مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی علیه السلام، جلد پنجم (امام علی علیه السلام از منظر دانشمندان و مستشرقان)

جمعی از محققان: زیرنظر دبیر علمی، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام

چاپ

تیراژ 500 جلد

قیمت اهدایی به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام

نوبت نشر اول

شابک

ارتباط با ما اصفهان، خیابان نشاط، ابتدای خیابان فرشادی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت^،دبیرخانه کنگره

ص: 2

مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین، امام علی علیه السلام، جلد پنجم (امام علی علیه السلام از منظر دانشمندان و مستشرقان)

جمعی از محققان: زیرنظر دبیر علمی، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی

سرویراستار: علی اکبر فراهی بخشایش

ناشر دبیرخانه کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام

چاپ

تیراژ 500 جلد

قیمت اهدایی به ساحت مقدس امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام

نوبت نشر اول

شابک

ارتباط با ما اصفهان، خیابان نشاط، ابتدای خیابان فرشادی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت^،دبیرخانه کنگره

ص: 3

ص: 4

شش _ اسوه علم و ادب 43

هفت _ خدمات و نوآوری های اجتماعی و مدنی امام علی علیه السلام 44

هشت _ علی علیه السلام همیار پیامبر اکرم’ 46

نُه _ جانشینی پیامبر’ 47

ب) شبهات غیرمنصفانه مستشرقان درباره امام علی علیه السلام 48

یک _ عدم تعیین جانشین از جانب پیامبر’ 48

دو _ دستور پیامبر| در مورد امام جماعت شدن ابوبکر 51

سه _ ایراد گرفتن برخی نویسندگان غیرمسلمان نسبت به سیاست امام علی علیه السلام 52

3. نتیجه 54

2. فضایل امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) از دیدگاه مستشرقان 59

چکیده 61

مقدمه 62

پیشینه 63

1. ابعاد شخصیتی امام علی(علیه السلام) از دیدگاه مستشرقان 64

الف) محور عقیده و ایمان 64

ب) محور علمی و فکری 66

ج) محور سیاسی و نظامی 68

د) محور اقتصادی و اداری 70

نتیجه 72

3. بازنگاهی به مقاله «علی؛ Ali» در دایرة المعارف آمریکانا 77

چکیده 79

مقدمه 80

پیشینه 81

1. معرفی مونتگمری وات 81

2. نقد روش مونتگمری وات در مطالعات شیعی 82

3. معرفی دایرةالمعارف آمریکانا 83

4. نقد مقاله «علی Ali» 84

ص: 6

الف) امپراتوری عرب 85

ب) از نخستین مسلمانان 86

ج) نقل اغراق آمیز دلاوری های علی علیه السلام در نبردها 87

د) انتخاب به خلافت در مدینه فقط 88

ه_) جنگ صفین، علیه اعراب سوریه 90

و) پذیرش حکمیت توسط علی علیه السلام، دلیل پایان جنگ صفین 90

ز) قتل عام ناراضیان از حکومت علوی 91

ح) کشته شدن به خاطر انتقام جویی شخصی 92

ط) بی کفایتی در حکمرانی 92

ی) کسب احترام بعد از مرگ! 93

نتیجه 94

4. خاورشناسان و ویژگی های شخصیتی امیرالمؤمنین (علیه السلام) 99

چکیده 101

مقدمه 101

مکتب خاورشناسی و اهداف خاورشناسان 102

اهداف استشراق و مستشرقین 103

مکتب خاورشناسی و انواع روش های مطالعات خاورشناسان 104

مستشرقان و زندگی امیرالمؤمنین(علیه السلام) 109

لامنس کشیش؛ واردنمودن تهمت کم ذکاوتی به امیرالمؤمنین(علیه السلام) 110

جرج جرداق؛ موضع گیری جرج جرداق نسبت به کلمات لامنس 110

ولهاون 111

واردنمودن تهمت شوخ طبعی و سبک سری 111

مستشرقان و فصاحت و بلاغت أمیرالمؤمنین(علیه السلام) در نهج البلاغه 112

رژی بلاشر 116

گیب 116

لور اوکسیا واگلیری 116

کلیفورد ادموند باسورث 117

مختار جبلی 117

ص: 7

مونتگمری وات و نخستین مؤمن به پیامبر(صلی الله علیه و آله) 117

شجاعت امام(علیه السلام) 118

جنگ احد 118

گوستاولوبون 118

ویرژیل گیورگیو 118

جنگ بدر 118

فتح خیبر 119

سومین بت شکن تاریخ 119

کارن آرمسترانگ 119

برخی از علل به وجودآمدن پژوهش های غیردقیق در موضوع 119

نتیجه 121

5. خاورشناسی و اهمّ آرای خاورشناسان در مسئله جانشینی امیرالمؤمنین (علیه السلام) 129

چکیده 131

مقدمه 131

1. خلافت و جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) 133

2. آراء مستشرقان در مسئله خلافت پیامبر(صلی الله علیه و آله) 134

الف) نیومن اندروجی 135

ب) ریچارد بوش 135

ج) کارن آرمسترانگ 135

د) هاینس هالم 135

ه_) آنتونی بلک 136

و) کالین. ا. رنان 136

ز) فیلیپ خوری حتی 136

ح) برتولد اشپولر 136

ط) ان. کی. اس. لمبتون 137

ی) مالرب میشل 137

ک) رابرت گلیو 137

3. مباهله و جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) 140

ص: 8

الف) ویلفرد مادلونگ 140

نقد دیدگاه مادلونگ 141

دلائل اندیشمندان شیعه در مسئله جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) 142

آیه ولایت 142

آیه اولی الآمر 142

آیه تبلیغ 143

آیه اکمال دین 143

4. علل ضعف تحقیقات مستشرقان در مسئله خلافت 143

نتیجه 145

منابع 146

6. امیرمؤمنان (علیه السلام) از دیدگاه مادلونگ 151

چکیده 153

مقدمه 154

1. نقد کلی و روشی 156

2. بررسی و نقد برخی مطالب 157

الف) نظر علمای اهل سنت در افضل بودن حضرت علی(علیه السلام) یا ابوبکر 157

ب) انتخاب ابوبکر به امامت جماعت مسلمانان در زمان بیماری پیامبر(صلی الله علیه و آله) دلیل بر اولویّت او؟ 158

ج) امامت اهل بیتِ پیامبران، انتصابی الهی و آموزه ای قرآنی 159

د) جانشینی ابوبکر با حمایت اکثر صحابه؟ 163

ه_) «هر پیامبری را وصیّی است»، عقیده ای افراطی؟ 166

و) پیش بینی و اشاره قرآن به جانشینی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) 170

ز) بت پرست بودن پدرِ حضرت ابراهیم(علیه السلام)؟ 173

ح) «المودة فی القربی»: محبت به خویشاوندان به طور کلی؟ 174

نتیجه 177

7. اعتبارسنجی آرای مستشرقین در حیطه دانش امیرالمؤمنین (علیه السلام) 181

چکیده 183

مقدمه 183

پیشینه 184

ص: 9

1. تعریف خاورشناسی و هدف از آن 185

2. اهداف پروژه های استشراقی 187

3. انواع روش های مطالعات خاورشناسان 188

4. مستشرقان و دانش امیرالمؤمنین(علیه السلام) 192

الف) فیلیپ خوری حتی 192

ب) مارتین مکدرموت 193

ج) هالیستر 193

د) اتان کلبرگ 193

ه_) جان بایرناس 194

و) کارن آرمسترانگ 194

ز) گلدزیهر 194

ح) گابریل آنگیری 194

ط) لامنس 195

ی) نرسیسیان 196

ک) دونالدسون 196

ل) ردولف ژایگر 197

م) جرج جرداق 197

ن) روکس عزیزی 197

س) والیری 197

ع) مادام دیولافو 198

نتیجه 199

منابع 200

8. بررسی شبهات خاورشناسان، پیرامون عدم ذکر نام حضرت علی (علیه السلام) در قرآن کریم 203

مقدمه 205

پیشینه 206

1. دو نوع نگرش خاورشناسان به جایگاه حضرت علی(علیه السلام) در خلافت نخستین 207

2. شبهات خاورشناسان 210

الف) شبهات خاورشناسان در مقدمات بحث 210

ص: 10

یک. ادعای کلّی تحریف لفظی 211

دو. ادعای حذف اسامی 212

سه. انتساب عقیده تحریف (در مواضع مربوط به خلافت) به شیعه و سنی 214

چهار. متّهم نمودن شیعه به تحریف معنوی در تفسیر باطنی(تأویل) 215

ب) شبهات خاورشناسان در بحث اصلی 216

یک. انتساب قرائات مجعول یا شاذّ به شیعه 216

دو. اضافات تفسیری را نصّ قرآن انگاشتن 217

سه. انتساب دو سوره جعلی نورین و ولایت به شیعه 218

چهار. انتساب عقیده حذف نام علی(علیه السلام) به شیعه، همراه با زیر سؤال بردن آن 219

3. تحلیل شبهات خاورشناسان 221

نتیجه 223

9. خصوصیات برتر امام علی (علیه السلام) از زبان مورخان و محدثان برجسته مسلمان 229

الف. امام علی (علیه السلام) از زبان مورخان برجسته 231

1. خطیب بغدادی 232

2. سبط بن جوزی 232

3. واقدی 233

4. خطیب خوارزمی 233

5. ابن عبدالبر 233

یک) ابن عساکر 234

دو) ابن سبع مغربی 234

8. شعبی 234

9. مسعودی 235

10. محمود شکری آلوسی 235

11. آقابزرگ تهرانی 236

ب. امام علی (علیه السلام) از زبان محدثان برجسته 237

1. عبد اللّه بن مسعود 237

2. عبدالله بن عیاش 238

3. ابو عبدالرحمان سلمی 238

ص: 11

4. مسلم نیشابوری 238

5. بخاری 239

6. نسائی 239

7. ثقة الاسلام کلینی 239

8. طبرانی 240

9. حاکم حسکانی 240

10. حاکم نیشابوری 240

11. ابونعیم اصفهانی 240

12. محب الدین طبری 241

13. ابن قیم جوزی 241

14. شیخ الاسلام حموی ای 242

15. ابن حجر عسقلانی 242

16. ملأ صالح قزوینی 242

17. شیخ عباس قمی 243

ج. امام علی (علیه السلام) از زبان اندیشمندان معاصر اهل سنت 243

1. فؤاد بستانی لبنانی 243

2. صبحی صالح 244

3. عبدالفتاح عبدالمقصود 244

4. علی الجندی 246

5. طه حسین 246

6. محمد ابوالفضل ابراهیم 247

7. فرید وجدی 248

8. عباس محمود عقّاد 248

9. محمدامین نواوی 249

10. فؤاد فاروقی 249

11. زکی نجیب 251

12. عمر ابونصر 251

13. خلیل هنداوی 251

ص: 12

14. زکی مبارک 251

15. احمد زکی 252

16. محمدحسن نائل مرصفی 252

17. حسین نائل مرصفی 252

18. محمد ابوالفضل ابراهیم 253

19. قاسم حبیب جابر 253

نتیجه 254

10. فضایل امام علی (علیه السلام) از منظر اهل سنت 259

چکیده 261

مقدمه 261

1.پیشینه 263

2.مفهوم شناسی 263

مفهوم فضیلت 263

یک _ فضیلت غیراکتسابی 264

دو _ فضیلت اکتسابی 264

3. فضایل علی علیه السلام قبل از بعثت رسول اکرم| 264

4.فضایل علی علیه السلام پس از بعثت رسول اکرم| 266

5.فضایل علی علیه السلام پس از هجرت رسول اکرم| 267

نتیجه 276

11. بررسی ابعاد شخصیتی امام علی (علیه السلام) از زبان فقهای فریقین 283

چکیده 285

مقدمه 285

پیشینه 288

خصوصیات برتر امام علی (علیه السلام) از زبان فقیهان برجسته 288

الف. امام علی (علیه السلام) از زبان فقیهان اهل سنت 288

یک. انس بن مالک 289

دو. سعید بن مسیب 290

ص: 13

سه. ابن شبرمه 290

چهار. عطاء بن رباح 290

پنج. احمد بن حنبل 291

شش. ابوحنیفه 293

هفت. محمد بن ادریس شافعی 293

هشت. عبدالله شبراوی 294

نه. قندوزی 294

ده. عبدالرئوف مناوی 295

یازده. محمد بن طلحه شافعی 295

دوازده. ابن صبّاغ مالکی 296

ب. امام علی (علیه السلام) از زبان فقیهان شیعه 296

یک. شیخ طوسی 297

دو. علامه حلی 297

سه. ابن میثم بحرانی 298

چهار. شیخ بهایی 298

پنج. میرزا علی آقا شیرازی 298

شش. امام خمینی (ره) 299

هفت. آیت الله خامنهای 300

هشت. آیت الله وحید خراسانی 300

نه. آیه الله صافی گلپایگانی 301

ده.آیت الله جعفر سبحانی 301

یازده. آیت الله سید حسن صدر 302

نتیجه 302

12. بررسی ابعاد شخصیتی امام علی (علیه السلام) از زبان مفسران برجسته فریقین 305

چکیده 307

مقدمه 307

پیشینه 309

الف.نقش امام علی (علیه السلام) در دانش تفسیر 310

ص: 14

ب. امام علی (علیه السلام) از زبان مفسران اهل سنت 311

1. عبدالله بن عباس 312

2. عکرمه 314

3. ابن عطیه اندلسی 314

4. مجاهد بن جبیر 315

5. طبری 315

6. زمخشری 316

7. فخر رازی 316

8. جلال الدین سیوطی 317

9. آلوسی 318

10. محمد عبده 318

11 .محمدحسین ذهبی 319

ج. امام علی (علیه السلام) از زبان مفسران شیعه 320

1. شیخ طوسی 320

2. محمدحسین طباطبایی 320

3. آیتالله مکارم شیرازی 322

نتیجه 322

13. ابعاد شخصیتی و خصوصیات برتر امام علی (علیه السلام) از زبان عارفان برجسته فریقین 327

چکیده 329

مقدمه 330

پیشینه 332

الف. امام علی (علیه السلام) از زبان عارفان اهل سنت 333

1.سلیمان بن طرخان 333

2. سفیان ثوری 333

3. ابونصر سراج طوسی 333

4. هجویری 334

5. مستملی بخاری 334

6. عبدالقادر گیلانی 335

ص: 15

7. محی الدین ابن عربی 335

8. جنید بغدادی 336

ب. امام علی (علیه السلام) از زبان عارفان شیعه 337

1. سید حیدر آملی 337

2. صدر المتالهین شیرازی 337

3. امام خمینی (ره) 338

4. محمدحسین طباطبایی 338

5. حسن زاده آملی 339

6. شهید مرتضی مطهری 340

7. محمدتقی جعفری 341

8. عبدالله جوادی آملی 341

نتیجه 341

14. خصوصیات برتر امام علی (علیه السلام) از زبان ادیبان و شعرای برجسته فریقین 345

چکیده 347

مقدمه 347

پیشینه 348

امام علی (علیه السلام) از زبان ادیبان و شعراء اهل سنت 349

1.حسان بن ثابت انصاری 349

2. عبدالحمید کاتب 350

3. عبدالرحیم بن نباته 350

4. حافظ شیرازی 350

5. مولانا جلال الدین محمد بلخی (مولوی) 351

7. عطار نیشابوری 354

8. اقبال لاهوری 355

ب.امام علی (علیه السلام) از زبان ادیبان و شعراء شیعه 356

1.سید اسماعیل حمیری 357

2. خلیل بن احمد فراهیدی 357

3. سید رضی 358

ص: 16

4. ملاصدرای شیرازی 359

5. محمدتقی شوشتری 360

6. محمدحسین بهجت (شهریار) 360

نتیجه 362

15. کاربست شخصیت شناسی امیرالمؤمنین (علیه السلام) در میراث مکتوب علامه محمد حسین کاشف الغطاء 365

چکیده 367

مقدمه 367

پیشینه 369

شخصیت

کاشف الغطاء 369

تبیین شخصیت امیرالمؤمنان علیه السلام در میراث مکتوب کاشف الغطاء 370

عجز قلم از توصیف امیرمؤمنان علیه السلام 371

بذر تشیع به دست صاحب شریعت 371

قرآن افضل است یا امیرالمؤمنین؟ 373

اهل بیت کشتی نجات 376

امامت استمرار رسالت نبوی 377

زهد از دیدگاه امیرالمؤمنین 380

نشانه مؤمن دوستی با علی علیه السلام 382

نتیجه 384

16. بررسی و نقد اندیشه سید قطب پیرامون امام علی (علیه السلام) 389

چکیده 391

مقدمه 392

معرّفی نویسنده تفسیر فی ظلال القرآن 393

1. بررسی و نقد اندیشه سید قطب پیرامون امام علی (علیه السلام) 394

الف. اعلام سوره برائت به وسیله علی (علیه السلام) 394

ب. مسئله شرب خمر 399

ج. دیدگاه سید قطب پیرامون مباهله 402

نتیجه 405

ص: 17

ص: 18

اول: ضرورت موضوع کنگره

بعد از گذشت چهارده قرن از شهادت امام علی علیه السلام هنوز نور ولایت و امامت او بر جهانیان می تابد، ازاین رو ضرورت دارد که علل و عوامل این ماندگاری بررسی شود و ابعاد وجودی این شخصیت ملکوتی بازخوانی و بار دیگر با زبان روز بر جهانیان عرضه شود.

در این راستا مهم ترین دلایل ضرورت این کنگره عبارت اند از:

1_ شناخت مجدد امام علی علیه السلام برای تبیین ابعاد ناشناخته وجودی ایشان؛

2_ بازخوانی و عرضه ابعاد وجودی آن حضرت با زبان روزآمد؛

3_ تبیین رهنمودهای امام علی علیه السلام در عرصه های جدید ابعاد زندگی بشر همچون علوم انسانی در راستای تحول در این علوم؛

4_ بهره مندی بیشتر جامعه بشری از نور ولایت و امامت آن حضرت با ارائه کتاب ها، مقالات و آثار هنری؛

5_ تجلیل از خادمان علمی و عملی امام علی علیه السلام؛

6_ گسترش معارف ناب علوی در قالب نگارش مقالات و کتاب ها و آثار هنری؛

7_ ترجمه آثار برجسته پدید آمده در کنگره به زبان های دیگر در راستای نشر معارف و آموزه های علوی در کشورهای دیگر.

دوم: پیشینه کنگره

ایده کنگره در مراسم حج سال 1397 ش بین فرهیختگان اصفهانی حاضر در حج بیان شد. سپس با ابتکار و پشتکار دوست ولایتمدار و خیراندیش جناب آقای حاج سید حسین رضازاده (زید عزه) مقدمات آن فراهم شد و از بهار 1398ش کار کنگره با جلساتی در موسسه اهل بیتشروع گردید و با همکاری دوست دانشمند ما، جناب حجت الاسلام والمسلمین سجادی راه کمال در پیش گرفت و درنهایت توفیق علوی شامل حال ما شد و از خرداد 1398 ش مسئولیت دبیر علمی کنگره را پذیرفتم. سپس در قم،

ص: 20

جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر فراهی بخشایش یار و همراه ما شد و امور علمی کنگره با همکاری اساتید تکمیل گردید و نویسندگان زیادی از مراکز علمی داخل و خارج کشور به ویژه در قم (مانند مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة، مرکز تخصصی شیعه شناسی و بنیاد نهج البلاغه و...) وارد صحنه شدند و اقدام به برگزاری پیش نشست ها و نگارش مقالات و ارزیابی آثار کردند و حتی مراجع معظم تقلید پیام هایی برای کنگره فرستادند. کم کم کنگره ای عظیم به برکت یاد امام علی علیه السلام شکل گرفت که بسیاری از افراد باور نمی کردند، این همه آثار و برکات علمی، معنوی و هنری به دنبال داشته باشد. ازاین رو در روزهای آخر دریافت آثار کنگره، استقبال از آن به شدت افزایش یافت و حتی چند بار زمان دریافت آثار تمدید شد.

امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و موردقبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی علیه السلام و فرزندش حجت ابن الحسن(عجل الله تعالی فرجه الشریف) قرار گیرد.

سوم: ساختار کنگره

الف: شورای سیاست گذاری

1_ آقای حاج سید حسن رضازاده، رئیس شورای سیاست گذاری؛

2_ حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

3_ حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی؛

4_ حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

5_ دکتر حمیدرضا چاکری؛

6_ دکتر مجتبی بهرام پور؛

7_ حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

8_ دکتر احسان مشکلانی؛

9_ مهندس حمید نیلفروشان؛

ص: 21

10_ حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی میرلوحی؛

11_ حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم کلانتری؛

12_ دکتر عبدالمجید طالب تاش؛

13_ دکتر علیرضا هزار.

ب: شورای علمی

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی محمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر نعمت الله صفری فروشانی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالمحمدی؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدجواد اسکندرلو؛

حجت الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی؛

حجت الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید عیسی مسترحمی؛

دکتر سید محمدتقی طیب؛

دکتر اصغر منتظر القائم؛

دکتر حمیدرضا چاکری؛

دکتر مهدی مظاهری؛

دکتر محمدرضا ستوده نیا؛

دکتر محمدحسین ریاحی؛

دکتر محمد صالح طیب نیا؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر سید احمد سجادی؛

دکتر سید مهدی مرتضوی؛

حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ مهدی انصاری قمی؛

حجت الاسلام والمسلمین جعفر عمادی؛

ص: 22

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مهدوی راد؛

حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر بیگی.

ج: کمیته اجرایی

سید حسین رضازاده، دبیر اجرایی و رئیس شورای سیاست گذاری کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی، دبیر علمی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش، معاون علمی _ پژوهشی کنگره؛

حجت الاسلام والمسلمین حسن صادقی زفره، مسئول برگزاری پیش نشست ها؛

دکتر حمیدرضا چاکری، دبیر شورای راهبردی کنگره؛

مهندس حمید نیلفروشان، معاون علمی _ پژوهشی مؤسسه اهل البیت^؛

مهندس سعید گودرزی، مسئول انفورماتیک مؤسسه اهل البیت^؛

مهندس محمد رضایی، مسئول آماده سازی متون؛

خانم مهندس الهام صفائی، مسئول دبیرخانه کنگره؛

خانم مهندس فرزانه صفائی، مسئول سایت کنگره؛

خانم آزاده فخاری، مسئول روابط عمومی کنگره؛

د: کارگزاران

دبیر علمی کنگره:

حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، عضو هیئت علمی و استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه

دبیر اجرایی کنگره:

آقای حاج سید حسین رضازاده

معاون علمی _ پژوهشی: حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر فراهی بخشایش

معاون اجرایی: سرکار خانم مهندس الهام صفائی

ص: 23

چهارم: برونداد کنگره

الف: کتاب مجموعه مقالات

1_ قرآن و امام علی علیه السلام (1) ؛

2_ قرآن و امام علی علیه السلام (2) ؛

3_ ولایت و امامت؛

4_ امام علی علیه السلام و نهج البلاغه؛

5_ امام علی علیه السلام از منظر دانشمندان و مستشرقان؛

6_ امام علی علیه السلام در آینه شعر و ادب؛

7_ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (1) _ تاریخ؛

8_ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (2) _ تربیت؛

9_ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (3) _ اخلاق و عرفان؛

10_ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (4) _ اجتماعی؛

11_ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (5) _ اقتصاد؛

12_ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (6) _ مدیریت و سیاست؛

13_ مقالات غیرفارسی (عربی، آذری، اردو و اسپانیولی)؛

14_ چکیده مقالات فارسی کنگره.

ب: نرم افزار

1_ مجموعه مقالات کنگره بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام)؛

2_ تیزر، پنل های تخصصی و فیلم گزارش برگزاری کنگره در سالن اصلی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان .

ج: نشریات و وبگاه

خبرنامه شماره 1

پایگاه اطلاع رسانی کنگره به آدرس: imamali.wiki

ص: 24

د: لیست آثار رسیده (759 اثر)

1.تعداد کل مقالات رسیده: 460؛ تعداد مقالات مورد قبول: 198.

2. تعدا کل کتاب های رسیده: 69؛ تعداد کتاب های برتر: 3.

3. تعداد کل پایان نامه های رسیده: 73؛ تعداد پایان نامه های برتر: 3.

4. تعداد کل هنری های تجسمی رسیده: 34؛ تعداد برتر: 3.

5. تعداد کل اشعار رسیده: 123؛ تعداد اشعار مورد قبول: 35.

پنجم: مراکز و تشکل های همکار

1. معاونت فرهنگی _ اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی؛

2. پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی؛

3. دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان)؛

4. جامعة المصطفی العالمیة؛

5. مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان؛

6. استانداری اصفهان؛

7. شهرداری اصفهان؛

8. اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی اصفهان؛

9. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛

10. سازمان فرهنگی آستان قدس رضوی؛

11. بنیاد بین المللی نهج البلاغه؛

12. بنیاد بین المللی غدیر استان اصفهان؛

13. نهاد رهبری در دانشگاه های استان اصفهان؛

14. دانشگاه امام صادق علیه السلام؛

15. دانشگاه معارف قرآن و عترت؛

ص: 25

16. دانشگاه اصفهان؛

17. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور (سمیم نور)؛

18. حوزه علمیه اصفهان؛

19. موسسه نهج البلاغه اصفهان؛

20. مجامع ادبی استان اصفهان؛

21. سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان؛

22. مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی؛

23. مرکز تخصصی قرآن کریم امام علی بن ابی طالب علیه السلام؛

24. مرکز تخصصی کنفرانس های ایران (سیویلیکا)؛

25. مجمع عالی حکمت اسلامی؛

26. دانشگاه صنعتی اصفهان؛

27. مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

28. پایگاه استنادی جهان اسلام؛

29. انجمن علمی دانش پژوهان علوم قرآن مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

30. انجمن علمی دانش پژوهان علوم حدیث مدرسه عالی قرآن و حدیث؛

ششم: پیش نشست ها

1. پیش نشست کنگره در مدرسه عالی تفسیر مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: نقش امام علی علیه السلام در گسترش علوم اسلامی؛

2. پیش نشست کنگره در مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: بررسی نظریه اشارات ولایی قرآن؛

3. پیش نشست کنگره در مرکز تخصصی شیعه شناسی؛

ص: 26

موضوع: امام علی علیه السلام از دیدگاه مستشرقین؛

4. پیش نشست کنگره در جامعة المصطفی العالمیه واحد اصفهان؛

موضوع: شأن و جایگاه امام علی علیه السلام در نهج البلاغه؛

5. پیش نشست کنگره در مدرسه علمیه خواهران حضرت حکیمه سپاهان شهر اصفهان؛

موضوع: بررسی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام؛

6. پیش نشست کنگره در حوزه علمیه صدر اصفهان؛

موضوع: معرفی شخصیت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام ؛

7. پیش نشست کنگره در گروه علوم حدیث جامعة المصطفی العالمیة؛

موضوع: استخراج سبک زندگی از قرآن و احادیث (با تأکید بر نهج البلاغه)؛

هفتم: ارزیابان

حسین علوی مهر، حسن رضا رضایی، عبدالله جبرئیلی جلودار، محمد ایلیا یعقوبی، علی آقاصفری، عبدالمومن حکیمی، محمدنظیر عرفانی، علی اکبر فراهی بخشایش، اکبر محمودی، میثم ناظمی، عباس الهی، عبدالرشید صمیمی، عبدالله مرتضوی نیا، علی محمد راهی، سید عیسی مسترحمی، عبدالحسین شورچه، مهدی جهانی، باقر ریاحی مهر، محمد عزتی، انار حسین اف، محمد شایان، مهدی اعتصامی، سید مجتبی رضوی اصیل، سهیل اسعد.

هشتم: ویراستاران

سرویراستار:علی اکبر فراهی بخشایش.

ویراستاران: حسین حبیبی، حسن عباس زاده، نصرالله سلیمانی نجف آبادی، مهدی سازندگی، نجف عرفانی.

ص: 27

نهم: ملیت های شرکت کننده

ملیت های شرکت کننده در کنگره از کشورهای: ایران، عراق، تونس، نیجریه، افغانستان، پاکستان، هندوستان، آذربایجان، بنگلادش، اسپانیا.

در پایان از همه اساتید همکار، نویسندگان، ارزیابان، ویراستاران و همکاران اجرایی کنگره به ویژه خادم اهل بیتجناب آقای حاج حسین رضازاده زید عزه و معاون پژوهشی ما جناب حجة الاسلام و المسلمین دکتر بخشایش تشکر می کنم که این کنگره حاصل تلاش شبانه روزی آنهاست. امیدوارم همگی مورد عنایت خاص امام علی علیه السلام قرار گیریم و این تلاش علمی مورد قبول خدای متعال قرار گیرد. امید است برگزاری این کنگره زمینه ساز کنگره های بزرگ تر و کامل تر بعدی در سال های آینده شود و مورد قبول خدای متعال و مورد عنایت خاص امام علی علیه السلام و فرزندش حجت ابن الحسن(عجل الله تعالی فرجه الشریف) قرار گیرد.

والحمدلله رب العالمین

دبیر علمی کنگره

دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

استاد تمام جامعه المصطفی العالمیه

19/9/1398

ص: 28

همو که در «کعبه» زاده شد تا گواه عظمت وجود نازنینش باشد.

همو که در مکتب محمد امین، با ایمان ترین است و در اطاعت پذیری از خدا و رسولش بی نظیرترین و علم وافرش بهره مند از قرآنی است که خود در وصفش این چنین بیان می دارد:

«وَإِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَبَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه18)؛ «هم او که از «لیلةالمبیت» شجاعت و اخلاص و بندگی اش عیان شد و آیه {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد} (بقره/207)، از سوی جبرئیل امین در وصفش نازل و در «خیبر» به کمال رسید و از لحظه جانشینی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) در «غدیر» و در روز تکمیل دین تا لحظه ای که گفت «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعْبَة» جز دل بر عشق الله و رسول و تحقق آیات الهی، سودایی دیگر نداشت.

امامت او، امانت حق طلبی و ظلم ستیزی بود و رسالت او استقرار حکومت عدل و دادگستری در پهنه عالم.

جهان درونش در جهاد همواره اکبر بود و جهان برونش، جان بازی برای مهرورزی ابنای آدم و ترجمان عینی «رُهْبَانٌ بِاللَّیلِ أُسُدٌ بِالنَّهَار» (کلینی، الکافی، ج2، ص232).

کلام جاودانه اش (نهج البلاغه) منشور حکمت و حیات است و به عنوان متنی عرفانی، مشحون از اسرار و معارف ربانی الهی و حکمی، فلسفی، تاریخی، سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نیاز بنیادین و راهگشای زمانه ما و شرح منش و مرامش، کیمیای سعادت رهپویان.

ولایت علوی، نشان دارترین و پرافتخارترین حقیقتی است که شیعیان مشمول این لطف دائم اند.

رهپویی چنین امام همامی، عزتی مستدام و توفیقی بزرگ است که جمعی از دوستداران حضرتش را بر آن داشت تا با برپایی "کنگره تبیین ابعاد شخصیتی امام علی علیه السلام، وجوه پیدا و ناپیدای شخصیت ممتاز و آسمانی انسانی کامل و ملکوتی ترین انسان تاریخ بشریت از

ص: 30

رهگذر نسیم عنایتش مورد تأمل و مطالعه علوی پژوهان قرار گیرد. بی گمان با وجود همه آثار و اوصافی که درباره آن حضرت وجود دارد، فقط ذره ای و گوشه ای از اقیانوس معرفت و معنویت و حقیقت وجودی امام علی علیه السلام بازنموده شده و همچنان نیازمند آنیم که در ساحل شناخت پرشکوهش زانو بزنیم و قبساتی از آفتاب رأفت و رحمتش برگیریم.

به یقین او حصن حصین است و هر سعادت خواه و سعادتمندی باید از دانشگاه علوی، درس های حقیقت و حقیقی زندگی را بیاموزد و بیاموزاند.

با چنین رویکرد و رهیافتی، دبیرخانه کنگره «بازخوانی ابعاد شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام» با اعلام فراخوانی در سی وچهار محور، اندیشمندان و دانشمندان را به جریان سازی در این نهضت مقدس دعوت کرد؛ بدان امید که در سال های آتی این حرکت نورانی بتواند در جغرافیای جهان اسلام گسترش یابد و از ابعاد شخصیت جهان شمول آن حضرت، جهانیان طالب حقیقت و دانش الهی نیز توشه معرفت و دانایی برگیرند و جهان تشنه حق و عدل را پاسخی درخور و شایسته منظومه اندیشه و گفتمان آسمانی اش یابند.

موسوعه چهارده جلدی از مقالات منتخب از مقالات فراوان رسیده به دبیرخانه که عزّ وصول شده، تحت عناوین قرآن و امام علی علیه السلام (1)؛ قرآن و امام علی علیه السلام (2)؛ ولایت و امامت؛ امام علی علیه السلام و نهج البلاغه؛ امام علی علیه السلام از منظر دانشمندان و مستشرقان؛ امام علی علیه السلام در آیینه شعر و ادب؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (1) _ تاریخ؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (2) _ تربیت؛ امام علی علیه السلام و علوم انسانی (3) _ اخلاق و عرفان، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (4) _ اجتماعی، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (5) _ اقتصاد، امام علی علیه السلام و علوم انسانی (6) _ مدیریت و سیاست؛ مقالات غیرفارسی (عربی، اردو، آذری، اسپانیولی) و چکیده مقالات کنگره، با یاری همه شیفتگان و دلدادگان ولایت به ویژه دبیر علمی کنگره حضرت حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی دام عزه و همت عالیه پژوهشکده قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی که سپاس فراوان از این همت ستودنی شان بر

ص: 31

ما فرض و اجرشان در درگاه حضرت باری عزّ اسمه و حضرات ائمه معصومینمحفوظ؛ برای استفاده پژوهشگران و اندیشمندان حوزه و دانشگاه و اقشار مختلف اجتماع به زیور طبع آراسته و تقدیم می گردد.

فردا که هر کسی به شفیعی زنند دست

ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی

حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدق

بدرقه رهت شود همت شحنه نجف

سید حسین رضازاده

رئیس شورای سیاست گذاری کنگره بازخوانی ابعاد

شخصیتی امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام

26 دی ماه 1398 مطابق با 20 جمادی الاولی 1441 ق

ص: 32

ص: 34

_ آنگیری، گابریل، شهسوار اسلام، نشر سپهر، تهران: 1354 ش

_ اردشیرنیا، علی رضا، نقد و بررسی دیدگاه مؤلفان و اندیشمندان شهیر غیرمسلمان درباره امام علی بن ابیطالب علیه السلام بر اساس قرآن و سنت، دانشگاه پیام نور: 1388.

_ پاولوویچ، ایلیا، اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، 1350 ش.

_ جرداق، جرج، الامام صوت العدالة الانسانیة، ترجمه محمد هادی خسروشاهی، انتشارات فراهانی، تهران: 1344 ش.

_ ژایگر، رودولف، خداوند علم و شمشیر، ترجمه ذبیح الله منصوری، کتاب فروشی ایرانیان، تهران: 1348 ش.

_ کتانی سلیمان، امام علی پیشوا و پشتیبان، مترجم سید جواد هشترودی، تهران: 1365 ش.

_ کریم خانی و صمدانی، علی علیه السلام فراسوی ادیان، چاپ اول، نشر دانش حوزه، قم: 1383 ش.

_ مادلونگ، ویلفرد، جانشین محمد، مترجم: احمد غائی، جواد قاسمی و …، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377 ش.

ما در این مقاله در تلاش هستیم دیدگاه های مستشرقان منصف درباره ابعاد مختلف شخصیتی ایشان را ذکر کنیم.

2. علی علیه السلام از منظر مستشرقان

برخی از اندیشمندان غربی، علی علیه السلام را برادر، وصی و جانشین پیامبر’ می دانند و در آثارشان، ایشان را به عنوان «پدر یتیمان»، «فریاد عدالت آزادگان» و «ظرف حقیقی ایمان»، عدالت، علم، شمشیر، حقانیت و… معرفی می کنند و بعضی او را در پارسایی و تقوی و حکومت مداری بی بدیل می دانند؛ اما دسته ای دیگر از آنان با نادیده گرفتن شخصیت و روحیات امام علی علیه السلام و با حقیقت پوشی و تجاهل، این دریای بی انتهای علم، عدالت، شجاعت و… را به فراموشی سپرده و در مواردی اموری ناصواب را به ایشان نسبت می دهند.

ص: 37

برای نمونه در کتاب «علی در نظر اروپاییان» از قول یکی از این نویسندگان بیان می شود که: «علی با همسر خود _ فاطمه _ بدرفتاری می نمود و پیامبر به علی بی اعتنا بود و مصاحبت وی را دوست نمی داشت» (جرداق، امام علی علیه السلام صدای عدالت انسانی، ص15). در این مقاله ابتدا دیدگاه های مثبت این اندیشمندان در مورد شخصیت آن حضرت ذکر می شود و سپس دیدگاه های منفی و شبهات آنان مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.

است که کودک در آن اهلیت قبول مدارج اخلاق شایسته را دارد. چه بسا علی علیه السلام که در خلوت، مونس پیغمبر بود، در دوره ی جستن از قریشیان که در تاریکی جهل و نادانی و عادات و رسوم و جمود فکری خود سرگردان بودند، از وی پیروی می کرده است. چه بسا که در این محیط پاک و بی آلایش، در کنار پسرعمویش روزگار گذرانید، درحالی که محبوب پیامبر و نزد او عزیز و گرامی بود؛ و معلوم است که از نظر برادری و نزدیکی به پیامبر اسلام’، هیچ یک از یاران رسول خدا’ و پیروان مکتب او، به مرتبه علی نمی رسند» (همان، 62).

حقوق بشر سازمان ملل متحد وجود داشته باشد و فرزند ابوطالب در قانونش آن را فروگذار کرده باشد، بلکه در قانون او چیزهایی به مراتب برتر و فزون تر یافت می شود (کریم خانی و صمدانی، علی علیه السلام فراسوی ادیان، ص54).

علی دریایی است مواج که سراسر هستی را فراگرفته؛ اما از قطره اشک یتیمی برآشفته و طوفانی می شود. این علی است که در جنگ به معنی دیگری توجه داشت که دیگران توجه نداشتند و به قصد دیگری جنگ می کرد، غیر آن که دیگران جنگ می کردند. با زهد جهاد را برگزید و زاهدان گوشه انزوا را؛ مهربانی نسبت به بیچارگان او را به فتح قله ها وا می داشت و در راه محبت به درماندگان، کاخ ستمگران را با خاک یکسان می کرد؛ چون در مکارم اخلاق به حد اعلا رسیده بود» (همان، ص56).

مدنی و قانون جزا را حل نماید. آیا ممکن است «سن توماس داکن»(1)، «سن دان کریز و ستوم»(2) یا «بوسوئه»(3) را در نظر مجسم کرد که شمشیر به دست به خیلی دشمنان هجوم کرده و کسانی را که جرئت مقابله با آن ها را به خود داده اند، به خاک هلاکت بیفکند و دیوارهای محکم ترین دژ ها را فروریزند؟ علی یگانه و تنها نمونه ای است که تاریخ از این حیث به ما نشان داده است و اگر او تنها یکی از دو جنبه را دارا بود، همان یکی برای جلب نظر، نخستین و اعجاب ما کافی بود (آنگیری، شهسوار اسلام، ص178).

خاصیت دوم: علی علیه السلام در عین آن که از سوی مسلمانان سنی یا شیعه مذهب، به منزله ی یکی از مفاخر اسلام مورد ستایش و تکریم قرار گرفت، بی آنکه خود خواسته باشد. تمام فرقه های مذهبی که تا امروز در میان ملل اسلامی تفرقه افکنده اند، او را پیشوای خود می شناسند. در کتیبه مساجد اهل سنت، نام علی در کنار اسامی پیغامبر، ابوبکر و عمر ثبت شده است و بر دیوار محراب های شیعیان فقط نام علی بعد از نام محمد ذکر گردیده است. پیشوایانی از قبیل «نستوریوس»(4)و «فوسیوس»(5) یا «ولتر»(6)

فقط مورد احترام و ستایش کلیساهای خود هستند و از طرف سایر کلیساها طردشده اند، حال آنکه در مورد پسر ابی طالب وضع هرگز چنین نیستند (همان، 1354 شهسوار اسلام، ص 180).

ص: 41

غروب، ص325).

«جات نورمن هالیستر، می نویسد:

«علی در شهامت و قدرت، انگشت نما بود. با شمشیر خود به نام «ذوالفقار» دلاوری ها کرده بود، پیش از هر جنگ آور دیگری از دشمن کشته بود، چنان که در جنگ احد فرشتگان بر او تحیت گفتند» (هالیستر، تاریخ تشیع در هند، ص19).

«لامنس» خاورشناس معروف بلژیکی، علی علیه السلام را دروازه شهر علم می داند و می گوید:

«برای علی این بس است که تمام اخبار و معارف اسلامی، از او سرچشمه می گیرد. او حافظه و نیروی شگفت انگیزی داشته است. همه علما و دانشمندان، اخبار و احادیث خود را برای وثوق و اعتبار به او می رسانند. علمای اسلام از مخالف و موافق، از دوست و دشمن مفتخراند که گفتار خود را به علی مستند کند؛ چون گفتار او حجیت قطعی داشت و او دروازه شهر علم بود و با روح کلی پیوستگی کامل داشت (کریم خانی و صمدانی علی علیه السلام فراسوی ادیان، ص 25).

«استاد فؤاد افرام بستانی»، این ادیب لبنانی مسیحی، در مورد شخصیت ادبی امام علیه السلام می گوید:

«علی بن ابی طالب دارای شخصیت جذابی است که مورخان و دانشمندان، پیرامون آن قلم فرسایی کرده اند و عقول نقادان و اشخاص فکور، در فهم این شخصیت کوشش کرده اند و سالکان و زاهدان به هدایت او راه پیموده اند و بسیاری از ادبا در زیر پرچم آن حضرت قد افراشته اند. شگفتا! عظمت این مرد بزرگ تا چه حد است و بلندی مقام این اسوه ادب تا چه اندازه است؟ علی دارای روح بزرگ و اخلاقی شدید و ایمان قوی بود. علی در هموارساختن راه اسلام که دین جدیدی بود و خشنود کردن پیامبر خدا، پسرعمویش، نهایت تلاش و کوشش خود را انجام داد» (همان، ص 29).

اولین کسی است که در یک اداره اسلامی یعنی در بیت المال، رسم کشیک را برقرار کرد تا متراکم نشود و کار امروز، به فردا موکول نگردد» (ژایگر، خداوند علم و شمشیر، ص84).

وی در ادامه چنین می نویسد:

« نخستین کشتی سازی اسلامی، به دست علی از محل وجوه بیت المال ساخته شد؛ چون وقتی قلمرو اسلامی گسترش یافت، علی متوجه گردید که حکومت اسلامی باید نیروی دریایی داشته باشد؛ اما اصلاحات عملی علی را کسانی که بعد از وی روی کار آمدند، توجه نکردند…» (همان، ص85).

وی درباره امور عمرانی و اداری امام می نویسد:

«در عربستان، آب همواره اندک بود و علی برای رفع مشکل کم آبی، مانند ایرانیان متوسل به حفر قنات گردید، این کار تا آن موقع در عربستان سابقه نداشت، او برای حفر قنات از مقنی های ایرانی استفاده کرده بود… علی، بذر گندم مدینه و طائف را _ که نامرغوب و کم محصول بود _ به کلی تغییر داد و از ایران گندم مرغوب وارد ساخت و دستور داد که آن گندم را در مدینه و طائف بکارند و از آن به بعد عرب ها، از کشتزارهای خود محصول فراوانی به دست آوردند. در عربستان گرمابه نبود و اولین گرمابه به دستور علی و به دست یک معمار ایرانی از وجوه بیت المال در مدینه ساخته شد و آن را به نام حمام علی می خواندند. علی برای توسعه شهر مدینه و ایجاد معابر عریض، نقشه ای کشید و تا موقعی که خود بر سرکار بود، آن نقشه را به موقع اجرا گذاشت. علی نخستین کسی است که در عربستان از آب قنات (نهر)، آسیاب به کار انداخت و تا آن تاریخ در عربستان، آسیاب آبی وجود نداشت و اعراب، گندم را با آسیاب دستی آرد می کردند… (همان، ص 96-100).

«ژایگر» پس از ذکر این نوع خدمات امام علی علیه السلام، یادآور می شود:

«در این عصر (دوران معاصر)، این گونه اقدامات در نظر مردم کم اهمیت جلوه می کند؛ ولی باید وضع عربستان را در چهارده قرن پیش ازاین در نظر گرفت تا به

ص: 45

اهمیت والای این اقدامات پی برد و درک نمود که تأسیس مدرسه در شهری همچون یثرب در سال های 22 تا 84 هجری، یعنی چه و چقدر بانی مدرسه باید روشن بین باشد تا ضرورت آن را در محیط عربستان احساس نماید» (همان، ص 101).

یکی دیگر از خدمات اجتماعی امیر مؤمنان علی علیه السلام، ایجاد سازمان دادگستری است. «ژایگر» در این زمینه می گوید:

«نخستین کار بزرگ که علی در قضاوت اسلامی در عربستان، به وجود آورد، این بود که اخطار نمود بعدازآن، هرکس مورد ستم قرار می گیرد، به قاضی مراجعه کند و هیچ کس نباید خود مبادرت به قصاص کند» (همان، ص112-116).

وی درباره نوآوری و نبوغ امام علی علیه السلام در فن خطابه می نویسد:

«در درجه اول، علی در فن نطق و خطابه، مبتکر است. در خطبه ها و سخنرانی او، هرگز آن جمله بافی های پیچیده ای که خواننده نطق های برخی از پیشینیان را خسته کننده می سازد، وجود ندارد. تو گویی او کلام را مانند جواهر، تراش می دهد. علی یک سر به سوی هدف می رود و جملات او که موجز و مختصر است، هرگز شنونده را خسته نمی سازد. به اتفاق آراء عموم، علی مسلماً فصیح ترین و بلیغ ترین خطیب قرن اول اسلام است» (همان، ص 182-184).

«علی چه درزمینه مذهبی و چه درزمینه نظامی، دستیار باوفا و صمیمی پیامبر بود و دشوارترین مأموریت ها را بدین منظور می پذیرفت که بیش ازپیش صداقت و دلبستگی خود را نسبت به عموزاده و رهبرش ابراز نماید. آری علی در حقیقت هارون موسای جدید بود.» (همان، ص 68).

«توماس کارلایل» فیلسوف و نویسنده شهیر انگلیسی، امام علی علیه السلام را یار همیشگی پیامبر اکرم’ دانسته و می نویسد:

«پیامبر اسلام، سالیان درازی رسالت خود را به جهانیان ابلاغ می نمود و اشراف قریش و حتی اقوام و خویشاوندان او با او مخالفت می کردند تا این که روزی گفت: آیا کسی به یاری من و اعتلای کلمه حق بپا خواهد خواست؟ تنها کسی که دعوت او را اجابت نمود، نوجوانی 16 ساله به نام علی بود که در این هنگام تمام بزرگان مکه و اشراف قریش و خویشاوندان و نزدیکان او، یار او را مضحکه کردند؛ ولی آن ها اشتباه کرده و ندانستند که این کار بیهوده و بی هدف نیست. نمی توانیم از ستایش و مدح علی خودداری کنیم؛ زیرا جوانی بود والامقام و بزرگ منش، سرچشمه رحمت و آمیخته از لطف و رافت بود... (کریم خانی و صمدانی، علی علیه السلام فراسوی ادیان، ص46-47).

لحاظ سن و سال از همه کمترم…؛ اما پشتیبان و معاون تو خواهم شد. به علی گفته شد، بنشیند؛ پیامبر دوباره دعوت خود را تکرار کرد؛ ولی در این بار نیز هیچ کس جز علی او را اجابت نکرد. در نوبت سوم، پیامبر’ به علی فرمود: تو برادر و وارث و خلیفه ی بعد از من هستی» (هالیستر، تاریخ تشیع در هند، ص23).

«دومینگ سوردل» نیز معتقد است که پیامبر’ جانشین معین نکرده است:

«محمد، وارث پسری از خود به جا نگذاشت و صریحاً هم جانشین معین نکرده بود، ازاین رو مرگ وی بحران سیاسی به میان آورد» (سوردل، چه می دانم اسلام، ص18).

«مادلونگ» با توجه به ماجرای غدیر خم و حجة الوداع پیامبر’ می نویسد:

«ظاهراً آن هنگام (حجة الوداع) مناسب نبود که علی را به جانشینی خود منصوب کند، احتمالاً محمد به امید آن که طول عمر او به اندازه ای باشد تا یکی از اسباطش را تعیین کند، این تصمیم گیری را به تأخیر انداخت. رحلت او در بین امتش حتی پس از بیماری جانکاه او امری غیرمنتظره بود. شاید خود او از نزدیک نشدن پایان عمرش آگاه نبود تا این که کار از کار گذشت» (مادلونگ، جانشین محمد، ص35).

ص191، طبری، تاریخ طبری، ج2، ص254)، پس با توجه به این که عبارت {إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَیِّتُون} (زمر/ 30)، چگونه برای خودش جانشین معین نکرده باشد؟!

سوم. هنگامی که رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم) خود را به قبایل عرب عرضه داشتند و آنان را به اسلام دعوت نمودند، هریک به نحوی، از حق گریزان شدند، قبیله ی بنی عامر بن صعصعه گفتند: اگر ما با تو بیعت کنیم و بر مخالفان خود پیروز شوی، آیا پس از خود این امر را به ما واگذار می نمایی؟ حضرت فرمودند: «این امر به دست خدا است که هر جا بخواهد و صلاح باشد، قرار می دهد» (قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج9، ص297).

«شخصی به نام حارث بن نعمان، نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) آمد و گفت: ای محمد! تو از سوی خدا به ما امر کردی که به یگانگی خداوند و رسالت تو شهادت بدهیم، ما هم پذیرفتیم… حال به این ها راضی نشدی، دست پسرعمویت را بلند نمودی و او را برتر از ما قرار می دهی و در حق او می گویی: «من کنت مولاه فعلی مولاه»؛ ای محمد این مطلبی را که درباره علی گفتی، آیا از جانب خودت بود یا از طرف خدا؟ پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: به یگانگی خداوند سوگند، این امر از طرف خدا بود، بعد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمودند: «آگاه باشید هر کس من مولای او هستم؛ علی مولای او است. خداوندا! دوست بدار هر کس او را دوست دارد و دشمن بدار، هر کس او را دشمن بدارد. سپس فرمود: خداوندا! گواه باش! به آن ها رساندم ولایت علی را» (واحدی، اسباب النزول، ص164).

چهارم. شوکانی، در برابر منکران وصایت، کتاب نوشته و در آن می نویسد: «الواجب علینا بانّ علیا وصی رسول الله»؛ «واجب است بر ما که اعتقاد داشته باشیم، علی وصی رسول خدا است.» وی در جای دیگر می گوید: بدان گروهی که با شیعه دشمنی دارند، گفتند: این کلام که علی وصی پیامبر است، از خرافات شیعه است؛ ولی این تندروی و دردسر و خلاف انصاف است؛ زیرا گروهی از صحابه به وصی بودن او تصریح نموده اند» (شوکانی، نیل الاوطار من احادیث سید الاخیار، ص56).

ص: 50

شی انی لم اجل الا ما احل القرآن، و لم احرم الا ما حرم القرآن» (ابن هشام، السیرة النبویة، ج4، ص153)؛ «ای مردم، آتش افروخته شد و فتنه ها مانند سیاهی شب، روی آورده است. به خدا سوگند از من کوتاهی ندیدید که بعد از من دستاویز شما باشد، من چیزی را حلال ننمودم، مگر قرآن آن را حلال نموده و حرام ننمودم، مگر قرآن آن را حلال نموده باشد.

این روایت تصریح دارد که روز دوشنبه، یعنی همان روز وفات، پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)، خود برای نماز حاضر شده و خطبه ی مختصری نیز ایراد فرمودند و مورخان تصریح کرده اند که پیامبر وفات نمود و ابوبکر در خارج مدینه بود، وقتی وارد مدینه شد و از مرگ پیامبر مطلع شد که عمر بن خطاب مردم را تهدید می کرد (بخاری، صحیح بخاری، ج5، ص8).

پنجم. از همه این ها که بگذریم و بگوییم که ابوبکر نماز جماعت را اقامه کرده، این چه دلیلی است بر خلافت او؟ مگر در صحیح بخاری نیامده است: «انّ سالما مولی ابی حذیفه کان یوم المهارجین لاولین و اصحاب النبی فی مسجد قباء فیهم ابوبکر و عمر» (بخاری، صحیح بخاری، ج4، ص16). مگر ابن مکتوم که بینایی چشم هم نداشت، مامور پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه نبود و مردم پشت سر او نماز نمی خواندند؟ (ابن حنبل شیبانی، مسند احمد بن حنبل، ج3، ص132).

سه _ ایراد گرفتن برخی نویسندگان غیرمسلمان نسبت به سیاست امام علی علیه السلام

وجود مبارک علی علیه السلام مظهر تمام نمای پایبندی به اصول اسلامی است. وی در سفر و حضر، جنگ و جدل و حکومت ازهرجهت نمونه اعلای بندگان مقرب الهی است؛ و درواقع، درخش حضرت علی علیه السلام، موجب کامل شدن دین اسلام و اصول الهی آن بود. پس از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و حکومت الهی آن حیات مبارک، اقدامات علی بن ابی طالب علیه السلام بود که موجب تداوم رسالت و حفظ وجود اسلام و قوانین آن گردید.

مونتگمری وات می نویسد:

«رسول اسلام به پسرعمویش علی بن ابیطالب علیه السلام که گاهی اوقات در خانه ی او

ص: 52

زندگی می کرد، علاقه وافری داشت و بدون شک محمد درک کرده بود که علی دارای ویژگی های یک مرد مدبر سیاسی نیست» (مونتگمری وات، برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، ص 62).

مادلونگ نیز می نویسد:

«سادگی علی در سیاست، بی باکی و عدم حسابگری اش موجب شد که او را به فردی غیر جدی متهم کنند. گویا این اتهام را دعابه (عمر) به او زد. این ویژگی ها در همان آغاز فرمانروایی اش آشکار شد. با اعمالی چون گشودن در بیت المال و بخشیدن پول های آن به مردمان عادی، چنان که خود وعده داده بود و در دوران خلافتش چنین کرده و با پافشاری اش بر عزل عثمان به جز ابوموسی اشعری که شورشیان کوفه او را برگزیده بودند» (مادلونگ، جانشین محمد، ص208).

بررسی و نقد

توجه به نکات ذیل، بطلان آراء مستشرقان غیرمنصف درباره سیاست علی علیه السلام را اثبات می کند:

اول. پس از رحلت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)، خلفای وقت علاوه بر مسائل علمی، در مسائل سیاسی نیز با علی بن ابی طالب علیه السلام مشورت کردند (ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج3، ص8)؛ و این نشانه ی تدبیر و عظمت سیاسی علی علیه السلام است.

دوم.امامت تنها یک مقام مذهبی نیست. اگر علی علیه السلام ویژگی های یک مرد سیاست مدار یا حکومتی را نداشت، دلیلش این است که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) مسئولیت سنگینی چون خلافت را به امر پروردگار متعال به دوش ایشان گذاشت (حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص109).

سوم. امام علی علیه السلام حاکم اسلامی بود و جانشین نبی اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)، خداوند فرموده است که: {إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان} (نحل/ 90)، پس علی علیه السلام چون خلیفه اسلامی بود و مبنای احکام آن قرآن است؛ ازاین رو وظیفه خود می دانست که با همه مردم با عدل و

ص: 53

انصاف برخورد کند، بنابراین می فرمود: «و اللّه لو اُعطِیتُ الأقالیمَ السَّبعَةَ بما تَحتَ أفلاکِها، علی أن أعصِیَ اللّه َ فی نَملَةٍ أسلُبُها جُلْبَ شَعِیرَةٍ ما فَعَلتُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه /224)؛ «به خدا سوگند اگر هفت اقلیم با آنچه در زیر آسمان هاست، به من دهند تا خداوند را در گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای نافرمانی کنم، هرگز نخواهم کرد.»

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) در وصف عدالت و خدامحوری علی علیه السلام فرمود: «علی در اجرای دستور خدا، بی پرواست و اهل تملق و مداهنه نیست» (مجلسی، بحارالانوار ج21، ص385).

علی علیه السلام دست یابند. برای نمونه آنان هیچ گاه مسئله عصمت و امامت از جانب خدای متعال را برای امام علی علیه السلام درک نکرده و به کنه واقعیت نرسیده اند.

ص: 55

17. کریم خانی و صمدانی، علی علیه السلام فراسوی ادیان، چاپ اول، نشر دانش حوزه، قم، 1383 ش.

18. مادلونگ، ویلفرد، جانشین محمد، مترجم: احمد غائی، جواد قاسمی و …، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377 ش.

19. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت، 1403 ش.

20. مونتگمری وات، ویلیام (1373ش)، برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، ترجمه محمد حسین آریا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

21. نیکلسون، رینولد، تاریخ ادبیات عرب، نشر ویشار، چ اول، تهران، 1380 ش.

22. واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دارالفکر، بیروت، 1412 ق.

23. واحدی نیشابوری، ابوالحسن علی بن محمد، اسباب النزول، مصطفی البابی الحلبی، مصر، 1387 ق.

24. هالیستر، جان نورمن، تاریخ تشیع در هند، مترجم: از میهن دخت فریدونی، تهران، 1372 ش.

ص: 57

ص: 58

ص: 60

حاضر با کنکاش و جست وجو در منابع دانشمندان غیرمسلمان و شرق شناسان و خاورشناسان، به معرفی شخصیت امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) پرداخته و آن را مورد بحث قرار داده است.

پژوهش حاضر شخصیت امیرالمؤمنین امام علی(علیه السلام) را از نگاه مستشرقین در چهار بُعد عقیدتی _ ایمانی، علمی _ اندیشه ای، سیاسی _ نظامی و اقتصادی _ اداری بررسی کرده است.

قدس رضوی، چاپ اول، 1377ش.

ما در این مقاله در تلاش هستیم تا دیدگاه های مستشرقان منصف درباره ابعاد مختلف شخصیتی ایشان را ذکر کنیم.

علی(علیه السلام) نیز با رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) آن نماز را خواند، در همان روز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) نزد خدیجه(سلام الله علیها) آمد و او را از نماز خبر داد که ایشان نیز وضو گرفت و نماز عصر آن روز را ادا کرد».

«ویلیام مونتگومری وات»(1)

اسلام شناس و شرق شناس بریتانیایی (1909-2006م) معتقد است که حضرت علی(علیه السلام) اولین شخصی است که مسلمان شده و چنین می نویسد: «برخی منابع علی بن ابی طالب را اولین مسلمان معرفی کرده اند که در آن زمان کودکی نه یا ده ساله بوده است» (Montgomery Watt’1974’34-35).

«یوهان ولفگانگ فون گوته»(2)

ادیب و شاعر آلمانی (1749-1832) در اشعارش که در سال 1773 میلادی در شهر «گوتینگن»(3)

سروده است، تصویری بسیار زیبا از ایمان حضرت علی(علیه السلام) را ارائه می دهد و این گونه می سراید: «و در آن پایین، اعماق دره، در مقدم این رود، گل ها می رویند، و سبزه ها از نفسش حیات می یابند! نه ظلمات دره ها بازش می دارند و نه گل های زیبا؛ همان گل هایی که به زانوان او پیچیده اند و با دیدگان خمار و شیفته، او را می ستایند» (حکیم، الدراسات الإستشراقیة رؤیة و إیضاح فی المنهج، ص226-227).

در ایمان و اخلاص حضرت علی(علیه السلام) هیچ شک و شبهه ای تاکنون از جانب هیچ یک از مسلمانان و غیرمسلمانان وارد نشده و روایت و اخبار وارده همگی حاکی از ایمان والای آن حضرت به دین اسلام، قرآن و پیامبر(صلی الله علیه و آله) دارند و این روایت صحیح از امّ سلمه که در منابع اهل سنت ذکر شده را، می توان حاکی از ایمان پاک آن حضرت نسبت به قرآن و دین اسلام دانست: «عَن أمّ سلمة سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) یَقُولُ: عَلِیٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَالْقُرْآنُ مَعَ عَلِیٍّ، لَنْ یَتَفَرَّقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ (نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج3،

ص: 65

ص134)؛ از امّ سلمه روایت است که می گوید: از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمودند: علی(علیه السلام) همراه قرآن است و قرآن نیز همراه با علی(علیه السلام) است. هیچ گاه علی(علیه السلام) از قرآن و قرآن از علی(علیه السلام)، جدا نمی شوند، تا این که کنار حوض کوثر بر من وارد شوند».

الحرانی، 1404ق، ص201)) می نویسد: از این جمله می توان فهمید که صاحب آن دارای علم و اندیشه در زمینه های حکمت، فلسفه، سیاست و علم اجتماع است (تجتیز جی، تاریخ الفلسفة فی الإسلام، ص142).

«میخائیل نعیمه»(1)

از نویسندگان و مستشرقان لبنانی (1889-1988م) در مورد علم و اندیشه امام(علیه السلام) چنین نوشته است: «به درستی که علی(علیه السلام) در زمینه فکر، روح و بیان در همه زمان ها و مکان ها بزرگ و سرآمد است» (جرداق، الأمام علی(علیه السلام) صوت العدالة الإنسانیة، ص255).

«محمد صالح البنداق» استاد ادیان دانشگاه آکسفورد در کتاب «المستشرقون وترجمة القرآن الکریم» با ذکر اقوالی از امام علی(علیه السلام) مانند این جمله «وَ إِنَّ القُرآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ، وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ، لاَ تَفْنَی عَجَائِبُهُ، وَلاَ تَنْقَضِی غَرَائِبُهُ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 18) و دیگر جملات گوهربار آن حضرت، بر علم وافر و دریای بی پایان دانش امام، شهادت می دهد (البنداق، المستشرقون و ترجمة القرآن الکریم، ص19).

هم چنین دانشمندان و شرق شناسان مسیحی زیادی مانند «فیلیپ خوری حتی»(2)

(1886-1978م) در کتاب «تاریخ العرب»، «حنا فاخوری» در کتاب «تاریخ الأدب العربی»، «جرج جرداق»(3)

(1933-2014م) در کتاب «الإمام علی(علیه السلام) صوت العدالة الإنسانیة» و دیگر مستشرقین، همگی بر علم و معرفت والای امام(علیه السلام) اعتراف کرده و شهادت داده اند.

«فیلیپ خوری حتی» در این باره می نویسد: «همه مسلمانان اجماع دارند که علی(علیه السلام) مشعل و چراغ حکمت و شجاعت است» (خوری حتی، تاریخ العرب، ج1، ص243).

ص: 67

«ادوارد پوکاک»(1) مستشرق و استاد دانشگاه آکسفورد، به علم وافر حضرت علی(علیه السلام) اشاره دارد و می گوید: ضرب المثل ها و کلام هایی از حضرت علی(علیه السلام) نقل شده که در «دایرةالمعارف اسلام لیدن» به آن سخنان اشاره و استناد شده است (قاشا، المستشرقون، ج2، ص18و24).

آیه مذکور در شأن اشخاص دیگری نازل شده است. مانند «کنستانس جورجیو» از مستشرقین رومانی در این حقیقت تاریخی دچار اشتباه شده و نزول آیه را در شأن «صهیب رومی» می داند (حکیم، الدراسات الإستشراقیة رؤیة و إیضاح فی المنهج، ص97) و هیچ اشاره ای هم به این نمی کند که چرا این آیه در شأن «صهیب رومی» نازل شده است.

اما دیگر مستشرقین به واقعیت پی برده و شأن نزول آیه 207 سوره بقره را مربوط به حادثه «لیلة المبیت» و حضرت علی(علیه السلام) می دانند.

«واشینگتن اروینگ» از مستشرقین آمریکایی چنین می نویسد: «علی(علیه السلام) پسرعموی رسول الله(صلی الله علیه و آله) خالصانه در ردا و فراش پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) خوابید و جان فدایی کرد» (حکیم، الدراسات الإستشراقیة رؤیة و إیضاح فی المنهج، ص98).

«ﺟﺎن ﺑﺮوا» مستشرق فرانسوی نیز چنین گفته است: «علی(علیه السلام) پسرعمو و داماد پیامبر(صلی الله علیه و آله) بسان قهرمانان ایثارگر، در فراش خوابید» (حکیم، الدراسات الإستشراقیة رؤیة و إیضاح فی المنهج، ص99).

با دقت در آثار مستشرقان می توان دریافت که آنان به حضرت علی(علیه السلام) القابی پهلوانانه و قهرمانانه و شجاعانه ای داده اند که فقط و فقط مخصوص آن امام(علیه السلام) می باشد مانند: پهلوان، قهرمان، شیر خدا و شمشیر خدا، و این همان القابی هستند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در جنگ ها و رویدادهای مختلفی به حضرت علی(علیه السلام) داده اند.

«بارون کارا دو وو»(1)

از مستشرقین فرانسوی (1867-1953م) به دلاوری های حضرت علی(علیه السلام) در جنگ بدر اشاره می کند و می گوید: «حضرت علی(علیه السلام) در جنگ بدر درحالی که بیست سال بیشتر سن نداشت، دوشادوش پیامبر(صلی الله علیه و آله) و قهرمانانه و بسان سوارکاری ماهر شمشیر می زد و می جنگید.» و نیز در جنگاوری آن حضرت چنین نوشته است: «با یک دست و بازو شمشیر می زد و با دست دیگر با زره اش شمشیرهای دشمن را

ص: 69

جارو می کرد» (جرداق، الأمام علی(علیه السلام) صوت العدالة الإنسانیة، ص374؛ حکیم، الدراسات الإستشراقیة رؤیة و إیضاح فی المنهج، ص99).

علاوه بر جنگ بدر، مستشرقین به دلاوری های امام علی(علیه السلام) در جنگ خیبر نیز به تفصیل پرداخته اند.

«ﺟﺎن ﺑﺮوا» مستشرق فرانسوی در خصوص جنگیدن و دلاوری های امام(علیه السلام) در جنگ خیبر چنین نوشته است: «علیِ قهرمان نزدیک آمد، عزم خود را جزم کرد، بشارت فتح را داد، با غرش درحالی که سربازان پشت سر او بودند پیش رفت، پرچم در دست داشت که آن همانا پرچم نصر و پیروزی بود» (حکیم، الدراسات الإستشراقیة رؤیة و إیضاح فی المنهج، ص99).

برخی از مستشرقین لقب «قاهرالیهود» را برای امام(علیه السلام) ذکر کرده اند. «واشینگتن اروینگ» در مورد قتل «مرحب بن حارث یهودی» توسط امام(علیه السلام) چنین گفته است: «علی(علیه السلام) ضربه ای سنگین به سپر مرحب وارد می کند که سپر او به دونیم می شود، سپس ضربه ای به عمامه او می زند و ضربه ای به سرش می زند که تا دندانش نیز می رسد و آن گاه جسد عظیم او روی زمین می افتد.» (اروینگ، حیاة محمد(صلی الله علیه و آله)، ص62).

هرچند که دلاوری ها و جان فشانی های آن امام(علیه السلام) در لیلة المبیت و جنگ های بدر و خیبر و غیره، در مصادر اسلامی به صورت واضح ذکرشده و بر کسی پوسیده نیست و این قسمتی از دلاوری ها آن حضرت(علیه السلام) از زبان غیرمسلمانان و مستشرقان بود که ذکر آن گذشت.

امام(علیه السلام) در محور اقتصاد و اداره ی امور جامعه اسلامی است، عهدنامه معروف مالک اشتر نخعی است که هنگام گماردن وی به ولایت مصر به او گوشزد کرد که با دقت در آن عهدنامه _ که نوعی سفارش راهبردی در زمینه اداره و اقتصاد جامعه است و قابل سرایت به همه مکان ها و زمان ها نیز هست _ می توان دریافت که راهبرد امام(علیه السلام) در زمینه اقتصادی و اداری بر چهار عنوان تکیه داشت و زیربنای آن را چهار چیز تشکیل می داد: 1. خراج و مالیات، 2. جهاد، 3. اصلاحات اجتماعی، 4. آبادانی شهرها.

امام(علیه السلام) همواره به زیردستان و والیانی که خود گمارده بودند گوشزد می کرد که «فَإِنِّی اُشَارِطُکُمْ عَلَی الْجِنَّةِ و لَسْتُ اُشَارِطُکُمْ عَلَی ذَهَبٍ و لا فضةٍ» (ابن ندیم، الفهرست، ص223)؛ پیمان ما بر سر بهشت خداست، نه طلا و نقره دنیا!».

امام(علیه السلام) همیشه به بازارها سرکشی می کردند، بر قیمت ها نظارت داشتند، بر پیمانه ها و ترازوها مواظبت داشتند و به تجار گوشزد می کردند که ذره ای به مردم ظلم نکنند (وکیع، أخبار القضاة، ج2، ص196).

مستشرق «یعقوب لیسنر» در کتابش در مورد اداره کوفه در زمان امام علی(علیه السلام) چنین نوشته است: «حضرت علی(علیه السلام) با کارگزارانش چنان سیاست مالی ای را در کوفه پیش گرفته بودند، که هیچ شکافی بین مردم دیده نمی شد، به طوری که این سیاست عادلانه انسانی مانندش را کسی ندیده است» (لیسنر، خطط بغداد فی العصور الإسلامیة الأولی، ص223).

آن چه در پژوهش حاضر بحث شد، خلاصه ای از نظرات شرق شناسان در مورد امام علی(علیه السلام) بود که از چهار بُعد مهم و کلیدی عقیدتی - ایمانی، علمی - اندیشه ای، سیاسی - نظامی و اقتصادی - اداری به بحث گذاشته شد و پژوهش گر بدین خاطر این موضوعات را از دیدگاه مستشرقین به مباحثه گذاشت که معتقد است غیرمسلمانان به عنوان یک گروه بی طرف و خارج از هرگونه تعصب دینی اسلامی که ممکن است در پژوهش برخی

ص: 71

مسلمانان باشد، شخصیت آن امام را شناخته و در مورد آن تحقیق و پژوهش کرده اند.

در آخر نیز یادآور می شود که آن چه ذکرش گذشت، تنها خلاصه ای از نظرات برخی مستشرقان بوده که به دلیل محدودیت هایی که در حجم مقالات وجود دارد، از تفصیل خودداری شد و علاقه مندان و پژوهش گران را برای مطالعه بیشتر حول این موضوع، به دیگر تحقیقات و پژوهش ها ارجاع می دهد.

اسلامی، سیاستی راهبردی، هوشمندانه و قابل سرمشق و استفاده در همه اعصار دانسته اند و عهدنامه مالک اشتر را گواهی صادقانه بر سیاست هوشمندانه و مدبرانه آن حضرت(علیه السلام) دانسته اند. یکی دیگر از سیاست هایی که اکثر مستشرقان بدان اشاره داشته اند، سیاستی است که امام(علیه السلام) در قبال حق جانشینی خود بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) به کار بردند و علی رغم این که خود را شایسته ترین فرد به جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) می دانستند، اما برای حفظ مصلحت امت اسلامی و نریختن خون مسلمانان، هرگز برای احقاق حق خویش وارد جنگ نشدند و حتی در برخی موارد به خلفا و حاکمان عصر خویش برای بهبود امور مسلمانان مشاوره نیز می دادند.

ص: 73

16. نیشابوری، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1411ق.

17. وکیع، محمدبن خلف، أخبار القضاة، مطبعة عالم الکتب، بیروت، بی تا.

18. Montgomery Watt’ William’ Muḥammad: Prophet and Statesman’ Oxford University Press’ England’ 1974.

ص: 75

ص: 76

ص: 78

یکی از دستیاران اسقف آنگلیکن (وابسته به کلیسای پروتستان انگلیس) در بیت المقدس به پژوهش پرداخت و از سال 1947 به عنوان «رییس بخش مطالعات عربی و اسلامی» در دانشگاه ادینبورو به فعالیت های علمی ادامه داد و نهایتاً در سال 2006 میلادی درگذشت.

مونتگمری از خاورشناسانی است که آثار زیادی از او در اسلام شناسی و تشیع برجا مانده است. او در این نوشته ها و تحلیل های خود، به منابع اولیه اسلامی اهل سنت و خاورشناسان پیشین تکیه دارد که جهت گیری در تحلیل تشیع و یک جانبه نگری در این آثار، از شاخصه های آن است. به علاوه، او در یکی از مصاحبه هایش، قرآن را کتابی آسمانی می داند که برای زمان و مکان خاصی بوده و مانند سایر کتب آسمانی، مصون از خطا و اشتباه نیست! (http://www.alastairmcintosh.com/articles/2000_watt.htm، مراجعه در تاریخ 22/8/98).

در دستیابی به حقیقت و عدم غرض ورزی، این راه خطایی است که پیموده می شود.

این خطا را خاورشناس یهودی، اتان کلبرگ (Kohlberg, Etan) نیز در نوشته خود با عنوان «مطالعات غربی درباره اسلام شیعه» متذکر می شود و مراجعه به منابعی که گاه نسبت به شیعه نگاهی مغرضانه داشته اند را ناصحیح و ناکافی می داند. (Kohlberg, Etan (1987). “Western Studies of Shi'a Islam,” in: Shi'ism, Resistance and Revolution, Martin Cramer (editor), Boulder, Westview Presst, P:34)

به طور نمونه می توان به عقاید خاص شیعه در مورد «امامت» اشاره نمود که به یقین منابع اهل سنت نمی تواند تصویری صحیح از این عقیده را که مورداختلاف بین تشیع و اهل سنت است را به نمایش بگذارد.

تصوف، امامیه، اهل سنت، اسماعیلیه، بنی هاشم، علی علیه السلام، جهاد، خدیجه علیها السلام، فاطمه علیها السلام، حسن علیه السلام، حسین علیه السلام، مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و .... (تقی زاده داوری، تصویر شیعه در دایرةالمعارف آمریکانا، ص13).

از عجایب و شگفتی های دایرةالمعارف آمریکانا، مدخل مربوط به حضرت علی علیه السلام است که توسط دبلیو. مونتگمری وات، استاد دانشگاه ادینبورو نگاشته شده است و معلوم نیست چرا باتوجه به شخصیت آن حضرت در اسلام که بعد از پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله وسلم) برجسته ترین شخصیت اسلام است و فراوانی منابع موجود در مورد آن حضرت، این مدخل کمتر از دو صفحه را به خود اختصاص داده است!

این رویه توسط همان دبلیو. مونتگمری وات در مورد حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها باز هم تکرار شده و در یک مقاله، شامل 3 پاراگراف شخصیت آن حضرت معرفی شده است!

در یک نگاه کلی، در مورد این پژوهش می توان گفت آن چه به عنوان تحقیقات اسلام شناسی در جهان غرب شناخته می شود، در غالب موارد قرائت و خوانش غربیان از تاریخ اسلام است که مسبوق به نگاه های خاص و مفروضات قبلی آنان پیرامون اسلام است و نه واقعیات تاریخ اسلام و می توان گفت: تصویر غرب از اسلام کمتر با حقیقت این دین تطابق دارد... .

داماد و ادامه دهنده نسل پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) بوده و دین پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) با نسل او ادامه یافته، به مقاله ای کمتر از دو صفحه اکتفاشده که همین مقاله کوتاه، مملو از اشتباهات و پیش داوری هاست. نیز در مقاله «فاطمه Fatima» که آن نیز به قلم مونتگمری است، در کمتر از سه پاراگراف کوتاه نوشته شده و عقیده شیعیان درباره شهادت ایشان، افسانه سرایی دانسته شده است!!!

موجود در کتب مهمی که در پاورقی معرفی شدند، صراحت به این مطلب دارند که علی علیه السلام، اولین مسلمان است و حتی برخی از این منابع، به صراحت وصف اولین مسلمانی را از غیر علی علیه السلام نفی و انکار می کنند (ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج3، ص1092: «أول من أسلم علیّ أو أبوبکر؟ قال: سبحان الله! علیّ أوّلهما إسلاماً، وإنّما شبّه علی الناس لأنّ علیاً أخفی إسلامه من أبی طالب، و أسلم أبوبکر فأظهر إسلامه، ولاشک أنّ علیاً أولهما إسلاماً»). این نوع از بیان مطلب علمی و تاریخی که در بهترین حال، آن را تتبع ناقص در منابع و درواقع، غرض ورزی نویسنده می دانیم، شایسته پژوهش گری که نویسنده مقالات دایرةالمعارفی بوده و به عنوان اسلام شناس مشهور شده، نمی باشد. چنین تتبعات ناقص و غرض ورزی هایی در سایر نوشته های این نویسنده، قابل ردیابی است (از جمله قسمت «فاطمه» و «حسن و حسین» و ... که به قلم همین نویسنده است، به صراحت بیشتری نشان داده و بدون سند و ارجاعی، اعتقادات شیعه را نادرست و گاه افسانه می خواند!).

ص466) به مذاق وی خوش نیامده، آن ها را سراسر اغراق آمیز و افسانه ای می داند!

مونتگمری در نوشته ها و از جمله مصاحبه ای که در اواخر عمر خود داشته (http://www.alastairmcintosh.com/articles/2000_watt.htm ، مراجعه در تاریخ 22/8/98)، قرآن را کتابی می داند که تحریف در آن راه ندارد و همه آن صحیح است؛ در عین حال از این نکته نیز غافل است که شأن نزول برخی از آیات قرآن، مناقب و ویژگی ها و بعضاً رشادت های امیرالمؤمنین علیه السلام است (برخی منابع رشادت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و صلابت و فرماندهی ایشان در غزوه ذات السلاسل را سبب نزول سوره «و العادیات» در شأن ایشان می دانند؛ از جمله: ر.ک: العاملی، الصحیح من السیرة النبی الأعظم، ج 20، ص214 به نقل از آن، نوری، مستدرک الوسائل، ج4، ص161 و مجلسی، البحارالانوار، ج20، ص308 و ج21، ص80؛ یوسفی غروی، موسوعة التاریخ الإسلامی، ج2، ص574؛ امین الاسلام طبرسی، إعلام الوری، ج1، ص382؛ اربلی، کشف الغمة، ج1، ص230؛ مفید، الإرشاد، ج1، ص162؛ حلی، المستجاد فی الإرشاد، ص100؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل أبی طالب، ج1، ص174 و شرف الدین، النص و الإجتهاد، ص336؛ حلی، کشف الیقین، ص151؛ محقق کرکی، تأویل الآیات، ج2، ص840).

این تناقض در گفتار نویسنده را، مجدداً در بهترین حالت، به تتبع ناقص وی در منابع اسلامی نسبت می دهیم، درحالی که نوشته های دیگر او، مملو از غرض ورزی های مکرر نسبت به شخصیت های مورد اعتماد و اعتنای شیعه است.

بودند که پس از سه روز به نحوی که در کتب مختلف تاریخی ذکر شده، اهالی شهرها و بلاد مختلف که در مدینه حاضر بودند با امیرالمؤمنین علیه السلام بیعت کردند. شرح مختصری از واقعه بیعت در الغارات بدین نحو به نقل از علی علیه السلام آمده که: «بر سر من ازدحام کردید، تا گمان بردم، یکدیگر را خواهید کشت، یا مرا خواهید کشت، گفتید: با ما بیعت کن، دیگری را نیابیم و جز تو را نپسندیم، با ما بیعت کن؛ متفرق نشویم و اختلاف کلمه نخواهیم داشت. من با شما بیعت کردم و مردم را به بیعت خود فراخواندم و هرکه به دل خواه با من بیعت کرد، پذیرفتم و هرکس سر باز زد او را وادار بدان نکردم و به حال خود گذاردم. طلحه و زبیر بیعت کردند و اگر نکرده بودند، من به زور آن ها را وادار نمی کردم.» (ثقفی کوفی، الغارات، ص131_132).

ابن اعثم نیز در الفتوح ماجرا را این گونه می نویسد: «همه مردم اعم از مهاجر، انصار و شورشیان، بعد از قتل عثمان در مسجد جمع شدند. افرادی چون عمار یاسر، ابوالهیثم بن تیهان، رفاعةبن رافع، مالک بن عجلان، ابوایوب و خالدبن یزید، شیفته تر از دیگران بودند و عمار یاسر درباره فضایل علی علیه السلام سخن گفت. پس علی علیه السلام خواست، مردم با طلحه و زبیر بیعت کنند و آن ها نپذیرفتند و علی علیه السلام را به لحاظ سابقه، فضیلت و قرابت با رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) مناسب تر دانستند و با او بیعت کردند. فردای آن روز، مهاجران، انصار، اشراف، بزرگان عرب و عجم، مردم طبقات متوسط، موالی، حشم و هرکس در مدینه بود، همه با رضایت با علی علیه السلام بیعت کردند.» (ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص389_392).

مقدسی نیز می نویسد: «چون عثمان کشته شد، همگان به صورت علنی با علی علیه السلام بیعت کردند و جز مردم شام و معاویه، همه خلافت او را پذیرفتند.» (مقدسی، آفرینش و تاریخ، مجلد 1تا3، ص874_875).

در منابع دیگر نیز اقوالی شبیه به چندمورد ذکرشده وجود دارد که خلاف ادعای مونتگمری، در انحصار بیعت با علی علیه السلام، تنها توسط مردم مدینه است که ذکر آن ها به طول

ص: 89

می انجامد.

که حضرت نتوانست نمایندگان خود (مالک اشتر و یا ابن عباس) را برای مذاکره و حکمیت ارسال نماید و بالاجبار و بدون رضایت و بنابه اصرار لشگریان، ابوموسی اشعری را برای مذاکره فرستادند (ابن اعثم، الفتوح، ج4، ص197_198).

دلیل و یا حداقل شاهد دیگری که برای عدم قبول حکمیت توسط علی علیه السلام می شود ارائه داد این است که حضرت پس از ساده لوحی ابوموسی در خلع علی علیه السلام از خلافت و خیانت عمروبن عاص در واگذاری خلافت به معاویه، حاضر به پذیرش نتیجه حاصله از این مذاکره و حکمیت غدّارانه نشد، و لشگریان خود را برای ادامه نبرد با معاویه فراخواندند (ابن مزاحم، وقعة صفین، ص513_514؛ بلاذری، انساب الأشراف، ج3، ص114و122؛ طبری، تاریخ الطبری، ج5، ص63و72و78؛ مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص144)؛ هرچند که شهادت حضرت، مانع از ادامه نبرد با معاویه شد.

اندلسی، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، ج2، ص113؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج8، ص113.) و عملی (طبری، تاریخ الطبری، ج5، ص80 _92) و خروج بر علیه امام حق، بوده است. امام علی علیه السلام تا زمانی که خوارج دست به شمشیر و قیام بر علیه امام حق و خونریزی نبرده بودند، جنگ با آنان را آغاز نکرد (بلاذری، جمل من أنساب الأشراف، ج3، ص126، 133؛ طبری، تاریخ الطبری، ج5، ص72_74؛ مسعودی، مروج الذهب، ج3، ص144؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج3، ص335).

شخصیتی و عقیدتی و عملکردی در تراز معاویةبن ابی سفیان را به نام اسلام تحمل نمود.

ضمناً مونتگمری در نوشته خود که امیرالمؤمنین علیه السلام را متهم به بی کفایتی می کند، دلیلی جز عدم تحمل معاویه نیاورده و به قضایای اطراف این مسئله نمی نگرد؛ چراکه اگر او خوب به تاریخِ بعد از امیرالمؤمنین علیه السلام و اقدامات و خونریزی های دهشت ناک معاویه (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج2، ص162_163؛ الطبری، تاریخ الطبری، ج4، ص207) و این که با خدعه و نیرنگ، به اسم اسلام، خلافت را عهده دار شد، ولی پس از صلح با امام حسن علیه السلام، با پاره کردن صلح نامه اعلام نمود که من نه برای نماز و زکات و روزه، بلکه به خاطر حکومت بر شما با حسن بن علی و پدرش جنگیدم، شاید به قسمتی از دلایل عدم تحمل معاویه توسط علی علیه السلام پی می برد و نیز او در واردکردن چنین اتهامی به امیرالمؤمنین علیه السلام به هیچ سند و مدرکی ارجاع و استناد نداده، دلایل خود را نیز برنمی شمارد.

صدوق، الخصال، ص461_465)، شکل و چگونگی احترام به امام در دوره حیات را به اثبات رساندند. شیعیان دیگر نیز پس از شهادت ایشان، هماره ایشان را باعنوان امام اول خود و خلیفه برحق رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم) مورد تکریم قرار داده و خواهند داد.

نکته دیگری که ذیل همین عنوان بدان اشاره می شود این که، مونتگمری، شیعه را کسانی می داند که مدعی جانشینی به حق علی علیه السلام برای پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) هستند؛ این که چنین اعتقادی که همراه با ادله عقلی و نقلی فراوان و غیرقابل انکار است، «ادعا» خوانده شود، از یک محقق تازه کار بعید است، چه رسد به خاورشناس و اسلام شناسی مانند او. این نوشته او به معنی طرف داری یک جانبه و بدون مطالعه در منابع اسلامی و یا غرض ورزی اوست که بدون ذکر دلیل، عملاً نظریه مخالف را پذیرفته و در چند کلمه خود انعکاس داده است (ر.ک: تقی زاده داوری، تصویر شیعه در دایرةالمعارف آمریکانا، ص298_300).

لازم به ذکر است که مقالات دیگر مونتگمری وات در این دایرةالمعارف نیز، نشان از تاثیرپذیری شدید او از اهل سنت متعصب است... از جمله مقاله او در مدخل ابوبکر... او ناآگاهی و حتی خشم و کینه خود را نسبت به شیعه، در مداخل دیگر این دایرةالمعارف، از جمله قسمت «فاطمه» (همان، ص304) و «حسن و حسین» (همان، ص209) و... به صراحت بیشتری نشان داده و بدون سند و ارجاعی، اعتقادات شیعه را نادرست و گاه افسانه می خواند!

نقد مقاله کوتاه «علی Ali» در این دایرةالمعارف پرداختیم، با استفاده از منابع مختلف تاریخی و حدیثی از اهل سنت و شیعه، اشتباهات متعدد نویسنده مشخص و توضیحاتی در این زمینه ارائه شد که امید است جوامع علمی و خود متولیان این دایرةالمعارف باتوجه به این نقدهای علمی، درصدد جبران اشتباهات خود در این مقاله و مقالات مشابه دیگر در ویرایش های آتی این دایرةالمعارف برآیند. در این نوشته به اشتباهات نویسنده در برخی زمینه ها، از جمله: محدودکردن حکومت اسلام به عنوان امپراتوری عرب، تشکیک و تحریف در اسلام آوردن علی علیه السلام، اغراق آمیز دانستن نقل دلاوری های امیرالمؤمنین علیه السلام، انتخاب توسط اهل مدینه فقط، بی کفایتی در مدیریت و حکمرانی، کسب احترام بعد از مرگ و ... اشاره شده و با ارجاع به مستندات تاریخی و روایی، با توجه به محدودیت ظرفیت مقاله علمی، تا حد بسیار مختصری به اصل ماجرا اشاراتی رفته است.

ص: 95

38. شیخ مفید، محمدبن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، موسسه آل البیت^، 1413ق.

39. شیخ مفید، محمدبن محمد، الفصول المختارة، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.

40. صدوق، أبی جعفر محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی، الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1383ش.

41. صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، هند، منشورات المجلس العلمی، 1390ق.

42. طبرانی، ابوالقاسم، المعجم الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

43. طبری، ابوجعفر محمدبن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967م.

44. طبری، محب الدین، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.

45. فیروزآبادی، سیدمرتضی، فضائل الخمسة من الصحاح الستة، تهران، اسلامیه، 1392ق.

46. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، قم، اسوه، 1422ق.

47. مجلسی، محمدتقی، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، تهران، اسلامیه، 1363ق.

48. محمدی اشتهاردی، محمد، سیمای مقداد، قم، پیام اسلام، بی تا.

49. محمدی ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب فی الکتاب والسنة والتاریخ، قم، دارالحدیث، 1421ق.

50. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دارالهجرة، چاپ دوم، 1409ق.

51. منقری، نصربن مزاحم، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1403ق.

52. نسائی، احمدبن شعیب بن علی، السنن، سوریه، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیه،1986م.

53. هیثمی، ابوالحسن نورالدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، قاهره، مکتبه القدسی، 1994م.

54. یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر، بی تا.

55. Muḥammad: Prophet and Statesman By William Montgomery Watt, Oxford

University Press, 1974

سایت ها

56. http://www.alastairmcintosh.com/articles/2000_watt.htm ، مراجعه در تاریخ 22/8/98

ص: 97

ص: 98

ص: 100

شخصیت بی نظیر علمی و عملی و معنوی ساخته است که حتی دشمنان ایشان نیز در زمان خود بارها به این حقیقت اشاره نموده اند. وجود همین ویژگی های شخصیتی در ایشان، سبب توجه اندیشمندان غیرمسلمان و مستشرقین غربی به امام علی(علیه السلام) شده است. نویسنده معتقد است به دلیل اهمیت اطلاع مسلمانان و پیروان سایر ادیان و نیز اهمیت ارائه شخصیت های ویژه به عنوان الگو (مدلینگ اخلاقی و انسانی) و نیز به دلیل یک دست و یکسان نبودن رویکردهای روشی مطالعاتی و نظریات ارائه شده مستشرقین درباره امیرالمؤمنین(علیه السلام)، مسئله مستشرقین و روش ها و نظرات ایشان درباره این شخصیت ویژه، نیازمند واکاوی و تعمق گسترده تر می باشد تا تصویر ارائه شده مستشرقین از شخصیت های ویژه اسلامی و حتی مسائل و قضایای اسلامی، به صورت واقع نماتر به جهان عرضه گردد و اگر اشتباه یا تعمد یا غیرصوابی در این میان هست، روشن و آشکار گردد.

مکتب خاورشناسی و اهداف خاورشناسان

استشراق (خاورشناسی) در لغت از کلمه (Orient) به معنای «شرق» و «جهت طلوع خورشید» است. «راجر بیکن» طراح اصلی کرسی تدریس زبان های شرقی در دانشگاه های قرون وسطایی (1214-1294م) با هدف مطالعه عمیق تر آداب، رسوم و اعتقادات اعراب (فرهنگ آنان) جهت نفوذ بهتر و آسان تر در میانشان (الدسوقی، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ص64) می باشد.

استشراق در اصطلاح عام(1)

عبارت است از: پژوهش هایی است که توسط غربی ها در خصوص میراث شرق و به ویژه مسائل مرتبط با (تاریخ، زبان، ادبیات، هنر، علوم، عادات و سنن آن) انجام پذیرفته و می پذیرد. و از چهره های معروف مستشرقین می توان به موارد زیر اشاره کرد: آن ماری شیمل آلمانی (1922م)، گلدزیهر مجاری یهودی و متعصب (1850-1921م)، ویلیام مونت گمری وات مسیحی (1909م)، ویلفرد مادلونگ (تولد 1930م)،

ص: 102

هنری کربن (1903-1979م) و ...

علیرغم سختی ارائه تعریفی واحد و جامع از استشراق، می توان استشراق را این چنین تعریف کرد: پژوهش های غربیان درباره میراث شرق، مخصوصاً مسائل: تاریخ، زبان، ادبیات، هنر، علوم، عادات و سنن آن را گویند (علی الصغیر، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، ص13؛ الدسوقی، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ص88؛ زقزوق، الخلفیة الفکریة للصراع الحضاری، ص18).

پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امام علی(علیه السلام).

و) تخطئه احکام و اصول اجتماعی اسلامی مهمی چون: امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، و ... با عناوین ظاهرسازانه ای چون آزادی، حقوق بشر، حقوق زنان و ... .

ز) ایجاد تفرقه و بدبینی میان مسلمانان با ابزارهای گوناگونی چون: قبیله گرایانه، و تعصبات مذهبی، زبانی و ... دمیدن در نقشه های تجزیه کننده جهان اسلام با ایجاد نهضت ها و فرقه هایی ساختگی چون: پان ترکیسم، پان عربیسم یا بابیت و بهائیت و ...

ح) فراهم کردن زمینه های اجتماعی و جامعه شناختی از بین بردن مقوّمات فرهنگی - اجتماعی در جهان اسلام در اموری چون: ایجاد گسست در نظام خانواده در اسلام با مبارزه با عفت و حجاب اسلامی به بهانه محدودیت آزادی زن و نیز تحقیر و کم جلوه دادن نقش زن مسلمان.

ط) ارائه محرفانه از مسائل مختلف اسلامی: مسئله آزادی انسان، قضا و قدر، دنیا، زن، اندیشه و تفکر، تحریف قرآن کریم، زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله)، معراج ایشان، و ... (امینی، الغدیر، ج3، ص10-26و323-330).

کنکاش می کردند که آیا وی تحت تأثیر آموزه های مسیحی یا یهودی بوده یا نه؛ اما بعد از این تاریخ مستشرقان به این نتیجه رسیدند که واقعیت این است که در عصر حاضر یک میلیارد و نیم نفر مسلمان در دنیا اعتقاد به اسلام و قرآن دارند، پس آن ها باید وضع موجود را بررسی کنند (پورطباطبائی، مجله حسنا، ش5و6).

به همین دلیل در این قسمت از مقاله پیش رو برآنیم تا به بررسی دو نوع روش از روش هایی که خاورشناسان در پژوهش های خود آن ها را به کار می گرفته اند، اشاره کنیم:

أولاً: روش تاریخ مدار: مستشرق در این روش سعی می کند تا مؤلفه های اعتقادی، اجتماعی و ... جامعه هدف را براساس ریشه های تاریخی تحولات بررسی کند. یعنی این که این مؤلفه ها به چه بستر تاریخی و حادثه ای مربوط اند. این روش را از اوایل قرن بیستم به بعد در آثار و پژوهش های اغلب خاورشناسان می توان مشاهده نمود. مستشرقینی چون: فان فلوتن، دار مستتر و گلدزیهر و البته هنوز هم برخی خاورشناسان در پژوهش های خود پایبند چنین روشی هستند. به عنوان نمونه در دیدگاه خاورشناسان تاریخ مدار مؤلفه هایی چون: اندیشه امامت و یا مهدویت، مؤلفه هایی است ساختگی و جعلی که زائیده اوضاع سیاسی - اجتماعی یا سر خوردگی فردی و روان شناختی است. و افرادی مثل فان فلوتن به دنبال کارکردها و اهدافی است که چنین مسائلی در تحولات تاریخی و سیاسی در پی دارد. به نحوی که ریشه اندیشه مهدویت در شیعه را تحت تأثیر داستان های جعلی و از اسرائیلیات می داند تا بدین وسیله شیعیان بتوانند حکومت بنی امیه را سرنگون کنند و از این قبیل می داند بحث هایی چون: بازگشت عیسی، پیشگویی درباره سرنوشت و پایان جهان، ظهور دجال و ... (فلوتن، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیه، ص148-150).

در همین دسته از پژوهشگران «جیمز دار مستتر نی» قرار می گیرد که نگاهی تاریخ مدار به قضایا دارد، برخلاف هانری کربن که نگاهی پدیدارشناسانه و کلان به مسائل در مکاتب دارد که خود را در قالب یک معتقد به جریانی خاص قرار می دهد، تا بتواند بهتر مسائل را

ص: 105

تجزیه و تحلیل نماید. ایگناس گلدزیهر نیز در آثارش از روشی مشابه نگاه و روش فلوتن و دار مستتر پیروی می نماید که درباره بررسی مؤلفه های مختلف تفسیری تاریخی از موضوع دارد (گلدزیهر، العقیده و الشریعة فی الاسلام، ص218) وی نگاهی صرفاً تاریخی به مسائل داشته و تمرکز مطالعاتی اش بر روی شرائط علّی و معلولی است و بیشتر به دنبال یافتن علل و ریشه های تاریخی - اجتماعی - سیاسی پدیده هاست (گیلانی، مهدویت از دیدگاه دین پژوهان غربی، ص126) به عنوان مثال اگر وی در مسئله امامت نگاهی تاریخ مند نمی داشت و با نگاهی پدیدارشناسانه با این مسئله مواجه می شد، به این نکته اذعان می نمود که مسئله امامت قبل از گرایش ایرانی ها به تشیع با تمامی ویژگی های کلامی اش و در صدر اسلام وجود داشته است و اولین شیعیان، غیرایرانی بوده اند. همان طور که در روایات نبوی به پدیده اندیشه مهدویت که قبل از قیام مختار صادر شده اند، وجود داشته است (طوسی، کتاب الغیبة، ص96-97؛ ابن ابی زینب، غیبت نعمانی، ص89-90؛ صافی گلپایگانی، منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر، ج1، ص103-107).

ثانیاً: روش پدیدارشناسانه: مستشرق در این روش ضمن توصیف آموزه های جامعه هدف، در صدد بیان این نکته است که هر مؤلفه ای در درون نظام و سیستم اندیشه ای جامعه هدف، چه کارکرد و نقش آفرینی ای دارد. در میان مستشرقینی که در آثار و پژوهش های خود از روش پدیدارشناسانه پیروی می کنند، می توان به خاورشناسانی چون آنه ماری شمیل، هانری کربن و همیلتون گیب اشاره نمود. (جلونگر، ماهنامه سوره، ص301).

به عقیده «آنه ماری شیمل»، مستشرق در این روش سعی بر نفوذ به سطوح عمیق تر پدیده ها دارد و تا حقیقت قضایا را به صورتی دقیق موشکافی و بررسی نماید (شیمل، درآمدی بر اسلام، ص36) چنان چه «موریس کوروز» نیز «توصیف پدیدارها به همان نحو که خود را به وسیله خودشان نشان می دهند،» را از ویژگی های بارز روش پدیدارشناسانه دانسته و این شیوه را «تلاشی در راستای دریافت واقعیت ها در روشنایی خاص و غیرقابل

ص: 106

تأویل خود آن ها» دانسته است. (همان) در این شیوه عناصر و مؤلفه های اصلی خود پدیده، اهمیت بسیار زیادی دارند، اگرچه این پدیده در ارتباط با پدیده های اطراف خود سازگار نباشد (نصر، قلب اسلام، ص3).

سیدحسین نصر، خاورشناسان تابع دیدگاه پدیدارشناسانه را در مقابل خاورشناسان دارای دیدگاه تاریخی در بررسی مسائل اسلامی، در موضع اکثریت می داند (گیلانی، مهدویت از دیدگاه دین پژوهان غربی، ص29) اگرچه امثال هانری کربن در بررسی دیدگاه های فرقه های اسلامی از جمله مکتب تشیع، به منابع و متون اصلی هر فرقه ای مراجعه می کند، ولی در مقابل در پاره ای از موارد «آنه ماری شیمل» به سخنان شفاهی و مشاهدات خود از آداب و سنن رایج در بین عامه مردم اکتفا نموده است (گیلانی، مهدویت از دیدگاه دین پژوهان غربی، ص200) که باید گفت در این موارد اصول روش پدیدارشناسانه را مراعات نکرده است و حتی می توان گفت وارد حیطه تحلیل تاریخ مدار گردیده است. زیرا وی رجوعی به منابع و متون اصلی شیعه نداشته تا ریشه های اعتقادی شیعه را از آن منابع استخراج کند که اگر این روش را در پیش می گرفت؛ قطعا به نتایجی متفاوت و دقیق تر می رسید. به عنوان مثال محوری تر دانستن محمدبن حنفیه در مسائل کلام و الهیات شیعی به جای امام علی(علیه السلام) و یا امام باقر(علیه السلام) و یا امام صادق(علیه السلام) و وام دار دانستن اندیشه غیبت از او و نه روایات معتبر از نبی گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله)، ناشی از جهل آنه ماری شیمل به موضوع است (شیمل، درآمدی بر اسلام، ص160).

همیلتون گیب نیز از اصحاب روش پدیدارشناسانه است و برخلاف افرادی همانند گلدزیهر در بررسی اسلام، تئوری ها و فرضیاتی در ذهن ندارد تا متون اسلامی را مطابق با آن چه در ذهن او بوده تفسیر و معنا کند و خیالات خود را اثبات کنند، بلکه به دنبال اصل واقعیت با بررسی موشکافانه ماهیت و ابعاد خود پدیده بوده (حسینی طباطبائی، نقد آثار خاورشناسان، ص106) او بر خلاف دیگر خاورشناسان، منشأ پیدایش تشیع را ایرانی

ص: 107

نمی داند، بلکه این نوع نگاه غلط نسبت به منشأ پیدایش شیعه را ناشی از عقیده باطلی می داند که ایران را به عنوان موطن اصلی تشیع معرفی کرده است، - که هنوز هم رایج است - وی جهت تایید نظر خود مبنی بر غیرایرانی بودن منشأ تشیع، تاکید می کند که زرتشتیانی که اسلام می آوردند، به طور کلی پیرو مذهب تسنن بودند نه تشیع (گیب، اسلام: بررسی تاریخی، ص140) اگرچه آقای گیب نیز در پاره ای از مسائل اعتقادی تشیع مثل مبحث امامت و مهدویت و منشأ پیدایش تشیع تا حدودی از روش پدیدارشناسانه عدول نموده و با شیوه تاریخ مندانه به داوری پرداخته است. به عنوان مثال وی عقیده مهدویت در تشیع را متأثر از عقاید مسیحیان دانسته و آن را کار قصه گویان جامعه اسلامی دانسته است.

در مجموع باید گفت مستشرقان باید جهت رسیدن به تحلیل هایی دقیق و منطقی و بی طرفانه باید به منابع اصیل، دست اول و معتبر در اسلام پژوهی و شیعه پژوهی رجوع کنند تا با نگاهی دقیق تر، و با استنادات قوی و به صورتی محققانه بر موضوع و پدیده موردنظر خود احاطه یافته و درباره آن اظهارنظر کنند که نتیجه این امر حرکت به سمت پژوهش های عالمانه است که در دهه های اخیر می توان آن را از جانب اغلب مستشرقان مشاهده نمود. باید تعالیم اسلامی را از درون مطالعه کرد، برخلاف دهه های گذشته که شرق شناسان در پژوهش های خود نگاهی بیرونی داشته اند (موسوی، شرق شناسی و مهدویت، ص19).

در میان اسلام پژوهان و به خصوص شیعه پژوهان می توان «رابرت گلیو» را شیعه پژوهی دانست که مطالعات شیعی را از قید و بندهای رویکرد تبلیغی تبشیری مسیحی و غیرعالمانه برخی خاور شناسان غربی گسسته و در زمینه علمی کردن مطالعات شیعی و کشف واقعیت و حقیقت و رساندن مخاطبین به دیدگاه های مستدل و واقع نگرانه کوشیده است (Gleave, 2007: 335) اگرچه متاسفانه در این عرصه باید گفت برخی آثار معروف و بزرگ مانند «کتاب تاریخ اسلام دانشگاه کمبریج» دچار افراط در به کارگیری روش تاریخ گرا، در بررسی مؤلفه ها و قضایای اسلامی شده اند و بنابه نظر برخی مستشرقان مشهور همانند «ادوارد

ص: 108

سعید» دارای معایب روشی زیادی نیز هستند. وی در این زمینه می گوید: «... نه تنها کتاب تاریخ اسلام تاریخ اسلام دانشگاه کمبریج، اسلام را به عنوان یک دین، بسیار بد می فهمد و عرضه می کند، بلکه هیچ ایده واحدی هم به منزله یک تاریخ از خود ندارد ... در صدها صفحه ای که جلد اول این تاریخ را به خود اختصاص داده است، معنا و مفهومی که از اسلام مستفاد می شود، عبارت از یک سلسله جنگ های بی پایان، سلطنت ها، مرگ و میرها، ظهور و سقوط ها، آمدن و رفتن هاست که بخش عمده آن با یکنواختی هولناکی نوشته شده است.» (ادوارد سعید، شرق شناسی، ص538-539).

ش49).

علم امام علی(علیه السلام) بسیار سخن گفته است (اسکافی، المعیار و الموازنة، ص262).

هم چنین آقای احمد محمد شاکر از نخبگان الأزهر و اندیشمند معروف مصری که تعلیقه هایی بر ترجمه عربی مقالات دایرة المعارف الإسلامیه غربی ها داشته، در تعلیقیه ای بر مقاله «حسین بن علی» که به قلم لامنس بوده؛ در نقد سخنان لامنس در مورد متهم کردن امام علی(علیه السلام) به بی ارادگی و فقدان هوش و تیزبینی، چنین نوشته است: «پدر لامنس، نویسنده این مقاله، چه در میان شرق شناسان و چه در میان عرب و مسلمانان، مشهور به تعصب ورزی است. تعصب، چنان بر او چیره شده که همواره، یا در اکثر موارد، از جاده حق منحرف می شود. ما هیچ کتابی از او در مباحث مربوط به عرب و اسلام سراغ نداریم که در آن کینه درونی خود را بروز نداده باشد. او از دایره ادب و احترام به عقاید و آرای مخالف نظر خود خارج می شود.» (شنتاوی، دایرة المعارف الاسلامیة، ج7، ص427).

وی در کتاب «بررسی روزگار امویان» (حسینی طباطبایی، نقد آثار خاورشناسان، ص175) به تبعیت از عمروعاص که دروغگویی را برای رسیدن به پیروزی سیاسی جایز می شمرد و به مردم شام چنین تلقین می کرد که علی(علیه السلام) مردی شوخ و بازیگر است؛ به امام علی (علیه السلام) تهمت شوخ طبعی و سبک سری می زند تا از این طریق بتواند به اثبات عدم کفایت سیاسی امام علی(علیه السلام) برسد. در این میان ابن ابی الحدید سنی مذهب هم، اصل شوخی و مزاح حضرت علی(علیه السلام) را نفی کرده است. وی می گوید: «اگر در وضع و حال علی(علیه السلام) در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) تأمّل کنیم، بسیار بعید است که بتوانیم به او نسبت شوخی و مزاح بدهیم، زیرا چه در کتب شیعه و چه در کتب محدثین، شاهدی بر این امر پیدا نمی کنیم. هم چنین در ایام خلافت ابی بکر و عمر در کتب سیره، حتی یک حدیث نمی توان یافت که ارتباطی به شوخی او داشته باشد».

تضمین کلام وی را در نوشته ها و سروده هایش نیاورده باشد. چنانچه برخی از مترسّلان عربی چون عبدالحمید بن یحیی عامری (م132ق)، جاحظ (م255ق) و ابن نباته (م374ق) نیز با مراجعه به سخنان امیر سخن، مشق فصاحت و بلاغت می کرده اند و این تمرین را به دیگران نیز توصیه کرده اند.

در زمینه مواجهه آغازین و آشناشدن مسیحیان با علی بن ابی طالب(علیه السلام) می توان به آشنایی آن ها با امیرالمؤمنین(علیه السلام) در زمان جنگ های صلیبی اول اشاره کرد که در آن شوالیه ها (جوانمردان) مسیحی، طبق معلوماتی که درباره علی(علیه السلام) و شخصیت وی شنیده بودند، فکر می کردند علی بن ابی طالب(علیه السلام) بهترین شوالیه و ارزنده ترین خلفای راشدین است (ستاری، جان های آشنا، ص180؛ مینوی، اسلام از دریچه چشم مسیحیان، ص107-108) جالب توجه است که در طی قرون پانزدهم و شانزدهم میلادی که مصادف با آغاز مطالعات جدی اسلامی در غرب است (برخی از مشاهیر خاورشناسان، چون سیلوستر دو ساسی) که از جمله مهم ترین عربی دانان غربی محسوب می شدند، به متون برجسته ادب عربی علاقه مند شدند که از مهم ترین آن ها نهج البلاغه بوده است (بدوی، فرهنگ کامل خاورشناسان، ص204-211) به گونه ای که در این دوران اساساً مهم ترین علت توجه خاورشناسان به نهج البلاغه، اهمیت بعد ادبی آن بوده است و خاورشناسان برای تعلیم و تعلم زبان عربی، ناچار بودند مهم ترین نصوص ادبی عربی از جمله نهج البلاغه را بیاموزند.

آن چه می توان فهمید این است که در سال 1629 میلادی کتابی به نام «شذرات الأدب من کلام العرب» به همراه «لامیة العجم» طغرایی و خطبه ای از ابوعلی سینا در انتشارات لیدن منتشر شده است که به همراه آن ها ترجمه برخی از حکمت های امام علی(علیه السلام) نیز بوده است (فروخ، تاریخ الأدب العربی، ج1، ص180). تقریباً دو قرن بعد و در سال 1837م «فلایشر» خاورشناس و عرب شناس مشهور آلمانی، حکمت های صدگانه امام علی(علیه السلام) را

ص: 113

که توسط رشیدالدین وطواط جمع آوری شده بود را با حواشی و تعلیقات، به آلمانی ترجمه و در انتشارات لایپزیک منتشر کرد (فروخ، تاریخ الأدب العربی، ص179).

اگرچه بعدها، پژوهش های اندک برخی از چهره های معروف در خاورشناسانی چون ایگناتس گلدتسهیر، تئودور نولدکه و کرنکو، درباره سخنان امام علی(علیه السلام) باعث توجه بیشتر جریان خاورشناسی به نهج البلاغه و سخنان ایشان گردید (بدوی، فرهنگ کامل خاورشناسان، ص328و329و419). قابل توجه است که چهره هایی چون گلدتسهیر، نولدکه و بروکلمان، بین نهج البلاغه و صحیفه سجادیه دچار خلط شده اند و در این باره به خاطر این خلط و اشتباهشان، اظهارنظرهای بسیار عجیبی کرده اند. (فروخ، تاریخ الأدب العربی، ج1، ص183).

اندکی پس از نسل های اول محققین مستشرق در باب نهج البلاغه و دقیقاً از قرن بیستم و با تلاش خاورشناسانی چون کلمان هوار - در مقاله نهج البلاغه دائرةالمعارف مختصر اسلام-،(1)

رژی بلاشر، عبدالجلیل و گیب، - که بیشتر به حوزه خاورشناسی فرانسه تعلق دارند - دست به پژوهش هایی جدی درباره نهج البلاغه زدند، اما ایشان نیز نسبت به امثال گلدتسهیر و بروکلمان، راهی به پیش نگذاشتند و همان نسبت های غیرمحققانه و غیرمدقانه مثل: انتساب جعلی نهج البلاغه به امام علی(علیه السلام) و بدون تاریخ بودن کلمات و اشعار ایشان را تکرار می کردند (همان).

البته در میان مستشرقان برخی همانند والیری و هالم وگسیا وگلی یری، مستشرق ایتالیایی، در شیوایی سخنان علی(علیه السلام) تشکیک نموده اند. (تقی زاده داوری، تصویر امامان شیعه در دائرةالمعارف اسلام، ص36؛ هالم، تشیع، ص37و38) و حتی برخی دیگر از آن ها مانند ژان محمد عبدالجلیل، مورخ فرانسوی در آثار ادبی منسوب به ایشان تردید نموده است (عبدالجلیل، تاریخ ادبیات عرب، ص95-96) درحالی که دشمن ترین

ص: 114

دشمنان امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره فصاحت و بلاغت ایشان می گوید: «وای بر تو! چگونه ممکن است علی(علیه السلام) کندزبان ترین مردم باشد؟ به خدا جز او کسی آیین فصاحت را به قریش نیاموخته است.» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص25و24؛ تستری، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، ج11، ص220). مضاف بر این که امثال «ابن شهرآشوب» در نوشته هایشان از خطبه های فی البداهه و غراء امیرالمؤمنین(علیه السلام) چنین تجلیل می کند: «- علی – فی البداهه خطبه غرایی خواند که در حدود هفتصد کلمه بود، بدون این که در کلمات آن حرف الفی وجود داشته باشد، هم چنین خطبه دیگری دارد که در کلمات آن، حرف نقطه داری وجود ندارد و چنین شروع می شود: الحمد لله اهل الحمد و مأواه... » (مجلسی، بحارالانوار، ج40، ص163).

و چنان که عموم دانشمندان و علمای ادیان و مذاهب معترف اند، کلمات و سخنان علی بن ابی طالب(علیه السلام) دون کلام خالق و قرآن کریم و فوق کلام مخلوقات می باشد. از آن جمله این افراد می توان به سخنان ابن أبی الحدید و شیخ محمدعبده و جرج جرداق اشاره نمود (عبده، شرح نهج البلاغه، ج1، ص12؛ جرداق، بخشی از زیبایی های نهج البلاغه، ص56؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص24) و آن گونه که همه می دانند این امام علی(علیه السلام) بوده که دستور زبان عربی را وضع کرده و اساس ادبیات عربی را بنیان نهاده است. چنان که درباره شبهه عدم انتساب خطبه ها به حضرت علی(علیه السلام) مسعودی (م 346ق) که از مورخان به نام تاریخ اسلام است و حدودا سیزده سال پیش از تولد سید رضی درگذشته است، نوشته است: «خطبه هایی که از علی امیرالمؤمنین(علیه السلام) رسیده است، چهار صد و هشتاد و اندی خطبه است.» (مسعودی، مروج الذهب، ص419).

و اما درباره ادعای عدم تشخیص سخنان منسوب به امام علی(علیه السلام) از سخنان جعلی، باید گفت که چنین شبهه ای در خوشبینانه ترین وضع، ناشی از بی اطلاعی و بی دقتی برخی از مستشرقین است که آن ها را در تشخیص منابع معتبر از غیرمعتبر بازگذاشته است و یا به

ص: 115

انگیزه تشکیک در نهج البلاغه و انتساب مطالبش به علی(علیه السلام) صورت پذیرفته است. این امر در حالی است که بسیاری از اندیشمندان و اصحاب نظر، هیچ تردید و شبهه ای در انتساب محتویات نهج البلاغه و خطبه هایش به علی(علیه السلام) ندارند. همان گونه که ابن ابی الحدید در نقد این عده از افراد می گوید: «این ها کسانی هستند که عصبیت، دیدگان آن ها را کور کرده و از راه روشن گمراه شده اند و آن چه گفته اند ناشی از کم اطلاعی آنان از اسلوب های سخن است... اگر بگویند تمام مطالب این کتاب (نهج البلاغه) ساختگی است، بی تردید صحیح نیست، زیرا صحت اسناد بعضی از خطبه ها به امیرالمؤمنین(علیه السلام) از راه تواتر برای ما ثابت شده است و آن را تمام محدثان یا بیشتر آنان و بسیاری از مورخان نقل کرده اند، و این ها هیچ کدام شیعه نبوده اند تا نقل آن ها را به غرض - شیعه گری - نسبت بدهند.» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج10، ص127و128). که در این مسئله، شهرستانی و محمد عبده نیز هم عقیده ابن ابی الحدیداند. (شهرستانی، شرح نهج البلاغه، ص87؛ عبده، شرح نهج البلاغه، ج1، ص9و10). در این میان مناسب بعضی کلمات برخی مستشرقین را نیز مروری اجمالی نمائیم:

رژی بلاشر

وی خطبه های امام علی(علیه السلام) را به عنوان خطبه های خطیب ترین خلیفه از میان خلفای راشدین دانسته است و به گردآوری آن ها در نهج البلاغه اشاره کرده است ( Massé Henri, 1945,Vol.3, PP. 720-721). اگرچه که تردید در تعبیر وی این گونه متبلور شده است که: این خطبه ها منسوب به أمیرالمؤمنین(علیه السلام) است.

است، مخصوصاً بخش های تاریخی آن را.

محمد پیامبر و سیاست مدار).

برخی از مستشرقان خود بدان اعتراف و اذعان دارند. به عنوان نمونه خانم «آن ماری شیمل» معتقد است تصویر ذهنی ساخته شده توسط مستشرقین سده های میانه از اسلام و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) مخدوش و تحریف شده است. وی معتقد است چنین تصویر ساختگی، کاملاً برخلاف آموزه های قطعی و سیره عملی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مبارزه گری ایشان با انواع مصادیق بت پرستی و شرک و کفر می باشد.(1)

در این جا می توان برخی از این علل که باعث شده است تحلیل های مستشرقین به صورت عام و علی الخصوص تحلیلشان در مورد ویژگی های شخصیتی امیرالمؤمنین(علیه السلام) متصف به غرض ورزانه بودن و غیردقیق بودن شود، اشاره نمود:

- گرایش و یا بغض خاورشناسان مسیحی و یا یهودی به برخی از جریان های فکری یا سیاسی جامعه اسلامی در گذشته یا حال؛ (پیشوایی، مجله تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ص27-56).

- داشتن حس بدبینی نسبت به جهان اسلام و حس خودبرتربینی غربی به سبب انکار میراث فرهنگی، و ارزش های دینی مشرق نشینان؛(2) (شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ص11-18).

- داشتن اهداف سیاسی و استعماری طمع ورزانه نسبت به منابع و ثروت های طبیعی و انسانی مشرق زمین، چنان که برخی از ایشان در قالب شرق شناس و یا گردشگر و یا مبلغ تبشیری به جمع آوری اطلاعات دقیق از سرزمین های شرقی و اسلامی و اقدام به رساندن این اطلاعات به حکمرانان غربی می کردند؛

ص: 120

- نا آشنایی با زبان و ادبیات عرب و عدم درک صحیح متون عربی؛

- عدم درک صحیح از فرهنگ اسلام و اسلام واقعی؛

- استفاده از منابعی مورد نقد و غیراساسی در تاریخ اسلام که برخوردهایی غیرمنصفانه با مسائل اسلامی و یا جریانات اسلامی داشته اند؛

- شناختن اسلام از طریق مسائل فرعی اش و نیز با روشی تاریخ مند و تاریخ گرا و ... ؛

- منبع قراردادن کتاب هایی که در نسل های ابتدایی و میانه مستشرقین، عامدانه بر ضد اسلام نوشته شده است؛

- نداشتن شیوه صحیح در انتخاب و نقد منابع اصیل فریقین در مسائل اعتقادی و بنیادین؛

به سبب علمی تر بودن روش پدیدارگرا، نظرات مستشرقانی که این شیوه را در پیش گرفته اند ترجیح داشته و به واقعیت نزدیک تر می باشد. هم چنین در چنین پژوهش هایی که از این جهت که در مورد شخصیت های بزرگ و تاثیرگذار جهان اسلام و مطرح در همه جهان است، غیر از انگیزه های علمی صرف، انگیزه های غیرعلمی نیز ورود می کنند و باید به زمینه های دیگری در مستشرق نیز توجه داشت. زمینه هایی چون: وجود نوعی حس بدبینی نسبت به اسلام و مسلمانان و وجود حس نژادپرستانه و خودبرتربینی غربی ها برای انکار میراث فرهنگی، و ارزش های دینی جهان اسلام و مردم مشرق زمین؛(1) عدم درک صحیح و نا آشنایی با زبان عربی که زبان دین اسلام است؛ تعصبات دینی و رقابت های سیاسی میان جهان غرب و شرق؛ نداشتن شیوه صحیح در انتخاب و نقد منابع اصیل فریقین؛ داشتن انگیزه های سیاسی و استعماری؛ شناخت اسلام از مسائل فرعی و با روشی تاریخ مند و تاریخ گرا و ... در نتیجه باید خاورشناسان را به صورت تک تک بررسی کرد و نباید همه آنان را با یک چشم دید و پژوهش هایشان را یا به صورت کامل رد یا تأیید کرد. در میان تحقیقات مستشرقین، در چنین موضوعات حساس و چالشی ای باید به معیارهای مهم دیگر نیز توجه داشت؛ معیارهایی همانند: استفاده از منابع اصیل و معتبر و ارجاع به آن ها، هماهنگی پژوهش ها در محتوای نتایج و هم خوانی با حوادث تاریخی قطعی دیگر و ...که باید این گزارش ها را با مضامین و محکمات قرآنی و روایی اسلامی نیز تطبیق داد و در صورت مخالفت با چنین مضامین محکمی، رد نمود (نصیری، مجله معارف مهر، ش2) که مطابق

ص: 122

با نظرات ارائه شده در این مقاله می توان در یک تقسیم بندی تمام نظرات مطرح شده درباره ویژگی های شخصیتی امیرالمؤمنین(علیه السلام) را به سه دسته: پژوهش های دارای بعد و نتیجه گیری معاند، پژوهش های دارای بعد و نتیجه گیری خنثی و پژوهش های دارای بعد و نتیجه گیری صحیح و روشمند تقسیم نمود.

ص: 123

19. حسینی طباطبائی، مصطفی، نقد آثار خاورشناسان، تهران، 1363ش.

20. الدسوقی، محمد، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ترجمه: محمودرضا افتخارزاده، تهران، نشر هزاران، چ اول، 1376ش.

21. زقزوق، محمود حمدی، الخلفیة الفکریة للصراع الحضاری، قاهره، دار المعارف، [بی تا].

22. زمانی، محمدحسن، شرق شناسی و اسلام شناسی غربیان، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1385ش.

23. عبدالجلیل، ژان محمد، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه: آذرنوش، تهران، انتشارات امیر کبیر، چ سوم، 1376ش.

24. ستاری، جلال، جان های آشنا، نشر توس، 1371ش.

25. سراج، محمدابراهیم، امام علی(علیه السلام) خورشید بی غروب، تهران، نبوی، 1376ش.

26. شنتاوی، احمد، و...، دایرة المعارف الاسلامیة، دار الفکر، بیروت، بی تا.

27. شهرستانی، هبةالدین، شرح نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، 1352ش.

28. شهیدی، سیدجعفر، ترجمه نهج البلاغه، نشر علمی و فرهنگی، چاپ 33، 1398ش.

29. شیمل، آنه ماری، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، تهران، نشر فرهنگ و آثار اسلامی، 1376ش.

30. شیمل، آنه ماری، درآمدی بر اسلام، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1376ش.

31. صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر، قم، مکتب المؤلف، 1422ق.

32. طوسی، محمدبن الحسن، کتاب الغیبة، تهران، مکتبه نینوی الحدیثه، بی تا.

33. عبده، محمد، شرح نهج البلاغه، قاهره، مطبعة الاستقامه، بی تا.

34. علی الصغیر، محمّدحسین، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، ترجمه: محمّدصادق شریعت، چاپ اوّل، قم، مؤسسه مطلع الفجر، 1372ش.

35. فروخ، عمر، تاریخ الأدب العربی، دار العلم للملایین، بیروت، 2006م.

36. فلوتن، فان، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیه، ترجمه: سید مرتضی هاشمی حائری، 1325ش.

37. حتی، فیلیپ خوری، شرق نزدیک در تاریخ، ترجمه: قمر آریان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ دوم، 1382ش.

ص: 125

38. گلدزیهر، ایگناس، العقیده و الشریعة فی الاسلام، تعریب: یوسف موسی و دیگران، مصر، دار الحدیثه، 1959م.

39. گوستاولوبون، تاریخ تمدن اسلام و عرب، مترجم: محمدتقی فخرداعی گیلانی، افراسیاب، 1380ش.

40. گیب، هملتون، اسلام: بررسی تاریخی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367ش.

41. گیلانی، سیدرضی، مهدویت از دیدگاه دین پژوهان غربی، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، مرکز تخصصی مهدویت، قم، 1385ش.

42. لامنس، بررسی روزگار اُمویان، بیروت، 1930م.

43. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

44. مسعودی، علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب و معادن الجوهر، چ دوم، قم، دار الهجرة، 1409ق.

45. مفید، الارشاد، انتشارات تهذیب، 1394ش.

46. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه گویا نهج البلاغه، ترجمه: محمدجعفر امامی، محمدرضا آشتیانی، امام علی بن ابی طالب، 1381ش.

47. موسوی، سید رضی، شرق شناسی و مهدویت، انتشارات مرکز مهدویت، 1389ش.

48. وات، مونتگمری، محمد پیامبر و سیاست مدار، زیرنظر اسماعیل والی زاده، تهران، چاپ اسلامیه، 1344ش.

49. مینوی، مجتبی، اسلام از دریچه چشم مسیحیان، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، بی تا.

50. نصر، سیدحسین، قلب اسلام، مترجم: سیدمحمدصادق خرازی، نشر نی، 1394ش.

51. نصیری، محمد، مقاله «شرق شناسی و تاریخ اسلام»، مجله معارف مهر، شماره 2، 1380ش.

52. هالم، هاینس، تشیع، ترجمه: محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ اول، 1385ش.

53. ولهاوزن، ژولیوس، تاریخ سیاسی صدر اسلام: شیعه و خوارج، ترجمه محمودرضا افتخارزاده، قم، دفتر نشر معارف اسلامی، چ اول، 1375ش.

54. گیورگیو، ویرژیل، محمد پیغمبری که از نو باید شناخت، مترجم: ذبیح الله منصوری، تهران، خوادنیها، 1342ش.

ص: 126

55. Gleave, Robert 2007.Scripturalist Islam: The History and Doctrines of the Akhbari School

of Shii Thought, Brill.

56. Norman, Daniel, 1993. Islam and the West, the making of an Image , p. 350, Oxford.

57. "AL HUDAYBYA", Lammens, Henri1993. The Encyclopedia of Islam, Leiden, Brill , ,7/539.

58. Vagliri, V. 1993. "Ali ibn Abi Talib", in: Encyclopedia of Islam, ed2, Ed By G. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinri CHS, Leiden-New York, E. j. Brill.

59. Massé Henri, 1945. Année, Historie de la litterature Arabe,Vol. 3, PP.720-721

ص: 127

ص: 128

ص: 130

در گسترش ارزش های ناب اسلامی و سرسلسله بودن ایشان برای مذهب تشیع در میدان علم و عمل، خود باعث شده است که این شخصیت ممتاز و اجزاء زندگی ایشان تبدیل شود به یکی از موضوعات موردتوجه و اهتمام ویژه خاورشناسان. در این میان نتیجه برخورد مستشرقان و نتیجه گیری ایشان از تحلیل چنین شخصیت پر رمز و راز و شکوهمندی، نتایجی مختلف و در برخی احیان چندگونه بوده است:

بسیاری از آن ها شخصیت حضرت علی(علیه السلام) و جایگاه وی در اسلام را به شیوه ای علمی و بی طرفانه به تصویر کشیده اند و در مقابل عده ای دیگر به علت عدم تعمق و شناخت کافی از زبان اسلام و عدم بهره گیری از منابع اصیل شیعی یا حتی در برخی موارد به سبب عناد با مذهب تشیع یا دخالت دادن انگیزه های تبشیر مسیحی یا وجود انگیزه های استعماری یا با به کارگیری ابزارهایی چون سفرنامه و گزارش نامه نویسی، به مخاطبین، تصویری نادرست از مفهوم امامت و خلافت حضرت علی(علیه السلام) در اذهان عموم مخاطبین در جهان ترسیم نموده اند. نویسنده جهت آگاهی دادن بهتر مخاطبین گرامی، در این مقاله نسبت به نظرات مستشرقین درباره مسئله جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله)، ترجیح می دهد تا ابتدا مفاهیم کلیدی در این مسئله در زمینه خاورشناسی را از جمله تعریف آن و روش های کاربردی خاورشناسان در تحلیل مسائل را به صورتی موجز مورد بررسی قرار دهد.

از آثار علمی که توسط مستشرقان یا درزمینه مطالعات ایشان درباره ابعاد شخصیتی امام علی(علیه السلام) انجام گرفته است که به مهم ترین این آثار اشاره می شود:

1. آنگیری، گابریل، شهسوار اسلام، نشر سپهر، تهران: 1354 ش

2. اردشیرنیا، علی رضا، نقد و بررسی دیدگاه مؤلفان و اندیشمندان شهیر غیرمسلمان درباره امام علی بن ابی طالب(علیه السلام) براساس قرآن و سنت، دانشگاه پیام نور: 1388ش.

3. پاولوویچ، ایلیا، اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، 1350ش.

4. جرداق، جرج، الامام علی(علیه السلام) صوت العدالة الانسانیة، ترجمه: محمد هادی

ص: 132

خسروشاهی، انتشارات فراهانی، تهران: 1344ش.

5. ژایگر، رودولف، خداوند علم و شمشیر، ترجمه: ذبیح الله منصوری، کتاب فروشی ایرانیان، تهران: 1348ش.

6. کتانی، سلیمان، امام علی(علیه السلام) پیشوا و پشتیبان، مترجم: سیدجواد هشترودی، تهران: 1365ش.

7. کریم خانی و صمدانی، علی(علیه السلام) فراسوی ادیان، چاپ اول، نشر دانش حوزه، قم: 1383ش.

8. مادلونگ، ویلفرد، جانشینی محمد(صلی الله علیه و آله)، مترجم: احمد غائی، جواد قاسمی و …، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377ش.

ما در این مقاله در تلاش هستیم دیدگاه های مستشرقان درباره جانشینی امیرالمومنین(علیه السلام) را ذکر کنیم.

حالی است که بعضی خاورشناسان مانند پروفسور هانری کربن، مستشرق فرانسوی، به صراحت از لزوم وجود امام منصوب از طرف خداوند در همه اعصار، جهت حفظ رابطه هدایت الهی میان خالق و خلق، به عنوان امتیازات بی بدیل مذهب تشیع، سخن به میان آورده است.

جان بایرناس در کتاب تاریخ جامع ادیان، در مورد مباحث اختصاصی مکتب تشیع که بعضا دایره آن اموری چون: تنصیصی بودن خلافت بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و دیدگاه خاص شیعیان در مسئله قضا و قدر و اختیار و ... را شامل می شود، معتقد است که: «همین که مخالفان و منتقدان مکتب تشیع، عقاید شیعیان را جالب و جاذب افکار می دانند، خود می تواند دلیلی بر حقانیت شیعه باشد.» (بایرناس، تاریخ جامع ادیان، ص766). اگرچه در این مقاله رسالت عمده و اصلی ما مروری بر اندیشه و آراء مستشرقان در زمینه موضوع بسیار مهم و حیاتی خلافت و جانشینی بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) می باشد، و در این مسیر از گذرگاه روش شناسی پژوهشی مستشرقان ورودی هم داشته ایم، لکن اعتبارسنجی این آراء بعد از عرضه شان، امری است که به نظر نویسنده اگر درصدد آن بر نیاییم، مقاله پیش رو از این جهت دچار نقصان و کاستی خواهد شد. برای رفع این مسئله، در انتهای عرض آراء مستشرقینی که در بررسی های استشراقی خود به مسئله خلافت بعد از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) پرداخته اند؛ به صورت بسیار مختصر و اجمالی به برخی از ادله محکم تشیع در اثبات عقیده پیروان این مکتب در نظریه تنصیصی بودن مسئله جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم اشاره خواهیم کرد:

علی(علیه السلام) را به جانشینی خود معرفی فرمود (اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ص329).

ارائه داده است، زیرا تمام ابعاد موضوع را در تحلیل خود ندیده است و استدلال ها و استنتاج های بعضاً تعجب برانگیزی دارد.

وی در ارتباط با جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بعد از مناقشات و رد و قبول های فراوان نظرات زیر را برمی گزیند:

- به طور ضمنی روایات بیانگر تقدم علی(علیه السلام) در اسلام آوردن را ترجیح می دهد و می گوید: «در نخستین روایات نام (امام) علی(علیه السلام) قبل از ابوبکر آمده است.» (ابن هشام، السیرة النبویة، ج1، ص262؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص112؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج3، ص1090؛ ابن اثیر، اسدالغابة، ج1، ص287؛ Gleave, 2007-2011: 62).

- با حدیث «یوم الدار» (انذار) با احتمال و تردید برخورد می نماید: «رابطه نزدیک (امام) علی(علیه السلام) با محمد(صلی الله علیه و آله) در زمان حضور وی در مکه و مدینه، در همه منابع مرتبط ذکر شده است. احتمالاً در اوایل رسالت، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) در مکه، در میان مسلمانان اعلام داشته که (امام) علی(علیه السلام) برادر، امین و جانشین من (اخی، وصی و خلیفتی) است.» (Gleave, 2007: 62).

- درباره قضیه «لیلة المبیت» با اطمینان بیشتری می گوید: «(امام) علی(علیه السلام) با خوابیدن در رختخواب پیامبر(صلی الله علیه و آله)، جان خود را به خطر انداخت تا مهاجرت (حضرت) محمد(صلی الله علیه و آله) از مکه به مدینه مخفی بماند؛ بدین وسیله نقشه قریشیان برای قتل پیامبر(صلی الله علیه و آله) را ناکام گذاشت.» (ابن اثیر، اسدالغابة، ج4، ص25؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج3، ص270؛ ابن بطریق، خصائص الوحی المبین، ص1406؛ نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص4؛ قمی، تفسیر القمی، ج1، ص275؛Gleave, 2007-2011: 62).

- وی به قضیه «عقد اخوت» پیامبر با امام علی(علیه السلام) نیز این گونه اشاره می نماید: «اندکی پس از هجرت، وقتی جامعه اسلامی با تهدید شقاق و انفصال روبه رو شد، پیامبر(صلی الله علیه و آله) اعلام کرد که هر مسلمانی باید دیگری را به عنوان برادر خود بشناسد. هدف از این اقدام ایجاد پیوند و اتحاد میان مهاجران زودرنج (از مکه) و انصار (از مدینه) بود. طبق این

ص: 138

روایت، پیامبر(صلی الله علیه و آله) (امام) علی(علیه السلام) را به عنوان برادر خود برگزید.» (حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص14؛ Gleave, 2007-2011: 63).

- وی درباره واقعه غدیر خم، نظرش را همراه با قضاوت چنین بیان می کند: «این واقعه را می توان به عنوان تفویض رهبری معنوی، نه رهبری سیاسی، دانست.» (امینی، الغدیر، ج1، ص31و34؛ Gleave, 2007-2011: 63).

- او درباره «سقیفه» می گوید: «به طور کلی پذیرفته شده است که بعد از وفات محمد(صلی الله علیه و آله)، در شهر مدینه و در جایی به نام سقیفه (مکان ملاقات) بنی ساعده گرد هم آمدند تا درباره رهبری جامعه تصمیم گیری کنند. مدعیان اصلی ابوبکر و عمر بودند.»؛ وی ادامه می دهد که «(امام) علی(علیه السلام) در این زمان (بر طبق اغلب منابع) مشغول کفن و دفن پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود و در سقیفه حضور نداشت.»؛ و می گوید: «نویسندگان شیعی از این کار با عنوان حراست (امام) علی(علیه السلام) از میراث پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مقابل حرص و طمع ابوبکر و عمر برای قدرت نام برده اند.» (Gleave, 2007: 63-64). گلیو سکوت حضرت علی(علیه السلام) مقابل رأی سقیفه را به جهت حفظ جامعه نوپای اسلامی امری ضروری دانسته است (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج9، ص58)؛ (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 172)؛ (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص116؛ Gleave, 2007-2011: 63).

- گلیو برخلاف تصریحات امام علی(علیه السلام) که در منابع شیعی نقل شده است، درباره «خلافت» ایشان گفته است: «پس از آن که معلوم شد از حمایت خوبی برخوردار است، مقام خلافت را پذیرفت.» (Gleave, 2007-2011: 64). این در حالی است که امام علی(علیه السلام) درباره علت پذیرش خلافتشان فرموده اند: «اگر حضور حاضران نبود و حجت به سبب وجود یاران تمام نمی شد، افسار شتر خلافت را بر پشت آن می انداختم.» (شریف رضی، 1368، خطبه های 3، 33، 207).

ص: 139

خاندان و فرزندان محمد(صلی الله علیه و آله) که در قرآن ذکر شده، لازم است او نیز جایگاه ممتازی برای خاندان خود در نظر گرفته باشد. (همان) و در ادامه با کمال تعجب می گوید: «قرآن هیچ پیش بینی و یا حتی اشاره ای به جانشینی محمد(صلی الله علیه و آله) نکرده است.» (مادلونگ، جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)، ص33-34).

اعتقادی شیعه نداشته است.

شرط است که همان اولی الامر می باشند و علاوه بر آیات قرآنی، روایات نبوی نیز مصادیق اولی الامر را علی(علیه السلام) و ائمه یازده گانه از نسل ایشان ذکر کرده اند (امینی، الغدیر، ج1، ص165؛ فخر رازی، تفسیر کبیر، ج10، ص144).

اصلاً سفید نیست و یا اثبات سفیدی ماست مقدمه ای برای نفی سیاهی از ذغال است.» (نیکلسون، ص20) و گویا به همین علت نیز خانم «آن ماری شیمل» حقیقتاً تصویر ذهنی ساخته شده توسط مستشرقین سده های میانه از اسلام و پیامبر اسلام را مخدوش و تحریف شده می داند. وی معتقد است که چنین تصویر ساختگی کاملا برخلاف آموزه های قطعی و سیره عملی پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مبارزه گری ایشان با انواع مصادیق بت پرستی و شرک و کفر می باشد. به نظر نویسنده، می توان به عواملی که باعث می شود عموم تحلیل های مستشرقین و مخصوصاً تحلیل های ایشان درباره مسئله جانشینی پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) سست باشد، عبارتند از:

• گرایش و یا بغض برخی از خاورشناسان که عمدتاً مسیحی و یا یهودی اند، به برخی از جریان های فکری یا سیاسی درون جامعه اسلامی، در گذشته یا حال (رک: پیشوایی، نقد دیدگاه تاریخی یک شرق شناس، ص27-56). استفاده از منابعی مورد نقد و غیراساسی در تاریخ اسلام که برخوردهایی غیرمنصفانه با مسائل اسلامی و یا جریانات اسلامی داشته اند.

• داشتن حس بدبینی نسبت به جهان اسلام و حس خودبرتربینی غربی به سبب انکار میراث فرهنگی، و ارزش های دینی مشرق نشینان (شیمل، محمد رسول خدا، ص11-18).

• داشتن اهداف سیاسی و استعماری طمع ورزانه نسبت به منابع و ثروت های طبیعی و انسانی مشرق زمین، چنان که برخی از ایشان در قالب شرق شناس یا گردشگر یا مبلغ تبشیری، به جمع آوری اطلاعات دقیق از سرزمین های شرقی و اسلامی و رساندن این اطلاعات به حکم رانان غربی اقدام می کردند.

• ناآشنایی با زبان و ادبیات عرب و عدم درک صحیح متون عربی.

• عدم درک صحیح فرهنگ اسلام و اسلام واقعی.

• تعصبات دینی و رقابت های سیاسی میان جهان غرب و شرق.

ص: 144

• نداشتن شیوه صحیح در انتخاب و نقد منابع اصیل فریقین، در مسائل اعتقادی و بنیادین.

• شناخت اسلام از مسائل فرعی و با روشی تاریخ مند و تاریخ گرا.

• منبع قراردادن کتاب هایی که در نسل های ابتدایی و میانه مستشرقین عامدانه بر ضد اسلام نوشته شده است.

13. بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف، بیروت: دار النشر، 1400ق.

14. بلک، آنتونی، تاریخ اندیشه سیاسی اسلام از عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا امروز، ترجمه: محمدحسین وقار، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1381ش.

15. پورطباطبائی، سیدمجید، مقاله «شرق شناسی؛ مفهوم و تاریخ»؛ مجله حسنا، تابستان و پاییز، شماره 5و6، 1389ش.

16. پیشوایی، مهدی، نقد دیدگاه تاریخی یک شرق شناس، تاریخ در آینه پژوهش، سال دوم، شماره دوم، ص27-56، 1384ش.

17 جرداق، جرج سعجان، الامام علی(علیه السلام) صوت العدالة الانسانیة، بیروت، دارالروائع، 1958م.

18. حسینی طباطبائی، مصطفی، نقد آثار خاورشناسان، تهران، 1363ش.

19. الدسوقی، محمد، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ترجمه: محمودرضا افتخارزاده، تهران، نشر هزاران، چ اول، 1376ش.

20. ریچارد، بوش و دیگران، جهان مذهبی، (ادیان در جوامع امروز)، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگی و اسلامی، 1378ش.

21. زریاب خویی، عباس، سیره رسول الله، تهران، سروش، چاپ چهارم، 1388ش.

22. زقزوق، محمود حمدی، الخلیفة الفکریة للصراع الحضاری، قاهره، دار المعارف، [بی تا].

23. زمانی، محمدحسن، شرق شناسی و اسلام شناسی غربیان، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1385ش.

24. زمخشری، محمودبن عمر، الکشاف، بیروت: دار الکتاب العربی، 1406-1407ق.

25. شریف رضی، نهج البلاغه، ترجمه: سیدجعفر شهیدی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1368ش.

26. شیمل، آنه ماری، محمد رسول خدا، ترجمه: حسن لاهوتی، تهران: انتشارات علمی – فرهنگی، چاپ اول، 1383ش.

27. طبرسی، فضل بن حسن ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، تهران: ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372 ش.

28. عبدالمحمدی، حسین، مقاله «نقدی بر دیدگاه مادلونگ درباره خلافت امام علی(علیه السلام) در کتاب «جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)»، دو فصلنامه پژوهشنامه کلام، سال دوم، شماره سوم، ص109، 1394ش.

ص: 147

29. علی الصغیر، محمّدحسین، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، ترجمه: محمّدصادق شریعت، چاپ اوّل، قم، مؤسسه مطلع الفجر، ص13، 1372ش.

30. علی الصغیر، محمدحسین، المستشرقون و الدراسات القرآنیة، بیروت، دار المورخ العربی، 1420ق.

31. غضنفری، سعادت «بررسی و نقد مقاله «[امام] علی بن ابی طالب [(علیه السلام)]»، دایرةالمعارف اسلام (EI3)»، در: پژوهشنامه علوی، س4، ش1، ص53-77، 1392ش.

32. فیلیپ خوری، حتی، شرق نزدیک در تاریخ، ترجمه: قمر آریان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ دوم، 1382ش.

33. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تصحیح: سید طیب موسوی جزائری، قم: مؤسسه دار الکتاب، 1367ش.

34. کالین. ا. رنان، تاریخ علم کمبریج، ترجمه: حسن افشار، تهران: نشر مرکز، چاپ پنجم، 1385ش.

35. گلدزیهر، درس هایی درباره اسلام، ترجمه: علی نقی منزوی، تهران، انتشارات ردیاب، چاپ دوم، 1357ش.

36 گلیو، رابرت، «گفت وگو با رابرت گیلو»، کتاب ماه دین، ش141، ص24-25، 1388ش.

37. لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه: هادی خاتمی بروجردی، تهران، صدر، چاپ اول، 1350ش.

38. مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)، ترجمه: احمد نمایی و همکاران، ج 6، آستان قدس رضوی، مشهد، 1393ش.

39. ماسینیون، لویی، مباهله در مدینه، ترجمه: محمودرضا افتخارزاده، تهران: انتشارات قلم، چاپ اول، 1378ش.

40. مالرب، میشل، انسان و ادیان، ترجمه: مهران توکلی، تهران: نشر نی، چاپ پنجم، 1385ش.

41. مدنی، سیدمحمود، «نقد دیدگاه های اهل سنت درباره حدیث غدیر»، نشریه علوم حدیث، ش7، ص121-153، 1377ش.

42. منسفیلد، پیتر، تاریخ خاورمیانه، ترجمه: عبدالعلی اسپهبدی، چاپ اول: انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1385ش.

43. منوچهری، عباس، مبانی اندیشه انتقادی ماکس وبر، مجله اطلاعات سیاسی - اقتصادی، سال دهم،

ص: 148

شماره 7 و 8، فروردین و اردیبهشت 1375ش.

44. نصیری، محمد، مقاله «شرق شناسی و تاریخ اسلام»، مجله معارف، مهر، شماره 2، 1380ش.

45. نیشابوری، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411ش.

46. نیومن، اندروجی، دوره شکل گیری تشیع دوازده امامی، ترجمه: مهدی ابوطالبی و دیگران، قم: موسسه شیعه شناسی، چاپ اول، 1386ش.

47. واحدی النیشابوری، ابوالحسن علی بن احمد، اسباب النزول، المکتبة العصریه، بیروت، 1425 ق.

48. هاشمی خویی، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تصحیح: ابراهیم میانجی، حسن حسن زاده آملی، تهران، اسلامیه، 1400.

49. هاینس، هالم، تشیع، ترجمه: محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ اول، 1385ش.

50. Gleave, Robert (2007-2011). "Ali b. Abi Talib"، in: Encyclopedia of Islam, 3 Ed, B. Gudrun Kramer, Denis Martine, John Nawas and Everett Rawson, E. J. Brill.

51. Gleave, Robert (2007).Scripturalist Islam: The History and Doctrines of the Akhbari School of Shii Thought, Brill.

52. Brockelmann, K. (1939). History of the Islamice People, London: Routledg and kegan Paul LTD.

53. Goldziher, I. (1971). Muslims Studies, Tr Barber and Stem, Chicago: Aldine Inc.

54. Madelung, W. (1996). The Succession to Muammad: A Study of the Early Caliphate, Cambridge: University of Cambridge Press.

55. Mohammad Asad: Islam at the Cross Road( 7 th ed I.C.R).

56. Graham, W. A. (1999). ‘‘Review of the Succession to Muammad: A Study of the Early Caliphate’’, Muslim World, 89.2.

57. Vagliri, V. (1993). "Ali ibn Abi Talib", in: Encyclopedia of Islam, ed2, Ed By G. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinri CHS, Leiden-New York, E. j. Brill.

58. Dakake, M. M. (2007). The Charismatic Community: Shiʻite Identity in Early Islam, New

York, State University of New York Press.

59. Graham, W. A. (1999). ‘‘Review of the Succession to Muammad: A Study of the Early Caliphate’’, Muslim World, 89.2.

ص: 149

ص: 150

ص: 152

در این پژوهش، نخست نقدی کوتاه و کلی در روش تحقیق مادلونگ داشته، سپس برخی عبارات او را مورد بررسی قرار داده ایم (این عبارات، برگرفته از مقدمه کتاب است).

پیش از ورود به مباحث اصلی و برای آشنایی با فضای فکری و سوگیری عملی مستشرقان نسبت به اسلام و مسائل مربوط به آن، به گونه های مختلفِ مستشرقان اشاره می کنم. خاورشناسان به دو گروه تقسیم می شوند:

مادلونگ است. هم چنین در فهم هایش از آیات قرآن کریم، به دلیل مراجعه نکردن به بیانات اهل بیت(علیهم السلام) – دست کم در تعدادی از آیات – برداشت هایش نادرست بوده است.

البته اشاره دوباره داریم به این که او نسبت به بیشتر مستشرقان و اسلام پژوهان، انصاف علمی را بهتر مراعات کرده و تاثیرپذیری کمتری از تاریخ نگاری و حدیث سازی جریانی (به نفع مکتب خلفا و سلطه اموی) داشته است؛ گذشته از کینه و دشمنیِ برخی از آنان با اصل اسلام و پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله)، که در دیدگاه هایشان تاثیر گذاشته و از انصاف علمی و اخلاقی به دور مانده اند. لامنس و کایتانی را می توان نمونه ای از خاورشناسانِ متأثر و متعصب عنوان کرد. هنری لامنس (1862-1937) مستشرق بلژیکی و روحانی مسیحی کینه توز با اسلام، که به دلیل کینه شدیدش از اسلام، به ستایش از امویان پرداخته است (ر.ک: مادلونگ، همان، ص29، پاورقی مترجمان). لئون کایتانی (1869-1926) خاورشناس ایتالیایی و هم عقیده لامنس، که او نیز مانند لامنس دشمنی شدیدی با اسلام داشت و ازاین رو سخت مخالف خاندان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و طرفدار جدی امویان بود (مادلونگ، همان، ص30، پاورقی مترجمان).

(655ق)، همه علمای معتزله بغداد (از جمله خودش) و نیز عده ای از معتزله بصره، قائل به افضلیت امیرمؤمنان علی(علیه السلام) پس از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نسبت به همه مردم، از جمله ابوبکر بوده اند: «و قال البغدادیون قاطبة قدماؤهم و متأخروهم ... إن علیا(علیه السلام) أفضل من أبی بکر. و إلی هذا المذهب ذهب من البصریین ... و أما نحن، فنذهب إلی ما یذهب إلیه شیوخنا البغدادیون من تفضیله(علیه السلام)» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص7-9). وی در مقدمه کتاب نیز به این امر اشاره نموده است: «... وَ قَدّمَ المَفضُولَ عَلَی الأفضَل لِمَصلَحةٍ أقتَضَاهَا التَّکلِیف» (ابن ابی الحدید، همان، ص3) شکر خدا که ... مفضول را بر افضل مقدم کرد، به سبب مصلحتی که تکلیف، آن را اقتضا کرد».

بنابراین بخشی از اهل سنت اعتقاد به مفضولیت ابوبکر نسبت به امیرمؤمنان علی(علیه السلام) داشته اند.

عایشه پیشنهاد کرد کسی را پیش ابوبکر، حفصه گفت کسی را پیش عمر فرستند و همگی پیش پیامبر گردآمدند. سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: بروید، اگر نیازی به شما داشتم شما را فرامی خوانم. «قَالَ رَسوُل الله(صلی الله علیه و آله) إِبعَثُوا إِلَی عَلِیّ فادّعُوهُ، فَقَالَت عَائِشَة: لَو بَعَثت إلی أَبی بَکر! وَ قَالَت حَفصَة: لَو بَعَثت إِلَی عُمر! فَاجتَمَعُوا عِندَهُ(صلی الله علیه و آله) جَمِیعاً، فَقَالَ رَسُول الله(صلی الله علیه و آله): إِنصَرِفُوا، فَإن تَکُ لِی حَاجَةٌ أبعَثُ إلَیکُم. » (ابن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج 3، ص196).

بود. آیات مربوط به غدیر خم و روایات نبوی در این باره، بیان گر نصب الهیِ حضرت علی(علیه السلام) و ماموریت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در تبلیغ آن به مردم بوده است؛ از جمله آیات (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ) (مائده/67)؛ ای پیامبر! آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا (به مردم) برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای! خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم نگاه می دارد؛ و خداوند، جمعیّت کافران (لجوج) را هدایت نمی کند.» و (سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ) (معارج/1)؛ تقاضاکننده ای تقاضای عذابی کرد که واقع شد!». (در شان نزول این آیه آمده است: هنگامی که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) حضرت علی(علیه السلام) را در روز غدیر خم به امامت امت منصوب فرمود، چیزی نگذشت که این موضوع در نقاط مختلف اسلامی منتشر شد. نعمان بن حارث فهری - با اختلاف در نام - خدمت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و عرض کرد تو به ما دستور دادی شهادت به یگانگی خدا و این که تو فرستاده او هستی دهیم ما هم شهادت دادیم، سپس دستور به جهاد و حج و روزه و نماز و زکات دادی ما همه این ها را نیز پذیرفتیم، اما با این ها راضی نشدی تا این که این جوان (اشاره به علی(علیه السلام) است) را به جانشینی خود منصوب کردی و گفتی: مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاَهُ، آیا این سخنی است از ناحیه خودت یا از سوی خدا؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: قسم به خدایی که معبودی جز او نیست، این از ناحیه خدا است. نعمان روی برگرداند، درحالی که می گفت «اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ، فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ؛ خداوندا! اگر این سخن حق است و از ناحیه خود، سنگی از آسمان بر ما بباران!» این جا بود که سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را کشت، همین جا آیه (سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ) نازل گشت. شان نزولی که گذشت، در تفسیر نمونه به نقل از مجمع البیان، ج10، ص352 از امام صادق(علیه السلام) آمده است . البته همین مضمون را بسیاری از مفسران اهل سنت و راویان حدیث - با مختصری تفاوت - نقل کرده اند. علامه امینی در

ص: 160

الغدیر (امینی، الغدیر، ج1، ص329-246) آن را از سی نفر از علمای معروف اهل سنت، با ذکر مدرک و نقل عین عبارت آورده است (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه ، ج25، ص7-8)).

بنابراین امامت هم چون نبوت، جایگاهی الهی است که خدا خود، هرکس را که بخواهد برمی گزیند و این گزینش، بر طبق علم ازلی الهی بر شایستگی فرد و عصمت خدادادی (برای اثبات عصمت اعطائی و تکوینی، می توان به آیات و روایاتی از جمله آیه 33 سوره احزاب و حدیث ثقلین اشاره کرد. در آیه مورد اشاره، سخن از تطهیر اهل بیت(علیهم السلام) از هرگونه رجس و پلیدی، به اراده تکوینی الهی است و در حدیث ثقلین، معیّت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) با قرآن عزیز و فرمان به تمسک مطلق به هر دو، نشان از عصمت و مصونیت از هرگونه خطای هر دو دارد) است و پیامبر، تنها، معرِّف، مبلِّغ و مبشِّرِ امام از طرف خدا به مردم است.

البته ناگفته نماند موضوع خویشاوندی و اندیشه تعظیم اهل بیتِ پیامبران، به ویژه اهل بیتِ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) برخاسته از اراده الهی است و خدا در قرآن کریم، «ذرّیّه» و «آل» پیامبران را مشروعیت بخشیده است:

(إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَی ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِیمَ وَ ءَالَ عِمْرَانَ عَلیَ الْعَالَمِینَ * ذُرِّیَّهً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَ اللَّهُ سمِیعٌ عَلِیمٌ) (آل عمران/33-34)؛ خداوند، آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد. آن ها فرزندان و (دودمانی) بودند که (از نظر پاکی و تقوا و فضیلت،) بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند؛ و خداوند، شنوا و داناست (و از کوشش های آن ها در مسیر رسالت خود، آگاه می باشد).» و آیه (وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنَا فیِ ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْکِتَابَ وَ ءَاتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فیِ الدُّنْیَا وَ إِنَّه فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ) (عنکبوت/27)؛ و (در اواخر عمر) اسحاق و یعقوب را به او بخشیدیم و نبوت و کتاب آسمانی را در دودمانش قرار دادیم و پاداش او را در دنیا دادیم و او در آخرت از صالحان است».

ص: 161

بنابراین، اندیشه امامت بلافصل حضرت علی(علیه السلام) - خویشاوند نزدیک پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و هر دو از نسل پاک اسماعیل(علیه السلام) - و اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) آموزه ای است قرآنی؛ نه آن چنان که ناصبی ها و دشمنان اهل بیتِ پیامبر(صلی الله علیه و آله) خیال کرده اند که باور به امامت خویشاوند پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) تفکری است جاهلی و یهودی (ر.ک: ابن تیمیّه، منهاج السنة النبویّة فی نقض کلام الشیعة و القدریّة، ج3، ص269 و ج1، ص6) جا دارد در مقابلِ تفکر متعصبانه عثمانی، که چنین آموزه های مسلّم قرآنی را نادیده گرفته اند، تحلیل شرق شناسانه یک نامسلمان را ستود؛ چراکه آن، قول به امامت بلافصل حضرت علی(علیه السلام) را تفکری جاهلی می داند و این، آموزه ای قرآنی. مادلونگ می نویسد: «تا آن جاکه قرآن افکار محمد(صلی الله علیه و آله) را بیان می کند روشن است که او در نظر نداشت ابوبکر جانشین طبیعی او باشد و نه به انجام این کار راضی نبود. ... در هر صورت او جانشینی خود را جز در نور هدایت قرآن، که درباره جانشینان پیامبران سلف بیان شده بود، نمی دید» (مادلونگ، همان، ص45).

او در جای دیگر دارد: «این امر [جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله)] به نصّ قرآن با انتخاب الهی تعیین می شود و خداوند معمولاً جانشینان آنان را از خویشاوندان خود آنان برمی گزیند؛ خواه این جانشینان پیامبر باشند یا نباشند» (مادلونگ، همان، ص47). به نوشته مادلونگ، «این قرآن شامل دستورهای خاصی است در مورد حفظ پیوندهای خویشاوندی و وراثت و نیز داستان ها و روایاتی درباره خلافت پیامبران سلف و خاندان های آنان، مطالبی که نمی تواند با جانشینی محمد(صلی الله علیه و آله) بی ارتباط باشد» (مادلونگ، همان، ص32-33.) اهمیت «حقوق خویشاوندی و خاندان های پیامبران در قرآن» به حدّی بوده است که مادلونگ را واداشته تا با همین عنوان، پژوهشی قرآنی انجام دهد (مادلونگ همان، ص33-48. البته توجه داریم که ممکن است بخشی از آن پژوهش قابل نقد باشد.) در مقابل، ابن تیمیه - چنان که گذشت - اندیشه گرامی داشتِ آل پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به جاهلیت نسبت داده

ص: 162

و آنان را سزاوار خلافت نمی داند؛ البته همو، هرگز آل ابی سفیان و آل مروان را که خلافت را میان خود موروثی کردند، مؤاخذه نمی کند و آنان را خلفای برحق اسلامی می شمارد! - چنان که برخی نویسندگان نیز به این مسئله توجه نموده اند (علی زاده موسوی، سلفی گری و وهابیت، ص222).

البته توجه داریم که گزینش الهی بی حساب نیست و خویشاوندان پیامبران باید شایستگی لازم و کافی برای احراز مسئولیت الهی را داشته باشند و «ستم کاران»، اگرچه از ذریه پیامبران، قابلیت تصدی جایگاه رفیع امامت (عهد الهی) را ندارند؛ چنان که خداوند فرموده است: (وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ) (بقره/124)؛ (به خاطر آورید) هنگامی که خداوند، ابراهیم را با وسایل گوناگونی آزمود و او به خوبی از عهده این آزمایش ها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم!» ابراهیم عرض کرد: «از دودمان من (نیز امامانی قرار بده!)» خداوند فرمود: «پیمان من، به ستم کاران نمی رسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند، شایسته این مقامند)».

برای حمایت از او [ابوبکر] کودتای سقیفه را سامان داده و مدینه را تحت تسلط او درآورده بود» (مادلونگ، همان، ص97). توجه داریم که تنها سه تن از مهاجران (ابوبکر، عمر و ابوعبیده) در سقیفه حضور داشتند. چنان که جعفریان نوشته است، پس از خاتمه بیعت در سقیفه، آنان از آن محل خارج شدند و بنا به روایت براء بن عازب، در کوچه ها به راه افتادند و به هر کس می رسیدند دست او را گرفته، به دست ابوبکر می مالیدند؛ چه آن شخص بدین کار تمایلی می داشت یا نه. توجه این گروه در بیعت گرفتن برای ابوبکر تا اندازه ای بود که بنا به نقل ابن ابی شیبه، آنان در مراسم تدفین پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) حضور نداشتند و پس از دفن، بازگشتند: «إنّ اَبَابَکر وَ عُمَر لَم یَشهَدَا دَفنَ النَّبِیّ(صلی الله علیه و آله) وَ کَانَا فِی الأنصارِ فَدُفِنَ قَبلَ أَن یَرجِعَا.» در اخبار مربوط به دفن آن حضرت، در میان افرادی که نام برده شده اند، یادی از این دو نفر وجود ندارد و این نشان می دهد که ابوبکر و یارانش از دوشنبه که پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) رحلت کرد، تا فردای آن روز به طور کامل مشغول بوده اند و نمی توانسته اند به سراغ جنازه آن حضرت آمده باشند.

گذشته از این که سعدبن عباده خزرجی - که هرگز حاضر به بیعت با ابوبکر و عمر نشد - و گروهی از خزرج نیز که در سقیفه بیعت نکردند، پس از پایانِ کار بیعت گیریی که اشاره شد، کسانی به مخالفت برخاستند. افزون بر دو شخصیت برجسته بنی هاشم، امام علی(علیه السلام) و عباس، دیگرانی هم چون زبیر، خالدبن سعید، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، براء بن عازب و اُبَیّ بن کعب مخالفت خود را اعلام کردند. کسانی در خانه امام علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(س) به عنوان اعتراض، تحصن نمودند، که با برخورد شدید عمر و هواداران وی روبه رو شدند. او شمشیر زبیر را شکست و به گزارش ابن عبدربّه، او که قَبَسی آتش در دست داشت، تهدید به آتش زدن خانه کرد. البته این نظر که چنین اقدامی صورت گرفت، در میان شیعیان وجود داشته است.

ناگفته نماند تا پیش از شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) نه تنها امام علی(علیه السلام)، بلکه

ص: 164

هیچ یک از بنی هاشم با ابوبکر بیعت نکردند. امام(علیه السلام) هم، دلیل بیعت خود را حفظ اتحاد امت اسلامی در برابر مرتدّان و کفار اعلام نمود و به همین دلیل بود که آن حضرت در برابر درخواست ابوسفیان که حاضر شده بود با ایشان بیعت کند، مخالفت کرد و او را از خود راند. امام(علیه السلام) در برابر سخن ابوسفیان که از او خواست اجازه ندهد خلافت در میان بنی تیم بماند، فرمود: «تو همیشه دشمن اسلام و مسلمانان بوده ای.» به نقل از مدائنی، زمانی که جنگ با مرتدّان آغاز شد، عثمان نزد امام علی(علیه السلام) آمد و گفت: تا وقتی که تو بیعت نکنی، کسی به جنگ این افراد نخواهد رفت. او هم چنان اصرار کرد تا امام را نزد ابوبکر آورد و آن حضرت بیعت کرد و مسلمانان خوشحال شدند (جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج2، ص25-28).

بنابراین، طبق منابع شیعه و سنّی، روی کار آمدن ابوبکر، «با حمایت اکثر صحابه» نبود؛ هرچند که بعدها به عللی هم چون اتحاد مسلمانان در مقابل مرتّدها و کفار، حمایت از خلیفه اسلامی - اگرچه غاصب - لازم می نمود. در تایید این سخن که خلیفه شدن ابوبکر با خواست اوّلیه و حمایت دل بخواهی اکثریت انجام نشد، بلکه غصب او حاصل زمینه چینی های پیشینی بود، می توان دلایل و قرائنی را بیان نمود.

1. ترک جیش اسامه و بازگشت به مدینه؛

2. انکار وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله) از طرف عمر؛

3. جلوگیری از آوردن کاغذ و دوات برای پیامبر(صلی الله علیه و آله)؛

4. تلاش برای کسب جایگاه امامت نماز به جای پیامبر(صلی الله علیه و آله) در روزهای بیماری آن حضرت؛

5. سخن حضرت علی(علیه السلام) به عمر: «شیر خلافت را بدوش که برای تو نیز نصیبی خواهد بود، امروز زمام آن را محکم برای ابوبکر در دست گیر، تا فردا در اختیار تو باشد.»؛

6. نامه معاویه به محمدبن ابی بکر و اشاره به ساختن ابوبکر و عمر بر ضد علی(علیه السلام) و

ص: 165

غصب خلافت؛

7. واگذاری خلافت از طرف ابوبکر به عمر؛

8. سخن عمر پس از مجروح شدن به دست ابولؤلؤ که اگر ابوعبیده زنده بود، او را به جانشینی برمی گزیدم.

طبق این دلایل و قرائن می توان چنین نتیجه گرفت - چنان که برخی نویسندگان به آن رسیده اند - (عالم زاده، همان، ص227) که بیعت ابوبکر طرحی برنامه ریزی شده بود و نه کاری شتاب زده و بی اندیشه (فلته)؛ سخنی که بعدها عمر، آن را «فلته» به حساب آورد. لامنس در مقاله «شورای سه نفره» به بیان ائتلاف ابوبکر، عمر و ابوعبیده از زمان های بسیار دور پرداخته و در آن، براساس روایات اهل سنت آورده است که عمر بعدها در حضور ابن عباس اعتراف کرد که ابوبکر نقشه کنارگذاشتن بنی هاشم را طرح کرد؛ زیرا به عقیده او «نبایست خلافت و نبوّت در یک خاندان با هم جمع شود.» (همان).

هرچند مادلونگ، نظری برخلاف آنان دارد و به گفته او، «تعداد مورّخان امروزی که افسانه سیف بن عمر درباره عبدالله بن سبا را پذیرفته اند بسیار اندک است» (همان). ولی اشکال در عبارتی است که به نقل از تاریخ طبری درخصوص «عقاید افراطیِ» منتسب به ابن سبا است که وی آن ها را شایع می کرد. البته مادلونگ، خود، نظری در این باره نداده و به نقل بسنده کرده است؛ ولی به جاست توضیحی در این باره ارائه شود.

آیا این سخن که «هر پیامبری را وصیّی است و ...» عقیده ای افراطی است؟ آیا پیامبران، وصیّ و جانشین نداشتند؟ آیا پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله) که آخرین پیامبر و صاحب آخرین و کامل ترین دین است، سزاوارتر نیست که برای بقای چنین دینی، اوصیایی الهی منصوب شده داشته باشد؟ از جمله اوصیای پیامبران، می توان از یوشع و شمعون، جانشینان موسی (ناگفته نماند جانشین نخستینِ موسی(علیه السلام)، هارون، که پیامبر نیز بود، پیش از حضرت موسی از دنیا رفت) و عیسی(علیه السلام) نام برد. در روایتی از سلمان آمده است که او از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) درباره وصیّ آن حضرت پرسید. پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: ای سلمان! وصیّ برادرم موسی که بود؟ سلمان عرضه می دارد: یوشع. سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله) می فرماید: همانا وصی و وارث من، کسی است که دینم را ادا و وعده ام را عملی می کند و او علیّ بن ابی طالب(علیه السلام) است: «حدیث الوصیة: من المسند» (شوشتری، إحقاق الحق، ج4، ص75 و الهیثمی، مجمع الزوائد، ج9، ص113 و متقی هندی، کنزالعمال، ج6، ص156، ابن حنبل، منتخب کنزالعمال فی هامش المسند، ج5، ص32، العسقلانی، تهذیب التهذیب، ج3، ص106، کنجی، کفایة الطالب، ص293، حسکانی، شواهدالتنزیل، ج1، ص77، طبری، الریاض النضرة، ص178، طبری ، ذخائرالعقبی، ص71) (جمیل حمّود، أبهی المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ج1، ص767، پاورقی). این کتاب، شرح و تحقیق کتاب مؤتمر علماء بغداد، نوشته مُقاتل بن عطیّه محاربی (481-541ق) از علمای مالکی است). عَن سَلمان، قَال: یَا رَسُول اللّه! مَن وَصِیُّکَ؟ قال: یا سلمان، مَن کَانَ وَصِیُّ أَخِی مُوسَی؟ قَالَ:

ص: 167

یُوشَع بن نُون. قَال: فَإنَّ وَصِییّ وَ وَارِثِی، یَقضِی دَینِی وَ یَنجِزُ مَوعِدِی عَلیّ بنُ أَبی طَالبٍ(علیه السلام)» (همان، متن).

احادیثی از منابع شیعه و سنّی نقل شده است که «برای هر پیامبری وصیّی است»؛ بنابراین، این باور و آموزه ای درست است؛ نه از «عقاید افراطیِ» منسوب به ابن سبای موهوم. در ادامه، به برخی از آن ها اشاره می شود.

امیرمؤمنان علی(علیه السلام) با اشاره به وظایف اوصیای پیامبران، وصایت خود نسبت به پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و انجام وظایف مربوط را گوشزد می کنند: «أَیُّهَا النَّاسُ، إِنِّی قَدْ بَثَثْتُ لَکُمُ الْمَوَاعِظَ الَّتِی وَعَظَ الْأَنْبِیَاءُ بِهَا أُمَمَهُمْ، وَ أَدَّیْتُ إِلَیْکُمْ مَا أَدَّتِ الْأَوْصِیَاءُ إِلَی مَنْ بَعْدَهُمْ؛ ای مردم! من پند و اندرزهایی که پیامبران در میان امّت های خود داشتند در میان شما نشر دادم، و وظائفی را که جانشینان پیامبران گذشته در میان مردم خود به انجام رساندند، تحقّق بخشیدم» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه 182، ص248-249).

شوشتری، صاحب شرح موضوعی نهج البلاغه، در شرح عبارت «وَ أَدَّیْتُ إِلَیْکُمْ مَا أَدَّتِ الْأَوْصِیَاءُ إِلَی مَنْ بَعْدَهُمْ»، حدیثی از امام رضا(علیه السلام) نقل می کند: «قال الرضا(علیه السلام): قال النبیّ(صلی الله علیه و آله): خَلقَ اللّهُ عزّوجلّ مئةَ ألف نبیّ و أربعةً وَ عِشرینَ أَلف نبیّ، أَنَا أکرَمُهُم عَلَی اللّه و لاَ فَخرَ، و خَلقَ اللّهُ عَزّوجلّ مِئَةَ ألف وَصیّ، وَ أَربعةَ وَ عِشرینَ أَلف وصیّ، فَعَلِیٌّ أَکرَمُهُم عَلَی اللّهِ وَ أَفضَلِهِم» (تستری، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، ج4، ص555؛ ر.ک: ابن بابویه صدوق، خصال، ج2، ص641، ج18 و ابن بابویه صدوق، أمالی، ص196، ح11، مجلس41 (تستری، همان، پاورقی). گفتنی است در این کتاب شماره خطبه مورد بحث، 180 است). پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) فرمودند: خدای عزیز و جلیل 124000 پیامبر آفرید که من گرامی ترین آنان نزد خدا هستم و او 124000 وصیّ خلق کرد که علی(علیه السلام) گرامی ترین و بافضیلت ترین آنان نزد خداست. علامه شوشتری هم چنین، حدیثی نبوی به نقل از ابن مغازلی [شافعی] می آورد که برای هر نبیّی، وصیّ و وارثی است و وصیّ و وارث من

ص: 168

علیّ بن أبی طالب(علیه السلام) است: «و روی ابن المغازلی عن ابن بریدة قال: قال النبیّ(صلی الله علیه و آله): لکلّ نبی وصی و وارث و إنّ وصیی و وارثی علیّ بن أبی طالب» (همان، به نقل از ابن مغازلی، مناقب، ص200و238).

مرحوم شوشتری پس از نقل آن روایات، سخن ابن ابی الحدید را در معنای «اوصیا» و «خلفا» و تفکیک میان آن ها نقل و نقد می کند. به نظر ابن ابی الحدید اوصیا کسانی اند که پیامبران، آنان را بر اسرار الهی آگاه کرده اند و ممکن است آنان، خلیفه به معنای امیر و مولا نباشند. همانا مرتبه اوصیا بالاتر از مراتب خلفاست: «الأوصیاء الذین یأتمنهم الأنبیاء علی الأسرار الإلهیة و قد یمکن أن لا یکونوا خلفاء بمعنی الإمرة و الولایة. فإنّ مرتبتهم أعلی من مراتب الخلفاء» (همان، به نقل از ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج2، ص517).

شوشتری در نقد این سخن می گوید: ممکن است خود پیامبران نیز به ولایت و حکومت نرسیده باشند؛ نوح، ابراهیم، موسی و عیسی(علیه السلام)، که از پیامبران اولوالعزم بودند، امیر و مولا نبودند و امارت، اگرچه حق آنان بود ولی حاکمان ستم کار، آنان را از حقشان بازداشته بودند. پیامبر ما(صلی الله علیه و آله)، سرور پیامبران، نیز پیش از هجرت به امارت نرسید. حکومت امری ورای پیامبری و وصایتِ پیامبری است. نبوّت و وصایت دو امر الهی است که خداوند، آن دو را جز در نفس کامل ملکوتی قرار نمی دهد و قابل انتزاع از آنان نیست. آنان که بر امیرالمؤمنین(علیه السلام) تقدّم نمودند، جایگاه حکومتیِ پیامبر(صلی الله علیه و آله) را از آن حضرت(علیه السلام) گرفتند، نه وصایت و خلافتش را. پس تعبیر ابن ابی الحدید از مراتب خلفا، غلط است:

«یمکن أن لایکون للأنبیاء أنفسهم إمرة و ولایة. فنوح و ابراهیم و موسی و عیسی، و هم من اولی العزم من الرسل لم یکن لهم إمرة و ولایة، و الإمرة و إن کانت حقّهم إلّا أنّ جبابرة عصرهم لم یدعوها، و نبیّنا(صلی الله علیه و آله) و هو سیّدالرسل لم تکن له قبل هجرته إمرة، و الملک أمر وراء النبوّة و وراء وصایة النبوّة، یؤتیه اللّه من یشاء و ینزعه ممّن یشاء، و أمّا النبوّة و الوصایة، فأمران من اللّه لا یجعلهما إلّا فی نفس کاملة ملکوتیة، و لایمکن انتزاعهما منهما، و

ص: 169

المتقدّمون علی أمیرالمؤمنین(علیه السلام) إنّما أخذوا منه سلطان النبیّ(صلی الله علیه و آله) و حکومته دون وصایته و خلافته. فتعبیر ابن أبی الحدید من مراتب الخلفاء غلط» (همان، ص556).

و) پیش بینی و اشاره قرآن به جانشینی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)

مادلونگ در عبارتی می نویسد: «قرآن هیچ پیش بینی و یا حتی اشاره [آشکاری] به جانشینی محمد(صلی الله علیه و آله) نکرده و به همین علت مورخان غیراسلامی در این مورد تقریباً از آن چشم پوشیده اند» (مادلونگ، همان، ص32).

البته وی درست در ادامه همان عبارت می نویسد: «امّا این قرآن شامل دستورهای خاصی است در مورد حفظ پیوندهای خویشاوندی و وراثت و نیز داستان ها و روایاتی درباره خلافت پیامبران سلف و خاندان های آنان، مطالبی که نمی تواند با جانشینی محمد(صلی الله علیه و آله) بی ارتباط باشد.»؛ ولی آیا به راستی قرآن هیچ پیش بینی و یا حتی اشاره ای به جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) نکرده است؟ بله، اگر انتظار این باشد که مورخ غیرمسلمان با دیده تاریخی صرف، آن هم مطابق با احادیثِ ساختگی و تاریخ نگاریِ جریان حاکم اموی، آن موضوع را به درستی دریابد، توقعی نابجاست. کار ستودنی ای که مادلونگ انجام داد، این بود که برخلاف برداشت آن مورخان، به بازپژوهی در موضوع جانشینی پیامبر(صلی الله علیه و آله) بپردازد و افزون بر منابع لازم، به قرآن کریم نیز مراجعه مستقیم داشته باشد و بهره هایی برداشت کند.

در این جا با نگاه درون دینی و قرآنی می گوییم: قرآن هم پیش بینی و هم اشاره به جانشینیِ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نموده است؛ در ادامه، برخی از این آیات را یادآور می شویم:

آیه یکم: (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) (مائده/55)؛ سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آن ها که ایمان آورده اند؛ همان ها که نماز را برپا می دارند و در حال رکوع، زکات می دهند.» این آیه که معروف به آیه «ولایت» است، گویای ولایت خدا، رسول خدا و آن مؤمنانی است که در

ص: 170

حال رکوع زکات می دهند. در منابع تفسیری، حدیثی و تاریخی درباره شأن نزول آیه آمده است که این آیه به هنگام بخشیدن انگشتر به سائل از طرف امیرمؤمنان علی(علیه السلام) نازل شد.

آیه دوم: (وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْأَقْرَبینَ) (شعراء/214)؛ و خویشاوندان نزدیکت را انذار کن!» در منابع مختلف شیعه و سنّی در بیان آیه و شأن نزول آن آمده است که این آیه در آغاز دعوت علنی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و برای همین منظور نازل شده است. در آن منابع آمده است که پس از آن که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در منزل ابوطالب، عموی گرامیشان، به قوم نزدیکش اطعام داد، خواستار یاور و وصیّ در امر دعوت و هدایت شد، کسی جز حضرت علی(علیه السلام) اعلام آمادگی نکرد و در این جا بود که حضرت فرمودند: او وارث و خلیفه من است و باید از او حرف شنوی داشته باشید و او را اطاعت کنید. در این جا تنها به یادکرد یک روایت بسنده می کنیم:

«فی علل الشرائع، بإسناده عن عبدالله بن الحارث بن نوفل عن علی بن أبی طالب(علیه السلام) قال: لمّا نزلت (وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ)» أی رهطک المخلصین - دعا رسول الله(صلی الله علیه و آله) بنی عبدالمطلب - و هم إذ ذاک أربعون رجلاً - یزیدون رجلاً و ینقصون رجلاً، فقال: أیّکم یکون أخی و وارثی و وزیری و وصیی - و خلیفتی فیکم بعدی، فعرض علیهم ذلک رجلاً رجلاً کلّهم یأبی ذلک - حتی أتی علیّ، فقلت: أنا یا رسول الله. فقال: یا بنی عبدالمطلب هذا وارثی و وزیری - و خلیفتی فیکم بعدی، فقام القوم یضحک بعضهم إلی بعض - و یقولون لأبی طالب - قد أمرک أن تسمع و تطیع لهذا الغلام» (طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن ، ج15، ص336).

آیه سوم: (یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرینَ) (مائده/67)؛ ای پیامبر! آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملًا (به مردم) برسان! و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده ای! خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می دارد؛ و خداوند، جمعیّت

ص: 171

کافران (لجوج) را هدایت نمی کند.» این آیه مربوط به ماجرای غدیر خم و اعلان عمومی امامت و ولایت امیرمؤمنان علی(علیه السلام) در ماه های پایانی عمر شریف پیامبر(صلی الله علیه و آله) است. پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در اعلان امر الهی، نگران این بود که منافقانِ در میان مردم، بگویند او پسرعمویش را جانشین خود قرار داد و بدین ترتیب باعث تحریک مردم در نپذیرفتن این امر و در نتیجه، اختلاف در امت اسلامی گردند. به همین سبب، خدای متعال پیامبرش را دلگرمی می دهد که او را از خطرات احتمالیِ آنان نگاه می دارد (ممکن است این پرسش به ذهن بیاید پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این جا از اعلان امر جانشینی نگران بود، پس چطور در آغاز دعوت علنی، آن را به وضوح اعلام کرد؟ در پاسخ باید گفت - چنان که اشاره شد - در میان مردم، منافقان (که اصلاً ایمان به اسلام نداشتند) وجود داشتند. منافقان منتظر فرصت بودند تا پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) به تفرقه انگیزی و بی ایمان کردن مردم ادامه دهند؛ چنان که در زمان آن حضرت به انواع توطئه ها برای ضربه به اسلام و مسلمانان دست زدند و حتی اقدام به ترور پیامبر(صلی الله علیه و آله) نمودند. با تعیین امام برای امت، منافقان و دشمنان بیرونی، از اقدام اساسی علیه دین اسلام و مسلمانان مایوس می شدند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) از وجود آنان و اغفال مردم ضعیف الایمان و تازه مسلمان نگران بود. ولی در «یوم الإنذار»، تنها قوم نزدیک پیامبر(صلی الله علیه و آله) حضور داشتند و ابولهب، عموی پیامبر، کفر و دشمنی خود را آشکار می کرد؛ بنابراین اعلام جانشینی حضرت علی(علیه السلام) در قوم خود، آن خطر و نگرانی را نداشت که اعلان عمومی آن در جمع فراوانِ مسلمانان و منافقانِ شناخته و ناشناخته در میان آنان، خطرناک و نگران کننده بود. توجه داریم که منافقان در مدینه بودند و خطر منافقانِ به ظاهر مسلمان، در گمراه کردن مردم و ایجاد اختلاف بیش از کفار بوده است).

پس از اعلان جانشینیِ حضرت علی(علیه السلام) در غدیر خم بود که آیه ای دیگر نازل شد و خداوند، یأس کافران و اکمال دین اسلام را بشارت داد: (... الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ

ص: 172

لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً ...) (مائده/3)؛ امروز، کافران از (زوال) آیین شما، مأیوس شدند؛ بنابراین، از آن ها نترسید! و از (مخالفت) من بترسید! امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم».

منّت و نعمت نباشد، بل منقصت باشد.

دیگر آن که اطلاق ساجد از او جز سجده خدای تعالی ندانند؛ خدا می فرماید: (السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ) (توبه/112) و (وَ اسْجُدِی وَ ارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ) (آل عمران/43).

وی در دلیل روایی، می گوید: اخبار متواتر وجود دارد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: «نَقَلَنِی اللّهُ مِن أَصلابِ الطّاهِرِینَ إِلَی أَرحَامِ الطَّاهِرَاتِ لَم یُدَنِّسنِی بِدَنَسِ الجَاهِلِیّةِ؛ خدای تعالی می گردانید از اصلاب پاکان در ارحام پاکان، مرا مدنّس بنگرد به دنس جاهلیّت.» اگر در میان ایشان کافر بودی، او را به طاهر وصف نشایستی کردن که کافران نجس باشند طاهر نباشند، و اخبار در این معنی بسیار است و ادلّه در این که ما گفتیم کفایت است» (ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن ، ج7، ص340-341).

دوم را- شاید به سبب وضوح در بطلانش- نمی آورد. او به درستی، قول مختارِ طبری (قول یکم) را که مراد از خویشاوندان، قریش است، نقد و ردّ می کند. آن گاه نظر خود را چنین بیان می دارد: «تعبیر سوم طبری را می توان قابل قبول دانست که منظور محبت به خویشاوندان به طور کلی است» (مادلونگ، همان، ص41).

در نقد این دیدگاه، نخست به کلمات «شیعیان غالباً» در آغاز عبارت وی توجه می کنیم. او بدون این که سند و منبعی برای این ادعا بیاورد، قید غالب را به کار برده است. آیا شیعیان اندکی وجود دارند که خلاف آن گفته باشند؟!

حال در نقد نظر برگزیده مادلونگ، در آغاز بازنگاهی به سه قول مندرج در تفسیر طبری (310ق) درباره (المَوَدَّةَ فِی القُربی) می افکنیم(طبری، جامع البیان فی تفسیرالقرآن، ج25، ص15-17) - البته با ابراز تأسف از این که خاورشناس نامسلمان، نظر چهارم (دیدگاه شیعه) را هم آورده، ولی طبری نه:

1. منظور این است که پاداش من این است که خویشاوندی مرا نسبت به خود محفوظ دارید، و به خاطر این که با اکثر قبایل شما رابطه خویشاوندی دارم، مرا آزار ندهید.

چنان که مادلونگ این قول را نقد و ردّ کرده است، این تعبیر بدترین معنایی است که برای آیه شده است؛ زیرا درخواست پاداش رسالت از کسانی است که رسالت او را پذیرفته اند. آنان پیامبر(صلی الله علیه و آله) را به عنوان فرستاده الهی احترام می گذارند، دیگر نیازی ندارد که به سبب خویشاوندی، او را محترم بشمرند؛ چراکه احترام ناشی از قبول رسالت، بالاتر از همه این هاست.

2. منظور این است که اجر و پاداش رسالت، دوست داشتن اموری است که شما را به قرب الهی دعوت می کند.

این تفسیر به هیچ وجه با ظاهر آیه سازگار نیست؛ زیرا در این صورت معنای آیه چنین می شود: از شما می خواهم که اطاعت الهی را دوست بدارید و مودت آن را به دل بسپارید.

ص: 175

درحالی که باید گفته شود من از شما اطاعت الهی را می خواهم (نه مودت اطاعت الهی).

3. منظور این است که شما بستگان خودتان را به عنوان پاداش رسالت، دوست بدارید و صله رحم به جا آورید.

این تفسیر که موردقبول مادلونگ قرار گرفته است، پذیرفتنی نیست؛ زیرا این بیان، ناسازگار با نسبت میان رسالت و پاداش آن است. آیا دوست داشتن بستگان خود، چه خدمتی می تواند به پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده باشد و چگونه ممکن است مزد رسالت به حساب آید؟!

حال که سه قول مندرج در تفسیر طبری را بیان کردیم، تفسیر درست آیه را با استفاده از آیات مشابه دیگر و روایات پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیتش(علیه السلام) بیان می کنیم: منظور از «القُربی»، نزدیکان پیغمبر(صلی الله علیه و آله) است و دوستی (مودّت) آنان وسیله ای است برای قبول ولایت و امامت ائمه معصوم(علیه السلام) از دودمان آن حضرت، و پشتوانه ای است بر ادای کامل رسالت آن حضرت (صلی الله علیه و آله). محبت اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله)، در حقیقت تداوم خط رهبری پیامبر(صلی الله علیه و آله) و ادامه «ولایت الهیه» است، و واضح است که قبول این ولایت و رهبری امامان(علیه السلام)، همانند نبوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) سبب سعادت خود انسان ها است و نتیجه اش به خود آنان بازمی گردد.

گفتنی است جمعی از مفسران نخستین و همه مفسران شیعه، این معنا را برگزیده اند. هم چنین روایات فراوانی از طرف شیعه و اهل سنت در این زمینه نقل شده است (برای توضیح جامع و نقد دیدگاه ها، ر.ک: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج20، ص406-424). در این جا تنها یکی از روایات را از منابع اهل سنت می آوریم. قرطبی (671ق) چند حدیث در این باره آورده، که یکی از آن ها چنین است:

«و فی روایة سعیدبن جبیر عن ابن عباس: لَمّا أنزل الله عزوجل: (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی) قالوا: یا رسول الله، من هؤلاء الذین نودّهم؟ قال: «علی و - فاطمة و – أبناؤهما.» (قرطبی، الجامع لأحکام القرآن ، ج16، ص21-22). ابن عباس می گوید زمانی که این آیه نازل شد، مردم پرسیدند: ای پیامبر! آن کسانی را که واجب است

ص: 176

دوست داشته باشیم، کیانند؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: علی و فاطمه و دو پسر آنان».

این گونه روایات نشان می دهند که مراد از نزدیکان پیامبر (القُربی)، شخصیت های ویژه ای هستند که همان اهل بیت در آیه تطهیر (اصحاب کساء) می باشند.

5. مادلونگ به نقل از تاریخ طبری می نویسد: عبدالله بن سبا یهودی ای تازه مسلمان از مردم صنعا، مبارزه علیه خلیفه سوم را آغاز کرد و پس از قتل او، «عقایدی افراطی درباره علی(علیه السلام) شایع کرد که هر پیامبری را وصیّ ای است و علی(علیه السلام) وصی محمد(صلی الله علیه و آله) و اجراکننده وصیت اوست»، مادلونگ خود، نظری برخلاف غالب خاورشناسان دارد که آنان عبدالله بن سبا را بنیانگذار تشیع می دانند و اختلاف بر سر جانشینی پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) را مربوط به دوران بعد و از جانب او می دانند.

6. برخلاف دیدگاه مادلونگ درباره عدم پیش بینی قرآن به جانشینی محمد(صلی الله علیه و آله) باید گفت: با نگاه درون دینی و با استفاده از قرآن و روایات می گوییم که قرآن هم پیش بینی و هم اشاره به جانشینیِ پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) نموده است. آیات «ولایت» (اعطای انگشتر به سائل)، «یوم الإنذار» و «غدیر خم» نمونه ای از آن هاست.

7. برخلاف نوشته مادلونگ که «پدر ابراهیم بت پرستی لجوج و آزاردهنده مؤمنان به یکتایی خدا بود»، عالمان شیعه براساس باور به عصمت پیامبران و با دلایل عقلی و نقلی و شواهد لغوی و عرفی، آزر را جدّ مادری یا عموی حضرت ابراهیم(علیه السلام) می دانند؛ نه پدر آن حضرت.

8. مادلونگ درباره آیه مودت، که« منظور محبت به خویشاوندان به طور کلی است»، باید گفت این تفسیر قابل پذیرش نیست؛ زیرا این بیان، ناسازگار با نسبت میان رسالت و پاداش آن است. آیا دوست داشتن بستگان خود چه خدمتی می تواند به پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده باشد و چگونه ممکن است مزد رسالت به حساب آید؟! تفسیر درست آیه این است که مراد از «القُربی»، نزدیکان پیغمبر(صلی الله علیه و آله) است و دوستی (مودّت) آنان وسیله ای است برای قبول ولایت و امامت ائمه معصوم(علیه السلام) از دودمان آن حضرت، و پشتوانه ای است بر ادای کامل رسالت آن حضرت(صلی الله علیه و آله). در روایاتِ مندرج در منابع شیعه و اهل تسنن، مراد از «القربی» اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) اعلام شده است: حضرت علی(علیه السلام) و حضرت فاطمه(س) و دو پسر آنان.

ص: 178

14. مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) پژوهشی پیرامون خلافت نخستین، ترجمه: احمد نمایی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، ویراست 2، چ چهارم، 1388ش.

15. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه ، تهران، دارالکتب الإسلامیة ، چ دهم، 1371ش.

16. هیفا، راجی انور، امام علی(علیه السلام) در اندیشه مسیحیت معاصر، ترجمه: مرتضی قائمی و نوذر عباسی، همدان، دانشگاه بوعلی سینا، 1389ش.

17. Madelung, Wilferd, The Succession to Mohammad: A Study of the early Caliphate, London, Cambridge university press, 1997.

ص: 180

ص: 182

در تایید ممتازبودن چنین شخصیتی لب به اعتراف گشوده اند. همین ویژگی های شخصیتی منحصر به فرد، سبب شده است تا اندیشمندان غیرمسلمان و عموماً شرق شناس بر روی ابعاد شخصیتی امام علی(علیه السلام) به نحو ویژه و خاصی تمرکز نموده و به بررسی این ابعاد شخصیتی بپردازند. در این میان نگارنده به دلیل اهمیت مدل سازی اسلامی در شکل دهی به تمدن نوین اسلامی و تاثیر بسیار شخصیت خاص امیرالمومنین(علیه السلام) در میان هر ضمیر پاک و مخصوصاً فطرت الگوپذیر جوانان و نیز به دلیل پیروی مستشرقان از رویکردهای پژوهشی متفاوت در بررسی های خویش از قضایای جهان اسلام و تاثیر آن بر شخصیت شناسی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، بر خود ضروری دید که با واکاوی عمیق تر، به تعریف این رویکردها و میزان اثرگذاری شان در نتیجه گیری های مستشرقین بپردازد تا تصویری واقعی تر از بُعد علمی چنین شخصیت طراز اول در جهان اسلام، به مخاطبین ارائه نمائیم تا اشتباهات و یا امور غیرصواب محتمل در این میان آشکار گردد.

6. کتانی، سلیمان، «امام علی(علیه السلام) پیشوا و پشتیبان»، مترجم: سید جواد هشترودی، تهران، 1365ش.

7. کریم خانی و صمدانی، «علی(علیه السلام) فراسوی ادیان»، چاپ اول، نشر دانش حوزه، قم، 1383ش.

8. مادلونگ، ویلفرد، «جانشین محمد»، مترجم: احمد غائی، جواد قاسمی و …، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377ش.

ما در این مقاله در تلاش هستیم دیدگاه های مستشرقان را درباره بعد علمی ایشان ذکر کنیم.

سلطه، تجدید ساختار، داشتن آمریت و اقتدار بر شرق دانسته.» (علی الصغیر، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، ص13) چنان که در اعتقاد ابراهیم رضوان هم خاورشناسی عبارت از مطالعه غربی ها درباره باورها، تاریخ، آداب و دیگر امور شرق، می باشد.» (رئیس اعظم شاهد، اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان، ص21) و در تعبیری جامع تر محمّدحسین علی الصغیر استشراق را «دسته ای از پژوهش های غربی ها می داند که در خصوص میراث شرق و به ویژه مسائل مرتبط با تاریخ، زبان، ادبیات، هنر، علوم، عادات و سنن آن انجام پذیرفته است.» در لغت نامه دهخدا نیز به «پژوهش های علمی دانش مندان غربی درباره ملل، تمدن، مذاهب، ادبیات، و تاریخ مشرق زمین اطلاق گردیده است.» (دهخدا، لغت نامه، ج9، ص12548) لکن علیرغم سخت بودن ارائه تعریف واحد و جامع از استشراق، می توان به صورتی عام گفت پژوهش های غربیان درباره میراث شرق و علی الخصوص مسائل تاریخ، زبان، ادبیات، هنر، علوم، عادات و سنن آن را می گویند. (علی الصغیر، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، ص13؛ الدسوقی، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ص88؛ زقزوق، الخلفیة الفکریة للصراع الحضاری، ص18).

خاورشناسی شعبه هایی چون: اسلام شناسی، عرب شناسی، هندشناسی و ... دارد و شامل: مجموعه ای از فعالیت های مربوط به کشف منابع علمی و باستانی، گردآوری و نگهداری مواد فرهنگی، فهرست نگاری و کتاب شناسی، روزنامه نگاری، تحقیق، بررسی، ترجمه و تصحیح متون و انتشار آن ها می شود. (نوری، خاورشناسان و فرقه شناسی، شماره 1، ص174-200). این اصطلاح شامل همه شاخه های دانشی همه ملت های شرقی، جهت پژوهش در زبان، دین، علوم، آداب و رسوم و فنونشان می شود. (الدسوقی، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ص88) که همین مراد از استشراق در جهان اسلام است. (زقزوق، الخلفیة الفکریة للصراع الحضاری، ص18).

هم چنین خاورشناسانی که به پژوهش در حوزه اسلام و تشیع می پردازند، دو دسته اند:

ص: 186

1. غربیان غیرمسلمان (مسیحی یا غیرمسیحی یا بی دین) که در مورد اسلام یا تشیع به مطالعه یا پژوهش پرداخته اند و می پردازند.

2. محققان مسلمان مقیم غرب (اعم از محققان شیعی و یا سنی مذهب) که به مطالعه و پژوهش در مورد اسلام و معارف اسلامی یا شیعی پرداخته اند یا می پردازند. که در دسته اول افرادی هستند که به حقیقت اسلام به عنوان دین خاتم و بر حق پی برده و مسلمان می شوند، همانند: «لیو پولدنایس»، شرق شناس اتریشی که طی پژوهش هایش مسلمان شد و نام خود را به «محمد اسد» تغییر داد و در همین مسیر هم تحریفات بسیاری از مستشرقین و اصحاب کلیسا را افشا کرد (Mohammad Asad, 1934 ) یا مثل «هنری کربن».

پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امام علی(علیه السلام).

• فراهم کردن زمینه های اجتماعی و جامعه شناختی از بین بردن مقوّمات فرهنگی - اجتماعی در جهان اسلام در اموری چون: ایجاد گسست در نظام خانواده در اسلام با مبارزه با عفت و حجاب اسلامی، به بهانه محدودیت آزادی زن و نیز تحقیر و کم جلوه دادن نقش زن مسلمان.

• ارائه محرفانه از مسائل مختلف اسلامی: مسئله آزادی انسان، قضا و قدر، دنیا، زن، اندیشه و تفکر، تحریف قرآن کریم، زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله)، معراج ایشان، و ... (امینی، الغدیر، ج3، ص10-26و323-330).

• گرفتن عنصر نقش آفرینی اجتماعی - سیاسی از دین با ترغیب مسلمانان به تصوف و عرفان و آخرت گرایی منعزل از اجتماع و دنیا.

• انگیزه های روشن گرانه و اهداف علمی مخصوصاً در قرن نوزدهم میلادی (پورطباطبائی، مقاله شرق شناسی؛ مفهوم و تاریخ، ش5و6 مجله حسنا، ص12-15) که از این دسته مستشرقان می توان به افرادی چون: ادوارد سعید، جرج جرداق مسیحی، یوهان یاکوب رایسکه، یوهان فوک، و … اشاره کرد (زمانی، شرق شناسی و اسلام شناسی غربیان، ص136).

اسلامی می پرداخته اند:

• روش تاریخ مدار: مستشرق در این روش سعی می کند تا مؤلفه های اعتقادی، اجتماعی و ... جامعه هدف را براساس ریشه های تاریخی تحولات بررسی کند. یعنی این که این مؤلفه ها به چه بستر تاریخی و حادثه ای مربوط اند. این روش را از اوایل قرن بیستم به بعد، در آثار و پژوهش های اغلب خاورشناسان می توان مشاهده نمود. مستشرقینی چون: فان فلوتن، دار مستتر و گلدزیهر. البته هنوز هم برخی خاورشناسان در پژوهش های خود پایبند به چنین روشی هستند. به عنوان نمونه در دیدگاه خاورشناسان تاریخ مدار مؤلفه هایی چون: اندیشه امامت یا مهدویت، مؤلفه هایی است ساختگی و جعلی که زائیده اوضاع سیاسی - اجتماعی یا سَرخوردگی فردی و روان شناختی است و افرادی مثل فان فلوتن به دنبال کارکردها و اهدافی است که چنین مسائلی در تحولات تاریخی و سیاسی در پی دارد. به نحوی که ریشه اندیشه مهدویت در شیعه را، تحت تاثیر داستان های جعلی و از اسرائیلیات می داند تا بدین وسیله شیعیان بتوانند حکومت بنی امیه را سرنگون کنند. و از این قبیل می داند بحث هایی چون: بازگشت عیسی، پیشگویی درباره سرنوشت و پایان جهان، ظهور دجال و ... (فلوتن، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیه، ص148-150) در همین دسته از پژوهش گران آقای «جیمز دار مستتر نی» قرار می گیرد که نگاهی تاریخ مدار به قضایا دارد، برخلاف هانری کربن که نگاهی پدیدارشناسانه و کلان به مسائل در مکاتب دارد که خود را در قالب یک معتقد به جریانی خاص قرار می دهد تا بتواند بهتر مسائل را تجزیه و تحلیل نماید. ایگناس گلدزیهر نیز در آثارش از روشی مشابه نگاه و روش فلوتن و دار مستتر پیروی می نماید که درباره بررسی مؤلفه های مختلف تفسیری تاریخی از موضوع دارد (گلدزیهر، العقیدة و الشریعة فی الاسلام، ص218) وی نگاهی صرفاً تاریخی به مسائل داشته و تمرکز مطالعاتی اش بر روی شرائط علّی و معلولی است و بیشتر به دنبال یافتن علل و ریشه های تاریخی - اجتماعی - سیاسی پدیده هاست (گوستاولوبون، تاریخ

ص: 189

تمدن اسلام و عرب، ص126).

• روش پدیدارشناسانه: مستشرق در این روش ضمن توصیف آموزه های جامعه هدف، درصدد بیان این نکته است که هر مؤلفه ای در درون نظام و سیستم اندیشه ای جامعه هدف چه کارکرد و نقش آفرینی ای دارد. در میان مستشرقینی که در آثار و پژوهش های خود از روش پدیدارشناسانه پیروی می کنند، می توان به خاورشناسانی چون آنه ماری شمیل، هانری کربن و همیلتون گیب اشاره نمود (جلونگر، روش خاورشناسان در برابر مؤلفه های شیعی»، ماهنامه سوره، ص301). به عقیده «آنه ماری شیمل»، مستشرق در این روش سعی بر نفوذ به سطوح عمیق تر پدیده ها دارد و تا واقعیت قضایا را به صورتی دقیق موشکافی و بررسی نماید (شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ص36). چنان که «موریس کوروز» نیز «توصیف پدیدارها به همان نحو که خود را به وسیله خودشان نشان می دهند» را از ویژگی های بارز روش پدیدارشناسانه دانسته و این شیوه را «تلاشی در راستای دریافت واقعیت ها در روشنایی خاص و غیرقابل تاویل خود آن ها» دانسته است (همان). در این شیوه عناصر و مؤلفه های اصلی خود پدیده اهمیت بسیار زیادی دارند، اگرچه این پدیده در ارتباط با پدیده های اطراف خود سازگار نباشد (نصر، قلب اسلام، ص3). البته سیدحسین نصر، خاورشناسان تابع دیدگاه پدیدارشناسانه را در مقابل خاورشناسان دارای دیدگاه تاریخی در بررسی مسائل اسلامی، در موضع اکثریت می داند (گوستاولوبون، تاریخ تمدن اسلام و عرب، ص29). اگرچه که امثال هانری کربن در بررسی دیدگاه های فرقه های اسلامی از جمله مکتب تشیع، به منابع و متون اصلی هر فرقه ای مراجعه می کند، ولی در مقابل در پاره ای از موارد «آنه ماری شیمل» به سخنان شفاهی و مشاهدات خود از آداب و سنن رایج در بین عامه مردم اکتفا نموده است (گوستاولوبون، تاریخ تمدن اسلام و عرب، ص200).

همیلتون گیب نیز از اصحاب روش پدیدارشناسانه است و برخلاف افرادی همانند

ص: 190

گلدزیهر در بررسی اسلام، تئوری ها و فرضیاتی در ذهن ندارد تا متون اسلامی را مطابق با آن چه در ذهن او بوده تفسیر و معنا کند و خیالات خود را اثبات کنند، بلکه به دنبال اصل واقعیت با بررسی موشکافانه ماهیت و ابعاد خود پدیده بوده (حسینی طباطبائی، نقد آثار خاورشناسان، ص106) او برخلاف دیگر خاورشناسان، منشأ پیدایش تشیع را ایرانی نمی داند، بلکه این نوع نگاه غلط نسبت به منشأ پیدایش شیعه را، ناشی از عقیده باطلی می داند که ایران را به عنوان موطن اصلی تشیع معرفی کرده است، - که هنوز هم رایج است - وی جهت تایید نظر خود مبنی بر غیرایرانی بودن منشأ تشیع، تاکید می کند که زرتشتیانی که اسلام می آوردند، به طور کلی پیرو مذهب تسنن بودند نه تشیع (گیب، اسلام: بررسی تاریخی، ص140) اگرچه آقای گیب نیز در پاره ای از مسائل اعتقادی تشیع، مثل مبحث امامت و مهدویت و منشأ پیدایش تشیع، تا حدودی از روش پدیدارشناسانه عدول نموده و با شیوه تاریخ مندانه به داوری پرداخته است. به عنوان مثال، وی عقیده مهدویت در تشیع را، متأثر از عقاید مسیحیان دانسته و آن را کار قصه گویان جامعه اسلامی دانسته است.

در مجموع باید گفت، مستشرقان جهت رسیدن به تحلیل هایی دقیق و منطقی و بی طرفانه، باید به منابع اصیل، دست اول و معتبر در اسلام پژوهی و شیعه پژوهی رجوع کنند تا با نگاهی دقیق تر و با استنادات قوی و به صورتی محققانه بر موضوع و پدیده موردنظر خود احاطه یافته و درباره آن اظهارنظر کنند که نتیجه این امر حرکت به سمت پژوهش های عالمانه است که در دهه های اخیر می توان آن را از جانب اغلب مستشرقان مشاهده نمود. باید تعالیم اسلامی را از درون مطالعه کرد، برخلاف دهه های گذشته که شرق شناسان در پژوهش های خود نگاهی بیرونی داشته اند (موسوی، شرق شناسی و مهدویت، ص19). جالب است که در میان اسلام پژوهان و به خصوص شیعه پژوهان می توان «رابرت گلیو» را شیعه پژوهی دانست که مطالعات شیعی را از قید و بندهای رویکرد تبلیغی - تبشیری مسیحی و غیرعالمانه برخی خاورشناسان غربی گسسته و در زمینه علمی کردن مطالعات

ص: 191

شیعی و کشف واقعیت و حقیقت و رساندن مخاطبین به دیدگاه های مستدل و واقع نگرانه کوشیده است (Gleave, 2007: 335).

گوناگون ستوده اند. (برنالد، تشیع و مقاومت (شیعه در تاریخ)، ص49).

عهد جدیدی افتتاح نمود. در عهد خلفای سه گانه او در تمام مسائل بغرنج و پیچیده مورد استشاره و استفتاء قرار می گرفت. هر مسئله پیچیده ای که روی می نمود، افکار عمومی با این عبارت که به صورت ضرب المثل درآمده بود، حل آن را از تدبیر علی(علیه السلام) می خواست، چاره این مشکل را فقط از ابوالحسن باید خواست. هنگامی که علی(علیه السلام) به خلافت رسید، با وجود تمام گرفتاری های نظامی و سیاسی، هم چنان تصدی عالیه امور دادگستری را برای خود حفظ نمود. به تصفیه دادگاه ها اقدام ورزیده و حقوق قضات را تثبیت نمود و نخستین محکمه شرع را بنیاد نهاد. قضاوت های متعددی از خلیفه چهارم به یادگار مانده که جای آن دارد آن ها را در شمار محاکمات بزرگ تاریخ قرار داد. علی(علیه السلام) نخستین کسی بود که بر ضد اصلی که از دیرزمانی معمول به قوانین اروپایی است، یعنی حبس در مقابل بدهکاری، به مخالفت برخاست. پیش از علی(علیه السلام) قانون مدونی وجود نداشت. قاضی می بایستی از روی آیات قرآن و بر طبق رسوم و سنن، حکم صادر کند، ولی در زمان علی(علیه السلام) علم فقه و تقریباً قانون مدونی به وجود آمد. در حقوق جزا، علی(علیه السلام) در شرق نخستین کسی بود که در محاکمات، شهود را از هم جدا کرده و از هریک جداگانه شهادت می گرفت. تا آن وقت شهود به اتفاق یکدیگر ادای شهادت می کردند و می توانستند اظهارات خود را با اظهارات همدستانشان تطبیق نمایند. ... علی(علیه السلام) که خطیبی زبردست و نویسنده ای توانا و قاضی عالی قدری به شمار می رود، در صف مؤسسین و واضعین مکتب ها مقام دارد و مکاتبی که او تأسیس نموده، از لحاظ صراحت و روشنی و استحکام منطق و برهان و هم چنین از لحاظ تمایل بارز آن ها به ترقی و تجدد، امتیاز دارد (گابریل دانکیری، شهسوار اسلام، 253).

سرچشمه می گیرد. او حافظه و قوه شگفت انگیزی داشته است. همه علما و دانشمندان، اخبار احادیث خود را برای وثوق و اعتبار به او می رسانند. علمای اسلام از موافق و مخالف، از دوست و دشمن، مفتخرند که گفتار خود را به علی(علیه السلام) مستند دارند، چون گفتار او حجیت قطعی داشت و او باب مدینه علم بود و با روح کلی پیوستگی تام داشت.» (علی قلی، سیمای نهج البلاغه، ص52).

می نویسد: «این گفته که او نسخه ای اصلاح شده از قرآن گرد آورده، مردود است.» (تقی زاده داوری، تصویر امامان شیعه در دائرةالمعارف اسلام، ص36) که این سخن با نقل های تاریخی ای که احتمالاً به دست والیری نرسیده، متناقض است. چراکه امام علی(علیه السلام) علاوه بر املانویسی سوره های نازل شده بر پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پس از رحلت ایشان به جمع آوری قرآن کریم برحسب ترتیب نزول پرداخته، به گونه ای که سوره های مکی قبل از مدنی آمده، و هم چنین ناسخ و منسوخ در آن مراعات شده است (فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج1، ص40؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ج1، ص29؛ سیوطی، الاتقان، ص160و162؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص41، مجلسی، بحارالانوار، ج89، ص74).

الاسلامی، لیبی 1991م.

15. حسینی طباطبائی، مصطفی، نقد آثار خاورشناسان، تهران، 1363ش.

16. خوارزمی، الموفق، المناقب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1414ق.

17. الدسوقی، محمد، سیر تاریخی و ارزیابی اندیشه شرق شناسی، ترجمه: محمودرضا افتخارزاده، تهران، نشر هزاران، چ اول، 1376ش.

18 دونالدسون، دوایت، عقیدة الشیعة، بیروت، مؤسسة المفید،1410ق.

19. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، دانشگاه تهران، 1377ش.

20. رئیس اعظم، شاهد، اعجاز قرآن از دیدگاه مستشرقان، چاپ اول، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش.

21. زقزوق، محمود حمدی، الخلفیة الفکریة للصراع الحضاری، قاهره، دار المعارف، [بی تا].

22. زمانی، محمدحسن، شرق شناسی و اسلام شناسی غربیان، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1385ش.

23. ژایگر، ردولف، خداوند علم و شمشیر، ترجمه: ذبیح الله منصوری، تهران، مجید، 1376ش.

24. سیوطی، جلال الدین، الاتقان، قاهره، دارالسلام، طاول، 1429ق.

25. شهرستانی، هبةالدین، ما هو نهج البلاغه، ترجمه: عباس میرزاده، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1420ق.

26. شیمل، آنه ماری، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، تهران، نشر فرهنگ و آثار اسلامی، 1376.

27. طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن، امالی، قم، دارالثقافه، چ اول، 1414ق.

28. العزیزی، روکس، الإمام علی أسد الاسلام و قدّیسه، بیروت، دارالکتاب العربی، 1399ق.

29. علی الصغیر، محمّدحسین، خاورشناسان و پژوهش های قرآن، ترجمه: محمّدصادق شریعت، چاپ اوّل، قم، مؤسسه مطلع الفجر، 1372ش.

30. علی قلی، محمدمهدی، سیمای نهج البلاغه، تهران، تاریخ و فرهنگ، 1379ش.

31. فلوتن، فان، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیه، ترجمه: سید مرتضی هاشمی حائری، 1325ق.

32. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی ، تهران، الصدر، 1415ق.

33. فیلیپ خوری، حتی، شرق نزدیک در تاریخ، ترجمه: قمر آریان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ دوم، 1382ش.

ص: 201

34. کلبرگ، اتان، مطالعات غرب در خصوص اسلام، مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی تل آویو، تهران: فاروس، 1386ش.

35. گلدزیهر، ایگناس، العقیدة و الشریعة فی الاسلام، تعریب: یوسف موسی و دیگران، مصر، دار الحدیثه، 1959م.

36. گلدزیهر، ایگناس، درس هایی درباره اسلام، ترجمه: علی نقی منزوی، تهران، انتشارات ردیاب، چاپ دوم، 1357ش.

37. گوستاولوبون، تاریخ تمدن اسلام و عرب، مترجم: محمدتقی فخرداعی گیلانی، افراسیاب، 1380ش.

38. گیب، هملتون، اسلام: بررسی تاریخی، انتشارات علمی و فرهنگی، 1367ش.

639 مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

40. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسةالنشرالاسلامی، 1425ق.

41. مفید، محمدبن محمدبن نعمان، الارشاد، انتشارات تهذیب، 1394ش.

42. مکدرموت، مارتین، اندیشه های کلامی شیخ مفید، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، 1363ش.

43. موسوی، سیدرضی، شرق شناسی و مهدویت، انتشارات مرکز مهدویت، 1389ش.

44. نصر، سیدحسین، قلب اسلام، مترجم: سیدمحمدصادق خرازی، نشر نی، 1394ش.

45. نوری، محمد، خاورشناسان و فرقه شناسی، هفت آسمان، شماره اول، 1378ش.

46. هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ترجمه: آزر میدخت مشایخ فریدنی، مرکز نشر دانشگاهی، 1373ش.

47. • Gleave, Robert 2007.Scripturalist Islam: The History and Doctrines of the Akhbari School of Shii Thought, Brill.

48. • Asad, Mohammad, 1934 , Islam at the Cross Road, AND Kitab Bhavan (December 1, 2003)

49.

ص: 202

ص: 204

و خلافت بلافصل علی(علیه السلام)، به نام آن حضرت تصریح نفرموده است. علما و محققان محترم شیعه هریک از بُعدی خاصّ متعرض این مسئله شده و بدان پاسخ داده اند (ر. ک. خوران، بررسی علل عدم ذکر نام حضرت علی(علیه السلام) در قرآن). صحیحه ابوبصیر (ر.ک. کلینی، کافی، ج1، ص287) - که حاوی پاسخ امام صادق(علیه السلام) به این سؤال است - نشان می دهد که شبهه عدم ذکر نام ائمّه(علیه السلام) در قرآن از همان سده های اوّلیه اسلام، مطرح بوده است. در دوران بعد با ظهور ابن تیمیه، این شبهات تشدید شد (موسوی خمینی، بی تا، ص4). هم چنین در قرن 12 و 13 هجری، شرذمه ای از اخباریون برخلاف نظر علمای شیعه (ر.ک. معرفت، 1410، ص196-200)، ادعای نادرست حذف نام علی(علیه السلام) از قرآن را مطرح نموده و بعضی نیز شیعه را به اعتقاد به تحریف متهم نمودند (مرتضی عاملی، حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم، ص200).

بیشتر خاورشناسانی که به مطالعات قرآنی و تاریخ صدر اسلام پرداخته اند، به مسائل اختلاف برانگیز میان فرق اسلامی حساس بوده و آن ها را مورد بحث و بررسی قرار داده اند. از جمله در خصوص خلافت نخستین، اختلاف مصاحف، جمع قرآن و تحریف، مطالبی را نگاشته و بعضاً متعرض بحث عدم ذکر نام علی(علیه السلام) در قرآن شده و شبهاتی را نیز مطرح نموده اند که در ادامه خواهد آمد.

4. جرداق، جرج، «الامام علی(علیه السلام) صوت العدالة الإنسانیة»، ترجمه: محمد هادی خسروشاهی، انتشارات فراهانی، تهران، 1344ش.

5. ژایگر، رودولف، «خداوند علم و شمشیر»، ترجمه: ذبیح الله منصوری، کتاب فروشی ایرانیان، تهران، 1348ش.

6. کتانی، سلیمان، «امام علی(علیه السلام) پیشوا و پشتیبان»، مترجم: سیدجواد هشترودی، تهران، 1365ش.

7. کریم خانی و صمدانی، «علی(علیه السلام) فراسوی ادیان»، چاپ اول، نشر دانش حوزه، قم، 1383ش.

8. مادلونگ، ویلفرد، «جانشین محمد»، مترجم: احمد غائی، جواد قاسمی و …، آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377ش.

ما در این مقاله در تلاش هستیم تا دیدگاه های مستشرقان درباره علت عدم ذکر نام امام علی(علیه السلام) را بررسی کنیم.

را به منابع اهل تسنن محدود نکرده و نگاه دقیق تری به منابع فریقین نموده اند، نظرات تعدیل شده و به دیدگاه شیعه نزدیک شده است.

بیشتر خاورشناسان گروه اول، از جمله مونتگمری وات، اف بول، فیلیپ حتّی، اسمارت، جرجی زیدان، کارل بروکلمان و گوستاولوبون می گویند: پیامبر اکرم [(صلی الله علیه و آله)] برای خویش جانشینی تعیین نکرده است و اختلاف [حضرت] علی [(علیه السلام)] با خلفاء را انکار نموده و شیعیان را متهم به جعل احادیث نبوی در تأیید خلافت بلافصل علی(علیه السلام) نموده اند (پورطباطبایی، خاورشناسان و غدیر، ص45و46و67). ایشان شیعه را فرقه ای سیاسی و نه دینی قلمداد نموده (ولهاوزن، الخوارج و الشیعة، ص146) و شیعیان را دارای افکار افراطی و خلافت موروثی مأخوذ از منشأ ایرانی شاه پرستی می داند (فلوتن، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیه، ص89-95). سوء غرض برخی از ایشان چون لامنس، بوهل، گلدزیهر و بِل، در قضیه خلافت علی(علیه السلام) مشهود است. جدا از تحلیل های نادرست، تصویری را هم که این خاورشناسان از حضرت علی(علیه السلام) در دایرةالمعارف اسلام لیدن ارائه داده اند، تصویری است که با واقعیت فاصله بسیار زیادی دارد (ر.ک. مؤسسه شیعه شناسی (زیرنظر تقی زاده)). نظریه مثلث قدرت لامنس در تغییر نگرش خاورشناسان مؤثّر بود (حسینی طباطبایی، نقد آثار خاورشناسان، ص174و175) و سپس نادرستی ادعای اجماع بلامنازع صحابه در مورد خلافت ابوبکر و دموکراتیک دانستن انتخاب و خلافت و انتخاب او را آشکار شد (لوبون، تمدن اسلام و عرب، ص164؛ زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ص41؛ هولت، تاریخ اسلام، ص97). ادعاهایی که مبتنی بر منقولات جاعلانی چون سیف بن عمر کذّاب بود (ر.ک. عسگری، عبدالله بن سبأ و الأساطیر الأخری، ص65-70). در مباحث مربوط به علوم قرآنی و تفسیر، نولدکه، گلدزیهر و بلاشر جزو این دسته از خاورشناسان می باشند.

گروه جدید خاورشناسان، دیدگاه منفی گذشتگان را تاحدودی اصلاح نموده اند. ایشان

ص: 208

علاوه بر منابع اهل تسنن، منابع دانشمندان شیعه را نیز مطالعه نموده و از نظرات ایشان آگاهی حاصل نموده اند و سخنان و استدلالات ایشان را در خصوص خلافت نیز گزارش نموده اند. اهم گزارشات ایشان عبارت است از: آیات و روایات دال بر فضایل، برتری و شایستگی امام علی(علیه السلام) در منصب زعامت امت اسلامی و اشتراک فریقین بر فضل و برتری آن حضرت و موقعیت بی مانند او در نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در پیشبرد اسلام، گزارش از واقعه غدیر خم، گزارش احادیث نبوی بر خلافت علی(علیه السلام)، گزارش دلایل شیعیان مبنی بر خلافت بلافصل علی(علیه السلام) و سایر ائمه(علیه السلام) (ر.ک. حکیمی، خاورشناسان و دیدگاه شیعه درباره جانشینی حضرت علی(علیه السلام)).

برخی از خاورشناسان جدید فقط به ارائه گزارش بسنده ننموده و خود در خصوص خلافت علی(علیه السلام) اظهارنظر نموده اند. از جمله ایشان پروفسور ویلفرد مادلونگ آلمانی است. وی بیان داشته با توجه به محورهایی که قرآن در مورد جانشینی پیامبران گذشته بیان نموده، جایگاه ویژه و برتری برای «خاندان»های پیامبران خصوصاً پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) قائل شده است. از سوی دیگر رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) جانشینی خود را نیز چون سایر امور در هدایت های قرآنی می دید و در سایه لطف الهی به آن دست می یافت و مخالفت مردم نیز اثری در موفقیت او نداشت. لذا می توان فهمید که طبیعتاً حضرت به جانشینی ابوبکر راضی نبوده است، بلکه تمایل به جانشینی شخصی از خاندان خود بوده است (ر.ک. مادلونگ، جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)، ص32-47). بسیاری از خاورشناسان جدید با نگاه برون دینی علی(علیه السلام) را شایسته ترین فرد برای جانشینی رسول(صلی الله علیه و آله) می دانند (مادلونگ، همان، ص35).

هم چنین از میان نظرات واقع بینانه محققان جدید می توان اشاره نمود به: آرزینا آر لالانی در دلالت آشکار حدیث منزلت بر تعیین جانشینی علی(علیه السلام) توسط پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و واقعه لیلة المبیت بر جانشینی علی(علیه السلام) (لالانی، نخستین اندیشه های شیعی تعالیم امام

ص: 209

محمدباقر(علیه السلام)، ص11و101)، نظر هاینس هالم در وضوح دلالت حدیث غدیر بر جانشینی علی(علیه السلام) (هالم، کتاب شیعه، ص37)، نظر لمبتون مبنی بر تربیت و برگزیدن و معرفی علی(علیه السلام) توسط پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به عنوان جانشین پس از خود طبق نصّ (ولمبتون، تاریخ اسلام، ص559)، تصریح کارن آر مسترانگ به تعیین جانشینی علی(علیه السلام) در واقعه یوم الانذار یا انذار عشیره (آرمسترانگ، زندگی نامه پیامبر اسلام حضرت محمد(صلی الله علیه و آله)، ص101)، تصریح فولر گراهام بر این که امامان دوازده گانه جانشینان واقعی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می باشند (گراهام. ای، شیعیان عرب مسلمان فراموش شده، ص43). نظر ولتر در دلالت واقعه یوم الخمیس (حدیث دوات و قلم) بر این که خاتم الانبیاء(صلی الله علیه و آله) می خواست علی(علیه السلام) را کتباً به جانشینی خود منصوب نماید، اما این وصیت عملی نشد (امیری فر، امام علی(علیه السلام) و قرآن، نهج البلاغه از منظر علی دوستان جهان، ص134) قابل ذکر است که حتی کایتانی (علیرغم این که با سوء ظن در مورد علی(علیه السلام) اظهارنظر نموده) در بررسی واقعه یوم الخمیس (حدیث دوات و قلم) گفته است: [حضرت] محمّد [(صلی الله علیه و آله)] بالفعل وصیّتی به نفع علی [(علیه السلام)] نکرد، اما اگر او را از این کار باز نمی داشتند، چنین وصیتی کرده بود (مادلونگ، همان، ص43).

2. شبهات خاورشناسان

برخی از خاورشناسان قدیمی که در مطالعات قرآنی قلم زده اند – با دیدگاه مخالف و منتقد شیعه – به مباحث مربوط به نام علی(علیه السلام) در قرآن ورود کرده و شبهاتی را مطرح نموده اند. ماحصل شبهات ایشان ذیلاً در دو بخش مورد بررسی قرار می گیرد؛ بخش نخست شبهات ناظر به مقدمات بحث و بخش دوم شبهات ناظر به اصل بحث، یعنی نام حضرت علی(علیه السلام) در قرآن است.

الف) شبهات خاورشناسان در مقدمات بحث

این شبهات شامل موضوعاتی است که جزو مقدمات بحث نام علی(علیه السلام) در قرآن یا

ص: 210

مرتبط با آن می باشد که ذیلاً در چهارمحور بیان شده و عنداللزوم نکاتی در پاسخ آن ها ذکر خواهد شد.

تردید راه ندارد، آن است که قسمت هایی از قرآن از بین رفته است (علی الصغیر، المستشرقون و الدراسات القرآنیة، ص36). هم چنین آرتورجفری گفته است: «به درستی که قرآن از عصر نزول تا دوره های چاپ به کرّات تغییر و تبدیل یافته است» (عسکری، القرآن کریم و روایات المدرسین، ج2، ص746).

قابل ذکر است که تحریف لفظی به دلایل متعدد در قرآن قطعاً رخ نداده است و ادعاهای خاورشناسان در این خصوص به لحاظ سند یا دلالت مردود است. هم چنین اضافات برخی مصاحف در صورت صحت سند، اضافاتی تفسیری است و جزو متن قرآن نمی باشد). ارائه پاسخ مفصّل، خود بحثی جداگانه را می طلبد (ر.ک. معرفت، تحریف ناپذیری قرآن، ص35-60 – متقی زاده و خوران). ضمناً برخی از خاورشناسان جدید مانند آقای نیوبای در دایرةالمعارف قرآن لایدن بیان داشته که موضوع تحریف از مناسب ترین سوژه هایی است که مستشرقان «مغرض» به جمع آوری شواهد و اعترافات و روایات ضعیف کتب مسلمانان برای اثبات وقوع آن پرداخته اند... تمام تلاش هایی که در جهت متّهم ساختن شیعه به فراهم آوردن قرآنی دیگر انجام گرفته با شکست مواجه شده است و هر دو فرقه شیعه و سنی در تمام مراسم و اهداف دینی خود از قرآنی واحد استفاده می کنند (زمانی، مستشرقان و قرآن، ص500و501).

جمع قرآن توسط عثمان به همراه حذف تعمّدی اجزای بزرگی از قرآن، اسامی نیز حذف شده باشند! و یا حذف اسامی به علت درز و ورود حاشیه های تفسیری به نصّ بوده باشد! (نولدکه، تاریخ القرآن، ص317و319).

بلاشر نیز با اظهار شگفتی از عدم ذکر اسامی دشمنان در قرآن، احتمال اصلاحات (تحریف) را طبیعی می داند! هم چنین گلدزیهر و نولدکه ادعای حذف تعّمدی نام هفت یا هفتاد نفر از منافقان از مخالفان حضرت علی(علیه السلام) را به شیعیان نسبت می دهند. نولدکه احتمال می دهد این اسامی به جهت رحمت بر مؤمنانی که از نسل آن منافقان بوده اند، حذف شده باشند و آن افراد را از مخالفان خلافت حضرت علی(علیه السلام)، و به طور اخصّ خلفای سه گانه می داند (نولدکه، تاریخ القرآن، ص325 – بلاشر، در آستانه قرآن، ص209و210).

هم چنین الویس شبرنگر خاورشناس اتریشی نظریه مضحکی را در مورد نام پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در قرآن مطرح می کند؛ او می گوید: «واژه «محّمد» [(صلی الله علیه و آله)] نام خاص پیامبر اسلام نبوده و او این نام را پس از خواندن انجیل و پیوند با مسیحیان بر خود نهاده»! (حسینی طباطبایی، نقد آثار خاورشناسان، ص10) [تا خویش را پیامبر موعود انجیل معرفی نماید]. این نظریه شبرنگر، جدا از سستی ادعایش، اقراری است به ذکر نام پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) در انجیل.

مستشرق فرانسوی سیلوستر دی ساسی در قرآنی بودن آیه 144 سوره آل عمران تشکیک کرده و آن را ابداع ابوبکر دانسته است. وایل در دانشگاه هایدلبرگ، این ادعا را به آیه 185 آل عمران و 30 زمر تعمیم داده است. او و هرشفلد براساس رأی شبرنگر فرضیه ای را این گونه مطرح می سازد که تمام آیاتی که در آن ها «محمّد» [(صلی الله علیه و آله)] آمده است، بعداً وضع شده است. از جمله آیه 144 سوره آل عمران. زیرا عمر ابتدا آن را انکار کرده بود، [یعنی ظاهراً ابوبکر آن آیه را وضع کرده است] هم چنین کازانوا علاوه برآن، آیات 30 و 31 سوره

ص: 213

زمر را نیز از این قبیل می داند (نولدکه، تاریخ القرآن، ص311و313).

به شیعه دارند (دائرةالمعارف اسلام، ج4، ص608، مقاله «تحریف»). هم چنین هانری ماسیه در کتاب «الإسلام» نظر خوراج را مبنی بر انکار قرآنی بودن سوره یوسف و دیدگاه شیعه مبنی بر حذف مقاطعی از قرآن که مربوط به اهل بیت(علیهم السلام) توسط خلفا بوده آورده و قائل به حذف مواردی از قرآن است (ر.ک: عسگری، 1378، ج2، ص772).

عمر اشاره دارد. سپس او این تفاسیر را فاقد ارزش می شمارد (نولدکه، تاریخ القرآن، ص398).

تفاسیر فوق الذکر اولاً به معنای تحریف معنوی یا ذکر نام ائمه(علیه السلام) در نصّ قرآن کریم نیست. ثانیاً از آن جاکه حساب فِرَق باطنیه هم چون شیخیّه و برخی از اسماعیلیه از شیعه جداست، چنین مواردی چنان چه از منابع معتبر شیعه و صحیح السند باشند، از قبیل بیان تأویل می باشد که علم آن نزد حجج الهی است. برخی از موارد نیز بیان مصادیق یا مصداق اکمل است و حتی برخی از این موارد، در تفاسیر روایی اهل تسنّن از جمله الدر المنثور نیز آمده است.

4 سوره زخرف: ﴿وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ لَدَینَا لَعَلِی حَکِیمٌ﴾، [حضرت] علی [(علیه السلام)] می دانند(بلاشر، در آستانه قرآن، ص243).

نولدکه و بلاشر می گویند: بسیاری از اسامی که حذف شده، طبق عقیده شیعیان مربوط به حذف نام اهل بیت(علیهم السلام) و تفوّق ایشان در جامعه بوده است. از جمله بلاشر ذکر می کند که طبق گفتار متداول شیعیان، عبارت قرآنی ﴿قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقِیمٌ﴾ (حجر/41) در اصل وحی چنین بوده است: «قالَ هَذَا صرِاطُ عَلِیٍّ مُسْتَقِیمٌ» یعنی این راه علیّ (راه) راست است (همان، ص209). نیز نولدکه می گوید اکثر این قرائات (مورد ادعای شیعه) از الفاظ «علیّ» یا «آل محمّد» [صلوات الله علیهما و آلهما] حکایت می کند که به عبارت نص افزوده می شود (نسخه خطی پترمان) مثلاً در (آل عمران/51)، (مریم/36)، (یس/61)، (زخرف/61و64)، چنین خوانده می شود: ﴿قالَ هذا صِراطٌ [عَلی] مُسْتَقیم ﴾: «این [راه علی] راه راست است.» نیز در ﴿کُنتُمْ خَیرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاس﴾ (آل عمران/110)؛ شما بهترین امّتی هستید که برای مردم پدیدار شد.» به جای ﴿أُمَّةٍ﴾ کلمه «ائمّه» (نسخه خطی شبرنگر) و در (فرقان/74) به جای ﴿لِلْمُتَّقِین﴾، «من المتقین» و در سوره (هود/17) کلمه ﴿إِمَامًا﴾ بعد از عبارت ﴿شاهِدٌ مِنْه ﴾: «گواهی از او»، قرار دارد (که جابه جا شده است). نیز برای عبارت ﴿إِنْ کانَ عَلَی الْهُدی﴾ (علق/11)؛ اگر بر (طریق) هدایت باشد.» مصدر مورد اعتمادی یافت نشد که مدعی تبدیل واژه «علیٌّ» به ﴿عَلَی﴾ باشد. وی می گوید: تعیین زمان به وجودآوردن این ادعاها، بسیار مشکل و مستلزم تفحص منظّم ادبیات شیعه می باشد (نولدکه، تاریخ القرآن، ص325–327).

ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ [یا علی] فَاسْتَغْفَرُوا اللَّه﴾؛ و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند، پیش تو می آمدند [ای علی] و از خدا آمرزش می خواستند.» نیز در نساء بعد از کلمه ﴿أَنْزَلَه﴾ عبارت «فی علیّ» و در آخر سوره شعرا و بعد از کلمه ﴿ظَلَمُوا﴾ عبارت «آل محمّد حقّهم»، اضافه و قرائت می شود (نولدکه، تاریخ القرآن، ص326).

قابل ذکر است که اضافات حاوی نام علی(علیه السلام) اعم از آن که در روایات معصومین(علیه السلام) یا در مصاحف صحابه آمده باشد، چنان چه دارای سند صحیح باشد ناظر به تأویل بوده (ر.ک. کلینی، کافی، ج4، ص314و313) و یا بخشی از «تفسیر تنزیلی» می باشد (ر. ک. مرتضی عاملی، حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم، ص192-202؛ معرفت، تحریف ناپذیری قرآن، ص236؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج1، ص86) و به هر حال جزو متن قرآن نیست.

درباره وجود تحریف در نصّ مصحف عثمانی است (گلدزیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ص293-295).

قابل ذکر است که این دو سوره منبع و مدرک معتبر نداشته و تا پیش از قرن یازدهم، اثری از آن دو یافت نشده است. تنها منبع سوره جعلی نورین، کتاب دبستان مذاهب است که مؤلّفش آن را به طور شفاهی از قول عده ای مجهول - آن هم در صورت صحّت گفتار – نقل کرده است. اما سوره جعلی ولایت، بنابه ادعای خاورشناسان از روی نسخه مفقودی که در قرن 16 یا 17 میلادی در هند نگاشته شده گرفته شده است. نیز باقر لاهیجی، آن را از نسخه ای مجهول نقل کرده است. با این اوصاف ادعای این که این دو متن، دو سوره محذوف از قرآن باشند، بی پایه و اساس است (ر.ک. محمّدی نجارزادگان، تحریف ناپذیری قرآن، ص194و195).

استفاده می کنند، با صرف نظر از همه تهمت هایی که به آن زده شده است، آن هم فقط تا زمان دولت [حضرت] مهدی[(علیه السلام)] و قرآن صحیح و خالی از تزویر را در تصرف جانشینان علی [(علیه السلام)] می دانند. آنان امامان دوازده گانه اند که آن را پنهان داشته اند تا ظهور امام آخر [حضرت] مهدی قائم [(علیه السلام)] و با چنین اعتقادی برخی فرق شیعه مثل امامیه، به ذهنیاتی مبنی بر امید به مکشوفات متوقعه در آینده ای نامشخص [یعنی زمان ظهور] هدایت می شوند (نولدکه، تاریخ القرآن، ص322-325). امّا رژی بلاشر علیرغم مختلف دانستن اخبار دالّ بر محتوای مصحف علی(علیه السلام)، نتوانسته در اصل وجود آن و در سبقت جستن حضرت امیرمؤمنان(علیه السلام) نسبت به همه در جمع قرآن و فراهم آوردن مصحفی برحسب ترتیب نزول، تشکیک نماید (بلاشر، در آستانه قرآن، ص59-61). هم چنین گلدزیهر می گوید: شیعه در ابتدا اعتقادی به مصحف عثمانی نداشته و همواره آن را در مقابل مصحف علی[(علیه السلام)] می دانسته است (گلدزیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ص293-295).

میخائیل براشر هم چنین در مقاله ای می نویسد: اگرچه اضافات ذکرشده از باب تفسیر است و نه اضافه در متن (مانند مواردی که کلمه یعنی دارد)، امّا بسیاری از این موارد (به اعتقاد شیعه) دال بر جزئیت آن اضافات یا تعبیرات در متن وحی می باشد؛ مثل مواردی که تعبیر «هکذا انزلت» در روایت آمده است (زمانی، مستشرقان و قرآن، ص280). نیز میخائیل براشر از بصائرالدرجات روایتی مبنی بر تجویز قرائت قرآن بر طبق نص عثمانی تا زمان ظهور حضرت قائم(علیه السلام)، توسط ائمه شیعه، را آورده و ادعا می کند که شیعیان تا دوره آل بویه قائل به تحریف بوده اند و پس از آن تغییر عقیده داده اند (زمانی، مستشرقان و قرآن، ص280و281). از سوی دیگر نولدکه در محل بحث از اضافات، از قول ابن حزم این چنین آورده است: به تحقیق بر مقدس واجب است محاربه با کسی که می خواهد در نصّ، اضافات را وارد کند (نولدکه، تاریخ القرآن، ص323، پاورقی).

ص: 220

دیدگاه کمی معتدل تر، اتّهاماتی را در این خصوص متوجه ساحت منزّه قرآن و مکتب شیعه نموده اند.

ایشان با استفاده از منابع متعصبان اهل تسنن و برداشت های نادرست از نظرات شاذّ اخباریونی هم چون شیخ نوری (نوری، فصل الخطاب، ص184-208) و تعمیم آن به تمام علمای شیعه، برخی از شبهات را طرح نموده و سعی کرده اند از سویی شیعه را متّهم به اعتقاد به تحریف و عقیده به حذف نام اهل بیت(علیهم السلام) از قرآن نمایند و از سوی دیگر همین عقیده نسبت داده شده به شیعه را، غیرمستدلّ و ناشی از دیدگاه افراطی شیعه معرفی نمایند و از این دو مقدمه خلاف واقع، هم وقوع تحریف را امری مسلّم جلوه داده و هم مردود و افراطی بودن عقاید شیعه را نتیجه گرفته اند. درحالی که اولا دلایل محکم و متعددی نزاهت قرآن کریم از تحریف را ثابت نموده و علمای شیعه در طول تاریخ بر عدم تحریف قرآن اجماع داشته و دارند (ر.ک. معرفت، صیانةالقرآن من التحریف، فصل دوم) و ثانیاً همان گونه که ذکر شد، نظرات خاورشناسان جدید نشان از منطقی و مستدلّ بودن نظرات واقعی شیعه دارد و ثالثاً پندار شیخ نوری برخلاف نظر مشایخ و علمای شیعه بوده (ر.ک. موسوی خمینی، کشف الاسرار، ج1، ص244و245؛ عسگری، القرآن کریم و روایات المدرسین، ج3، ص231-847؛ معرفت، صیانةالقرآن من التحریف، ص196-200) و با اعتراض و ردّ علمای شیعه، حتی خود میرزای نوری از نظرش برگشته و آن را توجیه نمود. قابل ذکر است که سردار کابلی (ظاهراً با واسطه) ماجرای توطئه یکی از اعضای سفارت انگلیس به منظور اغفال شیخ نوری برای تألیف کتاب فصل الخطاب را نقل نموده است (ر.ک. صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، ج12، ص329و330).

در مجموع، شبهات این گروه از خاورشناسان، پایه متقنی ندارد. در منشأ شبهات ایشان مواردی چند را می توان برشمرد:

1. رجوع به منابع غیرمعتبر اهل تسنّن، خصوصاً برخی متعصبّان؛

ص: 222

2. استناد به اقوال شاذّ یکی دو تن از اخباریون و تعمیم آن به شیعه؛

3) عدم اطلاع یا کم اطّلاعی از مباحثی هم چون تأویل، اضافات تفسیری و تفسیر تنزیلی، وحی، جمع قرآن و نسخ؛

4. مقایسه قرآن با کتب عهدین و تلاش در جهت خدشه به مصونیت قرآن از طریف ادعای تحریف؛

5. گمان ها و برداشت های شخصی ناشی از حدس و پندار مستشرقان.

• برخی از خاورشناسان قدیمی - با دیدگاه مخالف و منتقد شیعه - در خصوص نام علی(علیه السلام) در قرآن، شبهاتی را مطرح نموده اند که در دو بخش موردبررسی قرار گرفته؛ بخش نخست شبهات ناظر به مقدمات بحث شامل: ادعای کلّی تحریف لفظی، ادعای حذف اسامی، انتساب عقیده تحریف (در مواضع مربوط به خلافت) به شیعه و سنی، متّهم نمودن شیعه به تحریف معنوی در تفسیر باطنی (تأویل). بخش دوم شبهات ناظر به اصل بحث، یعنی نام حضرت علی(علیه السلام) در قرآن است که در چهارمحور ذکر و عنداللزوم بدان ها پاسخ داده شده. این محورها عبارتند از: انتساب قرائات مجعول یا شاذّ به شیعه، عوضی گرفتن اضافات تفسیری به جای نصّ قرآن، انتساب دو سوره جعلی نورین و ولایت به شیعه، انتساب عقیده حذف نام به شیعه همراه با زیر سؤال بردن آن. این شبهات پایه متقنی نداشته و ناشی است از: رجوع به منابع غیرمعتبر اهل تسنّن، استناد به اقوال شاذّ یکی از اخباریون که توسط یکی از اعضای سفارت انگلیس اغفال شده، گمان ها و برداشت های شخصی و کم اطّلاعی از مباحثی همچون تأویل، اضافات تفسیری، جمع قرآن.

• با عنایت به این که خاورشناسان جدید مراجعه خود را به منابع اهل تسنن محدود ننموده و به منابع شیعی مراجعه نموده و با استدلالات ایشان آشنا شده اند. به نظر می رسد که ایشان با پذیرش و منطقی دانستن عدم تصریح به نام علی(علیه السلام) در قرآن، بیشتر در پی یافتن ذکر نام علی(علیه السلام) (به عنوان خلیفه نخستین) در فعل و قول پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بوده اند. لذا بیشتر به بررسی آیات ولایت و ابلاغ و تحلیل واقعه غدیر خم و یوم الخمیس (حدیث قلم و دوات) پرداخته اند. این امر نشان از قوّت منطق و استدلال شیعه در اقناع اذهان محقّقان بی طرف، در امر خلافت را دارد.

ص: 224

15. فلوتن، فان، تاریخ شیعه و علل سقوط بنی امیه، ترجمه: مرتضی هاشمی حائری، تهران، اقبال، 1325ق.

16. قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

17. کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب، الکافی فی الاصول، ترجمه و شرح: سیدجواد مصطفوی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، 1387ش.

18. گراهام ای، فولر و دیگران، شیعیان عرب مسلمان فراموش شده، ترجمه: خدیجه تبریزی، چاپ اول، قم، انتشارات مرکز شیعه شناسی، 1384ش.

19. گلدزیهر، ایگناس (اجتنس)، مذاهب التفسیر الاسلامی، تعریب: عبدالحلیم نجار، مصر چاپخانه محمدیه، 1955م.

20 لالانی، آرزینا آر، نخستین اندیشه های شیعی تعالیم امام محمدباقر(علیه السلام)، ترجمه: بدره ای، چاپ اول، تهران، الوان، 1381ش.

21. لمبتون. آن. کی. است، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه: سیدعباس صالحی، چاپ سوم، انتشارات شفیعی، تهران، 1385ش.

22. لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه: فخر راعی، تهران، چاپ بنگاه مطبوعاتی علی اکبر علمی، چاپ چهارم، 1334ش.

23. مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) (پژوهشی پیرامون خلافت نخستین)، ترجمه: نمایی قاسمی و مهدوی و ضابط، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم، 1386ش.

24. متقی زاده، عیسی، خوران، محمود، مقاله «ادعاهای مستشرقان در تحریف قرآن»، مجله قرآن پژوهی خاورشناسان، پاییز و زمستان 1387 - شماره 5 (ص49-64)

25. محمدی نجارزادگان، فتح الله، تحریف ناپذیری قرآن، تهران، نشر مشعر، 1384ش.

26. مرتضی عاملی، سیدجعفر، حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم، ترجمه: سیدحسن اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1377ش.

27. معرفت، محمدهادی، تحریف ناپذیری قرآن، تهران، سمت و قم مؤسسه التمهید، چاپ اول، 1379ش.

28. معرفت، محمدهادی، صیانةالقرآن من التحریف، قم، دارالقرآن الکریم، 1410ق.

29. موسوی خمینی، سیدروح الله، انوارالهدایة فی التعلیقة علی الکفایة، تهران، انتشارات مؤسسه تنظیم و

ص: 226

نشر آثار امام خمینی، 1372ش.

30. موسوی خمینی، سیدروح الله، کشف الاسرار، بی جا، بی تا.

31. مؤسسه شیعه شناسی، تصویر امامان شیعه در دایرةالمعارف اسلامی (ترجمه و نقد)، زیرنظر: محمود تقی زاده، قم، انتشارات شیعه شناسی، چاپ اول، 1385ش.

32. نوری، حسین بن محمدتقی، فصل الخطاب فی تحریف کتاب ربّ الارباب، تهران، دانشکدة علوم قرآنی، بی تا.

33. نولدکه، تئودر، تاریخ القرآن، تعدیل: فریدریش شفالی، تعریب: جورج تامر، بغداد، منشورات الجمل، 2008م.

34. ولهاوزن، جولیوس، الخوارج و الشیعة (احزاب المعارضة السیاسیة الدینیة فی صدر الاسلام)، ترجمه: بدوی، مصر مکتبة النهضة، 1958م.

35. هاینس هالم، کتاب شیعه، موسسه کتب علوم انسانی، آلمان، چاپ دوم، 1996.

36. هولت ولمبتون، تاریخ اسلام، (پژوهش دانشگاه کمبریج)، ترجمه: آرام، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم، 1385ش.

ص: 227

ص: 228

ص: 230

باهم درآمیزد. نه می توان از آن کلمه ای اسقاط نمود و نه با حجت و دلیلی با آن مسابقه داد. سخن گویان را به عجز و ناتوانی کشیده و گوی سبقت از همگان ربوده است. کلمات او لفظی است که نورانیت نبوت بر آن تابیده و آنچه از وی صادر شده عقل ها و فهم ها را متحیر و شگفت زده ساخته است.» (همان، ص 114).

دین، چیزی را به پا نکرده است که دنیا بتواند آن را نابود کند و دنیا چیزی نساخته، جز آن که به سراغ آنچه ساخته، آمده و آن را نابود کرده است.» (ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الا صحاب، ج 3، ص 215).

جناب ابن عبدالبر در جای دیگر نوشته است: «فضائل علی (علیه السلام) در میان برگ ها نمی گنجد... بنی امیه علی (علیه السلام) را به باد ناسزا می گرفتند و از او بدگویی می کردند اما این حرکات جز بلندی مرتبه و شأن و محبت در نزد علما چیز دیگری بر علی (علیه السلام) نمی افزود.» (همان، ج 3، ص 26).

شعبی درباره جاذبه و دافعه امام علی (علیه السلام) این گونه می گوید: علی بن ابیطالب (علیه السلام) در این امت همچون مسیح بن مریم در بنی اسرائیل است که گروهی از مردم از شدت دوستی اش به کفر کشیده شدند و گروهی از مردم از شدت دشمنی با او جهنمی شدند (الاندلسی، العقد الفرید، ج 3، ص 313).

شعبی درباره سخاوت امام اول شیعیان می گوید: علی (علیه السلام) سخی ترین انسان بود و اخلاقی خداپسندانه داشت و هیچ گاه به سائل نه نگفت. (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 22).

آلوسی در جای دیگری می گوید: «انّه قد اشتمل علی کلام یخیل أنه فوق کلام المخلوقین، دون کلام الخالق، عزّوجلّ قد اعتنق مرتبه الأعجاز و ابتدع ابکار الحقیقه و المجاز» نهج البلاغه مشتمل بر خطبه های امیرالمؤمنین است که فوق سخن مخلوق و دون سخن خالق است، نزدیک به مرتبه اعجاز دارد و مبتکر طرق حقیقت و مجاز است (همان، ص 98)

کند آفتاب تابان چیست؟ با اینکه می بیند پرتو آن سرتاسر جهان را فراگرفته است. نهج البلاغه نیز چنین است، زیرا شهرت آن شرق و غرب عالم را پرکرده و نام آن به گوش جهانیان رسیده است. از تعلیمات نهج البلاغه کلیه ی افراد بشر استفاده می برند، چون مطالب این کتاب از معدن وحی الهی صادرشده است. نهج البلاغه در تبلیغ و تعلیم، برادر قرآن کریم است و دوای درد هر دردمند و بیمار و دستورالعملی است برای به دست آوردن سعادت دنیا و سیادت آخرت، با این فرق که قرآن را حامل وحی الهی بر قلب پیغمبر امین صلی الله علیه و اله و سلم نازل کرده است و نهج البلاغه انشاء باب مدینه ی علم پیغمبر و حامل وحی او، یعنی سیدالموحدین و امام المتقین امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است.»(همان، ج 4، ص 111)

است. عالم عراق من هستم و عالم حجاز علی بن ابی طالب است. عالمان اهل عراق و شام در علمشان محتاج عالم حجازی (علی بن ابی طالب) هستند، اما عالم حجاز محتاج ایشان نیست.» (محب الدین طبری، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، ج 2، ص 221).

ایمان و دشمن داشتن او نشانۀ نفاق است.» (حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج 1، ص 48).

محدث و مؤلف نامدار اهل سنت صاحب کتاب حلیةالاولیاء که در قرن چهارم و پنجم می­زیسته است، آن چنان علی (علیه السلام) را توصیف کرده که می توان ادعا کرد احدی را این گونه توصیف نکرده است او می گوید: «محبوب خداوند، بزرگ قوم، دوستدار مشهود، دروازۀ شهر علم و دانش ها، مخاطب اصلی خطاب ها، درک کنندۀ اشاره ها، پرچم هدایت یافته ها، نور اطاعت کنندگان، سرپرست پرهیزگاران، پیشوای دادگستران، اولین پاسخ دهندگان و ایمان آورندگان، استوارترین داوران و یقین کنندگان، بردبارترین آنان، عالم­ترین، پیشوای متقیان و زینت عارفان، خبردهنده از حقایق توحید، اشاره کننده به درخشش دانش توحید، صاحب دل خردمندان، زبان پرسشگر، گوش شنوا، وفادار به پیمان، در آورندۀ چشم فتنه ها، سر بر آورنده از همه آزمایش ها، ناکثین را دفع کرد، قاسطین را خوار کرد، مارقین را درهم کوبید، او علی بن ابیطالب (علیه السلام) هست که سخت در دین خدا و شیفته ذات خدا بود.» (ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج 1، ص 61-62).

ص 12).

... او دارای قلبی عظیم و اخلاصی شدید و ایمانی قوی بوده است. او تمام توان خود را در راه دین جدید و برای خشنود ساختن پسر عموی پیامبرش به کاربست و در این راه خود را فانی ساخت ... حکمت نزد علی دارای معنای زیاد مبنای زیبایی است ... او البته پیش از هر چیز در مواعظش حکیم است.» (فکیکی محامی، الراعی و الرعیه، شرح عهد الامام علی علیه السلام الی مالک الاشتر النخعی، ص 30 - 31).

برگزیده پیامبر؛ یعنی علی بن ابیطالب (علیه السلام) و من در این سخن به طرفداری از تشیع وارد نشده ام، بلکه این رأیی است که حقایق تاریخ گویای آن است (انصاری، جلوه ولایت، ص 300).

امام علی (علیه السلام)، برترین مردی است که مادر روزگار تا پایان عمر خود چون او نزاید و اوست که هرگاه هدایت طلبان به جستجوی اخبار و گفتارش برآیند، از هر خبری برای آنان شعاعی می درخشد. آری او مجسمه ای از کمال است که در قالب بشریت ریخته شده است.

عبد الفتاح عبدالمقصود درباره تولد امام علی (علیه السلام) می نویسد: این حادثه (تولد امام علی (علیه السلام) در خانه کعبه) که بزرگ ترین شرف را به خاندان ابوطالب پدید آورد، هرگز از طرف این خاندان زمینه سازی و مقدمه چینی نشده بود، بلکه یک حادثه الهی بود. خداوند اراده فرمود که این شرافت نیز به شرافت های این خاندان افزوده شود... آن شب یک شب استثنایی بود، ستاره ای که در آن شب درخشیدن گرفت، هرگز در تاریخ آفرینش تکرار نشد... همه دیده ها به جمال نوزادی خیره بود که بیت خدا زادگاه او و پرده کعبه پوشش او بود (همان)

عبدالفتاح عبدالمقصود نویسنده صاحب نظر و متفکر مصری درباره عقیم بودن روزگار از آوردن همچون علی (علیه السلام) می گوید:

«من همواره اخلاق و موهبت های الهی و آنچه را که تشکیل دهنده شخصیت است، مقیاس شناختن عظمت انسانی قرار می دهم، ازاین رو بعد از محمد (صلی الله علیه و آله) کسی را ندیده ام که شایسته باشد پس از او قرار گیرد یا بتواند در ردیف او باشد. این واقعیتی است که حقایق تاریخ گویای آن است. امام علی (علیه السلام) برترین مردی است که روزگار تا پایان عمر خود، چون او نزاید و اوست که اخبار و گفتارش برای هدایت طلبان چون شعاعی می درخشد. او مجسمه ای از کمال است که در قالب بشریت ریخته شده است.» (انصاری، جلوه ولایت،

ص: 245

ص 301).

خلوت می پرداخت، نماز می خواند و بر سر پا عبادت می کرد. پس از اندکی خواب، سحرگاهان باز به سوی مسجد روانه می شد و مردم را به نماز دعوت می کرد.» (طه حسین، الفتنة الکبری علی و بنوه، ص 158).

دکتر طه حسین درباره سیاست الهی و سیاست شیطانی قیاسی کرده و می نویسد:

«فاصله میان علی (علیه السلام) و معاویه در سیره و سیاست بسیار و عمیق است ... علی به خود اجازه نمی داد که از بیت المال به مردم جایزه دهد، بلکه به خود اجازه نمی داد که از بیت المال برای خود و خانواده اش چیزی بردارد جز به اندازه قوت لایموت نه بیشتر؛ اما معاویه ... در این کار هیچ مانع و گناهی نمی دید، ازاین رو، آزمندان همه آرزوهای خود را در نزد او برآورده می دیدند و زاهدان نیز محبوب خود را نزد علی (علیه السلام) می یافتند و تو چه گویی درباره مردی که برادرش عقیل بن ابی طالب نزد او آمد تا چیزی بگیرد و او به فرزندش حسن فرمود: هرگاه سهم رسید آن را بردار و با عمویت به بازار برو و جامعه و کفشی نو برای او بخر و بیش از این نگفت؛ اما چه گویی درباره مردی که همین عقیل پس ازآن که صله برادرش او را راضی نکرد نزد معاویه می رود و او از بیت المال صد هزار به او عطا می کند؟!... البته پس ازآن که میان عقیل و معاویه سخنانی تند ردوبدل شد، عقیل جوایز را پس داد و دست خالی برگشت و دین فروشی نکرد.»(همان، ص 159).

قضیه ای است که خدا کند برای حلّ آن ابالحسن به فریاد ما برسد (همان، ص 195).

او درباره زهد مولی می نویسد: در میان خلفا، در لذّت بردن از دنیا، زاهدتر از علی (علیه السلام) نبوده است (همان، ص 29).

پروفسور عباس محمود العقاد نویسنده و تاریخ­نگار معاصر مصری درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) می گوید: علی (علیه السلام) کسی است که متجاوز از هزار و سیصد سال، میلیون ها نفوس درباره او به بحث و تحقیق و مطالعه پرداخته اند و او را «نمونه کامل و اعلای بشر» دانسته و مصداق منحصربه فرد «انسان کامل» شناخته اند (همان، ص 23).

می کرد، صدچندان بر خود و خانواده اش سخت می گرفت. تا در تقدّس او کمترین خللی وارد نیاید و این چنین است که امروز پس از گذشت قرن ها، هنوز می بینیم، این مهر علی (علیه السلام) است که بر دل ها حکم می راند؛ متبرک باد نامش (سراج، امام علی (علیه السلام) خورشید بی غروب، ص 280 _ 279).

او همچنین می گوید: جانم به فدایت (علی) که شجاعت و رقّت در دل، زورمندی در بازو و جهانی تأثر در چشم داری... و در سوگ کسی اشک می ریزی که جهان دو تن را بیش از همه دوست داشت: یکی دخترش فاطمه (س) و دیگری همسر او... این بزرگ مرد عالم اسلام علی (علیه السلام) بر دل ها حکومت می کرد و نه تنها آن زمان، بلکه قرن ها بعد نیز در حکومت او خللی پدید نیامده است.

وی در فرازی دیگر در فضایل مولی علی (علیه السلام) چنین می گوید: علی (علیه السلام) را بر دیگر مسلمانان مزایایی است؛ علی (علیه السلام) زاده کعبه است؛ ازاین رو بسیاری از مورّخان و پژوهندگان او را فرزند کعبه خوانده اند؛ زیرا مادرش او را در کعبه، این مکان مقدس مسلمانان، زاده است... علی (علیه السلام) نخستین مردی است که به اسلام گرویده است (همان، ص 278).

این نویسنده روشنفکر لبنانی می گوید: هرگاه دشواری های زندگی به من رو می آورد و از رنج روزگار آزرده می شوم، از اندوه خویش به آستان علی (علیه السلام) پناه می برم؛ زیرا او پناهگاه هر درمانده ای است. او بر ستمکاران همچون رعد و بر شکست خوردگان، یاری دلسوز و مشفق بود (کریم خانی و صمدانی، علی (علیه السلام) فراسوی ادیان، ص 18).

همچنین از وی پرسیدند: علی (علیه السلام) شجاع تر است یا عنبسه و بسطام؟ گفت: عنبسه و بسطام را با افراد بشر باید مقایسه کرد، علی (علیه السلام) مافوق افراد بشر است (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 146)

ص: 250

«و انّی لأعتقد أنّ النظر فی کتاب (نهج البلاغه) یورث الرجوله و الشهامه و عظمه النفس، لأنّه من روح قهّار واجه المصاعب بعزائم الأسود»؛ من اعتقاد دارم که مطالعه کتاب نهج البلاغه، روح شهامت و مردانگی و عظمت نفس را تقویت می کند، زیرا از روح پر توانی صادرشده است که در دشواری ها باهمت شیروار خود مواجه می گشت (حسینی خطیب، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، ص 78).

مصر، در شرحی که بر نهج البلاغه نوشته است، به تمام معیارها و جاذبه های یادشده در کلمات ابن ابی الحدید اعتراف کرده و افزوده است که نهج البلاغه کتابی است که خداوند آن را دلیل روشنی قرار داده تا ثابت کند که علی علیه السلام بهترین شاهد زنده نورانیت و پرتو بخش قرآن و حکمت و دانش و هدایت و اعجاز و فصاحت آن کتاب آسمانی است، آیات و نشانه های حکمت ارزنده و قوانین صحیح سیاست و پندهای روشن و دل نشین و براهین گویا و استواری که علی علیه السلام در این کتاب آورده خود دلیل فضیلت مافوق تصور و بهترین آثار یک پیشوای به حق است که هیچ یک از حکمای بزرگ و فلاسفه عالی مقام و نوابغ روزگار نظیر آن را نیاورده اند (شهرستانی، در پیرامون نهج البلاغه، ص 61).

می کنم که به اسلام عظمت بخشید و راهش را روشن ساخت.

به پرسشگر زاهدی تقدیم می کنم که شب را به عبادت و روز را به روزه تمام می کرد. به شخصی تقدیم می کنم که با درد و رنج غسل کرد و در مقابل بادهای تند تهمت ها و تردیدها مقاومت نمود و درنهایت ... در برابر باطل ایستادگی کرد و به کسی تقدیم می کنم که به مبادی حق و عدل و نیکی و دوستی پای بند ماند و از مخالفت با آن ها خود را بر حذر داشت و بالاخره به امیر مؤمنان علی بن ابی طالب (علیه السلام) شهید حق تقدیم می کنم. (حبیب جابر، الفلسفة و الاعتزال فی نهج البلاغة، صفحة الاهداء).

ابوالفضل ابراهیم، فرید وجدی، عباس محمود عقّاد، محمدامین نواوی، فؤاد فاروقی، زکی نجیب، عمر ابونصر

خلیل هنداوی، زکی مبارک، احمد زکی، محمدحسن نائل مرصفی، حسین نائل مرصفی، محمد ابوالفضل ابراهیم و قاسم حبیب جابر.

ص: 255

ام القری، بی تا.

17. حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، لبنان، بیروت، 1398 ق.

18. حاکم نیشابوری، مستدرک حاکم، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411 ق.

19. حبیب جابر، قاسم، الفلسفة و الاعتزال فی نهج البلاغة، لبنان، بیروت، الموسسة جامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1407 ق.

20. حسینی خطیب، عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغه و اسانیده، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1405 ق.

21. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینه السلام، لبنان، بیروت، دار الکتب العلمیه.

22. خوارزمی، المناقب، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1411 ق.

23. روغنی قزوینی، مولا صالح، حکمت اسلام، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1354.

24. رهبر، محمدتقی، علی ابرمرد مظلوم، قم، بوستان کتاب، 1382 ش.

25. سراج، محمدابراهیم، امام علی (علیه السلام) خورشید بی غروب، تهران مؤسسه انتشارات نبوی، چاپ اول، 1376 ش.

26. سلطان الواعظین، محمد، شبهای پیشاور، ایران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1379 ش.

27. شهرستانی، هبة الدین، در پیرامون نهج البلاغه، ترجمه عباس میرزاده اهری، تهران، بنیاد نهج البلاغه، 1359 ش.

28. طبرانی، المعجم الأوسط، محقق: طارق بن عوض الله و محسن الحسینی، عربستان، دار الحرمین،1415.

29. طه حسین، الفتنة الکبری علی و بنوه، مصر، قاهره، موسسة الهنداوی، 2012 م.

30. عبده، محمد، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار البلاغة، الطبعه الاولی، 1409 ق.

31. فکیکی محامی، توفیق، الراعی و الرعیه، شرح عهد الامام علی علیه السلام الی مالک الاشتر النخعی، تهران، انتشارات نهج البلاغه، 1361 ش.

32. قمی، شیخ عباس، فصول العلیه، مؤسسه در راه حق، قم، 1365.

ص: 257

33. کریم خانی و صمدانی، علی (علیه السلام) فراسوی ادیان، قم، نشر دانش حوزه، چاپ اول، 1383 ش.

34. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، 1407.

35. مجذوب صفا، عباس، پنج گام، تهران، بعثت، 1350 ش.

36. محب الدین طبری، ذخایر العقبی فی مناقب ذوی القربی، مصر.

37. محب الدین طبری، الریاض النضرة فی مناقب العشرة، لبنان، بیروت، دار لکتب العلمیة، بی تا.

38. محب الدین الطبری، احمد بن عبدالله، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی، مصر، قاهره، مکتبه القدسی، بی تا.

39. محمود عقّاد، عباس، عبقریة الامام علی (علیه السلام)، بیروت، دارالکتب العربی، بی تا.

40. مدیر شانه چی، کاظم، درایة الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1384.

41. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ایران، قم، موسسة دار الهجرة، 1409 ق.

42. نجفی، گودرز، امام علی در نگاه مشاهیر اسلام و مسیحیت، تهران، نشر عابد، 1384 ش.

43. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، مصر،1334 ق.

44. وجدی، فرید، دایرة المعارف، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، 1971 م، سوم.

ص: 258

ص: 260

شایسته تحسین است، میتواند یک ارزش قابل پاداش باشد، لیکن فضیلت، خود غایت است؛ چون میتواند پاداش خود باشد.

از طرفی تاریخ صدر اسلام بنا بر منابع موجود در نزد فرق شیعه و سنی، سرشار از فضیلت ها، فداکاری ها و دلاوری های علی علیه السلام در تما می صحنه هاست؛ که این فضیلت ها و امتیازها را با توجه به اسناد و مدارک موجود از جانب مذاهب اسلامی می توان در سه مقطع زمانی مورد دقت و بررسی قرار داد:

علی علیه السلام از تولد تا بعثت رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم)؛

علی علیه السلام از بعثت تا هجرت به مدینه؛

علی علیه السلام از هجرت تا روی کارآمدن خلفای ثلاث.

شایان ذکر است، علی رغم تلاش های مستمر گروهی از دشمنان و مخالفان امیرالمؤمنین در دوره های مختلف تاریخ برای کتمان حقایق و تحریف واقعیت ها؛ آن چه اکنون رخ می نماید، فضایل آن حضرت و ذکر مقام و مناقب حقیقی ایشان از زبان بسیاری از افراد با سلایق و مذاهب مختلف است. چنان که احمد بن حنبل گفته است: «آن اندازه که برای علی علیه السلام فضایل صحیحه وارد شده، برای هیچ یک از صحابه وارد نشده است» (احمد بن حنبل، مسند، ج1، ص163) و ابن ابی الحدید معتزلی، شارح نهج البلاغه، آورده است: «درباره بزرگ مردی که هر فضیلتی به او باز می گردد و هر فرقه و طایفه ای او را از خود می داند، در حالی که سالار همه فضایل و سرچشمه آن و یگانه مرد و پیشتاز عرصه آن هاست چه می توان گفت» (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص11).

هم چنین عبدالفتّاح عبدالمقصود، نویسنده و دانشمند مشهور مصری می نویسد: من همواره اخلاق و موهبت های الهی و آن چه که تشکیل دهنده شخصیت «علی» است را مقیاس شناخت عظمت انسانی قرار می دهم؛ از این رو بعد از پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) کسی را ندیده ام که شایسته باشد پس از او قرار گیرد یا بتواند در ردیفش بیاید، جز پدر فرزندان پاک و برگزیده

ص: 262

پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) یعنی «علی بن ابی طالب» و من در این سخن به طرفداری از تشیع وارد نشده ام، بلکه این رأیی است که حقایق تاریخ، گویای آن است. علی برترین مردی است که مادرِ روزگار تا پایان عمر خود، چون او نزاید، او است که هرگاه هدایت طلبان به جست وجوی اخبار و گفتارش برآیند، از هر خبری برای آنان شعاعی می رسد؛ بی گمان او انسانی است که حق را به خاطر حق ابراز می کرد، نه از سر ترس و یا برای کسب پاداش (عبدالمقصود، علی علیه السلام، ج2، ص17).

ج36، ص277). درحالی که برخی اندیشمندان فضایل اصلی را چهار دانسته اند و اهم آن ها را عدالت معرفی نموده اند.

تحت تعلیم و تربیت خاص نبی مکرم اسلام زندگی خود را ادامه داد (ابن هشام، السیرة النبویة، ج1، ص246؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج2، ص873). بدین ترتیب این موهبت الهی تنها نصیب علی علیه السلام شد که در سایه هم نشینی و هم صحبتی با پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و تحت توجهات و تعالیم ایشان در محیطی سرشار از معنویت، دوران رشد و بالندگی خود را با کسب فضایل معنوی و اخلاقی از سیره نبوی طی کند و آن هنگام که مردم مکه ایمان به خدای احد و واحد را نپذیرفته بودند، کمر همت به نابودی دین و قتل رسول خدا بسته بودند همراهی علی با رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) در دره های مکه که حاکی از ملازمت و حمایت علی از نبی مکرم اسلام است را به طرق مختلف گزارش کرده اند (همان).

هم چنین بیانات حضرت علی علیه السلام در قسمتی از خطبه قاصعه درباره نزدیکی و قرابتش با پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)خود حجتی متقن و غیر قابل انکار بر فضیلت علی علیه السلام برای هر انسان منصف و با اخلاق است، چنان که فرموده اند:

«همانا موضع مرا نسبت به رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) به سبب خویشاوندی نزدیک و منزلت مخصوص می شناسید، در خانه خود مرا پرورید، در حالی که کودک بودم و مرا در بسترخود می خواباند و بوی خوش خود را به مشام من می رساند و خوراکی را می جوید سپس آن را در دهان من می گذاشت؛ نه در گفتار من دروغی می یافت و نه در کردار من سهو و خطایی؛ من او را پیروی کردم، آن سان که بچه شتر، مادر خود را پیروی می کند؛ هر روز از اخلاق خود فضیلتی آشکار می کرد و به من فرمان می داد از او پیروی کنم؛ هر سال ایامی را در «حراء» معتکف می شد و من او را می دیدم و جز من هیچ کس او را نمی دید؛ در آن روزها، کسی بر اسلام نبود جز رسول خدا و خدیجه و من سومین آن ها بودم (فیض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج4، ص813؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج5، ص286_289).

ص: 265

اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ} (بقره/207) در شأن علی علیه السلام و به واسطه همین فداکاری نازل شده است (رک: طباطبایی، تفسیر المیزان، ج2، ص135؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 262).

از طرفی واگذاری وظیفه رد امانت به صاحبان آن ها در سرزمین وحی و سپردن اهل بیت رسول| به علی علیه السلام در جریان هجرت، علاوه بر بیان اعتماد و اطمینان کامل رسول خدا به حضرت، مبیّن دیگر فضیلتی از شخصیت آن امام همام است که به صورت های مختلف در منابع اهل سنت گزارش شده است. همان گونه که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه خود تصریح کرده است که هیچ کس به اندازه ابوطالب و فرزندانش پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم)را در راستای رسالت یاری نکردند (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 5، ص 287).

عَلِیٌّ باب ها»؛ «من شهر علم هستم و علی درب آن است» (حاکم، مستدرک علی الصحیحین، ج٣، ص١٢6_١٢٧؛ ابن جوزی، الموضوعات، ج1، ص3552؛ الصنعانی، التنویر فی شرح جامع الصغی، ج4، ص265) و یا «مَنْزِلَةُ عَلِیّ مِنّی مِثْلُ مَنْزِلَتی مِنْ رِبی»؛ «مقام و منزلت علی نسبت به من، همانند منزلت من نسبت به پروردگارم است» (جریر طبری، تاریخ الطبری، ص٢٩٣؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج٢، ص6٠؛ مجلسی، بحارالانوار، ج٣٨، ص٢٩٨؛ حلبی شافعی، الکشف الحثیث، ص٢٢٩؛ ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج 5، ص١6١؛ الحرضی، بهجة المحافل، ج1، ص292) اشاره کرد که جملگی در منابع بزرگان اهل سنت منقول است.

از دیگر رویدادهای مهم سال دوم هجرت، ازدواج علی علیه السلام با فاطمه زهرا سلام الله علیها و کسب مقام دامادی پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله وسلم)است. در میان خواستگاران متعدد حضرت زهرا سلام الله علیها، تنها علی بن ابی طالب مفتخر به همسری ایشان شد و علمای فریقین با صراحت آن را گزارش نموده اند (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج2، ص41؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8، ص11؛ ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج3، ص345؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج5، ص316_317). احمد بن حنبل، پیشوای مذهب حنبلی درباره خواستگاری دخت گرامی پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) توسط علی علیه السلام از رسول خدا نقل کرده که به فاطمه علیها السلام فرمود: «آیا راضی نمی شوی که من تو را به کسی تزویج کنم که اولین مسلمان است و علمش از همه بیش تر و حکمتش از همه عظیم تر است» (احمدبن حنبل، مسند، ج5، ص26). هم چنین عامه از عایشه نقل می کنند که از پیغمبر(صلی الله علیه و آله وسلم)(صلی الله علیه و آله وسلم) شنیدم که فرمود: «أَحَبُّ الرِجّالِ إِلَیَّ عَلِیٌّ وَ مِنَ النِّسَاءِ فاطِمَةُ»؛«محبوب ترین مردان در نزد من علی و از زنان فاطمه است» (امینی، الغدیر، ج٩، ص395؛ ج10، ص86) ؛ قوله(صلی الله علیه و آله وسلم)لعائشة: إن علیاً أحب الرجال إلیَّ وأکرمهم؛ (ابن شهرآشوب، مناقب، ج٣، ص111 ؛ ترمذی، سنن ترمذی، ج5، ص701) وعن بریدة، قال: کان أحبُّ النساء إلی رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم) فاطمة، ومن الرجال علی؛ (الحاکم، مستدرک علی

ص: 268

الصحیحین، ج3، ص168)؛ روی أنّ عائشة سُئلت: أی الناس کان أحبُّ إلی رسول الله؟ قالت: فاطمة. قیل: ومن الرجال؟ قالت: زوج ها.

حضرت علی علیه السلام دومین شخصیت نظامی تاریخ اسلام پس از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) و از جمله جنگاوران نامدار و رزمندگان خط مقدم در جنگ های صدر اسلام بوده است. با یک بررسی اجمالی از سیر غزوات و سریه های انجام یافته در عصر نبوی، می توان به نقش مؤثر علی علیه السلام در تمامی آن ها پی برد. در زمان رسول خدا 26 غزوه رخ داد که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) در همه آن ها حضور داشت، هم چنین 35 و به عبارتی 48 سریه و مأموریت جنگی و شناسایی صورت گرفت (ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج1، ص652) که به نقل از مورخین مشهور فریقین، علی علیه السلام در همه غزوات جز نبرد تبوک شرکت داشت (بلاذری، انساب الاشراف، ج2، ص94_96؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج1، ص652_653). در بسیاری از این نبردها، پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) پرچم داری لشکر را به علی علیه السلام می سپرد در حالی که پرچم داری از فضایل صحابه به شمار می آمد (ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج1، ص652، ج3، ص1069_1070؛ مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج4، ص93_95)؛ بنابراین در این فضیلت نیز علی علیه السلام سرآمد دیگر صحابه بوده است. مفسران شیعه نقل کرده اند در جریان سریّه ذات السلاسل که در سال نهم هجری و با پرچم داری علی علیه السلام صورت گرفت و شکست سنگینی را متوجه مشرکان نمود سوره عادیات نازل شد. هنگامی که رسول خدا برای ادای فریضه صبح از خانه بیرون آمد، این سوره را در نماز تلاوت کرد. بعد از پایان نماز اصحاب گفتند ما این سوره را نشنیده بودیم، پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: بله علی بر دشمنانش ظفر یافت و خدای تعالی این سوره را فرستاد و جبرئیل فتح علی را به من مژده داده است (مفید، الارشاد، ص51؛ طباطبایی، تفسیرالمیزان، ج20، ص800 _ 801؛ ابن فرات، تفسیر الفرات الکوفی، ص592_600؛ قمی، تفسیر قمی، ج2، ص434). نزول این سوره در شأن علی علیه السلام نیز حاکی از مقام و منزلت قدسی ایشان در نزد پروردگار است. از جمله

ص: 269

رخدادهای مهم سال نهم هجری و یکی دیگر از فرازهایی که تنها مولی علی علیه السلام بدان دست یافت، نزول سوره توبه «برائت» بود که به دستور رسول خدا| توسط علی علیه السلام در موسم حج قرائت شد (ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج2، ص291؛ طبرسی، اعلام الوری، ص135_ 136)

در تفسیر آیه مبارکه {وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَری ءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَ رَسُولُهُ فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَبَشِّرِ الَّذینَ کَفَرُوا بِعَذابٍ أَلیم } (توبه/3)، کثیری از علمای اهل سنت از جمله احمد ابن حنبل آورده اند که پیامبر خلیفه نخست را فرستاد و سوره توبه را به او داد تا به مسلمانان حج گزار ابلاغ کند؛ اما بی درنگ علی علیه السلام را به دنبال او فرستاد تا آن را از وی بگیرد و فرمود: «ابلاغ این سوره تنها باید به وسیله کسی باشد که او از من است و من از اویم» (ابن حنبل، مسند، ج1، ص231، ج21، ص150؛ ابن سعد، طبقات الکبری، ج2، ص 168)، اسْتَعْمَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه وسلم أَبَا بَکْرٍ الصِّدِّیقَ رَضِی اللَّهُ عَنْهُ عَلَی الْحَجِّ فَخَرَجَ فِی ثَلَاثِمِائَةِ رَجُلٍ مِنَ الْمَدِینَةِ وَبَعَثَ مَعَهُ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه وسلم , بِعِشْرِینَ بَدَنَةً قَلَّدَهَا وَأَشْعَرَهَا بِیدِهِ عَلَیهَا نَاجِیةُ بْنُ جُنْدُبٍ الْأَسْلَمِی وَسَاقَ أَبُو بَکْرٍ خَمْسَ بَدَنَاتٍ، فَلَمَّا کَانَ بِالْعَرْجِ لَحِقَهُ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ رَضِی اللَّهُ عَنْهُ عَلَی نَاقَةِ رَسُولِ اللَّهِ صلّی الله علیه وسلم الْقَصْوَاءِ فَقَالَ لَهُ أَبُو بَکْرٍ: اسْتَعْمَلَکَ رَسُولُ اللَّهِ عَلَی الْحَجِّ؟، قَالَ: لَا، وَلَکِنْ بَعَثَنِی أَقْرَأُ بَرَاءَةً عَلَی النَّاسِ وَأَنْبِذُ إِلَی کُلِّ ذِی عَهْدٍ عَهْدَهُ... (طبرسی، مجمع البیان، ج5، ص9_8). الحاکم أبو القاسم الحسکانی بإسناده عن سماک بن حرب، عن أنس بن مالک: إن رسول الله(صلی الله علیه و آله وسلم)، بعث ب (براءة) مع أبی بکر إلی أهل مکة، فلما بلغ ذا الحلیفة، بعث إلیه فرده، وقال: لا یذهب بهذا إلا رجل من أهل بیتی! فبعث علیاً علیه السلام.

از احادیث نبوی که همه مذاهب اسلامی بر آن اتفاق نظر دارند حدیث معروف به «منزلت» در جریان جنگ تبوک است. این حدیث علاوه بر این که در کتب روایی شیعه با کمی اختلاف منقول است، در اکثر کتب روایی اهل سنت نیز آمده است. مطلب چنین است که در ماه رجب از سال نهم هجری، آن گاه که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)به همراه گروهی از

ص: 270

مسلمانان برای جنگ با رومی ها به مقصد تبوک از مدینه خارج شدند، به علی علیه السلام اجازه همراهی لشکر را ندادند و خواستند که به جای ایشان در مدینه بماند و این حدیث را فرمود: «آیا راضی نمی شوی که برای من مانند هارون برای موسی باشی و تنها فرق تو با هارون این است که تو پیامبر نیستی» (ابن هشام، السیرة النبویة، ج4، ص519_520؛ مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج4، ص1870؛ بخاری، الجامع الصحیح، ج5، ص19؛ طبری، ذخائر العقبی، ج1، ص293_291؛ الحرضی، بهجة المحافل، ج2، ص 32؛ التستری، احقاق الحق، ج32، ص74): «اما تَرضی أن تَکون مِنی بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسی إِلا أَنهُ لا نَبِیَّ بَعْدی». البته این حدیث به اشکال متفاوت؛ اما مفهوم واحدی در منابع شیعه و اهل سنت ذکر گردیده است، ازجمله آورده اند: «آیا راضی نمی شوی که برای من مانند هارون برای موسی باشی و تنها فرق تو با هارون این است که تو پیامبر نیستی. بدان سزاوار نیست که من به جایی بروم مگر این که تو خلیفه من باشی» (مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، ج٧، ص١٢٠_١٢١؛ ترمذی، سنن ترمذی، ج5، ص640_641؛ حاکم، مستدرک علی الصحیحین، ج٢، ص٣٣٧، ج٣، ص١٠٩): «اَمَا تَرْضَی اَنْ تَکُونَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَی، اِلا اَنَّکَ لَسْتَ بِنَبِیٍّ اِنَّهُ لا یَنْبَغِی اَنْ اَذْهَبَ اِلا وَ اَنْتَ خَلِیفَتِی».

شیعه باورمند است که «حدیث منزلت» پس از «حدیث دار»، از جمله احادیث معروف در اثبات مقام جانشینی و خلافت علی علیه السلام بر مسلمین پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) است؛ گرچه در موقعیت های مختلف، افراد دیگری نیز به جای رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه جانشین شده بودند؛ لیکن با عنایت به احادیث وارده از رسول گرامی اسلام و نقل آن ها در منابع شیعه و اهل سنت باید انصاف داد و پذیرفت همان طور که هارون در زمان حیات موسی خلیفه او بر قومش بود، علی علیه السلام نیز خلیفه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) بر مسلمانان در جریان غزوه تبوک شد و بدون شک کسی که در زمان حیات رسول گرامی اسلام جانشین ایشان می شود و «حدیث منزلت» را دریافت می کند، در زمان وفات پیامبر اکرم نیز از همه بر جانشینی

ص: 271

مقدم و سزاوارتر است. ممکن است این سؤال مطرح شود که حضرت موسی علیه السلام هارون را به عنوان خلیفه خویش در زمان حیات خود معرفی کرد، در حالی که وی پس از موسی علیه السلام به خلافت نرسید. در پاسخ باید گفت که هارون زودتر از حضرت موسی علیه السلام از دنیا رفت و اگر در قیدحیات بود، قطعاً خلیفه او می شد؛ اما حضرت علی علیه السلام مانند هارون که در حیات موسی خلیفه او بود، در زمان حیات رسول خدا خلیفه و جانشین ایشان شد و پس از وفات پیامبر اسلام نیز زنده بود.

طبری آورده است شیعه و سنی در این که حدیث «منزلت» در واقعه تبوک صادر شده و در این غزوه نیز جنگی صورت نگرفته است، اتفاق نظر دارند؛ زیرا رسول گرامی در تمام جنگ هایی که نیاز به وجود علی بن ابی طالب بود، او را به همراه خویش از مدینه خارج می کردند؛ اما مسئله مهم در این نبرد وجود شماری از منافقین در جمع مسلمانان حاضر در مدینه بود که پیامبر خدا حضور جانشینی لایق و شایسته چون علی علیه السلام را در مدینه لازم و ضروری دانست (طبری، «جریر»، تاریخ الطبری، ج2، ص144؛ طبری «محب الدین»، ذخایر العقبی، ج1، ص 289). هم چنین پس از فتح مکه و خاتمه جنگ هوازن و ثقیف در سال نهم هجری، مورخان اهل سنت آورده اند، در ماجرای مباهله پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) با علمای مسیحی نجران درباره حضرت مسیح علیه السلام که به امر پروردگار و نازل شدن آیه مبارکه {فمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بعَدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُمْ وَأَنْفُسَنَا وأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ» (آ ل عمران/61) روی داد، قرار شد هر یک از طرفین با آوردن فرزندان و خویشاوندان خود، یک دیگر را مورد ملاعنه قرار داده و نفرین پروردگار را بر دروغ گویان بخواهند؛ در این واقعه، رسول خدا با اهل بیت خود؛ یعنی حضرت علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام و کریم اهل البیت امام حسن مجتبی و امام حسین در محل حاضر شدند؛ علمای مسیحی با دیدن عظمت و هیبت الهی آن ها از مباهله منصرف و به دادن جزیه راضی شدند (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج2، ص82_83).

کثیری از مفسران شیعه و سنی در تفسیر آیه 61 آل عمران، «ابناءنا» را اشاره به حسن و

ص: 272

حسین‘، «نساءنا» را اشاره به فاطمه علیها السلام و «انفسنا» را اشاره به علی علیه السلام دانسته اند (شوکانی، فتح القدیر، ج1، ص399_ 398؛ احمد بن حنبل، مسند، ج1، ص185؛ ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر، ج1، ص379؛ سیوطی، الدرالمنثور، ج2، ص231): «أَنْفُسَنَا وَأَنْفُسکُمْ رَسُول الله صلی الله عَلَیهِ وَسلم وَعلی وَأَبْنَاءَنَا الْحسن وَالْحُسَین وَنِسَاءَنَا فَاطِمَة». گزارش این مفسران، خود تصدیقی بر حضور مؤثر و چشم گیر علی بن ابی طالب در کنار رسول گرامی اسلام در صحنه و اثر بخشیدن به نفرین بر دشمنان و آشکار شدن حق است که خود فضیلتی دیگر برای علی علیه السلام در تاریخ اسلام به شمار می رود.

از حوادت مهم سال های پایانی عمر پیامبر اسلام که در آخرین مراسم حج ایشان معروف به حجة الوداع در سال دهم هجری اتفاق افتاد این که نبی مکرم اسلام در راه بازگشت به مدینه و در محل غدیر از سوی جبرئیل، فرشته وحی، مورد خطاب قرار گرفت که فرمود: {یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ... } (مائده/67)؛ «ای رسول خدا! آن چه که از سوی پروردگارت بر تو نازل شده (به مردم) برسان، اگر چنین نکنی رسالت او را نرسانده ای «کامل انجام داده ای»». نقل شده که مالکی در کتاب فصول المهمّه خود گفته است آیه فوق در روز غدیرخم و درباره علی علیه السلام نازل شده است (رک: موسوی همدانی، ترجمه المیزان، ج6، ص21 و 84). هم چنین در آثار مختلفی که دانشمندان اهل تسنن، اعم از تفسیر و حدیث و تاریخ نوشته اند، روایات متعددی با مفهوم واحدی وجود دارد که بر نازل شدن آیه 67 سوره مائده درباره علی علیه السلام تصریح کرده است (آلوسی، روح المعانی، ج12، ص115): ابن مردویه عن ابن مسعود قال: کنا نقرأ علی عهد رسول الله صلّی الله علیه وسلّم {یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ} أن علیاً ولی المؤمنین وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وخبر الغدیر عمدة أدلتهم علی خلافة الأمیر کرم الله تعالی وجهه (همان، ج3، ص359)، ناظر إلی ذلک دون العموم المطلق أو خصوص خلافة علی کرم الله تعالی وجهه کما یقوله الشیعة (همان، ج12، ص115؛ العینی، عمدة القاری، ج18، ص206): ذکر الواحدی من

ص: 273

حَدِیث الْحسن بن مُحَمَّد قَالَ: حَدثنَا عَلی بن عَبَّاس عَن الْأَعْمَش وَأبی الحجاف عَن عَطِیة عَن أبی سعید، قَالَ: نزلت هَذِه الْآیة: {یا أَیُّهَا الرَّسُول بلِّغ مَا أنزل إِلَیک من رَبک} یوْم غَدِیر خم فِی عَلی بن أبی طَالب رَضِی الله تَعَالَی عَنهُ»؛ (شوکانی، فتح القدیر، ج2، ص69): {یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ _ إِنَّ عَلِیاً مَوْلَی الْمُؤْمِنِینَ _ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ یعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ}.

پس از نزول فرمان الهی و به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) تمامی حاجیان گرد آمدند و حضرت بر فراز منبری از جهاز شتران رفت و پس از حمد و ثنای پروردگار و توصیه و پند و اندرز، از فرا رسیدن اجل خود سخن گفت و به مسئله خلافت و جانشینی پس از خود پرداخت سپس دو بازوی علی علیه السلام را بلند کرد و فرمود: «من کنت مولا فهذا علی مولاه» هر کس را که من مولا و ولیّ او بوده ام، علی مولا و ولیّ او است. این حدیث معروف به «حدیث غدیر» علاوه بر منابع شیعه در برخی از آثار معتبر اهل سنت نیز ذکر شده است (حاکم، مستدرک علی الصحیحین، ج3، ص126؛ طبرسی، اعلام الوری، ج1، ص60؛ کلینی، اصول کافی، ج2، ص43). پس از اتمام ماجرای جانشینی، این آیه خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) نازل شد: {الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً} (مائده/3)؛ «در چنین روزی دین شما را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و خشنودم که اسلام برای شما آیین زندگی است». رسول خدا نیز فرمود: «سپاس خدای را بر کمال دین و تمام نعمت و رضای پروردگار به رسالت من و ولایت علی پس از من» (طبرسی، مجمع البیان، ج3، ص274): «قال رسول الله: الله أکبر علی إکمال الدین، وإتمام النعمة، ورضا الرب برسالتی، وولایة علی بن أبی طالب من بعدی، وقال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه، وعاد من عاده، وانصر من نصره، واخذل من خذله»؛ (مفید، الارشاد، ج1، ص177؛ کلینی، کافی، ج1، ص284؛ موسوی همدانی، ترجمه المیزان، ج5، ص311 -312 )

آیات متعددی از قرآن کریم در شأن و منزلت علی علیه السلام نازل شده که در پیش به برخی از آن ها اشاره شد و به بعضی دیگر نیز در این قسمت پرداخته می شود. از جمله، آیات مبارکه

ص: 274

{إِنَّ الَّذینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یَتَغامَزُون } (مطففین/30_29)؛ «بدکاران «در دنیا» پیوسته به مؤمنان می خندند و هنگامی که از کنار آن ها می گذشتند، با اشاره چشم و ابرو، آنان را به مسخره می گرفتند». در این باره تعدادی از مفسران اهل سنت، در تفسیر آیه فوق نوشته اند: روزی علی علیه السلام و تعدادی از مؤمنان، از کنار جمعی از کفار مکه عبور می کردند و آن ها به حضرت و همراهانش ناسزا می گفتند و آنان را استهزا کردند. این آیات به دفاع و جانب داری از علی علیه السلام و مؤمنان نازل شد و سرنوشت مسخره کنندگان را در قیامت روشن ساخت (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج26، ص294_ 295).

درباره آیه دوازده از سوره مبارکه حاقه که می فرماید: {لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَةً وَتَعِیهَا أُذُنٌ وَاعِیةٌ}؛ «تا آن را وسیله تذکری برای شما قرار دهیم و گوش های شنوا آن را «به عنوان عبرت و تذکر» نگهداری می کنند.»، بیش از سی حدیث از علمای مذاهب اربعه وارد شده که هر یک از آن ها به نحوی آورده اند که این آیه در شأن علی علیه السلام نازل شده و بیانگر عظمت مقام ایشان در فراگیری اسرار پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و وراثت همه علوم رسول خداست. هم چنین روایت شده که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) هنگام نزول آیه فوق فرمود: «من ازپروردگار درخواست کردم گوش های علی را از گوش های شنوا و نگهدارنده حقایق قرار دهد». به دنبال سخن پیامبر گرامی اسلام، علی علیه السلام فرمود: «من هیچ سخنی بعد از آن، از رسول الله نشنیدم که آن را فراموش کنم، بلکه همیشه آن را به خاطر داشتم» (السمعانی، تفسیرالسمعانی، ج6، ص36): «قَالَ عَلی: فَمَا سَمِعت بعد ذَلِک شَیئاً فَنسیته»؛ (قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج18، ص264؛ آلوسی، روح المعانی، ج29، ص43؛ رازی، روض الجنان، ج30، ص107).

از دیگر فضایل و مناقب حضرت علی علیه السلام در میان سایر صحابه آن بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) با او جلسات خصوصی و خلوت هایی را داشته که هیچ کس بر آن چه میان آن دو می گذشت آگاه نبودند. علی علیه السلام درباره معانی قرآن و گفتار رسول خدا، فراوان از ایشان سؤال می کرد و هر زمان که او پرسش نمی کرد، پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) خود آموزش و تعلیم دادن به او را آغاز می نمود و

ص: 275

این برنامه برای هیچ یک از اصحاب بدین شکل به دست نیامده و علی علیه السلام به واسطه هوش سرشار و پاک سرشتی و روشن ضمیری، بستری آماده و پسندیده برای این تربیت بود، از این رو او را صاحب فضل امت و حکیم عرب می نامیدند (ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج5، ص147). و علمای مذاهب، مستند اعلمیت علی را در منابع معتبر خود بدون هیچ ابهامی به قلم جاری ساخته از جمله قندوزی که از علمای حنفی می باشد، آورده است : رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: علی پیشتازترین در مسلمان شدن و پر بهره ترین در علم و خالص ترین در دین و برترین در یقین ... پس از من است ضمناً مشابه همین مطلب را سیوطی در کتاب خود نیز آورده است (قندوزی، ینابیع المودة، ج2، ص220)؛ «قال رسول الله: الحسن و الحسین، أبوهما علی، هو أوّل من آمن بی، و حامل لوائی یوم القیامة، و أمّهما فاطمة سیدة نساء أهل الجنّة» (سیوطی، الدر المنثور، ج1، ص173).

پس از رحلت پیامبر اسلام در سال یازدهم هجری، حضرت علی علیه السلام در بسیاری از امور علمی و قضایی، مرجع افراد متعددی از طبقات مختلف جامعه و نیز خلفای پیش از خود بود و از یاری و مساعدت آنان مضایقه نمی کرد. چنان که در آثار و متون معتبر شیعه و سنی مبین این حقیقت هستند که هرگاه مشکل علمی و قضایی برای هر یک از خلفا در دوران خلافتشان رخ می نمود، به آن حضرت مراجعه می کردند. درباره خلیفه دوم گزارش شده که وی بارها به دانش و فضل بیکران علی علیه السلام اذعان نموده و در بسیاری از موارد می گفت: «لَولاعَلِی لَهَلَکَ عُمَرُ»؛ «اگر علی نبود، عمر هلاک می شد» (ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ج1، ص152؛ باقلانی، تمهید الأوایل، ص476؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج12، ص179).

بشریّت و شناخت انسان ها یا در پس پرده اوهام بوده، یا اسیر بیدادگری های ناجوان مردان ددمنش، یا گرفتار جهل کوتاه فکرانی که در پنداشت غلط خود پرواز به اوج فضیلت او را در مخیّله خود می پرورانده اند، اگر گوشه و کنار جهان، آگاهانی چند از انسان های ممتاز هم قطره ای از اقیانوس بیکران معارفش نوشیده و دل و جان خویش را به عطر جان بخش نسیم کویش جلا بخشیده اند، از ترس دشمنان لب فرو بستند و خاموش رهسپار ابدیت شدند. اما به رغم تمامی تلاش های مخالفان و معاندان علی علیه السلام در طول تاریخ اسلام برای کاستن از مقام و منزلت وی با تأویلات نادرست، ابهام آفرینی در طریق شناخت شخصیت جامع آن حضرت و به گمان خود، خاموش کردن این نور پرفروغ، باید او را مصداق روشن این آیه شریفه دانست که فرماید: {یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ} (صف/8)؛ «آن ها می خواهند نور خدا را با دهان های خود خاموش سازند، ولی خدا نور خود را کامل می کند، هرچند کافران خوش نداشته باشند». بدون شک، حقیقت هرگز برای همیشه در پس پرده حجاب باقی نخواهد ماند. همان گونه که با بررسی های انجام شده در منابع و مآخذ به دست می آید، همواره انسان های آزاده وآزاداندیش در گذشتگان و حال با وجود مذاهب و عقاید مختلف درباره علی علیه السلام اظهار نظر کرده و به فضایل و مراتب وی اعتراف نموده اند؛ البته عدم اعتراف آن ها چیزی از بزرگی علی علیه السلام نخواهد کاست، لیکن با بیان شمه ای از فضایلش، در واقع عظمت و بزرگی را برای خود کسب نموده و شایستگی خود را به رخ جهانیان کشیده اند تا شاید وجدان های بیدار را متوجه حقیقتی نمایند که دوست در جلوت و دشمن در خلوت خود بدان معترف اند؛ زیرا آنان به علت انصاف و بهره گرفتن از عقل و وجدان و بضاعت اندیشه خود، توانسته اند این روح بیکران که جلوه ای از عظمت باری تعالی است را بشناسند و به این شعاع آسمانی با دیده اعجاب و حقیقت شناسی بنگرند و حقایق وجودیش را جست وجو نمایند، لذا این حقیقت روز به روز برای خردمندان و اندیشمندان عالم هستی، اعم از عالمان و اندیشمندان شیعه، اهل سنت،

ص: 277

مسیحیت و سایر مذاهب پرفروغ تر خواهد شد، تا آن جا که همگان؛ دوست یا دشمن به فضایل و مراتب وجودی و علمی حضرتش اذعان نمایند.

ص: 278

مؤسسة الکتب الثقافیة، لبنان، 1407ق.

16. بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، دار احیاء التراث العربی، بیروت، [بی تا].

17. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، تحقیق: محمدزهیر بن ناصرالناصر، نشر دارطوق النجاة، دمشق، 1422ق.

18. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: محمد حمیدالله، دار المعارف، مصر، 1394 ق.

19. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، تحقیق: احمد محمد شاکر و محمد فؤاد، مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، مصر، 1395 ق.

20. التستری، القاضی نورالله، احقاق الحق وازهاق الباطل، نشر مکتبة آیت الله مرعشی، قم، 1409ق.

21. الحاکم، ابوعبدالله، مستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبدالقادرعطا، دارلکتب العلمیة، بیروت، 1411ق.

22. الحلبی الشافعی، برهان الدین، الکشف الحثیث، تحقیق: صبحی السامرائی، نشر عالم الکتب، بیروت، 1407ق.

23. حلبی، ابوالفرج الحنبلی الشافعی، سیره حلبی، نشردارالکتب العلمیة، بیروت، [بی تا].

24. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، انتشارات دانشگاه تهران، 1377، دوم.

25. الدینوری، ابن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، نشر دارالکتب العلمیه، بیروت، 1406ق.

26. رازی، ابوالفتوح، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن الکریم، تصحیح: محمدجعفر یاحقی، آستان قدس، مشهد، 1376ش.

27. رازی، فخرالدین، مفاتیح الغیب ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

28. زمخشری، جارالله محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتب العربی، بیروت، 1407 ق.

29. السمعانی، ابوالمظفر ابن منصوربن ابراهیم، تفسیر السمعانی، تحقیق: یاسر ابن ابراهیم وغنیم ابن عباس، نشر دارالوطن، ریاض، 1418ق.

30. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دارالفکر، بیروت، 1403 ق.

31. سیوطی، جلال الدین، اللآلی المصنوعه فی الاحادیث الموضوعه، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، 1417 ق.

32. الشوکانی، محمد ابن علی، فتح القدیر، نشردار ابن کثیر، دمشق، 1414ق.

ص: 280

33. الصنعانی، ابو ابراهیم، التنویر فی شرح جامع الصغی، تحقیق: محمد اسحاق، نشر دارالسلام، ریاض،1432ق.

34. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی، قم، چاپ پنجم، 1370 ش.

35. طبرسی، امین الاسلام، مجمع البیان، مؤسسة الاعلمی، بیروت، 1415 ق.

36. طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، تحقیق: علی اکبر غفاری، مکتبة علمیة اسلامیة، [بی جا]، 1338 ق.

37. طبری، محب الدین، ذخائرالعقبی فی مناقب ذوی القربی، مکتبة الاندلسی، قاهره، مصر، 1356ش.

38. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، الامم و الملوک، مؤسسة عزالدین، بیروت، چاپ دوم، 1407 ق.

39. طبری، محمد بن جریر، تفسیرالطبری (جامع البیان عن تأویل القرآن)، دار المعرفة، بیروت، 1403 ق.

40. عبدالمقصود، عبدالفتاح، علی علیه السلام، ترجمه: محمدمهدی جعفری، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ ششم، 1379 ش .

41. عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی، چاپ دوم، 1390ق/1971م.

42. العینی ، بدرالدین حنفی، عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، دار احیاء التراث العربی، بیروت، لبنان، 1418 ق.

43. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن ، دارالفکر، بیروت، لبنان، 1419ق.

44. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، دار الکتاب، قم، 1367 ش.

45. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودّة لذوی القربی، تحقیق علی جمال اشرف حسینی، انتشارات أسوة، تهران، 1416ق.

46. کلینی، یعقوب بن اسحاق، اصول کافی، ترجمه و شرح: سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات چهارده معصوم، قم، [بی تا].

47. مبشری، اسدالله، ترجمه نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1363 ش.

48. المتقی الهندی، علاالدین علی ابن حسام الدین، کنزالعمال، تحقیق: بکری حیانی و صفوه السقا، نشر الرسالة، قم، چاپ پنجم، 1401ق.

ص: 281

49. مسلم بن حجاج نیشابوری، ابوالحسن، صحیح مسلم، تحقیق: موسی شاهین و احمد عمره اشم، مؤسسة عزالدین، بیروت، 1407 ق.

50. مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات علمیه اسلامیه، تهران، [بی تا].

51. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1362 ش.

52. الهیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، تحقیق: حسام الدین القدسی، نشرالقدسی، قاهره، 1414 ق.

53. یحیی بن ابی بکر، العامری الحرضی، بهجة المحافل وبغیة الاماثل فی تلخیص المعجزات والسیر والشمائل، دارصادر، بیروت، لبنان، 1330 _ 1331 ق.

54. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب اسحاق یعقوبی، تاریخ یعقوبی، نشر دارصادر، بیروت، 1358 ش.

سایت ها:

1. www. eshia.ir

2. http://www.ghbook.ir

55. سایت کتابخانه های فقاهت و قائمیه اصفهان.

ص: 282

ص: 284

تلاش هایی که آن ها در طول زندگی خود انجام داده اند و با توجه به شخصیتی که در جامعه از خود بروز داده اند، شناخت آنان میسر است؛ اما برخی از افراد در طول تاریخ پا به عرصه وجود نهاده اند که نه تنها قابل شناخت نیستند، بلکه درباره آگاهی به عظمت این گروه هراندازه که پیش می رویم، به حیرت و سرگردانی ما افزوده می شود. ائمه معصومین (علیهم السلام) از نمونه های بارز این گروه­اند؛ بااینکه در ظاهر انسان هایی عادی بوده اند، اما چون جانشینان خداوند روی زمین هستند، از شخصیتی فوق بشری برخوردار هستند. شناخت چنین افرادی بسیار سخت و در مواردی ناممکن است. چنانچه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطاب به علی (علیه السلام) فرمود: «یَا عَلِیُّ مَا عَرَفَ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ غَیْرِی وَ غَیْرُکَ وَ مَا عَرَفَکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ غَیْرُ اللَّهِ وَ غَیْرِی (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 167)؛ ای علی! خداوند متعال را نشناخت به حقیقت شناختش جز من و تو و تو را نشناخت آن گونه که حق شناخت توست، جز خدا و من.» همچنین امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نیز درباره عظمت وجودی خود چنین فرموده است: «یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَی إِلَیَّ الطَّیْرُ» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه/3)؛ همواره سیل های خروشان و چشمه های علم و فضیلت از دامنه کوهسار وجودم جاری است و مرغ دورپرواز اندیشه به قلّه وجود من نمی رسد. این تعبیر امام بیانگر این نکته لطیف و ظریف است که وجود امام، مانند کوه عظیمی است که دارای قلّه بسیار مرتفعی است که هیچ پرنده دورپروازی، نمی تواند به آن راه یابد.

یکی از راه های حرکت در مسیر شناخت امام اول شیعیان حضرت علی (علیه السلام)، نگرشی است که در طول تاریخ در میان بزرگان و دانشمندان اسلامی نسبت به امام نخست شیعیان صورت یافته است. اندیشمندان جامعه اسلامی در بسیاری از سخنرانی ها و کتاب های خود درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) به مطالبی اشاره کرده اند که حاکی از توجه آنها به شخصیت آن امام همام است.

با توجه به کلماتی که اندیشمندان اسلامی درباره عظمت حضرت علی (علیه السلام) بیان

ص: 286

کرده اند، می توانیم به گوشه­ای از فضائل گسترده امام علی (علیه السلام) راه یابیم. عظمتی که در قرون متمادی سینه به سینه در میان عامه و خاصه انتقال یافته و اکنون بخشی از این کلمات در اختیار ماست.

در بسیاری از بخش های این مقاله با آوردن سخنان اندیشمندان اسلامی درباره حضرت علی (علیه السلام)، تلاش شده است بخشی از گفتار علمای اسلام از شیعه و اهل سنت جمع آوری شود. در این نوشتار مختصر کوشیده شده است که به سوی این اقیانوس بی کران راه یابیم.

دیدگاه­ها و نظراتی که بسیاری از گذشتگان و معاصران از مذاهب مختلف درباره امام علی (علیه السلام) اظهار داشته اند، مایه عظمت و سرافرازی برای صاحبان این دیدگاه­ها است، که توانسته اند هر یک در حد توان خود، این روح بی کران را بشناسند و این فروغ پایدار را با چشم بصیرت خویش بنگرند و به این شعاع آسمانی با دیده اعجاب و حقیقت شناسی خیره شوند و با نورافکن عقل و احساسات، مردی نورانی را در خلال تاریخی تاریک و پر حوادث جستجو کنند.

تاریک اندیشان در تاریخ به وسایل گوناگون دست می زنند تا شاید بتوانند از گسترش این فروغ تابان بکاهند و در برابر آن، ابرهای تیره و پوشاننده ای به وجود آورند، مسیر به دوراز اخلاق و نادرستی که هم اکنون نیز با تلاش بسیار توسط دشمنان حقیقت به آن ادامه داده می­شود. اما تلألؤ شگفت آور حقیقت به پهن شدن و نفوذ خود ادامه داد و اندیشه های بلند انسان های آزاد و روشنفکر را به خود جلب کرد تا در ظلمات تاریخ، سرچشمه حیات فضایل و بخشنده بقای انسانیت را بیابند. بر این اساس، دوستداران و ارادتمندان آن حضرت، به اشکال مختلف ارادت خویش را نسبت به حضرت علی (علیه السلام) اظهار داشته و توانستند بخشی از فضایل آن امام همام را دریافت و بیان کنند تا از منظری دیگر بر آن حضرت بنگریم و آن بزرگوار را از زبان دیگران مورد بررسی قرار دهیم.

ص: 287

از میان مذاهب اربعه، به خصوص باید به مذهب حنفی اشاره کرد که در شجره ای نمادین، فقه خود را برگرفته از دو صحابی، یعنی امام علی (علیه السلام) و ابن مسعود می دانسته و بدان فخر می کرده است (مقدسی، احسن التقاسیم، ص 113)، ابومحمد ابن عبدک حنفی (347ق) در اثبات این فخر برای حنفیان کتابی با عنوان «الاقتداء بعلی و عبدالله» نوشته است.

گفتنی است گاه تفاخر مشابهی در خصوص انتساب مذهب به امام علی (علیه السلام) به نحوی ضعیف تر نزد شافعیان نیز دیده می شود. در منابع شافعی در قالب یک رؤیا از ابوالحسن دینوری وقتی وی از پیامبر (صلی الله علیه و آله) پرسش می کند که از کدام مذهب پیروی کند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) روی به امام علی (علیه السلام) کرده، از وی می خواهد که دست پرسشگر را بگیرد و او را نزد شافعی برد تا به مذهب او عمل کند (نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، 1ج،ص 84).

نزد مالکیان و حنبلیان چنین انتسابی شناخته نیست، اما در منابع آنان نیز توجه به اقوال و افعال آن حضرت در سطح قابل توجهی دیده می شود (مالک بن انس، الموطأ، 1ج، ص26، 40؛ ابن مفلح، المبدع، ج 1، ص209، 269).

در منابع شیعی یا نزدیک به شیعه گاه بر این نکته اصرار شده است که تمامی ائمۀ مذاهب، نسب علمی خود را به حضرت می رسانند، به طوری که آن حضرت را به عنوان حلقۀ اتصالی در شجرۀ تعلیمی همۀ مذاهب شیعه و اهل سنت قرار داده اند (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب،ج 2، ص44؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص18).

در ادامه گفتار پیش مهم ترین فقهای اهل سنت که از قرون آغازین اسلام تا قرن حاضر، درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) سخن گفته­اند، را بازنشر داده و دیدگاه آنان مطرح می­شود.

مورد ایمان آوردن امام علی (علیه السلام) می­گوید: «روز دوشنبه، نبوت به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرو فرستاده شد و علی (علیه السلام) روز سه شنبه اسلام آورد و بین اسلام آوردن او جز یک شب فاصله نبود.» (ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 42، ص 28).

همچنین از انس بن مالک نقل شده است که گفت: «روزی در محضر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بودم. وقتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، علی (علیه السلام) را دید که می­آید، فرمود: این شخص که می­آید، روز قیامت حجت من بر امت است.» (جوینی، فرائد السمطین، ج 1، ص 145).

همچنین ابوالموید در مناقبش ذکر کرده است که شخصی از عطاءالله پرسید: «آیا در اصحاب محمد (صلی الله علیه و آله) کسی داناتر از علی (علیه السلام) بود؟ گفت: خیر، من یقین دارم که هیچ احدی داناتر از او نبود» (مقدس اردبیلی، حدیقةالشیعه، ص 454).

(علیه السلام) دشمنان بسیاری داشت. دشمنانش بسیار کوشیدند چیزی علیه او پیدا کنند و نیافتند. پس به سوی مردی آمدند که با او جنگیده و درگیر شده بود و از روی مکر علیه علی (علیه السلام)، به ستایش بی جای او پرداختند (ابن حجر هیثمی، الصواعق المحرقه، ص 127؛ سَأَلتُ أبی عنَ عَلِیٍّ ومُعاوِیَةَ فَقالَ: اِعلَم أنَّ عَلِیّا کانَ کَثیرَ الأَعداءِ، فَفَتَّشَ لَهُ أعداؤُهُ شَیئا فَلَم یَجِدوهُ، فَجاؤوا إلی رَجُلٍ قَد حارَبَهُ وقاتَلَهُ، فَأَطرَوهُ کَیدا مِنهُم لَهُ).

محمد بن منصور طوسی می­گوید: «از احمد بن حنبل شنیدم که می گفت: برای هیچ کدام از یاران پیامبر خدا، فضایلی که برای علی نقل شده، نقل نشده است.» (ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج 42، ص 418؛ سَمِعتُ أحمَدَ بنَ حَنبَلٍ یَقولُ: ما جاءَ لِأَحَدٍ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلی الله مِنَ الفَضائِلِ ما جاءَ لِعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ رضی الله عنه).

وقتی احمد بن حنبل وارد کوفه شد، در آنجا مردی بود که اظهار تشیّع می کرد ... به احمد گفت: از تو درخواستی دارم. احمد گفت: درخواستت پذیرفته است. مرد گفت: دوست دارم پیش از آن که ازاینجا بروی، مذهب خود را به تو عرضه کنم. احمد گفت: بگو. آن شیخ گفت: من معتقدم که امیر مؤمنان _ که درودهای خدا بر او باد _، پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، بهترینِ مردم بود و می گویم که وی، بهترینِ آنان، برترین و داناترینِ آنان بود و پیشوای پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است. راوی می گوید: سخن مرد، تمام نشده بود که احمد در پاسخ گفت: ای مرد! ایرادی به خاطر این اعتقاد نیست. چهار تن از یاران پیامبر خدا، یعنی جابر و ابوذر و مقداد و سلمان، پیش از تو بر این باور بودند. آن مرد، از حرف احمد چنان خوشحال شد که می خواست پرواز کند! (اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج 1 ص 160)

ابوعبدالله احمد بن حنبل درباره فضایل بی حدوحصر امام علی (علیه السلام) می گوید: « در فضائل هیچ کدام از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به میزانی که درباره علی (علیه السلام) حدیث به اسناد صحیح به دست رسیده، درباره شخص دیگری وارد نشده است.» (ابن حجر هیثمی،

ص: 292

الصواعق المحرقه، ص 72؛ شرف الدین، بی تا؛ لم یروا فی فضائل احد من الصحابة به بالاسانید الحسان ما روی فی فضائل علی بن ابیطالب (علیه السلام)).

«دوستی علی سپر آتش دوزخ است؛ او امام انسان ها و پریان است؛ او در حقیقت جانشین مصطفی و تقسیم کننده بهشت و دوزخ است.»

روزی به شافعی گفتند، چه می گویی درباره علی (علیه السلام)؟ گفت: «چه بگویم درباره کسی که دوستانش به واسطه ترس و دشمنانش به علت حسد، فضائل او را پنهان داشتند، ولی بازهم آن قدر فضائل و مناقب او گسترش یافت که شرق و غرب عالم را فراگرفت.» (قمی، انوار البهیه، ص 54).

فتح خود می دانستند چه باید بگویم؟ دربارۀ مردی که پادشاهان فرنگ و پادشاهان روم صورت او را در محل عبادتگاه خود نقاشی کرده اند چه بگویم؟ دربارۀ کسی که عکس وی روی شمشیر عضد الدوله و فرزندش رکن الدوله و آلب ارسلان و فرزندش ملک شاه دیده می شد چه بگویم.» (قندوزی، ینابیع المودة، ص 187).

قندوزی در جای دیگر می گوید: «او -علی بن ابیطالب (علیه السلام)- امام مبین و دریای گنجینه ها و شمشیر برنده، نور درخشنده، رهبر نیکان، کشنده کار، قیم بهشت و جهنم، امام خوبان، صاحب مناصب و مناقب؛ مرتضی علی (علیه السلام) کسی است که پیامبر درباره او فرمود: یاد علی (علیه السلام) عبادت است.» (اسدعلیزاده، امام علی از نگاه اندیشمندان غیر شیعه، ص 49).

او است و تفسیر را از او گرفته و از علی (علیه السلام) بهره ها برده است (الشافعی، مطالب السوول فی مناقب آل الرسول، ج 1، ص 135).

محمد بن طلحه شافعی عالم بزرگ اهل سنت درباره فصاحت و بلاغت امام المتقین می نویسد: فصاحت به وی منسوب است و بلاغت از وجود او سرچشمه می گیرد. بلاغت از کلام او مستفاد می شود و علم معانی و بیان غریزه ای است در وجود او... (همان، ص 137).

در میان مذاهب فقهی، انتساب مذهب شیعی اثنی عشری به امام علی (علیه السلام) آشکار است. فقها شیعه در سالیان متمادی با استناد به قول و فعل و سیره معصومین (علیهم السلام) در جهت پربار کردن این مذهب فقهی کوشش­های فراوانی کرده­اند. در این بخش به ذکر نظرات برخی از فقها شیعی درباره امام علی (علیه السلام) می­پردازیم.

هیچ کس به آن دست نیافته است.» (حلی، کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ص 47).

بخشیده و اندیشه را جهت داده و روح را فرح می نماید. به عقیده وی نهج البلاغه پرتوی پرفروغ از قرآن و ترجمان آن است و تراوش روحی ملکوتی است که به حق عبدالله بود و اثری است مفید و سازنده برای بیدار نمودن خفتگان در بستر غفلت دارویی است برای شفای آنان که به بیماری های دل و امراض روان مبتلایند و مرهمی است برای افرادی که از دردهای فردی و اجتماعی در تب وتاب هستند و خلاصه سخنش این بود که نهج البلاغه در بین افراد طالب حق و مشتاق مصونیت و مغزهای نورانی، مشتری دارد و شایسته نیست چنین اثری محجوب و مهجور بماند بلکه باید جرعه هایی از آن را به کام تشنگان فروریخت (گلی زواره، ناصح صالح، ج1، ص 124).

عظمت رسیده است و در صف مقدم است؛ و کدام شخصیت است که می تواند ادعا کند از خردسالی تا آخر عمر رسول اکرم در دامن و پناه و تحت تربیت وحی و حامل آن بوده است، جز علی ابن ابیطالب (علیه السلام) که وحی و تربیت صاحب وحی در اعماق روح و جان او ریشه دوانده. پس او به حق عبدالله است و پرورش یافته عبدالله اعظم است.» (موسوی خمینی، صحیفه نور، ج 14، ص 224).

است که این نمونه ها قطره هایی از آندریاست.» (وحید خراسانی، توضیح المسائل، ص 76 - 81).

1377 ش، چاپ دوم.

19. سراج، محمدابراهیم ، امام علی خورشید بی غروب، تهران، انتشارات نبوی، 1376 ش.

20. الشافعی، کمال الدین ابو سالم محمد بن طلحه ، مطالب السوول فی مناقب آل الرسول، طبع حجری، طهران، 1287 ق.

21. شافعی، محمد بن ادریس، دیوان الامام شافعی المسمی الجوهر النفیس فی شعر الامام محمد بن ادریس، تحقیق محمد ابراهیم سلیم، مصر، مکتبة ابن سینا.

22. شرف الدین عاملی، سید عبدالحسین، المراجعات، تهران، موسسه البعثه، چاپ سوم.

23. صافی گلپایگانی، لطف الله، الهیات در نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات معظم له، بی تا.

24. صافی گلپایگانی، لطف الله، معارف دین، قم، مرکز نشر آثار آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، 1391 ش،.

25. صدر، سید حسن ، شیعه و پایه گذاری علوم اسلامی، تهران، انتشارات کتابخانه بزرگ اسلامی، 1352 ش،چاپ اول.

26. طوسی، محمد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن ، بیروت، دار احیاء التراث العربی ، بی تا.

27. عسقلانی، أحمد ابن حجر، فتح الباری، محقق محمد فواد عبدالباقی، لبنان، بیروت، دار المعرفه.

28. قمی، شیخ عباس ، انوار البهیه (زندگانی چهارده معصوم)، ترجمه کریم فیضی، ایران، قم، تهذیب، 1392.

29. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم ، ینابیع المودة، محقق علی بن جمال اشرف حسینی، ایران، قم، سازمان اوقاف و امور خیریه.

30. گلی زواره، غلامرضا ، ناصح صالح، قم، انتشارات حضور، 1378.

31. مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1370ق/1951م.

32. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، حدیقه الشیعه، ایران، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.

33. مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، 1408ق.

34. مناوی، محمد بن عبدالرؤف ، فیض القدیر، شرح جامع الصغیر، لبنان، بیروت، 1391 ق.

35. موسوی خمینی، روح الله ، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371 ش.

36. نووی، یحیی، تهذیب الاسماء و اللغات، بیروت، 1996م.

37. وحید خراسانی، حسین ، توضیح المسائل، قم، باقرالعلوم.

ص: 304

ص: 306

وجود نهاده اند که نه تنها قابل شناخت نیستند، بلکه درباره آگاهی به عظمت این گروه هراندازه که پیش می رویم، به حیرت و سرگردانی ما افزوده می شود. ائمه معصومین (علیهم السلام) از نمونه های بارز این گروه­اند؛ بااینکه در ظاهر انسان هایی عادی بوده اند، اما چون جانشینان خداوند روی زمین هستند، از شخصیتی فوق بشری برخوردار هستند. شناخت چنین افرادی بسیار سخت و در مواردی ناممکن است. چنانچه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطاب به علی (علیه السلام) فرمود: «یَا عَلِیُّ مَا عَرَفَ اللَّهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهِ غَیْرِی وَ غَیْرُکَ وَ مَا عَرَفَکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ غَیْرُ اللَّهِ وَ غَیْرِی (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 167)؛ ای علی! خداوند متعال را نشناخت به حقیقت شناختش جز من و تو و تو را نشناخت آن گونه که حق شناخت توست، جز خدا و من.» همچنین امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نیز درباره عظمت وجودی خود چنین فرموده است: «یَنْحَدِرُ عَنِّی السَّیْلُ وَ لَا یَرْقَی إِلَیَّ الطَّیْرُ» (سید رضی، نهج البلاغه، خطبه/3)؛ همواره سیل های خروشان و چشمه های علم و فضیلت از دامنه کوهسار وجودم جاری است و مرغ دورپرواز اندیشه به قلّه وجود من نمی رسد. این تعبیر امام بیانگر این نکته لطیف و ظریف است که وجود امام، مانند کوه عظیمی است که دارای قلّه بسیار مرتفعی است که هیچ پرنده دورپروازی، نمی تواند به آن راه یابد.

یکی از راه های حرکت در مسیر شناخت امام اول شیعیان حضرت علی (علیه السلام)، نگرشی است که در طول تاریخ در میان بزرگان و دانشمندان اسلامی نسبت به امام نخست شیعیان صورت یافته است. اندیشمندان جامعه اسلامی در بسیاری از سخنرانی ها و کتاب های خود درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) به مطالبی اشاره کرده اند که حاکی از توجه آنها به شخصیت آن امام همام است.

با توجه به کلماتی که اندیشمندان اسلامی درباره عظمت حضرت علی (علیه السلام) بیان کرده اند، می توانیم به گوشه­ای از فضائل گسترده امام علی (علیه السلام) راه یابیم. عظمتی که در قرون متمادی سینه به سینه در میان عامه و خاصه انتقال یافته و اکنون بخشی از این کلمات در

ص: 308

اختیار ماست.

در بسیاری از بخش های این مقاله با آوردن سخنان اندیشمندان اسلامی درباره حضرت علی (علیه السلام)، تلاش شده است بخشی از گفتار علمای اسلام از شیعه و اهل سنت جمع آوری شود. در این نوشتار مختصر کوشیده شده است که به سوی این اقیانوس بی کران راه یابیم.

دیدگاه­ها و نظراتی که بسیاری از گذشتگان و معاصران از مذاهب مختلف درباره امام علی (علیه السلام) اظهار داشته اند، مایه عظمت و سرافرازی برای صاحبان این دیدگاه­ها است، که توانسته اند هر یک در حد توان خود، این روح بی کران را بشناسند و این فروغ پایدار را با چشم بصیرت خویش بنگرند و به این شعاع آسمانی با دیده اعجاب و حقیقت شناسی خیره شوند و با نورافکن عقل و احساسات، مردی نورانی را در خلال تاریخی تاریک و پر حوادث جستجو کنند.

تاریک اندیشان در تاریخ به وسایل گوناگون دست می زنند تا شاید بتوانند از گسترش این فروغ تابان بکاهند و در برابر آن، ابرهای تیره و پوشاننده ای به وجود آورند، مسیر به دوراز اخلاق و نادرستی که هم اکنون نیز با تلاش بسیار توسط دشمنان حقیقت به آن ادامه داده می­شود؛ اما تلألؤ شگفت آور حقیقت به پهن شدن و نفوذ خود ادامه داد و اندیشه های بلند انسان های آزاد و روشنفکر را به خود جلب کرد تا در ظلمات تاریخ، سرچشمه حیات فضایل و بخشنده بقای انسانیت را بیابند. بر این اساس، دوستداران و ارادتمندان آن حضرت، به اشکال مختلف ارادت خویش را نسبت به حضرت علی (علیه السلام) اظهار داشته و توانستند بخشی از فضایل آن امام همام را دریافت و بیان کنند تا از منظری دیگر بر آن حضرت بنگریم و آن بزرگوار را از زبان دیگران مورد بررسی قرار دهیم.

علی (علیه السلام) در دانش تفسیر کتاب ها و مقالات متعددی نگاشته شده است، به عنوان نمونه به چندین مورد از آن اشاره می شود:

اهل بیت پیامبر، مفسران آگاه به تمام قرآن ، بابایی ، علی اکبر، معرفت ، ش 73، (دی 1382): ص 20 - 29.

تفسیر قرآن و روش آن در نگاه امام علی (علیه السلام)، فرشچیان، رضا، مجله: مصباح، آذر و دی 1382 - شماره 48 (24 صفحه - از 69 تا 92).

گونه ها و روش های تفسیر امام علی (علیه السلام) در روایات تفسیری اهل سنت، خاکپور، حسین؛ عابدی، احمد، مجله: پژوهش نامه علوی » بهار و تابستان 1390، سال دوم - شماره 1، (20 صفحه - از 21 تا 40).

جایگاه امام علی علیه السلام در تفسیر قرآن، نوری، اعظم، مجله: نامه جامعه، تیر 1393 - شماره 110 (8 صفحه - از 14 تا 21).

امام علی (علیه السلام) و تفسیر قرآن کریم، مهدوی راد، محمدعلی، مجله: گلستان قرآن، اردیبهشت 1379 - شماره 5 (20 صفحه - از 8 تا 27).

امام علی (علیه السلام)، سرآمد مفسران قرآن، محمدرضا باغبان زاده، رسالت ، 3 شهریور 1386، ص 6.

چنانچه خود ابن عباس نیز گفته است نسبت علم من و اصحاب رسول خدا در تفسیر قرآن با علم امام علی (علیه السلام)، مانند نسبت یک قطره به دریاهای پهناور است (مجلسی، بحارالانوار، ج 92، ص 105).

تفسیر پژوهان به این حقیقت معترف اند که آثار به جامانده تفسیری از امام علی (علیه السلام)، بیش از سایر صحابه و خلفا است (مرادی، امام علی ع و قرآن، ص 69). هرچند برخی تلاش کرده اند که دلیل آن را طولانی تر بودن دوره زندگی امام نسبت به بقیه، گسترش قلمرو دولت اسلامی در زمان آن حضرت و ورود غیر عرب ها به حوزه مسلمانی، معرفی کنند (زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج 2، ص 17). به نظر می رسد که چنین قضاوتی، تحلیل واقعی و صحیح نیست؛ بلکه نظر غزالی را که علامه مجلسی در بحارالانوار آورده، با واقعیت منطبق تر است. غزالی، ضمن نقل این روایت که علی (علیه السلام) فرموده است: «پیامبر زبانش را در کام من گذاشت و در قلبم هزار درِ علم گشوده شد که هر دری را هزار در است. اگر برایم کرسی بگذارند و بر روی آن بنشینم، برای اهل تورات با تورات و برای نصارا با انجیل و برای اهل قرآن با قرآن داوری خواهم کرد.» (مجلسی، بحارالانوار، ج 92، ص 104).

علامه مجلسی در ذیل حدیث می نویسد: «رسیدن به چنین مقامی به مجرد علم ممکن نیست؛ بلکه انسان با قوّه علم لدنی می تواند به آن دست یابد.» (همان).

اسلامی توسط معروفی های عملی و مکرّر پیامبر گرامی اسلام، بارز و آشکار ترسیم گردیده که دانشمندان اهل سنّت نیز در آثار و کتب معتبر خویش به آن اذعان و اعتراف داشته اند. در اینجا به مواردی از این اعترافات اهل سنت اشاره می­کنیم.

أمیرها و شریفها و لقد عاتب اللّه أصحاب محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلم و لم یذکر علیا إلا بخیر).

ابن عباس درباره ایمان امام علی (علیه السلام) می­گوید: «علی نخستین کس از مردم بود که پس از خدیجه به رسول خدا ایمان آورد و لباس او را پوشید و در جای او خوابید و مشرکان با او همان رفتار می کردند که با پیامبر خدا رفتار می کردند و گمان می کردند که او همان پیامبر خداست.... مشرکان علی را می زدند و او از درد به خود می پیچید تا صبح شد پس سر خود را باز کرد آنان گفتند: رفیق تو را می زدیم و از درد به خود نمی پیچید و تو از درد به خود می پیچی، این را از تو سراغ نداشتیم.» (حسکانی، سیمای امام علی (علیه السلام) در قرآن، همان، ص 54؛ عن ابن عباس قال: و کان- یعنی علیا- أول من أسلم من الناس بعد خدیجة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم و لبس ثوبه و نام مکانه فجعل المشرکون یرمونه کما کانوا یرمون رسول اللّه و هم یحسبون أنه نبی اللّه، فجاء أبو بکر و قال: یا نبی اللّه. فقال علی: إن نبی اللّه قد ذهب نحو بئر میمون؛ و کان المشرکون یرمون علیا و هو یتضور حتی أصبح فکشف عن رأسه فقالوا: کنا نرمی صاحبک و لا یتضور و أنت تتضور، استنکرنا ذلک منک).

از ابن عباس نقل شده است: علی، سوابقی داشت که اگر یکی از آن ها بین همه مردم پخش می شد، خیر و خوبی، تمامی آنان را فرامی گرفت (حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، همان، ج 1، ص 29).

ابن عباس می گوید: پیشگامان در ایمان سه نفرند: «یوشع» پیشگام نسبت به موسی، حبیب نجار نسبت به عیسی و علی نسبت به پیامبر اکرم (همان، ج 2، ص 213).

مردی از ابن عباس پرسید: چه قدر فضایل علی بن ابیطالب (علیه السلام) زیاد است! من تصوّر می کنم که بالغ بر سه هزار باشد؟ ابن عباس در پاسخ آن مرد گفت: فضایل علی (علیه السلام) به سی هزار نزدیک تر است تا سه هزار، آنگاه ابن عباس گفت: اگر درختان قلم و دریاها مرکّب و

ص: 313

انس و جن نویسنده و شمارشگر باشند، نمی توانند فضایل امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) را بشمارند (ابن جوزی ، شرح حال و فضایل خاندان نبوت، ص 20).

-50).

در علم قرائت نیز عمر، عبدالله بن مسعود و عبدالرحمن سلمی، امام را سرآمد قاریان می شناخته اند (همان، ج 1، ص 34).

به ریسمان محکم تمسک جسته که خودش و دینش را حفظ می کند. و نیز آورده که هرکس در دینش به علی بن ابیطالب (علیه السلام) اقتدا کند هدایت می شود چنانکه رسول خدا فرمود: خداوندا! هر جا که علی هست حق را با او قرار بده (همان، ج 2، ص 205).

فخر رازی مفسر بزرگ اهل سنت در ذیل آیه شریفه 61 سوره آل عمران آورده است که: طبق این آیه علی از سایر اصحاب پیامبر افضل و برتر بوده است زیرا او عین نفس پیامبر تلقی شده و از طرفی پیامبر افضل مردم است، پس علی بعد از پیامبر افضل مردم است، حتی از بقیه پیامبران هم افضل است (همان، ج 8، ص 248).

پیش قدمان اسلامی و یکی از مشهورترین افراد شجاع و از معروف ترین زهاد و رساترین سخنوران و یکی از کسانی است که قرآن را جمع و به پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم عرضه کرد.» (همو، تاریخ الخلفاء، ص 197).

روح انسانی پیوسته و آن روح انسانی را از پوشاک های طبیعت تجرید نموده تا ملکوت اعلا بالابرده و به عالم شهود و دیدار روشن ترین انوار نائل ساخته است؛ و با این وصف شگفت انگیز، پس از رهایی از عوارض طبیعت در عالم قدس آرمیده است و لحظات دیگری صدای گوینده حکمت را می شنیدم که واقعیات درست را به پیشتازان و زمامداران گوشزد می کرد و موقعیت های تردیدآمیز را به آنان نشان می داد و آنان را از لغزش های اضطراب آور بر حذر می داشت و به دقایق سیاست و طرق کیاست راهنمایی می کرد و آنان را با مقام واقعی ریاست آشنا می ساخت و به عظمت تدبیر و سرنوشت شایسته بالا می برد. نگاهی که محمد (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) داشت، نگاه به یک مؤمن ساده نبود (عبده، شرح نهج البلاغه، ص 7).

شیخ محمد عبده درباره شرافت کلام امام علی (علیه السلام) می­نویسد: «اهل این زبان (عربی) همه قائل اند که کلام امام علی بن ابیطالب (علیه السلام) پس از کلام خدای متعال و پیامبرش شریف ترین و بلیغ ترین کلام است، کلام او سرشارترین کلام ازلحاظ مواد و دارای بهترین شیوه است و بیشترین معانی و محتوا را در بردارد» (همان، ص 14).

مشکلات بود، تا آنجا که ضرب المثل شده بود. البته جای تعجب هم نیست، زیرا در بیت نبوت تربیت شده و از شیر معارف آن بیت تغذیه کرده و مشکات انوارش او را احاطه کرده بود.» (ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج 1، ص 89؛ کان رضی الله عنه بحرا فی العلم و کان قوی الحجة، سلیم الاستنباط، اوتی الحظ الاوفر من الفصاحة و الخطابة و الشعر، و کان زاعق قضائی ناحنج و بصیرة نافذة الی بواطن الامور و کثیرا ما کان یرجع الیه الصحابة فی فهم ما خفی و استجلاء ما اشکل و قد ولاه رسول الله قضا الیمین و دعا له بقوله: الله ثبت لسانه و اهد قلبه» فکان موفقا و مسرا فیصلا فی المعظلات حتی ضرت به المثل فقیل: «قضیة و لا ابا الحسن لها» و لا عجب، فقد تربی فی بیت النبوة و تعذی بلبان معرفها و عمته مشکاة انوارها).

و بی گمان زبان نویسندگان و گویندگان از بازگویی برازندگی های شخصیت یگانه صاحب نهج البلاغه همچنان ناتوان و قاصر مانده است. بحث هایی که درباره شخصیت امیرالمؤمنین علیه السلام انجام گرفته و کتاب هایی که پیروان مذاهب و سایر کنجکاوان دراین باره نوشته اند، درباره هیچ یک از شخصیت های تاریخ اتفاق نیفتاده است.»

علامه طباطبایی در جای دیگری می­گوید: «نمونه کامل تربیت پیامبر (صلی الله علیه و آله)، علی بن ابیطالب (علیه السلام) (علیه السلام)، نخستین نمونه کاملی از تعلیم و تربیت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله است. علی (علیه السلام) از اوان کودکی در دامن پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله پرورش یافته بود و پس ازآن تا آخرین لحظات زندگی آن حضرت مانند سایه به دنبال وی بود و پروانه وار پیوسته به دور شمع وجودش می گشت و آخرین لحظه ای که از آن حضرت مفارقت کرد لحظه ای بود که جسد پاک او را بغل گرفته به خاک سپرد (گلی زواره، جرعه های جان بخش، ص 260).

علامه طباطبایی در جای دیگر می نویسد: «علی (علیه السلام) شخصیت جهانی دارد و به جرئت می توان گفت که بحث و گفت وگویی که در مورد این شخصیت بزرگ شده، در مورد هیچ یک از شخصیت های بزرگ جهانی نشده است، دانشمندان و نویسندگان شیعه و سنی، مسلمان و غیرمسلمان بیش از هزار کتاب در اطراف شخصیت وی نوشته اند.» (طباطبایی، خلاصه تعالیم اسلام، ص 110 - 113).

علامه درباره قرارگیری امام علی (علیه السلام) در صراط مستقیم می­نویسد:

علی (علیه السلام) به شهادت تاریخ در میان همه زمامداران که از روز رحلت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله تاکنون به مسند زمامداری رسیده اند، تنها کسی است که در مدت زمامداری خود در جامعه اسلامی با سیرت پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله رفتار نمود و سر مویی از روش آن حضرت منحرف نشد و قوانین و شرایع اسلام به همان شکل که در حیات پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله اجرا می شد، بدون کم ترین دخل و تصرف اجرا نمود

ص: 321

(همان).

محمدحسین طباطبایی صاحب تفسیر ارزشمند المیزان این گونه کرامات امام علی (علیه السلام) را جمع بندی می کند: «کوتاه سخن آن که شخصیت برجسته آن حضرت به وصف نمی گنجد و فضایل بی پایان وی از شماره بیرون است و هرگز تاریخ، شخصیتی را به یادگار ندارد که به اندازه وی افکار دانشمندان و انظار متفکران جهان را به خود جلب کرده باشد.» (همان).

بی کران که علوم مفسران در مقابل او مانند قطره در مقابل دریاست، وی امام مفسران و سرآمد دانش تفسیر است.

ص: 323

الطبعة: الطبع الثالث.

17. زرکشی، محمد بن بهادر البرهان فی علوم القرآن، تحقیق یوسف عبدالرحمان مرعشلی، لبنان، بیروت، دار المعرفه، بی تا.

18. سراج، محمد ابراهیم امام علی (علیه السلام) خورشید بی غروب، تهران مؤسسه انتشارات نبوی، چاپ اول، 1376 ش.

19. سید رضی، نهج البلاغة، قم، مؤسسه نهج البلاغه، اول، 1414 ق.

20. سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفاء، مصر، 1383 ق.

21. سیوطی، جلال الدین، فی علوم القرآن، لبنان، بیروت، دار الکتاب العربی.

22. صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم شرح اصول کافی، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1366ش.

23. طباطبایی، محمد حسین، خلاصه تعالیم اسلام، به کوشش هادی خسروشاهی، قم، دفتر تبلیغات، 1387 ش.

24. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

25. عبده، محمد، شرح نهج البلاغه، بیروت، دار البلاغة، الطبعه الاولی، 1409 ق.

26. فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق .

27. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1364.

28. گلی زواره، غلامرضا جرعه های جانبخش، قم، انتشارات حضور، 1375 ش.

29. متقی هندی، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال ، بیروت: مؤسّسة الرسالة، 1409ق.

30. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، لبنان، بیروت، موسسه الوفاء، 1403 ق.

31. مرادی، محمد، امام علی ع و قرآن، تهران، هستی نما، 1382ش، اوّل.

32. مغنیه، محمدجواد، امام علی در آینه عقل و قرآن، ترجمه: اکبر ایرانی قمی، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل،1379 ش.

33. مکارم شیرازی، ناصر ، کلام امام امیرالمومنین، تهران، دار الکتب العلمیه، 1375ش.

ص: 325

ص: 326

ص: 328

با توجه به کلماتی که اندیشمندان اسلامی درباره عظمت حضرت علی (علیه السلام) بیان کرده اند، می توانیم به گوشه­ای از فضائل گسترده امام علی (علیه السلام) راه یابیم. عظمتی که در قرون متمادی سینه به سینه در میان عامه و خاصه انتقال یافته و اکنون بخشی از این کلمات در اختیار ماست.

در بسیاری از بخش های این مقاله با آوردن سخنان اندیشمندان اسلامی درباره حضرت علی (علیه السلام)، تلاش شده است بخشی از گفتار علمای اسلام از شیعه و اهل سنت جمع آوری شود. در این نوشتار مختصر کوشیده شده است که به سوی این اقیانوس بی کران راه یابیم.

دیدگاه­ها و نظراتی که بسیاری از گذشتگان و معاصران از مذاهب مختلف درباره امام علی (علیه السلام) اظهار داشته اند، مایه عظمت و سرافرازی برای صاحبان این دیدگاه­ها است، که توانسته اند هر یک در حد توان خود، این روح بی کران را بشناسند و این فروغ پایدار را با چشم بصیرت خویش بنگرند و به این شعاع آسمانی با دیده اعجاب و حقیقت شناسی خیره شوند و با نورافکن عقل و احساسات، مردی نورانی را در خلال تاریخی تاریک و پر حوادث جستجو کنند.

تاریک اندیشان در تاریخ به وسایل گوناگون دست می زنند تا شاید بتوانند از گسترش این فروغ تابان بکاهند و در برابر آن، ابرهای تیره و پوشاننده ای به وجود آورند، مسیر به دوراز اخلاق و نادرستی که هم اکنون نیز با تلاش بسیار توسط دشمنان حقیقت به آن ادامه داده می­شود؛ اما تلألؤ شگفت آور حقیقت به پهن شدن و نفوذ خود ادامه داد و اندیشه های بلند انسان های آزاد و روشنفکر را به خود جلب کرد تا در ظلمات تاریخ، سرچشمه حیات فضایل و بخشنده بقای انسانیت را بیابند. بر این اساس، دوستداران و ارادتمندان آن حضرت، به اشکال مختلف ارادت خویش را نسبت به حضرت علی (علیه السلام) اظهار داشته و توانستند بخشی از فضایل آن امام همام را دریافت و بیان کنند تا از منظری دیگر بر آن حضرت بنگریم و آن بزرگوار را از زبان دیگران مورد بررسی قرار دهیم.

ص: 331

عرفان و تصوف از ابداعات مسلمانان نیست و در میان اقوام پیشین، مانند نصارا و وثنیه و برهمایی ها و بودایی ها نیز وجود داشته و دارد. این ریشه داری در تاریخ نیز ناشی از تأثیری است که دین فطری بر انسان دارد و آدمی را به سوی زهد و ازآنجا به معرفت نفس رهنمون می شود (طباطبایی، المیزان، ج 6، ص 193). در میان مسلمین نیز عرفان و تصوف، از عهد خلفا، به لباس زهد حضور دارد (همان، ج 5، ص 281)؛ لذا می توان گفت که تصوف اسلامی ریشه در خود اسلام دارد.

بسیاری از این دانشمندان در کتب خویش امام علی (علیه السلام) را امام العارفین دانسته و اولین کسی که عرفان اسلامی را بنیاد نهاد، ایشان نامیده اند. در این بخش با رجوع به اصلی ترین منابع عرفانی و نظرات ایشان، دیدگاه آنان درباره امام علی (علیه السلام) بیان می شود.

ایمان پرسید که چیست. او گفت: ایمان بر چهار ستون است؛ صبر، یقین، عدل و جهاد؛ و هرکدام را در ده مقام توصیف کرد. اگر این سخن از او به درستی صادر شده باشد، اولین کسی است که در احوال و مقامات [صوفیه] سخن گفته است.» (همان).

طوسی درباره اخلاق و افعال امام علی (علیه السلام) می­گوید: «علی (رضی الله عنه) اوصاف، اخلاق و افعال زیادی دارد که صاحبان قلوب و اهل اشاره و توحید از صوفیه از او گرفته اند.» (همان).

سر عارفان است و همه امت را اتفاق است که علی بن ابیطالب را انفاس پیغمبران است و او را سخنانی است که پیش از او کس نگفته است و پس از او کس مثل آن نیاورده است، که روزی بر منبر آمده بود و گفت: سَلُونِی قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِی فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ الْأَرْضِ» (مستملی بخاری، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج 1، ص 199).

امام معصوم را می رساند، درباره حضرت علی (علیه السلام)، چنین داوری می کند: «و کیست مثل علی (علیه السلام) در این مقام والا و کیست معادل او که در مقام و کلام، با او برابری کند؟ (ابن عربی، رسالة روح القدس، ص 39؛ و من مثل علی و هذا مقامه و من یعادله و هذا کلامه).

ابن عربی در «فصوص الحکم» می آورد: همان طور که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است: «کنت نبیا و آدم بین الماء و الطین»؛ یعنی که حقیقت او پیش از همه انبیاء بوده ولو این که به صورت بعد از جمیع آن ها ظاهرشده و خاتم آن هاست، خاتم الاولیاء هم ولی بوده، درحالی که هنوز آدم میان آب و گل بوده است، یعنی حقیقت خاتم الاولیا هم مقدم بر جمیع اولیاست. پیروان شیعی ابن عربی، خاتم الاولیاء را علی (علیه السلام) دانسته و روایت: «کنت ولیا و آدم بین الماء والطین» را از وی نقل کرده و او را حقیقت ولایت مطلقه شناخته اند که با باطن نبوت مطلقه وحدت دارد (آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج 1، ص 201).

(صلی الله علیه و آله) نباشد، هرگز قادر نخواهند بود چنین کلامی را بیاورند.» (صدرالدین شیرازی، شرح اصول کافی، ج 1، ص 342).

عارف گران مایه شیعه استاد حسن زاده آملی، نهج البلاغه را شجره طیبه ای که برای زندگی انسان ها در تمام شئون و برنامه ها راهنما و دلیل قویی است می دانند. از دیدگاه استاد حسن زاده آملی این کتاب، معجزه گفتاری است، چون سیره امام علی (علیه السلام) به دو معجزه فعلی و قولی تقسیم می شود. معجزه فعلی مانند کندن در قلعه خیبر و معجزه قولی کتاب گران قدر نهج البلاغه است (همان، ص 50).

وی در جای دیگر می گویند: در سلسله معجزات قولی، قرآن مجید است که صورت کتبی خاتم (صلی الله علیه و آله) است و معارف صادر از اهل بیت عصمت (علیه السلام) و وحی چون نهج البلاغه و زبور و انجیل آل محمد (صلی الله علیه و آله) صحیفه سجادیه و جوامع روایی، تالی آن است (همان، ص 50).

تام اسم الله، بزرگ ترین آیه و نشانه خدا و کتاب روشن الهی، دارای ذخایر بیکرانی الهی، وصی تام رسول خدا، سرسلسله عارفان، قطب العارفین، مجسمه اولین و آخرین عرفان مثبت است. سنخ ایمان حضرت علی (علیه السلام) از نوع ایمان به شهادت است. نهج البلاغه اش معجزه گفتاری وی است.

ص: 342

19. فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

20. گیلانی، عبدالقادر، سر الاسرار، ترجمه: مسلم و کریم زمانی، چ 1، نشر نی، 1385 ش.

21. مستملی بخاری، شرح التعرف لمذهب التصوف، انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1363 ش.

22. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، جامعه مدرسین، 1362 ش.

23. مطهری، مرتضی، انسان کامل، تهران، انتشارات صدرا، بی تا.

24. موسوی خمینی، روح الله، شرح دعای سحر، الطبع الاولی، نشر آثار امام خمینی، 1416 ق.

25. هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، تهران: سروش، 1384 ش.

ص: 344

ص: 346

شاعران که در قالب یک بیت، تحوّلی شگرف در مخاطبین خود ایجاد می کنند و به ضلالت رفته ای را ناگهان به خود آورده؛ و به سوی نور، هدایت می کنند. کسی نیست که این حالات ویژه، مخصوص و استثنایی را برای این زبان انکار کند. در تفهیم همین امر است که نظامی چنین سروده است:

قافیه سنجان که سخن برکشند گنج دوعالم به سخن درکشند

شخصیت برجسته امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) در میان اندیشمندان اسلامی و علما و دانشمندان فریقین، روح سرشار از عشق و ارادت آنان را نسبت به مولای متقیان برانگیخت تا در اوصاف گوناگون آن حضرت در زبان شعر و ادب به سخن درآیند و پرده از جایگاه رفیع آن حضرت را هرچند اندک بزدایند. شعرا و ادیبان که غالباً از دانشمندان در رشته های مختلف علوم اسلامی در قرون متمادی بوده اند و هرکدام در علوم مختلفی مانند فقه، اصول، تفسیر، عرفان، کلام و ... سرآمد روزگار بوده اند و در زبان شعر نیز به سرایش فضائل و مناقب امیرالمؤمنین اقدام کرده اند.

سیمای امام علی علیه السلام در ادبیات عرب و پارسی، تقی نژاد، مهین پری، مجله: تحقیقات جدید در علوم انسانی، تابستان 1395، سال سوم - شماره 7 (12 صفحه - از 19 تا 30).

سیمای امام علی (علیه السلام) در قصیده عینیه شاعر اهل سنت، عبدالباقی العمری، زارع، آفرین؛ کهندل جهرمی، مرضیه، مجله: سفینه، پاییز 1389 - شماره 28 علمی-ترویجی (22 صفحه - از 60 تا 81).

شاعران در محضر امام علی (علیه السلام)، مجله: کیهان فرهنگی، مهر 1382 - شماره 204 (1 صفحه - از 41 تا 41).

«پیامبر (صلی الله علیه و آله) در روز غدیر خم آن ها را ندا داد و پیامبر چه ندادهنده ی گرامی است. او می گفت: مولا و ولی شما چه کسی است؟ آنان که دشمنی شان علنی نبود پاسخ دادند: خدای تو مولای ما است و تو ولی ما هستی و هرگز از ما نافرمانی نخواهی دید. پیامبر به علی فرمود: ای علی به پا خیز که من به پیشوایی و هدایت گری تو بعد از خودم راضی و خشنودم. هر که من مولای اویم، علی مولا و ولی اوست، و بر شماست که به راستی پیرو اوباشید. خداوندا! دوستدار دوستان اوباش و دشمن دشمنانش!» (ابن جوزی، تذکرة الخواص، ج 1، ص 47).

تا کی بود این گرگ ربایی؟ بنمای

سرپنجه دشمن افکن، ای شیر خدای!

(همان، ج 1، ص 675، رباعی 24).

درباره اظهار ارادت و تأثیرپذیری حافظ از شاه ولایت، علی (علیه السلام)، اشعار و ابیات زیادی در دیوانش به چشم می خورند؛ مثلاً، درجایی چنان با سوزوگداز از شمشیر احبّا ناله سر می دهد که گویی زبان حال حضرت امیر علیه السلام در هنگام ضربت خوردن پیش از شهادت را سروده است:

درویش! مکن ناله ز شمشیر احبّا

کان طایفه از کشته ستانند غرامت

در خرقه زن آتش که خم ابروی ساقی

برمی شکند گوشه محراب امامت

حاشا که من از جور و جفای تو بنالم

بیداد لطیفان همه لطف است و کرامت

کوته نکند بحث سر زلف تو، حافظ!

پیوسته شد این سلسله تا روز قیامت

(همان، غزل 371، ج 1، ص 126).

همو که در غزل دیگرش، وقت سمری را که در آن ضربه شمشیر نفاق بر سرِ نازنینِ مولای متقیان فرود آمد، به تصویر کشیده و زبان حالِ مولا را عارفانه تر از پیش بیان کرده است:

بی خود از شعشعه پرتو ذاتم کردند

باده از جام تجلّیِ صفاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی آن شب قدر که این تازه براتم دادند

(همان، ج 1، ص 232، غزل 177).

به چند نمونه از مهم ترین اشعار وی در مدح امیرالمؤمنین می پردازیم.

مولوی در مثنوی، در نخستین اشاره به امام علی (علیه السلام)، عشق خود را به ایشان با دو بیت زیبای عربی آشکار می سازد:

مرحبا یا مجتبی یا مرتضی

ان تغب جاء القضا ضاق الفضا

انت مولی القوم من لا یشتهی قد ردی، کلا لئن لم ینتهی

مولوی در وصف امام علی (علیه السلام) این گونه سروده است.(با تلخیص)

تا صورت پیوند جهان بود علی بود

تا نقش زمین بود و زمان بود علی بود

شاهی که ولی بود و وصی بود علی بود

سلطان سخا و کرم و جود علی بود

هم آدم و هم شیث و هم ادریس و هم ایوب*

هم یونس و هم یوسف و هم هود علی بود

هم موسی وهم عیسی وهم خضر و هم الیاس

هم صالح پیغمبر و داوود علی بود

عیسی به وجود آمد و در حال سخن گفت

آن نطق و فصاحت که در او بود علی بود

مسجود ملائک که شد آدم ز علی بود

در قبله محمد بود، مقصود علی بود

سر دو جهان جمله ز پنهان و ز پیدا

شمس الحق تبریز که بنمود، علی بود

(صولتی، معارفی از تشیع در مثنوی معنوی، ص 163-162).

مولوی در جای دیگر به جریان غدیر اشاره کرده این گونه می سراید:

زین سبب پیغمبر با اجتهاد

نام خود و آن علی مولا نهاد

گفت هر کس را منم مولا و دوست

ابن عم من، علی مولای اوست

کیست مولا آنک آزادت کند

بند رِقّیت ز پایت بر کند

چون بآزادی نُبوت هادیست

مؤمنان را ز انبیا آزادیست

ای گروه مؤمنان شادی کنید

همچو سرو و سوسن آزادی کنید...

) مولوی، کلیات شمس، دفتر ششم، ص 1233).

ص: 352

مولوی در جای دیگر این­گونه در باره سرور آزادگان می­سراید:

آن شاه که با دانش و دین بود علی بود

مسجود ملک ساجد و معبود علی بود

خورشید ضیاء گستر و جمشید دو کشور

ماه فلک موهبت و جود، علی بود

آن شاه فلک مرتبه کز عز و جلالت

بر سایر مخلوق بیفزود، علی بود

آن نکته تحقیق حقائق به حقیقت

کز روی یقین مظهر حق بود، علی بود

آن نقطه توحید احد کز دم واحد

جز او نفس وحدت نشنود، علی بود...

(صولتی، معارفی از تشیع در مثنوی معنوی، ص 161-162).

مولوی در جای دیگر با دم زدن از عشق مولای متقیان این چنین می سراید:

دایم ز ولایت علی خواهم گفت

چون روح قدس ناد علی خواهم گفت

تا روح شود غمی که بر جان منست

کل هم و غم سینجلی خواهم گفت

(مولوی، کلیات شمس، رباعیات، شماره 300، ص 1338).

دارم توقع این که مِثال رجای من

یابد ز کلک فضل تو توقیع لا تَخَف

مه به کَلَف ندیده کسی وین عجب که هست

خورشید وار ماه جمال تو به کلف

بر روی عارفان ز تو مفتوح گشته است

ابواب کنت کنز به مفتاح من عرف

خصم تو سوخت در تب تبت چو بو لهب

نادیده از زبانه قهرت هنوز تف

نسبت کنندگان کف جود ترا به بحر

از بحر جود تو نشناسند غیر کف

رفت از جهان کسی که نه پی بر پی تو رفت

لب پر نفیر یا اسفا دل پر از اسف

جنسیت است عشق و موالات را سبب

حاشا که جنس گوهر رخشان بود خزف

بر کشف سِرّ لَو کشف آن را کجاست دست

کز پوست پا برون ننهادست چون کشف

گردی به دیده رفت و به جَیب صبا نهفت

اهدی اِلی الاحبة اشرف التحف

(جامی، دیوان کامل جامی).

آن سه قرص او چو بیرون شد به راه

سرنگون آمد دو قرص مِهر و ماه

چون نبی موسی، علی هارون بُود

گر برادرشان نگویی، چون بود؟…

او چو قلب آل یاسین آمده است

قلب قرآن، «یا» و «سین»، زین آمده است

قلب قرآن، قلب پُر قرآن اوست

«والِ مَن والاه»، اندر شأن اوست

(عطار نیشابوری، مصیبت نامه، ص 34-36).

همچون آیینه صاف و صیقلی شده که حتی با چشم می توان سوز و نوایش را در سینه دید.

علامه اقبال بر آن است که چون علی (علیه السلام) کشور تن خود را تحت اختیار داشت و مراقب بود که نافرمانی معبود نکند به این کنیه مفتخر شد نیز با توجه به آیه 64 سوره مائده او را دست خدا معرفی می کند.

هرکه دانای رموز زندگیست

سراسمای علی داند که چیست

مرسل حق کرد نامش بوتراب

حق یدالله خواند در ام الکتاب

مرتضی کز تیغ او حق روشن است

بوتراب از فتح اقلیم تن است

از خود آگاهی یداللهی کند

از یداللهی شهنشاهی کند (همان، ص 34).

در جایی دیگر برای آنکه مسلمانان را از خواب غفلت بیدار سازد تا به هویت واقعی خویش پی برند و دست نیاز به کشورهای دیگر دراز نکنند گوید:

ای پریها جوهر اندر قاف تو ذوالفقار حیدر از اسلاف تو (همان، ص 66)

چون علی در ساز با نان شعیر گردن مرحب شکن خیبر بگیر

دانش افرنگیان غارت گری دیرها خیبر شد از بی حیدری (همان، ص 106)

امیرالمؤمنین است، سؤال شد، دلیل بر این که علی (علیه السلام) پیشوای همگان در تمام مسائل است، چیست؟ وی پاسخ دادند: احتیاج همه به او در تمام مسائل و بی نیازی او از همگان در همۀ مسائل، دلیل بر این است که او امام و پیشوای همه در تمام مسائل است (فراهیدی، کتاب العین، ص 28؛ ما الدّلیل علی انّ علیّاً امام الکلّ فی الکلّ؟ فقال افتقار الکل الیه فی الکلّ و استغناؤه عن الکلّ فی الکلّ دلیل علی انه امام الکل فی الکل»).

به خلیل بن احمد گفتند: چرا علی (علیه السلام) را مدح نمی کنی؟ فرمود: چه بگویم در حقّ کسی که دوستانش فضایل او را به جهت خوف کتمان کرده و دشمنانش نیز به دلیل حسد از انتشار آن جلوگیری کردند، درحالی که فضایل آن حضرت همه جا را پرکرده است (مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص 16).

سید رضی جمله معروفی در ستایش و توصیف مولی امیرالمؤمنین دارد، می گوید: «امیرالمؤمنین (علیه السلام) آبشخور فصاحت و ریشه و زادگاه بلاغت است. اسرار مستور بلاغت از وجود او ظاهر گشت و قوانین آن از او اقتباس شد. هر گوینده ی سخنور از او دنباله روی کرد و هر واعظ سخن دانی از سخن او مدد گرفت، درعین حال به او نرسیدند و از او عقب ماندند. بدان جهت که بر کلام او نشانه ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی موجود است.» (مطهری، سیری در نهج البلاغه، ص 32).

حرب بر تأویل کرده مرتضی

همچو بر تنزیل صدر انبیاء

الذین ینفقون در شأن او

قدّموا بین یَدی احسان او

خلعت انّا هَدَینا در برش

مغفری از لافتی اندر سرش

در کفش از اعطینّ رایتی

در دلش از انمّا خوش آیتی

اَنتَ منّی معنی ایمان او

آیت تطهیر اندر شأن او

او مدینة علم را باب آمده

جان فدا در جامة خواب آمده

انّما انتَ بر او نازل شده

از سلُونی علم دین حاصل شده

بود نفسش عندهُ علم الکتاب

قُل کفی بالله گواه این خطاب

مصحف آیات ایزد روی او

سلسلة اهل ولایت موی او...

(صدرالدین شیرازی، مجموعة اشعار، ص7-11).

فراوان به چشم می خورد. شعر «علی ای همای رحمت» از مشهورترین اشعار او در وصف امیرالمؤمنین است، این شعر را که در خواب یکی از مراجع نامدار شیعه مورد عنایت امام علی (علیه السلام) قرار گرفته بود (مرعشی نجفی،« فرازهایی از وصیت نامه الهی _ اخلاقی آیت الله العظمی مرعشی نجفی»، ص50؛ از مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی نقل شده است: شبی توسلی پیدا کردم تا یکی از اولیای خدا را در خواب ببینم . آن شب در عالم خواب ، دیدم که در زاویه مسجد کوفه نشسته ام و مولا امیرالمؤمنین با جمعی حضور دارند. حضرت فرمودند: شاعران اهل بیت را بیاورید . دیدم چند تن از شاعران عرب را آوردند . فرمودند: شاعران فارسی زبان را نیز بیاورید ؛ آنگاه محتشم و چند تن از شاعران فارسی زبان آمدند . مولا فرمودند: شهریار ما کجاست ؟شهریار آمد ، حضرت خطاب به شهریار فرمودند:شهریار شعرت را بخوان! و شهریار این شعر را خواند) می­آوریم.

علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را

که به ماسوا فکندی همه سایه ی هما را

دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین

به علی شناختم به خدا قسم خدا را

به خدا که در دو عالم اثر از فنا نماند

چو علی گرفته باشد سر چشمه ی بقا را

برو ای گدای مسکین در خانه ی علی زن

که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را

بجز از علی که گوید به پسر که قاتل من

چو اسیر تست اکنون به اسیر کن مدارا

بجز از علی که آرد پسری ابوالعجائب

که علم کند به عالم شهدای کربلا را

نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت

متحیرم چه نامم شه ملک لافتی را

به امید آن که شاید برسد به خاک پایت

چه پیامها سپردم همه سوز دل صبا را

چو تویی قضای گردان به دعای مستمندان

که ز جان ما بگردان ره آفت قضا را

چه زنم چو نای هردم ز نوای شوق او دم

که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را

ز نوای مرغ یا حق بشنو که در دل شب

غم دل به دوست گفتن چه خوشست شهریارا

(شهریار، دیوان شهریار، ص 98).

ص: 361

ص: 364

ص: 366

مطلق رهنمون می سازد و بدون شناخت و معرفت، انسان به کمال دست نمی یابد، بلکه سبب گمراهی خود و جامعه نیز می شود. این شناخت دقیق و آگاهانه امیرالمؤمنین علیه السلام را نسبت به شخصیت پیامبر در کلام آن حضرت مشاهده می شود که فرمود «... لَقَد کانَ لَکم فی رَسولِ اللهِ(صلی الله علیه و آله وسلم) کاف لک فی الاسوة... فَتَأسَّ بِنَبِیک الْأَطْیبِ الْأَطْهَرِ(صلی الله علیه و آله وسلم) فَإِنَّ فِیهِ اُسْوَةً لِمَنْ تَأسَّی وَ عَزَاءً لِمَنْ تَعَزَّی وَ أحَبُّ الْعِبَادِ إِلَی اللهِ الْمُتَأسِّی بِنَبِیهِ وَ الْمُقْتَصُّ لِأثَرِهِ»، (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه159)؛ «...رسول خدا سرمشق کافی برای تو است؛ پس تو از پیامبر که پاکیزه و پاک تر است (در همه ابعاد زندگانی) پیروی کن و آن را به کار ببند، زیرا ایشان برای الگو طلبان اسوه و نیکو است، و برای کسانی که خواهان انتساب به او هستند بهترین است. محبوب ترین افراد نزد خداوند، کسی است که از پیامبرش تبعیت کند و قدم در جای پای ایشان گذارد».

از این روی شناخت و معرفت به رسول خدا، سبب شناخت و معرفت انسان به دو ودیعه گران سنگ قرآن و اهل بیت می شود؛ زیرا آن دو مصاحب، همراه، هم گام و جدایی ناپذیرند، نمی توان آن دو را از هم تفکیک کرد. شناخت و تبعیت از آن دو موجب کمال انسان به قرب الهی است. باید فهم و درک قرآن را از اهل بیتپرسید که راسخون در علمند. بنابراین امیرالمؤمنان یکی از آن چشمه های فیاض و راسخون در علم است که رسول خدا در باره ایشان فرمود: من شهر علمم، و علی باب آن است. هرکس بخواهد وارد شهر علم شود باید از در آن وارد شود (محمد بن سلیمان کوفی، مناقب امیرالمومنین، ص43؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج2؛ ص1102؛ طبری، بشاره المصطفی، ص323).

دانشمندان بزرگ اعم از مسلمان و غیرمسلمان تلاش کرده اند تا چهره تابناک امیرالمؤمنان را به جهانیان معرفی نمایند و به توصیف صفات، عمل کرد، رفتار و گفتار آن حضرت پرداخته اند و ایشان را نمونه الگو کامل برای بشریت دانسته اند.

ص: 368

آثار قلمی بی شمار او شامل کتاب، مقاله، مقدمه و تقریظ بر تالیفات دیگران است. می توان از تالیفات او مانند «الفردوس الاعلی»، «حاشیه علی العروةالوثقی»، «المراجعات الریحانیة»، «اصل الشیعة واصولها»، «جنة الماوی»، «المجالس الحسینیة» و.. نام برد. اعتبارعلمی آثار او به نویسندگی و ادیب بودنش و پاسخ گویی به نیازهای فکری عصرش می باشد و الان هم تالیفات او جایگاه مهمی در پژوهش های علمی و دینی دارد و می توان از آراء و نظرات او بهره برد.

علامه مجتهدی آگاه، خطیبی توانا، مجاهدی نستوه، متکلمی زبردست، شاعری (کحاله عمر، معجم المؤلفین، ج9، ص250) صاحب ذوق، ادیبی بزرگ، فیلسوفی قوی، کثیر التالیف، منادی وحدت و مناظره کننده ای مستدل و قوی بود. در دفاع از حریم اسلام و تشیع لحظه ای آرام نداشت در بسط معارف فقه تشیع کوشا بود. وی به شبهات پاسخی مستدل می داد که بر جان سوال کننده می نشست. ایشان با مسافرت به کشورهای مختلف حضور تاثیر گذارش را در عرصه های مختلف علمی و اجتماعی نشان داده است؛ در برابر استعمارگران موضع شجاعانه می گرفت و از ملت فلسطین دفاع می کرد و ازهیچ کوششی برای آزادی آن ازچنگال صهونیست ها دریغ نمی کرد و لحظه ای آرام نداشت.

وی سرانجام در سن هفتاد و چهارسالگی در سال 1373ق به دار باقی شتافت و در قبرستان وادی السلام نجف اشرف به خاک سپرده شد.

یا ایرانیان بدانند در حالی که تشیع پیوند خود را با آغاز اسلام شروع کرد و حضرت علی علیه السلام نخستین فردی است که به پیامبر ایمان آورد و حدیث انذار (حدیث دار) از احادیث متواتری است که امام علی علیه السلام حمایت خود را از پیامبر در آن جلسه اعلام کرد و آن حضرت ایشان را به عنوان خلیفه و وصی و برادر و وزیر معرفی کرد.

در عین حال علامه افزون بر تبین شخصیت پیامبراعظم(صلی الله علیه و آله وسلم)، به شخصیت امیرالمؤمنین علیه السلام پرداخته و با نوشتن کتاب «اصل الشیعه و اصولها» به بسیاری از منحرفان، که شیعه را ساخته دست دیگران دانسته اند، پاسخ داده و ملاک هایی برای شیعه بیان کرده، و می فرماید که بذرتشیع به دست صاحب شریعت اسلام یعنی رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) کاشته شد و بذر تشیع با بذراسلام آغاز شد(1)

و بر سخن خود شواهدی آورده است که خداوند در قرآن فرمود {إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِک هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ} (البینة/ 7) از جابربن عبدالله انصاری است که ما نزد رسول خدا نشسته بودیم که علی علیه السلام آمد و رسول خدا فرمود: قسم به آن کسی که جانم در دست اوست! همانا او و شیعیانش از رستگاران روز قیامت هستند(2)،

و نیز رسول خدا فرمود: «... شیعة علی علیه السلام هُمُ اَلْفَائِزُونَ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ» (شیخ صدوق، الامالی، ص159 و 442؛ محمد بن سلیمان، مناقب الامام امیر المؤمنین، ج2، ص278؛ طبری، بشارة المصطفی، ص44 و 99). پس لفظ شیعه را رسول خدا برای علی علیه السلام و پیروانش به کار برده است و همین پاسخ قاطعی برای رفع تهمت ها در باره آغاز و چگونگی پیدایش تشیع است. این همان خط و مشی از اصول پیامبر است که آن حضرت آن را بیان کرده است.

ص: 372

اساسی را برای مسلمانان ترسیم کرده است به این که قرآن و اهل بیت دوچیز جدا شدنی از هم نیستند آن دو با هم بر حوض کوثر وارد می شوند. طالبان قرآن باید به اهل بیت رجوع کنند. درضمن جمله «لن تضلوا» در روایت عصمت اهل بیت را می رساند تا مسلمانان با پیروی از آنان از گمراهی و ضلالت مصون باشند. در حقیقت پیروی از اهل بیت، پیروی از قرآن است. جدا شدن و پیشی گرفتن از اهل بیت سبب گمراهی است.

هم چنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود که علی با قرآن است و قرآن با علی است، آن دو از هم جدا نمی شوند تا بر حوض کوثر بر من وارد شوند، «عَلِیٌّ مَعَ الْقُرْآنِ، وَالْقُرْآنُ مَعَ عَلِیٍّ لَنْ یَتَفَرَّقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ» (حاکم نیسابوری، المستدرک، ج3، ص124).

در باره این حدیث ذکر چند نکته ضروری است؛ 1. ناطق به معنای سخن گفتن است که فصل ذاتی انسان است؛ 2. قرآن مصدر احکام و معارف الهی است و ملاک حق و باطل است و از هر تحریف، نقصان و خطا مصون است، دیگر آن که قرآن چون مکتوب است، صامت است و نیاز به مفسر و مترجم دارد. این مفسران باید معصوم از خطا باشند و بر بطون قرآن آگاه باشند؛ 3. امیرالمؤمنان و ائمه اطهارهم چون قرآن منبع و مصدر معارف و احکام الهی اند، آنان ملاک حق و باطل اند و از خطا و اشتباه معصومند، به فرموده پیامبر اهل بیت ثقل اصغرند که باید به آنان مراجعه کرد و خود حضرت علی علیه السلام در خطبه ای خطاب به مردم فرمود که من ثقل اصغرم، «... وَأَتْرُک فِیکمُ الثَّقَلَ الْأَصْغَر...» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه86).

بنابراین قرآن کتاب صامت است و نیاز به مفسر دارد که از خطا مصون باشند و به حقایق و بطون قرآن آگاه باشد. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هَذَا الْقُرْآنُ إِنَّمَا هُوَ خَطٌّ مَسْطُورٌ بَیْنَ الدَّفَّتَیْنِ لَا یَنْطِقُ بِلِسَانٍ وَلَا بُدَّ لَهُ مِنْ تَرْجُمَانٍ» (شریف رضی، نهج البلاغه، خطبه125) و این قرآن خطی است نوشته شده میان دو جلد است که به زبان سخن نمی گوید و ناچار برای آن مترجمی باشد تا مقصود آن را بیان کند. هم چنین می فرماید: «هَذَا کتَابُ اللَّهِ الصَّامِتُ وَأَنَا کتَابُ

ص: 374

اللَّهِ النَّاطِقُ» (حر عاملی، وسائل الشیعه، ج27، ص34) قرآن کتاب صامتِ (ساکت) خداوند است و من کتاب ناطق. خود حضرت به ابن عباس در برخورد با خوارج سفارش فرمود که با قرآن با آنان مجادله نکند: «لَا تُخَاصِمْهُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّ الْقُرْآنَ حَمَّالٌ ذُو وُجُوهٍ تَقُولُ وَیَقُولُون...» (شریف رضی، نهج البلاغه، نامه77) یعنی قرآن حمل کننده وجوه و احتمالات است و نیاز به مترجم دارد که ما اهل بیت مترجم آن هستیم و هرچه تو بگویی آنان هم چیز دیگری می گویند با سنت با آنان بحث کن.

بنابراین می توان گفت که حضرت به غیر از پیامبر خاتم، بر انبیاء دیگر برتری دارد؛ زیرا خداوند در آیه مباهله (آل عمران/61)، علی را نفس پیامبر خواند. این دلالت دارد بر این که گفتار و رفتار امیرالمؤمنین مانند گفتار و رفتار پیامبر اکرم است و پیامبر نبوت دارد که آن حضرت ندارد.

نیتجه آن که علامه می فرمایند که پیامبر و علی‘ نور واحدند که آن چه بر دیگری جاری است بر او هم جاری است به جز نبوت که اختصاص به پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله وسلم) دارد. وی گوید که اگر از تو درباره افضلیت قرآن یا پیامبر یا علی‘ پرسش کردند، بگو هر یک را بر دیگری فضیلتی است، اما افضلیت آن را خدا می داند(کاشف الغطاء، جنة الماوی، ص94). بنابراین در روز قیامت و حساب رسی از افضلیت چیزی نمی پرسند، بلکه پرسش می شود آیا به سخن قرآن و اهل بیتعمل کردید؟ آیا آن دو را معیار در زندگی خود قرار دادید؟ و از آن پیروی کردید؟

پیامبر و علی‘ یک نور واحد در دو جسم هستند، به همین جهت علامه به حدیثی اشاره دارند که نور پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) وعلی علیه السلام از اول خلقت و پیش از آن، نور واحد بودند که از صلب های پاک و رحم های پاکیزه از یکی به دیگری انتقال می یافت تا این نور به حضرت عبدالمطلب رسید و از ایشان این نور تقسیم شد و به عبدالله و ابوطالب منتقل شد که از عبدالله، رسول خدا متولد شد و از ابوطالب امیرالمؤمنین علی علیه السلام به وجود آمد و با رحلت

ص: 375

رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)باز آن نور در علی علیه السلام جمع شد و نور واحد گردید. آن چه گفته شد از اسرار الهیه و حقایق عرفانی بود (کاشف الغطاء، جنة الماوی، ص100) که ایشان یاد کرده اند.

اهل بیت کشتی نجات

ایشان با تمسک به آیات قرآن {فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَمَنْ مَعَک عَلَی الْفُلْک فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمین وَقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنی مُنْزَلاً مُبارَکاً وَأَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلینَ } (مؤمنون/ 28 و 29) و آیه {وَقالَ ارْکبُوا فیها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَمُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحیمٌ} (هود/41) می نویسد که کشتی نوح سبب نجات مؤمنان قومش شد. کشتی که در امواج طوفانی غوطه ور بود به سلامتی در ساحل رسید و خداوند فرمود {قیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَبَرَکاتٍ عَلَیْک وَعَلی أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَک} (هود/48). این کشتی همانند کشتی است که رسول خدا اهل بیتش را به آن تشبیه کرده است و فرمود : «مثل اهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجی ومن تخلّف عنها هلک » (شیخ صدوق، الامالی، ص341) تمسک به اهل بیت و اطاعت از آنان سبب هدایت و نجات انسان از گمراهی ها است. خداوند با فرستادن حضرت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) مردم را از تاریکی ها به نور هدایت کرد وآنان را از گمراهی ها نجات داد، هم چنان که حضرت علی علیه السلام در توصیف دوران جاهلیت که مردم آن چگونه بوده اند می فرماید که به وسیله پیامبر خداوند شما را از گمراهی ها نجات داد و به روشنایی دعوت کرد. یا حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در خطبه فدک می فرماید که پدرم شما را از گمراهی ها و تاریکی ها نجات داد. لذا خداوند در حجةالوداع سال دهم هجری پیامبرش را مامور کرد تا رسالت خود را به اتمام رساند(مائده 4) و علی علیه السلام را در غدیر خم معرفی کرد.

علامه گوید که جهان در طوفان جهالت و ضلالت گرفتار است و برای نجات از این طوفان مواج سهمگین، کشتی اهل بیت پیامبرند که به ساحل می رسد، و در دعای ماه شعبان می خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْک الْجَارِیَةِ فِی اللُّجَجِ الْغَامِرَةِ یَأْمَنُ مَنْ رَکبَهَا وَ یَغْرَقُ مَنْ تَرَکهَا» کشتی نوح به برکت محمد(صلی الله علیه و آله وسلم) و خاندانش نجات پیدا کرد و بر (کوه یا سرزمین)

ص: 376

جودی استقرار یافت. و کشتی رسول خدا که خاتم پیامبران است تعیین کننده آن است. ناخدا و حرکت دهنده آن کشتی برادر و داماد او است. پس کتاب خدا و عترت رسول خدا کشتی نجات و عروة الوثقایی هستند که هرکسی به آن تمسک جوید، گمراه نخواهد شد، و باید دانست که تمسک به زبان نیست، بل که باید در عمل با قلب پاک و نیت خالص مطیع آنان باشیم (کاشف الغطاء، جنة الماوی، ص103_ 105 با تلخیص) و آن را به ظهور برسانیم.

باشد یا آن امر مهم را در اختیار ضعیفان و قاصر العقول ها، اگرچه متدین باشند، قرار داده باشد. در حقیقت آیه {یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْک مِنْ رَبِّک وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَه} (مائده/67) ابلاغ رسالت پیامبر را به مردم در باره جانشینی خود بیان کرده است. در روایت است که خداوند اعمال ما را با ولایت می پذیرد. پس وقتی رحلت رسول خدا نزدیک شد، ایشان در راه اکمال دین، اتمام رسالت، اداء وظیفه واجب و رفع مسئولیت چاره ای از انجام امر خداوند ندید و با صراحت فرمود: «مَنْ کنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاه ». بنابراین این سخن پیامبر دلالت دارد که ولایتی که از جانب خدا به منِ رسول عطا شد. همان ولایت، از هم اکنون در باره علی علیه السلام جاری است. اگر این نصب ولایت نبود، آیه شریفه {الْیَوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ... } معنایی نداشت.( کاشف الغطاء، جنة الماوی، ص121_123 با تلخیص) بنابراین باید گفت که مبانی و اساس تمام کارها بر پایه ولایت است تا اعمال ما مورد قبول خداوند قرار گیرد، زیرا بدون ولایت اعمال ما پوچ خواهد بود وثمری بر آنها بار نخواهد شد.

فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام مانند کلمات الهی غیر قابل شمارش

علامه فضایل علی علیه السلام را به کلمات الهی تشبیه کرد، و خداوند در قرآن فرمود: {وَلَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کلِماتُ اللَّه } (لقمان/ 27) و {قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کلِماتُ رَبِّی } (کهف، 109) (کاشف الغطاء، جنة الماوی، ص105). کلمات الهی قابل شمارش نیستند از این روی مناقب و فضایل آن حضرت هم قابل شمارش نیست. دانشمندان از جمله ابن ابی الحدید درباره علی علیه السلام گوید: «... وما اقولُ فی رجل اَقرَّ لهُ اعداؤهُ وخُصومُهُ بالفضل ولم یمکنهم جَحْدُ مناقبه ولاکتمان فضائله…» و من چه بگویم درباره مردی که دشمنانش به فضلش اقرار نموده و نتوانستند مناقبش را انکار و فضایلش را کتمان کنند. در جای دیگر نیز گوید: «وما أقول فی رجل تعزی إلیه کل فضیلة وتنتهی إلیه کل فرقة وتتجاذبه کل طائفة فهو رئیس الفضائل وینبوعها وأبوعذرها وسابق مضمارها...». و چه بگویم درباره بزرگ مردی که هر فضیلت به او

ص: 378

بازمی گردد و تمام فرقه ها به او پایان می پذیرد و هر طایفه ای او را به خود می کشد. او پیشوای همه فضائل و سرچشمه آن، و یگانه مرد و پیشتاز عرصه آنها است...» (ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص16 و 17).

مخالفان تلاش کرده اند تا منقبت تولد ایشان را در کعبه، به فردی دیگری هم نسبت دهند و به زعم خود هم سانی و هم ردیفی در فضیلت برای حضرت بسازند. زبیر بن بکار (م256ق) نخستین کسی که در باره تولد حکیم بن حزام در کعبه سخن گفته (زبیر بن بکار، جمهره نسب قریش و اخبارها، ج1، ص77 و ص366)) و دیگران از او نقل کرده اند، و قبل از او در هیچ یک از کتاب های اهل سنت این مطلب نقل نشده است. عبارت چنین است «دخلت أم حکیم ابن حزام الکعبة مع نسوة من قریش، وهی حامل بحکیم بن حزام، فضربها المخاض فی الکعبة، فأتیت بنطح حیث أعجلها الولاد، فولدت حکیم بن حزام فی الکعبة علی النطح » این روایت از جهت سند قابل نقد است دیگر آن که از جعلیات خاندان زبیر است تا برای خود فضیلتی جعل کرده باشند.

علامه گوید که تولد آن حضرت در کعبه منقبتی عظیم و بزرگ است که فقط خداوند به ایشان عطا کرد تا در نقطه ثقل آفرینش و جهان هستی و مرکز عبادت و عبودیت پا به عرصه وجود بگذارد و باید زمین، فرشتگان و آدمیان به او افتخار کنند، اما افسوس ما آدمیان قدر این خورشید فروزان الهی و برگزیده خداوندی، برادر و وصی پیامبر اعظم را ندانستیم و از دریای بی کران او بی بهره شدیم و جرعه ای از آن اقیانوس نیکی ها، معارف او بهره مند شدیم. وی گوید که احدی در این منقبت با حضرت شریک نیست؛ زیرا خداوند به حضرت مریم به هنگام تولد فرزندش عیسی خطاب کرد از بیت المقدس محل عبادت خارج شود، اما به فاطمة بنت اسد به هنگام تولد فرزندش خطاب شد که به کعبه داخل شود. تولد علی علیه السلام در کعبه بزرگ ترین رمز جهان اسرار هستی است؛ زیرا به برکت وجود ایشان است که هم پای با رسول خدا وارد کعبه شد و بر دوش آن نبی اعظم(صلی الله علیه و آله وسلم) قرارگرفت و کعبه را از بت ها و پلیدی ها پاک کرد. پس نگاه به کعبه نگاه به آن نور الهی است که در کعبه درخشید و جهان

ص: 379

هستی را روشن کرد و خداوند فرمود: {وَابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ} (مائده/35) با او به سوی من بیاید و او را وسیله تقرب به من قرار دهید. (کاشف الغطاء، جنة الماوی، ص107) می توان در اینجا به بیت شعر شافعی که این فضیلت را در اشعاری که به او منسوب است به نظم کشیده و در آخر گوید: «وعلی واضع اقدامه فی محل وضع الله یده» علی گام خود را در جایی نهاد که خداوند دست خود را نهاده بود؛ زیرا پیامبر از شب معراج چنین خبر می دهد: خدای بزرگ دست خود را بر دوش من نهاد که سردی آن را بر جگر خود احساس کردم.(1)

علامه درباره بزرگ ترین و نمایان ترین اسرار و رموز (تولد در کعبه) می گوید که خداوند اراده کرده است که به زودی کعبه را به وسیله این مولود از پلیدی ها (مانند بت ها، انصاب و ازلام) پاک کند. این اراده خداوندی در سال هشتم هجری به وقوع پیوست و علی علیه السلام بر دوش رسول خدا بت ها درون کعبه را بر زمین انداخت و آن جا را پاک کرد، در حالی که رسول خدا آیه {جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً} (اسراء/81) را زمزمه می کرد. دیگر آن که دقیق ترین و عمیق ترین این رموز آن است که توجه به کعبه، توجه به آن نوری است که در آن جا متولد شد؛ زیرا اگر تنها توجه به این بنا و سنگ باشد نوعی بت پرستی است. پس اقتضای تناسب این است که جسم انسان که از خاک است توجه به کعبه نیز از خاک است. روح (انسان) که از جوهر مجرد است توجه به نور کعبه که این آن جوهر مجرد است، تا نور به نور، خاک به خاک ملحق شود. در نماز با بدن هایمان به سوی کعبه قرار می گیریم، و با روح مان به آن نوری که در آن جا درخشید توجه می کنیم و او را وسیله تقرب به درگاه خداوند قرار می دهیم.

وجودت قرارنداشته باشد و با گرفتن دنیا از تو غمگین و ناراحت نشوی، زهد به معنای گوشه گیری و پرهیز از اجتماع نیست یا آن که کسی که چیزی نخورد و لباس های تمیز نپوشد. به چنین فردی زاهد نمی گویند. زاهد کسی است که از نعمت های الهی که خداوند به او عطا کرده، شکرگذار باشد و از آن سرمایه های مادی در جهت تقویت خودسازی استفاده نماید. به عبارت دیگر در اوج قدرت و برخورداری از سرمایه های مادی تعلق و ذره ای از محبت دنیا در وجودش نباشد و به راحتی از آنها بگذرد. ائمه اطهارو در راس آنان امیرالمؤمنین برای ما برترین الگو و اسوه اند با آن که اموال زیادی در اختیارشان بود، اما تعلق خاطری به آن نداشتند و همه را در راه خدا به نیازمندان می دادند و زندگی خودشان را همانند زندگی افراد عادی جامعه قرار می دادند.

علامه نمونه هایی از سیره علی علیه السلام در زهد را بیان کرده (کاشف الغطاء، جنةالماوی، ص141، 213 و 214) و گوید که رسول خدا و امیر المؤمنین نان جوی می خوردند و لباس پشمینه تن می کردند، در حالی که دست رسی به انواع غذاهای لذیذ و لباس های نرم داشتند. آنان دنیا و آن چه را در برداشت، حقیر می شمارند. احنف بن قیس برای معاویه داستان انبان آرد جوامیرمؤمنان علی علیه السلام را توصیف کرد که آرد جو خالی بی خورش و با سبوس غذای ایشان تا آخر عمرش بود، در حالی که خلیفه مسلمانان بود و اموال تمام شهرها اسلامی به سویش سرازیر بود. خود آن حضرت (ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج3، ص70) به والی اش عثمان بن حنیف در بصره می نویسد پیشوای شما از دنیای شما به دو جامه فرسوده و برای خوردن به دو قرص نان اکتفا کرد و بدانید شما چنین نتوانید کرد،... به خدا از دینای شما زری ذخیره نکرده ام و از غنایم آن اندوخته ای ندارم و بر دو جامه کهنه ام عوضی تهیه نکرده ام.

امیرالمؤمنین علیه السلام درباره ترک دنیا به علاء بن عاصم (کاشف الغطاء، جنةالماوی، ص213) حارثی فرمود: من مانند تو نیستم خدا به رهبران عدل واجب کرده است که خود

ص: 381

را با مردان ضعیف هم پایه قرار دهد. خود آن حضرت در مدینه املاک و باغ داشت و آن ها را در راه خدا وقف کرد ولی هیچ گاه به دنیا طمع نداشت وبه آن دل نبست.

علامه گوید که امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام با سفیان ثوری و صوفیان آن زمان در باره زهد مطلبی گفتند و به امام اعتراض داشتند چرا شما لباس فاخر و گرانب ها می پوشید در حالی که جد شما رسول خدا و امیرالمؤمنین چنین لباس های فاخر نمی پوشیدند. امام فرمود که در آن عصر مال، ثروت و محصول کم بود ولی اکنون خیرات دنیا زیاد شده است. (همان، ص213) علامه در پایان گوید که زهد عبارت است از قطع علائق انسان از دنیا و قطع محبت از مال ومقام. پس زهد به معنای نداشتن مال نیست یا آن که زهد به معنای لباس ژنده بر تن کردن نیست یا آن که زهد به معنای خوردن غذاهای خشک و خالی نیست. (همان، ص216) بلکه زهد آن است که باید از نعمت های الهی که در اختیار انسان قرار گرفته، استفاده کرد، ولی نباید به آن ها وابسته و تعلق خاطر داشت و با گرفتن آن -مقام یا ثروت یا موارد دیگر دنیوی _ انسان ناراحت نشود و بر آن افسوس نخورد.

قاسمی با استناد به صحیح بخاری(1)

که شرط هایی برای جمع آوری روایاتش آورده از جمله آن که بسیاری از راویان شیعه را از اعتبار ساقط کرده است. علامه گوید که چرا بخاری از امام صادق علیه السلام روایت نکرده است در حالی که آن حضرت از رسول خدا در حال طهارت روایت نقل می کرد. امام صادق علیه السلام سه خصلت داشت یا مشغول خواندن نماز یا خواندن قرآن یا روزه بود و در باره چیزی که قصد نمی کرد سخن نمی گفت. ایشان (امام صادق) از دانشمندان و پرهیزکاران بودند. چرا امثال بخاری و دیگران از چنین محدث بزرگ واری حدیث نقل نمی کنند. اما از وزغ بن وزغ مروان بن حکم طرد شده رسول خدا حدیث نقل می کند. رسول خدا دو چیزی گران بها برای امتش به امانت گذاشت که آن کتاب خدا و اهل بیت وعترتش بود و آنان را هم راه قرآن قرار داد که از هم جدا نخواهند شد. خوارج چه فجایعی را که انجام نداده اند و عبدالله بن خباب بن ارت بنده پاک وصالح خدا را کشتتند، و رسول خدا در باره خوارج فرمود که از دین خارج می شوند هم چنان که تیر ازکمان خارج می شود، چگونه قاسمی خوارج را مجتهد، تاویل کننده می داند؟ و می گوید که اعتقاد به خوارج بودن فرد زیانی به جرح و تعدیل آنان نمی زند! آیا دروغ گفتن، حرامی آشکارتر و بزرگ تر از کشتن عبدالله بن خباب و... است؟! پس چرا امثال او و دیگران جنایات خوارج را تأویل و تفسیر می کنند.

قاسمی در کتابش در شرح حال بخاری، شرط صحیح بودن روایاتش را سند متصل، راوی مسلمان صادق، غیر مدلس، متصف به صفات عدالت، حافظ، سلیم ذهن، قلیل الوهم می داند. آیا این اوصافی را که برشمرد بر عمران بن حطان، مروان بن حکم، داود بن حصین و بسیاری از این خوارج و امویان تطبیق می کند!؟ حتی آنانی که به امیرالمؤمنین

ص: 383

علی علیه السلام بر رضایت به حکمیت دروغ بستند؟ آیا صفات فوق در خوارج جمع است!؟ ولی در امام جعفر صادق علیه السلام یا یکی از اولاد ائمهیا روات شیعه این صفات جمع نیست و یا می گوید چون شیعه به تقیه عمل می کند، آنان اهل دروغ هستند.

قاسمی به کتاب میزان الاعتدال ذهبی(م748ق) در برخی از فرق مانند مرجئه و قدریه شروط صحت در راوی این فرق را جمع دانسته است، اما در باره پاره تن رسول خدا جعفر بن محمد گوید که این صفات (شروط صحت) جمع نیست. آیا جعفر بن محمد‘ از اهل بیت نیست که شایسته نقل روایات باشد؟ پس از این بزرگ وار و و روات شیعه روایت نقل نمی شود، زیرا قاسمی در شخصیت بخاری از ذهبی در ترجمه علی بن هاشم خراز آورده است، قال ابن حبان: غال فی التشیع، روی مناکیر عن المشاهیر، قال البخاری: «کان هو و ابوه غالین فی مذهبهم» و ذهبی گوید که بخاری روایات او را به سبب غالی بودنش ترک کرده و از رافضه اجتناب کرده، ولی از قدریه، خوارج و جهمیه اجتناب نکرده است.(1)

باید به آنان گفت معیار و قواعد علمی پذیرش روات و روایت چیست و بر چه اساسی روایات راویان را مورد سنجیش قرار می دهید. چرا معیار را حب و بغض و کینه قرار می دهید؟ و بر آن اساس روایت راویان را می پذیرید یا رد می کند. این نکته ای که بسیاری از عالمان شیعه از جمله علامه به آن یاد آور شده اند.

اینان مترجمان قرآن هستند که به بطون آن آگاهی دارند و از خطاء در امان هستند. کشتی نجات امت، اهل بیتند که پیامبر آنان را معرفی کرده است. امامت در حقیقت استمرار رسالت نبوت است همان گونه که باید مطیع و تابع رسول خدا در تمام ابعاد زندگی باشیم، باید همان تبعیت از امام علی علیه السلام را داشته باشیم. با پیروی از انسان های کامل در جهت رشد و تعالی جامعه اسلامی و احیای ارزش های دینی، و بالندگی جامعه بکوشیم تا به سعادت دینوی و اخروی برسیم.

ص: 385

13. طریحی (د. 1085)، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمدحسینی، [بی جا]: مکتب النشرالثقافة الاسلامیه، 1408.

14. حاکم نیسابوری، ابوعبدالله محمد بن عبدالله(د. 405)، المستدرک علی الصحیحن، تحقیق و اشراف یوسف عبدالرحمن مرعشلی.

15. طبرانی، سلیمان بن احمد (د. 360)، المعجم الکبیر، تحقیق و تخریج حمدی عبدالمجید سلفی، داراحیاء التراث العربی، 1404،

16. کحاله عمر، معجم المؤلفین، بیروت: مکتبة المثنی و داراحیاء التراث العربی، [بی تا].

17. محمد بن سلیمان کوفی(د. 300)، مناقب الامام امیرالمؤمنین، تحقیق شیخ محمدباقرمحمودی، قم: مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، چاپخانه النهضة،1420ق.

18. حر عاملی (1104ق)، وسائل الشیعة، تحقیق: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث،قم: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، چاپخانه مهر، چاپ الثانیة، 1414ق.

19. ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی گفتگو با مرحوم محقق سیدعبدالعزیز طباطبایی نقل از آوی بیداری، اردیبهشت1372.

20. ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت: دارالکتب، 1414 ق.

21. احمد بن حنبل، المسند، قاهره: دارالحدیث، 1416 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق ، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق .

ص: 387

ص: 388

ص: 390

کلیدواژه ها: امام علی (علیه السلام)، سید قطب، فی ظلال القرآن، اندیشه ، شبهات.

فقهی (مالکی، حنبلی، حنفی و شافعی) و سه فرقه کلامی (اشاعره، معتزله و ماتریدیه) اهل تسنن باشد، لازمه این سخن، آن است که تمام چیزهایی که مورد اتفاق آن فرقه ها است بیان شود که این علاوه بر مشکلاتی که بر سر راه مفسر قرار می دهد عملاً امری غیرممکن به نظر می رسد و هرگز سید قطب این را در تفسیرش مراعات نکرده و نیز نمی تواند به آن قائل باشد. برای اثبات مدعا تنها بیان سخن سید قطب در این مقاله کفایت می کند.

سیاست های دولت حبس کرد.

در تمام دوران بازجویی با شهامت تمام علناً خواستار برچیده شدن حکومت ظلم مصر شد. سرانجام دادگاه، سید قطب و 6 عضو دیگر اخوان المسلمین را به اعدام محکوم کرد. در 29 اوت 1966 م، سید قطب به دار آویخته شد (ر.ک: خالدی، سید قطب از ولادت تا شهادت، ص 94 – 314؛ نجمی، سید قطب طلایه دار بیداری اسلامی).

ابوبکر را امیرالحاج از جانب رسول الله (صلی الله علیه و آله) مطرح می کند نه مأمور ابلاغ آیات برائت، درصورتی که از منابع شیعه و سنی نقل شده که نخست ابوبکر مأمور به ابلاغ سوره برائت شد، اما جبرئیل نازل شد و به پیامبر گفت: یا خودت این آیات را ابلاغ کن یا کسی از خودت که پیامبر (صلی الله علیه و آله) علی (علیه السلام) را فرستاد و فرمود نامه را از ابوبکر بگیر و خودت ابلاغ کن.

صاحب جوامع الجامع می گوید: تمام مفسّران بر این موضوع اتّفاق نظر دارند که وقتی این آیات نازل شد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نخست آن ها را تسلیم ابوبکر کرد و سپس از او گرفت و به علی (علیه السلام) داد، هرچند در تفصیل این داستان، مختلف سخن گفته اند (طبرسی، جوامع الجامع، ج 2، ص 509).

احمد بن حنبل در مسندش با ذکر سند از علی (علیه السلام) گزارش می کند: هنگامی که ده آیه اول سوره برائت بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد، آن حضرت ابوبکر را خواست و فرستاد تا آن را بر مردم مکه بخواند، پس ازآن به من فرمود: خودت را به او برسان هنگامی که به او رسیدی نامه را از او بگیر و آن را به مکه ببر و بر آن ها بخوان، ابوبکر خدمت پیامبر رسید عرض کرد یا رسول الله آیا آیه ای در شأن من نازل شد (که چنین کردی؟) حضرت فرمود: خیر، ولی جبرئیل نازل شد و فرمود: «... لَنْ یُؤَدِّیَ عَنْکَ إِلَّا أَنْتَ أَوْ رَجُلٌ مِنْک؛ ای محمد امور رسالتی که واجب بر شخص خود تو است؛ مانند رسالت ابتدایی که کسی جز خودت نباید مباشر آن باشد، مردی از خاندانت می تواند مباشر آن شود» (احمد بن حنبل، ج 3، ص 236؛ سیوطی، الدر المنثور، ج 3، ص 209؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج 4، ص 93).

این حدیث و احادیث فراوان دیگر که در این جا مجال ذکرش نیست، به روشنی فضیلت بزرگی را برای حضرت علی (علیه السلام) اثبات می کند، اگرچه متأسفانه مانند سایر احادیثی که در آن فضیلت علی (علیه السلام) بیان شده، مورد بی مهری قرار گرفته است.

ص: 395

در تفسیر برهان از ابن شهرآشوب نقل کرده است: این دست از روایات را طبرسی، بلاذری، ترمذی، واقدی، شعبی، سدی، ثعلبی، واحدی، قرطبی، قشیری، سمعانی، احمد بن حنبل، ابن بطه، محمد بن اسحاق، ابو یعلی الموصلی، اعمش و سماک بن حرب در کتاب های خود از: عروة بن زبیر، ابی هریره، انس، ابی رافع، زید بن نفیع، ابن عمر و ابن عباس نقل کرده اند و عبارت ابن عباس چنین است: بعد از آن که آیات «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ» - تا نُه آیه- نازل شد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ابی بکر را به سوی مکه گسیل داشت تا آن آیات را بر مردم بخواند، جبرئیل نازل شد و گفت: کسی غیر از تو و یا مردی از تو این آیات را نباید برساند؛ لذا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به امیرالمؤمنین فرمود: ناقه غضبای مرا سوار شو و خود را به ابوبکر برسان و آیات برائت را از دست او بگیر. ابن عباس گوید: وقتی ابوبکر به نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بازگشت با نهایت اضطراب پرسید: یا رسول اللَّه! تو خودت مرا درباره این امری که همه گردن می کشیدند بلکه افتخار مأموریت آن نصیبشان شود نامزد فرمودی، پس چطور وقتی برای انجامش روانه شدم مرا برگرداندی؟ حضرت فرمود: امین وحی خدا بر من نازل شد و از ناحیه خداوند این پیغام را آورد که: هیچ پیامی را از ناحیه تو جز خودت و یا مردی از خودت نباید برساند «و علی از من است و از من نباید برساند جز علی» (بحرانی، البرهان، ج 2، ص 738).

از مطالعه بخش قابل توجه روایاتِ نقل شده در این باب، استفاده می شود که رسالت علی (علیه السلام) منحصر به رساندن آیات برائت نبود، بلکه هم راجع به آن بود و هم راجع به سه و یا چهار حکم قرآنی دیگر، و همه آن ها مشمول گفته جبرئیل هست که گفت: از تو پیامی نمی رساند مگر خودت و یا مردی از خودت؛ زیرا هیچ دلیلی نیست تا اطلاق این کلام را تقیید کند (طباطبایی، المیزان، ج 9، ص 220). و این مطلبی است که سیوطی در الدر المنثور به آن تصریح می کند: که احمد و نسایی و ابن منذر و ابن مردویه از ابی هریره

ص: 396

روایت کرده اند که گفت: من با علی (رضی اللَّه عنه) بودم آن موقعی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روانه اش کرد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) او را با چهار پیغام فرستاد:

اول این که دیگر هیچ برهنه ای حق ندارد طواف کند. دوم این که به جز امسال، دیگر هیچ گاه مسلمانان و مشرکان یک جا جمع نخواهند شد. سوم این که هر کس میان او و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عهدی هست عهدش تا سرآمد مدتش معتبر است. چهارم این که خدا و رسولش از مشرکان بیزار هستند (همان؛ سیوطی، الدر المنثور ج 3، ص 209).

با عنایت به مطالبی که بیان شد، روشن می شود که مأموریت ابوبکر به عنوان امیر الحاج نبود، بلکه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) وی را به عنوان مأمور قرائت آیات اولیه سوره برائت به سوی مکه فرستاده بود سپس جبرئیل نازل شد که: «امور رسالتی که واجب بر شخص خود تو است، جز خودت یا مردی از خاندانت نباید مباشر آن باشد»، بر این اساس سخن سید قطب جز اجتهاد در مقابل نص چیز دیگری نخواهد بود.

علامه طباطبایی در این رابطه می گوید: موضوع امارت حاجّ با مسئله وحی آسمانی که احدی حتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هم حق مداخله و دخل و تصرف در آن را نداشته است، فرق دارد. امارت حجاج چه این که ابوبکر متصدی آن بوده و چه علی (علیه السلام)، چه این که دلالت بر افضلیت بکند و یا نکند، یکی از شئون و شاخ و برگ های ولایت عامه اسلامی است، وحی مزبور مطلبی است و مسئله امارت مسئله دیگری است که امیر مسلمانان و زمامدار ایشان که باید در امور مجتمع اسلامی دخالت نموده و احکام و شرایع دینی را اجرا کند، باید در آن نیز مداخله نماید، به خلاف معارف الهی و موارد وحیی که از آسمان درباره امری از امور دین نازل می شود، که زمامدار در آن حق هیچ گونه دخالت و تصرفی ندارد.

ص: 397

آری، تصرف و مداخله در امور اجتماعی در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تصدّیش در دست خود آن حضرت بود، یک روز ابوبکر و یا علی (علیه السلام) را به امارت حاجّ منصوب می کرد، و روزی دیگر اسامه را امیر بر ابوبکر و عموم مسلمانان و صحابه می گردانید، و یک روز ابن ام مکتوم را امیر مدینه قرار می داد، با این که در مدینه کسانی بالاتر از وی بودند. و بعد از فتح مکه یکی را والی مکه و آن دیگری را والی بر یمن و سومی را متصدّی امر صدقات می کرد، ابادجانه ساعدی و یا سباع بن عرفطه غفاری را در سال حجة الوداع والی بر مدینه قرار داد، با این که ابوبکر در مدینه ماند و به حج نرفت. این گونه انتخابات تنها دلالت بر این دارد که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) اشخاص نامبرده را برای تصدّی فلان پست، صالح تشخیص می داده، چون زمامدار بوده و به صلاح و فساد کار خود وارد بوده است، اما وحی آسمانی که متضمّن معارف و شرایع است نه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن حق مداخله ای داشت و نه کسی غیر از او، و ولایتی که بر امور مجتمع اسلامی دارد، هیچ گونه تأثیری در وحی ندارد، او نه می تواند مطلق وحی را مقید و مقیدش را مطلق کند، و نه می تواند آن را نسخ و یا امضا نموده و یا با سنت های قومی و عادات جاری تطبیق دهد و به این منظور کاری را که وظیفه رسالت اوست به خویشاوندان خود واگذار کند.

آری، خلط میان این دو باب است که باعث می شود معارف الهی از اوج بلند و مقام کریم خود تا حضیض افکار اجتماعی که جز رسوم ملی و عادات و اصطلاحات چیز دیگری در آن حکومت ندارد پایین آید، و آدمی حقایق معارف و معارف حقیقی را با افکار اجتماعی خود آن هم با آن مقدار اطلاعی که دراین باره دارد تفسیر نموده، و از معارف آسمانی آن چه را که به نظرش بزرگ می رسد بزرگ و آن چه را که به فکرش کوچک می رسد کوچک بشمارد (نک: طباطبایی، المیزان، ج 9، ص 228–237).

ص: 398

در آن ها گناه و زیان بزرگی است و منافعی (ازنظر مادی) برای مردم در بردارد (ولی) گناه آن ها از نفعشان بیش تر است.» نازل شد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آیه را برای او قرائت کرد، ولی او باز به دعای خود ادامه می داد، و می گفت: خدایا بیان روشن تری در این زمینه بفرما، تا این که آیه شریفه: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُون » (نساء/43)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه می گویید.» نازل شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن را نیز بر او خواند، باز به دعای خود ادامه می داد، تا این که آیه شریفه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّما یُریدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ (مائده/90-91)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بت ها و ازلام [نوعی بخت آزمایی ]، پلید و از عمل شیطان است، از آن ها دوری کنید تا رستگار شوید. شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد. آیا (با این همه زیان و فساد، و با این نهی اکید) خودداری خواهید کرد؟» نازل گردید، هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آیه را بر او خواند، گفت: «انتهینا انتهینا؛ از نوشیدن شراب خودداری می کنیم، خودداری می کنیم» (رشید رضا، المنار، ج 7، ص 50).

شأن نزول دوم: راجع به این آیه تفاسیر دیگری نیز ذکر کرده اند، از آن جمله می گویند: منظور از سکر و مستی عبارت از سکر و نشئه خواب می باشد. چنین تفسیری از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است. در این صورت قضیه یادشده فوق -که در تفسیر سید قطب نقل شده- با شأن نزول های دیگر متعارض خواهد بود لذا نمی تواند به عنوان سبب نزول آیه موردبحث تلقی شود (حجتی، أسباب النزول، ص 54؛ طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 52).

ص: 400

به علاوه؛ در برخی از نقل ها آمده است که هنگام نزول این آیه، شراب خوری حرام نبود (سیوطی، الدر المنثور، ج 2، ص 165).

شأن نزولی که مورد استناد سید قطب قرار گرفت، علاوه بر تعارضش با شأن نزول های دیگر اشکالات جدی نیز در متن و سند دارد.

ازجمله این که مضمون این ادعا به شکل های مختلفی نقل شده، درحالی که در جایی گفته شده است که حضرت علی در نماز خواند «و نحن نعبد ما تعبدون؛ همان که شما می پرستید

ما می پرستیم». در نقل دیگری ادعا شده است که وی چنین خواند «لیس لی دین و لیس لکم دین؛ نه من دین دارم و نه شما دین دارید».

هم چنین درباره شخص میزبان، سخنان گوناگونی نقل شده است. برخی از عبدالرحمن بن عوف نام می برند و برخی، یکی از انصار را میزبان معرفی می کنند. گزارش سومی، خود حضرت علی را میزبان می شمارد. افزون بر آن درباره امام جماعت نیز سخنان متضادی نقل شده است؛ گروهی علی را و گروهی خود عبدالرحمن را امام جماعت دانسته اند و برخی از نقل ها اساساً به اشتباه در خواندن آیات اشاره ای ندارند. بدین ترتیب، ما در برابر ادعایی روشن قرار نداریم.

افزون بر اشکال متنی، همه این گزارش ها به عبدالرحمن سُلمی -نام اصلی او عبدالله بن حبیب است- می رسد که وی از کسانی است که در جنگ صفین در لشکر امام علی(علیه السلام) بود؛ اما به اقرار خودش، در باطن با حضرت علی(علیه السلام) دشمنی داشت (طبری، المنتخب، ص 147؛ ثقفی، الغارات ، ج 2، ص 389 – 390).

یکی از راویان دیگر این نقل، عطاء بن سائب است. مزی (م 742 ق) درباره او می نویسد: «از یحیی روایت شده است که گفت: عطاء دیوانه شد و تنها اگر کسی از او در ابتدا شنیده باشد صحیح است ... از یحیی بن معین شنیدم که می گفت: لیث بن أبی سلیم مانند عطاء بن سائب ضعیف است» (مزی، تهذیب الکمال، ج 20، ص 91). از این رو

ص: 401

نمی توان به او استدلال کرد (ذهبی، میزان الاعتدال، ج 3، ص 71).

این روایات، حتی از دیدگاه خود علمای بزرگ اهل سنت نیز مردود است؛ چنان که حاکم نیشابوری (م 405 ق) در این باره می گوید: «در این روایت نکته مهمی وجود دارد و آن این است که خوارج این مستی و این اشتباه خواندن نماز را به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب نسبت داده اند.» (حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج 2، ص 336).

بی تردید، سرمنشأ این تهمت زشت به امام علی(علیه السلام)، همان طور که حاکم نیشابوری گفته، خوارج و به نظر ما خاندان بنی امیه هستند که برای ضربه زدن به آن حضرت و پایین آوردن مقام ایشان در میان مردم، و از طرف دیگر پاک کردن دامان برخی ها از شراب خواری بوده است (نک: مرتضی عاملی، الصحیح من السیرة النبی الأعظم، ج 5، ص 314 – 315).

با توجه به شأن نزول هایی که از منابع اهل تسنن و شیعه ذکر شد، برای شخص منصف نسبت به نادرستی این روایت ها هیچ تردیدی باقی نمی ماند، مگر این که او از ابتدا بنا را بر پذیرش حدیث بگذارد که ظاهراً صاحب فی ظلال القرآن با سکوتی که در ذیل آیه شریفه نموده، از این گروه است.

یکی از مباحث مورد اختلاف میان شیعه و برادران اهل سنت مانند سید قطب، مسئله مباهله پیامبر (صلی الله علیه و آله) با نصارای نجران است، این نوشتار سعی بر آن دارد تا با توجه به حقایق تاریخی و شأن نزول آیه این مسئله تبیین شود.

سید قطب در تفسیر آیه شریفه مباهله هیچ اشاره ای به «أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ» و مصادیق آن ها نکرده (سید قطب، فی ظلال القرآن، ج 1، ص 405). برخی نیز مانند نویسنده تفسیر «المنار» در ذیل آیه می گوید: «این روایات همگی از طرق شیعه است، و هدف آن ها مشخص است. آن ها چنان در نشر و ترویج این احادیث کوشیده اند که موضوع را، حتی بر بسیاری از دانشمندان اهل تسنن مشتبه ساخته اند (رشید رضا، المنار، ج 3، ص 322).

در تبیین آیه باید گفت: با عنایت به این که قرآن برای فهم و درک عموم مردم نازل شده؛ لذا برای فهم درست این آیه و آیات دیگر، نخست باید به فهم عرف مراجعه نمود و دید که عرف مردم از این آیه چه می فهمند و چه برداشتی از آن دارند و بعد با توجه به شأن نزول، مصادیق آن مشخص شود. الفاظی که احیاناً در این آیه مورد اختلاف قرار می گیرد، عبارت هستند از: «أَبْناء، نساء و أَنفس» که باید دید منظور از این کلمات چیست و از استعمال این کلمات چه معانی ای به ذهن متبادر می شود.

در لغت و احکام اسلامی به فرزند و فرزندزادگان، «ابن» گفته می شود، اما «نساء» به معنای زن و جنس مؤنث است. «أنفس» به کسی می گویند که از جهت نزدیکی و قرابت به منزله جان شخص باشد. با توجه به شأن نزول هایی که از طریق شیعه و سنی نازل شده. این اسامی بر علی و فاطمه و حسن و حسین تطبیق می کند.

در شأن نزول آیه شریفه نقل شده که این آیه و آیات قبل از آن درباره هیئت نجرانی نازل شده است: «... و هنگامی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آن ها را به مباهله دعوت کرد. آن ها تا فردای آن روز از حضرت مهلت خواستند و پس از مراجعه به شخصیت های نجران

ص: 403

و اسقف (روحانی بزرگشان) به آن ها گفتند: شما فردا به محمد نگاه کنید، اگر با فرزندان و خانواده اش برای مباهله آمد، از مباهله با او بترسید، و اگر با یارانش آمد با او مباهله کنید؛ زیرا چیزی در بساط ندارد، فردا که شد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد درحالی که دست علی بن أبی طالب را گرفته بود و حسن و حسین در پیش روی او راه می رفتند و فاطمه پشت سرش بود، نصاری نیز بیرون آمدند درحالی که اسقف آن ها پیشاپیش شان بود، هنگامی که دید پیامبر (صلی الله علیه و آله) با آن چند نفر آمدند، درباره آن ها سؤال کرد به او گفتند: این پسر عمو و داماد او و محبوب ترین خلق خدا نزد اوست و این دو پسر، فرزندان دختر او از علی هستند و آن بانوی جوان دخترش فاطمه است که عزیزترین مردم نزد او، و نزدیک ترین افراد به قلب او است ... .

سید به اسقف گفت: برای مباهله قدم پیش گذار. گفت: نه، من مردی را می بینم که نسبت به مباهله با کمال جرأت اقدام می کند و من می ترسم راست گو باشد، و اگر راست گو باشد، به خدا یک سال بر ما نمی گذرد درحالی که در تمام دنیا یک نصرانی که آب بنوشد وجود نداشته باشد.

اسقف به پیامبر اسلام عرض کرد: ای ابوالقاسم! ما با تو مباهله نمی کنیم، بلکه مصالحه می کنیم، با ما مصالحه کن، پیامبر با آن ها به دو هزار حله (قواره پارچه خوب لباس) که حداقل قیمت هر حله ای چهل درهم باشد، و عاریه دادن سی دست زره، و سی شاخه نیزه، و سی رأس اسب مصالحه نمود، درصورتی که در سرزمین یمن، توطئه ای برای مسلمانان رخ ندهد، و پیامبر ضامن این عاریه ها خواهد بود، تا آن را بازگرداند و عهدنامه ای در این زمینه نوشته شد.» (فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج 8، ص 248)؛ این شأن نزول با تفاوت های مختصری در کتب احادیث و تفاسیر مانند: صحیح مسلم، جزء 12، ص 129، ش 4420؛ سنن ترمذی، جزء 10، ص 260، ش 2925 و جزء 12، ص 187، ش 3658؛ مسند احمد، جزء 4، ص 32، ش 1422؛ مستدرک حاکم، جزء 11، ص 26، ش

ص: 404

4702، که او می گوید مطابق شرط شیخین، این حدیث، صحیح است؛ انوار التنزیل و أسرار التأویل بیضاوی، ج 2، ص 20 و نیز معجم الکبیر طبری؛ صحیح ابن حبان، مشکل الآثار طحاوی و... نیز) آمده است، و فخر رازی در ذیل تفسیر آیه مذکور بعد از بیان شأن نزول آیه تطهیر برای امام حسن و امام حسین و حضرت فاطمه و امام علی (علیهم السلام)، می گوید: این روایت در میان علمای تفسیر و حدیث، مورد اتفاق است).

با توجه به شأن نزول این آیه، اکنون این پرسش مطرح می شود که اگر این افراد در روز مباهله همراه پیامبر نبودند، پس با توجه به منابع تاریخی چه افرادی همراه آن حضرت حضور داشتند؟

15. خالدی، صلاح الدین عبد الفتاح، سید قطب از ولادت تا شهادت، ترجمه: جلیل بهرامی نیا، تهران، احسان، 1381.

16. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القران، ترجمه: موسوی همدانی، سید محمدباقر، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1374 ش.

17. طبرانی، المعجم الکبیر، ملفات وورد علی ملتقی أهل الحدیث، http://www.ahlalhdeeth.com (المکتبة الشاملة).

18. طبرسی، فضل بن حسن ، تفسیر جوامع الجامع ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1377 ش .

19. طبرسی، فضل بن حسن ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: رضا ستوده، تهران، انتشارات فراهانی، 1360 ش.

20. طبری، محمد بن جریر، المنتخب من ذیل المذیل، قم، تبیان، 1387.

21. طحاوی، مشکل الآثار، سایت الإسلام، http://www.al-islam.com (المکتبة الشاملة).

22. مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1400 ق.

23. مسلم، صحیح مسلم، موقع الإسلام، http://www.al-islam.com (المکتبة الشاملة).

24. معرفت، محمدهادی، تفسیر ومفسران، قم، مؤسسۀ فرهنگی تمهید، 1380.

25. نجمی، احمد، سید قطب طلایه دار بیداری اسلامی، بی نا، بی چا، بی تا.

26. مرتضی عاملی، جعفر، الصحیح من السیرة النبی الأعظم، قم، دارالحدیث ، 1426 ق.

27. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411 ق.

ص: 407