هزار و یک حکایت اخلاقی جلد دوم

فهرست مطالب

تصویر

ص: 5

پیش گفتار

بسم الله الرحمن الرحیم»، نام خداوندی است که تا او نخواهد، صبا پردهی گل نشفاند و با گیسوی شمشاد نجنباند. بی حکم او زمرد، غنچهی بیجاده (1) نشود. بی صنع او لاله، پرژاله نگردد. نام ملکی (2) است که به دست عمله ی صبا، قامت سرو پیراسته است و زیر سر زلف شاخ، چهرهی گل آراسته است. نام ذوالجلالی است که طیران ملکی(3) و دوران فلکی بی خواست او نیست. جنبش ریشه و گردش پشه، بی حکم او نیست. هر دیده که نه در جمال آن نام نگرد، بردوخته باد و هر دل که نه در محبت این نام قرار گیرد، سوخته باد. هر قدمی که نه در راه موافقت حق پوید، به تیغ قطعیت پی کرده باد.(4) رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «إما عن تتمم مکارم الأخلاق»(5)؛ یعنی: من برای کامل کردن فضایل اخلاقی از سوی خدا مبعوث شده ام.

بعثت پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) بی هیچ مبالغه و اغراقی بعثت اخلاق است. اخلاق در همه ی دوران ها به خصوص دورهی جاهلیت حلقه ی گمشده ی انسان های سرگشته و بعضا ناآگاه بوده و هست. حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) آن روح بزرگ و جان بزرگوار در گفتار و رفتار از اخلاق پاک و انسانی دم زد تا به انسان بیاموزد که اگر این تن خاکی و بی ارزش به اخلاق نیکو آراسته نباشد، به پشیزی نمی ازرد.

آیت الله العظمی روح الله الموسوی، آن پیر خمین - بر او سلام خدای حسین - می فرماید:

کوشش انبیا و ایده ی بعثت در تمام قرن ها تربیت این موجود انسان است، این موجودی که عصاره ی همه مخلوقات است و با اصلاح او، اصلاح می شود عالم و با فساد

ص: 23

بخش اول:تقوا و پرهیزگاری

حکایت 1: بهترین توشه!

امام علی(علیه السلام) در راه برگشت از جنگ صفین هنگامی که به قبرستان پشت دروازه ی کوفه رسید، رو به مردگان کرد و فرمود:

یا أهل الإیار الثوجة و المحال الممیزة و القبور التظلیمة با أخل الثریة یا أخل القریة یا أخل الوحدة یا أهل الوخة أنتم لنا فرط سابق و خن لکم تبغ لاق أما الأوژ ققذ ش ت و أما الأزواج فقد کت و أما الأموال فقد قیمت هذا خبر ما عندنا ما خبر ما عندکم؟ [ثم التفت إلی أصحابه فقال: أما لو أنیین لهم فی الکلام لأخوکم أن خیر الزاد التقوی.

برای ساکنان خانه های وحشت زا و محله های خالی و گورهای تاریک، ای خفتگان در خاک، ای غریبان، ای تنها شدگان، ای وحشت زدگان، شما پیش از ما رفتید و ما در پی شما روانیم و به شما خواهیم رسید. اما خانه های تان، دیگران در آن سکونت گزیدند و اما زنان تان با دیگران ازدواج کردند و اما اموال شما در میان دیگران تقسیم شد، این خبری است که ما داریم، حال شما چه خبر دارید؟ ( سپس به اصحاب خود رو کرد و فرمود: بدانید که اگر

ص: 30

حکایت 2: امام خمینی و خودسازی

آیت الله حائری شیرازی فرموده است: حضرت امام خمینی در همین مدرسه دار الشفاء ( در شهر قم) در غرور جوانی و قبل از ازدواج دید یک خانم روستایی به این جا آمده و وضع حمل کرده است، تنها چیزی که به ذهنش رسید این بود که از حجره قند آب آورد و به دهان این خانم اجنبیه کرد. تهذیب نفس این است که نبات داغ به دهان زن اجنبیه کرد، این خود سازی است نه این که بگذرد و برود تا این که بگویند به اجنبی نگاه نکرد...

زی طلبگی این است که اگر لازم شد انسان به خاطر اسلام، آبرویش را بدهد نه این که بگوید خوب او بمیرد تا من مورد تهمت قرار نگیرم، چون گفته اند: «اتقوا من موارد التهم».(3)

حکایت 4: شیران باربر

ابوحازم می گوید: در زمان حکومت منصور دوانیقی من و ابراهیم بن ادهم وارد کوفه شدیم. امام صادق (علیه السلام) نیز از مدینه به کوفه آمده بود. وقتی که خواست از کوفه به مدینه بازگردد، علما و فضلای کوفه ایشان را بدرقه کردند.

سفیان ثوری و ابراهیم ابن ادهم ( از پیشوایان صوفی) از جمله بدرقه کنندگان بودند و بدرقه کنندگان کمی از امام جلوتر رفته بودند. ناگهان در بین راه با شیر درندهای برخورد نمودند. ابراهیم بن ادهم گفت: بایستید تا امام صادق(علیه السلام) بیاید و ببنیم با این شیر چه رفتاری می کند.

هنگامی که حضرت رسید، جریان شیر را به حضرت گفتند. امام نزدیک شیر رفته گوش شیر را گرفت و از راه کنار زد. آن گاه فرمود: اگر مردم از فرمان خداوند اطاعت کنند، می توانند بارهای خود را با این شیران حمل کنند.(2)

حکایت 6: خارهای گناه!

مردی به یکی از عباد گفت: تقوا را برایم توصیف کن. عابد گفت: من از تو سؤالی دارم، اگر در زمین پر از خار راه بروی چه میکنی؟ مرد گفت: خود را حفظ می کنم و با ملاحظه و احتیاط راه می روم. عابد گفت: در دنیا نیز چنین کن که تقوا همین است.(3)

خل الذنوب صغیرها

و کبیرها فهو التقی

و اصنع کماش فوق ار

ض الشوک یحذر ما یری

تحقرن صغیرة

إن الجبال من الحصی (4)

حکایت 8: عاقبت تقوا

یکی از نویسندگان معاصر می نویسد: در ایامی که در قم تحصیل می کردم، در مسجدی برای نماز، حاضر می شدم که امام جماعت مسجد از مدرسین بزرگ و از مجتهدین عالی مقام و صاحب صد و چند تألیف علمی بود و زهد، ورع، پارسایی و فرار از ریاست و هوا و هوس از وجود او می بارید و جز اهل علم، او را نمی شناختند.

به تدریج با او آشنا شدم و پاره ای از مشکلات روحی ام را با او در میان گذاشتم تا این که روزی از او سؤال کردم: این همه دانش وافر را چه گونه و در چند سال آموختید و این همه

ص: 34

حکایت 9: مثل خدا!

گویند: برای سلمان فارسی مهمان آمد، زمانی که والی مداین بود. مهمان دید میزبان در فکر تهیهی غذا نیست، اما سکوت را شرط ادب دانست. ظهر که شد سلمان، مهمان یا مهمانانش را برداشت و به جای آن که به خانه برود به بیابان رفت. مقداری که راه پیمودند، دیدند عده ای از پرندگان بر بالای سرشان در پروازند.

سلمان به آن پرندگان نظر افکند و گفت: ای پرندگان! من مهمان دارم، یکی از شما که چاق تر از همه باشد پایین بیاید و از ما پذیرایی نماید. دیدند مرغی بزرگ از گروه مرغان جدا شد و خود را در اختیار سلمان گذاشت. باز قدری سیر نمودند به رمه ای از آهوان برخوردند، سلمان گفت: ای آهوان! برای من مهمانی رسیده است، یکی از شما از رمه جدا شود و به نزد ما بیاید. آهویی نزد سلمان آمد. وی آن آهو را ذبح نمود و از مهمانانش پذیرایی کرد.

حسن بصری گفت: گفتم سبحان الله! مرغان هوا فرمان بردارند و آهوان صحرا گوش به

ص: 35

حکایت 10: مرکب تقوا

امام علی (علیه السلام) می فرماید: أَلاَ وَ إِنَّ الْخَطَایَا خَیْلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا وَ خُلِعَتْ لُجُمُهَا فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِی اَلنَّارِ أَلاَ وَ إِنَّ التَّقْوَی مَطَایَا ذُلُلٌ حُمِلَ عَلَیْهَا أَهْلُهَا وَ أُعْطُوا أَزِمَّتَهَا فَأَوْرَدَتْهُمُ اَلْجَنَّهَ یعنی: «آگاه باشید که همانا گناهان، چون مرکب های بد رفتارند که سواران خود گناهکاران را عنان رها شده در آتش دوزخ می اندازند؛ اما تقوا، چونان مرکب های فرمانبرداری هستند که سواران خود (پرهیزکاران را عنان بر دست، وارد بهشت جاویدان می کنند.»(2)

ص: 36

بخش دوم:نماز و عبادت

حکایت 11: نماز زیر رگبار تیر

پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - با سربازان مسلمان برای سرکوبی جمعیتی از اهل کتاب که هنوز قبول جزیه نکرده بودند، حرکت کرد. در این پیکار زنی تازه عروس اسیر شد.

حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگام مراجعت، شبی در بین راه خوابید و نگهبانی آن شب را به عمار یاسر و عباد بن بشر واگذار فرمود. این دو سرباز ارجمند، یک شب نگهبانی را بین خود تقسیم کردند: نیمه ی اول نگهبانی نصیب عباد بن بشر گردید و در نصف آخر شب قرار شد عمار یاسر پاسبانی کند. عمار به خواب رفت و عباد بن بشر وقت را غنیمت شمرد و به نماز مشغول شد.

از طرفی، مرد یهودی که زنش اسیر مسلمانان شده بود در تعقیب زن خود از بی لشکر اسلام آمد و در فکر شد به هر وسیله ای که هست آسیبی به پیغمبر صلی الله علیه و آله برساند و زن خود را فراری دهد. او خیال می کرد که نگهبانان لشکر همه به خواب رفته اند، چون هیچ کس را در حال نگهبانی نمی دید. عباد بن بشر را نیز که در نماز ایستاده بود، تشخیص نمیداد که انسان است یا درخت یا حیوان. برای این که از طرف او نیز مطمئن شود، تیری به سوی او پرتاب کرد. تیر بر پیکر عباد نشست، ولی این سرباز خداپرست اهمیتی نداد و نماز را ادامه داد. تیر دیگری آمد و برای مرتبه ی دوم پیکر عباد را مجروح ساخت، ولی او باز نمازش را قطع نکرد. تیر سوم که به بدن عباد وارد آمد، نماز خود را کوتاه تر کرد و آن را به پایان برد و عمار یاسر را بیدار ساخت. همین که عمار بیدار شد، دید سه تیر بر بدن عباد وارد شده است. او را مورد عتاب و سرزنش قرار داد که چرا در تیر اول بیدارم نکردی؟ گفت: آن وقت من در نماز، سورهی گهف را شروع کرده بودم و میل نداشتم آن سوره را ناتمام بگذارم. اگر نمی ترسیدم از این که دشمن بر سرم بتازد و صدمه ای به پیغمبر برساند و در این نگهبانی که به من واگذار شده کوتاهی کرده باشم، هرگز نمازم را کوتاه نمی کردم، اگر چه جانم را از دست می دادم.»(1)

حکایت 13: نماز شب در شب زفاف

گویند: آیت الله العظمی شیخ جعفر نجفی(2) (متوفای 1228هق) در شب زفاف دختر و دامادش، هنگام سحر به در خانه ی آنان رفت و گفت: برخیزید که آبی برای شما گرم کرده ام، غسل جنابت کنید و نماز شب بخوانید.(3)

حکایت 16: اقتدای استاد به شاگرد

یکی از ارادتمندان و شاگردان علامه سید محمد حسین طباطبایی می گوید:

مدت چهل سال در حسرت اقتدا به استاد به هنگام نماز بودم. هیچ گاه نشد که اجازه دهند در نماز به ایشان اقتدا کنم و غصه ی یک نماز جماعت به امامت استاد علامه طباطبایی در دلم مانده بود تا این که در یکی از ماه های مبارک شعبان به هنگام تشرف به مشهد در منزل ما وارد شدند.

موقع نماز مغرب برای ایشان و همراهی که پرستار و مراقب ایشان بود سجاده پهن کردم و از اتاق شان خارج شدم. پیش خود گفتم: هرگاه استاد نماز را آغاز کردند، وارد اتاق میشوم و به ایشان اقتدا می کنم.

حدود یک ربع بعد همراه شان مرا صدا کرد و گفت: استاد نشسته و منتظرند که شما بیایید و نماز بخوانید. عرض کردم: من اقتدا می کنم. استاد گفتند: ما اقتدا می کنیم! عرض کردم: چهل سال است از شما تقاضا نموده ام که یک نماز با شما بخوانم. استدعا میکنم بفرمایید نماز را شروع کنید. با تبسم ملیحی فرمودند: یک سال دیگر هم روی آن چهل سال! بالاخره دیدم ایشان بر جای خود محکم نشسته و منتظر من هستند.

عرض کردم: بنده مطیع شما هستم، اگر امر بفرمایید اطاعت می کنم. فرمودند: امر که چه، عرض میکنم. برخاستم و نماز مغرب را به جای آوردم و بعد از چهل سال علاوه بر آن که نتوانستم یک نماز به ایشان اقتدا کنم، در چنین دامی هم افتادم که استاد به من اقتدا فرمایند. خدا می داند که تواضع ایشان، سنگ و جماد را هم از شدت خجالت ذوب می کرد.(2)

ص: 41

حکایت 17 : نماز سحرگاهان

سعید بن محمد بن جنید معروف به «ابن جنید» از دانشمندان و عرفای نامی قرن سوم به شمار می آید. او استادی زبردست و عالمی ناطق بود، ولی در سلک صوفیان روزگار می گذرانید. او در سال 297 هجری قمری از دنیا رفت.

یکی از علمای بزرگ آن عصر به نام جعفر خالدی می گوید: او را در عالم خواب دیدم، به او گفتم: خداوند با تو چگونه رفتار کرد؟ پاسخ داد: همه ی این اشارات و عبارات و رسوم و علوم (صوفیانه) که داشتم، به حالم سودی نبخشید، جز چند رکعت نمازی که در سحرگاهان می خواندم.»(1)

حکایت 19: آخرین نماز عشق

همه ی مجروحین را در یک سنگر جمع کرده بودیم. حجت الاسلام ترکان هم مجروح بود. او در گوشه ای از سنگر سرش را به دیوار تکیه داده بود و به نقطه ای خیره مانده بود.

لب های داغمه بسته اش هر از گاه به ذکر باز می شد. بقیهی مجروحین گویا رازی مقدس را حس کرده باشند، چشم دوخته بودند به لب ترکان.

ترکان ارادت زاید الوصفی به امام حسن مجتبی علیه السلام داشت، همه ی بچه ها از این ارادت آگاه بودند. به هر بهانه و مناسبتی ذکر مصیبت آن امام را می گفت.

ناگهان لحن ترکان عوض شد، انگار که مورد خطاب قرار گرفته باشد، با ادب و احترام خاص به همان نقطهی سنگر که خیره بود، گفت: خیر، نخوانده ام.

چند لحظه بعد دوباره گفت: چشم، الآن می خوانم و بعد شروع کرد به خواندن نماز.

کلمات به سختی از لبانش خارج می شد. گاهی در بین نماز خاموش می ماند، بی هیچ حرفی، باز دوباره لب هایش به جنبش در می آمد. مجروحین می گفتند که امام، کلمات نماز را به او تلقین می کند.

ترکان در حالی که رمق در بدن نداشت، دقیق و بدون غلط، نماز ظهر و عصرش را خواند. نزدیک ساعت چهار بود که دوباره رو به آن نقطه ی مجهول گفت: چشم. بعد شهادتین را گفت و خاموش و رازناک به ابدیت پرواز کرد.(2)(2)

حکایت 21: نماز خالصانه ی مولا

برای پیامبر اکرم صلی الله علیه واله دو شتر بزرگ آوردند. حضرت به اصحاب فرمود: آیا در میان شما کسی هست که دو رکعت نماز بخواند که در آن هیچ گونه فکر دنیا به خود راه ندهد تا یکی از این دو شتر را به او بدهم؟ آن حضرت این فرمایش را چند بار تکرار فرمود و کسی از اصحاب پاسخ نداد. امیر المؤمنین لا به پاخاست و عرض کرد: یا رسول الله! من می توانم آن دو رکعت نماز را بخوانم.

پیامبر صلی الله علیه واله فرمود: بسیار خوب، به جای آور! امیرالمؤمنین علیه السلام مشغول نماز شد، هنگامی که سلام نماز را داد، جبرئیل نازل شد و عرض کرد: خداوند می فرماید یکی از شترها را به علی بده! رسول خدا فرمود: شرط من این بود که هنگام نماز اندیشه ای از امور دنیا را به خود راه ندهد. علی (علیه السلام) در تشهد نشسته بود و فکر کرد که کدام یک از شترها را بگیرد.

جبرئیل گفت: خداوند می فرماید: «هدف علی (علیه السلام) این بود که کدام شتر چاق تر است تا همان را بگیرد و بکشد و به فقرا بدهد، اندیشه اش برای خدا بود، نه برای خودش و نه برای دنیا.» آن گاه پیامبر اکرم صلی الله علیه واله به خاطر تشکر از علی علیه السلام هر دو شتر را به او داد. خداوند نیز در ضمن آیه ای از حضرت علی علیه السلام قدردانی نموده و فرمود: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَی لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ » (2)، سپس رسول خدا صلی الله علیه واله فرمود: «هر کس دو رکعت نماز بخواند و در آن اندیشه ای از امور دنیا به خود راه ندهد، خداوند از او خشنود شده و گناهانش را می آمرزد.»(3)

ص: 44

بخش سوم:زبان رام و وحشی

حکایت 22: گناه کارترین عضوا

امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه در سخنی تربیتی و اخلاقی دربارهی ضرورت کنترل زبان می فرماید: اللِّسانُ سَبُعٌ ، إن خُلِّیَ عَنهُ عَقَرَ . ؛ زبان ( تربیت نشده)، درنده ای است که اگر رها شود، میگزد.(1) پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز دربارهی مسئولیت زبان می فرماید: یُعَذِّبُ اللّه ُ اللِّسانَ بِعَذابٍ لایُعَذِّبُ بِهِ شَیْئا مِنَ الْجَوارِ حِ خداوند زبان را عذابی کند که هیچ یک از اعضا و جوارح را همانند آن عذاب نکند.(2)

حکایت 25: جریان خون!

شخصی نزد معبر و خوابگزار معروف، ابن سیرین آمد و گفت: «دیشب خواب دیدم که خون از دماغم می رفت.» ابن سیرین گفت: مال و دولت از دست تو می رود. شخص دیگری آمد و گفت: «دیشب خواب دیدم که خون از دماغم می آمد.» ابن سیرین گفت: مال و دولت به دست می آوری.

ص: 47

حکایت 26: کاتب باادب

علی اسکافی می گوید: من منشی امیر بغداد بودم و مدت ها در این سمت انجام وظیفه می کردم. ناگاه اوضاعم دگرگون شد و روزگارم به تیرگی گرایید. امیر نسبت به من بدبین شد، دستور داد زندانی ام کردند و تمام اموال منقول و غیر منقولم را ضبط نمودند. چندی در زندان ماندم و پیوسته از ذلت و خواری و یأس و ناامیدی رنج می بردم. روزی مأموران زندان به من خبر دادند که اسحاق بن ابراهیم طاهری رئیس شهربانی بغداد به زندان آمده و تو را احضار کرده است. سخت نگران شدم، بر جان خود ترسیدم و از زندگی دست شستم. مرا نزد او بردند، ادای احترام نمودم، اسحاق به روی من خندید و گفت: برادرم عبد الله طاهر از خراسان نامه نوشته و درباره ی تو شفاعت کرده است. امیر، شفاعت او را پذیرفته و دستور داده است از زندان آزاد شوی و تمام اموال و املاکت مسترد گردد. اینک می توانی به منزل بروی. خدای را شکر کردم و از شدت شادی به گریه افتادم. همان ساعت رهسپار منزل شدم، آن روز را در خانه ماندم و به کارهایم سر و صورتی دادم.

روز بعد به حضور اسحاق طاهری رفتم، از وی تشکر کردم، درباره اش دعای خیر نمودم، و گفتم: من هرگز حضور امیر عبد الله طاهر شرفیاب نشدهام و سعادت زیارت و شناسایی ایشان نصیبم نگردیده است چه باعث شد که مرا مشمول عنایات خویش ساخته و از من شفاعت کرده است؟ جواب داد: چند روز قبل نامه ای از برادرم به من رسید و در آن نوشته بود: «پیش از این، مکاتیب امیر بغداد مشحون از لطف و دلجویی و آمیخته به مهر

ص: 48

حکایت 27: صاحب قلب سلیم

چهارمین شهید محراب، حضرت آیت الله سید عبد الحسین دستغیب شیرازی دارای تألیفات سودمندی است از جمله دو کتاب معروف «گناهان کبیره» و «قلب سلیم». نقل است که روزی آیت الله دستغیب وارد مجلسی شد، سخنران در حال صحبت بود که به محض ورود ایشان به مجلس، گفت: برای سلامتی آیت الله دستغیب، صاحب گناهان کبیره، صلوات.

آیت الله دستغیب می گوید: ای آقا! من قلب سلیم هم دارم.(2)

حکایت 30: الغزش های زبان

آورده اند: «ابن سکیت» می گفت: متوکل دستور داد تا مرا به عنوان معلم «معتز بالله» قرار دادند. روز اول درس از او پرسیدم: امروز موضوع درسمان چه باشد؟ گفت: فرار از کلاس! گفتم: آری و چون خواستم او را بنشانم، از دستم گریخت و در حال فرار پایش به سنگی برخورد کرد و زخمی شد و در آن حال این بیت را می خواند:

یموت الفتی من عثرة بلسانه ولی یموث المرة من عثرة الرجل (2) من ابن سیگیت به متوکل گفتم: شما مرا آورده اید تا این کودک را تعلیم دهم و حال آن

ص: 51

حکایت 31 : سخنان نامربوط

محدث کبیر، شیخ حر عاملی در کتاب «الجواهر النیة فی الأحادیث القدسیة» حدیث قدسی نسبتا طولانی را به نقل از شیخ بهایی در الکشکول آورده است که یک فراز آن، این است که خدای تعالی در کتاب آسمانی تورات می فرماید: «ای فرزند آدم (علیه السلام) ! هر گاه دیدی که سنگدل شده ای و بدنت بیمار است و از دارایی ات کاسته شده و از رزق و روزی محروم مانده ای، بدان که سخن نامربوط و نابجا بر زبان آورده ای و در برخی مواقع، در کار آفرینش فضولی کردهای .»(2)

حکایت 33: زبان مردم

در روایت است: روزی حضرت موسی به خدا عرض کرد: پروردگارا! مرا از اشرا زبان مردم حفظ کن. خطاب رسید: ای موسی! زبان مردم را درباره ی خودم حفظ نکردم، چه رسد به تو!(4)

حکایت 35: شمشیر زبان؟

علی بن عباس معروف به ابن الرومی شاعر معروف هجوگو و مدیحه سرای دورهی عباسی در نیمه ی قرن سوم هجری در مجلس وزیر المعتضد عباسی به نام قاسم بن عبید الله نشسته و سرگرم بود. او همیشه به قدرت منطق و شمشیر زبان خویش، مغرور بود.

قاسم بن عبید الله از زخم زبان ابن الرومی خیلی می ترسید و نگران بود؛ ولی ناراحتی و خشم خود را ظاهر نمی کرد. بر عکس طوری رفتار می کرد که ابن الرومی با همه بددلی ها، وسواس ها و احتیاطهایی که داشت و به هر چیزی فال بد می زد، از معاشرت با او پرهیز

ص: 54

حکایت 36: زبان سرخ و سر سبز!

غلام عبد الله بن مقفع (دانشمند و نویسنده ی معروف ایرانی) افسار اسب ارباب خود را در دست داشت و بیرون خانه ی سفیان بن معاویه مهلبی فرماندار بصره نشسته بود تا اربابش کار خویش را انجام داده، بیرون بیاید و سوار اسب شده، به خانه ی خود برگردد.

انتظار به طول انجامید و ابن مقفع بیرون نیامد. افراد دیگر که بعد از او نزد فرماندار رفته بودند همه برگشتند و رفتند؛ ولی از ابن مقفع خبری نشد. کم کم غلام به جست و جو پرداخت. از هر کس می پرسید یا اظهار بی اطلاعی می کرد یا پس از نگاهی به سراپای غلام و آن اسب بدون آن که سخنی بگوید شانه ها را بالا می انداخت و رد می شد.

وقت گذشت و غلام، نگران و مأیوس خود را به عیسی و سلیمان پسران علی بن عبد الله بن عباس و عموهای خلیفهی مقتدر وقت منصور دوانیقی - که ابن مقفع دبیر و کاتب آنها بود - رساند و ماجرا را نقل کرد.

عیسی و سلیمان به عبد الله بن مقفع که دبیری دانشمند و نویسنده ای توانا و مترجمی چیره دست بود، علاقه مند بودند و از او حمایت می کردند. ابن مقفع نیز به حمایت آنها پشت گرم بود و طبعا مردی متهور، جسور و بد زبان بود و از نیش زدن با زبان در بارهی دیگران دریغ نمی کرد. حمایت عیسی و سلیمان که عموی مقام خلافت بودند، ابن مقفع را جسورتر و گستاخ تر کرده بود.

عیسی و سلیمان، عبد الله بن مقفع را از سفیان بن معاویه خواستند. او اساسا منکر

ص: 55

حکایت 37: جواب بی ادبی های معاویه

مردی به نام شریک بن اعور که بزرگ قوم خود بود، در زمان معاویه زندگی می کرد. او قیافه ی بدی داشت و اسمش هم (شریک) خوب نبود و اسم پدرش هم اعور؛ یعنی چشم معیوب بود.

در یکی از روزهایی که معاویه خلیفه بود، شریک نزد وی رفت. معاویه با بی ادبی به این مرد که بزرگ قوم خود بود، گفت: نام تو شریک است و برای خدا شریکی نیست. پسر اعوری! سالم از اعور بهتر است. صورت بدگلی داری و خوشگل بهتر از بدگل است، پس چرا قبیله ات تو را به آقایی خود برگزیده اند؟ شریک در مقابل سخن معاویه گفت: به خدا قسم! تو معاویه هستی و معاویه، سگی است که عوعو می کند و تو عوعو کردی. نامت را معاویه گذاشتند. تو فرزند حربی (نام جد معاویه) هستی و سلم و صلح بهتر از حرب (جنگ) است. تو فرزند صخری (نام جد دیگر معاویه) و زمین هموار از سنگلاخ بهتر است؛ با این همه چگونه به خلافت رسیده ای؟! معاویه که جواب حرف های بی ادبانه ی خود را می شنید، گفت: ای شریک! تو را قسم میدهم از مجلس من خارج شو.(2)

حکایت 39: شاعر بد زبان

هنگامی که مسلمانان، از مکه به مدینه هجرت نمودند و از خانه و زندگی خود دور شدند، مشرکان دست تجاوز به اموال آنها دراز کرده، به تصرف خود در آوردند و به هر کس دست می یافتند از آزار زبانی و بدنی فرو گذار نمی کردند.

هنگامی که مسلمانان به مدینه آمدند، در آن جا گرفتار بدگویی و آزار یهودیان مدینه شدند، مخصوصا یکی از آنان به نام کعب بن اشراف شاعری بد زبان و کینه توز بود که پیوسته پیامبر و مسلمانان را به وسیلهی اشعار خود، هجو می کرد و مشرکان را علیه آنها

ص: 58

حکایت 40: غذا دادن و خوش زبان بودن

پیامبر سوار بر مرکب بود و به سوی محلی حرکت می کرد، شخصی جلو آمد و افسار مرکب آن حضرت را گرفت و نگه داشت و عرض کرد: ای رسول خدا! چه کاری بهترین کار است؟! پیامبر صلی الله علیه واله فرمود: إِطْعَامُ الطَّعَامِ وَ إِطْیَابُ الْکَلَامِ؛ «غذا دادن به مردم و خوش زبانی با مردم.» به این ترتیب، آن حضرت پاسخ شخص سائل را داد و به سوی مقصد خویش حرکت کرد، نه این که به او اعتراض کند که اکنون چه وقت سؤال کردن است؟(2)

بخش چهارم:تغافل و چشم پوشی

حکایت 42: تزیینات طلایی اسب سلطنتی

آورده اند که بهرام پادشاه روزی به همراه لشکریانش برای شکار به صحرا رفت. پس از مدتی به حیوانی برخورد و برای شکارش از لشکریان دور افتاد. در راه چشمش به چوپانی افتاد که زیر سایه ی درختی استراحت می کرد. پادشاه برای قضای حاجت از اسب پیاده شد و به چوپان گفت: مواظب اسبم باش تا برگردم. چوپان که چشم او را دور دید، با چاقویی مشغول جدا کردن تسمه های طلایی دهنهی اسب شد، در همین حال نگاه پادشاه به چوپان افتاد، خود را به تغافل زد و چندان کار خود را طولانی کرد تا چوپان از عمل فارغ شود.

سپس پادشاه دو دست خود را بر چشمانش گرفت و به چوپان گفت: در چشمم خار و خاشاک رفته و نمی توانم جایی را ببینم، تو لطف کن و اسب را برایم بیاور.

چوپان، اسب پادشاه را برایش آورد و پادشاه سوار بر اسب به لشکریانش پیوست و به مأمور نگهداری اسبان گفت: من تزیینات طلایی افسار این اسب را به شخصی هدیه داده ام، مبادا کسی را متهم به دزدی کنی.

مرد چوپان، دزد حرفه ای نبود و آن مقدار طلا هم برای پادشاه ارزشی نداشت. اگر عمل چوپان را به رویش می آورد و در بازگشت دستور می داد او را دستگیر کنند، طلاها را پس بگیرند و به جرم دزدی مجازاتش کنند، نه تنها ابروی چوپان بر باد می رفت بلکه خود پادشاه نیز با این عمل، کوچک می شد ولی با چشم فرو بستن و تغافل کردن، راز چوپان را محافظت کرد و ارزش انسانی خویش را نیز بالا برد.(1)

حکایت 44: مجوسی و تغافل ثمربخش

روزی هارون الرشید به شکار می رفت، گذرش به باغی افتاد که بسیار سرسبز و خرم

ص: 63

حکایت 45: کارگاه حریر

به کرم پیله(1)شنیدم که طعنه زد حلزون

که کار کردن بی مزد، عمر باختن است

پسی هلاک خود، ای بی خبر، چه می کوشی؟

هر آنچه ریشتهای، عاقبت تو را کفن است

به دست جهل، به بنیاد خویش تیشه نزن

دو چشم بستن و در چاه سرنگون شدن است

چو ما، برو در و دیوار خانه محکم کن

مگرد ایمن و فارغ، زمانه راهزن است

بگفت (2): قدر کسی را نکاست سعی و عمل

خیال پرورش تسن، ز قدر کاستن است

به خدمت دگران دل چگونه خواهد داد

کسی که هم چو تو، دایم به فکر خویشتن است

بسه دیگ حادثه، روزی گرم (3) بجوشانند

شگفت نیست، که مرگ از قفای زیستن است

به روز مرگم، اگر پسیله گور گشت و کفن

به وقت زندگی ام، خوابگاه و پیرهن است

مرا به خیره(4)نخوانند کرم ابریشم.

به هر بساط که ابریشمی است، کار من است

زجان فشانی و خون خوردن قبیلهی ما أسست

پرند و دیبه گلرنگ، هر که را به تن است (5) .

ص: 65

حکایت 46: دوست بیدار

شبی دزدی در آمد و چادر رابعه(1) برداشت. خواست تا ببرد، راه ندید. چادر بر جای نهاد. بعد از آن، راه باز یافت. دگر بار چادر برداشت و راه باز ندید. هم چنین تا هفت نوبت از گوشهی صومعه آواز در آمد که ای مرد، خود را رنجه مدار (2) که او چند سال است تا به ما دل سپرده است. ابلیس، زهره ندارد که گرد او گردد. دزد را کی زهره ی آن بود که گرد چادر او گردد؟ تو خود را مرنجان ای طار! که اگر یک دوست خفته است، دوست دیگر بیدار است. (3)

ص: 66

بخش پنجم:عیب پوشی و عیب جویی

حکایت 47: دعای قهوه چی

آورده اند: در زمان مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطا - رضوان الله علیه - که یکی از علمای بزرگ نجف اشرف بود، قحطی عجیبی شد و مردم محتاج باران شدند. به حضور شیخ آمده، از ایشان درخواست کردند که دعا کند. شیخ جعفر به حرم مطهر امیر المؤمنین(علیه السلام) آمد و کنار ضریح مقدس شروع به دعا و تضرع و زاری نمود و عرض کرد:

مولای من! مردم محتاج باران هستند و با این همه نماز و دعا، خداوند اثری بر دعاهای مردم نمی گذارد، از خداوند بخواه عنایتی بفرماید.

در اثر دعا و زاری بسیار کنار ضریح خوابش برد. علی علیه السلام کنار بالینش تشریف آوردند و فرمودند: ای شیخ جعفر! مردی قهوه چی به فلان نام، بین راه کوفه و نجف است، نزد او برو و بگو بیاید در مراسم دعا شرکت کند تا خدا باران رحمتش را بر مردم نازل کند.

شیخ جعفر از خواب بیدار شد و آمد بین راه کوفه و نجف، دید قهوه خانه ای در آن جا است و مرد قهوه چی را یافت، رفت داخل قهوه خانه نشست تا شب شد، قهوه چی خواست درب قهوه خانه را ببندد که شیخ فرمود: امشب می خواهم میهمان تو باشم، مرد قبول کرد. شیخ شب را تا صبح بیدار بود تا ببیند مرد قهوه چی چه عملی انجام می دهد که تا این اندازه مورد عنایت حضرت امیر المؤمنین علیه السلام است.

صبح شد، کاشف الغطا دید مرد قهوه چی فقط نماز عادی خودش را می خواند و دائم الذکر هم نیست و خلاصه به قدر متعارف عبادت می کند. شیخ نزد قهوه چی آمد و فرمود:

ای مرد! توجه کن که مولا علی علیه السلام تو را وسیلهی استجابت دعای مردم قرار داده است.

علت این قدر و منزلت تو چیست؟ قهوه چی گفت: من شاگرد قهوه چی بودم، مادرم می گفت آرزو دارم تو را داماد کنم.

پولی جمع کردم و به مادرم دادم و او نیز دختری را برایم خواستگاری کرد. مقدمات عروسی مهیا شد، شب زفاف دیدم عروس خیلی وحشت زده است، گفتم: چرا این قدر ناراحتی؟ عروس گفت: «ماجرایم را نقل می کنم، می خواهی مرا بکشی، بگش و می خواهی ببخشی، ببخش. من سرمایه ی بکارتم را از دست داده ام و حالا حامله هستم و هیچ کس جز خدا این راز را نمی داند.» من گفتم: خداوندا! حالا بهترین فرصت است که برای رضای تو از این موضوع صرف نظر کنم و پردهی آبروی این زن را ندرم، یا ستار العیوب! ای کسی که روی عیوب و بدی ها پرده می پوشانی! ای خدا، تو هم روی عیب ما را بپوشان و از سر تقصیر ما درگذر.

ص: 68

حکایت 48 : خال سیاه

در یکی از شهرهای هند در دروازه اش دو مجسمه بوده است یک مجسمه در نهایت زیبایی بوده، تمام محسنات در آن جمع بوده است، از جمله ی محسنات این صورت زیبا این بود که خالی مشکی در گونه ی راستش قرار داده بودند و در مقابل این صورت و مجسمه ی زیبا مجسمه ی هیولایی زشت قرار داده بودند، آنچه را که در زشتی و هیولایی اثر داشت از رنگ و شکل در این مجسمه درست کرده بودند. برای این که خیلی زشت تر هم بشود دو تا شاخ دراز مثل کرگدن هم روی سر این مجسمه کشیده بودند، آن گاه این مجسمه ی هیولا انگشتش را دراز کرده رو به آن صورت زیبا و با زبان حال به آن صورت زیبا می گوید: واقعا تو خیلی زشت هستی، نگاهی به خال سیاهت بکن.

آن گاه مقاله ای نوشته بودند که این است وضع بشر، دو تا شاخ دراز خودش را نمی بیند، عیب های خود را نمی بیند و محسن های آن صورت را نمی بیند، فقط یک خال سیاه را می بیند در حالی که خود این خال هم حسن آن است. تو داری آن را بد می بینی(2) دیده ز عیب دگران کن فراز صورت خود بین و در او عیب ساز(3)

ص: 69

حکایت 49 : مرور کریمانه

شیخ اجل سعدی می گوید: یکی بر سر راهی مست خفته بود و زمام اختیار از دست رفته. عابدی بر وی گذر کرد و در آن حالت، مستقبح (شرمگاه او نظر کرد. جوان از خواب مستی سر برآورد و گفت:«وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَامًا »(1)؛ هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می گذرند.

إذا رأیت أثیما کن ساترة و حلیما

یا من تقبح أمری لم لاتمرکریما(2)

متاب ای پارسا! روی از گنهکار

به بخشایندگی در وی نظر کن

اگر من ناجوانمردم به کردار

تو بر من چون جوانمردان گذر کن (3)

حکایت 52: آب و خاک

شمس الدین احمد افلاکی در کتاب «مناقب العارفین» می نویسد:

منقول است که در میان دو یار محبوب، خصومتی و کدورتی واقع شده بود و به هیچ نوع به مصالحه رضا نمی دادند. روزی حضرت مولانا جلال الدین رومی در میان معرفت گفتن فرمود که «حق تعالی مردم را بر دو نوع آفریده است: یکی بر مثال خاک است، جامد و بی حرکت از غایت ثقالت و گرانی، دوم: بر مثال آب است، دایم روان و سیار، همانا که چون این آب روان بر سر آن خاکستان روان شود، از برکت مجاورت همدیگر صد هزار گلزار از آن گلزار برمی دمد و اشجار درختان و ازهار شکوفه ها و اثمار زمیوه ها] آن در حرکت می آید و غذای ابدان و قوت ارواح می شود؛ اکنون این دوستانی که با همدیگر جنگ می کنند و قطع مواصلت می کنند، البته می باید که یکی حکم خاک گیرد و یکی به

ص: 71

حکایت 53: عیب جویی پریزینت!

دیل کارنگی می گوید: (آبراهام) لینکلن رئیس جمهور اسبق آمریکا، در ایام جوانی گرفتار عیب جویی و بدگویی از دیگران بود، حتی هنگامی که در ولایت «ایندیان» مسکن داشت، گاهی درباره ی افراد، شعر هجوآمیز می ساخت، نامهی مضحک می نوشت و اوراق را در رهگذر آنان می انداخت و بدین وسیله استهزائشان می کرد. بعد که در شهر «أسپرینگ فیلد»، شغل وکالت دادگاه پیدا کرد، نامه های سرگشاده راجع به بدخواهان خود به جراید می فرستاد و سرانجام روزی فرا رسید که پیمانه لبریز شد.

در سال 1842 لینکلن با یکی از سیاستمداران ایرلندی به نام «جیمز شیلدز» در افتاد. او مردی خود خواه و ستیزه کار بود و لینکلن در روزنامه ی «اسپرینگ فیلد» مورد سخریه و استهزائش قرار داد.

شیلدز مغرور و حساس از این اهانت سخت برآشفت، نویسندهی نامه را شناخت، نزد وی رفت و او را به جنگ تن به تن دوئل دعوت کرد. لینکلن نمی خواست دوئل کند، به این کار عقیده نداشت، ولی برای نجات شرافت خود مجبور به تمکین بود. او را در انتخاب اسلحه آزاد گذاشتند؛ چون دارای دست و بازویی بلند بود، شمشیر را برگزید و مشغول تمرین شمشیربازی شد.

روز معین هر دو خصم در کنار شط میسی سی پی به هم رسیدند و دست به خون

ص: 72

حکایت 54: تجاج و مرد عیب جو

حجاج بن یوف از سوی عبد الملک مروان مأموریت یافت به عراق برود، عطایای خلیفه را بین مردم تقسیم کرد و آنان را به جبهه ی جنگ بفرستد. وارد کوفه شد، مردم به مسجد آمدند و او بر منبر رفت و گفت: عبد الملک به من فرمان داده است پس از اعطای عطایا شما را به جبهه ی جنگ بفرستم، قسم به خدا هر کس پس از دریافت عطیه، ظرف سه روز حرکت نکند و به جبهه نرود، گردنش را می زنم.

سپس از منبر به زیر آمد و پرداخت عطایا آغاز شد. مردم دسته دسته می آمدند، عطایا را می گرفتند و می رفتند که خود را برای سفر مهیا سازند. در این میان پیرمردی با دست های لرزان نزد حجاج آمد و گفت: ای امیر! ضعف و ناتوانی مرا می بینی، فرزند توانایی دارم که می تواند به سفر برود و در جبهه ی جنگ شرکت کند، او را بپذیر و مرا معاف کن، حجاج گفت: درخواستت مورد قبول است.

پیر مرد با حاجت روا شده برگشت. چند قدمی پیش نرفته بود که مردی عیب جو به حجاج گفت: ای امیر! میدانی این پیر مرد کیست؟ جواب داد: نه. گفت: این عمیر بن ضائبی است. او در روزی که عثمان را کشتند، کنار جسد وی آمد و لگدی به شکم عثمان زد و استخوان دنده اش را شکست.

حجاج دستور داد پیرمرد را برگردانند و (با گوشه و کنایه) به او گفت: «روز قتل عثمان هم کسی را نداشتی که به جای خودت بفرستی؟!» آن گاه حجاج دستور داد گردن پیرمرد را با شمشیر زدند.(2)

حکایت 56 : شکر نعمت

شیخ اجل سعدی می گوید: لطف خدا شامل حال گشته ای شد و به مجلس حق پرستان راه یافت و صفات زشت اخلاقی را به صفت پسندیده تبدیل کرد. عیب جوها در غیاب او همچنان بدش را می گفتند و اظهار می کردند که فلانی به همان حال سابق است و نمی توان به زهد او اعتماد کرد.

پس طاقت زخم زبان مردم نیاورد، نزد مرد فرزانهای رفت و از زبان عیب جویی های مردم گله کرد. آن بزرگ گفت: شکر این نعمت چگونه می گزاری که تو بهتر از آن هستی که مردم می پندارند.

نیک باشی و بدت گوید خلق

به که بد باشی و نیکت بینند

نبینی مردم در باره ی من خوش گمانند با این که تقصیر کارم؟ سزاوار است که من اندوهگین شوم؛ تو چرا؟(2)

بخش ششم: دروغ و کذب

حکایت 58: رئیس راهزنان و قول به خدا

آورده اند: عده ای از راهزنان در بیابان به دنبال کاروانیان می گشتند تا دار و ندارشان را غارت کنند، ناگهان مسافری را دیدند، با اسب های خود به سوی او شتافتند. وقتی به او رسیدند، گفتند: هر چه پول داری بیرون بیاور و به ما بده.

او گفت: راستش، هشتاد دینار بیش تر ندارم که چهل دینارش را بدهکارم و با چهل دینار دیگرش باید مخارج زندگی ام را تأمین کنم و به وطن برگردم.

رئیس راهزنان گفت: رهایش کنید. از قیافه اش پیداست که آدم بدبختی است و پولی ندارد. راهزنان از آن جا رفتند و همچنان در کمین بودند تا کاروانی برسد و به غارت اموال آنان بپردازند. پس از ساعت ها انتظار کسی را نیافتند، آن مسافری که هشتاد دینار داشت در راه به محلی رسید و طلبکار را یافت و چهل دینار بدهی خود را پرداخت و سپس به سفر ادامه داد.

راهزنان باز سر راه او را گرفتند و گفتند: هر چه پول داری به ما بده و گرنه تو را می کشیم. او گفت: راستش را که گفتم، هشتاد دینار پول داشتم، چهل دینار بدهکاری ام بود که پرداختم و اکنون چهل دینار دیگر بیشتر ندارم که برای خرجی زندگی ام می باشد. به دستور رئیس راهزنان اثاثیه اش را به هم ریختند و همه چیزش را گشتند؛ ولی بیش از چهل دینار نیافتند.

رئیس راهزنان به او گفت: راستش را بگو، چطور شده تو با این که در خطر جدی بودی، سخن حقیقت و راست را بر زبان جاری کردی؟ مرد گفت: من در دوران کودکی به مادرم قول داده ام که دروغ نگویم. راهزنان با شنیدن این سخن از روی استهزا قاه قاه خندیدند؛ ولی ناگهان جرقه ای از نور در دل و وجدان رئیس راهزنان تابید و آه سردی کشید و گفت: عجبا! تو به مادرت قول داده ای که دروغ نگویی و این گونه پای بند به قولت هستی و ما پای بند به قول خدا نباشیم که از ما پیمان گرفته که گناه نکنیم؟!(1)

ص: 76

حکایت 59: عاقبت دروغ گو

احمد بن طولون دوران کودکی خود را می گذرانید. روزی پیش پدر خود آمد و اظهار داشت: پشت در عدهای بینوا و مستمند ایستاده اند. حواله ای برای آنها بنویس تا بگیرم و میان شان قسمت کنم. طولون گفت: قلم و دوات بیاور تا بنویسم. احمد رفت تا از اتاق دیگر وسایل نوشتن بیاورد که دید یکی از کنیزهای پدرش با خادمی مشغول زنا هستند.

چیزی نگفت، قلم و دوات را برداشت و برگشت. کنیز با خود خیال کرد که احمد جریان را به پدر خود خواهد گفت، نیرنگی بکار زد، پیش طولون آمده و گفت: احمد به من دست درازی کرد و با من خیال فحشا داشت. طولون گفتهی او را پذیرفت. نامه ای به یکی از خدام نوشت که به محض رسیدن، گردن حامل نامه را بزن.

کاغذ را به دست احمد داد و گفت: فورا پیش فلان خادم ببر، احمد از مضمون آن بی خبر بود، نامه را گرفت و آورد. در بین راه به همان کنیز برخورد کرد، از احمد پرسید: کجا می روی؟ گفت: امیر کار مهمی دارد و نامهای فوری برای یکی از خدام نوشته، آن را می برم.

کنیز درخواست کرد نامه را به او بدهد تا زود برساند. احمد آن را داد او هم نامه را به وسیلهی غلامی که با او رابطه ی نامشروع داشت، فرستاد. مقصودش این بود که امیر را بیش تر نسبت به احمد خشمگین کند.

خادم نامه را به کسی که باید بدهد، رسانید. او نیز به مجرد آگاهی از مضمون آن، بدون تأمل سر خادم را از تن جدا کرد و پیش امیر آورد.

طولون احمد را خواست و گفت: آنچه را واقع شده، راست بگو. او هم داستان خادم را شرح داد، امیر امر کرد کنیز را نیز کشتند و به کیفر عمل خود رساندند. ولی احمد نزد طولون موقعیت به سزایی پیدا نمود تا این که به حکومت مصر و شام نایل آمد و دستورات او از

ص: 77

حکایت 60: بهلول و قبور

نقل کرده اند: بهلول چوبی را بلند کرده بود و بر قبرها می زد، گفتند: چرا چنین می کنی؟ گفت: صاحب این قبرها دروغگو هستند، چون تا وقتی در دنیا بودند، دایم می گفتند: باغ من، خانه ی من، مال من و...؛ ولی حالا همه را گذاشته و رفته اند و هیچ یک از آنها، مال اینها نیست!(2)(2)

حکایت 62: مبارزه با شیطان

کاسبی بود در بازار کاشان، به شاگرد خود گفت: اگر مشتری آمد و قیمت جنس را پرسید و من دروغ گفتم، تو تف بینداز به صورت من. قرار ما این است، اگر این کار را کردی نصف مغازه ام را به تو می دهم و اگر سکوت کنی، اخراجت میکنم!(2)

حکایت 64: حجاج و مرد راستگو

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: آورده اند که حجاج، جماعتی را از خوارج سیاست (2) می فرمود. چون چند کس را به تیغ بگذاشت(3) یکی از ایشان گفت: ایها الأمیر! مرا سیاست مفرمای که مرا بر تو حقی است. حجاج گفت: تو را بر من چه حق است؟ گفت: فلان کس در مجمعی تو را دشنام داد، من او را منع کردم. گفت: بر

ص: 80

حکایت 65: ولید بن عقبه

ولید بن عقبه از مسلمانانی بود که ابتدا ظاهری خوب داشت تا جایی که رسول خدا صلی الله علیه و اله او را مأمور کرد به سوی قبیله بنی مصطلق برود و زکات و صدقات آنان را بگیرد. وقتی افراد قبیله شنیدند مأمور پیامبر آمده، برای خوش آمدگویی آمدند.

چون در زمان جاهلیت میان ولید و این قبیله دشمنی بود خیال کرد آنها برای کشتن او مهیا شده اند، پس به مدینه برگشت و نزد پیامبر آمد و گفت: اینان زکات مالشان را نمی دهند در حالی که قضیه به عکس بود.

پیامبر صلی الله علیه و اله ناراحت شد و قصد کرد سپاهی به طرف آن قبیله بفرستد که خداوند این آیه را نازل کرد: «ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر شخص فاسقی برای شما خبر آورد تحقیق کنید.»(4) پس از نزول آیه، ولید دروغگو به عنوان انسان فاسد شناخته شد و پیامبر صلی الله علیه و اله فرمودند:

او اهل دوزخ است و بعد او با عمرو عاص شراب خورد و دشمنی با پیامبر صلی الله علیه و اله و امیرالمؤمنین را شیوه خود کرد، آن گاه از طرف خلیفه ی سوم به امارت کوفه منصوب شد.

گفته اند یک روز صبح در حالت مستی، نماز صبح را چهار رکعت خواند.(5)

ص: 81

حکایت 66: زیان دروغگویی

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: آورده اند که چون امیر مؤمنان مسترشد را وفات نزدیک آمد، پسر را در پیش بنشاند و به جهت او وصیت نامه نوشت و او را ادب ملکداری تقریر کرد و در آن وصیت نامه پند نوشت که: «یا بنی! إن أردت المهابة فلا تکذب فإن الکاذب لایهاب و لو خف به ألف سیف»؛ ای پسر! اگر خواستی که مردمان از تو بترسند، زینهار تا از دروغ بپرهیزی، که مرد دروغگوی، بی هیبت و بی شکوه بود؛ اگرچه در گرد او هزار شمشیر باشد.(1)

حکایت 68 : چوپان دروغگو!

شیخ اجل سعدی می گوید: دروغ گفتن، به ضربت لازم(1) ماند که اگر نیز جراحت درست شود، نشان بماند؛ چون مانند برادران یوف که به دروغی موسوم (نامور شدند، (2) نیز به راست گفتن ایشان، اعتماد نماند.(3) «قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْرًا »(4)

یکی را که عادت بود راستی

خطایی رود، در گذارند از و

و گر نامور شد به قول دروغ

دگر راست، باور ندارند از و(5)

بخش هفتم: غیبت و پشت سر گویی

حکایت 70: ویروس غیبت

حضرت آیت الله حسین مظاهری چنین می گوید: بیش از دوازده سال در دروس سطوح عالی امام خمینی رحمت الله علیه شرکت داشتم. در این مدت یک عمل مکروه از ایشان ندیدم. بلکه اگر شبهه ی غیبت و دروغی پیش می آمد، حالت نگرانی به خوبی از ایشان نمایان می شد.

یادم نمی رود روزی حضرت امام برای درس تشریف آوردند و به قدری ناراحت بودند که نفس ایشان به شماره افتاده بود. درس نگفتند و به جای درس نصیحت تندی نمودند و رفتند و تب مالتی که داشتند، عود نمود و سه روز برای تدریس نیامدند. چرا؟ چون شنیده بودند یکی از شاگردان ایشان دربارهی یکی از مراجع غیبتی کرده بود.(1)

آن کس که لوای غیبت افراشته است

او از تن مردگان غذا ساخته است

حکایت 73: افتادن در پوستین خلق

شیخ اجل سعدی می گوید: یاد دارم که در ایام طفولیت متعبد بودمی و شبخیز و مولع مشتاق ] زهد و پرهیز. شبی خدمت پدر - رحمة الله علیه - نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف [قرآن ] عزیز بر کنار گرفته و طایفه ای گرد ما خفته. پدر را گفتم: از اینان یکی سر برنمی دارد که دوگانه ای (2) بگذارد. چنان خواب غفلت برده اند که گویی نخفته اند که مرده اند. پدر گفت: جان پدر! تو نیز اگر بخفتی، به از آن که در پوستین خلق افتی!

نبیند مدعی جز خویشتن را

که دارد پرده ی پندار در پیش

گرت چشم خدابینی ببخشند

نبینی هیچ کس عاجزتر از خویش (3)

حکایت 75 : پوستین خلق!

شیخ اجل سعدی می گوید: یاد دارم که در ایام طفولیت متعبد بودمی و شبخیز و مولع (مشتاق) زهد و پرهیز. شبی خدمت پدر - رحمة الله علیه - نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف [قرآن ] عزیز بر کنار گرفته و طایفهای گرد ما خفته. پدر را گفتم: از اینان یکی سر برنمی دارد که دوگانه ای(2) بگذارد. چنان خواب غفلت برده اند که گویی نخفته اند که مرده اند. پدر گفت: جان پدر! تو نیز اگر بخفتی، به از آن که در پوستین خلق افتی!

نبیند مدعی جز خویشتن را

که دارد پرده ی پندار در پیش

گرت چشم خدابینی ببخشند

نبینی هیچ کس عاجزتر از خویش(3)

حکایت 77: هدیه در برابر غیبت؟

شخصی به یکی از حکما گفت: فلان شخص غیبت تو را کرد. حکیم طبقی خرما برای غیبت کننده فرستاد و پیغام داد که به من خبر داده اند که تو مقداری از اعمال خیر خود را به من اهدا کرده ای(3)، من هم خواستم محبت تو را جبران کنم؛ اما معذورم که نمی توانم به طور کامل هدیهی تو را جبران نمایم.(4)

حکایت 79 : هدیهی ویژه

شیخ بهایی می نویسد: روزی در مجلس بزرگی ذکر من شده بود. شنیدم یکی از حاضران که ادعای دوستی با من میکرد؛ ولی در این ادعا دروغ میگفت شروع به غیبت کرده، نسبت های ناروایی به من داده بود و این آیه را در نظر نداشت که خداوند می فرماید:

«أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا »(2) آیا دوست دارید گوشت برادر مردهی خود را بخورید؟ چنانچه دوست نمی دارید، از غیبت پرهیز کنید.

آن گاه که فهمید خبرش به من رسیده و از غیبت او اطلاع پیدا کرده ام نامه ای برایم نوشت و اظهار پشیمانی و درخواست رضایت کرد. در جوابش نوشتم: خدا تو را پاداش دهد به خاطر هدیه ای که برایم فرستادی؛ چون هدیهی تو باعث سنگینی کفه ی حسناتم در قیامت می شود.

از حضرت رسول روایت شده است که فرمودند: روز قیامت بنده ای را برای حساب می آورند، کارهای نیکش در یک کفه و کارهای زشتش را در کفه ی دیگر می گذراند، کفهی گناه سنگین تر می شود. در این هنگام ورقهای روی حسناتش قرار می گیرد و کارهای نیکش به واسطه ی آن عمل، زیادتر از گناهانش می شود. عرض میکند:

پروردگارا! آنچه عمل خوب داشتم در کفه ی حسنات وجود داشت، این ورقه چه بود، من که چنین عملی نداشتم؟ خطاب میرسد: این در مقابل سخنی است که بارهی تو گفته اند و از آن نسبت پاک بودی.

این حدیث مرا وامی دارد که سپاسگزار تو باشم به واسطه ی چیزی که به من رسانیدهای2.

ص: 90

حکایت 80: خورش سگ های جهنم

حضرت صادق ع فرمود: مردی به زین العابدین ؟ عرض کرد: فلانی به شما نسبت ناروایی داد، او می گفت: شما گمراه و بدعت گذار هستید. آن جناب فرمود: تو مراعات حق هم نشینی با او را نکردی؛ چون گفتار او را به من نقل کردی و حق مرا نیز از بین بردی؛ زیرا سخنی از برادرم گفتی که آن را نمی دانستم، هر دو خواهیم مرد و در محشر به یکدیگر خواهیم رسید و خداوند در روز قیامت بین ما حکم می کند تو را چه بود که غیبت کردی، از غیبت پرهیز کن؛ زیرا غیبت، خورش سگ های جهنم است، در ضمن متوجه باش کسی که زیاد عیب مردم را به زبان می آورد، عیب های خود را در مردم جست و جو میکند.

علقمه گفت: به حضرت صادق ؟ عرض کردم: شهادت چه شخصی قبول می شود و از که قبول نمی شود؟ فرمود: هر کس دارای فطرت اسلام باشد شهادت او جایز و پذیرفته است. پرسیدم: آیا شهادت کسانی که نزدیک گناهاند مقبول است.

فرمود: ای علقمه! اگر شهادت اشخاص نزدیک به گناه قبول نشود باید شهادت غیر انبیا و اوصیا نیز قبول نشود؛ زیرا آنها فقط معصوم هستند. هر کس را که با چشم خود ندیدی گناه کند یا به گناه او دو نفر شهادت ندادند، اهل عدالت است و شهادت او پذیرفته می شودیی

ص: 91

بخش هشتم: توکل

حکایت 81: چتر توکل

حکایت است که: هواپیمایی در فصل زمستان و اوج سرما دچار نقص فنی شد، خلبان از ارتفاع چند هزار پایی با چتر نجات به بیرون پرید و خود را از مرگ نود و ثه درصدی ۔ اگر نگوییم صد در صدی - نجات داد. در اثنای فرود، چترش به جایی گیر کرد و او بین زمین و آسمان معلق ماند. به شدت مضطرب شد، ندایی از درونش او را به توکل کردن بر خداوند قادر متعال فرا خواند و او با این فکر، منتظر الهام الهی بود. از طرف خداوند به او الهام شد که طناب و بندهای چترت را ببر. خلبان با خود گفت: اگر بندها را ببرم، سقوط کرده و هلاک می شوم؛ لذا از بریدن بندها امتناع کرد.

فردای آن روز، روزنامه ها نوشتند: یک خلبان در حالی که چترش به درختی گیر کرده بود و تنها دو متر با زمین فاصله داشت، بر اثر سرما و یخبندان، جان خود را از دست داد!(1)

حکایت 83: حماد بن حبیب

حماد بن حبیب کوفی می گوید: سالی برای انجام حج با عدهای بیرون شدیم همین که از جایگاهی به نام «زباله» کوچ کردیم بادی سهمگین و سیاه وزید، آن قدر شدید بود که قافله را از هم متفرق ساخت.

من در آن بیابان سرگردان ماندم تا خود را به زمینی که از آب و گیاه خالی بود، رساندم.

تاریکی شب مرا فرا گرفت، از دور درختی به نظرم رسید، نزدیک آن رفتم، جوانی را دیدم با جامه های سفید که بوی مشک از او به مشام می رسید، به طرف آن درخت آمد. با خود گفتم: این شخص باید یکی از اولیای خدا باشد! ترسیدم اگر مرا ببیند به جای دیگر برود، لذا خود را پوشیده داشتم. او آمادهی نماز شد و أول دعا کرد (یا من حاذ کل شی ملکوتا........ آن گاه وارد نماز شد. من به آن مکان نزدیک شدم، چشمه ی آبی دیدم که از زمین می جوشید. وضو ساختم و پشت سرش به نماز ایستادم. در نماز چون به آیه ای می رسید که در آن وعده یا وعید بود، با ناله و آه، آن را تکرار می کرد.

شب روی به نهایت گذاشت، جوان از جای خود حرکت نمود و به راز و نیاز مشغول شد (یا من قصده الضالون....) ترسیدم از نظرم غایب شود، نزدش رفتم و عرض کردم: تو را سوگند میدهم به آن).

ص: 95

حکایت 84: بیماری حضرت موسی(ع)

گویند: حضرت موسی علیه السلام را بیماری عارض شد، بنی اسرائیل نزد او آمدند و ناخوشی او را شناختند و گفتند: اگر فلان دارو را مصرف کنی شفا یابی.

موسی علیه السلام گفت: مداوا نمی کنم تا خدا مرا بدون دارو بهبود بخشد. پس بیماری او طولانی شد، خدا به او وحی فرمود: به عزت و جلالم سوگند! تو را عافیت نمی دهم تا به دارویی که گفته اند، درمان کنی. پس به بنی اسرائیل گفت: مرا با دارویی که گفتید معالجه کنید. پس او را مداوا کردند و بهبود یافت.

این در دل موسی علیه السلام حالت شکوه و اعتراضی پدید آورد. خدای تعالی به او وحی فرستاد که: خواستی حکمت مرا با توکل خود باطل کنی، چه کسی غیر از من داروها و منفعت ها را در گیاهان و اشیا قرار داده است؟!(2)

حکایت 86: عارف یکدست

آورده اند: در یکی از شهرها مرد عارف و زاهدی زندگی می کرد دل از همه بریده و به خدا پیوسته. او ظرف دلش از عشق حق سرشار بود دیگر در دلش جایی برای زشت و زیبای جهان باقی نمانده بود. شب و روز بدون زحمت و رنج از خزاین غیب الهی بی کم و کاست می رسید.

از قضا یک شب از سر امتحان روزی او نرسید. مرد عارف آن شب روزهی خود را با آب افطار کرد و سجده شکر گزارد. فردای آن روز هم در خزینه الهی به روی او باز نشد و باز هم گرسنه بسر برد.

همسر وی که زنی تند زبان بود به شوی خود رو کرد و گفت: ای مرد! تا کی می خواهی مانند زنان در خانه بنشینی و در پی کسب روزی نروی! برخیز و تنبلی را رها کن و ره بازار پیش گیر! آدم که نمی تواند گرسنه بماند، بالاخره باید با گرده نانی شکم خود را سیر کند! مرد عارف گفت: درست است که هر کس باید در پی کسب و کار برود، ولی کار همه یکسان نیست. در این جهان رادمردانی زندگی می کنند که جان شان به عرش اعلا پیوسته و دل از یاد آب و نان تهی داشته اند. آنان را جز توکل کاری و جز سوز جان و اشک دیده، توشه ای نیست! ).

ص: 97

حکایت 87: توکل آیت الله بروجردی

آیت الله حاج سید مصطفی خوانساری در مصاحبه اش با مجلهی حوزه فرموده است:

در یکی از سال ها قبل از رمضان حضرت آیت الله العظمی بروجردی فرمودند: در این ماه وجوه نرسیده است، لذا بنا دارم که به آقای خلخالی در نجف بنویسم که شهریه و نان حوزه نجف را ندهند و برای شهریهی طلاب حوزه ی علمیهی قم، اگر وجوه رسید خواهمم.

ص: 100

حکایت 88: پناهگاهی برای سختی ها

محمد بن عجلان گفت: به تنگدستی سختی مبتلا شدم، در این موقع دوستانی که از من طلبکار بودند پیوسته طلب خود را می خواستند.

حسن بن زید در آن وقت فرماندار مدینه بود و مرا می شناخت. روزی به این امید خارج شدم تا شاید گرفتاری ام را برطرف نمایم، بین راه محمد بن عبدالله بن علی بن الحسین علیه السلام که از تنگدستی ام اطلاع داشت با من برخورد کرد. بین من و او سابقه ی دوستی بود، دستم را گرفت و گفت: می دانم برای چه کار می روی؛ ولی بگو ببینم چه کسی را در نظر گرفته ای که از رنج و اندوه نجاتت بدهد؟ گفتم: خیال دارم نزد حسن بن زید فرماندار مدینه بروم. گفت: اگر چنین است حاجتت بر آورده نخواهد شد و به منظورت نخواهی رسید، به سوی کسی توجه کن که بر این کار قادر و اکرم الأکرمین است، آنچه می خواهی از او بخواه، من از پسر عمویم حضرت صادق علیه السلام شنیدم و آن جناب از پدران گرامی اش و آنها از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله نقل کردند که حضرت فرمودند: خدا به یکی از پیامبران وحی کرد: به عزت و جلالم سوگند! هر کس به غیر من امیدوار باشد ناامیدش میکنم، جامه ی خواری در آتش بر او می پوشانم و از گشایش و فضل خود دورش خواهم کرد. بنده ی من درل.

ص: 101

حکایت 89: بال های توکل

یکی از بزرگان نقل می گرد: در هواپیما نشسته بودیم، هواپیما از تهران حرکت گرد گه در بغداد بنشیند. یک وقت زنگ خطر به صدا درآمد، مهماندار گفت: وضع خیلی خطرناک است، چرخ های هواپیما باز نمی شود. رنگ از روی همه ی مسافران پرید. یک مقدار صبر کرد، دو مرتبه آمد و گفت: با تهران تماس گرفته ایم، تهران می گوید: می خواهی به تهران برگرد یا به عراق برو، باید دور بزنی تا بنزین هواپیما تمام شود، وقتی بنزین تمام شد روی زمین بنشینی تا چه پیش آید و ما چارهای غیر از این نداریم. یک وقت دیدم رنگ از روی همه پریده و دیگر حال حرکت ندارند؛ اما من صاف و راحت نشسته بودم بدون این که0.

ص: 102

حکایت 90 : حضرت موسی (ع) در دل سنگ چه دید؟

روزی ملک الموت پیش حضرت موسی علیه السلام آمد، همین که چشم موسی علیه السلام به او افتاد پرسید: برای چه آمده ای؟ منظورت دیدار من است یا قبض روح من؟ گفت: برای قبض روح آمده ام. موسی علیه السلام مهلت خواست تا مادر و خانواده ی خود را ببیند و با آنها وداع کند.

ملک الموت گفت: نمی توانم اجازه بدهم. گفت: آن قدر مهلت بده تا سجده ای بکنم.

پس او را مهلت داد و موسی به سجده رفت و گفت: خدایا! ملک الموت را امر کن مهلت دهد تا با مادر و خانواده ام وداع کنم.

خداوند به عزرائیل امر کرد: قبض روح موسی علیه السلام را به تأخیر انداز تا مادر و خانواده اش را ببیند. موسی علیه السلام نزد مادرش آمد و گفت: مادر جان! مرا حلال کن، سفری در پیش دارم.

پرسید: چه سفری در پیش داری؟ جواب داد: سفر آخرت. مادرش گریست و با او وداع کرد. پس از آن نزد زن و فرزند خود رفت و با همه ی آنها وداع کرد. بچه ی کوچکی داشت که بسیار مورد علاقه اش بود، پیراهن حضرت موسی علیه السلام را گرفت و زار زار گریه کرد، حضرت موسی نتوانست خودداری کنند و گریست. خطاب رسید: موسی! اکنون که نزد ما می آیی چرا این قدر گریه میکنی؟ عرض کرد: پروردگارا! برای بچه هایم گریه میکنم چون آنها را بسیار دوست دارم. خطاب رسید: موسی! با عصای خود به دریا بزن.

حضرت موسی علیه السلام عصایش را به دریا زد، شکافته شد و سنگ سفیدی نمایان گشت.

کرم ضعیفی را در دل سنگ مشاهده کرد که برگ سبزی به دهان داشت و مشغول خوردن بود. خداوند خطاب کرد: ای موسی! من این کرم را در دل این سنگ فراموش نکرده ام آیا اطفال تو را فراموش می کنم؟ آسوده خاطر باش، من آنها را نیکو محافظت خواهم کرد.

ص: 104

حکایت 91: مقام اهل رضا و تسلیم

پیامبر اکرم صلی الله علیه واله فرمودند: خداوند در روز قیامت برای دسته ای از امت من بالهایی قرار می دهد که از قبرهای خود به طرف بهشت پرواز می کنند و آن طوری که می خواهند از نعمت های بهشت استفاده می کنند. ملائکه به آنها می گویند: آیا شما گرفتاری و رنج حساب قیامت را دیدید؟ می گویند: حسابی در کار ما نبود. می پرسند: از صراط گذر کردید.

جواب می دهند: ما صراطی ندیدیم. به آنها می گویند: جهنم را مشاهده کردید؟ پاسخ می دهند: ما در مسیر خود چیزی را مشاهده نکردیم. سؤال می کنند: شما از امت کدام پیامبرید؟ می گویند: از امت محمد صلی الله علیه واله.

ملائکه میگویند: شما را به خدا سوگند می دهیم بگویید در دنیا چه عملی داشتید که به این مقام رسیدید؟ جواب می دهند: ما دو خصلت داشتیم که خداوند به فضل و رحمت خود این کرامت را به ما عنایت فرمود: اول این که در خلوت از خدا شرم می کردیم گناه انجام دهیم و دیگر این که به کمتر از آنچه به ما روزی میداد راضی بودیم. ملائکه می گویند: پس شایسته ی چنین مقامی بوده اید.(2)

حکایت 93: تسلیم بیشکایت

اخنف بن قیس می گوید: روزی به عمویم صعصعه از دل درد خود شکایت کردم. مرا بسیار سرزنش کرد و گفت: پسر برادر! وقتی یک ناراحتی پیدا می کنی، اگر به کسی مانند خود شکایت کردی از دو حال خارج نیست؛ یا آن شخص دوست تو است، البته او هم ناراحت و افسرده می شود یا دشمن تو است در این صورت شادمان خواهد شد، پس ناراحتی خویش را به مخلوقی مانند خود که قدرت برطرف کردن آن را ندارد بیان مکن، به کسی پناه ببر و بگو که تو را به آن ناراحتی مبتلا کرده تا او خود آن را برطرف کند.

پسر برادر! یکی از چشم های من مدت چهل سال است که هیچ چیز را نمی بیند، از این پیش آمد احدی را مطلع نکرده ام، حتی همسرم نیز نمی داند که این چشم من نابینا است. (2)3.

ص: 106

بخش نهم: شرم و حیا

حکایت 94 : ای باد! حیا نمی کنی؟!

آورده اند: کسبه و بازاری های شهر ری در مدرسه ای مجلس عزاداری بر پا کرده بودند و مرحوم حاج میرزا رضا همدانی - که یکی از علمای با اخلاص بود . در آن جا منبر رفت.

در آن فصل باد و باران و آفتاب و ابر با هم توأم بود.

یک روز وقتی که حاج میرزا بالای منبر مشغول سخنرانی بود و بعد از آن روضهی حضرت ابا الفضل علیه السلام را می خواند، ناگهان هوا توفانی شد و باد شدیدی آمد به طوری که چادری را که روی حیاط انداخته بودند به حرکت درآورد و هر دقیقه باد شدیدتر می شد و بسیار سر و صدا راه انداخته بود.

این مرد بزرگ وقتی این سر و صداها و این صحنه را می بیند، دستش را از زیر عبا در می آورد و دو زانو و مؤدب روی منبر می نشیند و با انگشت سبابه (اشاره به باد اشاره می کند و می فرماید: ای باد! حیا نمی کنی و خجالت نمی کشی؟! چقدر یاغی و سرکش شده ای، مگر نمی بینی و نمی شنوی که مشغول ذکر مصیبت آقایم قمر بنی هاشم، حضرت عباس علیه السلام هستم.

میگویند آن باد شدیدی که برخاسته بود و می خواست چادر با آن عظمت را از بیخ و بن بکند، آرام و ساکت شد و ایشان با کمال آرامش روضه ی حضرت عباس (علیه السلام) را خواند.

وقتی که روضه ی حضرت ابا الفضل علیه السلام تمام شد و از منبر پایین آمد، دوباره توفان شدیدی برخاست و چادر و پوشش را پاره پاره کرد.

ای ماه بنی هاشم و ای کان(1) شهامت

وی از تو قوی روز غزا، پشت امامت

در وصف تو فرمود چنین سید سجاد:

کز رتبه فزون از شهدایی به قیامت

در مکتب عشاق جهانی، تو مدرس

در کوی وفا ساختهای تاکه اقامت

در محفل جانانه، تویی شمع دل افروز

افروخته رخ داری و افروخته قامت

آن کس که ندارد به جهان مهر تو در دل

او را نبود بهره بجز رنج و ندامت

زهد و ورع و علم و عمل، حلم و شجاعت

ارزانی جان تو شد از باب کرامت(2)57

ص: 108

حکایت 95: حیایی غریب از سگ

مرحوم آقای بلادی می فرمود: یکی از بستگانم که چند سال برای تحصیل در فرانسه توقف داشت در مراجعتش نقل کرد که در پاریس خانه ای کرایه کردم و سگی را برای پاسبانی نگاه داشته بودم، شب ها درب خانه را می بستم و سگ نزد در می خوابید و من به کلاس درس می رفتم و برمیگشتم و سگ همراهم به خانه داخل می شد.

شبی مراجعتم طول کشید و هوا هم به سختی سرد بود به ناچار پشت گردنی پالتو خود را بالا آورده، گوش ها و سرم را پوشاندم و دستکش در دست کرده، صورتم را گرفتم به طوری که تنها چشمم برای دیدن راه باز بود، با این هیئت به درب خانه آمدم تا خواستم قفل در را باز کنم، سگ زبان بسته چون هیئت خود را تغییر داده بودم و صورتم را پوشیده بودم، مرا نشناخت و به من حمله کرد و دامن پالتوی مرا گرفت، من فورا پشت پالتو را انداختم و صورتم را باز کرده، صدایش زدم تا مرا شناخت با نهایت شرمساری به گوشه ای از کوچه خزید، در خانه را باز کردم، هر چه اصرار کردم داخل خانه نشد، به ناچار در را بسته و خوابیدم.

صبح که به سراغ سگ آمدم، دیدم مرده است، دانستم از شدت حیا جان داده است.(1) عرض میکنم. این جاست که باید هر فرد از ما به سگ نفس خود خطاب کنیم که: چقدر بی حیاییم، راستی چرا از پروردگارمان که همه چیزمان از او است، حیا نمی کنیم و ملاحظهی حضور حضرتش را نمی نماییم. امام سجاد(علیه السلام) در دعای ابوحمزه می فرماید: أو لعلک بقلة حیائی پنگ جاتنی .. أنا یا رب الذی لم أشتی فی الخلاء و لم أراقبک فی الملاء [یا شاید به خاطر کم حیایی و بی شرمیام مجازانم کردهای ... منم پروردگارا آن کسی که در خلوت از تو شرم نکردم و در آشکارا هم رعایت تو را نکردم.]

سگی را لقمه ای هرگز فراموش

نگردد، ور زنی صد نوبتش سنگ

حکایت 97 : حضرت موسی(ع) و دختران شعیب

وقتی حضرت موسی علیه السلام مرد قبطی را به قتل رساند، فرعونیان نقشه کشیدند موسی را به قتل برسانند، موسی علیه السلام از مصر خارج شد و هشت لیا سه روز در راه بود تا به دروازه شهر مدین رسید و سختی های بسیار کشید و برای رفع خستگی زیر درختی که چاهی کنارش بود آرمید.

او مشاهده کرد که دو دختر برای آب کشیدن از چاه منتظرند تا چوپانان آب گیرند بعد نوبتشان شود، به آنها فرمود: من برای شما از چاه آب میکشم و آنان از هر روز زودتر آب را به خانه آوردند.

پدر این دو دختر (حضرت شعیب علیه السلام ) پرسید: چطور امروز زودتر آب آوردید و گوسفندان را آب دادید؟ آنان قصه ی آن جوان را نقل کردند. شعیب فرمود: نزد آن مرد بروید و او را نزد من آورید تا پاداش کارش را به وی بدهم.

دختران نزد موسی علیه السلام آمدند و در خواست پدرشان را گفتند و موسی علیه السلام هم بی درنگ به خاطر خستگی و گرسنگی و غریب بودن قبول کرد. دختران به عنوان راهنما جلو راه می رفتند و موسی علیه السلام به دنبال آنان می رفت و نگاه می کرد از کجا می روند. چون هیکل و بدن آنان از پشت نمایان بود، حیا و غیرت به او اجازه نمی داد به آنان نگاه کند، پس فرمود:

من جلو می روم و شما پشت سر من بیایید، هر کجا دیدید اشتباه میروم راه را به من نشان دهید لیا سنگ ریزهای جلوی پای من بیندازید تا راه را تشخیص بدهم؛ زیرا ما فرزندان یعقوب به پشت زنان نگاه نمی کنیم وقتی نزد حضرت شعیب علیه السلام آمدند و جریان را گفتند، شعیب نیز به خاطر پاداش کار، نیروی جسمانی، حیا، پاکی و امین بودن، دختر خود به نام صفورا را به ازدواج حضرت موسی علیه السلام درآورد.(1)

حکایت 99: چه خواست و چه شد؟

مهدی عباسی در بیست و سوم محرم سال 169 هجری قمری در «ماسبذان» وفات کرد و خلافت به پسرش موسی ملقب به هادی عباسی که در آن وقت در جرجان به جنگ اهل طبرستان رفته بود، رسید.

هارون الرشید برادر هادی از اهل ماسبذان و بغداد برای او بیعت گرفت و او زود به جانب پایتخت آمد و بیعت کرد.

هرثمة بن اعین تمیمی می گوید: هادی عباسی شبی مرا به خلوت طلبید و گفت: هیچ دانی که ما از این سگ ملحد ( یحیی بن خالد) چه ها می کشیم، خلق را از من متغیر گردانیده، به محبت هارون الرشید دعوت می کند، باید الآن به زندان بروی و سر او را از بدن جدا کنی، سپس به خانه ی برادرم هارون الرشید برو و او را نیز به قتل برسان. آن گاه به3.

ص: 113

بخش دهم: سخن چینی

حکایت 100: روش برخورد با مردم

شیخ طوسی - قدس سره القدوسی- در کتاب رجال خود آورده است:

روزی عده ای از دوستان امام رضا علیه السلام در منزل آن حضرت جمع شده بودند و یونس بن عبد الرحمن نیز که از افراد مورد اعتماد آن حضرت و از شخصیت های ارزنده بود، در جمع ایشان حضور داشت. هنگامی که آنان مشغول صحبت و مذاکره بودند، ناگهان گروهی از اهالی بصره اجازه ی ورود خواستند.

امام علیه السلام به یونس فرمود: داخل فلان اتاق برو و مواظب باش هیچ گونه عکس العملی از خودت نشان ندهی؛ مگر آن که به تو اجازه داده شود.

آن گاه حضرت اجازه فرمود و اهالی بصره وارد شدند. آنان علیه یونس به سخن چینی و ناسزاگویی پرداختند.

در این بین حضرت رضا علیه السلام سر مبارک خود را پایین انداخته و هیچ سخنی نمی فرمود و عکس العملی از خود نشان نمی داد تا این که اهالی بصره بلند شدند و ضمن خداحافظی از نزد آن حضرت خارج شدند. بعد از آن، حضرت اجازه فرمود تا یونس از اتاق بیرون آید.

یونس با حالتی غمگین و چشمی گریان وارد شد، آن حضرت را مخاطب قرار داد و اظهار داشت: یابن رسول الله! فدایت گردم، من با چنین افرادی معاشرت دارم، در حالی که نمی دانستم درباره ی من چنان خواهند گفت و چنین نسبت هایی را به من می دهند.

امام رضا علیه السلام با ملاطفت و مهربانی، یونس بن عبد الرحمن را مورد خطاب قرار داده و فرمود: ای یونس! غمگین مباش، مردم هر چه می خواهند بگویند، این گونه مسایل و صحبت ها اهمیتی ندارد، زمانی که امام تو از تو راضی و خوشنود باشد، هیچ جای نگرانی و ناراحتی وجود ندارد. ای یونس! سعی کن همیشه با مردم به مقدار کمال و معرفت آنان سخن بگویی و معارف الهی را برای شان بیان نمایی و از طرح مطالب و مسایلی که نمی فهمند و درک نمی کنند، خودداری کن.

ای یونس! هنگامی که تو در گرانبهایی را در دست خویش داری و مردم بگویند سنگ یا کلوخی در دست تو است یا آن که سنگی در دست تو باشد و مردم بگویند در گرانبهایی

ص: 116

حکایت 101 :نماز باران و بلعیدن دو شیر در پرده: در زمان حکومت مأمون - خلیفهی عباسی - در یکی از سال ها خشک سالی شد و

زراعت های مردم در کم آبی سختی قرار گرفت، مأمون در یکی از روزهای جمعه به حضرت علی بن موسی الرضا علیهما السلام پیشنهاد داد تا آن حضرت جهت بارش باران و رفاه مردم چارهای بیندیشد.

امام علیه السلام فرمود: بایستی مردم سه روز (شنبه، یک شنبه و دوشنبه را روزه بگیرند و در سومین روز جهت دعا و نیایش به درگاه پروردگار متعال عازم بیابان گردند.

پس چون روز سوم فرا رسید، حضرت به همراه جمعیتی انبوه به صحرا رفتند، سپس امام علیه السلام بالای بلندی رفت و پس از حمد و ثنای الهی اظهار داشت: پروردگارا! تو حق ما اهل بیت را عظیم و گرامی داشته ای، اینک مردم به تبعیت از فرمانت به تو روی آورده و متوسل شده اند و به امید رحمت و فضل تو به این جا آمده اند و آرزوی بخشش و احسان تو را دارند. خداوندا! بر آن ها باران رحمت و برکت خود را فرو فرست تا سیراب و بهره مند گردند.

در همین لحظه ناگهان باد، شروع به وزیدن گرفت و ابری ظاهر گشت و صدای رعد و برق عجیبی در فضا پیچید و مردم حالتی شادمانه به خود گرفتند. آن حضرت جمعیت را 5

ص: 117

حکایت 102 : زلزلهی وحشتناک در خراسان

مورخان و راویان حدیث حکایت کرده اند: مأمورین و جاسوسان حکومتی برای مأمون عباسی خبر آوردند که حضرت ابوالحسن، علی بن موسی الرضا علیهما السلام - جلساتی تشکیل می دهد و مردم در آن مجالس شرکت کرده و شیفتهی بیان و علوم او گشته اند.

مأمون دستور داد تا مجالس را به هم بزنند و مردم را متفرق کرده و نیز حضرت را نزد وی احضار کنند. همین که امام رضا علیه السلام نزد مأمون حضور یافت، مأمون نگاهی تحقیر آمیز به آن حضرت انداخت. چون حضرت چنین دید، با حالت غضب و ناراحتی از مجلس مأمون خارج شد و در حالی که زمزمه ای بر لب های مبارکش بود، چنین می فرمود: به حق جدم، محمد مصطفی و پدرم، علی مرتضی و مادرم، سیدة النساء . صلوات الله علیهم - نفرین می کنم که به حول و قوای الهی آن جا به لرزه درآید و سگ هایی که اطراف او جمع0.

ص: 119

حکایت 103: حشر در قیامت

معاذ جبل گفت: در خانه ی ابو ایوب انصاری بودیم. رسول را از این آیت «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا »(2) پرسیدم. سخت بگریست و گفت: از کاری عظیم سؤال کردی.

روز قیامت گناهکاران را بر ده نوع حشر کنند: بعضی را بر صورت خوکان و بعضی را بر صورت بوزینگان و بعضی ( را دست ها و پای ها بریده و (بعضی کور باشند و بعضی کر و بعضی را زبان از دهن برون آمده باشد و بر سینه افتاده و زبان های خود می خایند(3) و بعضی را دست ها بریده و بعضی را لباس قطران (4) در پوشیده و بعضی را بر درختانت.

ص: 120

حکایت 104: تارهای فتنه؟

مردی که با همسرش بسیار صمیمی بود و زندگی خوشی داشت به بازار رفت تا غلامی برای کمک به زندگی شان بخرد، پس از انتخاب غلام، از فروشنده احوال او را پرسید. وی گفت: این غلام عیبی ندارد، جز این که سخن چین است. خریدار نیز این عیب را مهم ندانست و او را خریداری کرد. پس از مدتی، روزی غلام در صدد سخن چینی برآمد؛ از این رو به خانم مولایش گفت: همسرت تو را دوست ندارد و تصمیم گرفته همسر دیگری اختیار کند و اگر هنگام خواب، چند تار مو از زیر گردن او ببری و بیاوری، من او را سحر میکنم تا از کارش منصرف شود و باز هم تو را دوست بدارد، آن گاه بی درنگ خود را به مولایش رساند و گفت: همسرت رفیقی پیدا کرده و تصمیم دارد هنگام خواب سرت را ببرد. شوهر به خانه آمد و خود را به خواب زد، وقتی همسرش کارد را نزدیک گردن او برد از جا پرید و او را کشت. وقتی خویشان زن خبردار شدند آمدند و شوهر را کشتند و بهن.

ص: 121

حکایت 105: هزار تازیانهی مرگبار!

برای هارون الرشید لباس های فاخر و گران قیمتی آورده بودند. آن را به علی بن یقطین وزیر اشیعه ] خود بخشید. از جمله آن لباس ها، دراعهای (3) طلابافت و از جنس خز بود که به لباس پادشاهان شباهت داشت.

علی بن یقطین نیز آن لباس ها را همراه اموال دیگری برای امام کاظم علیه السلام فرستاد.

حضرت، دراعه را توسط شخص دیگری برای وزیر فرستاد. او شک کرد که علت چیست؟ حضرت در نامه ای نوشتند: آن را نگه دار و از منزل خارج مکن که روزی احتیاج می شود. علی بن یقطین پس از چند روز بر یکی از غلامان خود خشم گرفت و او را از خدمت عزل کرد. غلام معزول نزد هارون الرشید سخن چینی کرد که علی بن یقطین قائل به امامت موسی بن جعفر علیه السلام است و خمس اموال خود را در هر سال برای او می فرستد. به عنوان نمونه همان دراعه ای را که شما به او بخشیدید در فلان روز برای موسی بن جعفر علیه السلام فرستاد.

هارون بسیار خشمگین شد و گفت: باید این راز را کشف کنم. همان دم در پی علی بن یقطین فرستاد؛ هنگامی که حاضر شد، گفت: آن دراعه ای را که به تو دادم چه کردی؟ علی بن یقطین گفت: در خانه است و آن را در پارچه ای پیچیده ام و هر صبح و شام آن را باز می کنم و به آن، تبرک می جویم! هارون گفت: هم اکنون آن را بیاور. علی بن یقطین یکی از خادمان خود را فرستاد و گفت: دراعه در فلان اتاق، داخل فلان صندوق و در پارچه ای پیچیده است. برو آن را زودد.

ص: 122

حکایت 106: سخن چین خون آلود؛

آورده اند: روزی سلطان جنگل (شیر) مریض شد، تمام حیوانات به دیدنش آمدند مگر روباه. گرگ سخن چین از موقعیت استفاه کرد و به شیر گفت: قربان! همه ی حیوانات به عیادت شما آمدند، فقط روباه است که سر از اطاعت باز زده، شیر گفت: وقتی آمد مرا یادآوری کن تا سزایش را بدهم.

وقتی روباه آمد، شیر با خشم به او گفت: کجا بودی؟ همه آمدند مگر تو. روباه در جواب گفت: من وقتی شنیدم شما مریض هستید به این فکر افتادم که دوایی برایتان تهیه کنم تا بهبودی حاصل کنید. شیر پرسید: چیزی به دست آوردی؟ جواب داد: آری! در پشت پای گرگ غده ای است که برای معالجه ی شما مؤثر است. آن گاه شیر با چنگال خود مقداری از پشت پای گرگ را بیرون آورد. روباه آهسته از گوشه ای خارج شد. در راه چشمش به گرگ افتاد که با پای خون آلود می آید. به او گفت: ای آقایی که کفش قرمز پوشیده ای! وقتی در حضور پادشاهان می نشینی، متوجه باش از دهانت چه خارج می شود!(2)

بخش یازدهم:حسادت

حکایت 108: وزیر حسود

آورده اند: مردی از بادیه نشینان عرب، پیش معتصم خلیفه ی عباسی، قرب و منزلت زیادی یافت به طوری که بدون اجازه، وارد حرم سرای او می شد. معتصم(1)، وزیری داشت تنگ چشم و حسود که از پیشرفت این مرد در بارگاه او رنج می برد. روزی با خود گفت: به زودی شر این مرد بدوی را دفع می کنم. پس از مدتی فکر کردن نقشه ای به ذهنش رسید و با او اظهار محبت و علاقه ی زیادی کرد و بسیار گرم گرفت تا این که یک روز مرد عرب را جهت صرف غذا به منزل خود دعوت کرد، غذای مطبوعی تهیه کرد و در آن، سیر فراوانی ریخت. وقتی بدوی به مقدار کافی خورد و دست از غذا کشید، وزیر گفت: مواظب باش پیش امیر المؤمنین - معتصم - می روی، بوی سیر دهانت خلیفه را اذیت نکند؛ زیرا خلیفه از بوی سیر بسیار بدش می آید و ناراحت می شود. از طرف دیگر قبل از رفتن بدوی پیش معتصم، وزیر خود را به خلیفه رساند و گفت: یا امیر المؤمنین! این مرد بدوی که تا این حد او را مورد لطف خود قرار داده اید، به مردم می گوید: دهان أمیر المؤمنین بوی گند می دهد و من از بوی دهانش نزدیک است، هلاک شوم.

مرد دوی پس از ساعتی وارد شد و در حالتی که با آستین جلوی دهان خود را گرفته بود، در جای خویش نشست تا بوی سیر به مشام معتصم نرسد. خلیفه چون چنین دید یقین کرد که وزیر راست می گوید. نامه ای نوشت و به دست مرد بدوی داد، او را امر کرد نامه را به شخص معینی برساند. در آن نامه نوشته بود که آن شخص، آورندهی نامه را فورا با شمشیر گردن بزند. وقتی مرد بدوی بیرون آمد. اتفاقا با وزیر رو به رو شد، وزیر همین که نامه را در دست او دید، خیال کرد معتصم برای مرد بدوی جایزهای مقرر نموده، لذا با مهربانی زیاد به مرد بدوی گفت: برای رساندن این نامه خود را به رنج و سختی و تحمل رنج سفر دچار نکن. من به تو دو هزار دینار میدهم و تو این نامه را به من بسپار. مرد بدوی پذیرفت، دو هزار دینار را گرفت و نامه را به وزیر داد. وزیر نامه را به شخصی که باید برساند، داد. آن شخص نیز فرمان خلیفه را اجرا کرد و فورا گردن وزیر را با شمشیر زد.

پس از چند روز که غیبت وزیر طولانی شد و به دربار حاضر نمی شد، معتصم از حال وزیر جویا شد، گفتند: بنا به دستور شما او را کشتند. معتصم تعجب کرد و از مرد عربد.

ص: 126

حکایت 109: فرمان شگفت

ابو عبد الله محمد بن خفیف شیرازی، معروف به شیخ کبیر، از عارفان بزرگ قرن چهارم هجری است، وی عمری دراز یافت. سخنان و روایات منسوب به او در آثار صوفیان اهمیت بسیار دارد. همیشه در سیر و سفر بود و پدرش مدتی بر فارس حکومت می کرد. در سال 1371 ق درگذشت و مزار او در یکی از میدان های شیراز است.

او را دو مرید بود که هر دو احمد نام داشتند. یکی را احمد بزرگ تر می گفتند و دیگری را احمد کوچک تر. شیخ به احمد کوچک تر، توجه و عنایت بیش تری داشت. باران، از این عنایت خبر داشتند و بر آن رشک احسد ) می بردند. نزد شیخ آمده، گفتند: احمد بزرگ تر، بسی ریاضت کشیده و منازل سلوک را پیموده است، چرا او را دوست تر نمی داری؟ شیخ گفت: آن دو را بیازمایم که مقام شان بر همگان آشکار شود.

روزی احمد بزرگ تر را گفت: با احمد! این شتر را برگیر و بر بام خانه ی ما ببر. احمد بزرگ تر گفت: یا شیخ! شتر بر بام چگونه توان برد؟ شیخ گفت: از آن در گذر که راست گفتی.

پس از آن احمد کوچک تر را گفت: این شتر بر بام خانه ببر. احمد کوچک تر در همان دم کمر بست و آستین بالا زد و به زیر شتر رفت که او را بالا برد و به بام آورد. هر چه نیرو به کار گرفت و سعی کرد، نتوانست. شیخ به او فرمان داد که رها کند و گفت: آنچه).

ص: 127

حکایت 110: سبب برتری

ابوالقاسم، جید بن محمد بن جنید، ملقب به سید الطائفه، از بزرگان و مشاهیر عرفان است. اصلش از نهاوند و مقیم بغداد بود. وی خواهرزادهی سری سقطی است. سی بار پیاده به حج رفت. پایهی طریقت و شیوهی عرفانی او خو یعنی هشیاری و بیداری است؛ بر خلاف پیروان بایزید بسطامی که شکر یعنی ناهشیاری را پایهی طریقت خود قرار داده اند. وی در طریقت عرفانی خود، سخت پای بند شریعت بود. اکثر سلسله های عرفانی، خود را به او منسوب می کنند. جنید در سال 1297 ق درگذشت.

نقل است که جنید، مریدی داشت که او را از همه عزیزتر می شمرد و گرامی اش می داشت. دیگران را حسد آمد. شیخ از حسادت دیگر مریدان، آگاه شد. گفت: ادب و فهم او از همه بیش تر است. ما را نظر در آن [ادب و فهم است. امتحان کنیم تا شما را معلوم گردد.

فرمود تا بیست مرغ آوردند و گفت: هر مرغ را، یکی بردارید و جایی که کسی شما را نبیند، بشید و بیارید. همه برفتند و بکشتند و باز آمدند، الا آن مرید، که مرغ را زنده باز آورد.

شیخ پرسید که: چرا نگشتی؟ گفت: شیخ فرموده بود که جایی باید مرغ را گشت که کسی نبیند و من هر جا که میرفتم حق تعالی می دیدم. شیخ رو به اصحاب کرد و گفت:

دیدید که فهم او چگونه است و فهم دیگران چون؟ همه استغفار کردند و مقام آن مرید را بزرگ داشتند. (2)98

ص: 128

حکایت 111: حاضر جوابی

در کتاب «قصص العلما» نقل شده است که: وقتی مادر هلاکوخان مغول از دنیا رفت، عالمی از علمای درباری روی رشک و حسد، به هلاکوخان گفت: در قبر، نکیر و منکر از اعتقادات و اعمال سؤال می کنند و مادر شما بی سواد است و سر رشته ای از جواب دادن ندارد. خوب است خواجه نصیر الدین طوسی را در قبر همراه او کنی که به جای مادرت جواب نکیر و منکر را بگوید! خواجه نصیر الدین طوسی که حیله و ترفند آن عالم درباری را یافته بود، فورا به هلاکو خان گفت: ایشان راست می گوید، اما سؤال نکیر و منکر برای همه است و از شما هم سؤال می شود. خوب است مرا برای قبر خود نگه دارید و این عالم را همراه مادر خود در قبر کنید تا به سؤالات جواب گوید! پس هلاکوخان مغول آن عالم را همراه مادر در قبر کرد! (1)

خانمان ها از حسد گردد خراب

باز شاهی از حسد گردد غراب(2)

حکایت 113: قدرت حسد

در زمان موسی هادی مرد توانگری در بغداد زندگی می کرد. او همسایه ای داشت که بی نهایت حسود بود، وقتی دل این همسایه از حسد مرد توانگر پر شد، غلامی خرید و به او مهربانی کرد.

روزی او را خواست و گفت: من تو را برای این کار می خواستم که همسایهی توانگرم کشته شود. غلام خیلی سریع خود را آماده کرد تا آن مأموریت را انجام دهد.دی

ص: 130

حکایت 114: حضرت عیسی (ع) و مرد حسود

داوود رقی می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: از حسد بپرهیزید و بر یکدیگر حسد نورزید. سیر و سیاحت در عالم یکی از خصوصیات شریعت عیسی علیه السلام بود. روزی با مرد کوتاه قدی که از اصحابش بود سیر می کرد تا رسیدند کنار دریای.

ص: 131

بخش دوازدهم: فتوت و جوانمردی

حکایت 115 : جابر عثرات الکرام

شیبه گفت: در زمان سلیمان بن عبد الملک مردی به نام حزیمة بن بشر بود که بسیار سخاوت و بخشش داشت، روزگاری را با شیوهی جوانمردی و بخشندگی سپری کرده بود، زمانی رسید که دستش از مال دنیا تھی شد، رفقا و دوستانی که از او استفاده ها کرده بودند، چند روزی به او کمک کردند(1)، ولی طولی نکشید که دیگر روی خوش به او نشان نداده و از کمک به او خودداری کردند، همین که حزیمه بی اعتنایی دوستان را مشاهده کرد، به خانه آمد و به همسر خود که دختر عمویش بود، گفت: دیگر باید تن به مرگ داد و از این دوستان تقاضای چیزی نکرد، به همین خاطر در خانه را به روی خود بست تا وقتی چیزی داشتند خوردند، آن گاه که خوراکی شان تمام شد، در فکر بودند که چه باید کرد؟! حاکم جزیره(2)، عکرمه فیاض بود، روزی در مجلس عمومی از حزیمة بن بشر صحبت به میان آورد و از حالش جویا شد، گفتند: بسیار تنگدست و بیچاره شده، خانه نشینی را اختیار نموده است.

عکرمه فیاض تا شامگاه صبر کرد همین که شب شد، دستور داد غلامش أسبی را زین کند، کیسه ای محتوی چهار هزار دینار به دست غلام داد، بدون این که به کسی با به خانواده ی خود خبر دهد به طرف منزل حزیمه حرکت کرد. نزدیک خانه ی او که رسید از اسب پیاده شد، کیسه را از غلام گرفت و به او دستور داد عقب رفته و در کناری دورتر بایستد، خودش کوبهی در را به صدا در آورد، حزیمه در را باز کرد، عکرمه کیسه را به او داد. خزیمه پرسید: شما کیستید؟ عکرمه گفت: اگر می خواستم مرا بشناسی، این وقت شب نمی آمدم. خزیمه اصرار کرد و گفت: این کیسه را قبول نمی کنم، مگر این که خود را معرفی کنی.

عکرمه گفت: من «جابر عثرات الکرام»(3) هستم، هر چه حزیمه از او خواست که بیشتر توضیح دهد، حاکم (عکرمه فیاض امتناع کرد و خداحافظی کرد و رفت.

حزیمه داخل اتاق شد و به همسرش بشارت داد و گفت: اگر میان این کیسه، پول باشد خداوند فرج رسانیده است، چراغی روشن کن. همسرش گفت: وسیله ای برای روشن کردن چراغ نداریم، حزیمه همان طور در تاریکی دست بر پول ها مالید، فهمید که محتوی.

ص: 134

حکایت 116: جوانمردی عامر

عامر بن عبد الله بن قیس، از مردان وارسته و انسان های چند بعدی است، در میدان های عبادت، جهاد، سیاست، اخلاق و... پیشتاز بود، از جمله موارد جوانمردی او این است که: در یکی از جنگ ها دختر یکی از سران دشمن اسیر شد، او دختر بسیار زیبایی بود، عامر گفت: او را به من ببخشید؛ زیرا من هم یکی از مردانی هستم که نیاز به همسر دارم.

سپاهیان که سابقه ی درخشان عامر و وارستگی او را می دانستند، تقاضای او را رد نکردند و آن دختر را در اختیار او گذاشتند، عامر آن دختر را گرفت و آزاد کرد.

سپاهیان از این حادثه ناراحت شدند و به عامر اعتراض شدید کردند و گفتند: اگر می خواستی آزادش کنی، می توانستی در عوض از بستگانش پول بسیاری بگیری. عامر گفت: این آزادی را به حساب خدا گذاشته و با او معامله کرده ام.(2)

حکایت 118: پیامبر و مرد جوان

روزی جوانی نزد پیامبر صلی الله علیه واله آمد و با کمال گستاخی گفت: ای پیامبر خدا! به من اجازه میدهی زنا کنم؟ با گفتن این سخن، فریاد مردم بلند شد و از گوشه و کنار به او اعتراض کردند، ولی پیامبر با کمال ملایمت و اخلاق نیک به آن جوان فرمود: نزدیک بیان جوان نزدیک آمد و در کنار پیامبر صلی الله علیه واله نشست. پیامبر از او پرسید: آیا دوست داری کسی با مادر تو چنین کند؟ گفت: نه، فدایت شوم. فرمود: همین طور مردم راضی نیستند با مادرشان چنین شود. بگو ببینم آیا دوست داری با دختر تو چنین کنند؟ گفت: نه، فدایت شوم. فرمود: همین طور مردم دربارهی دختران شان راضی نیستند. بگو ببینم آیا برای خواهرت چنین می پسندی؟ جوان گفت: نه، فدایت شوم جوان از سؤال خود پشیمان شد.] پیامبر صلی الله علیه واله دست بر سینه ی آن جوان گذاشت و در حق او دعا کرد و فرمود: خدایا! قلب او را پاک گردان و گناه او را ببخش و دامن او را از آلودگی بی عفتی حفظ کن. از آن به بعد،ن.

ص: 138

حکایت 119: جوان نابغه

مهدی، سومین خلیفه عباسی در یکی از سفرها با تشریفات رسمی وارد بصره شد تا از آن شهر تاریخی و دانش پرور بازدید به عمل آورد. رجال لشکری و کشوری به پیشوازش رفتند. علما و دانشمندان نیز از وی استقبال نمودند.

مهدی عباسی در صف علماء الیاس بن معاویه را که در هوش و نبوغ ضرب المثل و در آن موقع جوانی نوخاسته بود، دید که چهار صد تن از علما و بزرگان در پشت او صف بسته اند، و خود پیشاپیش آنها ایستاده است.

«مهدی» از تماشای این منظره در خشم فرو رفت و گفت: تف بر این ریش های بلند! آیا در میان این همه عالم، یک نفر ریش سفید پیدا نمی شد که جلوی آنها بیفتد تا ناگزیر نشوند این جوان را جلو بیندازند؟! سپس رو کرد به الیاس و پرسید: چند سال داری؟ الیاس که دانشمندی پرمایه و نابغهای هوشمند بود، گفت: خدا سایه ی خلیفه را پاینده بدارد، سن من به اندازه ی سن أسامة بن زید است که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) او را به فرماندهی سپاهی برگزید که بزرگان صحابه و پیران شان در میان آنان بود و همگی وظیفه داشتند تحت فرماندهی آسامه قرار بگیرند.

مهدی عباسی از جواب به موقع و کوبندهی الیاس، دانشمند جوان، که با کمال مهارت و استادی داده شد، در شگفت ماند و ملزم گردید. آن گاه گفت: آفرین! تو هم پیشاپیش آنها قرار بگیر! سن الیاس در آن موقع هفده سال بود.(2)

حکایت 121: عادت ملک کرمان!

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: آورده اند: ملکی ( پادشاهی) بود در کرمان، در غایت کرم و مروت ( جوانمردی) و عادت او آن بود که هر کس از غرب به شهر او می رسید، سه روز مهمان او می بود و نان می خورد. وقتی لشکر عضد الدوله بیامد و او طاقت مقاومت ایشان نداشت. در حصار رفت و هر صبح که برآمدی (خورشید طلوع می کرد) جنگی کردی عظیم سخت و خلقی را بگشتی و چون شب درآمدی (خورشید غروب می کرد)، مبلغی (مقداری) طعام را بفرستادی به نزدیک خصمان ( دشمنان)، چنان که لشکر خصم را کفایت بودی. عضدالدوله رسول فرستاد و گفت: این چیست که تو می کنی؟ روز، ایشان را می کشی و شب، به ایشان طعام می دهی؟! إملک کرمان گفت:

جنگ کردن، اظهار مردی است و نان دادن، اظهار جوانمردی. ایشان (لشکر عضد الدوله) اگرچه خصم من اند، اما در این ولایت، غریب اند و چون غریب باشند در این ولایت مهمان باشند و جوانمردی نباشد که مهمان را بی برگ ( بدون غذا) بگذارند. عضد الدوله گفت:

کسی را که چنین مروت بود، ما را با او حرب (جنگ) کردن، خطا است. ملک کرمان ] از در حصار برخاست و بدین مروت و مردی، خلاص یافت!(2)

حکایت 123: ابتدا به سلام

آورده اند: زائری نزد عبد الله جعفر آمد. عبد الله او را صلت و عطایی نکو داد. آن مرد اندیشه کرد که من چه کنم تا مکافات او باز کنم اعطای او را جبران کنم . دست خود از مکافات کوتاه دید. یک روز عبد الله جعفر در بازار می آمد، او روی بگردانید. عبد الله جعفر عجب داشت تا پیش روی او شد و گفت: یا فلان! سلام علیک. مرد بجست و جواب سلام بداد. عبد الله گفت: چرا از من روی بگردانیدی؟! گفت: برای آن تا تو سلام کنی، مرادی

ص: 141

حکایت 124: جوانمردی ابن ابی عمیر

محمد بن ابی عمیر از پرورش یافتگان مکتب اهل بیت(علیه السلام) و از روایان مورد وثوق و اعتماد است. او مدتی به شغل برازی اشتغال داشت و دارای تمکن مالی بود، ولی بر اثر پی آمد هایی اموالش از دست رفت و به فقر و بی چیزی مبتلا گردید. از مردی ده هزار درهم طلب داشت. مدیون برای آن که بدهی خود را بپردازد، خانه ی مسکونی خویش را به ده هزار درهم فروخت و با پول آن روانه ی خانه ی ابن ابی عمیر شد. در را کوبید، ابن ابی عمیر از منزل بیرون آمد.

مدیون، پول ها را تقسیم وی نمود و گفت: این مبلغی است که از شما به ذمهی من است. پرسید: این پول را چگونه به دست آوردی؟ آیا از کسی ارث بردهای؟ گفت: نه، آیا شخصی به تو بخشیده است؟ جواب داد: نه، آیا متاعی داشته ای که فروخته ای؟ باز هم پاسخ نفی داد و گفت: خانهی مسکونی ام را برای ادای دین خود فروخته ام و پولش را برای شما آورده ام.

ابن ابی عمیر گفت: «ذریح محاربی» از امام صادق (علیه السلام) حدیث کرده که فرمود: لایخرج الترجل عن مسقط رأسه بالدین؛ «شخص بدهکار به جهت ادای دین، از منزل مسکونی اش رانده نمی شود.» سپس گفت: به خدا قسم با آن که هم اکنون آن قدر در مضیقهی مالی هستم که حتی به یک درهم نیز احتیاج دارم، اما این پول را نمی گیرم.(3)34

ص: 142

بخش سیزدهم: ایثار و از خودگذشتگی

حکایت 125: غلام ایثارگر

عبد الله بن جعفر شوهر حضرت زینب کبری(س) از سخاوتمندان بی نظیر بود. روزی از کنار نخلستانی عبور می کرد، دید غلامی در آن جا کار می کند، همان وقت غذای غلام را آوردند و او خواست مشغول خوردن شود؛ سگی گرسنه به آن جا آمد و به نشانه گرسنگی دم خود را تکان می داد.

غلام مقداری از غذا را به جلو سگ انداخت و سگ آن را خورد. غلام مقداری دیگر انداخت و سگ آن را خورد تا این که همه غذای خود را به سگ داد. عبدالله از غلام پرسیدن، جیره غذای روزانه تو چقدر است؟ گفت: همین مقدار که دیدی.

فرمود: پس چرا سگ را بر خورد مقدم داشتی؟ گفت: این سگ از راه دور آمده و گرسنه بود و ن دوست نداشتم تا او را با گرسنگی از این جا رد کنم.

فرمود: پس خودت امروز گرسنگی را با چه غذائی رفع میکنی؟ گفت: با صبر و مقاومت گرسنگی روز را به شب می رسانم.

عبدالله وقتی ایثار و جوانمردی غلام را مشاهده کرد گفت: این غلام از من سخاوتمندتر است، و برای تشویق و جبران آن نخلستان و غلام را از صاحبش خرید، سپس غلام را آزاد کرد و آن نخلستان را با تمام وسایلی که داشت به او بخشید.(1)

حکایت 127: حادثه ی مسجد مرو

ابو محمد ازدی می گوید: هنگامی که مسجد مرو آتش گرفت، مسلمان ها گمان کردند که نصاری آن را آتش زده اند و آنها نیز منازل و خانه های مسیحیان را آتش زدند.

چون سلطان آگاه شد دستور داد آنهایی که در این عمل شرکت داشتند، بگیرند و مجازات کنند. به این شکل که قرعه بنویسند و به سه مجازات کشته شدن، جدا شدن دست و تازیانه زدن عمل کنند. رقعه های نوشته شده را بین آنان تقسیم کردند و هر حکمی به هر نفری که تعلق گرفت، عمل کنند.

یکی از آنها چون رقعه ی خود را باز کرد، حکم قتل درآمد و شروع به گریه نمود.

جوانی که ناظر او بود و مجازاتش تازیانه بود و خوشحال به نظر می رسید، از وی پرسید:

چرا گریه می کنی و اضطراب داری؟ در راه دین این مسائل مشکل نیست! گفت: ما در راه دین مان خدمت کردیم و از مرگ هم ترس نداریم لیکن من مادری پیر دارم که تنها فرزندش من هستم و زندگانی او به من وابسته است؛ چون خبر کشته شدن من به وی برسد، قالب تهی می کند و از بین می رود.

چون آن جوان این ماجرا را شنید، بعد از کمی تأمل گفت: من مادر ندارم و علاقه ای نیز به کسی ندارم، حکم کاغذت را به من بده و من نیز حکم تازیانه ی خود را به تو میدهم تا من کشته شوم و تو با خوردن تازیانه نزد مادرت بروی.

پس از عوض کردن حکم ها جوان کشته شد و آن مرد به سلامت نزد مادرش رفت.(2)35

ص: 147

حکایت 128: جلد دوم ایثار

از حجت الاسلام و المسلمین سید عبد الله فاطمی نیا نقل شده که فرمودند: کسی از علمای والا مقام حوزه ی علمیهی نجف اشرف در باره ی موضوع مهمی قلم فرسایی نموده و بسیار زحمت کشیده کتابی در دو مجلد تهیه نموده بود، ولی قبل از این که موفق شود کتاب را به چاپ رساند شبی رندی میهمان او می شود و یک مجلد از آن کتاب را می رباید.

اما آن عالم متوجه نمی شود تا این که روزی سری به کتابفروشی می زند با کمال تعجب می بیند که همان کتاب خود، چاپ شده است، اما به اسم دیگری و نویسنده ی دیگری! آن عالم نجفی متوجه می شود که کتابش به سرقت رفته است، لذا آدرس آن نویسنده را پیدا کرده و جلد دوم آن کتاب را که آن شخص موفق نشده بود ببرد، به او می دهد و می گوید من می خواستم این مطالب در جامعه مطرح شود، حال با اسم من یا تو فرقی نمی کند، این جلد دوم کتاب است، این را نیز به چاپ برسانید!(1)

بدی را با بدی سهل باشد جزا

اگر مردی، آحسن إلی من أسا(2)

حکایت 130 : ایثار حاتم

سالی قحطی شد و تمام مردم در فشار و مضیقه بودند و هر چه داشتند خورده بودند.

همسر حاتم طائی می گوید: شبی بود که چیزی از خوراک در منزل ما پیدا نمی شد، حتی حاتم و دو نفر از بچه هایم «عدی» و «سفانه» از گرسنگی خواب شان نمی برد. حاتم، عدی را و من سفانه را با زحمت مشغول نمودیم تا خواب شان ببرد.

حاتم با گفتن داستان مرا مشغول کرد تا به خواب بروم، اما از گرسنگی خوابم نمی برد، ولی خود را به خواب زدم که او گمان کند من خوابیده ام، چند دفعه مرا صدا کرد و من جواب ندادم.3.

ص: 149

حکایت 131 : مردان علم در میدان عمل

به هر حال در این معبر همه مانده بودند که چه کنند و چگونه از روی این سیم های خاردار میدان مین عبور کنند که ناگاه یک نفر از برادران عزیز روحانی که هم وظیفهی ارشاد شاگردان را داشت و هم پیشاپیش آنها حرکت می کرد، گفت: بچه ها! شما را قسم میدهم به خدا که من روی این سیم خاردارها می خوابم شما به سرعت از روی من رد شوید و بعد منتظر جواب نمانده و خود را روی سیم خاردارها انداخت و فشار و تیزی آنها را به بدن خویش خرید، بچه ها ابتدا نمی رفتند، حداقل می خواستند یکی از خودشان این کار را بکند، ولی حاج آقای روحانی بچه ها را قسم میداد که وقت را تلف نکنید و تعارف نکنید و از روی من عبور کنید، بچه ها به سرعت از روی او راه می رفتند هر کس حداقل دو8.

ص: 150

حکایت 132: نان طبابت

از مرحوم حاج میرزا خلیل تهرانی نقل شده که فرموده است: من در علم طب چندان درس نخوانده بودم و استادی ندیده بودم، همه ی این بصیرت و مهارت از برکت دادن یک نان به یک گرسنه است و آن چنان بود که در ایام جوانی به قصد زیارت حضرت معصومه - سلام الله علیها - به قم مشرف شدم و در آن جا بلکه در جاهای دیگر گرانی سختی بود که نان به زحمت به دست می آمد و در آن زمان نزاعی بود بین دولت ایران و روس و اسرای زیادی آورده بودند و در شهرها تقسیم و متفرق کرده بودند از آن زن و مرد صغیر و کبیر و من در یکی از حجرات مدرسه دار الشفای قم که عمارتی است در زیر مدرسه ی فیضیه متصل به صحن شریف و در آن حجراتی است که غربا و مترددین منزل می کنند، منزل کرده بودم.

روزی به بازار رفته و زحمت زیادی کشیده و نانی به دست آوردم و رو به منزلی)

ص: 151

حکایت 133: کفن دزد

مرحوم علامه محمد باقر مجلسی در بحار الانوار، باب الخوف و الرجاء می نویسد: در بنی اسرائیل مردی بود که کفن دزدی می کرد، همسایه ای داشت که او را می شناخت، یک روز مریض شد و ترسید بمیرد و کفن او را بدزدد به همین خاطر کفن دزد را طلبید و به او گفت: من چطور همسایه ای برای تو بودم؟ کفن دزد گفت: خوب همسایه ای بودی. گفت:

از تو یک درخواست دارم! گفت: بفرماید، من در خدمت شما هستم هر کاری داری انجام می دهم. مرد همسایه رفت و دو عدد کفن آورد و گفت: هر کدام را دوست داری و بهتر است برای خودت بردار تا مرا در کفن دیگر بپوشانند و چون مرا دفن کردند قبر مرا نشکاف و مرا برهنه نکن. کفن دزد نپذیرفت و گفت: این حرف ها چیست، من خدمتگزار93

ص: 152

حکایت 134: ایثار رادمردان

هنگامی که در جنگ احد آتش پیکار فرو نشست مسلمانان، مجروحان و کشته شدگان خود را جست و جو می کردند. حضرت رسول صلی الله علیه واله فرمودند: کدام یک از شما مرا از حالن.

ص: 153

بخش چهاردهم: حکایت های عرفانی

حکایت 135 : یافتنی یا بافتنی

گویند: شخصی از عارف بزرگ میرزا محمد رضا قمشه ای پرسید: این حرف هایی را که عرفا می زنند، بافتند یا یافتند؟ ایشان در جواب فرمود: اگر یافتند، خوب یافتند و اگر بافتند، خوب بافتند!(1)

به هر چه ز اولیا گویند، گویم رب فارزقنی (2)

به هر چه ز انبیا گویند، آمنا و صدقنا(3)

حکایت 137: ستر اجابت دعای عارف

یکی از عرفا با توسل به دعا، یعقوب بن لیث را که سخت بیمار بود، مداوا کرد و چون مال بسیاری برای او آوردند و در پیش او نهادند، عارف بدان مال توجه نکرده و گفت: ما این عز دنیا که یافته ایم به ناگرفتن یافته ایم نه به نایافتن، اگر سر ما را به دنیا میل بودی، دعای ما مستجاب نگشتی (2)

حکایت 140 : جایگاه عارف

حضرت علی - علیه السلام - درباره ی عارف بالله فرموده است: عارف را در زمین و آسمان، در بهشت، در هیچ جای عالم نمی توانی پیدا کنی، از خادم بهشت سؤال کنی در بهشت بروی، عارف بالله را جست و جو کنی، او را نمی یابی و همچنین نمی توانی در هیچ نقطهی عالم از عارف آگاهی پیدا بنمایی و دست بیابی.

یکی از حضار عرض کرد: آقا! پس عارف را باید در کجا جست؟ پس او کجاست؟ او که در هیچ جای عالم نیست. امام (علیه السلام) در جواب فرمودند: فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر.

عارف در نزد خدایش است. او فراتر از عالم کثرت است. او برتر از آن است که با عالم همنشین بوده باشد. او همنشینی با عالم ندارد، او در پیش خداوند عالم است. عارف در بهشت چه کار می کند، اگر بهشت شیرین است، بهشت آفرین شیرین تر است!(2) :

ه

حکایت 142: شتر بر بام خانه؟

ابراهیم ادهم از نامورترین عارفان اسلامی است که در قرن دوم هجری می زیست؛ در بارهی او نوشته اند که در جوانی، امیر بلخ بود و جاه و جلالی داشت. سپس به راه زهد و عرفان گرایید و همه ی آنچه را که داشت، رها کرد. علت تغییر حال و دگرگونی ابراهیم ادهم را به درستی، کسی نمی داند. عطار نیشابوری در کتاب تذکرة الاولیا، دو حکایت می آورد و هر یک را جداگانه، علت تغییر حال و تحول شگفت ابراهیم ادهم می شمرد. در این جا هر دو حکایت را با تغییراتی در عبارات و الفاظ می آوریم.

حکایت نخست: در هنگام پادشاهی، شبی بر تخت خوابیده بود که صدایی از سقف کاخ شنید. از جا برخاست و خود بر بام قصر رفت. دید که مردی ساده و میان سال، بر بالای بام قصر او، در گشت و گذار است. ابراهیم گفت: تو کیستی؟ گفت: شترم را گم کرده ام و این جا، او را می جویم. ابراهیم گفت: ای نادان! شتر بر بام می جویی؟! آیا شتر، بال دارد که پرواز کند و به این جا بیاید؟ شتر بر بام چه می کند؟! مرد عامی گفت: آری، شتر بر بام جستن، عجیب است؛ اما از آن عجیب تر کار تو است که خدا را بر تخت زرین و جامه ی اطلس می جویی. این سخن، چنان در ابراهیم اثر کرد که یک مرتبه از هر چه داشت، دل کند. و سر به بیابان ها در آن جا، یکی از غلامان خود را دید که گوسفندان او را چوپانی می کند. همان جا، جامهی زیبا و گرانبهای خود را به او داد و

ص: 159

حکایت 143: مورچگان فیلسوف

مورچه ای بر صفحه ی کاغذی می رفت. از نقش ها و خط هایی که بر آن بود، حیرت کرد. آیا این نقش ها را کاغذ خود آفریده است یا از جایی دیگر است؟ در این اندیشه بودنی

ص: 160

حکایت 144 : مثنوی هفتاد من

از کتاب «مشارق الانوار» روایت نموده اند که ابن عباس گفت: شبی از اول شب تا هنگام طلوع سپیده دم، امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در شرح حرف باء «بسم الله» سخن فرمودند و از حرف باء به حرف سین تجاوز ننمودند و فرمودند: لو شئت لأوقروث أربعین بعیر) من شرح بسم الله؛ اگر بخواهم آن قدر از شرح بسم الله بیان کنم که چهل شتر از نوشته ی آن بار شود.(2)

حکایت 146: عرفان حقال

بکر ابن عبد الله مزنی می گوید: حمالی را دیدم که بار گرانی بر پشت گرفته و می رفت و همواره می گفت «الحمد لله أستغفر الله.» گفتم: ای فلان! تو چیز دیگری ندانی، جز این دو کلمه؟ گفت: می دانم و قرآن نیز می دانم. گفتم: چرا جز این دو کلمه چیز دیگری نگویی؟ گفت: برای این که از دو حال خالی نیستم، هر وقت نعمتی از خدا بر من فرود می آید و گناهی از من به آسمان می رود، شکر آن نعمت را کلمه ی «حمد» می گویم و جبران آن گناه را استغفار می آورم تا مگر خدای رحمت کند.

گفتم: سبحان الله! این حمال، فقیه تر از «مزنی» است.(2)

حکایت 148: عاجز

آورده اند: شخصی در بیابان مرد، خواستند دفنش کنند که عارفی پیدا شد، به او گفتند: بیا برای این میت، تلقین بخوان. عارف کنار قبر ایستاد و این دو بیت شعر را خواند:

الهی گر من گنه جمله جهان کردستم

لطف تو امید است بگیرد دستم

گفتی که به وقت عجز دستت گیرم

عاجزتر از این مخواه کاکنون هستم؟(4)

حکایت 150: غریب

از «ابوجعفر شاشی»(2) پرسیدند: غریب کیست؟ گفت: غریب، کسی است که «رضوان بهشت» (نگهبان بهشت او را می جوید و نمی یابد، «مالک جهنم» او را می طلبد و پیدا نمی کند، «جبرئیل» در آسمان در پی اش می گردد و دستش به او نمی رسد. شیطان در زمین در جست و جوی او برمی آید، ولی به دستش نمی آورد.

یکی از حاضران در مجلس گفت: دل ما آب شد، پس او کجاست؟ «ابوجعفر» پاسخ داد: «فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(3) یعنی: در جایگاه صدق نزد خداوند حاکم مقتدر.

پیش از «ابوجعفر»، حضرت امیر(علیه السلام) همین معنا را دربارهی «عارف» فرموده است.(4)

حکایت 152: ایاک نستعین

عارف سالک، آیت الله حاج سید حسین فاطمی در کتاب جامع الدر(3) می نویسد: در تفسیر ابو الفتوح رازی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: « رَحِمَ اَللَّهُ أَخِی یُوسُفَ لَوْ لَمْ یَقُلْ اِجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ اَلْأَرْضِ انی حفیظ علیم... »(4) یعنی: خدای رحمت کند برادرم بوف را، اگر نمی گفت و استدعا نمی کرد از پادشاه مصر که مرا عامل کن و به من واگذار خزاین خود را که من نگه دارندهی عالمی هستم، در همان حال پادشاه خزاین را به او واگذار می نمود، ولی برای استدعایش از بندهی خدا ] یک سال تأخیر افتاد و بعد از یک سال به او واگذار شد.

پس ای بیچاره بندهی عاجز! چیزی از غیر حق تمنا مکن که به مراد خود نرسی و اگر هم برسی، بعد از طی مراحل و عقبات و فشار خواهد بود ](5)

حکایت 154: کل من علیها فان

قرآن مجید می فرماید: «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ وَیَبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ » (2).

برخی از مفسران به درستی توجه کرده اند که این آیه با لغت «فان» که اسم فاعل است (3) فنای اشیا را بیان کرده که مفاد آن، فنای در زمان حال است نه آینده. دلیل این فنا آن است که همه ی اشیا، ممکن الوجود هستند و با اشراق و نور الهی به مرحله ی وجود رسیده اند؛ از این رو مادامی که این اشراق در آنها مشاهده گردد، حقیقت وجودی دارند و باقی اند و در غیر این صورت، فانی و هالک اند.

معنای حقیقی فنا و بقا [در فان و یبقی] که با تحلیل عرفانی سازگاری دارد، این است که همه چیز غیر از خداوند، بالفعل (در زمان حال ) فانی است و (تنها) ذات پاک او بقا دارد و انسان اگر در مراتب سلوک، این حقیقت را به دست آورد، به مقام فنا [فناء فی الله ] رسیده است. در آیه ی دیگری نیز همین مضمون با صراحت بیش تری آمده است، آن جا که می فرماید:«کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ » (4)

ص: 166

حکایت 155: وجدنا

گویند: در «ماملا» - که در قدس خلیل است - مقبره ای است به نام «وجدنا» و وجه تسمیهی(2) آن را چنین نوشته اند که: سواره ای از آن جا عبور می کرد و این آیه را تلاوت کرد: « وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا » (3)، صدایی از قبر بلند شد که می گفت:

وجدنا، وجدنا [یافتیم، یافتیم ] و گویند: بر روی قبر مذکور، سنگ های بزرگی افکنده شده، لیکن صاحبش را نمی شناسند و به نام «وجدنا» معروف شده است.(4)

حکایت 157: دل خوش کنک

محدث کبیر، شیخ حر عاملی - صاحب کتاب معروف وسائل الشیعه(3) - در کتاب الجواهر النیة فی الأحادیث القدسیة» می نویسد:

زیاد بن حلال می گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: موسی عرض کرد: پروردگارا! سرچشمه ی بیماری از کجا است؟ خداوند فرمود: از من. موسی عرض کرد: پس شفا از کجا است؟ خداوند فرمود: از من.

موسی عرض کرد: فما یصنع عبادک بالمعالج؛ پس بندگانت با درمانگر (معالج، طبیب ] چه کار دارند؟ خداوند فرمود: یطیب بأنفسهم؛ درمانگر، دل شان را خوش میکند.

و از همان روز بود که درمانگر، طبیب نام گرفت.(4)

گرچه تیر از کمان همی گذرد

از کماندار بیند اهل خرد

حکایت 159: شرمسار!

انس از رسول خدا صلی الله علیه واله روایت کرده که آن حضرت فرمود: « أَکْرِمُوا اَلْبَقَرَ فَإِنَّهَا سَیِّدُ اَلْبَهَائِمِ مَا رَفَعَتْ طَرْفَهَا إِلَی اَلسَّمَاءِ حَیَاءً مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُنْذُ عُبِدَ اَلْعِجْلُ .

یعنی: گاو را گرامی بدارید؛ زیرا سید و سرور بهایم و حیوانات [زبان بسته است. این حیوان از زمانی که گوساله [توسط بنی اسرائیل ] عبادت شد(2)، از شدت ] شرم و حیا نسبت به خدا، سر به سوی آسمان بلند نکرده است!(3)

حکایت 161: غریب

از «ابوجعفر شاشی»(3) پرسیدند: غریب کیست؟ گفت: غریب، کسی است که «رضوان بهشت» (نگهبان بهشت او را می جوید و نمی یابد، «مالک جهنم» او را می طلبد و پیدا نمی کند، «جبرئیل» در آسمان در پی اش می گردد و دستش به او نمی رسد. شیطان در زمین در جست و جوی او بر می آید، ولی به دستش نمی آورد.

یکی از حاضران در مجلس گفت: دل ما آب شد، پس او کجاست؟ «ابوجعفر» پاسخ داد: «فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ » (4)؛ یعنی: در جایگاه صدق نزد خداوند حاکم مقتدر.55

ص: 170

حکایت 162: اقیانوس رحمت

روزی ماهی ها نزد شاه ماهی آمدند و گفتند: شنیده ایم خداوند چیزی به نام «آب» خلق کرده، تو میدانی آب چیست؟ شاه ماهی گفت: وقتی در تور ماهی گیر گرفتار شدید، خواهید دانست که آب چیست؟

حکایت 165: دل عربی

نقل است که: هر گاه در پیش «حبیب عجمی» قرآن خواندندی، سخت بگریستی به زاری. بدو گفتند: تو عجمی(3) و قرآن عربی نمی دانی که چه می گوید، این گریه از چیست؟ گفت: زبانم عجمی است، اما دلم عربی است!(4)

حکایت 167: باقیمانده

در خبر است که: حضرت رسول(صلی الله علیه و آله) گوسفندی را در حجرهی عایشه گشت (قربانی کرد. درویشان مدینه خبر یافتند، می آمدند و می خواستند و رسول (صلی الله علیه و آله) از آن گوشت به آنان می داد. چون شب در آمد، از آن گوسفند هیچ نمانده بود، مگر گردنش. رسول(صلی الله علیه و آله) پرسید: از این ذبیحه [قربانی ] چه مانده؟ (عایشه) گفت: هیچ نمانده، مگر گردنش.

رسول (صلی الله علیه و آله) گفت: بگو همه مانده، مگر گردنش.(2) یعنی: آن چه به مستمندان داده شده، پاداشش ثبت شده و برای ما باقی مانده، جز این عضو گوسفند که به مستمندان داده نشده تا پاداشش باقی بماند.

حکایت 170: دریغ!

صاحب مناقب العارفین - شمس الدین احمد افلاکی - می نویسد:

روزی حرم (همسر) خداوندگار [مولانا جلال الدین رومی] از علت قلت [کمی6.

ص: 174

حکایت 171: حضور خدا

آیت الله العظمی سید محمد شیرازی فرمودند: در قضیهی سفر مرحوم حاج شیخ جعفر شوشتری به ایران، وقتی ایشان وارد تهران شدند جمعیت زیاد از جمله سفیر کشور روسیه به ملاقاتش رفتند. مردم از آن مرحوم خواستند آنها را موعظه و نصحیت کند، ایشان نیز بنا به درخواست مردم فرمود: ای مردم! بدانید و آگاه باشید که خدا در همه جا حاضر است و مطلب دیگری نفرمود، لکن این سخن تکان دهنده اثر خودش را بخشید به طوری که اشک ها جاری گردید قلب ها در هم طپید و حالت مردم به شکل عجیبی دگرگون شد جریان گذشت و سفیر روسیه در نامه ای به نیکولا قیصر روس این چنین نوشت: تا مادامی که این قشر روحانیون مذهبی بین مردم هستند و مردم نیز از آنها پیروی می کنند ما نمی توانیم کاری از پیش ببریم؛ زیرا وقتی یک جمله چنین انقلاب عجیب روحی به وجود می آورد، دیگر دستورات و فتاوای صادره چه خواهد کرد؟!(2)

حکایت 174 : حب الحبیب

از علامه محمد حسین طهرانی نقل است که عارف وارسته و چشم از زخارف دنیا بسته و حکیم جان افروخته، مرجع سالکان، حضرت آیت الله سید علی آقا قاضی - تغمده الله برضوانه - به شاگردان خود دستور می دادند که این دعا را در قنوت نمازهای شان بخوانند:

اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی حُبَّک وَ حُبَّ ما تُحِبُّه وَ حُبَّ مَن یُحِبُّکَ وَ العَمَلَ َ الَّذِی ْ یُبَلِّغُنِی اِلی حُبِّکَ وَ اجْعَل حُبَّک اَحَبَّ الاَشیاءِ اِلیَّ(2) یعنی: «خدایا! محبتت را روزی ام فرما و محبت آنچه را که تو دوست می داری و محبت کسانی که تو را دوست دارند و نیز ( روزیام فرما) عملی را که مرا به محبت تو می رساند و محبتت را محبوب ترین چیزها در نظرم قرار ده.»(3)

حکایت 176 : اقبال دنیا!

محدث کبیر، شیخ حر عاملی در کتاب «الجواهر النیة فی الأحادیث القدسیة» می نویسد: احمد بن فهد در «ممدة الداعی» از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل کرده است که فرمود:فظ

ص: 177

حکایت 177: زن عارفه

زن عارفه، واپسین لحظات زندگی را می گذراند. عارفان، پیرامون وی حلقه زده بودند تا برای آخرین بار وی را ببینند و از نظراتش استفاده کنند. یکی از آنان گفت: «ما کسی را عارف نمی دانیم، مگر این که بر نعمت شکر کند.» دیگری گفت: «ما عارف را عارف نمی شماریم، مگر این که در هنگام بلا شکرگزار باشد.» آن زن عارفه نیز پیش از مرگ، جمله ای زیبا و متین بر زبان راند: «عارف را عارف نمی دانم، مگر این که در جهان هستی، به غیر از خوبی نبیند.»(2)

حکایت 179: نان مرغوب

« اسود» و «علقمه» می گویند: روزی بر علی(علیه السلام) وارد شدیم. در پیش آن حضرت طبقی بافته شده از لیف خرما بود، میان طبق دو گرده نان جوین مشاهده کردیم، نخالهی آرد جو بر روی نان ها آشکارا دیده می شد. علی (علیه السلام) نان را برداشت و بر روی زانوی خود گذاشت تا آن را بشکند. آن گاه با نمک میل فرمود. به کنیزی - که نامش فضه - بود گفتم: چه می شد اگر نخالهی این آرد را می گرفتی؟ فضه گفت: نان گوارا را علی(علیه السلام) بخورد، گناهش بر گردن من باشد.

در این هنگام علی (علیه السلام) تبسم نمود و فرمود: من خودم دستور داده ام نخاله اش را نگیرد.

گفتم: برای چه یا علی؟ فرمود: زیرا این طور نفس بهتر ذلیل می شود و مؤمنان از من پیروی خواهند کرد تا وقتی که به اصحاب ملحق شوم!(2)

کسی که پیرهن مهر تو ز تن بگند

به صد کفن اگر آید به حشر، عریان است

حکایت 181: خوراک و پوشاک

لباس امام علی(علیه السلام) گاهی با لیف وصله می شد. هر گاه نان خود را با خورش می خورد، خورش آن سرکه یا نمک بود بالاتر از این دو خورش، سبزیجات و اگر بهتر از اینها را می خواست مختصری شیر شتر. آن حضرت، گوشت بسیار بسیار کم می خورد و می فرمود: شکم های خود را مدفن حیوانات قرار ندهید. با این خوراک از همه ی مردم نیرومندتر و قدرت بازویش از همه بیش تر بود. گرسنگی و کم خوراکی از نیرو و قدرتش نمی کاست!(2)

باعلی گفت آن یکی در رهگذار

از چه باشد جامه ی تو وصله دار

تو امیری و شهی و سروری

از همه در رادمردی بهتری

هستی ما جملگی از هست توست

اختیار عالمی در دست توست

ای امیر ت یز رای و تیزهوش

جامه ای چون جامه ی شاهان بپوش

کس ندیده، ای جهانی را پناه

جامه ی صد وصله بر اندام شاه

گفت: صاحب جامه را بین، جامه چیست؟

دید باید در درون خانه کیست

ظاهر زیبا نمی آید به کار

حرفی از معنی اگر داری بسیار

اهل سیرت را به صورت کار نیست

جامه گر صد وصله دارد، عار نیست

کار ما، در راه حق کوشیدن است

جامه ی زهد و ورع پوشیدن است

زهد باشد جامهی پرهیزگار

زینت دنیا به دنیا واگذار (3)

حکایت 183: ثم المقابر

امام علی (علیه السلام) پس از تلاوت «أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ » فرمود:

شگفتا! چه مقصدی دور و چه دیدارکنندگانی غافل و چه کاری بزرگ و رسواکننده .

جایگاه مردگان را از آنان تھی پنداشتند و آنان عجب اندرز دهندگانی هستند. از جایی دور آنها را طلب کردند، آیا بر گورهای پدران شان می بالند یا به فزونی مردگان شان بر یکدیگر می نازند.

می خواهند که آن پیکرهای بی جان و بی جنبش بازگردند، حال آن که، آنها اگر مایهی عبرت باشند، بهتر از آن است که موجب مباهات و فخرفروشی. و اگر بر آستان ذلت شان نشانند خردمندانه تر از آن است که بر سریر عزت فرا برند. هر آینه آنها را با چشمان کم سوی خود نگریستند و در باره ی آنها به ورطهی جهالت فرو افتادند. اگر از رواقهای آن سراهای ویران شده و آن زمین های خالی افتاده، بپرسند، خواهند گفت: خداوندان شان گم گشته و بی نشان به زیر زمین خفتند و شما نادانان نیز از پی آنها خواهید رفت.

اکنون بر کله های آنان پای می نهید و بر روی پیکرهاشان بذر می افشانید و آن چه را از متاع دنیوی بر جای نهاده اند، می چربد و در خانه های ویرانشان جای می کنید. روزهایی که میان شما و ایشان است، بر حال شما میگریند و مویه می کنند. آنها پیش از شما به جایی که رخت خواهید کشید، رخت کشیده اند و زودتر از شما به آبشخورتان رسیده اند. آنان را مقام های عزت و افتخار بود. هم پادشاه بودند و هم رعیت. در درون عالم برزخ راه پیمودند. مقهور زمین شدند. زمین گوشت هاشان را خورد و خونهاشان را آشامید. آنان در شکاف گورهایشان چون جمادی مانده اند، بی هیچ بالندگی و نموی. آن چنان گم گشته که8.

ص: 181

حکایت 184: هشدار علوی

امام علی - علیه السلام - پدر دلسوز امت، می فرماید: وَ لَوْ تَعْلَمُونَ مَا أَعْلَمُ مِمَّا طُوِیَ عَنْکُمْ غَیْبُهُ إِذاً لَخَرَجْتُمْ إِلَی اَلصُّعُدَاتِ تَبْکُونَ عَلَی أَعْمَالِکُمْ وَ تَلْتَدِمُونَ عَلَی أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَرَکْتُمْ أَمْوَالَکُمْ لاَ حَارِسَ لَهَا وَ لاَ خَالِفَ عَلَیْهَا وَ لَهَمَّتْ کُلَّ اِمْرِئٍ مِنْکُمْ نَفْسُهُ لاَ یَلْتَفِتُ إِلَی غَیْرِهَا « ای مردم! اگر می دانستید چیزی را که من میدانم و غیب آن بر شما پوشیده است، سر به صحرا میگذاشتید و بر اعمال خود می گریستید و بر سر و سینه ی خود می زدید و اموال تان را رها می کردید و میرفتید، بی آن که نگهبانی یا کسی از سوی خود بر آن بگمارید و هر کس در اندیشه ی خویش می بود و به دیگری نمی پرداخت.»(5)

حکایت 186: امید ابلیس!

محدث کبیر، شیخ حر عاملی در کتاب «الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة » می نویسد: شیخ صدوق یا چند واسطه ] از حفص بن غیاث نخعی قاضی نقل می کند که حفص می گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود: حضرت موسی در حال مناجات با پروردگار بود که ابلیس به سراغش آمد، در این هنگام یکی از فرشتگان به ابلیس گفت: به او که در این حال است و مشغول مناجات با پروردگارش، چه امیدی داری؟ ابلیس پاسخ داد: همان امیدی را دارم که به پدرش آدم در بهشت داشتم.(2)

حکایت 188: وجه خدایی

شمس الدین احمد افلاکی در «مناقب العارفین» می نویسد:

روزی حضرت مولانا جلال الدین رومی] در تفسیر این آیت معنی غریب بیان می کرد که این که حق تعالی «کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ »(3) فرموده است، نه آن است که مدح خود می کند و بر بندگانش از قدم و بقا تفاخر می آرد که من باقی ام و شما فانی، بلک دعوت رحمت می کند که به کلی در من مستهلک شوید، چنانک وجود قطره در دریا تا در وجو کریم ما که إلأ وجهه باقی و ابدی شوید، چنانک گفت:

کُلُّ شَیْءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ

چون نئی در وجه او، هستی مجو

هر که اندر وجه ما باشد فنا

کل شیء هالک نبود جزا

زآنک در الأست او از گذشت

هر که در الأست او فانی نگشت(4)

حکایت 190: وظیفه ی خدایی!

آورده اند: مردی بود که بسیار مشروب می خورد، روزی هم پیاله ها و دوستان شرابخوارش را دعوت کرد و برای عیش و نوش بیش تر، چهار درهم به غلام خود داد و گفت: با این پول، برای مجلس ما میوه بخر. غلام سوی بازار روانه شد، در حال عبور به درب خانهی منصور بن عمار رسید، منصور برای نیازمندی مستحق طلب پول می کرد و می گفت: هرکس به این فقیر چهار درهم بدهد، برایش از خدا چهار حاجت می طلبم.

غلام هر چهار درهم را به آن مستحق داد. منصور به غلام گفت: چه می خواهی؟ غلام گفت: اربابی دارم که علاقمندم از دست او آزاد شوم، دیگر این که خداوند مالی روزی من کند تا با آن زندگی ام را اداره کنم. سوم این که خداوند ارباب گناه کار مرا ببخشد و چهارم این که پروردگار بزرگ، من، اربابم، تو و این قوم را مورد رحمت و غفران خود قرار دهد.

منصور هر چهار حاجت غلام را از خدای مهربان درخواست کرد و غلام به خانه برگشت. اربابش پرسید: چرا دیر کردی؟ غلام ماجرا را تعریف کرد. ارباب گفت: چه حاجت هایی را مطرح کردی؟ غلام گفت: اول آزادی خودم را خواستم. ارباب گفت: تو را در راه خدا آزاد کردم. غلام گفت: دوم برای خودم مالی خواستم تا با آن زندگی ام را اداره کنم. ارباب گفت: چهار هزار درهم از مال من برای تو باشد. غلام گفت: سوم این که خواستم خداوند از سر تقصیرات تو بگذرد و توفیق توبه به تو عنایت کند. ارباب گفت: من توبه کردم. غلام گفت چهارم این که خواستم پروردگار مهربان، من، تو، منصور بن عمار وه،

ص: 188

حکایت 191: او با شماست

شمس الدین احمد افلاکی در «مناقب العارفین» می نویسد:

روزی جماعتی از علمای دین از حضرت مولانا جلال الدین رومی] سؤال کردند که تفسیر «وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنْتُمْ » (2) چگونه باشد؟ مثال فرمود که چنانک معیت بهار به همه ی اجزای عالم آمیخته است و همه شان از او زنده اند و خندان اند، چنانک هر گلی و گلی و سنگی و رنگی از او منور و مزین گشته اند؛ اما خصوصیت بهار با جزو خار و نفی خارا چنان نیست که با گل احمر (سرخ و لعل انور و همچنان خصوصیت معیت الله با روان انبیا و اولیا آن چنان نیست که با عوام و معیت پادشاه با مقربان خود آن چنان نیست که با سایسان و خربندگان و غلامان ناشی.

چون معیت با همه است الله را

آن معیت جو که داد آگاه را

و همچنان معیت مدرس با مبتدی نوآموز آن چنان نبود که با طالب علم مستدل.

همه شان سر نهادند و مرید شدند.(3) مد

حکایت 193: نعره ی شتر

از مرحوم شیخ عباس قمی» - صاحب کتاب معروف مفاتیح الجنان - نقل شده که فرمودند: روزی در قبرستان وادی السلام نجف اشرف برای زیارت اهل قبور رفته بودم.

در این میان ناگهان صدای شتری را شنیدم مثل صدایی که شتر هنگام داغ کردن می کند،دی

ص: 190

حکایت 194: معلم جبرئیل

روزی امین وحی، حضرت جبرئیل در خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه واله مشغول صحبت بود که حضرت علی علیه السلام وارد شد. جبرئیل چون آن حضرت را دید، برخاست و تعظیم کرد.

پیامبر صلی الله علیه واله فرمود: ای جبرئیل! چرا به این جوان تعظیم می کنی؟ جبرئیل عرض کرد: چرا تعظیم نکنم و حال آن که او بر من، حق تعلیم دارد! پیامبر فرمود: چه تعلیمی؟ جبرئیل گفت: هنگامی که حق تعالی مرا آفرید، از من پرسید: تو کیستی و من کیستم؟ من در جواب متحیر ماندم و مدتی ساکت بودم که این جوان حضرت علی در عالم نور بر من ظاهر شد و این طور به من تعلیم داد که بگو: «تو پروردگار جلیل و جمیلی و من بندهی ذلیل و جبرئیلم»؛ به خاطر همین به او تعظیم کردم.

پیامبر صلی الله علیه واله پرسید: ای جبرئیل! چند سال عمر کرده ای؟ جبرئیل گفت: یا رسول الله! در آسمان ستاره ای است که هر سی هزار سال یک بار طلوع می کند، من آن ستاره را سی هزار بار دیده ام (1)

حکایت 196: آتش قرب

عارفی وارسته می گوید: جوان عربی را در طواف کعبه با تنی نزار و زرد و ضعیف دیدم که گویی استخوان هایش را گداخته بود، نزدیک رفتم و به او گفتم: گمانم این است که تو محبی و از محبت بدین سان سوخته ای. گفت: آری. گفتم: محبوب به تو نزدیک است یا دور؟ گفت: نزدیک. گفتم: مخالف است یا موافق؟ گفت: موافق و مهربان.

گفتم: سبحان الله! محبوب به تو نزدیک و موافق و مهربان و تو بدین سان زار و نحیف؟! گفت: ای بطال! مگر ندانسته ای که آتش قربت و موافقت، بسی سوزنده تر از آتش دوری و مخالفت است؟ چه، در قرب او بیم فراق است و زوال و در بعد او امید وصال.

مرا از گفته ی آن جوان تغییر حالت پدید گشت.(1) عرض میکنم: ای عزیز! این حکایت می گوید که انسان ممکن است پس از رسیدن به مقامات الهیه، خدای ناخواسته دچار رذایلی همچون غرور و عجب شود و به سراشیبی سقوط بیفتد و آنچه را که به زحمت به دست آورده، به آسانی از دست بدهد.

حکایت 198: ساجد، نه تاجر!

اولین ستارهی پرفروغ آسمان عصمت و نجابت، پیامبر رحمت(صلی الله علیه و آله) می فرماید:

مَا أُوحِیَ إِلَیَّ أَنِ اِجْمَعِ اَلْمَالَ وَ کُنْ مِنَ اَلتَّاجِرِینَ وَ لَکِنْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنْ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ اَلسّاجِدِینَ `وَ اُعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأْتِیَکَ اَلْیَقِینُ .(2) یعنی: به من وحی نشده که: «أجمع المال وکن من التاجرین،»، آمال و ثروت جمع کن و از تاجران باش . بلکه وحی شده که: «سَبِّحْ (3)بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ کُنْ مِنَ اَلسّاجِدِینَ `وَ اُعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأْتِیَکَ اَلْیَقِینُ». [پروردگارت را تسبیح گو و ستایش نما و از سجده کنندگان باش.

پروردگارت را عبادت کن تا یقین تو را فرا رسد و از جهان چشم فرو بندی) (4)

حکایت 200: کار آخرت

گویند: حکیمی طعام می خورد، پرسیدند: چه میکنی؟ گفت: دنیا را فریب می دهم.

پرسیدند: چه گونه؟ گفت: نان دنیا می خورم و کار آخرت میکنم (2)

حکایت 202: عذاب پدر

آورده اند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روزی به گورستان بقیع گذر کرد. نزدیک قبری رسید، اصحاب را فرمود که به تعجیل بگذرید. ایشان به تعجیل از آن جا بگذشتند و در وقت مراجعت چون بدانجا رسیدند خواستند که به تعجیل بگذرند، حضرت فرمود که تعجیل مکنید. گفتند: یا رسول الله! نه در وقت رفتن به تعجیل امر فرمودی!؟ گفت: بلی، شخصی را عذاب می کردند، من طاقت ناله و فریاد او نداشتم، اکنون خدای تعالی بر وی رحمت فرموده است.

گفتند: یا رسول! سبب عقوبت و رحمت او چه بود؟ فرمود که مردی فاسق به سبب فسق تا این ساعت این جا معب بود. کودکی از وی مانده بود در این زمان وی را به مکتب دادند معلم وی را تعلیم (بسم الله الرحمن الرحیم) نمود و کودک آن را بر زبان راند. خطاب عزت در رسید به آن فرشتگان که مأمور بودند به تعذیب او که دست از این کس بردارید و او را عذاب نکنید. روا نباشد که پدر را عذاب کنیم و پسرش در یاد ما باشد.(2) ای یاد تو مونس روانم جز نام تو نیست بر زبانم

حکایت 204: آروغ!

علی (علیه السلام) از ابی جحیفه نقل می کند که گفت: بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وارد شدم، در حالی که باد گلو کردم (آروغ زدم). پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به من فرمود: باد گلویت را فرو بیاور، به یقین بیش تر مردمی که در دنیا سیر باشند، در قیامت طولانی ترین گرسنگی را دارند.

سپس فرمود: نور حکمت، گرسنگی است و دوری از خدا، سیری است و نزدیکی با مقام حق، دوستی مساکین و نزدیکی با آنان است. خود را سیر نکنید که نور معرفت، در قلوب تان خاموش می گردد. کسی که شب را با سبکی شکم در نماز بگذراند، شبی را گذرانده در حالی که حور العین اطرافش بوده اند.

و نیز آن حضرت می فرماید: دل ها را با زیادی طعام و آشامیدنی نمیرانید. دل ها مانند زراعتی که آب اضافه بخورد، از بین می رود و می میرد.(2)

حکایت 206: گریه و خنده

عالمی از عابدی پرسید: عبادت تو چه گونه است؟ عابد گفت: از مثل منی از عبادتش میپرسی که سال ها است عبادت می کنم! پرسید: گریهی تو چه گونه است؟ پاسخ داد: آن قدر میگریم که اشکم جاری می شود. عالم گفت: اگر می خندیدی و ترس از خدا داشتی، از گریه ای که به آن مغرور هستی، برایت بهتر بود.(1)

حکایت 209: ملک سلیمان

روزی حضرت سلیمان (علیه السلام) با کوکبهی مخصوص خود در هوا می رفت، بر دهقانی بگذشت آن دهقان چون وی را با آن کوکبه دید، گفت: سبحان الله! حق تعالی چه پادشاهی عظیم به پسر داوود داده. باد این سخن را به گوش سلیمان رسانید. سلیمان پایین آمد و نزد دهقان رفت و گفت: «تَسْبِیحَةٌ وَاحِدَةٌ یَقْبَلُهَا اَللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا أُوتِیَ آلُ دَاوُدَ . » یعنی: «ثواب یک سبحان الله که حق تعالی آن را قبول کند، بهتر است از هر چه به خاندان داوود داده اند.»(4)

حکایت 211 : پرهای فرشتگان بر فرش حضرت سجاد(ع)

ابوحمزه ثمالی می گوید: به حضور امام سجاد علیه السلام رفتم، ساعتی در حیاط ایستادم، سپس به اتاقی که آن حضرت در آن جا بود وارد شدم، دیدم آن حضرت چیزی را از زمین برمی داشت و دستش را پشت پرده می برد و آن را به کسی که در پشت پرده بود، می داد.

عرض کردم: قربانت گردم، اینها چیست که آن را از زمین بر می داری؟ امام علیه السلام فرمود:

اینها زیادی پرهای فرشتگان است که چون این جا می آیند و می روند، از آنها به جا می ماند، آن پرها را جمع می کنیم و تسبیح بازو بند فرزندان خود می نماییم.

عرض کردم: آیا فرشتگان نزد شما می آیند و با شما تماس می گیرند؟ امام علیه السلام فرمود:

آری، تا به حدی که روی فرش ها، جای را بر ما تنگ می کنند.(2)

حکایت 213: آگاهی دو فرشته به نیات انسان

شخصی از امام موسی بن جعفر علیه السلام پرسید: «دو فرشته ای که مأمور مراقبت و ثبت اعمال نیک و بد انسان هستند، آیا از نیت و ارادهی باطنی انسان، هنگام گناه یا کار نیک، اطلاع دارند؟!» امام کاظم علیه السلام در پاسخ فرمود: «آیا بوی چاه فاضلاب و بوی خوش (باغ) یکسان است ؟!» راوی می گوید: نه. امام فرمود: هنگامی که انسان، نسیت کار نیک کند، نفسش (یا روحش) خوش بو می شود، فرشته ای که در سمت راست است و مأمور ثبت پاداش ها می باشد، به فرشته سمت چپ می گوید: برخیز که او اراده ی کار نیک کرد.

و هنگامی که کار نیک را انجام داد، زبانش، قلم فرشته، و آب دهانش مرکب او می شود و آن را ثبت می کند.

و هنگامی که اراده گناه کند، نفسش، بدبو می گردد، فرشته سمت چپ، به فرشته سمتان

ص: 200

حکایت 214: شاید گریهی ملائکه بوده؟

صدیق محترم حجت الاسلام حاج سید محمد کاظم بهشتی روزی در مسیر بازگشت از سفر اصفهان برایم نقل کرد: در یکی از دهه های دوم ماه محرم پدرم مرحوم حجت الاسلام حاج سید احمد بهشتی تویسرکانی در مسجد دروازهی شهر تویسرکان برای منبر دعوت می شود.

در یکی از شب ها وقتی وارد مسجد می شود مشاهده می کند هیچ کس در مسجد حضور ندارد، حتی آن شخصی که مسئول روشن کردن سماور و چای دادن به مردم است نیز نیامده است.

با خود می گوید: چه کنم؟ اگر بخواهم سخنرانی کنم و روضه بخوانم کسی در مسجد نیست که شنونده باشد و اگر بخواهم سخنرانی نکنم که خلاف وعده عمل کرده ام.

خلاصه بعد از زمانی صبر و تأمل تصمیم می گیرد به منبر برود. شروع به صحبت می کند و مانند روال همیشگی ابتدا چند حدیث و روایت اخلاقی و شرح و تفسیر آنها و در انتهای منبر روضه و توسل به اهل بیت علیهم السلام. عادت آن مرحوم این بود که همیشه موقع روضه خواندن همراه با گریه های مردم خود نیز با صدای بلند میگریست. آن بار نیز طبق عادت، روضه را با گریه و زاری شروع نمود. در اثنای روضه متوجه صداهای گریه و ناله شد با این که احدی در پای منبر حاضر نبود.

اواخر ذکر مصیبت، دو نفر که در حال عبور از کنار مسجد بودند با شنیدن صدای حزین سید احمد آقا و نیز صدای گریه ها وارد مسجد می شوند؛ اما با چشم خود می بینند که غیر از شخص روضه خوان کس دیگری در مسجد نیست.

منبر آقای بهشتی به پایان می رسد، همین که آقا به قصد خروج نزدیک آن دو نفر می شود، ضمن سلام می پرسند: آقا! ما هنگام روضه خواندن شما صدای گریه و زاری2.

ص: 201

حکایت 215: اقتدای فرشتگان به نماز پیرمرد

مرحوم آیت الله حاج شیخ جواد انصاری همدانی - قدس سره الشریف - می فرمودند:

روزی وارد مسجدی شدم، دیدم پیرمردی عامی مشغول خواندن نماز است و دو صف از ملائکه در پشت سر او صف بسته و به او اقتدا نموده اند و این پیرمرد ابدا از این صفوف فرشتگان اطلاعی نداشت.

من دانستم که این پیر مرد برای نماز خود اذان و اقامه گفته است، چون در روایت داریم که اگر کسی در نمازهای واجب یومیهی خود، اذان و اقامه هر دو را بگوید، دو صف از ملائکه و اگر یکی از آنها را بگوید، یک صف از ملائکه به او اقتدا می کنند که طول آن ما بین مشرق و مغرب است.

این از آثار قهریه ی ملکوتیهی اذان و اقامه است؛ گرچه اذان گویان و اقامه گویان، خود مطلع نباشند.(2)8.

ص: 202

بخش پانزدهم: بیم و امید (خوف و رجا)

حکایت 216: حق خوف

یکی از یاران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می گوید: در یکی از روزها که هوا به شدت گرم و سوزان بود، من و تعدادی از دوستان پیامبر (صلی الله علیه و آله) در سایه ی درختی نشسته بودیم، ناگهان جوانی رسید و لباس هایش را از تن بیرون آورد و با پشت و روی بدن و صورت خود بر ریگ های داغ بیابان می غلتید و خطاب به خود می گفت: ای نفس! بچش؛ چون عذابی که نزد . خداست، بسیار بزرگ تر از اعمال توست.

پیامبر عزیز(صلی الله علیه و آله) این منظره را تماشا می کرد، وقتی کار جوان تمام شد و لباس هایش پوشید و قصد رفتن کرد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را به حضور طلبید و فرمود: ای بندهی خدا! کاری از تو دیدم که از کسی سراغ نداشتم، چرا چنین کردی؟ جوان عرض کرد: به خاطر خوف از خدا. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: تو حق خوف را بجا آوردی، خداوند به سبب تو به اهل آسمان ها مباهات افتخار می کند.

آن گاه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) رو به یاران کرد و فرمود: هر کس در این محل حاضر است، نزد این جوان برود تا او برایش دعا کند. همه نزدیک جوان آمدند و او هم بدین گونه دعا کرد:

خداوند اتمام برنامه های ما را در گردونه ی هدایت قرار ده و پرهیز از گناه را توشه ی ما کن و بهشت را نصیب ما فرما و آن را جایگاه ما قرار ده.»(1)

حکایت 218: سایبان رحمت؟

از امام سجاد علیه السلام روایت شده است: مردی همراه با خانواده اش سوار کشتی شد، وسط دریا کشتی شکست و از آنها تنها همسر وی توانست خود را به وسیله ی تخته چوبی به جزیره ای برساند. در آن جزیره که راهزن جوانی زندگی می کرد، وقتی چشمش به آن زن افتاد، قصد آمیزش با او را نمود اما متوجه شد که زن به خود می لرزد.

راهزن علت را جویا شد، زن با دست به سوی آسمان اشاره کرد و گفت: از خدایی که بالای سرم است می ترسم. راهزن پرسید: آیا تا به حال مرتکب چنین عملی شده ای؟ زن8.

ص: 205

حکایت 219: دزد بنی اسرائیلی

نوشته اند: دزدی در بنی اسرائیل چهل سال کارش دزدی بود، روزی حضرت عیسی - علی نبینا و آله و علیه السلام - با عابدی از عابدان بنی اسرائیل که از یاران و حواریون بود، از کنار آن دزد گذشتند، در حالی که عابد پشت سر آن حضرت در حرکت بود. دزد با خودش گفت:

این پیامبر خداست که در حال گذشتن است و پشت سر او نیز یکی از حواریون است، اگر من هم با آنان حرکت کنم، نفر سوم آنها خواهم شد.

دزد راه افتاد، می خواست نزدیک به آن یار و حواری حضرت عیسی شود؛ اما به خاطر آن حواری سخت خود را خوار شمرد و گفت: من کجا و او کجا؟69

ص: 206

حکایت 220: خوف ورجای «سلمان»

ورام ابن ابی فراس» می نویسد: «سلمان فارسی» مریض و بستری شد، همان مرضی که به مرگ او منتهی شد. «سعد»، به عیادت او رفت و از حالش جویا شد. سلمان به گریه افتاد. پرسید: چرا گریه می کنی؟ گفت: از حرص بر دنیا و علاقه ی به آن نمیگریم، گریهی من برای این است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) با ما عهد کرد که باید بهره و توشه ی شما از دنیا در این زندگی به اندازهی سواری باشد که بخواهد از محلی به محل دیگر برود. اینک گریه میکنم و بیمناکم از این که از آن اندازه تجاوز کرده باشم.

سعد گفت: اطراف اتاق سلمان را نگاه کردم، جز آفتابه و کاسه ای با یک تشت، چیز دیگری به چشمم نخورد.

هنگامی که سلمان را برای حکومت مداین فرستادند، سوار بر الاغش شده و تنها به راه افتاد. مردم مداین قبلا اطلاع پیدا کرده بودند که حاکم جدید به نام سلمان فارسی به طرف مداین حرکت کرده، از تمام طبقات به عنوان استقبال آمدند. مدتی گذشت و خبری نشد تا این که مردی را دیدند که سوار بر الاغی است و به طرف شهر می آید. از او سؤال کردند:

امیر مداین را در کجا ملاقات کردی؟ پرسید: امیر مداین کیست؟ گفتند: سلمان فارسی که از صحابهی پیغمبر (صلی الله علیه و آله) است. گفت: امیر را نمی شناسم، ولی سلمان من هستم. همه به

ص: 207

بخش شانزدهم: امانتداری و خیانت

حکایت 221: طرار آمین

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: آورده اند خواجهای بامداد پگاه(1) برخاست و عزم گرمابه کرد. دوستی در راه او پیش آمد. آن دوست او را گفت: به حمامی آیی؟ گفت: تا به در حمام با تو مرافقت ( همراهی) کنم. چون پاره ای راه برفتند، آن دوست او راه بگردانید و به مصلحت خود برفت. طراری (2) پگاه تر آمده بود تا صیدی کند و جیبی بشکافد و کیسه ای برد. چون به در گرمابه رسید، خواجه روی بازپس کرد و هوا هنوز تاریک بود. طرار را دیده، پنداشت که مگر (3) آن دوست وی است، پس هزار دینار که با خود داشت، به وی داد و گفت: آن را به امانت نگاه دار تا برون آیم و به من باز ده و زر به طرار سپرد.

چون از گرمابه برون آمد روز شده بود و خواست که برود، طرار گفت: ای خواجه! زر خود بستان. مرد در نگرید و کیسه ی زر خود به دست طرار دید، گفت: تو کیستی؟ گفت:

من مردی طارم و کیسه بر. خواجه گفت: من زر به تو داده ام، چرا نبردی؟ گفت: اگر به صنعت خود(4) بردمی، یک درم به تو ندادمی؛ اما به امانت به من سپرده بودی و در امانت خیانت کردن روا نبود!(5)

حکایت 223: وزیر خیانتکار

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: در عهد پادشاهی گشتاسب، او را وزیری بود به نام «راست روشن»، که به سبب این نام مورد نظر گشتاسب بود و بیشتر از وزرای دیگر مورد مرحمت قرار می گرفت.

این وزیر، گشتاسب را بر مصادره رعیت تحریض می کرد و ظلم را در نظر او جلوه میداد و می گفت: انتظام امور مملکت به خزانه است و باید ملت فقیر باشند تا تابع گردند.

خود هم مال زیاد جمع کرد و با گشتاسب از در دشمنی برآمد. گشتاسب به خزانه رفت و مالی ندید تا حقوق کارمندان را بدهد و شهرها را خراب و مردم را پریشان دید و متحیر شد.

دلتنگ و تنها به صحرا رفت. ناگاه نظرش به گوسفندانی افتاد، به آن جا رفت و دید).

ص: 211

حکایت 224: برکت امانت داری

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: آورده اند فضیل عیاض کاروانی زده بود و از مردمان مالی و نعمتی بنده بود. مردی از آن جماعت همیانی زر داشت. در آن ساعت که دزدان در رسیدند، آن مرد نزد فضیل آمد و همیان خود به وی داد و گفت: این را به امانت به تو دادم. فضیل آن بستد. وقتی دزدان کاروان را بردند، وقت نماز عصر بود. فضیل به نماز ایستاد و قرآن خواندن گرفت. آن مرد از یکی از دزدان پرسید: آن مرد کیست؟ گفت: او امیر ما است و روزه دار است. آن مرد گفت: من زر خود به امانت به امیر دزدان داده ام! پس دل از آن زر برداشتم و با این همه خود را در نظر او آوردم.

فضیل چون او را بدید، بخواند و گفت: تو آن مرد هستی که زر به امانت مرا دادی؟ گفت: بلی! پس گوشه ی سجاده برداشت و گفت: بیا و زر خود بردار. مرد گفت: من حالی عجب می بینم، دزدی و قطع راه با نماز و روزه مناسبتی ندارد! فضیل گفت: در هر کار که3.

ص: 212

حکایت 225: امین

در مکه ی معظمه، جوان فقیری بود که همسری شایسته داشت. آن جوان، روزی به حرم مشرف شد، در حالی که غذای آن روز را نداشت. هنگام بازگشت از خانهی خدا، کیسه ای پیدا کرد که هزار سکه دینار طلا در آن بود. خیلی خوشحال شد. پیش همسرش رفت و داستان را تعریف کرد. زنش به او گفت: این لقمه حرام است. باید آن را به همان محلی که پیدا کردی ببری و اعلام کنی، شاید صاحبش پیدا شود.

جوان از خانه بیرون آمد. وقتی به آن محل رسید، دید مردی صدا می زند: چه کسی کیسه ای پول پیدا کرده که هزار سکه دینار طلا در آن بوده است؟ جوان پیش رفت و گفت:

من آن را پیدا کرده ام. این کیسه ی تو است، طلاهایت را بگیر! آن مرد کیسه را گرفت و شمرد و دید درست است. دوباره کیسه را به او باز گرداند و گفت: مال خودت باشد. اکنون با من به منزل بیا، با تو کار دیگری دارم.

سپس آن جوان را به خانه خود برد و نه کیسه ی دیگر که در هر کدام هزار سکه طلا بود، به او تحویل داد و گفت: همه ی این پول ها از آن تو است! جوان شگفت زده شد و گفت:

مرا مسخره میکنی؟! مرد گفت: من اهل استهزا نیستم و به خدا سوگند که تو را مسخره نمی کنم. قضیه این است که در موقع تشرف به مکه، مردی از اهل عراق این زرها را به من داد و گفت: اینها را با خود به مکه ببر و یک کیسه ی آن را سر راه بینداز. پس از آن صدا بزن چه کسی آن را یافته است؟ اگر کسی آمد و اظهار داشت که او آن را برداشته، په کیسه ی دیگر را نیز به او بده؛ زیرا چنین کسی امین و درستکار است.

جوان آن ده هزار سکه طلا را برداشت و به خانه خود رفت و به خاطر صفت امانتداری، یکی از ثروتمندان روزگار شد.(3)9.

ص: 213

حکایت 226: امانتدار تنگدست

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: آورده اند بازرگانی در دمشق بود که از شهرها برای وی امانت می فرستادند و قوت او از آن راه بود. وقتی از او خیانتی در وجود آمد، بازرگانان از او تفور شدند و کار او در تراجع افتاد و مفلس (1) گشت و او را وام بسیار گرد آمد. او را پسری بود به غایت عاقل و دانا، چون پسر حال پدر بدید، زهد پیشه گرفت و بر تنگدستی صبر کرد و در جوار او سرهنگی بود از آن عبدالملک مروان. پس چنان اتفاق افتاد که عبد الملک این سرهنگ را با جمعی به جنگ روم فرستاد. این سرهنگ پسر بازرگان را بخواند و جای خالی کرد و گفت: من دخترکی دارم و به جهت او ذخیره نهاده ام و مرا به حرب (جنگ) می فرستند؛ آن را نزد تو امانت خواهم نهاد. اگر خدای عزوجل، مرا باز رساند حق تو بشناسم و اگر قضای اجل باشد(2) عشر ( یک دهم) آن مال بر تو حلال کردم و باقی به فرزند من برسان.

پسر بازرگان آن را قبول کرد و آن سرهنگ برفت و دو بدره زر بیاورد به مقدار هزار دینار به وی تسلیم کرد، و هیچ حجت(3) نخواست. چون آن سرهنگ به روم رفت، در آن جا شهید شد. بازرگان از این وقوف یافت، گفت: ای پسر! حال من در دست تنگی و حیرت به حد کمال رسید و چندین مال در دست تو است، اگر قدری از این مال در نفقهی خود کنیم و آن را بر خود وام دانیم، چون آن را طالبی معین نیست، چه زیان دارد (4)پسر گفت:

این حال تو از خیانت بد شده است. اگر جان من برآید، من در این خیانت نکنم.

چون مدتی بر آمد و حال فرزندان (5) سرهنگ بد شد، نزدیک پسر بازرگان آمدند و از وی التماس کردند تا به جهت ایشان سوی عبد الملک قصه(6) نویسد و از وی چیزی خواهد. چون آن قصه به عبد الملک دادند، گفت: هر کس که کشته شود، نام او از بیت المال حذف می شود. نومید بازگشتند. پسر بازرگان حال نومیدی ایشان بدید و گفت: بدانید که پدر شما به نزدیک من ودیعتی نهاده است و مراده - یازده(7) وصیت کرده است و گفت: هر گاه حال فرزندان من بد شد، تو این زرها به ایشان رسان و من تا این غایت تصرف نکرده ام

ص: 214

حکایت 227: خیانت در زیارت

جناب حاج آقا حسن فرزند آیت الله حاج آقا حسین طباطبایی قمی نقل کرد: برای معالجه ی چشم از مشهد به تهران رفته بودم، همان زمان یکی از تجار تهران که او را می شناختم به قصد زیارت امام هشتم به خراسان رفت.

شبی از شبها در عالم خواب دیدم که در حرم امام هشتم علیه السلام هستم و امام روی ضریح نشسته اند، ناگاه دیدم آن تاجر تیری از رو به رو به سوی امام پرتاب کرد و امام ناراحت شدند.

بار دوم از طرف دیگر ضریح تیری به طرف امام پرتاب کرد و حضرت ناراحت شدند.

بار سوم تیر را از پشت به سوی امام پرتاب کرد که امام به پشت افتادند.

من از وحشت از خواب بیدار شدم. معالجه ام تمام شد و می خواستم به خراسان برگردم؛ اما توقف بیشتری کردم تا آن تاجر از خراسان برگردد و از حالش جویا شوم. از مسافرت برگشت و از او سؤالاتی کردم؛ اما چیزی نفهمیدم تا این که خوابم را برایش تعریف کردم.24

ص: 215

حکایت 228: عطار خیانتکار

در زمان عضد الدوله دیلمی مرد ناشناسی وارد بغداد شد و گردن بندی را که هزار دینار ارزش داشت در معرض فروش قرار داد؛ ولی مشتری پیدا نشد. چون خیال داشت به مکه سفر کند، دنبال مردی امین می گشت تا گردنبند را به وی بسپارد.

مردم عطاری را معرفی کردند که به پرهیزکاری معروف بود. گردنبند را به رسم امانت نزد او گذاشت و به مکه رفت. در مراجعت مقداری هدیه برای عطار آورد.

چون نزدش رسید و هدیه را تقدیم کرد، عطار خود را به ناشناسی زد و گفت: من تو را نمی شناسم و امانتی نزد من نگذاشتی. سر و صدا بلند شد، مردم جمع شدند و او را از دکان عطار پرهیزکار بیرون کردند.

چند بار دیگر نزد او رفت؛ اما جز ناسزا چیزی از او نشنید. کسی به او گفت: حکایت خود را با این عطار، برای امیر عضد الدوله بنویس حتما برایت کاری می کند.

نامه ای برای امیر نوشت و عضد الدوله جواب او را داد و متذکر شد که سه روز متوالی بر در دکان عطار بنشین، روز چهارم من از آن جا می گذرم و به تو سلام می دهم، تو فقط جواب سلام مرا بده. روز بعد مطالبه گردنبند را از او بنما و نتیجه را به من خبر بده.

روز چهارم امیر با تشریفات مخصوص از در دکان عطار عبور کرد و همین که چشمش به مرد غریب افتاد، سلام کرد و او را بسیار احترام کرد. مرد جواب امیر را داد، امیر از او گلایه کرد که به بغداد می آیی و از ما خبری نمی گیری و خواسته ات را به ما نمی گویی، مرد غریب پوزش خواست که تاکنون موفق نشده ام عرض ارادت نمایم.

عطار و مردم در شگفت بودند که این ناشناس کیست. عطار مرگ را به چشم میدید.

همین که امیر رفت، عطار رو به آن ناشناس کرد و پرسید: برادر! آن گردنبند را چه وقت به من دادی؟ آیا نشانه ای داشت؟ بار دیگر بگو شاید یادم بیاید. مرد نشانی های امانت را7.

ص: 216

حکایت 229: رسوا شدن عمیر

وقتی رسول اکرم صلی الله علیه واله از مکه به مدینه هجرت کردند، امیرالمؤمنین علیه السلام را در مکه گذاشتند و فرمودند: ودیعه ها و امانت ها را به صاحبانشان بده.

حنظله پسر ابوسفیان به عمیر بن وائل گفت: به علی بگو من چندین مثقال طلای سرخ نزد پیامبر به امانت گذاشته ام، اکنون تو کفیل او هستی، امانت مرا بده و اگر از تو شاهدی طلب کرد، ما جماعت قریش بر این امانت گواهی میدهیم.

عمیر نمی خواست این کار را انجام دهد؛ اما حنظله با دادن مقداری طلا و گردن بند به عمیر، او را وادار کرد این کار را انجام دهد؟ عمیر نزد امام آمد و حیله به خودشان بازگشت، فرمود: برو گواهان خود را در کعبه حاضر کن و او آنها را حاضر کرد و امام جداگانه از هر یک نشانه های امانت را پرسید.

امام فرمود: عمیر! چه وقت آن را به محمد صلی الله علیه واله دادی؟ گفت: صبح فرمود: ابوجهل! عمیر چه وقت امانت را به محمد صلی الله علیه واله داد؟ گفت: نمی دانم. از ابوسفیان سؤال کرد، گفت: هنگام غروب بود و امانت را در آستین خود قرار داد. سپس از حنظله سؤال کرد، گفت: هنگام ظهر امانت را گرفت و آن را پیش روی خود گذاشت.

از عقبه پرسید، گفت: هنگام عصر بود که به دست خود گرفت و به خانه برد.

از عکرمه سؤال کرد، گفت: روز روشن شده بود که محمد صلی الله علیه واله امانت را گرفت و به خانه ی فاطمه ای فرستاد.

آن گاه امام از مکر ایشان آگاه شد و بعد به عمیر گفت: چرا هنگام دروغ گفتن حالت دگرگون و رنگت زرد شد؟ عرض کرد: به خدای کعبه که من هیچ امانتی نزد محمد صلی الله علیه واله ندارم و این حیله را حنظله8.

ص: 217

حکایت 230: بانوی باوفا و امانتدار

عبد الله بن سلام (فرماندار عراق با دختر اسحاق به نام آرینب ازدواج کرد. یزید پسر معاویه سخنانی از زیبایی و دلفریبی آن دختر شنید، به طوری که ندیده عاشق او شد و در عشق او به مرتبه ای رسید که بردباری و شکیبایی اش را از دست داد و جریان دلباختگی خود را به ندیمش رفیف گفت و از او خواست چاره ای بیندیشد.

رفیف عشق سوزان یزید را نسبت به ارینب به اطلاع معاویه رساند. وقتی معاویه التهاب شراره های عشق پسر خود را دید او را به شکیبایی و تحمل امر کرد. یزید گفت:

کارم از این سخن ها گذشته است، مرا دیگر تاب و توانی نیست و بیش از این قدرت شکیبایی ندارم. معاویه گفت: پس برای رسیدن به مقصود خود همین مقدار با من همکاری کن که این راز را افشا نکنی تا من حیله ای بیندیشم. معاویه برای ارضای غریزه ی جنسی فرزند خویش به نیرنگ و تزویر چنگ زد. عبد الله بن سلام را به شام احضار کرد و در آن جا منزلی مجهز با تمام وسایل در اختیار او گذاشت و دستور داد از عبد الله پذیرایی شایانی کنند. در آن زمان ابوهریره و ابودرداء نزد معاویه بودند، روزی معاویه به ابوهریره و ابو درداء گفت: دخترم بالغ شده، می خواهم او را به ازدواج کسی درآورم و عبد الله بن سلام را شایسته ی شوهری او می دانم؛ فقط باید در این باره با دخترم مشورت کنم و اگر او رضایت دهد، من راضی ام. ابودرداء و ابوهریره گفتهی معاویه را به اطلاع عبد الله بن سلام رساندند.

معاویه دختر خود را قبلا آماده کرده بود که اگر کسی از طرف عبد الله بن سلام به خواستگاری تو آمد، بگو: من مایلم؛ ولی چون زنی غیور و خودپسندم می ترسم کدورتی بین من و زن عبد الله ایجاد شود؛ چون عبد الله زنی زیبا دارد.

عبد الله، ابودرداء و ابوهریره را به خواستگاری فرستاد. وقتی آنها سخن دختر معاویه را به عبد الله گفتند، همان جا آن دو را شاهد گرفت و ارینب را طلاق داد و برای بار دوم آنها را به خواستگاری دختر معاویه فرستاد، این بار چنانچه آموخته بود، جواب ایشان را به تأخیر انداخت و نتیجه را به استخاره و مشورت واگذار کرد و در پایان گفت: نه استخاره5.

ص: 218

حکایت 231: سزای خیانت در امانت

اباصلت هروی از علی بن موسی الرضا نقل کرده است که ایشان فرمودند: پدرم موسی بن جعفر علی فرمود: روزی خدمت پدر خود امام صادق علیه السلام بودم، یکی از دوستان ما وارد شد و گفت: شخصی پشت در ایستاده و اجازه ی ورود می خواهد. امام صادق علیه السلام به من فرمود: نگاه کن ببین چه کسی است. وقتی رفتم شتران زیادی را که حامل صندوق هایی بودند مشاهده کردم، شخصی نیز سوار اسب بود، به او گفتم: تو کیستی؟ گفت: مردی از هندم و می خواهم خدمت امام جعفر بن محمد علیه السلام شرفیاب شوم، بازگشتم و به عرض ایشان رساندم. حضرت فرمود: به این خائن ناپاک اجازه ورود ندهید. آنها مدت مدیدی در همان جا اقامت کردند تا این که یزید بن سلیمان و محمد بن سلمان واسطه شدند و برای آنها اجازه ی ورود گرفتند، وقتی مرد هندی وارد شد، دو زانو نشست و گفت: امام به سلامت باد، مردی از هندم و پادشاه هند مرا با هدایایی خدمت شما فرستاده است، اکنون مدتی است که به ما اجازه ی ورود ندادید، آیا فرزندان پیامبر چنین می کنند؟ پدرم سر خود را پایین انداخت و فرمود: علت آن را خواهی فهمید.(2) موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: پدرم دستور داد نامه ی او را بگیرم و باز کنم. پادشاه هند پس از سلام نوشته بود: من به برکت شما هدایت یافته ام، مدتی پیش برایم کنیز بسیار زیبایی88

ص: 220

حکایت 232: خیانت ممنوع!

عبد الله بن سنان می گوید: بر امام صادق (در مسجد) وارد شدم در حالی که ایشان نماز عصر را خوانده بود و رو به قبله نشسته بود.6.

ص: 222

حکایت 233: علم، امانت است

علامه ابوالحسن شعرانی - رضوان الله تعالی علیه - تدریس را عمل به وظیفه و ادای امانت می شمردند. آیت الله سید رضی شیرازی نقل می کند: پس از اتمام تدریس طبیعیات، از ایشان خواستم الهیات را تدریس کنند، با کمال تواضع برای من به تنهایی الهیات و اشارات را مجددا تدریس کردند.

روزی خدمت ایشان عرض کردم: چطور حوصله می کنید برای من به تنهایی درس بدهید؟ با کمال صفا و آرامش فرمودند: چیزهایی که ما بلد هستیم، اماناتی است که از گذشتگان به ما رسیده و ما این امانات را باید به افراد برسانیم، حال که شما پیدا شده اید تا این امانات را دریافت کنید، من هم وظیفه دارم آنها را در اختیار شما قرار دهم و شما هم موظف هستید آن را در اختیار دیگران قرار دهید.(3)

بخش هفدهم: تواضع و تکبر

حکایت 235: عیب بزرگ سخنران

روزی معاویه سخنرانی کرد و از سخنرانی خویش بسیار خوشش آمد، رو کرد به مردم و گفت: آیا سخنرانی من هیچ عیبی داشت؟ مرد عوامی گفت: آری، عیب بزرگی داشت.

معاویه پرسید: آن چیست؟ جواب داد: آن عجب و خود پسندی تو است و این که خودت را مدح می کنی.(1)

مگو، تا بگویند شکرت هزار

چوخود گفتی، از کس توقع مدار

بزرگان نکردند در خود نگاه

خدابینی از خویشتن بین مخواه

پیاز آمد آن بی هنر، جمله پوست

که پنداشت چون پسته مغزی در اوست

حکایت 238: فروتنی بلال

بلال حبشی از مسلمانانی بود که از نظر معنوی ترقی کرده بود تا جایی که اذان گوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شد و آن حضرت می فرمود: ای بلال ( به وسیله ی اذان) به روح ما نشاط ببخش. پیامبر (صلی الله علیه و آله) او را امین بر بیت المال نمود و همچون برادر تنی با او رفتار می کرد و به او می فرمود: وقتی وارد بهشت می شوم، صدای کفش تو را جلوتر از خودم می شنوم، آن وقت که در سرزمین سرسبز بهشت راه می روی.

بر این اساس مسلمانان نزد بلال می آمدند و امتیازات و افتخاراتی را که کسب کرده بود به او تبریک می گفتند.

بلال هرگز از تعریفات آنان دچار غرور نمی شد و ستایش مردم اخلاق او را عوض نمی کرد. او با کمال تواضع در پاسخ آنها می گفت: من از اهالی حبشه هستم، دیروز عبد و غلام بودم.(3)

حکایت 240 : جاهلیت!

دربارهی اخلاق عرب جاهلی نقل است که: اگر در میان زد و خورد و کشمکش، خنجری به پای عربی فرو می رفت، از فرط کبر و نخوت، هیچ ناله نمی کرد و لب فرو می بست و از شدت تکبر حتی خم نمی شد و خنجر از پای خود بیرون نمی کشید. از غلامان خود نیز یاری نمی خواست؛ ولی از سوزش درد و نیش خنجر می سوخت و در بستر مرگ در خون خود می غلتید و می مرد و از نخوت و غروری که داشت، نالهای نمی کرد.

در حال سواری از شتر خود رگی می برید تا از خون شتر آردی خمیر کند و نان آماده سازد. در روزگار فراوانی از خرما بت می ساخت و چون ایام قحطی فرا می رسید، از فرط گرسنگی به خدای خرمایی دست ساز خویش، حمله می کرد و آن را قطعه قطعه نموده و می خورد. به خاطر پافشاری و تعصب قبیلگی بجز بستگان خود با دیگری وصلت نمی کرد. کودکان خردسال خود را از ترسی معاش میگشت و زن را که موجودی ستمکش بود، حتی از بهای شتران کمتر به فروش می رساند و ... (2)

حکایت 242: اطلاعات هدهد

نقل است که: روزی ابن سکیت در مجلس متوکل با مردی به بحث و مناظرهی علمی مشغول بود. در اثنای بحث ابن سکیت خطاب به آن مرد گفت: أتراک أحطت بما لم أحط به؟ یعنی: فکر میکنی به مطلبی رسیده ای که من آن را نفهمیده ام؟ مرد گفت: چه اشکالی دارد، و حال آن که هدهد که بهترین پرندگان است به حضرت سلیمان (علیه السلام) گفت: «أَحَطْتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ » (2)؛ یعنی: من بر چیزی آگاهی یافتم که تو بر آن آگاهی نیافتی(3)

حکایت 244: سلام بر خدا!

روزی بهلول بر خلیفه وارد شد، دید خلیفه بر تخت پادشاهی خود نشسته و دیگران ایستاده اند. بهلول خطاب به خلیفه فریاد زد و گفت: السلام علیک یا الله! خلیفه گفت: من الله نیستم. بهلول گفت: السلام علیک یا جبرئیل! خلیفه گفت: من جبرئیل هم نیستم.

بهلول گفت: الله که نیستی، جبرئیل هم که نیستی، پس برای چه آن بالا نشسته ای، بیا پایین و میان جمع بنشین!

حکایت 247: هرگز «من» نگفت!

استاد مصباح یزدی فروتنی علامه طباطبایی را این گونه بیان می کند: در طول سی سال که افتخار درک محضر ایشان را داشتم، هرگز کلمه ی «من» از ایشان نشنیدم، در عوض عبارت «نمی دانم» را بارها از ایشان شنیدم. همان عبارتی که افراد کم مایه از گفتن آن عار دارند!(2)

یکی قطره باران ز ابری چکید

خجل شد چو پهنای دریا بدید

که جایی که دریا است من چیستم

گر او هست حقا که من نیستم

چو خود را به چشم حقارت بدید

صدف در کنارش به جان پرورید

سپهرش به جایی رسانید کار

که شد نامور لؤلؤ(3) شاهوار

بلندی از آن یافت کو پست شد

در نیستی کوفت تا هست شد

بلندیت باید، تواضع گزین

که این بام را نیست سلم (4) جز اینان

ص: 232

حکایت 248: کبر و خودخواهی تا کجا!

آورده اند: عبد الله بن مسعود از یاران پیامبر صلی الله علیه واله اولین کسی بود که قرآن را در مکه آشکارا میان جمعیت قرائت کرد. او در تمام جنگ های پیامبر صلی الله علیه واله حضور داشت، مردی بسیار کوتاه قد بود که هر گاه میان جمعیت نشسته می ایستاد از آنها بلندتر نبود. به همین جهت، در جنگ بدر به پیامبر عرض کرد: من قدرت جنگیدن ندارم ممکن است دستوری بفرمایید که در ثواب جنگجویان شریک باشم؟ پیامبر فرمودند: میان کشتگان کفار برو و اگر کسی را مانند ابوجهل بافتی که زنده است، او را به قتل برسان.

عبد الله می گوید: میان کشتگان به ابوجهل (دشمن سرسخت پیامبر صلی الله علیه واله) رسیدم که هنوز رمقی داشت، روی سینه اش نشستم و گفتم: خدا را سپاسگزارم که تو را خوار ساخت. ابوجهل چشم گشود و گفت: وای بر تو! پیروزی با کیست؟ گفتم: پیروزی با خدا و پیامبرش است، به همین دلیل تو را می کشم، آن گاه پا بر سینه اش گذاشتم، او متکبرانه گفت:

ای چوپان کوچک! قدم در جای بلندی گذاشته ای، هیچ دردی بر من سخت تر از این نیست که تو قدکوتاه مرا بگشی، چرا یکی از فرزندان عبدالمطلب مرا به قتل نمی رساند؟! اکنون که می خواهی سرم را از تن جدا کنی از پایین گردن قطع کن تا در نظر محمد و اصحابش با هیبت و بزرگ جلوه نماید. گفتم: حال که چنین است من از دهان سر تو را جدا می کنم تا کوچک و حقیر جلوه کند. سرش را بریدم و چون خدمت حضرت رسول آوردم صلی الله علیه واله به پاس شکر این نعمت به سجده رفت، سپس فرمودند: ابوجهل از فرعون زمان موسی علیه السلام بدتر بود؛ چون فرعون هنگام هلاکت شدن خدا را قبول کرد؛ ولی ابوجهل هنگام مرگ از لات و عزی می خواست که او را نجات دهند.(1)

من از روییدن خار بر لب دیوار دانستم

که ناکس، کس نمی گردد از این بالانشینی ها

حکایت 250: رئیس آفتابه ها!

حجت الاسلام و المسلمین محسن قرائتی می گوید: نوجوان بودم و عازم سفر مشهد مقدس، به قهوه خانه ای رسیدیم، مردم وارد دستشویی شدند. یک نفر چند آفتابه را کنار هم چیده بود و چوب بلندی در دست داشت، هر کس می آمد آفتابه ای را بردارد، به دست او می زد و می گفت: این را برندار، آن را بردار! پرسیدم: این آقا چرا این طوری می کند؟ گفتند:

این بندهی خدا دنبال پست و مقام می گردد، چون جایی گیرش نیامده بر آفتابه ها ریاست می کند!(2)

حکایت 252: ولید بن مغیره

بعد از آن که پیامبر اکرم صلی الله علیه واله مبعوث شدند تا سه سال عده ی اندکی ایمان آوردند، پس وحی رسید که رسالت خود را ظاهر و عمومی کن و از استهزا و اذیت مشرکان پروا مکن که4.

ص: 235

حکایت 253 : پایین آمدن از منبر

ملا عباس تربتی با شیخ عباس قمی سابقه ی دوستی داشت و با همدیگر صمیمی بودند. یک روز شیخ عباس قمی از بالای منبر، چشمش به ملا عباس می افتد که در گوشه ای از مجلس نشسته و به سخنانش گوش می دهد. همان وقت می گوید: ای مردم! جناب ملا عباس تشریف دارند از ایشان استفاده کنید و از منبر پایین می آید و از ملا عباس می خواهد که تا پایان ماه رمضان به جای ایشان منبر برود و در آن ماه، دیگر منبر نرفت.(2)

ای برادر چو خاک خواهی شد

خاک شو پیش از آن که خاک شوی

حکایت 255: عکس العمل در مقابل تمجید

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد صادق طباطبایی نقل می کند: دایی ام آقای عباس معتمدی نقل کردند که در رمضان سال 1318 هجری شمسی در بروجرد طبق روال همیشگی، حضرت آیت الله بروجردی در ماه های مبارک رمضان منبر می رفتند. یکی از شبهای احیا که مسجد مملو از جمعیت بود و همه منتظر ورود آقا بودند بعد از مدتی با ذکر صلوات از طرف مردم، دیدم که آقا تشریف آوردند. شخصی به نام آقای سوفی شروع کردند به مداحی، به محض ورود آقای بروجردی، اشعاری در مورد علم و علما خواندند تا این که ایشان به منبر رسیدند، مردم قیام کرده بودند و آیت الله بروجردی روی منبر نشستند و آقای سوفی داشت مداحی می کرد تا این که به اشعاری در مدح خود آیت الله بروجردی رسید. آقا در این موقع مانند کسی که هنگام شنیدن مصیبت باشند دست شان را روی صورت گرفتند و بعد از تمام شدن مداحی، بدون مقدمه فرمودند: مگر من به آقایان چه کرده ام که به من توهین می کنند (همهمهای بین حضار به وجود آمد و متعجب از این که چه کسی به ایشان توهین کرده است! آیا بین راه کسی آقا را اذیت کرده؟! آقا با اشارهی دست، مردم را ساکت کردند و فرمودند: این آقا (مداح) مطالبی را به من نسبت دادند که با من واجدم یا فاقد، اگر فاقد باشم اصاف شخصی به وصفی که فاقد است عین اهانت است و اگر احیانا واجد باشم، بنده هر کس که باشد به جز ذوات ائمه معصومین علیهم السلام در پیشگاه خداوند مقصر است، شما کجا دیدید که از شخص مقصر تعریف کنند؟ بعد از این، شاهد چنین مطالبی نباشم. جلسه منقلب شد و بدون هیچ گونه مطلب دیگری همگی ناله و ضجه می زدند و گریه می کردند!(2)

حکایت 257: رها کردن نماز جماعت

یکی از دانشمندان معاصر می گوید: من از همان اوقات که به تحصیل مقدمات اشتغال داشتم، نام محدث قمی(2) را در محضر مبارک پدر بزرگوارم می شنیدم. وقتی برای تحصیل به مشهد مشرف شدم، زیارت ایشان را بسیار مغتنم می شمردم.

چند سال با این دانشمند با ایمان معاشرت داشتم و از نزدیک با مراتب علم و عمل و پارسایی و پرهیزکاری ایشان آشنا شدم و روز به روز بر ارادتم افزوده شد.

در ماه مبارک رمضان یکی از سالها با چند تن از دوستان از ایشان خواهش کردیم که در مسجد گوهرشاد اقامه ی جماعت را بر معتقدان و علاقه مندان منت نهند. با اصرار و پافشاری خواهش ما را پذیرفتند و چند روز نماز ظهر و عصر در یکی از شبستان های آن جا اقامه شد و روز به روز بر جمعیت نیز افزوده می شد.

هنوز به ده روز نرسیده بود که اشخاص زیادی اطلاع یافتند و جمعیت زیادی آمدند.

یک روز پس از تمام شدن نماز ظهر به من - که نزدیک ایشان بودم . گفتند: شما امروز نماز عصر را اقامه کنید و خودشان رفتند و دیگر آن سال را برای نماز جماعت نیامدند.

وقتی علت را جویا شدم، گفتند: حقیقت این است که در رکوع رکعت چهارم (نماز ظهرا متوجه شدم که صدای اقتدا کنندگان که پشت سر من نماز می گذاردند یا الله، یا الله، ان الله مع الصابرین از محلی بسیار دور به گوش می رسد. این امر توجه مرا به زیاد بودن جمعیت جلب کرد و شادی و فرحی در من به وجود آورد و خلاصه خوشم آمد که جمعیت این اندازه است. بنابراین من برای امامت اهلیت ندارم!(3)4.

ص: 238

حکایت 258: ای کاش مسئله گو میشدی

محدث قمی برای فرزند بزرگش نقل کرده است: وقتی کتاب منازل الآخرة را تألیف کردم، کتاب به دست شیخ عبد الرزاق مسئله گو - که همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه مسئله می گفت - افتاد. مرحوم پدرم کربلایی محمد رضا از علاقه مندان او بود. شیخ عبد الرزاق روزها کتاب «منازل الآخرة» را باز می کرد و برای شنوندگان می خواند. یک روز پدرم به خانه آمد و گفت: شیخ عباس! ای کاش مثل این مسئله گو میشدی و می توانستی منبر بروی و این کتاب را بخوانی. چند بار خواستم بگویم آن کتاب از آثار و تألیفات من است؛ اما هر بار خودداری کردم و چیزی نگفتم، فقط عرض کردم:

دعا بفرمایید خداوند توفیقی مرحمت بفرماید.(1)

حکایت 261: تواضع رسول خدا(ص)

ابوذر می گوید: سلمان فارسی و بلال حبشی را دیدم که با هم حضور رسول خدا رسیدند. در این میان، سلمان برای احترام به پیامبر صلی الله علیه واله به پاهای رسول خدا افتاد و بر آنها بوسه زد.

پیامبر صلی الله علیه واله ضمن جلوگیری از این کار، به سلمان فرمودند: از آن کارهایی که عجم (غیر عربها) در مورد شاهان خود انجام می دهند انجام نده، من بندهای از بندگان خدا هستم، از آنچه می خورند من نیز می خورم و آن جا که مردم می نشینند من نیز می نشینم.(2)

حکایت 263: ثروتمند و فقیر؟

مرد ثروتمندی با لباس های پاکیزه، خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه واله آمد و نشست. بعد از او مرد فقیری با لباس های کهنه وارد شد و پهلوی ثروتمند نشست.

مرد ثروتمند لباس آراسته ی خود را جمع کرد. پیامبر صلی الله علیه واله فرمودند: ترسیدی لباست کثیف شود؟! عرض کرد: خیر! پرسید: پس چرا این عمل را انجام دادی؟ عرض کرد: همنشینی دارم که هر کار خوب را در نظرم بد و هر کار بد را در نظرم خوب جلوه می دهد. یا رسول الله! نصف مال خود را برای کیفر عملم به او بخشیدم. پیامبر صلی الله علیه واله به فقیر فرمودند: آبا می پذیری؟ عرض کرد: نه یا رسول الله صلی الله علیه واله ثروتمند گفت: چرا؟ گفت:

می ترسم آنچه از تکبر و خودپسندی تو را فرا گرفته، مرا هم فرا گیرد.(2)

دود اگر بالا نشیند، کسر شأن شعله نیست

جای چشم، ابرو نگیرد گرچه او بالاتر است

حکایت 265: سلیمان بن عبد الملک

یک روز جمعه سلیمان بن عبد الملک (از خلفای بنی مروان) لباسی نو پوشید و خود را معطر کرد و دستور داد صندوق عمامه ی سلطنتی را بیاورند.

آن گاه آینه ای به دست گرفت و عمامه ها را بر می داشت و امتحان می کرد تا این که به یکی از آنها راضی شد. سپس به هیبت و شکل خاصی به مسجد رفت، روی منبر نشست و پیوسته خود را مرتب میکرد. خطبهای خواند، خیلی از خواندنش خرسند بود. چند مرتبه در خطبه اش خودپسندی و تکبر او را گرفت و گفت: من شهریاری جوان، بزرگی ترس آور و سخاوتمندی بسیار بخشنده ام، سپس از منبر پایین آمد و داخل قصر شد. در قصر پیش یکی از کنیزان رفت و پرسید: مرا چگونه می بینی؟ کنیز گفت: با شرافت و شادمان می بینم اگر گفته ی شاعر نبود. گفتهی شاعر را سؤال کرد، کنیز آن را خواند:

أنت نعم المتاع لو کنت تبقی

غیر أن لا بقاء للانسان

تو خوب جنس و سرمایه ای هستی، اگر همیشه بمانی؛ اما افسوس که انسان را بقایی نیست.» سلیمان از شنیدن این شعر گریه کرد. تمام آن روز میگریست. شامگاه کنیز را خواست تا بیند چه علتی او را وادار کرد این شعر را بخواند.

کنیز قسم یاد کرد من تا امروز خدمت شما نیامده ام و هرگز این شعر را نخوانده ام و سایر کنیزان نیز تصدیق کردند. آن گاه متوجه شد این پیش آمد از جای دیگر بوده است، بسیار ترسید و طولی نکشید که با خودپسندی از دنیا رفت.(2)

حکایت 267: واعظ متکبر

حضرت علامه حسن زاده آملی در کتاب هزار و یک نکته می نویسد: ابراهیم ادهم، واعظی متکبر را دید، او این آیه را تلاوت کرد: «تَبَارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ »(3) و به جای «خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ»، گفت: «خلق الغزش و الثرئ».(4) واعظ گفت: «خلق الموت و الحیاة» درست است. ابراهیم ادهم گفت: اگر چنین است، چرا یاد آن نیستی؟(5)3.

ص: 243

حکایت 268 : پدر سوخته! توهم «انا انزلنا»؟!

غرور و خودخواهی و ظلم و ستمی که خانها و مالکان بزرگ ایران بر کشاورزان و روستاییان روا داشتند، در همه ی عصرها و تاریخ این سرزمین، شگفت آور است؛ اما این ظلم و ستم در اواخر دوره ی قاجار صد چندان شد. دکتر محمد اسماعیل رضوانی در بارهی غرور و خودخواهی خانهای قبل از انقلاب مشروطیت می نویسد:

در آن روزها مردم به طبقات مختلفی از قبیل خان، میرزا، بیگ، ملا، سید و رعیت تقسیم می شدند. غرف و عادت به مرور زمان هر طبقه ای را دارای امتیازاتی کرده بود که به آن امتیازات دلبستگی پیدا کرده بودند. در طبقات مختلف، ممتاز تر از همه، طبقه اعیان یا خانها بودند که خودشان، پدرشان با جدشان به یکی از مقامات دولتی یا دیوانی می رسید.

خانها از هر حیث خود را از رعیت دور می کردند و طبقات غیر ممتاز را در حریم قدرت خود، راه نمی دادند. رعایا حق نداشتند به آنان تشبه جویند و از آنان در یکی از شئون زندگی تقلید کنند و در این امر چنان پافشاری داشتند که گاهی داستانهای مضحکی روی میداد: در شهرستان بیرجند (وطن نگارنده ) دهی است به نام «خوسف). در آن روزها یکی از خانهای خوسف در نماز به جای سورهی مبارکهی «قل هو الله» سورهی قدر ( انا انزلناه ) را تلاوت می کرد. روزی یک فرد عادی، فارغ از قید خانی و غافل از عادت خان، پهلوی خان به نماز ایستاد و پس از قرائت سوره حمد، «إنا أنزلنا» را تلاوت کرد. خان چنان عصبانی شد که او را به باد دشنام و کتک گرفت و گفت: پدر سوخته! خان «انا انزلنا»، تو هم انا انزلنا»؟! تو همان «قل هو الله» آباء و اجدادی خودت را بخوان!(1)

حکایت 270: از شرایط بعثت انبیا

روزی حضرت موسی علیه السلام گوسفندان حضرت شعیب علیه السلام را می چرانید، بزی از میان گوسفندان فرار کرد و خود را بر فراز کوه رسانید. حضرت موسی علیه السلام آن بز را تعقیب کرد، همین که به دستش آورد، گرد و خاک از روی آن حیوان افشاند، سرش را بوسید و به او گفت: حیوان! این قدر تو را به رنج انداختم نه از جهت قیمت و ارزش مالی تو بود، بلکه از گرگ می ترسیدم که پاره ات کند، آن گاه بز را بر شانه گرفت و به گوسفندان رسانید، آن گاه که این اخلاق در حضرت موسی علیه السلام کامل شد، خطاب رسید: ای موسی! اکنون برای رسالت آماده شدی، با برادرت به سوی فرعون بروید و با او به آرامی و نرمی سخن بگویید شاید بترسد یا متذکر شود.

انبیا علیهم السلام دارای کمال و مقام شامخی هستند و واسطه بین خلق و خدایند. آنان باید از نظر وساطت خود را تنزل دهند تا بتوانند همانند مردم باشند و با تواضع و فروتنی میان مردم جاهل زندگی کنند؛ از این رو خداوند هیچ پیامبر صاحب کتاب را مبعوث نکرد مگر بعد از مدتی که به گوسفند چرانی اشتغال داشت تا به کمال تواضع و فروتنی آراسته شود.(3)

جهان اگر چه ز موسی و چوب خالی نیست

یکی کلیم نگردد، یکی عصا نشود(4)

ص: 245

حکایت 271: لباس علوی

روزی امیر مؤمنان علی علیه السلام با غلامش قنبر به بازار آمد تا پیراهنی تهیه کند، به مردی فرمود: دو پیراهن لازم دارم، آن مرد عرض کرد: یا امیر المؤمنین! هر نوع پیراهن بخواهی من دارم. همین که علی علیه السلام فهمید این شخص او را می شناسد از او گذشت و به جامه فروش دیگری رسید که پسرش مشغول خرید و فروش بود. دو پیراهن یکی به سه درهم و دیگری به دو درهم خرید. به قنبر فرمود: جامه ی سه درهمی برای تو باشد. عرض کرد:

مولای من! این پیراهن برای شما سزاوارتر است. فرمود: تو نیز جوانی و باید آراسته باشی، از طرفی من شرم دارم از پروردگارم که خود را بر تو برتری دهم. از پیامبر اکرم صلی الله علیه واله شنیدم که فرمودند: از همان که می پوشید و می خورید به غلامان خود بدهید.

علی علیه السلام پیراهن را پوشید آستین آن از دستش بلندتر بود، مقدار زیادی را پاره کرد و دستور با آن برای مستمندان کلاه درست کنند. پسر بچه ای جلو آمد و عرض کرد: اجازه بفرمایید تا سر آستین را بدوزم، فرمود: بگذار همین طور باشد، گذشت زمان سریع تر از آراسته کردن جامه است. پس از رفتن آن جناب، صاحب دکان آمد و خود را به حضرت رسانید و عذر خواست و عرض کرد: پسرم شما را نشناخته، تقاضا دارم سود دو جامه را که دو درهم است بگیرید.

حضرت فرمود: نخواهم گرفت؛ زیرا من و پسرت در تعیین قیمت به مقدار لازم صحبت کردیم تا به همین مقدار راضی شدیم.(1)

حکایت 273: از شیطان بشنوید

هنگامی که حضرت نوح علیه السلام کشتی را ساخت و انواع حیوانات را در آن جای داد، الاغ از کشتی بیرون ماند. هر چه نوح علیه السلام او را وادار می کرد سوار نمی شد، بالاخره خشمگین شد و گفت: سوار شو ای شیطان! شیطان این سخن را شنید و خود را در پی الاغ آویزان کرد و داخل کشتی شد. حضرت نوح خیال می کرد شیطان سوار نشده، همین که کشتی به حرکت در آمد چشم نوح به شیطان افتاد که در صدر کشتی نشسته بود، پرسید: چه کسی به تو اجازه داد؟ گفت: مگر تو نگفتی سوار شو ای شیطان. آن گاه گفت: ای نوح! تو بر من حقی داری و بر من نیکی کرده ای، می خواهم آن را جبران کنم. نوح پرسید: آن خدمت چه بوده؟ در پاسخ گفت: تو دعا کردی قومت به یک ساعت هلاک شدند، اگر این کار را نمی کردی من حیران بودم با چه وسیله ای آنها را منحرف و گمراه کنم و تو مرا از این زحمت راحت کردی.

حضرت نوح علیه السلام دانست شیطان او را سرزنش می کند. او بعد از طوفان، پانصد سال گریه می کرد؛ از این رو «نوح» لقب گرفت و پیش از آن «عبد الجبار» نام داشت.

خداوند به او وحی کرد که سخن شیطان را گوش کن. نوح به شیطان گفت: آنچه می خواستی بگویی بگو. گفت: تو را از چند خصلت نهی می کنم: اول این که از کبر پرهیز کن؛ زیرا اولین گناهی که نسبت به خداوند انجام شد همین کبر بود؛ چون پروردگار مرا امر

ص: 247

حکایت 274: تجدید تواضع

هنگامی که جعفر بن ابی طالب با دیگر مهاجران در حبشه توقف کرد ، امام صادق علیه السلام فرمود: روزی نجاشی جعفر را خواست. جعفر بن ابی طالب و همراهانش او را به محلی نشسته دیدند. جعفر گفت: از مشاهدهی این وضع نگران شدیم. وقتی نجاشی(3) وضع ما را دگرگون یافت، گفت: هم اکنون یکی از جاسوس هایم از حجاز آمد و گفت: خداوند پیامبرش را نصرت داده، دشمنانش را از بین برده و فلانی و فلانی را نیز به قید اسارت در آورده است. این جنگ در محلی به نام بدر اتفاق افتاده است.

جعفر گفت: پادشاها! چرا با این لباس های کهنه روی خاک نشسته اید؟ پاسخ داد: در دستورات حضرت عیسی علیه السلام آمده است: از جمله حقوق خداوند بر بندگان این است که هنگام تجدید نعمتی، آنها نیز باید تجدید تواضع نمایند و اکنون چون خداوند به من نعمتی مانند حضرت محمد صلی الله علیه واله ارزانی داشته من نیز به شکرانه ی این نعمت تواضع می کنم.

وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله این جریان را شنیدند به اصحاب خود فرمودند: صدقه دادن باعث زیاد شدن ثروت است، پس انفاق و دستگیری کنید تا خداوند شما را مشمول رحمت خویش قرار دهد. متواضع باشید تا خداوند شما را بلند مرتبه کند، بخشایش و گذشتد.

ص: 248

حکایت 275: سگ و غذای سلطان

هنگامی که امیر احمد بن اسماعیل سامانی بر سر عمرو لیث رفت و با یکدیگر رو به رو شدند، آن روز در سپاه عمرو هفتاد هزار سرباز مجهز و آماده وجود داشت؛ اما امیر احمد بیش از دوازده هزار مرد جنگجو نداشت و با اندیشه و تزلزل در مقابل عمرو فرود آمد.

عمرو چنان فریفته سپاه آراسته ی خود بود که متصدی آشپزخانه (خوانسالار) نزد او آمد و گفت: غذا حاضر است اگر اجازه می فرمایید بعد از صرف آن به جنگ مشغول شوید.

عمرو در پاسخ گفت: اکنون این سپاه اندک را در هم می شکنیم پس از آن غذا می خوریم، سپس از جا حرکت کرد و به میدان رفت. اتفاقا اسبش او را میان سپاه امیر احمد برد و سربازان عمرو را گرفتند و بستند و سپاهش را در هم شکستند. امیر احمد دستور داد عمرو را در طویلهای زندانی کردند و تا سه روز برای او غذا نیاوردند، روز سوم یکی از نوکران خود را دید و گفت: سه روز است من غذا نخورده ام، دیگر از گرسنگی نزدیک است بمیرم.

نوکر عمرو رفت تا ظرف دیگری بیاورد؛ در این هنگام که او در پی ظرف رفته بود سگی آمد و سر داخل سطل کرد و به خوردن مشغول شد، آن مرد برگشت، سگ را نهیبی زد و حیوان از وحشت خواست سرش را از سطل خارج کند که دسته ی آن در گردنش آویخت و سطل را با غذا کشید و گریخت. عمرو شروع کرد به خندیدن.

امیر اصطبل پرسید: چرا می خندی؟ گفت: از بی اعتباری دنیا خنده ام گرفت. سه روز قبل به من گفتند که سیصد شتر وسائل آشپزخانه ات را حمل می کند، اکنون می بینم سگی آن را برداشته و می برد.(2) عیب است بزرگ، برکشیدن خود را

وز جملهی خلق، برگزیدن خود را

از مردمک دیده بباید آموخت

دیدن همه کس را و ندیدن خود را(3)ی.

ص: 249

حکایت 276 : نقش مگس

ابن خلکان نقل کرده است: روزی مقاتل بن سلیمان (یکی از مشاهیر مفسران اهل سنت) میان مردم گفت: «سلونی ما دون العرش»؛ از غیر عرش هر چه می خواهید از من سؤال کنید. شخصی از او پرسید: آن روز که حضرت آدم علیه السلام حج به جا آورد، سرش را چگونه تراشید؟(1) مقاتل حیران ماند و گفت: این سؤال از تو نیست، خداوند خواست مرا دچار ناتوانی و عجز نماید به خاطر عجبی که در نفسم به وجود آمد.

گویند: روزی منصور دوانیقی نشسته بود، مگسی بر صورت او نشست آن را پرانید، دو مرتبه باز گشت، برای دومین بار او را پرانید، باز آمد، آنقدر این عمل تکرار شد که منصور آزرده شد و گفت: ببینید چه کسی در این جا است، گفتند: مقاتل بن سلیمان. دستور داد او را داخل کنند. همین که وارد شد پرسید: آیا می دانی خداوند از چه رو مگس را خلق کرده است! مقاتل بی درنگ گفت: برای این که ستمگران و متکبران را کوچک نماید. منصور ساکت شد و چیزی نگفت.(2)

حکایت 278: نتیجه ی یک غرور

در سال 465 هجری که آلب ارسلان بر تمام ایران مسلط شد، اراده کرد ماوراء النهر را تسخیر کند. از جیحون گذشت، قلعهی رزلم را مسخر کرد، یوسف کوتوال خوارزمی را نزد او آوردند، سلطان از یوسف احوال می پرسید؛ ولی او درشت جواب می داد، دستور داد سیاستش کنند. ناگهان یوسف کاردی از داخل موزه ( کفش بیرون کشید و به سلطان حمله کرد.

سربازان و گارد مخصوص آلب ارسلان روی به یوسف آوردند و خواستند جلوی او را بگیرند؛ ولی چون سلطان به قدرت تیراندازی و ضرب دست خود مغرور بود آنها را از دخالت منع کرد. سه تیر پی در پی به سوی او انداخت؛ ولی هر سه به خطا رفت، با این که در آن هنگام هزار غلام مخصوص به غیر از امیران و سرلشکران، در بارگاه وی حضور داشتند همه از این پیش آمد به وحشت افتاده، پراکنده شدند. سلطان خواست از تخت فرود آید دامنش به کنار سریر گیر کرد و آویزان شد. یوسف خود را به او رساند و چند زخم برو.

ص: 251

حکایت 279: سلطان محمود و ایاز

عده ای از اطرافیان سلطان محمود که پیوسته از تقرب ایاز رنج می بردند همیشه در فکر چاره ای بودند تا او را از نظر پادشاه بیندازند. آنها اطلاع یافتند که ایاز اتاق مخصوصی دارد که در شبانه روز یک مرتبه از آن سرکشی می کند و هیچ کس تاکنون داخل آن را ندیده است.

پیش سلطان رفتند و گفتند: ایاز که این قدر مورد توجه شما است به شما خیانت میکند؛ زیرا حجره ای به خود اختصاص داده و نمی گذارد هیچ کس به آن وارد شود. او هر چه زر و جواهر به دست می آورد در آن حجره پنهان می کند. این کار خیانتی آشکار است.قی

ص: 252

حکایت 280: خیالات بزنطی!

احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی که از علما و دانشمندان عصر خویش بود، بالاخره بعد از مراسله هایی که بین او و امام رضا علیه السلام رد و بدل شد و سؤالاتی که کرد و جواب هایی که شنید، به امامت آن حضرت ایمان آورد. روزی به امام گفت: میل دارم هنگامی که مانعی در کار نیست و رفت و آمد من از نظر دستگاه حکومت اشکالی به وجود نمی آورد، شخصا به خانه ی شما بیایم و از محضر شما استفاده کنم. یک روز آخر وقت امام رضا علیه السلام مرکب شخصی خود را فرستاد و بزنطی را نزد خود فرا خواند. آن شب تا نیمه های شب به سؤال و جواب های علمی گذشت. بزنطی دائما مشکلات خویش را می پرسید و امام جواب می داد. بزنطی از این موقعیت که نصیبش شده بود به خود می بالید و از خوشحالی در پوست خود نمی گنجید. شب گذشت و موقع خواب شد. امام خدمتکار را طلبید و فرمود:

همان بستر شخصی مرا که خودم در آن می خوابم بیاور و برای بزنطی بگستران تا استراحت کند.

این اظهار محبت بیش از اندازه در بزنطی مؤثر افتاد. پرنده ی خیالش به پرواز درآمد. در دل با خود می گفت الان در دنیا کسی از من سعادتمند تر و خوشبخت تر نیست. این منم کهی.

ص: 253

حکایت 281: خودبینی

آورده اند: شیخ سعد الدین حموی سوار بود و به رودخانه ای رسید و اسب از آب نمی گذشت، امر کرد که آب را تیره ساختند و به گل آلوده کردند و اسب در حال افورة ] بگذشت.

شیخ فرمود: تا خود را در آب می دید، از این وادی عبور نمی توانست کرد.(2)نه

ص: 254

بخش هجدهم: زهد و پارسایی

حکایت 282 : زاهد و پارسا در کلام حضرت مولا

امام علی بن ابی طالب - علیه صلوات الله الملک الغالب - در تعریف زهد و پارسایی می فرماید: زهد و پارسایی به طور کلی بین دو کلمه از قرآن است؛ آن جا که خدای سبحان فرموده است: «لِکَیْلَا تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ » (1). کسی که بر گذشته افسوس نخورد و به آینده شادمان نباشد(2)، همهی جوانب زهد را رعایت کرده است!(3)

بر آنچه داری در دست، شادمانه مباشر وز آنچه از کف تو رفت از آن، دریغ مخور(4)

حکایت 284: حد و مرز زهد

وقتی عثمان بن مظعون به دنیا و فنای آن نگاه کرد و از طرفی مواعظ پیامبر اکرم صلی الله علیه واله را شنید، چنان تحت تأثیر قرار گرفت که از زن و زندگی کناره گیری کرد و لباس های خشن پوشید و به طرف کوه های مدینه رفت تا عبادت کند. روزی زنش به خانه ی پیامبر آمد، همین که پیامبر صلی الله علیه واله او را دیدند شناختند و فرمودند: این همسر برادرم عثمان است؟ همسر پیامبر عرض کرد: بلی، شوهرش از او جدا شده و برای عبادت و بندگی به کوه های مدینه پناه برده است، مدتی است که زن او لباس خوب نمی پوشد و عطر استعمال نمی کند. وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه واله این سخن را شنیدند بسیار خشمگین شدند و در حالی که از ناراحتی ردای شان بر زمین کشیده می شد به منبر تشریف بردند، مردم جمع شدند. سپس دستور دادند عثمان بن مظعون را حاضر کردند.

حضرت خطبهی بلیغی ایراد کردند، آن گاه به مردم فرمودند: آیا دینی بهتر از دین من و سنت و رویه ای بهتر از سنت من می خواهید؟ به خدا قسم اگر برادرم موسی بن عمران می بود چاره ای نداشت مگر این که از سنت من پیروی کند. ببینید من چه می کنم، مدتی روزه می گیرم باز ترک می کنم، نماز می خوانم، میخوابم، زن میگیرم، می خورم و می آشامم. سپس رو به عثمان کردند و فرمودند: خداوند از این لباس های خشن تو بی نیاز است. این ها را از بدن خارج کن و پیش خانواده ی خود برو، با آنها آمیزش نما و برای آنها روزی کسب کن. عثمان همان دم کارهایش را ترک کرد و به خانه ی خود رفت.(2)

حکایت 286: صبر زاهد

روزی حضرت علی علیه السلام از جلوی دکان قصابی میگذشت. قصاب به آن حضرت عرض کرد: یا امیر المؤمنین! گوشت های بسیار خوبی آورده ام، اگر می خواهید ببرید.

حضرت فرمود: الآن پول ندارم که بخرم. عرض کرد: من صبر می کنم، پولش را بعدا بدهید.

حضرت فرمود: من به شکم خود می گویم که صبر کند، اگر نمی توانستم، از تو می خواستم که صبر کنی؛ ولی حالا که می توانم، به شکم خود می گویم که صبر کند. (2)

حکایت 288: حد و حدود زهد

عثمان بن مظعون» هنگامی که نگاه به دنیا و فنای آن نمود و از طرفی مواعظ پیغمبر(صلی الله علیه و آله) را شنید، چنان تحت تأثیر قرار گرفت که از زن و زندگی کناره گیری کرد. لباس های کهنه و خشن پوشید و برای عبادت به طرف کوه های مدینه رفت. روزی همسرش به خانه ی پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) آمد، همین که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) وارد شد، او را شناخت و فرمود: این همسر برادرم عثمان است؟ همسر پیغمبر عرض کرد: بلی، لیکن شوهرش او را رها کرده، برای عبادت و بندگی به کوه های مدینه پناه برده است و مدتی است که زن او لباس خوب نمی پوشد و عطر استعمال نمی کند. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) همین که این سخن را شنید بسیار خشمگین شده، در حالی که از ناراحتی ردایش بر زمین کشیده می شد، به مسجد تشریف آورد و به منبر رفت، مردم جمع شدند. دستور داد عثمان بن مظعون را حاضر نمودند. .

خطبهی بلیغی ایراد نمود، آن گاه به مردم فرمود: آیا دینی بهتر از دین من و سنت و رویه ای بهتر از ست من می خواهید! به خدا قسم اگر برادرم «موسی ابن عمران» می بود چاره ای نداشت مگر این که از سنت من پیروی نماید. نگاه کنید و ببینید من چه می کنم، مدتی روزه می گیرم، باز آن را ترک می کنم، نماز می خوانم، میخوابم، زن میگیرم، میخورم و می آشامم؛ سپس رو به عثمان نموده و فرمود: خداوند از این لباس های خشن تو بی نیاز است. برو و اینها را از بدنت خارج کن، برو پیش خانواده ات، با همسرت آمیزش نما و برای خانوادهات کسب کن. عثمان همان دم آن چه می کرد، ترک نموده و به خانه ی خود رفت.(2)

حکایت 290: نان خالی

دختر شیخ مرتضی انصاری می گوید: در ایام کودکی که به مکتب می رفتم مرسوم بود، بعضی از روزها ناهار هر کدام از محصلین را به مکتب می آوردند و دسته جمعی با خانم معلم غذا می خوردیم. روزی به مادرم گفتم: از منزل چند نفر از علما سینی های غذا که در آن چند نوع طعام یافت می شود به مکتب می آورند ولی شما برایم نان و مقداری تره می فرستید که من شرمنده می شوم. پدرم [شیخ انصاری ] سخنم را شنید و با ناراحتی فرمود: بعد از این تنها نان برای او بفرستید تا نان و تره به دهانش خوش آید.(2)

حکایت 292: افطار علوی

امام علی بن ابی طالب - علیه صلوات الله الملک الغالب - مدتی بود که اشتها و میل به غذایی از جگر کباب شده با نان نرم داشت، مدت یک سال به همان نحو گذشت و تهیه چنان غذایی میسر نشد، روزی در ماه مبارک رمضان، امام علی (علیه السلام) از فرزندش امام حسن مجتبی (علیه السلام) خواست که چنان غذایی برای افطار تهیه نماید. حضرت مجتبی (علیه السلام) غذای مورد علاقه ی پدر را درست کرد هنگام افطار، هنوز امام علی(علیه السلام) دست به سوی غذا پیش نبرده بود که سائلی بردر خانه آمد و اظهار تنگدستی نمود. امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمود: غذا را بردارید و برای او ببرید تا فردای قیامت در نامه [ی اعمال ] ما خوانده نشود که: «أَذْهَبْتُمْ طَیِّبَاتِکُمْ فِی حَیَاتِکُمُ الدُّنْیَا وَاسْتَمْتَعْتُمْ بِهَا » (3). حضرت مجتبی (علیه السلام) غذا را از سفره برداشت و به آن سائل داد.(4)

ننوشت برای ورد روز و شب من

جز ذکر علی معلم مکتب من

گر غیر علی کسی بود مطلب من

ای وای من و کیش من و مذهب من

ص: 262

بخش نوزدهم: حواس برزخی

حکایت 293: چشم برزخی

زمانی، امام حسن عسکری(علیه السلام) را به دستور خلیفه، به محل بد آب و هوایی به نام «خان العالیک» تبعید کردند. صالح ابن سعید» می گوید: به خدمت امام رسیدم و عرض کردم:

فدای تان گردم! همیشه به شما ظلم کردند و خواستند نور شما را خاموش کنند و الان هم که شما را به جای نامناسب آورده اند.

امام (علیه السلام) فرمود: ای ابن سعید! تو این جا هستی، نه ما! سپس فرمودند: ببین! چون نظر کردم، دیدم باغهای بسیار زیبا و باشکوه و نهرهای روان و حوریانی خوشبو و معطر و کودکانی همچون دانه های مروارید در آن جا هستند. از دیدن این مناظر بسیار حیران و متعجب گشتم. امام(علیه السلام) فرمود: این ها مال ما است، نه منطقه ی خان الصعالیک(1)

حکایت 295: مکاشفهای غمناک

مرحوم «آیت الله العظمی، محمد علی اراکی» در خاطراتش می گوید: یک آقا «سید مهدی کشفی» بود، پسر آقا «سید ریحان الله کشفی» - نوهی «سید جعفر کشفی» - که از بروجرد بودند و پدرش در تهران بزرگ شد و خود او در قم در کوچه ی ما منزل داشت.3.

ص: 265

حکایت 296: نعره ی شتر

از مرحوم «شیخ عباس قمی» - صاحب کتاب معروف مفاتیح الجنان - نقل شده که فرمودند: روزی در قبرستان وادی السلام نجف اشرف برای زیارت اهل قبور رفته بودم.

در این میان ناگهان صدای شتری را شنیدم مثل صدایی که شتر هنگام داغ کردن می کند، صیحهای کشید و ناله می کرد به طوری که گویی همه ی زمین وادی السلام از صدای نعره ی او می لرزید. من با سرعت برای خلاص کردن آن شتر به آن سمت رفتم. وقتی نزدیک شدم5.

ص: 266

حکایت 297: فتنه

مرحوم «شیخ رجب علی خیاط» از معلومات رسمی حوزوی برخوردار نبود. باز شدن دیده ی برزخی او حکایتی شبیه ماجرای «ابن سیرین» - خوابگزار معروف به دارد که در اثر مخالفت با هوای نفس و رهیدن از دام شهوت، مورد عنایت خاص الهی قرار می گیرد و شاید همین نقطه ی آغاز حرکت او به سوی کمال مطلق باشد. از خود آن بزرگوار در این باره نقل شده است: در ایام جوانی دختری رعنا و زیبا از بستگان، دلباخته ی من شد و سرانجام در خانه ای خلوت مرا به دام انداخت. با خود گفتم: رجب علی! خدا می تواند تو را امتحان کند، بیا این بار تو خدا را امتحان کن! سپس به خداوند عرض کردم: خدایا! این گناه را برای تو ترک می کنم، تو هم مرا برای خودت تربیت کن! آن گاه به سرعت از دام گناه می گریزد و بی درنگ دیدهی برزخی او روشن می شود و آن چه را که دیگران نمی بینند و نمی شنوند، می بیند و می شنود!(1)

حکایت 299: باغ وحش

علی ابن عبد العزیز می گوید: سالی به حج مشرف شدم و ملازم «ابوعبیده قاسم ابن سلام» بودم. چون به موقف رسیدم چاهی بود، از آن جا آب برآوردم و غسل کردم و نفقهای آزاد و توشه ای که داشتم آن جا فراموش کردم. چون به «مأزمین» رسیدم(1) ابوعبیده گفت: برو قدری خرما و کره برای ما بخر. مرا یاد آمد که نفقه آن جا فراموش کردم، بیامدم تا آن جایگاه که آن کیسه فراموش کرده بودم، همان جا نهاده بود، برگرفتم و از آن جا روی به قافله نهادم. در آن وادی نگاه کردم، همه وادی پر از قرده میمون ها و نازیر (خوک ها بود. بترسیدم از آن حال و بیامدم و پیش از صبح به قافله رسیدم و ایشان بر جای خود بودند. ابوعبیده ] مرا گفت: کجا بودی؟ قصه با او گفتم و حدیث قرده و خنازیر بگفتم و تعجب کرد. مرا گفت: دانی که آن چه بود؟ گفتم: نه. گفت: آن [حیوانات ] گناه بنی آدم است که آن جا رها کرده و بیامده اند.(2)ت.

(2) ژوح الجنان و روح الجنان ج 2، ص 131-130؛ ذیل تفسیر آیهی 199 سوره ی بقره.ص: 268

بخش بیستم: علمای ربانی

حکایت 300: دفع ملخ!

روزی عالم زاهد، مرحوم آیت الله کوهستانی» در اتاق نشسته بودند. مردی، نفس زنان خدمت ایشان رسید و گفت: آقا جان! بدبخت شدم. در زراعت های اطراف «زاغمرز» ملخ ها حمله کرده اند و در حال نابود کردن مزارع هستند و به زودی به مزرعه ی ارباب من می رسند و حقم از بین می رود. ایشان سر را پایین انداختند و مشغول ذکر شدند و بعد فرمودند: بروید! به زمین شما لطمه ای وارد نمی شود.

فردا آن مرد با چهره ای شاد وارد شد و دست آقا را بوسید و تشکر کرد و گفت: ملخها تمام زمین های اطراف را نابود کردند؛ فقط زراعت من به دعای شما سالم ماند. هنگامی که ملخ ها به زمینم حمله کردند، فوجی از گنجشکان، انگار که مأموریت داشتند هر یک ملخی در منقار گرفته و پرواز کردند.(1)

حکایت 303: زندانی در کتابخانه

بعضی ها خیال می کنند کتاب الغدیر به راحتی تألیف شده است. مرحوم علامه عبد الحسین امینی سختی هایی متحمل شد که توصیف آن از عهده ی زبان خارج است.

مقابل خانه ی ما کتابخانهی مرحوم کاشف الغطا قرار داشت. ایشان یک مدرسه ای هم داشتند که در جنب این کتابخانه بود و دارای ده، دوازده حجره بود. کتاب های این کتابخانه از پدرشان شیخ علی کاشف الغطا به ایشان رسیده بود و هیچ گونه امکانات رفاهی نداشت.

مرحوم علامه امینی از این کتابخانه به لحاظ نزدیکی، خیلی استفاده می کردند. ایشان از صبح می رفتند برای مطالعه و آن چنان غرق در مطالعه می شدند که حتی گذشت زمان را هم فراموش می کردند.

یک بار مدیر کتابخانه هنگام عصر از کتابخانه بیرون می آید و در کتابخانه را قفل می کند، غافل از این که علامه امینی داخل کتابخانه است.

آن روز سپری می شود. روز بعد وقتی به کتابخانه می آید، می بیند علامه در حال مطالعه است. به ایشان می گوید: شما کی آمده اید؟ علامه پاسخ می دهد: از دیروز که من را در این 1

ص: 271

حکایت 304: زبان سنگین

آیت الله سید محمد حسینی همدانی - صاحب تفسیر انوار درخشان - می فرمود: در مدرسه ی قوام حجره داشتم. مطلع شدم مرحوم آقای قاضی تبریزی در گوشهی از مدرسه، حجرهی کوچکی اختیار کرده و من از این کار تعجب کردم. بعد معلوم شد ایشان به علت تنگ بودن منزل شان و نیز کثرت عیال و اولاد، برای تهجد و عبادت آسودگی خیال نداشتند. در طول دوران تحصیل در مدرسه ی قوام، شبی را ندیدم که مرحوم قاضی به آرامش و خواب و استراحت بگذراند و شبی را بدون ناله و گریه به سر بیاورد. در این مدت حالات و جریاناتی از ایشان دیدم که در عمرم جز در مرحوم نائینی و کمپانی در کس دیگر ندیده بودم. او را چنین یافتم که در تمام رفتار و اخلاق اجتماعی و خانوادگی و تحصیلی خود غیر از همه کسانی بود که از نزدیک در درس آنها با کنار آنان تحصیل می کردم. مخصوصا او را دائم السکوت و الصمت می یافتم. او از دادن پاسخ نیز طفره می رفت و گاهی احساس می کردم که برای او پاسخ دادن بسیار سخت است تا این که تصادفا به نکته ای برخوردم که بسیار توجه ام را جلب کرد و آن هم این بود که داخل دهان مرحوم قاضی کبود رنگ بود! از استاد پرسیدم: علت چیست؟ ایشان مدت ها پاسخم را نداد. بعدها که خیلی اصرار کردم و عرض کردم که جهت تعلیم می پرسم و قصد دیگری ندارم، باز چیزی نفرمود تا این که روزی در جلسه ی خلوتی فرمودند: آقا سید محمد! برای طی مسیر طولانی سیر و سلوک، سختی های فراوانی را باید تحمل کرد و از مطالب زیادی باید گذشت؛ آقاسید محمد! من در آغاز راه در دوران جوانی برای این که جلوی افسارگسیختگی زبانم را بگیرم، بیست و شش سال ریگ در دهان گذاشتم که از صحبت و سخن فرسایی خودداری کنم! این ها ثمرات آن دوران است.(2)).

ص: 272

حکایت 305: نتیجهی عفت شکم

حضرت آیت الله حاج سید ابوالقاسم کوکبی تبریزی می گوید: والد محترم آیت الله مرحوم حاج سید علی اصغر باغمیشه ای در محله ی باغمیشهی تبریز باغی داشت که قسمت بالای باغ، مزرعه و محل گندم کاری بود. نان مصر فی عائله از گندم همان مزرعه تهیه می شد و از محصولات دیگر باغ هم بقیهی مخارج و لوازم خانه ی ما تأمین می شد.

وجود باغ و مزرعه، خود زمینه ای شده بود برای نگه داری حیواناتی از قبیل گاو و گوسفند و... و ما از این ها لبنیات مصرفی خود را تأمین می کردیم.

از آن جا که والد محترم عالم محل بود در بیش تر مجالس و مهمانی های محل، ایشان را دعوت می کردند و مهمانی ها بدون ایشان لطفی نداشت. ایشان هم معمولا در مهمانی ها دعوت مردم را اجابت کرده و حضور داشتند؛ ولی کاری می کردند که ظاهرة غیر متعارف و شگفت آور بود و آن این بود که ایشان از نان و غذای صاحب منزل میل نمی کردند و موقع رفتن به مهمانی از نان منزل خودمان یک عدد نان لواش که از همان مزرعه ی خودمان تهیه شده بود با مقداری پنیر که آن هم از حیوانات خودمان به دست آمده بود به دستمال خود می بست و با خود می برد و آن وقت که سفره پهن و غذا آماده می شد و مهمان ها مشغول غذا خوردن می شدند، والد محترم دستمال خودش را باز می کرد و از نان و پنیر خودش میل می نمود و من با خود می گفتم: این کار یعنی چه؟ چرا ایشان از غذاهایی که برای مهمان ها تهیه شده استفاده نمی کنند؟ اینها را فقط در دل می گفتم، ولی چیزی به زبان نمی آوردم تا این که راز این مطلب و جواب این چرایی که در دل داشتم، بعدها برایم کشف شد.

پدرم در بیش تر سال ها برای زیارت مرقد مطهر ثامن الحجج حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام - به مشهد مقدس مشرف می شد. در یکی از سفرهای زیارتی که ما هم همراهش بودیم، موقع برگشتن از مشهد مقدس به نزدیکی های شهر میانه رسیدیم.

والد ما به راننده فرمودند: نماز بخوانیم. راننده گفت: جلوتر... رفتیم تا این که به نهر آبی

ص: 273

حکایت 306: صفای باطن دو عالم صدیق

میر داماد و شیخ بهایی، این دو عالم بزرگوار با هم دوست و رفیق صمیمی بودند.

روزی شاه عباس همراه این دو عالم بزرگ سوار بر اسب در حرکت بودند. شاه قصد کرد صفای باطن و صداقت این دو صدیق را امتحان نماید. چون شیخ بهایی جثه ی کوچک و لاغری داشت، جلوتر از همه می رفت، ولی میر داماد، جسیم و فربه بود و عقب تر مانده بود، شاه از این فرصت استفاده کرد و ابتدا نزد میر داماد آمد و عرض کرد: این شیخ بهایی) چقدر بی ادب است که با وجود حضرت عالی اسب را جولان میدهد و جلو می رود و ملاحظه ی احترام شما و سیادت شما را نمی کند.

میر داماد جواب داد: نه، این چنین نیست که شما خیال کرده اید، بلکه آن اسب است که از خوشحالی این که مانند چنین عالمی بر او سوار است آن طور بازی می کند و خوشحالی می نماید و می دود.

پس شاه عباس پس از مدتی خودش را کشید نزد شیخ بهایی و به او گفت: این سید ( میر داماد) چقدر چاق است که اسب را خسته کرده، حیوان نمی تواند راه بیاید، ببین چقدر عقب مانده مگر هم این قدر چاق می شود. عالم باید مانند شما از زحمت علم و عبادت ضعیف و لاغر باشد. شیخ بهایی گفت: شما اشتباه کرده اید، این حیوان به خاطر سنگینی علم است که عقب مانده، چون آن حیوان کوه علم را حمل می کند.

شاه عباس فهمید که این دو عالم چه صفای دلی دارند، از اسب پیاده شد و شکر خدا را بجا آورد.(1)

حکایت 308: نمونه ای از محاسبهی نفس

مرحوم شیخ جعفر نجفی - معروف به کاشف الغطا - در شب با خود محاسبه نفس می کرد و به خود می گفت: در کودکی جعیفر [جعفر کوچک ] نامیده می شدی، سپس جعفر شدی و بعد به تو شیخ جعفر گفتند و پس از آن شیخ علی الاطلاق گشته ای. پس تا کی گناه می کنی و شکر این نعمت را بجا نمی آوری. (2)

حکایت 310: شاه و حکیم

ناصر الدین شاه در سفر خراسان به هر شهری که وارد می شد، طبق معمول، تمام طبقات به استقبال او می رفتند و هنگام خارج شدن نیز او را مشایعت می کردند تا این که وارد سبزوار شد. در سبزوار نیز عموم طبقات از او استقبال کردند.

تنها کسی که به بهانه ی انزوا و گوشه نشینی از دیدن او امتناع کرد، حکیم و فیلسوف و عارف معروف، حاج ملا هادی سبزواری بود. از قضا تنها شخصیتی که شاه در نظر گرفته بود در مسافرت خراسان او را از نزدیک ببیند، همین مرد بود که در همه ی ایران شهرت پیدا کرده بود و از اطراف کشور، طلاب به محضرش می شتافتند. وی حوزه علمیهی عظیمی در سبزوار تشکیل داده بود.

شاه که از آن همه استقبالها، دیدن ها، کرنش ها و چاپلوسی ها خسته شده بود، تصمیم گرفت خودش به دیدن حکیم برود.

به شاه گفتند: حکیم، شاه و وزیر نمی شناسد. شاه گفت: ولی شاه، حکیم را می شناسد.

جریان را به حکیم اطلاع دادند. یک روز شاه به اتفاق یک پیشخدمت به خانه ی حکیم رفت. خانه ای بود محقر با اسباب و لوازمی بسیار ساده. شاه ضمن صحبت هایش گفت: هر نعمتی، شکری دارد. شکر نعمت علم، تدریس و ارشاد است، شکر نعمت مالی اعانت و دستگیری است، شکر نعمت سلطنت هم البته برآوردن حوائج است. من میل دارم شما از من چیزی بخواهید تا توفیق انجام آن را پیدا کنم. حکیم گفت: من حاجتی ندارم، چیزی هم نمی خواهم. شاه گفت: شنیده ام شما یک زمین زراعتی دارید، اجازه بدهید دستور دهم آن8.

ص: 277

بخش بیست و یکم: حرص و آز

حکایت 311: حرص پیری

درست است که گفته اند «عشق پیری گر بجنبد، سر به رسوایی زند»، ولی علاوه بر آن، می توان گفت «حرص پیری گر بجنبد، سر به رسوایی زند». به حکایت زیر توجه کنید:

آورده اند: روزی هارون الرشید از ندیمانش پرسید: آیا کسی هست که از زمان رسول اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم . تاکنون زنده بوده و پیامبر را درک کرده باشد؟ گفتند: آری، پیرمردی هست نحیف و لاغر که فقط از او پوست و استخوانی مانده و او را در سبدی می گذارند و از جایی به جایی می برند. هارون گفت: او را حاضر کنید تا ببینم از پیامبر (صلی الله علیه و آله) چیزی شنیده است تا برای ما بازگو کند.

پیرمرد را در زنبیلی گذاشته و نزد خلیفه آوردند. هارون پرسید: آیا تو محضر رسول اکرم را درک کرده ای؟ پیرمرد گفت: آری. خلیفه پرسید: آیا حدیث یا سخنی را که خودت از آن حضرت شنیده باشی، در خاطر داری؟ پیرمرد گفت: آری، از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) شنیدم که می فرمود: «آدمیان پیر می شوند، اما دو خصلت در آنها جوان می شود: حرص و آرزوی ( دور و دراز.»(1) خلیفه گفت: احسنت، چه حدیث خوبی گفتی! سپس امر کرد مقداری پول به عنوان جایزه به پیرمرد دادند و او را بردند. پس از مدتی خلیفه دید که پیرمرد را دوباره نزدش آوردند، خلیفه پرسید: آیا حاجتی داری؟ پیرمرد گفت: ای خلیفه! این پولی که به من دادی، تنها برای همین یک بار بود یا هر ماه می دهی؟ خلیفه که تعجب کرده بود، گفت: راست فرموده رسول خدا(صلی الله علیه و آله) که انسان پیر می شود و دو خصلت در او جوان می شود، حرص و آرزوی دراز!(2)

طایری کز آشیان پرواز بهر آز(3) کرد

کیفرش، فرجام بال و پر به خون آلودن است(4)

ص: 280

حکایت 312 : قناعت مور و حرص زنبور!

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: وقتی زنبوری، موری را دید که به هزار حیله دانه به خانه می کشید و در آن، رنج بسیار می دید و حرصی تمام می کرد، او را گفت: ای مور! این چه رنج است که بر خود نهاده و این چه بار است که اختیار کرده ای؟ بیا تا مطعم و مشرب من بینی که هر طعام که لذیذتر است تا از من فاضل نیاید، به پادشاهان نرسد و بر مرکب هوا سوار شده ام و میان چون ترکمانان یغما بسته و نیزهی سر تیز نیش را به جگر خصمان، زهراب داده. آن جا که خواهم، نشینم و آن جا که خواهم، خورم. پس زنبور بپرید و به دکان قصابی بر مسلوخی(1) بنشست و قصاب کارد در دست داشت، بزد و او را دو پاره کرد و بر زمین افتاد. مور بیامد و پای او را بگرفت و کشید. زنبور گفت: مرا به کجا می کشی؟ مور گفت: هر که به حرص به جایی نشیند که خود خواهد، به جاییش کشندکه نخواهد! و اگر عاقل یک نظر در این کلمه [سخن ] تأمل کند، از مواعظ جمله واعظان، مستغنی [بی نیاز]گردد!(2)

حکایت 314: حضرت عیسی(ع) و مرد حریص

حضرت عیسی علیه السلام با مردی سیاحت می کرد. پس از مدتی راه رفتن گرسنه شدند، به دهکده ای رسیدند، عیسی علیه السلام به آن مرد گفت: برو نانی تهیه کن و خود، مشغول نماز شد.

آن مرد رفت و سه گرده نان تهیه کرد و باز گشت، مقداری صبر کرد تا نماز آن حضرت تمام شد؛ چون کمی به طول انجامید یک گرده را خورد. عیسی علیه السلام پرسید: گردهی سوم چه شد؟ گفت: همین دو گرده بود. پس از آن مقدار دیگری راه پیمودند و به دسته ای آهو برخوردند که یکی از آهوها مرده بود. حضرت عیسی علیه السلام خطاب به لاشهی آهو گفت: با اجازهی خدا برخیز. آهو حرکتی کرد و زنده شد. آن مرد در شگفت شد و زبان به کلمهی سبحان الله جاری کرد.

عیسی (علیه السلام) گفت: تو را سوگند میدهم به حق آن کسی که این نشانه ی قدرت را برای تو آشکار کرد، بگو نان سوم چه شد؟ باز جواب داد: دو گرده نان بیش تر نبود. بار دیگر به راه افتادند، نزدیک دهکده ی بزرگی رسیدند، در آن جا سه خشت طلا افتاده بود. رفیق عیسی علیه السلام گفت: این جا ثروت و مال زیادی است، آن جناب فرمود: آری! یک خشت از تو، یکی از من و خشت سوم برای کسی که نان سوم را برداشته است. مرد حریص گفت: من نان سومی را خوردم، عیسی علیه السلام از او جدا شد و گفت: هر سه خشت طلا مال تو باشد.

آن مرد کنار خشت ها نشست و به فکر برداشتن و بردن آن ها بود، سه نفر از آن جا عبور کردند، او را با سه خشت طلا دیدند، او را کشتند و طلاها را برداشتند و چون گرسنه بودند قرار گذاشتند یکی از آن سه نفر از دهکدهی مجاور نانی تهیه کند تا بخورند. شخصی که برای نان آوردن رفت، با خود گفت: نان ها را مسموم می کنم تا آن دو بمیرند، دو نفر دیگر نیز هم عهد شدند که رفیق خود را پس از برگشتن، بگشن .. هنگامی که نان را آورد، آن دو نفر او را گشتند و خود به خوردن نان ها مشغول شدند. چیزی نگذشت که آنها نیز

ص: 283

حکایت 315 : گربهی حریص

سدید الدین محمد عوفی در جوامع الحکایات می نویسد: گویند محمد بن احمد بغدادی گربه ای داشت و هر روز پاره ای گوشت به او می داد. روزی آن گربه را در خانه ای بگرفتند و بگشتند، پوستش را پر از کاه کردند و بر در کبوترخانه بیاویختند.

محمد بدان طرف گذری می کرد، گربهی خود را دید بدان حالت آویخته، گفت: اگر بدان قدر گوشت که به وی می رسید قناعت کردی، این بلا به وی نیامدی؛ أما چون در دام طمع بماند، جانش در مضراب اضطراب، خسته گشت! تا عالمیان بدانند که مذلت طمع و عزت قناعت، چند است؟(3)

کیمیایی تو را بیاموزم

که در اکسیر و در صناعت نیست

رو قناعت گزین که در عالم

هیچ گنجی به از قناعت نیست(4)

حکایت 317: نجس تر از نجاست!

روزی حاکمی از وزیرش پرسید: چه چیز است که از همه ی چیزها بدتر و از نجاست سگ پلیدتر است؟ وزیر در جواب فرو ماند و از حاکم اجازه خواست تا برای یافتن پاسخ از شهر بیرون رود. در بیابان به چوپانی رسید که گوسفندانش را می چراند. پس از احوال پرسی، چوپان را مرد خوش فکری یافت. سؤال حاکم را برای او بازگو کرد و گفت که دنبال مردی عالم و حکیم میگردم که پرسش شاه را پاسخ گوید و جایزه بزرگی را دریافت کند.

چوپان گفت: ای وزیر! حاکم و پرسش او را رها کن، من به تو بشارتی می دهم که بسیار مهم است، بدان که پشت این تپه، گنج بزرگی پیدا کرده ام، بیا با هم آن را تصرف کنیم و در این جا قصری بسازیم و لشکری جمع کنیم و حاکم را از سلطنت خلع کرده و خود جای او بنشینیم؛ تو حاکم باش و من هم وزیر تو.

وزیر که دیگ طمعش به جوش آمده بود، عقل و هوش از سرش پرید و دست و پایش را گم کرد و گفت: گنج کجا است؟ برویم آن را به من نشان بده.

چوپان گفت: به این شرط می پذیرم که سه مرتبه زبانت را به نجاست سگ من بزنی!1.

ص: 285

بخش بیست و دوم: حکایت های عبرت آموز

حکایت 318: سنگ عجیب

نقل کرده اند: یک روز از محله ی خود مرحوم حاج آقا رحیم ارباب - رضوان الله تعالی علیه . که یکی از قصبات اصفهان بود آمدند، گفتند: آقا! ما با سنگ نان می پزیم و آن دو سنگ است که گذاشته ایم و آتش درست می کنیم، یکی از آن سنگ ها گرم می شود و دیگری را هر کاری می کنیم با این که یک بیست و چهار ساعت آتش روشن است، ولی گرم نمی شود.

آقا فرمودند: بروید و سنگ را بیاورید، آن سنگ را که سرد بود، آوردند. آقا فرمود:

سنگ را بشکنید، سنگ را که شکستند دیدند وسط سنگ یک کرم است که یک ذره برگ سبز هم در دهانش است و در حال خوردن آن است.

آقا به گریه افتاده، فرمود: خداوند متعال این حیوان را وسط این سنگ حفظ کرده و آتش را بی اثر کرده که این حیوان نسوزد.(1)

حکایت 321: دست دشمن!

مرحوم آیت الله شیخ محمد تقی آملی می فرمود: در خواب دیدم دشمنی به من حمله کرد، من با آن دشمن درگیر و گلاویز شدم، این دشمن مرا رها نمی کرد. من برای این که از شر او رها شوم دست او را به شدت گاز گرفتم که بلکه مرا رها کند و در این حال از خواب بیدار شدم، دیدم دستم در دهان خود من است و به شدت دست خودم را گاز گرفته ام. در همان عالم خواب به من فهماندند که دشمن تو کسی نیست جز خودت، پس از خودت نجات پیدا کن.(2) عرض میکنم: این گونه خواب های خوب را خداوند نصیب هر کسی نمی کند. ائمه علیهم السلام فرموده اند: بنده ای که مورد عنایت خداوندی شد، خداوند عیب و بدی دنیا را به او نشان می دهد و نیز راه علاج را.

حکایت 323: یک گربه و دو زبان

مروان بن محمد بن مروان بن حکم، آخرین خلیفه ی بنی امیه بود که به دست عباسیان در سال 132 هجری کشته شد، او همانند اجداد ناپاکش بسیار ظلم کرد، یکی از ظلم هایش این بود که زبان یکی از غلامانش را برید و به دور انداخت، گربه ای آمد و آن زبان را خورد.

از قضا وقتی که مروان را کشتند، سرش را از بدن جدا کردند و زبانش را بریدند و به دور انداختند، همان گربه آمد و آن زبان را خورد!(2)

حکایت 325: عبرت از سر گوسفند

آورده اند: شخصی به نام عتبه که معروف به مالک دینار بود، همواره با گناه و انحراف و جنایت سر و کار داشت. این شخص مجرم و گناه کار روزی در حین عبور چشمش به سر گوسفندی افتاد که آن را بریان کرده بودند. دید لب های آن گوسفند بر اثر حرارت از هم جدا شده، برگشته و دندان هایش آشکار گردیده است و...

این منظره او را به یاد دوزخیان انداخت که آنها در میان آتش جهنم از خوف خدا این گونه بریان می شوند، نعرهی جان سوزی کشید و بی هوش شد و به زمین افتاد. وقتی به هوش آمد، توبهی حقیقی کرد و دیگر هرگز گناه نکرد و در راه خدا قدم برداشت و از صالحان و عابدان بزرگ زمانش گردید.(2)

حکایت 327: از او عبرت بگیر

عبد الله بن عباس در روز بسیار سرد نزد عبد الملک وارد شد و دید عبد الملک روی فرش ها و تشک های نرم نشسته و در آنها فرو رفته، گفت: ابن عباس! خیال می کنم هوا قدری سرد است. ابن عباس گفت: بلی، پسر هند ( معاویه) بیست سال به عنوان فرماندار، و بیست سال مستقل و به عنوان خلیفه از این فرش ها و پشتی ها استفاده کرد، حالا زیر خاک رفته و بالای قبرش علف ثمامه در ورزش است.

نقل شده که عبد الملک به عنوان تحقیق دربارهی سخن ابن عباس، شخصی را به قبر معاویه فرستاد و دید که علف ثمامه بالای قبرش روییده و در وزش است.(4)

حکایت 329: ملکه ی عبرت

روزگاری در کنار رود نیل، باستان شناسی صندوق بزرگی پیدا کرد. وقتی در صندوق را باز کردند، جسد مومیایی شده ای را دیدند که اطرافش چند خروار جواهر قرار داشت.

وقتی تحقیق کردند، فهمیدند که جسد یکی از ملکه های مصر بوده که پس از مرگش جسد را مومیایی کرده اند.

در این صندوق همراه جواهرات، لوحی را نیز پیدا کردند که روی آن نوشته شده بود:

این وصیت نامه ی من است، پس از مرگم هر کس جنازه ام را ببیند، بداند که در زمان سلطنت من در مملکتم قحطی شد و کار به آن جا رسید که من که ملکهی مصر بودم، حاضر شدم تمام این جواهرات را بدهم و در عوض آن، یک عدد نان بگیرم، اما میسر نشد تا این که از گرسنگی به بستر مرگ افتادم.

این را همه باید بخوانند تا عبرت بگیرند و بفهمند که تا وقتی خداوند نخواهد، هیچ چیز نمی تواند انسان را بی نیاز کند.

اگر خداوند نخواهد حتی اگر تمام وسایل و زمینه ها را فراهم کنی، هیچ کاری نمی توانی از پیش ببری. (2)4.

ص: 293

حکایت 330: تو «فاندیک» هستی!

دکتر مستر فاندیک که یکی از پزشکان اهل فرنگ و مورد احترام بود، وقتی او را به مجلس مهمانی دعوت کرده بودند، چون مورد احترام و علاقهی میزبان بود از او پذیرایی گرم به عمل آورده، در سر میز نهار نیز به او بیش تر تعارف می کرد و به عنوان دسر به او تکلیف می کرد که از انواع خوراکی میل کند. ساعتی نگذشت که «فاندیک» احساس درد شدیدی کرد، دستور داد مرکب او را که الاغی بود حاضر کردند. سوار بر الاغ شده و از آن جا حرکت کرد تا به خانه ی خود برود. در بین راه به نهر آبی رسید، احساس کرد که الاغش تشنه است. پیاده شد تا الاغ آب بخورد. «فاندیک» عین جمله های محبت آمیزی را که میزبان در سر میز نهار به او گفته بود، به الاغ گفت: «باز هم بخور، جان من بخور، از این بخور، از آن بخور» چون دید الاغ سیراب شده، سر برداشته و به گفته های دکتر هیچ ترتیب اثری نداد، بلکه به همان مقدار لازم که خورده بود کفایت کرد، جناب مستر فاندیک به الاغ خود خطاب کرد و گفت: ای الاغ! تو فاندیک هستی و من الاغم.(تو که خری می فهمی که زیادی است و من که دکترم، نفهمیدم و این طور گرفتار شدم.)(1)

حکایت 332: پوست نازک!

امام علی (علیه السلام) می فرماید: وَ اعلَمُوا أَنّهُ لَیسَ لِهَذَا الجِلدِ الرّقِیقِ صَبرٌ عَلَی النّارِ فَارحَمُوا نُفُوسَکُم فَإِنّکُم قَد جَرّبتُمُوهَا فِی مَصَائِبِ الدّنیَا أَ فَرَأَیتُم جَزَعَ أَحَدِکُم مِنَ الشّوکَهِ تُصِیبُهُ وَ العَثرَهِ تُدمِیهِ وَ الرّمضَاءِ تُحرِقُهُ فَکَیفَ إِذَا کَانَ بَینَ طَابَقَینِ مِن نَارٍ ضَجِیعَ حَجَرٍ وَ قَرِینَ شَیطَانٍ أَ عَلِمتُم أَنّ مَالِکاً إِذَا غَضِبَ عَلَی النّارِ حَطَمَ بَعضُهَا بَعضاً لِغَضَبِهِ وَ إِذَا زَجَرَهَا تَوَثّبَت بَینَ أَبوَابِهَا جَزَعاً مِن زَجرَتِهِ.

[ای مردم! ] بدانید که این پوست ظریف را طاقت آتش دوزخ نیست. پس بر خود ترحم کنید. شما توان خود را در برابر مصایب و سختی های این جهانی سنجیده اید، آیا ندیده اید که اگر خاری بر تن یکی از شما رود یا بلغزد و بیفتد و خونین شود یا با ریگ تفته بسوزانندش چه حالی خواهد داشت؟ پس چگونه است حال او، آن گاه که میان دو طبقه از آتش جای گرفته، همخوابه اش سنگ است و همنشین او شیطان؟ آیا می دانید که چون مالک دوزخ بر آتش خشم گیرد، برخی از آن (آتش) برخی دیگر را فرو کوبد و خرد کند؟ و چون بر آن بانگ زند از هیبت آن فریاد برآورد و میان درهای دوزخ برجهد؟(2)

حکایت 334 : خبر مرگ

جعفر بن سلیمان می گوید: با صلة ابن أشیم غذا می خوردیم که مردی وارد خانه شد و خبر مرگ برادرش را به او داد. صلة گفت: فلانی، بنشین و همراه ما غذا میل کن، خیلی وقت است که خبر مرگ برادرم را شنیده ام. آن شخص گفت: عجیب است، برادرت همین یک ساعت پیش وفات کرده، تو کی خبردار شدی؟ صلة گفت: از وقتی خداوند فرموده:

«إِنَّکَ مَیِّتٌ وَإِنَّهُمْ مَیِّتُونَ » (2) لای پیامبر! تو می میری و آنها هم خواهند مرد.(3)

حکایت 336: وقت آمدن و رفتن

امام علی - علیه السلام - می فرماید: خَالِطُوا اَلنَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَکَوْا عَلَیْکُمْ وَ إِنْ غِبْتُمْ حَنُّوا إِلَیْکُمْ.

با مردم آن گونه معاشرت کنید که اگر مردید، بر شما اشک ریزند و اگر زنده ماندید، به شما مهربانی ورزند (و با اشتیاق به سوی شما آیند.)(2) یاد داری که وقت زادن تو همه خندان بدند و تو گریان آن چنان زی که وقتی مردن تو همه گریان بوند و تو خندان

حکایت 339: خوش و بش

نقل است که امام صادق (علیه السلام) فرمود: امیر المؤمنین (علیه السلام) به زنان سلام می کرد، ولی از سلام کردن به زن جوان کراهت داشت و می فرمود: می ترسم از صدای او خوشم بیاید و زیانی که از این کار به من می رسد، بیش از اجری باشد که به دنبال آن بوده ام.(3)

حکایت 341: بهلول عاقل و هارون غافل

هارون به قصد حج از بغداد خارج شد. وقتی به کوفه رسید، مردم برای دیدن خلیفه جمع شدند. بهلول از میان آن جمع صدا زد: ای هارون! هارون گفت: این کیست که بی ادبانه نام ما را می برد.

گفتند: بهلول است. هارون پردهی کجاوه را بالا زد، متوجه بهلون شد. گفت: ای بهلول! من کیستم؟ بهلول گفت: تو آن کسی هستی که اگر کسی در مشرق ظلم کند و تو در مغرب باشی، مسئولیت آن با تو است و روز رستاخیز تو را بازخواست می کنند.

سپس گفت: ای هارون! روایتی رسیده از قدامة بن عبد الله عامری که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) را در وقت رمی جمره مشاهد کردم و حضرت سنگ می انداخت، هیچ کس برای دیدن و نزدیک شدن به آن حضرت دچار مشکل نمی شد و حضرت کسی را نمیگفت دور باش و کنار برو و حرف نزن. امروز فروتنی خلیفه در این سفر حج، بهتر از خودبینی او نیست.) هارون متأثر شد و گریه کرد. سپس گفت: آفرین بهلول!، مرا بیش تر موعظت کن.

بهلول گفت: کسی که خدا او را ثروت و زیبایی و سلطنت داد و او مالش را در راه خدا مصرف کند و زیبایی اش را با عفت حفظ کند و در مقام سلطنت، عدل و داد داشته باشد؛ خدا نامش را در دفتر صالحان می نویسد. هارون گفت: احسنت! احسنت! خوب گفتی و سپس امر کرد به بهلول جایزه بدهند! بهلول گفت: من به جایزهی تو نیازی ندارم، آن را به صاحبش برگردان. هارون گفت:

برای تو حقوقی معین می کنم تا زندگانی تو تأمین شود.

بهلول سر به آسمان بلند کرد و گفت: من و تو هر دو عیال خداوندیم، چه گونه ممکن است پروردگار جهان تورا دیده و مرا فراموش کند؟

حکایت 343 : شیخنا! در فکر خود باش!

مرحوم حاج شیخ عباس قمی (محدث قمی در احوال شیخ بهایی می نویسد:

شیخ پیش از وفات به شش ماه به مزار مسلمین گذشت، از قبر بابا رکن الدین صدایی شنید با اصحاب خویش که از جمله ملا محمد تقی مجلسی (2) بوده، فرمود: شما شنیدید آن صوتی را که من شنیدم؟ گفتند: نشنیدیم.

پس شیخ بعد از آن، پیوسته مشغول گریه و تضرع با قاضی الحاجات بود و توجه به آخرت داشت تا بعد از شش ماه دیگر وفات یافت. بعد از اصرار که چه شنیدید، فرمود: مرا خبر دادند به تهیه و استعداد [ آمادگی] برای مرگ.

و از بعض مشایخ نقل شده آن کلامی که شیخ از مزار بابا رکن الدین شنید، این بود:

شیخنا! در فکر خود باش(3)

ای که پنجاه رفتی و در خوابی

مگر این چند روزه دریابی

حکایت 345 : عتیقه

از مرد گورکنی پرسیدند: این همه گور حفر کردی، هیچ عتیقه ای پیدا کردهای؟ گفت:

آری، یک چیز پیدا کردم و آن این که هفتاد سال برای دیگران گور گندم و یک لحظه نفس من بیدار نشد که از این گورها، یکی هم برای تو کنده خواهد شد؟ یافت مردی گورکن، عمری دراز سائلی گفتش که: چیزی گوی باز سال ها تو گور کندی در مغاک چه عجایب دیده ای در زیر خاک؟ گفت: این دیدم عجایب حسب حال کاین سگ نفسم همی هفتاد سال گور کندن دید و یک ساعت نمرد یک دمم فرمان یک طاعت نبرد(1)

حکایت 348: احتیاج

مرحوم شیخ عباس قمی می گوید: حکایت شده که امیر خراسان را بعد از مرگش در خواب دیدند که می گفت: آن چه را که برای سگان خود می اندازید، برای من بفرستید که به آن محتاجم!(2)

آنچه شیران را کند روبه(3)

مزاج احتیاج است، احتیاج است، احتیاج

حکایت 350: پینه های امداد

آورده اند: هنگام خاکسپاری بدن مطهر حضرت سید الشهدا(علیه السلام)، بر دوش مبارکش اثری غیر متعارف دیدند، علتش را از امام سجاد(علیه السلام) پرسیدند، فرمود: به خاطر انبان های نان و خرمایی است که پدرم به دوش می کشید و [نیمه های شب] بر در خانه ی بیچارگان و یتیمان می برد!(2)

لم یخب الآن من رجائک من

حرک من دون بابک الحلقة

حکایت 352: همنشین

شیخ اجل، سعدی، می گوید: «مثل همنشین بد چون آهنگر است، اگر جامه نسوزد، دود در تو گیرد و متل همنشین نیک چون عطار است که اگر مشک به تو ندهد، بوی در تو گیرد.»

همنشین تو از تو به باید

تا تو را عقل و دین بیفزاید(1)

حکایت 355: اسم های بی مسقا

آورده اند: اسکندر مردی را دید که همواره در جنگ ها شکست می خورد، از او پرسید:

نامت چیست؟ مرد گفت: نامم اسکندر است. اسکندر به او گفت: ای مرد! یا روش ات را عوض کن یا نامت را!(2)

شنیدم در وصایای سکندر

که گفتی با ارسطوی هنرور

که از روز زمین چون دیده بستم

برون أرید از تابوت، دستم

که تا بینند مغروران سرمست

که از دنیا برون رفتم تهی دست

حکایت 358: حاج شتر

در حدیثی آمده است: إذا حَجَجْتَ بِمالٍ اصْلُهُ سُحْتٌ فما حَجَجْتَ ولکن حَجَّتِ الْعِیرُ؛ هر گاه با پول حرام به حج بروی، حاجی نشده ای؛ بلکه شتر (و مرکب ) تو حاجی شده است!(3) حاجی تو نیستی شتر است، از برای آنک بیچاره خار می خورد و بار می برد (4)

حکایت 360: زین پلنگی

گویند: حکیمی، جوانی را دید که پوست پلنگی بر زین اسب خود انداخته و با نهایت تکبر و فخرفروشی روی آن نشسته است.

حکیم رو به جوان کرد و گفت: ای جوان! این پوست را بر پشت پلنگ نگذاشتند بماند، بر زین اسب تو چه گونه خواهد ماند؟!(1)

حکایت 363 : ابلیس و شش هزار سال عبادت

امام علی (علیه السلام) می فرماید: فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اَللَّهِ بِإِبْلِیسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ اَلطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ اَلْجَهِیدَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَ اَللَّهَ سِتَّةَ آلاَفِ سَنَةٍ لاَ یُدْرَی أَ مِنْ سِنِی اَلدُّنْیَا أَوْ مِنْ سِنِی اَلْآخِرَةِ عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِیسَ یَسْلَمُ عَلَی اَللَّهِ سُبْحَانَهُ بِمِثْلِ مَعْصِیَتِهِ کَلاَّ مَا کَانَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ لِیُدْخِلَ اَلْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَکاً إِنَّ حُکْمَهُ فِی أَهْلِ اَلسَّمَاءِ وَ أَهْلِ اَلْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَیْنَ اَللَّهِ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِی إِبَاحَةِ حِمًی حَرَّمَهُ عَلَی اَلْعَالَمِینَ پس، از آن معاملت که خداوند با ابلیس کرد عبرت بگیرید. آن همه اعمال نیکویش را باطل گردانید و آن همه سعی و کوشش او را بی ثمر ساخت. ابلیس شش هزار سال خدا را عبادت کرد، حال از سال های دنیا بود یا سال های آخرت(1) کس نداند، ولی یک لحظه تکبر ورزید. بعد از ابلیس چه کسی ممکن است که از این گونه نافرمانی ها در برابر ذات احدیت در امان ماند؟ هرگز خداوند انسانی را به بهشت نمی برد که مرتکب عملی شده باشد که ملکی را به سبب آن از بهشت رانده است. حکم او بر اهل آسمان ها و مردم روی زمین یکسان است و میان خدا و هیچ یک از بندگانش مصالحه ای نیست که چیزی را که بر همه ی جهانیان حرام کرده بر آن بنده، مباح نموده باشد.(2)

حکایت 365 : فلسفه ی آزمایش های الهی

امام علی (علیه السلام) می فرماید: فردی از شما نگوید که «خدایا! از فتنه به تو پناه می برم»(2)؛ زیرا کسی نیست که در فتنه ای نباشد. کسی که می خواهد به خدا پناه برد، از آزمایش های گمراه کننده، پناه ببرد. همانا خدای سبحان می فرماید: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَةٌ »(3) خدا انسان ها را با اموال و فرزندانشان می آزماید تا آن کس که از روزی خود ناخشنود یا خرسند است، شناخته شود؛ گرچه خداوند به احوالات شان از خودشان آگاه تر است(4) تا کرداری که استحقاق پاداش یا کیفر دارد؛ آشکار کند. چه، آن که بعضی مردم فرزند پسر را دوست دارند و فرزند دختر را نمی پسندند و بعضی دیگر فراوانی اموال را دوست دارند و از کاهش سرمایه نگران هستند.(5)

حکایت 368: نماز بی ارزش

مردی به امام جماعتی گفت: امروز در مسجد مشغول خواندن نماز بودم که دیدم دزدی می خواهد کفش هایم را ببرد، من نماز را قطع کرده و نگذاشتم دزد کفش هایم را بدزدد، آیا باید نمازم را دوباره بخوانم؟ امام پرسید: کفش های تو چه قدر ارزش داشت؟ مرد گفت: دو تومان. امام گفت: لازم نیست نمازت را دوباره بخوانی، چون نماز تو دو ریال هم نمی ارزید!(3)

حکایت 371: محل گذر

گویند: پادشاهی در گران بهایی را نگین انگشتر کرده بود و فرزانگان را جمع کرده و خواست تا آنان جمله ای پیشنهاد کنند که نقش انگشتری کند که هر گاه بر آن نظر افکند، اگر شاد بود غافل نشود و اگر غمگین بود، اندوهش را از بین ببرد.

فرزانگان هر یک چیزی گفتند. حکیمی گفت: بنویس: «این نیز بگذرد!»(2)

حکایت 375 : بر باد رفته!

امام علی (علیه السلام) می فرماید: . ...فَلَوْ أَنَّ أَحَداً یَجِدُ إِلَی اَلْبَقَاءِ سُلَّماً أَوْ لِدَفْعِ اَلْمَوْتِ سَبِیلاً لَکَانَ ذَلِکَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ اَلَّذِی سُخِّرَ لَهُ مُلْکُ اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ مَعَ اَلنُّبُوَّةِ وَ عَظِیمِ اَلزُّلْفَةِ فَلَمَّا اِسْتَوْفَی طُعْمَتَهُ وَ اِسْتَکْمَلَ مُدَّتَهُ رَمَتْهُ قِسِیُّ اَلْفَنَاءِ بِنِبَالِ اَلْمَوْتِ وَ أَصْبَحَتِ اَلدِّیَارُ مِنْهُ خَالِیَةً وَ اَلْمَسَاکِنُ مُعَطَّلَةً وَ وَرِثَهَا قَوْمٌ آخَرُونَ؟ یعنی: اگر کسی می توانست جاوید زیستن را راهی جوید، یا دفع مرگ را وسیله ای اندیشد، کسی جز سلیمان ابن داوود(علیه السلام) نبود. آن که خداوند پادشاهی جن و انس با پیامبری و منزلت و مقام رفیع را مسخر او ساخته بود. چون روزی خود به تمامی بخورد و پیمانه ی عمرش لبریز گردید، کمان های فنا تیرهای مرگ را به سوی او رها کردند، آن سراها تهی شد و آن کاخ ها خالی افتاد و آن مرده ریگ نصیب قوم دیگر گردید!(2) پیش صاحب نظران ملک سلیمان، باد است

بلکه آن است سلیمان که ز ملک آزاد است

دل بر این پیرزن عشوه گر دهرمبند

نو عروسی ست که در عقد بسی داماد است(3)