ص :2

فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی

ص:3

ص:4

بحث های آیت اللّه العظمی سبحانی

فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی

جلد: 7-8

زیدیه و اسماعیلیه

و دیگر فرق

نگارش:

علیرضا سبحانی

انتشارات مؤسسه امام صادق علیه السلام

ص:5

سبحانی تبریزی، جعفر، 1308 -

فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی / تألیف جعفر سبحانی؛ مترجم علیرضا سبحانی. - قم: توحید قم، 1392.

ج. 3-7-93750-600-978: ISBN

فهرستنویسی براساس اطلاعات فیپا.

کتابنامه: ص 452-465؛ همچنین به صورت زیرنویس.

1. اسلام -- فرقه ها. 2. اسلام -- عقائد. 3. زیدیه -- تاریخ. 4. اسماعیلیه -- تاریخ. الف. سبحانی، علی رضا 1353 - مترجم. ب. عنوان.

1392 4 ف 2 س/ 236 BP 297/5

اسم کتاب:... فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج 7-8

مؤلّف:... حضرت آیت اللّه العظمی سبحانی

مترجم:... علیرضا سبحانی

چاپخانه:... مؤسسه امام صادق علیه السلام

ناشر:... انتشارات توحید قم

تاریخ:... 1435/1393 ق

چاپ:... اول

مسلسل انتشار: 8 مسلسل چاپ اول: 8

مرکز پخش

قم - میدان شهدا، مؤسسه امام صادق علیه السلام

37745457؛ 09121519271

http://www.imamsadiq.org

http://www.tohid.ir

http://www.shia.ir

ص:6

فصل دوم

انگیزه های نهضت در سخنرانی طولانی... 55

1. سخن گفتن بهتر است یا خاموشی؟!... 55

2. به هنگام تلاوت آیۀ (وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا) ... 56

3. بیان اهداف قیام... 56

4. اصلاح امّت اسلامی و لو به قیمت کشته شدن... 57

5. سخن او به هنگام آرایش سپاه... 57

6. شرایط بیعت با زید... 58

7. سخن او با هشام... 58

8. نامۀ او به علمای اسلام... 62

امر به معروف و وظیفۀ بزرگ عالمان... 66

نقش علما و جایگاه آنان... 69

خطاب به عالمان بدکردار... 71

دعوت به جهاد... 73

منزلت اهل بیت علیهم السلام در پیشگاه خدا... 77

فصل سوم

مناظرات زید با مخالفان و سروده های او... 80

1. مناظرۀ او با هشام بن عبدالملک بن مروان... 80

2. مناظرۀ دوم با هشام... 82

ص:8

3. مناظرۀ سوم با هشام... 83

زید در قلمرو شعر و ادب... 84

عبادت و تهجد زید... 94

فصل چهارم

اساتید و شاگردان زید در تفسیر و حدیث... 96

شاگردان زید بن علی... 98

بزرگنمایی دربارۀ زید... 105

بزرگنمایی دربارۀ دانش و فقه زید... 107

نقد این نظر... 109

بازهم افراطگرایی... 109

فصل پنجم

آثار علمی زید... 113

1. مسند زید... 113

2. تفسیر غریب القرآن... 115

3. الصفوة... 117

4. نامۀ او به علمای اسلام... 118

5. مناسک حج... 118

6. رساله های زید... 118

ص:9

فصل ششم

بررسی مسند امام زید از نظر سند و محتوا... 121

1. عبدالعزیز بن اسحاق، قاضی بغداد... 122

نظر ما دربارۀ گفتار ابن ابی الفوارس و ذهبی... 123

2. ابوالقاسم علی بن محمد نخعی کوفی... 124

3. سلیمان بن ابراهیم بن عبید محاربی... 124

4. نصر بن مزاحم منقری عطار... 124

5. ابراهیم بن زبرقان... 125

6. ابوخالد عمرو بن خالد... 126

فصل هفتم

هرگز زید از نظر اصول و معارف، معتزلی نبود... 128

فصل هشتم

آیا زید در اصول عقاید و فروع، مکتبی دارد؟... 132

1. مرتکب کبیره... 134

2. قضا و قدر... 135

3. بدا... 135

4. رجعت... 136

5. حقیقت امامت از نظر امامیه... 136

ص:10

6. امر به معروف و نهی از منکر... 137

7. صفات ذاتی خدا... 138

آیا زید مذهب فقهی خاصّی داشت؟... 139

فقهای زیدیه... 141

فصل نهم

آیا زید، امامت خویش را تبلیغ می کرد؟... 143

مأموریت زید از زبان خودش... 145

اعتراف زید به پیشوایی امام صادق علیه السلام... 147

سخنان دانشمندان شیعه دربارۀ قیام زید... 147

فصل دهم

نظر امامان معصوم علیهم السلام دربارۀ قیام زید... 149

فصل یازدهم

خط سرخ شهادت و تأیید امامان معصوم علیهم السلام... 152

فصل دوازدهم

جایگاه زید در نزد علمای شیعه... 156

ظلم ستیزان و ذلّت پذیران... 158

ص:11

فصل سیزدهم

نهضت های برگرفته از انقلاب امام حسین بن علی علیهما السلام... 161

دشمنی خاندان هاشم با بنی امیه، دینی بوده نه قبیله ای... 163

کشمکش هاشم و امیّه... 163

انگیزه های انقلاب حسینی... 171

نامۀ حسین بن علی علیهما السلام به اشراف بصره... 173

1. خیزش همگانی مردم مدینه (قیام حَرِّه)... 178

2. خیزش مردم مکه... 180

3. خیزش توّابین در کوفه... 184

نامه نگاری با شیعیان مناطق دیگر عراق... 188

خطابۀ سلیمان در میان جمع پنج هزار نفری... 190

4. انقلاب مختار... 198

مختار کیست؟... 198

کیفیت قتل مختار... 201

5. انقلاب عبدالرحمن بن محمد بن اشعث... 203

فصل چهاردهم

انقلاب زید دنبالۀ انقلاب حسین بن علی علیهما السلام... 205

آمادگی برای شهادت... 209

فراگیر بودن نهضت... 212

ص:12

توطئه برای شکست نهضت... 213

کوفه در آستانۀ انقلاب... 213

فصل پانزدهم

رهبران قیام های زیدیه... 218

فصل شانزدهم

پیشوایان علمی زیدیه... 221

1. احمد بن عیسی بن زید (157-247)...221

2. القاسم الرسّی... 222

3. یحیی بن الحسین بن القاسم الرّسّی (245-298)...223

4. الناصر للحق ابومحمد الحسن بن علی (اطروش)... 223

5. الامام المرتضی، ابوالقاسم محمد بن یحیی (278-313)...224

6. الناصر لدین اللّه احمد بن یحیی بن الحسین علیه السلام... 224

7. امام مؤید ابوالحسین احمد بن حسین بن هارون (333-411)...224

8. الحاکم الجشمی (413-494)...225

9. نشوان بن سعید حمیری (... - 573)...226

10. المنصور باللّه عبداللّه بن حمزة بن سلیمان (561-614)...226

11. المؤیّد باللّه یحیی بن حمزة بن علی (669-749)...227

12. احمد بن یحیی المرتضی (764-840)...227

ص:13

13. المنصور باللّه قاسم بن محمد علی (967-1029)...228

فصل هفدهم

شخصیت های زیدی با گرایش های ویژه... 229

1. ابن الوزیر... 223

2. ابن الامیر صنعانی (1099-1186 ه)... 233

3. شوکانی (1172-1250)...236

فصل هجدهم

فرق زیدیه در کتب تاریخ عقاید... 239

فصل نوزدهم

عقاید زیدیه... 241

1. توحید... 245

2. آیات صفات خبری... 245

3. خدا غنّی و بی نیاز است... 246

4. خدا، با دیدگان دیده نمی شود... 246

5. خدا واحد و یگانه است... 246

6. خدا عادل و حکیم است... 247

7. افعال عباد، از آن خود آنهاست... 247

ص:14

8. عذاب، نتیجۀ گناه است... 247

9. تقدیر خداوند بر حق تعلق می گیرد... 247

10. تکلیف فرع قدرت است... 248

11. اراده بر قبیح تعلق نمی گیرد... 248

12. کارهایی که مفسده دارد، از خدا صادر نمی شود... 248

13. باب نبوّت... 249

14. باب قرآن... 249

15. باب امامت... 249

16. امامت حسنین علیهما السلام... 249

17. امر به معروف و نهی از منکر... 250

18. وعد و وعید... 250

19. مرتکبین کبائر... 251

20. مؤمن کیست؟... 251

21. کافر کیست؟... 251

22. فاسق کیست؟... 251

23. تفاوت فعل خدا با فعل بندگان... 252

24. اعتقاد به موت و فنا... 252

25. شفاعت... 252

ص:15

فصل بیستم

حلقات مناظره میان امامیه و زیدیه... 254

فصل بیست ویکم

مایه های تقریب میان امامیه و زیدیه... 260

1. همکاری تنگاتنگ میان دو فرقه... 260

2. نشر میراث فرهنگی زیدیه... 261

فصل بیست ودوّم

حکومت اسلامی از دیدگاه زیدیه... 262

جنگ میان اسماعیلیه و زیدیه... 264

همکاری میان زیدیه و معتزله... 264

طبقات رجال زیدی... 265

بخش دوم

اسماعیلیه

پیش گفتار... 273

ویژگیهای مذهب اسماعیلی... 275

1 - انتساب به خاندان نبوّت... 275

ص:16

2 - تأویل ظواهر... 276

3 - آمیختن مذهب به مسائل فلسفی... 276

4 - سازمان زیر زمینی... 277

5 - تقدّس بخشیدن به امامان و داعیان خود... 278

6 - تربیت فداییان... 279

7 - پنهان کاری و رازداری... 281

8 - امامان پنهان... 282

مذهب در فرآیند تکامل... 283

فصل نخست

اسماعیلیه در کتابهای ملل و نحل... 284

فصل دوم

جنبشهای باطنی در عصر امام صادق علیه السلام... 286

فصل سوّم

امامان اسماعیلیه... 293

شرح حال امامان مورد اتفاق همۀ فرق (امامان مستور و پنهان)... 295

امام نخست - اسماعیل بن جعفر صادق علیه السلام (110-145)...296

امام دوّم - محمد بن اسماعیل (132-193)...299

ص:17

امام سوم - عبداللّه بن محمد بن اسماعیل (179-212)...300

امام چهارم - احمد بن عبداللّه (198-265)...302

امام پنجم - حسین بن احمد (219-289)...303

فصل چهارم

امامان ظاهر و آشکار... 305

امام ششم - عبیداللّه مهدی (260-322)...306

امام هفتم - قائم بامراللّه (280-334)...310

امام هشتم - المنصورباللّه (303-346)...311

امام نهم - معزلدین اللّه (319-365)...312

پایه گذار دولت فاطمی مصر... 312

امام دهم - العزیز باللّه (344-386)...316

امام یازدهم - الحاکم بامراللّه (375-411)...318

انشعاب در اسماعیلیه (دروزیّه)... 319

امام دوازدهم - الظاهر لاعزاز دین اللّه (395-427)...321

امام سیزدهم - المستنصر باللّه 420-322...487

انشعاب در اسماعیلیه (مستعلیه؛ نزاریه)... 322

فصل پنجم

امامان مستعلیه... 324

1. مستعلی باللّه (469-495 ه)... 325

ص:18

2. آمر باحکام اللّه... 325

3. الحافظ لدین اللّه (467-544)...325

4. الظافربأمراللّه (527-549)...325

5. الفائز بصراللّه (544-555)...326

6. العاضدلدین اللّه (546-567)...326

انشعاب در مستعلیه (سلیمانیه و داوودیه)... 328

فصل ششم

امامان نزاریه (مؤمنیه و قاسمیه)... 329

1. المصطفی باللّه نزار بن معدالمستنصر (437-490)...332

2. علی بن نزار (الهادی) (470-530)...333

3. محمد بن علی (مهتدی) (500-552)...334

4. حسن بن محمد بن علی بن نزار (القاهر بقوة اللّه) (220-557)...334

5. حسن علی بن حسن (قاهرباللّه) (539-561)...335

6. اعلی محمّد فرزند حسن علی (553-607)...335

7. جلال الدین حسن بن اعلی محمد (582-618)...335

8. علاءالدین محمد بن حسن (608-653)...336

9. رکن الدین خورشاه فرزند علاءالدین (629-654)...336

ص:19

فصل هفتم

خاندان آغاخان (نزاریه فاسمیه)... 338

1. حسن علی شاه (1219-1298)...338

2. علی شاه (1246-1320 ه. ق)... 339

3. سلطان محمدشاه آغاخان سوم (1294-1377 ه. ق)... 340

4. کریم خان چهارم (1358-000)...341

فصل هشتم

عقائد و اصول پنج گانه اسماعیلیه... 342

توحید... 344

خدا فاقد ماهیت است... 344

نفی تسمیه از خداوند... 345

نفی صفات... 345

صادر اول مجمع کمالات است... 346

عدل... 347

انسان مختار است... 347

قضا و قدر بمعنی سلب اختیار نیست... 348

نبوت... 349

رسالت عامّه و خاصه... 349

وحی... 349

ص:20

طهارت ولادت انبیا... 350

صفات پیامبران... 351

رسول ناطق... 351

معجزات پیامبران... 352

رسول خاتم برترین پیامبر... 352

شریعت او موافق با حکمت است... 353

شریعت، دارای ظاهر و باطن است... 352

امامت... 355

مقام اول: امامت مطلق (عام)... 355

اصطلاحات و مراتب امامت نزد اسماعیلیه... 356

1. امام مقیم... 357

2. امام اساس... 357

3. امام متمّ... 357

4. امام مستقرّ... 358

5. امام مستودع... 358

6. امام مستور... 358

مقام دوم: امامت خاصّه... 359

1. صاحب الوصیة، در هر دور، بهترین مردم پس از پیامبر است... 359

2. امامت در خاندان پیامر صلی الله علیه و آله... 360

ص:21

3. امامت، میراث نبوت و وصایت... 360

4. پایان وصایت پس درگذشت وصی... 360

5. امامت در جهان پایدار است نه نبوت و وصایت... 361

6. امام، از زمین دور نمی شود... 361

7. وصیّت پس از پیامبر... 364

8. بازماندن علی از خلافت... 365

9. نادرستی امامت افراد ناشایسته... 366

10. نادرستی انتخاب در امامت... 367

11. کودتاچیان بر امت، طاغوت هستند... 367

12. زمین، خالی از حجت خدا نمی ماند... 368

13. ممنوعیت سخن گفتن ناآگاهان... 369

14. قرآن با چیزی جز مانند خودش نسخ نمی شود... 369

15. قیاس و استحسان درست نیست... 370

معاد... 371

معاد، روحانی است نه جسمانی... 371

تناسخ... 372

حساب... 374

بهشت... 374

فرشتگان... 375

ص:22

جنّ... 375

فصل نهم

سلسلۀ امامت اسماعیلی... 376

فصل دهم

تأویلات اسماعیلی... 383

نظریۀ مَثَل و ممثول... 383

عقول عشره... 384

نطقاء سبعه و امثال آنها... 387

انوار خمسه و مثلهای آنها... 388

تأویلات فقهی اسماعیلیه... 388

کتاب الولایه؛ پایۀ نخست... 389

طهارت؛ پایۀ دوم... 391

بزرگان اندیشۀ اسماعیلی... 393

1. ابوحاتم رازی (260-3220)...394

2. محمد بن احمد نسفی (= 000-331)...397

3. ابو یعقوب سجستانی (271 - بعد از 360)...399

4. ابو حنیفه نعمان (3634)...401

آیا «نعمان» اسماعیلی بود یا اثنا عشری؟... 403

5. احمد بن حمیدالدین بن عبداللّه کرمانی (352-411 به بعد)... 404

ص:23

6 المؤیّد فی الدین (حدود 390-470 ه)... 406

7. ناصر و خسرو (394-481 ه)... 408

8. محمد بن علی بن حسن صوری (قرن پنجم)... 410

9. ابراهیم بن حسین حامدی درگذشته به سال 411...557

10. علی بن محمد الولید (522-612 ه)... 413

سازمان زیر زمینی اسماعیلیان... 414

سازمان سرّی نزاریان... 415

فصل یازدهم

قرامطه... 416

ویژگیهای قرامطه... 421

انشعابات درونی قرامطه... 421

انشعابات در قرامطه... 422

پایان کار قرامطه... 422

عقاید مهم قرامطه... 423

1. حلول... 423

2. غلوّ... 424

3. تأویل... 424

ص:24

فصل دوازدهم

فرقۀ دروز (درزیان)... 425

عقاید دروز... 426

شخصیتهای علمی دروز در تاریخ... 430

فصل سیزدهم

فطحیه... 431

مشاهیر فطحیه... 432

فصل چهاردهم

واقفیه... 433

علل پیدایش واقفیه... 433

تقیّه شدید... 434

طمع ورزی در اموال امامت... 435

فصل پانزدهم

نصیریه... 438

نصیریه در کتابهای فرق و مذاهب... 438

«محمد بن نصیر» شخصیتی غیر قابل اعتماد... 441

علویان و تهمت نصیری گری... 442

مهمترین عقاید علویان... 443

ص:25

اتهامات گوناگون به علویان... 445

طریقت جنبلانی... 446

مظلومیت و سرکوب علویان... 446

علما و مؤلفان علوی... 449

قبایل علوی و پراکندگی آنان... 449

کتاب نامه... 451

ص:26

ص:28

ص:30

زید شهید در میان امّت اسلامی، و در پیشگاه خاندان پاک رسالت، مقام و منزلت والایی دارد که هرگز، این مقام از آن سایرِ امامان زیدی نیست، که پس از زید بن علی، بر خلفای اموی خروج کرده و خط جهادی امام زید را دنبال نمودند و در عین حال، تلاش های همۀ ائمۀ زیدیه درخور ستایش و تقدیر است، بنابراین، باید در این جزء در دو باب، سخن بگوییم:

1. زندگانی امام زید و آثار علمی و جهاد و مبارزۀ او با خلافت اموی و...

2. تبیین زندگانی دیگر امامان زیدی و دولت هایی که تأسیس کرده اند و اصولی که در قلمرو عقاید برگزیدند و روشی که برپایۀ آن احکام فقهی را استنباط کردند.

اینک ما سخن در بخش اول را در پیش می گیریم و امید است که در این مورد، تقصیر و قصوری از ما سر نزند و جز واقع نمایی، انگیزه ای در ما نباشد.

ص:32

بخش نخست زیدیّه

مجموع بررسیها در این مورد در بیست و دو فصل خلاصه می شود.

فصل اوّل: زندگانی زید بن علی در عصر امامان سه گانه: سجاد و باقر و صادق علیهم السلام.

فصل دوّم: بیان اهداف خویش در سخنرانی طولانی.

فصل سوّم: مناظرات و خطابه های زید با مخالفان. و سروده ها و اشعار و نامه های وی به علمای بلاد.

فصل چهارم: استادان زید و شاگردان او در حدیث و تفسیر.

فصل پنجم: آثار علمی زید.

فصل ششم: بررسی مسند زید از نظر سند و مضمون.

فصل هفتم: هرگز زید از نظر اصول و معارف، معتزلی نبود.

فصل هشتم: آیا زید در اصول عقاید و فروع احکام، مکتبی دارد؟

فصل نهم: آیا زید امامت خویش را تبلیغ می کرد؟

ص:33

فصل دهم: نظر امامان معصوم دربارۀ قیام زید.

فصل یازدهم: خطّ سرخ شهادت و تأیید امامان معصوم علیهم السلام.

فصل دوازدهم: جایگاه زید در نزد علمای شیعه.

فصل سیزدهم: نهضت های برگرفته از انقلاب حسین بن علی علیه السلام.

فصل چهاردهم: انقلاب زید دنبالۀ انقلاب حسین بن علی علیه السلام.

فصل پانزدهم: رهبران قیام های زیدیه.

فصل شانزدهم: پیشوایان علمی زیدیه.

فصل هفدهم: شخصیت های زیدیه با گرایش های ویژه.

فصل هجدهم: فرق زیدیه در کتب تاریخ عقاید.

فصل نوزدهم: عقاید زیدیه.

فصل بیستم: حلقات مناظره میان امامیه و زیدیه.

فصل بیست و یکم: مایه های تقریب میان امامیه و زیدیه.

فصل بیست و دوم: حکومت اسلامی از دیدگاه زیدیه.

اینک این فصول بیست و دوگانه در این بخش، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

ص:34

1. پدرش علی بن الحسین علیهما السلام (38-94 ه).

2. برادر بزرگترش ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین، امام باقر علیهم السلام (57-114 ه).

3. برادرزاده اش امام جعفر بن محمد الصادق علیه السلام (83-148 ه).

اکنون بازگردیم و دربارۀ نسب او و تاریخ تولدش سخن بگوییم:

را پس از نماز صبح حضور امام علیه السلام آوردند. حضرت خوشحال شد و رو به یاران خود کرد و گفت: نام این نوزاد را چه بگذاریم؟ هر کسی نامی را پیشنهاد کرد.

حضرت علیه السلام قرآن را خواست، آن گاه آن را گشود، اولین جمله که در آغاز ورقه بود این بود: (فَضَّلَ اللّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً) (1)، آنگاه آن را بست و دو مرتبه گشود. ناگاه در آغاز صفحه این آیه پیدا شد: (إِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ وَ مَنْ أَوْفی بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ بِهِ وَ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ) (2) آنگاه امام علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، این همان زید است، به خدا سوگند این همان زید است و نام او را زید نهاد. آن گاه امام فرمود: عُزِّیتُ عَنْ هذا المولودِ ، به ما دربارۀ این نوزاد، تسلیت گفته شده، و از شهدا است.

علت این که امام این نام را انتخاب کرد، این بود که از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده بود که فرموده بود از نسل این فرزندم، حسین، فرزندی به دنیا می آید که او را زید می نامند و او در کوفه کشته می شود و در محلۀ «کناسه» به دار آویخته می شود، سپس نبش قبر کرده و جنازۀ او را از قبر بیرون می آورند، ولی برای تحویل گرفتن روح او درهای آسمان گشوده می شود و اهل آسمان ها به خاطر او شادمانی می کنند و لذا، امام زین العابدین علیه السلام یقین کرد که این همان زیدی است که پیامبر از انقلاب و شهادت او خبر داده است.(3)

ص:37

قتل او را 120 نوشته و ابونعیم آن را روز عاشورای سال 122 می داند و همچنین زبیر بن بکار، از محمد بن الحسن نقل می کند: زید روز دوشنبه دوم ماه صفر سال 122 به شهادت رسیده است.

صفدی می گوید: او را در محلّۀ کناسه به سال 121 یا 122 یا 123 به دار آویختند و او 42 ساله یا 44 ساله بود. آن گاه او را با آتش سوزاندند و نام زیدالنار به خود گرفت و به همین صورت تا سال 126 بر دار آویخته بود. پس از چهار سال تنش را از دار پایین آوردند.(1)

وی در گفتار خود اشتباه کرده است زیرا زیدالنار لقب زید بن موسی بن جعفر است که در روزگار مأمون عباسی بر ضد خلافت او خروج کرد و خانه های بنی عباس را به آتش کشید.

سیاغی می گوید: زید در سال 75 متولد شده و در سال 122 به شهادت رسیده است.(2)

متولد سال 68 یا کمی بعد بوده است. اگر بگوییم، ولادت زید در سال 75 هجری بوده، لازمۀ آن این است که امام با این کنیز نزدیکی نکرده باشد و یا این که او تا آن سال فرزند نیاورده باشد و همگی بعید است، بنابراین، باید گفت: میلاد زید در همان سال 67 یا کمی پس از آن بوده است و اگر بگوییم زید در سال 122 کشته شده، او در روز شهادت 55 سال داشته است.

و از برخی روایات استفاده می شود که او در همان سالی که مادرش به امام اهدا شد متولد شده است:

1. فرات بن ابراهیم کوفی در تفسیر خود از جابر جعفی از پدرش نقل می کند: من هر سال به زیارت خانۀ خدا مشرف می شدم و به منزل امام زین العابدین علیه السلام می رفتم و سلام می کردم. در یکی از سال ها، بامدادان، امام زین العابدین از اندرون بیرون آمد، در حالی که چهره اش از شادمانی می درخشید. فرمود: رسول خدا را دیشب در خواب دیدم، دست مرا گرفت و وارد بهشت کرد و مرا با یکی از حوریان بهشت تزویج نمود. با او آمیزش کردم و از من صاحب فرزندی شد در این هنگام پیامبر مرا خواست و گفت: ای علی بن الحسین نام این فرزند را زید بگذار.

پدر جعفی می گوید: ما از مجلس بیرون نرفتیم مگر آن که تعبیر آن رؤیا را دیدیم. فرستادۀ مختار به نزد حضرت آمد و مادر زید را به عنوان هدیۀ مختار به امام تقدیم کرد و گفت این را به سی هزار (درهم یا دینار) خریده ام. پدر جابر جعفی می گوید: ما احساس کردیم، امام به او علاقه مند شده است و از خانه بیرون آمدیم، سال بعد که به زیارت آمدیم و به خانۀ امام رفتیم تا سلام بگوییم نوزادی به نام زید را بر دوش چپ امام دیدیم که او را با خودش بیرون آورد، در

ص:40

حالی که سه ماه داشت و امام این آیه را می خواند و به زید اشاره می کرد:

(هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّی حَقًّا) .(1)

2. ابراهیم بن محمد ثقفی از ابی حمزۀ ثمالی نقل می کند که من هر سال که به حج می رفتم امام زین العابدین علیه السلام را زیارت می کردم. سالی به محضرش رسیدم که کودکی روی دامن او بود. کودک برخاست و در هنگام بیرون رفتن، روی چارچوب در به زمین خورد و سرش شکست، امام علی بن الحسین علیه السلام با شتاب برخاست و خون او را پاک می کرد و می گفت: ای پسر کوچکم! تو را در پناه خدا قرار می دهم از این که آن کسی باشی که در «کناسه» به دار آویخته می شود.

ابوحمزۀ ثمالی می گوید: از حضرت پرسیدم: کدام «کناسه»؟ فرمود: «کناسۀ» کوفه. گفتم: آیا چنین می شود؟ فرمود: به خدا سوگند اگر زنده بمانی در بخشی از مناطق کوفه می بینی که این پسر کشته شده و به خاک سپرده شده، سپس قبر او را می شکافند و تنش را به دار می آویزند، سپس جنازه اش را پایین می آورند و می سوزانند و می کوبند و خاکسترش را در بیابان می پاشند.

سپس گفتم: نام این پسر چیست؟ فرمود: نامش زید است و دیدگانش اشکبار شد. گفت: دربارۀ این فرزندم سخنی را با تو بگویم. شبی از شبها که من در حال سجده و رکوع بودم، خواب مرا ربود، خود را در بهشت دیدم و رسول خدا و جدّم علی علیه السلام و مادرم فاطمه علیها السلام و عمویم حسن علیه السلام و پدرم حسین علیه السلام همگی مرا با یکی از حوریان بهشتی تزویج کردند و من با او نزدیکی کردم و در سدرة المنتهی غسل کردم. سپس از خواب بیدار شدم در خود اثر جنابت دیدم.

برخاستم، خود را تطهیر کردم و نماز صبح خواندم در این حالت، در خانه زده

ص:41

شد و به من گفتند: بر در خانه کسی است و تو را می طلبد. من از خانه بیرون آمدم، ناگهان مردی را دیدم همراه یک کنیزی است که آستینش بلند بود و به دور دستش پیچیده شده بود و مقنعه ای بر سر داشت گفتم: چه خواسته ای دارید؟ گفتند: علی بن الحسین را می خواهیم، گفتم من هستم، گفت: من فرستادۀ مختار بن ابی عبیده ثقفی هستم، او سلام می رساند و می گوید: من این کنیز را به ششصد دینار خریده ام، این هم ششصد دینار دیگر، با آن به زندگی خود کمک کنید و نوشته ای از او به من داد. من آن مرد و آن دختر را به خانه بردم پاسخ نامۀ او را نوشتم. از آن کنیز پرسیدم: اسم تو چیست؟ گفت: حوراء، سرانجام او را برای من آماده کردند و عروسی انجام گرفت، او این پسر را به دنیا آورد و این همان رازی است که می خواستم با تو بگویم، آن را پوشیده دار.

ابوحمزه می گوید: سال ها گذشت، زید را در کوفه و در خانۀ معاویة بن اسحاق دیدم، به او سلام کردم و گفتم: انگیزۀ شما از آمدن به کوفه چیست؟ گفت: امر به معروف و نهی از منکر. من گاه و بیگاه به محل اقامت او می رفتم. در روز نیمۀ شعبان او را زیارت کردم و سلام کردم و کنار او نشستم. گفت: ابوحمزه علاقه مندی با هم قبر امیرمؤمنان را زیارت کنیم؟ گفتم: آری، تا به شن زارهای سفید رسیدیم، گفت: این قبر علی علیه السلام است، سپس به کوفه بازگشتیم چیزی نگذشت که دیدم او کشته شد و به خاک سپرده شد، سپس نبش قبر کردند و او را به دار آویختند. آنگاه جسد او را سوزاندند، سپس کوبیدند و در هوا پخش کردند.(1)

ص:42

3. ابوالقاسم علی خزاز از زید بن علی نقل می کند که من خدمت پدرم علی بن الحسین بودم، جابر بن عبداللّه وارد شد و برادرم امام محمد باقر علیه السلام از یکی از اتاق ها بیرون آمد و مورد توجه جابر قرار گرفت، آنگاه جابر گفت: نشانه های بدنی او همان نشانه های رسول خدا است. و پرسید: اسم تو چیست؟ گفت:

«محمد»، پرسید فرزند کی؟ گفت: «فرزند علی بن الحسین». گفت: تو همان باقر هستی، آنگاه گریست و خود را بر امام باقر علیه السلام افکند و سر و دست او را بوسید و گفت: رسول خدا به تو سلام می رساند. فرمود: «بر رسول خدا بهترین سلام و بر تو ای جابر نیز سلام باد». آنگاه داستان خود را در مورد امام باقر علیه السلام چنین نقل کرد: رسول خدا به من گفت: اگر یکی از فرزندانم به نام امام باقر علیه السلام را درک کردی به او سلام برسان او همنام من است و شبیه ترین مردم به من. دانش او دانش من و داوری او داوری من است. هفت نفر از فرزندان او امامان نیکوکارند، هفتمین آنها مهدی است که روی زمین را از عدل و داد پر می کند، پس از آن که از ستم پر شده باشد. سپس این آیه را تلاوت کرد:

(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ) .(1)

«آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می کردند و انجام کارهای نیک و برپاداشتن نماز و پرداخت زکات را به آنان وحی کردیم، آنان فقط ما را می پرستیدند».

ص:43

عبدالملک نامه علی بن الحسین را خواند سپس به فرزندش سلیمان بن عبدالملک داد. او نیز خواند، پسر گفت: پدرجان! علی بن الحسین، به سختی بر تو فخرفروشی کرده است. عبدالملک در پاسخ گفت: فرزندم این سخن را نگو، آنان زبان بنی هاشم هستند که اگر به سخن درآیند، سنگ ها را می شکافند، آنها در دانش خود از دریا، بهره می گیرند، فرزندم علی بن الحسین آنجا که مردم فرو می افتند او به پا می خیزد و اوج می گیرد.(1)

سپس می افزایند: بر فراز هشتاد هزار منبر برای خلفای بنی امیّه، تمجید و تعریف می کردند، آنگاه که از دنیا رفتند، یاد آنها هم مرد، در میان خلفای بنی عباس کسی بود که پنجاه سال خلافت کرد و خاور و باختر جهان را به زیر فرمان خود درآورد، تا زنده بود، از او یاد می شد، پس از مرگ، از حافظه ها پاک شد.(1)

ابوالفرج اصفهانی از یکی از غلامان آزاد شدۀ آل زبیر نقل می کند که ما در خدمت علی بن الحسین علیه السلام بودیم، او فرزند خویش به نام زید را صدا زد، ناگهان به هنگام آمدن، به زمین افتاد. و سرش شکست، امام علیه السلام برخاست و خون را از چهرۀ او پاک کرد و فرمود: «تو را در پناه خدا قرار می دهم که همان زیدی باشی که در محلّۀ کناسه به دار می آویزند و هر کس به عورت او نگاه کند، خدا او را به رو به دوزخ می افکند».(2)

ابوخالد واسطی و ابوحمزۀ ثمالی از امام باقر علیه السلام نقل می کنند که او فرمود:

«پدرم علی بن الحسین علیه السلام زید را خواست و گفت: مقداری قرآن بخوان، او قرآن خواند، پدرش از او مسائل مشکل قرآن را پرسید و او جواب داد. سپس در حق وی دعا کرد و پیشانی او را بوسید، سپس فرمود: «ای اباحمزه، زید دارای دانش گسترده ای است».(3)

بنا به گفته این مورّخ، زید در عصر امام سجاد علیه السلام برای خود، قرائتی داشت.

مؤید این مطلب، چیزی است که ابوسعید حمیری دربارۀ زید نقل می کند، او در

ص:46

چند رشته علمی مهارت داشت که یکی دانش قرآن و قرائت های گوناگون آن است، و او قرائت خاصی داشت که از او نقل شده است.

شیخ طوسی در فهرست نقل می کند که قرائت زید همان قرائت جدّ بزرگوارش علی بن ابی طالب علیه السلام است.(1)

تفسیری از زید، به نام «تفسیر الشهید زید بن علی» چاپ شده و به وسیلۀ دکتر حسن محمد تقی حکیم تحقیق شده است. محقق یاد شده در مقدمه می نویسد: نخستین کسی که قرائت او در کتاب خاصی گردآوری شد، زید است که عمر بن موسی الوجیهی که معاصر زید بود آن را در کتابی گرد آورد و دربارۀ آن چنین گفت: من این قرائت را از زید بن علی شنیده ام. محقق می گوید: این کتاب، در سال 261 موجود بوده، سپس ابراهیم المسکین در همان سال آن را استنساخ کرده و یحیی بن کهمش نیز از آن نقل کرده است.

عمر بن موسی تنها کسی نیست که قرائت زید را گرد آورده است، بلکه حسن بن علی اهوازی نیز قرائت زید را گرد آورده و ابوحیان توحیدی بر همه یا بر بخشی از این قرائات دست یافته و در کتاب خود «البحرالمحیط» پس از استشهاد به قرائت زید، می نویسد: نقل شده است که زید سه صفت خدا را که عبارت باشد از رَبِّ الْعالَمِینَ، اَلرَّحْمنِ، الرَّحِیمِ ، همه را به نصب خوانده است، از این گذشته، ابوحیان، قرائت زید را در کتابی به نام «النیّر الجلی فی قراءة زید بن علی» جمع کرده است.

از این گذشته، قرائت زید در کتب قرائت و تفسیر، همراه با قرائت دیگران،

ص:47

وارد شده است.(1)

کاتب چلبی کتاب «النیّر الجلیّ فی قراءة زید» را از آثار ابوعلی اهوازی شمرده است.

عاصم بن عبیداللّه می گوید: ای مردم کوفه! امروز، کسی در میان شما کشته شد که برای او نظیری نبود، و بعد از این هم نظیری نخواهد داشت. من در دوران جوانی او را دیده بودم که یاد خدا را می شنید از هوش می رفت و افرادی که در کنار او بودند تصوّر می کردند که به این دنیا باز نخواهد گشت.(2)

سرچشمۀ دانش او سیراب شده اند و لذا جمعیت پای درس او از همۀ درس ها بیشتر بود.

روزی که امام سجاد علیه السلام به رفیق اعلی پیوست، زید بن علی علیه السلام نوجوان یا جوانی بود که نیاز به حمایت داشت. امام باقر علیه السلام او را به سان دیگر فرزندان خود، تحت سرپرستی خود گرفت و با او به سان پدر رفتار کرد و پیوسته به او اظهار محبت می کرد تا این که زید بن علی، دوران جوانی را سپری نمود و به صورت یک مرد کامل درآمد و از نظر علم و عمل به مقام عالی رسید و این حقیقتی است که مترجمان دربارۀ او نوشته اند. اینک برخی از کلمات آنان را نقل می کنیم:

1. شیخ طوسی در فصل یاران امام باقر علیه السلام می نویسد: زید بن علی علیه السلام برادر امام باقر علیهما السلام و از یاران او بوده، همچنان که از اصحاب پدرش زین العابدین علیه السلام نیز بود.(1)

2. جمال الدین مزی می نویسد: زید بن علی علیه السلام از ابان بن عثمان و عبیداللّه بن ابی رافع و عروة بن زبیر و پدرش علی بن الحسین و برادرش ابوجعفر باقر علیه السلام نقل روایت می کند.(2)

3. ابن حجر عسقلانی نیز همین عبارت را آورده است.(3)

4. ذهبی می نویسد: زید بن علی بن الحسین علیه السلام، هاشمی علوی برادر ابوجعفر باقر علیهما السلام از پدر و برادرش و عروه، نقل روایت می کند. او یکی از عالمان

ص:49

صالح بود ولی لغزشی از او سر زد و در نتیجه شهید گشت. شهادت او مایۀ رفع درجات او در آخرت شد.(1)

او قیام زید را لغزشی در زندگانی او شمرده است، در حالی که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را وظیفه هر مسلمان می شمارد، آنجا که می فرماید: آن کس که حاکم ستمگری را ببیند که حرام های خدا را حلال شمرده و پیمان خدا را شکسته و با سنّت رسول خدا درافتاده و با مسلمانان، با گناه و تجاوزگری رفتار می کند و بر ضد او به پا نخیزد جای آن دارد که خدا او را با آن سلطان ستمگر همنشین سازد.(2)

البته آنچه که ذهبی می گوید، براساس عقیدۀ سلفی های کوردل است که قیام بر ضد امویان را لغزش می شمارند، زیرا آنان در دامان امویان پرورش یافته اند و آن را یک اصل اسلامی می شمارند. اکنون نیز وعّاظ السلاطین سعودی ها که مزدبگیران حکومت سعودی هستند، هر نوع قیام را بر ضد حاکمان دست نشاندۀ غرب، خلاف شرع می دانند تا از این طریق، سلطۀ سعودی ها بر مسلمانان، پیوسته و پایدار باشد.

5. محمد ابوزهره می نویسد: پدر زید، زین العابدین علیه السلام، در سال 94 درگذشت و سن زید از 14 تجاوز نکرده بود. او حدیث را از برادرش امام باقر علیه السلام آموخت که برای او حکم پدر را داشت. هرگز معقول نیست که زید در سن 14 سالگی همۀ دانش های آل البیت علیهم السلام را فرا گیرد، طبعاً بخشی از آنها را از برادرش امام باقر علیه السلام آموخته است و برادر او پیشوای فضلیت و دانش بود،

ص:50

بسیاری از علما از او علم آموخته اند، و از آن جمله، ابوحنیفه، بزرگ فقیهان عراق است. امام باقر علیه السلام از نظر علم و دانش به پایه ای رسید که دیگر علما، اندیشه های خود را با روایات امام باقر علیه السلام می سنجیدند تا خطا و صواب اندیشه ها روشن شود.(1)

6. صدوق در امالی خود از ابی الجارود نقل می کند: من در محضر امام باقر علیه السلام بودم که زید وارد شد. وقتی امام علیه السلام او را دید که به سویش می آید، فرمود:

او سرور خاندان خویش است و انتقام خون آنها را می گیرد، ای زید! مادرت چه فرزند نجیبی را پرورده است.(2)

7. جابر جعفی می گوید: امام باقر علیه السلام، چون برادرش زید را دید، این آیه را خواند:

(فَالَّذِینَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أُوذُوا فِی سَبِیلِی وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا) .(3)

«کسانی که در راه خدا مهاجرت کردند و از خانه های خود رانده شدند و در راه من آزار و اذیت دیدند و نبرد کردند و کشته شدند...»

سپس فرمود: «به خدا سوگند! این برادر من از همین افراد است».

و نیز نقل می کند: وقتی دیدگان امام باقر علیه السلام به زید افتاد، این آیه را خواند:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ لِلّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ) .(4)

ص:51

«ای افراد با ایمان! همیشه برای خدا قیام کنید و به عدل و داد گواهی دهید».(1)

8. صدوق از جابر جعفی نقل می کند بر امام باقر علیه السلام وارد شدم. زید بن علی برادرش در کنار او بود، معروف بن خرّبوذ مکی بر او وارد شد، ابوجعفر فرمود:

از اشعار زیبایی که به خاطر داری برای ما بخوان. او چهار بیت را به شرح زیر خواند به گونه ای که امام پس از شنیدن این اشعار گفت: زید بن علی یکی از مصادیق این ابیات است. اینک آن چهار بیت:

لعمرُکَ! ما إنْ أَبُومالک بوانٍ، و لا بضعیفٍ قُواهْ

ولکنّه سید بارعٍ کریم الطبایع حلو نثاه(2)

سوگند به خدا ابومالک! مرد ناتوانی نیست که نیرویش کاهش یافته باشد.

بلکه او بزرگواری بلند پایه است که خصلت های نیکو دارد و خوش سخن است.

اگر این سخن صحیح باشد نشانۀ آن است که امام او را که عموی خود و بزرگ تر بوده، احترام می کرده است، به ویژه اگر بگوییم او در سال 67 یا 68 به دنیا آمده و از امام صادق علیه السلام 15 سال بزرگ تر بوده است.

ابوالفرج نیز می نویسد: زید بن علی و عبداللّه بن حسن مثنی در صدقات علی علیه السلام با هم اختلاف پیدا کردند و به قاضی مراجعه کردند، آن گاه که از محضر قاضی بیرون می آمدند، عبداللّه بن حسن علیه السلام برای زید رکاب گرفت.(1)

2. فضیل بن رسّام می گوید: آن گاه که زید بن علی شهید شد، به دیدار امام صادق علیه السلام شتافتم تا تسلیت بگویم، سپس به او گفتم: اجازه می دهید من اشعار حمیری را برای شما بخوانم؟ سپس شروع به خواندن قصیده عینیه کردم و از این طریق، نوعی سکون و آرامش برای امام صادق علیه السلام فراهم شد.(2)

3. آن گاه که امام باقر علیه السلام درگذشت، زید بن علی قصیده ای سرود و در آنجا به امام صادق علیه السلام تسلیت گفت که یک بیت آن چنین است:

أبا جعفر الخیر أنت الإمام و أنت المرجّی لبلوی غدٍ(3)

«ای ابوجعفر تویی رهبر ما و تویی امید ما برای گرفتاری های فردا».

از برخی از روایات استفاده می شود که او دربارۀ خروجش بر ضد بنی امیه با امام علیه السلام مشورت کرد، امام فرمود: عموجان! اگر مایلی همان کسی باشی که در کناسۀ کوفه بر دارش می زنند، بفرمایید و اقدام کنید. آن گاه که از محضر امام بیرون

ص:53

رفت، امام فرمود: وای بر کسی که صدای او را بشنود و او را یاری نکند.(1)

معمر بن خیثم می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم، زید بن علی به درون آمد، در حالی که دو چارچوب در را گرفته بود، امام علیه السلام به او فرمود: تو را به خدا پناه می دهم که همانی باشی که در کناسه بر سر دار می رود.(2)

این احادیث که بخشی از آنها را نقل کرده ایم و بخشی در آینده خواهد آمد، حاکی از مودت عمیق میان امام و عموی او زید است و ادبی که شایستۀ مقام اهل بیت علیهم السلام است.

ص:54

بیانِ حقایق، اثر بدی دارد، و سبب ناتوانی و محدودیت می گردد ولی گفت وگوی بیهوده نیز در ویرانگری دین جوانمردان، بیش از آتش در بوته های خشک عرفج و پیش از سیل به سوی زمین های پست شتاب دارد».(1)

«من بر خاندان بنی امیه شوریدم زیرا که جدّم حسین علیه السلام را کشتند و در جنگ حرّه بر جان و مال و آبروی مردم مدینه یورش بردند، آنگاه خانۀ خدا را با منجنیق سنگباران کردند و به آتش کشیدند».(1)

به معروف و نهی از منکر نکرده باشم.(1)

شهادت است، فراوان دارد، که ما به همین اندازه، بسنده کردیم.

اینک ما به ترجمۀ یکی از خطبه های وی می پردازیم که هدف از آن، برانگیختن مسلمانان به خیزش در راستای براندازی حکومت ستمگر مروانیان و بازگشت حکومت به خاندان رسالت است.

«ای مردم! خدا در هر زمانی نیکانی را برانگیخته و از میان نیکان، بهترین آنها را برگزیده، آنجا که فرموده است: (اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ) (1)

بنابراین خدا یکی پس از دیگری برگزیدگان خود را اعزام می کرد، تا این که پیامبر گرامی حضرت محمد صلی الله علیه و آله برای اصلاح مردم، برانگیخته شد. او از برترین سرزمین ها و پاکیزه ترین خاندان ها بود، آنگاه که خدا او را قبض روح کرد،... تا آنجا که می گوید: قریش بر دیگر قبایل افتخار می کند که محمد از ماست و عجم نیز به حکم عرب گردن نهاد که محمد از عرب بود، تا آنجا که کلمۀ خدا آشکار گشت و نعمت خدا به کمال رسید. ای بندگان خدا از مخالفت خدا بترسید و به فرمان حق پاسخ بگویید، به کسانی کمک کنید که شما را به حق دعوت می کنند و از روش بنی اسرائیل پیروی نکنید که پیامبران خود را تکذیب می کردند و فرزندان آنها را می کشتند... آیا می دانید که ما فرزندان پیامبر شما هستیم که مورد ستم واقع شده ایم نه حق ما را به ما دادند و نه ارث و میراث ما را در اختیار ما گذاشتند، پیوسته خانه های ما یکی پس از دیگری ویران می گشت، و احترام ما را زیر پا می گذاشتند فرزندان ما به ترس و خوف، از مادر متولد می شدند، جوانان ما زیر ستم، بزرگ می شدند و با ذلّت می مردند.

وای بر شما! خدا بر شما جهاد بر ضدّ ستمگران از امّت اسلامی را لازم، و

ص:59

یاری کسی را که به خدا دعوت می کند واجب کرده است و بدانید که خدا یاوران خویش را یاری می کند و خدا نیرومند و پیروز است.(1)

آگاه باشید ما جمعیتی هستیم که برای خدا، خشم خود را اظهار می کنیم، و از ستمی که بر مسلمانان وارد می شود، انتقام می گیریم. بر کسانی می تازیم که ما را از امامت و خلافت محروم کردند و با هوا و هوس و پیمان شکنی و نماز در غیر وقت خود، و گرفتن زکات به صورت نادرست و پرداخت آن به نا اهلان، حکومت می کنند، کسانی که عبادت را به صورت غیر صحیح انجام می دهند و خمس و غنایم را نابود کرده، و از پرداخت آن به فقیران و مساکین و درماندگان خودداری می کنند، کسانی که حدود خدا را تعطیل کرده و به گرفتن رشوه و پذیرش واسطه ها، اکتفا می کنند، گروهی که فاسقان را مقرّب و صالحان را مثله کرده و خیانت را پیشۀ خود ساخته و به صاحبان امانت، خیانت می ورزند.

مجوس را بر مردم مسلّط کرده و سپاه خود را برای کشتن بی گناهان آماده کرده اند و آنها را در زندان برای همیشه نگه داشته اند. آن کس را که واقع گویی کند، شلّاق می زنند و پدر را می کشند، امر به منکر و نهی از معروف می کنند که هرگز در کتاب خدا و سنت رسول او نیست.

آن گاه برخی از شما که قلب ثابتی ندارد و به تأویل خطاهای آنان پرداخته و می گوید: «خدا آنان را به خلافت برگزیده است» و با این کار مردم را از راه خدا باز می دارد و حرام های خدا را زیر پا می گذارد، و اگر کسی برای خدا قیام کند، می کشند. چه بد است جایگاه کسی که بر خدا دروغ ببندد و یا مردم را از راه او باز بدارد یا راه کج را انتخاب کند و چه والا است مقام کسی که خدا را اطاعت کند، و

ص:60

تسلیم فرمان او باشد و در راه خدا جهاد کند و در این راه شتاب گیرد، و چه بد است جایگاه کسی که غیر از این راه را، حقّ بداند و سپس حق را رها کند و آن را سبک بشمارد و در کار خدا سستی کند و از این راه دنیا را بطلبد»، سپس این آیه را تلاوت کرد:

(وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ) .(1)

«چه زیباست سخن کسی که مردم را به سوی خدا بخواند و کار نیکو انجام دهد و بگوید من از مسلمانان هستم».

حمید بن احمد محلّی (582-652 ه. ق) با سندی از ابی الجارود روایت می کند که: آن گاه که زید در میان مردم به عنوان انقلابی شناخته شد، برای جمعی چنین خطاب کرد:

«سپاس خدایی را که به ما شناخت و بینش داد و دل های ما را به نور خرد روشن ساخت و گوش های ما را شنوا ساخت. خوشبخت کسی است که نیکی را لباس زیرین و حق طلبی را لباس آشکار خود قرار دهد. هر کس دعوت ما را برای وحدت مسلمانان و جلوگیری از تفرقه، و ندایی که برای دادگری و بر ضد ستمگری است بشنود و آن را بپذیرد، و به سوی ما باز گردد و با فدا کردن جان خود بر ضد هوس های نفسانی و پیروان باطل و رهبران نفاق مبارزه کند، او در نیکی و بدی با ما شریک است. آن کس که دعوت ما را نپذیرد و از پذیرش آن، سرباز زند و دنیای ناپایدار را بر سرای جاودان برگزیند، خدا از او بیزار است و

ص:61

میان ما و او داوری خواهد کرد.

آن گاه که با دشمن روبرو شدید او را به راه خود دعوت کنید. اگر یک نفر از آنان به راه راست راه یابد از همۀ آنچه آفتاب بر آنها می تابد بهتر است. بر شما باد راه و روش امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام در جنگ بصره و شام، آن گاه که به سربازان خود چنین گفت: هرگاه دشمن پشت به شما کرد او را تعقیب نکنید و مجروحان را نکشید به خانه ای که در آن بسته است یورش نبرید. خدا را بر آنچه می گویم، گواه می گیرم. بندگان خدا!، اگر با شک و تردید با دشمن می جنگید از راه خدا گمراه می شوید. نخست بینش پیدا کنید آن گاه نبرد کنید. خدا به افرادی که از راه بینش صحیح جهاد می کنند، بهترین جزا را می دهد.

بندگان خدا! بر شماباد بینش درست».

ابوالجارود می گوید: مردی به زید بن علی گفت: آیا کسی هست که جان خود را بدون بصیرت از دست بدهد؟ زید در پاسخ او گفت: «آری. بیشتر کسانی که دلهایشان، فریفتۀ دنیاست، آنان را طمع و آز، به پستی و خواری انداخته است.

فقط گروه کمی هستند که دنیا به دل آنان راه نیافته و برای آن نمی کوشند، آنان از من هستند و من از آنها».(1)

از قیام را به روشنی بیان کرده و به نکوهش علمای ساکت پرداخته است و به خاطر اهمیت این نامه ما به ترجمۀ آن با تمام گستردگی پرداختیم، ولی در ترجمه محتوا را به محتوا ترجمه کردیم و از ترجمۀ تحت اللفظی پرهیز نمودیم. چه بسا جمله ای در عصر امام زید معنی خاصی داشته که نمی توان آن را با ترجمۀ تحت اللفظی بیان کرد و لذا به ترجمۀ محتوا بسنده کردیم.

او نامه ای به علمای اسلام نوشته و حجّت را بر آنها تمام کرده است. وی نامۀ خود را پس از حمد خدا و صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله و آل او چنین آغاز می کند:

این نامه از زید بن علی فرزند پیامبر خدا، به علمای امّت اسلامی که حجّت خدا بر آنان تمام شده است. درود بر پذیرندگان ولایت خدا و حزب او، من شما را به اطاعت خدا و تقوا و فرمانبرداری از او سفارش می کنم، اطاعت خدا را به بهای ناچیز نفروشید. هر چیزی را که در دنیا انتخاب کنید و برای آن بکوشید نمی تواند جای این مقام و منزلت را که عالمان پاسدار و نگهدار امانت خدا دارند پر کند، زیرا سرانجام، از آن پرهیزکاران است و افسوس و پشیمانی و بدبختی، بهرۀ ستمکاران و گنهکاران خواهد بود.

بندگان خدا! دربارۀ گذشتگان بیندیشید و عبرت بگیرید، گذشتگانی که خدا با آنها این امّت را پند داده است، آنگاه که دانشمندان یهودی و مسیحی را نکوهش کرده و فرموده است:

(لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُونَ) .(1)

ص:63

«چرا دانشمندان نصاری و عالمان یهود، آنان را از گفتار گناه آلود و حرام خواری، باز نمی دارند؟ بسیار زشت است سکوتی که همواره پیش گرفته اند».

چرا آنها را نکوهش می کند به خاطر این که ستمگران را می دیدند که در میان مردم امر به منکر می کنند و فساد را گسترش می دهند ولی آنها را نکوهش نمی کردند، می دیدند که حق خدا پایمال می شود و مال خدا دست به دست، میان اغنیا می گردد و آنها را از این کار باز نمی داشتند. چرا چون چشم طمع در مال آنها داشتند و از این رو با آنها مجامله می کردند در حالی که خدا هر نوع درآمدی را در برابر سکوت در مقابل ظالمان، تحریم کرده و فرموده است:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ) .(1)

«ای اهل ایمان، یقیناً بسیاری از عالمان یهود و راهبان، اموال مردم را به باطل (به صورتی نامشروع) می خورند. و پیوسته مردم را از راه خدا باز می دارند، و کسانی را که طلا و نقره می اندوزند و آن را در راه خدا هزینه نمی کنند به عذاب دردناکی مژده ده».

هرگاه عالمی را به این حالت دیدید، او را در شمار کسانی قرار دهید که با اموال مردم بازی می کنند، و با سازشکاری و پرده پوشی و همرنگ شدن با ستمکارن زمان خود و قدرتمندان، آنها را از کارهای زشت باز نمی دارند، زیرا می خواهند با این سکوت از اموال حرامی که در دست آنهاست بهره مند شوند.

آنان با پیروی از ستمگران، مردم را از راه خدا باز می دارند و چون با

ص:64

ستمگران و مفسدان در روی زمین، همکاری نزدیکی دارند، سبب گمراهی مردم می شوند.

روشن است مردم آنچه را که علما برگزیده اند، همان را برمی گزینند بنابراین از علمای بدکردار که راه کسانی را رفته اند که خدا آنها را نکوهش کرده و پیروی از خدا را به پیروی از ستمگران فروخته اند، برحذر باشید، خداوند می فرماید:

(إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِیها هُدیً وَ نُورٌ یَحْکُمُ بِهَا النَّبِیُّونَ الَّذِینَ أَسْلَمُوا لِلَّذِینَ هادُوا وَ الرَّبّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ کِتابِ اللّهِ وَ کانُوا عَلَیْهِ شُهَداءَ فَلا تَخْشَوُا النّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلاً وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ) .(1)

«بی تردید ما تورات را که در آن هدایت و نور است، نازل کردیم، پیامبرانی که در برابر فرمان خدا تسلیم بودند بر اساس آن برای یهودیان داوری می کردند، و نیز دانشمندان الهی مسلک و کاملان در دین و عالمان یهود به سبب آن که حفظ و حراست کتاب خدا از آنان خواسته شده بود، و بر درستی و راستی آن گواه بودند، به وسیلۀ آن داوری می کردند. پس ای دانشمندان یهود، از مردم نترسید! و از من بترسید! و آیاتم را به بهایی اندک نفروشید! و کسانی که بر طبق آنچه خدا نازل کرده داوری نکنند، هم اینانند که کافرند».

خدا دانشمندان پیروان تورات و انجیل را نکوهش می کند که چرا آنچه را که از کتاب خدا به یاد داشتند، و گواه آن در نزد مردم بود، از ترس مردم رها کردند، و چرا با ستمکاران سازش می کنند و از کارهای تبهکاران خشنود هستند، و چرا ترس از خدا را، به جای ترس از مردم برنگزیدند؟! و به همین سبب خدا بر آنان خشم گرفت، زیرا آیات او را به بهایی اندک فروختند و دارایی از میان رفتنی دنیا

ص:65

را به دست آوردند، زیرا دنیا با همۀ زیبایی و شادابی و لذّت و نعمت و شادی آن، نزد خدا بسیار بی ارزش و اندک است، زیرا خدا، دانای همۀ چیزهای پنهان است.

خدا می داند که انجام گناه، و رها کردن فرمان او و سازشکاری با ستمکاران در زمینۀ احکام دین، آنگاه برای عالمان پیش می آید که دچار ترس از غیر خدا و خواهش از دیگران می شوند، زیرا آنان خداشناسند و کتاب و سنت پیامبر را بهتر از دیگران می شناسند (و مشکل آنان از نادانی نیست).

[

«مردان و زنان با ایمان، دوست و یاور یکدیگرند، همواره به کارهای نیک و شایسته فرمان می دهند و از کارهای زشت و ناپسند باز می دارند و نماز را برپا می کنند و زکات می پردازند و از خدا و پیامبرش فرمان می برند، یقیناً خدا آنان را مورد رحمت قرار می دهد؛ زیرا خداوند، توانای شکست ناپذیر و حکیم است».

خدا در آغاز آیه از فضیلت امر به معروف و نهی از منکر سخن گفته آن گاه دربارۀ فضیلت آمران به معروف و ناهیان از منکر سخن به میان آورده و مقام و منزلت عاملان به آن دو را معرفی کرده است. به جانم سوگند، خدا در این آیه، فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر را معرّف مؤمنان قرار داده بنابراین ای بندگان خدا عبرت بگیرید و از پند الهی سود برید و در آیه دیگر چنین می فرماید:

(الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ) .(1)

«مردان و زنان منافق، همه از یک گروهند! برخی از برخی دیگر هستند، مردم را به کارهای بد، فرمان می دهند و از کارهای نیک باز می دارند».

به جانم سوگند که خداوند نشانِ منافقان را، امر به منکر و نهی از معروف معرفی می کند. بندگان خدا عبرت بگیرید تا سود ببرید. بدانید اگر فریضۀ الهی یعنی امر به معروف و نهی از منکر به پا داشته شود، تمام فرائض به خوبی انجام می گیرد، چه آسان و چه مشکل، زیرا امر به معروف و نهی از منکر، عبارت هستند از:

ص:67

1. دعوت به اسلام

2. دوری از تشکیلات ستمگران و مخالفت با آنها

3. تقسیم عادلانۀ بیت المال و خراج و گرفتن صدقات و توزیع درست آنها بر مستحقین

4. به پا داشتن حدود الهی و مجازات های اسلامی

5. صلۀ ارحام و پیوند با خویشاوندان

6. وفا به پیمان ها

7. خوش رفتاری با مردم

8. دوری از گناهان

همۀ اینها از شاخه های امر به معروف و نهی از منکر است به گواه این که خدا می گوید:

(... وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ) .(1)

«... یکدیگر را بر کارهای خیر و پرهیزکاری یاری نمایید و (هرگز) یکدیگر را بر گناه و تجاوز یاری ندهید! و از (مخالفت فرمان) خدا پروا کنید که مجازات خدا شدید است».

با این، آن چه که بر مؤمنان واجب است، روشن می شود. پیمانی را که با خدا بسته اید به خاطر آورید و میثاقی که بین شما و خداست، فراموش نکنید. آنجا که گفتید:

ص:68

(... سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) .(1)

«شنیدیم و اطاعت کردیم و از (مخالفت فرمان) خدا پروا کنید زیرا خداوند، به آن چه در سینه هاست، داناست!».

[

همۀ این مقامات به خاطر این است که آنان که از شما پایین ترند، امیدوارند که به وسیله شما بتوانند حق خدا را به جای آورند، و در آخرت نجات پیدا کنند.

پس هنگامی که نوبت به دفاع از حق خدا می رسد، در غفلت نباشید، و فرمان او را از دست ندهید، و مانند پزشکانی نباشید که پول دارو را گرفته اند و بیماران را به رنج انداخته اند و مانند چوپانانی نباشید که مزد چوپانی را گرفته اند و از چراگاه به دور افتاده اند، و مانند پاسدارانِ شهری نباشید که آن را به دشمن تسلیم کرده اند؛ این مثَل های عالمان بد است.

نه مالی را در راه خدا دادید، و نه جانی که پیش شما عزیز است در راه خدا فدا کرده اید و نه خانه و زندگی را در راه خدا از دست داده اید و نه از همسری جدا شده اید و نه با خانوادۀ خود دشمنی کرده اید، بنابراین آنچه که در نزد خداست آرزو نکنید، چون با خدا مخالفت نموده اید.

آیا می پندارید که شما در نور، راه می روید و با فرشتگان و بشارت آنان روبرو می شوید؟ چگونه آرزوی سلامتی در رستاخیز دارید، در حالی که برای خدا امانت داری نکرده اید و از علم و دانش جدا شده اید و در دین خدا، سازشکاری کرده اید، در حالی که می دیدید پیمان خدا شکسته شده و آیین خدا مورد بی مهری قرار گرفته است، از آن به وحشت نیفتادید و از خدا نترسیدید، اگر بر اذیّت دشمنان صبر می کردید و در راه خدا! رنج را تحمل می نمودید، حتماً رهبریِ امور دین در دست شما باقی می ماند و در اختیار شما بود.

بندگان خدا! به خاطر طمع ثروتی که در دست ستمگران است، آنان را بر سرنوشت خود، چیره نسازید، تا از ثواب خدا محروم بمانید. بندگان خدا! با عمل به دین و چنگ زدن به کتاب خدا، به پیشواز مرگ بروید. فریب زندگی

ص:70

زودگذر دنیا را مخورید. آنچه در نزد خداست، نیک است و جهانِ جاودان، آخرت است.

بندگان خدا! بر، از دست رفتن ایمان بگریید، و بر عمل نکردن به قرآن مویه کنید، به خدایی که جان زید بن علی در دست اوست، خیری که اهل بیت پیامبر علیهم السلام به آن دسترسی نداشته باشند، به شما نیز نمی رسد، و به خیری نمی رسید، مگر آن که اهل بیت پیامبر علیهم السلام به آن رسیده باشند.

[

از یاران خدا بودید و در شمار عالمان دین درمی آمدید که خدا در کتاب خود آنان را به ترس و بیم از خود معرفی نموده است.

در حالی که شما نه نادانی را ارشاد کردید و نه گمراهی را به راه حق راهنمایی کردید و نه برای آزاد کردن بیچارگان کاری صورت دادید و نه به پیمان های خدا عمل کردید و نه برای آزاد کردن خویش از آتش دوزخ کوشیدید.

ای علمای بد! شرایط خود را در نظر بگیرید، در کار خود بیندیشید، آن چه که می گویم در آینده به یاد خواهید آورد.

ای علمای بد! با سازشکاری نزد ستمگران امنیّت یافته اید، و با همکاری با آنها به آنچه دارید، رسیدید و با مدارا نزد آنان مقام پیدا کردید. بنابراین دین خود را فروختید و قرآن را تعطیل کردید، عمل شما نزد خدا حجّت بر ضدّ شماست. به زودی هنگامی که جان به لب رسد و قیامت برپا گردد و مصیبت فرود آید، این را خواهید فهمید.

ای علمای بد! گرفتاری شما از همۀ مردم بیشتر است، و سخت ترین کیفرها در کمین شماست، خدا با آنچه که در نزد شما به امانت سپرده، احتجاج خواهد کرد، زیرا امور دین را در اختیار شما نهاده و مردم آنها را از شما فرا می گیرند، و احکام خدا را از شما می پرسند و سنن را از جانب شما می آزمایند. پیروان شما می گویند شما علما و دانشمندان، حجّتی میان ما و خدا هستید، بنابراین، بنگرید بندگان خدا را در چه جایگاهی قرار می دهید.

به خدایی که جان زید بن علی در دست اوست اگر آنچه را که می دانستید به مردم می گفتید و به حقی که می شناختید دعوت می کردید، پایه های کاخ های ستمگران فرو می ریخت، و ریشۀ آنها کنده می شد، ولی شما آیات الهی را به

ص:72

بهایی اندک فروختید و در دین خود، سازشکاری را در پیش گرفتید و از کتاب او جدا شدید. این چیزی است که خدا از شما دربارۀ آنها پیمان گرفته تا در کارهای نیک و پرهیزکاری همکاری کنید و در گناه و تجاوزگری از همکاری بپرهیزید.

ولی شما برعکس به ظالمان در ستم کمک کردید، ستم آنان را در نظر آنان زیبا جلوه دادید، پایه های ریاست آنان را با سازشکاری استوار ساختید. این حال و وضع شماست.

ای علمای بد! کتاب خدا را نابود کردید و دین خدا را به کنار نهادید و قرآن همانند شتر فراری از صاحب خود، از شما بیزار و گریزان است.

ای علمای بد! کار شما سبب شد که خون داعیان به حق از ذرّیۀ پیامبر ریخته شد و سرهای آنان برفراز نیزه ها رفت و با زنجیر آهنین بسته شدند، و به خواری کشیده شدند. در این حالت لباس رنج و بلا به تن کردند و اندوه و غم آنها را فرا گرفت، و ناله برآوردند و همواره از سختی گلایه مند بودند. این چیزی است که شما آن را برای آخرت خود ذخیره کردید و مسؤولیت آن را به دوش گرفتید. از خدا کمک می خواهیم، او میان ما و شما داوری می کند و او بهترین داور است.

[

از آنها پیروی می شود. در مورد این بدعت ها، گروهی با گروهی دیگر رابطۀ دوستی برقرار می کنند تا مردم را از دین خدا باز دارند و از راه راست برگردانند.

آن گاه که افراد با ایمان این بدعت ها را نکوهش کنند و مردم را از آن باز دارند افراد مفسد می گویند اینها (افراد با ایمان) ما را به بدعت دعوت می کنند.

به خدا سوگند، بدعت همان چیزهایی است که ستمگران پدید آورده اند. و فساد همان است که ستمگران به آن، حکم می کنند.

من شما را به کتاب خدا دعوت کردم، آن کس که به سوی خدا دعوت می کند، دعوت او را اجابت کنید و یاری نمایید به خدا سوگند به اذن خدا، شما را می خوانم و به امر او شما را نصیحت می کنم، نمی خواهم خوبی ها را، به مؤمنانِ به خود، اختصاص دهم و یا ستمی بر اهل ذمّه ای روا دارم. دوست دارم شما را از افتادن به گمراهی باز دارم، و از راه اشتباه به راه درست راهنمایی کنم. اگر آتشی برافروزم، خود را در آن می افکنم که مرا از خشم خدا دور نگه دارد، و به خاطر آن که به زندگی دنیا رغبتی ندارم، بلکه رغبت من در خلاص و نجات شما از خشم الهی است. اگر به ندای من پاسخ مثبت دهید، خوشبخت خواهید شد و بهرۀ فراوان خواهید یافت.

بندگان خدا! منادیان حق را یاری کنید، آن گاه که شما را به چیزی دعوت می کنند که حیات شما در آن است زیرا کتاب خدا و قرآن، شما را به خدا و عدل و نیکی و بیزاری از منکر دعوت می کند.

ما در کار شما اندیشیدیم و صلاح شما را خواستیم، ما به شما از دیگران اولی هستیم. پیامبر صلی الله علیه و آله جدّ ما و نخستین کسی که به او ایمان آورد، پدر ما بود.

دختر او سرور زنان، مادر ما است. چه کسی از شما این موقعیت را دارد؟ بندگان

ص:74

خدا! به دعوت خدا سربسپارید و از کمک به حق باز نمانید. با پیروی از حقّ، دشمن نابود می شود و حرمت های شما نگه داشته می شود و سرزمین شما امنیّت می یابد.

زیرا ما دست ستمگران را از سپاه خدا کوتاه می کنیم. دست آنان را از بیت المال و شهرها و غنایم قطع می نماییم، افراد امین و مورد اعتماد را به مدیریت نصب می کنیم، افرادی که نه رشوه می دهند و نه رشوه می پذیرند و نه پیمان خدا را می شکنند. اگر ما پیروز شدیم این پیمان ماست با شما و اگر شربت شهادت نوشیدیم، برای خدا و دین او خیرخواهی کرده ایم و حقی که بر گردن ماست ادا نموده ایم، در این صورت، بهشت جایگاه ماست. کدام مؤمن از این کار خوشحال نمی شود؟ و کدام فرد مسلمان از این فرجام می ترسد؟ خدا به پیامبر خود فرموده است:

(وَ لا تُجادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ خَوّاناً أَثِیماً) .(1)

«و از کسانی که به خود خیانت می کنند دفاع مکن! خداوند کسی را که خیانت پیشه و گنهکار باشد، دوست ندارد».

آن گاه که در میان امّت، خیانت جوانه زد و به امانت ها خیانت شد و ستم رواج پیدا کرد، در این صورت، حاکم رسوا می شود. چنین فردی چگونه می تواند پیشوای مؤمنان باشد، در حالی که این گونه است!

خدایا! به پیشگاه تو عذر آوردیم و تو در کتاب خود به ما آموختی که

ص:75

کارهای مفسدان، سر و سامان پیدا نمی کند. خدایا! تو ولیّ ما و داور به حق، میان ما و مردم ما هستی.

این چیزی است که ما می گوییم و به سوی آن می خوانیم. آن کس که دعوت ما را به حق اجابت کند، تو به او پاداش نیک می دهی و آن کس که از روی عناد سر برتابد، او را به کیفر می رسانی.

ای بندگان! شما را به خدا سوگند می دهم که ندای کتاب خدا را پاسخ گویید و به سوی آن بشتابید و آن را در اختلافات میان خود، داور قرار دهید. و آن را به عنوان یک داورِ دادگر و پیشوا در اختلافات و منازعات خود بپذیرد. ما به آن راضی هستیم، و سخن آن را می پذیریم، و به آن گردن می نهیم، خواه به سود ما باشد یا به زیان ما. خدایا! ما در این جهان، هیچ فرمانروایی، جز فرمانروایی تو را نمی پذیریم و هرگز چیزی را برای خود، بیش از مؤمنان نمی خواهیم.

بندگان خدا! دعوت ما را به نیکویی اجابت کنید که در آن سرانجام برای شما مژدگانی است.

خدا در کتاب خود می فرماید:

(... فَبَشِّرْ عِبادِ * اَلَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ) .(1)

«بندگان ما را مژده ده. آنان که به سخنان گوش فرا می دهند و از سخن حق پیروی می کنند».

و در آیۀ دیگر می فرماید:

ص:76

(وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللّهِ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ قالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ) .(1)

«چه کسی خوش گفتارتر است از آن کسی که به سوی خدا دعوت کند و کار شایسته انجام دهد و می گوید که من از تسلیم شدگان (در برابر فرمان های خدا) هستم».

[

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ) .(1)

«ای افراد با ایمان! اگر (آئین) خدا را کمک کنید، او به شما کمک می کند و گام های شما را استوار می سازد».

در آیۀ دیگر می فرماید:

(وَ لَیَنْصُرَنَّ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ * اَلَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ) .(2)

«و خدا به کسانی که (دین) او را یاری کنند، یاری می رساند، و مسلّماً خدا نیرومند و توانای شکست ناپذیر است - کسانی که اگر آنان را در زمین، قدرت و توانایی دهیم، نماز را برپا می دارند و زکات می پردازند، و مردم را به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای زشت باز می دارند، و عاقبت همۀ کارها فقط در اختیار خداست».

قدرت امت اسلامی، با حاکمیت شریعت انجام گرفته است و دین خدا کامل شده است، خدا به همین دلیل می فرماید:

(فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ) .(3)

(حال که چنین است) «از آنها روی بگردان، که هرگز در خور ملامت نخواهی بود».

بندگان خدا! خدا آیین خود را تکمیل کرده و نعمت خود رابه پایان رسانده، آیین خدا را بعد از کمالش، فرو نکاهید و نعمت خدا را دگرگون نسازید که ناسپاسی، نتیجه ای جز عذاب ندارد.

ص:78

بندگان خدا! ستمگران، خون ما را حلال کرده، و ما را در سرزمین خودمان به وحشت انداخته اند و از کوتاهی شما دلیل و بهانه ای برای ناخوش داشتن دعوت ما تراشیده اند و حق ما را نامعقول جلوه داده اند و فضیلت ما را از روی دشمنی، انکار کرده اند و در نتیجه شما افراد ساکت، شریکان آنان در خون ما و یاور آنان در پایمال کردن حقوق ما هستید، هر مالی را که انفاق کرده یا نیرویی که جمع کرده اند و هر شمشیری که تیز کرده اند و هر عدالتی که نادیده گرفته اند و هر ستمی که بر ما رانده اند، و هر نوع پیمان خدا را که شکسته اند و هر مسلمانی را که خوار ساخته اند، و هر قانون الهی که پشت سر انداخته اند و هر حکم الهی را که تعطیل کرده اند و هر پیمان الهی را که شکسته اند، در همۀ اینها، شما از طریق سکوت، یار و یاور آنها هستید.

بندگان خدا! دانشمندان هر امّت مسؤول چیزهایی هستند که حفاظت آنها به ایشان سپرده شده، پس پاسخی برای سؤال خدا آماده کنید.

پروردگارا! به حق پیامبرمان محمد صلی الله علیه و آله از تو می خواهیم که ما را بر حقی که به آن دعوت می کنیم، استوار سازی، و تو در میان ما گواه هستی، و داور به حق در اختلافات مایی. مسلّماً تیرگی و بدی، در نزد تو یکسان نیست.

درود بر کسی که حق را پاسخ گوید و یاران آن را که به حق ارشاد می کنند، یاری کند.

نامۀ خود را با سپاس به خدا به پایان می برم».(1)

ص:79

بر فرق کافران کوبیدند و بینی قریش را به خاک مالیدند تا ناخواسته در برابر اسلام تسلیم شدند.

آیا بر فرزندان عبدالمطلب فخر می فروشی در حالی که آنان که رهبران قبیلۀ مُضَر بودند و اگر بگویی رهبران همه فرزندان معد بوده اند نیز راست گفته ای(1)، عبدالمطلب همان کسی که هرگاه سوار می شد، دیگران به احترام او پیاده راه می رفتند، و اگر کفش می پوشید، دیگران پابرهنه می شدند، و اگر سخن می گفت دیگران ساکت می شدند، او حتی به جانوران درنده بر فراز کوه ها و درندگان دشت و بیابان غذا می داد.

او کسی است که زمزم را حفر کرد و میهمانان خدا را آب داد.

آیا بر فرزندان عبدالمطلب فخر می فروشی که شریف ترین مردان جهان بودند و یکی از آنان پیامبر خدا است که براق، او را در شب معراج حمل کرد، بهشت را سمت راست او، دوزخ را در سمت چپ او قرار داد. آن کس که از او پیروی کند، وارد بهشت می شود و آن کس که از او عقب بماند، وارد آتش می گردد.

آیا بر امیرمؤمنان و سرور اوصیا علی بن ابی طالب علیه السلام، برادر رسول خدا و پسر عموی او فخر می فروشی که اندوه را از چهرۀ رسول خدا می زدود؟ او نخستین کسی بود که به پیامبر ایمان آورد و با هیچ قهرمانی در میدان نبرد، روبرو نشد مگر آن که او را کشت و پیامبر در حق او سخنی گفت که در حق احدی از

ص:81

یاران و اهل بیت خود نگفته است.

زید می گوید: آنگاه که سخن من به اینجا رسید، چهرۀ هشام برافروخته شد.(1)

ابی طالب علیه السلام باشد، چه چیزی کم دارد؟» هنگامی که سخن زید به اینجا رسید، هشام از جا پرید و شامیان نیز به پیروی از او، از جا پریدند. آنگاه هشام به کارپرداز خود گفت: «زید امشب در پایتخت ما نخوابد و از این شهر بیرون برود». زید، آن شهر را ترک گفت در حالی که این جمله را زمزمه می کرد: «هر کس که تیزی شمشیر را، ناخوش دارد، خوار می گردد».(1)

سخن گفته آن را نکوهش کرده و هرجا دربارۀ اقلیت سخن گفته، آن را ستوده است. بنابراین، گروهی اندک که فرمانبردار خدا باشد، به راستی اینان «جماعت» هستند که پیامبر دربارۀ آنان فرموده: «یداللّه مع الجماعة» و گروهی انبوهی که گنهکار باشند، اهل بدعت هستند.

خالد بن صفوان می گوید: آن مرد شامی که به سخنوری معروف بود، از سخن گفتن منصرف شد و نیز کسانی که همراه او بودند، خاموش ماندند و نتوانستند، سخنی در ردّ او بگویند و آنجا را ترک کردند و به بزرگ خود می گفتند:

خدا هر چه خواهد با تو کند که ما را فریب دادی و این بلا را بر سر ما آوردی و پنداشتی که هر دلیلی که زید داشته باشد آن را باطل می کنی، امّا در برابر منطق او فروماندی و چیزی نگفتی. او در پاسخ گفت: وای بر شما چگونه با مردی سخن بگویم که با کتاب خدا با من مناظره می کند، آیا می توانم سخن خدا را رد کنم.

خالد بن صفوان می گفت: من در دنیا هیچ مرد قرشی و عربی را ندیدم که برتر از زید در عقل و دانش باشد.(1)

ما به همین مقدار از مناظرات او بسنده می کنیم. برای تکمیل اطلاعات در مورد مقامات علمی و ادبی او، برخی از سروده هایش را که حاوی نکات اخلاقی و ادبی است، در اینجا منعکس می کنیم:

کردم، او پس از پاسخ، این سه بیت شعر را برای من خواند و من از مضمون آن سه شعر آیندۀ او را حدس زدم:

و مَن یطلبُ المالَ الممنّع بالقَنا یَعِشْ ماجداً او تخترمْه المخارمُ

«هر کس مال خود را که با نیزه، غصب شده باشد جست وجو کند یا با عزت زندگی می کند یا مرگ او را می رباید».

متی تجمعُ القلبَ الزکیّ و صارماً و أنفاً حمیّاً تَجتنیک المظالمُ

«هرگاه قلب پاک و شمشیر برنده و روحیه ذلت ناپذیری در تو گرد آید، ستمگران تو را درمی ربایند».

و کنتُ إذا قومٌ غزونی غزوتُهم فهل أنا فی ذا یا لَحمدان ظالم

«هرگاه گروهی با من بجنگند من با آنها می جنگم، ای برادر حمدانی آیا من در این کار ستمگرم؟!»

زکریا می گوید: من خانۀ او را ترک کردم و فهمیدم که او در فکر شورش و انقلاب است و اتفاقاً آنچه را که حدس می زدم رخ داد.(1)

2. خزّاز قمی از ابن بُکیر نقل می کند: او به زید بن علی گفت: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله به شما گفته است که حضرت مهدی علیه السلام از خانوادۀ شما چه هنگامی آشکار می شود؟ فرمود: ای ابن بکیر! تو او را نخواهی دید. باید بعد از این، شش وصی بیاید، آنگاه خدا وسیلۀ خروج قائم آل محمد را فراهم خواهد کرد. او روی زمین را از عدل و داد پر می کند، پس از آن که با جور و ستم پر شده باشد.

گفتم: ای فرزند رسول خدا! آیا تو آن شخص نیستی؟ در پاسخ گفت: من از

ص:85

عترت پیامبرم. دو مرتبه پرسیدم، او باز همان پاسخ را به من داد، یادآور شدم: ای فرزند رسول خدا! آنچه که فرمودید از خودتان است یا از پیامبر؟ در پاسخ گفت:

اگر از غیب آگاه بودم بهره های فراوانی می بردم، بلکه این قولی است که پیامبر صلی الله علیه و آله به ما داده است، سپس این اشعار را سرود:

نحنُ ساداتُ قریشٍ و قوامُ الحقِّ فینا

نحنُ الانوارُ الّتی مِن قبل کون الخلق کنّا

نحنُ منّا المصطفی ال مختارِ و المهدیّ منّا

فبنا قد عُرِف اللّه و بالحق أقمنا

سوف یصلاه سعیرا من تولّی الیومَ عنّا

«ما سروران قریش هستیم و پایه های حق در میان ماست ما نورهایی هستیم که پیش از آفرینش مردم، وجود داشتیم پیامبر برگزیدۀ خدا و مهدی این امّت از ما هستند به وسیلۀ ما خدا شناخته شده و ما حق را به پا داشتیم هر کس امروز از ما روی بگرداند به زودی، به دوزخ خواهد رفت»(1)

3. ابن شهر آشوب در مناقب می نویسد که زید بن علی در رثاء امام باقر علیه السلام این ابیات را سروده است:

ثوی باقر العلم فی مَلْحد امامُ الوری طیّبُ المولدِ

فمن لی سوی جعفر بعده امام الوری الاوحد الأمجد

ص:86

أبا جعفر الخیر أنتَ الإمام و أنتَ المرجّی لبلوی غدٍ(1)

«شکافندۀ دانش ها در گور جای گرفت کسی که پیشوای مردمان و پاکزاد بود پس از وی من چه کسی دارم جز فرزند او جعفر که پیشوای مردم و یگانه و گرانمایه است ای امام جعفر صادق تو پیشوای مردمان و امید ما در گرفتاری فردای هستی»

4. زید بن علی با هشام بن عبدالملک در مجلسی گرد آمدند گویا گفت وگویی میان آن دو درگرفته و او مجلس هشام را ترک گفت در حالی که این جمله را می فرمود:

«من أحب الحیاة ذلّ»، «آن کس که زندگی را دوست داشته باشد و بر جان خود بترسد، خوار و ذلیل می شود».

آن گاه این ابیات را خواند:

مهلاً بنی عمّنا عن نحت أثلتنا سیروا رویداً کما کنتم تُسیرونا

ای پسر عموی ما! از خدشه دار کردن شرافت ما دست بردارید و آهسته تر حرکت کنید، همان گونه که ما را عادت داده اید که آهسته برویم.

لا تَطمعوا أن تُهینونا و نکرمکم و أن نکفّ الأذی عنا و تُؤذونا

میندیشید که به ما اهانت کنید و ما شما را احترام کنیم و در حالی که ما را آزار می دهید، ما از آزار شما خودداری کنیم.

ص:87

واللّه یعلم أنا لا نحبّکُمُ ولا نلومکم لا تحبّونا

خدا می داند ما شما را دوست نداریم، و شما را نیز نکوهش نمی کنیم که چرا ما را دوست ندارید.

کلّ امرئ مولَعٌ فی بغض صاحبه فنحمد اللّه نقلوکم و تقلوَنا(1)

هر فردی از دشمن بسیار نفرت دارد سپاس خدا را که ما از شما بیزاریم و شما نیز از ما بیزارید.

5. مسعودی می نویسد: هشام در مجلسی به زید بن علی اهانت کرد و گفت:

مجلس را ترک کن، زید در پاسخ گفت: من بیرون می روم و مرا نخواهی دید جز در جایی که خوش نداری!

شخصی به زید بن علی گفت: این را از خود آشکار مکن! آن گاه مجلس هشام را ترک گفت و به کوفه رفت و وقتی مجلس را ترک گفت، این اشعار را خواند:

شرّده الخوفَ و أزری به کذاک من یکره حرّ الجلاد

ترس، او را آواره کرد و خوار ساخت و کسی که گرمای جنگ را خوش نداشته باشد، چنین می شود.

منخرق النعلین یشکو الوجی تنکثه أطراف مرو حداد

دارنده کفش های پاره از پابرهنگی می نالد و لبه های تیز سنگ او را از راه رفتن باز می دارد.

قد کان فی الموت له راحة والموت حتم فی رقاب العباد

مرگ برای او آسایشی بود و مرگ برای همۀ بندگان حتمی و ناگزیر است.

إن یحدث اللّه له دولة تترک آثار العدی کالرماد(2)

ص:88

اگر خدا به او قدرتی بدهد، همه نشانه های دشمنان را به خاکستر تبدیل می کند.

6. خوارزمی در مقتل خود می نویسد: زید بن علی آن گاه که دید جور و ستم زمین را فرا گرفته و یار و یاور اندکی دارد و مردم او را تنها گذاشته اند، گفت:

شهادت بهترین نوع مرگ است، آن گاه این دو شعر را می خواند:

إنّ المحکّم ما لم یرتقب حسداً أو یرهبُ السیف أو وخز القناة صفا

کسی به حکم قرآن گردن نهد اگر از حسودان بیم نداشته باشد و از زخم شمشیر و نیزه نترسد، ایمانش سالم می ماند.

من عاذ بالسیف لاقی فرجة عجبا موتاً علی عجل أو عاش فانتصفا(1)

کسی که به شمشیر پناه ببرد شگفتی هایی را می بیند یا به زودی مرگش می رسد یا زنده می ماند و حق خود را می گیرد.

7. ابن اثیر از محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب نقل می کند هنگامی که احساس کردم زید می خواهد به کوفه برود و بر نظام اموی بشورد به او گفتم: ای زید تو را به خدا در کنار خانواده خود باش و به کوفه مرو، آنان به وعده های خود وفا نمی کنند، ولی زید پند مرا را نشیند و در پاسخ گفت: ما را بی گناه از حجاز به شام و از شام به جزیره و سپس به عراق به اسارت بردند و آنگاه «قیس ثقیف» با هستی ما بازی می کند، آن گاه این اشعار را سرود:

بَکرت تخوّفنی الهتوفَ کانّنی أصبحت عن عرض الحیاة بمعزل

بامدادان مرا از مرگ می ترساند گویا من از زندگی دور هستم.

فاجبتها أن المنیّة منهل لابدّ أن أُسقی بکأس المنهل

ص:89

به او پاسخ دادم که مرگ آبشخواری است که باید از آن بنوشم.

انّ المنیّة لو تُمثِّل مُثّلث مثلی إذا نزلوا بضیق المنزل

مرگ اگر مجسم شود، برای مثل من مجسم می شود، یعنی کسانی که دچار تنگنا در زندگی شده اند.

فاقنی حیاءک لا أباً لُکِ و اعلمی إنّی امرؤ سأموت إن لم أُقتل(1)

ای بی پدر! شرم و حیای خود را نگه دار و بدان که من انسانی هستم که اگر کشته نشوم می میرم.

تمام این اشعار و ابیات، حاکی از روح حماسی و جهادی در زید بن علی است که پیوسته خود را برای ایجاد یک انقلاب که بتواند ریشه های پوسیدۀ حکومت اموی را قطع کند آماده نگه می داشت.

8. سید مرتضی در الفصول المختارة از حسین بن زید نقل می کند که فردی به او گفت: من با زید بن علی در منطقۀ واسط بودم، گروهی از شیخین و علی علیه السلام نام بردند و آن دو را بر امام علیه السلام مقدم داشتند، سپس از مجلس زید بیرون رفتند، زید به من گفت: سخن آنان را شنیدی؟ من ابیاتی سروده ام آنها را به آن گروه برسان:

من شرّف الاقوام یوماً برأیه فإنّ علیاً شرّفته المناقب

هر گاه کسی بخواهد دربارۀ جایگاه افراد نظر بدهد، باید بداند که فضائل، علی علیه السلام را برتری داده است.

و قول رسول اللّه والحق قوله وإن رغمت منه أنوف کواذب

و سخن رسول خدا که او را برتری داد، سخنی حق است هر چند بینی دروغگویان از آن به خاک مالیده شود.

ص:90

بانّک منّی یا علی معاً لنا کهارون من موسی أخ لی و صاحب

فرمود که ای علی با من چنانی که هارون برای موسی بود یعنی برادر و یاور او بود.

دعاه ببدر فاستجاب لأمره و ما زال فی ذات الإله یضارب

در غزوۀ بدر او را خواست و او نیز به فرمان پیامبر پاسخ داد و همچنان در راه خدا شمشیر می زد.

فما زال یعلوهم به و کأنّه شهاب تلقّاه القوابس ثاقب(1)

پیوسته بر سر دشمنان فرود می آمد، گویا گلوله ای شکافنده است که به دست جویندگان آتش می رسد.

9. سید محسن امین می نویسد: این دو شعر به او نسبت داده شده است:

لو یعلم الناس ما فی العرف من شرف لشرفوا العرف فی الدنیا علی الشرف

اگر مردم بدانند در یال اسبان (کنایه از سوارکاری در جهاد) چه شرافتی هست، آن را بر هر شرفی ترجیح می دادند.

و بادروا بالّذی تحوی اکفهم من الخطیر ولواشفوا علی التلف(2)

و می شتافتند به سوی آنچه دست های آنها را پر کند (کنایه از قبضۀ شمشیر)، هر چند در این راه، به مرگ نزدیک شوند.

10. باز سید محسن عاملی از کتاب «نسمة السحر» این دو بیت را منسوب به وی می داند:

یقولون زیداً لا یزکّی بما له و کیف یزکّی المال من هو باذله

ص:91

می گویند زید زکات مال خود را نمی پردازد، چگونه کسی که مال خود را می بخشد، زکات بدهد.

إذا حال حولٌ لم یکن فی اکّفُنا من المال الا رسمهُ فواضله(1)

زیرا هرگاه سال به سر آید در دست ما از مال دنیا جز ناچیزی از آن باقیمانده در دست نمی ماند.

11. دیلمی می نویسد: آن گاه که بین زید و هشام، مناقشه ای درگرفت، زید از مجلس هشام بیرون رفت و این اشعار را خواند:

حکم الکتاب وطاعة الرحمن فرضا جهاد الجائر الخوّان

فرمان قرآن و فرمانبرداری از خدا جهاد با ستمگران خیانت پیشه را واجب کرده است.

کیف النجاة لأمة قد بدّلت ما جاء فی الفرقان و القرآن

چگونه امّتی روی نجات می بیند، در حالی که احکام قرآن دگرگون شده است.

فالمسرعون إلی فرائض ربهم برؤوا من الآثام و العدوان

کسانی که برای انجام واجبات خداوند شتاب می کنند از گناه و تجاوز به دور هستند.

والکافرون بحکمه و بفرضه کالساجدین لصورة الأوثان(2)

آنان که حکم خدا و واجبات او را نمی پذیرند مانند کسانی هستند که بر مجسمه ها و بت ها سجده می کنند.

باز از او نقل شده است که می گوید:

لکلّ اناس مقبر بفنائهم فهم ینقصون و القبور تزید

برای هر گروه از مردم گورستانی بر در خانه آنها است و آنها پیوسته کم می شوند و گورها افزایش می یابد.

ص:92

فما إن تزال دار حیّ، قد أُخربت وقبرٌ بافناء البیوت جدید

پیوسته خانه های یک قبیله خراب می شود، و گورهای تازه ای بر دروازۀ خانه ها پدید می آید.

هم جبرة الاحیاء أمّا مزارهم فَدَانٍ و أمّا الملتقی فبعید(1)

آنان همسایۀ زندگانند، گورهای آنان نزدیک ولی زمان دیدار با آنها بسیار دور است.

12. زید اشعاری را که علی بن ابی طالب علیه السلام در جنگ صفین و حسین بن علی علیه السلام در روز عاشورا به آنها تمثل جسته بودند، را خواند و اشعار از آن ضرار بن خطاب فهری است:

مهلاً بنی عمّنا ظلامتنا إن بنا سورة من الفلق

ای عموزادگان! دست از ستم بر ما بردارید که خشم ما از نگرانی ما است.

لمثلکم نحمل السیوف و لا تُغْمزُ احسابنا من الدقق

ما برای کسانی مانند شما شمشیر با خود داریم و جایگاه ما از سوی افراد پست مورد خدشه قرار نمی گیرد.

إنّی لأنمی إذا اتئمت إلی عز عزیز و معشر صُدُق

من وقتی بخواهم نسب خود را بیان کنم به بزرگوارانی نسبت دارم که جایگاهی راستین دارند.

بیض بساط کان أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق(2)

انسان های سپیدروی و چهره گشاده ای که در روز جنگ گویا با مرگ به چشم خود سرمه کشیده اند.

تا این جا با سخنان شیوا و سروده های حماسی و اخلاقی زید آشنا شدیم و روشن شد که او مناظر کننده ای نیرومند، و خطیبی سخنور، و شاعری نکته سنج

ص:93

بود. اکنون فرصت آن رسیده است که دربارۀ عبادت و تهجد او سخن بگوییم:

نخواهی دید. از خواب بیدار شدم و این ناله را سر می دادم.(1)

2. از یحیی بن زید نقل شده که او پیراستگی و نیایش پدر را چنین توصیف می کرد: او در روز آنچه که می خواست نماز می گزارد، هنگامی که تاریکی شب همه جا را می پوشاند، کمی می خوابید، سپس برمی خاست و در دل شب تا آنجا که خدا بخواهد نماز می گزارد، آنگاه می ایستاد و خدا را می خواند، و در برابر او گریه و زاری می کرد و اشکِ چشمش تا طلوع فجر جاری بود. آنگاه که فجر طلوع می کرد، سجده می کرد و نماز صبح را می خواند، آنگاه برای تعقیب تا بلند شدن آفتاب می نشست، بعداً برای رفع نیازهای زندگی خود، بیرون می رفت.

نزدیکی های ظهر می آمد و در مصلای خود می نشست و خدا را تسبیح می گفت، به هنگام نیمروز، نماز ظهر را می خواند و می نشست، پس از مدتی نماز عصر می خواند، بعد از آن قدری به تعقیبات نماز می پرداخت، سپس سجدۀ طولانی می کرد، آنگاه که آفتاب غروب می کرد، نماز مغرب و عشا را می خواند.

از یحیی پرسیدند: آیا او همۀ روزها را روزه بود؟ گفت: نه، در هر سال سه ماه روزه می گرفت و در هر ماه سه روز روزه بود. آنگاه یحیی بن زید، دفتری را درآورد که در آن دعاهای امام سجاد علیه السلام بود.(2)

3. ابوالفرج اصفهانی به سندی از محمد بن فرات نقل می کند که من زید بن علی را دیدم که در پیشانی او آثار سجده بود، و در انگشتر او این جمله ثبت شده بود: «إصبر تؤجر و تَوقَّ تنجُ».(3)؛ «شکیبا باش تا پاداش یابی، و بپرهیز تا رهایی یابی».

ص:95

و در حدیث سوم آنان را به ستارگان تشبیه کرده به این معنا همچنان که ستارگان مایۀ هدایت برای شبروان هستند، خاندان پیامبر علیهم السلام نیز راهنمای مردم هستند.(1)

بنابراین، آنان از علم (لدنّی) بهره مند بوده و نیازی به زانو زدن نزد کسی نداشتند و هرگز نباید فکر کرد آن کس که از چنین علمی برخوردار شد، حتماً پیامبر می باشد، زیرا مصاحب موسی از چنین علمی برخوردار بود، ولی پیامبر نبود، چنان که خدا او را چنین توصیف می کند:

(فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً) .(2)

(در آنجا) بنده ای از بندگان ما را یافتند که رحمت (وموهبتی عظیم) از سوی خود به او داده، و علم فراوانی از نزد خود به او آموخته بودیم.

از این جهت، امّت اسلامی پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله باید اصول و فروع را از اهل بیت پیامبر بیاموزند که دارای چنین مقامی هستند و در حقیقت، رأس مخروط قرار گرفته و دیگران از ریزش علوم آنان بهره مند می شوند، چه زیبا سروده شاعری که می گوید:

فوالِ أناسا قولُهم و کلامُهم روی جدُّنا عن جبریلَ عن الباری

«از کسانی پیروی کن که سخن و گفتار آنان این است، جد ما از جبرئیل و او از خدا چنین روایت کرد» و اگر گاهی یکی از پیشوایان معصوم علیهم السلام، از برخی از صحابۀ پیامبر صلی الله علیه و آله مانند جابر نقل روایت می کند، به خاطر آن است که مخاطب را قانع سازد، زیرا برخی از پرسشگران عادت کرده بودند که همۀ سخنان باید به پیامبر صلی الله علیه و آله منتهی شود.

ص:97

آنچه گفتیم از آنِ اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله یعنی همان دوازده امام معصوم می باشند، و اما علما و دانشمندانی که از این خاندان برخاسته اند، مانند حسنی ها و حسینی ها، آنان پیوسته از امام معصوم بهره مند می شدند و به آنها استناد می جستند، و اگر گاهی از غیر امامان حدیثی یا سخنی را نقل می کردند، این به معنی اعراض از خاندان رسالت نیست، بلکه به خاطر عمل به گفتار پیامبر است که فرمود: «الحکمة ضالّة المؤمن فحیثما وجد أحدکم ضالته فلیأخذها».(1)

از این جهت می بینیم زید بن علی در حالی که از پدر بزرگوار خود حضرت سجاد علیه السلام و برادر بزرگش امام باقر علیه السلام نقل روایت می کند، از دیگران نیز روایت دارد و او به خاطر اخذ حدیث و دانش، از علما و دانشمندان به مکه و عراق و شام سفر کرده بود.

اگر بخواهیم اساتید او را به صورت اجمال یادآور شویم، باید چنین بگوییم:

1. علی بن الحسین علیه السلام پدر گرامیش، 2. ابوجعفر محمد علی علیه السلام امام باقر علیه السلام برادر بزرگوارش، 3. عبیداللّه بن أبی رافع، 4. ابان بن عثمان بن عفّان، 5. عروة بن الزبیر.(2)

عیسی بن زید، محمد بن زید، حسین بن زید، یحیی بن زید.

1. عیسی بن زید، نادرۀ زمان بود که سفیان ثوری از او نقل روایت کرده و زاهد زمان خویش به شمار می آمد، و فرزندان ایشان در عراق پراکنده اند.

2. محمد بن زید جدّ کسانی که در بلاد عجم زندگی می کنند.

3. حسین بن زید جدّ بزرگوار کسانی که معروف به زیدی (از نظر نسب) هستند.

4. یحیی بن زید کسی که پس از کشته شدن زید، راه او را ادامه داد.

کسانی که از او اخذ علم نموده اند، فراوانند، و جمال الدین مزّی در کتاب تهذیب الکمال، ج 10، ص 96، اسامی آنان را آورده است. و ما در اینجا به ذکر برخی از شاگردان بزرگ ایشان، اشاره می کنیم:

1. منصور بن معتمر بن عبداللّه سلمی کوفی (م 132) از کسانی است که بخاری و مسلم و ابوداوود و ترمذی از او نقل روایت می کنند.

2. هارون بن سعد عجلی، یا جعفی از اهل کوفه است. و او از مشایخ مسلم به شمار می رود.

3. معاویة بن اسحاق بن زید بن حارث انصاری کسی که با امام زید به شهادت رسید و همراه او به دار آویخته شد.

4. ابوالجارود زید بن منذر همدانی که فرقۀ زیدیه جارودیه به او منتسب می شود.

5. حسن بن صالح و برادر او.

6. علی بن صالح که فرقۀ بتریه به او منتسب است و کشی در رجال خود،

ص:99

شرح حال او را آورده است.(1)

7. هاشم معروف به صاحب البرید، او در سند کافی در باب معرفة الأئمه آمده و از حضرت صادق علیه السلام نقل روایت می کند.(2)

8. محمد بن عبدالرحمان بن أبی لیلی، که از اصحاب امام صادق علیه السلام نیز به شمار می رود.(3)

9. سلمة بن کهیل، از کسانی که با زید بیعت کرد، ترجمه او را کشی در رجال خود آورده است.(4)

10. عمرو بن خالد واسطی که راوی مسند زید است.

11. اسماعیل بن عبدالرحمن سدی از بزرگان علمای کوفه متوفای 127.

12. ابوالزّناد، نوح بن علی کوفی، مزی در تهذیب الکمال ترجمه او را آورده است.(5)

13. سلیمان بن مهران اعمش، از اکابر علمای کوفه (60-148).

14. اجلح بن عبداللّه کندی.(6)

15. معمر بن خثیم الهلالی.(7)

16. سعید بن خثیم هلالی.(8)

ص:100

17. شعبة بن الحجاج بن ورد (83-160). او از محدّثانی است که برای اخذ دانش بین کوفه و بصره و واسط تردد می کرد.

18. قیس بن ربیع از اصحاب صادقین.(1)

19. سفیان بن أبی السمت.(2)

20. محمد بن الفرات جرمی.(3)

21. فضیل بن ربیع الرسان.(4)

22. عبداللّه بن زبیر برادر فضیل بن زبیر.(5)

23. سالم بن ابی حفصه.(6)

24. عبداللّه بن عییبه.

25. زبید الیامی، او از تابعان بود و در سال 122 یا 124 درگذشته است.(7)

این 25 نفر از بزرگان تلامیذ زید بن علی هستند که از او دانش حدیث و تفسیر آموخته اند و امّا غیر مشاهیر، ما از ذکر آنان خودداری می کنیم، علاقه مندان می توانند به کتاب تهذیب الکمال، ج 10، ص 96، نگارش جمال الدین مزّی مراجعه کنند.

قبلاً یادآور شدیم: حسنی ها یعنی فرزندان عبداللّه بن حسن بن حسن

ص:101

معروف به مثنّی از دانش زید بهره برده اند که نام آنها را در اینجا می بریم:

1. محمد بن عبداللّه معروف به نفس زکیه

2. ابراهیم بن عبداللّه معروف به نفس رضیه

3. ادریس بن عبداللّه

4. یحیی بن عبداللّه

5. موسی بن عبداللّه

اینها شخصیت هایی هستند که دانش را از پدر و او از زید و یا برخی از اصحاب زید آموخته اند.(1)

سیاغی مؤلف کتاب الروض النضیر که از نویسندگان زیدی است، بسیاری از فقیهان اهل سنت، و عابدان آن را از پیروان زید شمرده و از این طریق خواسته بگوید روزی که زید خروج کرد، پیشوایی او را گروه زیادی در اصول و فروع پذیرفته بودند، ولی او از یک نکته غفلت کرده و آن این که بیعت با زید به هنگام خروج ملازم با پذیرش امامت او در اصول و فروع نیست. اتفاقاً نشوان حمیری که خود از نویسندگان زیدی است، این حقیقت را به روشنی بیان کرده است.

او می گوید: طوایفی از مردم با اختلاف در آرا و عقیده، با زید بیعت کردند، معتزلی پیشتازتر از مرجئی و مرجئی پیشتازتر از خارجی نبود، بلکه همگان با اختلاف در عقیده با او بیعت کردند.(2)

گواه گفتار وی این است که ابوحنیفه که خود امامی در فقه بود، زید را با

ص:102

فرستادن مالی، یاری کرد و کمک به زید را لازم شمرد، در حالی که او در فروع و اصول، با زید هماهنگ نبود.

علّت این هماهنگی و همبستگی این بود که بسیاری از فقیهان اهل سنت از ستم بنی امیه به ستوه آمده بودند، آنگاه که شنیدند زید بن علی تصمیم بر خروج و معارضه گرفته است، او را با زبان و گفتار و عمل و مال تأیید کردند و در تاریخ به زیدی معروف شدند، در حالی که زیدی نبودند بلکه به قیام زید کمک کردند.

از این بیان روشن می شود که آنچه حاکم جشمی بیهقی (413-494) در کتاب جلاء الابصار دربارۀ پیروان زید نقل کرده است، خالی از اشتباه نیست. او یاری کنندگان نهضت زیدی را با پذیرش عقاید زید در اصول و فروع به هم آمیخته است. بسیاری از کسانی که از آنها نام خواهیم برد، مؤید انقلاب زید بودند نه این که در اصول و فروع مذهب او را بپذیرند.

اینک گوش فرا دهیم به گفتار حاکم:

محمّد بن زید می گوید: ا بوحنیفه مبلغی را برای زید بن علی فرستاد و پیغام داد: از این مال برای آن چه که می خواهی انجام بدهی، کمک بگیر.

فضیل بن زبیر می گوید: من نیز پیام رسان زید بن علی به ابوحنیفه بودم.

ابوحنیفه از من پرسید: چه کسانی از فقیهان با زید بن علی در ارتباطند؟ من این افراد را شمردم:

سلمة بن کهیل، یزید بن أبی زیاد، هارون بن سعد، ابوهاشم رمانی، حجاج بن دینار و مانند آنها. شعبه می گوید: من از اعمش شنیدم: به خدا سوگند اگر من بیماری چشمی نداشتم، با زید خروج می کردم. به خدا سوگند کسانی که همراه او هستند او را تنها می گذارند و تحویل دشمن می دهند، چنان که با جد او کردند.

ص:103

عقبة بن اسحاق سلمی می گوید:

منصور فرزند معتمر در میان مردم می گشت و برای زید بن علی بیعت می گرفت.

از لیث نقل شده که می گوید: منصور نزد ما آمد و ما را به خروج با زید بن علی دعوت کرد، سپس از چند نفر نقل می کند که سفیان ثوری زیدی بوده است، نضر بن حمید کندی می گوید: روزی که خبر شهادت زید به مدینه رسید، دیدم سعد بن ابراهیم سخت گریست و اندوه چهره اش را پوشاند و هفت روز در خانه نشست، سپس از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: عموی من راهی را در پیش گرفت که پدران او در پیش گرفته بودند. دوست داشتم من نیز کار عمو را انجام دهم. آنان که در رکاب زید کشته شدند، به سان کسانی هستند که در کربلا در رکاب حسین علیه السلام کشته شدند.(1)

ابن عماد حنبلی می گوید: از افرادی که با زید بیعت کردند، منصور بن معتمر، محمد بن عبدالرحمن ابن أبی لیلی و هلال بن خبّاب الارت و ابن شبرمه و مسعر بن کدام و دیگران.(2)

کسانی که این افراد را زیدی معرفی کرده اند تأیید نهضت را با پیشوایی در اصول و فروع اشتباه گرفته اند. شکی نیست که زید از شیعیان خالص بوده و به امامت بلافصل جد بزرگوارش علی علیه السلام معتقد بود. اگر این افراد که نهضت او را تأیید کردند نه این که پیشوایی او را در اصول و فروع پذیرفته باشند، در حالی که آنان بر تسنن خود باقی بودند.

ص:104

حتی برخی از مؤیدین انقلاب زید که با او بیعت کرده بودند، بیعت خود را پس گرفتند و یکی از آن افراد، کثیر النوّاء است. او بیعت کرد و بعد پس گرفت و زید نیز با پس گرفتن بیعت او موافقت کرد زید این دو شعر را سرود:

للحربِ اقوام لها خُلِقوا وللتجارةِ والسلطانِ اقوام

گروهی برای نبرد آفریده شده اند و گروهی نیز برای بازرگانی و فرمانروایی پدید آمده اند

خیر البریّة من أمسی تجارته تقوی الإله و ضرب یجتلی الهام(1)

بهترین مردم کسی است که بازرگانی او تقوای الهی و کوبیدن شمشیر بر سر دشمنان است.

نشوان الحمیری در شرح رساله «الحور العین» می نویسد: آن گاه که فضیلت و برتری او در میان مردم منتشر شد و مردم با کمال او آشنا شدند، گروهی از مردم، با اختلافی که در نظریات خود داشتند، بر بیعت با او اجماع کردند. هرگز زیدی پیشروتر از معتزلی و معتزلی پیشروتر از مرجئی و مرجئی پیشروتر از خارجی نبود. در بیعت او همۀ فرق، اتفاق نظر داشتند و جز گروه کمی تخلف نکردند، سپس می گوید: آن گاه که سخن از متکلمان به میان آید، زید از آنهاست، و اگر زاهدان یاد شوند، او نیز از آنهاست و اگر سخن از شجاعان باشد، نام او نیز در میان آنهاست. او اهل معرفت و اهل سیاست و بهترین عترت بود، زیرا در تمام خصال پسندیده، با آنها شریک بود و از نظرهای دیگر بر آنها برتری داشت، یکی از امتیازهای او این بود که او سرآمد زمان در علم کلام بود، علم کلامی که برترین دانش ها و راه نجات است. دانشی که بدون او دیگر دانش ها سودی نمی بخشد و در این قسمت به قدری پیشرو بود که خاص و عام او را به این صفت می شناختند. حتی ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، او را چنین معرفی می کند: او را در صنعت کلام برتر یافتم و به وجود او افتخار کرده و او را بالاترین فرد در این دانش می دانم. جعفر بن حرب در کتاب «الدیانة» و بسیاری از معتزله بغداد مانند محمد بن عبداللّه اسکافی و غیر او در کتاب های خود، به او منتسب می شوند و خود را زیدی می دانند و در علم و دانش او کافی است که معتزله به او منتسب هستند، اگر دانش برتر و برجستگی او بر دیگران، در فضایل نبود، هرگز معتزله به او گردن نمی نهادند.(1)

مسلّماً این نوع توصیف با واقعیت تطبیق چندانی ندارد، برجستگی زید در

ص:106

علوم اسلامی، اعمّ از تفسیر و حدیث و کلام جای سخن نیست، اما منتسب کردن همۀ فرق بالاخص معتزله به ایشان، صحیح نیست، زیرا در جلد سوم این فرهنگ، یادآور شدیم که ریشۀ معتزله به حسن بن محمد بن حنفیه می رسد.

غیر دینی نیست. ما در اینجا برخی از توصیف هایی که دربارۀ زید انجام گرفته یادآور می شویم که همگی نشانۀ غلوّ و افراط و تجاوز از حدّ است.

تاریخ نگاران، اتفاق نظر دارند که زید از پدر خود امام سجاد علیه السلام و برادرش امام محمد باقر علیه السلام دانش را فرا گرفته و هیچ یک از آنها این را انکار نکرده اند و از دانشگاه امام باقر علیه السلام ده ها محدّث و فقیه و متکلم برخاستند که دارای مقام رفیعی بودند. ولی برخی که می خواهند از مقام و موقعیت امامان معصوم بکاهند و بر اثر حسدورزی بر آنان، و یا پیروی از احساسات می خواهند زید را بر امام باقر علیه السلام برتری بخشند، می گویند:

1. زید قرآن را به گونه ای آموخت که امام باقر علیه السلام نیاموخته بود! در این هنگام کسی از گوینده سؤال می کند: بر چه اساسی این سخن را می گویی؟ او در پاسخ می گوید: زیرا زید خود قرآن را فرا گرفت و به فهم قرآن دست یافت ولی ابوجعفر - امام باقر علیه السلام - آن را از دهان مردم فرا گرفت.

سائل در پاسخ گفت: چگونه این را می گویی در حالی که ابوجعفر شکافندۀ دانش پیامبران، و رهبر شیعیان در زمان خود بود.

او در پاسخ می گوید: من اهل بیت خود را می شناسم و برتر از زید بن علی سراغ ندارم، و همۀ کمالات برای او فراهم آمده بود، و همۀ نیکی ها در او گرد آمده بود و حق دربارۀ او به کمال رسیده و کسی بر او برتری نمی جوید مگر آن که حق او را سرنگون می سازد.(1)

ص:108

حکم، دانشمندی بلندپایه و بزرگ در زمان خود بود.(1)

آیا کسی که پیامبر صلی الله علیه و آله به وسیلۀ جابر بن عبداللّه به او سلام می رساند، می تواند کمتر از دیگران باشد؟

جابر می گوید: من خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله بودم و حسین بن علی علیه السلام در آغوش او بود. فرمود: جابر! خداوند به فرزندم حسین، فرزندی به نام علی می دهد، روزی که قیامت برپا شود، منادی ندا می کند: سرور عابدان برخیزد.

آنگاه علی بن الحسین علیه السلام برمی خیزد، جابر! بدان، خدا به او فرزندی می دهد به نام محمد، اگر او را درک کردی سلام مرا به او برسان.(2)

شیخ مفید می گوید: از هیچ کس از فرزندان حسنین، به مانند امام باقر علیه السلام در علوم دینی و دانش قرآنی و سیرۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و هنرها و ادبیات، چیزی منتشر نشده است. همگان از آن بزرگوار، معارف دینی را آموخته اند و سالخوردگان از صحابه و بزرگان تابعان و فقیهان از او دانش را فرا گرفته اند و برای دانش اندوزی از نزد او، کاروان ها از جاهای دور به مدینه می آمدند و دربارۀ بزرگواری او سروده های بسیاری پدید آمده است.(3)

از این بیان روشن می گردد آنچه که ذهبی از امام صادق علیه السلام نقل می کند یا صحیح نیست، یا معنی دیگری دارد. او می نویسد: امام صادق علیه السلام زید بن علی را چنین معرفی کرد: به خدا سوگند، او بهتر از همۀ ما با قرائت قرآن و علم دین آشنا

ص:110

بود و بیش از همه صله رحم می کرد. او ما را ترک کرد در حالی که در میان ما مثل او نبود.(1)

اگر این حدیث درست باشد مقصود برتری دادن زید بر سایر هاشمی ها است نه شخص امام باقر.

مسلّماً این داستان، نقاط ضعفی دارد که مجموعاً دروغ بودن آن را ثابت می کند:

1. این دو برادر با هم در مدینه زندگی می کردند. آیا امکان دارد که یک سال بگذرد و این دو برادر یکدیگر را نبینند؟

2. اگر کتاب امام سجاد علیه السلام یک نوشتۀ عادی بود، ارتباطی به تفسیر قرآن و گره گشایی آیات مشکل آن نداشت و یا دربردارندۀ مخصصات و مقیدات قرآن نبود، در این صورت می توان گفت که زید به وسیلۀ قرآن از آن بی نیاز شده ولی ظاهر سخن این است که کتاب امام علیه السلام مربوط به تفسیر قرآن و چنین مخصص ها و مقیّدها و روشنگر مفاهیم آن بود. در این صورت، چگونه زید به وسیلۀ قرآن، از آن بی نیاز شده است؟

ص:112

همگی را ابوخالد عمرو بن خالد واسطی از زید نقل می کند و عبدالعزیز بن اسحاق آنها را بدون دسته بندی جمع کرده است، سپس، در قرن دوازدهم توسط حسین بن یحیی بن ابراهیم دیلمی دسته بندی شده است.

دقت در این مسند، نشان می دهد که برخی از آنها حدیث بوده و برخی نیز فتوای خود زید است. مثلاً در باب طهارت، به سندی از رسول خدا نقل می کند که حسین بن علی علیه السلام فرمود: «رأیت رسول اللّه توضّأ فغسل وجهه»، و در همان باب می گوید: زید بن علی فرمود: مضمضه و استنشاق، سنّت است. بنابراین هر چیزی که به صورت مسند نقل شود، حدیث است و آن که بدون سند از خود زید نقل شود، فتوای زید است. مجموع روایاتی که از پیامبر نقل شده، 228 حدیث است، و آن چه که از امیرمؤمنان نقل شده، 820 روایت است. و ائّمۀ زیدیه همگی این کتاب را پذیرفته اند و معتقدند این نخستین کتابی است که فقه در آن گرد آمده است و گروهی از زیدیه این کتاب را شرح کرده اند و گسترده ترین شرح از آن قاضی شرف الدین حسین بن احمد سیاغی (1180-1221) است و آن را به نام «الروض النضیر فی شرح مجموعة الفقه الکبیر» نامگذاری کرده است و این کتاب دو بار به زیور طبع آراسته شده که چاپ دوم آن در سال 1388، انجام گرفته، و سیاغی در کتاب خود، مصادر روایات را استخراج کرده و احکامی که می توان از آن روایات استنباط نمود را بیان کرده است. البته بدان اکتفا ننموده و در این میان، اقوال علما را در مسائل خلافی ذکر کرده و احادیث معارض را به نوعی جمع کرده یا ترجیح داده است.

شگفت اینجاست که شارح مسند زید محور را مسند زید قرار داده است، ولی بر مضمون روایات، از طرق دیگر نیز شاهد آورده است، بالاخص بر

ص:114

مراسیل صحابه و قیاس تکیه نموده است. از این جهت، فقه این کتاب، شبیه فقه اهل سنت شده است و به همین جهت محمد بخیت مصری، پیرو مذهب ابی حنیفه مقدمه ای بر این کتاب نوشته و یادآور شده که مطالب این کتاب با مذهب ابی حنیفه کاملاً موافقت دارد و آن گاه می گوید: من دربارۀ چنین کتابی که با مذهب ما موافق است، چه بگویم؟(1)

«المجاز» ابوعبیده معمر بن مثنی (م 212) مقایسه کنیم خواهیم دید که ابوعبیده از این کتاب منسوب به زید بیشترین بهره را برده است.(1)

این کتاب از جامعیت خاصی برخوردار است و غریب قرآن را از سورۀ فاتحة الکتاب گرفته تا به سورۀ «الناس» ادامه داده است.

گروهی از علما این کتاب را به زید نسبت داده اند که برخی را نام می بریم:

1. ابن شجری در امالی می گوید: قال الإمام ابوالحسین زید بن علی علیهما السلام فی تفسیر الغریب.

2. صارم الدین در کتاب طبقات زیدیه در شرح زندگی ابوخالد می نویسد: تفسیر غریب قرآن که نگارش زید بن علی است، به وسیلۀ عطاء بن سائب از ابوخالد روایت شده است.

3. سیاغی در مقدمۀ «الروض النضیر» همین مطلب را نقل می کند.(2)

در این جا راه دیگری هست که با آن می توان به کشف مؤلف این کتاب پرداخت و آن این که با بررسی مواردی می توان مذهب او را به دست آورد:

1. در تفسیر آیۀ (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ) (3) می گوید: زید بن علی علیه السلام گفت: این آیه دربارۀ علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. آن گاه

ص:116

می گوید: مقصود از: (وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ) این است که «واللّه یمنعک منهم».(1)

2. او در تفسیر آیۀ (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ) (2) می نویسد:(3) زید بن علی گفت: ما اهل ذکریم.

آنچه یادآور شدیم بر دو چیز دلالت دارد:

مؤلف شیعی بوده و گزینش امام را در روز غدیر از جانب خدا پذیرفته است. و این که مرجع علمی بعد از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله، اهل بیت پیامبر هستند.

3. در تفسیر آیۀ (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ * إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ) (4) که دستاویزی برای مجسمه است. صریحاً می گوید: «معناه مشرقة و ناضرة، منتظرة للثواب».(5)

این یک نگاه گذراست که ما بر تفسیر غریب، منسوب به زید داشتیم ولی با بررسی موارد دیگر می توان مؤلف را بیش از این شناسایی کرد.

بدون تاریخ چاپ شده است و تنها بر نسخه ای که در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا به شماره 203 موجود است، اعتماد کرده است. آن گاه، کسانی را که به ترتیب، این کتاب را از زید نقل کرده اند، یاد نموده است.

1. رساله ای در اثبات وصیّت امیرمؤمنان و اثبات امام حسن و حسین و فرزندان او نسخه ای از آن در کتابخانۀ برلین، به شمارۀ 9681 موجود است.(1)

2. رساله ای در پاسخ به سؤالات شخصی از اهل مدینه که در مکتبۀ وهبی به شمارۀ 4/457 موجود است.

3. رساله ای پیرامون امامت امیرمؤمنان که آن را برای واصل بن عطا، بنیانگذار مکتب اعتزال نوشته است.(2)

4. تثبیت الإمامة، نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا مجموعۀ پیوستی 336، مخطوطات شرقی، شمارۀ 3971 (برگهای 25-28 از سال 1215 ه) وجود دارد. و در کتابخانۀ أمبروزیانا در میلان ایتالیا نیز به شمارۀ 74 أ (برگهای 178 - 188 ب، از سال 1035) وجود دارد.(3)

5. تفسیر سورۀ فاتحه و برخی از آیات قرآن، نسخۀ آن در کتابخانۀ برلین به شمارۀ 10224 موجود است. (برگهای 9-16، از حدود سال 850 هجری).(4)

6. رساله ای در حقوق خداوند، نسخه ای از آن در کتابخانۀ واتیکان به شمارۀ 1027 وجود دارد، و در مکتبۀ وهبی به شمارۀ 3/457، برگهای 78 ب و 81 أ قرن دهم.(5)

ص:119

7. ردّ بر مرجئه، نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ برلین به شمارۀ 10265 وجود دارد. (برگه 78 ب - 81 أ، قرن دهم هجری)(1)

8. قرائت زید بن علی، نسخه ای از آن در کتابخانۀ امبروزیانا در میلان ایتالیا به شمارۀ 289 ف، نگهداری می شود.

اینها آثاری است که از این مرد مجاهد و انقلابی باقی مانده به امید آن که مردان بزرگوار، کمر همت به میان ببندند و آثار خطی او را منتشر کنند.

در کتاب های تراجم، آثار دیگری به زید نسبت داده شده که فعلاً نسخه ای از آنها به دست نیامده و به همین دلیل از ذکر نام آنها خودداری کردیم.

ص:120

7. از زید بن علی بن حسن

8. از پدرش علی بن الحسین

9. از جد بزرگوارش حسین بن علی

10. از امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام، نقل می کند.

بنابراین مجموع این مسند و این سند در دست جامعه اهل حدیث و فقه است. آیا می توان به آنچه که در این کتاب با این سند نقل شده است، اعتماد کرد؟ داوری در این قسمت بدان بستگی دارد که رجال این سند را تا زید بن علی، مورد بررسی قرار دهیم، وگرنه از زید به آن طرف، بالاترین سندی است که می توان تصوّر کرد.

کسانی هستند که در مورد آنان، هم مدح و هم ذم هر دو وارد شده است. علاّمه در کتاب خود به نام «خلاصة الرجال» او را در بخش دوم آورده، و مقصود از آن کسانی هستند که به روایات آنها عمل نمی شود، اعم از این که به خاطر طعن در آنها باشد، یا علّت دیگری داشته باشد.

اضطراب و خطا فراوان است. و أبو خیثمه می گوید: او دروغگو بوده و ابوحاتم او را به سستی حدیث، متهم ساخته است. دارقطنی می گوید: او ضعیف است و از شعبه، نقل روایت کرده است.(1)

آنچه که ذهبی و مشایخ او در مورد این مرد بزرگ نقل می کنند، ناشی از عناد او به خاندان رسالت است و لذا هر کس که دربارۀ اهل بیت علیهم السلام حدیثی نقل کند، او را دروغگو و متروک الحدیث می خواند.

از این جهت، رجالی های شیعه، کاملاً به توثیق او پرداخته اند، نجاشی می نویسد: نصر بن مزاحم پیرو مذهب حق، و نیکوکار است، ولی از ضعفا نقل حدیث می کند.(2)

شیخ طوسی او را از اصحاب امام باقر علیه السلام قلمداد کرده است.(3)

ولی در عین حال با توجه به قرائن خارجی، می توان به روایات مسند عمل کرد. اصولاً در اعتماد به روایت، اختلاف در مذهب مضرّ نیست. میزان راستگویی راوی است. بنابراین، انحراف از ائمّۀ دیگر اگر با صدق گفتار همراه باشد در عمل به روایت کافی است.(1)

ص:127

1. اواخر قرن اوّل و اوائل دوم به بعد، مدینه پایتخت علم و دانش و مرکز عالمان و متفکران و در رأس آنان، امام باقر علیه السلام، و پس از وی شیخ هاشمیان عبداللّه بن حسن بن حسن، بود و در این مرکز محدّثان و مفسران زیادی زندگی می کردند. در این صورت، دلیلی نداشت که زید بن علی علیه السلام مرکز علم و دانش را رها کند و رهسپار بصره گردد که آن جا فقط مرکز ادبی و لغوی بود و سپس مرکز آراء و نِحل گشت. اگر زید در زادگاه خود به گمشدۀ خویش دسترسی نداشت، جا داشت زادگاهش را به عزم نقاط دیگر ترک کند.

2. در بررسی های پیشین ثابت کردیم زید انقلابی در سال 67 هجرت دیده به جهان گشوده و واصل بن عطا در سال هشتاد هجری به دنیا آمده است، بنابراین زید قریب چهارده سال از او بزرگتر است، اگر بنا باشد، زید نزد کسی تلمّذ کند باید نزد «حسن بصری» درس بخواند نه واصل بن عطا که شاگرد حسن بصری است و نیز اگر بنا باشد احکام و معارف بیاموزد باید سراغ ابوهاشم، فرزند محمد بن حنفیه برود که او نیز استاد واصل بن عطاست، بنابراین در دست واصل چیزی نبود که دست زید از آن کوتاه باشد. او هر چه را آموخته یا از حسن بصری برگرفته یا از ابوهاشم فرزند محمد بن حنفیه، بنابراین، چرا باید دو استاد بزرگ را ترک کند و به سراغ شاگرد او برود!

چیزی که واصل بن عطا را در جهانِ آن روز مشهور ساخت، اصولی است که آنها را از ابوهاشم فرا گرفته، و او نیز از پدرش محمد بن حنفیه و او هم از وصی پیامبر صلی الله علیه و آله امام علی علیه السلام آموخته است. اصولی که او به وسیلۀ آنها مشهور گشت، عبارتند از:

1. توحید (تنزیه خدا از تشبیه و تجسیم و حرکت و نزول).

ص:129

2. عدل (انسان مختار و آزاد است و قضا و قدر از انسان سلب اختیار نمی کند) و این اصول در خاندان اهل بیت علیهم السلام به صورت موروثی رسیده و دلیلی نداشت به خاطر این اصول ترک وطن کند و در بصره رحل اقامت بیفکند.

3. تلمّذ و شاگردی زید را بر واصل بن عطا احدی از مترجمان، جز شهرستانی در ملل و نحل خود ذکر نکرده است و لذا در کتاب «فرق الشیعه» نوبختی و یا «مقالات الاسلامیین» اشعری و یا «الفرق بین الفرق» بغدادی و نه در «فِصَل» ابن حزم از این نسبت، چیزی دیده نمی شود، بنابراین، نمی توان بر قول شهرستانی که در سال 548 درگذشته اعتماد کرد.

چیزی که بعدها این نسبت بی اساس را گسترش داده، این است که علمای زیدیه در اعصار بعدی با معتزله بر سر این اصول پنجگانه همبستگی و همفکری داشته اند. و این سبب شده است که امثال شهرستانی تصور کنند که زید نزد واصل تلمّذ نموده(1) و اصول پنجگانه را از او آموخته است، در حالی که پذیرش اصول پنجگانه از سوی زید، ممکن است، علّت دیگری جز ارتباط با واصل بن عطا داشته باشد.

4. چگونه زید با شهامت و زادۀ بیت ولایت می تواند با واصل بن عطا همفکری صددرصد داشته باشد، در حالی که زید جدّ بزرگوار خود را در نبرد با پیمان شکنان و قاسطان و مارقان بر حق می دانست، و واصل و امثال او، یقین نداشتند که امیرمؤمنان علیه السلام در جنگ خود با آنها، بر حق بوده باشد، فقط می گفتند یکی از دو طرف خطاکار بوده است.

در پایان به خطای نویسندۀ کتاب «الفرق الاسلامیة» اشاره می کنیم: او

ص:130

می گوید: زیدی ها پیروان زید بن علی هستند و زید، دانش را از واصل بن عطا رئیس معتزله آموخت و از او علم اعتزال را فرا گرفت، از این جهت، زید و تمام یاران او از نظر مذهب و اعتقاد، معتزلی شدند، در حالی که برادر او امام باقر علیه السلام بر او خرده می گرفت که چرا نزد واصل، حاضر می شود و از او درس می آموزد، در حالی که واصل، جدّ زید را در یکی از دو جنگ جمل و نهروان، خطاکار می داند، و نیز واصل، قضا و قدر را بر خلاف مذهب اهل بیت علیهم السلام تفسیر می کرد.(1)

تا اینجا پرده از سیمای واقع برافتاد و روشن شد که زید خانه زاد ولایت، برتر از آن بود که نزد «واصل» درس بیاموزد. اخیراً برخی از علمای معاصر، از زیدی ها در این مورد، تحقیق بیشتری کرده اند. علاقه مندان به کتاب «الزیدیة، نظریة و تطبیق»، ص 21، مراجعه کنند.

ص:131

داشت، یا تنها از یک بعد برخوردار بود، یا اصلاً مذهب خاصی در این دو نداشت؟

آیا او یک فرد انقلابی و مفسّر قرآن و محدث بود و در پرتو احاطه به قرآن و حدیث فتوا می داده، بدون این که در این مورد مکتب خاصی داشته باشد؟ هم اکنون این نظریه را بررسی می کنیم:

زادۀ خاندان بیت علوی، زید انقلابی و پرخاشگر بر حکومت های جائر، و در رأس آنان امویان، اصول و فروع را از آباء و نیاکان خود آموخته و در رأس آنان، والد بزرگوارش امام سجاد علیه السلام و برادر گرامیش امام باقر علیه السلام است، او به سان نیاکان خود، خدا را از هر نوع ماده و مادیات پیراسته و از هرگونه ظلم و جور مبرّا می دانست، و در عین اعتقاد به قضا و قدر آن را منافی اختیار و ارادۀ انسان نمی اندیشید، و معتقد بود پیامبران از هر نوع گناه و خطا مصون هستند و در مورد امامت، جدّ بزرگوار خود و پس از آن فرزندان او را دارای منصب ولایت و خلافت می دانست. و این عقاید، عقیدۀ ویژۀ زید نبود، بلکه عقیدۀ همه بیت علوی و بزرگان آن بود، بنابراین، زید را به خاطر این عقاید که در بسیاری از موارد شبیه عقاید زیدیه است، نباید صاحب مکتب دانست. اتفاقاً یکی از علمای زیدیه، معروف به حاکم جشمی بیهقی (413-494) در کتاب خود به نام «جلاءالابصار» به نوعی به این مطلب تصریح کرده است. اینک خلاصۀ آن:

او پس از بیان مذاهب نوظهور یادآور می شود: آن که پیامبر صلی الله علیه و آله و یاران او و علمای اهل بیت علیهم السلام بدان معتقد بودند، توحید خدا و تنزیهِ او از تشبیه و اعتقاد به عدل او و پیراستگی او از هر کار بد و اعتقاد به عصمت انبیا و صدق آنچه که کتاب اللّه بر آن نازل شده، می باشد و همگی را از علمای اهل بیت علیهم السلام اخذ

ص:133

کرده اند. حتّی واصل بن عطا این اصول را از محمدحنفیه و فرزند او ابوهاشم اخذ کرده است...(1)

البته آرایی دربارۀ اصول عقاید در کتاب قاسم رسّی و امام هادی و ناصر اطروش دیده می شود و آنها بر این عقاید، استدلال می کنند، ولی همۀ این آراء مربوط به خود آنان است که در سایۀ تلاش خودشان به این آراء، دست یافته اند و آنها را با آن چه که از پیشوای خود به ارث برده اند، ضمیمه نموده و به نام مذهب زید، معرفی نموده اند. ولی اجتهاد آنان، دلیل بر این که زید، دارندۀ آن عقاید بوده، نیست و لذا در کتب ملل و نحل، بالاخص دارندگان مقالات، آرایی را به فرقه زیدیه نسبت داده اند که صددرصد صحیح است ولی دلیل بر این که رأی زید بن علی نیز بر آن بوده، وجود ندارد. اینک به این موارد، اشاره می کنیم:

امتیاز دیگری برای او مانند عصمت و علم اشراقی و الهی قائل نیستند.(1) شایسته بود، ابوزهره، این نظریه را به علمای زیدیه نسبت دهد نه به زید. زیرا زید جزء اهل بیت بود. و عقیده همگان در مورد امامت یکسان است.

1. (إِلاّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً) .(1)

«مگر آن که بخواهید از آنها تقیه کنید».

2. (مَنْ کَفَرَ بِاللّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلاّ مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ) .(2)

«هرکس که پس از ایمان آوردن به خدا کافر شود به عذاب خدا گرفتار آید، مگر کسی که به کفر مجبور شده اما دلش با ایمان مطمئن همراه باشد».

در قرآن که تعارض و تناقضی نیست، پس چگونه این دو اصل را مطرح می کند، لابد هر کدام برای خود، جایگاه خاصی دارد، و ظاهراً ابوزهره معتقد است که باید یکی از دو اصل، حاکم باشد. او تصور کرده که یک مورد بیشتر نیست، ناچار باید یکی از آن دو پیاده شود.

الموصوف، و شهادة کلّ موصوف أنّه غیر الصفة».(1)

کمال توحید (شهادت بر یگانگی خدا) اخلاص، و کمال اخلاص، خدا را از صفات مخلوقات جداکردن است، زیرا هر صفتی نشان می دهد که غیر از موصوف، و هر موصوفی گواهی می دهد که غیر از صفت است، پس کسی که خدا را با صفت مخلوقات تعریف کند، او را به چیزی نزدیک کرده، و با نزدیک کردن خدا به چیزی، دو خدا مطرح شده.

و اگر زیدیه بنا به گفته شیخ مفید تعدد و تقابل صفات با ذات را پذیرفته اند، مربوط به علمای این مذهب است نه خود زید.

در اینجا ناچاریم یادآور شویم که ابوزهره با همۀ احترامی که برایش قائل هستیم از دور دست بر آتش دارد، و اگر تاریخ زیدیه و امامیه را به دقت بررسی می کرد، هرگز بر این اندیشه که زید دارای مکتبی جداگانه بوده معتقد نمی شد.

نتیجه این که زید، از نظر اندیشه و فکر، به تمام معنی علوی بوده و عقیده ای جز عقیدۀ عترت طاهره علیهم السلام نداشته است.

تا اینجا دربارۀ بعد کلامی و عقیدتی زید سخن گفتیم، اکنون وقت آن رسیده است که دربارۀ بعد فقهی زید سخن بگوییم.

در استنباط احکام فرعی به سان ابوحنیفه و یا شافعی، مذهب خاصّی داشت که بعدها به ارث برده شده؟ یا این که فقط زید در پرتو یک رشته روایات، فتوا می داد بدون اینکه در این مورد مذهب و مسلکی غیر از دیگر ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام داشته باشد؟

بررسی زندگانی زید بن علی حاکی از آن است که او یک انسان عابد و زاهد و مأنوس با قرآن و شیفتۀ عبادت و پرستش بود، و در زادگاه خود (مدینه) از والد خود، امام سجاد علیه السلام و برادر بزرگوارش امام باقر علیه السلام احادیثی را آموخته بود و احیاناً از تابعان نیز احادیثی را شنیده بود، زادگاه او در آن روز، مرکز مذاهب فقهی نبود که بتواند در آن زادگاه یک مذهب فقهی جدای از دیگر مذاهب پی ریزی کند.

زید، گاهی مدینه را به جبر و اضطرار و احیاناً به صورت اختیار ترک گفته و بیشترین هدف در سفرهای او به شام و عراق، آماده سازی مسلمانان برای خاتمه دادن به حکومت ظالمان و ستمگران بوده است و هرگز فرصت آن نبود که در عراق، دروسی از دیگران بیاموزد تا پایه های مکتبی را پی ریزی کند. آنچه می توان گفت: زید، یک فرد عالم به کتاب خدا و احادیث نبوی بوده و از این طریق مردم را به تکالیف شرعی آشنا می ساخته است، و امّا این که از خود یک مسلک فقهی با ویژگی های خاص، پی ریزی کرده باشد هرگز چنین فرصتی را نداشته است.

ص:140

احناف همراه بوده اند، همچنان که در اصول و معارف بیشتر تحت تأثیر معتزله بوده اند.

یکی از علمای معاصر زیدی به نام علی بن عبدالکریم، در کتابی به نام «الزیدیة نظریة و تطبیق» به روشنی این مسأله را بیان می کند که علمای زیدی در طول این چند قرن به سنت رسول خدا و قیاس و اجماع و احیاناً به استصحاب و استحسان و مصالح مرسله که با مقاصد شریعت تطبیق می کند عمل کرده اند.(1)

ص:142

مردی از زیدیه (که می خواست فتنه ای به پا کند) برخاست و گفت: به چه دلیل تو امامت زید را انکار کرده ای؟ شیخ در پاسخ گفت: در حق من گمان باطل بردی، زیرا عقیدۀ من با عقیدۀ زیدیه سر سوزنی فاصله ندارد.

آن پرسشگر فتنه جو گفت: عقیدۀ تو دربارۀ زید چیست؟

مفید گفت: آنچه که امامت زید را ثابت می کند، من نیز بدان معتقدم، و آنچه که امامت او را رد می کند، من آن را رد می کنم.

آنگاه مفید توضیح داد و گفت: من می گویم زید پیشوای مسلمانان در دانش و پیراستگی و امر به معروف و نهی از منکر بود.

ولی امامتی را که سبب عصمت امام و همراه با تنصیص پیامبر صلی الله علیه و آله و معجزه باشد از او نفی می کنم.

و این مطلب چیزی نیست که احدی از دانشمندان زیدی با آن مخالفت کند.

اتفاقاً همۀ افرادی که پیرو امام زید بودند، و در مجلس حضور داشتند از او تشکر کردند و در نتیجه حیلۀ آن مرد فتنه گر ناکام ماند.(1)

چیزی که هست گروه بیشماری از مردم عراق با او بیعت کردند ولی متعلق بیعت جهاد زیر پرچم او بود، نه امامت او پس از پیروزی. البته نمی توان انکار کرد که گروهی از پیروان امام زید تصور می کنند که او از اول خود را امام امّت قلمداد کرده و جهاد او برای تثبیت امامت خود بوده است. و همین سبب شده است که امامت، نزد شیعۀ اثناعشری، غیر از امامت نزد عالمان زیدی باشد، زیرا امامت نزد شیعه این است که فردی معصوم، داناترین امّت و برترین آنها از

ص:144

جانب خدا به عنوان پیشوا معرفی شود، خواه، قدرت اجتماعی پیدا بکند و به اصطلاح، قیام به سیف کند یا نه، بلکه در قیام خود، تابع مصالح امّت است که گاهی شرایط، نهضت و قیام را به عنوان وظیفه بر او تعیین می کند و گاهی سکوت، به خلاف زیدیه، که آنان معتقد به امامت امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام و حسن بن علی علیه السلام و حسین بن علی علیه السلام و زید بن علی و هر کسی که از نسل فاطمۀ زهرا علیها السلام باشد و مردم را به امامت خود، دعوت کند و عادل و پاکدامن، دانشمند و شجاع باشد. و برای بیعت خود، جهاد را آغاز کند، او امام است.(1)

خوب است مسألۀ امامت زید را از خود او بپرسیم و در سخنان او دقت کنیم که آیا او پیشوای جهاد و اصلاح بوده یا پیشوای مذهب در قلمرو کلام و فقه.

2. «و اعلموا أنّه ما ترک قومٌ الجهادَ قطّ الاّ حُقِّروا وذلّوا».(1)

«بدانید هیچ جمعیتی تلاش در راه خدا را رها نکرده اند مگر آن که خوار و ذلیل شده اند».

3. «أیّها الناس أعینونی علی انباط الشام فواللّه لا یعیننی علیهم منکم أحدٌ إلّا رجوت أن یأتینی یوم القیامة آمناً».(2)

«ای مردم، هر کس مرا در برچیدن نظام انسان های بی فرهنگ و پست حاکم بر شام کمک کند، به خدا سوگند، امید دارم که در روز قیامت با دلی آرام و خاطری آسوده با هم به سوی خدا برویم».

به خاطر این گفتارهای روشنِ او دربارۀ هدف خویش از نهضت، امامان اهل بیت علیهم السلام دربارۀ او گفته اند که او مردم را به کسی دعوت می کرد که از خاندان رسالت و مورد پسند و رضایت مردم باشد، و اگر او پیروز می شد به وعدۀ خود، وفا می کرد، و لذا امام صادق علیه السلام فرمود: زید انسانی مؤمن و عارف بود و در گفتار خود، صادق و راستگو بود و اگر پیروز می شد به گفتۀ خود عمل می کرد و اگر زمام کار را به دست می گرفت، می دانست آن را به دست چه کسی بسپارد.(3)

در این مورد، کلمات دیگری از امام صادق علیه السلام و امام رضا علیه السلام وارد شده که همگی، این مطلب را می رسانند.

در اینجا نکتۀ دیگری هست که مسأله را روشن تر می سازد:

زید، گام به میدان جهاد نهاد و می دانست که کشته و شهید می شود، و کراراً از پدر و مادر، این را شنیده بود، که او همان کسی است که در «کناسه» به دار آویخته

ص:146

می شود آیا مردی که چنین سرنوشتی پیش رو داشت و از آن آگاه بود، علاقه مند بود که مردم را به امامت و پیشوایی خود، دعوت کند؟

2. گروهی پیروی از امام صادق علیه السلام بر گردن نهادند.

میان این دو گروه جدال و گفت وگو پیوسته ادامه داشت و ریشۀ گفت وگوها این بود که از موضع زید در این قیام، آگاه نبودند و الّا دو دستگی رخ نمی داد.

شیخ مفید در ارشاد می نویسد: بسیاری از شیعیان، به امامت زید معتقد شدند، و تصور کردند که او با این خروج می خواسته است امامت خود را تثبیت کند، غافل از آن که او، امامت را قبل از خود، از آن برادر بزرگوارش امام باقر علیه السلام دانسته که پس از آن، به فرزندش امام صادق علیه السلام تفویض شده است. البته شیخ مفید، در این گفتار، تنها نیست، غالباً دانشمندان امامی با او در این نظر موافقند و کلمات آنان در اصل کتاب نقل شده است.(1)

ص:148

امیرمؤمنان و حسین بن علی علیهم السلام بودند و شهید شدند.(1)

2. در حدیثی دیگر فرمود: هر کس بر عمویم زید گریه کند، همراه او در بهشت خواهد بود، و هر کس او را شماتت کند، شریک خون او خواهد بود.(2)

3. شیخ مفید می گوید: آن گاه که خبر شهادت زید به امام صادق علیه السلام رسید، خیلی در او اثر گذاشت و حزن و اندوه او بسیار شد، و اثر غم را در چهرۀ او ظاهر ساخت، آن گاه، مقداری دینار برای خانواده های کسانی که همراه او شهید شده بودند، فرستاد. ابوخالد واسطی می گوید: امام صادق علیه السلام هزار دینار به من داد و گفت: این را در میان بازماندگان کسانی که در رکاب زید شهید شده اند، تقسیم کن و به خانوادۀ عبداللّه بن زبیر برادر فضیل رسّان، چهار دینار رسید.(3)

در این مورد، کمک های امام صادق علیه السلام و دیگر امامان شیعه، به بازماندگان شهدای قیام زید و تقدیر از جهاد او فراوان است.

اینک فقط نمونه ای دیگر را متذکر می شویم:

کشی در رجال خود، در ترجمۀ سید حمیری از فضیل رسّان نقل می کند:

آنگاه که خبر شهادت زید به مدینه رسید، به خانۀ امام صادق علیه السلام رفتم. او رو به من کرد و گفت: عمویم زید بن علی کشته شد، در پاسخ گفتم: بلی قربانت گردم؛ امام فرمود: خدا او را رحمت کند، او انسانی مؤمن، عارف به دین، آگاه از اسلام و فردی راستگو بود. او اگر پیروز می شد، به عهد خود وفا می کرد، او اگر زمام امور را به دست می گرفت، می دانست که آن را به که بسپارد.

ص:150

آن گاه به امام گفتم: اجازه می دهید چند بیتی از سید حمیری برای شما بخوانم؟ فرمود: صبر کن. آن گاه دستور داد پرده ای بیاویزند و درها باز شد و مخدّرات در آنجا گرد آمدند، فرمود: بخوان! آن گاه من بخشی از قصیدۀ سید حمیری را که در مظلومیت اهل بیت علیهم السلام سروده است خواندم....(1)

این داستان ها، حاکی از آن است که شهادت زید و شهادت یاران او به سان کسانی است که در رکاب پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی و امام حسین علیهما السلام جام شهادت نوشیدند.

در این قسمت، کافی است که امام باقر علیه السلام در دعای خود می گفت: پروردگارا مرا به وسیلۀ زید تقویت کن.(2) و نیز پیامبر فرمود: زید و یاران او روز قیامت در حالی محشور می شوند که از روی سر مردم عبور می کنند، در حالی که چهره های آنان درخشان است و بی حساب وارد بهشت می شوند و همگان در برابر پاداشی که به آنان داده شده مسرور و شادمانند.(3)

ص:151

نهضت زید، گاهی به صراحت آن را تأیید نمی کرد. زیرا می دانست که در میان پرسشگران و اهل مجلس، کسانی هستند که می خواهند موضع امام را به هشام در دمشق گزارش دهند و او را بر ضد امام تحریک کنند. گاهی امام در مجالس خصوصی بر عموی خود گریه می کرد و اشک از دیدگانش بر صورت او جاری می شد. نه تنها خود گریه می کرد، بلکه زنان پشت پرده نیز با شنیدن اشعار سید حمیری اشک می ریختند، ولی در جای دیگر، به دوری از خروج زید، تظاهر می کرد، مثلاً کسانی که از کوفه وارد مدینه می شدند، در حالی که خبر شهادت زید در مدینه و اطراف آن پیچیده بود، او از مسافران تازه وارد از عمویش سؤال می کرد به گونه ای که طرف می پنداشت، امام از حادثه هیچ اطلاعی ندارد، در حالی که همه اینها برای آن بود که خط انقلاب به وسیلۀ انقلابیون ادامه پیدا کند.

اما خود امام به خاطر حفظ مقام امامت، و خدماتی که انجام می داد، مورد اتهام قرار نگیرد.

اگر بخواهیم این مطلب را گسترده تر بیان کنیم، یادآور می شویم که بقای اسلام در گرو دو مطلب است:

1. بالا بردن سطح آگاهی مردم از اسلام و قرآن و آشنایی با تعالیم واقعی دین حنیف.

2. برچیدن هرگونه مانع از این که زمام امور به دست صالحان برسد، و این کار جز با جهاد و تلاش امکان پذیر نبود.

امام صادق علیه السلام در آن شرایط حساس ترجیح داد که مسئولیت امر اوّل را برعهده بگیرد، زیرا تنها کسی بود که در آن زمان عالم امّت و سرپرست آن، و آگاه از اسرار کتاب و سنّت بود، و اگر او از میان می رفت در آن شرایط خلأ عظیمی در

ص:153

جهان اسلام، پدید می آمد.

ولی نسبت به امر دوم، مسئولیت را به انقلابیون از اهل بیت علیهم السلام سپرد که هر یک پس از دیگری پرچم شهادت به دست بگیرند و در امّت اسلامی حرکتی ایجاد کنند تا در پرتو قیام عمومی، ریشۀ شجرۀ خبیثه کنده شود، و لذا پس از شهادت زید، خط سرخ شهادت به وسیلۀ یحیی بن زید و عیسی بن زید و حسین بن زید و محمد بن زید، ادامه پیدا کرد و همگان در خط پدر برای سرنگون کردن حکومت اموی تلاش کردند.

پس از آنان، نوبت حسنی ها رسید که در عصر عباسیان، این وظیفه را برعهده گرفتند و لذا امام در مواقع خاصّی که مطلب به بیرون درز نکند به یاران خود سفارش می کرد که سنگر اوّل را که همان سنگر بالا بردن سطح فرهنگ و تربیت محدّث و مفسر باشد، خالی نکنید و پیروان زید در این مورد برای شما سپری هستند که دستگاه اموی متوجه آنهاست.

آری، برخی از جوانان تندرو علاقه مند بودند که امام به هنگام خروج زید از مدینه او را مشایعت کند و در حق او دعا کند و خط او را آشکارا تأیید کند و هنگامی که خبر شهادت او به مدینه رسید، اعلام عزا نماید و در خانۀ خود بنشیند تا مردم به او تسلیت بگویند. البته این افکار در ذهن جوانان انقلابی آن روز وجود داشت ولی آنان هرگز آگاه از شرایط حاکم بر زندگی امام نبودند و لذا امام خط وسط را گرفت تا بتواند موقعیّت امامت را حفظ کرده و به خدمات خود ادامه دهد.

در پایان یادآور می شویم که قیام زید کمتر از قیام مختار انقلابی نبود، در حالی که وقتی خبر قیام مختار به امام سجاد علیه السلام و عمویش محمد بن حنفیه و

ص:154

زنان هاشمی رسید، همگی از عزای عمومی بیرون آمدند و هنگامی که سرهای جلّادان کربلا را به مدینه فرستاد، امام سجاد علیه السلام سجده کرد و کردار مختار را ستود. آیا می توان زید انقلابی را کمتر از مختار دانست، در حالی که این دو انقلاب، با هم تفاوت های زیادی دارند.

نتیجه این که خط سرخ شهادت و قیام، به وسیلۀ فرزندان حسنین علیهما السلام استمرار یافت و همگان، به نیت امر به معروف و نهی از منکر و ستیزه جویی با ظلم و ستم قیام کردند و امام صادق علیه السلام مؤیّد این خط بوده و لحظه ای از آن جدا نشد. امّا خود امام به خاطر مصالح بالاتر، به ظاهر، مباشرت نکرد.

ص:155

3. طبرسی می گوید: زید از عالمان آل محمد صلی الله علیه و آله بود. برای خدا به خشم و خروش درآمد، با دشمنان خدا نبرد کرد تا در راه او کشته شد.(1)

4. ابن داود می نویسد: زید بن علی علیه السلام در سال 121 کشته شد، در حالی که 42 سال از عمر او می گذشت. امام صادق علیه السلام به وفاداری او شهادت داده و برای او طلب رحمت کرد.(2)

5. شهید اوّل می گوید: خروج حسنی ها و حسینی ها به اذن امام واجب الطاعه بود، چنان که خروج زید و غیر او از فرزندان علی علیه السلام به همین صورت بود.(3)

ما به همین پنج سخن از سخنان دانشمندان شیعه اکتفا می کنیم. علاقه مندان به تفصیل، به اصل کتاب،(4) مراجعه کنند.

ممکن است برخی از خوانندگان، با خود بیندیشند: هدف از نقل کلمات علمای شیعه دربارۀ زید چیست؟ ناچاریم بگوییم: هدف، پاسخگویی به سخنان فتنه گرانی مانند ابن تیمیه و آلوسی بغدادی است که می خواهند با سخنان خود در میان شیعیان، ایجاد اختلاف کنند، در حالی که همۀ شیعیان، اعمّ از زیدی و امامی، نسبت به زید، کمال علاقه را دارند.

ابن تیمیه می گوید: روافض (مرادش شیعیان اثنی عشری است) زید بن علی و یاران او را ترک گفتند و به کفر و فسق او گواهی دادند.(5)

ص:157

رشید رضا - مؤلف المنار، می نویسد: روافض به سان یهودند، که بسیاری از اولاد فاطمه را دوست ندارند، بلکه آنها را سبّ می کنند.(1)

یادآور می شویم، روافض (به تعبیر این دو نویسنده) پیرو امامان خود هستند و سر سوزنی از توجیهات آنان، کنار نمی روند و شما موضع گیری امام صادق علیه السلام را نسبت به زید و فرزندان او دانستید، این دو نویسنده بدون این که به کتب شیعه مراجعه کنند، به خاطر گرایشهای عقیدتی و سیاسی خود، این تهمت ها را به شیعه می زنند.

درجه می داند، علت این که خروج زید را لغزش می شمارد، چون او هرگونه قیام در مقابل سلطان جائر را حرام و اشتباه می داند و بر روایتی تکیه می کند که دلّالان حدیث دوران معاویه، آن را ساخته اند. می گویند: رسول خدا در پاسخ سؤال پرسشگری فرمود: پس از من گروهی بر شما حکومت می کنند که از سنت من پیروی نمی کنند. می گوید: من به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتم: پس چه کنیم؟ فرمود:

سخنان آنان را بشنو و فرمانبردار باش حتی اگر فرمانروایی با تازیانه بر پشت تو کوبید و مال تو را ربود، باید بشنوی و فرمان بری.(1)

از این گونه روایات در کتابهای حدیثی فراوان است، در حالی که این نوع تسلیم در مقابل سلطان جائر به قیمت نابودی دین تمام می شود.

اینک برای تکمیل مطلب، حدیثی را که حسین بن علی علیهما السلام از جدّ بزرگوارش نقل می کند، در اینجا می آوریم:

هنگامی که حسین بن علی علیهما السلام با حرّ بن یزید ریاحی فرمانده سپاه عبیداللّه بن زیاد روبرو شد، رو به مردم کرد و فرمود: «جدّم رسول خدا فرمود: اگر کسی فرمانروای ستمگری را ببیند که حرامهای خدا را حلال می شمارد، و پیمان خدا را می شکند، و با سنّت رسول خدا مخالفت می کند. در میان بندگان خدا با ظلم و ستم رفتار می کند، اگر با سخن و رفتار خود، در تغییر آن وضع نکوشد، جا دارد خدا او را به سرنوشت همان فرمانروا دچار سازد.(2)

بنابراین جای تعجب نیست که امثال ذهبی، از این قیام ها و جهادها انتقاد

ص:159

کند. هم اکنون بازماندگان این مکتب در عربستان سعودی، قیام مردم یمن و مصر و تونس و لیبی و بحرین را نکوهش می کنند و آن را خلاف شرع می پندارند.

چرا؟ از آن می ترسند که موج انقلاب به سرزمین نجد و حجاز برسد و همۀ سرزمین کنانه را فرا گیرد و طومار آنان را درهم پیچد و این جیره خواران بدون جیره بمانند.

ص:160

ما پیش از آنکه به انقلاب هایی که به صورت مردمی و خودجوش به پیروی از سالار شهیدان در جامعه رخ داد، اشاره می کنیم، تحلیلی فشرده از انقلاب و قیام امام حسین علیه السلام انجام می دهیم و می گوییم:

انگیزۀ زید بن علی در خیزش و قیام چه بوده است؟ دو احتمال در اینجا وجود دارد که هر دو از نظر ما بی اساس است.

1. انگیزۀ درونی، او را بر آن داشت که پرچم انقلاب را به دست گیرد و خارهایی که در طریق خلافت روییده است، برچیند. بدون توجه به نهضت عموی بزرگوارش حسین بن علی علیهما السلام.

2. عوامل خارجی او را بر این کار واداشته است، به سان انقلاب هایی که از بیرون، سرچشمه می گیرد.

ولی حق این است که او از نهضت حسین بن علی علیهما السلام الهام گرفته و انقلاب خویش را استمراری برای انقلاب او می دانست. نهضتی که راه ها را بر پیروان حق و جویندگان شهادت، روشن ساخت.

قیام حسین بن علی علیهما السلام در کربلا از روز نخست، برای مستضعفان و آزاردیدگان از ستم بنی امیه، الگو بوده و پیوسته خواسته اند، به پیروی از آن حضرت، به اهداف مقدس او برسند.

سران انقلاب های پس از امام حسین علیه السلام این مسأله را دریافته بودند که نهضت آن حضرت در راه خدا و برای پاسداری دین و جامعه از هر نوع انحراف و دفاع از حقوق مردم بوده است.

اینک علل و انگیزه های قیام حسین بن علی علیهما السلام را از لابلای تاریخ بیرون می کشیم تا روشن شود که امام علیه السلام با قربانی کردن پیر و جوان و حتی فرزند

ص:162

شیرخوارش، در پی دنیاطلبی نبود، بلکه برای حفظ دین و جامعه از انحراف و ذلت و بازگشت جاهلیت به پاخاسته است.

شتر بر او واجب نبود چون او برنده بود، شتران را نحر کرد و حاضران را اطعام نمود، ولی امیه به ناچار مکه را به سوی شام ترک گفت و ده سال از آنجا دور و این نخستین نقطه عداوت بین این دو طایفه بود. و امیه در این دشمنی تنها نبود، بلکه فرزندانش، او را بر این کار تشویق می کردند، و او دارای فساد اخلاق بود، گواه بر این مطلب گفتار «نفیل بن عبدالعزّی» جدّ عمر بن خطاب است، آنگاه که حرب، فرزند امیة و عبدالمطلب فرزند هاشم اختلاف را به نزد او بردند، سرانجام عبدالمطلب حاکم و طرف مقابل (حرب) محکوم شد، و این شعر را دربارۀ امیّة بن حرب خواند:

ابوک معاهر و أبوه عفّ و ذاد الفیل عن بلد حرام(1)

پدر تو زناکار و پدر او پاکدامن بود و عبدالمطلب کسی است که سپاه فیل را از شهر مقدس بیرون راند.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، با گذشت و بزرگواری خاصّی بر تمام کینه های دوران جاهلیت، قلم بطلان کشید و تمام سرگذشت های تلخ قبایل عرب را به فراموشی سپرد و فرمود: «ألا کلّ شیء من أمر الجاهلیة تحت قدمی موضوع».(2)

پس از هجرت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و شکل گرفتن قدرت اسلامی، نبرد میان پیامبر و قهرمانان قریش از سر گرفته شد و گروهی از مهاجر و انصار شربت شهادت نوشیدند و سرانجام مکّه را فتح کردند. در این هنگام بنی امیه، زیر خیمۀ اسلام، قرار گرفته و به آن تظاهر کردند در حالی که کفر و نفاق را که روش هر حزب باطلی است، پنهان ساختند، ولی به دنبال فرصت بودند تا به نام اسلام، بر

ص:164

اسلام بتازند و آن را از میان ببرند و به نام خلافت از پیامبر، به تقوا وارستگی را پایان ببخشند. اتفاقاً این فکر در آغاز خلافت عثمان که خود شاخه ای از بنی امیه بود، جوانه زد، آن گاه که او از طریق شورای شش نفره که اعضای آن را، عمر بن خطاب تعیین کرده بود، با تردستی عبدالرحمن بن عوف به خلافت رسید، سپس همگی به خانۀ عثمان رفتند در این موقع ابوسفیان خلافت اسلامی را، آشکارا یک سلطنت بشری تلقی نمود و گفت: هرگز خلافت در دو خلیفۀ پیش و در زمان خود پیامبر صلی الله علیه و آله، خلافت، دینی و الهی نبوده، حتی از بهشت و دوزخ، خبری نیست.

ابوبکر جوهری می نویسد: ابوسفیان گفت: این سلطنت در قبیلۀ «تیم» (خاندان ابوبکر) بود، آنها کجا و خلافت کجا؟ سپس به قبیله «عدی» (خاندان عمر) راه یافت، که اینها خیلی از این مقام دور بودند. اکنون سلطنت به خانۀ خود بازگشته و در جایگاه خود قرار گرفته است. آن را مانند توپ چوگان به هم پاس دهید و نیز می نویسد: ابوسفیان به عثمان گفت: پدرم فدای تو! سرکیسه را شل کن! و مانند اشخاص پیشین نباش. ای فرزندان امیه! توپ خلافت را میان خود بچرخانید، به خدا سوگند، نه بهشتی هست و نه دوزخی.

اتّفاقاً زبیر بن عوام در آن مجلس حاضر بود، عثمان برای حفظ ظاهر به ابوسفیان گفت: برو گم شو! ابوسفیان به عثمان گفت: مگر در اینجا کسی غیر از ما هست؟ گفتند: آری زبیر، زبیر گفت: به خدا قسم من این را فاش خواهم ساخت.(1)

عثمان با این که از گفتار ابوسفیان ناراحت شد، ولی عملاً به گفتار او جامۀ

ص:165

عمل پوشاند و یک حکومت اموی خالص تشکیل داد که در رأس امور آن، فرزندان امیه بودند. بطور مثل:

1. «سعد وقاص» را از استانداری کوفه عزل کرد و به جای او «ولید بن عقبه»، برادر مادری خود را گمارد.

2. «عمرو بن عاص» را از سرپرستی امور مالی مصر برکنار کرد و به جای او «عبداللّه بن سعد بن أبی سرح» را که برادر رضاعی خودش بود نصب کرد.

3. «معاویة بن ابی سفیان» را که قبلاً از طرف عمر استاندار شام بود، در مقام خود ابقا کرد.

4. آن گاه که شکایت مردم کوفه از ولید بن عقبه افزایش یافت، به جای او یکی از اموی ها به نام «سعد بن عاص» را معیّن کرد.

تا آنجا که می گویند 57 نفر از استانداران و فرمانداران و مسئولان مالی، همگی از بنی امیه بودند.(1)

این حوادث تلخ، و چند برابر آن، که تاریخ در حافظۀ خود نگاه داشته است، سبب شد که یک خیزش سراسری در جهان اسلام بر ضد دستگاه خلافت آغاز شود و در جلو چشم صدها تن از مهاجر و انصار به خانۀ عثمان بریزند و به زندگی او خاتمه دهند.(2)

تحلیل گران تاریخ می گویند: در واقع عثمان با شمشیر مروان بن حکم کشته شد، زیرا بسیاری از ظلم ها و ناروایی ها به وسیلۀ او انجام می گرفت.

ص:166

عثمان کشته شد و خیزش عمومی به سود امیرمؤمنان علیه السلام پدید آمد و همگان به خانۀ او ریختند که با او بیعت کنند تا او آب رفته را به جوی باز گرداند، امام در آغاز کار از پذیرفتن بیعت، خودداری کرد، زیرا می دانست که امّت اسلامی بر اثر تربیت های ناصحیح تاب تحمّل عدل علی علیه السلام را ندارند.

سرانجام، امام به خاطر این که عذری برای نپذیرفتن مسئولیت نداشت، زمام خلافت را با قدرت، در دست گرفت و همه سرزمین اسلامی، اطاعت او را پذیرفتند به جز شام که معاویه بر عناد خود افزود، و در برابر امام مقاومت کرد و طلحه و زبیر را فریب داد که با امام درگیر شوند، و او با آنها به عنوان خلیفه بیعت کرد. و آن دو نفر فریب معاویه را خوردند، سرانجام به مقابله پرداختند و در نتیجه، جنگ های سه گانۀ جمل و صفین و نهروان پدید آمد. تنها در جنگ جمل چهارده هزار از طرفین کشته شدند و در جنگ صفین هفتاد هزار عراقی و شامی به کام مرگ فرو رفتند. جنگ میان امیرمؤمنان علیه السلام و خوارج نهروان پیش آمد و همۀ اینها نتیجه عناد و مخالفت میوۀ شجره اموی بود.

امام علی علیه السلام پس از پنج سال خلافت، در مسجد، شربت شهادت نوشید و معاویه میدان را برای خود خالی دید. پس از درگذشت امام علی علیه السلام بزرگان مهاجر و انصار که با علی علیه السلام بودند، با حسن بن علی علیهما السلام بیعت کردند. معاویه با این بیعت نیز مخالفت کرد. نه تنها بیعت نکرد بلکه با او به نبرد برخاست، پس از کشمکش های فراوان حسن بن علی علیهما السلام مصلحت دید که از خلافت تحت شرایطی کنار برود و مهم ترین شرط این بود که معاویه پس از مرگ خود، زمام خلافت را به دست دیگری نسپارد.(1) ولی او نیز به این شرط، عمل نکرد.

ص:167

معاویه از آن گروهی است که می گویند و انجام نمی دهند. او بعد از آن که پیمان صلح را با حسن بن علی علیهما السلام بست، بلافاصله پرده از نیت باطنی خود برداشت. او بالای منبر چنین گفت:

«به خدا سوگند! من با شما نجنگیدم که نماز بخوانید یا روزه بگیرید و یا خانۀ خدا را زیارت کنید و یا زکات بپردازید، شما این کارها را بدون گفتن من انجام می دهید. من با شما به نبرد برخاستم که از من فرمانبرداری کنید. خدا این نعمت را به من داد، در حالی که شما خوش نداشتید، من به حسن بن علی وعده هایی دادم همۀ آنها را زیر پا می گذارم و به هیچ یک از آنها وفا نخواهم کرد».(1)

حسن بن علی علیهما السلام کوفه را به عزم مدینه ترک گفت و همراه او برادر گرامیش حضرت حسین علیه السلام و همۀ بنی هاشم از کوفه مهاجرت کردند و همگی لبریز از خشم و اندوه از آل امیه بودند. سرانجام حسن بن علی علیهما السلام در سال 50 هجری به حیلۀ معاویه به وسیلۀ همسرش مسموم شد و به لقاءاللّه پیوست و در میان مردم، مظهر حلم و بردباری بود. ابوالفرج اصفهانی می نویسد: آنگاه که حسن بن علی علیهما السلام درگذشت و جنازۀ او را از خانه به سوی بقیع حمل می کردند، مروان نیز، در شمار مشایعت کنندگان و حامل سریر جنازه بود.

حسین بن علی علیهما السلام گفت: آیا تابوت کسی را بر دوش می گیری که همواره دلش را مالامال از خشم می کردی؟ مروان به یک حقیقت اعتراف کرد و گفت:

ولی من این کار را با کسی می کردم که حلم او همسنگ کوه ها بود.(2)

تا حسن بن علی علیهما السلام در قید حیات بود، معاویه جرأت نمی کرد که یکی از

ص:168

بندهای پیمان را عملاً بشکند (آن این که کسی را به عنوان خلیفه جانشین خود بسازد) در حالی که دیگر بندها را زیر پا نهاده و عمل نمی کرد. یکی از آرزوهای مهمش این بود که فرزندش یزید، ولی عهد او شود، آن گاه که حسن بن علی علیهما السلام مسموم شد و معاویه فرصت را مغتنم شمرد و افق را صاف دید، کم کم به فکر افتاد که راه را برای تعیین جانشین، صاف کند، و در این راه ثروت زیادی را به دنیاپرستان از صحابه و تابعان بخشید و از این طریق، رضایت آنها را به دست آورد. گروه دیگری را که حاضر به فروش دین خود به دنیا نبودند، از طریق ارعاب و تهدید خاموش ساخت. فقط گروهی ماندند که پیوسته رضای خدا را بر رضای بنده ترجیح می دادند، نه مال دنیا آن ها را می فریفت و نه از تهدید بیمی داشتند و در رأس آنان، حسین بن علی علیهما السلام بود. او به تندی پیمان شکنی معاویه را به باد انتقاد گرفت. وقتی شنید او یزید را ستایش می کند و او را شایستۀ خلافت می داند، برخاست و خدا را ستایش کرد و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله درود فرستاد، آنگاه سخن خود را چنین آغاز کرد:

«آنچه که دربارۀ یزید، از کمال و سیاستمداری گفتی، گرفتم ولی تو می خواهی مردم را دربارۀ یزید، به اشتباه بیندازی، مثل این که تو می خواهی دربارۀ کسی سخن بگویی که شناخته شده نیست و از دیده ها غایب است. یزید خودش را خوب معرفی کرده است. او انسانی است که پیوسته سرگرم خوشگذرانی است و کاری جز سگ بازی و کبوتربازی و شرکت در مجالس زنان هرزه و نوازنده، ندارد. این سخن را رها کن، همین اندازه که گناه مسئولیت مردم بر گردن تو است برای تو کافی است.

سرانجام، معاویه که با دیکتاتوری مانند پادشاهان ایران و روم قدیم،

ص:169

حکومت می کرد در سال 60 هجری به هلاکت رسید و دست پروردۀ او یزید که شبیه او در خلقت و خوی بود، به جای او نشست. جهان اسلام، از شنیدن این خبر، تکان خورد، زیرا احساس کردند انسان می گسار و همیشه مستی که همنشین سگ ها و میمون هاست، بر مسند خلافت نشسته است و در حقیقت می خواهد به نام جانشینی از پیامبر، فاتحۀ اسلام و مسلمانان را بخواند.

در این هنگام حسین بن علی علیهما السلام دید حجت بر او تمام است که باید به پا خیزد و او را به جهانیان معرفی کند و سرانجام، از خودکامگی او بکاهد یا او را وادارد که از خلافت کنار رود، زیرا احساس کرد زمان، همان زمانی است که جد بزرگوارش فرموده:

«إذا ظهرت البدع فعلی العالم أن یظهر علمه و إلّافعلیه لعنة اللّه».(1)

«آن گاه که بدعت ها آشکار گشت، بر عالم لازم است که علم خود را آشکار کند (وظیفۀ مردم را بیان کند) در غیر این صورت، لعنت خدا بر او باد».

یزید نیز، این حقیقت را احساس می کرد که حسین بن علی علیهما السلام راه سکوت را برنخواهد گزید و لذا به استاندار مدینه «ولید بن عقبه» نوشت که از حسین بن علی برای او بیعت بگیرد. در ملاقاتی که رخ داد، استاندار مدینه در حالی که «مروان بن حکم» نیز در آنجا حاضر بود، فرمان یزید را بر حسین علیه السلام خواند.

حضرت در همان مجلس، هر نوع بیعت با یزید را ردّ کرد و عجیب این که در همان مجلس مروان بن حکم با حسین بن علی علیهما السلام روبرو شد و گفت: من تو را نصیحت می کنم که با یزید بیعت کنی. تا این سخن از دهان مروان درآمد، امام

ص:170

حسین علیه السلام بر او خروشید و گفت:

«(إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ) و علی الإسلام السلام إذا بلیت الأُمّة براعٍ مثل یزید».

«ما از خداییم و سرانجام کار ما با خداست، - کنایه از تأسف و اندوه - اگر مردم دچار فرمانروایی مانند یزید شوند، باید فاتحۀ اسلام را خواند».

سپس گفت: مروان! آیا مرا به بیعت یزید دعوت می کنی؟ یزید مردی فاسق است نصیحت تو، سخن بیهوده و اشتباهی بزرگ است، من تو را سرزنش نمی کنم، تو همان ملعونی هستی که رسول خدا تو و پدرت «حکم بن العاص» را لعنت کرد و ملعونِ رسول خدا، حتماً با یزید بیعت می کند. دور باش ای دشمن خدا! ما خاندان پیامبرِ خدا، کسانی هستیم که حق بر زبانمان جاری می شود؛ از جدم رسول خدا شنیدم که فرمود: خلافت بر خاندان آل ابی سفیان، و آزاد شدگان و فرزندان آنها، حرام است و نیز فرمود: هرگاه معاویه را بر منبر من دیدید شکم او را پاره کنید، ولی اهل مدینه او را بر منبر رسول خدا دیدند و به سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله عمل نکردند و لذا مبتلا به فرزند او یزید شدند.(1)

استاندار را ترک کرد، اندکی نگذشت که مدینه را به قصد مکه ترک گفت.

سخنی را که او در مدینه، در مجلس استاندار و در گفت وگوی با مروان، بیان کرد همانها را در مسیر خود در کربلا تکرار کرد. آن گاه که نخستین گردان از لشکر «ابن زیاد»، مأمور دستگیری حسین علیه السلام شد و «حرّ بن یزید ریاحی» فرماندۀ کل آن گردان بود، او را از حرکت بازداشت. حضرت برخاست، خدا را ستایش کرد، خطبۀ کوتاهی خواند که همگی مضمون سخن جدّ بزرگوارش پیامبر گرامی بود.

خطاب به یاران خود و کسانی که تحت امر حرّ بن یزید ریاحی بودند چنین گفت: ای مردم! رسول خدا گفت: اگر کسی فرمانروای ستمگری را ببیند که او حرام خدا را حلال می شمارد، پیمان خدا را می شکند، با سنتّ رسول خدا مخالفت می ورزد، و به حقوق مردم تجاوز می کند (هر کس با چنین سلطانی روبرو شد) و با رفتار و گفتارش با او مخالفت نکرد، بر خداست که او را در همان جایگاهی که برای سلطان قرار داده، جای دهد.

هان ای مردم! یزید و یزیدیان، طاعت شیطان را بر گردن نهاده اند و اطاعت خدای رحمان را رها کرده اند. فساد را گسترش داده اند، حدود الهی را تعطیل کرده اند، درآمدهای بیت المال را مال شخصی خود، مصرف می کنند و حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام شمرده اند.(1)

این سخن نظیر همان سخن کوتاهی است که در مدینه فرمود و هر دو حاکی از آن است که انگیزۀ حسین بن علی علیهما السلام برای قیام، امری الهی و دینی بوده و ارتباطی به اختلافات قبیله ای چه قبل از اسلام و چه بعد از آن ندارد، اگر شما در این مسأله تردید دارید، هم اکنون، به ترجمۀ برخی از نامه های حسین بن

ص:172

علی علیهما السلام می پردازیم که در آنجا سخنی از اختلافات قبیله ای نیست و فقط ترس از ترک وظیفۀ دینی است.

صفحات زندگی حضرت را نخوانده و از افق بسیار محدودی به نهضت حسینی می نگرند و تصور می کنند که شهادت او، در روز عاشورا، به معنی شکست او در انقلاب بود، در حالی که شهادت او یکی از عوامل مهمّ پیروزی او به شمار می رود.

امام علیه السلام با فدا کردن جان و مال خود، پایۀ قساوت اموی ها را در قدرت طلبی به جهانیان، اعلام کرد، که آنان نه تنها از ضوابط دینی دورند بلکه در عادات جاهلی و اندیشه های ضد دینی و ضد مردمی غوطه ورند.

او با انقلاب خود، روشن کرد که نظام اموی، نه به بزرگان احترام می گذارد و نه به کوچک ها رحم می کند، حتی از کشتن شیرخواری نیز باکی ندارد.

او با آوردن قربانی هایی به قربانگاه کربلا، پردۀ خیانت و جنایت امویان را فرو افکند، و جهانیان را با راه و روش آنان آشنا ساخت. حسین بن علی علیهما السلام هرگز در فکر سلطنت و حکومت نبود، زیرا این مقام را خدا به او به عنوان امام امّت داده بود. هدف او این بود که امّتی را از خواب چند ساله بیدار کند و آنها را آگاه سازد که یک وظیفۀ همگانی یعنی امر به معروف و نهی از منکر بر زمین مانده است و متأسفانه امت این دو فریضه را ترک کرده اند.

بزرگان اسلام در آن روز یا از طریق تطمیع، سکوت را برگزیده و یا از طریق تهدید، لب فرو بسته بودند. امام علیه السلام بر هر دو گروه تاخت که نباید در برابر عربده کشی های یزید، در آموزه ها و ادبیات خود، سکوت کنند. گواه بر این مطلب این است که آن گاه که اسیران کربلا را همراه با سرهای شهیدان از دروازۀ شام وارد کردند، و یزید، از قصر خود، این منظره را مشاهده می کرد، ناگهان، یک کلاغ، قارقار کرد، در همین هنگام یزید این دو بیت را خواند:

ص:174

لمّا بدتْ تلک الحمولُ و أشرقتْ تلک الشموس علی رُبی جیرون

نعب الغرابُ فقلت صحْ أو لا تصحْ فلقد قضیتُ من الغریم دیونی(1)

«آن گاه که آن کجاوه ها پدیدار شد و آن خورشیدها از تپه های بیرون سر زد کلاغی آواز برآورد، من به او گفتم آواز کنی یا نکنی من وام های خود را از بدهکار پس گرفتم».

یعنی اگر رسول گرامی اسلام در جنگ بدر جدّم «عتبه» و داییم «ولید بن عتبه» را کشت من انتقام خودم را با کشتن نوۀ پیامبر گرفتم. این جمله حاکی از الحاد و کفر یزید است، که اساساً به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله معتقد نبود.

او به این دو بیت که خود سروده بود، بسنده نکرد بلکه او دو بیت از اشعار ابن زبعری را که در جنگ «اُحد» سروده بود تکرار کرد که در آنها به زعم او، ابوسفیان، انتقام کشتگان بدر را گرفته بود. سپس سه بیت از خود بر آن اضافه کرد که اینک به نقل و ترجمۀ آن می پردازیم:

لیت اشیاخی ببدرٍ شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسلّ

فاحلّوا واستهلّوا فرحاً ثم قالوا یا یزید لا تشلّ

لستُ من خندفَ إن لم أنتقم من بنی أحمدَ ما کان فعل

لعبتْ هاشم بالملک فلا خبر جاء و لا وحیٌ نزل

اگر نیاکان من از پیروزی من آگاه می شدند، به من تبریک گفته و شادی می کردند و سپس می گفتند: دستت درد نکند ای یزید.

من از نسل خندف(2) نیستم اگر انتقام خودم را از اولاد احمد به خاطر کارهایش نگیرم بنی هاشم با

ص:175

حکومت بازی کردند، و در حقیقت سلطنت بوده و هرگز وحیی از عالم بالا فرود نیامده است.(1)

اگر یزید فرزند معاویه، رسالت پیامبر اکرم را منکر می شود و آن را با مُلک و سلطنت یکی می شمارد، پدرش معاویه نیز هم از شنیدن رسالت پیامبر از مأذنه و گلدسته ها بسیار ناراحت می گشت، و چنین می گفت: شگفتا! ای فرزند عبداللّه چه همّت بالایی داشتی! به کمتر از آن راضی نشدی که نامت با نام خدا یکی گفته شود.(2)

«مغیرة بن شعبه» که یکی از سیاستمداران بزرگ عرب بود، به معاویه گفت:

برف پیری بر سرت نشسته، چه بهتر با بنی هاشم رفتار خوبی داشته باشی، دیگر در دست آنان، چیزی نیست که بترسی، او در پاسخ گفت:

ابداً امکان پذیر نیست، ابوبکر از قبیلۀ تیم به قدرت رسید و هر چه خواست کرد، سپس مرد و نام او نیز از میان رفت. آن گاه عمر از قبیلۀ عدی خلافت کرد و با مردنش نام او نیز از میان رفت. سپس از خانوادۀ ما عثمان، حکومت کرد و آنچه خواست کرد و با رفتنش، نام او نیز گم شد، در حالی که نام این مرد هاشمی (پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله) را هر روز بر فراز گلدسته ها پنج نوبت می برند، آیا پس از آن، چیزی برای ما می ماند؟

مادرت به عزایت بنشیند، جز این است که با مردن ما، نام ما نیز از میان می رود؟

مسعودی می نویسد: وقتی این تاریخ را برای مأمون خواندند او به تمام سرزمین اسلامی نامه نوشت که معاویه را بر فراز منبرها لعن کنند ولی از ترس

ص:176

شورش مردم، نامه را نفرستاد.(1)

بعد از شهادت حسین بن علی علیهما السلام، خاندان رسالت، برای تقویت روحیه مردم نسبت به ادامۀ نهضت به تشکیل مجالس سوگواری برای شهدای کربلا پرداختند که در آن مجلس، مصائب حسینی بازگو شود و اعمال وحشیانۀ اموی ها به سمع دیگران برسد و شعرا در این مورد، با سروده های خود، به حفظ نهضت کمک کنند، و لذا امام باقر علیه السلام فرمود: «رحم اللّه عبداً اجتمع مع آخر فتذاکر أمرنا».(2)

این نوع مجالس و سروده های محرّک سبب استمرار نهضت حسینی شد که به برخی اشاره می کنیم.

***

ص:177

به نوازندگی می پردازد و با سگها بازی می کند و... بعد گفتند: مردم شاهد باشید، ما او را از مقام خلافت عزل کردیم.

عبداللّه بن حنظله رئیس هیأت گفت: من از طرف کسی می آیم که اگر یار و یاوری جز فرزندانم نداشته باشم با او می جنگم. او مرا احترام کرد و جوایز خوبی به من داد ولی من آن را پذیرفتم که با جایزۀ او با او بجنگم و من او را از خلافت عزل کردم، آن گاه همۀ مردم با او هم آهنگ شده و یزید را از خلافت عزل کردند.(1)

در آغاز سال 62 هجری، مردم مدینه استاندار جدید را از مدینه بیرون کردند و به محاصرۀ امویان ساکن شهر مدینه پرداختند. در این هنگام، آنان به یزید نامه نوشتند و استغاثه کردند. یزید از عمر بن سعید درخواست کرد که به سوی مدینه برود و آنها را آزاد سازد، ولی او نپذیرفت. آن گاه به عبیداللّه بن زیاد نامه نوشت که به مدینه برود و آنان را آزاد سازد سپس به محاصرۀ عبداللّه بن زبیر در مکه بپردازد. عبیداللّه در پاسخ گفت: من دو گناه بزرگ را یکجا انجام نمی دهم، از یک طرف فرزند پیامبر را بکشم و از طرفی بروم کعبه را محاصره کنم. سرانجام یزید «مسلم بن عقبۀ مرّی» را به سرکوبی مردم مدینه برگزید. او با لشکری مجهّز و با بخشش فراوان به افراد تحت فرمان خود، که شمار آنان به دوازده هزار می رسید، به سوی مدینه حرکت کرد، آن گاه که به حدود مدینه رسید از ناحیۀ حرّه شرقی (سنگلاخ سمت مشرق مدینه) به این شهر نفوذ کرد و در آنجا خیمه زد.

لشکریان او با مردم مدینه سخت به نبرد برخاستند، سرانجام نیروهای شامی بر

ص:179

نیروهای محلی پیروز شدند، فرمانده لشکر، که به نام «مسلم» و در واقع «مسرف» بود، از هیچ جنایتی خودداری نکرد و جان و مال مردم مدینه را به مدت سه روز بر لشکریان خود، مباح ساخت. جنایت ها به قدری زشت است که قلم از نوشتن آن شرم دارد. علاقه مندان به تفصیل به مراجع یاد شده در زیر مراجعه کنند.(1)

ص:180

زیر پرچم ولایت او زندگی کنند، سرانجام، پیمان شکنی کردند و گفتند: یا تسلیم ما باش، تا تورا به کوفه بفرستیم و دست تو را در دست ابن زیاد بگذاریم و اگر نه، با تو می جنگیم. او سرانجام مرگ با عزّت را بر زندگی با ذلّت ترجیح داد و جام شهادت را نوشید، سپس رو به مردم کرد و گفت: آیا پس از قتل حسین علیه السلام شما به امویان اعتماد می کنید؟ گفتار آنها را باور می کنید؟ پیمان آنها را محترم می شمارید؟ نه فکر نمی کنم چنین باشید. به خدا سوگند کسی را کشتند که شبها بسیار به عبادت می ایستاد و روزها بسیار روزه می گرفت و از همۀ آنان به رهبری سزاوارتر بود، و در دین و فضیلت از همه بالاتر به شمار می آمد.

او باز به تعریف و ثنای حسین پرداخت که او هرگز قرآن را با غنا، و گریه از خوف خدا را با خوانندگی؛ روزه را با می گساری، مجالس ذکر را با دویدن به دنبال شکار عوض نمی کرد، در این هنگام برخی برخاستند و گفتند: اکنون که حسین علیه السلام کشته شده است، کسی با تو در امر خلافت نزاعی ندارد، پس از مردم بیعت بگیر. در چنین موقعیتی زبیر از مردم بیعت گرفت.(1)

مسلم بن عقبه پس از سرکوبی مردم مدینه رهسپار مکه شد تا با سپاه گران خویش، مکه را زیر فرمان خود درآورد، ولی در نیمۀ راه در نقطه ای به نام «ثنیّة هرشی»، از دنیا رفت. فرماندهی سپاه به شخصی به نام «حصین» واگذار شد. او در نخستین ماه سال 64 وارد مکه شد در حالی که مردم مکه و قسمتی از حجاز با عبداللّه بن زبیر بیعت کرده بودند سپاه شام با یک حملۀ سخت، مقاومت آنها را درهم شکست. سرانجام به صورت جنگ و گریز، جنگ در ماه محرم و صفر و سه روز از ربیع الاول ادامه یافت. در این شرایط که عبداللّه بن زبیر به

ص:182

مسجدالحرام پناه برده بود، و آنان با منجنیق، خانۀ خدا را هدف قرار می دادند و کعبه در آتش جنگ می سوخت، ناگهان خبر مرگ یزید در آغاز ماه ربیع الثانی به آنان رسید، آنان مصلحت دیدند که کار را نیمه کاره گذارده به شام برگردند.(1)

بازگشت سپاه یزید به شام سبب شد که عبداللّه بن زبیر به سیطرۀ خود، ادامه دهد و حجاز و عراق را تحت حکومت خود درآورد. این سیطره ادامه داشت تا این که عبدالملک در سال 71 بر عراق مسلّط شد و فرمانروایی ابن زبیر منحصر به حجاز گشت. در این موقع عبدالملک فرزند مروان یکی از شقی ترین انسان ها را به نام «حجاج بن یوسف ثقفی» با سرپرستی دو هزار رزمنده، رهسپار مکه ساخت در این موقع نیز عبداللّه بن زبیر به مسجد و کعبه پناه برد. حجاج بن یوسف منجنیق را بر کوه ابوقبیس نصب کرد و کعبه را نشانه گرفت و سنگباران کعبه و مسجد سبب شد که گروهی با درخواست امان، از مسجد بیرون آیند و فرزند زبیر در روز سوّم جمادی الآخره، سال 73 هجری کشته شد.(2)

ص:183

4. عبداللّه بن وال تیمی

5. رفاعة بن شدّاد بجلی

این چهار نفر اخیر در منزل سلیمان که از یاران برگزیدۀ امام علی علیه السلام بود و از سران شیعه به شمار می رفت، گرد آمدند، وقتی همگی نشستند، شخصیت دوم به نام مسیّب برخاست و چنین گفت:

ما در طول زندگی، با آزمایش های گوناگون، روبرو شدیم، از خدا می خواهیم که ما را از مصادیق آیۀ یاد شده در زیر قرار ندهد آنجا که می فرماید:

(أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ فَذُوقُوا فَما لِلظّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ) .(1)

«آیا شما را چندان عمر ندادیم که هر کس می خواست در آن مقدار از عمر متذکر شود، متذکر می شد، و آیا بیم دهنده ای به سوی شما نیامد؟ پس بچشید برای ستمگران هیچ یاوری نیست».

امیرمؤمنان علیه السلام که سلام خدا بر او باد فرمود: «خدا فرزندان آدم را تا شصت سالگی معذور می شمارد، و در عمر بالاتر از آن عذر پذیرفته نمی شود» در میان ما کسی نیست مگر این که به این سنّ و سال رسیده است. ما فکر می کردیم که روح و روان خود را تزکیه کرده ایم خدا بهترین ما را آزمایش کرد و دروغگو در آمدیم.

او نامه هایی به ما نوشت و نمایندگان او به نزد ما آمدند و حجت را بر ما تمام کردند و آشکار و پنهان از ما کمک خواستند ولی ما از بخشیدن جان خود در راه او بخل ورزیدیم تا این که در بیخ گوش ما کشته شد، نه او را کمک کردیم و نه با

ص:185

زبان از او دفاع کردیم و نه با اموالمان به تأیید او پرداختیم و نه از اقوام و عشیرۀ خود برای او کمک خواستیم. عذر ما در پیشگاه خدا و به هنگام دیدار پیامبرمان چیست؟ در حالی که فرزند دلبند او و ذرّیه و نسل او کشته شدند.

اکنون زمان امتحان دوّم فرا رسیده است؛ به خدا سوگند در پیشگاه خدا عذری نداریم تا این که قاتل او و کسانی را که به نفع قاتلان وارد کار شده اند بکشیم و یا اینکه در این راه کشته شویم شاید خدا از ما راضی شود. و در عین حال، من به نازل نشدن عذاب الهی اطمینان ندارم. دوستان من! یکی از میان خود برگزینید تا امیر و فرمانده باشد، زیرا شما چاره ای ندارید جز این که فرماندهی داشته باشید تا در مشکلات به او مراجعه کنید و باید پرچمی داشته باشید تا دور آن جمع شوید، و من این را می گویم و برای خود شما از خدا آمرزش می طلبم.

پس از ایشان، «رفاعة بن شدّاد»، از میان جمع برخاست و خطاب به سخنگوی (مسیّب) اول چنین گفت: خدا تو را به گفتار درست رهبری کرد و تو ما را به عاقلانه ترین کار و جهاد با فاسقان و توبه از گناهی بزرگ دعوت کردی.

سخن شما پذیرفته است و ما با شما همراهی می کنیم، و این که گفتید باید مردی را از میان خود برگزینیم و در مشکلات به او پناه ببریم و دور پرچم او گرد آییم، ما نیز همین فکر را کرده ایم. اگر تو این سمت را بپذیری ما کاملاً به آن خشنودیم، تو نزد ما محبوب هستی و ما پیوسته به تو کمک می کنیم. تو اگر این را نپذیری، در این صورت ما مردی را به فرماندهی برگزیده ایم که رهبر شیعیان و از یاران پیامبر خداست و دارای سابقۀ دیرینه ای است و او همان «سلیمان بن صرد» است که شجاعت و دینداری خردمندی او مورد پذیرش همگان است.

سپس هر یک از «عبداللّه بن وال» و «عبداللّه بن سعد» به سان سخنگوی دوم

ص:186

سخن گفتند برخی به فضیلت سلیمان بن صرد و برخی به سوابق او اشاره کردند و فرماندهی او را پذیرفتند.

در این هنگام، چون سلیمان بن صرد به عنوان رهبر نهضت به اجماع، برگزیده شد، او بار دیگر زمام سخن را به دست گرفت و در یک سخنرانی طولانی که عصارۀ آن چنین است، گفت: ای حاضران! برخیزید! خدا بر شما خشم گرفته هرگز به نزد زنان و فرزندان خود باز نگردید تا خدا از شما راضی شود. به خدا سوگند، فکر نمی کنم که راضی شوید مگر آن که قاتلان حسین بن علی را بکشید. آگاه باشید! از مرگ نترسید. به خدا سوگند آن کس که از مرگ ترسید خوار و ذلیل شد. برگردید مانند بنی اسرائیل که دربارۀ پیامبر خود، کوتاهی کرده بودند و خطاب آمد:

(إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ) .(1)

«شما با پرستش گوساله بر خود ستم کردید، به سوی خدا بازگردید، خود را بکشید این کار در پیشگاه خدا به نفع شماست...».

باز از آن میان، «خالد بن سعد بن نفیل» برخاست و چنین گفت:

به خدا سوگند اگر بدانم خودکشی من، مرا از گناه پاک می کند و خدایم از من راضی می شود خودم را می کشم، ولی این مطلب از آن بنی اسرائیل است که به آن مأمور شدند و ما از آن، نهی شده ایم، خدا و حاضران را گواه می گیرم، من هر چه را که دارم به جز شمشیرم که با آن می جنگم، در اختیار مسلمانان می گذارم تا به

ص:187

کمک آن به جنگ با ستمکاران برخیزند.

در این هنگام سلیمان بن صرد به فکر تعیین مسئول مالی افتاد و گفت: هر کس مالی دارد آن را در اختیار عبداللّه بن وال تیمی قرار دهد، تا با جمع آوری آنها شیعیان نیازمند را کمک کنیم.(1)

***

بدین گونه هستۀ اصلی نهضت، تشکیل و مسئول مالی نیز تعیین شد و قرار شد حاضران در مجلس، جز سلاحی که در اختیار دارند، معظم اموال خود را به او تحویل دهند تا شیعیان فقیر و انقلابی، از فقر و نیاز بیرون آیند.

او نامۀ دومی به مضمون نامه پیشین به «مثنی بن مخربه» نوشت که رئیس شیعه در بصره بود. مثنی در پاسخ نوشت: ما شیعیان، خدا را سپاس گزاریم که شما چنین تصمیمی را گرفته اید، ما نیز در همان وقت که تعیین کرده اید به شما می پیوندیم، سپس نامۀ خود را با چند شعر به پایان رساند.(1)

سیاست گردآوری اموال و دعوت افراد برای خروج در یک وقت معین ادامه داشت و این کار به صورت سرّی انجام می گرفت و پاسخ ها هم به صورت سرّی به مرکز می آمد تا آنجا که گروه زیادی بر قیام تصمیم گرفتند، ناگهان خبر مرگ یزید بن معاویه در سال 64 هجری به کوفه رسید. قهراً برنامۀ توّابین سرعت بیشتری گرفت، جلسه ای تشکیل و یکی از آنان گفت: طاغوت زمان به هلاکت رسید اکنون نظام اموی در کوفه ضعیف و ناتوان شده و جانشین ابن زیاد در کوفه، «عمرو بن حریث» است، اگر مایل هستید با یک خیزش کار این جانشین را تمام کنیم و به عنوان خونخواهان حسین علیه السلام به پا خیزیم و قاتلان او را بکشیم و مردم را نیز به این هدف مقدس دعوت کنیم.

ولی این نظریه مورد پذیرش سلیمان واقع نشد، گفت: در این مورد شتاب نکنید، زیرا قاتلان حسین، بزرگان کوفه و تک سواران عرب هستند.

هرگاه آنان بفهمند که هدف این است که با قاتلان حسین علیه السلام برخورد شود، قطعاً بر ضدّ شما برمی خیزند و شما را در این راه، ناکام می گذارند، بلکه باید شیوه و شعار خود را عوض کنید. به جای جنگ با قاتلان حسین جنگ با شامیان را مطرح کنید که پایه های حکومت یزید را تحکیم کردند و او را بر تخت نشاندند و هرگز متعرض قاتلان حسین علیه السلام در کوفه نباشید.

ص:189

از آنجا که سلیمان بن صرد به عنوان سرپرست، معین شده بود و نظر او دربارۀ توّابان لازم و قاطع بود، سرانجام تصمیم گرفتند که در آغاز ماه ربیع الثانی، در اردوگاه نخیله گرد آیند، آنگاه که وی با جمعی به نخیله آمد افراد کمی را در آنجا یافت، لذا دو نفر از یاران خود که یکی از قبیلۀ کنده و دیگری از قبیلۀ کنانه بود را به کوفه فرستاد که همگی در کوچه و بازار کوفه شعار «یا لثارات الحسین» را سر دهند، و شاید این اوّلین شعاری بود که به وسیلۀ این دو نفر در سرزمین کوفه طنین انداز شد.

فردای آن روز جمعی در نخیله حاضر شدند ولی هرگز قابل مقایسه با کسانی که ثبت نام کرده بودند، نبود، زیرا در دفتر نهضت 16000 نفر نام نوشته بودند، در حالی که در اردوگاه بیش از چهار هزار نفر نبودند، او سه روز در آن اردوگاه به سر برد، افرادی را به سوی بیعت کنندگان اعزام می کردند که برخیزند و به بیعت خود عمل کنند، سرانجام هزار نفر دیگر به آنان پیوستند.

نمایندۀ ابن زیاد به نام عمرو بن حریث، از این جمع، آگاه نشد، شاید علّت آن این بود که به خاطر مرگ یزید بن معاویه، استانداری کوفه به ضعف گراییده بود و جاسوسان همگی در فکر خود بودند، و به این کار نمی پرداختند.

در هر حال، روز جمعه پنجم ربیع الأوّل سال 65 جمعیتی پنج هزار نفری به راه افتادند و همگی به سوی کربلا آمدند و در کنار قبر حسین علیه السلام جمع شدند.

هنگامی که نزدیک مرقد امام رسیدند، همگان، یکپارچه فریاد برآوردند و به گریه افتادند و در کنار قبر او از این که او را یاری نکرده اند، توبه نمودند و یک شبانه روز در کنار مرقد به سر بردند و کاری جز گریه و زاری و درود بر حسین و یاران او نداشتند و در کنار قبر او چنین زمزمه کردند:

خدایا! بر حسین شهید رحمت فرست. او شهید فرزند شهید و صدّیق فرزند صدّیق بود.

پروردگارا! شاهد باش ما بر دین حسین و راه حسین هستیم و قاتلان او را دشمن می داریم و با دوستان او، دوست هستیم.

خدایا! ما فرزند پیامبرت را یاری نکردیم، ما را بر این گناه ببخش و به سوی ما با رحمت باز گرد و بر حسین و یاران او رحمت بفرست و ما شهادت می دهیم بر همان راهی که آنها کشته شدند هستیم، اگر ما را نبخشی و بر ما ترحم نکنی، از زیانکاران خواهیم بود.

در این هنگام، هر یک از آنان به سوی مرقد می آمد و با آن وداع می کرد و آنچنان ازدحام در کنار قبر پدید آمده بود که نشان دهندۀ ازدحام زائران خانۀ خدا در کنار حجرالاسود بود.

برنامۀ زیارت حسین علیه السلام و تودیع او به پایان رسید و توّابان باید راه شام را در

ص:191

پیش گیرند، آنان در مسیر خود به شهر «انبار» رسیدند، در این هنگام یکی از هواداران سلیمان که مقیم «انبار» بود به نام عبداللّه بن زید، نامه ای به سلیمان بن صرد نوشت و آنان را از پیشروی به سوی شام بازداشت، سلیمان در پاسخ او پس از سپاسگزاری از خیرخواهی وی چنین نوشت: افرادی که زیر پرچم من گرد آمده اند، جان خود را در راه خدا فروخته اند و از گناه بزرگ خود توبه کرده اند و به سوی خدا رو کرده اند و بر آنچه که خدا مقدّر نموده، راضی شده اند.

توّابین از سرزمین «انبار» گذشتند و به نقطه ای به نام قرقیسیاء رسیدند «زفر بن حارث کلابی»، وقتی فهمید در میان این جمع، مسیّب بن نَجَبه هست، دستور داد برای تأمین نیازهای توابان، بازاری برپا کنند و به شخص او هزار درهم و یک اسب داد، مسیّب، درهم ها را نپذیرفت ولی اسب را گرفت و گفت: شاید در آینده به آن نیاز پیدا کنم، در این هنگام صاحب قلعه مقدار زیادی نان و علف و آرد در اختیار آنان نهاد که از خرید آذوقه بی نیاز شوند.

فردای آن روز تصمیم به حرکت گرفتند و «زفر» صاحب قلعه آنان را بدرقه کرد و گفت به من خبر رسیده، پنج نفر از امیران «رقّه» که در میان آنان عبیداللّه بن زیاد نیز هست به این سو حرکت کرده اند و پیشنهاد کرد به قلعه بیایید تا همگان یک جا بر دشمن شامی بتازیم. سلیمان نپذیرفت و گفت قبل از شما نیز در منازل پیشین از ما چنین تقاضایی شده ولی نپذیرفته ایم، و به حرکت خود ادامه دادند تا به نقطه ای به نام «عین الورده» رسیدند و در غرب آن، خیمه ها را بر پا کردند و پنج روز به استراحت پرداختند، تو گویی سلیمان بن صرد این نقطه را آخر مسیر خود تلقی کرده بود، خبر به شامیان رسید و آنان نیز به سوی «عین الورده» حرکت کردند تا به چهارفرسخی آن رسیدند، در این هنگام سلیمان، برخاست و

ص:192

در میان جمعی که دور او بودند چنین سخنرانی کرد: دشمنی که برای جنگ با او لحظه شماری می کردید، به نزدیک شما آمده است، هرگاه با آنان روبرو شدید، جانانه با آنان بجنگید و پایدار باشید. خدا پایدارکنندگان را دوست دارد، سپس فرماندهان را یکی پس از دیگری معین کرد و گفت: اگر من کشته شدم، فرمانده بعدی مسیب بن نجبه هست اگر او کشته شد فرمانده بعدی عبداللّه بن سعد است. او اگر کشته شد فرمانده عبداللّه بن وال است و اگر او کشته شد فرمانده شما رفاعة بن شدّاد است، خدا کسی را که به وعدۀ خود عمل می کند، رحمت کند.

نخستین گروه از ارتش شام به فرماندهی «شرحبیل بن ذی الکلاع» با جمعی که زیر فرماندهی مسیب بن نجبه بود، روبرو شدند. گروه توّاب به سرپرستی وی بر شامیان حمله بردند و سپاه آنان شکست خورد و توابان توانستند گروه بی شماری را مجروح کنند و اسبان آنان را بگیرند تا این که باقی مانده سپاه شام شکست خورده به محل خود بازگشتند. گزارش به سلیمان بن صرد رسید و از آن خوشحال شد.

خبر شکست لشکر شام به ابن زیاد رسید، او به حصین بن نمیر فرمان داد که با 12000 نفر به سوی عین الورده حرکت کند. اصحاب سلیمان در چهارم جمادی الاولی با او روبرو شدند، سپاه شامیان، خواستند آنان را فریب دهند که همگی بیایید و با عبدالملک بن مروان بیعت کنید، اصحاب سلیمان در پاسخ گفتند همگی بیایید و عبدالملک را خلع کنیم و عبیداللّه را به ما تسلیم کنید. ولی طرفین از پذیرش پیشنهادهای یکدیگر خودداری کردند. جنگ در میان دو سپاه درگرفت و بار دیگر اهل شام شکست خورده به اردوگاه خود برگشتند و پیروزی با اصحاب سلیمان بود تا این که شب میان دو گروه فاصله انداخت.

ص:193

فردای آن روز، لشکر عظیمی از شام به هم پیوستند و با توابان درگیر شدند، جنگ بسیار شدیدی میان هر دو درگیر شد که فقط به هنگام نماز از هم فاصله می گرفتند، به هنگام غروب، مجروح از دو طرف فراوان بود، ولی پیوسته مبلّغان یاران سلیمان را به مقاومت تشویق می کردند.

فردای آن روز که روز جمعه بود، سپاه شام با یک حملۀ سراسری به سمت توّابان یورش بردند. کثرت سپاه آنان سبب شد که توّابان را از هر طرف محاصره کنند، در این هنگام، سلیمان به میان یاران خود آمد و گفت: بندگان خدا! آن کس که می خواهد به سوی خدا برود و با توبه از او آمرزش بخواهد، به سوی من آید و غلاف شمشیر خود را شکست و گروهی نیز چنین کردند و به سوی دشمن پیش روی کردند و با آنان به نبرد برخاستند و کشتار عجیبی به راه افتاد. فرمانده سپاه از پایداری آنان به شگفت آمد و راه دیگری را در پیش گرفت، به پیاده نظام دستور داد آنان را تیرباران کنند و پیوسته دایرۀ محاصره را تنگ می کردند تا این که سلیمان کشته شد. پس از شهادت او مسیّب بن نجبه پرچم را به دست گرفت و بر سلیمان رحمت فرستاد و او نیز پس از اندکی کشته شد، آنگاه به دستور پیشین سلیمان، پرچم را عبداللّه بن سعد به دست گرفت و هر دو فرمانده پیشین ترحّم جست و این آیه را خواند: (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلاً) (1).

در حالی که توّابان به فرماندهی عبداللّه بن سعد مشغول نبرد بودند، خبر خوبی به آنان رسید که 170 نفر از اهل مدائن و 300 نفر از اهل بصره به راه افتاده اند که شما را کمک کنند، کسانی که این خبر را آورده بودند، وضع رقّت بار

ص:194

برادران، برای آنان بسیار گران و سنگین بود که خود، منتظر آمدن کمک نشدند و با جهاد، جان خود را از دست دادند. سرانجام، سعد بن نفیل کشته شد، طبق تصویب مسیّب، باید عبداللّه بن وال، پرچمدار جنگ باشد، ولی او در گوشه ای از میدان مشغول نبرد بود و موفق به این کار نشد.

آن گاه که عبداللّه بن سعد کشته شد، سرانجام پرچم به زمین افتاد و کسی در آن نبود، آن گاه، گروهی فرمانده چهارم را یعنی عبداللّه بن وال را صدا زدند که بیاید و پرچم را به دست بگیرد، ولی او درگیر جنگ با گروهی دیگر بود و برای رساندن پرچم به دست «عبداللّه بن وال»، رفاعة بن شداد پرچم را به دست گرفت و جانانه نبرد کرد آنگاه به یاران خود گفت: آن کس که زندگی می خواهد که پس از آن مرگی نباشد و راحتی که پس از آن خستگی نباشد و شادی که پس از آن، غم نباشد، با کشتن شامیان به سوی خدا تقرّب بجوید، این جمله را گفت و با یاران خود بر شامیان حمله کرد و گروهی را کشت و گروهی را به فرار وادار کرد، در این اثناء خبر شهادت فرمانده چهارم یعنی «عبداللّه بن وال» رسید از این جهت رفاعة بن شدّاد بجلی پرچم را به دست گرفت.

نظر فرمانده این بود که در همان لحظه که روز روشن است عقب نشینی کنند و به سوی کوفه بازگردند ولی فردی به نام عبداللّه بن عوف گفت: اگر اکنون حرکت کنیم، همه کشته می شویم، حتی اگر یک نفر از ما زنده بماند، دیگران او را دستگیر می کنند و به شامیان می سپارند، اکنون که آفتاب نزدیک به غروب است به جنگ ادامه دهیم، و آنگاه که تاریکی شب همه جا را فرا گرفت، با آرامش حرکت می کنیم و هر فردی خود و مجروح خود را از معرکه بیرون برد.

فرمانده سپاه نظر او را پذیرفت و تا غروب جنگ ادامه یافت، به هنگام

ص:195

مغرب، از طرف شرحبیل بن ذی کلاع به آنان امان داده شد، آنان در پاسخ گفتند:

ما در دنیا در امان بودیم، آمده ایم تا امان آخرت را بجوییم، آنگاه که تاریکی شب همه جا را فرا گرفت، رفاعه افرادی که اسبشان پی شده یا مجروح شده بودند را در میان افراد خود تقسیم کرد، آنگاه در تاریکی شب از مسیری که آمده بودند برگشتند، وقتی به قرقیسا رسیدند صاحب قلعه به نام زفر سه روز آنان را میهمان خود ساخت و سپس از آنجا به کوفه برگشتند، در این هنگام، مختار در زندان بود، از اخبار آنان آگاه شده بود، به آنان پیغام داد و گفت: خوشا به حال کسانی که پاداش بزرگی نصیب آنها شده است، سوگند به خدای کعبه در هر گامی که برداشتید و هر بلندی که پشت سر نهاید، اجر و پاداشی نصیب شما شده و ثواب خدا از همۀ دنیا بالاتر است. سلیمان بن صرد درگذشت، و خدا او را با پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان محشور کند.

سپس کلام خود را با این جمله به پایان رساند:

آماده باشید، من شما را به این بشارت می دهم، به کتاب خدا و سنّت پیامبر و خونخواهی اهل بیت و دفاع از ضعیفان دعوت می کنم.(1)

ما در این جا سرگذشت توابان را به صورت مبسوط نقل کردیم، این انقلاب درخشان و همت بلند و فداکاری آنان در راه خدا بود، به آنان امان داده شد، ولی امان آنان را نپذیرفتند و مصداق آیۀ (صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَیْهِ) بودند. همگان به عهدی که بسته بودند، عمل کردند به جز گروه اندکی از آنان که پس از یأس از پیروزی به جایگاه خود باز گشتند.

مرحوم شیخ محمد مهدی شمس الدین لبنانی در کتاب خود به نام «ثورة

ص:196

الحسین» می نویسد: «علت این که آنان با اشخاصی که در قتل امام حسین علیه السلام دست داشتند نجنگیدند، این بود که می دانستند که گناه واقعی بر گردن نظام است و به جای جنگ با معلول، باید به جنگ با علّت بپردازند.(1)

سرانجام این انقلاب از خون های پاک آنان به شکوفایی رسید، کسانی که به سخنان و خطابه ای آنان گوش دهند، احساس می کنند که آنان عمیقاً خود را گنهکار می دانستند و واقعاً می خواستند از این طریق به پاکی برسند، هر چند آنان، موفق به برچیدن نظام نشدند، امّا این خیزش سبب شد که در کوفه روح انتقام از قاتلان حسین علیه السلام پدید آید و سبب شد که مختار بن ابی عبیده ثقفی از این نهضت بهره بگیرد و نهضت گسترده تری را پی ریزی نماید.

ص:197

می دهد و آن این که مختار، به کمک امام علیه السلام شتافت، ولی او را دستگیر کردند و به زندان انداختند.

تاریخ نگاران می نویسند: او به هنگام حادثۀ عاشورا در زندان عبیداللّه بن زیاد بود تا این که «عبداللّه بن عمر» شوهرخواهر مختار نامه ای به یزید بن معاویه نوشت و از او درخواست کرد که او را آزاد کند. عبیداللّه بن زیاد او را آزاد کرد مشروط بر آن که پس از سه روز، عراق را به سوی حجاز ترک کند و گرنه به زندان باز می گردد.(1)

مختار به ناچار عراق را به عزم حجاز ترک گفت و پنج ماه در آنجا اقامت گزید و با عبداللّه بن زبیر مذاکره کرد تا بر حکومت یزید شورش کند، و در این نقطه، همۀ مخالفان حکومت اموی، سخن یکسانی داشتند، هم عبداللّه بن زبیر و هم خوارج و هم شیعیان.

او هر چند، در تحریک عبداللّه بن زبیر برای نبرد با شامیان، مؤثر بود حتی خود او نیز در سپاه ابن زبیر مقامی داشت، ولی در این نبرد، شامیان غالب بودند و به ناچار او به مکه مکرمه برگشت.

وقتی که خبر مرگ یزید به مکّه رسید، او فرصت را مغتنم شمرد تا بار دیگر به عراق بیاید و به کمک شیعیان، انتقام حسین بن علی علیهما السلام را بگیرد، او به کوفه آمد و با ترتیب مجالسی در آن گریه ها و ناله ها سر می داد، تا این که جمع کثیری به او پیوستند. تفاوتی که با انقلاب توّابان داشت این بود که آنان با نظام اموی جنگیدند نه با قاتلان و مرتکبان جرائم جنگی، در حالی که نظر مختار دستگیری و انتقام از کسانی بود که دستشان به خون شهیدان کربلا آلوده بود.

ص:199

مختار علم نهضت را برافراشت و اکثریت مردم کوفه با او هماهنگ شدند و او در روز قیام خود، چنین خطبه ای را خواند:

«سپاس خدایی را که به ولیّ خود نوید کمک و به دشمن خود بیم زیان و نابودی را داد».

او نهضت خود را در چهاردهمین شب ربیع الاول سال 66 پی ریزی کرد و این انقلاب تا سال 67 باقی ماند و در این مدت توانست قاتلان دانه درشت حسین بن علی علیهما السلام را دستگیر و اعدام کند.

تفصیل دستگیری قاتلان حسین و کیفیت انتقال در کتاب های تاریخ بالاخص «کامل» ابن اثیر آمده است و ما به اختصار از آن می گذریم. آنچه در اینجا مطلوب است، این که این انقلاب نیز از انقلاب حسین بن علی علیهما السلام سرچشمه گرفته و به دنبال آن بوده است. او علاوه بر انتقام خون حسین علیه السلام کار عظیمی نیز انجام داد.

توضیح این که عبداللّه بن زبیر در مکه خروج کرد و با امویان درگیر و در حال جنگ بود، ولی از نشانه های بی خِرَدی او این بود که محمدحنفیه و دیگر بزرگان بنی هاشم را در نقطه ای محاصره کرده بود و از آنها درخواست بیعت می کرد و تهدید می کرد که اگر بیعت نکنند همه را با آتش خواهد سوزاند.

سرانجام محمد بن حنفیه کسی را روانه عراق کرد و از وضع رقت بار خود و کلیۀ بنی هاشم گزارش داد. مختار، نامۀ محمد بن حنفیه را خواند و اشک ریخت، او نیرویی در حد هشتصد نفر سواره نظام روانه مکه کرد که همگی وارد مسجدالحرام شدند و در حالی که پرچم هایی در دست داشتند و همگی شعار می دادند: «یا لثارات الحسین». این شعار، خود عاطفه گروهی از مردم مکه را

ص:200

تحریک کرد و به آنان پیوستند و سرانجام محاصرۀ نقطه ای را که محمد بن حنفیه و بنی هاشم در آنجا در محاصره بودند، شکسته شد و همگی آزاد شدند و از محمد بن حنفیه خواستند که اجازه دهد با عبداللّه بن زبیر بجنگند ولی او به احترام حرم، اجازۀ جنگ نداد، سرانجام همگی به «شِعب علی» پناه بردند و این غائله به وسیلۀ این مرد شجاع پایان یافت و ابن عباس نیز که یکی از محاصره شدگان بود، به طائف رفت و در آنجا به لقاءاللّه پیوست و محمد بن حنفیه بر او نماز گزارد.

سرانجام پس از درگیری های فراوان، مختار در دارالأماره کشته شد. عجب اینجاست هنگامی که سر مختار را برای مصعب بن زبیر بردند 30000 درهم به آورندۀ سر جایزه داد و به زنان مختار پیام فرستاد که از شوهر خود تبرّی بجویند.

برخی از همسران او تبری جستند ولی همسر دیگر او دختر نعمان بن بشیر بود، تبرّی نجست، و او نیز به خاطر تبری نجستن، کشته شد.

ص:202

سرانجام خطرناک آن را گوشزد کرد. همگان با عبدالرحمن هماهنگ شدند و تصمیم گرفتند که از همانجا به عراق برگردند و حجاج را از مقام خود برکنار کنند. سپاه با یک خیزش پس از طی فرسنگ ها وارد بصره شد، و عجیب این که مردم بصره از پیر و جوان، برای خلع حجاج و عبدالملک خلیفۀ اموی، که حجاج عامل او بود، با عبدالرحمن بیعت نمودند و در سال 81 نبردی میان شامیان به رهبری حجاج و عراقیان به رهبری عبدالرحمن درگرفت، و کشتار عظیمی در «دیرالجماجم» در هفت فرسنگی کوفه به راه افتاد. و سرانجام، جنگ به نفع شامیان پایان یافت و عبدالرحمن و سران سپاه او نیز کشته شدند. شگفت اینجاست که در این نهضت، کمیل بن زیاد نخعی، حتی سعید بن جبیر تابعی و حسن بن حسن (حسن مثنی) شرکت داشتند، در حالی که بین این صالحان که از یاران خالص امیرمؤمنان بودند با عبدالرحمن تفاوت و فاصلۀ زیادی بود ولی همۀ آنها با وجود تفاوت های مکتبی در برانداختن شجرۀ خبیثه و نظام اموی مشترک بودند و نباید این نوع مشارکت را گواه بر وحدت عقیده و مکتب آنان دانست. و سرانجام سعید بن جبیر و کمیل بن زیاد نخعی به وسیلۀ حجاج به وضع فجیعی کشته شدند امّا سرسوزنی از مکتب علوی، عدول نکردند. آنچه مهم است این که خطابه های عبدالرحمن و یاران او همگی برگرفته از خطبه های علی علیه السلام و سخنان سالار شهیدان امام حسین علیه السلام بود. سرانجام انقلاب حسینی که در سال 61 رخ داد. با سه انقلاب، انقلاب توّابان، انقلاب مختار و انقلاب عبدالرحمن تداوم یافت، ولی در عین حال، انقلاب عبدالرحمن در سال 81 رخ داد و چهل سال بعد، انقلاب عظیم تری، این سه انقلاب را دنبال کرد و این حاکی از آن بود که شعله های انقلاب، هنوز در دلها خاموش نشده است.

ص:204

دست به انقلابی نمی زد که در آن، جان خود و یارانش را فدا سازد، مگر این که در آن، یک مصلحت عمومی باشد، مصلحتی که مورد رضای خدا و رسول صلی الله علیه و آله او و امام زمان او باشد.

آنچه می تواند این حقیقت را روشن سازد، مطالبی است که در این مورد، یادآور می شویم:

1. سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله و عترت او دربارۀ زید

2. سخنان او در آغاز نهضت

اینک هر دو را بررسی می کنیم:

رسول گرامی صلی الله علیه و آله کشته شدن وی همراه با یاران را پیش بینی کرده و فرموده است: آنان بدون حساب وارد بهشت می شوند و در روایت دیگر، او را مظلوم اهل بیت علیهم السلام دانسته و فرمود او هم نام محبوب خانواده ما (زید بن حارثه) است.

همچنان که امیرمؤمنان وقتی در محلّۀ «کناسه» کوفه بود گریست و اشک ریخت و یارانش را گریاند به خاطر این که فرزندی از فرزندان او در اینجا به دار آویخته می شود.

امام باقر علیه السلام برادر بزرگتر او می فرمود: او سرور خاندان و کسی است که انتقام خون آنان را می گیرد، این کلمات، حاکی از آن است که وی با یک انگیزه دینی قیام کرده که شایستۀ این همه تکریم گشته است.(1)

این کلمات و نظائر آنها(2) که در مصادر یاد شده در پاورقی فراوان دیده

ص:206

می شود، حاکی از نیّت پاک و انگیزۀ الهی اوست و ما به اختصار برخی از کلمات ائمه اهل بیت علیهم السلام را دربارۀ او نقل کردیم.

اکنون به گفتارهای او در آغاز نهضت توجه کنیم:

او در آغاز نهضت، این سخنان را بر زبان می آورد:

1. من امروز بر گروهی می تازم که در جنگ «حرّه» مدینه را غارت کردند، و سپس، خانۀ خدا را با منجنیق، سنگ باران و آتش باران کردند.(1) او با این جمله، به خیانت حجاج بن یوسف، فرمانده سپاه اموی اشاره می کند که برای دستگیری عبداللّه بن زبیر که به خانۀ خدا پناه برده بود، این جنایت را مرتکب شد.

2. من امروز به انتقام خون جدم حسین بن علی علیهما السلام از قاتلانش برخاسته ام.(2)

3. عبداللّه بن مسلم می گوید: من با زید بن علی روانۀ مکه شدیم، وقتی شب به نیمه رسید و ستارۀ ثریّا کاملاً آشکار شد، به من گفت: این ستاره را می بینی؟ آیا دست کسی به آن می رسد؟ گفتم: نه، گفت: به خدا سوگند، من دوست دارم که دستم به این ثریا برسد و از آن نقطۀ بالا به زمین بیفتم ولی بتوانم کار امت محمد صلی الله علیه و آله را سر و سامان دهم. این سخن، شبیه سخنان حسین بن علی علیهما السلام است که در نامۀ خود به برادرش محمد بن حنفیه نوشته است که فرمود: به خدا سوگند من برای خوشگذرانی و رفاه بیشتر قیام نکرده ام و همچنین برای افساد و ستم برنخاسته ام، بلکه برای این آمده ام که در امت جدّم و شیعیان پدرم علی بن ابی طالب علیه السلام، اصلاح گری کنم. هرکس حق را از من بپذیرد، خدا به پاداش او سزاوارتر است و هرکس با من مخالفت کند، من صبر می کنم تا خدا میان من و

ص:207

آنان به حق قضاوت کند و خدا بهترین داوران است.(1)

زید می گوید: و أنّ اللّه یصلح بین أمّة محمّد صلی الله علیه و آله.

امام حسین علیه السلام می فرماید: إنّما خرجت لطلب الاصلاح فی أُمّة جدّی.

بین هر دو جمله یک نوع توافق و هماهنگی وجود دارد.

زید انقلابی در کوفه، مدّت مدیدی به سر برد و یارانش با او بیعت کردند و محتوای بیعت چنین بود:

«من شما را به کتاب خدا، و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و نبرد با ستمگران، و پس گرفتن حق مستضعفان و یاری محرومان، و تقسیم درآمدهای عمومی بین همگان و باز گرداندن اموال مردم به صاحبانش و باز گرداندن قوایی که در سرزمین دشمن هستند و کمک به خاندان رسالت در برابر کسانی که به آنان ستم کرده اند و حقوق ما را غصب کرده اند، دعوت می کنم». آن گاه که گفتند: بلی، دست در دست آنان می گذاشت و می گفت: «بر شما باد که پیمان و میثاق خدا و عهد رسول خدا را محترم بشمارید که به بیعتی که با من کردید، وفادار باشید و با دشمن من بجنگید و مرا در پنهانی و آشکار، کمک کنید.» آن گاه که مخاطب می گفت: بلی، دست در دست او می کشید و می گفت: اللهم اشهد.(2)

شما اگر این سخن را با سخنی که حسین بن علی علیهما السلام به هنگام روبرو شدن با «حرّ بن یزید ریاحی» فرمود مقایسه کنید خواهید دید، روح هر دو خطبه یکی است، هر چند در الفاظ با هم اختلاف دارند.

ص:208

آن گاه که حرّ بن یزید ریاحی او را از حرکت بازداشت، برخاست و در بین دو سپاه چنین گفت: «جدّم رسول خدا فرموده است که هر کس فرمانروای ستمگری را ببیند که حرام های خدا را حلال می شمارد و پیمان های خدا را می شکند و با روش پیامبر خدا مخالفت می ورزد و با بندگان خدا با ستم رفتار می کند و نسبت به این سلطان با رفتار و گفتار، پرخاش نکند، بر خدا حق است که او را در جایگاه همان سلطان قرار دهد. آگاه باشید امویان طاعت شیطان را برگزیدند، و پیروی از خدای رحمان را به کناری نهادند، فساد را گسترش داده اند، حدود الهی را در مورد مجرمان، تعطیل کرده اند. درآمدهای عمومی را به خود اختصاص داده اند. حرام خدا را حلال، و حلال خدا را حرام کرده اند. من سزاوارترین کسی هستم که باید این وضع را دگرگون سازم».(1)

البته این نوع سخنان مشابه، میان سرور شهیدان و زید بن علی علیه السلام فراوان است، ما به همین مقدار بسنده می کنیم.

برنمی خیزد، بلکه برای بیدار کردن جامعه و تحریک آنان برای قطع ریشۀ ناپاک، ولو با شهادت خویش دست به خیزش می زند، دلیل بر این که او آمادۀ شهادت بود، متعدد است، از جمله:

1. آهنگ شهادت را از پدر و جد بزرگوار خود شنیده بود، حتی پدرش امام سجاد علیه السلام در حالی که او را در آغوش گرفته بود، چنین گفت: تو را در پناه خدا قرار می دهم از این که همان زید به دار آویخته در سرزمین «کناسه» باشی، او این سخن را از برادرزادۀ خود، امام صادق علیه السلام شنیده بود، با این پیشگویی ها، چگونه می توان گفت: او برای سلطنت و حکمرانی به پاخاسته است، در حالی که معصومان، از شهادت او خبر داده بودند.

2. گروه هایی که با او بیعت کرده بودند، غالباً به نفاق و دورویی و فرار از جبهۀ جنگ معروف بودند، هر چند همۀ مردم کوفه چنین نبودند و در میان آنان قهرمانان و دلیران بزرگی بودند که بر جبین روزگار، شهادت و قهرمانی خود را نوشته بودند.

دلبستگی به این گروه ها کار انسان های بسیار ساده لوح است، نه حکیمی مانند زید که بر آنها تکیه کند و جدّاً خواهان سرنگونی دولتی و ایجاد دولتی دیگر باشد که خود او در رأس آنها قرار گیرد.

مردم شام با مردم کوفه تفاوت ریشه ای داشتند، مردم شام، غالباً یکدست بودند و در سرزمینی زندگی می کردند که سالیان درازی مستعمرۀ روم بود، در حالی که کوفه، قبل از خلافت عمر بن خطاب، نقطۀ کوچکی بود و در زمان وی به صورت شهری درآمد که جمعیت آن نوعاً مهاجر و خانواده های سربازان

ص:210

بودند واز نظر فرهنگ و تربیت و تفکر از ملّیت های گوناگون تشکیل می شد، بهره گیری از این جمعیت متنوع، آن هم در راه هدفی که در آن جانبازی مطرح است، بسیار مشکل می نمود، ولی زید، چون آمادۀ شهادت بود، بیعت های آنان را پذیرفت، زیرا نظرش این بود که سکوت مرگبار را بشکند و امّت اسلامی را از خواب غفلت بیدار سازد، هر چند نتواند به همۀ آرزوهای خود، برسد.

یک نگاه به شمار بیعت کنندگان و حاضران، کافی است که نشان دهد، مردم کوفه تا چه اندازه بی تفاوت بودند و پایداری آنان چه قدر اندک بود، دفتری که در آن، نام بیعت کنندگان ضبط شده بود، رقم 25000 نفر را نشان می داد، در حالی که در روز قیام، فقط 218 نفر حضور یافتند. وقتی او دربارۀ متخلفان پرسید، گفتند، آنان در مسجد، محاصره شده اند. او در پاسخ گفت: سبحان اللّه، این عذر بیعت کنندگان نیست!!

3. زید انقلابی با دولت بزرگی به نام دولت اموی، روبرو بود که در همۀ سرزمین های اسلامی، ریشه دوانده بود و کلیدهای خیر و شر دست آنها بود، در حالی که در دست زید، جز چیز کمی نبود. آیا صحیح است زید با چنین دولت ریشه دار و گسترده ای درافتد، آن هم به فکر سرنگونی آن باشد!

از این بیان روشن می شود برخی از تاریخ نویسان که می خواهند انگیزه های انقلاب او را با امور جزئی و اختلافی که با امیران اموی داشت، توجیه کنند، از روحیات و شرایط حاکم بر انقلاب زید ناآگاهند و آن را نادیده می گیرند و این بسان آن است که فرو ریختن کتاب های یک قفسه را علت زلزلۀ بزرگی بدانیم که در نقطه ای رخ داده است.

ص:211

بنی امیه بود و سپس قاضی بنی عباس شد. او همراه با منصور بن معتمر با زید بیعت کرد، ولی به خاطر گرفتاری، موفق به مشارکت در نهضت نشد، و همچنین شخصیت های دیگری از محدّثان و فقیهان، دست بیعت به او داده بودند که برای تفصیل اسامی آنان و همچنین اسامی کسانی که به عنوان مبلغ و داعی به اطراف و اکناف اعزام شده بودند به کتاب بحوث فی الملل و النحل مراجعه شود.(1)

بود، مع الوصف زید بن علی آن چنان از پنهان کاری استفاده کرد که با وجود جاسوسان فراوان، کسی از وضع او مطّلع نشد. کسانی که با زید بیعت می کردند، واسطه ها، صورت های خود را پوشانده و اصلاً نمی دانستند از کجا وارد می شوند و از کجا خارج می شوند.

انقلاب پیوسته در حال اوج گیری بود که ناگهان نامه ای از هشام بن عبدالملک به حیره رسید و او را از غفلتی که وی را فرا گرفته بود نکوهش کرد و جریان مقدمات قیام زید بن علی را در آن نامه نوشت. سرانجام، جاسوسان به کار افتادند. هر چه هم حکومت وقت، نیروهای خود را به اطراف فرستاد و به آنان گفت با شیعیان واقعی تماس بگیرید و خود را به عنوان شیعه که از مدینه آمده و قصد دارد وجهی را به زید بن علی بدهد، معرفی کردند مؤثر نیفتاد، فقط تنها چیزی که به دستش آمد، انقلاب او در شب چهارشنبه نخستین شب از ماه صفر سال 122، خواهد بود.

طبری می نویسد:

امیر کوفه، با یک دعوت عمومی، مردم را به مسجد کوفه فراخواند و از این طریق اطمینان پیدا کرد که بخشی از کسانی که با زید بیعت کرده اند، در محاصره مسجد خواهند ماند و شب هنگام که زید خروج می کند نخواهند توانست به او بپیوندند. هنگامی که خبر به زید رسید، فهمید که برنامه اش لو رفته و لذا جایگاه خود را عوض کرد و آمادۀ خروج شد، زیرا تأخیر، جز دستیابی به محل حضور او ثمر دیگری نداشت.(1)

سرانجام طبق وعدۀ خود، از مخفیگاه بیرون آمد و عدۀ کمی از بیعت

ص:214

کنندگان، دور او جمع شدند، هنگامی که پرچم های برافراشته را در اطراف خود دید، گفت، سپاس خدایی که دین ما را کامل کرد، در حالی که من از رسول خدا شرم داشتم که به نزد او بروم در حالی که امّت او را امر به معروف و نهی از منکر نکرده باشم.

خالد بن صفوان می گوید: در آن لحظه از زید شنیدم که فرمود: ای مردم بر شما باد جهاد. جهاد پایۀ دین و عمود خیمۀ اسلام است، و مشعل ایمان است.

بدانید مردمی که جهاد را ترک کردند، خوار و ذلیل شدند.(1) سخنان او برای تحریک یاران خود، در این لحظه فراوان است.

او مرکز انقلاب خود را به بیرون کوفه منتقل کرد و نشانه این بود که هرگاه نی بلندی را که بر سر آن آتش است ببینند از هر جا که هستند به سوی آن بیایند.

به هنگام صبح که این برنامه آغاز شد، از مجموع بیعت کنندگان، فقط 218 نفر حاضر شدند، بقیه یا از ترس نیامدند و یا در مسجد در محاصره بودند. او به سوی کوفه حرکت کرد، در حالی که این جمعیت کم، از او حمایت می کردند.

آتش جنگ بین دو گروه شعله ور شد، امّا بر اثر نبودن یک برنامۀ دقیق در اندک زمانی، یاران زید شکست خوردند و تنها جمعیّت کمی باقی ماندند ولی در عین حال جنگ میان دو گروه تا غروب ادامه داشت و خود زید هم در این حالت، مجروح شد، ولی در عین حال این رجز را می خواند:

أذُلُّ الحیاةِ و عِزُّ المماتِ؟ و کلاً أراهُ طعاماً وبیلاً

فإن کان لابدّ من واحدٍ فَسَیری إلی الموت سَیراً جمیلاً

ص:215

آیا باید میان زندگی با خواری و مرگ با سرافرازی یکی را انتخاب کنم؟ من که هر دو را لقمه هایی رنج آور می یابم.

اگر ناگزیر باید یکی را برگزینم، من گام برداشتن به سوی مرگ را حرکتی زیبا می دانم.

سرانجام تا هنگام مغرب، دو سپاه با هم درگیر بودند و در عین حال جایگاه دقیق زید روشن نبود، ولی چون تیری بر پیشانی زید نشست، در پی فردی بودند که بتواند این تیر را از پیشانی او بیرون کشد، اتفاقاً فردی که در این کار تخصص داشت، پیکان را از پیشانی او بیرون کشید ولی خونریزی فراوان سبب شد که جان سپارد. یاران او فوراً جنازه را کف نهر کوچکی دفن کردند و خاک بر روی آن ریختند، سپس آب جاری راه انداختند، آن کس که تیر را از پیشانی او درآورده بود، جای قبر را دانست و فردا صبح به نزد فرماندار کوفه رفت و او را از جایگاه زید آگاه ساخت. لشکری به آن نقطه اعزام شد و بدن او را از خاک درآوردند، سر او را به نزد فرماندار فرستادند و بدن او به صورت برهنه به دار آویختند.

فرصت طلبان که هر لحظه به سویی گرایش دارند، شکست زید را شکست عقیدۀ او دانستند و به نفع بنی امیه و تضعیف روحیۀ شیعیان، شعر سروده اند که در میان آن این یک بیت بیشتر اثر می گذارد.

صلبنا لکم زیداً علی جذعِ نخلة ولم أر مهدیّاً علی الجذع یُصلب

«ما زید را بر شاخه خرمایی به دار آویختیم و هرگز ندیده ایم که مهدی بر شاخه ای به دار آویخته شود».

مدّت ها این بدن بر بالای دار بود تا این که هشام بن عبدالملک، به فرماندار کوفه به نام یوسف نوشت جسد او را از دار پایین بیاورد و آتش بزند و خاکستر

ص:216

آن را به باد بسپارد.(1)

و در مقابل، شعرای شیعه قصائد سوزناک و در عین حال حرکت آفرینی دربارۀ او سرودند که به تفصیل در اصل کتاب آمده است. مرحوم سید محسن عاملی در این مورد، قصیده ای دارد که در جواب این شعر، چنین می گوید:

فان تصلبوا زیداً عناداً لجدّه فقد قُتِلتْ رسلُ اللّه و صُلِّبُوا

«اگر زید را به خاطر دشمنی با جدّش به دار آویختند، این کار جدیدی نیست، پیامبران الهی نیز کشته شدند و به دار آویخته شدند».(2)

این زندگانی پرافتخار و ظلم ستیزانه زید بن علی علیه السلام است که با شهادت خود، خط سرخ شهادت را تداوم بخشید، ولی آن چنان نبود که انقلاب او با شهادتش خاموش گردد، بلکه نهضت پس از او به وسیلۀ فرزند و عموزادگانش، ادامه یافت.

ص:217

از وی پسرش ادریس بن ادریس، دولت أدارسه را در مغرب برپا کرد که مسعودی در تاریخ خود آن را آورده است.(1)

5. عیسی بن زید بن علی، (برادر یحیی بن زید) که زندگی مخفی را آغاز کرد و در سال 166 از دنیا رفت.

6. محمد بن ابراهیم (طباطبا) که در خلافت مأمون قیام کرد و مردم را به سوی فرد شایسته ای از خاندان پیامبر دعوت می کرد. او سپاهیان مأمون را شکست داد و عراق را به دست گرفت و تا حجاز را زیر فرمان خود آورد و حسین بن حسن بن علی (افطس) در مدینه، برای او تبلیغ می کرد. وی در سال 199 از دنیا رفت.

7. محمد بن محمد بن زید بن علی، که «ابوالسرایا» فرمانده سپاه او بود و پیش از این، برای ابن طباطبا تبلیغ می کرد.

وقتی محمد بن ابراهیم طباطبا درگذشت، برادرش قاسم بن ابراهیم به هند فرار کرد و در سال 254 در آنجا درگذشت و پسرش حسین بن قاسم به یمن رفت و در آنجا قیام دیگری را رهبری کرد.

8. محمد بن قاسم بن علی بن عمر الاشرف فرزند علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب در سال 219 در طالقان قیام کرد و مردم را به شخصی پسندیده از خاندان پیامبر دعوت می کرد ولی دستگیر شد و او را به نزد معتصم آوردند و زندانی شد.

ص:219

9. یحیی بن عمر بن الحسین بن زید، در سال 250 در کوفه قیام کرد ولی شکست خورد.

10. یحیی بن الحسین بن قاسم که به عنوان امام بیعت گرفت و در سال 288 دولت زیدی را در یمن پایه گذاری کرد و این دولت پایدار بود ولی - با کمال تأسف - به وسیلۀ قوای مصری به رهبری عبدالناصر در سال 1382، از پای درآمد و جمهوری عربی جایگزین آن شد. و هم اکنون وضع اسفباری دارد.

ص:220

«رأب الصدع» در سه جلد چاپ شده است. محقّق کتاب می گوید: این کتاب به سان صحیح بخاری نزد اهل بیت نبوی است.(1)

احمد بن عیسی در آن کتاب 2790 حدیث، از رسول خدا و حضرت باقر و حضرت صادق علیهم السلام نقل کرده است و غالب روایات او از پیامبر صلی الله علیه و آله از غیر طریق اهل بیت علیهم السلام است، ولی در عین حال از آن دو امام بزرگوار نیز، نقل حدیث کرده است. مطالعۀ کتاب امالی برای کسانی که بخواهند با مذهب زیدی آشنایی بیشتری پیدا کنند، بسیار مفید است.

او انسانی بسیار متواضع بود و با فقیران و تهیدستان همنشین بود. هدایا را به بیت المال رد می کرد و صالحان را گرامی می داشت. وقتی تنها می شد قرآن را با صوتی غم انگیز می خواند.(1)

از آغاز کتاب تهذیب شیخ طوسی استفاده می شود که ابوالحسین در آغاز کار، امامی اثناعشری بوده است، ولی به عللی مذهب زیدی را برگزید.(2)

این جهان پوشید. آثار فراوانی از ایشان به جای مانده که برخی از آنها به چاپ رسیده است:

1. البحر الزخار الجامع لمذاهب اهل الامصار، که در 7 جلد و جلد نخست به عنوان مقدمه چاپ شده است. یک بار در سال 1368 ه. ق به صورت ناقص و بار دیگر در سال 1393 ه. ق به صورت کامل چاپ شده است.

2. الازهار فی فقه الأئمّة الأطهار، این کتاب از منابعی است که مفتیان زیدیه بر آن، اعتماد کامل دارند. از آثار معروف او، طبقات المعتزله است و او در این کتاب، اعتزال و اسلام را دو روی یک سکه می شمارد و برای معتزله تا عصر خود 12 طبقه ذکر کرده است.(1)

فرقه از فرق جمع شده باشد، مگر این که اجماع بر آن باشد. و نادرترین روش در میان متکلمین، این است که علاقه به شناخت حق در میان اقوال مخالفان داشته باشند.

آن گاه، یادآور می شود چیزی که دایرۀ جدل را گسترش داده، حرص بر شناسایی چیزهایی است که برای بشر معلوم نمی شود ولی متأسفانه سعی بر درک آنها دارد.

بنابراین، آنچه که برای یک فرد عادی لازم است، شناسایی امور یاد شده است:

1. اثبات دانش های ضروری که اسلام بر آنها بنا شده است.

2. اثبات وجود پروردگار - عزّ وجلّ.

3. توحید او.

4. کمال او با اسماء حسنای او است.

5. اثبات نبوّت ها.

6. ایمان به تمام آنچه که انبیا آورده اند، بی آن که فرقی میان آنان گذاشته شود.

7. ترک بدعت در دین، یعنی خودداری از افزودن و کاستن در مسائل دینی.

به نظر او این هفت چیز برای اسلام یک فرد عامی، کافی است و اگر هم شبهه ای رخ داد، می تواند از طریق قرائن روشن، به حلّ آنها بپردازد.(1)

ظاهر سخن این است که او هرگونه بحث و بررسی در مسائل کلامی را

ص:231

بی فایده دانسته و آنها را از مقولۀ «ما لا یدرک»، «لا طریق إلی معرفته» دانسته و حداکثر بحث را در همان امور هفت گانه، محصور می کند.

چیزی که می توان در این باره گفت: این است که همۀ انسان ها را به یک شیوه ملزم ساختن، بر خلاف فطرت است، آیا می توان مغزهای بزرگی مانند فارابی و ابن سینا و ابن رشد و خواجه نصیر را ملزم به اخذ امور سبعه نمود و از بحث در دیگر مسائل محروم کرد؟ ظاهراً ابن وزیر از موج سلفی گری که ابن تیمیه (661-728 ه) پدید آورده بود، و ابن قیّم (م 751 ه) آن را تغذیه کرد، متأثر بوده، و از یک طرف به اجتهاد مطلق در عقاید دعوت می کند و از طرف دیگر، هر نوع بحث و بررسی را بی ثمر می شمارد.

ابن الوزیر هر چند انسان هوشمندی بود، ولی او از یک نکته غافل بود و آن این که، سلفی گری مذهب نیست، و همیشه روش سلف بهتر از خلف نیست، آن چه میان انسان و خدا حجّت است کتاب خدا و سنّت پیامبر و عقل صریح است. اگر این سه را کنار بگذاریم، باب معرفت به روی ما بسته می شود.

شوکانی می نویسد: ابن الوزیر در مکّه نزد «ابن ظهیره» علم حدیث می خواند.

استاد به وی گفت: ای کاش تو مذهب امام شافعی و یا ابوحنیفه را انتخاب می کردی. در این هنگام ابن وزیر گفت: اگر بنا باشد من خودم را به فقیهی منتسب کنم، فقط مذهب قاسم رسّی، یا فرزند او امام هادی را انتخاب می کنم. آن گاه اسامی کتاب های وی را آورده است که ما فقط به سه کتاب، اشاره می کنیم:

1. الروض الباسم و آن مختصر کتاب «العواصم و القواصم فی الذب عن سنة أبی القاسم» است. و این کتاب در مصر در چاپخانۀ منیریه چاپ شده است.

2. البرهان القاطع فی معرفة الصانع، در سال 801 از نگارش آن فارغ شده است.

ص:232

3. ایثار الحق علی الخلق که اخیراً در مصر در سال 1318 چاپ شده است.

سرانجام این مرد از مذهب زیدی دوری گزید و به مذهب اهل سنّت، نزدیک شد.(1)

با مردم زمانش مشکلات فراوانی داشت، مردم عامی چند بار می خواستند او را بکشند، و او را به ناصبی بودن متهم می کردند، و می گفتند تنها به کتب معروف اهل سنّت در زمینۀ حدیث مراجعه می کند و در مسائل و احکام نماز، مانند بالا بردن دست ها و روی هم گذاشتن آنها از کتب آنها پیروی می کند و به اصطلاح دست بسته نماز می خواند.

نموده است. مسلّماً تظاهر به این معنا در محیط زیدی ها، احساسات آنها را تحریک می کند. هرگز روایات مروی از اهل بیت علیهم السلام، کمتر از روایات صحابه و تابعان نیست.

جریانی که در زمان خروج محمد بن عبدالوهاب رخ داد، حاکی از آن است که ابن الامیر انسان بسیار ساده لوحی بوده است. زیرا هنگامی که دعوت محمد بن عبدالوهاب به او رسید که مردم را از توسل و زیارت باز می داشت، به ترویج افکار او پرداخت، حتی به این اکتفا نکرد و کتابی در تأیید این مذهب، به نام «تطهیر الاعتقاد من ادران الالحاد» نوشت و حتی قصیده ای در مدح محمد بن عبدالوهاب سرود که نخستین بیت آن چنین است:

سلامٌ علی نجد و مَنْ حلّ فی نجدٍ و إن کان تسلیمی علی البعد لا یُجدی

تا آنجا که می گوید:

و قد جاءت الاخبار عنه بأنه یُعید لنا الشرعَ الشریف بما یُبدی

او با حرکت وهابیان، هماهنگی نشان داد و این قصیدۀ بلندبالا را سروده و برایشان فرستاد، ولی پس از مدّتی به انتقاد از این حرکت پرداخت، زیرا آگاه شد که محمد بن عبدالوهاب به خونریزی و غارتگری و تکفیر امّت محمدی پرداخته است. و قصیده ای درست بر همان قافیه در ردّ روش وی سرود و چنین گفت:

رجعتُ عن القولِ الذی قلتُ فی النجدی وقد صحّ عنه خلافُ الذی عندی

تا آنجا که می گوید:

أبنْ لی أبنْ لی لماذا سفکتَ دماءهم لماذا نهبتَ المالَ قصداً علی عمدٍ

ص:235

رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ) (1) می گوید: شهیدان راه خدا زنده اند و به ظاهر مرده اند. از طرف دیگر، توسّل به انبیا را خلاف می داند، و با این آیه: (قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی ضَرًّا وَ لا نَفْعاً إِلاّ ما شاءَ اللّهُ) (2) استدلال می کند.

اگر او در مفاد آیه می اندیشید، هرگز آن را دلیل بر حرمت توسّل نمی شمرد هرگز متوسّل نمی گوید که پیامبر مالک ضرر و نفع شخص توسل کننده است، بلکه متوسّل می گوید: پیامبر و دیگر پیشوایان، انسان های والایی هستند. توسل به آنان، مایۀ اجابت دعا می شود.

در حالی که وی گرایش بیشتری به تسنّن پیدا کرده ولی احیاناً ارادت خود را نسبت به ائمۀ اهل بیت علیهم السلام که به ارث برده، کتمان نمی کند. مثلاً می گوید: آیه یاد شده در زیر در حق علی علیه السلام نازل شده است:

(إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) .(3)

سرپرست و ولیِّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند؛ همانها که نماز را بر پا می دارند، و در حال رکوع، زکات می دهند.

ولی در تفسیر آیۀ (إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً) (4) محافظه کاری نشان داده و روایات طرفین را نقل کرده و می گوید: حق این است که شامل هر دو گروه می شود.(5)

ص:237

در برخی از موارد به حق کوتاهی کرده است، مثلاً روایات متضافر حاکی از آن است که آیه «اکمال» در روز غدیر نازل شده است:

(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً) .(1)

امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را بعنوان آیین (جاودانِ) شما پذیرفتم.

ولی وی اکمال دین را به معنی پیروزی بر سایر ادیان می گیرد. ولی در عین حال، در تفسیر آیۀ:

(یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ) .(2)

ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت برتو نازل شده است، کاملاً (به مردم) برسان؛ و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای. خداوند تو را از (خطراتِ احتمالیِ) مردم، نگاه می دارد.

می گوید دربارۀ علی علیه السلام در روز غدیر نازل شده است.(3)

تا اینجا با سه شخصیت از شخصیت های زیدی آشنا شدیم که در حقیقت از مذهب خود فاصله گرفته و به مذهب تسنّن یا حتی وهابیت گرایش پیدا کردند.

ص:238

7. جریریه، پیروان «سلیمان بن جریر»

8. یمانیه، یاران «محمد بن یمان کوفی».

نامبردگان شاخه هایی پدید آورده اند که در گذشته وجود نداشته است.(1)

دربارۀ فرق زیدیه و تعداد آنها، اختلاف، فراون است ولی هر چه هست، اکثر این فرق بر اثر مرور زمان، نابوده شده اند.

چیزی که همۀ این فرق را از دیگر فرق اسلامی جدا می سازد، این است که همگان معتقدند که زید بن علی، امامی است که به حق خروج کرده و استحقاق امامت را دارد و این را با جهاد خود به دست آورده است، نه از طریق وراثت.(2)

و ضمناً امامت به صورت جهادی در بطن حسنین علیهما السلام باقی است. بحث دربارۀ دیگر عقاید فرق زیدی چندان مهم نیست، هر چند بحث دربارۀ خصوصیات عقاید زیدیه قابل توجه است.

ص:240

منتسب است.

اصول خمسه ای که شعار زیدیه است، دو اصل نخست آن یعنی عدل و توحید، شعار همۀ پیروان اهل بیت پیامبر است و همگی آن را از علی علیه السلام آموخته اند، اما سه اصل دیگر که اکنون به آنها اشاره می کنیم از آن معتزله است که وارد مذهب زید شده است یعنی:

1. وعد و وعید (الزاماً خدا باید به هر دو عمل کند)

2. منزلة بین المنزلتین (مسلمان مرتکب کبیره نه مؤمن است و نه کافر)

3. امر به معروف و نهی از منکر عقلاً واجب است.

در فقه زیدیه، قیاس و استحسان جایگاه مهمی دارد، و حتماً آن را از احناف گرفته اند.

چیزی که مذهب زیدیه را از دیگر مذاهب اهل سنت جدا می کند و آنان را به امامیه و اسماعیلیه نزدیک می سازد اعتقاد به امام علی و حسنین علیهم السلام به نص جلی و یا خفی از پیامبر است و این که تقدّم دیگران بر آنان، خطا بوده است.

البته این را نباید انکار کرد که زیدی های دوران نخست، بیشترین ارتباط را با اهل بیت علیهم السلام داشته اند مثلاً احمد بن عیسی بن زید مؤلف کتاب «امالی» روایات زیادی از امام باقر و صادق علیهما السلام نقل کرده است، ولی در دوران بعد که برسد به کتاب «البحرالزخّار» نگارش ابن المرتضی (764-840) یا «سُبل السلام» تألیف ابن الامیر صنعانی یا «نیل الاوطار» نوشته شوکانی احساس می شود که از اهل بیت علیهم السلام بسیار دور شده اند.

برای این که خوانندگان گرامی از مجموع عقاید زیدیه به صورت مبسوط آگاه شوند، به ترجمۀ اجمالی مطالبی که امام ابن المرتضی در مقدّمۀ البحر الزخار

ص:242

آورده است می پردازیم و از بررسی این عقاید پایۀ پیوند آنان به معتزله یا اهل سنّت و شیعه روشن می شود. اینک عقاید زیدیه در این کتاب:

1. صفات خدا عین ذات اوست؛ خدا صفات ذاتی دارد به نام علم و قدرت و حیات و اراده. در این قسمت با امامیّه، همفکرند که آنها را عین ذات خدا می دانند نه زائد بر ذات.

2. عدم امکان رؤیت بصری خداوند؛ خداوند متعال نه در دنیا و نه در آخرت با دو چشم عنصری دیده نمی شود.

3. ماهیّت خداوند متعال عین وجود اوست، یعنی فاقد ماهیّت است.

4. عقل انسانی قادر بر درک حسن و قبح ذاتی افعال است.

5. خدا با ارادۀ حادث کار را صورت می دهد، نه با ارادۀ قدیم و نه با اراده ای که عین ذات اوست، زیرا در غیر این صورت باید همۀ مرادها یکجا انجام بگیرد.

6. خدا متکلم است، ولی معنی متکلم بودن او ایجاد حروف و اصوات در خارج است.

7. افعال انسان، مخلوق خدا نیست.

8. تکلیف به محال، قبیح است.

9. تقدیر و قضاء الهی به معاصی بندگان تعلق نگرفته است.

10. خدا مضلّ خلایق نیست.

11. عمل به وعد و وعید، الزامی است، بنابراین مرتکب کبیره اگر بدون توبه بمیرد، جاودانه در آتش خواهد بود.

ص:243

12. مرتکب کبیره، نه مؤمن است و نه کافر، بلکه در منزلتی میان این دو منزلت است.

13. نصب امام، شرعاً واجب است نه عقلاً.

14. پیامبر بر امامت حضرت علی و حسنین علیهم السلام تنصیص فرموده اند.

15. اگر فردی دعوت به امامت خود کرد و مخالفی پیدا نکرد، امامت او ثابت می شود.

16. امامت، در دو نسل ادامه پیدا خواهد کرد. نسل حضرت حسن و نسل حضرت حسین علیهما السلام.

17. در یک زمان، دو امام پذیرفته نیست (در نزد اکثر زیدیه).

18. امام پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله امیرمؤمنان، پس از وی حضرت حسن و حضرت حسین علیهما السلام هستند که به نص پیامبر به مقام امامت منصوب شده اند.

19. تصرف فدک، از طریق خلفا، صحیح بوده است، زیرا اگر باطل بود، علی علیه السلام آن را از دوران حکومت خود ابطال می کرد و اگر کار ناروایی بود، بنی هاشم و مسلمانان آن را تخطئه می کردند.

20. کسانی که بر علی علیه السلام در خلافت تقدم جسته اند، خطاکارند.

21. طلحه و زبیر و عایشه در نبرد با علی علیه السلام باغی به شمار می روند.

22. پیمان شکنان، بعداً توبه کردند، و توبۀ آنها پذیرفته شد.

23. امر به معروف و نهی از منکر به وسیلۀ زبان و در مرحلۀ بعد با إعمال قدرت، واجب است.

تا اینجا رؤوس عقاید زیدیه که از مقدمه «بحر زخّار» استخراج کرده ایم، از

ص:244

نظر خوانندگان گذشت، ولی یکی از علمای پیشین زیدیه به نام امیرحسین بن بدرالدین محمد (582-662) کتابی دربارۀ عقاید زیدیه تألیف کرده و آن را «العقدالثمین فی معرفة ربّ العالمین» نامیده است. اینک ما عصاره ای از عقاید زیدیه را از این کتاب به صورت فشرده از نظر خوانندگان می گذرانیم.

وی کتاب خود را در چند فصل درآورده که فهرست آنها را به طور اجمال می آوریم:

استواء در آیه (اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ) (1) به معنی استیلا تفسیر می کند.

سپس با آیاتی بر وحدانیت خدا استدلال می کند.

فرمود: «الحسن و الحسین امامان قاما أو قعدا و أبوهما خیرٌ منهما». سپس دربارۀ امامت بعد از حسنین سخن می گوید که امامت باید از این دو نسل، ادامه پیدا کند و بر غیر این دو نسل، امامت حرام است. هر کس از این دو نسل ادعای پیشوایی کند و خصال امامت را دارا باشد، شایستۀ امامت است و مراد او از صفات امامت، علم برجسته، فضیلت آشکار، شجاعت بی نظیر، بخشندگی و مدیریت و پرهیزکاری سپس برای لزوم هر یک از این صفات، استدلال می کند. بنابراین حضرت زین العابدین علیه السلام امام واجد برخی از شرایط نیست، بلکه فرزندش زید بن علی و کسانی که خروج کرده اند به مقام امامت رسیده اند.

زیدیه مانند معتزله لازم است و گویا عفو را نوعی تخلف به شمار می آورد.

و غیره؛ او همه نوع وصف و عنوان زشت را بر خود هموار می سازد، فقط نمی توان او را کافر و منافق خواند.

ما در بیان عقاید آنان به این دو کتاب اکتفا کردیم و کتاب سومی هست به نام «مصباح العلوم فی معرفة الحی القیوم» نگارش احمد بن حسن الرصاص (600-650 ق) که به وسیلۀ محمد عبدالسلام تحقیق شده است و می تواند بیانگر عقاید زیدیه باشد.

ص:253

این مطلب را به شیخ مفید گزارش می کنند، او در جلسۀ درس خود، سخن را چنین آغاز می کند:

جوانی از اولاد انصار، که به درس ما می آید و علم کلام می آموزد، به من خبر داد که دیشب با طبرانی یکی از بزرگان زیدیه دیداری داشتم، او به من چنین گفت: شما امامیه با آن که با حنابله موافق نیستید ولی در سه مطلب با آنها هماهنگ و همگام هستید و آن سه مطلب را بازگو کرد، شیخ مفید پاسخ داد:

ای جوان! برو به او بگو، اگر اعتماد بر خواب (در شرایط خاصّی) نشانه حنبلی بودن باشد، پس همۀ مسلمانان که به قرآن معتقدند حنبلی خواهند بود، زیرا یوسف خوابی را دید و آن را به پدرش گفت و او نیز از تعبیر خواب یوسف آگاه شد و به او سفارش کرد که به کسی در این باره چیزی نگوید به این صورت:

(إِذْ قالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ) .(1)

(قالَ یا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلی إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ) .(2)

(به خاطر بیاور) هنگامی را که یوسف به پدرش گفت: «پدرم! من در خواب دیدم که یازده ستاره، و خورشید و ماه در برابرم سجده می کنند!»

گفت: «فرزندم! خواب خود را برای برادرانت بازگو مکن، که برای تو نقشۀ (خطرناکی) می کشند؛ چرا که شیطان، دشمن آشکار انسان است.

(وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیانِ قالَ أَحَدُهُما إِنِّی أَرانِی أَعْصِرُ خَمْراً وَ قالَ الْآخَرُ

ص:255

إِنِّی أَرانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزاً تَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْهُ نَبِّئْنا بِتَأْوِیلِهِ إِنّا نَراکَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ * قالَ لا یَأْتِیکُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلاّ نَبَّأْتُکُما بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَکُما ذلِکُما مِمّا عَلَّمَنِی رَبِّی إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ * وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ ما کانَ لَنا أَنْ نُشْرِکَ بِاللّهِ مِنْ شَیْ ءٍ ذلِکَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ عَلَیْنا وَ عَلَی النّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَشْکُرُونَ * یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ) .(1)

و دو جوان، همراه او وارد زندان شدند؛ یکی از آن دو گفت: «من در خواب دیدم که (انگور برای) شراب می فشارم.» و دیگری گفت: «من در خواب دیدم که نان بر سرم حمل می کنم؛ و پرندگان از آن می خورند؛ ما را از تعبیر این خواب آگاه کن که تو را از نیکوکاران می بینیم».

(یوسف) گفت: «پیش از آنکه جیرۀ غذایی شما فرارسد، شما را از تعبیر خوابتان آگاه خواهم ساخت. این، از دانشی است که پروردگارم به من آموخته است. من آیین قومی را که به خدا ایمان ندارند، و به سرای دیگر کافرند، ترک گفتم (و شایستۀ چنین موهبتی شدم).

من از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی کردم. برای ما شایسته نبود چیزی را همتای خدا قرار دهیم؛ این از فضل خدا برما و بر مردم است؛ ولی بیشتر مردم شکرگزاری نمی کنند.

ای همراهان زندانی من! آیا خدایان پراکنده بهترند، یا خداوندِ یکتای پیروز؟!»

تنها این دو مورد نیست که یوسف، به تعبیر خواب می پردازد، بلکه خواب

ص:256

پادشاه را نیز تعبیر کرد و از این طریق از زندان نجات یافت.(1)

(فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّابِرِینَ) (2).

جناب ابراهیم در عالم رؤیا دید که اسماعیل فرزند دلبند خود را سر می برد و به فرزند خود گفت. او نیز پدر را تشویق بر اجرای آنچه در خواب دیده بود کرد.

بنابراین، اگر امامیه در برخی از موارد، بر خواب تکیه می کنند، به خاطر همین آیات است، و در عین حال، هیچ حکمی از احکام خدا از طریق خواب، ثابت نمی شود، ما در اخذ احکام فقط به دنبال نصوص قرآنی و روایات نبوی و علوی هستیم.

دربارۀ اعتراض دوم، یادآور شد که کرامات، امری است که قرآن آن را تأیید می کند. قرآن، یادآور می شود که ما به مادر موسی گفتیم: فرزند خود را شیر بده و اگر ترسیدی که مأموران فرعون، از تولد او آگاه شوند، او را در دریا بیفکن و نترس و اندوهگین نباش. ما او را به تو باز می گردانیم و او را از رسولان قرار می دهیم.(3)

آیا این مسأله جز از طریق کرامت می تواند تفسیر شود؟

خدا در قرآن برای مسیح شیرخوار، کراماتی را ثابت می کند. اینک متن آیه:

(فَأَشارَتْ إِلَیْهِ قالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا * قالَ إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا * وَ جَعَلَنِی مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانِی

ص:257

بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا) .(1)

ما به مادر موسی الهام کردیم که: «او را شیرده؛ و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را در دریا (ی نیل) بیفکن؛ و نترس و غمگین مباش، که ما او را به تو باز می گردانیم، و او را از رسولان قرار می دهیم.»

دربارۀ اعتراض سوم یادآور شد: مسلمانان زیارت رسول خدا را در سفر حج الزامی شمرده اند و روایاتی را که دربارۀ زیارت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده، برشمرد و گفت: پیامبر به هنگام بازگشت از حجة الوداع در کنار قبری نشست و اشک ریخت، عرض کردند: ای رسول خدا! این قبر از آن کیست؟ فرمود: قبر مادرم آمنه است. از خدا خواستم اجازه دهد آن را زیارت کنم. او به من اجازه داد. دخت گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله به زیارت عمویش حمزه می رفت و در کنار قبر او نماز می گزارد، اگر زیارت قبور اولیا و در رأس آنها قبر پیامبر خدا حنبلی گری باشد پس اسلام بر اساس حنبلی گری است. باید یادآور شد که این فرد، عقاید امامیه را تحریف کرده است. خواب انواع و اقسامی دارد، برخی رحمانی و برخی شیطانی و برخی نیز ساختۀ ذهن و اندیشۀ خود انسان است.(2)

این ترجمه ای بود از مناظرۀ شیخ با یک فرد زیدی که به صورت غیر مستقیم انجام می گرفت.

شیخ مفید مناظره دیگری با یکی از سران زیدی دارد که از نظر خوانندگان می گذرانیم:

2. روزی در مجلس درس شیخ یکی از زیدی ها حضور داشت به شیخ

ص:258

اعتراض کرد که چرا شما زید بن علی بن الحسین را امام نمی دانید؟

شیخ در پاسخ او گفت: چه کسی گفته است که ما او را امام نمی دانیم؟ میان ما و شما دربارۀ زید بن علی اختلافی نیست. آن مرد پرسید: چگونه؟ شیخ گفت:

مگر نه این است که شما او را امام در امر به معروف و نهی از منکر و قیام بر ضد ظالمان می دانید؟

مرد زیدی: درست است.

شیخ مفید: ما نیز به این معنا معتقدیم و این را دربارۀ او می پذیریم پس با شما در آن اختلافی نداریم.

از جهت دیگر آیا شما او را امام منصوص از طرف خدا و رسول خدا می دانید؟ آیا او را معصوم از گناه و خطا می دانید؟

مرد زیدی: نه، این گونه نیست.

شیخ مفید: ما نیز او را منصوص و معصوم نمی دانیم. پس در این جهت نیز با شما اختلافی نداریم.

مرد زیدی دیگر چیزی نتوانست بگوید و ساکت شد و بر جای خود نشست.(1)

ص:259

گشوده اند، فصل تنصیصی که همان سه امام اوّل را شامل می شود و فصل غیر تنصیصی که در آن، فاطمی بودن را شرط کرده اند، در حالی که امامیه در همه جا تنصیص را شرط می دانند، و لذا فاطمی بودن، رکن نیست، هر چند در غیر علی علیه السلام، همگان فاطمی هستند.

اصل دوم و سوم، سبب می شود که گروهی از فاطمی ها برای اشغال این منصب قیام کنند، و طبعاً به نزاع و تشاجر خواهد کشید، بنابراین، بهتر است اساس امامت را بر دو اساس استوار سازیم:

1. تنصیص از مقام برتر

2. در زمان غیبت، مشارکت مردم در پی ریزی حکومت، تا از این طریق هر نوع مشاجره و نزاع از بین برود.

امام یحیی بن حسین می گوید: هرگاه دو فاطمی قیام کنند، دانش و پرهیزگاری و پیراستگی مایۀ برتری یکی از آنها می شود، این نوع ترجیح، در یک محیط کوچک مانند مسجد کارساز است، نه در محیط بزرگ و لذا اخیراً برخی از علمای زیدی برای رفع این مشکل به دو صورت طرحی را ارائه کرده اند:

1. عالمان و رهبران و روشنفکران جمع شوند و دربارۀ فرد مدّعی امامت، مطالعه کنند اگر او را واجد صلاحیت دیدند، با او بیعت کنند و در غیر این صورت، به دیگری رأی دهند.

2. رجال حلّ و عقد، فردی را برای امامت کاندیدا کنند تا مردم با او بیعت کنند.

ص:263

کتابخانه های آنان به یغما رفت و یا در آتش سوخت، از این جهت، زیدی های موجود در عراق، تا آنجا که توانستند، قسمتی از آثار معتزله را به یمن منتقل نمودند، تا جایی که قاضی عبدالسلام (550-573 ه. ق) مغنی قاضی عبدالجبار همراه با اصول خمسه حسین بصری را، از عراق به یمن منتقل کرد و اگر این تلاش ها نبود چیزی از آثار معتزله در دست نبود، و اخیراً در حکومت جمال عبدالناصر، یک گروه از محققان با تجهیزات کامل به یمن رفتند و از آثار باقی مانده از معتزله میکروفیلم تهیه کرده و به مصر منتقل کردند.

3. طبقۀ محصّل (پژوهشگران)

4. طبقۀ مذاکر (بازگو کنندگان)

وی در کتاب خود به نام «الزیدیة نظریة و تطبیق» شخصیت های بزرگ زیدی را به چهار طبقه تقسیم کرده است:

طبقه اوّل: طبقۀ مؤسس یعنی کسانی که در پایه گذاری این مذهب فکری یا کلامی تأثیر بسزایی داشته اند و اسامی آنان به قرار زیر است:

أ. امام زید بن علی شهید سال 122 ه. ق

ب. امام قاسم بن ابراهیم درگذشته به سال 242 ه. ق

ج. نوۀ او، امام هادی یحیی بن الحسین پایه گذار مذهب در یمن، درگذشته به سال 298 ه. ق

د. امام ناصر معروف به اطروش، حسن بن علی، پایه گذار مذهب زیدی در طبرستان، درگذشته به سال 304 ه. ق.

طبقۀ دوم: طبقۀ مخرج و آنان کسانی هستند که از سخنان امامان پیشین و یا گفت وگوهای آنان با مخالفان، احکام شرعی را بر پایۀ کتاب و سنت استخراج کرده اند و آنان عبارتند از:

أ. محمد بن منصور مرادی درگذشته به سال دویست و نود و اندی

ب. ابوالعباس احمد بن ابراهیم درگذشته به سال 353 ه. ق

ج. احمد بن الحسین بن هارون الحسنی درگذشته به سال 416 ه. ق

د. ابوطالب یحیی بن الحسین بن هارون الحسنی درگذشته به سال 424 ه. ق

ه. علی بن بلال آملی آزاد شدۀ مؤید باللّه و ابوطالب

ص:266

و. احمد بن محمد أزرقی.

طبقۀ سوم: طبقۀ محصّل و آنان کسانی هستند که به اقوال و گفتارهای امامان اهتمام جسته و آن را برای شاگردان خود از طریق روایت نقل کرده اند و احیاناً به طریق مناوله (کتابی را به دست گرفتن و گفتن این که این احادیث را از ما با سندی که در این کتاب است نقل کنید).

و آنان عبارتند از:

أ. قاضی زید بن محمد کلابی ملقب به حافظ اقوال عترت

ب. سید علی بن العبّاس راوی اجماعات اهل بیت درگذشته به سال 340 ه. ق

ج. قاضی الحسن بن محمد الرصاص، درگذشته به سال 584 ه. ق

د. امام الحسین بن بدرالدین درگذشته به سال 662 ه. ق

ه. زید بن علی بن الحسن بن علی بیهقی

و. قاضی جعفر بن احمد عبدالسلام درگذشته به سال 573 ه. ق

ز. امام عبداللّه بن حمزه درگذشته به سال 614 ه. ق.

طبقه چهارم: طبقۀ مذاکر، کسانی هستند که اقوال پیشینیان را بررسی کرده و دربارۀ آنها از نظر سند و متن تحقیق به عمل آورده و آنها را بر اصول مذهب و قواعد مستخرج از کتاب و سنت عرضه داشته، آنگاه موافق را گرفته، و مخالف را رها کرده اند. در این مورد، هر کدام از آنها رأی خاصی داشته اند که با دیگری مختلف بوده، زیرا معتقد بودند هر مجتهدی در واقع مصیب است و آنان عبارتند از:

ص:267

1. قاضی محمد سلیمان صعدی درگذشته به سال 730 ه. ق

2. قاضی عبداللّه بن زید درگذشته به سال 667 ه. ق

3. قاضی یحیی بن حسن معاصر یحیی بن حمزه

4. امام یحیی بن حمزه درگذشته به سال 749 ه. ق

5. امام عزالدین بن حسن درگذشته به سال 900 ه. ق

6. قاضی محمد بن یحیی درگذشته به سال 717 ه. ق

7. قاضی یوسف بن احمد درگذشته به سال 832 ه. ق

8. امام احمد بن یحیی المرتضی درگذشته به سال 840 ه. ق.

بیشترین افراد این طبقه، مجتهدان مذهب زیدی بودند سپس دربارۀ انواع اجتهاد آنان سخن گفته که فعلاً مورد بحث ما نیست.(1)

***

در اینجا دامن سخن را کوتاه می کنیم شایسته است در مورد یک فرقۀ دیگر از فرق شیعه به نام اسماعیلیه سخن بگوییم، اینک بخش دوم را به این موضوع اختصاص دادیم.

ص:268

ص:270

بسم الله الرحمن الرحیم

فصل هشتم: عقاید و اصول پنجگانه مذهب اسماعیلی

فصل نهم: سلسله امامت مذهب اسماعیلی

فصل دهم: تأویل در نظریه مَثَل و ممثول

فصل یازدهم: قرامطه

فصل دوازدهم: فرقه دروز(1)

فصل سیزدهم: فرقه فحطیه

فصل چهاردهم: واقفیه

فصل پانزدهم: نصیریه

ص:272

گروه امروز کسی باقی نمانده است.

3 - «دُرزیها» که امامت را پس از محمد بن اسماعیل تا امام یازدهم به نام «حاکم بأمراللّه» پیش بردند. سپس معتقدند او از دیدگان غایب شده و منتظر ظهور او هستند.

4 - «مستعلیه»، آنان امامت را تا پس از الحاکم به امراللّه امام سیزدهم به نام مستنصرباللّه سوق داده و به امامت فرزند او به نام المستعلی باللّه معتقد شدند. و این گروه معروف به «بُهره» هستند. سپس همین گروه پس از قرنها در سال 999 به دو دسته داوودی و سلیمانی تقسیم شدند. که اکنون در هند و یمن و تا حدودی سوریه حضور دارند.

5 - «نزاریه»، آنان امامت را تا مستنصرباللّه پیش برده و سپس به امامت فرزند او نزار بن معد، معتقد شدند و در ادامه گروه نزاریه به دو فرقه تقسیم شده اند:

مؤمنیه که امامت منصوص را در بیست و دوّمین امام پایان یافته می دانند و قاسمیه (آقاخانیه) که امامت را تا عصر حاضر ادامه می دهند(1).

حقیقی ترین اختلاف، میان امامیه و زیدیه و گروه اسماعیلیه در مفهوم تنصیص است. دو فرقه نخست معتقدند معنی تنصیص این است که امام منصوص، امام بعدی را با لفظ و بیان و با شاهد گرفتن گروهی معین کند، در حالی که مفهوم تنصیص نزد اسماعیلیه، انتقال امامت از پدران به فرزندان است و تولد فرزند به صورت طبیعی خود به خود نوعی تنصیص از پدر به امامت فرزند

ص:274

است و اگر پدر دارای اولاد متعددی باشد، پدر به خاطر آگاهی فوق العاده، می تواند تشخیص دهد که کدام یک از فرزندانش امام منصوص است.

بنابراین بهتر است گفته شود امامت نزد آنها به وراثت است نه با تنصیص در هر حال، این گروه، در هند و پاکستان و یمن و سوریه و لبنان و افغانستان و تاجیکستان و آفریقا و ایران، حضور دارند.

کنند، در قلوب مردم جای عظیمی خواهند داشت.

در مقابل چنین جمودی، مذهب اسماعیلی درهای تعقل را در شرایع پیشین و مکاتب فلسفی برروی مذهب گشود و فلسفه را جزئی از دین شمرد. طبعاً مذهب، رنگ فلسفی به خود گرفت و با تمام رویدادها، نوعی هماهنگی پیدا کرد.

مصطفی غالب، که خود، از پیروان مذهب اسماعیلی است که در کتاب «تاریخ الدعوة الاسماعیلیه» می نویسد:

«کلمۀ اسماعیلیه در آغاز به معنی یکی از فرقه های معتدل شیعه بود، ولی با گذشت زمان، به یک جنبش عقلی تبدیل شد که پیروان ادیان گوناگون و احزاب سیاسی و اجتماعی چندی با نظریات فلسفی و علمی مختلف در آن شرکت داشتند».(1)

باید بسیار دقیق و سازمان یافته و پنهانی عمل کنند. از این جهت سازمان تبلیغ اسماعیلی، نیز جزئی از مذهب شد و رنگ و بوی آن را یافت.

مصطفی غالب، مورخ اسماعیلی در این مورد می گوید:

«در واقع، هیچ دولتی و فرقه ای مانند اسماعیلیه به کار تبلیغ و سازماندهی آن نپرداخته، آنان تبلیغ را در روزگار مبارزه به صورت پنهانی، و نیز در دوران فعالیت آشکار خویش به عنوان ابزار اصلی، برگزیدند.

برنامه ریزی آنان برای تبلیغ در جهان بی سابقه و روشهای آنان بر پایه های محکمی استوار بود که از عقیدۀ آنان سرچشمه می گرفت. آنان در سازماندهی با نبودن وسایل امروزی، توانستند با سرعت خاصی، بر دورترین نقاط جهان اسلام، تسلّط یابند و مذهب خود را انتشار دهند. و در آن زمان برای فرستادن پیامها، و بازپس گیری پاسخها از کبوتران نامه رسان، بهره می گرفتند».(1)

1 - حضرت آدم، رسول ناطق است. پس از او هفت امام آمده اند.

2 - حضرت نوح، رسول ناطق است. پس از او نیز هفت امام آمده اند.

3 - حضرت ابراهیم، رسول ناطق است. پس از او هفت امام آمده اند.

4 - حضرت موسی رسول ناطق است. پس از او هفت امام آمده اند.

5 - حضرت عیسی، رسول ناطق است و پس از وی هفت امام آمده اند.

6 - حضرت محمد صلی الله علیه و آله، رسول ناطق است. پس از او هفت امام آمده اند و آنان عبارتند از: علی بن ابی طالب، حسن بن علی، حسین بن علی، علی بن الحسین، محمد بن علی الباقر، جعفر بن محمد الصادق و اسماعیل بن جعفر.

در این صورت، ادوار هفت گانۀ امامت به پایان می رسد. آن کس که پس از وی آید، امام نخواهد بود. بلکه رسولِ ناطق است و لذا معتقدند رسول ناطق «محمد بن اسماعیل» است که باید پس از وی هفت امام پشت سر هم بیایند تا نوبت به رسولِ ناطق بعدی برسد آنان با این طرح، رو در روی تمام فرق اسلامی قرار گرفته اند که پیامبر گرامی را رسول خاتم می دانند.

بنابراین محمد بن اسماعیل برتر از پدر، بلکه برتر از ائمۀ هفت گانه است زیرا او رسول است و دیگران، امام.

گونه ای تربیت می کند که کشته شدن در راه اجرای دستورات رهبران، نوعی شهادت و رسیدن به بهشت شمرده می شود. و لذا با کمترین اشاره ای کمربند انتحاری را به کمر می بندد و به میان جمع کثیری می رود و همه را می کشند به امید آن که به بهشت برود.

اکنون، نمونه ای را یادآور می شویم:

در سال 500 هجری فخرالملک، وزیر سلطان سنجر، تصمیم گرفت که قلعه های اسماعیلیه را در «الموت» تسخیر کند. «حسن صباح» از تصمیم وی آگاه شد. یکی از فداییان را اعزام کرد که با زدن خنجر به حیات او پایان دهد. از این جهت، قلعۀ الموت پیوسته در حصار سلجوقیان بود.

در سال 501 قلعه به دست سلطان سلجوقی مورد محاصره قرار گرفت.

سلطان پیکی را پیش حسن صباح فرستاد و از او خواست که تسلیم شود و به اطاعت از حکومت مرکزی گردن نهد. حسن صباح برای این که قدرت خود را به رخ پیک سلطان بکشد، دو نفر از فداییان خود را خواست به یکی گفت: خود را از این برج بلند به زمین بیفکن. به دیگری گفت: با این خنجر خود را بکش و هر دو فرمان برداری کردند. آن گاه حسن صباح به آن پیک گفت: برو به سلطان بگو نزد من هفتاد هزار از این فداییان هستند که حاضرند خون خود را در راه عقیدۀ خود، بریزند.(1)

اعتقاد به قداست امامان سبب شد که در طول زندگی، از اوامر آنان کورکورانه پیروی کنند. هر چند بر خلاف شریعت اسلامی باشد.

ص:280

مصطفی غالب، مورخ اسماعیلی می گوید: آقاخان ثالث، فرمان داد که زنان، نقاب از چهره خود برافکنند و دوشادوش مردان در ساختن کشور فعال باشند و گفت: امیدوارم در آینده که به این نقطه برمی گردم، اثری از حجاب نبینم پیام مرا به همۀ اسماعیلیان برسانید.(1)

مصطفی غالب می نویسد: تا سال 1922 تمام کتابخانه های جهان، فاقد کتابهای اسماعیلی بودند. تا آنجا که اخیراً خاورشناس آلمانی به نام «ادوارد براون» توانست کتابخانۀ ویژه ای دربارۀ «اسماعیلیه» تأسیس کند و آثاری از آنان را در آنجا گردآورد.

عنوان حاجب بین او و مردم قرار گرفت اینان امامان مستورند. سپس دورۀ امامان ظاهر، آغاز می شود و نخستین کسی که پردۀ غیبت را پاره کرد عبیداللّه مهدی است که به مغرب، مهاجرت کرد و دولت فاطمی را تشکیل داد و از آن زمان، امامان عصر ظهور پدید آمدند.

***

2. گروهی دیگر معتقدند اسماعیل به راستی درگذشته است ولی از آنجا که امام صادق علیه السلام بر امامت او تصریح کرده است و سخن امام قابل بازگشت نیست و از طرفی حضرت اسماعیل، قطعاً در حال حیات امام صادق علیه السلام درگذشته است، جمع بین این دو این است که قطعاً امامت در فرزندان اسماعیل، می ماند. و از طریق وراثت به محمد بن اسماعیل منتقل شده است.

پیروان مذهب به دو گروه تقسیم می شوند:

گروهی بر محمد بن اسماعیل توقف کرده و معتقد به رجعت او پس از غیبت هستند. این گروه قرامطه نام دارند. آنچه که از کلام شیخ مفید استفاده می شود، این است که کسی از این دو گروه باقی نمانده است.

گروه باقی از اسماعیلیه کسانی هستند که امامت را در نسل اسماعیل به پیش برده و معتقد به «امامان مستور» چهارگانه و «امامان ظاهر» شده اند.

این خلاصۀ چیزی است که از کتابهای ملل و نحل استفاده می شود.(1)

ص:285

گفته اند که نقل کلمات آنان که غالباً تکراری است و به درازا می کشد، اینک ما در اینجا به روایاتی که از امام صادق علیه السلام در برائت از این گروه وارد شده و کشی از علمای قرن سوم و چهارم در رجال خود آورده است بسنده می کنیم.

ابواسامه می گوید: مردی به امام صادق علیه السلام گفت: من نماز مغرب را به تأخیر می اندازم تا تمام ستارگان در آسمان آشکار شوند. امام صادق علیه السلام فرمود: تو مگر از پیروان خطّابیه هستی؟ جبرئیل وقت نماز مغرب را، پنهان شدن قرص خورشید معرفّی کرد. ابوبصیر می گوید: امام صادق علیه السلام به من گفت: من از کسانی که ما را «رب» توصیف می کنند، برائت می جویم من به امام صادق علیه السلام گفتم: از رحمت خدا دور باشند. سپس امام علیه السلام فرمود: من از کسی که فکر می کند هر یک از ما پیامبر هستیم. دوری می جویم. ابوبصیر گفت: خدا آنها را از رحمتش دور کند.

وقتی برای امام صادق علیه السلام خبر آوردند که ابوالخطاب آیه یاد شده در زیر را به امام تفسیر می کند: «وَ هُوَ الَّذِی فِی السَّماءِ إِلهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ» و می گوید مقصود از «وَ فِی الْأَرْضِ إِلهٌ» امام است. امام صادق علیه السلام فرمود: امید است من و او زیر سقفی قرار نگیریم. (این جمله کنایه از قطع هر نوع رابطه است) این گروه بدتر از یهود و نصاری و مجوس هستند. به خدا سوگند اینکه آنها خدا را کوچک می شمارند. و این چیزی از عظمت خدا نمی کاهد.

«حسن وشّاء» می گوید: برخی از شیعیان از امام صادق علیه السلام برای حسن نقل کرد که آن حضرت فرمود: کسانی که ما را پیامبر بدانند، لعنت خدا بر آنان باد.

حنّان بن سدیر از پدرش نقل می کند که به امام صادق علیه السلام گفتم: برخی می اندیشند که شما از خدایان هستید و در این مورد آیاتی را برای ما می خوانند. حضرت

ص:287

فرمود: ای سدیر! گوش و چشم و موی و پوست و گوشت و خون من از اینها بیزار است. خدا و پیامبرش نیز از آنان بیزارند. آنان هرگز بر دین من و دین پدران من نیستند.

دعوت خطّابیه که براساس دعوت به الوهیّت امامان و احیاناً نبّوت آنان بود تا حدودی گسترش پیدا کرد. سرانجام عامل خلیفه به نام عیسی بن موسی به زندگی او خاتمه داد.

عامل خلیفه در مدینه آگاه شد که این گروه به اباحی گری و احیاناً به نبوت ابوالخطّاب دعوت می کنند و در مسجد دور هم گرد می آیند و در کنار ستونهای مسجد به نماز می پردازند، تا اینکه نظر مردم را به خود جلب کنند. سرانجام مأموران دستگاه خلافت، وارد مسجد شدند و همۀ آنها را از دم تیغ گذراندند.

فقط یک نفر از آنها از دست آنها نجات یافت و خود را به مُردگی زد و نیمه شب از مسجد فرار کرد و او شخصی معروف به سالم بن مکرم شتردار است که بعدها به «أبی خدیجه» معروف شد.(1)

این روایات حاکی از آن است که مسألۀ الوهیت یعنی حلول خدا در ائمّه و ادعای مقام نبوت برای آنان از طریق این گروه به جامعه رسوخ کرد و بعداً پیروان اسماعیل همین خطا را به صورت دیگر دنبال کردند و در حقیقت، خطابیه، به صورت تصفیه شده به اسماعیلیه منتقل شد، زیرا پیروان ابوالخطاب أسدی، به محمد بن اسماعیل روی آوردند، زیرا برخی از آنها از قبل با پدرش اسماعیل، ارتباط داشتند.

ص:288

کشی از حماد بن عثمان روایت می کند که شنیدم امام صادق علیه السلام به مفضل بن عمر جعفی می فرمود: ای کافر! ای مشرک! با پسرم چه کار داری؟ - مقصود وی اسماعیل فرزندش بود - که مفضل همیشه نزد او رفت و آمد می کرد و همان عقیدۀ خطابیه را دربارۀ او داشت، و سپس از آن عقیده، بازگشت. این نشان می دهد که مذهب اسماعیلی در دامان خطابیه رشد کرد هر چند همۀ عقاید آنها را نپذیرفت.

مدارک تاریخی دیگری نیز این حقیقت را ثابت می کنند:

1. نوبختی می نویسد: پس از کشته شدن أبوالخطاب پیروان او از مردم کوفه و جاهای دیگر، به محمد بن اسماعیل رجوع کردند و امامت او را پذیرفتند و بر آن باقی ماندند. این گروه از «غُلاة»، پس از آن، به گروههای بسیاری تقسیم شدند. برخی مدعی شدند که روح امام جعفر صادق علیه السلام در أبوالخطاب حلول کرده است و پس از غیبت أبی الخطاب، این روح به محمد بن اسماعیل منتقل شده است و فرقۀ مبارکیه نیز از آنان جدا شد که بعدها پیروان آن را «قرامطه» نامیدند.(1)

2. تقسیم امام به صامت و ناطق یکی از عقاید اصلی اسماعیلیه است، خطابیه نیز این تقسیم را دارند.(2)

3. مقریزی می نویسد: پیروان خطابیه همه براین عقیده اند که امامان مانند علی بن أبی طالب علیه السلام و فرزندانش، همه پیامبر بوده اند. و در هر زمانی دو پیامبر

ص:289

بوده یکی صامت (خاموش) و دیگری ناطق (گویا). پس محمد صلی الله علیه و آله ناطق بود و علی علیه السلام صامت و جعفر بن محمد علیه السلام نیز پیامبر بوده و سپس این پیامبری به ابوالخطاب منتقل شده است.(1)

4. یادآور شدیم که کشی می نویسد: خطابیه، آیات را تأویل می کردند و به صورتی غیر مفهوم، در می آوردند که با ظواهر آن بسیار تفاوت داشت.

مثلاً «خمر» و «میسر» و «انصاب» و «أزلام» را نامهای چند تن از افراد بشر می پنداشتند و برای هر ظاهری باطنی تصور می کردند و «تأویل» یکی از پایه های اصلی کار آنان بود. شهرستانی برخی از تاویلات خطابیه را نقل کرده است.(2)

ولی هنگامی که این تأویلها به گوش امام صادق علیه السلام رسید، آنها را باطل دانست و فرمود: «خدا با مردم بازبانی که نمی دانند، سخن نمی گوید».(3)

از سوی دیگر چون این تأویلها به گوش عیسی بن منصور از یاران منصور دوانیقی رسید، دانست که این گروه منحرف هستند و ابو الخطاب را در سبخۀ کوفه به قتل رساند.

تأویلهای آنان از این قبیل بود که امامان را پیامبر و سپس خدا می دانستند، و می گفتند امام جعفر صادق علیه السلام، خدای زمان خویش است و می گفتند حقیقت امام صادق شخص محسوس نیست، و چون به زمین فرود آمده این گونه دیده می شود.(4)

ص:290

مذهب اسماعیلی از نظر آنان سه پایه داشت:

1. پیروی از تأویل، و این که هر ظاهری باطنی دارد.

2. پیروی از فلسفه یونان در همۀ ابعاد و زمینه ها (الهیات، طبیعیات، فلکیات) برای پشتیبانی فکری از عقاید خود.

3. غلو و بزرگنمایی امامان و دادن اختیارات و ویژگیهای فراوان به آنان که عقل و شرع آنها را تأیید نمی کرد.

در پایان: یادآور می شویم: عبداللّه بن میمون معروف به قدّاح (190-270) از رهبران دعوت به مذهب اسماعیلی است، ولی باید توجه نمود، وی غیر از عبداللّه بن میمون اثناعشری است، و اینها دو نفرند هر چند اسم آنها یکی است.

عبداللّه بن میمون اثناعشری از راویان حدیث شیعی است که قریب شصت روایت از امامان معصوم علیهم السلام دارد. وی برخی از آنها را از امام صادق علیه السلام و برخی دیگر را از امام باقر علیه السلام و گاهی هم به واسطه از حضرت علی علیه السلام نقل نموده است.

اتفاقاً پدر او نیز از یاران امام سجاد و سپس امام باقر و امام صادق علیه السلام بوده است.

و هرگز وی پیوندی با این حرکات سرّی اسماعیلی نداشته است. شما می توانید دربارۀ موقعیّت ابن میمون اثناعشری به کتابهای رجال، مانند رجال برقی، کشّی، نجاشی و فهرست شیخ طوسی مراجعه بفرمایید. از مجموع آنها استفاده می شود، وی از سرزمین مکّه بوده و با قبیلۀ مخزوم پیمان دوستی و همبستگی (ولاء) داشته پدر او با سه امام معاصر بوده و خود او با دو امام هم عصر بوده است. و علّت این که او را قدّاح خوانده اند، این بوده که به تراشیدن تیر می پرداخته است.

در حالی که عبداللّه قدّاح اسماعیلی که از مؤسسان دعوت باطنی است از شهر اهواز بوده و در زندان با همکاری ابن دیصان، محمد بن حسین معروف به

ص:291

«دندان» این مسلک را پایه گذاری کرده اند.(1) در این مورد به الفرق بین الفرق و فهرست ابن ندیم مراجعه شود.

این دو نفر همچنین که از نظر زادگاه با هم فرق دارند، تا حدّی، عصر آنان نیز یکسان نیست، زیرا عبداللّه اسماعیلی در سال 190 دیده به جهان گشوده و در 270 درگذشته است.(2) و هرگز نه تنها امام صادق علیه السلام را درک نکرده، حتی امام کاظم علیه السلام را نیز درک ننموده است.

ص:292

7. محمدقائم

8. اسماعیل بن محمد منصور

9. معد بن اسماعیل «المعزّ»

10. نزار بن معد «العزیز»

11. الحسن بن نزار «الحاکم»

12. علی بن الحسن «الظاهر»

13. معد بن علی «المستنصر»

فرقۀ مستعلیه می گوید: امام قائم به أمر، بعد از مستنصر، این سه نفر یاد شده در زیرند که بعد از آنها دوران ستر و پنهانی ائمۀ آغاز می شود و آن سه نفر عبارتند از:

1. احمد مستعلی

2. الآمر باحکام اللّه

3. طیب «المستور»(1)

ولی فرقۀ نزاریه، اعمّ از مؤمنیّه و قاسمیّه، معتقدند امامت پس از مستنصر، با افراد زیر استمرار یافته است، و در حقیقت امامان قائم به امر، بعد از وی عبارتند از:

1. نزار بن معد

2. حسن بن معد (جلال الدین)

3. محمد بن حسن (علاءالدین)

ص:294

4. محمود بن محمّد (رکن الدین)

5. محمد بن محمود (شمس الدین)

پس از فرد پنجم، فرقۀ نزاریه. به دو فرقۀ یاد شده در زیر منشعب شده اند:

- نزاریۀ مؤمنیّه که قائل به امامت مؤمن شاه شدند.

- نزاریۀ قاسمیّه (آغاخانیه) که قائل به امامت قاسم شاه شدند.

هر دو گروه امامت و «قائم به امر» را پس از «شمس الدین» ادامه داده و معتقد به استمرار شده اند، امّا هرگز در نقطه ای با هم وحدت نظر ندارند و در آینده به شرح حال آنان (فصل ششم) می پردازیم.

آمدند. امام صادق علیه السلام، پارچه را از روی صورت اسماعیل برداشت آن گاه به داوود رقّی گفت: او زنده است یا مرده؟ پاسخ داد: مرده است. سپس حضرت، هر یک از یاران خود را دعوت می کرد. به آنها می گفت: بنگرید مرده است یا زنده. همگان گفتند: مرده است. سپس حضرت فرمود: او را غسل دهید و برای دفن آماده سازید.

پس از دفن، امام صادق علیه السلام فرمود: فردی که او را حنوط کردیم و کفن نمودیم و در این نقطه به خاک سپردیم، کیست؟ همگان گفتند: اسماعیل. امام فرمود: «اللّهم اشهد». آن گاه دست فرزند دیگرش موسی کاظم علیه السلام را گرفت و فرمود: او امام برحق است و حق از اوست تا روزی که خدا وارث زمین و آنچه بر آن است گردد.(1)

از مجموع روایاتی که در مورد مرگ و تجهیز او وارد شده است، دو مطلب استفاده می شود:

1. علاقۀ خاصّ امام صادق علیه السلام به فرزندش اسماعیل که در فراق او واقعاً متأثر شد.

2. به صورتهای مختلف، می خواست به مردم بفهماند که او در گذشته است، و دیگر در فکر امامت او نباشند.

با این عملیات مختلف که حضرت دربارۀ درگذشت او انجام داد، مع الوصف نویسندگان اسماعیلی، مدّعی شدند که کار امام علیه السلام یک نوع صورت سازی بوده که خلفای عباسی متوجه او نشوند، زیرا وی، در نشر مذهب

ص:297

اهل بیت علیهم السلام کوشا بود، و پیوسته مایۀ ناخرسندی عباسیان به شمار می رفت و در حقیقت او نمرد و به «سلَمیه» و سپس «دمشق» رفت و پنهان شد.(1)

چنین ادّعایی جز دست و پا زدن مذبوحانه چیزی بیش نیست، و روشن ترین دلیل براینکه او در هنگام وفات امام صادق علیه السلام در عرصه نبوده، این که بعد از وفات امام صادق علیه السلام گروهی به امامت عبداللّه أفطح که فرزند بزرگ امام صادق علیه السلام بود گرویدند و به نام فطیحه یاد شده اند و هرگز هیچ نوع نامی از اسماعیل در آن زمان، در میان نبوده است، حتی بعد از وفات امام صادق علیه السلام تا سال 169 که سال وفات مهدی عباسی است، نامی از اسماعیل و دعوت او در میان نبوده است. و این حاکی از آن است که دعوت اسماعیلیه به وسیلۀ گروهی پس از گذشت 20 سال از وفات امام صادق علیه السلام شکل گرفته است.

ص:298

یافته و ابوحیان توحیدی کاملاً مؤلفان آنها را می شناخته و آنها را به صمصام الدوله که حاکم وقت بود در سال 372 معرفی کرده است.(1) مطالعۀ مقدمه رسائل اخوان الصفا برای معرفی این افراد به صورت اجمال، بسیار مفید است.

ص:301

ابوعبداللّه به سرزمین کتامه رفت و توانست همۀ کتامه و دیگر قبایل بربر را بر گرد حسن بن هارون، از رهبران کتامه گرد آورد و او نیز که در شهر ناصرون می زیست از وی حمایت کرد.(1)

ص:304

یکی از فرزندان فاطمه یک دولت اسلامی به روش شیعی در دورترین نقاط اسلامی، پایه گذاری نموده است و مردم را به تشیع و دوستی اهل بیت علیهم السلام دعوت می کنند و بدعتهای پدید آمده را نابود می سازند و به مردم می گویند: حیّ علی خیر العمل را در اذان بگویند و نماز تراویح را بدعت بشمارند، مسلماً چنین مسائلی برای متعصبانِ اهل سنت، مانند ذهبی و غیره قابل تحمل نیست.

ذهبی تاریخ نگاری است که اشاعره را تحمل نمی کند، تا چه رسد به شیعه قطعاً باید به عنوان یک واعظ درباری تا آنجا که می تواند تهمت ها را بر عبیداللّه مهدی ببندد. این نوع دشمنی در کتاب «وفیات الاعیان» ابن خلکان و «سیراعلام النبلاء» ذهبی کاملاً مشهود است. آری در این میان، کسانی هستند که این تهمت ها را مردود دانسته و صادقانه تاریخ را نوشته اند و از آن جمله اند ابن خلدون در «مقدّمه» خود و مقریزی در «خطط».

ابن خلدون، پس از بحثی این جمله را دارد: کسانی که نسب وی را به یهودی و نصرانی می رسانند، کافی است که بدانند مرتکب گناه و سفسطه هستند.(1)

مقریزی پس از نقل کلمات مخالفان می گوید: آنان گاهی او را فرزند مجوسی و گاهی فرزند یهودی معرفی کردند و می گوید: اگر کسی از در انصاف وارد شود همۀ این نسبت ها ساخته شده است. اگر واقعاً وی دارای چنین نسبی بود چرا فرزندان علی بن ابی طالب علیه السلام که در آن زمان بسیار بودند، از این فرزند یهودی زاده مجوسی زاده تبری نکردند؟ همۀ این تهمت ها از طرف خلافت عباسی است، تا آنجا که دولت فاطمی 270 سال ادامه پیدا کرد و در سایۀ تدبیر،

ص:307

مغرب و مصر و شام و دیاربکر و حتی حرمین و یمن را در اختیار گرفتند و حتی در بغداد، 40 خطبه به نام آنان خوانده شد و نیروهای عباسی نتوانستند جلوگیری کنند.

برای به قدرت رسیدن عبیداللّه مهدی، چنانکه پیش از این اشاره شد، داعیانی، از قبل، زمینه سازی کردند و قبایل مختلف بربر، از همه مهمتر «کتامه» را برای این کار آماده کردند. مهمترین این مبلغان ابوعبداللّه بود، او گروهی را به سلمیه که عبیداللّه مهدی مقیم آنجا بود اعزام کرد و بشارت داد که «کتامه» برای بیعت با او آماده است وقتی این گزارشها به سلمیه رسید، زمانی بود که خلیفۀ عباسی مکتفی در پی یافتن عبیداللّه مهدی بود. وی نیز فرصت را غنیمت شمرد و به همراه فرزندش ابوالقاسم نزار از سلمیه بیرون رفت و به طرابلس آمد فرمانروایان همچنین در جست وجوی او بودند او از آنجا به قسطیلیه و از آنجا به سجلماسه آمد. در آنجا نیز او را دستگیر کردند ولی در ماه رمضان ابوعبیداللّه داعی مذکور با سپاهیان بسیار به سجلماسه آمدند و با فرمانروای آنجا، یک شبانه روز به نبرد پرداختند و پس از آن با فرار فرمانروا، عبیداللّه مهدی و فرزندش را آزاد کردند و به فسطاط آوردند. در آنجا چهل روز ماندند و سپس به افریقیه (تونس) آمدند و در ربیع الآخر سال 279 در «رقاده» اقامت گزیدند و سپس استانداران خود را از قبیلۀ کتامه برای مناطق مختلف تونس، منصوب کردند.(1)

در اواخر عمر ابوعبداللّه، ظاهراً اختلافی میان او و یکی از مشایخ و بزرگان قبایل در گرفت و عبیداللّه او را کشت.(2) ولی اسماعیلیه این نظریه را نمی پذیرند و

ص:308

می گویند او تا آخر به امام وقت وفادار بود، و به هنگام درگذشت تشییع با شکوهی شد و امام وقت بر وی نماز خواند.(1)

عبیداللّه در نیمه ماه ربیع الاول سال 322 در شهر «مهدیه» در مغرب درگذشت. و در هنگام وفات 63 سال داشت و مدت 24 سال و 50 روز خلافت کرد، پس از وی پسرش برجای او نشست.

وی خود را مهدی نامید و روایات پیامبر صلی الله علیه و آله دربارۀ امام مهدی را دربارۀ خود تفسیر می نمود و به این وسیله مردم را گرد خود جمع می کرد.

ص:309

استقرار یافت، معز، یکی از یاران خود را به نام «یوسف بن زیری صنهاجی» در مغرب، جانشین خود ساخت و به سوی مصر شتافت و تصمیم گرفت در شهری که جوهر برای او بنا کرده بود یعنی «قاهره» بماند. در این هنگام دستور داد که به سراسر مصر ابلاغ کنند که بهترین مردم پس از پیامبر، امیرمؤمنان علی بن أبی طالب است و روز عید غدیر را عید رسمی اعلام کرد و خودش نماز عید فطر را امامت کند. و در قصرش بر تخت طلایی می نشست. و دستور داد نام خودش و پدرش را در خطبه ها بخوانند. او نخستین خلیفه از سلسله فاطمیان مصر است.

در دوران او، در مکه، فرمانروای آنجا «حسن بن جعفر حسنی» دستور داد در خطبه های جمعه نام معزالدین را به عنوان خلیفه ببرند و او نیز تولیت حرم را برای حسن بن جعفر به رسمیت شناخت. همچنین در این دوره قرامطه به مصر حمله کردند ولی معز با ارسال سپاهیانی آنها را شکست داد. وی پس از ورود به قاهره دو سال و هفت ماه و ده روز خلافت کرد، و به هنگام درگذشتش 45 سال داشت و در مجموع بیست و سه سال در مغرب و مصر در أریکه قدرت بود.

معز را فردی دانشمند و فرهیخته و بخشنده و خوش رفتار و دارای انصاف با مردم معرفی کرده اند وی به نجوم بسیار علاقه داشت.(1)

دوران معزّ یکی از دوره های طلایی اسماعیلیه و نیز دوران رشد و گسترش علوم است. معز به پیشبرد علوم و فرهنگ بسیار اهتمام داشت و به دستور او دانشگاه الازهر را که با مسجد و مدرسه توأم بود بنا کردند و آن را یک مرکز علمی نیرومند ساخت، که از سراسر جهان برای تحصیل به آنجا می آمدند. او علما را بسیار تشویق می کرد و بودجه های سنگینی برای نشر و گسترش علوم

ص:313

تعیین کرد. خودش نیز نظارت بر تألیف کتبی را دربارۀ مذهب اسماعیلی بر عهده گرفت و این سبب شد که فرهنگ اسماعیلیه تا حد بسیار زیادی رشد کند و فقیهان و شاعران و فلاسفۀ نام آوری در عصر او به منصۀ ظهور رسیدند.

یکی از فقیهان عصر او، قاضی نعمان بن منصور تمیمی مغربی مؤلف کتاب «دعائم الاسلام» است که در سال 363 در قاهره درگذشت.

وی نه سال در خدمت عبیداللّه المهدی باللّه مؤسس دولت فاطمی مغرب بود. سپس در زمان منصور باللّه قاضی طرابلس غرب شده و در روزگار معزلدین او به بالاترین مرتبه رسید و مقام قاضی القضاة و داعی الدعاة یافت.

برای نخستین بار کتاب او توسط محدّث نوری (1254-1320 ه) به صورت جزئی و به صورت احادیث پراکنده در بابهای مختلف فقهی منتشر شد و سپس در سال 1374 با تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی در مصر منتشر گشت و برای بار سوم به صورت افست در سال 1383 ه. ق در بیروت به زیور طبع آراسته شد.

یکی از شاعران روزگار او «ابن هانی اندلسی» از روستای اشبیلیه است که در سال 320 ه به دنیا آمد و ابوالقاسم لقب گرفت. چون او را به مذهب اسماعیلی متهم کردند اندلس را ترک کرد و به مغرب آمد و با امیر آنجا تماس گرفت.

چون خبر او به معز رسید از امیر مغرب خواست که او را به نزدش در مصر بفرستد، و به این ترتیب در رکاب معز بود؛ نمونه ای از شعر او این است و متأسفانه دربارۀ امامان اسماعیلیه بسیار غلوّ و مبالغه می کند و آنها را با صفات خدایی می ستاید:

ماشئتَ لا ماشاءت الأقدارُ فاحکم فأنتَ الواحدُ القهّار

ص:314

وکأنما أنت النبی محمّد وکأنّما أنصارک الأنصار

أنت الذی کانت تبشّرنا به فی کتبها الأحبارُ والأخبار

هذا إمام المتقین و من به قد دوخ الطغیان والکفار

هذا الذی ترجی النجاة بحبّة وبه یُحطُ الإصر والأوزار

هذا الذی تجدی شفاعته غداً حقاً وتخمد أن تراه النارُ(1)

هر چه تو بخواهی می شود نه آنچه قضا و قدر بخواهند

گویا تو حضرت محمّد پیامبر هستی و یاران تو یاران اویند

تو کسی هستی که مژدۀ او را روحانیان یهود و مسیحی و کتابهای آنها داده اند

این رهبر پرهیزگاران است و کسی که سر سرکشان و کافران را به خاک می رساند

این کسی است که با محبّت او رستگاری به دست می آید و گناهان انسان می ریزد

این کسی است که فردا شفاعتش سودمند است و آتش دوزخ با دیدنش خاموش می شود.

البته مورخان اسماعیلی سعی کرده اند که این اشعار را توجیه کنند و بگویند که این صفات شایستۀ خدا نیست زیرا موجب کثرت در ذات اوست در حالی که امام چون مظهر حق و نماینده اوست، اطلاق کلمات واحد و قهار بر او به این دلیل است.(2)

در حالی که این عذر بدتر از گناه است، و اطلاق صفات بر خداوند موجب کثرت نیست زیرا کثرت فقط در مفهوم است نه در مصداق و ذات او مصداق همه آنها است.

ص:315

فتح کرد تا آنجا که قدرت او به منطقۀ حمص و حماة و حلب در سوریه و موصل در عراق رسید و در کشور یمن به نام او خطبه خواندند. سرانجام او در سال 386 در بلبیس درگذشت و جنازۀ او را به قاهره برده و به خاک سپردند.(1)

ص:317

جهت اطلاع از برخی عقائد آنان به «فصل دوازدهم» مراجعه شود.

ذهبی می نویسد: هم اکنون گروهی از اسماعیلیه هستند که به غیبت حاکم معتقد بوده و می گویند: او باقی است و ظهور خواهد کرد.(1)

جهت اطلاع از برخی عقاید آنان به فصل 12 همین کتاب مراجعه شود.

ص:320

انشعاب دیگری شد و اسماعیلیه را به دو گروه زیر تقسیم کرد:

1. گروه مستعلیه که به امامت «احمد مستعلی» فرزند مستنصر معتقد شد.

2. گروه نزاریه که به امامت فرزند دیگرش «نزار بن مستنصر» معتقد گشتند.

گروه نخست، همان اسماعیلیه معروف به بهره هستند که بعدها هم آنها به گروه سلیمانیه و داوودیه منشعب شدند.

گروه نزاریه که به امامت نزار بن مستنصر معتقد شدند به دو گروه مؤمنیه و قاسمیه (آغاخان) منشعب گشتند. اینک در فصل آینده، به بیان امامان گروه مستعلیه که همان «بهره» هستند، می پردازیم.

ص:323

تخت نشست، در حالی که از همۀ فرزندان حافظلدین اللّه کوچکتر بود. مسجد معروف به «جامع الفاکهیین» از آثار اوست. او به وسیلۀ یکی از فرزندان وزرایش کشته شد. مدت عمر او از 22 سال تجاوز نکرد.(1)

گونه های مختلف مورد تحقیر و اهانت قرار می دادند.

مری پادشاه فرنگیان شهر بلبیس را گرفت. در این هنگام العاضد، به فرمانروای شام «نورالدین محمود بن زنگی» نامه نوشت و از او درخواست کرد که به اعزام نیرو، اسلام و مسلمانان را در مصر نجات دهد.

او نیز فرمانده خود «اسدالدین شیرکوه» را با سپاهیان بسیاری به مصر فرستاد. فرنگیان چون دیدند که نیروهای شیرکوه به سوی مصر می آیند، در هفتم ربیع الثانی از قاهره عقب نشینی کردند. شیرکوه به قاهره آمد. عاضد او را بسیار احترام کرد و به عنوان وزیر خود برگزید. او نیز دو ماه و پنج روز، وزارت کرد و بسیار مورد احترام عاضد بود و در 12 جمادی الثانی درگذشت. عاضد کارها را به «صلاح الدین یوسف بن ایوب» سپرد. صلاح الدین تصمیم گرفت قدرت را از اسماعیلیان بگیرد، و با خرج کردن همۀ اموال عاضد، او را به افلاس کشاند و قدرت را از امیران و قضات شیعه گرفت و اموال آنان را مصادره کرد و بستگان خود را از شام طلبید و آنها را برسر کار آورد. و به این ترتیب عاضد روز به روز ضعیف تر شده در بیست و یک سالگی بیمار شد و در گذشت. وی آخرین خلیفه فاطمی در مصر بود و با درگذشت وی، مدت حکومت فاطمیان در مصر که 272 سال در مغرب و مصر و 208 سال در قاهره بود به پایان رسید.(1) ولی کارنامۀ درخشانی از اقدامات آنان و رفتار نیک و آزاداندیشی آنان باقی ماند که نمونه هایی از آن دانشگاه الازهر و مساجد و ساختمانهای بسیار است آنان مردم مصر را وادار به پذیرش تشیع نکردند و همۀ طوایف را در ادارۀ کشور شریک

ص:327

ساختند ولی اشتباهاتی نیز داشتند چنانکه هیچ سلسله و حکومتی خالی از اشتباه نیست.

***

پس از دوران عاضد، دعوت اسماعیلیه، دوباره به حالت پنهانی و زیر زمینی بازگشت و به جای امامان آشکار، به نظام داعیان بازگشتند، که داعیان آشکار و امامان، پنهان بودند.

اسامی امامان نزاریه مؤمنیه(1)

1. نزار بن مِعد (مستنصر) 12. رضی الدین الثانی بن طاهر

2. حسن بن نزار 13. طاهر بن رضی الدین الثانی

3. محمد بن الحسن 14. حیدر بن طاهر

4. حسن بن محمد «جلال الدین» 15. صدرالدین بن حیدر

5. محمد بن الحسن «علاءالدین» 16. معین الدین بن صدرالدین

6. محمود بن محمد «رکن الدین» 17. عطیة اللّه بن معین الدین

7. محمد بن محمود «شمس الدین» 18. عزیز بن عطیة اللّه

8. مؤمن بن محمد 19. معین الدین الثانی بن عزیز

9. محمد بن مؤمن 20. محمدبن معین الدین الثانی

10. رضی الدین بن محمد 21. حیدر بن محمد

11. طاهر بن رضی الدین 22. محمد بن حیدر (الأمیر الباقر).(2)

ص:330

امامان نزاریۀ قاسمیّه(1) (معروف به آغاخانیه)

1. نزار بن معد 17. أبو الذر علی

2. علی هادی 18. مراد میرزا

3. محمد مهتدی 19. ذوالفقار علی

4. حسن بن محمد، قاهر بقوة اللّه 20. نورالدین علی

5. حسن علی 21. خلیل اللّه علی

6. أعلی محمد 22. نزار علی

7. «جلال الدین» حسن 23. السید علی

8. «علاءالدین» محمد 24. حسن علی

9. «رکن الدین» خورشاه 25. قاسم علی

10. «شمس الدین» محمد(2) 26. أبوالحسن علی

11. قاسم شاه. 27. خلیل اللّه علی

12. اسلام شاه 28. حسن علی شاه

13. محمد بن اسلام 29. علی شاه

14. المستنصرباللّه الثانی 30. سلطان محمد شاه

15. عبدالسلام 31. کریم خان.(3)

16. غریب میرزا

ص:331

بنابراین عدد امامان مؤمنیه، (22) امام هستند که بعداً سلسلۀ امامت آنها متوقف می شود. ولی عدد امامان نزد قاسمیه به (31) امام می رسد که آخرین آن ها «کریم خان» فعلی است.

در اینجا یادآور می شویم، از مجموع این امامان یاد شده، فقط پنج امام مورد پذیرش همه فرق نزاریه (مؤمنیه و قاسمیّه) هستند که عبارتند از:

1. نزار بن معد

2. امام جلال الدین

3. امام علاء الدین

4. امام رکن الدین

5. امام شمس الدین

ما در اینجا از مجموع ائمه نزاریه به ترجمه اجمالی نُه امام که در قلعه الموت بودند و بوسیله «هولاکو خان» منقرض شدند، اشاره می کنیم، چون شرح حال همه امامان نزاریه از قلمرو و حوصله کتاب خارج است.

جز این ندید که در لباس یک تاجر، اسنکدریّه را به مقصد «سجلماسه» ترک کند و نزد عمه اش برود و چند ماهی بماند تا اینکه نمایندگان «حسن صباح» به نزد او آمدند و او را به محل اقامت خود، دعوت کردند و لذا او به طالقان آمد و در قلعۀ الموت اقامت کرد. حسن صباح کوششهایی برای تأسیس دولت نزاریه انجام داد، ولی پس از تأسیس دولت، نزار با بیماری خاصی چشم از جهان پوشید و پیش از فوت فرزند خود علی را به امامت برگزید و در قلعۀ الموت در سال 490 ه درگذشت. در حقیقت اگر حسن صباح شیخ جبل (428-518) در کار نبود و با پسر مستنصر به نام نزار بیعت نمی کرد، هرگز برای نزاریه دولتی پدید نمی آمد.(1)

عراق و آذربایجان سفر نمود و دوبار نیز فریضه حج را انجام داد و با جلال الدین خوارزمشاه پیمان بست که در مقابل چنگیز بایستد ولی متأسفانه از طریق زنان دربار به وسیلۀ سم در سال 618 کشته شد و فرزندش محمد بن الحسن را ملقب به علاءالدین به امامت برگزید.(1)

سرانجام لشکر بی شمار مغول بر قلعه ها مسلّط شدند و همه را با خاک یکسان کردند امام رکن الدین با فرزند کوچکش مظفرالدین و برادرزاده اش سیف الدین و برخی از داعیان به اسارت گرفته شدند. و به امر هلاکو کشته شد.(1)

در این جا فرقۀ مؤمنیه، به پایان کار می رسند، و امامت را متوقف کنند، ولی قاسمیه از نزاریه آنرا تاکنون ادامه داده اند. اخیراً طائفۀ آغاخانیه، زعامت طائفۀ نزاریۀ قاسمیه را به مدت دو قرن به دست گرفته اند. شایسته است دربارۀ این خاندان به صورت موجز سخن بگوییم. پیروان این فرقه در سلمیه و اطراف آن و در نزدیکیهای طرطوس و همچنین در ایران و هند و پاکستان و برمه و چین و آفریقای شرقی چون زنگبار پیروانی دارند. از این جهت، فصل هفتم را به این امر اختصاص دادیم.

ص:337

فرقۀ اسماعیلی به رهبری حسن علی شاه قدرت روز افزونی پیدا کرده اند و آنها را خطری برای کشور خود دانست و او را تبعید کرد. وی به سرزمین سند در پاکستان و سرانجام در کراچی به میان پیروان خود رفت و در آنجا ماند و امور فرقه را تنظیم می کرد و سرو سامان می داد و تا آنجا که می توانست میان پادشاهان سند و انگلیسیها میانجی گری می کرد و سرانجام به هند رفت و در سال 1298 درگذشت و 4 فرزند از خود به یادگار نهاد: 1 - آغا علی شاه، 2 - آغاجهانگیر شاه، 3 - آغا جنگی شاه، 4 - آغا جلال شاه. وصی و جانشین او علی بود که امامت را بعد از او عهده دار شد.(1)

داعی اسماعیلیه در یمن بوده و کتاب او آسانتر و عمومی تر است. و به وسیله «عارف تامر» تحقیق و در بیروت توسط «دارالمشرق بیروت» چاپ شده است.

اینک عقاید اسماعیلیه به صورت فشرده:

ص:343

وجود بر او عارض گردد، زیرا ماهیت در حد ذات خود فاقد وجود است و طبعاً طرد عدم و معروض وجود بر ماهیت در گرو علتی است و فرض این است که غیر از واجب الوجود علتی در کار نیست و اگر بخواهیم عقیدۀ آنان را توضیح دهیم. باید به مسأله این که خدا صرف الوجود است بپردازیم. حکیم سبزواری می گوید:

و الحقّ ماهیّته إنِّیَّته إذ مقتضی العروض معلولیّته(1)

گفتار امیرمؤمنان هستند که فرمود: «وکمال الاخلاص له نفی الصفات عنه»(1) ولی اسماعیلیه برخلاف این فرق اصولاً هر نوع صفت را از خدا نفی می کنند و فقط می گویند در شناخت او همین کافی است که به وجود او و هویت او معتقد شویم، بدون اینکه با یکی از صفات جمال و کمال او را موصوف سازیم.(2)

وحی را دریافت می کنند و سه راه دارد که قرآن آنها را در این آیه بیان کرده است:

«وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللّهُ إِلاّ وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ». (1)

و شایستۀ هیچ انسانی نیست که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحی یا از پشت حجاب، یا رسولی می فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحی می کند؛ چرا که او بلند مقام و حکیم است.

در آیۀ مبارکه، به سه طریق اشاره شده است:

1. إِلاّ وَحْیاً (برقلب پیامبر وحی می شود)

2. أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ (یا از پشت پرده با او سخن گفته می شود) مانند تکلم خدا با موسی.

3. أَوْ یُرْسِلَ رَسُولاً (جبرئیل را می فرستد)

و امّا وحی در نظر اسماعیلیه به گونه ای دیگر است. او می گوید: وحی چیزی است که نفس رسول از خرد می پذیرد، و خرد نیز از امر پروردگار.(2)

ج - معجزات پیامبران پیشین با درگذشت آنها از میان رفته است ولی معجزۀ پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن است که تا دنیا برپاست، جاویدان خواهد ماند.(1)

احکام اگر به حال خود رها شود و در اختیار داعیان و رهبران قرار گیرد، با تخیلات و ذوقیات خود، چیزهایی می بافند که همانند توجیهات برخی از عرفا در تأویل اسماء و صفات است و حدّ و مرز معینی ندارد، و نمی توان از انسجام آنها و انطباق آنها با اهداف مقاصد دین حنیف اطمینان یافت.

ص:354

اسماعیلیه و اصول خمسه 4

مانند ایوانف روسی و چند نفر دیگر آنها را منتشر ساختند و سپس دو نویسندۀ عرب اسماعیلی یعنی عارف تامر و مصطفی غالب با تلاشهای بسیار، عقاید اسماعیلیه را شرح کردند و توضیح دادند و تا حدودی از پیچیدگی آنها کاستند.

هر چند این دو نویسنده نیز اختلافاتی در برداشتهای خود دارند.

بالاترین مراتب امامت محسوب می شود. از اول تاریخ تاکنون هفت امام مقیم و به عبارت دیگر هفت رسول ناطق (پیامبر اولوالعزم) وجود داشته است. گاهی نیز به او «ربّ الوقت» و «صاحب العصر» می گویند.

باطن، نهفته است؛ باید امامی باشد تا آن را آشکار کند. از نظر اسماعیلیان، دورۀ ستر از زمان «محمد بن اسماعیل» آغاز شده است که وی مدینه را ترک کرد و به میان معتقدان خود در مشرق رفت.

دورۀ کشف دورانی است که دسترسی به حقایق باطن از طریق تأویل، امکان پذیر است. امامِ این دوره کسی است که به بیان معانی باطنی تمام احکام دینی در میان معتقدان خود می پردازد.(1)

1 - از طرف خدا باشد.

2 - از طرف خودش باشد.

3 - از طرف مردم و ترس دشمنانش باشد.

غیبت از طرف خدا که ممکن نیست، زیرا شایستۀ خداوند حکیم و عادل نیست که لطف خود را از مردم بازگیرد.

و از طرف خود او هم نیست زیرا او معصوم است، و واجب بودن امامت او به معنی لزوم بودن او در میان جامعه است.

و اگر از ترس مردم باشد، این نیز ممکن نیست زیرا این به معنای شک در دین خداست چون خدا او را نصب کرده و به او آموخته است که بیرون رفتن او از میان مردم جز با وجود شخصی که وارث او باشد، درست نیست، پس دلیلی ندارد که از مردم بترسد.

... پس امام، داور میان مردم است و حکومت از طرف خدا به او داده شده و جانشین خدا در زمین و وارث زمین است که با اجازۀ خدا در آن فرمان می راند، پس به هیچ وجه نمی تواند از میان برداشته شود.(1)

توضیح: نویسنده غیبت را درست تعریف نکرده است، زیرا مقصود از «غیبت» آن نیست که امام از جهان هستی بیرون برود، بلکه مقصود آن است که از چشم مردم پنهان شود، و او آنها را بشناسد ولی آنها او را نشناسند، نه اینکه از این جهان بیرون برود و در جهان دیگر زندگی کند. و این نشان می دهد که داعی بزرگ اسماعیلی اصلاً به کتابهای امامیه مراجعه نکرده است.

ص:362

از این گذشته امام غایب (دور از چشم مردم) می تواند در کارهای جامعه دخالت کند، و به نفع مردم عمل نماید، هر چند مردم او را نشناسد، و تنها گروه اندکی از شیعیان که شایستۀ دیدار اویند به خدمتش برسند و این دیدار را از مردم پنهان کنند.

قرآن داستان یکی از اولیاء را که به گونۀ ناشناس در میان مردم می زیست، آورده است. این ولیّ خدا در میان مردم بود، همراه آنان سوار کشتی می شد و کارهای مهمی چون کشتن جوان بزهکار را انجام می داد بی آنکه تحت تعقیب قرار گیرد، و کشتی را سوراخ می کرد تا به دست دزدان دریایی نیفتد و دیوار شکسته ای را تعمیر می کرد تا گنج یتیمان بی پناه را پاسداری کند، و نمونه ای از رحمت خدا برای مردم باشد. چنانکه می فرماید:

«أَمَّا السَّفِینَةُ فَکانَتْ لِمَساکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِیبَها وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ یَأْخُذُ کُلَّ سَفِینَةٍ غَصْباً * وَ أَمَّا الْغُلامُ فَکانَ أَبَواهُ مُؤْمِنَیْنِ فَخَشِینا أَنْ یُرْهِقَهُما طُغْیاناً وَ کُفْراً * فَأَرَدْنا أَنْ یُبْدِلَهُما رَبُّهُما خَیْراً مِنْهُ زَکاةً وَ أَقْرَبَ رُحْماً * وَ أَمَّا الْجِدارُ فَکانَ لِغُلامَیْنِ یَتِیمَیْنِ فِی الْمَدِینَةِ وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما وَ کانَ أَبُوهُما صالِحاً فَأَرادَ رَبُّکَ أَنْ یَبْلُغا أَشُدَّهُما وَ یَسْتَخْرِجا کَنزَهُما رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ».1

«امّا آن کشتی مال گروهی از مستمندان بود که با آن در دریا کار می کردند؛ و من خواستم آن را معیوب کنم؛ (چرا که) پشت سرشان پادشاهی (ستمگر) بود که هر کشتی (سالمی) را بزور می گرفت. * و امّا آن نوجوان، پدر و مادرش با ایمان بودند؛ و بیم داشتیم که آنان را به طغیان و کفر وادارد. * از این رو، خواستیم که پروردگارشان به جای او، فرزندی پاکتر

ص:363

و با محبّت تر به آن دو بدهد. * و امّا آن دیوار، از آنِ دو نوجوان یتیم در آن شهر بود؛ و زیرِ آن، گنجی متعلّق به آن دو وجود داشت؛ و پدرشان مرد صالحی بود؛ و پروردگار تو می خواست آنها به حدّ بلوغ برسند و گنجشان را استخراج کنند؛ این رحمتی از پروردگارت بود و من آن (کارها) را خودسرانه انجام ندادم؛ این بود راز کارهایی که نتوانستی در برابر آنها شکیبایی به خرج دهی».

این مرد خداشناس چنان گمنام بود که حتی موسی نیز او را نمی شناخت ولی در عین حال وی پیوسته در راه مصالح مردم و خدمت به افراد بی گناه و شایسته و دفاع از منافع آنها تلاش می کند. علمای بزرگ ما دربارۀ غیبت امام دوازدهم کتابهایی نوشته اند و علتهای غیبت و مصالح و فواید آن را ذکر کرده اند.

علاقه مندان می توانند به آنها مراجعه نمایند.(1)

پیامبر علی را وصی خود ساخت.(1)

تذکر: شگفتی در این است که او در این میان، حدیث غدیر را که همۀ امت بر صحت آن اتفاق دارند، نمی آورد.

پس نمی دانم که در انتخاب این افراد، چه ملاکی را مورد اعتماد خود قرار داده اند.(1)