا ) ونحوهما ، ولأنه یقال : کِلتک ووزنتک أی : کِلت لک ووزنت لک ، وهذا مشهور عندهم ، یقولون : کلتک حقک ووزنتک حقک. قال الفراء : هی لغه أهل الحجاز ومن جاورهم من قیس ، ولأن القراء أجمعوا علی الأول ، ومن خالفهم محجوج بإِجماعهم ) (2).

ویقال : کال الزندُ : إِذا لم یخرج ناراً.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

همزه

[ کاء ] الرجل یکاء کیأه إِذا : ارتدع ، وکِئْتَ یا رجل.

الزیاده

الإِفعال

س

الإِکیاس

[الإِکیاس] : أکاست المرأه : إِذا أتت بولد کیس أو أولاد أکیاس. وأکیست أیضاً : علی الأصل.

[شماره صفحه واقعی : 5942]

ص: 242

1- سوره المطففین : 83 / 3.
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

التفعیل

ت

التکییت

[التکییت] : کیَّت الجَهازَ ، بالتاء : إِذا یَسَّره ، قال (1) :

کیِّتْ جَهازک إِمّا کنْتَ مرتحلاً

إِنی أخاف علی أذوادک السَّبُعا

س

التکییس

[التکییس] : رجل مکیّس : أی کیّس.

وأکیاسه مکیسهٌ.

المفاعَله

د

المکایده

[المکایده] : کایده ، من الکید.

س

المکایسه

[المکایسه] : یقال : کایَسَنی فکِسته : من الکیس.

ل

المکایله

[المکایله] : کایلته : أی کِلت له وکال لی ، وفی الحدیث (2) : نهی عمر رضی الله عنه عن المکایله، قیل : أراد ترک المکافأه علی السوء بمثله ، ومنه قول أبی قیس بن الأسلت (3) :

لا نألم القتلَ ونَجْزِی به ال

أعداء کَیل الصّاعِ بالصَّاعِ

الافتعال

ل

الاکتیال

[الاکتیال] : اکتال فلان علی فلان

[شماره صفحه واقعی : 5943]

ص: 243

1- أنشده فی المقاییس : ( 5 / 151 ) واللسان ( کیت ).
2- نهی عمر عن المکایله فی غریب الحدیث : ( 2 / 114 ) ومنه شاهد الشعر لأبی قیس بن الأسلت ، وهو أیضاً فی شرح المفضلیات : ( 2 / 1239 ) والحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 298 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 219 ).

ومن فلان : أی أخذ کیلاً ، قال الله تعالی : ( إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ )(1) ، ( وقال تعالی : ( فَأَرْسِلْ مَعَنا أَخانا نَکْتَلْ )(2). قرأ الکل بالنون ، وهو رأی أبی عبید غیر حمزه والکسائی فقرأ بالیاء ) (3).

التفاعل

د

التکاید

[التکاید] : تکایدوا ، من الکید.

ل

التکایل

[التکایل] : تکایلوا : أی کال بعضهم لبعض.

[شماره صفحه واقعی : 5944]

ص: 244

1- سوره المطففین : 83 / 2.
2- سوره یوسف : 12 / 63.
3- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ).

باب الکاف والهمزه وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

س

الکأس

[الکأس] : الإِناء بما فیه ، قال الله تعالی : ( کَأْساً کانَ مِزاجُها زَنْجَبِیلاً )(1). ( قال ابن کیسان : ولا یقال للقدح کأس حتی یکون فیه الشراب ) (2).

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ب

الکأبه

[الکأبه] : الکآبه.

الزیاده

فَعُول

د

الکؤود

[الکؤود] : عقبه کؤود : أی صعبه ( یشق صعودها ) (3) ، قال (4) :

لعمری لقد لاقت عدی بن خندف (5)

من الشر مهواهً شدیداً کؤودها

فَعْلاء ، بالمد والفتح

د

الکأداء

[الکأداء] : مثل الکؤود.

[شماره صفحه واقعی : 5945]

ص: 245

1- سوره الإِنسان : 76 / 17.
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ).
3- لم نجده.
4- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « جندب ».

فَوَعْلل ، بالفتح

ل

الکَوَأْلل

[الکَوَأْلل] ، بتکریر اللام : القصیر من الناس ، قال :

لیس بزُمّیل ولا کَوَألل

[شماره صفحه واقعی : 5946]

ص: 246

الأفعال

اشاره

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

کَئِب

[کَئِب] الرجل کَأْبه وکآبه : أی حزن ، فهو کئیب.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِکآب

[الإِکآب] : أکأب : أی دخل فی الکآبه.

الافتعال

ب

الاکتئاب

[الاکتئاب] : اکتأب الرجل : أی حزن.

التفعّل

د

التکؤّد

[التکؤّد] : تکأّده الأمر وتکاءده : أی شق علیه.

التفاعُل

د

التکاؤد

[التکاؤد] : تکاءده الأمر : إِذا شق علیه.

الافوعلال

ل

الاکوئلال

[الاکوئلال] : قال بعضهم : اکوأل الرجل : إِذا قصر.

[شماره صفحه واقعی : 5947]

ص: 247

[شماره صفحه واقعی : 5948]

ص: 248

شمس العلوم

ل

حرف اللام

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 5949]

ص: 249

[شماره صفحه واقعی : 5950]

ص: 250

باب اللام وما بعدها من الحروف فی المضاعف

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء

ب

اللّبُ

[اللّبُ] : رجل لَبٌ بالأمر : أی لازم له وقائم به.

ویقال فی الإِجابه : لبیک ، نُصب علی المصدر ، وثنی علی معنی أجبتک إِجابه بعد إِجابه. واشتقاقه من ألب بالمکان : أی أقام به ، أی إِقامه علی طاعتک.

ویقولون : لبیک إِن الحمد والنعمه لک ، بکسر همزه « إِن » وفتحها ، فالکسر : علی الابتداء ، والفتح : علی معنی بأن الحمد لک.

ت

اللّتُ

[اللّتُ] : إِناء من زجاج طویل العنق قدر شبر یشرب به ، والجمیع : اللُّتوت.

ح

اللَّحُ

[اللَّحُ] : یقال : هو ابن عمه لَحّاً ، بالحاء : أی لاصق النسب. ویقال فی النکره : هو ابن عمٍ لَحٍ.

ذ

اللَّذُّ

[اللَّذُّ] : اللذیذ. قال (1) :

لکل دهر قد لبست أثوبا

حتی اکتسی الرأسَ قناعاً أشیبا

أملح لا لَذّاً ولا محبّبا

ز

اللَّز

[اللَّز] : رجل کَزٌّ لَزٌّ : إِتباع له.

[شماره صفحه واقعی : 5951]

ص: 251

1- البیتان الأخیران فی اللسان ( لذذ ) دون عزو.

ض

اللَّضُ

[اللَّضُ] : رجل لَضٌ ، بالضاد معجمه : أی مطرد.

ط

اللَّطُّ

[اللَّطُّ] : قلاده تعمل من حنظل ، والجمیع : لطاط ، قال (1) :

وجه عجوزٍ حُلیت فی لَطّ

ویقال : اللطاط أیضاً : حروف الجبل ، جمع : لطٍّ.

ف

اللّفُ

[اللّفُ] : یقال : جاؤوا بلفهم ولفیفهم ، وجاؤوا ومَنْ لفّ لفّهم : أی جاؤوا وأخلاطهم ومَنْ عُدَّ فیهم.

و

اللّوُّ

[اللّوُّ] : لَو : إِذا جری مجری الأسماء شددت الواو وأدخلت الألف واللام.

ویقال : أکثرت من اللوِّ : أی من قول : لَوْ ، وأنشد الخلیل لأبی زبید (2) :

لیت شعری وأین منی لیتٌ

إِن لَیْتاً وإِن لَوّاً عَناءُ

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ب

اللّبّه

[اللّبّه] : موضع القلاده من الصدر ، وهی المَنْحرَ من الدواب ، وفی حدیث عثمان : الذکاه فی الحلق واللَّبَّهِ لمن قدر ، واقروا الأنفس حتی تزهق » : أی هما موضع للذکاه ، فإِن نَدَّ شیء فلم یقدر

[شماره صفحه واقعی : 5952]

ص: 252

1- هو أحد ثلاثه أبیات أنشدها اللسان ( لطط ) : الی امیر بالعراق ثط وجه عجوز حلیت فی لط تضحک عن مثل الذی تغطی
2- دیوان أبی زبید الطائی : (24) وکتاب سیبویه : ( 3 / 261 ) والخزانه : ( 3 / 282 ) ؛ وهو غیر منسوب فی المقاییس ( لو ) : ( 5 / 198 - 199 ).

علیه فموضع ذکاته حیث یقع السیف أو الرمح أو السهم. ویزهق : یخرج.

وامرأه لَبّهٌ : تأنیث رجل لَبٍ.

ج

اللّجّه

[اللّجّه] : الجلبه.

ذ

اللّذّه

[اللّذّه] : طیب الشیء المشتهَی.

یقال : لکل جدید لذه. قال بعض المتکلمین : لیست اللذه بمعنی غیر إِدراک المشتهی. وقیل : هی معنی به یُلتذ سوی الإِدراک.

واللّذّه : الخمر الطیبه ، قال الله تعالی : ( وَأَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّهٍ لِلشَّارِبِینَ )(1).

ع

اللّعّه

[اللّعّه] : یقال : امرأه لَعّهٌ : أی خفیفه ملیحه.

م

اللَّمّه

[اللَّمّه] : مسُّ الجن.

ومن الخفیف

ذ

اللّذ

[اللّذ] : تخفیف الّذی ، قال :

کاللّذِ تربی ربیهً فاصصیا

أی کالذی. ویقال فی تخفیف اللذیْن ، علی التثنیه : اللذا ، بغیر نون ، قال جریر (2) :

ابنی کلیب إِن عمیَ اللذا

قتلا الملوک وفکّکا الأغلالا

م

لم

[لم] : حرف نفی یدخل علی الأفعال المضارعه فیجزمها.

[شماره صفحه واقعی : 5953]

ص: 253

1- سوره محمد : 47 / 15.
2- اسم الشاعر لیس إِلا فی الأصل ( س ) والبیت لیس لجریر بل للأخطل.

ن

لن

[لن] : حرف نفی کقولک : سیفعل فتقول : لن یفعل ، قال الله تعالی : ( وَلَنْ تَفْعَلُوا )(1).

ولن : تنصب الأفعال المستقبله. ومن العرب من یجزم بلن ، یقیمها مقام لم.

و

لو

[لو] : حرف للتمنی یمتنع به الشیء لامتناع غیره ، تقول : لو جئتنی لأکرمتک ، فامتنع الإِکرام لامتناع المجیء ، فإِذا قیل : لولا وضُمَّ « لا » مع « لو » فهو حرف یمتنع به الشیء لوقوع غیره ، تقول : لولا زیدٌ لأکرمتک ، فامتنع الإِکرام لوقوع زید. ویقع فی جوابها اللام ، کقوله تعالی : ( لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا )(2).

وکقوله : ( فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ )(3). ویجوز حذف اللام ، کقوله تعالی : ( لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا )(4) ، وکقول الشاعر :

ولولا أننی رجل حرامٌ

هصرت قرونها ولثمت فاها

ویکون « لولا » للتحضیض بمعنی « هلّا » ، وکذلک « لوما » ، فالأول کقوله :

( لولا تتقون الله ) : أی هلّا ، وکقول جریر (5) :

تَعُدُّون عقر النِّیْبِ أفضل مجدِکم

بنی ضوطری لولا الکمیَّ المقنعا

والثانی کقوله تعالی : ( لَوْ ما تَأْتِینا بِالْمَلائِکَهِ )(6).

[شماره صفحه واقعی : 5954]

ص: 254

1- سوره البقره : 2 / 24.
2- سوره الفتح : 48 / 25.
3- سوره الصافات : 37 / 144.
4- سوره آل عمران : 3 / 168.
5- اسم الشاعر ساقط : من ( ل 1 ) وفی ( ت ) : « قال الشاعر » ، والبیت لجریر ، دیوانه : (265).
6- سوره الحجر : 15 / 7.

ل

لا

[لا] : للنفی. ولها مواضع.

تکون للجحد ، کقوله تعالی : ( لا یَبْعَثُ اللهُ مَنْ یَمُوتُ )(1).

وتکون للتبرئه ، لا تعمل فی المعارف ، وتُبنی معها النکراتُ علی الفتح بغیر تنوین ، کقوله تعالی : ( فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ )(2) ، وکقوله : ( لا رَیْبَ فِیهِ )(3) ویجوز إِلغاء « لا » فَیُرْفَع ما بعدها علی الابتداء.

وتکون بمعنی « لیس » کقوله تعالی : ( لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّهٌ )(4) بالرفع ، و ( لا لَغْوٌ فِیها وَلا تَأْثِیمٌ )(5) ، وکقوله :

من صدَّ عن نیرانها

فأنا ابن قیس لا براحُ

وإِن فُصِل بین « لا » وبین ما تعمل فیه لم یکن إِلا الرفع والتنوین ، وکانت بمعنی « لیس » کقوله تعالی : ( لا فِیها غَوْلٌ )(6). وإِن نَعَتَّ النکره المبنیه مع « لا » نصبت النعت منونا کقولک : لا رجلَ صالحاً عندک. ویجوز : لا رجل صالح ، بحذف التنوین یجعلان بمنزله اسم واحد ویجوز رفعه علی النعت للموضع. وإِن أتیت بنعتٍ ثانٍ لم یجز إِلا التنوین ، لأن ثلاثه أسماء لا تکون بمنزله اسم واحد ، وإِن عطفت علی النکره المبنیه لم یکن إِلا التنوین وجاز النصب والرفع ، کقوله (7) :

فلا أب وابناً مثل مروانَ وابنه

إِذا هو بالمجد ارتدی وتَأَزّرا

[شماره صفحه واقعی : 5955]

ص: 255

1- سوره النحل : 16 / 38.
2- سوره المؤمنون : 23 / 101.
3- سوره البقره : 2 / 2.
4- سوره البقره : 2 / 254.
5- سوره الطور : 52 / 23.
6- سوره الصافات : 37 / 47.
7- البیت لسعد بن مالک بن ضبیعه من قصیده له فی الحماسه : ( 1 / 192 - 194 ) ، والخزانه : ( 2 / 183 ).

ویروی : وابنُ ، بالرفع. فأما « مثل مروان » فمن روی « ابن » بالرفع رَفَعَه ، ومن نَصَب « ابنا » نَصَبَه. ویجوز رفع « مثل » مع النصب أیضاً علی أنه خبر « لا » ، لأن خبرها مرفوع کقولک : لا رجلَ أفضلُ منک. ویجوز رفع « مثل » علی النعت لموضع « لا ».

وإِن عطفت « بلا » جاز أن تفتح بغیر تنوین ، کقولک : لا حول ولا قوه إِلا بالله. وکقراءه أبی عمرو : لا لغوَ فیها ولا تأثیم (1) ویجوز النصب والتنوین کقوله (2) :

لا نَسَبَ الیومَ ولا خُلّهً

اتَّسَعَ الخَرْقُ علی الرّاقِعِ

ویجوز الرفع ، کقوله (3) :

لا ناقهٌ لی فی هذا ولا جمل

ویجوز نصب ما بعدها ورفع المعطوف کقوله : لا أمَّ لی إِن کان ذاک ولا أب.

وإِن کان ما بعد « لا » مرفوعاً رُفع المعطوف علیه ، کقوله تعالی : ( وَلا تَأْثِیمٌ )(4).

ویجوز فتح المعطوف ، کقوله :

فلا لغوٌ ولا تأثیمَ فیها

وما فاهوا به أبداً مقیم

وإِن أدخلت « لا » علی تثنیهٍ أو جمع نصبت ، کقولک : لا غلامین لک ولا مسلمین لک. وقیل : إِنه بناء ولیس بإِعراب. ویجوز : لا غلامیْ لک ولا مسلمیْ لک ، بحذف النون بنیه الإِضافه. وکذلک قولهم : لا أبا لک ، بإِثبات الألف المراد به الإِضافه ، أی : لا أباک ، فإِن أرید الإِفراد قیل : لا أب له ، بغیر ألف.

[شماره صفحه واقعی : 5956]

ص: 256

1- سوره الطور : 52 / 23.
2- هو أنس بن العبّاس السلمی ، والبیت من شواهد سیبویه : ( 2 / 285 ) وشرح الأشمونی ( ط 3 ) : ( 1 / 629 ).
3- هو عبید بن حصن الراعی ، وصدر البیت : فما هجرتک حتی قلت معلنه ( شرح الأشمونی : 2 / 631 ).
4- سوره الطور : 52 / 23.

وتکون « لا » للنهی فتجزم ما بعدها ، کقوله تعالی : ( فَلا تَنْهَرْ )(1).

وتکون للدعاء والطلب ، کقوله : ( لا تُؤاخِذْنا )(2).

وتکون « لا » عاطفه ، ولا یعطف بها إِلا بعد الإِیجاب کقولک : رأیت زیداً لا عمراً ، وأتانی زید لا عمرو ومررت بزید لا عمرو ، وتقول : لا رجل فی الدار ولا غلاماً ، بالنصب والتنوین إِن أردت العطف ، ولا أبا لک ولا غلامین لک ولا مسلمین لعمرٍ بإِثبات النون. وإِن کانت « لا » للنفی قلت : ولا غلام ، بغیر تنوین ولا أب لک ، بغیر ألف ، ولا غلامی لک ، ولا مسلمی لعمرو ، بحذف النون.

ویجوز لا غلامٌ ، بالرفع والتنوین.

وتکون فی جواب القسم فی النفی ، کقوله (3) :

فو الله لا أنسی قتیلاً رُزئته

بجانب قوسی ما مشیت علی الأرض

ویجوز حذف « لا » ، کقوله تعالی : ( تَفْتَؤُا تَذْکُرُ یُوسُفَ )(4) : أی لا تفتأ ، وکقوله (5) :

تالله تبقی علی الأیام ذو حید

أی لا تبقی.

وتکون بمعنی : غیر ، کقولهم : من لا

[شماره صفحه واقعی : 5957]

ص: 257

1- سوره الضحی : 93 / 10.
2- سوره البقره : 2 / 286.
3- البیت لأبی خراش الهذلی ، دیوان الهذلیین : ( 2 / 158 ) ، وقبله : حمدت الهی بعد عروه اذ نجا خراش وبعض الشر اهون من بعض
4- سوره یوسف : 12 / 85.
5- صدر بیت لمالک بن خالد الخُناعی - الهذلی - ، دیوان الهذلیین : ( 3 / 2 ) ، وروایته فیه مع عجزه : والخنس لن یعحز الایام ذو حید بمشمخر به الظیان والاس وروایه الشاهد فی اللسان ( حید ) کروایه المؤلف ، وانظر الخزانه : ( 5 / 176 - 177 ).

شیء ، وبلا شیء ، وکقوله تعالی : ( وَلَا الضَّالِّینَ )(1) عند الکوفیین. وقال البصریون : « لا » زائده.

وتکون بمعنی : « لم » ، کقوله تعالی : ( فَلا صَدَّقَ وَلا صَلَّی )(2) ، وکقوله :

وأیَّ فعل سیِّئ لا فَعَلَهْ

وتکون زائده ، کقوله.

وما ألوم البیض أن لا تسخرا

وکقوله تعالی : ( أَلَّا تَسْجُدَ )(3) و ( لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ )(4) أی لیعلم أهل الکتاب ، وهی قراءه ابن عباس ، وفی قراءه ابن مسعود لکی یعلم وقیل : هی زائده فی قوله : ( لا أُقْسِمُ )(5) وقیل : « لا » ردٌّ لکلامهم : أی لیس الأمرُ کما یظنون ، ثم ابتدأ فقال : « أُقْسِمُ ». وقیل : لیست « لا » لنفی القسم لکن هی کما یقال : لا والله ، وکقوله تعالی : ( فَلا وَرَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ )(6). وقیل : « لا » للتنبیه بمعنی « ألا ».

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ب

اللُّبُ

[اللُّبُ] : العقل ، وجمعه : ألباب ، قال الله تعالی : ( أُولُوا الْأَلْبابِ )(7).

ولُبُ النخله : قلبها.

ولُبُ کل شیء من الثمار : داخله.

وکذلک لبُ کل شیء.

[شماره صفحه واقعی : 5958]

ص: 258

1- سوره الفاتحه : 1 / 7.
2- سوره القیامه : 75 / 31.
3- سوره الأعراف : 7 / 12.
4- سوره الحدید : 57 / 29.
5- سوره القیامه : 75 / 1.
6- سوره النساء : 4 / 65.
7- سوره البقره : 2 / 269.

ج

اللُّجُ

[اللُّجُ] : معظم البحر.

واللُّج : السیف ، وفی حدیث طلحه (1) : « فوضعوا اللجَ علی قَفیَّ »

أی السیف علی قفای.

د

لُدٌّ

[لُدٌّ] : اسم موضع.

واللُّدُّ : جمع : ألد ، وهو شدید الخصومه ، قال الله تعالی : ( قَوْماً لُدًّا )(2).

ص

اللُّصّ

[اللُّصّ] : لغه فی اللِّص ، والضم أجود عند الأصمعی.

ک

الُّکّ

[الُّکّ] : صبغ أحمر تُصبغ به الجلود ویغری به الحداد نصب السکاکین ونحوها. وهو حار یابس فی الدرجه.

الثانیه ، ینفع من الیرقان ویفتح سدد الکبد والمعده ویقویهما.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ج

لُجَّهُ

[لُجَّهُ] البحر : معظمه.

و [ فُعْلٌ ] ، من المنسوب

ج

اللُّجِّی

[اللُّجِّی] : بحر لُجِّی : عظیم اللجه.

ویقال : لِجِّی ، بکسر اللام أیضاً ، لغه فی لُجِّی ، قال الله تعالی : ( فِی بَحْرٍ لُجِّیٍ )(3).

[شماره صفحه واقعی : 5959]

ص: 259

1- حدیث طلحه فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 234 ) ، وقال : « السیف بلغه طیّئ .. ».
2- سوره مریم : 19 / 97.
3- سوره النور : 24 / 40.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ص

اللِّص

[اللِّص] : واحد اللصوص.

ف

اللِّف

[اللِّف] : الجماعه المجتمعه ، یقال : کنا لِفًّا فی موضع کذا : أی مجتمعین.

ویقال : إِن اللِّفَ : واحد الألفاف فی قوله تعالی : ( وَجَنَّاتٍ أَلْفافاً )(1) : أی مجتمع الفواکه قد التفَ بعضها ببعض.

وقال الکسائی : « ألفاف » : جمع الجمع.

یقال : ألفّ ولفّاء ، والجمیع : لفٌ مثل أحمر وحُمر وجمع لِفٍ : ألفاف.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

م

اللِّمَه

[اللِّمَه] : الشعر یجاوز شحمه الأذن.

ومن الخفیف

م

لِمَ

[لِمَ] : کلمه استفهام عن الفعل ، قال الله تعالی : ( فَلِمَ تُحَاجُّونَ )(2).

فَعَلٌ ، بالفتح

ب

لَبَبُ

[لَبَبُ] الفرس وغیره : معروف.

واللَّبَبُ : ما استرقّ وانحدر من معظم الرمل.

واللبب : البال ، یقال : فلان فی لَبَبٍ رخیٍّ : أی حال واسعه ، أُخذ من لبب الدابه.

م

اللَّمَمُ

[اللَّمَمُ] : الجنون.

[شماره صفحه واقعی : 5960]

ص: 260

1- سوره النبأ : 78 / 16.
2- سوره آل عمران : 3 / 69.

واللَّمَم : صغائر الذنوب ، قال الله تعالی : ( إِلَّا اللَّمَمَ )(1).

وقیل : اللَّمَمُ : الإِلمام بالمعصیه من غیر مواقعه ، وفی حدیث أبی العالیه (2) : « اللمم ما بین الحدَّین حدِّ الدنیا وحدِّ الآخره » ، قیل : یعنی بحد الدنیا : ما یجب فیه الحد کالسرْق والزنا والقذف وشرب الخمر ، وحد الآخره : کقتل النفس وأکل مال الیتیم ونحو ذلک مما أوجب الله فیه العذاب فی الآخره ، فأراد أن اللمَمَ الصغائر بین هذین الحدین.

و [ فُعَله ] ، بضم الفاء بالهاء

ج

اللُّجَجَه

[اللُّجَجَه] : رجل لُجَجَه : أی لجوج.

الزیاده

مَفَعْله ، بالفتح

ص

المَلَصّه

[المَلَصّه] : أرض ملَصَّه : کثیره اللصوص.

و [ مُفْعِله ] ، بضم المیم

وکسر العین

م

المُلِمَّه

[المُلِمَّه] : النازله من نوازل الدهر.

مِفْعَل ، بکسر المیم

ز

المِلَزّ

[المِلَزّ] : رجل مِلَزٌّ : أی شدید الخصومه ، قال رؤبه (3) :

ولا أمرؤ ذو جدلٍ مِلَزٌّ

[شماره صفحه واقعی : 5961]

ص: 261

1- سوره النجم : 53 / 32.
2- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 273 ).
3- دیوانه : (63) ، وأنشده له اللسان ( لزز ).

مِفْعال

ح

المِلْحاح

[المِلْحاح] ، بالحاء : القتب الذی یعضّ غارب البعیر ، قال النابغه (1) :

واستبقِ ودّک للصدیق ولا تکن

قَتَباً یعضّ بغاربٍ ملحاحا

ورجل ملحاح : کثیر الإِلحاح.

وناقه ملحاح : لا تکاد تبرح الحوض.

ط

المِلطاط

[المِلطاط] : حرف فی أعلی الجبل.

والمِلطاط : حرف فی وسط رأس البعیر.

ویقال : الملطاط أیضاً : حافه الوادی.

قال الأصمعی : المِلطاط : ساحل البحر ، وأنشد لرؤبه (2) :

نحن جمعنا الناس بالملطاط

فأصبحوا فی ورطه الأوراط

وفی حدیث ابن مسعود (3) : « هذا الملطاط طریقُ بَقیَّه المؤمنین هُرّاباً من الدَّجال »

والمِلْطاط : الشجه التی تبلغ الدماغ.

والملطاط : اسم ملک من ملوک حمیر ، وهو الملطاط بن عمرو بن ذی أبین.

والملطاط : اسم موضع.

ظ

الملظاظ

[الملظاظ] : رجل مِلظاظ : أی ملحاح.

فَعَّاله ، بفتح الفاء وتشدید العین

ع

اللعّاعه

[اللعّاعه] : رجل لَعَّاعه : یتکلف الألحان من غیر صواب ، وقیل : من غیر صوت.

[شماره صفحه واقعی : 5962]

ص: 262

1- الشاهد له فی دیوانه : (43).
2- دیوانه : (86).
3- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 251 ).

فاعِل

ح

اللاحُ

[اللاحُ] : مکان لاحٌّ ، بالحاء : أی ضیِّق ، وفی حدیث ابن عباس فی ذکر مجیء إِبراهیم بإِسماعیل علیهما السلام وهاجر إِلی مکه : « وذهبت هاجر حتی علت علی الصفا إِلی الوادی ، والوادی یومئذ لاحٌّ ».

و [ فاعِله ] ، بالهاء

م

اللامَّهُ

[اللامَّهُ] : العین اللامَّهُ : التی تصیب بسوء.

واللامّه : کل ما یُخاف من فزعٍ أو مسٍّ یقولون : أعیذه بالله من کل هامّه لامّه :

أی ملمه.

فَعَال ، بفتح الفاء

ب

اللَّباب

[اللَّباب] : یقال : إِن بعض العرب تقول : لباب لبابِ : أی لا بأس علیک.

ج

اللجاج

[اللجاج] : اللجاجه ، قال رؤبه (1) :

بعد لجاج لا یکاد ینتهی

و [ فُعَال ] ، بضم الفاء

ب

لُباب

[لُباب] کلِّ شیء من الثمار : لبه.

ولُباب کلِّ شیء : خالصه.

ع

اللُّعاع

[اللُّعاع] : بقل ناعم.

واللُّعاع : أول النبات ، قال (2) :

کاد اللُّعاعُ من الحوذان یَسْحَطها

ورجْرَجٌ بین لَحْیَیها خناطیلُ

[شماره صفحه واقعی : 5963]

ص: 263

1- دیوانه : (165).
2- البیت لابن مقبل کما فی اللسان ( لعع ).

و [ فُعَاله ] ، بالهاء

ب

لُبابه

[لُبابه] : اسم امرأه.

وأبو لبابه الأنصاری : من أصحاب النبی علیه السلام ، کنی بابنهٍ له اسمها لبابه تزوجها زید بن الخطاب ، واسمه : بشر بن عبد المنذر.

ع

اللُّعاعه

[اللُّعاعه] : بقله ناعمه.

ویقال للدنیا : لُعاعه ، لسرعه زوالها ، وفی حدیث النبی علیه السلام (1) : « أوجدتم یا معشر الأنصار علی لُعاعه من الدنیا أعطیتها المؤلفه قلوبهم ، ووکلتکم إِلی إِسلامکم ».

فِعَال ، بالکسر

ز

اللِّزاز

[اللِّزاز] : رجل لِزاز خصمٍ : أی شدید الخصومه.

ولزاز الباب : عود یلزُّ به.

م

اللِّمام

[اللِّمام] : جمع : لَمّهٍ من الشعر.

ویقال : هو یزوره لِماماً : أی حیناً بعد حین.

و [ فِعاله ] ، بالهاء

ف

اللِّفافه

[اللِّفافه] : ما یلفّ علی الشیء.

فَعُول

ج

اللجوج

[اللجوج] : رجل لجوج : کثیر اللجاجه.

[شماره صفحه واقعی : 5964]

ص: 264

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 317 ).

د

اللدود

[اللدود] من الأدویه : ما یصب فی إِحدی شقی الفم ، وفی الحدیث (1) عن النبی علیه السلام : « خیر دوائکم اللدود والسعوط والحجامه والمَشِیُّ ». وجمع اللدود : أَلِدّه.

و [ فَعوله ] ، بالهاء

ج

اللجوجه

[اللجوجه] : رجل لجوجه أی لجوج.

و [ فَعُوله ] ، من المنسوب

ص

اللَّصوصیه

[اللَّصوصیه] واللُّصوصیه : مصدر اللص.

فَعِیل

ب

اللبیب

[اللبیب] : رجل لبیب : أی عاقل.

قال ابن درید : ورجل لبیب : بمعنی لَبّ ، قال الشاعر (2) :

فقلت لها : عنی إِلیک فإِننی

حرامٌ وإِنِّی بعدَ ذاکَ لبیبُ

أی : مُلَبّ.

د

اللدید

[اللدید] : اللدیدان : صفحتا العنق.

واللدیدان : جانبا الوادی.

ذ

اللذیذ

[اللذیذ] : شراب لذیذ.

[شماره صفحه واقعی : 5965]

ص: 265

1- هو من حدیث ابن عباس فی غریب الحدیث : ( 1 / 142 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 313 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 245 ).
2- هو المضرب بن کعب کما فی اللسان ( لبب ) والتاج ( بعد ) ، والبیت غیر منسوب فی المقاییس : ( لبب ) : ( 5 / 199 ) وروایته : فیئی الیک.

ف

اللفیف

[اللفیف] : ما اجتمع من الناس من قبائل شتی.

واللفیف من الطعام : ما کان من جنسین.

واللفیف : الجمیع ، قال الله تعالی : ( جِئْنا بِکُمْ لَفِیفاً )(1) : أی جمیعاً.

ویقال : إِن اللفیف : واحد الألفاف فی قوله تعالی : ( وَجَنَّاتٍ أَلْفافاً )(2).

واللفیف من الکلام : ما اجتمع فی ثلاثیّه حرفان معتلان مثل « النوی » فی الأسماء و « هوی » فی الأفعال.

ویقال : فلان لفیف فلان : أی صاحبه.

ک

اللکیک

[اللکیک] : اللحم المکتنز ، یقال : فرس لکیک اللحم.

وعسکر لکیک : أی متداخل من شده الزحام.

فَعْلَی ، بفتح الفاء

م

لَمّا

[لَمّا] : بمعنی حین ، یأتی بعدها الفعل الماضی ، تقول : جاءنی فلان لمّا جاءنی فلان ، قال الله تعالی : ( فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَکَصَ عَلی عَقِبَیْهِ )(3).

ولمّا : حرف یجزم الفعل المضارع ، وهو « لم » ضمّت إِلیه « ما » ، قال الله تعالی : ( لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ )(4). قال سیبویه فی الفرق بینهما : « لم » نفی لقولک : فعل. و « لمّا » نفی لقولک : قد فعل.

[شماره صفحه واقعی : 5966]

ص: 266

1- سوره الإِسراء : 17 / 104.
2- سوره النبأ : 78 / 16.
3- سوره الأنفال : 8 / 48. فی الأصل : فلما تراءا الجمعان نکص علی عقبیه.
4- سوره الجمعه : 62 / 3.

فعْلل ، بفتح الفاء واللام

ب

اللَبْلب

[اللَبْلب] : کبش لَبْلب : أی مُلَبْلِب علی النعاج.

ج

اللجلج

[اللجلج] : یقولون : الحق أبلجُ والباطل لجلج : أی یُرد ولا ینفذ.

ع

لَعْلَع

[لَعْلَع] : اسم جبل ، قال مالک بن حریم الدالانی (1) :

ألَمّتْ سلیمی والرکابُ کأنها

قَطَاً واردٌ ماءَ الجِفارِ فلعلعا

واللَّعْلَع : السراب.

ق

اللَّقْلَق

[اللَّقْلَق] ، بالقاف : اللسان ، مأخوذ من اللقلقه.

وکان یقال : من وقی شر لقلقه وقبقبه وذبذبه فقد وُقی

ه-

اللهْلَه

[اللهْلَه] : الثوب الرقیق [ النسج ](2).

واللهْلَه : الکلام الرقیق.

و [ فَعْلله ] ، بالهاء

خ

اللَّخْلَخه

[اللَّخْلَخه] ، بالخاء معجمه : ضرب من الطیب.

فُعْلُل ، بالضم

ه-

اللُّهْلُه

[اللُّهْلُه] : الأرض الواسعه لیست بها أعلام ، قال (3) :

ومخفق من لُهْلُهٍ فَلُهْلُه

والجمیع : اللهاله.

[شماره صفحه واقعی : 5967]

ص: 267

1- البیت له فی الإِکلیل : ( 10 / 102 ) ، وفی کتاب : شعر همدان وأخبارها : (292).
2- لیست فی الأصل ( س ) أخذت من ( ل 1 ) و ( ت ).
3- الشاهد لرؤبه ، دیوانه : (166).

همزه

[ اللؤلؤ ] ، مهموز : واحدته لؤلؤه ، بالهاء ، قال الله تعالی : ( مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤاً )(1) : قرأ نافع وعاصم بالنصب فی « الحج » و « الملائکه » ووافقهما یعقوب علی الذی فی الحج لا غیر والباقون بالخفض. وکلهم یقرأ بالهمز غیر أبی عمرو. وحکی أبو بکر عن عاصم تخفیف الهمزه الأولی.

و [ فِعْلِل ] ، بکسر الفاء واللام

ط

اللِّطْلِط

[اللِّطْلِط] : العجوز الکبیره.

واللِّطْلِط : الناقه المسنه.

فَعْلال ، بفتح الفاء

ب

اللَّبْلاب

[اللَّبْلاب] : نبت یلتوی علی الشجر ، له لبن یسیل منه إِذا قُطع ، یقال : إِنه یذهب بالقمل والصئبان إِذا تطلی به ، ویسمی : الراحک أیضاً. ( وهو حار یابس قابض فی الدرجه الأولی ، إِذا شُربت عصارته أسهل الصفراء ونفع من وجع الکبد وأورامها وفتح السدد وأذهب حمّی الربع ونحوها من الحمیات المتطاوله ، وإِذا شرب مع ماء عنب الثعلب نفع من ورم الکبد والطحال ووهج الحراره والیرقان ، وإِذا دُقَّ ورقه وخُلط بخلٍّ وضمِّد (2) علی الطحال أذهب وجعها ، وإِن قطر ماؤه فی الأذن مع دهن ورد سکّن وجعها الحادث من الصفراء ، وإِن خلط بدهن ورد ومومٍ أبرأ حَرْق النار ) (3).

[شماره صفحه واقعی : 5968]

ص: 268

1- سوره الکهف : 18 / 31.
2- فی ( ت ) : « وضمِّد به ».

ج

اللَّجْلَاج

[اللَّجْلَاج] : الذی یلجلج فی کلامه ولا یبیِّنه.

ش

اللشلاش

[اللشلاش] بالشین معجمه : الجبان الشدید الجُبْن.

ض

اللضلاض

[اللضلاض] ، بالضاد معجمه : الذلیل.

ق

اللقلاق

[اللقلاق] ، بالقاف : الصوت.

واللقلاق : طائر عجمی.

و [ فَعْلاله ] ، بالهاء

ث

اللثلاثه

[اللثلاثه] ، بالثاء منقوطه بثلاثٍ : البطیء.

فُعَالِل ، بضم الفاء

ک

اللُّکالک

[اللُّکالک] : البعیر الضخم.

فَعْلَلانی ، بفتح الفاء واللام

منسوب

خ

اللخلخانی

[اللخلخانی] ، بالخاء معجمه واللخلخانیه بالهاء : المعجمه فی المنطق.

ویقال : رجل لخلخانی وامرأه لخلخانیه أیضاً : أی عجمیّان ، قال البعیث (1) :

سیترکها إِن سلّم الله جارها

بنو اللخلخانیات وهی رتوعُ

أی العجمیات.

[شماره صفحه واقعی : 5969]

ص: 269

1- البیت له فی اللسان ( لخخ ).

أَفَنْعَل ، ویَفَنْعَل ، بالفتح

ج

الألنجج

[الألنجج] : عود ذکی الرائحه یتبخر به وهو الیلنجج ، والهمزه والنون زائدتان ، وکذلک الیاء.

د

الیَلَنْدَد

[الیَلَنْدَد] من الرجال : الشدید الخصومه ، قال (1) :

بأیدی رجال لا هواده بینهم

یسوقون للموت الزُّوَیْرَ الیَلَنْدَدا

ویقال أیضاً : الألندد ، بهمزه.

أفَنْعول ، ویفنعول ، بفتح الهمزه والیاء

ج

الألنجوج

[الألنجوج] : والیلنجوج أیضاً : العود الذکی ، قال الشماخ (2) :

تنقِّبُ نارها واللیلُ داج

بعیدان الألنجوج الذکی

[شماره صفحه واقعی : 5970]

ص: 270

1- البیت دون عزو فی المقاییس : ( 3 / 36 ) ، والصحاح واللسان والتاج ( زور ).
2- دیوانه : (463) ، وفی روایته : « یثقب ... » و « الیلنجوج ».

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ب

لَبَ

[لَبَ] : لبَّه : إِذا ضرب لبّته.

ت

لتَ

[لتَ] السویق بالماء والدهن لتّا.

ورُوی أن ابن عباس ومجاهداً وأبا صالح قرؤوا أفرأیتم اللّاتّ والعزّی (1) بتشدید التاء ، ویقال : إِنه رجل کان یلُتّ السویق للحاج فلما مات عبدوه.

قال ابن الأعرابی : ویقال : لُتَ فلان بفلان : إِذا قُرن به وجمع معه.

د

لدَّ

[لدَّ] : أی صبَ اللَّدُودَ فی فمه.

ولدّه : أی خصمه ، قال (2) :

ألدُّ أقران الخصوم اللدِّ

ز

لزَّ

[لزَّ] : لزّه : أی شدّه ، قال [ جریر ](3) :

وابن اللبون إِذا ما لُزَّ فی قَرَنٍ

لم یستطع صَوْله البُزْلِ القناعیسِ

واللزُّ : الطعن.

س

لسَ

[لسَ] : اللَّس : الأکل ، لسَّت الدابه الحَلی لَسًّا : إِذا أکلته ، قال زهیر یصف الأتن (4) :

ثلاثٌ کأقواسِ السَّراءِ وناشِطٌ

قد اخضرّ من لسِ الغَمیر حَجافِلُه

ناشط : أی حمار خرج من أرض إِلی أرض.

[شماره صفحه واقعی : 5971]

ص: 271

1- سوره النجم : 53 / 19.
2- الشاهد دون عزو فی اللسان ( لدد ).
3- اسم الشاعر جریر لیس فی الأصل ( س ) ولا ( ت ) ، أخذ من ( ل 1 ) وهو له فی دیوانه : (250) ، وفی اللسان ( لزز ).
4- شرح شعر زهیر لأبی العباس ثعلب : (106) واللسان : ( غمر ، لسس ).

ط

لطَّ

[لطَّ] : اللطّ : إِلزاق الشیء بالشیء.

لطَّ السِّتر : إِذا أرخاه ، قال :

کما لطَّ بالأستار دون العرائس

قال ابن درید (1) : وکلَّ شیء سترته فقد لَطَطْته ، قال :

ألا إِن قومی لا تُلَط قدورهم

ولکنما یوقدْن بالعذرات

أی لا تستر لکن تخرج بالأقبیه.

ویقال : لطّ فلان دون حق فلان : أی دافع عنه وستره.

ویقال : لطَّ بالأمر : أی لزمه.

ف

لفَ

[لفَ] الشیءَ لفّاً : إِذا جمعه.

ویقال : جاء القوم ومن لفّ لفّهم : أی ومن عُدَّ فیهم من غیرهم.

ق

لقَ

[لقَ] : حکی بعضهم : لقّ عینه : إِذا ضربها بیده.

ک

لکّ

[لکّ] : اللَّکُ : الضرب.

ویقال : اللَّکُ : الدفع.

م

لمَ

[لمَ] : یقال : لمَ الله تعالی شعثه : أی أصلح ما تفرق من أموره وجمعه.

واللمُ : الأکل بجمیع الفم ، قال الله تعالی : ( أَکْلاً لَمًّا )(2) قال الحسن : أی سَفًّا یخلطون الحلال بالحرام.

وکتیبه ملمومه : أی مجتمعه. وشیء ملموم مجتمع.

ورجل ملموم : به لَمَمٌ : أی جنون.

[شماره صفحه واقعی : 5972]

ص: 272

1- الجمهره : ( 1 / 151 ).
2- سوره الفجر : 89 / 19.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ج

لَجَ

[لَجَ] فی الشیء لجاجهً : أی حرص علیه.

ط

لطَّ

[لطَّ] : قال بعضهم : لطّت الناقه بذنبها : إِذا أدخلته بین فخذیها عند العدو.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

لبَ

[لبَ] : لبابهً : أی صار لبیباً ، وفی الحدیث (1) : « ضربت صفیه بنت عبد المطلب ابنها الزبیر صغیراً وقالت : أضربه لکی یلَبَ ویقود الجیش ذا الجَلَب ». ( والجلب : الأصوات ) (2).

ج

لجَ

[لجَ] فی الشیء لجاجه : أی حرص علیه.

ح

لحّ

[لحّ] : یقال : لَحِحَتْ عینه : إِذا لصقت. ومنه قولهم : ابن عمه لحّاً.

ومکان لحِحٌ ولاحٌّ : أی ضیق ، قال الشماخ فی العینین (3) :

بِخَوْصَاوَیْن فی لَحَحٍ کنین

أی موضعهما ضیق.

د

لدّ

[لدّ] : اللدد : شده الخصومه ، ورجل

[شماره صفحه واقعی : 5973]

ص: 273

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 300 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 223 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) وفیها زیاده : « یعنی الزبیر وقد ضربته صغیراً ».
3- عجز بیت له فی دیوانه : (333) ، وروایته : لحج ، وذکر شارحه روایه : لحس.

ألد ، قال الله تعالی : ( وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ )(1) ، وجمعه : لدٌّ ، قال الله تعالی : ( قَوْماً لُدًّا )(2) : أی لا یقبلون الحق ویدَّعون الباطل.

ذ

لذّ

[لذّ] : لذذت الشرابَ لذاذه : أی التذذت به.

ز

لزّ

[لزّ] به : إِذا لصق لزّاً ولَزَزاً.

ص

لصّ

[لصّ] : الألصّ : المجتمع المنکبین یکادان یمسان أذنیه.

والألصّ أیضاً : المتقارب الأضراس ، والمصدر : اللصص فیهما.

وجبهه لصّاء : أی ضیقه.

ط

لطّ

[لطّ] : الألط : الساقط الأسنان إِلا أصولها.

ف

لفّ

[لفّ] : الألف : العیُّ ، ومصدره : اللفف.

واللفف : تدانی الفخذین وضخمهما ، والنعت : ألف ولفّاء.

والألف : الرجل الثقیل البطیء.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ب

لبّ

[لبّ] : حکی سیبویه عن یونس : لُبِبْتَ یا رجل تلُبُ : أی صِرت لبیباً.

[شماره صفحه واقعی : 5974]

ص: 274

1- سوره البقره : 2 / 204.
2- سوره مریم : 19 / 97.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِلباب

[الإِلباب] : ألبّ بالمکان : أقام به.

وألبَ الفرسَ وغیرَه : إِذا شدّه باللبب.

ث

الإِلثاث

[الإِلثاث] ، بالثاء ، بثلاث : الإِقامه ، ومنه قول عمر : « ولا تُلثّوا بدار معجزه » : أی لا یقیموا علی العجز.

ویقال : ألث المطرُ : إِذا دام أیاماً.

ح

الإِلحاح

[الإِلحاح] : ألحّ فی المسأله ، بالحاء : أی أکثر السؤال.

وألحّ السحابُ : إِذا دام مطره.

وألحّ الجمل : إِذا لزم مکانه ولم یبرح.

س

الإِلساس

[الإِلساس] : أَلَسّت الأرضُ : إِذا طلع أول نباتها.

ط

الإِلطاط

[الإِلطاط] : ألطّ فلان دون الحق بالباطل : أی ستر.

ظ

الإِلظاظ

[الإِلظاظ] : ألظّ بالشیء : إِذا لازمه.

وفی الحدیث : « ألظوا بیا ذا الجلال والإِکرام » (1).

وألظّ المطر : إِذا دام ، وألظت السماء : إِذا دام مطرها.

ع

الإِلعاع

[الإِلعاع] : ألعّت الأرض : إِذا أنبتت اللُّعاع.

[شماره صفحه واقعی : 5975]

ص: 275

1- هو من حدیث ربیعه بن عامر فی مسند أحمد : [ 4 / 177 ] وغریب الحدیث : ( 1 / 313 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 317 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 252 ) وانظر المقاییس ( لظظ ) ( 5 / 206 ).

ف

الإِلفاف

[الإِلفاف] : قال بعضهم : ألفّ الطائرُ رأسه : إِذا أدخله تحت جناحیه. وألف الرجلُ رأسَه تحت ثیابه.

م

الإِلمام

[الإِلمام] : ألمّ بالرجل : إِذا نزل به وقاربه.

والمُلَمّ : النخل الذی قارب أن یحمل.

وألمّ : أی أتی اللمم وهو الصغائر من الذنوب ، قال (1) :

إِن تغفر اللهم تغفر جمّا

وأی عبد لک لا ألَّما

أی لم یُلِمَ بذنب.

التفعیل

ب

التلبیب

[التلبیب] : لبَّب الحَبُّ : إِذا صار ذا لُبٍ.

ولبّبه : إِذا أخذ بلبّته.

ج

التلجیج

[التلجیج] : لَجّجت السفینهُ : إِذا شقت لُجَجَ البحر.

لَجّجَ القومُ : دخلوا لجه البحر ، قال سیف بن ذی یزن الحمیری (2).

لجّجتُ فی لجج البحار فلم یکن

للناس غیرُ توقُّعِ الأخبارِ

ویروی :خیمْتُ.

ز

التلزیز

[التلزیز] : الملزّز : المجتمع الخَلْق.

[شماره صفحه واقعی : 5976]

ص: 276

1- ینسب الشاهد إِلی أبی خراش الهذلی وإِلی أمیه بن أبی الصلت ، ولیس فی دیوان الهذلیین ، ولا فی دیوان أمیه ، وهو من شواهد النحویین ، انظر شرح شواهد المغنی : ( 2 / 625 ).
2- انظر شرح النشوانیه : (152).

ص

التلصیص

[التلصیص] : لصّص البنیان مثل رصصه.

ف

التلفیف

[التلفیف] : لفّفه : أی أکثر لفّه.

المُفاعَلَه

د

الملادَّه

[الملادَّه] : یقال : لادّ عنه : أی دافع.

ز

الملازّه

[الملازّه] : لازّه : أی لاصقه.

ک

الملاکّه

[الملاکّه] : اللِّکاک : الزحام.

الافتعال

ج

الالتجاج

[الالتجاج] : التجّت الأصوات : أی اختلطت.

والتجّ البحر : من اللُّجَّه ، وفی حدیث النبی علیه السلام « من رکب البحر إِذا التجّ فقد برئت منه الذمه » (1).

والتج الکلام : إِذا اختلط.

خ

الالتخاخ

[الالتخاخ] : التخَ عُشب الأرض بالخاء معجمه : أی التفَّ.

والتخّ علیهم أمرهُمُ : أی اختلط ، وسکران ملتخّ : أی مختلط لا یتماسک.

د

الالتداد

[الالتداد] : التدّ : إِذا شرب اللدود.

ویقال : ما له دون هذا محتسد ولا ملتد : أی معدل.

[شماره صفحه واقعی : 5977]

ص: 277

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 233 ).

ذ

الالتذاذ

[الالتذاذ] : التذّ بالشیء : أی تمتع بلذّته.

ف

الالتفاف

[الالتفاف] : التفَ الشیء : أی اجتمع.

والتف الرجل فی ثوبه : إِذا تزمّل به.

ک

الالتکاک

[الالتکاک] : التکَ القومُ : إِذا ازدحموا.

الاستفعال

ذ

الاستلذاذ

[الاستلذاذ] : استلذّه : أی وجده لذیذاً.

التفعّل

ب

التَّلَبُّبُ

[التَّلَبُّبُ] : تلَبَّبَ الرجل : إِذا تحزّم بثوبه ، وفی الحدیث « صلی النبی علیه السلام فی ثوب واحد متلبباً » (1) وفی حدیث آخر : « رُئی عمر متلبباً »

د

التَّلَدُّدُ

[التَّلَدُّدُ] : تَلَدَّدَ : إِذا تلفت یمیناً وشمالاً ، مأخوذ من لدیدی العنق ، وهما صفحتاه ، قال :

فما لک والتلدّدَ حول نجدٍ

وقد غصَّت تهامه بالرجال

ذ

التَّلَذُّذُ

[التَّلَذُّذُ] : تَلَذَّذ بالشیء : أی التذّ به.

ص

التلصّص

[التلصّص] : تلصص الرجل : إِذا صار لصّاً.

[شماره صفحه واقعی : 5978]

ص: 278

1- الحدیثان فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 223 ) ، غریب الحدیث : ( 2 / 60 - 61 ؛ 279 ) والذی رأی عمر متلبباً ( متحزماً بثیابه ) هو زر بن حبیش ( انظر طبقات ابن سعد : 3 / 1 / 234 ).

ع

التلعُّع

[التلعُّع] : تلعّع وتلعّی : إِذا أکل اللُعاع.

ف

التلفّف

[التلفّف] : تلفّف الرجل فی ثوبه.

التفاعُل

ج

التلاجّ

[التلاجّ] : تلاجّوا : من اللجاجه.

الفَعْلله

ب

اللَّبْلَبه

[اللَّبْلَبه] : لَبْلب الرجلُ : إِذا أشفق.

ولَبْلَبه الغنم : جلبتها وأصواتها.

ث

اللثلثه

[اللثلثه] ، بالثاء منقوطه بثلاث : الإِبطاء والإِقامه.

ویقال : لَثْلَثَه عن حاجته : أی حبسه.

ج

اللجلجه

[اللجلجه] : لَجْلَج اللقمه فی فمه : إِذا لاکها ولم یُسغها.

ولجلج فی کلامه : إِذا لم یُبِنْ.

خ

اللخلخه

[اللخلخه] : لَخْلَخه : إِذا طیّبه باللخلخه من الطیب.

ش

اللشلشه

[اللشلشه] ، بالشین معجمه : کثره التلدد عند الفزع. وهی لغه أهل الیمن (1).

ض

اللضلضه

[اللضلضه] ، یقال : اللضلضه بالضاد معجمه : الخوف والتحفظ.

ظ

اللظلظه

[اللظلظه] ، بالظاء معجمه : تحریک الحیهِ لسانها.

[شماره صفحه واقعی : 5979]

ص: 279

1- فی ( ل 1 ) : « لغه یمانیه ».

ع

لعلعه

[لعلعه] السَّرابِ : بریقه.

ولعلعه العظم : کسره.

غ

اللغلغه

[اللغلغه] : حکی بعضهم : لغلغ طعامه : إِذا روّاه دسماً.

ق

اللقلقه

[اللقلقه] ، بالقاف : الصیاح مع اضطراب.

ویقال : طرْف ملقلق : لا یقر مکانه من حدته ، وفی الحدیث عن عمر (1) فی البکاء علی خالد بن الولید : « وما علی نساء بنی المغیره أن یسفکن من دموعهن علی أبی سلیمان ما لم یکن نقع ولا لقلقه » : أی صراخ ولا صوت.

م

اللملمه

[اللملمه] : کتیبه مُلَمْلَمَهٌ : أی مجتمعه.

وصخره مُلَمْلَمَهٌ : أی صلبه ملساء مستدیره.

ه-

اللهلهه

[اللهلهه] : لَهْلَه النساجُ الثوبَ : مثل هلهله : إِذا أرقَّ نسجه.

همزه

اللألأه

[اللألأه] : لألأتِ النارُ ، مهموز : أی أضاءت.

ولألأ الثورُ بذنبه : إِذا حرکه.

التّفعلُل

ث

التلثلث

[التلثلث] : تلثلث فی الأمر ، بالثاء منقوطه بثلاث : إِذا تردد.

[شماره صفحه واقعی : 5980]

ص: 280

1- أی فی المأتم ، والحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 40 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 265 ).

ج

التلجلج

[التلجلج] : التحرک والتردد ، یقال :تلجلجت اللقمه فی الفم : إِذا لم تُسترط ، وفی حدیث علی (1) : « خذ الحکمه أنّی أتتک فإِن الکلمه من الحکمه تکون فی صدر المنافق فتلجلج حتی تسکن إِلی صاحبها »

ح

التلحلح

[التلحلح] : تلحلح القوم : أقاموا مکانهم فلم یبرحوا ، قال (2) :

أقاموا علی أثقالهم وتلحلحوا

ع

التلعلع

[التلعلع] : التلألؤ.

وتلعلع الشیءُ : إِذا تکسر ، قال العجاج (3) :

ومن همزنا رأسه تلعلعا

وتلعلع من الجوع : إِذا تضوّر.

وتلعلع الکلب : إِذا دلع لسانَه.

ق

التلقلق

[التلقلق] ، بالقاف : التقلقل.

همزه

التلألؤ

[التلألؤ] : تلألأ الشیء ، مهموز : إِذا لمع ، یقال : تلألأ البرق.

[شماره صفحه واقعی : 5981]

ص: 281

1- حدیث الإِمام علی فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 305 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 234 ).
2- لابن مقبل کما فی اللسان ( لحح ) وصدره : بحی اذا قیل اظعنوا قد اتیتم
3- الشاهد من أرجوزه لابنه رؤبه ، دیوانه : (93).

[شماره صفحه واقعی : 5982]

ص: 282

باب اللام والباء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْلٌ ، بضم الفاء وسکون العین

ن

اللُّبْن

[اللُّبْن] : جمع : لبون من الشاء : وهی ذات اللبن ، یقال : کم لُبْن غنمک.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

س

اللُّبْسه

[اللُّبْسه] : الاسم من الالتباس.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

د

اللِّبد

[اللِّبد] : معروف.

س

اللِّبْس

[اللِّبْس] : اللباس.

ن

اللِّبن

[اللِّبن] : معروف ، ویقال لِبِن ، بکسر الباء ، لغهٌ فیه. ویقال : کم لِبْن غنمک :

أی کم رَسْلها. هذا قول الکسائی ، وقال یونس : هو جمع : لبون.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

د

لِبْدهُ

[لِبْدهُ] الأسدِ : شَعْرٌ یتلبد علی زبرته ، یقال : هو أمنع من لِبده الأسد.

ن

اللِّبنه

[اللِّبنه] : واحده اللِّبن.

واللِّبنه : رقعه فی الجیب مربَّعه.

[شماره صفحه واقعی : 5983]

ص: 283

فَعَلٌ ، بالفتح

د

اللَّبَد

[اللَّبَد] : الصوف ، یقال : ما له سبد ولا لبد : أی شیء. والسبد : الشعر.

ن

اللَّبَن

[اللَّبَن] : معروف ، والجمیع : الألبان ؛ فَلَبَنُ المعز : بارد رطب نافع للمحرورین ، ولبن الضأن : حار رَطْبٌ أرطب من لبن المعز. ولبن البقر : بارد رطب ، ورطوبته أقل من رطوبه لبن المعز. والحامض من الألبان بارد یابس ، وفی حدیث عمر : « اللبن لا یموت » قیل : معناه : أن لبن المرأه المیته یحرم کما یحرم لبن الحیه ، وهذا قول أبی حنیفه وأصحابه والأوزاعی ومالک ومن وافقهم. وقال الشافعی : لا یحرم. وقیل : معنی قوله : لا یموت. فی الوَجور والسعوط إِنهما یُحرِّمان ما یُحرِّم الرضاع.

ولبن الشجره : ما یسیل منها أبیض کاللبن.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ط

اللَّبَطه

[اللَّبَطه] : عَدْوُ الأقزل ، وبها سُمِّی الرجل لبطه.

ک

اللَّبکه

[اللَّبکه] : یقال : ما ذاق عَبَکه ولا لبکه : أی شیئاً.

یقال : اللبکه : اللقمه من الثرید.

فَعُلٌ ، بضم العین

همزه

[ اللَّبُؤ ] ، مهموز : بطن من عبد القیس ، والنسبه إِلیه : لُبْئیّ ، ومن لم یهمز قال : لَبْویّ.

[شماره صفحه واقعی : 5984]

ص: 284

و [ فَعُلَه ] ، بالهاء

و

لَبُؤَهِ

[لَبُؤَهِ] الأسد : أنثاه. یقولون : « أجرأ من لَبُؤهِ الأسد » (1) ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن اللبُؤه امرأه سلیطه سخابه. وبعضهم لا یهمز اللبُؤه. وقال بعضهم : اشتقاق اللبُؤه مهموز ، من اللِّباء ، وغیر مهموز من لبوه الأسد.

فُعَلٌ ، بضم الفاء وفتح العین

د

اللُّبَد

[اللُّبَد] : الکثیر ، یقال : مال لُبَد ، قال الله تعالی : ( مالاً لُبَداً )(2) ، وقرأ ابن عامر : کادوا یکونون علیه لُبَدا (3).

ورجل لُبَد : لا یفارق أهله ولا یسافر.

ولُبَد : آخر نسور لقمان ، وهو القائل فیه : انهض لُبَد ، کما نهض الحارث بن أبی شدد ، لقد خانک الأبد.

و [ فِعَلٌ ] ، بکسر الفاء

د

اللِّبَد

[اللِّبَد] : المجتمعون. قال الله تعالی : ( کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً )(4) یقال : هو جمع : لبْدَه ، بالهاء. یقولون : صار القوم لِبْده واحده : إِذا اجتمعوا.

همزه

[ اللِّبَأ ] ، مهموز : أول اللبن.

[شماره صفحه واقعی : 5985]

ص: 285

1- فی المقاییس : ( 5 / 229 ) « هو أمنع من لبده الأسد » ، وفی مجمع الأمثال : « أمنع من أنف الأسد » : ( 2 / 327 ).
2- سوره البلد : 90 / 6 الآیه ( یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالاً لُبَداً ).
3- سوره الجن : 72 / 19.

( مقلوبه ، [ فَعِلٌ ]

ن

اللَّبِن

[اللَّبِن] : (1) ).

الزیاده

أفعل ، بالفتح

د

الألبد

[الألبد] : یقال اشتری الشیء بألبدین : أی بثمنین مختلفین.

مَفْعَل ، بالفتح

س

المَلْبَس

[المَلْبَس] : اللباس ، ویقال : فیه ملبس أی مُسْتَمتع ، قال (2) :

أَلا إِن بعد العُدْم للمرءِ قِنْوهً

وبعد المشیب طولَ عمرٍ ومَلْبَسا

و [ مَفْعَله ] ، بالهاء

ن

المَلْبَنه

[المَلْبَنه] : عشب مَلْبَنه : أی کثیر اللبن.

مِفْعَل ، بکسر المیم

ن

المِلْبَن

[المِلْبَن] : المِحْلَب.

مَفعُول

ن

الملبون

[الملبون] : الذی سَفِه من شرب اللبن.

فاعِل

ن

اللابن

[اللابن] : رجل لابن : أی ذو لبن ،

[شماره صفحه واقعی : 5986]

ص: 286

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ). دون شرح.
2- لامرئ القیس فی دیوانه : (108) ، وأنشده فی المقاییس : ( 5 / 230 ) بدون نسبه.

قال :

أغررتنی وزعمت أنَّ

ک لابنٌ فی الصیفِ تامر

فَعَال ، بالفتح

ث

اللَّباث

[اللَّباث] : اللبث.

ن

اللَّبان

[اللَّبان] : الصدر.

و [ فُعَال ] ، بضم الفاء

ن

اللُّبان

[اللُّبان] : الکندر ، وهو حار فی الدرجه الثانیه قابض یجلو ظلمه البصر ، ویلزق الجراحات الحدیثه العهد بالجرح ، ویُنزف الدم من کل عضو ، وإِذا ضمِّد به المقعده نفع من قروحها الخبیثه ، ومنع من انتشارها ، وإِذا مضغ حلل البلغم وأذهب حدیث النفس وزاد فی الحفظ ، وإِذا شرب نفع من نفث الدم وإِطلاق البطن ، وإِذا مضغ مع سَعْتر أو زبیب حلب البلغم ونفع من اعتقال اللسان ، وإِذا سحق مع وَدْع وعُجنا بدقیق الشعیر وخل حاذق وطلی به الثدیان صغرهما ، وإِذا خلط بشحم البطِّ أبرأ القروح الحادثه من حرق النار والشقوق العارضه من البرد ، وإِن طبخ مع حَرْفٍ وخلٍّ وعسل حتی ینعقد وطلی به موضع داء الثعلب أذهبه ، وإِن ضُمِّد علی البطن نفع من قروح الأمعاء. ویقال : إِن مَنْ أکثر من مضغه وشربه هان علیه ضرب السیاط.

و [ فُعَاله ] ، بالهاء

خ

لُباخه

[لُباخه] ، بالخاء : اسم موضع

[شماره صفحه واقعی : 5987]

ص: 287

د

اللُّباده

[اللُّباده] : لباس من جلود.

ن

اللُّبانه

[اللُّبانه] : الحاجه ، قال :

ألم یک فی حولٍ ثواءٍ ثویتَه

تَقضِّی لُبانات ویسأمَ سائم

ثواء ، بالخفض علی البدل ، ونصب یسأم علی إِضمار أن : أی وأن یسأمَ.

و [ فُعَالَه ] ، من المنسوب بالهاء

خ

اللُّباخیّه

[اللُّباخیّه] ، بالخاء معجمه : المرأه التامه الخَلْق.

فِعَال ، بالکسر

س

اللباس

[اللباس] : ما یُلبس ، قال الله تعالی : ( یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما )(1).

ویقال : إِن لباس التقوی : الحیاء فی قوله تعالی : ( وَلِباسُ التَّقْوی )(2) قرأ نافع وابن عامر والکسائی بالنصب ، والباقون بالرفع.

ولباسُ الرجل : زوجته ، وهو لباسها ، قال الله تعالی : ( هُنَ لِباسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَ )(3) ، قال الجعدی فی امرأه (4) :

إِذا ما الضجیع ثنی جیدها

تثنت فکانت علیه لباسا

ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن لباس الرجل امرأته ، نحو الإِزار والملحفه

[شماره صفحه واقعی : 5988]

ص: 288

1- سوره الأعراف : 7 / 25.
2- سوره الأعراف : 7 / 26.
3- سوره البقره : 2 / 187.
4- أنشده له فی المقاییس : ( 5 / 230 ) واللسان ( لبس ).

وما شاکلهما ، وإِن لباس المرأه نحو الخمار والبرقع زوجها ، فإِن لم یکن لها زوج فهو ولیها لأنهما یسترانها بمنزله اللباس. وقد یکون بعض اللباس شأنَ الرجل نحو القمیص والرداء فما کان فیهما من صلاح أو فساد ففی شأنه ، فإِن رآه خَلَقا أو متمزقاً فهو هَمٌّ وخوف أو ضعفُ أمرٍ فی دنیا أو دین ، وإِن رآه رقیقاً فهو رقه حال أو ضعف دین ، وإِن رآه دنساً فَهَمٌّ أو عار أو ارتکاب معصیه.

ن

اللِّبان

[اللِّبان] : یقال : هو أخوه بِلِبان أمه : أی اللبن الذی یشربه.

ویقال : فی سائر الأشیاء : لبن.

ویقال : هو جمع لَبَن.

فَعُول

س

اللبوس

[اللبوس] : کل ما یلبس من ثوب ودرع ، قال الله تعالی : ( صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ )(1).

ویقال : إِن کل ما تحصّن به الإِنسان من آله الحرب فهو : لبوس. ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن کل ما یلبس من السلاح جنه من الخوف ، ویکون تحصّناً فی الدین من المعاصی أیضاً.

ن

اللبون

[اللبون] : شاه لبون : ذات لبن ، وناقه لبون. قال الفقهاء : یجوز بیع الشاه ونحوها علی أنها لبون ولا یجوز علی أنها لبین ، بالیاء ، لأنه غرر.

وابن اللبون : الذی استکمل سنتین ودخل فی الثالثه.

فَعِیل

ج

اللبیج

[اللبیج] : الصریع.

[شماره صفحه واقعی : 5989]

ص: 289

1- سوره الأنبیاء : 21 / 80.

وحی لبیج : ضخم مقیم ، قال الهذلی (1) :

کأن ثِقال المزن بین تُضَارعٍ

وشابهَ حیٌّ من جذامَ لبیج

د

اللبید

[اللبید] : الجوالق.

ولبید : من أسماء الرجال. قال لبید بن ربیعه الکلابی (2) :

ولقد سئمت من الحیاه وطولها

وسؤال هذا الناس کیف لبید

وکان من المعمَّرین ومن الفصحاء والأجواد. وأسلم وحَسُن إِسلامه ، ولم یقل فی الإِسلام شعراً قط ، واعتاض منه القرآنَ.

ق

اللبیق

[اللبیق] : الحاذق بالشیء اللبق.

ن

اللبین

[اللبین] : شاه لبین : غزیره اللبن.

وشجره لبین : کثیره اللبن ، وهی فعیل بمعنی فاعل ، وفی حدیث (3) النبی علیه السلام فی ذکر الأراک والسلم « وإِذا أُکِلَ کان لبیناً ».

فُعْلَی ، بضم الفاء

ن

اللُّبْنَی

[اللُّبْنَی] : شجره لها لبن غلیظ.

ولُبنی : من أسماء النساء ، ولُبینی ، بالتصغیر.

ویقال : إِن أبا لبینی : کنیه الشیطان.

[شماره صفحه واقعی : 5990]

ص: 290

1- لأبی ذؤیب الهذلی فی دیوان الهذلیین : ( 1 / 55 ) ، وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 228 ) واللسان ( لبج ).
2- دیوان لبید : (46).
3- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 229 ).

فُعَالَی ، بالضم

د

اللُّبادی

[اللُّبادی] طائر یلبد بالأرض فلا یکاد یطیر إِلا أن یُطار ، تقول له فتیان العرب :

لبادی لبادَی فیلبد حتی یأخذوه.

[شماره صفحه واقعی : 5991]

ص: 291

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

د

لبَد

[لبَد] : لُبُود الطائر بالأرض : لصوقه بها.

ک

لَبَک

[لَبَک] : اللَّبْک : الخلط ، یقال : لبک الطعام بالعسل ونحوه : إِذا خلطهما.

ولبک علیه الأمرَ : أی خلطه ، وفی الحدیث (1) : سأل رجل الحسن عن شیء فأعاده بغیر اللفظ الأول. فقال الحسن لبکْتَ علیّ.

ن

لَبَن

[لَبَن] : لبنْت الرجلَ : إِذا سقیته اللبن.

وفرس ملبون : یسقی اللبن.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل بالکسر

ج

لَبَج

[لَبَج] : اللَّبْج : الصرع ، یقال : لبج به إِذا صرع.

ز

لَبَز

[لَبَز] : اللَّبْز : الضرب ، لبزَتِ الناقهُ : إِذا ضربت الأرض بخفها ، قال (2) :

خبطاً بأخفافٍ ثقالِ اللَّبز

واللبز : الأکل الجید.

ولَبَز الرجلَ : مثل نبزه. عن ابن درید (3).

س

لبس

[لبس] : اللبس : خلط الأمر ، یقال : لبس علیه الأمر ، قال الله تعالی : ( وَلا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ )(4).

[شماره صفحه واقعی : 5992]

ص: 292

1- حدیث الحسن البصری فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 301 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 227 ).
2- هو رؤبه فی دیوانه : (64) ؛ اللسان ( لبز ) والمقاییس : ( 5 / 229 ) بدون نسبه.
3- الجمهره : ( 1 / 334 ).
4- البقره : ( 2 / 42 ).

قال العجاج (1) :

لمّا لبسن الحق بالتجنِّی

غَنِیْنَ واستبدلن زیداً منی

وقیل : اللبس : التمویه ، قالت الخنساء :

تری الجلیسَ یقول القولَ تَحْسَبُه

رشداً وهیهات فانظر ما به التمسا

صدّقْ مقالته واحذرْ عداوته

والْبِسْ علیه بشکٍّ مثلَ ما لَبَسا

ومنه قول علی بن أبی طالب : یا حارث ، إِنه ملبوس علیک ، إِن الحق لا یُعرَف بالرجال. فاعرف الحق تعرف أهله

ط

لَبَط

[لَبَط] : لبطه : أی صرعه.

ولُبِط به : أی صرع ، ورجل ملبوط به.

ن

لَبَن

[لَبَن] القومَ : إِذا سقاهم اللبن.

ویقال : لبنه : إِذا ضربه (2) علی صدره.

واللبن : عمل اللبن من الطین.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

خ

لبخ

[لبخ] : اللَّبْخ ، بالخاء معجمه : الضرب.

همزه

[ لبأ ] القوم ، مهموز : إِذا سقاهم اللِّبأ.

ولبأت الشاه ولدها : أی أرضعته اللِّبأ.

ویقال : لبأ الشاه : إِذا حلب لِبأها.

[شماره صفحه واقعی : 5993]

ص: 293

1- دیوانه : ( 1 / 279 ).
2- فی الأصل ( س ) : « ضرب به » ولعله تصحیف ، فرجحنا ما جاء فی ( ل 1 ) و ( ت ).

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ث

لبِث

[لبِث] : اللبث : الإِقامه ، قال الله تعالی : ( لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً )(1) وقرأ الأعمش وحمزه ویعقوب : لبثین بغیر ألف ، والباقون بالألف.

د

لبِد

[لبِد] : قال بعضهم : لبِدت الإِبل لبداً : إِذا أکثرت من الکلأ حتی أتعبتها جِرَّتها.

س

لبس

[لبس] : الثوب لُبساً.

ق

لبِق

[لبِق] به الشیء : لاق.

واللَّبَق واللباقه : الحذق ، ورجل لبِقٌ بالشیء : أی حاذق بعمله.

ن

لبِن

[لبِن] : اللَّبَن : وجع العنق من الوساده ، ورجل لَبِن.

ولبنت الشاه : إِذا غزر لبنها. وشاه لبنه.

الزیاده

الإِفعال

ث

الإِلباث

[الإِلباث] : ألبثه فلبث.

د

الإِلباد

[الإِلباد] : ألبد السرجَ : إِذا عمل له لِبَداً.

وألبد البعیرُ : إِذا صار علی عجزه لبده من ثلطه.

وألبدت الإِبل : إِذا أکلت من الربیع فتهیأت للسِّمن.

[شماره صفحه واقعی : 5994]

ص: 294

1- سوره النبأ : 78 / 23.

وألبد بالمکان : إِذا لزمه وأقام به ، وفی حدیث أبی بُرْدَهَ وذکر قوماً یعتزلون الفتنه : « عصابه ملبده خِماص البطون من أموال الناس خفاف الظهور من دمائهم »

س

الإِلباس

[الإِلباس] : ألبسه الثوبَ ونحوه.

ن

الإِلبان

[الإِلبان] : ألبن القومُ : إِذا کثر عندهم اللبن.

وناقه مُلْبِن : نزل لبنها فی ضرعها.

همزه

الإِلباء

[الإِلباء] : البأت الشاهُ ولدها ، مهموز : إِذا أرضعته اللِّبأ.

وألبأ (1) القوم : إِذا کثر عندهم اللبأ.

التفعیل

ب

التلبیث

[التلبیث] : لبّثه : أی حبسه.

د

التلبید

[التلبید] : لبّد المطرُ الأرض : إِذا بلّها فتلبّدت.

س

التلبیس

[التلبیس] : لَبّسه وألبسه بمعنیً.

ولبّس علیه الأمرَ : أی شبّهه.

ق

التلبیق

[التلبیق] : ثریده ملبّقه : أی کثیره السمن والودک.

ن

التلبین

[التلبین] : کل شیء ربّعته فقد لبّنته.

ی

التلبیه

[التلبیه] : لبّاه : إِذا قال له : لبیک.

[شماره صفحه واقعی : 5995]

ص: 295

1- فی الأصل ( س ) : « اللبا » لعله تصحیف.

ولبّی بالحج تلبیه ، وعن ابن مسعود (1) : « کانت تلبیه النبی علیه السلام : لبیک اللهم لبیک ، لا شریک لک لبیک ، إِن الحمد والنعمه لک »قال أبو حنیفه ومحمد ومن وافقهما : ینعقد الإِحرام بغیر التلبیه من ذکر الله تعالی وتسبیحه وتعظیمه. وعن أبی یوسف روایتان ؛ إِحداهما : ینعقد ، والثانیه : لا ینعقد.

همزه

التلبیء

[التلبیء] : حکی بعضهم : لبّأت بالحج ، لغهٌ فی لبَّیت.

المفاعَله

س

الملابسه

[الملابسه] : المجامعه.

ویقال : لابس الأمرَ : أی خالطه ، ولابست فلاناً : أی خالطته حتی عرفت باطنه.

الافتعال

د

الالتباد

[الالتباد] : التبد الورقُ : إِذا تلبّد بعضه فوق بعض.

س

الالتباس

[الالتباس] : التبس علیه الأمر : أی أشکل.

والالتباس : الاختلاط ، قال :

ولمّا تلتبسْ خیلٌ بخیلٍ

فیطَّعنوا ویضطربوا اضطراباً

ط

الالتباط

[الالتباط] : التبط الرجل فی أمره : أی تحیر.

[شماره صفحه واقعی : 5996]

ص: 296

1- غریب الحدیث : ( 1 / 383 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 294 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 222 )

ویقال : التبط البعیرُ : إِذا اشتد عدوه.

وکذلک الرجل ، قال (1) :

ما زلت أسعی معهم وألتبط (2)

حتی إِذا جنّ الظلام المختلط

جاؤوا بضیح هل رأیت الذئب قط

الضیح : اللبن الکثیر الماء ، شبهه بلون الذئب ، وقوله :

ذو منادیح وذو ملتبط

ورکابی حیث وجهت ذلل

أی ذو تصرف حیث یشاء.

ک

الالتباک

[الالتباک] : یقال : الالتباک : اختلاط الأمر.

همزه

الالتباء

[الالتباء] : التبأ الرجل الشاه ، مهموز : إِذا حلب لبأها.

والتبأ ولدُ الشاه أمَّه : إِذا رضع لِبأها.

الاستفعال

ن

الاستلبان

[الاستلبان] : جاء یستلبن : أی یطلب اللبن.

التفعُّل

ب

التلبّث

[التلبّث] : تلبّث : أی لبث.

د

التلبُّد

[التلبُّد] : تلبّد الشعر. وتلبّدت الأرض من المطر ، قال (3) :

کسته بعُوْضُ القریتین قطیفهً

متی ما تنَلْ من جِلدهِ یتلبّدُ

[شماره صفحه واقعی : 5997]

ص: 297

1- البیت الأول فی اللسان ( لبط ) دون عزو.
2- هذا البیت فقط فی ( ل 1 ) وروایته فیها : لازلت اسعی بینهم والتبط
3- للأعشی فی دیوانه : (132) والمقاییس ( لبد ) : ( 5 / 229 ).

وتلبّد الطائر وغیره : أی لبد بالأرضَ وجثم علیها ، وفی المثل : « تلبدین تصیدین » (1) أی : تلبُّدک للصید.

س

التلبّس

[التلبّس] : تلبّس : أی لبس اللباس ، قال امرؤ القیس (2) :

لقد طمح الطمّاح من بُعد أرضه

لِیُلْبسنی من دائه ما تلبّسا

ط

التلبُّط

[التلبُّط] : تلبّط : إِذا تحیّر.

وفی حدیث النبی علیه السلام فی ذکر الشهداء : « أولئک یتلبطون فی الغرف العُلا من الجنَّهِ » (3) : قیل : معناه یضطجعون.

ن

التلبُّن

[التلبُّن] : التمکّث ، یقال : لی لُبانه أتلبَّن علیها.

[شماره صفحه واقعی : 5998]

ص: 298

1- المثل رقم : (649) فی مجمع الأمثال : ( 1 / 127 ).
2- دیوانه : (108).
3- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 297 ) ؛ النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 226 ).

باب اللام والتاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعِل ، بفتح الفاء وکسر العین

ی

التی

[التی] : اللَّتیا والتی : الأمر العظیم ، یقال : وقع فی اللَّتیا والتی.

والتی : تأنیث الذی ، وهو اسم مبهم ناقص لا بد له من صله ، ولیس هذا موضعه ، إِنما ذکرها هنا للفظ ، وجمعه : اللاتی واللائی واللواتی ، قال الله تعالی : ( وَاللَّائِی لَمْ یَحِضْنَ )(1) وتصغیر التی :

اللَّتیا ، بفتح اللام وکسر التاء ، وتصغیر اللاتی : اللتیات بالفتح.

الزیاده

فَعْلان ، بفتح الفاء

ح

اللتحان

[اللتحان] : رجل لتحان ، بالحاء : أی جائع ، وامرأه لتحی.

[شماره صفحه واقعی : 5999]

ص: 299

1- سوره الطلاق : 65 / 4.

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ب

لَتَب

[لَتَب] : اللتوب : اللزوم للشیء واللزوق به.

ویقال : لتب مَنْحَر الدابه : مثل لتم.

م

لتم

[لتم] : اللَّتْم : الطعن فی المَنْحَر ، وبعضهم یکسر التاء فی المستقبل فیقول : لتَم یلتِم.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ح

لتَح

[لتَح] وجهه بالحصی لَتْحاً : إِذا ضربه.

خ

لتخ

[لتخ] : اللَّتخ : مثل اللطخ. عن ابن درید.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ح

لتِح

[لتِح] : إِذا جاع.

[شماره صفحه واقعی : 6000]

ص: 300

باب اللام والثاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْله ، بضم الفاء وسکون العین

غ

اللُّثغه

[اللُّثغه] : من مصادر الألثغ.

و [ فِعْله ] ، بکسر الفاء

د

اللَّثْده

[اللَّثْده] : لغه فی الرِّثده.

فَعَلٌ ، بالفتح

ی

اللثی

[اللثی] : شیء أبیض حلو یتحبب من ماء الثمام ، إِذا وقع علی رؤوس الأشجار ، وهو معتدل فی الحراره والبروده ، نافع من الحمّیات التی هی من الحراره ، ملین لخشونه الصدر لا سیما إِن خُلط بماء الإِجّاص.

ووَسَخُ الثوبِ : لَثَاه.

ومما ذهب من آخره یاء

فعوض هاءً ، بالکسر

ی

اللِّثَه

[اللِّثَه] : اللحم حول الأسنان ، وجمعها : لثات ولِثیً.

الزیاده

مِفْعَل ، بکسر المیم

م

المِلْثَم

[المِلْثَم] : خُفٌ مِلْثَم یَصُک الحجاره.

[شماره صفحه واقعی : 6001]

ص: 301

فِعَال ، بکسر الفاء

م

اللِّثام

[اللِّثام] : ما یغطی به الفم من ثوب.

[شماره صفحه واقعی : 6002]

ص: 302

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین یفعِل ، بکسرها

م

لثم

[لثم] : لثمَتِ الحجارهُ حوافرَ الدابه : أی جرحتها. وحافر ملثوم : دامٍ.

ولثم البعیر الحجارهَ : أی کسرها.

ولثمتِ المرأهُ : أی شدت اللثام.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

غ

لثِغ

[لثِغ] : الألثغ ، بالغین معجمه : الذی یصیّر الراء لاماً والسین ثاءً وما شاکل ذلک ، والمصدر : اللثغ.

ق

لثِق

[لثِق] الشیءُ ، بالقاف : ابتلّ ، وشیء لثق : مبتلّ.

م

لثِم

[لثِم] : اللثم التقبیل ، قال جمیل (1) :

فلثِمت فاها آخذاً بقُرُونها

شُرْبَ النَّزیفِ بِبَرْد ماءِ الحَشْرجِ

ی

لثی

[لثی] الشیءُ : إِذا ندی ، وشیء لثٍ.

ولَثیت الشجره : إِذا وقع علیها الطلُّ فصار لثیً.

الزیاده

الإِفعال

ق

الإِلثاق

[الإِلثاق] : ألثقه ، بالقاف : إِذا بلّه.

[شماره صفحه واقعی : 6003]

ص: 303

1- فی ( ل 1 ) : « قال عمر بن أبی ربیعه » وهو الصواب ، دیوانه : (83) وکذا نسبه فی اللسان ( حشرج ) ؛ وهو بغیر نسبه فی إِصلاح المنطق : (208).

ی

الإِلثاث

[الإِلثاث] : ألثت الشجرهُ ما حولها : إِذا بلّته بماء یقطر منها.

الافتعال

م

الالتثام

[الالتثام] : التثم : أی شدّ اللثام.

التفعل

م

التلثم

[التلثم] : تلثم : إِذا شد اللثام علی فمه.

[شماره صفحه واقعی : 6004]

ص: 304

باب اللام والجیم وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْله ، بفتح الفاء وسکون العین

ب

اللَّجْبه

[اللَّجْبه] : الشاه التی قلّ لبنها : وهی اللَّجَبه ، بفتح الجیم أیضاً ، قال (1) :

عَجِبَتْ أبناؤنا من فعلنا

إِذا نبیع الخیل بالمعزی اللِّجاب

فُعْل ، بضم الفاء

ح

اللُّجَح

[اللُّجَح] فی الوادی : ضیق أعلاه واتساع أسفله. ویقال اللُّحَج ، علی القلب أیضاً.

و [ فُعَله ] ، بالهاء

ب

اللِّجَبه

[اللِّجَبه] : من الشاه : لغه فی اللَّجَبه.

و [ فِعَله ] ، بکسر الفاء

ب

اللِّجَبه

[اللِّجَبه] : لغه فی اللَّجَبه.

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

ف

اللَّجَف

[اللَّجَف] : سُرَّه الوادی ، عن الأصمعی.

[شماره صفحه واقعی : 6005]

ص: 305

1- أحد بیتین أنشدهما ابن درید لمهلهل بن ربیعه فی الاشتقاق : ( 2 / 354 ) ، والبیت الآخر : علموا ان لدینا عقبه غیر ما قال صعیر بن کلاب و ( صعیر بن کلاب ) المذکور : کان شریفاً فی الجاهلیه وله ذکر فی حرب بکر وتغلب ، وهو الذی یقول : لا نصالحهم حتی یعطونا خَیلهم ، ونعطهم مِعْزانا » فقال مهلهل البیتین. وروایه الاشتقاق ، وأنشد له اللسان ( لجب ) ، وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 236 ).

وقیل : اللَّجَف : ضیق أعلی الوادی واتساع أسفله.

ولَجَفُ البئرِ : ضیق أعلاها واتساع أسفلها ، وبئر ذات لِجَاف.

و [ فِعَلٌ ] ، بکسر العین

ن

اللِّجَن

[اللِّجَن] : الورق یضرب حتی یتلجن : أی یتلزّج.

الزیاده

فُعَیْل ، بلفظ التصغیر

ث

اللُّجَیْن

[اللُّجَیْن] : الفضه ، قال

فإِن أک قد کبرت ودقَّ عظمی

وأمسی الرأسُ منی کاللُّجین

مَفْعَل ، بالفتح

همزه

[ الملجأ ] ، مهموز : الذی یُلجأ إِلیه ، قال الله تعالی : ( لَوْ یَجِدُونَ مَلْجَأً )(1).

و [ مُفْعَل ] ، بضم المیم

م

مُلْجَم

[مُلْجَم] : من أسماء الرجال. وعبد الرحمن بن مُلْجَم المرادی : قاتل علی بن أبی طالب رضی الله عنه.

فَعَال ، بفتح الفاء

همزه

اللَّجاء

[اللَّجاء] : الملجأ.

ولجاء : اسم رجل.

[شماره صفحه واقعی : 6006]

ص: 306

1- سوره التوبه : 9 / 57.

و [ فِعال ] ، بکسر الفاء

م

اللجام

[اللجام] : معروف ، قال علی بن أبی طالب فی همدان :

(هم رکبوا الخیلَ العُراب فأحکموا) (1)

وهم بدعوا للناس کلَ لجام

و اللجام : سمه من سمات الإِبل من الخدین إِلی أسفلِ صفحتی العنق ، والجمیع : فیهما لُجُم.

ن

اللِّجان

[اللِّجان] فی النوق کالحِران فی الخیل.

فَعُول

ن

اللجون

[اللجون] من النوق کالحرون من الخیل ، قال (2) :

فما وجدت بمثلک ذاتُ غرب

حَطُوطٌ فی الزمامِ ولا لجون

فَعِیل

ن

اللَّجِیْن

[اللَّجِیْن] : الورق یضرب حتی یتلجَّن ، قال الشماخ (3) :

وماء قد وردت لِوَصْلِ أروی

علیه الطیرُ کالورق اللَّجین

وفی حدیث النبی علیه السلام فی ذکر الأراک والسَّلم : « إِذا أخلف کان لَجیناً(4)

[شماره صفحه واقعی : 6007]

ص: 307

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
2- البیت للنابغه کما فی اللسان ( لجن ) ، وله فی دیوانه قصیده علی هذا الوزن والروی ولیس البیت فیها.
3- دیوانه : (320) واللسان ( لجن ) ؛ وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 235 ).
4- الحدیث لم نعثر علیه بهذا اللفظ.

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

ذ

لجذ

[لجذ] : لجذه ، بالذال معجمه : إِذا سأله بعد العطیه فأکثر المسأله.

ولجذ الفصیلُ أمَّه : إِذا رضَعها مره بعد مره.

ولجذ الکلبُ الإِناء : إِذا لحسه.

ولجذ الطعام : إِذا أکله.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

همزه

[ لجأ ] إِلیه لَجْأً ، مهموز ممدود : أی تحصن به.

ویقال : لَجَا إِلیه ، بغیر همز ، ورأی ضرار بن الخطاب یوم فتح مکه سعد بن عباده الخزرجی یهزُّ اللواء وهو یقول (1) :

الیومُ یوم الهمهمه

الیومُ یوم الغمغمه

الیوم یذل الله قریشاً

فقال ضرار للنبی علیه السلام من أبیات :

یا نبی الهدی إِلیک لجا

حیُّ قریش وأنت خیر لَجاءِ

حین ضاقت علیهم الأر

ض بالخوف وعاداهم إِله السماء

(والتقت حلقه البِطان علی القو

مِ ونودوا بالصَّیْلم الصَّلْعاء) (2)

إِن سعداً یرید قاصمهَ الظه

رِ بأهل الحجون والبطحاء

خزرجی لو یستطیع من البُغْ

ضِ رمانا بأنجم الجوزاء

وَغِرُ الصدر ما یهمُّ بشیءٍ

غیرَ سفک الدما وسبی النساء

[شماره صفحه واقعی : 6008]

ص: 308

1- الخبر وقول سعد فی السیره : ( 2 / 406 ) وروایه الشطر الأخیر : الیوم تستحل الحرمه. وفی الخبر أن النبی صَلی الله عَلیه وسلم حوّل اللواء لعلی ولیس فی ( ل 1 ) إِلا البیت الأول فقط :
2- هذا البیت لیس فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

فانْهِیَنْهُ فإِنه الأسد البا

سلُ فی الحرب والغ فی الدماء

ولئن أقحم اللواء ونادی

یا حماه اللواء یوم اللقاء

ثم ثابت إِلیه من شهب الخز

رج والأوس أنجمُ الهیجاء

[بسیوف کأنها خطْفُ برقٍ

ورماحٍ مثلِ الحبالِ ظماء](1)

لَتُکونَنّ بالبطاح قُرَیشٌ

فقعهَ القاعِ فی أکف الإِماء

( فَرَقَّ له النبی علیه السلام وحوّل اللواء من سعد إِلی ولده قیس بن سعد. فقال سعد : والله لو حوّل اللواء منی إِلی غیر ولدی لکان منی شأن ) (2).

فَعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

لَجِب

[لَجِب] : اللَّجَب : الصوت والجلبه.

ویقال : جیش لَجِب وذو لجب.

وبحر ذو لَجَب : إِذا سُمع اضطراب أمواجه.

وسحاب لَجِب : لصوت الرعد.

ف

لَجِف

[لَجِف] : لجِفَتِ البئرُ : إِذا لجف الماءُ أسفَلها.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ب

لَجُب

[لَجُب] : لَجُبت الشاه لجوبه : إِذا صارت لجبه ، وهی التی قل لبنها.

الزیاده

الإِفعال

م

الإِلجام

[الإِلجام] : ألجم فَرَسهُ : إِذا ألبسه اللجام ، وفی حدیث عمر بن عبد

[شماره صفحه واقعی : 6009]

ص: 309

1- هذا البیت لیس فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
2- ما بین قوسین ساقط لیس فی ( ل 1 ) أیضاً.

العزیز : « التقی مُلْجَم »

همزه

الإِلجاء

[الإِلجاء] : ألجأه إِلیه ، مهموز : أی اضطره.

التفعیل

ب

التلجیب

[التلجیب] : لَجّبتِ الشاهُ : إِذا قلّ لبنها ، وفی الحدیث : سأل رجل شُریحاً (1) عن شاه اشتراها فلم یجد بها لبناً فقال : « لعلها لَجَّبَتْ »

ف

التلجیف

[التلجیف] : لَجْف الحافر ، إِذا حفر فی جوانب البئر.

قال العجاج یصف ثورا (2) :

إِذا انتحی مُعتَقِماً أو لجَّفا

یقول : إِنه یحفر عن عرق الشجره یتبرد به.

ن

التلجین

[التلجین] : لَجَّن الخطمیَّ ونحوه : إِذا شربه لیتلجّن.

الافتعال

همزه

الالتجاء

[الالتجاء] : التجأ إِلیه ، مهموز : أی لجأ.

[شماره صفحه واقعی : 6010]

ص: 310

1- حدیث شریح فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 305 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 232 ).
2- دیوانه : ( 2 / 236 ) واللسان ( لجف ، عقم ) ؛ وهو غیر منسوب فی الجمهره : ( 1 / 488 ) وبعده وقد تردی من اراط ملحفا

التفعُّل

ف

التلجّف

[التلجّف] : تلجفت البئر : إِذا حفر الماءُ حروفها حتی اتسع أسفلُها.

ن

التلجُّن

[التلجُّن] : تلجَّن الشیءُ : إِذا تلزّج.

ویقال : تلجّنوا لإِبلهم : إِذا دقوا الورق حتی یتلجّن ثم خلطوه بالنوی.

[شماره صفحه واقعی : 6011]

ص: 311

[شماره صفحه واقعی : 6012]

ص: 312

باب اللام والحاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ب

اللَّحْب

[اللَّحْب] : قال بعضهم : اللَّحْب : الطریق الواضح.

ج

لَحْج

[لَحْج] : موضع بالیمن.

د

اللَّحْد

[اللَّحْد] : معروف ، سمی لحداً لأنه فی أحد جانبی القبر.

م

اللَّحْم

[اللَّحْم] : معروف ، وجمعه : لحوم ولحام ولحمان ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « سید الإِدام اللحم » (1) وقال محمد والشافعی ومن وافقهما : اللحم إِدام فمن حلف ألّا یأتدم فأکل لحماً حنث. وقال أبو حنیفه لیس اللحم بإِدام. واختلفت الروایه عن أبی یوسف.

ن

اللَّحْن

[اللَّحْن] : فحوی الکلام ومعناه ، یقال : عرفت ذلک فی لحن کلامه. قال الله تعالی : ( وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ )(2) والجمیع الألحان.

واللَّحْن : ضرب من الأصوات.

واللَّحْن : اللغه ، ومنه قول عمر (3) : « تعلموا السنه والفرائض واللحن کما

[شماره صفحه واقعی : 6013]

ص: 313

1- ذکره الهیثمی فی مجمع الزوائد : ( 5 / 35 ) وعزاه للطبرانی عن بریده بلفظ : « سید الإِدام فی الدنیا والآخره اللحم ... » ؛ وأخرجه ابن ماجه فی الأطعمه : باب اللحم ، رقم : (3305) من حدیث أبی الدرداء بلفظ : « سید طعام أهل الدنیا وأهل الجنه اللحمُ. » وکلاهما ضعیف.
2- محمد : ( 47 / 30 ).
3- القول فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 311 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 241 ).

تتعلمون القرآن » : أی اللغه العربیه والنحو لأن فی معرفه اللغه معرفهَ غریب القرآن ومعانیه ومعانی السنه. وفی حدیث أبی میسره (1) : العَرِم : المُسنّاهُ بلحن الیمن ، أی بلغه الیمن.

ی

اللَّحْی

[اللَّحْی] : منبت اللحیه من الإِنسان وکذلک مثله من غیره ، والجمع : ألحٍ وألحاء.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

م

اللَّحْمه

[اللَّحْمه] : القطعه من اللحم.

واللَّحْمه : القرابه.

ولَحْمه البازی : ما أُطعم من الصید.

ولَحْمه الثوب : نقیض سَداه.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

د

اللُّحْد

[اللُّحْد] : لغه فی اللَّحْد.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

م

لُحْمه

[لُحْمه] الثوب : نقیض سُداه ، وقال الکسائی : لَحمه الثوب ، بالفتح لا یضم.

ولُحْمه البازی : رِزْقه.

واللُّحْمه : القرابه ، وفی الحدیث : « الولاء لُحْمه کَلُحْمه النسب لا یباع ولا یوهب » (2)

ن

اللُّحْنه

[اللُّحْنه] : رجل لُحْنه : کثیر اللحن ، فإِن فتحت الحاء فهو الذی یُلحِّن الناسَ.

[شماره صفحه واقعی : 6014]

ص: 314

1- حدیثه هذا فی قوله تعالی : ( فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ سَیْلَ الْعَرِمِ ) فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 232 ).
2- أخرجه الدارمی فی الفرائض : (53) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 240 ).

و [ فِعْله ] ، بکسر الفاء

ی

اللِّحْیه

[اللِّحْیه] : معروفه ، ( قال الله تعالی : ( لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی )(1) ) (2) والجمیع : لِحَی ولُحیً ، بضم اللام أیضاً.

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

ق

اللَّحَق

[اللَّحَق] ، بالقاف : کل شیء لحق شیئاً.

واللَّحَق من التمر والکرم : الذی یأتی بعد الأول.

م

اللَّحَم

[اللَّحَم] : لغه فی اللحم.

و [ فَعِلٌ ] ، بکسر العین

ز

اللَّحِز

[اللَّحِز] : البخیل السیّئ الخُلُق.

الزیاده

مَفْعَل ، بالفتح

س

المَلْحَس

[المَلْحَس] : یقولون : ترکه بملاحس البقر : أی حیث تلحس البقر أولادها.

و [ مَفْعَله ] ، بالهاء

ک

المَلْحَمه

[المَلْحَمه] : الوقعه الشدیده فی الحرب.

[شماره صفحه واقعی : 6015]

ص: 315

1- سوره طه : 20 / 94.
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

مُفْعَل ، بضم المیم

د

المُلْحد

[المُلْحد] : اللحد.

م

المُلْحَم

[المُلْحَم] : جنس من الثیاب.

والمُلْحَم : الدعی.

و [ مِفْعَل ] ، بکسر المیم

ب

المِلْحَب

[المِلْحَب] : الشیءُ یُقشر به ، قال الأعشی (1) :

لساناً کمقراض الخفاجی مِلْحَبا

س

المِلْحَس

[المِلْحَس] : رجل مِلْحَس : إِذا کان لا یظهر له شیءٌ إِلّا أخذه ، من لحس الشیءَ لحساً. وفی کلام أبی الأسود الدّؤلی فی وصف رجل (2) : إِنه أهیس ألیس أَلَدُّ مِلْحَس. قوله : أهیس : أی یدور ویهوس.

وقیل : المِلْحَس : الشدید الحرص.

ف

المِلْحَف

[المِلْحَف] : اللحاف.

و [ مِفْعَله ] ، بالهاء

ف

المِلْحَفه

[المِلْحَفه] : الثوب یلتحف به.

[شماره صفحه واقعی : 6016]

ص: 316

1- عجز بیت له فی دیوانه : (43) ، وصدره : وادفع عن اعراضکم واعیرکم
2- حدیث أبی الأسود فی الفائق للزمخشری : ( 4 / 124 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 237 ).

مفعول

ب

ملحوب

[ملحوب] : اسم موضع ، قال عبید (1) :

أَقْفَرَ من أهله ملحوبُ

وبان عن رأیه الحبیب

مُفْتَعل ، بفتح العین

ج

الملتحج

[الملتحج] : یقال : الملتحج : الملجأ.

د

الملتحد

[الملتحد] : الملجأ والمعدل ، سمی بذلک لأن اللاجئ یمیل إِلیه ، قال الله تعالی : ( وَلَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً )(2).

متفاعِل ، بکسر العین

م

المتلاحِم

[المتلاحِم] : یقال : حبل متلاحِم : أی شدید الفتل.

و [ متفاعله ] ، بالهاء

م

المتلاحمه

[المتلاحمه] : الشجّه التی بلغت اللحم ولم تبلغ السمحاق.

فاعِل

ب

اللاحب

[اللاحب] : طریق لاحب : أی واضح واسع. قالت صبیه من العرب لأمها وقد وقعت علیها وعلی رجل فی طریق :

[شماره صفحه واقعی : 6017]

ص: 317

1- دیوانه : (23) وهو مطلع معلقته.
2- سوره الکهف : 18 / 27.

یا مّتا صادفنی راکب

یسیر فی مسْحَنْفرٍ لاحبِ

ما زلت أحثی التُربَ فی وجهه

جُهدی وأحمی حوزه الغائب

فقالت لها أمها :

الحصن أدنی لو تأتینه

من حثیک التُرْب علی الراکب

ق

لاحق

[لاحق] ، بالقاف : اسم فرس کان لمعاویه بن أبی سفیان.

م

اللاحم

[اللاحم] : رجلٌ لاحم : عنده لحم.

کما یقال : تامر : إِذا کان عنده تمر.

فاعول

س

اللاحوس

[اللاحوس] : الرجل المشؤوم.

فَعَال ، بفتح الفاء

ص

لحاصِ

[لحاصِ] ، مبنی علی الکسر : اسم الداهیه.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ظ

اللِّحاظ

[اللِّحاظ] : مؤخر العین مما یلی الصُّدغ.

ولم یأت فی هذا طاء.

ف

اللِّحاف

[اللِّحاف] : ما یلتحف به.

م

اللِّحام

[اللِّحام] : جمع : لحم.

واللِّحام : ما یلحم به الصدع من ذهب أو فضه ونحوهما.

[شماره صفحه واقعی : 6018]

ص: 318

وی

[ لحاء ] العود : قشره ، وفی المثل : « بین العصا ولحائها » (1). وقد یقصر.

فِعْلان ، بکسر الفاء

ی

لِحیان

[لِحیان] : بنو لِحْیان : بطن من هذیل ( وهو لحیان بن هذیل بن مدرکه بن إِلیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان. قاله الجوهری ](2).

و [ فِعْلان ] ، من المنسوب

ی

اللحیانی

[اللحیانی] : رجل لحیانی : طویل اللحیه.

[شماره صفحه واقعی : 6019]

ص: 319

1- المثل رقم (443) فی مجمع الأمثال : ( 1 / 92 ).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

م

لَحَم

[لَحَم] : لحمُ العظمِ : عَرْقُهُ ، قال (1) :

وعامنا أعجبنا مقدّمُهْ

یُدعی أبا السمح وقِرضابٌ سِمُهْ

مُبْتَرِکاً لکل عظم یلحمه

و

لحا

[لحا] : لحوت العصا لغهٌ فی لحیت.

ولحوت الرجل : أی لمتهُ ، لغه فی لحیته.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ب

لَحَب

[لَحَب] : اللَّحْب : القشر. لحب العودَ ونحوه.

ولَحْبُ اللحم عن العظم : قَشْره.

ولَحَب الطریقَ : إِذا نهجه ، وفی رساله أم سلمه إِلی عثمان (2) : « لا تُعَفِّ سبیلاً کان رسول الله صَلی الله عَلیه وسلم لحبها ».

ویقال : لُحِبَ الرجل : إِذا أنحله الکبر ، قال (3) :

عجوز تمنی أنْ تعودَ صبیهً

وقد لَحَب الجنبان واحد ودب الظهرُ

ویقال : مَرّ یَلْحَب لحباً : إِذا أسرع کأنه یقشر وجه الأرض ، قال ذو الرمه (4) :

فانصاع جانبه الوحشی وانکدرت

یَلْحَبْنَ لا یأتلی المطلوب والطلب

ولحبه بالسوط : أی ضربه.

[شماره صفحه واقعی : 6020]

ص: 320

1- الرجز دون عزو فی اللسان ( لحم ، سما ).
2- حدیثها فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 235 ).
3- أنشده اللسان ( لحب ).
4- دیوانه : ( 1 / 101 ).

د

لَحَد

[لَحَد] بمعنی ألحد : أی مال وجار ، وقرأ الأعمش وحمزه والکسائی : لسان الذی یَلْحَدُونَ إلیه (1). وانفرد حمزه بقوله : یَلْحَدُونَ فی أسمائه (2) وإن الذین یَلْحَدُونَ فی آیاتنا لا یخفون علینا (3).

ولَحَد له : من اللحد ، وألحد بمعنیً.

ظ

لحظ

[لحظ] : لحظه ولحظ إِلیه : إِذا نظره بمؤخر عینه.

ف

لحف

[لحف] لحفه بالملحفه : أی غطاه ، قال ذو الرمه فی ذکر نساء (4) :

لحفن الحصی أنیاره ثم خُضنه

نهوض الهجان الموعِثات الجواشم

أنیاره : أعلامه ، جعلنها لُحفاً للحصی ، خُضنه یعنی فصل أذیالهن کما یخاض الماء. والموعثات : الواقعات فی وَعَث. والجواشم : المتجشمات بمشقه.

م

لحمَ

[لحمَ] اللحمَ عن العظم : أی قشره.

ولحمَ القومَ : أی أطعمهم اللحم.

ن

لحن

[لحن] : اللَّحْن فی الکلام : إِزاله الإِعراب عن جهته ، واللَّحْن : التعریض لأنه یذهب بالحدیث عن جهته ، قال فی جاریه له (5) :

منطق صائب وتلحن أحیاناً

وخیر الحدیث ما کان لحنا

[شماره صفحه واقعی : 6021]

ص: 321

1- النحل : 16 / 103.
2- الأعراف : 7 / 180.
3- فصلت : 41 / 40.
4- دیوانه : ( 2 / 753 ).
5- البیت لمالک بن أسماء بن خارجه کما فی اللسان ( لحن ) ، والأغانی : ( 17 / 236 ) ، والشعر والشعراء : (492).

یرید أنها تعرِّض فی حدیثها فَتُزیله عن جهته. وقیل أراد باللحن الخطأ فی الإِعراب استحسنه منها واستثقل الإِعراب.

ی

لَحی

[لَحی] العصا لحیاً : إِذا قشر لحاءها.

واللحی : الملامه.

ویقال : لحاه الله : أی لعنه.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ج

لحِج

[لحِج] فی الشیء : أی نشَب.

س

لحِس

[لحِس] الشیءَ بلسانه لحساً ، یقال : [ هو ](1) أسرعُ من لحسِ الکلبِ أنفَهُ.

ق

لحِق

[لحِق] به ولحِقه لَحاقاً ، قال الله تعالی : ( لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ )(2).

ولحِق لحوقاً : أی ضمِر.

م

لحِم

[لحِم] : رجل لحِمٌ : أی مشتهٍ للحم.

وبازٍ لحِم ولاحم.

وبیت لحم : یکثر فیه اللحم.

ن

لحِن

[لحِن] : اللحَ ، بفتح الحاء : الفطنه ، ورجل لحِنٌ : أی فطن ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « ( أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ ) وإِنکم تختصمون إِلیّ ، ولعل أحدکم أن یکون ألحنَ بحجته من الآخر ، وإِنما أحکم بما أسمع ، فمن قضیت له بشیء من أخیه فلا یأخذه ، فإِنما أقطع له قطعه من نار » (3).

[شماره صفحه واقعی : 6022]

ص: 322

1- لیست فی الأصل ( س ) أخذت من ( ل 1 ) و ( ت ).
2- الجمعه : 62 / 3.
3- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 308 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 241 ).

فعُل ، یفعُل ، بالضم

م

لَحُم

[لَحُم] : رجل لحیم : أی کثیر اللحم.

الزیاده

الإِفعال

ج

الإِلحاج

[الإِلحاج] : ألحجه إِلیه : أی أماله.

د

الإِلحاد

[الإِلحاد] : ألحد : أی ترک القصد.

وألحد إِلیه : أی مال إِلیه.

وألحد : أی جادل وماری. وقال الأحمر : ألحد بالهمزه : أی جادل وماری ، ولحد ، بغیره (1) : أی جار ومال ، قال الله تعالی : ( الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ )(2) قیل : أی یمیلون. وقال الأخفش : أی یجورون. وقال ابن عباس : أی یکذبون باتخاذهم فیها اشتقاق أسماء آلهتهم من أسماء الله تعالی ، کما سموا بعضها باللّات اشتقاقاً من الله وبعضها بالعزّی اشتقاقاً من العزیز. وقیل : باتخاذهم تسمیتهم الأوثانَ آلهه والله عزوجل أبا المسیح. وقوله تعالی : ( وَمَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ )(3) : قال الأخفش : الباء زائده أی : ومن یرد فیه إِلحاداً بظلم.

وألحد له : من اللحد.

س

الإِلحاس

[الإِلحاس] : ألحستِ الأرضُ : إِذا أنبتت.

[شماره صفحه واقعی : 6023]

ص: 323

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : بغیر همز ».
2- سوره الأعراف : 7 / 180.
3- سوره الحج : 22 / 25.

ف

الإِلحاف

[الإِلحاف] : ألحف السائل : أی ألح ، قال الله تعالی : ( لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً )(1) ، وفی الحدیث : « مَنْ سأل وله أوقیه فقد سأل ( النَّاسَ إِلْحافاً ) » (2).

قال : والأوقیه : أربعون درهماً.

ق

الإِلحاق

[الإِلحاق] : ألحقه به : أی أوصله إِیاه.

وألحق أیضاً : أی لحق. وفی قنوت عمر رضی الله عنه إِن عذابک بالکافرین ملحِق ، بکسر الحاء : أی لاحق.

والملحَق : المدَّعی (3) الملصق.

م

الإِلحام

[الإِلحام] : ألحم الطالبُ الثوبَ : من اللحمه ، یقولون : ألحمْ ما أسدیت.

وألحم الرجلُ : إِذا کثر عنده اللحم.

وألحم القومَ : إِذا أطعمهم اللحم ، ویقال للبازی : ملحَم ، بفتح الحاء ، لأنه یُطعم اللحم.

وألحمَ الزرعُ : إِذا صار فیه الحب.

ویقال : ألحمَ الحربَ فالتحمت.

وألحمَ القومَ : أی قتلهم فصاروا لحماً.

وألحمه القتال : أی غشیه فلم یجد مخلصاً ، وفی الحدیث : أخذ جعفر الرایه یوم مؤته بعد زیدٍ فقاتل بها حتی ألحمه القتال.

ویقال : ألحمه عرضَ فلان : إِذا أمکنه منه یشتُمُه.

[شماره صفحه واقعی : 6024]

ص: 324

1- البقره : ( 2 / 273 ).
2- الحدیث بهذا اللفظ عن أبی سعید عند أحمد فی مسنده : ( 3 / 7 ، 9 ) وبلفظ : « لا یسأل رجل وله أوقیه أو عدلها إلّا سأل إِلحافاً » عن رجل من بین أسد : ( 4 / 36 ، 5 / 430 ).
3- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « الدعیّ ».

التفعیل

ج

التلحیج

[التلحیج] : لَحّج الرجل : إِذا أظهر غیر ما فی نفسه.

ص

التلحیص

[التلحیص] : لحّص الشیءَ : إِذا بیَّنه.

ف

التلحیف

[التلحیف] : لحّفه بالملحفه بمعنی لحفه.

ن

التلحین

[التلحین] : لَحّن الرجلَ : إِذا نسبه إِلی اللحن.

المفاعَله

ف

الملاحفه

[الملاحفه] : قال بعضهم : لا حفت الرجلَ : إِذا لازمته.

ق

الملاحقه

[الملاحقه] : لاحقه : إِذا تابعه.

ک

الملاحکه

[الملاحکه] : لاحک بین الشیئن : إِذا لاءم بینهما ، وبنیان ملاحَک.

ودابه ملاحَکه الفِقار : أی دُوخل بعضها فی بعض.

م

الملاحمه

[الملاحمه] : لاحم بین الشیئین : أی لاءم بینهما.

وی

[ الملاحاه ] واللحاء : المنازعه والمشاتمه ، قال حسان :

لنا فی کل یوم من معدٍّ

قتال أو سباب أو لحاء

وفی المثل : « من لاحاک فقد عاداک ».

[شماره صفحه واقعی : 6025]

ص: 325

الافتعال

ج

الالتحاج

[الالتحاج] : التحج علیهم الأمر : أی اختلط.

د

الالتحاد

[الالتحاد] : التحد إِلیه : أی مال.

ص

الالتحاص

[الالتحاص] : التحصه الشیءُ : إِذا نشب فیه ، قال أمیه (1) :

قد کنت خرّاجاً وَلُوجاً صَیْرفاً

لم تلتَحِصِنی حَیْصَ بَیْصَ لَحاصِ

أی : لم أنشب فیها.

ف

الالتحاف

[الالتحاف] : التحف باللحاف.

م

الالتحام

[الالتحام] : التحمت الحرب بین القوم.

وی

الالتحاء

[الالتحاء] : التحی العصا ونحوها : أی لحا.

ی

الالتحاء

[الالتحاء] : التحی الغلام : إِذا نبتت لحیته.

الاستفعال

ق

الاستلحاق

[الاستلحاق] : استلحقه ، بالقاف : أی ادعاه.

م

الاستلحام

[الاستلحام] : استلحم الرجل : أی قُتِل.

[شماره صفحه واقعی : 6026]

ص: 326

1- لأمیه بن أبی عائذ الهذلی فی دیوان الهذلیین : ( 2 / 192 ) ، وهو فی المقاییس : ( حیص ) : ( 2 / 124 ) ؛ ( لحص ) : ( 5 / 237 ) وأنشد عجزه فی ( بیص ) دون نسبه : ( 1 / 326 ) واللسان ( ( حیص ، لحص ).

التفعّل

ف

التلحّف

[التلحّف] : تلحّف باللحاف : أی التحف.

ی

التلحّی

[التلحّی] : أن یدیر الرجل العِمامه تحت لحیته ، وفی الحدیث (1) : « نُهی عن الاقتعاط وأُمر بالتلحِّی ».

التفاعل

ق

التلاحق

[التلاحق] : تلاحقوا : أی لحق بعضهم بعضاً.

ک

التلاحک

[التلاحک] : تلاحک البنیان وغیره :أی تلاءم ، قال علقمه (2) :

بمرمره وأسفله رخام

تلاحک لیس فیه من شقوق

وی

التلاحی

[التلاحی] : تلاحوا : أی تشاتموا.

الفَعْوَله

ج

اللحوجه

[اللحوجه] : لَحْوَج علیه الخَبَرَ : إِذا خلطه.

[شماره صفحه واقعی : 6027]

ص: 327

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 310 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 243 ).
2- البیت من قصیده له فی الإِکلیل : ( 8 / 385 ).

[شماره صفحه واقعی : 6028]

ص: 328

باب اللام والخاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْل ، بفتح الفاء وسکون العین

م

لَخْم

[لَخْم] : حی من الیمن ، قال ابن درید (1) : اشتقاقه من لَخُم وجه الرجل : إِذا کثر لحمه وغلظ. قال : وهو فعل مُمَات.

واسم لخم : مالک بن عدی بن الحارث ابن مره بن أدد بن زید بن کهلان ، منهم ملوک الحیره ، آل المنذر ومنهم امرأه فرعون المذکوره فی القرآن.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ف

اللَّخْفه

[اللَّخْفه] واحده اللخاف ، وهی حجاره رقاق.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

م

اللُّخم

[اللُّخم] : ضرب من سمک البحر ، قال رؤبه (2) :

کثیره حیتانه ولُخُمُهْ

حرّک الخاء اضطراراً.

[شماره صفحه واقعی : 6029]

ص: 329

1- الاشتقاق : ( 2 / 376 ) والمقاییس : ( 5 / 241 ).
2- دیوانه : (158).

فَعَلٌ ، بالفتح

و

اللخا

[اللخا] : المُسْعِط.

الزیاده

فَعِیلَه

ع

لَخِیعَه

[لَخِیعَه] : حی من حمیر.

[شماره صفحه واقعی : 6030]

ص: 330

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین یفعُل بضمها

و

لخا

[لخا] : لخوته : إِذا أسعطته.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ف

لخف

[لخف] : اللخف : الضرب الشدید ، یقال : لخفه بالسیف.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ج

لَخِج

[لَخِج] : قال بعضهم : اللَّخْج : أسوأ الغمض ، یقال : عین لخِجه.

ویقال : هو بالحاء غیر معجمه.

ص

لخِص

[لخِص] : اللخص : غلظ جفن العین الأعلی ، والنعت : ألخص. ویقال : إِن اللخص : غلظ الجفن الأعلی والأسفل.

ن

لخِن

[لخِن] : اللخن : النتن ، یقال : سقاء لخن وأمَهٌ لخناء أی منتنه.

ویقال : الألخن : الذی لم یختن.

ویقال : هو الذی فی باطن قلفته بیاضٌ.

و

لخی

[لخی] : اللخا ، مقصور : کثره الکلام فی الباطل ، یقال : رجل ألْخَی وامرأه لخواء.

وبعیر لخٍ وألخی : إِذا کانت إِحدی رکبتیه أعظم من الأخری. وناقه لخواء.

وعُقاب لخواء : إِذا خالف منقارها الأعلی الأسفل.

ویقال : الألخی : المعْوَجّ.

[شماره صفحه واقعی : 6031]

ص: 331

الزیاده

الإِفعال

و

الإِلخاء

[الإِلخاء] : الإِسعاط ، یقال : ألخت المرأه ولدها.

ویقال : ألخاه مالاً : أی أعطاه.

التفعیل

ص

التلخیص

[التلخیص] : لخّص الشیء : إِذا بَیَّنَهُ.

المفاعَله

و

الملاخاه

[الملاخاه] : اللخاء والملاخاه : الوشایه ، یقال : لاخیت به.

الافتعال

و

الالتخاء

[الالتخاء] : ألخت الصبیَّ أمُّهُ فالتَخَی.

[شماره صفحه واقعی : 6032]

ص: 332

باب اللام والدال وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْل ، بفتح الفاء وسکون العین

ن

اللّدْن

[اللّدْن] : اللَّیِّن ، یقال : رمح لدن : أی لیِّن یهتز من طوله.

و [ فُعْل ] ، بضم الفاء

ن

اللُّدْن

[اللُّدْن] : یقال : رماح لُدن : جمع : رمح لَدْن.

فَعَلٌ ، بالفتح

م

اللَّدَم

[اللَّدَم] : جمع : لادم ، من اللَّدْم ، وهو الضرب.

وروی أبو عبیده معمر بن المثنی فی حدیث النبی علیه السلام : « اللَّدَم اللَّدَم والهدْم الهدم » (1) : أی حرمی مع حرمکم وبیتی مع بیوتکم. وسُمی أهل الرجل ونساؤه : لَدَماً ، لالتدامهن علیه إِذا مات.

ی

لدی

[لدی] : کلمه بمعنی عند ، قال الله تعالی (2) : ( إِنَ لَدَیْنا أَنْکالاً ).

و [ فَعُلٌ ] ، بضم العین

ن

لَدُن

[لَدُن] : بمعنی عند ، قال الله تعالی : ( مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ )(3) ویروی فیها لغات : لَدُنْ بإِسکان النون ، وهی لغه

[شماره صفحه واقعی : 6033]

ص: 333

1- هو من حدیث العقبه فی الفائق للزمخشری : ( 1 / 252 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 245 ) ؛ وفی روایه : « بل الدّم الدّم والهدم الهدم ، أنا منکم وأنتم منی ، أحارب من حاربتم وأسالم من سالمتم. ».
2- المزمل : 73 / 12.
3- هود : 11 / 1.

أهل الحجاز. قال الفراء وبعض تمیم تقول : لدُن ، بضم الدال ، وربیعه یقولون : لَدْنِ ، بإِسکان الدال وکسر النون ، وأسدٌ یقولون : لُدُنْ ، بضم اللام والدال وإِسکان النون. وحکی الکسائی : لَدَ یا هذا ، بإِسقاط النون وفتح الدال. وحکی أبو حاتم لَدْ ، بسکون الدال. وحکی أبو حاتم : لُدْن ، بضم اللام وسکون الدال. وحکی أبو بکر عن عاصم تسکین الدال فی قوله : من لَدْ (1) وتخفیف النون. وقرأ نافع بتخفیف النون « لَدُنی » (2) ، والباقون یشدودنها.

مِفْعَل ، بکسر المیم وفتح العین

م

المِلْدَم

[المِلْدَم] : الأحمق الکثیر اللحم.

ویقال للحمّی : أم مِلْدَم.

فَعِیل

غ

اللدیغ

[اللدیغ] : الملدوغ.

م

اللدیم

[اللدیم] : الثوب المرقع.

[شماره صفحه واقعی : 6034]

ص: 334

1- لعلها الکهف : 18 / 65 ، طه : 20 / 99.
2- الکهف : 18 / 76 تمامها : ( قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً ).

الأفعال

اشاره

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

م

لَدَم

[لَدَم] : اللَّدْم : الضرب ، وفی الحدیث : أشار الحسن بن علی علی أبیه حین أراد العراق أن یرجع فقال علی (1) : « والله لا أکون مثلَ الضَّبُع تسمَع اللدم حتی تخرج فتصاد » : یرید أنه لا یُخدع کالضبع إِذا أرادوا أن یصیدوها رموا فی جحرها بحجر أو ضربوه فتحسبه شیئاً تصیده فتخرج فتصاد.

ویقال : لدمت المرأه وجهها : أی ضربته.

واللدم : ضرب خبز المَلّه ونحوه.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

غ

لدغ

[لدغ] : لدغته العقرب لدغاً ، بالغین معجمه.

ولدغه بکلمه : أی رماه بها.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ن

لَدُن

[لَدُن] لدونه : إِذا لان.

الزیاده

الإِفعال

س

الإِلداس

[الإِلداس] : قال بعضهم ألدستِ الأرضُ : إِذا طلع أول نباتها.

[شماره صفحه واقعی : 6035]

ص: 335

1- حدیث الإِمام علی فی غریب الحدیث : ( / 130 ) ؛ النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 246 ).

ویقال : هو من اللَّدْس وهو لَحْسُ المالِ النباتَ.

م

الإِلدام

[الإِلدام] : ألدمَتْ علیه الحمی : أی دامت ، وبذلک سمیت : أم مِلْدَم.

التفعیل

م

التلدیم

[التلدیم] : ثوب ملدم : أی مرقع.

الافتعال

م

الالتدام

[الالتدام] : الاضطراب.

ویقال : التدم النساء : إِذا ضربن وجوههن أو صدورهن عند النیاحه.

التفعّل

م

التلدّم

[التلدّم] ثوب متلدّم : أی مرقّع.

ن

التلدّن

[التلدّن] : التمکّث.

[شماره صفحه واقعی : 6036]

ص: 336

باب اللام والذال وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْله ، بفتح الفاء وسکون العین

ن

اللذنه

[اللذنه] : فارسیه ، وهی شیء یقع علی الشجر ؛ إِذا رعته المِعْزی تعلق بلحاها ، وهو حار فی الدرجه الأولی ینفع من أوجاع الأرحام ؛ وإِذا تدخنت به المرأه أخرج المشیمه ، وإِذا قُطر مع دهن الورد فی الأذن سکن أوجاعها.

فَعِلٌ ، بکسر العین

ی

الذی

[الذی] : اسم مبهم للمذکر المفرق ، یقع لمن یعقل ولمن لا یعقل ، وهو ناقص لا بد له من صله ، وجمعه : الذین فی موضع الرفع والنصب والجر ، ومن العرب من یقول فی موضع الرفع : اللذون ، بالواو. وقد یکون الذی اسماً للجمیع فی لغه بعضهم. ویروی فی قراءه عبد الله ، والذی جاؤوا بالصدق وصدقوا به (1) ، قال (2)

إِن الذی حانت بفَلْجٍ دماؤهم

همُ القومُ کلُّ القومِ یا أمَّ خالدِ

وقیل : إِنما حذف النون لطول الاسم.

ومن العرب من یقول : الذیّ بتشدید الیاء علی فعیل ، وتصغیر الذی : اللَّذیا ، بفتح اللام وزیاده ألف وکذلک تصغیر المبهمات یفتح أوائلها ویزاد فی آخرها ألف نحو : وهاذیّا وذیّاک ، فی ذا وهذا وذاک ونحو ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 6037]

ص: 337

1- سوره الزمر : 39 / 33.
2- البیت للأشهب بن رمیله ، وهو من شواهد النحویین علی مجیء « الذی » للجمع انظر شرح شواهد المغنی : ( 2 / 517 ).

الرباعی

فوعل ، بالفتح منسوب

ع

اللوذعی

[اللوذعی] : الظریف الحدید الفؤاد.

[شماره صفحه واقعی : 6038]

ص: 338

الأفعال

اشاره

فعَل یفعَل ، بالفتح

ع

لَذَع

[لَذَع] : لذعت النار الشیءَ لذعاً : إِذا أحرقته. ولذعه بلسانه : أی آذاه.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

م

لَذِم

[لَذِم] : قال أبو زید : لذِمه لذماً ، مثل لزمه.

ویقال : لذِمَ بالشیء : أی أولع به.

واللَّذِم : المولع بالشیء.

الزیاده

الافتعال

ع

الالتذاع

[الالتذاع] : التذعتِ القرحهُ : إِذا احترقت من الوجع.

التفعّل

ع

التلذع

[التلذع] : التلفت یمیناً وشمالاً.

ویقال : إِن التلذّع : حسن السیر وخفته. قاله الشیبانی.

[شماره صفحه واقعی : 6039]

ص: 339

[شماره صفحه واقعی : 6040]

ص: 340

باب اللام والزای وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْل ، بفتح الفاء وسکون العین

ن

اللَّزْن

[اللَّزْن] : الشده.

وعیش لَزْن : أی ضیق.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ب

اللَّزبه

[اللَّزبه] : الشده ، وجمعها : لُزُبات.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ق

الِّلزْق

[الِّلزْق] : الملازق ، یقال : داره لِزْقُ دار فلان.

ولیس فی هذا فاء.

الزیاده

فاعول

ق

اللازوق

[اللازوق] : دواء للجرح یلزقه حتی یبرأ.

فَعِیل

ق

اللزیق

[اللزیق] : الملازق.

[شماره صفحه واقعی : 6041]

ص: 341

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ب

اللزوب

[اللزوب] : اللزوق ، قال الله تعالی : ( مِنْ طِینٍ لازِبٍ )(1).

واللازب : الدائم. یقال : لیس هذا ضربهَ لازب ، قال النابغه (2) :

فلا تحسبون الخیر لا شرّ بعده

ولا تحسبون الشَّرَّ ضربهَ لازب

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ج

لزِج

[لزِج] الشیء بالشیء لزجاً ولزوجاً : إِذا علق به.

وشیء لَزِج : یتلزّج کالغِراء والعسل ونحوها.

ق

لزِق

[لزِق] به لزوقاً : مثل لصق.

ولزقت رئته : مثل لسقت.

ک

لزِک

[لزِک] : قال بعضهم : لزِک الجرحُ : إِذا استوی نباتُ لحمهِ قبل أن یبرأ.

م

لزِم

[لزِم] : لزِمت الشیء لزوماً.

ولزِمه الحقُ : أی وجب علیه.

ن

لزِن

[لزِن] : اللَّزَن : اجتماع القوم وازدحامهم علی الماء. ومشرب لزِن ، وکذلک غیره.

[شماره صفحه واقعی : 6042]

ص: 342

1- الصافات : 37 / 11.
2- دیوان النابغه : (9) والمقاییس : ( 5 / 245 ) واللسان ( لزب ).

الزیاده

الإِفعال

ق

الإِلزاق

[الإِلزاق] : ألزقه به فلزق ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « فإِذا سجدت فألزق جبهتک بالأرض » (1).

م

الإِلزام

[الإِلزام] : ألزمه الشیء فلزمه ، قال الله تعالی : ( وَأَلْزَمَهُمْ کَلِمَهَ التَّقْوی )(2). وألزمه الحقَّ : أی أوجبه علیه.

المفاعَله

ق

الملازقه

[الملازقه] : لازقه : أی لاصقه.

م

الملازمه

[الملازمه] : لازمه : أی لزمه. وقوله تعالی : ( فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً )(3) : أی عذاباً ملازماً.

الافتعال

ق

الالتزاق

[الالتزاق] : التزق به : أی لزِق.

م

الالتزام

[الالتزام] : التزم بالشیء : أی لزمه.

التفعُّل

ج

التلزُّج

[التلزُّج] : تلزّج الشیءُ : إِذا تلجّن.

ویقال : إِن التلزج أیضاً : تتبع الدابه البقول.

[شماره صفحه واقعی : 6043]

ص: 343

1- انظر البحر الزخار : ( 1 / 265 - 270 ) ، وقریب من لفظه ما أخرجه أحمد فی مسنده من حدیث أبی هریره : ( 3 / 241 ).
2- الفتح : 48 / 26.
3- الفرقان : 25 / 77.

[شماره صفحه واقعی : 6044]

ص: 344

باب اللام والسین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْلٌ ، بضم الفاء وسکون العین

ن

اللُّسْن

[اللُّسْن] : رجال لُسْن : أی بلغاء ، جمع : لَسِن.

و [ فِعْلٌ ] : بکسر الفاء

ق

اللِّسْق

[اللِّسْق] : مثل اللزْق.

ن

اللِّسن

[اللِّسن] : اللغه ، یقال : لکل قوم لِسْنٌ یتکلمون بها : أی لغه ، وقرأ بعضهم قولَه تعالی ( إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ )(1) « بِلِسْن قومه ».

فُعَله ، بضم الفاء وفتح العین

ع

اللُّسَعه

[اللُّسَعه] : رجل لُسَعه : أی عیاب للناس.

الزیاده

فِعَال ، بکسر الفاء

ن

اللِّسان

[اللِّسان] : معروف ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « فی اللسان الدیه » (2).

[شماره صفحه واقعی : 6045]

ص: 345

1- إِبراهیم : 14 / 4.
2- هو من حدیث عمرو بن حزم فی الکتاب الذی بعثه صَلی الله عَلیه وسلم معه إِلی أهل الیمن ، أخرجه النسائی فی القسامه ، باب : العقول : ( 8 / 58 و 59 ).

واللسان یذکّر ویؤنث ، فمن ذَکَّرَ جمعه علی : ألسنه ، ومن أنّث جمع علی : ألسن.

واللسان : القول ، قال الله تعالی : ( وَجَعَلْنا لَهُمْ لِسانَ صِدْقٍ عَلِیًّا )(1) وکذلک قوله : ( وَاجْعَلْ لِی لِسانَ صِدْقٍ )(2) أی ثناءً حسناً.

واللسان : الرساله مؤنث ، قال أعشی باهله (3) :

إِنی أتتنی لسانٌ لا أُسِر بها

من عَلْوَ لا عَجَبٌ منها ولا سُخْرُ

أی من عالیه الحجاز.

واللسان : اللغه. قال الله تعالی : ( إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ )(4).

ولسان المیزان ونحوه : معروف.

ولسان الثور : شجره لها ورق عراض منبسط علی الأرض ، یشبه بلسان الثور ، وهی حاره رطبه فی الدرجه الأولی ، تسهل المره الصفراء ، وتنفع من الخفقان الحادث من السوداء ، وإِذا شرب ماء طبیخها بعسل أو سکر أذهب خشونه الصدر وقصب الرئه وأذهب السعال.

ولسان العصافیر : شجره تنبت مع الزرع طولها قَدْر ذراع لها أغصان دقاق وأوراقها مثل ورق الحُرف ، ولها زهر أبیض وأصفر ، وحبُّها أصفر مثل ألسنه العصافیر ، وهو حار لیِّن یقوی علی الجماع ویزید فی المنی.

فَعِیل

ق

اللسیق

[اللسیق] : مثل اللزیق.

[شماره صفحه واقعی : 6046]

ص: 346

1- مریم : 19 / 50.
2- الشعراء : 26 / 84 وتمامها : ( ... فِی الْآخِرِینَ ).
3- أنشده له اللسان ( لسن ، سخر ) ، وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 247 ) وانظر حاشیه المحقق.
4- إِبراهیم : 14 / 4.

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ن

لَسَن

[لَسَن] : لسنه : إِذا شتمه بلسانه.

والمَلْسُون : المقطوع اللسان.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ب

لَسَب

[لَسَب] : قال أبو زید : یقال : لَسَبه أسواطاً : أی ضربه.

ولَسْبُ العقربِ : لدغها ، وفی حدیث علی رضی الله عنه ، « المرأه عقرب حُلوَهُ اللَّسْبه »

د

لَسَد

[لَسَد] الحَمَلُ أمَّهُ : إِذا رضعها.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ع

لَسَع

[لَسَع] : لسعته الحیه لسْعاً.

ولسعه بلسانه : أی آذاه. ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن لسع العقرب ونهشَ سائر الهوام أذیً.

فَعِل ، بالکسر ، یفعَل بالفتح

ب

لَسِب

[لَسِب] لَسْبُ العسلِ : لَعْقُه.

وقال بعضهم : لَسِب بالشیء : مثل لصب : إِذا لزِق.

د

لسِد

[لسِد] العسلَ : إِذا لعقه.

ق

لسِق

[لسِق] : اللسوق : اللصوق ، یقال : لسِقت رئته بجنبه من العطش لَسْقاً : أی لصقت.

[شماره صفحه واقعی : 6047]

ص: 347

ن

لسِن

[لسِن] : اللَّسَن الفصاحه ، یقال : رجل لسِن.

واللَّسَن طول اللسان.

الزیاده

الإِفعال

ق

الإِلساق

[الإِلساق] : ألسقه : أی ألزقه.

م

الإِلسام

[الإِلسام] : ألسمه الشیءَ : لغه فی ألزمه.

التفعیل

ن

التلسین

[التلسین] : المُلَسَّن : ما جعل طرفه کطرف اللسان ، قال کثیر (1).

لهم أزرٌ حمرُ الحواشی بطونها

وأقدامهم فی الحضرمی المُلَسَّن

یعنی : النعال الحضرمیه ، لأنها أحسن النعال وأبقاها.

[شماره صفحه واقعی : 6048]

ص: 348

1- أنشده فی المقاییس : ( 5 / 247 ) واللسان ( لسن ).

باب اللام والصاد وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فِعْلٌ ، بکسر الفاء وسکون العین

ب

اللِّصْب

[اللِّصْب] : مضیق الوادی.

واللِّصْب : شقٌّ فی الجبل.

ت

اللِّصْت

[اللِّصْت] : یقال : إِن اللِّصْت : لغه فی اللص ، والتاء مبدله من صاد.

ق

اللِّصْق

[اللِّصْق] : اللزق ، یقال : داره بلصق دار فلان.

فَعَلٌ ، بالفتح

ف

اللَّصَف

[اللَّصَف] شجر ، وهو الکثیر.

الزیاده

مُفْعَل ، بضم المیم

ق

المُلْصَق

[المُلْصَق] : الدَّعیّ.

فَعَال ، بفتح الفاء

ف

لَصَاقِ

[لَصَاقِ] ، مبنی علی الکسر : اسم جبل لبنی تمیم.

فَعِیل

ق

اللصیق

[اللصیق] : الملاصق.

[شماره صفحه واقعی : 6049]

ص: 349

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

ف

لَصَف

[لَصَف] الشیءُ : إِذا برق ، یلصُف ویلصِف ، بالکسر أیضاً.

و

لَصَو

[لَصَو] : اللَّصْو : الانضمام لریبهٍ ، یقال : فلان لا یلصو إِلی ریبهٍ.

ویقال : لصا فلان فلاناً : إِذا قذفه وعابه یلصوه ویلصیه ، بالیاء أیضاً ، ومنه قول امرأه منهم فی رجل قیل لها : إِنه هجاها : ما قفا ولا لصا ، قال العجاج (1) :

إِنی امرؤ عن جارتی غَبِیّ

عَفُّ فلا لاصٍ ولا مَلصِیّ

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

لصِب

[لصِب] الشیءُ : إِذا لزق ، یقال : لصِب الجلد بالعظم : إِذا لزق به من الهزال.

ولصِب الخاتم فی الأصبع : إِذا نشب.

ویقال : فلان لحِزٌ لصبٌ : أی لا یکاد یعطی شیئاً.

ف

لصِف

[لصِف] : قال بعضهم : لصِف جلده لصَفاً : إِذا لزق ویبس.

ق

لصِق

[لصِق] الشیء بالشیء لصوقاً : إِذا لزق به.

ولصِق البعیر لصقاً : إِذا لصقت رئته من العطش بجنبه.

[شماره صفحه واقعی : 6050]

ص: 350

1- دیوانه : ( 1 / 492 ) ، واللاصی : الشاتم ، والمَلْصی : المشتوم.

الزیاده

الإِفعال

ق

الإِلصاق

[الإِلصاق] : ألصقه فلصِق.

المفاعَله

ق

الملاصقه

[الملاصقه] : الملازقه.

[شماره صفحه واقعی : 6051]

ص: 351

[شماره صفحه واقعی : 6052]

ص: 352

باب اللام والطاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

خ

اللطخ

[اللطخ] : یقال : فی السماء لَطْخ من سحاب ، بالخاء معجمه : أی شیء قلیل.

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

ف

اللُّطف

[اللُّطف] من الله تعالی : الرحمه والرفق.

واللُّطف فی عرف أهل العدل (1) : ما یختار عنده المکلَّفُ الفعلَ ، ولولاه لم یختره.

واللُّطف : الرفق فی العمل.

فعَلٌ ، بالفتح

ف

اللُّطَف

[اللُّطَف] : الاسم من الإِلطاف.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ف

اللَّطَفه

[اللَّطَفه] : الهدیه ، یقال : جاءتنا لَطَفه من فلان : أی هدیه.

و

اللطاه

[اللطاه] : الجبهه.

ودائره اللطاه : التی تکون فی جبهه الدابه.

ویقال : ألقی علیه بلطاته : أی بِثقَلِهِ ،

[شماره صفحه واقعی : 6053]

ص: 353

1- هم المعتزله ؛ وهو عندهم : « ما یختار المکلف عنده الطاعه ترکاً وإِتیاناً ، أو یقرب منهما مع تمکنه فی الحالین. ویسمی الأول عندهم : لطفاً محصلاً ، والثانی : لطفاً مقرباً ، کلاهما بصیغه اسم الفاعل ». الکلیات لأبی البقاء : (797).

قال (1) :

فألقی التهامی منهما بلَطَاتِهِ

الزیاده

مِفْعَل ، بکسر المیم

ی

المِلطَی

[المِلطَی] من الشجاج : السِّمحاق ، وهی التی بینها وبین العظم قِشره رقیقهٌ ، و

فی الحدیث : « المِلطی بدمها » (2) ، قال أبو عبیده : معناه : أنه یقضی بدمها حین یشج صاحبها من قصاص أو أرش ، ولا ینظر إِلی ما یحدث فیها بعد ذلک من زیاده أو نقصان.

وقال بعضهم : هی الملطاءه ، بالمدِّ.

و [ مِفْعاله ] ، بالهاء

ی

الملطاه

[الملطاه] : لغه فی الملطی.

مِفْعال

س

الملطاس

[الملطاس] : الصخره العظیمه العریضه ، وبعضهم یسمی الخُفَّ العریض من أخفاف الإِبل : ملطاساً.

فاعِله

همزه

[ اللاطئه ] ، مهموز : خرّاج یخرج بالجسد.

[شماره صفحه واقعی : 6054]

ص: 354

1- صدر بیت لابن أحمر ، دیوانه : (174) ، وعجزه : واحلط هذا لا اریم مکانیا
2- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 1 / 410 ) وبه شرحه لأبی عَبید ، وهو فی المقاییس ( لطا ) : ( 5 / 251 ) کلاهما عن أبی عُبید ( القاسم بن سلام الهروی ت 224 ه ) صاحب غریب الحدیث ، ولیس ( أبو عبیده ) فلعله وهم أو زله قلم من الناسخ.

فَعِیل

ف

اللطیف

[اللطیف] : الصغیر.

و ( اللَّطِیفُ ) : من أسماء الله عزوجل ، معناه : الرؤوف بعباده.

م

اللطیم

[اللطیم] من الخیل : الذی فی أحد خدیه بیاض ، ویقال : هو الذی یبیضّ خداه معاً.

واللطیم : الفصیل الذی ینحّی عن أمه ، فإِذا طلع سهیل لطمه الراعی ونحّاه عن أمه.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

م

اللطیمه

[اللطیمه] : یقال : اللطیمه : المسک یکون فی العِیْرِ.

والعیرُ التی تحمل الطیب : لطیمه أیضاً.

واللطیمه : سوق فیها أوعیه العطر.

[شماره صفحه واقعی : 6055]

ص: 355

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعِل ، بکسرها

ث

لَطَث

[لَطَث] : لَطْثُ الحمل : إِثقاله ، بالثاء معجمه بثلاث.

ولطثه بالحجر ونحوه : أی ضربه.

س

لَطَس

[لَطَس] : اللطس : الضرب بالشیء العریض ، یقال : لطسه البعیر بخفه.

ویقال : إِن اللطس : الوطء الشدید.

م

لَطَم

[لَطَم] : اللَّطْم : ضرب الوجه بباطن الکف ، وفی المثل : « لو ذاتُ سوار لطمتنی (1) ».

والملطوم : عمر بن عامر الأزدی ، لأن کاهنه أخبره بخراب السد قبل أن یخرب ، وأراد بیع ضیاعه والخروج بالأزد من مأرب ، فقال لولده ثعلبه : إِذا حضرتْ عندی وجوه حمیر وکهلان فإِنی سآمرک بأمر فخالفنی فیه فإِنی ألطمک ، فإِذا لطمتک فالطمنی. فقال : لا أفعل ذلک أبداً. فقال : افعل فهو خیر لک. ففعل ما أمره به ولطم أباه فسمی الملطوم فحلف لا أقام ببلد لُطم فیه. وباع جمیع ضیاعه وخرج بالأزد من مأرب.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ح

لطح

[لطح] : اللَّطْح : الضرب اللین بالید ، وفی الحدیث : « فجعل یلْطَح أفخاذنا بیدیه ویقول : أبُنَیَّ لا ترموا جمره العقبه حتی تطلعَ الشمسُ » (2) أبُنَیّ : تصغیر یا بنی.

[شماره صفحه واقعی : 6056]

ص: 356

1- المثل رقم : (3227) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 174 ).
2- هو من حدیث ابن عباس أخرجه أبو داود فی مناسک الحج ، باب : التعجیل من جمع ، رقم : (1940) ، وابن ماجه فی المناسک ، باب : من تقدم من جمع ... ، رقم : (3025) وأحمد فی مسنده : ( 1 / 34 و 311 و 343 ).

ویقال : لطح به الأرض : أی ضرب. ویقال : إِن اللطح : کاللطخ.

خ

لطخ

[لطخ] : لطخت الشیء بالشیء لطخاً ، ولطخه بسوء : إِذا رماه به. وبعض العرب تقول : لطخه

بیده : إِذا ضربه ، مثل لطحه.

همزه

[ لطأ ] بالأرض ، مهموز : أی لصق.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

لطِب

[لطِب] : لغه فی لصِب : أی لزق.

ع

لطِع

[لطِع] الشیءَ بلسانه لطعاً : إِذا لحسه.

واللطع : بیاض فی باطن الشفه ، وأکثر ما یکون فی السودان ، والنعت : ألطع ولطعاء.

والألطع : الذی تحاتَّت أسنانه ، وعجوز لطعاء ، وأنشد ابن درید (1) :

عُجَیِّزٌ لَطْعاءُ دَرْدَبِیْسُ

وقال ابن درید : واللطعاء : قلیله لحم الفرج.

همزه

[ لطِئ ] بالأرض لطوءً ، مهموز : أی لصق.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ف

لَطُف

[لَطُف] : اللطف واللطافه : مصدر اللطیف ، وهو الصغیر.

[شماره صفحه واقعی : 6057]

ص: 357

1- الجمهره : ( 2 / 916 ) ؛ وبعده : أحسن منها منظرا ابلیس والقول والشاهد عنه أیضاً فی المقاییس : ( 5 / 249 - 250 ).

ولَطُف الله تعالی بعباده لُطفاً : أی رفق بهم.

الزیاده

الإِفعال

ف

الإِلطاف

[الإِلطاف] : ألطفه : أی بَرّه.

وألطف الرجلُ البعیرَ : إِذا لم یهتد لموضع الضراب فأدخل قضیبه فی حیا الناقه.

التفعیل

خ

التلطیخ

[التلطیخ] : لطّخه : أی لطخه فی مواضع منه.

ف

التلطیف

[التلطیف] : لطّفه : أی صغّره.

م

التلطیم

[التلطیم] : الملطم : الرجل اللئیم.

والملطّم : الملطوم کثیراً ، قال حسان (1) :

تلطِّمهنَ بالخُمُر النساءُ

المفاعَله

ف

الملاطفه

[الملاطفه] : لاطفه : من اللطف.

م

الملاطمه

[الملاطمه] : لاطمه : من اللطم.

[شماره صفحه واقعی : 6058]

ص: 358

1- دیوانه : (19) ، وأنشده فی اللسان ( لطم ) ، وصدره : تظل جیادنا متمطرات

الافتعال

م

الالتطام

[الالتطام] : التطمَت الأمواجُ : إِذا اضطربت.

الاستفعال

ف

الاستلطاف

[الاستلطاف] : استلطف البعیر : إِذا استخلط.

التفعُّل

ح

التلطح

[التلطح] : تلطح بالشیء.

ف

التلطف

[التلطف] : تلطف للأمر : من اللطف.

التفاعل

ف

التلاطف

[التلاطف] : من اللطف.

م

التلاطم

[التلاطم] : تلاطموا : من اللطم.

[شماره صفحه واقعی : 6059]

ص: 359

[شماره صفحه واقعی : 6060]

ص: 360

باب اللام والظاء وما بعدهما

من الأسماء

اشاره

(1)

فَعَلٌ ، بالفتح

ی

لظی

[لظی] : اسم معرفه للنار ، قال الله تعالی : ( کَلَّا إِنَّها لَظی )(2).

[شماره صفحه واقعی : 6061]

ص: 361

1- لیست فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ).
2- المعارج : 70 / 15 وتمامها : ( نَزَّاعَهً لِلشَّوی ).

الأفعال

اشاره

فعِل ، بکسر العین ، یفعَل ، بفتحها

ی

لظِی

[لظِی] : لظیت النار لظیً : إِذا تلظّت.

الزیاده

الافتعال

ی

الالتظاء

[الالتظاء] : التظَّت النار : أی التهبت.

التفعُّل

ی

التلظی

[التلظی] : تلظت النار : أی تلهبت ، قال الله تعالی : ( ناراً تَلَظَّی )(1).

[شماره صفحه واقعی : 6062]

ص: 362

1- اللیل : 92 / 14 ( فَأَنْذَرْتُکُمْ ناراً تَلَظَّی ).

باب اللام والعین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

و

اللَّعْو

[اللَّعْو] : رجل لَعْوٌ : أی حریص شدید الشهوه.

واللَّعْو : السیّئ الخُلُق.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ن

اللَّعْنه

[اللَّعْنه] : الاسم من اللعن ، قال الله تعالی : ( أَنْ لَعْنَهُ اللهِ عَلَی الظَّالِمِینَ )(1) قرأ ابن عامر وحمزه والکسائی بتشدید « أن » ونصب « لعنه » وهو رأی أبی عبید ، والباقون بتخفیف « أن » والرفع واختلف عن ابن کثیر. وکلهم شدد فی سوره النور ونصب غیر نافع ویعقوب فخففا ورفعا.

و

[ وکلبه لعوه ، وذئبه لعوه : حریصه.

قال الفراء : اللعوه السواد حول حلمه الثدی ، وبه سمی ذو لعوه ، وهو من أقوال الیمن من همدان.

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

ب

اللُّعبه

[اللُّعبه] : التی یلعب بها.

ط

اللُّعطه

[اللُّعطه] : یقال : إِن اللعطه : السواد فی عنق الشاه. وقال ابن درید : اللُّعطه : خطُّ سواد.

ولُعطهُ الصقرِ : السفعه فی وجهه.

[شماره صفحه واقعی : 6063]

ص: 363

1- هود : 11 / 18.

ق

اللُّعقه

[اللُّعقه] : ما تحمله الملعقه مما یلعق.

وحکی بعضهم : یقال : بالأرض لعقه من ربیع : أی قلیل من الرطْب یلعقه المال لعقاً.

ولیس فی هذا فاء.

ن

اللُّعْنه

[اللُّعْنه] : رجل لُعْنه : یلعنه الناس.

فَعَلٌ ، بالفتح

و

اللعا

[اللعا] : رجل لعاً : أی حریص شدید الشهوه.

ویقال للعاثر : لعاً لک : إِذا دُعی له بالانتعاش.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

س

اللَّعَسَه

[اللَّعَسَه] : من الألعس.

ق

اللعقه

[اللعقه] : لَعَقَهُ الدمِ : قوم من العرب تحالفوا ثم نحروا جزوراً ولعقوا من دمها.

و [ فُعَلَه ] ، بضم الفاء

ب

اللُّعَبه

[اللُّعَبه] : رجل لُعَبه : کثیر اللعب.

ن

اللُّعَنه

[اللُّعَنه] : رجل لُعَنه : کثیر اللعن للناس.

الزیاده

أُفْعُوله ، بالضم

ب

الألعوبه

[الألعوبه] : اللعب.

[شماره صفحه واقعی : 6064]

ص: 364

أُفعُلان ، بضم الهمزه والعین

ب

الأُلْعُبان

[الأُلْعُبان] : رجل ألعبان : کثیر اللعب.

مِفعَله ، بکسر المیم

ق

الملعقه

[الملعقه] : ما یلعق به.

مَفعُول

ب

الملعوب

[الملعوب] : ثغر ملعوب : أی ذو لعاب.

مُفاعِل ، بکسر العین

ب

مُلاعب

[مُلاعب] : من أسماء الرجال.

وملاعبُ ظلّهِ : طائر.

وملاعب الرماح : رجل من فرسان العرب ، قال (1) :

لو أن حیّاً خُصَّ بالفلاح

خُصَّ به ملاعِبُ الرماح

وملاعب الأسنه : أیضاً ، واسمه عامر بن مالک من بنی عامر بن صَعصعه ، قتله الأسد الرهیص الطائی.

فاعِل

و

اللاعی

[اللاعی] : یقال : ما بها لاعی قروٍ : أی أحدٌ یلحس قدحاً.

فُعَال ، بضم الفاء

ب

اللُّعاب

[اللُّعاب] : الریق ، یقال : تکلم حتی

[شماره صفحه واقعی : 6065]

ص: 365

1- هو لبید ، أنشده له اللسان ( لعب ) فی عامر بن مالک ( ملاعب الأسنه ) سُمی بذلک یوم السُّوبان ، وجعله لبید ( ملاعبُ الرماح ) لحاجته إِلی القافیه.

سال لُعابه ، قال أعرابی فی صفه ابنه : إِذا نکلم سال لعابه : أی هو لا یتهیب ففمه رطب ، والجبان الحصِر إِذا تکلم جفّ ریقه فی فمه. والعرب تُمدح بکثره الریق عند المناظره والخطب والحرب لأنه یدل علی الشده والقوه.

ولُعاب النحل : العسل.

ولُعاب الشمس : السراب. ویقال : هو الذی یُری فی شده الحر مثل نسج العنکبوت.

ق

اللُّعاق

[اللُّعاق] : یقال : إِن اللعاق ما یبقی فی الفم من الطعام.

فَعُول

ق

اللَّعوق

[اللَّعوق] : الذی یُلعَق من دواء ونحوه.

ویقال : إِن اللعوق أیضاً : القلیل من الزاد ، یقال : ما معنا إِلا لعوق.

فَعِیل

ن

اللعین

[اللعین] : الملعون ، ویقال للذئب : لعین ، قال الشماخ (1) :

ذعرْتُ به القطا ونفیْتُ عنه

مَقام الذئب کالرجلِ اللعینِ

( أی : ذَعَرَ القطا بالفرس ونفی عن الموضع مقام الذئب اللعین کالرجل المقدام ) (2) ، أی مقام الذئب اللعین کالرجل.

الرباعی

فَعْلَل ، بالفتح

مظ

لَعْمَظ

[لَعْمَظ] : رجل لعمظ ، بالظاء

[شماره صفحه واقعی : 6066]

ص: 366

1- دیوان الشماخ ط. دار المعارف : (321) ؛ اللسان ( لعن ).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

معجمه ، ولُعموظ علی فعلول أیضاً : أی حریص شهوان.

فَعْوَل ، بفتح الفاء والواو

س

اللَّعْوَس

[اللَّعْوَس] : الرجل الحریص (1) ، ومنه قیل للذئب : لَعْوَس ، وقد یقال : لغوس ، بالغین معجمه ، قال ذو الرمه (2) :

وماءٍ هتکت الستر عنه ولم تَرِد

روایا الفراخ والذئاب اللعاوس

ق

اللَّعْوَق

[اللَّعْوَق] : رجل لَعْوَق : أی خفیف.

تِفْعَاله ، بکسر التاء

ب

التلعابه

[التلعابه] : رجل تِلعابه : أی کثیر اللعب. قال بعضهم : ویقال أیضاً : تِلَعَّابه ، علی تِفعّاله : بتشدید العین.

[شماره صفحه واقعی : 6067]

ص: 367

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « الأکول الحریص ».
2- دیوانه : ( 2 / 1132 ).

الأفعال

اشاره

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ب

لعَب

[لعَب] الصبی لَعْباً : إِذا سال لُعابه.

ج

لعج

[لعج] : اللَّعْج : الإِحراق ، لعجه الحب والهوی ، قال :

فیا کبدا من لاعج الحب والهوی

إِذ اعتاد قلبی من أمیمه عیدُها

ولاعج الشوق : مُحرِقه.

ولعجه الضرب : أی أحرقه ، قال (1) :

ضرباً ألیماً بِسِبْتٍ یلعَج الجسدا

ویروی : الجِلِدا ، بکسر اللام.

ویقال : لعج الأمرُ فی صدره لعْجاً بمعنی : خلج.

ط

لعَط

[لعَط] : یقال : لعطه بسهمٍ : أی رماه به.

ولعطه بعینٍ : أی أصابه.

ن

لعَن

[لعَن] : اللعن الطرد والإِبعاد ، قال الله تعالی : ( یَلْعَنُهُمُ اللهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ )(2) : أی یطردهم عن الخیر ، ( وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ) ، بالدعاء علیهم باللعنه.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

لعِب

[لعِب] : اللعب : معروف ، قال الله تعالی : ( إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ )(3).

[شماره صفحه واقعی : 6068]

ص: 368

1- لعبد مناف الهذلی فی دیوان الهذلیین : ( 2 / 39 ) والمقاییس : ( 5 / 254 ) واللسان ( لعج ، جلد ) وصدر البیت : اذ تجرد نوح قامتا معه
2- البقره : 2 / 159.
3- الأنعام : 6 / 32.

س

لعِس

[لعِس] : اللَّعْس : لونٌ حسن فی الشفه یضرب إِلی السواد ، یقال : شفه لعساء وامرأه لعساء.

ص

لعِص

[لعِص] : قال ابن درید : اللَّعِص العَسِر.

ق

لعِق

[لعِق] الشیءَ لعْقاً.

ویقولون : لعِق أُصبعه : إِذا مات.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِلعاب

[الإِلعاب] : ألعبه فلعب.

وألعبَ الصبیُّ : إِذا سال لعابه.

المفاعَله

ب

الملاعبه

[الملاعبه] : لاعبه : أی لعب معه.

ن

الملاعنه

[الملاعنه] : لاعنه : إِذا لعن أحدهما الآخر.

واللَّعان بین الزوجین البالغین العاقلین : أن ینفی الرجل ولد امرأته بلفظ التزنیه ولا یجد أربعه شهداء ؛ فیشهد بالله إِنه لصادق فیما رماها به من الزنا ونفی ولدها أربع مرات ، ویقول فی الخامسه : ( لَعْنَتَ اللهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ ) فیما رماها به. ثم تشهد المرأه بالله أربع مرات ( إِنَّهُ لَمِنَ الْکاذِبِینَ ) فیما رماها به وتقول فی الخامسه : غَضَبُ ( اللهِ عَلَیْها إِنْ کانَ مِنَ الصَّادِقِینَ ) فیما رماها به. هذا قول أبی حنیفه وأصحابه فی لفظ اللعان أنه شهاده ، وهو أحد قولی الشافعی (1).

[شماره صفحه واقعی : 6069]

ص: 369

1- الأم : ( 5 / 303 - 309 ) ، وانظر البحر الزخار ( باب اللعان ) : ( 3 / 247 - 256 ) ؛ وعمدتهم حدیث ابن عمر عند مسلم فی اللعان ، رقم : (1494).

وقوله الآخر وقول مَنْ وافقه : إِنه یمین ، ویقولان : والله ، أربع مرات ، فإِذا فعلا ذلک وقعت الفرقه بینهما عند زفر ومالک واللیث وداود وربیعه. وقال الشافعی : تقع الفرقه إِذا فرغ الزوج من اللِّعان وینتفی الولد. وقال أبو حنیفه وصاحباه ومن وافقهم : لا تقع الفرقه ونَفْیُ الولد إِلا بالحاکم ، ولا یصح اللعان إِلا بقولهما جمیعاً. واختلفوا فی لعان الزوجین إِذا کانا کافرین أو مملوکین ؛ فأجازه الشافعی وعنده : أن اللعان یصح ممن یصح منه الطلاق. وقال أبو حنیفه : لا یصح اللعان بینهم ولا یصح إِلا أن یکون الزوجان أو أحدهما من أهل الشهاده ، ومنع من لعان المحدود بالقذف لأنه عنده لیس من أهل الشهاده.

التفعُّل

ب

التَّلَعُّب

[التَّلَعُّب] : تلعّب به : أی أکثر اللعب.

س

التلعُّس

[التلعُّس] : یقال : إِن التلعّس شده الأکل.

ص

التلعُّص

[التلعُّص] : قال ابن درید : یقال : تلعّص فلان علینا : أی تعسر.

و

التلعّی

[التلعّی] : تلعَّی العسلَ : إِذا لعقه.

ی

التَّلَعِّی

[التَّلَعِّی] : یقال : خرجوا یَتَلَعَّوْنَ : أی یطلبون اللعاع. وأصله : یَتَلَعَّعُونَ فأبدل ، مثل التظنِّی.

التفاعُل

ب

التلاعب

[التلاعب] : تلاعبوا : لعب بعضهم مع بعض.

[شماره صفحه واقعی : 6070]

ص: 370

ن

التلاعن

[التلاعن] : تلاعنوا : لعن بعضهم بعضاً.

وتلاعن الزوجان ، وفی الحدیث ، عن النبی علیه السلام « المتلاعنان لا یجتمعان » (1) وهذا قول أبی یوسف وزفر ومالک وعطاء والزهری والثوری والأوزاعی والشافعی والحسن بن حیّ وأحمد بن حنبل وإِسحق ومن تابعهم ، وهو مروی عن عمر وابنه وعلی وابن مسعود. وقال أبو حنیفه ومحمد : إِذا کذّب نفسه وحُدّ جاز أن یجتمعا بنکاح جدید. واختلفوا فی فرقه اللعان ؛ فقال أبو یوسف والشافعی ومن وافقهما : هی فسخ. وقال أبو حنیفه : هی طلاق بائن. وعن محمد روایتان.

الفَعْلَله

مظ

[ اللعمظه ] ، بالظاء معجمه : الانتهاش ، یقال : لعمظ اللحم.

الفَعْوَله

ق

اللَّعْوَقه

[اللَّعْوَقه] : السرعه والخفه.

التفعلل

ثم

التلعثم

[التلعثم] : تلعثم ، بالثاء معجمه بثلاث : إِذا تمکّث فی الأمر ، یقال : دعوته فما تلعثم ، وفی حدیث النبی

[شماره صفحه واقعی : 6071]

ص: 371

1- هو من حدیث سهل بن سعد عند أبی داود فی الطلاق ، باب : فی اللعان ، رقم : (2250) وراجع الحاشیه السابقه فی الصفحه : 6069.

علیه السلام : « ما أحد (1) عرضت علیه الإِسلامَ إِلا کانت له عنده کبوه غیر أبی بکر فإِنه لم یتلعثم(2) ».

[شماره صفحه واقعی : 6072]

ص: 372

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « ما من أحد ».
2- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 253 ).

باب اللام والغین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ب

اللَّغْب

[اللَّغْب] من قذذ السهام : ما یجمع ظهراً إِلی ظهر أو بطناً إِلی بطن مثل اللغاب.

ویقال : ریش لَغْب ، وهو ردیء ، قال تأبط شراً (1) :

ما ولدت أمی من القوم عاجزاً

ولا کان ریشی من ذُنابی ولا لَغْبِ

ورجل لَغْب : أی ضعیف.

و

اللَّغْو

[اللَّغْو] : یقال : إِن اللغو من أولاد الإِبل : ما لم یعدَّ فی الدیه وغیرها.

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

د

اللُّغْد

[اللُّغْد] : لحم ما بین الحنک وصفحه العنق ، والجمیع : الألغاد.

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

ز

اللَّغَز

[اللَّغَز] : ما أُلغز من الکلام : أی شبه معناه بغیره.

والألغاز : الطرق الملتویه تشتبه علی من مَرّها ، واحدها : لَغَز.

ویقال : الألغاز : جِحَرَهُ الیربوع لاختلافها.

ط

اللَّغَط

[اللَّغَط] : الصوت.

[شماره صفحه واقعی : 6073]

ص: 373

1- أنشده المقاییس : ( 5 / 256 ) واللسان : ( لغب ).

و [ فُعَل ] ، بضم الفاء

ز

اللُّغَزُ

[اللُّغَزُ] : ما ألغز من الکلام فاشتبه (1) معناه بغیره.

واللُّغَزُ واللَّغَز : واحد الألغاز ، وهی الطرق المختلفه.

و [ فُعَله ] ، بالهاء

و

اللغه

[اللغه] : معروفه ، سقط من آخرها واو فعوضت هاءً ، والجمیع : لغات ویجمع علی لُغین. والنسبه إِلیها : لُغوی ، بضم اللام.

الزیاده

أفْعَل ، بالفتح

ز

ألغز

[ألغز] ، بالزای. فی هبوه أخوان من همدان ثم من حاشد ( وهما ابنا مدکر .... بن دافع بن مالک بن جشم ابن حاشد. قاله الأشعری.

ومن ولد ألغز : العمرانیون بنو عمران بن الفضل بن علی سلاطین صنعاء بعد الصلیحی ) (2).

فاعِلَه

و

اللاغیه

[اللاغیه] : اللغو ، قال الله تعالی : ( لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَهً )(3).

وقیل : اللاغیه ذو اللغو والباطل ، قرأ

[شماره صفحه واقعی : 6074]

ص: 374

1- فی الأصل ( س ) : « فأشبه » لعله تصحیف وما أثبتناه من ( ت ) ، والعباره لیست فی ( ل 1 ).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ) ، وانظر نسب ( أَلْغَز ) فی الإِکلیل : ( 10 / 189 ).
3- الغاشیه : 88 / 11.

ابن کثیر وأبو عمرو ویعقوب بالیاء مضمومه ، ورفع « لاغیهٌ » علی ما لم یسمّ فاعله. وقرأ نافع بالتاء معجمه من فوق علی ما لم یسمّ فاعله ، والباقون بالتاء مفتوحه ونصب « لاغِیَهً » علی الخطاب.

واللاغیه : الملغاه ، وفی کتاب النبی علیه السلام لکلب : « والحموله المائره لهم لاغیه » (1) : أی ملغاه لا تعد فی الصدقه ، والمائره : التی تحمل المیره.

فُعَال ، بضم الفاء

ب

اللُّغاب

[اللُّغاب] من قُذوذ السهام : ما التقی منها ظهران أو بطنان ، وهو ردیء.

الواحده : لغابه ، بالهاء.

ط

لُغاط

[لُغاط] : اسم جبل.

م

لُغام

[لُغام] البعیر : معروف.

فُعْلول ، بضم الفاء مکرر

د

اللُّغدود

[اللُّغدود] : اللغادید : لحم ما بین الحنک وصفحه العنق ، واحدها : لغدود.

ن

اللُّغنون

[اللُّغنون] : ناحیه اللهاه.

[شماره صفحه واقعی : 6075]

ص: 375

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 258 ) ؛ والکتاب بطوله فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 26 ).

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ب

لَغَب

[لَغَب] : اللُّغُوب : الإِعیاء ، یقال : أتانا ساغباً لاغِباً : أی جائعاً مُعْیِیاً ، قال الله تعالی : ( وَما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ )(1).

ویقال : رجل لَاغِب ولَغُوب : أی ضعیف.

و

لغا

[لغا] لَغْواً : أی قال باطلاً ، قال الله تعالی : ( لا لَغْوٌ فِیها وَلا تَأْثِیمٌ )(2) قرأ أبو عمرو وابن کثیر ویعقوب بالفتح بغیر تنوین والباقون بالرفع والتنوین.

واللَّغْوُ من الأیمان : ما لا کفاره ولا حِنث فیه ، قال الله تعالی : ( لا یُؤاخِذُکُمُ اللهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ )(3) : قال ابن عباس : اللَّغْوُ : ما سبق به اللسان من غیر قصد ، کقول القائل : لا والله وبلا والله ، وهذا قول الشافعی.

وقال طاووس : اللَّغْوُ : أن یحلف بها صاحبها فی حال الغضب علی غیر عقد قلب.

وقال زید بن علی وأبو حنیفه وأصحابه ومالک والثوری واللیث ومَنْ وافقهم : اللَّغْوُ أن یحلف علی الشیء یظن أنه کما حلف علیه ثم یتبین أنه بخلافه. وهذا مروی عن أبی هریره ومجاهد وقتاده.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ط

لغَط

[لغَط] القومُ وألغطوا : إِذا کثر لغطهم : أی أصواتهم.

[شماره صفحه واقعی : 6076]

ص: 376

1- ق : 50 / 38.
2- الطور : 52 / 23.
3- البقره : 2 / 225.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ب

لغِب

[لغِب] : اللغوب : الإِعیاء.

م

لغِم

[لغِم] البعیر لَغَماً : إِذا خرج لُغامه.

و

لغِی

[لغِی] بالشیء : إِذا أولع به ، قال بعضهم : ومنه اشتقاق اللُّغَه.

ولَغِیَ بالشراب : أی أکثر منه.

ولَغِیَ لغاً : لغهٌ فی لغا لغْواً ، قال الله تعالی : ( وَالْغَوْا فِیهِ )(1) ، وقال العجاج (2)

عن اللّغا ورَفَث التکَّلُّم

والنسبه إِلی اللغا : لَغَوِیّ ، بفتح اللام.

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِلغاب

[الإِلغاب] : ألغبه : أی أنصبه.

ط

الإِلغاط

[الإِلغاط] : ألغط : من اللغط ، وهو الصوت ، قال (3) :

فهن یُلْغِطْنَ به إِلْغَاطا

و

الإِلغاء

[الإِلغاء] : ألغاه : أی أبطله ولم یعدّه.

التفعّل

د

التلغّد

[التلغّد] : قال بعضهم : یقال : جاء

[شماره صفحه واقعی : 6077]

ص: 377

1- فصلت : 41 / 26.
2- أنشده فی اللسان ( لغا ) لرؤبه ونسبه ابن بری للعجاج کالمؤلف ؛ وهو للعجاج ، فی دیوانه : ( 1 / 456 ) ؛ وقبله : ورب اسراب جحیج کظم
3- أنشده فی اللسان ( لغط ) وقبله ثلاثه أبیات وهی فی وصف القطا والحمام.

متلغِّداً : أی متغیظاً قد انتفخت لغادیده.

م

التلغّم

[التلغّم] : تلغّم بالطیب : إِذا تطیب به فی المَلاغم : وهی ما حول الفم.

ویقال : إِن الملاغم لم یسمع لها بواحد کالمحاسن ونحوها.

وقال ابن درید (1) : یقال : تلغّم بالطیب : إِذا تلطخ به وتطلی.

[شماره صفحه واقعی : 6078]

ص: 378

1- الجمهره : ( 2 / 960 ).

باب اللام والفاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْل ، بفتح الفاء وسکون العین

ظ

اللفظ

[اللفظ] : ما لفظت به من الکلام ، وجمعه : ألفاظ ، وأصله مصدر.

ولیس فی هذا طاء.

و [ فِعْلٌ ] ، بکسر الفاء

ت

اللِّفت

[اللِّفت] : اللِّفْتان : الشِّقان.

ویقال : لِفْتَه معه : أی مثله.

ولیس فی هذا باء.

ق

اللِّفْق

[اللِّفْق] : أحد لفقی الثوب اللذین یلفقان.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ت

الألفت

[الألفت] : الأحمق العسر الخلق ، بلغه قیس.

والألفت : الأعسر ، بلغه تمیم.

ک

الألفک

[الألفک] : الأحمق.

فَعّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ت

اللَّفّات

[اللَّفّات] : الأحمق.

[شماره صفحه واقعی : 6079]

ص: 379

و [ فُعّال ] ، بضم الفاء

ح

اللُّفّاح

[اللُّفّاح] بالحاء : شیء أصفر طیب الریح مثل الباذنجان.

فاعِله

ظ

اللافظه

[اللافظه] : یقال : إِن اللافظه : الدیک ، ویقال : الرحی : ویقال : البحر.

فَعَال ، بفتح الفاء

همزه

اللَّفاء

[اللَّفاء] : التراب والقماش علی وجه الأرض.

واللَّفاء : القلیل ، یقولون : رضی من الوفاء باللَّفاء : أی من الکثیر بالقلیل.

فُعَاله ، بضم الفاء

ظ

اللُّفاظه

[اللُّفاظه] : ما یلفظ من الفم : أی یلقی.

فِعَال ، بکسر الفاء

ع

اللِّفاع

[اللِّفاع] : الثوب یجلِّل الجسد کلّه.

واللِّفاع : الکساء الغلیظ.

م

اللِّفام

[اللِّفام] : ما یبلغ طرف الأنف من اللثام.

فَعُول

ت

اللَّفوت

[اللَّفوت] : المرأه التی لها زوج ولها ولد من غیره ، فهی تلتفت إِلی ولدها.

[شماره صفحه واقعی : 6080]

ص: 380

واللفوت : الذی یلتفت یمیناً وشمالاً ویروغ ، وفی حدیث عمر (1) : « وأردّ اللفوت ».

فَعِیله

ت

اللفیته

[اللفیته] : العصیده الغلیظه.

[شماره صفحه واقعی : 6081]

ص: 381

1- هو بهذا اللفظ من حدیث طویل له فی الفائق للزمخشری : ( 2 / 11 ) ؛ والحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 259 ) بلفظ : « وأنهزُ اللَّفوت ، وأضم العنود ... ».

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعِل ، بکسرها

ت

لفَت

[لفَت] : اللَّفت : الصرف ، یقال : لفته عن رأیه : أی صرفه ، ولفت وجهه عنه : أی صرفه.

ویقال : إِن اللفت : لغه فی الفتل ، وفی حدیث حذیفه (1) « إِن الله تعالی یبغض البلیغ من الرجال الذی یلفت الکلام کما تلفت البقره الخَلَی بلسانها ».

اللفت : اللَّی ، مثل الفتل. والخلی : الحشیش.

ظ

لَفَظ

[لَفَظ] بالکلام لفظاً.

ولَفَظ الشیءَ من فمه : أی ألقاه.

ویقال : لفظ : إِذا مات کأنه لفظ نفسه.

ق

لَفَق

[لَفَق] الثوبَ لفْقاً : إِذا ضم إِحدی شقتیه إِلی الأخری فخاطهما.

م

لَفَم

[لَفَم] : لَفَمت المرأه : أی شدت اللِّفَام.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ح

لَفَح

[لَفَح] : لفحته النار لَفْحاً : أی أحرقته ، قال الله تعالی : ( تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ )(2).

ولفحته السَّمائم : أی أصابه حرّها.

وقال بعضهم : یقال : لفحه بالسیف لفحهً : أی ضربه ضربهً خفیفه.

[شماره صفحه واقعی : 6082]

ص: 382

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 231 - 232 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 324 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 259 ).
2- المؤمنون : 23 / 104.

خ

لَفَخ

[لَفَخ] : اللفخ : الضرب ، لغه فی اللبخ.

ع

لَفَع

[لَفَع] الشیبُ رأسَهُ لفعاً : إِذا شمله.

همزه

[ لفأ ] العودَ ، مهموز : أی قشره.

ولفأ اللحمَ عن العظم : إِذا نزعه عنه.

ولفأتِ الریحُ السحاب عن السماء : أی کشفته.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ت

لفَت

[لفَت] : الألفت : العَسِر الخُلُق.

ویقال : تیس ألفت : إِذا کان ملتوی أحد القرنین علی الآخر.

الزیاده

الإِفعال

ج

الإِلفاج

[الإِلفاج] : ألفج الرجلُ فهو ملفَج ، بفتح الفاء : أی أفلس ، قال رؤبه یمدح قوماً (1) :

أحسابکم فی العسر والإِلفاج

شِیبت بعذبٍ طیِّبِ المزاج

وفی الحدیث (2) : سئل الحسن : أیدالک الرجلُ المرأه؟ فقال : نعم ، إِذا کان ملفجاً.

یدالک : یماطلها بالمَهْر.

[شماره صفحه واقعی : 6083]

ص: 383

1- دیوانه : (33) ، وأنشده له أبو عبید فی غریب الحدیث : ( 2 / 438 ) وهو فی اللسان ( لفج ) بدون نسبه.
2- حدیث الحسن البصری فی غریب الحدیث : ( 2 / 438 ) والمقاییس : ( 5 / 259 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 260 ) واللسان ( لفج ).

ی

الإِلفاء

[الإِلفاء] : ألفاه : أی وجده.

التفعیل

ع

التلفیع

[التلفیع] : لفّعه : إِذا غطی رأسه ، یقال : لفّع الشیبُ رأسه.

ولفّع المزاده : إِذا طواها وغطّاها من السَّموم.

ق

التلفیق

[التلفیق] : أحادیث ملفقه : ضم بعضها إِلی بعض علی غیر صحه.

الافتعال

ت

الالتفات

[الالتفات] : التفت : إِذا لوی وجهه عن یمین أو شمال ، قال الله تعالی : ( وَلا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَکَ )(1) قرأ ابن کثیر وأبو عمرو « امرأتُک » بالرفع والباقون بالنصب ، وهو رأی أبی عبید ، فالقراءه بالنصب علی الاستثناء من قوله : ( فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ ... إِلَّا امْرَأَتَکَ ). وکذلک روی فی قراءه عبد الله : فأسر بأهلک إِلا امرأتک.

والقراءه بالرفع علی البدل من أحد. وأنکر أبو عبید وغیره القراءه بالرفع ، قال أبو عبید : ولو کان کذلک لکان « لا یلتفتُ » بالرفع. وقال غیره : کیف یجوز أن یأمرها بالالتفات؟ وقال محمد بن یزید : هذا کما یقول الرجل لحاجبه : لا یخرج فلانٌ ، فَلَفْظُ النهی لِفلان ومعناه للمخاطب أی : لا تدعه یخرج ، فهکذا ( لا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ إِلَّا امْرَأَتَکَ ) ومثله : لا یقم أحد إِلا زیدٌ ، معناه : انههم عن القیام إِلا زیداً. ویکون معناه مُر زیداً وحده بالقیام.

[شماره صفحه واقعی : 6084]

ص: 384

1- هود : 11 / 81.

ع

الالتفاع

[الالتفاع] : التفع : أی التحف.

همزه

الالتفاء

[الالتفاء] : التفأ اللحمَ عن العظم ، مهموز : أی قشره.

التفعّل

ت

التلفّت

[التلفّت] : تلفّت : أی التفت مراراً ، یقال : ترکه یتلفت یمیناً وشمالاً.

ظ

التلفّظ

[التلفّظ] : تلفّظ بالکلام : أی لفظ.

ع

التلفّع

[التلفّع] : تلفّع الرجل بالثوب : إِذا اشتمل به حتی یُجلل جسده.

وتلفّع الرجلُ : إِذا شمِله الشیبُ.

وتلفّعت الشجرهُ : إِذا علتها الخضره.

م

التلفُّم

[التلفُّم] : التلثّم.

التفاعل

ی

التلافی

[التلافی] : تلافاه : أی تدارکه.

[شماره صفحه واقعی : 6085]

ص: 385

[شماره صفحه واقعی : 6086]

ص: 386

باب اللام والقاف وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ف

اللَّقْف

[اللَّقْف] : رجل ثَقْف لَقْف.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ح

اللَّقْحه

[اللَّقْحه] : لغه فی اللِّقحه : وهی الناقه تحلب.

و

اللَّقوه

[اللَّقوه] : داء یأخذ فی الوجه فیمیله إِلی أحد الشقین.

واللَّقوه : العُقاب.

واللَّقْوه : المرأه تحبل من أول وقعه ، والناقه السریعه اللقاح ، یقال فی المثل : « لقوه صادفت قبیساً » (1) : وهو السریع اللِّقاح (2) من الفحول ، یضرب مثلاً للمثلین یصادف بعضهما بعضاً.

ویقال : إِن اللقوه أیضاً : الدلو التی إِذا أرسلت فی البئر وقعت علی دلو أخری ، فارتفعتا (3) معاً ، قال (4) :

شرُّ الدلاء اللقوه الملازمه

[شماره صفحه واقعی : 6087]

ص: 387

1- تقدم المثل فی بناء ( فَعِیْل ) من باب القاف والباء وما بعدهما.
2- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « الإِلقاح ».
3- فی الأصل ( س ) : « فارتفعا » وما أثبت من ( ل 1 ) و ( ت ).
4- أنشده اللسان فی ( لقا ) وبعده : والبکرات شرهن الصائمه وهو فی المقاییس : ( 5 / 260 ).

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

ط

اللُّقْطه

[اللُّقْطه] : ما التقط من مال ضائع ، وفی الحدیث : « سأل رجلٌ النبیَ علیه السلام عن اللُّقْطه فقال له : احفظ عقاصها ووِکاءها ثم عرِّفْها سنهً فإِن جاء صاحبها وإِلا فشأنک بها » (1) قال أبو حنیفه : اللقطه لا تصیر ملکاً لواجدها بعد مضی السنه ، فإِن کان غنیّاً تصدق بها صدقه موقوفه إِن أجازها صاحبها جازت ، وإِلا ضمن له قیمتها ، وإِن کان فقیراً کان له أکلها. وقال الشافعی : یجوز أن یتملکها بعد تعریفه إِیاها سنه ، وإِن شاء أمسکها ، وله قول آخر : أنها تصیر ملکاً لواجدها إِلّا أنَّ صاحبها إِذا جاء ضمنها له ، وله أکلها بعد السنه غنیّاً کان أو فقیراً.

م

اللُّقْمه

[اللُّقْمه] : معروفه ، یقال : اللُّقَم تدفع النقم.

ی

اللُّقیه

[اللُّقیه] : اللقاء ، والجمیع : لقی.

و [ فِعْله ] ، بکسر الفاء

ح

اللِّقْحه

[اللِّقْحه] : الناقه التی تحلب ، والجمیع : لقاح ولِقَحٌ.

و

اللِّقْوه

[اللِّقْوه] : العُقاب ، والجمیع : لِقاء.

[شماره صفحه واقعی : 6088]

ص: 388

1- الحدیث بهذا اللفظ وبقریب منه من طریق زید الجهنی وعیاض بن حِمار وغیرهما عند أبی داود فی اللقطه ، رقم ( 1704 - 1709 ) وابن ماجه فی اللقطه ، باب : ضاله الإِبل ... ، وباب اللقطه ، رقم : (2504 و 2506) وأحمد فی مسنده : ( 4 / 261 و 262 و 266 ) ، وانظر الأم : ( / 68 - 72 ) والبحر الزخار : ( 4 / 282 ).

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

ب

اللَّقَب

[اللَّقَب] : النَّبْزُ ، قال الله تعالی : ( وَلا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ )(1).

ط

اللَّقَط

[اللَّقَط] : ما التقط من الشیء ، یقال : لَقَطْنا الیومَ لَقَطاً کثیراً.

ویقال : بمکان کذا لَقَطٌ من المرتع : أی شیء لیس بالکثیر.

م

اللَّقَم

[اللَّقَم] : الطریق الواضح.

ی

اللَّقی

[اللَّقی] : الشیء المُلْقی.

فُعَله ، بضم الفاء

ط

اللُّقَطه

[اللُّقَطه] : الملتقِط للکلام.

الزیاده

أفعوله ، بالضم

ی

الأُلقیه

[الأُلقیه] : واحده الألاقی.

مَفْعَل ، بالفتح

ی

المَلْقَی

[المَلْقَی] : موضع اللقاء.

و [ مَفْعَله ] ، بالهاء

ی

المَلْقَاه

[المَلْقَاه] : واحده الملاقی : وهی أشراف نواحی الجبال.

[شماره صفحه واقعی : 6089]

ص: 389

1- الحجرات : 49 / 11.

ویقال : الملاقی : شعب رأس الرحم.

مفعول

و

الملقوّ

[الملقوّ] : رجل مَلْقُوٌّ : به لَقَوه.

و [ مفعوله ] ، بالهاء

ح

الملقوحه

[الملقوحه] : الملاقیح : الإِناث فی بطونها أولادها. والملاقیح : الأولاد التی فی البطون ، یقال : الواحده ملقوحه ، وفی الحدیث : « نهی النبی علیه السلام عن بیع الملاقیح » (1) : أی ما فی بطون الإِناث ، وکانوا فی الجاهلیه یبیعون ما فی بطون الإِناث ، فنهوا عنه لأنه غرر.

فُعّاله ، بضم الفاء وتشدید العین

ع

اللُّقَّاعه

[اللُّقَّاعه] : الرجل الداهیه الحاضر الجواب یلقع بالکلام : أی یرمی به.

فاعِله

ط

اللاقطه

[اللاقطه] : الرجل المهین ، ویقال : لکل ساقطه لاقطه.

فَعَال ، بفتح الفاء

ح

اللَّقاح

[اللَّقاح] : القوم الذین لا یدخلون تحت طاعه الملوک.

واللَّقاح : ما تُلقح به النخله.

[شماره صفحه واقعی : 6090]

ص: 390

1- هو من حدیث سعید بن المسیب أخرجه مالک فی الموطأ : ( 2 / 654 ) ؛ وانظر النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 263 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 324 ) ، وانظر المقاییس ( لقح ) : ( 5 / 263 ).

و [ فُعَال ] ، بضم الفاء

ط

لُقاطُ

[لُقاطُ] السنبلِ : الذی ینسی عند الحصاد فیلقطه الناس.

و [ فُعاله ] ، بالهاء

ط

اللُّقاطه

[اللُّقاطه] : کل ما التقط من شیء.

فِعَال ، بالکسر

ح

اللِّقاح

[اللِّقاح] : جَمع : لقحه من النوق.

فَعُول

ح

اللَّقوح

[اللَّقوح] : ناقه لقوح : أی لاقح ، وجمعها : لُقُح.

فَعِیل

ط

اللقیط

[اللقیط] : المنبوذ یُلتقط ، وفی الحدیث : استشار عمر الصحابهَ فی نفقه اللقیط ، فقالوا : من بیت المال.

وبئر لقیط : إِذا کانت عادیه فالتقطت : أی وُقع علیها بغته.

ولقیط : من أسماء الرجال.

ف

اللقیف

[اللقیف] : حوض لقیف : أی ملآن ، قال صخر الغی (1) :

فأصبح ما بین وادی القری

وبین یلملم حوضاً لقیفاً

ی

اللقیُ

[اللقیُ] : قال بعضهم : یقال : هما لقیان : أی ملتقیان.

[شماره صفحه واقعی : 6091]

ص: 391

1- البیت له فی دیوان الهذلین : ( 2 / 72 ) ، وفی روایته : وادی القصور بدل وادی القری.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ط

اللقیطه

[اللقیطه] : بئر لقیطه ولقیط.

وبنو اللقیطه : قوم من العرب.

واللقیطه : الملتقطه ، وفی الحدیث : قال النبی علیه السلام لامرأه باعت لقیطه : « لا حَقَّ فیها لک » (1) وحکم علیها للمشتری بردِّ ما أعطاها.

فُعْلان ، بضم الفاء

م

لقمان

[لقمان] : من أسماء الرجال.

ولقمان الحکیم : مذکور فی کتاب الله تعالی ، کان عبداً صالحاً ، ولم یکن نبیّاً فی قول الجمهور ؛ یقال : إِنه کان عبداً للقین (2) بن جَسر القضاعی. قال سعید ابن المسیب : کان عبداً حبشیّاً. ویقال : إِنه کان فی وقت داود النبی علیه السلام. قال وهب بن منبه : قرأت من حکمته أرجح من عشره آلاف باب لم تسمعِ الناسُ کلاماً أحسن منها قد أدخلها الناس فی کلامهم وخطبهم ورسائلهم وبلاغاتهم.

ولقمان : صاحب النسور : هو لقمان ابن عاد.

ولقمان الحمیری : کان حکیماً عالماً بِعِلم الأبدان والأزمان (3) ، وهو الذی وقّت المواقیت وسمّی الأشهر بأسماء مواقیتها ، کقوله : ذو الضربا : یعنی أیلول ونحوه لأن الزرع یُضرب فیه.

[شماره صفحه واقعی : 6092]

ص: 392

1- الحدیث والخبر فی البحر الزخار : ( 4 / 290 ).
2- فی ( ت ) : « للقیل » والصواب « القین ». وهی لیست فی ( ل 1 ).
3- فی ( ت ) : « الأدیان » وهی لیست فی ( ل 1 ).

و [ فِعْلان ] ، بکسر الفاء

ی

اللِّقیان

[اللِّقیان] : اللِّقاء.

تِفْعال ، بکسر التاء

ی

تلقاء

[تلقاء] : توجه تلقاءه : أی نحوه ، قال الله تعالی : ( تِلْقاءَ مَدْیَنَ )(1) : أی نحو مدین.

و [ تِفْعاله ] ، بالهاء

ع

التلقاعه

[التلقاعه] : رجل تِلقاعه : أی داهیه ، مثل لقّاعه.

وقال بعضهم : تلقَاعه : علی تفعّاله ، بتشدید العین.

م

التِّلْقَامه

[التِّلْقَامه] : رجل تِلْقَامه : أی کبیر اللقم.

[شماره صفحه واقعی : 6093]

ص: 393

1- سوره القصص : 28 / 22.

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

س

لَقَس

[لَقَس] القومُ : إِذا عابهم ولقبهم بالألقاب القبیحه.

ط

لَقَط

[لَقَط] الشیء التقاطه ، یقال : (1) « لکل ساقطه لاقطه » : أی لکل کلمه من یحفظها ویذیعها.

ویقولون : ترکه یلقُط الحصی ویخطط فی الأرض : أی مهموماً ، قال ذو الرمه (2)

عشیه مالی حیله غیر أننی

بِلَقْطِ الحصی والخط فی الأرض مولَعُ

وقال النابغه فی نساء سُبِین (3) :

یخططن بالعیدان فی کل مقعدٍ

ویُخْبِئْن رمان الثُّدِیِّ النواهد

ولاقطهُ الحصی : القطنه التی تکون مع الکرش.

م

لَقَم

[لَقَم] : یقال : لَقَم الطریقَ : إِذا سد منفرجه.

فَعَل ، یفعَل ، بالفتح

ع

لَقَع

[لَقَع] : لقعه بحصاه : أی رماه بها.

ولقعه بالعین : أی أصابه بها ، وفی الحدیث (4) : قیل لابن مسعود : إِن فلاناً لقع فرسک: أی عانه.

[شماره صفحه واقعی : 6094]

ص: 394

1- الجمهره : ( 2 / 923 ) والمقاییس : ( 5 / 263 ) واللسان ( لقط ).
2- دیوانه : ( 2 / 720 ).
3- دیوانه : (64).
4- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 265 ).

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ح

لقِح

[لقِح] : لَقِحت الناقه لقحاً ولِقاحاً فهی لاقح. ولَقِحت النخله أیضاً.

وریاح لواقح : تلقَح السحاب وتلقح الشجر ، قال الله تعالی : ( وَأَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ )(1) : قیل : واحدتها لاقح. وقال بعض المفسرین : أصل لواقح : ملقِحه ، فقیل : لواقح ، لأنها لا تلقح إِلا وهی فی نفسها لواقح.

س

لَقِس

[لَقِس] : لقِست نفسه : أی غثت.

ص

لقِص

[لقِص] : یقال : لقِص الرجل لَقَصاً : إِذا ضاق فهو لقِص.

ویقال : اللقِص : الکثیر الکلام السریع.

ولقِص الحَرُّ الشیءَ : أی أحرقه.

ف

لقِف

[لقِف] الشیءَ : إِذا أخذه وابتلعه ، وقرأ حفص عن عاصم : ( فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ )(2) بالتخفیف و ( تَلْقَفْ ما صَنَعُوا )(3) والباقون بالتشدید. وکلهم جزم الذی فی « طه » غیر ابن عامر فرفعه.

ولقِف الحوضُ : ولقِفت البئرُ وتلقّفت بمعنی.

م

لقِم

[لقِم] الطعام لَقَماً.

ن

لقِن

[لقِن] الکلامَ لَقَناً ولقانیه : إِذا فهمه. وغلام لقِن : سریع الفهم.

[شماره صفحه واقعی : 6095]

ص: 395

1- الحجر : ( 15 / 22 ).
2- الأعراف : 7 / 117.
3- طه : 20 / 69.

ی

لقِی

[لقِی] : لقِیه لقاءً ولُقِیّاً : أی واجهه.

وکل شیء صادف شَیئاً فقد لقیه ، قال الله تعالی : ( کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً )(1) وعن ابن کثیر أنه قرأ : إذ تلْقونه بألسنتکم (2) بسکون اللام. وقرأ الکوفیون ویلْقون فیها تحیه وسلاما (3) : والباقون بالتشدید.

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِلقاح

[الإِلقاح] : ألقح الفحلُ الناقه.

م

الإِلقام

[الإِلقام] : ألقمه الطعامَ فلقَمه.

ی

الإِلقاء

[الإِلقاء] : الطرح ، قال الله تعالی : ( فَأَلْقِهْ إِلَیْهِمْ )(4) : قرأ یعقوب ونافع فی روایه باختلاس الکسره ، والباقون یشبعونها غیر حمزه فقرأ بسکونها. ویقال : إِنه لحن لا یجوز. وقوله تعالی : ( وَلا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَهِ )(5) : قیل : معناه لا تلقوا أنفسکم بأیدیکم إِلی الهلاک. ( وقال الأخفش : الباء زائده : أی لا تلقوا أیدیَکم إِلی الهلاک ) (6). وأما قوله تعالی : ( أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ )(7) : فقیل :هو خطاب للملکین ، وقیل : هو خطاب للملک. قال الفراء : والعرب تخاطب

[شماره صفحه واقعی : 6096]

ص: 396

1- الإِسراء : 17 / 13.
2- النور : 24 / 15.
3- الفرقان : 25 / 75.
4- النمل : 27 / 28.
5- البقره : 2 / 195.
6- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ).
7- ق : 50 / 24.

الواحد بخطاب الاثنین فتقول : یا رجل قوما ، وأنشد لامرئ القیس (1) :

خلیلیَّ مُرّا بی علی أم جندب

لنقضی حاجات الفؤاد المعذَّب

ثم قال :

ألم تر أنی کلما جئت زائراً

وجدت بها طیباً وإِن لم تَطیّب

فقال : خلیلی. ثم قال : ألم تر. وقال آخر :

فإِن تزجرانی یابن عفان ازدجر

وإِن تدعانی أَحْمِ عرضاً ممنّعا

وقیل : هو خطاب لواحد ، والتثنیه علی معنی تکریر الفعل ، أی : ألق ألق ، کقوله (2) :

قفا نبک من ذکریَ حبیب ومنزل

التفعیل

ب

التلقیب

[التلقیب] : لقّبه : من اللقب.

ح

تلقیح

[تلقیح] النخل : معروف.

ویقال : النظر فی العواقب تلقیح للعقول.

م

التلقیم

[التلقیم] : لقّمه الطعامَ.

ن

التلقین

[التلقین] : لقّنه الکلامَ : أی فهَّمه.

ی

التلقیه

[التلقیه] : لقّاه الشیء فلقیه ، قال الله تعالی : ( وَیُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّهً وَسَلاماً )(3) وقرأ ابن عامر کتابا یلقّاه منشورا (4).

[شماره صفحه واقعی : 6097]

ص: 397

1- دیوانه : (41).
2- مطلع معلقته المشهوره ، وعجز البیت : بسقط اللوی بین الدخل فحومل
3- الفرقان : 25 / 75.
4- الإِسراء : 17 / 13.

المفاعَله

ی

الملاقاه

[الملاقاه] واللقاء : المصادفه ، قال الله تعالی : ( إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ )(1) : قیل : أی ملاقی ربک فتصیر إِلی حکمه. وقیل : ملاقی کدحک. وقیل : ملاقی جزاء عملک.

الافتعال

ص

الالتقاص

[الالتقاص] : قال بعضهم : التقص الشیءَ : إِذا أخذه ، وأنشد (2) :

وملتقصٍ ما ضاع من أهَراتِنا

لعل الذی أملی له سیعاقبه

ط

الالتقاط

[الالتقاط] : التقط الشیءَ : إِذا لقطه ، قال الله تعالی : ( یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَهِ )(3) ، وقرأ الحسن ومجاهد وقتاده « تلتقطه » بالتاء معجمه من فوق ، وهی محموله علی المعنی لأن بعض السیاره سیاره. وحکی سیبویه : سقطت بعض أسنانه ، وأنشد (4) :

وتشرَق بالقول الذی قد أذعته

کما شرِقت صدر القناه من الدم

لأن صدر القناه منها.

والالتقاط : موافقه الشیء بغتهً ، یقال :ورد علی القوم التقاطاً : إِذا لم یشعر بهم حتی ورد علیهم ، قال (5) :

ومنهل وردته التقاطا

[شماره صفحه واقعی : 6098]

ص: 398

1- الانشقاق : 84 / 6.
2- البیت فی التکمله والتاج ( لقص ) دون عزو ، وأهرات : جمع أَهَرَه ، ومن معانیها : متاعُ البیت.
3- یوسف : 12 / 10.
4- سیبویه : ( 1 / 52 ) والشاهد للأعشی یخاطب یزید بن مسهر الشیبانی ( دیوان الأعشی : 349 واللسان :شرق ).
5- أنشده سیبویه : ( 1 / 371 ) والمقاییس : ( 5 / 263 ) بدون نسبه ، وهو لقتاده الأسدی کما فی اللسان.( فرط ، لقط ) وبعده : لم الق اذ وردته فراطا الا الحمام الورق والعطاطا

م

الالتقام

[الالتقام] : الابتلاع ، قال الله تعالی : ( فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ )(1).

ی

الالتقاء

[الالتقاء] : التقیا : إِذا لقی أحدهما الآخر ، قال الله تعالی : ( فَالْتَقَی الْماءُ عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ )(2) : أی ماء السماء وماء الأرض.

الاستفعال

ح

الاستلقاح

[الاستلقاح] : استلقحت النخله : إِذا أتی وقت تلقیحها.

ی

الاستلقاء

[الاستلقاء] : استلقی علی قفاه : أی ألقی قفاه علی الأرض.

التفعُّل

ب

التلقُّب

[التلقُّب] : تلقّب بلقب.

ح

التلقّح

[التلقّح] : تلقّحت الناقه : إِذا أرت أنها قد لقحت ولیست بلاقح.

ط

التلقّط

[التلقّط] : تلقّط الشیءَ : إِذا التقطه من مواضع.

ف

التلقُّف

[التلقُّف] : تلقّف الشیءَ : إِذا أخذه وابتلعه ، قال الله تعالی : فإذا هی تَلَقَّفُ ما یأفکون (3).

وتلقَّفت البئر : بمعنی تلحفت.

[شماره صفحه واقعی : 6099]

ص: 399

1- الصافات : 37 / 142.
2- القمر : 54 / 12.
3- الشعراء : 26 / 45.

م

التلقُّم

[التلقُّم] : الالتقام فی مُهله. وفی قراءه ابن جُبَیْر (1) : فإذا هی تلقم ما یأفکون (2)

ویقال : بئر ملتقمه : إِذا سمعْتَ صوت الماء فیها ، قال أبو کبیر الهذلی (3) :

یخرجن من لَجَف لها ملتقِّم

یعنی الدلاء.

ن

التلقّن

[التلقّن] : تلقّن الکلام : أی أخذه لقناً.

ی

التلقِّی

[التلقِّی] : تلقّاه : أی لقیه ، وفی الحدیث (4) : « نهی النبی علیه السلام عن تلقی الرکبان » وذلک لأنهم کانوا یلقون الرکبان قبل وصولهم إِلی القری فیشترون منهم السلع التی یجلبونها بثمن قلیل ، ثم یبیعونها فی القری بثمن أکثر منه ، فنهوا عن ذلک لأن ینال الناسُ معهم. قال أبو حنیفه ومالک والشافعی ومَنْ وافقهم : یکره تلقی الرکبان إِذا کان یضر بالناس ، فإِذا لم یضر بهم فلا بأس بالتلقی. وذهب بعضهم إِلی أن التلقی لا یجوز ، وأن الشراء منهم باطل.

قال الله تعالی : ( إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ )(5) : یعنی الملکین ؛ فالذی

[شماره صفحه واقعی : 6100]

ص: 400

1- فی ( ل 1 ) : « وقرأ بعضهم » وفی ( ت ) « وفی قراءه بعضهم ». وابن جبیر هذا : هو سعید بن جبیر الأسدی : ( 45 - 95 ه ) ( 665 - 714 م ).
2- الشعراء : 26 / 45 - الآیه : ( فَأَلْقی مُوسی عَصاهُ فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ ).
3- عجز بیت له فی دیوان الهذلیین : ( 2 / 114 ) ، وصدره : متبهرات بالسجال ملاؤها
4- هو من حدیث ابن مسعود فی الصحیحین : أخرجه البخاری فی البیوع ، باب : النهی عن تلقی الرکبان ، رقم : (2056) ومسلم فی البیوع ، باب : تحریم تلقی الجلب ، رقم : (1518) ، وابن عباس وابن عمر عند أحمد : ( 1 / 368 و 2 / 42 ).
5- ق : 50 / 17 وتمامها : ( عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ).

عن الیمین یکتب الحسنات ، والذی عن الشمال یکتب السیئات. وقوله تعالی : ( فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ )(1) : أی تلقاها بالقبول. وقرأ ابن کثیر وابن عامر بنصب « آدَمَ » علی أنه مفعول ، ورفعِ « الکلمات » علی أنها فاعله.

التفاعُل

س

التلاقس

[التلاقس] : تلاقسوا : أی سبَّ بعضهم بعضاً.

ی

التلاقی

[التلاقی] : تلاقوا : أی التقوا.

[شماره صفحه واقعی : 6101]

ص: 401

1- البقره : 2 / 37.

[شماره صفحه واقعی : 6102]

ص: 402

باب اللام والکاف وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعَلٌ ، بضم الفاء وفتح العین

ع

اللُّکَع

[اللُّکَع] : یقال للئیم : یا لُکَع ، وللاثنین : یا ذَوَی لُکَع ، وفی الحدیث : « لا تقوم الساعه حتی یلی لُکع بن لُکع (1) ».

اللُّکَع

[اللُّکَع] : الجحش.

الزیاده

مَفعَلان ، بفتح المیم والعین

ع

الملکعان

[الملکعان] : اللئیم. وقال بعض النحویین : لا یقال : ملکعان ( إِلا فی النداء ، یقال : یا ملکعان یا مخبثان. وبعضهم یقول ذلک فی النداء وغیره. وقال بعضهم : ملکعان (2) معرفهٌ.

مُفَعّل ، بفتح العین مشدده

م

الملکّم

[الملکّم] : الخف الملکّم : الصلب الشدید.

و [ مفعّله ] ، بالهاء

م

الملکّمه

[الملکّمه] : الخبزه التی تضرب بالید.

[شماره صفحه واقعی : 6103]

ص: 403

1- هو من حدیث أبی هریره عند أحمد فی مسنده : ( 2 / 326 ، 358 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ت ) والعباره فی ( ل 1 ) مضطربه.

فَعَال ، بفتح الفاء

ع

اللکاع

[اللکاع] : یقال للامرأه اللئیمه : یا لکاعِ ، مبنی علی الکسر ، قال :

علیکِ بأمر نفسک یا لکاع

فما مَنْ کان مَرْعیّاً کراع

ویقال فی غیر النداء ، قال (1) :

أطوِّف ما أطوِّف ثم آوی

إِلی بیت قعیدته لکاعِ

فَعِیل

ع

اللکیع

[اللکیع] : رجل لکیع : أی لئیم ، قال (2) :

وأنت الفتی ما اهتز فی الزَّهر الندی

وأنت إِذا اشتد الزمان لکیع

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ع

اللکیعه

[اللکیعه] : امرأه لکیعه : أی لئیمه.

[شماره صفحه واقعی : 6104]

ص: 404

1- هو أبو الغریب النصری کما فی اللسان ( لکع ) ، وهو من شواهد النحویین ، انظر شرح ابن عقیل : ( 1 / 139 ) ، وأوضح المسالک : ( 3 / 94 ).
2- أنشده اللسان ( لکع ) بدون نسبه وروایته : وانت الفتی مادام فی الزهر الندی وانت اذا اشتد الزمان لکوع

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ز

الکَز

[الکَز] : اللَّکْز : الضرب بالید مجموعه.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ث

لکَث

[لکَث] : یقال : اللَّکْث ، بالثاء معجمه بثلاث : الضرب بالید أو الرجل ، یقال : لکثه.

ز

لکَز

[لکَز] : اللَکزْ : الضرب بالید مجموعه.

م

لکم

[لکم] : اللّکْم : اللکز.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ع

لکع

[لکع] : لکعه لکعاً : إِذا ضرب علی مؤخره برجله.

همزه

لکأ

[لکأ] : قال ابن درید (1) : لکأت الرجل لکأً ، مهموز : إِذا ضربته. ویقال : لکَأَ به الأرض : إِذا ضرب.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

د

لکِد

[لکِد] : اللکْد : لزوق الشیء بالشیء ، یقال : لکد الوسخ برأسه : إِذا لزق فهو لَکِدٌ.

واللّکد والألکد : اللئیم فی حسبه ، قال الشاعر (2) :

یناسب أقواماً لِیُحسب فیهمُ

ویترک أصلاً کان من جِذمِ ألکدا

[شماره صفحه واقعی : 6105]

ص: 405

1- المقاییس : ( 5 / 264 ).
2- البیت فی اللسان ( لَکَد ) دون عزو.

ع

لکِع

[لکِع] : یقال : لکِعه لَکَعاً : إِذا ضرب برجله علی مؤخره.

ولکِع الرجل لَکَعاً ولکاعهً : إِذا لَؤُم ، فهو ألکع.

ویقال : إِن اشتقاقه من اللّکع قلب الکَلَع : وهو الوسخ.

ن

لکِن

[لکِن] : اللُّکْنه : العیّ ، ورجل لکِن وألکن.

ی

لکِی

[لکِی] بالشیء : أی أُولع.

الزیاده

التفعّل

د

التلکّد

[التلکّد] : تلکّد الشیءُ : إِذا لزق بعضه ببعض.

وتلکّده : إِذا اعتنقه وضرب به الأرض.

وبعضهم یقول : تدکّله بتقدیم الدال علی الکاف.

همزه

التلکّؤ

[التلکّؤ] : تلکأ عن الأمر ، مهموز : أی تباطأ.

[شماره صفحه واقعی : 6106]

ص: 406

باب اللام والمیم وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ک

لَمْک

[لَمْک] : من أسماء الرجال.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ح

اللَّمْحه

[اللَّمْحه] : یقال : هو أسرع من لمحه البصر ، ورأیته لمحه البرق.

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

ظ

اللُّمْظه

[اللُّمْظه] ، بالظاء معجمه : النکته من البیاض ؛ وفی حدیث علی : « الإِیمان یبدو لمظه فی القلب ، کلما ازداد الإِیمان ازدادت اللمظه ».

واللمظه : بیاض فی إِحدی جحفلتی الفرس.

ولیس فی هذا طاء.

ع

اللُّمْعه

[اللُّمْعه] : البقعه من الکلأ ، وجمعها : لُمَع ولماع.

ویقال : اللمعه : الجماعه من الناس.

واللُّمعه من الجسد : ما لا یصیبه الماء عند الغسل.

ویقال : إِن اللمعه تکون من بیاض أو سواد أو حمره.

و [ فُعَله ] بفتح العین

ز

اللمزه

[اللمزه] : رجل لُمَزه : یلمز الناس :

[شماره صفحه واقعی : 6107]

ص: 407

أی یعیبهم ، قال الله تعالی : ( لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ )(1) ، وقال الشاعر (2) :

تُدلی بودِّی إِذا لا قیتَنی کذباً

وإِن تغیّبت کنت الهامز اللُّمَزه

ومما ذهب من آخِرِهِ

یاء فعوّض هاءً

بضم أوله

ی

اللُّمَّهُ

[اللُّمَّهُ] : الأصحاب ، یقال : هم ما بین الثلاثه إِلی العشره.

ویقال : تزوج فلان لُمّته من النساء : أی مثله فی السن ، وفی حدیث عمر (3) رضی الله عنه : لینکح الرجل منکم لُمَّته من النساء ، ولتنکح المرأه لمتها من الرجال. ویقال : إِن سبب ذلک أن شابه زُوجت شیخاً فقتلته.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ظ

الأَلْمَظ

[الأَلْمَظ] : الفرس الأبیض الجحفله لا یجاوزها البیاض ، وکذلک غیره ..

ع

أَلْمع

[أَلْمع] : حی من الیمن ثم من الأزد ، وهم ولد ألمع بن عمرو بن عدی بن حارثه بن عمرو مُزیقیاء بن عامر ماء السماء.

و [ أفعل ] ، من المنسوب

ع

الألمعی

[الألمعی] : الرجل ینسب إِلی ألمع.

[شماره صفحه واقعی : 6108]

ص: 408

1- الهمزه : 104 / 1.
2- أنشده إِصلاح المنطق : (428) واللسان : ( همز ).
3- الحدیث لعمر فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 330 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 274 ).

والألمعی : الذی یظن الظن فلا یکاد یکذب ، قال أوس بن حجر (1) :

الألمعی الذی یظن لک الظنَ

... کأن قد رأی وقد سمعا

فعّاله ، بفتح الفاء وتشدید العین

ح

اللمّاحه

[اللمّاحه] ، بالحاء : العین.

ع

اللمّاعه

[اللمّاعه] : المفازه.

فَعَال ، بالفتح والتخفیف

ح

اللماح

[اللماح] : یقال : ما ذاق لماحاً : أی شیئاً.

ظ

اللماظ

[اللماظ] : یقال : ما ذاق لماظاً : أی شیئاً.

ق

اللماق

[اللماق] : یقال : ما ذاق لماقاً : أی شیئاً ، قال (2) :

کبرق بات یُعجب من رآه

وما یغنی الحوائم من لَمَاق

ک

اللماک

[اللماک] : ما ذاق لماکاً : أی شیئاً.

فُعَاله ، بضم الفاء

س

اللُّماسه

[اللُّماسه] : الحاجه الهینه.

[شماره صفحه واقعی : 6109]

ص: 409

1- أنشده له فی اللسان : ( لمع ).
2- هو نهشل بن حَرِّیّ کما فی إِصلاح المنطق : (390) واللسان : ( لمق ) ؛ وهو فی المقاییس : ( 5 / 212 ) بدون نسبه.

ظ

اللُّماظه

[اللُّماظه] : ما یبقی من الطعام فی الفم إِثر الأکل ، قال (1) :

لماظهُ أیامٍ کأحلام نائم

فَعُول

ج

لموج

[لموج] : اسم فرس.

ح

اللموح

[اللموح] : العین.

ص

اللموص

[اللموص] : الکذوب ، ویقال : الخدّاع ، قال عدی (2) :

إِنک ذو عهد وذو مَصْدَقٍ

مخالفٌ هدْی الکذوب اللَّمُوص

فَعِیل

س

لمیس

[لمیس] : من أسماء النساء. قال علقمه بن ذی جدن فی لمیس بنت أسعد تبع (3) :

ولمیس کانت فی ذؤابه ناعط

یجبی إِلیها الخرجَ ساکن بربر

یَفْعَل ، بفتح الیاء والعین

ع

الیلمع

[الیلمع] : الرجل الکذاب.

والیلمع : السراب ، ویقال : هو أکذب من یلمع ، ویقال : إِنه البرق الخلّب.

[شماره صفحه واقعی : 6110]

ص: 410

1- هو عدی بن زید العِبادی ، دیوانه : (69).
2- البیت لعدی بن زید العِبادی ، دیوانه : (69).
3- الأکلیل : ( 8 / 89 ).

ق

الیلمق

[الیلمق] : القباء. ویقال : إِن أصله بالفارسیه : یلمه ، بالهاء.

و [ یفعل ] ، من المنسوب

ع

الیلمعی

[الیلمعی] : الکذاب.

والیلمعی أیضاً : لغهٌ فی الألمعی.

[شماره صفحه واقعی : 6111]

ص: 411

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ج

لَمَج

[لَمَج] : اللمج : تناول الحشیش بأدنی الفم ، قال لبید (1) :

تلمُج البارضَ لمجاً فی الندی

من مرابیع ریاضٍ ورِجَلْ

ز

لَمَز

[لَمَز] : اللمز : العیب ، لمزه : إِذا عابه.

وقرأ یعقوب : من یُلْمِزُکَ (2) ویُلْمِزُونَ (3) ، ولا تُلْمِزُوا (4) بضم المیم.

س

لَمَس

[لَمَس] : اللمس : المسّ ، وکلُّ مسٍّ : لمس.

ولمس المرأه : کنایه عن الجماع ، وقرأ حمزه والکسائی : أو لمستم النساء فی النساء (5) والمائده (6) ، وهو رأی أبی عبید ، والباقون : ( لامَسْتُمُ ) بالألف.

قال ابن درید : اللمس : أصله بالید لیعرف مس الشیء ، ثم کثر ذلک حتی صار کل طالب ملتمساً. ویقال : هو لا یَرُدُّ یَدَ لامسٍ : أی لیس له منعه ، وفی الحدیث : قال رجل للنبی علیه السلام : « إِن امرأتی لا تردّ ید لامس. فقال علیه

[شماره صفحه واقعی : 6112]

ص: 412

1- البیت فی دیوانه : (15) ( ط. 1881 ) ، والشاهد منه فی المقاییس : ( 5 / 209 ) ، وهو فی اللسان ( لمج ، برض ، رجل ).
2- التوبه : 9 / 58.
3- التوبه : 9 / 79.
4- الحجرات : 49 / 11.
5- النساء : 4 / 43.
6- المائده : 5 / 6.

السلام : طلقها ، فقال : إِنها جمیله وأنا أحبها ، فقال : أمسکها » (1). قال أکثر الفقهاء. یجوز أن یتزوج المسلم بفاسقه إِذا لم یبلغ فسقها للکفر. وعن بعضهم : لا یجوز.

ظ

لَمَظ

[لَمَظ] : اللَّمْظ : التلمظ.

ق

لَمَق

[لَمَق] : اللَّمْق : الکتابه.

واللمق : المحو ، وهو من الأضداد.

ویقال : إِن أصل اللمق : السرعه.

ویقال : لمقه : إِذا ضربه بیده.

ولمقه ببصره : إِذا نظر إِلیه.

ولمقه بعینه : إِذا عانه.

ولَمَق عینَه : إِذا رماها فأصابها.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ز

لمز

[لمز] : اللمز : العیب ، یقال : لَمَزه : إِذا عابه. ورجلُ لماز : أی عیاب ، قال الله تعالی : ( مَنْ یَلْمِزُکَ فِی الصَّدَقاتِ )(2).

س

لَمَس

[لَمَس] : اللمس : المسّ.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ح

لَمَح

[لَمَح] البرق والنجم لَمْحاً ولَمَحاناً.

واللمح : النظر ، یقال : ما لمحته عینی.

[شماره صفحه واقعی : 6113]

ص: 413

1- هو من حدیث ابن عباس عند النسائی فی النکاح ، باب : تزویج الزانیه : ( 6 / 67 ).
2- التوبه : 9 / 58.

قال الله تعالی : ( إِلَّا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ )(1). قال الفراء : « أو » بمعنی « بل » لأن الله لا یشک ، وأنشد :

بدت مثل قرن الشمس فی رونق الضحی

وبهجته أو أنتِ فی العین أملحُ

ویقولون (2) : أریته لمحاً باصراً : أی أمراً واضحاً.

ع

لمع

[لمع] البرقُ لَمْعاً ولَمَعاناً : أی أضاء.

ولمع بیدیه : أی أشار بهما.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ی

لمی

[لمی] : اللَّمی : سمره فی الشفتین تُستملح ، والنعت : ألمی ولمیاء ، وشفه لمیاء.

وشجره لمیاء الظل : أی کثیفه الورق.

وظل ألمی : کثیف السواد ، قال حمید ابن ثور (3) :

إِلی شجرٍ ألمی الظلال کأنه

رواهبُ أَحْرَمْن الشرابَ عُذوبُ

شبه سواد الظل برواهب لبِسن المسوح السود وامتنعن من الأکل والشرب.

قال بعضهم : ویقال : شفه لمیاء : أی لطیفه قلیله الدم. ولِثَهٌ لمیاء ، کذلک.

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِلماح

[الإِلماح] : قال بعضهم : ألمح : لغه فی لمح. ویقال : ألمحه الشیءَ فلمَحَه.

[شماره صفحه واقعی : 6114]

ص: 414

1- النحل : 16 / 77.
2- فی المقاییس : ( 5 / 209 ) واللسان ( لمح ) « لأرینَّک لمحاً باصراً ».
3- البیت له فی اللسان ( لما ).

ظ

الإِلماظ

[الإِلماظ] : قال بعضهم : یقال : ألمظ علی القوم : أی ملأهم غیظاً ، وهو من التلمظ ، وأنشد :

ونحن ظللنا بالیمامه أهلها

ویثرب ألمظنا علیهم وخیبرا

ع

الإِلماع

[الإِلماع] : ألمعت الناقهُ بذنبها : إِذا رفعته فَعُلم أنها قد لقحت.

وألمع بثوبه : إِذا رفعه لینذر به.

وألمع الطائر بجناحیه : إِذا خفق بهما ، والجناحان ملمعان.

وألمعت الحاملُ : إِذا اسودت حَلَمه ثدیها ، وهی ملمع.

ویقال : ألمع بالشیء : إِذا ذهب به.

همزه

الإِلماء

[الإِلماء] : ألمأ علی الشیء ، مهموز : إِذا ذهب به.

التفعیل

ع

التلمیع

[التلمیع] : ثوب ملمّع : فیه لمع من بیاض أو سواد أو حمره.

والملمَّعه ، بفتح المیم : الفلاه التی تخفق بالسراب.

المفاعَله

س

الملامسه

[الملامسه] : قوله تعالی : ( أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ )(1) قیل : أراد به الجماع ، عن علی وابن عباس رضی الله عنهما. وقیل :أراد : المَسَ ، وأن اللمس یکون بغیر جماع.

[شماره صفحه واقعی : 6115]

ص: 415

1- النساء : 4 / 43.

عن ابن مسعود وابن عمرو الشعبی والنخعی وابن سیرین، وهو قول الشافعی ، وأنشد (1)

لمستُ بکفی کفَّه أبتغی الغنی

ولم أدر أن الجود من کفه یُعدی

قال الشافعی : لمسُ المرأه ینقض الوضوء. وقال مالک واللیث : لَمْسُها لشهوهٍ ینقضه ، ولا ینقضه لغیر شهوه. وقال أبو حنیفه وأصحابه ومن وافقهم : لا ینقضه لمسُ المرأه.

قال المبرِّد : ( لامَسْتُمُ ) : بمعنی قبَّلتم ، ولمستم بمعنی غشیتم ، ولیس للمرأه فی لمستم فعلُ ، فأما ( لامَسْتُمُ ) : فهو مفاعله من اثنین.

وفی الحدیث : « نهی النبی علیه السلام عن بیع الملامسه » (2) قیل :کانوا فی الجاهلیه یقولون : إِذا لمست ثوبی أو لمست ثوبک فقد وجب البیع بیننا. ویقال : إِن الملامسه لمسُ المتاع وراء الثوب ولا یُنظر إِلیه فیقع البیع علی ذلک.

الافتعال

س

الالتماس

[الالتماس] : التمس : أی طلب.

ع

الالتماع

[الالتماع] : التمع : أی لمع.

وحکی بعضهم : التمع الشیءَ : أی اختلسه ، وفی الحدیث (3) : رأی ابن

[شماره صفحه واقعی : 6116]

ص: 416

1- أحد بیتین أنشدهما الإِمام الشافعی فی موضوع الملامسه فی الأم : ( 1 / 29 - 30 ) ؛ والشاهد فی الحماسه : ( 2 / 288 ) والمقاییس : ( 5 / 210 ) بدون نسبه ؛ وذکر المحقق فی الحاشیه أن صاحب الأغانی : ( 18 / 94 ) نسبهما إِلی عبد الله بن سالم الخیاط الذی کان یمدح المهدی وما رواه مالک عن ابن عمر من أن « ... من قبل امرأته ، أو جسَّها بیده فعلیه الوضوء. » ( الموطأ : ( 1 / 43 ) باب الوضوء من قبله الرجل امرأته.
2- هو من حدیث أبی هریره أخرجه البخاری البیوع ، باب : بیع المنابذه ، رقم : (2039) ومسلم فی البیوع ، باب : إِبطال بیع الملامسه والمنابذه ، رقم : (1511).
3- حدیث ابن مسعود فی غریب الحدیث : ( 2 / 195 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 331 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 271 ).

مسعود رجلاً شاخصاً بصره إِلی السماء ، فقال : ما یدری هذا ، لعل بصره سیلتمع.

التفعُّل

ج

التلمج

[التلمج] : الأکل الیسیر ، یقال : ما تلمج بلماج : أی ما ذاق شیئاً ، قال :

تلقّح أیدیهم کأن زَبیبَهم

زبیبُ الفحولِ الصِّیْدِ وهی تَلَمَّجُ

التلقح : الإِشاره بالید. وصف قوماً یتکلمون ویشیرون بأیدیهم. والزبیب ههنا : مِنْ زَبَّبَ فَمُهُ : إِذا أزبد.

س

التلمس

[التلمس] : تلمس الشیءَ : إِذا تطلَّبه.

والمتلمس : شاعر من بنی دوفن حی من ربیعه بن نزار ، واسمه : جریر بن عبد المسیح ، سُمِّی بذلک لقوله (1) :

فهذا أوان العِرض جن ذبابُه

زنابیره والأزرق المتلمس

والعرب تضرب المثل فی الشؤم بصحیفه المتلمس ، قال الفرزدق لمروان بن الحکم (2) :

وأمرتَ لی بصحیفه مختومه

أخشی علیَّ بِها حِباءَ النقرسِ

ألقِ الصحیفه یا فرزدق لا تکن

نکداء مثل صحیفه المتلمِّس

وذلک أن المتلمس وطرفه بن العبد هَجَوا ملک الحیره عمرو بن هند ، ثم أتیاه فمدحاه ، فکتب لهما کتابین إِلی عامله بالبحرین یأمره بقتلهما ، وقال لهما : قد کتبت لکما بجائزتکما إِلیه ، فمضیا إِلیه ، فقال المتلمس لطرفه : لا آمن مکر الملک ، فلعلنا أن نستقرئ کتابیه ، فقال طرفه :

[شماره صفحه واقعی : 6117]

ص: 417

1- قول المتلمس فی البیان والتبیین : ( 1 / 348 ) ؛ الشعر والشعراء : (105) وفیه قصته وابن اخته طرفه بن العبد مع عمرو بن هند.
2- دیوان الفرزدق : ( 1 / 384 ).

حاشا الملک من هذا ، فأعطی المتلمس صحیفته غلاماً بالحیره فقرأها فإِذا فیها :إِذا أتاک المتلمس فاقطع یدیه ورجلیه وادفنه حیّاً ، فتبع المتلمس طرفه لیُعلمه فلم یلحقه ، فألقی المتلمس صحیفته فی نهر الحیره وقال (1) :

فألقیتها بالثنی من جنب کافر

کذلک أفنوا کل قط مضلل

القط : الکتاب بالجائزه ؛ ووصل طرفه إِلی عامل البحرین فقتله ، فقال المتلمس (2)

من مبلغ الشعراء عن إِخوانهم

خبراً فتصدقهم بذاک الأنفُسُ

أودی الذی علق الصحیفه منهما

ونجا حذارَ حِمامه المتلمسُ

ظ

التلمظ

[التلمظ] : أَخْذُ الآکل بلسانه ما یبقی فی فمه من الطعام ، قال :

هی الصاب فی أفواهکم فتلمظوا

بها تعرفوا أین المُمَرُّ من المَحلی

ع

التلمع

[التلمع] : تلمَّعَ ضَرْعُ الناقه : إِذا تکوَّن ألواناً.

ک

التلمُّک

[التلمُّک] : مثل التلمح.

وحکی بعضهم أنه یقال : تَلَمَّکَ البعیرُ : إِذا لوی لَحْییه ، وأنشد (3) :

فلما رآنی قد أردت ارتحاله

تَلَمَّکَ ما یجدی علیه التَّلَمُّکُ

همزه

التَّلَمُّؤ

[التَّلَمُّؤ] : یقال : تلمأت الأرضُ علیه ، مهموز : أی استوت.

[شماره صفحه واقعی : 6118]

ص: 418

1- الشعر والشعراء : (104).
2- أنشده بدون نسبه المقاییس : ( 5 / 212 ) واللسان : ( حمم ، لمک ).

باب اللام والهاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْل ، بفتح الفاء وسکون العین

ف

اللهْف

[اللهْف] : یقال : یا لهف فلان : کلمه یُتَلَهَّفُ بها علی ما فات : أی یُتَحَسَّر.

م

لَهْم

[لَهْم] : من أسماء الرجال ، مأخوذ من الالتهام.

واللُّهَیْم ، بالتصغیر ، وأمُ اللُّهَیْم : الداهیه ، ویقال : هی الحمی.

و

اللهو

[اللهو] : قال الحسن فی قوله تعالی : ( لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً ) : (1) اللهو : المرأه ، ویقال : هو الولد.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ب

اللهْبَه

[اللهْبَه] : العطش.

ج

اللهجه

[اللهجه] : اللسان ، تخفیف اللهَجه.

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

ن

اللُّهْنه

[اللُّهْنه] ، بالنون : ما یتعجله الإِنسان من الطعام قبل غدائه.

وقیل : إِن اللُهْنه : ما یُهدی الرجلُ إِذا قدم من سفره ، والأول أصح.

و

اللُّهْوَه

[اللُّهْوَه] : العطیه ، وجمعها : لُهیً یقال : فلانٌ کثیر اللُهی.

[شماره صفحه واقعی : 6119]

ص: 419

1- الأنبیاء : 21 / 17.

واللُّهْوَه : ما أخذه الإِنسان بکفه من الحَبِّ ونحوه

واللُهوه : ما یلقی الطاحن فی فم الرحی بیده ، والجمیع : لُهیً.

ی

اللُّهْیه

[اللُّهْیه] : العطیه ، لغه فی اللُّهْوه.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ب

اللِّهْب

[اللِّهْب] : ما بین الجبلین ، والجمیع : لُهوب ولِهاب.

وبنو لِهْب : حی من الیمن ، أهل قیافه وعیافه ، وهم ولد لِهْب بن أَحْجَن بن کعب بن الحارث بن کعب بن عبد الله ابن مالک بن نضر (1) ، من الأزد ، قال فیهم کثیر (2) :

تیممتُ لِهْباً أبتغی العلم عنده

وقد صار علم القائفین إِلی لِهْبِ

فَعَلٌ ، بالفتح

ب

اللهَب

[اللهَب] : لَهَبُ النار : اشتعالها الذی یسطع فی الهواء ، قال الله تعالی ( ذاتَ لَهَبٍ )(3).

وکُنی أبو لهب لجماله ، واسمهُ عبد العزی بن عبد المطلب ، قال الله تعالی : ( تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَتَبَ )(4) قرأ ابن کثیر بسکون الهاء ، والباقون بفتحها ، وأجمعوا علی فتح الهاء فی قوله : ( ناراً ذاتَ لَهَبٍ )(5).

واللهب : الغبار.

[شماره صفحه واقعی : 6120]

ص: 420

1- انظر نسبهم فی النسب الکبیر : ( 2 / 190 - 191 ). مراجع سوی الاشتقاق : ( 2 / 490 ).
2- البیت فی النسب الکبیر : ( 2 / 191 ).
3- المسد : 111 / 3.
4- المسد : 111 / 1.
5- المسد : 111 / 3.

ق

اللهَق

[اللهَق] ، بالقاف : الأبیض ، والأنثی : لَهَقَه ، بالهاء.

و

اللهی

[اللهی] : جمع : لهاه.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ب

اللهبه

[اللهبه] : العطش.

ج

اللهجه

[اللهجه] : اللسان ، یقال : هو فصیح اللهجه.

و

اللهاه

[اللهاه] : اللَّحْمَه المشرفه علی الحلق.

ویقال : اللهاه : أقصی الفم ، وجمعها : لَهیً ولَهَوات.

الزیاده

أُفعول ، بالضم

ب

الأُلهوب

[الأُلهوب] : شده جری الفرس ، قال امرؤ القیس (1) :

فللزَّجر ألهوبٌ وللساق درَّهٌ

وللسوط فیه وَقْع أَخْرَجَ مُهْذِبِ

و [ أُفعوله ] ، بالهاء

و

الأُلهیه

[الأُلهیه] : من اللهو.

مَفْعَل ، بالفتح

م

مَلْهَم

[مَلْهَم] : اسم موضع ، قال (2) :

یا هل أریک الظُّعْن باکرهً

کالنخل بالبطحاء مِنْ مَلْهَمِ

[شماره صفحه واقعی : 6121]

ص: 421

1- دیوان امرئ القیس : (51) ؛ المقاییس : ( 5 / 214 ) ، اللسان ( لهب ).
2- معجم یاقوت : ( 5 / 195 - 196 ).

و [ مَفْعَله ] ، بالهاء

و

المَلْهاه

[المَلْهاه] : یقال : شیءٌ مَلْهاه : أی یُلهی به.

مَفعُول

د

الملهود

[الملهود] : الضعیف.

ز

المَلْهوز

[المَلْهوز] : بعیرٌ ملهوزٌ : أی موسوم فی لهزمته.

ف

المَلْهوف

[المَلْهوف] : المظلوم.

فاعِل

ز

اللاهز

[اللاهز] : دائره اللاهز : التی تکون فی اللهزمه.

فُعَال ، بضم الفاء

ب

اللُّهاب

[اللُّهاب] : العَطَش.

ویقال : اللهاب : لهیب النار.

ث

اللُّهاث

[اللُّهاث] : العطش.

ولیس فی هذا تاء.

م

اللُّهام

[اللُّهام] : الجیش الکثیر.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ب

اللِهاب

[اللِهاب] : جمع : لِهْبٍ ، من الخیل.

وقومٌ لِهابٌ : أی عطاش.

ف

اللِّهاف

[اللِّهاف] : قومٌ لِهافٌ : جمع لَهْفان.

[شماره صفحه واقعی : 6122]

ص: 422

فَعول

ف

اللهوف

[اللهوف] : الطویل.

م

اللهوم

[اللهوم] : رجلٌ لَهوم : أی أکول.

و

اللهو

[اللهو] : رجل لَهْوٌ : کثیر اللهو.

فَعِیل

ب

اللهیب

[اللهیب] : لهیب النار : اشتعالها.

د

اللهید

[اللهید] : البعیر یصیب جنبه الحِمْلُ الثقیل فیورثه داءً فی رئته.

ع

اللهیع

[اللهیع] : المترسل إِلی کل أحد.

ف

اللهیف

[اللهیف] : المضطر.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

د

اللهیده

[اللهیده] : العصیده الرخوه.

ع

لهیعه

[لهیعه] : من أسماء الرجال.

فِعَلّ ، بکسر الفاء وفتح العین

وتشدید اللام

م

اللِّهَمُ

[اللِّهَمُ] : فرسٌ لِهَمّ : أی سابق کأنه یلتهم الأرض ؛ والجمیع : اللهامیم.

[شماره صفحه واقعی : 6123]

ص: 423

فَعْلَی ، بفتح الفاء

ب

اللهْبی

[اللهْبی] : امرأه لَهْبی : أی عَطْشی.

ث

اللهْثی

[اللهْثی] : امرأه لَهْثی : أی عَطْشی ، وفی حدیث سعید بن جُبیر (1) فی الشیخ الکبیر والمرأه اللهثی ، وصاحب العطش : « أنهم یفطرون فی رمضان ویطعمون » : یعنی التی لا تصبر عن الماء.

ف

اللهْفی

[اللهْفی] : امرأهٌ لهفی : أی متلهفه.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ب

اللهبان

[اللهبان] : العطشان.

ث

اللهثان

[اللهثان] : العطشان.

ف

اللهْفان

[اللهْفان] : رجلٌ لهفان : أی متلهف ، وامرأه لَهْفی.

و [ فَعَلان ] ، بفتح العین

ن

اللهَبان

[اللهَبان] : الاسم من الالتهاب ، ومنه لَهَبان الحرِّ.

ث

اللهَثان

[اللهَثان] : اللُّهاث.

الرباعی

فَعْلَل ، بفتح الفاء واللام

جم

اللهْجم

[اللهْجم] : الطریق.

[شماره صفحه واقعی : 6124]

ص: 424

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 427 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 337 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 281 ).

ذم

[ اللهْذم ] ، بالذال معجمهً : السیف لقاطع.

واللهذم : السنان المحدّد.

فَعْوَل ، بفتح الواو

ق

اللهْوَق

[اللهْوَق] : رجلٌ لَهوقٌ : أی مُتَلَهْوِق.

فِعْلِلَه ، بالکسر

زم

اللِّهْزِمه

[اللِّهْزِمه] : اللِّهْزِمتان فی اللَّحْیَیْن : لحم ما بین أصول اللحیین والأذن. قال (1) :

هذا طریق یأزم المآزما

وعِصَواتٌ تقطع اللهازما

فُعْلول ، بضم الفاء واللام

م

اللهموم

[اللهموم] ، بتکریر المیم : الجواد من الناس والخیل.

واللهموم : الناقه الغزیره.

[شماره صفحه واقعی : 6125]

ص: 425

1- الشاهد فی اللسان ( أزم ).

الأفعال

اشاره

فَعَلَ ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

و

لَها

[لَها] : اللهو : اللعب ، قال الله تعالی : ( إِلَّا لَعِبٌ وَلَهْوٌ )(1).

واللهو : کنایه عن الجماع.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ث

لَهَثَ

[لَهَثَ] : لَهَثَ الکلبُ لهثاً ولُهاثاً : إِذا دلِع لسانُه من شده العطش أو الحر ، قال الله تعالی : ( إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ )(2).

قال ابن درید : لهث : إِذا أعیا.

د

لَهَدَ

[لَهَدَ] : لَهَدَهُ الحِملُ : أی أثقله.

ولهده لهداً : إِذا لکزه ، وفی حدیث ابن عمر (3) : « لو لقیت قاتلَ أبی فی الحرم ما لهدتُه »؛ ویروی : ما هُدْته.

ز

لَهَزَ

[لَهَزَ] : اللهز : الضرب والدفع ، یقال : لهزه بیده : أی ضربه بها فی صدره.

ولهزه بالرمح فی صدره : أی طعنه.

ولهزَ الفصیلُ ضَرْعَ أمه : إِذا ضربه برأسه عند الرضاع.

ولهزه الشیبُ : إِذا فشا فیه.

ط

لَهَطَ

[لَهَطَ] الشیءَ بالماء : إِذا ضربه به.

ولهط به : أی ضرب به الأرضَ.

ولهطه بسهم : أی رماه به.

[شماره صفحه واقعی : 6126]

ص: 426

1- الأنعام : 6 / 32.
2- الأعراف : 7 / 176.
3- حدیث عبد الله بن عمر هذا بالروایتین فی غریب الحدیث : ( 2 / 317 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 336 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 281 ).

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ب

لَهِبَ

[لَهِبَ] : اللهب : العطش.

ث

لَهِثَ

[لَهِثَ] : اللهَث : العطش.

ج

لَهِجَ

[لَهِجَ] : اللهج : الولوع بالشیء.

یقال : لهِج به ، ورجلٌ لَهِجٌ.

ع

لَهِعَ

[لَهِعَ] الرجلُ لَهَعاً ولهاعهً ، فهو لَهِعٌ ولهیع : إِذا استرسل إِلی کل أحد.

ویقال : اللهِع : الفاتر المسترخی.

ق

لَهِقَ

[لَهِقَ] الشیءُ : إِذا ابیضَّ.

م

لَهِمَ

[لَهِمَ] الشیءَ لَهْماً : إِذا ابتلعه.

و

لَهِیَ

[لَهِیَ] عنه : إِذا اشتغل عنه.

ویقال : لَهِیَ عنه : إِذا ترکه. یقال : إِذا استأثر الله تعالی بشیء فالْهَ عنه : أی اترکه ، وفی الحدیث (1) : کان الزبیر إِذا سمع صوتَ الرعد لهی عن حدیثه : أی ترکه وقال : سبحان من سبح ( الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلائِکَهُ مِنْ خِیفَتِهِ ).

ولَهِی عن الشیء : أی غفِل ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « سألت ربی اللاهین من ذریه البشر ألّا یعذبهم فأعطانیهم » (2) قیل : المراد به : الغافلین من البُلْه.

[شماره صفحه واقعی : 6127]

ص: 427

1- هو من حدیث عبد الله بن الزبیر فی غریب الحدیث : ( 2 / 244 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 336 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 283 ).
2- ذکره الهیثمی فی مجمع الزوائد : ( 7 / 219 ) والحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 336 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 283 ).

الزیاده

الإِفعال

ب

الإِلهاب

[الإِلهاب] : ألهبَ النارَ : أی أوقدها.

وألهبَ الفرسُ : إِذا اشتد جَرْیُه ، وفرسٌ مُلْهِبٌ ، وقیل : إِنما یقال له : مُلْهِب إِذا ثار اللهب ، وهو الغبار.

ج

الإِلهاج

[الإِلهاج] : أُلهج بالشیء : أی أُولع به.

وألهج الرجل : إِذا لهجت فِصالُه برضاع أمهاتها ، قال (1) :

رَعَی بارِضَ الوسمیِّ حتی کأنما

یری بِسَفی البهمی أخِلَّه مُلْهِجِ

قوله : أخله : أی أخلّه تشد فی أخلاف الناقه لئلا یرضع الفصیل.

وقیل : الملهج : الذی یخلّ لسان الفصیل ، ألهج الفصیل ، فهو مُلْهِج.

د

الإِلهاد

[الإِلهاد] : یقال : ألهدت الرجلَ : أی أزریت به.

م

الإِلهام

[الإِلهام] : تفهیم المعانی ، قال الله تعالی : ( فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها ) : (2) أی عرَّفها الخیرَ والشرَّ.

و

الإِلهاء

[الإِلهاء] : ألهاه : أی شغله ، قال الله تعالی : ( لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللهِ )(3).

التفعیل

ج

التلهیج

[التلهیج] : لَهَّج القومَ : أی عَجَّل لهم شیئاً قبل الغَداء.

[شماره صفحه واقعی : 6128]

ص: 428

1- هو الشماخ فی دیوانه : (89) ؛ اللسان ( لهج ) ؛ وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 215 ).
2- الشمس : 91 / 8.
3- النور : 24 / 37.

د

التلهید

[التلهید] : رجلٌ مُلَهَّد : أی ذلیل کثیراً ما یُدفع.

ز

التلهیز

[التلهیز] : رجلٌ مُلَهَّز : مثل مُلَهَّد.

ن

التلهین

[التلهین] : لَهَّنَهم : أی عَجَّل لهم شیئاً قبل الغداء.

و

التلهیه

[التلهیه] : لهّاه به : أی عَلَّله.

المفاعَله

هس

الملاهسه

[الملاهسه] : الملاهس : المزاحم علی الطعام من شده الحرص.

الافتعال

ب

الالتهاب

[الالتهاب] : التهبت النار : إِذا اتقدت.

م

الالتهام

[الالتهام] : التهم الشیءَ : إِذا ابتلعه.

والتهم الفصیلُ ما فی الضرع : إِذا استوفاه. قال ابن أحمر (1) :

وأعلم أننی سأُردُّ یوماً

إِلی جوفاء تلتهم الغبارا

یعنی حفره القبر.

الاستفعال

م

الاستلهام

[الاستلهام] : استلهمه الله تعالی : أی سأله أن یلهمه إِیاه.

[شماره صفحه واقعی : 6129]

ص: 429

1- له فی دیوانه : ( 72 - 78 ) قصیده علی هذا الوزن والروی ولیس البیت فیها.

التفعُّل

ب

التلهب

[التلهب] : تلهَّبت النارُ : أی التهبت.

ف

التلهف

[التلهف] : تلهَّف علی الشیء : إِذا حزِن وتحسّر.

ن

التلهن

[التلهن] : تلهَّن الرجلُ : إِذا أکل اللُّهْنه.

و

التلهی

[التلهی] : تَلَهَّی به : أی تَعَلَّل.

وتلهّی عنه : إِذا تشاغل ، قال الله تعالی : ( فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی )(1).

التفاعُل

و

التلاهی

[التلاهی] : تلاهَوا : أی ألهی بعضهم بعضاً.

الافعِیلال

ج

الالهیجاج

[الالهیجاج] : الهاجَ اللبنُ : إِذا خثر حتی اختلط بعضُه ببعض ولم تتم خثورته. ویقال : المُلْهاجّ : اللبن الذی قارب أن یروب ، وکل مختلط : مُلْهاجّ ، یقال : أمرهم ملهاجّ بینهم. ویقولون : أیقظته حین الهاجَّت عینُه : أی حین اختلط به النعاس.

[شماره صفحه واقعی : 6130]

ص: 430

1- عبس : 80 / 10.

الفعلله

ذم

اللهْذَمه

[اللهْذَمه] : القطع ، ومنه : اللهذم.

زم

اللهزمه

[اللهزمه] : لَهْزَم الشیبُ عارضیه : إِذا بدا فیهما.

الفَعْوَله

لج

اللهْوَجه

[اللهْوَجه] : لَهْوَج علیه الخبرَ : إِذا خلطه.

ولهوج اللحمَ : إِذا لم یُنضجه.

التَّفَعْوُل

ج

التَّلَهْوُج

[التَّلَهْوُج] : یقال : تَلَهْوَجْتُ اللحمَ : مثل لَهْوَجْته : إِذا لم تُنْضِجْه.

ق

التلهوق

[التلهوق] : تَلَهْوَقَ الرجُل ، بالقاف : إِذا افتخر بغیر سجیَّته. ورجلٌ متلَهْوِف.

[شماره صفحه واقعی : 6131]

ص: 431

[شماره صفحه واقعی : 6132]

ص: 432

باب اللام والواو وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْل ، بفتح الفاء وسکون العین

ث

اللَّوْث

[اللَّوْث] : القوه ، بالثاء معجمه بثلاث.

ویقال : اللَّوْث : کثره اللحم ، یقال : ناقه ذات لوث ، قال حسان (1) :

وأعمِلُ ذاتَ اللوثِ حتی أردَّها

إِذا حُلَّ عنها رحلُها لم تُقَیّدِ

ولیس فی هذا تاء.

ح

اللوح

[اللوح] : الذی یُکتب فیه ، قال الله تعالی : ( فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ )(2) قیل : هو فی لوح فی السماء مکتوب فیه ، ویقال : إِنه من نور. وقیل : اللوح المحفوظ أمُّ الکتاب ، وقیل : هو علی التشبیه ، أی هو فی حفظ الله تعالی ، کأنه فی لوح.

واللوح : الکتف ، وکل عظم عریض لوحٌ.

واللوح : الواحد من ألواح السفینه.

قال ابن درید : والألواح : ما لاح من السلاح ، وأکثر ما یُعنی به السیوف.

ذ

اللَّوْذ

[اللَّوْذ] : جانب الجبل وجمعه : ألواذ.

ولیس فی هذا دال.

ز

اللَّوْز

[اللَّوْز] : معروف ، وهو صنفان : مرٌّ وحلوٌ. فالحلو : نافع للسعال وخشونه الصدر والرئه والطحال ، مفتحٌ لِسَدَدِها. وأما المرُّ : فمسخنٌ مجفف یحلل الریاح ویفتح سدد الکبد والطحال ، وینقی

[شماره صفحه واقعی : 6133]

ص: 433

1- دیوانه : (82).
2- البروج : 85 / 22.

الکُلی ، ویدرّ البول ، ویفتت الحصی إِذا استعمل مع رب العنب ؛ ودهنه ینفع من وجع الأذن وضعف البصر وأرواح الرأس ووجع الأرحام وأورامها وفی القوابی وداء الثعلب ، وصمغه ینفع فی نفث الدم.

ط

اللَّوْط

[اللَّوْط] : الرداء ، یقال : لبس لَوْطَه.

ن

اللَّوْن

[اللَّوْن] : لَوْنُ الشیء معروف ، وهو عَرَضٌ ، ویقال : هو جسم لطیف. عن النَّظّام.

واللون علی ضربین : متضاد ، ومتماثل.

وقیل : منه مختلف یجوز أن یکون حسناً أو قبیحاً. والخالص من الألوان : البیاض والسواد والحمره والصفره والخضره ، وسائرها مرکب ، وقیل : إِن الخالص البیاض والسواد فقط.

واللَّون : الدقَل من النخل ، وجمعه : ألوان ، وفی الحدیث (1) : « کتب عمر بن عبد العزیز فی صدقه التمر أن یؤخذ فی البُرْنیّ من البُرْنی ، وفی اللون من اللون » أی تؤخذ صدقهُ کلِّ صنفٍ منه.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ث

اللَّوْثه

[اللَّوْثه] : مثل اللَّوْث ، وهو القوه ) (2).

ط

اللَّوْطه

[اللَّوْطه] : الحُبُ یلتاط بالقلب : أی یلصق به.

ع

اللَّوْعه

[اللَّوْعه] : لوعهُ الُحبِّ : حرقته.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ب

اللُّوْب

[اللُّوْب] : جمع : لُوْبه ، وهی الحَرَّه.

[شماره صفحه واقعی : 6134]

ص: 434

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 334 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 279 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ت ).

ح

اللُّوْح

[اللُّوْح] ، بالحاء : الهواء بین الأرض والسماء.

ط

لُوْط

[لُوْط] : النبی علیه السلام ابن هاران ابن آزر هو ابن أخی إِبراهیم ، علیه السلام ، وهو اسمٌ أعجمی انصرف لخفته. وقال الفراء : یجوز أن یکون مشتقّاً من لُطْتُ الحوضَ. قال أبو إِسحاق : هذا خطأ ، ولا یجوز أن تُشتق الأسماء الأعجمیه.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ب

اللُّوْبَه

[اللُّوْبَه] : یقال : اللُّوْبه : الحَرَّه.

ث

اللُّوْثه

[اللُّوْثه] : الحمق والضعف.

ق

اللُّوْقه

[اللُّوْقه] ، بالقاف : الزبده. وفیها لغتان : لوقه وأَلُوقه.

ولیس فی هذا فاء.

و [ فُعْلٌ ] ، من المنسوب

ب

اللُّوبیّ

[اللُّوبیّ] : یقال للأسود : لُوْبیّ ونوبیّ

فَعَال ، بالفتح

ب

اللاب

[اللاب] : جمع : لابه ، وهی الحَرَّه.

ولاب : اسم رجل یقال : إِنه من الهند.ینسب إِلیه الإِسطرلاب فی علم النجوم لمعرفه الأقالیم السبعه فی صفائح من نحاس ، والأصل إِسطر ، لاب ، ثم سمی بذلک الإِسطرلاب.

[شماره صفحه واقعی : 6135]

ص: 435

ع

لاع

[لاع] : رجلٌ هاعٌ لاعٌ : أی جبان حریص. وقیل : لاع أی جَزوع.

م

اللام

[اللام] : لامُ الإِنسان : شَخْصُه ، قال (1) :

مهریه تَخْطُر فی زمامها

لم یُبق منها السیرُ غیرَ لامِها

واللام : هذا الحرف ، ولها مواضع : تکون من أصل الکلمه نحو لحم ، حمل ، وملح.

وتکون خافضه للأسماء ، وتسمی لامَ المُلک ، ولامَ الإِضافه ، ولامَ الصفه ، وذلک کقوله تعالی : ( الْحَمْدُ لِلَّهِ )(2) وهی مفتوحه فی المکنی کقوله : له ولک ولنا.

وتکون للتعجب نحو : لله دَرُّه ، وکقوله تعالی : ( لِإِیلافِ قُرَیْشٍ )(3) أی : اعجبوا لإِیلاف قریش. هذا قول الکسائی والأخفش ، وقال الفراء : اللام متعلقه بما قبلها : أی ( فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ ) ( ... لِإِیلافِ قُرَیْشٍ ) نعمهً علیه. وقیل : اللام متعلقه بقوله : ( فَلْیَعْبُدُوا ).

وتکون للاستغاثه ، وما بعدها مخفوض ، فتفتح للمستغاث به ، وتکسر للمستغاث منه کقوله :

یا للکهول وللشبان للعجب

وتکون عوضاً من حرف القسم ، تقول : « لله » ، مکان « والله ».

وتکون زائده کقولک : ذلک وهنالک ، وبعضهم یسمیها : لام التبعید ، وقال الفراء : هی زائده فی ( رَدِفَ لَکُمْ )(4) و ( بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ )(5).

[شماره صفحه واقعی : 6136]

ص: 436

1- الشاهد دون عزو فی اللسان ( لوم ).
2- أول فاتحه القرآن الکریم ومواضع کثیره من آیاته.
3- الإِیلاف : 1 / 106.
4- النمل : 27 / 72.
5- الحج : 22 / 26.

وتزاد للتعریف نحو : الرجل والمرأه.

وتکون مبدله ، وهو قلیل نحو : أو أولالک : لغه فی أولئک.

وتکون للتوکید فی مواضع : فی جواب لو ولو لا (1) ، وجواب الشرط ، کقوله تعالی : ( فَلَوْ صَدَقُوا اللهَ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ )(2) وکقوله : ( لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ )(3) وکقوله : ( لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ )(4) ، وکقوله : ( لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ لَنَسْفَعاً )(5) ، وفی جواب القسم ، والنونُ معها فی المضارع لازمه کقوله تعالی ( وَتَاللهِ لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ )(6) وقوله ( لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ )(7) وعن الخلیل أنها مضمره فی قوله تعالی : ( قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها )(8) أی : لقد أفلح ، وهو جواب ( وَالشَّمْسِ وَضُحاها )(9) وفی خبر إِنَّ فتلزم إِنَّ معها الکسره کقوله تعالی : ( وَإِنَّ اللهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ )(10) ، وفی اسم إِنَّ إِذا تقدم خبرها بحرف جر أو ظرف کقوله تعالی : ( إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً )(11)( وَإِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ )(12) وفی الظرف : إِن عندک لزیداً ، وإِنَّ وراءکَ لَعَمْراً ، وتسمی لامِ العماد.

[شماره صفحه واقعی : 6137]

ص: 437

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : زیاده « وإِذا ».
2- محمد : 47 / 21.
3- سوره الصافات : 37 / 66.
4- سوره المؤمنون : 23 / 91.
5- سوره العلق : 96 / 15.
6- سوره الأنبیاء : 21 / 57.
7- سوره التین : 95 / 4.
8- سوره الشمس : 91 / 9.
9- سوره الشمس : 91 / 1.
10- سوره الأنفال : 8 / 42.
11- سوره الحجر : 15 / 77 وسوره النحل : 16 / 11 - 13 - 65 - 67 - 69.
12- سوره الصافات : 37 / 83.

وتکون للابتداء کقوله : لزیدٌ أفضلُ من عمرو ، وکقوله تعالی : ( وَلَدارُ الْآخِرَهِ خَیْرٌ )(1).

وتکون للقسم کقوله : لعمرک ، وقوله : ( لَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّیَنَّهُمْ )(2) وهی فی جمیع ذلک مفتوحه.

وتکون للأمر للغائب کقوله تعالی : ( لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ )(3) والفعل معها مجزوم لمضارعته ، وهی مکسوره مبتدأه ، فإِنْ تقدمتها « الواو » أو « الفاء » أو « ثم » جاز تسکینها. وقد ذکرنا اختلاف القراء فیها إِذا کانت کذلک ، وأجاز بعضهم حذفها ، ومنع منه بعضهم وقال : لا تحذف إِلا اضطراراً فی الشعر ، وحمل قوله تعالی ( قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا )(4) ونحوه علی أنه جوابٌ للأمر ، أو قل للمؤمنین غُضُّوا یَغُضّوا.

وتکون للوعید کقوله تعالی : ( لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ )(5) لیست للأمر ، وإِنما هی توعُّد کقوله تعالی : ( اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ )(6).

وتکون بمعنی « کی » وهی مکسوره تنصب الفعل المضارع کقوله تعالی : ( لِیَغْفِرَ لَکَ اللهُ )(7).

وتکون للجحد ، وهی مکسوره تنصب الفعل المضارع أیضاً ، کقوله تعالی : ( ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُمْ )(8).

[شماره صفحه واقعی : 6138]

ص: 438

1- سوره یوسف : 12 / 109.
2- سوره النساء : 4 / 119.
3- سوره النحل : 16 / 75.
4- سوره النور : 24 / 30.
5- سوره النحل : 16 / 55.
6- سوره فصلت : 41 / 40.
7- سوره الفتح : 48 / 2.
8- سوره الأنفال : 8 / 33.

وتکون فی موضع « أَنْ » عند الفراء کقوله تعالی : ( إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللهَ )(1) أی إِلا أن یعبدوا الله. وقال البصریون : هی لام کی : أی وما أُمروا بهذا إِلا لکی یعبدوا الله.

وتکون بمعنی « فی » کقوله ( الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَهِ )(2). وقیل فی قوله ( فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَ )(3) أی : فی طُهْرٍ لم یقع فیه جماع ، فعلی هذا العِدَّهُ الأطهار ، وهو قول الشافعیه. وقیل : معناه طلقوهنَّ قبل عدتهنَّ : أی طلقوهن لیَعْتدِدْنَ. والعده : الحیض ، وهذا قول الحنفیه ، کما یقال : تَوَضَّأَ للصلاه ، وتسلَّحَ للحرب. وعن ابن عباس وابن مسعود وابن عمر أنهم قرؤوا فطلقوهنَّ قبل عدَّتهن (4).

وتکون بمعنی « إِلی » کقوله ( یَعُودُونَ لِما قالُوا )(5) و ( سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ )(6) و ( بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها )(7).

وتکون بمعنی « إِلا » کقوله تعالی : ( وَإِنْ وَجَدْنا أَکْثَرَهُمْ لَفاسِقِینَ )(8) أی : إِلا فاسقین. وکما رُوی فی قراءه الزهری وعاصم ( إِنْ هذانِ لَساحِرانِ )(9) بتخفیف النون فی « إِنْ » أی : إِلا ساحران. وکذلک قرأ ابن

[شماره صفحه واقعی : 6139]

ص: 439

1- سوره التوبه : 9 / 31.
2- سوره الأنبیاء : 21 / 47.
3- سوره الطلاق : 65 / 1.
4- سوره الطلاق : 65 / 1.
5- سوره المجادله : 58 / 3.
6- سوره الأعراف : 7 / 57.
7- سوره الزلزله : 99 / 5.
8- سوره الأعراف : 7 / 102.
9- سوره طه : 20 / 63.

مسعود : إِلا ساحران ، وأنشدوا (1) :

ثَکِلَتْکَ أُمُّکَ إِنْ قتلت لمُسْلماً

أی : إِلا مُسْلماً.

ویقال : إِنها تکون بمعنی « علی » کقولهم : « سقط لوجهه » : أی علی وجهه ، وکقوله تعالی : ( وَیَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ )(2) : أی علی الأذقان.

ویقال : إِنها تکون بمعنی « بعد » کقولهم « أتانا لخمسٍ خلت من الشهر » أی : بعد خمس.

ویقال : هی تکون بمعنی « مع » کقولهم : « جئت لمجیء زید » ، وکقول مُتَمِّم بنِ نُوَیْرَهَ (3) :

فلما تفرقنا کأنی ومالکاً

لطول اجتماعٍ لم نبِتْ لیلهً معا

ویقال : إِنها تکون بمعنی الفاء کقولهم : « أعطیْتَ زیداً لیکفر نعمتک » أی : فکفر نعمتک. ومنه قوله تعالی : ( رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ )(4) و ( لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَناً )(5) أی :فَضَلُّوا فکان لهم عدواً. وقیل : هی لام العاقبه ، أی : آل أمرهم إِلی الضلال ، وإِلی أن کان لهم عدواً ، کقوله :

أموالنا لذوی المیراث نجمعها

ودُورنا لخراب الدهر نبنیها

وقال بعضهم : ومن اللامات لام النقل ، کقوله : ( یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ )(6) قال الکسائی : اللام فی غیر موضعها ، والتقدیر : یدعو من لَضَرُّه أقرب من نفعه ؛ وقال الأخفش : معنی ( یَدْعُوا ) : أی

[شماره صفحه واقعی : 6140]

ص: 440

1- صدر بیت هو من شواهد النحویین : انظر الخزانه : ( 10 / 373 ) ، وشرح ابن عقیل : ( 1 / 382 ) ، وهو منسوب إِلی عاتکه بنت یزید فی شرح شواهد المغنی : ( 1 / 71 ) ، وعجزه : حلت علیک عقوبه المتعمد
2- سوره الإِسراء : 17 / 109.
3- هو فی رثاء أخیه مالک ( الشعر والشعراء : 214 ) ، والأغانی : ( 15 / 297 ).
4- سوره یونس : 10 / 88.
5- سوره القصص : 28 / 8.
6- سوره الحج : 22 / 13.

یقول ، ومَنْ : مبتدأ ، والخبر محذوف : أی یقول لمن ضَرُّه أقرب من نفعه إِلهٌ.

وفی اللامات أقوال لم نذکرها لأنها داخله فیما قد ذکر.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ب

اللابه

[اللابه] : الحَرَّه ، وفی الحدیث : « حرم النبی علیه السلام ما بین لابتی المدینه » (1).

ع

اللاعه

[اللاعه] : امرأه لاعه : أی حریصه.

ولاعهٌ أیضاً : أی ذات لوعه من الشوق.

ولاعه : اسم موضع.

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

م

اللومه

[اللومه] : رجلٌ لومه : یلوم الناس.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ی

اللِوی

[اللِوی] : لِوی الرمل : مُنْقَطَعه.

الزیاده

مَفْعَل ، بالفتح

ب

المَلاب

[المَلاب] : الخَلوق ، ویقال : هو ضربٌ مِن الدُّهْن ، ویقال : إِن میمه أصلیه ، وبناؤه : فَعَال.

[شماره صفحه واقعی : 6141]

ص: 441

1- هو من حدیث رافع بن خدیج وجابر وطرق أخری أخرجه مسلم فی الحج ، باب : فضل المدینه .... ، رقم : ( 1361 ، 1362 ) وابن ماجه فی المناسک ، باب : فضل المدینه ، رقم : (3113) ؛ وأحمد : ( 1 / 169 ، 181 ، 185 ؛ 2 / 236 ، 279 ، 487 ؛ 3 / 23 ، 149 ، 240 ، 243 ؛ 4 / 74 ، 141 ؛ 5 / 181 ، 192 ، 309 ، 318 ، 329 ).

ث

المَلاث

[المَلاث] : الموضع تلاث علیه العمامه ونحوها.

والمَلاث : السیِّد تُلاث به الأمور ، وجمعه : مَلاوِث.

ذ

المَلاذ

[المَلاذ] : الموضع یُلاذ به.

و [ فَعَاله ] ، بالهاء

ز

المَلازه

[المَلازه] : أرضٌ مَلازهَ : ذات لوز.

م

المَلامه

[المَلامه] : اللوم.

مِفْعال

ث

المِلواث

[المِلواث] : السید الکریم.

ح

المِلواح

[المِلواح] : دابهٌ مِلواح ، بالحاء : سریع العطش.

ط

المِلواط

[المِلواط] : المعروف باللواط.

فاعِل

ث

اللائث

[اللائث] : یقال : إِن اللائث من الشجر : ما التبس بعضه علی بعض ، من لوث العمامه ونحوها ، ویقال : اللاثی ، علی القلب أیضاً.

و [ فاعِلَه ] ، بالهاء

م

اللائمه

[اللائمه] : اللَّوْم.

[شماره صفحه واقعی : 6142]

ص: 442

فَعَال ، بفتح الفاء

س

اللَّواس

[اللَّواس] : یقال : ما لاسَ لَواساً : أی ما ذاق ذَواقاً.

ق

اللَّواق

[اللَّواق] : ما ذاق لواقاً : أی شیئاً.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ی

اللِّواء

[اللِّواء] : معروف.

فَعِیل

ی

اللَّوِی

[اللَّوِی] : ما یبس من البقل.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ی

اللَّوِیَّه

[اللَّوِیَّه] : ما ذَخَرَتْه المرأهُ من طعامها ، وجمعها لوایا.

فَعْلَی ، بفتح الفاء

ح

لَوْحی

[لَوْحی] : إِبلٌ لَوْحی : أی عَطْشی.

م

اللَّوْمی

[اللَّوْمی] : المَلامه.

[شماره صفحه واقعی : 6143]

ص: 443

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ب

لَابَ

[لَابَ] : اللوب واللواب : العطش.

لابَ فهو لائب.

وقال بعضهم : لابتِ الإِبلُ حولَ الحوضِ : أی حامت.

ث

لاث

[لاث] : لاث العمامه علی رأسه لِوَاثاً (1) : أی أدارها.

ولاث لوثاً من کلامٍ : أی أداره ولم یبینه.

ح

لاحَ

[لاحَ] : لاحَ الشیءُ لَوْحاً ولَوَاحاً : أی لمع.

ولاح لوحاً : أی عطش.

ولاحته الشمسُ : أی غَیَّرته وسَوَّدَتْه ، قال ابن الرقاع العاملی (2) :

تکافح لوحات الهواجر والضحی

مکافحهً للمنخرین وللفم

ولاحَه السُّقْمُ والحزن وغیرهما : أی غَیَّره کذلک.

ذ

لاذ

[لاذ] لِواذاً ولیاذاً : أی عاذ.

س

لاسَ

[لاسَ] : اللَّوْس : الأکل.

وقال ابن درید (3) : یقال : لاس الشیءَ فی فمه لَوْساً : أی أداره بلسانه.

ص

لاصَ

[لاصَ] : قال ابن درید : اللَّوْص مطالعه الشیء من خلل أو سترٍ أو باب.

ویقال : لُصْتُه لوصاً.

[شماره صفحه واقعی : 6144]

ص: 444

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « لوثاً ».
2- هو عَدیُّ بن الرقاع العاملی من قضاعه ، وکان ینزل الشام ( الشعر والشعراء : 415 ).
3- الجمهره : ( 2 / 860 ).

ط

لاطَ

[لاطَ] الشیءُ بقلبه : أی لَصِق ، وفی حدیث أبی بکر : « والله إِن عمر لأحب الناس إِلیّ .... اللهم أعِزَّ والولد ألْوَطُ » : أی أَلْصَقُ بالکبد (1).

ولاطَ الحوضَ بالطین ، لَوْطاً : أی طانَه ، وفی الحدیث (2) : « سأل رجلٌ ابنَ عباس عن إِبل یتیمٍ فی حجره ؛ ما یحل له منها؟ فقال : إِن کنت تَرُدُّ نادَّتها ، وتهنأ جرباءَها ، وتلوط حوضها فاشرب غیر مُضرٍّ بنسلٍ ولا ناهکٍ حَلَباً ».

ولاطَ لَواطهً : أی فَعَلَ فِعْلَ قوم لوط.

ع

لاع

[لاع] : لاعه الحب لوعاً : أی أحرقه.

ولاع لُوُوعاً : إِذا اشتد حرصُه.

غ

لاغ

[لاغ] : قال ابن درید (3) : اللَّوْغ أن تدیر الشیءَ فی فمک ثم تلفظه.

ک

لاک

[لاک] : لاکَ الشیءَ فی فمه لَوْکاً.

ولاکَ أعراض الناس : إِذا وقع فیهم.

م

لام

[لام] : لامه علی فعله ، ولامه فی فعله لوماً : أی عذله ، فهو لائم ، والجمیع : لُوَّم. ورجلٌ مَلُوْم.

والملوم : الذی یستحق اللوم ، قال الله تعالی : ( فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ )(4).

[شماره صفحه واقعی : 6145]

ص: 445

1- فی ( ل 1 ) : « وفی الحدیث : الولد ألوظ والحدیث من طریق عائشه ، عن أبی بکر ، قال : « والله إِن عمر لأحب الناس إِلیّ ، ثم قال : کیف قلت؟ فقالت عائشه : قلت والله! إِن عمرَ لأحب الناس إِلیّ. فقال : اللهم أعز والولد ألوط » ( غریب الحدیث : 2 / 10 » والفائق للزمخشری : ( 3 / 333 - 334 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 277 ) وفی شرحه عندهم « الولد ألصق بالقلب ».
2- حدیث ابن عباس فی غریب الحدیث : ( 2 / 10 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 277 ).
3- الجمهره : ( 2 / 961 ).
4- الذاریات : 51 / 54.

والنفس اللوامه : هی التی تندم وتلوم صاحبَها علی المعاصی ، قال الله تعالی : ( وَلا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ )(1) قال الحسن : أَقْسَم بالأولی ولم یُقسم بالثانیه. وقیل : یجوز أن تکون ( لا ) زائده ».

فَعَل بالفتح ، یَفْعِل بالکسر

ی

لوی

[لوی] : لوی عن الأمر : أی عَدَلَ ، قال الله تعالی : ( وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا )(2) وقرأ ابن عامر وحمزه بواوٍ واحده.

ولوی رأسه : أی أماله ، وقرأ نافع ویعقوب فی روایه لَوَوا رؤوسهم (3) وهو اختیار أبی حاتم ، والباقون بالتشدید ، وهو اختیار أبی عبید ، قال : لأنهم لووا رؤوسهم مرهً بعد مره.

ولوت الناقهُ ذَنَبَها لیّاًّ فی ذلک کله.

ولواه فی دَیْنه لَیّاً ولیاناً : أی مَطَلَهُ ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « لَیُ الواجد یُحل عِرْضَه وعقوبتَه » (4).

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ث

لَوِث

[لَوِث] : الألوث : المسترخی ، الثقیل.

ودِیمهٌ لَوْثاء : تلوث النباتَ بعضه علی بعض.

ی

لوی

[لوی] : اللوی : وجعٌ فی الجوف ، رجلٌ : لوٍ.

[شماره صفحه واقعی : 6146]

ص: 446

1- القیامه : 75 / 2.
2- النساء : 4 / 135.
3- المنافقون : 63 / 5.
4- أخرجه البخاری معلقاً فی الاستقراض باب لصاحب الحق مقال ، والحدیث موصول عند أبی داود فی الأقضیه ، باب : فی الحبس فی الدین وغیره رقم : (3628) وأحمد : ( 4 / 222 ، 338 ، 389 ) والواجد : الغَنی ، من الوُجد بالضم ؛ والمعنی : مشروعیه حبس المدین إِذا کان قادراً علی الوفاء تأدیباً لمطله.

والألوی : الرجل المعتزل المنفرد. وامرأهٌ لیّاء.

والألوی : الشدید الخصومه ، قال امرؤ القیس (1) :

ألا رُبَّ خصمٍ فیک ألوی رددْتُهُ

شدیدٍ علی تعذاله غیر مُؤْتَلِ

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِلاحه

[الإِلاحه] : ألاحَ البرقُ : أی أومض ، قال أبو ذؤیب (2) :

رأیْتُ وأهلی بوادی الرجی

ع فی أرض قَیْلَهَ برقاً مُلیحاً

وألاح النجم : أی أضاء ، قال المتلمس (3) :

وقد ألاح سهیلٌ بعد ما هجعوا

کأنه ضَرَمٌ بالکف مقبوسُ

وألاح بسیفه : أی لمع به.

وألاح من الشیءِ : حاذَرَ وأشْفَقَ ، قال :

لغادٍ رائحٍ والناسُ هامٌ

ولا تدع المنیهُ مَنْ ألاحا

ویقال : ألاحه : أی أهلکه.

ذ

الإِلاذه

[الإِلاذه] : ألاذه الله تعالی منه : أی أعاذه.

ص

الإِلاصه

[الإِلاصه] : ألاصه علی الشیء : أی أداره ، وفی الحدیث (4) : قال عثمان :

[شماره صفحه واقعی : 6147]

ص: 447

1- دیوانه : (18).
2- دیوان الهذلیین : ( 1 / 129 ) ، وأنشده له فی اللسان ( لوح ).
3- أنشده له فی اللسان ( لوح ).

سمعت النبی علیه السلام یقول : « إِنی لأعلم کلمه لا یقولها عبدٌ حقّاً فیموت علی ذلک إِلا حُرِّم علی النار » (1) فقُبض ولم یبینها لنا ، فقال عمر : هی الکلمه التی ألاص علیها النبی علیه السلام عمه أبا طالب : شهاده أن لا إِله إِلا الله.

م

الإِلامه

[الإِلامه] : ألامَ الرجلُ : إِذا أتی بما یُلام علیه ، قال الله تعالی : ( فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلِیمٌ )(2).

اللفیف

ی

الإِلواء

[الإِلواء] : ألوی الرجلُ برأسه : أی أماله.

وألوی بالشیء : أی ذهب به ، وفی حدیث (3) قتاده ، فی ذکر من مدائن قوم لوط : « أخذ جبریل ، علیه السلام ، بعروتها الوسطی ، ثم ألوی بها فی جوِّ السماء حتی سمعت الملائکه ضواغی کلابها ، ثم حرجم بعضها علی بعض ، ثم أتبع شُذَّانَ القوم صخراً منضوداً ».

قوله : حَرْجَم : أی أسقط بعضها علی بعض. وشُذّان القوم : مَنْ شذّ منهم ولم یکن معهم : أی أنه رمی مَنْ لَم یکن معهم بالصخره.

وألوی بیده : أی أشار. وکذلک ألوی بثوبه ونحوه. وألوت الناقهُ بذنبها.

وألوی القومُ : بلغوا لِوی الرمل.

وألوی البقلُ : إِذا یبس.

[شماره صفحه واقعی : 6148]

ص: 448

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 332 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 276 ).
2- الصافات : 37 / 142.
3- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 335 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 279 ).

التفعیل

ث

التلویث

[التلویث] : لَوَّث الماءَ : إِذا کَدَّره ، بالثاء معجمهً بثلاث.

ح

التلویح

[التلویح] : لَوَّحته الشمسُ : إِذا غیرت لونَه.

ولَوَّحت النارُ الشیءَ : أی أحرقته.

ولَوَّحه بالنار : أی أحرقه.

ولَوَّح بثوبه : أی أشار به.

والتلویح : التعریض ، یقال فی بعض الأمثال : « من لم یعرف التلویح لم یعرف التصریح ».

ق

التلویق

[التلویق] : لَوَّق الطعامَ : إِذا طَیَّبه ولَیَّنَه بإِدام ، من الألُوقه ، وهی الزبده ، وفی حدیث عباده بن الصامت : « ألا ترون أنی لا أقوم إِلا رَقْداً ، ولا آکل إِلا ما لُوِّق لی ، وأن صاحبی لأصمُّ أعمی ، وما أحب أن أخلو بامرأهٍ » أی صار إِلی حاله فی الکبر لا یرغب فی النساء (1) ، وصاحبه : فَرْجُه ، فأراد کراهه الخلوه بالنساء.

م

التلویم

[التلویم] : رجلٌ ملوَّمٌ : أی یُلام کثیراً.

ن

التلوین

[التلوین] : لَوَّنه : أی جعله ذا ألوان.

ولَوَّن البُسْرُ : إِذا بدا فیه أثر النضج.

ی

التلوِّی

[التلوِّی] : لوّوا رؤوسهم : أی أکثروا لَیَّها ، وقرأ أبو جعفر وشیبه : یلوّونَ ألسنتهم بالکتاب (2).

[شماره صفحه واقعی : 6149]

ص: 449

1- فی ( ت ) : « لا یرغب معها فی النساء ». والعباره لیست فی ( ل 1 ) ؛ والحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 245 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 278 ).
2- آل عمران : 3 / 78.

المفاعَله

ث

الملاوثه

[الملاوثه] : لغهٌ فی الملایثه.

ذ

الملاوذه

[الملاوذه] : أن یلوذ أحد الرجلین بالآخر ، وکذلک اللِّواذ ، قال الله تعالی : ( یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً )(1) قیل : أی خلافاً ، وقیل : أی حیاداً فی سُتْرَهٍ (2).

ص

الملاوصه

[الملاوصه] : لاوصَ الشجرهَ : أی عالجها لِیَقْلَعَها.

والملاوصه : المعالجه.

ط

الملاوطه

[الملاوطه] : لاوَطَ : من اللواط.

م

الملاومه

[الملاومه] : أن یلوم أحد الرجلین الآخر.

الافتعال

ث

الالتیاث

[الالتیاث] : التاث فی عمله : أی أبطأ ، بالثاء معجمهً بثلاث.

والتاث الشیءُ بالشیء : أی تعلَّق.

والتاثت الأمور : إِذا اختلطت.

ح

الالتیاح

[الالتیاح] : التاح ، ولاح : أی عطش.

ط

الالتیاط

[الالتیاط] : التاط بقلبه حُبُّ الشیء : أی لصق. وما یلتاط بقلبی کذا : أی لا أحبه. وفی حدیث النبی ، علیه السلام :

[شماره صفحه واقعی : 6150]

ص: 450

1- النور : 24 / 63.
2- فی ( ل 1 ) : « أی جاداًّ فی سیره ».

« أنه ما سکن حُبُّ الدنیا قلبَ عبدٍ إِلا التاط منها بثلاثٍ : شُغْلٍ لا ینفک عَناه ، وفقرٍ لا یدرک غناه ، وأملٍ لا ینال منتهاه » (1).

اللفیف

ی

الالتواء

[الالتواء] : لوّاه فالتوی.

والتوی عن الأمر : أی لوی.

الاستفعال

ط

الاستیلاط

[الاستیلاط] : یقال استلاط ولداً لیس له : أی استلحقه.

ومما جاء علی أصله

ح

الاستلواح

[الاستلواح] : استلوحت الحُمُر : إِذا عطشت.

التفعُّل

ث

التلوّث

[التلوّث] والالتیاث : الإِبطاء.

م

التلوُّم

[التلوُّم] : التمکث والانتظار ، وفی حدیث (2) علی ، رضی الله عنه : « یتلوم الجُنُب إِلی آخر الوقت ، فإِن وجد الماء اغتسل وصلی ، وإِن لم یجد تیمّم وصلی ». قال الشافعی ، ومن وافقه : طَلَبُ الماء للوضوء واجب. وقال أبو حنیفه وأصحابه : هو مستحب.

[شماره صفحه واقعی : 6151]

ص: 451

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 277 ) بلفظ « من أحب الدنیا التاط منها بثلاث : شُغْلٍ لا ینقضی ، وأملٍ لا یُدرک ، وحرصٍ لا ینقطع ».
2- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 278 ) ؛ وانظر الأم للشافعی : ( 1 / 58 ).

ن

التلوُّن

[التلوُّن] : لَوَّنه فتلوَّن.

وتلوّن الرجلُ : إِذا اختلفت أخلاقه.

ی

التلوی

[التلوی] : تلوَّت الحیهُ ونحوُها.

التفاعُل

م

التَّلاوم

[التَّلاوم] : تلاوموا : أی لام بعضهم بعضاً ، قال الله تعالی : ( فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ )(1).

[شماره صفحه واقعی : 6152]

ص: 452

1- القلم : 68 / 30.

باب اللام والیاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ت

لَیْت

[لَیْت] : کلمهُ تَمَنٍّ تنصب الأسماء ، یقال : لیتنی فعلتُ کذا ، وفی لغه : لیتی فعلت ، بغیر نون ، والأولی أفصح ، قال الله تعالی : ( یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ )(1) ( وتکون اسماً إِذا نُوِّنت ، قال أبو زُبید (2) :

لَیتَ شِعری وأینَ منِّی لَیْتُ

إِنَ لَیْتاً وإِنَّ لَوّاً عناءُ) (3)

ث

اللیث

[اللیث] : الأسد.

واللیث : من أسماء الرجال.

س

لیس

[لیس] : کلمه نفیٍ ترفع الاسم وتنصب الخبر ، وتکون للاستثناء منصوباً ما بعدها ، تقول : قام القوم لیس زیداً ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « ما من نبی إِلا وقد أخطأ أو هَمَّ بخطیئه لیس یحیی بن زکریا » (4) أی : إِلا یحیی.

ل

اللیل

[اللیل] : معروف.

ویقال : إِن اللیل أیضاً : ولد الکروان.

ن

اللَّیْن

[اللَّیْن] : تخفیف اللیِّن.

[شماره صفحه واقعی : 6153]

ص: 453

1- النساء : 4 / 73.
2- دیوان أبی زبید : (24) وسیبویه : ( 3 / 261 ).
3- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
4- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 338 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 385 ).

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ل

اللیله

[اللیله] : واحده اللیالی ، وأصلها لیلاهٌ فحذفت الألف لکثره الاستعمال.

( وتصغیرها : لُیَیْلِیَه ، بقلب الألف یاءً لانکسار ما قبلها لَیاءِ التصغیر ) (1).

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ت

اللِّیْتُ

[اللِّیْتُ] : اللِّیْتان ، بالتاء : صفحتا العنق حیث یقع أسفل القرطین ، والجمیع : اللِّیَتَه ، مثل درص ودِرَصه.

ط

اللِّیْط

[اللِّیْط] : جمع : لِیْطه ، وهی قشره القصب والقنا.

واللیط : اللون.

ف

اللِّیْف

[اللِّیْف] : معروف.

م

اللِّیْم

[اللِّیْم] : ثمرُ شجرٍ معروف.

ن

اللین

[اللین] : جمع : لینه ، وهی النخلا ( التی تحمل العجوه. عن الجوهری ) (2)

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ط

اللیطه

[اللیطه] : قشره القصبه والقناه.

ف

اللیفه

[اللیفه] : واحده اللیف.

ق

اللیقه

[اللیقه] : الاسم من ألاقَ الدواهَ.

م

اللیمه

[اللیمه] : واحده اللیم.

[شماره صفحه واقعی : 6154]

ص: 454

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) و ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

ن

اللینه

[اللینه] : النخله.

ویقال : هی من الواو ، من اللون. وقال بعضهم : اشتقاقها من لان یلین ، قال الله تعالی : ( ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَهٍ )(1).

فَعَل ، بالفتح

ت

اللات

[اللات] : اسم صنم کان لثقیف ، اشتَقُّوه من اسم الله تعالی.

قال الله تعالی : ( اللَّاتَ وَالْعُزَّی )(2). قال الکسائی : الوقف علیه بالهاء وقال غیره : الوقف علیه بالتاء ، قال الزجاج : الأجود أن تقف علیه بالتاء فی الکتاب ، وقال بعضهم : یُتّبع المصحف ، فما کُتب بالتاء وُقف علیه بالتاء ، وما کُتب بالهاء وُقف علیه بالهاء.

ولات : حرف نفی لا یقع إِلا علی الأحیان ، ینصب ما بعده ، یقولون : لات حین کذا ، أی : لیس حین کذا ، قال الله تعالی : ( وَلاتَ حِینَ مَناصٍ )(3) قال سیبویه : لاتَ حین : مشبه بلیس ، والاسم فیها مضمر : أی لیست أحیاننا حین مناص. وحُکی أن من العرب من یرفع بها ، ویکون الخبر محذوفاً ، کما کان الاسم محذوفاً فی النصب : أی لات حین مناص لنا ، قال : والرفع قلیل.

واختلف العلماء فی الوقف علیها ، فعند الکسائی : الوقف علیها بالهاء : لاهَ ، وهو قول محمد بن یزید ، قال : لأنها دخلت علیها الهاء لتأنیث الکلمه ، کما یقال : ثمَّه ، ورُبَّه. وعند سیبویه والفراء وأبی إِسحاق : الوقف علیها بالتاء ، قال أبو الحسن بن کیسان :والقول ما قال سیبویه ، لأنه شبهها بلیس فکما تقول : لیست ، تقول : لات.

[شماره صفحه واقعی : 6155]

ص: 455

1- الحشر : 59 / 5 وتمامها ( ... أَوْ تَرَکْتُمُوها قائِمَهً عَلی أُصُولِها ... ).
2- النجم : 53 / 19.
3- ص : 38 / 3 ؛ وانظر سیبویه : ( 1 / 58 ).

ه-

لاه

[لاه] : أصل اسم الله تعالی عند بعضهم ، فأدخلت الألف واللام للتفخیم.

الزیاده

مَفْعَله ، بفتح المیم والعین

ن

مَلْیَنَه

[مَلْیَنَه] : یقال : فلانٌ مَلْیَنَهٌ : أی لین الجانب.

فاعِل

ل

لایل

[لایل] : لیلٌ لایلٌ : أی مظلم.

فَعَال ، بفتح الفاء

ن

اللَّیان

[اللَّیان] : اللین ، یقال : هم فی لَیانٍ من العیش : أی لین.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ح

اللِّیاح

[اللِّیاح] : الأبیض ، وهو من الواو ، من لاح یلوح ، قال (1) :

أَقَبُّ البطنِ خفّاقٌ حشاه

یضیء اللیلَ کالقمر اللِّیاح

ط

اللِّیاط

[اللِّیاط] : اللون.

ی

اللِّیاء

[اللِّیاء] : حبٌّ أبیض شدید البیاض یؤکل ، واحدته : لیَاه ، بالهاء ، وتشبه بِها

[شماره صفحه واقعی : 6156]

ص: 456

1- مالک بن خالد الخُناعی یمدح زهیر بن الأغَرّ ، دیوان الهذلیین : ( 3 / 6 ) ، وأنشده له فی اللسان ( لوح ).

المرأه فی البیاض فیقال : أبیض من لیاه ؛ وفی الحدیث (1) : دُخل عَلی مُعاویه وهو یأکل لِیَاءً مَقْشُوّاً: أی مقشوراً.

فَعْلَی ، بفتح الفاء

ل

لَیْلی

[لَیْلی] : من أسماء النساء.

ومحمد بن عبد الرحمن بن أبی لیلی (2) : الفقیه ، صاحب الرأی ، من ولد أحیحه بن الجُلاح الأنصاری.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ط

لَیْطان

[لَیْطان] : یقال : شیطان لَیْطان إِتباعٌ له.

[شماره صفحه واقعی : 6157]

ص: 457

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 336 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 339 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 287 ).
2- انظره فی الاشتقاق : ( 2 / 441 ).

الأفعال

اشاره

فَعَل ، بفتح العین ، یفعِل بکسرها

ت

لاتَ

[لاتَ] : لاتَه عن الشیء : إِذا صرفه ، قال (1) :

ولیله ذات سریً سریت

ولم یلتنی عن سراها لَیْتُ

ولاتَه من حقِّه شیئاً : أی نقصه ، قال الله تعالی : ( لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً )(2) وفی قراءه عبد الله بن مسعود : وما لتناهم من عملهم من شیء (3) وکذلک عند ابن کثیر.

ط

لاط

[لاط] به الشیءُ : أی لصق ، یقال : لاط حُبُّه بقلبی لَیْطاً : أی لصق ، یلیط ویلوط ، لغتان ، وهو ألیط ، وألوط ، قال :

ألا قالت یمان ولم تأنّق

نِعِمْتَ ولا یلیط بک النعیمُ

ق

لاق

[لاق] به الشیءُ : إِذا علق ، یقال : هذا لا یلیق بک ، یقال : ما لاقت المرأه عند زوجها : أی لم تلصق بقلبه.

ولاقَ به الثوب : أی لیق (4) به.

ولاقت الدواهُ : إِذا لصق المداد بصوفها ، ولِقْتُها أنا ، یتعدی ولا یتعدی.

ن

لانَ

[لانَ] : اللین : نقیض الخشونه ، یقال :

[شماره صفحه واقعی : 6158]

ص: 458

1- البیتان فی إِصلاح المنطق : (136) لرؤبه وغیر منسوبین فی المقاییس : ( 5 / 223 ) ( وانظر حاشیه المحقق ) واللسان ( لیت ) ، ولیسا فی دیوانه ولا ملحقاته.
2- الحجرات : 49 / 14.
3- الطور : 52 / 21.
4- فی ( ل 1 ) : « أی لاق به » وفی ( ت ) : « أی لصق به ».

لانَ له ، قال الله تعالی : ( فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ )(1) ما : زائده ، قیل : دخلت صله لحسن النظم ، وقیل : دخلت للتوکید ، قال الشاعر :

والمرء یأمل أن یعی

ش وطول عیش ما یضره

ه-

لاهَ

[لاهَ] : إِذا استتر واحتجب.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

س

لَیِس

[لَیِس] : اللَّیَس : الشجاعه. رجلٌ ألْیس ، وقومُ لِیْس.

قال الفراء : الألیس : البعیر یحمل کل ما حُمِّل ، قال : ومنه اشتقاق الرجل الألیس.

غ

لَیِغَ

[لَیِغَ] : الألیغ ، بالغین معجمهً : الذی لا یبین الکلام ، ویقال : هو الذی یرجع لسانه إِلی الیاء والغین.

ل

لَیِلَ

[لَیِلَ] : لیلٌ أَلْیَل : أی مظلم.

الزیاده

الإِفعال

ت

الإِلاته

[الإِلاته] : آلاته عن حاجته : أی صَرَفه.

وألاته من حقه شیئاً : أی نقصه ، قال :

إِن تَلِتْنی من الإِجاره شیئاً

لا تفتنی علی الصراط بحقٍ

ق

الإِلاقه

[الإِلاقه] : ألاق الدواه : إِذا ألصق مدادها بصوفها.

[شماره صفحه واقعی : 6159]

ص: 459

1- آل عمران : 3 / 159.

ویقال : ما یلیق درهماً من جوده : أی ما یبقی شیئاً یلصق به.

ویقال : سیفٌ لا یلیق شیئاً : أی لا یمد بشیء إِلا قطعه.

ن

الإِلانه

[الإِلانه] : ألانه : أی جَعَلَه لیناً ، قال الله تعالی : ( وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ )(1).

التفعیل

ث

التلییث

[التلییث] : یقال : الملیَّث من الرجال : الشدید الأخذ ، مثل اللیث.

ق

التلییق

[التلییق] : طعامٌ ملیَّق وملوَّق : أی ملیَّن.

ن

التلیین

[التلیین] : لیَّن الشیءَ وألانه ، بمعنی.

المفاعَله

ث

الملایثه

[الملایثه] : لایثَه : إِذا عالجه معالجه اللیث.

ولایثه : إِذا فاخره أیهما اللیث ، أی أشبه باللیث.

ل

المُلایَلَه

[المُلایَلَه] : عامَلَهُ ملایلهً : من اللیل ، کما یقال : میاومهً ، من الیوم.

الاستفعال

ن

الاستلانه

[الاستلانه] : استلانه : إِذا عَدّه لیناً.

[شماره صفحه واقعی : 6160]

ص: 460

1- سبأ : 34 / 10.

التفعل

ث

التلیُّث

[التلیُّث] : تلیث الرجل : إِذا تشبه باللیث فی شدته.

ط

التلیُّط

[التلیُّط] : تلیَّط لِیْطَهً من القصب : أی قشرها.

ن

التلین

[التلین] : تلیَّن له : أی تملَّق.

[شماره صفحه واقعی : 6161]

ص: 461

[شماره صفحه واقعی : 6162]

ص: 462

باب اللام والهمزه وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

م

اللأم

[اللأم] : جمع : لأمه ، وهی الدرع.

وسهمٌ لأمٌ : علیه ریش لُؤَامٌ.

ولأم : من أسماء الرجال.

وبنو لأم : حی من طیئ ، منهم أوس بن حارثه بن لأم ، وهو ابن سُعْدی أمه ، وکان من الأجواد ، ومن المعمَّرین ، عُمِّر مئتی سنه.

ومنهم عماره بن حرب بن لأم : کان فارساً شاعراً.

ویقال : اللأم : الشدید من کل شیء.

ی

لأی

[لأی] : من أسماء الرجال.

ولؤی ، بالتصغیر : أیضاً.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

م

اللأمه

[اللأمه] : الدرع ، وجمعها : لأْمٌ.

فَعَلٌ ، بالفتح

و

الَّلأَی

[الَّلأَی] : قال بعضهم : اللأی : اللأواء ، وهی المشقه والشده ، قال (1) :

ولیس یُغَیِّرُ خُلْقَ الکریمِ

خُلوقهُ أثوابهِ واللأی

ی

اللأَی

[اللأَی] : الثور الوحشی ، وجمعه : آلاء ، ویقال : لاء ، مقلوب ، کوزن ماء.

[شماره صفحه واقعی : 6163]

ص: 463

1- أنشده اللسان ( لأی ) للعجیر السلولی ؛ والبیت غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 227 ).

الزیاده

مِفْعَل ، بکسر المیم

م

المِلأم

[المِلأم] : قال بعضهم : الملأَمُ : الذی یقوم بعذر اللئام ، وهو المِلآم ، علی مفعال أیضاً.

مَفْعَلان ، بفتح المیم والعین

م

ملأمان

[ملأمان] : رجلٌ ملأمان : أی لئیم.

مُفَعَّل ، بفتح العین مشدده

م

مُلأَم

[مُلأَم] : رجلٌ مُلأّم : أی مُدرّع.

ورجلٌ مُلأمٌ أیضاً : أی منسوبٌ إِلی اللؤم.

فَعّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ل

اللأَل

[اللأَل] : صاحب اللؤلؤ.

فُعَال ، بالضم والتخفیف

م

لُؤام

[لُؤام] : ریشٌ لُؤام : إِذا التقی بطن قذَّهٍ وظهرُ أخری ، وهو أجود الریش.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ، ممدود

و

اللأواء

[اللأواء] : الشده والمشقه ، وفی الحدیث : « من کان له ثلاث بنات فصبر

[شماره صفحه واقعی : 6164]

ص: 464

علی لأوائهن کان (1) له حجاباً من النار » (2)، قال زهیر (3) :

ومرهق النیران یحمد فی ال

لأواء غیر ملعَّن القِدْر

مُرَهَّق : یغشاه الضیف کثیراً.

[شماره صفحه واقعی : 6165]

ص: 465

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « کنّ ».
2- هو من حدیث أبی هریره عند أحمد فی مسنده : ( 2 / 335 ) وانظر الفائق للزمخشری : ( 3 / 293 ) ؛ والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 221 ).
3- البیت (12) من قصیده یمدح فیها هرم بن سنان ( شرح شعر زهیر لثعلب : 80 ) دار الفکر.

الأفعال

اشاره

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

م

لأَمَ

[لأَمَ] : لأمتُ الصدعَ فالتأمَ.

ولأمت السهمَ : إِذا جعلت له ریشاً لؤاماً ، وریش ملْؤُومٌ.

ی

لأی

[لأی] : لأیاً : أی أبطأ.

فَعُل ، یفعُل ، بالضم

م

لَؤُمَ

[لَؤُمَ] الرجلُ لؤماً : إِذا صار لئیماً ، وهو نقیض الکریم فی الأخلاق والحسب.

الزیاده

الإِفعال

م

الإِلآمَ

[الإِلآمَ] : ألأمتِ المرأهُ : إِذا ولدت ولد لئیماً.

المفاعَله

م

الملاءمه

[الملاءمه] : لاءمت الصدعَ : إِذا سددته.

ولاءم بین القوم : إِذا أصلح بینهم.

ولاءم بینهما : أی جمع.

وهذا لا یلائمنی : أی لا یوافقنی.

الافتعال

م

الالتئام

[الالتئام] : لأمت الصدع فالتأم.

[شماره صفحه واقعی : 6166]

ص: 466

والتأم الشیئان : إِذا اتفقا واجتمعا.

و

الالتیاء

[الالتیاء] : التأی الرجل : إِذا أفلس.

ی

الالتیاء

[الالتیاء] : التأی علیه : أی أبطأ.

الاستفعال

م

الاستلئام

[الاستلئام] : استلأم الرجل : إِذا لبس لأمته ، قال المنخَّل یذکر فرساناً (1) :

فاستلأموا وتلببوا

إِن التلبب للمغیر

تلببوا : أی تَحَزَّموا.

وفی حدیث حمید : « لأَن أقدّم سقطاً أحبُّ إِلیَّ من أن أخلِّف مئه مستلئم ».

[شماره صفحه واقعی : 6167]

ص: 467

1- للمنخل بن الحارث الیشکری فی حماسه أبی تمام : ( 1 / 203 ) ، والبیت غیر منسوبه فی المقاییس : ( 5 / 226 ).

[شماره صفحه واقعی : 6168]

ص: 468

شمس العلوم

م

حرف المیم

اشاره

[شماره صفحه واقعی : 6169]

ص: 469

[شماره صفحه واقعی : 6170]

ص: 470

باب المیم وما بعدها من الحروف

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء

ج

المَجُ

[المَجُ] : حَبٌّ کالعدس.

ح

المحّ

[المحّ] : الثوب البالی.

د

المدّ

[المدّ] : السیل ، وجمعه : مُدود.

ومَدُّ النهار : ارتفاعه.

ر

المرّ

[المرّ] : جمع مَرَّه ، یقال : فَعَلَ ذلک مَرّاً : أی مِراراً.

وبطن مَرّ : اسم موضع.

س

المَسّ

[المَسّ] : الجنون ، وأصله مصدر من ( مَسَّه ) ، قال الله تعالی : ( الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِ )(1).

ظ

المظّ

[المظّ] ، بالظاء معجمهً : رمان البر.

ل

الملّ

[الملّ] : رجلٌ مَلٌ : أی مَلُول.

ن

المن

[المن] : رِطلان.

والمن : شیء یقع علی الشجر یشبه العسل ، وهو اللَّثَأ .. قال الله تعالی :

[شماره صفحه واقعی : 6171]

ص: 471

1- البقره : 2 / 275 الآیه : ( الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلَّا کَما یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ .... ).

( وَأَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَ وَالسَّلْوی )(1) قال الأخفش : المن : جمع لا واحد له ، مثل : الخیر والشر ؛ وفی الحدیث : « الکمأه من المن ، وماؤها شفاء للعین » (2).

ی

مَیّ

[مَیّ] : من أسماء النساء.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ر

المره

[المره] : واحده المِرار.

ک

مکه

[مکه] : معروفه ، سمیت بذلک لقله مائها ، ویقال : بل کانت تمکُ من ظلم فیها : أی تهلکه.

ل

المَلَّه

[المَلَّه] : الرماد الحار.

والمَلّه : الملال.

ی

مَیَّه

[مَیَّه] : اسم امرأه.

ومن الخفیف

ع

مَعْ

[مَعْ] : اسمٌ ، معناه : الإِصحاب ، یخفض الأسماء ، یقال : جئت معه. ومَنْ أسکن العین جعله حرفاً ، قال الشاعر (3) :

ومن یتق فإِن الله مَعْهُ

ورزق الله مُؤْتابٌ وغادی

[شماره صفحه واقعی : 6172]

ص: 472

1- البقره : 2 / 57.
2- أخرجه أحمد فی مسنده : ( 1 / 178 و 2 / 301 و 3 / 48 ) والحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 390 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 366 ).
3- البیت فی اللسان ( أوب ).

ن

مَنْ

[مَنْ] : اسم مبهم ناقص یفتقر إِلی صله ، وعائد ، وهو عام لمن یعقل ؛ یکون خبراً بمعنی الذی ، ویخبر به عن الاثنین والجمیع والمؤنث بلفظٍ واحد فیه وفی صلته من الفعل ، کقولک : من قام زیدٌ ، ومن قام الزیدان ، ومن قام الزیدون ، ومن قام هندٌ ، ومن قام الهندان ، ومن قام الهندات ، یوحّد الفعل فی جمیع ذلک ، ویجوز تثنیته وجمعه ، وتأنیثه علی المعنی ، قال الله تعالی : ( وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ )(1) ، وقال : ( وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ )(2) ، قال الفرزدق :

تعال (3) فإِن عاهدتنی

لا تخوننی

نکن مثل من یا ذئب یصطحبانِ

وتکون نکره یلزمها النعت ، کقولک :مررت بمن محسن إِلیک : أی بإِنسان محسنٍ إِلیک ؛ وهی اسم تام ، قال (4) :

فکفی لنا فضلاً علی من غیرنا

حب النبی محمدٍ إِیانا

وتکون للجزاء اسماً تاماً ینجزم الفعل معه وجوابه ، کقوله تعالی : ( وَمَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ )(5) قرئ بالیاء علی تذکیر ( مَنْ ) ، وبالتاء علی تأنیث الصله ؛ فإِن دخلت علی جواب ( مَنْ )

[شماره صفحه واقعی : 6173]

ص: 473

1- الأنعام : 6 / 25 ، محمد : 47 / 16.
2- یونس : 10 / 42.
3- هذه روایه الأصل ( س ) و ( ت ) والبیت ساقط من ( ل 1 ) وروایته فی شرح دیوانه للصاوی ( ج / 2 / ض / 870 )
4- من شواهد سیبویه ونسبه لحسان بن ثابت ( 2 / 105 ) وانظر حاشیه المحقق.
5- الأحزاب : 33 / 31.

الفاءُ ارتفع ، وإِن عُطف علیه جاز الرفع والنصب والجزم ، کقوله تعالی : ( فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ )(1).

ویکون اسماً تاماً للاستفهام عمن یعقل کقوله تعالی : ( مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً )(2) : أی من الذی یقرض ، و ( ذَا ) زائد ، قال الفراء : زِید مع ( مَنْ ) ، وقال البصریون : زِید مع ( الَّذِی ) ولم یجیزوا زیادته مع ( مَنْ ) ، فإِن استفهمتَ « بمن » عن اسم علم حکیته کما تسمعه ، فإِن کان مرفوعاً رفعتَ ، أو منصوباً نصبتَ ، أو مجروراً جَرَرْتَ ؛ فإِن قال قائل : جاءنی زیدٌ قلت : مَنْ زَیْدٌ ، بالرفع ، وإِن قال : رأیت زیداً قلت : مَنْ زیداً ، بالنصب ، وإِن قال : مررت بزیدٍ قلتَ : مَنْ زیدٍ ، بالخفض. وبنو تمیم یرفعون جمیع ذلک ولا یحکونه ؛ فإِن أَلحقتَ ( من ) حرفَ عطف فقلت : ومن زید ، أو فمن زیدٌ فلا حکایه ، ولم یَجُز إِلا الرفعُ ، وکذلک إِن نَعَتَّ المحکی أو عطفت علیه فالرفع الوجه ، وذلک کقولک : رأیت زیداً العاقلَ ، ومررت بعمروٍ وأخیه ، لا یجوز إِلا ( مَنْ زیدٌ ) ( مَنْ عمروٌ ) بالرفع. وکذلک سائر المعارف لا یجوز فیها إِلا الرفع.

فإِذا قیل : رأیت الرجل ، ومررت بأخی زید ، قلت : مَنْ الرجلُ ، ومَنْ أخو زید ، بالرفع. فإِن استفهمت بمن عن نکره ، ووقفت علیها ، ألحقتها واواً فی موضع الرفع ، وألفاً فی موضع النصب ، ویاءً فی موضع الجر فی الواحد المذکر ، فإِن قیل :جاءنی رجلٌ ، قلت : منو؟ ، وفی التثنیه : منان؟ بالألف. وفی الجمیع : منون؟ وإِن قال : رأیت رجلاً ، قلت : منا؟ وإِن قال :مررت برجلٍ ، قلت : منی؟ وفی التثنیه : منین؟ وفی الجمع : منین؟

[شماره صفحه واقعی : 6174]

ص: 474

1- البقره : 2 / 284.
2- البقره : 2 / 245 والحدید : 57 / 11.

فإِن استفهمت عن مؤنث ألحقت « من » هاءً ساکنه ، وحرکتَ النون ، فإِذا قیل : جاءتنی امرأه ، قلت : مَنَهْ ، وإِن قال : امرأتان ، قلتَ : مَنْتان بسکون النون ، وفی النصب والخفض : منتین ، وفی الجمع : منات.

فإِ استفهمت عن رجلٍ وامرأهٍ ، أو رجال ونساء ، أو عن واحد وجمع ، أو مثنی وواحد ألحقت العلامه حیث تقف ، واستفهمت « بمَنْ » عن الأول ، فإِذا قال : جاءنی رجلٌ وامرأه ، قلت : مَنْ ومَنَه؟ فإِن قدَّم امرأهً قلت : مَنْ ومَنْو؟ وإِن قال : جاءنی امرأهٌ ورجال قلت : مَنْ ومنون؟ ، فإِن قَدَّم رجالاً قلت : من ومَنْه؟ فإِن قال : رجلٌ ونساء ، قلت : من ومنات؟ فإِن قدَّم نساءً قلت : مَنْ ومنو؟ونحو ذلک.

وکذلک إِن خلطت ما لا یعقل بالذی یعقل استفهمت بمَنْ عن العقلاء ، واستفهمت عما لا یعقل « بأی » ، فإِذا قلت (1) : رأیت ثوباً ورجلاً ، قلت : أیّاً ومنا؟ فإِن قدَّم رجلاً قلت : من؟ وأیّاً؟ وهذا کله فی الوقف ، فإِن وصلت فقلت : من یا هذا لم یجز أن تلحق من شیئاً ، علی کل حال ، وقد جاء شاذّاً فی الموصول فی قوله (2) :

أتوا ناری فقلت منون أنتم

فقالوا الجن قلت عموا ظلاما

ویقال : إِن أصل « من » التشدید ، وهی لغهٌ لبعض العرب.

ه-

مه

[مه] : کلمه زجر.

ا

ما

[ما] : کلمه لها مواضع : تکون حرف نفی ، تقول : ما جاءنی أحدٌ ، وهو مشبه بلیس عند الخلیل وسیبویه یرفع الاسم

[شماره صفحه واقعی : 6175]

ص: 475

1- کذا الأصل ( س ) وفی ( ت ) : « فإِذا قال » ولعله الوجه.
2- من شواهد سیبویه : ( 2 / 410 - 411 ) ولم ینسبه ، وهو لسمیر بن الحارث کما فی مصادر المحقق عبد السلام هارون فی الحاشیه ( 5 /).

وینصب الخبر ، کقولک : ما زیدٌ منطلقاً ، قال الله تعالی : ( ما هذا بَشَراً )(1) هذا بلغه أهل الحجاز ؛ وحکی الکسائی أنها لغه أهل نجد وتهامه أیضاً ، فأما بنو تمیم فیقولون : ما زیدٌ منطلقٌ ، ویرفعون ما بعد« ما »علی الابتداء والخبر ، قال علی لغتهم :

أیِمّا تجعلون إِلیّ ندّاً

وما تَیْمٌ لذی حسب ندیدُ

وعن المفضل أنه قرأ ما هن أمهاتُهم (2) برفع التاء علی هذه اللغه ، فإِن تقدم خبر « ما » علی الاسم لم یکن إِلا الرفع ، کقولک : ما منطلقٌ زیدٌ ، وکذلک إِن دخل فی خبر « ما » « إِلّا » أیضاً کقوله تعالی : ( ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا )(3).

وتکون « ما » فی جواب القسم فی النفی ، کقولک : « واللهِ ما رأیت أحداً ». وتکون « ما » زائده للتوکید فی وسط الکلام لا تحول بین العامل والمعمول فیه ، کقوله تعالی : ( فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ )(4) وکقوله : ( فَبِما نَقْضِهِمْ مِیثاقَهُمْ )(5).

وتزاد فی آخر الکلام کقولهم : « إِذا أَحْبَبْتَ فهوناً ما ، عسی أن ترجع عدوّاً ما ، وإِذا أبغضتَ فهوناً ما ، عسی أن ترجع صدیقاً ما » ، قال الشاعر.

والمرء یأمل أن یعی

شَ وطول عیشٍ ما یَضُرُّهْ

یُبلی بشاشته الزما

نُ ولا یری شیئاً یسرّه

[شماره صفحه واقعی : 6176]

ص: 476

1- یوسف : 12 / 31.
2- المجادله : 58 / 2.
3- الشعراء : 26 / 154.
4- سوره آل عمران : 3 / 159.
5- سوره النساء : 4 / 155.

وتکون ما کافهً « لإِنّ » عن عملها ، کقول الله تعالی : ( أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَأَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ )(1) لو لم تدخل « ما » لقال : إِن أموالکم بالنصب.

وتکون « ما » للتعجب ، کقولک : « ما أحسنَ زیداً » « ما » : اسم مبهمٌ تامٌ لا یحتاج إِلی صله ، وهو فی موضع رفع بالابتداء ، وما بعده خبرٌ ، والتقدیر : شیءٌ حَسَّنُ زیداً ، قال الله تعالی : ( فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ )(2) وقوله فی التعجب فی صفات الله تعالی : « ما أعلمَ اللهَ » و « أحلَمَ اللهَ » ونحوه ، تقدیره : شیء ألهمنی علمَ الله وحِلْمَه.

وتکون « ما » للاستفهام ، کقولک : ما صنعت؟ وکقوله تعالی : ( وَما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسی )(3) ما : اسم تام ، وهو وما بعده فی موضع رفعٍ علی الابتداء والخبر.

وتدخل « ذا » مع « ما » فتقول : ماذا صنعت (4)؟ فیکون لذا موضعان : إِن جُعل ذا صله مع « ما » فجوابه منصوب ، وإِن جُعل « ذا » بمعنی الذی فجوابه مرفوع ، وذلک کقول القائل : ماذا صنعتَ؟ فتقول : خیراً ، بالنصب علی الوجه الأول ، وتقول : خیر. بالرفع علی الوجه الثانی ، قال الله تعالی : ( ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا خَیْراً )(5) ، وقال تعالی : ( ما ذا أَنْزَلَ رَبُّکُمْ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ )(6) وعلی الوجهین یُقرأ قولُه تعالی : ( ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ )(7) بالنصب والرفع.

[شماره صفحه واقعی : 6177]

ص: 477

1- سوره التغابن : 64 / 15.
2- سوره البقره : 2 / 175.
3- سوره طه : 20 / 17.
4- فی الأصل ( س ) : « ما صنعت »؟ وفی ( ت ) : « ماذا صنعت » وهو الوجه فأثبتناه.
5- سوره النحل : 16 / 30.
6- سوره النحل : 16 / 24.
7- سوره البقره : 2 / 219.

وتکون « ما » اسماً تاماً یقع للشرط فینجزم الفعل بعده ، وجوابه کقولک : « ما تفعلْ أفعلْ » ، قال الله تعالی : ( وَما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ )(1).

وتکون « ما » نکره یلزمها النعت ، وهی اسم تام ، کقولک : مررت بما معجبٍ لک. أی : بشیء معجبٍ لک. وجوَّز بعضهم أن تکون « ما » نکره فی قوله تعالی : ( فَبِما رَحْمَهٍ )(2) أی : فبلطفٍ ، ورحمهٌ نعتٌ « لِما ».

وتکون اسماً مبهماً ناقصاً تحتاج إِلی صله وعائد ، وتقع علی غیر ما یعقل ، بمعنی الذی ، کقولک : ما شربت الماءَ : أی الذی شربتُ الماء ، قال الله تعالی : ( ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَما عِنْدَ اللهِ باقٍ )(3).

وتکون ما اسماً فی موضع المصدر تحتاج إِلی صله ، وتستغنی عن العائد ، کقولک : أعجبنی ما فعلت ، أی : فعْلُک ، وکقوله تعالی : ( بِما تَعْمَلُونَ )(4) أی بعملکم ، ومن ذلک قوله تعالی : ( وَالسَّماءِ وَما بَناها )(5) أی : وبنائها ، وقیل : « ما » ههنا بمعنی مَنْ کقوله تعالی : ( وَلا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ )(6) وقیل : « ما » فی قوله ( ما نَکَحَ آباؤُکُمْ ) بمعنی المصدر ، أی : ولا تنکحوا نکاح آبائکم.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ح

المُحّ

[المُحّ] ، بالحاء : صفره البیض.

[شماره صفحه واقعی : 6178]

ص: 478

1- سوره البقره : 2 / 110.
2- سوره آل عمران : 3 / 159.
3- سوره النحل : 16 / 96.
4- وردت کثیراً فی الآیات راجع المعجم المفهرس لألفاظ القرآن.
5- الآیه : 5 من سوره الشمس : 91.
6- سوره النساء : 4 / 22.

والماحّ ، بالألف : بیاضه ، یقال : إِن الفراخ تُخلق من بیاض البیضه ، وتغتذی بالمحّ.

خ

المُخّ

[المُخّ] : معروف ، وجمعه : مِخخه.

قال بعضهم : ویقال للدماغ : مُخّ ، قال (1) :

ولا یسرق الکلب السروق نعالَنا

ولا یَنْتَقی المخَ الّذی فی الجَمَاجِمِ

د

المُدّ

[المُدّ] : مکیال معروف ، وفی الحدیث : « کان النبی علیه السلام یغتسل بالصاع ، ویتوضأ بالمُدّ من الماء » (2). ومُدُّ النبی علیه السلام رُبْعُ صاع.

ر

المُرّ

[المُرّ] : نقیض الحلو.

ومُرّ : من أسماء الرجال.

والمُرّ : صمغُ شجرهٍ ، حار یابس فی الدرجه الثانیه ، إِذا مُضغ طیب النکهه ، وإِذا وُضع تحت اللسان ، وشُرب ما ینحلُّ منه صفّی الصوت ، ولیَّن خشونه الصدر والرئه ، وإِذا ذُرَّ علی قروح الرأس أبرأها ، فإِن شُرب أسقط الجنین ، وقَتَلَ الدیدان ، وإِن شُرب منه (3) قدر باقِلاه نفع فی السعال ، ووجع الصدر ، وقروح الأمعاء ، وعُسْر النَّفَس ، والإِسهال ، وإِن شُرب منه قدرُ باقِلاه مع فلفل وماء قبل أخذ النافض بساعتین ونحوه سکَّنها ، وإِن عجن بماء الآس واحتملته المرأه أذهب نتن الرحم ، وإِذا لُطخ به المنخران أذهب نزله الزکام ، وإِذا اکتحل به جلا العینَ ، ولیَّنَ خشونه أجفانها ، وإِذا لُطخ به مع

[شماره صفحه واقعی : 6179]

ص: 479

1- هو النجاشی الحارثی ( قیس بن حارث ) یهجو هند بن عاصم کما فی البیان والتبیین : ( 3 / 787 ) ( ط. القصاص دار إِحیاء العلوم 1993 ) ؛ وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 269 ) ؛ اللسان ( منح ، نقا ) وروایته ولا یاکل الکب.
2- هو من حدیث عائشه وجابر عند أبی داود فی الطهاره ، باب : ما یجزئ من الماء فی الوضوء ، رقم : ( 92 ، 93 ).
3- فی ( ت ) : « معه ».

خل جلا القوابی ، وإِذا سُحق مع دهن ورد نفع من وجع رؤوس الصبیان.

ز

المُزّ

[المُزّ] : شراب مزّ : أی طعمه بین الحلاوه والحموضه.

ق

المُقّ

[المُقّ] : جمع : أَمَقّ ، وهو الطویل ؛ وفی الحدیث : « قیل لضرار بن عمرو : ما نجّاک یوم کذا؟ فقال : تأخیر الأجل ، وإِکراهی نفسی علی المُقِ الطِّوال ».

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ح

المُحَّه

[المُحَّه] : قدر ملء الفم.

خ

المُخَّه

[المُخَّه] : من المخ ، یقال فی المثل (1) : « شَرٌّ ما أجاءک إِلی مُخَّه عرقوب » أی ألجأک.

د

المُدَّه

[المُدَّه] : الحین من الزمان.

والمُدَّه من المداد : قدر ما یحمل القلم. وبعضٌ یقول : مَدَّه ، بالفتح.

ر

مُرَّه

[مُرَّه] : من أسماء الرجال.

وأبو مُرَّه : کنیه الشیطان ، ویقال : إِن فرعون کان یُکنی أبا مُرَّه.

( ومُرَّه بن أدد بن زید بن عمرو بن عریب بن زید بن کهلان ، أخو الأشعر وطیئ ومذحج : أبو قبیله من الیمن ) (2).

ز

المُزَّه

[المُزَّه] : الخمر اللذیذه الطعم.

[شماره صفحه واقعی : 6180]

ص: 480

1- المثل رقم : (1917) فی مجمع الأمثال : ( 1 / 358 ).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

ل

المُلَّه

[المُلَّه] : یقال : به مُلَّه : أی حراره من الحمَّی.

ن

المُنَّه

[المُنَّه] : القوه ، یقال : هو قلیل المُنَّه.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ز

المِزّ

[المِزّ] ، بالزای : الفضل ، یقال : لهذا علی ذاک مِزّ : أی فضل فی القدر والقیمه.

ض

مِضٌ

[مِضٌ] ، بالضاد معجمهً : بمعنی : لا ، وهو تحریک لسان الإِنسان (1) شفتیه فیُسمع لأسنانه صوت ، ومن أمثالهم (2) : « إِنَّ فی مِضٍ لمطمعاً ».

و [ فِعْله ] ، بالهاء

د

المِدَّه

[المِدَّه] : مِدَّهُ الجُرح : قَیْحُه.

ر

المِرَّه

[المِرَّه] : إِحدی الطبائع الأربع ، وهی : الصفراء والبلغم والسوداء والدم.

والمِرَّه : القوه ، قال الله تعالی : ( ذُو مِرَّهٍ فَاسْتَوی )(3) ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « لا تحلُّ الصدقه لِغَنیٍّ ولا لذی مِرَّهٍ سَویٍّ » (4) ، قال أبو حنیفه

[شماره صفحه واقعی : 6181]

ص: 481

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « تحریک الإِنسان » ولعله الصواب.
2- المثل فی المقاییس ( مض ) ( 5 / 273 ).
3- النجم : 53 / 6.
4- هو من حدیث عبد الله بن عَمرو عند أبی داود فی الزکاه ، باب : من یعطی من الصدقه ، رقم : (1634) والترمذی فی الزکاه باب : ما جاء من لا تحل له الصدقه ، رقم : (652) والنسائی من حدیث أبی هریره فی الزکاه ، باب : إِذا لم یکن له دراهم : ( 5 / 99 - 100 ).

وأصحابه ومن وافقهم : تحل الصدقه لمن لا یملک النصاب ، سواء کان متمکناً من الکسب قویّاً أو ضعیفاً ، وحملوا الخبر علی کراهه السؤال للقوی ، وهو أحد قولی الشافعی ، وقولُه الآخر : لا تحل الصدقه للقوی.

قال الشاعر :

قد کنت قبل لقائکم ذا مِرَّهٍ

عندی لکل مخاصم میزانُ

قال أبو زید : یقال : إِن فلاناً لذو مِرَّهِ إِذا کان قویاً محتالاً.

والمِرَّه : شده الفتل.

ل

المِلَّه

[المِلَّه] : الدِّین ، قال الله تعالی : ( مِلَّهِ إِبْراهِیمَ )(1).

ن

المِنَّه

[المِنَّه] : الید والصنیعه.

والمِنَّه : الامتنان ، یقال : المِنَّه تَهْدِم الصنیعه.

ومن خفیفه

ن

مِن

[مِن] : حرف خفضٍ لابتداء الغایه ، کقولک : خرجت من مکه إِلی المدینه.

وتکون للتبعیض.

وتکون لبیان الجنس.

وتکون زائده.

قال الله تعالی فی الأُولی : ( وَإِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِکَ )(2)

وقال فی الثانیه : ( مِنْهُمْ أُمَّهٌ مُقْتَصِدَهٌ )(3) ونحوه.

وقال فی الثالثه : ( قَوارِیرَا مِنْ فِضَّهٍ )(4).

وقال فی الرابعه : ( هَلْ مِنْ خالِقٍ غَیْرُ اللهِ )(5).

[شماره صفحه واقعی : 6182]

ص: 482

1- البقره : 2 / 130 ، 135 ، آل عمران : 3 / 95 وآیات أخری.
2- آل عمران : 3 / 121.
3- المائده : 5 / 66.
4- الإِنسان : 76 / 16.
5- سوره فاطر : 35 / 3.

ویقال : « من » بمعنی الباء فی قوله : ( یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللهِ )(1) أی : بأمر الله. ویقال : معناه : مُعَقِّباتٌ من أمر الله یحفظونه.

وقیل : إِن « من » بمعنی « مع » کقوله : « من لم یأخذ شاربه فلیس منا » لم یُرد أنه لیس من المسلمین ، وإِنما أراد : لیس معنا فی السنَّه ، قال النابغه (2) :

إِذا حاولتَ فی أسدٍ فُجوراً

فإِنی لست منک ولست منی

فَعَلٌ ، بفتح الفاء والعین

د

المَدَد

[المَدَد] : مَدَدُ الجیش : ما یُمَدُّ به من مال ورجال وسلاح وکُراع.

والمَدَد : الماده ، قال الله تعالی : ( وَلَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً )(3).

ض

المَضَض

[المَضَض] : الاسم من أمضَّه الجُرْحُ : أی أوجعه.

ه-

المَهَه

[المَهَه] : یقال : لیس له مَهَهٌ : إِذا لم یکن منظره جمیلاً.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ر

الأَمَرّ

[الأَمَرّ] : المصارین فیها الفَرْث ، قال (4) :

إِذا ما کنتِ مهدیَهً فأهدی

من المأنات أو قِطعَ السنامِ

ولا تُهدی الأمرَّ وما یلیه

ولا تُهدِنَّ معروقَ العظامِ

[شماره صفحه واقعی : 6183]

ص: 483

1- سوره الرعد : 13 / 11.
2- دیوانه : (79) وسیبویه : ( 4 / 186 ).
3- الکهف : 18 / 109.
4- البیتان دون عزو فی اللسان ( مأن ، مرر ) ، وانظر الجمهره : ( 1 / 56 ، 2 / 1104 ).

ویقال : لقیت منه الأَمَرَّین ، وهی الدواهی ، قال :

والخمس قد جَشَّمک الأمَرَّین

والأمرّان : المرض والهرم.

فَعّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ح

المحّاح

[المحّاح] : بالحاء الذی یقول ما لا یفعل.

ن

المنّان

[المنّان] : من أسماء الله تعالی ، معناه : الکثیر المنِ والإِنعام.

فَعُّول ، بفتح الفاء وتشدید العین

ک

المکُّوک

[المکُّوک] : مکیال.

فِعِّیلَی ، بکسر الفاء والعین مشدده

س

المِسِّیْسی

[المِسِّیْسی] : المسُّ.

ن

المِنِّینی

[المِنِّینی] : المنّ.

فاعِل

ج

الماجّ

[الماجّ] : الأحمق الکثیر ماء اللعاب.

ویقال : شیخ هرمٌ ماجّ : أی یمج ریقه ولا یستطیع حبسه.

وناقه ماجّ : کذلک.

ح

الماحّ

[الماحّ] : بیاض البیضه.

[شماره صفحه واقعی : 6184]

ص: 484

و [ فاعِله ] ، بالهاء

ت

الماتَّه

[الماتَّه] : الحرمه.

ولیس فی هذا باء.

د

المادّه

[المادّه] : الزیاده ، وجمعها : مواد.

ص

الماصّه

[الماصّه] : داء یأخذ الصبی من شعر ینبت فی فقار ظهره.

فاعُول

ماجوج

[ماجوج] : جیلٌ من الناس ، من ولد یافث بن نوح علیه السلام ، قال الله تعالی : إِن یاجوج وماجوج مفسدون فی الأرض (1) وقرأ عاصم : ( یَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ ) بالهمزه ، واشتقاقهما علی قراءته من : أجیج النار ، وهو التهابها ، وهما علی ذلک عربیان ، ولم یصرفا لأنهما اسمان للقبیلتین ، کذا قال الکسائی : ویقال : إِنهما اسمان أعجمیان معربان ، وقال الأخفش : هما من یججت ومججت.

فَعَال ، بفتح الفاء

ر

المَرار

[المَرار] : جمع : مَراره الشاه ونحوها ، وفی الحدیث : « کره النبی علیه السلام من الشاه سبعاً : الدمَ والمَرار والحیاء والغده والذکر والأنثیین والمثانه » (2) جمع بینها فی الکراهه وإِن کان حکمها مختلفاً. فالدم محرَّم ، وسائرها مکروه. کما نهی عن کَسْب المُوْمِسه وکَسْب الحَجّام ، فالأول محرم ، والثانی مکروه ،

[شماره صفحه واقعی : 6185]

ص: 485

1- الکهف : 18 / 94.
2- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 357 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 316 ).

قال الله تعالی : ( وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَهَ لِلَّهِ )(1) فجمع بینهما : والحج واجب ، والعمره مستحبه (2).

ل

المَلال

[المَلال] : المَلاله.

ه-

المَهاه

[المَهاه] : لغهٌ فی المَهَهْ.

والمهاه : اللذه ، وأنشد ثعلب (3) :

ولیس لعیشنا هذا مهاهٌ

ولیست دارنا هذی بِدارِ

و [ فَعَاله ] ، بالهاء

ر

المَراره

[المَراره] : طعم الشیء المر ، وبها سمیت مراره الحیوان التی تتخذ فی کحال العین.

ویقال : إِن المراره : لکل ذی روح إِلا البعیر.

ز

المزازه

[المزازه] : الکثره.

فُعَال ، بضم الفاء

ج

المُجاج

[المُجاج] : الریق ، قال عبید بن الأبرص یصف امرأه (4) :

ولقد نحلّ بها کأن مُجاجها

ثَغَبٌ یصفَّق صفوه بمدامِ

ثَغَب : مسیل ماء. ویصفَّق : أی یمزج.

ومُجاج النحل : العسل.

ومُجاج العنب : الشراب.

ومُجاج المُزْن : المطر.

[شماره صفحه واقعی : 6186]

ص: 486

1- البقره : 2 / 196.
2- فی ( ت ) زیاده : « علی قول بعضهم ».
3- لعمران بن حطّان الخارجی کما فی الکامل للمبرد ( 3 / 118 ) ، وأنشده له اللسان ( مهه ).
4- دیوانه : (130).

ر

المُرار

[المُرار] : شجرٌ مُرّ ، ومنه آکل المُرار : ملک من ملوک کنده ، وهو حجر بن عمرو بن معاویه ، سمی بذلک لأنه غزا إِلی عمان ، فبلغ ذلک الحارث بن الأهتم بن الحارث الغسانی ، فأغار فأخذ أموالاً کثیره لحُجر ، وقینهً من أحبِّ قیانه إِلیه وانصرف ، فقال للقینه : ما ظَنُّک بِحُجْر؟ قالت : لا أعرفه ینام إِلا وعضوٌ منه یقظان ولیأتینَّک فاغراً فاه کأنه بعیر آکلٌ مراراً فإِن رأیت أن تنجو بنفسک فافعل ، فلطمها الغسانی. فما لبثوا أن لحقهم حُجْر کما وصفتْ ، فردَّ القینه والأموال. وکان حُجر قد رجع من غزاه عمان ، فلما بلغه غاره الغسانی لحقه مسرعاً وهو یقول (1) : « لا غزوَ إِلا بالتعقیب » ، فأرسلها مثلاً.

ش

المُشَاش

[المُشَاش] ، بالشین معجمهً : أطراف العظام اللینه یمکن مضغها. وفی وصف علی للنبی علیه السلام « کان جلیل المُشاش (2) » : أی عظیم رؤوس العظام ، کالرکبتین والمرفقین والمنکبین.

ویقال (3) : فلانٌ طیب المُشاش : أی حسن الأخلاق.

ص

المُصاص

[المُصاص] : الخالص من کل شیء ، یقال : فلانٌ مُصاص قومه : أی أخلصهم أصلاً ، وکذلک الاثنان والجمیع ، قال رؤبه :

أولاک یحمون المُصاصَ المحْضا

والمُصاص : نبت إِذا یبس قشره اتُخذت منه الحبال.

[شماره صفحه واقعی : 6187]

ص: 487

1- المثل رقم : (3700) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 245 ) ، وروایته : « لا غزو إِلّا التعقیب ».
2- هو من حدیث طویل فی وصفه صَلی الله عَلیه وآله وسلم فی غریب الحدیث : ( 1 / 387 - 388 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 333 ).
3- فی المقاییس ( مش ) : ( 5 / 272 ) « وهو طیب المشاش إِذا کان براًّ طیباً ».

ض

مُضاض

[مُضاض] : اسم رجل من جرهم ، وهو أبو الحارث بن مُضاض.

ل

المُلال

[المُلال] : الملیله.

و [ فُعَاله ] ، بالهاء

ج

المُجاجه

[المُجاجه] : مُجاجه الشیء : عُصارته.

ش

المُشاشه

[المُشاشه] : واحده المُشاش.

فعَال ، بکسر الفاء

د

المِداد

[المِداد] : الذی یُکتب به ، قال الله تعالی : ( مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی )(1).

ویقال : بنوا بیوتهم علی مِدادٍ واحد : أی مثال ، قال (2) :

علی غِرارٍ ومدادٍ واحدِ

فَعُول

س

المَسُوْس

[المَسُوْس] : الماء المسوس : الذی تناله الأیدی ، قال الشاعر (3) :

لو کنت ماء کنت لا

عذب المذاق ولا مسوسا

[شماره صفحه واقعی : 6188]

ص: 488

1- الکهف : 18 / 109.
2- الشاهد فی اللسان ( مدد ) ، وقال فی نسبته : « قال جندل » ، والمراد جندل بن المثنی الطهوی ، وروایته مع ما قبله : لم اقو فیهن ولم اساند علی مداد وروی واحد
3- أنشده اللسان ( مسس ) لذی الإِصبع العدوانی ، وهو فی المقایس : ( 5 / 271 ) غیر منسوب.

ویقال : المسوس : الماء الذی بین العذب والملِح.

ش

المَشُوْش

[المَشُوْش] : المندیل ونحوه تُمشُ به الید : أی تُمسح به من أثر الدسم.

ص

المَصوص

[المَصوص] : لحمٌ یقدد وییبس بالتوابل.

ل

المَلول

[المَلول] : رجلٌ مَلول : کثیر الملاله.

ن

المَنون

[المَنون] : الدهر ، لأنه یذهب بمُنَّه الحیوان.

ورَیب المَنون : حوادث الدهر وأوجاعه.

قال الله تعالی : ( نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ )(1) ، وقال أبو ذؤیب (2) :

أَمِنَ المَنونِ ورَیْبِهِ تَتَوَجَّعُ

فالدهرُ لیس بمُعتبٍ مَنْ یجزعُ

والمَنون : المنیَّه ، تذکَّر وتؤنث ، قال الفراء : یکون المنون واحداً وجمعاً ، وقال الأصمعی : المنون واحدٌ لا جمع له ، وقال الأخفش : المَنُون جمعٌ لا واحد له.

فَعِیل

د

المَدید

[المَدید] : الدقیق والسویق یصبّ علیه الماء فَیُسقی الخیلَ والإِبلَ ونحوَها من الدواب.

ورجلٌ مدید القامه : أی طویل القامه.

والمدید : حَدٌّ من حدود الشعر ، وهو مثمَّن من جزأین مکررین : سباعی وخمَاسی : فاعلاتن فاعلن ؛ وهو سته أنواع ، له ثلاث أعاریض وسته أضرب :

[شماره صفحه واقعی : 6189]

ص: 489

1- الطور : 52 / 30.
2- دیوان الهذلیین : 1 / 1.

النوع الأول : مجزوء العَروض والضرب کقوله (1) :

یا لَبَکرٍ أنشروا لی کُلیباً

یا لبکرٍ أین أین الفرارُ

الثانی : المجزوءه المحذوفه والمجزوء المقصور ، کقوله (2) :

لا یغرَّنَّ امرءاً عیشُهُ

کلُّ عیشٍ صائر للزوالْ

الثالث : المجزوءان المحذوفان ، کقوله (3) :

کل ما یأتی قریب وما

قد تولی فهو لا یرجع

الرابع : المجزوءه المحذوفه والمجزوء الأبتر ، کقوله (4) :

عُلقت عینای رعبوبه

مثل قَرْن الشمس معطارا

الخامس : المجزوءان المحذوفان المخبونان ، کقوله (5) :

رُبَّ رامٍ من بنی ثُعَل

مخرجٌ کفَّیْه من سُتُرِهْ

السادس : المجزوءه والمحذوفه المخبونه ، والمجزوء الأبتر کقوله :

لیت شعری ما أتی بهم

نحن أنجدنا وهم غاروا

ر

المریر

[المریر] : ذو المِرَّه ، وهی القوه.

وحبلٌ مریر : مُمرُّ الفَتْل.

ز

المزیز

[المزیز] : الکثیر.

س

المسیس

[المسیس] : المسّ.

[شماره صفحه واقعی : 6190]

ص: 490

1- البیت من شواهد سیبویه : ( 1 / 318 ) ، وانظر الخزانه : ( 2 / 162 ) ، وهو من أبیات لمهلهل فی حرب البسوس.
2- الشاهد فی کتاب العروض بین التنظیر والتطبیق : (78).
3- البیت غیر منسوب فی الحور العین : (112).
4- البیت غیر منسوب فی الحور : (112).
5- البیت لامرئ القیس ، دیوانه : (123) ، وروایته : متلج مکان مخرج.

ض

المضیض

[المضیض] : المَضض.

ل

المَلیل

[المَلیل] : الخبز المعمول فی المَلَّه.

وطریق ملیل : أی مُمِلّ.

ن

المَنین

[المَنین] : رجلٌ مَنین مَنَّهُ الدهرُ : أی أضعفه.

والمنین أیضاً : الحبل الخَلَق.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ر

المَریره

[المَریره] : حبلٌ طویل شدید الفتل.

والمَریره : عزه النفس.

ص

المَصیصه

[المَصیصه] : ثغرهٌ من ثغور الروم.

ط

المطیطه

[المطیطه] : الماء الکدر المختلط بالطین ، وجمعه : مطائط ، قال :

وعن مطیطات المذیّ المدعوق

المذی : الحوض ، لا نصائب له.

والمدعوق : الذی کثر علیه الوطء.

ل

الملیله

[الملیله] : حَرٌّ فی الجسد دون الحمی.

فُعْلَی ، بضم الفاء

ر

المُرّی

[المُرّی] : فی حدیث ابن مسعود (1) فی الوصیه : « هما المُرَّیان : الإِمساک فی

[شماره صفحه واقعی : 6191]

ص: 491

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 216 ) ؛ الفائق للزمخشری : ( 3 / 361 ) ؛ النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 317 ).

الحیاه ، والتبذیر فی الممات » : هما تثنیه المُرّی ، وهی فُعلی من المراره لما فیها من الإِثم ، وذلک نحو الصغری والکبری ، تثنیتهما : الصغریان والکبریان.

و [ فَعْلاء ] ، بالمد

ر

المرّاء

[المرّاء] : المُریراء ، بالتصغیر : حبه سوداء تؤکل.

ز

المزّاء

[المزّاء] : الخمر اللذیذه الطعم.

ویقال : إِن الهمزه فیها أصلیه ، وإِن بناءها : فَعّال.

ط

الَّمطِّ

[الَّمطِّ] : المُطیطاء ، بالتصغیر : التبختر ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « إِذا مشت أمتی المطیطاء ، وخدمتهم فارس والروم کان بأسهم بینهم » (1).

فَعْلان ، بفتح الفاء

ر

مَرّان

[مَرّان] : من الأسماء

ص

مَصّان

[مَصّان] : یقال فی الشتم للرجل : یا مَصّان.

فَعْلَلٌ ، بفتح الفاء واللام

ر

المرمر

[المرمر] : الرخام ، قال (2) :

... تمشی فی مرمرٍ مسنون

[شماره صفحه واقعی : 6192]

ص: 492

1- هو من حدیث ابن عمر عند الترمذی فی الفتن ، باب : رقم : (74) رقم الحدیث : (2262) والحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 136 ) ؛ وأوله فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 340 ).
2- جزءٌ من بیت ینسب إِلی أبی دهبل الحمحی کما فی اللسان ( خصر ) وروایته کاملا : ثم خاصرتها الی القبله الخضراء تمشی فی مرمر مسنون وتنسب القصیده التی منها هذا البیت إِلی عبد الرحمن بن حسان بن ثابت الأنصاری ، انظر الأغانی : ( 7 / 122 - 123 ).

ش

المَشْمَش

[المَشْمَش] : لغهٌ فی المِشْمِش. عن أبی عبیده.

ع

المَعْمَع

[المَعْمَع] : المرأه التی لا تعطی أحداً من مالها شیئاً ، ومن کلامهم فی صفات النساء : منهنَ معمعٌ لها شَیْئُها أَجْمَعُ.

ه-

المهمهه

[المهمهه] : المفازه الواسعه.

و [ فِعْلِل ] ، بکسر الفاء واللام

ش

المِشْمِش

[المِشْمِش] بالشین معجمهً ، من الفواکه : معروف.

فَعْلال ، بفتح الفاء

س

المَسْماس

[المَسْماس] : اختلاط الأمر ، قال (1) :

إِن کنتَ فی أمرک فی مَسْماس

و [ فَعْلاله ] ، بالهاء

ر

مَرْماره

[مَرْماره] : امرأهٌ مرمارهٌ : یتمرمر بدنُها إِذا مشت : أی یرتجّ.

فُعْلول ، بضم الفاء

ل

المُلمول

[المُلمول] : المِیْل.

[شماره صفحه واقعی : 6193]

ص: 493

1- أنشده لرؤبه فی اللسان : ( مسَس ) ، وبعده : فاسط علی امک سطو الماسی ، وهو فی ملحقات دیوانه :

و [ فُعْلوله ] ، بالهاء

ر

مُرْمُوْره

[مُرْمُوْره] : امرأه مُرْمُوْرَه : أی مَرْماره.

فُعَالِل ، بضم الفاء

ر

مُرامِر

[مُرامِر] : اسم رجل من أهل الأنبار ، یقال : إِنه أول من وضع الهجاء العربی ، فانتشر فی الأنبار ، ثم فی الحیره ، ثم فی الناس بعد ذلک ، قال (1) :

کتبتُ أبا جادٍ وآل مُرامرٍ

وسوَّدتُ أثوابی ولستُ بکاتبِ

أبا جاد : أی حروف أبجد. وآل مرامر : أی حروفه التی جمعها.

ویقال : إِن أول من کتب وجمع حروف الهجاء : حمیر بخطها المعروف ، ثم فصَّله رجلٌ من طیئ بالخط العربی.

ص

الْمصامص

[الْمصامص] : فرسٌ مُصامص : شدید ترکیب المفاصل.

ق

المُقامق

[المُقامق] من الرجال : الذی یتکلم بأقصی حلقه.

فَعْلَلان ، بالفتح

ع

المعمعان

[المعمعان] : شده الحر ، قال ذو الرمه (2) :

حتی إِذا معمعان الصیف هبّ له

بأجّهٍ نشَّ عنه الماء والرُّطُبُ

الأجَّه : شده الحر.

[شماره صفحه واقعی : 6194]

ص: 494

1- أنشده فی اللسان ( مرر ) بدون نسبه.
2- دیوانه : ( 1 / 53 ).

الأفعال

اشاره

فَعَل ، بفتح العین ، یفعُل بضمها

ت

مَتَ

[مَتَ] : المتّ : المدّ.

والمتُ : التواصل بقرابه أو حُرمه ، یقال : متَ إِلیه بکذا.

ویقال : إِن المتَ : النزع من البئر علی غیر بکره.

ث

مَثَ

[مَثَ] : المثُ : المسح ، یقال : مثَ أصابعه : إِذا مسحها بمندیل.

والمَثُ : کاللطخ ، یقال : مثَ الرجل شاربَه بالدسم : إِذا أکل فأصابه به.

ویقولون للرجل الأکول : إِنه یُمثُ کأنه زِقٌّ.

ج

مَجَ

[مَجَ] : مجَ الشرابَ من فمه : أی صبَّه ؛ وفی حدیث الزهری (1) : « الأذن مَجّاجه ، وللنفس حمضه » : أی لا تعی الوعظ. والحمضه : الشهوه ، أُخذت من شهوه الإِبل للحمض.

د

مدَّ

[مدَّ] : مدَّ الحبلَ وغیره مَدّاً.

ومدَّ النهرُ : أی زاد. ومدَّه نهرٌ آخر :أی زاد فی مائه ، قال الله تعالی : ( یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ ) ، (2) قال العجاج (3) :

سیلٌ أتیٌ مَدَّهُ أتیُ

ومَدَّ الدواهَ وأمدَّها : بمعنیً ، من المداد.

[شماره صفحه واقعی : 6195]

ص: 495

1- حدیث الزهری ( محمد بن مسلم ) التابعی ؛ فی غریب الحدیث : ( 2 / 447 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 298 ) ونسبه للحسن البصری.
2- لقمان : 31 / 27.
3- هو له فی دیوانه : ( 1 / 497 ).

ویقال : مُدَّنی مُدَّه : أی أعطنی مُدَّهً من المداد.

ومدَّ الله فی عمره : أی أمهله وأطال عمره ، قال الله تعالی : ( وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ )(1) : أی نمهلهم ولا نعاقبهم فی الدنیا. قال ابن کیسان : یقال : مددت وأمددت : بمعنی ، وقال یونس : مَدَدْتُ فیما کان من الشر ، وأمددتُ ، بهمزه ، فیما کان من الخیر. وقال الأخفش : مددت له : إِذا ترکته ، وأمددتُه : إِذا أعطیته. وقال الفراء : مددتُ : فیما کانت زیادته منه ، کما یقال : مَدَّ النهرُ ، ومدَّه نهرٌ آخر ، وأمددتُ : فیما کانت زیادته من غیره ، کقولک : أمددت الجیشَ بمدد : أی بجیش آخر من غیرهم.

ومدَّ اللهُ تعالی الظلَّ : أی بَسَطَه. قال تعالی : ( کَیْفَ مَدَّ الظِّلَ )(2).

ومدَّ الله تعالی الرزقَ لعباده : أی بَسَطَه ، قال عزوجل : ( وَجَعَلْتُ لَهُ مالاً مَمْدُوداً )(3).

ومدَّ الرجلُ البعیر : إِذا سقاه المدید.

ر

مَرَّ

[مَرَّ] : مرَّ علیه ، ومرَّ به : بمعنیً ، قال الله تعالی : ( مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ )(4).

ز

مزَّ

[مزَّ] : المزُّ : المصُّ ، وفی کلام طاووس (5) ، رحمه الله تعالی : « المزَّه الواحده تحرِّم » : یعنی فی الرضاع.

س

مَسَ

[مَسَ] : المسُ : معروف.

[شماره صفحه واقعی : 6196]

ص: 496

1- البقره : 2 / 5.
2- الفرقان : 25 / 45.
3- المدثر : 74 / 12.
4- البقره : 2 / 259.
5- حدیث طاووس الصنعانی الأبناوی فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 365 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 324 ).

ش

مشَ

[مشَ] مشَ یدَه مَشّاً : إِذا مسحها بشیء من الدسم ، قال امرؤ القیس (1) :

نَمُشّ بأعراف الجیاد أکفنا

إِذا نحن قمنا من شِواءٍ مُضَهَّبِ

و مشَ العظامَ : إِذا مصَّ ما فیها بفمه.

ومَشَ الناقهَ : إِذا حَلَبَها فترک فی الضرع بعضَ اللبن.

ویقال : مَشَ الشیءَ : إِذا دافه فی ماءٍ حتی یذوب ، قالت أم الهیثم فی ولدٍ لها مات (2) : « ما زلت أمشُ له الأدویه ألُدُّهُ تارهً ، وأوجره أخری ، فأتی قضاء الله عزوجل »

ض

مَضَ

[مَضَ] : مَضَّه الجرِحُ مَضّاً ومَضیضاً : أی أوجعه.

ومضَّه الأمرُ : إِذا بلغ منه المشقه.

ومضَ الکحلُ العینَ مضیضاً : إِذا أحرقها.

ط

مطَّ

[مطَّ] : المطّ : المد ، یقال : مطَّ الطائرُ جناحیه.

ظ

مَظَّ

[مَظَّ] : مظَّ العُودُ قِشْرَه : إِذا شرب ماءه.

ق

مَقَ

[مَقَ] : المقّ : الشق ، یقال : مَقَ الطَّلْعَ : إِذا شقه للتأبیر.

ل

ملَ

[ملَ] الخبزه مَلًّا : إِذا عملها فی المَلّه.

ومَلَ : إِذا أسرع.

ن

منَ

[منَ] علیه : أی أنعم.

[شماره صفحه واقعی : 6197]

ص: 497

1- أنشده له ابن السکیت فی إِصلاح المنطق : (424) ، وهو فی دیوانه : (54).
2- حدیثها فی المقاییس : ( 5 / 272 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 333 ) واللسان ( مش ).

ومنَ علیه بنعمهٍ أَوْلَاها : إِذا عددها یرید بها التقریع.

یقال : آفه الجود المنّ ، قال الله تعالی : ( لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِ وَالْأَذی )(1).

وقال تعالی فی المنّ الذی هو الإِنعام ، والمنّ الذی هو التقریع : ( یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللهُ یَمُنُ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ )(2).

ومنَّه السیرُ : أی أضعفه ، قال الراجز :

ومنّه سوقُ المطایا منّا

والمَنّ : القطع ، قال الله تعالی : ( أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ )(3) : أی غیر مقطوع.

و ( غَیْرُ مَمْنُونٍ ) : أی غیر منقوص ، ومنه قول لبید (4) :

غبس کواسب ما یُمنُ طعامُها

أی : لا ینقص.

وقوله تعالی : ( وَلا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ )(5) : قیل : معناه ( لا تَمْنُنْ ) بطاعتک وتأدیه الرساله ( تَسْتَکْثِرُ ) ذلک.هذا قول الحسن ، والمعنی : ولا تمنن أن تستکثر ، قال الکسائی : فإِذا حُذفت « أن » ورُفِعَ کان المعنی واحداً ، ویکون المعنی أیضاً لتستکثر ، وأنشد بعضهم (6) :

ألا أیها ذا اللائمی أحضر الوغی

وأن أشهد اللذات هل أنت مُخلدی

وقیل : معناه لا تعط عطاء لتُعطی أکثر منه ، وهو قول طاووس ومجاهد وعکرمه والضحاک.

[شماره صفحه واقعی : 6198]

ص: 498

1- البقره : 2 / 264.
2- الحجرات : 49 / 17.
3- الانشقاق : ( 84 / 25 ) وفصلت : ( 41 / 8 ) والتین : ( 95 / 6 ).
4- هو له فی دیوانه : (171) ، وروایته مع صدره : لمعفر قهد تنازع شلوه غبس کواسب لا یمن طعامها
5- المدثر : 74 / 6.
6- لطرفه بن العبد ؛ دیوانه (31) ، وهو من معلقته ، شرح ابن النحاس : (80) وسیبویه : ( 3 / 99 ) وانظر حاشیه المحقق (3).

وقیل : معناه : لا تضعف أن تستکثر من الخیر ، من المنین ، وهو الضعیف.

فَعَل بالفتح ، یفعِل بالکسر

ح

مَحَ

[مَحَ] لونُه ، بالحاء : أی درس ، یقال : مح الکتابُ ونحوه.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

س

مَسَ

[مَسَ] : المسّ : المباشره ، یقال : مسست الشیءَ مَسّاً ، قال الله تعالی : ( لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ )(1).

والمسّ : کنایه عن الجماع ، قال الله تعالی : ( وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَ )(2) : قال أصحاب الشافعی : المسُ : الجماع. وقال أصحاب أبی حنیفه : هو القرب والمداناه.

والمسُ : الجنون. والممسوس : المجنون.

ش

مَشَ

[مَشَ] : المشش : شخوص فی العظم من عیب یصیبه. یقال : مَشَشتِ الدابهُ مششاً ومشاشه.

وهذا مما جاء علی أصله

ص

مَصّ

[مَصّ] : مصصت الشیء مَصّاً : إِذا أخذته أخذاً یسیراً ؛ وفی حدیث عمرو ابن العاص (3) فی ذکر تمکن عمر من الدنیا : « فمصَ منها مصّاً ، وقمص منها قمصاً » : أی نال الیسیر ونفر منها.

[شماره صفحه واقعی : 6199]

ص: 499

1- فاطر : 35 / 35.
2- البقره : 2 / 237.
3- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 336 ).

ض

مَضَ

[مَضَ] من المصیبه : أی توجع.

ق

مَقَ

[مَقَ] : المقق : الطول ، والأمقّ : الطویل

ل

مَلَ

[مَلَ] : مللت الشیءَ ، ومللتُ منه مللاً وملالهً : إِذا سئمته ، قال :

وقد یُقتل ابنُ الشیخ بالشیخ بعدما

تمل بواکیه ویأمنُ قاتلُهْ

الزیاده

الإِفعال

ج

الإِمجاج

[الإِمجاج] : یقال : أمجَ فی البلاد : أی ذهب فیها.

وأمجَ الفرسُ : إِذا أسرع فی عَدْوِه.

ح

الإِمحاح

[الإِمحاح] : أمحَ الثوبُ : إِذا بلی.

وأمحَ الکتابُ : إِذا درس.

خ

الإِمخاخ

[الإِمخاخ] : أمخَ العظمُ : إِذا جری فیه المخ.

وأمخَّت الشاهُ : إِذا کثر مُخُّها. یقال فی المثل (1) : « بین الممخه والعجفاء » : یضرب مثلاً للأمر الوسط بین الأمرین.

د

الإِمداد

[الإِمداد] : أمدَّه بماده.

وأمدَّ الجیشَ بمدد : أی زاد فیهم ، قال

[شماره صفحه واقعی : 6200]

ص: 500

1- المثل رقم : (444) فی مجمع الأمثال : ( 1 / 92 ).

الله تعالی : ( یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ مُسَوِّمِینَ )(1).

وأمدّ الله تعالی خلقَهُ بالرزق : أی أعطاهم ، قال عزوجل : ( کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَهَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ )(2). وقرأ نافع : وإِخوانهم یُمِدُّونَهُمْ فی الغی : (3) بضم الیاء وکسر المیم ، والباقون بفتح الیاء وضم المیم. وأنکر قراءه نافع أبو عبید وأبو حاتم ، قال أبو حاتم : لا أعرف لها وجهاً إِلا أن یکون المعنی یزیدونهم من الغی ، وهذا غیر ما یسبق إِلی القلوب. وقال أبو عبید : إِذا کثّر شیئاً بنفسه قیل : مدّه ، وإِذا کثّره بغیره قیل : أمدّه نحو قوله تعالی : ( أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ )(4). واحتج محمد بن یزید لقراءه نافع بأن قال : یُقال : مددت له فی کذا : إِذا زینتُ له واستدعیته أن یفعله. وأمدُّه فی کذا : إِذا أعنته برأی أو غیره.

وأمدَّ الدواهَ ، یقال : أمدّنی مُدَّه من مداد ، ومَدَّنی : بمعنی.

وأمدَّ الجرحُ : إِذا صارت فیه مِدّه.

وأمدّ العرفج : إِذا جری الماء فی عُوْده.

وأمدَّ الإِبلَ : إِذا سقاها المدید.

ر

الإِمرار

[الإِمرار] : أمرَّه علیه ، وأمرَّه به فمرَّ.

وأمرَّ الشیءُ : إِذا صار مُرّاً.

ویقال : ما أمرّ فلانٌ وما أحلی : أی ما ضرَّ ولا نَفَع.

[شماره صفحه واقعی : 6201]

ص: 501

1- آل عمران : 3 / 125.
2- الإِسراء : 17 / 20.
3- الأعراف : 7 / 202.
4- الأنفال 8 / 9.

وأمرَّ الحبلَ : أی فتله فتلاً شدیداً ، ورجلٌ ممرّ الخَلْق.

وأمرّه بالحبل : أی شَدّه ، قال :

وتمرُّ فی العرقات من لم یقتل.

س

الإِمساس

[الإِمساس] : أمسَّه الشیءَ فمسّه.

ش

الإِمشاش

[الإِمشاش] : أمشَ العظم : إِذا صار فیه ما یمشّ.

ص

الإِمصاص

[الإِمصاص] : أمصَّه الماءَ ، فمصَّه.

ض

الإِمضاض

[الإِمضاض] : أمضَّه الشیءُ : إِذا بلغ منه المشقه.

ویقال : أمضَّه الجرحُ : أی أوجعه.

ظ

الإِمظاظ

[الإِمظاظ] : أمظَّ الرجلُ العودَ الرطبَ ، بالظاء معجمهً : إِذا عَرَّضه للیبس.

ل

الإِملال

[الإِملال] : أملَّه : إِذا أکثر علیه حتی مَلَ.

وأملَ علیه الکتابَ ، وأملی : بمعنی ، وهی لغه أهل الحجاز ، قال الله تعالی : ( أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ )(1).

ویقال : طریق مملّ : إِذا أکثر علیه الوطء ، قال أبو دُواد (2) :

رفعناها ذَمیلاً فی

مُمَلٍ مُعْمَلٍ لَحْبِ

التفعیل

د

التمدید

[التمدید] : المدد ، الممدود.

[شماره صفحه واقعی : 6202]

ص: 502

1- البقره : 2 / 282.
2- لأبی دُواد الإِیادی کما فی المجمل واللسان ( ملل ) وهو بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 275 ).

وطراف ممدود :ممدود الأطناب. قال الله تعالی : ( فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَهٍ )(1) : أی ممدوده. قیل : یعنی عمداً من نار. وقیل : العمد : السرادق والأخبیه. وقیل : یعنی عمداً یعذبون بها.

المفاعَله

ر

الممارّه

[الممارّه] : مارَّه : أی سارَّه والتوی علیه : من الحبل الممر ، وهو المفتول.

س

المماسَّه

[المماسَّه] : ماسَّه : أی مسَ کل واحد منهما الآخر مماسَّه ومساساً ، قال الله تعالی : ( فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاهِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ )(2) أی : لا أَمَسُ ولا أُمَسُ ، یعنی : إِن عقوبتک فی الدنیا ألّا تصافح بالسلام ، ولا تکلم ، ولا تخالط.

وماسَ المرأهَ : أی جامَعَها ، وقرأ حمزه والکسائی ما لم تماسُّوهن (3) ومن قبل أن تماسُّوهن (4) وکذلک فی « الأحزاب » (5). وقرأ الباقون بفتح التاء وحذف الألف.

ظ

المماظه

[المماظه] ، بالظاء معجمهً : المنازعه

[شماره صفحه واقعی : 6203]

ص: 503

1- الهمزه : 104 / 9.
2- طه : 20 / 97.
3- البقره : 2 / 236.
4- البقره : 2 / 237.
5- الأحزاب : 33 / 49. والآیه : ( یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نَکَحْتُمُ الْمُؤْمِناتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَما لَکُمْ عَلَیْهِنَّ مِنْ عِدَّهٍ تَعْتَدُّونَها ... ) الآیه.

والمشارَّه ، ومنه قول أبی بکر لابنه عبد الرحمن (1) : « لا تماظ جارَک فإِنه یبقی ویذهب الناس »

الافتعال

خ

الامتخاخ

[الامتخاخ] : امتخَ الرجلُ العظمَ : إِذا استخرج مُخَّه.

د

الامتداد

[الامتداد] : مددته فامتد.

وامتد النهرُ : إِذا جری.

ورجلٌ ممتد القامه : أی طویل القامه.

ش

الامتشاش

[الامتشاش] : امتشَ فلانٌ من مال فلان ، بالشین معجمهً : أی أخذ منه شیئاً بعد شیء.

ص

الامتصاص

[الامتصاص] : امتصّه : أی مصّه.

ق

الامتقاق

[الامتقاق] : امتقّ الفصیلُ ما فی ضَرع أمه : إِذا أخذه کله.

ک

الامتکاک

[الامتکاک] : امتکّ الفصیلُ ما فی ضرع أمه : مثل امتقّ ، ومنه سمیت مکه : لقله مائها.

ل

الامتلال

[الامتلال] : امتلَ الخبزه ومَلَّها : بمعنی.

ویقال : امتلَ یعدو : إِذا عدا عَدْواً لیناً.

[شماره صفحه واقعی : 6204]

ص: 504

1- النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 340 ) ، وفیه أن أبا بکر « مرّ بابنه عبد الرحمن وهو یُماظُّ جاره ، فقال له : لا تماظَّ جارک » ، الفائق للزمخشری : ( 3 / 273 ) ، والحدیث فی المقاییس : ( 5 / 237 ) بدون ذکر أبی بکر أو اسم ابنه.

ن

الامتنان

[الامتنان] : امتنَ علیه : أی مَنَ.

الاستفعال

د

الاستمداد

[الاستمداد] : استمده : إِذا طلب منه مِداداً ، أو مادهً أو مُدَّهً من مداد.

ر

الاستمرار

[الاستمرار] : استمر : أی مَرَّ.

واستمرَّ مَریرُه : أی استحکم ، قال البعیث :

أمَرَتْ قوای واستمر مریری

ل

الاستملال

[الاستملال] : استملَّه : أی مَلَّه.

التفعُّل

خ

التمخُّخ

[التمخُّخ] : تمخخ العظمَ : إِذا أخرج مُخَّه.

د

التمدّد

[التمدّد] : تمدد : أی تمطَّی.

ز

التمزّز

[التمزّز] : شرب المُزّاء ، وهی الخمر.

والتمزّز : تمصُّص الشراب.

ش

التمشّش

[التمشّش] : تمشش العظمَ : إِذا أکل مُشاشه.

ص

التمصص

[التمصص] : تمصص الشرابَ : إِذا شربه قلیلاً قلیلاً.

ط

التمطط

[التمطط] : التمدد.

[شماره صفحه واقعی : 6205]

ص: 505

ق

التمَقُّق

[التمَقُّق] : تمقَّق الشرابَ : إِذا شربه شیئاً بعد شیء.

ک

التمکک

[التمکک] : تمکَّکَ العظمَ : إِذا أخرج مخه.

وتمکک الفصیلُ ما فی الضرع : إِذا استوفاه.

والتمکک : الاستقصاء ، وفی الحدیث : « لا تمککوا علی غرمائکم » (1).

التفاعُل

س

التماسّ

[التماسّ] : تماسّا : أی مَسَ أحدهما الآخر.

وتماسّا : من المسّ ، وهو الجماع ، قال الله تعالی : ( مِنْ قَبْلِ أَنْ یَتَمَاسَّا )(2).

الفَعْلَله

ج

المَجْمَجَه

[المَجْمَجَه] : تخلیط الکتب.

ومجمج فی خبره : إِذا لم یبین.

ز

المَزْمَزه

[المَزْمَزه] : مزمز الشیءَ ، بالزای : إِذا حرکه.

س

المَسْمَسَه

[المَسْمَسَه] : اختلاط الأمر.

ص

المَصْمَصَه

[المَصْمَصَه] : غسل طرف اللسان والشفتین دون المضمضه ، وفی حدیث

[شماره صفحه واقعی : 6206]

ص: 506

1- هو فی غریب الحدیث : ( 1 / 432 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 381 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 349 ) ، وفی روایه : « لا تَتَمککوا .. »
2- المجادله : 58 / 3.

أبی قلابه عن بعض الصحابه (1) : « کنا نتوضأ مما غیرت النار ونُمَصْمِصُ من اللَّبن ».

ومصمص إِناءه : إِذا غسله.

ض

المَضْمَضه

[المَضْمَضه] : غَسْلُ الفم بالماء ، قال النبی علیه السلام : « من توضأ فلیمضمض ولیستنشق » (2)

ع

المعمعه

[المعمعه] : صوت الحریق فی الحشیش ، وصوت الأبطال فی الحرب.

وقیل : المعمعه : سرعه التهاب النار ، قال امرؤ القیس یصف فرساً (3).

جموحاً مروحاً وإِحضارها

کمعمعه السعف الموقد

شَبَّه سرعه عَدْوها بالتهاب النار.

ومعمعه الحر : شدته.

غ

المغمغه

[المغمغه] : الاختلاط ، یقال : خلْقُ مُمَغْمغ : أی مختلط.

قال بعضهم : ومغمغ طعامَه : إِذا روّاه بالدسم.

ق

المقمقه

[المقمقه] : حکایه صوت المُقامِق.

ل

الململه

[الململه] : من التململ.

ه-

المهمهه

[المهمهه] : مَهْمَه : إِذا قال : مه مه. وهو زجرٌ.

[شماره صفحه واقعی : 6207]

ص: 507

1- حدیث التابعی أبی قلابه الجرمی فی غریب الحدیث : ( 2 / 443 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 369 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 338 ).
2- تکررت المضمضه فی الحدیث وانظر هذا فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 339 ).
3- دیوانه : (187) ، وروایه أوله : سبوحاً جموحاً.

التفعلل

ج

التمجمج

[التمجمج] : التحرک.

ر

التمرمر

[التمرمر] : التحریک والاهتزاز.

ز

التمزمز

[التمزمز] : التحریک.

ل

التململ

[التململ] : تقلُّب الإِنسان علی الفراش ، لا یقرّ ، کأنه علی ملّه.

[شماره صفحه واقعی : 6208]

ص: 508

باب المیم والتاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ن

المَتْن

[المَتْن] : الظَّهر ، والجمیع : مُتون.

والمتن من الأرض : ما صَلُب وارتفع ، والجمیع : مِتان.

والمَتْن من السهم : ما دون الریش منه إِلی وسطه.

و [ المَتْنُ ] من الرمح : وَسَطُه. ومن کل شیء : ما ظهر منه.

ویقال : رجلٌ مَتْنٌ : أی صُلْبٌ.

و [ فَعْلَه ] ، بالهاء

ن

المَتنه

[المَتنه] : المتْنَتَان : العصبتان تکتنفان الصلب من الجانبین.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ک

المُتْک

[المُتْک] : الأُتْرُج ، قال (1) :

تشرب الإِثم بالکؤوس جهاراً

وتری المُتْکَ بیننا مستعارا

الإِثم : الخمر ، والمُتْک : الأُتْرُج.

وعلی ذلک تأویل قراءه من قرأ وأعتدت لهنّ مُتْکاً (2) مخففاً غیر مهموز.

[شماره صفحه واقعی : 6209]

ص: 509

1- البیت دون عزو فی اللسان ( أثم ) ، وروایته : تشرب الاثم بالصواع جهاراً وتری المسک بیننا مستعارا
2- یوسف : 12 / 31.

و [ فُعْلَه ] ، بالهاء

ع

المُتْعَه

[المُتْعَه] : الاسم من التمتع ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام « إِذا ولدت جاریهٌ لرجل منه فهی له متعه حیاتَهُ ، فإِذا مات فهی حره » (1).

والمتعه فی الحج : أن تُضَمَّ عُمْرَهٌ إِلی الحج.

ومُتعه النکاح : کانت فی صدر الإِسلام ، یتزوج الرجل امرأهً إِلی أجل معلوم ، ثم یرتفع النکاح بِمُضِیِّه. وفی حدیث علی : « نهی النبی علیه السلام عن متعه النساء یوم خیبر ، وعن أکل لحوم الحُمر الأهلیه » (2) ، قال أکثر الفقهاء : نکاح المتعه باطل ؛ وعن زفر : إِن الشرط باطل والعقد جائز ، وعن الحسن بن زیاد أن المده إِن کانت طویله یُعلم أنهما لا یعیشان إِلیها صح النکاح ، وإِلا فلا.

ومتعه الطلاق (3) : ما تُمَتَّعُ به المرأه المطلقه ، وعن ابن عباس : « أَرْفَعُ المتعهِ الخادمُ ، ثم الکسوه ، ثم النفقه ». وقال الشافعی : أعلاها خادمٌ ، وأوسطها ثوب ، وأدناها خاتَمٌ. وقال أبو حنیفه : أدناها درع وملحفه ، وخمار من الثیاب الدُّون دون الجیده ، علی قدر الیسار والإِعسار.

فَعَلٌ ، بالفتح

ی

متی

[متی] : کلمه استفهام عن الوقت.

[شماره صفحه واقعی : 6210]

ص: 510

1- أخرجه أحمد فی مسنده بمعناه : ( 1 / 320 ) والحدیث وشرحه فی البحر الزخار : ( 4 / 192 - 208 ).
2- حدیث الإِمام علی عند البخاری : فی المغازی ، باب : غزوه خیبر ، رقم : (3979) ومسلم فی النکاح ، باب : نکاح المتعه ... ، رقم : (1407) وفی النهی عن المتعه أحادیث من طرق أخری عند مسلم : (1405) وأحمد : ( 3 / 404 ؛ 4 / 55 ).
3- وفی متعه الطلاق وقول ابن عباس وغیره انظر البحر الزخار : ( 3 / 127 ).

وهذیل یقولون : جعلْتُهُ متی کُمّی : أی فی وسطه.

قال أبو ذؤیب (1) :

شربن بماء البحر ثم ترفَّعت

متی لجج خُضْرٍ لهنَّ نئیجُ

وقال الأصمعی : متی لجج : أی من لجج. وهذا من کلام هذیل ، یجعلون « متی » مکان « مِن » وقوله : نئیج : أی مرٌّ سریع.

فاعِل

ع

الماتع

[الماتع] : الجید من الأشیاء ، یقال : حبلٌ ماتع : أی جید.

والماتع : الطویل.

وشرابٌ ماتع : أی شدید الحمره ، وقول النابغه (2) :

إِلی خیر دِیْن نُسْکُهُ قد علمته

ومیزانُهُ فی سُورهِ البرِّ ماتعُ

معناه : جید ناجح.

وماتع : من أسماء الرجال.

فَعَال ، بفتح الفاء

ع

المتاع

[المتاع] : ما یتمتع به ، قال الله تعالی : ( وَمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ ) ، (3) وفی الحدیث : قضی النبی علیه السلام : « أیما رجلٍ مات أو أفلس فصاحب المتاع

[شماره صفحه واقعی : 6211]

ص: 511

1- دیوان الهذلیین : ( 1 / 52 ) والمقاییس : ( 5 / 296 ) واللسان ( فنی ).
2- أنشده للنابغه الذبیانی فی المقاییس : ( 5 / 294 ) وذکر محققه فی الحاشیه أن البیت لیس فی دیوانه ؛ وهو فی اللسان ( متع ) وروایته : فی سوره المجد ماتع.
3- الحدید : 57 / 20.

أحق بمتاعه إِذا وجده بعینه » (1) ، قال الشاعر :

وکل عصاره لک من حبیب

لها بک أو لهوت به متاعُ

فَعُول

ح

المَتُوحُ

[المَتُوحُ] : بئر مَتوح : یستقی منها بالید علی البکره.

والمَتوح : الماتح.

ولیس فی هذا جیم.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ممدود

ک

المَتْکاء

[المَتْکاء] : المرأه التی لا تحبس بَولَها ، ویقال : هی عظیمه البظر ؛ وفی الحدیث : سئل إِبراهیم عن رجلٍ قال لرجل : یابن المَتْکاء ، فقال : لا حَدَّ علیه.

[شماره صفحه واقعی : 6212]

ص: 512

1- هو من حدیث أبی هریره عند مسلم فی المساقاه ، باب : من أدرک ما باعه عند المشتری .. ، رقم : (1559) وأحمد : ( 2 / 228 ، 249 ، 258 ، 347 ، 874 ) ، وبقریب من لفظه وبمعناه عند البخاری : وانظر فی شرحه فتح الباری : ( 5 / 62 ).

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین : یفعُل بضمها

ر

مَتَرَ

[مَتَرَ] : المَتْرُ : القطع ، مثل البتر ، وقال ابن درید (1) : یقال : مترتُ الحبلَ مَتْراً : إِذا مددتُه.

ن

مَتَنَ

[مَتَنَ] : متنت الرجلَ : إِذا ضربت مَتْنَه.

ومَتَنَه بالسوط : إِذا ضربه.

ومَتَنَ یومَه : إِذا سارَه کلَّه.

ومَتَنَ الدابهَ : إِذا شَقَّ صَفَنَه وأخرج خُصیتیه بعروقهما.

و

متا

[متا] : یقال : إِن مَتْوَ الشیء مَدُّه.

فَعَلَ ، یَفْعَلُ ، بالفتح

ح

مَتَح

[مَتَح] : مَتَحَ الماءَ مَتْحاً : إِذا نزعه ، فهو ماتح ، وفی ذکر جریر بن عبد الله البجلی لأرضه ببیشه : لا یُقام ماتُحها ، ولا یحسر صابحها ، ولا یَعْزُب سارحُها : أی ماؤها جارٍ لا یُنزع ، ولا یُحسر : أی یَکِلُّ صابحها الذی یسقی بالصباح ، ولا یعزب سارحها : أی مراعیها قریبه.

ومتح النهارُ : إِذا امتد وطال. ویومٌ ماتح : طویل.

ویقال : متح بها : ضرط.

ع

متع

[متع] النهارُ متعاً ومتوعاً : إِذا طال.

ویقال : إِن متوع النهار ارتفاعه قبل الزوال.

[شماره صفحه واقعی : 6213]

ص: 513

1- الجمهره : ( 1 / 395 ).

ومتع بالشیء : إِذا ذَهَبَ به ، یقولون : لئن اشتریت هذا الغلام لتُمتعنَ منه بغلامٍ صالح : أی لتذهبن.

ه-

[ مَتَهَ ] الدلوَ : مثل متحها.

همزه

متأ

[متأ] : مَتَأَه بالعصا ، مهموز : أی ضربه بها.

فَعُلَ ، یَفْعُل ، بالضم

ن

مَتُنَ

[مَتُنَ] : المتین : الشدید الصلب ، المصدر : المتانه ، قال الله تعالی : ( إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ )(1) ، وقوله تعالی : ( ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ )(2) : أی القوی.

الزیاده

الإِفعال

ع

الإِمتاع

[الإِمتاع] : أمتع الشیءَ : أی أطاله.

وأمتع الله تعالی به ، ومتّعه : بمعنیً ، وقرأ ابن عامر فأُمْتِعُهُ قلیلاً (3) وکذلک عن یعقوب فی روایه. قال أبو زید : یقال : أمتعت بالشیء بمعنی تمتّعت ، یقال : أمتعت بأهلی ، قال الراعی (4) :

خلیطین من شعبین شتی تجاورا

قدیماً وکانا للتفرق أمتعا

أی : لم یکن یمتِّع أحدهما بصاحبه إِلا التفرقُ ، وکان الأصمعی یرویه : بالتفرق.

[شماره صفحه واقعی : 6214]

ص: 514

1- الأعراف : 7 / 183.
2- الذاریات : 51 / 58.
3- البقره : 2 / 126.
4- أنشده له فی إِصلاح المنطق : (279) واللسان ( متع ) وهو بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 293 ).

التفعیل

ع

التمتیع

[التمتیع] : یقال : متَّع الله به ، ومتَّعه : من المتاع ، قال الله تعالی : ( نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلاً )(1).

ومتَّع المطلَّقهَ : أعطاها شیئاً تتمتع به ، قال الله تعالی : ( وَمَتِّعُوهُنَ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ )(2) ، قال أبو حنیفه وأصحابه ، والشافعی ومن وافقهم : إِذا تزوج الرجل امرأهً ولم یسمِّ لها مهراً ، ثم طلقها قبل الدخول وجبت لها المتعه علیه. وعن شُریح : أنها مستحبه ، وهو قول ابن أبی لیلی ومالک واللیث.

ن

التمتین

[التمتین] : مَتَّنَ القوسَ : إِذا وترها بوتَرٍ من عقب المتن.

ومتَّن الشیءَ : إِذا شدده.

المفاعَله

ن

المماتنه

[المماتنه] : المباعده ، یقال : سار سیراً مماتِناً : أی بعیداً.

والمماتنه : المماطله.

الاستفعال

ع

الاستمتاع

[الاستمتاع] : استمتع به : أی تمتَّع ، قال الله تعالی : ( فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَ )(3).

[شماره صفحه واقعی : 6215]

ص: 515

1- لقمان : 31 / 24.
2- البقره : 2 / 236 والشافعی فی الأم : ( 5 / 192 ) وما بعدها.
3- النساء : 4 / 24.

التفعّل

ع

التمتع

[التمتع] : تمتع بالشیء : أی تبلَّغ به وانتفع ، قال الله تعالی : ( وَلِیَتَمَتَّعُوا )(1) قرأ ابن کثیر وحمزه والکسائی بسکون اللام ، والباقون بکسرها ، وعن نافع روایتان.

وقوله تعالی : ( فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی الْحَجِ )(2) أی : توصَّل ، وهو من الأول.

قال الفقهاء : المتمتع : هو الذی یعتمر ، فإِذا طاف وسعی لعمرته حلَّ من إِحرامه ، وتمتع بما لا یجوز للمفرِد والقارن أن یتمتع به من الطِّیْبِ والوطءِ واللباس.

واختلفوا فی وقت إِحرام المتمتع بالعمره ، فقال أبو حنیفه : یجب أن یکون أکثر أعمالها فی أشهر الحج.

وللشافعی قولان (3) : أحدهما : أن یکون الإِحرام بالعمره فی أشهر الحج ، وهو قول عطاء والثوری ومن وافقهم.

والثانی : یجب أن یکون الفراغ منها فی أشهر الحج (4). قال أبو حنیفه والشافعی ومن وافقهم : ومن شرائط التمتع أن تکون العمره والحج فی شهر واحد.

ه-

التَّمتُّه

[التَّمتُّه] : فی کتاب الخلیل : التَّمَتُّه : الذهاب فی الغوایه والبطاله (5).

و

التمتی

[التمتی] : مد الصلب فی نزع القوس.

[شماره صفحه واقعی : 6216]

ص: 516

1- العنکبوت : 29 / 66.
2- البقره : 2 / 196.
3- الأم : ( 2 / 168 ).
4- فی ( ت ) زیاده : « وقال مالک : یجب أن یکون باقیاً علی إِحرام العمره فی أشهر الحج » ، وانظر الموطأ : ( 1 / 346 - 348 ).
5- العباره فی المقاییس : ( 5 / 294 ).

یقال : تمتی ثم نزع ، قال امرؤ القیس (1) :

فأتته الوحشُ واردهً

فتمتَّی النزعَ فی یَسَرِهْ

التفاعل

ر

التَّماتُر

[التَّماتُر] : تَماترا الحبل : إِذا تجاذباه.

ن

التماتُن

[التماتُن] : یقال : إِن التماتن التماطل.

[شماره صفحه واقعی : 6217]

ص: 517

1- دیوانه : (124) والمقاییس : ( 5 / 295 - 296 ) واللسان : ( متی ، یسر ).

[شماره صفحه واقعی : 6218]

ص: 518

باب المیم والثاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْله ، بضم الفاء وسکون العین

ل

المُثْله

[المُثْله] : الاسم من : « مَثَل به ».

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ل

المِثل

[المِثل] : النظیر ، وجمعه : أمثال ، قال الله تعالی : ( ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ )(1) : قیل فی الإِعمال :

یطیعوا إِذا عصیتم ، وینفقوا إِذا بخلتم.

وقیل : یعنی فی الصوره.

واختلفوا : هل کان الاستبدال أم لا؟ علی قولین ، والذین أثبتوا الاستبدال اختلفوا فی أعیان المستبدلین علی أقوال کثیره قد ذُکرت فی التفسیر.

وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « لا تبیعوا الذهب بالذهب إِلا مثلاً بمثل ، یداً بید بسواء » (2).

وقوله تعالی : ( إِنَّهُ لَحَقٌ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ )(3) أی : لا شک فیه کما لا شک فی نطقکم. قرأ الکوفیون غیر حفص برفع اللام علی أنه نعت لِحَقّ ، والباقون بالنصب. قال الکسائی : نَصْبُه علی القطع ، وقیل : نصبُه علی النعت لمصدر محذوف : أی « حقّاً مثل ما » عن الفراء ، وأجاز أیضاً أن یکون نصبُه بنزع الخافض : أی کمثل.

[شماره صفحه واقعی : 6219]

ص: 519

1- محمد : 47 / 38.
2- فی ( تو ) : « سواء بسواء » والحدیث بهذا اللفظ من حدیث أبی سعید عند البخاری فی البیوع ، باب : بیع الفضه بالفضه رقم : (2067) ، وهو عند مسلم فی المساقاه ، باب : الربا ، رقم : (1584) من حدیث أبی سعید أیضاً بلفظ : « الذهب بالذهب والفضه بالفضه ، والبُرّ بالبُرّ ، والشعیر بالشعیر والتمر بالتمر والملح بالملح ، مثلاً بمثل ، یداً بید ، فمن زاد أو استزاد فقد أربی الآخذ والمعطی فیه سواء ».
3- الذاریات : 51 / 23.

وقال سیبویه (1) : هو مبنی لمّا أضیف إِلی غیر متمکن کقوله تعالی : ( مِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ )(2).

والعرب تقیم المِثْلَ مکان النفس فتقول : مثلی لا یقول کذا : أی أنا ؛ ویقال منه : ( لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ).

فَعَلٌ ، بالفتح

ل

المَثَل

[المَثَل] : واحد الأمثال من الکلام التی یشبّه بها أمثالها فی المعنی ، وأصله من المِثل ، قال الله تعالی : ( وَلَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِ مَثَلٍ )(3).

والمَثَل : الوصف.

والمَثَل : المِثْل ، یقال : ما له مَثَل : أی مِثل ، کما یقال : شَبَهٌ وشِبْه.

فَعُلَه ، بضم العین

ل

المَثُلَه

[المَثُلَه] : العقوبه ، قال الله تعالی : ( وَقَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ )(4).

الزیاده

فَعَاله ، بفتح الفاء

ن

المثانه

[المثانه] : معروفه.

فِعَال ، بالکسر

ل

المِثال

[المِثال] : مقدار الشیء ، وجمعه : أمثله.

والمِثال : الفِراش ، وجمعه : مُثُل.

[شماره صفحه واقعی : 6220]

ص: 520

1- سیبویه : ( 3 / 117 ).
2- هود : 11 / 66.
3- الزمر : 39 / 27.
4- الرعد : 13 / 6.

فَعِیل

ل

المثیل

[المثیل] : رجلٌ مثیل : أی خیِّر ، ومُثلاء القوم وأماثلهم : خیارهم.

فَعْلاء ، بالفتح والمد

ع

المَثعاء

[المَثعاء] : مِشْیَهٌ قبیحه.

تِفْعال ، بکسر التاء

ل

التمثال

[التمثال] : واحد التماثیل ، وهی الصور الممثله ، قال الله تعالی : ( ما هذِهِ التَّماثِیلُ )(1).

[شماره صفحه واقعی : 6221]

ص: 521

1- الأنبیاء : 21 / 52.

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ل

مَثَلَ

[مَثَلَ] : المثول : الانتصاب ، یقال : مَثَلَ بین یدیه قائماً. قال ذو الرمه (1) :

یظل بها الحرباء للشمس ماثلاً

علی الجِذْل إِلا أنه لا یُکَبِّرُ

ومَثَلَ : إِذا زال عن موضعه.

ومَثَلَ : إِذا لطِئ بالأرض. ویقال : هو من الأضداد.

ومثَل بالقتیل : إِذا جدعه أو قطع عضواً من أعضائه ، وفی حدیث النبی علیه السلام ، فیما أوصی به سرایاه : « ولا تَمْثُلوا بآدمی ولا بهیمه » (2). قال الفقهاء فی دواب أهل دار الحرب : إِذا لم یُمْکنْ حملُها إِلی دار الإِسلام فلا یجوز أن تُعقر. قال الشافعی (3) : ولا یجوز ذبحها وإِحراقها. وقال أبو حنیفه : یجوز أن تذبح ثم تحرق.

ن

مَثَنَ

[مَثَنَ] : مَثَنَه یمثنُه ویَمْثِنُه ، بالضم والکسر : إِذا أصاب مثانته ، وفی حدیث عمار (4) : « إِنی ممثون ».

فَعِل ، بالکسر ، یَفْعَل ، بالفتح

ع

مَثِع

[مَثِع] : مَثِعَت المرأه مَثعاً ، إِذا مشت المثعاء ، وهی مِشیهٌ قبیحه کمِشیه الضَّبُع. یقال : مثعت الضَّبُع.

[شماره صفحه واقعی : 6222]

ص: 522

1- دیوانه : ( 2 / 631 ).
2- هو فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 344 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 294 ).
3- الأم : ( 4 / 279 ).
4- حدیث عمّار بن یاسر فی غریب الحدیث : ( 2 / 186 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 297 ) والمقصود أنه یشتکی مَثَانته ، وإِذا کان لا یمسک بوله فهو أَمْتَنُ کما سیأتی بعد قلیل.

ن

مَثِنَ

[مَثِنَ] : المَثَن : وجع المثانه ، یقال : رجلٌ مَثِنٌ.

والأمثن : الذی لا یستمسک بوله ؛ وامرأهٌ مثناء.

الزیاده

الإِفعال

ل

الإِمثال

[الإِمثال] : أمثله : أی جعله مثلَهُ.

التفعیل

ل

التمثیل

[التمثیل] : مثَّلَه : أی صَوَّره.

ومَثَّلَه به : أی شَبَّهه.

المفاعَله

ل

المماثله

[المماثله] : المناظره.

الافتعال

ل

الامتثال

[الامتثال] : امتثل أمره : أی احتذاه.

التفعُّل

ع

التَّمَثُّع

[التَّمَثُّع] : تَمَثَّعَتِ الضَّبُع : إِذا تمشَّت.

ل

التمثل

[التمثل] : تمثَّل به : أی تشبَّه ، یقال : تمثَّل ببیت من الشِّعر ، وبیتاً من الشِّعر.

[شماره صفحه واقعی : 6223]

ص: 523

التفاعُل

ل

التماثل

[التماثل] : التشابه.

یقال : تماثل من مرضه : إِذا خَفَّ مرضُه.

[شماره صفحه واقعی : 6224]

ص: 524

باب المیم والجیم وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ر

المَجْر

[المَجْر] : الجیش الکثیر أکثر ما یکون.

والمَجْر : أن یباع البعیر بما فی بطن الناقه ، وفی الحدیث « نهی النبی علیه السلام عن المَجْر (1) ».

ویقال : ما له مَجْرٌ : أی ما لَه عقلٌ ولا رأی.

فُعْلَه ، بضم الفاء

ع

المُجْعه

[المُجْعه] : الأحمق. عن ابن السکیت.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ع

المِجْع

[المِجْع] : الأحمق ، وجمعه : مِجَعَه ، مثل : قِرْد وقِرَدَه.

والمِجْع : الردیء من کل شیء.

فَعَلٌ ، بالفتح

ر

المَجَر

[المَجَر] : الاسم من الإِمجار ، وهو داء یصیب الإِبل والشاء فی بطونها.

[شماره صفحه واقعی : 6225]

ص: 525

1- هو من حدیث ابن عمر فی غریب الحدیث : ( 1 / 127 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 345 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 398 ) والمقاییس : ( 5 / 297 - 298 ).

وقال بعضهم : المَجَر : فی الغنم دون الإِبل. قال رجلٌ من العرب (1) : « الضأن مال صدق إِذا أفلتَتْ من المَجَر ».

و [ فُعَله ] ، بضم الفاء ، بالهاء

ع

المَجَعَه

[المَجَعَه] : الأحمق.

الزیاده

مِفعال

ر

ممجار

[ممجار] : شاه ممجار : أی ممجر.

فَعّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ن

المَجّان

[المَجّان] : عطیه الشیء بغیر ثمن ولا عِوَض ، یقال : هذا الشیء لک مَجّاناً.

و [ فَعّاله ] ، بالهاء

ع

المَجّاعه

[المَجّاعه] : المکثر من أکل المجیع ؛ ویقال : مُجّاعه ، بضم المیم.

فُعَاله ، بالضم والتخفیف

ع

المُجَاعه

[المُجَاعه] : الفضاله ، من المجیع.

[شماره صفحه واقعی : 6226]

ص: 526

1- العباره فی المقاییس ( مجر ) : ( 5 / 298 ).

فَعُول

س

المَجوس

[المَجوس] : فرقهٌ من فرق الجاهلیه یقولون : العالَم مُحْدَثٌ ، والله تعالی قدیم ، والشیطان قدیم ؛ وقال بعضهم بقدم الله تعالی وحدوث الشیطان ، وزعموا أنهما تحاربا ثم اصطلحا ، وکانت المجوسیه فی الجاهلیه من العرب لبنی تمیم.

فَعِیل

د

المَجید

[المَجید] : الله عزوجل ؛ ومعنی المجید : الکریم العظیم.

ومجید : من أسماء الرجال.

( ومجید : اسم قبیله بالیمن ، من قضاعه ، وأخواه الرکب ومهره بنو عمرو ابن حیدان بن عمرو بن الحاف بن قضاعه. قاله الأشعری ، وفی المثل : « أجلب بالرکب وبنی مجید » قاله نشوان فی باب الراء والکاف ) (1).

ع

المجیع

[المجیع] : التمر باللبن ، قال (2) :

إِن فی دارنا ثلاث حَبالی

فوددنا لو قد وضعن جمیعا

جارتی للخبیص والهرُّ للفأر

وشاتی إِذا اشتهینا مَجیعا

الملحق بالخماسی

فَنعَلول ، بفتح الفاء والعین

نق

المنجنوق

[المنجنوق] : لغه فی المنجنیق.

ن

المنجنون

[المنجنون] ، بتکریر النون : الدالیه.

[شماره صفحه واقعی : 6227]

ص: 527

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ). ولعل العباره أضافها ناسخ النسخه.
2- أنشدهما اللسان ( مجع ).

والمنجنون : الداهیه ، قال :

وما الدهر إِلا منجنون تقلَّب

فَنْعَلیل ، بالفتح

نق

[ المنجنیق ] ، بالقاف : التی یرمَی بها الدروب ، والنون زائده.

[شماره صفحه واقعی : 6228]

ص: 528

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

د

مَجَد

[مَجَد] : مَجَدت الإِبلُ مجوداً : إِذا نالت شبَعها.

ویقال : ماجَدْتُ الرجلَ فمَجَدْتُه : أی کنت أمجد منه.

ل

مَجَلَ

[مَجَلَ] : مَجَلَتْ یدُه : إِذا غلظت من العمل.

ن

مَجَنَ

[مَجَنَ] مجوناً : إِذا لم یُبالِ ما صنع ، ورجلٌ ماجنٌ ومَجّان.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ع

مَجَعَ

[مَجَعَ] : المَجْع : أکلُ التمر باللبن.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ر

مَجِر

[مَجِر] مجراً : إِذا أکثر من الشربِ فلم یَرْوَ ، لغهٌ فی مَجَر.

ع

مَجِعَ

[مَجِعَ] : المجاعه : الفحش ، یقال : امرأهٌ مجِعه : أی تکلم بالفحش.

والمَجِعُ : الرجل الماجن.

ل

مَجِل

[مَجِل] : مَجِلَتْ یدُه : إِذا غلظت من العمل وتنفطت ، ویدٌ مَجِلَه ، وفی الحدیث : « شَکَتْ فاطمهُ إِلی علی مَجَلَ یَدَیْها من الطحن » (1).

[شماره صفحه واقعی : 6229]

ص: 529

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 300 ).

فَعُل ، یَفْعُل ، بالضم

د

مَجُدَ

[مَجُدَ] : المجد : بلوغ النهایه فی الکرم والشرف ، ورجلٌ ماجد ، والله عزوجل الماجد والمجید : أی الکریم العظیم ، وهو من صفات الأزل ، قال الله تعالی : ( ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ )(1) قرأ الأکثر من القراء بالرفع علی النعت لله تعالی ( الْغَفُورُ الْوَدُودُ )(2) ، وقرأ حمزه والکسائی بالخفض علی النعت للعرش.

الزیاده

الإِفعال

د

الإِمجاد

[الإِمجاد] : أَمْجَدَ الدابهَ : إِذا علفها ما کفاها.

وأمجدت المرأه : إِذا ولدت ولداً ماجداً.

ر

الإِمجار

[الإِمجار] : أمجر فی البیع : إِذا اشتری البعیر بما فی بطن الناقه.

وأمجرت الشاه : إِذا حملت فعظم بطنُها ، فهزلت فلم تستطع القیام إِلا بمن یقیمها ، یقال : شاهٌ ممجر ..

ل

الإِمجال

[الإِمجال] : أمجلَ العملُ یَدَهُ : أی أَغْلَظَها.

التفعیل

د

التمجید

[التمجید] : مَجَّدَ اللهَ عزوجل : أی عَظَّمه.

[شماره صفحه واقعی : 6230]

ص: 530

1- البروج : 85 / 15.
2- البروج : 85 / 14.

ویقال : مَجَّدَ الدابهَ : إِذا علفها أقل من شبعها بلغه أهل نجد.

س

التمجیس

[التمجیس] : مَجَّسَه : إِذا أدخله فی دین المجوس.

ومَجَّسه : إِذا نسبه إِلی المجوسیه.

المفاعَله

د

المماجده

[المماجده] : ماجَدَه : إِذا فاخره أیهما أمجد.

ر

المماجره

[المماجره] : المبایعه بالمجر.

ن

المماجنه

[المماجنه] : ماجنه : من المجون.

ویقال : المماجِن من النوق : التی ینزو علیها فحول کثیره فلا تکاد تلقح.

الاستفعال

د

الاستمجاد

[الاستمجاد] : یقال فی المثل : « فی کل الشجر نار ، واستمجد المَرْخُ والعَفار » (1) : أی استکثر شجرهما من النار.

التفعُّل

س

التمجس

[التمجس] : تَمَجَّس : إِذا صار مجوسیّاً.

ع

التمجُّع

[التمجُّع] : أکلُ التمر باللبن.

[شماره صفحه واقعی : 6231]

ص: 531

1- المثل رقم : (2752) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 74 ) ، وهو فی المقاییس : ( 5 / 297 ).

التفاعُل

د

التماجُد

[التماجُد] : تماجدوا : من المجد.

ن

التماجن

[التماجن] : من المجون.

[شماره صفحه واقعی : 6232]

ص: 532

باب المیم والحاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ت

المَحْت

[المَحْت] : یقال : یومٌ محت ، بالتاء : أی شدید الحر.

ولیس فی هذا باء ولا فاء.

ص

المَحْص

[المَحْص] : فرسٌ محصُ القوائم : أی قلیل لحمها.

ض

المحض

[المحض] : اللبن الخالص الذی لم یخالطه الماء ، وفی دعاء النبی علیه السلام لوفد نهد : « اللهم بارک لهم فی محضها ومخضها » (1).

وعربی محض : أی خالص النسب.

وکل شیء خالص : محض.

ل

المحل

[المحل] : الجَدْب ، والجمیع : أمحال.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

و

المَحْوه

[المَحْوه] : مَحْوَهُ : الریح الشمال ، سمیت بذلک لأنها تمحو السحاب : أی تذهب به ، وهی معرفه لا تنصرف ، ولا یدخلها الألف واللام ، قال (2) :

قد بکرت محوهُ بالعَجَاجِ

فدمّرت بقیه الرَّجاج

یعنی : الغنم الضعاف.

[شماره صفحه واقعی : 6233]

ص: 533

1- الدعاء عنه صَلی الله عَلیه وآله وسلم فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 302 ).
2- البیت للقلاخ بن حزن کما فی اللسان ( رجج ) وهو دون عزو فی اللسان ( محا ).

و [ فِعله ] ، بکسر الفاء

ن

المِحنه

[المِحنه] : ما امتُحن به الإِنسان : أی ابْتُلی.

الزیاده

مفعول

ص

الممحوص

[الممحوص] : الشدید الخَلْق ، والأنثی ممحوصه ، بالهاء.

فاعِل

ق

الماحق

[الماحق] : یومٌ ماحق : شدید الحر ، وماحق الصیف : شده حَرِّه ، قال (1) :

ظلت صوافنُ بالأرزان صاویهً

فی ماحقٍ من نهار الصیف محتدمِ

ل

الماحل

[الماحل] : زمانٌ ماحِلٌ : أی ذو مَحْل.

فَعَال ، بفتح الفاء

ش

المَحاش

[المَحاش] : قومٌ من العرب.

ویقال : إِن المحاش أیضاً : الأثاث والمتاع.

ولیس فی هذا سین.

ل

المَحال

[المَحال] : جمع : محاله.

و [ فَعَاله ] ، بالهاء

ل

المَحاله

[المَحاله] : الفقاره من فقار الظَّهر.

[شماره صفحه واقعی : 6234]

ص: 534

1- لساعده الهذلی یصف الحُمر کما فی اللسان ( محق ).

والمحالَه : البکره العظیمه التی یستقی علیها بالإِبل.

فُعَال ، بضم الفاء

ش

المُحاش

[المُحاش] : شِواء مُحاش : أی محرَّق ، وکذلک نحوه.

ق

المُحاق

[المُحاق] : ثلاثٌ من آخر الشهر ، لأن القمر یمحق فیها.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ش

المِحاش

[المِحاش] : قبائل من العرب تحالفوا عند النار ، قال النابغه (1) :

جمِّع مِحاشک یا یزید فإِننی

أعددت یربوعاً لکم وتمیماً

ل

المِحال

[المِحال] : القوه فی قول الله تعالی : ( وَهُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ )(2) أی : القوه.

وقال أبو عبیده : المِحال : الانتقام ، وأنشد لأعشی بنی ثَعلبه (3) :

فرع نبع یهتزُّ فی غصن المج

دِ کثیرِ الندی شدیدِ المِحالِ

فَعُول

ش

مَحُوْش

[مَحُوْش] : سنه مَحُوْش : أی مجدبه.

[شماره صفحه واقعی : 6235]

ص: 535

1- دیوانه : (166) والمقاییس : ( 5 / 299 ) واللسان : ( محش ) ؛ ویزید هذا هو یزید بن أبی حارثه بن سنان ، ابن أخی هرم بن سنان. وکان قد تزوج بنت النابغه ( الشاعر ) ثم طلقها.
2- الرعد : 13 / 13.
3- أنشده له اللسان ( محل ).

ل

مَحُول

[مَحُول] : أرضٌ مَحُول : أی مجدبه.

فَعِیل

ص

المَحیص

[المَحیص] : الشدید من الخیل والإِبل.

ق

المَحیق

[المَحیق] : نصلٌ مَحیق : أی مرقق کأنه امتحق ، قال (1) :

یقلّب صعدهً جرداءَ فیها

نقیعُ السُّمِّ أو قَرْنٌ محیقُ

قال ابن درید (2) : لیس هو من المحق ، وإِنما هو مفعول من : حُقْت أَحُوْقُ ، وحِقْتُ أحیق أی دلکت ، فردّ إِلی فعیل.

[شماره صفحه واقعی : 6236]

ص: 536

1- هو المفضل النکری کما فی اللسان ( محق ) والأصمعیات (54) ، والبیت بدون نسبه فی الجمهره : ( 2 / 561 ) ؛ والمقاییس : ( 5 / 301 ).
2- الجمهره : ( 2 / 561 ).

الأفعال

اشاره

فَعَلَ ، بفتح العین ، یَفْعُل ، بضمها

و

محا

[محا] الکتابَ محواً ، قال الله تعالی : ( یَمْحُوا اللهُ ما یَشاءُ وَیُثْبِتُ )(1) أی : یُذهب ما یشاء ویُثبت ما یشاء.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ج

مَحَجَ

[مَحَجَ] : المَحْج : القَشْر ، یقال : محج اللحمَ : إِذا قشره عن العظم.

ومحجت الریحُ الأرضَ : إِذا أذهبت الترابَ عن وجهها ، قال العجّاج (2) :

ومَحْج أرواحٍ یبارین الصَّبا

أغْثَیْنَ معروف الدیار النیربا

أی : المکروه. ویروی : التیرب : أی التراب.

ز

مَحَزَ

[مَحَزَ] : المحز ، بالزای : النکاح ، یقال : محزها محزاً.

ش

مَحَشَ

[مَحَشَ] : مَحْشُ النار : إِحراقها.

ویقال : المحش : القَشْر.

ومحش وجْهَهَ بالسیف : إِذا ضربه فقشر الجلد. ومَخَشَه بالسیف ، بالخاء معجمه أیضاً.

ص

مَحَصَ

[مَحَصَ] : المحص : إِخلاص الشیء.

محصه مَحْصاً : إِذا أخلصه من کل عیب.

ومَحَصَ الذهبَ بالنار : أی أخلصه.

ومحصَ الظبیُ : إِذا عدا عَدْواً شدیداً.

[شماره صفحه واقعی : 6237]

ص: 537

1- الرعد : 13 / 39 وتمامها : ( .. وَعِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ ).
2- لیس فی دیوانه.

ومحص به الأرضَ : إِذا ضرب.

ومحص بها : أی ضرط ، قلب حمص.

ض

مَحَضَ

[مَحَضَ] : محضَ القومَ : إِذا سقاهم المحض.

ومَحَضَه الودَّ : أی صَدَقه إِیاه.

ط

مَحَطَ

[مَحَطَ] الوَتَرَ : إِذا أمرَّ علیه إِصبعه یصلحه.

ق

مَحَقَ

[مَحَقَ] : المَحْق : النقص ، یقال : محق اللهُ الشیءَ : أی أذهب برکته ، قال تعالی : ( یَمْحَقُ اللهُ الرِّبا )(1).

ومحق الحرُّ الشجرَ ونحوه : أی أحرقه.

ک

مَحَکَ

[مَحَکَ] : المَحْک : المماراه واللجاجه.

ل

مَحَلَ

[مَحَلَ] به محالاً : أی مَکَرَ.

ومحل فلانٌ بفلان : إِذا سعی به أو کادَه.

ن

مَحَنَ

[مَحَنَ] : المَحْنُ : الامتحان ، یقال : مَحَنَه عشرین سوطاً : أی ضربه.

ی

محی

[محی] : المحی : لغهٌ فی المحو.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ص

مَحِصَ

[مَحِصَ] الحبل محصاً : إِذا انجرد وذهب زئبره ، وحبل محص.

[شماره صفحه واقعی : 6238]

ص: 538

1- البقره : 2 / 276 وتمامها : ( .. وَیُرْبِی الصَّدَقاتِ ).

فَعُل ، یَفْعُل ، بالضم

ت

مَحُتَ

[مَحُتَ] الیومُ مَحْتاً ، بسکون الحاء : إِذا اشتد حرُّه. ویومٌ مَحْتٌ ، ولیله مَحْتَه ، بالهاء.

ض

مَحُضَ

[مَحُضَ] : الرجلُ مُحُوضه : إِذا صار محضاً فی حَسَبه.

الزیاده

الإِفعال

ش

الإِمحاش

[الإِمحاش] : أمحشه : أی أحرقه.

ض

الإِمحاض

[الإِمحاض] : أمحضه الودَّ والنصیحهَ : أی صدقه إِیاهما.

وأمحضه الحدی : کذلک ، قال (1) :

قلِ للْغَوانی أما فیکنَّ فاتکهٌ

تعلو اللئیمَ بضربٍ فیه إِمحاضُ

ق

الإِمحاق

[الإِمحاق] : أمحقه : لغه ضعیفه فی محقه. قال أبو عمرو : وأمحق : إِذا هلک کمحاق الهلال.

ل

الإِمحال

[الإِمحال] : أمحلت الأرض فهی ممحل : إِذا أجدبت ، قال :

غبراً أکفُّهم بِقاعٍ ممحلِ

وأمحل القوم : أی أجدبوا.

التفعیل

ص

التمحیص

[التمحیص] : التطهیر ، یقال : مَحَّصَ اللهُ فلاناً ، ومَحَّصَ عنه سیئاته.

[شماره صفحه واقعی : 6239]

ص: 539

1- أنشده بدون نسبه - أیضاً - فی الجمهره : ( 2 / 543 ) والمقاییس : ( 5 / 301 ).

والتمحیص : الابتلاء والاختبار ، وعلی الوجهین یفسر قول الله تعالی : ( وَلِیُمَحِّصَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا )(1).

ل

التمحیل

[التمحیل] : لبنٌ ممحل : أی محقون ، ومَحَلَه صاحبَه : أی حقنه.

وحکی بعضهم : لبنٌ ممحِل ، بکسر الحاء : إِذا أخذ شیئاً من طعم.

المفاعَله

ک

المُماحکه

[المُماحکه] : الملاجَّه.

ل

المماحله

[المماحله] : ماحَلَه محالاً ومماحله : أی کایَده.

الافتعال

ش

الامتحاش

[الامتحاش] : الاحتراق.

امتحش الخبز : إِذا احترق ؛ وقال ابن السکیت (2) : یقال امتحش غضباً : إِذا احترق.

ض

الامتحاض

[الامتحاض] : امتحض : أی شرب لبناً محضاً ، قال (3) :

امتحِضا وسقِّیانی الضَّیْحا

وقد کَفَیْتُ صاحبیَّ المِیحا

ق

الامتحاق

[الامتحاق] : امتحق الشیء : أی ذهب.

وامتحق : أی احترق.

[شماره صفحه واقعی : 6240]

ص: 540

1- آل عمران : 3 / 141 وتمامها (. وَیَمْحَقَ الْکافِرِینَ ).
2- إِصلاح المنطق : ( 279 - 280 ).
3- أنشده بدون نسبه فی اللسان ( محض ).

ن

الامتحان

[الامتحان] : الاختبار ، قال الله تعالی : فَامْتَحِنُوهُنَ (1) قال ابن عباس : کان النبی علیه السلام إِذا أتته امرأهٌ حلَّفها بالله تعالی ما خرجت من بُغض زوج ، ولا رغبهٍ بأرضٍ عن أرض ، ولا التماس الدنیا ، وما خرجت إِلا حُبّاً لله ورسوله (2).

وی

الامتحاء

[الامتحاء] : امتحی : لغهٌ فی امَّحی ، وهی ضعیفه.

الانفعال

ش

الامّحاش

[الامّحاش] : امَّحش : احترق.

وی

الامّحاء

[الامّحاء] : محوتُ الکتاب فامَّحی.

التفعُّل

ل

التمحل

[التمحل] : تمحل : أی احتال.

وی

التمحی

[التمحی] : تَمَحَّت سطورُ الکتاب : أی امَّحت.

التفاعُل

ک

التماحُک

[التماحُک] : تماحک الخصمان : أی تلاجّا.

[شماره صفحه واقعی : 6241]

ص: 541

1- الممتحنه : 60 / 10.
2- ذکره الشوکانی فی فتح القدیر أثناء تفسیر سوره الممتحنه.

ل

التماحل

[التماحل] : المتماحل : الطویل ، وفی حدیث علی (1) رضی الله عنه : « إِن من ورائکم أموراً متماحله رُدُحاً ، وبلاءً مُکْلِحاً مُبْلِجاً » : أی فِتناً طوالاً ، ورُدُحاً : أی عظاماً : جمع رداح ، ومکلحاً : یکلح الناسَ لشدته ، ومبلجاً : أی قاطعاً.

[شماره صفحه واقعی : 6242]

ص: 542

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 348 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 304 ).

باب المیم والخاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ر

مَخْر

[مَخْر] : بنات مَخْر ، وبناتُ بخر : سحائب بِیْضٌ رقاق تجئن فی أول الصیف ، قال الراعی :

فَرُحْنَ کأنهن بنات مخرٍ

علی الغُبطات یملأن العیونا

الغبطات : جمع : الغُبُط ، وهی مراکب ترکب فیها النساء.

ن

المَخْن

[المَخْن] : الطویل.

فِعْله ، بکسر الفاء

ر

المِخره

[المِخره] : الاسم من امتخر الشیءَ : إِذا اختاره.

الزیاده

إِفعال ، بکسر الهمزه

ض

الإِمخاض

[الإِمخاض] : ما اجتمع من الألبان فی المراعی حتی صار وَقْرَ بعیر ، والجمیع : الأماخیض.

ولیس فی هذا صاد.

مِفْعَله ، بکسر المیم

ض

المِمْخضه

[المِمْخضه] : التی یُمخض فیها اللبن.

[شماره صفحه واقعی : 6243]

ص: 543

فاعِل

ض

الماخض

[الماخض] : کل حامل ضربها الطَّلْق ، وفی کتاب عمر (1) ، رضی الله عنه ، إِلی عامل له : « وانظر ذوات الدر والماخض فتنکَّب عنها فإِنها ثمال حاضِرتهم » : أی لا تأخذها فی الصدقه. والثمال : الغِیاث والقائم بالأمر.

فاعول

ر

الماخور

[الماخور] : الذی یباع فیه الخمر ، وربما قیل للرجل الذی یألفه ماخور ، قال زیاد ابن أبی سفیان (2) لما قدم البصره عاملاً علیها ، ورأی بیوت الخمر : ما هذه المواخیر المنصوبه؟ الشرابُ علی حرام حتی تسوّی بالأرض هدماً.

فَعَال ، بفتح الفاء

ض

المخاض

[المخاض] : النوق الحوامل.

وابن المخاض : هو الفصیل الذی حملت أمه قبل ابن اللبون بسنه ، وکذلک بنت المخاض ، وقال بعضهم : یسمی ابن المخاض إِذا أرسل الفحل فی النوق التی فیها أمه وإِن لم تحمل.

ویقال فی النکره : ابن مخاض وبنت مخاض. وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « فی خمس وعشرین من الإِبل بنت مخاض ، فإِن لم تکن ابنه مخاض فابن لبون ذکر » (3) ، قال مالک والشافعی

[شماره صفحه واقعی : 6244]

ص: 544

1- حدیثه فی غریب الحدیث : ( 1 / 256 - 257 ، 409 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 306 ).
2- حدیث زیاد فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 306 ) واللسان ( مخر ).
3- مالک فی الموطأ فی الزکاه : ( 1 / 263 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 306 ) وانظر فی المسأله وشرح الحدیث ضوء النهار للجلال : ( 2 / 295 - 300 ).

وأبو یوسف ومن وافقهم : لا یجوز إِخراج ابن لبون مع وجود ابنه مخاض ؛ وعند أبی حنیفه : یجوز إِخراج ابن لبون مع وجود ابنه مخاض علی وجه القیمه.

والمخاض

[والمخاض] : وجع الولاده ، قال الله تعالی : ( فَأَجاءَهَا الْمَخاضُ إِلی جِذْعِ النَّخْلَهِ )(1).

و [ فُعَال ] ، بضم الفاء

ط

المُخاط

[المُخاط] : ما یسیل من الأنف.

فَعِیل

ض

المخیض

[المخیض] : لبن مخیض : مُخِض وأُخذ زُبده.

یَفعول ، بفتح الیاء

ر

الیمخور

[الیمخور] : الطویل ، قال لعجاج (2) :

فی شعشعانِ عُنق یمخور

[شماره صفحه واقعی : 6245]

ص: 545

1- مریم : 19 / 23.
2- دیوانه : ( 1 / 348 ) ، وبعده : حابی الحیود فارض الحنجور

الأفعال

اشاره

فَعَل ، بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ر

مَخَرَ

[مَخَرَ] : مخرت السفینه مَخْراً ومخوراً : إِذا جرت فشقت الماء.

ض

مَخَضَ

[مَخَضَ] : مَخْضُ اللبنِ : معروف.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ج

مَخج

[مَخج] البئرَ مخجاً : إِذا خضخض ماءها ، قال (1) :

یَزیدُها مَخْجُ الدِّلاء جُموما

والمخج : النکاح.

ر

مَخَر

[مَخَر] : مَخَرَت السفینه مخراً ومخوراً : إِذا شقت الماء ، قال الله تعالی : ( وَتَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فِیهِ )(2).

ویقال : مخرت الأرضَ : إِذا أرسلت فیها الماء لتطیب.

ض

مَخَضَ

[مَخَضَ] : مخضُ اللبن : معروف.

والمخض : هدیر البعیر بشقشقته.

قال بعضهم (3) : ومخضَتِ الناقهُ : إِذا أخذها المخاض.

ط

مَخَطَ

[مَخَطَ] : مَخْطُ الأنف : نَزْعُ المخاط منه. ویقال : مخطت الصبیَ مخطاً.

ومَخَطَ السهمُ : إِذا مَرَقَ.

[شماره صفحه واقعی : 6246]

ص: 546

1- الشاهد غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 305 ) واللسان : ( جمم ، مخخ ) ، وقبله : قد صبحت قلمسا هموما
2- النحل : 16 / 14.
3- انظر المقاییس : ( 5 / 304 ).

ن

مَخَنَ

[مَخَنَ] : یقال : إِن المخنَ : النزع من البئر.

ویقال : المَخْن : إِخراج ترابها.

والمخن : الجماع.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ض

مَخِض

[مَخِض] : مَخِضَت الناقه مخاضاً : إِذا أخذها المخاض.

الزیاده

الإِفعال

ض

الإِمخاض

[الإِمخاض] : أمخض اللبنُ : إِذا حان له أن یُمْخَضَ.

ط

الإِمخاط

[الإِمخاط] : أمخط الرامی السهمَ : إِذا أنفذه فخرج من الرمیَّه.

الافتعال

ر

الامتخار

[الامتخار] : امتخره : أی اختاره ، قال (1) :

من نخبه الناس التی کان امتخر

ط

الامتخاط

[الامتخاط] : امتخط : أی نزع المخاط.

وامتخط السیفَ : إِذا انتضاه.

وامتخط الشیَ : إِذا اختلسه.

[شماره صفحه واقعی : 6247]

ص: 547

1- هو العجاج فی دیوانه : ( 1 / 78 ) واللسان ( مخر ) وروایته من مخه الناس وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 303 ).

الاستفعال

ر

الاستمخار

[الاستمخار] : قال بعضهم : یقال : استمخرتَ الریحَ : إِذا استقبلتها بأنفک.

ض

الاستمخاض

[الاستمخاض] : یقال : إِن المستمخَضَ : اللبن البطیء الرَّوْب.

التفعّل

ج

التمخُّج

[التمخُّج] : تمخج الشیءَ : إِذا خضخضه ، قال :

طامی الجمام لم تمخجْه الدّلا

ض

التمخض

[التمخض] : تمخُّضُ اللبن : تحرکه عند المخض.

وتمخضت الحامل : من المخاض.

ط

التمخط

[التمخط] : تمخَّط : إِذا نزع المخاطَ.

[شماره صفحه واقعی : 6248]

ص: 548

باب المیم والدال وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْله ، بضم الفاء

ی

المُدْیه

[المُدْیه] : الشفره ، وجمعها : مُدًی.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ل

المِدْل

[المِدْل] : الرجل الخفی الشخص ، القلیل اللحم.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ح

المِدْحَه

[المِدْحَه] : الاسم من المدح.

ی

المِدْیَه

[المِدْیَه] : لغهٌ فی المُدْیه.

فَعَلٌ ، بالفتح

ر

المَدَر

[المَدَر] : قِطع الطین الیابس الشدید.

ی

المَدَی

[المَدَی] : الغایه.

و [ فَعَلَه ] ، بالهاء

ر

المَدَره

[المَدَره] : واحده المدَر.

ومَدَرَه الرجل : أرضه. ویقال للقریه : مَدَره.

[شماره صفحه واقعی : 6249]

ص: 549

قال یصف حماراً (1) :

شَدَّ علی أمر الورود میْزَرَهْ

لیلاً وما نادی منادی المَدَره

الزیاده

أُفعُوله ، بالضم

ح

الأُمدوحه

[الأُمدوحه] : المدح ، وجمعها :

الأمادیح. قال (2) :

لو أنَ مِدْحَه حیٍّ أنشرَتْ بشراً

أحیا أباکنَّ یا لیلی الأمادیح

مَفعَله ، بالفتح

ل

الممدره

[الممدره] : الموضع الذی یؤخذ منه المدر.

فَعِیل

ح

المدیح

[المدیح] : المدح.

خ

المدیخ

[المدیخ] : العظیم ، والجمع : مُدَخاء.

ی

المَدِیّ

[المَدِیّ] : الحوض لیست له نصائب.

قال (3) :

إِذا أُمیل فی المدیِ فاضا

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ن

المدینه

[المدینه] : أعظم القری ، والجمیع : مُدُن ومدائن.

[شماره صفحه واقعی : 6250]

ص: 550

1- للحصین بن بکیر الربعی کما فی اللسان ( أذن ، مدر ) والعجز غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 305 ) وروایته
2- أبو ذؤیب الهذلی فی دیوان الهذلیین : ( 1 / 113 ) واللسان ( مدح ).
3- الشاهد دون عزو فی اللسان ( مدی ).

ویقال : إِن المیم فی المدینه زائده ، وأنها : مَفْعِله ، من دان یدین ، قال الله تعالی : ( لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَهِ )(1).

[شماره صفحه واقعی : 6251]

ص: 551

1- المنافقون : 63 / 8.

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ر

مَدَرَ

[مَدَرَ] : المَدْر : تطیین الحوض ونحوه بالمدَر.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

مَدَحَ

[مَدَحَ] : المدح : نقیض الذم ، یقال فی المثل : « المدح الذبح ».

ه-

مَدَهَ

[مَدَهَ] : المَدْه : المدح ، قال (1) :

لله در الغانیات المُدَّهِ

قال الخلیل : المَدْه المدح ، إِلا أن المَدْهَ فی نعت الجمال والهیئه ، والمدح : عام فی کل شیء.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ر

مَدَرَ

[مَدَرَ] : المَدَر : عِظم الجنبین ، یقال : رجلٌ أمدر : قال الراعی یصف راعی إِبل

وقَیِّمٍ أمدرِ الجنبین منخرقٍ

عنه العباءهُ قوامٍ علی العمل

والأمدر من الضباع : الذی فی جسده لمع من سلحه.

ویقال : المدر : لون الأمدر.

ش

مَدَشَ

[مَدَشَ] : امرأهٌ مدشاء ، بالشین معجمهً : لا لحمَ علی یدیها.

ویقال : المَدَش : دقه الید واسترخاؤها ، وناقه مدشاء.

[شماره صفحه واقعی : 6252]

ص: 552

1- رؤبه فی دیوانه : (165) والجمهره : ( 2 / 685 ) واللسان ( مده ) ، وغیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 306 - 307 ).

الزیاده

التفعیل

ح

التمدیح

[التمدیح] : رجلٌ ممدَّح : أی مُدح کثیراً.

ن

التمدین

[التمدین] : یقال : مُدُنٌ مُمَدَّنه ، مُدِّنت : أی أُثبتت.

الافتعال

ح

الامتداح

[الامتداح] : امتدحه : أی مدحه.

التفعُّل

د

التَّمَدُّح

[التَّمَدُّح] : تَمَدَّح : أی مدح نفسَه.

خ

التمدُّخ

[التمدُّخ] : قال ابن درید (1) : تمدخت الناقه : إِذا امتلأت شحماً.

ل

التمدُّل

[التمدُّل] : تمدَّل بالمندیل : لغه فی تندَّل. وهی لغه ضعیفه ، علی توهم أن المیم أصلیه.

ه-

التمدُّه

[التمدُّه] : التمدح ، وأنشد ابن الأعرابی (2) :

تَمَدَّهی ما شئتِ أن تَمَدَّهی

فلستِ من هَوْئی ولا ما أشتهی

الهوء : الهمه.

[شماره صفحه واقعی : 6253]

ص: 553

1- الجمهره : ( 1 / 581 ).
2- أنشده اللسان ( مَدَه ).

التفاعُل

ح

التمادح

[التمادح] : تمادحوا : أی مدح بعضهم بعضاً.

یقال : التمادح : التذابح.

خ

التمادخ

[التمادخ] : قال بعضهم : التمادخ : البغی ، وأنشد (1) :

تمادَخُ بالحِمَی جهلاً علینا

فهلّا بالقَنانِ تُمادِخینا

ی

التمادی

[التمادی] : تمادی فی الشیء : أی لجَّ فیه.

[شماره صفحه واقعی : 6254]

ص: 554

1- أنشده بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 308 ) ، واللسان ( مدخ ) ، والقَنان : موضع.

باب المیم والذال وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ی

المَذْیُ

[المَذْیُ] : أرقُّ النطفه ، یخرج عند التقبیل والملاعبه ، وفیه الوضوء دون الغُسل ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « إِذا رأیت المذی فاغسل ذکرک وتوضأ وضوءک للصلاه » (1).

و [ فِعْلٌ ] ، بکسر الفاء

ل

المِذْل

[المِذْل] : الذی لا یکتم سرَّه.

فَعَلٌ ، بالفتح

ر

المَذَر

[المَذَر] : یقال : ذهب القومُ شَذَرَ مَذَرَ ، وشِذِر مِذِر ، بکسر الشین والمیم أیضاً ، لغتان : إِذا تفرقوا فی کل وجه ، إِتباع له.

الزیاده

فاعِل ، منسوب

ی

الماذیّ

[الماذیّ] : العسل الأبیض ، قال عدی بن زید (2) :

وحدیثٍ مثل ماذیٍ مُشارِ

[شماره صفحه واقعی : 6255]

ص: 555

1- الحدیث من عده طرق عند أبی داود وبألفاظ قریبه فی الطهاره ، باب : المذی ، رقم : (206) وابن ماجه فی الطهاره ، باب : الوضوء من المذی رقم : ( 504 - 507 ) وأحمد : ( 1 / 110 ، 112 ، 125 ، 145 ).
2- عجز بیت لعدی بن زید ، دیوانه : (95) ، وصدره : بسماع یاذن الشیخ له

ودرعٌ ماذیَّه ، بالهاء : أی بیضاء ، وقیل : أی لینه.

وخمرٌ ماذیَّه : سهله فی الحلق.

ویقال : إِن الماذیّ منسوب إِلی : فَعَل ، بفتح الفاء والعین.

فَعِیل

ق

المَذیق

[المَذیق] : اللبن المخلوط بالماء.

والمذیقه ، بالهاء أیضاً.

ولیس فی هذا فاء.

ل

المذیل

[المذیل] : المریض الذی لا یتقارّ.

[شماره صفحه واقعی : 6256]

ص: 556

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یفعُل بضمها

ق

مَذَقَ

[مَذَقَ] : المَذْق : خَلْط الشراب واللبن بالماء.

والمَذْقه : الشربه من اللبن الممزوجه بالماء.

ومَذَقَ الوُدَّ مذقاً ومذاقاً : إِذا لم یُخلصه ، وهو من الأول.

ل

مَذَلَ

[مَذَلَ] : یقال : مَذَلَ بِسِرِّه : أی قَلِق.

فَعَل بالفتح ، یفعِل بالکسر

ی

مَذَی

[مَذَی] : إِذا خرج منه المَذْیُ.

ورجلٌ مَذّاء : کثیر المذی ، یقال : کل ذکرٍ یمذی ، وکل أنثی تقذی ، وفی حدیث علی بن أبی طالب : « کنت رجلاً مَذّاءً فسألت النبیَّ علیه السلام فقال : توضأ واغسله » (1).

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

مَذَحَ

[مَذَحَ] : المذح : تذریه الطعام ، بلغه بعض أهل الیمن ، یقولون للکثیر الکلام المخلِّط فیه : هو یمذح بریح وغیر ریح.

ولیس فی هذا جیم.

ع

مَذَعَ

[مَذَعَ] : یقال : مَذَعَ فلانٌ الخبرَ : إِذا حدَّث ببعضه وکتم بعضَه.

والمذّاع : الکذاب.

ویقال : هو الذی لا یکتم السر.

[شماره صفحه واقعی : 6257]

ص: 557

1- هو من حدیثه عند أبی داود : فی الطهاره ، باب : المذی ، رقم : (206) ، أحمد فی مسنده : ( 1 / 80 ، 82 ، 87 ، 107 - 108 ، 125 ).

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ح

مَذِح

[مَذِح] : المذح : اصطکاک الفخذین عند المشی لکثره لحمهما. ورجلٌ أمذح.

ر

مَذِر

[مَذِر] : مَذِرَت البیضه : إِذا فسدت.

ومَذِرَتْ مَعِدَتُه : إِذا انسحجت.

ومَذِرَتْ نفسُه من الشیء : إِذا خبثت.

ورجلٌ مَذِرٌ.

والأمذر : الکثیر الاختلاف إِلی الخلاء.

ل

مَذِل

[مَذِل] : المَذِل : القَلِق.

یقال : مَذِلَ بِسِرِّه إِذا أفشاه. ورجلٌ مَذِلٌ.

ویقال : إِن المذِل : الباذل نفسَه ولما عنده من مال أوسر.

ویقال : مَذِلَ فلانٌ من کلام فلان : إِذا اشتد علیه فقلق منه.

ومذِل من المرض : قلق ، فهو مذلٌ.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِمذار

[الإِمذار] : أمذرت الدجاجهُ البیضهَ : إِذا أفسدتها.

ی

الإِمذاء

[الإِمذاء] : أمذی : لغهٌ فی مَذَی.

التفعیل

ر

التمذیر

[التمذیر] : مذّره فی لغهٍ : أی قَذَّره.

ی

التمذی

[التمذی] : مَذّاه : أی أرسله.

[شماره صفحه واقعی : 6258]

ص: 558

المفاعَله

ی

المماذاه

[المماذاه] : المِذاء : الجمع بین رجال ونساء یماذی بعضهم بعضاً ، وفی الحدیث : « المِذاء من النِّفاق » (1).

التفعّل

ح

التمذُّح

[التمذُّح] : تَمَذَّحَتْ خواصره : إِذا امتلأت وانتفخت ، قال (2) :

فلمَّا سقیناها العَکیسَ تمذّحت

خَواصرُها وازدادَ رشْحاً وریدُها

یعنی امرأه شربت لبناً خُلط بمرقٍ.

ویروی : تملأّت مداخرها.

ر

التَّمَذُّر

[التَّمَذُّر] : خبث النفس.

الافِعَلال

ل

الامذلال

[الامذلال] : الاسترخاء والفتره.

الافْعِلَّال

قر

الامذقرار

[الامذقرار] : امْذَقَرَّ اللبنُ امذ قراراً : إِذا انقطع.

ویقال أیضاً : اذْمَقَرَّ ، بتقدیم الذال علی المیم.

[شماره صفحه واقعی : 6259]

ص: 559

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 354 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 312 ) والمقاییس : ( 5 / 310 ) ، ولفظه کاملاً : « الغَیره من الإِیمان ، والمِذَاء من النِّفاق ».
2- هو الراعی کما فی اللسان ( مذح ) وانظر التاج ( عکس ).

[شماره صفحه واقعی : 6260]

ص: 560

باب المیم والراء وما بعد هما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ت

المَرْت

[المَرْت] ، بالتاء : المفازه الخالیه التی لا نبات فیها ، وعن الأصمعی عن أبیه قال : قیل لأعرابی : ما المَرْتُ؟ قال : التی لا یجف ثراها ، ولا ینبت مرعاها.

ج

المَرْج

[المَرْج] : الأرض بها نبات تُمرج فیها الدواب : أی تُرسل ترعی.

ویقال : المَرْج : المرعی.

ومَرْج راهط : اسم موضع کانت به وقعهٌ للیمن علی قیس عَیْلان.

خ

المَرْخ

[المَرْخ] : بالخاء معجمهً : شجر تقدح منه النار فتخرج بسرعه ، ویقال فی المثل : « فی کل الشجر نار ، واستمجد المَرْخ والعَفار » (1).

د

المَرْد

[المَرْد] : ثمر الأراک.

غ

المَرْغ

[المَرْغ] ، بالغین معجمهً : اللُعاب.

ق

المَرْق

[المَرْق] ، بالقاف : الإِهاب المنتن. ویقال : هو ما یبقی من اللحم فی الجلد المسلوخ. ویقال : هو صوفه أول ما ینتف.

ولیس فی هذا فاء.

و

المَرْو

[المَرْو] : ضربٌ من الحجاره أبیض بَرّاق تکون فیه النار.

[شماره صفحه واقعی : 6261]

ص: 561

1- المثل فی الاشتقاق : ( 2 / 506 ) واللسان ( مرخ ) ، وتقدم ذکره ورقمه فی مجمع الأمثال.

همزه

[ المَرْء ] ، مهموز : الرجل ، وجمعه مَرْؤون.

ومُرَیء ، بالتصغیر : اسم رجل من طیئ ، ولدُه الربیع من مُرَیء(1) ، کان شریفاً.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

و

المَرْوه

[المَرْوه] : واحده المَرْوِ ، ومن ذلک المروه التی بمکه ، قال الله تعالی : ( إِنَّ الصَّفا وَالْمَرْوَهَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ )(2).

وذو المروه (3) : لَقَبُ رجلٍ من أشراف مَذْحِج ، لأنه قتل رجلاً بمروهَ ، واسمه سَلَمَه بن صلاءه.

همزه

[ المرأه ] ، بالهمز : أنثی المرء. ویقال : مَرَه ، بالتخفیف.

و [ فُعْله ] ، بضم الفاء

ع

المُرْعه

[المُرْعه] : طائر صغیر ، والجمیع : مُرَع.

ی

المُرْیه

[المُرْیه] : الشک ، لغه فی المِرْیَه.

والمُرْیه : الاسم من مَرَیْتُ الناقه : إِذا مسحتَ ضرعها لِتدرَّ ، ومن مَرَیْتُ الفرسَ : إِذا استحلبت جَرْیَه ، قال ابن درید (4) : وهی اللغه الفصیحه ، وقد قیل مِرْیَه ، بالکسر.

[شماره صفحه واقعی : 6262]

ص: 562

1- هو الربیع بن مُرَیّ بن أوس ، قال ابن درید : « کان شریفاً مذکوراً ، ولیَ الحِمَی بظهر الکوفه ، ولّاه الولید بن عقبه ، وکان لولایه الحمی قدر کبیر فی ذلک الزَّمان » الاشتقاق : ( 2 / 383 ).
2- البقره : 2 / 158.
3- الاشتقاق : ( 2 / 400 ).
4- الجمهره : ( 2 / 806 ).

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ط

المِرْط

[المِرْط] : کساء من خزٍّ أو کتان أو صوف أو شعر ، وفی حدیث عائشه (1) : « خرج النبی علیه السلام ذات غداه وعلیه مِرْطٌ مُرَحَّل من شعر أسود ».

مُرَحَّل : أی موشّی ، وجمعه : مُروط.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ی

المِرْیَه

[المِرْیَه] : الشک ، قال الله تعالی : ( فَلا تَکُ فِی مِرْیَهٍ مِنْهُ )(2).

والمِرْیَه : لغه فی المُرْیه.

فَعَلٌ ، بالفتح

س

المَرَس

[المَرَس] : الحبل ، وجمعه : أمراس.

ق

المَرَق

[المَرَق] : جمع : مرقه ، وهی معروفه.

والمَرَق : آفه تصیب النخل.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

س

المَرَسَه

[المَرَسَه] : قال بعضهم : المَرَسه : الحبل ، وجمعه : مَرَس.

ق

المَرَقه

[المَرَقه] : مَرَقَه اللحم معروفه.

[شماره صفحه واقعی : 6263]

ص: 563

1- هو من حدیثها عند مسلم فی اللباس ، باب : التواضع فی اللباس .. ، رقم : (2081) وأحمد فی مسنده : ( 6 / 162 ).
2- هود : 11 / 17.

و [ فُعَله ] ، بضم الفاء

ع

المُرَعه

[المُرَعه] : طائر.

فَعِلٌ ، بکسر العین

س

المَرِس

[المَرِس] : رجلٌ مَرِسٌ : أی شدید علی ممارسه الأمور.

ویقالَ : هم علی مرسٍ واحد : أی أخلاقهم مستویه.

ن

المَرِن

[المَرِن] : الحال ، یقال : القوم علی مَرِن واحد ، وما زال ذلک مرنی : أی حالی.

وهو من المرون علی الشیء : أی الاستقامه علیه.

الزیاده

افْعَله ، بکسر الهمزه

همزه

الامرأه

[الامرأه] : المرأه ، والذکر : امرؤ ، تضم راؤه فی الرفع ، وتفتح فی النصب ، وتکسر فی الجر. وهمزته التی بعد الراء إِذا ضمت الراء کتبت واواً ، وإِن فتحت الراء کُتبت الهمزه ألفاً ، وإِن کسرت الراء کتبت الهمزه یاءً. والهمزه التی قبل المیم همزه وصل.

مِفعال

ح

المِمراح

[المِمراح] : النشیط : یقال : فرس ممراح ، وجمل ممراح : قال (1) :

إِنی أقود جملاً ممراحاً

ذا قبهٍ مملوءهٍ أحراحا

وناقهٌ مِمْراح : کذلک.

[شماره صفحه واقعی : 6264]

ص: 564

1- الشاهد دون عزو فی اللسان ( حرح ).

ض

الممراض

[الممراض] : الکثیر المرض.

فَعّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ن

مَرّان

[مَرّان] : اسم موضع فیه قبر عمرو بن عُبید ، رحمه الله تعالی ، قال فیه أبو جعفر المنصور (1) :

صلی الإِله علیک من متوسدٍ

قبراً مررت به علی مَرّان

قبراً تضمن مؤمناً متحنفاً

صَدَقَ الإِله ودان بالفرقانِ

فلو أنَّ هذا الدهر أبقی واحداً

أبقی لنا عمراً أبا عثمانِ

و مَرّان : حی من قضاعه بالیمن ، وهم ولد مران بن الأزمع بن خولان.

ویقال : إِن مَرّان : فَعْلان من مَرّ.

و [ فُعَّال ] ، بضم الفاء

ن

المُرّان

[المُرّان] : شجر الرماح ، فُعّال من المرانه ، وهو اللین.

فَعُّول ، بفتح الفاء ، وتشدید العین

ت

المَرُّوْت

[المَرُّوْت] ، بالتاء : القاع المستوی ، والجمیع : مرارات.

فُعِّیل ، بضم الفاء وکسر العین مشدده

وهو شاذ

ق

المُرِّیق

[المُرِّیق] : شجر العصفر.

[شماره صفحه واقعی : 6265]

ص: 565

1- الأبیات وترجمه عمرو بن عُبید بن باب التیمی ، أبو عثمان البصری ( ت 144 ه / 761 م ) شیخ المعتزله فی عصره وأحد الزّهاد المشهورین ، فی ( الحور العین ) للمؤلف ( 163 - 164 ) ، وذکر « أن المنصور أنشد الأبیات وهی لغیره ، وذکر العتبی أنها للمنصور ».

و [ فِعِّیْل ] بکسر الفاء

ح

المِرِّیْح

[المِرِّیْح] : الشدید المرح ، وهو النشاط ، قال امرؤ القیس (1) :

تغرّد مِرِّیح الندامی المُطرب

خ

المرِّیخ

[المرِّیخ] : رجلٌ مِرِّیخ : کثیر التمریخ.

والمِرِّیْخ : نجمٌ فی الفلک الخامس ، من الخنس ، یقطع الفلک فی سنتین إِلا شهراً بالتقریب ، فی کل برج بحسابه من ذلک ؛ ویقال له : بهرام أیضاً ، وهو نحس ، ذکر لیلی یدل علی الحرب واللجاج وسفک الدماء والظلم وقطع الطریق والخبث والسرعه فی الأمور. وله من الألوان الحمره ، ومن الطعوم المراره ، ومن الطبائع الحراره والیبس ، ومن الأیام یوم الثلاثاء ، ومن اللیالی لیله السبت.

والمریخ : سهم طویل یُغالَی به.

فاعل

ب

مارِب

[مارِب] : بلده سبأ التی قال الله تعالی فیها : ( بَلْدَهٌ طَیِّبَهٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ )(2).

[ وجعلها الجوهری من باب الهمزه والراء ، وزنها مَفْعِل بزیاده المیم وکسر العین ، وإِلی القولین یتوجه قول أسعد تُبَّع :

ولقد بَنَتْ لی عمتی فی مأربٍ

عرشاً علی کرسیِّ ملکٍ مُتْلِدِ

عمرت به تسعین عاماً دَوَّخت

أرض العراق إِلی مفازه صیغدِ

یعنی بلقیس ملکه سبأ ](3).

[شماره صفحه واقعی : 6266]

ص: 566

1- دیوانه : (45) ، وروایته : میاح بدل مریح وصدره: یغرد بالاسحار فی کل سدفه
2- سبأ : 34 / 15.
3- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

ج

المارج

[المارج] : لَهَبُ النار ، قال الله تعالی : ( وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ )(1).

د

المارد

[المارد] : العاتی ، قال الله تعالی : ( مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ )(2).

ومارد : حصنُ دومه الجندل.

ومارد : من أسماء الرجال.

ن

المارِن

[المارِن] : ما لان وانحدر عن قصبه الأنف ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام فی الأنف : « إِذا استوعب مارنه الدیهُ » (3).

و [ فاعِله ] ، بالهاء

ق

المارقه

[المارقه] : الفرقه التی مرقت من الدین.

ی

ماریه

[ماریه] : من أسماء النساء.

وفی المثل : « خذها ولو بقرطی ماریه » (4) ، وهی ماریه بنت الأرقم بن ثعلبه بن عمرو بن جفنه ، وابنها الحارث ابن جبله من ملوک آل جفنه ، قال حسان (5) :

أولاد جفنه حول قبر أبیهم

قبر ابن ماریه الکریم المفضلِ

[شماره صفحه واقعی : 6267]

ص: 567

1- الرحمن : 55 / 15.
2- الصافات : 37 / 7.
3- الحدیث وحکمه فی البحر الزخار : ( 5 / 278 ).
4- المثل عند المیدانی : ( 1 / 212 ) ، ویقال : إِن ماریه هذه أهدت إِلی الکعبه قرطیها وعلیهما درتان کبیضتی حمام لم یر الناس مثلهما ولم یدروا قیمتهما ، وانظر الاشتقاق : ( 2 / 436 ).
5- دیوانه : (184).

وقالت نُسّاب کِنده : هی ماریه بنت ظالم بن وهب بن الحارث بن معاویه الکندی ، وابنها الحارث الأعرج الذی قال فیه النابغه (1) :

... والحارث الأعرج خیر الأنام

والأول أَوْلی ، قال العامری :

إِنی أؤدیه إِلی ...

... ک ولو بقرطی ماریهْ

أزدیه أضْحَتْ بقر

طیها علیکم عالیهْ

فَعَاله ، بالفتح

غ

المَراغه

[المَراغه] ، بالغین معجمهً : الأتان لا تمنع الفحول.

ن

المَرانه

[المَرانه] : اسم موضع.

فُعال ، بالضم

د

مُراد

[مُراد] : حی من الیمن ، وهم ولد یحابر بن مذحج : وسمِّی مراداً لتمرده.

و [ فُعَاله ] ، بالهاء

ط

المُراطه

[المُراطه] : ما سقط عن المرط.

وبنو مُراطه : من الأشاعر (2).

ق

المُراقه

[المُراقه] : ما انْتُتف من الجلد المعطون.

ویقال : إِن المُراقه أیضاً : الکلأ القلیل.

[شماره صفحه واقعی : 6268]

ص: 568

1- دیوانه : (157) ، وروایته کاملاً :
2- فی ( ل 1 ) : « بطن من الأشاعر » وفی ( ت ) « حی من الأشاعر » ؛ انظر الاشتقاق : ( 2 / 416 ).

فَعُوْل

ح

المَرُوْح

[المَرُوْح] : فَرَسٌ مُرُوح ، بالحاء : أی نشیط.

وقوسُ مَرُوح : خفیفه السهم ، وقیل : أی جیده الرمی یمرح من رآها عجباً بها.

فَعِیل

ج

المَریج

[المَریج] : أمرٌ مَریج : أی مختلط ، قال الله تعالی : ( فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ )(1).

د

المرید

[المرید] : المارد ، وهو العاتی.

والمَرید : التمر یمرس فی ماء أو لبن.

ض

المریض

[المریض] : نقیض الصحیح ، قال الله تعالی : ( وَلا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ )(2).

ع

المَریع

[المَریع] : المکان الخصیب.

ی

المَریّ

[المَریّ] : الناقه الغزیره اللبن ، قال :

أنا الذی یقال أصلی من تلیّ

أطعن بالصعده حتی تنثنیّ

أُرزم للموت کإِرزام المریّ

و [ المریء ] بالهمز : رأس المعده والکرش اللاصق بالحلقوم ، یدخل فیه الطعام والشراب ، وقد تخفف همزته فیقال بیاءٍ مشدده.

ورجلٌ مریء : ذو مروءه.

وشیء مریء : أی طیب ، قال الله تعالی : ( فَکُلُوهُ هَنِیئاً مَرِیئاً )(3).

[شماره صفحه واقعی : 6269]

ص: 569

1- ق : 50 / 5.
2- النور : 24 / 61 ؛ الفتح : 48 / 17.
3- النساء : 4 / 4.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ض

المریضه

[المریضه] : شمس مریضه : إِذا قلَّ ضوءُها من سحابٍ أو ضباب.

فَعَلَی ، بفتح الفاء والعین

ط

المَرَطَی

[المَرَطَی] : سرعه العدو.

وناقه مَرَطی : سریعه.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ، ممدود

د

المَرْداء

[المَرْداء] : رمله منبسطه لا نبات فیها ، والجمیع : المرادیّ ، وقد تخفف.

ط

المرطاء

[المرطاء] : المُرَیْطاء ، بلفظ التصغیر : ما بین السره إِلی العانه ، من البطْن ؛ وقال بعضهم : هی مقصوره ، وقیل : إِنها تمدُّ وتُقْصر ؛ وفی الحدیث (1) : قال عمر لأبی محذوره وقد رفع صوته بالأذان « أما خشیت أن تنشقَ مُرَیْطَاؤک »؟

فَعْلان ، بفتح الفاء

ج

المَرْجان

[المَرْجان] : جنسٌ من الخرز أحمر ، وهو قضبان شجره تنبت فی البحر. طبعه باردٌ یابس فی الدرجه الثانیه ، إِذا اکتُحل به نفع من وجع العین ، وإِن استیک به نفع من الحفر فی الأسنان واللثه ، وإِذا سُحق مع وزن نصفه من الصمغ العربی وعُجن ببیاض البیض ، وشُرب بماء بارد نفع من نَفْث الدم.

[شماره صفحه واقعی : 6270]

ص: 570

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 54 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 359 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 320 ). ولأبی محذوره صحبه وروایه ، وکان أحسن الناس أذاناً وأنداهم صوتاً ، ولّاه النبی صلی الله علیه وسلم الأذان بمکه یوم الفتح وفیها مات ( انظر ترجمته فی التهذیب : 12 / 222 ).

والمَرْجان : صغار اللؤلؤ ، وعلی الوجهین یفسَّر قولُ الله تعالی : ( کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَالْمَرْجانُ )(1) قیل : شبه صفاء ألوانهن بالیاقوت والمرجان ، وقیل : یعنی فی الحمره کالیاقوت ، وفی البیاض کمرجان اللؤلؤ ، قال أسعد تُبَّع (2) :

قلت اقبضوا فإِذا الحصی بأکفهم

الدُّرُّ والیاقوت والمرجانُ

قال : الدُّر ، لأن العرب تسمی النفیس من الجواهر دُرّاً.

و

مَرْوان

[مَرْوان] : من أسماء الرجال.

تِفْعال ، بکسر التاء

د

التِّمْراد

[التِّمْراد] : واحد التمارید ، وهی بیوت تعمل للحمام تبیض فیها.

الخماسی والملحق به

فَعْلَلُول ، بفتح الفاء واللام

دقش

[ المَرْدَقوش ] ، بالقاف والشین معجمهً : بقلهٌ طیبه الریح ، وهی حاره یابسه فی الدرجه الثالثه تنفع من الأوجاع الحادثه من البروده والرطوبه ، ومن الصداع الحادث من الریاح الغلیظه ، والسوداء ، والدم ، وتفتح سَدَدَ الرأس والمنخرین إِذا شُمَّت أو جُعل ماء طبیخها علی الرأس ، وإِن شُرب طبیخُها نفع من عسر البول والمغص ، وإِذا طبخ ورقها بالأدهان حلَّل الإِعیاء ، وإِن ضمد به الفالج واللَّقْوه أذهبهما ، وإِن قُطِّر فی الأذن مع دهن اللوز ونحوه حلَّ أورامها ، وإِن ضُمِّد به مع الخل علی لسعه العقرب سکَّنها.

[شماره صفحه واقعی : 6271]

ص: 571

1- الرحمن : 55 / 58.
2- الإِکلیل : ( 8 / 283 ).

فَعْفَعیل

س

المرمریس

[المرمریس] : بتکریر المیم والراء : الأملس.

والمرمریس : الداهیه.

[شماره صفحه واقعی : 6272]

ص: 572

الأفعال

اشاره

فَعَلَ بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ت

مَرَت

[مَرَت] : مرتَ الشیءَ مَرْتاً ، بالتاء : إِذا ملَّسه.

ث

مَرَثَ

[مَرَثَ] : المرث : المرس ، یقال : مرث الخبز.

ومرث الصبی أصبعه : إِذا لاکها. قال (1) :

فرجعتهم شتّی کأن عمیدهم

فی المهد یمرُث وَدْعَتَیْه مُرْضَعُ

ج

مَرَجَ

[مَرَجَ] : مَرْجُ الدواب : إِرسالها ترعی ، وقول الله تعالی : ( مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ )(2) أی أرسلهما وخلّاهما.

والمرج : الخلط.

د

مَرَدَ

[مَرَدَ] : الطعامَ مَرْداً : إِذا مَرَسَه لِیلین.

والمرود علی الشیء : المرون علیه ، قال الله تعالی : ( مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ )(3)

وقیل : مَرَدُوا : أی تجردوا ، مأخوذ من الأمرد.

ز

مَرزَ

[مَرزَ] العجینَ : إِذا قطعه أقراصاً ، یقال : امْرُزْ لی من العجین مِرْزهً : أی اقطع لی منه قطعه. ومنه الحدیث (4) : أن عمرَ أراد أن یشهد جنازهً ، فمرزه حذیفه : أی قرصه بأصابعه لئلا یصلی علیها.

[شماره صفحه واقعی : 6273]

ص: 573

1- هو عبده بن الطبیب کما فی اللسان ( مرث ).
2- الرحمن : 55 / 19.
3- التوبه : 9 / 101.
4- غریب الحدیث : ( 2 / 36 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 359 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 318 ).

س

مرس

[مرس] الطعامَ : مَرَثَهُ.

ویقال : مرس الصبی ثدی أمه.

ش

مَرَشَ

[مَرَشَ] : قال الخلیل : المرش : خَرْق الجلد بأطراف الأظافیر.

ص

مَرَصَ

[مَرَصَ] : مَرَصَ الصبی ثدی أمه مَرْصاً : إِذا غمزه عند الرضاع.

ط

مَرَط

[مَرَط] : المَرْط : النتف.

ق

مَرَقَ

[مَرَقَ] : مَرَقَ القِدْرَ مَرْقاً : إِذا أکثرَ مَرَقَها.

والمروق : الخروج من الشیء ، یقال : مرق السهمُ من الرمیَّه : إِذا خرج.

ومَرَقَ من الدین : أی خرج منه ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام فی ذکر الفرقه المارقه (1) : « یمرقون من الدین کما یمرق السهم من الرمیه فأخذ سهمه فنظر فی نصله فلم یر شیئاً ، ثم نظر فی رصافهِ فلم یر شیئاً ، ثم نظر فی القُذَذ فتماری أَیَرَی شیئاً أم لا ».

ومرق الإِهابَ : إِذا أخذ عنه صوفَه.

ن

مَرَنَ

[مَرَنَ] : مَرَنَ علی الشیء مروناً : إِذا استمر علیه.

ومَرَنَ الشیءُ مروناً : إِذا لان فی صلابه. ورمحٌ مارن.

[شماره صفحه واقعی : 6274]

ص: 574

1- الحدیث من عده طرق فی الصحیحین وغیرهما : بهذا اللفظ وبقریب منه عند البخاری فی الأنبیاء ، باب : قول الله عزوجل : ( وَأَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا ... ) ، رقم (3166) ومسلم فی الزکاه ، باب : ذکر الخوارج وصفاتهم ، رقم (1064) ؛ وأحمد : ( 1 / 88 ، 92 ، 131 ، 147 ، 151 ، 156 ، 526 ؛ 3 / 5 ، 10 ، 15 ، 33 ، 52 ، 56 ، 159 ، 153 ، 224 ، 353 ، 4 / 145 ، 422 ؛ 5 / 42 ، 176 ).

فَعَلَ بالفتح ، یفعِل بالکسر

ی

مری

[مری] : مری الناقه مَرْیاً : إِذا مسح ضرعَها لتدرَّ.

والریحُ تمری السحاب : أی تستدرّه.

ومری فرسَه : إِذا استحلب جَرْیَه.

ومراه : إِذا جحده ، یقال : مراه حَقَّه. وقرأ حمزه والکسائی ویعقوب أفتمرونه علی ما یری (1) وهی قراءه علی وابن عباس وابن مسعود وعائشه والنخعی ومسروق بن الأجدع واختیار أبی عُبید. قال : لأنهم لم یماروه وإِنما جحدوه ، والباقون ( أَفَتُمارُونَهُ )(2) وهو اختیار أبی حاتم. قال محمد بن یزید : یقال : مراه عن حقه وعلی حقه : إِذا منعه منه ودفعه عنه ، و « علی » بمعنی « عن » ، وحکی ، رضی الله علیک بمعنی عنک.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

خ

مَرَخَ

[مَرَخَ] : مَرَخَ الجسدَ ، بالخاء معجمهً : دلکه بالدهن.

ع

مَرَعَ

[مَرَعَ] : مَرَعَ الکلأُ مَرْعاً فهو مارع.

همزه

مَرَأَ

[مَرَأَ] : قال بعضهم : مرأه الطعامُ ، مهموز ؛ وقال آخرون : لا یقال إِلا فی الإِتباع هَنَأه ومَرَأَه ، فإِذا أفردوا قال : أمرأه ، بالهمز.

فَعِل بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ج

مَرِج

[مَرِج] : مَرِجَ الخاتَمُ فی إِصبعه مَرَجاً : أی قَلِقَ.

[شماره صفحه واقعی : 6275]

ص: 575

1- النجم : 53 / 12.

ومَرِجَ عهدُ الرجل : إِذا اختلط ولم یف به ، وفی حدیث النبی علیه السلام (1) : « کیف أنت إِذا بقیت فی حثاله من الناس قد مَرِجَتْ عهودُهم وأماناتُهم » (2).

ومَرِج الدِّین : إِذا فسد ، قال (3) :

مَرِجَ الدِّینُ فأَعددتُ له

مُشرِفَ الحارکِ محبوک الکَتَدْ

وفی حدیث النبی علیه السلام : « کیف أنتم إِذا مَرِجَ الدِّین ، وکثرت الرغبه ، واختلف الإِخوان (4)؟ » : أی کثر السؤال وقلَّ الاستعفاف.

ح

مَرِحَ

[مَرِحَ] : المَرَح : شده الفرح والنشاط. ورجلٌ مَرِحٌ.

والمرح : التَکبر فی قوله تعالی : ( وَلا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً )(5) وهو مصدر فی موضع الحال.

ومَرِحَت العینُ مَرَحاً ومَرَحاناً : إِذا نظرت إِلی شیء فکَلَّ بصرها ، قال (6) :

کأن قذیً بالعین قد مَرِحت به

وما حاجه الأخری إِلی المَرَحان

د

مَرِد

[مَرِد] : الأمرد : الشاب الذی لم تنبت لحیته. والمصدر المَرَد والمروده.

وجاریهٌ مرداء : إِذا لم ینبت علی عانتها شعر ، والجمیع : مُرْدٌ.

وغصنٌ أمرد : لا ورق علیه. وشجره مرداء کذلک.

[شماره صفحه واقعی : 6276]

ص: 576

1- هو من حدیث ابن عمر فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 358 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 314 ).
2- أنشده فی إِصلاح المنطق لأبی داود : (78) ؛ اللسان ( مرج ).
3- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 358 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 3 / 314 ).
4- الإِسراء : 17 / 37.
5- أنشده فی اللسان ( مرح ) للنابغه الجعدی ، وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 316 ) وقال المحقق فی الحاشیه : نسبه فی أساس البلاغه ( مرح ) إِلی کثیر عزّه « وکان أعور ».

والأمرد من الخیل : الذی لا شعر علی ثنیته.

ورمله مرداء : لا نبات فیها.

س

مَرِس

[مَرِس] : مَرِسَ الحبلُ : إِذا وقع علی محور البکره فنشب وصاحبه یعالجه لیردَّه علیها.

ض

مَرِضَ

[مَرِضَ] : المرض : العله فی البدن ، قال الله تعالی : ( وَلا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ )(1).

والمرض فی القلب : النِّفاق ، قال :

أجامل أقواماً حیاء وقد أری

قلوبهم تغلی علیَ مِراضُها

والمرض : الشک ، قال الله تعالی : ( فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللهُ مَرَضاً )(2) : أی فی قلوبهم شک ، وقیل : أی نِفاق. وقوله : ( فَزادَهُمُ اللهُ مَرَضاً )(3) دعاءٌ علیهم. أی : خلّاهم علی ما هم علیه من المرض.

وقال ثعلب : المرض : الظلمه ، وأنشد (4) :

فی لیلهٍ مرضتْ فی کل ناحیه

فما یضیء لها شمسٌ ولا قمرُ

ومعنی المرض : سواد قلوبهم بالمعصیه.

ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن المرض نفاق أو شکٌّ فی أمر.

ط

مَرِط

[مَرِط] : الأمرط : الذی تحاتَّ شعرُهُ ، یقال : ذئبٌ أَمْرَط.

والأمرط من السهام : الذی سقطت

[شماره صفحه واقعی : 6277]

ص: 577

1- النور : 24 / 61 ، والفتح : 48 / 17.
2- البقره : 2 / 10 وانظر المقاییس : ( مرض ) ( 5 / 311 ).
3- أنشده اللسان ( مرض ) لأبی حَبَّه.

قُذَذُه ، وجمعه : مُرْط ؛ واختلفوا فی قول القائل (1) :

مُرط القذاذِ فلیس فیه مَصْنَعٌ

لا الریش ینفعه ولا التعقیب

فقال بعضهم : هو جمع : أمرط فَثُقل وجُعل فی نعت الواحد لما بعده من الجمع : أی مُرْطٌ قُذَذه ، وأنشد (2) :

وإِن التی هام الفؤاد بذکرها

نؤومٌ عن الفحشاء خُرس الجبائر

أی خرس جبائرها.

وقیل : مُرْط : نعتٌ للسهم کقولهم : ناقه غُلْظ.

ق

مَرِقَ

[مَرِقَ] : مَرِقَت البیضه : إِذا فسدت.

ه-

مَرِه

[مَرِه] : امرأه مَرْهاء : لا تتعهد عینیها بالکحل.

ورجلٌ أمرهُ ، وعینٌ مَرْهاء : لا تقبل الکحل.

وسحابٌ أمرهُ : أی أبیض.

وسرابٌ أمرهُ : لا سواد فیه.

فَعُل ، یَفْعُل ، بالضم

د

مَرُدَ

[مَرُدَ] : المَراده : الخبث. ورجلٌ مارد ، ومَرید.

همزه

مَرُؤ

[مَرُؤ] : مَرُؤ الرجلُ : أی صار ذا مروءه بالهمز.

ومَرُؤ الشیءُ مراءهً : أی صار مریئاً.

[شماره صفحه واقعی : 6278]

ص: 578

1- أنشده اللسان ( مرط ) للأسدی فی وصف السّهم وقال : « ونسب فی بعض النسخ للبید ».
2- أنشده - بدون نسبه - اللسان ( مرط ).

الزیاده

الإِفعال

ج

الإِمراج

[الإِمراج] : أمرج الدوابَّ : إِذا أرسلها ترعی ، لغهٌ فی مَرَجها ، قال (1) :

رعی بها مرج ربیع مُمْرَجا

وأمرج القومُ عهودهم : إِذا لم یفوا بها.

ح

الإِمراح

[الإِمراح] : أمرحه : إِذا أنشطه.

خ

الإِمراخ

[الإِمراخ] : أمرخ العجینَ : إِذا أکثر ماءه وأَرَقَّه.

س

الإِمراس

[الإِمراس] : أَمْرَسَ الحبلَ : إِذا أعاده إِلی موضعه من البکره ، قال (2) :

بئس مَقامُ الشیخ أمرِسْ أمرِس

إِما علی قعوٍ وإِما اقعنْسِس

اقعنسس : أی أُدخل تحت البکره.

ض

الإِمراض

[الإِمراض] : أمرضه الله فمرض.

وحکی بعضهم : أمرض الرجلُ : إِذا قاربَ إِصابهَ بعض حاجته ، وأنشد (3) :

ولکنْ دون ذاک الشیبِ حَزْمٌ

إِذا ما ظَنّ أَمْرَضَ أو أصابا

ط

الإِمراط

[الإِمراط] : أمرط الشعرُ : إِذا حان له أن یُمرط.

[شماره صفحه واقعی : 6279]

ص: 579

1- الشاهد للعجاج ، دیوانه : ( 2 / 54 ) ، وبعده : حیث استهل المزن او تبعجا
2- أنشده ابن السکیت - بدون نسبه - فی إِصلاح المنطق : (197)
3- أحد بیتین أنشدهما الأصمعی لکثیر عزّه فی البیان والتبیین : ( 4 / 1027 ) ؛ والبیت بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 312 ) واللسان ( مرض ).

ع

الإِمراع

[الإِمراع] : أمرع الموضعُ : إِذا أخصبَ.

وأمرع القومُ : إِذا أصابوا موضعاً ممرِعاً.

غ

الإِمراغ

[الإِمراغ] : أمرغ : إِذا سال لعابه.

ویقال : إِن الإِمراغ : کثره الکلام علی غیر صواب.

ویقال : الإِمراغ : أیضاً إِرخاء العجین.

ق

الإِمراق

[الإِمراق] : أمرق القِدْرَ : إِذا أکثر مَرَقَها.

وأمرقَ الصوفَ : إِذا أمرط.

وأمرق الرامی سهمه : إِذا أنفذه.

ی

الإِمراء

[الإِمراء] : أَمْرَت الناقه : إِذا دَرَّ لبنُها. وعن سعید بن جُبیر وطلحه ابن مُصَرِّف أنهما قرأا أفتُمرونه (1) بضم التاء بغیر ألف : أی أتشکِّکونه.

وبالهمز : أمْرأه الطعامَ : أی هنّاه.

التفعیل

ح

التمریح

[التمریح] : مَرَّح الطعامَ ، بالحاء : إِذا صبَّره بعد الدیاسه ، بلغه بعض أهل الیمن.

خ

التمریخ

[التمریخ] : مَرَّخ جسدَه بالدهن.

د

التمرید

[التمرید] : مَرَّد البناءَ : أی ملَّسه.

ومرَّده : أی طوَّله. وعلی القولین یفسر قوله تعالی : (إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِیرَ)(2).

[شماره صفحه واقعی : 6280]

ص: 580

1- النجم : 53 / 12.
2- النمل : 27 / 44.

ویقال : مرَّد الغصنَ : إِذا ألقی عنه لحاءه.

ص

التمریص

[التمریص] : مرَّص الحنطه : إِذا أذهب قشورها عنها بالدیاسه ونحوها.

ض

التمریض

[التمریض] : حُسن القیام علی المریض.

والتمریض : ضعف العزم علی فعل الشیء.

غ

التمریغ

[التمریغ] : مرَّغ دابته فی التراب فتمرغت.

ومرَّغ الطعامَ بالدُّهن : أی قلَّبه فیه فروّاه به.

ق

التمریق

[التمریق] : مرَّق : أی غنی غناء السِّفله ، والمغنی : ممرّق.

ن

التمرین

[التمرین] : التلیین.

المفاعَله

س

الممارسه

[الممارسه] والمِراس : شده المعالجه.

ن

الممارنه

[الممارنه] : مارنتِ الناقهُ : إِذا ضربها الفحل فلم تلقح ، فهی ممارن. ویقال : هی التی انقطع لبنُها.

ی

المماراه

[المماراه] : ماراه : أی جادله ، مماراهً ومِراءً ، قال الله تعالی : ( أَفَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری )(1).

[شماره صفحه واقعی : 6281]

ص: 581

1- النجم : 53 / 12.

الافتعال

س

الامتراس

[الامتراس] : الاختلاط.

والامتراس : الدنو من الشیء والمخالطه له ، قال أبو ذؤیب (1) :

فنکرنه فنفرن وامترست به

ش

الامتراش

[الامتراش] : امترشه : أی انتزعه. لغه یمانیه.

ی

الامتراء

[الامتراء] : امتری فی الشیء : إِذا شک فیه.

وامتروا : أی تماروا وتجادلوا ، قال الله تعالی : ( الَّذِی فِیهِ یَمْتَرُونَ )(2).

ویقولون : الریح تمتری السحاب : أی تسْتَلِدُه (3).

الاستفعال

ی

الاستمراء

[الاستمراء] : الاستحلاب.

همزه وبالهمز : استمرأ الطعامَ : أی وجده مریئاً.

الانفعال

ط

الامِّراط

[الامِّراط] : امرَّط الشعرُ : أی تمرط ، وأصله : انمرط ، بالنون ، فأدغم.

[شماره صفحه واقعی : 6282]

ص: 582

1- لأبی ذؤیب الهذلی ( دیوان الهذلیین : 1 / 8 ) ، وروایته : سطعاء بدل هوجاء ، واللسان ( مرس ، جرشع ) وعجز البیت : هوجاء هادیه وهاد جرشع
2- مریم : 19 / 34.
3- کذا فی الأصل ( س ) وفی ( ل 1 ) و ( ت ) : « تستدرّهُ » ولعله الصواب بناءً علی ما تقدم.

التفعُّل

خ

التمرخ

[التمرخ] : تمرَّخ : أی مرَّخ جسده.

د

التمرد

[التمرد] : تَمَرَّدَ الشابُّ زماناً : إِذا أقام أَمْرَدَ.

والتمرد : العُتُوُّ.

س

التمرس

[التمرس] : تمرَّس بالشیء : أی احتک به.

وتمرس به : أی تعبَّث به ، یقال : فلان یتمرس بی ؛ وفی حدیث النبی علیه السلام فی ذکر اقتراب الساعه : « وأن یتمرس الرجل بدینه تمرس البعیر بالشجره » (1) : أی یتعبث به ویتلعب.

ص

التمرص

[التمرص] : تمرَّص قِشْرُ السُّلْتِ ونحوه : إِذا ذهب عنه.

ض

التمرض

[التمرض] : تمرَّض : من المرض.

ط

التمرط

[التمرط] : تمرَّط الشعرُ : إِذا تحاتَّ.

غ

التمرغ

[التمرغ] : تمرَّغ فی التراب (2) ، بالغین معجمهً : إِذا تمسَّح به وتقلَّب علیه.

ق

التمرق

[التمرق] : تمرق الشعر : أی تمرَّط.

همزه

التمرؤ

[التمرؤ] : تمرّأ ، مهموز : إِذا تکلَّف المروءه.

[شماره صفحه واقعی : 6283]

ص: 583

1- لفظه : « إِن من اقتراب الساعه أن یتمرس الرجل بدینه ، کما یتمرس البعیر بالشجره » ( والنهایه لابن الأثیر : 4 / 318 ).
2- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « بالتراب » ولعله الصواب.

ویقال : تمرَّأ به.

التفاعل

ض

التمارض

[التمارض] : تمارض : من غیر مرض.

ی

التماری

[التماری] : تمارَوا : أی تجادلوا.

وتماری فی الشیء : أی شک فیه ، قال الله تعالی : ( فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماری )(1) : وفی الحدیث : « فنظر فی القُذذ فتماری أیری شیئاً أم لا » (2).

الفعلله

طل

المرطله

[المرطله] : مَرْطَلَه بالطین : أی لطخه ، قال (3) :

ممغوثه أعراضهم مُمَرْطله

هم

المرهمه

[المرهمه] : مَرْهَمَ الجُرحَ : إِذا طلاه بالمرهم ، والمیم زائده ، مثل میم تَمَسْکن وَتَمَنْدَل (4).

[شماره صفحه واقعی : 6284]

ص: 584

1- النجم : 53 / 55.
2- هو من حدیث أبی سعید الخدری فی الحروریه عند ابن ماجه فی المقدمه ، رقم : (169) وأحمد : ( 3 / 34 ).
3- الشاهد لصخر بن عمیره کما فی اللسان ( مغث ، مرطل ).
4- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : تمندل بالمندیل ».

باب المیم والزای وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ج

المَزْج

[المَزْج] : الشهد ، لأنه یمزج به الشراب ، قال (1) :

فجاء بمزج لم یر الناسُ مثله

هو الضحک إِلا أنه عمل النحل

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

ن

المُزْن

[المُزْن] : السحاب الأبیض.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ع

المُزْعه

[المُزْعه] : القطعه من اللحم ومن الریش والقطن.

ویقال : المُزْعه : الجرعه من الماء فی الإِناء.

ن

المُزْنه

[المُزْنه] : واحده المُزْن.

ومُزینه ، بالتصغیر : حی من العرب من ولد مزینه بن أد بن طابخه بن إِلیاس بن مضر ، منهم (2) بکر بن عبد الله المزنی ، من أصحاب النبی علیه السلام ، وزهیر ابن أبی سُلْمی الشاعر.

[شماره صفحه واقعی : 6285]

ص: 585

1- هو أبو ذؤیب الهذلی ، دیوان الهذلیین : ( 1 / 42 ) والمقاییس : ( 5 / 319 ) واللسان ( ضحک ، مزج ).
2- الاشتقاق : ( 1 / 180 - 181 ).

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ر

المِزرْ

[المِزرْ] : نبیذٌ یتخذ من الشعیر والذره ونحوهما من الحبوب.

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ع

المِزْعه

[المِزْعه] : لغهٌ فی المُزْعَه.

ق

المِزْقهُ

[المِزْقهُ] : واحده المزق ، وهی قطع الثیاب.

ولیس فی هذا فاء.

الزیاده

فاعِل

ن

مازن

[مازن] : حی من الیمن ، من الأزد ، قال :

ما الأزد إِلا مازنٌ لا لا ، ولا

همدان إِلا حاشدٌ وبَکیلُ

ومازن أیضاً : حَیٌّ من تمیم ، منهم أبو عمرو بن العلاء.

ومازن : حیٌّ من قیس عیلان ، وحیٌّ من بنی شیبان ، وحی من صعصعه بن معاویه.

والمازن : بَیْض النمل ، قال الشاعر (1) :

وتری الذّنینَ علی مراسِنِهمْ

یوم الهیاجِ کمازِنِ النمل

ویروی : الجثل جمع : جثله ، وهی النمله السوداء.

فُعَال ، بضم الفاء

ح

المُزاح

[المُزاح] : الاسم من المزح ، وکذلک المزاحه ، بالهاء.

[شماره صفحه واقعی : 6286]

ص: 586

1- أنشده اللسان : ( مزن ) بدون نسبه وروایته : کما زن الجثل.

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ج

المِزاج

[المِزاج] : مِزاج الشیء : ما مُزج به ، قال الله تعالی : ( وَمِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ )(1)

ومِزاج الجسم : ما أُسس علیه من الطباع ، یقال : هو معتدل المزاج.

ق

المِزاق

[المِزاق] : یقال : ناقه مِزاق : أی سریعه جدّاً ، یکاد یتمزق عنها جلدُها

فَعیل

ر

المزیر

[المزیر] : الرجل الشدید القلب ، الظریف ، قال (2) :

تری الرجل النحیف فتزدریه

وفی أثوابه رجلٌ مَزیر

ویروی : أسدٌ هصور.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ی

المزیَّه

[المزیَّه] : الفضیله ، ولا یُبنی منها فعل.

[شماره صفحه واقعی : 6287]

ص: 587

1- المطففین : 83 / 27.
2- العباس بن مرداس فی الحماسه : ( 2 / 20 ) واللسان : ( مزر ) والمقاییس : ( 5 / 319 ) بدون نسبه.

الأفعال

اشاره

فَعَل ، بفتح العین ، یَفعُل ، بضمها

ج

مَزَجَ

[مَزَجَ] : مَزْجُ الشرابِ : خلطُهُ.

ز

مَزَرَ

[مَزَرَ] : یقال : إِن المزر : الذوق.

ق

مَزَقَ

[مَزَقَ] : مَزْقُ الطائر ذَرْقُه.

ن

مَزَنَ

[مَزَنَ] : مَزَنَ الرجلُ مزوناً : إِذا ذهب لوجهه.

وحکی بعضهم : مَزَنَ الرجلُ مزوناً : أضاء وجهه.

فَعَل ، بفتح العین ، یفعِل ، بکسرها

ق

مَزَقَ

[مَزَقَ] : المزق : شَقُّ الثوب.

ومَزْق الطائر : ذرقُه.

فَعَل ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

مَزَحَ

[مَزَحَ] : المزح : کلام الرجل بغیر ما یریده ، ضاحکاً.

ع

مَزَعَ

[مَزَعَ] : مَزَعَ الظَّبیُ مَزْعاً : إِذا أسرع ، وکذلک الفرس وغیرهما ، قال حسان (1) :

جرداء تمزع فی الغبار کأنها

سِرحانُ غابٍ فی ظلالِ غمامِ

[شماره صفحه واقعی : 6288]

ص: 588

1- دیوانه : (214).

فَعُل ، یَفْعُل ، بالضم

ر

مَزُر

[مَزُر] : المزاره : الظرف والنفاذ فی الأمر ، مصدر : المزیر ، وهو الظریف الشدید القلب.

الزیاده

التفعیل

ق

التمزیق

[التمزیق] : مَزَّق ثیابه : أی خَرَّقها.

والممزِّق ، بکسر الزای : لقب شاعرٍ من بنی عبد القیس ، اسمه شأس بن نهار ، لقب بذلک لقوله (1) :

فإِن کنت مأکولاً فکن أنت آکلی

وإِلا فأدرکنی ولمّا أُمَزَّقِ

ن

التمزین

[التمزین] : قال بعضهم : مزّنت فلاناً : إِذا فضلته.

المفاعَله

ج

الممازجه

[الممازجه] : المخالطه.

ح

الممازحه

[الممازحه] والمِزاح : المداعبه.

الافتعال

ج

الامتزاج

[الامتزاج] : امتزج الشیء بالشیء : إِذا اختلط.

[شماره صفحه واقعی : 6289]

ص: 589

1- البیت للمزّق العبدی وبه لُقِّب واسمه شأس بن نهار ، انظر اللسان ( مزقَ ) ، والخزانه : ( 7 / 280 ) والاشتقاق : ( 2 / 330 ).

التفعُّل

ز

التمزز

[التمزز] : تمزز الشرابَ : إِذا شربه قلیلاً قلیلاً ، قال (1) :

یکون بعد الحسو والتمزز

ع

التمزع

[التمزع] : التقطّع ، یقال : فلانٌ یکاد یتمزع من الغیظ : أی یتقطع.

ق

التمزق

[التمزق] : تمزق الثوبُ : إِذا تخرَّق.

ن

التمزن

[التمزن] : قال بعضهم : یقال : فلانٌ یتمزَّن : أی یتسخَّی.

الفعلله

ق

المزدقه

[المزدقه] (2) : دین المزادقه ، وهم فرقهٌ من الثَّنَوِیَّه ، قولهم کقول المانیّه إِلا أنهم قالوا : النور یفعل بالقصد ، والظلام یفعل بالطبع.

[شماره صفحه واقعی : 6290]

ص: 590

1- الرجز فی المقاییس : ( 5 / 319 ) واللسان ( مزز ) و ( سکر ) وروایته فیهما بالرّاء والمشطور الآخر منه : فی فمه مثل عصیر السکر.
2- انظر الملل والنحل : ( 2 / 54 ) والحور العین للمؤلف : ( 192 - 194 ).

باب المیم والسین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ک

المَسْک

[المَسْک] : الإِهاب.

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

ی

المُسْی

[المُسْی] : المساء. یقال : أتانا لِمُسْی خامسه.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ک

المُسْکه

[المُسْکه] : یقال : فیه مُسْکَهٌ من خیر : أی بقیه.

ویقال : المُسْکه : البخل.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ح

المِسْح

[المِسْح] : واحد المُسوح والأمساح.

ولیس فی هذا جیم.

ع

مِسْع

[مِسْع] : من أسماء ریح الشمال.

ک

المِسک

[المِسک] : معروف ، یذکر ویؤنث ، وهو حار یابس فی الدرجه الثانیه ، یقوی الأعضاء الضعیفه. وینفع الشیوخ وأصحاب الرطوبات ، ویذهب الریاح من العین ومن سائر الجسد ؛ وإِذا أُخذ منه وزن نصف عدسه مع مثله من زعفران أو کافور واستُعِط نفع من الصداع الحادث من الرطوبه والبروده ، وإِذا دِیْفَ مع دهنِ خَیْریّ وطُلی به رأس الذکر قوّی علی الجماع وسرعه الإِنزال.

[شماره صفحه واقعی : 6291]

ص: 591

ی

الُمِسْی

[الُمِسْی] : لغهٌ فی المُسْی. یقال : أتانا لِمِسْی خامسه.

فَعَلٌ ، بالفتح

د

المَسَد

[المَسَد] : لِیف النخل ، قال الله تعالی : ( فِی جِیدِها حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ )(1) وجمعه : أمساد.

والمَسَد : الحبل یُفتل من أوبار الإِبل أو من جلودها ، قال (2) :

ومَسَدٍ أُمِرَّ من أیَانِقِ

ک

المَسَک

[المَسَک] : الإِسوره.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ک

المَسَکه

[المَسَکه] : المکان الصلب من البئر لا یحتاج إِلی الطی ، والجمیع : مَسک.

والمَسَکه : السوار ؛ وفی الحدیث : قال النبی علیه السلام لامرأه بیدیها مَسَکتان غلیظتان من ذهب : « أتعطین زکاه هذا »؟ قالت : لا. قال : « أیسرُّکِ أن یسوِّرکِ الله بهما یوم القیامه سوارین من نار؟ » (3).

[شماره صفحه واقعی : 6292]

ص: 592

1- المسد : 111 / 5.
2- نسبه اللسان ( مسد ) لعماره بن طارق أو عقبه الهجیمی وقبله : فاعجل بغرب مثل غرب طارق وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 323 ).
3- الحدیث بهذا اللفظ عند أبی داود فی الزکاه ، باب : الکنز ما هو؟ وزکاه الحلی ، رقم : (1563) ؛ وفی الباب أحادیث أخری أیضاً قریبه من لفظ الحدیث عند النسائی فی الزینه ، باب : الکراهیه للنساء فی إِظهار الحلی والذهب : ( 8 / 156 - 159 ).

قال زید بن علی وأبو حنیفه وأصحابه والثوری والنخعی ومن وافقهم (1) : تجب الزکاه فی الحُلیِّ والمراکب وأوانی الذهب والفضه. وهو مروی عن عمر وابنه وابن مسعود. وقال مالک : لا زکاه فیها. وقال الشافعی : تجب الزکاه فی المحظور منها ، وله فی المباح قولان.

و [ فُعَله ] ، بضم الفاء

ک

المُسَکه

[المُسَکه] : رجلٌ مُسَکه (2) : إِذا کان یمسک بالشیء فلا یتخلص منه ؛ ومنه قول عمرو بن معدیکرب لعمر حین سأله عن بنی الحارث بن کعب : « حُسَکهٌ مُسَکه » شبههم بالحُسَکه لشده مراسهم.

والمُسَکه : البخیل.

فُعُلٌ ، بضم العین

ک

المُسُک

[المُسُک] : البخیل.

الزیاده

أُفعوله ، بالضم

ی

أُمْسِیَه

[أُمْسِیَه] : یقال : أتیته أمسیه کل یوم : أی مساء کل یوم.

[شماره صفحه واقعی : 6293]

ص: 593

1- انظر : مسند الإِمام زید : (170) والروض النضیر : ( 2 / 415 ) والبحر الزخار : ( 2 / 152 ) والموطأ فی الزکاه : ( باب ما لا زکاه فیه من الحلی ) ؛ ( 1 / 250 ) والأم : ( 2 / 44 - 45 ).
2- إِصلاح المنطق : (428) والمقاییس : ( 5 / 320 ).

مفعول

ح

الممسوح

[الممسوح] : رجلٌ ممسوح الوجه : أی أحد شقی وجهه بغیر عین ولا حاجب.

و [ مفعوله ] ، بالهاء

د

الممسوده امرأه ممسوده : مطویه الخلق.

فاعِل

ط

ماسط

[ماسط] : اسم ماء مرٍّ یمسط البطنَ : أی یخرطه.

ویقال : إِن الماسط : شجرٌ من نبات الصیف یخرط الإِبل.

و [ فاعِله ] ، بالهاء

ح

الماسحه

[الماسحه] : الماشطه.

خ

ماسِخه

[ماسِخه] : بطنٌ من الأزد تنسب إِلیه القسیّ الماسخیه(1) ، وهم ولد ماسخه ابن الحارث بن کعب بن عبد الله بن مالک بن نضر بن الأزد.

و [ فاعِلَه ] ، من المنسوب

خ

الماسخیّ

[الماسخیّ] : القوّاس.

و [ فاعِلیه ] ، بالهاء

خ

الماسخیه

[الماسخیه] : القسیّ تنسب إِلی

[شماره صفحه واقعی : 6294]

ص: 594

1- الاشتقاق : ( 2 / 490 ).

ماسخه ، قال الشماخ (1) :

فقرَّبْتُ مُبْرَاهً تخال ضلوعها

من الماسخیات القسیَّ الموتَّرا

فَعَال ، بفتح الفاء

ک

المسَاک

[المسَاک] : البخل ، یقال : فیه مَساک.

ی

المساء

[المساء] : نقیض الصباح.

و [ فَعَاله ] ، بالهاء

ک

المَساکه

[المَساکه] : البخل.

فِعَال ، بالکسر

د

المِساد

[المِساد] : نِحْیُ السَّمْن.

فَعِیل

ح

المسیح

[المسیح] : عیسی بن مریم علیهما السلام ، ویقال : إِنه معرّب ، وأصله بالشین معجمهً.

والمسیح : الدجال.

والمسیح : الذی أحد شقی وجهه ممسوح ، لا عین له ولا حاجب ، ومن ذلک قیل للدجال : مسیح ، لأنه ، فیما یروی ، ممسوح العین.

والمسیح : الدرهم الأطلس بغیر نقش.

ورجلٌ مسیح القدمین : أی ظاهرهما مستوٍ. وفی صفه النبی علیه السلام : « مسیح القدمین ینبو عنهما الماء » (2) : أی لا یقف علیهما لاستوائهما.

خ

المسیخ

[المسیخ] : الطعام الذی لا مِلح فیه.

[شماره صفحه واقعی : 6295]

ص: 595

1- دیوانه ط. دار المعارف (133) والمقاییس : ( بری ) : ( 1 / 234 ) ، ( مسخ ) ( 5 / 323 ) بدون نسبه.
2- النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 327 ).

والرجل المسیخ : الذی لا ملاحه له ، قال (1) :

وأنت مسیخ کلحم الحوا

ر لا أنت حلو ولا أنت مر

ط

المَسیط

[المَسیط] : قال الأصمعی : بئر مَغیط مَسیط : إِذا کانت إِلی جنبها بئر أخری فحمئت : أی کثرت حمأتها فصار ماؤها منتناً إِذا سال فی الماء العذب أفسده فلا یشربه أحد ، قال (2) :

یشربن ماءَ الآجن الضغیطِ

ولا یَعِفن کدَرَ المَسیط

ک

المسیک

[المسیک] : البخیل.

و [ فعیله ] بالهاء

ح

المسیحه

[المسیحه] : واحده المسائح ، وهی الذوائب.

والمسیحه : القوس ؛ والجمع : مسائح ، قال (3) :

له مسائح زور فی مراکضها

لین ولیس بها وهنٌ ولا رَقَقُ

أی ضعف.

والمسیحه : القطعه من الفضه.

ط

المسیطه

[المسیطه] : الماء الکدِر یبقی فی الحوض.

[شماره صفحه واقعی : 6296]

ص: 596

1- هو الأشعر الرقبان الأسدی کما فی اللسان والتاج ( مسخ ) وهو بدون نسبه فی الاشتقاق : ( 2 / 490 - 491 ) والمقاییس : ( 5 / 323 ) والجمهره : ( 1 / 599 ).
2- أنشده فی المقاییس : ( 5 / 320 ) واللسان : ( ضغط ، مسط ) بدون نسبه.
3- أنشده لأبی الهیثم الثَعلبی فی اللسان : ( مسح ، رقق ) وهو بدون نسبه فی المقاییس ( مسح ) : ( 5 / 322 ).

الملحق بالرباعی

تِفعال ، بکسر التاء

ح

التمساح

[التمساح] : من حیتان البحر ؛ حوتٌ ضخم طویل ، علی خلق السُّلَحْفاه.

والتمساح : الرجل الکذاب الخبیث.

ومن ذلک قیل فی تأویل الرؤیا : إِن التمساح عدوٌّ خبیث لا یأمنه عدو ولا صدیق.

فَیْعُول ، بفتح الفاء

ن

میسون

[میسون] : اسم أم یزید بن معاویه ؛ وهی میسون بنه بحدل الکلبی.

[شماره صفحه واقعی : 6297]

ص: 597

الأفعال

اشاره

فَعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

د

مَسَدَ

[مَسَدَ] : قال الأصمعی : مسد الحبل : فتله ، وأنشد (1) :

یمسُد أعلی لحمه ویأزمه

ویروی : ویأرمه.

ر

مسر

[مسر] : مَسْرُ الکنیف : إِخراج ما فیه.

ط

مَسَطَ

[مَسَطَ] : المسط : خَرْطُ ما فی الأمعاء.

ویقال : مَسَطَ الرجلُ ماء الفحلِ من رحم الناقه : إِذا أخرجه بیده. وناقه ممسوطه.

و

مَسا

[مَسا] : مسا الناقهَ یمسوها : لغهٌ فی یَمْسیها.

فَعَل بالفتح ، یفعِل بالکسر

ی

مسا

[مسا] : مَسا الرجلُ الناقهَ مَسْیاً : إِذا أخرج ماء الفحل من رحمها بیده ، کراهه أن تلقح ، قال (2) :

فاسطُ علی أمِّک سطو الماسی

یقال : إِنه أراد لتری نُطَف الرجال ویقال : إِن الماسی ههنا الماجن.

وحکی بعضهم : مسَاه : إِذا خدعه.

[شماره صفحه واقعی : 6298]

ص: 598

1- الشاهد فی ملحقات دیوان رؤبه : (186).
2- الشاهد منسوب إِلی روبه فی ملحقات دیوانه : (175).

فَعَل ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

مَسَحَ

[مَسَحَ] : المسح بالید معروف ، قال الله تعالی : ( وَامْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ )(1) : قرأ ابن کثیر وابن عامر وحمزه وَأَرْجُلِکُمْ بالخفض ، وقرأ الباقون بالنصب. قال أبو حنیفه وأصحابه والشافعی ومن وافقهم (2) : یجب غسل القدمین مع الکعبین. قال ابن قتیبه : وقد یسمی الغَسْل مسحاً. وعن الحسن وأبی علی الجُبّائی : هو مخیر بین الغسل والمسح. وقال بعض الفقهاء : فَرْضُهما الجمع بین المسح والغسل. وقالت الإِمامیه : فَرْضهما المسح.

وأما المسح علی الخفین : فقال علی وأبو هریره وابن عباس وعائشه : لا یجوز ، وهو مروی عن مالک ومن وافقهم. وقال عمر : هو جائز ، وهو قول أبی حنیفه وأصحابه والشافعی وأکثر الفقهاء ، ورئی عبد الله بن الحسن النفس الزکیه یمسح علی الخفین ، فقیل له فی ذلک فقال : قد مسح عمر بن الخطاب علی الخفین ؛ ومن جعل عمر بینه وبین الله فقد استوثق.

والمسح فی الوضوء : إِمرار الماء علی الرأس ، وهو أقل من الغَسْل ، واختلفوا فی مسح الرأس فقال مالک وأبو علی الجبائی وابن حنبل ومن وافقهم : مَسْحُ (3) جمیع الرأس مقبله ومدبره. وقال أبو حنیفه : یجب مَسْحُ ربعه ، والاستیعاب أفضل. وقال زید بن علی : إِذا مسح بمقدم رأسه أجزأه. وقال الشافعی : یجب مسح بعضه قدر ما یسمی مسحاً ولو ثلاث شعرات.

[شماره صفحه واقعی : 6299]

ص: 599

1- المائده : 5 / 6.
2- انظر : البحر الزخار : ( 1 / 63 - 79 ) والأم : ( 1 / 40 - 47 ) والموطأ : ( 1 / 18 ) والبخاری : فی العلم ، باب : من رفع صوته بالعلم ، رقم (60) ومسلم فی الطهاره ، باب : وجوب غسل الرجلین بکمالهما ، رقم (241).
3- فی ( ت ) : « یجب مسح » ولیست فی ( ل 1 ).

ویقال : علی وجهه مِسْحَهٌ من جمال : أی کأنه مُسح به.

ومَسَحَ الشیءَ بالسیف مَسْحاً : إِذا قطعه ، وقوله تعالی : ( فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَالْأَعْناقِ )(1)

قال الحسن : قطع أسواقها وأعناقها ، ومن قال ذلک جعله ذکاه لها ، وکان مباحاً. وهذا حجه لمن أجاز أکل لحوم الخیل. وقال ابن عباس : جعل یمسح أعناق الخیل وعراقیبها حُبّاً لها.

والمسح : الجماع : یقال : مسحها.

ومسحت الإِبل یومها : إِذا سارت.

ومسح الأرضَ مسحاً ومساحهً : إِذا ذرعها.

والممسوح سته أجناس : مُرَبَّع ، ومثلث ، ومُدَوَّر ، ومقوس ، ومستطیل ، وذو أضلاع ، ولذلک تفاصیل مذکوره فی مواضعها.

خ

مسخ

[مسخ] : المسخ : تحویل الخلق من صوره إِلی صوره ، قال الله تعالی : ( وَلَوْ نَشاءُ لَمَسَخْناهُمْ عَلی مَکانَتِهِمْ )(2).

همزه

[ مسأ ] فی الأمر ، مهموز : أی مَجَن.

والماسئ : الماجن.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ح

مَسِحَ

[مَسِحَ] : الأمسح : المکان الأملس.

وأرضٌ مسحاء : أی مستویه ، ذات حصی صغار.

وامرأه مسحاء : صغیره العجیزه.

[شماره صفحه واقعی : 6300]

ص: 600

1- ص : 38 / 33.
2- یس : 36 / 67.

الزیاده

الإِفعال

ک

الإِمساک

[الإِمساک] : أمسک عن الکلام.

وأمسک بالشیء : أی تمسک به ، قال الله تعالی : ( وَلا تُمْسِکُوهُنَ ضِراراً )(1) وقال تعالی : ( وَلا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ )(2) ، وقرأ أبو بکر عن عاصم الذین یُمْسِکُونَ بالکتاب (3) ، وقال بعضهم : یقال : مسَّک به ، بالتشدید ، وأمسکه ، ولا یقال : أَمْسَکَ به ، وقوله : ( فَأَمْسِکُوهُنَ فِی الْبُیُوتِ حَتَّی یَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ )(4) قال جمهور الفقهاء : هی منسوخه ، وکانت المرأه إِذا زنت حُبست فنُسخ بقول النبی علیه السلام : « خذوا عنی ، قد جعل الله لهنَّ سبیلاً : البکر بالبکر جلْدُ مئه وتغریب عام ، والثیب بالثیب جَلْدُ مئه والرجم » (5).

واختلفوا فی الجَلْد فی حد الثَّیِّب ، فقال جمهور الفقهاء : هو منسوخ ، وقال قتاده وداود ومن وافقهما : هو ثابت الحکم ، وقال ابن بحر : معنی الآیه فی إِتیان المرأه المرأه ، لأن ظاهر اللفظ یقتضی ألّا یکون معهن رجل. ولما روی عنه ، علیه السلام : « مباشره الرجل الرجل زنی ، ومباشره المرأه المرأه زنی » (6) فیکون حد المرأه فی إِتیان المرأه حَبْسُها حتی یتوفاها الموت ، أو یجعل الله لهنَّ سبیلاً بالتزویج.

[شماره صفحه واقعی : 6301]

ص: 601

1- البقره : 2 / 231.
2- الممتحنه : 60 / 10.
3- الأعراف : 7 / 170.
4- النساء : 4 / 15.
5- هو من حدیث عُباده بن الصامت عند مسلم فی الحدود ، باب : حد الزنی ، رقم : (1690) ؛ وأحمد : ( 5 / 318 ).
6- انظر الحدیث ومختلف الأقوال فی البحر الزخار : ( حد اللواط ) ( 5 / 143 - 144 ).

ی

الإِمساء

[الإِمساء] : نقیض الإِصباح.

التفعیل

ح

التمسیح

[التمسیح] : مَسَّحَ الشیءَ : إِذا أکثر مَسْحَه.

ک

التمسیک

[التمسیک] : مسَّک الشیءَ وتمسَّک به بمعنی ، وقرأ أبو عمرو ویعقوب : ولا تُمَسِّکُوا بعصم الکوافر (1) ، قال کعب ابن زهیر (2) :

فما تَمَسَّکُ بالعهد الذی زعمتْ

إِلّا کما تمسِک الماءَ الغرابیلُ

و مَسَّکه : أی جعل فیه المِسک.

ی

التمسّی

[التمسّی] : یقال : مسَّاک الله تعالی بخیر : أی جعل الخیر مع مسائک.

ومسَّی بالشیء : إِذا أتی به مساءً.

الافتعال

ک

الامتساک

[الامتساک] : امتسک بالشیء : أی تمسَّک به.

الاستفعال

ک

الاستمساک

[الاستمساک] : استمسک بالشیء : أی تمسَّکَ ، قال الله تعالی : ( فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقی )(3).

[شماره صفحه واقعی : 6302]

ص: 602

1- الممتحنه : 60 / 10.
2- البیت من قصیدته فی مدح الرسول صلی الله علیه وسلم ، انظر الخزانه : ( 11 / 310 ) ، والشعر والشعراء : (68).
3- البقره : 2 / 256.

التفعُّل

ح

التمسُّح

[التمسُّح] : تمسَّح بالشیء ، وفی الحدیث : « تمسَّحوا بالأرض فإِنها بکم بَرَّه » (1).

قال ابن قتیبه : ویقال : تمسحت للصلاه : أی توضأت.

ک

التمسک

[التمسک] : تمسَّک به : أی اعتصم ، وعن الحسن أنه قرأ ولا تمسَّکوا بِعِصَم الکوافر (2).

التفاعُل

ک

التماسک

[التماسک] : یقال : ما تماسَک أن فعل کذا : أی ما تمالَکَ.

[شماره صفحه واقعی : 6303]

ص: 603

1- غریب الحدیث : ( 1 / 220 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 336 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 327 ) (2) الممتحنه : 60 / 10.

[شماره صفحه واقعی : 6304]

ص: 604

باب المیم والشین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْله ، بفتح الفاء وسکون العین

ر

مَشْرَه

[مَشْرَه] : یقال : أذنٌ حشرهٌ مَشْرَه : أی لطیفه حسنه.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ط

المُشْط

[المُشْط] : معروف ، وهو المُشُط ، بضم الشین أیضاً.

ومُشْط الذئب : نبات ، وهو قثاء الحمار.

والمُشْط : ظهرُ القَدَم. یقال : انکسر مُشْطُ قدمه.

و [ فِعْلٌ ] ، بکسر الفاء

ج

المِشْج

[المِشْج] : واحد الأمشاج ، وهی الأخلاط من الماء والدم ، قال الله تعالی : ( مِنْ نُطْفَهٍ أَمْشاجٍ )(1) : أی من ماء ودم ، وقیل : تقدیره : ذات أمشاج. وقیل : الأمشاج : الأخلاط من ماء الرجل وماء المرأه.

ط

المِشْط

[المِشْط] : لغهٌ فی المُشط.

ق

المِشْق

[المِشْق] : المَغَره ، وفی الحدیث (2) : رأی عمر علی طلحه ثوبین مصبوغین فقال : ما هذا؟ قال : لیس به بأس یا أمیر

[شماره صفحه واقعی : 6305]

ص: 605

1- الإِنسان : 76 / 2.
2- الحدیث من طریق أسلم عن عُمر وطلحه فی غریب الحدیث : ( 2 / 166 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 368 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 334 ).

المؤمنین ، إِنما هو بِمِشْق.

ولیس فی هذا فاء.

فَعْله ، بالفتح

ر

المَشْره

[المَشْره] : مَشْرَه الأرض : نَشْرَتها ، وهی ما ظهر من نباتها.

الزیاده

مفعول

ط

الممشوط

[الممشوط] : الرجل الدقیق.

وبعیر ممشوط : به سمه کالمُشط.

ق

الممشوق

[الممشوق] : فرسٌ ممشوق : أی طویل قلیل اللحم.

و [ مفعوله ] ، بالهاء

ق

ممشوقه

[ممشوقه] : جاریه ممشوقه : أی حسنه القوام.

فاعِله

ی

الماشیه

[الماشیه] : واحده المواشی.

فُعَال ، بضم الفاء

ن

المُشان

[المُشان] : جنس من أجود التمر ، یقال فی المثل (1) : « بِعِلَّه الورشان یؤکل رُطَبُ المُشان ».

[شماره صفحه واقعی : 6306]

ص: 606

1- قال فی اللسان ( مشن ) أنه من أمثال أهل العراق.

و [ فُعَاله ] ، بالهاء

ط

المُشاطه

[المُشاطه] : ما سقط من الشعر إِذا مُشط.

ق

المُشاقه

[المُشاقه] من الشعر : مثل المُشاطه.

فَعُول

ع

المَشوع

[المَشوع] : ذئب مَشوع : أی خلاس.

و

المَشوء

[المَشوء] : الدواء الذی یمشی : أی یُسهل.

فَعِیل

ج

المشیج

[المشیج] : واحد الأمشاج ، وهی الأخلاط من الماء والدم ، قال (1) :

کأن النصلَ والفُوْقَین منه

خلافَ الصَّدرِ شیط به مشیجُ

ق

المَشیق

[المَشیق] : الخَلَق من الثیاب.

وفرسٌ مشیق وممشوق : إِذا کان طویلاً قلیلَ اللحم.

ی

المَشیء

[المَشیء] : الدواء الذی یُمشی.

[شماره صفحه واقعی : 6307]

ص: 607

1- هو أحد الهذلیین : عمرو بن الداخل أو زهیر بن حرام الذی یقال له الداخل ( دیوان الهذلیین ) : ( 3 / 104 ) واللسان ( مسج ) ، والبیت غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 326 ) وانظر حاشیه محققه.

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ط

مَشَطَ

[مَشَطَ] رأسَه بالمُشْط مشطاً ؛ وفی الحدیث : سئل ابن المسیب عن امرأهٍ قال لها زوجها : إِنْ مَشَطَتْکِ فلانه فأنت طالق. فمشطتها أخری ، وعقصت لها المحلوف منها ، فقال : ما مشطت ولا ترکت ، ولا سبیل علیه فی امرأته : أی إِنها إِنما أعانت علی شیء قلیل من کثیر فلم یقع طلاق.

ق

مَشَقَ

[مَشَقَ] : المَشْق : السرعه فی الکتابه.

یقال : مَشَقَ کتابه : إِذا مدّد حروفَه.

والمَشْق : سرعه الطعن والأکل ونحو ذلک.

والمَشْق : المَشْط.

والمشق : جَذْبُ الشیء لیمتد ویطول ، یقال : مَشَقَ الوَتَرَ لیمتد.

والمشق : شَقُّ الثوب.

ومشقه بالسوط : أی ضربه.

ل

مَشَلَ

[مَشَلَ] : لغهٌ فی مَصَلَ.

فَعَلَ بالفتح ، یفعِل بالکسر

ج

مَشَجَ

[مَشَجَ] : المَشْج : الخلط ، مشج الشیءَ بالشیء : إِذا خلطه.

ی

مشی

[مشی] : المشی : السیر ، قال الله تعالی : ( وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی رِجْلَیْنِ )(1) ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام « إِن للحاج الماشی بکل خطوه سبعمئه حسنه من حسنات

[شماره صفحه واقعی : 6308]

ص: 608

1- النور : 24 / 45.

الحرم ، فقیل : وما حسنات الحرم؟ فقال : الحسنه مئه ألف حسنه » (1) وفی حدیث القاسم بن محمد (2) أنه قال فی رجل نذر أن یمشی فأعیا : یمشی ما رکب ، ویرکب ما مَشی. قیل : یرید أنه ینفذ لوجهه ثم یعود فیرکب إِلی الموضع الذی عجز فیه عن المشی ، ثم یمشی فی ذلک الموضع کل ما رکب فیه من طریقه ، ویرکب ما مشی فیه ؛ وهذا قول مالک ، قال : فإِن لم یقدر علی المشی فعلیه الهَدیُ.

ویقال فی المثل : « امشِ بدائک ما مشی بک ».

ومشت المرأهُ مشیاً : إِذا کثر ولدها ، وکذلک مشت الماشیهُ.

فَعَلَ ، یَفْعَل بالفتح

ع

مَشَعَ

[مَشَعَ] : المَشْع : الکسب والجمع.

والمشع (3) : الأخذ بسرعه.

وفی کتاب الخلیل : المشع : ضربٌ من الأکل. یقال : مَشَعَ القثّاء ونحوَه.

وحکی بعضهم : مَشَعَ الغنمَ : إِذا حَلَبَها.

غ

مَشَغ

[مَشَغ] : المَشْغ : ضربٌ من الأکل.

[شماره صفحه واقعی : 6309]

ص: 609

1- هو من حدیث ضعیف لابن عباس ذکره السیوطی فی الجامع الصغیر ، وعزاه للطبرانی فی الکبیر ، رقم :
2- حدیث القاسم فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 335 ).
3- ما زال هذا الاستعمال هو الشائع فی بعض اللهجات فی الیمن.

فَعِل بالکسر ، یَفْعَل بالفتح

ط

مَشِط

[مَشِط] : مَشِطَت یَدُهُ : إِذا دخل فیها شوکه أو شظیه من قصب.

ظ

ویدٌ [ مَشِظه ] ، بالظاء معجمهً ، قال :

فإِن قناتنا مَشِظٌ شظاها

شدیدٌ مَسْدُها عُنُقَ القرینِ

أی القِرن من الأعداء.

ق

مَشِق

[مَشِق] : مَشِقَ جلده : إِذا تشقق.

ومَشِق الرجلُ : إِذا اصطکت ألیتاه حتی تنشجحا ، والنعت : أمشق.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِمشار

[الإِمشار] : مَشِرَت الأرض : إِذا أخرجت نباتها.

ی

الإِمشاء

[الإِمشاء] : أمشاه : أی حمله علی المشی.

وأمشی الرجلُ : إِذا کثرت ماشیته.

وأمشاه الدواء : أی أسهله.

التفعیل

ر

التمشیر

[التمشیر] : مَشَّرَت العضاه : إِذا خرجت منها المَشَره.

ومشَّر الشیءَ : إِذا فرَّقه وقسَّمه ، قال المرار (1) :

فقلنا أشیعا مَشَّر القِدْر بیننا

وأی زمانٍ قِدْرُنا لم تمشر

أی : لم یفرّق ما فیها ویقسم.

[شماره صفحه واقعی : 6310]

ص: 610

1- هو المرار بن سعید الفقعسی کما فی اللسان ( مشر ) ؛ والبیت غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 326 )

غ

التمشیغ

[التمشیغ] : قال بعضهم : الممشغ ، بالغین معجمهً الملطَّخ ، قال (1) :

أعلو وعِرضی لیس بالممشَّغِ

ق

التمشیق

[التمشیق] : ثوبٌ ممشَّق : أی مصبوغ بالمِشق ، وهو المَغَره ، وفی حدیث جابر بن عبد الله (2) : کنا نلبس فی الإِحرام الممشق ، وإِنما هی مدرهٌ ولیست بِطیْبٍ. قال الفقهاء : لا یجوز للمحرم والمُحرمه أن یلبسا ثوباً مصبوغاً بطیبٍ من ورسٍ وزعفران ونحوهما. واختلفوا فی العصفر والحناء ، فقال الشافعی : لیسا بِطِیْبٍ ، وقال أبو حنیفه : هما طِیْبان.

ی

التمشی

[التمشی] : مشّاه وأمشاه : بمعنیً.

ومشّی بمعنی مشی ، قال عنتره (3) :

وإِنَّ ابن سلمی فاعلموا عنده دمی

وهیهات لا یرجی ابن سلمی ولا دمی

یظل یمشّی بین أجبال طیئ

أمینَ الحواشی لیس بالمتهضم

وکان الأسد الرهیص (4) الطائی طعن عنتره یومَ الکَدید فقتله وقال : خذها وأنا ابن سلمی.

المفاعَله

ی

المماشاه

[المماشاه] : ماشاه : إِذا مشی معه.

[شماره صفحه واقعی : 6311]

ص: 611

1- لرؤبه فی دیوانه : (98) وفی اللسان ( مشغ ) بروایه : أغدو وعرضی ، وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 324 ).
2- حدیث جابر فی غریب الحدیث : ( 2 / 122 ، 166 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 368 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 334 ).
3- لیس فی دیوانه.
4- هو جبّار بن عمرو بن عمیره ، شاعر جاهلی ، الاشتقاق : (385).

الافتعال

ط

الامتشاط

[الامتشاط] : امتشط بالُمِشط.

ع

الامتشاع

[الامتشاع] : امتشع الرجلُ الشیءَ : إِذا اختلسه.

ق

الامتشاق

[الامتشاق] : امتشق الشیءَ : إِذا اقتطعه.

وامتشق سیفه : إِذا سَلَّه.

ن

الامتشان

[الامتشان] : قال بعضهم : امتشن الشیء : إِذا اقتطعه.

الاستفعال

ی

الاستمشاء

[الاستمشاء] : استمشی : إِذا شرب دواءً یمشیه : أی یُسْهِله.

التفعُّل

ع

التمشع

[التمشع] : الاستنجاء ، یقال : لا تمشع برَوْثٍ ولا عَظْم.

ی

التمشی

[التمشی] : تَمَشّی : إِذا مشی رویداً.

التفاعُل

ی

التماشی

[التماشی] : تماشَوا : إِذا مشی بعضُهم مع بعض.

[شماره صفحه واقعی : 6312]

ص: 612

باب المیم والصاد وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ل

المَصْل

[المَصْل] : ماء الأقط.

والمصل : ما یخرج من الجرح أرقُّ من القیح.

و [ فِعْلٌ ] ، بکسر الفاء

ر

المِصْر

[المِصْر] : واحد الأمصار ، وهی الکُوَرُ. قال الله تعالی : ( اهْبِطُوا مِصْراً )(1).

ومصر : کوره معروفه ، قال الله تعالی حاکیاً عن فرعون : ( أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ )(2) وعن الحسن وأبی العالیه والربیع اهبطوا مصر (3) بغیر صرف ، یعنون مصر فرعون التی هی معرفه.

والمصر : الحاجز بین الشیئین ، قال أمیه ابن أبی الصلت (4) :

وجاعلُ الشمسِ مصراً لا خَفَاء به

بین النهار وبین اللیل قد فصلا

ومن ذلک اشتقاق المصر لانفصاله عن غیره.

ویقال : إِن المصر : الحد ، یقال : اشتری فلانٌ الدارَ بِمُصُورها : أی حدودها.

[شماره صفحه واقعی : 6313]

ص: 613

1- البقره : 2 / 61.
2- الزخرف : 43 / 51.
3- البقره : 2 / 61.
4- وکذا فی اللسان ( مصر ) ولیس فی دیوان أمیه ، ونسبه ابن فارس فی المقاییس : ( 5 / 330 ) لعدی بن زید وهو له فی دیوانه : (159).

و [ فَعَلٌ ] ، بفتح الفاء والعین

د

المَصَد

[المَصَد] : یقال : إِن المَصَد : أعلی الجبل.

و [ فَعِلٌ ] ، بکسر العین

ع

المَصِع

[المَصِع] : الرجل الشدید.

و [ فُعَلٌ ] ، بضم الفاء وفتح العین

ع

المُصَع

[المُصَع] : ثمر العوسج.

و [ فُعَله ] ، بالهاء

ع

المُصَعَه

[المُصَعَه] : طائر.

الزیاده

أُفعول ، بالضم

خ

الأمصوخ

[الأمصوخ] ، بالخاء معجمهً : واحد الأماصیخ ، وهی أنابیب الثمام.

مِفعال

ل

المِمْصال

[المِمْصال] : شاه مِمْصال : مثل مُمْصِل.

فاعِل

ع

الماصِع

[الماصِع] : یقال : إِن الماصع : المتغیر من کل شیء.

ل

الماصل

[الماصل] : یقال : أعطاه عطاءً ماصلاً أی قلیلاً.

[شماره صفحه واقعی : 6314]

ص: 614

فَعَال ، بفتح الفاء

د

المَصاد

[المَصاد] : أعلی الجبل وأشده امتناعاً ، وجمعه : مُصدان ، قال أوس بن حجر (1)

إِذا أبرزَ الروعُ الکِعابَ فإِنهم

مَصادٌ لمن یأوی إِلیهم ومَعْقِلُ

فُعَاله ، بالضم

ل

المُصاله

[المُصاله] : ما مَصَلَ من الأقط ونحوه.

فَعُول

ر

المَصُوْر

[المَصُوْر] : ناقهٌ مَصور : بطیئه خروج اللبن ، یخرج لبنها قلیلاً قلیلاً ، وکذلک غیر الناقه. وقال أبو زید : المَصُور : من المعز خاصه ، وجمعها : مصایر.

ل

المَصول

[المَصول] : الرجل الکثیر الفَزَع.

فَعِیل

ر

المَصیر

[المَصیر] : المِعَی ، والجمیع : مُصران.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ممدود

و

المَصْواء

[المَصْواء] : المرأه التی لا لحم علی فخذیها.

فُعْلان ، بضم الفاء

د

المُصدان

[المُصدان] : أعالی الجبال ، واحدها : مَصاد.

[شماره صفحه واقعی : 6315]

ص: 615

1- الشاهد غیر منسوب فی اللسان ( مصد ) وکذا عجز البیت فی المقاییس : ( 5 / 329 ) بدون نسبه.

ر

المُصران

[المُصران] : جمع : مصیر ، وهو المِعی ، وجمع المُصْران : مَصارین ، والجمع یجوز أن یجمع فی أشیاء سُمعت عن العرب ، ولیس بلازم ، ولا یجوز أن یثنی الجمع ، لأن الغرض بالجمع التکثیر ، والتثنیه أقل من الجمع (1).

[شماره صفحه واقعی : 6316]

ص: 616

1- المقاییس : ( مصر ) : ( 5 / 329 ).

الأفعال

اشاره

فَعَل بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

د

مَصَدَ

[مَصَدَ] : المصد ضربٌ من الرضاع.

ومَصْدُ الریقِ : مَصُّه.

ویقال : إِن المصد : الجماع أیضاً ، یقال : مَصَدَها.

ر

مَصَرَ

[مَصَرَ] : یقال : المَصْر : الحَلْب بأطراف الأصابع ؛ وقال ابن السکیت : المَصْرُ حَلْبُ کل ما فی الضرع ، وهو صحیح.

ل

مَصَلَ

[مَصَلَ] : المصول : تزایلُ الماء عن اللبن.

والمَصْل : عَمَلُ الأقط.

ومَصَلَ الجُرْحُ : إِذا سال منه ماء.

ومصل الماءُ : إِذا قطر.

فَعَلَ ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

مَصَحَ

[مَصَحَ] الشیءُ مُصوحاً : إِذا رسخَ فی الثری.

ومصحت الدارُ : إِذا درست ، قال یصف الرسم (1) :

قد کاد من طول البِلی أن یمصحا

ومصح بالشیء مَصْحاً : إِذا ذهب به.

ومصح الظلُ مصوحاً : إِذا قَصُر.

ومصح النبات : إِذا ولَّی لونُ زهره.

خ

مَصَخَ

[مَصَخَ] : المصخ : جذبُ الشیء.

ع

مَصَعَ

[مَصَعَ] : المصع : الضرب ، یقال : مصعه بالسیف ، ومصع به الأرضَ.

[شماره صفحه واقعی : 6317]

ص: 617

1- أنشده اللسان ( مصح ).

ومَصَع البرقُ : إِذا أومض.

ومَصَع لونه : أی برق.

والماصع : البَرَّاق ، قال ابن مقبل یصف ماء : (1)

فأفرغَت من ماصعٍ لونُه

علی قُلصٍ ینتهبنَ السِّجالا

وقیل : معنی قوله : ماصعٌ لونه : أی متغیر لونه.

ومصع فی الأرض : إِذا ذهب.

ومصعت الإِبل : إِذا ذهبت ألبانها.

ومَصَع [ اللبنُ ](2) : إِذا ذهب ، وکل شیء ولّی وذهب فهو ماصع.

والمصع : التحریک.

وفی حدیث مجاهد (3) : البرق مَصْعُ مَلَکٍ یسوق السحاب.

یقال : مصعت الدابه بذنبها : إِذا حرکته ، وفی حدیث عُبید بن عُمَیر (4) فی الموقوذه : « إِذا طرفت بعینها أو مصعت بذنبها ».

ومَصَعَ الطائرُ بذرقه : إِذا رمی به.

ومصعت الأم بالولد : إِذا رمت به ، یقال : لَعَنَ الله أمّاً مَصَعَتْ به.

قال أبو عمرو : والمصع : المشی.

ویقال : هو السرعه ، یقال : مَرَّ یمصَع مثل یمزع ، قال (5) :

یمصَع فی قطعه طیلسانِ

مصعاً کمصعِ ذَکَر الوِرْلانِ

[شماره صفحه واقعی : 6318]

ص: 618

1- أنشده له فی اللسان ( مصع ) ، واکد هذه الروایه لأن قبله : فأوردتها منهلا جنا تعاجل حلا به وارتحالا
2- ما بین معقوفین لیس فی الأصل ( س ) أخذ من ( ل 1 ) و ( ت ).
3- حدیث مجاهد فی غریب الحدیث : ( 2 / 379 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 370 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 337 ).
4- غریب الحدیث : ( 2 / 379 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 370 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 337 )
5- أنشده بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 327 ) واللسان ( مَصَعَ ).

الزیاده

الإِفعال

ع

الإِمصاع

[الإِمصاع] : أمصع القوم : إِذا مصعت ألبان إِبلهم : أی ذهبت.

ل

الإِمصال

[الإِمصال] : أمصلت المرأه : إِذا ألقت ولدها وهو مضغه. وامرأه مُمْصِل.

وأمصلَ مالَه : أی مَحَقَه فیما لا خیر فیه ، وأنشد ابن السکیت (1) :

وأمصلتَ مالی کله بخیانهٍ

وما سُسْتَ من شیءٍ فربُّک ما حقُه

ویروی : مالی کله ونَقَصْتَهُ.

وشاهٌ ممصل : یتزایل لبنُها فی الإِناء قبل أن یُحقن.

التفعیل

ر

التمصیر

[التمصیر] : مَصَّر المصر : أی جمع أهله فیه.

ومَصَّرتِ الشاهُ : إِذا صارت مَصُوْراً.

ومَصَّر علیه الشیءَ : أی أعطاه قلیلاً قلیلاً.

وثوبٌ ممصَّر : مصبوغ بِوَرْس ونحوه من الصفره.

[شماره صفحه واقعی : 6319]

ص: 619

1- قال ابن السکیت أنشده الکلابی ( إِصلاح المنطق : 279 ) والمقاییس صدر البیت عن ابن السکیت : ( 5 / 328 ) ، والبیت غیر منسوب فی اللسان ( مصل ).

المفاعَله

ع

المماصعه

[المماصعه] والمِصاع : المضاربه والقتال ، قال القطامی (1) :

ویَجْتَنِبون مَنْ صَدَقَ المِصاعا

الافتعال

ح

الامتصاح

[الامتصاح] : امتصحه ومصحه : أی اجتذبه.

ع

الامتصاع

[الامتصاع] : امتصع فی الأرض : أی ذهب.

التفعُّل

خ

التمصُّخ

[التمصُّخ] : تمصّخ الثمامُ : إِذا أخذ أماصیخه.

ر

التمصر

[التمصر] : تمصَّر اللبنَ : إِذا حلبه قلیلاً قلیلاً. وقال ابن السکیت (2) : التمصر : حلب کل ما فی الضرع.

[شماره صفحه واقعی : 6320]

ص: 620

1- أنشده له اللسان وصدره : تراهم یغمزون من استرکوا
2- قوله فی المقاییس ( مصر ) : ( 5 / 329 ).

باب المیم والضاد وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فُعْله ، بضم الفاء وسکون العین

غ

المُضْغَه

[المُضْغَه] : القطعه من اللحم ، قال الله تعالی : ( ثُمَّ مِنْ مُضْغَهٍ )(1).

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ر

الخِضْر

[الخِضْر] : یقال : ذهب دمه خِضْراً مِضْراً : أی هدراً ، وهو إِتباع له.

و [ فُعَلٌ ] ، بضم الفاء وفتح العین

ر

مُضَر

[مُضَر] بن نزار : معدولٌ عن ماضر.

الزیاده

فاعِل

ر

الماضِر

[الماضِر] : لبنٌ ماضر : أی حامض.

غ

الماضغ

[الماضغ] : الماضغان : أصول اللحیین عند منبت الأضراس.

ولیس فی هذا عین.

و [ فاعِله ] ، بالهاء

غ

الماضغه

[الماضغه] : الأحمق.

[شماره صفحه واقعی : 6321]

ص: 621

1- الحج : 22 / 5.

فَعَال ، بفتح الفاء

غ

المَضاغ

[المَضاغ] : ما یمضغ من طعام ، یقال : ما عنده مَضاغ.

ی

المضاء

[المضاء] : النفاذ.

فُعَاله ، بالضم

غ

المُضاغه

[المُضاغه] : ما یمضغ ، وقیل : هی ما یبقی فی الفم مما یمضغ.

فَعِیل

ر

مَضیر

[مَضیر] : لبنٌ مَضیر : أی حامض شدید الحموضه.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ر

المَضیره

[المَضیره] : طبیخٌ یطبخ باللبن الماضِر ، وهی فعیله بمعنی مفعوله ، ومنها اشتقاق مُضَر.

ویقال : سمی بذلک لبیاضه ، تشیبهاً بالمَضیره ، وهی شده البیاض.

غ

المَضیغه

[المَضیغه] : واحده المضائغ ، وهی العقبات اللواتی علی طرفی سِیَتی (1) القوس.

فُعَلاء ، بضم الفاء

وفتح العین ، ممدود

و

المُضَواء

[المُضَواء] : التقدم ، قال القطامی (2) :

فإِذا حُبسن مضی علی مُضَوائه

[شماره صفحه واقعی : 6322]

ص: 622

1- فی الأصل ( س ) : « سیه » وفی ( ل 1 ) و ( ت ) واللسان : ( مضغ ) : « سیتی » فأثبتنا ما جاء ما فیها.
2- عجزه کما فی دیوانه : (18) واللسان ( مضی ) : واذا لحقن به اصبن طعانا والشاهد ( الصدر ) فی المقاییس : ( 5 / 331 ) بروایه فإذا خنسن بالخاء.

الأفعال

اشاره

فَعَلَ ، بفتح العین ، یَفْعُل بضمها

ر

مَضَرَ

[مَضَرَ] : مَضَرَ اللبنُ مَضراً ومضوراً : إِذا حَمضَ.

غ

مَضَغَ

[مَضَغَ] : مَضْغُ الطعامِ معروف.

فَعَلَ بالفتح ، یَفْعِل بالکسر

ی

مضی

[مضی] : مضی فی الأمر مُضِیّاً.

فَعَل ، یَفْعَل ، بالفتح

ح

مَضَحَ

[مَضَحَ] : المضح : شَیْنُ العِرضِ ، یقال : مَضَحَ عِرْضَه ، قال الراجز (1) :

لا تمضَحَنْ عِرضی فإِنی ماضِحُ

عِرْضَک إِن شاتمتنی وقادحُ

فی ساقِ مَن شاتَمنی وجارحُ

غ

مَضَغَ

[مَضَغَ] : مضغَ الشیءَ مضغاً.

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِمضاح

[الإِمضاح] : أمضح عِرضَه : إِذا شانه ، قال الفرزدق (2) :

فامضحْتَ عرضی فی الحیاه وشِنتنی

وأوقدت لی ناراً بکل مکانِ

ی

الإِمضاء

[الإِمضاء] : أمضاه فمضی.

[شماره صفحه واقعی : 6323]

ص: 623

1- هو بکر بن زید القشیری کما فی اللسان ( مضح ).
2- دیوانه : ( 2 / 330 ) ؛ واللسان ( مضح ).

التفعیل

ر

التمضیر

[التمضیر] : مَضَّره : أی نَسَبَهُ إِلی مُضَر.

وقول حُذیفه بن الیَمَان (1) فی ذکر خروج عائشه تقاتل معها مُضَر : مضَّرها اللهُ فی النار : أی صَیَّرَها فیها.

التفعُّل

ر

التَّمَضُّر

[التَّمَضُّر] : التشبه بمضر.

والتمضر : التعصب لهم أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 6324]

ص: 624

1- حدیث حُذیفه فی الفائق : ( 3 / 371 ) وقال الزمخشری : « مَضَّرها : جَمَعَها ، کما یقال : جَنَّد الجُنود وکتّب الکتائب » والنهایه : ( 4 / 338 ).

باب المیم والطاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

و

المِطْو

[المِطْو] : الشِّمْراخ.

والمِطو : الصاحب. عن ابن الأعرابی ، قال (1) :

نادیت مِطْوی وقد مال النهارُ بهم

وعبره العین جارٍ دمعُها سَجِمُ

فَعَلٌ ، بالفتح

ر

المَطّر

[المَطّر] : معروف.

ومَطَر : من أسماء الرجال.

و

المَطَا

[المَطَا] : الظهر.

الزیاده

مِفْعَل ، بکسر المیم

ر

الممطَر

[الممطَر] من اللباس : ما یُتوقّی به من المطر.

فِعَال ، بکسر الفاء

و

المِطاء

[المِطاء] : جمع : مِطْوٍ.

فَعِیل

ر

المطیر

[المطیر] : الممطور.

[شماره صفحه واقعی : 6325]

ص: 625

1- الشاهد بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 332 ) ، واللسان ( مطا ).

ل

المَطیل

[المَطیل] : الممطول ، أی المضروب طولاً من الحدید ونحوه یقال : حدیده مطیله ، بالهاء : أی مضروبه لتمتد.

و

المطیُ

[المطیُ] : الرواحل ، واحدتها : مطیه ، بالهاء ، لأنها یرکب مطاها ؛ أی ظهرها وقیل : هی مشتقه من مطوت بهم فی السیر : أی مددت.

فُعَلاء ، بضم الفاء

وفتح العین ممدود

و

المُطَواء

[المُطَواء] : من التمطّی.

[شماره صفحه واقعی : 6326]

ص: 626

الأفعال

اشاره

فعَل ، بالفتح ، یفعُل ، بالضم

ر

مطَر

[مطَر] : مطرتِ السماءُ : أی صبت المطر.

ومطر القومُ : إِذا أصابهم المطر.

ومطر فی الأرض مطوراً : إِذا ذهب.

ویقال : ما مُطِرْتُ منه بخیر : أی ما أصابنی منه خیر.

ل

مطَل

[مطَل] : الممطول : المضروب طولاً.

ومطَل الحدیده مَطْلاً : أی مدّها لتطول ، ومنه المطل فی الدَّیْن ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « مطل الغنی ظلم » (1).

و

مَطَو

[مَطَو] : المطو : المد ، یقال : مطوت بهم فی السیر : أی مددت ، ومنه حدیث أبی بکر (2) حین « أتی علی بلالٍ وقد مُطِی فی الشمس فاشتراه بسبع أواقیّ وأعتقه ». مُطِی : أی مُدَّ علی الرمضاء.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

خ

مَطَخ

[مَطَخ] : المطخ ، بالخاء معجمه : اللعق. مطَخ ومطِخ ، بکسر الطاء فی الماضی أیضاً.

وحکی بعضهم : مطَخ عرضه : مثل لطخه ، بالفتح.

[شماره صفحه واقعی : 6327]

ص: 627

1- هو من حدیث أبی هریره فی الصحیحین وغیرهما البخاری فی الحولات ، باب : فی الحواله ... ، رقم :
2- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 13 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 372 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 340 ).

ع

مَطَع

[مَطَع] : یقال : إِن المطع : ضرب من الأکل بأدنی الفم.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِمطار

[الإِمطار] : أمطر الله تعالی السماءَ فمطرت.

وأمطرت السماء : بمعنی مطرت.

وأمطر القوم : إِذا مُطِروا ، قال الله تعالی : ( وَأَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً )(1) وقال تعالی : ( عارِضٌ مُمْطِرُنا )(2).

المفاعَله

ل

المماطله

[المماطله] : ماطله بحقه مِطالاً ومماطله.

الافتعال

و

الامتطاء

[الامتطاء] : امتطی ناقته : أی اتخذها مطیه.

الاستفعال

ر

الاستمطار

[الاستمطار] : المستمطر : طالب الخیر.

ویقال : المستمطر أیضاً : الموضع الظاهر البارز.

[شماره صفحه واقعی : 6328]

ص: 628

1- الأعراف : 7 / 84 وتمامها : ( فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُجْرِمِینَ ) والشعراء : 26 / 173 ، النمل : 27 / 58 وتمامها : ( فَساءَ مَطَرُ الْمُنْذَرِینَ ).
2- الأحقاف : 46 / 24.

التفعُّل

ر

التمطر

[التمطر] : تمطّر الرجل : إِذا تعرض للمطر.

وتمطّر : إِذا ذهب فی الأرض.

وتمطّر فی سیره : إِذا أسرع ، یقال : جاءت الخیل متمطره ، قال حسان (1) :

تظل جیادُنا متمطّراتٍ

تلطِمهنَّ بالخُمُر النساءُ

ق

التمطّق

[التمطّق] ، بالقاف عند الأکل : أن یُلصق الإِنسان لسانه بحنکه فَیُسمع له صوت.

و

التمطی

[التمطی] : تمطّی : أی تمدد. ویقال : هو من المبدل ، وأصله تمطط.

ویقال : ذهب یتمطی : أی یتبختر ،. قال الله تعالی : ( ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی )(2).

[شماره صفحه واقعی : 6329]

ص: 629

1- دیوانه : (19) واللسان ( مطر ) واستشهد به فی النهایه : ( 4 / 339 ).
2- القیامه : 75 / 33.

[شماره صفحه واقعی : 6330]

ص: 630

باب المیم والظاء وما بعدهما

من الأفعال

اشاره

الزیاده

التفعیل

ع

التمظیع

[التمظیع] : فی کتاب الخلیل (1) : مظّع الرجل الوتر والخشبه : إِذا ملسهما.

ومظّع القضیبَ : إِذا ترک علیه لحاءه حتی یتشرب ماءه لیکون أصلب له.

وحکی بعضهم : یقال : مظّع الأدیمَ بالدهن : إِذا سقاه.

[شماره صفحه واقعی : 6331]

ص: 631

1- المقاییس : ( 5 / 333 - 334 ) وقال الخلیل - أیضاً - : « ومَظَع الوتر مظْعاً ».

[شماره صفحه واقعی : 6332]

ص: 632

باب المیم والعین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

د

المَعْد

[المَعْد] : اللیِّنُ الناعمُ ، مثل المأد.

والمَعْد : الغضُّ من الثمار.

ویقال : المَعْد : ضرب من الرُّطَب.

ویقال : ما له ثَعْد ولا مَعْد : أی قلیل ولا کثیر.

ز

المَعْز

[المَعْز] : المِعزی ، قال الله تعالی : ( وَمِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ )(1).

ق

المَعْق

[المَعْق] : الأرض القفر لا نبات بها ، والجمیع : الأمعاق.

ولیس فی هذا فاء.

ن

المَعْن

[المَعْن] : الشیء السهل الیسیر.

قال (2) :

فإِن هلاک مالک غیرُ مَعْن

أی : غیر سهل.

ومَعْن : من أسماء الرجال.

و

المَعْو

[المَعْو] : الرُّطَب الذی قد انتهی.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ن

المَعْنه

[المَعْنه] : یقال : ماله سَعْنه ولا معنه : أی کثیر ولا قلیل.

[شماره صفحه واقعی : 6333]

ص: 633

1- الأنعام : 6 / 143.
2- هو النَّمْر بن تولب کما فی المقاییس : ( 5 / 335 ) والمجمل واللسان ( معن ) وروایته فان ضیاع وصدر البیت : ولا ضیعته فالام فیه

و

المَعْوه

[المَعْوه] : الرُّطَبه التی قد انتهت.

و [ فِعْله ] ، بکسر الفاء

د

المِعْده

[المِعْده] : لغه فی المَعِده.

فَعَلٌ ، بالفتح

ز

المَعَز

[المَعَز] : المَعْز ، وقرأ القرّاء غیر الکوفیین ونافع : ومن المَعَز اثنین (1) ، بفتح العین ، وهی قراءه الحسن وعیسی بن عمر.

و [ فَعِلٌ ] ، بکسر العین

ر

المَعِر

[المَعِر] : رجل مَعِر : أی بخیل قلیل الخیر.

ک

المَعِک

[المَعِک] : رجل مَعِک : أی شدید الخصومه.

و [ فَعِله ] ، بالهاء

د

المَعِده

[المَعِده] : مَعِده الإِنسان : التی تهضم الطعام ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « المَعِده بیت الداء » (2).

فِعَلٌ ، بکسر الفاء

ی

المِعَی

[المِعَی] : المِذنب من مذانب الأرض.

والمِعَی : واحد الأمعاء ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « المؤمن یأکل فی

[شماره صفحه واقعی : 6334]

ص: 634

1- الأنعام : 6 / 143.
2- ذکره السیوطی فی الدرر المنتثره : (144).

مِعًی واحدٍ ، والکافر یأکل فی سبعه أمعاء (1) »، یقال : إِنه قال هذا للجهجاه ابن سعید الغفاری ، وکان أکل معه وهو کافر فأکثر ثم أکل معه وقد أسلم فأقلّ. وقیل : هو مثلٌ للمؤمن فی زهده فی الدنیا وللکافر فی حرصه علیها.

وفی حدیث عمرو بن العاص (2) فی عُمر : « إِنّ ابن حنتمه بَعَجت له الدنیا مِعَاها ». حنتمه أم عُمر (2) ، ومعناه : کشفت له عمّا لم تکشف لغیره.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ز

الأمْعز

[الأمْعز] ، بالزای : المکان الغلیظ الکثیر الحجاره ، قال الشنفری :

إِذا الأمعزُ الصوانُ لاقی مناسمی

تطایرَ منه قادحٌ ومُفَلّل

أُفعول ، بالضم

ز

الأمعوز

[الأمعوز] : الجماعه من الظباء والأوعال.

فاعِل

ز

الماعز

[الماعز] : واحد المعز ، مثل تاجر وتجر وسافر وسفر.

ورجل ماعز : معصوب الخَلْق.

[شماره صفحه واقعی : 6335]

ص: 635

1- هو من حدیث ابن عمر وأبی هریره وأبی موسی الأشعری عند مسلم فی الأشربه ، باب : المؤمن یأکل فی معی واحد ... ، رقم : ( 2060 - 2062 ) ؛ ابن ماجه فی الأطعمه : باب : المؤمن یأکل فی معی واحد .. ، رقم : ( 3256 - 3258 ) وأحمد فی مسنده : ( 2 / 21 ، 43 ، 74 ، 145 ، 257 ، 318 ، 375 ، 435 ، 437 ، 455 ؛ 3 / 333 ، 357 ، 392 ؛ 4 / 336 ، 5 / 370 ؛ 6 / 335 ، 397 ) (2) الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 1 / 324 ).
2- وهی حنتمه بنت هاشم بن المغیره المخزومی ، أم عمر بن الخطاب رضی الله عنه.

وماعز : اسم رجل.

فاعُول

ن

الماعون

[الماعون] : منافع البیت ، وما یتعاوره الناس بینهم ، مثل القدر والفأس والدلو ونحو ذلک. وعلی ذلک فسِّر قوله تعالی : ( وَیَمْنَعُونَ الْماعُونَ )(1) عن ابن عباس وابن مسعود والنخعی وسعید بن جبیر.

وقیل : الماعون : الزکاه الواجبه ، عن علی وابن عمر وابن الحنیفه والحسن وقتاده والضحاک، وفی بعض الحدیث عن النبی علیه السلام أنه قال : « الماعون الزکاه » (2).

وحکی الفراء عن بعض العرب أن الماعونَ : الماءُ ، وأنشد (3) :

یمجُّ صبیرُهُ الماعونَ صبّاً

وهذه الأقوال ترجع إِلی معنی واحد وهو الشیء الیسیر الذی لا ینبغی أن یُضَنّ به ، من المعن : وهو الشیء الیسیر.

فَعِیل

ز

المعیز

[المعیز] : جماعه المعز ، مثل عبد وعبید.

ق

المعیق

[المعیق] : قلب العمیق.

ن

المعین

[المعین] : ماء معین : أی جارٍ ، قال الله تعالی : ( فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ ) (4)

[شماره صفحه واقعی : 6336]

ص: 636

1- الماعون : 107 / 7.
2- نسب اللسان الحدیث للإِمام علی فی ( معن ).
3- أنشده القراء فی اللسان ( معن ).

ومعین : اسم موضع بالجوف من أرض الیمن ، فیه بناء عجیب بنته ملوک حمیر ، قال علقمه بن ذی جدن (1) :

ومعینُ فَرَّقَ بین ساکن أهلها

أرضُ الأعنه والجیاد الضُّمَّر

فَعَلّ ، بفتح الفاء والعین

وتشدید اللام

د

المَعَدُّ

[المَعَدُّ] : اللحم الذی تحت الکتف.

والمعدّان من الفرس : ما بین أسفل الکتف إِلی منقطع الأضلاع. هذا قول الخلیل.

وقیل : المعدّ من الفرس : موضع عقب الفارس.

ومعدّ بن عدنان : أبو نزار. ویقال : إِن المیم فی معدّ زائده وبناؤه مفعل. وقال سیبویه : المیم أصلیه.

فِعْلَی ، بکسر الفاء

ز

المِعْزی

[المِعْزی] : المَعْز ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « استوصوا بالمعزی فإِنه مال رقیق » (2) : أی لیس له صبر کصبر الضأن علی البرد والحفاء وفساد المأوی.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ممدود

ز

المَعْزاء

[المَعْزاء] ، بالزای : الأرض الغلیظه الکثیره الحجاره ، قال :

فبدا وغیب سارَهُ المَعزاء

[شماره صفحه واقعی : 6337]

ص: 637

1- الإِکلیل : ( 8 / 81 ) ومنتخبات : ( 99 - 100 ).
2- ذکره الهیثمی فی مجمع الزوائد وعزاه للطبرانی الکبیر : ( 4 / 66 ) وأخرجه ابن عدی فی الکامل فی الضعفاء : ( 2 / 786 ).

فَعْلان ، بفتح الفاء

د

المعدان

[المعدان] : رجل معدان : أی واسع المعده.

ومَعْدان : من أسماء الرجال.

[شماره صفحه واقعی : 6338]

ص: 638

الأفعال

اشاره

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ج

معج

[معج] : المَعْجُ : سرعهُ الجری والتقلب فیه ، یقال : معج الحمارُ معجاً فهو معّاج ، والریح تمعَج فی النبات : أی تقلبه.

ومَعَج الفصیلُ ضرع أمه : إِذا ضربه عند الرضاع.

د

معد

[معد] فی الأرض : إِذا ذهب.

ومَعَد فی السیر : أی أسرع.

ومَعَد الشیءَ معداً : إِذا جذبه جذباً شدیداً ، یقال : امعد دلوک من البئر ، قال (1)

هل یرویَنْ ذَوْدَک نَزْعٌ مَعْدُ

وساقیان سبط وجَعْد

سبط : أی أعجمی. وجعد : أی عربی ، وکانوا یختارون للسقی عربیّاً وأعجمیّاً لکیلا یفهم أحدهما حدیث الآخر فیکون أحثَّ للعمل.

ومَعَد الرجلُ : إِذا ذویت مَعِدته.

س

مَعَس

[مَعَس] : المعس : الدلک ، یقال : معس الأدیم فی الدباغ : إِذا دلکه ، قال (2) :

یمعس بالماء الجواء معساً

ویقال : إِن المعس : الطعن.

ومعس الرجل : إِذا حَمَل فی الحرب. ورجل معاس.

[شماره صفحه واقعی : 6339]

ص: 639

1- أحمد بن جندل السعدی کما فی اللسان : ( معد ) ، والبیت الأول بدون عزو فی المقاییس: ( 5 / 336 ) (2) أنشده اللسان ( معس ) فی وصف السیل والمطر : وقبله وبعده : حتی اذا ما الغیث قال رجسا یمعس بالماء الجواء معسا وغرق الصمان ماء قلسا

ط

معط

[معط] : المَعْط : المد.

ویقال : معط الشعر : إِذا نتفه ، والمعط النزع.

ویقال : المعط : ضرب من النکاح أیضاً.

ومعط السیفَ من قرابه : إِذا استلَّه.

ک

معک

[معک] : المعْک : الدلک ، مَعَکَ الأدیم : إِذا دلکه.

والمعْک : المطل ، معکه دَیْنَه : إِذا مطله ، وفی حدیث شریح (1) : « المَعْک طَرف من الظُّلْم » ، قال ذو الرمه (2) :

أحبک حبّاً خالطته نصاحهٌ

وإِن کنْتِ إِحدی اللاویات المواعک

اللاویات والمواعک : واحد ، أی الماطلات.

ل

معل

[معل] : المعْل : استخراج خُصیتی الفحل ، یقال : معله ومعل خصیته.

والمعْل : الاختلاس.

والمعْل : السیر الشدید. قلب الملع.

وحکی بعضهم : معله عن حاجته : أی أعجله.

ومَعَل الخشبه : إِذا شقها.

ن

مَعَن

[مَعَن] الماءُ : إِذا جری.

ومَعَن الفرسُ معناً : بمعنی أمعن.

ویقال : إِن المعن أیضاً : النکاح ، معنها مَعْناً.

والمعْن : جذب الخُصیه ، لغه فی المعل.

[شماره صفحه واقعی : 6340]

ص: 640

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 343 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 374 ).
2- دیوانه : ( 3 / 1726 ).

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ر

معِر

[معِر] : یقال : معِر ظفره : إِذا نصل من شیء أصابه.

والمعر : قله الشَّعر ، والنعت : معِر وأمعر.

ص

معِص

[معِص] : معِصت قدمه من کثره المشی.

ومعِص : أی خجل.

ومعِص : بلغه بعض الیمانیین : إِذا غضب.

ض

معِض

[معِض] منه : إِذا غضب.

ط

معِط

[معِط] : الأمعط : الذی تساقط شعره.

وذئب أمعط ولص أمعط : أی خبیث شبه بالذئب (1).

ومُعَیط ، بالتصغیر : اسم رجل.

وأبو معیط : اسم أبی عقبه بن أبی معیط من بنی أمیه.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِمعار

[الإِمعار] : أمعر الرجلُ : إِذا افتقر.

ویقال : أمعرت الأرضُ : إِذا لم یکن بها نبات.

ز

الإِمعاز

[الإِمعاز] : أمعز الرجل : إِذا کثرت معزاه.

ض

الإِمعاض

[الإِمعاض] : أمعضه ، بالضاد معجمه ومعضه : أی أغضبه.

[شماره صفحه واقعی : 6341]

ص: 641

1- الاشتقاق : ( 1 / 167 ).

ق

الإِمعاق

[الإِمعاق] : أمعق البئر : أی عمقها.

ن

الإِمعان

[الإِمعان] : أمعن الفرسُ : إِذا تباعد فی عَدْوِهِ.

وأمعن بحقه : إِذا ذهب به.

وأمعنت النخله : إِذا أرطبت.

التفعیل

ض

التمعیض

[التمعیض] : معّضه : أی أغضبه.

ک

التمعیک

[التمعیک] : معّک دابته : أی مرّغها.

الافتعال

د

الامتعاد

[الامتعاد] : امتعده : أی اجتذبه.

ض

الامتعاض

[الامتعاض] : امتعض منه : أی غضب.

ط

الامتعاط

[الامتعاط] : امتعط سیفَه : إِذا استلّه.

الانفعال

ط

الامّعاط

[الامّعاط] : امّعط الشعرُ : أی تمعّط.

وأصله : انمعط فأدغمت النون فی المیم.

الاستفعال

ز

الاستمعاز

[الاستمعاز] : قال ابن درید (1) : استمعز الرجل ، بالزای معجمه : إِذا جَدَّ فی أمره.

[شماره صفحه واقعی : 6342]

ص: 642

1- الجمهره : ( 2 / 817 ).

التفعّل

ج

التمعّج

[التمعّج] : تمعّج السیل : إِذا أسرع فی جریه.

وتمعّجت الحیه : تقلبت فی سیرها.

ر

التمعّر

[التمعّر] : تمعّر شعرُه : إِذا تساقط.

وتمعّر وجهه عند الغضب : إِذا تغیر.

ط

التمعّط

[التمعّط] : تمعّط شعرُه : إِذا تساقط.

ک

التمعّک

[التمعّک] : تمعّکتِ الدابهُ : إِذا تمرّغت.

التفعلل

د

التمعدد

[التمعدد] : تمعدد الرجلُ : إِذا صبر علی عیش معدٍّ ، وفی حدیث عمر (1) : « اخشوشنوا وتمعددوا » : أی دعوا التنعم وکونوا کمعدّ فی شده العیش.

وتمعدد : أی تباعد ، ودار متمعدده.

[شماره صفحه واقعی : 6343]

ص: 643

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 69 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 341 ).

[شماره صفحه واقعی : 6344]

ص: 644

باب المیم والغین وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

د

المَغد

[المَغد] : الشابُّ الناعم ، قال (1) :

وکان قد شبّ شباباً مَغْدا

س

المَغْس

[المَغْس] : لغه فی المغص.

ص

المَغْص

[المَغْص] : تقطیع ووجع فی الأمعاء.

و [ فَعَلٌ ] ، بفتح العین

ص

المَغَص

[المَغَص] : الإِبل الغِزار ، لا واحد لها من لفظها ، والجمیع : الأمغاص ، قال (2)

أنت وهبت المئه الجرجورا

أُدْماً وحمراً مَغَصاً خُبُورا

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ر

المَغَره

[المَغَره] : الطین الأحمر ، وهی قابضه مجففه تحلّ الأورام الحادثه من الشَّری إِذا طلیت علیها. والشَّری : خُراج صغار تخرج بالبدن ، وإِذا شربت نفعت من وجع الکبد وقتلت دود البطن.

[شماره صفحه واقعی : 6345]

ص: 645

1- إِیاس الخیبری کما فی اللسان ( سمغد ، مغد ) ، وقبله : « حتی رأیت العزب السّمَغدا » وهو غیر منسوب فی المقاییس ( 5 / 338 ).
2- أنشده بدون نسبه أیضاً فی المقاییس : ( 5 / 340 ) واللسان ( مغص ).

فَعِل ، بکسر العین

ث

المغِث

[المغِث] : رجل مَغِث : أی شدید لعلاج.

ولیس فی هذا غیر الثاء معجمه بثلاث.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ر

الأمغر

[الأمغر] : الأحمر کلون المَغَره ، ورجل أمغر : أی أحمر الوجه والشعر.

ویقال : إِن الأمغر من الخیل : الأشقر.

مِفعال

ر

الممغار

[الممغار] : ناقه مِمْغار وشاه ممغار : إِذا کان من عادتها أن یحمرَّ لبنها من داء یصیبها.

[شماره صفحه واقعی : 6346]

ص: 646

الأفعال

اشاره

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ث

مَغَث

[مَغَث] الدواءَ : إِذا مرثه.

ومغثه : إِذا ضربه ضرباً خفیفاً. وکلأ ممغوث ومغیث : ضربه المطر فأماله.

ومَغَث عرضَه : أی شانه ، قال (1) :

ممغوثه أعراضهم ممرطلَه

ومغثه : أی عرکه فی الخصومه.

د

مَغَد

[مَغَد] الفصیلُ ضرع أمه مَغْداً : إِذا تناوله.

والمَغْد : النتف ، یقال : مَغَد شعرَهُ.

ر

مَغَر

[مَغَر] : قال ابن السکیت (2) : مغر فی البلاد : أی ذهب فأسرع. ویقال : رأیته یمغَر به بعیرُهُ : أی یسرع.

ط

مَغَط

[مَغَط] : المغط : المدُّ.

ل

مَغَل

[مَغَل] : یقال : مغل فلانٌ فی فلان مغاله : إِذا وقع فیه.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ل

مغِل

[مغِل] : المَغَل : وجع البطن ، مغلت الدابه : إِذا وجعت من أکل التراب.

الزیاده

الإِفعال

د

الإِمغاد

[الإِمغاد] : أمغد : إِذا أکثر من الشرب.

[شماره صفحه واقعی : 6347]

ص: 647

1- صخر بن عمیر کما فی اللسان ( مغث ، مرطل ، ثمل ) ، وهو غیر منسوب فی المقاییس ( 5 / 388 ).
2- إِصلاح المنطق : (280) ؛ قاله ابن السکیت عن أبی جمیل الکلابیّ.

ر

الإِمغار

[الإِمغار] : أمغرت الشاه : إِذا حُلبت فخرج مع لبنها دم.

ل

الإِمغال

[الإِمغال] : أمغل القومُ : إِذا مغِلت دوابهم.

وأمغلت الشاه : إِذا أخذها وجع فألقت حملها.

ویقال : إِن الممغل من الغنم وغیرها : التی تنتج فی السنه الواحده مرتین.

ویقال : إِن الممغل من النساء : التی تحمل قبل فطام ولدها (1).

ویقال : أمغل فلان فی فلان : إِذا وقع فیه.

التفعیل

ر

التمغیر

[التمغیر] : ثوب ممغَّر : أی مصبوغ بمغره.

الانفعال

ط

الامِّغَاط

[الامِّغَاط] : مغطْتُه فامّغط : أی مددته فامتدّ.

والممَّغِط : الطویل ( وأصله المنغمط فأدغم ) (2).

[شماره صفحه واقعی : 6348]

ص: 648

1- المقاییس : ( 5 / 340 ).
2- ما بین قوسین ساقط من ( ل 1 ) و ( ت ).

باب المیم والقاف وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْله ، بفتح الفاء وسکون العین

ل

المَقْله

[المَقْله] : حصاه تلقی فی الماء لیعرف قدره فی قسمه الماء ، قال (1) :

قَذفوا سیِّدَهُم فی ورطه

قَذفَکَ المَقْلهَ وَسْط المُعْترکْ

و [ فَعْله ] ، من المنسوب

د

المَقْدی

[المَقْدی] : شراب یتخذ من العسل ، نسب إِلی قریه بالشام.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ل

المُقْل

[المُقْل] : ثمر الدَّوم.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ل

مُقْله

[مُقْله] العین : سوادها.

ومُقْله کل شیءٍ : وسطه ، قال ( العبدی الحمیری ) (2) :

الناس حمیر والتراخم رأسها

وأبوک مقلتها وأنت الناظر

وهذا من أحسن المدح.

[شماره صفحه واقعی : 6349]

ص: 649

1- یزید بن طعمه الخطمی کما فی اللسان ( مقل ) وشروح سقط الزند لأبی العلا : (1473).
2- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ) ؛ والمنتخبات : (100).

فَعِلٌ ، بفتح الفاء وکسر العین

ر

المَقِر

[المَقِر] : شبه الصبر.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ه-

الأَمْقَه

[الأَمْقَه] : مثل الأمهق ، وهو الشدید البیاض.

ویقال : الأمقه : الأبیض فیه زرقه ، قال ذو الرمه (1) :

إِذا خفقتْ بأمْقَه صَحصحانٍ

رؤوسُ القوم والتزموا الرِّحالا

مفعول

ر

الممقور

[الممقور] : المُرُّ.

فَعَال ، بفتح الفاء

ر

المقار

[المقار] : ذو مقار : ملک من ملوک حمیر وهو أحد المثامنه واسمه أحمد بن زید بن سدد بن حمیر الأصغر ، قال فیه علقمه بن ذی جدن (2) :

والقیل ذو یهرٍ تولّی

وأحمد القیل ذو مقار

و [ فِعَال ] ، بکسر الفاء

ط

المِقاط

[المِقاط] : الحبل الشدید الفتل.

ویقال : هو حبل صغیر ، وجمعه : مقط.

فَعِیل

ت

المقیت

[المقیت] : الممقوت.

[شماره صفحه واقعی : 6350]

ص: 650

1- دیوان ذی الرمه : ( 3 / 1528 ) واللسان ( مقه ).
2- الإِکلیل : ( 2 / 166 ).

الأفعال

اشاره

فعل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ت

مَقَت

[مَقَت] : المقت البغض ، قال الله تعالی : ( لَمَقْتُ اللهِ أَکْبَرُ مِنْ مَقْتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ )(1).

ونکاح المقت : أن یتزوج الرجل امرأه أبیه ، وکان ذلک فی الجاهلیه ، قال الله تعالی : ( إِنَّهُ کانَ فاحِشَهً وَمَقْتاً )(2).

ر

مقر

[مقر] عنقَهُ : إِذا دقها ، ومنه اشتق اسم الملک ذی مقار.

ط

مقط

[مقط] مقطه مقطاً : إِذا شدَّه بالمقاط.

والمَقْط : ضرب الکره علی الأرض وأخذها.

ومقطه مقطاً : إِذا غاظه.

ل

مقل

[مقل] : مَقَله : إِذا نظر إِلیه بمقلته.

ومقله فی الماء : أی غمسه.

و

مقا

[مقا] السیف والمرآه وغیرهما : إِذا جلاهما.

ومقا أسنانه بالمسواک.

قال ابن درید : ویقال : امْقُ هذا مَقْوَک [ مَالِکَ ](3) : أی صُنه صیانتک مالک.

[شماره صفحه واقعی : 6351]

ص: 651

1- غافر : 40 / 10.
2- النساء : 4 / 22 وانظر فتح القدیر.
3- ما بین معقوفین لیس فی الأصل ( س ) ولا ( ل 1 ) أخذناه من ( ت ) وهو عند ابن درید فی الجمهره : ( 3 / 1288 ).

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ع

مَقَع

[مَقَع] : المقع : شده الشرب.

ومَقَع الفصیل أمَّه : إِذا رضعها.

ومُقِع بقبیح : أی رُمی به.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ر

مقِر

[مقِر] : المَقِرُ : الشیء المرّ.

س

مقِس

[مقِس] : مقِست نفسه : إِذا غثت.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ت

مَقُت

[مَقُت] مَقاتَهً فهو مقیت.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِمقار

[الإِمقار] : أمقر الشیءُ : إِذا مرَّ ، قال لبید (1) :

مُمْقِرٌ مُرٌّ علی أعدائه

وعلی الأدْنَیْن حُلْوٌ کالعسَلْ

وأمقر اللبنُ : إِذا حمض.

الافتعال

ع

الامتقاع

[الامتقاع] : امتقع لونه : إِذا تغیر.

التفعُّل

ت

التَّمَقُّت

[التَّمَقُّت] : التبغُّض ، یقال : تمقت إِلیه.

[شماره صفحه واقعی : 6352]

ص: 652

1- دیوانه : (148) ، واللسان ( مقر ).

س

التمقُّس

[التمقُّس] : تمقَّست نفسه : إِذا غثت.

[شماره صفحه واقعی : 6353]

ص: 653

[شماره صفحه واقعی : 6354]

ص: 654

باب المیم والکاف وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء

وسکون [ العین ](1)

ر

المَکْر

[المَکْر] : یقال : المَکْر : ضرب من النبات ، وجمعه : مکور.

ویقال : المکر المَغَره.

ن

المَکْن

[المَکْن] : بیض الضبِّ ، قال (2) :

ومَکْن الضِّباب طعام العُرَیْبِ

ولا تشتهیه نفوسُ العجم

و

المَکْو

[المَکْو] : مجثم الوحش ، وهو فی شعر الطرماح (3).

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ر

المکره

[المکره] : واحده المَکْر من النبات.

[شماره صفحه واقعی : 6355]

ص: 655

1- لیست فی الأصل ( س ).
2- لأبی الهندی ، عبد المؤمن بن عبد القدوس فی اللسان ( مکن ) وعیون الأخبار لابن قتیبه : ( 3 / 210 ) ، والبیت غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 343 ) وانظر حاشیه المحقق.
3- قال الطرماح : کم به من مکو وحشیه قیض فی منتثل او شیام انظر دیوانه ص : (392) وروایه صدره فیه : کم به من مکء وحشیه وفیه تخریجه ؛ وبهذا الصدر استشهد فی المقاییس : ( 5 / 344 ) واللسان ( مکا ).

ل

المَکْله

[المَکْله] : مجتمع الماء ، یقال : أعطنی مکله رکیتک : أی ما اجتمع من مائها.

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ث

المُکْث

[المُکْث] : الاسم من المَکث.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ل

المُکْله

[المُکْله] : لغه فی المَکْله.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ث

المِکث

[المِکث] : لغه فی المَکث.

فَعَلٌ ، بالفتح

و

المکا

[المکا] : جحر الأرنب والثعلب ونحوهما.

و [ فَعِله ] ، بکسر العین بالهاء

ن

المَکِنه

[المَکِنه] : واحده المکنات ، وهی البیض ، ومنه حدیث النبی علیه السلام : « أقروا الطیر علی مکناتها (1) ». وأصل المکنات للضباب ..

ویقال : الناس علی مَکِناتهم : أی علی استقامتهم ، الواحده : مکِنه ، وأکثر ما یستعمل بلفظ الجمیع.

[شماره صفحه واقعی : 6356]

ص: 656

1- هو من حدیث أم کرز الکعبیه فی مسند أحمد : ( 6 / 381 ).

الزیاده

مفعوله

ر

الممکوره

[الممکوره] : المطویه الخَلْق من النساء.

فُعّال ، بضم الفاء وتشدید العین

و

المکّاء

[المکّاء] : طائر ، والجمیع : مکاکی ، قال امرؤ القیس (1) :

کأن مکاکیَّ الجواء عشیهً

صبحن سُلافاً من رحیق مفلفل

فِعِّیلَی ، بکسر الفاء والعین مشدده

ث

المِکِّیثی

[المِکِّیثی] : المکث.

فَعُول

د

المکود

[المکود] : شاه مکود : إِذا نقص لبنها.

وقیل : المکود من النوق : الغزیره اللبن ، والجمیع : مکدٌ.

ل

المکول

[المکول] : بئر مکول : أی قلیله الماء ، یخرج ماؤها قلیلاً قلیلاً ، والجمیع : مُکُلٌ.

ن

المکون

[المکون] : ضبَّه مکون : فی بطنها مَکْنٌ ، وهو بیضها.

فَعِیل

ث

المکیث

[المکیث] : رجل مکیث : أی رزین.

[شماره صفحه واقعی : 6357]

ص: 657

1- لم یرد البیت فی روایه دیوانه لمعلقته ، وهو له فی شرح المعلقات العشر : (27).

ن

المکین

[المکین] : یقال : هو عنده مکین : أی متمکن.

الملحق بالرباعی

فَوعَل ، بالفتح

ل

مَوْکَل

[مَوْکَل] : حصن بالیمن (1) ، کان لأبرهه بن الصباح ملک من ملوک حمیر ، قال فیه قس بن ساعده (2) :

وعلی الذی کانت بموکل داره

یهب القیان وکلَ أجردَ شاحِ

[شماره صفحه واقعی : 6358]

ص: 658

1- یاقوت ( موکل ) والحجری : ( 1 / 364 ).
2- الإِکلیل : ( 8 / 155 ) ، وشرح النشوانیه : (170).

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین یفعُل بضمها

ث

مکث

[مکث] : المکث : اللبث والانتظار ، وقرأ یعقوب وعاصم ( فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ )(1) : بفتح الکاف والباقون بضمها.

د

مکد

[مکد] : مکدت الناقه : إِذا نقص لبنها ، ودَرٌّ ماکد.

ومکد بالمکان مکوداً : إِذا أقام به.

قال بعضهم : هو من ناقه مکود : أی غزیره اللبن. ویقال : من ذلک بئر ماکده : إِذا ثبت ماؤها علی شیء واحد لا یتغیر.

ر

مکر

[مکر] به مکراً : إِذا خدعه ، قال الله تعالی : ( وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا )(2). وقوله تعالی : ( وَمَکَرُوا مَکْراً وَمَکَرْنا مَکْراً وَهُمْ لا یَشْعُرُونَ )(3) : سمّی إِهلاکهم مکراً لأنه جزاء علی مکرهم.

ومکره : إِذا خضبه بالمکْره.

ل

مکل

[مکل] : مکلتِ البئرُ مکلاً : إِذا اجتمع ماؤها فی وسطها.

و

مکا

[مکا] مُکاءً : إِذا صفَّر ، قال الله تعالی : ( إِلَّا مُکاءً وَتَصْدِیَهً )(4) ، وقال عنتره (5) :

وحلیلِ غانیهٍ ترکْتُ مجدّلاً

تمکو فرائصه کشِدْق الأعلم

[شماره صفحه واقعی : 6359]

ص: 659

1- النمل : 27 / 22.
2- الأنفال : 8 / 30.
3- النمل : 27 / 50.
4- الأنفال : 8 / 35.
5- دیوانه : (24) من معلقته.

أی یسمع لطعنته صوت.

ومکت استهُ : إِذا صوتت.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

س

مکس

[مکس] : المکس : انتقاص الثمن فی البیع.

والمکس : الجبایه ، قال (1) :

وفی کلِّ أسواقِ العراقِ إِتاوهٌ

وفی کلِّ ما باعَ امرؤٌ مکسُ دِرهم

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

و

مکِی

[مکِی] : مکیت یدُهُ مکاً : إِذا غلظت من العمل.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ث

مکُث

[مکُث] : المُکث والمکاثه : اللبث والانتظار ، قال الله تعالی : ( فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِیدٍ )(2).

الزیاده

الإِفعال

ن

الإِمکان

[الإِمکان] : أمکنه من الشیءِ ، وأمکنه الشیءَ : بمعنیَ إِذا خلّاه وإِیاه.

وأمکنت الضبه : إِذا اجتمعت مکنها فی بطنها.

و

الإِمکاء

[الإِمکاء] : أمکت یده : مثل مکِیت.

[شماره صفحه واقعی : 6360]

ص: 660

1- جابر بن حُنَیّ الثعلبی کما فی اللسان ( مکس ) والمفضلیات ( 2 / 8 - 12 ) ، ونسبه خطأً فی المقاییس : ( 5 / 345 ) لزهیر ونبه علی ذلک المحقق.
2- النمل : 27 / 22.

التفعیل

ث

التمکیث

[التمکیث] : مکّثه : إِذا لبّثه.

ن

التمکین

[التمکین] : إِزاله الموانع ، مکّن الله تعالی العبد : أی أعطاه آله یقدر معها علی الفعل ، قال الله تعالی : ( وَلَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ )(1) :أی خلیناهم وأنظرناهم لیتفکروا ، عن ابن عباس. وقیل : أی وسّعنا علیهم فی الرزق وأعطیناهم آله سلیمه. وقوله ( فِیما إِنْ مَکَّنَّاکُمْ فِیهِ )(2) قیل : أی فی الذی لم نمکنکم فیه ، عن ابن عباس : أی فی طول الأعمار وقوه الأبدان وکثره الأموال. وقیل : معناه کما مکناکم فیه.

ومکّن له فی الأرض ومکّنه فیها ، قال الله تعالی ( مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ )(3) : أی ولَّیناه ، وقال تعالی : ( ما مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیْرٌ )(4) قرأ ابن کثیر بنونین ، والباقون بنون مشدده.

المفاعَلَه

ر

المماکره

[المماکره] : ماکره : من المکر.

س

المماکسه

[المماکسه] فی البیع : من المکس ، وهو الانتقاص من الثمن.

الافتعال

ر

الامتکار

[الامتکار] : امتکر : أی اختضب

[شماره صفحه واقعی : 6361]

ص: 661

1- الأحقاف : 46 / 26.
2- یوسف : 12 / 21.
3- الکهف : 18 / 95.

بالحمره ، قال یصف الحرب (1) :

بضربٍ تهلِکُ الأبطالُ منه

وتَمتکر اللِّحی منه امتکارا

الاستفعال

ن

الاستمکان

[الاستمکان] : استمکن منه : أی تمکّن.

التفعّل

ث

التمکّث

[التمکّث] : تمکّث أی مکث.

ن

التمکُّن

[التمکُّن] : تمکّن فی الأرض : أی استولی علیها.

ی

التمکی

[التمکی] : حکی بعضهم : تمکّی : إِذا توضأ ، قال (2) :

کالمتَمکِّی بدم القتیل

[شماره صفحه واقعی : 6362]

ص: 662

1- هو القطامی کما فی اللسان ( مکر ) ، وذکر أن ابن بری قال : « الذی فی شعر القطامی تنعسُ الأبطال منه أی تترنح کما یترنح الناعس ».
2- عنتره الطائی کما فی اللسان ( مکا ) وصدره : انک والجور علی سبیل

باب المیم واللام وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ک

المَلْک

[المَلْک] : یقال : هذا مَلْک یمینی ومِلْک یمینی : بمعنیً وقرأ نافع وعاصم ( ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا )(1).

والمَلْک : تخفیف المَلِک والجمیع : ملوک وأَمْلُک أیضاً کعبد وأعبد.

و [ فُعْل ] ، بضم الفاء

ک

المُلک

[المُلک] لله عزوجل ، وهو ملِک کل شیء والقدرهُ علیه ، قال الله تعالی : ( تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ )(2).

ومُلْک عباده : ما أعطاهم وملّکهم ، قال تعالی : ( رَأَیْتَ نَعِیماً وَمُلْکاً کَبِیراً )(3) ، قال جمیل (4) :

لنا سابقات المُلکِ والعزِّ والندی

قدیماً وفی الإِسلام ما لا یُعَنِّف

وقوله تعالی : ( تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ )(5) : قیل : هو النبوه ، وقیل : هو الإِیمان. وقیل : هو السلطان. وقرأ حمزه والکسائی : ما أخلفنا موعدک بِمُلْکِنَا (6) بضم المیم ، وأنکر بعضهم هذه القراءه ، قال : لأنهم لم یکن لهم

[شماره صفحه واقعی : 6363]

ص: 663

1- طه : 20 / 87.
2- الملک : 67 / 1.
3- الإِنسان : 76 / 20.
4- دیوانه ط. دار الفکر : (123) ، وفیه : « لنا سابقان » والصحیح « سابقات » کما رواه المؤلف.
5- آل عمران : 3 / 26.

ملک بل کانوا مستضعفین تقتل أبناؤهم وتستحیا نساؤهم. وقیل : هی جائزه علی معنی : لم یکن لنا ملک فنخلف موعدک.

والمُلک : معروف ، وهو حَبٌّ أغبر.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ح

المُلْحه

[المُلْحه] : الکلمه الملیحه ، والجمیع : مُلَح.

قال الأصمعی : نِلْتُ بالمُلَح : أی نِلْتُ المال.

والمُلْحه : لون ، وهی بیاض فیه سواد.

همزه

[ المُلأه ] ، مهموز : الزکام.

فِعْلٌ ، بکسر الفاء

ح

المِلْح

[المِلْح] : الرَّضاع. قال (1) :

وإِنی لأرجو مِلْحها فی بطونکم

وما بسطتْ من جلد أشْعَثَ أغبرا

ویقال : إِن الملح : الشحم.

وماء ملح : فیه ملوحه ، قال الله تعالی : ( وَهذا مِلْحٌ أُجاجٌ )(2).

والمِلْح : معروف ، وهو حار یابس فی الدرجه الثالثه ، یُصلح الأجسام ویصفی الذهب والفضه ، ویذهب الرطوبه الغلیظه ، وینقی القروح الخبیثه ویمنعها من الانتشار ، وإِذا خلط بالعسل نفع من وجع النغانغ واللهاه ، وإِن خُلِط بالزبیب وتمسح به أذهب الإِعیاء ، وإِن خُلط بدهن الورد ومسح به البدن فی الشمس أو فی الحمام أو قرب النار أذهب الجِرَب والقوابی وسکّن الحکّه الحادثه

[شماره صفحه واقعی : 6364]

ص: 664

1- لأبی الطمحان کما فی اللسان ( ملح ).
2- الفرقان : 25 / 53.

من الرطوبه ، وإِذا اکتحل به قلع الظفره واللحم الزائد فی العین ، وإِن حمل مع الزیت علی الدمل أنضجه ، وإِن جعل علی حرق النار لم یتنفط. والأطباء یقولون : الشِّکار ضرب من الملح وهو یصلح لسبک الذَّهب ، وینفع من تآکل الأضراس ویسکن وجعها ویقتل دودها.

( وشبه السیف بالملح لبیاضه وبریقه ، ومنه قول حبیب بن عمرو الثقفی :

وکل عَضْب فی متنه زبد

ومشرفیٍ کالملح ذی شُطب) (1)

ط

المِلْط

[المِلْط] : اللص السارق الذی لا یبالی ما فعل ، والجمیع : أملاط وملوط.

غ

المِلْغ

[المِلْغ] ، بالغین معجمه : الأحمق ، یقال : أحمق ملغ : أی لا یهتدی لشیء ، قال رؤبه (2) :

والمِلْغ یُلغی بالکلام الأملغ

ک

المِلک

[المِلک] : ما مُلِک من شیء ، وقوله تعالی : ما أخلفنا موعدک بِمِلْکِنَا (3) : أی بطاقتنا.

ومِلْک الطریق : وسطه ، قال یصف ناقه (4) :

أقامت علی مِلک الطریق فملکه

لها ولمنکوب المطایا جوانبه

همزه

[ المِلْء ] ، مهموز : اسم ما یأخذه الإِناء الممتلئ ، والجمیع : الأملاء ، قال الله تعالی :

[شماره صفحه واقعی : 6365]

ص: 665

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا فی ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
2- دیوانه : (98) ، واللسان ( ملغ ) ، وبعده : لو لا دبوقاء استه لم یبدغ
3- طه : 20 / 87.
4- أنشده اللسان ( ملک ).

( مِلْءُ الْأَرْضِ ذَهَباً )(1) ، وقرأ نافع وابن کثیر بضم اللام وحذف الهمزه.

فَعَلٌ ، بالفتح

ث

المَلَث

[المَلَث] : یقال : أتیته مَلَث الظلام ، بالثاء معجمه بثلاث : أی عند اختلاط البیاض بالسواد.

س

المَلَس

[المَلَس] : یقال : أتیته ملس الظلام : مثل ملث الظلام ، قال الأخطل :

کذبتک عینک أم رأیت بواسط

ملس الظلام من الرباب خیالا

ویروی :غلس الظلام.

ق

المَلَق

[المَلَق] : جمع ملقه.

ولیس فی هذا فاء.

ک

المَلَک

[المَلَک] : واحد الملائکه ، علیهم السلام ، والأصل : ملأک بالهمز ، وقد جاء علی أصله ، قال علقمه بن عبده (2) :

فلسْتَ لإِنسیٍّ ولکن لملأَکٍ

تنزَّلَ من جَوِّ السماءِ یصُوبُ

ویقال : ملأک : مقلوب من مألک ، مَفْعَل من الألوک وهی الرساله ، قال الله تعالی : ( وَلَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً )(3) وقوله تعالی : ( وَالْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها )(4) : أی الملائکه ، فعبر بالواحد عن الجمع ، والألف واللام لاستغراق الجنس کقوله تعالی : ( وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ )(5).

[شماره صفحه واقعی : 6366]

ص: 666

1- آل عمران : 3 / 91.
2- له فی مدح الحارث بن جبله ( سیبویه : ( 4 / 380 ).
3- الأنعام : 6 / 9.
4- الحاقه : 69 / 17.
5- العصر : 103 / 1.

والمَلَک : الماء ، یقال : الماء ملک الأمر ، لأن الأمر یُملک معه. قال (1) :

ولم یکن مَلَک للقوم ینزلُهم

إِلَّا صَلاصلُ لا تُلْوی علی حَسَبِ

و

الملا

[الملا] : المفازه.

والملوان : اللیل والنهار ، قال (2) :

أملّ علیها بالبلی الملوان

وبالهمز

الملأ

[الملأ] : أشراف الناس ، والجمیع : الأملاء ، قال الله تعالی : ( یا أَیُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِی )(3) : قیل : سموا ملأً لأنهم ملیؤون بما یراد منهم ، وقیل : لأن هیبتهم تملأ الصدور. وقوله تعالی : ( عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ )(4) : قال الأخفش سعید : الضمیر یعود علی الذریه ؛ أی وملأ الذریه. وقیل : الضمیر یعود علی قومه. وقیل : إِن فرعون کان جباراً فأخبر عنه بفعل الجمیع. وقیل : إِن الجماعه سمیت لفرعون مثل ثمود. وللفراء قولان : أحدهما : أن فرعون لمّا ذکر عُلِم أن معه غیره فعاد الضمیر علیه وعلیهم. والقول الثانی : إِن التقدیر : علی خوف من آل فرعون وملائهم مثل ( وَسْئَلِ الْقَرْیَهَ )(5).

[شماره صفحه واقعی : 6367]

ص: 667

1- لأبی وجزه فی إِصلاح المنطق : (70).
2- ابن مقبل فی إِصلاح المنطق : (394) وصدر البیت :
3- النمل : 27 / 32.
4- یونس : 10 / 83.
5- یوسف : 12 / 82.

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ق

الملقه

[الملقه] : الصخره الملساء ، والجمیع :

مَلَق وملقات ، قال صخر الغی الهُذلی (1) :

أُتیحَ لها أُقیدرُ ذو خَشیفٍ

إِذا سامَتْ علی الملَقات ساما

ویقال : إِن المَلَقه : الأرض التی لا یتبین فیها أثر.

ک

الملکه

[الملکه] : یقال : هو حسن الملکه : أی حسن الصنیع إِلی ممالیکه ، وفی الحدیث : « لا یدخل الجنه سیئ الملکه(2) ».

فَعِلٌ ، بکسر العین

ک

الملِک

[الملِک] الأعظم : الله عزوجل ، ملک الملوک ومالکهم ، قال تعالی : ملک یوم الدین (3) وقرأ عاصم والکسائی مالِکِ بالألف ، وکلاهما من الملک ، إِلا أن « ملک » عام الملک ، و « مالک » خاص الملک.

والملِک : واحد الملوک والأملاک من الناس ، قال الله تعالی : ( وَقالَ الْمَلِکُ ائْتُونِی بِهِ )(4) ، وقرأ الحسن وما أنزل علی الملِکین (5) : بکسر اللام.

[شماره صفحه واقعی : 6368]

ص: 668

1- دیوان الهذلیین : ( 2 / 63 ) ، وأنشده له ابن السکیت فی إِصلاح المنطق : 46.
2- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 358 ).
3- الفاتحه : 1 / 3.
4- یوسف : 12 / 50.
5- البقره : 2 / 102.

و [ فَعِله ] ، بالهاء

ص

الملِصه

[الملِصه] : یقال للسمکه ملِصه لأنها تملّص من الید.

الزیاده

أفعل ، بالفتح

ج

الأملج

[الأملج] : اسم أعجمی ، وهو ثمر شجرهٍ أسود یشبه عیون البقر ، وله نویً مدور حادّ الطرفین ، إِذا نزعت قشرته انفلقت النوی علی ثلاث قطع ، یؤتی به من حیث یؤتی بالهلیلج ، وهو بارد قابض فی الدرجه الأولی یقوی المعِده وینفع من البواسیر ، وإِذا ألقی وهو غضٌّ فی لبن حامض ورُبِّی فیه فهو الشیر أملج عند الأطباء.

ح

الأملح

[الأملح] : الذی فیه بیاض وسواد.

د

الأملد

[الأملد] : الشاب الناعم.

س

الأملس

[الأملس] : من الأشیاء ، معروف.

والأملس : الذی لا یتعلق به شیءٌ ، ویقال : جِلد فلان أملس : إِذا لم یتعلق به دم.

أُفعول ، بالضم

د

الأملود

[الأملود] : غصن أملود : أی ناعم.

وجاریه أملود : أی ناعمه.

إِفعِیل ، بکسر الهمزه

س

الإِملیس

[الإِملیس] : واحد الأمالیس من

[شماره صفحه واقعی : 6369]

ص: 669

الأرض : وهی المَهامِهُ التی لا نبات بها.یقال : أرضون أمالیس ، وسنون أمالیس : أی جدیبه.

و [ إِفعیل ] ، من المنسوب

س

الإِملیسی

[الإِملیسی] : رمان إِملیسی : لا نوی له.

مَفْعَله ، بالفتح

ک

مَمْلَکه

[مَمْلَکه] العرب : حیث یملکون ، وکذلک مملکه العجم ، والجمیع : ممالک.

ویقال : عَبْدُ مملکه : إِذا سُبی فمُلک ولم یُمْلک أبواه.

و [ مفعُله ] ، بضم العین

ک

المَمْلُکه

[المَمْلُکه] یقال : عبد مملُکه ومَمْلَکَه بمعنیً.

[ و [ مِفْعَله ] ، بکسر المیم

وفتح العین

س

المِمْلَسه

[المِمْلَسه] : المِسْفن. عن الفارابی.

ق

المملقه

[المملقه] : المملسه ، وهی المسفن التی تسوی بها الأرض ، وهی المسحاه ](1).

فَعَّال ، بفتح الفاء وتشدید العین

ح

الملّاح

[الملّاح] : صاحب السفینه.

والمَّلاح : بیاع المِلح.

[شماره صفحه واقعی : 6370]

ص: 670

1- ما بین الحاصرتین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

ذ

الملّاذ

[الملّاذ] ، بالذال معجمه : الکذاب الذی یقول ولا یفعل.

و [ فعّاله ] ، بالهاء

ح

الملّاحه

[الملّاحه] : منبت الملح.

س

الملّاسه

[الملّاسه] : المَلَقه [ التی تسوی بها الأرض ](1).

فاعِل

ح

المالح

[المالح] : سمک مالح : لملوحته.

ک

المالک

[المالک] : مالک : من أسماء الرجال.

ومالک بن أنس بن مالک : صاحب الرأی ، الأصبحی ، من حمیر ، إِلیه تنسب المالکیه.

فَعَال ، بفتح الفاء

ع

الملاع

[الملاع] : المفازه القفر.

ویقال للعقاب : ملاع : لسرعتها.

ک

الملاک

[الملاک] : ملاک الأمر : قَوامه.

و [ فَعَاله ] ، بالهاء

ک

المَلاکه

[المَلاکه] : یقال : بلغ ملاکه العجین : أی جَوْده عجنه.

و

المَلاوه

[المَلاوه] : حین من الدهر.

[شماره صفحه واقعی : 6371]

ص: 671

1- ما بین معقوفتین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

ومَلاوه العیش : زمانه.

فُعال ، بالضم

ح

المُلاح

[المُلاح] : الملیح.

همزه

المُلاء

[المُلاء] : جمع : ملأهٍ ، قال امرؤ القیس :

فعنَّ لنا سِربٌ کأن نعاجه

عذاری دوار فی مُلاءٍ مذیَّل

و [ فُعَاله ] ، بالهاء

و

المُلاوه

[المُلاوه] : لغه فی الملاوه.

همزه

المُلاءه

[المُلاءه] : الملحفه.

و [ فُعَال ] ، من المنسوب

ح

المُلاحی

[المُلاحی] ، بالحاء : ضرب من العنب حبُّه طوال.

فِعَال ، بالکسر

ح

المِلاح

[المِلاح] : الحسان.

ط

المِلاط

[المِلاط] : الطین الذی یدخل فی البناء یملط به.

والمِلاطان : جانبا السَّنام.

وابنا ملاط : العضدان ، ویقال : هم الکتفان.

ک

مِلاک

[مِلاک] الأمر : ما اعتمد علیه ، یقال : القلب مِلاک الجسد.

والمِلاک : إِملاک التزویج.

[شماره صفحه واقعی : 6372]

ص: 672

و [ فِعَاله ] ، بالهاء

و

المِلاوه

[المِلاوه] : لغه فی المَلاوه.

فَعِیل

ح

الملیح

[الملیح] : ضد القبیح.

وسمک ملیح ومملوح : بمعنیً.

خ

الملیخ

[الملیخ] : الذی لا طعم له.

ط

الملیط

[الملیط] : الزلیق.

ع

الملیع

[الملیع] : المفازه التی لا نبات بها.

غ

الملیغ

[الملیغ] : الأحمق.

ک

الملیک

[الملیک] : الله عزوجل ، قال الله تعالی : ( عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ )(1).

والملیک : الملک من الناس ، وجمعه : مُلکاء.

ه-

الملیه

[الملیه] : قال بعضهم : الملیه : مثل الملیخ الذی لا طعم له.

و

المِلیّ

[المِلیّ] : حین من الدهر ، یقال : أقام ملیّاً ، قال الله تعالی : ( وَاهْجُرْنِی مَلِیًّا )(2).

وبالهمز

[ الملیء ] بالشیء : القادر.

[شماره صفحه واقعی : 6373]

ص: 673

1- القمر : 54 / 55.
2- مریم : 19 / 46.

فَعَلَی ، بفتح الفاء والعین

س

المَلَسی

[المَلَسی] : ناقه مَلَسی : أی تملّس فی مضیّها.

ویقال فی البیع : مَلَسی لا عُهده : أی لا متعلق.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ممدود

ح

المَلْحاء

[المَلْحاء] ، بالحاء : وسط الظهر بین الکاهل والعحز.

والملحاء : کتیبه کانت لآل المنذر.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ح

الملحان

[الملحان] : یقال لبعض شهور الشتاء : ملحان ، لبیاض ثلجه.

همزه

والملآن

[والملآن] : إِناء ملآن : أی ممتلئ.

و [ فَعَلان ] ، بفتح العین

ذ

المَلَذان

[المَلَذان] : الملّاذ.

فَیعَل ، بفتح الفاء والعین

ع

المَیْلَع

[المَیْلَع] (1) : السریع من النوق.

فَعَلُوت ، بالفتح

ک

ملکوت

[ملکوت] الله عزوجل : سلطانه.

والملکوت : المُلْک ، قال الله تعالی : ( فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ )(2)

[شماره صفحه واقعی : 6374]

ص: 674

1- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « الملیع » ، وکلاهما له وجه فی المعاجم ، انظر اللسان والتاج ( ملع ) ، ولکن المؤلف أراد « المَیْلع » لأنه علی بناء « فَیْعَل » أما « المَلِیْع » فعلی بناء « فَعِیْل ».
2- یس : 36 / 83.

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ث

ملَث

[ملَث] : قال بعضهم : یقال : مَلَثه بالکلام ، بالثاء معجمه بثلاث : إِذا وعده وعداً لا یرید له الوفاء به.

ح

مَلَح

[مَلَح] الصبیُّ ثدی أمه ملحاً : إِذا رضعه.

ذ

ملَذِ

[ملَذِ] الرجلُ ، بالذال معجمه : إِذا قال ما لا یفعل وأظهر خلاف ما أضمر.

وحکی بعضهم : إِن الملْذ : الطعن.

والملَذان : سرعه الانطلاق.

ق

مَلَق

[مَلَق] الثوب مَلَقاً : إِذا غسله.

ومَلَق اللوح : إِذا محاه.

وملقه بالعصا : أی ضربه.

ومَلَق الصبی أمَّه : إِذا رضِعَها.

فعَل ، بالفتح ، یفعِل بالکسر

ک

ملَک

[ملَک] الشیءَ مُلْکاً ، قال الله تعالی : ( أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَ )(1) ، قال ابن المسیب : یعنی الصغار خاصه. وقیل : یعنی الإِماء. قال أصحاب أبی حنیفه ومن وافقهم : لا یجوز للعبد من مَوْلاته إِلا ما یجوز للأجنبی. وهو أحد قولی أصحاب الشافعی ، والقول الآخر : إِنه یکون مَحْرماً ، وهو مروی عن عائشه ؛ لأنه لا یجوز للعبد أن ینکح مولاته ما دام فی مُلکها.

[شماره صفحه واقعی : 6375]

ص: 675

1- النساء : 4 / 3.

وملَک العجین : إِذا أجاد عجنه ، وفی حدیث عمر (1) : « أملِکوا العجین فإِنه أحد الرَّیْعَین » : أی فی إِجادته زیاده غیر زیاده الطحین.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ح

ملَح

[ملَح] الطعامَ مَلحاً : إِذا جعل فیه المِلح بقدر.

ویقال : مَلَحتْه المرأه ملحاً : أی أرضعته.

خ

مَلَخ

[مَلَخ] : الملخ : النزع.

والملخ : السیر السهل ، قال رؤبه یصف حماراً (2) :

مقتدر التقریب ملّاخ المَلَقْ

ویقال : فلان یملَخ فی الباطل : أی یجری فیه ، وفی حدیث الحسن (3) : « ما تشاء أن تری أحدهم أبیض بضّاً یملَخ فی الباطل ملخ البضِّ الناعم »

ع

ملَع

[ملَع] : الملع : سرعه السیر بشده.

همزه

[ ملأ ] الإِناء ، مهموز ، قال الله تعالی : ( وَلَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً )(4) وکان أبو عمرو لا یهمز.

ویقولون : کلمهٌ تملأ الفم : أی عظیمه.

[شماره صفحه واقعی : 6376]

ص: 676

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 70 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 359 ).
2- دیوانه : (106) واللسان ( ملخ ، ملق ). وروایته : معتزم التجلیح ملاخ الملق
3- حدیث الحسن البصری فی غریب الحدیث : ( 2 / 435 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 356 ) ؛ وانظر المقاییس : ( 5 / 349 ).
4- الکهف : 18 / 18.

قال بعضهم : قول القائل : والله الذی لا إِله إِلا هو : کلمه تملأ الفم وتحقِن الدم : أی عظیمه.

و

ملا

[ملا] : مُلِی الرجل : إِذا أصابته المُلأه ، وهی الزکام.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ح

ملِح

[ملِح] : الملَح ، بالحاء : ورم فی عرقوب الفرس.

د

ملِد

[ملِد] : الملَد : نعمه الشباب ، یقال : شاب أملد : أی ناعم ، وشاب أملد أیضاً.

ص

ملِص

[ملِص] الشیءُ من الید مَلَصاً : أی زلِق.

وسمکه ملِصه ورشاء ملِص وأملص ، قال (1) :

فَرَّ وأعطانی رشاءً ملِصاً

کذنب الذئب یعدِّی هبِصاً

ط

ملِط

[ملِط] : الأَملط : الذی لا شعر علی جسده.

ق

ملِق

[ملِق] : المَلَق : التودد والتلطُّف ، قال النمر بن تولب (2) :

وکل خلیل علیه الرعا

ثُ والحبلات کذوبٌ ملِقْ

الرعاث : جمع : رعثه ، وهی القُرْط.

والحبلات : جمع حَبْله ، وهی ضرب من الحُلیّ.

[شماره صفحه واقعی : 6377]

ص: 677

1- بدون عزو فی المقاییس : ( 5 / 350 ) واللسان ( ملص ).
2- أنشده له اللسان ( رعث ).

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ح

ملُح

[ملُح] الشیءُ ملاحه فهو ملیح : ضد قبیح.

وملُح الماءُ ملوحه فهو ملیح ، قال ابن الأعرابی : وقد قالوا : مالح ، وأنشد (1) :

صبّحن قوّاً والحِمام واقع

وماء قوٍّ مالح وناقع

خ

ملُخ

[ملُخ] : لحم ملیخ : أی لا طعم له.

ط

ملُط

[ملُط] : الملوطه : مصدر قولک : رجل مِلْط.

همزه

[ ملُؤ ] ملاءه : إِذا صار مَلیئاً بالشیء : أی قادراً علیه.

الزیاده

الإِفعال

ج

الإِملاج

[الإِملاج] : أملجت المرأه ولدها : أی أرضعته.

ح

الإِملاح

[الإِملاح] : أملَح الطعام : إِذا جعل فیه الملح بقدر. قال بعضهم : أملحه : أی أکثر ملحه.

وأملحَ القومُ : أی أصابوا ماءً مِلحاً.

وأملحت الإِبلُ : أی وردت ماءً مِلْحاً.

وأملح الماء : أی صار مَلِحاً ، وأنشد (2) :

وقد کنت ذا سُقم قدیم فردنی

علی مرَضی أن أملَحَ المشربُ العذبُ

[شماره صفحه واقعی : 6378]

ص: 678

1- لأبی زیاد الکلابی کما فی اللسان ( ملح ) ؛ وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 347 ).
2- لنصیب فی المقاییس ( ملح ) : ( 5 / 347 - 348 ) وروایه الصدر : وقد عاد عزب الماء ملحاً فزادنی

وأملح الرجل : إِذا أتی بمُلحهٍ : أی کلمه ملیحه.

ص

الإِملاص

[الإِملاص] : أملص الشیءَ من یده : إِذا أرسله.

وأملصت المرأه : إِذا رمت بولدها ، وکذلک الناقه ، ومنه الحدیث : « استشارهم عمر رضی الله عنه فی إِملاص المرأه؟ فقال المغیره بن شعبه : قضی فیه رسول الله صَلی الله عَلیه وسلم بغرَّهٍ » (1)

ط

الإِملاط

[الإِملاط] : أملطت الناقهُ : إِذا ألقت جنینها قبل أن یُشْعِر.

ق

الإِملاق

[الإِملاق] : أملق : إِذا افتقر ، قال الله تعالی : ( وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلاقٍ )(2).

ک

الإِملاک

[الإِملاک] : التزویج : یقال : أملکه المرأه : أی ملّکه عُقده نکاحها.

وأملک العجین : إِذا أجاد عجنه. لغه فی ملک.

و

الإِملاء

[الإِملاء] : أملی علیه الکتاب ، وهی لغه بنی تمیم ، قال الله تعالی : ( تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَهً وَأَصِیلاً )(3).

وأملی الله تعالی له : أی أمهله

[شماره صفحه واقعی : 6379]

ص: 679

1- هو فی غریب الحدیث : ( 2 / 97 - 98 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 356 ).
2- الإِسراء : 17 / 31.
3- الفرقان : 25 / 5.

وطوّل له ، قال تعالی : ( وَأُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ )(1) ، ومنه قوله تعالی : ( الشَّیْطانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلی لَهُمْ )(2) : أی أوهمهم طول العمر والأمن من المکروه. وقرأ أبو عمرو ویعقوب فی روایه بضم الهمزه وکسر اللام وفتح الیاء علی أنه فعل ما لم یسمّ فاعله. وعن یعقوب أنه قرأ بسکون الیاء علی إِضافه الإِملاء إِلی الله تعالی کقوله : ( وَأُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ )(3) وکذلک عن مجاهد.

ویقال : أملی القید للبعیر : إِذا أطاله.

وبالهمز

الإِملاء

[الإِملاء] : أملأه الله تعالی : أی أزکمه : من المُلأهِ وهی الزکام فهو مملوء.

قال الفراء : ویقال : أملأ النزع فی القوس : إِذا أشد النزع.

التفعیل

ح

التملیح

[التملیح] : ملّح الطعام : إِذا أکثر ملحه حتی یفسد.

والمملح : السمین.

وملّح الناقه : إِذا لم تلقح فعالجها بشیء ملح.

س

التملیس

[التملیس] : ملّسه : أی جعله أملس.

وملّس بناءه : أی مرّده.

ک

التملیک

[التملیک] : ملّکه الشیءَ فملکه.

وملّک القَصَبَ : أی صلبه ویبّسه فی الشمس.

و

التملیه

[التملیه] : یقال : مَلَّاه الله تعالی حبیبه : أی متّعه به ملیّاً.

[شماره صفحه واقعی : 6380]

ص: 680

1- محمد : 47 / 25.
2- الأعراف : 7 / 183.

وبالهمز

التملیء

[التملیء] : ملأه : أی أملأه ، وقرأ ابن کثیر : ولملّئت منهم رعبا (1) والباقون بالتخفیف.

المفاعَله

ح

الممالحه

[الممالحه] ، بالحاء : المؤاکله.

خ

الممالخه

[الممالخه] : الممالقه.

ق

الممالقه

[الممالقه] : مالقه : من الملَق.

همزه

الممالأه

[الممالأه] : مالأه علی الأمر ، مهموز : أی عاونه ، قال علی بن أبی طالب : « ما قتلت عثمان ولا مالأت علی قتله ».

الافتعال

خ

الامتلاخ

[الامتلاخ] : امتلخه ، بالخاء معجمه : أی انتزعه ، یقال : امتلخ اللجام من رأس الفرس.

وامتلخ السیفَ : أی انتضاه.

ویقال : هو مُمْتَلَخ العقلِ : أی ذاهبه.

ه-

الامتلاه

[الامتلاه] : قال بعضهم : یقال : هو ممتلَهُ العقل کما یقال : ممتلَخ.

همزه

الامتلاء

[الامتلاء] : ملأه فامتلأ ، قال الله تعالی : ( یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ : هَلِ امْتَلَأْتِ )(2)

[شماره صفحه واقعی : 6381]

ص: 681

1- الکهف : 18 / 18.
2- ق : 50 / 30.

الانفعال

س

الامِّلاس

[الامِّلاس] : امّلس : أی مضی مستتراً.

ص

الامِّلاص

[الامِّلاص] : امَّلص الشیءُ من الید : إِذا أفلت.

ق

الامّلاق

[الامّلاق] : امّلقت الصخره : إِذا صارت ملقهً ملساء.

ویقال : امّلق ساعد الرجل : إِذا انسحج من حمل الأحمال.

الاستفعال

ح

الاستملاح

[الاستملاح] : استملحه : أی استحسنه.

ق

الاستملاق

[الاستملاق] : الاستملاق فی حدیث عبیده السلَمانی : « یوجب الجنابهَ الرفُّ والاستملاق » قیل : هو من ملَق یملق : إِذا رضع ؛ والرفّ : المصّ : أراد أن الجنابه من مصِّ المرأه ماء الرجل ، کأنه یذهب مذهب الأنصار أن الماء من الماء.

و

الاستملاء

[الاستملاء] : استملاه الکتاب : أی سأله أن یملیَهُ علیه.

التفعّل

ز

التملُّز

[التملُّز] : مثل التملُّص.

س

التملّس

[التملّس] : تملّس الشیءُ.

ص

التملُّص

[التملُّص] : التخلّص.

[شماره صفحه واقعی : 6382]

ص: 682

غ

التملّغ

[التملّغ] : التحمُّق ، یقال : رجل متملِّغ.

ق

التملُّق

[التملُّق] : التودد الشدید ، یقال : تملّق له.

ک

التملُّک

[التملُّک] : تملّک : أی ملک قهراً.

و

التملِّی

[التملِّی] : یقولون فی الدعاء : تملّ حبیباً : أی تمتّع به وعش معه ملیّاً.

وبالهمز

التملُّؤ

[التملُّؤ] : یقال : تملأ غیظاً : أی امتلأ.

التفاعُل

ک

التمالک

[التمالک] : یقال : ما تمالک أن فعل کذا : أی ما تماسک.

همزه

التمالؤ

[التمالؤ] : تمالؤوا علیه ، مهموز : أی تعاونوا ، وفی الحدیث أنّ عمرَ رحمه الله تعالی قتل سبعه بواحد ، وقال (1) : « لو تمالأ علیه أهل صنعاء لقتلتهم به ».

الافعِلال

ح

الاملحاح

[الاملحاح] : املحّ الکبشُ : أی صار أملح ، وهو الذی فیه بیاض وسواد. وفی الحدیث : « کان النبی علیه السلام إِذا

[شماره صفحه واقعی : 6383]

ص: 683

1- قول عمر وقصه الحکم فی قتل المتمالئین علی قتل الولد فی صنعاء مع امرأه أبیه فی مصنف عبد الرزاق الصنعانی : برقم (18076) وانظر تاریخ مدینه صنعاء بتحقیق الدکتور العمری ( ط 3 ) : (88 و 487).

ضحّی اشتری کبشین أملحین أقرنین » (1) وکتیبه ملحاء : فیها بیاض وسواد. قال جمیل یصف کتیبه من قضاعه :

وملحاء من حیدانَ صیدٍ رجالها

إِذا حشدَتْ کادت علی الناس تضعف

المیم مع المیم

افعِلان ، بکسر الهمزه والعین

د

الامِّدان

[الامِّدان] : ماء امّدان : شدید الملوحه.

[شماره صفحه واقعی : 6384]

ص: 684

1- هو من حدیث أنس وأبی سعید فی الصحاح : رواه مسلم فی الأضاحی ، باب : استحباب الضحیه ، رقم : (1966) ؛ أحمد : ( 3 / 8 ، 101 ، 115 ، 170 ، 178 ، 183 ، 189 ، 211 ، 214 ، 222 ، 255 ، 268 ، 279 ).

باب المیم والنون وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بضم الفاء وسکون العین

ذ

منذ

[منذ] : حرف یخفض ما بعده ، وهو بمعنی « من » فی ابتداء الغایه ، یقال : ما رأیته منذ یومین ومنذ یومنا هذا. وأصل « منذ » « من » « إِذ » فلمّا کثر استعماله حذفت الهمزه وجُعلت الکلمتان کلمه واحده.

وأما « مذ » ، بحذف النون ، فیرتفع ما بعدها مما مضی من الزمان. کقولک : ما رأیته مذ یومان ، والمعنی : مقدارُ ما بینی وبین رؤیته یومان ، وتخفض ما أنت فیه من الزمان بمعنی « فی » ، کقولک : ما رأیته مذ یومِنا هذا : أی فی یومنا هذا ، وقد قلت فی ذلک :

اخفض بمنذ علی الوجوه معاً

وقل مذ یومنا هذا ومذ یومان

ومن العرب من یخفض بمذ ویجعلها بمنزله منذ.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ی

المُنْیَه

[المُنْیَه] : ما یتمناه الإِنسان لنفسه : أی یودّه ، وجمعها : مُنیً.

ومُنْیَه الناقه : الأیام التی تعرف فیها ألقحت أم لا. ویقال بکسر المیم.

و [ فِعْله ] ، بکسر الفاء

ح

المِنْحه

[المِنْحه] : العطیه.

[شماره صفحه واقعی : 6385]

ص: 685

والمِنْحه : الناقه أو الشاه یمنحها الرجل لِرَجُلٍ آخر یحتلبها مدهً ثم یردها ، وفی الحدیث : « المنحه مردوده » (1).

فَعَلٌ ، بالفتح

و

المنا

[المنا] : الذی یوزن به ، وهو رطلان ، والتثنیه : مَنَوان ، والجمیع : أمناء.

ی

المنی

[المنی] : القَدَرُ ، قال (2) :

سأعمِلُ نصَّ العیس حتی یکُفَّنی

غِنی العیشِ یوماً أو مَنَی الحدثانِ

و [ فَعَله ] ، بالهاء

ع

المَنَعه

[المَنَعه] : العز ، یقال : فلان ذو منعه.

ی

مناه

[مناه] : اسم صنم کان لبعض العرب. قال الله تعالی : ( وَمَناهَ الثَّالِثَهَ الْأُخْری )(3) ، وعن ابن کثیر أنه قرأ « مناءه » بالمد والهمز.

فِعَلٌ ، بکسر الفاء

ی

مِنَی

[مِنَی] : اسم موضع من نواحی مکه.

[شماره صفحه واقعی : 6386]

ص: 686

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 2 / 366 ) والفائق للزمخشری : ( 3 / 389 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 364 ).
2- أنشده المؤلف بدون نسبه أیضاً فی الحور العین : (87) وروایته غنی المال ؛ والنص : السیر الشدید.
3- النجم : 53 / 20.

الزیاده

أُفعوله ، بضم الهمزه

ی

الأمنیّه

[الأمنیّه] : واحده الأمانی ، وهی ما تمنّی الإِنسان ، قال الله تعالی : ( تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ )(1).

والأمنیّه : القراءه ، قال الله تعالی : ( أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ )(2) : أی فی قراءته ، وقوله تعالی : ( الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَ )(3) قیل : أی قراءه ، وقیل : الأمانی اختراص الکذب ، أی الأحادیث یسمعونها من کبرائهم مخترصه لیست من کتاب الله تعالی.

مَفاعِل ، بکسر العین

ح

الممانح

[الممانح] : الناقه التی یبقی لبنها بعد ما تذهب ألبان الإِبل.

ولیس فی هذا جیم غیر المنجنون.

فاعِل

ی

مَانِی

[مَانِی] : اسم رجل تنسب إِلیه المانیه (4) ، ویقال : المانویَّه ، وهم فرقهٌ من الثنویه ، یقولون : العالم مرکب من شیئین قدیمین ، وهما : النور والظلمه ؛ فالنور : فاعل الخیر ، والظلام (5) : فاعل الشر.

[شماره صفحه واقعی : 6387]

ص: 687

1- البقره : 2 / 111.
2- الحج : 22 / 52.
3- البقره : 2 / 78.
4- الملل والنحل : ( 2 / 49 ) والحور العین : ( 191 - 192 ).
5- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « الظلمه ».

فَعُول

ح

المنوح

[المنوح] : الناقه التی یبقی لبنها فی الشتاء.

فَعِیل

ح

المنیح

[المنیح] : سهم من سهام المیسر لاحظ له إِلا أن یمنح صاحبه شیئاً ، وإِنما یوصف بالکر والمعاوده ؛ یقال : کَرَّ کَرَّ المنیح.

ویقال : المنیح : الثامن من السهام ، وفی حدیث جابر بن عبد الله (1) : کنت منیح أصحابی یوم بدر : أی لم یأخذ سهماً من الغنیمه لصغره.

قال ابن قتیبه : إِذا سمعت المنیح مذکوراً بفوزٍ فإِنما یراد به القِدح الممتنح وهو المستعار ، وکانوا یستعیرون القِدح یتمنون به ویثقون بفوزه ، قال ابن مقبل فی قِدح :

إِذا امتنحَتْهُ من معدٍّ عصابهٌ

غداریهٌ قبل المفیضین یقدحُ

امتنحته : استعارته. وقال آخر :

یعود بأرزاق العیال منیحها

ع

المنیع

[المنیع] : الممتنع.

ومنیع من أسماء الرجال.

وی

المنیُ

[المنیُ] : ماء الإِنسان ، قال الله تعالی : ( أَلَمْ یَکُ نُطْفَهً مِنْ مَنِیٍ یُمْنی )(2) ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « فإِذا کان المنی ففیه الغسل » (3). وفی

[شماره صفحه واقعی : 6388]

ص: 688

1- الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 365 ).
2- القیامه : 75 / 37.
3- هو من حدیث الإِمام علی عند ابن ماجه فی الطهاره ، باب : الوضوء من المذی ، رقم : (504) وأحمد : ( 1 / 87 ، 1 / 110 - 112 ).

حدیثه أنه قال لعمار : « إِنما تغسل ثوبک من البول والغائط والدم والقیء والمنی ». ذهب أبو حنیفه وأصحابه ومالک والأوزاعی وزید بن علی ومن وافقهم إِلی أن المنی نجس. وقال الشافعی (1) : منی بنی آدم طاهر.

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ح

المنیحه

[المنیحه] : الناقه أو الشاه یمنحها الرجل صاحبَهُ.

ی

المنیّه

[المنیّه] : الموت ، والجمیع : المنایا ، قال :

لقد صبّحتْ آلَ سعد مطایا

علیها المنایا وما یشعرونا

وبالهمز

المنیئه

[المنیئه] : قال الأصمعی : المنیئه المَدْبَغَه ، وفی الحدیث (2) : « قال عمر لرجل : ما مالک؟ قال : أَقْرُنٌ لی وأَدَمٌ فی المنیئه. قال : قوّمها وزکّها » قال : الأَقْرُنُ : جمع قرن ، وهو الجعبه من جلود ، وأَمَرَهُ بتزکیتها لأنها کانت للتجاره.

ویقال : المنیئه : الجلد أول ما یُدْبَغ ، قال (3) :

إِذا أنتِ باکرْتِ المنیئه باکرتْ

مداکا لها من زعفران وإِثمدا

الرباعی

فَعْلَلول ، بفتح الفاء واللام

جن

المنجنون

[المنجنون] : الداهیه.

[شماره صفحه واقعی : 6389]

ص: 689

1- انظر الحدیث وقول الإِمام الشافعی فی الأم : ( 1 / 72 - 74 ).
2- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 179 ).
3- لحُمَید بن ثور کما فی إِصلاح المنطق : (348).

والمنجنون : الدالیه ، وکل ما استدار ، قال (1) :

کأن عینی وقد بانونی

غربان فی منحاهِ منجنونِ

[شماره صفحه واقعی : 6390]

ص: 690

1- أنشده اللسان ( منجنون ) بدون نسبه.

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

و

منا

[منا] : مَنَوْت الرجلَ ومنیته : إِذا ابتلیته. قاله ابن السکیت (1).

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ح

منح

[منح] : المنح : الإِعطاء.

ی

مَنی

[مَنی] : بالشیء : أی ابتلی به.

ومَنی له المانی : أی قَدَّر ، قال (2) :

لا تأمنَنَّ وإِن أمْسَیتَ فی حَرمٍ

حتّی تُلاقی ما یَمْنِی لَکَ المَانِی

ومنی الرجلُ : لغه فی أمنی ، وبالهمزه أجود ، وقرأ بعضهم أفرأیتم ما تَمْنُونَ (3) : بفتح التاء ، وهو خارج عن رأی أئمه القراءه.

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

ح

منح

[منح] : المنح : الإِعطاء یکون هبه ویکون عاریّه ، وفی الحدیث : « من کانت له أرض فلیزرعها أو لیمنحها أخاه » (4)

[شماره صفحه واقعی : 6391]

ص: 691

1- إِصلاح المنطق : (141).
2- أحد بیتین أنشدهما منشد للنبی صَلی الله عَلیه وسلم والثانی هو : فالخیر والشر مقرونان فی قرن بکل ذلک یأتیک الجدیدان فقال صَلی الله عَلیه وسلم : « لو أدرک هذا الإِسلام » الفائق للزمخشری : ( 3 / 390 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 368 ).
3- الواقعه : 56 / 58.
4- الحدیث : بهذا اللفظ لأبی هریره عند ابن ماجه فی الرهون ، باب : المزارعه بالثلث والربع ، رقم : (2452) ؛ وأحمد فی مسنده : ( 3 / 354 ، 373 ).

ع

منع

[منع] : المنع : نقیض الإِعطاء ، یقال : رجل مانع ومنَّاع ، قال الله تعالی : ( مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ )(1).

همزه

[ منأ ] الجلدَ ، مهموز : إِذا دبغه.

فعُل ، یفعُل بالضم

ع

منُع

[منُع] مَنَعه ومناعه ، فهو منیع.

الزیاده

الإِفعال

ح

الإِمناح

[الإِمناح] : أمنحتِ الناقهُ فهی ممنح : إِذا دنا نتاجها.

ی

الإِمناء

[الإِمناء] : أمنی الرجل : إِذا خرج منه المنیُ ، قال الله تعالی : ( مِنْ مَنِیٍ یُمْنی )(2) : قرأ الحسن ویعقوب وحفص عن عاصم بالیاء علی تذکیر المنی ، وهو رأی أبی عبید ، والباقون بالتاء رداًّ علی النطفه ، وهو رأی أبی حاتم.

وأمنی : أی أتی منیً.

التفعیل

ع

التمنیع

[التمنیع] : شیء ممنّع : أی ممنوع جداًّ.

ی

التمنیه

[التمنیه] : منّاه الشیءَ فتمنّاه.

[شماره صفحه واقعی : 6392]

ص: 692

1- ق : 50 / 25 وتمامها : ( ... مُعْتَدٍ مُرِیبٍ ) - والقلم : 68 / 12 وتمامها : ( ... مُعْتَدٍ أَثِیمٍ ).
2- القیامه : 75 / 37.

المفاعَله

ی

المماناه

[المماناه] : المطاوله ، قال (1) :

فإِننی

بِسِلٍ یمانیها إِلی الحول خائف

والمماناه : الانتظار.

ویقال : المماناه : المباراه.

الافتعال

ح

الامتناح

[الامتناح] : قال الأصمعی : یقال : امتُنح فلانٌ المال : إِذا رُزِقه ، قال ذو الرمه (2) :

نبتْ عیناک عن طللٍ بحزوی

محته الریح وامتنح القطارا

ع

الامتناع

[الامتناع] : امتنع الشیءُ : إِذا لم یُقدر علیه.

ی

الامتناء

[الامتناء] : امتنی : أی أتی منیً.

التفعّل

ع

التمنُّع

[التمنُّع] : تمنّع : من المنعه والعزِّ.

ی

التمنِّی

[التمنِّی] : تمنّی الشیء : إِذا ودَّه لنفسه. قال بعضهم : التمنی من جنس القول ولیس بإِرادهٍ ، وقیل : هو معنیً فی

[شماره صفحه واقعی : 6393]

ص: 693

1- صدر البیت عدا ( فإِننی ) لم یرد فی الأصل ( س ) و ( ل 1 ) و ( ت ) وهو فی اللسان ( منی ) لغیلان بن حریث تمامه : فان لا یکن فیها هراء فاننی بسل یمانیها الی الحول خائف
2- دیوانه : ( 2 / 1371 ) والمقاییس : ( 5 / 278 ).

القلب. وقیل : هو إِراده مخصوصه متعلقه فی القلب. وقیل : هو إِراده مخصوصه متعلقه بالمعدوم. قال الله تعالی : ( وَلا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ )(1). قیل : هو أن تقول : لیت لی مال فلان. فإِن قال : لیت لی مثل مالِ فلان کان جائزاً ، قال الفراء : هو أدب من الله تعالی ، وقال غیره : هو تحریم لأنه حسد.

وتمنّی الکتاب : إِذا قرأه ، قال الله تعالی : ( إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ )(2). وقال کعب بن مالک (3)الحدیث فی النهایه لابن الأثیر : ( 4 / 367 ).(4) :

تمنّی کتاب الله أولَ لیلهِ

وآخرَهُ لاقی حمامَ المقادر

وتمنّی : إِذا اخترص الکذب ، وفی حدیث عثمان (4) : « ولا تغنیت ولا تمنیت » : أی کذبت.

[شماره صفحه واقعی : 6394]

ص: 694

1- النساء : 4 / 32.
2- الحج : 22 / 52.
3- هو فی رثاء عثمان فی الفائق : ( 3 / 392 ) والنهایه : ( 4 / 367 ) واللسان ( منی ) والمقاییس : ( 5 / 277 ) وهو غیر منسوب فیها. وقال محقق المقاییس فی الحاشیه
4- : إِنه لحسان بن ثابت فی تفسیر أبی حیان ( 6 / 382 ) ولیس فی دیوانه.

باب المیم والهاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

د

المَهْد

[المَهْد] : مضجع الصبی ، مأخوذ من المهاد ، قال الله تعالی : ( وَیُکَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ )(1).

ر

مَهْر

[مَهْر] المرأه : صداقها ، وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « أیتُما امرأهٍ نکحت بغیر إِذن ولیها فنکاحها باطل ، فإِن دخل بها فلها المهر بما استحلّ من فرجها » (2). قال أبو حنیفه وأصحابه والشافعی ومن وافقهم : فساد المهر لا یوجب فساد النکاح ، ویصح النکاح دونه ، ویجب للزوجه مهر المثل. وقال مالک : فساد المهر یوجب فساد النکاح ، فإِن دخل بها وقد سمی لها مهراً فاسداً فلها مهر المثل ، وإِن لم یکن دخل بها فُرِّق بینهما.

ل

المَهْل

[المَهْل] : یقال : مهلاً یا رجل : أی امْهِل. وکذلک یقال للاثنین والجمیع والمؤنث.

و

المَهْو

[المَهْو] : اللبن الرقیق الکثیر الماء. والمهو : السیف الرقیق ، قال (3) :

أبیضُ مَهْوٌ فی مَتْنهِ رُبَدُ

[شماره صفحه واقعی : 6395]

ص: 695

1- آل عمران : 3 / 46.
2- هو من حدیث عائشه عند أبی داود : فی النکاح ، باب : فی الولی ، رقم (3083) والترمذی فی النکاح ، باب : ما جاء لا نکاح إِلا بولی ، رقم : (1102) وأحمد : ( 6 / 66 ؛ 166 ) والحدیث صحیح.
3- لصخر الغیّ الهذلی فی دیوان الهذلیین : ( 2 / 60 ) اللسان ( مها ، ربد ) وصدر البیت : وصارم الخلصت خشیبه

ومَهْو : حی من العرب ، وفیهم جری المثل : « أخیب صفقهً من شیخ مَهْوٍ ».

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ر

مَهْرَه

[مَهْرَه] : حی من الیمن من قضاعه ، وهم ولد مهره بن حیدان بن عمرو بن الحاف بن قضاعه ، وإِلیهم تنسب الإِبل المَهْریه.

ک

المَهْکه

[المَهْکه] : یقال : إِن مهکه الشباب : حدّته.

ن

المَهْنه

[المَهْنه] : الخدمه. عن الأصمعی ، وفی حدیث النبی علیه السلام : « ما علی أحدکم لو اشتری ثوبین لیوم جمعته سوی ثوبی مَهْنته (1) »

فُعْلٌ ، بضم الفاء

ر

المُهْر

[المُهْر] : ولد الفرس.

ل

المُهْل

[المُهْل] : خثاره الزیت.

ویقال : هو النحاس المذاب ، ویقال : صدید أهل النار ؛ وعلی الأقوال یفسر قوله تعالی : ( کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ )(2) ، وفی حدیث أبی بکر (3). « ادفنونی فی ثوبیّ هذین فإِنهما للمهل والتراب » : أی الصدید.

[شماره صفحه واقعی : 6396]

ص: 696

1- الحدیث بلفظه من طریق عبد الله بن سَلام عند ابن ماجه فی إِقامه الصلاه ، باب : ما جاء فی الزینه یوم الجمعه ، رقم : (1095) بقریب من لفظه من طریق عائشه رقم : (1096) ؛ ومن حدیث یحیی بن سعید فی الموطأ فی الجمعه : ( 1 / 110 ) ووصله أبو داود عند عبد الله بن سلام فی الصلاه ، باب : اللبس للجمعه ، رقم : (1078).
2- الدخان : 44 / 45.
3- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 395 ).

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ج

المُهْجه

[المُهْجه] : دم القلب ، وعن أعرابی أنه قال : ذقت مهجته : أی دمه.

ر

المُهْره

[المُهْره] تأنیث المُهْر.

ل

المُهْله

[المُهْله] : الاسم من الإِمهال.

و [ فِعْله ] ، بکسر الفاء

ن

المِهنه

[المِهنه] : الخدمه. قال الأصمعی : ولا یقال إِلا مَهْنه ، بفتح المیم.

فَعَلٌ ، بالفتح

ل

المَهَل

[المَهَل] : الاسم من الإِمهال.

و

المها

[المها] : جمع : مهاهٍ ، بالهاء : وهی البقره الوحشیه.

والمها : جمع : مهاهٍ ، بالهاء أیضاً : وهی البلّوره. ویقال : هی الدرّه ، والجمیع : مهوات ، ویقال : مهیات بالیاء. ویقال للمرأه إِذا کانت بیضاء : کأنها مهاه : أی بِلّوره.

الزیاده

أفعلُ ، بالفتح

ق

الأمهق

[الأمهق] ، بالقاف : الأبیض الشدید البیاض غیرِ المشرق.

[شماره صفحه واقعی : 6397]

ص: 697

و [ أُفعُل ] ، بضم الهمزه والعین

ج

الأمهج

[الأمهج] : شحم أمهج : أی ذو ودک.عن ابن درید (1).

أُفْعُلان ، بزیاده ألف ونون

ج

الأُمهُجان

[الأُمهُجان] : اللبن الرقیق.

فاعِل

الماهج

[الماهج] : قال بعضهم : لبن ماهج : أی رقیق.

ر

الماهر

[الماهر] : السابح المُجید.

و

الماهی

[الماهی] : رجل ماهی القلبِ : أی کثیر ماء القلب ، وهو من المقلوب ، والتقدیر : مائه ، ومقلوبه : ماهٍ ، مثل شائک وشاک.

فِعال ، بکسر الفاء

د

المِهاد

[المِهاد] : الفراش ، قال الله تعالی : ( أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً )(2) ، والجمع : مُهُد.

ر

المهار

[المهار] : جمع : مُهرٍ ، والمِهاره بالهاء أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 6398]

ص: 698

1- الجمهره : ( 1 / 496 ).
2- النبأ : 78 / 6.

فَعِیل

ن

المهین

[المهین] : الضعیف ، قال الله تعالی : ( هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ )(1).

و [ فَعِیله ] ، بالهاء

ر

المهیره

[المهیره] : المرأه ذات المهر.

[شماره صفحه واقعی : 6399]

ص: 699

1- الزخرف : 43 / 52 وتمامها : ( ... وَلا یَکادُ یُبِینُ ).

الأفعال

اشاره

فعَل ، یفعَل ، بالفتح فیهما

د

مهَد

[مهَد] الفراشَ : أی بسطه ، مهْداً ، وقرأ الکوفیون : ( جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً ) أی ذات مهد فی « طه » (1) و « الزخرف » (2).

ر

مَهَر

[مَهَر] المرأهَ : من المهر ، یقال فی المثل : « کالممهوره إِحدی خدَمَتیها » (3).

ویقال : مَهَر بالشیء مهاره ، ومهِر بکسر الهاء أیضاً فهو ماهر : أی حاذق.

ومَهَر مهراً : إِذا سبح فی الماء.

ن

مَهَن

[مَهَن] : المهْن : الخدمه ، والماهن : الخادم ، وفی حدیث سلمان : « أکره أن أجمع علی ماهنی مهنتین » أی خدمتین فی وقت.

ومهَن الإِبلَ : إِذا حلبها.

قال بعضهم : ویقال : مَهَن الثوبَ : إِذا جذبه (4). وثوب ممهون. وأنشد الهذلی فی صفه الأسد (5) :

ویجرُّ هُدّاب الفَلیلِ کأنه

هُدّابُ خملهِ قَرْطَفٍ ممهون

أی : کساء مجذوب.

[شماره صفحه واقعی : 6400]

ص: 700

1- طه : 20 / 53.
2- الزخرف : 43 / 10.
3- المثل رقم : (3188) فی مجمع الأمثال : ( 2 / 166 ) ، والخَدَمَهُ : السَّیْر الذی یُشدّ علی رُسغ البعیر.
4- فی الأصل ( س ) : « جده » مصحفه ، أخذها من ( ل 1 ) و ( ت ).
5- هو أبو العیال الهذلی ، دیوان الهذلیین : ( 2 / 258 ) ، والفلیل : الشَّعر المجتمع ، والقَرْطَف : القطیفه التی لها خَمَلٌ.

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ن

مهُن

[مهُن] مهانه فهو مهین : أی ضعیف حقیر.

و

مَهُو

[مَهُو] اللبنُ : إِذا صار مهواً : أی کثیر الماء.

الزیاده

الإِفعال

ر

الإِمهار

[الإِمهار] : أمهرَ الولیُّ المرأه : إِذا زوّجها علی مهر. وقال بعضهم : أمهر المرأه بمعنی مهرها.

وفرس ممهرٌ : ذات مُهر.

ل

الإِمهال

[الإِمهال] : الإِنظار.

ن

الإِمهان

[الإِمهان] : أمهنه : أی أضعفه.

و

الإِمهاء

[الإِمهاء] : أمهی الحدیده : أی أحدّها ، قال امرؤ القیس (1) :

راشه من ریش ناهضه

ثم أمهاه علی حَجَرِهْ

وأمهی : لغه فی أماه ، علی القلب : إِذا بلغ الماءَ. یقال : حفر حتی أمهی.

وأمهی اللبنَ : إِذا أرقه.

ی

الإِمهاء

[الإِمهاء] : أمهی الحبلَ : أی أرخاه ،

[شماره صفحه واقعی : 6401]

ص: 701

1- دیوانه : (125).

ویروی بیتُ طرفه (1) :

لَکَالطِّوَلِ الممهَی وثِنیاه فی الید

التفعیل

د

التمهید

[التمهید] : مهّد الفرش : أی بسطها.

ومهّد عذره : أی بسطه.

ومهّد له الأمر : أی وطّأه ، قال الله تعالی : ( وَمَهَّدْتُ لَهُ تَمْهِیداً )(2) أی بسط له أحوال الدنیا.

ل

التمهیل

[التمهیل] : مَهَّله : أی أمهله ، قال الله تعالی فجمع بین اللغتین : ( فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً )(3).

الافتعال

د

الامتهاد

[الامتهاد] : امتهد الشیءُ : أی انبسط کما یمتهد غاربُ البعیر ، قال (4) :

ممتهد الغارب فِعْلَ الدُّمَّلِ

ک

الامتهاک

[الامتهاک] : یقال : شاب ممتهک : أی ممتلئ شباباً.

و

الامتهاء

[الامتهاء] : امتهی الحدیده وأمهاها : أی أحدّها.

[شماره صفحه واقعی : 6402]

ص: 702

1- من معلقته المعروفه فی دیوانه : (37) ، وصدر البیت : لعمرک ان الموت ما اخطا الفتی وأنشده له ابن السکیت فی إِصلاح المنطق : (170).
2- المدثر : 74 / 14.
3- الطارق : 86 / 17.
4- أبو النجم کما فی المقاییس : ( 5 / 280 ) واللسان : ( مهد ، دمل ).

الاستفعال

ل

الاستمهال

[الاستمهال] : استمهله : أی استنظره.

التفعُّل

د

التمهُّد

[التمهُّد] : یقال : تَمَهَّدَتْ له عنده حال : أی تمکنت.

ق

التَّمهُّق

[التَّمهُّق] : یقال : هو یتمهّق الشرابَ ، بالقاف : أی یشربه شیئاً به شیء.

ل

التمهُّل

[التمهُّل] : تمهّل فی أمره : أی اتّأَد.

قال بعضهم : وتمهّل أیضاً : إِذا تقدم.

[شماره صفحه واقعی : 6403]

ص: 703

[شماره صفحه واقعی : 6404]

ص: 704

باب المیم والواو وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ج

المَوْج

[المَوْج] : واحد أمواج البحر ، قال الله تعالی : ( وَحالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ )(1).

ر

المَوْر

[المَوْر] : الطریق.

ز

المَوْز

[المَوْز] : معروف ، وهو إِذا نضج حار لیِّن.

و [ فُعْلٌ ] ، بضم الفاء

ر

المُور

[المُور] : التراب الذی تمور به الریح ، قال :

أهاجکَ ربعٌ دارسٌ الرسمِ باللِّوَی

لأسماء عفَّی آیَه المُورُ والقطرُ

ق

المُوْق

[المُوْق] : ضرب من الخفاف مقطوع الساقین ، وهو معرّب ، ویقال : أصله مُوْره. وفی الحدیث : « مسح النبی علیه السلام علی الموق (2) ».

والمُوق : الحمق ، وهو مصدر.

ویقال : المُوق أیضاً : مؤخر العین ولیس فی هذا فاء.

م

المُوم

[المُوم] : الشمع.

والمُوم : البرسام.

[شماره صفحه واقعی : 6405]

ص: 705

1- هود : 11 / 43 وتمامها : ( ... فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ ).
2- فی اللسان : ( موق ) : « ومنه الحدیث : أنه توضأ ومسح علی موقیه ».

و [ فُعْلَه ] ، بالهاء

ت

المُوته

[المُوته] : شبه الجنون یصیب الإِنسان.

ولیس فی هذا باء.

ل

المُوله

[المُوله] : یقال : إِن المُوله : اسم العنکبوت ، قال یصف الدلو (1) :

ملأی من الماء کعین المُولَهْ

ه-

المُوهه

[المُوهه] : ماء الوجه ، یقال : ما أحسن موهه وجهه.

فَعَلٌ ، بالفتح

س

الماس

[الماس] : یقال : رجل ماس : أی خفیف.

ل

المال

[المال] : معروف ، وفی الحدیث : خاصم رجل أباه إِلی النبی علیه السلام فقال : « أنت ومالک لأبیک » (2). قال الفقهاء فی معناه : أن الوالد لا یُقْتَل بالولد ، وأنه لا تقطع یده إِذا سرق مال ولده ، وأنه إِذا کان معسراً تناول من مال ولده من غیر حکم حاکم.

ویقال : رجلُ مالٍ : أی کثیر المال.

ه-

الماهُ

[الماهُ] : یقال : رجل ماهُ القلبِ : أی کثیر ماء القلب.

همزه

الماء

[الماء] : معروف ، والهمزه فیه مبدله من هاء ، لأنه یقال فی الجمیع : أمواه فی القلیل ، ومیاه فی الکثیر ، وفی التصغیر : مویه ، وفی الفعل : ماهت الرکیَّه.

[شماره صفحه واقعی : 6406]

ص: 706

1- أنشده بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 276 ) واللسان : ( مول ؛ وله ).
2- هو من حدیث ابن عمرو عند أحمد فی مسنده : ( 2 / 179 ، 204 ، 241 ).

وأصله : مَوَه ، قلبت الواو ألفاً لتحرکها وانفتاح ما قبلها فالتقی حرفان خفیان فقیل : ماهٌ ، فأبدل من الهاء همزه لأنها أقوی وأشبه بالألف. قال أبو الحسن : لا یجوز أن تکتب ماء عند البصریین إِلا بألفین ، وإِن شئت بثلاث ، یعنی الألف الأولی : عَین الاسم ، والثانی : لامه التی أبدلت من الهاء ، والثالثه : التی تجعل بدلاً من التنوین ، کقولک شربت ماأاً.

وفی حدیث إِبراهیم : « إِذا التقی الماأَان فقد تم الطهور » قیل : المراد به أن الترتیب بین الأیمن والأیسر من أعضاء الوضوء لا یجب ، وأنه یجوز البدء بالیسار قبل الیمین. قال الله تعالی : ( کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ )(1) : قیل : ضرب الله تعالی ذلک مثلاً کالذی یقبض الماء بیده فلا یحصل فیها منه شیء ، والعرب تضرب المثل بذلک ، قال :

فأصبحت مما کان بینی وبینها

من الود مثلَ القابض الماءَ بالید

وقال الفراء : الماء ههنا : البئر لأنها معدن للماء. ومعنی المثل : أی کباسط کفیه إِلی البئر بغیر رشاء ، واستشهد بقول الشاعر (2) :

فإِن الماء ماءُ أبی وجدّی

وحفری ذو حفرت وذو طویت

و [ فَعَله ] ، بالهاء

م

مامه

[مامه] : من الأسماء (3).

وکعب بن مامه ، رجل من کُرماء العرب یضرب به المثل فی الجود ، وأبوه مامه ، کان ملِک إِیاد ، کعب بن مامه بن عمرو بن ثعلبه بن سلول بن شبابه بن سعید بن الدِّئل بن أشیب بن برد بن أفصی بن دعمِیِّ بن إِیاد.

[شماره صفحه واقعی : 6407]

ص: 707

1- الرعد : 13 / 14.
2- البیت لسنان بن الفحل الطائی ، الحماسه : ( 1 / 231 ) ، والخزانه : ( 6 / 35 ).
3- فی ( ل 1 ) : « من أسماء النساء ».

ه-

الماهه

[الماهه] : بئر ماهه : کثیره الماء.

و [ فَعَل ] ، من المنسوب

ر

الماریّ

[الماریّ] : السید بلغه حمیر ، وهو من مار یمور بالعطاء ، أو من المِیره. وکان نَقْشُ خاتم أسعد تبع : ماریّ تعالیْت.

ه-

الماهیُ

[الماهیُ] : المنسوب إِلی الماء.

و

الماویُ

[الماویُ] : المنسوب إِلی الماء.

همزه

المائیُ

[المائیُ] : المنسوب إِلی الماء.

و [ فَعَلِیَّه ] ، بالهاء

و

الماویّه

[الماویّه] : حجر البلوره. ویقال : هی المرآه التی یُنظر فیها الوجه.

وماویّه : من أسماء النساء.

همزه

[ المائیّه ] من البروج : السرطان والعقرب والحوت.

الزیاده

فاعِل

ت

المائت

[المائت] : موت مائت : کما یقال : لیل لایل.

فَعَال ، بفتح الفاء

ت

الموات

[الموات] : مالا روح فیه.

وأرض موات : لم تحیَ لزرع ، وفی

[شماره صفحه واقعی : 6408]

ص: 708

الحدیث عن النبی علیه السلام : « من أحیا أرضاً مواتاً فهی له » (1) ، قال أبو حنیفه : یجوز للذمی إِحیاء الأرض الموات. وقال الشافعی ومن وافقه : لا یجوز له إِحیاؤها.

و [ فُعَال ] ، بضم الفاء

ت

المُوات

[المُوات] : الموت.

و [ فُعاله ] ، بالهاء

ر

المُواره

[المُواره] : القطعه مما یسقط من عقیقه الحمار.

ص

المُواصه

[المُواصه] : الغُساله.

فَعْلَی ، بفتح الفاء

ت

الموتی

[الموتی] : الأموات ، قال الله تعالی : ( عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی )(2).

و [ فَعْلاه ] ، بالهاء

م

المَوْماه

[المَوْماه] : المفازه الواسعه لا نبات بها ، وجمعها : موامٍ.

[شماره صفحه واقعی : 6409]

ص: 709

1- هو من حدیث جابر عند أحمد فی مسنده : ( 3 / 304 ، 327 ، 338 ، 381 ) ، وانظر الحدیث والقول فی إِحیاء الأرضین فی کتاب الأموال لأبی عبید ( ط. دار الشروق ) (378) وما بعدها والموطأ لمالک : ( 2 / 743 ).
2- الأحقاف : 46 / 33 ، والقیامه : 75 / 40.

فُعْلَی ، بضم الفاء

س

المُوْسی

[المُوْسی] : المِحْلقه ، وهی مؤنثه ، کذا قال الکسائی.

ومُوْسی : من أسماء الرجال ، وهو معرّب. قال الکسائی : ینسب إِلی موسی وعیسی ونحوهما مما فیه الألف زائده : موسِیّ وعیسِیّ.

فَعْلان ، بفتح الفاء

ت

الموْتان

[الموْتان] : فی الحدیث عن النبی علیه السلام : « مَوْتان الأرض لله ولرسوله ثم لکم » (1). قال أبو حنیفه ومالک ومن وافقهما : أمر الأرضین التی لا مالک لها إِلی الإِمام ولا تُحیا إِلّا بإِذنه. وقال أبو یوسف ومحمد والشافعی ومن تابعهم : من أحیا أرضاً لا مالک لها فهی له ولا یحتاج إِلی إِذن الإِمام.

و [ فُعْلان ] ، بضم الفاء

ت

المُوتان

[المُوتان] : الموت یقع فی المال ، یقال : وقع فی الإِبل مُوْتان شدید.

و [ فَعَلان ] ، بفتح الفاء والعین

ت

المَوَتان

[المَوَتان] : ما لیس بحیوان ، یقال : اشتر من المَوَتان ولا تشتر من الحیوان.

ث

المَوَثان

[المَوَثان] : المَوْث : وهو الدَّوْفُ (2).

[شماره صفحه واقعی : 6410]

ص: 710

1- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 392 ) وانظر : (1) فی الصفحه السابقه.
2- الموث والدوف : الخلط والمزج.

الأفعال

اشاره

فعَل ، بفتح العین ، یفعُل ، بضمها

ت

مات

[مات] : الموت : ضد الحیاه ، ورجل میّت ومایت ، قال الله تعالی : ( إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَیِّتُونَ )(1) : اتفق القراء علی تشدید الیاء فی هذین الاسمین. وقرأ ابن أبی إِسحاق وعیسی بن عمر : إنک مایت وإنهم مایتون (2) بالألف.

وقوله تعالی : ( تُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِ )(3) قیل : أی یخرج الحی من النطفه المیته ، والنطفه المیته من الحی. وقال الحسن : یخرج المؤمن من الکافر ، والکافر من المؤمن.

ث

ماث

[ماث] : الشیءَ فی الماء مَوْثاً : أی دافه.

ج

ماج

[ماج] البحرُ مَوْجاً : إِذا اضطربت أمواجه.

وماج الناسُ بعضهم فی بعض : أی اختلطوا ، قال الله تعالی : ( وَتَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ )(4).

ر

مار

[مار] مَوْراً : أی جاء وذهب متردداً. قال الله تعالی : ( یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً )(5).

وفی حدیث عکرمه : « لما نفخ فی آدم الروحُ مار فی رأسه فعطس » : أی دار.

[شماره صفحه واقعی : 6411]

ص: 711

1- الزمر : 39 / 30.
2- فی الأصل ( س ) : « وهم ».
3- آل عمران : 3 / 27.
4- الکهف : 18 / 100.
5- الطور : 52 / 9.

والمور : الموج.

ومار الدم علی وجه الأرض مَوْراً.

ومارت الناقه فی سیرها : أی أسرعت فهی موّاره. وفرس موّار : أی سریع.

ویقولون : لا أدری أغار أم مار : أی لا أدری أتی الغَوْر أم تردد راجعاً إِلی نجد.

س

ماس

[ماس] : رأسَهُ مَوْساً : إِذا حلقه.

ص

ماص

[ماص] : المَوْص : الغَسْل ، یقال : مُصْتُ الثوبَ ، وفی حدیث عائشه فی عثمان : « مصتموه کما یماص الثوب ثم عدوتم علیه فقتلتموه » : أی أنه أعتبهم فیما استعتبوه فصار نقیّاً.

ق

ماق

[ماق] : المَوْق : الحمق ، ورجل مائق ، ویقولون : هو أموق من نعامه ، وذلک أنها إِذا رأت بیض نعامه أخری حضنته وترکت بیض نفسها ، قال ابن هَرْمه فی النعامه (1)

کتارکهٍ بیضها بالعراء

وملبسهٍ بیضَ أخری جناحا

ل

مال

[مال] الرجل مَوْلاً ومؤولاً : أی کثر ماله.

م

مام

[مام] : مِیْم الرجلُ فهو مَمُوم : إِذا أصابه المُوم : وهو البِرْسَام.

ن

مان

[مان] : مُنت القومَ مَوْناً : إِذا قمت بهم واحتملت مؤنتهم ، وفی حدیث ابن

[شماره صفحه واقعی : 6412]

ص: 712

1- البیت له فی الأغانی : ( 9 / 44 ) ، والشعر والشعراء : (474).

عمر : « فرض النبی علیه السلام صدقه الفطر علی کل حرٍّ وعبدٍ ممن تمونون » (1) ، قال أبو حنیفه : لا یلزم الرجل صدقه الفطر إِلا عن کل من له علیه ولایهٌ کالأب عن أولاده الصغار الفقراء ، والجدِّ عن أولاد ابنه فی إِحدی الروایتین عنه ، ولا یلزمه إِخراجها عن أحدٍ من أقاربه ممن تلزمه نفقته ، ولا عن زوجته. وقال الشافعی ومن وافقه : یلزمه صدقه الفطر عن کل من تلزمه النفقه من أقاربه ، قال : وإِن أخرجت الزوجه عن نفسها أجزأه. وقال مالک وأبو ثور ومن وافقهما : یجب علی الزوج إِخراجها عن زوجته موسره کانت أو معسره.

ه-

ماه

[ماه] : ماهت الرکیّه مَوْهاً ومؤوهاً : إِذا کثر ماؤها.

وماهت السفینه : إِذا دخل فیها الماء.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ت

مات

[مات] یمات : لغه فی مات یموت. وعلی هذه اللغه قرأ حمزه والکسائی ونافع ولئن مِتُّم (2) ، بکسر المیم ، وما شاکله من « مِتُ » و « مِتْنا » فی جمیع القرآن ، وهو رأی أبی عبید. وقرأ الباقون بضم المیم. قال سیبویه : إِنه جاء فی کلام العرب فعِل ، بکسر العین ، یفعُل بضمها ؛ فضِل یفضُل ، ومِتَ یَمُوتُ لا یعرف غیرهما.

ل

مال

[مال] یمال : لغه فی مال یمول : إِذا کثر ماله.

ه-

[ ماهت ] الرکیه تماه : لغه فی تموه ، وکذلک ماهت السفینه تماه.

[شماره صفحه واقعی : 6413]

ص: 713

1- الحدیث فی الصحیحین وغیرهما بنحوه ، البخاری فی أبواب صدقه الفطر ، باب : فرض صدقه الفطر رقم (1432) ومسلم فی الزکاه ، باب : زکاه الفطر علی المسلمین ... ، رقم : (984).
2- آل عمران : 3 / 158 وتمامها : ( ... أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَی اللهِ تُحْشَرُونَ ).

الزیاده

الإِفعال

ت

الإِماته

[الإِماته] : أماته الله تعالی فمات.

وأماتت الناقهُ وغیرها : إِذا مات أولادها فهی مُمِیْت ومُمِیْتَه.

ر

الإِماره

[الإِماره] : أمارَ الشیءَ : إِذا حرکه.

وأمار دمه فمَارَ.

ه-

الإِماهه

[الإِماهه] : أماه الرجلُ : إِذا ألقی ماءه فی الرحم.

وحفر حتی أماه : أی بلغ الماءَ ، ویقال : أمْوَهَ علی أصله أیضاً.

وأماه الدواه : إِذا صب فیها الماء.

وأماهت الأرضُ : إِذا ظهر فیها ندیً أو رطوبه.

وأماه السیف : إِذا سقاه الماءَ. وقیل : هو قلب : أمهی.

ومما جاء علی أصله

ه-

الإِمواه

[الإِمواه] : حفر حتی أَمْوَهَ : أی بلغ الماء.

التفعیل

ل

التمویل

[التمویل] : مَوّله : إِذا صیّره ذا مال.

ه-

التمویه

[التمویه] : مَوَّه الحدید وغیره : إِذا طلاه بذهب أو فضه. ومن ذلک تمویه الحدیث : وهو زخرفته بالباطل.

[شماره صفحه واقعی : 6414]

ص: 714

الانفعال

ث

الانمیاث

[الانمیاث] : مُثت الشیء فانماث.

ر

الانمیار

[الانمیار] : انمارت عقیقهُ الحمارِ : إِذا سقطت عنه.

الاستفعال

ت

الاستماته

[الاستماته] : استمات الرجلُ : إِذا استقتل ، من شجاعته.

واستمات للأمر : إِذا استرسل له.

ق

الاستماقه

[الاستماقه] : استماق : أی حَمُق.

التفعُّل

ر

التموُّر

[التموُّر] : تموّرت عقیقه الحمارِ : إِذا سقطت عنه.

ل

التموّل

[التموّل] : تموّل الرجلُ : إِذا اتخذ مالاً.

التفاعُل

ت

التماوت

[التماوت] : المتماوت : الناسک المرائی.

[شماره صفحه واقعی : 6415]

ص: 715

[شماره صفحه واقعی : 6416]

ص: 716

باب المیم والیاء وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ت

المَیْت

[المَیْت] : تخفیف المیِّت ، قال الله تعالی : ( وَأَحْیَیْنا بِهِ بَلْدَهً مَیْتاً )(1). وقال الشاعر عدی بن الرعلاء فجمع بین اللغتین (2) :

لیس من مات واستراح بِمَیْتٍ

إِنما المَیْتُ مَیِّتُ الأحیاءِ

لم یختلف القراء فی تخفیف ما کان نعتاً لمؤنث من میت کقوله : ( بَلْدَهً مَیْتاً )(3) غیر ( الْأَرْضُ الْمَیْتَهُ )(4) فشددها نافع وحده وخففها الباقون.

واختلفوا فیما عدا ذلک ، فقرأ نافع والکوفیون غیر أبی بکر بالتشدید فی قوله تعالی : ( الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ ) و ( الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ )(5) و ( لِبَلَدٍ مَیِّتٍ )(6) و ( إِلی بَلَدٍ مَیِّتٍ )(7) وزاد نافع : أومن کان مَیِّتاً (8) ولحم أخیه مَیِّتاً (9) وخفف الباقون ذلک إِلا یعقوب فکان یشدد ما فیه الروح ویخفف ما لیس فیه روح من الأرض ، وخفف قوله : ( لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً ).

[شماره صفحه واقعی : 6417]

ص: 717

1- ق : 50 / 11.
2- أنشده له اللسان ( موت ).
3- یس : 36 / 33.
4- الأنعام : 6 / 95.
5- الأعراف : 7 / 57.
6- فاطر : 35 / 9.
7- الأنعام : 6 / 122.
8- الحجرات : 49 / 12.

د

مَیْد

[مَیْد] : بمعنی من أجل ، وفی حدیث النبی علیه السلام « أنا أفصح العرب مید أنی من قریش ونشأت فی بنی سعد بن بکر » (1) : أی من أجل ذلک.

ومید : لغه فی بید بمعنی : غیر أیضاً.

س

المیس

[المیس] : شجر تتخذ منه الرحال [ قال ذو الرمه :

کأن أصوات من أنعالهن بنا

أواخر المیس أصوات الفراریج

أی : کأن أصوات أواخر المیس من أنعالهن بنا أصوات الفراریج. ففصل بین المضاف والمضاف إِلیه بالجار والمجرور ضروره ](2).

و [ فَعْله ] ، بالهاء

ت

المیته

[المیته] : ما لم تدرک ذکاته ، قال الله تعالی : ( وَإِنْ یَکُنْ مَیْتَهً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ )(3) : قرأ ابن عامر وأبو بکر عن عاصم بالتاء علی التأنیث ، والباقون بالیاء. وکلهم قرأ بالرفع غیر ابن کثیر وابن عامر فنصبا.

وفی الحدیث عن النبی علیه السلام : « أحلت لکم میتتان : ودمان فالمیتتان السمک والجراد ، والدمان الکبد والطحال ». وبهذا الحدیث قال أبو حنیفه وأصحابه والشافعی ومن وافقهم. وقال مالک : ما وجد میتاً لم یحل أکله للآیه : ( حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ )(4)

[شماره صفحه واقعی : 6418]

ص: 718

1- الحدیث فی غریب الحدیث : ( 1 / 89 ).
2- ما بین الحاصرتین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
3- الأنعام : 6 / 139.
4- المائده : 5 / 3.

ع

المَیْعه

[المَیْعه] : النشاط.

والمیعه : أول الشباب.

ومیعه کل شیء : معظمه.

فِعْل ، بکسر الفاء

ل

مِیل

[مِیل] الکحل : معروف. وکذلک میل الجراحه الذی یسبر به.

والمیل من الأرض : قدر مد البصر ، والفرسخ : ثلاثه أمیال ، والبرید : أربعه فراسخ. ( قال بطّال فی مستعذبه : والمیل ثلاثه آلاف خطوه ، والخطوه ذراعان بالهاشمی ، والذراع قدمان ، والقدم اثنتا عشره إِصبعاً ، والإِصبع ثلاث شعیرات مضموم بعضها إِلی بعض ) (1).

م

المیم

[المیم] : هذا الحرف. ولها مواضع : تکون من أصل الکلمه مثل : ملک وکمل وکلم.

وتکون مبدله فی مثل : عَمْبر فی عنبر.

ومبدله من لام المعرفه بلغه حمیر ، یقولون : امْرجل وامغلام أی : الرجل والغلام ، وفی حدیث أبی هریره أنه دخل علی عثمان وهو محصور فقال : طاب امْضرب : أی الضرب ، فأمره عثمان أن یلقی سلاحه ، قال :

یرمی ورائی بامْسهم وامْسلمه

أی بالسهم والسلمه وهی : الحجر. وتکون زائده علی ضربین : زیاده مسموعه مثل : فسحم (2) ونحوه فی أشیاء معدوده سمعت عن العرب. وزیاده ثابته بالقیاس نحو مکرم ومضروب ومسجد ومقطع ومِدره ونحو ذلک.

[شماره صفحه واقعی : 6419]

ص: 719

1- ما بین قوسین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).
2- فی ( ل 1 ) و ( ت ) : « مثل میم فسحم ».

و [ فِعْله ] ، بالهاء

ر

المِیره

[المِیره] : الطعام یمتار.

الزیاده

فاعِلَه

د

المائده

[المائده] : معروفه. قال الله تعالی : ( مائِدَهً مِنَ السَّماءِ )(1) ، قال ابن کیسان : لا یقال مائده للخوان حتی یکون علیه الطعام.

ع

المائعه

[المائعه] : ضرب من الطیب یتخذ من قشر شجره لها صمغ أبیض ، وهی حاره یابسه فی الدرجه الثانیه ، ملینه للطبیعه هضامه للطعام ، نافعه من السعال ومن النزله والزکام إِذا استنشق دخانها ، وإِن شربت أدرّت الحیض.

فَعْلاء ، بفتح الفاء ممدود

ث

المَیْثاء

[المَیْثاء] ، بالثاء معجمه بثلاث : الأرض اللینه السهله ، والجمیع : مِیث ، قال النمر بن تولب یصف روضه :

میثاء جاد علیها وابلٌ هطِلُ

فأمرعت لاحتیالٍ فرْط أعوام

أی : حالت أعواماً فلم تُنبت ثم أنبتت ، وذلک أکثر لنبتها وأقوی.

ل

المیلاء

[المیلاء] : الرمله الضخمه المائله عن الرمل.

ومِشطه میلاء : أی مائله ، وهی مکروهه ، وفی الحدیث : قالت امرأه لابن

[شماره صفحه واقعی : 6420]

ص: 720

1- المائده : 5 / 112 و 114.

عباس : إِنی أمتشط المیلاء ، فقال عکرمه : رأسک تبع لقلبک ، فإِن استقام قلبک استقام رأسک ، وإِن مال قلبک مال رأسک.

فَعْلان ، بفتح الفاء

د

المیدان

[المیدان] : الموضع الذی تجری فیه الخیل ، وهو من المید : أی التحرک.

والمیْدان : العیش الناعم ، قال ابن أحمر (1) :

نعیماً ومیداناً من العیش أخضرا

س

مَیْسان

[مَیْسان] : اسم کوره ینسب إِلیها میسانی.

و [ فَعَلان ] ، بفتح العین

س

المَیَسان

[المَیَسان] : المیس ، وهو التبختر.

ل

المَیَلان

[المَیَلان] : المیل.

فَیعِل ، بکسر العین

ت

المیِّت

[المیِّت] : واحد الأموات ، وأصله میْوِت ، وکان أبو عمرو بن العلاء لا یجیز تخفیف میّت فی المستقبل [ لأن المخفف عنده یدل علی الماضی ، والمشدّد علی المستقبل ، ومعنی میْت بالتخفیف : قد مات أمس. ومیِّت بالتشدید : سیموت غداً. حکاه السجاوندی عنه ](2).

[شماره صفحه واقعی : 6421]

ص: 721

1- دیوانه : 79 ، وأنشده له فی المقاییس : ( 5 / 288 ) واللسان ( مید ).
2- ما بین الحاصرتین لیس فی ( ل 1 ) ولا ( ت ) وهو فی هامش الأصل ( س ).

و [ فَیْعله ] ، بالهاء

ه-

المَیِّهَه

[المَیِّهَه] : قال الکسائی : بئر میِّهه وماهه : أی کثیره الماء.

[شماره صفحه واقعی : 6422]

ص: 722

الأفعال

اشاره

فعَل ، بالفتح ، یفعِل ، بالکسر

ث

ماث

[ماث] الشیء فی الماء میثاً : إِذا مرسه ، یمیثه ویموثه.

ح

ماح

[ماح] میحاً ، بالحاء : إِذا نزل فی البئر فاستقی بیده ، ورجل مائح ، وجمعه : ماحه ، قال (1) :

یا أیها المائح دلوی دونکا

إِنی سمعت الناس یَحْمَدُونکا

وماحه میحاً : أی أعطاه.

وماح فی مشیته میحاً ومیوحاً : إِذا تبختر.

ویقال : ماحه عند السلطان : أی شفع له.

د

ماد

[ماد] الشیءُ میداً : إِذا تحرک.

ومادت الأغصان : إِذا تمایلت.

ومادت الأرض بأهلها : أی اضطربت ، قال الله تعالی : ( رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ )(2) : أی کراهه أن تمید بکم.

ومادهم : أی مارهم.

وماد : إِذا أطعم الطعام ، ومنه سمیت المائده. وحکی بعضهم : ماده : أی نعشه ، قال : ومنه اشتقاق المائده.

ر

مار

[مار] : مارهم مَیراً : أی أعطاهم المِیره.

[شماره صفحه واقعی : 6423]

ص: 723

1- الشاهد بدون نسبه فی المقاییس : ( 5 / 287 ) وکذا فی اللسان ( میح ) ، وهو من رجز فی الخزانه : ( 6 / 205 ) ، ونسبه إِلی جاریه من بنی مازن.
2- النحل : 16 / 15.

یقال (1) : ما عنده خیر ولا مَیْر ، قال العامری (2) :

بعثتک مائراً فلبثت حولاً

متی یأتی غَواثک من تُغیث

ز

ماز

[ماز] : المیز : الفرق ، قال الله تعالی : ( لِیَمِیزَ اللهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ )(3).

س

ماس

[ماس] : المیس : التبختر ، وفی حدیث أبی الدرداء (4) : « خیر نسائکم التی تدخل قیسا وتخرج میساً وتملأ بیتها أقطا وحیسا » : تدخل قیساً : أی تقیس بعض الخُطا ببعض لا تبطئ ولا تعجل عجله الخرقاء ، لکن تمشی مشیاً وسیطا. وفی المثل : « إِن الغنی طویل الذیل میاس ».

ش

ماش

[ماش] : المیش : الخلط ، یقال : ماش الشعر بالصوف.

وماش الناقه میشاً : إِذا حلب بعض ما فی ضرعها النصف أو دونه ، فإِن حلب أکثر من النصف فلا یسمی میشاً.

وماش الرجلُ : إِذا أخبر ببعض الخبر وکتم بعضاً.

ویقال : ماش المطرُ الأرض : إِذا سحلها.

ویقال : ماشت المرأه القطن میشاً : إِذا لفَّتْهُ بعد الحلج.

ط

ماط

[ماط] المَیْط : البعد ، ماط عنه ومطته أنا ، یتعدی ولا یتعدی.

[شماره صفحه واقعی : 6424]

ص: 724

1- المقاییس : ( میر ) ( 5 / 289 ).
2- البیت بهذه النسبه فی اللسان ( غوث ) ، وذکر عن ابن بری أنه ینسب أیضاً إِلی عائشه بنت سعد بن أبی وقاص.
3- الأنفال : 8 / 37.
4- حدیث أبی الدرداء فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 39 ) ، والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 131 ).

والمَیْط : المیل ، یقال : ماط فی حکمه : إِذا عدل عن الحق.

ویقال : إِن المیط : الدفع.

ع

ماع

[ماع] الشیءُ : إِذا جری علی وجه الأرض ، وکل شیء ذائبٍ مائع ، وفی الحدیث : « سئل النبی علیه السلام عن سمن ماتت فیه فأره؟ فقال : إِن کان جامداً فتلقی ویلقی ما حولها ، وإِن کان مائعاً فأریقوه » (1) ، ویروی « فاستصبحوا ». قال مالک والشافعی والثوری : یجوز الاستصباح بالدهن النجس ولا یجوز بیعه. وقال أبو حنیفه وأصحابه ومن تابعهم : یجوز بیعه مع بیان عیبه ، ویجوز الانتفاع به فی الاستصباح ونحوه. وعن الحسن بن صالح وبعض أصحاب الشافعی ومن وافقهم : لا یجوز بیعه والانتفاع به.

ل

مال

[مال] عن الشیء میلاً : إِذا عدل عنه.

ومال علیه میلاً : إِذا جار ، قال الله تعالی : ( فَلا تَمِیلُوا کُلَ الْمَیْلِ )(2). وفی الحدیث (3) : « کان النبی علیه السلام یعدل بین نسائه فی القسمه ویقول : اللهم هذا قسمی فیما أملک فلا تؤاخذنی بما لا أملک »، یعنی میل القلب.

ن

مان

[مان] : المین الکذب. ورجل مائن ومیون. قال (4) :

وزعمتَ أنَّکَ قد قَتَلْ

تَ سَراتَنا کذِباً ومَیْنا

[شماره صفحه واقعی : 6425]

ص: 725

1- هو من حدیث أبی هریره ، وابن عباس عن میمونه عند أبی داود فی الأطعمه ، باب : الفأره تقع فی السمن رقم : (3841 و 3842) وأحمد فی مسنده : ( 2 / 232 ، 265 ، 490 ).
2- النساء : 4 / 129.
3- هو من حدیث عائشه عند أبی داود فی النکاح ، باب : القسم بین النساء ، رقم (2134) وأحمد : ( 6 / 144 ).
4- عبید بن الأبرص فی دیوانه : (141) ؛ وهو غیر منسوب فی المقاییس : ( 5 / 10 ).

ه-

ماه

[ماه] : قال بعضهم : ماهت الرکیه : إِذا کثر ماؤها ، لغه فی : ماهت تموه.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ه-

ماه

[ماه] : ماهت الرکیه تماه : لغه فی : ماهت تموه.

ومما أتی علی أصله

ل

میَل

[میَل] : المیْل : خلقهً لا عاده ، ورجل أمیل العاتق : أی مائلها. ومیل میلاً.

والأمیل : الرجل الجبان ، ویقال : هو الذی لا رمح معه ولا سیف ، ویقال : هو الذی لا ترس له ، ویقال : هو الذی لا یثبت علی الخیل.

الزیاده

الإِفعال

ع

الإِماعه

[الإِماعه] : أماعه : أی أذابه.

ل

الإِماله

[الإِماله] : أماله فمال.

والإِماله : أن تمال فتحه الحرف الذی قبل الألف إِلی الکسره ، والألفُ إِلی الیاء فی الأسماء والأفعال. فأما فی الحروف فشاذه. وهی لغه بنی تمیم ومَنْ جاورهم. ویقال : إِن أصلها أعجمی فنطق بها بعض العرب فصارت لهم لغه ، ولیست بجائزهٍ فی کل شیء ، وإِنما تجوز لعله ؛ فتکون للکسره اللازمه لما بعد الألف الزائده فی فاعل نحو : سالم وعالم. وللکسره اللازمه لما قبل حرف الإِماله نحو کتاب وحساب. وتکون للیاء نحو شیبان وقیس عیلان. وتکون للألف

[شماره صفحه واقعی : 6426]

ص: 726

المنقلبه عن الیاء فی الثلاثی نحو طاب وغاب وسعی ومضی فی الأفعال ، ونابٍ وعاب للعیب وحصیً وحمیً فی الأسماء ، فإِن کانت الألف منقلبه عن الواو نحو قفاً وعصاً ومالٍ وحالٍ فی الأسماء لم تجز الإِماله. وکذلک فی الأفعال نحو جاد وساد وعدا وغدا. وقد جُوزت فی بعض الأفعال لکسره فاء الفعل فی بعض الأحوال نحو خاف ، لأنه یقال : خفت ، ونحو مات علی لغه من یقول : مِت بکسر المیم. فأما علی لغه من یقول : مُت بالضم فلا تجوز الإِماله.

واعلم أن الألف المقصوره إِذا کانت آخر الاسم والفعل رابعه أو خامسه أو أکثر من ذلک جازت الإِماله سواء کانت الألف منقلبه عن یاء أو واو وکانت زائده ، نحو مرمیً ومعزیً وحبلی وحباری وحبنطی وأعلی واستعلی ، لأنها ترجع إِلی الیاء فتقول : مرمیان ومغزیان وحبلیان وحباریان وحبنطیان وأعلیت واستعلیت.

واعلم أن حروف الاستعلاء وهی سبعه : « قظ ضغط خص » تمنع الإِماله فی الأسماء علی بعض الوجوه دون الأفعال فلا تمنع الإِماله فیها ، فإِذا کانت هذه الحروف قبل الألف مضمومه أو مفتوحهً منعت الإِماله ، نحو ظالم وغلام وعُقاب ، فإِن کانت مکسوره قبل الألف جازت الإِماله نحو ضعاف وخفاف ، ولو کانت المستعلیه بعد الکسره لم تجز الإِماله نحو عِقاب ، فإِن کانت المستعلیه بعد الألف لم تجز الإِماله نحو حاصد وفاضل ، فإِن کانت بعد الألف راءٌ مکسوره جازت الإِماله ، ولم یکن للمستعلیه منع ، نحو ضارب وطارد ، وکذلک إِن کان بین الألف والراء حرف مکسور والراء مخفوضه کقوله تعالی : ( أَلَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ )(1) وقد أمالوا الألف التی بعدها

[شماره صفحه واقعی : 6427]

ص: 727

1- القیامه : 75 / 40.

راء مخفوضه أو مکسوره ، فالمخفوضه کقوله : ( فِی النَّارِ )(1) و ( دارُ الْقَرارِ )(2) والمکسوره نحو : حَضارِ والوزن : اسما نجمین. ولم یمیلوا مع الراء فی الرفع والنصب. وقد أمالوا أشیاء علی غیر قیاس لم یُستقص ذکرها ، لأن الإِماله لیست بواجبه ولا عالیه ، وإِنما الأصل فی لغه العرب التفخیم ، والإِماله طارئه ، وقد اختلف القراء ففخم بعضهم وأمال بعضهم ، ثم اختلف الممیلون اختلافاً متفاوتاً. وقرأ کل منهم بلغته ، والأَوْلی القراءه بالأفصح وهو التفخیم الذی هو الأصل وإِن کانت الإِماله جائزه ، ولهذا اختار أبو عبید وکثیر من العلماء التفخیم. وقد قلت فی ذلک علی جهه الاختیار :

إِن الإِماله لا تقرأ بها عوجٌ

بادٍ وما فی کتاب الله من عوج

النار فی اللفظ والمعنی مخالفه

للنیر إِلا لذی نعسان ذی هوج

یصیب حیناً ویخطی فی المقال کما

یمشی علی الحَزْنِ بعد السهل کلُّ رجی

التفعیل

ز

التمییز

[التمییز] : میَّز الشیء : إِذا فرقه ، وقرأ حمزه والکسائی ویعقوب لِیُمَیِّزَ الله الخبیث من الطیب (3) وهو رأی أبی عبید. وکذلک قوله : حتی یُمَیِّزَ(4).

والتمییز فی العربیه : تبیین الجنس.

والاسم الممیِّز : منصوب ، ولا یکون إِلا نکره یتم بها الکلام نحو تبیین ما بعد

[شماره صفحه واقعی : 6428]

ص: 728

1- فی عده مواضع منها : الأعراف : 7 / 38 - التوبه : 9 / 109 ...
2- غافر : 40 / 39.
3- آل عمران : 3 / 179.
4- آل عمران : 3 / 179.

أحد عشر إِلی تسعه عشر وتسعین کقوله ( أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً )(1) و ( تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَهً )(2). وما یکال أو یوزن کقولک : مدان شعیراً ، ورطلان سمناً ، وخمسه أفراق بُراً ، وعشره أرطال زیتاً ، ونحو ذلک قولهم : ما فی السماء موضع راحه سحاباً ، وعلی التمره مثلها زبداً. وما جاء بعد « کم » فی الاستفهام کم رجلاً عندک. وبعد نعم وبئس ونحوهما من الأفعال ، کقوله : ( بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلاً )(3) و ( حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا )(4) و ( ساءَتْ مَصِیراً )(5) ، ونحو ذلک : طاب به نفساً ، وقرّ به عیناً ، وکفی به إِثماً ، ولله درّک صاحباً ، وحسبک زیداً أخاً ونحو ذلک. وما جاء بعد أفعل منک کقوله (6) : ( أَکْثَرُ مِنْکَ مالاً وَأَعَزُّ نَفَراً ).

ولا یقدم التمییز علی الممیّز منه ، وقد أجازه بعضهم إِذا کان العامل فعلاً ، کقوله (7) :

أتهجر لیلی للفراق حبیبَها

وما کان نفساً للفراق تطیب

ل

التمییل

[التمییل] : میّل الشیءَ : إِذا أماله.

[شماره صفحه واقعی : 6429]

ص: 729

1- یوسف : 12 / 4.
2- ص : 38 / 23.
3- الکهف : 18 / 50.
4- الفرقان : 25 / 76.
5- النساء : 4 / 97.
6- فی الأصل ( س ) : « کقولک » تصحیف صوّبناه من ( ت ) لأن ما بعد ذلک آیه قرآنیه هی الآیه : 34 من سوره الکهف.
7- البیت من شواهد النحویین ، انظر شرح ابن عقیل : ( 1 / 170 ) ، وینسب إِلی المخبل السعدی ، وإِلی أعشی همدان ، وإِلی المجنون.

المفاعَله

ط

الممایطه

[الممایطه] : المِیاط : المدافعه ، یقال : هم فی هیاط ومیاط : أی صیاح ودفاع.

الافتعال

ح

الامتیاح

[الامتیاح] : المیح.

ر

الامتیار

[الامتیار] : امتار ، من المِیْره(1).

ز

الامتیاز

[الامتیاز] : [ امتاز القومُ : تمیّز(2) بعضهم عن بعض ].

وامتاز منه : أی اعتزل ، قال الله تعالی : ( وَامْتازُوا الْیَوْمَ أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ )(3) :وقال أبو عبیده : امْتازُوا أی : انقطِعوا عن المؤمنین.

الانفعال

ث

الامّیاث

[الامّیاث] : امّاث الملحُ فی الماء : أی ذاب.

ز

الامِّیاز

[الامِّیاز] ، بالزای : الافتراق.

الاستفعال

ح

الاستماحه

[الاستماحه] : استماحه : أی استعطاه.

واستماحه : إِذا سأله أن یمیحه عند السلطان : أی یشفع له.

[شماره صفحه واقعی : 6430]

ص: 730

1- فی الأصل : « المیر » وما أثبتناه من ( ل 1 ) و ( ت ).
2- ما بین معقوفین ساقط من الأصل ( س ) أخذ من ( ل 1 ) و ( ت ).
3- یس : 36 / 59.

ز

الاستمازه

[الاستمازه] : استماز عنه ، بالزای : أی تمیّز.

ل

الاستماله

[الاستماله] : استمال الناسَ بالعطاء ونحوه : أی أمالهم.

التفعل

ز

التمیز

[التمیز] : مَیّز : أی اعتزل.

ویقال : کاد یتمیز من الغیظ : أی یتقطع ، ومن ذلک قول الله تعالی : ( تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ )(1).

التفاعُل

ح

التمایح

[التمایح] : تمایح السکران فی مشیته ، بالحاء : إِذا تمایل. وتمایح الغصنُ : إِذا تمایل.

ز

التمایز

[التمایز] : تمایز القوم : تمیز بعضهم من بعض ، وفی حدیث النبی علیه السلام (2) : « لا تهلک أمتی حتی یکون التمایل والتمایز والمعامع » : التمایل : أن یمیل بعضهم علی بعض. والتمایز : أن یتمیز بعضهم من بعض بالعصبیه. والمعامع : الأصوات فی الحرب.

ط

التمایط

[التمایط] : تمایط القومُ : أی تباعدوا وفسد ما بینهم ، من المیط : وهو البعد.

[شماره صفحه واقعی : 6431]

ص: 731

1- الملک : 67 / 8.
2- الحدیث فی الفائق للزمخشری : ( 3 / 396 ) والنهایه لابن الأثیر : ( 4 / 379 ).

ل

التمایل

[التمایل] : تمایل السکران فی مشیته : إِذا مال مره عن یمین ومره عن الشمال.

وتمایلَ الجُلُّ عن ظهر الفرس : أی مال کذلک.

وتمایل القومُ : مال بعضهم علی بعض بالبغی.

ن

التماین

[التماین] : یقال : ودُّه متماین : أی کَذِبٌ.

[شماره صفحه واقعی : 6432]

ص: 732

باب المیم والهمزه وما بعدهما

الأسماء

اشاره

فَعْلٌ ، بفتح الفاء وسکون العین

ج

المأج

[المأج] : الماء الملح.

د

المأد

[المأد] : الناعم الریان من النبات وغیره.

ن

المأن

[المأن] : جمع : مأنه ، وهی الخاصره.

ویقال : ما مأنت مأنَهُ : إِذا لم تشعر به.

و [ فَعْله ] ، بالهاء

د

المأده

[المأده] : جاریه مأده : أی ناعمه.

ق

المَأْقه

[المَأْقه] ، بالقاف : شده البکاء.

والمَأْقه : الکِبْرُ والأنَفَه.

والمَأْقه : الجرأه ، قال أبو وجزه فی الزبیر :

کان الکَمِیُّ مع الرسول کأنه

أسد بمأْقَته مدل ملْحِمُ

ملحم ، بکسر الحاء : أی یلحم أشباله ، وبفتحها : أی مرزوق للصید.

ولیس فی هذا فاء.

ن

المأنه

[المأنه] : الخاصره ، قال (1) :

إِذا ما کنتِ مهدیه فأهدی

من المأناتِ أو قِطَعِ السَّنامِ

[شماره صفحه واقعی : 6433]

ص: 733

1- أحد بیتین أنشدهما ابن درید فی الاشتقاق : ( 1 / 23 ) بدون نسبه ، وعنه فی المقاییس : ( 5 / 292 ) واللسان ( مأن ).

فُعْل ، بضم الفاء

ق

المُؤْق

[المُؤْق] : مؤخر العین.

و [ فُعْله ] ، بالهاء

ت

مُؤْته

[مُؤْته] ، بالتاء : أرض (1) قتل بها جعفر بن أبی طالب.

و [ فِعْله ] ، بالکسر

ر

المِئْره

[المِئْره] : العداوه.

ی

المئیه

[المئیه] : یقال : إِن أصل مئه : مئیه ، وجمعها : مئون ، قال الله تعالی : ( وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَهٍ سِنِینَ )(2) : قرأ القراء بتنوین « مِائَهٍ » ، غیر حمزه والکسائی فلم ینونا. قال أبو عبیده : تقدیره : ولبثوا فی کهفهم سنین ثلاثمئه وهو فی موضع نصب علی البدل. وقال أبو إِسحاق : هو فی موضع نصب علی عطف البیان. وقیل : یجوز أن تکون « سِنِینَ » فی موضع خفض رداًّ علی « مِائَهٍ » لأنها بمعنی مئین. قال أکثر النحویین : فأما القراءه بغیر تنوین فیجب أن تُتوقی ، لأن المعروف من کلام العرب ثلاثمئه سنهٍ ، ولا یکادون یقولون ثلاثمئهِ سنین.

[شماره صفحه واقعی : 6434]

ص: 734

1- معروفه الیوم فی المملکه الأردنیه الهاشمیه وباسمها أسست جامعه مؤته ، وبها مشهد أبطال مؤته المشهورین.
2- الکهف : 18 / 25.

الزیاده

فَعُوله

ن

المؤونه

[المؤونه] : الثِّقْل : یهمز ولا یهمز.

یفعول ، بفتح الیاء

د

الیمؤود

[الیمؤود] : جاریه یمؤود : أی ناعمه ، ویمؤوده ، بالهاء أیضاً.

[شماره صفحه واقعی : 6435]

ص: 735

الأفعال

اشاره

فعَل ، یفعَل ، بالفتح

د

مأد

[مأد] : إِذا تبختر.

ر

مأر

[مأر] : بین القوم : أی عادی.

س

مأس

[مأس] بین القوم : أی أفسد.

ن

مأن

[مأن] : مأنه : إِذا احتمل مُؤْنته.

ویقال : ما مأنْتُ مأنَهُ : إِذا لم تشعر به.

و

مأو

[مأو] : مأوت الجلد مأواً : إِذا مددته حتی یتسع.

ی

مأی

[مأی] : المأی : الإِفساد بین القوم بالنمیمه ، یقال : مأی بینهم ، قال (1) :

ومأَی بینَهم أخو نکرات

لم یزل ذا نمیمهٍ مأّءَ

أی : أخو نکرات مأَّءٌ لم یزل ذا نمیمه.

ویقال : مأی الجلدَ مأیاً : إِذا مدّه.

فعِل ، بالکسر ، یفعَل ، بالفتح

ر

مئِر

[مئِر] : أَمْرٌ مَئِرٌ : أی شدید.

ق

مئِق

[مئِق] : المأق : شده البکاء ، یقال : مئِق فهو مئِقٌ ، وفی المثل : « أنت تئق وأنا مئق فمتی نتفق؟ ».

[شماره صفحه واقعی : 6436]

ص: 736

1- أنشده بدون نسبه اللسان ( مأی ) ، وصدره فی المقاییس : ( 5 / 292 ).

فعُل ، یفعُل ، بالضم

ج

مؤج

[مؤج] الماء مؤوجه فهو مأج : أی ملح.

الزیاده

الإِفعال

ق

الإِمآق

[الإِمآق] : أمأق الرجلُ : إِذا أَنِف وتعظم ، وفی کتاب النبی علیه السلام لوفد نهدٍ (1) : « ما لم تُضمِرُوا الإِمْآق » أی : الأنفه مما یلزم من الصدقه.

ی

الإِمآء

[الإِمآء] : أمأتِ الغنمُ : أی صارت مئه ، وأمأیتها أنا ، یتعدی ولا یتعدی.

المفاعَله

ر

المماءره

[المماءره] : ماءره : أی عاداه. وماءر بینهم : أی عادی.

ن

المماءنه

[المماءنه] : عن الأصمعی یقال : ماءنت فی الأمر : أی تفکرت.

الافتعال

ر

الامتئار

[الامتئار] : امتأر علیه : أی اعتقد عداوته.

ق

الامتئاق

[الامتئاق] : امتأق : إِذا بکی.

[شماره صفحه واقعی : 6437]

ص: 737

1- نص الکتاب فی الفائق للزمخشری : ( 2 / 278 ) وفیه عباره الشاهد.

التفعّل

وی

التمئی

[التمئی] : تمأَّی الجلد : إِذا اتسع.

[شماره صفحه واقعی : 6438]

ص: 738

تعريف مرکز

بسم الله الرحمن الرحیم
هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ
الزمر: 9

عنوان المکتب المرکزي
أصفهان، شارع عبد الرزاق، سوق حاج محمد جعفر آباده ای، زقاق الشهید محمد حسن التوکلی، الرقم 129، الطبقة الأولی.

عنوان الموقع : : www.ghbook.ir
البرید الالکتروني : Info@ghbook.ir
هاتف المکتب المرکزي 03134490125
هاتف المکتب في طهران 88318722 ـ 021
قسم البیع 09132000109شؤون المستخدمین 09132000109.