ص: 2

مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی علیه السلام، جلد ششم (امام علی علیه السلام در آینه شعر و ادب)

جمعی از محققان: زیرنظر دبیر علمی، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر اسم ناشر

چاپ اسم چاپخانه

تیراژ تعداد چاپ شده

قیمت قیمت

نوبت نشر اول

شابک شابک گرفته شود

ارتباط با ما اطلاعات مرکز پخش

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

2. بررسی تطبیقی تأثیرپذیری شافعی از نهج البلاغه در مضامین اخلاقی 63

چکیده 65

مقدمه و اهمیت پژوهش 66

پرسش های پژوهش 66

پیشینه پژوهش 67

گرایش شافعی به ادبیات 67

شافعی و سرایشِ شعر 68

1. بررسی تطبیقی مضامین اخلاقی در شعر شافعی و نهج البلاغه 69

شباهت های واژگانی 69

الف. روز جدید، رزق جدید 69

ب. آدمی در زیر زبان... 70

ج. رزق مقدّر 70

د. انواع رزق 70

ه-. مذمت عیب جویی 71

و. پایان شب سیه ... 71

ز. ارزش تقوی 72

ح. عیب خود دیدن 72

ط. ناپایداری دنیا 72

2. اشتراک در تصویر 73

الف. تشبیه زبان به حیوان درنده 73

ب. تشبیه مرگ، به مستی 73

ج. تشبیه دنیا به مردار 74

د. فریبندگی دنیا 74

3. اقتباس 75

الف. سکوت در برابر نادان 75

ب. طمع 76

یک. طمع عامل خواری انسان 76

دو. طمع عامل هلاکت انسان 76

ص: 8

ج. علم با عمل 77

د. ناپایداری شادی و ماندگاری غم دنیا 77

ه- . دگرگونی روزگار 78

و. خطر آرزوی طولانی 78

ز. هم نشینی 78

یک. خطر هم نشینی با شاهان 78

دو. هم نشینی با دانشمندان 79

ح. ارزش تواضع 79

ط. اهمیت قناعت 80

ی. زشتی درخواست از فرومایه 80

ک.حتمی بودن قضا و قدر 81

ل. تشخیص حق از باطل 81

م. سخاوت، پوشاننده عیب 82

ن. راحتی پس از سختی 82

س. انواع دوستان 82

نتیجه 85

3. نمادهای قدسی در ولایت نامه های حضرت علی (علیه السلام) 87

چکیده 89

مقدمه 90

پیشینه و اهمیت پژوهش 90

روش پژوهش 91

چیستی ولایت نامه 91

نمادهای قدسی ولایت نامه 92

الف. قنبر در ولایت نامه ها 93

ب. ذوالفقار در ولایت نامه ها 96

ج. دُلدُل در ولایت نامه ها 99

نتیجه 102

ص: 9

4. تجلی عدالت امام علی (علیه السلام) در شعر عربی 105

چکیده 107

مقدمه: 107

پیشینه 108

1. مفهوم شناسی عدالت 108

2. فضیلت و عظمت امام علی علیه السلام 110

3. جنبه های عدالت علوی در شعر عربی 111

الف. عدالت حکومتی حضرت علی علیه السلام 111

ب. عدالت اجتماعی حضرت علی علیه السلام 112

نتیجه 117

5. اشعار برگزیده رسیده 119

1. «معاویة الحال لاتجهل» 121

2. خدا می خواست تا تقدیر عالم این چنین باشد 125

3. دلگرمی است، دلخوشی آن چنانی است 126

4. به آتش می کشم آخر زبان سربه زیرم را 127

5. بهار واژه تویی گل تویی، گلاب تویی 128

6. پیمبر آیا؟ که نه وصی شد، محمّد آیا؟ که نه علی شد 129

7. مثل خورشیدی که از برق نگاهش ریخته 130

8. دستی به هوا رفت و دو پیمانه به هم خورد 131

9. خبر، نبی ست در این جمله، مبتدا علی است 132

10. گفتند علی یک تنه با دست نگه داشت 133

11. نماز صبح به شرط خشوع باید کرد 134

12. کو شب قدر که قرآن به سر از تنگ دلی 135

13. در کسوت آیات مزامیری داوود 136

14. گاه شد مظهر خدا و گاه شد مظهر علی 137

15. بدر : ماه تمام 138

16. بهانه این شعر ناگهان باشی 140

17. شکفتن گل در زلال آب 141

ص: 10

18. می رود در خودش قدم بزند 142

19. می شناسند کوچه ها او را 143

20. رها کنید مرا باز در نجف باشم 144

21. چه روزها که پر از حسرت زمان تواند 145

22. بغض فریاد 146

23. درشب قدر، شهادت حضرت علیg 147

24. مصرع ناقص من کاش که کامل می شد 148

25. مولای ما نمونه دیگر نداشته است 149

26. ﺷﻌﺮی ﺟﻬﺎدی ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﻪ درﯾﺎی ﺑﯿﮑﺮان ﻣﻮﻻ ﻋﻠﯽ(ع) 150

27. نهج البلاغه 151

28. در سوگ امام المتقین علیه السلام 152

29. مسمط ترکیب بند در وصف مولی الموحدین علی بن ابیطالب علیه السلام 153

30. جمعی که برای نان عبادت کردند 157

31. سقیفه وغدیر خم 158

32. با آن که آفریده شده ست آدم از خدا 159

33. ماه کامل نیست 160

34. تنهایی ات جامانده است 163

35. تا مهر ترا بجان خریدم 166

36. روز خونین 167

37. رباعی (ما را به جگر داغ نهان داغ علی است) 168

38. آیه در آیه ... 169

39. شانه می زد تا به گیسوی علی، بنت اسد 170

40. به سینه یاد خدا دارم و نشان علی 171

41. از پیمبر یا خدا درباره حیدر بپرس 172

42. دریا 173

43. با خاک پایت گاه گاهی همنشین هستی 176

44. از بدر، از خیبر علی را می شناسند 177

45. دشمنان این روزها حرف دو پهلو می زنند 178

ص: 11

46. و در پاسخ علی برخاست، میدان شد چه میدانی 179

47. هم دلبر و دلاور و دلدار مرتضی 180

48. کیست مولا؟ آن که نفسش را اسیر آورده است (عید غدیر خم) 181

49. بده ساقیا، قدحی به ما، که ملال را، به سر آوَرَد (عید غدیر خُم) 182

50. کمال هر چه در این عالم از کمال علی است 183

52. اتّفاق روشن غدیر 184

53. سخاوتِ شگفت 185

54. اشعار شهادت حضرت علی علیه السلام 187

ص: 12

اول: ضرورت موضوع کنگره

بعد از گذشت چهارده قرن از شهادت امام علی علیه السلام هنوز نور ولایت و امامت او بر جهانیان می تابد، ازاین رو ضرورت دارد که علل و عوامل این ماندگاری بررسی شود و ابعاد وجودی این شخصیت ملکوتی بازخوانی و بار دیگر با زبان روز بر جهانیان عرضه شود.

در این راستا مهم ترین دلایل ضرورت این کنگره عبارت اند از:

1- شناخت مجدد امام علی علیه السلام برای تبیین ابعاد ناشناخته وجودی ایشان؛

2- بازخوانی و عرضه ابعاد وجودی آن حضرت با زبان روزآمد؛

3- تبیین رهنمودهای امام علی علیه السلام در عرصه های جدید ابعاد زندگی بشر همچون علوم انسانی در راستای تحول در این علوم؛

4- بهره مندی بیشتر جامعه بشری از نور ولایت و امامت آن حضرت با ارائه کتاب ها، مقالات و آثار هنری؛

5- تجلیل از خادمان علمی و عملی امام علی علیه السلام؛

6- گسترش معارف ناب علوی در قالب نگارش مقالات و کتاب ها و آثار هنری؛

7- ترجمه آثار برجسته پدید آمده در کنگره به زبان های دیگر در راستای نشر معارف و آموزه های علوی در کشورهای دیگر.

دوم: پیشینه کنگره

ایده کنگره در مراسم حج سال 1397 ش بین فرهیختگان اصفهانی حاضر در حج بیان شد. سپس با ابتکار و پشتکار دوست ولایتمدار و خیراندیش جناب آقای حاج سید حسین رضازاده (زید عزه) مقدمات آن فراهم شد و از بهار 1398ش کار کنگره با جلساتی در موسسه اهل بیت^ شروع گردید و با همکاری دوست دانشمند ما، جناب حجت الاسلام والمسلمین سجادی راه کمال در پیش گرفت و درنهایت توفیق علوی شامل حال ما شد و از خرداد 1398 ش مسئولیت دبیر علمی کنگره را پذیرفتم. سپس در قم،

ص: 14

جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر فراهی بخشایش یار و همراه ما شد و امور علمی کنگره با همکاری اساتید تکمیل گردید و نویسندگان زیادی از مراکز علمی داخل و خارج کشور به ویژه در قم (مانند مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة، مرکز تخصصی شیعه شناسی و بنیاد نهج البلاغه و...) وارد صحنه شدند و اقدام به برگزاری پیش نشست ها و نگارش مقالات و ارزیابی آثار کردند و حتی مراجع معظم تقلید پیام هایی برای کنگره فرستادند. کم کم کنگره ای عظیم به برکت یاد امام علی علیه السلام شکل گرفت که بسیاری از افراد باور نمی کردند، این همه آثار و برکات علمی، معنوی و هنری به دنبال داشته باشد. ازاین رو در روزهای آخر دریافت آثار کنگره، استقبال از آن به شدت افزایش یافت و حتی چند بار زمان دریافت آثار تمدید شد.

امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و موردقبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی علیه السلام و فرزندش حجت ابن الحسن(عجل الله تعالی فرجه الشریف)قرار گیرد.

سوم: ساختار کنگره

الف: شورای سیاست گذاری

1- آقای حاج سید حسن رضازاده، رئیس شورای سیاست گذاری؛

2- حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

3- حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی؛

4- حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

5- دکتر حمیدرضا چاکری؛

6- دکتر مجتبی بهرام پور؛

7- حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

8- دکتر احسان مشکلانی؛

9- مهندس حمید نیلفروشان؛

ص: 15

10- حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی؛

11- دکتر علیرضا هزار.

ب: شورای علمی

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی محمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر نعمت الله صفری فروشانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالمحمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدجواد اسکندرلو؛

حجت الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی؛

حجت الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید عیسی مسترحمی؛

دکتر سید محمدتقی طیب؛

دکتر اصغر منتظر القائم؛

دکتر حمیدرضا چاکری؛

دکتر مهدی مظاهری؛

دکتر محمدرضا ستوده نیا؛

دکتر محمدحسین ریاحی؛

دکتر محمد صالح طیب نیا؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

دکتر سید مهدی مرتضوی؛

حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری قمی؛

حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مهدوی راد؛

حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی.

ص: 16

ج: کمیته اجرایی

سید حسین رضازاده، دبیر اجرایی و رئیس شورای سیاست گذاری کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی، دبیر علمی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش، معاون علمی - پژوهشی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین حسن صادقی زفره، مسئول برگزاری پیش نشست ها؛

دکتر حمیدرضا چاکری، دبیر شورای راهبردی کنگره؛

مهندس حمید نیلفروشان، معاون علمی - پژوهشی مؤسسه اهل البیت^؛

مهندس سعید گودرزی، مسئول انفورماتیک مؤسسه اهل البیت^؛

مهندس محمد رضایی، مسئول آماده سازی متون؛

خانم مهندس الهام صفائی، مسئول دبیرخانه کنگره؛

خانم مهندس فرزانه صفائی، مسئول سایت کنگره؛

خانم آزاده فخاری، مسئول روابط عمومی کنگره؛

د: کارگزاران

دبیر علمی کنگره

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، عضو هیئت علمی و استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه

دبیر اجرایی کنگره

آقای حاج سید حسین رضازاده

معاون علمی - پژوهشی

حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش

معاون اجرایی

سرکار خانم مهندس الهام صفائی

ص: 17

چهارم: برونداد کنگره

الف: کتاب مجموعه مقالات

1- قرآن و امام علی علیه السلام (1)؛

2- قرآن و امام علی علیه السلام (2)؛

3- ولایت و امامت؛

4- امام علی علیه السلام و نهج البلاغه؛

5- امام علی علیه السلام از منظر دانشمندان و مستشرقان؛

6- امام علی علیه السلام در آینه شعر و ادب؛

7- امام علی علیه السلام و علوم انسانی (1) - تاریخ؛

8- امام علی علیه السلام و علوم انسانی (2) - تربیت؛

9- امام علی علیه السلام و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان؛

10- امام علی علیه السلام و علوم انسانی (4) - اجتماعی؛

11- امام علی علیه السلام و علوم انسانی (5) - اقتصاد؛

12- امام علی علیه السلام و علوم انسانی (6) - مدیریت و سیاست؛

13- مقالات غیرفارسی (عربی، آذری، اردو و اسپانیولی)؛

14- چکیده مقالات فارسی کنگره.

ب: نرم افزار

1- مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام؛

2- تیزر، پنل های تخصصی و فیلم گزارش برگزاری کنگره در سالن اصلی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان.

ج: نشریات و وبگاه

خبرنامه شماره 1

پایگاه اطلاع رسانی کنگره به آدرس: imamali.wiki

ص: 18

د: لیست آثار رسیده (759 اثر)

1.تعداد کل مقالات رسیده: 460؛ تعداد مقالات مورد قبول: 198.

2. تعدا کل کتاب های رسیده: 69؛ تعداد کتاب های برتر: 3.

3. تعداد کل پایان نامه های رسیده: 73؛ تعداد پایان نامه های برتر: 3.

4. تعداد کل هنری های تجسمی رسیده: 34؛ تعداد برتر: 3.

5. تعداد کل اشعار رسیده: 123؛ تعداد اشعار مورد قبول: 35.

پنجم: مراکز و تشکل های همکار

1. دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان؛

2. جامعة المصطفی العالمیة؛

3. مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان؛

4. استانداری اصفهان؛

5. شهرداری اصفهان؛

6. اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اصفهان؛

7. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛

8. سازمان فرهنگی آستان قدس رضوی؛

9. بنیاد بین المللی نهج البلاغه؛

10. بنیاد بین المللی غدیر استان اصفهان؛

11. نهاد رهبری در دانشگاه های استان اصفهان؛

12. دانشگاه امام صادق علیه السلام؛

13. دانشگاه معارف قرآن و عترت؛

14. دانشگاه اصفهان؛

15. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور (سمیم نور)؛

ص: 19

16. حوزه علمیه اصفهان؛

17. موسسه نهج البلاغه اصفهان؛

18. مجامع ادبی استان اصفهان؛

19. سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان؛

20. مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی؛

21. مرکز تخصصی قرآن کریم امام علی بن ابی طالب علیه السلام؛

22. مرکز تخصصی کنفرانس های ایران (سیویلیکا)؛

23. مجمع عالی حکمت اسلامی؛

24. دانشگاه صنعتی اصفهان؛

25. مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

26. پایگاه استنادی جهان اسلام؛

27. انجمن علمی دانش پژوهان علوم قرآن مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

28. انجمن علمی دانش پژوهان علوم حدیث مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

ششم: پیش نشست ها

1. پیش نشست کنگره در مدرسه عالی تفسیر مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: نقش امام علی علیه السلام در گسترش علوم اسلامی؛

2. پیش نشست کنگره در مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: بررسی نظریه اشارات ولایی قرآن؛

3. پیش نشست کنگره در مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

موضوع: امام علی علیه السلام از دیدگاه مستشرقین؛

4. پیش نشست کنگره در جامعة المصطفی العالمیه واحد اصفهان؛

ص: 20

موضوع: شأن و جایگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه؛

5. پیش نشست کنگره در مدرسه علمیه خواهران حضرت حکیمه سپاهان شهر اصفهان؛

موضوع: بررسی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام؛

6. پیش نشست کنگره در حوزه علمیه صدر اصفهان؛

موضوع: معرفی شخصیت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام؛

7. پیش نشست کنگره در گروه علوم حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: استخراج سبک زندگی از قرآن و احادیث (با تأکید بر نهج البلاغه)؛

هفتم: ارزیابان

حسین علوی مهر، حسن رضا رضایی، عبدالله جبرئیلی جلودار، محمد ایلیا یعقوبی، علی آقاصفری، عبدالمومن حکیمی، محمدنظیر عرفانی، علی اکبر فراهی بخشایش، اکبر محمودی، میثم ناظمی، عباس الهی، عبدالرشید صمیمی، عبدالله مرتضوی نیا، علی محمد راهی، سید عیسی مسترحمی، عبدالحسین شورچه، مهدی جهانی، باقر ریاحی مهر، محمد عزتی، انار حسین اف، محمد شایان، مهدی اعتصامی، سید مجتبی رضوی اصیل، سهیل اسعد.

هشتم: ویراستاران

سرویراستار:علی اکبر فراهی بخشایش.

ویراستاران: حسین حبیبی، حسن عباس زاده، نصرالله سلیمانی نجف آبادی، مهدی سازندگی، نجف عرفانی.

نهم: ملیت های شرکت کننده

ملیت های شرکت کننده در کنگره از کشورهای: ایران، عراق، تونس، نیجریه، افغانستان، پاکستان، هندوستان، آذربایجان، بنگلادش، اسپانیا.

ص: 21

در پایان از همه اساتید همکار، نویسندگان، ارزیابان، ویراستاران و همکاران اجرایی کنگره به ویژه خادم اهل بیت علیهم السلام جناب آقای حاج حسین رضازاده زید عزه و معاون پژوهشی ما جناب حجة الاسلام و المسلمین دکتر بخشایش تشکر می کنم که این کنگره حاصل تلاش شبانه روزی آنهاست. امیدوارم همگی مورد عنایت خاص امام علی علیه السلام قرار گیریم و این تلاش علمی مورد قبول خدای متعال قرار گیرد. امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و مورد قبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی علیه السلام و فرزندش حجت ابن الحسن(عجل الله تعالی فرجه الشریف)قرار گیرد.

والحمدلله رب العالمین

دبیر علمی کنگره

دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه

19/9/1398

ص: 22

همو که در «کعبه» زاده شد تا گواه عظمت وجود نازنینش باشد.

همو که در مکتب محمد امین، با ایمان ترین است و در اطاعت پذیری از خدا و رسولش بی نظیرترین و علم وافرش بهره مند از قرآنی است که خود در وصفش این چنین بیان می دارد:

«وَإِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَبَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه18)؛ «هم او که از «لیلةالمبیت» شجاعت و اخلاص و بندگی اش عیان شد و آیه {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد} (بقره/207)، از سوی جبرئیل امین در وصفش نازل و در «خیبر» به کمال رسید و از لحظه جانشینی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) در «غدیر» و در روز تکمیل دین تا لحظه ای که گفت «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَة» جز دل بر عشق الله و رسول و تحقق آیات الهی، سودایی دیگر نداشت.

امامت او، امانت حق طلبی و ظلم ستیزی بود و رسالت او استقرار حکومت عدل و دادگستری در پهنه عالم.

جهان درونش در جهاد همواره اکبر بود و جهان برونش، جان بازی برای مهرورزی ابنای آدم و ترجمان عینی «رُهْبَانٌ بِاللَّیلِ أُسُدٌ بِالنَّهَار» (کلینی، الکافی، ج2، ص232).

کلام جاودانه اش (نهج البلاغه) منشور حکمت و حیات است و به عنوان متنی عرفانی، مشحون از اسرار و معارف ربانی الهی و حکمی، فلسفی، تاریخی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نیاز بنیادین و راهگشای زمانه ما و شرح منش و مرامش، کیمیای سعادت رهپویان.

ولایت علوی، نشان دارترین و پرافتخارترین حقیقتی است که شیعیان مشمول این لطف دائم اند.

رهپویی چنین امام همامی، عزتی مستدام و توفیقی بزرگ است که جمعی از دوستداران حضرتش را بر آن داشت تا با برپایی "کنگره تبیین ابعاد شخصیتی امام علی علیه السلام، وجوه پیدا و ناپیدای شخصیت ممتاز و آسمانی انسانی کامل و ملکوتی ترین انسان تاریخ بشریت از

ص: 24

رهگذر نسیم عنایتش مورد تأمل و مطالعه علوی پژوهان قرار گیرد. بی گمان با وجود همه آثار و اوصافی که درباره آن حضرت وجود دارد، فقط ذره ای و گوشه ای از اقیانوس معرفت و معنویت و حقیقت وجودی امام علی علیه السلام بازنموده شده و همچنان نیازمند آنیم که در ساحل شناخت پرشکوهش زانو بزنیم و قبساتی از آفتاب رأفت و رحمتش برگیریم.

به یقین او حصن حصین است و هر سعادت خواه و سعادتمندی باید از دانشگاه علوی، درس های حقیقت و حقیقی زندگی را بیاموزد و بیاموزاند.

با چنین رویکرد و رهیافتی، دبیرخانه کنگره «بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام» با اعلام فراخوانی در سی وچهار محور، اندیشمندان و دانشمندان را به جریان سازی در این نهضت مقدس دعوت کرد؛ بدان امید که در سال های آتی این حرکت نورانی بتواند در جغرافیای جهان اسلام گسترش یابد و از ابعاد شخصیت جهان شمول آن حضرت، جهانیان طالب حقیقت و دانش الهی نیز توشه معرفت و دانایی برگیرند و جهان تشنه حق و عدل را پاسخی درخور و شایسته منظومه اندیشه و گفتمان آسمانی اش یابند.

موسوعه چهارده جلدی از مقالات منتخب از مقالات فراوان رسیده به دبیرخانه که عزّ وصول شده، تحت عناوین قرآن و امام علی علیه السلام (1)؛ قرآن و امام علی علیه السلام (2)؛ ولایت و امامت؛ امام علی علیه السلام و نهج البلاغه؛ امام علی علیه السلام از منظر دانشمندان و مستشرقان؛ امام علی علیه السلام در آیینه شعر و ادب؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (1) - تاریخ؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (2) - تربیت؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (3) - اخلاق و عرفان، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (4) - اجتماعی، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (5) - اقتصاد، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (6) - مدیریت و سیاست؛ مقالات غیرفارسی (عربی، اردو، آذری، اسپانیولی) و چکیده مقالات کنگره، با یاری همه شیفتگان و دلدادگان ولایت به ویژه دبیر علمی کنگره حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی دام عزه و همت عالیه پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی که سپاس فراوان از این همت ستودنی شان بر

ص: 25

ما فرض و اجرشان در درگاه حضرت باری عزّ اسمه و حضرات ائمه معصومین^ محفوظ؛ برای استفاده پژوهشگران و اندیشمندان حوزه و دانشگاه و اقشار مختلف اجتماع به زیور طبع آراسته و تقدیم می گردد.

فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست

ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی

حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق

بدرقه رهت شود همت شحنه نجف

سید حسین رضازاده

رئیس شورای سیاست گذاری کنگره بازخوانی ابعاد

شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام

26 دی ماه 1398 مطابق با 20 جمادی الاولی 1441 ق

ص: 26

«أَمَا وَاللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَی یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَلَا یَرْقَی إِلَیَّ الطَّیْرُ»؛ «به خدا سوگند! او پیراهن خلافت را بر تن کرد در حالی که خوب می دانست جایگاه من در امرخلافت مانند محور سنگ آسیاب است. سیل خروشان [علم و فضیلت] از دامنه کوهسار وجود من پیوسته جاری است و مرغ [دور پرواز اندیشه] به قلّه [وجود] من نمی رسد». (خطبه شقشقیه)

به راستی نهج البلاغه سرزمین روزهای همواره روشنی است که تکلیف شب های ساکنانش نیز به زیبایی سپیده دمان لیلة الرغائب روشن است، و لیلة القدر، سایه نشین خورشید کلمات فرمانفرمایش. نهج البلاغه قلعه تزلزل ناپذیری است که ستون های استوار هر حکمتش، سماع قلم و شمشیر شیر خدا و نامه برنامه های حکمت منزلتش، بال های فرشته وحی است. اینجا سرزمینی است که تمام هستی سنگ ریزه ای است در پایین دست دامنه پرشکوه یَنحَدرُ عنّی السّیل؛ (خطبه3) و اندیشه های بلند، کوتاه از ارتفاع وَلایَرقی اِلَیَّ الطّیر؛

به دامنت نرسد دست کس که جلوه ناز

تو را به بام فلک برد و نردبان برداشت

(شاپور تهرانی)

ابن ابی الحدید معتزلی می گوید «این کلام نورانی فروتر از کلام خالق و فراتر از کلام مخلوق است» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص24). پس به راستی ما در ناپیدای ملکوت کلام امیر بیان، که خود تالی تلو قرآن مبین است چیزی جز بهت و سکوت و حیرت برای گفتن نداریم مگر نه اینکه فرشتگانِ نزدیک، و مقرّبان دوردست، به خطبة البیان علی احرام بسته اند. به راستی آیا این سخنان ارجمند، سرریز همان قرآنی نیست که بر سینه پیامبری نازل شد که خودش و علی را پدر امّت نامید؟ «أَنَا وَعَلِی أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّة»؛ (علامه مجلسی، بحارالانوار، ج16، ص95) مگر نه اینکه امیر بیان، و مولای متقیان علیه السلام فرمود: این قرآن است پس از آن بخواهید تا سخن گوید اما هیچ گاه برای شما سخن نگوید و رازهای نهفته اش را بیرون نریزد، اما اگر از من بپرسید آن اسرار را برای شما بازخواهم گفت، زیرا من

ص: 28

آگاه ترین شمایم و هیچ آیه ای بر پیامبر فرود نیامد مگر آنکه آن را برای من تلاوت و املا فرمود.

«وَهَذَا الْقُرْآنُ إِنَّمَا هُوَ خَطٌّ مَسْتُورٌ بَینَ الدَّفَّتَینِ، لاَ یَنْطِقُ بِلِسَان، وَلاَ بُدَّ لَهُ مِنْ تَرْجُمَان، وَإنَّمَا یَنْطِقُ عَنْهُ الرِّجَالُ»؛ «این قرآن خطی است که نوشته شده ودرمیان دوجلد است و زبان نمی گشاید و چاره ای نیست که برای فهم آن نیاز به مترجمی دارد. و این تنها مردان هستند که از جانب قرآن سخن می گویند».

«ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ فَلَنْ ینْطِقَ لَکُمْ، أُخْبِرُکُمْ عَنْه...»؛ (نهج البلاغه، خطبه157)، این قرآن است پس او را به سخن آورید که هرگز سخن نگوید اما این منم که قرآن را به سخن درمی آورم و از آن آگاهتان می سازم.

و همین کلام نورانی «مَن عِندَهُ کِتاب» بود که سید حمیری درباره اش می گوید:

مَن عِندَهُ اُمُّ الکِتابِ و حُکمُه

من شاهِدٍ یَتلوهُ منهُ نَذارا

علمُ البلایا والمنایا عِندَهُ

صِلُ الخطابِ نمی الیهِ وصارا

سیدالشعراء حمیری اعلی الله مقامه امام علی علیه السلام را خازن وحی الهی نامیده است:

وَ عَلیُّ خازِنُ الوَحیِ الذّی

کانَ مُستَودَعَ آیاتِ السُّوَر

و در جایی دیگر گفته است:

خازِنُ الوَحیِ وَالذّی أُوتِیَ ال-

حُکمَ صَبیّاً طِفلاً وَ فَصلَ الخِطابِ

کانَ لِلّهِ ثانِیَ أثنَینِ سِرّاً

وَقُرَیشٌ تَدِینُ لِلاَنصابِ

(سید حمیری، دیوان، ص36)

به راستی آیا کلمات معجزنظام علوی، مصداق همان نیست که خدا در قرآن و قرآن در پیامبر و پیامبر در علی تجلی کرد؟ پس ای قرآن ناطق مظلوم! ما اگر چه چهارده قرن تمام قد به معرفت تو قامت نبسته ایم اما هنوز گوش هایمان را به مأذنه ای سپرده ایم که بهترین نام خدا را منتشر می کند که گلدسته های بی نام تو، فرودگاه فرشتگان نیست، چقدر آب در هاون می کوبند مصلّینِ بی علی ولیّ الله.

ص: 29

فتد چو مُقریِ تسبیح در گلوش گره

مؤذنی که نگوید علی ولی الله

(حاجی محمدجان قدسی مشهدی، م 1056ق)

ای رساترین فریاد تاریخ ! چهار قرن سپری شد تا به سپردن کلید آتشکده کلماتت به دست سیّد رضیّ،(1)

رضایت دادی و امروز یک هزاره از آن روزگار می گذرد.

و من هنوز متحیرم که سیّد رضی علیه چگونه اقیانوس را تبویب کرد مگر می شود بحر را در کوزه جای داد. حالا ماییم و این اقیانوس بیکرانی که از شدّت پیدایی نمی بینیمش.

ای محراب نشین ملکوت! امسال زمین و آسمان در هزار و چهارصدمین سال فقدانت به سوگ نشسته اند. چهارده قرن کم نیست. به جان خودت سوگند که ما دیگر طاقت شنیدن، صَبَرتُ وَفی العینِ قذی را نداریم تا چه رسد به وَفی الحلقِ شجی (خطبه3).

دیگر با چه زبانی باید مظلومیتت را به گوش های سنگین ما فریاد باشی. هنوز رنجاغمان خطبه ی دردآلود شقشقیه ات، شقیقه های متورم تاریخ را به درد می آورد. دیگر با چه اشاره ای باید به چشم های خیره ما صراط المستقیم را نشان بدهی و ما همچنان از کج راهه های بی سرانجام برنگردیم. دیگربه دنبال کدام نشانه و خبری خبرتر از تو بگردیم، مگر نه آنکه خودت فرمودی: «مَا لِلَّهِ عَزَّوَجَلَّ آیَةٌ هِیَ أَکْبَرُ مِنِّی وَلَا لِلَّهِ مِنْ نَبَإٍ أَعْظَمُ مِنِّی»؛ (کلینی، کافی، ج1، ص207).

بگذار ناسازان ستیزنده، دست هایشان را از دامان حبل المتین رها کنند، همان اکثرُهُم لا یَعقلون؛ واغلبهم لایَشعرونی که یا اشباحَ الرِّجالَ وَلارِجالشان خواندی که ما همچنان با برادر قرآن عقد اخوت بسته ایم.

هزار و چهارصد سال خطبه هایت فریاد بودند ولی ما همچنان اسیر متن های حقیر و زنگ زده بودیم. حالا به پریشانی ما رحم کن که هنوز بدن هایمان مجتمع اند و دل هایمان پراکنده. «اَیُّهَاالنّاسُ اَلمُجتَمِعَة أبدانَهُم، اَلمُختَلِفَة أهواؤهُم» (خطبه29).

ص: 30

هنوز ما اگر تو را نداشته باشیم دشمن از درون و بیرون در ما آزمندان آرزومند طمع می کند: «وَفِعلکُم یُطمِعُ فیکُمُ الأعداء»(خطبه29).

کوتاه سخن آن که،

هرچه گویم عشق از آن بهتر بود

عشق امیرالمؤمنین حیدر بود

(میرجمله شهرستانی، م981 ق)

و قرار شد نصف جهان قرارگاه اولین کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمومنین علی علیه السلام باشد با موضوع تبیین سیره و خصائص آن بزرگوار. تصمیم ها گرفته شد و پس از نشست های مقدماتی به همراهان همدل خود گفتیم: {ارْکَبُوا فیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَمُرْساها} (هود/41)؛ «به نام خدا بر آن سوار شوید و هنگام حرکت و توقف کشتی، یاد او کنید».

هرچه بادا باد، ما کشتی در آب انداختیم

گر بُود بیگانه باد شرطه، طوفان آشناست

(حاجی محمدجان قدسی مشهدی، م 1056ق)

و به فضل بی دریغ الهی بادهای موافق بر ناسیه ی بادبان های این سفینه مبارکه وزیدن گرفتند و فراخوان های این کنگره مبارک پرستو وار، آسمان نصف جهان را درنوردیدند حتی از نصف جهان نیز گذشتند تا خبر به گوش همه ی جهان رسید و زبان آوران علوی نویس را به تکاپو واداشت.

مگر نه اینکه علی علیه السلام، در کتاب معجر کلماتش که اَخُ القرآنش نامیده اند در نامه ای به عثمان بن حُنَیف، گماشته خود در بصره، به این شعر «اَعشی»، که یکی از شعرای جاهلیت و از کفار قریش بود تمثّل جستند که:

شَتّانَ ما یَومی عَلی کورِها

وَ یَوم حَیّانَ اَخی جابرٍ

(خطبه3)

«چه تفاوت هاست میان این روز من (که بر پشت شتر در بیابان های بی آب وعلف سرگردانم) و روز حیّان - برادر جابر - که راحت و آسوده در خنکای خانه اش به سر می برد»

بیت فوق از اعشی، شاعر مشهور دوران جاهلیت عرب و از ندیمان حیان است. حیان -

ص: 31

برادر جابر - در شهر یمامه، صاحب مکنت و دولت فراوان بوده و روزگار را در عیش و خوشی می گذرانده است. اعشی که راحتی و آسودگی وی را دیده بود، با حسرت و افسوس در گرمای بیابان، روز سخت خود را با حال و روز خوشِ حیّان مقایسه می کند.

و مگر نه اینکه حضرتش در نامه 64 نهج البلاغه در جواب تهدیدهای از سرِ ترس معاویة بن ابوسفیان از زیبایی این شعر حاتم طایی بهره بردند که:

مُستقبلین ریاحَ الصّیفِ تَضرِبُهُم

بِحاصبٍ بَینَ اَغوارِ وَ جَلمود

(نهج البلاغه، نامه 64)

«رو (چهره) در مسیر وزش بادهای تابستانی دارند که در میان صخره ها و گودال ها ریگ به چهره آنان می زند» حضرتش در این نامه به اسطوره مکر و فریب، معاویة بن ابی سفیان می نویسند: من خودم به دیدار تو خواهم آمد، و اگر تو برای جنگ با من شتاب کنی و به سوی من بیایی مثل آن است که با پای خودت به مسلخ آمده ای، و حکایت تو مَثل کسانی است که شاعر بنی اسد گفته : چهره به بادها ی تابستانی می دهند که ریگ بر چهره شان می کوبد. حضرت با این تمثیل، تیر و شمشیرهایی را که بر سر لشکر معاویه خواهد بارید را به گردبادهای تابستانی تشبیه فرموده است؛ زیرا بلافاصله، از این استعاره ی زیبای حاتم طایی رمزگشایی فرموده و تصریح به نام شمشیر خود نموده و می فرماید: « و شمشیری که با آن جدّ مادری تو یعنی عتبة بن ربیعه، و دایی ات ولید بن عتبه، و برادرت حنظلة بن ابی سفیان را در یکجا در جنگ بدر با آن زدم، هنوز نزد من است.

و مگر نه اینکه آنروز که برادرش عقیل از زیادی دشمنان و قلّت یاران برادرش علی دل شوره گرفته بود حضرتش شعر عباس بن مرداس سلمی را به او گوشزد فرمود که:

فَاِن تسألینی کَیفَ انتَ فَانّنی

صَبورٌ عَلی رَیبِ الزّمانِ صَلیبٌ

یَعِزُّ عَلَیَّ ان تُری بی کآبِهِ

فَیَشمت عاد اَو یساءِ جَیبُ

(نهج البلاغه، نامه 36)

و اگر از من بپرسی که چگونه ای؟ من سخت و صبور در برابر حوادث روزگار ایستاده ام

ص: 32

که بر من بسیار سخت و گران می آید که در چهره ام آثار غم و اندوه دیده شود تا دشمن مرا شماتت کند و دوست اندوهگین گردد.

و مگر نه آن حدیث نبوی(صلی الله علیه و آله وسلم) که فرمود: «ما اَوحیَ الله اِلی نَبیٍّ اِلّا وَقَد اَحضَرَ اَرواحَ الشّعراءِ لِاِستِماعِ الوَحی»: «خداوند بر پیامبری وحی نمی کند مگر اینکه ارواح شعرا را برای شنیدن وحی حاضر می سازد». (امثال و حکم، علی اکبر دهخدا، ج1، ص 310).

و بازگفتیم اگر همه عظمت علی علیه السلام را درک نمی کنیم، اما با همین زبان الکن توصیف فضایلش را ترک نخواهیم کرد که: «مالایُدرَکُ کُلِّهُ، لا یُترَک کُلُّهُ»؛ «کاری را که نمی توان به شکل کامل انجام داد، نباید از اساس آن را ترک کرد» (عوالی الئالی، ج4، ص58، ح207) و اینکه در طول چهارده قرن، شاعران ولایی الی ماشاءالله به ستایش از مولایشان علی و کلام آن حضرت پرداخته اند. رَحِمَ الله مَعشَرَالماضین. و این ابیات مشتی است نمونه آن خروار:

رای تو دشمن مال را، رویت مبارک فال را

نهج تو اهل حال را کرد از بلاغت یاوری

(اوحدی مراغه ای، م 738ق)

هر جا عبارتی به فصاحت کسی نمود

از منهج بلاغت او انتخاب کرد

(ابن حسام خوسفی، م 875 ق)

ای مقالت مثل ماقال النبی، خیرالمقال

وی کلامت بعد قرآن مبین، خیرالکلام

من کجا و مدحت معجزکلامی همچو تو

خاصه با این شعر بی پرگار و نظم بی نظام

(محتشم کاشانی، م998 ق)

کلامش نایب وحی الهی

گواه این سخن مه تا به ماهی

لغت فهم زبان هر سخن سنج

طلسم آرای راز نقد هر گنج

(وحشی بافقی، م991 ق)

سخن های امیرالمؤمنین دل می برد از من

ز اسرار حقایق دلستانی کرده ام پیدا

کلامش بوی حق بخشد مشام اهل معنی را

ز گلزار الهی بوستانی کرده ام پیدا

(فیض کاشانی،1091-1007 ق)

ص: 33

چتر او خورشیدسای و دست او خیبرگشای

نطق او معجزنمای و کلک او قرآن نگار

(صباحی بیگدلی، م 1218ق)

گاه سخن گوهرفشان وز خمّ غیبی می کشان

نهج البلاغه یک نشان زان لعل دُربار آمده

(صحبت لاری/1251-1162ق)

تویی حکیم و کلامت شراب معرفت است

حکیم و سفسطه اش نیست جز شراب حمیم

(ملک الشعرای بهار، 1330-1266ش)

چو خوانمی دفتر و کتابت، فصاحت بی حدّ کلامت

فزایدم معرفت پیامت، زدایدم شبهت و گمان ها

تبارک آن خوش کتاب ایمان،مفسرمجملات قرآن

فصاحتش نورچشم سحبان،مسخرش عقل نکته دان ها

(میرزامهدی الهی قمشه ای، 1280-1352ش)

گنجینة لئالی طبع بلند او

مشحون ز پند و حکمت و وعظ و روایت است

(دکتر قاسم رسا)

در حریم کعبه شاه انس و جان آمد پدید

آن که مقصود دو عالم بود، آن آمد پدید

تا که بنماید بلاغت را نهج، در روزگار

آن خدای نطق و خلاّق بیان آمد پدید

تا که بنماید بلاغت را نهج، در روزگار

آن خدای نطق و خلاّق بیان آمد پدید

(استاد صغیر اصفهانی)

یک حدیث از رحمت تو هر چه در جنّت نعیم

یک کلام از حکمت تو آنچه در گیتی کتاب

(طایی شمیرانی)

مات است روح علم ز نهج البلاغه ات

کردی چه خوب حقّ سخن را ادا علی

(سید رضا مؤید)

بعد قرآن نیست چون نهج البلاغه رهبری

بهترین گنجینه علم است دیوان علی

(استاد طلایی، غفورزاده)

در ذوق جان حلاوت وحی خدا دهد

شیوایی خطابه و شهد پیام تو

دون کلام خالق و فوق کلام خلق

نهج البلاغه آن ملکوتی کلام تو

(ریاضی یزدی/1362-1290ش)

ص: 34

نهج البلاعه را بنگر تا که بنگری

کان جفت وحی، گفته حق است با علی

گر وحی نیست آیت وحی است از آنکه بود

در هر مقام آیتی از مصطفی علی

(استاد امیری فیروزکوهی، 1364- 1288ش)

و بالاخره این مهم همت کسانی را می طلبید که از ابتدا تا انتهای این کنگره مبارک با همه توش و توان معنوی خویش، سنگینی بار این مسئولیت مهم را بر دوش کشیده و لحظه ای پا پس نکشند. پس در ابتدا دست یاری به سمت شاعران نصف جهان دراز کردیم و چون نخستین چراغ را به نام نامی چراغ هدایتِ ازل و ابد، اخُ الاحمد، مظهر قل هوالله احد، قائد الغر المحجلین(1) مولانا امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، علیه صلوات الله الملک الغالب افروخته بودیم بخش عمده ای از شاعران استان، علی الخصوص موزونان جوان، مردانه اجابتمان کردند. سعیهم مشکور، واجرهم عندالله.

امیرالمؤمنین، فَدَتکَ نفسی

لنا مِن شأنِکَ العجب العَجائب

و لولاکَ الاولی سعدوآ ففازوا

و نادتکَ الّذین شقوا فَخابوا

در پایان از دبیر شورای سیاستگذاری کنگره جناب آقای حاج سید حسین رضازاده که عمده بار این مسؤلیت مهم بر شانه های استوار ایشان بود صمیمانه قدردانی نموده و برای همه عزیزانی که در این راه قلمی یا قدمی برداشتند آرزوی توفیق روز افزون دارم.

وَ آخِر دَعوا نا اَنِ الحَمدُ لله ربِ العالمین

آذر98- اصفهان

عباس شاه زیدی(خروش)

دبیر علمی بخش شعر

ص: 35

ص: 36

ص: 38

و بر اساس آن فعالیت های جامعه شکل بگیرد، هم آهنگی کامل بین معارف دینی و شیوه زندگی به وجود خواهد آمد که می تواند کمک مؤثری در بهبود سبک زندگی باشند و زندگی ها از سمت الگوهای غربی به سوی سبک زندگی ایرانی- اسلامی یا اخلاق دینی سوق می یابد.

کلیدواژه ها: امام علی علیه السلام، نهج البلاغه، شاهنامه فردوسی، سبک زندگی سالم.

شاهنامه را به مرتبه والایی از کمال زیبایی رسانده است که غبار کهنگی بر آن نمی نشیند و شاداب و زنده می ماند.

شاهنامه فردوسی در عین جنبه حماسی و غنائی، به منظور انسان سازی و آموزش و هدایت جامعه به سوی سعادت بشر سروده شده است. از نکات بارز شاهنامه، پندها و مطالب عبرت آموز و دستورات اخلاقی آن است.

رسیدن به جامعه مطلوب و آرمانی و به پا داشتن خوبی ها و پاکی از ویژگی های این حماسه است که متناسب با دریافت قشرهای مختلف جامعه است (خلیلی جهان تیغ، ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامه فردوسی، ص45).

شاهنامه باورهای ارزشمند ملت ایران و سخنان حکمت آموز دینی را بازگو می کند و از این روی راه و رسم زندگی هدف دار، تبیین وظایف فردی، خانوادگی و اجتماعی را به ما می آموزد و ما را به رستگاری راهنمایی می کند.

عمده ترین چالش زندگی امروز، عدم وضوح فلسفه زندگی مناسب با عناصر ارزشی و اخلاقی جامعه و ارائه الگوی مناسب برای انتخاب سبک زندگی اسلامی است. این موضوع باعث سرگشتگی افراد جامعه برای درک معنا و مفهوم زندگی و انتخاب روش مناسب آن است.

در این تحقیق از تحلیل مضمونی اهم محورهای مطالعات سبک زندگی اسلامی حکیم فردوسی و مصادیق آن از منظر امام علی علیه السلام بهره گرفته شده که با مراجعه به سخنان امام علی علیه السلام و مجموعه اشعار شاعر توانای ادب فارسی، حکیم فردوسی مضامین اجتماعی و اخلاقی در حوزه سبک زندگی اسلامی و سالم مورد بررسی قرار گرفته و به روش تطبیق، مضامین مربوط به آن در سخنان امام علی علیه السلام ریشه یابی و استخراج و ذیل هر عنوان تدوین گردید.

- امام علی علیه السلام و خاندانش در شاهنامه فردوسی و داستان های حماسی، منصور رستگار فسایی، مجله: ادبستان فرهنگ و هنر، خرداد 1373 - شماره 54 (4 صفحه؛ از 14-17)؛

- تطبیق دیباچه و بخش اساطیری و تاریخی شاهنامه با نهج البلاغه، زهرا دهمرده قلعه نو، مجله: مطالعات ادبیات تطبیقی، تابستان 1391 - شماره 22 علمی-ترویجی، (12 صفحه؛ از 113- 124)؛

- پرتوهایی از سخن امیر بیان و بنان در شاهنامه فردوسی، اسماعیل تاج بخش، مجله: پاژ، زمستان 1391 - شماره 12 (8 صفحه؛ از 51- 58).

البته در موضوع این تحقیق که سبک زندگی امام علی علیه السلام در شاهنامه فردوسی است، هیچ گونه مقاله و کتاب نوشته نشده و فاقد پیشینه است.

فردوسی از زبان بهرام که به دبیر دستور داده، برای کارداران اندرزهایی بنویس، درباره همسایگان چنین گفته است:

مجویید آزار همسایگان

به ویژه بزرگان و پرمایگان

(فردوسی، شاهنامه، ج 7، ص 2209)

مسلمان به خاطر مسائل خویشاوندی، از عدل منحرف شود و سخن به بیداد گوید و به سود خویشاوندان داوری کند. دستور قرآن مجید در این باره چنین است: {...إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی...} (انعام/152).

امام علی علیه السلام را تندیس عدالت می گویند؛ چنان که خود می فرماید: «وَاللّهِ لَوْ اُعْطِیتُ الْأَقالیمَ السَّبْعَةَ بِما تَحْتَ اَفْلاکِها عَلی أَنْ أَعْصِیَ اللّهَ فی نَمْلَةٍ أَسْلُبُها جِلْبَ شَعیرَةٍ ما فَعَلْتُ، وَ اِنَّ دُنْیاکُمْ عِنْدی لَاَهْوَنُ مِنْ وَرَقةٍ فی فَمِ جَ-رادَهٍ تَقْ-ضِمُها، ما لِعَلِیٍّ وَ نَعیمٍ یَفْنی وَلَذَّةٍ لا تَبْقی؟!» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه222)؛ «به خدا سوگند اگر اقلیم های هفت گانه زمین را با هر چه در زیر آسمان آن هاست به من دهند تا خدا را در حد گرفتن پوست جُوِی از دهان موری نافرمانی کنم، نخواهم کرد؛ چراکه این دنیای شما در نزد من از برگ نیم جویده ای در دهان ملخی ناچیزتر است. علی را با نعمت های فناپذیر و لذت های گذرا و ناپایدار چه کار!»

آموزه های اسلامی تأکید دارد که عدالت را حتی در حق دشمنان چنان اجرا کنید که به وی ظلمی روا نشود و به خاطر خویشان و دوستی با افراد از عدالت عدول نکنید (مائده/8؛ انعام/152).

نزد امام علی علیه السلام از تجاوز به حقوق یک زن یهودی خبر آوردند و حضرت فرمود: اگر مسلمانی این سخن را بشنود و از غصه بمیرد جای شگفتی نیست. ایشان فرمودند: خداوند سبحان حقوق بندگان را بر حقوق خویش مقدم کرده است و رعایت حقوق مردم به ادای حقوق خدا خواهد انجامید (هندی، کنزالعمال، ح 43079).

حضرت در جای دیگری تصریح می کنند: عدل در کشاکش های اجتماعی همانند سپر نگهبان است که افراد در پناه آن از تعدی دیگران محفوظ اند و مانند بهشت پایداری است که همواره مردم از نعمت های آن برخوردارند (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه/31).

فردوسی نیز نیکی و نیکنامی افراد را در رعایت عدالت اجتماعی می داند و با آفرینش قهرمانان بزرگ در کتاب سترگ خود، به واقع ارزش های عدالت جویی را جلوه گر کرده است (رزمجو، انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، ص 36- 59).

ص: 44

توصیه به عدالت ورزی و عدالت و دادگری در سراسر شاهنامه جایگاه ویژه ای دارد و میزان کاربرد آن به لحاظ آماری چشم گیر است. عدالت در شاهنامه، مفهومی روشن در ارتباط با شیوه کشورداری است. داد یعنی نظم خردمندانه حکومت، نظمی که در آن، حکومت به زور سربار جامعه نباشد و باری از دوش مردم بردارد (جوانشیر، بحثی در محتوای سیاسی شاهنامه، ص82).

برای مثال، او عظمت و فرخندگی فریدون را در رعایت فضایلی همچو ن داد و دهش می شناسد:

فریدون فرخ فرشته نبود

ز مشک و ز عنبر سرشته نبود

به داد و دهش یافت آن نیکویی

تو داد و دهش کن فریدون تویی

(فردوسی، شاهنامه، ج1، بیت 252)

شاپور پسر اردشیر هم پس از سی سال و دو ماه سلطنت، آن گاه که می خواهد از این جهان برود و پادشاهی را به اورمزد بسپارد، فردوسی از زبان وی اندرزهایی به انسان ها می دهد:

به جز داد و نیکی مکن در جهان

پناه کهان باشد و فرّ مهان

مزن بر کم آزار بانگ بلند

چو خواهی که بختت بود یارمند

(همان، ج7، بیت 2008)

هم چنین از زبان سام به زال که می خواهد از زابلستان به سوی مازندران برود، چنین اندرز می دهد و او را به عدل و داد کردن سفارش می کند:

سوی زال کرد آن گهی سام روی

که داد و دهش گیر و آرام جوی

(همان، ج1، بیت 146)

و نیز آن گاه که کیخسرو تاج را به لهراسب می سپارد و خود از تخت عاج فرو می آید، بدو اندرز می دهد که:

ص: 45

مگردان زبان زین سپس جز به داد

که از داد باشی تو پیروز و شاد

همه دادجوی و همه دادکُن

ز گیتی تنِ مهتر آزاد کن

(همان، ج5، بیت 1432)

و سپس می افزاید:

که هر کس که بیداد گوید همی

به جز دود آتش نجوید همی

(همان، بیت 1433)

لهراسب هم که بر تخت می نشیند و برنامه کار خود را اعلام می کند، فردوسی از زبان لهراسب، برنامه کار وی را چنین تشریح می کند:

از این تاج شاهی و تخت بلند

نجویم جز از داد و آرام و پند

فردوسی از زبان گشتاسب هم هنگامی که شاهی را به بهمن - پسر اسفندیار - می سپارد، به او چنین اندرز می دهد:

تو اکنون همی کوش و با داد باش

چو داد آوری از غم آزاد باش

(همان، ج 6، بیت 1746)

فردوسی از زبان انوشیروان به فرزندش چنین می سراید و او را این گونه اندرز می دهد:

به هر کار فرمان مکن جز به داد

که از داد باشد روان تو شاد

(همان، ج 8، بیت 2527)

و در جای دیگر، از زبان انوشیروان، در عهدنامه ای، چنین می گوید:

گر ایمن کنی دودمان را به داد

خود ایمن بخسبی و از داد، شاد

جهان را چو آباد داری به داد

بود گنجت آباد و تخت تو شاد

(همان، بیت 2561)

فردوسی بر آن است که اگر دادگری در جامعه ای باشد، آن جامعه در آسایش خواهد بود:

بدان گه که اندر جهان داد بود

از ایشان، جهان یکسر آباد بود

(همان، ج3، بیت 681)

ص: 46

بزرگ آن کس کو به گفتار راست

زبان را بیاراست و کژی نخواست

(همان، ج 8، بیت 2288)

فردوسی از زبان انوشیروان هم می گوید که کژی و کاستی و ناراستی، از صفات اهریمنی است و یزدان ما را به راستی فرمان داده است:

نفرمود ما را به جز راستی

که دیو آورد کژی و کاستی

(همان، بیت 2317)

بوزرجمهر هم در مجلس سوم چنین می گوید و راستی را از هر چیز برتر می داند:

بِه از راستی در جهان کار نیست

از این بِه گهر با جهان دار نیست

(همان، بیت 2388)

همه راستی باید آراستن

ز کژی دل خویش پیراستن

ز شاه جهان دار جز راستی

نزیبد که دیو آورد کاستی

(همان، بیت2390)

فردوسی معتقد است که راست گویان درون ناآرامی ندارند و از آرامش روحی سود می برند:

به گیتی بِه از راستی پیشه نیست

ز کژی بهتر هیچ اندیشه نیست

(همان، ج 2، بیت 478)

کسی کو بتابد سر از راستی

کژی گیردش کار و هم کاستی

(همان، ج 5، بیت 1336)

سرمایه مردمی راستی ست

ز تاری و کژی بباید گریست

(همان، ج 7، بیت 1982)

اگر پیشه دارد دلت راستی

چنان دان که گیتی تو آراستی

(همان، ج 8، بیت 2409)

ص: 48

زندگی کنید و سرزنش دیگران را نشنوید، باید تن به کار دهید؛ زیرا کار، کلید آزادی است و اگر آدمی کار کند به کس نیاز پیدا نمی کند.

چه گفت آن سخن گوی آزاده مرد

که آزاده را کاهلی بَرده کرد

(فردوسی، شاهنامه، ج 8، بیت 2320)

نظیر همین مضمون را وی از زبان انوشیروان که پس از قباد به تخت شاهی می نشیند و به سرداران اندرزهایی می دهد، چنین باز گفته است:

از امروز کاری به فردا ممان

که داند که فردا چه گردد زمان؟

گلستان که امروز باشد به بار

تو فردا چنی گل نیاید به کار

هر آن گه که در کار سستی کنی

همی رأی ناتندرستی کنی

(همان، بیت 2312)

بوذرجمهر، در مجلس سوم، درباره کوشیدن و در کارها ثبات داشتن، به

انسان ها اندرز داده و خواننده را به اغتنام وقت فراخوانده و با آن که دنیا را بی اعتبار می داند، ولی به انسان ها سفارش کرده که بی اعتباری دنیا بدان معنی نیست که انسان ها را از کار و کوشش بازدارد و آدمیان از کوشش دست بردارند:

تن آسایی و کاهی دور کن

بکوش و ز رنج تنت سور کن

که اندر جهان سود بی رنج نیست

هم آن را که کاهل بود گنج نیست

(همان، بیت 2387)

فردوسی، کار کردن را ننگ نمی داند و معتقد است که آدمیان باید در کارها پایداری کنند تا پیروز گردند:

هر آن کس که دارد ز هر کار ننگ

بود زندگانی و روزیش تنگ

چو کوشا بود مرد در کار خویش

روا بیند از کار بازار خویش

(همان، ج 7، بیت 2207)

ص: 50

چنین گفت آن بخرد رهنمون

که فرهنگ باشد ز گوهر فزون

فردوسی، آموختن دانش را به تمام انسان ها توصیه می کند:

همه گوش دارید پند مرا

سخن گفتن سودمند مرا

زمانی میاسای ز آموختن

اگر جان همی خواهی افروختن

(فردوسی، شاهنامه، ج 7، بیت 1991)

او نظیر همین مضمون را در جای دیگر نیز بازگو می کند:

میاسای ز آموختن یک زمان

ز دانش میفکن دل اندر گمان

چو گویی که وام خرد توختم

همه هر چه بایست آموختم

یکی نغز بازی کند روزگار

که بنشاندت پیش آموزگار

(همان، ج 8، بیت 2402)

و در جای دیگر، دانش را مایه سربلندی دانسته و از زبان انوشیروان به فرزندش بلکه به تمام انسان ها گفته است:

به دانش گرای و بدو شو بلند

چو خواهی که از بد نیابی گزند

(همان، بیت 2528)

و در جای دیگر از قول بوزرجمهر، دانش را مایه فروغ و روشنایی دل می داند:

نگر تا نگردی به گرد دروغ

به دانش بود جان و دل را فروغ

شاپور هم به سرداران خود سفارش می کند که:

اگر دانشی مرد گوید سخن

تو بشنو که دانش نگردد کهن

(همان، ج 7، بیت 2070)

فردوسی از زبان موبد که انوشیروان از او درباره «گنج» و «دانش» و یا علم و ثروت می پرسد، چنین می گوید:

درِ دانش از گنج نامی تر است

همان نزد دانا گرامی تر است

سخن ماند از ما همی یادگار

تو با گنج، دانش برابر مدار

(همان، ج 8، بیت 2533)

ص: 52

فردوسی خردمندی نیکو سگال است و شاهنامه اش دفاع از خوبی ها در برابر بدی هاست و در این دفاع به خوبی انسان تا سر حد جان و با دادن قربانی های بی شمار ادامه می یابد (اسلامی ندوشن، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، ص 110).

فردوسی در شاهنامه انسان را به نیکی ارشاد می کند و از بدی بدکرداری بر حذر می دارد:

بیا تا همه دست نیکی بریم

بیا تا جهان را به بد نسپریم

(فردوسی، شاهنامه، ج 7، بیت 2001)

فردوسی اعتقاد دارد که هر کس از راه درست و انسانی بگردد و کج روی پیشه سازد، در شمار آدمیان نیست و آدم پاکدل و خداشناس نباید خود را به کردار بد آلوده کند و آن کس قابل ستایش است که درباره دیگران نیکی کند:

از آن کز ره مردمی بگذرد

خردمندش از مردمان نشمرد

میازار کس را که آزادمرد

سر اندر نیارد به آزار و درد

کسی کو بود پاک و یزدان پرست

نیارد به کردار بد، هیچ دست

ستوده تر آن کس بود در جهان

که نیکی کند آشکار و نهان

(همان، بیت 2008)

فردوسی، از زبان اردشیر شاه، به مهتران ایران اندرزهایی می دهد و می گوید: اندرزهای من، همه برای خوب زیستن شماست، سرانجام همه خواهیم مرد و چه بهتر که کوشش کنیم تا که به دیگران نیکی کنیم و در اندیشه فریب دیگران نباشیم:

نباید نهادن دل اندر فریب

که هست از پس هر فرازی نشیب

نهالی همه خاک دارند و خشت

خنک آن که جز تخم نیکی نکشت

(همان، بیت 1989)

است. اسلام بهره برداری مشروع از نعمتی الهی و زیبایی های زندگی را مباح و اسراف را حرام و ناروا می داند.

آیه 29 سوره مبارکه اسراء دستور جاودانی به رعایت اقتصاد و میانه روی برای همه افراد آدمی در تمام قرون و اعصار است که می فرماید: {وَلا تَجْعَلْ یدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَلا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً}. این آیه کنایه از این است که دست دهنده داشته باش و همچون بخیلان که گویی دست هایشان با غل و زنجیر به گردنشان بسته شده مباش.

قرآن کریم هم چنین می فرماید: {کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْرِفین} (اعراف/39)؛ «بخورید و بیاشامید ولی از حد نگذرانید. به درستی که خداوند اسراف کنندگان (تجاوزکنندگان از حد) را دوست نمی دارد». این آیه وصف افراد جوامعی است که فرهنگ مصرف بر تمام شئون زندگی آنان غلبه یافته است.

میانه روی از اصول تربیت و اصلاح فردی و اجتماعی تلقی شده است و عامل بی نیازی از دیگران و امنیت معیشتی خانواده می شود. زندگی آسان همان زندگی متعادل است که با میانه روی در زندگی به دست می آید. با میانه روی، فعالیت های اقتصادی خانواده، مانند: مصرف و هزینه های زندگی متعادل می شود؛ درنتیجه از اسراف جلوگیری شده و رزق و روزی مستدام و فقر ریشه کن می شود. امام علی علیه السلام می فرماید: «ما عالَ مَن اقتَصَدَ»؛ «کسی که در هزینه ها میانه روی کند هرگز نیازمند نخواهد شد» (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت140).

از امام علی علیه السلام روایت شده است: کسی که زندگی اش با میانه روی همراه باشد همیشه بی نیازی مصاحب اوست. فقر و کمبود او را جبران می کند. و فرمودند: «مَنِ اقْتَصَدَ فِی مَعِیشَتِهِ رَزَقَهُ اللَّه»؛ «کسی که میانه روی را پیشه کند، روزی اش را خداوند می دهد» (آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ح5042).

از این روی می توان گفت یکی از راهکارهای تعادل اجتماعی، میانه روی است که درنتیجه میانه روی بودن ساحت های بیرونی و اجتماعی، کنترل نیروهای آسیب زای درونی و بیرونی به دست می آید.

ص: 55

انسان باید چنان فرهنگ پذیر و اجتماعی شده باشد که به این باور و علاقه برسد که در مصرف به مقدار نیاز اکتفا کند، نه تنها این بلکه حتی با بودن ضرورت استفاده نکند.

حضرت علی علیه السلام فرمودند: بریزوبپاش و خرج بی رویه هرچند مایه خوشی گردد ولی تداوم نخواهد داشت؛ آینده نگری، اندازه گیری و میانه روی، قانون زندگی است (همان، ح8081).

و در جای دیگر می فرماید: «حُسن تدبیر، مال را رشد می دهد و سوء تدبیر مال فراوان را نابود می سازد» (لیثی، عیون الحکم و المواعظ، ص 227).

فردوسی هم می گوید:

چو داری به دست اندرون خواسته

زر و سیم و اسبان آراسته

هزینه چنان کن که بایدت کرد

نباید فشاند و نباید فشرد

(فردوسی، شاهنامه، ج 8، ص 2375)

او از زبان اردشیر به بزرگان ایران می گوید:

هزینه مکن سیمت از بهر لاف

به بیهده مپراکن اندر گزاف

میانه گزینی بمانی بجای

خردمند خوانند و پاکیزه رأی

(همان، ج 6، ص 610)

فردوسی میانه روی را در همه کارها واجب می داند. او در جایی می گوید:

و گر بردباری زحد بگذرد

دلاور گمانی به سستی برد

هر آن کس که باشد خداوند گاه

میانجی خرد را کند بر دو راه

نه سستی نه تیزی به کار اندرون

خرد باد جان ترا رهنمون

(همان، ج 7، بیت 3862-3864)

متجلّی شدن به صفات انسانی سفارش شده است که این هم نشان از انسان دوستی و توجه به همنوع در فرهنگ غنی و انسان ساز اسلام است. این صفت نیک در آیینه سخنان امام علی علیه السلام به خوبی به تصویر کشیده شده است آن جا که فرمودند: «أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَیکَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ وَأَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ وَأَجْمَعُهَا [لِرِضَا] لِرِضَی الرَّعِیةِ فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ یجْحِفُ [بِرِضَا] بِرِضَی الْخَاصَّةِ...» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه53)؛ «دوست داشتنی ترین چیزها در نزد تو، میانه ترین در حق، فراگیرترین در عدل، و گسترده ترین در جذب خشنودی مردم باشد که همانا خشم عمومی مردم خشنودی خواص را از بین می برد». فردوسی نیز مبشّر انسان دوستی است. از رنج دیگران کاستن و دل انسان ها را به دست آوردن مورد توجه فردوسی است. او از زبان بهرام گور به دبیر دستور می دهد که به کاردان بنویس:

بکوشید تا رنج ها کم کنید

دل غمگینان شاد و بی غم کنید

که گیتی فراوان نماند به کس

بی آزاری و داد جویید و بس

(فردوسی، شاهنامه، ج7، ص 2207)

ایشان همه را دعوت به انسان دوستی می کند:

بیا تا جهان را به بد نسپریم

به کوشش همه دست نیکی بریم

(همان، ج1، ص251)

همواره از «مردمی» به معنای مدارا و انسان دوستی سخن می گوید که «بی آزاری و مردمی بایدت» «همه مردمی باید و راستی»، «سر مردمی بردباری بود»، «همه مردمی جوی و تندی مکن» و درباره شخصیت رستم این ویژگی را اصل می داند که:

سخن ها جزین نیز بسیار گرفت

که با دانش و مردمی بود جفت

و بالاخره انسان دوستی را ملاک تفاوت آدم با دیو به شمار می آورد:

هر آنکو گذشت از ره مردمی

از دیوان شُمُر، مشمرش آدمی

(همان، ج 2، بیت 182)

ص: 57

باز کردن درِ گنجینه های پادشاهی بر دست کیخسرو، تأکید او به گودرز در خصوص یتیمان، بیوه زنان و نیازمندان از زبان فردوسی چنین تعریف شده است:

دگر آن کس آید به پیری نیاز

ز هر کس همی دارد آن رنج راز

بر ایشان در گیخ بسته مدار

ببخش و بترس از بر روزگار

(همان، ج5، ص401، بیت 2082-2084)

فردوسی در شاهنامه مکرراً انسان را به نیکی ارشاد می کند و از بدی بر حذر می دارد:

بیا تا جهان را ببر نسپریم

به کوشش همه دست نیکی بریم

نباشد همی نیک و بد پایدار

همان بِه که نیکی بود یادگار

دراز است دست فلک بر بدی

همه نیکویی کن اگر بخردی

فردوسی از زبان اردشیر که به پسرش سخن سنجی و شعرگویی و گزینش بهترین سخنان را تأکید می کند، می گوید:

سخن بشنو و بهترین یاد گیر

مگر تا کدام آیدت دلپذیر

سخن پیش فرهنگیان سخته گوی

به هر کس نوازنده و تازه روی

(همان، ج 7، ص 190، بیت 611)

کمان دار دل را زبانت چو تیر

تو این گفته های من آسان مگیر

زبان و خرد با دلت راست کن

همی ران از آن سان که خواهی سخن

زبان و خرد با دلت راست کن

همی ران از آن سان که خواهی سخن

هر آن کس که اندر سرش مغز بود

همه رأی و گفتار او نغز بود

(همان، ص 203-205 بیت 71514)

«اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّی عَنْهُ عَقَرَ» (شریف رضی، نهج البلاغه، حکمت60)؛ «زبانِ تربیت نشده درنده ای است که اگر رهایش کنی می گزد».

«إِیاکَ أَنْ تَذْکُرَ مِنَ الْکَلَامِ مَا یکُونُ مُضْحِکاً وَ إِنْ حَکَیتَ ذَلِکَ عَنْ غَیرِک»؛ «از سخنان بی ارزش و خنده آور بپرهیز، اگرچه آن را از دیگران نقل کرده باشی» (همان، نامه31).

این زبان سرکش، صاحب خود را به هلاکت می اندازد. به خدا سوگند، پرهیزکاری را ندیده مگر آن که زبان خویش را حفظ کرده باشد و همانا زبان مؤمن از پس قلب او و قلب منافق از پس زبان اوست؛ زیرا مؤمن هرگاه بخواهد سخن بگوید، نخست، می اندیشد، اگر نیک بود اظهار می دارد و چنان چه ناپسند، پنهانش می کند (همان، خطبه176، ص335-337).

در نظر فردوسی سنجیده سخن گفتن دارای قدر و منزلت است:

دگر آن که پرسیدی از مرد دوست

ز هر دوستی یارمندی نکوست

توانگر بود، چادر او بپوش

چو درویش باشد تو با او بکوش

(فردوسی، شاهنامه، ج8، ص308)

در جامعه هم می توان دل ها را به دست آورد و دوستی ایجاد کرد؛ همین امر باعث گسترش دوستی می شود:

مر او را یکی پاک دستور بود

که رأیش ز کردار بد دور بود

چنان بر دل هر کسی بود دوست

نماز شب و روزه آئین اوست

(همان، ج2، بیت59)

فردوسی دروغ را باعث از بین رفتن دوستی می داند و آن را از ویژگی های افراد ترسو به شمار آورد:

بدانید کان کس که گوید دروغ

نگیرد از این پس بر ما فروغ

دروغ از بَرِ ما نباشد ز رأی

که از رأی باشد بزرگی به جای

(همان، ج7، ص259)

ص: 59

نداری دریغ آن چه داری ز دوست

اگر دیده خواهد اگر مغز و پوست

(همان، ج8، ص28)

ص: 62

ص: 64

سخنان گهربار حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه، در صدد پاسخ گویی به دو پرسش زیر خواهیم بود:

در اشعار شافعی و نهج البلاغه، چه شباهت هایی در مضامین اخلاقی وجود دارد؟

آیا امکان تأثیرپذیریِ شافعی از نهج البلاغه وجود دارد؟

شافعی، چنین می گوید: «در کتاب های نوابغی که در زمینه علم و دانش به نبوغ رسیدند، نگاهی افکندم؛ پس در میان آنان تألیفی نیکوتر از «مطلبی» (شافعی) ندیدم؛ گویی که کلامش در مروارید هایی به نظم کشیده شده است» (به نقل از: الزعبی، حضارة قدماء العرب فی الاسلام، ص12).

شافعی افزون بر آن که زبان عربی را به مثابه یک زبان برای تکلّم و فهم و درک صحیح تر از واژگان آن آموخت، چنان به زبان و مسائل حوزه زبانی اهتمام ورزید که در زمره دانشمندان طرازِ اول حوزه زبان و ادبیات عرب درآمد و تا بدان جا پیش رفت که در سخن او میدان زبان عربی، ملاک و معیار و حجّت یقین آور بود و در کنارِ افرادی همچون کسائی، فرّاء، مبرّد، اصمعی و دیگران قرار گرفت. «توانمندی و قابلیت های زبانی او در تحلیلِ متون فقهی، کمکِ شایانی به مکتب فقهی وی نمود. توانایی های شافعی در حوزه زبان را می توان در فصاحت و رسایی کلام، بیان شیوا و منطقی، میزان بالای به کارگیری تعابیر، حجیت سخن او در مسائل زبانی، به تصویر کشیدنِ مکارم اخلاقی در قالبِ شعر و استفاده بهینه از ظرفیت ها و تحلیل زبانی در حوزه فقه و اصول فقه شافعی به وضوح دید» (زرگری نژاد و یوسفی، تکوین شخصیت علمی و مذهب فقهی امام شافعی، ص 4).

اولین کسی که اشعار شافعی را در کتابی مستقل جمع آوری کرد، «احمد العجمی» بود که آن مجموعه شعری را «نتیج الأفکار فیما یعزی الی الإمام الشافعی من أشعار» نام گذاری کرد. بعد از وی، «محمد مصطفی شاذلی»، اقدام به جمع آوری اشعار او کرد و نام آن را «الجوهر النفیس فی أشعار محمد بن ادریس» نام نهاد و سرانجام، برای اولین بار اشعارش در سال 1903 جمع و منتشر شد و این فاصله زمانی، موجب اختلاف در انتساب برخی اشعار به شافعی شده است (بدیع یعقوب، دیوان الإمام الشافعی، ص34).

شافعی در همه اشعارش سعی کرده است که اسلام و ارزش های والایش را به تصویر بکشد. از ویژگی های شعری او، وضوح، سهولت و ایجاز است و به همین دلیل، قصیده ندارد و غالب اشعار او در لباس قطعات کوتاه است. شعرش مملو از محبت وی نسبت به اهل بیت^ و اصحاب پیامبر| است و از مضامین متداول و تقلیدی شعر، مانند مدح و هجا به دور است (نک: مصطفی بهجت، الباقیات الصالحان من أشعار منصور الفقیه، ص 14-16). بر اساس قضاوت «ابن رشیق»، شعر او از حیث تفنّن، از زیباترین اشعار دوران خود بوده است (امیدی، نگاهی به مضامین و موضوعات دیوان شافعی، ص173).

شافعی نیز می گوید:

وَلا تَخطُر هُمومَ غَدٍ بِبالی

فَإِنَّ غَداً لَهُ رِزقٌ جَدیدُ

هرگز غم فردا به دل من راه ندارد؛ زیرا فردا، روزیِ جدیدی دارد (شافعی، الدیوان، ص61).

چه بسیار است رزق و روزی ای که به تو رسیده و تو دنبال آن نبوده ای و (این درحالی است که) جوینده آن، چشم از آن برنداشته است [و به آن نرسیده است] (شافعی، الدیوان، ص 147).

هنگامی که حلقه های بلا و مصیبت تنگ می شود، گشایش و فرج، رخ می دهد درحالی که من گمان می کردم که فرجی در کار نیست (شافعی، الدیوان، ص 256).

یا مَنْ یُعانِقُ دُنیا لا بَقَاءَ لَهَا

یُمْسِی وَ یصْبِحُ فِی دُنیاهُ سِفَارَا

ای کسی که دنیایی را که بقائی ندارد، در آغوش می گیری و شب و روز در اندیشه آنی و برای رسیدن به آن پیوسته در حرکت و سفری (شافعی، الدیوان، ص 76).

هر کسی با مستی مرگ روبه رو شود و در مقابل آن تلاش کند، ذلیل و مطیع می گردد (شافعی، الدیوان، ص 94).

پرداخته ای»؛ «فَاحْذَرُوا الدُّنْیا فَإِنَّهَا غَدَّارَةٌ غَرَّارَةٌ خَدُوع» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه203)؛ «از دنیا دوری کنید زیرا دنیا خیانت کار، فریب کار و حیله گر است».

همین تصویر از دنیا در شعر شافعی نیز به چشم می خورد:

فَلَم أَرَهَا إلاّ غُرورَاً بَاطِلاً

کَمَا لاحَ فِی ظُهرِ الفَلا سَرابُها

پس آن را جز غرور باطلی نمی بینم، همان طور که به هنگام ظهر، سراب در بیابان آشکار می شود. (شافعی، الدیوان، ص 45).

(ای نفس) طمع ها و آرزوها را از خود دور کن، چه بسیارند آرزوهایی که موجب مرگ می شوند (شافعی، الدیوان، ص 218).

سختی های روزگار، بسیار است و پایانی ندارد درحالی که شادی آن همانند عید، (سالی یک بار) می آید (شافعی، الدیوان، 61).

«صَاحِبُ السُّلْطَانِ کَرَاکِبِ الْأَسَدِ - یغْبَطُ بِمَوْقِعِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَوْضِعِه» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت163)؛ «هم رکاب پادشاه مانند سوارشونده بر شیر است؛ به جایگاه او غبطه خورده می شود، درحالی که او بهتر از هر کسی می داند که در چه جایگاه (خطرناکی) است».

شافعی نیز در این زمینه چنین می سراید:

إِنَّ المُل-وکَ بَلاءٌ حَیثُم-ا حَ-لّ-وا

فَلا یکُنْ لَکَ ف-ی أَبْوابِه-ِمْ ظ--ِلُّ

ماذا تُؤَمِّلُ مِن قَ--وْمٍ إِذا غَضِب-وا

ج-اروا عَلَیکَ وَإِن أَرضَیتَهُم مَلّ-وا

به درستی شاهان هر جا که وارد شوند، بلا و مصیبت اند و نباید در دربار آنان برای تو سایه ای باشد. چه امیدی به قومی داری که اگر خشمگین شوند به تو ستم می کنند و اگر آنان را خشنود کنی آزرده خاطر می شوند (شافعی، الدیوان، ص 100).

اجداد) مانند فروتنی نیست».

و شافعی در این زمینه می گوید:

أُهینُ لَهُم نَفسی وَأَکرِمُها بِهِم

وَلا تُکرَمُ النَفسُ الَّتی لا تُهینا

من در برابر آنان فروتنی می کنم و با این کار، حرمت خود را بالا می برم؛ زیرا کسی که متواضع نباشد، به بزرگی نمی رسد (شافعی، الدیوان، ص 117)

شافعی نیز مشابه چنین مضمونی دارد:

صَدِیقُکَ مَن یعادِی مَنْ تُعادِی

بِطُولِ الدَّهرِ مَا سَجَعَ الحَّمَامُ

دوست تو کسی است که با کسی که تو با او دشمنی داری، در طول روزگار تا زمانی که کبوتران نغمه خوانی می کنند، دشمنی می ورزد (شافعی، الدیوان، ص 119).

شباهت مضامین اشعار شافعی با نهج البلاغه به موارد مذکور در این مقاله ختم نمی شود، در این بخش به علت تنگنای فضای مقاله برای نمونه به چند مضمون مشترک دیگر اشاره می کنیم: تشبیه دنیا به حیوان درنده: (شافعی، دیوان، ص 81)، (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه101)؛

تشبیه صبر و اسلام به سپر: (شافعی، دیوان، ص 118)، (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه106)؛

تشبیه دنیا به مار سمی: (شافعی، دیوان، ص 94)، (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت119)؛

عاقبت بد ستم (شافعی، دیوان، ص 41)، (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه97)؛

نامحدود بودن دانش (شافعی، دیوان، ص 204)، (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت205).

علاوه بر موارد فوق، شافعی در برخی گفته های خود، عین فرموده های حضرت علی علیه السلام را با اندک تغییری در الفاظ، بازگو نموده است(1) که به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

بدترین توشه، دشمنی با مردم

نهج البلاغه: «بِئسَ الزّادُ إِلَی المَعادِ العُدوانُ عَلَی العِبادِ» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت221)؛ چه بد توشه ای است برای روز قیامت، دشمنی با بندگان خدا.

ص: 83

شافعی: «بِئسَ الزّادُ إِلَی المَعادِ العُدوانُ عَلَی العِبادِ» (نقل از عبدالرحیم، دیوان الإمام الشافعی، ص 62).

لزوم رازداری

نهج البلاغه: «مَن کَتَمَ سِرَّهُ کَانَتِ الْخِیرَةُ بِیدِه» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت162)؛ هر کس رازش را پنهان کند اختیارش در دست خودش است».

شافعی: مَن کَتَمَ سِرَّهُ کَانَتِ الْخِیرَةُ فِی یدِه» (نقل از احمدیان، تجزیه وتحلیل زندگانی شافعی، ص 332).

توصیه به آرامش

نهج البلاغه: «وَارْفُقْ مَا کانَ الرِّفقُ أَرفَقَ» (سید رضی، نهج البلاغه، نامه46)؛ «در آن جا که مدارا بهتر است، مدارا کن».

شافعی نیز به فرزند خود، محمد چنین می گوید: «رِفْقاً رِفْقاً فَانَّ الْعَجلَ تَنقِصُ الاعمالَ وَبالرِّفْقِ تُدرَکُ الامالُ» (نقل از احمدیان، تجزیه وتحلیل زندگانی شافعی، ص332)؛ «آرام آرام (کارها را انجام بده)؛ زیرا عجله، کارها را ناقص کرده و (این درحالی است که) با آرامی و آهستگی، آرزوها دست یافتنی می شوند».

ارزش تقوی

نهج البلاغه: «خَیرُ الزَّادِ التَّقْوی» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت130)؛ «بهترین توشه، تقواست».

شافعی: «أَنفَعُ الذَّخَائرِ التّقوَی» (نقل از عبدالرحیم، دیوان الإمام الشافعی، ص53).

نهج البلاغه: «لا عِزَّ أعَزُّ مِن التَّقوی» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت371)؛ «هیچ عزتی ارزشمندتر از تقوا نیست».

شافعی: «مَنْ لَمْ تُعِزُّهُ التَّقوَی، فَلا عِزَّ لَهُ» (نقل از عبدالرحیم، دیوان الإمام الشافعی، ص54)؛ «هر که تقوا به او عزت ندهد، هیچ عزتی ندارد».

ص: 84

تعریف ایمان

نهج البلاغه: «اَلْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَإِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَعَمَلٌ بِالْأَرْکَان» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت227)؛ «ایمان عبارت است از؛ معرفت به قلب، اقرار به زبان و عمل به اعضا و جوارح».

شافعی: «إنَّ الإیمانَ قَولٌ وَاعتقادٌ وَعملٌ»؛ «همانا ایمان، عبارت است از: سخن و اعتقاد و عمل».

هم نشینی با نادان

نهج البلاغه: «إیاکَ وَمُصَادَقَةَ الاحمَقِ» (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت38)؛ «با انسان احمق دوستی مکن».

شافعی: «إیاکَ وَمُخَالِطةَ السُّفَهَاءِ» (نقل از عبدالرحیم، دیوان الإمام الشافعی، ص 53).

ارزش آزادگی

نهج البلاغه: «وَ لَا تَکُنْ عَبْدَ غَیرِکَ وَقَدْ جَعَلَکَ اللَّهُ حُرّا» (سید رضی، نهج البلاغه، نامه31)؛ «بنده غیر خودت نباش درحالی که خدا تو را آزاد آفریده است».

شافعی نیز در این زمینه چنین عبارتی دارد: «إنَّ اللهَ خَلَقَکَ حُرّاً فَکُنْ کَمَا خَلَقَکَ» (نقل از احمدیان، تجزیه وتحلیل زندگانی شافعی، ص 331)؛ «خداوند تو را آزاد آفرید، پس همان طوری باش که آفریده شده ای».

ص: 88

ازجمله موردی که در این مقاله معرفی می شود، ناشناخته مانده اند که شاید دلیل اصلی آن، ناشناخته ماندن پژوهش در ادبیات تشیع به ویژه در محیط دانشگاهی است.

تاریخ قصیده فارسی بی سابقه بوده، سروده شده است. (کفّاش، بررسی ولایت نامه به مثابه گونه ادبی خاص شعر شیعی در قرن نهم، ص 34).

نکته مهم و برجسته در تعریف این دو پژوهشگر این است که هر دو، «ولایت نامه» را نوعی ادبی برشمرده اند که در ذکر کرامت ها و معجزات حضرت علی علیه السلام است.

«ولایت نامه» در حقیقت یکی از انواع شعر شیعی است که به جهت تبلیغ فرهنگ تشیّع و اثبات مقام امامت و جایگاه حضرت علی علیه السلام سروده شده است.

ولایت نامه ها، قلمرو و پیکره ای منسجم از باورها، مفاهیم و ارزش هایی است که بر پایه باور به تعیین جانشینی و امامت حضرت علی علیه السلام توسّط خداوند شکل گرفته است. تعیین امام علی علیه السلام از سوی خداوند، تأکید بر جایگاه قدسی ایشان و دیگر ائمّه شیعه علیهم السلام، عصمت حضرت، علم و آگاهی خدادادی و متفاوت ایشان، کرامات و شجاعت ایشان ازجمله باورها و مفاهیم مهم و اصلی در این نوع ادبی است که گاه با تخیّل و اغراقِ برخی از شعرای شیعی همراه شده است. به عبارتی دیگر می توان از نوع ادبی ولایت نامه با عنوان نوع «کرامات و معجزات» یاد کرد.

بنده هر سیّدم، سیّد هر بنده ام

حکم خرابات داد، خواجه قنبر مرا

(شاه نعمت الله ولی، کلیات اشعار، ص 7)

این لقب در ولایت نامه های حضرت علی علیه السلام بازتاب داشته و مناقب خوانان، حضرت را بارها و بارها با این صفت خطاب کردند:

قصّه ای دارم ز آثار امیرالمؤمنین

خواجه سلمان و قنبر کاردار ذوالفقار

(جُنگ علی بن احمد، برگ 23)

چ--و ن--ام خ--واجه قن----بر شنید نابینا

رخش ز نام علی سرخ گشت چون گلنار

(همان، برگ 127)

«قنبر» نه تنها در اشعار فارسی، بلکه در فرهنگ عامه مردم جایگاه والایی دارد تا جایی که بسیاری از شیعیان در قرون متمادی نام فرزندان خویش را «قنبر» یا «قنبرعلی» می گذاشتند. «در برخی از روستاها و شهرهای ایران به خصوص خراسان، مردم در ماه های مذهبی مانند رمضان مراسم «قنبرخوانی» برپا می کنند و به ذکر صفات و فضائل قنبر و خواجه قنبر، حضرت علی علیه السلام، می پردازند.» (امجدی و همکاران، امام علی علیه السلام در فرهنگ عامّه خراسان، ص 67).

«قنبر، نزد جوان مردان و صوفیان و درویشان از جایگاه والایی برخوردار است و از نمادهای مهم جوان مردان برشمرده می شود. او در «جنگ نامه ها» به مثابه یک قهرمان در کنار حضرت علی علیه السلام با شجاعت می جنگد و در قضاوت های حضرت به عنوان یک شاهد عادل دیده می شود.

قنبر به عنوان یک شخصیت مقدّس در کنار حضرت علی علیه السلام در نگاره ها و آثار هنری (نسخ خطی، دیوارنگاره ها و نقّاشی های قهوه خانه ای) حضور دارد.» (ر.ک: خامه یار، قنبر غلام علی علیه السلام، ص 60 -80).

از نکات جالب این است که حتّی برای وی، مجالس روضه و تعزیه همچون امام حسین علیه السلام برپا می شود و بر همین اساس، شبیه نامه هایی مرتبط با وی وجود دارد. حتّی

ص: 94

حضور «قنبر» در آثار ادبی بعد از عصر صفوی چنان پُررنگ می شود که منجر به پیدایش نوع ادبی در شعر شیعی با عنوان «قنبرنامه» می گردد. برای نمونه «منظومه ای با عنوان «قنبرنامه» در شرح دلاوری و جنگ جویی امام علی علیه السلام و غلام وی - قنبر - در فهرست نسخه های خطّی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 10205 موجود است.» (همان، ص 39).

یکی از شخصیت های برجسته در ولایت نامه ها جناب قنبر است. وی در ولایت نامه ها در کنار حضرت علی علیه السلام، شاهد و ناظر کرامات و اعمال خارق العاده حضرت و گاه راوی این کرامات است. در نگرشی شامل می توان وجهه حضرت را در ولایت نامه ها چنین ترسیم کرد:

یک. شخصیتی مقدّس، الهی و ماورایی دارد:

امام و هادی مطلق ازو دین یافته رونق

عطایش آمده از حق حسام و دلدل و قنبر

(جُنگ اشعار از شعرای گمنام، برگ 127)

دو. شخصیتی ملازم و همراه حضرت در وقایع مختلف است:

مرتضی روزی ابا قنبر به کوفه می گذشت

دید قصّابی جوان بس کامران در رهگذار

(جُنگ علی بن احمد، برگ 219)

سه. شخصیت اصلی و آگاه کننده برای افراد در داستان ها که معمولاً با لقب «غلام» خوانده شده است:

چون علی شد قنبر آمد گفت با ورنا که هی

گفت ورنا ای غلام او را همی دانی مگر

می چه گفتش با تو این دم آن شفیع نور و نار

گر تو دانی نام او با من بگو بی انتظار

می چه گفتش با تو این دم آن شفیع نور و نار

گر تو دانی نام او با من بگو بی انتظار

(همان)

چهار. شخصیتی منادی گر و خبردهنده به مردم در هنگام وقوع حوادث و رویدادهاست. جایگاه او نزد حضرت علی علیه السلام همچون جایگاه بلالِ حبشی نزد پیامبر اکرم| است:

کنم در پیش خلق کوفه حل این چار مشکل را

منادی کن برو در کوفه تا خلق خدا یکسر

ص: 95

پس آن گه گفت قنبر را که ای مرد نکوآرا

به مسجد جمع گردند و ببینند این عجایب را

(همان، برگ 282)

البته در ولایت نامه ای، بلالِ حبشی منادی گر حضرت علی علیه السلام است:

بلال را بر خود خواند حیدر و گفتش

ز بهر بانگِ نماز این زمان ندا بردار

(جُنگ علی بن احمد، برگ 226)

تبعات اسطوره گرایی و افسانه پسندی عامه مردم است.» (همان، ص 118).

درباره منشأ، چگونگی ساخته شدن و صاحب اصلی ذوالفقار چند روایت موجود است. معروف ترین گزارش تاریخی که «طبری» نیز نقل کرده، این شمشیر را از آنِ «عاص بن منبّه» می داند که در جنگ بدر کشته شد و تیغ او جزو غنیمت های نبرد به پیامبر (ص) رسید و آن را در غزوه اُحد به حضرت علی علیه السلام دادند (حاج سید جوادی و همکاران، دایرة المعارف تشیع، ج 8، ص 53-52).

ذوالفقار یکی دیگر از متعلقات حضرت علی علیه السلام است که در نوع ادبی ولایت نامه اغلب با ویژگی های خاص، استثنایی و خارق العاده ذکر آن می رود:

یک. آسمانی بودن ذوالفقار:

گر به پنج تن از رُسُل آمد کتاب شرع دین

از برای حیدر آمد ذوالفقار از آسمان

(جُنگ علی بن احمد، برگ 124)

ذوالف----قار از لم ی--زل آمد برای مرتضا

زهره آمد زِ آس---مان سوی زمین بهر عل----ی

(همان، برگ253)

امام و هادی مطلق ازو دین یافته رونق

عطایش آمده از حق حسام و دلدل و قنبر

(جُنگ اشعار از شعرای گمنام، برگ 127)

امّا آن روایت مهم و پرتکرار که برای بحث و توضیح، موردنظر نگارنده است، این سخن منسوب به امام رضا علیه السلام است که ذوالفقار «کانَ سیفاً نزلَ به جبرئیلٌ من السّماء کانَت حلقُتُه فضّةً» (مجلسی، بحارالانوار، ج 42، ص 65). تصوّر اصلی آسمانی برای ذوالفقار و این که جبرئیل آن را از بهشت برای پیامبر (ص) آورده بود، به نوشته صاحب «مناقب مرتضوی» روایت بسیاری از کتاب های معتبر است (ر.ک: حسینی کشفی، مناقب مرتضوی، ص 376، 439-440).

آسمانی بودن ذوالفقار در شعر فارسی و منظومه های تاریخی-داستانی به کرّات بازتاب یافته است. از نمونه های کهن آن، این بیت «فرّخی» است:

ص: 97

افسر زرّین فرستد آفتاب از بهر تو

هم چنان کز آسمان آمد علی را ذوالفقار

(فرّخی، دیوان حکیم فرخی سیستانی، ص 168).

سنایی در مثنوی حدیقةالحقیقه به فرود آمدن ذوالفقار از بهشت اشاره دارد:

ذوالفقاری که از بهشت خدای

بفرستاده بود شرک زدای

(سنایی، حدیقةالحقیقة، ص 247)

درباره این روایت مشهور و ظاهراً مستند بر سخن رضوی(ع) بدون این که لزوماً بنیان داستانی قائل شویم، تنها برای مقایسه و نشان دادن مشابهت باید توجّه داشت که «اعتقاد به اصل آسمانی و ایزدیِ رزم افزار مخصوص یا متعلقات ویژه پهلوان -پادشاه یک مضمون اساطیری- حماسی است که شواهد بسیاری در روایات ایرانی و انیرانی دارد.» (آیدنلو، ذوالفقار، از تاریخ تا افسانه، ص120).

دو. قدرت برندگی و زخم زنی:

به ضرب ذوالفقار و سُم دلدل مبارک او

هنوز ﻗﻠ--عه خی---بر خراب و ویرانست

(جُنگ علی بن احمد، برگ 299)

کشته ها را پشته ها کرد و پشته ها را کوه ها

هم به ضرب ذوالفقار و هم به ضرب باسنان

(همان، برگ 146)

در نوع ادبی ولایت نامه، شمشیر حضرت علی علیه السلام چون سلاحی برتر است و به نوعی قدرت برندگی و زخم زنی شگفتی دارد. شاعر در ولایت نامه ای، ویژگی شمشیر حضرت علی علیه السلام را در برندگی چون آب، توصیف می کند:

تیغی چو آب زود بزد بر میانِ شیر

گویی ز شیر نر نبد آن جا یکی اثر

(جُنگ خزائن القصیده، برگ 147)

درباره قدرت برندگی و زخم زنی شمشیر پهلوان باید گفت که این سخن، یک مضمون اساطیری-حماسی است که شواهد بسیاری در روایات ایرانی و انیرانی دارد.

ص: 98

وقتی که خواستی سوار دُلدُل شوی خداوند را یاد کن و بسم الله بگو و این آیه را بخوان «إِنَّ اللَّهَ یمْسِکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ أَنْ تَزُولا» (فاطر/41)؛ و چون دُلدُل دید که عباس آهنگ او را دارد، رم کرد و چنان شیهه ای کشید که نظیر آن شنیده نشده بود و از مهابت آن عباس بی هوش درافتاد و خلقی انبوه گِرد آمدند و حضرت علی علیه السلام دستور داد استر را بگیرند، امّا نتوانستند. آن گاه خود ایشان او را به نامی غریب خواندند، آن گاه دُلدُل رام و آرام شد و حضرت همراه با حسن و حسین‘ بر او سوار شدند و درحالی که زره پیامبر را در بر و عمّامه او را بر سر داشتند و با ادای شکر الهی با همان هیأت به منزل خود رفتند.» (حاج سید جوادی و همکاران، دایرة المعارف تشیع، ج 13، ص 568).

دُلدُل در نوع ادبی ولایت نامه اغلب با ویژگی های استثنایی و خارق العاده ذکر می شود که عبارت است از: آسمانی بودن؛ تندوتیز بودن؛ شکافنده سنگ و آب؛ خارق العاده بودن.

یک. آسمانی بودن دُلدُل:

امام و هادی مطلق ازو دین یافته رونق

عطایش آمده از حق حسام و دلدل و قنبر

(جُنگ اشعار از شعرای گمنام، برگ 127)

دو. تندرو و تیزتک بودن:

یکی از ویژگی های دُلدُل، تیزتک و تندرو بودن آن است که این ویژگی اسب، از شاخصه های مشترک اسب های اسطوره ای است. اسب در متون مقدّس ایرانیان اهمیت بسیاری دارد و در اوستا به کسانی که در پیمان های خود استوار بوده و باشند، «اسب های تندرو می بخشیدند» (زرقانی، تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، ص163). در کتاب مزدیسنا یکی از ویژگی های یک اسب نیک و خوب این است که «قوّت در پاها» داشته باشد (همان جا).

سلمان فارسی در توصیف دُلدُل چنین می گوید:

سمندِ تیزتک در زیر رانش

فکنده برقعی بر روی اطهر

(جُنگ علی بن احمد، برگ 122)

ص: 100

تیزگامی یکی از صفات رخش، اسب رستم است:

ابا خویشتن برد اولاد را

همی راند آن رخش چون باد را

(فردوسی، شاهنامه، ج 1، بیت 269)

سه. شکافنده سنگ و آب:

یکی دیگر از صفاتی که دُلدُل با آن خوانده شده است، «دریا شکاف» و «دریانورد» است:

چون به میدان درفکندی دُلدُل دریانورد

کس نبودی گاه هیجا در بر وی پایدار

(جُنگ علی بن احمد، برگ 219)

بود اندر زیر رانش دلدل دریاشکاف

شهریار قبله جود و کرامت زین صفت

نیزه اندر دست بودش ذوالفقار اندرمیان

اسب را می راند همچو برق چون باد وزان

(همان، برگ 220)

«پیوند اسب با آب -که مظهر حیات و نماد زندگی مادّی است- نقش مهمی در خویش کاری اساطیری این جانور نمادین دارد. اسب را به دلیل سرعت تاختن و شکوه و توان مندی و شیهه کشیدن و خروشیدنش و حتّی به دلیل نوع انحنای پیکرش در ناحیه سر و سینه و گردن، به امواج خروشان، سریع و کوبنده دریا تشبیه می کرده اند و پیش نمونه اساطیری این حیوان را، برآمده از اقیانوس بی کرانه می دانستند. بدین ترتیب، اولین معنای اساطیری نماد اسب، نقشی است که در نمادینگی حیات مادّی و گیتیانه (با مظهر آب)، در مقابل حی-ات روح-انی و آسم-انی دارد و سویه زیبا و شکوه مند و قدرت شگفت و سحرآمیز زندگی زمینی را که مرکبی برای روح الوهی انسان (سوار/ قهرمان) است، به نمایش می گذارد.» (قائمی و یاحقی، اسب پرتکرارترین نمادینه جانوری در شاهنامه و...، ص 113).

چهار. خارق العاده بودن اسب:

یکی دیگر از ویژگی های خارق العاده دُلدُل، نعل یا سُم فولادین آن می باشد که همه چیز

ص: 101

در برابر آن نابود است. این سُم ها مظهر محکمی، مقاومت و نفوذناپذیری اسب اسطوره ای است و این یکی از ویژگی های مشترک اسب های اسطوره ای می باشد:

زیرِ نعل دلدلش با خاک و خون یکسان شدی

صد هزاران گُرد همچون رستم و اسفندیار

(جُنگ علی بن احد، برگ 219)

سُم فولادین یکی از صفات رخش، اسب رستم است:

سیه چشم و افراشته گاه دم

سیه خا و تند و پولاد سم

(فردوسی، شاهنامه، ج 3، بیت 195)

قدمگاه و جای پای سُم اسب انسان های بزرگ و اسطوره ای در فرهنگ ع-امه مردم قداست دارد. چنان که می بینیم بسیاری از تپّه ها و مکان ها به جهت تصور این که در آن جا نقش قدم یا نقش سُم اسب حضرت علی علیه السلام است تبدیل به اماکن مقدس و مذهبی شده و نزد مردم از قداست خاصی برخوردار است؛ مانند «قدمگاه علی جای سم دُلدُل، در سربند امیر در فارس.» (همایونی، ترانه های محلی فارس، ص 217).

16. یاحقی، محمدجعفر، فرهنگ اساطیر و داستان واره ها در ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ معاصر، 1386.

17. آیدنلو، سجاد، ذوالفقار، از تاریخ تا افسانه (ویژگی های داستانی ذوالفقار در فرهنگ و ادب ایران)، [مقاله]، مجله: پژوهش های ادب عرفانی، شماره 3، ص 115-142، پاییز 1386.

18. افشاری، مهران، جست و جویی در تاریخ مناقب خوانی و اشاره ای به منظومه علی نامه، [مقاله]، ضمیمه آینه میراث، دوره جدید، ضمیمه 20، س 8، ص 7-34، 1389.

19. قائمی، فرزاد و یاحقی، محمدجعفر، اسب پرتکرارترین نمادینه جانوری در شاهنامه و نقش آن در تکامل کهن الگوی قهرمان،[مقاله]، مجله: متن پژوهی ادبی، شماره 42، ص 9-26، زمستان 1388.

20. کفاش، حمزه، بررسی ولایت نامه به مثابه گونه ادبی خاص شعر شیعی در قرن نهم، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، 1394.

21. زرقانی، سیدمهدی، تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، [مقاله]، تهران، مجله: مطالعات فرهنگ-ارتباطات، سال بیستم، شماره 46، تابستان 1398.

22. حسینی کشفی، میر محمد صالح، مناقب مرتضوی، تهران، روزنه، 1380.

ص: 104

ص: 106

داده است {إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ} (نحل/90). مسئله عدالت به قدری در سرنوشت ملت ها و دولت ها اهمیت دارد که حتی حکومت های جور نیز ریاکارانه خود را متصف به آن دانسته و برای جلب قلوب مردم، هدف خود را تحقق قسط و عدل اعلام می دارند. نهادی که اصالتاً عهده دار گسترش عدالت و جلوگیری از بی عدالتی است، حکومت است. حکومت علوی و عدالت محوری حضرت علی علیه السلام الگویی بی مانند برای حاکمان در تمامی اعصار است. اداره بهتر اجتماع و توسعه رفاه و امنیت در کنار دینی بودن حکومت، تنها با ملاک عدالت قابل سنجش است. پژوهش پیش رو بازتابی از حکومت عدالت محور علوی در شعر عربی است که با معرفی شیوه های حکومتی حضرت علی علیه السلام، شاخصه های مهم سلامت نظام سیاسی و اداری حاکم بر جامعه را در سیره علوی مشخص نموده و از طرفی بازتاب شاخصه های مهم آن را در ادبیات عرب نمایان می سازد.

اجتماعی عدالتی است که همه افراد جامعه از آن برخوردار باشند (معین، فرهنگ معین، ج2، ص 2279).

برخی دانشمندان علم لغت، عدالت را به معنای مساوات و برابری (راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 325؛ طریحی، مجمع البحرین، ج5، ص421؛ ابن فارس، لسان العرب، ج4، ص246؛ مألوف، المنجد،

ص491)؛و برخی آن را به معنای استقامت، یعنی راست و موزون بودن دانسته اند (ابن منظور، لسان العرب، ج 11، ص 414؛ خوری شرتونی، اقرب الموارد، ج 3، ص 494).

راغب می گوید: «عدالت و معادله دارای معنای مساوات و برابری است و در مقایسه میان اشیا به کار می رود... پس عدل، تقسیم نمودن به طور مساوی است» (راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 325). ابن منظور گفته است: «عدل هر آن چیزی است که فطرت انسان حکم به استقامت و درستی آن نماید» (ابن منظور، بی تا، ج 11، ص414).

از امام علی علیه السلام سؤال شد: از عدل و جود کدام یک برتر و ارزشمندتر است؟ امام فرمود: عدل امور را در جای خود می نهد، ولی جود امور را از جهت اصلی خود خارج می کند (شریف رضی، نهج البلاغه، کلمه قصار 429).

نکته شایان ذکر اینکه، کلام امام علی علیه السلام در باب عدالت، منافاتی با مساوات و برابری ندارد؛ زیرا مقصود از مساوات، تقسیم کردن به طور مساوی نیست؛ بلکه مقصود رعایت تناسب و اعتدال است و هرگاه آنچه شایسته هر چیزی است، به آن داده شود، عدالت مراعات شده است.

سخن مرحوم فیض کاشانی در باب عدالت همان چیزی است که از کلام امام علی علیه السلام استنتاج می شود و هماهنگ با معنای لغوی آن است. او در تفسیر آیه «وَ وَضَعَ الْمِیزَانَ» (الرحمن/ 7) می گوید: «خداوند عدالت را برقرار نمود، بدین نحو که به هر صاحب استعدادی، آنچه استحقاق داشته عطا نمود و حق هر صاحب حقی را ادا کرد تا کار عالم بسامان شد و راست آمد» (فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج 5، ص 107).

ص: 109

انطاکی در بیان فضیلت امام علی علیه السلام می گوید: او چون شهاب نورانی است که برای هر بیننده ای قابل رؤیت است و اشاره دارد که شمارش آن چون شمارش ستارگان غیرممکن است:

فَضائلُ المُرتَضی کالشُّهبِ نَیِّرَةٌ

و کُلُّ ذی بَصَرٍ فی النّاسِ رائیها

ما إن تعد لِیُحصیها الحَسیبُ و هَل

تُحصی النُّجومُ وَ تَستَقصی دَراریها

(انطاکی، القصیدة العلویة المبارکة، ص510)

انطاکی در شعر فوق، فضیلت های حضرت را چون شهاب نورانی می داند که برای هر بیننده ای قابل رؤیت است و اشاره دارد که شمارش آن چون شمارش ستارگان غیرممکن است. وی به زیبایی در مصرع دوم این تشبیه، استفهام انکاری به کار گرفته است؛ و چنانچه می دانیم تشبیه ضمنی، تشبیهی است که به صورت معمول، مشبه و مشبه به در آن مشخص نشده است، بلکه در ضمن کلام ذکر می شود و در این بیت، شمارش فضائل

حضرت را چون شمارش ستارگان دانسته است که امری غیرممکن است.

علی علیه السلام را همان شیوه اسلام می پندارد که فقیر و غنی در اقتصاد آن از سود مشترک برخوردارند. بهره کارگر و کارفرما، کشاورز و مالک، بازنشسته و ازکارافتاده در حکومت ایشان عادلانه است. در بخشی از این قصیده آمده است:

اقتِصادٌ نَفعُهُ مُشتَرَکٌ

شاطَرَ المُعوِزُ فیهِ الأثرِیاء

یَمنَحُ العامِلَ ما یَأمَلُهُ

وَ ذَوِی العَمَلِ ما یَکفِی ارتِواء

وَ تَری الفَلّاحَ وَ المَلّاکَ فی

شِرکَةِ الأرضِ کَما شَائا سِواء

وَ لِمَن أقعَدَهُ الهَرم تَرَی

مَلجأً فیهِ لَهُ یَأوِی التِجاء

فَجَمیعُ النّاسِ فی ارباحِ ما

تُنتِجُ الأسواقُ صَاروا شُرَکاء

(الهاشمی، دیوان مع النبی و آله، ص 59)

می داند که هیچ یک از کفه های آن کاستی ندارد و چون همتای حق است، زبانش عادلانه و بر حق داوری می کند و در دادگری بین نیرومند و ضعیف و در ادای سهم بین برده و سرور فرقی نمی گذارد. خویشاوندان را بر دیگران ترجیح نمی دهد و نمونه والای عدالت و دادگری خلفا محسوب می شود:

کانَ لِلمُسلمینَ میزانَ عَدلٍ

لَیسَ فی کَفَّتَیهِ أیَّ التِواءِ

وَ لِساناً لِلحَقِّ یَحکُمُ عَدلاً

و عَلِیٌّ و الحَقُّ صَنَعُوا اخاءِ

الضَّعیفُ و الذَّلیلُ بَینَ یَدَیهِ

کَالقَوِیِّ العَزیزِ عِندَ القَضاءِ

لَم یُفَرِّق مَا بَینَ حُرٍّ وَ عَبدٍ

عِندَ دَفعِ السِّهامِ لِلحُنَفاءِ

لَم یُفَضِّل عَلی الأباعِدِ قُرباً

وَ هُم فی الحُقوقِ کَالأقرِباءِ

وَ مِثالاً مِن عَدلِهِ هُو أسمَی

مَثَلاً فی عَدالتِهِ الخُلَفاءِ

(الفرطوسی، ملحمة اهل البیت، ج2، ص10 و 11)

محمد صالح بحرالعلوم علی علیه السلام را مخاطب قرار داده می گوید: عدالت یکی از اصول ناگسستنی فطرت توست. با نان ونمک زیستی و جز نیکی چیزی نیندوختی. با فرزندان خلق همچون فرزندان خود رفتار نمودی و افراد دور و نزدیک در برابرت یکسان بودند:

کُنتَ أنتَ الإنسانَ تَفقَهُ أنَّ العَد

لَ أصلُ الأصولُ مِن مَلَکاتِک

عِشتَ عَیشَ السَّوادِ بالخُبزِ والمِل-

--حِ و لَم تَدَّخِر سِوَی حَسَناتِک

مِثلُ کُلِّ البَنینَ أبناؤُکَ الطُّه--

---رُ و کُلُّ البَناتِ مِثلُ بَناتِک

لا امتیازَ لأقرَبینَ مِنَ النّا

سِ عَلَی الأبعَدینَ، فی نَظَراتِک

(بحرالعلوم، دیوان، ص 191)

یکی از شاعران عراقی به نام عبدالحمید الصغیر، علی علیه السلام را زینت بخش امامت و الهام بخش عدالت، تحکیم بخش برابری و مساوات معرفی می کند؛ چراکه همه را در دین خدا برابر دید، بین عبد و مولی فرقی قائل نشد و یکسان با آنان رفتار نمود:

ص: 113

إمامٌ وَ قَد زانَ الإمامَةَ شَخصُهُ

وَ جلب ها ثَوباً قَشیباً مُجَسَّدا

وَ قَد جاءَ فی شَرعِ العَدالَةِ سالِکا

بِأُمَّتِهِ النَّهجَ السَّوِیَّ المُعَبَّدا

رَأی أنَّ دینَ اللهِ شَرعٌ علَی الوَرَی

لِذالِکَ سَاوَی النَّاسَ عَبدا و سّیِّدا

(الخاقانی، شعراء الغری، ج 5، ص346)

از دیگر شعرای عراقی که عدالت علی علیه السلام را به نظم کشیده است، محمد صادق القاموسی است. ایشان در ابیاتی می گوید: ای پدر نامدار عدالت! شرایط امروزی مصلحان همچون دیروزشان سخت و دشوار است و شامگاه ستمدیدگان تیره وتار! تنها مصلح امینی که در مسیر تو حرکت کند قادر به گسترش عدالت در جامعه خواهد بود. وگرنه نیرو و سازوبرگ نظامی هرچند همه جا را در برگیرد توان اصلاح جامعه را نخواهد داشت:

اباالعَدلِ یَوم المُصلِحینَ کَأمسِهِم

عَصیبٌ وَ لَیلُ المُستَضامینَ عاکِرُ

إذا لَم یَسِر فی النَّاسِ سَیرُکَ مُصلِحٌ

أمینٌ عَلَی نَشرِ العَدالَةِ قادِرُ

فَلا یُصلِحُ الدُّنیا عِتادٌ وَ قُوَّةٌ

وَ إن حاطَتِ السِّتُّ الجِهاتُ العَساکِرُ

(الخاقانی، شعراء الغری، ج 9، ص 240)

عدنان العوامی، راه و روش علی علیه السلام را گسترش عدالت می داند و می گوید اصولاً بلندپایگان و بزرگان در برپایی عدالت سزاوارترند. شما نیز راه و رسم او را برگزینید؛ چراکه جز از طریق حکمت آمیز او بهره ای نخواهید جست:

هَذَا عَلیٌّ وَ العَدالَهُ نَهجُهُ

و ذو والجَلالَةُ بِالعَدالَةِ ألیَقُ

فَاقفوا خُطاءً عَلَی الطَّریقِ فَإنَّهُ

عَن غَیرِ حِکمَتِهِ بِهِ لا یَنطِقُ

(الشاکری، علی فی الکتاب والسنة والادب، ج5، ص 307)

نامداری و درخشش عدالت علوی تمام اعصار را در برگرفته و پژوهشگرانی از هر دین و آیین را تحت تأثیر خود قرار داده است. عبدالحسین الازری شاعر اهل سنت است که عدالت محوری علی علیه السلام را این گونه ترسیم نموده است. خدا می داند که تو داور

ص: 114

عدالت پیشه ای که افراط وتفریط در کارت نیست. خلیفه دوم نیز اقرار کرد که تو بهترین داور و دادگر هستی. از وقتی که رخت از جهان بربستی، مسلمانان عدالت تو را از کف داده اند و ناتوان، مأیوس و ناامیدند. تو در اسلام قربانی عدالت گشتی؛

چراکه عدالت پیشگان همه شهیدند:

عَلَّمَ اللهُ أنَّکَ الحَکَمُ العَد

لُ فَلا شِدَّةٌ وَ لا إغضاءُ

و أقّرَّ الفاروقُ أنَّکَ أقضَی

حاکِمٌ مُودَعٌ إلَیهِ القَضاءُ

فَقَدَ المُسلمونَ عَدلَکَ لَمّا

غِبتَ عَنهُم و استَیأسَ الضُّعَفاءُ

لَستَ إلّا ضَحِیَّةَ العَدلِ فی الإس--

---لامِ وَ العَدلُ أهلُهُ الشُّهَداءُ

(الازری، دیوان، ص 318 و 319)

عدالت از پرجاذبه ترین مفاهیمی است که بشر به آن پرداخته است و در طول تاریخ در کانون توجه متفکران قرار داشته است. حضرت علی علیه السلام نمونه والای عدالت در اسلام و به تعبیری عدل مجسم است.

از دیگر شاعرانی که بخش عمده اشعار خود را به عدالت حضرت علی علیه السلام اختصاص داده است سید حمیری است. او علی علیه السلام را دادگری سخنور می داند که آنچه می گوید و سخنوری می کند، تمامی خطبا از بیان آن عاجز می مانند:

عَلیٌّ هُوَالقاضِی الخَطیبُ بِقَولِهِ

یَجیءُ بِما یَعیَا بِهِ کُلُّ خاطِبِ

(حمیری، دیوان السید الحمیری، ص131)

سید حمیری در بیت فوق، عدالت امام را می ستاید. با تلمیح و اشاره به این سخن پیامبر که «أقضَی أمَّتی عَلِیٌّ» (محب الدین طبری، الریاض النضرة، ج٣، ص١٦٧)؛ طبری در دوراندیشی پیامبر درباره وجه عدالت طلبانه علی علیه السلام به نقل از خود حضرت می آورد: زمانی که رسول خدا (ص) مرا به یمن فرستاد تا در آنجا قضاوت کنم، درحالی که جوان بودم به او گفتم: ای رسول خدا! مرا به سوی قومی می فرستی که حوادث در میانشان بسیار

ص: 115

است، درحالی که من دانش قضاوت ندارم. پس پیامبر فرمود: همانا خداوند زبانت را هدایت خواهد کرد و قلبت را محکم و استوار می گرداند (همو، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی(ع)، ص 83)؛ و او همچنین عدالت امام را این گونه تصویر می کند: گفتار او معیار عدالت و دادگری است و در فردای قیامت جز علی علیه السلام، معیار و میزانی نیست. وای بر کسی که در حضور او وزنش اندک باشد و خوش به سعادت آنکه وزنه اش گران باشد:

وَ قَولُهُ المیزانُ بِالقِسطِ وَ ما

غَیرُ عَلِیٍّ فی غَدٍ میزانُهُ

وَیلٌ لِمَن خَفَّ لَدَیهِ وَزنُهُ

وَ فَوزُ مَن أسعَدَهُ رُجحانُهُ

(حمیری، دیوان السید الحمیری، 413)

حمیری عدالت حضرت علی علیه السلام را تا حدی می داند که او را در قیامت قاضی و داور اعمال انسان ها می شناسند؛ یعنی اعمال انسان ها در روز قیامت با عدالت علی علیه السلام محاسبه می شود؛ زیرا او ترازوی عدالت است و سخن او، حق و عدالت است تا جایی که خداوند او را حجت امت رسول خود قرار می دهد. درجایی دیگر می سراید: قسم به خداوند و نعمت هایش که مرد در برابر آنچه می گوید، مسئول است. حقا که علی علیه السلام خلیفه خداست که عدالت می ورزد:

أقسِمُ بِاللهِ و آلائِهِ

وَالمَرءُ عَمّا قالَهُ یُسألُ

أنَّ عَلِیَّ بنَ ابی طالِبٍ

خَلیفَةُ اللهِ الَّذی یَعدِلُ

(همان، 304)

سید حمیری در اثبات عدالت حضرت علی علیه السلام در این ابیات تا جایی پیش می رود که به خداوند و نعمت هایش سوگند می خورد و شهادت می دهد، علی علیه السلام خلیفه خداوند بر روی زمین است که سخن او و عمل او بر مبنای عدالت است و می گوید: کسی که عالم ترین و داناترین مردم است و والیان و عامه مردم در نزد او برابرند. او کسی است که مردم امر شدند که به وقت اختلافات به نزد او روند و قضات هم به امر او راضی شوند:

ص: 116

مَن کانَ أعلَمَهُم وَ أقضاهُم و مَن

جَعَلَ الرَّعِیَّةَ وَ الرُّعاةَ سَواءُ

مَن ذَا الَّذِی أمِرُوا إذا اختَلَفُوا بِأن

یَرضُوا بِهِ فی أمرِهِم قَضاءُ

(همان، ص57)

سید حمیری به حق، عدالت محوری علی علیه السلام را به شیوه ای ممتاز ترسیم نموده است. او درجایی دیگر عدالت علی علیه السلام را همچون پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)می داند. او درجایی دیگر می گوید: این امامی است که برترین خلق درباره او وصیت کرده است. ازنظر عدالت همچون پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) قضاوت می کنی و در هیچ قضیه ای هیچ جانبی را نمی گیری. تو در حکم کردن و در صفات و سجایای اخلاقی به حق، همچون پیامبر هستی:

هَذَا الإمامُ الَّذِی إلَیهِ

أسنَدَ خَیرُ الوَرَی الوَصِیَّه

حَکَمتَ حُکمَ النَّبِیِّ عَدلاً

وَ لَم تَجُر قَطُّ فی قَضِیَّه

أنتَ شَبیهُ النَّبِیِّ حَقّاً

فِی الحُکمِ وَ الخَلقِ وَ السَّجِیَّه

(همان، ص469)

ص: 120

همچو انگشتری به آسانی

کفش قدرت زپا در آوردم

من ردای خلافت حق را

ازتن مرتضی در آوردم

ای معاویه پدر نا مرد

زاده هنده ی جگر خواره

این منم که برای حذف علی

یقه خویش کرده ام پاره

یاد داری که کاروان از حج

با محمد سوی غدیر آمد

با پیامی که جبرئیل آورد

سر ارباب تو، به زیر آمد

گفت از قول حق که ای مردم

کردم امروز دینتان کامل

نعمتم راتمام کردم من

باعلی مقتدای صاحب دل

گفت اولای برشما هستم؟

همه گفتند حق همین باشد

گفت از بعدمن فقط حیدر

حکم فرمای مومنین باشد

خاتم الانبیا به روز غدیر

کردکاری که جای حاشانیست

گفت از بعد من به امر خدا

جز علی کس امیر ومولا نیست

ای معاویه یاد می آری

که پیمبر گرفت دست علی

بردبالا به منبر و فرمود

هستی من بود زهست علی

ای معاویه یاد می آری

که فلان پیر دست بیعت داد

گفت تبریک وتحنیت به علی

پس به سجده به پای او افتاد

ای معاویه یاد می آری

ظهر روز غدیر بر منبر

آیه با خطبه خواند پیغمبر

بهر تثبیت شیر حق حیدر

گفت هرکس براو منم مولا

هست مولای او علیِ ولی

بحقیقت قسم که ذاتش هست

صفت ذات حضرت ازلی

گفت امروز دین شود تکمیل

هست «انعمت ونعمتی» حیدر

نسل او تا قیام قائمشان

همه هستند تا جزا رهبر

ای معاویه حضرت احمد

گفت آن روز «والمن والاه»

ص: 122

همه آمین زجان ودل گفتند

بازفرمود «عاد من عاداه»

ای معاویه هیچ یادت هست

که پیمبردورو گهر می سفت

سر منبر به اذن حضرت حق

دم بدم یا علی علی می گفت

سید اوصیاست شیرخدا

من به او بهر تو خطا کردم

اویگانه خلیفه حق بود

خلعش از اصل ماجراکردم

حضرت مرتضی علی بردوش

مشعل روشن هدایت داشت

طبق آیات محکم قرآن

ازسوی ذات حق ولایت داشت

نیست ربطی میان تو با او

ای تونامرد فطرت تاریخ

وعلی هست شیربیشه عشق

روح جاویدو غیرت تاریخ

اوچنان ذالفغار برنده است

توولی داس کهنه خم پشت

اوبود شمس آسمانی سیر

تو ولی ناخن کج انگشت

ای معاویه رفته ازیادت

که تورا سرفراز کردم من

باسیاست در اوج کافریت

پیشوای نماز کردم من

یاد دادم به لشکرت که علی

هرزمان حمله کرد درمیدان

جانتان تا شود مصون ازمرگ

پیکر خویش راکنید عریان

پیش آن شیر کبریا غیرت

بندشلوار خویش وابکنید

می کندشرم آن یگانه دهر

دوری آنگه زتیغ لا بکنید

یاد داری که درصف فیم

وحشت از بوتراب کردی تو

یاد داری که باتغوط خویش

که خودت را خراب کردی تو

سپرت گرنمی شدم آن روز

سرت از پیکرت جدا می شد

پیکر نحس باسر خریت

درخرابی خود فنا می شد

من نبودم اگر توچون زنها

کنج خانه مقام می کردی

زندگی را زجوع وفغر سیاه

سخت برخود حرام می کردی

ص: 123

ای معاویه در تمامی عمر

همه جا هم طراز تو بودم

جلجلیه به گردنم، یعنی

شتر پیشتاز تو بودم

پسر هنده جگر خواره

تو وجودت لعیم می باشد

قول قرآن امام حق حیدر

نبأی بس عظیم می باشد

اوست قرآن ناطق ازلی

توفلان تر زکفر ابلیسی

اوملائک همه به فرمانش

توسر افکنده دیو تلبیسی

ای معاویه پلید سرشت

روزگار من وتو گشته سیاه

خون عثمان شفیع ما نشود

صبح محشر به پیشگاه اله

ای معاویه در گذرگه عمر

هردوابلیس کفرو نیرنگیم

بهتر از این نمی توانم گفت

من وتو هردو نطفه ننگیم

هرچه کردم خلاف تاامروز

همه از بهر خویش دامم شد

از زمانی که بردمت بالا

اسفل سافلین مقامم شد

ای معاویه وای برمن وتو

که سیه روی کفربنیادیم

خصم ما حیدر است وای بر ما

که به قعر جهنم افتادیم

حق برحق و حق سرشت علی است

باید آماده عقاب شدن قاسم دوزخ وبهشت علی است

ای معاویه جلجلیه من

هست هشدار همچوشعر احد

بگذرم هردوما زکرده خویش

دوزخی گشته ایم تابه ابد

(احد ده بزرگی)

ص: 124

شکوه سینه سینایی ات را...

بهار خلوت تنهایی ات را...

کسی جز فاطمه(س) هرگز نفهمید!

صفای پاکی و شیدایی ات را

* * *

تا دست علی به دست پیغمبر داد

جبریل امین نغمه شادی سر داد

گسترد خدا تمام خوبی ها را....

سرچشمه آن به ساقی کوثر داد

* * *

شب قصه ای از سلسله موی علی است

مه گوشه ای از آینه روی علی است

قرآن مجسم است و روح تطهیر

محراب دعا طاق دو ابروی علی است

* * *

یک رابطه ای میان فجر است و علی...

روشن دو جهان ز نور بدر است و علی

پیچانده بهم گستره عالم را !!!

رازی که میان شب قدر است و علی

نوید

ص: 139

چقدر تا بشناسم تو را زمان برداشت

مگر که عشق تو را ساده می توان برداشت

خدا که پیش تو سد های آسمان برداشت

" تو را به بام فلک برد و نردبان برداشت "

نخواست در قد و اندازه بشر باشی

اراده کرد که از کائنات سر باشی

چه محشری است که، قُد دَلّ ذاته بالذّات

هُوَ الشّفیع ُ بِحقٍ، بعَرصة ِالعَرَصات

خوشیم ما به همین، فی حیاتنا و ممات

بگیر دامن " شمسُ الضُّحاء فی الظلمات

که حیدر است دو عالم کلید باب نجات

" به طاق ابروی مردانه علی " صلوات

خدا بدون علی مسجدالحرام نداشت

بقای کعبه بدون علی دوام نداشت

علی نبود که بتخانه احترام نداشت

طواف سنگ و گل این قدر ازدحام نداشت

به پاس مقدم حیدر حرم مطهر گشت

علی که شد متولد در آن، ورق برگشت

گرفت خاک، زنعلین بو تراب شرف

خدا برای همین ریخت، دُر به پای نجف

کسی که خاک رهش نیست عمر کرده تلف

قیامتی است که " لا یُدرَک و لا یوصَف

جهان و هر چه در آن است نیست قابل او

زبان ناطقه لال است در فضائل او

زمین که نقطه کوری در آسمان علی است

فلک چراغ شبستان آستان علی است

ملک سه نوبته نهج البلاغه خوان علی است

قلم گرسنه یک خطبة البیان علی است

و عنده کلماتی که ما نمی دانیم

علی پر از کلماتی که ما نمی دانیم

گشود یک تنه راه نجات را حیدر

سپرد دست پیمبر برات را حیدر

شبی که برد دل کائنات را حیدر

شکست پشت هبل های لات را حیدر

به خواب رفت و بر آشفت خواب گیتی را

بنازم آن جگر لیلةُ المَبیتی را

ص: 154

به عزم حمله اگر ذوالفقار بر خیزد

سر است و دست، که در کارزار می ریزد

که زَهره دارد با مرتضی در آویزد ؟

ببین که تیغ به دست علی است یا ایزد ؟

چنان به روز احد ذوالفقار هو هو زد

که در مقابل او مرگ نیز زانو زد

کشید روز ازل تا کمان ابرو را

تمام عرش گرفتند ذ کر یا هو را

بکِش به خاک سر کوی مرتضی رو را

علی است آن که ملک سجده می کند او را

همین که نام علی را به عرش می بردند

پیمبران اولو العزم غبطه می خوردند

دعا به نام علی مستجاب بر می گشت

همیشه با نظر بوتراب بر می گشت

علی که ماه زکویش خراب بر می گشت

به یک اشاره او آفتاب بر می گشت

چنان کشیده عبای عبو دیت بر دوش

که در نماز علی تیر می رود از هوش

به گوش ما چه پیامی گذاشت روز غدیر

نبی چه حسن ختامی گذاشت روز غدیر

عجب شراب مدامی گذاشت روز غدیر

خدا چه سنگ تمامی گذاشت روز غدیر

کنار دست پیمبر عجب وزیری بود

غدیر و خم، چه مراعات بی نظیری بود

بیا که دست خداوند در زمین این جا ست

اساس مذهب و اصل اصول دین این جا ست

تمام هستی طاها و یا و سین این جا ست

بیا که قائدُ غُرِّ المُحَجَّلین این جا ست

عمود خیمه " اکملت ُ دینُکم " علی است

بنوش، ساقی روز غدیر خم علی است

چه خوش شناخته ای نازنین امیرت را

هزار رحمت حق باد ذات و شیرت را

بنازم آن قلم نافذ دلیرت را

بیار حضرت علّامه الغدیرت را

بر این کرانه گسترده میمهانم کن

بریز باده و آسوده از جهانم کن

ص: 155

قیامتی است علی ، در میان اوراقم

حواری علی ام مثل جُرج جرداقم

گدای در بدری، مستحق انفاقم

برای دیدن رویش به مرگ مشتاقم

خلاصه این که ند یدیم در قفای علی

نه ابتدای علی را نه انتهای علی

عباس شاه زیدی - خروش اصفهانی

ص: 156

که خورشید

در استخوان های زمان غروب را تلفظ می کند

و باد

بر دریچه ها " یامجیب " می پاشد

ببین

با چشم هایم

سال پنجم بعثت را

به نخستین گنبد آویخته ام

به کاشی ها

آجرها

و الواح مسی

حالا زل زده ام به دهان شعب ابی طالب

به "خندق"

"احد "

و به هر چیزی که کتیبه های مسجدالنبی تلفظ می کنند

به ایوان های بلند

طاق ها

و کاشی کاری ها

حتی ب نهج البلاغه

فکر می کنم

و می دانم

همین چاه ها

همین مسجد کوفه

بیشتر از کبوترها خوابت را دیده اند

پرنده ها از گیجگاه آخرت می آیند

از اذان ظهر

حالا

از دعا

ص: 161

و صدای گلدسته ها عبور می کنم

از اندوه سایه ها بیرون می آیم

و به صدای پرنده ای فکر می کنم

که در شقیقه شب خوابش نمی برد

زل می زنم به پلک های داغ شهریور

و بیماری لاعلاج این جاده

که هر روز راه می افتد

از زندگی تا مرگ را دوره می کند

هنوز

هر صبح

صدای دارالشفا

صدای اضلاع کاشیکاری شده مسجدها

صدای اذان صبح را

به پیشانی اولین ماه تابستان می چسبانم

و فراموش می کنم

خورشید نامش را بر کدام رواق نوشته است

فاطمه بیرانوند

ص: 162

پنهان می شود نیمی از روز

در رواق ها

ستون ها

و درهای نقره ای

تا به تو فکر کند

و بیاد بیاورد زمانی را

که خورشید

دست می کشد بر قلم زنی ها

و نقاشی های محراب

تنها

کسی که بیشتر به تو فکر می کند

می تواند

آسمان را که در خواب حرف می زند

رودخانه ای که زادگاهش را فراموش کرده است

همه را پیدا کند

و به جایی خالی در ذهن روز آویزان کند

باید از سمت نامعلوم خواب هایت عکس بگیرم

عکس ها را پست کنم

به نشانی مسجدها

مناره ها

و گنبدخانه ها

باید به تو فکر کنم

فکر می کنم

آسمان چیزهای زیادی را

در قسمت پنهان قلبش پیدا کرده است

مثل باد

که قسمتی از خودش را

در ابرها پنهان می کند

ص: 164

و بعد بر می گردد

تا از سمت نامریی سینه ش

عکس های سالهای گذشته را بیرون بیاورد

می دانم

باید چیزی را غرق کنم

در قسمتی از تنهایی ام

که هر روز

کمی نور

و اذان صبح

در خاطرات رودخانه ها پیدا می کند.

فاطمه بیرانوند

ص: 165

و چشم هایت را

با حیرت تنها بگذار

راستی

افق بعد از دریا آغاز می شود

یا دریا

ادامه افق بود

تو در سایه خورشید بودی

یا خورشید

دنبال سایه ات

زمین را می گردد

ای پاسخی

که دست سوال را می گیری

ای پاسخی

که دست سائل را می گیری

ای پاسخی

که دست ساحل را می گیری

ای پاسخی

که دست ما را

ای پاسخی . . .

دارم از تذهیب دریا سخن می گویم

از کتابی

که با موج هایش

کلمات را مجلد کرده است

از کتابی

که نقشه های آسمان را می دانست

از کتابی

که انسان را

ص: 174

چگونه با این کتاب به خانه برگردم

و انسانی

که از حدود آسمان گذشته

در سینه ام راه می رود

چگونه با این کتاب به خانه برگردم

که ابرهایی

که تنها بر دریا می بارند

در چشم هایم پا گرفته اند

چگونه با این کتاب به خانه برگردم

که با هر حرف

تاریخ را برمی گرداند

و می توانم

پیش از آن که خودم باشم

از آسمان سردربیاورم

چگونه با این دریا

به خانه برگردم

خورشید

در دور دست

غروب کرده است

انسان

بدون خویش

تنهاست

کتاب را

باز می کنم

با انسان سخن می گویم

مجتبی صفدری

ص: 175

منتظر نشسته اند...

با همان کرامتِ نهفته در میان دست های روشنت،

از خدا بخواه

تا بیاید آن کسی که بی حضور او

انتظارها به سَر نمی رسد.

معصومه سادات شاکری

ص: 186