مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی(علیه السلام)، جلد نهم (امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان)

جمعی از محققان: زیرنظر دبیر علمی، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر:دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

چاپ

تیراژ : 500 جلد

قیمت:اهدایی به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

نوبت نشر :اول

شابک

ارتباط با ما اصفهان، خیابان نشاط، ابتدای خیابان فرشادی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت^،دبیرخانه کنگره

ص: 2

مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی(علیه السلام)، جلد نهم (امام علی(علیه السلام) و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان)

جمعی از محققان: زیرنظر دبیر علمی، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

چاپ

تیراژ 500 جلد

قیمت اهدایی به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)

نوبت نشر اول

شابک

ارتباط با ما اصفهان، خیابان نشاط، ابتدای خیابان فرشادی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت^،دبیرخانه کنگره

ص: 3

فهرست

فهرست 5

مقدمه

دبیر علمی کنگره 21

مقدمه

رئیس شورای سیاست گذاری 31

1. اخلاق از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 35

چکیده 37

مقدمه 37

1. پیشینه 39

2. اخلاق در نهج البلاغه 40

الف)

جایگاه اخلاق 40

ب)

اهمیت اخلاق 41

ج)

ارائه الگو برای اخلاق پسندیده 42

د)

نقش اخلاق اجتماعی در نهج البلاغه 43

ه-)

اصالت فرد یا جامعه 43

و)

امر به معروف و نهی از منکر 44

ز)

نقش اخلاق در گسترش معنویت 45

ح)

ضرورت اخلاق سیاسی در جامعه 47

ط)

ضرورت اخلاق کارگزاران 47

ی)

برخی از وظایف اخلاقی حاکمان و کارگزاران دولت اسلامی 48

ک)

امانت داری در بیت المال 49

ل)

خودبینی، مهلکی بزرگ 50

م)

معالجه عجب 50

ن)

غضب و خشم، عامل سقوط 51

س)

وظایف اخلاقی مردم در قبال حاکم اسلامی 51

ع)

تقوا از مهم ترین خصوصیات اخلاقی و فردی حضرت علی(علیه السلام) 52

ف)

آثار اجتماعی تقوا و نقش آن در حکومت از منظر امام علی(علیه السلام) 53

-

روشن بینی و بصیرت؛ 53

-

جلوگیری از شک و شبهه؛ 53

-

غلبه بر سختی های دنیا و آخرت؛ 54

-

مصونیت از گناه؛ 54

-

حرص در علم؛ 54

ص)

نتیجه 54

2. اخلاق حرفه ای در نهج البلاغه 59

چکیده 61

مقدمه 61

پیشینه 63

1. مفهوم شناسی 63

الف.

اخلاق حرفه ای 63

ب.سطوح

اخلاق حرفه ای 65

ج.

اخلاق کار 65

2. مبانی انسان شناسی اخلاق حرفه ای 66

3. مفاهیم اساسی انسان شناسی در نهج البلاغه 67

الف.

سرشت انسان 68

ب.اختیار 69

یک.

مشیت و خواست انسان 70

دو.

امتحان و بلا 70

سه.

ارسال پیامبران 70

چهار.

مسئولیت 71

5. معنی و فلسفه کار در نهج البلاغه 71

6. هدف از کسب وکار 73

الف.

هدف از کسب وکار در نهج البلاغه 73

ب.

هدف گذاری در کسب وکار 75

8. نگرش به کسب وکار در نهج البلاغه 76

9. سبک کسب وکار در نهج البلاغه 77

الف.

سبک غیرفعال 78

ب.

سبک آزمندانه 78

ج.

سبک مفید 78

نتیجه 79

3. اخلاق و تربیت از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 83

چکیده 85

پیشینه 86

تعریف

اخلاق و تربیت 87

الف.

تعریف لغوی 87

ب.

تعریف اصطلاحی 87

اهمیت

تربیت 88

هدف

تربیت 89

علم

اخلاق 90

نقش

اخلاق در شکل گیری جامعه مطلوب 90

الف.

امنیت اجتماعی 90

ب.

فقرزدایی و گسترش رفاه عادلانه 91

ج.

توسعه دانایی و شکوفایی علمی 91

فضائل اخلاقی 92

الف.

بیان آثار برخی از خصلت های نیکو 92

ب.

عفو و بخشش 93

ج.

چشم پوشی از لغزش ها 93

د.

دادرسی و شاد کردن غم دیدگان 94

ه-.

جود و کرم 94

و.

زهد و پارسایی 94

ز.

اعتدال در رفتارهای مالی 95

ح.

قناعت 96

ط.

سود رساندن به دیگران 96

اصول

تربیت 97

الف.

اصل آخرت گرایی دنیاگریزی 97

ب.

اصل عمل گرایی آرزوگریزی 100

ج.

اصل امیدواری یأس گریزی 101

د.

اصل پایداری پرهیز از رفاه زدگی 103

ه-.

اصل تعقل ورزی غفلت زدایی 105

و.

اصل تواضع گرایی تکبرگریزی 106

نتیجه 108

4. بررسی اخلاق و تربیت از دیدگاه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) 111

چکیده 113

مقدمه 113

روش

تحقیق 114

1. پیشینه 114

2. اصول تربیتی از دیدگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 115

الف.

آخرت گرایی 115

ب.

دنیاگریزی 116

ج.

عمل گرایی، آرزوگریزی 117

د.

امید داشتن و دوری از یأس 118

ه-

. اصل پرهیز از رفاه زدگی 119

و.

پرورش عقل 119

ز.

تربیت حول محور تقوی 120

یک.

معنای تقوا از دیدگاه امام علی(علیه السلام) 120

دو.

ارزش تقوا 120

سه.

رابطه تربیت و تقوا 120

چهار.

رابطه تربیت و علم 121

پنج.

حلم زیربنای علم و تربیت 122

نتیجه 123

5. تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) 125

چکیده 127

مقدمه 128

1. پیشینه 130

2. روش تحقیق 131

3. تجزیه وتحلیل یافته ها 132

الف( مهم ترین مبانی تربیت اخلاقی 132

ب( مهم ترین اصول تربیت اخلاقی 133

ج( مهم ترین اولویت های تربیت اخلاقی 136

یک.

اولویت های مهم در فضائل اخلاقی 136

دو.

اولویت های مهم در رذائل اخلاقی 140

د)

مهم ترین روش های تربیت اخلاقی 145

4. نتیجه 147

6. تأثیر ساحت شناختی بر ساحات عاطفی و ارادی نفس از منظر نهج البلاغه 151

چکیده 153

مقدمه 153

ساحات

وجودی انسان 154

چیستی

ایمان 156

حقیقت

ایمان در نهج البلاغه 158

کاربرد

واژه قلب در نهج البلاغه 158

کارکرد

قلب در ساحت شناختی و اعتقادی اخلاق بندگی 159

کاربرد

قلب در ساحت عاطفی و احساسی 160

تأثیر

ساحت شناختی (ایمان) بر ساحت عواطف 161

الف.

واژه شناسی تقوا در نهج البلاغه 168

ب.

مراتب تقوا 171

نتیجه 176

تأثیر

ادراک و ایمان بر ساحت عاطفی و ارادی 176

7. صلح طلبی و اخلاق مداری امام علی (علیه السلام) در جنگ جمل 181

چکیده 183

مقدمه 183

پیشینه 184

1. صلح طلبی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل 184

الف)

تلاش جهت ثبات صلح و آرامش 185

ب)

تعویق سه روزه جنگ به امید جلوگیری از خونریزی 185

ج)

فرستادن نمایندگان جهت بر قراری صلح 186

یک.

قاصدی صعصعةبن صوحان 186

دو.

اعزام عبدالله بن عباس 186

سه.

اعزام نماینده، جهت برقراری صلح 186

د)

پرهیز از وقوع جنگ و خونریزی 187

ه-)

اجازه نبرد پس از کشته شدن چند نفر از یاران 187

و)

دعوت شورشیان به بازگشت به جامعه 187

ز)

قاصدی با قرآن به دست ابن عباس 187

ح)

موعظه شورشیان در روز جنگ 188

ط)

اعزام جوان قرآن به دست 188

ی)

مهلت سه روزه به ناکثین 188

یک

- سخن با زبیر و طلحه در میدان نبرد 188

دو

- اخلاق مداری امیرالمؤمنین در جنگ جمل 189

سه

- اصحاب جمل برادران ما هستند! 189

چهار

- خودداری از آوردن همسر پیامبر به میدان جنگ 189

پنج

- عدم سرزش شرکت کنندگان در جنگ 190

شش

- خبری از تعرض به زنان به من نرسد 190

هفت

- رعایت حال زنان 190

هشت

- عدم تخلف از فرمان عمومی 191

2. تاکتیک نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل 191

الف)

خفه کردن توطئه جنگی در نطفه 191

ب)

عدم غافلگیری و رهانکردن دشمن 192

ج)

حقوق مردم در مسیر جنگ رعایت گردد 192

د)

کیفر آزاردهندگان به مردم در مسیر 193

ه-)

ستم سربازان را به درگاه خدا و نزد من گزارش دهید 193

و)

تهییج و ترغیب سربازان 193

ز)

شجاعت در جنگ 193

ح)

فرمانده سپاه در خط مقدم می جنگد 194

ط)

دفاع رزمندگان از همدیگر 194

ی)

آغازگر جنگ نباشید 195

ک)

عدم قتل زخمی ها و مجروحین 195

ل)

فرمان و نحوه نگرش در رویایی به دشمن 195

م)

شتر عایشه را نشانه برید 195

ن)

رعایت حقوق رزمندگان 196

س)

مدارا با دشمن پس از پیروزی 196

ع)

مدارا بر عایشه، فرمانده سپاه 197

ف)

توهین کننده به اسرا حد می خورد 197

ص)

بازگرداندن عایشه با عزت و احترام 198

ق)

عفو و گذشت مردم بصره، پس از ظفر و پیروزی بر آنان 198

ر)

گریه بر مرگ زبیر و طلحه 199

ش)

نماز بر کشتگان دشمن 199

نتیجه 199

8. سیره اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 203

مقدمه: 206

پیشینه 206

سیرۀ

اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 207

1. ترجیح صلح بر جنگ 207

الف) سفارش های حضرت امام علی (علیه السلام) قبل از جنگ 207

ب)

علت آغاز جنگ 210

ج) مذاکرات 213

یک.

مذاکرات قبل از لشکرکشی 213

دو.

مذاکرات قبل از شروع جنگ 215

سه.

مذاکرات میانۀ میدان جنگ 218

د)

دعا برای صلح 219

2. قاطعیت بعد از شروع جنگ 219

الف)

قاطعیت در پس گیری شریعۀ فرات 221

ب)

قاطعیت در جنگ 221

3. سیرۀ علوی (علیه السلام) با اسراء جنگی 223

4. سیرۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مواجهه با زنان در جنگ 227

نمونه هایی

از برخورد حضرت امام علی (علیه السلام) با زنان در جنگ ها 228

5. اجرای عدالت در جنگ 231

6. شجاعت 233

7. توجه به امورمعنوی و عدم دنیاگری 237

8. عدم مصلحت اندیشی 241

9. حیاء 243

الف)

مواجهه حضرت امام علی (علیه السلام) با عمروعاص 244

ب)

مواجهه حضرت امام علی (علیه السلام) با مخارق بن عبدالرحمان 244

10. بصیرت 245

11. جوانمردی 246

12. وفای به عهد 248

نتیجه 248

9. غیرت دینی امام علی (علیه السلام) 255

مقدمه 258

پیشینه 259

1. مفهوم شناسی 259

الف.

غیرت 259

ب.

دین 261

ج.

غیرت دینی 261

2. یافته ها 262

غیرت

دینی در شخصیت حضرت علی(علیه السلام) 262

3. آثار غیرت دینی 266

الف.

آثار فردی غیرت دینی 266

یک.

جلب محبت الهی 266

دو.

هدایت و مصونیت از گمراهی 266

سه.

ایجاد رأفت و رحمت در قلب 267

چهار.

افزایش عفت و پاک دامنی فرد 267

پنج.

مسئولیت پذیری 267

شش.

هدایت و مصونیت از گمراهی 268

هفت.

پاسداری از عزت و کرامت انسانی 268

ب.

آثار اجتماعی غیرت دینی 269

یک.

پیروزی بر دشمنان و عزت و اقتدار و سربلندی 269

دو.

حفظ حریم ارزش های والای یک جامعه 269

سه.

ثبات خانواده 269

چهار.

دفاع از حریم خانواده 270

پنج.

پاکی و سلامت نسل ها 270

نتیجه 271

10. تحلیل معناشناختی «شُحّ نفس» و مؤلفه های آن در نهج البلاغه 275

چکیده 277

مقدمه 277

1.پیشینه 278

2.روش شناسی پژوهش 279

الف.

تحلیل معناشناختی واژه شُحّ 279

یک.

تحلیل معناشناختی بُخل 280

دو.

مراتب و انواع بخل 282

سه.

آثار بخل 283

ب.

تحلیل معناشناختی حرص 284

یک.

انواع حرص 285

دو.

عوامل حرص 285

ج.

تحلیل معناشناختی استبداد 287

د.

تحلیل معناشناختی جَشَع 288

3.موارد کاربرد شُحّ نفس در نهج البلاغه 288

الف.

خطبه 162: غصب خلافت 289

ب.

نامه 53: شُحّ به نفس از ضروریات خودسازی 291

4. جنبه های فردی و اجتماعی شُحّ نفس 292

نتیجه 293

11. معادباوری و مرگ اندیشی در اندیشه های اخلاقی - تربیتی امام علی (علیه السلام) 299

چکیده 301

مقدمه 302

پیشینه 304

1. یادآوری معاد و تکرار آن 304

الف.

ضرورت معاد از منظر حضرت علی (علیه السلام) 306

1- بیهودگی دنیا 306

2- معاد مستلزم عدالت الهی 307

3. معاد شناسی شاهدانه 307

ب.آخرت گرایی

و یاد معاد در کلام علی (علیه السلام) 309

1- شتری که در هر خانه ای می خوابد 310

2- پندی پاینده و حکمتی راهگشا! از مرگ بترس ... 311

3- انسان ها شکار آماده مرگ هستند 312

4. مرگ دریچه ای به عالم ملکوت 313

5. مشغول شدن به دنیا و غفلت از آخرت 314

ج.

نقش معاد در تربیت 315

1- یادآوری مرگ و فنای دنیا: 316

2- آمادگی برای مرگ و مواقف بعد از آن: 318

د.

آثار مرگ اندیشی و مرگ باوری 319

1- تعدیل غرایز 319

2- دوری از تکبر 320

3- از بین بردن آرزوهای طولانی 320

4- رهایی از گرایش های فریبنده د نیایی 320

5- مراقبه و محاسبه کردار 321

6- انجام عمل صالح 321

7- زنده دلی و درک واقعیت ها 322

8 - رعایت عدالت 322

9- تحمل مصیبت ها 323

10- سرعت در انجام کارهای خیر 323

ه-

. فواید یاد مرگ 323

و.

الگوسازی در معاد باوری 325

نتیجه 327

12. آسیب ها و موانع همدلی در سیره اخلاقی امام علی (علیه السلام) 331

چکیده 333

مقدمه 333

پیشینه 335

1. مفهوم شناسی واژگان 336

الف)

آسیب 336

ب)

مانع 336

ج)

سیره 337

2. عوامل همدلی 337

الف)

الگوپذیری 337

ب)

کنار گذاشتن تعصّبات منفی 339

ج)

صداقت و راستگویی 340

3. موانع همدلی در سیره حضرت علی(علیه السلام) 341

الف)

غرور و خودبزرگ بینی 341

ب)

بدبینی و منفی نگری 342

ج)

انتقادهای ضعیف و مخرب 344

یک.

سخت گیری در انتقاد 345

دو.

شتاب زدگی در انتقاد 346

سه.

آگاهی نداشتن به موضوع 347

چهار.

تغییر ارزش ها در جامعه 348

نتیجه 354

13. بررسی پدیده نفاق از منظر نهج البلاغه 357

چکیده 359

مقدمه 360

1. پیشینه 362

2. مفهوم شناسی نفاق 363

مفهوم

نفاق در نهج البلاغه 364

3. انواع نفاق در نهج البلاغه 366

4. سیمای منافقین در نهج البلاغه 368

5. نکوهش نفاق در نهج البلاغه 372

6. مبارزه با نفاق در نهج البلاغه 380

7. درمان نفاق 382

نتیجه 383

14. اهداف سلوک عرفانی در تعالیم امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) 387

چکیده 389

مقدمه 389

پیشینه 390

1. مفهوم شناسی 392

الف)

هدف 392

ب)

سلوک 392

ج)

عرفان 393

د)

تعالیم 393

2. یافته های تحقیق 394

3. اهداف سلوک 395

الف)

عبودیت 396

ب)

تزکیه و تهذیب نفس 397

ج)

معرفت 400

یک

- معرفت نفس 401

دو

- معرفت بالله 402

4. رابطه علم و معرفت 404

5. قرب الهی 405

الف)

حقیقت قرب در تعالیم علوی 406

ب)

عوامل قرب الهی 407

ج)

موانع قرب الهی 409

د)

آثار قرب الهی 410

نتیجه 410

15. مطالعه تطبیقی «صلح کُل» در ادبیات عرفانی و آموزه های علوی 415

چکیده 417

مقدمه 418

تسامح،

تساهل و صلح کُل در ادبیات عرفانی 421

احترام

به مذاهب دیگر در ادبیات عرفانی 423

اصل

محبت و عشق ورزیدن به همگان در ادبیات عرفانی 424

بررسی

صلح کُل در ادبیات عرفانی 425

بررسی

صلح کُل در آراء امیرالمؤمنین(علیه السلام) 426

الف)

اصالت صلح از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 427

ب)اخلاق

جنگ از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 432

ایجاد

زمینه صلح کُل از جانب امیرالمؤمنین(علیه السلام) 433

الف)آغازگر

جنگ نبودن 433

ب)

استفاده از روش مذاکره به منظور اقناع دشمن 434

ج)

نریختن خون بیگانگان، با تأکید بر قداست حیات 435

تناقض گویی

در دیدگاه صوفیان 436

الف)

تأکید بر سیر و سلوک عارفانه و کثرتگرایی دینی 436

ب)

تأکید عرفا بر حق بودن یک مذهب خاص 436

ج)

جبرگرایی 439

صلح

دلیل عقلی اسلام برای ایجاد عدالت اجتماعی 440

الف)

جنگ و منازعه علت عقلانی از بین بردن توازن و عدالت 440

ب)

تفرقه و عدم وحدت، عامل عقلی از بین رفتن ثبات و عدالت اجتماعی 441

ج)

اسلام، پبش گام صلح 443

د)

قانون کلی حاکم بر قرآن مبنی بر مصالحه 443

نقدی

بر صلح کُل 447

نتیجه 448

ارتباط

تساهل و مدارا از نگاه صوفیه و امیرالمؤمنین(علیه السلام) 450

ارتباط

جبرگرایی در صلح کل 450

نقد

ادبیات عرفانی 451

منابع 453

16. تحلیل فنای عارفانه در نهج البلاغه 457

چکیده 459

مقدمه 459

1. بیان مسئله 460

2. پیشینه 461

3. اهداف و ضرورت پژوهش 462

4. چهارچوب های نظری مرگ پیش از مرگ در نهج البلاغه 463

الف)

موت احمر 463

ب)

موت ابیض 464

ج)

موت اسود 466

د)

موت اخضر 468

نتیجه 470

17. آسیب شناسی عرفان کاذب با نظر به دافعه عرفان علوی 473

چکیده 475

مقدمه 475

1. پیشینه 476

2. عقل گریزی عرفان های نوظهور 477

3. عقل گرایی عرفان علوی 479

4. شریعت گریزی عرفان های نوظهور 485

5. دیدگاه پلورالیستی 487

6. شریعت گرایی عرفان علوی 490

7. نفی فرهنگ فرهیخته در عرفان پست مدرن 494

8. انسان کامل از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 496

نتیجه 499

ص: 4

فهرست

فهرست 5

مقدمه

دبیر علمی کنگره 21

مقدمه

رئیس شورای سیاست گذاری 31

1. اخلاق از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 35

چکیده 37

مقدمه 37

1. پیشینه 39

2. اخلاق در نهج البلاغه 40

الف)

جایگاه اخلاق 40

ب)

اهمیت اخلاق 41

ج)

ارائه الگو برای اخلاق پسندیده 42

د)

نقش اخلاق اجتماعی در نهج البلاغه 43

ه-)

اصالت فرد یا جامعه 43

و)

امر به معروف و نهی از منکر 44

ز)

نقش اخلاق در گسترش معنویت 45

ح)

ضرورت اخلاق سیاسی در جامعه 47

ط)

ضرورت اخلاق کارگزاران 47

ی)

برخی از وظایف اخلاقی حاکمان و کارگزاران دولت اسلامی 48

ک)

امانت داری در بیت المال 49

ل)

خودبینی، مهلکی بزرگ 50

م)

معالجه عجب 50

ن)

غضب و خشم، عامل سقوط 51

س)

وظایف اخلاقی مردم در قبال حاکم اسلامی 51

ع)

تقوا از مهم ترین خصوصیات اخلاقی و فردی حضرت علی(علیه السلام) 52

ف)

آثار اجتماعی تقوا و نقش آن در حکومت از منظر امام علی(علیه السلام) 53

-

روشن بینی و بصیرت؛ 53

-

جلوگیری از شک و شبهه؛ 53

-

غلبه بر سختی های دنیا و آخرت؛ 54

-

مصونیت از گناه؛ 54

-

حرص در علم؛ 54

ص)

نتیجه 54

2. اخلاق حرفه ای در نهج البلاغه 59

چکیده 61

مقدمه 61

پیشینه 63

1. مفهوم شناسی 63

الف.

اخلاق حرفه ای 63

ب.سطوح

اخلاق حرفه ای 65

ج.

اخلاق کار 65

2. مبانی انسان شناسی اخلاق حرفه ای 66

3. مفاهیم اساسی انسان شناسی در نهج البلاغه 67

الف.

سرشت انسان 68

ب.اختیار 69

یک.

مشیت و خواست انسان 70

دو.

امتحان و بلا 70

سه.

ارسال پیامبران 70

چهار.

مسئولیت 71

5. معنی و فلسفه کار در نهج البلاغه 71

6. هدف از کسب وکار 73

الف.

هدف از کسب وکار در نهج البلاغه 73

ب.

هدف گذاری در کسب وکار 75

8. نگرش به کسب وکار در نهج البلاغه 76

9. سبک کسب وکار در نهج البلاغه 77

الف.

سبک غیرفعال 78

ب.

سبک آزمندانه 78

ج.

سبک مفید 78

نتیجه 79

3. اخلاق و تربیت از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 83

چکیده 85

پیشینه 86

تعریف

اخلاق و تربیت 87

الف.

تعریف لغوی 87

ب.

تعریف اصطلاحی 87

اهمیت

تربیت 88

هدف

تربیت 89

علم

اخلاق 90

نقش

اخلاق در شکل گیری جامعه مطلوب 90

الف.

امنیت اجتماعی 90

ب.

فقرزدایی و گسترش رفاه عادلانه 91

ج.

توسعه دانایی و شکوفایی علمی 91

فضائل اخلاقی 92

الف.

بیان آثار برخی از خصلت های نیکو 92

ب.

عفو و بخشش 93

ج.

چشم پوشی از لغزش ها 93

د.

دادرسی و شاد کردن غم دیدگان 94

ه-.

جود و کرم 94

و.

زهد و پارسایی 94

ز.

اعتدال در رفتارهای مالی 95

ح.

قناعت 96

ط.

سود رساندن به دیگران 96

اصول

تربیت 97

الف.

اصل آخرت گرایی دنیاگریزی 97

ب.

اصل عمل گرایی آرزوگریزی 100

ج.

اصل امیدواری یأس گریزی 101

د.

اصل پایداری پرهیز از رفاه زدگی 103

ه-.

اصل تعقل ورزی غفلت زدایی 105

و.

اصل تواضع گرایی تکبرگریزی 106

نتیجه 108

4. بررسی اخلاق و تربیت از دیدگاه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) 111

چکیده 113

مقدمه 113

روش

تحقیق 114

1. پیشینه 114

2. اصول تربیتی از دیدگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 115

الف.

آخرت گرایی 115

ب.

دنیاگریزی 116

ج.

عمل گرایی، آرزوگریزی 117

د.

امید داشتن و دوری از یأس 118

ه-

. اصل پرهیز از رفاه زدگی 119

و.

پرورش عقل 119

ز.

تربیت حول محور تقوی 120

یک.

معنای تقوا از دیدگاه امام علی(علیه السلام) 120

دو.

ارزش تقوا 120

سه.

رابطه تربیت و تقوا 120

چهار.

رابطه تربیت و علم 121

پنج.

حلم زیربنای علم و تربیت 122

نتیجه 123

5. تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) 125

چکیده 127

مقدمه 128

1. پیشینه 130

2. روش تحقیق 131

3. تجزیه وتحلیل یافته ها 132

الف( مهم ترین مبانی تربیت اخلاقی 132

ب( مهم ترین اصول تربیت اخلاقی 133

ج( مهم ترین اولویت های تربیت اخلاقی 136

یک.

اولویت های مهم در فضائل اخلاقی 136

دو.

اولویت های مهم در رذائل اخلاقی 140

د)

مهم ترین روش های تربیت اخلاقی 145

4. نتیجه 147

6. تأثیر ساحت شناختی بر ساحات عاطفی و ارادی نفس از منظر نهج البلاغه 151

چکیده 153

مقدمه 153

ساحات

وجودی انسان 154

چیستی

ایمان 156

حقیقت

ایمان در نهج البلاغه 158

کاربرد

واژه قلب در نهج البلاغه 158

کارکرد

قلب در ساحت شناختی و اعتقادی اخلاق بندگی 159

کاربرد

قلب در ساحت عاطفی و احساسی 160

تأثیر

ساحت شناختی (ایمان) بر ساحت عواطف 161

الف.

واژه شناسی تقوا در نهج البلاغه 168

ب.

مراتب تقوا 171

نتیجه 176

تأثیر

ادراک و ایمان بر ساحت عاطفی و ارادی 176

7. صلح طلبی و اخلاق مداری امام علی (علیه السلام) در جنگ جمل 181

چکیده 183

مقدمه 183

پیشینه 184

1. صلح طلبی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل 184

الف)

تلاش جهت ثبات صلح و آرامش 185

ب)

تعویق سه روزه جنگ به امید جلوگیری از خونریزی 185

ج)

فرستادن نمایندگان جهت بر قراری صلح 186

یک.

قاصدی صعصعةبن صوحان 186

دو.

اعزام عبدالله بن عباس 186

سه.

اعزام نماینده، جهت برقراری صلح 186

د)

پرهیز از وقوع جنگ و خونریزی 187

ه-)

اجازه نبرد پس از کشته شدن چند نفر از یاران 187

و)

دعوت شورشیان به بازگشت به جامعه 187

ز)

قاصدی با قرآن به دست ابن عباس 187

ح)

موعظه شورشیان در روز جنگ 188

ط)

اعزام جوان قرآن به دست 188

ی)

مهلت سه روزه به ناکثین 188

یک

- سخن با زبیر و طلحه در میدان نبرد 188

دو

- اخلاق مداری امیرالمؤمنین در جنگ جمل 189

سه

- اصحاب جمل برادران ما هستند! 189

چهار

- خودداری از آوردن همسر پیامبر به میدان جنگ 189

پنج

- عدم سرزش شرکت کنندگان در جنگ 190

شش

- خبری از تعرض به زنان به من نرسد 190

هفت

- رعایت حال زنان 190

هشت

- عدم تخلف از فرمان عمومی 191

2. تاکتیک نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل 191

الف)

خفه کردن توطئه جنگی در نطفه 191

ب)

عدم غافلگیری و رهانکردن دشمن 192

ج)

حقوق مردم در مسیر جنگ رعایت گردد 192

د)

کیفر آزاردهندگان به مردم در مسیر 193

ه-)

ستم سربازان را به درگاه خدا و نزد من گزارش دهید 193

و)

تهییج و ترغیب سربازان 193

ز)

شجاعت در جنگ 193

ح)

فرمانده سپاه در خط مقدم می جنگد 194

ط)

دفاع رزمندگان از همدیگر 194

ی)

آغازگر جنگ نباشید 195

ک)

عدم قتل زخمی ها و مجروحین 195

ل)

فرمان و نحوه نگرش در رویایی به دشمن 195

م)

شتر عایشه را نشانه برید 195

ن)

رعایت حقوق رزمندگان 196

س)

مدارا با دشمن پس از پیروزی 196

ع)

مدارا بر عایشه، فرمانده سپاه 197

ف)

توهین کننده به اسرا حد می خورد 197

ص)

بازگرداندن عایشه با عزت و احترام 198

ق)

عفو و گذشت مردم بصره، پس از ظفر و پیروزی بر آنان 198

ر)

گریه بر مرگ زبیر و طلحه 199

ش)

نماز بر کشتگان دشمن 199

نتیجه 199

8. سیره اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 203

مقدمه: 206

پیشینه 206

سیرۀ

اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 207

1. ترجیح صلح بر جنگ 207

الف) سفارش های حضرت امام علی (علیه السلام) قبل از جنگ 207

ب)

علت آغاز جنگ 210

ج) مذاکرات 213

یک.

مذاکرات قبل از لشکرکشی 213

دو.

مذاکرات قبل از شروع جنگ 215

سه.

مذاکرات میانۀ میدان جنگ 218

د)

دعا برای صلح 219

2. قاطعیت بعد از شروع جنگ 219

الف)

قاطعیت در پس گیری شریعۀ فرات 221

ب)

قاطعیت در جنگ 221

3. سیرۀ علوی (علیه السلام) با اسراء جنگی 223

4. سیرۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مواجهه با زنان در جنگ 227

نمونه هایی

از برخورد حضرت امام علی (علیه السلام) با زنان در جنگ ها 228

5. اجرای عدالت در جنگ 231

6. شجاعت 233

7. توجه به امورمعنوی و عدم دنیاگری 237

8. عدم مصلحت اندیشی 241

9. حیاء 243

الف)

مواجهه حضرت امام علی (علیه السلام) با عمروعاص 244

ب)

مواجهه حضرت امام علی (علیه السلام) با مخارق بن عبدالرحمان 244

10. بصیرت 245

11. جوانمردی 246

12. وفای به عهد 248

نتیجه 248

9. غیرت دینی امام علی (علیه السلام) 255

مقدمه 258

پیشینه 259

1. مفهوم شناسی 259

الف.

غیرت 259

ب.

دین 261

ج.

غیرت دینی 261

2. یافته ها 262

غیرت

دینی در شخصیت حضرت علی(علیه السلام) 262

3. آثار غیرت دینی 266

الف.

آثار فردی غیرت دینی 266

یک.

جلب محبت الهی 266

دو.

هدایت و مصونیت از گمراهی 266

سه.

ایجاد رأفت و رحمت در قلب 267

چهار.

افزایش عفت و پاک دامنی فرد 267

پنج.

مسئولیت پذیری 267

شش.

هدایت و مصونیت از گمراهی 268

هفت.

پاسداری از عزت و کرامت انسانی 268

ب.

آثار اجتماعی غیرت دینی 269

یک.

پیروزی بر دشمنان و عزت و اقتدار و سربلندی 269

دو.

حفظ حریم ارزش های والای یک جامعه 269

سه.

ثبات خانواده 269

چهار.

دفاع از حریم خانواده 270

پنج.

پاکی و سلامت نسل ها 270

نتیجه 271

10. تحلیل معناشناختی «شُحّ نفس» و مؤلفه های آن در نهج البلاغه 275

چکیده 277

مقدمه 277

1.پیشینه 278

2.روش شناسی پژوهش 279

الف.

تحلیل معناشناختی واژه شُحّ 279

یک.

تحلیل معناشناختی بُخل 280

دو.

مراتب و انواع بخل 282

سه.

آثار بخل 283

ب.

تحلیل معناشناختی حرص 284

یک.

انواع حرص 285

دو.

عوامل حرص 285

ج.

تحلیل معناشناختی استبداد 287

د.

تحلیل معناشناختی جَشَع 288

3.موارد کاربرد شُحّ نفس در نهج البلاغه 288

الف.

خطبه 162: غصب خلافت 289

ب.

نامه 53: شُحّ به نفس از ضروریات خودسازی 291

4. جنبه های فردی و اجتماعی شُحّ نفس 292

نتیجه 293

11. معادباوری و مرگ اندیشی در اندیشه های اخلاقی - تربیتی امام علی (علیه السلام) 299

چکیده 301

مقدمه 302

پیشینه 304

1. یادآوری معاد و تکرار آن 304

الف.

ضرورت معاد از منظر حضرت علی (علیه السلام) 306

1- بیهودگی دنیا 306

2- معاد مستلزم عدالت الهی 307

3. معاد شناسی شاهدانه 307

ب.آخرت گرایی

و یاد معاد در کلام علی (علیه السلام) 309

1- شتری که در هر خانه ای می خوابد 310

2- پندی پاینده و حکمتی راهگشا! از مرگ بترس ... 311

3- انسان ها شکار آماده مرگ هستند 312

4. مرگ دریچه ای به عالم ملکوت 313

5. مشغول شدن به دنیا و غفلت از آخرت 314

ج.

نقش معاد در تربیت 315

1- یادآوری مرگ و فنای دنیا: 316

2- آمادگی برای مرگ و مواقف بعد از آن: 318

د.

آثار مرگ اندیشی و مرگ باوری 319

1- تعدیل غرایز 319

2- دوری از تکبر 320

3- از بین بردن آرزوهای طولانی 320

4- رهایی از گرایش های فریبنده د نیایی 320

5- مراقبه و محاسبه کردار 321

6- انجام عمل صالح 321

7- زنده دلی و درک واقعیت ها 322

8 - رعایت عدالت 322

9- تحمل مصیبت ها 323

10- سرعت در انجام کارهای خیر 323

ه-

. فواید یاد مرگ 323

و.

الگوسازی در معاد باوری 325

نتیجه 327

12. آسیب ها و موانع همدلی در سیره اخلاقی امام علی (علیه السلام) 331

چکیده 333

مقدمه 333

پیشینه 335

1. مفهوم شناسی واژگان 336

الف)

آسیب 336

ب)

مانع 336

ج)

سیره 337

2. عوامل همدلی 337

الف)

الگوپذیری 337

ب)

کنار گذاشتن تعصّبات منفی 339

ج)

صداقت و راستگویی 340

3. موانع همدلی در سیره حضرت علی(علیه السلام) 341

الف)

غرور و خودبزرگ بینی 341

ب)

بدبینی و منفی نگری 342

ج)

انتقادهای ضعیف و مخرب 344

یک.

سخت گیری در انتقاد 345

دو.

شتاب زدگی در انتقاد 346

سه.

آگاهی نداشتن به موضوع 347

چهار.

تغییر ارزش ها در جامعه 348

نتیجه 354

13. بررسی پدیده نفاق از منظر نهج البلاغه 357

چکیده 359

مقدمه 360

1. پیشینه 362

2. مفهوم شناسی نفاق 363

مفهوم

نفاق در نهج البلاغه 364

3. انواع نفاق در نهج البلاغه 366

4. سیمای منافقین در نهج البلاغه 368

5. نکوهش نفاق در نهج البلاغه 372

6. مبارزه با نفاق در نهج البلاغه 380

7. درمان نفاق 382

نتیجه 383

14. اهداف سلوک عرفانی در تعالیم امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) 387

چکیده 389

مقدمه 389

پیشینه 390

1. مفهوم شناسی 392

الف)

هدف 392

ب)

سلوک 392

ج)

عرفان 393

د)

تعالیم 393

2. یافته های تحقیق 394

3. اهداف سلوک 395

الف)

عبودیت 396

ب)

تزکیه و تهذیب نفس 397

ج)

معرفت 400

یک

- معرفت نفس 401

دو

- معرفت بالله 402

4. رابطه علم و معرفت 404

5. قرب الهی 405

الف)

حقیقت قرب در تعالیم علوی 406

ب)

عوامل قرب الهی 407

ج)

موانع قرب الهی 409

د)

آثار قرب الهی 410

نتیجه 410

15. مطالعه تطبیقی «صلح کُل» در ادبیات عرفانی و آموزه های علوی 415

چکیده 417

مقدمه 418

تسامح،

تساهل و صلح کُل در ادبیات عرفانی 421

احترام

به مذاهب دیگر در ادبیات عرفانی 423

اصل

محبت و عشق ورزیدن به همگان در ادبیات عرفانی 424

بررسی

صلح کُل در ادبیات عرفانی 425

بررسی

صلح کُل در آراء امیرالمؤمنین(علیه السلام) 426

الف)

اصالت صلح از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 427

ب)اخلاق

جنگ از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 432

ایجاد

زمینه صلح کُل از جانب امیرالمؤمنین(علیه السلام) 433

الف)آغازگر

جنگ نبودن 433

ب)

استفاده از روش مذاکره به منظور اقناع دشمن 434

ج)

نریختن خون بیگانگان، با تأکید بر قداست حیات 435

تناقض گویی

در دیدگاه صوفیان 436

الف)

تأکید بر سیر و سلوک عارفانه و کثرتگرایی دینی 436

ب)

تأکید عرفا بر حق بودن یک مذهب خاص 436

ج)

جبرگرایی 439

صلح

دلیل عقلی اسلام برای ایجاد عدالت اجتماعی 440

الف)

جنگ و منازعه علت عقلانی از بین بردن توازن و عدالت 440

ب)

تفرقه و عدم وحدت، عامل عقلی از بین رفتن ثبات و عدالت اجتماعی 441

ج)

اسلام، پبش گام صلح 443

د)

قانون کلی حاکم بر قرآن مبنی بر مصالحه 443

نقدی

بر صلح کُل 447

نتیجه 448

ارتباط

تساهل و مدارا از نگاه صوفیه و امیرالمؤمنین(علیه السلام) 450

ارتباط

جبرگرایی در صلح کل 450

نقد

ادبیات عرفانی 451

منابع 453

16. تحلیل فنای عارفانه در نهج البلاغه 457

چکیده 459

مقدمه 459

1. بیان مسئله 460

2. پیشینه 461

3. اهداف و ضرورت پژوهش 462

4. چهارچوب های نظری مرگ پیش از مرگ در نهج البلاغه 463

الف)

موت احمر 463

ب)

موت ابیض 464

ج)

موت اسود 466

د)

موت اخضر 468

نتیجه 470

17. آسیب شناسی عرفان کاذب با نظر به دافعه عرفان علوی 473

چکیده 475

مقدمه 475

1. پیشینه 476

2. عقل گریزی عرفان های نوظهور 477

3. عقل گرایی عرفان علوی 479

4. شریعت گریزی عرفان های نوظهور 485

5. دیدگاه پلورالیستی 487

6. شریعت گرایی عرفان علوی 490

7. نفی فرهنگ فرهیخته در عرفان پست مدرن 494

8. انسان کامل از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 496

نتیجه 499

ص: 5

ز) نقش اخلاق در گسترش معنویت.. 45

ح) ضرورت اخلاق سیاسی در جامعه. 47

ط) ضرورت اخلاق کارگزاران. 47

ی) برخی از وظایف اخلاقی حاکمان و کارگزاران دولت اسلامی.. 48

ک) امانت داری در بیت المال. 49

ل) خودبینی، مهلکی بزرگ.. 50

م) معالجه عجب.. 50

ن) غضب و خشم، عامل سقوط.. 51

س) وظایف اخلاقی مردم در قبال حاکم اسلامی.. 51

ع) تقوا از مهم ترین خصوصیات اخلاقی و فردی حضرت علی(علیه السلام)..... 52

ف) آثار اجتماعی تقوا و نقش آن در حکومت از منظر امام علی(علیه السلام)..... 53

- روشن بینی و بصیرت؛. 53

- جلوگیری از شک و شبهه؛. 53

- غلبه بر سختی های دنیا و آخرت؛. 54

- مصونیت از گناه؛. 54

- حرص در علم؛. 54

ص) نتیجه. 54

2. اخلاق حرفه ای در نهج البلاغه 59

چکیده 61

مقدمه. 61

پیشینه. 63

1. مفهوم شناسی.. 63

الف. اخلاق حرفه ای.. 63

ب.سطوح اخلاق حرفه ای.. 65

ج. اخلاق کار. 65

2. مبانی انسان شناسی اخلاق حرفه ای.. 66

3. مفاهیم اساسی انسان شناسی در نهج البلاغه. 67

الف. سرشت انسان. 68

ص: 6

ب.اختیار. 69

یک. مشیت و خواست انسان. 70

دو. امتحان و بلا.. 70

سه. ارسال پیامبران. 70

چهار. مسئولیت.. 71

5. معنی و فلسفه کار در نهج البلاغه. 71

6. هدف از کسب وکار. 73

الف. هدف از کسب وکار در نهج البلاغه. 73

ب. هدف گذاری در کسب وکار. 75

8. نگرش به کسب وکار در نهج البلاغه. 76

9. سبک کسب وکار در نهج البلاغه. 77

الف. سبک غیرفعال. 78

ب. سبک آزمندانه. 78

ج. سبک مفید. 78

نتیجه. 79

3. اخلاق و تربیت از دیدگاه امام علی (علیه السلام). 83

چکیده 85

پیشینه. 86

تعریف اخلاق و تربیت.. 87

الف. تعریف لغوی.. 87

ب. تعریف اصطلاحی.. 87

اهمیت تربیت.. 88

هدف تربیت.. 89

علم اخلاق. 90

نقش اخلاق در شکل گیری جامعه مطلوب.. 90

الف. امنیت اجتماعی.. 90

ب. فقرزدایی و گسترش رفاه عادلانه. 91

ج. توسعه دانایی و شکوفایی علمی.. 91

ص: 7

فضائل اخلاقی.. 92

الف. بیان آثار برخی از خصلت های نیکو. 92

ب. عفو و بخشش... 93

ج. چشم پوشی از لغزش ها 93

د. دادرسی و شاد کردن غم دیدگان. 94

ه-. جود و کرم. 94

و. زهد و پارسایی.. 94

ز. اعتدال در رفتارهای مالی.. 95

ح. قناعت.. 96

ط. سود رساندن به دیگران. 96

اصول تربیت.. 97

الف. اصل آخرت گرایی دنیاگریزی.. 97

ب. اصل عمل گرایی آرزوگریزی.. 100

ج. اصل امیدواری یأس گریزی.. 101

د. اصل پایداری پرهیز از رفاه زدگی.. 103

ه-. اصل تعقل ورزی غفلت زدایی.. 105

و. اصل تواضع گرایی تکبرگریزی.. 106

نتیجه. 108

4. بررسی اخلاق و تربیت از دیدگاه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام). 111

چکیده 113

مقدمه. 113

روش تحقیق. 114

1. پیشینه. 114

2. اصول تربیتی از دیدگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام)..... 115

الف. آخرت گرایی.. 115

ب. دنیاگریزی.. 116

ج. عمل گرایی، آرزوگریزی.. 117

د. امید داشتن و دوری از یأس.. 118

ص: 8

ه- . اصل پرهیز از رفاه زدگی.. 119

و. پرورش عقل. 119

ز. تربیت حول محور تقوی.. 120

یک. معنای تقوا از دیدگاه امام علی(علیه السلام)..... 120

دو. ارزش تقوا 120

سه. رابطه تربیت و تقوا 120

چهار. رابطه تربیت و علم. 121

پنج. حلم زیربنای علم و تربیت.. 122

نتیجه. 123

5. تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام). 125

چکیده 127

مقدمه. 128

1. پیشینه. 130

2. روش تحقیق. 131

3. تجزیه وتحلیل یافته ها 132

الف( مهم ترین مبانی تربیت اخلاقی.. 132

ب( مهم ترین اصول تربیت اخلاقی.. 133

ج( مهم ترین اولویت های تربیت اخلاقی.. 136

یک. اولویت های مهم در فضائل اخلاقی.. 136

دو. اولویت های مهم در رذائل اخلاقی.. 140

د) مهم ترین روش های تربیت اخلاقی.. 145

4. نتیجه. 147

6. تأثیر ساحت شناختی بر ساحات عاطفی و ارادی نفس از منظر نهج البلاغه 151

چکیده 153

مقدمه. 153

ساحات وجودی انسان. 154

چیستی ایمان. 156

حقیقت ایمان در نهج البلاغه. 158

ص: 9

کاربرد واژه قلب در نهج البلاغه. 158

کارکرد قلب در ساحت شناختی و اعتقادی اخلاق بندگی.. 159

کاربرد قلب در ساحت عاطفی و احساسی.. 160

تأثیر ساحت شناختی (ایمان) بر ساحت عواطف... 161

الف. واژه شناسی تقوا در نهج البلاغه. 168

ب. مراتب تقوا 171

نتیجه. 176

تأثیر ادراک و ایمان بر ساحت عاطفی و ارادی.. 176

7. صلح طلبی و اخلاق مداری امام علی (علیه السلام) در جنگ جمل. 181

چکیده 183

مقدمه. 183

پیشینه. 184

1. صلح طلبی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل. 184

الف) تلاش جهت ثبات صلح و آرامش... 185

ب) تعویق سه روزه جنگ به امید جلوگیری از خونریزی.. 185

ج) فرستادن نمایندگان جهت بر قراری صلح.. 186

یک. قاصدی صعصعةبن صوحان. 186

دو. اعزام عبدالله بن عباس... 186

سه. اعزام نماینده، جهت برقراری صلح.. 186

د) پرهیز از وقوع جنگ و خونریزی.. 187

ه-) اجازه نبرد پس از کشته شدن چند نفر از یاران. 187

و) دعوت شورشیان به بازگشت به جامعه. 187

ز) قاصدی با قرآن به دست ابن عباس... 187

ح) موعظه شورشیان در روز جنگ... 188

ط) اعزام جوان قرآن به دست.. 188

ی) مهلت سه روزه به ناکثین. 188

یک - سخن با زبیر و طلحه در میدان نبرد 188

دو - اخلاق مداری امیرالمؤمنین در جنگ جمل. 189

ص: 10

سه - اصحاب جمل برادران ما هستند! 189

چهار - خودداری از آوردن همسر پیامبر به میدان جنگ... 189

پنج - عدم سرزش شرکت کنندگان در جنگ... 190

شش - خبری از تعرض به زنان به من نرسد. 190

هفت - رعایت حال زنان. 190

هشت - عدم تخلف از فرمان عمومی.. 191

2. تاکتیک نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل. 191

الف) خفه کردن توطئه جنگی در نطفه. 191

ب) عدم غافلگیری و رهانکردن دشمن. 192

ج) حقوق مردم در مسیر جنگ رعایت گردد. 192

د) کیفر آزاردهندگان به مردم در مسیر. 193

ه-) ستم سربازان را به درگاه خدا و نزد من گزارش دهید. 193

و) تهییج و ترغیب سربازان. 193

ز) شجاعت در جنگ... 193

ح) فرمانده سپاه در خط مقدم می جنگد. 194

ط) دفاع رزمندگان از همدیگر. 194

ی) آغازگر جنگ نباشید. 195

ک) عدم قتل زخمی ها و مجروحین. 195

ل) فرمان و نحوه نگرش در رویایی به دشمن. 195

م) شتر عایشه را نشانه برید. 195

ن) رعایت حقوق رزمندگان. 196

س) مدارا با دشمن پس از پیروزی.. 196

ع) مدارا بر عایشه، فرمانده سپاه 197

ف) توهین کننده به اسرا حد می خورد 197

ص) بازگرداندن عایشه با عزت و احترام. 198

ق) عفو و گذشت مردم بصره، پس از ظفر و پیروزی بر آنان. 198

ر) گریه بر مرگ زبیر و طلحه. 199

ش) نماز بر کشتگان دشمن. 199

ص: 11

نتیجه. 199

8. سیره اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 203

مقدمه: 206

پیشینه. 206

سیرۀ اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 207

1. ترجیح صلح بر جنگ... 207

الف) سفارش های حضرت امام علی (علیه السلام) قبل از جنگ... 207

ب) علت آغاز جنگ... 210

ج) مذاکرات.. 213

یک. مذاکرات قبل از لشکرکشی.. 213

دو. مذاکرات قبل از شروع جنگ... 215

سه. مذاکرات میانۀ میدان جنگ... 218

د) دعا برای صلح.. 219

2. قاطعیت بعد از شروع جنگ... 219

الف) قاطعیت در پس گیری شریعۀ فرات.. 221

ب) قاطعیت در جنگ... 221

3. سیرۀ علوی (علیه السلام) با اسراء جنگی.. 223

4. سیرۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مواجهه با زنان در جنگ... 227

نمونه هایی از برخورد حضرت

امام علی (علیه السلام) با زنان در جنگ ها 228

5. اجرای عدالت در جنگ... 231

6. شجاعت.. 233

7. توجه به امورمعنوی و عدم دنیاگری.. 237

8. عدم مصلحت اندیشی.. 241

9. حیاء. 243

الف) مواجهه حضرت امام علی

(علیه السلام) با عمروعاص... 244

ب) مواجهه حضرت امام علی (علیه السلام) با مخارق بن عبدالرحمان. 244

10. بصیرت.. 245

11. جوانمردی.. 246

ص: 12

12. وفای به عهد. 248

نتیجه. 248

9. غیرت دینی امام علی (علیه السلام). 255

مقدمه. 258

پیشینه. 259

1. مفهوم شناسی.. 259

الف. غیرت.. 259

ب. دین. 261

ج. غیرت دینی.. 261

2. یافته ها 262

غیرت دینی در شخصیت حضرت علی(علیه السلام)..... 262

3. آثار غیرت دینی.. 266

الف. آثار فردی غیرت دینی.. 266

یک. جلب محبت الهی.. 266

دو. هدایت و مصونیت از گمراهی.. 266

سه. ایجاد رأفت و رحمت در قلب.. 267

چهار. افزایش عفت و پاک دامنی فرد 267

پنج. مسئولیت پذیری.. 267

شش. هدایت و مصونیت از گمراهی.. 268

هفت. پاسداری از عزت و کرامت انسانی.. 268

ب. آثار اجتماعی غیرت دینی.. 269

یک. پیروزی بر دشمنان و عزت و اقتدار و سربلندی.. 269

دو. حفظ حریم ارزش های والای یک جامعه. 269

سه. ثبات خانواده 269

چهار. دفاع از حریم خانواده 270

پنج. پاکی و سلامت نسل ها 270

نتیجه. 271

ص: 13

10. تحلیل معناشناختی «شُحّ نفس» و مؤلفه های آن در نهج البلاغه 275

چکیده 277

مقدمه. 277

1.پیشینه. 278

2.روش شناسی پژوهش... 279

الف. تحلیل معناشناختی واژه شُحّ.. 279

یک. تحلیل معناشناختی بُخل. 280

دو. مراتب و انواع بخل. 282

سه. آثار بخل. 283

ب. تحلیل معناشناختی حرص... 284

یک. انواع حرص... 285

دو. عوامل حرص... 285

ج. تحلیل معناشناختی استبداد. 287

د. تحلیل معناشناختی جَشَع. 288

3.موارد کاربرد شُحّ نفس در نهج البلاغه. 288

الف. خطبه 162: غصب خلافت.. 289

ب. نامه 53: شُحّ به نفس از ضروریات خودسازی.. 291

4. جنبه های فردی و اجتماعی شُحّ نفس... 292

نتیجه. 293

11. معادباوری و مرگ اندیشی در اندیشه های اخلاقی - تربیتی امام علی (علیه السلام). 299

چکیده 301

مقدمه. 302

پیشینه. 304

1. یادآوری معاد و تکرار آن. 304

الف. ضرورت معاد از منظر حضرت علی (علیه السلام). 306

1- بیهودگی دنیا 306

2- معاد مستلزم عدالت الهی.. 307

3. معاد شناسی شاهدانه. 307

ص: 14

ب.آخرت گرایی و یاد معاد در کلام علی (علیه السلام). 309

1- شتری که در هر خانه ای می خوابد. 310

2- پندی پاینده و حکمتی راهگشا! از مرگ بترس ... 311

3- انسان ها شکار آماده مرگ هستند. 312

4. مرگ دریچه ای به عالم ملکوت.. 313

5. مشغول شدن به دنیا و غفلت از آخرت.. 314

ج. نقش معاد در تربیت.. 315

1- یادآوری مرگ و فنای دنیا: 316

2- آمادگی برای مرگ و مواقف بعد از آن: 318

د. آثار مرگ اندیشی و مرگ باوری.. 319

1- تعدیل غرایز. 319

2- دوری از تکبر. 320

3- از بین بردن آرزوهای طولانی.. 320

4- رهایی از گرایش های فریبنده د نیایی.. 320

5- مراقبه و محاسبه کردار. 321

6- انجام عمل صالح.. 321

7- زنده دلی و درک واقعیت ها 322

8 - رعایت عدالت.. 322

9- تحمل مصیبت ها 323

10- سرعت در انجام کارهای خیر. 323

ه- . فواید یاد مرگ.. 323

و. الگوسازی در معاد باوری.. 325

نتیجه. 327

12. آسیب ها و موانع همدلی در سیره اخلاقی امام علی (علیه السلام). 331

چکیده 333

مقدمه. 333

پیشینه. 335

1. مفهوم شناسی واژگان. 336

ص: 15

الف) آسیب.. 336

ب) مانع. 336

ج) سیره 337

2. عوامل همدلی.. 337

الف) الگوپذیری.. 337

ب) کنار گذاشتن تعصّبات منفی.. 339

ج) صداقت و راستگویی.. 340

3. موانع همدلی در سیره حضرت علی(علیه السلام)..... 341

الف) غرور و خودبزرگ بینی.. 341

ب) بدبینی و منفی نگری.. 342

ج) انتقادهای ضعیف و مخرب.. 344

یک. سخت گیری در انتقاد. 345

دو. شتاب زدگی در انتقاد. 346

سه. آگاهی نداشتن به موضوع. 347

چهار. تغییر ارزش ها در جامعه. 348

نتیجه. 354

13. بررسی پدیده نفاق از منظر نهج البلاغه 357

چکیده 359

مقدمه. 360

1. پیشینه. 362

2. مفهوم شناسی نفاق. 363

مفهوم نفاق در نهج البلاغه. 364

3. انواع نفاق در نهج البلاغه. 366

4. سیمای منافقین در نهج البلاغه. 368

5. نکوهش نفاق در نهج البلاغه. 372

6. مبارزه با نفاق در نهج البلاغه. 380

7. درمان نفاق. 382

نتیجه. 383

ص: 16

14. اهداف سلوک عرفانی در تعالیم امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) 387

چکیده 389

مقدمه. 389

پیشینه. 390

1. مفهوم شناسی.. 392

الف) هدف.. 392

ب) سلوک.. 392

ج) عرفان. 393

د) تعالیم. 393

2. یافته های تحقیق. 394

3. اهداف سلوک.. 395

الف) عبودیت.. 396

ب) تزکیه و تهذیب نفس... 397

ج) معرفت.. 400

یک - معرفت نفس... 401

دو - معرفت بالله. 402

4. رابطه علم و معرفت.. 404

5. قرب الهی.. 405

الف) حقیقت قرب در تعالیم علوی.. 406

ب) عوامل قرب الهی.. 407

ج) موانع قرب الهی.. 409

د) آثار قرب الهی.. 410

نتیجه. 410

15. مطالعه تطبیقی «صلح کُل» در ادبیات عرفانی و آموزه های علوی. 415

چکیده 417

مقدمه. 418

تسامح، تساهل و صلح کُل در ادبیات عرفانی.. 421

احترام به مذاهب دیگر در ادبیات عرفانی.. 423

ص: 17

اصل محبت و عشق ورزیدن به همگان در ادبیات عرفانی.. 424

بررسی صلح کُل در ادبیات عرفانی.. 425

بررسی صلح کُل در آراء امیرالمؤمنین(علیه السلام). 426

الف) اصالت صلح از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام). 427

ب)اخلاق جنگ از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام). 432

ایجاد زمینه صلح کُل از جانب امیرالمؤمنین(علیه السلام). 433

الف)آغازگر جنگ نبودن. 433

ب) استفاده از روش مذاکره به منظور اقناع دشمن. 434

ج) نریختن خون بیگانگان، با تأکید بر قداست حیات.. 435

تناقض گویی در دیدگاه صوفیان. 436

الف) تأکید بر سیر و سلوک عارفانه و کثرتگرایی دینی.. 436

ب) تأکید عرفا بر حق بودن یک مذهب خاص... 436

ج) جبرگرایی.. 439

صلح دلیل عقلی اسلام برای ایجاد عدالت اجتماعی.. 440

الف) جنگ و منازعه علت عقلانی از بین بردن توازن و عدالت.. 440

ب) تفرقه و عدم وحدت، عامل عقلی از بین رفتن ثبات و عدالت اجتماعی.. 441

ج) اسلام، پبش گام صلح.. 443

د) قانون کلی حاکم بر قرآن مبنی بر مصالحه. 443

نقدی بر صلح کُل. 447

نتیجه. 448

ارتباط تساهل و مدارا از نگاه صوفیه و امیرالمؤمنین(علیه السلام). 450

ارتباط جبرگرایی در صلح کل. 450

نقد ادبیات عرفانی.. 451

منابع. 453

16. تحلیل فنای عارفانه در نهج البلاغه 457

چکیده 459

مقدمه. 459

1. بیان مسئله. 460

ص: 18

فهرست 5

مقدمه

دبیر علمی کنگره 21

مقدمه

رئیس شورای سیاست گذاری 31

1. اخلاق از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 35

چکیده 37

مقدمه 37

1. پیشینه 39

2. اخلاق در نهج البلاغه 40

الف)

جایگاه اخلاق 40

ب)

اهمیت اخلاق 41

ج)

ارائه الگو برای اخلاق پسندیده 42

د)

نقش اخلاق اجتماعی در نهج البلاغه 43

ه-)

اصالت فرد یا جامعه 43

و)

امر به معروف و نهی از منکر 44

ز)

نقش اخلاق در گسترش معنویت 45

ح)

ضرورت اخلاق سیاسی در جامعه 47

ط)

ضرورت اخلاق کارگزاران 47

ی)

برخی از وظایف اخلاقی حاکمان و کارگزاران دولت اسلامی 48

ک)

امانت داری در بیت المال 49

ل)

خودبینی، مهلکی بزرگ 50

م)

معالجه عجب 50

ن)

غضب و خشم، عامل سقوط 51

س)

وظایف اخلاقی مردم در قبال حاکم اسلامی 51

ع)

تقوا از مهم ترین خصوصیات اخلاقی و فردی حضرت علی(علیه السلام) 52

ف)

آثار اجتماعی تقوا و نقش آن در حکومت از منظر امام علی(علیه السلام) 53

-

روشن بینی و بصیرت؛ 53

-

جلوگیری از شک و شبهه؛ 53

-

غلبه بر سختی های دنیا و آخرت؛ 54

-

مصونیت از گناه؛ 54

-

حرص در علم؛ 54

ص)

نتیجه 54

2. اخلاق حرفه ای در نهج البلاغه 59

چکیده 61

مقدمه 61

پیشینه 63

1. مفهوم شناسی 63

الف.

اخلاق حرفه ای 63

ب.سطوح

اخلاق حرفه ای 65

ج.

اخلاق کار 65

2. مبانی انسان شناسی اخلاق حرفه ای 66

3. مفاهیم اساسی انسان شناسی در نهج البلاغه 67

الف.

سرشت انسان 68

ب.اختیار 69

یک.

مشیت و خواست انسان 70

دو.

امتحان و بلا 70

سه.

ارسال پیامبران 70

چهار.

مسئولیت 71

5. معنی و فلسفه کار در نهج البلاغه 71

6. هدف از کسب وکار 73

الف.

هدف از کسب وکار در نهج البلاغه 73

ب.

هدف گذاری در کسب وکار 75

8. نگرش به کسب وکار در نهج البلاغه 76

9. سبک کسب وکار در نهج البلاغه 77

الف.

سبک غیرفعال 78

ب.

سبک آزمندانه 78

ج.

سبک مفید 78

نتیجه 79

3. اخلاق و تربیت از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 83

چکیده 85

پیشینه 86

تعریف

اخلاق و تربیت 87

الف.

تعریف لغوی 87

ب.

تعریف اصطلاحی 87

اهمیت

تربیت 88

هدف

تربیت 89

علم

اخلاق 90

نقش

اخلاق در شکل گیری جامعه مطلوب 90

الف.

امنیت اجتماعی 90

ب.

فقرزدایی و گسترش رفاه عادلانه 91

ج.

توسعه دانایی و شکوفایی علمی 91

فضائل اخلاقی 92

الف.

بیان آثار برخی از خصلت های نیکو 92

ب.

عفو و بخشش 93

ج.

چشم پوشی از لغزش ها 93

د.

دادرسی و شاد کردن غم دیدگان 94

ه-.

جود و کرم 94

و.

زهد و پارسایی 94

ز.

اعتدال در رفتارهای مالی 95

ح.

قناعت 96

ط.

سود رساندن به دیگران 96

اصول

تربیت 97

الف.

اصل آخرت گرایی دنیاگریزی 97

ب.

اصل عمل گرایی آرزوگریزی 100

ج.

اصل امیدواری یأس گریزی 101

د.

اصل پایداری پرهیز از رفاه زدگی 103

ه-.

اصل تعقل ورزی غفلت زدایی 105

و.

اصل تواضع گرایی تکبرگریزی 106

نتیجه 108

4. بررسی اخلاق و تربیت از دیدگاه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) 111

چکیده 113

مقدمه 113

روش

تحقیق 114

1. پیشینه 114

2. اصول تربیتی از دیدگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 115

الف.

آخرت گرایی 115

ب.

دنیاگریزی 116

ج.

عمل گرایی، آرزوگریزی 117

د.

امید داشتن و دوری از یأس 118

ه-

. اصل پرهیز از رفاه زدگی 119

و.

پرورش عقل 119

ز.

تربیت حول محور تقوی 120

یک.

معنای تقوا از دیدگاه امام علی(علیه السلام) 120

دو.

ارزش تقوا 120

سه.

رابطه تربیت و تقوا 120

چهار.

رابطه تربیت و علم 121

پنج.

حلم زیربنای علم و تربیت 122

نتیجه 123

5. تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی (علیه السلام) 125

چکیده 127

مقدمه 128

1. پیشینه 130

2. روش تحقیق 131

3. تجزیه وتحلیل یافته ها 132

الف( مهم ترین مبانی تربیت اخلاقی 132

ب( مهم ترین اصول تربیت اخلاقی 133

ج( مهم ترین اولویت های تربیت اخلاقی 136

یک.

اولویت های مهم در فضائل اخلاقی 136

دو.

اولویت های مهم در رذائل اخلاقی 140

د)

مهم ترین روش های تربیت اخلاقی 145

4. نتیجه 147

6. تأثیر ساحت شناختی بر ساحات عاطفی و ارادی نفس از منظر نهج البلاغه 151

چکیده 153

مقدمه 153

ساحات

وجودی انسان 154

چیستی

ایمان 156

حقیقت

ایمان در نهج البلاغه 158

کاربرد

واژه قلب در نهج البلاغه 158

کارکرد

قلب در ساحت شناختی و اعتقادی اخلاق بندگی 159

کاربرد

قلب در ساحت عاطفی و احساسی 160

تأثیر

ساحت شناختی (ایمان) بر ساحت عواطف 161

الف.

واژه شناسی تقوا در نهج البلاغه 168

ب.

مراتب تقوا 171

نتیجه 176

تأثیر

ادراک و ایمان بر ساحت عاطفی و ارادی 176

7. صلح طلبی و اخلاق مداری امام علی (علیه السلام) در جنگ جمل 181

چکیده 183

مقدمه 183

پیشینه 184

1. صلح طلبی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل 184

الف)

تلاش جهت ثبات صلح و آرامش 185

ب)

تعویق سه روزه جنگ به امید جلوگیری از خونریزی 185

ج)

فرستادن نمایندگان جهت بر قراری صلح 186

یک.

قاصدی صعصعةبن صوحان 186

دو.

اعزام عبدالله بن عباس 186

سه.

اعزام نماینده، جهت برقراری صلح 186

د)

پرهیز از وقوع جنگ و خونریزی 187

ه-)

اجازه نبرد پس از کشته شدن چند نفر از یاران 187

و)

دعوت شورشیان به بازگشت به جامعه 187

ز)

قاصدی با قرآن به دست ابن عباس 187

ح)

موعظه شورشیان در روز جنگ 188

ط)

اعزام جوان قرآن به دست 188

ی)

مهلت سه روزه به ناکثین 188

یک

- سخن با زبیر و طلحه در میدان نبرد 188

دو

- اخلاق مداری امیرالمؤمنین در جنگ جمل 189

سه

- اصحاب جمل برادران ما هستند! 189

چهار

- خودداری از آوردن همسر پیامبر به میدان جنگ 189

پنج

- عدم سرزش شرکت کنندگان در جنگ 190

شش

- خبری از تعرض به زنان به من نرسد 190

هفت

- رعایت حال زنان 190

هشت

- عدم تخلف از فرمان عمومی 191

2. تاکتیک نظامی امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگ جمل 191

الف)

خفه کردن توطئه جنگی در نطفه 191

ب)

عدم غافلگیری و رهانکردن دشمن 192

ج)

حقوق مردم در مسیر جنگ رعایت گردد 192

د)

کیفر آزاردهندگان به مردم در مسیر 193

ه-)

ستم سربازان را به درگاه خدا و نزد من گزارش دهید 193

و)

تهییج و ترغیب سربازان 193

ز)

شجاعت در جنگ 193

ح)

فرمانده سپاه در خط مقدم می جنگد 194

ط)

دفاع رزمندگان از همدیگر 194

ی)

آغازگر جنگ نباشید 195

ک)

عدم قتل زخمی ها و مجروحین 195

ل)

فرمان و نحوه نگرش در رویایی به دشمن 195

م)

شتر عایشه را نشانه برید 195

ن)

رعایت حقوق رزمندگان 196

س)

مدارا با دشمن پس از پیروزی 196

ع)

مدارا بر عایشه، فرمانده سپاه 197

ف)

توهین کننده به اسرا حد می خورد 197

ص)

بازگرداندن عایشه با عزت و احترام 198

ق)

عفو و گذشت مردم بصره، پس از ظفر و پیروزی بر آنان 198

ر)

گریه بر مرگ زبیر و طلحه 199

ش)

نماز بر کشتگان دشمن 199

نتیجه 199

8. سیره اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 203

مقدمه: 206

پیشینه 206

سیرۀ

اخلاقی علوی (علیه السلام) در جنگ ها 207

1. ترجیح صلح بر جنگ 207

الف) سفارش های حضرت امام علی (علیه السلام) قبل از جنگ 207

ب)

علت آغاز جنگ 210

ج) مذاکرات 213

یک.

مذاکرات قبل از لشکرکشی 213

دو.

مذاکرات قبل از شروع جنگ 215

سه.

مذاکرات میانۀ میدان جنگ 218

د)

دعا برای صلح 219

2. قاطعیت بعد از شروع جنگ 219

الف)

قاطعیت در پس گیری شریعۀ فرات 221

ب)

قاطعیت در جنگ 221

3. سیرۀ علوی (علیه السلام) با اسراء جنگی 223

4. سیرۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام) در مواجهه با زنان در جنگ 227

نمونه هایی

از برخورد حضرت امام علی (علیه السلام) با زنان در جنگ ها 228

5. اجرای عدالت در جنگ 231

6. شجاعت 233

7. توجه به امورمعنوی و عدم دنیاگری 237

8. عدم مصلحت اندیشی 241

9. حیاء 243

الف)

مواجهه حضرت امام علی (علیه السلام) با عمروعاص 244

ب)

مواجهه حضرت امام علی (علیه السلام) با مخارق بن عبدالرحمان 244

10. بصیرت 245

11. جوانمردی 246

12. وفای به عهد 248

نتیجه 248

9. غیرت دینی امام علی (علیه السلام) 255

مقدمه 258

پیشینه 259

1. مفهوم شناسی 259

الف.

غیرت 259

ب.

دین 261

ج.

غیرت دینی 261

2. یافته ها 262

غیرت

دینی در شخصیت حضرت علی(علیه السلام) 262

3. آثار غیرت دینی 266

الف.

آثار فردی غیرت دینی 266

یک.

جلب محبت الهی 266

دو.

هدایت و مصونیت از گمراهی 266

سه.

ایجاد رأفت و رحمت در قلب 267

چهار.

افزایش عفت و پاک دامنی فرد 267

پنج.

مسئولیت پذیری 267

شش.

هدایت و مصونیت از گمراهی 268

هفت.

پاسداری از عزت و کرامت انسانی 268

ب.

آثار اجتماعی غیرت دینی 269

یک.

پیروزی بر دشمنان و عزت و اقتدار و سربلندی 269

دو.

حفظ حریم ارزش های والای یک جامعه 269

سه.

ثبات خانواده 269

چهار.

دفاع از حریم خانواده 270

پنج.

پاکی و سلامت نسل ها 270

نتیجه 271

10. تحلیل معناشناختی «شُحّ نفس» و مؤلفه های آن در نهج البلاغه 275

چکیده 277

مقدمه 277

1.پیشینه 278

2.روش شناسی پژوهش 279

الف.

تحلیل معناشناختی واژه شُحّ 279

یک.

تحلیل معناشناختی بُخل 280

دو.

مراتب و انواع بخل 282

سه.

آثار بخل 283

ب.

تحلیل معناشناختی حرص 284

یک.

انواع حرص 285

دو.

عوامل حرص 285

ج.

تحلیل معناشناختی استبداد 287

د.

تحلیل معناشناختی جَشَع 288

3.موارد کاربرد شُحّ نفس در نهج البلاغه 288

الف.

خطبه 162: غصب خلافت 289

ب.

نامه 53: شُحّ به نفس از ضروریات خودسازی 291

4. جنبه های فردی و اجتماعی شُحّ نفس 292

نتیجه 293

11. معادباوری و مرگ اندیشی در اندیشه های اخلاقی - تربیتی امام علی (علیه السلام) 299

چکیده 301

مقدمه 302

پیشینه 304

1. یادآوری معاد و تکرار آن 304

الف.

ضرورت معاد از منظر حضرت علی (علیه السلام) 306

1- بیهودگی دنیا 306

2- معاد مستلزم عدالت الهی 307

3. معاد شناسی شاهدانه 307

ب.آخرت گرایی

و یاد معاد در کلام علی (علیه السلام) 309

1- شتری که در هر خانه ای می خوابد 310

2- پندی پاینده و حکمتی راهگشا! از مرگ بترس ... 311

3- انسان ها شکار آماده مرگ هستند 312

4. مرگ دریچه ای به عالم ملکوت 313

5. مشغول شدن به دنیا و غفلت از آخرت 314

ج.

نقش معاد در تربیت 315

1- یادآوری مرگ و فنای دنیا: 316

2- آمادگی برای مرگ و مواقف بعد از آن: 318

د.

آثار مرگ اندیشی و مرگ باوری 319

1- تعدیل غرایز 319

2- دوری از تکبر 320

3- از بین بردن آرزوهای طولانی 320

4- رهایی از گرایش های فریبنده د نیایی 320

5- مراقبه و محاسبه کردار 321

6- انجام عمل صالح 321

7- زنده دلی و درک واقعیت ها 322

8 - رعایت عدالت 322

9- تحمل مصیبت ها 323

10- سرعت در انجام کارهای خیر 323

ه-

. فواید یاد مرگ 323

و.

الگوسازی در معاد باوری 325

نتیجه 327

12. آسیب ها و موانع همدلی در سیره اخلاقی امام علی (علیه السلام) 331

چکیده 333

مقدمه 333

پیشینه 335

1. مفهوم شناسی واژگان 336

الف)

آسیب 336

ب)

مانع 336

ج)

سیره 337

2. عوامل همدلی 337

الف)

الگوپذیری 337

ب)

کنار گذاشتن تعصّبات منفی 339

ج)

صداقت و راستگویی 340

3. موانع همدلی در سیره حضرت علی(علیه السلام) 341

الف)

غرور و خودبزرگ بینی 341

ب)

بدبینی و منفی نگری 342

ج)

انتقادهای ضعیف و مخرب 344

یک.

سخت گیری در انتقاد 345

دو.

شتاب زدگی در انتقاد 346

سه.

آگاهی نداشتن به موضوع 347

چهار.

تغییر ارزش ها در جامعه 348

نتیجه 354

13. بررسی پدیده نفاق از منظر نهج البلاغه 357

چکیده 359

مقدمه 360

1. پیشینه 362

2. مفهوم شناسی نفاق 363

مفهوم

نفاق در نهج البلاغه 364

3. انواع نفاق در نهج البلاغه 366

4. سیمای منافقین در نهج البلاغه 368

5. نکوهش نفاق در نهج البلاغه 372

6. مبارزه با نفاق در نهج البلاغه 380

7. درمان نفاق 382

نتیجه 383

14. اهداف سلوک عرفانی در تعالیم امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) 387

چکیده 389

مقدمه 389

پیشینه 390

1. مفهوم شناسی 392

الف)

هدف 392

ب)

سلوک 392

ج)

عرفان 393

د)

تعالیم 393

2. یافته های تحقیق 394

3. اهداف سلوک 395

الف)

عبودیت 396

ب)

تزکیه و تهذیب نفس 397

ج)

معرفت 400

یک

- معرفت نفس 401

دو

- معرفت بالله 402

4. رابطه علم و معرفت 404

5. قرب الهی 405

الف)

حقیقت قرب در تعالیم علوی 406

ب)

عوامل قرب الهی 407

ج)

موانع قرب الهی 409

د)

آثار قرب الهی 410

نتیجه 410

15. مطالعه تطبیقی «صلح کُل» در ادبیات عرفانی و آموزه های علوی 415

چکیده 417

مقدمه 418

تسامح،

تساهل و صلح کُل در ادبیات عرفانی 421

احترام

به مذاهب دیگر در ادبیات عرفانی 423

اصل

محبت و عشق ورزیدن به همگان در ادبیات عرفانی 424

بررسی

صلح کُل در ادبیات عرفانی 425

بررسی

صلح کُل در آراء امیرالمؤمنین(علیه السلام) 426

الف)

اصالت صلح از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 427

ب)اخلاق

جنگ از نگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) 432

ایجاد

زمینه صلح کُل از جانب امیرالمؤمنین(علیه السلام) 433

الف)آغازگر

جنگ نبودن 433

ب)

استفاده از روش مذاکره به منظور اقناع دشمن 434

ج)

نریختن خون بیگانگان، با تأکید بر قداست حیات 435

تناقض گویی

در دیدگاه صوفیان 436

الف)

تأکید بر سیر و سلوک عارفانه و کثرتگرایی دینی 436

ب)

تأکید عرفا بر حق بودن یک مذهب خاص 436

ج)

جبرگرایی 439

صلح

دلیل عقلی اسلام برای ایجاد عدالت اجتماعی 440

الف)

جنگ و منازعه علت عقلانی از بین بردن توازن و عدالت 440

ب)

تفرقه و عدم وحدت، عامل عقلی از بین رفتن ثبات و عدالت اجتماعی 441

ج)

اسلام، پبش گام صلح 443

د)

قانون کلی حاکم بر قرآن مبنی بر مصالحه 443

نقدی

بر صلح کُل 447

نتیجه 448

ارتباط

تساهل و مدارا از نگاه صوفیه و امیرالمؤمنین(علیه السلام) 450

ارتباط

جبرگرایی در صلح کل 450

نقد

ادبیات عرفانی 451

منابع 453

16. تحلیل فنای عارفانه در نهج البلاغه 457

چکیده 459

مقدمه 459

1. بیان مسئله 460

2. پیشینه 461

3. اهداف و ضرورت پژوهش 462

4. چهارچوب های نظری مرگ پیش از مرگ در نهج البلاغه 463

الف)

موت احمر 463

ب)

موت ابیض 464

ج)

موت اسود 466

د)

موت اخضر 468

نتیجه 470

17. آسیب شناسی عرفان کاذب با نظر به دافعه عرفان علوی 473

چکیده 475

مقدمه 475

1. پیشینه 476

2. عقل گریزی عرفان های نوظهور 477

3. عقل گرایی عرفان علوی 479

4. شریعت گریزی عرفان های نوظهور 485

5. دیدگاه پلورالیستی 487

6. شریعت گرایی عرفان علوی 490

7. نفی فرهنگ فرهیخته در عرفان پست مدرن 494

8. انسان کامل از دیدگاه امام علی (علیه السلام) 496

نتیجه 499

ص: 19

جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر فراهی بخشایش یار و همراه ما شد و امور علمی کنگره با همکاری اساتید تکمیل گردید و نویسندگان زیادی از مراکز علمی داخل و خارج کشور به ویژه در قم (مانند مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة، مرکز تخصصی شیعه شناسی و بنیاد نهج البلاغه و...) وارد صحنه شدند و اقدام به برگزاری پیش نشست ها و نگارش مقالات و ارزیابی آثار کردند و حتی مراجع معظم تقلید پیام هایی برای کنگره فرستادند. کم کم کنگره ای عظیم به برکت یاد امام علی علیه السلام شکل گرفت که بسیاری از افراد باور نمی کردند، این همه آثار و برکات علمی، معنوی و هنری به دنبال داشته باشد. ازاین رو در روزهای آخر دریافت آثار کنگره، استقبال از آن به شدت افزایش یافت و حتی چند بار زمان دریافت آثار تمدید شد. امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و موردقبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی علیه السلام و فرزندش حجت ابن الحسن عج الله تعالی فرجه الشریف قرار گیرد.

10- حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی؛

11- حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری؛

12- دکتر عبدالمجید طالب تاش؛

13- دکتر علیرضا هزار.

ب: شورای علمی

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی محمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر نعمت الله صفری فروشانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالمحمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدجواد اسکندرلو؛

حجت الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی؛

حجت الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید عیسی مسترحمی؛

دکتر سید محمدتقی طیب؛

دکتر اصغر منتظر القائم؛

دکتر حمیدرضا چاکری؛

دکتر مهدی مظاهری؛

دکتر محمدرضا ستوده نیا؛

دکتر محمدحسین ریاحی؛

دکتر محمد صالح طیب نیا؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

دکتر سید مهدی مرتضوی؛

حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری قمی؛

حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

ص: 24

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مهدوی راد؛

حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی.

ج: کمیته اجرایی

سید حسین رضازاده، دبیر اجرایی و رئیس شورای سیاست گذاری کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی، دبیر علمی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش، معاون علمی - پژوهشی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین حسن صادقی زفره، مسئول برگزاری پیش نشست ها؛

دکتر حمیدرضا چاکری، دبیر شورای راهبردی کنگره؛

مهندس حمید نیلفروشان، معاون علمی - پژوهشی مؤسسه اهل البیت^؛

مهندس سعید گودرزی، مسئول انفورماتیک مؤسسه اهل البیت^؛

مهندس محمد رضایی، مسئول آماده سازی متون؛

خانم مهندس الهام صفائی، مسئول دبیرخانه کنگره؛

خانم مهندس فرزانه صفائی، مسئول سایت کنگره؛

خانم آزاده فخاری، مسئول روابط عمومی کنگره؛

د: کارگزاران

دبیر علمی کنگره:

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، عضو هیئت علمی و استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه

دبیر اجرایی کنگره:

آقای حاج سید حسین رضازاده

معاون علمی - پژوهشی: حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش

معاون اجرایی: سرکار خانم مهندس الهام صفائی

ص: 25

د: لیست آثار رسیده (759 اثر)

1.تعداد کل مقالات رسیده: 460؛ تعداد مقالات مورد قبول: 198.

2. تعدا کل کتاب های رسیده: 69؛ تعداد کتاب های برتر: 3.

3. تعداد کل پایان نامه های رسیده: 73؛ تعداد پایان نامه های برتر: 3.

4. تعداد کل هنری های تجسمی رسیده: 34؛ تعداد برتر: 3.

5. تعداد کل اشعار رسیده: 123؛ تعداد اشعار مورد قبول: 35.

16. دانشگاه اصفهان؛

17. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور (سمیم نور)؛

18. حوزه علمیه اصفهان؛

19. موسسه نهج البلاغه اصفهان؛

20. مجامع ادبی استان اصفهان؛

21. سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان؛

22. مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی؛

23. مرکز تخصصی قرآن کریم امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)؛

24. مرکز تخصصی کنفرانس های ایران (سیویلیکا)؛

25. مجمع عالی حکمت اسلامی؛

26. دانشگاه صنعتی اصفهان؛

27. مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

28. پایگاه استنادی جهان اسلام؛

29. انجمن علمی دانش پژوهان علوم قرآن مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

30. انجمن علمی دانش پژوهان علوم حدیث مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

موضوع: امام علی(علیه السلام) از دیدگاه مستشرقین؛

4. پیش نشست کنگره در جامعة المصطفی العالمیه واحد اصفهان؛

موضوع: شأن و جایگاه امام علی(علیه السلام) در نهج البلاغه؛

5. پیش نشست کنگره در مدرسه علمیه خواهران حضرت حکیمه سپاهان شهر اصفهان؛

موضوع: بررسی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)؛

6. پیش نشست کنگره در حوزه علمیه صدر اصفهان؛

موضوع: معرفی شخصیت امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام)؛

7. پیش نشست کنگره در گروه علوم حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: استخراج سبک زندگی از قرآن و احادیث (با تأکید بر نهج البلاغه)؛

همو که در «کعبه» زاده شد تا گواه عظمت وجود نازنینش باشد. همو که در مکتب محمد امین، با ایمان ترین است و در اطاعت پذیری از خدا و رسولش بی نظیرترین و علم وافرش بهره مند از قرآنی است که خود در وصفش این چنین بیان می دارد: «وَإِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَبَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه18)؛ «هم او که از «لیلةالمبیت» شجاعت و اخلاص وبندگی اش عیان شد و آیه {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد} (بقره/207)، از سوی جبرئیل امین در وصفش نازل و در «خیبر» به کمال رسید و از لحظه جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله در «غدیر» و در روز تکمیل دین تا لحظه ای که گفت «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَة» جز دل بر عشق الله و رسول و تحقق آیات الهی، سودایی دیگر نداشت. امامت او، امانت حق طلبی و ظلم ستیزی بود و رسالت او استقرار حکومت عدل و دادگستری در پهنه عالم. جهان درونش در جهاد همواره اکبر بود و جهان برونش، جان بازی برای مهرورزی ابنای آدم و ترجمان عینی «رُهْبَانٌ بِاللَّیْلِ أُسُدٌ بِالنَّهَار» (کلینی، الکافی، ج2، ص232). کلام جاودانه اش (نهج البلاغه) منشور حکمت و حیات است و به عنوان متنی عرفانی، مشحون از اسرار و معارف ربانی الهی و حکمی، فلسفی، تاریخی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نیاز بنیادین و راهگشای زمانه ی ما و شرح منش و مرامش، کیمیای سعادت رهپویان. ولایت علوی، نشان دارترین و پرافتخارترین حقیقتی است که شیعیان مشمول این لطف دائم اند. رهپویی چنین امام همامی، عزتی مستدام و توفیقی بزرگ است که جمعی از دوستداران حضرتش را بر آن داشت تا با برپایی "کنگره تبیین ابعاد شخصیتی امام علی علیه السلام ، وجوه پیدا و ناپیدای شخصیت ممتاز و آسمانی انسانی کامل و ملکوتی ترین انسان تاریخ بشریت از

ص: 32

رهگذر نسیم عنایتش مورد تأمل و مطالعه علوی پژوهان قرار گیرد. بی گمان با وجود همه آثار و اوصافی که درباره آن حضرت وجود دارد، فقط ذره ای و گوشه ای از اقیانوس معرفت و معنویت و حقیقت وجودی امام علی علیه السلام بازنموده شده و همچنان نیازمند آنیم که در ساحل شناخت پرشکوهش زانو بزنیم و قبساتی از آفتاب رأفت و رحمتش برگیریم. به یقین او حصن حصین است و هر سعادت خواه و سعادتمندی باید از دانشگاه علوی، درس های حقیقت و حقیقی زندگی را بیاموزد و بیاموزاند. با چنین رویکرد و رهیافتی، دبیرخانه کنگره «بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام » با اعلام فراخوانی در سی وچهار محور، اندیشمندان و دانشمندان را به جریان سازی در این نهضت مقدس دعوت کرد؛ بدان امید که در سال های آتی این حرکت نورانی بتواند در جغرافیای جهان اسلام گسترش یابد و از ابعاد شخصیت جهان شمول آن حضرت، جهانیان طالب حقیقت و دانش الهی نیز توشه معرفت و دانایی برگیرند و جهان تشنه حق و عدل را پاسخی درخور و شایسته منظومه اندیشه و گفتمان آسمانی اش یابند. موسوعه چهارده جلدی از مقالات منتخب از مقالات فراوان رسیده به دبیرخانه که عزّ وصول شده، تحت عناوین قرآن و امام علی علیه السلام (1)؛ قرآن و امام علی علیه السلام (2)؛ ولایت و امامت؛ امام علی علیه السلام و نهج البلاغه؛ امام علی علیه السلام از منظر دانشمندان و مستشرقان؛ امام علی علیه السلام در آیینه شعر و ادب؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (1) - تاریخ؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (2) - تربیت؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (4) - اجتماعی، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (5) - اقتصاد، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (6) - مدیریت و سیاست؛ مقالات غیرفارسی (عربی، اردو، آذری، اسپانیولی) و چکیده مقالات کنگره، با یاری همه شیفتگان و دلدادگان ولایت به ویژه دبیر علمی کنگره حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی دام عزه و همت عالیه پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی که سپاس فراوان از این همت ستودنی شان بر

ص: 33

ما فرض و اجرشان در درگاه حضرت باری عزّ اسمه و حضرات ائمه معصومین علیهم السلام محفوظ؛ برای استفاده پژوهشگران و اندیشمندان حوزه و دانشگاه و اقشار مختلف اجتماع به زیور طبع آراسته و تقدیم می گردد.

فرداکه هر کسی به شفیعی زنند دست

ماییمو دست و دامن معصوم مرتضی

حافظاگر قدم زنی در ره خاندان به صدق

بدرقه رهت شود همت شحنه نجف

سید حسین رضازاده رئیس شورای سیاست گذاری کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام 26 دی ماه 1398 مطابق با 20 جمادی الاولی 1441 ق

ص: 34

ص:36

امروز که فرصتی در جهان اسلام پیش آمده است که مسلمانان و شیعیان می توانند چندین بار نهج البلاغه و سخنان امام علی علیه السلام را بخوانند، امروز که به ظاهر دیگر نیاز به ترس از بیان حقیقت نیست، چرا بازهم درباره اخلاق علوی، عدالت علوی و حقوق علوی و... سخن گفته می شود؟ در عصری زندگی می کنیم که نیمی از کشورهای دنیا در حال توسعه، پیشرفته و جهان سوم تعریف می شوند. در برخی از کشورهای دنیا ادعای حقوق بشر و دفاع از حقوق انسانی مطرح می شود. سازمان های عفو بین الملل و هزاران سازمان و انجمن های حقوقی دیگری در دنیا وجود دارد، که ابداع انسان متمدن امروز است. ولی وقتی درون برنامه های آن ها را مطالعه می کنیم، هیچ یک از این سازمان های حقوقی، رنگ مسلمانی و انسانی ندارد، آن انسانی که امام علی علیه السلام بیان کردند، در آن حقوق انسانی رعایت نشده است. امروز در بسیاری از کشورهای دنیا به خصوص مسلمان که در زیر سلطه استکبار یا هنوز گرفتار استعمار غرب هستند، علما و دانشمندان مسلمان به خصوص شیعه، راه حل نجات از استعمار و کشتار بی رحمانه مسلمانان در بلاد مختلف را، چنگ زدن به ریسمان عدل الهی می دانند که امام علی علیه السلام آن را برای ما ترسیم کرده اند. اگر تنها بخشی از گفتارهای سیاسی امام علی علیه السلام در سرزمینی مانند کشور من افغانستان پیاده شود، درسرزمینی که هنوز خوشبختانه اسلام دین رسمی است و اما به خاطر حضور نیم قرن استعمار و جنگ های داخلی در آن و حکومت های وابسته به غرب، عدالت، اخلاق و سیاست غیراسلامی و هرآن چه که بر پایه حقوق انسانی است، در آن وجود ندارد. همه این ها به خاطر فراموشی منبع عظیمی است که در خانه های همه مسلمانان سرزمین من وجود دارد، همه شیعیان در سرزمین افغانستان آن را خوانده اند، ولی عمل نکردند، اولی معجزه پیامبر خاتم صلی الله علیه واله قرآن کریم و دیگری نهج البلاغه است.

ص: 38

هدف از نگارش این مقاله، یادآوری و مطالعه، بازخوانی، تکرار، اصرار به نیاز و احیا، یادآوری برای مسلمان و شیعه امروز است. اگر امروز معارف نبوی، علوی، رضوی و... در همه کشورهای اسلامی به درستی بازخوانی شود و عمل به دستورات ائمه اطهار علیهم السلام به خصوص امام علی علیه السلام در همه دستگاه ها و سازمان های یک کشور اسلامی قرار گیرد، اسلام جان تازه خواهد گرفت، از آن چه که امروز در دنیای اسلام می بینیم، فراتر خواهد رفت، بزرگ ترین قدرت جهان، امت اسلام در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را در دنیا خواهد داشت.

«اخلاق معاشرتی از دیدگاه و سیره حضرت علی علیه السلام با تکیه بر نهج البلاغه» مرجان باوفا، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: محمد دزفولی، استاد مشاور: سیدمحمد میردامادی، دانشگاه پیام نور، دانشکده الهیات و علوم انسانی، گروه علمی نهج البلاغه.- «اخلاق سیاسی در نامه های نهج البلاغه»، بهشتی، احمد، صدریه، پیام، مجله: پژوهش های نهج البلاغه، پاییز 1389، شماره 30 ISC (32 صفحه، از ص9-40). - «نقش خداباوری در تهذیب اخلاق فردی از منظر نهج البلاغه»، طیب نیا، محمدصالح؛ رنج کش آدرمنابادی، مختار، مجله: پژوهش نامه نهج البلاغه، زمستان 1395، شماره 16 علمی - پژوهشی / ISC (21 صفحه، از ص113-133). -«بسترهای اخلاق اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه»، مصدقیان، حسین علی، مجله: اخلاق، تابستان 1387، شماره 12 ISC (16 صفحه، از ص6-21). - «اخلاق علوی با تأکید بر نهج البلاغه»، باوفا، مرجان، مجله: پژوهش های نهج البلاغه، پاییز 1389، شماره 30 ISC (18 صفحه، از ص189-206). - «مهندسی اخلاق جامعه بر مبنای آموزه های نهج البلاغه»، محصص، مرضیه، مجله: پژوهش های اجتماعی اسلامی، زمستان 1392، شماره 99 علمی - ترویجی / ISC (20 صفحه، از ص41-60). - «اخلاق در نهج البلاغه»، کوچنانی، قاسم علی، مجله: پژوهش های نهج البلاغه، پاییز 1389، شماره 30 ISC (25 صفحه، از ص90-114).

تَعَصُّبُکُم لِمَکارِمِ الْخِصَالِ وَ مَحَامِدِ الأَفعَالِ وَمَحَاسِنِ الأمورِ»؛ «اگر قرار باشد در زندگی به چیزی تعصب بورزیم و ایستادگی کنیم و از آن عبور نکنیم، آن اخلاق است». نکته زیبا این جاست که امیرمؤمنان علیه السلام اخلاق را فقط خصلت نمی داند. فقط رفتار هم نمی داند. خصلت هست، رفتار هست، فراتر از این هم هست. ایشان میدان اخلاق را خیلی وسیع و در تمام امور زندگی می بیند. «اَلَّتِی تَفَاضَلَتْ فِیهَا اَلْمُجَدَاءُ وَاَلنُّجَدَاءُ مِنْ بُیُوتَاتِ اَلْعَرَبِ وَ یَعَاسِیبِ اَلقَبَائِل»؛ «اگر قرار باشد انسان ها با یکدیگر مسابقه ای بدهند و در آن سبقت بگیرند، در اخلاق است».لذا جامعه ای سالم است، که با ارزش ترین مسابقه اش در اخلاق است. امام علی علیه السلام به اخلاق نگاه وسیعی داشتند.امروز اگر جوامع اسلامی بخواهند در سلامت معنوی، فرهنگی، اجتماعی در مقابله دسیسه های شیطانی دشمنان اسلام ایستادگی کنند، توجه به اخلاق علوی می تواند آن ها را در مقابله نقشه های شوم دشمنان ایمن نگهدارد.

نیست، بلکه برای همه دوران ها است، امروز نیز همه افراد جامعه نسبت به اخلاق باید حساس باشند، بسیاری از ناهنجاری های موجود در جوامع مختلف به خاطر فراموشی این مهم است.

در این خطبه، اندیشه جمعی، مورد تاکید قرار گرفته است. براساس این کلام، رضایت و خشم که گویای فرهنگ جمعی هر جامعه ای است، سرنوشت جوامع را مشخص می سازد. بنابراین، از دیدگاه امام علیه السلام در هر جامعه، آدمیان در عین استقلال، هویت و روح جمعی دارند و اصالت، هم با فرد است و هم جمع. چنان که در حکمت 146 نهج البلاغه می فرماید: «آن که به عمل قومی راضی باشد، مثل کسی است که داخل آن قوم و همراه آنان باشد.» براساس این روایت، افراد یک اجتماع کسانی هستند که اندیشه واحدی دارند، خواه کنار هم باشند یا از یکدیگر جدا زندگی کنند و خواه زنده باشند یا مرده. به خاطر همین است که قرآن کریم گاهی کار یک نسل را به نسل های بعدی نسبت می دهد و می گوید این ها به خاطر آن که پیامبران را به ناحق کشتند، استحقاق ذلت و خواری دارند، زیرا این ها همان ادامه نسل گذشته اند و این همان معنای سخن اگوست کنت است که می گوید: «بشریت از مردگان بیشتر تشکیل شده تا زندگان». از آن چه گفته شد می توان دریافت که چرا در نهج البلاغه، اخلاق اجتماعی آن قدر اهمیت یافته تا حدی که از دیدگان امام متقیان علی علیه السلام به دور نمانده و آن حضرت در کنار اخلاق فردی، در بسیاری موارد اخلاق اجتماعی را نیز بیان کرده اند.

درخواست عفو نمایند، مسلماً آن چه از دستشان رفته است، باز خواهد گشت و هر مفسده ای را برای آن ها اصلاح خواهد نمود». در این خطبه، علت انحرافات و مفاسد اجتماعی را نوع رفتار و اعمال افراد دانسته و چون اعمال آدمیان، از انگیزه ها و نیت هایشان سرچشمه می گیرد، باید با تغییر این انگیزه ها به اصلاح جامعه پرداخت. هنگامی که کسانی از روی جهل اقدام به ترک خیر و انجام منکر می نمایند، اگر آگاهان آنان را نهی نکنند، آنان نیز مورد لعن و نفرین الهی واقع خواهند شد. خداوند گذشتگان را مورد لعن قرار نداد، مگر به خاطر آن که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند. پس ناآگاهان را به خاطر ارتکاب گناه و تحمل کنندگان گناهان را به خاطر ترک بازداشتن آن ها مورد لعن قرارداده است.

امام علی علیه السلام در خطبه 234 نهج البلاغه، دو جامعه دین مدار و بی دین را این گونه با یکدیگر مقایسه می کند: «پس، از حال فرزندان اسماعیل و اسحاق و اسرائیل علیه السلام عبرت گیرید که چقدر متناسب است حالت ها و چقدر متشابه است نزدیکی مثال ها. در کارشان تأمل کنید در وقتی که متفرق و پراکنده بودند و کسری ها و قیصرها بر آن ها ارباب بودند. آنان را از سرزمین های آباد و کرانه های دجله و فرات و دشت های سرسبز ربودند و به بیابان های کم آب و علف و محل وزیدن بادهای سخت و تنگی معیشت روانه ساختند. پس آنان را علیل و مسکین و چراننده شتران زخم پشت واگذاردند. پست ترین جاها خانه شان و خشک ترین بیابان ها کاشانه شان بود. نه به سوی دعوت حقی روی می آوردند تا بدان تمسک بجویند و از گمراهی برهند و نه در سایه الفتی می آرمیدند تا از عزت آن بهره مند گردند. حالت هایشان مضطرب و دست هایشان به خلاف هم در کار و جمعیت هایشان در بلایی سخت و جهالتی استوار پراکنده بود. در زنده به گور کردن دختران و پرستیدن بتان و قطع پیوند ارحام و غارت یکدیگر دست و پا می زدند. پس بنگرید که نعمت های خداوند چگونه بر آنان فروریخت، هنگامی که پیامبری برایشان برانگیخت؛ پس آنان را به اطاعت خداوند درآورد و با خواندن به سوی خدا آنان را مؤتلف ساخت. چه سان بال های نعمت و کرامتش را بر سر آنان گسترانید و جویبارهای آسایش و فراوانی بر ایشان جاری شد و ملت اسلام با برکت های خود آنان را الفت بخشید. پس صبح کردند، درحالی که در نعمت ها، غرق و در لذت زندگی فراخ، شادمان بودند، امورشان در سایه دولت مقتدرشان به سامان آمد و حالشان را در سایه عزت پیروزی آرمید و کارهایشان استوار و روبه راه گردید و سلطنت شان تثبیت شد.

پس حاکم جهانیان و سلطان اطراف و اکناف عالم شدند، کارهای کسانی را به دست راندند که تحت فرمان آنان بودند. نه تیرشان به سنگ می خورد و نه سنگشان سبک می شد،

ص: 46

کسی قدرت درهم شکستن نیروی آنان را نداشت و خیال مبارزه با آن ها را در سر نمی پروراند».

امام علیه السلام در این خطبه، تفرقه، خواری، بدبختی، نادانی و انجام کارهای ناشایست را رهاورد جامعه بی دین، و اتحاد، برکت، عزت، استواری، قدرت و... را نتیجه دین مداری می داند.

وَلَاسَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلَی غَارِبِهَا وَلَسَقَیْتُ آخِرَهَا بِکَأْسِ أَوَّلِهَا وَلَأَلْفَیْتُمْ دُنْیَاکُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِی مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ»؛ «اگر این بیعت کنندگان نبودند، و یاران حجت بر من تمام نمی نمودند، و خدا علما را نفرموده بود تا ستمکارِ شکمباره را برنتابند و به یاری گرسنگان ستمدیده بشتابند، رشته این کار را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم و چون گذشته، خود را به کناری می داشتم، و می دیدید که دنیای شما را به چیزی نمی شمارم و حکومت را پشیزی ارزش نمی گذارم (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 3، ص11).

از این سخن حضرت علی علیه السلام این گونه نتیجه گرفته می شود که یکی از وظایف مهم حاکم اسلامی، دفاع از مظلوم است و مبارزه با ظلم و ظالمان و کسانی که سعی می کنند حقوق دیگران را پایمال نمایند و شکم خویش را سیر نمایند، ولو به قیمت نابودی دیگران.

در روایتی از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) می خوانیم:

«عَدْلُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِینَ سَنَةً قِیَامٍ لَیْلُهَا وَ صِیَامٍ نَهَارُهَا»؛ «یک ساعت عدالت ورزی از عبادت هفتادسال - که شب های آن به نماز گزاردن و روزهایش به روزه داری سپری شود - برتر است» (نوری، مستدرک الوسائل، ص318). یکی از راه های نفوذ در دل و جان مردم عدالت ورزی است. امام علی علیه السلام در این مورد می فرماید: «مَن عَدَلَ نَفَذَ حُکمُهُ»؛ «کسی که عدالت بورزد، حکمش نافذ می شود.» (تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ج2، فصل77، ص159). «إِذَا بُنِیَ اَلْمُلْکُ عَلَی قَوَاعِدِ اَلْعَدْلِ وَدُعِمَ بِدَعَائِمِ اَلْعَقْلِ نَصَرَ اَللَّهُ مُوَالِیَهُ وَ خَذَلَ مُعَادِیَهُ»؛ «زمانی که حکومت بر پایه عقل و عدل استوار شده باشد، خداوند، دوستداران آن را یاری و دشمنانش را خواری رساند.» (همان، ج1، فصل17، ص283). تاکید امام علی علیه السلام به حذف و غربال کسانی که در گذشته در حکومت فساد می کردند و این چنین به کارگزاران بیت المال می فرمایند: «وَالَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَلَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَلَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَأَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُمْ»؛ «به خدایی که او را به راستی مبعوث فرمود، به هم خواهید درآمیخت، و چون دانه که در غربال ریزند، یا دیگ افزار که در دیگ ریزند، روی هم خواهید ریخت، تا آن که در زیر است زَبر شود، و آن که بر زبَر است به زیر در شود.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 16، ص17).

نگاه داشته ای، و آنچه در دستت بوده خورده ای. حساب خود را به من بازپس بده و بدان که حساب خدا بزرگ تر از حساب مردمان است.» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 40، ص313). «وَإِنَّ أَعْظَمَ الْخِیَانَةِ خِیَانَةُ الْأُمَّةِ وَأَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ»؛ «بزرگ ترین خیانت، خیانت به مسلمانان است و زشت ترین دغل کاری ناراستی کردن با امامِ ایشان» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 26، ص288).

نتیجه علم توضاع و کوچکی است. امام علی علیه السلام در جمله دیگری مالک اشتر را نهی می کند از این که بر رعیّت منّت بگذارد. چون منّت گذاشتن عمل را باطل می کند. قرآن کریم در سوره بقره آیه 264می فرماید: «صدقه خود را با منّت نهادن و اذیّت از بین نبرید» و در جمله دیگر حضرت می فرماید: اعمالت را آن گونه که هست، به مردم ارائه بده نه بیشتر. چون این اعمال سبب می شود که خداوند نور حق و حقیقت بینی را از انسان بگیرد و آن گاه به او توصیّه می فرماید که وعده ای را که به مردم می دهی، وفا کن! چون خلف وعده کردن، سبب خشم و غضب الهی می گردد.

«أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ لِی عَلَیْکُمْ حَقّاً وَلَکُمْ عَلَیَّ حَقٌّ؛ فَأَمَّا حَقُّکُمْ عَلَیَّ فَالنَّصِیحَةُ لَکُمْ وَتَوْفِیرُ فَیْئِکُمْ عَلَیْکُمْ وَتَعْلِیمُکُمْ کَیْلَا تَجْهَلُوا وَ تَأْدِیبُکُمْ کَیْمَا تَعْلَمُوا. وَأَمَّا حَقِّی عَلَیْکُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَیْعَةِ وَالنَّصِیحَةُ فِی الْمَشْهَدِ وَالْمَغِیبِ وَالْإِجَابَةُ حِینَ أَدْعُوکُمْ وَ الطَّاعَةُ حِینَ آمُرُکُمْ»؛ «ای مردم مرا بر شما حقی است، و شما را بر من حقی. بر من است که از خیرخواهی شما دریغ ندارم، و حقی را که از بیت المال دارید بگزارم، شما را تعلیم دهم تا نادان نمانید، و آداب آموزم تا بدانید. امّا حقّ من بر شما این است که به بیعت وفا کنید و در نهان و آشکار حقّ خیرخواهی ادا کنید. چون شما را بخوانم بیایید، و چون فرمان دهم بپذیرید، و از عهده برآیید» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 34، ص35). حضرت در این بخش از خطبه، اساسی ترین پایه های استواری یک حکومت عادل را بیان می فرماید و اصول حقوق متقابل میان دولت و امت را یادآور می شود. مهم ترین وظایف اخلاقی مردم در قبال حاکم اسلامی بدین شرح است: وفاداری به پیمان، اطاعت از تصمیمات حکومتی و نقد دلسوزانه و ... است. امروز ارائه الگو از سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام برای اقشار مختلف جامعه اسلامی ضروری است، یکی از نقص های موجود در جوامع اسلامی، این است که بسیاری از ملل اسلام دچار غرب زدگی شده اند، تا جایی که از اسلام مساجد خالی و یا در شناسنامه های خود تنها نام مسلمان را با خود همراه دارند، ولی در عمل هیچ یک از نشانه های مسلمانی در آن ها جز نام وجود ندارد. متاسفانه در بسیاری از این کشورها همه چیز الگو و مدل غیراسلامی دارد، به همین خاطر رشد و ترقی در این جوامع بسیار کم است، زیرا خود را مستعمره دنیای غرب می دانند و مصرف کننده غربی هستند.

خدا، احساس تکلیف و شکرگزاری خلاصه می شود. تقوا از خصوصیات مهم اخلاقی است که متخلق بودن حاکم به آن، باعث اجرای عدالت و کمال عقول می گردد. تقوا از مهم ترین خصوصیات اخلاقی و فردی حضرت علی علیه السلام و از رایج ترین کلمات در نهج البلاغه است. این کلمه از ریشه «وقی » به معنای حفظ، صیانت و نگهداری گرفته شده است. «تقوا» یعنی خود را محفوظ نگه داشتن، و «متقین» یعنی کسانی که خودنگهدار هستند. تقوا نیرویی روحانی است که بر اثر تمرین های زیاد پدید می آید و به روح انسان شخصیت و قدرت می دهد و آدمی را مسلط به خویشتن می کند و آثار و نتایج مفیدی دارد. آرامش حاصل از تقوا، فرد را در برابر حوادث روزگار، چه حوادثی که اراده انسان در آن ها دخالت دارد و چه حوادثی که از اختیار او خارج است، مصون می سازد.تقوا شخصیت انسان را تحت سیطره قرار می دهد و با وصل او به قدرت لایزال الهی، زمینه های تأمین نیازها و رفع مشکلاتش را فراهم می کند.

سبب فریب گروهی از ساده لوحان و دستاویزی برای شیطان صفتان برای فرار از حق می شود. در حقیقت اموری که در زندگی فردی و اجتماعی برای انسان پیش می آید، از سه حال خارج نیست: گاهی حقی آشکار و گاهی باطلی روشن است؛ گاهی نیز مطلب باطلی در لباس حق عرضه می شود؛ گاهی ظاهرش حق است و باطنش باطل و از همین پوشش برای فریب مردم یا استدلال های بی اساس استفاده می شود. اما افرادی که به سلاح تقوا مجهز هستند، چون گرفتار هوی و هوس نیستند و عقل سلیم بر وجودشان حاکم است، می توانند در پرتو نور آن، ظلمات شبهه را بشکافند و در مسیر هدایت گام نهند.

تبدیل شود. انتخاب با ما است. اما این انتخاب نیازمند شناخت جهانی است که در آن زندگی می کنیم.

سرشت دینی و تربیت و تعلیم ما و آموزه های اعتقادی شیعی گرایش و تمایل جهان شمولی دارد و در یک حد برجای نمی ماند. ما نیز در مقام شیعی باید بکوشیم در هر شرایطی رشد کنیم و آموزه های دینی خود را تبلیغ و ترویج کنیم و در گسترش باورهای شیعی بکوشیم. در غیر این صورت، در جهان متکثر و چندصدایی امروز صدایمان به گوش کسی نخواهد رسید و منزوی خواهیم شد. اما هنگامی می توانیم رشد کنیم و پیش برویم که جهان امروز را آن گونه که هست بشناسیم و با الزامات آن آشنا باشیم و تن به قواعد بازی در آن بدهیم.وقتی به عنوان یک فرد شیعی، هریک خود را ملزم کنیم، که آموزه های اخلاق علوی در زندگی پیاده کنیم، آموزه های مانند پرهیز از خودشیفتگی، شناخت فاصله بین حق و باطل، پرهیز از تکفیر و هتاکی و... نمونه هایی است، که امروز از جمله لوازم درست زیستن در عصر حاضر و نیاز امروز است، امام علی علیه السلام برای همه این ها راه و برنامه تعریف کرده اند. بی تردید در اندیشه اخلاقی حضرت، هرگز تفکیک بین اخلاق فردی و اخلاق سیاسی مشاهده نمی شود و بر ضرورت آن ها تاکید می شود. راه نجات بشریت و امت اسلام در متن کتاب شریف نهج البلاغه نوشته شده است، نقشه راه برای تمام کسانی که می خواهند رهبری و زعامت جامعه اسلامی را برعهده گیرند، برای تمام معلمان و دانش آموزانی که می خواهند آینده ساز و برنامه سازان کشور خود باشند، در متن این کتاب آمده است. در این مسیر می توان قرار گرفت و حرکت کرد و به مقصد و تعالی رسید. همه کسانی که متولی فرهنگ و دغدغه فرهنگی در بلاد و سرزمین خود را دارند، می توانند با مراجعه به تنها بخشی از خطبه های نهج البلاغه - و اگر برای آن ها دشوار است -

ص: 55

تنها دو یا سه حکمت از سخنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام را فرابگیرند و در برنامه های خود قرار دهند، قطعاً سرزمین آن ها نجات پیدا خواهد کرد.

در درون سخنان امام علی علیه السلام در عرصه اخلاق، می توان حقوق، عدالت، انسانیت، مهربانی و... هزاران مقوله اجتماعی سیاسی، فرهنگی موردنیاز امروز ما پیدا کرد، که امام معصوم علیه السلام برای همه این ها برنامه و راهکار تعریف کرده است، که اگر اخلاق در جامعه اصلاح شود و در مسیر علوی قرار گیرد، دیگر شاهد کشتار بی گناهان، زنان و کودکان نخواهیم بود، اسلام هراسی در دنیا غرب کاسته خواهد شد، وقتی اخلاق علوی را از مؤمنان و پیروان امام علی علیه السلام در بلاد اسلامی ببینند.

امروز امت اسلام به خصوص شیعیان، بیش از گذشته باید به این کتاب شریف توجه کنند، و شرح آن را برای خود، اعضای خانواده و جامعه ای که در آن زندگی می کنند، بازگو کنند، زیرا یکی از نقشه های راه هدایت ائمه معصوم علیه السلام در کتاب نهج البلاغه نهفته است.

ص: 56

ص:58

ص: 60

بهترین پیاده کننده اهداف عالی اخلاقی در میدان عمل و کار است، لازم است از این زاویه یعنی اخلاق در عمل وکار نیز به کتاب شریف نهج البلاغه نگاه شود و بازخوانی گردد. اخلاق حرفه ای ازدانش های کاربردی است که علاوه بر طرح موضوعات و مسائلی که ریشه در علم اخلاق دارند، به دنبال آن است که این موضوعات و مسائل را در عمل به کار گیرد. به عبارت دیگر؛ آن چه در مباحث نظری اخلاق به صورت کلی و عام مطرح شده است را در کار و حرفه ای به صورت خاص و جزئی با توجه به موقعیت شغلی و شرایط محیط کار عملی نماید و شرایط تحقق آن را فراهم کند. به عبارت بهتر؛ وقتی انسان از حوزه شخصی و خصوصی به حوزه کسب وکار گام می نهد بحث اخلاق کار و اخلاق شغلی به میان می آید مانند اخلاق پزشکی، اخلاق معلمی و نظایر آن و درنهایت می توان گفت در اخلاق حرفه ای، امور بایسته و شایسته ای که کارکنان و سازمان در قبال محیط داخلی و خارجی بر عهده دارند،مطرح و بررسی می شود. امروزه بسیاری از کشورها در جهان صنعتی به این بلوغ رسیده اند که بی اعتنایی به مسائل اخلاقی و فرار از مسئولیت ها و تعهدات اجتماعی، به از بین رفتن بنگاه می انجامد. به همین دلیل بسیاری از شرکت های موفق برای تدوین استراتژی اخلاقی، احساس نیاز کرده و به این باور رسیده اند که باید در سازمان یک فرهنگ مبتنی بر اخلاق رسوخ کند. از این رو کوشیده اند به اخلاق حرفه ای جایگاه ویژه ای بدهند.

و در غرب سکولار، در دانش های مربوط به مدیریت و سازمان،شاخه ای با عنوان اخلاق حرفه ای وجود دارد، ولی درجامعه دینی ما درمحیط کار به اخلاق حرفه ای توجه کافی نشده است (ر.ک: امیری و همکاران، اخلاق حرفه ای؛ ضرورتی برای سازمان). با توجه به جایگاه ارزشمند کتاب نهج البلاغه در فرهنگ اسلامی که پس از قرآن و احادیث نبوی سومین منبع دینی شیعیان است، هرچند درباره اخلاق در نهج البلاغه

ص: 62

کتاب های زیادی نوشته شده است، ولی تاکنون کتاب یا مقاله علمی در حوزه تخصصی اخلاق حرفه ای با رویکرد کسب وکار نگاشته نشده است، درحالی که شناخت ابعاد نهج البلاغه، افزون بر دست یابی به علوم و معارف جدید، ما را با چهره علمی مولا امیرالمؤمنین علی علیه السلام بیش تر آشنا می کند.

امروزه نیز عده ای از نویسندگانِ اخلاق حرفه ای، از معنای نخستین این مفهوم برای تعریف آن استفاده می کنند. اصطلاحاتی همچون [Work ethics] یا [Professional ethics] معادل اخلاق کار و اخلاق حرفه ای در زبان فارسی است. در ادامه تعریف های اخلاق حرفه ای ارائه شده است:یک. اخلاق فردی، مسئولیت پذیری فرد در برابر رفتارِ خود به عنوان یک انسان؛ و اخلاق شغلی مسئولیت پذیری یک فرد در برابر کار و شغلِ خود به عنوان صاحب یک حرفه و پُست سازمانی است (Moberg. Dennis J. and Mark A.Sebright. The development of moral imagination.p 845).دو. اخلاق حرفه ای متعهد شدن انرژی ذهنی، روانی و فیزیکی فرد یا گروه به ایده جمعی در جهت اخذ قوا و استعداد درونی گروه و فرد برای توسعه به هر نحو است (Cadozier, V, The moral profession: A study of moral development and professional ethics.Retrieved from proquest.com,p 137.) سه. اخلاق حرفه ای به مسائل و پرسش های اخلاقی و اصول و ارزش های اخلاقی یک نظام حرفه ای می پردازد و ناظر بر اخلاق در محیط حرفه ای است (ر.ک: امیری و همکاران، اخلاق حرفه ای؛ ضرورتی برای سازمان،).

در تعاریف اخلاق حرفه ای به موارد زیر اشاره شده است:

اول. اخلاق حرفه ای مدیریت رفتار و کردار هنگام انجام دادن کارهای حرفه ای است.

دوم. اخلاق حرفه ای مجموعه ای قوانین است که از ماهیت حرفه و شغل به دست می آید.

سوم. اخلاق حرفه ای رشته ای از دانش اخلاق است که به مطالعه روابط شغلی می پردازد (ر.ک: حسینیان، اخلاق در مشاوره و روان شناسی).

ص: 64

شده است زیرامدیریت به جای این که اخلاق کاری راتقویت نمایداغلب بااقدام هایی که انگیزه سخت کوشی را سرکوب می کند موجبات بی نتیجه ماندن فعالیت های افراد را پدید می آورد (گوردون، 1990، ص 25 - 32). برای مثال با پرداخت دست مزد ساعتی، انگیزه حاضر شدن در محل کار را برای آنان ایجاد می کند، ولی ضرورتاً آنان را به طور کامل مولّد بار نمی آورد. گذشته از آن، واگذاری کارهای گنگ، تکراری و غیرچالشی نه تنها زمینه سخت کوشی کارکنان را فراهم نمی آورد، بلکه موجب می شود آنان از زیر کار شانه خالی کنند (رضاییان، مبانی مدیریت رفتار سازمانی، ص 24).

نیروهای دیگری کنترل می شوند؟

به عنوان مثال روان تحلیل گری مانند فروید تصویر بدبینانه ای از انسان ارائه می دهد؛ زیرا در نگاه او، آدمی سردابی تاریک می باشد که همواره تعارضی در آن در حال جوش وخروش است و انسان محکوم به کشاکش با نیروهای خود است که در بیش تر موارد به شکست ختم می شود. در نظام فروید تنها یک هدف غایی و اساسی در زندگی وجود دارد و آن کاهش تنش است. در بحث طبیعت یا تربیت، او اعتقاد داشت که بخش بزرگ و نه همه سرشت انسان، ذاتی است و بخشی از شخصیت هر انسانی منحصربه فرد است و در موضوع اراده آزاد یا جبرگرایی در مورد انسان دیدی جبرگرایانه داشت؛ زیرا به باور او انسان همواره در چنگال غریزه های زندگی و مرگ اسیر است. او در کل، داوری تندی درباره آدمیان داشت و در این زمینه این گونه نوشت: «در کل، جنبه های اندکی را در انسان خوب یافته ام؛ بنا بر تجربه من آن ها آشغال هستند.» (ر.ک: روان شناسی در نهج البلاغه، آذربایجانی، شجاعی، ص 34).

توانمندی های پنهان عقل آنان را برانگیزند و ...» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه/1).

آذربایجانی و شجاعی، ص 47 - 53). در ادامه نمونه هایی از نهج البلاغه آورده می شود:

خطبه/144).

چیست؟ سرانجام زندگی چه خواهد شد؟ چرا باید این همه سختی ها و دشواری ها را تحمّل کند؟ این ها پرسش های اساسی زندگی است. او باید بتواند به همه این پرسش ها پاسخ دهد (Sander, S and Cheney, 1980). گاهی افراد برای یافتن پاسخ این پرسش ها سال ها و حتی یک عمر وقت صرف می کنند و سرانجام به نتایج رضایت بخشی هم نمی رسند (Tomasi, A, 2007). بدون شک یکی از ابعاد مهم زندگی، کار، شغل و حرفه ای است که قسمت زیادی از زندگی انسان را به خود اختصاص می دهد و هر انسانی که درباره زندگی فکر می کند جای دارد این پرسش برایش مطرح شود که برای چه کار کند؟ هدف از کار کردن چیست؟ سرانجامِ آن چه خواهد شد؟ و چرا باید او این همه رنج و سختی را تحمل کند؟ این پرسش هرچند فردی است ولی از آن جاکه عنصر اصلی مجموعه های کاری، افرادی هستند که در آن کار می کنند، چگونگی پاسخ به این پرسش ها بر کار فردی و گروهی و سازمانی بسیار تأثیرگذار است. از همین روی معنا و فلسفه کار و پرسش از آن، ذهن متفکران بزرگی همچون تیلور را نیز به خود مشغول کرده است (Brogaard, B and Smith, B, 2005). دانشمندان علوم رفتاری از دیرباز نسبت به شناخت چرایی و علت کار کردن انسان ها علاقه مند بوده اند. یک مرکز تحقیقاتی، انگیزه های مردم را برای کار بررسی کرده است؛ در این بررسی و پیمایش، از 11 هزار نفر در سال های 1972 – 1982 و 6 هزار نفر در سال های 1983 – 1987 و 1000 نفر در سال 1988 این سؤال پرسیده شد که: اگر شما پول کافی برای زندگی دلخواه در بقیه عمر خود داشته باشید آیا باز هم به کار ادامه می دهید یا دست از کار خواهید کشید؟70 درصد پاسخ دهندگان در سال های 1972 – 1982 بیان داشتند که به کار ادامه خواهند داد. این رقم در دوره 1983 – 1987 به 74 درصد افزایش یافت و 85 درصد از آن ها در سال 1988 بیان داشتند که به کار خود ادامه خواهند داد (مارتین، 1990، ص 61 - 69).

ص: 72

بامستر (Baumeister, R, 1991)، تعریف معنای زندگی را مرتبط با چهار نیاز اساسی دانسته و اولین آن را هدفمندی در زندگی می داند. در کتاب روان شناسی در نهج البلاغه نیز هدف زندگی به عنوان سومین عنصر مهم در نظریه دینی، معنای زندگی آورده شده است (ر.ک: روان شناسی در نهج البلاغه، آذربایجانی و شجاعی، ص 108).

بهترین هدف نهایی برای کار و حرفه معرفی کرد؛ زیرا که معنای نزدیکی به خوشی و لذت در هنگام برآورده شدن نیازها و برطرف شدن رنج ها دارد با این تفاوت که لذت، درباره خوشی های کوتاه و گذرا نیز به کار می رود حال آن که سعادت و خوشبختی درباره لذت های پایدار یا نسبتاً پایدار به کار می رود. هیچ کس درباره کسی که غذای گوارایی را می خورد و لحظاتی چند از آن لذت می برد، واژه سعادت را به کار نمی برد؛ و از آن جاکه زندگی دنیوی انسان از درد و رنج جدا نیست می توان گفت در زندگی، کسی سعادتمند و خوشبخت است که خوشی های او ازنظر کیفیت و کمیت بر رنج هایش فزونی داشته باشد یعنی لذت هایش به لحاظ کیفی برتر و ازلحاظ کمی پایدارتر باشد. به عبارت دیگر؛ بهترین هدف برای کار و زندگی، سعادت و خوشبختی است یعنی کارگر، کارمند و کارکنان، رنج کار به جان می خرند تا مزد بگیرند تا نیازهای خود و خانواده را برآورده نمایند و خوشی و لذت زندگی را احساس کنند و زمانی که این خوشی ها و لذت ها بر رنج و سختی ها ازنظر کمی (پایدار بودن) و ازنظر کیفی (برتر بودن) بر رنج ها فزونی یابد آنان به هدف خود از کار و زندگی دست یافته اند. البته باید توجه داشت که در بینش اسلامی و به تبع آن در نهج البلاغه آدمی از حیات جاودانه برخوردار است و همه ارزیابی ها درباره سعادت و خوشبختی و یا شقاوت و بدبختی او باید با توجه به کل دوره حیات و زندگی او (دنیوی و اخروی) صورت گیرد که حیات دنیوی در آن جایگاه ابزاری و مقدمه ای دارد (ر.ک: درآمدی بر اخلاق در قرآن، شیروانی، جلد دوم)، ولی این ابزار و مقدمه بودن به معنای پوچی و بی ارزشی خوشی ها و لذت های دنیایی نیست؛ چون از منظر امیرالمؤمنین نه تنها هدف زندگی بلکه هرچیز که قادر باشد فرد را به هدف زندگی یعنی سعادت و خوشبختی نزدیک کند معنادار و باارزش است (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه/64). ازنظر امیرالمؤمنین علی علیه السلام مؤمنان به اهدافی فراتر از لذت های مادی و منافع

ص: 74

شخصی فکر می کنند؛ به دیگران یاری می رسانند بدون این که انتظار پاداشی از آن ها داشته باشند. البته کسانی که به جای امور دنیوی و مادی برای امور اخروی تلاش می کنند، از لذت های مادی و امور دنیوی به طورکلی غافل نمی شوند؛ بلکه لذت های مادی و امور دنیوی را از نقطه نظر رشد معنوی می نگرند (همان، خطبه/209).

ص 110).

ب. دنیا به معنای (مرحله ای از حیات) که آغاز آن تولد و پایان آن مرگ است. این معنا از دنیا به بُعد زمان در زندگی اشاره دارد. گاهی از آن به عمر نیز تعبیر می شود. در موارد زیادی در نهج البلاغه دنیا به همین معنا به کاررفته است و با ویژگی هایی چون زودگذری و ناپایداری در نظر گرفته شده است (همان، خطبه/111، 226، 63 و 113). ج. دنیا به مثابه موضوعی که انسان با آن ارتباط برقرار می کند. برخلاف دو معنای قبل که بر چیستی دنیا تأکید داشت، در این جا به رابطه ای که انسان با دنیا برقرار می کند توجه شده است. ارتباطی که انسان با دنیا برقرار می کند بسیار مهم است. ازنظر امیرالمؤمنین علی علیه السلام ما فرزندان دنیا هستیم و هیچ فرزندی را برای دوستی و رابطه با مادرش نمی توان سرزنش کرد. امّا درعین حال گرایش به آخرت نیز وجود دارد. در این جا با مفهوم (دنیای خوب) و (دنیای بد) مواجه هستیم که نشان دهنده دو نوع موضع گیری و نگرش در ارتباط با پدیده ها و فرآیندهای زندگی است (مجلسی، بحارالانوار، ج 73، ص 20). ازنظر امیرالمؤمنین علی علیه السلام دنیا با این معنا می تواند در جهت تعالی انسان و به عنوان منبعی بالقوه خوب و ارزشمند و یا در جهت انحطاط و تنزّل انسان و به صورت منبع بالقوه خطرناک و نامطلوب مفهوم سازی شود. دنیای بد دنیایی است که در آن حلال و حرام درهم آمیخته است و معصیت و نافرمانی خدا شود (سید رضی، نهج البلاغه، قصار385، خطبه113).

11. مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تحقیق: محمدحسین اسکندری، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قدس سره)، 1391.

ص: 81

ص: 82

ص: 84

دوری از مکتب و گرایش های اصیل دینی است. دین اسلام با داشتن فرهنگ غنی معارفی، در دو پایگاه عظیم قرآن و عترت به خوبی از عهده این معضلات برآمده است. سیره و سخن معصومان علیه السلام در کنار قرآن، ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است که هر فرد مسلمان در سایه آن می تواند با بحران های مزبور مقابله کرده، راه پیش گیری و درمان آن را بیاموزد. در این میان سیره و سخن امام علی علیه السلام همانند وجودش چون درّی گران بها در بین معارف اسلامی می درخشد. در میان مسائل مربوط به روح و روان انسان، مسئله اخلاق و تربیت دارای اهمیت زیادی می باشد. امام علی علیه السلام با گفتار و رفتار خویش همواره تربیت و اخلاق مخاطب را هدف اصلی خویش می دانست. با نگاه جزئی به نهج البلاغه می یابیم که حضرت تا چه اندازه به تبیین و ترویج اخلاقیات اهتمام ورزیده اند.

کلیدواژه ها: امام علی علیه السلام ، اخلاق، تربیت، تزکیه و تهذیب.

مطالب زیادی در این زمینه ارائه نشده، لذا محقق برای روشن شدن موضوع، اهمیت و ضرورت اخلاق و تربیت و نقش جدی و مهم این دو امر در شکل گیری شخصیت انسان، به عنوان موجودی مختار که سرنوشت جامعه اش چه به لحاظ شقاوت و چه به لحاظ سعادت در گرو تربیت و اخلاق صحیح او خواهد بود را مطرح خواهد کرد.

امام علی علیه السلام ، ج 1، ص 20). بر اساس نگاه حکیمانه دین به عالم، در آفرینش هر موجودی هدفی وجود دارد، خداوند نیز در هر موجودی استعدادهای لازم برای رسیدن به هدف خلقت آن موجود را قرار داده است. با توجه به مطلب بیان شده باید گفت: تربیت، فراهم کردن زمینه برای رشد استعدادها در جهت رسیدن به هدف آفرینش است (عباسی ولدی، من دیگر ما، ج 1، ص 61). تربیت عملی است که از طریق نسل بالغ درباره آن ها که رشد کافی نیافته اند به منظور پرورش جسمی، فکری و اخلاقی شان انجام می شود تا آن ها را برای عضویت در زندگی انسانی آماده کنند (قائمی، خانواده و تربیت کودک، ص 16).

بر والدین پیشی بگیرند باید به تربیت او همت گماشت. فرزندی که به خوبی ادب و تربیت نشود دارای سوء اخلاق و کج خلقی است و در معاشرت با دیگران رعایت ادب و نزاکت را نخواهد کرد، با توجه به فرمایش امام علی علیه السلام : «ثَمَرَةُ الأدَبِ حُسنُ الخُلق (تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 327)؛ میوه ادب نیکویی خُلق است»، کسی که از تربیت صحیح بی بهره باشد از میوه آن که حُسن خلق است نیز بی بهره خواهد بود. به خوبی روشن است که شکوفایی استعدادهای خدادادی در گرو تربیت صحیح است و اگر کسی بخواهد فرزند او عاقل، مبتکر، خلاق و ... باشد باید برای تربیت درست او اقدام کند (تقوی مندی، تربیت از دیدگاه امام علی علیه السلام ، ج 1، ص 25-27).

انتقام جویی، کارشکنی و رقابت های شدید و ناسالم. در ریشه یابی این پدیده ها به ناهنجاری های اخلاقی متعدد و اثرگذار برمی خوریم ازجمله؛ خشم، تندخویی، کینه توزی، تنفر، سنگ دلی و حسادت. بساری از قتل های ناگهانی با یک بدزبانی و بی حرمتی آغاز می شود و بسیاری از جنایت های سنجیده و با برنامه نیز معمولاً از سر سنگ دلی و تنفر رخ می دهد. از طرفی خصوصیات اخلاقی ازجمله؛ بخشش، صبر و بردباری، دوری از تعصب و نفرت، رعایت حرمت افراد، رحم، دلسوزی و... بزرگ ترین تضمین هایی هستند که امنیت جانی افراد جامعه را تأمین خواهند کرد.

علمی است. شهروندان دانشمند و آگاه، جامعه ای علم بنیاد را بنا می نهند و آن را به توسعه علمی و فنی می رسانند، اما نکته مهم این است که رسیدن به قله دانشوری و ورود به جرگه علما و حکما، پیش نیازهایی می طلبد که مهم ترین آن ها شایستگی اخلاقی است. جامعه اخلاقی با شهروندان متخلق می تواند از انسان های توانمند و کارآمد در عرصه علمی بهره مند باشد و با همت آنان به شکوفایی علمی دست یابد (علیزاده و دیگران، اخلاق اسلامی، ص 95-105).

کوتاه بیان نموده است: «بِکَثْرَةِ الصَّمْتِ تَکُونُ الْهَیْبَةُ وَ بِالنَّصَفَةِ یَکْثُرُ الْمُوَاصِلُونَ وَ بِالْإِفْضَالِ تَعْظُمُ الْأَقْدَارُ وَ بِالتَّوَاضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ وَ بِاحْتِمَالِ الْمُؤَنِ یَجِبُ السُّؤْدُدُ وَ بِالسِّیرَةِ الْعَادِلَةِ یُقْهَرُ الْمُنَاوِئُ وَ بِالْحِلْمِ عَنِ السَّفِیهِ تَکْثُرُ الْأَنْصَارُ عَلَیْه (همان، حکمت/224)؛ خاموشی فراوان، مرد را هیبت افزاید و انصاف سبب افزونی یاران گردد و به بخشش، قدرت و منزلت بزرگ شود و به تواضع، نعمت ها به کمال رسد و با تحمل رنج ها، سَروری حتمی شود و به عدالت، دشمن از پای درآید و به بردباری در برابر نادان، یاران افزون گردد».

نعمت های دنیا حرفی است و دلدادگی به آن ها حرفی دیگر. آن چه نکوهیده و زشت است، دل بستن به دنیاست، نه استفاده کردن از منافع آن. از این روی تعریف زهد به ترک دنیا تعریف صحیحی نیست، حضرت در این باره می فرماید: «الزُّهْدُ کُلُّهُ بَیْنَ کَلِمَتَیْنِ مِنَ الْقُرْآنِ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ» (حدید/23) وَ مَنْ لَمْ یَأْسَ عَلَی الْمَاضِی وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالآتِی فَقَدْ أَخَذَ الزُّهْدَ بِطَرَفَیْه؛ همه زهد، بین دو کلمه از قرآن قرار گرفته است.خدای تعالی می فرماید:تا بر آن چه از دستتان می روداندوهگین نباشید و بدان چه به دستتان می آید شادمانی نکنید«. کسی که بر گذشته تأسف نخورد و بر آینده شادمان نباشد، زهد را از دو سوی آن گرفته است».

ولی سخت گیر نباش».

در روایتی از امام صادق علیه السلام حد اعتدال در رفتارهای مالی در قالب تشبیهی بیان شده است: «سخت گیری» مثل این است که مشتی از سنگ ریزه را در دستت پر کنی و چنان بگیری که هیچ سنگی از آن نیافتد و اگر دستت را چنان باز کنی که اصلاً سنگ نماند، این همان «اسراف» است. اما اگر طوری دستت را باز کنی که مقداری بریزد و مقداری بماند، این همان «حد اعتدال» است (عروسی حویزی، نورالثقلین، ج 4، ص 29).

زمانی که به مردم انفاق می کنند نعمت هایشان در دست هایشان باقی است و چون نعمت خود را از مردمان دریغ داشتند، خداوند نعمتش را از آنان می ستاند و به دیگری می دهد (ساجدی و دیگران، معیارهای ده گانه گفتار نیک از منظر قرآن کریم، ص 10-14).

نه ترک مطلق آن است. دنیا هرگز نباید متبوع آخرت و مقدم و حاکم بر آن باشد، بلکه همواره به تبع آخرت و مؤخر از آن است. رابطه دنیا و آخرت و نحوه مواجهه با هر یک از این دو در کلام امام علی علیه السلام نه تنها به طور مستقیم بیان شده است، بلکه حضرت با آشکار ساختن ماهیت دنیا و آخرت و ارائه ویژگی های آن دو و هم چنین وضعیت انسان در مواجهه با هر یک از آن ها، همواره در صدد بیان این نکته هستند که ما بدون توجه به جایگاهی که در آن واقع شده ایم و هم چنین بدون توجه به جایگاهی که پس از مدتی نه چندان طولانی به آن منتقل خواهیم شد، نمی توانیم تضمینی برای نیل به تربیت، هدایت، سعادت و رستگاری داشته باشیم. توجه همه جانبه به دنیاشناسی و آخرت شناسی و نحوه تعامل با آن دو، به صور مختلف در کلام امام علی علیه السلام مدّنظر قرار گرفته است. آن چه مهم است تبیین خط سیر تأثیر اصل آخرت گرایی و دنیاگریزی در روند تربیت از منظر امام علیه السلام است. شاید بتوان روند مزبور را چنین ترسیم کرد: یک. شناسایی دقیق دنیا و آخرت؛ دو. شناسایی ارتباط میان دنیا و آخرت؛ سه. نحوه تعامل با دنیا و آخرت. توجه به سیر تأثیر اصل مزبور در تربیت و هدایت انسان، ما را به این نکته رهنمون می سازد که اساساً نحوه اثرگذاری اصل آخرت گرایی و دنیاگریزی بر انسان از مرحله شناخت و آگاهی آغاز و به مرحله گرایش و عمل ختم می شود؛ بنابراین نقش عاملِ شناختی و بینشی در دست یابی به گرایش نهایی غیرقابل انکار است. به هر میزان که تلاش در جهت شناخت دنیا و آخرت و آگاهی از هدایت واقعی آن دو بیش تر باشد، ارتباط موجود میان آن دو روشن تر و عمل به مقتضای واقعی هر یک راحت تر خواهد بود. سؤالی که در این میان مطرح می شود این است که آیا شناخت صِرف می تواند بازتابی عملی و رفتاری را در پی داشته باشد؟ در پاسخ به این سؤال با رجوع به کلام امام علیه السلام پیرامون مقوله دنیا و آخرت در می یابیم که سه عامل در این روند مؤثرند: اول. شناخت دنیا در کنار

ص: 98

شناخت آخرت؛ دوم. تداوم و استمرار شناخت مزبور؛ سوم. توسعه و تعمیق (تعالی) شناخت مزبور.

با به کار بستن این سه مرحله، مشکلِ انتقال از حوزه شناخت محض به گرایش و حرکت در وادی تربیتِ عملی کاملاً حل می شود، به این معنا که شناخت دنیا به تنهایی نه امکان دارد و نه لزوماً مفید است. از این رو هرگاه بحث دنیاشناسی مطرح می شود به نحوی در تقابل با آخرت قرار می گیرد، گویا شناخت کامل دنیا منوط به تعیین مرزهای آن با آخرت است. هیچ گاه نمی توان به شناختی حقیقی از دنیا بدون شناخت آخرت نائل شد. چه بسیار کسانی که به واسطه عدم اعتقاد به آخرت، در صدد آگاهی از آن برنیامدند و تلاش آن ها برای فهم عمیق از دنیا با شک جدی مواجه شد و از این رو، همواره یا به مقتضای واقعی دنیا عمل نکردند و یا به طور ناقص و غیرقابل قبول اقدام به این کار نمودند.بنابراین، شناخت دقیق دنیا و تبیین مرزهای آن با آخرت می تواند در دست یابی به درک عمیق آن، سپس عمل به مقتضای واقعی آن مؤثر باشد. از طرف دیگر، تداوم آگاهی مزبور، عاملی اساسی در عمل به مقتضای هر یک از آن است. از این رو عنصر یاد و توجه به وضعیت دنیا و آخرت و اجتناب از غفلت و فراموشی در کلام امام علیه السلام به صور مختلف و مکرراً مطرح شده است. این امر نه تنها به طور مستقیم بلکه به صورت غیرمستقیم و با تمسّک به اموری که یادآور واقعیت هر یک از دنیا و آخرت هستند، موردتوجه قرار می گیرد. واقعیاتی از قبیل مرگ، فناپذیری، حساب رسی در قالب های مختلف مرگ اندیشی، استقبال از مرگ، اشتیاق به مرگ و نهراسیدن از آن، روش برخورد با مرگ، عبرت از مرگ، قبر، قبرستان، فناپذیری، ثبت اعمال، رستاخیز، ارزیابی، بهشت و جهنم و... بیانگر اهتمام ویژه به غفلت زدایی از انسان و سوق او به سوی توجه مستمر به واقعیت دنیا و آخرت است. بدیهی است تأثیر علم و آگاهی در رفتار، منوط به میزان رسوخ آن در اعماق وجود انسان و یقین حاصل از آن است. انسان به هر میزان که اقدام به شناخت واقعیت دنیا و آخرت نماید،

ص: 99

آمادگی لازم را برای اقدامات عملی در خود مهیّا می سازد. از طرف دیگر، به هر میزان که خود را در معرض توجه به آگاهی مزبور قرار دهد و یاد آخرت را در خود زنده نگه دارد و خود را از غفلت مصون سازد، می تواند از قلمرو گرایش ها و کشش هایی که منجر به غفلت زایی در وی می شوند جلوگیری نماید. به بیان دیگر؛ انسانی موفق به غفلت زدایی از خود و توجه مستمر می شود که در مرحله عمل از مقتضای آگاهی های خود نسبت به دنیا و آخرت عدول نکرده باشد. از طرف دیگر، عمل مزبور، خود موجب بسط حوزه توجه انسان و یادداری وی می شود؛ بنابراین، یک رابطه متقابل میان علم و آگاهی و عمل و رفتار از حیث گسترش علم به تمام زوایای زندگی و تعمیق آن وجود دارد. هر نوع شناخت، متناسب با خود، عملی را در پی دارد و هر عمل منجر به نوعی غفلت زدایی و گسترش آگاهی مزبور از حیث کمّی و کیفی خواهد شد. بدیهی است این آگاهی نیز به نوبه خود منجر به گسترش کمی و کیفی حوزه عمل کرد خواهد شد. این روند هم چنان مسلسل وار ادامه خواهد یافت.اصل تربیتی آخرت گرایی دنیاگریزی، ما را در مدار یک حرکت پیش رونده ای قرار می دهد که امکان تعالی در آن محدود به نهایتی نیست. تربیت و هدایت دینی بدون توجه به این اصل بنیادین امکان پذیر نیست، امری که از دیدگاه قرآن نیز حضوری فعال در جریان هدایت انسان دارد.

خود خواهند شد و از این جهت رابطه میان آن دو، رابطه همیاری و همکاری متقابل است.از طرف دیگر، با مراجعه به قرآن و روایات درمی یابیم که یک نوع تعارض آشکار میان عمل و آرزو به عنوان دو قطب در برابر یک دیگر وجود دارد. این تعارض حکایت ازتقابل واقعیت و توهم و نیز صدق و کذب می کند، به این معنی که اگر فردی دارای رویکردی عمل گرا باشد، هرگز خود را با وعده های پوچ و آرزوهای طولانی و خیالی سرگرم نمی کند.از منظر امام علیه السلام آرزو، پدیده ای است که بستر شکل گیری آن نوعی جهالت به واقعیت های وجودی و غفلت از محدودیت های حاکم بر انسان است. از این رو، آرزو آفت اندیشه و سبب غفلت از واقعیت هایی است که انسان با آن مواجه است.آرزوگرایی یعنی عدم توجه به محدودیت های وجودی و نیز غفلت از واقعیت دنیا و دل بستن به آن و فراموشی آخرت؛ بنابراین، آرزو منجر به فریب انسان و غوطه ور شدن وی در غفلت و جهالت می شود. آن چه انسان را از این وادی سرگردان نجات می دهد، اهتمام به عمل است. عمل گرایی یعنی توجه و هوشیاری نسبت به وضعیت انسان، محدودیت های او و ارتباط وی با دنیا و آخرت. عمل گرایی مستلزم نوعی مسئولیت شناسی در فرد است که نافی هر نوع خیال گرایی و تن دادن به لذت های موهوم است. بنابراین، آرزوگرایی روحیه ای است که از نوعی دنیاگرایی منشعب شده است و بالعکس، عمل گرایی ویژگی بارز فرد آخرت گرا و عاقبت اندیش است. اصل عمل گرایی و آرزو گریزی در تربیت دینی ناظر به حاکمیت واقع نگری در روند زندگی و پرهیز از خیال پردازی است. تأکید بر عمل و تداوم آن به طور طبیعی موجب اجتناب و پرهیز از آرزوگرایی و خیال پردازی خواهد شد. القای روحیه واقع بینی به متربی از رهگذر عمل گرایی و آرزوگریزی، ضامن نیل به تعالی در تربیت و رستگاری در هدایت است.

تدارک وضعیت های نامطلوبی است که موجب گمراهی و انحراف می شوند. امید به فراهم بودن موقعیت برای رشد و بازنماندن از کاروان هدایت با ارتکاب گناه یا خطا، نه تنها سبب ترغیب بسیاری برای ورود به جرگه دین می شود بلکه باعث رشد انگیزه در جهت تداوم حضور در متن دین خواهد شد. هرگز نمی توان شاهدی مبنی بر لزوم خروج از جرگه دین با ارتکاب گناه وخطایی هرچند بزرگ،یافت.ازآن جاکه انسان موجودیممکن الخطاست و همواره در معرض ارتکاب گناه و خطا قرار دارد، نمی توان وی را با گرایش به انحراف، برای همیشه از قلمرو دین خارج دانست و راه برگشت را بر او مسدود نمود. فهم و درک این امر برای هر انسانی بسیار اهمیت دارد که هرچند نباید مرتکب گناه شود اما اگر به هر دلیلی نتوانست از گناه اجتناب کند نباید مأیوس و ناامید شود، بلکه می تواند با جبرانِ گناه مزبور و از بین بردن آثار آن، نه تنها به حالت اولیه بازگردد، بلکه به دلیل شماتت خویش، حاصل از پشیمانی و ندامت، امکان بازگشت به گناه را کلاً بر خود مسدود می نماید یا به حداقل می رساند. مفاهیمی از قبیل توبه، رجا، توکل، آرامش و آسایش در مقابل یأس، ناامیدی و درماندگی از امکان تدارک، نشانگر حاکمیت اصل امیدواری یأس گریزی بر تربیت و هدایت انسان است. تربیت که موضعی فعال در مواجهه با انسان دارد، دارای دو وجهه است؛ ازیک طرف، روحیه عمل و اطاعت و اجتناب از خیال پردازی و دوری از عمل را در انسان تقویت می کند و ازطرف دیگر، با ایجاد سازوکار برگشت پذیری (توبه) در صدد القای روحیه امیدواری جهت نیل به اهداف تربیت حتی باامکان گناه و خطاست.باید توجه داشت که روحیه امیدواری به طور فعال در صدد نفی هرگونه مشخصه یأس و ناامیدی است و از این رو، مستلزم نوعی یأس گریزی فعّالانه است که خود را در عمل نشان می دهد. «توبه» نمونه بارز دیگری از عمل است که نشانگر رسوخ روحیه امیدواری در فرد است. خداوند با افتتاح باب توبه و استغفار، زمینه بازگشت و امیدواری را فراهم آورده است.

ص: 102

بنابراین، جای هیچ شک و شبهه ای نیست که پرورشِ ویژگی امیدواری در فرد، سبب بروز عمل و اطاعت بیش تر در وی می شود، چراکه امیدواری در مقام عمل اهمیت دارد، نه نوعی امید در خیال و آرزو. از طرف دیگر، رابطه ای ناگسستنی بین یأس از نجات با طمع به دنیا وجود دارد؛ کسانی که امیدوار نیستند، به عمل روی نمی آورند و خود را در چنبره طمع و آرزوهای دنیایی محصور می کنند؛ بنابراین، مشاهده می شود که پیوندی مستحکم میان دو اصل سابق با اصل امیدواری یأس گریزی وجود دارد.

در این میان، مقوله ای به نام استقامت در برابر محرومیت، بردباری و شکیبایی و بالاخره تقوا معنای خود را از دست داده است. این امر وقتی در سطح گسترده زندگی مطرح می شود و تمام خواسته های انسان را دربرمی گیرد، به دنبال خود، حرص و طمع، هواپرستی و تن پروری، بی تابی و رها کردن خویش را به دنبال دارد. بدیهی است هرگونه زیاده خواهی و طفره روی از کفّ نفس و خودداری، منجر به نوعی تجاوز و گناه خواهد شد. به نظر می رسد رویکرد امروز جامعه جهانی به نیازهای انسان و لزوم پاسخ گویی به آن، همان رویکرد حیوانی در تأمین نیازهای خویش است. برای یک حیوان صبر و شکیبایی و پرهیز و خودداری مفهوم ندارد. او با وجود موقعیتِ آماده، اقدام به عمل می کند و هرگز در صدد تعالی خویش با خودداری و پرهیز از پاسخ گویی به امیال نفسانی خود بر نمی آید. مقوله خودداری در تربیت اسلامی بیانگر این نکته است که انسان نباید همواره در صدد پاسخ گویی به نیازهای مادی خود برآید، بلکه ضمن تأمین نیازهای اساسی لازم است با جلوگیری از زیاده خواهی، روحیه طمع و هواپرستی را در خویش از بین ببرد. حتی در صورت فراهم بودن امکانات، پرورش اراده و تحمل در پرهیز از لذات مادی و جسمانی می تواند باعث تعالی شخصیت وی شود. از این رو، خودِ نفس اجتناب و پایداری، به عنوان تمرینی برای تقویت اراده و استقامت در موقعیت های بحرانی توصیه شده است. اصل پایداری به ما می آموزد که تقوای اجتناب و پرهیز همواره باید با شکیبایی در برابر مشکلات و پایداری در برابر بسیاری از خواسته های حتی مشروع تقویت شود. بدیهی است تقوای اجتناب به معنای حضوری فعال در صحنه زندگی و جواب منفی به بسیاری از لذت هاست.بنابراین تقوای مزبور با حرص و آز و هواپرستی و تن پروری مخالف است و به طور فعّال جلوی انسان را در پذیرش بی قیدوشرط لذات مادی می گیرد. مسلماً دین به مقتضای خود دارای دستوراتی است که به نوعی با روحیه لذت طلبی و رفاه زدگی در تعارض است و انجام دادن دستورهای دینی مستلزم استقامت و مقاومت در برابر بسیاری از خواهش های نفسانی

ص: 104

است. این مفهوم در بسیاری از کلمات امام علی علیه السلام در ارتباط با هدایت و موعظه اقشار مختلف مردم به چشم می خورد. اهمیت این امر هنگامی نمایان تر می شود که اگر به تاریخ صدر اسلام توجه داشته باشیم، روحیه دنیاگرایی و اجتناب از مظاهر آخرت گرایی سبب بروز بسیاری از انحرافات در جهان اسلام در ابتدای حرکت و نهضت جهانی آن شد؛ زیرا پس از پیروزی های چشم گیر مسلمانان و گسترش حکومت اسلامی، امکانات رفاهی بیش تری نصیب آنان شد و آنان را به وادی رفاه زدگی و حرص و طمع برای جمع آوری ثروت سوق داد. آن چه در این میان حائز اهمیت است، رابطه پایداری با عاقبت اندیشی و انعکاس صداقت در مقام عمل ازیک طرف و رابطه رفاه زدگی با آرزوپروری و دنیاگرایی از طرف دیگر است.

با نگاهی اجمالی به کلام امام علیه السلام درمی یابیم که توجه ویژه ای به عوامل مزبور و اجتناب از عوامل غفلت زا شده است. این امر تا آن جا پیش رفته است که توجه به آن در تمام حالات و تک تک اعمال باید رعایت شود. عاقبت اندیشی و لزوم ترجیح فواید نهایی حتی به قیمت فروگذاری لذت های آنی و مقطعی، مستلزم آخرت اندیشی و انجام عمل و پرهیز از آرزو و خیال پروری است و بالعکس غفلت، متضمن دنیاگرایی و خیال پروری و اجتناب از هرگونه پایداری و شکیبایی است. عوامل اساسی که شناخت و تأکید بر آن در پرورش بینش و ایجاد امکان بیش تر تعقل ورزی در دیدگاه امام علی علیه السلام به خصوص در نهج البلاغه به آن اشاره شده است، عبارت اند از: الف. اندیشه و آفات آن؛ ب. اندیشه و تعقل در آیات عذاب؛ ج. بینش و توجه به عوامل تقویت کننده آن (توجه به قرآن، سنت پیامبر صلی الله علیه واله ، احادیث، تاریخ و آثار گذشتگان)؛ د. موانع بینش (وابستگی ها و سمت گیری های عاطفی، حجاب های مادی، فتنه های اجتماعی)؛ ه-. آثار بینش و بصیرت (حرکت معقول و سنجیده، گرایش سالم، شهامت و خطرپذیری، زهد، استقبال از مشکلات، بدعت گریزی و قاطعیت) و آثار دوراندیشی امری که موجب تعادل و میانه روی و پرهیز از افراط وتفریط می شود.

بدیهی است یک مربی آگاه با تمرکز بر عوامل سوق دهنده بینش انسانی، در صدد ایجاد فضایی روحی برای متربی برمی آید که خود وی از درون با تعقل و تفکر راه هدایت را بیابد و همواره در طریق سعادت گام بردارد. یکی از دست آوردهای تربیتی این اصل، نوعی خود تربیتی است که وقتی فرد چراغ عقل را در درون روشن کرد و از تاریکیِ خود کاست، آن گاه بدون تکیه همه جانبه بر مربی، قادر به گام برداشتن در مسیر خواهد بود و با امکان و ظرفیت عقلانی خود خواهد توانست راه را بشناسد و خود ناظر بر اعمال و ارزیاب خویش باشد.

است. این ویژگی راه پذیرش هدایت را مسدود می کند و سبب ایجاد سدّی بین فرد و عوامل تربیتی می شود. عنصر تواضع در مناسبات تربیتی ازنظر امام علی علیه السلام ضرورتی غیرقابل اجتناب است. اگر تواضع و فروتنی و پذیرش این که انسان برای کمال نیازمند غیر خود است و باید در برابر برنامه های او پذیرش داشته باشد، در وی نباشد،امکان تحقق فضای تربیت ازبین می رود.از این رو، تواضع در برابر خدا به عنوان محوری ترین بخش تواضع مطرح می شود. این نوع تواضع، چهره کامل خود را در عبادت الهی نشان می دهد. اگر تواضع و فروتنی در برابر مردم نیز مطرح می شود، در راستای تواضع در برابر خداوند قابل توجیه است. غرور و تکبر، آفتی برای پندپذیری و رستگاری انسان محسوب می شود. محور تواضع، نوعی نگاه به خود از زاویه قبول کاستی ها و نقصان های خویش و محور تکبّر فریفته شدن به امکانات خویش و خودبزرگ بینی است. خودپسندی به عنوان آفت عقل و ادراک، نگاه انسان را محدود به خویشتن می نماید و وی را از امکانات بیرون از خود محروم می کند. از این رو، تمام مظاهر غرور و تکبر در قالب خودبزرگ بینی، خودبرتربینی، خودپرستی، خودپسندی، خودستایی، خودمحوری، خودخواهی و خودنمایی مورد نهی قرار گرفته اند. تواضع در درون خود، باعث شکوفایی عقل و خرد می شود، به نحوی که مرزهای آن به سوی دریافت امکانات برتر دیگر در خارج از وجود خویش گسترش می یابد. بدیهی است که این امر مستلزم پذیرش وجود کاستی در خویشتن است و بالعکس، تکبر با پیش فرض انحصار بر امکانات و توانایی های خویش، راه عقل و بینش را در جهت کسب توانمندی بیش تر از طریق دیگران مسدود می کند.از این رو، ریشه اصل تواضع گرایی و تکبرگریزی همان تعقل و غفلت است. در فرهنگ تربیتی اسلام، غرور و تکبر سبب ضلالت آدمی است، امری که در سرآغاز خلقت سبب فریفته شدن شیطان و خودبزرگ بینی او شد و او را از بارگاه الهی خارج ساخت. از طرف دیگر، تواضع و فروتنی سبب نزدیکی به سرچشمه هدایت و زندگی در بهشت هدایت

ص: 107

است، امری که در جریان خلقت انسان، ملائکه مظهر تامّ آن بودند. به هر میزان که روحیه تواضع در انسان پرورش یابد، امکان نیل به هدایت و قرب الهی بیش تر می شود و به هر میزان که ویژگی تکبر، وی را محدود سازد، پافشاری بر ضلالت و گمراهی، غیرقابل اجتناب است (مشایخی راد، اصول تربیت از دیدگاه امام علی (علیه السلام)، ص 55-64).

ص: 110

ص: 112

را به سوی رشد و کمال سوق می دهد. از طرفی هم زندگی حضرت علی علیه السلام خود یک الگوی عالی تربیتی و زندگی ایشان سراسر نکات تربیتی می باشد چراکه او خود تربیت یافته رسول اکرم صلی الله علیه واله و مصداق کاملی از ارزش های عالی مکتب اسلام است؛ بنابراین لازم است تا با بهره گیری از سخنان والای حضرت و هم چنین الگوبرداری از رفتار ایشان در جهت پرورش افراد گام برداشت و به سرمنزل مقصود که همان سعادت دنیا و آخرت است دست یافت.

از 109-130)، بهار و تابستان 1396.

- بررسی اولویت های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، علی همت بناری، مجله: مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، شماره 4 ISC، (30 صفحه، از 539 - 568)، زمستان 1379.

- روش های تربیت اخلاقی در نهج البلاغه، عنایت شریفی، مجله: پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 2 ISC، (24 صفحه، از 75- 98)، پاییز 1389.

در منظر حضرت، دنیا فی نفسه پلید نیست و نعمت های آن تا زمانی که حلال هستند قابل استفاده می باشند در حقیقت امام علیه السلام لذت ها و زیبایی های دنیا را وسیله ای برای کسب سعادت آخرت می دانند: «چرا از دنیا نکوهش می کنید؟... چرا جمعی به ذمّ دنیا پرداخته و زهد به خود بسته اند؟ دنیا برای آن ها که درست باشند منزل راستین است و برای آن ها که درست درکش کنند جای عافیت و سلامت و برای آنان که از آن توشه گیرند خانه توانگری، سجده گاه پیامبران، فرودگاه وحی الهی، نمازخانه فرشتگان، مسکن دوستان خدا و بازار تجارت اولیای اوست، که در این بازار، رحمت به دست آوردند و سود بهشت بردند» (ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص287).

به همین دو جامه کهنه و از غذاها به دو قرص نان اکتفا کرده است، آگاه باشید! شما نمی توانید چنین باشید! ولیکن مرا در پارسایی و تلاش و پاک دامنی و پیمودن راه صحیح یاری کنید». امام علی علیه السلام بهترین زهد را دوری از گناه و حرام می دانند: «لا زُهدَ کالزُّهدِ فِی الحَرامِ» (همان، حکمت113)؛ «هیچ زهدی بهتر از دوری از حرام نیست». بنابراین از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام استفاده از لذت ها و مواهب حلال دنیا بستری جهت رسیدن به زندگی سعادتمند در آخرت است. آن چه که اهمیت دارد بهره بردن از دنیا برای نیل به عاقبت نیکو در جهان آخرت است نه وابسته و دل بسته شدن به دنیا: «و اگر من بخواهم راه به این عسل صاف و مغز گندم و بافته های این پرنیان ببرم، می توانم. ولی هیهات اگر هوای من، بر من پیروز شود و حرص و آز من به گزینش خوراک ها وادارم سازد» (همان، نامه45).

رحمت خدا نومید نمی شود». بنابراین انسان در هر شرایطی باشد و هرقدر آلوده به گناه گردد باز باید به سوی خدا بازگردد و از رحمتش مأیوس نباشد که یأس، کفر و ضلالت و بزرگ ترین گناهان است» (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام ، ج2، ص350). در حقیقت امید در عمل است که باعث پیروزی و آن چه که سبب شکست در دنیا و آخرت می شود امید در خیال و توهم است.

باشد، اما به سرانجام مطلوب نخواهد رسید از این روی امام علی علیه السلام برای عقل اهمیت فراوانی قائل شده و می فرماید: «لا غِنَی مِثل العقل» (حکیمی، الحیاة، ج 2، ص449)؛ «هیچ غنا و دارایی همچون عقل نیست».

ملکه درونی، انسان را از بخل و حسد و کینه و عداوت و غیبت و ظلم و ستم و کبر و غرور و مانند آن بازمی دارد و به همین دلیل امام علیه السلام آن را رئیس اخلاق شمرده است و نیز به همین دلیل آن ها که از تقوای الهی بی بهره اند آلوده به انواع رذایل اخلاقی می شوند» (سایت مؤسسه تحقیقاتی اهل البیت (http://cdn.ahlolbait.com و این چنین است که انسان تربیت یافته دین و شریعت و درس آموخته مکتب علی ابن ابی طالب علیه السلام در زمره پرهیزکاران قرار می گیرد که اگر حرص می ورزد برای کسب علم است نه به دست آوردن مطاع دنیا.

امام علیه السلام در خطبه 193 یکی از نشانه های پرهیزکاران را بدین صورت بیان فرموده: «فَمِنْ عَلَامَةِ أَحَدِهِمْ أَنَّکَ تَرَی لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ وَ حَزْماً فِی لِینٍ وَإِیمَاناً فِی یقِینٍ وَحِرْصاً فِی عِلْمٍ وَعِلْماً فِی حِلْمٍ»؛ «و از نشانه های یکی از پرهیزکاران این است که او را این گونه می بینی: در دین داری نیرومند، نرمخو و دوراندیش است، دارای ایمانی پر از یقین، حریص در کسب دانش، با داشتن علم، بردبار». پس، از نظر امام علی علیه السلام تربیت باید حول محور تقوا باشد تا آدمی را به کمال نهایی که همان قرب الی الله و سعادت دنیا و آخرت است برساند.

است،ای کاش کسانی را می یافتم که می توانستند آن را بیاموزند. آری تیزهوشانی می یابم،امّا مورد اعتماد نمی باشند؛ دین را وسیله دنیا قرار داده و با نعمت های خدا بر بندگان و با برهان های الهی بر دوستان خدا فخر می فروشند. یا گروهی که تسلیم حاملان حق می باشند، امّا ژرف اندیشی لازم را در شناخت حقیقت ندارند که با اولین شبهه ای، شک و تردید در دلشان ریشه می زند. پس نه آن ها و نه این ها، سزاوار آموختن دانش های فراوان من نمی باشند. یا فرد دیگری که سخت در پی لذّت بوده و اختیار خود را به شهوت داده است، یا آن که در ثروت اندوزی حرص می ورزد، هیچ کدام از آنان نمی توانند از دین پاسداری کنند و بیش تر به چهارپایان چرنده شباهت دارند و چنین است که دانش با مرگ دارندگان دانش می میرد» (همان).

ص: 126

تربیت اخلاقی از دیدگاه ریچارد روتی و نقد آن از منظر علامه طباطبایی، ص 146).

تربیت اخلاقی فرآیند زمینه سازی و به کارگیری شیوه هایی جهت شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و هم چنین اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب ضدّ اخلاقی در خود یا دیگری است. با تأمل در این تعریف مشخص می شود که از یک زاویه، تربیت اخلاقی دو رکن دارد: یکی شناخت فضائل و رذائل و رفتارهای اخلاقی و ضدّاخلاقی و دیگری به کارگیری شیوه ها و روش هایی جهت تقویت یا تضعیف آن ها. از این رو تربیت اخلاقی حیطه ای است که وام دار دو حوزه اخلاق و تربیت است؛ به این بیان که در رکن اول، از اخلاق و در رکن دوم از تربیت مدد می جوید و از آن جا که در اخلاق بیش ترین تأکید بر خودسازی و در تربیت بر دیگرسازی است، بنابراین تربیت اخلاقی نیز خودسازی و دگرسازی را شامل می شود (همت بناری، بررسی اولویت های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، ص 541). در اسلام اخلاق و مباحث مرتبط با آن، که پیوندی پایا با تزکیه و تهذیب دارد، دارای جایگاهی بس بلند و رفیع است. از این رو کاوش در نظام اخلاقی گرایش های گوناگون، در این دوران تعامل و ارتباط، امکان تبیین و نمود بیش ازپیش حقانیت نظام اخلاقی و فکری کامل اسلام را در بردارد (مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ص 61). دوران امامت و حکومت داری امام علی علیه السلام نشأت گرفته از منبع وحی بوده و با توجه به اهداف این حکومت که مهم ترین آن احیای دین خدا و سنت رسول الله(صلی الله علیه و آله) است، بدیهی است کارگزاران و مردمی که در چنین سامانه ای قرار می گیرند، باید به آداب تربیت اسلامی مؤدب باشند؛ لذا برای تدوین هدف های تربیت اخلاقی، مبنا باید هدف های تربیت اسلامی باشد (سبحانی نژاد و همکاران، بررسی تربیت مدنی از دیدگاه امام علی علیه السلام با تأکید بر نهج البلاغه، ص 71).تربیت اخلاقی از مهم ترین اهداف بعثت انبیاء بوده و جایگاه ویژه ای در فرهنگ

ص: 129

اسلامی، به ویژه سیره معصومین علیه السلام دارد. این بحث، به ویژه مورد توجه خاص امام علی علیه السلام قرار گرفته و کم تر خطبه یا نامه ای از نهج البلاغه را می توان یافت که در آن سخن از مسائل اخلاقی به میان نیامده باشد. با مراجعه به سیره امام علی علیه السلام می توان هدف های تربیت اخلاقی را از دیدگاه آن امام بیان کرد. این اهداف تأکیدی است که امام علی علیه السلام ضمن احادیث، خطبه ها یا نامه ها و هم چنین سیره عملی، آن ها را بیان و یا در تربیت عملی از آن استفاده کرده اند.

دارد.

وجدانی و شعبانیان، در تحقیقی نشان دادند که هدف غایی تربیت اخلاقی از دیدگاه نراقی،تشبه به خداوند است و بر این اساس،پیراستن نفس از رذائل،کسب معارف حقیقی و رسیدن به اعتدال دراخلاق، ازهدف های میانی تربیت اخلاقی به شمار می آیند. درمجموع، به نظر می رسد پژوهش های یادشده، هرکدام به بخشی از مقوله تربیت اخلاقی از دیدگاه اندیشمندان مختلف پرداخته و همه مبانی و عناصر تربیت اخلاقی را در نظر نگرفته اند. لذا برای دست یابی ب-ه مدل جامع تر تربیت اخلاقی، انجام پژوهشی مستقل، مفید و ضروری به نظر می رسد. از سوی دیگر، پرداختن به موضوع تربیت اخلاقی در هر زمینه ای، امری معقول و در حوزه اندیشه اسلامی نیز امری پسندیده و مورد تأکید است و آثار شگرفی در زندگی مادی و معنوی انسان به همراه خواهد داشت. با توجه به جایگاه رفیع تربیت اخلاقی، پرداختن به آن از دیدگاه بزرگان اسلام به ویژه حضرت علی علیه السلام ، امری ضروری است. به همین منظور این تحقیق با هدف بررسی و تبیین تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام به دنبال پاسخ گویی به سؤالات زیر می باشد:

الف. مهم ترین مبانی تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام کدام است؟

ب. مهم ترین اصول تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام چیست؟

ج. مهم ترین اولویت های تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام چه مواردی می باشد؟

د. مهم ترین روش های تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام کدام روش هاست؟

علمی شامل کتاب ها، مجلات و نشریات ادواری موجود در کتابخانه ها و هم چنین پایگاه های اینترنتی معتبر حاوی تحقیقات و مقالات علمی اطلاعات موردنیاز گردآوری شده است.

باشد بیش از آن چه در علم خداوند برای او رقم زده حایلی نخواهد گذاشت؛ هر کس این حقیقت را بشناسد و به کار گیرد از همه مردم آسوده تر است و سود بیش تری خواهد برد و آن که آن را واگذارد و در آن شک کند، از همه مردم گرفتارتر و زیانکارتر است» (همان، ص 76). چهار. استمداد از خدا: حضرت بارها در انجام دادن کارها از خداوند متعال استعانت می کردند و این کار را در پیش مردم و به منظور فرهنگ سازی برای دعا نزد مردم انجام می دادند در سخنانشان نیز به این مهم اشاره فرموده اند: «ایمانتان را با صدقه صیانت و حفظ نمایید؛ دارایی هایتان را با زکات دادن در پناه آورید و گرفتاری های پی درپی را با دعا و درخواست دور نمایید» (همان، ص 77). پنج. تأکید بر جایگاه دین در کارها: امام علی علیه السلام در مورد حفظ دین و محور قراردادن آن در کارها می فرماید: «ای بندگان خدا! آن کس که خیرخواهی او نسبت به خود بیش تر است در برابر خدا از همه کس فرمان بردارتر است و آن کس که خویشتن را بیش تر می فریبد، نزد خدا گناهکارترین انسان هاست. زیانکار واقعی کسی است که خود را بفریبد و آن کس مورد غبطه است و بر او رشک می برند که دین او سالم است» (همان، ص 78).

درباره نماز؛ چراکه ستون دین شماست. خدا را درباره جهاد با اموال و جان ها و زبان های خویش در راه خدا، بر شما باد به پیوستن با یک دیگر؛ مبادا از هم روی گردانید و پیوند دوستی را از بین ببرید. امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدها بر شما مسلط می گردند آن گاه هر چه خدا را بخوانید جواب ندهد (همان، ص 344). سه. پرهیز از خودپسندی: ویژگی خودپسندی آن قدر زشت و مذموم است که حضرت علی علیه السلام درباره آن می فرمایند: «سیّئه و بدی که تو را اندوهگین سازد، نزد خدا بهتر است از آن حسنه و خوبی که تو را به خودبینی و خودپسندی وا دارد» (همان، ص 453). چهار. پرهیز از ظلم و ستم: ستم نیز یکی از صفات زشت اخلاقی است که امام علی علیه السلام در این خصوص به مالک اشتر می فرماید: کسی که به بندگان خدا ستم روا دارد، خدا به جای بندگانش دشمن او خواهد بود. در جای دیگر چنین بیان کرده است: «بدترین توشه برای روز قیامت، ستم بر بندگان است» (همان، ص 453). پنج. نهی از دروغ گویی: یکی از بدترین صفات مردم در قاموس امام علی علیه السلام ، دروغ گویی است. ایشان در نامه ای به معاویه در این خصوص به او هشدار می دهد که:همانا ستمگری و درو غ پردازی، انسان را در دین و دنیا رسوا می سازد و عیب او را نزد عیب جویان آشکار می سازد (همان، ص 453). شش. صبر: از زیباترین صفات پسندیده اخلاقی که امام علی علیه السلام نیز بدان عنایت ویژه داشته اند،صبر و تحمل و شکیبایی در راه حق است. ایشان دراین خصوص در وصیت نامه خود به امام حسن علیه السلام می فرمایند:«برای حق در مشکلات و سختی ها شنا کن؛ شناخت خود را در دین به کمال رسان؛ خود را برای استقامت در برابر مشکلات عادت ده که شکیبایی در راه حق پسندیده است» (همان، ص 315). هفت. پرهیز از لجاجت: این صفت، از زشت ترین صفاتی است که باعث ضایع شدن اندیشه و تدبیر است. امام در خصوص عدم لجاجت به مالک می فرماید: «پس در

ص: 134

مشکلات از خدا یاری جوی و درشت خویی را با اندکی نرمی بیامیز. در آن جا که مدارا کردن بهتر است مدارا کن و در جایی که جز با درشتی کار انجام نمی گیرد، درشتی کن» (همان، ص 343). هشت. دوری از کینه جویی: مسلمان هرگز به جز برای خدا کینه به دل نمی گیرد و بخشایش را سرلوحه رفتار خود قرار می دهد. امام علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر به ایشان می فرماید: «بر بخشش دیگران پشیمان مباش و از کیفر کردن شادی مکن و از خشمی که توانی از آن رها گردی، شتاب نداشته باش» (همان، ص 348).

نُه. مذمت عیب جویی و سخن چینی: یکی از صفات زشت و مذموم اخلاقی، عیب جویی و سخن چینی است که نشان از کمبود ایمان و دل مردگی دارد. امام علی علیه السلام ضمن تذکر به مردم و کارگزاران در دوری جستن از این رذیله و صفت زشت اخلاقی، صریحاً در عهدنامه مالک اشتر خطاب به ایشان می فرمایند: «از رعیت، آنان که عیب جوتر هستند از خود دور کن» (همان، ص 348). دَه. وفای به عهد: وفای به عهد، نشانه ایمان و پرهیزکاری شخص مسلمان و عدم پایبندی به عهد، نشان از ستمکاری شخص دارد. امام در عهدنامه مالک به ایشان فرموده است: در بستن پیمان، دست از بهانه جویی بردار؛ مبادا مشکلات پیمانی که بر عهده ات قرار گرفته و خدا آن را بر گردنت نهاده، تو را به پیمان شکنی وا دارد؛ زیرا شکیبایی تو در مشکلات پیمان ها که امید پیروزی در آینده را به همراه دارد، بهتر از پیمان شکنی است که از کیفر آن می ترسی و در دنیا و آخرت نمی توانی پاسخ گوی پیمان شکنی باشی. در همین باره امام فرموده اند: «ای مردم! وفا، همراه راستی است که سپری محکم تر و نگهدارنده تر از آن سراغ ندارم» (همان، ص 42). یازده. رازداری: رازداری ازجمله صفات حسنه اخلاقی است که به ویژه باید در بین کارگزاران وجود داشته باشد. امام علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر به ایشان فرموده است:

ص: 135

«مردم عیوبی دارند که رهبر امت اسلامی در پنهان نگه داشتن آن از همه سزاوارتر است؛ پس مبادا آن چه بر تو پنهان است، آشکار گردانی و آن چه هویدا است، بپوشانی که داوری در آن چه از تو پنهان است با خدای جهان است؛ پس چندان که می توانی زشتی ها را بپوسان تا آن را که دوست داری بر رعیت پوشیده ماند، خدا برای تو بپوشاند» (همان، ص 348).

نهج البلاغه، ص 200). تقوا مهم ترین توصیه امام علی علیه السلام در وصیت و مواعظ به فرزندان و خویشان است. ماده «وصی» به صیغه متکلم، حداقل هیجده بار در نهج البلاغه به کار رفته است. هم چنین آن حضرت در وصیت به فرزندش، تقوا را محبوب ترین وصیت خود قلمداد می کند: «بدان ای فرزندم نزد من محبوب ترین چیزی که از این وصیت فرامی گیری تقوای الهی است» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 145). قلب، مرکز عواطف و جایگاه ویژه ای در تربیت اخلاقی و دینی دارد و در صورت بیماری، زمینه خودسازی و کسب فضائل اخلاقی نیز از بین خواهد رفت. یکی از آثار برجسته تقوا تأثیر آن در سلامت قلب و جسم انسان است. از جمله شیوه های تقویت تقوا عبارت اند از: عبرت: عبرت از حوادث گذشته، یکی از روش های تقویت تقواست. امام علی علیه السلام در این زمینه فرموده است: «بی شک اگر برای کسی حوادث تاریخ که فراروی اوست عریان شود، حاصلش تقوایی خواهد بود که او را از ناسنجیده به آب زدن و در امواج فتنه فروافتادن باز خواهد داشت» (همان، ص 7). بیان آثار تقوا: حضرت در موارد متعدد به بیان آثار و نتایج تقوا پرداخته است؛ به طور مثال: «تقوای الهی کلید درست کرداری، اندوخته قیامت، موجب رهایی از هر بندگی و نجات از هر هلاکت است» (همان، ص 125). یادآوری مرگ: حضرت در بازگشت از «صفین» وقتی به گورستان کوفه رسید چنین فرمود: «ای اهالی خانه های وحشت زا! خطه خشک و گورهای تاریک، ای خاکیان، ای غریبان، ای تنها ماندگان و ای وحشت زدگان! شما پیش از ما درگذشتید و ما به دنبال شما می آییم. خانه ها اشغال شد، همسران جفتی دیگر گرفتند و دارایی ها تقسیم گردید. این خبری است که ما داریم. شما چه خبر دارید؟» در این جا حضرت رو به یاران کرد و فرمودند: «اگر آن ها اجازه سخن گفتن می داشتند بی گمان شما را خبر می دادند که بهترین توشه تقواست» (همان، ص 188).

ص: 137

دوم. زهد: زهد به معنای دل نبستن به دنیا و رها شدن از اسارت آن است. علی علیه السلام در دو جای نهج البلاغه حقیقت زهد را بیان کرده اند: «تمامی زهد در دو کلمه از قرآن خلاصه می شود: بر آن چه از دست داده اید، اندوهگین نشوید و بر آن چه به دست آورده اید، شاد نگردید. هر کس بر گذشته اندوه نخورد و برای آینده شادمان نشود بر هر دو جانبِ زهد دست یافته است». در جای دیگر فرموده است: «ای مردم! زهد عبارت است از «کوتاهی آرزو، سپاس گزاری هنگام نعمت و پارسایی نسبت به محرمات». از نظر کمّی، این مفهوم پس از تقوا، بیش ترین کاربرد را در نهج البلاغه دارد. ماده «زهد» و مشتقات آن، بیش از بیست و پنج بار در نهج البلاغه ذکر شده است (مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص 210). البته در بررسی معیار کمّی، اکتفا به ماده زهد و مشتقات آن کافی نیست؛ چراکه زهد از مفاهیمی است که دارای واژه مترادف است و «زهد و ترک دنیا در تعبیرات نهج البلاغه مرادف یک دیگرند». حضرت «زهد» را اساس صبر و موجب آسان شدن مصیبت ها معرفی کرده اند: «صبر بر چهار پایه استوار است: شوق، هراس، زهد و انتظار. آن که در دنیا زهد ورزد مصیبت ها را آسان انگارد» (عزیزی، نهج البلاغه موضوعی، ص 475). ازجمله شیوه های تقویت زهد عبارت اند از:اصلاح بینش انسان به دنیا: زهد مفهومی است که با دنیاپرستی و وابستگی به آن در تضاد است. از این رو مهم ترین روش برای تقویت زهد، اصلاح بینش نسبت به دنیاست. حضرت از دنیا و مظاهر آن سخن به میان آورده و با تعابیر زیبا و متنوع، حقیقت دنیا و سرانجام آن را تصویر نموده است (زمانی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ص 858). توجه دادن به منزلت انسان و ضرورت حفظ آن: یکی از روش های مورد توجه نهج البلاغه در جهت تقویت ارزش اخلاقی زهد؛ توجه دادن انسان نسبت به منزلت خویش است. حضرت علی علیه السلام فرموده است: «آیا آزاده ای نیست که این نیم خورده لقمه را به اهلش وانهد؟ بی گمان خویشتن شما را کم تر از بهشت بهایی نیست، پس خود را جز به

ص: 138

آن مفروشید» (عزیزی، نهج البلاغه موضوعی، ص 265).

سوم. صبر: صبر از مهم ترین فضائل اخلاقی و مقدمه موفقیت انسان در همه جنبه های مادی، معنوی و اخلاقی است. «صبر به معنای حفظ نفس از اضطراب و جزع و سکون و آرامش یافتن آن است» (مصطفوی، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، ص 206). این مفهوم، گستره عظیمی دارد و از دیدگاه امام علی علیه السلام در سه حوزه: «بلا و مصیبت»، «معصیت» و «طاعت» مطرح است. پس از دو واژه تقوا و زهد، واژه صبر بیش از سایر مفاهیم اخلاقی در نهج البلاغه به کار رفته است. این واژه و مشتقات آن حدود هفتاد و پنج بار در نهج البلاغه تکرار شده است. از دیدگاه امام علی علیه السلام ، صبر نخستین پایه ایمان به حساب می آید: «ایمان بر چهار پایه استوار است: شکیبایی، یقین، عدالت و جهاد» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 169). ازجمله شیوه های تقویت صبر عبارت اند از:توجه دادن به آثار و ثمرات صبر: امام علی علیه السلام در مواردی به آثار صبر اشاره و از این راه دیگران را به تقویت این فضیلت اخلاقی فراخوانده اند. برخی از آثار صبر که در نهج البلاغه به آن ها اشاره شده عبارت اند از: راحتی و امنیت درازمدت: حضرت می فرمایند: «پرهیزکاران ایام کوتاهی صبر نمودند و به دنبال آن، به راحتی درازمدت رسیده اند» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 403).

زداینده اندوه: حضرت خطاب به فرزند خود می فرماید: «فرزندم اندوه چون بر دل نشیند آن را به نیروی شکیبایی و حُسن یقین از دل بزدای» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 144). صبر مقدمه پیروزی: «شخص صبور و شکیبا هیچ گاه پیروزی خود را از دست نمی دهد، هرچند این پیروزی به طول بینجامد» (همان، ص 192). عادت دادن نفس: یکی از شیوه هایی که در تحصیل و تقویت صبر مؤثر است، عادت دادن نفس به صبر است. حضرت در وصیت به فرزندش امام حسن علیه السلام فرموده است:

ص: 139

«فرزندم خود را به شکیبایی در آن چه ناخوشایند است عادت ده و چه نیکو خویی است شکیبایی در راه حق» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 521).

آرزویی که آن را به چنگ نیارد» (همان، ص 209). ازجمله شیوه های درمان دنیادوستی و دنیاپرستی عبارت اند از: فناپذیری دنیا: در ارتباط با بی ارزشی و ناچیز بودن دنیا تعابیر و روایات مختلفی در نهج البلاغه ارائه شده است که از آن جمله می توان به این موارد اشاره نمود: «دنیا خانه ای ناپایدار است و مردم آن ناچار از گذشتن از شهر و دیار هستند» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 19)؛ «به ارجمندی و سربلندی دنیا دل مبندید و برای آن مبارزه نکنید و به آرایش و ناز و نعمتش شگفتی نکنید و شاد مباشید و از دشواری آن منالید که عزت و سربلندی آن رو به پایان دارد و زیور نعمت هایش رو به زوال»(دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 185). همراهی شادی های آن با سختی ها: حضرت علی در نهج البلاغه فرموده اند: «شادی آن آمیخته با اندوه است» (همان، ص 193)؛ «هیچ کس از دنیا شادمان نشد،مگر آن که..اشک وی را روان ساخت و هیچ کس در دنیا از شادخواری به اقبالی نرسید، مگر آن که دنیا او را به ادباری کشانید و به هیچ کس باران نرم و گیاه پرور و فراگیر نبارید، مگر آن که بارانی بلاخیز و سیل آسا بر او جاری ساخت. در بی وفایی دنیا همین بس که اگر بامدادان یار کسی باشد، شبانگاه به دشمنی او برمی خیزد و زندگی را بر او ناخوشایند می سازد» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 51). عبرت از سرانجام دنیاپرستان: حضرت از شیوه عبرت گیری جهت درمان دنیاپرستی بهره گرفته و سرانجام دنیاپرستان را مایه عبرت معرفی کرده است. برای نمونه پس از وصف دنیا و توجه به زوال پذیری و زودگذری نعمت های آن فرموده اند: «اگر بیندیشید و خود را به کار اندازید، در نظر شما از آثار پیشینیان چیزی نیست که شما را از دنیا بازدارد و درگذشته شما امر دیدنی و عبرت گرفتنی نیست» (همت بناری، بررسی اولویت های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، ص 552).

ص: 141

دوم. کبر: کبر عبارت است از حالتی که انسان خود را بالاتر از شخصی دیگر ببیند و به برتری خود بر دیگران معتقد باشد (نراقی، جامع السعادات، ص 344). با توجه به آثار سوء و کاربرد مکرر این رذیله در نهج البلاغه، می توان ادعا نمود که این مفهوم پس از دنیاپرستی بیش از دیگر رذائل اخلاقی مورد نکوهش امام بوده است. مفهوم کبر و مشتقات آن هم حدود سی بار در نهج البلاغه به کار رفته است. هم چنین در نهج البلاغه تعابیر و آثار سوئی برای این رذیله بیان شده که اهمیت آن را به اثبات می رساند. به طور مثال حضرت فرموده است: «حرص، کبر و حسد، انسان را به فرو افتادن در گناهان برمی انگیزانند» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 227). هم چنین از کبر با عنوان دام بزرگ ابلیس یاد نموده است: «پس خدا را بپرهیزید از سرکشی در این جهان و بترسید از کیفر ناخوشایند ستم در آن جهان و پایان زشت خودبینی که دام بسیار عظیم و فریفتن بسیار بزرگ، اوست؛ دامی که بر دل مردان راه یابد، چون زهر کشنده که در اندام ها شتابد، هیچ گاه از کار باز نماند و به خطا کسی را از مکر خود نرهاند؛ نه دانشمندی را به خاطر دانشش و نه مستمند را به خاطر لباس فرسوده اش» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 381). ازجمله راه های درمان کبر عبارت اند از: عبادت و عمل به واجبات: یکی از راه هایی که برای پیشگیری و درمان خودبزرگ بینی در نهج البلاغه ارائه شده است، انجام عبادت و عمل به برخی واجبات است که از آن جمله می توان به نماز، زکات و روزه اشاره نمود. حضرت علی علیه السلام در این زمینه فرمود: «به آن چه در این کارهاست (نماز، زکات و روزه) بنگرید از سرکوبی جوانه های فخر و بازداشتن نهال های خودپسندی». عبادت و واجبی که بیش از همه در نهج البلاغه به تأثیر آن در از بین بردن کبر تأکید شده، نماز است؛ چراکه «نماز مشتمل بر افعال و حرکاتی چون رکوع، سجده، قیام و قعود است؛ نمازگزار برای رکوع در نماز خم می شود، برای سجده بر زمین می افتد و هفت عضو بدنش با آن تماس می یابد و عضو برجسته خود یعنی پیشانی را بر

ص: 142

خاک می ساید؛ برمی خیزد، می نشیند، دست به دعا و نیایش برمی دارد و همه این اعمال در فروتنی او مؤثر بوده و از کبر و خودپسندی او جلوگیری می نماید» (همان). عبرت از سرنوشت متکبران: امام علیه السلام در موارد متعددی در نهج البلاغه از سرنوشت متکبران سخن به میان آورده و با ترسیم سرانجام آن ها، دیگران را از این رذیله مهلک بر حذر داشته است. آن حضرت درباره ابلیس فرموده است: «آیا نمی بینید که چگونه خداوند او را به خاطر تکبرش کوچک ساخت و به سبب بلندپروازی اش پست نمود. پس در دنیا از خود دور کرد و برای او در آخرت، آتشِ افروخته آماده گرداند» (همان). یادآوری ضعف و ناتوانی های انسان: یکی از شیوه های مؤثر در دوری انسان از تکبر و خودبزرگ بینی، توجه کردن به نقاط ضعف و ناتوانی های قبل و بعد از تولد و پس از مرگ است. امام علی علیه السلام در نهج البلاغه این نکته را همواره در نظر داشته و بر آن تأکید نموده است: «خداوند بندگانش را به سختی های گوناگون می آزماید و با مجاهدت ها به بندگی وادارشان می نماید و به ناخوشایندها آزمایش می کند تا خودپسندی را از دل هایشان بزداید و خواری و فروتنی را در جان هایشان جایگزین فرماید» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 230). یادآوری مرگ: حضرت علی علیه السلام در یکی از کلمات قصار، وقتی که سخن از دور کردن فخر و کبر به میان می آورند، بلافاصله یادآوری مرگ و قبر را توصیه می نمایند: «فخرفروشی را رها کن و کبر را از خود دور کن و گور خود را به یاد آور» (همان، ص 230).

سوم. بخل: بخل معنایی نزدیک به «شح» دارد و در مقابل «جود» و «سخا» به کار می رود؛ به این بیان که «شح» حالتی نفسانی است که سبب منع جود و بخشش می گردد، ولی بخل، همان منع و بخشش ننمودن است؛ هم چنان که «شح» در مقابل «سخا» و «بخل» در مقابل جود است (مصطفوی، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، ص 309). سه نوع بخل متصور است: بخل ورزیدن به مال خود بر خود، بخل ورزیدن به مال خود بر

ص: 143

دیگری و بخل ورزیدن به مال دیگری بر خود و مذموم ترین آن ها نوع اخیر است. بخل از آن گروه مفاهیم اخلاقی است که بسیار مورد مذمت امام علی علیه السلام واقع شده است. این واژه و مشتقات آن، حدود هیجده مورد در نهج البلاغه به کار رفته است و اگر موارد کاربرد مفهوم «شح» را نیز به آن اضافه کنیم، مجموع آن ها به حدود بیست و پنج مورد می رسد (همت بناری، بررسی اولویت های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، ص 557). برای این مفهوم نیز تعابیر و آثار سوء زیادی بیان شده که شدت زشتی و پلیدی آن را مشخص می کند: بخل سرچشمه بدی ها: حضرت علی علیه السلام بخل را مجمع وسرچشمه همه بدی هامعرفی کرده است:«اَلْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُیُوبِ وَهُوَ زِمَامٌ یُقَادُ بِهِ إِلَی کُلِّ سُوءٍ»؛«بخل سرچشمه همه زشت کاری ها است و مهاری است که انسان را به سوی همه بدی ها می کشاند».

بخل مایه عار و پستی انسان: خواری و پستی مهم ترین اثر بخل ورزیدن است. علی علیه السلام فرموده است: «بخل مایه ننگ و پستی است». ازجمله شیوه های درمان بخل عبارت اند از: 1. توجه به آثار سوء بخل: مهم ترین شیوه ای که در نهج البلاغه برای دوری از بخل مورد توجه قرار گرفته، بیان آثار منفی بخل است. علی علیه السلام در موارد متعددی به بیان آثار سوء بخل پرداخته اند و به نظر می رسد مهم ترین آثار سوء آن، در دو جنبه فردی و اجتماعی باشد که یکی به فرد و دیگری به افراد جامعه مربوط است (همان).

2. تشویق به جود و بخشش: اهمیت این شیوه، از آن جهت است که بخشش یک شیوه عمل و رفتاری است و اگر انسان به طور عملی، هرچند از روی بی میلی و یا به خاطر انگیزه های دیگر، چیزی را به دیگری ببخشد، به تدریج حالت شُحّ در او تضعیف می شود. علی علیه السلام فرمود است: «مال های خویش را در راه خدا انفاق کنید، از تن ها بگیرید و به جان هایتان ببخشید و در بخشیدن از این به آن، بخل نورزید» (همان).

ص: 144

(همان، ص 98).

دوم. غفلت از مرگ، سبب دنیاپرستی: «یاد مرگ از صحنه قلب های شما پنهان گردیده و به جای آن آرزوهای دروغین حضور یافته است. از این رو دنیا بیش از آخرت شما را در تملک خود دارد و در انگیزه تان، ارزش های گذرا بیش تر از ارزش های ماندگار مؤثرند» (همان، ص 118). سوم. یادآوری قیامت و کسب تقوا: «نفس خود را به تقوا ریاضت می دهم تا در روزی که پُر بیم ترین روزهاست در امان باشد» (همان، ص 339). دو. عبرت: ازجمله روش های تربیتی پیشوایان معصوم، عبرت گرفتن است. اعتبار و عبرت به حالتی گفته می شود که انسان به واسطه آن از شناخت و مشاهده امری به چیز دیگری که مشهود نیست منتقل شود (همان، ص 561). ماده عبر و مشتقات آن حدود شصت بار در نهج البلاغه به کار رفته است و آثاری نیز برای آن بیان شده که نشانه اهمیت آن بر دیگر روش هاست. اول. مقدمه بصیرت و بینش: حضرت علی علیه السلام فرموده است: «خداوند بیامرزد کسی را که بیندیشد تا عبرت بگیرد و عبرت بگیرد تا بصیرت یابد» (قائمی مقدم، عبرت و تربیت در قرآن و نهج البلاغه، ص 8). دوم. انذاردهنده: حضرت علی علیه السلام می فرماید: «اندیشه، آینه ای تابناک و پند و عبرت، انذار دهنده ای خیرخواه است» (شهیدی، ترجمه نهج البلاغه، ص 225). سه. خودمیزانی: در میان روش هایی که برای تربیت اخلاقی در بُعد اجتماعی وجود دارد و علی علیه السلام بر این روش تأکید بیش تری دارد خودمیزانی است. آن حضرت در وصیت به امام حسن علیه السلام فرموده اند: «فرزندم خود را میان خویش و دیگری میزان قرار ده؛ پس آن چه برای خود دوست داری برای دیگران نیز دوست بدار و آن چه را خوش نداری برای دیگران نیز خوش مدار؛ ستم نکن چنان که دوست نداری بر تو ستم رود و نیکی کن چنان که دوست

ص: 146

داری به تو نیکی کنند» (دشتی، ترجمه نهج البلاغه، ص 521).

ج. مهم ترین اولویت های تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام چه مواردی می باشد؟

از میان اخلاقیات مثبت، به ترتیب سه مفهوم: «تقوا»، «زهد» و «صبر» بیش از دیگر مفاهیم مورد تأکید حضرت علی علیه السلام و از میان اخلاقیات منفی، به ترتیب سه مفهوم: «دنیاپرستی»، «کبر» و «بخل» بیش از همه مورد نکوهش و تحذیر ایشان واقع شده است. نخستین اولویت تربیت اخلاقی در نهج البلاغه «پرهیز از دنیاپرستی و وابستگی به آن» است که حتی مقدم بر کسب تقواست؛ چراکه اولاً دو مفهوم «زهد» و «بخل» نیز مقدمه این مفهوم بوده؛ ثانیاً واژه دنیا و دنیاپرستی، از همه مفاهیم اخلاقی نهج البلاغه بیش تر به کار رفته است و ثالثاً در همه عرصه ها، به ویژه تربیت، رفع موانع، نخستین گام موفقیت است و بدون خارج نمودن دوستی دنیا و مظاهر آن از قلب، دوستی فضائل و خوبی ها امکان پذیر نیست. د. مهم ترین روش های تربیت اخلاقی از دیدگاه حضرت علی علیه السلام کدام روش هاست؟ روش ها مهم ترین و اساسی ترین عناصر تربیت اخلاقی هستند و میزان تأثیر آن ها در تربیت اخلاقی نیز متفاوت است؛ بنابراین ضروری است روش های مهم تر و اساسی تر شناخته شده و مورد استفاده قرار گیرند. در مورد اخلاقیات مثبت و منفی، روش های مختلفی در نهج البلاغه آمده است. از میان روش های تربیت اخلاقی، دو روش «یادآوری مرگ و قیامت» و «عبرت گیری» بیش از دیگر روش ها مورد استفاده حضرت علی علیه السلام قرار گرفته است. هم چنین در خصوص جنبه اجتماعی تربیت اخلاقی، روش «خودمیزانی» یا «خود را به جای دیگری انگاشتن» مهم ترین روش موردنظر حضرت علی علیه السلام بوده است.

ص: 148

1. بزرگداشت سهروردی با موضوع اخلاق کاربردی، زنجان، دانشگاه زنجان، 1391.

2. مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، چاپ هشتم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ پنجم، 1394.

3. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، تهران، بنگاه نشر و ترجمه کتاب، 1360.

4. مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، قم، مرکز مطبوعاتی دارالتبلیغ اسلامی، 1358.

5. نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، ترجمه: کریم فیضی، قم، انتشارات قائم آل محمد، 1388.

6. وجدانی، فاطمه؛ شعبانیان، محمدرضا، تربیت اخلاقی از دیدگاه محمدمهدی نراقی، مجله اخلاق وحیانی، سال ششم، شماره دوم، پیاپی 14، قم، اسراء، بهار و تابستان 97.

7. همت بناری، علی، بررسی اولویت های تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، مجموعه مقالات همایش تربیت در سیره و کلام امام علی علیه السلام ، قم، تربیت اسلامی، 1390.

ص: 150

ص: 152

یهودی را نیز به خود جلب کرده است. به گفته «ایزوتسو» اسلام شناس معروف ژاپنی، «ایمان» به لحاظ تاریخی مهم ترین مفهوم کلامی در اسلام بوده است (ایزوتسو، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ص 29). بر اساس آموزه های دین اسلام، ایمان حقیقی حاصل نمی شود مگر با رسوخ در قلب انسان، همان گونه که قرآن کریم می فرماید: {قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یدْخُلِ الْإیمانُ فی قُلُوبِکُمْ... } (حجرات/14)؛ «بادیه نشینان گفتند ایمان آوردیم. بگو ایمان نیاورده اید لیکن بگویید اسلام آوردیم و ایمان هنوز در دل های شما داخل نشده است». در حقیقت، ایمان یک «باور قلبی» است؛ که به زندگی انسان «جهت» می دهد و «چگونه زیستن» او را رقم می زند و محور ارزش گذاری برای اندیشه ها و عمل کردهای انسان است. از دیدگاه امام علی علیه السلام ،«ایمان» شناخت و معرفت قلبی است:«اَلْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ»(سید رضی،نهج البلاغه، حکمت227) که به صورت نقطه ای نورانی (لُمْظَةً)در قلب پدید می آید و هرچه ایمان رشد کند (شناخت و معرفت افزایش یابد) آن نورانیت نیز فزونی یابد: «إِنَّ الْإِیمَانَ یبْدُوا لُمْظَةً فِی الْقَلْبِ؛ کُلَّمَا ازْدَادَ الْإِیمَانُ، اِزْدَادَتِ اللُّمْظَةُ» (همان، خطبه5)؛ و در جای دیگر امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه واله نقل می کند که فرمودند: «لَا یسْتَقِیمُ إِیمَانُ عَبْدٍ حَتَّی یسْتَقِیمَ قَلْبُهُ» (همان، خطبه176)؛ «ایمان بنده، مستقیم و استوار نخواهد شد تا این که دل او استوار شود».در این پژوهش با بررسی و تحلیل آموزه های امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه پیرامون ایمان و معرفت قلبی، به مسئله تأثیرگذاری ساحت معرفتی قلب بر ساحت عاطفی و ساحت ارادی نفس در ارتباط با اخلاق بندگی پرداخته خواهد شد.

ساحت علم (معرفت) و اراده است و احوال نفسانی انسان در نزد آن ها یا از مقوله علم دانسته می شد یا از مقوله اراده (سراج زاده، درآمدی بر نظام اخلاقی قرآن، ص124)؛ اما نظریه ای که امروزه نزد فیلسوفان و روان شناسان در خصوص ساحت های نفس پذیرفته شده، نظریه ای است که انسان را دارای سه ساحت معرفتی، عاطفی و ارادی می داند.(1)در انسان علاوه بر ساحت معرفتی و ارادی، ساحت مستقل دیگری به نام ساحت عاطفی وجود دارد که قابل تحویل و ارجاع به دو ساحت دیگر نیست؛ زیرا ساحت معرفت، جنبه عقلانی و شناختی روان آدمی را تشکیل می دهد، عاطفه، جنبه تأثّری و انفعالی روان است و اراده، جنبه ارادی و کنشی آن را دربر دارد.

ص: 155

در توضیح سه ساحت درونی می توان چنین گفت: ساحت شناختی، شامل معارف، باورها، عقاید، تخمین ها، استدلال ها، شک ها و یقین ها می شود.

ساحت عاطفی، شامل هیجانات و احساسات مانند: عشق، نفرت، دشمنی، دوستی، آرامش، نگرانی، امید، ناامیدی، رنج، شادی، خشنودی و ترس است.

ساحت ارادی، در برگیرنده آرزوها، آرمان ها، انگیزه ها، مقاصد و اهداف آدمی است.

امروزه تفکیک ساحت معرفتی و عاطفی از یک دیگر، بسیار کانون توجه قرار گرفته است. ساحت معرفتی با مجموعه افکار و باورهای انسان سر و کار دارد، در حالی که ساحت عواطف با تأثرات و انفعالات آدمی در ارتباط است. در این ساحت، آدمی با خوشی ها و ناخوشی ها و مانند آن روبه روست که حالاتی مانند ترس، غم، شادی، امید، محبت، عشق، نفرت، دوستی و دشمنی در این ساحت مورد بررسی قرار می گیرند (شهاب، کشش های عاطفی و عقلانی ایمان و باور دینی از دیدگاه شهید ثانی، ص18). اما ارتباط این ساحات و تأثیر و تأثر از یک دیگر امروزه از مباحث مهم انسان شناسی و روان شناسی محسوب می شود. این پژوهش با توجه به این مطلب که هرﭼﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺴﺒﺖ به آن اﻓﺰون ﮔﺮدد، میل و ﺗﻮﺟﻪ نیز ﻧﺴﺒﺖ به آن ﺷﺪت می یابد (همان، ص15)، در صدد این است که بر اساس آموزه های نهج البلاغه، ساحت معرفت چگونه ساحات دیگر را تحت تأثیر خود قرار می دهد و ﺗﺄثیر ساحت ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ ساحات ﻋﻮاﻃﻒ و اراده در اخلاق بندگی تا چه حد است؟

به شمار می آید. در دیدگاه ایمان گرایانه، حقایق دینی بر امر ایمان استوار است و نمی توان از راه خردورزی و استدلال به آن حقایق دست یافت. سابقه تاریخی مسئله «ایمان» در مسیحیت به زمان «پولس قدیس» بازمی گردد. پولس معتقد بود که آموزه اصلی مسیحیت با قواعد فلسفی یونان تباه گشته است.«آگوستین» نیز بر آن بود که: «من ایمان می آورم تا بفهمم» (عباسی، فدئیسم، ص94)؛ از سوی دیگر اراده گرایان معتقدند، انسان باید فقدان شواهد کافی برای ایمان به چیزی را به وسیله شوق و اراده به سوی مقصود جبران نماید. به عبارت دیگر؛ از روزن دیدگاه اراده گرایانه، وحی وسیله ای نیست که خدا به وسیله آن گزاره هایی را به ما القاء کند؛ بلکه وحی تجلی خداست. او خود را نشان می دهد و بشر با او مواجهه مستقیم پیدا می کند. در این رویکرد، ایمان را به اموری چون: تعهد، سرسپردگی و تسلیم، اطمینان و توکل و... تعبیر می کنند. افرادی چون «پاسکال»، «ویلیام جیمز» و «پل تیلیخ» از قائلان به این نحوه نگرش به شمار می آیند (فعالی، ایمان دینی در اسلام و مسیحیت، ص 83 - 81)، البته باید توجه داشت امروزه «ایمان گرایی» را به دو شکل عمده افراطی و اعتدالی تقسیم می کنند که پیروان شکل افراطی آن خِردستیز و ضد عقل و پیروان شکل اعتدالی آن خِردگریز و غیرعقلی هستند. «کی یرکگور»، «داستایوفسکی»، «شتستوف» و «مونتنی» ازجمله ایمان گرایان افراطی و «پاسکال»، «ویلیام جیمز»، «پل تیلیخ» «ویتگنشتاین» و «جان هیک» ازجمله ایمان گرایان اعتدالی به شمار می روند (عباسی، فدئیسم، ص 94). در کلام اسلامی درباره مسئله ایمان و رابطه آن با عمل نظریات متفاوتی وجود دارد؛ گروهی چون معتزله بر آن باورند که ایمان عین عمل است و عمل تمام ماهیت ایمان را تشکیل می دهد. گروه دیگری بر آن اند که عمل خارج از ماهیت ایمان است و لو این که این دو در تعامل با هم هستند. دسته دیگری از متکلمان معتقدند که عمل جزئی از ایمان است؛ یعنی ایمان اجزاء و ارکانی دارد که عمل یکی از آن ها می باشد و هر یک از این گروه ها برای

ص: 157

اثبات نظر خود به برخی از آیات و احادیث استناد می کنند ولی آن چه بیش تر طایفه امامیه اعم از پیشینیان و متأخرین آن ها معتقدند این است که ایمان تصدیق قلبی همراه با اقرار زبانی است و عمل را از لوازم ایمان می دانند و عمل به طاعات و ترک محرمات را از آثار ایمان و مترتب بر آن می شمارند (سبحانی، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنة، ص 16).

تعبیر امام علی علیه السلام شگفت ترین امری است که در انسان سراغ داریم: «لَقَدْ عُلِّقَ بِنِیاطِ هَذَا الْإِنْسَانِ بَضْعَةٌ هِی أَعْجَبُ مَا فِیهِ وَ ذَلِکَ الْقَلْبُ» (همان، حکمت108)؛«به (رگ های) این انسان پاره گوشتی آویخته شده که آن شگفت ترین چیزی است که در آدمی یافت می شود و آن قلب است». بررسی دقیق در موارد گسترده کاربرد واژه قلب در نهج البلاغه نشان می دهد که بیش تر موارد کاربرد این واژه از یک سو در مورد ساحات سه گانه درونی آدمی است و از سوی دیگر به اخلاق بندگی یعنی رابطه و نسبت میان انسان و خداوند مربوط می شود. و با تحلیل از طریق قرائن و شواهد می توان نتیجه گرفت که در پاره ای از موارد یک ساحت خاص مراد است و در پاره ای موارد دو یا سه ساحت درونی می تواند منظور نظر واقع شده باشد. بدین سان به طور مختصر می توان گفت گذشته از مواردی که این واژه در معنایی غیر از ساحات درونی (اخلاق بندگی) به کار رفته است شاهد کاربرد این واژه در موارد زیر هستیم:

اللِّسَانَ» (همان، خطبه132). تیرگی قلب: «اَلْمَرِینُ عَلَی قَلْبِهِ» (همان، نامه10). بزرگ دیدن خداوند: «عَظُمَ جَلَالُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فِی نَفْسِهِ وَجَلَّ مَوْضِعُهُ مِنْ قَلْبِهِ» (همان، خطبه216). تعریف ایمان به معرفت قلبی: «اَلْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ» (همان، حکمت227). نشاندن حجت های الهی در دل: «یَزْرَعُوهَا فِی قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ» (همان، حکمت147). سپیدی ایمان در قلب: « إِنَّ الْإِیمَانَ یَبْدُوا لُمْظَةً فِی الْقَلْبِ» (همان، خطبه5). درک عظمت الهی: «وَ تَوَلَّهَتِ الْقُلُوبُ إِلَیهِ لِتَجْرِی فِی کَیفِیةِ صِفَاتِهِ» (همان، خطبه91).

قطعی آن را به ساحتی خاص فرو کاست، بلکه امکان دارد مربوط به دو یا سه ساحت درونی باشد. هم چنین در برخی موارد شاهد به کار رفتن این واژه در دو یا سه ساحت درونی هستیم.

اسلام، دین خداوندی است که آن را برای خود برگزید و با دیده عنایت پروراند و بهترین آفریدگان خود را مخصوص ابلاغ آن قرار داد و ستون هایش را بر محبت خویش استوار ساخت». تا جایی که قلوب محبان خداوند در حسرت دیدار او سوخته و مشتاق است: «قُلُوبُهُم إلَیکَ مَلهُوفَة» (همان، خطبه227). امیرالمؤمنین علیه السلام در مواردی برای بیان عشق محبان الهی به خدا از واژه «وَلَه» استفاده نموده است: «اَینَ الْقَوْمُ الَّذِینَ دُعُوا إِلَی الْإِسْلَامِ فَقَبِلُوهُ، وَ قَرَءُوا الْقُرْآنَ فَأَحْکَمُوهُ، وَهِیجُوا إِلَی الْجِهَادِ فَوَلِهُوا وَلَهَ اللِّقَاحِ إِلَی أَوْلَادِهَا» (همان، خطبه121). مبنای اصلی این عشق و محبت، معرفت است. هرقدر معرفت انسان به خدا بیش تر شود، ما سوی الله در نظرش کوچک تر می شود و به امور حقیر و ناچیز، دل نمی بندد: «عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْیُنِهِمْ (همان، خطبه193)؛ آفریدگار در چشم دلشان بزرگ است و از این رو هرچه جز اوست در نظرشان کوچک است». این عبارات نشان دهنده عشق عبد به معبود است؛ به این صورت که دل او تنها از حضور و محبت خدا پر شده و جز یک محبوب و معشوق ندارد، درواقع به تعبیر یکی از شارحان نهج البلاغه، عظمت خدا بسته به جاذبه های الهی در معرفت و محبت خدا متفاوت می شوند و به واسطه میزان استغراق، تصور عظمت خدا در نظر عارف فرق می کند و به اندازه این عظمت، ماسوای خدا کوچک می شوند (بحرانی، شرح نهج البلاغه، ج3، ص369- 368) با وجود آن که کلمه عشق یک بار و آن هم به معنای منفی در نهج البلاغه به کار رفته، چنان که دیده را کور، دل را بیمار و گوش را کر می کند و باعث می شود خواهش های نفسانی بر عقل چیره و جان انسان شیفته دنیا شده و درنتیجه برده و بنده آن شود: «مَنْ عَشِقَ شَیئاً أَعْشَی بَصَرَهُ وَ أَمْرَضَ قَلْبَهُ» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه109)، اما به جای آن، واژگان جانشینی نظیر محبت و انس استفاده شده که همین معنا را در بر دارند: «اللَّهُمَّ إِنَّکَ آنَسُ الآنِسِینَ لِأَوْلِیائِکَ... وَ قُلُوبُهُمْ إِلَیکَ مَلْهُوفَةٌ؛ إِنْ أَوْحَشَتْهُمُ الْغُرْبَةُ آنَسَهُمْ ذِکْرُکَ» (همان، خطبه227)؛ «پروردگارا! تو برای دوستانت بهترین مونسی ... قلوبشان سخت به

ص: 162

تومشتاق است و اگر غربت آن ها را به وحشت اندازد یاد تو مونس تنهایی آن هاست».

آرامش و اطمینان قلبی: ایمان باعث سکینه و آرامش قلب مؤمن می گردد و سکینه حالت خاصی از اطمینان و آرامش نفسانی است که در مورد استقرار انسان و عدم اضطراب باطنی او در تصمیم و اراده او به کار می رود (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، ص303). اصطلاح دیگری که بیش تر متأثر از ایمان است، واژه سکینه است که از جنس عواطف می باشد. آرامش و سکینه در مقابل خوف و خشیت قرار دارد. خداوند در قرآن فرموده است: {الَّذینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ} (رعد/28). از خواص و آثار ایمان، سکینه است. جایگاه چنین نعمت ارزشمندی قلب آدمی است و با ورودش هرگونه اضطراب و سرگردانی را مرتفع می سازد. سکینه هدیه ای از ساحت ربوبی بر قلب مؤمن است. با آمدن چنین هدیه ای آرامش و قرار بر سراسر وجود آدمی حاکم می شود: {هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ} (فتح/4)؛ «اوست آن کسی که در دل های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند». کسانی که ایمان واقعی به خدا دارند علیرغم همه مشکلاتی که سر راه آن ها وجود دارد با آرامش کامل روحی بدون هیچ ترس و ناراحتی مشکلات را از سر راه خود برداشته و فراز و نشیب های زندگی را طی می کنند تا به سرمنزل مقصود برسند. ویلیام جیمز می گوید: همان گونه که امواج خروشان و غلطان اقیانوس نمی تواند آرامش و ژرفای آن را برهم زند و امنیت آن را پریشان سازد، شایسته است که دگرگونی های سطحی و موقت زندگی، آرامش درونی انسانی را که عمیقاً به خداوند ایمان دارد، بر هم نزند؛ چراکه انسان متدین واقعی، تسلیم اضطراب نمی شود و توازن شخصیت خویش را حفظ می کند و همواره آماده مقابله با مسائل ناخوشایندی است که احتمالاً روزگار برایش پیش می آورد (جیمز، دین و روان، ص 168).

ص: 163

اصلی ترین پایه های آرامش و اطمینان انسان مبتنی بر دوست داشتن خداست. امیرالمؤمنین علیه السلام آرامش مؤمنین را در هنگام تنهایی و غربت متذکر شده می فرماید:« إِنْ أَوْحَشَتْهُمُ الْغُرْبَةُ آنَسَهُمْ ذِکْرُکَ» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه227)؛ «اگر غربت به وحشتشان افکند یاد تو انس و آرامش آن هاست». رضا و تسلیم: «رضا» ضد سخط و عبارت است از ترک اعتراض بر مقدّرات الهی در باطن و ظاهر، قولاً و فعلاً (نراقی، جامع السعادات، ج 1، ص 98) و صاحب مرتبه رضا پیوسته در لذت و شادمانی و راحتی است؛ زیرا نزد او تفاوتی میان فقر و غناء، راحت و عناء (سختی)، بقاء و فناء، عزّت و ذّلت، مرض و صحت و موت و حیات نیست و هیچ یک از این ها بر دیگری در نظر او ترجیح ندارد و هیچ کدام بر دل او گران نیست؛ زیرا که همه را صادر از خدای تعالی می داند و به واسطه محبت حق که بر دل او رسوخ نموده، بر همه افعال او عاشق است و آن چه از او می رسد بر طبع او موافق است (همان). پس آن چه به هنگام بلا و مصیبت، موجب آرامش روان و طمأنینه و قرار انسان می شود، رضا و تسلیم امر الهی است. حتی آسایش جسمی و بدنی هم در سایه همین حالت روحی است. رضا به معنای خشنودی و ثمره محبت انسان به ذات مقدس الهی است که تسلیم محض پروردگار باشد و در برابر مشکلات صبر و پایداری نماید و اندوهی به دل راه ندهد. امام علی علیه السلام در وصف صاحبان این حالت ها می فرماید: «کَانَ لِی فِیمَا مَضَی أَخٌ فِی اللَّهِ، وَکَانَ [یُعَظِّمُهُ] یُعْظِمُهُ فِی عَینِی صِغَرُ الدُّنْیا فِی عَینِهِ»؛ «پیش از این مرا برادری بود در راه خدا، که خُرد بودن دنیا در نظرش او را در چشم من بزرگ داشته بود». «وَکَانَ لَا یَشْکُوا وَجَعاً إِلَّا عِنْدَ بُرْئِهِ»؛ «از درد شکوه نمی نمود، مگر آن گاه که بهبود یافته بود». «وَکَانَ أَکْثَرَ دَهْرِهِ صَامِتاً»؛ «بیش تر روزگارش در خاموشی می گذشت». «وَکَانَ إِذَا غُلِبَ عَلَی الْکَلَامِ لَمْ یَغْلَبْ عَلَی السُّکُوتِ»؛ «اگر در سخن مغلوب می شد، در خاموشی مغلوب نمی شد». «وَکَانَ إِذَا بَدَهَهُ أَمْرَانِ یَنْظُرُ [نَظَرَ] أَیُّهُمَا أَقْرَبُ إِلَی الْهَوَی [فَخَالَفَهُ] فَیُخَالِفُهُ فَعَلَیْکُمْ بِهَذِهِ الْخَلَائِقِ فَالْزَمُوهَا وَ تَنَافَسُوا فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِیعُوهَا فَاعْلَمُوا

ص: 164

أَنَّ أَخْذَ الْقَلِیلِ خَیْرٌ مِنْ تَرْکِ الْکَثِیرِ»؛ «هرگاه دو کار برای او پیش می آمد می نگریست که کدام یک از آن دو به هوای نفس نزدیک تر است تا خلاف آن کند. بر شما باد به این خوی ها، آن ها را فراگیرید و در فراگرفتنشان با یک دیگر رقابت نمایید. اگر نتوانستید به همه آن ها برسید، برگرفتن اندک، بهتر از ترک کردن همه است» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت218). حضرت هم چنین در دعاهایش از خداوند می خواهند که مقام رضا و تسلیم را به همه ما ارزانی دارند: «اللَّهُمَّ! ...فَهَبْ لَنَا فِی هَذَا الْمَقَامِ رِضَاکَ وَأَغْنِنَا عَنْ مَدِّ الْأَیدِی إِلَی سِوَاکَ» (همان، خطبه91)؛ «پروردگارا! ...خشنودی و رضای خود را به ما ارزانی دار و بی نیازمان گردان از این که دست سؤال جز به درگاه تو دراز کنیم». خوف و رجاء: این دو از حالات و صفات قلبی است که مؤمنان و زهدپیشگان سعی در کسب این مقام و طی طریق آن دارند. خوف به معنای ترس از عقاب الهی و رجاء به معنای امید به رحمت الهی در کنار یک دیگر نقش اساسی در حوزه اخلاق بندگی دارد، اما متأسفانه برخی مکتب های کلامی - اخلاقی مانند «مرجئه» با سردادن شعار رجاء و نفی خوف، آن را دست آویز فرار از مسئولیت های اخلاقی و دینی خود قرار داده و برخی مکتب ها نیز با تکیه بر شعار خوف، پیروان خویش را از جنبه های امیدبخش رجاء محروم کرده اند (سایت مدرسه علمیه حضرت خدیجه، 1396، کد مطلب 22263). امام خمینی قدس سره درباره خوف و رجاء می فرماید: فتح باب عبادت و بندگی، یکی از نعمت های بزرگی است که تمام موجودات رهین آن نعمت اند و از شکر این نعمت ناتوان اند، بلکه هر شکری فتح باب کرامتی است که از شکر آن نیز عاجزند. پس اگر انسان علم به این مطلب پیدا کرد و قلبش از آن مطلع شد، معترف به تقصیر شود و اگر عبادت جن و انس و ملائکه مقربین را در درگاه حق تعالی بَرَد، باز خائف باشد. و قلبش به گونه ای از خوف لرزان و دلش متزلزل است که اگر تمام کمالات به او روی آورد و مفتاح همه معارف

ص: 165

به دست او داده شود و قلبش از تجلیات مالامال گردد، ذره ای خوف آن کم نگردد و تزلزلش تخفیف پیدا نکند (امام خمینی، چهل حدیث، ص196)؛ و اگر عظمت حق در دل باشد و قلب مؤمن در احاطه لطف و رحمت ذات حق تعالی، قیام به اطاعت و عبودیت می کند. پس اگر با انجام وظایف و جد و جهد در طاعت و عبادت، اعتماد به اعمال خود نداشته باشد و آن ها را به چیزی نشمرد و امید به رحمت حق و فضل و عطای او داشته باشد دارای مقام رجاست و با شکر خدای تعالی از ذات مقدس الهی بخواهد که آن را در قلبش محکم کند (همان، ص199). امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره می فرماید: «اَلْفَقِیهُ کُلُّ الْفَقِیهِ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، وَ لَمْ یُؤْیسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ، وَ لَمْ یُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَکْرِ اللَّهِ» (همان، حکمت90)؛ «فقیه کامل کسی است که مردم را نه از آمرزش خداوند نومید گرداند و نه از رحمت حق مأیوسشان سازد، نه از مکر خدا ایمنی دهد». خوف و رجا به عنوان دو بال برای پرواز در آسمان سعادت و قرب الی الله معرفی شده؛ زیرا اگر خوف، فزونی یابد انسان به سوی یأس کشیده می شود و آدم مأیوس گرفتار انواع گناهان خواهد شد و اگر امید او فزونی یابد نسبت به ارتکاب گناهان بی تفاوت می گردد (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام ، ج 14، ص390). امیرالمؤمنین علیه السلام عبادت و بندگی آزمندانه و خائفانه خداوند را که حاصل شناخت خداوند از دریچه قهر و غضب و یا فقط لطف و رحمتش باشد رد کرده می فرماید: «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ، وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت237)؛ «گروهی خدا را به شوق بهشت می پرستند، این عبادت بازرگانان است و گروهی خدا را از ترس عذاب او می پرستند، این عبادت بردگان است». «خوف» و «رجاء» هر دو به آینده انسان مربوط می شوند و حاکی از شناخت و معرفت نسبت به خداوند است اما از جهت ریشه با هم تفاوت دارند؛ چراکه «خوف» حالت نفسانی ناشی از شناخت خداست به این لحاظ که قادر است نعمت های دنیوی را در آینده از ما سلب کند و از نعمت های اخروی محروممان سازد و «رجاء» حالت نفسانی ناشی از

ص: 166

شناخت خداست به این لحاظ که قادر است در آینده نیز به اعطاء این نعمت های دنیوی ادامه دهد، از نظر کمّی و کیفی آن را بیفزاید و ما را از نعمت های بزرگ اخروی نیز برخوردار سازد. خوف و رجا از محرومیت و امید به آینده بهتر در فطرت انسان ریشه دارند و دو عامل قوی و نیرومند هستند برای آن که انسان را وادار به تلاش و کوشش و خودسازی و اصلاح امور مادّی و معنوی خویش سازند و به لحاظ همین نقش و اهمیتی که دارند، مؤمنین همیشه در حالت خوف به سر می برند: «إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ خَائِفُونَ» (همان، خطبه153)؛ «مؤمنان از خداوند ترسان هستند» و این ترس به خاطر شناخت عظمت الهی است: «وَتَجِبُ الْقُلُوبُ مِنْ مَخَافَتِهِ» (همان، خطبه179)؛ «در برابر مهابتش دل ها مضطرب و نگران است» و تقوای الهی این خوف را بیش تر بر دل ها می نشاند: «إنَّ تَقْوَی اللَّهِ ... وَ أَلْزَمَتْ قُلُوبَهُمْ مَخَافَتَهُ» (همان، خطبه114)؛ «تقوا، ترس از خدا را در دل هایشان نشانده است»، اما در برابر این خوف، رجاء باعث دل بستن و امیدواری به لطف و رحمت الهی است و انسان را در عبادت و بندگی دلگرم می نماید. همان گونه که حضرت می فرماید: «اللَّهُمَّ... قَدْ رَجَوْتُکَ دَلِیلًا عَلَی ذَخَائِرِ الرَّحْمَةِ وَکُنُوزِ الْمَغْفِرَةِ» (همان، خطبه91)؛ «خدایا! من به تو امیدوارم تا مرا به سوی ذخایر رحمت و گنجینه های آمرزشت آشنا کنی». تقوی: ملکه درونی و حالتی نفسانی است که سبب حفظ نفس از نافرمانی خدا در همه زمینه های مختلف زندگی، اعم از بُعد فردی یا اجتماعی می شود. بررسی تقوا در نهج البلاغه، این حقیقت را آشکار می کند که برخلاف تصور غلط بعضی مقدس مآبان، تقوا از دیدگاه امام علی علیه السلام امری فردی و روش عملی منفی به معنای انزوا و گوشه گیری و کناره گیری از محیط و جامعه و ترک تمامی امور مباح در زندگی انسان و عدم ورود به وادی علم و سیاست و فرهنگ نیست، بلکه از منظر امیرمؤمنان علیه السلام تقوا ملکه ای درونی است که فرد را در عین اشتغال به فعالیت های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و ... به مقام قرب الی الله واصل و وی را از هرگونه نافرمانی خدا منع می کند (احمدیان، سعیداوی، تحلیل

ص: 167

معنایی درجات تقوا در نهج البلاغه، ص 70). از نظر روان شناختی، رفتار یک فرد با تقوا، در تصمیم گیری، در تحمل سختی ها، در نظم کار و برنامه ریزی و در عدم غفلت از آینده تحلیل می گردد که البته جهت همه این ها به سوی خداوند است و جوهر همه این برنامه ریزی ها و آثار مثبت، برخاسته از معرفت و عشق به خداوند است (شاملی، معناشناسی واژه های اخلاقی نهج البلاغه، ج2، ص311).

امیرالمؤمنین علیه السلام بیماردلی (پیروی از هوی وهوس) و امراض باطنی را مانع عبودیت و بندگی می داند و خطرناک تر از بیماری های جسمی به حساب می آورد و می فرماید: «أَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ (همان، حکمت388)؛ سخت تر از بیماری جسم، بیماری قلب است». و تقوی را داروی شفابخش تمامی بیماری های روحی و روانی انسان معرفی می نماید: «فَإِنَّ تَقْوَی اللَّهِ دَوَاءُ دَاءِ قُلُوبِکُمْ وَ بَصَرُ عَمَی أَفْئِدَتِکُمْ وَشِفَاءُ مَرَضِ أَجْسَادِکُمْ وَصَلَاحُ فَسَادِ صُدُورِکُمْ وَطُهُورُ دَنَسِ أَنْفُسِکُمْ وَ جِلَاءُ عَشَا أَبْصَارِکُمْ وَأَمْنُ فَزَعِ جَأْشِکُمْ وَضِیاءُ سَوَادِ ظُلْمَتِکُمْ» (همان، خطبه198)؛ «تقوا پیشه کنید که تقوای الهی داروی بیماری های دل های شماست و سبب بینایی قلب ها و شفای امراض جسمانی و موجب اصلاح فساد جان ها و پاکیزگی از آلودگی ارواح و جلای نابینایی چشم ها و سبب امنیت در برابر اضطراب ها و روشنایی تیرگی های شماست».

سه. مفهوم موحد شدن؛ و در این مفهوم نیز حفظ نفس از توجه به غیر خدا و فقط خدا را محور همه امور قرار دادن، دیده می شود. امیرالمؤمنین علیه السلام با اشاره به اوصاف متقین می فرماید: «فَالْمُتَّقُونَ فِیهَا هُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ... غَضُّوا أَبْصَارَهُمْ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ؛ نُزِّلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی الْبَلَاءِ، کَالَّتِی نُزِّلَتْ فِی الرَّخَاءِ؛ وَلَوْ لَا الْأَجَلُ الَّذِی کَتَبَ اللَّهُ عَلَیهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَینٍ شَوْقاً إِلَی الثَّوَابِ وَخَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ؛ عَظُمَ الْخَالِقُ فِی أَنْفُسِهِمْ فَصَغُرَ مَا دُونَهُ فِی أَعْینِهِمْ» (همان، خطبه193)؛ «پرهیزکاران در این دنیا صاحب فضایلی هستند؛ چشمان خویش را از آن چه خداوند بر آنان حرام کرده فرو نهاده اند، حال آنان در بلا همچون حالشان در آسایش و رفاه است و اگر سرآمد معینی که خداوند برای (زندگی) آن ها مقرّر داشته نبود، یک چشم برهم زدن، ارواحشان از شوق پاداش الهی و ترس از کیفر او در جسمشان قرار نمی گرفت. آفریدگار در روح و جانشان بزرگ جلوه کرده، به همین دلیل غیر او در چشمانشان کوچک است». چهار. مفهوم اخلاص و اطاعت و عبادت؛ در این مفهوم هم حفظ نفس از توجه به

ص: 169

امور غیر الهی و خالص کردن نفس برای خدا، دیده می شود. امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به کارگزار خویش می فرماید: «أَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ فِی سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِیاتِ عَمَلِهِ، حَیثُ لَا [شَاهِدَ] شَهِیدَ غَیرُهُ» (همان، نامه26)؛ «او را می فرمایم که از خدا بترسد در کارهای نهانش و کرده های پنهانش، آن جا که جز خدا کسی نگرنده نیست». مهم ترین سفارش حضرت به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام نیز در مورد تقواست: «یا بُنَیَّ أَنَّ أَحَبَّ مَا أَنْتَ آخِذٌ بِهِ إِلَی مِنْ وَصِیَّتِی تَقْوَی اللهِ» (همان، نامه31)؛ «ای فرزندم بدان! محبوب ترین چیزی که از میان وصایایم باید به آن تمسک جویی، تقوا و پرهیزکاری است». پنج. مفهوم ایمان و عمل صالح؛ که در آن نیز به نوعی مفهوم حفظ نفس وجود دارد؛ زیرا فرد متقی که عمل صالح انجام می دهد، خود را از عاقبت سوء بی ایمانی که مبتلا شدن به عذاب الهی است، حفظ می کند. «أَوْصَاکُمْ بِالتَّقْوَی وَ جَعَلَهَا مُنْتَهَی رِضَاهُ وَ «مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» مِنَ الْفِتَنِ» (همان، خطبه183)؛ «و] خداوند] شما را به پرهیزکاری سفارش کرده و آن را نهایت خشنودی خود و خواستش از بندگان قرار داده ...و آن کس که تقوا پیشه کند خداوند راهی برای رهایی از فتنه ها به رویش می گشاید» و در جای دیگر می فرماید: «فَمَنْ أَشْعَرَ التَّقْوَی قَلْبَهُ، بَرَّزَ مَهَلُهُ وَ فَازَ عَمَلُهُ» (همان، خطبه132)؛ «هر کس تقوا را در کانون قلب خویش قرار دهد کارهای نیک او ظاهر می شود، و عملش به پیروزی می رسد و در سفارش به همّام و لزوم پرواپیشگی می فرماید: «یا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ، فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَالَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ» (همان، خطبه193)؛ «ای همّام از خدا بترس و نیکوکار باش که همانا خدا با کسانی است که پرهیزکارند و آنان که نیکوکردارند». حضرت ضعف تقوا را عامل بیماری و مرگ قلب و شقاوت انسان دانسته می فرماید: «مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ، وَمَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ» (همان، حکمت349)؛ «کسی که تقوایش نقصان یابد قلبش می میرد و کسی که قلبش بمیرد داخل آتش دوزخ می شود».

ص: 170

رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ» (انفال/2). ایمان به خدا و توکل به او ازجمله ملاک های بندگی است، یعنی کسی که ادعای عبودیت می کند باید عقد قلبی به ربوبیت و وحدانیت خداوند داشته و در عمل هم با تسلیم در برابر اوامر الهی و دوری از نواهی و منکرات، آن را نشان دهد و هم چنین تنها ادعای توکل کافی نیست، بلکه باید در عمل هم نشان دهد که تمامی امور را به او واگذار کرده است (فروهی، توکل از منظر قرآن و روایات، ص104). توکل در نهج البلاغه؛ هم در معنای اخلاقی و هم در معنای عرفانی به کار رفته است و امیرالمؤمنین علیه السلام از جهات مختلف بر اهمیت توکل تأکید نموده و آن را پایه ایمان، عامل آرامش روحی و راهی به سوی دست یابی به عبودیت الهی دانسته است: «اَلإیمانُ عَلیَ أربَعَةِ ارکانٍ: اَلتَّوَکُلُ عَلی اللهِ وَ التَّفویضِ إلی اللهِ وَالتَّسلیمِ لِأمرِ اللهِ وَالرِّضیَ بِقَضاءِ اللهِ» (ری شهری، میزان الحکمه، ج14، ص705). امام علی علیه السلام در مورد نقش توکل در زندگی اولیای الهی می فرمایند: «اللَّهُمَّ إِنَّکَ آنَسُ الآنِسِینَ لِأَوْلِیائِکَ وَ أَحْضَرُهُمْ بِالْکِفَایةِ لِلْمُتَوَکِّلِینَ عَلَیکَ» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه227)؛ «بار خدایا، تو به دوستانت از همه دوستانشان مهربان تری و بر آنان که به تو توکل کنند از هر کس دیگر کارسازتر». توکل حقیقی موجب اطمینان و آرامش در کارها می باشد، یعنی پس از آن که انسان متوکل همه آگاهی ها و کوشش های ممکن را به کار بُرد و اقدام نمود، بدان جهت که به وسیله توکل، خدا را ناظر کار خود می داند و خود نیز تقصیری در مقدمات و اسباب اختیاری کار انجام نداده است، لذا با کمال آرامش و اطمینان خاطر دست به کار می شود. همان گونه که حضرت علی علیه السلام می فرماید: «أصلُ قُوَّةِ القَلبِ اَلتَّوَکُلُ عَلی اللهِ»؛ «ریشه قوت قلب، توکل بر خداوند است» (آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص418) و در جای دیگر می فرماید: «أَتَوَکَّلُ عَلَیهِ کَافِیاً نَاصِراً» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه83)؛ به خدا توکل می کنم چون تنها یاور و کفایت کننده است». از بیانات امام علیه السلام این احساس نیاز حاصل می شود که چون خداوند دوست واقعی انسان ها ست و خوبی و صلاح آن ها را می خواهد و هم چنین از اسرار و نیازهای آنان باخبر

ص: 172

است و از سویی دیگر اختیار تمام امور و سررشته تمام کارها به دست اوست پس فقط خدا شایسته اعتماد و توکل است. ﺻﺒﺮ: ﺣﺎﻟﺘﻰ ﻧﻔﺴﺎﻧﻰ و ﻣﺘﻌﻠ-ﻖ ﺑ-ﻪ ﺳ-ﺎﺣﺖ ﻋ-ﺎﻃﻔﻰ ﻧﻔ-ﺲ اﺳ-ﺖ، که ﺑ-ﺎ آمیزه ای از ﻣﻌﺮﻓﺖ، ﺣﺎل و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ تمامیت می رسد (ﻏﺰاﻟﻰ،احیاء علوم لدین، ربع چهارم، ص314) و چنان ارتباطی با ایمان دارد که حضرت علی علیه السلام آن را به منزله سر و عضو اصلی ایمان به شمار آورده اند چنان که می فرماید: «عَلَیکُمْ بِالصَّبْرِ، فَإِنَّ الصَّبْرَ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ، وَلَا خَیرَ فِی جَسَدٍ لَا رَأْسَ مَعَهُ، وَ لَا خَیرَ فِی إِیمَانٍ لَا صَبْرَ مَعَهُ» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت82)؛ «ر شما باد که صبر و استقامت پیشه کنید؛ زیرا صبر و استقامت در برابر ایمان همچون سر است در برابر تن. تن بی سر فایده ای ندارد هم چنین ایمان بدون صبر و استقامت». امیرالمؤمنین علیه السلام یک از مهم ترین ستون های ایمان را صبر معرفی نموده: «اَلْإِیمَانُ عَلَی أَرْبَعِ دَعَائِمَ: عَلَی الصَّبْرِ وَ...» (همان، حکمت31) و در توصیف صبر می فرماید: «الصَّبْرُ مِنْهَا عَلَی أَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَی الشَّوْقِ وَالشَّفَقِ وَالزُّهْدِ وَالتَّرَقُّبِ»(همان)؛ «صبر از میان آن ها، بر چهار شعبه استوار است؛ بر اشتیاق، ترس، زهد و انتظار؛ «فَمَنِ اشْتَاقَ إِلَی الْجَنَّةِ سَلَا عَنِ الشَّهَوَاتِ»: آن کس که مشتاق بهشت باشد، شهوات و تمایلات سرکش را به فراموشی می سپارد». «وَمَنْ أَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّمَاتِ»؛ «و آن کس که از آتش جهنم بیمناک باشد از گناهان دوری می گزیند». «وَمَنْ زَهِدَ فِی الدُّنْیا اسْتَهَانَ بِالْمُصِیبَاتِ»؛ «و کسی که زاهد و بی اعتنا به دنیا باشد مصیبت ها را ناچیز می شمرد». «وَمَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سَارَعَ إِلَی الْخَیرَاتِ»؛ «و آن کس که انتظار مرگ را می کشد برای انجام اعمال نیک سرعت می گیرد». امیرالمؤمنین علیه السلام صبر را از ویژگی های مؤمن می دانند:«اَلْمُؤْمِنُ صَبُورٌ»(همان، حکمت333)؛ «مؤمن صبور است» و نشانه های متقین را این گونه توصیف می کنند: «... عِلْماً فِی حِلْمٍ وَ صَبْراً فِی شِدَّةٍ... وَفِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ» (همان، خطبه193)؛ «... علمش آمیخته به حلم است و در سختی ها و شدائد و حوادث ناگوار شکیبا و صبور است». حضرت صبر را دو گونه برشمرده اند: «اَلصَّبْرُ صَبْرَانِ،

ص: 173

صَبْرٌ عَلَی مَا تَکْرَهُ، وَ صَبْرٌ عَمَّا تُحِبُّ (همان، حکمت55)؛ «شکیبایی دو گونه است: شکیبایی بر آن چه خوش نمی داری و شکیبایی در آن چه دوست می داری»؛ و تأکید می فرمایند که: «وَاسْتَتِمُّوا نِعَمَ اللَّهِ عَلَیکُمْ بِالصَّبْرِ عَلَی طَاعَتِهِ، وَالْمُجَانَبَةِ لِمَعْصِیتِهِ» (همان، خطبه188)؛ «به صبر بر طاعتش و دوری از نافرمانیش، نعمت خدا را بر خود تمام کنید». پیمودن راه حق و رسیدن به مقام قرب پروردگار و حتی رسیدن به اهداف و مقامات مادی در دنیا راه صاف و همواری نیست لذا صبر و استقامت مهم ترین وسیله پیروزی انسان در دنیا و آخرت است (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام ، ج 12، ص 350) و به همین دلیل هنگامی که فرشتگان رحمت به استقبال بهشتیان می آیند به آن ها می گویند: این همه نعمت در برابر صبر و استقامتی است که به خرج داده اید: «وَالْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ» (رعد/23-24)، و به همین خاطر حضرت دعا می فرمایند و از خدا می خواهند که دل های ما را صبور نماید: «أَخَذَ اللَّهُ بِقُلُوبِنَا وَ قُلُوبِکُمْ إِلَی الْحَقِّ وَ أَلْهَمَنَا وَ إِیاکُمُ الصَّبْرَ» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه205)؛ «خداوند دل های ما را و شما را به حق متمایل سازد؛ و در دل ما و شما شکیبایی اندازد». شکر و سپاس: یکی از حالات ارزشمند نفس، شکر است که معیار ارزش و بزرگواری نفس و وسیله جذب و کشش از ناحیه عبد به سوی معبود است. شکر در مقابل نعمت هایی می باشد که قبلاً خدا به انسان داده است. با ش--کر، انسان می تواند لطف الهی را درباره خود زیاد کند: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» (ابراهیم/7). شکرگزاری یکی از صفات خداوند است: «وَاللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ» (تغابن/17). درحقیقت رضایت و خشنودی قلبی از نعمت های الهی و عدم نارضایتی و ناسپاسی نسبت به نعمت ها، چه کم باشند یا زیاد، شکرگزاری و از آثار ایمان است (سلیمانی، شکرگزاری در قرآن و حدیث، ص 23). دس--ت یابی به قله های والای کمال معنوی و عبودیت و بندگی در اثر صبر بسیار و شکر فراوان حاصل می شود. از نشانه های ایمان در وهله اول سپاسگزاری و شکر نسبت به خداوند است که مظهر لطف و

ص: 174

بخشش بوده و با نعمت های فراوان، مخلوقاتش را به بندگی و اطاعت از خویش فرمان داده است. همان گونه که امیرالمؤمنین علیه السلام شکرگزاری را از ویژگی های مؤمن می داند: «اَلْمُؤْمِنُ شَکُورٌ» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت333)؛ «مؤمن شکرگزار است» و نشانه های متقین را این گونه توصیف می کند: «...وَ فِی الْمَکَارِهِ صَبُورٌ وَ فِی الرَّخَاءِ شَکُورٌ» (همان، خطبه193)؛ «... و در حوادث ناگوار، شکیبا و به هنگام فزونی نعمت شکرگزار است». حضرت در عبادات هم شکرگزاری را به عنوان معیار آزادگی و حریت انسان می داند و می فرماید: «إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ» (همان، حکمت237)؛ «گروهی خدا را برای سپاس او می پرستند، این عبادت آزادگان است». امیرالمؤمنین علیه السلام حمد و سپاس خداوند را بهترین وسیله یاد و ذکر خداوند می داند و می فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ الْحَمْدَ مِفْتَاحاً لِذِکْرِهِ» (همان، خطبه157)؛ «حمد و ستایش، مخصوص خداوندی است که «حمد» را کلید ذکر و یاد خود قرار داده است». انسان آگاه به عظمت خداوند، معنای این شکر و سپاس را بهترین وسیله تقرب به مقام ربوبی می داند و با درکی که درباره خداوند جل جلاله دارد و با آن اثر روحانی عالی که در درون او ایجاد می گردد، مانند یک چشمه جوشان دائمی، بذرهای کاشته شده انواع ذکر الهی را آبیاری می کند (جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج16، ص365). ذکر و دعا: در اصطلاح، (دعا) درخواست عنایت و فضل خداوند و استمداد از او و سرانجام اظهار نیازمندی و عجز نزد او و هم ارتباط معنوی انسان ها و آفریدگار جهان و نجوای با او، به شمار می آید. دعا صمیمی ترین شیوه ارتباط بندگان با خداوند است که از رهگذر آن هر کس به زبان خود با ساحت قدس ربوبی راز و نیاز می کند؛ داعی در هنگام دعا به حرکت خود ایمان دارد و به عظمت خالق خود در فضای قلب خویش یقین دارد و او را تنها کسی که قدرت برآورده ساختن خواسته هایش را دارد مورد توجه قرار می دهد: «وَ حَثَّکُمْ عَلَی الشُّکْرِ وَ افْتَرَضَ مِنْ أَلْسِنَتِکُمُ الذِّکْرَ (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه183)، خداوند

ص: 175

شما را به شکر نعمت هایش ترغیب کرده (تا نعمتش را بر شما افزون کند) و ذکر و یادش را با زبان بر شما واجب ساخته است (تا دل هایتان همواره بیدار باشد)».

امام علیه السلام از میان همه اعمال واجب و مستحب، بر ذکر زبانی تکیه کرده به جهت آن است که ذکر با زبان، مایه بیداری دل است و این بیداری سرچشمه اصلی حرکت به سوی خیر و سعادت می باشد. افزون بر این اگر زبان در اختیار ذکر خدا قرار نگیرد در اختیار شیطان قرار خواهد گرفت و می دانیم که بخش مهمی از گناهان کبیره با زبان انجام می شود. این نکته نیز حائز اهمیت است که توجه به نعمت ها و شکر منعم در برابر نعمت ها، پایه اصلی معرفة الله است (مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام ، ج7، ص106).

او؛

ه-. ایجاد صبر و بردباری در راه حق؛

و. توکل به خدا؛

ز. شکرو سپاس؛

ح. ذکر و دعا.

ص: 177

1. مؤسسه امام خمینی قدس سره ، 1385.

2. شهاب، محمدهادی، کشش های عاطفی و عقلانی ایمان و باور دینی از دیدگاه شهید ثانی، کشف الریبه از احکام الغیبه، بیروت، دارالاضواء، 1387.

3. الطباطبایی، السیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1364.

4. عباسی، ولی الله، فدئیسم، مجله علمی - تخصصی معرفت، شماره 67، 1382.

5. ﻏﺰاﻟﻰ، اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤﺪ، احیاء ﻋﻠ-ﻮم الدﻳﻦ، رﺑ-ﻊ ﺳ-ﻮم و ﭼﻬ-ﺎرم، بیروت، داراﻟﻔﻜﺮ، 1406 ق.

6. فروهی، ناصر، توکل از منظر آیات و روایات، قم، انتشارات رسالت یعقوبی، 1388.

7. فعالی، محمدتقی، ایمان دینی در اسلام و مسیحیت، قم، کانون اندیشه جوان، 1378.

8. مصباح، محمدتقی، به سوی خودسازی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380.

9. مطهری، مرتضی، شرح منظومه، تهران، انتشارات حکمت، 1360.

10. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، 1374.

11. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام ، قم، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام ، 1375.

12. نراقی، مهدی،جامع السعادات، ترجمه: کریم فیضی، تهران، قائم آل علی، 1374.

ص: 179

ص: 180

ص: 182

را تجربه کرد؛ اولین جنگ ها، جنگ جمل است که امام علیه السلام در جریان آن تلاش کرد تا آن جاکه امکان دارد، مسئله را از طریق گفت وگو حل کند تا بدان حد که در موردی شخصاً بدون زره و شمشیر برای مذاکره با زبیر به اردوگاه دشمن رفتند. در این مقاله سعی بر آن است تا اقدامات و برخوردهای اخلاقی امام علی علیه السلام و صلح طلبی ایشان با دشمنان خود را به تصویر بکشد.

مهلت داده باشد. وی با اعزام شخصیت ها و دعوت به داوری قرآن، در آغاز نبرد صبر و حوصله به خرج داد تا آن جا که صدای اعتراض یاران او بلند شود (سبحانی، فروغ ولایت، ص443). پیش از آغاز جنگ جمل، حضرت از هیچ تلاشی برای رفع مخاصمه فروگذار نکرد و تمام سعی خود را در راه آرامش و جلوگیری از برافروخته شدن آتش جنگ به کار گرفت تا آن جاکه به عامربن مطر شیبانی فرمود: «به خدا سوگند که جز این نمی خواهم که صلح و آرامش به ما بازگردد» (ابن اثیر، تاریخ کامل، ج3، ص225). امام علیه السلام در سخنرانی خود هنگام حرکت به سوی جنگ جمل، نیز بر اولویت راهبردی صلح بر ستیز اشاره کرده و افزودند: «... با این همه، آنان را به اطاعت فرامی خوانم و عذرشان را می پذیرم. اگر پذیرفتند توبه پذیرفته شده است و حق بهترین چیزی است که به سویش بازگشت می شود و اگر سر باز زدند، تیزی شمشیر را به آنان نشان می دهم که آن، برای درمان باطل و یاوری حق بسنده است (ابن عبد ربّه، عقد الفرید، ج2، ص318).

سه روز صبر کرد و نامه هایی به سران لشکر نوشت و آنان را بر به وجود نیامدن درگیری برانگیخت (دینوری، اخبار الطوال، ص147)، سپس نمایندگان را برای گفت وگو نزد آنان فرستاد، تا مگر دست از تبهکاری بردارند و پند پذیرند و از پیمان شکنی خود برگردند. چون تلاش هایش بی نتیجه ماند، شخصاً نزد آنان رفت (ابن اثیر، تاریخ کامل، ج2، ص335-334)، ولی از آنان پاسخی دریافت نکرد.

به خدا دعوت کند و قسم شان داد که از خون ریزی خودداری کنند و خواست تا از آن ها بپرسد، برای چه با وی جنگ می کنند؟ اما او را کشتند و پیکرش را نزد امام علیه السلام آوردند (مفید، الجمل، ص36؛ بلاذری، انساب الأشراف، ج2، ص241).

ما آمد (مفید، الجمل، ص339-336).

استغفرالله، اگر به خاطر آورده بودم خروج نمی کردم (ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج11، ص204).

می توانست نقش مؤثر عایشه و همراهی بصری ها را با عایشه به شدت کاهش دهد و شک و تردید در پیوستن افراد با امام علی علیه السلام را خنثی نمایند و نگویند در این لشکر عایشه امّ المؤمنین هست (دلشاد تهرانی، رخساره خورشید، سیره امام علی علیه السلام در نهج البلاغه، ص255).

را دگرگون ساخت و سبب شد که آن حضرت با همان گروهی که عازم شام بود، به سمت بصره حرکت کند تا پیمان شکنان را در نیمه راه دستگیر کند و فتنه را در نطفه خفه سازد. ایشان با هفت صد نفر فدایی از مدینه راه بصره را در پیش گرفت. وقتی به «ربذه» رسید، آگاه شد که پیمان شکنان قبلا احتمال دستگیری خود را در نیمه راه پیش بینی کرده بودند و به وسیله افراد آشنا از بیراهه عازم بصره شده اند. برخی از یاران امام یادآور شدند که از تعقیب طلحه و زبیر منصرف شود، ولی امام نظر آنان را نپذیرفت. علی علیه السلام در این مورد سخنی بدین شرح دارد: «به خدا سوگند، من هرگز مانند کفتار نیستم که با نواختن ضربات آرام و ملایم بر در لانه اش به خواب رود و ناگهان دستگیرش سازند. بلکه من با شمشیر برنده علاقه مندان حق آنان را که پشت به آن کنند می زنم و به یاری دست های فرمانبردان، عاصیان و تردیدکننندگان را عقب می رانم تا آن گاه که مرگ من فرارسد (سبحانی، فروغ ولایت، ص405-404).

لذا در نامه 60 نهج البلاغه نخست به سرداران و فرماندهان و کارگزاران خود سفارش می کند که سربازان را در مسیر خویش به سوی میدان جنگ، از تجاوز و دست اندازی به حقوق مردم آبادی های میان راه بازدارند (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 60).

خوئی، امیرمؤمنان علی علیه السلام از دیدگاه شخصیت های برجسته، ص111، به نقل از کلینی، کافی، ج39، ص5).

برای حفظ زمام آن، هفتاد نفر از ناکثان دست خود را از دست دادند (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص244).

لذا امام علیه السلام فریاد زد: «ویلکم! اعقروا الجمل فإنّه شیطان. اعقروه و إلّا فنیت العر. لایزال السیف قائماً و راکعاً حتی یهوی هذا البعیر إلی الأرض»؛ «وای بر شما! شتر عایشه را پی کنید که آن شیطان است. پی کنید آن را وگرنه عرب نابود می شود. شمشیرها پیوسته در حال فراز رفتن و فرود آمدن خواهند بود تا این شتر بر پا باشد» (سبحانی، فروغ ولایت، ص447، به نقل از ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص244).

دشمن در جنگیدن از آن بهره می برد، اجازه برداشتن اموال شخصی مقتولین و شکست خوردگان را ندادند (جعفریان، تاریخ و سیره سیاسی امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام، ص64).

امام علیه السلام در فرازی از نامه ای به اهل کوفه، پس از پیروزی در جنگ جمل چنین می نویسد: ... از آنان خواستم که از شکستن پیمان من و عهد خدا توبه کنند، ولی نپذیرفتند، جز آن که با من و همرانم بجنگند و در عصیان پافشاری نمایند. پس با جهاد در برابر آنان به پا خواستم و خداوند بسیاری از آن پیمان شکنان را به هلاکت افکند و عده ای از آنان به بلاد خود فرار کردند و طلحه و زبیر بر اثر پیمان شکنی و شقاوت خویش کشته شدند و آن زن بر ایشان از شتر حجر (شتر قوم ثمود) شوم تر بود، پس شکست خوردند و گریختند و اسباب و همه راه ها بر آن ها بسته شد و چون دیدند آن چه را که بر سر آن ها آمد، از من طلب عفو و گذشت کردند. پس از آن ها پذیرفتم و شمشیر را از ایشان در نیام کردم و حق و سنت را در میان آن ها به اجرا گذاشتم (مفید، الجمل، ص230).

پیمان شکنی آنان و نحوه اتمام حجت و در نهایت جنگ و شکست آنان فرمود: پس شکست خوردند و گریختند و اسباب و همه راه ها بر آنان بسته شد و چون دیدند آن چه را که بر سرشان آمد، از من طلب عفو و گذشت کردند، پس از آن ها پذیرفتم و شمشیر را از ایشان در نیام کردم و حق و سنت را در میان آن ها به اجرا گذاشتم (مفید، الجمل، ص231).

وقتی پایداری دشمن را بر محور جمل عایشه می بیند، دستور پی کردن جمل را به جهت ختم غائله می دهد، تا از خونریزی جلوگیری شود. از جمله راهبرد جنگی امام علیه السلام، پایبندی به ارزش های الهی و اخلاق محوری بود که از ابتدا تا انتهای این غائله هویداست. وی پس از پیروزی به جای انتقام و سرزش، عفو عمومی را اعلام و به آن پایبند می شود و علیرغم دست یافتن به باقیمانده سران سپاه دشمن از جمله عبدالله بن زبیر و مروان حکم و رئیس قبیله بصره، از کشتن آنان خودداری و با اسیران، به ویژه عایشه، با محبت و رافت اسلامی برخورد می کند و با عزت و احترام وی را به مدینه برمی گرداند. این ها همه بیانگر این حقیقت است که حضرت علی علیه السلام یک صلح طلب واقعی بود و از هر وسیله ممکن جهت ایجاد صلح و امنیت و آرامش دریغ نمی ورزید و در صورت بروز جنگ تحمیلی از جمله جنگ جمل، از هر فرصتی جهت فراهم نمودن صلح استفاده می کرد و در راستای اتمام غائله تلاش می کرد و در تمامی مراحل جنگ پایبند به رعایت نکات اخلاقی و انسانی بود. سیره امام علی علیه السلام می تواند الگویی مناسب برای جوامع اسلامی و حتی جوامع بشری در برقراری صلح و صفا و صمیمیت قرار گیرد تا همه نکات اخلاقی مورداتفاق بشریت رعایت گردد، تا اولاً جنگی در جهان به وجود نیاید و اگر به وجود آمد از کشتار بی گناهان که به جنایت بشری معروف است، خودداری شود. به ویژه برای مسلمانان جهان و حکومت های اسلامی می تواند الگویی مناسب و راهگشا باشد که با تاسی از امیرمؤمنان علیه السلام جهت برقراری صلح و امنیت و آرامش تلاش کنند و از هرگونه تفرقه، تشتت و انشقاق در جوامع اسلامی جلوگیری نمایند.

ص: 200

1. فرهنگی، 1370ش.

2. مفید، ابوعبدالله محمدبن نعمان بغدادی، الجمل والنصرة لسید العترة فی حرب البصرة، تحقیق: السیدعلی میرشریفی، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1413ق.

3. مفید، محمدبن محمدبن نعمان عکبری بغدادی، ترجمه: ارشاد شیخ مفید، ترجمه: واحد ترجمه انتشارات سرور با همکاری سید حسن موسوی مجاب، قم، انتشارات سرور، 1388ش.

4. موسوی خوئی، سید حجت، امیرمؤمنان علی علیه السلام از دیدگاه شخصیت های برجسته، چاپ 7، قم، انتشارات دار الفیض، 1388ش.

ص: 202

ص: 204

هرگز دعا و توجه به لطف خدا را فراموش نکرده و به یاران خود هم متذکر می شدند. سیرۀ اخلاقی امام، یک سیرۀ فراگیر بود و رفتار ایشان، هم برای یاران خود اُسوه و الگویی مناسب بود و هم دشمنان را تحت تأثیر قرار می داد. صفات و کمالات اخلاقی حضرت از گستردگی فراوانی برخوردار است و ازجمله صفات بارز حضرت در جنگ ها، می توان به شجاعت، حیاء، جوانمردی، وفای به عهد و بصیرت حضرت، اشاره نمود. کلیدواژه ها: امام علی (علیه السلام)، سیرۀ علوی، سیره اخلاقی، اخلاق جنگی، جمل، صفین، نهروان.

کرد، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، دانش نامۀ امیرالمؤمنین، المعیار و الموازنه و جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت؛ امّا در این کتاب ها کمتر کسی به بررسی جایگاه اخلاق در جنگ ها پرداخته است و اکثراً یا فقط به ذکر فضایل اخلاقی پرداخته اند و یا به بیان واقعۀ تاریخی و نقش آفرینی حضرت، بر اساس آنچه واقع شده است و کمتر مشخص شده است که رفتار حضرت در آن واقعۀ تاریخی بر اساس کدام فضیلۀ اخلاقی هست و می تواند به آن مربوط باشد و علت آن رفتار و کلام چه چیزی می تواند باشد.

فرصت دهید و پیش از آنکه به حق دعوتشان کنید بر ایشان متازید.» (محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه، ج 1، ص 318). امام صادق (علیه السلام) در مورد عدم اهتمام حضرت به جنگ می فرمایند: «امیرالمؤمنین (علیه السلام) پیکار نمی کردند، مگر بعدازظهر و می فرمودند: این زمان، به شب نزدیک تر و مناسب تر است تا کشتن افراد کمتر باشد، جنگجویان بازگردند و شکست خوردگان، نجات پیدا کنند.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 4، ص 333؛ کلینی، الکافی، ج 5، ص 230). در جنگ جمل امیرالمؤمنین (علیه السلام) به هر طریق ممکن تلاش می کردند از شروع جنگ جلوگیری کنند و به یارانشان می فرمودند: «بایستید تا آن ها جنگ را شروع کنند، فراریان را نکشید، بر زخمیان حمله نکنید و لباس و اموال آن ها را بر خود حلال ندانید.» (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 86). همچنین در جنگ صفین امیرالمؤمنین (علیه السلام) قبل از آغاز جنگ، به یارانشان می فرمودند: «تا آنان جنگ را آغاز نکرده اند، شما به جنگ با آنان نپردازید، زیرا حجّت با شما است و بگذارید آن ها جنگ را شروع کنند که این خویشتن داری شما، حجتی دیگر به سود شما و بر ضرر آنان می باشد و اگر بر آنان پیروز شدید، فراریان را نکشید، بر زخمیان حمله نبرید، عورتی را برهنه نسازید و کشته ای را مثله نکنید و اگر بر قرارگاه دشمن، مسلّط شدید، پرده ای را ندرید و بدون اجازه من، وارد خانه ای نشوید.» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 14؛ نصر بن مزاحم، پیکار صفین ، ص 278؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 98). روزی یاران به امام (علیه السلام) فرمودند: «چرا در جنگ با شامیان درنگ می کنید، آیا این درنگ به خاطر ناخوش داشتن مرگ است؟»

ص: 208

حضرت فرمودند: «به خدا، ترسی ندارم که من به سوی مرگ برم یا مرگ به سوی من بیاید، امّا علت درنگم در جنگ، به خاطر این است که در جنگ با شامیان دودل مانده ام و امید داشتم گروهی به سوی من بیایند و به راه حق بپیوندند و به نور هدایت من، راه حق را بپیمایند و این برای من خوش تر است.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 55؛ دانش کیا، تاریخ اسلام به روایت امام علی، ص 92).

همچنین امام علی (علیه السلام)، قبل از جنگ صفین، در نامه ای به مالک اشتر، چنین می نویسند:«از آغاز نبرد با این گروه بپرهیز، مگر آنکه آنان نبرد را آغاز کنند؛ و زمانی که با آنان روبرو شدی، سخن آنان را گوش کن و بدی های آنان، تو را وادار به شروع نبرد نکند.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 4، ص 327).

در شب آغاز جنگ، امام (علیه السلام) به همه نیروهای خود، سفارش می کردند: «لا تقاتلوا القوم حتی یبدءوکم» (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 98) ؛تا زمانی که شروع نکرده اند، با آن ها نجنگید؛ امام تا آخرین لحظه، به دنبال ایجاد فرصتی برای بازگشت شامیان بودند.

در جنگ نهروان امام علی (علیه السلام) به یارانشان فرمودند: «آغازگر جنگ نباشید و بگذارید خوارج جنگ را شروع کنند». حتّی هنگامی که خوارج به سوی سپاه حضرت تیر پرتاب کردند، سپاهیان به حضرت فرمودند: «خوارج ما را تیرباران کردند»، حضرت فرمودند: «شما دست نگه دارید»؛ سپاهیان تا سه مرتبه این مطلب را به امام عرضه داشتند و امام، بازهم آن ها را امر به عدم شروع جنگ می کردند و آنگاه که بر یکی از سپاهیان حضرت، تیری اصابت کرد و مجروح شد، امام اجازه جنگ با خوارج را صادر کردند (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 107؛ مادلونگ، جانشینی محمد، ص 354؛ قمی، تتمه المنتهی، ص 50). روزی امام علی (علیه السلام) در مسجد کوفه برفراز منبر بودند و در پایان صحبت خود

ص: 209

فرمودند:

«قسم به خدا که این محاسن به خون خضاب می شود»؛ سپس شعری را خواند:

اُریدُ حیاتهُ و یُریدُ قَتلی خَلیلی مِن غَدیری من مُراد

ابن ملجم مرادی که در این جلسه شرکت داشت و این شعر را شنید، به حضرت گفت: «خدا مرگ من را برساند و خدا نکند که من چنین کسی باشم، اگر چنین کنم، دستان من را قطع کنید یا دستور قتل من را بدهید»؛

حضرت فرمودند: «چگونه می توانم قبل از جنایت، قصاص کنم.» (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 297).

جنگیدن را صادر نمی کنید»؛ حضرت فرمودند: «در فکر آن هستم که خود را از جنگ معذور دارم، امّا اکنون که می بینم نصیحت نمی پذیرند و جنگ را آغاز کرده اند و بسیاری از سپاهیان را مجروح کرده اند،دیگر عذری باقی نمی ماند»؛ (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی در پنج سال حکومت،ص 57).حضرت در همین هنگام به یاران خود فرمودند: «کدام یک از شما این قرآن را می برد و پیش از شروع جنگ بر آن ها عرضه می کند؟» جوانی از آن میان عرض کرد: من حاضرم. پس آن جوان قرآن را بر روی دست گرفت و در میان دو صف ایستاد و گفت: خدا را، خدا را، میان ما و شما کتاب خدا [حاکم] باشد، آن ها دست آن جوان را قطع کردند، قرآن را به دست دیگر گرفت و دست دیگرش را هم قطع کردند، سپس قرآن را به دندان گرفت و او را کشتند؛ در این هنگام بود که امام علی (علیه السلام) فریاد برآورد: «اکنون نبرد با آنان بر شما حلال و گواراست» و حمله کردند (سبط بن جوزی، شرح حال و فضائل خاندان نبوت، ص 103).امام علی (علیه السلام) در روز نبرد صفین نخست به شامیان مهلت دادند و با آنان به گفتگو پرداختند تا حقیقت برای آنان روشن شود و چون آنان نپذیرفتند و بازنگشتند، قبل از آغاز نبرد، دستور دادند، میان مردم شام چنین ندا بزند: «همانا با شما مدارا کردم و به شما مهلت دادم تا به حق برگردید و با کتاب خدا برای شما حجت آوردم و شمارا به قرآن دعوت کردم؛ حق را نپذیرفتید و از سرکشی، دست نکشیدید؛ اکنون من با شما بر اساس عدل و دادگری رفتار می کنم، همانا خداوند خیانت کاران را دوست ندارد.» (اسکافی، المعیار و الموازنه، ص 140)؛ پس ازآنکه مذاکرات امام قبل از شروع جنگ صفین با شامیان اثر نبخشید و از طرف دیگر ماه

ص: 211

محرم الحرام تمام شده بود، جنگ صفین در نخستین روز ماه صفر، آغاز شد.

خوارج در ابتدای امر آرام بودند و فقط به گفتگو، بحث و اظهار عقاید خود می پرداختند؛ ازجمله اعمال آن ها نسبت به حضرت علی (علیه السلام)، این بود که گاهی، هنگام سخنرانی حضرت، با صدایی بلند، در مورد حضرت حرف می زدند و به ایشان توهین می کردند و هنگام برخورد مردم با آنان، حضرت مانع می شدند و می فرمودند: «او را رها کنید، او به من فحش داد.» و در زمان هایی که حضرت در مسجد مشغول نماز بودند، در نماز جماعت حضرت شرکت نمی کردند و با حضرت نماز نمی خواندند، زیرا آن ها به خاطر امر حکمیت، حضرت را کافر می دانستند؛ بااین حال، حضرت به عنوان حاکم، آن ها را زندانی نکرد، بر آن ها حدّی جاری نکرد و سهمیه آن ها را از بیت المال قطع نکرد؛ (مطهری، سیرۀ امیرالمؤمنین، ص 82)؛ امّا هنگامی که وارد قیام مسلّحانه شدند و امنیت جامعه را سلب، و آشوب ایجاد کردند، حضرت به مقابله ی با آن ها پرداخت.

ازجمله اخلال گری های آن ها این بود که روزی در مسیر خود به سمت نهروان، به یک مسلمان و یک مسیحی رسیدند، مسلمان را کشتند، زیرا مخالف اعتقادشان بود[به خاطر جریان قبول حکمیت، توسط امام علی (علیه السلام)] و مسیحی را رها کردند. همچنین درراه به عبدالله بن خباب برخوردند، که کتاب خدا را بر گردن آویخته بود و همسرش که باردار بود، همراهی اش می کرد، به او گفتند: «این چیزی که بر گردن آویخته ای، به ما فرمان می دهد که تو را بکشیم.» عبدالله به آن ها گفت: «آنچه را قرآن احیا کرده است، احیا کنید و آنچه را میرانده است، بمیرانید.» سپس دربارۀ حضرت، بعد از حکمیت و حکومت حضرت، از عبدالله سؤال پرسیدند، عبدالله گفت: «علی از همه به خدا آگاه تر، در دینش پرهیزگارتر و در بصیرت نافذتر است.» اصحاب خوارج گفتند: «تو از راه درست پیروی نمی کنی، بلکه از هوای نفس و ظاهر افراد تبعیت می کنی»، آنگاه او را بر لب رودخانه ای بردند و کشتند و همسر باردارش و فرزندش را، در کنارش کشتند

ص: 212

(جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 106؛ معروف الحسنی، زندگانی دوازده امام علیهم السلام، ج 1، ص 478؛ محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 449). وقتی امام (علیه السلام) این جریان را شنیدند و از جنایات آن ها آگاه شدند، به اتفاق یارانشان، به سراغ آن ها رفتند؛ وقتی به نزدیکی آن ها رسیدند، فرستاده ای را نزد آنان فرستادند تا قاتلان صحابی بزرگوار، عبدالله بن خباب و دیگر مسلمانانی را که در سر راه خود کشته بودند، تحویل بدهند، گفتند: «ما همگی باهم ابن خباب را کشته ایم و اگر بتوانیم، علی بن ابی طالب و همراهانش را خواهیم کشت»؛ آنگاه خود حضرت به سراغشان رفتند و فرمودند: «ای دارو دسته نابکار، هشدارتان می دهم که مبادا مورد لعن و نفرین این اُمّت قرار بگیرید، شما بدون هیچ دلیل و سنتی این چنین مواضعی می گیرید.» (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 107؛ معروف الحسنی، زندگانی دوازده امام، ج 1، ص 478).

«ای امیرالمؤمنین، قومی را دیدم که چیزی جز جنگ با تو را نمی خواهند و باید از خدا یاری خواست.» سپس حضرت، عبدالله بن عباس را فراخواندند و فرمودند: «نزد آنان برو و عهد و بیعت مرا برای آنان بازگو کن. سپس ابن عباس با طلحه و زبیر دیدار کرد و بیعت آنان را با حضرت یادآوری کرد ولی با آنان به نتیجه ای نرسید.»

امام علی (علیه السلام) قبل از حرکت به سمت شام، نامه های مکرّری به معاویه نوشتند که تعداد آن ها به شش نامه می رسد، ولی هر مرتبه معاویه جواب های نادرستی می فرستاد و از طرف دیگر مشغول جمع کردن لشکر و تهیه اسباب جنگ بود. چون بر حضرت قطعی شد که تنها با شمشیر می توان فتنه معاویه را از بین برد، لشکر مهیا کردند و به طرف شام حرکت کردند (حموی، أنیس المؤمنین، ص 69). همچنین امام، چنین سیره ای را قبل از لشکرکشی برای جنگ نهروان داشتند و علاوه بر اینکه سفیرانی ازجمله ابن عباس را به محل استقرار مارقین فرستادند، خود شخصاً در آنجا حاضر شدند و در ابتدا با یزید بن قیس دیدار کردند و بعد از صحبت با او، از او بیعت گرفتند و او را به ولایت اصفهان و ری منصوب کردند (مادلونگ، جانشینی محمد، ص 349)؛ سپس به محلی رفتند که ابن عباس با مارقین مشغول مجادله بود و در خطاب به مارقین گفتند: «به یادآورید روزی را که شامیان به قرآن توسّل جستند و از شما خواستند به آنان پاسخ مثبت دهید و شمارا از این کار بازداشتم»؛ علاوه بر این حضرت با آن ها صحبت کردند و علت اصلی جنگ را جویا می شدند، به سؤالات آن ها پیرامون حکمیت جواب دادند؛ که درنتیجه گروهی به سپاه حضرت پیوستند، گروهی هم با دودلی سپاه مارقین را ترک کردند و گروه دیگر هم در سپاه مارقین ماندند و بر دشمنی خود با حضرت ادامه دادند و به امام اعلان جنگ کردند (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 285؛ مادلونگ، جانشینی محمد، ص 349).

ص: 214

السّباع برود (قمی، تتمه المنتهی، ص 34؛ ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 53). امام علی (علیه السلام) قبل از شروع جنگ صفین، طی چند مرحله سفیران خود را نزد معاویه فرستادند که می توان به دو بخش تقسیم کرد:

ابو عمره، بشیر بن عمرو بن محصن انصاری، سعید بن قیس همدانی و شبث بن ربعی تمیمی را فراخواند و به آنان فرمان دادندکه نزد معاویه بروند و او را به سوی خداوند و فرمان بری دعوت کنند (مادلونگ، جانشینی محمد، ص 311).

در آغاز ماه محرم الحرام سال 37 هجری قمری، دو سپاه قرار گذاشتند که در این ماه، جنگ را ترک کنند و آتش بس بدهند تا بتوانند راه حلی مناسب پیدا کنند؛ حضرت برای بار دیگر چند تن از یاران خود را به نام های، عدی بن حاتم طائی، یزید بن قیس ارحبی، شبث بن ربعی تمیمی و زیاد بن خصفة را نزد معاویه فرستادند امّا گفتگوها بهتر از قبل نبود؛ (همان، ص 313). چراکه ازیک طرف، معاویه، عدی بن حاتم طائی را به قتل عثمان متهم کرد و از طرف دیگر، در خطاب به یزید بن قیس ارحبی گفت: «سرورتان خلیفه را کشت و اتحاد امّت را از بین برد و قاتلانش را پناه داده است»؛ (همان، ص 311)، حتّی حضرت بعد از ماه محرم الحرام، یک سفیر برای دعوت به صلح، نزد معاویه فرستادند و خود حضرت هم نامه ای برای معاویه نوشتند و او را بر ترک جنگ، دعوت کردند ولی بازهم بی فایده بود (نصر بن مزاحم، پیکار صفین، ص 269). در جنگ نهروان نیز امام علی (علیه السلام) قبل از شروع جنگ، در نامه ای از خوارج دعوت کردند که به او ملحق شوند و با دشمن مشترکشان [معاویه]، بر همان اساسی که قبلاً انجام داده بودند، بجنگند ولی آنان پاسخ دادند که قیام او نه به خاطر خدا، بلکه برای خود اوست. اگر حضرت شهادت بدهد که کفر ورزیده و توبه کرده است، در روابطشان با او تجدیدنظر خواهند کرد، وگرنه همچنان با او مخالفت خواهند ورزید. حضرت وقتی نامه خوارج را خواندند و از حمایت آنان ناامید شدند، تصمیم گرفتند که آنان را رها کنند و با سپاهیان خود به سمت شام بروند (مادلونگ، جانشینی محمد، ص 352؛ بلاذری، انساب، ج 2، ص 461- 467) ولی به واسطه اقدامات مبارزه ای خوارج، حضرت خود را

ص: 217

برای جنگ با آنان آماده کرد.

هنگامی که امام علی (علیه السلام) ابن عباس را برای گفتگوی مجدد با خوارج اعزام کردند، در نامه ای به او چنین نوشت: «لَا تُخَاصِمْهُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّ الْقُرْآنَ حَمَّالٌ ذُو وُجُوهٍ تَقُولُ وَ یَقُولُونَ ... وَ لَکِنْ حَاجِجْهُمْ بِالسُّنَّةِ فَإِنَّهُمْ لَنْ یَجِدُوا عَنْهَا مَحِیصاً.» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 77) هنگامی که دو لشکر آماده مبارزه می شدند، حضرت در آخرین لحظات، خوارج را به سوی خداوند متعال دعوت کردند ولی آن ها جنگ را با پرتاب تیر به سوی لشکر امام آغاز کردند (قمی، تتمه المنتهی، ص 49).

درگیری جنگ، قرآنی به دست یکی از سپاهیانش داد تا به سوی سپاه شام برود و آنان را به حکمیت قرآن دعوت کند، امّا سپاهیان شام او را کشتند (همان، ص 99).

دشمن منصرف نمی شدند و با قاطعیت تمام به مقابله با آن ها می پرداختند، چراکه سکوت و گذشت از آن ها، خطر جدّی برای اسلام داشت، امام علی (علیه السلام)، در این باب می فرمایند: «الْجِهَادُ عِمَادُ الدِّینِ وَ مِنْهَاجُ السُّعَدَاء» (آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 72، ح 1392). و ازجمله کلام های حضرت در باب قاطعیت در جنگ، در روزهای جمل، صفین و نهروان در خطاب به یاران خود، این کلام است: «بندگان خدا، خدای عزّ و جلّ را پرهیزگار باشید و دیدگان را از حرام بپوشانید و صداها را فرود برید و از سخن گفتن بکاهید و خویشتن را به زد و خورد و تکاپو و هماوردی و درگیری تن به تن و زدن و کوفته شدن به آهن عادت دهید و گام استوار دارید.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 11).

امام علی (علیه السلام) قبل از نبرد جمل،در خطاب به سپاهیان خود می فرمودند: «ای بندگان خدا، با سینه های گشاده، به سوی این گروه، حمله برید؛ چراکه آنان بیعتم را شکستند، پیروانم را کشتند، کارگزارم را شکنجه کردند و کسانی که از دست آن ها فرار کرده بودند، تعقیبشان کردند و آنان را کشتند؛ بر آنان حمله ببرید،زیرا آن ها ازاشرار هستند.»(همان،ج 5،ص 185). در میانۀ میدان نبرد جمل، شخصی از اصحاب جمل، به نام عمرو بن یثربی، در میدان نبرد سه تن از سپاهیان امام را کشت و باعث شد تا کسی رغبت به مبارزه با او را نکند، سرانجام عمّار یاسر به میدان رفت و با او مبارزه کرد و با دو ضربۀ شمشیر او را از اسب به زمین انداخت و درحالیکه او را بر زمین می کشید، نزد حضرت آورد؛ امام (علیه السلام) فرمودند: «گردن او را بزنید»، عمرو بن یثربی به حضرت گفت: «من را نکشید و اجازه دهید تا

ص: 220

شمارا یاری کنم»، امام (علیه السلام) فرمودند: «چگونه تو را زنده بگذارم، درحالی که سه نفر از بهترین یاران من را که در شجاعت و مردانگی نظیر نداشتند، کشتی.» (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 61). قاطعیتِ امام علی (علیه السلام) در جنگ صفین را می توان به دو بخش تقسیم کرد:

به خود دهید، هر فرد، حریف جنگی خود را پاسخگو باشد و برادر هم رزمش را با نگاه مواسات بنگرد و مبادا حریف خود را به دیگری وانهد» (دانش کیا، تاریخ اسلام به روایت امام علی، ص 92)؛ و در دستورات دیگری می فرمودند: «خود را به زدوخورد و نبرد تن به تن عادت دهید و گام استوار بردارید» و در ادامه فرمودند: «پایداری کنید و خدا را بسیار یادآورید که رستگار شوید» (انفال/ 45) و «ستیز نکنید که درنتیجه سستی پذیرید و توان شما از میان برود و شکیبا باشید که خداوند همراه شکیبایان است» (انفال/ 46).روزی در میدان نبرد صفین، فردی از اهل شام، در جلوی سپاه ایستاد و در خطاب به حضرت علی (علیه السلام) گفت: «شما به طرف عراق برگردید و ما به سوی شام، شما به شامیان کاری نداشته باشید، ماهم به شما و عراقیان کاری نداریم»؛ امام (علیه السلام) در پاسخ آن فرد، فرمودند: «می دانم که حرفت از روی نصیحت است، ولی من شب ها و روزها دراین باره فکر کرده ام و راهی جز جنگیدن، پیدا نکردم، امروز جنگ می کنم و این جماعت را به راه راست می خوانم تا در روز قیامت به آتش دوزخ گرفتار نشوم.» (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 213). بعد از وقفۀ یک ماه جنگ، به خاطر ماه محرم الحرام، فردی از سپاه حضرت ندا داد: «امیرالمؤمنین به شما می گوید: همانا با شما مدارا کردم تا به سوی حق بازگردید و توبه کنید و کتاب خدا را برای شما حجت آوردم، ولی دست از سرکشی برنداشتید و دعوت حق را نپذیرفتید؛ من به شما اعلام جنگ می کنم، خداوند خیانت کاران را دوست ندارد (الأنفال/58)» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 11). اصحاب خوارج در طول راه رسیدن به محل نهروان، به هرکسی برمی خوردند، رأی او را درباره حکمیت سؤال می کردند، اگر با آن ها موافق نبود، او را می کشتند. این حرکت سبب شد تا امام (علیه السلام) تصمیم به مقابله با آن ها بگیرد (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 107)

ص: 222

دلیل این امر آن بود که امام (علیه السلام) نمی توانست کوفه را درحالی که تنها زنان و کودکان در آن هستند با چنین جنایتکارانی تنها بگذارد و به جنگ معاویه و شامیان برود.امام قبل از دیدار با خوارج، نامه ای به آن ها نوشتند و ضمن یادآوری جریان حکمیت، به آن ها گفتند: «نزد ما بیایید تا با شامیان بجنگیم، که من بر همان رأی خود هستم»، ولی آن ها در پاسخ حضرت نوشتند: «تو برای رضایت خدا، خشمگین نشده ای، بلکه برای خودت خشمگین شده ای و تو کافر شده ای و اگر توبه کنی، آنگاه با تو صحبت می کنیم وگرنه، با تو مانند دیگران مخالفت می کنیم»؛ وقتی حضرت جواب آن ها را خواندند، از آن ها ناامید شدند و در محل نهروان، آماده نبرد با آن ها شدند (سبط بن جوزی، شرح حال و فضائل خاندان نبوت، ص 145).

هنگامی که خوارج سپاه حضرت را تیرباران کردند و یکی از سپاهیان مجروح شد، امام (علیه السلام) فرمودند:

«الله اکبر، الآن قتال با ایشان حلال است.» (قمی، تتمه المنتهی، ص 50؛ محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 481).

و همچنین امام علی (علیه السلام) در برخورد با عبدالرحمن بن ملجم، در عین رعایت عدالت، با قاطعیت با او برخورد کردند و دراین باره به امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) می فرمایند: «اگر از دنیا رفتم، با او طبق قانون قصاص رفتار کنید و با ضربتی واحد، او را قصاص کنید و او را مثله نکنید، چراکه از رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلّم) شنیدم که می فرمود: «بپرهیزید از بریدن اندام مرده هرچند سگ دیوانه باشد.» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 47) و اگر زنده ماندم، خود درباره او حکم خواهم کرد.» (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 301).

نکته قابل توجه است که در این سه جنگ،طرف مقابل امیرالمؤمنین (علیه السلام) از مسلمانان هستند و اصلاً بحث برده داری مطرح نمی شود و افرادی که این تقاضا را از حضرت داشتند، با پاسخ منفی ایشان مواجه می شدند؛ به طورکلی سیرۀ امام (علیه السلام) در برخورد با اسراء جنگی قابل توجه است و ایشان می فرمایند: «إِطْعَامُ الْأَسِیرِ حَقٌّ عَلی مَنْ أَسَرَهُ وَ إِنْ کَانَ یُرَادُ مِن الْغَدِ قَتْلُهُ.» (کلینی، الکافی، ج 5، ص 35، ح 2). و همچنین پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) در این باب می فرمایند: «لَا یُقْتَلُ الرُّسُلُ وَ لَا الرُّهُنُ.» (حمیری، قرب الإسناد، ص 131). پس از پایان جنگ جمل، امام علی (علیه السلام) فرمان دادند تا منادی ندا دهد که فراریان را تعقیب نکنید، آن ها را نکشید، هرکس تسلیم شد، او را نکشید و هرکس درب منزل خود را بست در امان است و بر زخمیان حمله نکنید و لباس و اموال آنان را بر خود حلال ندانید؛ حضرت فقط آنچه از سلاح و چهارپایان، در لشکرگاه بود بین سپاهیان تقسیم کرد و اجازه برداشتن اموال شخصی مردم را به سپاهیانش نداد. (سبط بن جوزی، شرح حال و فضائل خاندان نبوت، ص 104؛مفید، نبرد جمل، ص 243؛ معروف الحسنی، زندگانی دوازده امام، ج 1، ص 448؛ محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 233؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 89؛ نجفی یزدی، قهرمان همیشه پیروز، ص 28).حضرت پس از جنگ جمل، اسیران جنگی را به شرط بیعت، آزاد کردند. در روز جنگ فرزندان عثمان، ابان و سعید را که اسیر کرده بودند، نزد حضرت آوردند. یکی از حاضران گفت: «آنان را بکشم؟» حضرت او را سرزنش کردند و گفتند: «چگونه می توانی این دو را بکشی، درحالی که به همگی امان داده ام»؛ سپس آنان با حضرت بیعت کردند.در شب بعد از جنگ، اسیران با یکدیگر صحبت می کردند و در مورد فرزند طلحه

ص: 224

می گفتند:

«موسی بن طلحه فردا کشته خواهد شد»؛ فردای آن روز، نخستین کسی را که نزد حضرت بردند موسی بود. امیرالمؤمنین (علیه السلام) از او پرسید: «آیا بیعت خواهی کرد؟» پاسخ داد: «آری.» پس ازآنکه بیعت کرد، امام (علیه السلام) به او گفتند: «به سوی خانواده و اموال خود بازگرد»؛ اسیران دیگر هم با حضرت بیعت کردند (مادلونگ، جانشینی محمد، ص 248). از مواردی که اشاره بر عدم اجبار اسیران بر پذیرش بیعت از جانب حضرت دارد، جریان مروان بن حکم است؛ بعد از جنگ جمل، وقتی مروان بن حکم را به عنوان اسیر خدمت حضرت آوردند تا دوباره با حضرت بیعت کند، امام (علیه السلام) فرمودند: «مگر قبلاً با من بیعت نکرده بود، من نیازی به بیعت او ندارم، این دست، دست یهودی است [در خیانت]، اگر با کف دست بیعت کند، با انگشت سبابه مکر می کند»؛ سپس حضرت او را عفو کردند (نجفی یزدی، قهرمان همیشه پیروز، ص 28). سفیان بن سعد می گوید: یکی از اصحاب به امیرالمؤمنین (علیه السلام) گفت: «عقیده شما در مورد اسیر گرفتن زنان و فرزندان اینان چیست؟» امام (علیه السلام) فرمودند: «هیچ راهی بر آنان نیست و ما فقط باکسانی که با ما جنگ کرده اند جنگ کرده ایم.»

و یکی دیگر از یاران به حضرت عرض کرد: «باید، از زنان، فرزندان و دیگر اموال آنان هم میان ما تقسیم کنید وگرنه به چه دلیل ریختن خون های آن ها حلال باشد و تصرف اموال آنان حرام؟» امام (علیه السلام) فرمود: «بر این زنان و فرزندان هیچ راهی نیست، زیرا آنان در سرزمین مسلمانان هستند و همانا فقط کسانی را که با ما جنگ کرده اند و کسانی را که بر ما ستم کرده اند کشته ایم، ولی اموال آنان، به خانواده هایشان می رسد.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 257).

ص: 225

همچنین امام (علیه السلام) در پاسخ به فردی که درباره برده گرفتن زنان و کودکان سؤال پرسیده بود، فرمودند: «هرگز این کار را نخواهم کرد، چون اهل بصره مسلمان هستند، فقط زن و فرزند کافران را می توان برده گرفت.» (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 45).

امام علی (علیه السلام) پس از پیروزی و فراغت از جنگ جمل، در خطاب به مردم گفتند: «ای مردم، از شما گذشتم؛ از فتنه بر حذر باشید، شما نخستین مردمانی بودید که بیعت را شکستید و وحدت اُمّت را از بین بردید»، سپس حضرت نشستند و مردم با حضرت بیعت کردند (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5،ص 237).در جنگ صفین هرروزازسپاه امام علی (علیه السلام) این ندا بلند می شد: «ای مردم، زخمیان را نکشید، فراریان را دنبال نکنید، کشته ها را عریان نکنید و هرکسی که سلاحش بر زمین افتاده است، در امان است.» (همان، ج 4، ص 335) و پس از اتمام جنگ صفین، امام (علیه السلام) به یاران خود می گفتند:«تنها اموالی را که در لشکرگاه است بردارید و به هیچ زنی اذیت و آزاری نرسانید.»(نصر بن مزاحم، پیکار صفین ،ص 279).هرگاه در جنگ، اسیری را نزد حضرت می آوردند، چهارپا و سلاح او را می گرفتند و از او پیمان می گرفتند که پیکارنکند،سپس او را آزاد می کردند (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 4، ص 337؛ متقی هندی،کنزالعمّال،ج 11، ص 345،ح 31702).سیرۀ اخلاقی علوی (علیه السلام)، یک سیرۀ فراگیر برای دوست و دشمن است و یکی از مواردی که سیرۀ ایشان بر دشمن تأثیر گذاشت، این بود که در روزهای پایانی جنگ صفین، اسیران هر دو طرف آزاد شدند. عمروعاص در ابتدا به معاویه توصیه کرد که اسیران جنگی عراقی را بکشد امّا وقتی حضرت اسیران شامی را آزاد کردند و معاویه که رفتار حضرت را دید، رضایت خود را ابراز داشت و اسیران عراقی را آزاد کرد (مادلونگ، جانشینی محمد، ص 336).

ص: 226

بعد از جنگ نهروان، امام علی (علیه السلام)، سلاح، چهارپایان و کالاهای جنگی که در لشکر خوارج بود، جمع کردند و بین سپاهیان تقسیم نمودند و امر کردند که هر آنچه از متاع،عبید و إماء باقی مانده است، به اهل آن ها [خانواده خوارج] برگردانند؛ (قمی، تتمه المنتهی، ص 51؛ محمدی ری شهری،دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6،ص 501) و همچنین دستور دادند، زخمیان خوارج را به کوفه ببرند تا مداوا بشوند (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 4، ص 339). امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره ابن ملجم ملعون، به امام حسن (علیه السلام) سفارش کردند و فرمودند: «او را طعام و آب بدهید و دست و پای او را در زنجیر نکنید و با او مدارا کنید. چون من از دنیا بروم او را به یک ضربت قصاص کن و جسد او را مثله نکنید، زیرا پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه وآله وسلّم) فرمودند: زنهار مثله نکنید، اگرچه سگ درنده باشد، و اگر شفاء یافتم، من سزاوارترم به آنکه او را عفو کنم، زیرا که ما، اهل کرم، عفو و رحمت هستیم، و اگر زنده ماندم من خود داناترم که با او چه کنم، و من اولی می باشم به عفو کردن او.»

زن بر حضرت وارد شد و سؤالی را با این مضمون مطرح کرد: «شما پیامبر خدا برای همۀ مردان و زنان هستید و ما زنان هم به مبدأ، معاد و وحی، همانند مردان ایمان آورده ایم؛ ولی ما زنان، به خاطر وظایفی چون: خانه داری، همسرداری و تربیت فرزند، خانه نشین هستیم، ولی مردان به واسطۀ اینکه در نماز جمعه، نماز جماعت، امور اجتماعی، حج و از همه مهم تر در جهاد شرکت می کنند، از ما زنان افضلیت دارند و هنگامی که مردان برای شرکت در حج یا عمره یا شرکت در جهاد، خانه را ترک می کنند، ما برای حفظ اموال آنان و برای تربیت فرزندانشان، باید در خانه هایمان بمانیم و لذا در هیچ یک از آن فضائل با مردان مشارکت نداریم و ازاین جهت آنان بر ما برتری دارند.» حضرت رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلّم) در پاسخ آن زن چنین فرمودند: «ای زن، ازنظر اسلام، حُسن همسرداری و مسئولیِّت سنگین همسرداری به معنای کلّی آن، یعنی ادارۀ خانه و خانواده و طلب رضایت شوهر و تبعیّت از او، معادل همۀ فضائلی است که برای مردان برشمردی.» (مظاهری، اندیشه های ناب ج 2، ص 20).

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

«إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله وسلّم) خَرَجَ بِالنِّسَاءِ فِی الْحَرْبِ حَتَّی یُدَاوِینَ الْجَرْحَی.» (کلینی، الکافی، ج 5، ص 45، ح 8).

طبق این فرمایش مشخص می شود که حتّی اگر قرار باشد، زنان در جهاد شرکت کنند، در آن بخشی حضور پیدا می کنند که متناسب با جسم و روح آنان باشد، همچون امر پرستاری و مراقبت از مجروحان.

آسیبی نبیند و همراه او، عماربن یاسر را هم فرستادند تا هنگام پراکنده شدن مردم، مانع هجوم مردم به کجاوه بشوند و او را پوشیده و محترم بدارند (معروف الحسنی، زندگانی دوازده امام، ج 1، ص 448)؛ سپس حضرت برای عایشه خیمه ای زدند و به او گفتند: «مردم را آواره کردی و موجب اختلاف بین آن ها شدی، بطوریکه یکدیگر را کشتند» سپس به او گفتند: «یا حمیراء، آیا پیامبر تو را امر نکرده بود که در خانه ات بمانی و بیرون نیایی؟»، عایشه در پاسخ به امام چیزی نگفت و سکوت کرد؛ سپس به برادرش فرمان دادند تا او را به خانه صفیة دختر حرث بن ابی طلحة العبدی ببرد (قمی، تتمه المنتهی، ص 36).

امام علی (علیه السلام) بعد از پیروزی در جنگ جمل، در بصره به منبر رفتند و خطاب به مردم فرمودند: «زن ها ازنظر ایمان، ارث و خرد کم بهره اند، امّا کمی ایمان، به خاطر نداشتن نماز و روزه در بخشی از عمرشان است و امّا کمی ارث، به خاطر نصف بودن ارث آن ها از مردان است و امّا کمی خرد، ازآن جهت است که شهادت دو زن، مانند شهادت دادن یک مرد است؛ پس از زن های بد بپرهیزید و از خوبانشان بر حذر باشید و در کارهای نیک از آن ها پیروی نکنید تا در کارهای بد، به شما طمع نورزند و در کارهای نیک از آنان اطاعت نکنید.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 80).عایشه در منزل عبدالله بن خَلَف خُزاعی بود، امام به دیدار او آمدند و به او گفتند: «یا حمیراء، آیا پیامبر تو را امر نکرده بود که در خانه ات بمانی و بیرون نیایی؟»، عایشه در جواب حضرت گفت: «ای پسر ابوطالب، اکنون که بر من دست یافته ای، من را ببخش»؛ امام (علیه السلام) فرمودند: «به مدینه برگرد» و مبلغ دوازده هزار درهم به او بخشیدند (نجفی یزدی، قهرمان همیشه پیروز، ص 28؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 41، ص 50)، سپس برادرش، محمدبن ابی بکر را با سی مرد و بیست زن، همراه او کردند که زنان عمامه بر سر داشتند و شمشیر همراه خود داشتند و به شکل مردان درآمده بودند؛ حضرت به زنان

ص: 229

فرمودند: «کسی نباید بفهمد که شما زن هستید، چهرهایتان را بپوشانید و در اطراف او باشید و مردی نزدیک او نشود»؛ عایشه که از این لطف حضرت خبر نداشت، در طول راه می گفت: «خدایا، خودت جزای علی ده که این مردان را همراه من فرستاده است و حرمت من را حفظ نکرده است»، امّا وقتی که در مدینه ماجرا را فهمید، سجده شکر بجا آورد و برای حضرت طلب خیر کرد (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 89). حضرت آیت الله العظمی مظاهری (مدّظلّه العالی) در مورد علت رفتار حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) با عایشه می فرمایند: «خوب عایشه به فرموده قرآن «اُمّ المؤمنین» بود، (احزاب/6) محبوب پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) بود، بااینکه به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) بدی هم کرده بود؛ علاوه بر این، دختر خلیفه اوّل هم بود و همراهی او در این جنگ بسیار تأثیر داشت.» (مظاهری، مظهر حق، ص 234).امام علی (علیه السلام) بعد ازآنکه از جنگ فارغ شدند، به ملاقات عایشه رفتند؛ در همان زمان، در نزد عایشه تعدادی از زنان بصره نشسته بودند و گریه می کردند، یکی از آن زنان که همسر عبدالله بن خَلَف خُزاعی بود، در خطاب به حضرت گفت: «ای کشنده دوستان، خدا فرزندان تو را یتیم کند، همان طوری که فرزندان عبدالله بن خلف را یتیم کردی»، حضرت در پاسخ آن زن فرمودند: «اگر من قاتل دوستان می بودم، اکنون دستور می دادم که هرکسی در این منزل است را بکشند [مروان بن حکم، عبدالله بن زبیر و عبدالله بن عامر و دیگران که در خانه پنهان شده بودند]» و در خطاب به عایشه گفتند: «این سگان را تو بر ضد من شورانده ای، اگر دنبال عافیت طلبی بودم، اکنون گردن همه را می زدم.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 249؛ ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 68). امام علی (علیه السلام) در مورد زنان به یاران خود می فرمایند:

ص: 230

«به هیچ زنی آزاری نرسانید، هرچند به شما دشنام دهند و بزرگان شمارا سفیه بدانند؛ چراکه آنان ناتوان هستند. آن روز که مشرک بودند، ما وظیفه داشتیم، از آنان دست برداریم.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 251).

امام علی (علیه السلام) در جنگ صفین، دربارۀ برخورد با زنان به یاران خود می فرمایند: «زنان را با زدن برمی انگیزانید هرچند آبروی شما را بریزند، یا امیرانتان را دشنام گویند، که توان زنان اندک است و جانشان ناتوان و خردشان دستخوش نقصان؛ آنگاه که زنان در شرک به سر می بردند مأمور بودیم دست از آنان بازداریم، و در جاهلیّت اگر مردی با سنگ یا چوب دستی برزنی حمله می برد، او و فرزندانی را که از پس او آیند، بدین کار سرزنش می کردند.» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 14، نصر بن مزاحم، پیکار صفین ، ص 279؛ محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 4، ص 339؛ مجلسی، بحارالأنوار، ج 32، ص 563، ح 468).

همچنین امام علی (علیه السلام) در جنگ نهروان، به یاران خود امر می کردند، به زنان، فرزندان و حتّی کنیزان آن ها تعرضی نشود (خلیلی، زندگانی حضرت علی، ص 367).

خداوند متعال دربارۀ اجرای عدالت می فرماید:

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لایَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ.» (مائده/ 8).

قبل از واقعۀ جمل، طلحه و زبیر چندین مرتبه نزد امام علی (علیه السلام) برای رسیدن به برخی پست های حکومتی و گرفتن امتیازهای مالی آمدند و این در حالی بود که این گفتگوها نتیجه ای جز عدم پذیرش امام به خواسته های آنان را در برنداشت. تصمیم گرفتند به مکه بروند. طلحه و زبیر قبل از حرکت به مکه، نزد امام آمدند تا برای رفتن به عمره، کسب اجازه کنند ولی امام به آنان اجازه ندادند.

امام (علیه السلام) فرمودند: «به خدا سوگند، شما قصد عمره ندارید؛ بلکه قصد پیمان شکنی دارید و می خواهید به بصره بروید» و سپس به آن ها فرمودند: «قسم یاد کنید که نسبت به امور مسلمانان، در کار من فساد ایجاد نمی کنید و بیعت خود را با من نمی شکنید و دنبال فتنه جویی نخواهید بود.» آنان هم قسم خوردند که چنین کارهایی نخواهند کرد. بعد از رفتن آن دو، امام (علیه السلام) به ابن عباس فرمودند: «آن دو آمده بودند تا برای رفتن به عمره، از من اجازه بگیرند و من هم اجازه دادم و از آنان تعهّد گرفتم که بیعت نشکنند و فتنه ایجاد نکنند ولی قصدی جزء فتنه و فساد ندار ند.»ابن عبّاس گفت: «اگر شما نتیجه کار آنان را می دانید،چرا به آنان اجازه دادید؟و چرا آنان را حبس نکردید؟» امام (علیه السلام) فرمودند: «ای ابن عبّاس، آیا از من می خواهی که ستم را آغاز کنم و بر اساس گمان، مجازات کنم و پیش از انجام دادن جرم، دستگیرشان کنم؟ هرگز، به خدا سوگند، از عدالت، عدول نخواهم کرد.» (مظاهری، مظهر حق، ص 233).

ص: 232

امام علی (علیه السلام) بعد از پیروزی در جنگ جمل، وارد بصره شدند، شخصی نزد حضرت آمد و شروع به صحبت کرد و به جنازۀ طلحه دشنام داد؛ حضرت او را از این کار منع کردند و فرمودند: «در جنگ اُحد حضور نداشتی تا به اهمیت خدمت او به اسلام و مقام او نزد پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) پی ببری» و در ادامه به فرد دیگری فرمودند: «من خودم او را دیدم که جانش را سپر جان رسول الله می کرد، درحالی که شمشیرها و تیرها به سوی حضرت رسول الله (صلی الله علیه وآله وسلّم) فرود می آمد.» (واقدی، التاریخ و المغازی و المبعث، ص 185).

هنگامی که زبیر میدان جنگ جمل را ترک کرد و به سوی وادی السّباع رفت. بعد از استراحت، مشغول نمازخواندن شد، شخصی به نام عمرو بن جرموز، نزد زبیر رفت و هنگامی که دید او مشغول نماز است، در همان حالت بر او ضربه ای زد و سرش را جدا کرد. سر زبیر و شمشیر او را نزد امام علی (علیه السلام) آورد؛ حضرت شمشیر زبیر را برداشتند و فرمودند: «این شمشیری است که غصه ها را از روی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) برطرف کرده است، همانا زبیر، فرد ضعیفی نبوده است»؛ لکن حضرت از دیدار با او خودداری کردند و فرمودند: «آتش جهنم را به قاتل فرزند صفیه اعلام کنید.» (قمی، تتمه المنتهی، ص 35؛ مادلونگ، جانشینی محمد، ص 235). این سیرۀ علوی (علیه السلام) به وضوح نشان می دهد که حضرت در زمان وفات دشمن خود، هم برای شخصیت و هم برای پیکر او احترام قائل می شدند و در حق او با عدالت رفتار می کنند.

همچنین امام علی (علیه السلام) می فرمایند:

«الشَّجَاعَةُ عِزٌّ حَاضِر.» (آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ص 38، ح 622).

شجاعت خود اقسامی دارد و یکی از اقسام آن غلبه بر دشمن در میدان جنگ است (مظاهری، دانش اخلاق اسلامی، ج 1، ص 404)، حضرت که خود صاحب این فضیلۀ اخلاقی هستند و همگی به آن اذعان دارند، دراین باره می فرمایند:

«وَ لَا یَحِلُّ لِلْجَبَانِ أَنْ یَغْزُوَ لِأَنَّهُ یَنْهَزِمُ سَرِیعاً....» (مجلسی، بحارالأنوار، ج 97، ص 49، ح 43).

شخصی به امام علی (علیه السلام) فرمود: «چرا سوار بر اسب نمی شوید، درحالی که گروه زیادی در تعقیب شما هستند»؛ امام (علیه السلام)فرمودند: «اسب برای تعقیب کردن و یا برای فرار کردن است، من کسی را که از صحنه نبرد فرار کرده باشد، دنبال نمی کنم و از کسی هم که با من بجنگد، نمی گریزم.

همچنین در روایتی از قیس بن سعد همدانی است آمده است: زرۀ حضرت پشت نداشت؛ و امام (علیه السلام) به او فرموده بودند: «اگر پشت کنم، نجات نخواهم یافت.» (همان، ج 42، ص 58).

بر زرۀ امام علی (علیه السلام) چنین نوشته شده است:

أَیَّ یَوْمَیَّ مِنَ الْمَوْتِ أَفِرُّ یَوْمَ لَا یُقَدَّرُ أَمْ یَوْمَ قُدِّرَ

یَوْمَ لَا یُقَدَّرُ لَا أَخْشَی الْوَغَی یَوْمَ قَدْ قُدِّرَ لَا یُغْنِی الْحَذَرُ (همان، ج 42، ص 58).

امام علی (علیه السلام) در جنگ جمل، زرۀ بدون پشت خود را بر تن کردند و به ابن عباس فرمودند: «به خدا سوگند، هیچ گاه در هیچ جنگی به دشمن، پشت نکرده ام.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 191).

حضرت هنگامی که وارد میدان نبرد می شدند، به قدری از سپاهیان دشمن را به هلاکت

ص: 234

می رساندند که شمشیرشان کج می شد و با زانو، شمشیر خود را راست می کردند (همان، ج 5، ص 199).

در جنگ جمل، شخصی به نام عبدالله بن خَلَف خُزاعی، حضرت را به مبارزه طلبید، حضرت در پاسخ به او گفتند: «قبول می کنم، ولی کشتن تو بسیار آسان و راحت است، حتماً فراموش نمی کنی که من چه کسی هستم»؛

عبدالله گفت: «ای پسر ابی طالب، خودستایی را رها کن، به نزد من بیا تا قدرت شمشیر من را ببینی و سزای عمل خود را دریافت کنی»؛ بعد از آنکه حضرت در مقابل او حاضر شدند، او بر حضرت حمله کرد و حضرت حملۀ او را دفع کردند و در نهایت با ضربه ای دست راست او را قطع کردند و با ضربه ای دیگر، سرش را از بدش جدا کردند (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 62).

امام علی (علیه السلام) در جنگ صفین، ضمن خواندن خطبه، در تشویق یاران به پیکار، در باب کیفیت جنگیدن، این چنین می فرمایند: «صفوف خود را چون سدّی آهنین بیارایید، زره پوشان جلو بایستند و سپرداران را در پشت قرار دهید، و دندان ها را بر هم بفشارید، که دل ها را استوارتر می کند، و آرامشی بیشتر می بخشد و صداها را پایین آورید، که شکست را دور می کند و به وقار زیبنده تر است» (نصر بن مزاحم، پیکار صفین، ص 321)؛ و در ادامه فرمودند: «پیاپی به سمت دشمن هجوم برید و از فرار شرم کنید که فرار از جنگ، برای بازماندگان ننگ است» و سپس این آیۀ شریفه را تلاوت کردند:

«وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ.» (محمّد/ 35؛ محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین).

حضرت دریکی از روزهای صفین به یاران خود فرمودند:

«شمشیر را در نیام بجنبانید، از گوشه چشم نگاه کنید و ضربات را از چپ و راست بزنید و بدانید که لطف خدا، شامل حال شما می شود و پسرعموی رسول الله (صلی الله

ص: 235

علیه وآله وسلّم) همراه شما است؛ پس پیاپی بجنگید و از فرار کردن شرم کنید، زیرا فرار برای بازماندگان، مایه ننگ است و آتشی برای روز قیامت است.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 66). حضرت در ایّام جنگ صفین، چند مرتبه لباس خود را تغییر دادند و ناشناس وارد میدان نبرد می شدند، به علت آنکه لشکر معاویه هرگاه می فهمیدند حضرت در میدان است، جرأت نمی کردند و وارد میدان نمی شدند (حموی، أنیس المؤمنین، ص 72). به هنگام جنگ، وقتی امام حسن (علیه السلام) حضرت را تنها با یک لباسِ زیرین زره، میان دو صف دید، فرمودند: «پدرم این شأن جنگ نیست»؛ امام (علیه السلام) در پاسخ فرمودند: «پسرم، پدرت ترسی ندارد، از اینکه به دنبال مرگ رفته باشد و یا مرگ او را دنبال کند.» (مجلسی، بحارالأنوار، ج 41، ص 2؛ ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی

(علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 150؛ دانش کیا، تاریخ اسلام به روایت امام علی، ص 89). از مواردی که می توان به شجاعت امام علی (علیه السلام) در میدان نبرد اشاره کرد، جنگ تن به تن است که ازجملۀ آن ها می توان به دعوت معاویه به جنگ، توسط حضرت اشاره کرد.امام علی (علیه السلام) روزی وارد میدان نبرد شدند و معاویه را به جنگ تن به تن طلبیدند ولی معاویه دعوت حضرت را نپذیرفت و در خطاب به عمروعاص گفت: «علی آن کسی است که هر کس به مصاف او برود، دیگر روی سلامتی را نبیند.» (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 99؛ قمی، تتمه المنتهی، ص 43). همچنین حضرت در روز دیگری از جنگ، برای بار دیگر معاویه را به جنگ طلبیدند، معاویه به اطرافیانش گفت: «علی بن ابی طالب چند مرتبه، من را به مبارزه طلبیده ولی من قبول نکرده ام، ولی اکنون از قریش شرم دارم و برای من ننگ است، اگر دعوت او را قبول نکنم»؛ عتبه بن ابی سفیان به او گفت: «کلام علی بن ابی طالب را نشنیده بگیر، تو

ص: 236

می خواهی خود را در چنگال شیر ربانّی بیندازی، یقین داشته باش در مقابل علی، مرد جنگ نخواهی بود»؛ معاویه با این صحبت و صحبت های سایر بزرگان شام، از جنگیدن منصرف شد (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 178؛ دانش کیا، تاریخ اسلام به روایت امام علی، ص 89).

در جنگ نهروان، شخصی از خوارج وارد میدان نبرد شد و تعدادی از یاران حضرت را مجروح کرد و گفت:

أضربُهُم ولَو أری أبا حسن ألبَستُهُ بِصارِمی ثَوبَ غَبَن

ترجمه: ایشان را ضربه می زنم و اگر ابوالحسن را بیابم؛ بر اندامش با شمشیر خویش، جامه ی خواری می پوشانم.

سپس حضرت علی (علیه السلام)، به سوی او حمله کردند و می گفتند:

یا أیُّهذا المُبتَغی أبا حسن إلیکَ فالظُر أیُّها یَلقَی الغَبَن

ترجمه: ای آنکه به دنبال ابوالحسنی؛ پس بنگر که کدام یک از ما جامه ی خواری بر تن می کند.

و نیزه ای را در بدن او فروکردند و در بدنش نگه داشتند و فرمودند:

«اکنون ابوالحسن را دیدی و آنچه را اکراه داشتی، دیدی.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 483).

ابن عباس در توصیف زهد امام علی (علیه السلام) می گوید: «در جنگ جمل، در خیمه، علی را دیدم که مشغول وصله کردن کفش خود بود. به آن حضرت اعتراض کردم. امیرالمؤمنین (علیه السلام) کفش را در مقابل من انداختند و فرمودند: «به حق کسی که جان علی در دست اوست، ریاست لشکر نزد علی، به مقدار این کفش ارزش ندارد؛ جز اینکه حقی را اثبات کنم، یا به واسطه این ریاست، باطلی را از میان بردارم» (مظاهری، زندگانی چهارده معصوم، ص 60).

حضرت پیش از آغاز جنگ جمل در سفارشی به یاران خود می فرمایند:

«ای یاران من، چشم از دنیا ببندید و به یاد خدا باشید، از زیاد سخن گفتن بپرهیزید، زیرا موجب سستی می شود.» همچنین امام علی (علیه السلام) هنگام جنگ جمل چنین دعا کردند: «خدایا دل ها به سوی تو روانه است و گردن ها به درگاه تو کشیده و دیده ها به آستان تو دوخته و گام ها درراه تو نهاده و تن ها در خدمت تو لاغر گردیده؛ خدایا میان ما و دشمنانمان به حق داوری فرما، که تو بهترین داورانی.» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 15).امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، بعد از جنگ جمل، برای اُم هانی دختر ابوطالب[خواهر خود] چنین نوشتند: «سلام بر تو! نخست خدای را که خدایی جز او نیست می ستایم. امّا بعد، ما با سرکشان و ستمگران رودررو شدیم و خداوند با نیروی خود، پیروزی بر آنان را به ما ارزانی داشت و به آنان هم پاداش ستمگران را داد» (مفید، نبرد جمل، ص 238). حضرت با صراحت در نامه خود بیان می کنند که پیروزی درنبرد به واسطه عنایت خداوند و از جانب خدا است. امام علی (علیه السلام) جهت آماده شدن برای جنگ صفین، به سمت کوفه حرکت کردند، امّا به هنگام ورود به کوفه، به قصر حاکم نرفتند، زیرا قصر کوفه در طی سال ها، به

ص: 238

قصری اشرافی تبدیل شده بود و با سیره و ساده زیستی حضرت سازگاری نداشت (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 91).

حضرت قبل از حرکت به سمت صفین، در خطاب به مردم فرمودند:

«خداوندی را سپاس که نعمت های او ناپیدا نماند و احسانش را همانندی نباشد؛ گواهی می دهم که معبودی جز الله نیست و ما بر این گواهیم و گواهی می دهم که محمد (صلی الله علیه وآله وسلّم) بنده و فرستاده اوست» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 517).

همچنین در خطبه ای، ضمن صحبت پیرامون دین و عبادت، اطاعت الهی و جهاد علیه دشمن، فرمودند: «شما آگاه ترین مردم به حلال و حرام هستید و همان گونه که خداوند شمارا از شیطان بر حذر داشته است، از او بپرهیزید و به پاداش و کرامتی که به شما وعده داده است، دل بندید و بدانید که محروم واقعی کسی است که دین و امانتش از وی ربوده شده و فریب خورده حقیقی کسی است که گمراهی را بر رهیابی ترجیح داده است» و در پایان خطبه مردم را به جهاد الهی و اخلاق الهی دعوت کردند و فرمودند: «من شمارا به سخت کوشی و سختگیری در این امر مهم و جهاد درراه خدا فرمان می دهم و دستور می دهم که از هیچ مسلمانی غیبت و بدگویی نکنید و چشم به راه پیروزی زودرس، از جانب خدا باشید، إن شاء الله» و سپس به سمت صفین حرکت کردند (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 9). حضرت در خطبه ای در باب تشویق یاران به نبرد، در مورد یاد خدا می فرمایند: «وَ اذْکُروا اللّهَ کَثیراً لَعلَّکُم تُفلِحُونَ.» (انفال/ 45). و «وَ لا تَنازَعُوا فَتَفشَلُوا وَ تَذهَبَ ریحُکُمْ وَ اصبِرُوا انَّ اللّهَ مَعَ الصّابِرینَ.» (انفال/ 46). و در حق یاران خود، این چنین دعا کردند: «خداوندا، صبر و تحمّل را به دل هایشان الهام فرما و پیروزی را نصیبشان گردان و

ص: 239

اجرشان را بزرگ قرار ده.(نصر بن مزاحم، پیکار صفین، ص 191). و همچنین در نامه ای به یکی از فرماندهان خود به نام شریح بن هانی، او را به تقوای الهی دعوت کردند و از ناامنی دنیای پرفریب، به او خبر دادند و اینکه هوا و هوس، زیان های زیادی برای او دارد و به هنگام خشم و پرخاش، آن را کنترل کند (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه 56). امام علی (علیه السلام) هنگام جنگ صفین در دعایی فرمودند: «سپاس پروردگار جهانیان را بر نعمت هایی که به ما ارزانی داشته و فضل بزرگی که بر ما نهاده» (نصر بن مزاحم، پیکار صفین، ص 191) و این آیۀ شریفه را تلاوت کردند: «سُبْحانَ الَّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنینَ. وَ انّا الی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ.» (زخرف/ 13 و 14). و در پایان دعای خود می فرمودند: «خداوندا، میان ما و دشمن ما به حق داوری کن که تو بهترین داورانی»، سپس سه مرتبه گفتند: «لاإله إلّا الله و الله اکبر.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 9). امام علی (علیه السلام) قبل از جنگ نهروان، چنین دعا می کردند: «خدایا، ای پروردگارِ خانه آباد و سقف برافراشته و دریای پرخروش و کتاب برنوشته؛ از تو پیروزی بر آنان را می خواهم که کتاب تو را بر پشت خود قرار داده اند و با سرکشی بر تو، از اُمّت احمد، جدا گشته اند.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 6، ص 479). حضرت در خطبه ای به سپاه خوارج فرمودند: «من شمارا می ترسانم از اینکه صبح کنید و کشته شده باشید و نزد خدای متعال حجت و دلیلی نداشته باشید؛ دنیا شمارا هلاک می کند و قضاء و قدر الهی شما در دام می اندازد»؛

و در ادامه فرمودند:

ص: 240

«شما گروهی سبک سر، سفیه و بی بردبار هستید؛ من برای شما شرّی نیاوردم ای بی پدرها و نخواستم به شما زیانی بزنم.» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 36).هنگامی که دو لشکر در مقابل هم قرار گرفتند، حضرت جلوی لشکر، در خطاب به خوارج فرمودند: «توبه کنید و به سوی خداوند بازگردید»، ولی خوارج در پاسخ به حضرت، لشکر را تیرباران کردند (قمی، تتمه المنتهی، ص 49).

(ریاحی، فضائل امام علی، ص 111). قبل از جنگ صفین، معاویه در نامه ای به حضرت علی (علیه السلام) نوشت: «اگر حکومت شام و مصر را برای من قرار دهی و بیعت کسی را برای من قرار ندهی، تو را به عنوان خلیفه می شناسم.»

حضرت در پاسخ او فرمودند: «مغیره هم در مدینه به من این پیشنهاد را داد و من قبول نکردم، من چنین نخواهم کرد، خداوند مرا به گونه ای نخواهد دید که گمراه کنندگان را به عنوان بازوی خود استفاده کنم.» (اسکافی، المعیار و الموازنه، ص 131). همچنین حَوشَب ذو ظَلیم در جنگ صفین در خطاب به حضرت علی (علیه السلام) گفت: «از ما دست بردار، ما تو را با سرزمین عراق، رها می کنیم و تو ما را با سرزمین شام، رها کن و خون مسلمانان را حفظ نما و اگر فردا میان ما جنگ رخ دهد، مایه درماندگی و بدبختی عرب و تباهی حرمت ها خواهد بود.»

حضرت در پاسخ او فرمودند: «اگر برای سازش در دین خدا راهی پیدا می کردم، بدان عمل می کردم و هزینه آن برای من راحت تر بود؛ ولی خدا راضی نمی شود که اهل و پیروان قرآن، سازش و سکوت بکنند و امر به معروف و نهی از منکر نکنند، درحالی که خداوند، معصیت می شود.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 4، ص 17؛ اسکافی، المعیار و الموازنه، ص 131).

حضرت به صراحت بیان می کنند که حاضر به مصلحت اندیشی و نادیده گرفتن حق نیستند. فردی نزد امیرالمؤمنین (علیه السلام)، از سیاست های معاویه تعریف می کرد؛ امام (علیه السلام) فرمودند:«وَ اللَّهِ مَا مُعَاوِیَة بِأَدْهَی مِنِّی وَ لَکِنَّهُ یَغْدِرُ وَ یَفْجُرُ وَ لَوْ لَا کَرَاهِیَة الْغَدْرِ لَکُنْتُ مِنْ أَدْهَی

ص: 242

النَّاسِ وَ لَکِنْ کُلُّ غُدَرَة فُجَرَة وَ کُلُّ فُجَرَة کُفَرَة وَ لِکُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ یُعْرَفُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَة وَ اللَّهِ مَا أُسْتَغْفَلُ بِالْمَکِیدَة وَ لَا أُسْتَغْمَزُ بِالشَّدِیدَة.» (شریف رضی، نهج البلاغة، خطبه 200).«به خدا سوگند، معاویه زیرک تر از من نیست، لیکن شیوه او پیمان شکنی و گنه کاری است. اگر پیمان شکنی ناخوشایند نمی نمود، زیرک تر از من کسی نبود، امّا هر پیمان شکنی به گناه برانگیزاند و هر چه به گناه برانگیزاند، دل را تاریک گرداند. روز رستاخیز پیمان شکن را درفشی است افراخته و او بدان درفش شناخته. به خدا، مرا با فریب، غافل گیر نتوانند کرد و با سخت گیری ناتوانم نتوانند شمرد.» در حقیقت، تقوای امام علی (علیه السلام) مانع از این است که ایشان سیاست های معاویه را در پیش بگیرند. ازجمله سیاست ها و حیله های معاویه در جنگ صفین که خلاف سیرۀ اخلاقی علوی (علیه السلام) می باشد، یکی جریان پرتاب نامه با تیر و دیگری حملۀ از پشت به سپاه امام است.

معاویه بعد ازآنکه سپاهیان حضرت بر شریعه فرات مسلط شدند، نامه ای بر سر تیری گذاشت و به طور ناشناس در میان سپاه امام پرتاب کرد و در نامه چنین نوشته بود: «از بنده خیرخواه خدا، امّا بعد، معاویه می خواهد ازاینجا کوچ کند و بند فرات را بشکند و آب را به لشکرگاه شما سرازیر کند، مواظب خود باشید» (جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص 98؛ اسکافی، المعیار و الموازنه، ص 128)؛ و دیگری این بود که از پشت به سپاه امام حمله کرد ولی امام علی (علیه السلام) هیچ گاه چنین کارهایی انجام ندادند و چنین کارهایی در سیرۀ علوی جایگاهی نداشت (نصر بن مزاحم، پیکار صفین، ص 260).

می گردد

(مجلسی، بحارالأنوار، ج 68، ص 329). امام صادق (علیه السلام) دربارۀ حیاء می فرمایند: «الْحَیَاءُ مِنَ الْإِیمَانِ وَ الْإِیمَانُ فِی الْجَنَّةِ.» (کلینی، الکافی، ج 2، ص 106). این فضیلت اخلاقی خود اقسامی دارد و یکی از آن ها، حیاء و حفظ عفت چشم است (مظاهری، آفاق نور، ج 1، ص 298)؛ و ازجمله مصادیق مراعات آن در جنگ صفین توسط امام علی (علیه السلام)، می توان به این موارد اشاره کرد:

از سپاهیان حضرت را کشت، بعد از کشتن آن ها، سر آن ها را جدا می کرد و صورتشان را بر روی خاک می گذاشت و عورت آن ها را برهنه می کرد، سپاهیان که این صحنه را دیدند، از جنگ با او خودداری می کردند، آنگاه حضرت با چهره ای پوشیده به جنگ با او رفتند و با ضربه ای او را کشتند و سرش را از تنش جدا کردند و صورتش را به طرف آسمان گذاشتند، ولی دیگر عورت او را برهنه نکردند؛ سپس به میدان نبردآمدند و مبارز طلبیدندونزدیک به هفت نفررابه هلاکت رساندند (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی

(علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 184).

گاهی ممکن است این سؤال به ذهن تداعی شود که جنگ های امام، در مقابل شخصیت های بزرگ اسلام و افراد باسابقه بوده است و چگونه ممکن است که این افراد بر باطل اجتماع کنند و راه باطل را بپیمایند؟

حضرت در پاسخ به فردی که چنین سؤالی برای او پیش آمده بود، چنین فرمودند: «همانا حقیقت بر تو اشتباه شده است، به درستی که حق و باطل را با میزان قدر و شخصیت افراد نمی توان شناخت، اول حق را بشناس تا اهل آن را بشناسی و باطل را نیز اوّل بشناس، تا اهل آن برایت آشکار گردد.» (محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 29) حضرت می خواهند بگویند که اشخاص نباید مقیاس حق و باطل قرار گیرند، بلکه باید حق شناس و باطل شناس باشی، نه شخصیت شناس و این حق و باطل است که باید مقیاس اشخاص و شخصیت آنان باشند.

دست پیدا کردند، به حضرت فرمودند: «یا علی، از آن ها انتقام بگیریم و آب را بر روی آن ها ببندیم، همچنان که آن ها چنین کردند و به این واسطه بر آن ها مسلط شویم و دیگر نیازی به جنگ نخواهد بود»؛ حضرت در پاسخ فرمودند: «نه به خدا سوگند، من با آن ها مثل خودشان رفتار نمی کنم، گوشه ای از راه را بازکنید تا آب را بردارند که همانا خداوند، پیروزی شمارا از طریق ستم آنان مقرر کرده است، پس شما، ستم نکنید» (نجفی یزدی، قهرمان همیشه پیروز، ص 31)، سپس فرمودند: «با وجود شمشیر برّان نیازی به این کار نیست.» (نجفی یزدی، قهرمان همیشه پیروز، ص 28). از موارد دیگری که نشان دهنده جوانمردی امام علی (علیه السلام) در جریان جنگ است، می توان به این موارد اشاره کرد:

دریکی از روزهای جنگ صفین، جنگ میان دو سپاه شروع شد و در سراسر شب ادامه داشت که به (لیلة الهریر) معروف شده است و کشته های بسیاری برجا گذاشت؛حضرت علی (علیه السلام) در فرصتی، بخشی از پیکرهای کشته شدگان سپاهش را یافت و دفن کرد (مادلونگ، جانشینی محمد، ص 324) ولی معاویه به حضرت و سپاهیانش اجازه نداد که مردگانشان را بردارند و یا آن ها را دفن کنند. نعیم بن سهیل بن علیّه بجلی، که در سپاه شامیان می جنگید، پسرعمویش نعیم بن حارث بن علیّه را در میان کشته شدگان عراقی یافت و از معاویه اجازه خواست تا او را دفن کند، ولی معاویه پاسخ داد: «این مردم [عراقیان] شایستگی دفن شدن را ندارند، زیرا از دفن آشکار عثمان جلوگیری کردند»؛ وقتی نعمان تهدید کرد که به دشمن [سپاه عراق] خواهد پیوست، معاویه باخشم گفت:«آنچه دوست داری انجام ده.» سپس نعمان پسرعمویش را دفن کرد (همان).

همچنین در میدان نبرد صفین، شخصی به نام عروة بن داود دمشقی، حضرت علی (علیه السلام) را به مبارزه طلبید؛ امام هم بدون درنگ، راهی میدان نبرد شدند، امّا اصحاب گفتند: «یا علی، او در حدّ شما نیست، ما خود با او مبارزه می کنیم»؛ امام (علیه السلام)

ص: 247

فرمودند: «درست می گویید، او در حدّ و کُفو من نیست، ولی من را به مبارزه طلبیده است و او را سزایی نیک می دهم»؛ سپس حضرت به سمت او حمله ور شدند و با ضربه ای، سر از تنش جدا کردند (ابن اعثم کوفی، جنگ های امام علی (علیه السلام) در پنج سال حکومت، ص 178).

2. در زمان حکومت حضرت، هرگاه جنگی علیه ایشان شکل می گرفت، در اولین اقدام به دنبال برقراری صلح بودند و برای این امر اقدامات بسیاری انجام می دادند، ازجمله سفارش های مکرر حضرت به یاران خود مبنی بر ترک جنگ و عدم آغاز جنگ توسط آن ها، مذاکرات پیوسته با دشمن، و دعوت یاران به دعای بر صلح.

3. حضرت هنگامی که می دیدند اقدامات برای برقراری صلح فایده ای ندارد و دشمن دست از جنگ نمی کشد با قاطعیت تمام در مقابل دشمن می ایستادند و لحظه ای اندیشۀ عقب نشینی از جنگ به ذهن راه نمی دادند.

4. از نکات حائز اهمیت نحوه برخورد حضرت با اسراء جنگی است که اگر آن ها بیعت می کردند، آزاد می شدند.

5. همچنین حضرت علی (علیه السلام) همچون رسول اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) قائل بودند که زنان نباید در میدان نبرد حضورداشته باشند زیرا زن روحیه ای لطیف و نرم دارد و از طرف دیگر اگر در جنگ ها برزنان مسلط می شدند از آن ها می گذشتند و دستور می دادند به آن ها آزاری نرسد و به آن ها تعرض نشود.

6. حضرت پیوسته به دنبال اجرای عدالت در حق همۀ افراد بودند حتی دشمن خود، و دیگران را به این امر مهم دعوت می کردند. فضیلت شجاعت از فضایل جداناشدنی از حضرت است، حضرت هیچ گاه از مبارزه نترسیدند و محکم و استوار در میدان نبرد می ایستادند.

7. حضرت در همه حال، حتی در جنگ ها نیز به یاد خدا بودند و از ذکر الهی غافل نمی شدند و اگر هم به پیروزی دست می یافتند آن را از عنایت و لطف خدا می دانستند.

8. امام (علیه السلام) اهل سیاست های باطل و مزورانه نبودند و برای رسیدن به هدف خود رضایت و خشنودی الهی را در نظر داشتند.

حضرت هیچ گاه حاضر نبودند پیروزی بر دشمن خود را از راه ترک حیاء و عفت به

ص: 249

دست بیاورند و چنین مبارزه ای را ترک می کردند.

9. امام علی (علیه السلام) زمانی که در میدان نبرد قدرت برتری بر دشمن را داشتند، هیچ گاه حاضر نبودند به ناحق و ستم بر دشمن خود غلبه کنند.

10. حضرت علی (علیه السلام) هرگاه عهدی می بستند از آن تخطّی نمی کردند، حتی اگر طرف آن عهد، دشمن ایشان باشد.

ص: 250

1. ه-. ق.

15. مادلونگ، ویل فرد، جانشینی محمد، بی چا، ترجمه: نمائی و همکاران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1377.

16. مجلسی« رحمت الله علیه»، محمدباقر، [علامه]، بحارالأنوار، بی چا، ج 41، 42، 74، 97، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه-. ق.

17. محمدی ری شهری، محمد، دانش نامه امیرالمؤمنین (علیه السلام) عربی - فارسی، چاپ سوم، مترجم: حسینی، محدثی، تلخیص: سید حمید حسینی، ج 4، 5، 6، دارالحدیث، قم، 1389.

18. محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه عربی - فارسی، چاپ چهاردهم، ترجمه: حمیدرضا شیخی، تلخیص: سید حمید حسینی ج 1، 2، ، دار الحدیث، قم، 1393.

19. مطهری ( رحمت الله علیه)، مرتضی، [استاد]، سیرۀ امیرالمؤمنین (علیه السلام)، بی چا، بینش مطهر، تهران، 1391.

20. مظاهری، حسین، اندیشه های ناب، چاپ دوم، ج 2، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهرا (علیها السّلام)، اصفهان، 1390.

21. مظاهری، حسین، آفاق نور، منتخب آثار، به کوشش حبیب ارزانی، چاپ اول، ج 1، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، قم، 1395.

22. 32. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، تحریر فارسی: مجید هادی زاده، چاپ اول، ج اول، مرکز مطالعات اسلامی، اصفهان، 1391.

23. مظاهری، حسین، زندگانی حضرت چهارده معصوم (علیهم السلام)، چاپ دوازدهم، پیام آزادی، تهران، 1386.

24. مظاهری، حسین، مظهر حق، چاپ اول، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهرا (علیها السّلام)، قم، 1387.

25. معروف الحسنی، هاشم، زندگانی دوازده امام (علیهم السلام)، بی چا، ترجمه: محمد مقدس، ج اول، امیرکبیر، تهران، 1382.

26. مفید«رحمت الله علیه»، [شیخ]، نبرد جمل (ترجمه وقعة جمل)، بی چا، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، نشر نی، تهران، 1383.

27. نجفی یزدی، سیدمحمد، قهرمان همیشه پیروز، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات عصر ظهور، قم، 1379.

ص: 252

28. نصر بن مزاحم، پیکار صفین«ترجمه وقعة صفین»، بی چا، ترجمه: اتابکی پرویز، انقلاب اسلامی، تهران، بی تا.

29. واقدی، محمد بن عمر، التاریخ و المغازی و المبعث، چاپ دوم، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، نشر دانشگاهی، بی جا، 1369.

ص: 253

ص: 254

ص: 256

طریحی غیرت را تنفر و ناپسند داشتن کسی از شرکت دیگران در امری دانسته است که سخت آن را دوست دارد و موردعلاقه اش است (طریحی، المنتخب، ص432). غیرت، از شرایط ملکات و فضایل اخلاقی است که آدمی نگهبانی کند دین خود را و عِرض خود و اولاد و اموال خود را و از برای محافظت و نگهبانی هر یک، طریقه ای است که صاحب غیرت و حمیت از آن تجاوز نمی کند (نراقی، معراج السعاده، ص164). غیرت عبارت است از دگرگونی انسان از حالت عادی و اعتدال، به طوری که انسان را برای دفاع و انتقام از کسی که به یکی از مقدساتش اعم از دین، ناموس و یا جاه و امثال آن تجاوز کرده، از جای خود می کَند. این صفت غریزی، صفتی است که هیچ انسانی به طورکلی از آن بی بهره نیست، پس غیرت یکی از فطریات آدمی است و اسلام هم دینی است که بر اساس فطرت تشریع شده است (طباطبایی، المیزان، ج4، ص276). غیرت، صفتی درونی و باطنی است که بروز و ظهور آن به شکل های مختلف است، ولی باید توجه داشت که غیرتمندی در انسان، مستلزم اموری چون نفرت از متجاوز به حریم خصوصی و ارزشی است. هم چنین باید گفت که غیرت از لوازم محبت انسان به چیزی است؛ زیرا هر کس که چیزی دوست می دارد، نسبت به محبوب خود غیور است. استاد مطهری می نویسد: «غیرتمند کسی است که نگاهدار عصمت و آبرو و شرف و عزت است و از قبول اهانت بر عِرض خود ابا دارد» (مطهری، مسئله حجاب، ص414). غیرت یک شرافت و حساسیت انسانی نسبت به پاکی و طهارت جامعه است (همان، ص64). غیرت یکی از کمالات انسانی است که خداوند متعال، اسباب آن را در وجود آدمی تعبیه کرده است. امام علی علیه السلاممی فرماید: «خداوند برای مؤمن، غیرت می ورزد، پس او نیز باید غیرت آورد. هر کس غیرت نورزد، قلبش وارونه است» (مجلسی، بحارالانوار، ج79، ص115).

ص: 260