مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی(علیه السلام)، جلد 11- امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (5) - اقتصاد

جمعی از محققان: زیر نظر دبیر علمی، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

چاپ

تیراژ 500 جلد

قیمت اهدایی به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

نوبت نشر اول

شابک

ارتباط با ما اصفهان، خیابان نشاط، ابتدای خیابان فرشادی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت(علیهم السلام)،دبیرخانه کنگره

ص: 2

3. برآیند اقدامات اقتصادی 48

الف.استقرار عدالت 48

ب.ایجاد رفاه عمومی 49

ج.پیام عدالت خواهی 50

د.پیام سیاست های اقتصادی حکومت علوی برای دوران معاصر 52

نتیجه 54

2. سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی در عرصه استقلال با نگاهی به آموزه های علوی 57

چکیده 59

مقدمه 60

پیشینه 62

تعریف

و اصول اقتصاد مقاومتی 62

سیاست های

کلی در جهت تحقق استقلال اقتصادی 63

1. استقلال 63

2. حمایت از تولید، با بهبود فضای کسب وکار 66

3. روحیه و فرهنگ جهادی 69

اقتصاد

دانش بنیان 75

الگوی

مصرف 77

مؤلفه های

الگوی مصرف 78

مراعات صرفه جویی و مبارزه با اسراف 81

قناعت و مقابله با تجمل گرایی 83

مبارزه با فساد اقتصادی 85

پیش گیری از فساد 88

انتصاب مسئولان متعهد 88

برخورد قاطع با زمینه سازان فساد 89

نظارت دقیق و جامع 89

الف) نظارت ویژه در امور محرومین 89

ب) ارتباط مستقیم با مردم 89

ج) پنهان نشدن از مردم 90

ص: 4

د)

گماردن جاسوس 90

مقابله جدی با فساد 90

تحمل فشارهای ناشی از مبارزه 92

نتیجه 93

3. آموزه های اقتصادی امام علی (علیه السلام) برای تحقق اقتصاد مقاومتی 97

چکیده 99

مقدمه 100

پیشینه پژوهش 100

ادبیات نظری پژوهش 102

مبانی اقدامی اقتصاد مقاومتی 102

الف. تبیین و فرهنگ سازی اقتصاد مقاومتی (رویکرد تئوری) 103

ب. تبیین اجرائی کردن راهکارهای اقدامی اقتصاد مقاومتی (رویکرد عملی) 103

راهکارهای تحقق اقتصاد مقاومتی 103

الف. مؤلفه های اقدامی جهت اشتغال زائی و تولید 104

یک. توسعه فرهنگ تلاش و کوشش 104

دو - توجه به تولید و نقش اقتصادی آن 106

مؤلفه های اقدامی جهت رفع آسیب های اقتصادی 109

الف) مبارزه با مفاسد اقتصادی 109

ب) نهی استفاده از کالاهای قاچاق 110

ج) فرهنگ سازی استفاده بهینه از نعمت های الهی 112

مؤلفه های اقدامی جهت ریشه کن کردن فقر و فاصله طبقاتی 114

الف) اجرای عدالت اقتصادی 114

ب) قرض الحسنه 115

ج) حمایت اقتصادی از اقشار آسیب پذیر 116

مؤلفه های اقدامی جهت استقلال و اقتدار اقتصادی 118

الف) برنامه ریزی اقتصادی 119

ب) تشویق بر استقلال و اقتدار اقتصادی 120

نتیجه 123

ص: 5

4. تحلیل سیاست های اقتصادی حضرت علی (علیه السلام) خطاب به کارگزاران 129

چکیده 131

مقدمه 132

پیشینه 132

1. مفهوم شناسی 134

الف. سیاست 134

ب. اقتصاد 135

2. سیاست های اقتصادی حکومت علوی 135

الف. امنیت اقتصادی 136

ب.مدیریت اقتصادی 139

ج. مسئولیت دولت در مبارزه با ظلم اقتصادی 141

یک. توصیه های ایشان در مورد اخلاق اجتماعی کارگزاران اقتصادی 142

دو. توصیه های رفتاری و کرداری به کارگزاران 142

نتیجه 143

منابع 145

5. رونق تولید در سیره و گفتار امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) 147

چکیده 149

مقدمه 151

پیشینه 152

مفهوم شناسی 152

رونق تولید در قرآن کریم 153

پیامبران الهی و رونق تولید 154

زنبور عسل و رونق تولید 154

ضرورت تأسی به سیره امام علی(علیه السلام) 155

امام علی(علیه السلام) و رونق تولید 156

فرهنگ کار در بینش علوی 158

بی زاری از تنبلی در بینش علوی 158

ظرفیت تولید و رونق آن در عرصه های گوناگون زندگی 161

ص: 6

رونق تولید در عرصه های بازرگانی و صنعت 162

بستر سازی لازمه رونق تولید 162

وظیفه دولت کمک به رونق تولید 163

تدوین و تألیف کتب علمی 163

رونق تولید با احداث مساجد 164

رونق تولید با احداث مسکن 165

رونق تولید با احداث و حفر چاه 165

رونق تولید با تأسیس آسیاب آبی 166

رونق تولید با احداث اسکله و کارخانه کشتی سازی 166

حمایت از اقشار ضعیف با رونق تولید 167

شکوفایی و رفاه جامعه با رونق تولید 167

نتیجه 169

6. اصلاحات نرم افزاری امام علی (علیه السلام) در رونق بخشی به نظام تولید 173

چکیده 175

مقدمه 175

پیشینه 177

1. سیره تولیدی امام علی(علیه السلام) 177

الف) ایجاد فرهنگ کار 178

ب) ایجاد روحیه برادری دینی 179

ج) الگوبخشی امام(علیه السلام) به سیره رفتاری خود 182

2. الگوی تولید 187

الف) بایسته های تولیدی از دیدگاه امام علی(علیه السلام) 187

یک - مهندسی تولید 188

دو - تولید کالا بر اساس نیازسنجی 189

ب) اولویت دادن به تولیدات مناسب با محیط و اقلیم جغرافیایی 191

نتیجه 193

ص: 7

7. نگاهی به جایگاه کار در سیره امام علی (علیه السلام) 197

چکیده 199

مقدمه 200

1. پیشینه 200

2. مفهوم شناسی کار 201

3. جایگاه و ارزش کار در اسلام 201

4. جایگاه شغل و حرفه از دیدگاه امام علی(علیه السلام) 204

5. سیره عملی امام علی(علیه السلام) 204

الف) تأمین نیاز خانواده 205

ب) کمک به همسر در کارهای منزل 205

ج) اهمیت حلال بودن کار 205

د) کار برای تأمین نیاز مستمندان 206

6. عوامل موفقیت در کار از دیدگاه علی(علیه السلام) 206

الف) ایمان به کار 206

ب) مشورت 207

ج) عاقبت اندیشی و تدبیر 207

د) پشتکار و جدیت 207

ه- ) دقت و ایمان 208

و) برنامه ریزی، نظم و سازمانده ای 208

ز) همکاری 208

ح) نکوهش بی کاری 209

ط) وقت شناسی 209

7. اهداف و اثرات مادی کار در بعد فردی 210

الف) کسب درآمد و تأمین نیازهای زندگی خود و خانواده 210

ب) فعلیت یافتن استعدادهای بالقوه افراد 211

ج) سربلندی، شخصیت و عزت در سایه کار و تلاش 211

د) رشد علمی و عقلی 212

ه- ) سلامت و آرامش روحی 213

ص: 8

و) ارزش ذاتی کار 213

8. اهداف و اثرات مادی کار در بُعد اجتماعی 214

الف) بی نیاز ساختن جامعه 214

ب) کمک به نیازمندان 214

ج) کسب احترام اجتماعی 215

د) رشد فضائل و کاهش و مفاسد در جامعه 215

9. اهداف و اثرات معنوی کار 216

الف) رضای خداوند 216

ب) واجب دینی 216

ج) آمرزش الهی 216

د) حفظ و یاری دین فرد 216

نتیجه 217

8. مصادیق احسان و نیکوکاری در سیره امیرالمومنین (علیه السلام) 221

چکیده 223

بیان مسئله 223

پیشینه و ضرورت تحقیق 225

1- اهمیت تبعیت از سیره امیرالمؤمنین(علیه السلام) 226

2- مصادیق احسان و نیکوکاری امیرالمؤمنین(علیه السلام) 228

الف) احسان های اقتصادی 229

یک - ولیّ صدقه دهندگان 229

دو - انفاق کننده دارایی در شب و روز، نهان و آشکارا 229

سه - پیشوای صدقه دهندگان 230

چهار - بخشیدن لباس 230

پنج - بخشیدن زره 231

شش - بخشیدن حُلّه 231

هفت - جوان مردی و بخشیدن شمشیر 232

هشت - بخشیدن خانه و نزول سوره لیل 232

نُه - بخشیدن بند کفش 234

ص: 9

ده - مواسات علی(علیه السلام) 235

یازده - آزاد کردن بردگان 235

دوازده - پرداخت بدهی 236

دوازده - پردازنده بدهی پیامبر 236

سیزده - اطعام 237

چهارده - موقوفات 241

ب) احسان هایی با جنبه خدماتی 243

یک - بنیادنهادن صندوق شکایات 243

دو - بردن مشک آب و پخت نان 244

سه - نیکی در حق زن ستمدیده 245

نتیجه 248

9. امام علی (علیه السلام) و سنت حسنه وقف 251

چکیده 253

مقدمه 253

1. پیشینه تحقیق 255

2. مفهوم شناسی 255

3. وقف در قرآن و سیره معصومین(علیهم السلام) 256

4. سیاست های امام علی(علیه السلام) در عمل به سنت وقف 258

الف) فقرزدایی و ایجاد استقلال اقتصادی 258

ب) استقرار عدالت اجتماعی 261

ج) تقویت ارزش های معنوی و توسعه فرهنگی 264

نتیجه 268

10. تحلیل موقوفات امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) 271

چکیده 273

مقدمه 273

پیشینه 276

وقف و امیر مؤمنان علی(علیه السلام) 276

ص: 10

علی(علیه السلام) و وقف عبادی 277

علی(علیه السلام) و وقف اجتماعی 278

ارکان اوقاف امیر مؤمنان علی(علیه السلام) 278

رکن اول انعقاد وقف 279

رکن دوم واقف 280

رکن سوم مال یا ثروت موقوفه 282

الف) موقوفات یَنْبُع 282

بغیبغات 283

عین ابو نِیْزَر 283

اموال دیگری 284

ب) موقوفات وادی القری 285

ج) موقوفات دیمه 286

اما تَرعه کجاست؟ 286

د) موقوفات اُذَینه 288

ه-) موقوفات فُقَیران 289

و) موقوفات متفرقه 291

رکن چهارم موقوف علیهم 292

نتیجه 293

11. راهکارهای صیانت از بیت المال از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه 297

چکیده 299

مقدمه 299

پیشینه 301

1. مفهوم شناسی 301

الف. راهکار 301

ب. صیانت 302

ج. بیت المال 302

2. نقش بیت المال 303

الف. اصلاح امور 303

ص: 11

ب. رفع نیاز مردم 304

ج. دوام حکومت 304

د. اصلاح و تقویتِ نیروهای مسلّح 305

3. پی آمدهای خیانت به بیت المال 305

4. راهکارهای حفاظت از بیت المال 309

الف. راهکارهای فرهنگی 309

یک. ارائه الگو 309

دو. افزایش ایمان، تقوا و خودکنترلی 310

ب. راهکارهای سیاسی 311

یک. عزل و نصب متولیان امور مالی 311

دو. نظارت دقیق و پی گیری گزارش ها 311

سه. بستن روزنه های فساد 312

ج. راهکارهای اقتصادی 313

یک. توجه به معیشت کارگزاران 313

دو. برخورد قاطعانه با سارقان اموال دولتی 314

نتیجه 315

منابع 316

ص: 12

جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر فراهی بخشایش یار و همراه ما شد و امور علمی کنگره با همکاری اساتید تکمیل گردید و نویسندگان زیادی از مراکز علمی داخل و خارج کشور به ویژه در قم (مانند مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة، مرکز تخصصی شیعه شناسی و بنیاد نهج البلاغه و...) وارد صحنه شدند و اقدام به برگزاری پیش نشست ها و نگارش مقالات و ارزیابی آثار کردند و حتی مراجع معظم تقلید پیام هایی برای کنگره فرستادند. کم کم کنگره ای عظیم به برکت یاد امام علی علیه السلام شکل گرفت که بسیاری از افراد باور نمی کردند، این همه آثار و برکات علمی، معنوی و هنری به دنبال داشته باشد. ازاین رو در روزهای آخر دریافت آثار کنگره، استقبال از آن به شدت افزایش یافت و حتی چند بار زمان دریافت آثار تمدید شد.

امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و موردقبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی(علیه السلام) و فرزندش حجت ابن الحسن قرار گیرد.

10- حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی؛

11- حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری؛

12- دکتر عبدالمجید طالب تاش؛

13- دکتر علیرضا هزار.

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مهدوی راد؛

حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی.

16. دانشگاه اصفهان؛

17. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور (سمیم نور)؛

18. حوزه علمیه اصفهان؛

19. موسسه نهج البلاغه اصفهان؛

20. مجامع ادبی استان اصفهان؛

21. سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان؛

22. مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی؛

23. مرکز تخصصی قرآن کریم امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)؛

24. مرکز تخصصی کنفرانس های ایران (سیویلیکا)؛

25. مجمع عالی حکمت اسلامی؛

26. دانشگاه صنعتی اصفهان؛

27. مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

28. پایگاه استنادی جهان اسلام؛

29. انجمن علمی دانش پژوهان علوم قرآن مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

30. انجمن علمی دانش پژوهان علوم حدیث مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

موضوع: امام علی(علیه السلام) از دیدگاه مستشرقین؛

4. پیش نشست کنگره در جامعة المصطفی العالمیه واحد اصفهان؛

موضوع: شأن و جایگاه امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه؛

5. پیش نشست کنگره در مدرسه علمیه خواهران حضرت حکیمه سپاهان شهر اصفهان؛

موضوع: بررسی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)؛

6. پیش نشست کنگره در حوزه علمیه صدر اصفهان؛

موضوع: معرفی شخصیت امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)؛

7. پیش نشست کنگره در گروه علوم حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: استخراج سبک زندگی از قرآن و احادیث (با تأکید بر نهج البلاغه)؛

حصول چنین قدرت و اقتداری، وام دار اتصاف به آداب و ترتیبی است که باید بدان آراسته بود.

در میان بندگان برگزیده خدا و پس از حضرت خاتم رسل محمد مصطفی(صلی الله علیه و آله)، شخصیت ممتاز امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام)، افضل و اولی به حجت الهی است.

همو که در «کعبه» زاده شد تا گواه عظمت وجود نازنینش باشد.

همو که در مکتب محمد امین، با ایمان ترین است و در اطاعت پذیری از خدا و رسولش بی نظیرترین و علم وافرش بهره مند از قرآنی است که خود در وصفش این چنین بیان می دارد:

«وَ إِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه/18)؛ «هم او که از «لیلةالمبیت» شجاعت و اخلاص و بندگی اش عیان شد و آیه {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد} (بقره/207)، از سوی جبرئیل امین در وصفش نازل و در «خیبر» به کمال رسید و از لحظه جانشینی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله)در «غدیر» و در روز تکمیل دین تا لحظه ای که گفت «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَة» جز دل بر عشق الله و رسول و تحقق آیات الهی، سودایی دیگر نداشت.

امامت او، امانت حق طلبی و ظلم ستیزی بود و رسالت او استقرار حکومت عدل و دادگستری در پهنه عالم.

جهان درونش در جهاد همواره اکبر بود و جهان برونش، جان بازی برای مهرورزی ابنای آدم و ترجمان عینی «رُهْبَانٌ بِاللَّیْلِ أُسُدٌ بِالنَّهَار» (کلینی، الکافی، ج2، ص232).

کلام جاودانه اش (نهج البلاغه) منشور حکمت و حیات است و به عنوان متنی عرفانی، مشحون از اسرار و معارف ربانی الهی و حکمی، فلسفی، تاریخی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نیاز بنیادین و راهگشای زمانه ی ما و شرح منش و مرامش، کیمیای سعادت رهپویان.

ص: 24

ولایت علوی، نشان دارترین و پرافتخارترین حقیقتی است که شیعیان مشمول این لطف دائم اند.

رهپویی چنین امام همامی، عزتی مستدام و توفیقی بزرگ است که جمعی از دوستداران حضرتش را بر آن داشت تا با برپایی "کنگره تبیین ابعاد شخصیتی امام علی(علیه السلام)، وجوه پیدا و ناپیدای شخصیت ممتاز و آسمانی انسانی کامل و ملکوتی ترین انسان تاریخ بشریت از رهگذر نسیم عنایتش مورد تأمل و مطالعه علوی پژوهان قرار گیرد. بی گمان با وجود همه آثار و اوصافی که درباره آن حضرت وجود دارد، فقط ذره ای و گوشه ای از اقیانوس معرفت و معنویت و حقیقت وجودی امام علی(علیه السلام) بازنموده شده و همچنان نیازمند آنیم که در ساحل شناخت پرشکوهش زانو بزنیم و قبساتی از آفتاب رأفت و رحمتش برگیریم.

به یقین او حصن حصین است و هر سعادت خواه و سعادتمندی باید از دانشگاه علوی، درس های حقیقت و حقیقی زندگی را بیاموزد و بیاموزاند.

با چنین رویکرد و رهیافتی، دبیرخانه کنگره «بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)» با اعلام فراخوانی در سی وچهار محور، اندیشمندان و دانشمندان را به جریان سازی در این نهضت مقدس دعوت کرد؛ بدان امید که در سال های آتی این حرکت نورانی بتواند در جغرافیای جهان اسلام گسترش یابد و از ابعاد شخصیت جهان شمول آن حضرت، جهانیان طالب حقیقت و دانش الهی نیز توشه معرفت و دانایی برگیرند و جهان تشنه حق و عدل را پاسخی درخور و شایسته منظومه اندیشه و گفتمان آسمانی اش یابند.

موسوعه چهارده جلدی از مقالات منتخب از مقالات فراوان رسیده به دبیرخانه که عزّ وصول شده، تحت عناوین قرآن و امام علی(علیه السلام) (1)؛ قرآن و امام علی(علیه السلام) (2)؛ ولایت و امامت؛ امام علی(علیه السلام) و نهج البلاغه؛ امام علی(علیه السلام) از منظر دانشمندان و مستشرقان؛ امام علی(علیه السلام) در آیینه شعر و ادب؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (1) - تاریخ؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (2) - تربیت؛ امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (4) - اجتماعی، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (5) - اقتصاد، امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (6) - مدیریت و سیاست؛ مقالات غیرفارسی (عربی، اردو، آذری، اسپانیولی)

ص: 25

و چکیده مقالات کنگره، با یاری همه شیفتگان و دلدادگان ولایت به ویژه دبیر علمی کنگره حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی دام عزه و همت عالیه پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی که سپاس فراوان از این همت ستودنی شان بر ما فرض و اجرشان در درگاه حضرت باری عزّ اسمه و حضرات ائمه معصومین(علیهم السلام) محفوظ؛ برای استفاده پژوهشگران و اندیشمندان حوزه و دانشگاه و اقشار مختلف اجتماع به زیور طبع آراسته و تقدیم می گردد.

فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست

ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی

حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق

بدرقه رهت شود همت شحنه نجف

سید حسین رضازاده

رئیس شورای سیاست گذاری کنگره بازخوانی ابعاد

شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

26 دی ماه 1398 مطابق با 20 جمادی الاولی 1441 ق

ص: 26

ص: 28

و سعادت در همه زمینه ها و خصوصاً درجایی که پای منفعت و سود آدمی در میان باشد علاوه بر الگوهای نظری در باب اهداف و اصول و روش ها، نیازمند الگوهای عینی و عملی که مصادیق اهداف و روش ها را نشان بدهد نیز هست.

گرچه رهنمودهای گفتاری در تربیت افراد تأثیر دارد اما اقدامات عملی به مراتب از شیوه های گفتاری مؤثر تر است. از این رو بررسی و مطالعه شیوه شخصیتی همچون حضرت علی(علیه السلام) که از حیث مصرف، زاهدانه ترین زندگی را از خود به یادگار گذاشته است و در تولید، فعال ترین افراد در عرصه فعالیت های اقتصادی و معیشتی است، در حل معمای پیچیده انسان در دنیای امروز بسیار راهگشاست. متأسفانه برنامه های اقتصادی در دوران حکومت حضرت علی(علیه السلام) کم تر مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است. درصورتی که با توجه به این که حضرت تنها معصومی هستند که بعد از پیامبر با یک وقفه بیست وپنج ساله موفق به تشکیل حکومت اسلامی شدند، جا دارد همه ابعاد شخصیتی حضرت دقیق و با موشکافی موردبررسی قرار گیرد. تا بدین ترتیب بتوان الگوهای مناسب رفتاری و عملی برای رسیدن به یک جامعه آرمانی را استخراج کرد.

در این تحقیق سعی شده پیرامون برنامه های اقتصادی امام در دوران حکومت و با در نظر گرفتن شرایط آن دوران، هم چنین پی آمد این برنامه ها یعنی رفاه عمومی و عدالت خواهی امام که مبنای اقدامات ایشان بوده است، مطالبی بیان شود. با نگاهی به سیره معصومین(علیهم السلام) درمییابیم که تلاش و پرداختن به فعالیت های اقتصادی از ویژگی های برجسته آن بزرگواران است و آن بزرگواران کارگران و

تولیدکنندگان را بسیار تشویق می کردند.

وقتی ابعاد گوناگون شخصیت حضرت علی(علیه السلام) را موردمطالعه قرار می دهیم، می بینیم ایشان درعین حال که زاهدترین فرد زمان خود است، فعال ترین آن ها نیز می باشد.

با توجه به این که حضرت علی(علیه السلام) از یک سو در دامان رسول گرامی اسلام پرورش یافتند و از سوی دیگر تنها امام معصومی هستند که موفق به تشکیل حکومت اسلامی شدند، هرچند که این دوران بسیار کوتاه است و در آن سه جنگ تاریخی رقم می خورد اما با

ص: 30

بررسی سیره امام در همه جوانب و زمینه ها، به نکات بسیار ارزشمندی برمی خوریم که برای اداره یک حکومت اسلامی بسیار مؤثر و مفید است.

میرممتاز (نامه های امام علی(علیه السلام) به کارگزاران با تکیه بر اسالیب بلاغی) و حاجیان و همکاران (زمینه های شفافیت اطلاعات و عدالت اقتصادی از دیدگاه نهج البلاغه) نیز اشاره نمود.

کند تا از آن استفاده کنند و خراج آن را به دولت اسلامی بپردازند که عثمان به جای ایجاد این چرخه اقتصادی سالم، این زمین ها را به افراد متمول و سرمایه دار از اقوام و بستگان خود بخشید. حضرت علی(علیه السلام) در روز دوم از حکومت خویش فرمود: «همانا هر قطیعه ای که عثمان داده و آن چه از اموال بیت المال بخشیده، به بیت المال برگردانده خواهد شد و حق قدیمی را چیزی

باطل نمی کند و اگر بیایم آن اموال را که کابین زنان قرار داده اند و در سرزمین ها پراکنده کرده اند به حال خودش بر خواهم گرداند.» (همان).

سپس حضرت علی(علیه السلام) دستور داد تا همه سلاح هایی را که در خانه عثمان پیدا شد در بیت المال بگذارند هم چنین فرمود: شتران زکات را که در خانه اش بود تصرف کنند و شمشیر و زره هایی که در خانه او بود را هم بگیرند و مقرر فرمود هیچ کس متعرض اموال شخصی عثمان نشود و دستور داد اموالی را که عثمان به صورت پاداش و جایزه به یاران خود داده برگردانده شود. چون این خبر به عمروعاص رسید به معاویه نوشت هرچه باید انجام دهی انجام بده که پسر ابی طالب همه اموالی را که داری از تو جدا می کند همان گونه که پوست عصا و چوب دستی را می کَنند (ابن ابی الحدید، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 269).

«همانا به راستی سوگند می خورم اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومی خیانت کرده ای کم یا زیاد، چنان بر تو سخت می گیرم که کم بهره شده و در هزینه عیال درمانده و خوار و سرگردان شوی (همان، ص 357، نامه20). ای زیاد! از اسراف بپرهیز و از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنیا به اندازه کفاف خویش بردار و زیادی را برای روز نیازمندیت در آخرت پیش فرست. همانا انسان به آن چه پیش فرستاده و نزد خدا ذخیره ساخته پاداش داده خواهد شد.» (همان، نامه21).

امام در این سطور در خطاب به زیاد بن ابیه و به طور عمومی به همه مسلمین پی آمدهای دنیایی و عقوبت آخرت دست اندازی به بیت المال را گوشزد می کند.

هم چنین امام در نامه دیگری که به مصقلة بن هبیره شیبانی (فرماندار فیروزآباد فارس) می نویسد وی را چنین خطاب قرار می دهد:

«گزارشی از تو به من رسیده که اگر چنان کرده باشی خدای خود را به خشم آورده ای و امام خویش را نافرمانی کرده ای. خبر رسیده که تو غنیمت مسلمانان را که نیزه ها و اسب هایشان گردآورده و با ریخته شدن خون هایشان به دست آمده به اعرابی که از خویشاوندان تو هستند و تو را برگزیده اند می بخشی. به خدایی که دانه را شکافت و پدیده ها را آفرید، اگر این گزارش درست باشد در نزد من خوار شده ای و منزلت تو سبک گردید ه است. پس حق پروردگارت را سبک مشمار و دنیای خود را با نابودی دین آباد نکن که زیان کارترین انسانی. آگاه باش حق مسلمانانی که نزد من یا تو هستند در تقسیم بیت المال مساوی است.» (همان، ص 393، نامه43).

حضرت به طور پیوسته به کارگزاران و مأموران مالی توصیه می کردند که از بیت المال بهره برداری قانونی داشته باشند و بارها به آن ها خطرات و آفات کارشکنی در مورد بیت المال را گوشزد می کردند. حضرت در نامه ای به فرماندار مکّه می نویسند: «در مال خدا که در نزد تو جمع شده اندیشه کن و آن را به عیال مندان و گرسنگانی که در محل هستند بده، آن چنان که به طور صحیح به دست فقرا و نیازمندان برسد.» (همان، ص 433، نامه67).

ص: 34

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) به شدت در اموال کارگزارانش دقت می کرد و اگر کسی به طور غیرمنتظره صاحب ثروت یا خانه و زمینی می شد به سرعت منبع درآمد او را جست وجو می کردند. اگر کارگزارانی به ناحق از بیت المال سهم افزون تری برای خود می گرفتند با برخورد تند امام مواجه می شد. امام به یکی از کارگزارانش نوشت: «به من اطلاع داده اند که تو زمین را برهنه کرده ای و محصول درختان و زراعت را برای خویشتن اندوخته ای. گزارش دخل وخرج خودت و حساب اموالت را برای من بفرست و بدان حساب رسی و بررسی خدا در روز رستاخیز، از حساب رسی مردم در دنیا، بسیار سخت تر و دقیق است.» (همان، ص 389، نامه40).

به امام خبر رسید که شریح قاضی که در زمان امام(علیه السلام) قاضی شهر کوفه بود، خانه ای به قیمت هشتاد دینار خریده است. امام شریح را طلبید و به او فرمود: «به من خبر رسیده که خانه ای خریده ای و سندی برای آن نوشته ای و گواهانی آن را امضا کرده اند.» شریح پاسخ داد: آری. امام نگاه خشم آلودی به او کردند و فرمودند: «شریح به زودی کسی به سراغت می آید که به نوشته ات نگاه نمی کند و از گواهانت نمی پرسد تا تو را از آن خانه (دنیایی) بیرون کرده و تنها به قبری سپارد. ای شریح مبادا آن خانه را از مال دیگران خریده باشی.» (همان، ص 343، نامه3).

امام در پی گزارش خیانتی که از یکی از فرماندارانش به دستش می رسد این گونه به او هشدار می دهد:

«از خدا بترس و اموال مردم را بازگردان. اگر چنین نکنی و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم، تو را کیفر خواهم داد که نزد خداوند عذرخواه من باشد و با شمشیری تو را خواهم زد که به هر کس زدم وارد دوزخ گردید. سوگند به خدا اگر حسن و حسین چنان می کردند که تو انجام دادی از من روی خوش نمی دیدند و به آرزو نمی رسیدند تا آن که حق را از آنان باز پس گیرم و باطلی را که به ستم پدید آمده نابود سازم.» (همان، ص 391، نامه41، فراز 12-11).

ص: 35

امام در نامه ای به منذر بن جارود عبدی که در فرمان روایی خود دچار خیانت شد نوشت:

«به من خبر دادند که در هواپرستی چیزی فروگذار نکرده و توشه ای برای آخرت خود باقی نگذاشته ای. دنیای خود را با تباه کردن آخرت، آباد می کنی. اگر آن چه به من رسیده در مورد تو درست باشد کسی که همانند تو باشد نه لیاقت پاسداری از مرزهای کشور را دارد و نه می تواند کاری را به انجام برساند، یا در امانت شریک باشد و یا از خیانت دور ماند، پس چون این نامه به دستت برسد، نزد ما بیا.» (همان، ص 437، نامه71).

در این جا دو نکته قابل توجه است؛ یکی این که امام علی(علیه السلام) افراد قابل اعتمادی داشته است که آن ها تخلفات کارگزاران را به امام گزارش می دادند و امام آن ها را به همین منظور، مأمور کرده بود. البته خود امام همواره به موعظه و نصیحت افراد می پرداختند و نسبت به انحراف از حق، هشدار می دادند. نکته دیگر این که امام در اغلب موارد از لفظ قسم استفاده کرده اند به طور مثال ابتدای خطبه پانزدهم با لفظ و الله شروع می شود و یا نامه بیستم با عبارت «وَ إِنِّی أقْسِمُ بِاللَّهِ...؛ همانا قسم یاد می کنم...» و هم چنین نامه چهل و سوم عبارت «فَوَالَّذِی فَلَقَ الْحَبَّة...؛ قسم به خدایی که دانه را شکافت» در خود دارد. همه این قسم ها نشان از جدیت حضرت علی(علیه السلام) در یک امر مهم و عظیم دارد و آن هم اجرای عدالت و مساوات بین مردم است. ازآن جایی که حضرت در روش خود کتاب خدا و سیره نبوی را مدنظر دارد، هرگز از دشمنی عده کثیری که با وی به مخاصمه برخاستند، نترسید. ایشان به فرزندانش گفته بود می دانم عده زیادی که عادت کرده اند از بیت المال مستمری های گزاف بگیرند سخت ناراحت می شوند و با من دشمنی می کنند ولی من نمی توانم مستمری بیت المال را به کسانی بدهم که استحقاق آن را نداند من از دشمنی آن ها بیم ندارم؛ چون مطابق دستور خدا و سیره رسول رفتار می کنم (فاروقی، بیست وپنج سال سکوت، ص 98).

حکومت علی(علیه السلام) بود. حضرت امتیازات را لغو نمود و مساوات بین افراد را برای تقسیم اموال در نظر گرفت و هیچ تفاوتی بین افراد قائل نمی شد. روزی عبدالله بن جعفر، برادرزاده امام خدمت حضرت آمد و از اوضاع اقتصادی خود گفت و ادامه داد که عمو جان شایسته است امر فرمایی مقداری از بیت المال برای اداره زندگی به من داده شود، سوگند به خدا برای ادامه زندگی چیزی در منزل ندارم جز آن که گوسفند یا الاغ خود را بفروشم. حضرت در پاسخ فرمودند: «چیزی برای تو در نزد من وجود ندارد، بیت المال مسلمین را هم نمی توانم به شما ببخشم، مگر آن که به عموی خود دستور بدهی تا از بیت المال دزدی کنم.» (ثقفی، ج 1، ص 67).

یک روز هنگامی که آن حضرت مشغول تقسیم بیت المال بود، دو زن نزد امام آمدند، یکی عرب و دیگری آزادشده، امام به هرکدام بیست وپنج درهم داد زن عرب گفت: ای امیرالمؤمنین من زنی عربم و این زن غیرعرب است، امام علی(علیه السلام) فرمود: «به خدا سوگند، من در این غنیمت ها برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق برتری نمی بینم.» (همان، ص46).

حال از مسائل خودتان بگویید.» طلحه و زبیر نگاهی به یک دیگر کردند و گفتند: برویم که این مرد به راه دین می رود و با ما معامله نمی کند. (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص 111).

امروز ممکن است این عمل حضرت در مورد تغییر چراغ، وسواس جلوه کند و کم اهمیت به نظر آید، چون اگر یک یا دو گرم روغن بیت المال می سوخت لطمه ای بر بیت المال وارد نمی شد. امام مستحضر بود اگر مقدار ناچیزی روغن بیت المالی در یک ملاقات خصوصی بسوزد طوری نمی شود ولی می خواست به طلحه و زبیر بفهماند که حتی این اندازه هم حاضر نیست از بیت المال مزیتی برای کسی قائل شود و در اموال مسلمین خیانت کند.

رفتار امام در این مورد بسیار آموزنده است و یک الگوی مناسب برای دولت مردان و افراد مسئول است. حضرت پیوسته کارگزاران خود را توصیه می کرد تا در اموال عمومی صرفه جویی کنند، از آن جمله؛ امام به کارگزاران خود می فرمود: «قلم ها را تیز کنید و سطرها را به هم نزدیک بنویسید. زیادی ها را حذف کنید و به معنا بنگرید و از زیاده نویسی پرهیز کنید؛ زیرا بیت المال مسلمین زیان را بر نمی تابد». روشن است که وقتی کارگزاری این همه دقت در نوشتن گزارش و نامه انجام دهد دیگر از اموال عمومی سفره های آن چنانی نمی آراید و از بیت المال برای آسایش خویش نمی خورد و بهره نمی گیرد (عبداللهی، اصلاحات علوی، ص 116).

برای خود برنداشتم.» (ثقفی، الغارات، ج 1، ص 32).

هرگاه ثروتی در بیت المال جمع می شد امام، مردم را خبر می کرد و پول ها را از دست راست به دست چپ می ریخت و می فرمود: ای درهم های سرخ و زرد مرا گول نزنید و دیگری را بفریبید. سپس مردم را جمع می کرد و پول ها را بین آن ها تقسیم می کرد و دو رکعت نماز شکر می خواند (صدوق، امالی، ص 221، مجلس 47).

حضرت در کلام خود بیان می کند که: «حبیبم رسول خدا (صلی الله علیه واله وسلم) چیزی را برای فردا نگه نمی داشت، ولی ابوبکر اموال را حبس می کرد و عمر بن خطاب تصمیم گرفت دیوان ها فراهم کند و ثروت ها سال به سال تقسیم می شد. ولی من چنان کنم که رسول خدا انجام می داد.» (ثقفی، الغارات، ج 1، ص 33). این عمل امام(علیه السلام) دو پی آمد مثبت به همراه داشت؛ یکی این که مردمِ نیازمند به حق و حقوقشان زود می رسیدند و به مرور زمان فقر از بین می رفت. درنتیجه مردم به رضایت مندی از حکومت می رسیدند و سرزمین آن ها در آرامش قرار می گرفت. دو این که از انباشت مال و تجمیع سرمایه و درنتیجه فساد مالی جلوگیری می شد و استکبار مالی و اقتصادی دامن گیر جامعه نمی شد. بنا بر اندیشه امیر مؤمنان علی(علیه السلام) وجود فقر نشانه بی عدالتی در جامعه است و هیچ فقیری گرسنه نمی ماند مگر به سبب ستم توانگران. امام ثروت های فراوان و انبوه و جمع شده را نشان ستم و چپاول و فساد صاحبان ثروت می دانست (دلشاد تهرانی، دولت آفتاب، ص 194).

بازگشت ثروت های غصب شده و مبارزه با پیدایش و انباشته شدن ثروت انجام شد برای از بین بردن شکاف طبقاتی جامعه و بسترسازی برای رفع محرومیت بسیار کارآمد بود اما بااین وجود این اقدامات کافی نبود. اکنون باید برای پیشرفت و حرکت در مسیر صراط مستقیم که از اهداف عالی حکومت علوی بود گام برداشته شود.

اقدامات دیگری لازم بود تا جامعه به رفاه و سعادت برسد و حضرت علی(علیه السلام) دولت خود را موظف به یاری رسانی به مردم و آباد کردن و عمران می داند و از این رو در عهدنامه مالک اشتر یکی از وظایف او را آباد کردن سرزمین مصر برمی شمرد (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص403، نامه53). امام علی(علیه السلام) می فرماید: «خداوند آدم را پس از توبه به زمین فرود آورد تا با نسل خود زمین را آباد گرداند.» (همان، ص119، خطبه91، فراز 83). پس در نظر امام آبادانی زمین و در پی آن تأمین نیازهای مادی انسان اهمیت ویژه ای دارد.

حضرت علی(علیه السلام) ذیل آیه 61 سوره هود: «او (خدا) شما را از زمین آفرید و شما را برای آبادی زمین گماشت.» می فرماید: «خداوند در این آیه به ما می آموزد که انسان وظیفه و مأموریت از جانب حق دارد که زمین را آباد گرداند تا در پرتو عمران و آبادی زمین، زندگی برای بشر در زمین تأمین شود و با استفاده از روییدنی های زمین و برکات آن از قبیل دانه ها و میوه های رنگارنگ به حیات خود تداوم بخشد.» (ری شهری، موسوعة امام علی بن ابی طالب، ج 4، ص 172). اندیشه امام در این زمینه به گونه ای است که اعتقاد دارد هر کس که آب وخاک در اختیار داشته باشد و بازهم محتاج باشد از رحمت الهی به دور است. پی آمد توجه امام به عمران و آبادانی و تأمین مردم، در کلام خود امام این گونه تشریح شده است که: «کسی را در کوفه نمی توان یافت، که متنعم نباشد و در رفاه به سر نبرد، حتی پایین ترین قشر مردم، خوراکش از نان گندم است و سرپناه و مسکن دارد که در آن آرامش می گیرد و از آب فرات می نوشد.» (مجلسی، بحارالانوار، ج 40، ص 327). این که دولتی موفق شود در مدتی کوتاه و سراسر مناقشه به سه مشکل آب، نان و مسکن فائق آید و برای مردم محروم خود لااقل در مرکزی ترین نقطه حکومت نان مناسب، سرپناه و آب قابل شرب

ص: 41

با استفاده از ابزار ساده آن زمان فراهم آورد آن هم آب فرات که در فاصله نسبتاً زیادی از کوفه قرار داشت، نشان از کارآمدی بالای حکومت علوی در سازندگی کشور و توجه به رفاه عمومی از طریق آبادانی و عمران کشور دارد.

امام حتی در سیاست های مربوط به اخذ خراج و مالیات، ابتدا آبادانی را در نظر دارد. در این زمینه در عهدنامه مالک اشتر می خوانیم که توجه و عنایت تو باید به عمران و آبادانی زمین بیش تر از خراج باشد؛ زیرا خراج بدون آبادانی زمین، قابل تحصیل نیست. امام به مالک می فرماید: «باید تلاش تو در آبادانی زمین بیش تر از جمع آوری خراج باشد که خراج جز با آبادانی فراهم نگردد و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود می کند و حکومتش جز اندکی دوام نیاورد.» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص413، نامه53، فراز 80-79).

از دیگر موارد توجه حضرت به آبادانی و پیشرفت، نگاه ویژه حضرت علی(علیه السلام) به اقشار مختلف جامعه از صاحبان حِرف و مشاغل، صنایع، کشاورزان و بازاریان است. امام از یک سو به تشویق آنان می پردازد و از سویی آن ها را هدایت و راهنمایی می کند. این اقشار که به طور ویژه مورد عنایت امام هستند، پایه های اصلی اقتصاد یک جامعه را تشکیل می دهند. برای رسیدن به اهداف در نظر گرفته شده در یک جامعه نمی توان نسبت به آنان بی تفاوت بود (جعفرپیشه فرد، مقاله حکومت علوی و اهتمام به اصلاحات، ...).

از این رو می بینیم که در عهدنامه مالک درباره صاحبان صنایع و تجّار می فرماید:

«سپس سفارش مرا نسبت به بازرگانان و صاحبان صنایع بپذیر، آنان که همواره در سیر و کوچ کردن می باشند؛ چراکه آنان منابع اصلی منفعت و پدیدآورندگان وسایل زندگی و آسایش و آورندگان وسایل زندگی از دوردست و نقاط دشوار هستند. در کار آنان بیندیش چه در شهری که تو در آن هستی، باشند یا در شهرهای دیگر» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص415، نامه53، فراز 95-97).

حضرت علی(علیه السلام) هر روز به اسب حضرت پیامبر(صلی الله علیه و اله)به نام «شهباء» سوار می شدند و

ص: 42

در بازار عبور می کردند و بر اصناف مختلف ازجمله گروه قصابان، خرمافروشان و ماهی فروشان نظارت می کردند. امام از یک سو آن ها را مورد تفقد قرار می دادند و از سوی دیگر آن ها را با روش صحیح کسب وکار آشنا می کردند، از کم فروشی و گران فروشی و دروغ گویی، رباخواری، احتکار و سایر محرمات تجارت و بیع نهی می کردند و آنان را به عدالت، انصاف و رعایت حقوق جامعه امر و توصیه می نمودند. نظارت مستقیم حضرت در بازار به حدی مهم بود که همگان دور حضرت گرد می آمدند و نصایح ایشان را گوش فرامی دادند. مردم بازار هر روز با ندای «اتقّوالله» که از زبان مولای متقیان می شنیدند مشغول به کار می شدند و آیات وحی را که تلاوت می نمودند: «تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا ُیریدُونَ عُلُوّاً فِی الْأَرْضِ وَلافَساداً وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقین» (قصص/83)؛ «ما این دار آخرت را برای آنان که در زمین اراده علو و فساد و سرکشی ندارند مخصوص می گردانیم و حسن عاقبت، خاص پرهیزکاران است» با گوش جان می شنیدند (جعفرپیشه فرد، مقاله حکومت علوی و اهتمام به اصلاحات...).

برآیند اهتمام و جدیت حضرت علی(علیه السلام) استقرار یک نظام اقتصادی سالم و شکوفا بود که احتیاج به زمانی طولانی نداشت تا پس از همه فسادها و تبعیض ها ثمرات آن آشکار شود و این ویژگی حکومت علی(علیه السلام) است که در مدت کوتاهی این گونه اصلاحات عمیق و زیربنایی اتفاق می افتد و نیازهای اساسی جامعه تأمین می شود. لازم است که این روش شایسته و کارآمد مورد توجه قرار گیرد؛ زیرا قابلیت الگوگیری در همه زمان ها و مکان ها را دارد و می تواند گره گشای پیچیدگی های اقتصادی گردد (احمدی، امام علی و جمهوریت، ص77).

کارآفرینی و بهره گیری از فرصت ها و مهارت ها ثروت بسیاری برای اهداف مختلف ازجمله وقف برای نیازمندان و خدمات موردنیاز جامعه مسلمین تولید کنند. حضرت علی به بی نیازی و خودکفایی بسیار توجه داشت و برای این منظور همگان را به کار و تولید تشویق می کرد. ایشان در حدیثی می فرمایند: «تجارت کنید و به کار و تولید روی آورید که از آن چه در دست دیگران است بی نیاز می شوید.» (کلینی، فروع کافی، ج1، ص370).

حضرت علی(علیه السلام) در سنت گفتاری خود، همه فعالیت های مفید اقتصادی را مورد تشویق قرار داده اند اما خود شخصاً کشاورزی را برگزیده اند. ایشان کار و تولید و تلاش برای کسب درآمد و تأمین معاش زندگی را مجاهده در راه خدا می دانست (ری شهری، موسوعه امام علی بن ابی طالب، ج4، ص169).

بیش تر فعالیت های امام در زمان خلفا بر روی کشاورزی متمرکز بود. کشاورزی باعث تولید مواد غذایی و دارویی می شود و بی توجهی به آن می تواند جامعه را وابسته و نیازمند به دیگران در کالاهای ضروری و موردنیاز کند. سیره شخصی حضرت در این مورد می تواند بهترین الگو باشد تا در بحث تولید در بخش کشاورزی موردتوجه قرار گیرد.

حضرت علی(علیه السلام) از راه های گوناگونی به کار و تولید توجه داشتند از آن جمله می توان این موارد را نام برد:

یک. در جوانی شتری داشت که با آن باغستان های مردم را آبیاری می کرد و اجرت می گرفت.

دو. با شتر از راه های دور آب آشامیدنی به شهر می آورد و اجرت می گرفت.

سه. درخت کاری و باغ داری و کشاورزی را بسیار دوست می داشت و باغ های زیادی در اطراف مدینه به وجود آورد.

چهار. چاه می کند و وقتی از برخی چاه ها آب بیرون می زد، آن را وقف مسافران و حجاج بیت الله الحرام می کرد.

پنج. روزی که در منزل غذای کافی نبود به یکی از نخلستان های اطراف قُبا رفت و قرارداد بست در ازای هر دلو آبی که به درختان بدهد یک دانه خرما بگیرد.

ص: 44

شش. گاهی دوستان و آشنایان اصرار داشتند بیل را از دست مبارک امام بگیرند ولی امام نمی پذیرفتند و به کار ادامه می دادند (صدوق، امالی، ص 220، مجلس 47).

چنین رهبری که با دست توانای خود نیازهایش را برطرف می کند و همسران و فرزندان خود را نیز به کار و تولید و سازندگی تشویق می کند، نقشه روشنی برای پیروانش ترسیم می کند که اگر خواستار آن باشند راه روشنی پیش روی آن هاست. حضرت علی(علیه السلام) در یکی از سخنرانی های خود به مردم بصره فرمودند: «سوگند به خدا این لباس مرا می بینید، از بافته های اهل خانه ام می باشد.» (مجلسی، بحارالانوار، ج 40، ص 325).

با آن برخورد می کردند. از قیمت ها پرس وجو می کردند و این ها همه به خاطر اهمیت ویژه ای است که بازار در اقتصاد جامعه اسلامی دارد.

حضرت ضمن آن که بر نقش تجار و بازاریان تأکید دارند اما در عهدنامه مالک در مورد آنان می نویسند: «بازرگانان کسانی هستند که تنگ نظر و بدمعامله هستند، بخیل و احتکار کننده، با زورگویی به سود خود می اندیشند و کالا را با هر قیمتی که می خواهند می فروشند این سودجویی و گران فروشی برای همه افراد جامعه زیان بار و عیب بزرگی بر زمامدار است، پس از احتکار جلوگیری کن.» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 415، نامه53، فراز 98).

در تاریخ حکومت حضرت علی(علیه السلام) مواردی وجود دارد که ایشان کالاهای احتکارشده را سوزانده است. البته این موارد بسیار اندک است و نشان از قاطعیت ایشان دارد که با این اقدام ریشه احتکار را خشکاند. در هرصورت آن چه به عنوان یک اصل برای حضرت مطرح بوده است ضرورت ممانعت از احتکار و شدت کیفر محتکرین است. حضرت در عهدنامه مالک به وی می فرمایند: «آن کس را که پس از منع تو دست به احتکار زند کیفر ده تا عبرت دیگران گردد.» (همان، نامه53). حضرت در ادامه به مالک می فرمایند: «باید خریدوفروش آسان انجام پذیرد و با میزان عدل انجام گیرد و با نرخ هایی که نه به زیان فروشنده و نه به زیان خریدار باشد.» (همان، نامه53). این نشان از اصل لزوم قیمت گذاری در بازار دارد. این نکته مسلم است که باید حاکم اسلامی از قیمت ها خبر داشته باشد هرچند بی واسطه یا باواسطه باشد تا در صورت لزوم از هرگونه اجحافی جلوگیری نماید (نظرپور، مقاله امام علی، حکومت، بازار، به نقل از www. Modiryar. com).

مورد دیگری که حضرت در بازار موردتوجه قرار می دادند حفظ حریم بازار و جلوگیری از تجاوز بازاریان بود. بازاریان نمی توانند بساط خود را هرجا که خواستند پهن کنند و باعث اختلال در امور بازار یا رفت وآمد و یا تجاوز به حریم اماکن دیگر شوند. حضرت علی(علیه السلام) برای حفظ حقوق اجتماعی به حریم جاده ها و معابر عمومی توجه می نمودند و با متجاوزان به حریم کوچه ها و راه ها سخت برخورد می نمودند. اصبغ بن نباته می گوید:

ص: 46

«روزی با حضرت علی(علیه السلام) به سرکشی بازار کوفه رفتیم. امام مشاهده فرمود که برخی از بازاریان در ساخت مغازه های خود به حریم کوچه ها و معابر عمومی تجاوز کردند، دستور داد آن مغازه ها را خراب کنند تا راه باز شود. سپس به سراغ خانه هایی رفت که قبیله «بنی بکاء» آن ها را در حریم بازار مسلمین ساخته بودند و به زمین های تجاری، تجاوز کرده بودند، امام دستور داد آن هارا تخریب کردند و فرمود این جا محل بازار و تجارت مسلمین است و شما نباید در آن، خانه های مسکونی بسازید.» (دشتی، امام علی(علیه السلام) و اقتصاد اسلامی، ص 289).

حضرت علی(علیه السلام) در چهارچوب مصالح مسلمین گاهی برخی از گروه های مردم را از بعضی از امور اقتصادی منع می کردند. امام در این راستا به دلیل نقش مهم صرافی ها در مبادلات درهم و دینار به عنوان پول داخلی و احیاناً تبدیل پول های خارجی به پول داخلی و بالعکس اهمیت قابل ملاحظه ای برای آن قائل بودند. از این جهت رضایت نمی دادند که یکی از شریان های مهم اقتصادی در اختیار اهل ذمه باشد که هیچ گونه دل بستگی به امت اسلامی ندارند و نمی توانند امانت دار مصالح امت باشند از این رو به قاضی اهواز دستور می دهند که از اشتغال اهل ذمه به صرافی ممانعت نماید. از این کلام حضرت استفاده می شود که اگر اشتغال به شغلی به هر دلیلی با منافع امت اسلامی در تضاد قرار گیرد حاکم اسلامی می تواند از آن جلوگیری کند. حاکم حق دارد از فعالیت اقتصادی افرادی که بر شریان های اقتصادی جامعه و بازار مسلط هستند ولی صرفاً به منافع و مصالح شخصی و یا گروهی خویش می اندیشند ممانعت به عمل آورد.

این موارد از مهم ترین موارد برخورد حضرت در قبال بازار بود. ازآن جاکه حضرت رهبری جامعه را بر عهده داشتند شیوه برخورد ایشان با اهل بازار الگوی شایسته ای برای جامعه اسلامی می تواند باشد. حاکم جامعه اسلامی باید در تصمیم گیری ها مصالح عموم مردم را در نظر بگیرد و مطابق آن برنامه ریزی کند. ضروری است که حکومت اسلامی در

ص: 47

هر دوره ای کارکردهای ویژه ای در مورد بازار بروز دهد که رفاه جامعه را به حداکثر برساند (نظرپور، مقاله امام علی، حکومت، بازار، به نقل از www. Modiryar. Com).

به اصلاح بی عدالتی های گذشته هم پرداخت. عدالت علی(علیه السلام) آن گونه بود که دوست و دشمن به آن اعتراف داشتند.

کرده بود با این حال نتیجه تلاش امام ارتقاء سطح زندگی مردم و رساندن آن به رفاه بود. نتیجه اقدامات حضرت علی(علیه السلام) در دوران کوتاه اما پربار حکومتشان از شماره و بیان بیرون است و اگر بیان شود از چندین جلد کتاب هم خواهد گذشت، اما آن چه که مربوط به اقدامات اقتصادی حضرت می شد به طور مختصر بیان شد.

برپا سازم و یا باطلی را براندازم (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 59، خطبه33).

در سایه عدالت، آرامش و راحتی و امنیت تدارک می شود و از این روست که امام علی(علیه السلام) از عدالت به «قرة العین» برای حکومت تعبیر کرده است. قرة العین در اصل آرامش یافتن دیدگان است. قرّه، قرار گرفتن و آرامش یافتن است. انسانی که ناراحت باشد و گرفتار بی امنیتی و فقدان آرامش و عدم راحتی باشد همواره دیده اش به این سو و آن سو می رود و آرام و قرار ندارد؛ اما وقتی برای انسان امنیت و آرامش و راحتی فراهم می شود، دیده اش آرام می شود در این جاست که قرة العین معنی می یابد (منتظری، درس هایی از نهج البلاغه (نامه امام به مالک)، ص 155).

عدالت آن چیزی است که زندگی فردی و اجتماعی را به زیبایی و امنیت و آرامش و راحتی آراسته می کند. امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در عهدنامه مالک چنین یادآور می شوند که «بی گمان آن چه بیش از همه دیده والیان به آن روشن می شود، برقراری عدالت در کشور و گسترش دوستی ملت است.» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص415، نامه53، فراز 415). عدالت نزد امام علی(علیه السلام) فلسفه حکومتی اش محسوب می شد و آن حضرت همه اهتمامش بر اجرای عدالت و استقرار آن بود. حضرت علی(علیه السلام) قبل از کشته شدن عثمان، باری چنین سخن می گوید: «بدان که برترین بندگان نزد خداوند پیشوایی است عادل، هدایت شده و راهبر که سنتی را که شناخته است برپا دارد و بدعتی که ناشناخته است بمیراند.» (همان، ص221، خطبه164، فراز5). در اندیشه امام علی(علیه السلام) چنین کسی که عدالت با جانش آمیخته است می تواند به درستی راهبری جامعه را انجام دهد و در اوج توانمندی ها و دارایی ها از عدالت دور نگردد. حضرت می فرماید: «آن که خود را پیشوای مردم سازد پیش از تعلیم دیگران باید به ادب کردن خویش بپردازد و پیش از آن که به گفتار، تعلیم فرماید باید به کردار ادب نماید، آن که خود را تعلیم دهد و ادب اندوزد شایسته تر است به تعظیم از آن که دیگران را تعلیم دهد و ادب آموزد» (همان، حکمت73، ص456).

ص: 51

امام علی(علیه السلام) با تأسی به پیامبر اکرم و پیروی کامل از او و احیای سنت های عدالت گرایانه قرآن، به اجرای قسط قرآنی پرداخت و عدالت همه جانبه را برنامه حکومت خویش قرار داد و به سرشارسازی زندگی مردم از عدل پرداخت و سیره او تجسّم تام عدالت و حکومت او از این منظر، حکومت نمونه تاریخ است. این گونه است که امام علی(علیه السلام) در عدالت نمونه گشت و بانگ عدالت انسانی حضرت در آفاق حیات بشری پیچید (دلشاد تهرانی، جمال دولت محمود، ص 109).

اما اگر بخواهیم در مسیر اصلاحات علوی راه بپیماییم باید سیره حضرت را فرا روی خود قرار دهیم و اقدامات اصلاحی مناسبی در نظر بگیریم. ازجمله می توان به این موارد اشاره کرد:

یک. سرمایه گذاری های کلان در راستای تحقق اهداف اقتصادی؛

دو. نظارت دقیق بر حُسن اجرای احکام و دستورات اسلام به ویژه در بخش خصوصی؛

سه. نظارت بر رفتار کارگزاران حکومتی و جلوگیری از سوءاستفاده از بیت المال؛

چهار. تبلیغات در راستای تعالیم و دستورات اسلامی جهت تصحیح بینش ها و رفتارها و نهادینه شدن بینش اسلامی و الگوهای رفتاری مناسب.

اگر بخواهیم مردم در رفتارهای اقتصادی خود در اسلام منحرف نشوند و دستورات آن را اجرا کنند و درنتیجه اقتصاد و بازار سالمی داشته باشیم که در آن ربا داده نمی شود، دروغ گفته نمی شود و کسی به دیگری ظلم نمی کند و قیمت ها در آن بازار عادلانه است و اگر بخواهیم مردمی کم مصرف و پرتلاش و با بازده بالا تربیت کنیم و اگر بخواهیم کاری کنیم که فقر در جامعه ریشه کن شود باید:

اولاً به تعلیم و تربیت مردم درباره احکام اسلام و آثار گناه در این زمینه بپردازیم.

ثانیاً رهبران و حاکمان جامعه، یعنی کسانی که مردم به آن ها اقتدا می کنند، خود به احکام اسلام عمل کرده و ساده زیستی و زهد را پیشه کنند و کم مصرف و پرتلاش باشند.

و ثالثاً نظارت جدی و دقیق بر بازارها برای جلوگیری از تخلفات وجود داشته باشد. جای چنین نهادی در کشور ما خالی است هرچند که اسماً سازمان نظارت و بازرسی وجود دارد اما منظور نهادی است که نه تنها بر قیمت ها نظارت نماید و با گران فروشی مبارزه کند بلکه بر رعایت همه واجبات و محرمات الهی در حوزه بازار نظارت کند و متخلفین را به تناسب جرمشان مجازات نماید و به طور مستمر و مداوم فعالیت داشته باشد آن گونه که حضرت علی(علیه السلام) این چنین می کردند.

ص: 53

19. ری شهری، محمد، موسوعة امام علی بن ابی طالب، قم، دارالحدیث، 1385.

20. منتظری، حسین علی، درس هایی از نهج البلاغه (نامه امام به مالک)، تهران، انتشارات حزب جمهوری اسلامی، 1361.

21. سایت ها:

22. جعفرپیشه فرد، مصطفی، حکومت علوی و اهتمام به اصلاحات... فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 18، 1386. www. Hawzah. Net / fa / article / articleview / 45437

23. سبحانی، جعفر، اصول سیاست در سیره عملی امام علی ((علیه السلام))، نشریه قرآن و حدیث، زمستان 1382، شماره 7 Jtem id= 2596 www. New. Imamali.net / fa / articleview. Html

24. نظرپور، محمدتقی، مقاله امام علی، حکومت، بازار، نقل از www. Modiryar. Com.

ص: 56

ص: 58

کلیدواژه ها: اقتصاد مقاومتی، امیرمؤمنان علی(علیه السلام)، مقام معظم رهبری، سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، استقلال اقتصادی، مبارزه با فساد، الگوی مصرف.

چند سالی مجال حکومت داری یافتند، حائز اهمیت است. در این پژوهش برآنیم تا با تبیین برخی سرفصل های مهم سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی در بیانات مقام معظم رهبری و سخنان و سیره امیرمؤمنان(علیه السلام) در این زمینه، اهمیت و ضرورت اجرای اقتصاد مقاومتی را به طور تفصیلی یافته و راه کارهایی را در جهت بهبود آن در جهت دستیابی به استقلال اقتصادی ارائه نماییم. بنابراین، مسئله این پژوهش این است که دیدگاه و سیره امیرمؤمنان(علیه السلام) در مورد مسائل مربوط به اقتصاد مقاومتی، با توجه به سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی در جهت دستیابی به استقلال اقتصادی که مدّ نظر رهبر معظم انقلاب است، چیست و امیرالمؤمنین(علیه السلام) برای اجرای این سیاست ها چه راه کارهایی را توصیه یا اجرا نموده اند؟

روش پژوهش، توصیفی از نوع تحلیل محتوابخشی و واحد تحلیل مضمون است. تحلیل محتوابخشی توسط سن تانینت و لیسمان (1999) به عنوان یکی از روش های اصلی تحلیل محتوی مطرح شد. در این

روش ابتدا بر اساس مبانی نظری موجود، یک عبارت و عنوان کلی انتخاب می شود و سپس آن عنوان به قطعات و بخش های کوچک تر تقسیم می گردد و سپس با تحلیل پیام های آشکار و پنهان متن و زمینه مورد نظر مصادیق بخش های کوچک تر تعیین می شود.

جامعه آماری عبارت است از کتاب ارزشمند نهج البلاغه (کلمات قصار، نامه ها و حکمت ها و خطبه ها)، کتاب ها، مقالات و پایگاه های اطلاعاتی که بیانات مقام معظم رهبری را در دسترس محققان قرار داده اند. شیوه جمع آوری اطلاعات سندکاوی و ابزار جمع آوری اطلاعات، فیش های تحقیقاتی است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده است. در این روش، ابتدا اطلاعات از منابع مختلف جمع آوری، سپس سازماندهی و طبقه بندی می شود و در نهایت بر اساس مستندات و بینش به دست آمده، مورد تفسیر قرار می گیرند.

ص: 61

مقام معظم رهبری اقتصاد مقاومتی را این گونه تعریف می فرمایند:

اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که در شرایط فشار، در شرایط تحریم، در شرایط دشمنی ها و خصومت های شدید می تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی کشور باشد (16/5/1391). سیاست های اقتصاد باید سیاست های «اقتصاد مقاومتی» باشد. (یک اقتصاد مقاوم) باید اقتصادی باشد که در ساخت درونیِ خود، مقاوم باشد؛ بتواند ایستادگی کند؛ با تغییرات گوناگون در این گوشه دنیا، آن گوشه دنیا متلاطم نشود (7/2/1392).

با توجه به تعاریف فوق، دو نکته در اقتصاد مقاومتی حائز اهمیت است: 1. اقتصادی است که در برابر تهدیدها و ترفندهای دشمن مقاوم است و کمتر آسیب می بیند؛ 2. تهدید را تبدیل به فرصت کرده و در وضعیت تهدید رشد می کند (میرمعزی، اقتصاد مقاومتی و ملزومات آن، فصلنامه اقتصادی اسلامی، ش47، ص52).

دیگر یا دولت مصون باشد. وقتی امنیت از بُعدهای کلان مورد توجه قرار می گیرد و سخن از امنیت جامعه و کشوری به میان می آید، «امنیت ملی» نامیده می شود. امنیت ملی، ابعاد فرهنگی، حقوقی، سیاسی، نظامی و اقتصادی خاص خود را دارد. این ابعادبه یکدیگر وابسته و در یکدیگر اثرگذار هستند.

امنیت اقتصادی از دیدگاه کلان که یکی از ابعاد امنیت ملی است، به معنای وجود ثبات و اطمینان و نبود خطر برای فعالیت های اقتصادی و اموال و ثروت های جامعه است. از این دیدگاه، امنیت اقتصادی قابل تقسیم به امنیت داخلی و خارجی یا بین المللی است؛ زیرا علل ناامنی گاه داخلی است و گاه خارجی؛ برای مثال: اگر حقوق مالکیت در کشوری ظالمانه باشد یا شفاف نباشد یا سیاست های اقتصادی دولت، اموال مردم را در معرض نابودی یا کاهش ارزش قرار دهد، امنیت اقتصادی در آن جامعه وجود ندارد. در این صورت، علت ناامنی، داخلی است.

نیز اگر منافع و مصالح اقتصادی کشوری از سوی دیگر کشورها مورد تهدید قرار گیرد، آن کشور امنیت اقتصادی نخواهد داشت. در این صورت، علت ناامنی، خارجی است و استقلال اقتصادی یکی از عوامل تحقق امنیت اقتصادی خارجی یا بین المللی است. استقلال اقتصادی وقتی حاصل می شود که کشور بتواند منافع اقتصادی خود را آن گونه که خود تشخیص می دهد، تعقیب کند. لازمه این استقلال، خودکفایی در کالاهای ضروری و استراتژیک است. جامعه ای که در این امور به دشمنان نیازمند است، هیچ گاه نمی تواند سخن از استقلال به میان آورد.

استقلال ابعاد مختلفی از جمله فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دارد، اما اهمیت استقلال اقتصادی فزون تر است؛ زیرا لازمه وابستگی اقتصادی، وابستگی سیاسی و فرهنگی است و اگر اقتصاد یک کشور از سوی دیگر کشورها تهدید شود، دستیابی به استقلال اقتصادی، اولویت اول را در بین اهداف اقتصادی و حتی غیراقتصادی خواهد داشت (همان، ص56).

ص: 64

رهبر انقلاب در این باره می فرماید:

اگر این ملت بخواهد این استقلال سیاسی را، این عرض اندام فرهنگی را در برابر سلطه گران عالم حفظ کند، باید پایه های اقتصادی خود را محکم کند (4/2/1387). اگر استقلال اقتصادی جامعه ای تحقق

پیدا نکرد ... استقلال سیاسی این کشور تحقق پیدا نمی کند و اگر استقلال سیاسی جامعه ای تحقق پیدا نکرد، بقیه حرف ها، جز حرف چیز دیگری نیست (10/12/1391). این در دنیا خیلی چیز مهمی است که ملّت ها ببینند بدون قرار گرفتن زیر سایه قدرت ها هم یک ملّت ممکن است رشد کند و حرکت کند؛ بلکه با خصومت قدرت ها هم می تواند رشد کند و حرکت کند و بایستد و روی پای خودش جلو برود. این را ما عملاً نشان دادیم؛ این هم این ها را عصبانی می کند (26/7/1396).

بی تردید لازمه استقلال اقتصادی به این معنا، دستیابی به توان اقتصادی فزون تر از رقیب است. کشوری که با رقیبی قدرتمندتر از خود (که همواره در اندیشه دگرگون ساختن و وابسته کردن آن به سر می برد) روبه روست، هیچ گاه نمی تواند استقلال اقتصادی داشته باشد. امیر مؤمنان علی(علیه السلام) درباره استقلال می فرماید:

«برده دیگری مباش، که خدا تو را آزاد آفرید. آن نیک که جز با شرّ به دست نیاید، نیکی نیست، و آن راحتی که با سختی های فراوان به دست آید، آسایش نخواهد بود» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه31).

سخن عمیق امام(علیه السلام) از اصل استقلال و حریت در اسلام حکایت می کند. بنابر فرمایش امام، ممکن است کسی یا ملتی با وابستگی و بردگی دیگر افراد یا کشورها به راحتی و آسایش ظاهری دست یابد، اما در واقع آسایشی نصیب آنان نشده؛ زیرا اولا حریت و شخصیتی که خداوند به ایشان عطا نموده را ضایع نموده اند؛ ثانیا هرگاه فرد یا کشور استعمارکننده به هر دلیل آسایش زیردست خود را نخواهد، آن را بازمی ستاند و وی را از آنچه هست، خوارتر می سازد. این وضع در مورد هر ملت و کشور آزاده ای صادق است، اما در مورد ملت های مسلمان اهمیت دوچندان دارد؛ چرا که ارزش و کرامت ویژه ای برای

ص: 65

مسلمانان قرار داده شده و آیات و روایات نیز بر حفظ عزت مسلمانان تأکید دارد (منافقون/8؛ حج/38؛ کلینی، الکافی، ج5 ص63).

خودی و ارج نهادن به تولید ملی، زمینه را برای آشکار شدن قابلیت ها و استعدادهای وطنی و بستر را برای پیشرفت ملی و رسیدن به اقتصاد مقاومتی آماده تر و فراهم تر می سازد و این مهم، یکی از اساسی ترین وظایف دولت در هر کشوری است. استقلال اقتصادی وقتی حاصل می شود که تولید ملی دو ویژگی داشته باشد:

1. به صورت مستقیم یا غیرمستقیم پاسخ گوی نیازهای مردم و کشور باشد و محصولاتی تولید شود که در وضعیت امروز دنیا قابل رقابت در بازارهای خارجی و قابل مبادله با محصولات مورد نیاز کشور باشد.

2. با کار و سرمایه ایرانی تولید شود؛ زیرا در غیر این صورت، بدترین شکل وابستگی یعنی وابستگی در تأمین عوامل تولید رخ خواهد داد (میرمعزی، اقتصاد مقاومتی و ملزومات آن، فصلنامه اقتصادی اسلامی، ش47، ص60).

مهم ترین و اساسی ترین رکن تولید داخلی، بخش کشاورزی است و رونق کشاورزی در گرو توجه به کشاورزان است. رسیدگی به مشکلات کشاورزان، اعم از ناتوانی در پرداخت مالیات یا وجود نقص در

زمین کشاورزی و … در نهایت باعث افزایش تولید می گردد. امیرمؤمنان(علیه السلام) در نامه 53 نهج البلاغه تأکید ویژه ای به مشکلات و گرفتاری های کشاورزان دارند و در این راستا به مالک اشتر می فرمایند:

«فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلًا أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ»؛ «پس اگر مردم شکایت کردند از سنگینی مالیات یا آفت زدگی یا خشک شدن آب چشمه ها یا کمی باران یا خراب شدن زمین در سیلاب یا خشکسالی، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد.

در ادامه نیز حضرت به مالک اطمینان خاطر می دهد، تخفیف هایی که برای رعیت در این زمینه قائل می شود، در نهایت امر سودآور و سرشار از فواید مادی و معنوی است:

«وَلَا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْ ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَةَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ فِی عِمَارَةِ بِلَادِکَ وَ تَزْیِینِ وِلَایَتِکَ مَعَ اسْتِجْلَابِکَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ وَ تَبَجُّحِکَ بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِیهِم»؛ و هرگز تخفیف دادن در

ص: 67

خراج، تو را نگران نسازد؛ زیرا آن، اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو و آراستن ولایت های تو نقش دارد و رعیت تو را می ستایند و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد.

امیرمؤمنان(علیه السلام) در مدت محدود حکومت خود و با وجود تنش ها و جنگ های پی درپی، به گونه ای بازار اقتصادی زمان خویش را مدیریت نمودند که می توان با الگو گیری از آن در بازار امروزی، از برخی نابسامانی های اقتصادی پیش گیری نمود. با مطالعه دقیق متون تاریخی و روایاتی که به نوعی با مسائل اقتصادی ارتباط دارد، (هرچند به طور غیرمستقیم) می توان برخی از ویژگی های بازار تحت مدیریت ایشان را کشف نمود:

1. بازار همگانی: بازاری است که هر صاحب کالایی می تواند کالای خویش را در آن عرضه نماید و عرضه کنندگان، مالک مکان عرضه نیستند. در نقطه مقابل، بازار مغازه ای (یا فروشگاهی) قرار دارد که هر یک از عرضه کنندگان آن، صاحب محل و مغازه ای برای خویش بوده و طبیعتاً عرضه کنندگان آن نیز محدود به صاحبان این مغازه ها می باشند (حسنی، نظام مالی نوین اسلامی، ص 419). ابن شهرآشوب این گونه گزارش می کند:

و از آن جا که بایکدیگر سخن می گفتند، بر بام دارالإماره بود و از آن جا صندوق های اجناس مردم بازار دیده می شد؛ پس علی(علیه السلام) به عقیل فرمود: «اگر بدانچه گفتم، قانع نیستی، قفل های بعضی از صندوق ها را بشکن و آن چه در آن است را برای خود بردار!» (ابن شهرآشوب، مناقب، ج2، ص109).

بنابراین، تجار برای این که هر شب صندوق های خود را حمل نکنند، در محلی آن را نگه داری می کردند و اگر مغازه داشتند، بدیهی است لازم نبود محلی را برای آن برگزینند.

2. قانون سبقت: با توجه به این قانون، هرکدام از فروشندگانی که زودتر در محل عرضه کالا مستقر شود، به آن مکان حق تقدم داشته و تا آخر همان روز می تواند در آن جا به فعالیت خود مشغول باشد. از امام صادق(علیه السلام) در این رابطه نقل شده است: «امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرموده است: بازار مسلمانان چون مسجد آن هاست؛ هر کس پیشی گرفت و در جایی نشست، به آن احقّ است تا به شب» (کلینی، الکافی، ج2، ص662).

ص: 68

بیهقی نیز می نویسد:

علی(علیه السلام) به سوی بازار خارج شد که ناگهان با دکان هایی مواجه گردید که در بازار ساخته شده بود. در مورد آن ها دستور داد که خراب شده و صاف گردد و به خانه های بنی بکاء گذر کرد؛ پس فرمود: این مکان از بازار مسلمین است. سپس دستور داد تا آن ها را خراب کنند و فرمود: هر کس به مکانی از بازار پیشی بگیرد، نسبت به آن اولویت دارد. پس می دیدیم شخصی امروز در این جا می فروشد و فردا در مکانی دیگر (بیهقی، سنن الکبری، ج6، ص249).

3. نگرفتن اجرت از بازرگانان بازار همگانی: از امام صادق(علیه السلام) درباره علی(علیه السلام) آمده است که ایشان کراهت داشت از بازار مسلمانان، اجرتی بگیرد. (طوسی، تهذیب الاحکام، ج6، ص383).

4. تخصصی بودن بازارها: از نقل های مختلف فهمیده می شود که در زمان ایشان هر یک از کالاها دارای بازاری بوده است؛ برای مثال در مورد بازار ماهی فروشان آمده است: «امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کوفه استر پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله)را سوار می شد؛ سپس به بازار ماهی فروشان می رفت و می فرمود: «نخورید و نفروشید ماهی هایی که پولک ندارند» (کلینی، الکافی، ج6، ص220). یا در مورد بازار خرما فروشان می فرماید: «امیرمؤمنان(علیه السلام) به بازار خرما فروشان رفت و زنی را دید که می گرید ...» (همان، ج5، ص230). در برخی منابع دیگر به بازار جامه فروشان اشاره شده است (مجلسی، بحارالانوار، ج34، ص349).

با توجه به این که کشور ایران به تعبیر مقام معظم رهبری در جنگ اقتصادی(1)

به سر می برد، تنها فرهنگ و روحیه ای که می تواند بر آنها غلبه نماید، روحیه جهادی است. ایشان این روحیه را این گونه تفسیر نموده اند:

روحیه جهادی لازم است. ملّت ما از اوّل انقلاب تا امروز در هر جایی که با روحیه جهادی وارد میدان شده، پیش رفته؛ اگر ما در بخش های گوناگون، روحیه جهادی داشته باشیم؛ یعنی کار را برای خدا، با جدّیّت و به صورت خستگی ناپذیر انجام دهیم - نه فقط به عنوان اسقاط تکلیف - بلاشک این حرکت پیش خواهد رفت (1/1/1390).

تمرکز عمده آن ها بر روی مسائل اقتصادی است ... پس جهاد اقتصادی لازم است؛ یعنی همین مبارزه، همین پیکار، منتها جهادگونه، با همه توان، با همه وجود، با قصد خالص، با فهم و بصیرتِ این که داریم چه کار می کنیم (7/2/1390). ما جهاد اقتصادی را یک ضرورت برای کشور می دانیم، نه صرفاً یک اولویت؛ یک نیاز قطعی است(6/6/1390).

در زمینه خدمت، کار را باید جهادی کرد؛ جهادی به معنای بی قانونی نیست ... در همان چهارچوب قانون، دو جور می شود کار کرد: یک کار، کار مرسوم اداری؛ یک کار، کار جهادی. کار جهادی یعنی از

موانع عبور کردن، موانع کوچک را بزرگ ندیدن، آرمان ها را فراموش نکردن، جهت را فراموش نکردن، شوق به کار؛ این کار جهادی است. کار را باید جهادی انجام داد تا ان شاءالله خدمت به خوبی انجام بگیرد (6/6/1392).

با توجه به این سخنان، دو عنصر را در فعالیت جهادی می توان مهم یافت: 1. کار را برای خدا انجام دادن؛ 2. تلاش بسیار برای رسیدن به هدف.

ص: 70

بر اساس عنصر اول، تمام کارها باید سمت و سوی توحیدی داشته باشد؛ هرچند فعالیت هایی باشند که ظاهر آن با مسائل معنوی مرتبط نیست، اما از آن جا که بر اساس مبانی اقتصادی اسلام، هدف نهایی فعالیت ها تقرب و رسیدن به خداست (مطهری، مجموعه آثار، ج20، ص404؛ جمعی از نویسندگان، مبانی اقتصاد اسلامی، ص74)، همین فعالیت های اقتصادی (که آن ها هم بر قوانین و احکام الهی منطبق است) می تواند جهت خدایی به خود بگیرد. نگاه توحیدی زمانی پدید می آید که مسئولین و مردم به این نکته باور داشته باشند که «یَدُ اللّه فَوقَ أیْدیهِم» (فتح/10) و به حول و قوه الهی خواهند توانست در جنگ اقتصادی نیز پیروز گردند.

عنصر دوم در تشکیل فرهنگ و روحیه جهادی، تلاش حداکثری و پرهیز از ضعف و سستی است. عنصری که کشورهای غیر مسلمان نیز با داشتن آن و بدون داشتن عنصر اول (تکیه بر خدا) تا حد زیادی بر خواسته ها و نیازهای مادی شان فائق آمده و امروزه جزء برترین قدرت های اقتصادی دنیا شمرده می شوند. اهمیت این عنصر مهم در جنگ ها مخصوصاً جنگ های اقتصادی دوچندان می گردد و ضرورت توجه جدی به سخنان امیرمؤمنان(علیه السلام) را بیش از پیش تقویت می نماید.

آنچه در ذیل می آید، بخش هایی از سخنان امیرمؤمنان(علیه السلام) در مورد دو عنصر فوق (خدمت برای خدا و تلاش فراوان) است که از مجموع آن ها به ضرورت، راه کارها و پیامدهای آن پی می بریم. این دو عنصر دارای لوازمی است که از بیانات حضرت می توان به این لوازم دست یافت. برای مثال لازمه کار برای خدا، منت نگذاشتن، بزرگ ندیدن کار، فروتنی و خودپسندی است و لازمه تلاش فراوان، سستی نورزیدن و به هنگام بودن تلاش است.

نامه51). زمامدار در انجام آنچه خدا بر او واجب کرده است، نمی تواند موفّق باشد، مگر آن که تلاش فراوان نماید، و از خدا یاری بطلبد، و خود را برای انجام حق آماده سازد، و در همه کارها چه آسان باشد و چه دشوار، شکیبایی ورزد (همان، نامه53). حق جز با تلاش و کوشش به دست نمی آید. شما که از خانه خود دفاع نمی کنید، چگونه از خانه دیگران دفاع می نمایید؟ (همان، خطبه29).

2. تلاش به هنگام: به موقع بودن، هم شامل عجله نکردن و هم شامل سستی نکردن در وقت عمل می شود: «تلاش کن تا هر کاری را در جای خود، و در زمان مخصوص به خود، انجام دهی» (همان، نامه53). «علم خود را نادانی، و یقین خود را شک و تردید مپندارید؛ پس هرگاه دانستید، عمل کنید، و چون به یقین رسیدید، اقدام کنید» (همان، حکمت274). «علم و عمل، پیوندی نزدیک دارند و کسی که دانست، باید به آن عمل کند؛ چراکه علم، عمل را فراخواند؛ اگر پاسخش داد، می ماند وگرنه کوچ می کند» (همان، حکمت366).

3. سستی نورزیدن: دو پیامد نامطلوب سستی را می توان از فرمایش امام علی(علیه السلام) به دست آورد:

الف) ابتلای به «همّ»: ایشان می فرماید: «هر کس در کارکردن کوتاهی نماید، به همّ مبتلی می گردد» (همان، حکمت127). هرچند برخی مترجمین «همّ» را به معنای اهتمام ورزیدن، قصد و تصمیم انجام کاری و همچنین به معنای حزن و اندوه دانسته اند (فراهیدی، العین، ج3، ص357؛ صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، ج3، ص328؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص845) اما به نظر می رسد معنای حزن در این واژه، به معنای اولی آن بازگردد و در مجموع می توان اهتمام، دغدغه و مشغولیت نسبت به کار که اغلب موجب ناخوشی و ناراحتی است را در ترجمه متن مذکور لحاظ نمود؛ چنان که برخی واژه شناسان نیز در معنای «همّ» اشاره نموده اند (ازدی، کتاب الماء، ج3، ص1301؛ مصطفوی، التحقیق، ج11، ص286). بنابراین، کسانی که به اندازه کافی نمی کوشند، شاید در ذهن خود، رسیدن به آسایش و راحتی را بپرورانند، اما دریغا که خداوند ایشان را به کاری دیگر مبتلا می سازد و مجبور می گردد همّشان را در جایی دیگر مصروف دارند.

ص: 72

ب) امیدواری دشمنان: از دیدگاه امیرمؤمنان(علیه السلام) ، رفتار سست مسلمانان سبب امیدواری دشمنان می گردد:

«بدن های شما در کنار هم، امّا افکار و خواسته های شما پراکنده است. سخنان ادّعایی شما، سنگ های سخت را می شکند، ولی رفتار سست شما دشمنان را امیدوار می سازد. در خانه هاُی تان که نشسته اید، ادّعاها و شعارهای تند سر می دهید، امّا در روز نبرد، می گویید ای جنگ! از ما دور شو، و فرار می کنید» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه29).

4. امید رسیدن به هدف: همواره افرادی که در تلاش جدی بوده اند، به موفقیت دست یافته اند؛ اگرچه به تمام اهدافشان نرسیده باشند؛ چنان که آن امام همام در یکی از حکمت های آموزنده خود بیان می دارد: «جوینده چیزی یا به آن یا به برخی از آن، خواهد رسید» (همان، حکمت386).

از تندخویی های مردم باشد؛ مردمی که از نابسامانی ها خشمگین می گردنند و فریاد خویش را بر سر مسئولان فرود می آورند. از منظر الگوی صبر و استقامت یعنی امیرمؤمنان(علیه السلام) ، مسئولان باید سعه صدر داشته باشند:

«پس درشتی و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار کن، و تنگ خویی و خودبزرگ بینی را از خود دور ساز تا خدا درهای رحمت خود را به روی تو بگشاید، و تو را پاداش اطاعت ببخشاید. آنچه به مردم می بخشی، بر تو گوارا باشد، و اگر چیزی را از کسی بازمی داری، با مهربانی و پوزش خواهی همراه باشد» (همان، نامه53).

3. پرهیز از تکبر و خودپسندی: طبیعت فعالیت های مادی و مدیریتی از یک سو و خواهش های نفسانی از سوی دیگر، انسان را به سوی خودپسندی سوق می دهد؛ لذا علی(علیه السلام) در مورد این مسئله به مسئولان چنین هشدار می دهد:

«مبادا هرگز دچار خودپسندی گردی و به خوبی های خود اطمینان کنی، و ستایش را دوست داشته باشی! زیرا که این ها همه از بهترین فرصت های شیطان برای هجوم آوردن به توست، و کردار نیک نیکوکاران را نابود سازد» (همان، نامه53).

حضرت برای از بین بردن تکبر، به یادآوری حکومت خداوند، قیامت، سنت های خدا با گذشتگان، آثار رسول خدا(صلی الله علیه و اله)و ... توصیه می نماید:

«اگر با مقام و قدرتی که داری، دچار تکبّر یا خودبزرگ بینی شدی، به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از توست بنگر، که تو را از آن سرکشی نجات می دهد، و تندروی تو را فرو می نشاند، و عقل و اندیشه ات را به جایگاه اصلی بازمی گرداند ... باد غرورت، جوشش خشمت، تجاوز دستت، تندی زبانت را در اختیار خود گیر ... و تو بر نفس مسلّط نخواهی شد، مگر با یاد فراوان قیامت، و بازگشت به سوی خدا. آنچه بر تو لازم است، این است که حکومت های دادگستر پیشین، سنّت های باارزش گذشتگان، روش های پسندیده رفتگان و آثار پیامبر(صلی الله علیه و اله)و واجباتی که در کتاب خداست، را همواره به یادآوری و به آنچه ما عمل کرده ایم، پیروی کنی» (همان، نامه53).

ص: 74

4. پرهیز از منّت گذاری، بزرگ شمردن کار و خُلف وعده: «مبادا هرگز با خدمت هایی که انجام دادی، بر مردم منّت گذاری، یا آنچه را انجام داده ای، بزرگ بشماری، یا مردم را وعده ای داده، سپس خُلف وعده نمایی! منّت نهادن، پاداش نیکوکاری را از بین می برد، و کاری را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند، و خلاف وعده عمل کردن، خشم خدا و مردم را بر می انگیزاند؛ زیرا که خدای بزرگ فرمود: دشمنی بزرگ نزد خدا آن است که بگویید و عمل نکنید» (همان، نامه53).

در قرن 19 و 20 میلادی عوامل محسوسی مانند سرمایه فیزیکی، نیروی کار و منابع طبیعی به عنوان عوامل تولید و عناصر رشد اقتصادی مدّنظر بوده، اما در قرن 21 افزون بر این ها، عوامل غیرمحسوسی مانند دانش، اطلاعات و ویژگی های فرهنگ را به عنوان منابع جدید رشد اقتصادی در نظر می گیرند. همچنین در گذشته، فناوری و دانش به عنوان عوامل برون زا نسبت به تولید و رشد اقتصادی در نظر گرفته می شد، اما امروزه باور بر این است که عوامل درون زا بوده و بر کارایی تمام عوامل و منابع رشد اقتصادی اثر می گذارند (همان).

بر این اساس، امروزه نقش دانش در رسیدن به رشد اقتصادی، قابل انکار نیست و اگر کشور در دانش از دشمن سبقت نگیرد و نیازمند دانش دشمن باشد، نمی تواند در عرصه اقتصاد، قدرتمند و مستقل باشد. ازاین رو پدید آوردن اقتصاد دانش بنیان یکی از سیاست های ضروری برای دستیابی به استقلال اقتصادی است. مقام معظم رهبری در سخنان خود بر اهتمام به اقتصاد دانش بنیان تأکید ورزیده اند:

شرکت های دانش بنیان و فعالیت های اقتصادی دانش بنیان خیلی جاده باز و امیدبخشی است (2/6/1391) ما باید مسئله اقتصاد دانش بنیان را جدّی بگیریم. این شرکت های دانش بنیان را واقعاً جدّی بگیریم. شاید بتوان گفت میلیون ها جوان الان در کشور هستند که این ها آماده کارند که اگر یک کمکی به این ها بشود، می توانند واقعاً در این قسمت ها پیش بروند و بخش های مختلف را [فعّال] کنند (3/6/1395).

امیرمؤمنان(علیه السلام) بر تأثیر دانش و دانشمندان در اقتصاد و آبادانی شهرها چنین اشاره می فرماید: «با دانشمندان، فراوان گفت وگو کن، و با حکیمان فراوان بحث کن، که مایه آبادانی و اصلاح شهرها و برقراری نظم و قانونی است که در گذشته نیز وجود داشت» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه53).

ایشان در خطبه 105 به مواردی اشاره می فرماید که می توان به نکات مهمی درباره دانش، دانشمندان و وظیفه مسئولین درباره ایشان دست یافت:

ص: 76

1. کسانی که مسئولیت دارند و نیازمندند (مثل دولت ها و مسئولین) باید به سراغ عالمان بروند، نه این که عالمان تقاضا کنند تا طرح های شان پذیرفته شود.

2. استفاده نکردن از عالمان و حرکت بدون نقشه علمی، موجب از بین رفتن انسان ها در آزمایش ها و سرگردانی عقول می گردد.

3. کسانی که علم را از اهلش نگیرند (و سراغ غیرمتخصص بروند) به خود مشغول شده و سردرگم می شوند.

4. نیاموختن علم از اهل آن، موجب خشکیدن درخت علم و دانش می شود و شخص دانشمند بدون این که از او به درستی استفاده شده باشد، از این دنیا رخت برمی بندد.

آن امام همام در جای دیگر، به فرمانروا بودن دانش و فرمانبر بودن ثروت تصریح می کند: «دانش بهتر از مال است؛ زیرا علم، نگهبان توست، و مال را تو باید نگهبان باشی ... دانش فرمان روا، و مال فرمان بر است» (همان، حکمت147).

یکی از ویژگی های بارز اقتصاد دانش بنیان، به کارگیری دانش در عالم واقع و استفاده بهینه از آن است که در برخی سخنان آن حضرت نیز به آن اشاره شده است:

«بی ارزش ترین دانش، دانشی است که بر سر زبان است، و برترین علم، علمی است که در اعضا و جوارح آشکار است (همان، حکمت92). بدان علمی که سودمند نباشد، فایده ای نخواهد داشت، و دانشی که سزاوار یادگیری نیست، سودی ندارد (همان، نامه31).

با توجه به بندهای فوق و با مراجعه به سیاست های کلی اصلاح الگوی مصرف، چند نکته در زمینه مصرف حائز اهمیت است: مؤلفه های الگوی مصرف؛ مراعات صرفه جویی و مبارزه با اسراف؛ رعایت قناعت و مقابله با تجمل گرایی؛ مقابله با مصرف گرایی؛ مصرف کالاهای داخلی.

در تأثیر قیمت های نسبی هیچ شکی نیست؛ زیرا قیمت هر کالا، هزینه ای است که مصرف کننده می پردازد و این هزینه، مطلوبیتی است که مصرف کننده از دست می دهد و در برابر، با به دست آوردن و مصرف کالا مطلوبیتی به دست می آورد. مصرف کننده با مقایسه مطلوبیت به دست آمده و آن چه از دست می دهد، در مقایسه با آن کالاهای دیگر، ترکیبی از کالاها و خدمات را انتخاب می کند که مطلوبیتی را حداکثر می کند و این چیزی است که در نظریه مصرف، بر مبنای مطلوبیت مطرح می شود.

در این نظریه و در نظریه های دیگر که در صدد تبیین رفتار مصرف کننده در سطح خُرد هستند، قیمت های نسبی کالاها نقش تعیین کننده ای دارد. افزون بر قیمت های نسبی، نوع فرهنگ و ارزش های اساسی و هنجارهای پذیرفته شده جامعه نیز در تعیین سطح مصرف هر یک از محصولات نقشی تعیین کننده دارد. در برخی از جوامع، نوع خاصی از مصرف سفارش شده و در برخی ممکن است همان مصرف ممنوع یا مکروه باشد. مصارف واجب، مصارف مستحب، مصارف مکروه، مصارف ممنوع و مصارف مباح به طور مشخص بر ترکیب کالاهای مصرفی جامعه اسلامی با جامعه غیراسلامی تأثیر دارد. همان طور که میزان مصرف گوشت گاو در هندوستان در میان کسانی که آن را مقدس می دانند، ممنوع و نزدیک صفر است، در جامعه اسلامی نیز میزان مصرف مشروبات الکلی و گوشت حیوانات نجس العین، ممنوع و نزدیک صفر است. در حقیقت تفاوت در ترکیب کالاهای مصرفی در جوامع گوناگون می تواند تفاوت های فرهنگی آن ها را به نمایش بگذارد.

در سطح کلان نیز فرهنگ، نقش تعیین کننده ای بر میزان مصرف جامعه دارد که می توان آن را در ابعاد زیر مطرح نمود:

الف) متأثر شدن مصرف خانوارها از فرهنگ، اثر خود را بر مصرف در سطح کلان خواهد گذاشت؛ زیرا مصرف خصوصی در سطح کلان، از مصرف در سطح خرد تشکیل می شود. این بخش از تأثیر

فرهنگ، به طور عمده مربوط به بعد اخلاقی فرهنگ است که به طور مستقیم ممکن است به وسیله دولت ها کنترل نشود؛ اما در جامعه به لحاظ اخلاقی و به پی روی از ارزش های اساسی خود، آن را رعایت کند.

ص: 79

ب) لزوم هدایت، کنترل، مدیریت و اعمال هنجارهای پذیرفته شده جامعه برای رعایت مصرف متناسب با آن، که به طور معمول به صورت وظایف دولت ها تعریف می شود و سرچشمه فرهنگی دارد. اجرای این مقررات چون سرچشمه فرهنگی دارد و از ارزش های اساسی جامعه گرفته شده، اثرپذیری الگوی مصرف را در سطح کلان روشن می سازد.

مؤلفه سوم الگوی مصرف، که آن را «چگونگی مصرف» نام گذاری کردیم، ارتباط بسیار نزدیکی با مفهوم «سبک زندگی» دارد که امروزه در علوم اجتماعی مطرح شده است. چگونگی مصرف کالا، خدمات و محصولات تولیدی به طور کامل متأثر از سبک و شیوه زندگی است که امروزه به لحاظ تغییر ذائقه ها، فرهنگ ها و هنجارهای جامعه به ویژه با گسترش ارتباطات و جهانی شدن اقتصاد و فرهنگ، مصداق های بارزی یافته است. این بخش از مصرف، به طور کامل جنبه فرهنگی دارد و می توان آن را پدیده ای فرهنگی دانست.

افزون بر ارتباط خاص هر یک از مؤلفه های پیش گفته با فرهنگ جامعه، می توان در سطح کلان نیز استدلال کرد که الگوی مصرف جامعه به طور کامل ریشه فرهنگی دارد و برای هر گونه سیاست گذاری و تغییر آن نیازمند تغییر فرهنگ هستیم. بر این اساس می توان گفت: الگوی مصرف هر جامعه ای بخشی از فعالیت های اقتصادی آن جامعه شمرده می شود. فعالیت های اقتصادی و ارزش های فرهنگی در جایگاه دو زیر بخش از بخش های جامعه مطرح هستند. در حقیقت فرهنگ و اقتصاد دارای خاستگاهی یگانه، یعنی جامعه هستند. جامعه نوعی نظام اجتماعی شمرده می شود و نظام نیز متشکل از عناصر مرتبط با مناسبت های اجتماعی متقابل معطوف به هدف واحد است. مناسبت های اجتماعی، اموری تکوینی و قطعی نیستند و در حقیقت، عدم قطعیت، رابطه ای حاکم میان عناصر آن هاست؛ زیرا مناسبت های اجتماعی افراد جامعه، متأثر از اختیار و اراده آن ها است. همین اختیار و عدم حاکمیت جبر بر مناسبت های اجتماعی باعث می شود تا این مناسبت ها از قطعیت و جزمیت مناسبت های طبیعی و فیزیکی برخوردار نباشند. در حقیقت، علت به وجود اراده انسان بازمی گردد و اراده انسان، یکی از عوامل رفتار انسان هاست. به همین

ص: 80

علت، رفتار انسان همیشه قابل پیش بینی نیست و انسان می تواند در واکنش به پدیده ای مشخص، واکنش های متفاوت داشته باشد.

امکان واکنش های متفاوت به معنای وجود کثرت و گزینه های متفاوت است که در پیش روی انسان قرار دارد. وقتی با گزینه های متفاوت روبه رو هستیم، پدیده ای به نام «انتخاب» معنا پیدا می کند. بنابراین مناسبت های انسانی ماهیتی انتخابی دارند. وقتی مسئله انتخاب پیش می آید، ناچار نیازمند ملاک و معیار هستیم و این امر به وسیله نظام ترجیحی افراد صورت می گیرد. هرچه به عنوان معیار و ملاک به کار رود، حامل ارزش است و هرچه حامل ارزش باشد، مقوله ای فرهنگی است. در حقیقت ارزش ها (به ویژه ارزش های اساسی جامعه) خمیرمایه فرهنگ را تشکیل می دهند؛ بنابراین تمام رفتارهای پایدار اجتماعی ماهیتی فرهنگی دارند.

الگوی مصرف جامعه چنان که گفته شد، از جمله رفتارهای اقتصادی پایدار جامعه است و تمام ویژگی های رفتار اجتماعی پایدار را دارد. بنابراین، ریشه آن ها به طور کامل فرهنگی است. در حقیقت، الگوی مصرف جامعه نتیجه فرهنگ مصرفی آن است.

نتیجه این که: الگوی مصرف جامعه ارتباط نزدیک با ارزش های اساسی و هنجارهای پذیرفته شده آن دارد. این هنجارهای پذیرفته شده، از جامعه ای به جامعه دیگر تفاوت دارد. در جامعه ما که جامعه دینی است، قاعدتاً باید بپذیریم که کوشش باید به سمت رعایت هنجارهای دینی در حوزه مصرف باشد که گاهی به وسیله جامعه پذیرفته شده و به فرهنگ تبدیل شده اند و گاهی، باور یا التزام آن ها کم بوده، باید به نهادینه سازی آن ها پرداخت. در این جا فرصت نیست که اصول مقید دینی را برای رعایت الگوی مصرف اسلامی به طور کامل توضیح دهیم، اما به اساسی ترین آن ها در فراز بعدی اشاره خواهد شد.

بسیاری از مردم ایران در مصرف انرژی و مواد غذایی، چه در بخش خانگی و چه غیر آن، صرفه جویی و میانه روی را رعایت نمی کنند. رئیس مرکز تحقیقات و ارتباط صنعت شرکت مهندسی آب وفاضلاب کشور تصریح می کند: مصرف سرانه آب در بخش خانگی در ایران به طور متوسط 157 لیتر در روز به ازای هر نفر است ... در حالی که در دنیا 135 تا 140 لیتر است. در برخی از کلان شهرها این میزان در فصل گرم سال به حدود 250 لیتر می رسد (خبرگزاری تسنیم، 1/10/1393).

با توجه به آمار، ایرانیان حدود دو برابر متوسط جهانی آب مصرف می کنند. مقام معظم رهبری درمورد اسراف می فرمایند:

این قضیه اسراف و زیاده روی، قضیه مهمی در کشور است. خب، حالا چگونه باید جلوی اسراف را گرفت؟ فرهنگ سازی هم لازم است، اقدام عملی هم لازم است... این قدر در اسلام اسراف منع شده، و ما متأسفانه در زندگی مان اهل اسرافیم! بخش عملیاتی اش هم به نظر من از خود دولت باید آغاز شود (2/6/1391).

در جهت تحقق استقلال اقتصادی، باید دو تغییر عمده در الگوی مصرف رخ دهد:

1. اسراف و تبذیر که در اسلام به شدت نهی شده، از الگوی مصرف حذف شود؛

2. فرهنگ مصرف از کالای خارجی، به کالای داخلی تغییر کند.

این دو تغییر باعث می شود مصرف کل کاهش یافته و نیاز به خارج به حداقل برسد. به این ترتیب مدیریت تغییر الگوی مصرف جامعه در جهت حذف اسراف و تبذیر و افزایش مصرف کالاهای داخلی از سیاست های ضروری در جهت استقلال اقتصادی است.

اصل اندازه داری و مصرف درست، از مهم ترین تعالیم علوی در مسیر تحقق عدالت و امنیت شمرده می شود. حضرت در این باره فرموده است: «لَنْ یَهْلِک مَنِ اقْتَصِد» (آمدی، غررالحکم، ج5، ص70)؛ آن که به حد میانه بسنده کند، هرگز هلاک نگردد. امام علی(علیه السلام) نشانه های اسراف کننده را سه چیز بیان می کند: به مقداری که حق ندارد بخورد، می خورد؛ به مقداری که حق ندارد بپوشد، می پوشد؛ به مقداری که حق ندارد بخرد، می خرد. (شریف

ص: 82

رضی، نهج البلاغه، نامه31). بر اساس تعالیم والای علوی، انسان حتی در مصرف شخصی اموال خویش باید به جامعه و نیازهای آن توجه داشته باشد و بداند که مصرف افزون از حد، در حقیقت اسراف در حق اجتماع است، نه فقط اسراف در اموال شخصی (سلطانی رنانی، موانع اقتصادی عدالت و امنیت از منظر امام علی(ع، ص37).

صرفه جویی مخصوصاً در امور بیت المال چنان نزد امام اهمیت دارد که حتی نسبت به موارد جزئی همچون مصرف قلم و کاغذ نیز حساسیت نشان می دهند: «نوک قلم ها را باریک بتراشید و فاصلۀ سطرها را کم کنید و از زیاده روی در هزینه نمودن بیت المال بپرهیزید؛ زیرا اموال مسلمانان نباید متحمل ضرر شود» (صدوق، خصال، ج1، ص310).

نیز می فرماید: «بخشنده باش، امّا زیاده روی نکن. در زندگی حساب گر باش، امّا سخت گیر مباش» (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت33). «ای زیاد! از اسراف بپرهیز، و میانه روی را برگزین؛ از امروز به فکر فردا باش» (همان، نامه21).

از دیدگاه آن حضرت، ثروتمند بودن مجوز اسراف نیست؛ لذا در اوصاف متقین می فرماید: «در عین توانگری میانه رو هستند» (همان، خطبه193). از سوی دیگر، امیرمؤمنان(علیه السلام) ثروت ثروتمندان را مسئولیتی برای ایشان می داند که باید با مهمانی دادن به دیگر افراد، انفاق به محرومین، آزاد نمودن اسیران و کمک به بدهکاران، از عهده آن برآیند (همان، خطبه209 و 142؛ نامه50).

در نهایت، پیامد صرفه جویی، بی نیازی خواهد بود: «آن که میانه روی کند، تهی دست نخواهد شد» (همان، حکمت140).

در قلّه های جامعه به وجود آمد، سرریز خواهد شد به بدنه؛ [آن وقت] شما می بینید فلان خانواده ای که وضع معیشتی خوبی هم ندارد، وقتی می خواهد پسرش را داماد کند یا دخترش را عروس کند یا فرض کنید مهمانی بگیرد، مجبور است به سبک اشرافی حرکت بکند. وقتی اشرافی گری فرهنگ شد، می شود این. جلوی اشرافی گری باید گرفته بشود. رفتار مسئولین، گفتار مسئولین، تعالیمی که می دهند، باید ضدّ این جهت اشرافی گری باشد؛ کمااین که اسلام این جوری است (11/5/1395).

اجتناب از اشرافی گری، یعنی ضد ارزش کردن. در انقلاب ما این نکته وجود داشت؛ اشرافی گری و گرایش به اشرافی گری، یک ضدارزش بود در انقلاب ... این تدریجاً ضعیف شد. امروز خوشبختانه همان موج ضدارزش کردن اشرافی گری، بحمدالله وجود دارد ... این یکی از شاخص هاست (24/9/1387).

یک وقت هست که ما در زندگی شخصی خود مثلاً حرکت اشراف گونه یی داریم بین خودمان و خدا؛ که اگر حرام باشد، حرام است؛ اگر مکروه باشد، مکروه است؛ اگر مباح باشد، مباح است؛ اما یک وقت هست که ما جلوی چشم مردم یک مانور اشرافی گری می دهیم؛ این دیگر مباح و مکروه ندارد؛ همه اش حرام است؛ به خاطر این که تعلیم دهنده اشرافی گری است به: اولاً زیردست های خودمان؛ ثانیاً آحاد مردم به این کار تشویق می شوند. ما نباید مردم را به این کار تشویق کنیم... ریخت وپاش ما اولاً از جیبمان نیست، از بیت المال است؛ ثانیاً ریخت وپاش ما مشوّق ریخت وپاش دیگران است. (8/6/1384).

در حکومت علوی(علیه السلام) تجمل گرایی مسئولان و ارتباط با ثروتمندان، مخصوصاً کسانی که نمی توان به پاکی اموالشان اطمینان نمود، ممنوع است؛ چه این که زمینه فساد در مسئولان و مردم را فراهم می نماید:

«ای پسر حنیف! به من گزارش دادند که مردی از سرمایه داران بصره، تو را به مهمانی خویش فراخوانده و تو به سرعت به سوی آن شتافتی. خوردنی های رنگارنگ برای تو آوردند

ص: 84

و کاسه های پر از غذا پی در پی جلوی تو نهادند. گمان نمی کردم مهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان با ستم محروم شده، و ثروتمندانشان بر سر سفره دعوت شده اند. اندیشه کن در کجایی و بر سر کدام سفره می خوری» (همان، نامه45).

به نظر می رسد موارد زیر را بتوان از علل ممنوعیت ارتباط مسئولان با اشراف زادگان و ثروتمندان برشمرد:

1. این امر موجب می گردد که ثروتمندان در جهت اهداف ظالمانه خود از مسئولان توقع همکاری، بلکه اطاعت داشته باشند.

2. موجب بدبینی و بی اعتمادی مردم به مسئولان می گردد.

3. باعث می شود مسئولان به تدریج زندگی اشرافی را یک اصل بدانند؛ به طوری که نسبت به مشکلات مردم دغدغه نداشته باشند.

4. موجب می گردد مردم بر اساس بدبینی خود به مسئولان، دست به فساد اقتصادی زده و در تخلفاتشان رفتار مسئولان را بهانه قرار دهند.

یکی از صفاتی که می توان در برابر تجمل گرایی قرار داد، قناعت است که از نظر علی(علیه السلام) یک ارزش به شمار می آید (حکمت249؛ خطبه145) دارای فواید بسیاری همچون بی نیازی (حکمت367 و 371)، آسایش (حکمت371) و زمینه انفاق و جمع نمودن توشه برای سرای آخرت (نامه21؛ خطبه209) می باشد.

اولین ضرر [فساد] این است که بیت المال خالی می شود و پول مردم به جیب یک شخصِ طمّاع و حریص و خودخواه و زیاده طلب می رود. ضرر دوم این است: کسانی که می خواهند با پول خود در کشور

فعّالیت اقتصادی کنند - کارخانه تأسیس کنند، مزرعه راه بیندازند و تولید کنند - وقتی دیدند از راه های نامشروع می شود این همه ثروت به دست آورد، آنها هم تشویق می شوند که بروند کار نامشروع کنند. ضرر سوم این است که آدم فاسد وقتی بخواهد از بیت المال مسلمانان استفاده کند، به طور مستقیم که او را راه نمی دهند، مجبور است به مدیران و مسئولان و هر کسی که سر راهِ او قرار دارد، رشوه بدهد. هر کسی هم نمی تواند در مقابل رشوه مقاومت کند... بنابراین ... عدّه ای را فاسد می کند؛ مدیران را فاسد می کند؛ مأموران را فاسد می کند؛ مأمور بانک را فاسد می کند؛ مأمور فلان وزارتخانه را فاسد می کند. ضرر چهارم این است که وقتی پول و لقمه حرام در بین مردم و نخبگان و زبدگان رایج شد، گناه رایج می شود: (أَمَرْنَا مُتْرَفِیهَا فَفَسَقُوا فِیهَا) (اسراء/16. وارد شدن در میدان فساد مالی، مقدّمه ورود به میدان فساد اخلاقی و فساد جنسی و فساد شهوانی و انواع و اقسام فسادهاست. ضرر پنجم این که وقتی مدیران و مردمی فاسد شدند، به پایگاه دشمن خارجی تبدیل می شوند. دشمن خارجی از آدم های فاسد، برای اهداف سیاسی خود در کشور، خوب استفاده می کند (19/10/1380).

یأس و عصبانیت مردم را نیز می توان به موارد فوق اضافه نمود (ضرر ششم): وقتی رانت خواری رواج داشته باشد، ... کسی که تولید کننده و زحمت کش واقعی است، ناامید می شود. کشاورزی که زحمت می کشد، صنعت کاری که تولید می کند، سرمایه داری که سرمایه گذاری می کند، معدن کاری که عرق می ریزد، معلمی که در مدرسه درس می گوید، استادی که در دانشگاه تدریس می کند، قاضی که وقت و اعصاب خود را به کارِ صحیح صرف می کند، وقتی ببینند راه برای مناسبات غلط اقتصادی در جامعه باز است و با آن برخورد نمی شود، مأیوس می شوند. (15/4/1383)

ص: 86

مردم حرفشان آن جاست که ما در زمینه برخورد با متخلف کوتاهی کنیم؛ در دنبال گیری از عدالت کوتاهی کنیم؛ مردم اینها را نمی پسندند، مردم از این چیزها عصبانی می شوند (20/7/1390).

امام علی(علیه السلام) عوامل پدید آمدن فساد در جامعه را شناسایی و با راه کارهایی به دنبال اصلاح آن ها و از بین بردن فساد در جامعه بودند. اولین و مهم ترین عامل فساد از دیدگاه امام علی(علیه السلام) حاکمان و صاحب منصبان حکومتی نالایق، ستمگر و فاسد هستند. آن حضرت می فرماید:

«اندوهناکم که بی خردان و تبه کاران این امت، امور آنان را به دست گیرند و مال خدا را (بین خود) دست به دست بگردانند و بندگان او را (محروم و) برده خود کنند» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 62).

«… همانا شما دانستید که سزاوار نیست بخیل بر جان و مال و ناموس و احکام مسلمانان ولایت و رهبری داشته و امامت مسلمین را عهده دار شود تا در اموال آنان حریص گردد. نادان نیز لیاقت رهبری ندارد تا با نادانی خود، مردم را به گمراهی کشاند و ستمکار نیز نمی تواند رهبر مردم باشد که با ستم حق مردم را غصب و عطاهای آنان را قطع کند. نه، کسی که در تقسیم بیت المال عدالت ندارد؛ زیرا در اموال و ثروت آنان حیف و میل می کند و گروهی را بر گروه دیگری مقدم می دارد، و رشوه خوار در قضاوت نمی تواند امام باشد؛ زیرا که برای داوری با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پایمال می گرداند و حق را به صاحبان آن نمی رساند و آن کس که سنّت پیامبر را ضایع می کند، لیاقت رهبری ندارد؛ زیرا که امت اسلامی را به هلاکت می کشاند» (همان، خطبه 131).

بنابراین امام علی(علیه السلام) وجود مفاسدی چون: بخل و حسد، حرص و طمع، غصب اموال مردم، بی عدالتی در تقسیم بیت المال، حیف و میل اموال و ثروت جامعه، تبعیض طبقاتی، رشوه خواری و پایمال کردن حقوق مردم را ناشی از حاکمان و صاحب منصبان نالایق، جاهل و ستمکار می داند.

ص: 87

«بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص ده که به تو نیاز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسیدگی کنی، و در مجلس عمومی با آنان بنشین و در برابر خدایی که تو را آفریده، فروتن باش، و سربازان و یاران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور کن تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفت وگو کند» (همان، نامه53).

واقعاً نمی شود ما کار اقتصادیِ درست و قوی بکنیم، اما با مفاسد اقتصادی مبارزه نکنیم؛ این واقعاً نشدنی است (2/6/1391). فساد مثل اژدهای هفت سر افسانه هاست. یک سرش را که می زنی، با شش سر دیگر حرکت می کند. از بین بردنش آسان نیست. آن کسانی که متنفّع از فساد هستند، برخورد با این ها کار بسیار سختی است؛ ولی حتما باید انجام بگیرد (19/11/1396). در امر مبارزه با فساد نباید هیچ تبعیضی دیده شود. هیچ کس و هیچ نهاد و دستگاهی نباید استثنا شود (10/2/1380). اگر خدای نکرده مدیران در مقابله با فساد در دستگاه های خود کوتاه بیایند، ناگزیر باید قوّه قضاییّه وارد میدان شود. دستگاه قضایی هم باید بی اغماض و بدون ملاحظه ... با آن مقابله کند (30/7/1381).

چه در سیره امیرمؤمنان(علیه السلام) و چه در توصیه ها و دستورات ایشان، به روشنی مبارزه قاطع و شدید با مسئولان متخلف و خائن مشهود است. برای نمونه، در نامه ای پس از توصیه به گماردن ناظران پنهان در بین مردم می فرماید:

«اگر یکی از آنان دست به خیانت زد و گزارش جاسوسان تو هم آن خیانت را تأیید کرد، به همین مقدار گواهی قناعت کرده، او را با تازیانه کیفر کن، و آنچه از اموال که در اختیار دارد را از او بازپس گیر؛ سپس او را خوار دار، و خیانتکار بشمار، و طوق بدنامی به گردنش بیفکن» (همان، نامه53).

چند نکته مهم می توان از این سخن حضرت امیر(علیه السلام) دریافت:

اکتفا نمودن به گزارش جاسوس و عدم حسن ظن به کارگزار؛ پس گرفتن اموال بیت المال؛ تازیانه زدن فرد خائن؛ بدنام کردن خائن در بین مردم.

بنابراین، مسئولانی که به مفاسد اقتصادی آلوده می گردند، در حکومت علوی نه جان، نه مال و نه آبروی شان در امان نیست. لحن نامه ها و دستورات امام(علیه السلام) به مسئولان متخلف، جای هیچ اغماضی در مبارزه را باقی نمی گذارد:

«اگر آنچه به من گزارش رسیده، درست باشد، شتر خانه ات و بند کفش تو، از تو باارزش تر است و کسی که همانند تو باشد، نه لیاقت پاسداری از مرزهای کشور را دارد، و

ص: 91

نه می تواند کاری را به انجام رساند، یا ارزش او بالا رود، یا شریک در امانت باشد یا از خیانتی دور ماند» (همان، نامه71).

«به خدایی که دانه را شکافت و پدیده ها را آفرید، اگر این گزارش درست باشد، در نزد من خوار شده و منزلت تو سبک گردیده است! پس حق پروردگارت را سبک مشمار» (همان، نامه43).

«به من خبر رسیده که کشت زمین ها را برداشته و آنچه را که می توانستی، گرفته ای و آنچه در اختیار داشتی، به خیانت خورده ای؛ پس هرچه زودتر حساب اموال را برای من بفرست و بدان که حسابرسی خداوند از حسابرسی مردم سخت تر است» (همان، نامه40).

در جای دیگر، حضرت تعلیم می دهد که در مبارزه با فساد حتی مراعات خویشان را نباید نمود:

«پس از خدا بترس، و اموال آنان را بازگردان، و اگر چنین نکنی و خدا مرا فرصت دهد تا بر تو دست یابم، تو را کیفر خواهم کرد، که نزد خدا عذرخواه من باشد، و با شمشیری تو را می زنم که به هر کس

زدم، وارد دوزخ گردید. سوگند به خدا! اگر حسن و حسین چنان می کردند که تو انجام دادی، از من روی خوش نمی دیدند و به آرزو نمی رسیدند، تا آن که حق را از آنان بازپس ستانم و باطلی را که به دستم پدید آمده، نابود سازم» (همان، نامه41).

بنابراین، مقابله با فساد و مفسدین اقتصادی، یکی از اصول مهم سیره امام علی(علیه السلام) می باشد. آن حضرت با مفسدان اقتصادی برخوردی قاطع داشت و به کارگیری مدیران شایسته از نظر اقتصادی، خانوادگی و شخصیتی، نظارت مستمر و دقیق بر اعمال کارگزاران حکومتی و تأمین معیشت اقتصادی آن ها و توصیه به ساده زیستی مدیران را برای از بین بردن مفاسد اقتصادی مهم و واجب می دانست.

طبیعی است که مبارزه قاطع با مفاسد، موجب فشارهایی از طرف مفسدین گردد. امیرمؤمنان علی(علیه السلام) به این نکته اشاره نموده و به توجه به یاد قیامت که موجب صبر می گردد، توصیه فرموده است و خشنودی مردم را تکیه گاهی مطمئن در برابر خواص زیاده خواه معرفی می نماید. (همان، نامه53)

ص: 94

شماره 5، 1381ش.

17. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، چاپ اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.

18. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1385ش.

19. معمارنژاد، عباس، «اقتصاد دانش بنیان: الزامات، نماگرها، موقعیت ایران، چالش ها و راه کارها». مجله اقتصاد و تجارت نوین، ش1، 1384ش.

20. میرمعزی، سید حسین، «اقتصاد مقاومتی و ملزومات آن (با تأکید بر دیدگاه مقام معظم رهبری)» فصلنامه اقتصاد اسلامی، ش47، 1391ش.

21. خبرگزاری تسنیم، (1/10/1393)، «سرانه مصرف آب هر ایرانی ...»، www.tasnimnews.com.

ص: 96

ص: 98

بحران ها اشاره نموده اند (نک:خالقیان میمند، واعظ برزانی، طغیانی، سیاست های مالی تحت راهبرد اقتصاد مقاومتی؛ سلیمانی، حسین زاده یزدی، سمیعی نسب، مؤلفه های الگوی توانمندسازی مقاومتی نیروی کار در چارچوب سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی؛ حسین پور، محمدی سیاهبومی، سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی برای برون رفت از بحران؛ برخی دیگر از پژوهش ها با نگاهی دینی و فرهنگی به بررسی ابعاد اقتصاد مقاومتی پرداخته اند (نک: بنیانیان، الزامات فرهنگی اقتصاد مقاومتی؛ آهنگران، همگونی اقتصاد مقاومتی با فقه و فرهنگ اسلامی و زمینه ساز بودن آن برای ظهور مهدی موعود؛ اصغری، گفتمان راهبرد تولید ثروت در بستر نظام دینی از منظر رهبری؛ همچنان که برخی دیگر از پژوهش ها به بررسی اقتصاد خانواده و راهکارهای مدیریت اقتصادی خانواده پرداخته اند (زارع، مدیریت اقتصادی خانواده)؛ برخی دیگر از پژوهش ها با محوریت قرآن و نهج البلاغه به بررسی اقتصاد اسلامی پرداخته اند و دراین باره شاخصه های اقتصاد اسلامی در حیطه های مختلف را بیان کرده اند (نک: علم الهدی، ناسی اقتصاد اسلامی بر اساس عملکرد اقتصادی امام علی(علیه السلام)؛ فتحعلیانی، حسینی، اقتصاد اسلامی؛ طهماسبی بلداجی، جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی از منظر قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)؛ حمزه علی، مهدیه، سمیه، تحلیلی بر سازوکارهای عملی اقتصاد مقاومتی در نهج البلاغه با تکیه بر وظایف دولت، بهرامی، مجله پژوهش های نهج البلاغه، زمستان 1396، شماره 55؛ تأثیر مؤلفه های دانش بر اقتصاد مقاومتی از منظر نهج البلاغه، شاه آبادی، ابوالفضل، زرین نعل، زینب، مجله سیاست های راهبردی و کلان، زمستان 1397، شماره 24، از صفحه 809 تا 823).

مقاله فرارو ضمن توجه به پژوهش های پیشین با رویکردی دیگر با محوریت اقتصاد مقاومتی، درصدد است ضمن تبیین مؤلفه های اقتصادی اسلام، رویکردها و راهبردهای اقتصادی در تحقق اقتصاد مقاومتی و توسعه اقتصاد فردی و اجتماعی در عصر حاضر را بر مبنای نهج البلاغه بیان نماید.

ص: 101

به عنوان مبانی اقدامی موردتوجه قرار گیرند:

نقشه جامعی از راهکارهای اقتصادی جهت تحقق اقتصاد مقاومتی در عصر حاضر دست یافت. اگر راهکارهای اقتصاد مقاومتی به فعلیت برسند به لحاظ غائی دو نتیجه مهم به ارمغان می آورد: یک سلامت خانواده و امنیت اجتماعی - اقتصادی جامعه، دوم استقلال اقتصادی کشور. دراین باره مهم ترین راهکارهای اجرائی مستنبط از آموزه های امام علی(علیه السلام) در چهار محور مورداشاره قرار می گیرد.

نهج البلاغه در ابعاد متعددی قابل فحص و بررسی است. در بعد اول تشویق به کار و تلاش و برنامه ریزی جهت کسب روزی برای خانواده بیان شده است؛ یکی از مواردی که انسان مؤمن باید در شبانه روز برای آن وقت تعیین کند و به دنبال آن برود کار و تلاش و کوشش جهت زندگی و خانواده است؛ در نهج البلاغه به این تقسیم وقت انسان توجه شده است:«لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ ینَاجِی فی ها رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یرُمُّ [فی ها مَعَایشَهُ مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ یخَلِّی [فی ها بَینَ نَفْسِهِ وَ بَینَ لذّت ها فِیمَا یحِلُّ وَ یجْمُلُ وَ لَیسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ یکُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِی ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ فِی مَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِی غَیرِ مُحَرَّم» (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت390)

در نهج البلاغه به طور مطلق به تلاش و کوشش تأکید شده و محوریت این تلاش کوشش جمع زاد و توشه برای آخرت بیان شده است:«فَعَلَیکُمْ بِالْجَدِّ وَالِاجْتِهَادِ وَالتَّأَهُّبِ وَالِاسْتِعْدَادِ وَ التَّزَوُّدِ فِی مَنْزِلِ الزَّاد» (همان، خطبه230).

در آموزه های امام علی(علیه السلام) کار و تلاش و کوشش تنها به خاطر رفع نیازهای شخصی و خانواده نبوده بلکه جنبه اجتماعی کار نیز مورد توجه قرار گرفته است، به گونه ای که ثمرات کار و کوشش بر اقشار کم درآمد جامعه نیز تأثیر می گذاشت این مهم در سیره عملی امام آشکار است؛ امام علی(علیه السلام) در طول عمر خویش علاوه بر رسالت زمامداری و امامت، به کارهای زراعت و باغبانی می پرداخت و درآمد آن را صرف فقرا و یتیمان و اقشار پایین جامعه می نمود (نک: قریشی، کار و حقوق کارگر، ص6).

در نهج البلاغه ملاک برتری افراد بر یکدیگر در جامعه، کار معرفی شده نه امتیازات قبیله ای و موروثی، به گونه ای که پاداش افراد بر اساس میزان کار آنها است: «مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یسْرِعْ بِهِ نَسَبُه» (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت389). علاوه بر این، نحوه کار و تقسیم بندی آن متناسب با ظرفیت های جسمی انسان ها است؛ در برخی فرهنگ های غلط امروزی ملاک فقط کار است و ظرفیت و قابلیت انسان موردتوجه نیست، یکی از این موارد واگذار کردن کارهای دشوار به زنان است که این امر علاوه بر تخریب شخصیت زن، کیان خانواده را نیز از هم می پاشد و آسیب های اجتماعی متعددی در حوزه تربیت فرزندان و...

ص: 105

به همراه می آورد. اما در فرهنگ علوی کار برای زنان متناسب با آن ها بیان شده نه هر کاری، امام علی(علیه السلام) دراین باره می فرماید:«لَا تُمَلِّکِ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نفس ها فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیحَانَةٌ وَ لَیسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ» (همان: نامه31)؛ «کاری را که برتر از توانایی زن است به او وا مگذار که زن گل بهاری است، نه پهلوانی سخت کوش».

در بعد دوم آفت ها و موانع اشتغال بیان شده؛ که مهم ترین آنها بیکاری(1)

(آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج2، ص1043) و تنبلی و سستی(2)

(شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت239) است. از منظر امام علی(علیه السلام) تنبلی و سستی در کار باعث ضایع شدن حقوق می شود که این حقوق می تواند فردی یا اجتماعی باشد. این مطالب حاکی از آن است که کار در هر شغل و لباسی از راه حلال آن نه تنها مطلوب بلکه جنبه معنوی نیز به همراه دارد. متأسفانه در برخی موارد، بعضی از جوانان و حتی میان سالان منتظر کار فوق العاده یا پردرآمد می مانند و این امر منجر به بیکاری آن ها و حتی تنبلی و سستی در آنان می شود که علاوه بر این، در درازمدت منجر به آسیب های متعدد اجتماعی و اقتصادی می شود. درصورتی که در فرهنگ دینی اهتمام به تلاش و کوشش از راه حلال در هر کار شرعی حتی با درآمد کم توصیه شده است. فرهنگ سازی این مهم در جامعه در دو بعد تئوری و عملی می تواند به توسعه تلاش و کوشش در جامعه و به فراخور آن توسعه اقتصادی کمک نماید. بنابراین در فرهنگ علوی توسعه کار و تلاش و کوشش می تواند به عنوان راهکار اجرائی و مهم به اقتصاد مقاومتی کمک کند و علاوه بر رفع بیکاری، تعالی جامعه را به همراه بیاورد.

در جای دیگر، قرآن کریم بر بهره گیری از مواهب خدادادی تأکید دارد آنجا که می فرماید:«وَ هُوَ الَّذی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْیةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَی الْفُلْکَ مَواخِرَ فیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون» (نحل/14). در نهج البلاغه نیز یکی از فلسفه های خلقت زمین و باغ ها و دشت ها و نعمت های آن بهره وری انسان بیان شده است:«فَهِی تَبْهَجُ بِزِینَةِ ریاض ها وَ تَزْدَهِی بِمَا أُلْبِسَتْهُ مِنْ رَیطِ أَزَاهِیرِهَا وَ حِلْیةِ مَا سُمِطَتْ بِهِ مِنْ نَاضِرِ أَنْوَارِهَا وَ جَعَلَ ذَلِکَ بَلَاغاً لِلْأَنَامِ وَ رِزْقاً لِلْأَنْعَامِ وَ خَرَقَ الْفِجَاجَ فِی آفاق ها وَ أَقَامَ الْمَنَارَ لِلسَّالِکِینَ عَلَی جَوَادِّ طرق ها» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه91). اهتمام به تولید و صاحبان مشاغل تولیدی در سیره امام علی(علیه السلام) نمایان است؛ در نهج البلاغه دو رویکرد مهم در توسعه تولید داخلی جامعه اسلامی بیان شده است؛ رویکرد اول توجه به نیازهای اساسی جامعه و آبادانی زمین و تولید است؛ ایشان در نامه به مالک اشتر توجه به آبادانی و تولید را مقدّم بر خراج گرفتن بیان می کند چراکه وجود خراج نیز منوط به آبادانی زمین است:«وَ لْیکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلَابِ الْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِکَ لَا یدْرَکُ إِلَّا بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ الْخَرَاجَ بِغَیرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ الْبِلَادَ وَ أَهْلَکَ الْعِبَادَ وَ لَمْ یسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلَّا قَلِیلًا» (همان، نامه53).

رویکرد دوم حمایت از مشاغل تولیدی با سیاست های اقتصادی مختلف ازجمله تخفیف های مالیاتی است. ایشان در موارد گوناگون نسبت به تجّار، صنعت گران و کشاورزان سفارش های متعددی می فرماید و می خواهد درزمانی که مردم دچار مشکلات اقتصادی هستند در مالیات به آن ها تخفیف بدهند. امام(علیه السلام) این تخفیف در مالیات و کمک اقتصادی به تولیدکنندگان را باعث آبادانی جامعه، گسترش عدالت و افزایش رفاه و آسایش بیان می کند: «فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلًا أَوْ عِلَّةً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ وَ لَا یثْقُلَنَّ عَلَیکَ شَی ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَةَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یعُودُونَ بِهِ عَلَیکَ فِی عِمَارَةِ بِلَادِکَ وَ تَزْیینِ وِلَایتِکَ مَعَ اسْتِجْلَابِکَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ وَ تَبَجُّحِکَ بِاسْتِفَاضَةِ الْعَدْلِ فِیهِمْ مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِکَ لَهُمْ وَ الثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیهِمْ وَ رِفْقِکَ بِهِم» (همان).

ص: 107

از منظر امام علی(علیه السلام) تخفیف مالیاتی به تجّار، کشاورزان و صنعتگران و حمایت اقتصادی از آن ها به معنای هزینه بی جهت و اتلاف مالیات نیست بلکه آثار مثبت اقتصادی در جامعه می گذارد ازجمله این که باعث رشد انگیزه مالیات دهندگان در کار و تولید می شود و به جای ورشکستگی، به توسعه اقتصادی آنان کمک می نماید و باعث می شود که به تولید و توسعه اقتصادی جامعه کمک نمایند و نسبت به حکومت و کارگزاران دید مثبتی پیدا کنند و اعتماد آنان به کارگزاران بیشتر شود. در عصر حاضر نیز حمایت اقتصادی از تولیدکنندگان و تخفیف های مالیاتی می تواند به توسعه اقتصادی جامعه و تحقق اقتصاد مقاومتی کمک نماید. علاوه بر این در عصر حاضر که تحریم های متعددی از سوی کشورهای بیگانه صورت می گیرد وظیفه همگان است که بر اصل تولید داخلی توجه ویژه ای بکنند و کشور را به خودکفایی در کالاهای موردنیاز برسانند؛ دو اقدام مهم دراین باره می تواند به توسعه تولید داخلی و اشتغال زائی کمک نماید: اول این که فرهنگ سازی استفاده از کالاهای داخلی در بین اقشار جامعه نهادینه شود؛ به این معنا که به جای گرایش مصرفی به کالاهای خارجی، خرید کالاهای داخلی در اولویت قرار گیرد که این مهم توجه تولیدکنندگان به تولید کالاهای مرغوب و باکیفیت را نیز می طلبد؛ مصرف کالاهای داخلی خودبه خود به افزایش تولید داخلی و به اشتغال زائی و جذب نیروی انسانی کمک شایانی می نماید. دوم توجه به تولید نیازهای اساسی در کشور است؛ همان گونه که در سیره معصومین(علیهم السلام) بیان شد، ایشان به تولید نیازهای اساسی تأکید ویژه ای داشتند و خود به تهیه نیازهای اساسی همت می گماردند؛ در عصر حاضر باید با ایجاد بسترهای مناسب زمینه تولید نیازهای اساسی در جامعه فراهم گردد به این معنا که هر آنچه از نیازهای اساسی از خارج وارد می شود در داخل تولید شود. البته این بدان معنا نیست که با کشورهای دیگر تجارت صورت نگیرد بلکه بدان معناست که نیازهای اساسی در خود جامعه تولید شود که علاوه بر اشتغال زائی، وابستگی مصرفی به کشورهای دیگر را از بین می برد.

ص: 108

برخورد با محتکر می فرماید:«از احتکار نهی کن و پس هرکس مرتکب آن شد تنبیه بدنی کن و با آشکار ساختن آنچه احتکار کرده او را مجازات کن» (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج13، ص277). در نامه 53 نهج البلاغه به مالک اشتر، امام(علیه السلام) از وی می خواهد که با آسیب های اقتصادی در جامعه برخورد نماید ازجمله: احتکار و گران فروشی، چراکه این موارد نظم اقتصادی جامعه را برهم می زند و باعث ضربه زدن به اقتصاد مردم می شوند ایشان دراین باره می فرماید: «وَاعْلَمْ مَعَ ذَلِکَ أَنَّ فِی کَثِیرٍ مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً وَشُحّاً قَبِیحاً وَاحْتِکَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَکُّماً فِی الْبِیاعَاتِ وَ ذَلِکَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ وَعَیبٌ عَلَی الْوُلَاةِ فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و اله)مَنَعَ مِنْهُ وَلْیکُنِ الْبَیعُ بَیعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَأَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَینِ مِنَ الْبَائِعِ وَالْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیکَ إِیاهُ فَنَکِّلْ بِهِ وَعَاقِبْهُ [مِنْ فِی غَیرِ إِسْرَاف» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه53). علاوه بر این تأکیدات مطابق برخی روایات حضرت نیز شخصاً با احتکار کنندگان برخورد می نمودند (ابن حزم الاندلسی، المحلی بالاثار، ج7، ص573). در سیره علمی امام علی(علیه السلام) نیز روایات متعددی درباره نهی از اقتصاد ناسالم و توجه به انضباط اقتصادی بیان شده است (آمدی، غررالحکم ودرر الکلم، ص304).

آسیب های اقتصادی در جامعه، باعث تشویش بازار اقتصادی و عدم ثبات قیمت در جامعه می گردند. گران فروشی، احتکار و ربا علاوه بر ترویج فرهنگ اقتصاد ناسالم در جامعه، باعث افزایش فاصله طبقاتی و ضربه زدن به قشر فقیر و متوسط می شوند. اختلاس در سطح کلان موجب ضربه زدن به اقتصاد کشور و اتلاف بیت المال می گردد که به لحاظ فرهنگی و اجتماعی نیز آسیب هایی به همراه دارد. وضع قوانین منسجم دراین باره و تقویت ارگان های نظارتی و اجرایی در بازار و سیستم اقتصادی، می تواند به تقلیل آسیب های اقتصادی دراین باره کمک نماید.

غیرمستقیم از مصرف کالاهای غیر اسلامی و قاچاق نهی می کنند. امام علی(علیه السلام) دراین باره می فرماید:«لَا تَزَالُ هَذِهِ الْأُمَّةُ بِخَیرٍ مَا لَمْ یلْبَسُوا لِبَاسَ الْعَجَمِ وَ یطْعَمُوا أَطْعِمَةَ الْعَجَمِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ ضَرَبَهُمُ اللَّهُ بِالذُّل» (مجلسی،بحارالانوار، ج63، ص323)؛

مادامی که این امت لباس بیگانه نپوشند و غذاهای آنان استفاده نکنند، همواره در خیر خواهند بود و هنگامی که چنین کنند، خداوند آنان را ذلیل خواهد کرد. منظور امام(علیه السلام) از عجم نه قوم خاص، بلکه در آن زمان مردمان غیرمسلمان از عرب بوده که امام(علیه السلام) از تقلید و تبعیت ظاهری از آن ها نهی نموده است؛ چراکه این کار علاوه بر ترویج فرهنگ غیر اسلامی و دربیانی تهاجم فرهنگی در جامعه اسلامی، باعث رونق اقتصادی جامعه غیر اسلامی و تضعیف بازار داخلی در این حوزه ها می شده است. سخن امام علی(علیه السلام) ناظر بر دو حیطه اقتصادی و فرهنگی اجتماعی بوده است که این کلام در هر عصری برای مسلمانان قابلیت اجرائی دارد که عمل به آن علاوه بر توسعه اقتصادی بازار داخلی و به فراخور آن توسعه تولید و اشتغال، از تهاجم فرهنگی در جامعه جلوگیری می نماید.

امام صادق(علیه السلام) نیز دراین باره با بیان حدیث قدسی می فرماید:«أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی نَبِی مِنْ أَنْبِیائِهِ قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ لَا یلْبَسُوا لِبَاسَ أَعْدَائِی وَ لَا یطْعَمُوا مَطَاعِمَ أَعْدَائِی وَ لَا یسْلُکُوا مَسَالِکَ أَعْدَائِی فَیکُونُوا أَعْدَائِی کَمَا هُمْ أَعْدَائِی» (صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج1، ص252)؛ خداوند به پیامبری از پیامبران وحی فرمود که به قومت بگو: لباس دشمنان مرا نپوشید و غذای آنان را نخورند و به

شکل آنا ظاهر نشوند که در آن صورت همانند آنها دشمن من خواهند بود.

«مصرف کالاهای خارجی و قاچاق که لباس و خوراک و... ، آن را در برمی گیرد به اقتصاد داخلی کشور ضربه وارد می کند. الگوپذیری از بیگانگان در نوع و مقدار کالاهای مصرفی، از جنبه های گوناگون به جامعه اسلامی زیان می رساند، از جنبه اقتصادی این کار بیشتر موجب ترویج مصرف کالاهای خارجی و بی توجهی به تولیدات و کالاهای داخلی می شود که افزون بر خارج ساختن سرمایه از کشور، بر تولید و اقتصاد ملی ضربه می زند. از جنبه اجتماعی فرهنگی نیز، نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ بیگانه و تهدیدی برای

ص: 111

اصالت های فرهنگی و حتی دینی در جامعه به شمار می رود به ویژه آنکه الگوپذیری در مصرف، ناخواسته الگوپذیری در اخلاق و رفتار را نیز در پی خواهد داشت» (ایروانی، اخلاق اقتصادی از دیدگاه قرآن و حدیث، ص287). دراین باره دو مطلب حائز اهمیت است: اول این که نهی از استفاده از کالاهای قاچاق و بیگانه به معنای عدم تجارت و دادوستد با کشورهای غیر اسلامی نیست بلکه تجارت با کشورهای دیگر در چارچوب موازین شرعی که به توسعه اقتصادی جامعه اسلامی کمک نماید ممدوح هست. دوم این که در مبحث مصرف کالاهای داخلی و عدم توجه به کالاهای قاچاق و خارجی باید گفت در این زمینه باید تولیدکنندگان داخلی تمام تلاش خود را صرف تولید کالاهای مرغوب و باکیفیت نمایند به این معنا که تمام تلاش خود را به کارگیرند تا در همه عرصه ها تولیدی کالاهای باکیفیت و باقیمت مناسب تولید نمایند؛ از سوی دیگر بر مصرف کنندگان است که به خرید کالاهای داخلی همت بگمارند و از مصرف کالاهای قاچاق اجتناب نمایند که این اقدام علاوه بر ممدوح بودن آن به رونق اقتصادی جامعه و تولید و اشتغال کمک شایانی می نماید. بنابراین برای تعالی اقتصاد کشور برنامه ریزی صحیح برای تولید داخلی و مصرف کالاهای داخلی و جلوگیری از مصرف کالاهای قاچاق ضروری است که این مهم در سایه فرهنگ سازی این مهم محقق می شود.

از مهم ترین مصادیق نهی از اسراف؛ ساده زیستی و عدم تعلق به تجملات است. ساده زیستی از شئونات اسلامی است. تجمل پرستی و روی آوردن به تشریفات، یکی از موانع جدی بر سر اصلاح الگوی مصرف و پیشرفت های اقتصادی است. فروافتادن در دام تشریفات و تجملات حاصل آن چیزی جز بازماندن از تولید نیست. در آموزه های امام علی(علیه السلام) به استفاده درست از یک سو و قناعت از سوی دیگر تأکید فراوان شده است. این دو رکن مهم اقتصاد خانواده و جامعه می باشند. ساده زیستی در فرهنگ علوی در تمام اقشار جامعه مورد تأکید است. در نهج البلاغه امام علی(علیه السلام) در نامه های متعدد به حکمرانان خود در جامعه اسلامی آنان را به ساده زیستی و قناعت دعوت می کند (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه3 و نامه45). ایشان در نهی از اسراف و توصیه به قناعت و ساده زیستی می فرماید: «فَدَعِ الْإِسْرَافَ مُقْتَصِداً وَ اذْکُرْ فِی الْیوْمِ غَداً وَ أَمْسِکْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِکَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِیوْمِ حَاجَتِکَ أَ تَرْجُو أَنْ یعْطِیکَ اللَّهُ أَجْرَ الْمُتَوَاضِعِین» (همان، نامه21). علت تأکید بر قناعت و ساده زیستی و نهی از اسراف آثار مهم این موارد بر اقتصاد خانواده در سطح خرد و اقتصاد جامعه در سطح کلان آن است. در نهج البلاغه میانه روی و قناعت رمز رفع فقر و تهیدست شدن است:«الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا ینْفَد» (همان، حکمت57)؛ «کَفَی بِالْقَنَاعَةِ مُلْکاً وَ بِحُسْنِ الْخُلُقِ نَعِیماً وَ سُئِلَ ع عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی - فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً فَقَالَ هِی الْقَنَاعَةُ» (همان، حکمت229)، همچنان که آثار قابل توجه دیگری نیز برای قناعت و میانه روی بیان شده است (همان، حکمت371؛ نامه31)، «ترک میانه روی و قناعت موجب سقوط جامعه مصرفی است و ناتوان ماندن آن از ادامه مناسب تولیدات خود و گستردن دامنه آنها؛ و سرانجام کارش به آنجا می کشد که نیازمند بیگانگان و وابسته به آنان شود و این مشکل سرزمین هایی است که مصرف گرایی فراوان بر آنها تحمیل شده است» (حکیمی، الحیاة، ج4، ص316)؛ بنابراین اسراف و تبذیر از موانع مهم در تحقق اقتصاد مقاومتی و متعارض با اقتصاد اسلامی است. متأسفانه اسراف و تبذیر در تمامی سطوح جامعه مشهود است در مراسماتِ جشن و سرور همچون عروسی و مراسمات مذهبی و حتی مراسمات رسمی در ارگان های دولتی اسراف و تبذیر

ص: 113

مشاهده می شود. آسیب جدی که نیاز به فرهنگ سازی کلان در تمام سطوح جامعه را دارد که این فرهنگ سازی علاوه بر تلاش خانواده ها، تلاش گسترده همه ارگان ها و مؤسسات در سطوح آموزشی، فرهنگی و عالی را می طلبد.

فرهنگ سازی استفاده بهینه از نعمت های الهی و اجتناب از اسراف و تبذیر آثار قابل توجه اقتصادی به همراه دارد که علاوه بر تقویت بنیان اقتصادی خانواده و مدیریت آن در مقابل بحران های اقتصادی به توسعه اقتصادی کشور نیز کمک می نماید.

لَأُنْصِفَنَّ الْمَظْلُومَ مِنْ ظَالِمِهِ وَ لَأَقُودَنَّ الظَّالِمَ بِخِزَامَتِهِ حَتَّی أُورِدَهُ مَنْهَلَ الْحَقِّ وَ إِنْ کَانَ کَارِها» (همان، خطبه136)؛ به خدا سوگند که داد ستمدیده را از آن که بر او ستم کرده بستانم و مهار ستمکار را بگیرم و به ناخواه او را تا به آبشخور حق کشانم. در جای دیگر می فرماید: «به خدا اگر هفت اقلیم را با آنچه زیر آسمان هاست به من دهند تا خدا را نافرمانی نمایم و پوست جویی را از مورچه ای به ناروا بربایم چنین نخواهم کرد.»(همان، خطبه224). در فرهنگ علوی عدالت در معنایی کمک به مستمندان است تا از انزوای اقتصادی رها شوند، امام(علیه السلام) در نامه ای به یکی از فرماندارانش می نویسد: «وَ انْظُرْ إِلَی مَا اجْتَمَعَ عِنْدَکَ مِنْ مَالِ اللَّهِ فَاصْرِفْهُ إِلَی مَنْ قِبَلَکَ مِنْ ذَوِی الْعِیالِ وَ الْمَجَاعَةِ مُصِیباً بِهِ مَوَاضِعَ [الْمَفَاقِرِ الْفَاقَةِ وَ الْخَلَّاتِ وَ مَا فَضَلَ عَنْ ذَلِکَ فَاحْمِلْهُ إِلَینَا لِنَقْسِمَهُ فِیمَنْ قِبَلَنَا» (همان، نامه67).

عدالت اقتصادی از چنان اهمیتی برخوردار است که با رعایت آن فقر و تنگدستی از جامعه رخت می بندد و به فراخور آن فسادهای اقتصادی به طور چشمگیری کاهش پیدا می کند. غایت عدالت اقتصادی، جامعه ای همگون و دور از فاصله طبقاتی است که مورد تأکید آموزه های دینی است.

قرض خود باشد و بر همین اساس به کار و تلاش روی آورد که این مهم باعث اشتغال زائی و دوری از بیکاری و تنبلی و سستی می شود؛ اما در صدقه فرد صدقه گیرنده دیگر به فکر برگرداندن پول نیست و این امر باعث می شود که به راحت طلبی و درخواست از مردم عادت نماید. تشویق بر قرض الحسنه از یک سو و نهی از رباخواری از سوی دیگر ثمرات قابل توجهی بر اقتصاد کشور می گذارد. قرض الحسنه نه تنها به شرایط بحرانی نیازمندان کمک می کند بلکه باعث جلوگیری از آسیب های اجتماعی و اقتصادی ناشی از فقر نیز می شود از سوی دیگر برعکس ربا که عاملی برای ثروتمندتر شدن اغنیا و فقیرتر شدن فقرا است، عامل مهمی در کمک به اقشار نیازمند است.

راهکار اول: در رابطه با فقرا است که به آن ها تأکید می کند که در هر شرایطی به کار سالم روی آورند و از تنبلی و سستی بپرهیزند (نک:آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص597). به عبارتی کسانی که توانایی کار دارند و ناتوان جسمی نیستند، به کار و تلاش و کسب حلال روی آورند همچنان که وظیفه دیگر مردم نیز در مرحله اول کمک اشتغالی به فقیران است نه کمک مالی، به این معنا که شرایط ایجاد کار را برای نیازمندان فراهم نمایند تا نیازی به کمک مالی نداشته باشند.

راهکار دوم: در رابطه با ثروتمندان است که با انفاق مال خود فقر را ریشه کن کنند؛ انفاق مال علاوه بر این که از هرگونه خطرهای اجتماعی و روانی جلوگیری می نماید، باعث بهره مندی از نعمت های جاوید خداوند متعال خواهد شد و می تواند یکی از عوامل رسیدن به توسعه اقتصادی مطلوب باشد؛ همچنان که قرآن کریم می فرماید:«مَثَلُ الَّذینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ ... وَاللَّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ وَاللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ»(بقره/261)؛ در فرهنگ علوی بر اهمیت انفاق و آثار آن توجه ویژه ای شده است (نک: قرشی، مفردات نهج البلاغه، ج1، 499). امام علی(علیه السلام) در سفارش به مستمندان و رفع نیازهای آنان و همچنین آثار کمک به نیازمندان می فرماید:«وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَةِ مَنْ یحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ فَیوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیثُ تَحْتَاجُ إِلَیهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِیاهُ وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلَا تَجِدُه» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه31). این سخن امام حاکی از انفاق و توجه به نیازمندان است. درواقع انفاق علاوه بر حمایت اقتصادی از قشر آسیب پذیر، باعث توسعه اقتصادی نیز خواهد شد(نک: غضنفری، محمدی، توسعه اقتصادی از منظر قرآن کریم، ص108-113).

راهکار سوم: در فرهنگ علوی برای ریشه کن شدن فقر، وظیفه دولت نسبت به نیازمندان است. امام(علیه السلام) دراین باره در نامه ای به یکی از فرمانداران خود می نویسد: «وَ إِنَّ لَکَ فِی هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِیباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَکَاءَ أَهْلَ مَسْکَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِی فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوکَ حَقَّکَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا تَفْعَلْ فَإِنَّکَ مِنْ أَکْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً یوْمَ الْقِیامَة» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه26)؛ برای تو در این زکاتی که جمع می کنی سهمی معین و حقّی روشن است و

ص: 117

شریکانی از مستمندان و ضعیفان داری همان گونه که ما حق تو را می دهیم، تو هم باید نسبت به حقوق آنان وفادار باشی. پس باید حقوق آنان را به طور کامل بپردازی؛ در غیر این صورت در روز رستاخیز از اکثر مردم دارای بیشترین خصمان(شکایت) خواهی بود. بنابراین با اجرائی کردن این اصول در رابطه با فقرا بسیاری از آسیب های اجتماعی و اقتصادی رفع می شود و امنیت و آرامش در جامعه بیشتر می گردد.

اهداف استکبار جهانی در غلبه بر جوامع اسلامی را، اعمال تحریم های اقتصادی بیان نمود که سابقه این مهم از همان ظهور اسلام نمود پیدا کرده است. در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله)تحریم اقتصادی مسلمانان در شعب ابی طالب(علیه السلام) (نک: اصفهانی، دلائل النبوة، ج2، ص311). یکی از نمودهای فشارهای استکبار در غلبه به جامعه اسلامی بوده است. اگر جامعه ای استقلال سیاسی داشته باشد اما استقلال اقتصادی نداشته باشد روبه زوال می رود و دشمنان با تحمیل تحریم ها، استقلال سیاسی را نیز از آن کشور می گیرند؛ رسیدن به استقلال اقتصادی غایت اقتصاد مقاومتی است. استقلال اقتصادی تلاشی همه جانبه را می طلبد که با نهادینه سازی فرهنگ اتکا به تولید داخلی و حمایت از آن و مصرف گرائی داخلی و نهی از استفاده از کالاهای قاچاق ممکن می شود، همه راهکارهایی که در موارد پیشین بیان شد مرتبط با استقلال اقتصادی کشور است علاوه بر موارد پیش گفته، به برخی دیگر از این راهکارها اشاره می شود:

اهل بیت(علیهم السلام) به برنامه ریزی در زندگی و در رأس آن برنامه ریزی اقتصادی توجه ویژه ای داشته اند و برای آن اهمیت زیادی قائل شده اند. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله)دراین باره می فرماید:«هر کس برای گذرانِ زندگانی خویش به درستی برنامه ریزی کند، خدای - تبارک وتعالی - روزی اش می بخشد.» (متّقی هندی، کنز العمّال، ج7 ، ص188). در نهی از بی برنامه ریزی می فرماید: «بر امّت خویش نه از فقر، که از برنامه ریزی نادرست بیم دارم» (احسائی، عوالی اللئالی، ج4، ص39). امام علی(علیهم السلام) در اهمیت برنامه ریزی اقتصادی می فرماید:«حُسْنُ التَّدْبِیرِ ینْمِی قَلِیلَ الْمَالِ وَ سُوءُ التَّدْبِیرِ یفْنِی کَثِیرَه» (آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ح8081)؛ برنامه ریزی درست، مالِ کم را افزایش می بخشد و برنامه ریزی نادرست، مال بسیار را نابود می کند. در همین رابطه می فرماید:«ثَلَاثٌ بِهِنَّ یکْمُلُ الْمُسْلِمُ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ التَّقْدِیرُ فِی الْمَعِیشَةِ وَالصَّبْرُ عَلَی النَّوَائِب»(صدوق، خصال، ج1، ص124)؛ سه چیز است که با آن ها ایمان مسلمان کامل می شود، فهم دین و شناخت آن، اندازه نگه داشتن در امور مربوط به معیشت و زندگی اقتصادی و صبر بر مصائب و مشکلات. برنامه ریزی اقتصادی در دو سطح خُرد و کلان قابلیت اجرائی دارد که می تواند به توسعه اقتصادی جامعه کمک نماید. در سطح خُرد رسالت خانوارها مدیریت صحیح اقتصادی خانواده است. اصلاح الگوی مصرف، برنامه ریزی صحیح درآمدهای سالانه، اجتناب از مصرف بیهوده درآمد جهت کالاهای غیرضروری و قناعت و پس انداز لازم می تواند در بحران های اقتصادی و یا رکود کار و قطع درآمد، به خانواده کمک شایانی نماید. در سطح کلان، برنامه ریزی صحیح بودجه کشوری، مدیریت مصرف و هزینه ها، اجتناب از اتلاف بیت المال، مدیریت منابع مالی، مادی و انسانی جامعه و توجه به نیازهای ضروری کشور و همچنین شرایط اقتصادی کشور با توجه به وجود تحریم ها می تواند از افول اقتصادی جامعه، تورم و دیگر آسیب های اقتصادی جلوگیری نماید که این مهم توسعه اقتصادی جامعه را فراهم می نماید.

مختلف با تشویق بر این امر اقتدار و استقلال جامعه اسلامی را متذکر شده است: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یعْلَمُهُمْ وَما تُنْفِقُوا مِنْ شَی ءٍ فی سَبیلِ اللَّهِ یوَفَّ إِلَیکُمْ وَأَنْتُمْ لا تُظْلَمُون»(انفال/60)؛ «و هر چه در توان دارید از نیرو و اسب های آماده بسیج کنید، تا با این [تدارکات]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] دیگری را جز ایشان - که شما نمی شناسیدشان و خدا آنان را می شناسد - بترسانید. و هر چیزی در راه خدا خرج کنید پاداشش به خود شما باز گردانیده می شود و بر شما ستم نخواهد رفت.

در این آیه مبارک خداوند مسلمان را به تلاش جهت تقویت بُنیه نظامی در برابر دشمنان دستور می دهد که این مهم باعث جلوگیری از رسوخ دشمن به جامعه اسلامی می شود. بدون شک تقویت بنیه نظامی و دربیانی استقلال سیاسی بدون داشتن استقلال اقتصادی ناممکن است و شاید بر همین اساس است که در ادامه آیه صحبت از انفاق در راه خدا می شود که با آن انفاق بتوان به تقویت نیروی نظامی جامعه اسلامی پرداخت؛ چراکه تأمین نیازهای نیروهای نظامی و تهیه ابزار نظامی نیاز به توان مالی دارد. استقلال اقتصادی جامعه به طور قابل توجّهی بر همه بخش های جامعه تأثیر می گذارد. در نهج البلاغه نیز به استقلال اقتصادی جامعه تأکید شده است؛ امام علی(علیه السلام) در نامه به مالک اشتر نیروی نظامی جامعه اسلامی را دژهای استوار برای رعیت و عزت دین بیان می دارد که کار رعیت باوجود آن ها سامان می گیرد: «فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اللَّهِ حُصُونُ الرَّعِیةِ وَ زَینُ الْوُلَاةِ وَ عِزُّ الدِّینِ وَ سُبُلُ الْأَمْنِ وَ لَیسَ تَقُومُ الرَّعِیةُ إِلَّا بِهِم» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه53).

ایشان خراج یا همان مالیات را عاملی در تقویت نیروی نظامی جامعه بیان می کند: «ثُمَّ لَا قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلَّا بِمَا یخْرِجُ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْخَرَاجِ الَّذِی یقْوَوْنَ بِهِ عَلَی جِهَادِ عَدُوِّهِمْ وَ یعْتَمِدُونَ عَلَیهِ فِیمَا یصْلِحُهُمْ وَ یکُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِم» (همان). امام(علیه السلام) در این فراز اقتصاد را عاملی در تقویت نیروی نظامی جامعه اسلامی بیان می کند که با آن در مقابل دشمن نیرومند باشند و کار خود را با آن خراج مالی سامان بدهند. به بیانی استقلال سیاسی جامعه منوط به نیروی

ص: 121

نظامی نیرومند است که در مقابل دشمنان ایستادگی کنند و وجود نیروی نظامی و تقویت آن نیز منوط به اقتصاد مستحکم جامعه اسلامی است که با آن علاوه بر تأمین نیازهای مادی افراد، به تقویت نیروی نظامی نیز کمک نماید. امام(علیه السلام) در ادامه به نقش اقتصادی تجّار در تقویت بنینان های اقتصادی جامعه شاره می کند: «وَلَا قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً إِلَّا بِالتُّجَّارِ وَذَوِی الصِّنَاعَاتِ فِیمَا یجْتَمِعُونَ عَلَیهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ وَ یقِیمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ وَیکْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِأَیدِیهِم» (همان). امیرالمؤمنین(علیه السلام) پایداری همه قشرهای جامعه از رعیت، نیروی نظامی و قضات را منوط به وجود تجار و بازرگانان می داند که باوجود آنها نیازهای اقتصادی جامعه برآورده می شود و باعث شکوفایی اقتصادی جامعه می شوند. بنابراین استقلال و توسعه اقتصادی جامعه عاملی مهم در استقلال سیاسی جامعه اسلامی و شکوفایی آن است که با توجه به راهکارهایی که در آموزه های دینی بیان شده می توان به این مهم نائل شد.

علاوه بر این در نهج البلاغه و روایات دیگر معصومین(علیهم السلام) به صورت کلی با ارائه راهکارهای متعدد (نک: شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه18؛ برقعی قمی، جلوه حق در سیرت مولای متقیان امیرمؤمنان علی بن ابی طالب(علیه السلام)، ص55؛ قریشی، کار و حقوق کارگر، ص6؛ کلینی، اصول کافی، ج 5، ص 113؛ عروسی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج، ص471؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج17، ص425؛ متّقی هندی، کنز العمّال، ص285)، تشویق به استقلال اقتصادی و عدم نیاز به بیگانگان شده است. باید توجه داشت استقلال اقتصادی مرهون تلاش همه جانبه افراد جامعه است. تک تک اعضای جامعه می توانند در استقلال اقتصادی نقش داشته باشند. وقتی افراد جامعه به مصرف کالاهای داخلی روی بیاورند و از مصرف کالاهای قاچاق و بیگانه بپرهیزند خودبه خود تولید داخلی رونق می گیرد. زمانی که مسئولان پایبند به عدالت اقتصادی باشند و در بهره مندی از بیت المال تبعیض قائل نشوند فقر و اختلاف طبقاتی از میان خواهد رفت؛ زمانی که سیره علوی در استفاده از بیت المال نهادینه شود بسیاری از آسیب های اقتصادی از بین خواهد رفت. برنامه ریزی

ص: 122

صحیح و همه جانبه اقتصادی می تواند غایت اقتصاد مقاومتی را که اقتصادی سالم و فعال و مقتدر و مستقل است فراهم نماید که این مهم به تحقق اقتصاد مقاومتی کمک می نماید.

بیان شده اند ازجمله قرض الحسنه، عدالت اقتصادی و حمایت اقتصادی از اقشار آسیب پذیر در قالب انفاق واجب و مستحب. راهکارهای اقتصاد مقاومتی به جنبه کلی اقتصاد کشور نیز توجه داشته و غایت آن ها استقلال و اقتدار اقتصادی کشور می باشند ازجمله این راهکارها می توان به تشویق به استقلال و اقتدار اقتصادی در سطح جامعه و برنامه ریزی صحیح اقتصادی اشاره نمود.

هدف اقتصاد مقاومتی تأمین آسایش عمومی، رفع فقر و عدالت اقتصادی از یک سو و استقلال اقتصادی از سوی دیگر است و غایت آن وسیله ای برای رسیدن به خداوند و تحقق بخشیدن به آرمان های حکومت اسلامی است. دو عنصر تبیین صحیح راهکارهای اقتصاد مقاومتی و راهکارهای اجرائی و ضامن تحقق آن زمینه ساز مهمی برای به نتیجه رسیدن اهداف اقتصاد مقاومتی می باشند.

ص: 124

16. زارع، محمدحسن، مدیریت اقتصادی خانواده (راهکارهایی جهت مدیریت بهتر اقتصاد خانواده)، فصلنامه مدیریت در اسلام (نخل شهداد)، شماره 30، 1395.

17. سلیمانی، یاسر، حسین زاده یزدی، سید سعید، سمیعی نسب، مصطفی، مؤلفه های الگوی توانمندسازی مقاومتی نیروی کار در چارچوب سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، شماره 73، 1395.

18. سیف، الله مراد، خوش کلام خسروشاهی، موسی، «نظام ارزی مطلوب اقتصاد ایران در اقتصاد مقاومتی»، فصلنامه پژوهش های اقتصادی ایران، دوره 18، شماره54، صفحات 204-181، 1392ش.

19. صدوق، محمد بن علی بابویه، خصال، قم: جامعه مدرسین، 1362.

20. صدوق، محمدبن علی بابویه، من لایحضره الفقیه، تهران: مطبعه الآفتاب، 1376ق.

21. طهماسبی بلداجی، اصغر، طهماسبی بلداجی، آذر، جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی از منظر قرآن و اهل بیت(علیهم السلام)، فصلنامه قرآنی کوثر، شماره42، 1392ش.

22. عروسی حویزی، شیخ عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم: مطبعه العلمیه، بی تا.

23. علم الهدی، سید سجاد، روش شناسی اقتصاد اسلامی بر اساس عملکرد اقتصادی امام علی(علیه السلام)، پژوهشنامه علوی، سال هفتم، شماره دوم، 1395ش.

24. غضنفری، علی، محمدی، باب الله ، توسعه اقتصادی از منظر قرآن کریم، فصلنامه آفاق دین، سال دوم، شماره 7، 1390ش.

25. فتحعلیانی، حامد، حسینی، سید حمید، اقتصاد اسلامی، شاخصه های زمینه ساز در اخلاق اقتصادی بر مبنای قرآن و نهج البلاغه، فصلنامه پژوهش های اعتقادی کلامی، شماره29، 1397ش.

26. قرشی، علی اکبر، مفردات نهج البلاغه، تهران، قبله، 1377.

27. قریشی، شریف، کار و حقوق کارگر، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1366.

28. کلینی، محمّدبن یعقوب، اصول کافی، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، 1364ش.

29. متّقی هندی، علاء الدین، کنز العمّال، بیروت: مؤسسه الرساله، 1409ق.

30. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1403ق.

31. مرزبان، حسین، استادزاد، علی حسین، تأثیر تحریم های اقتصادی بر تولید و رفاه اجتماعی ایران: رهیافتی از الگوی رشد تعمیم یافته تصادفی، فصلنامه پژوهش های اقتصادی ایران، سال بیستم، شماره63، 1394.

ص: 126

8. Rennack, D.E , North Korea: Economic Sancations, Washington, D.C, Congressional Reserch Service, 2006.

Hufbauer, S.E, Economic Sanction Reconsidered-Histori and Policy, 2 Edition , Institute for International Economics, Washington

ص: 127

ص: 128

ص: 130

علم الهدی (روش شناسی اقتصاد اسلامی بر اساس عمل کرد اقتصاد امام علی(علیه السلام)با بررسی روش شناسی اقتصاد اسلامی نتیجه می گیرد که توزیع عادلانه درآمد و ثروت و امکانات اجتماعی، رعایت عادلانه و مجدانه قوانین و مقررات و تکریم انسان ها از ویژگی های بارز سیاست های اقتصادی علوی است.

هادوی نیا (عدالت اجتماعی–اقتصادی در دیدگاه نهج البلاغه) عدالت اجتماعی–اقتصادی را از دیدگاه نهج البلاغه مورد واکاوی قرار داده و در مور مباحث اقتصادی نتیجه می گیرد که: 1. کاهش فاصله طبقاتی (توازن اقتصادی) هدف اصلی عدالت اجتماعی از منظر حضرت علی(علیه السلام) است 2. دیدگاه نهج البلاغه در مورد عدالت اقتصادی به توازن اقتصادی برمی گردد. 3. عدالت اقتصادی مهم ترین هدف تشکیل حکومت از دیدگاه حضرت علی(علیه السلام) می باشد.

رحیمی به بررسی نفی رانت خواری در نهج البلاغه پرداخته و نتیجه گرفته است که نهج البلاغه رانت خواری را از دو منظر سیاسی و اقتصادی به شدت نفی نموده است. لزوم پاسخ گو بودن دولت و نکوهش عدم پاسخ گویی دولت به جامعه، عدم برتری افراد در کسب مقامات حکومتی و تأکید بر مساوی بودن حکومت با مسئولیت در برابر خدا و مردم، توجه به درآمدهای عمومی، ترویج تولید و ترویج فرهنگ کار از مواردی است که می تواند موجب از بین رفتن رانت خواری در حکومت گردد.

به غیر از موارد ذکرشده می توان به کارهای مولایی (مطالعه تطبیقی اندیشه های اقتصادی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه با عقاید برخی از اقتصاددانان؛ آشنایی با اندیشه های اقتصادی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه)؛ محمدیان و همکاران (دیدگاه های اقتصادی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه)؛ اصغری (مدیریت اقتصادی امام علی(علیه السلام) تحقق بخش عدالت اجتماعی)؛ گیلک حکیم آباد (امام علی(علیه السلام)، دولت و سیاست های اقتصادی)؛ دلشاد تهرانی (دلالت دولت)؛ اباذری جزی و میرممتاز (نامه های امام علی(علیه السلام) به کارگزاران با تکیه بر اسالیب بلاغی) و حاجیان و همکاران (زمینه های شفافیت اطلاعات و عدالت اقتصادی از دیدگاه نهج البلاغه) نیز اشاره نمود.

ص: 133

از تبیین هر موضوع و موضوعات زیر مجموع آن به مصداق یا مصادیقی از آن موضوع که در بیانیه گام دوم رهبری آورده شده اشاره می شود:

زیر درختان خرما قرار گیرد که راه یافتن در آن دشوار باشد». چنان چه ملاحظه می شود حضرت علی(علیه السلام) نه تنها حفظ واحدهای تولیدی را بلکه توسعه حداکثری آن را در امر ایجاد امنیت اقتصادی مهم شمرده اند. حفظ و توسعه واحدهای تولیدی به قدری ازنظر ایشان اهمیت دارد که کارگزاران به دریافت مالیات و خراج کم تر و در عوض توسعه بیش تر واحدهای تولیدی امر شده اند: «وَ لْیَکُنْ نَظَرُکَ فِی عِمَارَةِ الْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجْلَابِ الْخَرَاج» (نامه53 بند 41).

ایشان در امر توزیع نیز تأکیداتی را برای کارگزاران دارند که موجب امنیت در توزیع می گردد ازجمله؛ جلوگیری از احتکار و مجازات محتکران است، آن جا که می فرمایند: «فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ

اللهِ(صلی الله علیه و اله)مَنَعَ مِنْه... (نامه53، بند 6)؛ از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا(صلی الله علیه و اله)از آن جلوگیری می کرد». در همین نامه بند 41 به کیفر محتکر نیز اشاره دارند و می فرمایند: «فَمَنْ قَارَفَ حُکْرَةً بَعْدَ نَهْیِکَ إِیَّاهُ فَنَکِّلْ بِهِ وَعَاقِبْهُ فِی غَیْرِ إِسْرَاف؛ کسی که پس از منع تو احتکار کند او را کیفر ده تا عبرت دیگران شود اما در کیفر او اسراف نکن». باید خریدوفروش در جامعه اسلامی نیز به سادگی و با موازین عدالت انجام گیرد با نرخ هایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرساند: «وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْل» (نامه53 بند 41). توزیع عادلانه از سفارشات مکرر حضرت در تأمین امنیت اقتصادی است و با مصداق قرار دادن توزیع بیت المال، مکرر به آن توصیه نموده اند ازجمله؛ در نامه 43 می فرمایند: «أَلَا وَ إِنَ حَقَ مَنْ قِبَلَکَ وَ قِبَلَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فِی قِسْمَةِ هَذَا الْفَیْ ءِ سَوَاء؛ آگاه باش حق مسلمانی که نزد من یا پیش تو هستند در تقسیم بیت المال مساوی است» (همه باید نزد من آیند و سهم خود را از من بگیرند).

برای تأمین امنیت اقتصادی در امر مصرف، مهم ترین تأکید امام علی(علیه السلام) تأمین تمامی مایحتاج مشروع مردم است به طوری که هیچ کس از حاجت مشروع خودش محروم نشود. ایشان به کارگزارشان می فرمایند: «وَ لَا تُحْشِمُوا أَحَداً عَنْ حَاجَتِهِ وَ لَا تَحْبِسُوهُ عَنْ طَلِبَتِه (نامه51)؛ هرگز کسی را از نیازمندی او بازندارید و از خواسته های مشروعش محروم نسازید». یکی دیگر از

ص: 137

مسائلی که امنیت در مصرف را فراهم می آورد استفاده از تولیدات داخلی است چنان چه ذکر شد امام(علیه السلام) امر به استفاده از محصولات واحد کشاورزی خود می نمایند (نامه24).

برای تأمین امنیت اقتصادی علاوه بر رعایت موارد فوق، حضرت علی(علیه السلام) دستورات خاصی را به کارگزاران خود داده اند تا در پرتو رعایت آن ها امنیت اقتصادی؛ هم در عرصه تولید، هم در عرصه توزیع و هم در عرصه مصرف تقویت شود. اولین دستور، اطمینان به مردم با گسترش عدالت در بین آن ها و مهربانی با رعیت است که در نامه 53 (بند 41) بدان اشاره کرده و می فرمایند: «وَ الثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ وَ رِفْقِکَ بِهِم». دستور دیگر انصاف داشتن با مردم است آن جا که می فرمایند: «فَأَنْصِفُوا النَّاسَ مِنْ أَنْفُسِکُم (نامه51)؛ یعنی در روابط خود با مردم انصاف داشته باشید». شکیبایی در رفع نیاز مردم، دستور دیگری است که در همین نامه به کارگزار خود داده اند: «وَاصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِم؛ در برآوردن نیازهایشان شکیبا باشید». ایشان دستوراتی را در نحوه محاسبه و اخذ مالیات به کارگزاران خود توصیه نموده اند که عمل به آن ها باعث ایجاد امنیت اقتصادی می گردد. ازجمله می توان به دستور ایشان به بررسی صحیح مالیات و بیت المال اشاره نمود آن جا که می فرمایند: «وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ الْخَرَاجِ بِمَا یُصْلِحُ أَهْلَه» (نامه53، بند4)؛ زیرا عامل اصلاح امور دیگر اقشار جامعه می باشد و تا امور مالیات دهندگان اصلاح نشود کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت. مماشات در اخذ مالیات از دیگر دستورات ایشان به کارگزاران است: «وَلَا تَبِیعُنَّ [النَّاسَ] لِلنَّاسِ فِی الْخَرَاجِ کِسْوَةَ شِتَاءٍ وَلَا صَیْفٍ وَلَا دَابَّةً یَعْتَمِلُونَ عَلَیْهَا وَلَا عَبْداً وَلَا تَضْرِبُنَّ أَحَداً سَوْطاً لِمَکَانِ دِرْهَمٍ وَلَا تَمَسُّنَّ مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ مُصَلٍّ وَ لَا مُعَاهَدٍ إِلَّا أَنْ تَجِدُوا فَرَساً أَوْ سِلَاحاً یُعْدَی بِهِ عَلَی أَهْلِ الْإِسْلَام... (نامه51)؛ برای گرفتن مالیات از مردم، لباس های تابستانه یا زمستانه و مرکب سواری و برده کاری او را نفروشید و برای گرفتن درهمی، کسی را تازیانه نزنید و به مال کسی –نمازگزار باشد یا غیرمسلمانی که در پناه اسلام است– دست اندازی نکنید جز اسب یا اسلحه ای که برای تجاوز به مسلمانان به کار گرفته شده است». تخفیف در مالیات نیز از موارد دیگری است که بنا به توصیه ایشان زمینه امنیت اقتصادی را در جامعه به وجود می آورد در این رابطه

ص: 138

ایشان در نامه 53 (بند 4) به کارگزار خود می نویسند: «خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُم...؛ هرگز تخفیف دادن در خراج تو را نگران نسازد، زیرا آن اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو و آراستن ولایت های تو نقش دارد و رعیت تو را می ستایند و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد».

دو. از طرف دیگر در تخصیص منابع، حضرت نهایت دقت و سخت گیری را از کارگزاران خود خواسته اند و تخصیص و تقسیم به جا و صحیح را از آنان خواستار شده اند و در مقابلِ کارگزاری که این گونه نبوده به شدت موضع گیری کرده و فرموده اند: «أَنَّکَ تَقْسِمُ فَیْ ءَ الْمُسْلِمِینَ الَّذِی حَازَتْهُ رِمَاحُهُمْ وَ خُیُولُهُمْ وَ أُرِیقَتْ عَلَیْهِ دِمَاؤُهُمْ فِیمَنِ اعْتَامَکَ مِنْ أَعْرَابِ قَوْمِک... (نامه43 بند 1 و 2)؛ غنیمت مسلمانان را که نیزه ها و اسب هایشان گردآورده و با ریخته شدن خون هایشان به دست آمده، به اعرابی که خویشاوندان تواند و تو را برگزیدند می بخشی! به خدایی که دانه را شکافت و پدیده ها را آفرید اگر این گزارش درست باشد در نزد من خوارشده و منزلت تو سبک گردیده است». درنهایت ایشان توزیع عادلانه منابع را وظیفه خود به عنوان رهبر جامعه و کارگزارانشان دانسته اند: «أَلَا وَ إِنَّ حَقَّ مَنْ قِبَلَکَ وَ قِبَلَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ فِی قِسْمَةِ هَذَا الْفَیْ ءِ سَوَاء (نامه43)؛ آگاه باش حق مسلمانی که نزد من یا پیش تو هستند در تقسیم بیت المال مساوی است».

سه. وظایف رهبر نسبت به کارگزاران در مدیریت اقتصادی

اول. رهبر جامعه اسلامی در معنای عام و رهبر دولت به معنی خاص آن برای به ثمر رساندن اهداف اقتصادی اسلام و مدیریت آن از منظر حصرت علی(علیه السلام) وظایفی را بر عهده دارند. از دیدگاه ایشان پاک بودن و پاک ماندن رهبر یا کارگزاران تعیین شده از طرف وی شرط اول مدیریت صحیح در تمام جوانب و بخصوص مدیریت اقتصادی است. به همین دلیل ایشان در نامه به عثمان بن حنیف انصاری فرماندار بصره از گزارش مهمانی که در آن دعوت شده بود و خوردنی های رنگارنگ داشت و کاسه های پر غذا گلایه می نماید و می فرماید: «فَانْظُرْ إِلَی مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَیْکَ عِلْمُهُ فَالْفِظْه (نامه45، بند 1)؛ اندیشه کن در کجایی؟ و بر سر کدام سفره می خوری؟ پس آن غذایی که حلال و حرام بودنش را نمی دانی دور بیفکن».

دوم. از وظایف دیگری که ایشان برای رهبر در اجرای مدیریت صحیح اقتصادی در نظر

ص: 140

گرفته و خود بدان پایبند بودند برخورد قاطع با کارگزاران خیانت کار است، مانند برخوردی که خود ایشان در نامه 41 (بند 3) خطاب به کارگزار خیانت کار نموده، تقوای الهی و برگرداندن اموال مردم را به وی گوشزد می نمایند و حتی به چنین کارگزاری می فرمایند: حتی اگر حسن و حسین چنین عمل می نمودند از من روی خوش نمی دیدند و به آرزو نمی رسیدند «فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُم...».

سوم. مراقبت دائمی از رفتار و منش کارگزاران، از دیگر وظایف رهبر اقتصادی از دیدگاه امام علی(علیه السلام) است و خود چنین شیوه ای داشته و هرجا خطایی از کارگزاری سر می زد بلافاصله آن خطا را به او گوشزد و او را نکوهش می فرمودند. نامه 41 (بند 2) که در نکوهش کارگزار در سوءاستفاده از بیت المال است و نامه 71 که راجع به خیانت اقتصادی می باشد، در راستای اجرای این وظیفه است. حضرت علی(علیه السلام) در نامه 41 به کارگزار خاطی خطاب می نمایند که از حرام خوردن و حرام نوشیدن پرهیز نماید، زیرا حساب رسی قیامت و معاد در انتظار است: «أَ مَا تُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ أَ وَ مَا تَخَافُ نِقَاشَ الْحِسَابِ أَیُّهَا الْمَعْدُودُ کَانَ عِنْدَنَا مِنْ أُولِی الْأَلْبَابِ کَیْفَ تُسِیغُ شَرَاباً وَ طَعَاماً وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّکَ تَأْکُلُ حَرَاماً وَ تَشْرَبُ حَرَاما...»، و نیز در نامه 71 به کارگزار خود منذر بن الجارود که در فرمانداری خود خیانتی مرتکب شد می فرمایند: «تَعْمُرُ دُنْیَاکَ بِخَرَابِ آخِرَتِکَ وَ تَصِلُ عَشِیرَتَکَ بِقَطِیعَةِ دِینِکَ وَ لَئِنْ کَانَ مَا بَلَغَنِی عَنْکَ حَقّاً لَجَمَلُ أَهْلِکَ وَ شِسْعُ نَعْلِکَ خَیْرٌ مِنْکَ وَ مَنْ کَانَ بِصِفَتِکَ فَلَیْسَ بِأَهْلٍ أَنْ یُسَدَّ بِهِ ثَغْرٌ أَوْ یُنْفَذَ بِهِ أَمْرٌ أَوْ یُعْلَی لَهُ قَدْرٌ أَوْ یُشْرَکَ فِی أَمَانَة...؛ دنیای خود را با تباه کردن آخرت آبادان می کنی و برای پیوستن با خویشاوندانت از دین خدا بریده ای! اگر آن چه به من گزارش رسیده درست باشد شتر خانه ات و بند کفشت از تو باارزش ترند و کسی که همانند تو باشد لیاقت پاسداری از مرزهای کشور را ندارد و نه می تواند کاری را به انجام رساند یا ارزش او بالا رود یا شریک در امانت باشد یا از خیانتی دور ماند ...».

ظلم اقتصادی است؛ زیرا اگر در چرخه اقتصادی یک جامعه، تمام ارکان آن نیز درست مدیریت شده باشد اما با فساد و ظلم مبارزه مؤثر و عملی صورت نگرفته باشد، تمامی آن تلاش ها و کوشش ها ابتر باقی می ماند. حضرت علی(علیه السلام) در روش مدیریتی خود بر این مسئولیت که دولت اسلامی به عهده دارد بسیار تأکید ورزیده راه کارهایی را برای مبارزه به کارگزاران ارائه نموده اند، راهکارهای ایشان را می توان به صورت زیر دسته بندی نمود:

یَجْبَهَهُمْ وَ لَا یَعْضَهَهُم» (نامه26)؛ توصیه به عدم بی اعتنایی به نیاز مردم و داشتن شکیبایی در رفع آن: «وَ لَا یَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ عَلَیْهِم» (نامه26)، «اِصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِم» (نامه51)؛ توصیه به کمک به رعایا، خوش رفتاری، برگرداندن اموال به ضعفاء و مجاهدان: «وَ لَا الرَّعِیَّةَ مَعُونَة» (نامه51)، «لَا الْجُنْدَ حُسْنَ سِیرَة» (نامه51)، «وَ ارْدُدْ إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُم» (نامه41).

فرمایش حضرت باشد. از دیگر تأکیدات بیانیه گام دوم آن است که دستگاه های نظارتی و دولتی باید با قاطعیت و حساسیت از تشکیل نطفه فساد پیش گیری و با رشد آن مبارزه کنند و در جایی دیگر تأکید می نماید که دستگاهی کارآمد با نگاهی تیزبین و رفتاری قاطع در قوای سه گانه حضور دائم داشته باشد. این تأکید مصداقی از توصیه های حضرت علی(علیه السلام) در برخورد با خیانت کاران و نظارت دائمی بر کارگزاران می باشد. توصیه هایی که حضرت علی(علیه السلام) در مورد اخلاق اجتماعی کارگزاران بیان فرمودند مصداق این توصیه ها در این جمله بیانیه یافت می شود که همه باید از شیطان حرص بر حذر باشند و ازلقمه حرام بگریزند و از خداوند دراین باره کمک بخواهند.

ص: 144

پژوهشنامه علوی، سال هفتم، شماره 2، ص 101-129، 1395.

16. الفراهیدی، خلیل ابن احمد، العین، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1409 ق.

17. قرضاوی، ی، باید و نبایدهای دین و سیاست، ترجمه: ع، سلیمی، تهران، نشر احسان، 1394.

18. گیلک حکیم آباد، م.ت، امام علی(علیه السلام)، دولت و سیاست های اقتصادی، کتاب نقد، شماره 19، 1380.

19. محتشم دولتشاهی، ط، مبانی علم اقتصاد؛ اقتصاد خرد، اقتصاد کلان، تهران، انتشارات خجسته، چاپ 31، 1390.

20. محمدیان، ا؛ دهفان منگابادی، ب؛ غفوری چرخابی، ح، دیدگاه های اقتصادی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه [پایان نامه کارشناسی ارشد]، یزد، دانشکده علوم انسانی دانشگاه یزد، 1391.

21. معین، م، فرهنگ معین، تهران انتشارات زرین، چاپ سوم، 1386.

22. مولایی، م، آشنایی با اندیشه های اقتصادی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه، پژوهشنامه نهج البلاغه، دوره 1، شماره 4، ص 93-110، 1392.

23. مولایی، م، مطالعه تطبیقی اندیشه های اقتصادی امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه با عقاید برخی از اقتصاددانان، شیراز، انتشارات دانشگاه بوعلی، 1389.

24. مهدیه، س؛ بهرامی، ح.ع، تحلیلی بر سازوکارهای عملی اقتصاد مقاومتی در نهج البلاغه با تکیه بر وظایف دولت، پژوهش های نهج البلاغه، سال 16، شماره 55، 1396.

25. میر معزّی، س.ح، نظام اقتصادی اسلام، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.

26. هادوی نیا، ع.ا، عدالت اجتماعی–اقتصادی در دیدگاه نهج البلاغه، مطالعات تفسیری، سال اول، شماره 2، 1389.

27. هاشمی، ع.ا، سیاست از دیدگاه امام علی(علیه السلام)، فصلنامه نهج البلاغه، شماره های 4 و 5، 1386.

منابع اینترنتی

2. Economicaffairs, 2019. EconomicManagment. Available on https//www. http://economicaffairs.ir/

ص: 146

ص: 148

ص: 150

که در این آیه از حرکت دستجمعی گوسفندان و چهارپایان به سوی بیابان و چراگاه، سپس بازگشت آن ها به سوی آغل استراحت گاه، تعبیر به جمال کرده که این تنها یک مسئله ظاهری و تشریفاتی نیست، بلکه گویای این حقیقت است که چنین جامعه ای خودکفاست، فقیر و وابسته به این و آن نمی باشد خودش تولید می کند، و آن چه را خود دارد مصرف می نماید، این در واقع جمال استغناء و خودکفایی است و به تعبیر گویاتر جمال استقلال اقتصادی و ترک هرگونه وابستگی است (همان، ص159).

است، زنبورها علاوه بر کار معماری و مهندسی که در ساخت و تولید خانه های متنوع برای زنبورهای کارگر، زنبورهای نر و زنبورهای ملکه به کار می برند، با الهام الهی از شهد گل ها و آب های پاکیزه می خورند و با تولید عسل به عنوان یک خوراک و دارو و نوشیدنی، سالم ترین محصول را ارائه می نمایند. میزان عسل تولیدی زنبورها بیشتر از مقدار نیاز خودشان است، و آن ها ایثارگرانه به تولید برای دیگران می پردازند (فتوح، همت و کار از دیدگاه قرآن و اهل بیت، ص166).

در قرآن کریم درباره زنبور عسل آمده است:

{وَ اَوْحی رَبُّکَ اِلَی النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتًا وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا یَعْرِشُونَ * ثُمَّ کُلی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنّ-اسِ اِنَّ فی ذلِکَ لَایَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ} (نحل/68 - 69)؛ «خدا به زنبور عسل وحی کرد که از کوه ها و درختان و سقف های رفیع منزل گیرید، سپس از میوه های شیرین تغذیه کنید و راه پروردگارتان را با طاعت بپویید، آن گاه از درون آن ها شربت شیرینی به رنگ های مختلف بیرون آید که در آن شفای مردمان است. در این کار نیز آیت قدرت خدا برای متفکران پیدا است (ترجمه الهی قمشه ای)

در همین راستا امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) فرمود: «کونوا فی الناس کالنَّخلَةِ فی الطیرِ» (کافی، کلینی، ج6، ص332)؛ در میان مردم مانند زنبور عسل در میان پرندگان باشید.

پس مؤمنینی که با توکل و استعانت از خداوند متعال وارد مقوله کار و اشتغال و تولید می شوند، بایستی به سفارش امیرالمؤمنین(علیه السلام) از زنبور عسل درس گرفته و با سخت کوشی در پی خدمت رسانی به جامعه اسلامی بوده و با تولیدات سالم و رونق آن رشد و شکوفایی جامعه اسلامی را فراهم آورند و سیره زندگی امام علی(علیه السلام) را سرمشق زندگی و فعالیت خود قرار دهند.

«واعتبر بما مضی من الدنیا لما بقی منها، فإنّ بعضَها یُشبهُ بعضاً وآخِرِها لاحقٌ بأولها» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 69)؛ و از حوادث گذشته تاریخ برای آینده عبرت گیر، که حوادث روزگار با یک دیگر همانند بوده و پایان دنیا به آغازش می پیوندد (دشتی، ترجمه نامه 69، ص435).

در این ارتباط مقام معظم رهبری خود می فرماید:

«امروز شرایطی مشابه شرایط دوران حکومت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، پس روزگار نهج البلاغه است. اهمیت نهج البلاغه ترسیم شخصیت امیرالمؤمنین(علیه السلام) است، چیزی که ما امروز به آن کمال احتیاج را داریم.» (کنگره بین المللی نهج البلاغه، 1363).

تأمین رفاه همگانی با «رونق تولید» فراهم می شود و جامعه ای که نتواند این امکان را فراهم سازد، محکوم به زیستن در سایه ی فقر است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) این امر را آن چنان مهم و اساسی می دانست که فرمود:

«من وجد ماءً وتُراباً ثمّ افتقر فأبعده الله» (مجلسی، بحارالانوار، ج19، ص13)؛ کسی که آب و زمین مناسب داشته باشد و فقیر باشد از رحمت خدا به دور است.

بدیهی است این گفتار ارزشمند امام(علیه السلام) همان گونه که درباره یک فرد صادق است، درباره یک ملّت نیز صادق است و مردمی که آب و خاک کافی دارند و باز هم نیازمند دیگران هستند، مسلماً از رحمت خداوند، به دورند.

تحقق عدالت اقتصادی جز با سرمایه گذاری و تولید امکان پذیر نیست. ابن ابی الحدید معتزلی شارح نهج البلاغه درباره اهتمام امام(علیه السلام) به کار و تولید می نویسد:

«کان یعمل بیده و یحرثُ الارض و یستقی الماءَ و یغرس النخل، کل ذلک یباشره بنفسه الشریفة، و لم یستبق منه لوقته و لا لعقبه قلیلاً و لا کثیراً و انما کان صدقة» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج15، ص147)؛ او با دستان خود کار می کرد، زمین را کشت و آب یاری می نمود و نخل می کاشت و جمله این کارها را خود به دست خویش انجام می داد، ولی نه آن وقت و نه برای بازماندگانش کم یا زیاد باقی نگذاشت و آنهاجز صدقه و بخشش نبود.(لایقی، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج15، ص150)

تلاش امیرالمؤمنین(علیه السلام) در کار و تولید واقعاً اعجاب برانگیز است، از امام صادق(علیه السلام) در این باره آمده است:

«إنّ امیرالمؤمنین(علیه السلام) کان یخرج و معه أحمال النّوی فیقال له: یا اباالحسن! ما هذا معک؟ فیقول(علیه السلام): نخل إن شاءالله، فیغرسه فلم یغادر منه واحدة» (کافی، کلینی، ج5، ص75)؛ همانا امیر مؤمنان(علیه السلام) در حالی که بارهایی از هسته خرما همراهش بود و می رفت، به وی گفته شد، این ها چیست؟ فرمود: اگر خدا بخواهد، درختان نخل خرما، پس آن هسته ها را کِشت و حتی یک هسته را هم وا ننهاد.

ص: 157

آری از منظر امیر مؤمنان هسته های به ظاهر کم ارزش و خشک خرما، نخلستان های سرسبزی است که به اذن خداوند سالیان درازی منشأ خیر و برکت و مورد بهره مندی بندگان خدا قرار می گیرد، و این مهم محقّق نمی گردد و مگر با اهتمام به تولید و رونق آن.

مسلمانان است و فراهم آمده شمشیرهای آنان، پس اگر تو در جنگ با ایشان همراهی کردی، بهره ای همانند آنان داری، وگرنه چیده های دست آنان برای غیر دهان خودشان سزاوار نیست (دشتی، نهج البلاغه، ص334).

در همین راستا رهبر معظم انقلاب فرمودند:

برای شکوفایی اقتصاد کشور به کاری احتیاج داریم هم مجاهدانه باشد، هم عالمانه باشد، با تنبلی، با بی حالی، کم انگیزگی، مسئله اقتصاد کشور حل نخواهد شد. کار جهادی باید انجام گیرد، مدیریت های جهادی باید بر مسائل اقتصادی کشور احاطه داشته باشند، تصمیم گیری کنند، کار جهادی یعنی کاری که هم در آن تلاش هست، خستگی ناپذیری هست، هم اخلاص هست. یعنی انسان می فهمد که برای خودش، برای پر کردند کیسه خودش کار نمی کند، دارد برای مردم کار می کند، برای خدا کار می کند (مقام معظم رهبری، 1398).

حضرت علی(علیه السلام) مطلع شد که طلحه و زبیر بین مردم شایع کرده اند که علی(علیه السلام) فقیر است و چیزی ندارد، حضرت به کارگرانش فرمود: میوه ها و درآمد حاصل از غلات امسال را جمع آوری کنید و بفروشید و سود حاصله را در جای مخصوصی انباشته کنید و به من خبر دهید. پس از مدتی حدود صد هزار درهم از درآمد سالانه جمع و در کیسه های مخصوصی جاسازی شد. حضرت روی آن ها نشستند و دستور دادند طلحه و زبیر بیایند. وقتی آمدند و پرسیدند این ها چیست؟ فرمود: این ها سرمایه هایی از طلا و نقره است که حاصل دست رنج من است و کسی را در این اموال حقی نیست (عوفی بخاری، لباب الألباب، ص372). امام تلویحاً و با کنایه به آن ها فهماند که بروید کار و تولید کنید و از تنبلی، فزون خواهی و مفت خواری بپرهیزید.

البته امیرالمؤمنین(علیه السلام) هم می توانست مانند دیگر خلفاء با بذل و بخشش های بی حساب، طلحه و زبیر و دیگران را ساکت کند و مطیع خود سازد و برای خود هوادارانی

ص: 159

دست و پا کند و چهار روز بیشتر بر اریکه قدرت تکیه زند، اما او می دانست که این کار بر خلاف حق، عدالت، توحید، اسلام و انسانیّت است و با این کار ارزش های حقیقی به دست فراموشی سپرده خواهد شد.

حضرت می توانست با اعمال زور و قدرت دشمنان را از میان بردارد، و با تقسیم اموال بین خواص پایه های فرمانروایی خود را استوار گرداند. اما او دارایی ها و بیت المال را از آنِ همگان می دانست و برای او هیچ کس در بهره بردن از دارایی، بر دیگری برتری نداشت، نه پدر و یار، نه فرزند و تبار. او می خواست فرهنگ کار و تلاش را حاکم کند و مفت خواری، ویژه خواری، رشوه و اختلاس را به انزوا کشیده و آن ها را از جامعه محو و زایل کند. مقاومت ایشان برابر برادرش عقیل و تنبیه او با آهن داغ به خاطر توقع بی جای او به سبب خویشاوندی با حاکم بود.

حضرت پیوسته فرزندان و همسران خود را به تولید و سازندگی تشویق می کرد، و آن ها لباس های مورد نیاز را با دست خود می بافتند و با پشم ریسی، نخ آن را تهیه می کردند. به اهالی بصره فرمود:

«ما تنقمو یا اهل بصرة و أشار إلی قمیصه وردائِه فقال: والله أنّهما لمن غزل أهلی و أشار إلی صُرّةٍ فی یده فیها نفقته فقال: والله ما هی إلّا من غَلّتی بالمدینة، فإن أنا خرجتُ من عندکم بأکثر مما ترون فأنا عندالله لمن الخائفین» (خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، ج17، ص85)؛ ای اهالی بصره! این دو لباس من را که می بینید از بافته های اهل خانه است. سپس به کیسه ای که همراه داشت و مقداری نان خشک در آن بود، اشاره کرد و فرمود: این همان خوراک مختصری است که از مدینه آورده ام. سپس فرمود: اگر من با بیشتر از آن چه که اکنون نزد من می بینید از پیش شما خارج شدم، پس من نزد خدا از خائفین هستم.

اهتمام وافر امیرالمؤمنین(علیه السلام) به کار و تولید باعث فعّال شدن چرخه اقتصاد و روی آوردن اغلب جامعه به امر تولید شده بود.

ص: 160

از قول محمد بن خالد نبیّ نقل شده که ابراهیم نخعی بر زنی که او را اُمَّ بکر می خواندند گذشت در حالی که هنگام صبح درب خانه اش نشست بود و در دستش دوکی بود که با آن ریسندگی می کرد. ابراهیم گفت: ای اُمّ بکر! دیگر پیر شده ای، آیا وقت آن نرسیده که دوک را بر زمین بگذاری؟ اُمّ بکر گفت:

«وکیف اضعه وسمعت علی بن ابیطالب امیرالمؤمنین(علیه السلام) یقول: هو من طیّبات الکسب؟» (عیاشی، تفسیر عیاشی، ج1، ص15)؛ چگونه آن را بر زمین بگذارم که شنیدم پیشوای مؤمنان علی(علیه السلام) می فرمود: ریسندگی از گواراترین و بهترین کسب و کارهاست؟

خارجی مجاز شمرده شد. و دوره های تعلیم مدیریت به کارگزاران جهت اداره جامعه اسلامی تحقق پذیرفت (دشتی، امام علی و اقتصاد، ص381).

همگان را به تألیف و تدوین کُتب مفید سفارش می نمود. امام علی(علیه السلام) اولین کسی بود که در احکام دین کتاب تدوین نمود و برای اولین بار علم نحو را مطرح، تکمیل و آموزش داد (خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه ، ج2، ص 208).

طبق نقل امام صادق(علیه السلام) کتاب فقهی امیرالمؤمنین(علیه السلام) مفصل و دارای صفحاتی بی شمار بود که کاغذهای آن 70 ذرع طول داشت و با خط امام نگاشته شده بود و تمام حلال و حرام در آن مشروحاً بیان گردیده بود. و تمام آن چه را که امت اسلامی نیاز داشته و دارند، جواب آن در این کتاب آمده است (همان، ص316).

اثر دیگر امام به نام «الجامعة» که همانند «جفر جامع» بی نیاز کننده انسان از هرگونه اطلاعاتی است و درباره آن نوشته اند:

«إنّ الجفر و الجامعة کتابان لعلیّ قد ذکر فیها علی(علیه السلام) طریقة علم الحروف، الحوادث الی انقراض العالم، و أولاده یحکمون بها» (جرجانی، شرح المواقف، ج6، ص22)؛ همانا کتاب جفر و جامعه از علی است که بر اساس حروف، آگاهی های لازم نسبت به حوادث روزگار تا قیامت در آن گرد آمده و فرزندانش می توانند از آن استفاده کنند. امامان معصوم به ویژه امام حسن و امام حسین‘ وقتی پاسخ بسیاری از پرسش های شرعی را به مردم می دادند، می گفتند: «ذلک کان فی کتاب علیٍ» (شیخ طوسی، تهذیب الاحکام ، ج1، ص 936).

ساخت که تا سالیان طولانی مردم در آن جا نماز می گذاردند و مشکل عبادت گاه مردم آن سامان مرتفع شد. امام(علیه السلام) در محل جنگ احزاب مسجد فتح را به یاد پیروزی بر عمرو بن عبدود و مهاجمان قریش بنا نمود (قمی، سفینة البحار، ج1، ص601)، و شب ها در آن جا نماز می خواند. حضرت در بصره و کوفه و در آبادان نیز مساجدی بنا کرد (ابن شهرآشوب، مناقب آل الطالبین، ج2، ص123).

آب پرداختند که بی نتیجه بود. از راهبی پرسیدند، او جواب داد آب آشامیدنی مرا نیز از دو فرسنگ راه می آورند. امام در آن صحرای تفتیده اسب تاخت و در نقطه ای ایستاد و خیره به زمین نگاه کرد و فرمود: «در این مکان آب وجود دارد، اینجا را حفر کنید». سربازان مقداری زمین را کندند، به تخته سنگ بزرگی رسیدند، هرچه تلاش کردند حتی با تعداد صد نفر نتوانستند سنگ را از جای خود تکان بدهند، در این لحظه حضرت از اسب فرود آمد خود به حفر چاه همت کرد و با ذکر و زمزمه ای سنگ را از جای کند. آب فواره زد و بالا آمد. دستور داد همگان از آن آب گوارا و خنک بنوشند و ذخیره سازند و اسبان و دیگر چهارپایان را سیراب کنند (سپهر، ناسخ التواریخ ش، ج2، ص 34).

در سرزمین «ینبع»(1)

سر راه کوفه و مکه چاه هایی حفر کرد که اغلب آن ها به آب رسید و آن ها را وقف محله ها، یا فقرا یا مسافرانِ خانه خدا نمود (کافی، کلینی، ج7، ص543).

فرمود، تا از درآمد عمومی، مخارج آن تأمین و به خط تولید برسد و پس از اتمام کارگاه کشتی سازی شخصاً آن را افتتاح نمود (همان، ص85).

هم چنین امام در نقشه شهری و وسیع بودن خیابان ها نیز تلاش می کرد و پس از ساختن بندر و اسکله در جدّه، از جدّه تا شهر غَلّه جاده شوسه ایجاد کرد (همان، ص83).

گشود و آسایش، زندگی مردم را در بر گرفت چنان که خود فرمود: «البستُکم العافیةَ من عدلی» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 87)؛ با عدالت خود شما را زیر چتر عافیت قرار دادم.

امام در مورد ایجاد رفاه نسبی در مناطق تحت حکومت خود می فرماید:

«ما اصبح بالکوفة احد إلّا ناعماً و إنّ ادناهم منزلةً بأکلُ البرِّ و یجلس فی الظل ویشربُ من ماء الفرات» (گیلانی، السیف الربانی، ص3)؛ همه مردم کوفه از رفاه برخوردار گردیدد، چون پایین ترین آن ها (یعنی فقیرترین افراد جامعه) نان گندم می خورد و سرپناه مناسب دارد و از آب سالم فرات می نوشد.

حضرت علی(علیه السلام) در دوران حیات خود به ویژه در زمان خلافت خویش تلاش داشت تا فقر را ریشه کن سازد و همگان را با تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی به حقوق خود برساند و نیازمندان و از کار افتادگان را تأمین نماید؛ لذا همه شهروندان را از رفاه نسبی برخوردار کرده بود و و تأمین اجتماعی تا بدان پایه رسیده بود که تکدّی گری وجود نداشت، یا نادر و استثنایی دیده می شد. چنان که در خبر آمده است:

«مرّ شیخٌ کبیرٌ یسأل، فقالَ امیرُالمؤمنین(علیه السلام) ما هذا؟ فقالوا یا امیرالمؤمنین! نصرانیٌ. فقال أمیرُالمؤمنین استعملتموه حتی اذا کبُر وعجزَ منعتموه؟ أَنفِقوا علیه من بین المال.» (شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج6، ص293)؛ پیرمردی از کار افتاده دیده شد که دست نیاز به سی مردم دراز کرده بود. حضرت فرمود این چیست؟ گفتند: ای امیر مؤمنان! مردی نصرانی است. حضرت فرمود: هنگامی که جوان و توانا بود، از او کار کشیدید، و اکنون که پیر و ناتوان شده است، رهایش کرده اید؟! او را از بیت المال تأمین کنید.

کیفیت طرح این ماجرا و برآشفتن امام از دیدن چنین صحنه ای و نوع پرسش حضرت که «ما هذا؟» (این وضع چیست؟) نشان دهنده آن است که نباید مستمند و نیازمندی وجود داشته باشد. یعنی در حکومت کوتاه علی(علیه السلام) در مناطقی که در اختیار علی(علیه السلام) بود، فقر و ناداری بدان حد کاسته شده بوده است که یک مورد فقر موجب شگفتی حضرت شده

ص: 168

و اعتراض شدید وی را در پی داشته است (دلشاد تهرانی، دلالت دولت، ص367). باشد که با تأسی به سیره امام علی(علیه السلام) کار و تلاش و رونق تولید برای همه اقشار ملّت اسلامی فراهم آید؛ ان شاءالله.

ص: 170

20. مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، 27 جلد، قم: دارالکتب الاسلامیه، 1376.

21. هاشمی خویی، میرزا حیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، 21 جلد، تهران: مکتبة الاسلامیه، 1324ق.

22. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، انتشارات دانشگاه تهران، 1377

23. قیّم، فرهنگ معاصر میانه عربی _ فارسی، ناشر: فرهنگ معاصر.

24. معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ هشتم، 1371ش.

ص: 172

ص: 174

دیگر، قوت و ضعف هایی داشته و حتی برخی از آن ها مانند نظام مارکسیستی، با شکست مواجه شدند و قدرت منادی این نظریه (شوروی) را نیز به تجزیه و سقوط کشاند.

در جهان بینی اسلام، برخلاف نظام های دیگر، اقتصاد جزئی از دین و یکی از ارکان اساسی آن است؛ به طوری که برخی از راهکارهای عبادی، مربوط به پرداخت های مالی بوده و پیوند محکمی بین آن و سعادت یا شقاوت ابنای بشر حاکم است. در این بینش، اسلام دینی آسمانی است که از جانب خدا و توسط پیامبر(صلی الله علیه و اله)برای رسیدن بشر به همه کمالات فرستاده شده و از پیروان خود خواسته تا برای رسیدن به موفقیت حداکثری، در ابعاد فردی و اجتماعی، از راهکارهای داده شده پیروی کنند. در این مکتب، نظریه پردازان عرصه اقتصاد، پیامبران و ائمه(علیهم السلام) هستند که قرآن آن ها را لازم الاتباع دانسته است: {أَطِیعُوا اللَّ-هَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ} (نساء/59) و ضمان سعادت بشر را در پیروی کامل از این بزرگواران قرار داده است. رفتار اقتصادی هر یک از امامان بزرگوار(علیهم السلام) به عنوان یک مدل کامل رفتاری، قابل پیروی است.

از میان ائمه(علیهم السلام)، زمانه حضرت علی(علیه السلام) بسیار شبیه زمانه ما می نماید. حکومت متموّلان جامعه که امروز با نام لیبرال از آن ها یاد می شود، باعث شده بود تا فاصله فقیر و غنی بسیار افزایش یافته، ثروتمندان فقط به دنبال سود حداکثری خود باشند و وقعی به ضعفای جامعه ننهند. حضرت(علیه السلام) با رونق بخشی به توان تولیدی، توانستند جامعه ای را ایجاد نمایند که خود ایشان در توصیف اوضاع سامان یافته مردم، از تعبیر «برخورداری افراد جامعه از نان گندم» استفاده نمودند. روشن است وصف حضرت از نان گندم در حالی که قوت اصلی مردم نان جو بود، حکایت از ایجاد رفاه نسبی توسط امام(علیه السلام) برای مردم است.

مقام معظم رهبری(حفظه اللّه) نیز با در نظر گرفتن شرایط کنونی جامعه، که تحریم های غربی چندین برابر شده، ارزش پول سقوط کرده و قیمت ها افزایش چندین برابر داشته، بهترین راهکار برای گذر از این برهه را رونق گرفتن بخش تولید می دانند؛ لذا شعار سال 1398 را «رونق تولید» انتخاب نموده، فرمودند:

ص: 176

تولید اگر چنانچه به راه بیفتد، هم می تواند مشکلات معیشتی را حل کند، هم می تواند استغنای کشور از بیگانگان را تأمین کند، هم می تواند مشکل اشتغال زایی را برطرف کند ... لذاست که مسئله تولید به نظر من مسئله محوری امسال است. (1/1/98)

همان گونه که ایشان تبیین فرموده اند، کلید راهبردی این بحران، تکیه بر توان تولید است. بنابراین برای عملیاتی کردن این امر باید روش یا الگوی موفقی را برگزید. بهترین گزینه در شرایط کنونی، پیمودن راهی است که امتحان شده باشد و از خطاهای نظریه های بشری مصون باشد. سیره تولیدی امام علی(علیه السلام) این دو ویژگی را کاملا داراست.

از دیدگاه جامعه شناسان و روان شناسان، زمانی می توان در نهادینه سازی درونی مفاهیم در جامعه موفق شد که بستر مناسبی برای رشد و نمو آن ایجاد شود و تداوم آن بستر، تبدیل شدن مفاهیم به فرهنگ پایدار را در پی خواهد داشت؛ لذا ضمان موفقیت هر بینشی، در آماده سازی بعد روانی آن است(دهشیری، رسانه و فرهنگ سازی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره دوم، ش8).

به عنوان گام اول در ایجاد زمینه مناسب در جامعه، امام(علیه السلام) ایدئولوژی متناسب با مفهوم کار را درست کردند؛ به این معنا که هر فرد نسبت به مسائل گوناگون، بینش و رویکرد خاصی دارد که سبب تصمیم گیری و عملکرد وی می شود. ایجاد بینش و دادن خط فکری از سوی رهبران هر اندیشه، یکی از عوامل مؤثر در ایجاد زمینه است. حضرت برای به چرخه انداختن نظام تولید، در دو حوزه به ایدئولوژی سازی اقدام نمودند:

است.(1)

اگر تنها بخشی از این تعالیم، فرهنگ سازی ایشان برای کار باشد، روشن است که تا چه اندازه، کار ایدئولوژیک می تواند بر تولید تأثیر داشته باشد. در خطبه 34 نهج البلاغه آمده است :«اما حق شما بر من این است که شما را نصیحت کنم... و به شما آموزش دهم تا جاهل نمانید و شما را تربیت کنم تا بیاموزید و طبق آن رفتار کنید...»(شریف رضی، نهج البلاغه،خطبه34).

حوزه فرهنگ سازی امام(علیه السلام) منحصر به گفته ها نشد؛ بلکه ایشان با کار طاقت فرسا، احداث باغ ها و نخلستان ها، حفر حلقه های متعدد چاه و ادامه این مسیر حتی در دوران تصدی حکومت مسلمین و با درآمیختن سخن و عمل نشان دادند که ایدئولوژی اسلام درباره ضرورت کار و تولید، یکی از آرمان های اساسی اسلام است (حکیم آبادی، بررسی کارآیی بانکهای تجاری در ایران مطالعات موردی صادرات مازندران 385).

ابن ابی الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه می نویسد: «او با دستانش کار می کرد؛ زمین را می کاشت؛ آبیاری می کرد؛ درخت خرما می کاشت و همه این ها را خودش انجام می داد»(ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج15، ص147).

ایدئولوژی ها و خط مشی های تعیین شده توسط دین خواهد بود که عبارتند از رسیدن انسان به کمال حداکثری و جلب رضایت خداوند (عبدالملکی، اقتصاد مقاومتی، ص103-104)

لذا امام(علیه السلام) انگیزه لذت طلبی را به شدت از خود نفی می کنند و می فرمایند:

من آفریده نشدم که خوردن خوراکی های پاکیزه، مرا به خود مشغول دارد، همچون حیوان پرواری که تمام همّش، علف است، و یا همپون حیوان رهاشده ای که کارش چریدن و خوردن و پر کردن شکم است و از سرنوشتی که در انتظار اوست، بی خبر است که آیا بیهوده یا مهمل و عبث آفریده شده ام؟(شریف رضی، نهج البلاغه، نامه46).

با این مقدمه می توان گفت، بینش امام(علیه السلام) نسبت به تولید، بینشی در راستای جهان بینی اعتقاد به زندگی پس از مرگ است. در این بینش، از آن جا که انسان ذاتا موجودی اجتماعی است و سعادت او در گرو سعادت جامعه ای است که در آن زیست می کند و برعکس، فساد و تباهی جامعه دامن او را خواهد گرفت و با توجه به مقدمه بودن زندگی موفق این جهانی برای دستیابی به حیات طیبه، امام(علیه السلام) به ایدئولوژی سازی پیرامون برادری دینی بر محور قران می پردازد: {إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ} (حجرات/10) و چنین پایه های آن را استوار می سازد؛ به گونه ای که ایمان را جدا از آثار اجتماعی و اقتصادی نمی داند و آن را در حیات فردی و جمعی مؤثر دانسته، اخوت دینی را سبب بهبود ناسازگاری های اجتماعی مطرح می نماید(ر.ک: حکیمی، امام رضا(علیه السلام) زندگی و اقتصاد).

با حاکم شدن تفکری متضاد با قران، دنیا اصالت می یابد؛ در این صورت لذت پرستی و خودخواهی به صورت یک اصل در آمده، برادری و حل معضلات جامعه و منافع دیگران بی اهمیت جلوه می کند (حکیمی، معیار های اقتصادی در تعالیم رضوی، ص253).

امام(علیه السلام) در رد این نگرش می فرمایند:

«یاد مرگ از دل های تان رخت بربسته و آرزوهای دروغین، شما را در بر گرفته؛ تا آن جا که دنیا بیش از آخرت دل های تان را تسخیر کرده است. آری، دنیای زودگذر، شما را از آخرت که بی شک آمدنی است، دور کرده است. هرآینه شما برادران دینی هستید. چیزی جز

ص: 180

ناپاکی درون و زشتی باطن، میان شما جدایی نیفکنده است؛ ازاین روست که یکدیگر را یاری نمی کنید و خیر یکدیگر را نمی خواهید و به یکدیگر چیزی نمی بخشید و با هم دوستی نمی ورزید ... چیست که به اندک چیزی از دنیا که به دست می آورید، شادمان می شوید و آن همه که از آخرت از دست می دهید، اندوهگین نمی گردید؟!» (مجلسی، بحارالانوار، ج32، ص241، ح191؛ متقی هندی، کنزالعمال، ج16، ص 195، ح44216).

اگر بخواهیم اثرگذاری مسئولیت اجتماعی بر تولید را بررسی نماییم، می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. یکی از منابع تولید، نیروی انسانی است. برادری و اخوت سبب می شود تا همه عوامل تولید، بر اساس همین روحیه به رعایت حال یکدیگر برآیند. تولید کننده با پرداخت به موقع و رعایت حال کارگر، و کارگر با وجدان کاری برآمده از ایمان خود، به تولید کننده مدد می رساند. همچنین مصرف کننده با خرید کالای تولیدشده، به حمایت از تولیدکننده برمی آید و تولیدکننده نیز با کیفیت بالای کالا و کم نگذاردن از محصول خود، خریدار را یاری می رساند و به این ترتیب بر اساس نظام برادری، همه عوامل حقوق یکدیگر رعایت می کنند.

2. شکل گیری روحیه برادری سبب رونق تولید می شود؛ لذا انسان دیندار توانمند، سرمایه گذاری روی منافع عمومی جامعه را بر سود شخصی خود ارجح می داند؛ چراکه احساس مسئولیت سبب می شود تا نتواند ناتوانی برادر دینی خود را تاب آورد؛ لذا از راکد گذاردن سرمایه در اموری چون: خرید املاک و مستغلات و طلا که سرمایه گذاری غیرمولد شمرده می شود، پرهیز می نماید و به سرمایه گذاری در به جریان انداختن چرخ تولید اقدام می کند تا با ایجاد اشتغال برای برادران خود، در کم کردن معضل بیکاری، از بین رفتن فقر و

کاهش نظام طبقاتی همیاری نماید؛ چراکه امام صادق(علیه السلام) فرمود: «مؤمن، برادر مؤمن و یک تن اند. اگر یکی را دردی رسد، در دیگر پاره های تن یافت می شود و روحشان از یک روح است» (کلینی، اصول کافی، ج4، ص491).

ص: 181

امروزه مکتب اقتصادی لیبرالیسم با مشکلات جدی در عرصه مدیریت اقتصادی روبه روست، که قطعه گمشده پازل این مشکلات را می توان در سودجویی حداکثری صاحبان سرمایه و عدم همدلی میان پیروان این مکتب دانست. به تحقیق ثابت شده است، عامل روحی برادری در قلمرو اقتصاد، آتش محبت را نسبت به دیگران می افروزد و از این طریق، آنان را در غم و شادی یکدیگر شریک می کند (صدر، اقتصادنا، ج1، ص224).

این همان مفهومی است که روان شناسان از آن به «مسئولیت پذیری اجتماعی» یاد می کنند، که سبب می شود انسان خود را در برابر آبادانی اجتماع و ضعیفان جامعه مسئول بداند. هر کجا که مسلمانان فرهنگ اسلام را با فرهنگ غربی معاوضه کرده اند، گرفتار سختی ها و مشکلات آنان شده اند. بحرانی که اکنون در کشور شاهد آن هستیم، نتیجه پیروی غلط از نظام سرمایه داری غرب است. امام(علیه السلام) در نامه خود به مالک اشتر می فرمایند: «وَلَا تَکُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَکْلَهُمْ، فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ: إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَإِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه53)؛ «بر رعیت چونان حیوان درنده خو مباش که خونشان را غنیمت شماری؛ زیرا آنان دو گروهند: یا برادران دینی تواند، یا برادران نوعی تو».

تحلیل رفتار های اقتصادی افراد، مدل های موفق رفتار در حوزه اقتصاد را در اختیار برنامه ریزان این عرصه قرار می دهد. در این تعریف، بررسی دو مؤلفه کسب درآمد و بهره گیری از آن را به عنوان معیار سنجش موفقیت یا شکست الگوها برمی شمارد. آنچه از بررسی سیره اقتصادی زندگی حضرت(علیه السلام) برمی آید، این است که ایشان رفتار های تولیدی و مصرفی خود را بر پایه روایت پیامبر(صلی الله علیه و اله)که فرمودند: «المؤمن قَلِیلَ الْمَئُونَةِ کَثِیرَ الْمَعُونَة» تنظیم کرده بودند. آوردن چند نمونه از رفتار های اقتصادی امام(علیه السلام) می تواند در شناخت سیره رفتاری ایشان مفید باشد:

1. علی(علیه السلام) برای آبیاری درختان خرمای گروهی از یهودیان مدینه، با دستان خود آب می کشید، تا حدی که دستانش تاول می زد. دستمزد خود را صدقه می داد و بر شکم خود (از گرسنگی) سنگ می بست (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص22).

2. هنگامی که حضرت آب را در ینبع جاری نمود، مردم گفتند: وارثان علی را بشارت دهید! امام(علیه السلام) در پاسخ به آنان فرمود: «وارثان را بشارت ده که همه را در راه خداوند، بر نیازمندان و بینوایان و واماندگان دور و نزدیک در صلح و جنگ، وقف نمودم» (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص74؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج9، ص148، ح609).

در روایتی که از سیره عملی ایشان نقل شد، دو نکته مهم قابل بررسی است: الف) به کار بردن حداکثر توان تولیدی توسط حضرت؛ ب) بهره برداری از مواهب، در حد گذراندن زندگی، علی رغم تمکن مالی که عینا منطبق با ملاک های مطرح شده پیامبر(صلی الله علیه و اله)است.

این دو مطلب با هدف اقتصادی اسلام، یعنی کسب رضای خداوند و همخوانی رفتار رهبر جامعه با سفارش پیامبر(صلی الله علیه و اله)قابل توجیه است. بیشتر نویسندگان در توجیه رفتار اقتصادی امام(علیه السلام) به عنوان مظهر انسان کامل، به این مطلب اذعان دارند که متصدی عرصه تولید، دولت نیست؛ بلکه وظیفه تولید، وظیفه دینی و فردی است که شامل همه افراد، به ویژه اشخاص دین دار جامعه می شود.

ص: 183

یکی از دلایل سپردن این مسئولیت به افراد مؤمن، ایدئولوژی و بینش فکری آنهاست. فرد مؤمن رضای خدا را در تولید بر سایر منافع ترجیح داده، شادخواری، تکاثر و انباشت سرمایه، تولید به هر شکل و از هر راه ممکن، همچون آسیب رسانی به محیط زیست برای بهره مندی از سود بیشتر، ضعیف کشی و کم گذاردن از حق زیردستان را روا نمی دارد، چنان که امام(علیه السلام) خطاب به همام در توصیف این افراد می فرماید: «مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَادُ وَمَشْیُهُمُ التَّوَاضُعُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه193)؛ لباس پارسایان اعتدال و روش آنان فروتنی است.

حضور امام(علیه السلام) در بحث تولید، الگویی است مبنی بر در دست گرفتن فرصت های اقتصادی توسط مؤمنین جامعه. با کنار نهادن عرصه تولید توسط این افراد، به ناچار افراد سودجویی که تولید برای آن ها وسیله انتفاع بیشتر و دستیابی به سود حداکثری است، حاکم می شوند. تولید مانند شریان حیات یک جامعه است. با روی کار آمدن افراد نالایق، استفاده از این شریان را آنان تعیین خواهند کرد. کاهش تولید برای بالا بردن قیمت ها، احتکار کالا، معطل گذاشتن منابع تولید یا استفاده نکردن از حداکثر ظرفیت تولید، افزایش تورم، بالا رفتن نرخ بیکاری و برکنار شدن کارگران غیررسمی از شغل، همه پیامد هایی است که با حاکم شدن جریان ضد دین بر تولید اتفاق خواهد افتاد (عبدالملکی، اقتصادی مقاومتی، ص278-282)؛ لذا در سیره رفتاری حضرت علی(علیه السلام) می بینیم که از تولید، در هیچ شرایطی ابا نداشته، فرصت های اقتصادی را برای قرار نگرفتن در دست نااهلان، بازگشایی نموده و پس از تحمل مرارت ها و سختی ها در آباد کردن زمین های بایر، حفر قنات و چاه ها، کاشت نخلستان ها و به ثمر رساندن آنها، همه را در این نفع سهیم نموده و از معطل گذاردن منابع تولید، سخت بر حذر بودند. یکی از دلایلی که امام(علیه السلام) پس از احداث، به وقف مبادرت می نمودند، خارج کردن منابع از دست نااهلان و ثروتمندان بوده است.

یکی از معضلات کنونی جامعه، بیکاری و تن ندادن به مشاغل ساده یا با نفع اقتصادی کم است. عوامل بسیاری چون: ضعف نظام آموزشی، جایگاه پایین اجتماعی برخی

ص: 184

مشاغل و ... در این امر دخیل است؛ در حالی که این نوع رفتار مغایر با سیره رفتار امام(علیه السلام) است. پیشبرد اهداف جامعه یا به اصطلاح رو به جلو حرکت کردن اجتماع، رفع وابستگی ها به غیر، هدف تولیدی حضرت(علیه السلام) را شکل می دادند که برگرفته از روحیه «کثیر المعونه» بودن ایشان است. در جریان جنگ خیبر زمانی که حضرت مبتلا به چشم درد شده و قادر به دیدن نبودند، روش خدمت رسانی خود به جامعه را عوض نموده، وقتی پیامبر(صلی الله علیه و اله)از غیبت ایشان پرسیدند، به ایشان گفتند:«او در آسیاب مشغول کار است»(حاکم نیشابوری، المستدرک، ج3، ص143، ح4652؛ ابن حنبل شیبانی، فضایل الصحابه، ج2، ص683، ح1168). تحلیل رفتار آن بزرگوار نشان می دهد، با وجود این که ایشان یکی از سرداران بزرگ این جنگ بودند (چنان که در جریان فتح خیبر نشان دادند) نیاز جامعه، مانع از آن شد که بیکار بنشیند یا آسیابانی را پست و حقیر شمارد. با حاکم شدن چنین تفکری در جامعه، شاهد افزایش تولید و به موازات آن، اشتغال خواهیم بود.

امام(علیه السلام) به عنوان انسان مؤمن و توانا، کم مصرف است. این روحیه سبب شد تا به جای انباشت سرمایه، آن را در جهت رفاه حال عمومی جامعه به جریان اندازند. به بیان دیگر: سرمایه گذاری های غیرمولد که تنها سبب انباشت ثروت در شخص شده، ایجاد تورم می نماید و با دور ماندن از چرخه تولید، سبب فقر و بیکاری گروه کثیری از جامعه می شود. این وضع در رفتار اقتصادی امام(علیه السلام) جایگاهی ندارد؛ چنان که در منطق قرآن نیز مذمت شده است: {وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَایُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ} (توبه/34).

روایات های بسیاری در باب نظام تولیدی ایشان وارد شده است؛ ازجمله: به محض این که آب از چاه فواره می زد، قلم و کاغذی می طلبیدند و آن را وقف می نمودند. یکی از موارد مشهور این موقوفات، چاه های «ابونیزر» و «بغیبغه» است. شرح این واقعه را ابونیزر این گونه گزارش می کند:

روزی امام(علیه السلام) نزد من آمد و فرمود: آیا غذایی نزد تو هست؟ عرض کردم: بله، اما آن را برای امیرمؤمنان نمی پسندم؛ چراکه مقداری از کدوهای بوستان را با روغنی نامرغوب سرخ

ص: 185

کرده ام. فرمودند: آن را بیاور... سپس امام کلنگ را برداشت و به درون چاه رفتند و شروع به کندن نمودند،

اما آبی نمی جوشید... ایشان چنان ضربه های محکمی به چاه می کوبیدند که صدای هماهم آن به گوش می رسید. ناگهان آب چون خون گردن شتر فواره زد. امام به سرعت از درون چاه بیرون آمده و فرمودند: خدا را شاهد می گیرم که این آب وقف است؛ کاغذ و قلمی بیاورید (زمخشری، ربیع الابرار، ج4، ص388، ح389؛ مبرّد، الکامل فی الادب، ج3، ص1127).

در نقطه مقابل این رفتار و در باب رفتار سرمایه گذاری در غیر تولید چون: خرید ملک جهت سرمایه گذاری، خرید طلا و نقره ... هیچ گزارشی از ایشان ثبت نشده؛ بلکه به شهادت همه مورخین، با نظام لیبرالی که توسط عثمان و بر پایه سرمایه گذاری های غیرمولد بنا شده بود، سخت مبارزه کرد و آن را ویران نمود. امام باقر(علیه السلام) می فرماید:«امام علی(علیه السلام) پنج سال بر مردم حکومت کرد؛ نه آجری روی آجر گذاشت، نه خشتی بر خشت نهاد، نه ملک و آبی برای خود جدا کرد و نه سفید (نقره) و نه سرخی (طلا) برجای گذاشت» (کلینی، اصول کافی، ج 8، ص130، ح100).

بنابراین در تئوری اقتصادی امام(علیه السلام) همه افراد جامعه در تولید و کسب درآمد نقش دارند و تنها گروه ازکارافتادگان، بیوه ها و یتیمان جامعه که طبق فرهنگ آن روز توان کسب درآمد مستقلی نداشتند، از این قاعده مستثنا شده بودند. امام(علیه السلام) از کنار پیرمردی نابینا که گدایی می کرد، عبور نمود؛ فرمود: این فرد کیست؟ گفتند فردی است مسیحی. امام به اطرافیان فرمود: او را به کار گرفتید و حال که سالخورده و ازکارافتاده شده، هزینه زندگی اش را پرداخت نمی کنید؟! (شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج15، ص66).

لذا با نگاهی به حجم بالای موقوفات امام علی(علیه السلام) (ر.ک: ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص219-229) که برای جهت دهی و به فعلیت رساندن قابلیت های نیروی کار ضعیف جامعه تعبیه شده بود و مقایسه آن با میزان اندک صدقاتی که حضرت آن را نیز از محل همان موقوفات تأمین می کردند، نشان می دهد تا چه اندازه تولید و کار توانسته بود

ص: 186

بر جامعه علوی حاکم شود و اصلاحاتی از این ناحیه به وجود آمده بود. روایتی که از اوضاع اقتصادی کوفه، مقر حکومتی علی(علیه السلام) رسیده است، گویای این مطلب است:در کوفه کسی نیست، جز آن که از رفاه برخوردار است. پایین ترین مردمان کوفه از نظر جایگاه (اقتصادی)، چنان است که نان گندم می خورد و در سایه می نشیند و از آب فرات می نوشد. (ری شهری، گزیده دانش نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ص290).

سیاست نامه، ص361). اگر نیاز های اولیه بشر را برشماریم، به ترتیب: خوراک، پوشاک و مسکن به عنوان زیربنای سایر نیازها تلقی می شود. تحلیل رفتار اقتصادی امام(علیه السلام) رسیدن به خود کفایی تولید در حوزه های اساسی را نشان می دهد. از امام علی(علیه السلام) روایت شده است: «لاَ تَزَالُ هَذِهِ اَلْأُمَّةُ بِخَیْرٍ مَا لَمْ یَلْبَسُوا لِبَاسَ اَلْعَجَمِ وَ یَطْعَمُوا أَطْعِمَةَ اَلْعَجَمِ فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِکَ ضَرَبَهُمُ اَللَّهُ بِالذُّلِّ» (برقی، المحاسن، ج2، ص178، ح1504)؛ مادامی که این امت لباس بیگانه نپوشد و از غذاهای آنان استفاده نکند، در خیر خواهند بود و هنگامی که چنین کنند، خداوند آن ها را ذلیل خواهد کرد».(1)

واکاوی روایت امام(علیه السلام) از عمق فاجعه ای پرده برمی دارد که در اثر بی توجهی به تولید در این حوزه ها دامنگیر جوامع اسلامی شده است. خوراک و پوشاک، علاوه بر سیر کردن جسم و پوشاندن تن، که بُعد ملموس قضیه اند، تغذیه روحی، فکری و فرهنگی جامعه مسلمین نیز، بسته به تأمین این دو کالا در داخل مرزهای اسلام، نه خارج از آن است. ناگفته روشن است که کوتاهی در این دو امر تا چه اندازه سبب اضمحلال فرهنگ خواهد شد. بررسی رویکرد رفتاری امام(علیه السلام) در تولید، حاوی دو نکته مهم است:

1. پایه تولید باید بر اساس رفع نیاز های اساسی جامعه باشد. در این نگاه، هر چه از نیاز مسلمین که فراهم نبودن آن، سبب اخلال نظام جامعه مسلمین شود، به عنوان نیاز اساسی شمرده شده و تولید آن باید در خط مقدم نظام تولیدی قرار گیرد. می توان نیاز به دارو، واکسن، خودرو و ... را نیز جزو نیازهای اساسی جامعه امروز دانست. در روایتی از عبدالرحمن بن عجلان آمده است که حضرت برای تأمین برخی نیاز های پیش آمده در حوزه کشاورزی، بذر کتان، ترتیزک، زیره و سایر چیزها را میان مردم تقسیم کرد تا از این طریق، نیاز جامعه تأمین گردد(ری شهری، سیاست نامه، 391).(2)

ص: 190

2. نکته دیگر در بررسی رفتار امام(علیه السلام) در نظام تولید، قطع دست بیگانگان و رفع وابستگی در تولید، بر اساس قاعده «نفی سبیل» است.

هر منطقه، مایه تقویت و گسترش تولیدات متناسب با هر اقلیم شده بود. بصره به علت ختم شدن به دریا و امکان بهره گیری از آن، چنین مورد خطاب حضرت(علیه السلام) قرار می گیرد: «یَا أَهْلَ اَلْبَصْرَةِ ... سَخَّرَ لَکُمُ اَلْمَاءَ یَغْدُو عَلَیْکُمْ وَیَرُوحُ صَلاَحاً لِمَعَاشِکُمْ وَاَلْبَحْرَ سَبَباً لِکَثْرَةِ أَمْوَالِکُمْ» (مجلسی، بحارالانوار، ج60، ص39؛حکیمی، الحیاة، ج5، ص522)؛ ای اهل بصره! (خداوند) آب را مسخر شما کرد که صبح و شام در اختیار شماست، تا معاش شما را درست کند و دریا را سب فزونی درآمد شما قرار داد.

اگر بخواهیم سیره حضرت(علیه السلام) را به عنوان یک الگوی موفق تولیدی پیروی کنیم، باید اولویت در تولید را بر تأمین کالا های ضروری و اساسی جامعه که سبب رفع وابستگی به غیر شده و ایجاد خودکفایی می کند، با در نظر گرفتن مزایا و موقعیت های جغرافیایی، منابع در دسترس جهت کار و تولید، وضعیت اقلیمی و ... به سامان رساند.

اما در پاسخ به پرسش دوم (یعنی: چه مقدار باید تولید کرد؟) در ابتدا به روایتی از امام(علیه السلام) می پردازیم که می فرمایند: «اِحْتَجْ إِلَی مَنْ شِئْتَ تَکُنْ أَسِیرَهُ وَاِسْتَغْنِ عَمَّنْ شِئْتَ تَکُنْ نَظِیرَهُ» (مجلسی، بحارالانوار، ج77، ص420)؛ به هر کس نیازمند باشی، برده و اسیر او هستی و از هر کس که بی نیازی بجویی، همانند او خواهی بود. این روایت را می توان الگویی برای مقدار تولید در نظر گرفت. به بیان حضرت(علیه السلام) تولید باید تا رفع وابستگی کامل به غیر صورت گیرد. یکی از عرصه هایی که بیگانگان می توانند از آن در جهت آسیب رساندن به دیگر ملت ها استفاده کنند، وابسته نگاه داشتن پیوسته آن ها به خود می باشد. این وابستگی می تواند کالا، فکر، علم و فرهنگ یا هر چیز تولیدی دیگر، به ویژه وابستگی در کالاهای اساسی باشد(خلیلیان، شاخصه های توسعه اقتصادی از دیدگاه اسلام، ص109-110). لذا در اسلام یگانه عامل تعیین کننده خط مشی تولید، رفع نیاز عمومی است. بر همین اساس، بهره وری تا بیشترین حد ممکن برای رفاه حال و ایجاد گشایش مادی در جامعه اجازه داده شده است(صدر، اقتصادنا، ج2، ص332).

ص: 192

ص: 194

15. دادگر، یدالله، درآمدی بر روش شناسی علم اقتصاد، تهرانف نشر نی، 1384ش.

16. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، مبانی اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، 1371ش.

17. دهشیری، محمدرضا، رسانه و فرهنگ سازی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره دوم، ش 8، 1388ش.

18. رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی(علیه السلام)، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، 1385ش.

19. ری شهری، محمد، سیاست نامه، قم، دارالحدیث، 1391ش.

20. ری شهری، محمد، گزیده دانش نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، تلخیص: مهدی غلامعلی، قم، دارالحدیث، 1390ش.

21. زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، تحقیق: سلیم یغمی، قم، منشورات رضی، 1410ق.

22. سبحانی، حسن، دغدغه ها و چشم انداز های اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، 1380ش.

23. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، بیروت، دارالتعارف، 1401ق.

24. صدر، محمدباقر، اقتصادنا، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1360ش.

25. عبدالملکی، حجت الله، اقتصاد مقاومتی، انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، 1395ش.

26. مبرّد، الکامل فی الادب، تحقیق: محمد احمد الدالی، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1413ق.

27. مقتی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الاحوال، تصحیح: صفوة السقا، بیروت، مکتبة التراث الاسلامی، 1397ق.

28. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفا، چاپ دوم، 1385ش.

ص: 196

ص: 198

(مجلسی، بحارالأنوار، ج74، ص140). در اسلام کار و تلاش برابر با جهاد در راه خدا است و از راه کسب وکار می توان به بهشت برین رسید (حکیمی، الحیاة، ج5، ص435). عامل اساسی در شکوفایی استعدادهای انسانی کار و تلاش است. سیره تمام پیامبران الهی به همین گونه بوده است. ایشان همگی در طول زندگی خود به کار و تلاش مشغول بودند.

نقل شده است که روزی جوانی از حضور پیغمبر اکرم’ می گذشت، عده ای که در محضر آن حضرت بودند، دیدند که این جوان، نیروی قابل توجهی دارد. عرض کردند: «وَیح هَذَا لَوکَانَ شَبَابه وَجَلدِهِ فِی سَبِیلِ اللهِ»؛ ای کاش که در راه خدا قدم برمی داشت. آن حضرت فرمود: «اگر این شخص حرکت کرده است تا عایله اش را از راه صحیح و حلال تأمین کند، یا می کوشد تا پدر و مادر پیر خود را از راه صحیح، حفظ و اداره کند، یا تلاش می کند تا سربار جامعه نباشد و خود را از نیازمندی به این و آن برهاند، این راه، راه خداست؛ ولی اگر می کوشد تا بر ثروت خود بیفزاید، این راه، راه شیطان است» (فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج3، ص140).

پیامبر اسلام’ آن گاه که ویژگی های انسان مؤمن را برای حضرت علی(علیه السلام) توصیف می کند، با اشاره به صفت پرکاری می فرماید: «ای علی! پرکاری از صفات مؤمن است.» (خسروی، اهمیت کار و حرفه از نظر اسلام، ص35)، هم چنین آن حضرت می فرماید: «دوست دارم که شخص برای تأمین مخارج خود، از حرارت آفتاب آزار ببیند.» (همان).

پیامبر اکرم’ پیش از بعثت گوسفندچرانی می کرد و با مال و سرمایه خدیجه(علیها السلام) تجارت می نمود. حضرت موسی(علیه السلام) نیز گوسفندچرانی می نمود. حضرت ابراهیم(علیه السلام) به کارهای چوپانی و بنایی اشتغال داشت و حضرت ادریس(علیه السلام) خیاط و حضرت نوح(علیه السلام) نجار بوده است. (قریشی، کار و حقوق کارگر، ص5و6). علاوه بر پیامبر اسلام’ ائمه اطهار(علیهم السلام) هرکدام به کار و فعالیت می پرداختند. پس از رسول اکرم’، امام علی(علیه السلام) از همه کس متواضع تر بود. در امور خانه به همسر خویش کمک می کرد و شخصاً به کار و تلاش در مزرعه می پرداخت. با کلنگ زمین را می کند و آن را شیار زده و آبیاری می کرد و

ص: 202

بارهای هسته خرما را روی شانه می گذاشت و به صحرا می برد و بر زمین می فشاند و اگر یک دانه ای از آن بر زمین می افتاد، خم می شد و آن را برمی داشت (برقعی قمی، جلوه حق در سیرت مولای متقیان امام علی(علیه السلام)، ص55).

حضرت علی(علیه السلام) در طول عمر خویش علاوه بر رسالت زمامداری و امانت به کارهای زراعت و باغبانی می پرداخت و درآمد آن را صرف فقرا و یتیمان و اقشار پایین جامعه می نمود. در مورد اهمیت و ارزش کار و تلاش می گوید: «کشیدن سنگ های گران از قله های کوه، نزد من از منت دیگران کشیدن محبوب تر است. مردم به من می گویند: کار برای تو عیب است و حال آن که عیب آن است که انسان دست سؤال نزد مردم دراز کند» (قریشی، کار و حقوق کارگر، ص6)

در اندیشه و مرام امام علی(علیه السلام) کار از تقدس و احترام خاص برخوردار است؛ به همین رو مقرر داشت که برتری بعضی از مردم بر برخی دیگر، صرفاً براساس کار و فعالیت باشد؛ نه حسب و نسب موروثی و امتیازات قبیله ای و عشیره ای، چنان که فرمود: «پاداش هرکس در قبال هر کاری است که انجام می دهد.» و در این باره چنان سخت گرفت که معروف شد، «علی یاور هر کسی است که کار می کند و دشمن آن کسی است که گدایی می کند.» (جرداق، امام علی(علیه السلام) صدای عدالت انسانی، ج1، ص235). در سیره امام علی(علیه السلام)، همان گونه که دانش، بینش، تقوا، ایمان، شجاعت، شهامت، مدیریت، دادگری، اخلاص و مدارا جایگاه خاصی دارند، کار و تلاش نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آن حضرت کار کردن را از لوازم زهد و پرهیزکاری می شمارد.

امام باقر(علیه السلام) در روایتی می فرماید: «مَن طَلَبَ الدُّنیَا استِعفَافَاً عَنِ النَّاس وَسَعیاً عَلی أَهلِهِ، وَتعطِفاً عَلَی جَارِهِ، لَقَی الله عَزَّوجَل یَومَ القِیَامَةِ و وَجهه مِثل القَمَر لَیلَةَ البَدرِ»؛ «کسی که در راه کسب مال حلال تلاش کند و نیت او این باشد که افزون بر آن که خود و خانواده اش را از دیگران بی نیاز کند، به همسایگان خود کمک کند، روز قیامت، در حالتی خدا را ملاقات می کند که صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشد» (حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج17، ص67)

ص: 203

سازنده ای با موقعیت و جایگاه اجتماعی افراد، ناسازگار تلقی نگردد. روایاتی که از امام علی(علیه السلام) درباره سیره عملی آن حضرت در رابطه با کار و تلاش نقل شده است، مواردی از آن به شرح زیر بیان می شود:

نزدیک او رفتم و با او توافق کردم که برای هر دلو آب که از چاه بکشم، یک دانه خرما به من بدهد. چون شانزده دلو کشیدم، دستم تاول زد، پس به لب آب رفتم و دستم را شستم، آن گاه به خانه آمدم و پیامبر’ را از آنچه گذشته بود آگاه کردم، پیامبر به همراه من از آن خرماها خورد.» (حکیمی، الحیاة، ج5، ص474).

ترک کند، به یقین به ثواب و پاداش بر عمل خویش ندارد.» (تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص156).

مداومت کنی، امیدبخش تر از کار بسیاری است که از آن ملول گردی.» (حکیمی، الحیاة، ج1، ص505).

«ای مردم بشتابید به سوی همکاری بر اطاعت خداوند عزوجل و برپایی عدالت الهی و وفای به عهد خداوند و میانه روی در تمام حقوق او؛ زیرا مردم به چیزی بیشتر از این موارد نیازمندتر نیستند که به آن سفارش شوند و در آن به نیکویی با یکدیگر همکاری کنند؛ درحالی که هرچند که برای کسب رضایت الهی بسیار طمع دارد و در عمل نیز بسیار تلاش گر است، واقعاً به آن چه که خداوند به او بخشیده است سزاوارتر نیست.» (کلینی، کافی، ج15، ص78).

از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است که:

حال یکی از اصحاب پیامبر’ سخت شد، همسرش به او گفت: کاش نزد رسول خدا’ می رفتی و از او چیزی می خواستی. نزد پیامبر آمد، چون پیغمبر او را دید، فرمود: هرکه از ما بخواهد به او عطا کنیم و هر که نخواهد خدایش بی نیاز کند. آن مرد گفت: جز مرا قصد نکرده است، نزد همسرش بازگشت و به او اعلام کرد. همسرش گفت: رسول خدا’ نیز بشر است. برو و به او حال خود را بگو. آمد نزد آن حضرت و تا چشم رسول خدا’ به او افتاد فرمود: هرکه از ما بخواهد به او عطا کنیم و هرکه نخواهد خدایش بی نیاز کند و تا سه بار. آن مرد رفت وآمد کرد و سپس رفت تبری عاریه کرد و به کوه رفت و بالای آن برآمد و هیزمی برید و آن را به نیم مد آرد فروخت و آن را خورد. سپس فردا رفت و هیزم بیشتری آورد و فروخت و پیوسته کارکرد و جمع کرد تا تبری خرید و سپس جمع کرد تا دو شتر خرید و غلامی خرید و توانگر شد و به رفاه رسید. پس از آن نزد پیامبر آمد و به او خبر داد که چگونه آمد خواهش کند و از پیامبر’ چه شنید. باز هم پیغمبر’ فرمود: به تو گفتم: هرکه از ما بخواهد به او عطا کنم و هرکه نخواهد خدا او را بی نیاز کند (مجلسی، بحارالأنوار، ج70، ص177).

علم را فراهم کند. انسان با کار و تلاش، در تعامل با طبیعت قرار می گیرد، قوانین آن را درک می کند و رمزهای آن را کشف می کند. این تعامل باعث رشد عقلانی بشر می شود.

کار و تلاش تأثیر به سزایی بر جسم و روح انسان می گذارد و باعث می شود جسم انسان از خمودگی و ناتوانی دور شود، ولی بی کاری نه تنها موجب افسردگی روحی می شود، بلکه باعث از بین رفتن قوای جسمی انسان می گردد.

علی(علیه السلام) فرمودند: «هر کس کار کند، توان او افزوده می شود.» و نیز فرمودند: «هر که در عمل کوتاهی کند، سستی و ناتوانی او افزوده گردد.» (حکیمی، الحیاة، ج5، ص446).

سکون یک حالت منفی و حرکت و کار یک حالت مثبت روان آدمی است و او با این آگاهی و هدف گیری عالی در حیات، احساس کرده است که رکود و سکون یک حالت منفی و حرکت و کار یک حالت مثبت روان آدمی است و او با این آگاهی و هدف گیری از رکود و سکون می گریزد و در هر مورد که احساس می کند زمینه ای برای کار وجود دارد، دست به کار می شود و نظری به نتیجه و سود آن ندارد. کار با این رابطه می تواند دارای ارزش موضوعی بوده باشد.» (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج4، ص13).

کمک به نیازمندان وقف می کرد، یا آن که بردگان بسیاری را از طریق کار و تلاش و درآمد آن آزاد می کرد؛ و حضرت علی(علیه السلام) با درآمدی که از کار کردن به دست آورده بود، هزار بنده را در راه خدا آزاد کرد (حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج17، ص37).

روایات متعددی درباره حقوق مؤمن بر مؤمن وارد شده است. انسان مؤمنی که در جامعه زندگی می کند، باید حقوق دیگر افراد جامعه را برآورده سازد. یکی از این حقوق، رفع نیاز مالی برادر مسلمان است.

را از دنیا فراموش مکن.» الهام می گیرد تا کار دنیا را به ثواب آخرت پیوند دهد، زیرا اگر کار انسان فقط محدود به دنیا باشد، تلاش های خود را صرف هیچ خواهد کرد، اما اگر هدفش از کار و تلاش، رسیدن به ثواب آخرت باشد، به هر دو دست می یابد (حائری، اندیشه های اقتصادی در نهج البلاغه، ص42).

حضرت در این باره می فرمایند: «همانا دشمن ترین افراد نزد خدا کسی است که او را به حال خود واگذاشته تا از راه راست منحرف گردد و بدون راهنما برود، اگر به محصولات دنیا دعوت شود، تا مرز جان تلاش کند، اما چون به آخرت و نعمت های گوناگونش دعوت شود، سستی ورزد. گویا آنچه برای آن کار می کند، بر او واجب و آنچه نسبت به آن کوتاهی و تنبلی می کند، از او نخواسته اند.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص190).

4. آن چه از سیره عملی امیرالمؤمنین(علیه السلام) و همچنین روایات ایشان در موضوع کار و شغل به دست می آید، با اعتلا و ارتقای امور اقتصادی انسان و جامعه هماهنگی و هم خوانی دارد. اشتغال به فعالیت اقتصادی، علاوه بر کسب درآمد و برخورداری از رفاه مادی، آثار و فوائد دیگری نیز به همراه دارد. انجام کار به قصد غربت و باانگیزه عمل به دستورات الهی، عبادتی بزرگ به شمار می رود که بیشترین اجزای عبادت در آن قرار دارد.

5. کار، عقل معاش انسان را افزایش می دهد و به انسان درس زندگی و چگونگی آمد و شد با مردم و نحوه تعامل با ایشان را می آموزد.

ص: 218

14. صدوق، محمدبن علی، معانی الأخبار، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1403ق.

15. فرجاد، محمد حسین، آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات، تهران: دفتر تحقیقات و انتشارات بدر، 1374ش.

16. فلسفی، محمدتقی، الحدیث (روایات تربیتی)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368ش.

17. فیض کاشانی، ملامحسن، محجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، تصحیح: علی اکبر غفاری، 1361ش.

18. قریشی، شریف، کار و حقوق کارگر، ترجمه: ادیب لاری و محصل یزدی، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1366ش.

19. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، تهران: نشر فراهانی، بی تا.

20. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دارالحدیث، 1429ق.

21. گنجی، حمزه، روان شناسی کار، تهران: نشر ارسباران، 1378ش.

22. مجلسی، محمد بن باقر، بحارالأنوار، بیروت: دار إحیاء تراث عربی، 1403ق.

23. محمدصادقی، الهام، پایان نامه جایگاه کار و تلاش در سیره علوی، دانشگاه اصفهان، 1391ش.

24. میک، رونالد، پژوهشی در نظریه ارزش کار، ترجمه: م. سوداگر، تهران: پازند، 1358ش.

ص: 220

ص: 222

خوش آیند و شادکننده که به روح یا بدن انسان می رسد و «احسان» به دو وجه بیان شده است: یکی؛ نعمت دادن و بخشیدن به دیگری چنان که گفته می شود: به فلان شخص بخشش کرد. دیگری؛ احسان در کار و عمل به این معنی که کسی علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکویی انجام دهد و بر این اساس است سخن امیرالمؤمنین(علیه السلام): «الناس ابناء ما یحسنون» (راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ج1، ص493).

احسان یکی از اصول مورد توجه همه شریعت ها و سنت ها به ویژه اسلام در طول تاریخ بوده و در آموزه های دین اسلام بسیار مورد توجه قرار گرفته و به آن سفارش شده است. بنابر آن چه از آیات قرآن کریم استفاده می شود، احسان و نیکوکاری مصادیق فراوانی داشته و در شکل های مختلف ظهور و بروز می کند، از جمله آن ها می توان ایمان به خدا، پیامبر(صلی الله علیه و آله)، قرآن کریم، معاد، تقوا، تحمل سختی ها و مشکلات، عفو و گذشت، محبت و دوستی اهل بیت(علیهم السلام)، خیرخواهی و اصلاح، اجتناب از فساد و گناهان کبیره، استغفار در سحرگاهان، پرداخت زکات، پرداخت هدیه، انفاق و بخشش در راه خدا، تأمین نیازمندان، رفتار شایسته با پدر و مادر را از مصادیق نیکوکاری برشمرد.

«در کل می توان گفت که احسان و نیکوکاری معنی وسیعی دارد که هم اطاعت خدا را شامل می شود، هم انواع نیکی ها به خلق خدا» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج1، ص674).

یکی از امور مسلّم در سیره پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصومین، به ویژه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، اهتمام ایشان به رفع نیاز مستضعفان و محرومان است. حضرت علی(علیه السلام) بخشنده ترین مردم بودند و پیامبر خدا’ در وصف علی(علیه السلام) فرمودند: «این دریای خروشان و خورشید برآمده، در بخشش، از فرات بخشنده تر است و دل گشاتر از دنیا. هر کس او را دشمن بدارد لعنت خدا بر او باد» (محمدی ری شهری، دانشنامه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج9، ص512).

ص: 224

در این مقاله به انواع نیکی ها و مصادیق گوناگون احسان و نیکوکاری امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) به خلق خدا پرداخته می شود. و این که احسان های حضرت علی(علیه السلام) چه چیزهایی بود؟ آیا احسان های حضرت فقط جنبه اقتصادی داشته است؟ حضرت از چه راهی چنین بخشش هایی داشته اند؟ علت نیکوکاری های حضرت نسبت به مردم چه بود؟

واژه «احسان» به معنای انجام دادن کار نیک است که خداوند متعال مردم را به انجام دادن آن تشویق می کند و غالباً در آیات قرآن از نیکوکاران با واژه «محسنین» یاد می کند: {هُدیً وَرَحمَةً لِلمُحسِنِینَ} و در ادامه به تبیین ویژگی های خاصشان می پردازد و می فرماید: {الَّذینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ}؛ و عاقبت و سرانجام کار محسنین را چنین بیان می کند: {أُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ} (لقمان/3-5).

همان طور که گفته شد، احسان و نیکوکاری در قرآن مصادیق بسیاری دارد. از جمله؛ تحمل سختی ها، عفو و گذشت، خیرخواهی، ایمان به خدا و معاد و نبوت، هدیه دادن، انفاق و دستگیری و یاری نیازمندان و... از مصادیق نیکوکاری است.

در آیه ذیل چند مورد از مصادیق نیکوکاری بیان شده است.

{لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلائِکَةِ وَالْکِتابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساکینَ وَابْنَ السَّبیلِ وَالسَّائِلینَ وَفِی الرِّقابِ وَأَقامَ الصَّلاةَ وَآتَی الزَّکاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرینَ فِی الْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ وَحینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُون} (بقره/177).

«برّ جنبه وصفی دارد و به معنی شخص نیکوکار است. در اصل به معنی بیابان و مکان وسیع می باشد و از آن جا که نیکوکاران، روحی وسیع و گسترده دارند این واژه بر آن ها اطلاق می شود» (مکارم، تفسیر نمونه، ج1، ص675).

بنابر آیات نورانی قرآن کریم نیکوکاری معنی وسیعی دارد و یکی از مصادیق نیکوکاری کمک به محرومان و نیازمندان جامعه است. حضرت علی(علیه السلام) مصداق کامل یک فرد نیکوکار و نسخه منحصر به فرد «انسان کامل» پس از پیامبر است. یگانه ای که در ایمان، تقوا، دانش، اخلاق، شجاعت، وفاداری، راست گویی، ایثار، رحمت و دستگیری از مستمندان و مهربانی با یتیمان هم تراز ندارد.

نوع راه رفتن. سیره بر وزن فعله و فعله در زبان عربی دلالت بر نوع می کند. سیره یعنی نوع و سبک رفتار» (مطهری، سیره نبوی، ص39).

«یکی از منابع شناخت از نظر اسلام، سیره اولیا و پیشوایان اسلام از شخص پیامبر تا ائمه اطهار، و به عبارت دیگر؛ سیره معصومین است. گفته هاشان به جای خود، شخصیت شان یعنی سیره و روش شان منبعی برای شناخت است. سیره پیغمبر برای ما یک منبع الهام است و نیز سیره ائمه» (همان، ص21).

طبق متون دینی، پیامبر و ائمه معصومین بهترین الگو و چراغ راهنما در تمام مراحل زندگی انسان ها و برترین سرمشق و پیشوا در احسان و نیکوکاری هستند که در قرآن کریم به مسلمانان امر شده تا از آن ها تبعیت کنند.

به تعبیر شهید مطهری «یک کار کوچک پیغمبر، یک چراغ است، یک شعله است، یک نورافکن است برای انسان که تا مسافت های بسیار دور را نشان دهد» (همان).

حضرت علی(علیه السلام) در نامه 45 نهج البلاغه در مورد اقتدا و تبعیت کردن از امام خود می فرماید: «آگاه باش! هر مأمومی امام و پیشوایی دارد که باید به او اقتدا کند و از نور دانش او بهره گیرد. بدان! امام شما از دنیایش به دو جامه کهنه و از غذایش به دو قرص نان قناعت کرده است. آگاه باش که شما نمی توانید این چنین باشید و این زندگی را تحمل کنید ولی مرا با پرهیزگاری و تلاش و عفت و پیمودن راه درست یاری دهید».

در ادامه می فرمایند: «به خدا سوگند! من هرگز از ثروت های دنیای شما چیزی از طلا و نقره نیندوخته ام و از غنائم و ثروت های آن مالی ذخیره نکرده ام و برای این لباس کهنه ام بدلی مهیا نساخته ام و از اراضی این دنیا حتی یک وجب به ملک خود در نیاورده ام و از خوراک آن جز به مقدار قوت ناچیز و چهارپای مجروحی در اختیار نگرفته ام. این دنیا در چشم من بی ارزش تر و خوارتر از شیره تلخ درخت بلوط است!».

«تعبیر امام(علیه السلام) که از نهایت تواضع و زهد آن حضرت خبر می دهد، برای آن است که مخاطب یا مخاطبانش این مسئله مهم را جدی بگیرند و آلوده زندگی های پر زرق و برق

ص: 227

اشرافی گناه آلود نشوند و با نیازمندان و مستمندان مواسات کنند» (مکارم شیرازی، پیام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج10، ص188).

در فرازی دیگر از نامه 45، امام(علیه السلام) می فرماید: «اگر می خواستم می توانستم از عسل مصفی و بافته های ابریشم برای خود غذا و لباس تهیه کنم، اما هیهات که هوای نفس بر من چیره شود و حرص و طمع مرا وادار به انتخاب طعام های لذیذ نماید. در حالی که شاید در سرزمین حجاز یا یمامه کسی باشد که حتی امید به دست آوردن یک قرص نان نداشته و هرگز شکمی سیر به خود ندیده باشد. آیا من با شکمی سیر بخوابم در حالی که در اطراف من شکم های گرسنه و جگرهای تشنه باشند و یا چنان باشم که شاعر گفته است: این درد تو را بس که با شکم سیر بخوابی در حالی که در اطراف تو شکم های گرسنه ای است که آرزوی قطعه پوستی برای خوردن دارد! آیا من به همین قناعت کنم که گفته شود، من امیر مؤمنانم! اما خود با آن ها در سختی های روزگار شرکت نکنم و اسوه و مقتدایشان در ناگواری های زندگی نباشم؟» (مکارم شیرازی، ترجمه نهج البلاغه، نامه 45).

مرحوم سید رضی می گوید: «معنای این سخن آن است که آن چه از دارایی خود در راه خیر و نیکی می بخشد هر چه اندک باشد، خدای متعال پاداش آن را بزرگ و فراوان قرار می دهد».

بدارد و آن را برای خداوند قرار دهد، خداوند متعال در روز قیامت می گوید: بندگان در کارهای شایسته ای که در بین آنان رایج است، پاداش می دهند و من امروز، بهشت را پاداش تو می سازم (همان، ج2، ص792).

قامتت خواهم پوشاند. اگر ثنای من شامل تو شود، به بزرگی دست خواهی یافت و در آروزی جانشینی برای ثنایم افتاد، ثنا یاد صاحب ثنا را زنده می دارد چون باران که دشت و کوه را زنده می کند. دنیا را در نیکویی که انتظار داری، تنگ چشم مدان، هر کسی به خاطر آن چه انجام داده پاداش داده خواهد شد.

علی(علیه السلام) فرمود: «دینارها را برایم بیاورید». صد دینار برای وی آوردند و آن ها را به وی داد.

اصبغ می گوید: گفتم ای امیر مؤمنان! لباس و صد دینار؟! فرمود: آری. از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود: «هر کس را جایگاه خود بنشانید و این، جایگاه این شخص در نزد من است». (ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج42 ص523، ح9048).

مردی پیش او آمد و گفت: ای ابوالحسن! به خاطر کاری به پیش تو آمده ام. می خواستم با من در این خصوص، نزد صاحب کار بیایی. علی(علیه السلام) فرمود: «بگو» گفت: من در خانه کسی زندگی می کنم که در آن، درخت خرمایی است و باد، آن درخت را تکان می دهد و گاه از غوره خرما، رطب و یا خرمایی فرو می افتد و گاه، پرنده ای آن را می اندازد و من از آن می خورم و بچه ها هم می خوردند، بدون آن که با چوب آن را بکنیم و یا سنگی به طرفش پرتاب کنیم. می خواهم که (صاحب خانه) آن را برای ما حلال کند.

علی(علیه السلام) فرمود: «بلند شو». من هم با او برخاستم و پیش آن مرد رفتیم. امیر مؤمنان علی بن ابی طالب سلام کرد. آن مرد، خوش آمد گفت و شاد و مسرور گشت و پرسید: برای چه آمده ای یا ابوالحسن؟ علی(علیه السلام) فرمود: «برای کاری» مرد گفت: ان شاءالله انجام خواهد یافت. چه کاری؟ فرمود: «این مرد در خانه تو در فلان جا زندگی می کند و می گوید که آن جا درخت خرمایی است و باد، آن را حرکت می دهد و گاه از آن، غوره خرمایی، خاره خرمایی، رطبی و یا خرمایی فرو می افتد و گاه پرنده چیزی از آن می افکند، بدون این که سنگی به طرف آن پرتاب کنند و یا با چوب بزنند [و از آن خورده اند] می خواهم او را حلال کنی». مرد نپذیرفت. علی(علیه السلام) بار دیگر خواست و در خواست خود اصرار کرد و مرد نپذیرفت تا آن که گفت: «خدا را گواه می گیرم و از سوی پیامبر خدا ضمانت می کنم که در مقابل این درخت خرما، باغی در بهشت از آنِ تو باشد» و مرد (باز هم) نپذیرفت. نزدیک غروب شد و علی(علیه السلام) به وی فرمود: «آن (خانه) را در برابر فلان باغم به من می فروشی؟». گفت: آری. خدا را و موسی بن عیسی انصاری را گواه بگیر که آن را در مقابل این خانه فروختی. علی(علیه السلام) فرمود: «باشد. خدا و موسی بن عیسی انصاری را گواه می گیرم که آن باغ را با درختان، نخل ها و میوه هایش در مقابل این خانه فروختم».

صاحب باغ گفت: آری. خدا و موسی بن عیسی را گواه می گیرم که این خانه را با آن چه در آن است، به آن باغ فروختم. علی(علیه السلام) رو به آن مرد کرد و فرمود: «برخیز و خانه را مالک شو. خدا مبارکت گرداند و خانه بر تو حلال است». وقت نماز مغرب شد و اذان بلال

ص: 233

به گوش رسید، همه برخاستند و نماز مغرب و عشا را با پیامبر خدا به جای آوردند و به خانه های خود رفتند. وقتی صبح شد، پیامبر خدا نماز صبح را با آنان به جای آورد و به تعقیبات نماز پرداخت و... در حال تعقیب نماز بود که جبرئیل(علیه السلام) از نزد خدا وحی آورد. پیامبر خدا به سوی یارانش برگشت و فرمود: «کدام یک از شما در شب گذشته، کاری انجام داده است. خداوند گزارش آن را فرو فرستاده است؛ یا یکی از شما جریان را بگوید و یا من خود آن را بگویم؟». امیر مؤمنان علی بن ابی طالب گفت: ای پیامبر خدا! تو خبر آن را به ما بده. پیامبر خدا’ فرمود: «آری. جبرئیل فرود آمد و سلام خدا را به من رساند و گفت: دیشب علی کاری کرده است. به دوستم جبرئیل گفتم: چه کاری؟ گفت: بخوان ای پیامبر خدا! گفتم چه چیز را بخوانم گفت: بخوان؛

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

{وَاللَّیْلِ إِذا یَغْشی وَالنَّهارِ إِذا تَجَلَّی وَما خَلَقَ الذَّکَرَ وَ الْأُنْثی إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی... وَلَسَوْفَ یَرْضی} (لیل/1- 21). تو - ای علی - آیا برای بهشت، صدقه ندادی و در برابر باغ، خانه را برای ساکنان آن، صدقه ندادی؟». علی(علیه السلام) گفت: چرا، ای پیامبر خدا! پیامبر فرمود: «این، سوره ای است که درباره تو نازل شده و این، برای توست». پیامبر’ به سوی امیر مؤمنان شتافت و بین دو چشمش را بوسید و وی را در آغوش گرفت و فرمود: «تو برادر منی و من برادر توام» (کوفی، تفسیر فرات، ص566).

این روایت چند عمل نیک حضرت علی(علیه السلام) را بیان می کند: دادن بند کفش، راهنمایی راه گم کرده و یاری رساندن به باربر، که هر دو جنبه اقتصادی و خدماتی را شامل می شود.

حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «از بخشش کم حیا مکن؛ زیرا محروم کردن، از آن هم کم تر است» (مکارم شیرازی، ترجمه نهج البلاغه، حکمت 67).

حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه، حکمت 254 می فرماید: «ای فرزند آدم! تو خود وصی خویشتن در اموال خود باش و (امروز) به گونه ای در آن عمل کن که می خواهی پس از تو (مطابق وصیتت) عمل کنند».

پس از آن، هرگاه خواستم بخشی از بدهی ها و تعهداتش را بپردازم، خداوند آن را برایم آسان ساخت. بدهی ها و تعهداتش را پرداختم، آن را شمردم و دیدم که هشتاد هزار (سکه) شد. مقداری از آن ماند، به حسن وصیت کردم تا آن را بپردازد (همان).

ابن شهرآشوب - از قتاده - نقل کرده که شنیده ایم که سه سال در هنگام حج، علی(علیه السلام) بانگ می زد: «هرکس وامی از او بر عهده پیامبر خداست، پیش ما بیاید تا وامش را بپردازیم» (ابن شهرآشوب، المناقب، ج2، ص98).

بالای ظرف های عسل جای داد تا عسل بخورند و خود، عسل ها را قدح قدح میان مسلمانان تقسیم می کرد. گفته شد: ای امیر مؤمنان! چرا عسل می خورند؟ فرمود: «امام، پدر یتیمان است و همانا آنان را به خوردن عسل وا داشتم، به جای پدرانشان» (کلینی، کافی، ج1، ص406).

پسرانش، به فرزندان جعفر، به ام هانی و فرزندانش و به همه فرزندان عبدالمطلب - اگر نیازمند بودند - می بخشید و به دیگر بنی هاشم و فرزندان مطلّب بن عبدمناف، فرزندان نوفل بن عبدمناف و به گروهی از قریشیان که نیازمند به بخشش بودند و خانواده های انصار و دیگران می بخشید، به گونه ای که برای وی چیزی باقی نمی ماند. هیچ کس از او چیزی نمی خواست، جز آن که با اجابت درخواستش او را باز می گرداند (کوفی، مناقب الامام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج2، ص68).

حضرت علی(علیه السلام) در نهج البلاغه حکمت 425 می فرماید: «خداوند بندگانی دارد که نعمت های خاصی را به آنان بخشیده تا بندگانی دیگر از آن بهره گیرند، به همین دلیل مادامی که از این نعمت ها به دیگران می بخشند خدا آن را در دستشان نگه می دارد اما هنگامی که آن نعمت ها را از دیگران دریغ داشتند از آن ها می گیرد و آن را به گروهی دیگر می دهد».

لیلی» می گفتند و چشمه دیگری که از آن به «خیف بسطاس» یاد می شد که در آن، راسته ای از نخل بود.

علی(علیه السلام) از چشمه ای به نام «حدث» در ینبع، سهم آب داشت و در آباد کردن چشمه ای موات در ینبع به نام «عصبیه» نیز مشارکت داشت. او در مدینه نیز موقوفاتی داشت: «فقیرین» در عالیه، چاه «ملک» در منطقه قنات و «ادبیه» در منطقه اضم. گفته می شود که حسن بن علی(علیه السلام) یا حسین بن علی(علیه السلام) همه آن ها را در جنگ هایشان فروختند و امروزه آن اموال در دست افراد گوناگون پراکنده است.

از جمله موقوفات علی(علیه السلام) چشمه روانی در «وادی القری» بود که به آن، «چشمه حسن» می گفتند، در وادی القری، چشمه دیگری بود که موات بود.

علی(علیه السلام) در «چشمه سکر» هم سهمی داشت، چنان که سهم آبی در چشمه ای در منطقه بیره داشت که از جمله موقوفات بود. در منطقه «حره الرجلاء» از ناحیه شعب زید، وادی است به نام «احمد» که بخشی از آن در موقوفه های علی(علیه السلام) بود. وی در حره الرجلاء چهار عدد چاه داشت که به آن ها «ذات کمات»، «ذوات العشراء»، «قعین»، «معید» و «رعوان» می گفتند و همه جزو موقوفه های وی بود.

در ناحیه فدک، در «زرنوق» سرزمینی سنگلاخ بود که به آن، «رعیه» می گفتند و دارای نخل بود و جریان آب ضعیفی داشت که با دلو و چرخ، خارج می شد و از جمله موقوفات بود.

وی در منطقه فدک، زمینی داشت که به آن، «اسحن» می گفتند و بنی قزاره بر آن ادعای مالکیت و سکونت داشتند و اکنون، جزو موقوفه ها و در دست متولیان موقوفات است.

وی در فدک در قسمت بالای حره الرجلاء ملکی داشت که به آن «قصیبه» می گفتند (ابن شبه، تاریخ المدینه، ج1، ص231).

حضرت علی(علیه السلام) به سبب ترویج و گسترش دین اسلام مساجدی را به دست مبارک خود بنا می کردند و آن ها را وقف می نمودند. از دیگر موقوفات حضرت علی(علیه السلام) که ابن شهر آشوب در کتاب خود به آن اشاره نموده مساجدی است که حضرت خود بنا کردند و وقف نمودند که عبارتند از: مسجد الفتح، مسجد الجامع البصره، مسجدی در منطقه احد، مسجدی در میقات حج، مسجدی در کوفه و مسجدی در عبادان (خشنودی، جایگاه موقوفات امام علی(علیه السلام)، ص243).

مظلومان و هر آن که مسئله دارد و از طرح رویاروی آن ناتوان است، دادخواهی خود را بنویسید و بدان جا بیفکند تا علی(علیه السلام) از آن مطلع شود. امام، خود در میان مردم ندا داد که هر کس را نیازی است و نمی خواهد واگویی اش را کسی بداند تا از شناخته شدن، مصون بماند، خواست خود را در نوشتاری بنویسد و در بیت القصص (صندوق شکایات) بیفکند. گویا این کار در تاریخ، اولین گام در جهت مرتبط ساختن مردم با هیئت حاکم است» (محمدی ری شهری، دانشنامه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج3 ، ص424).

«برای امیرالمؤمنین خانه ای بود. آن را بیت القصص نامید و مردم نامه های خود را در آن افکندند» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج17، ص87).

کودکان لقمه ای می خوردند، به آن ها می گفت: «فرزندم! علی بن ابی طالب را حلال کن به خاطر آن چه بر تو گذشته است». وقتی زن، آرد را خمیر کرد، گفت: ای بنده خدا! تنور را روشن کن. علی(علیه السلام) شتابان برای روشن کردنش حرکت کرد. وقتی شعله ورش ساخت و به صورتش برخورد کرد، گفت: «ای علی! بچش. این کیفر کسی است که بیوه زنان و یتیمان را رها سازد». زنی (دیگر) که علی را می شناخت، او را دید و گفت: وای بر تو ای زن! این امیر مؤمنان است. راوی گوید: زن، با شتاب می گفت: شرمنده ات هستم ای امیر مؤمنان! فرمود: «من شرمنده تو هستم، ای بنده خدا! از آن رو که درباره ات کوتاهی کرده ام» (ابن شهرآشوب، المناقب، ج12، ص115).

علی(علیه السلام) شمشیرش را غلاف نمود و گفت: «ای بنده خدا! وارد خانه ات شو و همسرت را به چنین کارهایی وامدار» (ابن شهرآشوب، المناقب، ج2، ص106).

آن چه ذکر شد مصادیق گوناگون احسان و نیکوکاری امیرالمؤمنین(علیه السلام) نسبت به خلق خدا بود که در کتب تاریخی از آن ها نام برده شده بود. حضرت امیر(علیه السلام) به زیبایی تمام در کلام خود سفارش به احسان و نیکوکاری و کمک به نیازمندان می کنند و به زیباترین شکل ممکن احسان به دیگران را در سیره، رفتار و عمل خود به نمایش می گذارند تا دیگران هم بیاموزند و به ایشان تأسی کنند و ببینند که کلام و عمل ایشان یکی است. حضرت همیشه بهترین غذا و لباس را به نیازمندان اختصاص می دادند و به کم ترین قناعت می کردند و می فرمودند:

«خداوند، مرا پیشوای بندگانش قرار داده است و بر من واجب کرده که خودم، خوردنم، نوشیدنم و پوششم را به قدر ناتوان ترین مردم قرار دهم تا ندار به ناداری ام اقتدا کند و ثروت ثروتمند، او را سرکش

نسازد» (کلینی، کافی، ج1، ص410).

حضرت وظیفه رهبر جامعه را رسیدگی به نیازمندان می دانستند و به خاطر تعدیل اقتصادی، به نیازمندان کمک می کردند و سفارش به انفاق، صدقه و زکات می کردند تا ثروت در یک جا متمرکز نشود؛ زیرا انفاق پیش از آن که به حال محرومان مفید باشد به نفع سرمایه داران است و در حقیقت، تعدیل ثروت، حافظ ثروت است. حضرت می فرماید: «اموال خود را با دادن صدقه و زکات حفظ کنید» (مکارم شیرازی، ترجمه نهج البلاغه، حکمت 146).

طبق آن چه در سیره حضرت علی(علیه السلام) آمده، ایشان هیچ گاه فقیر و تنگدست نبوده اند؛ بلکه همواره با تلاش و زحمت، اموال فراوانی به دست می آوردند و سهم ایشان از غنائم جنگی هم قبل از خلافت قابل ملاحظه بود ولی آن ها را در راه خدا انفاق می کرده اند و بخش مهمی از اموال خود را صرف آزاد کردن بردگان می نمودند و چیزی برای خود باقی نمی گذاشتند.

«معاویه بن ابی سفیان، دشمن کینه توز علی(علیه السلام) که در عیب جویی از او و لکه دار کردن شخصیت او تلاش می کرد، به محنن بن ابی محنن صبی در مقابل این سخن او که گفت: «از نزد بخیل ترین مردم می آیم»، گفت : وای بر تو! چه طور می گویی او بخیل ترین مردم

ص: 246

است؟ اگر او انباری از طلا و انباری از کاه می داشت، انبار طلایش را زودتر از انبار کاهش می بخشید» (محمدی ری شهری، دانشنامه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ج9، ص527).

* مصادیق احسان و نیکوکاری امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)

تصویر

ص: 247

14. مازندرانی، محمد بن علی (ابن شهر آشوب)، مناقب آل ابی طالب (المناقب لابن شهرآشوب)، المطبعة العلمیة، قم، [بی تا].

15. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، ترجمه: عبدالهادی مسعودی، دارالحدیث، قم، 1428ق.

16. مطهری، مرتضی، سیره نبوی، دبیرخانه طرح مطالعاتی بینش مطهر، تهران، 1390.

17. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه نهج البلاغه، قم، نشر علی بن ابی طالب، 1385.

18. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365ش.

19. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، انتشارات امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، قم، 1390ش.

20. ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب، قم، مؤسسه ا نتشارات علامه، 1379ق.

ص: 250

ص: 252

دلالت بر وقف می کند و هم چنین سندهای موقوفی به جا مانده از ائمه اطهار(علیهم السلام) که در منابع تاریخی آمده، ضرورت وجود این نهاد را در اسلام نشان می دهد. در بین اسناد وقفی از امامان(علیهم السلام) بیشترین موقوفات متعلق به امام علی(علیه السلام) می باشد. ایشان در طی 25 سال که از تصدی خلافت بازماندند و در دوران حکومتشان انواع فعالیت های اقتصادی اعم از صنعت، تجارت و کشاورزی را تشویق می کردند؛ در اجرای اصلاحات اقتصادی به عمران و آبادانی شهرها توجه ویژه داشته و در نامه به کارگزارانشان نیز بر این امر اصرار می ورزیدند؛ امیرمؤمنان(علیه السلام) در دوران زندگیشان عمده فعالیتشان به کشاورزی بود. چاه ها و چشمه های زیادی حفر، هم چنین مزارع، باغ ها، نخلستان ها، خانه ها و مساجدی احداث کردند که منجر به توسعه، عمران و آبادانی شهر مدینه گردید؛ و در پایان عمر مبارکشان تمام این املاک و درآمد آن ها را وقف فقرا، نیازمندان، خویشان، آزادی بردگان و ابن سبیل نمودند. موقوفات متعدد این امام بزرگوار، بیانگر آن است که ایشان در عمل به این سنت (وقف) اهدافی را مدنظر داشته اند. هدف ما در این پژوهش این است که با مراجعه به منابع روایی و تاریخی، ضمن بررسی مواردی از موقوفات ایشان؛ اهداف و سیاست های حضرت را در عمل به این امر دنبال کنیم. براین اساس سؤال اصلی ما در این پژوهش این است که سیاست های اقتصادی و دینی ایشان در انجام موقوفات چه بوده است؟ نتایج نشان می دهد که توسعه اقتصادی و ایجاد رفاه نسبی در جهت فقرزدایی موجود در جامعه، یکی از برنامه های اساسی امام علی(علیه السلام) بوده است. مکتب اسلام برای رهایی جوامع اسلامی از فقر و تبعیض و جلوگیری از تراکم ثروت و شکاف طبقاتی در جامعه، پدیده وقف را ایجاد کرد؛ بنابراین امام علی(علیه السلام) در راستای این امر و برقرای عدالت و توسعه فرهنگی در جامعه، با وقف نمودن املاک و دارایی خود، مسلمانان را تشویق به این سنت نمودند. صرف نظر از رویکرد اقتصادی وقف، حضرت با نهادینه ساختن فرهنگ کار و تلاش در جامعه، تلاش دنیوی را توشه ای در راه رسیدن به سعادت اخروی و کسب رضایت و خوشنودی پروردگار می دانند؛ تلاش ایشان بر این بود که با عمل به این سنت مقدس، هم معضلات اقتصادی،

ص: 254

اجتماعی و فرهنگی جامعه با تعاون و همکاری افراد حل شود و هم با تقویت ارزش های الهی و دینی نهفته در این سنت پسندیده و نیکو، زمینه عبودیت و تقرب به پروردگار برای بندگان فراهم گردد.

حبس کردن اصل، و رهاکردن منفعت آن است (نوری، مستدرک الوسائل، ج14، ص47). در کتاب حقوق مدنی در معنی وقف آمده است: «عبارت از این که عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود. منظور از حبس نمودن عین مال، نگاه داشتن عین مال از نقل و انتقال و هم چنین از تصرفاتی است که موجب تلف عین گردد. زیرا مقصود از وقف، انتفاع همیشگی موقوفٌ علیهم از مال موقوفه است و بدین جهت هم آن را وقف گفته اند، چه آن که معنی کلمه وقف در فارسی، ایستادن و نگه داشتن است. منظور از تسیبل منافع، واگذاری منافع در راه خداوند و امور خیریه اجتماعی می باشد.» (امامی، حقوق مدنی، ص68-69). در مجمع البحرین آمده است: «وقف در احادیث به معنای حبس کردن اصل مال و رهاکردن منفعت آن است. مثل این که شخصی می گوید این خانه را وقف مساکین کردم. دو نوع وقف وجود دارد: وقف خاص، که وقف بر اشخاص معین است، مانند وقف بر اولاد و وقف عام که وقف بر جهات و مصالح عمومی می باشد، مانند مساجد، مدارس و امور مشابه (به نقل از تقی زاده، وقف از منظر قرآن و روایات، ص12و14) موقوفات موردنظر ما در این مقاله از نوع عام می باشد.

انجام خیرات و تشویق و تحریض آنها دلالت دارد، آیه «لن تنالوا البر تنفقوا من شیء فان الله به علیم» (آل عمران/92)؛ «شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاص خدا نخواهید رسید، مگر آن که از آن چه به دست می آورید و بسیار محبوب است در راه خدا انفاق کنید.» و نیز آیه دیگر قرآن «المال و البنون زینة الحیاة الدنیا و الباقیات و الصالحات خیر عند ربک ثواباً خیر املا»؛ (کهف/46)

«مال و فرزندان زینت حیات دنیاست، ولیکن اعمال صالح که تا قیامت باقی است، مانند نماز، تهجد، ذکر خدا و صدقات جاری، هم چون بنای مسجد، مدرسه، موقوفات و خیرات در راه خدا نزد پروردگار بسی بهتر و نیکوتر است.

دومین منبع از معارف اسلامی سنت است که شامل قول، فعل و تقریر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و اله)و نیز ائمه اطهار(علیهم السلام) می شود. در حدیث مشهوری از رسول اکرم(صلی الله علیه و اله)آمده است که می فرماید: «هرگاه فرزند آدم بمیرد، عمل او قطع شود، مگر سه چیز: 1. صدقه جاریه (وقف)، 2. عملی که از آن سود برده شود، 3. فرزند صالحی که برای او دعا کند.» (شعیری، جامع الأخبار، ص105) عمل پسندیده وقف از زمان پیامبر(صلی الله علیه و اله)و امامان معصوم(علیهم السلام) و در زمان صحابه تا روزگار تابعین آنان ادامه داشته است؛ برای نخستین بار رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله)در سال سوم هجرت پس از جنگ احد، هفت بوستان و مزرعه آماده را به نام «بساتین سبعه» که به آن حضرت هدیه شده بود، وقف کردند (راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج3، ص105). عمل به وقف در رفتار پیامبر(صلی الله علیه و اله)بر صحابه او نیز اثر گذاشت، به طوری که زبیر از یاران پیامبر، خانه خود را در مکه و مصر وقف کرد. عبدالله بن عمر، سهم خود را از خانه پدری وقف

مستمندان کرد. سعدبن عباده باغ معروف خود را صدقه داد. هم چنین عثمان و طلحه خانه های خود را وقف کردند (سلیمی فر، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی، اجتماعی آن، ص65-68) جابربن عبدالله انصاری از پیامبر(صلی الله علیه و اله)نقل می کند که فرمود: «لم یکن من أصحابه ذو مقدرة إلاّ وقف واقفاً؛ کسی از یاران او نبود که توانایی مالی داشته باشد و مقداری از آن را وقف ننماید (حائری یزدی، وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی، ص79) امامان شیعه نیز پس از رسول

ص: 257

گرامی اسلام(صلی الله علیه و اله)در این سنت حسنه پیشتاز بوده اند و روایات متعددی از این بزرگواران مبنی بر وقف برجا مانده است. معصومین(علیهم السلام) در راستای رفع نیاز بینوایان و خویشاوندان خود، اموال و باغ هایی را در راه خدا وقف نمودند، از آن جمله حضرت زهرا(علیها السلام) از پدر و همسر بزرگوارش در این زمینه پیروی کرد. طبق نقل مشهور باغ هایی که در محله نخاوله (محله شیعه نشین مدینه) به نام «باغ صبا» و «مرجان» وجود دارد، از وقفیات امام حسن(علیه السلام) یا بنابر قولی از امام سجاد(علیه السلام) است. امام صادق(علیه السلام) و امام موسی کاظم(علیه السلام) نیز موقوفاتی اعم از درختان خرما، زمین، قنات و... وقف نموده اند (چنارانی، وقف میراث جاویدان، ص5-6).

اسناد وقفی به جا مانده نشان می دهد که در بین اهل بیت(علیهم السلام) امیرمؤمنان(علیه السلام) بیشترین موقوفات را داشته است. آن حضرت در مدت 25 سال که از تصدی خلافت بازماندند، به کارهای کشاورزی و باغ داری مشغول بودند و از این طریق املاک فراوانی را وقف کردند. موقوفات ایشان شامل چاه ها، چشمه ها، نخلستان ها، باغ ها، خانه ها و مساجد متعددی است که اسامی این موقوفات در وقف نامه ها ثبت شده است. در ادامه، ضمن برشمردن مواردی از موقوفات این امام همام، سیاست اقتصادی و دینی ایشان را در راستای پیاده کردن این سنت حسنه بررسی می نماییم.

عدل، پدیده شگرف وقف را ارائه نموده است. و افراد انسانی موظف هستند به سهم خود در رفع نیازهای نیازمندان تلاش نموده و ضمن مبارزه با فقر و نابودی تدریجی آن از تکاثر ثروت جلوگیری نمایند. بنابراین واقفان حاصل تلاش و زحمت دنیوی خود را برای حصول به سعادت در آخرت ایثار می نمایند، تا ضمن بهره وری از جنبه های اخروی این عمل خداپسندانه، گامی در تامین زندگی نیازمندان و فقرای جامعه بردارند؛ زیرا فقر عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی، اخلاقی و باعث سستی در ارکان دین است. بنابراین بُعد اجتماعی و اقتصادی وقف، ضمن حل این مشکل، امکان همزیستی مسالمت آمیز همه اقشار جامعه را در محیطی سرشار از اخوت و حسن ظن که زمینه ساز پیشرفت و تعالی جامعه خواهد شد، فراهم می کند (دادخدا، محمدی، وقف میراث جاویدان، ص68). مطالعه تاریخ وقف این واقعیت را روشن می کند که نخستین انگیزه واقفان از اهتمام به وقف، نابودی فقر و محرومیت از جامعه مسلمین بوده است. در تاریخ آمده است که قطعه زمینی از اراضی خیبر به عمر رسید. وی خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و اله)رسید و در مورد آن از ایشان کسب تکلیف کرد. پیامبر(صلی الله علیه و اله)فرمود: اصل آن را صدقه بده به گونه ای که قابل انتقال به وارث یا بخشش نباشد. عمر نیز آن را در راه فقرا، خویشاوندان و بردگان و در راه ابن سبیل قرار داد (بلاذری، أنساب الأشراف، ج10 ص384). در سیره امام علی(علیه السلام) نیز توجه ویژه به حال محرومان شده است، در نامه 53 نهج البلاغه آمده است: «سپس خدا را! خدا را! در خصوص طبقات پایین و محروم جامعه، که هیچ چاره ای ندارند؛ [و عبارتند] از زمین گیران، نیازمندان، گرفتاران و دردمندان. همانا در این طبقه محروم گروهی خویشتن داری کرده، و گروهی به گدایی دست نیاز برمی دارند، پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند این طبقه معین فرموده است.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص415).

بنابراین یکی از سیاست های اقتصادی امام در موقوفات، رونق تولید، رفاه بیشتر و رعایت حال فقیران می باشد. امیرمؤمنان برای کار و تولید، اهمیت فراوانی قائل بودند. یکی از مباحث بسیار ارزشمند در نهج البلاغه، طرح فرهنگ کار و تلاش است و یکی از عناصر

ص: 259

اصلی در ساختار فرهنگی کار، تقوای کار است. در چنین نگرشی فرد کار را نه تنها به عنوان اسبابی برای کسب درآمد و تامین معیشت می داند، بلکه آن را نوعی عبادت تلقی کرده که با انجام آن نزد پروردگار پاداش دنیوی و اخروی دارد.

امام خود سرمایه گذاری، کار و تولید می کرد و از این طریق ثروت و املاک فراوانی به دست آورد که همه را در راه خدا وقف نمود. امام باقر(علیه السلام) زندگی حضرت را هنگامی که حکومت داشت، چنین معرفی می کند: «امام علی(علیه السلام) پنج سال حکومت کرد، نه آجری بر آجری برای خود قرار داد و نه خشتی بر خشتی نهاد، نه زمینی و ملکی برای خود جدا کرد و نه درهم و دیناری را به ارث گذاشت. فقط هفتصد درهم از سهمش از بیت المال مانده بود که خواست با آن خدمت کاری برای خانواده اش فراهم کند.» (کلینی، الکافی، ج8، ص130). براساس این روایات و عملکرد امام علی(علیه السلام) در زمینه تلاش و فعالیت اقتصادی، ایشان معتقدند کسب تولید و درآمد حاصل از کار، علاوه بر مصارف شخصی، باید در مسیر رفع نیاز مستمندان، آزادکردن برده ها و ساختن بناهای مذهبی، عمران و آبادانی باشد.

امام(علیه السلام) در سخنانی مسکوت گذاشتن اموال را برخلاف فلسفه وجودی مال می داند، زیرا خداوند اموال را برای رفع نیازهای انسان آفرید، بنابراین اگر انسان هایی باشند که نیازمندند، شایسته نیست که آن اموال ذخیره شود، بلکه باید به جریان بیفتند تا مابقی متنفع گردند. برهمین اساس ایشان ذخیره کردن مال را در بیت المال نمی پسندد و به کارگزارانش نیز در این زمینه توصیه اکید دارد (ثقفی، الغارات، ج1، ص49). سیره عملی ایشان نیز مؤکد همین نظر است. امام علی(علیه السلام) گرچه تمام فعالیت های اقتصادی اعم از تجارت صنعت را تشویق می کردند، اما عمده فعالیت ایشان کشاورزی بود. زیرا مدینه شهری بود که بدلیل داشتن خاک حاصل خیز و آب و هوای مساعد، مستعد کشاورزی بود. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «مردی نزد امام علی(علیه السلام) کیسه ای از هسته خرما دید و پرسید: یا علی! این همه خرما را به چه منظور جمع کرده اید؟ حضرت پاسخ داد: همه این ها ان شاءا لله درخت خرما خواهد شد. راوی می گوید: که امام آن هسته ها را کاشتند و نخلستانی ایجاد کردند و

ص: 260

سپس آن را بر فقرا و در راه خدا وقف نمودند.» (کلینی، الکافی، ج7، ص543).

قابل ذکر است که بیشتر فعالیت اقتصادی امام در منطقه «یَنبُع»(1)

بود. امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: «در زمانی که رسول خدا(صلی الله علیه و اله)اراضی فیء را تقسیم کردند، زمینی هم نصیب علی(علیه السلام) گردید. ایشان در این زمین چاهی حفر کرد که آب از درون آن مانند جوشیدن خون از گردن شتر می جوشید و به همین مناسبت نام ینبع را به معنای جوشیدن آب از زمین بر آن نهادند.» (کلینی، الکافی، ج7، ص54). در مناقب ابن شهرآشوب آمده است: «علی(علیه السلام) در ینبع صد چشمه درآورد و چاه هایی نیز در راه مکه برای حاجیان خانه خدا حفر کرد.» (ابن شهرآشوب، المناقب، ج2، ص123). تلاش امام علی(علیه السلام) در راستای توسعه اقتصادی، بیانگر آن است که ایشان در جهت فقرزدایی و ایجاد استقلال اقتصادی، فرهنگ کار و تلاش را وجهه همت خود ساخته و با وقف این قبیل درآمدها، الگویی در جهت رسیدن به سعادت اخروی فراهم نمودند. با توجه به این که ارتباطات نقش بسیار مهمی در توسعه حیات اقتصادی و فرهنگی جوامع دارد. حفر چاه ها توسط امام(علیه السلام) در مسیر مکه و مدینه، علاوه بر آبادانی و خرمی شهر مدینه و پیدایش مزارع و باغ ها، منجر به تامین آسایش و سهولت مسافرت زائرین خدا گردید؛ چاه های نزدیک مسجد فتح، مسجد جامع بصره، و نزد قبر حضرت حمزه در احد وقف گردید، نیز به همین منظور بوده است (منتظرالقائم، خوشنودی، فصلنامه شیعه شناسی، ص23).

توازن اجتماعی هدایت می کند. لذا گرچه وقف و صدقه بیشتر به عنوان امور اخلاقی شناخته شده اند، ولی در عمل تاثیر به سزایی در تامین عدالت اجتماعی دارد. با این که انواع مالیات های اسلامی چون خمس و زکات نقش قابل توجهی در استقرار عدالت اجتماعی دارند، اما امتیاز برجسته وقف در این است که واقفان تنها براساس وجدان دینی خود عمل می کنند و بدون تعهد و ضمانت اجرایی در بیرون دست به این عمل مقدس می زنند (سلیمی فر، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی، اجتماعی آن، ص169-168). امام علی(علیه السلام) معتقدند که استقرار عدالت اجتماعی، بدون عمران و آبادانی مقدور نیست. ایشان در بخش های متعددی از دستورنامه های خود، تاکید فرموده اند که اگر رفاه و آسایش نسبی برای آحاد مردم جامعه ایجاد نشود، فاصله و شکاف میان اقشار جامعه خواهد بود و هر روز بر فقر فقیر و غنای غنی افزوده می شود. حضرت در فرمان خود به مالک اشتر، هدف اصلی انتخاب مالک را به فرمانداری مصر در نامه 53 چنین بیان می فرماید: «این فرمان بنده خدا امیرمؤمنان به مالک اشتر پسر حارث است، در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر برمی گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد و با دشمنانش نبرد کند، کار مردم را اصلاح و شهرهای مصر را آباد سازد.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص403). حضرت هم در دوران خلفا و هم در دوران حکومتشان، از اصلاحات اقتصادی که زمینه ساز برقراری عدالت اجتماعی بود، غفلت نورزیدند و از اهداف اساسی ایشان، توجه به عمران و آبادانی جامعه اسلامی بود. ایشان نه تنها این امر را به کارگزارانش گوشزد می کرد، بلکه خود نیز به توسعه کشاورزی و ایجاد مزارع و باغ ها توجه بسیار داشت. از جمله این موارد نخلستان ها، باغ ها و چشمه هایی در وادی القری(1) از توابع خیبر ایجاد نمودند و پس از آبادکردن، آن ها را برای فقرا و مساکین وقف نمودند. موقوفات دیگر امام در این منطقه، شامل چشمه موات و چشمه ناقه می باشد (ابن شبه، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص225و221). از دیگر موارد موقوفی امام «بغیبغه»، چاهی نزدیک رشاء در اطراف مدینه می باشد. از امام صادق(علیه السلام) از

ص: 262

پدرش نقل شده که چون به علی(علیه السلام) پیداشدن این چشمه را بشارت دادند. فرمود: وارث خوشنود می گردد. آن گاه فرمود: وقف بر مساکین و مسافرینی که خرجی راه ندارند و نیازمندان نزدیک است (اشکوری، میقات حج، ص192). وجود این موقوفات کمک ارزنده ای برای رفع نیاز اقشار کم درآمد گردید تا با بهره گیری از امکانات این زمین ها، ضمن ایجاد تعادل در طبقات جامعه، فرصتی جهت اشتغال فراهم گردد. زیرا موقوفات با توزیع عادلانه سرمایه از تراکم ثروت در دست طبقه و قشر خاصی در جامعه جلوگیری می کند. ابن اثیر از آن حضرت نقل کرده است: «من هم اکنون از گرسنگی سنگ بر شکم می بندم، درحالی که (درآمد) صدقه من چهارهزار (یا چهل هزار) دینار است.» راوی حدیث می گوید: مراد حضرت از این صدقه زکات مالش نیست، بلکه منظور وقف هایی است که به عنوان صدقه قرار داده، وگرنه حضرت مالی را ذخیره نمی کرد که به آن زکات تعلق گیرد. ربعی بن عبدالله از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است: امام علی(علیه السلام) خانه ای در محله بنی رزیق مدینه داشت که آن را وقف نمود. «به نام خدای بخشاینده مهربان، این است آن چه علی بن ابی طالب آن را درحالی که زنده و کامل بود، صدقه کرد. وقف نمود خانه خود را که در «بنی زریق » قرار دارد. صدقه ای که فروخته نمی شود و هبه نمی گردد تا خدایی که وارث آسمان و زمین است، آن را وارث شود. در این خانه، خاله های خود را سکونت داد، مادامی که خود یا اولادشان زنده هستند و وقتی مرگ آن ها رسید برای محتاجانی از مسلمانان باشد.» (حر عاملی، وسائل الشیعة، ج19، ص187) از آن جاکه حضرت به رعایت حال بردگان نیز توجه داشت، چشمه ای در ینبع را به نام غلامش «ابی نیزر» وقف نمود. در کافی آمده است: «به نام خداوند بخشنده مهربان. این چیزی است که بنده خدا علی، امیرمؤمنان صدقه داده است. این دو چشمه به نام های «عین ابی نیزر» و «بغیبغه» را بر فقرای مدینه و در راه ماندگان وقف نمودم، تا بدین وسیله در روز قیامت چهره خود را از آتش دوزخ مصون دارم. کسی حق فروش و بخشش آن ها را ندارد، تا آن گاه (یعنی قیامت) که خدا وارث آن ها شود و خدا بهترین وارثان است، مگر آن که حسن و حسین بدان ها محتاج شوند که ملک

ص: 263

خالص آن ها خواهد بود و هیچ کس دیگر حقی در آن ها ندارد.» (کلینی، الکافی، ج7، ص54). هم چنین از عماربن یاسر نقل شده است که پیامبر(صلی الله علیه و اله)زمینی در «ذی العشیره» در ینبع به حضرت امیر بخشیدند و عمر نیز در دوران خلافتش قطعه ای در آن جا به ایشان بخشید و حضرت در آن جا ملکی خرید و به همراه چشمه هایش همه را وقف نمود. در وقف نامه آمده است که این ملک و همه اطراف آن صدقه بردگانی است که در آن جا مشغول به کار بودند، جز سه تن از آن ها؛ «رباح»، «ابی نیزر» و «جبیر» که آزاد می باشند (اشکوری، میقات حج، ص193). کنکاش در اسناد موقوفی امام(علیه السلام)، روشن می نماید که بخشی از موقوفات ایشان تلاشی در راستای برقراری عدالت اجتماعی و توازن در بین طبقات جامعه بوده است.

پیشاپیش بخشی از اموالشان را برای استفاده خود در عالم آخرت بفرستند، بنابراین از بهترین راه ها پیش فرستادن بخشی از اموال، و به کارگرفتن آن ها در راستای مصالح عمومی و قانون وقف است (تقی زاده، وقف از منظر قرآن و روایات، ص22).

در سوره قصص آمده است: «وابتغ فیما آتاک الله الدار الاخره و لا تنس نصیبک من الدنیا و احسن کما احسن الله الیکو لا تبغ فی الارض ان الله لا یحب المفسدین (قصص/77)؛ در آن چه که خداوند به شما عطا کرده، آخرت را بجویید، سهم خود را از دنیا فراموش مکن و نیکی کن، همان گونه که خدا به تو نیکی کرده است.» امیرالمؤمنین(علیه السلام) در یکی از وقف نامه هایش هدف خود را از وقف چنین بیان می کند: «ابتغاء وجه الله لیدلجنی الله بالجنّة و یصرفنی عن النار ویصرف النار عن وجهی یوم تبیضّ وجوه و تسودّ وجوه؛ به منظور جلب رضای الله، تا به سبب آن مرا داخل بهشت برین فرماید و از آتش دورم بدارد و آتش را از صورتم دور فرماید و روزی که صورت هایی سفیدند و صورت هایی سیاه» (مجلسی، بحارالانوار، ج103، ص183). حضرت علی(علیه السلام) در این وقف نامه به انگیزه آخرت خواهی و رسیدن به بهشت و دوری از آتش جهنم تصریح شده است (کلینی، الکافی، ج7، ص49). حضرت علی(علیه السلام) معصوم است و عملی انجام نمی دهد که سزاوار آتش جهنم باشد، بنابراین دعای حضرت جنبه دفعی دارد نه رفعی. و با بخشش و انفاق اموال خود از خداوند می خواهد که او را از آتش جهنم برهاند (تقی زاده، وقف از منظر قرآن و روایات، ص55) توصیه اهل بیت(علیهم السلام) ترجیح آخرت بر دنیا است. امیرمؤمنان در خطبه 42 می فرماید: «هوشیار باشید که آخرت رو آورده است و برای هریک از دنیا و آخرت فرزندانی است؛ پس شما از فرزندان آخرت باشید نه فرزندان دنیا، چون هر فرزندی به زودی در قیامت به پدر مادر خود ملحق می شود. به راستی بدانید که امروز فقط روز عمل است، نه حساب و فردا روز حساب است، نه عمل» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص67). بنابراین امام(علیه السلام) با عمل به سنت وقف در جامعه، درصدد نهادینه کردن اصول و ارزش های معنوی شریعت اسلام بودند. خداوند در تبیین هدف آفرینش انسان می فرماید: «جن و انس را آفریدم تا عبادت و بندگی مرا کنند.» بنابراین

ص: 265

انسان باید در زندگی دنیوی در پی کسب رضایت و خوشنودی پروردگارش باشد و یکی از راه هایی که موجب رضایت خداوند می شود وقف است. امام علی(علیه السلام) به منظور عبادت و بندگی پروردگار در دنیا و سعادت در آخرت، اموال و دارایی های خود را انفاق نمود تا ضمن ارائه یک الگوی عملی برای مسلمانان، از پاداش این عمل نیکو در آخرت بهره مند گردد. حضرت می فرماید: «الصدقة والحبس ذخیرتان فدعوهما لیومهما؛ صدقه و وقف برای آخرت است، پس اموالتان را برای آن روز وانهید.» (تقی زاده، وقف از منظر قرآن و روایات، ص31). برنامه عملی اسلام به گونه ای طراحی شده است که زمینه تزکیه و تهذیب نفس انسانی در این دنیا فراهم گردیده، تا با باطنی خالص راهی سرای آخرت گردد. بنابراین بُعد مادی و معنوی انسان مدنظر اسلام بوده است. امام علی(علیه السلام) در این سخن، اموال دنیوی را پشتوانه برای آخرت دانسته و توصیه می کند که سنت وقف توشه ای است برای آخرت شما. در این عمل بسیاری از فضایل اخلاقی هم چون عبودیت، تقرب به پروردگار، آخرت خواهی، خدامحوری، احسان و بخشش، گذشت و فداکاری، باقیات صالحات و هرآن چه که منجر به رستگاری و سعادت انسان می شود نهفته است.

نکته قابل تامل این است که در نهاد وقف دو مطلوبیت نهفته است: یکی نفس عمل بخشش، گذشت و ایثار که از استغراق انسان در تعلقات مادی و ثروت جلوگیری می کند و دیگری لذتی که فرد در نتیجه عمل مطلوب خود می بیند و اثرات آن را در فقرزدایی جامعه مشاهده می کند (سلیمی فر، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی، اجتماعی آن، ص148). زیرا کسی که مبادرت به عمل وقف می کند حس دیگرخواهی بر خودخواهی در وجودش غلبه دارد، به عبارت دیگر؛ احسان در وجود و زندگی انسان شکل نمی گیرد، مگر به واسطه رهاشدن از مادیات دنیوی و توجه به ثمرات اخروی آن، لذا در سنت وقف است که این روحیه در بندگان خالص پروردگار بروز می کند.

یکی دیگر از ثمرات وقف برای واقف، جاودانه ساختن نام خود به نیکی است. حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «بهترین مال آن است که برایت اندوخته و نام نیک برجای نهد و سپاس و

ص: 266

پاداش را برای تو به دست آورد.» (تقی زاده، وقف از منظر قرآن و روایات، ص36) و در گفتاری دیگر صدقه و وقف را از بین برنده عذاب قبر و قیامت می دانند. ایشان فرمودند: «صدقه مؤمن (که وقف نمونه آن است) سپری بزرگ و حجابی است برای او در برابر آتش. صدقه کافر، دارایی او را از تلف شدن حفظ می کند و عوض آن در همین دنیا به او داده می شود و بیماری ها را از جسم وی دور می گرداند،

اما در آخرت نصیبی ندارد.» (همان، ص42). گرچه امام علی(علیه السلام) با ورود به مدینه با انجام فعالیت های اقتصادی هم چون کشاورزی و زراعت و احداث چاه ثروت عظیمی به دست آوردند، اما هدف ایشان از فعالیت اقتصادی، اندوختن ثروت نبود، بلکه هدف حضرت خوشنودی پروردگار و حل معضلات اجتماعی مسلمین با استفاده از ظرفیت وقف بود (همان، ص73).

باتوجه به این که یکی از کارکردهای وقف در جامعه، کارکرد آموزشی و فرهنگی آن است، لذا بخشی از سیاست حضرت در این زمینه، توسعه فرهنگی و تعلیم و تربیت بود و مسجد به عنوان نخستین پایگاه آموزشی نقش ارزنده ای در برپایی آموزش در جهان اسلام داشته است. وقف مسجد به عنوان نخستین مؤسسه آموزشی در تمدن اسلامی که پیوندی بین دین و دانش را برقرار می سازد، بیانگر بخشی از اهداف امام علی(علیه السلام) در زمینه توسعه فرهنگی جامعه زمانش می باشد؛ حضرت براساس رسالتی که در قبال بندگان خدا داشت، لحظه ای از ارشاد و آموزش و پرورش مسلمانان کوتاهی نورزیدند. در آموزه های الهی تصریح شده است که فلسفه حکومت در مکتب انبیا، آموزش و پرورش انسان ها، جهل زدایی و برانگیختن خردها است. امام علی(علیه السلام) این حقیقت را در خطبه هایش بیان نموده است و تاکید بر گسترش فرهنگ و علم و ادب را در سیره عملی خود عرضه داشتند (محمدی ری شهری، سیاست نامه امام علی(علیه السلام)، ص46) در جامعه ای که امام علی(علیه السلام) به تصویر می کشند، توسعه فرهنگی و علم و آموزش از اهمیت بسزایی برخوردار است، ایشان در خطبه 105 می فرمایند: «در فراگرفتن دانش سخت بکوشید، پیش از آن که درخت آن بشکند و پیش از آن که به خود مشغول گردید.» (شریف رضی، نهج البلاغه، ص137).

ص: 267

ابن شهرآشوب ضمن معرفی مساجد موقوفی توسط حضرت، بیان می دارد که نخستین زمین هایی که بر آن ها صیغه وقف جاری شد، مساجد بود. اسامی مساجد وقفی امام علی(علیه السلام) بدین شرح است: مسجد فتح در مدینه، مسجد میقات، مسجد بصره و مسجدی در کنار قبر حمزه سیدالشهدا (ابن شهرآشوب، المناقب، ج2، ص223).

امیرمؤمنان(علیه السلام) ضمن الگوبودن در نظر و عمل، در اصول اخلاقی و دینی به عنوان یک انسان کامل، با اجرانمودن تک تک قوانین ارزشی و الهی و فرهنگی در جامعه از جمله سنت وقف که تاکید قرآن کریم و پیامبر(صلی الله علیه و اله)می باشد، جامعه را به سوی معنویت هدایت و ارشاد نمودند.

17. شعیری، تاج الدین، جامع الأخبار، قم: انتشارات رضی، 1363ش.

18. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، بیروت: دارصعب و دارالتعارف، چاپ چهارم، 1401ش.

19. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت: دار الإحیاء التراث العربی، 1403ق.

20. محمدی ری شهری، محمد، سیاست نامه امام علی(علیه السلام)، ترجمه: مهدی مهریزی، قم: دار الحدیث، 1379ش.

21. منتظرالقائم، اصغر، خوشنودی، عفت، «بررسی و توضیح جایگاه موقوفات امام علی(علیه السلام)»، فصلنامه شیعه شناسی، سال 12، شماره 48، 1393ش.

22. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم: موسسه آل البیت، 1408ق.

ص: 270

ص: 272

جامعه ای در طول تاریخ پرفراز و نشیب نوع بشر خیرخواهی، نیکوکاری، دل سوزی، داوطلبی و اهل خیر و معروف بودن است. لازمه چنین پیش رفتی وجود افراد خودشکوفا، خیرخواه و دل سوز به حال بشر است. انسان هایی که مازاد وقت و ثروت خود را صرف دیگران می کنند و ناراحتی ها و رنج های آنان را کاهش و موجب خوشحالی و آسایش آنان می شوند. گاهی هم وقت و ثروت مازاد از متعارف نیست، اما ایثار و از خود گذشتگی رخ می دهد و عده ای ایثارگرانه از وقت و ثروت خود می گذرند تا دیگران در آسایش و رفاه قرار بگیرند. در نهایت، گاهی هم هست که صرف نظر از مازاد وقت و ثروت، برخی از آبرو و جان خود مایه گذاشته و با شهید کردن شخص خود یا شخصیت خود امنیت و آسایش دیگران را تأمین می کنند.

در ادبیات دینی از صرف مازاد وقت و ثروت خود برای دیگران، اعم از خدا، دین، انسان و طبیعت به «معروف» یاد می شود، و در ادبیات علوم، اعم از اقتصاد، جامعه شناسی، روان شناسی اجتماعی، و غیره به «آلتوریسم یا نوع دوستی» و در ادبیات اقتصادی از این مسئله در اقتصاد اجتماعی، اقتصاد داوطلبانه، اقتصاد بخش سوم و مانند آن بحث می شود.

هر کار خیر مستحبی، به ویژه بخشش های مالی با قصد قربت الهی معروف است(1)،

و کسانی که برای خداوند متعال مازاد وقت یا ثروت خود را در اختیار دیگران در تامین رفاه و آسایش آنان قرار دهند کار خیر و معروف انجام داده اند. از دیدگاه توحیدی تمامی مخلوقات عالم خانواده خداوند متعال و روزی خوار او هستند و سودمندترین (ر.ک: کلینی، اصول کافی، ج 4، ص485، ح7) و محبوب ترین افراد بشر کسانی هستند که به خانواده خداوند

ص: 274

متعال مهربان تر و در تأمین نیازمندی هایشان کوشاتر باشند (ر.ک: کلینی، کافی، ج3، ص507، ح2167). در حدیثی جامع، کوشش برای رفع انواع نیازمندی های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، و خانوادگی افراد بشر سبب گشایش در قیامت، شادشدن رسول خدا، و در ضمانت خداوند متعال قرارگرفتن می شود (ر.ک: مجلسی، آداب معاشرت، ج 1، ص195، ح47). و چه چیز ارزشمندتر برای تکامل روح انسان و بالا بردن آن، بیش از شادمانی پیامبر خدا و انسان کامل می تواند مؤثر باشد؟ انسان کاملی که جانشین و خلیفه مطلق و مستقیم خداوند متعال و مسئول و متولی خدمت رسانی به جمیع مخلوقات که عیال خدا هستند می باشد. فرشتگان و انسان های متقی و نیکوکاری که مظهر برخی از اسماء الهی مانند جود و بخشش و کمک رسانی هستند جانشینان و خلیفه محدود و غیرمستقیم خداوند و جانشینان جانشین او و تحت اشراف انسان کامل به خیرخواهی و سودمندی خود ادامه فعالیت می دهند و از این دیدگاه، همه مخلوقات روزی خوار سودمندترین موجود جهان ممکنات، یعنی، انسان کامل

می باشند «بِیُمنِهِ رُزِقَ الوَری وَبِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الأرضُ و السَّماء» (جوادی آملی، تسنیم، ج 3، ص 225).

بدین ترتیب، از دیدگاه مکاتب توحیدی پذیرش ولایت انسان کامل در تمامی امور معروف از جمله بخشش مازاد وقت و ثروت از جمله نکات کلیدی است که در تکامل معنوی انسان و ساخت نظام شخصیت افراد نقش کلیدی دارد. از آن جا که انسان کامل تمامی این امور را با قصد قربت خالص الهی و عقلانیت کامل عمل انجام می دهد این روشی می شود تا در ساخت فردی، گروهی، نهادی، سازمانی، اجتماعی و در ساخت جامعه مدنی و نظام اجتماعی به این روح توحیدی و عقلانیت عمل توجه کرد. ازاین روست که نهادهای خیرخواه در جوامع توحیدی از جمله نهاد وقف هرچند با انگیزه های دیگرخواهانه غیرالهی می توانند مجاز باشند اما انگیزه الهی و شدت دوستی خداوند متعال دیگر انگیزه ها را تحت الشعاع خود قرار می دهد.

ص: 275

نهاد وقف با چنین نگرشی در نظام اقتصادی صدر اسلام نوسازی شد و گسترش یافت و به چنان بالندگی بی نظیر در تمدن قدیم اسلامی دست یافت. ازاین رو، ضروری است تا با بررسی سیره وقفی

امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) انگیزه ها، رفتارها، شیوه ها و موارد مصرف اوقاف صورت گرفته توسط این الگوی بشریت در طول تاریخ را موشکافی کرده تا درس ها و عبرت هایی برای اصلاح نهاد وقف اتخاذ گردد.

این نوشتار اکتشافی است از «انگیزه ها، رفتارها، شیوه ها و موارد مصرف اوقاف صورت گرفته توسط امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)». نوع پژوهش بنیادی نظری، روش تحقیق کیفی (فقهی، تفسیری، تاریخی و اقتصادی)، روش گردآوری داده ها کتابخانه ای، ابزارهای گردآوری داده ها اسنادی، و با روش تجزیه و تحلیل داده ها «تحلیلی- توصیفی» نشان می دهد که «اامام الگوی ممتازی در وقف ارائه می کند».

زیادی از اموال خود را وقف کرد. با وجود این که، حضرت علی(علیه السلام) از لحاظ مصرف به شدت زاهدانه رفتار می کرد اما با تلاش تولیدی مبارک خود که در دوران خانه نشینی خود و با کار کشاورزی ثروتی ایجاد کرده بود که درآمد سالانه اش چهل هزار دینار طلا برآورد می شد(1).

بدیهی است که ایشان انگیزه خالص الهی از این کار خیرخواهانه، یعنی، وقف داشت؛ چنان که در یکی از وقف نامه هایش آمده است «ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ الدَّارِ الْآخِرَه» (کلینی، کافی، ج 13، ص451، ح13276).

ایشان دو نوع وقف را در زندگی خود انجام دادند که در این قسمت بدان می پردازیم. این دو نوع عبارتند از: 1- وقف عبادی؛ 2- وقف اجتماعی.

منظور از وقف عبادی وقف مسجد و اماکن مشابه، و مراد از وقف اجتماعی نیز وقف مال جهت رفع نیازهای دیگران، اعم از خانواده و دیگر نیازمندان است. از آن جا که ایشان تمامی کارهایشان را با اخلاص کامل و با نیت قرب الهی انجام می دادند ازاین رو، قصد قربت به عنوان شرط کمال در اوقافشان تجلی تام دارد و بدین ترتیب، وقف عبادی و وقف اجتماعی ایشان هر دو عبادت خالص پروردگار عالم می باشند. بنابراین، کسانی که ایشان را الگوی خیرخواهی خویش قرار می دهند طبیعی است که می بایست قصد قربت داشته باشند.

آشوب، در مدینه مسجد فتح را ساخت و در مقابل قبر حمزه و میقات و کوفه مساجدی بنا کرد و هم چنین جامع بصره و عبّادان را ساخت و کارهای خیریه دیگری انجام داد (ابن شهر آشوب مازندرانی، شرح الکافی، ج 2، ص123).

وقف خلیفه دوم، که «أحبس أصلها و سبّل ثمرها»(1) عبارت دقیقی از ماهیت وقف نداریم. اما پس از ایشان، به ویژه از خلیفه دوم و امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)، مورخین نسخه هایی از وقف نامه های بسیار دقیق و مستند به ثبت رساندند که منشأ ثبت تمامی اسناد وقفی در جهان اسلام شد (ر.ک الحجیلی، الاوقاف النبویه و اوقاف الخلفاء الراشدین، ص103).

در این قسمت، ابتدا به نصوص صحیح وقف نامه های امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) اشاره می شود، سپس به تبیین ارکان اوقاف حضرت می پردازیم. این سه روایت صحیح، به ترتیب، عبارتند از:

1- امام صادق(علیه السلام) می فرماید «تَصَدَّقَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ(علیه السلام) بِدَارِهِ الَّتِی فِی الْمَدِینَه فِی بَنِی زُرَیقٍ» (مجلسی اول، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، ج 11، ص 171). این خانه در محله بنی زریق مدینه وقف خانه های حضرت و وارثان آنان شد و در صورت انقراض نسلشان به مسلمانان نیازمند می رسید.

2- امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «قَسَمَ رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه و اله)الْفَی ءَ فَأَصَابَ عَلِیاً أَرْضٌ فَاحْتَفَرَ فِیهَا عَیناً فَخَرَجَ مِنْهَا مَاءٌ ینْبُعُ فِی السَّمَاءِ کَهَیئَه عُنُقِ الْبَعِیرِ فَسَمَّاهَا عَینَ ینْبُعَ فَجَاءَ الْبَشِیرُ لِیبَشِّرَهُ فَقَالَ بَشِّرِ الْوَارِثَ هِی صَدَقَه بَتّاً بَتْلًا فِی حَجِیجِ بَیتِ اللَّهِ وَعَابِرِ سَبِیلِهِ لَا تُبَاعُ وَلَا تُوهَبُ وَلَا تُورَثُ...» (همان، ص172). زمین مواتی به عنوان فیء و از مسیر مالکیت دولتی و خصوصی سازی توسط رسول خدا به امیرالمؤمنین(علیه السلام) واگذار شد. ایشان چاهی در آن حفر کرده و آن را وقف حجاج خانه خدا [در مسیر حجاج مصری] و ره گذران نیازمند کرد.

3- در صحیحه عبد الرحمن بن الحجاج آمده است «امام کاظم(علیه السلام) وصیت نامه امیرالمؤمنین(علیه السلام) را برایم ارسال فرمود» (همان). این وصیت نامه شامل وقف تقریباً تمامی اموال ایشان و آزادسازی برخی از بردگان می باشد.

«بسم الله الرحمن الرحیم» شروع شده و صیغه وقف هم چون با انگیزه خالص الهی منعقد شده با لفظ صدقه آمده که نشان گر قربی بودن وقف است(1). بدین ترتیب، صیغه وقف با لفظ بیان شده که هرچند به تنهایی ظهور در وقف ندارد اما با قرائنی مانند «لاتباع ولاتوهب ولا تورث» یا «هَذِهِ صَدَقَه وَاجِبَه بَتْلَه»(2) که در این وقف نامه های مکتوب اضافه شده این ظهور اثبات می شود. تاریخ وقف نامه خانه در محله بنی زریق معلوم نیست، ولی تاریخ وصیت نامه ای که در آن آزادسازی بردگان و اوقاف حضرت مطرح شده دهم جمادی الاولی سال سی و هفت هجری قمری می باشد(3).

مکان نوشتن هم کوفه بود در جایی به نام مِسْکَن(4). از برخی روایات مربوط به فوران کردن چشمه های بغیبغه و ابونیزر هم فهمیده می شود که وقفشان در همان زمان، یعنی، هنگام خانه نشین شدن حضرت اتفاق افتاد(5).

حضرت علی(علیه السلام) از یک سو، به عنوان مفسر شریعت و از سوی دیگر، به عنوان واقفی که «کالشارع فی امر وقف امواله» می باشد برای خودشان اختیاراتی را در امور اوقافشان قائلند.

ایشان تا وقتی که خودشان در قید حیات بودند، خودشان متولی اداره آن بودند و پس از آن، متولی این موقوفه ها را امام حسن(علیه السلام)(1) و پس از ایشان امام حسین(علیه السلام)(2) که فرزندان حضرت زهرا(علیها السلام) می باشند معرفی می کنند(3).

جالب این است که چون این دو بزرگوار خودشان مانند پدر بزرگوارشان مفسر دین و عالم به احکام شریعت هستند و از فرزندان زهرای اطهر، از این رو، بر آن ها شرط رعایت حقیقت وقف از سوی واقف موصی، یعنی، امیرالمؤمنین، به آن ها نمی شود. اما به دومین نفر از این دو سفارش می شود که به متولیان بعدی که امام و معصوم نیستند شرط کند که حقیقت وقف را رعایت کنند(4).

در صحیحه عبدالرحمان بن الحجّاج، امام علی(علیه السلام) به عنوان واقف، در سه مورد به متولی اجازه می دهد بخشی از موقوفه یا درآمد موقوفه را بفروشد و تبدیل به احسن کند یک - قضای دین(5)؛ دو - هر گونه مصلحت سنجی درست(6)؛ سه - مصلحت در فروش خانه و توزیع سه ثلث درآمد بین خانواده های معین(7). مصرف اوقاف توسط ایشان کامل مشخص

ص: 281

شد که در مبحث موقوف علیهم مطرح می شود. امنیت اقتصادی این موقوفات نباید توسط خویشاوندان یا غریبه های دولتی یا خصوصی مخدوش شود(1).

5 - ایشان در وقف نامه این حق را برای متولی قرار داد که به اندازه متعارف از درآمد موقوفه برای مدیریتش برداشت کند(2).

6 - برای رسمی شدن سند وقف نامه ای که به خط خودشان نوشته شده چهار نفر از یارانش به عنوان شاهد در نظر گرفته شدند(3).

مدینه منوره فاصله دارد(1).

مطابق نقل افراد محلی، موقوفات امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنوب «ینبع النخل» قرار دارد(2)

و جاسر می گوید هنوز هم این نام بر زمین وسیع و خالی از سکنه ای که در آنجا است، اطلاق می شود (همان، ص 77). بر طبق اسناد تاریخی، این اموال عبارتند از:

بود خرید و به جهت خوبی پدرش نسبت به مهاجرین مسلمان به حبشه، او را آزاد کرد. البته، او از موالی و دوست داران ایشان شد و گفته شده که حبشی ها وقتی از او اطلاعی به دست آوردند هیئتی برای پادشاه کردنش فرستادند، ولی او امتناع کرد و گفت «بعد از نعمت اسلام دنبال پادشاهی نیستم». او یکی از بلندقامت ترین و زیباترین افراد بود (همان، ص351).

سه - دیدگاه سید محسن امین جمع بین دو دیدگاه سابق آن است که علی(علیه السلام) ابونیزر را از تاجر مکی خرید و آزادش ساخت، سپس او را نزد پیامبر گرامی آورد و او مسلمان شد و نزد ایشان تا هنگام رحلتشان ماند، آن گاه به خانه علی(علیه السلام) منتقل شد و در خدمت فاطمه و فرزندانش بود، و پس از آن، مراقب بغیبغه و عین ابو نیزر گردید (ر.ک: امین، اعیان الشیعه، ج1، ص435).

ابو نیزر ماجرای حفر این چشمه را چنین گزارش داده است «زمانی که من متصدی دو کشتزار عین ابی نیزر و بْغیبغه بودم، روزی امیرمومنان(علیه السلام) نزد من آمد... کلنگ را برداشت و به درون چاه رفت و شروع به کندن کرد؛ ولی آبی نمی جوشید. امام [در حالی که عرق از سر و رویش جاری بود برای رفع خستگی] از چاه بیرون آمد، عرق از پیشانی پاک کرد، کلنگ را برداشت و دوباره وارد چاه شد.

چنان ضربه های محکمی بر چاه می کوبید که صدای »هُما هِم« او به گوش می رسید. ناگهان آب مانند گردن شتر فوران کرد. [امام] به سرعت از چاه بیرون آمد و فرمود خداوند را شاهد می گیرم که این آب وقف است...مگر این که حسن و حسین بدان محتاج شوند که در این صورت، فقط برای این دو آزاد است» (ر.ک: السمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، ج4، ص120). در همین رابطه، ابن هشام می نویسد «حسین مدیون شد و معاویه در قبال مزرعه ابو نیزر حاضر به پرداخت دویست هزار دینار شد ولی او از فروشش امتناع کرد» (همان).

لِی فِیهَا وَمَا حَوْلَهَا صَدَقَه وَ رَقِیقَهَا»، لازم است حداقل نام برخی از اموال ایشان را در این منطقه ذکر کنیم، این اموال عبارتند از عین البُحَیر؛ عین نولا؛ عین الحَدَث؛ وعین العصیبه (ر.ک: ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص 221 و 223).

فاطمه قرار داد و بردگان را هم وقف کرد[ما کان لی بوادی القری کُلُّهُ مِنْ مَالٍ - لِبَنِی فَاطِمَه (یک جمله انشائیه) وَ رَقِیقُهَا صَدَقَه (جمله انشائیه دوم)].

البته، در روایت ابن شبه آمده «ثلثه مال ابنی»(1)

(ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره، ج 1، ص226)، یعنی، «یک سوم آن اموال متعلق به دو پسرم می باشند».

مطابق نقل ابن شبه، موقوفات امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در وادی القری «عین ناقه» یا «عین حسن» و عین زمین مواتی بودند. این املاک موقوفه مدتی توسط برخی از اهالی غصب شد ولی حمزه بن حسن بن عبیدالله بن العباس بن علی توانست آن ها را به حالت وقفی برگرداند (همان، ج 1، ص223).

[خشک رود] و کوهی است که در این شهرستان قرار دارد. این روستا در نقشه زمین گوگل نیز مشاهده می شود که در شرقش شهرک شَجْوی، و در غربش شهرک القراصه هست که این شهرک به عیص نزدیک است(1).

این اطلاعات با داده های سمهودی و ابن شبه سازگار است. سمهودی می نویسد «ترعه واد یلقی اِضَم من القبله» (السمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، ج 4، ص38). اِضَم(2) مهم ترین وادی میان مدینه و دریا است. اضَم خشک رود یا وادیی است که مدینه در آن واقع است. این وادی را در نزدیک مدینه قَنات(3) گویند و در نزد سَدّ، شَظات(4) و در پایین تا برسد به دریا اضم نامیده می شود. در سمت شمال غربی در رود بُطْحان و عقیق، در زَغابه می ریزند و زَغابه را بعد از آن اضَم نامند (احمد العلی، حجاز در صدر اسلام، ص86).

البته، مکانی به نام دیمه نداریم، ولی دو مکان به نام «دیسه» در دو استان تبوک و مدینه

ص: 287

وجود دارند. از آنجا که «دیمه» با «دیسه» در نوشتارهای عربی ممکن است مشتبه شود، ازاین رو، محققان حجازی جغرافیای اسلام می توانند در این موضوع تحقیق کنند. تحقیق ابتدایی نگارنده این است که دیسه تبوک زیباترین و خوش آب و هواترین روستای گردشگری استان تبوک است، ولی فاصله اش تا مدینه منوره بسیار زیاد است(1)

و با داده های سمهودی سازگار نیست؛ ولی دیسه عیص نام دشتی است در شهرستان عیص (ر.ک: ویکی پدیا عربی، ذیل واژه العیص یا محافظه العیص [فرمانداری عیص]).

از جنوب این شهر به سمت مدینه منوره ترسیم شده است. مطابق گزارش معجم البلدان، «الفُرْع» قریه ای است از نواحی مدینه در سمت چپ سقیا(1)

که تا مدینه هشت برید[مرحله سفر] راه است و در مسیر مکه [مسیر قدیم مکه به مدینه] قرار دارد، و برخی نیز گفتند که چهار شب تا مدینه فاصله دارد (ر.ک: حموی بغدادی، معجم البلدان، ج4، ص252).

پیامبر گرامی(صلی الله علیه و اله)به امیرالمؤمنین(علیه السلام) چهار قطعه زمین به نام های فقیران[دو قطعه]، بئر قیس و شجره واگذار کرد(1)

(مجلسی، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج 23، ص83). ثانیاً جغرافیا شناسان مسلمان درباره چنین نامی اظهار نظر کرده و جایگاهش را هرچند به نحو مبهم مشخص کرده اند. یک احتمال این است که این دو موقوفه در جنوب شرقی شهر مدینه منوره، نزدیک محل اسکان یهود بنی قریظه باشد(2). حجیلی از عباسی در کتاب «عمده الاخبار» نقل می کند «فقیر متعلق به علی بن ابی طالب(علیه السلام) بود و امروزه [زمان حیات نویسنده] به بنی حسن، بیت شریف والیان مکه تعلق دارد. این موقوفه در غرب باغ سید محسن بن محمد شدقمی مدنی از شرفای بنی حسن در مدینه ... و در وسط محله عوالی قرار دارد...» (الحجیلی، الاوقاف النبویه و اوقاف الخلفاء الراشدین، ص 356). حجیلی در ادامه به نقل از سید طرابزونی، ناشر و حاشیه نویس بر کتاب فوق، می نویسد «فقیر امروزه به این نام شناخته می شود و وقف آل حماد در عالیه است» (همان).

احتمال دیگر این است که فقیر مورد بحث در حدیث، نام بزرگ ترین روستای شهرستان فُرْع از توابع استان مدینه در حدود 140 کیلومتری مدینه منوره باشد(3)

(ر.ک شراب، فرهنگ

ص: 290

اعلام جغرافیایی، ص 305). بنابر این که هم نزدیک مدینه است و هم در منطقه عالیه. زیرا اعراب آن چه که در سمت نجد است عالیه گویند و آن چه که در سمت تهامه [غرب حجاز و کناره ساحل دریای سرخ] است سافله گویند. به طور مثال، شهرهای مدینه و طائف از نجد و عالیه هستند و مکه از سافله (ر.ک حموی بغدادی، معجم البلدان، ج 2، ص137)(1). از سوی دیگر، شاهدی بر این احتمال آن است که این شهرستان شیعه زیاد دارد و برخی از روستاهای دیگر آن هم چون ام العیال از موقوفات حضرت زهرا(علیها السلام) و متعلق به اهل بیت عصمت و طهارت می باشند.

دو وادی حمراء [وقف مشاع] و وادی بیضاء از موقوفات ایشان است(1)؛

و «القصیبه» در فدک [شمال شرقی مدینه منوره در استان حائل] (ر.ک: احمدی میانجی، مکاتیب الأئمه(علیهم السلام)، ج 2، ص371-372).

علاوه بر موقوفات فوق، نام های دیگری نیز از ابن شبه در تاریخ مدینه منوره ذکر شده است «الادبیة» در وادی اِضَم(2)؛ و «رَعْیَه» و «الأسحَن» در منطقه فدک (ر.ک: ابن شبه، تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص 223- 225).

بدین ترتیب، امیر مؤمنان علی(علیه السلام) موقوفات متنوعی داشته که می توان آن ها را در 5 دسته مسجد، برده، خانه، زمین کشاورزی اعم از مزرعه و باغ، و چشمه یا چاه تقسیم بندی کرد.

اعم از اینکه مازاد بر نیاز ما باشد یا تشخیص بدهیم که دیگران نیازمندترند هرچند که خودمان هم نیازمندیم. بهتر است متولی وقف خود واقف یا کسی باشد که کاملاً با اهداف واقف هم سو و سازگار باشد. در چارچوب شرع، واقف هر شرطی را در راستای مصالح موقوفه، موقوف علیهم و حتی خودش مادامی که خودخواهی محسوب نشده و حقیقت وقف رعایت شود می تواند در ضمن وضع وقف جعل کند. امنیت اقتصادی موقوفات نباید توسط خویشاوندان یا غریبه های دولتی یا خصوصی مخدوش شود. این حق برای متولی هست که به اندازه متعارف از درآمد موقوفه برای مدیریتش برداشت کند.

بهتر است برای رسمی شدن وقف نامه تمامی امور لازم در قراردادهای شرعی و قانونی اعم از ذکر نام خدا، مشخصات واقف، متولی، ناظر، شاهدان، موقوفه و موقوف علیهم و طبقات آن ها و دیگر موارد لازم رعایت شود.

بهترین وقف اجتماعی وقفی است که گرایش های ذیل را رعایت کند: محبت اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)

img20.png؛ محبت والدین فقیر؛ محبت برادران و خواهران فقیر؛ محبت خویشاوندان فقیر؛ محبت همسایگان فقیر؛ محبت دانشمندان ربّانی و خیرخواهان مؤمن؛ محبت به رفع نیازهای جامعه اسلامی(1).

متولی موظف است بعد از استثنا کردن مخارج نگه داری و درآمدزایی موقوفه، اقدام به پرداخت درآمد آن به موقوف علیهم کند.

ص: 294

[المعالم الأثیره فی السنه و السیره] حمیدرضا شیخی؛ تحقیق و اضافات محمدرضا نعمتی، تهران: مشعر، 1383 ش.

16. طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، محقق مصحح خرسان، حسن الموسوی، 10 مجلد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق.

17. قدامه بن جعفر (328 ق)، الخراج و صناعه الکتابه، بغداد: دار الرشید للنشر، 1981 م.

18. کلینی، محمد بن یعقوب، أصول الکافی، ترجمه کمره ای، قم: چاپ سوم، 1375 ش.

19. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی (ط- دار الحدیث)، محقق مصحح دارالحدیث، 15 مجلد، قم: دار الحدیث، 1429 ق.

20. مازندرانی، محمد صالح بن احمد (1081 ق)، شرح الکافی- الأصول و الروضه (للمولی صالح المازندرانی)، محقق مصحح شعرانی، ابوالحسن، 12 مجلد، تهران: المکتبه الإسلامیه، 1382 ق.

21. مجلسی اول، محمد تقی (1070 ه ق)، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق مصحح سید حسین موسوی کرمانی- علی پناه اشتهاردی- سید فضل الله طباطبائی، 14 مجلد، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، چاپ دوم، 1406 ه ق.

22. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، آداب معاشرت (ترجمه جلد 71 و 72 بحار الأنوار)، مترجم کمره ای، محمد باقر، محقق مصحح بهشتی، محمد، تهران: اسلامیه، 1364 ش.

23. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق مصحح رسولی محلاتی، سید هاشم، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1404 ق.

24. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1374 ش.

25. نجفی، سید محمد باقر، مدینه شناسی، 2جلد، تهران: نشر مشعر، چاپ دوم، پاییز 1387.

26. امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف، 1419ق.

27. الحموی الرومی البغدادی، شیخ الامام شهاب الدین أبی عبد الله یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، بیروت – لبنان: دار إحیاء التراث العربی، بی تا.

28. نوری (محدث نوری)، میرازا حسین، مستدرک وسایل الشیعه و مستنبط المسائل، قم: موسسة آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، 1408ق.

29. سمهودی، وفاء الوفاء، مصر: السعادة، 1374ق.

ص: 296

ص: 298

اسلام مورد تأکید فراوان قرارگرفته است؛ چنان که خداوند متعال در قرآن می فرماید: «وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعُونَ» (مؤمنون/8)، این آیه از آیات اولیه سوره مؤمنون است و صفاتی را برای مؤمنان بیان می کند که ازجمله آن ها رعایت امانت است و یکی از این امانات، اموال بیت المال است که در آن از دارایی های عمومی حراست می شود؛ و نیز خداوند متعال در آیه ای دیگر فرمان استرداد امانات به اهلش را داده است؛ چنان که می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَإِذا حَکَمْتُم» (نساء/58)؛ «همانا خدا به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبان آنان برگردانید».

قرآن کریم ضمن قراردادن خیانت به امانات در ردیف خیانت به خدا و رسول، آن را به هر شکل و از سوی هر فردی مذموم و ناپسند و مورد نهی قرار داده، می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَماناتِکُم» (انفال/27)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! به خدا و پیامبر خیانت نکنید و در امانت نیز خیانت مورزید».

قرآن کریم هم چنین ضمن انتقاد از دانشمندان یهود که از طریق مال به انحراف کشیده شدند، می فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَالرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِل» (توبه/34)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! بسیاری از علمای اهل کتاب و راهبانان اموال مردم را به باطل می خورند و آنان را از راه خدا بازمی دارند».

و نیز معصومین(علیهم السلام) در روایاتی چند از خیانت در بیت المال نهی کرده اند؛ چنان که علی(علیه السلام) به یکی از کارگزارانش چنین نوشت: «أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِی عَنْکَ أَمْرٌ إِنْ کُنْتَ فَعَلْتَهُ فَقَدْ أَسْخَطْتَ رَبَّکَ وَ عَصَیْتَ إِمَامَکَ وَ أَخْزَیْتَ أَمَانَتَکَ بَلَغَنِی أَنَّکَ جَرَّدْتَ الْأَرْضَ فَأَخَذْتَ مَا تَحْتَ قَدَمَیْکَ وَ أَکَلْتَ مَا تَحْتَ یَدَیْکَ فَارْفَعْ إِلَیَّ حِسَابَک وَ اعْلَمْ أَنَّ حِسَابَ اللَّهِ أَعْظَمُ مِنْ حِسَابِ النَّاسِ» (سید رضی، نهج البلاغه، نامه40)؛ «اما بعد، درباره تو به من خبری رسیده است، اگر چنین کرده باشی، همانا که خدای خویش را به خشم آورده و از فرمان پیشوای خود سر باز زده و در امانت، کار به رسوایی کشانده ای، مرا گفته اند که (به ستم)، زمین را از بار و بر، تهی ساخته ای و چیزهای زیر پای مردمان (باغ و بستانشان) را گرفته ای و اموالشان را

ص: 300

خورده ای. اینک، حساب خود را نزد من بفرست و بدان که حساب خواهی خدا از حساب رسی آدمیان، عظیم تر است».

درجایی دیگر این چنین آمده است که: راهکار به معنای شیوه و روش انجام دادن کاری است (کریمی نیا، هم زیستی مسالمت آمیز در اسلام و حقوق بین الملل، ص 29).

راهکار در اصطلاح: واژه راهکار در اصطلاح علماء و دانشمندان علوم تربیتی، طریقه و شیوه کار است که میان اصل و هدف امتداد دارد و عمل تربیتی را منظم می کند و نیز یاددهنده و تربیت کننده را در رسیدن به هدف موردنظر یاری می رساند (هوشیار، اصول آموزش وپرورش، ص 18).

فرهنگ بزرگ سخن، معنای اصطلاحی را این گونه نگاشته است: «راهکار عبارت از رهنمودهای علمی و عملی که جست وجوگر را گام به گام به سوی هدف نزدیک کند یا تعین و یافتن یا ساختن راه و اصول آن است» (انوری، فرهنگ بزرگ سخن، لغت راهکار).

فقهی، به اموال عمومی و مشترک میان مسلمانان اطلاق گردیده است (ماوردی، الاحکام السلطانیه، ج 2، ص 213؛ الفراّء، الاحکام السلطانیه، ج 1، ص 164).

امام علی(علیه السلام) در این فراز، برای بیت المال، نقش محوری قائل شده و اصلاح تمامی امور را، بسته به اصلاح وضع مالیات و مالیات دهندگان دانسته است و این، نشانه جایگاه بلند و اهمیت فوق العاده

بیت المال ازنظر اسلام است. اگر دقت شود، حقیقت مطلب همین است که امام علی(علیه السلام) گفته است. بنابراین، هرچند اقتصاد، از نگاه امام علی(علیه السلام) آن گونه که مکاتب مادی گرا می گویند، اصل نیست، اما تأثیر محوری و اساسی آن در اصلاح امور و رفع نابسامانی ها مورد تأکید قرارگرفته است.

یادآوری این نکته لازم است که همان گونه که گرفتن همه مالیات از عواملِ بقای حکومت است، به ناحق گرفتن آن و یا ظالمانه مصرف شدنش، سبب سقوط حکومت خواهد شد.

کریم ایمان و تقوا را عامل برخورداری از الطاف الهی و نزول برکات می داند: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ وَلَکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ» (اعراف/96)؛ «اگر آن ها که در شهرها و آبادی ها زندگی می کنند ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان ها و زمین را به روی آن ها می گشاییم، ولی آیات ما را تکذیب کردند ما نیز آن ها را به مجازات اعمالشان گرفتیم».

خیانت به بیت المال آثار و تبعات وضعی فراوانی دارد که در این قسمت از بحث به برخی از مهم ترین آن ها از منظر امام علی(علیه السلام) اشاره می شود:

نظام اسلامی بر اساس تربیت و رشد انسان ها به سوی تعالی شکل می گیرد، حاکمان اسلامی باید الگوی ارزش های والای مکتب اسلام باشند. در این نظام مردم محور، حاکمان و کسانی که در هرم قدرت قرار دارند اگر از وظایف خود غفلت کنند و مرتکب خیانت شوند، نه تنها حمایت مردمی را از دست خواهند داد، بلکه مانع رشد و تعالی مردم خواهند شد.

مکه فرمود: «در میان تو و مردم نباید واسطه و سفیری جز زبانت و جز چهره ات پرده ای باشد» (همان، نامه33).

یکی از وظایف مهم زمامدار، ایجاد امنیت اقتصادی برای مردم است. خیانت به بیت المال و ناامنی اقتصادی، نارضایتی عمومی و به تدریج شورش مردم را به دنبال خواهد داشت. یکی از دلایل اصلی شورش مردم علیه عثمان، ریخت وپاش های مالی او و بخشش های ناعادلانه به اطرافیان، خویشان و والیان بود. این شورش درنهایت منجر به قتل عثمان شد. امام علی(علیه السلام) در بیان ریشه سقوط حکومت عثمان فرمود: «وأَنَا جَامِعٌ لَکُمْ أَمْرَهُ، اسْتَأْثَرَ فَأَسَاءَ الأَثَرَةَ، وجَزِعْتُمْ فَأَسَأْتُمُ الْجَزَعَ، ولِلَّهِ حُکْمٌ وَاقِعٌ فِی الْمُسْتَأْثِرِ والْجَازِعِ» (احمدی میانجی، مکاتیب الأئمة(علیهم السلام)، ج1، ص280)؛ «من جریان عثمان را برایتان خلاصه می کنم. عثمان استبداد و خودکامگی پیشه کرد و شما بی تابی کردید و از حد گذراندید؛ خدا در خودکامگی و ستم کاری و در بی تابی و تندروی حکمی دارد که تحقق خواهد یافت».

امیرالمؤمنین(علیه السلام) مردم را در اقتدای به پیامبران الهی چنین تشویق فرمودند: «وَ اقْتَدُوا بِهَدْیِ نَبِیِّکُمْ» (صالح، نهج البلاغه، ص 163) و نیز آن حضرت خود در الگوبرداری پیش قدم شده و در سیره حکومتیش پیامبر اکرم را سرمشق خویش معرفی فرمودند: «وَ مَا اسْتَنَّ النَّبِیُّ(صلی الله علیه و اله)فَاقْتَدَیْتُه» (همان، ص 322، خطبه205).

یادآوری نموده است: «أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ فِی سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِیَّاتِ عَمَلِهِ» (همان، ص 382).

حضرت در نامه ای دیگر چنین نگاشته است: «فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُسَائِلُکُمْ مَعْشَرَ عِبَادِهِ عَنِ الصَّغِیرَةِ مِنْ أَعْمَالِکُمْ وَ الْکَبِیرَةِ وَ الظَّاهِرَةِ وَ الْمَسْتُورَة» (همان، ص 383، نامه27).

الْأَعْوَان» (صالح، نهج البلاغه، ص435، نامه53)؛ «سپس با فرستادن مأموران مخفی راست گو و باوفا، کارهای آنان را زیر نظر بگیر! زیرا بازرسی نهانی در کارشان، آنان را به رعایت امانت و نرمی با توده مردم وادار می سازد. با دقت بسیار، مراقب اعوان و انصار خود باش».

نظارت بر اجرای قانون و عمل کرد کارگزاران، هنگامی ضامن اجرای صحیح قانون و درستی رفتار و کردار کارگزاران است که حاکم، حق پی گیری و برخورد قانونی داشته باشد و هم اِعمال اختیار کند. امیرالمؤمنین(علیه السلام) علاوه بر نظارت بر متولیان امور و اعزام بازرسان آشکار و پنهان، به گزارش های آنان توجه و اهتمام خاصی نشان داده و آن ها را به دقت بررسی می کرد و به کار می گرفت (علی اکبری، سیاست های مالی امام علی(علیه السلام)، ص 184)، چنان که در نامه به مالک اشتر، وی را به پی گیری گزارش ناظران سفارش می کند.

امام(علیه السلام) تأمین نیاز و معیشت کارمندان را در نگهداری بیت المال و پیش گیری از تعدی آنان به اموال عمومی و اختلاس آن تأثیرگذار دانسته است و مالک اشتر را به آن فرمان داده و اشاره کرده است که در فرض اجرای آن، بازخواست و مؤاخذه چپاولگران و خائنان آسان است و در این صورت هیچ گونه توجیهی نخواهند داشت؛ زیرا وسعت در رزق، موجب توانمندی بر رفع کاستی ها می گردد و خلأ نیاز به اموال دگران را پر می کند و بدین سان، بهانه ها، عذرها و توجیه گری ها را از خطاکاران می ستاند (علی اکبری، سیاست های مالی امام علی(علیه السلام)، ص 217-218)

است: «فَاتَّقِ اللَّهَ وَ ارْدُدْ إِلَی هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ أَمْوَالَهُمْ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْکَنَنِی اللَّهُ مِنْکَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَی اللَّهِ فِیکَ وَ لَأَضْرِبَنَّکَ بِسَیْفِی الَّذِی مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلَّا دَخَلَ النَّار» (صالح، نهج البلاغه، ص414)؛ «از خدا پروا کن، به این قوم اموالشان را برگردان، اگر بر نگردانی آن گاه که خداوند به من قدرت دست یابی به تو را بدهد چنانت عقوبت کنم که عذرخواهم نزد حق باشد و با شمشیرم گردنت را بزنم شمشیری که احدی را با آن نزدم جز این که وارد جهنّم شد».

مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1386 ش.

17. ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1406 ق.

18. معظمی، شهلا؛ ایرانشاهی، حمید، پیش گیری از وقوع جرم و نقش سازمان های مسئول در قوانین ایران، تهران، انتشارات جاودانه جنگل، 1389 ش.

19. معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، چاپ دهم، 1375 ش.

20. نوری، میرزا حسین بن محمد، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق/تصحیح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، 1408 ق.

21. هوشیار، محمدباقر، اصول آموزش وپرورش، تهران، دانشگاه تهران، 1335 ش.

ص: 317