ص:2

ص:3

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:4

ص:5

ص:6

پایه های طرحِ حروف هفت گانه··· 98

یکدست بودن قرآن در نگرش اهل بیت علیهم السلام··· 100

طرح گوناگونی قرائت ها ، در راستای درست انگاری قرائت های صحابه یا برای جلوگیری از عملکرد عثمان··· 113

مقدّمه ششم··· 120

نگرش اصلاحی و درست··· 121

سخن دو تن از بزرگان··· 124

مقدّمه هفتم··· 141

نگرش اصلاحی و درست··· 142

مقدّمه هشتم··· 149

نگرش اصلاحی و درست··· 149

امامان اهل بیت علیهم السلام پشتوانه عدم تحریف قرآن··· 153

حقیقت قرآن را جز اهل بیت علیهم السلام درنمی یابد··· 158

مقدّمه نهم··· 161

نگرش اصلاحی و درست··· 161

مقدّمه دهم··· 167

نگرش اصلاحی و درست··· 167

تحریف قرآن ، حقیقت یا افسانه ؟··· 171

ادّعای وقوع تحریف از سوی خلفا و بطلانِ آن··· 174

گام های چهارگانه تاریخ قرآن / 183 - 648

گام نخست : تنزیل قرآن··· 185

ص:7

چگونگی نزول قرآن··· 187

مرحله اوّل··· 187

مرحله دوّم··· 191

فائده نزول تدریجی قرآن··· 194

گام دوّم : ترتیب قرآن··· 199

توقیفی بودن آیه ها··· 201

راز تکرار عرضه هر ساله قرآن··· 206

واژه قرآن··· 211

اختلاف ترتیب تلاوت با ترتیب نزول··· 216

نقش پیامبر و جبرئیل در ترتیب آیات··· 233

مصحف های صحابه··· 239

عایشه و جواز تقدیم و تأخیر در سوره ها و آیه ها··· 241

نزول دفعی و تدریجی و جای آیه ها··· 253

گام سوّم : جمع و تألیف قرآن··· 263

جمع قرآن در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله··· 265

اخباری که بر وجود قرآن یا قرآن هایی در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله دلالت دارند··· 269

میزان درستی ادّعای نَسْخ··· 285

آیا حفظِ قرآن شرافت شگفتی برای گردآورندگان به شمار می آید ؟··· 288

علی علیه السلام گرد آورنده واقعی قرآن··· 297

علی علیه السلام و قرآن··· 298

استواری متن قرآن و ارتباط آن به امام علی علیه السلام··· 300

یک : انتقال شفاهی ویژه··· 300

ص:8

دو : انتقال جمعی··· 304

امام علی علیه السلام و قرائت های هفت گانه··· 310

1 . قرائت عاصم··· 310

2 . ابو عَمْرو بن عَلاء··· 310

3 . حمزة بن حبیبِ زَیَّات··· 310

4 . کَسائی··· 310

آیا اخبار جمعِ امام علی علیه السلام ضعیف است ؟··· 319

اخبار دروغ··· 328

1 . امام علی علیه السلام و قرآن ابوبکری··· 328

2 . امام علی علیه السلام و ستایش او از عملکرد عثمان··· 330

سوزاندنِ قرآن از فضایل عثمان··· 332

بعضی از مبانی این دو شیوه در جمع قرآن··· 352

جمع قرآن بی درنگ پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله به دست امام علی علیه السلام··· 353

دلایل جمعِ اوّل (جمع قرآن به تنهایی)··· 359

مصحف امام علی علیه السلام در منابع شیعه و کتاب های عالمان آنها··· 367

سخنان عالمان شیعه درباره قرآن امام علی علیه السلام··· 382

روایات قرآن امام علی علیه السلام در کتاب های اهل سنّت··· 391

اخبار تحریف در کتاب های شیعه و سُنّی··· 424

معیار بودن بِسْمله در قرآن متواتر··· 507

نقش قریش در حذف بسمله··· 514

نسخه های پنج گانه مورد اعتماد عثمان··· 522

موضع ابن مسعود و اُبَیّ بن کعب··· 548

ص:9

راز کنار گذاشتنِ صحابه و دریافت قرآن از زید··· 571

قرآن متداول همان مصحف پیامبر صلی الله علیه و آله است··· 574

ترس صحابه از اَسامی بعضی از سوره ها··· 604

ارتباط جمع قرآن با موضوع خلافت··· 614

چکیده··· 649

ص:10

ص:11

ص:12

چینش آیات و سوره های قرآن ، نظم و آهنگ آیات و ارتباط معنایی میان واژه ها در هر آیه و پیوست ها میان آیات و آغاز و فرجام آنها ، به گونه ای ویژه سامان یافته اند .

حقایق ماورایی در گوشه و کنار قرآن محسوس اند . در برخی از جمله های خبری و انشایی قرآن ، عقل کوتاه آدمی از پا می افتد و در چند و چون آنها درمی ماند و به تبیین درست از آنها نمی رسد و با ساز وکار منطق و خرد وی جور درنمی آید .

پاسداری از این کتاب سترگ را خدای بزرگ - خود - برعهده گرفت و جلو راه یافتن باطل را در آن بست و پیامبر صلی الله علیه و آله به تعلیم آن گماشته شد تا آیه آیه آن را به مردم حالی کند و این کار در لحظه های روزان و شبان ادامه یابد و حدود 23 سال ارتباط تعلیمی و آموزشی با معلم وحی استوار بماند ، و هر حادثه و موردی که وحیی از سوی خدا فرود می آید ، معین و مشخص باشد ، و هر حکمی در جای خود برود و هر گزاره ای معرفتی در ردیف خود نشیند و حقایق مختلف با هم در نیامیزد و ...

اینها همه به سامانی درست نیاز داشت ، آن هم نه سامانی که هرکس به عقل خود بر آنها دست بَرَد و به سلیقه خود نظمشان دهد ، بلکه سامانی که باید از آسمان می آمد و در ارتباطی دو طرفه میان پیامبر و جبرئیل در هر سال ، نظم و ترتیب پیدا می کرد وهر آیه و گزاره ای جای خود را می یافت و به امضا می رسید.

از خدایی آن چنان که آدمی از درک عظمتِ او عاجز است و از پیامبری که عصاره خلقت است و همه عقل های عالَم به گَردِ خرد او نمی رسد ، زیبنده نمی نماید که آیات و سوره های کتاب شگرفی چون قرآن را که اندیشه های ناب در برابر شکوه معارف و حقایق ، فصاحت و بلاغت ، ساز و کارهای ایجاز و استعاره و چگونگی کاربرد الفاظ و واژه ها و نظم و ترتیبِ آن ، سر به سجده

ص:13

می سایند و گیج و حیران می مانند و در بهت فرو می روند ، به حال خود رها سازد و تعالیمی را که باید برای ابد راهنمای بشر باشد و قانون زندگی اش قرار گیرد و در تار و پود وجودش راه یابد ، با نوشتن و حک کردن در ورق های پوست و کاغذ و چوب و سنگ ، ماندگار نسازد و سر و سامان ندهد .

چوپانی بی سواد و کم مایه ، گوسفندانش را یله نمی کند تا به این سو و آن سو رود و به دست این و آن افتد و یا طعمه گرگ شود ، چگونه می توان تصور کرد که پیامبر (با اینکه سرآمد عقل ها و دوراندیشی است) کتاب قانونی الهی را (که در راستای آن رنج های توان فرسا کشید و سختی های هولناک دید و آزار قریش را به جان خرید) به حال خود واگذارد و اقدامی برای سامان آن به عمل نیاورد و سال ها بعد از او این مهم به ذهن خلیفگانی آید و با تکیه بر یافته های ذهنی افراد به فکر جمع قرآن افتند و آن را در سینه این و آن بجویند و با بَیِّنه و شاهد گرد آورند و نظمش دهند ؟!

چگونه اهل سنت و بعضی از اساتید دانشگاه ها و کسانی که خود را از فرهیختگان می شمارند ، این سخن ورد زبانشان است که عثمان دو دهه بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله به گردآوری قرآن پرداخت و قرآن کنونی را قرآن عثمان می دانند (نه قرآن پیامبر) و این مطلب را از حقایق مسلم می انگارند و خود را واقع نگر و به دور از تعصب کور قلمداد می کنند ؟!

چنین نگرشی و دیگر آموزه های نادرست و انحرافی و دریافت های خطا و غلط انداز و ترفندهای پشت پرده ماجرا و زد و بندهای دوران حکومت خلفا ، استاد سید علی شهرستانی را وا داشت که دست به کاری سترگ زند و حقایق نابی را در ساحت قرآن رو کند و با واکاوی میراث علمی در دسترس ، گفته ها ونوشته های تناقض آلود کج اندیشان را بنمایاند و جسارتگران به ساحتِ فرقان و کتاب الهی را سرجای خود نشاند .

ص:14

در نگاه استاد ، جمع و تدوین قرآن با مسئله امامت و ولایت پیوندی عمیق می یابد و همه طرح ها و سخنان انحرافی در عرصه جمع قرآن برای دور ساختن ذهن ها از این موضوع محوری و مهم است .

در این رویکرد ، قرآن معصوم است و جز معصوم نمی تواند آن را - چنان که نازل شد و خدا خواست - گرد آورد و نظم و ترتیب درست دهد .

قرآن آسمانی ، ذهن و اندیشه ای را می طلبد که با ماوراء در ارتباط باشد و بر برکه سطحی نگری راکد نماند و در گل و لای ظاهر بینی فرو نرود .

این پژوهش سودمند استاد شهرستانی که پس از کارهای ماندگار و راهگشا و مُفَصَّلِ وی در موضوع وضوی پیامبر صلی الله علیه و آله و اَذان ، و تک نگاری هایی در مسائل اعتقادی (همچون معمای ازدواج ام کلثوم ، تربت امام حسین علیه السلام ، زیارت عارفانه و ... ) تألیف شده است ، اینکه با عنوان «جمع و تدوین قرآن» (در دو جلد) تقدیم خوانندگان می شود و دایرة المعارفی از یافته های شگرف و حقایق ناب در موضوعات مختلفی است که به نحوی با جمع قرآن ارتباط می یابند .

استدلال های منطقی ، روایات گویا و متعدد ، شواهد و قراین تاریخی ، بهره گیری از لغت نامه ها و کتاب های ادب ، یافته ها و باورها و نقد ، به کارگیری عقل و خرد و ... و به ویژه با تکیه بر آیاتِ خود قرآن ، به خوبی گویاست که قرآن موجود ، قرآنی است که در زمان خود پیامبر صلی الله علیه و آله گرد آمد و به دست آن حضرت و با راهنمایی هر ساله جبرئیل سامان یافت و در پشت بستر آن حضرت قرار داشت و به امام علی علیه السلام (وصی و جانشین خود) سفارش کرد که آن را از آنجا بردارد و مترتب سازد تا شیطان صفتان و دغل بازان نتوانند آن را تحریف کنند و زیاده و کم سازند .

از آنجا که آیه آیه قرآن به مردم حالی می شد ، بسیاری از صحابه آن را حفظ

ص:15

داشتند و در طول دوران رسالت آن را می نوشتند و صحیفه هایی را برای خود سامان دادند .

امام علی علیه السلام پس از پیامبر صلی الله علیه و آله در میان مردم بود و با نسخه اصلی و مصحف امامی که در اختیار داشت ، جلو هرگونه سوء استفاده و دخل و تصرّف در قرآن را می گرفت و دشمنان با آگاهی بر این امر ، جرأت نمی کردند در قرآن دست برند و رسوایی را برای خود رقم زنند .

و همین قرآن بود که از طریق حُذَیفه (که رابط میان امام علیه السلام و خلفا بود) به گونه ای به دست عثمان رسید تا نسخه برداری گردد و به شهرها فرستاده شود .

هرچند در این میان ، نامی از آن حضرت و قرآنِ او به میان نیامد و این زوایای پنهان را تاریخ ضبط نکرد .

باری ، در این کتاب ، افزون بر مسئله جمع و تدوین قرآن ، آموزه های فرعی دیگری مد نظر قرار می گیرد و نکاتِ دقیق و آموزنده و جالبی در کنار آنها رُخ می نماید .

پندار توقیفی بودن رسم الخط عثمانی ، نگارش بعضی از واژه های قرآن در جاهای مختلف به دو صورت، اعراب های نامتعارف ، بلند پروازی های خطرناک عُمَر برای زیادت در قرآن ، اقدامات حجاج بن یوسف در تغییر بعضی از آیه ها و جمله ها و ... نمونه هایی از این بحث های جانبی اند .

امید است این اثر گران بها و پربار استاد - مانند دیگری آثار وی - خوانندگان را خوش افتد و قرآن پژوهان و حق پویان را معرفت افزاید و منحرفان را به راه آورد و دل و دیده را بصیرت بخشد و جان را به نور هدایتِ قرآن زنده سازد و زمینه ساز پژوهش نو و خط شکن در این عرصه گردد و گاهی در راستای احیای امر اهل بیت علیهم السلام باشد .

ص:16

شایان ذکر است که این کتاب در بخش فرهنگی مؤسسه حضرت امام هادی (علیه الصَّلاة والسّلام) به فارسی ترجمه گردید و برادران گرامی و ارجمند ، سیّد علی و سیّد محمّد معلّم (که خود از محققانِ فاضل و فرزانه ای دل آگاه است و اصلاحات و راهنمایی های ارزنده اش همواره گره گشای لغزش های مترجم می باشد) ، تایپ آن را عهده دار شدند و بر چشم نوازی عنوان ها و بندهای کتاب افزودند . خداوند این دو عزیز را به سلامت بدارد و کارهای نیکشان را دو چندان سازد و با سعادت و رستگاری ، فرجامی نیک برایشان رقم زند .

نیز این اثر استاد ، مزیّن است به پی نوشت های ارزنده فرهیخته محقق ، استاد سید احمد رضا مُعین شهیدی که افزون بر این کار ، در روانی ترجمه نیز یاریگر مترجم بوده است .

این پی نوشت ها افزون بر نکته های تاریخی و علمی ، مُعرفی جدیدترین و بهترین آثار فارسی در عرصه قرآن شناسی را در بر دارند و برای پژوهشگرانِ فارسی زبان ، راهگشایند .

نیز آدرس هایی مانند : ترجمه الفهرست ، ترجمه الإتقان ، ترجمه البرهان ، ترجمه مناهل العرفان ، ترجمه شرح نهج البلاغه ، سنّت محمّدی در گذر تاریخ ، مناقب خاندان نبوت و امامت ، اسرار آل محمّد صلی الله علیه و آله ، روشنگری ترجمه الإیضاح ، پس از پایان ترجمه کتاب و هنگام بازنگری ، با قلم استاد ، در پیِ منابع عربی ، ثبت شده اند .

وظیفه خود می دانم از آن فرزانه مؤدّب و نیک سرشت ، سپاسگزار باشم و برای ایشان از درگاه ایزد منّان ، سرافرازی و شادکامی را مسئلت نمایم .

مشهد مقدّس - رمضان سال 1437 هجری

سید هادی حسینی

ص:17

ص:18

این بررسی ها ، قرائت انتقادی و تحلیلی جدید از مسئله ای مشهور - که بر سر زبان هاست - در دو موضوع مهم می باشد :

یک : تاریخ جمع قرآن .

دو : روایات تحریف که در کتاب های شیعه و سنّی موجودند .

چون واکاوی بخش اوّل به پایان رسید ، بر آن شدیم تا آن را جداگانه چاپ کنیم . این کار ، پس از اصلاحات مهمّی در بحث ها صورت گرفت(1) تا نفع و فایده گسترده تری را عاید سازد .

نگارش موضوع دوّم را به زمانِ خودش وا می نهیم .

تاریخ گردآوری قرآن ، موضوعی حسّاس و پیچیده است . در گذشته و حال ، از سوی مسلمانان و شرق شناسان بررسی شده است .

گوستاو ویل(2) (1808 - 1889م) در کتاب «مقدّمه تاریخی - انتقادی»(3) (که در سال 1844 میلادی به چاپ رسید) این موضوع را وارسی می کند .

ص:19

همچنین تئودور نُلدکه(1) در کتاب تاریخ قرآن ،(2) به آن می پردازد(3) اثری که شاگرد وی ، فردریش شوالی(4) (1863 - 1919م) آن را به پایان رساند .

سپس گلدزیهر(5) (1850 - 1921م) در پژوهش های گوناگونی آن را پی گرفت که یکی از آنها «گرایش های تفسیری میان مسلمانان»(6) است .

نیز بلاشِر(7) در کتاب پیدایش قرآن(8) و دیگران ، در این موضوع پژوهش هایی را سامان دادند(9) .

بیشتر این تحقیقاتِ خاور شناسان ، به دیدگاه مشهور - اهل سنّت - مستندند . نظریه ای که ازسوی «حَشْویّه»(10) در کتاب های حدیثی اهل سنّت روایت شده است.

ص:20

شرق شناسان ، از رهگذر این روایات (که در کتاب های صحیح و مسند اهل سنّت وجود دارند) بر اسلام اشکال کرده اند . مستند آنها - هنگام طرح پرسش یا تشکیک در بعضی از این متون و اقوال - روایات مخالف با عقل و فطرت است که هر پژوهشگری آن را حس می کند و فهم آنها بر مسیحی یا مسلمان محدود نمی ماند ؛ زیرا وجود تناقض یا تضاد یا مخالفت با امر ثابت را - که همه جا هست - همه خردمندان در می یابند و جایی برای طفره و گریز از بیان حقایق نیست .

خودم و برادرانم را به درنگ بر ادّعاهای شرق شناسان و دیگران در قرآن و حدیث - از نظر واقع گرایی یا غرض ورزی - فرا می خوانم . گاه پژوهشگر و اندیشمند ، سؤال پاکیزه ای را مطرح می کند و گاه در ورای آن هدف مشخصی را در نظر دارد که از لابلای آهنگ خطاب و شیوه استدلال می توان به آن پی برد .

در عین حال ، از تلاش های شک برانگیزی که از سوی بعضی از عالمان مسیحی یا یهودی صورت می گیرد ، نباید غافل ماند .(1) هدف اینان زبون سازی اسلام و آسیب رسانی به ارزش ها و اصول آن است . این نگرش ، از مطالعه کتاب های آنان به دست می آید .

این سخن ، توجیهی برای مستشرقان یا بعضی از آنها نمی باشد ، بلکه بیانِ حقیقتی است که هرکس با آنان دیدار کند یا کتاب هاشان را بخواند ، می فهمد .

یک شرق شناس ، در دیدگاه و اندیشه هایش ، نخست بر مدارکی که نزد مسلمانان هست تکیه می کند . سپس در داوری ، بنیان های عقلی را پی می جوید . اگر تناقضی را دید یا پرسشی برایش پیش آمد ، دانشمند مسلمان باید آنها را

ص:21

پاسخ گوید ، نه اینکه شبهه ها و سؤال ها را بی جواب وانهد یا همواره مستشرق را دشمن بینگارد ؛ زیرا بعضی از آنان از همتایان خود که بر اسلام تاخته اند ، انتقاد کرده اند . توماس کارلیل در کتاب الأبطال از حضرت محمّد صلی الله علیه و آله دفاع می کند . لین پُل (و دیگران) نیز چنین رویکردی دارند .(1)

آری ، بیشتر شرق شناسان از جمع قرآن به وسیله خلفای سه گانه دفاع کرده اند . بعضی از آنها مانند جان بِرتُن(2) (1977م) در کتاب جمع القرآن(3) بر این باور است که قرآن در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله گردآوری شد و روایاتی را که به جمع قرآن از سوی ابوبکر و عُمَر رهنمون اند ، رد می کند(4) و از دیدگاهی که این نگرش را فرو می پاشاند ، پشتیبانی می کند .

باری ، به اشکال ها و پرسش های خاور شناسان باید توجّه کنیم و آنها را بی جواب نگذاریم . سپس بکوشیم میراث دینی مان را از آنها پاک سازیم ؛ چراکه از نظر شرعی و اخلاقی وظیفه داریم روایات را در معرض ناسازگاری و تناقض قرار ندهیم .

دانشمندان و پژوهشگران شیعی و سنّی ، در نقد شبهات مستشرقان آثاری را نوشته اند . نیز آنان کتاب های جداگانه ای در تاریخ قرآن دارند .

موضوع تاریخ قرآن نزد آنها اهمیّت لازم را به دست آوَرْد . این موضوع ، پُردامنه و گسترده است و بحث پیرامون سببِ نزول آیات ، بیان حقیقتِ وحی ،

ص:22

مکّی و مدنی بودن سوره ها را در بر می گیرد و در بیشتر مواقع - در این کتاب ها - درباره جمع و تدوین قرآن ، بحثِ ناپخته و ناچیزی به میان می آید .

پژوهش های انتقادی مستقلّی را نمی یابیم که در این عرصه نگارش یافته باشند و تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد ، یک بحث جدّی و واقع گرایانه و استقرایی تا کنون ، سامان نیافته است . سخنانی که در کتاب های بزرگان به چشم می خورد ، تکرار همان بحث های سنّتی رایج در علوم قرآن و نقل قول مشهور - بر سر زبان ها - است .

پژوهش انتقادیِ فراگیری که دشواری های این بحث را مو شکافانه واکاود نمی یابیم ، جُستارهایی مانند :

1 . انگیزه بزرگ نمایی نقش زید بن ثابت در گردآوری قرآن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و در دوران خلفای سه گانه .

2 . بزرگ نمایی شمار کشته شدگانِ جنگ یَمامه .

3 . ارتباط موضوع جمع قرآن با امر خلافت و امامت اهل بیت علیهم السلام .

4 . اثر شیوه عثمان در جمع قرآن بر استمرار اختلاف در قرآن و ادامه یافتنِ آن میان مسلمانان از رهگذر تجویز تصحیح کتابت و قرائتِ قرآن برای همه عرب - نه فقط صحابه - با این ادّعا که «در قرآن اشتباه وجود دارد» .(1)

5 . ادّعای کتابت مصحف از سوی عثمان به شیوه ای که همه وجوه قرائت را در برمی گرفت .

6 . پافشاری تعبّدی و فزاینده بر رسم الخط عثمانی(2) که قرآن های فرستاده

ص:23

شده به شهرها (با وجود اختلاف میان آنها) با آن نگارش یافت .

بالاتر از این ، بزرگان اهل سنّت ادّعا کرده اند که این رسم الخط از سوی خداست و پیامبر صلی الله علیه و آله آن را امضا کرد . از این رو ، مخالفت با آن جایز نمی باشد و هرکس با آن مخالفت ورزد ، کافر است و باید او را به توبه واداشت (چنان که این کار را با ابن شُنْبُوذ و دیگران انجام دادند) .

7 . افزون بر همه اینها ، ادّعای گردآوری قرآنِ معصوم به دستِ خلیفه نا معصوم .

مکتب اهل بیت علیهم السلام در این عرصه ، برون رفت دارد . برون رفت دیگران کدام است ؟ اگر آنچه گفته اند درست باشد ، دلیل آنان بر حجیّت قرآن چیست ؟

مانند این موارد ، ده ها مسئله وجود دارد که خواننده ضمن این نوشتار به آنها پی می برد .

اهل سنّت نقش خلفای سه گانه را در جمع قرآن می آورند ، در حالی که نقش قاریان بزرگ امّت را در این راستا برنمی تابند یا آنها را از یاد می برند یا خود را

نسبت به آنها به فراموشی می زنند یا از شأن آنها می کاهند ؛ بزرگانی همچون امیرالمؤمنین علیه السلام ، ابن مسعود ، مُعاذ بن جبل ، اُبَیّ بن کعب و ... .

هیچ یک از نویسندگان تاریخ قرآن را نمی یابیم که در فصلی جداگانه ، به ارتباط ماجرای جمع قرآن با امر خلافت پس از پیامبر صلی الله علیه و آله بپردازند . بعضی از آنها این مسئله را یک بحث مذهبی می دانند که باید از وارسی آن دوری گزید .

به اعتقاد نگارنده ، این مسئله یک بحث اساسی است و با اصل موضوع جمع

ص:24

قرآن ارتباط دارد و از لابلای آن می توان اشکال ریشه داری را که هرازگاهی بر ضدّ شیعه دامن می زنند ، برطرف ساخت .

افزون بر این ، این اندیشه ، در میراث روایی و تاریخی اهل سنّت ریشه دارد . به عنوان نمونه ، با وارسی کتاب المصاحف (اثر سجستانی)(1) روایاتی را می یابیم که بیان می دارند امام علی علیه السلام از بیعت سرباز زد و در خانه نشست و با خود عهد بست که تا قرآن را گرد نیاورد ، از خانه بیرون نیاید .(2)

شگفتا ! علمای مکتب خلفا اگر در کتاب هاشان به این اخبار اشاره کنند ، آنها را می آورند تا تضعیف سازند ، نه اینکه تأییدشان نمایند یا بی طرفانه به بررسی آنها بپردازند .

این احادیث ، مُغرضانه ، تضعیف شده اند و بر اساسِ معیارهای رجالی و علم درایه ، ضعیف نمی باشند (چنان که در آینده روشن خواهد شد) .

آنان در بیانِ نقش امام علی علیه السلام و فرزندانِ معصوم آن حضرت در پاسداری از قرآن ، خود را به بی خبری می زنند و از یاد برده اند که قرآنِ موجود (و در دسترس ما) همان مصحف امام علی علیه السلام است (نه مصحف دیگران) و امام علی علیه السلام

ص:25

(علی

رغم راه های خطایی که خلفا در جمع قرآن در پیش گرفتند) این مصحف را استوار ساخت و از آن پشتیبانی نمود .

با اینکه اخبار مصحف امام علی علیه السلام اگر نگوییم متواتر است ،(1) مستفیض است ، اهل سنّت از تضعیف این روایات چه می خواهند ؟

هنگامی که امام علی علیه السلام برای گردآوری قرآن در خانه ماند ، آیا برای جمع قرآن - دیگر بار - به وسیله زید بن ثابت ، توجیهی می ماند ؟

چرا ابوبکر در واکنش به خانه نشینی امام علی علیه السلام ، سکوت ورزید و عذر آن حضرت را پذیرفت و از او نخواست به تصمیمش احترام نهد ؟ چرا نگفت جمع قرآن را به زید بن ثابت وانهاده ام ؟!

کدام جمع قرآن جلوتر است ؟ جمعِ بی درنگ امام علی علیه السلام بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله یا جمعِ ابوبکر پس از واقعه یَمامه ؟

چرا احتمال ندهیم که سبب سکوت ابوبکر در برابر خودداری امام [ از بیعت ] و نشستن در خانه ، این بود که می دانست که پیامبر صلی الله علیه و آله به امام علی علیه السلام وصیّت کرد که پس از وفاتِ آن حضرت ، قرآن را از پشت بسترِ پیامبر [ بردارد و (2)] گرد آورد ؟

اگر آنچه را اهل سنّت درباره جمع قرآن از سوی ابوبکر و عُمَر گفته اند ، درست باشد و ابوبکر - پس از پیامبر صلی الله علیه و آله - بهترین قاری بود ، چرا آنچه را در زمان آن دو گرد آوردند ، تثبیت نکردند و نسخه هایی از آن سوی شهرها فرستاده نشد یا همگانی نگشت تا تنها قرآنِ مسلمانان و قانون دولت اسلامی باشد ؟

ص:26

ما عکس این روند را می نگریم ؛ زیرا قرآنی که در عهد ابوبکر و عُمَر گرد آمد ، به عنوان یک کار فردی (و نه حکومتی) در خانه عُمَر - نزد دخترش حَفْصَه - باقی ماند تا اینکه دوران عثمان فرا رسید و نسخه هایی از روی آن نوشت ، سپس آن را سوی حَفْصَه باز گرداند و آن گاه که مروان بن حکم به قدرت رسید ، آن را سوزاند .(1)

چرا عثمان (همو که همه مصحف ها را سوزاند) این قرآن را به حَفْصَه بازگرداند و نسوزاند و مروان که از این ماجرا بیگانه می نمود و خلیفه نبود ، پس از مرگ حَفْصَه ، قرآنِ او را سوزاند ؟ این پرسشی است که پاسخ می طلبد .

چرا ابوبکر و عُمَر جرأت نکردند آنچه را گرد آوردند ، برای مسلمانان تصویب کنند و آن را «مصحفِ امام» قرار دهند ؟(2)

آیا این امر به خاطر نقصان و ناتمامی مصحف مذکور بود یا بدان دلیل بود که از سوی مسلمانان پذیرفته نمی شد ؟

چرا آنچه را زید بن ثابت در دوران ابوبکر و عُمَر گرد آورد ، آشکار نساختند و در عهد عثمان آن را نمایاندند ؟ آیا مرگ صحابه را انتظار می کشیدند تا آن را ظاهر سازند ؟

اگر فاصله زمانی خلافت ابوبکر(3) برای جمع قرآن کافی نبود ، بی گمان ، دورانِ خلافت عُمَر(4) برای این کار کفایت می کرد .

ص:27

چگونه علی علیه السلام توانست قرآن نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله را در سه(1) یا هفت روز(2) گرد آورد و این امکان برای ابوبکر فراهم نیامد که در بیش از چهارده ماه قرآن را جمع آوری کند یا عُمَر نتوانست در طول بیش از ده سال به جمع قرآن دست یازد ؟!

علی علیه السلام برای بار دوّم ، قرآن را به همراه تفسیر وتأویل و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و عام و خاص آن ، در مدّت شش ماه گرد آوَرْد ،(3) چگونه ابوبکر نتوانست قرآن نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله را (که به دست صحابه نوشته شد و نزد بسیاری از آنها محفوظ بود) در فاصله دو برابر این مدّت ، گرد آوَرَد ؟!

آیا می توان کارِ دوّم امام علی علیه السلام و ترتیب زمانی و تاریخی و علمی قرآن را از سوی آن حضرت و ترتیب به حسب تنزیل را (همراه با اشاره به آیات ناسخ و منسوخ و تعیین آیات محکم و متشابه و عام و خاص و شأن نزول) تحریف قرآن شمرد ؟

یا این کار امام علی علیه السلام قرآن به همراه تفسیر و تأویل آن است ، نه چیز دیگر ؟

آلوسی در روح المعا نی(4) بر این امر شهادت می دهد ، می گوید :

ص:28

و گفته اند [ این کار ] جمع قرآن به صورت دیگری ، برای غرض دیگری

بود . مؤیّد آن این است که آن حضرت در آن ، ناسخ و منسوخ را نوشت . از این رو ، این جمع آوری ، به منزله کتابِ علم شد .(1)

باری ، نسخه دوّم مصحف امام علی علیه السلام - بنا بر تعبیر آلوسی - کتاب علم و تفسیر بود .

ابن سیرین - پیش از آلوسی - بدان پی می بَرَد ، می گوید :

لو أُصیبَ ذلک الکتاب ، لَوُجِدَ فیه علمٌ کثیرٌ ؛(2)

اگر آن کتاب به دست می آمد ، علم فراوانی در آن یافت می شد .

آری ، نسخه دوّم مصحف در نزد امام علی علیه السلام قرآن ذکر و تلاوت نبود تا تحریف در آن تصوّر شود .

مسئله ارائه هر ساله قرآن میان جبرئیل و پیامبر صلی الله علیه و آله به چه معناست و هدف از آن چیست ؟ چرا معنای آن در کتاب ها روشن نمی شود و قرن هاست که در بوته فراموشی مانده است ؟ آیا تفسیری را که ما خواهیم آورد - به راستی - صحیح است یا تفسیر دیگری هست که به آن دست نیافته ایم ؟

چه کسی قرآنی را که امروزه در دسترس است ، گرد آورد ؟ آیا این شخص ، همان عثمان بن عفّان بود ؟ یا این مُصحف ، همان قرآنی است که از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله - در زمان حیاتِ آن حضرت - مرتّب گشت و پشت بستر پیامبر وجود

ص:29

داشت و امام علی علیه السلام آن را گرد آورد و میان دو جلد ، سامان داد ؟

آیا به راستی سخن دشمنان شیعه که می گویند برای شیعه سند صحیحی به این قرآن وجود ندارد ، درست است ؟

یا قرآنی که هم اکنون تلاوت می شود به دست با عنایت امیرالمؤمنین علیه السلام (امام شیعیان ، همو که قرائت و نحو را به ابو الأسود دُئلی(1) آموخت) تدوین یافت و نوشته شد و قرآن تلاوت را به قرآن مکتوب پیوند داد ؟

بسا جواب این پرسش ها (و دیگر سؤالات) در این کتاب باشد . پاسخی که بر خلاف سخن مشهور و بر سر زبان ها درباره جمع قرآن است .

در این پژوهش ، امور بسیاری را روشن می سازیم ؛ چیزهایی که به نظر می آید با امور دیگری ناسازند و در واقع ، با آنها تعارض ندارند . از این رو :

ص:30

وجود قرآنی در دست مسلمانان با اِستمرار نزول وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله و امکان وقوعِ نسخِ بعضی از آیات ، تعارض ندارد .

از این سخن که ترتیبِ مصحفِ تفسیری امام علی علیه السلام با ترتیب مصحف بدون تفسیر آن حضرت ، همخوانی نداشت ، ناسازگاری پدید نمی آید ؛ چراکه مصحفِ نخست ، کتاب علم بود و مصحف دوّم ، قرآن تلاوت و ذکر .

گرایش به عدم تواتر قرائت ها ، به تواتر خود قرآن ، آسیبی نمی زند .

و دیگر بحث ها که به جمع و تدوین قرآن ، ارتباط دارند .

در پرتو سخنانِ پیشین ، می توانیم بگوییم :

بیشتر دیدگاه ها و بنیان هایی که در مسئله جمعِ قرآن از سوی مکتب خلفا مطرح می شود ، اسلام و رهبرانِ آن را بدنام می کند و بعضی از آنها سبب شده است که دشمنان دین ، به تحریف قرآن قائل شوند . شرق شناسان در پژوهش هاشان به این قول ، چنگ می آویزند .

نگارنده با دغدغه دینی و دفاع از مقدّسات و ارزش ها (و در رأس آنها دفاع از قرآن) کوشیدم تا بعضی از ملابسات این نگرش های ضعیف و مقدّمات نادرست را روشن سازم ؛ دیدگاه هایی که با کارگردانی امویان(1) و عبّاسیان و نقش آنان در تاسیس آنها ، میان مسلمانان پراکنده شد و به کتاب هاشان راه یافت .(2)

طرح پلّکانی این نگرش ازسوی این دو حکومت و به کارگیری بعضی از

ص:31

مقدّمات فریب کارانه در آنها و برپا کردن اندیشه هایی که با اصول قرآنی و ثوابتِ حدیثی و عقلی مسلمانان همخوانی نداشت - همه - برای رسیدن به اهدافی بود که در فصل های این کتاب ، نقاب از چهره آن می زداییم .

اختلاف و برخورد این گزاره ها با یکدیگر ، بعضی از پژوهشگران را واداشت که وجود تناقض و تضاد را میان اصول اسلامی قرآنی و حدیثی ، حس کنند و دریابند که بعضی از آنها با بعض دیگر سازگار نمی افتد .

اهتمامم به این موضوع آن گاه فزونی یافت که دیدم این شبهه (و مانند آن) در ذهن بعضی از پژوهشگران معاصر جولان دارد . دکتر دیوید کوک(1) (استاد پروازی در پژوهش های دینی دانشگاه رایس(2) تگزاس آمریکا) هنگامی که در

سال 1434 هجری (2013 میلادی) در شهر مشهد به دیدارم آمد ، پرسش هایی را پیرامون عقاید ، قرآن ، تفاسیر مورد اعتماد شیعه ، نگرش ما نسبت به صحابه ، جایگاه نهج البلاغه نزد ما ، پرسید . از سؤالاتی که در این ملاقات مطرح شد ، مسئله جمع قرآن بود و اینکه چگونه قرآن معصوم است « لاَ یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ

یَدَیْهِ وَلاَ مِنْ خَلْفِهِ »(3) (باطل از پیش و پس در آن راه ندارد) در حالی که به دست غیر معصوم گردآوری شد ؟

یکی از حاضران از من پرسید : با وجودِ گرد آورنده غیر معصوم ، آیا احتمال نمی رود که از ناحیه او سهو و خطا در قرآن راه یافته باشد ؟

پاسخ دادم : آری ، درست است . چنین امکانی هست و بعید به شمار نمی آید .

لیکن این نگرش ، بینش ما نیست ، بلکه دیدگاه مکتب خلفاست که ما آن را

ص:32

نمی پذیریم و به پیروی از امامان خود آن را تکذیب می کنیم . ما به عصمتِ قرآن معتقدیم و اینکه قرآن با فرمانِ پروردگار جهانیان به واسطه جبرئیل امین ، به دست معصوم (پیامبر صلی الله علیه و آله) مرتّب شد . سپس - بعد از پیامبر - امیرالمؤمنین علیه السلام (امام معصوم) آن را میان دو جلد ، جمع آوری نمود .

لیکن خلفا (به خاطر اختلافشان با امام علی علیه السلام پیرامون خلافت) از مُصحفِ اصلی که نزد امام علی علیه السلام بود ، روی برتافتند و آن را از امام علیه السلام نخواستند و به عنوان قرآنِ اصل برنگرفتند ، بلکه اختلاف سیاسی بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را واداشت که بر شیوه نادرستی پای فشارند و راهی را بپیمایند که نزدیک بود مسلمانان را در تحریف قرآن اندازد . امّا خدا کتابش را از تحریف مصون داشت و بنا بر تعبیر امام علی علیه السلام حرف الف و لامی از آن نیفتاد ؛(1) زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را با مکث بر مردم می خواند(2) و معصوم در میان آنها وجود داشت . این دو (قرائت با مکث و وجود معصوم) قرآن را از تحریف حفظ کردند .

ترس عُمَر از زیادت در قرآن - به خاطر شهرت آن میان مردم - بر این امر دلالت دارد ، وی می گفت : اگر مردم نمی گفتند عُمَر در قرآن افزود ، آیه رجم را به آن اضافه می کردم .(3)

زید بن ثابت ، به عُمَر گفت : اگر قرآنی را که خواستید سامان دهم و علی ، قرآنی را که نوشته است درآورد ، آیا کار و زحمت شما هیچ و پوچ نمی شود ؟!(4)

ص:33

آری، قرائت با مکث ووجود معصوم، کتاب خدا را از تحریف مصون داشتند.

مقدّمات نادرستی که از سوی مکتب خلفا ترسیم شد ،(1) سبب همه این اشکال های عقیدتی و اسلامی گردید ، اشکالاتی که دستاویز شرق شناسان مُغرض (و دیگران) گردید تا با آنها به آیین یکتا پرستی اسلام گوشه زنند و به تحریف قرآن قائل شوند .

اینها را به شکل نکاتی در مقدّمه این پژوهش آوردم تا پژوهشگر راه احتیاط را در پیش گیرد و از آنچه بر خلاف آموزه های اهل بیت علیهم السلام است دوری گزیند ؛ چراکه آنان کشتی نجات و یکی از دو چیز گران مایه ای اند که به پیروی شان ما را فرا خوانده اند و مخالفت با آن دو - بنا بر تعبیر پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیث ثقلین(2) - گمراهی است .(3)

ص:34

باری ، این دیدگاه که زید بن ثابت (و همکارانش) قرآن را با شهادت دو شاهد ، گرد آوردند ، عدم تواتر قرآن را به همراه دارد و بالاتر از این ، نادرستی سخن خدا را گویاست (از این حرف به خدا پناه می بریم) که می فرماید : « إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ » ؛(1) جمع قرآن و قرائتِ آن ، بر عهده ماست .

و از آنجا که قرآنی که در دستِ ماست (با وجود اختلاف قرائت ها در آن) به تواتر قطعی از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد (و در این تواتر ، هیچ تردیدی نیست) این دیدگاه که گرد آورنده قرآن زید است ، از اساس باطل است .

اکنون بعضی از مقدّماتِ فریب کارانه و نادرستی را می آوریم که در پاره ای از زمان ها - و با انگیزه های خاصی - مطرح شدند و گِره های اعتقادی را میان مسلمانان پدید آوردند و در مجموع ، اندیشه نفی اشراف پیامبر را بر جمع و ترتیب قرآن ، دامن زدند ؛ دیدگاهی که به نتایجِ بدفرجامی می رسد .

با توضیح این مقدّمات و اندکی نقد آنها (بی رعایت ترتیب زمانی میانشان) می کوشم آنها را آشکار سازم و چگونگی ساخت و ساز آنها را روشن نمایم و آثار منفی شان را بر شریعت و عقاید بیان دارم و سوء استفاده دشمنان را از آنها نشان دهم .

در پی هر مقدمه ، نگرش مکتب اهل بیت علیهم السلام را می آورم تا بیان دارم آنان این افکار را برنمی تافتند و به تصحیح آرای مطرح شده می پرداختند ؛ زیرا منش اهل

ص:35

بیت علیهم السلام این بود که اندیشه های نادرست را اصلاح کنند ؛ به ویژه نگرش هایی که مردم به پیروی از حاکمانشان و همراهی با آنها ، در عصرهای متأخّر ، در پیش گرفتند .

خواننده آزاد است ؛ می تواند از ما طرف داری کند یا علیه ما نظر دهد ، نیز می تواند به آنچه اهل سنّت درباره جمع قرآن قائل اند ، بگرود یا آنچه را ما می گوییم بپذیرد (نیّت هرکس را خدا می داند) .

در پایان ، از آقای سَمیر کرمانی سپاس گزارم که نصوص این کتاب را وارسی نمود و فهرست منابع را آماده ساخت . از خدای متعال خواهانیم که این کار ناچیز را از ما بپذیرد .

شهر مقدّس کربلا ، جمعه ، 15 شعبان 1435 هجری

سیّد علی شهرستانی

ص:36

ص:37

ص:38

ص:39

دو نگرش در تاریخ جمع قرآن(1) وجود دارد :

1 . نگرش مکتب خلفا ، که مشهور و بر سر زبان هاست .

2 . نگرشِ مکتب اهل بیت علیهم السلام .

اصول هریک از این دو مکتب از دیگری جداست .

مکتب خلفا ، بر مقدّماتی نهاده شد که گاه به تشکیک در حجیّت قرآن و خدشه به قداست پیامبر صلی الله علیه و آله می انجامد .

در مکتب اهل بیت علیهم السلام پاسخ اشکال های گوناگونی هست که مکتب خلفا در مسئله جمع قرآن پراکندند و واقع گرایانه از عهده پاسخ آنها برمی آید .

ص:40

به عبارت دیگر ، سخن امامان اهل بیت علیهم السلام و عالمان مکتب آنها ، ناظر به رویکرد نادرست و اندیشه حاکم در آن زمان - میان مسلمانان - است و می کوشد آن را تصحیح کند و سمتِ راه درستی استوارش سازد .

این یادآوری بجاست که نگرش مکتب خلفا در جمع قرآن ، ناگهانی شکل نگرفت و از علل و اسبابی پدید آمد که خلفا پشت سر نهادند . این عوامل سیاسی و اجتماعی ، آنان را واداشت این اندیشه را بپذیرند و بدان قائل شوند .

ما آنها را در قالب ده مقدّمه می آوریم .

ص:41

ص:42

« وَکَذلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلاَ الإِیمَانُ » ؛(1)

و این چنین روحی از امر خویش [ قرآن ] را سویت وحی کردیم . تو نمی دانستی کتاب و ایمان چیست .

« وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُن تَعْلَمُ » ؛(2) خدا کتاب و حکمت را بر تو نازل کرد و چیزهایی تو را آموزاند که نمی توانستی فراگیری .

و مانند این آیات ، موارد فراوانی در قرآن هست که همه شان تأکید دارند بر اینکه خدا همه علم را به پیامبر ارزانی داشت و آنچه را [ از طریق عادی ، خودش ] نمی توانست بیاموزد به وی یاد داد .

شیخ مفید بیان می دارد که خدا بعد از آنکه محمّد را به نبوّت ویژه ساخت ، آن حضرت ، کامل شد و به خوبی می نوشت . وی ، می گوید :

خدای متعال ، همه کمال ها و خوی های نیک و تمامی فضیلت ها را در پیامبر صلی الله علیه و آله گرد آورد . منزلتی وجود ندارد که آن حضرت دارا نباشد . پیامبر صلی الله علیه و آله همه کمالات را داراست و از هر فضیلتی بهره مند است .

نوشتن ، فضیلتی است که داشتن آن امتیاز به شمار می رود و نداشتن آن نقص و کمبود است .

دلیل برخورداری پیامبر صلی الله علیه و آله از نعمتِ خواندن و نوشتن این است که : چون خدای متعال ، آن حضرت را - در موارد اختلاف - حاکم در میان مردم قرار داد ، باید شیوه حکم را در این موارد به او آموزانْد .

پیداست که بیشتر امور مردم به کتابت وابسته است . از این طریق ، حقوق به

ص:43

اثبات می رسد ، ذمّه ها بری می گردد ، بیّنه ها به پا می شود ، دَیْن و بِدهی ها [ از فراموشی و انکار ] مصون می ماند و نَسَب ها سامان می یابد .

نوشتن ، فضیلتی است که دارنده آن بر کسی که آن را نمی داند شرافت می یابد .

اگر پذیرفتیم که خدای بزرگ پیامبرش را حکم و فضل داد ، ثابت می شود که وی نوشتن می دانست و به خوبی از عهده آن بر می آمد .

دلیل دیگر این است که اگر پیامبر صلی الله علیه و آله نمی توانست به خوبی بنویسد و با آن آشنا نبود ، در فهم محتوای سندها (و دیگر نوشته ها) محتاج دیگران می شد و اگر این کار جایز باشد (که خدا پیامبر را در بعضی از وظایفی که بر عهده اش نهاد ، نیازمند خلق کند) جایز است که خدا در همه کارها او را محتاج دیگران سازد و این امر ، با صفات آن حضرت و حکمت بعثت او ناساز می افتد .

پس ثابت شد که پیامبر صلی الله علیه و آله نوشتن را به خوبی می دانست .

دلیل دیگر ، این آیه است که خدا می فرماید :

« هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ

الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ » ؛(1) خدا در میان اُمّی ها رسولی

از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها تلاوت می کرد و پاکشان می ساخت و به آنان کتاب و حکمت می آموزاند ، هرچند پیش از آن در گمراهی آشکار به سر می بردند .

محال است که پیامبر صلی الله علیه و آله نگارش را به دیگران یاد دهد و خود - به خوبی - از عهده آن برنیاید ؛ چنان که ناشدنی است پیامبر صلی الله علیه و آله حکمت را نداند و آن را به دیگران بیاموزاند .

ص:44

این سخن معنا ندارد که «مقصود از کتاب ، خصوص قرآن است» زیرا لفظ «کتاب» عام می باشد و از عموم ، جز با دلیل نمی توان دست برداشت (به ویژه بر اساس قول معتزله و بیشتر اصحاب حدیث) .

و نیز بدین دلیل که خدا می فرماید :

« وَمَا کُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن کِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتَابَ الْمُبْطِلُونَ » ؛(1) ای پیامبر ، پیش از این کتابی نمی خواندی و - به دست خویش - نمی نوشتی وگرنه باطل گرایان به شک می افتادند .

خدا در این آیه ، نگارش و خط پیامبر را ، تنها در دورانِ پیش از نبوّت آن حضرت ، نفی می کند و با این نفی ، توانمندی پیامبر را بر این کار پس از نبوّت ، ثابت می سازد وگرنه ، نفی مذکور معنای درستی ندارد .

اگر پیامبر صلی الله علیه و آله از نظر بی سوادی پس از نبوّت و پیش از آن ، یکسان می بود ، باید خدا با لفظی که این معنا را برساند ، این نفی را صورت می داد تا خلاف آن به ذهن نیاید . به عنوان نمونه ، می فرمود : «پیش از این تو نمی خواندی و در آن زمان و اکنون نویسا نیستی» یا می فرمود : «نمی توان به خوبی بنویسی ، و در هیچ حالی از عهده این کار برنمی آیی» .

چنان که وقتی خدا بر شعر بودن قرآن خط بطلان کشید و پیامبر صلی الله علیه و آله را از آن بازداشت ، با واژه عامّی که همه زمان ها را در برگیرد ، این کار را انجام داد ، فرمود : « وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا یَنبَغِی لَهُ » ؛(2) او را شعر نیاموختیم و شعر سرایی

زیبنده پیامبر نیست .

ص:45

هرگاه ، مطلب چنین باشد که بیان کردیم ، پس از خبری که خدای متعال داد ، ثابت می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله به خوبی می نوشت .

این باور ، عقیده گروهی از امامیه است . دیگرانی از آنها و سایر مذهب ها و فرقه ها ، آن را برنمی تابند و انکار می کنند(1) .

از این رو ، عدم خواندن و نوشتن پیامبر صلی الله علیه و آله در این آیه که : « وَمَا کُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن کِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتَابَ الْمُبْطِلُونَ » ؛(2) (پیش از این نوشته ای نمی خواندی و خط نمی نوشتی وگرنه اهل باطل شک می کردند) به معنای نا آشنایی با خواندن و نوشتن نمی باشد ، بلکه ساحت پیامبر صلی الله علیه و آله پاک تر و فراتر از آن است که

نیازمند این چیزها باشد . آن حضرت از سوی خدا تعلیم دید : « یَتْلُوا صُحُفاً مُّطَهَّرَةً » ؛(3) صحیفه های پاک (و دست نخورده) را تلاوت می کرد .

هرکه را خدا عهده دار تعلیم و تربیتش شود ، از آموختن پیش دیگران بی نیاز است . بالاتر از این ، آن حضرت به فضل الهی ، چیزهایی را می دانست که آموزش ناپذیر بودند . خدا می فرماید :

« وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُن تَعْلَمُ » ؛(4) خدا کتاب و حکمت را بر تو نازل کرد و چیزهایی را که نمی توانستی بیاموزی ، یادت داد .

از ابراهیم بن عُمَر روایت شده که گفت ، به امام صادق علیه السلام گفتم : از علمی که می آموزید آگاهم کن ؛ آیا آن را از همدیگر یاد می گیرید یا نوشته ای از نزد پیامبر صلی الله علیه و آله نزد شماست ؟

ص:46

امام علیه السلام فرمود : امر ، فراتر از این است . آیا این سخن خدا را شنیده ای که می فرماید : « وَکَذلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلاَ الإِیمَانُ » ؛(1) و این چنین ، روحی از امر خویش را سویت وحی کردیم ، تو نمی دانستی کتاب و ایمان چیست ؟

پاسخ دادم : آری .

امام علیه السلام فرمود : چون خدا این روح را به پیامبر داد ، به وسیله آن [ همه چیز را ] دریافت و این روح به هر بنده ای که برسد ، علم و فهم می یابد .(2)

از محمّد بن فُضَیل ، از ابو حمزه روایت شده است که گفت ، شنیدم امام باقر علیه السلاممی فرمود :

به خدا سوگند ، عالمی که خدا پیروی از او را واجب ساخت ، هرگز نمی شود جاهل باشد (چیزی را بداند و چیزی را نداند) خدا بسی گرامی تر و بزرگ تر از آن است که طاعت بنده ای را واجب سازد و علم آسمان و زمینش را از او پوشیده دارد ... خدا این علم را از او نمی پوشاند .(3)

از ابن محبوب ، روایت شده است که گفت : برای ما حدیث کرد یحیی بن عبداللّه (ابوالحسن ، صاحب دَیْلَم) گفت : شنیدم امام صادق علیه السلام (در حالی که گروهی از کوفیان نزدش بودند) می فرمود :

از مردم در شگفتم ! همه علم خویش را از پیامبر صلی الله علیه و آله گرفتند و بدان عمل کردند و هدایت یافتند و [ با وجود این ] بر این باورند که اهل بیت آن حضرت ، از علم او بی بهره اند .

ص:47

ما ، اهل بیتِ پیامبر و فرزندانِ آن حضرتیم ، در خانه های ما وحی فرود آمد ، علم از نزد ما سوی آنها می تراود . با این حال ، آیا می پندارند که آنان دانستند و هدایت یافتند و ما ندانستیم و گمراه شدیم ؟! این کار ، محال است .(1)

مقام پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینانِ شایسته آن حضرت ، این است . این جایگاه ، از دانستنِ خواندن و نوشتن ، بسی فراتر می باشد .

کسانی می خواهند در حدّ توان ، از شأن پیامبر صلی الله علیه و آله بکاهند . ادّعا کرده اند که

پیامبر صلی الله علیه و آله خواندن و نوشتن نمی دانست (هرچند کسانی با آنها مخالف اند) در راستای بستر سازی برای امور فراوانی در شریعت و عقیده ، این ادّعا را مطرح می سازند . یکی از آنها این است که پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر نا آگاهی به کتابت (از این سخن به خدا پناه می بریم) قرآن را گرد نیاورد .(2)

اینان ، در حالی نویسندگی را برای پیامبر لاپوشانی می کنند که آن حضرت به یکی از کاتبان خط ، فرمود :

«دوات را لیقه بگذار و قلم را کج برش زن ، حرف باء (در « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » ) را بکش ، سین را باز بنویس ، میم را شکم نده ، اللّه را زیبا بنویس ، رحمان را بکش و رحیم را نیکو بنویس»(3) و قلم را بر گوش چپ گذار ، این کار تو را یادآورنده تر است .(4)

ص:48

در حالی که اهل سنّت از شَعْبی نقل کرده اند که گفت :

رسول خدا صلی الله علیه و آله قبل از رحلت ، قرآن را نوشت . نقّاش ، حدیثی را به ابو کَبْشَه سَلُولی اسناد می دهد که گفت : پیامبر صلی الله علیه و آله صحیفه ای را برای عُیَیْنة بن حُصَیْن

خواند و از معنای آن خبر داد . در صحیح مسلم ، روایاتی هست که ظاهرشان این است که خود پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را می نوشت . گروهی از جمله : ابوذر ، عبداللّه بن احمد هَرَوی ، قاضی ابو الولید باجی (و دیگران) بر همین عقیده اند .

بسیاری از عالمان ما با انکار شدید ، بر ابو الولید باجی(1) تاخته اند تا آنجا که بعضی شان او را بر منبر ناسزا می گفتند و طعن می زدند . بیشتر عالمان این واژه را که «إنّه کَتَبَ» (آن حضرت نوشت) تأویل کرده اند و گفته اند معنای آن ، امر به کتابت است ؛ چنان که می گوییم «کَتَبَ السُّلطان لفلان بکذا» (سلطان برای فلا نی ، فلان کار را نوشت) یعنی فرمان داد نوشته شود .(2)

یحیی بن جَعْدَه ، بیان می دارد که شماری از مسلمانان ، نوشته هایی که در آن ها بعضی از عقاید یهود را نوشته بودند ، نزد پیامبر آوردند .(3) چون پیامبر به آنها

ص:49

نگریست ، آنها را دور افکند و فرمود : برخی افراد یا افرادی گمراه از آنچه پیامبرشان آورد روی برتافتند و به داشته های دیگران روی آوردند و بدین سان ، کافر شدند . سپس این آیه ، نازل شد : « أَوَ لَمْ یَکْفِهِمْ ... » ؛(1) آیا بسنده شان نیست ... .(2)

در بصائر الدرجات از ابو حمزه ثُمالی روایت شده است که امام صادق علیه السلام - در حدیثی - فرمود :

پیامبر صلی الله علیه و آله به اَلواح موسی - که به زبان عِبْرانی بود - نگریست و آنها را خواند .(3)

از این سخن ، آشکار می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله خواندن و نوشتن می دانست(4) ،(5)

ص:50

و به آن دو فرا می خواند و چنان که از سیره عطرآگین آن حضرت به دست می آید ، وی می کوشید نادانی و بی سوادی را در میان امّتش محو سازد ؛ به ویژه آنکه قرآن بر عظمت کتابت تأکید دارد و به قلم سوگند یاد می کند ، می فرماید :

« ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ » ؛(1) نون ، سوگند به قلم و سطرهایی که می نگارند .

« اقْرَأْ وَرَبُّکَ الأَکْرَمُ * الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ » ؛(2) بخوان ، و پروردگارت گرامی تر است ، همو که با قلم دانش آموزانْد .

و مانند این دو آیه [ آیات فراوان دیگری هست ] .

چگونه ممکن است خدا در قرآن به خواندن و نوشتن فراخواند و پیامبرش این دو فن را نداند ؟!

باری ، فراگیری خواندن و نوشتن (که از وسایل آگاهی اند) سلاح کسی است که می خواهد به تکامل برسد ، نه شخصی مانند حضرت محمّد صلی الله علیه و آله که از جانب خدا نهایت کمال را به دست آورد .

اینکه گفته اند : «نوشته می ماند و حفظ شده می گریزد» بر پیامبر صلی الله علیه و آله راست نمی آید . شأن و مرتبتِ پیامبر صلی الله علیه و آله بالاتر و بزرگ تر از آن است که از دیگران خواندن و نوشتن بیاموزد .

در پرتو آنچه آوردیم ، می توانیم بگوییم که واژه «اُمّی» در دو آیه زیر ، برای ستایش پیامبر است ، نه نکوهش یا کاستن از منزلت وی :

« الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِندَهُمْ فِی التَّورَاةِ

ص:51

وَالإِنْجِیلِ » ؛(1) کسانی که پیامبر درس ناخوانده ای را می پیروند ، همو که نگارش نام او را در تورات و انجیل - نزدشان - می یابند .

« فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِیِّ الأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَکَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ » ؛(2) به خدا و پیامبر درس ناخوانده ایمان آورید ، امید است که هدایت یابید ؛ همان پیامبری که به خدا و کلماتش ایمان دارد .

معنای «اُمّی» این است که پیامبر صلی الله علیه و آله علی رغم آنکه پس از تولُّد ، نزد هیچ مخلوقی خواندن و نوشتن نیاموخت ، کامل ترین معارف الهی را برای مردم آورد ؛ زیرا آنها را از پروردگار جهانیان فرا گرفت ، خدا به آن حضرت فرمان داد که سخنانِ وحی را برای امّتش بخواند :

« وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ » ؛(3) و کتاب را به آنها بیاموزاند .

« وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ » ؛(4) قرآن را جدا جدا کردیم تا با

مکث بر مردم بخوانی .

مکتب اهل بیت

علیهم السلام آنچه را دیگران از واژه «اُمّی» می فهمند ، برنمی تابد .

جعفر بن محمّد صوفی ، می گوید ، به امام جواد علیه السلام گفتم : ای فرزند رسول خدا ، چرا پیامبر صلی الله علیه و آله اُمّی نامیده شد ؟ امام علیه السلام پرسید : مردم چه می گویند ؟ پاسخ دادم : می پندارند بدان خاطر که نمی توانست خوب بنویسد .

امام علیه السلام فرمود : دروغ می بافند ، لعنت خدا بر ایشان باد ! چه جای این سخن است در حالی که خدا در قرآن می فرماید :

ص:52

« هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ » ؛(1) همو که در میان بی سوادان پیامبری - از خود آنان - برانگیخت ، آیات خدا را بر ایشان تلاوت می کرد [ از آلودگی ها ] پاکیزه شان می ساخت و کتاب و حکمت به آنها می آموزاند .

شخص بی سواد ، چگونه می توانست به آنها تعلیم دهد ؟! به خدا سوگند ، رسول خدا صلی الله علیه و آله به هفتاد و دو زبان (یا فرمود : به 73 زبان) می خواند و می نوشت .

پیامبر صلی الله علیه و آله بدان خاطر «اُمّی» نام گرفت که از اهل مکّه بود و مکّه از مادرْ شهرهای آن زمان به شمار می آمد . خدای بزرگ می فرماید : « لِتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَی وَمَنْ حَوْلَهَا » ؛(2) تا اُمّ القری (مادرْ شهر) و مردمان پیرامون آن را بیم دهی .(3)

باری ، خدای متعال ، همه علوم را به پیامبرش یاد داد :

« وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَی * مَا ضَلَّ صَاحِبُکُمْ وَمَا غَوَی * وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحَی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی » ؛(4) سوگند به سقوط ستارگان که همدم شما

ص:53

گمراه نیست و اغوا نشد . او سر به هوا سخن نمی گوید . آنچه را بر زبان می آورد سخن وحی است که خدای بس نیرومند ، او را آموزاند .

بر این اساس ، آیه « وَمَا کُنتَ تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن کِتَابٍ وَلاَ تَخُطَّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتَابَ الْمُبْطِلُونَ » ؛(1) (پیش از این ، کتاب نمی خواندی و خط نمی نوشتی وگرنه اهل باطل به شک می افتادند) در راستای تهمت زدایی از پیامبر است ؛ چراکه به آن حضرت بهتان می زدند که قرآن را از اَدیان آسمانی ستاند .

خدای متعال می فرماید :

« وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذَا إِلاَّ إِفْکٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاؤُوا ظُلْماً وَزُوراً * وَقَالُوا أَسَاطِیرُ الأَوَّلِینَ اکْتَتَبَهَا فَهِیَ تُمْلَی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَأَصِیلاً » ؛(2) کافران می گویند این قرآن ، دروغی است که محمّد می بافد و دیگرانی او را مدد می رسانند (این سخن کافران ، ستم و بهتان است) و می گویند : این قرآن ، به نوشته های پیشینیان می ماند که محمّد آنها را می نویسد ؛ آنها را صبح و شام بر او دیکته می کنند .

زیرا اقتباس و نوشتن از روی کتاب های پیشین ، به خواندن و نوشتن نیاز دارد و از آنجا که آنان سراغ نداشتند پیامبر صلی الله علیه و آله در جاهلیّت ، پیش نویسندگان برود یا

از شخصی خواندن و نوشتن بیاموزد ، چگونه می توانست این علوم شگفتی را که فراتر از توان آدمی است ، بیاورد ؟!

خدا می فرماید : « وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ » ؛(3) می دانیم که آنان می گویند قرآن را بشری به او

ص:54

آموخت . زبانِ شخصِ مدّ نظر اینان ، عَجَمی است ، در حالی که این قرآن به زبان عربی می باشد .

خدای متعال می خواهد - به ایشان - بفرماید که : محمّد ، فرزند مکّه (اُمّ القری) است . شما بیش از هر کسی حال و روز و سرگذشت او را می دانید و از اینکه پیش نویسنده ای نرفته و استادی ندیده است ، با خبرید . چگونه ادّعا می کنید که وی قرآن را از اَدیان دیگر فرا گرفته است ؟!

معنای آیه چنین است : محمّد صلی الله علیه و آله کتابی نخواند و خط ننوشت . از این رو ، جای شکّی باقی نمی ماند که قرآن نازل شده بر او ، از سوی پروردگار جهانیان است ، نه اینکه (به حسب پندار شما) برگرفته ای از کتاب های پیشین باشد .

آری ، پیامبر صلی الله علیه و آله در نوشتن وحی ، به خاطر حکمتی ، بعضی از دشمنانش را به یاری می طلبید .

صدوق رحمه الله می نگارد :

حکمت این کار که پیامبر صلی الله علیه و آله از معاویه و عبداللّه بن سعد (که جزو دشمنان بودند) خواست که وحی را بنویسند ، این بود که مشرکان می گفتند : محمّد این قرآن را از پیش خود می بافد و در هر حادثه ای آیه ای را می آورد .

پیامبر صلی الله علیه و آله در نگارش آیاتی که در رخدادها فرود می آمد ، از دو دشمن دینی اش - که نزد دشمنانِ آن حضرت ، عادل بودند - مدد جُست تا کافران و مشرکان بدانند که سخن وی برای بار دوّم ، همان سخن بار اوّلِ اوست ، تغییر نکرد و از جهت خود انحراف نیافت . از این رو ، برای حجّت بر آنها رساتر بود .

اگر پیامبر صلی الله علیه و آله در این کار ، از موالیانش (سلمان و ابوذر و مانند آنها) کمک می گرفت ، قرآن ، نزد دشمنان این موقعیّت را به دست نمی آورد و خیال می شد که در آن همدستی و زد و بند ، صورت گرفته است .

ص:55

حکمتِ اینکه پیامبر از این دو نفر خواست وحی را بنویسند ، روشن و آشکار شد ، و ستایش خدای را سزاست .(1)

ظاهر این آیه که : « وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ »(2) (و قرآن را به ایشان یاد دهد) این است که پیامبر صلی الله علیه و آله نوشتن و فهم قرآن را به امّت می آموزاند ؛ زیرا «کتاب» بر الفاظ و معانی - با هم - اطلاق می شود ؛ مانند این سخن پیامبر است که فرمود : «مَن حَفِظَ عَلَی أُمّتی أربعینَ حَدیثاً ...»(3) (هرکس چهل حدیث را بر امّتم حفظ کند) . حفظ سخن پیامبر صلی الله علیه و آله به حفظ آن در ذهن اختصاص ندارد ، بلکه با نوشتن نیز حفظ تحقّق می یابد . بسا بتوان گفت محافظت با کتابت ، شایسته تر و سودمندتر است و از این روست که عالمان درگذشته و حال ، کتاب های چهل حدیث را می نویسند و به حفظ آنها در سینه ها بسنده نمی کنند .

در آیات زیر (و مانند آنها) نیز می توان نظیر این سخن را یافت :

« یَتْلُوا صُحُفاً مُّطَهَّرَةً » ؛(4) صحیفه های پاکیزه ای را تلاوت می کند .

« وَاتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِن کِتَابِ رَبِّکَ » ؛(5) آنچه را از کتاب پروردگارت که سویت وحی شد تلاوت کن .

همه اینها اگر به ظهور دلالت نداشته باشند به اطلاق دلالت دارند که پیامبر صلی الله علیه و آله قرآنِ مکتوب را می خواند و تلاوت می کرد .

ص:56

روایات فراوان دیگری دلالت دارند بر اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله خواندن و نوشتن را می دانست .

در روایت عبدالرَّحمان بن حجّاج (که از روایات صحیح به شمار می آید) آمده است که امام صادق علیه السلام فرمود :

إنَّ النّبیّ کانَ یَقْرأُ وَیَکْتُبُ ، وَیقْرَأُ ما لَمْ یُکْتَبْ ؛(1)

پیامبر

صلی الله علیه و آله می خواند و می نوشت و نانوشته را می خواند .

علاّمه مجلسی

رحمه الله پس از ذکر این روایات ، می نویسد :

کسی که به علوم اوّلین و آخرین آگاه است ، چگونه ممکن است نقش هایی را که برای این حروف وضع شده اند ، نداند ؟!

کسی که با قدرتی که خدا ارزانی اش داشت ، توانست ماه را بشکافد و کارهایی بزرگ تر از آن انجام دهد ، چگونه ممکن است نتواند حروف و کلمات را بر صحیفه ها و لوح ها ، نقش زند ؟!(2)

از روایات صحیح در این باب ، روایت ابن سِنان از امام صادق علیه السلام است که در چگونگی صلح حُدَیبیّه می باشد . روایت طولانی است ، در آن می خوانیم :

پیامبر صلی الله علیه و آله نوشتْ افزار خواست و امیرالمؤمنین علیه السلام را فراخواند و به آن حضرت فرمود : بنویس . علی علیه السلام نوشت : « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » ؛ به نام خداوند بخشنده مهربان .

سُهَیل بن عَمْرو ، گفت : ما «رحمان» را نمی شناسیم ! آن گونه که پدرانت می نوشتند ، بنویس : «بِاسْمِک اللَّهمّ» ؛ بار الها به نام تو .

ص:57

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : بنویس «بِاسْمِک اللَّهمّ» چراکه آن ، نامی از اَسامی خداست .

سپس نوشت : این سند ، صُلح نامه ای است میان محمّد - پیامبر خدا - و گروهی از اشراف قریش .

سُهَیل بن عَمْرو گفت : اگر می دانستیم که رسول خدایی ، با تو نمی جنگیدیم . بنویس این سندی است که محمّد بن عبداللّه بر آن صُلح کرد . ای محمّد ، آیا از نسب خویش روی برمی تابی ؟!

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : من پیامبر خدایم ، هرچند شما بدان اقرار نکنید . سپس فرمود : ای علی ، آن جمله را پاک کن و بنویس «محمّد بن عبداللّه» . علی علیه السلام فرمود : هرگز نبوّت را از نامت نمی زدایم .(1)

ص:58

پیامبر صلی الله علیه و آله با دست خویش آن را پاک کرد ، سپس نوشت : این سند ، قرارداد صلحی است که محمّد بن عبداللّه و گروهی از اَشراف قریش و سُهَیل بن عَمْرو ، پذیرفتند . صلح کردند تا ده سال با هم نجنگند ... .(1)

این حدیث ، آشکارا دلالت دارد بر اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله به دستِ خویش ، لَقب مبارکش را پاک ساخت ، آن گاه به دست خود نوشت : این نوشته ، قراردادی است که بر پایه آن ...

و این امر ، رهنمون است به اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله خواندن و نوشتن می دانست .

لیکن اهل سنّت این روایت را به شکل دیگری آورده اند که آنان را خرسند می سازد و به شخصیتِ پیامبر صلی الله علیه و آله آسیب می زند و بیان می دارد که آن حضرت نوشتن نمی دانست . روایت نزد آنان به گونه زیر آمده است و بعضی از بزرگان ما نیز - به نقل از اهل سنّت - آن را نقل کرده اند .

متن روایت چنین است :

پیامبر صلی الله علیه و آله به علی فرمود : دستم را بر واژه «رسول اللّه» بگذار . علی ، دست پیامبر را بر آن کلمه گذاشت و پیامبر آن را پاک کرد .(2)

اگر این روایت ، درست باشد ، این کار پیامبر صلی الله علیه و آله از آن روست که قریش به آن حضرت تهمت نزنند و قرآن را برساخته شخصِ پیامبر ندانند .

ص:59

افزون بر این ، نهادن انگشت پیامبر را بر روی خط ، دروغ آشکاری است . نادرستی آن را از آنجا می توان دریافت که پیامبر صلی الله علیه و آله در هنگام بیماری اش از صحابه خواست دوات واستخوان شانه ای بیاورند تا نوشته ای بنگارد که پس از او ، هرگز گمراه نشوند .

اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله به ناآشنایی با کتابت شهرت یافت ، برای دفع شبهه تأثیرپذیری از کتاب های آسمانی و دریافت معارف از کتاب های دانشمندان یهود و راهبان و اَمثال آنهاست .

ص:60

ص:61

ص:62

اگر آنان با کتابت آشنا نبودند و نسخه نویسی در میان آنها رواج نداشت ، خدا

آنان را با این کلمات ، مخاطب نمی ساخت .

مورّخان و شرح حال نگاران ، نام چهارده صحابی (یا بیشتر) را آورده اند که قرآن را گرد آوردند ودر زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مصحف هایی داشتند.(1) اینان عبارت اند از : امام علی علیه السلام ، زید بن ثابت ، ابو موسی اشعری ، اُبَیّ بن کعب ، ابن مسعود ، ابو درداء ، مُعاذ بن جبل ، سعید بن عُبَید ، مُجَمِّع بن جاریه ، عبداللّه بن عَمْرو بن

عاص ، ابو زید انصاری ، عُبادة بن صامت ، ابو ایّوب انصاری ، تمیم داری .

علی رغم اینکه از مصحف های چهار نفر آخر ، چیزی به دست ما نرسیده است ، امّا این قرآن ها نزد آنها وجود داشت .

آمدی در الأفکار الأبکار می نگارد :

ص:63

مصحف های مشهوری در زمان صحابه ، خوانده می شد و معروف بود .

مصحف عثمان ، آخرین قرآنی بود که بر پیامبر عرضه شد و آن حضرت تا هنگام رحلت آن مصحف را در نماز می خواند .(1)

از امام علی علیه السلام روایتی رسیده است که بیان می دارد آن حضرت از کاتبان قرآن بود و نسخه ای از مصحف - در دوران پیامبر - نزد آن حضرت وجود داشت .

امام علیه السلام در این روایت می فرماید :

آیه ای از قرآن بر پیامبر نازل نشد مگر اینکه پیامبر آن را بر من خواند و املا کرد و من به خط خویش آن را نوشتم و آن حضرت ، تأویل و تفسیر ، ناسخ و منسوخ ، محکم و متشابه و عام و خاصّ آن آیه را یادم داد و از خدا خواست فهم و حفظ آن را ارزانی ام دارد .

و از آن هنگام که پیامبر برایم دعا کرد ، آیه ای از کتاب خدا را از یاد نبردم و هر علمی را که پیامبر بر من املا کرد و آن را نوشتم ، فراموشم نشد ... .(2)

شایان ذکر است که کسانی از صحابه ، حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله را می نوشتند تا اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله از این کار نهی کرد و فرمود : از زبانِ من [ حدیث ] ننویسید . هرکس از زبانِ من غیر قرآن را نوشت ، آن را نابود کند .(3)

ص:64

این سخن ، بر اهتمام پیامبر صلی الله علیه و آله به تدوین نوشتاری آیات پس از حفظ آنها ، دلالت دارد .

روایتی از ابن مسعود نیز بیانگر مصحف هایی است که در روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله وجود داشت . وی ، می گوید :

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : [ از مصحفت ] برایم بخوان . من از سوره نساء آغازیدم ، چون به این آیه رسیدم : « فَکَیْفَ إِذَا جِئْنَا مِن کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هؤُلاَءِ شَهِیداً »(1) (چه حالی خواهند داشت آن گاه که از هر اُمّتی گواهی بیاوریم و تو را بر اینان شاهد آوریم) دیدم که چشمان پیامبر پر از اشک شد و فرمود : کافی است .(2)

دکتر عبدالصبور شاهین در کتاب تاریخ القرآن به نقل از رساله شواذّ القرائة (اثر کرمانی) می نویسد :

حمزه (عموی پیامبر ، که در اُحُد شهید شد) مصحفی داشت .(3)

معنای این سخن آن است که حمزه آنچه را از قرآن تا آن زمان نازل شد ، میان دو جلد ، گرد آورد .

ابن سعد در الطّبقات می نویسد :

به ما خبر داد فَضْل بن دُکَین [ گفت : ] برای ما حدیث کرد ولید بن عبداللّه بن جُمَیْع ، گفت : برایم حدیث کرد جده ام ، از اُمّ وَرَقَه (دختر عبداللّه بن حارث) [ که گفت : ] رسول خدا به دیدارش می آمد و او را «شهیده» می نامید . وی ، قرآن را گرد آورده بود .

ص:65

هنگامی که پیامبر رهسپار جنگ بدر شد ، اُمّ وَرَقَه ، به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت : آیا اجازه می دهی با شما بیایم و مجروحان را مداوا کنم و پرستار بیماران باشم ، شاید خدا شهادت را ارزانی ام دارد ؟

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : خدا شهادت را به تو هدیه می کند ... .(1)

هرگاه حال زنان در جمع قرآن بدین پایه باشد ، حال مردان ناگفته پیداست که چگونه است .

آری ، مصحف های گردآوری شده در آن زمان ، ناقص بود و سوره هایی را در بر داشت که تا آن زمان از سوی خدا بیان شد . در این مطلب ، جای سخن نیست .

خدا می فرماید : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(2) هرگاه ما خواندیم ، آن قرائت را پیروی کن .

پوشیده نماند که «جمع قرآن» در اَخبار ،(3) جمعِ حفظی و جمع نوشتنی (هر

دو را) در بر گیرد و ترجیح یکی از این دو بر دیگری وجهی ندارد ؛ به ویژه آنکه صحابه بدان خاطر قرآن را گرد می آوردند که دیگران را بهره مند سازند و کتاب خدا را به آنان بیاموزند .

این کار ، در کامل ترین وجه آن - جز با کتابت انجام نمی پذیرفت ، به خصوص برای کسانی از صحابه که به خوبی از عهده خواندن و نوشتن برمی آمدند .

اینکه در قرآن ، کتابت و ابزار آن بیان شده است ، گویای اهتمام اسلام به خواندن و نوشتن است .

ص:66

خدای متعال با تحدّی ازمشرکان می خواهد که ده سوره مثل قرآن را بیاورند.(1)

و می فرماید : « وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ » ؛(2) کتاب را به آنها بیاموزاند .

« کِتَاباً مُتَشَابِهاً مَثَانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ » ؛(3) کتابی متشابه و مثانی ، پوست های کسانی که از پروردگارشان بیم دارند ، از آن می لرزد .

این آیات ، وجود نوشتاری قرآن را گویاست به گونه ای که آن را در دست داشتند و این امکان برایشان فراهم بود که مثل قرآن را بیاورند و به مخالفت برخیزند . اگر قرآن نزد آنها معلوم و موجود نمی بود ، دعوت از آنان برای معارضه با قرآن ، فراخوان به ناکجا آباد به شمار می رفت .

این آیه که : « وَإِذَا بَدَّلْنَا آیَةً مَّکَانَ آیَةٍ ... قَالُوا إِنَّمَا أَنتَ مُفْتَرٍ »(4) (هرگاه آیه ای را جایگزین آیه ای سازیم ... گویند تو دروغ بافی) نظرها را به این نکته جلب می کند که

مکان آیه ها و ترتیب آنها - نزد مسلمانان - در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله معلوم بود ، به گونه ای که کسی نمی توانست آیه ای را جا به جا کند .

اگر نوشتن را نمی شناختند و قرآن در حیات اجتماعی مسلمانان حضور نداشت ، فرستادنِ عَمْرو بن حَزْم به یمن برای تعلیم قرآن ، چه معنا داشت ؟

این سخن خدا به چه معناست که می فرماید : « لاَ یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ »(5) (جز پاکیزگان نباید قرآن را لمس کنند) به ویژه برای آنان که از این آیه ، لمس کردن را می فهمند .

ص:67

آیا این آیه ، بر وجود خارجی قرآن دلالت ندارد ؟

این سخن پیامبر به چه معناست که می فرماید : «فلا یمسّ القرآنَ إنسانٌ إلاّ وهو طاهر» ؛(1) جز انسانِ پاک (با وضو و غسل) نباید قرآن را لَمس کند .

نام گذاری سوره حمد به «فاتحة الکتاب» (سرآغاز کتاب) چه معنا داشت ؟ آیا همه اینها بر وجود قرآن در دست مردم - با سرآغازش - دلالت ندارد ؟

روایت عبدالعزیز بن رَفیع که در صحیح بخاری هست ، به چه معناست ؟ وی ، می گوید :

من و شدّاد بن مَعْقِل ، بر ابن عبّاس درآمدیم . شدّاد ، پرسید : آیا پیامبر چیزی برجای گذاشت ؟ ابن عبّاس ، پاسخ داد : چیزی جز آنچه را میان دو جلد است ، برجای ننهاد ... .(2)

این سخن ، یعنی قرآن به صورتِ کتاب وجود داشت و در ضمن برگه های گوناگونی تدوین یافت .

پیرامون ترتیب و جمع قرآن در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله در آینده ، به تفصیل سخن خواهیم گفت و اینکه این گردآوری ، جمع نوشتاری بود ، نه جمعِ حفظی به تنهایی (آن گونه که اهل سنّت ادّعا می کنند) .(3)

ص:68

ص:69

پیامبر صلی الله علیه و آله نهی فرمود از اینکه انسان با مُصحف ، به سرزمین دشمن مسافرت کند .(1)

مانند این روایات ، به وجود مُصحفی رهنمون اند که نزد مسلمانان معروف بود ، در برگه های گوناگونی نوشته شد و مسلمانان قرآن را از روی آنها می خواندند .

این متون ، نادرستی دیدگاهِ مکتب خلفا را آشکار می سازند ؛ این بینش که خلیفه از نابودی قرآن می ترسید و قرآن در عهد رسالت ، تدوین نشد .

از اعتقاد به عدم تدوین قرآن در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله امور فراوانی را خواستار بودند که کمترین آنها حصر فضیلتِ جمع قرآن - فقط - به خلفای سه گانه بود .

ص:70

حافظ عراقی(1) در الدُّرر السنیّة می سراید :

کُتّابه اثنان وأربعونا

زیدُ بن ثابت وکانَ حینا

کاتبه وبَعْدَه معاویة

ابن أبی سفیان کان واعیة(2)

- کاتبان پیامبر صلی الله علیه و آله چهل و دو نفر بودند (در آن زمان) زید بن ثابت ، کاتب آن حضرت بود .

- پس از زید ، معاویه فرزند ابو سفیان [ از کاتبان به شمار می آید ] که حافظه قوی داشت .

باری ، ابوبکر ، تنها کسی نبود که قرآن را گرد آورد ، بلکه پیش از وی ، امام علی علیه السلام سالم (غلام ابو حُذَیفه) اُبیّ بن کعب ، ابو موسی اشعری ، ابن مسعود (و دیگران) به جمع قرآن پرداختند .

اینکه گفته اند : سالم (مولای ابو حُذَیفه) قرآن را گرد آورد ، گویای آن است که پیش از جمع آوری قرآن به دستِ ابوبکر ، قرآن جمع آوری شد ؛ زیرا سالم در جنگ یمامه ، به قتل رسید .

ص:71

مورّخان در شمار کشته های جنگ یمامه ، زیاده روی کرده اند . بعضی آنها را به 1700 صحابی رسانده اند که میانشان هفتصد(1) یا چهارصد و پنجاه قاری قرآن

وجود داشت .(2)

[ قتل ] هفتصد قاری از لشکری که به 4500 جنگجو می رسید در برابر سپاه مُسَیْلَمه کذّاب که چهل هزار نفر بودند ، بزرگ نمایی است ؛ زیرا شهدای اسلام در جنگ بدر ، از 14 نفر فراتر نرفت . در جنگ اُحُد ، 70 نفر و در جنگ خندق ، 6 نفر کشته شدند . اگر همه شهدای اسلام را [ در جنگ ها ] جمع کنیم ، به نیمی از کشته های یمامه (به ویژه شمار قاریانی که در این جنگ کشته شدند) نمی رسد .

این بزرگ نمایی و مبالغه گویی از چه روست ؟

کایتانی(3) (از شرق شناسان) و در پی وی بلاشر و شوالی ، می گویند :

در تومار اسامی مسلمانانی که در عَقْرَبای یمامه از پا درآمدند ، جز کسانی اندک از قرآن شناسان را نمی یابیم ؛ زیرا بیشتر آنها از تازه مسلمانان اند .(4)

شوالی (که کتاب «نُلدکه» را به پایان می رساند)(5) در اَسامی شهدای یمامه که

ص:72

کایتانی می آورد (151 نفر) تشکیک می کند ، می گوید :

ربط جمع قرآن به جنگ یمامه - به راستی - ضعیف است . کایتانی ، اشاره دارد به اینکه در فهرست مسلمانانی که در «عَقْربَاء» از پا درآمدند ، جز کسانی اندک را که شناخت گسترده ای به قرآن داشتند ، نمی یابیم ؛ چراکه تقریباً همه شان به تازه مسلمان ها منسوب اند .

به همین سبب ، این سخن درست نیست که : بسیاری از حافظان قرآن در این جنگ کشته شدند و ابوبکر از این پیشامد دل نگران شد (آن گونه که بعضی از روایات ادّعا دارند) .

اگر فهرستی را که «کایتانی» ارائه می دهد (و 151 نفر را دربر می گیرد که در جنگ یمامه از بین رفتند) کامل باشد و شناخت ما به حافظان قرآن - در آن زمان - تا حدودی کامل به شمار آید ، اعتراض بر این سخن جا ندارد .

در گزارش های در دسترس ، جز دو نفر از حافظان قرآن را نمی یابیم که در یمامه کشته شدند و این دو ، عبارت اند از : عبداللّه بن حَفْص بن غانم ، و سالم ، غلامِ ابو حُذَیفه (همو که پرچمِ مهاجران را بعد از عبداللّه ، بر دوش گرفت) .(1)

معنای سخن وی این است که میان کشته های یمامه ، از مسلمانان نخستین و قاریان امّت ، وجود نداشت .

اگر همه قاریان کشته شدند ، آیا جنگ و کشتار ، آنها (و نه دیگران) را نشانه رفت ؟ آیا خلیفه به عمد ، قاریان را به میدان نبردی نابرابر فرستاد تا جنازه هاشان را تحویل بگیرد ؟

اگر قاریان به این اندازه باشند ، همه مسلمانان در نمازهاشان قرآن می خواندند .

ص:73

چگونه شَعْبی ، امام علی علیه السلام را از گردآوران قرآن و حافظان آن ، بیرون می راند ؟!

آیا قاریانی که در یمامه کشته شدند ، شأنی فراتر از امام علی علیه السلام داشتند ؟!

چگونه قرآن ، تنها در سینه قاریانی منحصر گشت که در یمامه کشته شدند ، نه در سینه بزرگان صحابه (مانند امام علی علیه السلام ، ابن مسعود ، عبداللّه بن عبّاس و ...) که زنده بودند ؟

اگر این شمارِ انبوه از صحابه قاری قرآن وجود داشت ، آیا بدان معنا نیست که قرآن نزد مسلمانان متواتر و مشهور بود و در اثباتش ، به دو شاهد عادل (چنان که ابوبکر و عُمَر - بعدها - در رویکرد جمع قرآن ، آن را در پیش گرفتند) نیاز نداشت ؟

از این روست که ابن حَجَر می خواهد از بارِ این سخن بکاهد ، می گوید :

این سخن ،(1) رهنمون است به اینکه بسیاری از کشته های یمامه ، قرآن را حفظ بودند ، لیکن ممکن است مقصود این باشد که مجموع آنها (نه یکایک آنان) [ همه ] قرآن را گرد می آوردند(2) .(3)

باری ، زیاده روی و غلوّ ، همچنان در متون باقی است . اگر در آنچه ابن ابی داوود از ابن شهاب زُهری نقل می کند ، نیک بیندیشیم ، بوی تحریفی را که از آن می پاشد ، حس می کنیم . وی ، می گوید :

به ما رسیده است که متون قرآنی فراوانی نازل شد . عالمان قرآن که آنها را به خاطر داشتند ، در جنگ یمامه به قتل رسیدند . بعد ایشان [ این متون ] دانسته نشد

ص:74

و نوشته نگردید . چون ابوبکر و عمر و عثمان ، به جمع آوری قرآن پرداختند ، با اَحَدی بعد از آن قاریان ، این متون یافت نشد ... .(1)

یکی از خاور شناسان به نام جان گیل کرایس ، با سوء استفاده از این روایت ، این گونه نتیجه می گیرد :

این روایت بیان می دارد که به دلیل «لَمْ یُعْلَم ولَمْ یُکْتَب» (نه دانسته شد و نه

نوشته گردید) و «لَمْ یُوجَد مَعَ أَحَد بَعْدَهُم» (و بعد آنها با هیچ کس یافت نشد)

تعالیمِ فراوانی از قلم افتاد و با قتل کسانی که آنها را به خاطر داشتند ، از میان رفت .(2)

شایان توجّه است که کلّ و جزء این سخن ، باطل است ، قاریان کشته شده با شمشیر بعضی از مورّخان ، به این شمارِ انبوه نبودند و در تاریخ از یاد نرفته اند .

ابن حَزْم ، نام 20 تن از این قاریان(3) و بَلاذُری ، اسامی 29 نفر(4) از آنها را می آورد که 12 نفرشان با کسانی که ابن حزم نام می برد ، مشترک است .

ابن اثیر ، ادّعا می کند که 15 تن از آنها از حاضران در بَدْر و 9 نفرشان از حاضران در اُحُد بودند .(5)

به بیش از این تعداد ، دست نیافتیم .

اگر این سخن درست باشد که ابوبکر قرآن را از روی نسخه پیامبر صلی الله علیه و آله نوشت (چنان که ابن حَجَر می گوید)(6) بدان معناست که این قول مشهور باطل است که

ص:75

وی به نقصان دو آیه از آخر سوره توبه ، پی بُرد ، سپس آن دو را نزد ابوخُزَیمه (یا خُزَیمه) یافت .

مقصود ، این دو آیه است :

« لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ

رَؤُوفٌ رَحِیمٌ * فَإِن تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللَّهُ لاَ إِلهَ إِلاَّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ » ؛(1) پیامبری از خودتان در میان شما آمد که رنجش شما بر او گران می آید . بر سعادت مؤمنان حرص می ورزد ، دل سوز و مهربان است [ ای پیامبر ] اگر اینان روی برگرداندند ، بگو خدا مرا بسنده است . خدایی جز خدای یکتا وجود ندارد بر او توکّل می کنم و اوست ، صاحب عرش بزرگ .

زیرا عقل و دین ، نقصانِ نسخه پیامبر و تمامی نسخه های دیگر ان و کامل نبودن همه آنها را برنمی تابد .

اگر ابوبکر - به راستی - از تباه شدن قرآن می هراسید ، باید بر حلقه های حفظ قرآن در مساجد و آموزش آن ، می افزود یا دستور می داد که از روی قرآن های صحابه نسخه بردارند ؛ به ویژه نسخه کسانی مانند ابن مسعود و امام علی علیه السلام و مُعاذ (و دیگران) که قرائتشان را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشتند .

وجود مصحف هایی برای این دسته از صحابه را در دوران ابوبکر ، همه می دانند . [ بنابراین ] باید ابوبکر دستور می داد که از روی نسخه های آنها بنویسند ؛ زیرا :

اهل دمشق [ قرآن را ] با قرائت اُبَیّ بن کعب می خواندند ، کوفیان به قرائت ابن مسعود تلاوت می کردند ، مردم بصره قرائت ابو موسی اشعری را در پیش گرفتند ،

ص:76

اهل حِمْص به قرائت مقداد پرداختند .(1)

نه اینکه روش نوینی را بیاورد که گاه در مخالفت با دیگران می افتاد .

اگر این قرآن ها و قرائت ها نزد مسلمانان وجود داشت ، چرا ابوبکر بر آنها اعتماد نکرد و از آنها بهره نبرد ؟ اینها مصحف ها و قرائت های بزرگان صحابه شناخته می شد و پیامبر صلی الله علیه و آله به همین خاطر ، آنها را ستود .

چه نیازی بود که ابوبکر ، از صفر بیاغازد و شیوه جدیدی را در پیش گیرد ؟

ص:77

ص:78

بنا نهاد و به معاویه آموخت ؟(1)

تمرکز بر نامِ عثمان و راندنِ دیگران از موضوع جمع قرآن ، نوعی ستم و بی انصافی در حقّ بزرگانی از صحابه است که قرائت خویش را بر پیامبر عرضه داشتند و پیامبر صلی الله علیه و آله به طور ویژه به فراگیری قرآن از آنها سفارش کرد .

ص:79

از شَرِیک از اسماعیل بن ابی خالد ، روایت شده است که گفت : شنیدم شَعْبی به خدای بزرگ سوگند می خورد که علی در گور شد و قرآن را حفظ نکرد .(1)

از یزید بن هارون نقل شده که گفت : اختلافی میان مسلمانان در این نیست که عبداللّه بن مسعود ، در حالی مُرد که همه قرآن را حفظ نداشت .(2)

از همه این نقل ها ، بویی به مشام می رسد که رویکرد ویژه ای را برای نگرش خاصی در جمع قرآن ، بنیان می نهد و از پافشاری شان بر حذف اسامی بزرگان صحابه که رقیب عثمان بودند (کسانی مانند امام علی علیه السلام و ابن مسعود و اُبَیّ بن کعب و مُعاذ - و دیگران - که قرآن را آموختند و بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشتند) پرده برمی دارد و چیزهای باطل و پوچی را به این و آن ، نسبت می دهد .

پس زدن امیرالمؤمنین علیه السلام را از این ماجرا ، در سخن ابن حَجَر می بینیم . وی روایتی را که ابن ابی داوود (در المصاحف) از طریق ابن سیرین می آورد ، نقل می کند ، می گوید :

علی علیه السلام فرمود : «چون پیامبر صلی الله علیه و آله درگذشت ، با خود عهد بستم که جز برای نماز جمعه عبا نپوشم تا اینکه قرآن را گرد آورم» آن حضرت قرآن را جمع کرد .

سپس ابن حجر ، بر این روایت تعلیق می زند ، می نگارد :

ص:80

اسناد این حدیث ، به خاطر انقطاعِ سند آن ، ضعیف است(1) و بر فرض ، سندِ آن محفوظ باشد ، مقصود علی از جمع قرآن ، حفظ آن در سینه است .(2)

همه این حرف ها را درباره امام علی علیه السلام بر زبان آوردند و مانند این دروغ ها را درباره ابن مسعود و ابن عبّاس و اُبَی (و دیگر قاریان بزرگی که در امر جمع قرآن رقیب عثمان به شمار می آمدند) بافتند .

در مقابل ، عثمان و زید بن ثابت را بالا بردند تا آنجا که «نائله» زن عثمان (دختر فَرافِصَه کَلْبی) بر کسانی که به عثمان حمله ور شدند ، گفت :

خواه او را بکشید یا وایش گذارید ، وی شب را به رکعتی زنده می داشت که در آن قرآن را می خواند .(3)

سخن ابن حجر (که اندکی پیش در تضعیف جمع قرآن از سوی امام علی

علیه السلام آمد) حرفی پوچ و نادرست است . هر دانشجویی - چه رسد به عالمان - به ناصحیح بودن آن پی می برد ؛(4) زیرا روایت جمع قرآن به وسیله امیرالمؤمنین علیه السلام پس از پیامبر

صلی الله علیه و آله به طُرُق فراوان (جدا از طریقی که ابن ابی داوود - م316ه - می آورد) روایت شده است .(5) این خبر از ابن سیرین بر وجه خاصّی می باشد ؛

ص:81

چراکه به طُرُق دیگری از ابن سیرین روایت شده است که در آن ، اَشْعث بن سوار کِنْدی ، وجود ندارد .

چرا ابن حجر به روایت ابن اَبی داوود اشاره می کند و روایت دیگران را از یاد می برد :

مانند روایت عبدالرزّاق (م211ه ) از مُعَمَّر ، از ایّوب ، از عِکْرمِه (که مانند روایت ابن سیرین یا نزدیک به آن است) و اسناد آن بر اساس شرط بخاری ، صحیح است .

مانند روایت اَشعث ، روایت ابن سعد (م230ه ) از اسماعیل بن ابراهیم ، از ایّوب و ابن عون ، از محمّد می باشد که اسناد آن صحیح است .

مانند روایت اَشعث ، روایت ابن اَبی شَیْبَه (م235ه ) از یزید بن هارون است که گفت : به ما خبر داد ابن عون ، از محمّد که اسناد آن بر اساس شرط بخاری و مسلم ، صحیح می باشد .

روایت بَلاذُری (م279ه ) از مَسْلَمَة بن مُحارِب ، از سُلیمان تَیْمی و از ابن عون ، از ابن سیرین (که اسناد آن «حَسَن» است) .

در روایت دیگری آمده است که سَلَمَة بن صَقْر و روح بن عبدالمؤمن ، گفتند : برای ما حدیث کرد عبدالوهّاب سقفی [ گفتند : ] به ما خبر داد ایّوب از ابن سیرین ، مثل آن را (اسناد این روایت «حَسَن» است) .

مثل یا نزدیک به روایت اَشعث ، روایت ابن ضُرَیْس (م294ه ) به اسناد از هَوْذَة بن خلیفه است [ که گفت : ] برای ما حدیث کرد عَوْف ، از محمّد بن سیرین ، از عِکْرِمه (اسناد این روایت ، بر اساس شرط بخاری ، صحیح است) .

[ پیرامون این روایت ابن حجر ، می توان بیان داشت : ]

یکم : چرا ابن حَجَر ، تنها طریق ابن اَبی داوود از ابن فُضَیل از اَشْعَث از

ص:82

محمّد بن سیرین را می آورد و روایاتی را که اشخاص دیگر از ابن سیرین روایت کرده اند ، بیان نمی کند ؟

دوّم : علی علیه السلام مانند دیگر صحابه نیست . نخستین کسی است که اسلام آورد . همچون شیرخوارِ از شیر گرفته - که در پی مادرش هست - همه جا همراه پیامبر صلی الله علیه و آله بود . وی پسر عموی پیامبر ، شوهر دختر و پدرِ فرزندان پیامبر به شمار می آمد . قرآن را همان گونه که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد ، می دانست . آنچه را بر رسول خدا صلی الله علیه و آله فرود می آمد و تفسیر و تأویل آن بیان می شد ، به خط خود می نوشت ، فرمود :

آیه ای از قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل نشد مگر اینکه آن را بر من خواند و املا کرد . به خط خود آن را نوشتم و پیامبر صلی الله علیه و آله تأویل و تفسیر ، ناسخ ومنسوخ، محکم ومتشابه، خاص وعام آن را به من آموزاند ... .(1)

امام علی علیه السلام همه این امور را از دو لبِ پیامبر صلی الله علیه و آله شنید و به دست خویش نوشت(2) وقرآن همان گونه که در سینه پیامبر نشست ، بر سینه آن حضرت جا گرفت .

از عبّاس بن معروف ، از حَمّاد بن عیسی ، از رِبْعی ، از زُراره ، از امام باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود :

جبرئیل [ قرآن و معارف را ] بر پیامبر صلی الله علیه و آله املا می کرد و پیامبر آنها را بر علی علیه السلام املا می نمود .(3)

ص:83

ابن شهر آشوب ، می گوید : علی علیه السلام بیشترِ وحی و غیر وحی را می نوشت(1) .(2)

همین اخبار (که اسامی بزرگان صحابه را از فهرست گرد آورانِ قرآن جا می اندازد) وجود انگشتان اموی را در انتشار چنین افکاری - میان مسلمانان - مطرح می سازد ودر پی آن بزرگ نمایی جمع قرآن ازسوی عثمان (شیخ بنی امیّه) و رسم الخط عثمانی - بیش از حد - نمود می یابد .

تشکیک در جمع قرآن از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله تا بدانجا گسترش یافت که بعضی از شرق شناسان ، مانند آلفونس مینگانا (1881 - 1937م) جمع قرآن را در دورانِ ابوبکر و عُمَر برنتافتند با این ادّعا که این اخبار را ابن سعد (م229ه ) نمی آورد ؛

چنان که نام ابوبکر و عُمَر در ضمن جامعان قرآن در زمان پیامبر در طبقات ابن سعد نیامده است ، در حالی که اسامی دیگر صحابه در آن هست .

و امّا خبر جمع قرآن در عهد عثمان در صحیح بخاری ، ارزش علمی ندارد ؛ زیرا نویسنده آن 25 سال بعد از وفات ابن سعد ، درگذشت .(3)

نُلدکه ، در این زمینه می نویسد :

اکنون می توانیم تناقض شایان توجه دیگری را با رویکرد حاکم [ در آن زمان ] روشن سازیم . روایات بسیاری به آرامی - بی موضع گیری بر ضد آرای مختلف - اسامی سلسله کاملی از اشخاص را می آورند که در زمان پیامبر قرآن را گرد آوردند .

ابن سعد ، یک فصل کامل را به این موضوع اختصاص می دهد ؛ با اینکه در

ص:84

جاهای دیگر کتابش ، خلفای نخست را اولین کسانی می شمارد که نسخه های قرآنی را سازمان دادند و گرد آوردند .

در این شرایط ، نمی توان تردید داشت که این روایات ، تفسیر خاصی از موضوع ما را بیان می دارند . در واقع ، جمله های به کار رفته در این روایات ، به جمع متون وحی در یک کتاب ، اشاره ندارد ، لیکن (همان گونه که گرایش های تفسیری محمدی - که به حدیث اهتمام داشت - بیان می دارد) به حفظ در ذهن رهنمون است .

بجاست طبیعت حال را این گونه بشناسیم که هریک از جامعان همه نصوص وحی یا بخش زیادی از آن را در ذهن حفظ می کرد (چنان که در آینده خواهیم دید) .

حفظ متون مقدس در سینه ها - در همه زمان ها - امر اساسی اند ، در حالی که نقل مکتوب آنها همواره ، به عنوان واسطه ای برای رسیدن به هدف ، مد نظرند .

دیدگاه روایات گوناگون پیرامون شمار جامعان قرآن - بلکه اسامی آنها - با هم اختلاف ندارند . بیشتر به نام های زیر ، برمی خوریم : اُبَیّ بن کعب ، مُعاذ بن جبل ، زید بن ثابت ، ابو زید انصاری .

در طریق های مختلف این روایت ، اسامی فراوان جدیدی آشکار می شود ؛ مانند : ابو در داء ، عثمان ، تمیم داری ، عبد اللّه بن مسعود سالم بن مَعْقِل ، عُبادة بن صامت ، ابو اَیّوب ، سعد بن عُبَید ، مُجَمِّع بن جاریه ، عُبَید بن معاویه ، علی بن اَبی طالب .

در این میان ، بعدها به اسامی علی ، سالم ، زید ، اُبَیّ ، ابن مسعود ، نیز برمی خوریم که فرضاً یا عملاً به نوشته های قرآنی دست یازیدند ...

آشفتگی روایات مکتب خلفا ، این مستشرق را واداشت که گمان کند جمع

ص:85

قرآن در دوران عبدالملک بن مروان و با تلاش حجّاج بن یوسف ثقفی ، صورت گرفت .

شایان ذکر است که این نگرش ، از سوی یکی دیگر از خاورشناسان به نام «کازانوا»(1) مطرح شد ، لیکن مینگانا شواهد دیگری را آوَرْد و سخنش را استوار ساخت .

طرح چنین ادعایی از سوی یک مسیحی ، مانند مینگانا ، که گرایش های اسلام ستیز دارد ، بعید نمی نماید . این شخص ، ده ها مقاله بر ضدّ اسلام در مجلّه های اروپایی نوشته است .

سخن «پل کازانوا» و «مینگانا» (و کسانی مانند آنها) بی هیچ تردیدی باطل و پوچ است ؛(2) زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله آیات و سوره های قرآن را در دیداری که هر ساله با جبرئیل داشت، گرد می آورد، لیکن تأسّف اینجاست که مستند این خاورشناسان، کتاب های اهل سنّت می باشد و این امر ، جان فرساست .

شایان یادآوری است که مردم در دوران ابوبکر و عُمَر ، نسبت به از بین رفتن قرآن ، دغدغه نداشتند ؛ زیرا قرآن شناخته شده بود و قرائتِ آن رواج داشت . این ترس ذهنی اگر هم وجود داشت ، از رویکرد خاصِ ابوبکر و عُمَر و عثمان و زید بن ثابت (و نه دیگران) مایه می گرفت .

مکتب خلفا ، در موارد بسیاری ، ضدّ و نقیض می بافد و روایات و سخنان ناسازگاری را مطرح می سازد ، از جمله :

گاه اخبارِ مصحف امام علی علیه السلام را تضعیف می کند و به ابن مسعود نسبت

ص:86

می دهد که سوره «فلق» و «ناس» و «فاتحه» را از مصحف خود حذف کرد و اُبَیّ بن کعب ، بر خلافِ همه مسلمانان ، دو سوره «خَلْع»(1) و «حَفْد»(2) را در مصحفش آورد (و مانند این سخنان) .

گاه اُبیّ بن کعب را ضمن گرد آورانِ مصاحف می شمارد ، با اینکه وی ، پیش از این تاریخ درگذشت .

پیروان مکتب خلفا ، گاه روایاتی را از ابو عبدالرَّحمان سُلَمی نقل می کنند که دلالت دارند وی از یاران ویژه امام علی علیه السلام بود و از آن حضرت حدیث دریافت می داشت ؛ مانند این روایت که می گوید :

فراوان ، قرآن را بر علی علیه السلام خواندم و [ نیز ] قرآن را به دست گرفتم و آن حضرت برایم خواند .(3)

و گاه از ابو عبدالرَّحمان سُلَمی ، روایاتی را می آورند که حاکی از مخالفت وی با امام علی علیه السلام است و اَخبار ناشایستی را درباره آن حضرت بیان می دارد .

همه اینها دیدگاه ما را تأیید می کند که گرایشی خاص با اهدافی ویژه پشت این مسئله وجود داشت .(4)

ص:87

شگفت تر اینکه اسامی صحابه دیگری را با امام علی علیه السلام می آورند و می پندارند ابو عبدالرَّحمان سُلَمی روایتگر حدیث آنهاست با تحقیقی که صورت گرفت ، ثابت شد که این سخن ، صحت ندارد(1) و سُلَمی از آنان حدیث نستاند .

انگیزه آنها از این کار این است که در جمع قرآن از سوی امیرالمؤمنین علیه السلام شک برانگیزند و نام اشخاص دیگری را با آن حضرت (در این فضیلتی که خدا و پیامبرش ویژه او ساخت) بیاورند .

آنان به این سخنان لب می جنبانند و در بعضی اَخبار تشکیک می کنند تا فضیلتِ جمعِ قرآن را از علی علیه السلام بگیرند ؛ زیرا گردآوری قرآن ، از فضایل مهمّ آن حضرت است و بدین وسیله ، هر دو ثقل را با هم به دست می آورد ؛ از سویی پدر عترت پیامبر است و از دیگر سو ، گردآورنده ثقل اکبر (قرآن) می باشد .

اینان نمی خواستند آنچه را خدا و رسولش به علی داد ، به آن حضرت بدهند . از این رو ، با همه توان کوشیدند ، راه را کج سازند تا برای خود و خلیفگان پس از خود ، جایگزین بتراشند ؛ نخست خلافت را از امام علی علیه السلام گرفتند و آن گاه به سلب هر فضیلتی از آن حضرت ، دست یازیدند .

فضیلتِ جمع قرآن میان دو جلد را [ که از کارهای بزرگ امام علی علیه السلام بود ] از آن حضرت گرفتند . در عین حال ، وانمود می کردند که بر محافظت قرآن کوشایند و از تباه شدن آن بیم دارند . به بهانه دقت در ضبط قرآن ، جمع قرآن را از صفر آغازیدند .

این کارشان ، گرچه در ظاهر پذیرفتنی می نمود ، لیکن در ژرفا آسیب به قرآن

ص:88

و خدشه در تواتر آن دانسته می شد و گوشه به پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه ای بود که از عالمان و قاریان قرآن بودند ؛ مانند اُبَیّ ، ابن مسعود ، مُعاذ ، و در رأس آنها علی علیه السلام کسانی که ذَهَبی ایشان را در طبقه اوّل قاریان می آورد .

محمّد بن عبدالکریم شهرستانی (م548 ه ) در مفاتیح الأسرار این امر را روشن می سازد ، می نویسد :

همه اینها را واگذار ! چرا قرآنی را که علی گرد آورد ، جویا نشدند ؟! آیا آن حضرت بهتر از زید بن ثابت نمی نوشت ؟ آیا از سعید بن عاص ، زبانِ گویاتر نداشت ؟ آیا از آن گروه به پیامبر نزدیک تر نبود ؟

بلکه همگی شان، جمع آن حضرت را وانهادند ، و به قرآن علی اعتنا نکردند و آن را پشت سر انداختند ، و به کلّی از یاد بُردند . آن حضرت ، چون از غُسل و کفن و دفن و نماز بر پیامبر ، فارغ شد ، سوگند یاد کرد که ردا جز برای نماز جمعه بر دوش نیفکند تا اینکه قرآن را گرد آورد ؛ زیرا امر حتمی داشت که این کار را به انجام رساند .

علی ، قرآن را همان گونه که نازل شد (بی هیچ کم و زیادی) گرد آورد . پیامبر صلی الله علیه و آله بر ترتیب و چگونگی قرار دادن (آیات و سوره ها) و همچنین تقدیم و تأخیرشان اشاره کرده بود .

ابو حاتم ، می گوید : علی ، هر آیه ای را کنار نظیرِ آن نهاد ...

آری ، واللّه ، قرآن محفوظ است ؛ زیرا خدا می فرماید : « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا

ص:89

الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ » ؛(1) ما قرآن را نازل کردیم و خود نگهبان آنیم .

امّا اینکه قرآن به وسیله اهل بیت حفظ شد ، بدان خاطر است که این دو (اهل بیت و قرآن) از هم جدا ناپذیرند و رشته ارتباطشان بریده نمی شود ؛ چون خدا می فرماید : « وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ » ؛(2) امامی را در پی امام دیگر ، برای آنها می فرستیم .

وجمعِ ثَقَلین (قرآن و عترت) پراکنده نمی شود ؛ چراکه خدا می فرماید:

« إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ » ؛(3) جمع و قرائتِ قرآن ، بر عهده ماست .

هرگاه نسخه قرآن نزد قومی متروک افتد ، خدای را سپاس که نزد قومی دیگر در حفظ و امان است : « بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ * فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ » ؛(4) بلکه قرآن مجید در لوحی نگهداری می شود .

از آن حضرت ، انکاری بر آنچه صحابه گرد آوردند ، نقل نشده است ؛ نه آن گونه که عثمان می گفت : «در قرآن اشتباه می بینم و عرب آن را راست و درست خواهد کرد» و نه چنان که ابن عبّاس می گفت : «کاتب در حال چُرت ، قرآن را می نوشت» بلکه کاتب از روی مصحف امام ، می خواند و می نوشت .

امامان از نسلِ آن حضرت نیز چنین بودند . به همان شیوه علی علیه السلام قرآن را تلاوت می کردند و به فرزندانشان یاد می دادند .

خدای متعال ، بسی گرامی تر و والاتر از آن است که در کتاب

ص:90

ستوده اش غلط هایی را وانهد تا عرب آن را درست سازد .

« بَلْ عِبَادٌ مُّکْرَمُونَ * لاَ یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ » ؛(1)

بندگانی بس گرامی اند که از سخن خدا پیش نمی افتند و امرش را فرمان می برند .

بعید نمی نماید که برای کتاب نازل شده خدا دو نسخه وجود داشت که اختلافشان در حدّ تضاد (و ناسازگاری با هم) نمی رسید و هر دو شان کتاب خدای بزرگ بود ... .(2)

سیاست به حاشیه راندنِ دیگران از سوی خلفا - در جمع قرآن - به علی علیه السلام اختصاص نداشت (گرچه در این کار ، آن حضرت شاخص و بارز بود) بلکه به دیگر صحابه سرایت یافت ؛ زیرا :

ابوبکر - در دوران خویش - از مُعاذ بن جَبَل نخواست که قرآن را بنویسد ، با اینکه وی ، زنده و سرحال بود .

عُمَر ، قرائت اُبَیّ بن کعب (سرآمد قاریان) را وانهاد با این ادّعا که وی بیشتر ، آیات منسوخ را می خواند .(3)

در روزگار عثمان ، ابن مسعود از «کوفه» تبعید شد و چون به «مدینه» درآمد ، عثمان او را حشره مُوذی نامید .(4)

حَجّاج درباره مصحف ابن مسعود ، می گوید : این کتاب ، جز یکی از

ص:91

رَجَزْهای اعراب نمی باشد(1) .(2)

ابن عبّاس (دانشمند امّت) در عصرهای متأخّر ، به روایت اسرائیلیّات در قرآن ، متّهم شد .

همه اینها در راستای سرکوفتِ دشمنان عثمان صورت می گرفت .

از این رو ، تکرار این سخن بجاست که تمرکز بر نام عثمان و طرد دیگران [ از دایره جمع قرآن ] نوعی بی انصافی و ستم در حقّ بزرگان صحابه است ؛ کسانی که قرائتشان را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشتند و آن حضرت - به طور ویژه - به قرائت آنها سفارش نمود .

نیز از این سیاست ، بوی خودکامگی امویان و بر کنار زدنِ دیگران به مشام می رسد ؛ زیرا چگونه ممکن است امام علی علیه السلام قرائت صحیح را نداند و مصحفی برای آن حضرت نباشد ، در حالی که وی گردآورنده قرآن و کاتب وحی بود . به اعتراف همه ، اصل قرائت امروزین (از رهگذر چهار قاری از قاریان هفت گانه) برگرفته از آن حضرت است .

امام علی علیه السلام دانای قرآن بود ، می دانست [ آیه یا سوره ای ] در شب نازل شد یا در روز ، در دشت فرود آمد یا در کوه ؛ هموست که بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : از خانه بیرون نروم تا قرآن را گرد آورم .(3)

چگونه شد که مصحف علی علیه السلام (همو که درِ شهر علم پیامبر و داناترین و قاضی ترین و قاری ترین صحابه به شمار می آمد) رها گردید و محور قرار نگرفت ؟

ص:92

اگر امیرالمؤمنین

علیه السلام قرآن و علوم آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله به ارث بُرد ، چرا وی و اشخاص دیگری که از قاری ترین مردمان بودند (مانند ابن مسعود و اُبَیّ بن کعب)(1) به حاشیه رانده شدند و کسانی همچون زید بن ثابت یهودی (دارای دو گیسوی بافته آویزان)(2) جلودار این کار گشت ؟!

این پرسش ، عقل ها را حیران می سازد و پاسخ می طلبد .

اگر کوتاه بیاییم و قائل شویم که علی علیه السلام همانند یکی از مسلمانان بود و در آگاهی به قرآن و دیگر معارف ، بر دیگر صحابه برتری نداشت ، چگونه بر این عقیده اند که قرائت رایج امروزین از آن حضرت حکایت شده است و بر اساس سخن آنان ، مصحف کوفه ، دقیق ترین قرآن هاست .

شایان ذکر است که قرائت اهل کوفه ، همان قرائت علی علیه السلام و ابن مسعود می باشد .

مؤیّد این رویکرد ، سخن دکتر طیّار آلتی قولاچ است . وی در مقدّمه اش بر مصحف منسوب به امام علی علیه السلام (نسخه صنعاء که سازمانِ تعاون اسلامی(3) آن را به چاپ رساند) می نگارد :

املای مُصحف کوفه (همو که مرجع قرائت عاصم بن بَهْدَلَة است) به روایت حَفْص می باشد ؛ زیرا حدود نود درصد از مسلمانان کنونی ، روایت حَفْص را برمی گزینند . از بررسی دقیقِ ما (ضمن

ص:93

این پژوهش) - در جاهای اختلاف میان مصحف های عثمانی - به دست می آید که شیوه املای مصحف کوفه ، برتر است ؛ چه در چاپ قاهره (سال های 1337 ، 1343 ، 1354 ، 1357ه ) و چه در قرآنی که در مدینه (به نام ملک فهد) در سال 1405ه به چاپ رسید ، لیکن حَفْص ...(1)

از این رو ، این سخن که می گویند : «مراد از مُصحف کوفه ، همان قرآنی است که از جانب عثمان سوی کوفیان فرستاده شد» درست نیست و حتّی اگر چنین باشد ، قرائت علی علیه السلام و ابن مسعود ، مشهورتر و دقیق تر است .

ای عالمان تاریخ قرآن ، چه چیز از گفتنِ حقِّ آشکار ، بازتان می دارد ؟!(2)

ص:94

ص:95

آمده است که خدا ، از باب رحمت و فضل ، تلفّظ عَجَمی را به صورت عربی بالا می بَرَد .(1)

مانند قرائتِ « حَتَّی حِینٍ »(2) به «عَتّی حین» ؛(3) « إِنَّا أَعْطَیْنَاکَ الْکَوْثَرَ »(4) به «إنّا أَنْطَیناک الکوثر»(5) و مواردی بیش از این .

لیکن این امر ، به معنای تجویز قرائت های نادرست (برای عربِ قریشی) نمی باشد و بدین معنا نیست که عرب فصیح تا مرزی که آیه رحمت را آیه عذاب نسازد ، می تواند قرآن را با واژه ای هم معنا یا به هر شکلی که می پسندد ، بخواند .

ص:96

آیا معقول است که نصّ قرآن با وجود گوناگونی الفاظ و اشکال آن ، مقدّس باشد ؟

آیا شنیده ایم که پادشاه یا رئیس جمهوری ، فرمان شاهی یا ریاست جمهوری را به هفت شکل و صورت ، صادر کند ؟!

جواز تعدّد قرائت ها ، غَرابتی دارد که نمی توان آن را پذیرفت و همین امر ، بعضی از شرق شناسان را واداشت به تحقیر قرآن بپردازند و سخنانِ زشتی را پیرامون آن بر زبان آورند .

گلدزیهر ، در مذاهب التفسیر الإسلامی می نویسد :

هیچ کتاب الهی را که گروهی معتقد باشند نصّ مُنْزَل یا وحی است و از دیرباز در دسترس قرار دارد ، نمی توان یافت که همچون قرآن ، دارای متنِ آشفته و بی ثبات باشد(1) .(2)

ریز و درشتِ سخن این شخص ، باطل است ؛ زیرا مطالب را به هم می آمیزد . متنِ قرآن یکی است و در آن اختلاف وجود ندارد . گوناگونی لهجه ها و قرائت ها بعد از دوران پیامبر صلی الله علیه و آله پیش آمد . از این روست که در نماز به آنها اعتنا نمی شود و نماز جز با قرائت ثابت و مشهور ، جایز نمی باشد و مُجزی نیست .

آنچه بر انسان گران می آید این است که دستاویز این افراد ، روایاتی است که در کتاب های اهل سنّت هست . این روایت ها ، مسئله را بدین گونه ترسیم می کنند . در حالی که واقعیّت ، چنان که آنان می گویند نیست ؛ زیرا قرآن ، برای همیشه معجزه جاوید است .

ص:97

چگونه تصوّر این سخن در قرآنی ممکن است که همگان را به کرنش واداشت و بر همه نوشته ها و سروده های آدمیان برتری یافت و در آن علومی فراتر از تصوّر مردمان وجود دارد .

ابن ابی الإصْبَع مصری (585 - 654)(1) در کتاب تحریر التحبیر باب جداگانه ای را با عنوانِ «باب الإبداع» می آورد و در آن به بیست نکته بلاغی اشاره می کند که تنها در آیه 44 سوره هود هست :

« وَقِیلَ یَا أَرْضُ ابْلَعِی مَاءَکِ وَیَا سَماءُ أَقْلِعِی وَغِیضَ الْمَاءُ وَقُضِی الأَمْرُ وَاسْتَوَتْ

عَلی الْجُودِیِّ وَقِیلَ بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ » ؛ و امر شد ای زمین ، آبت را فرو بر و ای

آسمان ، بس کن ؛ آب ته کشید و کار به انجام رسید و کشتی بر کوه جودی لنگر گرفت و گفته شد : مرگ بر ستمکاران باد .(2)

می گوید : چون این آیه نازل شد ، قریش مُعَلَّقاتش را از دیوار کعبه ، پایین کشید .

اگر آوردن واژه مترادف را جایز شماریم یا قرائت به معنا را درست بدانیم ، آیا قرآن (که این مرتبه از اعجاز را داراست) بر اعجازش باقی می ماند ؟

با این ادّعا که آیات قرآن از باب «هَلُمَّ» و «تعال» است ، خواندنِ آن را به هر شکلی جایز دانستند .(3)

این سخن ، حرفی باطل و ناپذیرفتنی است و در را به روی غرض ورزانی که به زیادت و نقصان در قرآن قائل اند ، می گشاید .

ص:98

ص:99

تعدّد قرائت ها ، خواستند تحریف کتاب هاشان را به قرآن سرایت دهند .

گفته اند که مسیحیان کتابی نداشتند ، بر همان کتاب مقدّس یهود اعتماد کردند و آموزه های جدیدی را بر آن افزودند .

شوالی ، می نویسد :

در مسیحیّتی که پس از مرگ عیسی شکل گرفت ، مسیح - خود - موضوع دین شد و از آنجا که مسیح نوشته های وحیانی و یا نوشته دیگری را بر جای ننهاد ، برای مسیحیّت جدید ، کتاب مقدّسی نبود ، باید به همان کتاب های یهود (که مسیحیّت در دامن آن پرورش یافت) بسنده می کرد .

عهد جدید که از نوشته های گوناگون مسیحی - که در زمان های مختلف پدید آمده اند - نگارش یافته است جز در پایان قرن چهارم (در غرب) به پایان نرسید و در کلیسای شرقی این کار تا بعد از این تاریخ ، ادامه یافت .

در پی این کار ، کتاب های مقدّس سه گانه یهود ، در مسیحیّت (به عنوان یک کتاب یک دست) اعتبار یافت و «عهد قدیم» (در مقابل «عهد جدید») نامیده شد ...

علی رغم این تصوّر که روح مقدّس به نویسندگان اَسفار کتاب مقدّس آنچه را نوشتند ، الهام نمود (رساله پِطْرُس دوّم 1 : 21) کتاب های مقدّس یهود و مسیحیّت ، برساخته دستِ انسان اند . کلام فعلی خدا در این کتاب ها یافت نمی شود جز آنجا که خدا - خود - با انبیا یا دیگر برگزیدگان سخن می گوید .

امّا قرآن ، به طور کامل با این کتاب ها فرق دارد . با آنکه در واقع و عمل ، محمّد آیات و سوره ها را در این کتاب می نهد ، خود را صاحب آنها نمی شمارد ، بلکه سخن گوی خدا و رساننده کلام و اراده اوست . به همین خاطر ، در قرآن جز خدا (خدا به تنهایی) حرف نمی زند .

دین پژوهان این امر را پنداری بیش نمی دانند ، لیکن پیامبر ، به الهی بودن

ص:100

آیات و سوره ها ، اعتقاد جدّی دارد و پیروانش به این امر ایمان دارند .(1)

بدین ترتیب ، به نظر می رسد [ ریشه ] طرح حروف هفت گانه ، از سوی نصارا و یهود باشد .

با وجود این ، می پرسیم : اگر معیار در جمع قرآن ، حفظ بود ، چرا زید بن ثابت آن را از حافظه اش ننوشت ، بلکه قرآن را از روی [ نوشته های حک شده بر ] شاخه های خرما و ورقه سنگ ها و استخوان های شانه و ... گرد آورد .

ص:101

(به زیادت یا نقصان) نمی توان به هیچ یک از آیات قرآن و محتوای آن ، اعتماد کرد و قرآن از حجیّت می افتد .

شایان تأکید است که تردید در تعدّد قرائت ها ، به معنای تشکیک در اصل قرآن (آن گونه که خاور شناسان و دیگران می خواهند از آن بهره برداری کنند) نمی باشد .

آری ، مکتب اهل بیت علیهم السلام اندیشه تعدّد قرائت ها را نمی پذیرد و به قرائت یکسان قائل است و بر آن تأکید می ورزد ؛ زیرا قرآن از نزد خدای واحد بر یک شخص با یک زبان ، فرود آمد .

فُضیل بنِ یَسار ، می گوید به امام صادق علیه السلام گفتم : مردم می گویند قرآن بر هفت حرف [ گویش ] نازل شد .

امام علیه السلام فرمود : این دشمنان خدا ، دروغ می بافند . قرآن از نزد خدای یگانه بر یک حرف [ و زبان ] نازل شد .(1)

زُراره از امام باقر علیه السلام روایت می کند که فرمود :

قرآن ، یکی است ، از نزد خدای واحد فرود آمد ، لیکن از سوی راویان [ در آن ] اختلاف پدید آمد .(2)

با این دو روایت ، بر نقش اصلاحی امامان علیهم السلام در قرآن و قرائت ها پی می بریم ؛ زیرا آنان به یکپارچگی قرآن - در قول و عمل - فرا می خواندند و همین شیوه ، درست و صحیح است .

شاهد آن ، سخن خدای متعال است که می فرماید :

ص:102

« أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاَفاً کَثِیراً » ؛(1) آیا در قرآن نیک نمی اندیشند ؟ اگر از نزد غیر خدا بود ، اختلاف فراوانی در آن می یافتند .

نزدیک به این مضمون را عبداللّه بن مسعود ، از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می کند ، می گوید :

دو نفر در [ خواندن ] سوره ای اختلاف کردند . یکی می گفت :

رسول خدا این گونه بر من قرائت کرد و دیگر می گفت : رسول خدا آن را چنین خواند .

آن دو نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و ماجرا گزارش شد . رنگ چهره پیامبر صلی الله علیه و آله تغییر یافت ، فرمود : آن گونه که آموختید ، بخوانید ... کسانِ پیش از شما [ بدان خاطر ] هلاک شدند که [ در کتاب و سخن ]پیامبرانشان اختلاف کردند .(2)

در جمله «اقرؤوا کما عُلِّمْتُمْ» (چنان که یادتان دادند ، بخوانید) پیامبر صلی الله علیه و آله به ضرورت یک گویش در قرآن (و عدم جواز نسبت اختلاف به پیامبران) اشاره دارد ؛ زبانی که از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله به اَصحاب مخلص آموزانده شد .(3)

پیامبر صلی الله علیه و آله نفرمود قرآن را آن گونه که شنیدید ، بخوانید ، بلکه فرمود : «آن گونه که یاد داده شدید ، بخوانید» .

ص:103

این سخن به لزوم ارائه قرآن به پیامبر صلی الله علیه و آله و آموختن از آن حضرت رهنمون است و اینکه معیار در صحّتِ قرآن پیامبر است و باید قرآن را از آن حضرت ستاند ، نه از طریق نقل گروهی از اشخاص .

مانند این نقل که شنیدند پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز [ آیه ای را فلان گونه ] تلاوت فرمود یا در خطبه هایش بعضی از آیات را شاهد می آورد .

بدین ترتیب ، عرضه قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله بالاتر از اعتبارِ شنیدن از اوست و اعتمادآورترست .

بسا خبری که در کنز العمّال از «مسند الصدّیق»(1) روایت شده است ، به لزوم یکسانی متن قرآن رهنمون باشد :

از ابو عبدالرَّحمن سُلَمی ، روایت شده است که گفت : قرائت ابوبکر ، عُمَر ، عثمان ، زید بن ثابت ، مهاجران و انصار ، یک گونه بود .(2)

زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله به خواندن با درنگ قرآن بر مردم ، پایبند بود تا آنان را از تحریف مصون دارد .

امکان وقوع اختلاف میان صحابه ای که قرائتشان را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشتند ، تصوّر ناپذیر است . نیز نمی توان اختلاف را میان کسانی تصوّر کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را برای تعلیم قرآن به امّت شناساند و بر قرائت آنها مُهر تأیید زد و از مردم خواست به ایشان رجوع کنند ؛ همچون ابن مسعود ، اُبَیّ بن کعب ، علی بن ابی طالب علیه السلام .

قرآنی که در عصر نخست میان مسلمانان خوانده می شد ، یک قرائت بیشتر

ص:104

نداشت . درگیری های سیاسی در زمان های پسین (با دستاویز مشروع بودنِ چندین قرائت) گویش های مختلفی در قرآن پدید آوَرْد .

از امام علی علیه السلام درباره حروف هفت گانه ، سؤال شد ، آن حضرت فرمود :

خدای متعال ، قرآن را بر هفت قسم نازل کرد . هریک از آنها شافی و کافی [ در نهایتِ کمال ] است : اَمر (فرمان به انجام کاری) زَجْر

(بازداشتن) ترغیب (تشویق) ترهیب (بیم دادن) جَدَل (مناظره) ، مَثَل ، قصه ها و ... .(1)

این سخن علی علیه السلام و روایتی که از ابن مسعود در این زمینه هست ، خواسته اهل سنّت را در جواز قرائت های گوناگون (و مسائل دیگر) برنمی آورد .

ابن مسعود از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود :

کتاب اوّل ، از یک در با یک زبان نازل شد و قرآن ، از هفت در با هفت حرف فرود آمد : بازدارنده ، امر کننده ، حلال ، حرام ، محکم ، متشابه ، مَثَل ها .(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را به صورت یک نص [ نه چند متن و گویش ] دریافت داشت . از این رو ، جایز بودن نقل به معنای آن ، معنا ندارد .

خدای سبحان می فرماید :

« وَإِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِن لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ » ؛(3) ای پیامبر ، قرآن را از نزد خدای حکیم و دانا دریافت می داری .

« وَأُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنذِرَکُم بِهِ وَمَن بَلَغَ » ؛(4) این قرآن به من وحی شد تا شما و کسانی را که این پیامبر به آنها می رسد ، هشدار دهم .

ص:105

« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنزِیلاً » ؛(1) ما قرآن را چنان که باید و شاید ، فرو فرستادیم .

« وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ » ؛(2) قرآن را بخش بخش کردیم تا با درنگ بر مردم بخوانی .

و آیات دیگری مانند اینها .

همه این آموزه ها ، گویای تعبّد به یک قرآن است و تغییر الفاظ و ترتیب حروف قرآن را جایز نمی شمارد و بیانگر نادرستی ادّعای جواز قرائت قرآن به هر شکل ممکن (به شرط آنکه آیه رحمت به آیه عذاب تغییر نیابد) است .

ریشه این ادّعا حکایتی است که به عبداللّه بن ابی سَرْح(3) (برادر شیری عثمان) مربوط می شود . وی (به باور اهل سنّت) زمانی که کاتبِ وحی بود ، هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود : بنویس «علیماً حکیما» وی «غفوراً رحیماً» می نگاشت و آن گاه که می فرمود : بنویس «غفوراً رحیماً» وی «علیماً حکیماً» می نوشت .

این شخص ، مرتد شد و به مشرکان مکّه پیوست .(4)

ص:106

جای این پرسش هست که : اگر چند گونگی و اختلاف ، مطلوب شارع بود ، چرا پیامبر صلی الله علیه و آله اهل نجات از امّتش را به یک فرقه از 73 فرقه منحصر ساخت و بقیّه را دوزخی شمرد ؟(1)

در این صورت ، تأکید خدای متعال بر وحدت کلمه ، چه معنایی دارد ؟ آیا خدای بزرگ به وحدت فرا می خواند یا به اختلاف ؟

اگر خدا خواهانِ اختلاف بود ، معنای این آیات چیست که می فرماید :

« لَوْ کَانَ مِنْ عِندِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلاَفاً کَثِیراً » ؛(2) اگر قرآن از نزد غیر خدا بود ، در آن اختلاف فراوانی می یافتند .

ص:107

« وَأَنَّ هذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ » ؛(1) این تعالیم ، راهِ راستِ من است آن را بپیروید . در پی چند راه نباشید که از راه خدا پراکنده تان می سازد . خدا شما را به پیروی از راه راست

سفارش می کند تا شاید پرهیزکار شوید .

آیا معنای سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود : «اختلاف اُمّتم مایه رحمت است»(2) تفسیری است که اهل سنّت بیان می دارند یا معنای دیگری دارد ؟

این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را چگونه تفسیر کنیم که می فرماید : «اختلاف نکنید ؛ چراکه کسانِ پیش از شما اختلاف کردند و هلاک شدند» ؟(3)

آیا امام علی

علیه السلام اختلاف علما را در فتوا نکوهش نمی کند ، آنجا که می فرماید :

«پس قاضیان فراهم می شوند و نزد امامی که آنان را قضاوت داده می روند . او رأی همه را صواب می شمارد . حالی که خدای آنان یکی است پیامبرشان یکی است و کتابشان یکی است .

این اختلاف برای چیست ؟ خدا گفته است بر خلاف یکدیگر روند و آنان فرمان خدا برده اند یا آنان را از مخالفت نهی فرموده و نافرمانی او کرده اند ؟

یا آنچه خدا فرستاد دینی است کاسته و خدا در کامل ساختن آن از ایشان یاری خواسته ؟

ص:108

یا آنان شریک اویند و حق دارند بگویند ، و خدا باید خشنود باشد از راهی که آنان می پویند ؟

یا دینی که خدا فرستاده تمام بوده و پیامبر صلی الله علیه و آله در رساندن آن کوتاهی نموده ؟

حالی که خدای سبحان می گوید : فرو نگذاشتیم در کتاب چیزی را . و گوید : در آن بیان هر چیزی است» .(1)

بنابراین ، اختلاف از خود قرآن نیست ؛ زیرا یک قرآن از نزد یک خدا نازل شد . اختلاف از سوی راویان پدید آمد ؛ یکی چنین و چنان قرائت می کرد و دیگری به شکل دیگری می خواند که معنایش را تغییر می داد .

در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله قرائت های گوناگون وجود نداشت . چندین سال پس از دوران نزولِ قرآن ، این قرائت ها شکل گرفت . از این رو ، مقصود از «حرف» در عبارت «علی سبعة اَحرف» (قرآن بر هفت حرف نازل شد) به تنزیل ، اطراف ، جوانب ، و وجوه موجود در قرآن رهنمون است ، نه قرائت های مختلف .

یعنی فهمِ ظاهر جنبه های گوناگون یک متن ، طبق همان متن امکان پذیر است ، لیکن شناخت حقیقت آنها جز برای معصومان علیهم السلام دست یافتنی نیست ؛ زیرا آنان راسخانِ علم اند ، کسانی که خدای سبحان درباره شان فرمود :

« وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی أُولِی الأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ

مِنْهُمْ » ؛(2) اگر آن را به پیامبر و صاحبان امر خود بازمی گرداندند ، ژرف نگران ایشان ، آن را درمی یافتند .

ص:109

و اینان - فقط - خاندان رسالت اند ؛ چنان که در متن حدیث ثقلین (که نزد شیعه و سنّی متواتر است) وجود دارد .

باری ، خواندن قرآن با قرائتِ نامتعارف ، جایز نمی باشد ؛ زیرا امامان اهل بیت علیهم السلام بر لزوم قرائت قرآن بدان گونه که مردم می خوانند (و ترک قرائت نادر) تأکید دارند و بیشتر فقهای اهل سنّت نیز بر آن پای می فشارند .

بنابراین ، روشن شد که غیر معصوم نمی تواند ژرفای قرآن و حقیقتِ آن را دریابد ، امّا ظاهر قرآن را بیشتر مردم می فهمند و مسئله حروف هفت گانه از سوی خلفا (به ویژه عُمَر) به دلایل ویژه ای (که خواننده در لابلای این کتاب به آنها پی می برد) مورد سوء استفاده قرار گرفت .

به خاطر همین اشکال - و مانند آن - دکتر عبدالصَّبور شاهین ، ماجرای حروف هفت گانه را معمّای پیچیده ای در تاریخ قرآن می شمارد و می نویسد :

حروف هفت گانه ، خاستگاه مشکلات تاریخ قرآن به شمار می آید . از این رو ، در تفسیر آن اجتهادهای فراوان و دیدگاه های گوناگونی - در گذشته و حال - رخ داده است ، بی آنکه به نظرِ قاطعی بینجامد ...(1) .(2)

دکتر شاهین بیان می دارد که نخستین کسی که این اجازه را کشف کرد (یعنی اجازه قرائت با حروف هفت گانه) از دو تن فراتر نمی رود : اُبَیّ بن کعب و عُمَر .. .

ص:110

وی در ادامه ، می نگارد :

بدیهی است که نزول وحی قرآن ، 21 سال بر قلب پیامبر با یک حرف ادامه یافت و در این مدّت با همان یک حرف بر زبان آمد و همه افراد جامعه - در زمان حیات پیامبر - قرآن را با یک حرف می خواندند . تدوین هر آنچه از قرآن نازل می شد نیز بر اساس یک حرف بود .

پس از آنکه شاخص های تاریخی پیشین برایمان روشن گشت ، در این مطلب ، هیچ شکّی وجود ندارد .(1)

... شایان تأکید است که وحی قرآن در مکّه با یک حرف صورت گرفت و نیز همه آنچه در مدینه نازل شد - پیش از حروف هفت گانه - با یک حرف قرائت می شد . از این رو ، چگونه تفسیر کنیم که این اختلاف در دو سوره مکّی روی داد ؟!(2)

با وجود این ، دکتر شاهین از سخن طبری (هنگام جمع میان روایات حروف هفت گانه و جمعِ عثمان مردم را بر یک حرف و ترک شش حرف دیگر) استفاده می کند که این کار ، جایز بود ، نه واجب .

دکتر شاهین ، می نگارد :

در اینجا با طبری همراه می شویم ... نیز با نظر استادمان دکتر انیس که روح این رخصت تا امروزه باقی است . نژادهای گوناگون

ص:111

مسلمانان از زبان های مختلف - در گذشته و حال و آینده - در قلمرو این رخصت ، قرآن را می خوانند ، گرچه ما این کار را از حروف هفت گانه نمی دانیم ، بلکه برخاسته از روح آسان گیری است که از ویژگی های اسلام به شمار می آید .

زیرا وجود حروف هفت گانه (به معنای تنزیلی اش) به اجماع مسلمانان بر مصحفِ عثمان توقّف دارد و در محدوده رسم این مصحف امام ، جز بعضی از آن حروف باقی نماند .(1)

ما با دکتر شاهین هم رأی نیستیم ؛ زیرا طرح حروف هفت گانه (به شکلی که اهل سنّت می پسندند) بعدها پدید آمد و در روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله - در مکّه و مدینه - وجود نداشت . از سوی عُمَر به عنوان مرحله ای از مراحل جمع قرآن (بعد از پیامبر) و گردآوری همه نظرات صحابه در قرآن ، به کار گرفته شد ، سپس - در دوران جدید - از سوی بعضی از نویسندگان معاصر (مانند : محمّد عابد جابری ، محمّد آرگون ، نصر حامد ابو زید ، عبدالکریم سروش و دیگران) با ادّعای وجود اصول اولیه آن در میراث گذشته ، سوء استفاده زشتی از این اندیشه شد .

بر این اساس ، اگر جواز گوناگونی قرائت ها در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله ثابت شود ، مخالف با اقدام عثمان است که صحابه را به یک قرائت و یک حرف ملزم ساخت . نیز بر خلاف کار اوست که شش حرف دیگر را سوزاند ؛ زیرا - بنا بر فرض - خدا و پیامبر ، از باب آسان گیری و رحمت بر اُمّت ، این قرائت ها را اجازه داد .

ص:112

آیا عملکرد عثمان ، نفی غرضی نیست که به خاطر آن ، گوناگونی قرائت ها ساخته شد ؟!

هرگاه یکسانی قرائت ها مطلوب شارع و مردم بود و عُمر می خواست مردم را بر یک قرائت گرد آورد (امّا کاردی خورد که به مرگش انجامید)(1) چرا پس از وی ، گوناگونی قرائت ها جا افتاد و کسی را که به تواتر قرائت های هفت گانه از پیامبر ایمان نیاورد ، کافر می نامند ؟(2)

آیا این کار ، تناقض میانِ دو ادّعا نیست ؟!

ص:113

ص:114

نمی داند(1) و نمی تواند سوره بقره را حفظ کند مگر بعد از 12 سال تا آنجا که هنگامِ حفظ آن ، شتری را قربانی کرد .(2)

وشخصی که بعضی از آیات را بر خلافِ قرائت مشهور - مسلمانان می خواند؛ به جای « عِظَاماً نَخِرَةً »(3) (استخوان های پوسیده) «ناخرة» قرائت می کرد یا « الْحَیُّ الْقَیُّومُ »(4) (زنده پایدار) را «الحَیّ القیّام» می خواند و مانند این موارد (خواه این واژه ها با لهجه قریش سازگار نباشد یا به دیدگاه دیگری قائل شویم) چنین فردی ، به تصحیح قرائتش نیازمند است .

شاید طرح گوناگونی قرائت ها ، برای آوردنِ بعضی از قرائت های نامتعارفِ شماری از صحابه - در قرآن - پی ریزی شد ، لیکن به سبب روی گردانی اُمّت از قرائت غیر مشهور ، ناکام ماند .

سهو و خطا در قرآن (یا دیگر متون) برای غیر معصوم ، دور از انتظار نیست . گاه شخص واژه را از یاد می برد ، امّا معنای آن را در خاطر دارد . از این رو ، به جای اصل واژه ، مرادف آن را جایگزین می سازد ؛ مانند کاربرد «اِمْضوا» (یا «عَجّلوا» یا «اَسْرِعوا») به جای « فَاسْعَوْا »(5) و آوردنِ «صوف منفوش» به جای

« کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ »(6) و مانند آن .

ص:115

به همین خاطر ، میان اهل سنّت دیدگاه جواز قرائتِ قرآن به معنا ، پدید آمد و قرائت قرآن را به هر شکل ممکن (تا زمانی که آیه عذاب ، آیه رحمت نشود) جایز شمردند .

شیوه بعضی از صحابه ، راه را برای تحریف و تغییر در قرآن می گشود ، امّا اهل بیت علیهم السلام در برابر این روش ایستادند و آن را برنتافتند .

مؤیّد این مطلب ، روایتی است که ابو عُبَید در فضائل القرآن به اسنادش از اَوزاعی می آورد .

اَوزاعی می گوید : همسفر ما ، حدیثی را به اسناد از پیامبر صلی الله علیه و آله بیان داشت که نمی دانستم ؛ اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : هرگاه بنده قرآن بخواند ، امّا تحریف یا خطا کند ،(1) فرشته آن را چنان که نازل شد ، می نویسد(2) .(3)

در جای دیگر می نگارد :

روایت شده که خالد بن ولید برای مردم نماز جماعت گزارد . در آن ، آمیزه ای از دو سوره را خواند . پس از نماز ، رو به مردم کرد و گفت : جهاد ، از آموختن قرآن بازم داشت .(4)

ص:116

بدین ترتیب ، بعید نمی نماید روایاتی که بیانگر موافقتِ وحی با سخن عُمَرند ، از این قبیل باشد .(1)

در الإتقان می خوانیم :

از عبدالرَّحمن بن اَبی لیلا ، روایت شده است که گفت: یک یهودی، عُمَر را دیدار کرد و بیان داشت : جبرائیل (که پیامبرتان نام می برد) دشمنِ ماست .

عُمَر گفت : « مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلاَئِکَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِیلَ وَمِیکَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ » ؛(2) هرکه دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران و جبرئیل و میکائیل باشد [ کافر است و ] خدا دشمنِ کافران می باشد .

می گوید : این آیه ، از زبان عُمَر نازل شد .(3)

نیز این احتمال به نظر می آید که : گوناگونی قرائت ها ، پس از کشور گشایی های عُمَر ، مطرح شد تا دست عُمَر و مردم را باز گذارد و قرائت های متعدّد را که آن زمان میان مردم انتشار یافت ، صحیح انگارد .

ص:117

این مطلب ، شبیه سخنی است که در سبب اختلافِ نقل از یک صحابی در کتاب منع تدوین الحدیث آورده ایم ؛(1) اینکه جعل روایت از زبان صحابی ، برای تأیید اجتهاد خلیفه ، صورت می گرفت .

از این رو ، بعید به نظر نمی رسد که عُمَر از باب آسان گیری و مدارا با عجمان ، تعدُّد قرائت ها را اجازه داد . امری که شرعاً از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله مجاز به شمار می رفت و اختلافی در آن نبود .

لیکن عُمَر از این کار ، استفاده کرد که اختلاف در متنِ قرآن ، میان عرب نیز جایز است و حدیثی را از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت کرد که در ماجرای میان او و هشام بن حکیم ، بیان داشت ، در حالی که عُمَر و هشام (هر دو) با اینکه قریشی بودند ، آیه را دو جور می خواندند و قرائت هریک با دیگری فرق می کرد .

عُمَر ادّعایش را به عهد پیامبر صلی الله علیه و آله کشاند تا از آن حضرت مشروعیّت به دست آورد . از آن حضرت حکایت کرد که به آن دو اجازه داد قرآن را به هر شکل ممکن بخوانند به شرط آنکه آیه رحمت به آیه عذاب تغییر نیابد ؛ زیرا می پنداشت قرآن از باب «هَلُمَّ» و«تعال» است .

این رویکرد را ما نمی پذیریم ، می پرسیم : آیا طبق این سخن ، می توانیم قرائتِ عُمَر را که به جای « وَلاَ الضَّالِّینَ »(2) (و نه گمراهان) «وغیر الضّالّین» می خواند ، صحیح بدانیم و بگوییم این کار از باب «هَلُمّ» و«تعال» است ؟

پیامبر صلی الله علیه و آله در بیش از 23 سال که در میان مردم زیست ، حدود 25 هزار بار در

ص:118

نمازهای جهری(1) - با چشم پوشی از نمازهای اِخفاتی(2) - این آیه را « وَلاَ الضَّالِّینَ » خواند [ چگونه می توان قرائت آن حضرت را نادیده انگاشت ؟ ] .

آیا اجتهاد در برابر نصّ جایز است ؛ به ویژه که آن نصّ ، قرآن و قاری ، پیامبر صلی الله علیه و آله باشد ؟

می دانیم که سوره حمد ، از نخستین سوره ها بود که بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و در همه نمازها (خواه جهری و خواه اخفاتی) خوانده می شد و این کار در مکّه در آغاز بعثت تشریع گشت . چگونه می توان اختلاف صحابه را در امر مشهوری (همچون سوره حمد) تصوّر کرد ؟

این پرسش ، سؤال بجایی است . هر پژوهشگری - در موضوع قرائت ها - با آن رو به رو می شود و از عالمانِ قرائت ، پاسخ می طلبد .

آری ، بعید نمی نماید که چنین قرائت هایی به امامان اهل بیت علیهم السلام نیز نسبت داده شود . یارانِ گروه حاکم در امور اختلافی به این کار دست می یازیدند و در راستای تقویت و تحکیم نظراتشان ، ادّعاهاشان را به اهل بیت علیهم السلام و بزرگان صحابه و تابعان ، منسوب می ساختند .

چکیده سخن این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و اَصحاب آن حضرت - که قرآن را در دورانِ او گرد آوردند - قرآن را جز به یک قرائت نمی خواندند ؛ زیرا قرآن به یک قرائت نازل شد ، لیکن در دوره های بعد ، قرائت ها مختلف

ص:119

گردید و به دلایلی (که توضیح آن در جای دیگر لازم است) به هم آمیخت و به پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت یافت .

اهل بیت علیهم السلام به پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله قرائت مشهور را که میان مسلمانان رواج داشت (و ترک قرائت نادر را) مجاز دانستند ؛ زیرا این قرائت ، به قرائت پیامبر صلی الله علیه و آله (و آنچه از جانب خدا آمد) نزدیک تر بود .

ص:120

ص:121

این کار گرچه در ظاهر مثبت به نظر می آید ، لیکن در ژرفای درون خود به تواتر قرآن خدشه می زند و با شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله تعارض دارد .

ص:122

گروهی از صحابه - در زمان حیات پیامبر - قرآن را حفظ کردند . هر قطعه ای از آن را جماعت بسیاری حفظ داشت که کمترینشان به حدّ تواتر می رسید .

در اخبار ثابت در «سنن ترمذی» و «مستدرک حاکم» (و دیگر کتاب ها) از ابن عبّاس روایت شده است که گفت : زمان می گذشت و شماری از سوره ها بر پیامبر نازل می شد .

هرگاه آیاتی بر آن حضرت نازل می گشت ، یکی از کاتبان را صدا می زد و می فرمود : این آیه ها را در سوره ای بگذار که در آن چنین و چنان آمده است .

تِرمذی ، می گوید : این روایت ، حدیث حَسَن است . حاکم می گوید : این روایت ، بر اساس شرط بخاری و مسلم ، حدیث صحیح است و آن دو ، آن را نیاورده اند .(1)

بدین سان ، درست و خردمندانه به نظر نمی رسد که خلفای سه گانه [ در جمع قرآن ] از زید بن ثابت یاری بخواهند ؛ چراکه قرآن ، نزد مسلمانان ، محفوظ و

ص:123

آشنا و شناخته شده بود و خود آنها در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله از گردآورانِ قرآن بودند .

اگر ابوبکر (چنان که اهل سنّت قائل اند) قاری ترین مردم بود ،(1) چرا برای جمع قرآن از زید بن ثابت یاری می خواهد و خودش این کار را انجام نمی دهد؟

نیز این سخن نادرست است که قرآنی را که خوانده می شد و میانِ مسلمانان مشهور بود و با شیوه ویژه ای عدالت همه صحابه را برنمی تافت (و صحیفه هایی از آن ، نزد بزرگان صحابه وجود داشت) ابوبکر یا عُمَر یا عثمان ، گرد آوَرَد .

روی آوردِ ناصواب آنان در جمع قرآن ، به معجزه نبودن قرآن می انجامد ؛ زیرا اگر قرآن ، معجزه بود ، به شهادتِ شهود نیاز نمی یافت و با تواتر و بلاغتی که داشت ، شاهد خود می شد .

آری ، این شیوه و این سازوکار ، مشکلات فراوانی را در علوم قرآن پدید می آورد که جز با آموزه های مکتب اهل بیت علیهم السلام حل شدنی نیست . دیدگاه اهل بیت علیهم السلام این است که قرآن از جانب معصوم(2) جمع آوری شد و مرتّب گشت و حجیّت آن ، به سبب تواتر و شهرت قرآن میان مسلمانان است (نه به دلیل گواهی دو شاهد) و رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآن را با مکث (درنگ) برای مردم می خواند و بر ترتیب آن اشراف داشت و آن حضرت ، به جانشین خود ، علی علیه السلام امر کرد که صحیفه ها را یک شکل سازد و میان دو جلد گرد آورد .

بنابراین ، ترتیب قرآن (به ویژه [ نهادن ] آیات داخل سوره ها) به اجتهاد

ص:124

صحابه نبود و قرآن از سوی آنها گرد نیامد ؛ زیرا با این دیدگاه (که آنان پس از پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را گرد آوردند) قرآن ، حجیّتش را از دست می دهد و پیامدهای فاسد فراوانی دارد .

اهل سنّت اگر در پی حجیّتِ قرآن اند ، باید به دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام گردن نهند (نه چیز دیگر) زیرا خدا در قرآن می فرماید : « إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ »(1) (جمع و قرائت قرآن بر عهده ماست) در این آیه ، خدا نفرمود که جمع و قرائت قرآن ، بر عهده ابوبکر یا عُمَر و عثمان است .

جبرئیل امین و پیامبر راستین ، به جمع قرآن و اشراف بر ترتیبِ آن از دیگران ، سزامندتر بودند .

باری ، نگرش مکتب اهل بیت علیهم السلام به ادلّه و فطرت و عقل و وجدان و به دین صحیح و راه راست ، نزدیک تر است .

ص:125

علم به درستی نقل قرآن ، مانند علم به سرزمین ها و شهرها ،(1) حوادث بزرگ ، رخدادهای شگفت ، کتاب های مشهور ، و اَشعار نگارش یافته عرب است .

عنایت به قرآن شدّت یافت و انگیزه ها بر نقل و حراست آن ، فراوان گردید و به حدّی فراتر از امور یاد شده رسید ؛ چراکه قرآن معجزه نبوّت و خاستگاه علوم شرعی و احکام دینی به شمار می آمد .

عالمان مسلمان ، در حفظ و حمایت قرآن ، بی نهایت کوشیدند تا اینکه هر چیزی را که در آن اختلاف بود (اعراب ، قرائت ، حروف و آیاتِ قرآن) دریافتند .

با این عنایتِ راستین و این دقّت زیاد ، چگونه جایزاست قرآن تغییر یابد یا کم و کاست پیدا کند ؟

نیز وی قدس سره می گوید :

علم به تفسیر قرآن و جزئیّات آن - در صحّت نقل - مانند علم به کلیّتِ قرآن است و در این راستا ، مسیر علم ضروری به دیگر کتاب ها (مانند کتاب سیبویه و مُزَنی) را می پیماید .

اهلِ این علوم ، همان گونه که کلّی این دو کتاب را می دانند از تفصیل و جزئیّات آن نیز با خبرند تا آنجا که اگر شخصی در کتاب سیبویه بابی در نحو را بیفزاید (که جزو اصل کتاب نیست) دانسته و

ص:126

تشخیص داده می شود و می توان دریافت که آن باب ، الحاقی است و جزو اصل کتاب نمی باشد .

در کتاب مُزَنی نیز ، سخن بر همین منوال جاری است .

پیداست که عنایت به نقل قرآن و ضبط آن ، دقیق تر از عنایت به ضبط کتاب سیبویه و دیوان های شعری است .

همچنین سیّد مرتضی قدس سره آورده است که قرآن ، همین گونه که اکنون هست ، در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله گردآوری و نوشته شد ؛ زیرا قرآن در آن زمان ، آموخته می شد و همه آن حفظ می گشت تا آنجا که گروهی از صحابه برای حفظ قرآن تعیین شدند ، و قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه می شد و بر آن حضرت تلاوت می گشت و گروهی از صحابه (مانند : عبداللّه بن مسعود و اُبَیّ بن کعب و دیگران) چندین بار قرآن را بر پیامبر ختم کردند .

همه اینها - با اندک درنگی - رهنمون است بر اینکه قرآن [ در زمان پیامبر ] گردآوری و مرتّب بود (نه بریده و پراکنده) .

سیّد مرتضی بیان می دارد که به مخالفتِ کسانی از امامیّه و حشویّه که این رویکرد را ندارند ، اعتنا نمی شود ؛ زیرا این مخالفت به گروهی از محدّثان منسوب است که اخبار ضعیفی را نقل کرده اند و پنداشته اند آن روایات صحیح است . از مطلبی که صحّت آن قطعی است ، با چنین اخباری ، نمی توان دست برداشت .(1)

ص:127

2 . محمّد جواد بلاغی(1)

وی که از عالمان شیعه است ، می نویسد :

مسلمانان ، پیوسته قرآن را تلاوت می کردند تا آنجا که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله شمارِ آنها به هزاران و ده ها هزار و صدها هزار رسید و همه شان جزو حاملان و حافظان قرآن بودند ، هرچند از نظر سابقه و فضیلت ، در این زمینه ، تفاوت داشتند .

ص:128

چون در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله وحی پایان نمی یافت ، همه قرآن در یک مصحف گرد نیامد ، گرچه آنچه وحی می شد در قلب های مسلمانان و نوشته های قرآنی شان ، جمع می گشت ...(1)

قرآن کریم ، پر شکوه ، نسل اندر نسل ، میان مسلمانان استمرار یافت . در هر زمانی ، هزاران مصحف نگارش یافته است و هزاران تن از حافظان را می بینیم . پیوسته مصحف ها از روی یکدیگر نوشته می شوند ، بعضی از مسلمانان آن را بر بعض دیگر می خوانند و برخی از آنان از برخی دیگر می شنوند .

هزاران مصحف ، رقیب حافظان اند و هزاران حافظ ، رقیب مصحف ها ، و هزاران مصحف و حافظ ، رقیب مصحف و حافظانی اند که از نو پدید می آیند .

می گوییم هزاران ، لیکن [ در واقع ] صدها هزار است .

تواتر و بداهت ماندگاری قرآن ، برای هیچ امر تاریخی دیگر روی نداد ، چنان که خدای بزرگ آن را وعده داد و فرمود : « إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ » ؛(2) ما قرآن را نازل کردیم و خودمان نگه دار آنیم .(3)

نیز وی می نگارد :

به خاطر تواتر قرآن - نسل اندر نسل - میانِ عموم مسلمانان ، مادّه و صورت و قرائت متداول آن به یک شیوه ، ادامه یافت و آنچه از بعضی از مردم روایت می شود (اختلاف در قرائت قرآن از سوی قاریان هفت گانه معروف و دیگران)

ص:129

در مادّه و صورت قرآن تأثیری ننهاد و قرائت یکی از اینان - به پیروی او - هرچند در بعضی از نسخه ها بر صورت قرآن ، سیطره نیافت و فراوانی قرائت های مخالف با قرائت مشهور (که روایات آن در کتاب ها - مانند : صحیح بخاری و مستدرک حاکم - انتشار دارد) بر آن چیره نشد ... .(1)

از قرائتی که در رسم الخط قرآن رایج است و عموم مسلمانان - نسل اندر نسل

- بدان عمل کرده اند ، نباید دست برداشت . گرایش به این قرائت ها بایسته نیست .

افزون بر این ، ما - شیعه امامیّه - امر شدیم که قرآن را همان گونه بخوانیم که مردم (نوع مسلمانان و عموم آنها) قرائت می کنند .(2)

این دو سخن ، از دو تن از بزرگان امامیّه است که میانشان نُه قرن فاصله هست ؛ چراکه سیّد مرتضی در سال 436 و بلاغی در سال 1352 هجری درگذشت .

این رویکرد ، وحدت اندیشه و روش را میان آن دو بیان می دارد و اینکه تحریف ناپذیری قرآن از گذشته های دور ، نزد شیعه ثابت است و زاییده امروزه نیست .

روایات فراوانی در کتاب های شیعه و اهل سنّت ، بر این معنا دلالت دارد . عقل آن را تأیید می کند و اعتراف دارد به اینکه دیدگاه حجیّتِ قرآن با تواتر ، بهتر از نظریّه حجیّتِ آن با بیّنه و شهود است ، و طرح تعدّد قرائت ها به ولنگاری و عدم تعبّد به نصّ قرآن ، فرا می خواند .

مکتب خلفای سه گانه ، با نفی تواتر قرآن (از رهگذر شاهد خواستن برای اثبات آیات ، اجازه چند قرائت در قرآن ، قائل شدن به تواتر اختلاف از پیامبر در

ص:130

قرائت ها و مشروع بودن آن) گویا می خواستند بگویند که پیامبر صلی الله علیه و آله آن گاه که به تعدّد قرائت ها اجازه داد ، گناهی نداشت ؛ چون جبرئیل امین ، قرآن را مختلف و متفاوت بدو رساند ، جبرئیل نیز تقصیری ندارد ؛ زیرا وی قرآن را از خدا مختلف دریافت .

این سخن ، جفا بر حقیقت ، است و پیامدهای فاسدی بر دامن شریعت و عقیده - به ویژه بر ساحت قرآن - برجای می نهد .

متون دینی به رویکرد دیگری فرا می خواند و از ما می خواهد که بی چون و چرا در برابر اوامر خدا تسلیم باشیم ، و به همین خاطر «مسلمان» نامیده شدیم .

ما بندگان خدا ، باید امر و نهی او را گردن نهیم . بر ماست که به متنِ قرآن و لفظِ آن متعبّد باشیم . اجتهاد در آن برای ما جایز نمی باشد . معنای اسلام - از نظر

لغت و شرع - همین است . باید در برابر نصّ و گویش قرآنی که خدا بر پیامبر وحی کرد ، سر تسلیم فرود آوریم و در آن زیاده و کم روا نداریم .

اهل سنّت ، پیوسته می خواهند از مرزها و چارچوب ها رهایی یابند ، بر متنِ قرآن می تازند و زیر پوشش حروف هفت گانه ، خواندن قرآن را به هر شکلی جایز می شمارند .

قرآن نزد آنها مانند الفاظ مترادفی است که از زبان شخص بیرون می تراود ؛ همچون «هَلُمَّ» (بشتاب) ، «اَقبل» (روی آور) ، «تعال» (بیا) ، «الیّ» (سویم آی) ، «قصدی» (مرا بنگر) ، «نحوی» (مرا بپای) ، «قُربی» (نزدیکم بیا)(1) و مانند اینها .

از ابن مسعود روایت کرده اند که آیه « إِن کَانَتْ إِلاَّ صَیْحَةً وَاحِدَةً »(2) (جز یک فریاد نیست [ که همه جا طنین می افکند ]) را «إلاّ زقیة واحدة» (جز یک بانگ

ص:131

نمی باشد) می خواند یا آیه « کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ »(1) (همچون پشم زده شده) را «کالصوف المنفوش» (مانند پشم باز شده) قرائت می کرد .(2)

نیز روایت کرده اند که ابن مسعود برای شخصی خواند « طَعَامُ الأَثِیمِ »(3) (خوراک گناهکاران) وی آن را نفهمید . ابن مسعود گفت : «طعام الفاجر» (خوراک فاسق) مردم ، همین را قرائت [ خویش ] قرار دادند .(4)

در نقل دیگری آمده است که آن شخص «طعام الیتیم» (خوراک یتیم) خواند . ابن مسعود ، بار دیگر آیه را برایش خواند ، امّا زبان آن شخص به «اَثیم» نمی چرخید . ابن مسعود گفت : می توانی بگویی : «طعام الفاجر» ؟ وی گفت : آری . ابن مسعود گفت : همین کار را بکن .(5)

از اُبَیّ بن کعب ، روایت شده است که برای یک شخص فارسی زبان ، قرآن قرائت می کرد . هرگاه می خواند « إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ * طَعَامُ الأَثِیمِ »(6) (درخت زقّوم ، خوراک گناهکاران است) آن شخص [ نمی توانست این گونه قرائت کند ]می خواند «طعام الیتیم» .

پیامبر صلی الله علیه و آله به وی گذشت ، فرمود : برایش بخوان «طعام الظالم» (خوراک ستمگران) [ اُبَی همین دستور را انجام داد ] زبان آن شخص به این لفظ گویا

شد .(7)

ص:132

معنای این سخن آن است که آنان قرائت قرآن را به هر شکل ممکن (تا زمانی که آیه رحمت ، آیه عذاب نگردد) جایز می دانستند .

این دیدگاه که به ابن مسعود و اُبَی بن کعب (و دیگر صحابه) منسوب است ، همان موضع ابن اَبی سَرْح می باشد که پیامبر صلی الله علیه و آله آیات 12 تا 14 سوره مؤمنون را

برایش املا فرمود ، ابن اَبی سَرْح از جزئیّات آفرینش انسان در شگفت ماند ، گفت : « فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ » ؛(1) خجسته باد خدا که زیباترین آفریننده

است .

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : همین گونه بر من نازل شد .

ابن ابی سَرْح به شک افتاد و مرتد شد ، گفت : اگر محمّد راست گو باشد همچون او بر من وحی می شود و اگر دروغ گو باشد ، مثل سخن او را بر زبان می آورم .

در پی این ماجرا خدا این آیه را نازل فرمود : « وَمَن قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ

اللَّهُ » ؛(2) و کسی که گفت مانند آنچه خدا [ بر محمّد ] فرود آورد ، نازل خواهم کرد .(3)

ابن ابی سَرْح ، می گفت : هرگاه پیامبر بر من « عَلِیمٌ حَکِیمٌ »(4) (دانا و حکیم) املا می کرد ، « غَفُورٌ رَحِیمٌ »(5) (آمرزنده و مهربان) می نوشتم .(6)

ص:133

این سخن ، دروغ و بهتان بزرگی [ بر ساحت قرآن ] است .

قرائت هایی را که به ابن مسعود و دیگر مخالفانِ حکومت نسبت داده اند ، مانند سخنی است که ابن ابی سَرْح بر زبان می آوَرْد . نگرش همسان به این دو ، بدان معناست که آنان سخن شخص کافری همچون ابن ابی سَرْح را به منزله کلام مسلمان (ابن مسعود و اُبی بن کعب) قرار دادند و منزلت آزاد شدگان [ در فتح مکّه ] (1) در نزد آنها ، به پای منزلت مهاجران می رسید . چنین رویکردی ، اساس قرآن و شریعت را فرو می پاشد .

مشرکان از پیامبر صلی الله علیه و آله می خواستند که بعضی از متون قرآن را از پیش خود تغییر دهد ، وحی الهی بر پیامبر آمد که : « قُلْ مَا یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَاءِ نَفْسِی

إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا یُوحَی إِلَیَّ » ؛(2) بگو : از پیش خود ، قرآن را تغییر نمی دهم ، جز آنچه را بر من وحی می شود نمی پیروم .(3)

هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله به بَراء بن عازب دعایی را آموخت که در آن این جمله بود «ونبیّک الذی أَرْسَلْتَ» (و به حقّ پیامبرت که فرستادی) و بَراء خواند «وَرَسُولک

ص:134

الذی أَرْسَلْتَ» پیامبر صلی الله علیه و آله او را عتاب کرد و از این کار نهی فرمود و به همان لفظی که او را آموخت (بی زیاده و کم) ملزم ساخت .(1)

لزوم تعبّد به الفاظ قرآن

تعبّد به نصّ قرآن یک قانون شرعی عمومی است و ائمّه علیهم السلام بر پایبندی به آن تأکید داشتند .

عَلاء بن کامل ، از امام صادق علیه السلام روایت می کند که آن حضرت دعایی را به علاء آموخت که در شامگاه بخواند . در این دعا آمده است :

«لا إلهَ إلاّ اللّه ُ ، وَحْدَه لا شریکَ لَه ، لَهُ المُلک ولَهُ الحَمد ، یُحیی وَیُمیت ویُمیت

ویُحیی ، وهو عَلَی کُلِّ شیءٍ قَدیر» ؛ خدایی جز اللّه نیست ، یگانه است و شریک ندارد ، فرمان روایی و ستایش برای اوست ، زنده می کند و می میراند ، و می میراند و زنده می سازد ، و او بر هر چیزی تواناست .

علاء می گوید : «گفتم : «بِیَدِهِ الخَیْر» (خیر به دست خداست) امام علیه السلام فرمود : البتّه که خیر به دست اوست ، لیکن آن گونه که من بر زبان آوردم ، بگوی ...(2)

از عبداللّه بن سِنان ، روایت شده است که امام صادق علیه السلام دعای غریق را به وی آموخت ، در این دعا می خوانیم : «یا اللّهُ یا رَحمانُ یا رحیمُ ، یا مُقَلِّبَ القُلُوب ، ثَبِّت

قَلْبی علی دینک» ؛ خدایا ، ای خدای بخشنده و مهربان ، ای دگرگون ساز دل ها ، قلبم را بر دینت پایدار بدار .

عبداللّه می گوید : گفتم : «یا اللّه ... یا مقلّب القلوب والأبصار ...» ؛ خدایا ... ای دگرگون ساز قلب ها و نگرش ها ...

ص:135

امام علیه السلام فرمود : به راستی که خدا دگرگون کننده قلب ها و نگاه هاست ، لیکن همان گونه بگوی که یادت دادم .(1)

هرگاه پیامبر

صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام زیادت و کم در دعایی را که به افراد می آموختند ، اجازه نمی دادند ، چگونه خدای سبحان ، قرائت قرآن را به معنا می پسندد و تغییر الفاظ و آوردن واژه های مترادف را برمی تابد (بر حسب آنچه به ابن مسعود و دیگران نسبت داده اند) .

خدای سبحان ، پیامبر را به حفظ الفاظ قرآن ملزم ساخت و جبرئیل امین ، هر سال می آمد تا به همراه پیامبر آیات و سوره های قرآن را ضبط کند(2) و آیاتی را که در رویدادها و زمان ها و مکان های مختلف نازل شد به سوره هایی ببرد که پیامبر - در شبی مبارک - قرآن را یکجا دریافت داشت .

همه اینها ، دقّت خدا و پیامبر را در ضبط می رساند .

چگونه ممکن است پیامبر صلی الله علیه و آله اختلاف عُمَر با هشام بن حکیم را (اگر این اختلاف در لهجه نباشد) جایز شمارد و قرائت هر دو را - با هم - صحیح بداند ؟!

نسبت به آنچه درباره اختلاف ابن مسعود و اُبَیّ و یک صحابی دیگر ، روایت کرده اند (و اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله قرائت همه شان را جایز دانست) همین پرسش مطرح می شود .

قرآن، بزرگ ترین عامل در هدایتِ مسلمانان وبیرون آمدن آنها از تاریکی های جهل به نور سعادت و علم است . هیچ اختلافی در قرآن نیست . مسلمانان به

ص:136

قرآن نهایتِ عنایت را داشتند ، روزان و شبان آیات را تلاوت می کردند و در حفظ قرآن و ساختارِ استوارِ آن به خود می بالیدند و به سوره ها و آیاتش تبرّک می جستند و پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را بر این کار ، تشویق می نمود .

با چنین اهتمامی ، آیا هیچ خردمندی احتمال می دهد که در قرآن تردید پدید آید تا اثبات آن به دو شاهد نیاز یابد ؟!(1)

پیرامونِ قرآنی که صبح و شام خوانده می شد ، بر زبان آوردنِ چنین سخنی زشت است .

افزون بر این ، رسم چنان است که هرگاه رهبر اُمّتی در حفظِ کتابی توجّه نشان دهد ، آن کتاب ، میان همه آن اُمّت رواج می یابد . از اَخبار فراوانی به دست می آید

که پیامبر صلی الله علیه و آله به حفظ قرآن تأکید داشت تا آنجا که برای قاری قرآن پس از مرگ وی [ نیز ] منزلت قرار داد ؛ زیرا به مُرده گویند : بخوان و بالا بیا ، آن گونه که در دنیا قرآن را تلاوت می کردی ، قرائت کن ؛ چراکه منزل تو در آخرین آیه ای است که می خوانی اش .(2)

از عایشه روایت شده است که گفت : درجاتِ بهشت به شمار آیاتِ قرآن است ؛ در میانِ بهشتیان ، بالاتر از درجه قاریانِ قرآن وجود ندارد .(3)

همه اینها در راستای بالا بردن مقام های آخرتی است که قاری و حافظِ قرآن به دست می آورد .

آیا دیدار سالانه دو شاهد صادق معصوم (پیامبر صلی الله علیه و آله و جبرئیل علیه السلام) برای صحّتِ قرآن و دقّتِ ضبطِ آن کفایت نمی کرد تا اینکه در روزگار پس از

ص:137

پیامبر

صلی الله علیه و آله دو شاهد غیر معصوم را جویا شوند که شهادت دهند فلان آیه یا سوره را از زبانِ پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدند یا در زمان پیامبر آن را نوشتند ؟!

اگر این دو شاهد ، غیر معصوم باشند ، احتمال اشتباه آنها در شنیدن و کتابت هست . از این رو ، نقل شان برای اَمثالِ زید بن ثابت ، ارزشی ندارد .

قرائتِ خدا برای پیامبر صلی الله علیه و آله [ که فرمود : ] « سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنسی »(1) (بر تو می خوانیم و فراموشت نمی شود) و اجتماع دو نفری پیامبر و جبرئیل در ماه رمضان هر سال برای ضبط سوره ها و آیاتِ قرآن ، سپس اجازه خواندنِ آنها برای مردم [ ارزشمند است ] .

قرائت این آیه ها و سوره ها از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز و سپس خواندنِ آنها

برای امّت ،(2) و جمع قرآن تحت اشراف پیامبر صلی الله علیه و آله حجیّتِ کامل و بی نقص و تمام تری را ارزانی می دارد .

با این رویکرد ، شهادت فلان شخص نزد زید بن ثابت یا عُمَر [ که فلان آیه جزو قرآن هست ] معنا ندارد و نمی توان این کار را دقّت در تدوین و وارسی کامل در ضبط (چنان که اهل سنّت قائل اند) شمرد .

باری ، پیامبر صلی الله علیه و آله و جبرئیل علیه السلام پس از آنکه به دستور خدا (در ماه رمضان هر سال) انتهای نزول تاریخی آیه ها و سوره ها را تا آن زمان ، تعیین می کردند ، به صحابه اجازه می دادند که آنها را در نماز بخوانند و در مصحف ها بنویسند ؛ زیرا پس از این کار ، آنها قرآنی می شد که پیروی آن واجب است ، به دلیل این سخن

ص:138

خدای متعال که فرمود : « إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(1) جمع و قرائت قرآن بر عهده ماست ، هرگاه خواندیمش آن قرائت را پیروی کن .

اگر سوره هایی کامل نمی شد ، برای سال آینده می ماند تا نزول تاریخی شان پایان یابد و پس از تکمیل آنها و صدور فرمانِ خدا به اتمامشان و نَسخ ناپذیری شان ، قرآن بودن آنها برای مردم ، بیان می شد .

آیا این قرائت(2) و این ضبط(3) دقیق تر از ضبطی نیست که اهل سنّت پیرامون جمع قرآن در دوران ابوبکر و عمر قائل اند و در قرائت ها بر زبان می آورند ؟ به ویژه آنکه به امر پیامبر صلی الله علیه و آله ضبط می شد و از سوی جبرئیل علیه السلام امضا می گشت و آن حضرت به صحابه می آموزاند .

نزول قرآن ، از ده آیه فراتر نمی رفت مگر اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله محتوای آنها را به اصحاب یاد می داد .(4)

از ابو العالیه روایت شده است که می گفت :

ص:139

قرآن را پنج آیه پنج آیه بیاموزید ؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله از جبرئیل علیه السلام پنج تا پنج تا می ستاند .(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله در خواندنِ آیات و سوره ها برای اصحاب ، نهایت دقّت را به کار می بست با اینکه صحابه با آنها مأنوس بودند و به تلاوت پیامبر صلی الله علیه و آله گوش می سپردند و بر تلاوت و حفظ و صیانت آنها مداومت داشتند ؛ در نمازهاشان قرآن را تلاوت می کردند و در مصحف هاشان آن را می خواندند .

نیز این مطلب انکار ناشدنی است که فراگیری قرآن ، بخشی از زندگی روزانه شان بود .

از عُبادة بن صامت ، روایت شده است که گفت :

هرگاه شخصی می خواست هجرت کند ، پیامبر صلی الله علیه و آله او را به یکی از ما می سپرد که قرآن را به او بیاموزاند . از مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله صدای تلاوت قرآن بلند بود تا آنجا که پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد صداهاشان را پایین آورند تا به اشتباه نیفتند .(2)

طبیعی است که در این قرائت ها (که در عهد پیامبر تلاوت می شد) اشتباهی وجود نداشت ، و هیچ یک از کاتبان آنها در حال چُرت ، آنها را ننوشت ؛ زیرا معلّم از سوی پروردگار انتخاب شد « وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ »(3) (و کتاب خدا را به آنان یاد دهد) و مردم وظیفه داشتند آنچه را می آموختند ، قرائت کنند و پیامبر صلی الله علیه و آله

ص:140

مردمانی را برای تعلیم قرآن گماشت .(1)

بنابراین ، در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن به یک قرائت خوانده می شد ، میانِ قرائت پیامبر صلی الله علیه و آله و قرائت اُبَی و ابن مسعود و علی علیه السلام اختلافی وجود نداشت . پیامبر صلی الله علیه و آله بر کسی که قرآن را نمی دانست واجب ساخت که قرآن را آن گونه که نازل شد ، بیاموزد .

گاه پیامبر صلی الله علیه و آله به کسی که زبانش درست نمی چرخید اجازه می داد تا هنگام برطرف شدن مشکل تلفظ وی ، به لهجه خودش قرآن را بخواند ، لیکن آنان از این اجازه سوء استفاده کردند و تغییر شکل آیات و قرائت با الفاظ مترادف را جایز شمردند .

ابوبکر از قرائت مُعاذ - با اینکه زنده بود و در مدینه می زیست - دست کشید و عُمَر می گفت : باید لَحن اُبَیّ را وانهیم .(2) اختلاف عثمان با ابن مسعود باعث شد از قرائت او روی گرداند .

چرا این خلفا ، قرائتِ این صحابه را که از طبقه نخست بودند ، کسانی که (بر اساس تعبیر ذهبی) قرائتشان را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشتند ، در پیش نگرفتند ؟!

باری ، دیدگاه جمع قرآن با بیّنه و شهود و پذیرش اخبار آحاد در این زمینه ، بی ادبی به ساحت قرآن است ؛ خواه قائلان آن عالم باشند و خواه جاهل .

ص:141

ص:142

ص:143

هیچ کس جز دروغ گو نمی تواند ادّعا کند که همه قرآن را - آن گونه که نازل شد - گرد آوَرْد .

قرآن را (آن گونه که خدای متعال نازل کرد) جمع آوری و حفظ نکرد مگر علیّ بن ابی طالب و امامان بعد از آن حضرت .

و فرمود :

ما یَسْتَطیعُ أَحَدٌ أَن یَدَّعی أَنَّ عِنْدَه جمیعُ القرآنِ ، کُلُّه - ظاهِرُهُ وَباطِنُهُ - غَیْرَ الأَوصیاء ؛(1)

هیچ کس نمی تواند ادّعا کند که همه قرآن (ظاهر و باطن آن) نزد اوست مگر اَوصیا .

رویکرد وجود اشتباه در قرآن و پذیرش تأویل های باطل ، کسانی مانند «مینگانا» را واداشت که برای دریافتِ واقع ماجرا به منابع غیر اسلامی رجوع کند ، همچون :

مراجعه به مناظره عَمْرو عاص و اُسقف اعظم مونوفیزیت «آنتیوخ جان اوّل»(2) در سال 18 هجری (برابر با سال 639 میلادی) .

مراجعه به نامه اُسقف «نی نوه»(3) معروف به «ایشویاب سوّم»(4) کسی که در رساله اش به مسلمانان اشاره کرده است .

رخدادهایی که «جان بار پِنکایی»(5) درسال 70 هجری (690 میلادی) می آورد.

ص:144

وی از رهگذر نقل این متون ، می خواست در حجیّت قرآن تشکیک کند و بیان دارد که قرآن در عهد پیامبر و ابوبکر و عُمَر ، وجود نداشت .

وی روشن می سازد که جمع قرآن به دست غیر معصوم ، به شرق شناسان میدان داد که بر ادّعاهاشان بیفزایند تا آنجا که یکی از آنها به صراحت بیان می دارد که در منابعِ مسیحی معاصر با عهد عثمان ، نامی از کتاب مقدّس مسلمانان (قرآن) نیامده است .(1)

در این پژوهش ، دروغ بودن این سخن و بطلانِ آن روشن خواهد شد و اینکه قرآن در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله گردآوری شد و تدوین یافت و آن حضرت قرآن را با مکث بر مردم می خواند و به آنان اجازه می داد قرآن را تلاوت کنند و در مصحف ها بنویسند ، هرچند ناقص باشد .(2)

همه اینها برای محافظت از قرآن بود .

شوالی ، در این باره می نویسد :

عالمان مسیحی (در غرب) ناخودآگاه یا با استعاره ، بسیاری از نگرش ها را (که عین همان بینش های فرهنگ اسلامی یا شبیه آنهاست) توسعه دادند .

وی - سپس - بعضی از تفسیرهای اسلامی را از حروف مقطّعه ، می آورد :

« الر »(3) أنا اللّه أری ؛ الرَّحمن (الإتقان : 486) ؛ منم خدای بینا ؛ بخشنده .

« الم »(4) أنا اللّه أعلم ؛ الرَّحمن (الإتقان : 486) ؛ منم خدای دانا و بخشایشگر ؛

ص:145

اللّه لطیف مجید (الإتقان : 490) ؛ خدای لطیف و ستوده .

« المر »(1) أنا اللّه أعلم وأری (تفسیر بیضاوی ، ذیل آیه اوّل سوره رعد) ؛ منم خدای دانا و بینا .

« المص »(2) اللّه الرّحمن الصَّمد ؛ المُصَوِّر ؛ أنا اللّه أفضل ؛ أنا اللّه الصّادق (الإتقان : 486) ؛ خدای بخشاینده و بی نیاز ؛ تصویرگر ؛ منم خدای برتر ؛ منم خدای راستین ؛ « أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ »(3) (الإتقان : 493) ؛ آیا سینه ات را گشاده نساختیم .

« حم »(4) الرَّحمن الرَّحیم (الإتقان : 487) ؛ خدای بخشنده مهربان .

« ص »(5) صَدَقَ اللّه ُ ، أُقسم بالصَّمد الصّانع الصّادق ؛ صادِ یا محمّد عملک بالقرآن ؛ صادَ محمّدٌ قلوبَ العِباد (الإتقان : 493) ؛ خدای راست گفت ؛ سوگند به آفریدگار بی نیاز راستین ؛ ای محمّد ، عملت را با قرآن بسنج ؛ محمّد دل بندگان را صید کرد .

« طس »(6) ذو الطَّوْل القُدّوس الرَّحمن (الإتقان : 487) ؛ خدای توانا ، پاک دامن ، بخشاینده .

« طسم »(7) ذو الطَّوْل القُدّوس الرَّحمن (الإتقان : 487) ؛ خدای توانمند ، پاکیزه ، بخشنده .

ص:146

« طه »(1) ذوالطَّوْل (الإتقان : 487) ؛ صاحب قدرت .

« ق »(2) قاهر ؛ قادر (الإتقان : 487) ؛ قُضِیَ الأَمْرُ ؛ أُقسم بِقُوَّة قَلْب محمّد ؛ قِفْ یا محمّد عَلَی أداءِ الرِّسالة (الإتقان : 493) ؛ خدای پیروز ؛ توانا ؛ امر انجام شد ؛ سوگند به قوّت قلب محمّد ؛ ای محمّد بر اَدای رسالت ، پایدار بمان .

شوالی ، بعد از این سخن ، نظر «نُلدکه» را (در چاپ اوّل کتاب تاریخ القرآن) می آورد که :

وضعِ این حروف ، از خود محمّد نیست ... شاید این حروف نشانه های ملکیّت باشند که صاحبانِ نسخه ها آنها را نهادند ؛ همان نسخه هایی که در نخستین جمعِ قرآن که زید بر عهده گرفت به کار رفت و بعدها - به سبب اهمال - جزئی از شکل نهایی قرآن شد .

وی ، ادامه می دهد :

آنچه این مطلب را تقویت می کند این است که : مجموع سوره های پشت سرهمی که در زمان های مختلف پدید آمدند ، با نشانه « حم » آغاز می شود . این روند ، این گمان را برمی انگیزد که این سوره ها از روی نسخه اصلی نوشته شد که به ترتیب « حم » را داشت . بعید نیست که این حروف اوّل سوره ها ، اَسامی مالکانِ نسخه ها باشد .

در این صورت ، می تواند « الر » اشاره به «زُبَیر» باشد و « المر » اشاره به «مُغِیره» و « طه » اشاره به «طَلْحَه» یا «طلحة بن عبیداللّه و « حم » و « ن » اشاره به «عبدالرّحمان» ...(3)

ص:147

به سخن «نُلدکه» نیک بنگرید که چگونه از وجود تفسیر به رأی - نزد بعضی از مسلمانان - سوء استفاده می کند تا تفسیر دیگری را - از پیش خود - برای حروف مقطّعه ارائه دهد . تفسیر زشت و ناچسبی که هیچ یک از عالمان مسلمان و فرزانگانشان آن را نمی پذیرند ؛ زیرا درست است که حروف مقطّعه از سوی پیامبر وضع نشد ، امّا خدای بزرگ آنها را وضع کرد و این حروف در قرآن آمد و پیامبر صلی الله علیه و آله در نمازش آنها را می خواند . نیز این حروف - به هیچ اختلافی - در مصحف های همه صحابه وجود داشت .

یکی از خاورشناسان به نام «لُث»(1) سخن «نُلدکه» را نقد می کند و بر ادّعای وی می تازد و آن را برساخته خودش می داند .

آری ، اهل سنّت با این تفسیر (و تفسیرهای دیگر) می خواهند بگویند که قرآن در عصرهای پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله جمع آوری شد و صحابه این حروف را در قرآن نهادند .

این امر ، راز بیم پیامبر را از تفسیر به رأی (و اینکه این کار دین را ویران می سازد) روشن می سازد .

باری ، نگرش مکتب اهل بیت علیهم السلام درباره جمع قرآن ، دیدگاه راست و درست است و از نگرش مکتب خلفا ؛ عقلا نی تر و منطقی تر می باشد .

آیة اللّه خویی رحمه الله برای این مسئله ، مثالِ واقعی از زندگی روزمره را می آورد و از رهگذر آن ، ضعف نگرش اهل سنّت را تبیین می کند و می نگارد :

هرگاه متصدّی جمع قرآن ، شخص غیر معلوم باشد ، عادت اقتضا دارد که چیزهایی از دستش برود ؛ چنان که در کسانی که عهده دار

ص:148

گردآوری اشعار پراکنده یک شاعر (یا چند شاعر) می شوند ، این امر نمایان است .

این حکم ، به مقتضای عادت ، یک حکم قطعی است و یا دست کم [ با این شیوه ] احتمال وقوع تحریف هست ؛ چراکه احتمال دارد بر بعضی از آیاتی که از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده شد ، دو شاهد فراهم نیاید . از این رو ، اطمینانی به عدم کاستی در قرآن باقی نمی ماند .(1)

ص:149

ص:150

جمع آوری شد و نوشته و مرتّب گردید(1) و ادّعای جمع قرآن ، دو دهه بعد از رحلت پیامبر و در زمان فتنه (آن گونه که اهل سنّت می گویند) خطای آشکاری است و از این رهگذر ، بر قرآن اشکال وارد می آید و گوشه و کنایه زدن به پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام و بزرگان صحابه (مانند : ابن مسعود ، اُبَیّ بن کعب ، مُعاذ بن جبل و دیگر صحابه برجسته ای که قرآن را در روزگار پیامبر گرد آوردند) و فرو کاستن شأن و منزلت آنها میدان می یابد .

تا آنجا که از عُمَر (بر پایه روایت بخاری از ابن عبّاس) نقل شده است که درباره اُبَیّ ، گفت :

قاری ترین ما اُبَیّ است ! ما گویش او را وامی نهیم .(2)

در روایت دیگری آمده است که عُمَر گفت :

در منسوخ خوانی ، قاری ترین ما اُبَیّ است .(3)

بر اساس این سخن ، با اینکه عُمَر اعتراف می کند که اُبَیّ قاری ترین امّت است (و قرائتش را بی واسطه از پیامبر آموخت) آگاهانه و به عمد ، قرائت اُبَیّ را کنار می گذارد .

این کلام عُمَر ، یعنی چه ؟ مخالفتِ آشکار وی با پیامبر [ با این سخن ] چه توجیهی دارد ؟

نیز عثمان از شأن ابن مسعود کاست و هیچ اختلافی در این مطلب نیست که وی قرائت ابن مسعود را ملاک قرار نداد .

ص:151

شایان توجّه است که مکتب اهل بیت علیهم السلام دیدگاه جمع قرآن را در دورانِ پس از پیامبر صلی الله علیه و آله برنمی تابد و بیان می دارد که پیامبر صلی الله علیه و آله از همان آغاز بعثت ، قرآن را

به اصحاب می آموزاند ؛ « وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ » ؛(1) قرآن را بخش هایی کردیم تا با درنگ بر مردم بخوانی .

در این رویکرد ، پیامبر صلی الله علیه و آله گروهی از اصحاب را برای تعلیم قرائتِ قرآن به مسلمانان تعیین کرد و خود پیامبر بر کتابتِ قرآن و ترتیبِ آیات آن اشراف داشت ، لیکن جمع نهایی و یک شکل سازی آن را به امام علی علیه السلام وانهاد .

دستاورد روایت ها و احادیث مکتب خلفا ، کسانی مانند بلاشر و دیگران را واداشت که به پیامبر صلی الله علیه و آله گوشه زنند و بر آن حضرت و بر رسالتش جسارت ورزند و بگویند که آن حضرت - در آغاز بعثت - نمی دانست که از جانب خدا مبعوث است و رسالتش جامعه را دگرگون می سازد . وی در پی ارتباط با یهود ، این را فهمید و دریافت که باید شریعت خویش را تدوین کند و قرآن را بنگارد .

وی می افزاید :

اختلاف در شمار کاتبان وحی ، مهم ترین دلیل بر نادرستی کتابت قرآن در عهد محمّد است . طرح وجود کاتبان وحی ، برای پشتیبانی از دیدگاه کتابت قرآن در عهد وی ، سامان دهی شد .

نیز کتابت در عصر محمّد سودمند نبود ؛ زیرا بسیاری از مردم عرب ، خواندن و نوشتن نمی دانستند تا از آن بهره ببرند (به عکس حفظ) .

همچنین تنگدستی از مهم ترین سبب های عدم جمع قرآن در دوران آن

ص:152

حضرت است . اینکه گفته اند : «رسول خدا ، قرآن را نظم و ترتیب داد» درست نمی باشد .(1)

گرچه یکایک این عبارت های «بلاشری» باطل است و ما در بعضی از آثارمان به آنها پاسخ داده ایم و جواب دیگری در همین کتاب خواهد آمد ، لیکن مهم این است که بسیاری از جمله های وی به روایات اهل سنّت مستند است و این امر ، انسان را می جِزاند . کسانی چون سلمان رشدی ، از همین روایت ها سوء استفاده کردند و آنها را پایه استدلالشان قرار دادند .

باری ، عملکرد خلفا به «جان گیل کرایس» و دیگر خاور شناسان میدان داد که بگویند :

هدف حقیقی عملکرد خلفا این بود که سلطه سیاسی قاریان را در شهرهایی پایان دهد که عثمان وجهه سیاسی اش را (به خاطر سیاستی که در پیش گرفت) در آنها از دست داد ؛ زیرا (به جای صحابیان وفادار به پیامبر در طول زندگی شان) خویشاوندانش را - که از بنی امیّه بودند و دشمنان محمّد به شمار می آمدند - بر کارها گمارد .(2)

بنابراین ، دامن زدن خلفای سه گانه و پیروان آنها به دیدگاه جمع قرآن پس از پیامبر صلی الله علیه و آله و این ادّعا که قرآن در عهد پیامبر نگارش نیافت ، مجال گسترده ای را برای کسانی فراهم آورد که می خواهند در حجیّت قرآن شک برانگیزند .

مسئله شایان تأکید در اینجا پریشان گویی و شیوه نااستوار عالمان مکتب خلفاست :

ص:153

آنان از سویی - در کتاب های حدیثی و درایی و رجالی و فقهی شان - به لزوم احتیاط و پرهیز از احادیثی که دوران فتنه(1) بروز یافت ، گرایش دارند و عمل به این احادیث را بی پیرایش و وارسی ، جایز نمی دانند .

از دیگر سو ، می گویند قرآن در زمان فتنه گردآوری شد .

می پرسیم : با این رویکرد ، چگونه می توان قرآنی را پذیرفت که در ایّام فتنه جمع آوری گردید ؟!

عالمان اهل سنّت (با توجّه به تعاملی که با اخبار دوران فتنه دارند) باید این سؤال را پاسخ دهند و [ این دو گانگی را ] حل کنند .

ص:154

امام علی علیه السلام آشکارا از نقش راویان در شعله ور سازی اختلاف قرائت ها ، پرده برمی دارد آنجا که می فرماید : «دروغ بافتند ! قرآن یکی است ، از نزد خدای یگانه نازل شد ، اختلاف از سوی راویان پدید آمد» .(1)

مانند این سخن از امام صادق علیه السلام حکایت شده است که فرمود :

أَصحاب العَربیّة یُحَرّفُونَ الکَلِمَ عن مَواضِعه ؛(2)

عربی دان ها ، سخن را جا به جا می کنند .

این موضوع را در پایان کتاب روشن خواهیم ساخت .(3)

بعید نمی نماید که این نهی امام علی علیه السلام (که درباره عدم استدلال به قرآن در گفت و گو با خوارج است ، چراکه قرآن وجوه گوناگونی دارد) بدین معناست که در قرآن تفسیرهای متعدّدی هست ، هر فرقه ای - حتّی فرقه های باطل - از قرآن دلیل می آورند .

در جایز نبودن چند گویش در قرآن و اختلاف در آن (و لزوم پیروی از آنچه میان مسلمانان مشهور است) از پیامبر صلی الله علیه و آلهروایت شده است که فرمود :

لَو أَنَّ النّاسَ قَرَؤُوا القرآنَ کما أَنْزَلَ اللّه ُ ما اخْتَلَفَ اثنان ؛(4)

اگر مردم قرآن را آن گونه که خدا نازل فرمود ، می خواندند [ هیچ کدامشان ، حتّی ] دو نفر در آن اختلاف نمی کردند .

یعنی اگر مردم مقصود واقعی قرآن را - که خدا بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل کرد -

ص:155

درمی یافتند و به آنچه میان مسلمانان ثابت است ، چنگ می آویختند ، دو نفر هم دچار اختلاف نمی شدند .

این روایت ، گویای آن است که اختلاف از جانب خدا و پیامبر نمی باشد ، بلکه از سوی راویانی پدید آمد که قرآن را به شیوه های مختلف خواندند و به شکل های گوناگون - در دوران پس از پیامبر صلی الله علیه و آله - تفسیر کردند .

کسی که به جای « أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاءَ »(1) یقین دارد که قرائت این آیه «أو لَمَسْتُم النّساء» است ، معنای دیگری از آن می فهمد ؛ زیرا «ملاسمه» به معنای عمل زناشویی می باشد و «لمس» به معنای تماسِ دست است .

در قرائتِ «حَتَّی یطَّهَّرْن» به جای « حتّی یَطْهُرْنَ »(2) نیز اختلاف معنا آشکار است . در شیوه نخست ، ارتباط جنسی با همسر جز پس از غُسلِ حیض جایز نمی باشد و در قرائتِ دیگر ، شوهر می تواند با همسرش پس از بند آمدن خون حیض (و پیش از غسل) عمل زناشویی انجام دهد .

نیز بعید به نظر نمی رسد که همین تحریف معنوی ، راز سخن پیامبر صلی الله علیه و آله باشد که به امام علی علیه السلام فرمود : تو برای تأویل قرآن با مردم می ستیزی ، چنان که من برای تنزیل آن جنگیدم .(3)

این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله بدان معناست که جنگ امام علی علیه السلام در دفاع از قرآنی است که از پیامبر صلی الله علیه و آله آموخت و در راستای پاسداری از مفاد وحیی است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و آن حضرت آن را فراگرفت .

به همین خاطر می بینیم که امام علی علیه السلام درباره قرآنی که گرد آورد ، می فرماید :

ص:156

وَلَقَد أَحْضَرُوا الکتابَ کَمَلاً مُشْتَمِلاً عَلَی التَّنْزیل وَالتَّأْویل ؛(1)

کتاب کاملی را در دسترس دارند که تنزیل و تأویل را در بر دارد .

خدای سبحان بیان می دارد که در میان امّت ، کسانی اند که تأویل و تفسیر قرآن را درمی یابند و باید به آنها رجوع کرد ؛ زیرا «محکم» یعنی آنچه بر امّت مشتبه نمی شود و همگان آن را می دانند . اشتباه ، بیشتر از ناحیه آیات متشابه پیش می آید و تنها شخص معصوم می تواند آن را روشن سازد .

باری ، روایات ، به وجود کسانی - در میان مردم - اشاره دارد که تأویل آیات متشابه را می دانند . اینان راسخان در علم اند . پیامبر صلی الله علیه و آله برای ابن عبّاس دعا کرد که خدا او را در دین فقیه گرداند(2) و حکمت(3) و تأویل(4) قرآن را به وی بیاموزاند.

از امام صادق

علیه السلام روایت شده است که فرمود :

نَحْنُ الرَّاسِخُونَ فی العلم ، وَنَحْنُ نَعْلَمُ تَأْویلَه ؛(5)

ژرف اندیشان ، ما خاندانیم و ماییم که تأویل قرآن را می دانیم .

علیّ بن ابراهیم و محمّد بن مسعود عیّاشی ، در تفسیرشان از بُرَید بن معاویه ، از امام باقر علیه السلام روایت می کنند که فرمود :

برترین راسخان در علم ، پیامبر است . خدا همه تنزیل و تأویلی را که نازل فرمود ، به او یاد داد (خدا چیزی را بر پیامبر نازل نکرد که تأویل آن را به وی نیاموزاند) و اَوصیای بعد از پیامبر ، همه آنها را می دانند .(6)

ص:157

آری ، امامان اهل بیت علیهم السلام شیعیان را از تفسیر به رأی بیم دادند و قواعدی برایشان ترسیم کردند که آنان را از انحراف مصون می دارد و حقایق فراوانی را به آنها آموختند ؛ اینکه :

قرآن را به طور کامل ، جز معصوم علیه السلام نمی فهمد .(1)

قرآن را درنمی یابد مگر کسانی که مخاطب آن اند .(2)

معصومان علیهم السلام همان راسخان در علم اند .(3)

معصومان علیهم السلام اهل علم قرآن اند .(4)

معصومان علیهم السلام گنجه داران علم الهی اند .(5)

و مانند این عبارات .

این سخنان بدان معنا نیست که ائمّه علیهم السلام به عدم حجیّت ظواهر قرآن معتقدند یا عموم مردم نمی توانند ظاهر قرآن را بفهمند ، گرچه بعضی از اَخباری ها کوشیده اند از این روایات برای عدم حجیّت ظاهر قرآن ، بهره ببرند .

حجیّت ظواهر در قرآن (و دیگر سخنان) یک امر عقلی و شرعی است و بر امکان فهم قرآن از سوی عموم مردم دلالت دارد ؛ چنان که خدا می فرماید :

« کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ » ؛(6) این قرآن ، کتاب مبارکی است ، سویت نازل کردیم تا در آیاتش نیک بیندیشند .

ص:158

« إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ » ؛(1) قرآن را به زبان عربی نازل کردیم تا شاید عقلتان را به کار بندید .

« هذَا بَیَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًی وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ » ؛(2) این قرآن ، برای مردم ، بیان است و برای پرهیزکاران ، هدایت و اندرز .

امامان علیهم السلام می خواستند - برای مردم - بیان دارند که در قرآن رازهایی نهفته است و مفاهیم و نکته ها و اشاراتی وجود دارد که حقیقت آنها را جز کسانی که مخاطبان قرآن اند درنمی یابند و آنان ، همان معصومان علیهم السلام اند .

تأویل و تفسیر قرآن ، با گرایش اهل بدعت و نظرات آنها (به دور از واقع) امکان پذیر است ؛ چراکه قرآن وجوه گوناگونی دارد ، امّا شیعه باید در این کار ، درنگ ورزد و تفسیر صحیح قرآن را از همتای قرآن (عترت پیامبر) بستاند ، نه از دیگران .

نیز اصحاب این مذاهب ، حق ندارند دین را طبق هوایِ نفسشان تفسیر کنند .

بنابراین ، جامع علوم قرآن ، باید معصوم باشد .

ص:159

خدا علمی را به ما آموخت که به اَحَدی غیر از ما آن را یاد نداد ، و فرشتگان و رسولانش را از علمی برخوردار ساخت که ما بدان آگاهیم .(1)

از حَکَم بن عُتَیبه روایت شده است که مردی امام حسین علیه السلام را در «ثَعْلَبیّه» دیدار کرد ، آن حضرت روانه کربلا بود . وی بر حسین علیه السلام درآمد و سلام داد . امام علیه السلام پرسید : از کدام سرزمینی ؟ گفت : اهل کوفه ام . امام علیه السلام فرمود :

ای برادر کوفی ، اگر در مدینه به دیدارم می آمدی ، جای پای جبرئیل را در خانه مان و نزول وی با وحی بر جدّم را نشانت می دادم .

ای برادر کوفی ، آیا می شود سرچشمه علمِ مردم ما باشیم و خودمان چیزی ندانیم ؟! این کار ناشدنی است .(2)

از ابو صَبَّاح روایت شده است که گفت : به خدا سوگند ، جعفر بن محمّد برایم فرمود :

خدا تنزیل و تأویل [ قرآن ] را به پیامبرش آموخت و پیامبر آن را به علی یاد داد .(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله معصوم اوّل در اسلام است . آن حضرت ، همه علمش را به وصیّ خود امام علی علیه السلام آموزاند . علی علیه السلام آنچه را پیامبر صلی الله علیه و آله در تنزیل و تأویل و تفسیر قرآن فرمود ، نوشت ،(4) سپس آن نوشته ها را نزد امامان از نسل خود

ص:160

سپرد . آن کتاب ، هم اکنون نزد قائم آل محمّد علیه السلام موجود است .(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله در سخن زیر به این کار تصریح دارد :

إنَّ اللّه َ أَنْزَلَ عَلَیَّ القُرآنَ وَهُوَ الَّذی مَن خالَفَهُ ضَلَّ وَمَنِ ابْتَغَی عِلْمَه عند غَیر عَلیّ هَلَکَ ؛(2)

خدا قرآن را بر من نازل فرمود . قرآن کتابی است که هرکس با آن مخالفت ورزد ، گمراه می شود و هرکه علم را نزد غیر علی بجوید ، هلاک می گردد .

در روایت دیگری از معصوم علیه السلام نقل شده است که :

مردم باید قرآن را آن گونه که نازل شد بخوانند و هرگاه تفسیر آن را خواستند ، پیش ما بیایند و هدایت جویند .(3)

از سوی دیگر ، صحابه ، چیز دیگری را روایت می کنند .

بعضی از معاصران پیامبر صلی الله علیه و آله عمق نصّ قرآن یا بعضی از لغات آن را درنمی یافتند . اینان از جهتی به وحی و کسب علوم وحیانی اهمیّت نمی دادند و از دیگر سو ، نمی خواستند ناتوانی علمی شان آشکار شود . از این رو ، آن گونه که خود می خواستند به قرآن استدلال می کردند و به فهمی دور از واقع دست می یافتند .

همین امر برای آنها و پیروانشان ، مشکل جهل و سر در گمی را رقم زد و درِ یاوه بافی را دو لنگه گشود که باید در جای دیگر به توضیح آن پرداخت .

ص:161

ص:162

خرما) یا « طَعَامُ الأَثِیمِ »(1) (خوراک گناهکاران) به «طعام الیتیم» (غذای یتیمان) یا « کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ »(2) (مانند پشم زده شده) به «کالصوف المنفوش» و نظیر این موارد .

ابوبکر و عُمَر با اعتراف به گوناگونی قرائت ها در مصحف هاشان ، خواستند با این مشکل مقابله کنند ، لیکن سختی قانع کردنِ مسلمانان به این امر ، آن دو را - در دوران خویش - از امضای مصحفشان و همگانی سازی آن ، ناکام ساخت .

بلکه در برابر تصحیح ابوبکر و عُمَر و قرائت آن دو ، مخالفت عملی از سوی امّت آشکار شد و به خواستِ آن دو در وارد کردنِ آیاتی در قرآن ، تن ندادند ؛ مانند : «وجائت سکرة الحقّ بالموت»(3) (با آمدن مرگ ، بیهوشی گریز ناپذیر ، فرا رسید)(4) و آیه سنگسار پیرمرد و پیرزن .

امّت - فقط به آنچه در روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله آموختند ، پای فشردند .

همین امر ، عثمان را واداشت که به آنچه نزد امّت تواتر دارد بازگردد و از قصد خویش دست کشد . وی به خواست اُمّت تن داد و به آنچه همگان پذیرفته اند گردن نهاد . از این رو ، آنچه را که مشهور بود و همه آن را باور داشتند ، گرد آورد و به آنچه در گذشته ابوبکر و عُمَر گرد آوردند ، بسنده نکرد .

عثمان کوشید قرآنش به نگارش درآید و موارد اختلافی میان مسلمانان ، به شکلی در آن جمع گردد که همه را خوشایند افتد .

ص:163

به همین خاطر ، در قرآنِ کنونی ، قرائت های نامشهور را نمی بینیم ، هرچند کسانی از آنها دفاع کنند .

در قرآن امروزین ، موارد زیر وجود ندارد :

«غیر المغضوب علیهم وغیر الضالّین» که عُمَر آن را می خواند .(1)

«آیه رجم «الشیخ والشیخة» (هر گاه پیرمرد و پیرزن زنا کنند ...) عُمَر به زیادت این آیه در قرآن ، فرا می خواند .(2)

«إذا کنّا عظاماً ناخره»(3) (وقتی استخوانی پوسیده شدیم) به جای « نَخِرَة » .(4)

ص:164

این قرائت ، از عُمَر ،(1) ابن عُمَر ،(2) ابن زُبیر ،(3) و دیگران حکایت شده است .

«حَیّ القیّام»(4) به جای « الْحَیُّ القَیُّومُ » ؛(5) زنده به پا دارنده .

«فامضوا إلی ذکر اللّه»(6) به جای « فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ » ؛(7) سوی ذکر خدا بشتابید .

«فأخذتهم الصعقة»(8) به جای « فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ » ؛(9) آنان را صاعقه (برق آسمان) گرفت .

و مانند این موارد که در قرائتِ عُمَر به چشم می خورد .(10)

در مقابل وجود « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » را در آغاز سوره های قرآن می بینیم و این را ابوبکر و عُمَر و عثمان ، برنمی تافتند .

ص:165

مکتب خلفا از سویی به حجیّتِ قرآن با بیّنه و شهود قائل اند و از دیگر سو ، تواتر قرائت های هفت گانه را - تا پیامبر - بیان می دارند و این سخن را از سُبْکی نقل می کنند .(1)

یکی از آنان با افراط گری در این راستا پنداشته است که در قرائت های هفت گانه تواتر لازم نیست .

این دیدگاه به مُفتی اندلسی «ابو سعید ، فَرَج بن لُبّ»(2) نسبت داده شده است .(3)

شایان تأکید است که این سخن ، مبالغه در قرائت های هفت گانه (یا دهگانه) و ستم به قرآن است ؛ زیرا وارد ساختنِ قرائت های سهوی به عنوان قرائت های صحیح شرعی در قرآن با قرائت قرآن به هر شکل ممکن (به شرط آنکه آیه عذاب ، آیه رحمت نگردد) کاری باطل است .

این موضع دو گانه آنان (از سویی پذیرش دیدگاه اختلاف قرائت ها و گوناگونی آنها و از دیگر سو(4) - همزمان با این اندیشه - برافراشتن شعار یکپارچگی قرآن ها) به چه معناست ؟!

ص:166

باری ، کاستن از شأن قرآن و اهتمام به تواتر قرائت ها ، سپس تشریع اختلاف میان مسلمانان ، ضربه ای [ ویرانگر ] بر پیکر دین است .

آیة اللّه خویی در البیان عدم تواتر قرائت های دهگانه را ثابت می کند و برخورد میان [ مبانی ] دو مکتب را در مسئله جمع قرآن ، روشن می سازد(1) .(2)

ص:167

ص:168

سال

- می فرماید : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(1) هرگاه ما آن را قرائت کردیم ، [ بدان که قرآن بودن آن الفاظ حتمی است ، پس تو هم ] آن خواندن را پیروی کن .

نیز بخردانه نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله تنها به قرائت سوره های سال های پیشین ، بسنده کند ، بلکه وظیفه داشت سوره های جدید را برای مردم بخواند تا با آنها آشنا شوند .

پیامبر صلی الله علیه و آله به قرائت سوره های کوتاه مکّی (مانند : عمّ ، واقعه ، یس و ...) در نمازش اکتفا نمی کرد ، بلکه سوره های طولانی مدنی را (مانند : بقره ، آل عمران ، نساء) نیز می خواند .(2)

روش نادرست مکتب خلفا (از روی قصد یا ناخودآگاه) نزدیک بود سببِ تحریف قرآن شود ؛ زیرا خطّ مشی آنها راه را برای خدشه در قرآن آماده می ساخت ، لیکن خدا کتابش را از طریق قرائت با مکث پیامبر صلی الله علیه و آله برای اُمّت ، حفظ کرد .

روشن است که دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام با ادلّه سازگارتر می افتد و به عقل و منطق و صواب نزدیک تر است .

سخن ابوبکر و عُمَر ، به وجود زیادت در قرآن رهنمون بود یا این پندار را به ذهن می آورد که جمع آن دو از جمع دیگران متمایز است ؛ زیرا به آیات و سوره هایی پی بردند که دیگر مسلمانان از آنها خبر نداشتند .

عُمَر ، نام بعضی از آنها را آشکارا بر زبان می آورد ؛ مانند :

ص:169

سوره «حَفْد» و «خَلْع» .

قرائتِ آیه « وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأَنْصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ »(1) (و مُهاجران نخست و انصار و کسانی که به نیکی ایشان را پیرویدند) بدون «واو» و با مرفوع خواندن واژه «انصار» .(2)

آیه « فِی جَنَّاتٍ یَتَسَاءَلُونَ * عَنِ الْمُجْرِمِینَ * مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ »(3) (اصحاب یمین [ دست راستی ها ] در بهشت هایی به سر می برند، از مجرمان می پرسند: چه کاری شما را به دوزخ کشاند ؟) را این گونه می خواند «یا فلان ، ما سلککم فی سَقَر»(4) (فلا نی ، شما را چه چیز به دوزخ سوق داد) .

آیه « وَإِن کَانَ مَکْرُهُمْ لِتَزُولَ مِنْهُ الْجِبَالُ »(5) (هرچند [ چنان نیرنگ که ] از نیرنگ آنها کوه ها فرو پاشد) را این گونه قرائت می کرد : «وإن کاد ...»(6) نزدیک است از مکر آنها کوه ها از جا کنده شود ؛ یعنی به جای « وَإِن کَانَ » می خواند : «وإن کاد» .

و مانند این موارد .

ص:170

این فهم و این قرائت ها را مسلمانان برنگرفتند ، هرچند منبع آن خلیفه دوّم باشد ؛ زیرا این فهم و قرائت ، با آنچه مشهور بود و مسلمانان از پیامبر صلی الله علیه و آله سراغ داشتند و برایشان نقل می شد ، مخالفت داشت ، بلکه نقل این گونه روایت ها برای متن قرآن ، خطرناک می نمود .

آری ، آنان می خواستند فضیلت جمع قرآن را از علی علیه السلام بستانند و به دیگران بخشند ، هرچند این کار قرآن را در معرض بازخواست قرار دهد یا از شأن آن بکاهد و به حجیّت قرآن آسیب زند .

دیدگاه حجیّت قرآن با بیّنه و شاهد با اندیشه حجیّت آن به تواتر ، سازگار نمی افتد . اینکه قائل شویم قرآن به دست معصوم علیه السلام (وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله) گردآوری شد ، اَوْلی است از جمع آن به دست غیر معصوم . جمع قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله بهتر است از ا ینکه بگوییم دو دهه بعد از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله - و دُرست در زمان فتنه - قرآن گردآوری شد .

اگر مسلمان خواستار حجیّتِ تام و کامل قرآن است ، باید به نگرش مکتب اهل بیت علیهم السلام تن دهد و از دیدگاه مشهور در مکتب خلفا بپرهیزد ؛ زیرا این نظریّه ، پیامدهای فاسدی در پی دارد و قُدسیّتِ پیامبر صلی الله علیه و آله و قداستِ قرآن را لکّه دار می سازد .

باری ، مسلمانان به حرف زید بن ثابت (بی چون و چرا) تن ندادند . قرائت های گوناگون - از رهگذر حروف هفت گانه - در عهد عُمَر تشریع شد . بعد از عثمان نیز قرائت ها فراوان گشت تا آنجا که علما از میان آنها 7 یا 10 یا 14 قرائت را برگزیدند .

طرح چنین افکار ناشایستی امامان اهل بیت علیهم السلام و برگزیدگان صحابه را برانگیخت که به تصحیح یا تکذیب آنها بپردازند .

گرایش به این اقوال ، دشمنان دین را جری می سازد که به ساحت قرآن

ص:171

(ثقل اکبر و کتاب اصلی قانون گذاری اسلام) بتازند .

جست و خیزهای مکتب خلفا ناکام ماند و قرآن ، به لطف و فضل خدا و با عنایت پیامبر صلی الله علیه و آله که قرآن را با درنگ بر امّت می خواند و با تلاش های اهل بیت علیهم السلام (علی رغم همه زد و بندها و نقشه های سیاسی غلط انداز) مصون و محفوظ ماند .

مصحف های صحابه در آن زمان وجود داشتند و به خاطر ادامه نزول وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله ناقص به شمار می آمدند ، لیکن در وقت و زمان خویش کامل بودند . صحابه آن سوره ها را حفظ می کردند و در نمازهاشان می خواندند تا آنجا که سینه هاشان ، انجیل های آنها شد .(1)

باید قرآن - در آن زمان - نزد مسلمانان مشهور و معروف می گشت ؛ چراکه همچون فرزند و خانه و کاشانه شان (یا بیشتر از فرزند و زن) با آن آشنایی داشتند .

علی علیه السلام طبق قرآنی که پشت بستر پیامبر صلی الله علیه و آله محفوظ ماند با وصیّتِ پیامبر به جمع قرآن پرداخت .(2)

ص:172

قرآن موجود ، هیچ مسلمانی (سنّی ، شیعه ، ناصبی ، رافضی ، اَباضی ،(1) علوی ، وهّابی ، حلولی(2)) با دیگری اختلاف ندارد .

به روایاتی که در زیادتِ این قرآن(3) یا در نقصانِ آن(4) شک می افکند ، اعتنا نمی شود . این اخبار ، شایان اعتماد نیست و از سوی «حشویّه» نقل شده اند و نزد شیعه و سنّی متروک اند .

تلاش ها برای زیادت و نقصان در قرآن ، کارساز نیفتاد و قرآنی که هم اکنون

ص:173

در دست ما هست ، بر همه مسلمانان حجّت است و به باور نگارنده ، این قرآن همان مصحف پیامبر و با ترتیب آن حضرت می باشد .

سخن اهل سنّت که می گویند این قرآن ، مصحف عثمان و زید است و با اجتهاد عثمان ترتیب یافت ،(1) پذیرفتنی نیست .

اینان می کوشند قرآن موجود را به عثمان نسبت دهند و نقش پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه را - در جمع و ترتیب قرآن - از یاد می برند یا دست کم می گیرند . این کارشان مبالغه و زیاده روی درباره خلفای سه گانه و بالا بردن شأنِ آنها فراتر از شأنِ پیامبر صلی الله علیه و آله است ، در حالی که آن حضرت قرآن را به مسلمان ها می آموزاند و آیاتش را بر ایشان می خواند :

« وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ » ؛(2) پیامبر کتاب و حکمت را یادشان می داد .

« لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ » ؛(3) تا قرآن را با مکث بر مردم بخوانی .

هیچ مسلمانی سخن اهل سنّت را درباره زید ، نمی پسندد ؛ زیرا این رویکرد پیامبر و صحابه را ناچیز می نمایاند . سخن آیة اللّه خویی رحمه الله (که از علمای بزرگ شیعه در زمان ماست) گویای این امر است . وی در دفاع از قرآن و پاسخ از ادّعای وقوع تحریف از سوی ابوبکر و عُمَر ، بیانی دارد که متنِ آن را در زیر می آوریم تا موضعِ عالمان شیعه را نسبت به قرآن دریابیم .

ص:174

ص:175

فدا ساختند و از زن و فرزند چشم پوشیدند و مواضعی در پیش گرفتند که تاریخ را روسفید کردند .

با وجود همه اینها ، آیا خردمندی احتمال می دهد که آنان چنان به قرآن بی اعتنا ماندند که از میان مردم رخت بربست تا آنجا که برای اثباتِ آن نیازمند گواهی دو شاهد شدند ؟

آیا این احتمال ، به احتمال زیادت در قرآن شباهت دارد یا مانند احتمال نابودی قرآن است ؟

افزون بر این ، روایات ثَقَلین متظافر(1) می باشد و بر بطلان این احتمال دلالت دارد .

این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که می فرماید : «إنّی تارکٌ فیکم الثَّقَلین کتاب اللّه وعترتی» (دو چیز نفیس در میانتان برجای می گذارم : کتاب خدا و عترتم) هنگامی که بخشی از قرآن در عصر پیامبر از بین رفته باشد ، درست نمی افتد ؛ زیرا در آن صورت ، برجای مانده بعضی از قرآن است ، نه همه آن .

این روایات ، آشکارا دلالت دارند که قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله گردآوری و تدوین شد ؛ زیرا بر مجموعه های پراکنده و بر آنچه در سینه هاست ، لفظِ «کتاب» راست نمی آید .

و اگر بپذیریم مسلمانان در روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله به جمع قرآن اهتمام نداشتند ، چرا با وجود اهتمام شدید پیامبر به قرآن ، خود آن حضرت این کار را نکرد ؟

ص:176

آیا از پیامدهای این غفلت ، خبر نداشت یا به سبب فراهم نبودن وسایل لازم ، نمی توانست قرآن را گرد آورد ؟!

روشن است که همه این احتمال ها باطل می باشد .

و امّا احتمال تحریف ابوبکر و عمر ، در آیاتی که زعامت آن دو و اصحابشان را خدشه دار نمی ساخت ، احتمالِ بعیدی است ؛ زیرا کار بی فایده ای بود . افزون بر

این ، قطعی است که چنین کاری صورت نگرفت .

چگونه می توان وقوع تحریف را از سوی آنها پذیرفت با اینکه خلافت بر سیاست و اظهار اهتمام به دین ، مبتنی بود ؟

چرا یکی از کسانی که از بیعت با آن دو سرباز زدند و در امر خلافت بر ابوبکر برآشفتند (مانند سعد بن عُباده و یارانش) به این امر احتجاج نکردند ؟

چرا امام علی علیه السلام در خطبه شِقشِقیّه یا در دیگر سخنانش (که در آنها بر کسانِ پیش از خود می تاخت) آن را یادآور نشد ؟

این ادّعا که مسلمانان بر آن دو اعتراض کردند ، امّا از ما پوشیده ماند ، ادّعای پوچ است و بطلانِ آن واضح می باشد .

احتمال تحریف عمدی ابوبکر و عُمَر در آیاتی که به زعامتِ آن دو آسیب می زد ، نیز وجود ندارد ؛ چراکه علی علیه السلام و همسرش زهرا علیهاالسلام و دسته ای از اصحاب در امر خلافت ، با ابوبکر و عُمَر مخالفت ورزیدند و به آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدند دلیل آوردند ، شاهدانی از مهاجران و انصار ، بر آن شهادت دادند و به حدیث غدیر (و دیگر آیات) علیه ابوبکر احتجاج کردند .

در کتاب «احتجاج طبرسی» احتجاج دوازده نفر بر ابوبکر در امر خلافت ، بیان شده است . آنان حدیثِ پیامبر را در این باره یادآور شدند .

ص:177

علاّمه مجلسی رحمه الله بابی را باز می کند و در آن احتجاج علی علیه السلام را در امر خلافت می آورد .

اگر در قرآن آیه ای می بود که به زعامت آنان خدشه می زد ، بجا می نمود در مقام احتجاج بیاید و بر آن استشهاد شود .

به ویژه آنکه به باور اهل سنّت ، امر خلافت سال ها پیش از جمع قرآن بود .

در اینکه صحابه در آغاز خلافت و پس از رسیدن خلافت به امام علی علیه السلام چنین آیاتی را یادآور نشدند، دلیل قطعی بر عدم تحریف مذکور به دست می آید.

احتمال تحریف از سوی عثمان از ادّعای نخست دورتر به نظر می آید ؛ زیرا :

1 . اسلام در زمان عثمان به گونه ای انتشار یافت که عثمان (و بزرگ تر از عثمان) نمی توانست در قرآن نقصانی وارد سازد .

2 . اگر تحریف در آیاتی باشد که به امر ولایت بازنمی گشت و به زعامت سلفِ عثمان آسیب نمی زد ، سببی برای این کار وجود نداشت و اگر در آیاتی بود که به این امر بازمی گشت ، عدمِ چنین تحریفی قطعی است ؛ زیرا اگر قرآن چنین چیزی را در بر داشت و میان مردم انتشار می یافت ، خلافت به عثمان نمی رسید .

3 . اگر عثمان تحریف گر قرآن بود ، روشن ترین حجّت و بزرگ ترین عذر برای قتلِ وی ، همین کار به شمار می آمد و کشندگان نیازی نداشتند که به مخالفت او با سیره ابوبکر و عُمَر - در بیت المال مسلمانان - و دیگر چیزها ، احتجاج کنند .

4 . [ اگر عثمان قرآن را تحریف می کرد ] بر امام علی علیه السلام (که بعد از عثمان به خلافت رسید) واجب بود که قرآن را به اصلش بازگرداند و قرآنی را که در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و ابوبکر و عُمَر خوانده می شد ، رواج دهد .

بر آن حضرت در این کار خُرده گرفته نمی شد ، بلکه در راستای هدفش

ص:178

کارآمدتر بود و حجّت او را بر خونْ خواهان عثمان آشکار می ساخت ؛ به ویژه آنکه علی علیه السلام دستور داد تیول هایی را که عثمان به افراد واگذاردْ ، بازگردانند ...

رفتار علی علیه السلام درباره اموال چنین بود ، پیداست که اگر قرآن تحریف می شد آن حضرت چه عملکردی را در پیش می گرفت .

اینکه علی علیه السلام قرآنی را که در آن زمان وجود داشت ، امضا کرد ، دلیلی بر عدم تحریف در آن بود .

وامّا ادّعای تحریف پس از دوره خلفا تا آنجا که ما سراغ داریم هیچ کس ادّعا ندارد که پس از زمان خلفا قرآن تحریف شد جز آنکه یکی از قائلان به تحریف ادّعا کرده است که چون حجّاج به یاری بنی اُمیّه آمد ،(1) آیات فراوانی را که درباره بنی اُمیّه بود از قرآن انداخت و آیاتی را که جزو قرآن نبود در آن افزود و مصحف هایی [ با این رویکرد ] نوشت و به مصر ، شام ، مکّه ، مدینه ، بصر و کوفه ، فرستاد و قرآن موجود ، مطابق این مصحف هاست . حجّاج ، مصحف های دیگر را جمع آوری کرد و از آنها حتّی یک نسخه هم باقی نگذاشت .

این ادّعا ، به هذیان گویی کسانی که در تب می سوزند و به خرافه های دیوانگان و کودکان ، شباهت دارد .

حجّاج یکی از والیان بنی امیّه به شمار می رود . وی کوچک تر از آن بود که بر قرآن عیب گیرد . حجّاج نمی توانست یکی از فروع اسلام را تغییر دهد ، چه رسد به آنکه بتواند اساس دین و شالوده شریعت را دگرگون سازد .

با وجود انتشار قرآن در همه سرزمین های اسلامی (و دیگر جاها) از کجا

ص:179

چنین قدرت و نفوذی برای او (در این گستره) فراهم می آمد ؟!

با اینکه انگیزه های نقل این عمل فراوان بود ، چرا هیچ مُورّخی در تاریخ خود چنین کاری نقل نکرده است و ناقدی در نقدِ آن ، بیانی ندارد ؟!

چرا یکی از مسلمانان در آن زمان آن را باز نمی گوید ؟ چرا مسلمانان پس از دوران حجّاج (و پایان سلطه اش) از نقل این کار چشم پوشیدند ؟

به فرض حجّاج توانسته باشد همه نسخه های قرآن را جمع آوری کند و حتّی یک نسخه را هم در سرزمین های دور از دست ندهد ، آیا وی می توانست قرآن را از سینه مسلمانان و قلب های حافظانِ قرآن (که شمار آنها را در آن زمان جز خدا نمی داند) بزداید ؟!

افزون بر این ، اگر بعضی از آیه های قرآن سیمای بنی اُمیّه را خدشه دار می ساخت ، معاویه (که قدرت و نفوذ بیشتر داشت) پیش از حجّاج ، به حذف آنها دست می یازید و اصحاب علی علیه السلام علیه معاویه به آنها استدلال می کردند ؛ چنان که به دیگر سخنان بر او احتجاج ورزیدند و در کتاب های تاریخ و حدیث و کلام ثبت است .

بدین ترتیب ، روشن شد که مُدّعی تحریف با بداهتِ عقل مخالفت می ورزد . در مَثَل آورده اند : ویژگی هایی را برای شخص باز گوی که شایستگی اش را ندارد . اگرتصدیق کرد، بدان که وی خردمند نیست(1) (پایان سخن آیة اللّه خوئی رحمه الله) .(2)

باری ، قرآن در دسترس ما ، همان قرآن معصوم است . پیامبر صلی الله علیه و آله از جبرئیل علیه السلام آن را ستاند « اقْرَأْ »(3) (بخوان) و این دو معصوم ، آیه ها و سوره های

ص:180

قرآن را در رمضان هر سال ضبط می کردند و پیامبر صلی الله علیه و آله از سوی خدای متعال امر شد قرآن را به مسلمانان تعلیم دهد « وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ »(1) (و کتاب را به آنها بیاموزاند) آن حضرت ، دسته ای از اصحاب را معیّن ساخت که قرآن را برای مردم بخوانند که اسامی بعضی از آنها را آوردیم .

بالاتر از همه اینها ، پیامبر صلی الله علیه و آله تنزیل و تأویل ، ناسخ و منسوخ ، و محکم و متشابه قرآن را به علی علیه السلام آموخت و امام علیه السلام آنها را از دو لب مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله دریافت داشت .(2)

آری ، عثمان کوشید مسلمانان را بر یک قرائت (پس از اختلاف آنها در قرائت قرآن) گرد آوَرَد .(3)

یا می توان گفت : اُمّت ، خلفا را ملزم ساختند که به آنچه مسلمانان در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله اجماع کردند ، بازگردند .

امیرالمؤمنین علیه السلام و فرزندانِ معصوم آن حضرت ، به این قرآن چنگ آویختند و به حکمیّت آن در جنگ صفِّین تن دادند و در احتجاجشان با خلفا و دیگران ، آیاتِ آن را شاهد می آوردند .

اگر این قرآن تحریف شده می بود یا کاستی می داشت ، آنان قرآن تحریف شده یا ناقص را نمی پذیرفتند و برای استدلال حجّت نمی گشت .

آری ، روش نادرست خلفا نزدیک بود امّت را به تحریف قرآن بکشاند ، لیکن اراده خدا (از رهگذر امامان علیهم السلام و اجماع امّت) قرآن را از تحریف مصون داشت .

ص:181

قرآن موجود ، همان قرآن خدا و قرآن محمّد و قرآن علی علیه السلام و قرآن همه صحابه است . از این رو ، درست نیست که گفته شود این قرآن - فقط - قرآن عثمان و قرآن زید بن ثابت (و نه غیر این دو) است .

زیرا صحابه بر آن اجماع دارند و اجماع صحابه بر پایه اجماعی است که مردم از عهد پیامبر صلی الله علیه و آله داشتند و همین قرآن را می خواندند .

سیره ، بر فرا گرفتن همین قرآن جریان یافت و علی رغم همه مشکلات ، در همه دوران ها اعتماد مردم به آن بود .

این قرآن ، قرآنی نیست که عثمان و زید بن ثابت گرد آوردند ، بلکه این دو ، آنچه را میانِ اُمّت تواتر داشت و پذیرفته بودند ، گرد آوردند . البتّه بعد دورانِ سختی که تاریخ قرآن پشت سر نهاد و قرائت های نادری در آن راه یافت .

در این پژوهش درخواهیم یافت که چگونه خلفای سه گانه (و پس از آنها معاویه) از اسامی بزرگان صحابه (مانند اُبَیّ بن کعب) سوء استفاده کردند و به شیوه خاصّی با علی علیه السلام مخالفت ورزیدند .

پایداری این دسته از صحابه در برابر خطّ مشی خلفا ، نگذاشت مُصحف ابوبکر و عُمَر (در دوران آن دو) «مصحفِ امام» شود تا اینکه نوبت عثمان رسید و به تصمیم اُمّت تن داد . مصحف عثمان پذیرفته شد ، چون با مصحف مسلمانان سازگار بود و همانی بود که در عهد پیامبر سراغ داشتند .

مکتب خلافت ، می خواست - به هر شکل ممکن - فضیلتِ جمع قرآن را از امام علی علیه السلام بازستاند (هرچند این کار به خدشه در خود قرآن بینجامد) لیکن اراده خدا میان آنها و خواسته شان حایل شد و قرآن مصون و محفوظ ماند ؛ چنان که خدای متعال می فرماید :

ص:182

« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ » ؛(1) ما قرآن را نازل کردیم و خودمان

پاسدار آنیم .

زیرا مردم قرآن را با تأنی ، شمرده شمرده ، از پیامبر دریافت داشتند و آن حضرت ، در هر فرصتی قرآن را برایشان می خواند و مردم قرائتشان را بر پیامبر عرضه می داشتند و بدین وسیله ، ضبط [ درست ] قرآن را در می یافتند .

باری ، جمع قرآن ، آن گونه که اهل سنّت می گویند ، فضیلتی برای خلفا نمی باشد ، بلکه می توان آن را عیبی برای آنها شمرد ؛ چراکه میدان را برای غرض ورزان و هوس بازان گشودند تا آنچه را از دین نیست به نام قرائت ها (و مانند آن) در دین وارد سازند .

ما قرآن را از اهل بیت علیهم السلام و در رأس آنها از علی علیه السلام می ستانیم (نه از خلفا) حجیّت قرآن برای ما از ناحیه آنهاست ؛ آنان که حجّت خدا بر روی زمین و حافظان دین و مرجع در همه امورند و اگر آنها نبودند ، نقل مکتب خلافت پیرامون حجیّت قرآن ، قانع کننده نبود .

اقرار ائمّه علیهم السلام در عصرهای پسین ، بیانگر حجیّت و مشروعیّت قرآن نزد ماست . دیگران باید حجیّت و مشروعیّت قرآن را با آنچه در دست دارند به اثبات رسانند .

اکنون ، بحث تاریخِ قرآن را با بیانِ مراحل چهارگانه آن پی می گیریم .

ص:183

ص:184

قرآن کریم ، گام های چهارگانه زیر را پشت سر نهاد :

تنزیل

ترتیب

جمع و تألیف

یکدست سازی مصحف ها

ص:185

ص:186

ص:187

ص:188

شد(1) و این کار ، در ماه رمضان ، در شب قدر ، رخ داد . سپس در طول 20 یا 23 سال(2) در تاریخ های معیّنی بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد .

کُلَینی در کافی از حَفص بن غیاث روایت می کند که گفت : از امام صادق علیه السلام درباره این آیه پرسیدم : « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ »(3) (ماه رمضان که در آن قرآن نازل شد) در حالی که میانِ آغاز نزول قرآن و انجامِ آن 20 سال طول کشید !

امام علیه السلام فرمود : همه قرآن ، یکباره ، در ماه رمضان به «بیت المعمور» فرود

آمد ، سپس در طول بیست سال [ به تدریج ] نازل شد .

سپس امام علیه السلام بیان داشت که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : صُحُف ابراهیم ، در شب اوّل ماه رمضان نازل شد و تورات ، در شش شب که از رمضان گذشت فرود آمد و انجیل با سپری شدن سیزده شب از رمضان ، نازل گشت و زبور ، با گذشت هیجده شب از رمضان فرود آمد و قرآن ، در شب بیست و سوّم ماه رمضان نازل شد .(4)

ص:189

از مِقْسَم روایت شده که عَطیَّة بن اَسْوَد از ابن عبّاس سؤال کرد ، گفت : از این آیات خدا در دلم شک افتاد ، می فرماید : « شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ »(1) (ماه رمضان که در آن قرآن نازل شد) و می فرماید : « إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ »(2) (ما قرآن را در شب قدر فرود آوردیم) و می فرماید : « إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ »(3) (قرآن را در شبی فرخنده ، نازل کردیم) در حالی که قرآن در ماه های شوّال ، ذی قعده ، ذی حجّه ، محرّم ، ربیع الأوّل ، نازل گشت !

ابن عبّاس ، گفت : در ماه رمضان و در شب قدر و در شب فرخنده ، همه قرآن - یکباره - فرود آمد ، سپس در زمان های معیّنی از ماه ها و روزها نازل شد .(4)

ابوبکر اَنباری در کتاب الردّ بیان می دارد که خدای متعال همه قرآن را به آسمان دنیا فرود آورد ، سپس در طول بیست سال بر پیامبر صلی الله علیه و آله پَراکند . در رویدادی سوره ای نازل می شد ، در جواب شخصی آیه ای فرود می آمد ، در حالی که جبرئیل و رسول خدا ، جای آن سوره و آیه را می دانستند ...(5)

در قرآن ، آیات فراوانی هست که بر نزول دفعی (و یکباره) قرآن دلالت دارد . آیات زیر ، از آنهاست :

« إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ » ؛(6) ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم .

ص:190

« وَهذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ » ؛(1) این کتاب را که نازل کردیم ، کتاب مبارکی است ، کتاب های پیش از خود را راست می انگارد .

« إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ » ؛(2) ما قرآن را در شبی خجسته فرود

آوردیم ، به راستی که ما بیم دهنده ایم .

« وَبِالْحَقِّ أَنزَلْنَاهُ وَبالْحَقِّ نَزَلَ وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلاَّ مُبَشِّراً وَنَذِیراً » ؛(3) قرآن را به حق نازل کردیم و قرآن به حق نازل شد و تو را جز برای امید و بیم نفرستادیم .

« شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً للنَّاسِ » ؛(4) ماه رمضان که در آن قرآن نازل شد [ قرآنی که ] برای مردم مایه هدایت است .

« وَإِنَّهُ لَتَنزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِینُ * عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ

الْمُنذِرِینَ » ؛(5) قرآن ، نازل شده از سوی پروردگار جهانیان است . روح الأمین آن را بر قلبت فرود آورد تا از بیم دهندگان باشی .

مانند این آیات ، در قرآن ، فراوان است .

می توانیم این مرحله از فرود قرآن را مرحله جمع (نزول کُلّی) قرآن بنامیم .(6)

ص:191

این نزول را گاه نزول الهامی - در مقابل نزول بیانی - نامیده اند .(1)

این نزول ، دو بار تکرار شد : یک دفعه قرآن به «بیت المعمور» فرود آمد و بار دیگر بر سینه پیامبر صلی الله علیه و آله چراکه می فرماید: « نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِینُ * عَلَی قَلْبِکَ » ؛(2) روح الأمین قرآن را بر قلبت نازل کرد .

فخر رازی ، سخن دیگری دارد و آن این است که : قرآن در 20 یا 23 یا 25 شبِ قدر ، به آسمان دنیا نازل شد . در هریک از این شب های قدر ، آنچه را خدا نزولش را در همه سال مُقَدَّر می ساخت ، وجود داشت . سپس در طول سال در زمان های معیّنی آن را نازل می کرد .

وی می افزاید : احتمال می رود در هر شب قدری ، خدا آنچه را مردم تا شب قدر دیگر نیاز داشتند از «لوح محفوظ» به آسمان دنیا فرود می آوَرْد .(3)

شَعْبی ، دیدگاه سوّمی در اینجا دارد ، و آن این است که : خدا نزول قرآن را در شب قدر آغازید ، آن گاه در زمان های مختلف - تاریخ مند - این کار را ادامه داد .(4)

اقوال دیگری نیز هست که برای پرهیز از درازگویی ، آنها را نمی آوریم .

ص:192

سازگار با نیازها ، رویدادها و زمینه ها ، قرآن نازل می شد ؛(1) زیرا خدای بزرگ ، همه قرآن را - یکباره - به آسمان دنیا نازل کرد ، سپس ، سوره سوره ، در زمان های معیّنی آن را بر پیامبر فرود آورد ؛ چنان که در سوره اَنعام (و مانند آن) می نگریم که خدا آن را یکباره یا آیه آیه یا پنج آیه (یا بیشتر و کمتر از آن) نازل فرمود .

طَیِّبی می گوید :

قرآن ، نخست ، یکجا از «لوح محفوظ» به آسمان دنیا نازل شد ، آن گاه بر حسب مصالح ، نزولش پراکنده شد . سپس همان گونه که در لوح محفوظ ثبت بود ، در مصحف ها نوشته شد و سامان یافت .(2)

از آموزه هایی که بر نزول تدریجی قرآن دلالت دارند ، آیات زیرند :

« لاَ تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ » ؛(3) زبانت را به قرآن نجنبان که پیش از موعد آن را بخوانی ! جمع و قرائتِ قرآن ، بر عهده ماست .

« وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ » ؛(4) گنجینه همه چیزها نزد ماست و ما جز به اندازه معلوم آن را فرود نمی آوریم .

« وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلاً » ؛(5) قرآن را پراکنده

ص:193

ساختیم تا با درنگ بر مردم بخوانی و شیوه ویژه ای را در فرود آوردن آن ، در پیش گرفتیم .

« الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ » ؛(1) الر ، قرآن ، کتابی است که آیاتش استوار شد ، سپس از نزد حکیم آگاه ، تفصیل یافت [ و جزئیّات آن بیان شد ] .

« وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِیلاً * وَلاَ یَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیراً » ؛(2) کافران می گویند : چرا قرآن یکجا نازل نگشت ؟ این چنین [ به تدریج ] آن را نازل می کنیم تا دلت را به آن مطمئن سازیم و ما آن را به آهستگی می خوانیم . هیچ مَثَلی را برایت نمی آورند مگر اینکه ما مَثَل حق [ و راست ] را با تفسیری زیباتر ، برایت می آوریم .

« وَلاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُل رَبِّ زِدْنِی عِلْماً » ؛(3) پیش از آنکه وحی قرآن سویت پایان پذیرد ، به خواندنِ آن شتاب مکن و بگو : پروردگارا ، بر دانشم بیفزا .

« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنزِیلاً » ؛(4) ما قرآن را با شیوه تدریجی خاصّی بر تو فرود می آوریم .

اینکه خدا می فرماید : «پیش از پایان وحی قرآن - بر تو - به خواندنِ آن پیشدستی مکن ، بگو : پروردگارا ، بر دانشم بیفزا»(5) و می فرماید : «پیش از موعد ،

ص:194

قرآن را بر زبان میاور ، جمع و خواندنِ قرآن بر عهده ماست»(1) رهنمون است به علم پیشین پیامبر صلی الله علیه و آله به قرآن [ و آگاهی به همه آن ] زیرا خدا آن حضرت را از عجله به قرائت قرآن ، پیش از آنکه وحی و امضای آن از سوی خدا تثبیت شود (و به وسیله فرشته وحی قرآن بودنش بر زبان آید)(2) بازداشت .

باید پیامبر صلی الله علیه و آله صبور و بُردبار می ماند و امر خدا را انتظار می کشید تا بر حسب مصلحت ، در وقت نیاز ، خدا آن را برای مسلمانان بیان دارد(3) : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(4) هر وقت ما خواندیم ، آن قرائت را پیروی کن .

این نزول را ، نزولِ اِقرائی (بیانی) نامند ، در برابر نزول ایحایی (الهامی) که در شب قدر ، پیشی گرفت .

ص:195

« وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْلاَ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَکَ » ؛(1) کسانی که کفر ورزیدند ، گویند : چرا قرآن ، یکجا بر او نازل نشد ؟! ما این گونه [ وبه آهستگی ودر طول رسالت ] قرآن را فرود می آوریم تا دلت را بدان استوار گردانیم .

« نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِینُ * عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنذِرِینَ » ؛(2) روح الأمین قرآن را بر قلبت فرود آورد تا از بیم دهندگان باشی .

ص:196

« وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً » ؛(1) از میوه های نخل ها و تاک ها [ خرما و انگور ] شراب می سازید .

دوّم : سپس فرمود :

« یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِن نَفْعِهِمَا » ؛(2) درباره شراب و قمار از تو می پرسند ، بگو : گناهشان زیاد است و منافعی برای مردم دارد ؛ و گناه آن دو ، بیش از سودشان است .

سوّم : [ پس از آن ] خدای متعال فرمود :

« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَقْرَبُوا الصَّلاَةَ وَأَنْتُمْ سُکَارَی حَتَّی تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ » ؛(3) ای کسانی که ایمان آوردید ، در حال مستی نماز نخوانید تا بدانید چه می گویید .

چهارم : [ و سرانجام ] فرمود :

« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنْصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ » ؛(4) ای ایمان آورندگان، به راستی که شراب وقمار وذبح برای بت ها وتیرهای بخت آزمایی ، کاری پلید و عملی شیطانی است ، از آن دوری گزینید تا رستگار شوید .

همانا شیطان با شراب و قمار ، می خواهد میان شما دشمنی و کینه بیفکند و از ذکر خدا و نماز ، بازتان دارد ! آیا از این کار دست نمی کشید ؟!

ص:197

مؤیّد این سخن که لازم بود مسلمانان احکام قرآن را اندک اندک فرا گیرند (و باید نزول تاریخی با نزول دفعی از لوح محفوظ هماهنگ می شد) این است که می بینیم قرآن از سوی خدا طبق نزول زمانی تألیف نیافت ، بلکه ترتیب قرآن و سامانِ آن ، بر پایه نزول دفعی ، سازگار با رویدادها و مقتضیاتی است که ما نمی دانیم .

بدین ترتیب ، تلاوتِ قرآن از ترتیب نزولِ آن متفاوت است(1) و در بحث های آینده خواهیم دانست که فایده مورد انتظار از نزول تدریجی(2) (افزون بر اطمینان قلب پیامبر صلی الله علیه و آله) صیانت قرآن از تحریف بود و این کار با قرائت با مکث قرآن برای مردم صورت می گرفت .

ص:198

ص:199

ص:200

ص:201

ترتیب قرآن

پژوهشگران در ترتیبِ سوره ها و آیه ها اختلاف دارند که آیا همه اینها توقیفی است یا اینکه ترتیب آیات سوره ها از ترتیب خود سوره ها متفاوت می باشد ؛ ترتیب آیات توقیفی است و در ترتیبِ سوره ها اختلاف وجود دارد ؟

بعضی به توقیفی بودن سوره ها معتقدند و بعضی دیگر ترتیب سوره ها را اجتهاد صحابه می دانند و دسته سوّمی ، رأی میانه ای دارند و ترتیب همه سوره ها جز سوره توبه و انفال را ، توقیفی می انگارند .(1)

در ترتیب آیاتِ سوره ها ، نیز مانند این اختلاف هست .

ص:202

در کنار سوره برائت (که از مئین می باشد)(1) بگذارید و میانشان « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » ننویسید .. .(2)

این روایت حاکی از اشراف پیامبر صلی الله علیه و آله بر این جمع آوری است .

بخاری از ابن زُبیر روایت کرده است که گفت : به عثمان گفتم : آیه « وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجاً ... »(3) را آیه دیگری نسخ کرد ، چرا آن را نوشتید و واننهادید ؟

عثمان گفت : ای برادرزاده ، چیزی از قرآن را از جای خودش تغییر نمی دهم .(4)

مُسلم از عُمَر روایت می کند که گفت : آن اندازه که درباره «کلا له» به پیامبر مراجعه کردم ، در هیچ چیز دیگری به آن حضرت رجوع نکردم تا آنجا که با انگشت به سینه ام زد و فرمود : ای عُمَر ، آیا آیه صیف - که در آخر سوره نساء هست - تو را بسنده نمی کند ؟(5)

ص:203

احادیثی که درباره آیات پایانی سوره بقره هست .(1)

مُسلم از ابو دَرداء ، به اسناد از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت می کند که فرمود : هرکس ده آیه نخست سوره کهف را حفظ کند ، از [ آسیب ] دجّال مصون می ماند .(2)

این اخبار را سُیوطی در الإتقان می آورد و می افزاید :

از گزارش هایی که - به اجمال - بر این امر دلالت دارد ، ثبوتِ قرائت شماری از سوره ها ، به وسیله پیامبر صلی الله علیه و آله است .

سُیُوطی - پس از این سخن - سوره هایی را که پیامبر صلی الله علیه و آله در زمان حیاتش خواند ، می شمارد و می نویسد :

قرائت این سوره ها در حضور صحابه ، بر توقیفی بودن ترتیب آیه های

آنها دلالت دارد . به صحابه نمی چسبد که آیه ها را بر خلاف آنچه از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدند (و این کار به حدّ تواتر رسید) مترتّب سازند .

آری ، بر اساس روایت ابن ابی داوود ، بر این مطلب اشکال می شود . وی در «المصاحف» از طریق محمّد بن اسحاق ، از یحیی بن عَبّاد بن عبداللّه بن زبیر ، از پدرش روایت کرده است که گفت :

حارث بن خُزَیمه ، این دو آیه از آخر سوره برائت را آورد و گفت : شهادت می دهم که این دو آیه را از پیامبر شنیدم و به خاطر سپردم .

عُمَر گفت : من نیز شهادت می دهم که آن دو را شنیدم . سپس گفت : اگر اینها سه آیه می بود ، آنها را سوره ای جداگانه قرار می دادم . به پایانِ سوره بقره بنگرید و آنها را به آنجا ملحق سازید .

ص:204

ابن حَجَر ، می گوید : ظاهر این سخن آن است که آنان آیات سوره ها را به اجتهادشان می چیدند و [ امّا ] اخبار دیگری دلالت دارد که آنان

این کار را جز به توقیف انجام نمی دادند .

می گویم : معارض با خبر ابن ابی داوود ، روایتی است از طریق ابو العالیه ، از اُبَیّ بن کعب که آنان به جمع قرآن پرداختند . چون به این آیه سوره برائت رسیدند : « ثُمَّ انصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَیَفْقَهُونَ »(1) (سپس دور و بر خویش را می پایند [ که کسی آنها را نبیند ] بدان خاطر که مردمی نفهم اند خدا قلب هاشان را [ از حق پویی ] برگرداند) گمان بردند که این آیه ، آخرین آیه نازل شده است ، اُبیّ گفت : رسول خدا بعد از این آیه ، دو آیه دیگر را برایم خواند : « لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ ... »(2) (پیامبری برایتان آمد ...) تا آخر سوره .(3)

این سخن را سیوطی در توقیفی بودن آیات سوره ها بیان می دارد . بعضی از بزرگان ، دلایل و قراین دیگری را - در این راستا - می افزایند . یکی از آنها این است که اگر این کار اجتهادی می بود ، مقدّم داشتن روز بر شب در سوره «لیل» « وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَی * وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّی »(4) (سوگند به شب ، هنگامی که تاریکی اش

زمین را بپوشاند و سوگند به روز ، آن گاه که روشنی بخشد) بر سیاقِ سوره «شمس» « وَالنَّهَارِ إِذَا جَلاَّهَا * وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا »(5) (سوگند به روز ، آن گاه که آشکارش سازد و سوگند به شب ، آن گاه که بپوشاندش) (و مانند آن) اَولی بود .

ص:205

از آنجا که به چنین چیزی دست نیافتیم ، درمی یابیم که نصّ قرآن (با [ ترتیب ] آیات آن در سوره ها) توقیفی می باشد و تغییر در آن جایز نیست .

مؤیّد آن روایتی است که شیخ صدوق رحمه الله و کُلَینی رحمه الله از امام سجّاد علیه السلام روایت می کنند .

از علیّ بن حسین علیهماالسلام روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود :

مَن قَرَأَ أَرْبَعَ آیاتٍ مِنْ أَوَّلِ البَقَرةِ وآیةَ الکُرسی وآیَتَیْنِ بَعْدَها وثَلاثَ آیاتٍ مِن آخِرِها ، لَمْ یَرَ فی نفسه وماله شیئاً یَکْرَهُهُ ... ؛(1)

هرکه چهار آیه اوّل سوره بقره و آیة الکرسی (و دو آیه بعد از آن) و سه آیه آخر سوره بقره را بخواند ، در جان و مالش چیزی را که ناخوشایندش باشد ، نمی بیند .

این روایت ، بیانگر معیّن بودن جای آیات در سوره هاست .

نزدیک به این مضمون ، در صحیح بخاری آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود :

هرکس دو آیه پایانی سوره بقره را در شب بخواند [ همین دو آیه ] او را کفایت می کند(2) .(3)

این روایت بدان معناست که ترتیب آیه ها [ در سوره ها ] به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله صورت گرفت .

نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود : هرکه [ آیه ] آخر سوره حشر را

ص:206

بخواند ، سپس در روز یا شبِ آن بمیرد ، از همه خطاهایی که انجام داده است چشم پوشند .(1)

و نمونه هایی دیگر از این روایات .

نگاهی به روایاتِ فضایل سوره ها در بحار الأنوار [ صحیح بخاری و مسلم و ... ] به روشنی ، ترتیب سوره ها و آیه ها و توقیفی بودن آیات را در سوره ها می نمایاند .

این سخن ، یکی از رویکردها درباره توقیفی بودن آیاتِ سوره ها نزد شیعه و سنّی است و بیانگر دیدگاه یکسان آنان در این زمینه می باشد ، لیکن از لابلای سخنان علمای دیگری از اهل سنّت و حتّی از بعضی از عالمان شیعه ، اختلاف ترتیب نزول از ترتیب تلاوت به دست می آید با اینکه همه شان قبول دارند که هر دوی اینها قرآن است .

توضیح این مطلب ، با توجه به رازِ تکرار عرضه قرآن در هر سال ، به دست می آید .

ص:207

« سُورَةٌ أَنزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا » ؛(1) سوره ای است که آن را نازل کردیم و واجبش ساختیم .

« وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُم مَن یَقُولُ أَیُّکُمْ زَادَتْهُ هذِهِ إِیمَاناً » ؛(2) هرگاه سوره ای فرود می آید ، بعضی شان می پرسند : این سوره ، بر ایمانِ کدام یک از شما افزود ؟

« یَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُم بِمَا فِی قُلُوبِهِمْ » ؛(3) منافقان می ترسند سوره ای بر آنها نازل شود و راز دلشان را بنمایاند .

« وَیَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْلاَ نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَذُکِرَ فِیهَا الْقِتَالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَرَضٌ یَنظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَی لَهُمْ » ؛(4) ایمان آورندگان می پرسند : چرا سوره ای [ درباره جهاد ] نازل نمی شود؟ هرگاه سوره ای استوار فرود می آید و در آن فرمانِ جنگ و پیکار هست ، بیماردلان را می بینی

که چنان [ کج دار و مریز ] به تو می نگرند که گویا دمِ مرگ اند ! مرگ سزایشان باد .

و مانند اینها .

گاه آیات بُریده از هم (و جدا جدا) فرود می آمد و سوره هایی از آنها تألیف می یافت ؛ زیرا خدا می فرماید :

« وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ » ؛(5) جز به اندازه مشخص ، آن را نازل نمی کنیم .(6)

ص:208

« وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلاً » ؛(1) قرآن را پراکنده ساختیم تا با مکث بر مردم بخوانی و به شیوه ای ویژه آن را نازل کردیم .

و مانند این آیات .

شارع مقدّس ، خواندن این آیات پراکنده را (که به مناسبت های گوناگون نازل شد) در نماز اجازه نداد مگر پس از جمع آنها به وسیله پیامبر و امضای قرآن بودن آنها از سوی خدا به واسطه جبرئیل ؛ چراکه می فرماید :

« فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(2) هرگاه ما آن را خواندیم، قرآن بودنش را پیروی کن.

بنابراین ، گاه سوره به صورت پراکنده فرود می آمد ، سپس جمع آوری می گردید و گاه به طور کامل نازل می گشت ، سپس رویدادهای واقع در آن ، آغاز می شد .

یعنی جبرئیل ، آیات مرتبط با آن وقایع را - که در آن سوره فرود آمده بود - بار دیگر پیش پیامبر می آورد و پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را برای مردم می خواند و برایشان آشکار می شد که پیش از آن تاریخ ، آنها را شنیده اند ؛ زیرا عموم مردم ، عمق حقایق قرآن و دقایق آن را درک نمی کردند . به این شیوه ، اعجاز قرآن به صورتی برایشان آشکار می گشت که آن را می فهمیدند ، چراکه خبرهای غیبی پیش از وقوع پدیده ها ، به دانای غیب ، رهنمون اند .

چون پیامبر صلی الله علیه و آله آیاتی را که بیانگر رخدادها بودند ، پیش از پیدایش آنها می آورد ، مردم درمی یافتند که آن آیات از نزد خدا نازل شده است .

گاه قرآن ، آیه آیه نازل می شد ، سپس طبق آنچه از لوح محفوظ به بیت المعمور فرود آمد ، سوره ها سامان می یافت . این کار با هماهنگی میان جبرئیل علیه السلام

ص:209

و

پیامبر صلی الله علیه و آله صورت می گرفت ؛ چراکه خدا می فرماید :

« إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ * ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ » ؛(1) جمع و قرائت قرآن بر عهده ماست ، هرگاه ما آن را خواندیم ، بخوان . سپس بیانش وظیفه ماست .

از این رو ، ماجرا بر بعضی از صحابه مشتبه شد . عُمَر خواست از سه آیه سوره جداگانه ای ترتیب دهد ، گفت : «اگر سه آیه بود ، آنها را سوره مستقلّی می ساختم»(2) یا در جای دیگر گفت : اگر نمی گفتند عُمَر بر کتاب خدا افزود ، آیه رجم پیرمرد و پیرزن را به دست خویش می نوشتم» .(3)

باری ، جمع و تألیف قرآن ، به اَفراد واگذار نشد ، بلکه بعد از دیدار دو نفره میان دو معصوم (پیامبر و جبرئیل) از سوی خدا معیّن و امضا می شد . این کار را خدا بر عهده گرفت « إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ »(4) (جمع و قرائت قرآن بر ماست)

جمع قرآن بر عهده ابوبکر و عُمَر و عثمان نبود ، حتّی پیامبر صلی الله علیه و آله پیش از امضای خدا ، نمی توانست بر تلاوت آن پیشتازی کند .

یعنی نزول بیانی ، قید قرآن شدن [ و تأیید ] آیه ها و سوره هایی بود که بر پیامبر صلی الله علیه و آله الهام گشت ؛ چنان که در سوره قیامت می خوانیم :

« لاَ تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(5) زبان مجنبان که پیش از موعد به خواندن قرآن بشتابی ، جمع و قرائت قرآن بر عهده ماست ، هرگاه خواندیم ، آن را پیگیر .

ص:210

آری ، بعضی از شرق شناسان (به پیروی از روایات اهل سنّت) بر این باورند که جمع قرآن با دو شاهد و ناآگاهی زید بر بعضی از آیات مگر بعد از اخبار ابو خُزَیمه (یا خُزَیمه) به توقیفی نبودنِ آیه ها و سوره ها رهنمون است ؛ زیرا اگر قرآن در عهد پیامبر گرد آمد ، کار زید ، لغو بود و اگر در زمان پیامبر جمع آوری نشد، سامان آیه ها و سوره ها به وسیله زید یا عثمان (یا شخص دیگر) باطل است و بر آن اعتماد نمی شود؛ چراکه جزو وظایف او نبود وصلاحیّت این کار را نداشت.

پوشیده نماند که مستشرقان ، بیشتر به دیدگاه مکتب خلفا قائل اند ؛ زیرا نفع آنان در همین رویکرد است .

کانُن سل ، می گوید :

سوره هایی را که پیامبر برای مسلمانان در طول 23 سال تلاوت می کرد ، در زمان حیات او جمع آوری یا نگاشته نشد . این سوره ها بر شاخه های خرما و پوست ها ... نقش یافت و بخشی از آنها در ذهن ها محفوظ ماند . این سوره ها جدا جدا بود و در یکجا گرد نیامد . عرب ها ، بر حافظ شان تکیه داشتند حتّی در تلاوت این سوره ها در نماز .. .

سپس «سل» به مناسبت ، ازاقدام ابوبکر بر جمع آوری قرآن (بعد از جنگ یمامه) و همراهی عُمَر با او یاد می کند و از تدوین عثمان و جمع قرآن به دست زید سخن به میان می آورد و اینکه عثمان کوشید برای محکم کردن جایگاه خویش در برابر دشمنانِ فراوان (که می خواستند او را برده سازند) دستاوردهای سیاسی به چنگ آوَرَد . از این رو با جمع آوری قرآن ، خواست فضیلتی به وی

ص:211

نسبت دهند که در پرتو آن ، علیه دشمنان نیرو یابد .(1)

جان گیل کرایس ، می نگارد :

بدان سبب که زید - کاتب این قرآن - در کار جمع قرآن به امر عثمان (و نه محمّد) آزادی عمل داشت و نیز ترتیب متن قرآن ، امر الهی نبود ؛ زیرا در هر دو بار ، ماجرا به زید واگذار شد .(2)

روایات موجود در مکتب خلفا ، این دسته از خاورشناسان را گستاخ ساخت که مانند چنین سخنانی را بر زبان آورند ، جای سرزنش بر آنها نیست .

ص:212

«قرأتُ الماء فی الحوض» یعنی آب را در حوض جمع کردم .(1)

راغب ، می نگارد : قرائت ، به معنای ضمیمه کردن بعضی از حروف و کلمات به بعض دیگر - در ترتیب - است [ به هر جمعی ، قرائت گفته نمی شود ] چراکه اگر یک حرف بر زبان آید ، به آن قرائت نگویند .

قرآن - در اصل - مصدر می باشد (مانند : کُفْران و رُجْحان) خدای متعال می فرماید : « إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(2) ابن عبّاس می گوید : [ یعنی ] هرگاه آن را گرد آوردیم و در سینه ات ثبت کردیم ، بدان عمل کن .

واژه قرآن ، به کتابی که بر محمّد صلی الله علیه و آله نازل شد ، اختصاص یافت و مانند اسمِ عَلَم برای آن می باشد ؛ چنان که «تورات» برای کتاب موسی علیه السلام و «انجیل» برای کتاب عیسی عَلَم شد .

یکی از علما می گوید : از میان کتاب های خدا ، نام گذاری این کتاب به «قرآن» بدان خاطر است که دستاوردِ کتاب های خدا را در بر دارد ، بلکه ثمره همه علوم را گرد آورده است .(3)

هَرَوی ، می گوید : هر چیزی را که جمع کنی ، قَرْأ کرده ای .(4)

ابو عُبید ، می گوید : قرآن ، بدان سبب قرآن نامیده شد که جمعِ سوره ها و انضمام آنهاست .(5)

ص:213

سُیُوطی ، در الإتقان(1) می نگارد : گروهی - از جمله اَشعری - قرآن را برگرفته از «قرن» می دانند . وقتی چیزی را به دیگری ضمیمه کنی [ عبارت ] «قَرَنْتُ الشَّیء بِالشَّیء» به کار می رود . به خاطر قِران [ در کنار هم قرار گرفتن ] سوره ها و آیه ها و حروف در آن ، این کتاب ، قرآن نامیده شد .

فَرّاء ، می گوید : قرآن ، مشتق از «قرائن» است ؛ زیرا بعضی از آیات آن ، بعض دیگر را تصدیق می کند و برخی از آنها مشابه برخی دیگر است و این آیات ، قرائن اند .

بنا بر هر دو قول ، واژه قرآن بدون همزه و نونِ آن ، از حروف اصلی اند .(2)

در تفسیر طبری می خوانیم :

مفسّران در تأویلِ قرآن ، اختلاف دارند . بنا بر قول ابن عبّاس ، باید تأویلِ آن از تلاوت و قرائت باشد و با توجّه به سخن شخص که می گوید : «قرأتُ القرآن» (قرآن را خواندم) مصدر به شمار می رود ؛ مانند «خُسْران» که از «خَسَرَهُ» (او را زیان زد) است ، و «غُفْران» از «غَفَرَ اللّه ُ لک» (خدایت بیامرزد) و «کفران» از

ص:214

«کَفَرْتُک» (ناسپاسی ات کردم) و «فرقان» از «فَرَّقَ اللّه ُ بَیْنَ الحَقّ وَباطل» ؛ خدا میان

حق و باطل جدایی انداخت .

بر مبنای این سخن ابن عبّاس ، معنای آیه چنین است : «هرگاه قرآن را با قرائت تبیین کردیم ، به آنچه با قرائت برایت بیان داشتیم ، عمل کن» .

درستی آنچه را در تأویل این حدیث ابن عبّاس گفتیم ، حدیث محمّد بن سعد روشن می سازد :

برایم حدیث کرد محمّد سعد ، گفت : پدرم برایم حدیث کرد ، گفت : عمویم برایم حدیث کرد ، گفت : پدرم برایم حدیث کرد از پدرش از ابن عبّاس [ که در تفسیر آیه ] « إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ »(1) (جمع و قرائت قرآن بر عهده ماست) گفت : [ خدا فرمود : ] برایت می خوانیم ، از این رو ، فراموش نمی کنی « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ »(2) علیک « فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ »(3) می فرماید : هرگاه بر تو تلاوت شد ، آنچه را در آن هست ، پیروی کن .

ابو جعفر ، می گوید : در این خبر ، ابن عبّاس آشکارا بیان می کند که معنای قرآن - نزد وی - قرائت است .

بر اساس آنچه ما گفتیم «قرآن» مصدر «قَرَأْتُ» می باشد ، امّا بنا بر قول قَتاده باید مصدر از «قَرَأْتُ الشَّیءَ» (به معنای گردآوری آن و ضمیمه ساختن بعضی از آن به بعض دیگر) باشد ؛ مانند این سخن که گویی : «ما قَرَأَتْ هذه النّاقةُ

ص:215

سَلا قَطُّ»(1) مقصودت این است که این ناقه ، کره ای را در رحم نگرفته [ و آبستن نشده ] است .

عَمْرو بن کلثوم تَغْلبی(2) ، می گوید :

تُریکَ إذا دخلتَ عَلَی خَلاء

وقد أَمِنَتْ عُیُونَ الکاشِحینا

ذراعَیْ عَیْطَلٍ أَدْمَاءَ بَکْرٍ

هِجان اللّون لَمْ تَقْرَأْ جنینا(3)

- چون ناگهانی ، تک و تنها و به دور از چشمان رقیبان بر او درآیی بازوان سپید [ خویش را ] که همچون ناقه ای است که جنین درشکم تاکنون نداشته به تو می نمایاند.

باری ، واژه قرآن یا برگرفته از «قَرْی» (جمع) است یا از «قرنتُ الشیء بالشیء» یا از جمع قرائن به یکدیگر یا از «قرائت» می باشد .

جمع ، بیشتر بعد از تفریق (پراکنده ساختن) می آید ؛ یعنی خدا پیامبرش را به جمع آنچه پراکنده (و در زمان های معیّن) بر وی نازل کرد ، فرمان داد و از وی خواست که آنها را به آنچه دفعی نازل شد ، بازگرداند . هنگامی که وحی به قرآنی بودنِ آیات صورت پذیرفت (نزول بیانی) پیامبر باید آن را بپیرود و [ می تواند ] در نمازش آن را بخواند ؛ زیرا خدا می فرماید : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(4) هرگاه آن را خواندیم ، قرآن بودنش را دنبال کن .

ص:216

و پیامبر صلی الله علیه و آله نباید به تلاوت آنچه وقتِ امضا و بیانش از سوی خدا نرسیده و [ هنوز ] قرآن شمرده نشده است ، شتاب ورزد ؛ زیرا خدا می فرماید :

« وَلاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ » ؛(1) پیش از انجام وحی به [ خواندن ] قرآن پیش میفت .

« لاَ تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(2) زبانت را حرکت نده تا [ به خواندن ] قرآن عجله کنی ، جمع و قرائت قرآن ،

بر عهده ماست ؛ هرگاه ما آن را خواندیم تو آن قرائت را بر زبان آور .

ص:217

چنین تقدیم و تأخیرهایی میان آیات ، در قرآن فراوان است .

گاه خدا - در قرآن تلاوت - ناسخ را پیش از منسوخ می آوَرَد و آیه مکّی را در سوره مَدَنی ذکر می کند . چنین روندی به خاطر مصالح پنهانی است که بر آدمی پوشیده می ماند و مهم ترین آنها این است که دست تحریف به قرآن راه نیابد .

بنابراین ، قطع یافتن به مکانِ آیه های سوره یا سوره قرار دادن بعضی از آیات ، جز با بیان خدا امکان نداشت . این کار پس از جمع [ نشست ] دو نفره میان پیامبر صلی الله علیه و آله و جبرئیل علیه السلام و بیانِ خدای متعال ، انجام می پذیرفت ؛ چراکه می فرماید : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(1) هرگاه ما خواندیم ، آن قرائت را پیروی کن .

زرکشی در البرهان می نگارد :

ثابت شد که سعی صحابه ، برای جمع قرآن در یکجا [ و در یک کتاب ] بود ، نه در ترتیب ؛ زیرا قرآن در «لوح محفوظ» به همین ترتیب امروزه ، نوشته شد . خدا آن را یکباره به آسمان دنیا نازل کرد ؛ چنان که می فرماید :

« شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ » ؛(2) ماه رمضان که در آن قرآن فرود آمد .

« إِنَّا أنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ » ؛(3) ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم .

سپس بر اساس نیاز ، در طول حیات پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن ، جدا جدا نازل گشت ؛ چنان که خدا می فرماید :

ص:218

« وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِیلاً » ؛(1) قرآن را پراکنده ساختیم تا با مکث بر مردم بخوانی و اندک اندک آن را نازل کردیم .

از این رو ، ترتیب نزول از ترتیب تلاوت جداست .

این هماهنگی صحابه ، سببِ بقای قرآن در امّت و رحمت خدا بر بندگان شد و وعده حفظ آن را آسان و محقّق ساخت ؛ چراکه می فرماید :

« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ » ؛(2) ما قرآن را نازل کردیم و خودمان آن را حفظ می کنیم .

با این کار ، اختلاف از میان رفت و وحدت کلمه پدید آمد .

ابو عبدالرَّحمان سُلَمی ، می گوید :

قرائتِ ابوبکر و عُمَر و عثمان و زید بن ثابت و مهاجران و انصار ، یک جور بود . بسانِ عموم مردم قرآن را می خواندند و این قرائت ، همان قرائتی بود که پیامبر صلی الله علیه و آله در سالی که از دنیا رفت ، آن را دو بار بر جبرئیل خواند .(3)

این متن ، گویاست که پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه (پیش از آنکه بعضی از آنها خلافت را به دست گیرند) قرآن را با همان قرائت پیامبر صلی الله علیه و آله می خواندند ؛ قرائتی که آن حضرت از جبرئیل آموخت :

ص:219

« اِقْرَأْ » ؛(1) بخوان .

« لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلَی مُکْثٍ » ؛(2) تا قرآن را با درنگ برای مردم بخوانی .

این قرائت ، یک قرائت بود ، لیکن پس از شیوه غلط انداز خلفا در جمع قرآن ، قرائت های گوناگونی پدید آمد و قرائت درست با نادرست بیامیخت و برای مسلمانان مشکل ساز شد وکسی جزامامان اهل بیت علیهم السلام نتوانست آن را حل کند.

ابوبکر در جمع قرآن ، قاریان بزرگ امّت را (کسانی که قرائتشان را بر پیامبر عرضه داشتند) شایان اعتماد ندید . از این رو ، مُعاذ بن جبل و اُبَیّ بن کعب و ابن مسعود را برای این کار نگمارد ، با اینکه آنان از چهار نفری اند که پیامبر صلی الله علیه و آله از مردم خواست قرائتِ قرآن را از آنان فراگیرند .(3)

و عُمَر می گفت : ما گویش اُبَیّ بن کعب را وامی نهیم(4) زیرا وی بیشتر ، منسوخ ها را می خواند ؛(5) با اینکه اُبَی ، سرامد قاریان - نزد همه مسلمانان - بود .

و عثمان ، صحابه را به قرآنِ زید بن ثابت واداشت و مصحف هاشان را سوزاند ؛ با اینکه بزرگان صحابه در میان امّت وجود داشت ، کسانی چون ابن مسعود که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره اش فرمود :

هرکه دوست دارد قرآن را تر و تازه (همان گونه که نازل شد) بخواند ، بر قرائتِ ابن اُمّ عَبْد رو آورد .(6)

ص:220

و نیز وجود صحابه دیگر ، مانند : اُبَیّ بن کعب ، علیّ بن ابی طالب ، عُبادة بن صامت و دیگران .

در الجامع لأحکام القرآن می خوانیم :

ابن وَهْب در جامع خویش می گوید : شنیدم سلیمان بن بلال می گفت : شنیدم از ربیعه پرسیدند : چرا بقره و آل عمران [ در قرآن بر دیگر سوره ها ] پیش افتاد ، در حالی که پیش از آن دو ، هشتاد و اندی سوره فرود آمد و بقره و آل عمران در مدینه نازل شدند ؟!

ربیعه ، پاسخ داد : این دو سوره ، مقدّم شدند و قرآن ، زیر نظر کسی که آن را سامان داد تألیف یافت . به همین خاطر ، صحابه بر آن هم داستان شدند . ما به این مطلب رسیده ایم و از [ چند و چون ] آن نمی پرسیم .(1)

قُرطُبی ، پس از این سخن ، می گوید :

از اموری که دلالت دارد ثبت آیات در مصحف ها بر اساسِ تاریخ نزول واجب نیست ، این خبر ثابت و صحیح است که : آیات در مدینه نازل می شد ، امّا آنها را در سوره مکّی می نهادند .(2)

پیش از این ، کلام زرکشی را آوردیم که صراحت داشت ترتیب نزول از ترتیب تلاوت جداست و آنچه از «لوح محفوظ» به «بیت المعمور» فرود آمد ، غیر آن چیزی است که به خاطر نیاز یا حکمتی (که در آن مصلحت بندگان و

ص:221

آسان گیری دین نمود می یافت) در تاریخ های معیّنی نازل شد .

بسیاری از صحابه(1) کوشیدند قرآن را میانِ دو جلد گرد آورند ، لیکن مصحف هاشان ناقص بود ، آنها را همان گونه که از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیدند ، نوشته

بودند ، گرچه در ترتیب سوره ها در مصحف هاشان اختلاف داشتند ؛ امّا ترتیب آیات در سوره ها را پیامبر صلی الله علیه و آله به اصحاب تلقین کرد و ترتیبی را که امروزه در مصحف ها هست به آنان آموخت (چنان که در سخن کسانی که پیش از این آوردیم ، آمد و در آینده نیز می آید) .

قاضی ابوبکر باقِلاَّ نی (م403ه ) در الانتصار(2) می گوید :

ما بر این باوریم که همه قرآنی که خدا نازل کرد و ما را به نگارش آن فراخواند و آن را نسخ نکرد و تلاوتش را پس از نزول برنداشت ، همین است که میان دو جلد می باشد ، همین که مصحف عثمان دربر دارد ،(3) زیاده و کم نشد ... و ترتیب

ص:222

و نظم آن بر اساسِ نظمی است که خدای متعال و پیامبرش آیه ها را سامان داد ،(1) مؤخّر آن را پیش نینداخت و مقدّم آن را مؤخّر نیاورد و مسلمانان ، ضبط ترتیب آیه های هر سوره و جاهای آنها را از پیامبر صلی الله علیه و آله آموختند و دانستند ؛ چنان که خود قرآن و تلاوتش را از پیامبر صلی الله علیه و آله فراگرفتند .(2)

باقِلاَّ نی ، می افزاید :

با اثباتِ اختلاف صحابه در ترتیب سوره ها ، می گوییم :

توقیفی بر ترتیب سوره ها از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله وجود نداشت و امری در تألیف آنها نبود که ایشان را در تنگنا افکند مگر بر اساس آنچه برایشان معیّن کرد و ترسیم نمود ، بلکه صحابه می توانستند سوره های قرآن را با اجتهاد و احتیاط کنار هم گذارند و سوره ها را به همانندهاشان - و سوره های نزدیک به آنها - ضمیمه کنند .

دیدگاه ما همین است و با این رویکرد ، گمانِ خدشه بر ظهور نقل قرآن و استفاضه آن ، از بین می رود ...

شاهد آنکه اگر از پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره سخنی بیان می شد و دستورِ آشکاری بر وجوب ترتیب سوره ها در کتابت و رسم وجود می داشت ، باید ظهور و انتشار می یافت و امّت به آن پی می بردند .

شاهد دیگر قول عثمان است که در حدیثی طولانی ، می گوید : انفال ، از

ص:223

نخستین سوره ها بود که در مدینه نازل شد و برائت ، از آخرین سوره های قرآن به شمار می رفت و به قصّه انفال شبیه می نمود و این گمان را به ذهن می آورد که جزو آن باشد . پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و بیان نداشت که برائت جزو انفال است [ یا نه ] به همین خاطر این دو سوره ، کنار هم گذاشته شد .

این تصریح عثمان ، گویای آن است که روایتی از پیامبر بر وجوب آوردنِ برائت بعد از انفال نبود و آنان این کار را با رأی و اجتهادشان انجام دادند .

نیز بر بی اعتباری ترتیب در تألیف سوره ها ، استدلال شده است به اینکه :

می دانیم در دنیا هیچ نویسنده ادیب و شاعر بزرگ و خطیب فرزانه ای نیست که ترتیب قصیده ها و سخنرانی ها و نوشته هایش را از مردم بخواهد .

شاعر تنها خواستار آن است که هریک از قصیده هایش را بر اساس ترتیبِ نظم و تألیف ابیات و سیاق بیانِ آن حفظ کنند ، امّا باکی ندارد که کدام قصیده در اوّل و کدام در آخر و کدام در وسط دیوانش بیاید .

نویسنده و خطیب هم همین رویه را دارد .

می گویند : بر همین منوال ، پیامبر صلی الله علیه و آله نیز از اُمّت خواست سوره ها و تلاوتِ آن را - فقط - بر اساس نظم و ترتیب آیاتش حفظ کنند و تألیف هر سوره را پیش از سوره همراه آن نخواست ... .

امّا کسانی که می پندارند پیامبر بر تألیف سوره های قرآن و رسم آنها در مصاحف (بر اساس آنچه در مصحفِ امام هست) تصریح کرد ، بر اموری استدلال کرده اند که هیچ کدام از آنها حجّت نیست . از جمله گفته اند :

بعضی از ریش سفیدان (عبداللّه بن مسعود و عبداللّه بن عُمَر) مکروه می دانستند که قرآن وارونه قرائت شود .

ص:224

از عبداللّه بن مسعود درباره مردی سؤال شد که قرآن را معکوس می خواند . وی ، پاسخ داد : آن شخص ، قلبش واژگون است .

به عبداللّه بن عُمَر گفتند : شخصی قرآن را وارونه می خواند ، گفت : اگر سلطان [ حاکم ] او را بنگرد ، ادب می کند یا کیفرش می دهد .

و سخنانی مانند این موارد .

می گویند : این سخنان بر وجوب ترتیب سوره ها و تألیف آنها در قرائت و رسم ، دلالت دارد .

این سخنان موجّه نیست ؛ زیرا مقصود ابن مسعود و ابن عُمَر این است که شخصی سوره ها را وارونه بخواند ، از [ آیه ] آخر بیاغازد و به [ آیه ] اوّل ختم نماید ، چراکه این کار ، حرام است و ممنوع می باشد .. .

مقصود از این سخن ، قرائت قرآن از سوره های کوچک تر به سمت سوره های بزرگ تر نیست و کسی را که نخست «آل عمران» و سپس «بقره» را بخواند مدّ نظر ندارد .

چگونه می تواند این مطلب مقصود باشد در حالی که آنان به اختلاف تألیف مصحف ها آگاه بودند ؟!

سخن ابن مسعود که می گوید : «آن شخص ، قلبش واژگون است» نوعی نکوهش است . بر کسی که نخست سوره «نحل» و پس از آن سوره «بقره» را بخواند ، سرزنشی نیست . شاهد آن ، سخن ابن عُمَر است که گفت : «اگر سلطان او را ببیند ، ادب می کند و کیفر می دهد» پیداست که اگر شخص «بقره» و سپس «حج» را بخواند ، ادب نمی شود و عقاب نمی گردد .

نیز بر وجوب ترتیب سوره های قرآن (بر اساسِ آنچه در مُصحف امام هست) به روایت ابو قِلابَه استدلال کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «مَن شَهِدَ

ص:225

خاتمةَ القُرآن ، کان کَمَن شَهِدَ فَتْحاً فی سبیل اللّه» ؛(1) هرکه در ختم قرآن حضور یابد ، مانند کسی است که در جنگی پیروز - در راه خدا - حاضر شده است .

و مسلمانان اجماع دارند که قرآن ، آغاز و انجامی دارد .

بر این سخن نیز دلیلی وجود ندارد ؛ زیرا مقصود از «هرکه در پایان قرآن حضور یابد» قرائتِ آخرین آیه ای است که قاری می خواند و به همراه قرائت آیات پیشین به تلاوتِ قرآن پایان می دهد . این روایت بر پایانِ قرآن صراحت ندارد . از این رو در ظاهر خبر ، حجّتی برای آنان نمی باشد .

با وجود این ، انکار نمی کنیم که سوره «حمد» در آغاز قرآن می آید و تلاوت می شود و سوره «ناس» در پایان آن قرار می گیرد ، گرچه [ این کار ] موجبِ ترتیب سوره های میانِ این دو نمی شود .

به همین خاطر ، اصحاب مصاحف بر افتتاح قرآن - در قرائت - به «حمد» و ختم آن به «ناس» نگرش یکسانی دارند ، هرچند به ترتیب سوره های میان این دو سوره ، قائل نیستند .

و می توان آغاز قرآن [ به سوره حمد ] و انجام آن را [ به سوره ناس ] شروع و پایان ، در تلاوت قرار داد ، نه در رسم و کتابت . از این رو ، در تعلیق به این ، حجّتی وجود ندارد و صاحبانِ مصاحفی که ترتیب سوره هاشان مختلف است ، این خبر را نپذیرفته اند [ پایان سخن باقِلاَّ نی ] .(2)

ابن کثیر ، آشکارا بیان می دارد که عثمان سوره هارا در «مُصحف امام» مرتّب ساخت .

ص:226

در فضائل القرآن(1) می خوانیم :

عثمان ، سوره هارا در قرآن مرتّب ساخت ؛ هفت سوره طولانی را مُقدّم داشت و بعد ، سوره های مئین را آورد .(2)

با توجّه به این سخن ، معنای سخن کسانی که می گویند : «عثمان قرآن را جمع کرد و ترتیب سوره ها را تغییر داد» می تواند - فقط - ترتیب سوره ها باشد ، نه جمع و کتابت او از صحیفه ها ؛ زیرا از معانی جمع «ترتیب» است .

بسا سخن ابن حَجَر نیز به عدم توقیفی بودن آیات رهنمون باشد و اینکه ترتیب آیه ها و سوره ها با اجتهاد صحابه صورت گرفت ؛ زیرا می گوید :

ظاهر سخن عُمَر که می گوید : «اگر سه آیه بود ، آنها را سوره ای جداگانه قرار می دادم» این است که آنان آیات سوره ها را با اجتهادشان کنار هم می نهادند و دیگر اخبار دلالت دارد که آنها هیچ کاری را - در این زمینه - جز به امر پیامبر ، انجام نمی دادند .

آری ، ترتیب برخی از سوره ها (در پی یکدیگر) با اجتهاد ایشان رخ می داد .(3)

ص:227

زُرقانی ، پیرامون جمع قرآن به معنای کتابتِ آن در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله می نگارد :

تألیف آیه ها ، به معنای ترتیب آیات بر اساس ارشاد پیامبر صلی الله علیه و آله بود و این ترتیب ، به سخن جبرئیل توقّف داشت . روایت شده است که جبرئیل علیه السلام می فرمود : «فلان آیه را در فلان جا بگذارید» .

تردیدی در این نیست که جبرئیل این سخن را جز به امر خدا بیان نمی کرد .

امّا بعضی از صحابه قرآن را - به مقداری که از پیامبر به هریک از آنها می رسید - روی هر چیزی که برایشان فراهم می آمد (کاغذ ، استخوان شانه ، استخوان و مانند آن) می نوشتند و بر پیاپی آوردنِ سوره ها و ترتیب آنها پایبند نبودند .

گاه می شد که یکی از صحابه سوره ای را که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شد حفظ می کرد یا می نوشت ، سپس به سَریّه ای(1) می رفت . در زمانی که او نبود ، سوره ای فرود می آمد و آن گاه که وی باز می گشت ، آنچه را بعد از آن تاریخ نازل می شد ، به خاطر می سپرد و می نوشت ، سپس آنچه را در غیاب از دست داده بود ، به آنها می افزود .

از این رو ، به هر طریقی که برایش آسان تر می نمود به جمع و جست وجو می پرداخت ودر آنچه می نوشت ، تقدیم و تأخیر روی می داد .

[ نیز ] کسانی از صحابه بر پایه عادت جاری در میان اعراب (که در

ص:228

حفظ نسب ها ونمایاندنِ مفاخر واشعارشان به حافظه تکیه داشتند) آیه ها و سوره ها را بی آنکه بنویسند ، حفظ می کردند .(1)

کسانی که به توقیفی بودن ترتیب سوره ها و آیه ها (با هم) قائل اند ،(2) به

روایت زید (و مانند آن) استدلال می کنند :

از ابن عبّاس روایت شده است که گفت : به عثمان گفتم : چه چیز شما را واداشت که به «انفال» (که از سوره های مثانی است) و به «برائت» (که از سوره های مئین است) روی آورید و آن دو را کنار هم نهید و میانشان سطر « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » را ننویسید و آنها را در هفت سوره طولانی قرار دهید ؟

عثمان گفت : زمان بر پیامبر صلی الله علیه و آله سپری می شد و شماری از سوره ها بر آن حضرت فرود می آمد . هرگاه چیزی بر آن حضرت نازل می گشت ، یکی از کاتبان را فرا می خواند و می فرمود : «این آیات را در سوره ای که فلان آموزه ها در آن هست ، بگذارید» و هنگامی که آیه ای فرود می آمد ، می فرمود : «این آیه را در سوره ای که فلان مطلب آمده است ، بنهید» .

انفال ، از نخستین سوره هایی بود که در مدینه نازل شد و برائت ، از آخرین سوره های قرآن به شمار می رفت و قصّه آن به محتوای سوره انفال شباهت داشت . از این رو گمان می رفت که جزو سوره انفال باشد . پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا رفت و بیان نکرد که برائت ، جزو سوره انفال است [ یا نیست ] از این رو ، آن دو را کنار هم نهادم و میانشان سطر « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » را ننوشتم

ص:229

و آن دو را در هفت سوره طولانی نهادم .(1)

سُیُوطی در الإتقان بر توقیفی بودن سوره ها و آیات ، به این روایت استدلال می کند ، در حالی که پرسش ابن عبّاس و پاسخ عثمان (هر دو) به توقیفی نبودنِ آن رهنمون اند .(2)

زیرا ابن عبّاس از عثمان پرسید : چرا سوره برائت را بی « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » در کنار سوره انفال قرار دادی ؟

این پرسش به نادرستی کار عثمان اشاره دارد و اینکه توجیه عثمان ، سبب حقیقی برای این کار نمی باشد ، بلکه سبب دیگری در اینجا هست (ابن عبّاس به روایاتی اشاره دارد که از امام علی علیه السلام در این باره ، رسیده است) .

عثمان ، در عدم فاصله میان سوره انفال و برائت با «بسمله»(3) اجتهاد ورزید و گمان برد که آن دو یک سوره اند ، امّا در خبر دیگری از امام علی علیه السلام (و دیگران) ثابت است که «بسمله» [ نشانه ] امان و رحمت می باشد و سوره برائت ، برای پیکار نازل شد .

ص:230

آلوسی در روح المعانی می نویسد :

حق این است که انفال و برائت ، دو سوره اند با این تفاوت که میانشان «بسمله» نگاشته نشد ؛ زیرا ابو الشیخ و ابن مردویه از ابن عبّاس از علی روایت کرده اند که : بسمله ، امان است و برائت ، با [ فراخوان به ] شمشیر نازل شد .

مانند این روایت ، از محمّد بن حنفیّه و سُفیان بن عُیَیْنَه ، نقل شده است . این امر ، بدانجا باز می گردد که در سوره برائت مانند دیگر سوره ها - به دلیل پیش گفته - بسم اللّه ، نازل نشد .(1)

قُشَیْری ، می گوید : صحیح این است که «بسم اللّه» بدان خاطر در سوره برائت نوشته نشد که جبرئیل در این سوره با «بسم اللّه» فرود نیامد .(2)

باری ، گمان عثمان نادرست است که سوره برائت را - به خاطر همانندی قصّه اش با انفال - جزو انفال می پندارد و می گوید : «به همین دلیل ، آن دو را کنار هم نهادم و میانشان سطر « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » را ننوشتم» .(3)

زیرا این امر به خدا و پیامبرش برمی گردد (نه به عثمان) خدا و پیامبر آن را با «بسم اللّه» نیاوردند ، و به این باز می گردد که مسلمانان بر اساس قرائتی که پیامبر صلی الله علیه و آله یادشان داد ، «بسمله» را در خصوص سوره برائت نمی خواندند .

تردید صحابه ، نه فقط به دلیل اختلاف کامل مضمون دو سوره و پدید آمدن آنها در دو فاصله زمانی جدا و دور از هم بود ، بلکه آیه نخست سوره نهم ، آشکارا نمایانگر بخش تازه ای [ از سخن ] است .(4)

ص:231

آلوسی در توضیح روایت ابن عبّاس می گوید :

عثمان ، گرچه پیرامون سوره برائت و انفال علم قطعی نیافت و براساس گمانش عمل کرد ، امّا دیگران به قطع دست یافتند و عملکرد عثمان را پذیرفتند و سر در گم نماندند .

کم نبودند آموزه هایی که به گمان عُمَر رسید و با خواست پروردگار جور درآمد . بجاست این موافقت کار عثمان با واقع (که غیر عثمان با تحقیق از نصوص آن را به دست آورد یا از شخصیّت های [ بزرگ ] اسلام بدان دست یافت و قانع شد) از آنها باشد .

افزون بر این ، با تحقیق می توان دریافت که این کار پیش از عثمان صورت گرفت ، لیکن چون قلم ها برداشته شد و کار صُحُف پایان یافت و در روزگار وی این اتفاق نظر پدید آمد و مسلمانان دیگر سرزمین ها به [ مصحفِ ] امام او اقتدا کردند ، این کار به عثمان

نسبت داده شد و از دیگر مصحف ها بر [ قرآنِ ] او بسنده گردید .(1)

توضیح این متن را وامی نهم و آنچه را گذشت ، در نکات زیر خلاصه می کنم :

1 . روایات فراوانی را آوردیم که بر ترتیب مکان آیه ها در سوره ها با اشراف پیامبر صلی الله علیه و آله رهنمون بود و همین ، توقیفی بودن آیات (و نه سوره ها) را ثابت می کند . در توقیفی بودن ترتیب سوره ها اختلاف وجود دارد ، گرچه میان پژوهشگران مشهور است که ترتیب سوره ها - به صورتی که هم اکنون هست - عملکرد عثمان می باشد .

2 . از سخن ابن حَجَر (و دیگران) به دست می آید که آیات نیز [ مانند سوره ها ] توقیفی نیستند و بسا کلام عایشه آن را تأیید کند .

ص:232

3 . ثابت کردیم که برای قرآن ، دو ترتیب وجود داشت :

ترتیب تلاوت ، همان ترتیبی که خدا در نزول دفعی قرآن اراده کرد .

ترتیب بر پایه نزول رویدادها و رخدادها ، و این ترتیب ، کتاب علم بود ، نه تلاوت و ذکر .

4 . راز تکرار عرضه هر ساله قرآن را میانِ جبرئیل علیه السلام و پیامبر صلی الله علیه و آله بیان کردیم .

5 . سوء استفاده بعضی از شرق شناسان از روایاتی که گویای ثبوت قرآن به خبر واحد است (چنان که در خبر ابو خُزَیمه هست) و اینکه عُمَر می خواست از سه آیه ، سوره ای جداگانه بسازد .

6 . به واژه «قرآن» اشاره کردیم و اینکه بنا بر بعضی از گفته ها ، این لفظ ، از «قرائت» گرفته شده است .

7 . روشن ساختیم که خلفای سه گانه در جمع قرآن بر بزرگان صحابه تکیه نکردند ، نیز گفتیم که صحابه مصحف های ناقصی داشتند و همین ، بیان می دارد که پیامبر صلی الله علیه و آله به امر تألیف و تدوین ، اهمیّت می داد .

ص:233

ص:234

از این رو ، آیه مذکور در سوره نحل ، میان آیات استشهاد و آیات عهد ، گذاشته شد .

قُرطُبی - به سندش - از ابن عبّاس روایت می کند که گفت :

آخرین آیه قرآن - که نازل شد - این آیه است : « وَاتَّقُوْا یَوْمَاً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لاَ یُظْلَمُونَ » ؛(1) بترسید از روزی که در آن سوی

خدا بازگردانده می شوید ، سپس هر نفسی دستاورد همه سخنان و کارها و رفتارهایش را - بی کم و کاست - دریافت می دارد و آنان ستم نمی شوند .

جبرئیل به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت : ای محمّد ، این آیه را در رأس آیه 280 سوره بقره ، قرار ده .(2)

این روایت یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله می نوشت و می خواند و شماره ها و آغاز و انجام آیات را می دانست و آن گونه که دشمنان شایعه می پراکنند (و پیامبر را ناآشنا به خواندن و نوشتن - و مانند آن - می شناسانند) نبود .

در روایت دیگر هست که جبرئیل گفت : این آیه را میان آیه «ربا»(3) و آیه «دَیْن»(4) در سوره بقره ، بگذار .(5)

بخاری و مسلم و ابو داوود و تِرمذی از ابو مسعود بَدْری آورده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود :

ص:235

دو آیه در سوره بقره هست که هرکس آن دو را در شب بخواند ، بسنده اش کنند .(1)

مُسلم از عُمَر روایت کرده است که گفت :

آن اندازه که درباره «کلاله» به پیامبر رجوع کردم ، برای دیگر چیزها نزدش نرفتم و آن حضرت به چیزی مانند این امر ، بر من نیاشفت تا آنجا که با انگشت به سینه ام زد و فرمود : ای عُمَر ، آیا آیه صَیْف (که در پایان سوره نساء هست)(2) بسنده ات نمی کند .(3)

بخاری از ابن زُبَیر روایت کرده است که گفت : به عثمان گفتم : « وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجاً »(4) (کسانی که از دنیا می روند و همسرانی برجای می نهند) عثمان گفت : آیه دیگری آن را نسخ کرد .

پرسیدم : چرا آن را نوشتی یا [ گفت : چرا ] آن را [ نوشته ] وانهادی ؟(5)

عثمان گفت : ای برادرزاده ، چیزی را از جایش تغییر نمی دهم .(6)

همه این روایات در راستای توقیفی بودن بعضی از آیات در سوره های مشخصی اند (نه توقیفی بودن آیات در همه سوره ها) و بر نقش پیامبر صلی الله علیه و آله و جبرئیل علیه السلام در ترتیب قرآن ، تأکید دارند .

ص:236

روایات دیگری هست که برای توقیفی بودن آیات و سوره ها ، به آنها استدلال شده است ، لیکن دلالتی بر آن ندارند .

از زید بن ثابت ، روایت شده است که گفت : برای رسول خدا وحی را می نوشتم . چون وحی بر وی فرود می آمد آن حضرت را تب [ و لرز ] شدیدی فرا می گرفت . تکّه ای از پالان یا گوشه ای از آن را بر او می انداختم . پیامبر صلی الله علیه و آله وحی را املا می فرمود و من می نوشتم ... وقتی فارغ می شدم ، می فرمود : «[ آنچه را نگاشته ای ] بخوان» آن را می خواندم ، اگر افتادگی ای در آن بود ، پیامبر درستش می کرد ، سپس آن را پیش مردم می بردم ...(1)

این روایت ، بر توقیفی بودن سوره ها و آیه ها دلالتی ندارد ، بلکه لزوم بازخوانی قرآن را می خواهد تا در ضبط ، واژه ای جا نیفتد یا این روایت به محبوب بودن کتابت نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رهنمون است و اینکه زید بن ثابت از کاتبان وحی بود و لوح و دوات می آورد تا آنچه را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شد ، بنویسد .

از بَراء ، روایت شده است که گفت : چون آیه « لاَ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَالْمُ-جَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ »(2) (مؤمنانی که در خانه می نشینند و زیان [ مالی و جانی ] نمی بینند با کسانی که با مال و جانشان در راه خدا جهاد می کنند ، برابر نیستند) فرود آمد ، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : زید را پیشم فرا خوانید و [ بگویید ] لوح و دوات و استخوان شانه (یا فرمود : استخوان شانه و دوات)

ص:237

بیاورد . سپس [ به زید ] فرمود : بنویس : « لاَ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ ... » .(1)

این روایت نیز بیش از این دلالت ندارد که پیامبر صلی الله علیه و آله امر فرمود زید با لوح و دوات پیش آن حضرت بیاید و آیه مذکور را بنویسد و بدین معناست که پیامبر صلی الله علیه و آلهبه وحیی که بر او نازل می شد اهتمام داشت و سخن پروردگارش را بی کتابت و تدوین ، وانمی نهاد .

باری ، این روایات به ما می گویند جاگذاری همه آیات - یا بعضی از آنها - در سوره ها ، توقیفی بود و به فرمان خدا و پیامبر صورت می گرفت ؛ زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله با نزول « بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ » در قرآن تلاوت ، انتهای سوره و ابتدای سوره دیگر را درمی یافت .

لیکن این سخن از وجود اختلاف میان ترتیب تنزیل و ترتیب تلاوت (یعنی ترتیب تدریجی - که آیات و سوره ها در رویدادها و حوادث مختلف در تاریخ های معیّنی نازل شد - و ترتیب دفعی که در شب مبارک قدر ، از لوح محفوظ به آسمان دنیا فرود آمد) باز نمی دارد با تأکید بر اینکه قرآن تلاوت (از غیر خود) با ابتدا به «بسمله» شناخته می شد و هر دو [ هم قرآن تلاوت و هم قرآن تنزیل ] قرآن اند .

آری ، مسئله نماز از دیگر چیزها جداست . در نماز باید قرآنی خوانده می شد که بر سینه پیامبر فرود آمد و از سوی جبرئیل ، از ناحیه خدا (بعد از نزول الهامی) امضا می گشت و آن ، همان قرآن تلاوت و ذکر بود ، به شرط آنکه آن قرائت ، قرائت مشهور برگرفته از پیامبر صلی الله علیه و آله باشد (نه قرائت نادر) چراکه می فرماید :

ص:238

« فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(1) هرگاه ما خواندیم قرائت آن را پیروی کن .

زرکشی از اصحاب شافعی این سخن را آورده است که می گویند :

قرائت قرآن در نماز - و در دیگر جاها - با قرائتِ شاذّ ، جایز نمی باشد ؛ زیرا این قرائت ، قرآن نیست ، چراکه قرآن جز با تواتر اثبات نمی شود و قرائت شاذّ ، قرائت متواتر نیست .

هرکه جز این را بر زبان آورد ، اشتباه می کند یا جاهل است .

اگر شخصی مخالفت ورزد و قرآن را با قرائت شاذ بخواند ، چنین قرائتی را در نماز و غیر آن برنتابند . فقهای بغداد بر توبه دادن کسی که قرآن را با قرائت شاذ بخواند ، متفق اند . ابن عبدالبرّ اجماع مسلمانان را نقل می کند بر اینکه قرائت با گویش های شاذ جایز نمی باشد و پشت سر کسی که قرآن را این گونه بخواند ، نباید نماز گزارد .(2)

در پایان کتاب در بحث «یکسان سازی مصحف ها» به طور ویژه ای معنای «شاذ» را روشن خواهم ساخت و اینکه گاه «شاذ» در برابر «متواتر» است و گاه مخالفت با قرائت های هفت گانه منظور می باشد . به شاذّ مخالف با متواتر نباید اهمیّت داد ، امّا اگر شاذ با گویش هفت گانه ناسازگار افتد ، در صورتی که از نظر ادبی توجیه پذیر باشد (چنان که گفته اند) شایان اعتناست .

ابن ابی داوود ، در المصاحف بابی را پیرامون اختلاف صحابه سامان می دهد و آن را «باب اختلاف مصاحف الصحابه» می نامد .(3) وی ، در این باب ، نام های

ص:239

آنان و موارد اختلافشان را می آورد و اینکه وقوع این اختلاف میان صحابه ، توقیفی نبودن ترتیب سوره ها را - نزد آنان - گویاست .

ص:240

ابن حجر ، آشکارا بیان می دارد که تألیف مصحف ابن مسعود ، جدای از تألیف عثمانی بود .

در صحیح بخاری می خوانیم : «پایان مصحف ابن مسعود ، حوامیم(1) بود» .(2)

ابن ندیم بیان می دارد : چندین مصحف را دیدم که نسخه برداران آنها می گفتند آنها مصحف ابن مسعودند و در میان آنها دو مصحف را با هم سازگار نیافتم .(3)

زرکشی درباره ترتیب سوره ها در مصحف ها ، می نویسد :

این کار ، امری نبود که خدا واجب سازد ، بلکه به اجتهاد و اختیار صحابه باز می گشت . از این رو ، هر مصحفی ترتیب ویژه خود را داشت ، لیکن ترتیب مصحف عثمانی از همه کامل تر بود .(4)

اختلاف ترتیب صحابه ، بیانگر آن است که ترتیب سوره ها در مصحف عثمانی (آن گونه که اهل سنّت می گویند) توقیفی از نزد خدا نبود ؛ زیرا در این صورت ، این اختلاف ها میان مصحف های صحابه پدید نمی آمد .

بالاتر از این ، برای اختلاف ترتیبِ مصحف عثمان با مصحف های دیگر ، چه توجیهی دارند ؟!

آیا لازمه توقیفی بودن این نیست که ترتیب مصحف های همه صحابه یکسان باشد ؟ این اختلاف در ترتیب مصحف های آنان ، به چه معناست ؟!

ص:241

آیا این دسته از صحابه ، با ترتیبی که پیامبر صلی الله علیه و آله از سوره های قرآن سامان داد ، مخالفت ورزیدند (از این سخن به خدا پناه می بریم) ؟ یا هر کدام از آنها در ترتیب سوره هاشان در مصحف خویش ، روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله داشتند ؟!

آیا عقل می پذیرد که امام علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله مخالفت ورزد و ترتیب مصحفی را که پشت بستر آن حضرت بود به هم زند و در گردآوری سخن وحی (و چگونگی ترتیب آن) و تفسیرهایی که همراه آیات وجود داشت ، با پیامبر صلی الله علیه و آله مشورت نکند ؟

ص:242

و آن گاه که مردم به اسلام رو آوردند ، حلال و حرام نازل گشت . اگر نخست «لا تشربوا الخمر» (شراب نیاشامید) فرود می آمد ، می گفتند : هرگز از باده دست نمی کشیم ، و اگر [ در آغاز ] «لا تزنوا» (زنا نکنید) نازل می شد ، می گفتند : هرگز از زنا دست برنمی داریم . من دخترکی بازیگوش بودم که این آیه در مکّه نازل شد : « بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَالسَّاعَةُ أَدْهَی وَأَمَرُّ » ؛(1) وعده گاه ایشان رستاخیز قیامت است و آن زمان ، دشوارتر و تلخ تر است .

هنگام نزولِ سوره بقره و نساء نزد پیامبر بودم .

[ راوی ] می گوید : عایشه ، مُصْحَفش را برای یک شخص عراقی بیرون آورد و آیه های سوره [ ها ] را بر او املا کرد .(2)

بر اساس این روایت ، عایشه ، مقدّم داشتن یکی از سوره ها را بر دیگری و تقدیم و تأخیر آیه ها را در یک سوره ، جایز می شمارد ؛ زیرا می گوید : «وما یَضُرُّکَ آیةً قَرَأْتَ قبل ؟!» (هر کدام را جلوتر بخوانی ، به تو ضرر نمی زند) سپس عایشه آیه های سوره ها را بر شخص املا می کند ، نه سوره ها را به صورت سوره سوره و به شکل سوره کامل .

ابن حجر در فتح الباری در شرح این سخن عراقی که گفت : «لعلّی أُؤَلِّف علیه القرآن ، فإنّه یُقْرَأُ غَیرَ مُؤَلَّف» (شاید بتوانم بر پایه آن قرآن را بنگارم ، چراکه آن را غیر مُؤَلَّف - نانگاشته - می خوانند) می نویسد :

ص:243

به نظرم می رسد این عراقی پیرو قرائت ابن مسعود بود . وقتی مُصْحَف عثمان به کوفه رسید ، ابن مسعود از قرائت خود دست نکشید [ وبه قرائت عثمان تن نداد ] و حاضر نشد مصحف خویش را نابود سازد .

تألیف قرآن ابن مسعود با تألیف مُصحف عثمان مغایر بود و تردیدی نیست که تألیف مُصْحَف عثمان از دیگر مصحف ها مناسبت بیشتری داشت . از این رو ، عراقی آن را غیر مُؤَلَّف (تألیف ناشده) اطلاق کرد .

اینها همه بر این اساس است که سؤال از ترتیب سوره ها باشد و شاهد آن سخن عایشه است که گفت : «هر کدام را جلوتر بخوانی چه ضرری دارد ؟) .

و احتمال دارد که جزئیات آیات هر سوره ، مقصود عراقی باشد ؛ زیرا در پایان حدیث آمده است : «فَأَمْلَتْ علیه آیَ السُّوَر» (عایشه آیات سوره ها را بر او املا کرد) یعنی آیات هر سوره را ؛ گویا به او گفت : فلان سوره ، فلان مقدار آیه دارد ، آیه اوّل آن چنین است و آیه دوّم آن چنان .. .

این امر به اختلاف شمار آیات [ هر سوره ] برمی گردد و در آن ، میان مدنی و شامی و بَصری ، اختلاف وجود دارد . قاریان بزرگ به جمع آن اعتنا کرده اند و موارد اختلافی را در آن بیان داشته اند .

دیدگاه نخست ، روشن تر است .

و احتمال دارد ، سؤال از هر دو مورد باشد ، و خدا داناست ...

تا اینکه می نگارد :

قاضی عیاض ، در شرح حدیث حُذَیْفَه می گوید : پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز شب سوره «نساء» را پیش از «آل عمران» می خواند . این سوره در مصحف اُبَیّ بن کعب ، همین گونه بود و در آن ، حجّتی است برای کسانی که می گویند : ترتیب سوره ها اجتهادی است و به امرِ پیامبر صلی الله علیه و آله نمی باشد و همین ، قول جمهور علماست .

ص:244

قاضی باقِلاَّ نی همین قول را برمی گزیند ، می گوید : ترتیب سوره ها در تلاوت و در نماز و در درس و تعلیم واجب نیست . از این رو ، مصحف ها مختلف اند . چون مصحف عثمان نوشته شد ، آن را بر اساس آنچه هم اکنون هست ، مترتّب کردند . از این رو ، ترتیب مصاحف صحابه ، مختلف شد .

وی ، سپس سخن ابن بَطَّال را می آورد ، آن گاه می گوید : اختلافی در این نیست که ترتیب آیات هر سوره در قرآن (به شیوه کنونی) از جانب خداست و بر همین منوال ، اُمّت آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کردند .(1)

این سخن ابن حجر را (که در توجیه سخن عایشه برای آن مرد عراقی است) داعیان توقیفی نبودن آیات در سوره ها ، نمی پذیرند ؛ چراکه از اختلاف میان مصحف های صحابه در ترتیب سوره ها ، آگاه اند و نیز بدان خاطر که راوی می گوید : «عایشه ، آیات سوره ها را بر آن عراقی املا کرد» و همچنین به سبب ناسازگاری میان روایات صحابه و تابعان در ترتیب آیه ها و سوره ها .

ابن عبّاس می گوید : «بعد از آیه اکمال ،(2) [ حکم ] واجبی نازل نشد» این سخن ، به فرمایش امام باقر و صادق علیهماالسلام نزدیک است و به کلامی می ماند که سُدِّی بر زبان می آورد ، و جِبائی و بَلْخی آن را برمی گزینند با این تفاوت که بعضی شان می گویند : «بعد از این آیه ، حلال و حرامی فرود نیامد» و برخی دیگر

ص:245

بیان می دارند : «فریضه ای نازل نگشت» .(1)

در حالی که آیه اکمال ، آیه سوّم سوره مائده است و آیات احکامی که بعد از آن در این سوره آمده اند ، فراوان اند ؛ مانند آیه حلال ساختن خوراکی های پاکیزه و صید ، آیه طعام اهل کتاب ، آیه وضو (که به ترتیب آیات 4 تا 6 این سوره اند) و آیه حُکمِ مرد و زن دُزد (آیه 38) و آیه سوگندها (آیه 89) و آیه تحریم شراب (آیه 90) و آیه حرمت شکار (آیه 95) و آیه تحریم آنچه مشرکان حلال می دانند (آیه 103) و آیه شهادت در وصیّت (آیه 107) .

از این سخن ، گاه این پرسش به ذهن می آید که : حکمت قرار دادنِ آیه اکمال ، میانِ آیات تحریم مردار و خون و گوشت خوک ، چیست ؟(2)

این سؤال گویا در راستای تشکیک در توقیفی بودنِ آیات سوره ها مطرح می شود و اینکه حق با ابن عبّاس است که گفت : بعد از آیه اکمال ، آیه حلال و حرامی نازل نشد .

افزون بر این مدّعیان توقیفی نبودنِ آیات سوره ها ، گاه قرآن امام علی علیه السلام را دلیل می آورند ؛ زیرا مشهور است که آن حضرت قرآن را طبق وقایع و رخدادها مرتّب ساخت و منسوخ در این قرآن ، پیش از ناسخ نوشته شد و سوره های مکّی قبل از سوره هاهی مدنی اند و این شیوه ، بر خلاف قرآن رایج امروزه است .

لیکن اینان نمی دانند که این آیات بر اساس نزول تاریخی به نگارش درآمد ؛ یعنی آیاتی که نزد حضرت تدوین یافت برای تلاوت نبود ، بلکه برای حدیث و تاریخ نوشته شد و این نوشته ها ، رخدادهای روزانه دعوت اسلامی اند و تدوین

ص:246

آنها طبق تاریخ و سال آن حادثه ها و ترتیب زمانی شان (از آغاز بعثت تا پایانِ آن) سامان یافت و این بدان معنا نیست که مصحف امام علیه السلام بر خلاف قرآنی می باشد که امروزه میان مسلمانان رواج دارد .

اینها بعضی از متونی اند که بر توقیفی نبودن آیات سوره ها به آنها استدلال کرده اند . نصوصِ توقیفی نبودن سوره ها ، فراوان اند :

قَسْطَلا نی در لطائف الإشارات پس از آوردن حدیثی از ابن ابی داوود ، می نویسد :

حارث بن خَزَمَة ،(1) این دو آیه آخر سوره برائت را آوَرْد و گفت : شهادت می دهم که این دو را از پیامبر شنیدم و به خاطر سپردم . عُمَر گفت : من هم شهادت می دهم که آن دو را شنیدم ، سپس گفت : اگر سه آیه می بود ، آنها را سوره ای جداگانه قرار می دادم . به سوره ای از قرآن بنگرید و آنها را به پایانِ آن ملحق سازید .

می گوید : ظاهر این سخن آن است که آنان آیات سوره ها را به اجتهادشان گِرد می آوردند .(2)

ص:247

کردی در تاریخ القرآن وغرائب رسمه می نگارد :

از سخن عایشه به عراقی که گفت : «جلو خواندن هریک از آنها چه زیانی دارد ؟!» می فهمیم که ترتیب سوره ها در تلاوت ، واجب نیست .(1) همه مذاهب همین دیدگاه را دارند . ترک ترتیب سوره ها در نماز و در تلاوت و درس جایز است ؛ زیرا هر کدام سوره ای جداگانه اند و آیاتشان را به طور کامل دربردارند .

از این حدیث به دست می آید که مردم سوره های قرآن را نامترتّب می خواندند و می نوشتند تا اینکه عثمان مصحف خویش را گرد آورد و مردم را بر آن واداشت .

اگر ترتیب مُصْحَف توقیفی بود ، ترتیب سوره ها در قرآن های بزرگانِ صحابه (مانند امام علی علیه السلام ، اُبَیّ بن کعب ، عبداللّه بن عبّاس ، عبداللّه بن مسعود ، مُعاذ بن جَبَل ، عایشه ، زید بن ثابت) مختلف نمی شد . هر کدام از اینها مُصْحَف خود را در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله نوشتند .

آغاز مُصْحَف امام علی علیه السلام [ سوره ] «اقرء» بود ، سپس «مُدّثّر» و آن گاه «ن» و به همین ترتیب تا پایان [ سوره های ] مکّی و مدنی .

ابتدای مصحف ابن مسعود [ سوره ] «بقره» بود ، پس از آن [ سوره ] «نساء» و آن گاه «آل عمران» (با اختلاف شدید) .

ابن ندیم در الفهرست و نیز سُیُوطی در الإتقان ترتیب مصاحف بعضی از صحابه را می آورند ، برای آگاهی بیشتر می توان این دو کتاب را دید .

ص:248

اگر سخن صریح یا اشاره پنهانی از پیامبر صلی الله علیه و آله در ترتیب سوره های قرآنی وجود می داشت ، از چشم اینان (که از بزرگان صحابه بودند و بیشترین ارتباط را با آن حضرت داشتند) دور نمی ماند .. .(1) (2)

قُرطبی (پس از ذکر نقل هایی که در ترتیب سوره های قرآن و آیات آن آمده است) گفته ابن بَطَّال را می آورد :

... هرکه به توقیفی بودن سوره ها قائل است ، نمی گوید : تلاوت قرآن در نماز و درس باید بر اساس ترتیب نوشته شده در مُصْحَف باشد ، بلکه این کار تنها در رسم و خط واجب است . اَحَدی را سراغ نداریم که بگوید این ترتیب باید در نماز و قرائت قرآن و درسِ آن ، رعایت شود و هیچ کس حق ندارد سوره کهف را پیش از بقره بیاموزد و سوره حج را قبل از کهف فرا گیرد .

شاهد این مطلب ، سخن عایشه است که به شخصی که قرآنش را خواست ، گفت : «هر آیه ای را که پیش از آیه دیگر بخوانی ، تو را ضرر نمی رساند» .

پیامبر صلی الله علیه و آله گاه در نماز ، در یک رکعت سوره ای را می خواند و در رکعت دیگر سوره ای را که در پی آن نبود ، قرائت می کرد .(3)

آیة اللّه معرفت ، پس از نقل روایتی از امام صادق علیه السلام و ابن عبّاس (که در آن آمده است : پیامبر صلی الله علیه و آله با نزول «بسم اللّه» پایان سوره را در می یافت) می نگارد :

کاتبان وحی می دانستند که باید آیات هر سوره را ضمن بسم اللّه آن ، به ترتیب

ص:249

نزول آن (در پی یکدیگر) بنویسند ، بی آنکه نیازمند تصریح خاصّی درباره هریک از آیات باشند .(1)

آیات سوره ها - طبق نزول آنها - در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله ، بدین گونه مترتّب شد و ما آن را «ترتیب طبیعی» می نامیم که نخستین عامل اساسی در ترتیب آیات در بیشتر موارد است ...

گاه جا به جایی یک آیه یا آیاتی را بر خلاف ترتیب طبیعی آن می یابیم ، در حالی که نصّ خاصّی برای این تغییر وجود ندارد . شاید [ این روند بدان خاطر باشد که ] آیه ای نازل می شد و کاتبی آن را می نوشت ، سپس آیه دیگری فرود می آمد و کاتب دیگری - در غیاب کاتب اوّل - آن را می نگاشت . از این رو ، آن را پیش از آیه نخست ثبت می کرد بی آنکه ثبت کاتب اوّل را بداند .(2)

در جمع نهایی قرآن در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله یا پس از درگذشتِ آن حضرت ، این جا به جایی در اندکی از آیات روی داد .

این احتمال را درباره آیاتی می دهیم که از ترتیب طبیعی بیرون اند و نصّ خاصّی را بر آنها نمی یابیم .

همین احتمال - به تنهایی - برای عدم امکان استدلال به فحوای آیه ای که در

ص:250

سیاق ویژه ای قرار دارد ، کافی است مگر هنگامی که مناسبت روشن باشد یا آن را از خارج بدانیم .

آیاتی در سوره «ممتحنه» از این دست اند . این سوره با آیه یکم تا نهم آغاز می شود که در سال هشتم هجری درباره «حاطِب بن ابی بَلْتَعَه» فرود آمد . وی به قریش نامه نوشت و آنها را از آماده شدن پیامبر صلی الله علیه و آله برای فتح مکّه خبر داد در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله می خواست این امر ، پوشیده بماند .

در پی این آیات ، دو آیه اند که درباره «سُبَیْعه اَسْلَمی» در سال ششم هجری نازل گشت ؛ همان زنی که مسلمان شد و نزد پیامبر آمد و شوهر کافرش را وانهاد . آن مرد ، در طلب وی آمد . زن ، به پیامبر صلی الله علیه و آله پناه آورد .

آمدن این مرد با «صُلح حُدَیبیّه» همزمان بود که پیامبر صلی الله علیه و آله با قریش پیمان بست ، هرکه را از مکّه نزدشان بیاید بازگرداند .

شوهر این زن ، همین ماجرا را دستاویز خود ساخت و به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت : زنم را بر اساس شرطی که با ما کردی ، به من بازگردان ، مُرکّب پیمانت هنوز نخشکیده است .

پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره ، در تنگنا افتاد و این دو آیه نازل شد .

پس از این دو آیه ، آیاتی است که درباره بیعت زنان ، در سال فتح مکّه (سال نهم هجری) نازل شد .

لیکن آیه پایانی سوره ، با آیات آغازین آن ، ارتباط تام دارد . از این رو ، گفته اند : بررسی این سوره ، ما را با آیاتی رو به رو می سازد که بدون سبب شناخته شده ای از نظم طبیعی خارج شده اند .

آیات هزینه زن در عدّه وفات که در سوره «بقره» هست . از این موارد است .

قانون نخست درباره زنی که شوهرش می مُرد این بود که یک سال کامل عدّه

ص:251

نگه دارد و از خانه اش بیرون نیاید و میراث شوهر در آن سال ، فقط هزینه آن زن شود .

آیه مذکور چنین است : « وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنکُمْ وَیَذَرُونَ أَزْوَاجاً وَصِیَّةً لأِزْوَاجِهِمْ مَتَاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَاجٍ » ؛(1) کسانی از شما که از دنیا می روند و زنان بر جای می نهند ، باید سفارش کنند که تا یک سال به آن زنان مال پرداخت شود و آنها از خانه شان اِخراج نشوند .

سپس این قانون ، با آیه دیگری از همین سوره که عدّه زن را چهار ماه و ده روز قرار داد(2) و [ نیز ] با آیه ارث - که در سوره نساء هست(3) - نسخ گردید ...

از این بحث می توان نتیجه گرفت که امکان استناد در تفسیر آیه ای یا فهم فحوای آن ، با توجّه به موقعیّت آن نسبت به آیات پیشین و پسین وجود ندارد مگر اینکه به طور قطعی ، اصالت ترتیب آن اثبات شود و آن آیه با آیات همجوارش ، یک باره نازل شده باشند .(4)

علاّمه طباطبایی در القرآن فی الإسلام می نویسد :

قطعی است که آیه ها و سوره ها به ترتیبی که ما در قرآن کنونی می خوانیم ، نازل نگردید (اینکه نخست سوره فاتحه ، سپس بقره باشد و آن گاه آل عمران ، نساء و ...) زیرا افزون بر شواهد تاریخی ، مضمون خود آیات بر آن گواه اند . بعضی از سوره ها و آیه ها مضمون هایی دارند که با دوران آغازین بعثت متناسب اند ، در حالی که در پایان قرآن واقع اند (مانند سوره عَلَق و نون) و بعضی

ص:252

از آنها با دوران پس از هجرت و پایان عهد پیامبر صلی الله علیه و آله تناسب دارند ، در حالی که در اوایل قرآن قرار گرفته اند (مانند : سوره بقره ، آل عمران ، نساء ، انفال ، توبه) .

اختلاف مضمون سوره ها و آیه ها و ارتباط کامل آنها با رویدادها و حوادثی که در طول سالیان دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله پدید آمد ، بر ما حتم می سازد که بگوییم قرآن در عصر نبوّت ، در طول 23 سال نازل شد .(1)

به عنوان نمونه : آیاتی که مشرکان را به اسلام دعوت می کند و پرستش بت ها را پس می زند ، با دوران قبل از هجرت پیامبر - از مکّه - تناسب دارد ؛ چراکه پیامبر صلی الله علیه و آله گرفتار بت پرستان بود .

امّا آیات جهاد و آیات احکام در مدینه نازل گشت ؛ زیرا اسلام انتشار یافت و مدینه ، حکومت بزرگ اسلامی را پدید آورد .(2)

علاّمه طباطبایی رحمه الله در المیزان در توضیح این خبر ابن عبّاس که گفت : «به عثمان گفتیم : چه چیز شما را واداشت که به انفال که از سوره های مثانی است ، بپردازید ... » چنین می نگارد :

می گویم : «السَّبع الطُّوال» (هفت سوره طولانی) بر اساس آنچه از این روایت به دست می آید و نیز روایت ابن جُبَیر ، عبارت اند از :

ص:253

بقره ، آل عمران ، نساء ، مائده ، انعام ، اعراف ، یونس .

این سوره ها در جمع اوّل [ یعنی در عهد ابوبکر ] به همین ترتیب بودند ، سپس عثمان این ترتیب را تغییر داد و انفال را (که از مثانی است) و برائت را (که از مئین قبل از مثانی است) برداشت و میان اعراف و یونس گذاشت و انفال را پیش از برائت آورد .(1)

سخن در این موضوع ، طولانی و پیچیده است . در آینده ، بدان باز می گردیم .(2)

ص:254

انبیای پیشین (قبل از حضرت محمّد صلی الله علیه و آله) یک باره نازل می شد ، چرا قرآن محمّد اکنون تاریخ مند فرود می آید ؟

این سخن آنان بدان خاطر بود که نمی دانستند قرآن پیش از نزول تاریخی بر پیامبر صلی الله علیه و آله از «لوح محفوظ» یک باره به آسمان دنیا فرود آمد .

خدای سبحان ، گفته آنان را درباره رسالت های گذشته ، دروغ نمی انگارد بلکه با بیانِ حکمت نزول پراکنده قرآن ، آنان را پاسخ می دهد به اینکه با این شیوه ، می خواهد قلب پیامبر را محکم گرداند و امّتش را از تحریف مصون دارد (و مانند آن) .

اگر نزول کتاب های آسمانی پیشین (مانند قرآن) پراکنده می بود ، خدای متعال ، مشرکان را تکذیب می کرد و می فرمود که این کار ، سنّت خدا و سنّت رسولان قبل از محمّد صلی الله علیه و آله است ؛ چنان که در ردّ بر ایشان می فرماید :

« وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ إِنَّهُمْ لَیَأْکُلُونَ الطَّعَامَ وَیَمْشُونَ فِی الأَسْوَاقِ » ؛(1) پیامبرانِ پیش از تو را نفرستادیم مگر اینکه غذا می خوردند و در بازارها راه می رفتند .

این پاسخ ، در طعنِ آنان بود که می گفتند : « مَالِ هذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعَامَ وَیَمْشِی فِی الأَسْوَاقِ » ؛(2) این چگونه پیامبری است که خوراک می خورد و در بازارها راه می رود ؟!

سُیُوطی ، پیرامونِ راز نزول یک باره قرآن و نزول تاریخی آن [ براساس رخدادها ] می نویسد :

ص:255

گفته اند : راز نزول یک باره قرآن به آسمان دنیا ، ارجمندی آن و عظمتِ شخصی است که قرآن بر وی فرود آمد . به ساکنان آسمان های هفت گانه اعلام شد که این ، آخرین کتاب آسمانی است که بر خاتم پیامبران برای گرامی ترین امّت ها نازل می شود . به آنان نزدیک ساختیم تا آن را برایشان نازل کنیم .

اگر حکمت الهی اقتضا نداشت که قرآن تاریخ مند بر اساس رخدادها به دستِ ایشان برسد (مانند دیگر کتاب های آسمانی) یک باره فرود می آمد ، لیکن خدا میان قرآن و دیگر کتاب های آسمانی با دو نوع نزول (نزول یک باره و نزول پراکنده) فرق نهاد تا بر پیامبر صلی الله علیه و آله شرافت بخشد .

این سخن را ابو شامَه(1) در المرشد الوجیز بیان می دارد .(2)

حکیم تِرمذی ، می گوید : قرآن بدان خاطر یک باره به آسمان دنیا نازل شد تا بهره ای که با بعثت محمّد صلی الله علیه و آله برای امّت نمود یافت ، به ایشان سپرده شود ؛ چراکه بعثتِ پیامبر صلی الله علیه و آله رحمت بود . با باز شدن درِ رحمت [ خدا ] رحمت ، برون

ص:256

آمد و محمّد و قرآن را آورد . قرآن در «بیت العزّه» در آسمان دنیا قرار گرفت تا به مرز دنیا درآمد ، و نبوّت در قلب محمّد نهاده شد ، و جبرئیل ، رسالت ، سپس وحی را آورد .

گویا خدای متعال می خواست این رحمت را که بهره این امّت از درگاه الهی بود ، به آنان سپارد .(1)

سَخاوی در جمال القُرّاء(2) می نگارد :

در نزول یک باره قرآن به آسمان دنیا ، گرامی داشتِ بنی آدم و عظمت جایگاهشان نزد فرشتگان ، نهفته است . خدا بدین وسیله ، عنایت خویش را به آنها شناساند و رحمتش را برای آنها نمایاند .

در این راستاست که چون خدا سوره اَنعام را نازل کرد ، دستور داد هفتاد هزار فرشته ، آن را همراهی کنند .

خدای سبحان بر این هم افزود به اینکه امر کرد جبرئیل قرآن را بر سفیران با کرامت و نیک ، املا کند و آنان نسخه بردارند و آن را تلاوت نمایند .

نیز در این روند ، برابری میان پیامبر ما و موسی علیه السلام است که خدا کتابش را

ص:257

یکباره فرود آورد و برتری محمّد صلی الله علیه و آله در نزول تدریجی بر اوست تا آن را حفظ کند .(1)

باری ، در عرضه هر ساله پیامبر صلی الله علیه و آله (افزون بر تثبیت قلب پیامبر و دقّت ضبط و درنگ در آیات ، چنان که اهل سنّت می گویند) فواید بزرگی وجود داشت ،(2) مهم ترین آنها جای آیه ها در هر سوره ، در قرآن تلاوت بود .

به عبارت دیگر ، ارجاع قرآن تاریخ مند (قرآن بیانی) به ترتیب نزول دفعی آن بود ، همان ترتیبی که خدا خواست قرآن به آن تلاوت شود .

اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمود : «فلان آیه را در فلان جا از فلان سوره بگذارید» یا می فرمود : «جبرئیل نزدم آمد و امرم کرد که این آیه را ... در سوره نحل نهم» یا این سخن جبرئیل که گفت : «فلان آیه را فلان جا قرار دهید» یا «ای محمّد ، آن را در سرِ آیه 280 بقره بگذار» به همین امر مهم رهنمون است و اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله و جبرئیل علیه السلام وظیفه داشتند آیه هایی را که در تاریخ های معیّنی نازل شد به جای [ اصلی ] آنها در سوره ها در قرآن تلاوت بگذارند و این کار به امر خدا صورت می گرفت .

و همین ، معنای این سخن خداست که فرمود : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ »(3) (هرگاه ما خواندیم ، آن قرائت را پیروی کن) و « کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ » ؛(4) [ قرآن ] کتابی است که آیاتش استوار شد ، سپس از نزد خدای حکیم و آگاه ، تفصیل یافت .

ص:258

همچنین این امر ، راز اشراف پیامبر صلی الله علیه و آله را بر ترتیب قرآن(1) و سبب عرضه سالانه قرآن را بر جبرئیل علیه السلام بیان می دارد با اینکه خدا پیامبرش را از فراموشی مصون داشت و قرآن را بر او قرائت فرمود : « سَنُقْرِئُکَ فَلاَ تَنسَی » ؛(2) قرآن را بر تو می خوانیم ، از این رو ، آن را از یاد نمی بری .

با اعتراف به اینکه محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر خداست و پیام رسان راست گو و امینِ وحی به شمار می رفت ، این دیدار دو طرف - در هر سال - چه رازی را نهفته داشت و فایده اش چه بود ؟

می توانیم بگوییم که دقّت در ضبط و محافظت بر متن قرآن و لزوم خواندن و بر دیگران قرائت کردن ، بر پایه همان قرآنی که از «لوح محفوظ» به «بیت المعمور» (یا به آسمان دنیا یا بر سینه محمّد صلی الله علیه و آله) فرود آمد ، برای رویارویی با

ادّعاهای دروغین دیگران در جمع قرآن ، تشریع شدند .

نُلدکه (از خاور شناسان) به وجود سازگاری میان ترتیب آیاتی که تاریخ مند نازل شدند با نزول یک باره آنها ، اقرار می کند ؛ زیرا می نویسد :

آیات جداگانه مختلفی که کتاب مقدّس اسلام از آنها تألیف یافت ؛ بنا بر اشارت های فراوانی که در آنها نهفته است ، به کتاب محفوظی در آسمان برمی گردد و مطابقتی دقیق با آن دارد ، در حالی که کتاب های مقدّس مسیحی و

ص:259

یهودی ، برخاسته از [ نسخه اول ] نمونه اعلای خودشان اند ، امّا فراوان در معرض تحریف قرار گرفتند .(1)

باری ، بنا بر اقرار علمای اسلام (و نیز بعضی از شرق شناسان) ترتیب قرآنِ کنونی ، سازگار با قرآنی است که در «لوح محفوظ» وجود داشت و در آن تحریفی روی نداد (بر خلاف تورات و انجیل که تحریف شدند) زیرا خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه نداد که قرآن را پیش از پایان وحی به آن حضرت ، بخواند .

از این رو ، چگونه پیامبر صلی الله علیه و آله می پسندد که مسلمان آیات قرآن را پیش از کامل شدن نزولشان ، و پایان وحی بیانی آنها ، در نماز بخواند ؟

یا چگونه خدا راضی می شود که مسلمان قرآن را با واژه های مترادف یا هم معنا (چنان که بعضی از مسلمان ها آن را مدّ نظر دارند) بخواند ؟!

خدای سبحان به پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه نمی دهد که آیه ها و سوره ها را قبل از کامل شدن نزول تاریخی شان ، پیشاپیش بیان دارد ، می فرماید :

« لاَ تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ * فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ * ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ » ؛(2) زبانت را به قرآن به حرکت در نیاور تا در خواندن آن عجله کنی ، جمع قرآن و قرائت آن بر عهده ماست ؛ هرگاه ما خواندیم تو آن قرائت را پیروی کن ، سپس بیانش بر ماست .

« وَلاَ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَی إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُل رَبِّ زِدْنِی عِلْماً » ؛(3) پیش از آنکه وحی قرآن پایان یابد به [ خواندن ] آن عجله مکن و بگو : پروردگارا ، بر دانشم بیفزا .

ص:260

و مانند این آموزه ها .

چگونه خدا بر می تابد که قرآن با دو شاهد و به دست شخصی نامعصوم و بر وجه خاصّی در زمان فتنه ، گرد آید ؟!

این سخنان را که اهل سنّت بر زبان آورده اند ، به راستی زشت است و شخص خردمند آن را جایز نمی شمارد .

چکیده بحث

مکتب خلفا - با دور شدن از خط مشی پیامبر صلی الله علیه و آله - به اندیشه ناب اسلامی ، آسیب زد ، امّا مکتب اهل بیت علیهم السلام رویکرد غلط آمیز آنها را اصلاح نمود .

اگر اهل سنّت می خواهند به قرآن احتجاج کنند باید به آنچه پیروان مکتب امامت و وصایت قائل اند ، بگروند و اینکه :

قرآن در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله گرد آمد و آن حضرت بر ترتیب آن اشراف داشت و در دیدار دو نفره با جبرئیل علیه السلام آیات و سوره های قرآن را ضبط فرمود و این کتاب ، به دست فردی که داناترین اصحاب به شمار می رفت و پیش از آنان اسلام آورد و نزدیک ترین کسان به پیامبر صلی الله علیه و آله بود ، میان دو جلد سامان یافت ؛ همان اَبَرْ مردی که هرگز در برابر بتی سر فرود نیاورد ؛ یعنی مولایمان امام علی علیه السلام .

و نیز بدان خاطر که ریشه چهار قرائت - از قرائت های هفت گانه - به امام علی علیه السلام باز می گردد ، اهل سنّت باید به این نگرش قائل شوند ، نه اینکه بگویند قرآن در زمان فتنه و با دو شاهد و به دست شخصی نامعصوم گردآوری شد و ترتیب آن به اجتهاد صحابه است ، نه پیامبر صلی الله علیه و آله .

آری ، پیروان مکتب خلفا ، به این بسنده نکردند ، بلکه طبق رأی و نظرشان به تفسیر قرآن پرداختند و آیات متشابه ، آنان را از این کار بازنداشت . اگر آنان به این مطلب گردن می نهادند که دانستنِ تأویل آیات متشابه ، کار هر کسی نیست ،

ص:261

بلکه ویژه ژرف نگرانی است که خدا به علم خویش ، آنان را برای این کار برگزید (و کسی که به تفسیر و تأویل می پردازد باید همه کانال های معرفتی قرآن را بشناسد و از راسخان در علم باشد ، کسانی که خدا ویژه شان ساخت و عملکردشان را پسندید) به این کار دست نمی یازیدند .

افزون بر این ، خلفای سه گانه ، به اعتراف خودشان بر همه وجوه قرآن آشنا نبودند . هیچ کس جز وصیّ محمّد صلی الله علیه و آله (یعنی علی علیه السلام) ادّعا نکرد که همه علوم قرآن [ ریز و درشت ] را می داند .(1)

آنچه گذشت ، گزیده ای از گام دوّم از مراحل تاریخ قرآن بود . اکنون به گام سوّم می پردازیم که بُن مایه این پژوهش و هسته و اساس بحث است .

ص:262

ص:263

ص:264

در جمع قرآن ، چند قول وجود دارد :

1 . جمع قرآن در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله

2 . گردآوری بی درنگ قرآن ، پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله به دستِ امام علی علیه السلام

3 . جمع قرآن در عهد ابوبکر و عُمَر

4 . گردآوری قرآن ، در روزگار عثمان

ص:265

ص:266

بعضی از صحابه ، سوره های ذیل را گرد آوردند : انعام ، اعراف ، یونس ، ابراهیم ، ق ، ذاریات ، طور ، نجم ، قمر ، واقعه .

بعضی دیگر ، این سوره ها را جمع کردند : حِجر ، اسراء ، کهف ، مریم ، روم ، لقمان ، سجده ، اعلی ، غاشیه ، فجر ، مُلک .

گروه سوّم ، به جمع این سوره ها پرداختند : طه ، انبیاء ، مؤمنون ، فرقان ، شعراء ، نمل ، قصص ، عنکبوت ، سبأ ، فاطر ، یس .

دسته چهارم ، این سوره ها را گرد آوردند : صافّات ، ص ، زمر ، غافر ، فُصّلت ، شورا ، زخرف ، دخان ، جاثیه ، اَحقاف ، جن ، نوح .

بدین ترتیب ، جمع و ترتیب این صحابیان ، بر اساس گستره جمع آنها (از نظر کم و زیاد و تقدیم و تأخیر میان سوره ها) اختلاف یافت . از این روست که ترتیب قرآن های اُبَیّ و ابن مسعود و علی علیه السلام و دیگر صحابه ، مختلف اند .

آنچه ابن ندیم پیرامون مصحف اُبَیّ و ابن مسعود می آورد با آنچه یعقوبی از ترتیب مصحف علی علیه السلام حکایت می کند ، اختلاف دارد و حتّی ترتیب مصحف اُبَیّ و ابن مسعود (که در الفهرست هست) از آنچه در الإتقان وجود دارد ، جداست .

از این رو ، اهل سنّت به توقیفی نبودنِ ترتیب سوره ها در قرآن ، قائل شدند .

باری ، آنچه را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شد ، گرد می آوردند و آیه ها و سوره هایی را که از سوی خدا و رسول (بعد از اجتماع دو نفره در ماه رمضان هر سال) امضا می شد ، می خواندند و می نوشتند ؛ یعنی نزول بیانی ، قرائت می گردید .

از اموری که بیان می دارد مصحف هایی در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله وجود داشت این است که آن حضرت از اصحاب خواست که مصحف هاشان را به سرزمین دشمن نبرند . این کار ، به عظمت و اهمیّت آن قرآن ها رهنمون است .

ص:267

همه اینها بر اصالت تدوین در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله دلالت دارند و این چیزی است که عقل و شرع بدان اعتراف می کند و حتّی بسیاری از شرق شناسان آن را پذیرفته اند و بر آن تأکید دارند .

نُلدکه ، می نویسد :

به جز تدوینی که در ورای آن محمّد قرار داشت . تدوین دیگری نیز بود که از نظر حجم فرق می کرد . آنها را حامیان غیرتمند اسلام سامان می دادند تا خودشان [ از روی آن کتاب ، قرآن را ] تعلیم دهند یا به دیگران وانهند .

در کنار این ، حفظ در ذهن وجود داشت که این کار ، در زمانی که خواندن و نوشتن از فنون کمیاب بود ، اهمیّت زیادی داشت .(1)

از این رو ، بسا آنچه را احمد و ابو داوود و ابن ماجه ، از اَوْسِ بن حُذَیفه روایت کرده اند ، بر مشروعیّت تألیف قرآن بر اساس حزب ها دلالت کند و نصّی باشد بر سازوکار جمع قرآن در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله .

اَوْس بن حُذَیفه ، می گوید :

از [ قبیله ] ثقیف از بنی مالک ، در ضمن گروهی بودم که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدیم تا مسلمان شویم . در خیمه ای ما را منزل دادند .(2) آن حضرت میان خانه و مسجد در رفت و آمد بود . چون نماز عشای پسین را خواند ، سویمان آمد . از او جدا نشدیم تا اینکه برایمان سخن گفت و از قریش و اهل مکّه شکوه کرد ، سپس

ص:268

فرمود : روزگار به یک حال باقی نمی ماند !(1) ما در مکّه خوار و زبون بودیم ، چون به مدینه آمدیم ، جنگ به نفع و ضررِ ما در فراز و نشیب شد .

شبی دیر کرد و زمانی دراز پس از عشا ، نزدمان آمد . پرسیدیم : چرا دیر آمدی ؟ فرمود : حزبی از قرآن بر من عرضه شد ، خواستم تا آن را به پایان نرسانم بیرون نیایم .

می گوید : صبح آن روز از اصحاب پرسیدیم : قرآن را چگونه حِزْب می بندید ؟

پاسخ دادند : سه سوره ، پنج سوره ، هفت سوره ، نُه سوره ، یازده سوره ، سیزده سوره ، آن را حزب بندی می کنیم .(2)

بنابراین ، همان گونه که سوره یا آیه (از باب اطلاق کل بر جزء) قرآن نامیده می شد ، بعید نمی نماید که «حزب» نیز مُصْحَف نامیده شود ؛ زیرا میان دو جلد ، گرد می آمد .

دوست ندارم سخنم در وجود مصحف هایی در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله ادّعای خشک و خالی باشد ، بلکه باید گفته هایم را با عدد و رقم مستند سازم . بعضی از این دلیل ها را پیش روی خواننده گرامی می نهم تا نادرستی سخن اهل سنّت را بیان دارم که می گویند پیامبر در امر جمع قرآن ، سهل انگاری کرد .

این سخن ، بر خلاف واقعیت است .

ص:269

ص:270

می نوشت تا اینکه از کتابتِ مصحف فراغت پدید می آمد .(1)

روح بن عبدالرَّحیم ، می گوید : از امام صادق علیه السلام درباره خرید و فروش قرآن ها پرسیدم ، آن حضرت فرمود :

وَرَق [ قرآن ] کنار منبر پیامبر صلی الله علیه و آله گذاشته می شد (میان منبر و دیوار به اندازه ای که گوسفند بگذرد یا انسان - یک طرفه - عبور کند ، فاصله بود) افراد می آمدند [ و از روی آن قرآن ] می نوشتند . خرید و فروش ، بعدها رواج یافت .

پرسیدم : نظرتان در این باره چیست ؟

امام علیه السلام فرمود : خریدن قرآن از فروختن آن برایم دوست داشتنی تر است .

پرسیدم : اگر بر نوشتن آن مُزدم دهند ، چه ؟

امام علیه السلام فرمود : اشکالی ندارد ، لیکن [ در صدر اسلام ] این کار را انجام می دادند .(2)

مؤیّد روایت پیشین ، حدیثی است که مُسلم از ابن اَکْوَع روایت می کند که :

ابن اَکْوَع ، به جایی که در آن مصحف نهاده شده بود می رفت و در آن مکان تسبیح می گفت و یادآور می شد که پیامبر صلی الله علیه و آله به آنجا روی می آورد . این مکان ، میان منبر و قبله [ دیوار ] و [ عرض آن ] به اندازه گذر یک گوسفند بود .(3)

همچنین این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود : «کسی که در نماز سوره حمد را

ص:271

نخواند [ گویا ] نماز نگزارده است»(1) یا «هرکه نمازی را بدون خواندن سوره حمد به جا آورد ، نمازش ناقص است»(2) (و دیگر روایات) رهنمون است به اینکه کتابی در دستِ مسلمانان وجود داشت .

به ویژه در اَخباری که در پایان دوران نبوّت صادر شد ؛ چراکه بیشتر قرآن در آن زمان ، بر شاخه های خرما ، سنگ های نازک ، پوست و استخوان شانه ، چوب پالان ، رقعه ها ، بافته های حریر و کاغذ ، تدوین یافت .

زیرا از نظر عرف ، اطلاق نام کتاب درست نمی باشد مگر پس از نگارش و ترتیب اوراق و مطالب آن .

پیداست که بخشی از قرآن در دستِ صحابه بود . از این رو (از باب نامیدنِ جزء به کل) می توان آنها را کتاب نامید ؛ زیرا واژه «کتاب» مصدر است . هر چیز نوشته شده را «کتاب» نامند . نام گذاری قرآن به «کتاب» پس از نزول آن از «لوح

محفوظ» صورت گرفت و [ نیز ] بعد از تدوین و گردآوری آن در مصحف هایی به وسیله صحابه ، هرچند این مصحف ها همه سوره های قرآن را در بر نداشت ، بلکه به خاطر وجود همه سوره ها نزد همه آنها بود .

اسم کتاب بر قرآن ، پس از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه ، به کار رفت ؛ زیرا خدای سبحان در آغاز سوره بقره (که از سوره های مَدَنی است) فرمود : « ذلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًی لِلْمُتَّقِینَ » ؛(3) در این کتاب ، شکّی وجود ندارد ؛ برای پرهیزکاران هدایت بخش است .

ص:272

البتّه ، واژه «کتاب» در دسته ای از آیه ها و سوره های مکّی نیز وجود دارد ؛ مانند : « أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ »(1) (ما این کتاب را بر تو نازل کردیم) ، « تَنزِیلُ الْکِتَابِ لاَ رَیْبَ فِیهِ »(2) (فرود آوردن کتابی که تردید در آن راه ندارد) ، « الر تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ » ؛(3) الر ، اینها آیات کتاب خدای حکیم اند .

امّا آمدن واژه «کتاب» در سوره های مدنی ، دلالت ویژه خودش را دارد . رسول خدا صلی الله علیه و آله آنها را از روی صحیفه های پاک تلاوت می فرمود . خدا می فرماید : « رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُوا صُحُفاً مُّطَهَّرَةً » ؛(4) رسولی از جانب خدا که صحیفه های پاک را تلاوت می کند .

آمدن واژه کتاب در سوره های مکّی ، یعنی خدا به همه سازوکارهای عالَم و فرجام جهان هستی داناست و در کتاب الهی همه چیز وجود دارد . خدا آن را به سینه محمّد صلی الله علیه و آله الهام کرد و آنچه را تا آن زمان نازل شد و قرائت گردید ، تدوین و جمع آوری گشت .

این کتاب ، وجود داشت . مصداق آن از طریق جمع اجزای آن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله (در شاخه های خرما ، سنگ های نازک ، ورق و مانند آن) تحقّق یافت ؛ یعنی لفظ کتاب بر آن - از باب اطلاق جزء بر کل - اطلاق می شد .

پیامبر صلی الله علیه و آله در حدیث ثقلین نیز به وجود این کتاب اشاره کرد ، فرمود :

من در میانتان دو چیز گران قدر برجای نهادم ، یکی شان بزرگ تر از دیگری

ص:273

است ؛ کتاب خدا و خاندانم ، بنگرید چگونه جانشینی برایم در این دو میراثید .. .(1)

این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله می فهماند که آیات و سوره های قرآن ، تدوین یافته ، نزد مسلمانان وجود داشت به گونه ای که نام کتاب بر آن اطلاق می گشت ؛ زیرا خلافت (جانشینی) در حدیث ثقلین ، جز با تحقّق مصداق کتاب و عترت ، راست درنمی آید .

عترت ، از رهگذر کسانی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله که در آن زمان وجود داشتند (علی ، فاطمه ، حسن و حسین علیهم السلام) تحقّق یافت و کتاب ، در کاغذهایی که از کتاب (نزول یافته تا آن زمان) به نگارش درآمد .

آیة اللّه خویی رحمه الله درباره حدیث ثقلین ، می نویسد :

این حدیث دلالت دارد که قرآن ، نوشته شد و جمع آوری گردید ؛ زیرا بر قرآنی که در سینه هاست ، کتاب اطلاق نمی شود . بالاتر از این ، بر آنچه بر سنگ های نازک و شاخه های خرما و استخوان های شانه ، نگارش یافت نمی توان کتاب اطلاق کرد مگر مجازی و با عنایت .

لفظ ، بدون قرینه ، بر مجاز حمل نمی شود . واژه کتاب ، ظهور دارد در چیزی که دارای یک وجود جمعی است . نوشته های پراکنده را نمی توان کتاب نامید ، چه رسد به نانوشته ها و آیات و سوره هایی که تنها در سینه ها حفظ شدند .(2)

ص:274

از سخن عُمَر که گفت : «حَسْبُنَا کتاب اللّه»(1) (کتاب خدا ما را بس) وجود کتاب را می توان دریافت .

زیرا این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که در آن پنجشنبه شوم فرمود : «استخوان کتف و دواتی برایم بیاورید تا کتابی برایتان بنویسم که پس از من ، هرگز گمراه نشوید» و در پی آن ، حرف عُمَر که گفت : «کتاب خدا ما را بس است» بیانگر آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله نوشتن می دانست(2) و کتابی در دست مسلمانان وجود داشت که عُمَر بدان حواله کرد .

نمی توان گفت که این کتاب ، فقط در سینه هاشان بود ؛ زیرا با توجّه به سخن پیامبر صلی الله علیه و آله سپس قول عُمَر ، می توان بیان داشت که کتاب - تنها - بر الفاظ اطلاق نمی شود ، بلکه بر آنچه تدوین یافته و نوشته شده است نیز ، کتاب اطلاق می گردد .

بنابراین ، کتاب خدا - کم و زیاد - در دست مردم وجود داشت ، بلکه هر آنچه تا آن زمان از آسمان نازل شد ، نزد مسلمانان بود یا همه کتاب نزد همه شان یافت می شد (بنا بر تفاوتی که در جمع کتاب میان آنها وجود داشت) .

همچنین با استدلال به سخن زید بن ثابت ، می توان گفت که در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله کتابت وجود داشت .

وی ، می گوید : کنّا عندَ رسول اللّه صلی الله علیه و آله نؤلّفُ القرآن مِنَ [ فی - خ ل ] الرّقاع ؛(3)

ص:275

ما نزد پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را از روی رقعه ها [ یا در رقعه ها ] تألیف می کردیم .

صاحب مرقاة المفاتیح [ مُلاّ علی قاری متوفّای 1014ق ] پس از نقل این حدیث ، می نگارد :

بیهقی می گوید : یعنی آیات پراکنده ای را که نازل می شد ، می نوشتند و آنها را با اشاره پیامبر صلی الله علیه و آله در سوره هاشان گرد می آوردند .

از این روست که خَطّابی ، می گوید : همه قرآن در دوران پیامبر نوشته شد، لیکن دریک جا جمع نگردید و سوره هایش مرتّب نبود.(1)

اگر مقصود خَطّابی این باشد که قرآن به طور کامل میان دو جلد گرد نیامد ، حرف درستی است ؛ زیرا هنوز وحی ، پایان نیافته بود و عرضه پایانی - آن زمان - پدید نیامد .

امّا اگر قصدش این است که قرآن - هر چند به طور ناقص - نزد صحابه گرد نیامد ، سخن نادرستی است ؛ زیرا صحابه آنچه را از قرآن می شنیدند ، تدوین می کردند . نقص هر کدام را دیگری کامل می ساخت . وقتی از سفر باز می گشتند از نزول سوره های جدید می پرسیدند و آنها را حفظ می کردند و می نوشتند و بدین ترتیب ، همه قرآن نزد همه آنها - به صورت مکتوب - وجود داشت .

نیز صحابه ، صحیفه ها یا مصحف هایی داشتند . گاه مصحف یکی از آنها از مصحف دیگری کامل تر بود .

ص:276

بسا صحابی آنچه را گرد می آورد (از باب نامیدن جزء به اسم کل) «مصحف» یا «قرآن» می نامید . از این رو ، از باب تغلیب ، به ده سوره از قرآن یا به پانزده سوره از آن و ... ، قرآن و مصحف گفته می شد .

شاهد این مطلب ، روایتی است که با سند صحیح از عبداللّه بن عَمْرو بن عاص در سنن نسائی آمده است که گفت :

قرآن را گرد آوردم ، هر شب آن را می خواندم . پیامبر صلی الله علیه و آله خبردار شد ، فرمود : در هر ماه آن را بخوان .(1)

در این نقل ، عبداللّه بن عَمْرو بن عاص آنچه را گرد می آورد ، قرآن می نامد ، در حالی که یقین دارد آنچه را نزد وی جمع آوری شده است ، همه قرآن نیست ؛ زیرا هنوز وحی به پایان نرسیده بود و عرضه پایانی قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله رخ نداد .

ادامه نزول وحی و گرد نیامدن قرآن به طور کامل نزد یکی از صحابه ، پیامبر صلی الله علیه و آله را بر آن داشت که پس از مترتّب ساختن آیه ها در سوره ها - در ماه رمضان هر سال - به امام علی علیه السلام سفارش کند که قرآن را در یک مصحف (میان دو جلد) گرد آورد .

زیرا هیچ کس بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله جز امام علی علیه السلام (وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله) به طور کامل نمی دانست که خدا در عرضه نهایی چه خواست ؟ و مکان آیات پایانی - در قرآن - کجاست ؟

امام علی علیه السلام خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله پس از اوست . آخرین بار آن حضرت ، قرآن را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشت . رسول خدا صلی الله علیه و آله در حالی از دنیا رفت که سرش در

ص:277

دامنِ علی علیه السلام بود .(1) پیامبر صلی الله علیه و آله به سبب جایگاهی که امام علی علیه السلام نزد آن حضرت داشت ، امانت های نبوّت و صحیفه های ابراهیم و موسی علیهماالسلام را بدو سپرد .(2)

امام باقر علیه السلام به همین حقیقت اشاره می کند ، آنجا که می فرماید :

مَا أَحَدٌ مِنْ هذه الأُمَّة جَمَعَ القرآن إلاّ وَصِیُّ محمّد ؛(3)

هیچ کس از این امّت ، جزو وصیّ محمّد ، قرآن را گرد نیاورد .

امام علیه السلام با این سخن ، جمع کامل قرآن را از سوی دیگران ، دروغ می داند .

بدین ترتیب ، دانستیم که وجود مصحف های کاملی تا آن زمان نزد صحابه ، با استمرار نزول وحی بر پیامبر صلی الله علیه و آله مانعی ندارد .

به روایات زیر نیز می توان استدلال کرد که مصحف هایی در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله وجود داشت :

از علی علیه السلام روایت شده است که فرمود : از رسول خدا صلی الله علیه و آله جز قرآن و آنچه را در این صحیفه هست ، نمی نوشتیم .(4)

از عثمان بن عبداللّه بن اَوس ، از جدّش ، از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود : هرکه قرآن را از روی مصحف بخواند ، دو هزار کار نیک برایش ثبت می شود

ص:278

و هرکه آن را از بر بخواند [ به گمانم فرمود : ] مُعادل هزار حسنه ، برای اوست .(1)

از اَوس ثقفی ، از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود : حفظْ خوانی قرآن ، هزار درجه [ انسان را بالا می برد ] و خواندن از روی مصحف ، دو هزار درجه

دیگر بر آن می افزاید .(2)

از عایشه ، روایت است که گفت : ... بر مصحف نگریستن عبادت است .(3)

از ابن مسعود ، به طور مرفوع روایت است که گفت : هرکه شاد می شود از اینکه خدا و پیامبر دوستَش بدارد ، قرآن را از روی مصحف بخواند .(4)

از ابن مسعود ، به طور موقوف ، روایت است که گفت : پیوسته در مصحف بنگرید .(5)

از عبدالرّحمان بن اَبی لیلا ، از عبداللّه بن مسعود نقل است که : هرگاه برادران [ دینی اش ] گرد می آمدند ، مصحف را می گشودند و [ از روی مصحف ] می خواندند و ابن مسعود ، برایشان تفسیر می کرد .(6)

از ابو سعید خُدری ، از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که فرمود : «بهره چشمتان را از عبادت به آن بدهید» پرسیدند : ای رسول خدا ، بهره چشم از عبادت چیست ؟

ص:279

پیامبر

صلی الله علیه و آله فرمود : نگاه در مصحف و اندیشیدن در آن و درس آموزی از شگفتی هایش .(1)

زیرا قاری وقتی در مصحف می نگرد ، میان خواندن و نگاه و تأمّل و تدبُّر گرد

می آورد و بدین شیوه ، زبان و چشم به کار می افتد و پاداش این عمل ، از کار یک عضو بیشتر است .

عبداللّه بن احمد ، می گفت : پدرم ، روزانه ، یک هفتم قرآن را می خواند [ و ] همواره بدان می نگریست .(2)

ابن عبّاس ، روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : هرکس از نگاه در مصحف دست نکشد ، تا زنده است از نور چشم بهره می برد .(3)

از ابن عبّاس ، از عُمَر روایت است که : وی هرگاه به خانه درمی آمد ، مصحف را می گشود و از روی آن می خواند .(4)

از این روایت ، درمی یابیم که عُمَر مصحفی داشت که از روی آن می خواند . شاید این سخنش که : «حسبنا کتاب اللّه» (کتاب خدا ما را بس است) اشاره به همان مصحفی باشد که در دستشان بود و یکی از آنها نزد عُمَر وجود داشت .

اگر قرآن ، موجود و مُدَوَّن بود ، چرا عُمَر بدان اعتماد نکرد و از زید خواست قرآن را گرد آورد ؟

بدین ترتیب ، بعید نمی نماید که این مصحف ، همان قرآنی بود که نزد حَفْصَه بود و آن را به عثمان داد ، سپس مروان آن را سوزاند .

ص:280

از ابن عبّاس ، از عُمَر ، روایت است که از عثمان بن ابی العاص پیمان ستاند که بی وضو به قرآن دست نزند .(1)

از اَنس مرفوعاً [ از پیامبر ] روایت است که فرمود : پاداش هفت چیز پس از مرگ ، همچنان ادامه می یابد ... یکی از آنها مصحفی است که برجای می گذارد .(2)

از حُذَیْفَه ، از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که فرمود : هرکه قرآن را از آغاز تا پایان آن از بر یا از رو بخواند ، خدا با این کار ، درختی را در بهشت برایش می کارد .(3)

نیز از عبداللّه بن زُبیر روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : هرکس قرآن را از حفظ یا از رو بخواند ، درختی در بهشت ارزانی اش دارند .(4)

نیز از ابن زبیر از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت است که فرمود : هرکه قرآن را از بر یا از رو ختم کند ، خدا درختی را در بهشت به او می دهد .(5)

از ثُوَیر بن اَبی فاخته ، از ابن عُمَر روایت است که گفت : هرگاه از بازار برمی گردید ، مصحف را بگشایید و بخوانید .(6)

از اَعْمَش ، از خُثَیْمَه ، نقل است که گفت : بر عبداللّه بن عُمَر ، در حالی که از روی مصحف قرآن می خواند ، وارد شدم . گفت : این جزئی است که دیشب خواندم .(7)

ص:281

بنابراین ، واژه «مُصْحَف» بر همه قرآن و بخشی از آن اطلاق می شد و این روایات ، بر وجود مصحف (یا مصحف هایی) در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله رهنمون اند یا بر مصحف هایی دلالت دارند که آیات نازل شده تا آن زمان را در برداشت (خواه به صورت پراکنده نزد یکایک صحابه یا گرد آمده نزد همه آنها) همان ها که مصحف ها از روی آنها تألیف یافت .

وجود کاتبان وحی ، دلیلی دیگر بر وجود صحیفه هایی است که نوشته شد ؛ زیرا معنا ندارد که کاتبانی برای سخن وحی باشند و مکتوبی وجود نیابد .

باری ، پیامبر صلی الله علیه و آله جمعِ کتاب پروردگار را واننهاد ، بلکه از دیگران در این کار کوشاتر بود . آن حضرت ، افزون بر تشویق مسلمانان به جمع قرآن در سینه ها ، از آنان خواست که قرآن را در سطرها نیز گرد آورند .

آیة اللّه خویی رحمه الله ، می نگارد :

در تشویق بر خواندن قرآن از روی مصحف ، اشاره به محافظت قرآن از نابودی ، با فراوانی نسخه ها است ؛ زیرا اگر به خواندن از حافظه بسنده می شد ، نسخه های قرآن رخت برمی بست و این کار به اندک شدن آنها می انجامید و شاید در نهایت ، اثری از آنها برجای نمی ماند .

افزون بر این ، آثار فراوان دیگری در این کار هست که احادیث بیان داشته اند و جز با قرائت از روی قرآن ، پدید نمی آیند .

یکی از آنها این سخن امام علیه السلام است که فرمود : «مُتّعَ ببصره» ؛ از نور چشم بهره ور می گردد .

این تعبیر ، از واژه های کلیدی به شمار می آید . مقصود این است که

ص:282

خواندن از رو ، سبب حفظ چشم از ابتلا به نابینایی و آسیب است یا این کار باعث می شود که خواننده ، از آموزه های نغز و نکات دقیق قرآن بهره ببرد .

زیرا نفس انسان ، با نگاه به دیدنی های دل پسند ، شاداب می شود و چشم و دلش جان می گیرد .

قاری قرآن ، آن گاه که در الفاظ قرآن چشم بدوزد و ذهن را در معانی آن بتازاند و در معارف بلند و تعالیم نفیس آن ژرف بیندیشد ، لذّت دست یابی بر آنها را حس می کند و بهره این شیفتگی را می چشد و حال خوشی پیدا می کند و چشم دلش را باز می بیند .(1)

قاضی ابوبکر باقِلاّ نی ، می گوید :

روی زمین نادان تر از کسی وجود ندارد که پندارد پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه (همگی) در امر قرآن سستی ورزیدند و از محافظت و ثبت آن روی برتافتند و برای اثبات آن ، تنها به نوشته ای تکیه کردند که زیر تخت عایشه قرار داشت ...

گروه برجسته ای از بزرگان اهل خرد (از مهاجران و انصار) در اختیار پیامبر صلی الله علیه و آله بود . همه شان کاتب آن حضرت به شمار می آمدند و مردم می دانستند که آنان برای این کار گماشته شده اند .

ابوبکر ، عمر ، عثمان ، علی ، زید بن اَرقم ، خالد بن سعید ، از قریشیان مهاجری اند که برای پیامبر صلی الله علیه و آله می نوشتند .

ص:283

سیره نویسان آورده اند که آن حضرت به خالد بن سعید اعتماد کرد تا آنجا که دستور داد آنچه را نوشته و به پایان رسانده است ، مُهر و موم کند .(1)

داستان عُمَر با خواهر و شوهر خواهرش و قرائت آن دو از روی صحیفه ای که در آن سوره طه بود - در مکّه - بیانگر آن است که در همان آغاز دعوت اسلام ، صحیفه هایی از قرآن (در مکّه) وجود داشت .

چگونه ممکن است در پایان دعوت اسلام - در مدینه - با وجود پیشرفت کتابت و انتشار آن و آغاز تأسیس دولت اسلامی (و نیاز به عهد و پیمان و قراردادها و ...) چنین صحیفه هایی نباشد .

افزون بر این ، همه می دانیم که پیامبر صلی الله علیه و آله کاتبانی ویژه برای این کار داشت که «کاتبان وحی» نامیده می شدند و اینان چند نفر نبودند ، بلکه (آن گونه که اهل سنّت قائل اند) به ده ها نفر می رسیدند .

البتّه انکار نمی کنیم که بعضی از اشخاص ادّعا کردند که کاتب وحی اند ، سپس به پیامبر صلی الله علیه و آله نسبت دادند که نوشته های آنها را نمی دانست .

واقدی روایت می کند که چون معاویه - بعد از صلح امام حسن علیه السلام و اجتماع مردم بر او - به شام آمد ، خطبه خواند ، گفت :

ای مردم ، پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود : پس از من تو خلافت را به دست می گیری ، زمین مقدّس را برگزین ، اَبدال (بی همتایان) در آن سرزمین اند . من [ آمدن سوی ] شما را انتخاب کردم . پس ، ابوتراب را لعنت کنید (مردم این کار را کردند) .

ص:284

فردای آن روز ، نوشته ای سامان داد ، مردم را گرد آورد و آن را برایشان خواند . در آن ، آمده بود :

این ، سخنی است که امیر مؤمنان ، معاویه ، صاحب وحی خدا (خدایی که محمّد را به عنوان پیامبر برانگیخت) نوشته است . پیامبر ، اُمّی بود ؛ نه می خواند و نه می نوشت . برای خود از خاندانش ، وزیری را برگزید که کاتبی امین باشد . وحی بر محمّد نازل می شد ، ومن آن را می نوشتم ، و او نمی دانست چه می نویسم . میان من و خدا ، هیچ کس نبود .

حاضران - همه - گفتند : ای امیر مؤمنان ، راست می گویی .(1)

در سخنان معاویه نیک بنگرید تا دریابید چه کسانی پشت دیدگاه نسبتِ بی سوادی به پیامبرند ؟ و اَهداف شومِ آنها برای پیامبر صلی الله علیه و آله و رسالت چیست ؟

باری ، دعوت اسلامی ، بر قرآن و سنّت پاک پیامبر صلی الله علیه و آله استوار بود و پیامبر صلی الله علیه و آله اختلاف امّت را بعد از خود (و وجود امثال معاویه را میان آنها) می دانست و می ترسید که یهود در تحریف شریعت آن حضرت ، نقش آفرین باشد ؛ نیز آن حضرت از این بیم داشت که امّتش قرآن را ضایع سازند ؛ همان گونه که یهود و نصارا ، آن را تباه ساختند .

پیامبر صلی الله علیه و آله می دانست که در آینده صحابه می میرند و کشته می شوند و اگر قرآن در عهد آن حضرت جمع آوری و تدوین نشود ، این کار به از میان رفتن قرآن می انجامد .

با اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله به تلاوت از رو تشویق می کرد و مردم را به فراگیری قرآن و

ص:285

خواندن آن در لحظه های شب و روز برمی انگیخت ، آیا خردمندانه می نماید که آن حضرت تدوین کتاب پروردگارش را واگذارد ؟!

آری ، اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله قرائت از روی مصحف ها را دوست داشت ، یعنی آن سوره هایی که نوشتن آنها در مصحف موجود آن زمان و خواندن آنها در نماز ، اجازه داده شد (همان سوره ها که احتمال نداشت نَسْخ شوند) سوره هایی که به صورت بیانی [ و نهایی ] از سوی خدا - به وسیله جبرئیل - امضا گشت و قرآن بودنشان نزد خدا و پیامبر ، ثابت شد ؛ زیرا خدا می فرماید : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(1) هرگاه ما خواندیم ، آن قرائت را پیروی کن .

ص:286

اینها ادّعاهای پوچ اند که هیچ عاقلی آنها را نمی پذیرد . نشستِ سالانه دو نفره میان پیامبر صلی الله علیه و آله و جبرئیل علیه السلام این مشکل را حل می کند ؛ زیرا آن دو ، آنچه را خدا امضا نمی فرمود ، ثبت نمی کردند . با دیدارشان در رمضان هر سال ، می خواستند تصمیم نهایی خدا را بر قرآن بودن آنچه تا آن زمان نازل شد ، بیان دارند و اینکه مسلمانان باید آن را بپیروند ؛ چراکه خدا می فرماید : « فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ » ؛(1) (چون ما خواندیم ، آن قرائت را دنبال کن) سپس مرحله سوّم فرا می رسد که همان بیان خدا و پیامبر ، در تفسیر آیات است : « ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ » ؛(2) پس از آن ، برماست که آن را تبیین کنیم .

کسانی که به وجود قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله معتقدند ، می توانند از مخالفانشان بپرسند :

آیا به روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله دست یافتید که از اصحابش بخواهد که فلان آیه منسوخ را از مصحف هاشان بردارند (چنان که امرشان می کرد فلان آیه را در فلان جا از قرآن بگذارند) ؟

آیا در سراسر مدّت دعوت پیامبر و نزول قرآن ، می توانید ادّعا کنید که آیه ای از قرآن نسخ نشد ؟

اگر بر حسب گفته شان نَسْخ واقع شد ، چرا پیامبر صلی الله علیه و آله به آن منسوخ اشاره نکرد و برداشتن آن را از قرآن نخواست (چنان که به نهادن آیه ها در جای خودشان در سوره ها فرا می خواند) ؟

دستاویز قرار دادن نَسْخ ، برای دیدگاه عدم جمع قرآن در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله

ص:287

رویکردی سست به نظر می آید . بالاتر از این ، بیان می دارد که جمع قرآن و ترتیب آیات در سوره ها ، در اجتماع دو نفره سالانه ، حساب شده بود و سخن ایشان - که اندکی پیش آمد - جا ندارد ؛ زیرا ورود ناسخ و منسوخ ، به اصل قرآن آسیب نمی رساند ، چه رسد به جمعِ آن .

اگر فرمان خدا نبود و احتمال نَسْخ از میان نمی رفت ، چگونه پیامبر صلی الله علیه و آله یا جبرئیل علیه السلام می توانست بگوید : «این آیه را در فلان مکان از فلان سوره بنهید» ؟!

سخن را با توجیهی که خَطّابی (و دیگران) در سبب عدم جمع قرآن در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله می آورد ، به پایان می برم ، گرچه آن را زورگویی و زیاده روی می دانم ؛ زیرا می گوید :

پیامبر

صلی الله علیه و آله قرآن را در مُصْحَف گرد نیاورد ؛ چراکه ورود ناسخ برای بعضی از احکام یا تلاوت آن را انتظار می کشید . چون با وفات پیامبر صلی الله علیه و آله نزول قرآن به پایان رسید ، خدا این کار را به خلفای راشدین الهام کرد تا به وعده راستین خویش - تضمین حفظ قرآن برای این امّت - وفا کند .

نخست این کار به دست صدّیق (ابوبکر) با مشورت عُمَر صورت گرفت .(1)

ارتباط نَسْخ بعضی از احکام را با جمع قرآن ، درنیافتم ؛ زیرا نسخِ حُکم ، به معنای نسخ آیه نیست (چنان که در آیه «نجوا» و مانند آن پیداست) تعلیل خطّابی از این نظر ، ضعیف می باشد .

و امّا نَسْخ تلاوت (بر پایه آنچه در جای خودش به اثبات می رسد) باطل است .

ص:288

اگر تعلیل خَطّابی درست باشد ، می توان گفت : پیامبر صلی الله علیه و آله زمان وفاتش را نمی دانست ،(1) به شریعت خویش جاهل بود و از وظیفه اش خبر نداشت و اینکه خدا می فرماید : « لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ * تَنَزَّلُ الْمَلاَئِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِن کُلِّ أَمْرٍ »(2) (شب قدر ، از هزار ماه بهتر است ، فرشتگان و روح - در آن شب - با اجازه پروردگارشان ، فرود می آیند و هر امری را به همراه دارند) ؛ « فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ »(3) (در آن شب ، هر امر حکیمی تمایز می یابد) نابجاست (از همه این سخنان به خدا پناه بریم) .

شب قدر ، در هر سالی جریان دارد . محال است که پیامبر صلی الله علیه و آله رویدادهای کوچک و بزرگ آن سال را نداند .

ص:289

بعضی بر این باورند که این سخن ناظر به نَسَب جمع آوردگان است (خواه از اَنصار باشند یا از غیر آنها) و مقصود از جمع ، جمع در دل ها و سینه هاست ، نه در صحیفه ها و سطرها .(1)

با توجّه به رویکردی که آوردیم ، خطای این نگرش رخ می نماید ؛ زیرا با این نگرش ، اینان شرافت و فضیلتی بر دیگر صحابه نمی یابند ، چراکه بسیاری از صحابه قرآنی را که تا آن زمان نازل شد ، از بر داشتند و انجیل هاشان ، سینه هاشان بود . شب را با تلاوت قرآن زنده می داشتند تا آنجا که پاهاشان ورم کرد و امر مذکور ، به چهار یا شش یا ده نفر (یا کمتر و بیشتر از این تعداد) از انصار و مهاجران اختصاص نداشت .

ابو زُهره(2) در المعجزة الکبری می نگارد :

پیامبر صلی الله علیه و آله از این دنیا پر نکشید مگر اینکه قرآن در سینه دسته ای از صحابه (گفته اند : صد نفر یا بیشتر) گرد آمد . ما بر این باوریم که شمار آنها بیش از این بود ؛ زیرا در یکی از درگیری ها با اهل ردّه ، بیش از هفتاد تن (و گفته اند بیش از هفتصد نفر) از قاریان کشته شدند .(3)

ص:290

زُرقانی ، می گوید :

صحابه ای که قرآن را حفظ کردند ، فراوان بودند تا آنجا که شمار کشته شدگان از آنها در «بئر مَعُونه» و در جنگ یمامه ، به صد و چهل نفر می رسید .(1)

قُرطُبی ، می نویسد :

در جنگ یمامه ، هفتاد نفر از قاریان از پا درآمدند و در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله در «بئر مَعُونه» مانند این تعداد کشته شد .(2)

ابو شامَه در المرشد الوجیز می نگارد :

گروهی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله در زمان حیات آن حضرت ، قرآن را حفظ کردند و هر قطعه از آن را شمار فراوانی از بر داشتند که کمترین آنها به حدّ تواتر می رسد . پیامبر صلی الله علیه و آله از باب گشایش بر ایشان ، قرائت قرآن را به هفت حرف (گویش) اجازه داد ...

مازَری(3) ، می گوید : اگر قرآن را جز چهار نفر کامل نساخت ، همه اَجزای آن را صدها نفر - که به شمار در نمی آیند - حفظ کردند . شرط تواتر قرآن این نیست که همه آن را همه از بر باشند ، بلکه هرگاه هر جزء از چیز زیاد را افراد بسیاری روایت کنند ، خواه ناخواه ، وجود علمی می یابد و با تواتر به دست می آید .(4)

بنابراین ، در حفظ قرآن ، شرفِ غیر عادی برای صحابه (آن گونه که اهل سنّت تصوّر کرده اند) وجود ندارد ؛ زیرا عرب جاهلی ، به حافظه قوی شهرت داشت

ص:291

و این توانمندی در میان آنها پیوسته ادامه یافت تا آنجا که اَشعار و مُعلّقات را در کمترین زمان ممکن از بر می کردند ، چراکه شیفته شعر و نثر بودند .

رسم عرب این بود که در بازارهای مکّه (ذو المَجَاز ، عُکاظ ، عَرَفات و دیگر بازارها) جمع می شدند و قصیده های شاعرانشان را می شنیدند و آنها را حفظ می کردند .

از آنجا که سوره های مکّی - افزون بر کوتاهی - از قصیده های عرب رساتر بودند [ مسلمانان و ] حتّی مشرکان می شتافتند تا تلاوت آنها را از پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز شب بشنوند و این سوره ها را از بر کنند و از فصاحت قوی و بلاغتِ بی نظیر و ترکیب زیبای واژه ها - در قرآن - لذّت ببرند .

رهبران قریش ، به گونه ای که شناخته نشوند ، پیرامون پیامبر صلی الله علیه و آله می آمدند ، تا آیات قرآن را بشنوند .

در سیره ابن اسحاق آمده است : برایم حدیث کرد محمّد بن مُسلم بن شهاب زُهْری که برایش حدیث شد :

ابو سفیان بن حَرْب و ابو جهل بن هشام و اَخْنَس بن شَریق ، شبی بیرون آمدند تا قرآن را از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله بشنوند . هر کدام جایی را برای این کار برگزیدند و از مکان هم بی خبر بودند . آن شب را گوش ایستادند تا اینکه صبح فرا رسید و سپیده دمید ، پراکنده شدند . در راه به هم رسیدند و همدیگر را نکوهیدند و گفتند : دیگر اینجا بازنگردید ، اگر یکی از نابخردانتان شما را اینجا ببیند ، به دلش چیزی می آید .

سپس بازگشتند تا اینکه شب دوّم فرا رسید و هر کدام از آنها به جای خویش باز آمدند و تا طلوع فجر گوش ایستادند و آن گاه پراکنده شدند . بار دیگر در راه

ص:292

به هم برخوردند و مانند سخنان شب گذشته را بر زبان آوردند و هر کدام به راه خویش رفتند .

شب سوّم هم به همین منوال به سر آمد تا اینکه در راه به هم برخوردند ، گفتند : جدا نشویم تا با هم عهد بندیم که دیگر بدین جا بازنگردیم . با هم عهد بستند ، آن گاه پراکنده شدند .

صبح روز بعد ، اَخْنَس بن شَریق ، عصا زنان از خانه بیرون آمد تا اینکه به خانه ابو سفیان بن حَرْب وارد شد ، پرسید : ای ابو حَنْظَلَه ، از محمّد چه شنیدی ؟ وی پاسخ داد : ای ابو ثَعْلَبه ، به خدا سوگند ، چیزهایی را شنیدم که برایم آشنا بود و

مقصود از آنها را می دانم و چیزهایی را شنیدم که معنا و مقصودشان را درنیافتم .

اَخْنَس گفت : سوگند به همانی که تو قسم یاد کردی ، من هم مثل تواَم .

سپس از نزد ابو سفیان بیرون شد تا به خانه ابو جهل درآمد ، پرسید : ای ابو الحَکَم ، نظرت درباره آنچه از پیامبر شنیدی چیست ؟ پاسخ داد : چه شنیدم ؟! ما و فرزندان عبد مَناف ، همچون دو اسب مسابقه بر سرِ شرف و برتری تاختیم ؛ مهمانی دادند ما هم از مردم پذیرایی کردیم ، گره از کار مردم گشودند ما هم این کار را کردیم ، بذل و بخشش کردند ما هم نیازها را برآوردیم ، امّا هنگامی که چهار زانوا در برابر هم نشستیم ، گفتند : از میان ما پیامبری است که از آسمان وحی آورد ، ما کی به این مرتبه می رسیم ؟

به خدا سوگند ، هرگز به او ایمان نمی آوریم و تصدیقش نمی کنیم .

اَخْنَس بن شریق از پیش وی برخاست .(1)

ص:293

سخن ولید بن مُغیره درباره قرآن مشهور است که گفت :

وَاللّه لَقد سَمِعْتُ منه کلاماً ما هو مِن کلام الإنس وما هو من کلام الجِنّ ، وإنَّ له لَحَلاوة ، وَإنَّ عَلَیه لَطَلاوةٌ ، وَإنَّ أعْلاه لَمُثْمِرٌ ، وإنَّ أسْفَلَه لَمُغدِق .

وإنّه لَیَعْلُو ولا یُعْلَی علیه ، وما یقول هذا بشر .. .(1)

سخنی از محمّد شنیدم که کلام آدمی و پری نیست ؛ شیرینیِ دل نشین و زیباییِ دل ربایی دارد ؛ اوج آن ، ثمر می بخشد و فرودِ آن ، گواراست .

بر همه چیز برتری می یابد و هیچ چیز نمی تواند آن را درنوردد ، آدمی نمی تواند این گونه سخن بگوید .. .

عُتْبَة بن ربیعه نیز ، مانند این سخن را بر زبان آورد ، گفت :

هرگز مانند این سخن را نشنیده بودم ، واللّه ، آنها نه شعرند و نه جادو و نه کهانت ...

به خدا سوگند ، سخنی که از او شنیدم [ گویای ] خبر بزرگی است .(2)

وقتی مشرکان عرب ، این حال را داشتند ، آیا اگر صحابی قرآن را حفظ کند ، این کار ، فضیلت خارق العاده ای برایش به شمار می آید ؟ آیا این رویکرد ، ناچیز انگاری صحابه و تحقیر آنها نیست ؟

بی گمان ، حفظ قرآن کاری نیک و زیباست ، عقل و ذوق و شرع به آن فرا می خواند ، لیکن قرآن برای عمل نازل شد ، نه حفظ .

ص:294

مکتب خلفا بر حفظ قرآن تکیه کرد و اهتمام مؤمن را از عمل به قرآن ، سوی حفظ آن منحرف ساخت . از این روست که پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام بیش از آنکه به الفاظ قرآن رو آورند ، بر اهتمام به مفاهیم قرآن و تدبّر در آیات و معانی آن و رعایت حدود و واجبات آن ، تأکید داشتند .

آنان علیهم السلام درباره این دسته از جامعان قرآن فرموده اند : «أقاموا حُرُوفه وَحَرَّفُوا حُدُودَه» (حروف قرآن را حفظ کردند و حدود آن را تحریف کردند) و با این فرمایش ، بر انحرافِ مسیر اندیشه اسلامی ، به وسیله مکتب خلفا ، انگشت گذاشتند .

حفظ قرآن ، امر پسندیده ای است ، امّا هر چیز محبوبی دین نمی باشد . خوارج - به اعتراف همگان - از حافظان قرآن بودند ، لیکن بیرون روندگان از دین و ملعون اند و پیامبر صلی الله علیه و آله در این سخن که فرمود : «لا یَتَجاوَزَ القرآنُ تَراقیهم»(1) (قرآن از شانه هاشان فراتر نمی رود) آنان را در نظر دارد .

با توجّه به این گزاره ها ، آیا برای جامعان (به معنای حافظان قرآن) فضیلت بزرگ و منزلت [ آن چنان ] باقی می ماند که نتوان با آن همگام شد ؟!

از چه رو ، تلاش صحابه را پیرامون قرآن به حفظ آن منحصر می سازند ، نه به تدوین و نوشتن آن ؟

این کار ، نادان نمایی امّت و ناچیز انگاری حقایق است .

اگر حفظ قرآن معیار بود ، چرا زید بن ثابت برای تدوین قرآن از حافظه اش استفاده نمی کند ، بلکه آیات را در روی شاخه های خرما و سنگ های نازک (و نزد این و آن) می جوید و آنچه را نزد خُزَیمه (یا ابو خُزَیمه) وجود داشت ، به خاطر ندارد و برای آن شاهد می طلبد ؟!

ص:295

باری ، اندک کسانی که قائل اند قرآن نوشته شده ای در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله (هر چند پراکنده بر روی شاخه های خرما ، ورقه های سنگ و پوست ، ...) یافت نمی شد ، یاوه می بافند و به همه حقایقی که آوردیم ، جاهل اند . اینان ، آشکارا به پیامبر صلی الله علیه و آله و شیوه حفظ قرآن از سوی آن حضرت ، اهانت می ورزند (از این سخن به خدا پناه می بریم) .

چقدر این دیدگاه ، شبیه سخن کسانی است که - پیش از این - گفته اند : پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را پس از خود ، جانشین نساخت و امّت را بدون سرپرست و خلیفه ، به حال خود واگذاشت .

و اکنون درباره قرآن (به عنوان همتایِ عترت) همین سخن را بر زبان می آورند و ادّعا دارند که پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را بی آنکه شخصی آن را در عهد آن حضرت تدوین کند ، برجای نهاد .

به این رویکرد می پردازند تا امّت را از کتاب و عترت (هر دو) دور سازند و انواع قرائت ها و تصحیف هایی را که می خواهند ، بتراشند ، قرائت درست را با نادرست بیامیزند ، یکی از این و یکی از آن برگیرند و به کامِ کسانی که از علم و معرفت بی بهره اند و شایستگی خلافت الهی و وصایت را ندارند ، بریزند .

همچنین اینان به سخنان یاوه دیگری لب می جنبانند ؛ مانند این گفته که : «پیامبر از نوشتن حدیث نهی کرد»(1) با اینکه آن حضرت نشر دهنده علم بود

ص:296

و

احکام پروردگار را تبیین می فرمود .

نیز ادّعا کرده اند : محمّد نمی دانست که پیامبر فرستاده شده از جانب خدا است تا اینکه وَرَقة بن نَوْفَل بن اَسَد (پسر عموی خدیجه) این مهم را به آن حضرت ، خبر داد(1) .(2)

با اینکه مهر نبوّت ، میان دو شانه اش وجود داشت و آن حضرت از سوی خدا ، همه چیز را دریافت .

و دیگر یاوه ها و سخنان بی مایه ای که از یهود و نصارا برگرفتند و بیشتر آنها جنبه منفی دارد و به کرامت خدا و پیامبر خدشه می زند و یک جنبه مثبت هم در آنها یافت نمی شود .

فصل مشترک همه این حرف ها ، بنیانِ سازمانی است که یک هدف را نشانه می رود و آن تاختن بر ارزش ها و تضعیف جایگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و رسالت است و این دیدگاه که اسلام (دارای) کتاب مطمئن نیست ؛ زیرا قرآن در عصرهای بعد نوشته شد و این دین ، سرپرست ، و نگهبانی ندارد ؛ چراکه پیامبر خودش نمی دانست که پیامبر است تا اینکه وَرَقَة بن نَوْفَل نصرانی او را بر این امر آگاه

ساخت و آن حضرت ، اُمّت را بدون خلیفه و کتاب واگذاشت و از نشر حدیث و سخنش بازداشت (و دیگر بهتان ها و سخنان دروغ) .

ص:297

ص:298

پیروانِ مکتب خلفا ، اَخبار جمع قرآن به وسیله امام علی علیه السلام را تضعیف می کنند ، در حالی که ضعف در سخن خودشان و در استدلالی که برای جمع قرآن از سوی خلفای سه گانه می آورند ، موج می زند ؛ زیرا میان جمع امام علی علیه السلام و جمع خلفای سه گانه ، فرق اساسی وجود دارد و بر هر کدام از این دو نگرش ، آثاری بار می شود .

جمع خلفای سه گانه - به فرض درست باشد - فرمایشی بود ؛ فرمان می دادند پاره های قرآنی که نزد صحابه نوشته شده و پراکنده است گرد آید ، نه اینکه خود بی واسطه به آن دست یازند ! در حالی که امام علی علیه السلام خود به تدوین قرآن پرداخت و به دست خویش آن را گرد آورد .

فرق [ بنیادین ] دیگر این است که خلفا ، چند نفر غیر معصوم بودند و امام علی علیه السلام یک نفر بود و معصوم به شمار می آمد .(1) آن حضرت ، قرآن را از دهان پیامبر صلی الله علیه و آله از جبرئیل علیه السلام [ و او نیز ] از پروردگار عالمیان ، ستاند .

ص:299

یا از کسانی به شمار می آمد که نظرخواهی از وی یا شرکت دادنش در این کار ، نادرست است ؟

باری ، عقل و منطق حکم می کند که علی ، نخستین کسی باشد که این امر را از او بخواهند و برجسته ترین نفری باشد که شرکتش دهند ؛ زیرا وی ویژگی ها و امتیازاتی داشت که برای دیگر صحابه فراهم نیامد . پیامبر صلی الله علیه و آله او را در دامنِ خویش پروراند و زمانی دراز در سایه آن حضرت زیست و از آغاز تا پایان ، نزول وحی را شاهد بود به گونه ای که یک آیه از قرآن را هم از دست نداد .

اگر علی به این کار مهم دعوت نشود ، به چه کاری باید او را خواند ؟!

اگر بهانه هایی می تراشند تا عبور از وی را در امر خلافت ابوبکر جایز شمارند و به همین خاطر درباره خلافت از او نپرسیدند و نظرش را جویا نشدند ، برای عدم دعوت از وی برای کتابت قرآن چه عذری دارند ؟ چه توجیهی برای این کار بیاوریم ؟ قاضی عادل ، چه حکمی در این ماجرا دارد ؟

به راستی که این امر عجیب است . جز یک کلمه بر زبانمان نمی آید و آن این است که : ای علی ، خدا پشت و پناهت ! در هیچ چیز تو را انصاف ندادند .(1)

ص:300

ما هم می گوییم : آفرین بر تو ، ای ابو رَیّه ! چقدر منصفانه سخن گفتی ! خدا رحمتت کند که حق را آشکار ساختی .

بر اساسِ داده های علمی ، گرچه امام علی علیه السلام به سبب ستمی که از آن قوم دید ، آزرده خاطر شد ، لیکن قرآن گرد آمده در آن زمان را امضا نمود ؛ زیرا قرآنی کامل بود و چیزی که به اصل قرآن آسیب زند در آن وجود نداشت .

سپس امام علیه السلام طبق روند تاریخی بر اساسِ ترتیب نزول آیه ها ، قرآن دیگری برای غرضی دیگر - بنا بر تعبیر آلوسی(1) - سامان داد که هم اکنون نزد امام مهدی علیه السلام است .

اکنون نمایی از چگونگی رسیدن متن قرآن از پیامبر صلی الله علیه و آله به امّت و میزان استواری آن را می آوریم ، گرچه این موضوع به بحث گسترده تری نیاز دارد و آن را به وقت خویش وامی نهیم .

ص:301

عرضه داشتند ، نام هفت تن از صحابه را می آورد که با «عَرْض» قرآن را از پیامبر دریافت داشتند و نام ابوبکر و عُمَر را در ضمن آنها نمی آورد ، در حالی که : عثمان ، علی علیه السلام ، اُبَیّ ، ابن مسعود ، زید بن ثابت ، ابو موسی اشعری ، ابو درداء را نام می برد .

پس از آن ، وی اسامی پنج نفر دیگر را می شمارد که در میانشان اسم ابوبکر و عُمَر نیست ، می گوید :

دیگر صحابه نیز قرآن را گرد آوردند ؛ مانند : مُعاذ بن جبل ، ابو زید ، سالم (غلامِ ابو حُذَیْفه) ، عبداللّه بن عُمَر ، عُتْبَة بن عامر .

امّا قرائت اینان به ما نرسیده است . از این رو ، بر همان هفت نفر بسنده کردم .(1)

بدین ترتیب ، شمار این افراد - نزد ذهبی - دوازده نفرند .

اگر آن گونه که از متون دیگر به دست می آید ، نام ابوبکر و عُمَر و نیز اسمِ واثلة بن اَسْقَع ، فَضالة بن عُبَید انصاری ، اَنس بن مالک ، عُبادة بن صامت را بر

این اشخاص بیفزاییم ، مجموع آنها هیجده نفر می شود .

می توان شمار کسانی که قرائتشان را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشتند به 23 صحابی رساند .

اینان کسانی اند که بی واسطه قرآن را از پیامبر صلی الله علیه و آله دریافت کردند . اگر نسبت «عَرْض» ودریافت آنها از پیامبر درست باشد ، قرائت آنها صحیح ترین قرائت هاست.

ذَهَبی نام شش تن از صحابه و تابعان را می آورد که قرائت قرآن را از اُبَیّ بن کعب ستاندند یا از وی روایت کردند ، از آنهاست : ابو هُرَیره ، ابن عبّاس ،

ص:302

عبداللّه بن سائب ، عبداللّه بن عیّاش ، ابو العالیه ، ابو الأسود دُئلی(1) (هرچند ابو الأسود ، نخست از علی علیه السلام دریافت داشت ، سپس از اُبَیّ بن کعب) .

در آینده ، به وجود شماری بیش از این افراد پی خواهیم برد که قرائت قرآن را از علی علیه السلام فرا گرفتند .(2) اَسامی آنها در کتاب های قرائت آمده است و به بعضی از آنها - در آینده - اشاره می کنیم .

ذَهَبی اسامی همه اینان را می آورد در حالی که جز یک نفر را نام نمی برد که قرائت قرآن را از عثمان گرفت .

وی در طبقه اُولی ، می نویسد :

عثمان بن عفّان بن ابی العاص بن اُمَیّة بن عبد شمس بن عبد المَناف بن قُصَیّ بن کِلاب ، امیر مؤمنان ، ابو عَمْرو و ابو عبداللّه قرشی اُمَوی ، صاحب دو نور رضی الله عنه یکی از نخستین سبقت گیرندگان [ به اسلام ] و یکی از کسانی که قرآن را در عهد پیامبر صلی الله علیه و آله گرد آورد .

مُغیرة بن اَبی شهاب مخزومی ، پیش او قرآن را قرائت کرد و گفته اند ابن عامر هم قرائتش را بر عثمان عرضه داشت ، لیکن این سخن بی اساس است . تنها مُغیره این کار را انجام داد و فرزندانش از او حدیث کردند .. .(3)

وی سپس در طبقه دوّم ، می نگارد :

مُغیرة بن اَبی شهاب مخزومی ، قرآن را پیش عثمان خواند و عبداللّه بن عامر یَحْصُبی ، قرآن را بر مُغیره قرائت کرد . به گمانم این کار را

ص:303

در «دمشق» در دولت معاویه انجام داد و قرائت وی جز از طریق قرائت ابن عامر پیش او ، به دست نمی آید .. .(1)

اینان ، قرآن را شفاهی (و نه کتبی) از پیامبر صلی الله علیه و آله دریافت داشتند . البتّه ، پیامبر صلی الله علیه و آله کتابت قرآن را هم به ایشان اجازه داد و آنها - در آن زمان - مصحف های ناتمامی را بر اساس سوره ها و آیاتی که از پیامبر فرا می گرفتند ، سامان دادند .

این شیوه (شفاهی خاص) همان امتداد روش دریافت وحی از خدا بود که پیامبر صلی الله علیه و آله به گوش یا قلب خویش - بی واسطه - وحی را دریافت می کرد و می فرمود :

أَقْرَأَنی جبرئیلُ القرآنَ ؛(2) جبرئیل قرآن را برایم خواند .

یَتَمَثَّلُ لی الملکُ رَجُلاً فَیُکلِّمنی فَأَعِیَ ما یَقول ؛(3) فرشته به صورت شخصی برایم نمایان شد ، با من سخن گفت ، آنچه را بر زبان آورد به خاطر سپردم .

درباره چگونگی فرود وحی بر آن حضرت ، می فرماید :

یَأْتینی مِثْلَ صَلْصَلَةِ الجَرَسِ - وَهذا أشَدُّهُ عَلَیَّ - فَیَفْصِمُ عَنِّی وَقد وَعَیْتُ ما قالَ ؛(4) مانند صدای جرس [ به گوشم ] می آمد - شدیدترین حالتش این گونه بود - سپس صدا [ از گوشم ] قطع می شد و آنچه را گفته بود در خاطرم می ماند .

چنین دریافتی ، از جنس نوشته نیست ، آن گونه که تورات به صورتِ لوح هایی مکتوب بر موسی نازل گشت .

ص:304

خدای متعال ، می فرماید :

« إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً » ؛(1) به زودی سخن سنگینی را بر تو می افکنیم .

« وَإِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِن لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ » ؛(2) قرآن را از [ خدای ] حکیم و دانا دریافت می داری .

« وَمَا کُنْتَ تَرْجُوا أَن یُلْقَی إِلَیْکَ الْکِتَابُ إِلاَّ رَحْمَةً مِن رَبِّکَ » ؛(3) امید نداشتی قرآن را سویت افکنند (این) جز رحمتی از پروردگارت (نبود) .

ص:305

پس ، معنای تلاوت ، گاه از قرائت عادی با صدای بلند ، برای شنواندن به دیگران ، گسترده تر است .

خدای متعال ، می فرماید :

« وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ » ؛(1) ماجرای دو پسر آدم را - راست و درست - برایشان نقل کن .

« وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا » ؛(2) خبر شخصی که آیاتمان را ارزانی اش داشتیم و از دستشان داد ، برایشان برخوان .

« قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ » ؛(3) بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام ساخت ، باز گویم .

« إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِی حَرَّمَهَا وَلَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ * وَأَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدَی فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ » ؛(4) امر شدم پروردگار این شهر را بپرستم (خدایی که این شهر را پاس داشت و همه چیز از آنِ اوست) و امر دارم که از مسلمانان باشم و قرآن را تلاوت نمایم ؛ هرکه هدایت یافت ، به

سود خودِ اوست .

« کَذلِکَ أَرْسَلْنَاکَ فِی أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهَا أُمَمٌ لِّتَتْلُوَا عَلَیْهِمُ الَّذِی أَوْحَیْنَا

إِلَیْکَ » ؛(5) در میانِ اُمّتی - که پیش از آنها امّت هایی سپری شدند - تو را فرستادیم تا آنچه را وحیت کردیم بر ایشان بخوانی .

ص:306

در کنار این آیات ، آیات دیگری به صورت جمله های خبری آمده است ؛

مانند :

« وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَا ناً » ؛(1) هرگاه آیات خدا بر ایشان خوانده

شود ، ایمانشان را بیفزاید .

« وَیَسْأَلُونَکَ عَن ذِی الْقَرْنَیْنِ قُلْ سَأَتْلُوا عَلَیْکُم مِنْهُ ذِکْراً » ؛(2) درباره ذوالقرنین از تو می پرسند ، بگو : ماجرایی از او را برایتان نقل می کنم .

« کَمَا أَرْسَلْنَا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا » ؛(3) رسولی را میان شما فرستادیم که آیاتمان را بر شما تلاوت می کند .

« وَکَیْفُ تَکْفُرُونَ وَأَنْتُمْ تُتْلَی عَلَیْکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَفِیکُمْ رَسُولُهُ » ؛(4) چگونه کفر می ورزید درحالی که آیات خدا بر شما تلاوت می شود و در میان شما رسول خدا هست.

« وَإِذَا تُتْلَی عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هذَا » ؛(5) هرگاه آیاتِ ما بر ایشان تلاوت شود ، گویند : [ از این چیزها ، زیاد ] شنیده ایم . اگر بخواهیم ، مانند این را می گوییم .

خدای سبحان ، به پیامبر دستور داد که قرآن را بر امّت تلاوت کند ؛ یعنی به آنها بشنواند و آشکارا آیات را ابلاغ کند .

شیوه «انتقال جمعی» شنواندنِ آیات به گوش کسانی بود که در مسجد حضور داشتند ؛ خواه آیه آنان را مدّ نظر قرار می داد و خواه آنان مقصود نبودند .

ص:307

گفته اند آیه « لاَ یَسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ »(1) (مؤمنانی که بی عذر موجّه در خانه می نشینند [ و به جنگ نمی روند ] با کسانی که در راه خدا جهاد می کنند ، برابر نیستند) نخست « غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ » (جز آسیب دیدگان) را نداشت . چون این آیه نازل شد ، اُمّ مکتوب (که نابینا بود) پرسید : ای رسول خدا ، مؤمنانی که توان جهاد ندارند ، چه کنند ؟ سپس « غَیْرُ أُولِی الضَّرَرِ » (جز زیان دیده ها) فرود آمد و به این آیه ، پیوست

یافت .(2)

از ابو هُرَیره روایت شده است که گفت : هنگامی که سوره جمعه نازل شد ، پیش پیامبر بودیم . چون آن حضرت در تلاوت بدین جا رسید : « وَآخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ »(3) (و کسان دیگری از آنها که به ایشان می پیوندند ، و خدا عزّت مند و حکیم است) شخصی پرسید : ای رسول خدا ، اینان که به ما ملحق می شوند ، کیانند ؟ پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخی به او نداد .

ابو هُرَیره ، می گوید : سلمان فارسی در میان ما بود . پیامبر صلی الله علیه و آله دست روی سلمان گذاشت و فرمود : سوگند به آن که جانم به دست اوست ، اگر ایمان در «ثُرَیّا» باشد ، مردانی از [ نسل ] اینان به آن دست می یابند .(4)

ابلاغ آنچه از قرآن نازل می شد ، با پیکی از سوی پیامبر به محلّ تجمّع مسلمانان (چنان که در نزول سوره توبه یا آیه ابلاغ در روز غدیر آن را شاهدیم) و تکلیف پیامبر به اصحاب که برای برادران دینی شان (و به ویژه تازه مسلمان ها)

ص:308

قرآن را قرائت کنند ، و فرستادن کسانی به آبادی ها و سرزمین ها تا به مردم قرآن بیاموزانند ، و فرمان پیامبر به سران سپاه که در میان اسلام آورده ها بمانند و قرآن را به آنها تعلیم دهند (و ده ها امر دیگر) همه شان از انواع «ابلاغ جمعی» اند .

بنابراین ، اِقراء و دریافت شفاهی بی واسطه قرآن از دهان پیامبر صلی الله علیه و آله از مهم ترین راه های استواری متن قرآن بود و این کار ، از انتقال جمعی باواسطه ، مهم تر می نمود .

اینکه ابوبکر و عُمَر ، قرائت خویش را - بی واسطه - بر پیامبر صلی الله علیه و آله ارائه کرده باشند ، نزد ذَهَبی (و دیگر عالمانِ بزرگ اهل سنّت) ثابت نیست .

به نظر نگارنده ، قرائتِ عثمان بر پیامبر و دریافت قرآن از آن حضرت ، نیز ثابت نمی باشد ، گرچه ذَهَبی بدان قائل است .

زیرا کسی که قرائتش را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشته است ، باید اشتباه را از قرآن بر می داشت ، نه اینکه به عرب حواله کند تا آن را سر وسامانِ دهد .

اثبات اینکه عثمان از کسانی باشد که قرائتشان را بر پیامبر صلی الله علیه و آله ارائه کردند ، نیازمند بحث جداگانه ای است . امید دارم در این زمینه کتابی بنگارم ، لیکن در اینجا می خواهم روشن سازم که اهل سنّت بدان خاطر عرضه عثمان را ساختند تا قرآن سوزی اش را توجیه کنند و بیان دارند که نسخه عثمان ، نسخه اصل بود و مصحف او ، مصحف مادر به شمار می آمد و مصحف هایی که با آن مخالفت داشت باید سوزانده می شد .

نیز این نقل آنان که سُلَمی قرائتش را بر عثمان عرضه داشت ، صحّت ندارد .

اگر عثمان قرائتش را بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه داشت ، نباید قرآن آمیخته با اشتباه را به عرب وامی نهاد تا آنها آن را راست و درست سازند . اگر وی جامع قرآن بود ، آیا نباید اشتباهات آن را برطرف می ساخت ؟!

ص:309

عثمان نمی گفت [ قرائت های ] اشتباهی را در قرآن شنیدم ، بلکه می گفت : در قرآن [ واژه های ] اشتباهی را می بینم .

اگر چنین بود ، آیا نباید وی به اصلاح آن می پرداخت ؟!

از این رهگذر ، می خواهیم بر سند مکتب اهل بیت علیهم السلام به این قرآن ، تأکید کنیم و بیان داریم که بُن مایه چهار تا از قرائت ها به امام علی علیه السلام باز می گردد و مکتب امامت گرچه بر شیوه ابوبکر و عمر - در جمع قرآن - توجّه داشت ، لیکن این مصحف را برگزید .

مکتب خلفا ، قرائت ثابت و صحیح را - که بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه شد - با قرائت های مشکوک متعدّدی ، آمیخت ، سپس با این ادّعا که پیامبر این قرائت ها را با حدیث «قرآن بر هفت حرف نازل شد» اجازه داد ، همه آنها را مجاز دانست .

امّا این رویکرد ، درست نمی باشد ؛ زیرا قرائتی که بر پیامبر صلی الله علیه و آله عرضه می شد با قرائتی که از آن حضرت در نماز و خطبه ها (و مانند آن) به گوش می رسید ، فرق داشت .

همچنین وجود دو شاهد بر قرائتی ، بدان معنا نیست که آن قرائت از گزینه های شرعی به شمار می آید و پیامبر صلی الله علیه و آله بر آن مُهر تأیید زد .

بدین ترتیب ، مکتب اهل بیت علیهم السلام اشکالی را که قرائت ها داشت ، حل نمود و قرائتی را که نزد مردم مشهور است پذیرفت و مخالفت با آن را جایز ندانست .

علی رغم اختلافی که میان راویان هست ، در می یابیم که قرائت رایج امروزه ، همان قرائت امام علی علیه السلام است (نه چیز دیگر) .

ص:310

ص:311

این چهار نفر ، در کوفه می زیستند جز ابو عَمْرو بن علاء که قرائتش در بصره شهرت یافت .

به نظر نگارنده ، وجود امامان اهل بیت علیهم السلام در یک شهر یا وجود شیعیان آنها در سرزمینی ، سند صحّتِ قرائت موجود در آنجاست ؛ زیرا امام علیه السلام فرموده بود : «إقرأ کما یقرأ النّاس» ؛(1) آن گونه که مردم می خوانند ، قرآن بخوان .

این سخن ، حکم به مشروع بودن آن قرائت در آن سرزمین - در زمان حیات آنان علیهم السلام - است .

به این چهار تن ، می توان قرائت نافع را (که اهل مدینه با قرائت وی ، قرآن را می خواندند) افزود ؛ زیرا امام صادق علیه السلام در این شهر می زیست . بر پایه این سخن امام که «آن گونه که مردم می خوانند ، بخوان» می توان این قرائت را درست دانست .

امّا قرائت «ابن عامر» در شام رواج داشت که جایگاه دشمنان اهل بیت علیهم السلام بود و امامان علیهم السلام در آنجا ساکن نشدند و شیعیانشان در این سرزمین نبودند تا بتوان با توجّه به سخن امام علیه السلام این قرائت را صحیح شمرد .

قرائت «ابن کثیر» نیز چنین است . این قرائت در شهرهای شیعه نشین رواج نداشت و امروزه ، قرائت متروکی است ، هیچ کس با آن ، قرآن را نمی خواند .

باری ، اصل این چهار قرائت (که در آن زمان و حتّی امروزه رایج اند) به امام علی علیه السلام باز می گردد و امامان از نسل آن حضرت ، آن را امضا کردند ، گرچه به خاطر اختلاف نقل راویان ، میان آنها اختلاف وجود دارد .

ص:312

واین ، یعنی مصحف موجود و قرائت رایج ، همان قرائت امام علی علیه السلام است ، نه قرائت عثمان و حرف زید بن ثابت به تنهایی (چنان که اهل سنّت قائل اند) .

این دیدگاه ، بر سند شیعه به این قرآن و بازگشت چهار تا از قرائت های

مشهور به امام علی علیه السلام منحصر نمی شود ، بلکه مطلب فراتر از این است . کتاب های فراوانی را - به ویژه در قرن های نخست - می بینیم که درباره قرائت امام علی علیه السلام نگارش یافته اند ؛ مانند :

قراءة اَمیرالمؤمنین اثر زید شهید (م122ه ) فرزند امام سجّاد علیه السلام .

قراءة اَمیرالمؤمنین اثر جَلُودی (م302ه ) .

قراءة علی اثر ابن شَنْبُوذ (م328ه ) .

قراءة اَمیرالمؤمنین اثر ابو طاهر مُقرئ (م349ه ) .

کتاب السبعة اثر غلام ابن مجاهد .

قراءة اَمیرالمؤمنین اثر ابن حَجَّام .

و دیگر آثار .

این امر ، بر اهتمام شیعه به قرآن دلالت دارد و به ارتباط عمیق میان اهل بیت و قرآن ، رهنمون است و نیز بیانگر ارتباط اُمّت با قرائتِ امام علی علیه السلام می باشد .

راویان قرائت قرآن از علی علیه السلام که از خاندان آن حضرت نبودند ، سه نفرند : ابو عبدالرّحمان سُلَمی ، ابو الأسود دُئَلی ، عبدالرّحمان بن اَبی لیلا .(1)

ابو الأسود دُئَلی ، با رسم قواعد نحو ، قرآن حفظ شده در سینه ها را به قرآن نوشته شده در سطرها پیوند داد ؛ زیرا به کسی که می خواست قواعد عربی را بنویسد ، گفت :