ص: 2

مجموعه مقالات کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

مجموعه مقالات/جلد دهم

قم/1393

ص: 3

ص: 4

اعضای کمیته علمی کنگره جهانی

«جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»

ریاست کنگره: حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دام ظله)

دبیر علمی کنگره: حضرت آیت الله العظمی سبحانی(دام ظله)

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی علی زاده موسوی

دبیر کمیته علمی کنگره: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

مسئول اجرایی کمیته علمی: جناب آقای محمد علی موحدی پور

مسئول مقالات اهل سنت داخل: حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر کمیته علمی: جناب آقای سید محمد مهدی عمادی

مسئول هماهنگی مقالات: جناب آقای عباس صادقی خواه

گروه تبارشناسی جریان های افراطی و تکفیری

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

دبیر گروه: جناب آقای محمد حسن بهشتی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین اسد علیزاده

دکتر محمد الله اکبری

حجت الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر جباری

حجت الاسلام و المسلمین جبرئیلی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید لطف­الله جلالی

دکتر داداش نژاد

استاد علی اصغر رضوانی

حجت الاسلام و المسلمین محمد­طاهر رفیعی

استاد قاسم صفری (جوادی)

حجت الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر ملک مکان

حجت الاسلام و المسلمین نیکزاد

حجت الاسلام و المسلمین محمدهادی یوسفی غروی

ص: 5

گروه ریشه یابی افکار تکفیری

مدیر گروه: آیت الله حسینی قزوینی

دبیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین حبیب عباسی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین محمدجواد ابوالقاسمی

استاد سید رضا بطاط

حجت الاسلام و المسلمین فلاح الدوخی

حجت الاسلام و المسلمین حسین رجبی

حجت الاسلام و المسلمین اکبر روستایی

آیت الله نجم الدین طبسی

حجت الاسلام و المسلمین محمدجعفر طبسی

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد یزدانی

گروه جریان های افراطی و تکفیری و پیامدهای سیاسی آن

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر منصور میراحمدی

دبیر گروه: جناب آقای مختار شیخ حسینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر شهروز ابراهیمی

دکتر محمد پزشکی

دکتر حسین پوراحمدی

دکتر مسعود پورفرد

دکتر محمد علی حسینی زاده

دکتر صادق حقیقت

دکتر رضا خراسانی

دکتر محمد ستوده

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید کاظم سید باقری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمود شفیعی

دکتر عبدالوهاب فراتی

دکتر ناصر قربان نیا

سرکار خانم دکتر نجمه کیخا

دکترشریف لک زایی

ص: 6

دکتر عنایت الله یزدانی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر یزدانی مقدم

گروه بررسی راه کارهای برون رفت از افراط و تکفیر

مدیر گروه: جناب آقای دکتر حسن بیگی

دبیر گروه: جناب آقای دکتر سید جواد امینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر اکبر استرکی

دکتر سیامک باقری

دکتر هادی جمشیدیان

دکتر حمید رضا حاتمی

دکتر علیرضا خراشادی زاده

جناب آقای محمدرضا خسروی

دکتر سید محمود رضا شمس دولت آبادی

حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن دهقان

جناب آقای حمید رحمتی

جناب آقای بهرام رضایی

جناب آقای محمود زرین ماه

جناب آقای عباس عظیمی کیا

جناب آقای مجید فقیه

دکتر سید ضیاءالدین قاضی زاده

جناب آقای علیرضا کیقبادی

جناب آقای علی محمد رضایی

جناب آقای احمد مزینانی

جناب آقای مهدی مزینانی

دکتر عبدالله هندیانی

مسئول ستاد بین الملل: حجت الاسلام و المسلمین سید محمود وزیری

معاون مسئول بین الملل: حجت الاسلام والمسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر بین الملل: جناب آقای مرتضی احمدی

مسئول ستاد اجرایی: حجت الاسلام و المسلمین سید محمدعلی موسوی نسب

مسئول دبیرخانه مرکزی: جناب آقای سید جمال الدین طباطبایی

ص: 7

مسئول دفتر دبیرخانه: جناب آقای سید محمد باقر باقریان موّحد

مسئول مکاتبات دبیرخانه مرکزی: جناب آقای محمد مهدی فضلی

مسئول امور مالی: جناب آقای ابوالفضل سعادتی

مسئول سایت: حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی شیرازی

مسئول فناوری: جناب آقای مجتبی تمیمی

مسئول کمیته مدعوین داخلی: حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر ضیایی

مسئول کمیته فرهنگی - تبلیغی: حجت الاسلام و المسلمین علی مولایی

مسئول کمیته رسانه: جناب آقای ابوالفضل صالحی

مسئول کمیته اسکان: جناب آقای سید رضا حسینی

ص: 8

بخش سوم:

جریان های افراطی و تکفیری و پیامدهای سیاسی آن

تحلیلی شرق شناسانه از جریان های تکفیری قدیم و جدید 291

مرتضی شیرودی

چیستی فکر سلفی و چگونگی مناسبات غرب با این گروه ها 309

محمد ستوده، حسن علی یاری

حقوق بشر و جریان های تکفیری 331

نیما شاه کرمی، سمیه خزدوز

بخش چهارم:

بررسی راهکارهای برون رفت از افراط و تکفیر

راهبردهای تأمین منافع امنیت ملی کشور در روند ظهور و گسترش داعش و تکفیریان در منطقه. 361

سید حسن فیروزآبادی

جریان های تکفیری، مهم ترین خطر فراروی بیداری اسلامی 399

راضیه علی اکبری، ابوالحسن نواب

ص: 10

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

ص: 12

آن گاه که اراده الهی بر بعثت پیامبر خاتم تعلق گرفت، رسول خاتم، ایمان افراد را با دو کلمه که حاکی از باور باطنی آن ها بود؛ می پذیرفت؛ یعنی هر کس و یا گروهی که «لا اله الا الله، محمد رسول الله» می گفت وارد خیمه اسلام می شد و از جرگه کفر فاصله می گرفت.

از سوی دیگر، اقرار به کلمه اخلاص - که در آن نفی الوهیت از هر موجودی جز خدا سلب شده- در بردارنده اقرار به سه نوع توحید است: 1. توحید در خالقیت؛2. توحید در تدبیر؛ 3. توحید در عبادت. زیرا این سه نوع، از خصایص خدای جهان است نه مخلوق او.

افزون بر این، اساس هر دعوت الهی را ایمان به آخرت تشکیل می داد، طبعاً اقرار به حیات اخروی بسان توحید و رسالت، از عناصر سازنده ایمان می باشد و در کلمه اخلاص نهفته است.

در سیره نبوی فصلی به نام «عام الوفود» است؛ یعنی سالی که هزاران نفر از دور و نزدیک به صورت فردی و یا گروهی به مدینه رو آورده و به حضرتش ایمان آوردند و با گفتن دو جمله پیشین که حاکی از باور واقعی آنان بود، مسلمان خوانده شدند. در این مورد آیه های سوره «نصر» نازل شد؛ آن جا که می فرماید: >إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَیتَ النَّاسَ یدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا< پذیرش اسلام این گروه ها فقط با اجرای این دو جمله انجام می گرفت و مسائل کلامی و یا فقهی مطرح نمی شد؛ مثلاً هرگز از آنان در مورد جایگاه خدا و یا رؤیت خدا در رستاخیز و یا حدوث و قدم قرآن و امثال این ها سؤال نمی شد. بلکه ایمان اجمالی به رسالت پیامبر خاتم، آنان را از طرح این مسائل بی نیاز می ساخت. هم چنین مسائلی مانند جواز توسل به انبیا و اولیا، و یا نماز در کنار قبورشان، یا زیارت قبور اولیاء الله برای آن ها، مطرح نمی شد.

کلمه بدعت بهره می گیرد، ولی گروه اخیر به جای بدعت، واژة کفر را به کار می برد و ملاک تکفیر، ناهماهنگی با افکار آن ها در امثال مسائل پیشین است.

آن ها به شدت با حفظ قبور پیامبران و اولیای الهی مخالف هستند و زیارتگاه ها را مظهر بت پرستی قلمداد می کنند! در حالی که در طول تاریخ اسلام، قبور انبیای پیشین در فلسطین و اردن و شام و عراق پیوسته محفوظ بوده و مسلمانان گروه گروه به زیارت آن ها می رفتند و هیچ کس چنین کاری را بر خلاف توحید توصیف نمی کرد.

حتی روزی که بیت المقدس به وسیله عمربن خطاب فتح شد، هرگز او به تخریب این مقامات فرمان نداد، بلکه شیوه پیشینیان را در حفظ و آرایش آن ها تأیید کرد.

در طول زمان، پس از رحلت پیامبر، تمام موحدان به پیامبر اکرم6 متوسل شده تا حاجت آنان با شفاعت او برآورده شود. اما این گروه این نوع توسل ها را با توسل مشرکان به بت ها یکسان می گیرند؛ در حالی که ماهیت این دو نوع توسل از هم جداست، و از زمین تا آسمان فاصله دارد.

وارسته و رهبری آگاه از موازین جهاد در میان این جمع، که آنان را به صورت صحیح رهبری کند، سرانجام، تلاشِ پیکارگران به گونه دیگر ادامه پیدا کرد و برخی از آنان با تأثیرپذیری از افکار وهابیان تندرو، بر تکفیر تمام دولت های اسلامی و ملت هایی که در آن زندگی می کنند، پرداختند. شوربختانه ابتدا این کار با حمله به کشورهای مقاوم و استوار در مقابل صهیونیست ها آغاز شد و به جای این که قدس را آزاد کنند به نابود کردن زیرساخت های کشورهای سوریه و عراق روی آوردند. خشونت آنان با کودکان و زنان و پیران وافتادگان و انسان های بی طرف به گونه ای شد که چهره اسلام را در جهان مشوَّه ساخت و دیگر کسی در غرب اظهار علاقه به اسلام نمی کرد. عمل زشت و وحشیانه این گروه کجا و وحی الهی کجا! آن جا که می فرماید: >فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ< (آل عمران: 159) و پیامبر رحمت در حدیثی می فرماید: «إنّ الرفقَ لا یکونُ فی شیء إلّا زانه، ولاینزَعُ مِن شیء إلّا شأنه»؛ (صحیح مسلم، ج8، ص22) مهربانی و رفق با هرچیز که در آمیزد آن را مزین می گرداند و چیزی که رفق و مدارا از آن گرفته شود تباه می گردد.

در پایان از تلاش های شبانه روزی اعضای محترم دبیرخانه، سپاس گزاری نموده و زحمات توان فرسای آنان را ارج می نهیم و نیز از کلیه کسانی که این فضای روحانی و علمی را پدید آورده اند، تقدیر و تشکر می کنیم.

قم - جعفرسبحانی

8/6/93

ص: 17

ص: 18

آسیا و گروه هایی همانند بوکو حرام، الشباب، انصارالسنه و انصارالشریعه در آفریقا و گروه های متنوع دیگر، همه نشانگر وجود بحران در جهان اسلام است.

این که چنین وضعیتی معلول چه عواملی است، بحث های گسترده ای می طلبد که در مجموعه مقالات به تفصیل به آن ها اشاره شده است، اما به اجمال، سهم غرب در پروژه اسلام هراسی و در پی آن، اسلام ستیزی را هرگز نمی توان نادیده گرفت. غرب که با رشد سریع اسلام در جهان روبه روست، امروز پروژه اسلام علیه اسلام را آغاز کرده است با حمایت از گروه های افراطی و دامن زدن به اختلافات مذهبی، قدرت و قوت مسلمین را تضعیف کند و از طرف دیگر، چهره ای مشوّه از مسلمین در برابر جهانیان ترسیم نماید.

هم چنین با قرائت های انحرافی از مفاهیمی مانند توحید و شرک، ایمان و کفر، بدعت و نظایر آن مسلمانان را به گرداب تکفیر افکنده است.

با این حال به نظر می رسد که جنایت ها و تخریب های جریان های تکفیری آن چنان گسترده و بی محابا بوده که موجی از نفرت و مخالفت با عملکرد آنان را در جهان اسلام به وجود آورده است.

برای مقابله علمی و روشن گرانه با این جریان، لازم بود عالمان و اندیشوران به ریشه یابی و راه های خلاصی از آن بپردازند، از این رو کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، با اشراف و هدایت های ارزشمند مرجع جهان تشیع، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی - ادام الله ظله - بر آن شد تا در حد توان از ظرفیت های علمی جهان اسلام برای مقابله با تکفیر بهره برداری کند. برای این کار، چهار کمیته علمی با عناوین زیر شکل گرفت:

1. تبارشناسی جریان های تکفیری؛

2. ریشه یابی عقاید جریان های تکفیری؛

3. جریان های تکفیری و سیاست؛

4. راه های برون رفت و مقابله با جریان های تکفیری.

محور اول به تبارشناسی جریان های تکفیری می پردازد. خاستگاه، آبشخور و مصادیق تکفیر در طول تاریخ اسلام در این کمیته بررسی می شود.

ص: 20

محور دوم، انحرافات عقیدتی و قرائت های تکفیری از عقاید ناب اسلامی را ریشه یابی خواهد کرد. در این کمیته، اصول و مبانی اعتقادی این گروه ها و جریان ها، نقد و انحرافات آن ها از اندیشه اسلامی ریشه یابی می گردد.

محور سوم، عوامل سیاسی رشد و گسترش جریان های تکفیری، وابستگی ها و اهداف آن ها را بررسی می کند.

و محور چهارم، راهکارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی برای برون رفت از تکفیر، نشان داده خواهد شد.

مقاله هایی که در این مجموعه گرد آمده است، ماحصل آراء و نظریات اندیشمندان و علمای جهان اسلام، درباره محورها و موضوعات فوق است.

هم چنین جهت غنای علمی هرچه بیشتر کنگره، پژوهش های مستقلی توسط اندیشمندان انجام شده است که به اجمال عبارتند از:

1. تکفیر از دیدگاه علمای اسلام: در این تحقیق، دیدگاه علمای بزرگ مذاهب و فرقه های اسلامی، درباره نفی تکفیر بیان شده و تلاش شده است که از سده های پیشین تا کنون، دیدگاه علما و اندیشمندان در مورد حرمت تکفیر اهل قبله آورده شود.

2. تخریب زیارتگاه های اسلامی در کشورهای عربی: این اثر به کارنامه تاریک جریان های تکفیری در تخریب اماکن مقدس و تمدنی جهان اسلام می پردازد. این تحقیق همراه با تصاویری از زیارتگاه ها، قبل و بعد از تخریب است.

3. فتاوای جریان های تکفیری در جواز قتل مسلمانان: جریان های تکفیری به سبب کج فهمی، گاه فتاوایی را صادر می کنند، که با هیچ یک از قواعد فقهی منطبق نیست و کاملاً خارج از آموزه های اسلامی است. این مجموعه به جمع آوری فتاوای تکفیری این جریان ها پرداخته است.

4. کتاب شناسی تکفیر: با مراجعه به آثار و کتاب هایی که در حوزه تکفیر تألیف شده است، شاهد تعداد بسیاری از آثار علمی در این عرصه هستیم. این پژوهش به معرفی توصیفی آثاری می پردازد که در حوزه تکفیر و نفی تکفیر، انجام شده است.

ص: 21

5. موسوعه نقد وهابیت افراطی: در اندیشه وهابیت، جریان هایی وجود دارند که مسلمین را کافر می دانند. موسوعه نقد وهابیت افراطی مجموعه ای از آثار علمای اسلام است که از زمان پیدایش این جریان، به نقد و بررسی مبانی اعتقادی آن پرداخته اند.

بی تردید آنچه موجب غنای هرچه بیشتر مجموعه مقالات و هم چنین پژوهش های مستقل کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام شده است، اشراف علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی - ادام الله ظله - است که با رهنمودهای راه گشا، کمیته های علمی کنگره را همواره یاری کرده اند.

هم چنین از حجت الاسلام والمسلمین دکتر فرمانیان - دبیر کمیته علمی - که در پی گیری و نظم و ترتیب مقالات زحمات بسیاری را متحمل شده اند و مدیران محترم کمیته های علمی حجج اسلام: قزوینی، میراحمدی، فرمانیان و جناب آقای دکتر امینی تشکر می شود.

امید که در سایه تلاش های مجاهدانه مراجع عظام تقلید و علمای اسلام، شاهد تقریب و همگرایی جهان اسلام و ریشه کن کردن فتنه تکفیر در جهان اسلام باشیم.

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی

کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

سید مهدی علیزاده موسوی

22/6/1393

ص: 22

ص: 24

مسلمانان نیست. لذا در یک کلام، آنچه به عنوان آیین وهابیت به دست کشورهای حامی این جریان در کشور های اسلامی و غیراسلامی، اعم از کمک های انسان دوستانه، تأسیس مراکز خدماتی، آموزشی و دانشگاهی و غیره، صورت پذیرفته در واقع زمینه سازی برای ترویج و تبلیغ جریانی است که یکی از اصول اصلی و اساسی آن تکفیر مسلمانان، به ویژه جریان های فکری غیرهمسو با آنهاست. به طور ویژه کشور عربستان به دلایل سیاسی، امنیتی و ایدئولوژیکی در این زمینه سرمایه گذاری های متعددی انجام داده است و مستقیم و غیرمستقیم ظرفیت بروز و ظهور جریان های تکفیری را فراهم کرده است، به طوری که می توان این کشور را خاستگاه اصلی این جریان ها دانست.

کلید واژه ها: تکفیر، خاستگاه، سلف، وهابیت، دیپلماسی، مبارزه با تهدید.

بعد از این مرحله، در قرن هفتم و هشتم ه.ق. ابن تیمیه مفهوم پردازی گسترده ای در این خصوص انجام داد، اما تلاش های ابن تیمیه در سطح مفهوم پردازی باقی ماند و جنبه عملی پیدا نکرد. اما در قرن 12 و 13 ه.ق. محمد بن عبدالوهاب با تأکید بر اندیشه ابن تیمیه و با استفاده از قدرت شمشیر محمد بن سعود مفهوم پردازی نظری تکفیر را وارد مرحله عملی آن کرد و جنایات گسترده ای در پوشش این مفهوم در بین شیعیان و فرق اهل سنت انجام داد. با عنایت به اینکه تکفیر در نگاه علمای اسلام، اعم از شیعه و سنی، نکوهش شده و حتی گرایش های سلفی نیز در خصوص تکفیر رویکرد معتدلی اختیار کرده اند و می کنند، می توان ادعا کرد که آبشخور پدیده تکفیر، هرچند در پوشش اسلام به مبارزه با مسلمانان می پردازد، اما به نظر می رسد این پدیده آبشخوری غیر از مفاهیم اسلامی برگرفته از قرآن و سنت داشته باشد. در این مطالعه فرض بر این است که پدیده تکفیر از دو منبع فکری ارتزاق می کند؛ یک منبع فکری و اعتقادی که به جریان وهابیت برمی گردد، و منبع دوم که بر فرآیند های سیاسی تکیه دارد و کشور های مخالف با آیین سلام و به اصطلاح استعمارگر با استفاده از آن به تحقق اهداف خود در قالب اسلام هراسی و اسلام ستیزی می پردازند که بنا به گفته علی زاده موسوی، می توان از آن تحت عنوان پروژه استعماری «اسلام علیه اسلام» نام برد.

بنابراین، در این مطالعه با عنایت به این دو فرض به بررسی خاستگاه اصلی رشد و شکل گیری جریان های تکفیری پرداخته خواهد شد. زیرا بدون شک شناخت صحیح جریان های تکفیری شرط لازم برای هر گونه تصمیم سازی و تصمیم گیری در کشور های اسلامی است. تلاش های متعدد و مکرر مراکز پژوهشی در اقصی نقاط دنیا نشان دهنده اهمیت این موضوع است و این ادعا را نیز تأیید می کند که توجه به ظواهر ساده و رفتار دور از منطق برخی رهبران و فرماندهان این جریان ها نباید باعث سهل انگاری و ساده سازی موضوع شود. زیرا به نظر می رسد در اکثر موارد چه بسا در پس این ظاهر ساده و گاه بی منطق، گستره ای از اهداف نهفته است و گروه ها، سازمان ها و کشورهایی در این زمینه دخیل هستند، که شناخت کامل این گونه جریان ها و نحوه عملکرد آنها، برای حفظ کیان اسلام اهمیت و ضرورت دوچندان پیدا می کند.

ص: 27

این مقاله در سه مبحث ارائه شده است. در مبحث اول، به بازشناسی تکفیر و تعارضات بین دیدگاه های اهل سنت با وهابیت، که به زعم نگارندگان زمینه ظهور ایده تکفیر است، پرداخته شده است. در مبحث دوم، با اتخاذ رویکردی فراملی و مبتنی بر منافع جهان اسلام به بررسی گروه ها و کشورهایی توجه شده که ظرفیت حمایت از گروه های تکفیری را دارند و در ادامه گروه یا کشوری که از دیدگاه نگارندگان خاستگاه اصلی ایده تکفیر است معرفی شده است. در مبحث سوم، کوشیده ایم رویکرد و الگوی رفتاری دولتی را که خاستگاه اصلی جریان های تکفیری در ترویج و حمایت از وهابیت و ایده تکفیر و زمینه سازی برای گسترش آنهاست بازشناسی کنیم.

زمان هایی که بعد از آن می آید(1) «سلف» و نسبت به زمان هایی که قبل از آن آمده و سپری شده خلف است.(2)

اما معنای اصطلاحی «سلف» در واژه «سلفیه» همان سه قرن نخست امت اسلامی، یعنی امت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ، است و منشأ این اصطلاح نیز فرموده پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بنا به روایت ابن مسعود به نقل از بخاری و مسلم است که: «بهترین مردم، مردمان قرن من هستند، سپس کسانی که در پی ایشان مردمانی می آیند و سپس دیگرانی که در پی آنها می آیند. پس از ایشان مردمانی می آیند که گواهی هر یک سوگندشان و سوگند هر کدام گواهی شان را نقض می کند».(3)

درباره سه قرن اولیه که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند، اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد، اما بدون تردید برتری صحابه به سبب آن است که آنها حلقه های اصلی زنجیری را که به سرچشمه نبوت و تعالیم رسالت می رسد تشکیل می دهند و از همه به این سرچشمه نزدیک ترند. زیرا آنها کسانی هستند که عقاید اسلامی و اصول دین را مستقیماً و بلاواسطه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گرفته اند و آداب آسمانی این دین، پیراسته از شائبه های بدعت و ناخالصی ها و وسوسه ها و توهمات، در دل و اندیشه آنان جای گرفته است. دومین گروه، یعنی تابعین، کسانی از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بودند که در پرتو هدایت صحابه تربیت شدند و از کسانی پیروی کردند که خود، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را دیده بودند، با وی هم نشین شده بودند و نشست و برخاست داشتند و از سفارش ها و اندرزهای وی اثر پذیرفته بودند. گروه سوم، تابعینِ تابعین هستند، که دورانشان مقارن با پایان دوران خلوص و حقیقت اسلام بود و پس از این دوران بود که فرقه های متعدد یکی پس از دیگری سر بر آوردند.

مذاهب اهل سنت از نظر فقهی عبارت اند از: حنفیه که مقلدان نعمان بن ثابت معروف به ابوحنیفه (80-151 ه.ق.) هستند. ابوحنیفه فردی ایرانی است که امام اعظم اهل سنت به شمار می رود. در جامعه تسنن، بعد از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و خلفای راشدین و حسنین علیهم السلام هیچ کس به اندازه ابوحنیفه محترم نیست. مالکیه پیروان مالک بن انس (95-179 ه.ق.) هستند. مالک، عرب

ص: 29

قحطانی است. شافعیه پیروان محمد بن ادریس شافعی (151-204 ه.ق.) هستند. شافعی عرب قرشی است. حنابله که پیروان احمد بن حنبل (ف. 241 ه.ق.) هستند. احمد از لحاظ نژاد عرب است، ولی ظاهراً خاندانش در ایران (مرو) می زیسته اند.(1)

از نظر اعتقادی نیز، اهل سنت به فرقه های زیر تقسیم می شوند: اشاعره (جبریون) که اکثریت اهل سنت و پیروان ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری هستند. اهل حدیث، که پیروان احمد بن حنبل هستند. معتزله (اختیاریون) که پیروان واصل بن عطا هستند. ماتریدیه که پیروان ابو منصور ماتریدی سمرقندی هستند و شامل بسیاری از حنفی های شرق جهان اسلام می شوند.(2)

مذاهب فقهی اهل سنت از قرن چهار منحصر به این چهار مذهب شد، ولی قبل از آن بیش از چهل مذهب فقهی در میان اهل سنت مطرح بود که به علل گوناگونی از جمله کاهش اختلافات، فقط چهار مذهب فقهی و از نظر کلامی نیز فقط مذهب اشعری به رسمیت شناخته شد. این موضوع موجب منقرض شدن سایر مذاهب اعتقادی و فقهی دیگر شد. ولی هیچ یک از این برداشت ها و تفاسیر عامل قتل مسلمانان نشد. چون اگرچه برخی با نوع نگاه خود دیگران را بر مسیر باطل و احیاناً کفر می دانستند ولی معتقد بودند طریق بازدارندگی از کفر قتل نیست، بلکه ارشاد است.

در قرن چهارم، گروهی با برداشت های خود اقدام به ترویج عقاید احمد بن حنبل کردند که در این میان می توان به ابومحمد بربهاری، عبدالله بن محمد عُکبری، معروف به ابن بطه، اشاره کرد و بعدها در قرن هفت و هشت هجری ابن تیمیه نیز از عقاید آنها تأثیر پذیرفت و به تبلیغ آنها با نگاهی خاص پرداخت. در اوایل قرن 12 و 13 ه.ق. مذهب وهابیت منسوب به بنیان گذار آن، شیخ محمد بن عبدالوهاب، در نجد و برخی مناطق اطراف جزیرة العرب گسترش یافت. در بررسی آموزه ابن عبدالوهاب، می توان گفت او همانند ابن تیمیه کوشیده است رابطه ای میان بازخوانی مذهب و فعالیت اجتماعی - سیاسی ذیل نام «سلفیه» مطرح کند. در گام اول، به بحث اصلاح نظری مذهب پرداخت و در باب توحید نظریه پردازی کرد. وی بسیاری از رسوم معمول نزد فرق مختلف

ص: 30

اسلامی را مصداق شرک معرفی کرد و لازمه توحید را ترک همه این رسوم دانست. از همین رو، یارانش خودشان را «اهل التوحید» و «موحدون» می خواندند و سایرین را کافر می نامیدند.

در گام دوم از بُعد اصلاح عملی، با تأکید بر آموزه امر به معروف و نهی از منکر، آن را زمینه ای برای راه اندازی یک جریان فعال سیاسی- نظامی قرار داد و با تأکید بر وجوب آن، سازمانی را پدید آورد که خود را «اخوان من اطاع الله» می خواندند. دیدگاه ابن عبدالوهاب در باب توحید و توسعه در معنای عبادت، طیف وسیعی از مسلمانان را در معرض انتساب به شرک و تکفیر قرار می داد، در حالی که طیف دیگری از سلفیان با این نگرش و این رویکرد به امت اسلامی مخالفت بنیادی داشتند. به همین دلیل برخی از متفکران، سلفی دانستن جریان وهابیت را اشتباه می دانند که حتی از معنای اصطلاحی ابن تیمیه نیز عدول کرده است؛ چراکه در عقاید سلف (سه قرن اول اسلام) تکفیر مخالفان عقیدتی به این شدت یافت نمی شود. حتی خود ابن تیمیه هم به شدت وی به تکفیر مسلمانان نپرداخته است. لذا لازم است به بررسی تعرضات مطرح بین اهل سنت و فرقه وهابیت بپردازیم. زیرا همان گونه که مطرح شد آبشخور اعتقادی پدیده تکفیر را می توان در آیین وهابیت دانست نه اینکه همه فرق اهل سنت را متهم به تکفیر مسلمانان کنیم. در زیر به برخی از این تفاوت ها و تعارض ها اشاره می شود.(1)

1. به اعتقاد وهابیان، هر گاه کسی شهادتین را بر زبان جاری کند، ولی بدان عمل نکند ارزشی ندارد و چنین کسی کافر و مشرک است و خون و مال او حلال است. در مقابل مسلمانان همگی بالاتفاق معتقدند که هر کس شهادتین را بر زبان جاری کند مال و خونش محفوظ و محترم است. محمد جواد مغنیه در کتاب هذه هی الوهابیة با استناد به کتب محمد بن عبدالوهاب و آثار دیگر وهابیان می نویسد: «به نظر وهابی ها هیچ انسانی نه موحد است و نه مسلمان، مگر اینکه امور معینی را ترک کند».(2) در حالی که، همهٔ مسلمانان معتقدند هر کس شهادتین را بر زبان جاری کند مسلمان است و خون و مالش محفوظ است.

2. وهابیان به اصل اجتهاد آزاد معتقدند و تقلید از مذاهب چهارگانه را لازم ندانسته، آن را از

ص: 31

مصادیق تقلید کورکورانه می دانند.(1) این اعتراض به قدری شدید است که محمد بن عبدالوهاب، فتوا به جواز قتل هر کسی می دهد که عقیده اهل سنّت و جماعت را دارد و این امری است که وهابیون امروز بنا به مصالحی آن را ابراز و اعلان نمی کنند. او در نامه خود به ابن عیسی، که بر او احتجاج کرده بود که فقها به چیزی برخلاف فهم او معتقدند، فقه مصطلح را که تمام مذاهب اسلامی بدان معتقدند، شرک می داند و می نویسد:

) إتخذوا أحبارهم و رهبانهم أرباباً من دون الله(، این آیه را رسول خدا و پیشوایان پس از او به همین چیزی که شما اسم آن را فقه گذاشته اید، تفسیر کرده اند و همین فقه است که خداوند آن را شرک نامیده و دنبال کردن آن را «ارباب غیر از خدا» معرفی کرده است. من خلافی در این معنا بین مفسران نمی بینم.(2)

او در گفتاری، پیروی از فتاوای علمای مذاهب مختلف را پیروی از آرا و أهوای متفرق و مختلفی می داند که شیطان آن را وضع کرده است: «الأصل السادس: رد الشبهة التی وضعها الشیطان فی ترک القرآن والسنّة و اتباع الآراء والأهواء المتفرقة المختلفة».(3) او همچنین از نسبت دادن کفر به علمای سایر مذاهب و حتی علمای حنبلی ابایی ندارد.

محمد بن اسماعیل صنعانی، از معاصران ابن عبدالوهاب و از بنیان گذاران مذهب وهابیت می نویسد: «فقهای مذاهب اربعه اجتهاد برخلاف آن مذهب را جایز نمی شمارند، ولی این سخنی است نادرست که جز شخص جاهل و نادان لب به آن نمی گشاید».(4) بنابراین، وهابیان برخلاف مذاهب چهارگانه (حنفی، مالکی، حنبلی و شافعی) قائل به انفتاح باب اجتهادند و حرف فقهای مذاهب چهارگانه را که می گویند اجتهاد بعد از چهار مذهب جایز نیست، باطل می شمارند.

وهابی ها جسم و جهت برای خداوند اثبات می کنند(5) و به رؤیت حسی خداوند قائل اند.(6) در مقابل بسیاری از علمای اهل سنت مخالف تجسیم خدا هستند. حاکم نیشابوری (ف. 405ق.)،

ص: 32

در روایتی از اُبَی بن کعب نقل کرده است که مشرکان از رسول گرامی صلی الله علیه و آله و سلم خواستند که نسب خداوند متعال را بیان کند. خداوند سوره توحید را نازل کرد و فرمود: «ای پیامبر! به مشرکان بگو: )قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ! اللَّهُ الصَّمَدُ(؛ «او خداوند یکتا و بی نیاز است»، «)لَمْ یلِدْ وَ لَمْ یولَدْ(؛ «فرزندی ندارد و از پدر و مادری هم زاده نشده». زیرا آن که زاده شده، روزی هم خواهد مرد و آن که بمیرد، ارثی خواهد گذاشت و خداوند بی همتا از مردن و ارث نهادن منزّه است، ) وَ لَمْ یکن لَّهُ کفُوًا أَحَدُ(؛ «خداوند متعال، شبیه، مانند و همتا ندارد». آنگاه حاکم نیشابوری و ذهبی گفته اند: «این روایت صحیح است».(1) بیهقی (ف. 458)، از شخصیت های علمی اهل سنّت می گوید:

امام احمد بن حنبل (رئیس مذهب حنابله) نظریه قائلان به جسمانیت حق تعالی را باطل دانسته، گفته است: اسم ها از شریعت و لغت گرفته می شود و اهل لغت کلمه «جسم» را در برابر چیزی که دارای طول، عرض، ارتفاع، ترکیب و صورت باشد، قرار داده اند و خداوند متعال از تمامی اینها منزّه است و شایسته نیست که او را جسم بنامیم؛ زیرا او از هر گونه معنا و مفهوم جسم، خارج است و در شریعت نیز این لفظ وارد نشده است. بنابراین، عقیده به جسمانیت باطل است.(2)

قرطبی (ف. 671 ه.ق.)، نیز پس از نقل قول علمای دیگر درباره مجسّمه، می گوید: «قول صحیح این است که قائلان به جسمانیت حق تعالی کافرند؛ زیرا تفاوتی میان آنها و بت پرستان و چهره پرستان نیست.(3) نَوَوی، غزالی، عبدالقاهر بغدادی و ... نیز همین قول را دارند.(4)

3. محمد بن عبدالوهاب معتقد بود تمام اعمال مسلمانان به حد شرک(5) رسیده است و از این رو، وی مسلمانان سنی و شیعه ای را که دیدگاه های او را قبول نداشتند تکفیر می کرد؛(6) در

ص: 33

صورتی که ائمه اهل سنت به ویژه احمد بن حنبل،(1) ابوالحسن اشعری،(2) شافعی،(3) ابوحنیفه،(4) کرخی،(5) ابوالاسحاق اسفراینی،(6) ابوعبدالله رازی،(7) یوسف قرضاوی(8) و ... تکفیر اهل قبله را جایز نمی شمارند.

4. وهابیان زیارت قبر انبیا و اولیا و سفر به قصد زیارت قبور آن بزرگواران را حرام می دانند،(9) ولی مذاهب چهارگانه(10) بالاترین ثواب را برای زیارت قبر نبی و مسافرت برای آن قائل اند.(11)

5. سوگند دادن خداوند به حق مقام اولیا از نظر وهابی ها حرام و موجب شرک است،(12) ولی حنفی ها و شافعی ها این امر را مکروه و نه حرام و شرک می دانند.(13)

6. وهابی ها نذر برای مردگان و اهل قبور و اولیا را شرک می دانند.(14) در حالی که اهل سنت می گویند اگر نذر برای بت نباشد لازم الوفاست.

7. توسل، شفاعت، تبرک جستن از پیامبر، استغاثه و طلب حاجت از پیامبران و اولیا و جشن گرفتن میلاد پیامبر اکرم از نظر وهابیت جایز نیست، ولی اهل سنت همه اینها را جایز می دانند.(15)

8. وهابی ها ساخت بنا بر قبور را حرام،(16) ولی اهل سنت آن را مکروه می دانند.(17)

ص: 34

در مجموع، می توان گفت عقاید وهابیت و اهل سنت در موارد متعددی متعارض است. لذا همسان انگاری اهل سنت با وهابیت جفای جبران ناپذیری در حق اهل سنت است. همچنین، همان طور که از موارد اختلافی شماره 4 برمی آید، به نظر می رسد علی رغم اینکه تکفیر در بین سایر فرق اسلامی نیز وجود داشته، ولی خشونت های فعلی جهان در سایه عقاید وهابیت نضج یافته است. لذا می توان گفت وهابیت در عصر حاضر زمینه ساز اصلی ایده تکفیر بوده، گروه های تکفیری و افراطی در جهان اسلام نیز در سایه این اعتقادات گسترش یافته است.(1)

مختلف - که بارزترین آن تروریسم است- هدف قرار می دهند. در این وضعیت، هم گروه های تکفیری مضمحل شده اند و هم دولت های مرکزی طرف تقابل با این گروه ها در شرایط بدی قرار گرفته اند. در این شرایط این دولت ها به شیوه های مختلف تحت سلطه قرار می گیرند و توان مقاومت در مقابل قدرت های فرامنطقه ای را ندارند. برای مثال، می توان به روند رشد و سقوط، یا به عبارتی فرسایش گروه های تکفیری، مانند القاعده، طالبان و ...، اشاره کرد. در آغاز فعالیت این گروه ها، شاهد هم پوشانی منافع این گروه ها یا هر گروه افراطی یا تکفیری با منافع غربی ها به خصوص آمریکا و اسرائیل هستیم، اما به فاصله کمی این هم پوشانی منافع به تضاد منافع بدل شده، آمریکا از هم پیمانی به نیرویی مقابل این گروه ها تغییر ماهیت داده است. در چنین شرایطی این پرسش مطرح می شود که: اولاً آیا آمریکایی ها نمی توانند این تضاد را پیش بینی کنند یا اینکه این گروه ها پیش بینی پذیر نیستند، یا اینکه اگر امکان پیش بینی وجود دارد چرا در ابتدا از این گروه ها حمایت می کنند تا آنها قدرت پیدا کنند و دولت های محلی را ضعیف کنند و بعد خود به مقابله با آنها می پردازند؟ برای پاسخ به این پرسش ها باید به اهداف پنهان غربی ها اشاره کرد. چهار دلیل برای چنین اقداماتی از طرف غربی ها قابل تصور است.(1)

1. چرخه بحران: هدف اول از شراکت با گروه های شبه نظامی هم پوشانی منافع حاصل از بحران است. غرب به رهبری آمریکا از بحران های ادواری و مستمر در خاورمیانه منافع فراوانی می برد؛ به ویژه وقتی این بحران ها فرسایشی می شوند. برخی از این منافع عبارت اند از: تضعیف کشورهای منطقه، مساعد شدن زمینه حضور قدرت های فرامنطقه ای، اطمینان از امنیت و قدرت اول بودن اسرائیل، ارزان شدن قیمت انرژی و در نهایت وابستگی کشور های تضعیف شده به اروپا و آمریکا به دلیل تسهیل در اجرای وظایف دولت ها از جمله تأمین امنیت. در این فرآیند، رشد و قدرت گرفتن گروه های تکفیری سبب می شود کشور های مورد هجمه تضعیف شوند یا در معرض خطر سقوط قرار بگیرند. در این شرایط، حاکمان این دولت ها بین تصمیم بد و بدتر به انتخاب تصمیم بد، یعنی همان پذیرش نیروهای خارجی در خاک خود و سرانجام چشم پوشی از حاکمیت ملی و استقلالشان در مقابل سقوط دولت هایشان رضایت می دهند. وجود پایگاه های

ص: 36

نظامی مختلف و انعقاد پیمان های نظامی در کشور های منطقه، به خصوص عراق و افغانستان، شاهد و گواه این موضوع است.

2. تشویق مسابقه تسلیحاتی: ناامنی ناشی از شکل گیری چرخه بحران خود باعث می شود بازار خرید تسلیحات برای تأمین امنیت رونق بگیرد. نکته کلیدی در خصوص بیشتر کشورهای خاورمیانه اینجاست که هزینه ها در عرصه نظامی و مسائل مربوط به امنیت پرسود است و هر حاکم و مقام سیاسی از هزینه در این عرصه ابایی ندارد؛ چراکه آن را دقیقاً با قدرت خود مرتبط دانسته، نوعی سرمایه گذاری برای در قدرت ماندن می داند.

3. گسترش فرقه گرایی: هدف سومی که غربی ها و گروه های شبه نظامی به اصطلاح جهادی را وارد هم پوشانی منافع می کند گسترش تقابل های مذهبی است، به طوری که از یک سو این گروه ها با دامن زدن به اختلافات قومی و مذهبی زمینه همگرایی و جذب نیرو را فراهم می آورند و از سوی دیگر غربی ها از این تقابل برای ایجاد اختلاف در میان کشورهای منطقه بهره می گیرند. برخی پیامدهای این مسئله عبارت است از: هدر دادن ظرفیت ها و توانایی های جهان اسلام، خشن و غیرصلح آمیز معرفی کردن اسلام،(1) تضعیف مداوم جهان اسلام و مسلمانان، و جلوگیری از موج اسلام خواهی در غرب.

4. توجه زدایی از اسرائیل: بی شک یکی از مهم ترین اهداف ایجاد چرخه بحران در خاورمیانه توجه زدایی از اقدامات اسرائیل در منطقه است. زیرا از این طریق توجه افکار عمومی و حتی نگاه بسیاری از رهبران سیاسی از توسعه طلبی رژیم صهیونیستی به مقابله با تهدید نزدیک، یعنی گروه های شبه نظامی که در داخل خاکشان یا در نزدیک مرزشان حضور دارند، معطوف خواهد شد.(2) زیرا اگر این منطقه به وحدت و آرامش برسد دست کم دو پرسش اساسی در این زمینه توجه بسیاری از نخبگان، اندیشمندان و مصلحان را به خود جلب خواهد کرد. نخستین پرسش تجاوز، غصب و تهاجم مکرر به سرزمین های فلسطین است و دومین پرسش وجود زرادخانه های هسته ای و سلاح های کشتار جمعی اسرائیل است که بدون نظارت های بین المللی در حال افزایش است.

ص: 37

لذا غربی ها با بهره گیری از ناآگاهی و با دامن زدن به اقدامات گروه های تکفیری در خاورمیانه و بزرگ نمایی آن و استفاده از ادعاهای مذهبی و سیاسی چنین گروه هایی برای تشدید اختلافات میان کشورها و تبدیل اختلافات سیاسی به اختلافات ایدئولوژیک منافع خود را تأمین می کنند و پس از پایان تاریخ مصرف این گروه ها می کوشند آنها را نابود کنند یا دست کم نشان دهند که در حال مبارزه با آنها هستند.

این موضوع را می توان یکی از دلایل اصلی دخالت سرویس های امنیتی کشور های غربی در این منازعه دانست. اما اگر به پرسش اصلی تحقیق برگردیم باید به این پرسش پاسخ دهیم که آیا سرویس های امنیتی غرب ظرفیت پرورش این حجم از نیرو برای گروه های تکفیری و افراطی را دارند، که به نظر می رسد با ایدئولوژی های حاکم بر گروه های تکفیری و مبانی اعتقادی این گروه ها، حمایت مستقیم این سرویس ها از این گروه ها از لحاظ اعتقادی منطقی به نظر نمی رسد. لذا سرویس های امنیتی غربی بیشتر موج آفرینی می کنند و بعد از این مرحله می کوشند از وضعیت موجود بیشترین بهره برداری را داشته باشند و هدایت این گروه ها را بر عهده بگیرند.

دومین گروه حامیان، کشورهای منطقه هستند. در بین کشورهای منطقه برخی جایگاه راهبردی دارند و برخی نیز مایل به تأثیرگذاری در این شرایط اند. اگر از عربستان، ترکیه و مصر به عنوان کشورهای تأثیرگذار در منطقه یاد کنیم، کشورهایی مانند اردن، قطر، امارات، بحرین و دیگر کشور های هم سظح آنها در مرتبه بعدی قرار دارند.(1) این کشور ها به دلیل شرایط داخلی و سیاست گذاری های منطقه ای و بین المللی ظرفیت لازم را برای ترویج و گسترش هدفمند گروه های تکفیری ندارند، هرچند این موضوع باعث نمی شود این تصور شکل بگیرد که این کشورها خاستگاه پرورش گروه های افراطی و تکفیری با حمایت کشورهای دیگر نیستند.

مصر، از کشور هایی است که متهم به پرورش ایده افراط و تکفیر در منطقه می باشد. این کشور به دلیل جایگاه علمی و ظهور اندیشه های سلفی در بین کشور های اسلامی یکی از اساسی ترین مراکز و کشور های ترویج کننده ایده جهاد و راهبری فکری گروه های جهادی است. اما این فعالیت را نه حکومت، بلکه گروه هایی هدایت و راهبری می کنند که البته در مواقعی رودرروی حکومت نیز

ص: 38

قرار دارند. لذا جدایی و فاصله گرفتن حکومت مصر از اندیشه های مذهبی و استقبال نکردن حاکمیت مصر از سهیم کردن این گروه ها در حاکمیت، همچنین هویتی نبودن حاکمیت در مصر، ایده برنامه ریزی حاکمان مصر برای پرورش گروه های تکفیری را دور از ذهن می کند؛ هرچند راهبران و نظریه پردازان برخی گروه های تکفیری و افراطی یا ریشه مصری دارند یا تعلیم یافته مکتب و مشرب فکری سید قطب و پیروان او هستند. در سال های اخیر و بعد از سقوط دولت حسنی مبارک، به دلیل اختلافات و دودستگی های موجود در این جامعه زمینه ظهور و بروز سازمان نیافته گروه های تکفیری فراهم شد و به دلیل گرفتاری های داخلی مصر این گروه ها در عرصه ملی و منطقه ای گسترش یافتند.

حاکمیت ترکیه بعد از خاتمه جنگ سرد، مقاومت کمتری در مقابل مدیریت دیکته شده غرب برای تحولات منطقه ای در خاورمیانه داشته است. ترکیه هم به لحاظ تاریخی و هم در عرصه سیاست خارجی به دنبال جایگاهی معتبر در بین اروپاییان و ایجاد ائتلافی با غرب است که مبنای آن اصول کمال آتاتورک در سیاست خارجی است. این اصول دیپلماسی ترکیه را تحت کنترل خود دارد. هدف استراتژیک ترکیه در سیستم بین المللی، تشدید تلاش ها برای عضویت در اتحادیه اروپا و تقویت روابط با ناتو است. این کشور می خواهد با تکیه بر سرمایه های اجتماعی، منطقه ای و بین المللی و از طریق تعامل و مذاکره در سه سطح داخلی، منطقه ای و بین المللی به این اهداف دست پیدا کند. ترکیه همچنان در صدد است قدرت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خود را در سطح داخلی افزایش دهد و با این ظرفیت به دنبال ارائه مدلی از دموکراسی اسلامی در دنیاست. سیاست خارجی ترکیه به دنبال حذف موانع در راه همگرایی با کشورهای همسایه است. به موازات این هدف، ترکیه بیشترین تلاش خود را انجام می دهد تا مدل حکومت خود را به منطقه معرفی کند. لذا مطرح می شود که همه این تلاش ها در جهت احیای امپراتوری عثمانی است. لذا اولویت دیپلماسی ترکیه، شعار سیاست خارجی بدون مشکل است. سیاست مداران ترک با دنبال کردن یک سیاست خارجی میانه رو در صددند مشکلات خود با همسایگان را به جای درگیری با سیاست های جایگزین حل کنند تا مشکلات به حداقل برسد و اعتمادسازی ایجاد شود.(1) لذا ترکیه سیاست های خود را از طریق راهکارهای فرامنطقه ای و چارچوب هایی مانند ناتو و شورای امنیت سازمان ملل

ص: 39

پشتیبانی می کند و اگر حمایتی از گروه های تکفیری صورت می گیرد در این راستا تبیین می شود. هرچند ترکیه از منافع مادی فعلی گروه های تکفیری، که طبعاً نقش لجستیکی به آن داده است، نهایت بهره برداری را می کند، ولی ترکیه را نمی توان یکی از مراکز پرورش و تولید اندیشه تکفیری دانست.

همچنین یک نکته که مصر و ترکیه را تا حدودی از این اتهام (پرورش فکری و اعتقادی) مبرا می سازد داشتن ارتش های مستقل و کارآمد و در عین حال سکولار یا لائیک است. لذا همکاری گسترده آنها با گروه های افراطی و حمایت های فکری از این گروه ها چندان منطقی به نظر نمی رسد.

حکومت عربستان یکی از حکومت های هویتی خاورمیانه است. این حکومت که در نتیجه اتحاد تاریخی خاندان آل سعود و خاندان آل شیخ در 1157 ه.ق. (1744م./1123ه.ش.) و در نتیجه مبارزات بی امان خاندان آل سعود در 1351 ه.ق. (1932م./1311ه.ش.) تشکیل شد نوعی نظام سیاسی- دینی مبتنی بر آیین وهابیت است. در فرآیند تشکیل حکومت آل سعود دو عنصر نیروی نظامی (زور - جهاد) و آیین وهابیت نقش کلیدی داشته اند. در سده اخیر هم، عبدالعزیز با ترکیب این دو عنصر توانست بسیاری از قبایل عربستان را تحت حاکمیت خود در آورد.(1) اما اهمیت عنصر ایده وهابیت در این فرآیند اهمیت مضاعفی است، به نحوی که الرشید معتقد است اجبار و استفاده از نیروی نظامی به تنهایی گسترش سرزمینی سعودی ها را تضمین نمی کرد، و وهابیسم در این زمینه نقش اصلی را داشته است. از یک طرف، انگیزه جدیدی برای تمرکزگرایی سیاسی فراهم کرده است، زیرا اهمیت جهاد در آموزه های وهابی، اشغال سرزمین های اسلامی را امکان پذیر می ساخت و گسترش آیین وهابیت پاک کردن عربستان از اشکال غیرارتدوکسی مذهبی و قدرت بخشیدن به شریعت در میان جامعه عرب، خواست اصلی جنبش وهابی بود. وهابیسم رهبر سعودی را به ابزاری جدید برای انسجام و توسعه حاکمیت سعودی ها مجهز کرد. برآیند این انسجام زمینه حضورش در منطقه را تقویت کرد. از طرف دیگر، وهابیسم، نوید رستگاری، نه فقط در این دنیا بلکه در سرای آخرت، می داد. البته برای اهالی عربستان پذیرش آموزه های اسلام وهابی به معنای رهایی از تجاوزات وهابی ها و پاداش های تصاعدی بود که وهابیت نوید داده بود.(2)

ص: 40

دولت فعلی عربستان سعودی میراث دار دولت هایی است که در قرن های 18 و 19 میلادی به دست خاندان آل سعود در منطقه شبه جزیره عرب تشکیل شده بودند. آل سعود در سه مرحله اقدام به تشکیل دولت کرد. مرحله نخست، که در سال های 1157 ه.ق. (1744م./1123ه.ش.) تا 1233 ه.ق. (1818م./1197ه.ش.) را در بر می گیرد که غیر از یمن تمامی شبه جزیره عرب در اختیار دولت سعودی بود. در این دوره دولت عربستان در مواجهه با دولت های خارجی کاملاً هویتی برخورد می کرد و شاکله این هویت نیز آموزه های وهابی- عربی بود. این نوع برخورد دولت عربستان باعث مخالف های فراوانی از جانب دولت های خارجی شد و در نهایت نیز به دست محمد علی پاشا فرو پاشید. دوره دوم در سال های 1239 ه.ق. (1824م./1203ه.ش.) تا 1304 ه.ق. (1887م./ 1266ه.ش.) در منطقه نجد تشکیل شد. این دولت در مواجهه با سایر کشور ها سیاست «وهابیسم در یک کشور» را در پیش گرفت که به دلیل اختلافات داخلی فرو پاشید.(1)

دولت سوم آل سعود را عبدالعزیز در سال های 1319 ه.ق. (1902م./1281ه.ش.) تا 1350 ه.ق. (1932م./1311ه.ش.) در مدت حدود 30 سال با تصرف ریاض آغاز کرد. شالوده اصلی جریان توسعه و استحکام آل سعود در این دوره با کسب تجربه دوره های قبلی، محور قرار دادن امنیت به جای هویت است.

با توجه به اینکه مذهب مهم ترین عامل تأثیرگذار داخلی در تشکیل و تداوم دولت سعودی و بدون شک مهم ترین مؤلفه هویتی دولت عربستان سعودی است، اما به گفته هانتر عربستان سعودی صرفاً به دید ابزار به آن نگاه کرده است. عربستان سعودی در یک نگاهِ واقع گرایانه، عمل گرایانه و غیرایدئولوژیک، سیاست خارجی خود را پیش برده است و دیپلماسی آن از ابتدای تأسیس تاکنون «دیپلماسی مبارزه با تهدید»(2) بوده است. لذا سرشت، ماهیت و منبع تهدیدها تعیین کننده سیاست های آن کشور بوده، عنصر هویت، اعم از ملی و مذهبی، تأثیرگذاری چندانی در این دیپلماسی ندارد. با این رویکرد عبدالعزیز با دولت عثمانی، مصر و بریتانیا به تقابل و تعامل پرداخت و توانست در نهایت استقرار پادشاهی سعودی را زمینه سازی کند. در این دوره حداکثر تهدیدها مربوط به کشور های همسایه و کشور های غربی حاضر در خلیج فارس بود، اما در دوره

ص: 41

جانشینان عبدالعزیز به دلیل شرایط جهانی سیاست های امنیتی دولت عربستان سعودی از مجموعه شبه جزیره عرب فراتر رفت و به مناطق دیگر دریای سرخ، آسیای جنوبی، نظیر کشور های پاکستان و افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز، آفریقا و کل جهان عرب گسترش یافت. در عین حال سیاست های خارجی دولت عربستان سعودی به شدت تحت تأثیر تحولات منطقه ای و جهانی قرار گرفت که امنیت دولت سعودی را تحت الشعاع قرار می داد.(1) در واقع، سیاست حاکمان سعودی بعد از عبدالعزیز متأثر از جریان ها و تحولاتی بود که در سایر کشور های منطقه به وقوع پیوسته بود و امنیت ملی عربستان سعودی را تهدید می کرد. جریان هایی مانند ظهور ناسیونالیسم عربی به عنوان یک نیروی سیاسی قوی تحت رهبری جمال عبدالناصر در مصر، تشدید منازعه اعراب و اسرائیل، به هم پیوستن سوریه و مصر و تشکیل جمهوری متحد عربی با خط و مشی انقلابی، افزایش حضور آشکار شوروی در منطقه، از دست رفتن جایگاه بریتانیا در عراق در پی انقلاب عراق به رهبری عبدالکریم قاسم و به قدرت رسیدن حزب بعث در آن کشور، گرایش محمدرضاشاه برای ژاندارمی منطقه، پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل یک حکومت شیعی با دامنه نفوذ بسیار بالا در بین ملت های منطقه.(2) این تحولات و تحولاتی از این دست باعث شد دولت عربستان سیاست های متفاوتی برای برخورد با این تحولات اتخاذ کند. از جمله این سیاست ها می توان به ترویج وهابیت با ابزار ها و شیوه های مختلف در کشور های اسلامی اشاره کرد.

در عین حال، بررسی گروه ها و کشور های حامی گروه های تکفیری و افراطی نشان می دهد هیچ کدام از آنها از این ظرفیت برای هرج و مرج چشم پوشی نکرده اند، و هر کدام بر اساس منافع ملی و سیاست های کلی کشورشان در فرآیند شکل گیری و بهره برداری از آنها به نحوی دخیل بوده اند، ولی کشور عربستان با عنایت به رویکردی که در مواجهه با جهان و کشور های منطقه در پیش گرفته است بیشترین بهره را از رشد و ترویج این گروه ها در جهت حفاظت از پادشاهی و دولت عربستان می برد. لذا تمام تلاش خود را با همراهی سایر کشور ها برای ترویج، رشد و استفاده از این پدیده به کار گرفته است.

ص: 42

است که فرقه و اعتقادات وهابیت از حالت اعتقادات یک گروه اقلیت خارج شده، به اعتقادات طیف وسیعی از مسلمانان جهان تبدیل شود. برای اجرایی و عملیاتی کردن این رویکرد از تمامی ابزار ها، اعم از فرهنگی و غیرفرهنگی استفاده شده است، با عنایت به اینکه در سایر حوزه ها اطلاعاتی دقیق از میزان حمایت ها و تلاش های دولت عربستان وجود ندارد، لذا در این مقاله به بررسی رویکرد فرهنگی عربستان در چارچوب نظریه دیپلماسی عمومی پرداخته شده است.

با مروری بر ادبیات دیپلماسی عمومی و نیم نگاهی به نهادها و روش هایی که برای پیگیری این هدف به کار می رود، می توان دو راهبرد یا روش عمده را درباره دیپلماسی عمومی شناسایی کرد که معمولاً دو سطح متفاوت از مخاطبان را هدف می گیرد: راهبرد آموزشی (دیپلماسی عمومی نخبگان) و راهبرد رسانه ای (دیپلماسی عمومی همگانی).

به طور کلی، دیپلماسی عمومی ابزاری است برای به کارگیری منابع قدرت نرم، و به عبارت دیگر، مهم ترین ابزار قدرت نرم است. البته برخورداری از منابع قدرت نرم به خودی خود به معنای برخورداری از دیپلماسی عمومی نیست. اما اگر دیپلماسی عمومی- چه در شکل رسانه ای و چه در قالب آموزشی آن- به خوبی به کار گرفته شود، باعث بازتولید و افزایش قدرت نرم خواهد شد. بنابراین، قدرت نرم و دیپلماسی عمومی لازم و ملزوم یکدیگرند و بر هم اثر متقابل دارند.(1)

مبادله های آموزشی، پذیرش و پذیرایی از نخبگان کشورهای دیگر از دیرباز در شمار سرمایه گذاری های پرسود قرار داشته است.

راهبرد آموزشی، که گاه دیپلماسی فرهنگی نیز خوانده می شود، به برقراری، توسعه و پیگیری روابط با نخبگان کشورهای خارجی از طریق فرهنگ، هنر و آموزش مرتبط است؛ فرآیندی مؤثر که در آن فرهنگ یک ملت از طریق تبادل دانش، ایده، اطلاعات، هنر و ... به منظور تقویت تفاهم متقابل به جهان بیرون عرضه می شود.(1)

سیستم فرهنگی عربستان سعودی برای استفاده از این ظرفیت به استفاده از شیوه های مختلف متوسل شده است. نخستین شیوه، استفاده از موسم حج، اعم از تمتع و عمره است. از آنجایی که مهم ترین منبع قدرت نرم عربستان توجه به مسائل دینی است، حضور میلیون ها زائر در مراسم حج هر ساله این موقعیت را در اختیار عربستان، برای گسترش عقاید و هنجارهای فرهنگی و ارزشی عربستان، به ویژه وهابیت، قرار می دهد. بدین منظور حاکمان سعودی، وزارت خانه مستقلی به نام «حج» تشکیل داده اند که وظیفه اساسی آن، رسیدگی به مسائل حج و حجّاج است. این وزارت خانه به طور منظّم، کتاب ها و مجلاتی را برای معرفی مکان های تاریخی و اعمال حج و نشر عقاید طبق آیین وهابیت چاپ و منتشر می کند. مؤسسات و نهادهای متعددی مانند «مجلس شورای الدعوه والارشاد»، «المجلس الاعلی و الشئون الاسلامیه»، «ریاسه شئون الحرم المکّی والحرم المدنی»، «دور الحج فی نشره الدعوه»، «هیئه الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر»، «الرساله العالیه لاداره الهجره العلمیه والاِفتاء» و «الجماعه الخیریه لتحفیظ القرآن الکریم» زیر نظر وزارت حج فعالیت می کنند که هر یک به سهم خود با برپایی جلسات، سخنرانی ها در داخل و خارج، تألیف کتب و چاپ نشریات و توزیع و اهدای آنها، به ویژه در ایام حج و عمره و به ویژه ماه های ذی القعده و ذی الحجه، به وظایف خویش عمل می کنند.

از طرف وزارت امور اسلامی سعودی، مرکزی در فرودگاه و در بندر جده مستقر شده است که حدوداً سه میلیون کتاب و نوار به 23 زبان گوناگون در میان حاجیان و زائران خانه خدا توزیع

ص: 45

می کند. همچنین برای زائرانی که تمایل دارند در کشورهای خودشان به کار تبلیغ مشغول باشند بیش از 2000 نسخه از کتاب های مرجع در نظر گرفته شده که به آنها هدیه می شود.(1)

همچنین بسته های فرهنگی تحت عنوان هدیه پادشاه عربستان برای حجاج بیت الله الحرام به هنگام خروج از کشور توزیع می شود. این بسته ها یا «هدیه الحاج» حاوی یک بسته نوار تلاوت های ویژه قرآن کریم و کتاب هایی مشتمل بر آموزه های وهابی، از جمله مسائل اسلامی، تربیتی، ارزش ها، اصول شریعت و مسائل عقیدتی و تفسیر و احکام دین، البته از نگاه وهابیت، است.

در مجموع، 26 میلیون نسخه کتاب و نشریه در میان حجاج بیت الله الحرام، اعم از مکه، مدینه و در لحظه ورود و خروج توزیع می شود. این کتاب ها و نوارها به زبان های مختلف شامل اردو، ترکی، انگلیسی، فرانسوی، تایلندی، اندونزیایی، اسپانیایی، ملیباری، روسی، ترکی، آلمانی، فارسی و آلبانیایی است.

همچنین با تربیت مبلغانی که به زبان های مختلف مسلط هستند به تبلیغ مستقیم می پردازند. این مبلغان با بحث شبه علمی، احساسی و نمادین و اهدای انواع کتاب و دعوت به مراکز علمی شان به تبلیغ عقیده خود می پردازند.(2)

شیوه دیگر آنها تأسیس سازمان های غیردولتی در حوزه های فرهنگی و مذهبی است. «رابطه العالم الاسلامی» سازمان بین المللی غیردولتی غیرانتفاعی با صلاحیت خاص به شمار می آید که از طریق مصوبه اولین کنفرانس عمومی اسلامی در مکه به دعوت پادشاهی عربستان سعودی، با اهدافی خاص به وجود آمده است.(3) محورهای فعالیت رابطه العالم الاسلامی عبارت است از: فعالیت های تبلیغی بین المللی شامل سامانهٔ آموزش بین المللی رهبران، ائمه جماعات و مبلغان مذهبی، اعزام دانش آموختگان مقاطع عالی به عنوان سفیران فرهنگ دینی و پیام رسانان مستقل، کفالت امور مادی مبلغان، وعاظ و ائمه جماعات، تأسیس شبکهٔ نخبگانی با ترکیب دانشمندان مسلمان، برگزاری همایش ها و هم اندیشی های بین المللی اسلامی، صدور بیانیه های رسمی با

ص: 46

هدف تولید گفتمان مدیریت تولید و انتشار رسانه های اسلامی مکتوب، رسانه های دیداری و شنیداری و رسانه های فضای مجازی، راه اندازی وبلاگ و وب سایت های اینترنتی، صدور فتاوای شرعی با هدف تولید دانش اسلامی، اعطای کمک هزینه ها و بورسیه های تحصیلی، برگزاری کمپین های علمی- آموزشی، فعالیت های بشردوستانه و امدادی تبلیغی و ارائهٔ خدمات سبک زندگی اسلامی. همه این اقدامات را دانش آموختگان مراکزی که تحت مدیریت طرفداران مشرب فکری وهابیت هستند انجام می دهند. آموزه هایی که این افراد و مراکز تبلیغ می کنند طبق آیین وهابیت است. از آنجایی که طبق آیین این مشرب فکری هر آن کس بر این فکر نباشد از دین خارج است و حکم به تکفیر او داده خواهد شد، لذا این اقدامات خود گواه است که چگونه نظریه تکفیر در ممالک اسلامی توسعه پیدا می کند.

نهادهایی مانند مجمع فقه اسلامی، شورای عالی جهانی مساجد، کنفرانس تربیت اسلامی و جمعیت اسلامی جوانان زیر نظر این مرکز قرار دارند. همچنین بیش از یک هزار مسجد و صدها مرکز اسلامی در سراسر جهان زیر نظر این سازمان مشغول فعالیت است. علاوه بر این، این مرکز در کشورهای دیگر برای احداث دو مؤسسه اسلامی، 1259 مسجد، 1069 مدرسه، 200 مؤسسه مذهبی، 134 دانشگاه، 41 درمانگاه، 76 بیمارستان و یک دانشکده جهان عرب در «پاریس» اقدام کرده است.

یکی از زیرمجموعه های رابطة العالم الاسلامی، سازمان بین المللی امداد اسلامی(1) است که موظف به کمک رسانی به کشورهای اسلامی است. عربستان از طریق بانک توسعهٔ اسلامی 77 میلیارد ریال سعودی معادل نزدیک به 21 میلیارد دلار آمریکا به 35 کشور اسلامی و عربی کمک کرده است که بعد از آمریکا، دومین رتبه را در کمک رسانی به کشورهای عربی- اسلامی دارد. این کشور بین 1414 تا 1416 ه.ق. بیش از دو میلیارد و 700 میلیون ریال سعودی در بوسنی و هرزگوین هزینه کرده است. 877 مدرسه تحت کفالت آنهاست و 150 مسجد ترمیم و تجهیز شده است. سه میلیون ریال سعودی کتاب به آنجا فرستاده و 64 دورهٔ آموزش زبان عربی برگزار کرده است.

ص: 47

شیوه دیگری که در این زمینه به کار گرفته اند، ایجاد دانشگاه های بین المللی یا جذب دانشجویان خارجی در دانشگاه های داخلی است.(1) عربستان نیز به منظور گسترش تفکر وهابیت دانشگاه های مختلفی تأسیس کرده است. همچنین با هدف تبلیغ وهابیت در خارج از مرزهای خود اقدام به آموزش دانشجویان داخلی و خارجی کرده است. مهم ترین این دانشگاه ها عبارت اند از: دانشگاه ابن سعود در ریاض، دانشگاه اسلامی در مدینه و دانشکده شریعت در دانشگاه ملک عبدالعزیز.

دانشگاه الامام محمد بن سعود الاسلامیه؛ تا به حال انشعاب هایی از این دانشگاه، به صورت دانشکده های فقه و مطالعات اسلامی، در کشورهای آمریکا، ژاپن، اندونزی، امارات، موریتانی و جیبوتی تأسیس شده است. همچنین مسئولان دانشگاه در پیِ توافق با بسیاری از دانشگاه های کشورهای اسلامی و غربی هستند تا استادان این دانشگاه را به صورت مهمان برای تدریس مباحث اسلام شناسی با گرایش و طرفداری از آیین وهابیت اعزام کنند، که تاکنون بیش از 200 حلقهٔ علمی برگزار شده است.

الجامعه الاسلامیه؛ این دانشگاه به دستور ملک سعود در 1381ه.ق. در شهر مدینه تأسیس شد. این مرکز با بودجهٔ سنگین و خصوصی سه میلیون ریال سعودی آغاز به کار کرد. در این دانشگاه، بر فراگیری اسلام بر اساس کتاب ها و آموزه های وهابیت تأکید شده، هر گونه تفکر خارج از آن تخطئه می شود. 85 درصد دانشجویان این دانشگاه از خارج از عربستان بورسیه می شوند و پانزده درصد نیز سهمیه تحصیل مردم عربستان است. علاوه بر این، دولت سعودی ارتباط گسترده ای با دانشگاه های بین المللی در برخی کشورهای مسلمان همچون پاکستان و مالزی دارد و از نظر مالی به آنها کمک می کند. دانشگاه بین المللی اسلامی اسلام آباد پاکستان از مهم ترین آنهاست.

دانشگاه ملک عبدالعزیز در 1961م. برابر با 1381ه.ق. در شهر مدینه منوره تأسیس شد و دانشکده های آن عبارت اند از: دانشکده شریعت، زبان و ادبیات عربی، تبلیغ و اصول دین، مطالعات قرآنی، مطالعات اسلامی و حدیث. بیشتر دانشجویان این دانشگاه را جوانان مسلمان

ص: 48

کشورهای اسلامی تشکیل می دهند که پس از تحصیل به تبلیغ آیین وهابیت و سیاست عربستان سعودی در خارج از کشور می پردازند. زبان آموزشی در این مرکز فقط عربی است و 400 استاد و 2700 دانشجو دارد.

مرکز بین المللی گفتمان بین ادیان؛ پادشاه عربستان سعودی در 2007، در جریان دیداری که از واتیکان داشت، موضوع تأسیس مرکزی برای گفتمان بین ادیان جهانی را مطرح کرد. دولت اتریش، وین را به عنوان محل این مرکز پیشنهاد داد. ریاض هم این پیشنهاد را پذیرفت. مرکز عبدالله در وین به عنوان یک مرکز بین المللی تأسیس شد. اتریش، اسپانیا و عربستان سعودی اعضای اصلی آن هستند و واتیکان نیز نقش ناظر را دارد. هزینه های مرکز ملک عبدالله را، که سالانه 15 میلیون یورو اعلام شده، به طور کلی عربستان سعودی تأمین می کند. این مرکز مدعی است که در تلاش است ارزش های انسانی و بخشش را میان تمام جهان گسترش دهد و امنیت، صلح و ثبات را برای همگان به ارمغان بیاورد و تحقق مشارکت دینی، تمدنی و مدنی میان رهبران دینی و سیاسی را گسترش دهد. اما با توجه به کارنامه عربستان در زمینه حقوق بشر و با توجه به اینکه هزینه آن را عربستان تأمین می کند ریاض از این مرکز به منزله پایگاهی برای اشاعه و تبلیغ مکتب وهابیت استفاده می کند تا توجه اذهان را از موارد تجاوز از حقوق بشر و فقدان آزادی دینی در این کشور منحرف کند. ملک عبدالله، دیوید روزن را، که خاخام تابع رژیم اشغال گر است، به عنوان مشاور خود در مرکز جهانی گفت وگوی ادیان و فرهنگ ها در وین تعیین کرده است. این مرکز و همه کارکنان آن به صورت مستقیم وابسته به دفتر پادشاهی سعودی است؛ و در جهت تأمین اهداف و منافع سیاسی و دینی عربستان در خارج از این کشور و تحت عنوان گفت وگو و تعامل، فعالیت می کند. مهم ترین فعالیت این مرکز تبلیغ وهابیت در اروپاست که این اقدام سبب واکنش گروه های مختلف در وین شده است.

مجمع جهانی جوانان مسلمان؛(1) این مرکز با کمک سالانه دولت عربستان اداره می شود و اهداف اعلام شده آن از این قرار است: خدمت به تفکر اسلامی، عمق بخشیدن به اسباب وحدت فکری و اسلامی میان جوانان، کمک به سازمان ها و جمعیت های ویژه جوانان و دانشجویان

ص: 49

مسلمان، در سراسر جهان، سهیم شدن در ارائه نقش مثبت جوانان و دانشجویان در ساخت جامعه، کوشش برای جلب افکار جوانان مسلمان که البته همه این تلاش ها و اهداف در سایه تفکر وهابی صورت می پذیرد. به عبارت دیگر، اسلام با تفکر وهابی محور کار است.

برخی فعالیت های این مجمع بدین شرح است: مساعدت به دانشجویان مسلمان نیازمند از ملیت های مختلف، برپایی پایگاه های پزشکی و تبلیغی در کشورها، از جمله کشورهای آسیایی و آفریقایی، برپایی قریب به یکصد پایگاه تبلیغی در جهان در موسم تابستان، تکفل ایتام، مبلغان، معلمان و دانشجویان، برگزاری بیش از 500 اردوی اسلامی در جهان، برگزاری دوره های کارآموزی و فنی در آفریقا، راه انداختن 250 کاروان پزشکی، کشاورزی و تبلیغی در جهان؛ از جمله دو کاروان تبلیغی در اربیل و سلیمانیه کردستان عراق به راه انداختند که هر یک از این کاروان ها شامل یک پزشک، یک دستیار پزشک، یک کارشناس کشاورزی و یک مبلغ بود و از 131 روستا دیدن کردند و به طور رایگان، خدمات پزشکی، دامپزشکی، و کشاورزی ارائه کردند. نیز این مجمع، 18 باب مسجد در کردستان عراق بنا کرده، در صدد است بر این تعداد بیفزاید. همچنین با هزینه پنجاه میلیون ریال سعودی، تعداد شش هزار یتیم را در برخی کشورهای اسلامی کفالت کرده، هدف از این کار را رسیدگی به مسائل تربیتی، آموزشی، فرهنگی، بهداشتی و اجتماعی آنها و جلوگیری از کفر و گمراهی یتیمان مسلمان دانسته است. نکته اساسی اینجاست که کفر مورد نظر در قالب تفکرات وهابی موضوعیت یافته و محل توجه است.

می کنند. آنها می توانند شرایط مناسب را زمینه سازی و تعریف کنند، رویدادها و شخصیت های خاص و تأثیرگذار را برجسته کنند و نقش سازماندهی به اطلاعات و رفتارها را ایفا کنند.(1)

عربستان با راه اندازی شبکه های مختلف رادیویی- تلوزیونی با هدف قرار دادن مخاطبان خردسال و بزرگ سال در صدد نفوذ و گسترش آیین خود است. راه اندازی بیش از 40 هزار سایت،(2) بیش از 300 شبکه ماهواره ای(3) و در اختیار داشتن دو ماهواره عرب ست و نایل ست گواه این موضوع است. دولت عربستان کوشیده است هم زمان با گسترش قدرت اقتصادی خود قدرت رسانه ای خود را نیز تقویت کند و به همین منظور رسانه های مختلف منطقه ای و فرامنطقه ای را تأسیس کرده است که عمدتاً به تبلیغ وهابیت در سایر کشورها اقدام کرده اند.

بیشتر یک شبکه مستقل خبری تأسیس کنند. از این رو در 2003، تلویزیون 24 ساعته العربیه تأسیس شد.

العربیه؛ این شبکه در 3 مارس 2003 هم زمان با ورود نیروهای نظامی آمریکا به عراق و چند روز قبل از سقوط بغداد تأسیس شد. سرمایه گذاران اصلی العربیه مرکز پخش خاورمیانه، گروه حریری لبنان، عربستان سعودی، کویت و دیگر کشورهای اطراف خلیج فارس هستند که برای پایه گذاری العربیه 300 میلیون دلار هزینه کردند. پایگاه اینترنتی العربیه، بخش فارسی زبان این شبکه را راه اندازی کرد. تلویزیون العربیه یکی از خروجی های رسانه ای گروه ام. بی. سی. است که زیر نظر برخی از محافل سعودی - وهابی فعالیت می کند. طیف تندروی شاهزادگان سعودی، العربیه را پشتیبانی سیاسی و حمایت مالی می کند و خط مشی این رسانه با نگاه طیفی از شاهزادگان ریاض انطباق دارد که ترویج ایدئولوژی سلفی گری تکفیری و وهابی گری را در جهان اسلام دنبال می کنند. العربیه، احیای تفکرات پان عربیسم، شبهه افکنی در خصوص هلال شیعی، و بزرگ نمایی منازعات درون دینی را با توجه خاصی منعکس می کند. از دیگر شبکه های تلویزیونی منطقه ای و بین المللی که مستقیم یا با کمک غرب راه اندازی شده و تحت نفوذ عربستان است می توان به موارد زیر اشاره کرد.

تلویزیون کلمه؛(1) یک کانال تلویزیونی اسلامی فارسی زبان در عربستان سعودی است.

کانال صحرا؛(2) یک شبکه تلویزیونی ماهواره ای است که ویژه پخش برنامه های مذهبی و فرهنگی است. دفتر مرکزی آن در ریاض، (عربستان سعودی) واقع شده است.

شبکه تلویزیونی هدی؛(3) ایستگاه تلویزیونی اسلامی در مصر و عربستان سعودی است.

شبکه تلویزیونی اقرا؛(4) یک کانال تلویزیونی ماهواره ای است که برنامه های اسلامی و در حوزه خانواده تولید می کند. برنامه های این شبکه به صورت زنده و به زبان های انگلیسی و عربی در کشورهای اروپایی، آفریقایی، آمریکا و استرالیا پخش می شود.

ص: 52

شبکه تلویزیونی الحره؛(1) شبکه ای ماهواره ای است که به زبان عربی برای خاورمیانه برنامه تولید می کند و با حمایت مالی دولت ایالات متحده است. دفتر مرکزی این کشور در اسپرینگ فیلد، ویرجینیا (USA) واقع شده است. این شبکه پس از تأسیس رادیو صدای آمریکا در 1942 جزء پروژه های عظیم و پرهزینه رسانه ای تلقی می شود و نخستین شبکه ای است که به زبان عربی از سوی آمریکا برای 22 کشور خاورمیانه و آفریقای شمالی (شمال آفریقا) برنامه پخش می کند.

روزنامه الحیات؛ در 28 ژانویه 1946 در بیروت تأسیس شد و به سرعت به یکی از مشهورترین نشریات جهان عرب تبدیل شد. روزنامه فرامنطقه ای الحیات در لندن منتشر می شود و از جمله نشریات متعلق به کشور عربستان سعودی است. الحیات به عنوان یک روزنامه عرب زبان در لندن چاپ و در سطح جهان به صورت روزنامه صبح توزیع می شود. این روزنامه هم زمان با لندن در ریاض، فرانکفورت، قاهره، بحرین، بیروت و نیویورک نیز منتشر می شود. این روزنامه چند دفتر بین المللی و نیز خبرنگارانی مستقر در مناطق مختلف جهان دارد. مهم ترین دفاتر الحیات در بیروت، قاهره، ریاض، منامه، پاریس، واشینگتن، مسکو، جده و دمشق قرار دارد.

الشرق الاوسط؛ الشرق الاوسط نام یکی از روزنامه های بین المللی عربستان است. دفاتر اصلی این روزنامه در لندن و جده قرار دارد و از 1978 منتشر می شود. روزنامه الشرق الاوسط را می توان دومین روزنامه فرامنطقه ای عرب دانست که همچون الحیات به طور هم زمان در لندن و چند پایتخت عربی منتشر می شود. نویسندگان الشرق الاوسط در برخورد با حوادث تروریستی ریاض، مسئله اصلاحات در سعودی و غیره کاملاً محافظه کارند و بیشتر همان سیاست جاری عربستان را در قبال گروه های مخالف تشریح می کنند.(2) روزنامه الشرق الاوسط با سرمایه گذاری مستقیم سعودی ها منتشر می شود و مسئولیت چاپ و توزیع آن را شرکت سعودی «پژوهش و بازاریابی ها» به مدیر کلی «عزام بن محمد الدخیل» بر عهده دارد. این روزنامه علاوه بر اخبار و گزارش ها صفحات ویژه ای برای ادبیات، دین و فرهنگ دارد که در کنار صفحات اقتصادی و اجتماعی قرار می گیرند. الشرق الاوسط مانند الحیات هفته نامه ای مهم و تأثیرگذار به نام «المجله» منتشر می کند.

ص: 53

صدور فتاوای شاذ در جهت تأمین خواسته های عالمان یا رهبران گروه های افراطی فراهم شده است.

اگر سه مقوله ایدئولوژی، حمایت مادی و مالی و جذابیت های جنسی را از عوامل اساسی در تشکیل و جذب نیرو در گروه های افراطی و تکفیری بدانیم، آیین وهابیت ظرفیت توجیه این امور برای اعضای این گروه ها را داشته و دارد.

در حوزه ایدئولوژی، آیین وهابیت با تکفیر سایر فرق اسلامی و غیرمسلمان و همچنین مفتوح بودن باب اجتهاد در صدور فتاوای مصلحت گرایانه، زمینه اعمال خشونت کنترل ناپذیر را در اختیار این افراد قرار می دهد. از طرف دیگر، همین آیین زمینه توقیف اموال کسانی را که در جنگ ها شکست خورده اند یا پرداخت جزیه بر غیرمسلمان را برای حاکم، مشروع تلقی کرده، از این طریق زمینه دست یابی به منابع مالی ممکن را فراهم می آورد. همچنین در خصوص موضوعات جنسی نیز با صدور فتاوای خاص، مانند جهاد نکاح و غیره، زمینه دست اندازی بر ناموس مسلمانان و غیرمسلمانان را فراهم می آورد.

بنابراین، عربستان سعودی با پاشیدن بذر وهابیت در کشور های اسلامی و غیراسلامی ظرفیت ایجاد و رشد گروه های تکفیری را فراهم کرده است. از طرف دیگر، در قالب آیین وهابیت تمامی شرایط لازم برای جذابیت عضویت در این گروه های تکفیری را تسهیل کرده است. بنابراین، گزاف نیست اگر به عنوان سخن پایانی ادعا کنیم که عربستان سعودی در مقایسه با سایر کشور های حامی گروه های تکفیری نقش اساسی و انکارناپذیری داشته، زمینه ایجاد و تشکیل این گروه ها را در موقعیت های مختلف برای عربستان به منظور تحقق اهدافش فراهم کرده است. لذا عربستان سعودی را می توان خاستگاه اصلی جریان های تکفیری دانست.

ص: 55

16.رجبی، حسین، بررسی فتوای تکفیر در نگاه مذاهب اسلامی ، نشر مشعر، تهران، 1389ش.

17.صفاتاج، مجید، تکفیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380ش.

18.سبحانی، جعفر، «تکفیر و تروریسم»، در: درسهایی از مکتب اسلام، ش 10، سال 46، 1385ش.

19.نظام الدینی، سید حسین، مبانی کلامی سلفیان تکفیری، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، 1389ش.

20.رفیع، حسین و نیکروش، ملیحه، «دیپلماسی عمومی و قدرت نرم با تاکید بر قدرت نرم ایران در عراق، در پژوهشنامه روابط بین الملل، 1392ش.

21.پوراحمدی، حسین، قدرت نرم و سیاست خارجی جمهوری اسلامی، ایران، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1389ش.

22.عطائی، فرهاد و منصوری مقدم، محمد، «تبارشناسی سیاست خارجی عربستان سعود: راهبردی واقع گرایانه بر بستری هویتی، در: فصلنامه روابط خارجی، سال پنجم، شماره اول، بهار 1392ش.

23.هانتر، شیرین، آینده اسلام و غرب: برخورد تمدنها یا همزیستی مسالمت آمیز، ترجمه: همایون مجد، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران [بی تا].

24.Al-Rasheed, Madawi. 2002. A History of Saudi Arabia. London: Cambridge University Press.

25.Vassiliev, Alexei. 1998. The History of Saudi Arabia. London: Sagi Books.

26.Niblock,Tim. 2006. Saudi Arabia: power, legitimacy and survival. London: New York: Rutledge.

ص: 57

ص: 58

و در مقابل اقدامات دولت عراق و سوریه از ابتدای شکل گیری تا زمان نگارش مقالات، ارائه شده است تا مخاطب تا حدودی با روند این اقدامات به صورت سیر تاریخی آشنا شود. سپس گروه ها و جریانات درگیر در جنگ این دو کشور به صورت مجزا به همراه جزئیات گروه ها آورده شده است. در ادامه نیز به آمارهایی از کشته شدگان، کمک های مالی و ... به صورت نموداری آمده و در انتها نیز اگر آمارهای دیگری نیز وجود داشت، برای تکمیل مطلب بیان شده است.

نگارندگان با استعانت و یاری خداوند باری تعالی امیدوارند توانسته باشند در ارائه بحث و توصیف آن توفیقی کسب کرده و گامی به جلو نهاده باشند. هرچند ارائه بحث های نو در تحلیل و تجزیه این موارد همچنان گسترده است و زمینه پژوهش های مبسوط همچنان فراهم می باشد.

در پایان ضروری است از تمام کسانی که در نگارش این دو مقاله، محققان را یاری رسانده اند، ازجمله جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر فرمانیان و جناب آقای سیدمحمدمهدی عمادی که جز با سعه صدر و راهنمایی های ایشان این مقاله به سرانجام نمی رسید، تشکر و قدردانی گردد.

حاکی از آن است که بعضی از همین جریان ها دست خوش تغییرات داخلی شده اند. به معنای دیگر، نسخه اصلی را برداشته اند و به ما تصویر آن را که خودشان (دولت های استعمارگر) ویرایش کرده اند، داده اند. از ما می خواهند باور کنیم آنچه در سوریه اتفاق افتاده و اکنون هم در جریان است «نسخه اصلی» همان انقلاب 26 ژانویه است.

نام رسمی سوریه، جمهوری عربی سوریه است. مساحت این کشور بالغ بر 185,180 کیلومترمربع است و در کنار دریای مدیترانه و در همسایگی کشورهای ترکیه از سمت شمال، عراق از سمت شرق و جنوب شرقی، اردن از سمت جنوب، فلسطین از سمت جنوب غربی، و لبنان از سمت غرب قرار گرفته است. رود فرات به طول 602 کیلومتر طولانی ترین راه آبی سوریه است. نهر العامی به طول 571 کیلومتر و نهر کتردا به طول 71 کیلومتر از دیگر رودهای جاری در خاک سوریه هستند. استان های آن به ترتیب عبارت اند از: دمشق، حلب، حماه، حمص، لازقیه، طرطوس، دیر الزور، ادلب، حسکه، رقه و سویداء. ساختار اجتماعی سوریه اساساً از چهار قومیت عرب، کرد، ارامنه و چرکس ها پایه گذاری شده است. جمعیت سوریه از حیث مذهب به سه دسته اساسی تقسیم می شوند:

الف. مسلمان ها؛ که خود چند دسته اند:

1. سنی ها؛ نسبت سنی ها در سوریه بیش از 70 درصد از کل مجموع جمعیت است و در شهر های درعا، حومه دمشق، حلب، مرز ترکیه، ادلب، رقه و حسکه تمرکز دارند. بیشتر کردها به زراعت مشغول هستند و سنی های عرب خود را سکنه اصلی سوریه می دانند و به مذاهب مختلف از جمله قادریه، رفاعیه، نقش بندیه، حنفی، حنبلی (اکثریت)، شافعی و مالکی تقسیم می شوند.

2. علوی ها؛ شیعیان علوی در سوریه حدود 12 درصد کل جمعیت را تشکیل می دهند و بیشتر در شهرهای دمشق، حلب، لازقیه، طرطوس، حمص و حماء هستند. مهم ترین عشایر و قبیله های علوی عبارت اند از: کلبیه، نواصره، قراحله، خیاطیه، حدادیه، عبریه، شلاهمه، بنو علی، و والعامره.

3. شیعیان امامیه؛ تمرکز طایفه شیعه در دمشق است. بخش هایی از این طایفه در حومه شهرهای درعا، حمص، حلب، حماء و ادلب حضور دارند. جمعیت کل شیعیان سوریه از 80 هزار تن تجاوز نمی کند.

ص: 62

4. دروزی ها؛ پنج درصد از مجموع سوریه دروزی هستند و بیشتر آنها دارای مراسم مذهبی خاص و رهبری در سوریه اند. مراکز تجمع دروزی ها شهرهای سویداء، دمشق و حومه است.

5. اسماعیلی ها؛ در مناطق سلیمه و مصایف تمرکز دارند و حدود 2 درصد جمعیت را تشکیل می دهند. اسماعیلی ها با علوی ها ائتلاف سیاسی و مذهبی دارند.

ب. مسیحیان؛ آنها حدود 15 درصد از جمعیت سوریه را تشکیل می دهند و به دو بخش اساسی، یعنی روم ارتدکس (70 درصد) وابسته به کلیسای مشرق زمین و روم کاتولیک (حدود 25 درصد) وابسته به کلیسای غرب واتیکان تقسیم می شوند.

از آغاز انقلاب مردمی در این کشور در 26 ژانویه 2011 می توان تغییرات فراوانی را در رفتار دولت مردان این کشور به دلیل عمق اعتراضات دید؛ اعتراضاتی که بعد ها تبدیل به بحرانی امنیتی برای رژیم سوریه شد. از شروع جریان های اعتراضی- اصلاحی- برانداز در کشور سوریه سه سال می گذرد. هدف این مقاله در اصل بررسی آماری جنگ سوریه است که شامل موارد ذیل است: آمار جنگ جویان (ملیت آنها، تعداد و گروه های مبارز)؛ آمار کشته شدگان (شهدا، تلفات) که به تفکیک ماه و سال از سایت های معتبر گردآوری شده؛ آمار مهاجران و پناهندگان و میزان کمک رسانی به آنها. البته منابعی که در این جستار به آن استناد شده متغیر و در مواردی متضاد هم هستند. به زعم بسیاری، مشکل از آنجا آغاز شد که سازمان ملل در ثبت موارد ضدبشری در سوریه و تشخیص صحیح بودن آمار آنها دچار دوگانگی شد و تصمیم گرفت از دادن آمار دقیق کشته ها سر باز زند.

سیر زمانی جنگ از مارس 2011 تا می 2014(1)

سال 2011

اعتراضات از شهر درعا شروع شد. در 6 مارس در جنوب شهر درعا، پلیس حدوداً 15 پسر جوان را که با اسپری رنگ بر دیوار ها نوشته بودند «مردم سقوط نظام را می طلبند» دست گیر کرد. در

ص: 63

پانزدهم همین ماه، شورش های کم رنگی علیه بشار اسد (رئیس جمهور وقت) در نقاطی از دمشق و حلب شکل گرفت. همچنین در هجدهم مارس نیز اعتراضات ضد رژیم در دمشق، حمص، بانیاس و درعا شکل گرفت و نیرو های امنیتی با شلیک گلوله 6 معترض سوری را در درعا کشتند. همچنین در 23 مارس نیز نیرو های امنیتی برای کاهش اعتراضات چندین نفر را در درعا کشتند. فردای آن روز مشاور رئیس جمهور، بثینه شعبان، اعلام کرد که قصد دارد تدابیری مانند افزایش حقوق کارمندان دولت، تأیید کردن و به رسمیت شناختن حزب های جدید و پیدا کردن راهی برای پایان دادن به حالت فوق العاده در این کشور مد نظر قرار دهد. در 29 مارس تظاهرات عظیمی در حمایت از رژیم اسد در دمشق و دیگر شهرهای سوریه برگزار شد. در سی امین روز ماه مارس بشار اسد با رفتن به پارلمان (مجلس) این کشور، در نخستین سخنرانی اش پس از شروع شورش ها، توطئه گران خارجی و شبکه های ماهواره ای را مسئول ناآرامی ها در کشورش معرفی کرد و قول داد تغییراتی (اصلاحی) در دولت انجام دهد و دولت محمد العتاری را منحل کند. بعدها عادل سفر، وزیر سابق کشاورزی، به عنوان مسئول تشکیل کابینه جدید منصوب شد.

در 6 آوریل، بشار اسد اعلام کرد که به ده ها هزار نفر از کردهای این کشور اجازه تابعیت این کشور را می­دهد. در دوازدهم این ماه پس از بالا گرفتن شورش ها، نیروهای امنیتی با تانک و اسلحه های سنگین در شهر های سوریه خود را برای جلوگیری از ناآرامی ها بسیج کردند. در یک بیانیه تلویزیونی، در 16 آوریل، بشار اسد اعلام کرد که حالت فوق العاده در این کشور لغو شده است و به تظاهرکنندگان اجازه تظاهرات تحت شرایط مشخص داده می شود. اوج گیری مجدد شورش ها در 22 آوریل بود. در این روز جمعه، شورش های خونین جان 120 نفر را در درعا و دمشق و جاهای دیگر سوریه گرفت و رئیس جمهور آمریکا اوباما و دبیر کل سازمان ملل بان کی مون، با انتشار بیانیه هایی سرکوب تظاهرات کنندگان به دست رژیم بشار اسد را محکوم کردند. در 29 آوریل پناه جویان سوری اقدام به گذشتن از مرز به سمت ترکیه و پناهنده شدن در اردوگاه های پناهندگان در آن کشور کردند. همچنین اوباما دستور داد املاک و مستغلات سه مقام سوری، از جمله ماهر الاسد، را به دلیل نقض حقوق بشر، در آمریکا بلوکه کنند.

ص: 64

در 9 می اتحادیه اروپا ممنوعیت انتقال سلاح به سوریه را تصویب کرد و دارایی های مقامات سوری را به حالت تعلیق درآورد و آنها را از مسافرت های خارج از این کشور منع کرد. در هجدهم این ماه اوباما دستور داد دارایی های بشار اسد و شش مقام ارشد این کشور را بلوکه کنند.

طبق گزارش ها، نیروهای امنیتی دولت سوریه در 3 ژوئن، سی وچهار نفر را در عظیم ترین تظاهرات ضددولتی، که تا به امروز در سوریه برگزار شده، از پا درآوردند. در ششم ژوئن دولت سوریه اعلام کرد که 120 نفر از سربازان این کشور به وسیله گروه های مسلح در جسر الشغور کشته شدند. بعضی از خبرگزاری های غربی گزارش دادند که ساکنان در آن منطقه اسلحه به دست گرفتند تا حملات نیروهای دولتی را دفع کنند. در 14 ژوئن اتحادیه عرب سرکوب تظاهرات کنندگان به دست رژیم را محکوم کرد. عمرو موسی، رئیس این اتحادیه، اعلام کرد که دولت های عربی با نگرانی و عصبانیت بحران را در این کشور دنبال می کنند. در 17 ژوئن همگام با شروع درگیری ها در طرابلس بین حامیان و مخالفان لبنانی دولت سوریه، مناقشه سوریه به لبنان هم کشیده شد. در 8 جولای ده ها هزار سوری که بسیاری از آنها شاخه های گل رز و زیتون به دست داشتند، در حما تظاهرات مسالمت آمیزی برگزار کردند. دو روز بعد، در10 جولای، دولت سوریه دو روز گفت وگوی ملی اعلام کرد، اما گروه های معارض این نشست را تحریم کردند. فردای آن روز، در 11 جولای، هیلاری کلینتون اعلام کرد که بشار اسد مشروعیت خود را از دست داده است و ماندن او در قدرت منافعی برای آمریکا ندارد. در بیست ونهم همین ماه، افسران جداشده از ارتش سوریه تشکیل ارتش آزاد سوریه، به سرکردگی کلنل سابق ارتش، ریاض اسد، را اعلام کردند. به نقل از گزارش هایی در آخرین روز این ماه نیروهای امنیتی کمی بیش از صد اعتراض کننده را در حما کشتند.

در 3 آگوست سازمان ملل با انتشار بیانیه ای خشونت و تعرض به حقوق بشر و استفاده دولت سوریه از نیروهای امنیتی علیه شهروندان را محکوم کرد. در 8 آگوست، پادشاه عربستان، عبدالله بن عبدالعزیز سعودی، ماشین کشتار بشار اسد را محکوم کرد. عربستان، کویت و بحرین سفرای خود را از سوریه احضار کردند. در 17 آگوست، فرمان اجرایی آمریکا به شماره 13582 واردات نفت سوریه و همچنین سرمایه گذاری در این کشور را ممنوع کرد و دارایی های دولت سوریه را در

ص: 65

آمریکا بلوکه کرد. در 18 آگوست، رهبران کشورهای آمریکا، فرانسه، آلمان و بریتانیا در بیانیه های مشترکی از بشار اسد خواستند تا از حکومت کناره گیری کند. در 23 آگوست، قبایل سوری در داخل و خارج این کشور شورای ملی سوریه را برای مقابله با رژیم بشار اسد تشکیل دادند.

در 2 سپتامبر، اتحادیه اروپا واردات نفت سوریه را ممنوع کرد. در بیست ویکم این ماه، نخست وزیر ترکیه رجب طیب اردوغان گفت که دولتش ارتباطش را با دولت سوریه قطع کرده است. همچنین در 27 سپتامبر، نیروهای امنیتی و ارتش آزاد سوریه درگیری های شدیدی را در شهر رستان شکل دادند.

در 4 اکتبر روسیه و چین پیش­نویس قطع نامه سازمان ملل را که تعرض شدید و سازمان یافته به حقوق بشر در سوریه را محکوم می کند، وتو کردند. در 14 اکتبر، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل، نَوی پیلِی، هشدار داد که بحران سوریه نشانه های نگران کننده ای از یک نبرد مسلحانه را یادآور می شود. در 29 اکتبر، نیرو های امنیتی، شهر حمص را پس از اینکه وفاداران به اسد و جداشدگان از ارتش درگیری هایی داشتند، به رگبار بستند.

در 2 نوامبر، اتحادیه عرب اعلام کرد که دولت سوریه پیشنهاد این اتحادیه با مضمون پایان سریع این خشونت ها، آزادسازی زندانیان و شروع گفت وگو ها با معترضان را پذیرفته است. در 12 نوامبر، اتحادیه عرب رأی به معوق کردن عضویت سوریه در این اتحادیه داد و اعلام کرد که تحریم های سیاسی- اقتصادی خود را تا زمانی که رژیم بشار به نقشه صلح اتحادیه پای بند نشود، ادامه می دهد. در 27 نوامبر، اتحادیه عرب با تصویب تحریم هایی بر سوریه، نقل و انتقالات بانک مرکزی سوریه را قطع کرد و از سفر مقامات این کشور به خارج از این کشور ممانعت به عمل آورد. همچنین پرواز های تجاری بین سوریه و کشورهای عربی را به حالت تعلیق درآورد. این اتحادیه دارایی های متعلق به رژیم سوریه را نیز به حالت تعلیق درآورد.

بشار اسد در 7 دسامبر، در یک گفت وگوی تلویزیونی با شبکه خبری ای. بی. سی. آمریکا گفت: «من همه تلاشم را برای حمایت از مردم انجام دادم. بنابراین احساس گناه کار بودن نمی کنم». در 12 دسامبر، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل گفت بیش از 5000 نفر در مناقشات سوریه جان خود را از دست داد ه اند. در 19 دسامبر، سوریه با امضای تفاهم نامه جدید

ص: 66

اتحادیه عرب ملزم شد نیروهای امنیتی و سلاح های سنگین خود را از محل های عمومی به عقب براند و گفت وگو با معترضان را آغاز کند و نیز به نیروهای حقوق بشر و گزارش گران اجازه ورود به داخل این کشور را بدهد. به نقل از گزارش ها، در 19 و 20 دسامبر، نیروهای امنیتی نزدیک به 200 نفر را که شامل جداشدگان از ارتش بودند، در استان ادلب به قتل رساندند. همچنین در 23 دسامبر دو اقدام انتحاری در بیرون از ساختمان ریاست جمهوری و ساختمان امنیتی سوریه در دمشق شکل گرفت که در این حادثه چهل نفر کشته شدند. در 26 دسامبر، نمایندگان اتحادیه عرب به سوریه رفتند تا همکاری رژیم اسد را با این سازمان نظارت کنند. رژیم سوریه در 28 دسامبر اعلام کرد که این کشور 750 نفر از زندانیان خود را، که در شورش های سوریه دست گیر شده بودند، آزاد کرد. در سی ام دسامبر شورش های عظیمی در سرتاسر کشور سوریه اتفاق افتاد.

سال 2012

نخستین اتفاق مهم این سال در 6 ژانویه رخ داد. در این روز ژنرال مصطفی الشیخ، که بالاترین مقام نظامی سوریه بود، به ارتش آزاد سوریه پیوست. در 22 ژانویه اتحادیه عرب به بشار اسد دستور داد قدرت خود را به جانشین خود برای تشکیل یک دولت متحد ملی و همچنین انتخابات تازه در سوریه واگذار کند. در بیست وسوم این ماه، جبهه النصره وابسته به القاعده تشکیل شد. در 28 ژانویه اتحادیه عرب با اشاره به بالا گرفتن درگیری ها در سوریه مأموریت خود را در این کشور به حالت تعلیق درآورد.

در 4 فوریه، روسیه و چین پیش­نویس قطع نامه سازمان ملل را مبنی بر برکناری اسد و پایان دادن به درگیری های دو طرف در سوریه وتو کردند. هیلاری کلینتون این وتو را «دروغ بیان کردن حقایق» نامید و از دوستان دموکراتیک سوریه خواست تا علیه بشار اسد متحد شوند. در ششم این ماه، ایالات متحده آمریکا سفارت خود را در دمشق بست. در 10 فوریه، بمب گذاری در خودرویی در بیرون از ساختمان اطلاعات ارتش سوریه و خودرویی دیگر در بیرون از محوطه اداره پلیس شهر حلب، بیست وهشت نفر را به کام مرگ کشاند. اتحادیه عرب در 12 فوریه، قطع نامه ای را تصویب کرد که به موجب آن راهی ارتباطی بین این اتحادیه و معارضان سوری به وجود آید و از شورای امنیت سازمان ملل درخواست کرد تا نیروهای حافظ صلح خود را به این منطقه ارسال کند. ایمن

ص: 67

الظواهری، هم در یک پیام ویدئویی از همه مبارزان خود درخواست کرد تا برای مبارزه با اسد راهی سوریه شوند. در 16 فوریه، مجمع عمومی سازمان ملل با 137 رأی، در برابر 12 رأی مخالف و 17 رأی ممتنع، دولت سوریه را به تعرض شدید و سازمان یافته علیه حقوق بشر در سوریه محکوم کرد و خواستار کناره گیری اسد از قدرت شد. در 23 فوریه، دبیر سابق سازمان ملل، کوفی عنان، به عنوان فرستاده مخصوص سازمان ملل و اتحادیه عرب در خصوص بحران سوریه منصوب شد. فردای آن روز، در 24 فوریه، کنفرانس دوستان سوریه در تونس از بشار اسد خواست تا استفاده از خشونت و سرکوب را پایان دهد و ارسال کمک های بشردوستانه را به این کشور تصویب کند و همچنین از سازمان ملل خواست تا نیروهای حافظ صلح خود را به سوریه ارسال کند. در 26 فوریه، در رفراندوم ملی سوریه، رأی دهندگان سوری قانون اساسی جدیدی را تصویب کردند که در آن احزاب مختلف بتوانند فعالیت کنند. رهبران معارض سوری رأی مردم را مایه سرافکندگی نامیدند.

در هشتم ماه مارس، معاون وزیر نفت سوریه، عبدالحسام الدین، جدا شدن خود را از رژیم اسد اعلام کرد و از همکارانش خواست این کشتی در حال غرق شدن را ترک کنند. در 15 مارس، مخالفان و حامیان رژیم سوریه در نخستین سالگرد اعتراضات در سوریه تظاهرات سراسری کردند. شورای همکاری خلیج فارس، یعنی کشورهای عربستان سعودی، بحرین، امارات متحده عربی، قطر و کویت، سفارت های خود را در دمشق بستند. شورای امنیت ملی سازمان ملل در 21 مارس از طرح شش مرحله ای کوفی عنان حمایت کرد. طبق این طرح اعلام شد که دولت سوریه باید در انتقال سیاسی قدرت شرکت کند، از اِعمال خشونت جلوگیری کند و نیروهای امنیتی خود را به عقب نشینی وادارد. همچنین اجازه ارسال کمک های بشردوستانه را بدهد، زندانیانی را که در شورش ها دست گیر شده اند آزاد کند، به خبرنگاران اجازه بازدید از مناطق مختلف را بدهد و به همه سوری ها اجازه دهد آزادانه تظاهرات کنند.

در نخستین روز ماه آوریل، کنفرانس دوستان سوریه در استانبول شورای ملی سوریه را به عنوان نماینده معارضان سوریه به رسمیت شناختند. همچنین ایالات متحده در توافقی متعهد شد ادوات ارتباطی را به دست شورشیان در سوریه برساند. در حالی که دولت های عربی بیشتر از صد میلیون دلار برای کمک های مالی درخواست کردند، کمیسر عالی سازمان ملل در حوزه پناهندگان، کمپ

ص: 68

دومیتز را در عراق برای سوری های فراری از جنگ برپا کرد. در 12 آوریل، آتش بس موقت با حمایت نماینده مخصوص سازمان ملل، کوفی عنان، به وقوع پیوست. در 21 آوریل، قطع نامه شماره 2043 شورای امنیت سازمان ملل هیئت نظارت سازمان ملل مرکب از 300 نفر از ناظران سازمان ملل را برای نظارت بر اجرای طرح کوفی عنان در سوریه، تشکیل داد. فردای آن روز در 22 آوریل بر اساس فرمان اجرایی به شماره 13606 دولت آمریکا ملزم شد تحریم های سخت افزاری و نرم افزاری را علیه سوریه اعمال کند.

در 3 ماه می نیروهای امنیتی به دانشگاه حلب حمله کردند و حداقل شش دانشجوی معترض را به ضرب گلوله به قتل رساندند. در 7 می 2012 سوریه انتخابات مجلس را در میان تحریم های معارضان به عمل آورد. گزارش ها حاکی از آن است که حزب بعث حاکم و متحدانش 60 درصد اکثریت را کسب کردند و بیشتر صندلی ها به حامیان مستقل رژیم سوریه رسید. در10 می عملیات های انتحاری بیش از 50 نفر را نزدیک یک پایگاه پلیس در شهر دمشق به قتل رساند. طبق گزارش ها، نیرو های امنیتی و حامیان دولت در 25 می بیشتر از 1000 نفر را، که نصف آنها کودک و کم سن و سال بودند، در شهر الحوله به خاک و خون کشیدند.

در ششم ژوئن، بشار اسد دولت عادل سفر را برکنار و ریاض حجاب را که سابقاً وزیر کشاورزی بود، به عنوان نخست وزیر خود منصوب کرد. در 12 ژوئن، هروی لادسوس، معاون دبیر سازمان ملل در حوزه نیروهای حافظ صلح، اوضاع سوریه را یک جنگ تمام عیار خواند. در 16 ژوئن، سازمان ملل مأموریت بازرسان خود را در سوریه به حالت تعلیق درآورد و اوضاع در سوریه را بسیار خطرناک اعلام کرد. در 21 ژوئن، یک خلبان جنگنده نیروی هوایی سوریه با پرواز این جت به اردن گریخت. در 22 ژوئن، نیروهای سوری یک جنگنده ارتش ترکیه را هدف قرار دادند. در سی ام ژوئن، شش عضو شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا، ترکیه، عراق، قطر و کویت در کنفرانسی در ژنو شرکت کردند و در ابلاغیه ای خواستار به انجام رسیدن نقشه راه کوفی عنان در سوریه شدند.

در ششمین روز ماه جولای، دبیر سازمان ملل گفت که مناقشه سوریه به حالت بحرانی رسیده و هشدار داد که این بحران می تواند برای تمام منطقه مرگبار باشد. سرتیپ مناف طلاس، از

ص: 69

فرماندهان گارد ریاست جمهوری سوریه و از نزدیکان بشار اسد، به ترکیه گریخت و به آنجا پناه برد. در 11 جولای، نواف الفارس، سفیر سوریه در عراق، از این کشور گریخت. در 14 جولای، کمیته بین المللی صلیب سرخ مناقشه در سوریه را در رده جنگ شهری قرار داد. در انفجاری در 18 جولای در ساختمان امنیت ملی در دمشق، سه مقام عالی رتبه رژیم، اعم از معاون وزیر دفاع، عاصف شوکت، رئیس سابق اطلاعات سوریه، سپهبد داوود عبدالله راجحه، وزیر دفاع، حسن ترکمانی، وزیر سابق دفاع، کشته شدند. ارتش آزاد و جیش الاسلام، هر کدام جداگانه، مسئولیت این اقدام را به عهده گرفتند. فردای آن روز در 19 جولای شورشیان، مناطق شرقی حلب را به دست خود گرفتند. همچنین در این روز روسیه و چین پیش­نویس قطع نامه شورای امنیت سازمان ملل را که به بازرسان سازمان ملل در سوریه اختیار عمل بیشتری می داد و تحریم های بیشتری را علیه سوریه در برداشت، وتو کردند. در 24 جولای، لامیا الحریری سفیر سوریه به قبرس پناهنده شد و شوهرش عبدالطیف دباغ، سفیر سوریه در امارات متحده عربی نیز پس از مدتی کوتاه به او پیوست. در 28 جولای، کمیسر عالی سازمان ملل در حوزه پناهندگان، کمپ زعتری را در اردن برپا کرد.

در دومین روز از ماه آگوست کوفی عنان، فرستاده ویژه سازمان ملل در سوریه، از سمت خود کناره گیری کرد. او اظهار داشت که بشار اسد با طرحش مخالفت کرده است. این مسئله موجب شد جبهه شورشیان معترض افزایش پیدا کند و اختلافات بین اعضای شورای امنیت بالا بگیرد. در 6 آگوست، ریاض حجاب به اردن پناهنده شد و رژیم بشار اسد را به «نسل کشی» متهم کرد. در نهم همین ماه، بشار اسد، وزیر سابق بهداشت، واعل الحلقی را به عنوان نخست وزیر منصوب کرد. نیروهای سوری و اردنی در مرز این کشور به درگیری هایی پرداختند. در 15 آگوست، کمیسیون بین المللی مستقل حقوق بشر سازمان ملل در خصوص جریان سوریه گفت که نیروهای رژیم و مخالفان مرتکب جرایم فراوانی علیه بشریت شده اند. در 17 آگوست، اخضر ابراهیمی، دیپلمات برجسته الجزایری، جایگزین کوفی عنان در امور سوریه شد. در 20 آگوست، باراک اوباما استفاده رژیم اسد از سلاح های شیمیایی علیه مخالفان سوری را خط قرمز ارتش آمریکا دانست. در 26 آگوست، طبق گزارش ها، نیروهای امنیتی حدوداً 400 نفر را در حومه دمش، درعا، کشتند. در 16 سپتامبر، سرلشگر محمدعلی جعفری، فرمانده سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران، اعلام کرد

ص: 70

که سپاه پاسداران به رژیم اسد کمک مشاوره ای می کند. در 25 سپتامبر، فروشگاهی در حلب در درگیری های این شهر نابود شد. در بیست وهشتم همین ماه، در کنفرانس دوستان سوریه در نیویورک، آمریکا کمک 45 میلیون دلاری به شورشیان سوری را درخواست کرد.

در دومین روز از ماه نوامبر 2012، دفتر کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل اعلام کرد که شورشیان با اعدام سربازان سوری که به آنها تسلیم شده بودند، مرتکب جنایات جنگی شده اند. در 11 نوامبر، شورای ملی سوریه و قبایل دیگر، ائتلاف ملی را برای نیروهای انقلابی معترض در سوریه تشکیل دادند و معاذ الخطیب (مفتی مسلمان) را به عنوان رهبر این ائتلاف معرفی کردند. مهم ترین اهداف این ائتلاف برکناری رژیم اسد و تشکیل یک دولت چندحزبی است. همچنین در این روز تانک های اسرائیلی به ایست بازرسی های سوری در بلندای جولان حمله ور شدند و حملاتی را علیه این پست بازرسی ها به انجام رساندند. در سی امین روز نوامبر، کنفرانس دوستان سوریه در ترکیه از رژیم سوریه خواست تا به استفاده از خشونت پایان دهد و راهی برای ارسال کمک های بشردوستانه فراهم کند.

در روز هشتم ماه دسامبر، ریاض الاسد، فرماندهی ارتش آزاد سوریه را به سلیم ادریس واگذار کرد. در 10 دسامبر، وزارت خارجه آمریکا، جبهه النصره را به عنوان یک سازمان تروریستی برشمرد. کمیسر عالی حقوق بشر اعلام کرد که بیشتر از 500,000 نفر پناه جوی سوری از این کشور خارج شدند. در 12 دسامبر، اوباما اعلام کرد که آمریکا ائتلاف ملی سوریه را به عنوان نماینده قانونی مردم سوریه به رسمیت می شناسد. این ائتلاف در این روز در کنفرانس دوستان سوریه در مراکش شرکت کرد.

سال 2013

در ششم ژانویه این سال، بشار اسد در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد که قصد دارد اصلاحاتی را برای پایان دادن به درگیری ها انجام دهد که شامل انتخابات، کنفرانس آشتی ملی و قانون اساسی جدید می شود. در یازدهم همین ماه، اخضر ابراهیمی با معاون وزیر امور خارجه روسیه و معاون وزارت امور خارجه آمریکا ملاقات کرد. آنها نتوانستند مشکل نقش بشار اسد در انتقال دولت اختلافات را حل کنند. در 15 ژانویه بمب گذاری هایی در حلب بیشتر از 80 نفر را به کام مرگ

ص: 71

کشاند. در 29 ژانویه، سازمان ناظر حقوق بشر سوریه گزارش داد که اجساد پیداشده 65 نفر، که قربانیان حتمی اعدام دسته جمعی هستند، در ساحل دریاچه حلب کشف شده است. فردای آن روز در 30 ژانویه اسرائیل اعلام کرد که نیروی هوایی این کشور یک محموله را نزدیک مرز سوریه با لبنان که در حال انتقال سلاح به حزب الله بود، هدف قرار دادند.

در 21 فوریه 2013، بمب گذاری در یک ماشین نزدیک مقر فرماندهی حزب بعث در دمشق بیشتر از 50 نفر را کشت. در بیست وهشتم همان ماه، در نشست دوستان سوریه در رم، ایالات متحده آمریکا درخواست 60 میلیون دلاری برای فراهم کردن منابع درمانی و غذا برای شورشیان در سوریه را خواستار شد. ائتلاف ملی سوریه نیز ناامیدی خود را درباره کمبود کمک های نظامی بیان کرد.

در 7 مارس، کمیسر عالی سازمان ملل در حوزه پناهندگان، آنتونیو گوترس، گزارش داد که بیشتر از یک میلیون نفر سوری به دلیل درگیری ها در سوریه پناهنده شدند. در بیست وچهارم همین ماه نیز معاذ الخطیب، رئیس ائتلاف ملی سوریه، از سمت خود کناره گیری کرد. او بعد ها دخالت احزاب منطقه ای و بین المللی در این ائتلاف را دلیل این کار دانست. در 25 مارس، شورشیان توپ خانه های خود را به سمت مرکز دمشق نشانه گرفتند. فردای آن روز، در 26 مارس، اتحادیه عرب جایگاه سوریه را در این سازمان به ائتلاف ملی سوریه واگذار کرد.

در 21 آوریل، کنفرانس دوستان سوریه در استانبول برگزار شد و ایالات متحده 123 میلیون دلار اضافی را برای کمک به معارضان سوری طلب کرد. فردای آن روز، در 22 آوریل، جورج صبرا، زندانی سیاسی و عضو حزب کمونیسم، به عنوان رئیس ائتلاف ملی سوریه انتخاب شد. در سی ام آوریل، سید حسن نصرالله در سخنرانی تلویزیونی خود اعلام کرد که گروهش در سوریه به نفع بشار اسد وارد میدان شده است.

طبق گزارش های به دست آمده در 4 می، نیروهای امنیتی و لباس شخصی ها (شبیحا) در این روز حدوداً 250 نفر را در بانیاس و بیدا به قتل رساندند که این کار مهاجرت مردم را از این شهر ها در برداشته است. فردای آن روز، در 5 می، اسرائیل اعلام کرد که نیروی هوایی این کشور یک محموله از موشک های زمین به زمین را که برای استفاده حزب الله بوده، هدف قرار داده است. در 7

ص: 72

می، دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل اعلام کرد 4 میلیون و دویست و پنجاه هزار سوری در کشور خودشان سرگردان هستند و هیچ پناهگاه امنی ندارند. در 11 می، بمب گذاری در دو ماشین در شهر ترک نشین ریحانلی در مرز سوریه و ترکیه بیش از 50 نفر را به کام مرگ کشاند. در 22 می، کنفرانس دوستان سوریه در عمان ظلم و ستم رژیم سوری را محکوم، و بر حمایت از ائتلاف ملی سوری تأکید کرد. درگیری ها در طرابلس دست کم جان 10 نفر را گرفت. در 25 می، سید حسن نصر الله، رهبر حزب الله، قول داد بشار اسد را تا شکست شورشیان سوری حمایت تسلیحاتی کند. در بیست وهفتم همین ماه، اتحادیه اروپا تحریم های تسلیحاتی را علیه شورشیان سوری پایان داد.

در پنجمین روز از ماه ژوئن، نیروهای سوری شهر قصیر را به کمک سربازان حزب الله بازپس گرفتند. در 7 ژوئن، سازمان ملل با اشاره به وخیم شدن سریع بحران در سوریه درخواست کمک بین المللی درباره سوریه را از 3 میلیارد دلار به 5 میلیارد دلار افزایش داد. در 12 ژوئن، طبق گزارش ها، شورشیان سنی به حتلا حمله کردند و حدوداً 60 شیعه را در این منطقه به قتل رساندند. فردای آن روز در 13 ژوئن کاخ سفید اعلام کرد که مقامات اطلاعات آمریکا مطمئن هستند که رژیم سوریه از سلاح های شیمیایی در سال گذشته استفاده کرده است و به دلیل این اقدام اوباما حمایت مستقیم تسلیحاتی از شورشیان را تصویب کرد. در 22 ژوئن، دوستان سوریه در دوحه با تأکید بر فراهم کردن ابزار و ادوات لازم برای شورشیان، از مبارزان کشور های ایران، عراق، و همچنین مبارزان حزب الله خواستند تا این کشور را ترک کنند.

در روز 6 جولای، یک زندانی سیاسی دیگر، به نام احمد جبرا، برای جانشینی جورج صبرا به عنوان رئیس ائتلاف ملی سوریه منصوب شد. در بیست وچهارمین روز از همین ماه، یک مقام اسرائیلی هشدار داد که سوریه در حال تبدیل شدن به یک مرکز جهانی جهاد در دنیاست. در 25 جولای، دبیر سازمان ملل اعلام کرد که بیشتر از صد هزار نفر در جنگ سوریه کشته شده اند. فردای آن روز در 26 ماه جولای، هیئت ائتلاف ملی سوریه در دیداری با اعضای شورای امنیت سازمان ملل به دنبال ضمانتی عملی بود که بشار اسد در دولت انتقالی نقشی ایفا نکند و از روسیه خواست تا حمایتش را از رژیم سوریه قطع کند. فردای آن روز نیروهای امنیتی در حمص مسجد

ص: 73

خالد بن ولید، سمبل مقاومت شورشیان، را بازپس گرفتند. در 30 جولای، دولت ایران با اختصاص اعتباری به مبلغ 3.6 میلیارد دلار به دولت سوریه کمک کرد تا نفت را از این کشور خریداری کند.

در چهارمین روز ماه آگوست، شورشی های سنی، شهر های علوی در شمال غربی سوریه را از آن خود کردند و طبق گزارش ها 200 نفر را به قتل رساندند. شورشی ها ادعا کردند که کشته شدگان، نیروهای امنیتی بودند. در حالی که به گفته ساکنان آن مناطق، کشته ها از شهروندان سوری بودند. در پانزدهم همین ماه بمب گذاری در یک ماشین در منطقه رویس در حومه شهر بیروت، در مقر حزب الله، دست کم بیست ویک نفر را به کام مرگ کشاند. در 18 آگوست، بازرسان سازمانِ بازدارندگیِ به کارگیری جنگ افزارهای شیمیایی سازمان ملل (OPCW-UN)، برای اثبات ادعای حملات شیمیایی دولت سوریه به این کشور سفر کردند. گروه های افراطی جهادی شهر های کردنشین را هدف قرار دادند. هزاران کرد مجبور به فرار به داخل عراق شدند. در بیست ویکم همین ماه در ساعت 20:30 دقیقه، هزاران پیام در رسانه های اجتماعی منتقل شد که در آن از یک حمله شیمیایی در دمشق سخن گفته شده بود. رسانه های غربی تصاویری از اجساد قربانی های گفته شده را پخش کردند. گروه های معترض، رژیم اسد را متهم به استفاده از گازهای مسموم کننده کردند. وزیر اطلاعات سوریه عمران الزوبی گفت که همه ادعاها در این زمینه نادرست و ساختگی است. در 23 آگوست، دو ماشین بمب گذاری شده در طرابلس دست کم موجب قتل 42 نفر شد. در بیست وششم این ماه، وزیر خارجه آمریکا، جان کری، رژیم سوریه را در استفاده انکارناپذیر از تسلیحات شیمیایی محکوم کرد. رژیم سوریه شورشیان را مسئول این حملات دانست و آنها را محکوم کرد. فردای آن روز، وزیر دفاع آمریکا، چاک هیگل، اعلام کرد که در صورتی که اوباما دستور حمله صادر کند، ایالات متحده آماده حمله به سوریه است. وی هدف این حمله خود را منع بشار اسد از استفاده بیشتر از سلاح های شیمیایی اعلام کرد. در 29 آگوست، پس از اینکه نخست وزیر بریتانیا، دیوید کامرون، درخواست واکنش نظامی به حمله شیمیایی کرد، مجلس انگلستان با رأی خود هرگونه حمله به سوریه را رد کرد. فردای آن روز، در 30 آگوست، کاخ سفید رژیم سوریه را به دلیل حمله شیمیایی که منجر به کشته شدن 1429 نفر در حومه شهر دمشق در

ص: 74

تاریخ 21 اگوست 2013 شده بود، محکوم کرد. انگیزه دولت سوریه از دید مقامات آمریکا حمله به حومه شهر دمشق و پاک سازی آن از نیروهای معترض و آغاز حملات به سمت پایتخت بود. به گفته پزشکان بدون مرز، سه بیمارستان نزدیک دمشق، 3600 بیمار را، که علائم سمی در آنها بود، تحت مداوا قرار دادند که 355 نفر از آنها بلافاصله فوت شدند. در آخرین روز این ماه اوباما از کنگره درخواست کرد که در واکنش به استفاده از تسلیحات شیمیایی در سوریه حمله نظامی به این کشور را تصویب کند.

در 2 سپتامبر، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه سوریه، اطلاعاتی را که وزارت اطلاعات آمریکا درباره حمله شیمیایی در سوریه به دست آورده بود گنگ و تأییدنشده خواند. در 4 سپتامبر، ولادیمیر پوتین در خصوص حمله احتمالی آمریکا به سوریه هشدار داد و گفت: «ما خودمان می دانیم در صورتی که تحولات در سوریه به سوی استفاده از نیروهای خارجی بینجامد چطور وارد عمل شویم و چگونه عمل کنیم». فردای آن روز، در 5 سپتامبر، بان کی مون در نشست گروه جی20 در سنت پترزبورگ اعلام کرد تلاش های کمک رسانی در مقابل بحران بشر در سوریه برابری نمی کند. در 9 سپتامبر روسیه پیشنهاد داد که سوریه عامل های شیمیایی خود را تحت نظارت بین الملل قرار دهد و به مرور زمان آنها را نابود کند تا از حمله آمریکا جلوگیری شود. وزیر خارجه سوریه، ولید معلم، گفت دولتش از طرح روسیه استقبال می کند. در 10 سپتامبر، اوباما اعلام کرد که او از کنگره این دولت خواست تا رأی مربوط به استفاده از نیروهای نظامی علیه سوریه را به دلیل روی کار بودن مسیر مذاکرات، به تعویق بیندازد. در 14 سپتامبر، روسیه و آمریکا توافق کردند انبار تسلیحات شیمیایی سوریه را تحت کنترل بین المللی قرار دهند و این تسلیحات را تا میانه سال 2014 به طور کامل نابود کنند. اوباما گفت که آمریکا آماده هرگونه اقدام در صورت شکست این توافق است. در 16 سپتامبر، سازمان ملل گزارشی را صادر کرد که در آن تأیید شده بود که طبق شواهد صحیح و قانع کننده، در 21 آگوست 2013، موشک های زمین به زمین که به ویروس سارین مسلح بود، از مواضع تحت کنترل رژیم در عین ترما، معضیه، زملکا و غوطه اطراف دمشق، شلیک شده بود. در 24 سپتامبر، اوباما با اعلام 339 میلیون دلار کمک انسان دوستانه برای سوریه جمع این کمک ها را به 1.4 میلیارد دلار رساند. 25 سپتامبر، 13 فرقه شورشی اسلام گرا، ائتلاف ملی سوریه را

ص: 75

فاقد صلاحیت دانستند و از جبهه معترضان خواستند در چارچوب اسلامی با هم هم پیمان شوند. در 27 سپتامبر، شورای امنیت سازمان ملل متفق القول قطع نامه این شورا را مبنی بر مجبور کردن رژیم سوریه در از کار انداختن و از بین بردن انبار سلاح های شیمیایی این کشور، تصویب کرد.

در نخستین روز ماه اکتبر، بازرسان سازمانِ ممانعت و جلوگیری از سلاح های شیمیایی (OPCW-UN) برای بازرسی روند از کار انداختن انبار سلاح های شیمیایی سوریه وارد دمشق شدند. در آخرین روز این ماه، در 31 اکتبر، بازرسان سازمانِ ممانعت و جلوگیری از سلاح های شیمیایی در گزارشی اعلام کردند که رژیم سوریه تسلیحات تولید سلاح های شیمیایی خود را غیرفعال کرده است.

در 19 نوامبر، دو عملیات انتحاری در سفارت جمهوری اسلامی ایران در بیروت دست کم بیست وسه نفر را به کام مرگ کشاند. در 23 نوامبر، نیروهای جبهه اسلام­گرای النصره تأسیسات نفت سوریه را در دیرالزور تحت کنترل خود درآوردند.

در دومین روز از ماه دسامبر، کمیسر عالی سازمان ملل در حوزه حقوق بشر، نوی پیلی، اعلام کرد که یک تیم حقیقت یاب شواهد مستدلی از جنایات جنگی رژیم سوریه ثبت کرده است.

سال 2014

در 5 ژانویه این سال، ائتلاف ملی سوریه احمد جبرا را دوباره به سمت رئیس این ائتلاف برگزید. در 7 ژانویه، دفتر کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل اعلام کرد که به دلیل دشواری ها در تأیید منابع اطلاعات در سوریه، این دفتر به روزرسانی اتفاقات سوریه را به حال تعلیق درآورد. در 21 ژانویه، گاردین و سی. ان. ان. در گزارشی اعلام کردند که به گفته وکلای بین المللی، رژیم سوریه متهم به کشتار سازمان یافته هزار نفر بازداشت شده مناقشه این کشور است. بر طبق این گزارش، شواهد موجود رژیم سوریه را به دلیل جنایات ضد حقوق بشر متهم می کند. از 22 ژانویه تا 31 ژانویه، دبیر کل سازمان ملل بان کی مون نخستین دور از دومین نشست گفت وگو های صلح در ژنو را تشکیل داد که در آن دولت سوریه و ائتلاف ملی سوریه شرکت داشتند. اخضر ابراهیمی پس از این نشست اعلام کرد که هیچ پیشرفتی به سوی توافق سیاسی یا ارسال کمک بشردوستانه نداشتیم و اختلافات بسیاری بین طرفین باقی مانده است.

ص: 76

از روز اول تا پنجم ماه فوریه 2014، بمب های بشکه ای رهاشده به دست نیروهای امنیتی دست کم 246 تن از شهروندان شهر حلب را کشت. در 4 فوریه، جیمز کلپر اعلام کرد که بشار اسد ماندن خود را در قدرت تقویت کرده است و سوریه در معرض خطر بن بست طولانی مدت قرار دارد. زیرا هیچ کدام از طرفین در جنگ سوریه نمی توانند به پیروزی نظامی برسند. از 10 تا 15 فوریه، دومین دور از گفت وگو های صلح ژنو 2 برگزار شد. نمایندگان دولت سوری و معترضان نتوانستند بر سر طرح پیشنهادی توافق کنند. فرستاده ویژه سازمان ملل در امور سوریه، اخضر ابراهیمی، از مردم سوریه به دلیل روند کند پیشرفت در گفت وگوها عذرخواهی کرد. در 16 فوریه، عبدالله البشر النعیمی، جانشین سلیم ادریس، به عنوان فرمانده ارتش آزاد سوریه انتخاب شد. در 22 فوریه، شورای امنیت سازمان ملل قطع نامه این شورا را تصویب کرد که بر اساس آن از طرفین می خواست به حملات علیه شهروندان سوری پایان دهند و زمینه ارسال کمک های بشردوستانه به مردم را فراهم کنند. بر طبق این قطع نامه، هر نوع خشونت باید پایان یابد و عملیات های تروریستی گروهک القاعده محکوم می شود. در 22 مارس، نیروهای ارتش ترکیه یک جت سوری را که به فضای هوایی این کشور تعرض کرده بود، هدف قرار دادند و سرنگون کردند.

در نخستین روز ماه می، کمیسر عالی سازمان ملل با انتشار گزارشی گفت که در پایان سال 2013، 2.3 میلیون پناهنده سوری، در ترکیه (560,129)، عراق (212,181)، اردن (576,354)، لبنان (858,641)، و مصر (131,707) پناه جو شدند. 18 درصد از پناهندگان در 30 کمپ کمک رسانی پناهندگان سازمان ملل، واقع در ترکیه و عراق، زندگی می کنند.

فهرست گروه های درگیر در جنگ داخلی سوریه(1)

جبهه دولت سوریه و متحدان

نام

رهبر

تاریخ ورود به جنگ

تعداد نیرو

توضیحات

ایدئولوژی

نیروهای

دولتی اعم از نیروهای مسلح،گارد دفاع ملی و تشکیلات بعث

بشار

اسد

مارس

2011

187,000

نیروهای

نظامی دولت

سکولاریسم

بعثی

ص: 77

گارد

دفاع ملی

بشار

اسد

2013

60,000

نیروهای

ضد شورش دولت

سکولاریسم

شبه

نظامیان لبنانی

حزب

الله

سیدحسن

نصرالله

2012

2,000

گروه

نظامی که در لبنان فعالیت دارد.

ایدئولوژی

حزب الله

شبه

نظامیان عراقی

لواء

ابوالفضل العباس

ابوعجیب

2012

10,000

نیروهای

نظامی شیعه که به دلیل بی حرمتی مخالفان به مراقد شیعیان تشکیل شد و در اطراف

دمشق مستقر هستند.

اسلام

شیعی

عصایب

اهل الحق

اکرم

الکعبی

2012

دسته

ای از شیعیان عراقی که در اطراف حلب مستقر هستند.

اسلام

شیعی

کتائب

حزب الله

2012

یک

گروه شبه نظامی شیعه عراقی

اسلام

شیعی

سپاه

بدر

2012

یک

گروه شبه نظامی شیعه عراقی

اسلام

شیعی

شبه نظامیان پان عربیسم

گارد

ملی عرب

2013

1,000+

گروه های

پان عربیسم که از کشورهای مختلف عرب تشکیل یافته

سکولاریسم

پان عربیسم

ص: 78

کمیته عالی کرد و متحدان

نام

رهبر

تاریخ

ورود به جنگ

تعداد

نیرو

توضیحات

ایدئولوژی

حزب

اتحاد دموکرات (PYD)

سالم

مسلم محمد

2012

15,000–40,000

حزب

سیاسی کرد که در کمیته عالی می باشد.

سوسیالیزم

دموکرات کردی و ملی گرایی خودمختار کردی

جبهه

الاکراد

حاجی

احمد کردی

2012

7,000

تشکیلات

ارتش آزاد سابق سوریه

حامی

حقوق کردنشینان در مقابل دولت سوریه

شورای

ملی کرد (KNC)

فیصل

یوسف

2012

1,500

ائتلاف

گروه های معترض کوچک کرد در کمیته عالی

ناسیونالیسم

کرد

خودمختاری

کرد

لیبرال دموکراسی

ائتلاف ملی سوریه، دسته های مرتبط با القاعده و متحدان

نام

رهبر

تاریخ

ورود به جنگ

تعداد

نیرو

توضیحات

ایدئولوژی

جبهه

اسلامی

احمد

عیسی بن زکریا الشیخ

نوامبر

2013

45,000

به

وجود آورنده گروه های شورشی اصلی

سلفیه

سنّی اسلام گرا

ارتش

آزاد سوریه

عبد

الإله البشیر

جولای

2011

40,000

گروه

اصلی معارض. که در آغاز چتری برای نیروهای جداشده از ارتش سوریه بود و بعدها شکل

سازمانی گرفت.

متعدد

و بیشتر اسلام گرا

ص: 79

جبهة

النصره

ابومحمد

الجولانی

ژانویه

2012

7,000–15,000

این

گروه توسط آمریکا از گروه های تروریستی به حساب می آید.

تحت

بیعت القاعده

اسلام

سنی

سلفیه

جهادی

بنیادگرای

اسلامی

اتحاد

اسلامی اجناد الشام

محمد

ابوفاتح

دسامبر

2013

15,000

به

وجود آورنده گروه های شورشی در دمشق

اسلام

گرا

أصالة

و التنویة

خالد

الحمد

نوامبر

2012

13,000

اسلام

گرا

ارتش

مجاهدین

ژانویه

2014

≈5,000

گروهی

از شورشی های اسلام گرای منطقه حلب که برای مبارزه با داعش تشکیل شده اند.

اسلام

گرا

جبهه

انصار الدین

25 جولای 2014

به

وجود آورنده گروه های مستقل جهادی در سوریه

جیش

الشام

18 فوریه 2014

به

وجود آورنده گروه های شورشی منطقه ادلیب

اسلام

گرا

ثغور

العز

ثغر

الجهاد

فوریه

2013

سپاه

شام

منظر

سراس

10 مارس 2014

اتحادی

از نوزده گروه مختلف

دموکراسی

اسلامی

جند

الاقصی

خلافت اسلامی

نام

رهبر

سال

ورود به جنگ

تعداد

نفرات

توضیحات

ایدئولوژی

خلافت

اسلامی عراق و شام

ابوبکر

البغدادی

آوریل

2013

حدود

000/50 نفر

شاخه

سابق القاعده در عراق که خلافت اسلامی را برپا کرده و در حال حاضر با بیشتر

گروههای معارض، دولت سوریه و شبه نظامیان کرد در جنگ می باشد.

این

گروه از سوی آمریکا و کشورهای دیگر تروریستی محسوب می شود.

اسلام

گرای سنی

سلفیه

جهادی خلیفه ای

ص: 80

خلافت

اسلامی عراق و شام

ابوبکر

البغدادی

آوریل

2013

حدود

000/50 نفر

شاخه

سابق القاعده در عراق که خلافت اسلامی را برپا کرده و در حال حاضر با بیشتر

گروههای معارض، دولت سوریه و شبه نظامیان کرد در جنگ می باشد.

این

گروه از سوی آمریکا و کشورهای دیگر تروریستی محسوب می شود.

اسلام

گرای سنی

سلفیه

جهادی خلیفه ای

لیست گروه های شرکت کننده در جنگ سوریه به تفکیک جناح از سال2011 تاکنون

لیست گروه های شرکت کننده در جنگ سوریه به تفکیک جناح از سال2011 تاکنون(1)

دولت

سوریه و متحدانش

نیروهای

مخالف دولت و متحدانش

دولت

خودمختار کرد و متحدانش

نیروهای

مسلح دولتی سوریه

· نیروهای مسلح سوری

· نیروی دفاع

o جیش الشعبی

o ثغور الصحراء

گروه

های مسلح متحد

· لواء ابوالفضل العباس

· سپاه بدر

· دسته حیدر الکرار

· تشکیلات روز موعود

· حزب الله

PFLP–GC

· حزب ملی گرای سوسیالیست سوریه

· جیش الموحدین

· ارتش آزادی خواه فلسطین

· جبهه مقاومت سوریه

· کتائب حزب الله

· تشکیلات حزب بعث

· فتح الانتفاضه

· لواء القدس

· حزب دموکراتیک عرب

· حوثی ها

· کمیته های مردمی ( از سال2012)

· گارد ملی گرای عرب

· لواء ذوالفقار

· وعد الصادق

· تیره البری

· شبه نظامیان قبیله طی

· شبه نظامیان قبیله الجهش

·

ایران

· سپاه قدس

حمایت

تسلیحاتی

·

روسیه

·

عراق

· ایران

خلافت

اسلامی عراق و شام (داعش)

ائتلاف

ملی سوریه ونیروهای مسلح

· ارتش آزاد سوریه

o جبهه انقلاب سوریه

o جنبش حزم

گروه

های مسلح متحد

· جبهه اسلامی

· جبهه النصره لأهل الشام

o گروه خراسان

· جیش المجاهدین

· الاتحاد الإسلامی لأجناد الشام

· انصار الدین

· غرباء الشام]

· جند الشام (گروه لبنانی)

· کتائب عبدالله عزام

· فتح الاسلام

· انصار الاسلام

· تحالف المهاجرین والأنصار

· حزب اسلامی ترکستان

· اخوان المسلمین سوریه

· اصالة و التنویة

· اتحاد سوریه آزاد

· جنود الشام

· جیش السنة و الجماعة

· دادگاه شریعت دیرالزور

· دسته القاکا

· شورای انقلاب

· توافیق

· فجر الاسلام

· کتیبات الطالبان کرد

· لواء التوحید والجهاد

· لواء العصیفا

· دسته انصار الخلیفة

· فرقه آزادی خواه مردمی

· حرکت نورالدین زنکی

· فیلق الشام

· هیئة دروع الثورة

· ألویة الفرقان

· گروه یگانه و تنها

· کتائب شمس الشمال

· نهروان الشام

· حمایت های تسلیحاتی

·

قطر

·

عربستان سعودی

·

ترکیه

·

آمریکا

·

لیبی

کمک

های غیر نظامی

·

بریتانیا

·

فرانسه

دولت

خودمختار کرد

· وحدات حمایة الشعب (YPG)

· آسایش

· جبهة الأکراد (لواء جبهة الأکراد لنصرة

شعبنا السوری)

· شبه نظامیان شمّر

· شبه نظامیان قبیله شربیّة

· شبه نظامیان قبیله زبید

· حزب متحد کرد(Yekîtî)

حزب

متحد سریانی

· شورای نظامی سریانی (المجلس العسکری

السریانی السوری)(MFS)

· سوتورو

· حمایت های تسلیحاتی

· دولت منطقه ای کردستان

o حزب دموکراتیک کردستان

o اتحاد میهن پرست کردستان

کمک

های غیر نظامی

· حزب کارگران کردستان

ص: 81

نیروهای

مسلح دولتی سوریه

· نیروهای مسلح سوری

· نیروی دفاع

o جیش الشعبی

o ثغور الصحراء

گروه

های مسلح متحد

· لواء ابوالفضل العباس

· سپاه بدر

· دسته حیدر الکرار

· تشکیلات روز موعود

· حزب الله

PFLP–GC

· حزب ملی گرای سوسیالیست سوریه

· جیش الموحدین

· ارتش آزادی خواه فلسطین

· جبهه مقاومت سوریه

· کتائب حزب الله

· تشکیلات حزب بعث

· فتح الانتفاضه

· لواء القدس

· حزب دموکراتیک عرب

· حوثی ها

· کمیته های مردمی ( از سال2012)

· گارد ملی گرای عرب

· لواء ذوالفقار

· وعد الصادق

· تیره البری

· شبه نظامیان قبیله طی

· شبه نظامیان قبیله الجهش

·

ایران

· سپاه قدس

حمایت

تسلیحاتی

·

روسیه

·

عراق

· ایران

خلافت

اسلامی عراق و شام (داعش)

ائتلاف

ملی سوریه ونیروهای مسلح

· ارتش آزاد سوریه

o جبهه انقلاب سوریه

o جنبش حزم

گروه

های مسلح متحد

· جبهه اسلامی

· جبهه النصره لأهل الشام

o گروه خراسان

· جیش المجاهدین

· الاتحاد الإسلامی لأجناد الشام

· انصار الدین

· غرباء الشام]

· جند الشام (گروه لبنانی)

· کتائب عبدالله عزام

· فتح الاسلام

· انصار الاسلام

· تحالف المهاجرین والأنصار

· حزب اسلامی ترکستان

· اخوان المسلمین سوریه

· اصالة و التنویة

· اتحاد سوریه آزاد

· جنود الشام

· جیش السنة و الجماعة

· دادگاه شریعت دیرالزور

· دسته القاکا

· شورای انقلاب

· توافیق

· فجر الاسلام

· کتیبات الطالبان کرد

· لواء التوحید والجهاد

· لواء العصیفا

· دسته انصار الخلیفة

· فرقه آزادی خواه مردمی

· حرکت نورالدین زنکی

· فیلق الشام

· هیئة دروع الثورة

· ألویة الفرقان

· گروه یگانه و تنها

· کتائب شمس الشمال

· نهروان الشام

· حمایت های تسلیحاتی

·

قطر

·

عربستان سعودی

·

ترکیه

·

آمریکا

·

لیبی

کمک

های غیر نظامی

·

بریتانیا

·

فرانسه

دولت

خودمختار کرد

· وحدات حمایة الشعب (YPG)

· آسایش

· جبهة الأکراد (لواء جبهة الأکراد لنصرة

شعبنا السوری)

· شبه نظامیان شمّر

· شبه نظامیان قبیله شربیّة

· شبه نظامیان قبیله زبید

· حزب متحد کرد(Yekîtî)

حزب

متحد سریانی

· شورای نظامی سریانی (المجلس العسکری

السریانی السوری)(MFS)

· سوتورو

· حمایت های تسلیحاتی

· دولت منطقه ای کردستان

o حزب دموکراتیک کردستان

o اتحاد میهن پرست کردستان

کمک

های غیر نظامی

· حزب کارگران کردستان

ص: 82

پناهندگان به دیگر کشورها

شمار پناهندگان سوری به دیگر کشورها

شمار پناهندگان سوری به دیگر کشورها(1)

این آمار را کمیسیون کمک های بشردوستانه اتحادیه اروپا (ECHO) بر اساس گزارش کمیسر عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) تهیه کرده است. طبق این آمار، تعداد افرادی که بر اثر این بحران در سوریه نیازمند کمک هستند، حدود ده میلیون و هشتصد هزار نفر اعلام شده است. از این تعداد چهار میلیون و ششصد هزار نفر در مناطقی هستند که دسترسی به آنها دشوار است و 241 هزار نفر هم در مناطق محاصره شده قرار دارند.

تعداد افرادی که در داخل کشور، بدون سرپناه امن هستند، شش میلیون و چهارصد و پنجاه هزار نفر اعلام شده است که سه سازمان مردم نهاد بین المللی (NGO)، ارگان های تحت اشراف سازمان ملل (UNAgencies) و دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل (UNOCHA) آن را تأیید کرده اند. پنجاه درصد این بی سرپناه ها را کودکان تشکیل می دهند.

آمار کل آوارگان در خارج کشور 3.014.675 است.

لیست کشورهای پذیرای آوارگان(2)

ص: 83

کمک های مالی

کمک های دفتر هماهنگ کننده امور بشردوستانه سازمان ملل(1)

دفتر هماهنگ کننده امور بشردوستانه سازمان ملل (OCHA) تحت پروژه ای به نام صندوق اضطراری کمک به سوریه یا ERF منابع خود را برای ارسال به همتایان مددرسان خود، برای واکنش به بحران کنونی سوریه، جمع آوری کرد و فعالیت های بشردوستانه خود را در داخل و خارج از سوریه و همچنین در کشورهای همسایه آن آغاز کرد. از زمان تشکیل این صندوق در مارس 2012 میلادی، ERF هشتاد و یک میلیون دلار برای کمک رسانی دریافت کرده است که از این مقدار، تا اوایل سپتامبر 2014، ERF هفتاد و سه میلیون دلار را برای 209 طرح بشردوستانه در سوریه، عراق، اردن، لبنان و مصر اختصاص داده است.

دسته بندی بر اساس سازمان ها

209 پروژه ای که برای آنها 73 میلیون دلار اختصاص یافته است.

ص: 84

دسته بندی بر اساس بخش های اختصاص یافته

دسته بندی کشورهای کمک کننده

ص: 85

سایت اتحادیه اروپا

سایت اتحادیه اروپا(1)

طبق گزارش کمیسیون اتحادیه اروپا، کمیسون اروپا و اعضای آن، از ابتدای شکل گیری شورش ها تا ماه سپتامبر 2014، نزدیک به دو میلیارد یورو کمک کرده اند.

کشورهای کمک کننده و میزان کمک مالی از مارس 2011 تا سپتامبر 2014 به یورو

اتریش

8.175.000

بلژیک

18.435.898

بلغارستان

295.874

کرواسی

165.403

جمهوری چک

2.539.945

دانمارک

66.706.228

استونی

1.159.806

فرانسه

45.547.521

فنلاند

28.318.922

آلمان

325.232.503

یونان

200.000

مجارستان

504.653

ایرلند

29.600.000

ایتالیا

38.216.928

لتونی

93.000

لیتوانی

34.754

لوگزامبورگ

13.268.097

مالت

75.000

هلند

73.002.401

لهستان

3.285.527

پرتقال

160.000

رومانی

379.780

اسلواکی

190.000

اسلوونی

150.000

اسپانیا

16.877.533

سوئد

67.197.225

انگلیس

579.069.993

جمع همه اعضای اتحادیه اروپا

1.318.881.622

اتحادیه اروپا

615.000.000

جمع اتحادیه و اعضای اتحادیه

1.933.881.622

آمار کشته شدگان جنگ تا 15/9/2014 به تفکیک ماه

آمار کشته شدگان در این بخش از سه سایت مهم سوری، که مخالف دولت سوریه هستند، جمع آوری شده است:

1. VDC: مرکز التوثیق الانتهاکات فی سوریا

این سایت تحت نظر ارتش آزاد سوریه است و یکی از منابع موثق کمیسر عالی حقوق بشر در امور پناهندگان سوریه به شمار می­رود. این مرکز سی نفر شخص فعال در حوزه اخبار کشته شدگان در مناطق مختلف سوریه به کار گرفته است و بنا بر ادعای خود، منابع بسیار موثقی در آمار

ص: 86

کشته شدگان دارد. در آماری که این مرکز ارائه کرده، هم کشته شدگان دولت سوریه و هم کشته شدگان مخالف دولت به تفکیک ارائه شده است. به همین دلیل در این پژوهش این دو آمار جداگانه ذکر شده است تا محققان با جزئیات بیشتری این آمار را مشاهده کنند.

2. CSR-SY: المرکز السوری للابحاث و البحوث

یک سازمان مستقل و غیردولتی که در زمینه خدمات پیشنهاددهی درباره مطالعات جنگ سوریه در بحران سوریه فعالیت دارد. این سازمان متشکل از شبکه ای از گزارش گران است که در داخل و خارج سوریه اخبار را جمع می کنند. آماری که این مرکز ارائه کرده، محدود به کشته شدگان نیروهای مخالف دولتی و شهروندان غیرنظامی است و شامل کشته شدگان دولت سوریه نمی شود.

3. S.H: SYRIANSHUHADA: الهیئة العامة للثورة السوریة

این سایت متعلق به گروهی است که خود را نهاد مردمی انقلاب سوریه معرفی کرده است. آماری که این مرکز ارائه کرده، محدود به کشته شدگان نیروهای مخالف دولتی و شهروندان غیرنظامی است و شامل کشته شدگان دولت سوریه نمی شود.

سال 2011

ص: 87

سال 2012

سال 2013

ص: 88

سال 2014

آمار کشته های جنگ سوریه به تفکیک شهرها(1)

ص: 89

مجموع آمار کشته شدگان

آمار کشته های جنگ سوریه به تفکیک جنسیت

آمار کشته های جنگ سوریه به تفکیک جنسیت(1)

ص: 90

آمار کشته های جنگ سوریه به تفکیک ملیت

آمار کشته های جنگ سوریه به تفکیک ملیت(1)

آمار جنگ سوریه به تفکیک نوع قتل

آمار جنگ سوریه به تفکیک نوع قتل(2)

(این آمار مربوط به نیروهای مخالفان است)

آمار کشته شدگان نظامی و غیرنظامی

آمار کشته شدگان نظامی و غیرنظامی(3)

طبق اعلام سایت آماری SyrianShuhada، تعداد کل کشته شدگان تا تاریخ 15/9/2014، 115,799 اعلام شده است که از این تعداد 90,367 نفر غیرنظامی و 25,432 نفر نظامی هستند.

ص: 91

البته این آمار نیروهای نظامی دولت سوریه را شامل نمی شود. چون طبق اعلام سایت منبع، آماری در این زمینه نداشته است.

آمار کشته های جنگ در سایت های غیر آماری

سایت های آماری مربوط به کشته شدگان عموماً مربوط به مخالفان دولت است. زیرا دولت سوریه آماری ارائه نکرده است و صرفاً در مواقع خاص، مراکز خبری نزدیک به دولت، فقط آماری حدودی از تعدادی کشته اعلام می کنند که قابلیت ارجاع یا استناد ندارد. منابع خبری موافق دولت سوریه مانند خبرگزاری های العالم، المنار، فارس و ... به صورت آماری مطلبی ارائه نکرده اند. سایت های نسبتاً بی طرف نیز آماری اعلام نکرده اند. همچنین سازمان ملل در ماه ژانویه اعلام کرد به روزرسانی آمار مربوط به کشته های جنگ سوریه را به علت شرایط موجود این کشور و دقیق نبودن آمارهای موجود، متوقف کرده است. طبق اعلام سایت دیلی استار، سازمان ملل تا ماه جولای 2013 آمار کشته ها را حدود یکصدهزار نفر معرفی کرده بود(1) (البته این مرکز آمار خود را بر اساس سایت های مختلفی که به جمع آوری نام کشته ها اختصاص می دادند و تماماً از مراکز مخالف دولت سوریه به شمار می رفتند، به دست آورده بود).

با وجود این، برخی سایت ها هستند که در زمان های خاص مقدار کل کشته شدگان را تا آن تاریخ بیان کرده اند. با جست وجو در پایگاه های مختلف و منابع گوناگون این مطالب از سایت های مختلف به دست آمد که به ترتیب زمانی در ادامه ذکر می شود:

آمار سایت مک کارتی در 3 ژوئن 2013(2)

این مرکز آمار خود را بر اساس تلفن خود به مرکز دیده بان حقوق بشر سوریه از شخصی به نام رامی عبدالرحمن اعلام کرده است.

این سایت کل کشته های جنگ را 96431 نفر دانسته است. از این تعداد 24617 نفر نیروهای امنیتی دولت، 17031 نفر نیروهای شبه نظامی حامی دولت، و 35479 نفر مردم

ص: 92

غیرنظامی هستند. همچنین 16699 نفر نیروهای ضددولتی هستند که از این تعداد 12615 نفر مردمی بودند که علیه دولت بشار اسد سلاح به دست گرفته بودند و 1965 نفر از شورشیان و 2119 نفر نیروهای غیرسوری هستند. همچنین 2460 نفر به عنوان نیروهای نظامی با هویت نامعلوم ثبت شده اند.

آمار گزارش دیده بان حقوق بشر در جولای 2013

در این روز تعداد کشته شدگان جنگ سوریه 146065 نفر گزارش شد که از این تعداد حدود 36 هزار نفر از مخالفان دولت سوریه و بیش از 56 هزار نفر از نیروهای حامی دولت سوریه بودند که شامل 332 عضو حزب الله لبنان و 459 نفر از سایر کشورها اعلام شد.

آمار دیده بان حقوق بشر در 1 آوریل 2014(1)

در نخستین روز ماه آوریل 2014 این آمار از سوی دیده بان حقوق بشر اعلام شد. از مجموع کشته شدگان که 150344 نفر بودند، 51212 نفر غیرنظامی که از این تعداد، 7985 نفر کودک و 5266 نفر زن بالای 18 سال است. همچنین 58480 نفر از کشته شدگان، نیروهای مسلح طرفدار دولت اعلام شد که از آنها، 35601 نفر نظامیان دولتی، 21910 نفر شبه نظامیان حامی دولت، 364 نفر از نظامیان حزب الله لبنان و 605 نفر شبه نظامیان شیعی غیرسوری اعلام شد. تعداد کشته های نظامیان مخالفان دولت نیز 37781 نفر اعلام شد. همچنین 2871 نفر نظامی کشته شده بودند که معلوم نشد از کدام گروه ها هستند.

آمار کمیسر ارشد حقوق بشر ناوی پیلای در 22 آگوست 2014 در بازه زمانی مارس 2011 تا پایان آوریل 2014(2)

طبق این آمار، که ناوی پیلای اعلام کرد، تعداد کل کشته ها 191 هزار و 369 نفر بود که این آمار می تواند کمتر از برآوردهای دقیق تر باشد.

حومه دمشق: 39 هزار و 393 نفر

ص: 93

حلب: 31 هزار و 932 نفر

ادلب: 20 هزار و 40 نفر

درعا: 18 هزار و 539 قربانی

حما: 14 هزار و 690 نفر

حمص: 28 هزار و 186 نفر

بیش از 85 درصد کشته ها، مرد هستند؛ سازمان ملل نمی تواند آماری تفکیکی از نظامیان و غیرنظامیان کشته شده داشته باشد. 8 هزار و 803 نفر از کشته شدگان جنگ سوریه کودک هستند که 2 هزار و 165 نفر از آنها را کودکان زیر 10 سال تشکیل می دهند.

آمار سایت دیلی استار در 20 می 2014(1)

این سایت منبع آمار خود را مرکز دیده بان حقوق بشر سوریه مشخص کرده است و تاریخ آن را روز قبل، یعنی 19 می، گفته است. این سایت تعداد کل کشته ها را 162402 نفر معرفی کرد که از این تعداد شمار غیرنظامیان 53978 بودند که شامل 8607 نفر کودک و 5586 نفر زن می شود. نیروهای نظامی کشته شده دولتی 37685 نفر بودند و شبه نظامیان حامی دولت 25147 نفر اعلام شد که شامل 438 نفر شبه نظامیان حزب الله و 1224 نفر شیعیان غیرسوری و شبه نظامیان فلسطینی می شود. همچنین نیروهای کشته شده سوری مخالف دولت 26858 نفر اعلام شدند و نیروهای کشته شده غیرسوری مخالف دولت 13529 نفر بودند. همچنین طبق آمار این سایت، 2314 نفر از کشته شدگان، سربازان سوری بودند که در مقابل دولت سوریه جنگیدند. 2891 نفر نیز نیروهایی بودند که معلوم نبود از کدام جناح هستند.

ص: 94

تعداد خارجی های شرکت کننده در جنگ

غربی های شرکت کننده در گروه مخالفان(1)

شبکه تلویزیونی یورونیوز به نقل از دولت انگلیس اعلام کرد که طی دو سال گذشته این مقدار از تبعه های غربی در جنگ سوریه شرکت کرده اند: 400 تا 500 انگلیسی؛ 900 فرانسوی؛ 500 بلژیکی؛ بیش از 400 آلمانی؛ 200 هلندی؛ حدود 100 آمریکایی.

در مجموع حدود 20 هزار خارجی از 70 کشور جهان در این جنگ در صف مخالفان دولتی قرار داشته اند.

دیگری با عنوان «دولت اسلامی عراق» به ریاست ابوعمر بغدادی تشکیل شد. ابوحمزه المهاجر نیز معاونت وی را بر عهده گرفت. بدین ترتیب تشکیل گروه تروریستی داعش در همین جا پایه گذاری شد.

نیروهای آمریکایی، در آوریل 2010، بغدادی و معاونش، المهاجر، را به قتل رساندند و به همین دلیل ابوبکر بغدادی به عنوان رئیس جایگزین معرفی شد. در سال های 2006 تا 2010، 34 تن از سران ارشد این گروه تروریستی به هلاکت رسیده یا دستگیر شدند.

پس از پایان مهلت آمریکا، طبق توافق نامه این کشور با بغداد، و خروج اشغالگران از عراق در سال 2011، این گروه تروریستی به حملات وحشیانه و بمب گذاری ها در مناطق مختلف به ویژه بغداد شدت بخشید، و هزاران نفر از اقشار مختلف مردم عراق را به قتل رساند. در حالی که ابوبکر بغدادی تا زمان حضور اشغالگران در عراق زندانی آمریکایی ها بود، آمریکا 10 میلیون دلار برای زنده یا مرده وی جایزه تعیین کرد.

در آوریل 2013، ابوبکر بغدادی در یک فایل صوتی اعلام کرد که گروه تروریستی موسوم به «جبهة النصره» امتداد دولت اسلامی عراق است. وی همچنین با ادغام این دو گروه، تأکید کرد که از این پس نام این گروه دولت اسلامی در عراق و شام است؛ گروهی که پس از مدتی با نام داعش معروف شد. اما یک روز پس از آن گروه النصره مخالفت خود را با این موضوع اعلام کرد. سرکرده تشکیلات القاعده نیز در بیانیه ای با ادغام این دو گروه مخالفت کرد.

ابوبکر البغدادی، با وجود مخالفت های جبهه النصره و القاعده پس از اعلام تشکیل داعش، فعالیت های خود را به سوریه گسترش داد، و رقه و دیرالزور را اشغال کرد و در این راه به شدت با دیگر گروه های تروریستی که مخالف این ادغام بودند، درگیر شد.

در ژانویه 2014، عناصر داعش به شهرهای فلوجه و رمادی نفوذ، و این دو شهر را اشغال کردند. این امر انفجارها و خشونت ها در استان الانبار را شدت بخشید. البته نیروهای عراقی توانستند ظرف چند روز شهر رمادی را تحت کنترل خود درآورند، ولی فلوجه همچنان تحت اشغال تروریست ها است.

ص: 96

نقشه پراکندگی جمعیت در کشور عراق(1)

عناصر داعش در دهم ژوئیه 2014 در حمله ای ناگهانی و با همکاری عناصر وابسته به رژیم سرنگون شده بعث، توانستند شهر موصل، مرکز استان نینوا، را اشغال کنند. موصل دومین شهر بزرگ عراق به شمار می آید. عناصر این گروه تروریستی سپس محدوده عملیات خود را به استان صلاح الدین گسترش دادند تا چاه های نفت این کشور را نیز تحت کنترل خود درآورند.

گروه تروریستی داعش پس از تصرف مناطق گسترده ای از عراق، با اعلام خلافت اسلامی، ابوبکر بغدادی، سرکرده این گروه، را به عنوان خلیفه معرفی کرد و نام خود را نیز به دولت اسلامی تغییر داد. بدین ترتیب، گروه تروریستی داعش برخی مناطق مرزی عراق و سوریه را تحت کنترل

ص: 97

خود درآورد. تروریست های داعش پس از مدت کوتاهی در استان نینوا مسیحیان را از این استان بیرون کردند. سرکرده داعش به آنها تأکید کرد که بین مسلمان شدن زیر پرچم این گروه تروریستی، پرداخت جزیه، خروج از این شهر با دستان خالی، یا مرگ، یکی را انتخاب کنند.

نقشه ای از فعالیت های داعش در عراق در 10/6/2014(1)

در جریان حمله تروریست ها به سنجار و محل سکونت ایزدی ها نیز هزاران نفر از این طایفه در کوه ها آواره شدند. شمار قابل توجهی از آنها نیز در حملات تروریست های داعش به قتل رسیدند، و زنان آنها نیز به اسارت گرفته شدند.

گروه تروریستی داعش که تا پیش از این هزینه ها و سلاح خود را با کمک برخی طرف های منطقه ای و فرامنطقه ای به ویژه عربستان، قطر و چند کشور غربی تأمین می کرد، اکنون با در اختیار داشتن منابع نفتی در حال فروش نفت عراق و سوریه به ارزان ترین قیمت از طریق ترکیه است.(2)

ص: 98

آمار تروریست های خارجی عضو داعش

آمار تروریست های خارجی عضو داعش(1)

تعداد جنگجویان خاورمیانه و شمال آفریقا: 11002 نفر

ص: 99

تعداد جنگجویان اروپای غربی: 2580

تعداد جنگجویان بقیه اروپا ودنیا: 2655

ص: 100

آماری دیگر از تعداد جنگجویان خارجی داعش

آماری دیگر از تعداد جنگجویان خارجی داعش(1)

جدول زمانی(2)

جریان تشکیل خلافت در عراق

در ماه ژوئن 2014، دولت اسلامی عراق و شام، که شاخه ای از گروه تروریستی القاعده است، در شمال عراق دست به عملیاتی زد که در آغاز آن شهر موصل را، که دومین شهر بزرگ عراق است، به همراه چند شهر کوچک تر به کنترل خود درآورد. ده ها هزار عراقی که بسیاری از آنها مسیحی بودند، پیش از رسیدن این گروه به شدت مسلح یا پس از آن یا به زور اسلحه، از محل زندگی خود فرار کردند.

نیروهای مسلح خلافت اسلامی شهر موصل را اشغال کردند.

ص: 101

در 10 ژوئن 2014 نیروهای شاخه القاعده دولت اسلامی عراق و شام، دومین شهر بزرگ عراق را اشغال کردند. حدوداً پانصد هزار نفر از اهالی این شهر به بیرون از شهر موصل پناه بردند. تقریباً دویست و پنجاه خانواده توانستند در ساختمان های اطراف شهر پناهگاهی پیدا کنند، در حالی که سایر مردم به سمت روستاهای مسیحی نشین آن حوالی، از شرق به سمت شهر بخدیدا و از شمال به سمت مکان هایی نسبتاً امن در مناطق کردنشین، مانند دهوک و اربیل، راهی شدند.

سقوط تکریت

در 11 ژوئن 2014 شبه نظامیان شورشی جهادی شهر تکریت را، که مرکز استان صلاح الدین است، به اشغال خود درآوردند. نیروهای دولت اسلامی عراق و شام در نبردی با نیروهای ارتش عراق توانستند کنترل این شهر را به دست خود بگیرند. نیروهای خلافت اسلامی عراق و شام حالا کنترل مناطقی از شهر نینوا را به سمت غرب و شمال استان صلاح الدین، که بیشتر جمعیت مسیحی نشین عراق در آنجا متمرکز است، تحت کنترل خود درآورده است.

پایانی بر هزار و ششصد سال عبادت

در 15 ژوئن 2014، بشار وردا، اسقف اعظم کلیسای کلدانی، اعلام کرد که برای نخستین بار در هزار و ششصد سال اخیر، هیچ عشای ربانی ای در موصلِ امروز ادا نشده است. طبق گزارش ها از سه هزار و پانصد خانواده که در موصل زندگی می کردند، هزار خانواده از این شهر فرار کردند. در سال 2003، قبل از اشغال عراق به دست آمریکا، 35000 مسیحی در این شهر زندگی می کردند.

حمله به پالایشگاه نفت

نیروهای خلافت اسلامی عراق و شام در نبردی سنگین با نیروهای ارتش عراق کوشیدند بزرگ ترین پالایشگاه نفت عراق در بیرون از شهر بیجی را به تصرف خود در آورند، ولی ارتش عراق همچنان کنترل این پالایشگاه را در دست خود دارد. در 22 ژولای، طبق گزارش ها، سربازان ارتش عراق علی رغم حملات مکرر نیروهای خلافت اسلامی عراق و شام برای بازپس گیری پالایشگاه بیجی، هنوز این پالایشگاه را در دست خود دارند.

ص: 102

اهل ذمه

یک عضو کمیسیون عالی حقوق بشر عراق، به نام سلامه الخفاجی، در مصاحبه ای با سایت خبری السومریه گفت که اعضای خلافت اسلامی عراق و شام اقدام به اخذ مالیات و خراج از مسیحیان شهر موصل کردند. در اسلام، طبق حکم پیمان ذمه که به دوران قدیم باز می گردد، مسیحیان ملزم به پرداخت مالیات جزیه هستند. همچنین نباید دین خود را در ملأ عام تبلیغ کنند. قبل از اشغال این گروه، پیمان ذمه در این شهر به طور گسترده اعمال نشده بود.

سقوط تلعفر

در 23 ژوئن 2014 و پس از یک هفته نبرد سنگین بین نیروهای ارتش عراق و دولت اسلامی عراق و شام، ارتش عراق در جنگ بر سر فرودگاه و شهر تلعفر در اطراف مرز سوریه، شکست خورد و حدوداً پنجاه هزار نفر از ساکنان این منطقه به سمت شهر کردنشین شنگال فرار کردند.

حفظ شهر بخدیدا

در 25 ژوئن 2014 نیروهای پیش مرگه کرد با شبه نظامیان خلافت اسلامی، زمانی که قصد داشتند وارد شهر بخدیدا در 30 کیلومتری جنوب شرقی موصل شوند، درگیر شدند. تعداد زیادی از مسیحیانی که از موصل فراری شدند، در این شهر پناهنده شدند.

مناطق تحت کنترل داعش، نیروهای پیشمرگه و دولت عراق(1)

ص: 103

اعلام تشکیل "دولت اسلامی"

در 29 ژوئن 2014، جهادی های دولت اسلامی عراق و شام رسماً اعلام تشکیل خلافت اسلامی یا دولت اسلامی کردند که از حلب در شمال سوریه تا استان دیالی در شمال عراق و به مرکزیت استان الرقة در سوریه است. این گروه نام خود را از دولت اسلامی عراق و شام به دولت اسلامی تغییر داد و ابوبکر البغدادی را به عنوان خلیفه و رهبر مذهبی و سیاسی خود اعلام کرد.

اولتیماتوم (فرجه نهایی)

در 18 ژولای 2014، نیروهای دولت اسلامی از طریق بلندگوهای مساجد به اندک مسیحیان باقی مانده در شهر موصل اعلام کردند که: «یا مسلمان شوید، یا جزیه بپردازید، یا شهر را ترک کنید». و در انتهای آن گفتند که «اگر آنها (مسیحیان) هیچ یک را نپذیرفتند جواب آنها فقط شمشیر است». پخش این پیام باعث مهاجرت اندک مسیحیانی شد که در این شهر زندگی می کردند. نیروهای «خلافت اسلامی» خانه هایی را که ساکنان آنها از اهل کتاب بودند با حرف «ن» یا «نصرانی» نشان کردند. آنهایی که در حال ترک شهر بودند در ایست های بازرسی، بازرسی می شدند و از آنها خواسته می شد هر آنچه با خود دارند (به غیر از لباس) مانند تلفن همراه، جواهرات و دارو را در آنجا باقی بگذارند. یکی از مسیحیان گفت که پسر کوچکش را مجبور کردند که پول توی جیبش را که معادل 22 سنت می شد، به آنها بدهد.

اندک مسیحیان باقی مانده

در 19 ژولای 2014، به گفته یک منبع از شهر موصل برخی اعضای دولت اسلامی به دلیل مهاجرت غیرسنی ها و مسیحی ها از شهر موصل به شادی پرداختند. خانه هایی که با حرف «ن» علامت گذاری شده بود حالا به وسیله دولت اسلامی تصرف شده بود. اعضای این دولت 25 خانواده مسیحی را که پس از فرجه زمانی در شهر موصل مانده بودند پیدا کردند. بعضی از آنها به دلیل پیری یا درمان بیماریشان نتوانسته بودند شهر را ترک کنند. برخی هم خانواده هایی داشتند که باید کنار آنها می ماندند. همه آنها را وادار کردند تا اسلام بیاورند که در آخر پنج نفر مجروح به اسلام روی آوردند. سرانجامِ دیگر مسیحیان هنوز نامشخص است.

ص: 104

اینجا دیگر متعلق به شما نیست

در 20 ژولای 2014، شبه نظامیان دولت اسلامی ساختمان صومعه ماربهنام را که در 50 کیلومتری جنوب موصل قرار دارد و قدمت آن به قرن چهارم برمی گردد، تحت کنترل خود در آوردند. طبق گفته یک عضو از انجمن روحانیان سریانی به راهبان و دیگر افرادی که در آنجا زندگی می کردند گفته شد «اینجا دیگر متعلق به شما نیست و شما باید هر چه زودتر اینجا را ترک کنید». به گزارش آژانس خبری فرانسه، راهبان چندین کیلومتر را پیاده طی کردند تا توانستند به کمک نظامیان کرد به مناطق امن در حوالی بخدیدا انتقال داده شوند.

تخریب مزار

در 24 ژولای 2014، نیروهای دولت اسلامی مقبره حضرت یونس علیه السلام را در موصل تخریب کردند.

کلیسا استبل حیوانات می شود!

در 26 ژولای 2014، در حالی که نیروهای دولت اسلامی کنترل چندین ساختمان مذهبی را به دست داشتند، به صومعه مارمیخائیل، که قدمت آن به قرن چهارم برمی گردد، حمله ور شدند. گفته می شود آنها آنجا را تبدیل به استبلی برای حیوانات کرده اند.

کشتار در سنجار

در 4 آگوست 2014، نیروهای دولت اسلامی چندین شهر، از جمله سنجار و تل قصب، را در نزدیکی مرز سوریه اشغال کردند. در میان تعدادی از یزیدی ها تقریباً به پنجاه خانواده مسیحی گفته شد که در سنجار بمانند؛ جایی که شبه نظامیان کنترل کلیسای سریانی را با برافراشتن پرچم دولت اسلامی در دست خود داشتند. گزارش هایی درباره کشتارها، ربودن ها و دیگر اعمال شنیع در شهر به گوش می رسد. فردی به روزنامه تلگراف گفت که به غیر از پنج نفر تمام خانواده هشتاد و پنج نفری او به دست نیروهای دولت اسلامی ربوده و دستگیر شده اند و فقط یک صد نفر از روستای او کشته شده اند و روستاهای دیگر نیز همین وضعیت را داشته اند. در میان آنهایی که شبانه گریختند، ده ها هزار از اعضای اقلیت یزیدی ها وجود داشتند که به سمت تپه های کوه سنجار می رفتند.

ص: 105

پیشروی به سوی نینوا

به نقل از منابع متعدد، گزارش ها حاکی از آن است که در 6 آگوست 2014، نیروهای دولت اسلامی به سمت دشت نینوا پیشروی کردند و نه فقط به شهرهایی مانند بخدیدا، برطلّة و کرملیس در شمال موصل حمله ور شدند، بلکه به تلکیف و تللسقف در شمال نیز حمله کردند.

شهر متروکه

در 7 آگوست 2014، روزنامه گاردین گزارش داد که بخدیدا بزرگ ترین شهر مسیحی نشین عراق به طور کامل متروکه شده است. حدوداً پنجاه هزار نفر از مسیحیانی که در شهر زندگی می کردند در ساعات اولیه صبح قبل از اینکه دسته های شبه نظامیان دولت اسلامی به آنجا برسند شهر را ترک کردند. طبق گزارش های شاهدان عینی، نیروهای دولت اسلامی بلافاصله کلیساها را اشغال کردند، صلیب های آنها را به پایین کشیدند و کتب و دست نوشته های آنها را نیز از بین بردند. در همان ساعات اولیه نیروهای دولت اسلامی ساکنان مسیحی نشین حوالی شهر را نیز مجبور به ترک شهر کردند و آنها را به سمت مناطق تحت کنترل کردها وادار به فرار، و خانه هایشان را اشغال کردند. پاپ و دیگر رهبران مسیحی دنیا در پی این اقدام در بیانیه هایی خواستار میانجی گری شدند و ابراز تأسف خود را اعلام کردند.

واکنش نظامی آمریکا

در 7 آگوست 2014، به گفته روزنامه گاردین، رئیس جمهور آمریکا دستور داد ارتش این کشور حملات هوایی محدودی را برای دفاع از شهروندان آمریکایی که در مرکز منطقه کردنشین اربیل ساکن بودند و همچنین به مواضع دولت اسلامی اطراف کوه سنجار، به انجام برساند. رئیس جمهور آمریکا در کنفرانس خبری در واشنگتن گفت: «فکر نمی کنم این مشکل به وجودآمده را بتوان در مدت چند هفته حل و فصل کرد. به زمان بیشتری نیاز داریم».

یک بمب ساعتی

در 7 آگوست 2014، نیروهای دولت اسلامی کنترل سد موصل را، که بزرگ ترین سد عراق است، به دست خود گرفتند. این اقدام از این بابت مهم است که سد موصل نه فقط تأمین آب و انرژی شمال عراق را انجام می دهد، بلکه به گفته مقامات آمریکایی این سد در موقعیت جغرافیایی حساسی واقع

ص: 106

شده و نیازمند بازسازی و تعمیر است؛ همین امر، به گفته یک مهندس هیدرولیک عراقی به نام عذام الواش، این سد را تبدیل به یک بمب ساعتی کرده است. یکی از تعمیراتی که باید روزانه انجام شود پی ریزی پایه هاست تا از فرسایش سد جلوگیری شود. شاهدان عینی می گویند نیروهای دولت اسلامی این سد را به عنوان ابزاری برای معامله در شمال عراق نگه می دارند. در صورتی که این سد نابود شود یا از کار بیفتد، آب فراوانی روستاها و همچنین تمامی شهر موصل را در ساعات اولیه در خود می بلعد و احتمالاً بغداد را هم که در چندین کیلومتری موصل است زیر آب خواهد برد.

سرنوشتی نامعلوم

در 8 اگوست 2014، هنوز هیچ منبعی قادر نیست تشخیص دهد که بر سر خانواده های مسیحی که در سنجار زندگی می کردند چه آمده است.

نجات هزاران نفر از کوه سنجار

در 10 آگوست 2014، گزارش ها هنوز از وضعیت بسیار دشوار آواره های یزیدی در کوه سنجار خبر می دهد. ارسال محموله های هوایی آغاز شده، ولی این محموله ها نمی توانند گرمای سوزان را کاهش دهند. بالگرد های ارتش عراق کمک های پزشکی را فراهم کردند تا در صورت وقوع یک فاجعه انسانی به داد آوارگان برسند. YPG یا همان کردهای سوری توانستند تحت پوشش هوایی آمریکا هزاران نفر از یزیدی های آواره در کوه سنجار را به سمت خاک سوریه و سپس به سمت اقلیم کردستان عراق همراهی کنند. ولی همچنان بسیاری از آنها آواره هستند.

شبه نظامیان در تلکیف و تللسقف ناکام ماندند

در 10 آگوست 2014، فردی به سایت world watch monitor گزارش داد که او با ماشین خود به تلکیف، تللسقف و دشت نینوا رفت. اگرچه نبرد بر سر این روستاها از پیش گزارش داده شده بود، ولی به گفته این منبع نیروهای دولت اسلامی هنوز کنترل آنها را به دست نگرفته اند.

حملاتی بدون نتیجه

در 11 آگوست 2014، ژنرال ویلیام می ول یکی از افسران ارشد ارتش آمریکا اعلام کرد که حملات ارتش آمریکا موقتاً در نقشه های نیروهای دولت اسلامی تداخل ایجاد کرده است و من به

ص: 107

هیچ عنوان نمی خواهم این را بگویم که ما تأثیر چندانی در سرعت فعالیت ها یا تهدید فرارویمان، یعنی دولت اسلامی، داشته ایم. اوباما گفت همان طور که ایالات متحده در خصوص تهدید دولت اسلامی هوشیار است در همکاری با دولت عراق برای مبارزه با این تروریست ها نیز آماده است.

به دنبال پناهگاه در شهر دهوک

در 12 آگوست 2014، به گزارش یک خبرگزاری محلی به نام آنکاوا، 18 خانواده مسیحی که در سنجار زندگی می کردند به شهر دهوک پناهنده شدند. بعضی از این خانواده ها اعلام داشتند که برخلاف گزارش ها هیچ یک از زن ها یا دخترهای آنها به دست دولت اسلامی دستگیر نشده اند. در جایی دیگر در کوهای سنجار، جایی که ساکنان یزیدی شهر سنجار به آنجا گریخته اند و با کمبود غذا و آب روبه رو هستند، گزارش ها از روند کند نجات آنها حکایت دارد. خیلی ها هم به سمت شمال که از طریق یک جاده خاکی به سوریه وصل شده است، فراری شدند و در اردوگاه های پناهندگان در حال گذران زندگی هستند.

ادامه تهدیدها

در 14 آگوست 2014، ساکنان شهر کوجو در هجده کیلومتری جنوب سنجار گزارش دادند که نیروهای دولت اسلامی به آنها تا به همین امروز فرصت داده اند که یا به دین اسلام تغییر مذهب دهند یا با مرگ خود روبه رو شوند. فرجه هایی از این شکل در چندین شهر دیگر هم شنیده شده است.

پایان محاصره کوه سنجار

در 13 آگوست 2014، مقامات وزارت دفاع آمریکا در کنفرانس خبری اعلام کردند که حملات نیروی هوایی این کشور به مواضع دولت اسلامی اطراف سنجار و کمک های هوایی که شامل غذا و آب است، توانسته به تعداد زیادی از پناهندگان در کوه سنجار این قدرت را بدهد تا به پایین کوه نقل مکان کنند. سخن گوی خبری کاخ سفید، دریابان جان کربی، گفت که نیروهای آمریکایی برای فراهم کردن کمک های بشردوستانه تلاش های خود را ادامه می دهند.(1)

ص: 108

باز پس گیری سد موصل

در 18 آگوست 2014، مقامات ارتش آمریکا اعلام کردند که پس از هفتاد و دو ساعت درگیری سرانجام توانستند به کمک جنگنده های خود تمامی مواضع نیروهای دولت اسلامی را در داخل و اطراف مجموعه سد موصل، به طور کامل نابود کنند.(1)

فرستاده پاپ در منطقه

در 12 آگوست 2014، کاردینال فرناندو فیلونی، فرستاده مخصوص پاپ فرانسیس، وارد عراق شد و در بازگشت در گفت وگو با شبکه خبری فیدس گفت کلیسا، همیشه کلیسایی علیه جنگ است و خواهد بود، ولی این مردم درمانده این حق را دارند که از آنها دفاع شود. آنها سلاحی ندارند و از محل سکونت خود بدون اینکه با دشمن درگیر شوند وادار به فرار شدند.

قتل جیمز فولی به دست نماینده دولت اسلامی

در 19 آگوست 2014، ویدئویی در فضای مجازی منتشر شد که در آن یک روزنامه نگار آمریکایی به نام جیمز فولی به دست یکی از عوامل دولت اسلامی به قتل رسید. در این ویدئو قاتل جیمز فولی همچنین ادعا کرد که نیروهای دولت اسلامی یک روزنامه نگار دیگر را به نام استیون ساتلاف به اسارت خود در آورده اند و در صورتی که حملات هوایی آمریکا به مواضع دولت اسلامی ادامه یابد او را هم به قتل خواهند رساند. بعدها اداره امنیت ملی دولت آمریکا صحت این ویدئو را تأیید کرد. به گفته آژانس های اطلاعاتی در انگلستان، قاتل جیمز فولی یک شهروند اهل این کشور است و سابقاً خواننده رپ بوده و نامش عبدالمجید عبدالباری است.

پاک سازی ملیتی در مقیاس وسیع

در 2 سپتامبر 2014، سازمان عفو بین الملل(2) در گزارشی اعلام کرد که نیروهای دولت اسلامی به صورت کاملاً برنامه ریزی شده و از روی عمد در حال پاک سازی قومی - ملیتی در مناطق تحت کنترل خود هستند. موارد ثبت شده ای از جنایات، که عمدتاً در شهر سنجار به وقوع پیوسته اند، عبارت اند از: کشتار دسته جمعی مردها و پسرها، ربودن تمام خانواده ها در روستاها، ربودن تمام

ص: 109

زن ها و بچه های یک روستا، آزارهای جنسی، نابودسازی کلیساهای مسیحی و مکان های زیارتی غیرسنی ها. این گزارش در انتها خلافت اسلامی را به دلیل ارتکاب جنایات جنگی محکوم کرد.

قتل استیون ساتلاف

در 2 سپتامبر 2014، انتشار ویدئویی که گروه اطلاعاتی SITE برملا کرد از سر بریدن روزنامه نگار آمریکایی به نام جیمز ساتلاف پرده برداشت. هنوز مقامات آمریکایی رسماً صحت این ویدئو را تأیید نکرده اند. شخص ماسک زده، در این ویدئو، یک شهروند انگلیسی به نام دیوید هینز را هم تهدید به قتل کرد.

ما خلافت اسلامی را نابود خواهیم کرد

در 10 سپتامبر 2014، رئیس جمهور آمریکا با به کار بردن نام «دولت اسلامی» اعلام کرد که دولتش قصد دارد در یک واکنش سهمگین نظامی با ائتلاف چند کشور به مواضع دولت اسلامی حمله کند. رئیس جمهور آمریکا همچنین در یک نطق سراسری اعلام کرد که حملات نیروی هوایی آمریکا به همراه حملات نیروهای زمینی عراق مواضع تحت تصرف دولت اسلامی را هدف قرار خواهد داد؛ و نیز قصد دارند به مسلمانان و ده ها هزار مسیحی و دیگر اقلیت های مذهبی، که دولت اسلامی آنها را هدف قرار داده بود، کمک رسانی کنند.

لیست گروه های جنگجو درگیر در عراق

گروه های موافق دولت(1)

لیست گروهای های حامی دولت عراق

نام

رهبر

تاریخ ورود به درگیری ها

تعداد نیرو

ایدئولوژی

نیروهای امنیتی عراق

2013

600000(2)

نیروهای مسلح خصوصی

(قراردادی)

7000(3)

ص: 110

شوراهای بیداری(1)

عادل المشهدانی(2)

2013

30000(3)

جبهه ترکمن های عراق(4)

سعادت الدین ارگچ

2014

ناحیه گرا

پیشمه رگه(5)

مسعود بارزانی

2014

30000(6)

20000(7)

شورای نظامی سریانی(8)

جورجیس هانا

2013

ص: 111

حزب کارگران کردستان(1)

عبدالله اوجالان (به صورت

رسمی)

جمیل بایک و بسه هوزات (عملاً)

2014

15000(2)

20000(3)

ملی گرای کرد

کنفدرالیسم

دموکراتیک

مارکسیسم - لنینیسم

کمیته پاسداری بخدیدا(4)

سرکیس آغاجان

2013

1200(5)

لیست گرو ه های در جنگ با دولت عراق

نام

رهبر

تاریخ ورود به

درگیری ها

تعداد نیرو

ایدئولوژی

دولت اسلامی(6)

ابوبکر البغدادی

June 10 2013

30000

اسلام گرای سنی

سلفیه جهادی خلیفه

ای

جیش رجال طریقه

نقشبندیه(7)

عزت ابراهیم

الدوری

2013

5000

نقشبندی /ملی

گرا/بعثی

الجیش

الإسلامی فی العراق(8)

إسماعیل

الجبوری

2014

10000

سنی - ملی گرا

ص: 112

ارتش

آزاد عراق(1)

-

2013

2500(2)

سنی

اسلام گرا

القیادة العلیا

للجهاد والتحریر(3)

عزت ابراهیم

الدوری

2013

10000

ملی گرا

المجلس

العسکری العام لثوار العراق(4)

فرماندهان دوران

صدام حسین

2013

75000(5)

ملی گرا

بعثی

الجیش

الإسلامی فی العراق(6)

إسماعیل

الجبوری

2013

10400(7)

ملی گرا

سنی

انصار الاسلام(8)

ابو

عبدالله شافعی (ا.ج.) ابوهاشم الابراهیم

2013

سلفی جهادی

حماس

العراق(9)

2013

ملی گرا

اصول گرای اسلامی

جیش

المجاهدین(10)

احمد

نیما

خدایار

عباس

2013

سنی

ملی گرا

انصار

السنه(11)

ابوعبدالله

الشافعی

2013

1000

سنی - صوفی

ص: 113

کتائب

ثورة العشرین(1)

2013

سنی

ملی گرا

جیش راشدین(2)

2013

سنی

پناهندگان و بی پناهان (3)

افراد به دنبال سرپناه در بین ماه های ژانویه و آگوست 2014 تعداد 1.4 میلیون نفر بودند و 1.3 میلیون نفر دیگر هم از سال های قبل آواره به شمار می رفتند. تعداد پناهندگان عراقی به سوریه 217866 نفر و پناهندگان به دیگر کشورها 40 تا 45 هزار برآورد شده است.

مجموع کمک های بشردوستانه اتحادیه اروپا از تاریخ آغاز درگیری ها در 2007 نزدیک به 150 میلیون یورو است. بودجه تصویب شده برای کمک های بشردوستانه اتحادیه اروپا از 2013 مقدار 41 میلیون یورو بوده که 24 میلیون یوروی آن برای افراد بی سرپناه و پناهندگان عراقی در کشورهای همسایه، 17 میلیون یورو برای پناهندگان سوری در شمال عراق، و هفت هزار یورو هم تحت برنامه بچه های صلح اتحادیه اروپا پرداخت شده است.

تقریباً یک میلیون نفر پناه جو و همچنین 110 هزار نفر آواره در عراق وجود دارند که واجد شرایط کمک رسانی کمیسر عالی سازمان ملل در امور پناهندگان هستند.

ص: 114

آمار کمک رسانی تحت نظارت طرح کمیسر عالی سازمان ملل در حوزه پناهندگان عراق

انواع

گروه ها

مبداء

دسامبر

2013

دسامبر

2014

دسامبر

2015

مجموع

در این کشور

تحت

کمک رسانی کمیسر عالی سازمان ملل

مجموع

در کشور

تحت

کمک رسانی کمیسر عالی سازمان ملل

مجموع

در کشور

تحت

کمک رسانی کمیسر عالی سازمان ملل

جمع

کل

1,591,690

991,690

1,623,890

1,033,890

1,336,010

756,010

پناهنده

شدگان

فلسطین

12,000

12,000

12,200

12,200

12,400

12,400

سوریه

350,000

350,000

500,000

500,000

350,000

350,000

ترکیه

15,500

15,500

15,650

15,650

15,850

15,850

متعدد

8,450

8,450

9,780

9,780

11,110

11,110

پناهجویان

جمهوری

اسلامی ایران

3,260

3,260

3,460

3,460

3,650

3,650

جمهوری

سوریه

1,200

1,200

1,300

1,300

1,400

1,400

ترکیه

1,200

1,200

1,400

1,400

1,500

1,500

متعدد

80

80

100

100

100

100

پناهنده شدگان

سابق که به عراق برگشتند

عراق

40,000

40,000

40,000

40,000

20,000

20,000

افراد

به دنبال سرپناه

عراق

1,000,000

500,000

900,000

400,000

800,000

300,000

افراد

بدون سرپناه سابق

عراق

50,000

50,000

40,000

40,000

30,000

30,000

آواره

ها (شهر یا کشور مشخصی ندارند)

آواره

ها

110,000

10,000

100,000

10,000

90,000

10,000

ص: 115

آمار کشته های عراق

ص: 116

بررسی کشته های جنگ براساس منابع مختلف(1)

سال 2013

ص: 117

ماه

اطلاعات

دولت عراق

Iraq Body Count

AFP

کل

آمار سال 2013

6522

9475

6814

سال 2014

اطلاعات

دولت عراق

Iraq Body Count

AFP

کل

آمار سال 2014

6676

0

7137

ص: 118

ص: 120

العصور المتأخرة فهی عبارة عن التشدّد و التجاوز عن حدّ الاعتدال.(1) و اطلقت فی عالم السیاسة علی الرّادیکالیة.

و فی الآونة الاخیرة اصبحت تطلق علی المتشددین المدّعین للاسلام کالطالبان و القاعدة و سائر التکفیریین.

والتطرّف من وجهة نظر الاسلام امر مرفوض، لأنّه انحراف عن خطّ الاعتدال و الوسطیّة. و یظهر تارة فی صورة الافراط و اخری فی صورة التفریط، و ذلک لأن تعالیم القرآن بنیت علی الوسطیة کما ینادی بذلک فی عدّة من آیاته مثل قوله سبحانه:

)وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَکُونُواْ شُهَدَاء عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا(.(2)

)وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذَلِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ(.(3)

روی المفسرون عن المحدثین فی تفسیر الآیة ان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم خطّ خطّاً بیده ثم قال: هذا سبیل الله مستقیماً، ثم خطّ خطوطاً عن یمین ذلک الخط و عن شماله ثم قال: و هذه السبل لیس منها سبیل الّا علیه شیطان یدعوا الیه. ثم قرأ: و ان هذا صراطی مستقیماً فاتّبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله».(4)

و قد ورد عن أبی جعفر علیه السلام فی تفسیر الآیة، انه قال: نحن السبیل فمن أبی فهذه السّبل».(5)

و هذا الحدیث یدّل علی أن المعیار لمعرفة الصراط المستقیم و تمییزه عن غیره من السبل المتفرقة انما هو نهج اهل البیتE.

و قد استفاضت الاحادیث حول الوسطیّة.

منها ما روی عن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم انه قال: «خیر الامور اوسطها»(6)، او «خیر الامور اوساطها».(7)

ص: 122

و ما روی عن امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام انه قال: «الیمین و الشمال مضلّة، و الطریق الوسطی هی الجادّة، علیها باقی الکتاب و آثار النبوة، و منها منفذ السّنّة و الیها مصیر العاقبة».(1)

و قال علیه السلام : «لا تری الجاهل الّا مفرطاً او مفرّطاً».(2)

و قال علیه السلام فی موضع آخر «سیهلک فیّ صنفان: محبّ یذهب به الحبّ الی غیر الحق، و مبغض مفرّط یذهب به البغض الی غیر الحق، خیر الناس فی حالاً النمط الاوسط فالزموه».(3)

ان علماء الاخلاق علی أساس الوسطیّة فسرّوا الفضائل، و جعلوا الرّذائل علی أساس الأطراف المنحرفة عن حدّ الوسط.(4)

و من هنا یمکن ان یستنتج بأنّ التکفیر و الغلّو وجهان لعملة واحدة و هی التّطرف. و ذلک لأن التکفیر تفریط فی حبّ اهل البیت و بغض لهم و ینجر غالباً الی تکفیر اهل القبلة، و الغلوّ افراط فی حبّهم ینجر الی الکفر بالله و الخروج عن الصراط المستقیم الذی یتجلی بولایة اهل البیتE، و قد قال علی علیه السلام فیهم: «هلک فیّ رجلان محبّ غالٍ و مبغض قالٍ».(5)

و لا یخفی ان الغلوّ لا ینحصر بتجاوز الحدّ عن مقامات اهل البیتE، بل یشمل تجاوز الحدّ عن مقام الصحابة و خاصّة الخلفاء منهم و الاعتقاد بفضائل خاصّة لهم لم تثبت شرعاً کما یأتی البحث عنه.

و علیه فهذان التیاران یعملان کطرفی المقصّ فی جسم الامّة الاسلامیة، یبدوان متعارضین الّا ان یداً واحدة تحرّکهما و یقضیان معاً علی شئ واحد.

و من اجل اعطاء صورة اکثر تفصیلاً و توضیحاً لهذه الحقیقة الناصعة یلزم علینا ان نقوم بمعرفة حقیقة التکفیر و المصادیق البارزة لهذا التیّار اوّلاً، ثم عرض حقیقة الغلو و اقسامه و خطورته ثانیاً، ثم البحث عن مدی تناغم خطّ الغلوّ مع ذلک التیار اخیراً.

ص: 123

و هذا التعریف للاسلام هو الذی یوجب حقن دم المتعاطی له و حرمة ماله و عرضه، و لا یوجب شئ للکفر و استحابة الدم ألّا انکار التوحید او المعاد او رسالة النبی صلی الله علیه و آله و سلم او انکار الضرورات الاسلامیة کوجوب الصلوة و الصیام و غیرها مما یستدعی انکار الرّسالة.

رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ،! علی مَ أقاتلهم؟ فقال صلی الله علیه و آله و سلم : قاتلهم حتی یشهدوا أن لا اله الّا الله و أنّ محمداً رسول الله، فاذا فعلوا ذلک فقد منعوا منک دمائهم و أموالهم الّا بحقّها، و حسابهم علی الله».(1)

و قد اشتهر مضمون هذا الحدیث بانّه صلی الله علیه و آله و سلم قال: لا تکفّروا أحداً من اهل القبلة بذنب و ان عملوا الکبائر .»(2)

وقول صلی الله علیه و آله و سلم : «ألا لا ترجعنّ بعدی کفاراً یضرب بعضکم رقاب بعض».

قال ابن الاثیر فی تفسیره: و قیل: معناه: «لا تعتقدوا تکفیر النّاس کما یفعله الخوارج ».(3)

و لما قتل الخوارج قیل له: یا امیر المؤمنین هلک القوم باجمعهم. فقال علیه السلام : «کلّا! و الله، انّهم نُطفٌ فی اصلاب الرجال، و قرارات النساء، کلمّا نَجَم منهم قرنٌ قطع حتی یکون آخرهم لصوصاً سلّابین».(1)

و فی هذا الکلام اشارة الی استمرار ذلک التّیار الفکری علی مسرح الحیاة الاسلامیّة علی طول التاریخ و تصریح بعاقبتهم السوداء فی اللصوصیّة و السّلب لاموال المسلمین.

و ارتکب هؤلاء جرائم لا تحصی افظعها اغتیال امیر المؤمنین علیه السلام فی محراب صلاته فی مسجد الکوفة.

و استمرّ الخوارج بشنّهم الحملات العسکریّة علی الدولتین الامویّة و العبّاسیّة الی أن انقرضوا من عالم الوجود و لم یبق منهم الّا المعتدلون کالاباضییّن. و یرجع السبب الرئیسی لانقراضهم الی تطرفّهم و شذوذهم عن عامّة المذاهب الاسلامیّه سنّة و شیعة، و اعتقادهم بکفر اهل القبلة و استحلال دمائهم و نظرتهم العنیفة الی الدین و المسلمین.

کسوتها، و قتل الآلاف من الحجیج فی المسجد الحرام و شوارع مکّة. و قد ذکر المؤرخون تفاصیل تلک الحادثة فی حوادث سنة 317ه-.(1)

المعاصرة باعمال عنف شنیعة للغایة لتشویه صورة الاسلام الناصعة المملوئة بالحکمة و الرحمة الالهیّة لدی الشرق و الغرب.

و الیکم الاشارة الی الذیول المنسوبة الی الوهابیّة فی العقود الأخیرة.

ذلک. فالمعروف فی احداث اقتحام بُرجی نیویورک أنّ الموظّفین الیهود و هم اربعة آلاف نفر قد غابوا فی یوم الحدث و لم یصب أحدهم بجراح!

کما أنّ عدم قیام القاعدة بأیّ مواجهة مع اسرائیل داخل الاراضی المحتّله او لمصالحها کالسفارات السرائیلیّة فی العالم، مع قدرتهم علی ذلک، اذ انهم قاموا بتفجیرات کثیرة فی امیرکا و اوروبا و افریقیا و البلدان الاسلامیة و العربیّة و راح ضحیتها آلاف الابریاء، من القرائن علی ذلک.

و هذا کلّه مما یکشف عن علاقات ودیّة خاصّة بین القاعدة و الصّهاینة.

و امّا امیرکا فهی بدورها قد استعملت القاعدة کفزّاعة تخوّف بها الآخرین و تجعلها ذریعة لضرب أیّ بلد ترید ضربه للوصول الی أهدافها الاستعماریّة. و من جرّاء ذلک احتلّت افغانستان، و بمثل تلک الذریعة احتلّت العراق، و هدّدت کثیراً بنفس تلک الفزّاعة البلدان الاسلامیّة الاخری و علی رأسها الجمهوریّة الإسلامیّة فی ایران.

و إنّ الاستفادة العظمی التی استفادها الغرب من القاعدة و سائر التکفیریین هی تشویه صورة الاسلام النقیّة، و عرضها بصورة عنیفة و قاسیة بعیدة عن ایّ رحمة و عقلانیّة، حتّی لا یعتنق الاوروبیون و الامریکیون الشریعة الاسلامیّة السمحاء الغرّاء. و ذلک لانّهم رأوا تزاید اقبال النّاس علی الاسلام. الامر الذی یهدّد کیان الصهاینة و الحضارة الغربیّة بالخطر الأکید.

و القاعدة و ان اصیبت بضعف شدید، خاصة بعد أن هلک مرشدها علی ایدی الامیرکیین بعد أن فقد ما یمکن ان یعطیه لهم، فقضی علیه الرّئیس الأمیرکی علّه ان یستغل بقتله نجاح الحزب الدیمقراطی فی الانتخابات الریاسیّة، و لکن مع ذلک تمکنت من زرع ذیول لها فی بعض البلدان العربیّة و الاسلامیّة کافغانستان و العراق و الشام و لبنان و الاردن و الیمن و مصر و لیبیا و نیجریا و تونس و غیرها. و قد تمکّنت بعض تلک الذّیول من تدشین عملیّات عسکریّة و احتلال بعض المحافظات فی بعض البلدان.

والیکم التعریف ببعض تلک الذیول:(1)

ص: 132

اثر احداث 11سبتمبر 2001م قامت امیرکا باحتلال افغانستان و اسقاط دولة طالبان بذریعة محاربة الارهاب و معاقبة بن لادن و اتباعه المتهمین بالاحداث، فتراجعت طالبان الی الکهوف و المغارات لیستمروا بعملهم العسکری ضدّ مناوئیهم بشکل عصابات، و استمر الوضع الی هذا الزمّان و قامت طالبان بقتل آلاف الابریاء الافغان بغیة استلام السّلطة من جدید.

ثم رکزّ علی ان العدو الاوّل هم الشیعة لا الامریکان! و ان الطریق هو اثاره الحرب بینهم و بین السنّة فقال: ان استهدافهم و ضربهم فی العمق السیاسی و الدینی و العسکری سیستفزّهم لیظهروا کلابهم علی اهل السّنّة و یکشّروا عن انیاب الحقد الباطنی، و اذا نجحنا فی جرهم الی ساحة الحرب الطائفیة امکننا ایقاظ السّنّة الغافلین حتی یشعروا بالخطر الدّاهم و الموت الماحق علی ایدی هؤلاء الرافضة!

و لا شک ان مخططهم کان اشعال الحرب فی جمیع انحاء العراق باثارة النّعرات الطائفیة، لکنّ مخططهم الاجرامی لم ینجح بالکامل نتیجة لوعی المرجعیّة الرشیدة حیث حرّمت الاقتتال الطائفی بین الشیعة و السّنّة، و هذا ممّا أحبط مؤامرتهم. و لاشک فی انّ هذه المؤامرة مؤامرة صهیونّیة امیرکیّة. حتی یحصل ارتیاح لهم و امن و استقرار بسبب انشغال المسلمین بقتال بعضهم البعض، و لکن مع الأسف الشدید أصدر 38 من المفتین من رموز السلفیه من السعودیّة و باکستان آنذاک فتوی الجهاد لا ضدّ امیرکا و اسرائیل، بل ضدّ الشیعة و تکفیرهم و استباحة دمائهم بعد ما جری فی العراق من أحداث الزرقاوی و زمرته، و بعد الموقف التاریخی الذی قام به حزب الله لبنان فی حرب الثلاثة و الثلاثین یوماً ضد الصّهاینة. فیا تری من المستفید من تلک الفتاوی غیر الصهاینة و الأمریکان؟!

و ان الزرقاوی هو المنظّر لما یسمّی بالدّولة الاسلامیّة فی العراق عام 2006م، و بعد هلاکه و هلاک خلیفته ابو عمر البغدادی عام 2010م، تصدی ابو بکر البغدادی لهذه المهمة.

من اجل احتواء الصحوّة الاسلامیة و تغییر مسارها. و ان انتخاب سوریا کان من اجل موقعها الاستراتیجی و موقفها التاریخی فی اسناد المقاومة الاسلامیة فی لبنان و فلسطین ضدّ الصهاینة و لارتباطها العمیق بایران الاسلام.

و قد نجح ذلک المخطّط باشعال نیران الفتنة فی سوریا. و کان التکفیریّون من جبهة النصرة و غیرهم فی طلیعة تلک الفتنة. و قام هؤلاء بجرائم بشعة من ذبح الابریاء و أکل اکبادهم الی تهدید المساجد و الحسینیّات، و من هتک حرمة مراقد بعض صحابة الرسول صلی الله علیه و آله و سلم کحجر بن عدی الشهید الی تفجیر المساجد و منها المسجد الذی راح ضحیّته العالم السنّی الشهیر الشیخ رمضان سعید البوطی مع تلامذته، و هذا کله ناشئ عن عقیدة التکفیر التی تتبناها جبهة النصرة و من والاها.

و کان و لا یزال الدعم اللوجستی من السعودیّة و قطر و ترکیا مضافاً الی الدوّل الغربیّة و علی رأسها امیرکا و اسرائیل هو الدّعامة الاصیلة لهذه الجماعة، و ان المستشفی الصّحراوی الذی کان یداوی جرحی هؤلاء التکفیریین و عیادة نتانیاهو رئیس وزراء النظام المحتل للقدس لجرحاهم من الاشیاء المشهورة لدی الجمیع.

و قد ضمّ التنظیم الذی قام به البغدادی مضافاً الی المنتمین الی القاعدة من شتی البلدان العربیّة و الاسلامیّة و الغربیّة تنظیمات من البعثیین، و النقشبندیّة، و الجیش الاسلامی للعراق و انصار السنّة (الاکراد)، و کتائب ثورة العشرین «جماعة حارث الضّاری». و بعد وقوع احداث سوریّا حاول هذا التنظیم اکتساح السّاحه السوریّة، و لذلک وقعت معارک عنیفة بینهم و بین جبهة النصرة و جیش الشام من جانب آخر، و کان الفوز علی الاغلب لداعش، فتمکنوا من احتلال مناطق فی الشام مثل الرّقّة و الحسکة و دیر الروز فی شرق سوریّا. و بعد ان التحقت بهم مجموعات التکفیریین من بلدان عربیّة و افریقیّة و اوروبیّة و قویت جبهتهم عسکریاً و مالیّاً، هجموا علی العراق و احتلوا عدّة محافظات مثل الانبار و صلاح الدین و نینوی و تمکنّوا من السّیطرة علی الموصل، و بعد ذلک أعلنوا الخلافة الاسلامیة للمدعو ابی بکر البغدادی، و حرّموا استعمال کلمة داعش لانهم حذفوا عنوان العراق و الشّام و سمّوا انفسهم بالدولة الاسلامیّة. و قد قاموا بفجائع مؤلمة من قتل النفوس البریئة حتی الشیوخ و النّساء و الاطفال من الشیعة و السنّة و الأکراد، کما قتلوا اثنی عشر من علماء اهل السنة الذین امتنعوا من مبایعة خلیفتهم، و کادوا یحتلّون بغداد و العتبات المقدسة لولا فتوی المرجعیّة الشیعیّة فی العراق المتمثلة بسماحة آیة الله العظمی السید السیستانی، حیث هبّ الملایین من العراقیین سنّة و شیعة متطوّعین لخوض غمار الحرب. و قد تشکّلت تنظیمات تعبویّة باسم الحشد الشعبی بمساعدة قوات فیلق القدس، و هذا السدّ الاسلامی الثوری هو الذی وقف فی وجه التکفیریین، فتحررت من براثنه مدن کثیرة و اصبحوا محاصرین من قبل قوّات الجیش العراقی و الحشد الشعبی و یرجی القضاء علیهم فی القریب العاجل ان شاء الله.

الصهاینة من جانب آخر، و عدائهم لاهل البیت و نهضة الامام الحسین علیه السلام من جانب ثالث. و علی ایّ حال فهذه الجرائم تنّم عن رؤیتهم التکفیریّة.

و ما کان الغلو منحصراً فی اعتقاد النّصاری بان المسیح ابن الله، بل کان الیهود ایضاً یقولون بأن عزیراً ابن الله.

قال سبحانه: )وَقَالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللّهِ و قَالَتْ النَّصَارَی الْمَسِیحُ ابْنُ اللّهِ ذَلِکَ قَوْلُهُم بِأَفْوَاهِهِمْ یُضَاهِؤُونَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللّهُ أَنَّی یُؤْفَکُونَ(.(1)

کما ان الیهود و النصاری اتخذوا احبارهم و رهبانهم ارباباً من دون الله و انزلوهم منزلة الرّب المشرّع اذ أعطوهم منزلة التّشریع و اتبّعوا ما کانوا یحلّونه او یحرّمونه بغیر اذن من الله.

قال سبحانه: )اتَّخَذُواْ أَحْبَارَهُمْ و رُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ و الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ و مَا أُمِرُواْ إِلاَّ لِیَعْبُدُواْ إِلَهًا واحِدًا لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ(.(2)

و قال تعالی: )قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَی کَلَمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا و بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ و لاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا و لاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ(.(3)

مستوی الانبیاء و الاولیاء بسبب ما نشرت من اخبار موضوعه تحتوی علی فضائل منحوتة، ما کان حتی اصحابها المنسوبة الیهم یعلمون بها، و الّا لاستندوا الیها فی السقیفة و ما بعدها، و لکن دبجّتها الایادی الاثیمة التی استأجرت فی ملک بنی امیّة لوضع الحدیث فی النصف الثانی من القرن الاوّل. و تلک المقامات المزعومة تفید منزلة عظیمة للمنسوبین الیها، الامر الذی یفرض المتعرّض لهم بسوء خارجاً عن حوزة الاسلام و یحکم علیه باستباحة الدّم و المال کایّ مرتدّ آخر، و الحال ان الجمهور من اهل السنّة لم یحکم علی سابّ الصحابة الّا بالتّعزیر. قال ابو القاسم محمد بن احمد بن جزی الکلبی الغَرناطی (693-741ه-) فی کتاب الحدود من کتابه {القوانین الفقهیّة}: «وأمّا من سبّ الله تعالی او النبی صلی الله علیه و آله و سلم أو أحداً من الملائکة او الانبیاء فان کان مسلماً قتل اتفاقاً، ... و ان کان کافراً فان کان سبّ بغیر ما به کفر، فعلیه القتل و الّا فلا قتل علیه ... و امّا من سبّ أحداً من أصحاب النبی صلی الله علیه و آله و سلم أو أزواجه أو أهل بیته فلا یقتل علیه، و لکن یؤدب بالضرب الموجع و یکرّر ضربه و یطال سجنه».(1)

و هذا التّعزیر هو الذی افتی به فقهاء الجمهور بالنسبة الی سابّ ای رجل کان.

قال الشیخ ابو اسحاق ابراهیم بن محمد الشیرازی (476م) فی الحدود من کتابه المهذّب: «من أتی معصیة لا حدّ فیها و لا کفّارة کمباشرة الاجنبیّة فیما دون الولوج و سرقته ما دون النصاب او سرقة من غیر حرز او القذف بغیر الزنا او الجنایة التّی لا قصاص فیها و ما أشبه ذلک من المعاصی، یعزّر علی حسب ما یراه السلطان، کما روی عبد الملک بن عمیر قال: سئل علیّ - کرّم الله و جهه - عن قول الرّجل للرّجل: یا فاسق یا خبیث، قال: هنّ فواحش فیهنّ التعزیر و لیس فیهن حدّ».(2)

و ذکر مثل هذا ابن قُدامة (541-620) فی الکافی فی فقه ابن حنبل(3)، کما ذکره الفقیه السّنّی المعاصر الدکتور وهبة الزحیلی فی الفقه الاسلامی و ادلّته (ج7/5591).

وعلیه فالسّاب لأحد من الصحابة بناءً علی نظریة اهل السّنّة فی تعدیل جمیعهم، لا یستحق الّا التّعزیر و السّجن، و هو فیما ثبت بادلّة شرعیّة فی المحکمة العادلة. و لکن اهل الغلوّ فی الخلفاء

ص: 140

خاصّة یوجبون استباحة دماء المتعاطی لذلک، او حتی الذّی یشکک فی وجود المقامات المزعومه لهم فضلاً عن السّاب لهم.

فی المصطلح التّاریخی الذی وصفت الحکام به الشیعة، یعنی الکفر و الخروج عن الدین، و هو یوجب سفک الدّماء و نهب الاموال و هتک الاعراض، و کان الشّیعی یحبّ أن یقال له زندیق بدلاً من ان یقال له رافضی ایام حکومة بنی امیة و بنی العبّاس. و فی هذا الزمان حینما یکفر السلفیون الشیعة بکونهم رافضة، انّما ینشأ من غلوّهم فی مقامات الخلفاء لا غیر.

و هذا الحدّ من الاعتقاد، بما أنّه مستند الی حجج شرعیّة، لا ضیر فیه و لا إشکال، و لیس فیه ای شئ من الغلوّ، الّا أن بعض الجهله من المنسوبین الی الشیعة ما کانوا یدرکون مغزی تلک المقامات الولائیة و المعنویة و اختلطت عندهم الموازین، فتجاوزوا تلک الحدود و قالوا فی الائمة بمقالات أرفع من تلک المقامات و هو غلوّ فی حقّهم، لان بعض اولئک الجهلة حسبوا ان الائمة - و العیاذ بالله - ارباب و آلهة من دون الله، و انّهم یتصرفون فی عالم الکون استقلالاً و من دون اذن الله. و لا شکّ أن هذا کفر و شرک بالله العظیم و یخرج المعتقد به عن حوزة الاسلام بلا تردید.

کما أن بعضهم اعتقدوا فی الائمه بالتّفویض، ای انهم لیسوا بآلهة، لکن الله خلقهم و فوض امور الخلق و الإحیاء و الاماتة و الرزق و ادارة جمیع ما فی الکون و الدنیا و الآخرة الیهم.

وهذا ایضاً غلوّ و باطل، و قد تبرّء منهم عامّة الشیعة، و علی رأسهم علماؤهم تبعاً لنفس الائمة الاطهار علیهم السلام الذین واجهوا الغُلاة باشدّ ما یکون من المواجهة من الطّرد و اللّعن و التکفیر و البراءة منهم و ما شاکل ذلک. و قد استفاضت بل تواترت الاحادیث عن الائمة علیهم السلام فی هذا المعنی. و قد اودع العلامة المجلسی 94 حدیثاً فی الباب 9 من کتاب إلامامة تحت عنوان «نفی الغلو فی النبی و الائمة علیهم السلام » و الیکم نماذج من تلک الاحادیث:

1. نوادر الراوندی باسناده عن جعفر بن محمد عن آبائه علیه السلام ، قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لا ترفعونی فوق حقّی فانّ الله تعالی اتخّذنی عبداً قبل أن یتخذنی نبیاً».(1)

2. ما رواه الطوسی فی الامالی بسنده عن ابن نباتة قال: قال امیر المؤمنین علیه السلام : اللّهم انّی برئ من الغلاة کبراءة عیسی بن مریم من النصاری، اللهم اذلهم أبداً و لا تنصر منهم أحداً.(2)

3. ما رواه الصدوق فی الخصال بسنده عن ابی عبد الله علیه السلام فی قوله عزّ و جل: هل أنبّئکم علی من تنزّل الشیاطین تنزّل علی کلّ أفاک أثیم.

قال: هم سبعة: المغیرة و بیان و صائد و حمزة بن عمارة البربری و الحارث الشامی و عبد الله بن الحارث و ابو الخطّاب.(3)

ص: 143

ان مقصود الامام علیه السلام من ذکر هؤلاء السبعة المعروفین بالغلو، اّهم من ابرز مصادیق الآیة فی ذلک الزمان، لا أن الآیة نزلت فیهم کما هو معلوم.

4. و ما رواه الشیخ الصدوق فی عیون اخبار الرضا علیه السلام بسنده عن أبی هاشم الجعفری قال: سألت أبا الحسن الرضا علیه السلام عن الغلاة و المفوضة، فقال: الغلاة کفّار، و المفوضة مشرکون، من جالسهم أو خالطهم أو واکلهم أو شاربهم أو واصلهم أو زوجّهم او تزوّج الیهم أو أمنهم أو ائتمنهم علی أمانة او صدّق حدیثهم أو أعانهم بشطر کلمة بشطر کلمة خرج من ولایة الله عزّوجلّ و ولایة الرسول صلی الله علیه و آله و سلم و ولایتنا اهل البیت علیهم السلام ».(1)

لنا ما یدّعون. و لا تذر علی الارض منهم دیّاراً «انّک ان تذرهم یضلّوا عبادک و لا یلدوا الّا فاجراً کفّاراً(1)».(2)

و هم قد ادعوا النیابة عن الحجة عجل الله تعالی فرجه الشریف کذباً و زوراً و ارتطموا فی القول بالغلوّ و الحلول و ما شاکل ذلک من انحرافات، و قتل بعضهم علی ایدی الحکومة العباسیّة، بعد أن ذکر المذمومین و قصصهم تعرّض الی ذکر امر ابی بکر البغدادی بن أخی الشیخ ابی جعفر محمد بن عثمان العمریّ و أبی دُلَف المجنون، فقال:

أخبرنی الشیخ ابو عبد الله محمد بن محمّد بن النعمان، عن أبی الحسن علیّ بن بلال المُهَلَّبی قال: سمعت أبا القاسم جعفر بن محمد بن قُولُویه یقول: أمّا أبو دُلف الکاتب - لاحاطه الله - فکنّا نعرفه ملحداً ثم أظهر الغلوّ ثم جنّ و سلسل، ثم صار مفوّضا، و ما عرفناه قطّ إذا حضر فی مشهد إلّا استخفَّ به، ثم صار الشیعة إلا مدّة یسیرة، و الجماعة تتبرّء منه و ممّن یؤمی الیه و ینمّس به.

و قد کنّا وجّهنا الی ابی بکر البغدادی لمّا ادّعی له هذا ما ادّعا فأنکر ذلک و حلف علیه فقبلنا منه، فلمّا دخل بغداد مال الیه و عدل عن الطائفة و أوصی الیه، لم نشک أنّه علی مذهبه، فلعنّاه و برئنا منه، لأنّ عندنا أنّ کلّ من ادّعی الامر بعد السَّمُریّ فهو کافر منمّس ضال مضلّ، و بالله التوفیق. ثم قال: و قال ابونصر هبة الله بن أحمد الکاتب ابن بنت امّ کلثوم بنت أبی جعفر محمد بن عثمان العمری رضی الله عنه: إنّ أبا دُلف محمد بن مظفّر الکاتب کان فی ابتداء امره مخمّساً مشهوراً، بذلک لأنه کان تربیة الکرخیّین و تلمیذهم و صنیعتهم، و کان الکرخیّون مخمسّة(1)، و لا یشک فی ذلک أحد من الشیعة، و قد کان ابودُلف یقول ذلک و یعترف به و یقول: نقلنی سیدّنا الشیخ الصّالح - قدّس الله روحه و نوّر ضریحه - عن مذهب أبی جعفر الکرّخی الی المذهب الصحیح - یعنی أبا بکر البغدادی...»(2)

الی هنا علمنا أنّ الغلوّ امر باطل و کفر و شرک بالله العظیم، و ان جمیع الشیعة الامامیّة بعلمائهم و عوامهم تبعاً لائمتهم المعصومین بریئون بکل معنی البراءة عن الغلوّ و الغُلاة، لا یعتقدون بالائمة علیهم السلام الّا بانّهم عباد لله مکرمون و ما کان لهم من الامامة و العلم و العصمة و الولایة التکوینیّة فهی منح الهیّة ثبتت بادلّة قاطعة، و لیس فیها ایّ شئٍ من الشذوذ و الغلو. و علیه فهم مجانبون للتقصیر فی حقّ الائمة علیهم السلام و یحسبونه انحرافاً عن الکتاب و السنّة.

ص: 146

الوحدة، و هذا ممّا یوجب انزعاج الجمهور السنّی و إثارة عواطفه ضدّ الشیعة، و الحال ان مراجع الشیعة العظام من السیّد البروجردی الی السید الامام الخمینی! الی الامام الخامنئی و غیرهم من مراجع الشیعة الماضین و الاحیاء ابدوا تأییدهم لفکره التقریب و الوحدة الاسلامیّة بل هم المؤسسون لهذه الفکره، و انّ الامام الخامنئی و غیره من المراجع افتوا بحرمة النّیل من مقدّسات اهل السنّة و صرّحوا بأن من یتعاطی ذلک انمّا یخدم مصالح الاستعمار من الصهاینة و الأمریکان.

و لا شک فی ان فتاوی التکفیر ضدّ الشیعة الّتی اطلقها بعض رموز السلفیّة فی عصرنا الحاضر و قام بتنفیذها المنظمات التکفیریّة کالقاعدة و ذیولها من داعش و النصرة و غیرهما فراح ضحیّة تلک الاعمال التکفیریّة مئات الالوف،ویخشی ان یذهب لذلک الملایین من النّفوس البریئة. کل هذا کان من ذرائعه الواضحة مدائح بعض الرّوادید و خطب بعض الجهلة و تصریحات بعض الفضائیات العملیة المعروفة بالتشیع اللّندنی. و ان ایدی هؤلاء ملطّخة بدماء الابریاء من الشیعة الّتی سفکت دمائهم ظلماً و جوراً، و لا نرید أن نبرّر الایدی الاثیمة من التکفیرییّن الذین یقومون بتلک الجرائم، لان هؤلاء غیر معذورین و هم بدورهم یقومون بخدمة الاستکبار و الصّهاینة باشعال نیران الحروب فیما بین المسلمین و اخلاء الاجواء سالمة فی صالح الصّهاینة المحتلّین للقدس الشّریف، و لکن نرید ان نرکزّ علی الدّور التمهیدی الذی یقوم به بعض الجهلة المنسوبین الی الشیعة باعطاء الذّریعة للتکفیریّین. کما لا شک بان جمهور الشیعة برئ من هذه التّصرفات العنجهیّة التی تقوم بها هذه الثلة المنحرفه المسماة باسم التشیّع الانجلیزی.

و النفاق علی جمیع اهل السنّة و یصوّرهم ناصبّیین یستحقون الوقیعة بهم بکل ما اوتی الموقعون من قوّة و حیلة.

و هذا التّخبّط الفکری لدی الفریقین هو الذّی صنع المناخ قدیماً و حدیثاً للانتهازییّن و الحکّام الظالمین لفرض السیطرة علی عامة المسلمین، کما هو الیوم اصبح آلة طیّعة بید المستعمرین الشرقیّین و الغربیّین لاحتلال دیار المسلمین و اشغالهم بقتال بعضهم البعض حتّی تخلو سوح الجهاد من المجاهدین ضد الاعداء الالدّاء للاسلام و الامة الاسلامیّة!

و هناک طرق لاجتیاز هذه الازمة التکفیریّة فی عصرنا الحاضر، من أهمها ان یتقارب علماء الامّة و یتعارفوا علی الخطر المحدق بهم، و یوحدّوا کلمتهم فی تنبیه الامة و ایقاظها من سباتها العمیق و دعوتها الی الوحدة و الوئام و نبذ الفرقة و الخصام و العمل بقوله سبحانه و تعالی «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا».

والسلام علینا و علی عباد الله الصالحین

وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطّاهرین

محسن الحیدری

عضو مجلس خبراء القیادة فی الجمهوریة الاسلامیة

و إمام جمعة الاهواز المؤقت

15 صفر المظفر 1436ه-

ص: 149

ص: 150

کما أنه لم یدخر جهداً فی هدایة قومه و دعوتهم إلی قراءة کتاب الله المنثور و هو النظر فی الکون (الکوکب - القمر - الشمس) لاستدراجهم و إظهار الحجة علی بطلان کل ما یُعبد دون الله (وَکَذَلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ و الأَرْضِ و لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ) فلما تأکد أنه أمام قلوب مغلقة موصدة ضاعت مفاتیحها تحول من الدعوة النظریة إلی الدعوة العلمیة. قال تعالی: )فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ ! فَرَاغَ إِلَی آلِهَتِهِمْ فَقَالَ أَلَا تَأْکُلُونَ ! مَا لَکُمْ لَا تَنطِقُونَ ! فَرَاغَ عَلَیْهِمْ ضَرْبًا بِالْیَمِینِ ! فَأَقْبَلُوا إِلَیْهِ یَزِفُّونَ ! قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ ! و اللَّهُ خَلَقَکُمْ و مَا تَعْمَلُونَ ! قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْیَانًا فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ ! فَأَرَادُوا بِهِ کَیْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَسْفَلِینَ( (الآیة: 90-98 من سورة الصافات).

فالخلیل إبراهیم واجه الأصنام بالتحطیم و التکسیر و لکنه لم یواجه قومه بالقتل و التکفیر.

2. و مع کلیم الله موسی یخبرنا القرآن الکریم

)وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَآئِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْاْ عَلَی قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَی أَصْنَامٍ لَّهُمْ قَالُواْ یَا مُوسَی اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ( (الآیة 138 من سورة الأعراف).

فتأمل قوله موسی لقومه: قال إنکم قوم «تجهلون» و لیس «تکفرون» بل إنه لجاً إلی أسلوب النصح و التوجیه.

قال: )قَالَ أَغَیْرَ اللّهِ أَبْغِیکُمْ إِلَهًا و هُوَ فَضَّلَکُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ( (الآیة 140 من سورة الأعراف). فمما هو ثابت و معلوم عن نبینا المعصوم صلی الله علیه و آله و سلم أنه کان یُعلم و یُرشد و یبشر و لا یُعنف و لا یُنفر و لا یکفر لأنه بُعث بالحنیفیة السمحه و الآیات المحکمة فقد ثبت عنه صلوات الله علیه و آله و سلّم:

1. عندما مرَّ الصحابة الکرام یوماً بشجرة کان الکفارُ یقدسونها و ینوطون بها أسلحتهم و یعکفون علیها. فطلبوا من رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قائلین اجعل لنا هذه ذاتَ أنواط کما للکفار ذات أنواط فقال صلی الله علیه و آله و سلم : الله اکبر: هذا کما قالت بنو إسرائیل )اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ( (الأعراف 138) إنکم ترکبون سُنَنَ ما کان قبلکم "رواه أحمد و صححه الترمذی". فقد أرشدهم و علمهم و لم یکفرهم.

2. عن ابن عباس قال: قال رجل للنبی صلی الله علیه و آله و سلم ما شاء الله و شئت، فقال: أجعلتنی لله ندّاً قل ما شاء الله وحده "النسائی و ابن ماجة".

3. حدیث الشاب الذی جاء یطلب من رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ترخیصاً بالزنا: و کیف أنه أدناه و قربَه ثم قال له: أترضاه لأمک؟ قال: لا، فقال صلی الله علیه و آله و سلم : کذلک الناس لا یرضونه لهؤلاء، فکیف ترضی

ص: 152

لغیرک ما لا ترضاه لنفسک؟ ثم وضع یده علی صدره و دعا الله قائلاً اللهم طهر قلبه، و حصن فرجه و اغفر ذنبه... الحدیث الصحیح: فعلمه و لم یکفره.

4. حدیث الصحابی الذی أراد أن یهدی لرسول الله "روایة خمر" فقال صلی الله علیه و آله و سلم : أما علمت أن الله قد حرمها؟ فقال الرجل: أفلا أهادی بها الیهود؟ فقال صلی الله علیه و آله و سلم أما علمت أن الذی حرمها حَرَّم أن یُهادی بها الیهود؟ فقال الرجل: فما أصنع بها؟ قال: شنها علی البطحاء، فشنها الرجل علی البطحاء: فقد علمه و لم یکفره (مسلم و النسائی)

5. قصة الصحابی: حاطب بن أبی بلتعه: عندما اقترف خطیئة کبری تعتبر جریمة أمن دولة علیا، أمن الوطن، لأنه قام بالتخابر مع جهةٍ أجنبیةٍ معادیةٍ للمسلمین و فی حالة حرب معلنة، و أرسل خطابه الشهیر، یحذرهم من عزم رسول الله علی فتح مکة، و بعد أن فشلت خطته و اکتشف أمره نهی الرسول صلی الله علیه و آله و سلم عن تکفیره أو قتله بل عفا عنه و قال: لعل الله اطلع علی أهل بدر فقال اعملوا ما شئتم فقد غفرت لکم.

6. موقفه من الرجل الذی أساء الأدب مع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : و قال له: یا محمد اتق الله فما عَدَلت فی هذه القسمة. و مع أن الرسول صلی الله علیه و آله و سلم قد أعلمه الله و مآله. و أنه رأس فتنة ستجلب الخراب و الدمار علی المسلمین و هم الخوارج و قال عنه: سیخرج من (ضِئضِئ) هذا قوم... ثم ذکر صفات الخوارج و أفعالهم. و مع کل هذا عندما ثار أحد الصحابة و طالب بضرب رأسه: قال صلی الله علیه و آله و سلم : لاتقتلوه، لعله یُصلی، فاعتبرالصلاة، حصناً مانعاً له من القتل و لو کان منافقاً. (والحدیث رواه مسلم فی کتاب الزکاة باب ذکر الخوارج (رقم 1067)).

و فیه نزل قوله تعالی: )یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی و عَدُوَّکُمْ أَوْلِیَاء تُلْقُونَ إِلَیْهِم بِالْمَوَدَّةِ و قَدْ کَفَرُوا بِمَا جَاءکُم مِّنَ الْحَقِّ یُخْرِجُونَ الرَّسُولَ و إِیَّاکُمْ أَن تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ إِن کُنتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِی سَبِیلِی و ابْتِغَاء مَرْضَاتِی تُسِرُّونَ إِلَیْهِم بِالْمَوَدَّةِ و أَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَیْتُمْ و مَا أَعْلَنتُمْ و مَن یَفْعَلْهُ مِنکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِیلِة علیهم السلام (الممتحنة:1)

إمام الأمة الشرعی علی بن أبی طالب علیه السلام و جماعة المسلمین قاطبة بعد حادثة التحکیم فکان ما کان من عنتهم و سفاهة أحلامهم و سوء تأویلهم علی تکفیر من خالفهم و استحلوا دماء الموحدین.

نعم: لم یرد فی السنة النبویة من الأحادیث بشأن فرقة من الفرق ما ورد بشأن ما ورد بحق الخوارج بیان صفاتهم و التحذیر من شرورهم و أفکارهم و سلوکهم نظراً لما تمثله هذه الفرقة من خطر کبیر و شر علی الإسلام و وحدة المسلمین لأنها تُعتبر مرضاً فکریاً عُضالا. لئلا تنزلق الأمة فی دومة أفکارهم، و تصاب بسرطان فهمهم السقیم للنصوص النبویة و القرآنیة.

و من مجموع ما تواتر من الآثار الصحیحة التی رواها الشیخان البخاری و مسلم و أصحاب السنن من أکثر من 40 طریقاً: یوضح الرسول الأکرم محمد صلی الله علیه و آله و سلم حالهم و صفاتهم فیقول: یأتی آخر الزمان قوم حدثاء الأسنان، سفهاء الأحلام یقولون من خیر قول البریة یمرقون من الإسلام کما یمرق السهم من الرمیّة لایجاوز إیمانهم حناجرهم.

و فی روایة مسلم: کتاب الزکاة: یبین المزید من صفاتهم فیقول: یخرج قوم من أمتی یقرأون القرآن لیست قرائتکم إلی قراءتهم بشیء و لا صلاتکم إلی صلاتهم بشیء، و لا صیامکم إلی صیامهم بشیء یقرأون القرآن یحسبون أنه لهم و هو علیهم لا تجاوز صلاتهم تراقیهم یمرقون من الإسلام کما یمرق السهم من الرمیة.

و ورد فیهم أیضاً:یقرأون القرآن لا یجاوز حناجرهم، یقتلون أهل الإسلام و یدعون أهل الأوثان، لئن أدرکتُهم لأقتلنهم قتل عاد و ثمود.

و ذکر صلی الله علیه و آله و سلم من صفاتهم أیضاً: یُحسنون القولَ و یسیئون العمل، سیماهم التحلیق: "بکیفیة لم تکن معهودة عند المسلمین"، تمرق مارقة عند فرقة من المسلمین یقتلها أولی الطائفتین بالحق.

هذه النصوص المتکاملة: رواها البخاری و مسلم و النسائی و الترمزی و أحمد و الحاکم و غیرهم.

رؤوس الفتنة الخوارجیة مع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم

أخرج الإمام مسلم فی ذکر الخوارج و صفاتهم رقم (1064)

ص: 154

عن أبی برزة قال: أُتی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بدنانیر فجعل یقسمها (بین أصحابه) و عنده رجل أسود مطعوم الشعر، علیه ثوبان أبیضان بین عینیه أثر السجود، غائر العینین، ناتئ الجبین کث اللحیة، مشرف الوجنتین محلوق (أی حلیق شعر الرأس)، فقال: یا محمد: اتق الله: فإنک ما عدلت منذ الیوم القسمة، فغضب رسول الله غضباً شدیداً، ثم قال: فمن یُطع الله إذا عصیتُه؟ أیأمننی علی أهل الأرض، و لا تأمنوننی؟ و فی روایة: و الله لاتجدون أحداً أعدل علیکم منی (ثلاث مرات).

فلما و لیَّ (أی ذهب هذ الرجل) قال صلی الله علیه و آله و سلم : إن من ضِئضِئ هذا قوماً یقرأون القرآن لایجاوز حناجرهم ثم ذکر الحدیث السابق.

و لقد تحقق ما أخبر به المصطفی صلی الله علیه و آله و سلم : فظهرت مبکراً هذه الفرقة زمن الفتنة بین الصحابة.

الصحابة کبَّرَ الإمام علیٌّ و قال صدق الله و بَلَّغ رسولهُ: فقام إلیه عبیدة السلیمانی، فقال: یا أمیر المؤمنین، الذی لا إله إلا هو لقد سمعت هذا الحدیث فی صفته من رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فاستحلفه ثلاثاً فحلف بما سمعه.

و علی الرغم من غلو هذه الفرقة الخوارجیة فی الساحة الفکریة و العقدیة إلا أن فکرهم سرعان ما اتجه نحو الأُفول و الاضمحلال و کاد یغیب عن الساحة الإسلامیة بالانحصار و الانکسار فلم یَعد له قوة و أثر فاعل یستقطب جماهیر المسلمین فی القرنین الثانی و الثالث الهجری.

فلما کان القرن الرابع ظهر علی الساحة شخص اسمه حسن بن علی بن خلف البَربَهاریة المولود 233ه- أو 252ه-، فتولی کِبرَ هذه الفرقة و أحیا فتنة التکفیر من جدید، فادعی أنه حنبلی المذهب فکر غلاة الحنابلة و هم معروفون بتعصبهم و غلوهم و تکفیرهم للسواد الأعظم من المسلمین (الأشاعرة، و الماتریدیة) و بالتالی فإن المذاهب الفقهیة التابعة لهذین الإمامین (الأشعری - و الماتریدی) (فی مسائل و هم المالکیة و الشافعیة و الحنفیة کفار و إذا کان هؤلاء کفار و هم السواد الأعظم من أهل السنة فإن الإمامیة و الزیدیة کفار من باب أولی حسب معتقداتهم.

وتمادی هذا [البربهاری] فی تعصبه و غالی فی تشدده فاعتنی بظاهرة التجسیم للذات الإلهیة و أثار الشبهات لدی طلاب العلم بالخوض فی آیات و أحادیث الصفات بهرطقة غیر إسلامیة و طریقة لم یخض فیها الرسول الأکرم و لا صحابته الأبرار منکراً المجازات اللغویة التی تضبط المفاهیم و تحمی عقول الأمة من الانتقاص و التجسید الذی لا یلیق بذات الله سبحانه و تعالی.

و تجاوز به الشطط أن دعا إلی تکوین جماعاتٍ (حسبیة) للنهی عن المنکر و محاربة ما رآه مخالفاً للمعتقدات الإسلامیة و ذلک باللجوء إلی ظاهرة العنف و التخریب بإحراق المحلات و الحانات و اماکن الانحرافات و آلات الغناء.

و قد دَوَّن المؤرخ ابن الأثیر فی تاریخه مسجلاً سلوک أنصار ابن [البربهاری] و کیف أن صاحب الشرطة فی ذلک العصر و هو (بدر الخرشنیُّ) قد اتخذ إجراءات أمنیة لمواجهة غلو هذه الجماعة، و أصدر قراراً بمنعهم من فرض أفکارهم علی المسلمین بالقوة و العنف و منعهم من إمامة المساجد و اشترط علی أی إمام أن یجهر فی صلاته بالبسملة (بسم الله الرحمن الرحیم) و ازدادت المواجهات بین البربهاریة و الشرطة و راجت الفتنة بین المسلمین، و استبشر الناس خیراً عندما علموا بموته بعد أن احتجب عن الظهور علی الساحة عاماً أو أکثر، کما قال ابن الأثیر.

ص: 157

هذا و قد دون المؤرخون الکثیر من المآسی و العصبیات التی بلغت حتی التقاتل و المواجهات الدمویة بین غلاة الحنابلة مع الشافعیة من جهة و مع الحنفیة من جهة أخری مما یؤکد أن التعصب المذهبی إثم کبیر و فتنة التکفیر شرٌّ مستطیر.

المرحلة الثالثة: الخوارجیة العصریة و السطو علی المصطلحات الشرعیة:

قد لبست هذه الظاهرة التکفیریة ثوباً جدیداً و تسللت إلی کیان الأمة تحت مُسمیات حدیثة و انتهجت فکر الاختزال و الاعتقال و شَرعَنت الإقصاء و الإلغاء و مارست القرصنة و السطو علی المصطلحات الشرعیة و حتی تتضح معالم هذه الحالة، بلا تلبیس و لا تدلیس و حتی لا نوسع هوة الخلاف و نقع فیما وقع فیه أولئک من سوء الظن بالمسلمین و النیل من أئمة و علماء المسلمین، ینبغی علینا التماساً للحق و تبیاناً للحقیقة أن نَذکُر و نُذکّر بالأمور الآتیة:

أ. منشأ مصطلح (أهل السنة) و أطواره

باستنطاق کتب التاریخ نجد أن هذا اللفظ نشأ و تطوّر علی النحو التالی:

1. الأول: زمان أواخر العهد الأموی ظهر فکر الاعتزال القائم علی تقدیس العقل و إهمال (النقل) و مع أن هذا الفکر لعب دوراً هامّاً فی مواجهة أفکار الملاحدة و المناطقة و المُثلِّثة بالأدلة إلا أن العزوف عن النّصوص [النقلیة] أدی إلی ظهور علماء عُنوا باستخدام النصوص النّبویة المغیَّبة. و تصدَّوا لمواجهة الفکر الاعتزالی و هم:

(1) عبدالله بن سعید الکلاب. (2) و القلانسی. (3) و الحارث المحاسبی. و أُطلق علماء (أهل السنة) لعنایتهم بالحدیث النّبوی و النهج الروائی و لکن لم یکن لهم حضور فی علم (الکلام) و أصول العقائد التی عرفت بعلم التوحید.

2. الثانی: الأشعریة: نسبة إلی (أبی الحسن الأشعری) المولود عام (260ه- 874م) و المتوفی (324ه- - 936م). و قد نشأ الأشعری فی بیئة (الاعتزال) و تتلمذ أربعین سنة علی ید أبی علی الجبائی شیخ المعزلة: ثم ترک الاعتزال و انتهج طریقة الحدیث. و هو المؤسس الأول و المنظر لأصول العقائد المناهضة لفکر المعتزلة و بالتالی فإنه أطلق علی مدرسته (أهل السنة) و إلیه ینتمی فی العقائد (الشافعیة - و المالکیة).

ص: 158

3. و علی ذات الطریق ظهر العالم أبو منصور الماتریدی (الذی لم یعرف تاریخ مولوده و لکنه مات عام (333ه-) فاهتم بالجانب العقلانی أکثر من الروائی لذلک عرفت مدرسته بمدرسة أهل (الرأی و القیاس) و إن وافق الأشعری فی کثیر من مسائل العقیدة. و إلی هذه المدرسة ینتمی [الأحناف].

4. مدرسة الحدیث أو الأثر: و یُعرفون (بالأثریة) و إمامهم أحمد بن حنبل و سمّو أیضاً بجماعة السنَّة) و إلیهم ینتمی [الحنابلة].

5. إبان هذه المرحلة الأخیرة: ظهرت جماعة غلوائیة متشددة و هم غلاة الحنابلة الذین کفروا (الأشاعرة) و نشبت بینهم حروب کلامیة عقدیة مازالت قائمة حتی الآن: و یقوم فکرها علی الإیمان بنصوص آیات و أحادیث الصفات علی ظاهرها بلا اعتبار لمجازات اللغة العربیة: و قد عُرفت (بالمشبهة) و لکثرة استعمالهم للفظ (بلا کیف) سُمُّوا (بالبلکفیة) و لإیمانهم بالمکانیة لله و بذلک سیکون (حشو الکون) سُمُّوا أیضاً (بالحشویة).

ب. مرحلة السطو و الاختزال:

و تتمثل هذه المرحلة التی استشرت و استفحلت و أنتجت حالة تکفیریة جسیمة و کأنها الراعی الأکبر لإحیاء تراث المدرسة الخوارجیة التکفیریة الأولی.

و فی قرصنة و سطو علی بعض المصطلحات الإسلامیة أطلقوا علی أنفسهم (جماعة أهل السنة + التوحید + الفرقة الناجیة) و باختزال و اعتقال، و إقصاء و إلغاء، ادعوا لأنفسهم الحق المطلق، و بالتالی فإن السواد الأعظم من المسلمین أهل ضلال و کفر و إشراک.

و أصحاب هذا الفکر أبَوا إلا أن یفتئتوا علی الشیخین [أحمد بن تیمیة و محمد بن عبد الوهاب] و یشوهوا فکریهما و تاریخیهما، و استعداء المسلمین علی هذین الشیخین.

وذلک بالتقاط أغلوطات، و انتحال مقولات، و تصید سقطات مقطوعة من سیاق موارد کلامهما، و الاجتراء علی تکفیر المسلمین علی مسائل خلافیة بحجة سد الذرائع، فیحرمون أشیاء مشروعة و یحکمون فاعلها بالکفر و هم لذلک کمن یفتی بتحریم العنب لأنه ذریعة إلی صناعه الخمر و بإخصاء الذکور غیر المتزوجین لأنهم یملکون آلة الزنا و هکذا لأنَّ الأخذ بظاهر المعنی یوقع فی الغلط و تخطئة المسلم أو تکفیره و الحقیقة غیر ذلک، فتأمل أدب أهل العلم فی هذه اللطیفة.

ص: 159

طعم أبوحنیفة یوماً مع الإمام الصادق، فرفع الإمام الصادق، فرفع الإمام یده حمداً لله، ثم قال: "اللهم هذا منک و من رسولک"، قال أبو حنیفة، یا أبا عبد الله، أجعلت مع الله شریکا؟ قال الإمام: إن الله یقول فی کتابه: )وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوْاْ مَا آتَاهُمُ اللّهُ و رَسُولُهُ و قَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ سَیُؤْتِینَا اللّهُ مِن فَضْلِهِ و رَسُولُهُ إِنَّا إِلَی اللّهِ رَاغِبُونَ( سبحانه: )یَحْلِفُونَ بِاللّهِ مَا قَالُواْ و لَقَدْ قَالُواْ کَلِمَةَ الْکُفْرِ و کَفَرُواْ بَعْدَ إِسْلاَمِهِمْ و هَمُّواْ بِمَا لَمْ یَنَالُواْ و مَا نَقَمُواْ إِلاَّ أَنْ أَغْنَاهُمُ اللّهُ و رَسُولُهُ مِن فَضْلِهِ( فقال أبو حنیفة: لکأنی ما قرأتها قط فی کتاب، و لا سمعتها إلا فی الموقف.

ویقول أبو حنیفة: استأذنت علیه فحجبنی (لحکمة فهمها أبو حنیفة فیما بعد) و جاء قوم من أهل الکوفة استأذنوا فإذن لهم فدخلت معهم، فلما صرت عنده قلت: یا ابن رسول الله لو أرسلت إلی أهل الکوفة فنهیتهم أن یشتموا أصحاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فإنی ترکت فیها أکثر من عشرة آلاف یشتمونهم! فقال: لا یقبلون منی، فقلت: و من لا یقبل منک و أنت ابن رسول الله؟ فقال الصادق: أنت أول لا یقبل منی، دخلت بغیر إذنی و جلست بغیر أمری، و تکلمت بغیر رأیی، و قد بلغنی أنک تقول بالقیاس، فقلت: نعم أقول به فقال: و یحک یا نعمان، أول من قاس إبلیس حین أمر بالسجود لآدم فأبی، و قال: خلقتنی من نار و خلقته من طین! أیهما أکبر یا نعمان: أیقاس لک هذا؟ قلت: لا قال: فأیهما أکبر: البول أو المنی؟ قلت البول، قال: فلماذا أمر فی البول بالوضوء و أمر فی المنی بالغسل؟ أیقاس لک هذا؟ قلت: لا، قال أکبر الصلاة أم الصوم؟ قلت: الصلاة، قال فلم وجب علی الحائض أن تقضی الصوم و لا تقضی الصلاة؟ أیقاس ذلک؟ قلت: لا، قال: فأیهما أضعف: المرأة ام الرجل؟ قلت: المرأة، قال: فلم جعل الله للرجل سهمین فی المیراث و المرأة سهماً أیقاس ذلک؟ قلت: لا.

و لو سأل الإمام الصادق أبا حنیفة عن حکمة کل حکم لأجاب لأنه صاحب الرأی الساطع و البیان القاطع لکنه أدب العلماء و احترام العترة الطاهرة.

هذا الأدب و الاحترام الذی جعل الإمام الشافعی یدع القنوت فی صلاة الصبح عندما صلی فی مسجد أبی حنیفة تأدباً و احتراماً له لأنه لا یری القنوت فی صلاة الصبح.

ج. موقفنا من العالمین [ابن تیمیة، و ابن عبد الوهاب]

ص: 160

إن حالة السطحیة و القشوریة و الضبابیة قد أوجدت و خلقت بیئة فکریة و أمزجة سوداویة تقوم بالتقاط فتاوی و أحکام صدرت عن الشیخین [ابن تیمیة و ابن عبد الوهاب] فی ظروف زمانیة و مکانیة معینة.

ثم یستنطقونها و یسخرونها فی تکفیر المسلمین، و کأنهم الناطقون الرسمیون المتحدثون باسم الشیخین فتأصل و شاع بین المسلمین أن [ابن تیمیة و ابن عبد الوهاب] هما المصدر الأساس لفکر التکفیر.

إن من یراجع کتب و فتاوی الإمام ابن تیمیة یثبت له:

- أنه لم یدَّع لنفسه مرتبة الاجتهاد المطلق أو أنه صاحب مذهب فقهی خاص، لأنه کان علی مذهب الإمام أحمد بن حنبل.

- و أنه کان یذکر أئمة المذاهب الإسلامیة بکل الإجلال و الاحترام و حسبک کتابه (رفع الملام عن الأئمة الأعلام).

- و أنه لم یکن عدواً مبیناً للمتصوفة علی الإطلاق، و أنه کان یثنی علی علماء التصوف المنضبطین بالکتاب و السنة و إنما کان عداؤه للغلاة منهم و أصحاب نظریات الحلول أو إسقاط التکالیف الشرعیه و حسبک المجلد الخاص الکامل الذی أفرده فی بیان [علم السلوک و التصوف فی فتاویه الکبری].

- له جرأة و إقدام فی إصدار الفتاوی التی یراها غیر منسجمة مع الکتاب و صحیح السنة حتی و إن تعارضت مع المذاهب السُّنّیة الأربعة. و فی مقدمتها القول ببطلان الطلاق البدعی المخالف للکتاب و السنة فی توافق کامل مع رأی المذهب الإمامی الجعفری و غیر ذلک من محاسن المواقف و الآراء العلمیة التی لا شک أنها تشکل إثراء و إضافة لتراثنا الفقهی.

وإن من یطالع موروثات الشیخ محمد بن عبد الوهاب یجده یقول بخلاف ما یرجوه و یتبناه المتطرّفون و المتشددون جهلاً و افتراء بغیر علم. و الفتاوی و المواقف التی فرضتها ظواهر بدعیة و انحرافات سلوکیة من الجهلة و الدهماء فی عصره لا یجوز توظیفها و اعتمادها سیفاً مشهراً علی رقاب المسلمین علی مدی الأیام.

ص: 161

و خلاصة القول: أن العاقل إذا رأی جیفة أو حتی جیفاً تطفوا علی سطح ماء بحر لجی عمیق الأغوار کامن الأصداف و الأسرار لا یجوز أن یصفه بأنه مجمع الجیف و النفایات فالحسنات یذهبن السیئات و لیس العکس٬ و الإنصاف العلمی یقتضی أن نقول بلا تهوین و لا تهویل أنّ الإمام ابن تیمیة شیخ من شیوخ و علماء الإسلام. و لیس شیخاً للإسلام نذکره بالتقدیر و الاحترام.

ونترحم علیه و علی جمیع موتی المسلمین الذین نحسن الظن بهم و أنهم ماتوا علی کلمة التوحید الله و رحمته.

ومع کامل احترامنا و تقدیرنا للإمام ابن تیمیة و الشیخ محمد بن عبد الوهاب و ما قاما به من جهود محمودة و أعمال طیبة فی خدمة العلم و الدین. و لکن بصفتهما مسئولین عن إحیاء هذا الکفر فلهما ما لهما و علیهما ما علیهما. و نسأل الله تعالی لنا و لهما الرحمة و المغفرة و لا نقول فیهما إلا خیراً.

إلا أننا و کبحاً لجماح الغلوائیین و المتعصبین الذین جعلوا من فکرهما و أقوالهما دیناً معصوماً یحقق صفات الفرقة الناجیة و ما عداه هو الضلال المبین.

نقول إن العلماء الإعلام و الأئمة الکرام من ثقات الأمة قد ألَّفوا عشرات المؤلفات و کتبوا مئات الکتب علی هذین الشیخین منکرین و منتقدین حتی نعلم أن کل و احد من أهل العلم یؤخذ منه و یُرد إلا الهادی المعصوم صلی الله علیه و آله و سلم .

فقال الرجل: إننی صلیت المغرب طاعة لله أولاً! ثم جئت فسلمت علی السیدة زینب للتبارک؟ و سألت الله تعالی علی مقربة من مکان سیدة صالحة من عترة الآل الأطهار. و قد یُکرمنی الله تعالی دعوتی بسبب حبی لها؟

فمقصدی لم یکن احتراماً و لا تعظیماً لهذه الجدار، و إنما حبّاً و احتراماً لمن سکن الدیار فهذا أسواء ارتضینا سلوکه أم رفضناه؟ هل نحکم علیه بالشرک و الکفر؟ و تأمل أخی الحبیب: قوله: أن مقصده التبارک لا العبادة.

والتبارک بالأنبیاء و الصالحین عمل مشروع بالأدلة القاطعة و البراهین الساطعة کما سنورد لاحقاً، و جُمّاع القضیة منحصرٌ فی مسألة "سؤال الله تعالی بحبه أو حُبنّا للصالحین. و هی مسألة خلافیة ینبغی علینا أن نوضح الدلیل للعامة و الجهلاء بالحکمة و الموعظة الحسنة، و بیان التعبد المَحض للواحد القریب المجیب.

وإذا کان الله تعالی یقول فی محکم کتابه "وهو معکم أینما کنتم" فَهَل یُعقل أن نقول أن الله قد أغلق أبوابه، و امتنع بمعیته و قربه و رحمته عن هذه الأماکن أو المساجد التی تشتمل علی ضریح لنبی أو ولی من ثم یحرمُ دعاؤه فیها؟

إن الاعتقاد بهذا القول هو الکفر بعینه و العیاذ بالله و من هنا و حرصاً علی مسیرة دعوتنا و نجاحها سیّما و المرجفون و المتربصون و الحاقدون علی المشروع الإسلامی من أعدائه فی الداخل و الخارج یلتمسون الهفوات و یتتبعون لنا العورات و الزلات لإعلان الحرب علی الدعوة و إطفاء نورها و إغلاق الأبواب فی وجهها بالتضییق علی دعاتها و القائمین علیها، فإننی أقول ناصحاً و مُحباً و مشفقاً إن ما یخطط له بعض الإخوة الإسلامیین و ما قاموا به من نسف و تدمیر للأضرحة فی مصر (ضریح الشیخ زوید فی محافظة سیناء) المرج بالقاهرة، و ما أقدم علیه بعضهم فی لیبیا مؤخراً إنما هو عمل إرهابی أحمق یضر بمصلحة الدعوة و یسئ إلی المشروع الإسلامی کله، و لا یخدم التوحید لا من قریب و لا بعید للأسباب و الأدلة الشرعیة الآتیة:

1. إن هذا السلوک الأحمق سوف یؤصل لدی أعداء الإسلام و أدعیائه تهمة وصف و نعت الإسلامیین بالإرهاب و أعمال التخریب.

ص: 163

2. توجیه العداء و تعبئة الجماهیر المسلمة و إیغار صدورهم کرهاً و نفوراً علی الحرکة السلفیة قاطبة و الحکم علیها بمصطلح الوهابیة، و إن هذا امتداد و إحیاء لمواجع و فواجع تاریخیة شهدتها بلادنا من قتل للمسلمین و تدمیر لأضرحة و قبور الصحابة و الصالحین فی مکة و المدینة و البقیع فنبش قبور التاریخ و ننکأ جراح الماضی و نفتح أبواب الفتنة بین المسلمین.

3. إن الإقدام علی هذه الأعمال مرده إلی العلم القلیل و الفهم الکلیل للنصوص الدینیة و جهل فادح فاضح بقاعدة إزالة المنکر و فقه الأولویات.

4. إن هذا التصرف الأهوج یمنح المتربصین ذریعة لدعم المزاعم القائلة.. إن قضیة السلفیین و معرفتهم الکبری و الأساس مع سکان القبور، فیما یوالون و یداهنون سکان القصور.

5. هذا السلوک الذی جانب الحکمة یترتب علیه حشد الحشود و تألیب جموع المسلمین فی شتی الأنحاء و الأصقاع، لتحجیم و تقزیم الحرکة السلفیة و وصفها بالإرهاب و الخروج فهی فی (جهة) و جموع قاطبة فی جهة أخری.

و حیث أن الأمة لا تجتمع علی ضلالة، فإن هذا العمل یُعدَّ و یحکم علیه بالخروج علی الإجماع و هو سبیل غیر المؤمنین.

و من ثم قد یترتب علیه فساد أکبر و تنشب حرب ضروس ما بین الجبهتین السلفیة و الصوفیة و إن کان عدد السلفیة بالآلاف فإن أنصار و أتباع الصوفیة بالملایین فی سائر دول و قارات العالم العربی و غیر العربی.

وتتحول المعرکة من صراع مع من هم تحت الأرض إلی صراع دموی بین المسلمین القاطنین فوق الأرض، و هذا ما لا یقبل به ذو عقل سلیم.

أخی الحبیب.

إن هناک أحادیث صحیحة یفید ظاهرها حرمة اتخاذ القبور مساجد بل و لعن من یقوم بذلک، منها:

1. قوله صلی الله علیه و آله و سلم : لعن الله الیهود و النصاری اتخذوا قبور أنبیائهم مساجد

2. ما روی أن علیاً علیه السلام قال لأبی الهیاج الأسدی: ألا ابعثک علی ما بعثنی علیه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لا تدع تمثالاً إلا طمسته و لا قبراً مشرفاً إلا سویته (أصحاب السنن إلا البخاری).

ص: 164

3. قوله صلی الله علیه و آله و سلم : اللهم لا تجعل قبری وثناً لعن الله قوماً اتخذوا قبور أنبیائهم أوثاناً (أحمد) فما هو المعنی المراد من هذه الأحادیث؟

أ. أن کلمة (مساجد) جَمعُ مسجد، و معلوم أنه لیست للیهود و لا للنصاری مساجد و إنما لهم (کنائس و بیع و صوامع، و لا معنی أنهم بنوا علی القبور أماکن للصلاة و العبادة و لاحظ عبارة علی و لم یقل بنوا عند قبورهم.

ب. روی ابن سعد و ابن هشام و الطبری و ابن الأثیر فی تواریخهم أن سیدنا إسماعیل و أمه هاجر مدفونان تحت المیزاب فی حجر إسماعیل الذی هو فی الأصل جزء من الکعبة و قد أثبتت الاثار أن فی مسجد الخیف قبور سبعین نبیاً، و أن ما بین زمزم و المقام دفن تسعون نبیاً (أبو داود).

فلو کانت الصلاة فی المساجد التی تحتوی علی قبور باطلة؟ کانت الصلاة باطلة فی أطهر الأماکن المقدسة و أکثرها برکة و ثواباً «المسجد الحرام - مسجد الخیف - الحرم فی فلسطین".

هذا فضلاً عن مسجد رسول صلی الله علیه و آله و سلم فی المدینة المنورة و معه صاحباه أبوبکر و عمر (رضی الله عنهما).

و هو الذی أخبر بما هو کائن بعد و فاته صلی الله علیه و آله و سلم فقال: ما بین و منبری روضة من ریاض الجنة.

ج. إن القوم وقتذاک کانوا قریبی عهد بالشرک و الجاهلیة و أن مجرد زیارة القبور کان منهیاً عنها فلما استقر الإیمان فی قلوبهم أباح لهم ذلک فقال کنت نهیتکم عن زیارة القبور ألا فزوروها فإنها تذکرکم بالآخرة.

و قد کان صلی الله علیه و آله و سلم یزور مقبرة البقیع و شهداء أحد و أن القبور التی أمر الرسول صلی الله علیه و آله و سلم بطمسها و إزالتها إنما هی قبور المشرکین التی کانوا یقدسونها فی الجاهلیة و فی الکفار بدلیل ذکر التماثیل معها و إلا فالسنة و عمل الصحابة علی خلاف ذلک بالنسبة لقبور المسلمین و قد ثبت أن قبور شهداء أحد و قبر حمزة و قبر عثمان بن مظعون الذی وضع النبی صلی الله علیه و آله و سلم صخرة عظیمة لیعرف مکانة (أبو داود و غیره) کانت مرتفعة و معلومة إلی أن حدث هدمها.

و فی نوادر الأصول: إن فاطمة الزهراءعلیها السلام کانت تأتی قبر (حمزة بن عبد المطلب) فی کل عام و تصلحه لئلا یندثر أثره فیخفی علی زائره.

ص: 165

و مما لا شک فیه أن من یسجد لصورة أو تمثال أو قبر فهو مشرک باتفاق و الحال أن المسلمین یسجدون و یصلون لله تعالی الذی جعل لهم الأرض کلها مسجداً و یزداد معنی الحدیث الأول بما ورد فی حدیث

أن السیدتین (أم سلمة و أم حبیبة) و کانتا ممن هاجر إلی الحبشة أخبرتا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أنهما رأتا کنیسة بالحبشة فیها تصاویر و تماثیل یسجدون لها من دون الله فقال صلی الله علیه و آله و سلم أن أولئک إذا کان فیهم الرجل الصالح فمات بنوا علی قبره مسجداً و صوروا فیه تلک الصور فأولئک شرارالخلق عند الله یوم القیام.

أما الحدیث الأخیر: اللهم لا تجعل قبری وثناً، فهو دعاء من رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم استجاب الله دعاءه فصان قبره و طهره من الشرک و التألیه و العبادة.

و التقصیر الذی یتحمله علماء و دعاة الشیعة الذین لم یُحسنوا عرض بضاعتهم و لم ینهضوا بواجبهم الدعوی لتعریف إخوانهم المسلمین السنّة و ربما کان عذرهم العوائق و العقبات التی تفرضها و تضعها هذا فضلاً عما یصدر من غلاتهم و متعصبیهم من تصریحات و تطاولات تعین علی زیادة ثقافة التباغض بین المسلمین.

ندرأ الحدودَ بالشُّبهات أفلا ندرأُ دمَ المسلم بالشُّبهات

لقد أجمع أهل العلم علی قاعدة فقهیة أصولیة مُستَنبَطة و مستوحاة من حدیث نبوی صحیح و هی [إدرأوا الحدودَ بالشُّبهات] و ذلل بالتماس عذرٍ أو شبهة تصون و تحمی المسلم الذی اقترف جریمة کبیرة الکبائر تستوجب إقامة الحد الذی أوجبه الله تعالی بحق مرتکبها و من ثم فإنهم قالوا إذا صدر عن مسلمٍ قولٌ فعلٌ یستلزم الخطأ أو الکفر من 99 وجهاً و یحتمل الصواب و الإیمان من وجه واحد حملناه علی الوجه الذی یُبقی المسلمین فی دائرة الإسلام و الإیمان، فَیحرم بهذا الوجه دمه و مالُه و عرضُه.

و دلیلهم و أسوتهم فی ذلک هو موقف رسول صلی الله علیه و آله و سلم من الصحابی ماعز بن أقرن عندما أتاه معترفاً بارتکاب جریمة الزنا. و هی إثم کبیر له حَدُّه و عقوبته فی کتاب الله تعالی.

فما کان من أمر رسول صلی الله علیه و آله و سلم إلا أن حاول أن یوجد له شبهةً تدرأ عنه عقوبة الحد فقال له: لعلک قبَّلت أو فخَّذتَ؟ أی لعلک فعلتَ من المحرمات ما لم یبلغ حد الزنا الکامل الموجب... إلی آخر ما کان من إصرار الرجل علی الاعتراف، و الاعتراف سیدُ الأدلة کما یقول القانونیون.

فإذا کانت الحدود تُدرأ بالشبهات أفلا تکون هذه القاعدة أصلاً فی درء استحلال الدماء و قتل الأبریاء بقواعد و أصول قَعَّدناها من عندیاتنا ما أنزل الله بها من سلطان؟؟

2. ابن حزم فی الملل و النحل "الجزء 3/290 و ما بعدها" باب فیمن یُکَفِّر و لا یُکَفَّر اختلف الناس فی هذا الباب فذهبت طائفة إلی أن من خالفهم فی شیء من مسائل الاعتقاد أو فی شیء من مسائل الفتیا فهو کافر، و ذهبت طائفة إلی إنه کافر فی بعض ذلک فاسقٌ غیر کافر فی بعضه علی حسب ما أدتهم إلیهم عقولهم و ظنونهم. و ذهبت طائفة إلی أن من خالفهم فی مسائل الاعتقاد فهو کافر و أن من خالفهم فی مسائل الأحکام و العبادات فلیس کافراً و لا فاسقاً و لکنه مجتهد معذور إن أخطأ مأجورٌ بنیّته... الخ.

و بعد أن نقل ابن حزم هذه الأقوال: ذکر رأیه و رأی کبار علماء أهل السنة فقال: و ذهبت طائفة إلی أنه لا یُکفَّر و لا یُفَسَّق مسلمٌ بقولِ فی اعتقاد أو فتیا... و هذا قول ابن أبی لیلی، و أبی و الشافعی، و سفیان الثوری، و داوود بن علی رضی الله عنهم أجمعین و هو قول کل من عرفنا له قولاًفی هذه المسألة من الصحابة رضی الله عنهم لا نعلم منهم فی ذلک خلافاً اصلاً.

ثم ذهب إلی أبعد من ذلک إلی تضعیف حدیث (الفِرَق) و حدیث [القدریة و المرجئة مجوس هذه الأمة]. و قال: هذان حدیثان لا یصحان أصلاً من طریق الإسناد. و علی فرضیة من یقول بصحتهما، فإن خبر الواحد لا یصح الاجتهاد به فی قضایا الاعتقاد.

کما أن [السرخسی] الذی هو من أجلّ أصحاب أبی الحسن الأشعری: أخبر بما یلی: لما حضرت الشیخ أبا الحسن الأشعری الوفاة بداری فی بغداد أمرنی بجمع أصحابه فجمعتُهم له. فقال: اشهدوا علیَّ أننی لا أکفر أحداً من أهل القبلة بذنب لأنی رأیتُهم کلَّهم یشیرون إلی معبود واحد یشملهم و یعمهم (خاتمة الصواعق - و الشعرانی فی المَواقیت و الجواهر ص 58).

3. ذکر المُلا علی القاری: فی شرحه لکتاب أبی حنیفة "الفقه الأکبر" ص 425 و فی مرقاة شرح مشکاة المصابیح ج 1 ص 284.

بعد أن شرح قاعدة: لازم المذهب لیس بلازم: و بعد إیراد أقوال علماء أهل السنة حول التکفیر. جمع بینها فقال: و القول المعتمد هو عدم جواز تکفیر أهل القبلة حتی وإن (وُصِفوا بالضلال) إلا إنهم لم یقصدوا بما قالوه اختیار الکفر، و یشمل ذلک مسألة خلق القرآن و نفی رؤیة الله تنزیها لله أو من ینال من الشیخین "لا سمح الله" کما نصَّ علی ذلک القاضی عیاض فی کتاب [الشفا] الأول: أن الکفر لا یستحقه إلا من سَبَّ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فراجعه.

ص: 168

و عن الأوزاعی قال: و الله لئن نُشرتُ لا أقول بتکفیر أحدٍ من أهل الشهادتین.

وعن ابن سیرین: أهل القبلة کلهم ناجون:

و سئل الحسن البصری عن أهل الأهواء؟ فقال: جمیع أهل التوحید من أمة نبینا صلی الله علیه و آله و سلم ، یدخلون الجنة البَتَّة.

و سئل الزهری عَمَّن: لابس الفتن و قاتل فیها "أی زمن الصحابة" فقال القاتل و المقتول فی الجنة، لأنهم (متأولون) "ومن أهل لا إله إلا الله، "راجع الملل و النحل".

4. سئل شیخ الإسلام / تقی الدین السبکی: أحد کبار الشافعیة: عن حکم تکفیر المسلم: فقال: اعلم یا أخی أن الإقدام علی تکفیر المؤمنین عسیرٌ جداً و کل من فی قلبه إیمان یتعظم القول بتکفیر الأهواء و البدع مع قولهم "لا اله إلا الله محمدٌ رسول الله" فإن التکفیر أمرٌ هائل عظیم الخطر أن التکفیر لا یکون إلا لمن اختاره دیناً و جحد الشهادتین و خرج عن دین الإسلام جملة. "راجع الیواقیت و الجواهر للشعرانی".

5. مذهب الحنفیة:

- البحر الرائق 5/125: و الذی تحرر أنه لا یُفتی بتکفیر مسلم أمکن حَملُ کلامه علی محمل حسن، أو فی کفره اختلاف و لو فی روایة ضعیفة.

- نفس المرجع ص 124: لا یخرج الرجل من الإیمان إلا بجحود ما أدخله فیه، ثم ما تُیقن ردة یحکم به. و ما یُشکک أنه ردة لا یحکم به إذ الإسلام الثابت بالیقین لا یزول بالشک.

- الدر المختار: ج 4 / 224: الکفر شیء عظیم فلا أجعل المؤمن کافرا متی وجدتُ روایة لا یکفر، و لا یُکفَّر بالمحتمل:لأن الکفر نهایة فی العقوبة. فیستدعی نهایة فی الجنایة ، و مع الاحتمال لا نهایة.

6.مذهب المالکیة:

- قال القرافی (فی الذخیرة) لیس إراقة الدماء بسهل و لا القضاء بالتکفیر.

7. مذهب الشافعیة:

ص: 169

- الغزالی: إن استباحة الدماء و الأموال من المصلین إلی القبلة و المصرحین بقول لا إله إلا الله محمد رسول الله، خطأ عظیم، و لاخطأ فی ترک ألف کافر فی الحیاة أهون من الخطأ فی سفک من دم مسلم.

8. مذهب الحنابلة:

ابن تیمیة (الفتاوی الکبری 3/282):

و لا یجوز تکفیر المسلم بذنب و لا بخطأ أخطأ فیه کالمسائل التی یتنازع فیها أهل القبلة... أعظم الناس نَهیَاً عن أن یُنسب مُعَینٌ إلی تکفیر أو تفسیق أو معصیة إلا إذا عُلم أن قد قامت الحجة و الرسالة...

فمن کان من أهل الإسلام، و ینتمی إلی أهل السنة و الجماعة فهذه هی أقوال و آراء الثقاة من أئمة المذاهب جمیعها.

فأین تذهبون؟ و أیَّ دین تتبعون؟ و أی طریق تسلکون؟

ولکن قتل النفس أعظم و أکبر

و لمّا کان استحلال الدماء و إزهاق أرواح الأبریاء إنّما هو نتاج عملی لظاهرة التکفیر فمن ثم فإنه المهالک المؤدی إلی إعلان الحرب علی الله تعالی بانتهاک حدوده و اقتحام حصنه و هدم بنیانه.

فالآدمی بُنیان الله و ملعون من هدمه، و لا یزال المرءُ فی فُسحة من دینه ما لم یُصب دماً. فإن لقی الله تعالی مقترفاً قتل نفس بغیر حق فإثمه عظیم و عقابه بین یدی الله ألیم ذلک أن أوّل ما یُنظر فیه یوم القیامة الدماء فتأمل نَصَّ الحکم فی قانون العقوبات المترتبة علی قتل العباد کما ورد فی قول الله و قول رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و علماء المسلمین:

أولاً: عقوبة جریمة قتل النفس فی القرآن الکریم:

1. لمّا کانت کبیرة قتل النفس من أکبر الکبائر بعد الشرک بالله لِمَا تمثله من هدم و خراب و فساد للکون و للبشریة کلها، فإنّ القرآن الکریم یقص علینا نبأ أول جریمة اعتداء علی نفس إنسانیة عندما قتل قابیلٌ هابیلَ، حین غلبت علیه شقوته و طوعت له نفسه الأمارة قتل أخیه فقتله فکان أول من سنَّ القتل و ما من جریمة قتل تقع علی الأرض إلا کان لهذا القاتل کفلٌ منها.

ص: 170

القاتل یرکب أحموقته و جهالته، و بدافع الحسد و الغیرة و وسوسة الشیطان و تسویل النفس یتهدد أخاه بالقتل، لیکون من الخاسرین.

بینما المقتول و قد ألهمه الله تعالی سبیل الحکمة و النجاة: قال:

)لَئِن بَسَطتَ إِلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنِی مَا أَنَاْ بِبَاسِطٍ یَدِیَ إِلَیْکَ لَأَقْتُلَکَ إِنِّی أَخَافُ اللّهَ رَبَّ الْعَالَمِینَ ! إِنِّی أُرِیدُ أَن تَبُوءَ بِإِثْمِی و إِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ و ذَلِکَ جَزَاء الظَّالِمِینَ ! فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ( (سورة المائدة 28-30)

2. من أجل هذا و حتی لا تتکرّر هذه الجریمة بین بنی البشر، جَعَلَ الله تعالی «النفس الإنسانیة مقابل: أنفس الإنسانیة کلها، فقال تعالی:

)مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ کَتَبْنَا عَلَی بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا و مَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا( (المائدة 32)

3. إن آیة فی کتاب الله عز و جل، تکاد السموات یتفطرن من هولها و تنشق الأرض و تخرّ الجبالُ و لو لم یُرد القرآن غیرَها لکانت أبلغ زاجر و رادع للکف عن قتل إنسان ... مطلق إنسان فضلاً عن أن یکون مسلماً، حیث قرن الله تعالی القتل بالشرک - و أن جزاء القاتل جنهم - و أنه خالدٌ فیها - و إن له عذاب عظیم - و أن مع هذا الخلود و العذاب العظیم غضب الرَّب جلَّ و علا، و التوعد باللعن و هو الحرمان و الطرد من رحمة الله سبحانه. فقال تعالی: )وَمَن یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا و غَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِ و لَعَنَهُ و أَعَدَّ لَهُ عَذَابًا( (النساء 93).

ثانیاً: عقوبة القتل فی السنة النبویة المطهرة:

السنة النبویة هی المصدر الثانی للتشریع بعد القرآن الکریم: و لقد وردت عشرات الأحادیث الصحیحة التی تُجرّم و تُحرّم قتل النفس الإنسانیة التی هی ملک لله وحده بل و حرَّمت ترویع المسلم و تخویفه فضلاً عن قتله و نورد بعضاً منها.

1. قوله صلی الله علیه و آله و سلم : إذا أصبح إبلیس بَثَّ جنوده فیقول: من أضَلَّ الیوم مسلماً البستهُ التاج قال فیجیء هذا فیقول: لم أزل به حتی عَقَّ والدیه فیقول: یوشک أن یبرهما، و یجیئ هذا فیقول: لم أزل به حتی قتل فیقول أنتَ أنتَ و یُلبسُه التاج "رواه ابن حبان فی صحیحه و الحاکم فی مستدرکه".

فتأمل کیف سُرَّ إبلیس و قرّت عینُه بجریمة القتل و کیف کرَّم و توَّج القاتل و ألبسه التاج.

ص: 171

2. الحدیث: کل ذنب عسی الله أن یغفره إلا الرجلُ یموت کافراً، أو الرجل یقتل مؤمناً متعمّداً أحمد و النسائی".

3. الحدیث: من أعان علی قتل مؤمن بشَطر کلمة لقی الله تعالی مکتوبٌ بین عینیه آیسٌ من رحمة الله (رواه أکثر من واحد و لکنه ضعیف).

4. الحدیث: أبی الله أن یجعل لقاتل المؤمن توبة (أبو داوود و النسائی و أحمد و هو صحیح).

5. الحدیث: لزوال الدنیا أهون علی الله من قتل مؤمن بغیر حق (البیهقی و النسائی و هو صحیح). و لو أن أهل سماواته و أهل أرضه اشترکوا فی دم مؤمن لأدخلهم الله النار "مسلم - و البیهقی - و النسائی و الترمذی: بروایات متعددة".

6. الحدیث: من أشار إلی أخیه بحدیدة فإن الملائکة تلعنه حتی ینتهی و إن کان أخاه لأبیه و أمه و غیره).

7. الحدیث: من قال لا إله إلا الله: و کفر بما یُعبد من دون الله، حَرُمَ مالُه و دمُه و حسابه علی الله "أصحاب السنن".

8. الحدیث: من صلی صلاتنا و استقبل قبلتنا و أکل ذبیحتنا فذلک المسلم الذی له ذمة الله، و ذمة رسوله فلا تخفروا الله فی ذمته (البخاری و غیره).

و حسبنا هذان الحدیثان اللذان یحرمان قتل المسلم حتی و إن کان کاذباً أو منافقاً أو مخادعاً.

9. حدیث المقداد بن عمرو قال: قلتُ یا رسول الله: أرأیت إن لقیتُ رجلاً من الکفار فاقتتلنا، فضرب إحدی یَدیّ بالسیف، فقطعها، ثم لاذ مِنّی بشجرة فقال: أسلمتُ لله، ألا أقتله یا رسول الله بعد أن قالها؟ فقال: "لا تقتله" فقلتُ یا رسول الله: قطع إحدی یدی، ثم قال ذلک بعدما قطعها؟ فقال: لا تقتله فإنه بمنزلتک قبل أن تقتله "أی أنه مسلم معصوم الدم". و إنک بمنزلته قبل یقول کلمتُه التی قال ((البخاری و مسلم و غیرهما)).

و لو لم یرد غیر هذا الحدیث لکان هذا أعظم زاجر علی حرمة دم المسلم.

10. حدیث: أسامه بن زید المتفق علیه، قال:

"بعثنا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم إلی بَطن من جینة فصبَّحنا القوم علی میاههم، و لحقتُ أنا و رجلٌ من الأنصار رجلاً من المشرکین، فلما غشیناه قال: لا إله إلا الله، فکفَّ عنه الأنصاریٌ و طعنتُه برمحی

ص: 172

حتی قتلتُه، فلما قدما المدینة بلغ ذلک النبِّی صلی الله علیه و آله و سلم فقال لی: یا أسامه أقتلتَه بعدما قال: لا إله إلا الله؟ فما زال یکررها علیَّ، حتی تمنَّیتُ أنی لم أکن أسلمتُ قبل ذلک الیوم.

و فی روایة أنه قال له: فماذا تصنع بلا إله إلا الله یوم القیامة.

ثالثاً: أقوال الأئمة الأعلام فی حکم قاتل النفس:

و بعد قول الله و قول رسول الله لا نطلب قولاً و لا نلتمس دلیلاً: حیث وردت فی القضیة الآیات و الأحادیث الصحیحة الصریحة.

و حتی لا یطالعنا ذو علمٍ عقیم أو عقل سقیم بمفاهیم خاطئة و تأویلات باطلة لهذه النصوص القرانیة و الأحادیث النبویة نورد بعضاً من أقوال الأئمة الأعلام فی حکم الشقی الآثم الذی یستحل دم المسلم المقر بالشهادتین.

1. أورد ابن المنذر فقال: من قال لا إله إلا الله و أن محمداً رسول الله و لم یزد علی ذلک شیئاً أنه مسلم "الإجماع ص 76"

2. القرافی من علماء المالکیة: لیس إراقة الدماء بسهل و لا القضاء بالتکفیر "الذخیرة 12/37"

3. إجماع أهل العلم علی أن "سباب المسلم فسوق و قتاله کفر "أن المعنی: الفسوق لا یخرج من الإسلام و لا یحل قتله، و أن قتال المسلم عملٌ من أعمال الکفر فی الجاهلیة أو أن الکفر لمن یستحله.

4. ما رواه القرطبی و غیره: أن عمر بن الخطاب رضی الله عنه: قال بعد طعنه فی المسجد و قد علمَ محاولة اغتیاله کانت علی یدی غلام مجوسی: الحمد الله الذی لم یجعل قتلی علی یدِ رجل لا إله إلا الله: المعنی: إذا کان صاحب لا إله إلا الله له حجة، بحیث لو قتل الفاروق خلیفة فأمر أهل التوحید إذن أسهل فتأمل...

5. ابن حزم فی الصواعق الجزء الثالث و نقله لأقوال العلماء.

6. ابن عینیة: لئن تأکل السباع لحمی أحب إلیَّ من أن ألقی الله تعالی بعداوة من یدین له بالوحدانیة و لمحمد صلی الله علیه و آله و سلم بالنبوة: لاحظ عداوة فضلاً عن القتل و لو راجعت أمَّهات الکتب المعتبرة عند أهل السنة فی التفسیر أو الأحادیث أو الفقه لوجدت عشرات الأقوال لأئمة المسلمین، التی

ص: 173

تقطع بأن المسلم لا یُکفَّر إلا فیما أجمع علیه علماء الأمة أنه کفر، کما حکموا بنجاة من أقر بالشهادتین اعتماداً علی الأحادیث الصحیحة التی نصت علی ذلک.

هذا و بالله التوفیق و هو الهادی لسواء السبیل

تاج الدین الهلالی

خادم الوحدة الإسلامیة

ص: 174

التماس از محضر ولی عصر علیه السلام نداریم تا کاری کنند بساط این پلیدی و شومی برای همیشه از گستره جهان اسلام برچیده شود.

از آنجایی که بنیاد فکری تکفیری ها، کافر انگاشتن همه مسلمانان به استثنای موافقان با اندیشه تاریک آنهاست، نگارنده در این مقاله به صورت تطبیقی دیدگاه فقهای فریقین درباره تکفیر مسلمانان را بررسی کرده و نشان داده است که مقوله تکفیر از نگاه آنها امری مطرود و منفور است.

مرتضی، تنها گروهی که مسلمانان را به دلیل ارتکاب کبائر کافر دانستند، خوارج بودند: «وهذه المذاهب إنما قال به الخوارج، وخالفوا فیه جمیع المسلمین، والاجماع متقدم لقولهم، فلا شبهة فی أن أحدا قبل حدوث الخوارج ما قال فی الفاسق المسلم أنه کافر ولا له أحکام الکفار».(1)

سید مرتضی تأکید می کند که از نظر امامیه کسانی که مرتکب گناه می شوند، در آتش جاودانه نخواهند بود:

واتفقت الامامیة علی أن الوعید بالخلود فی النار متوجه علی الکفار خاصة، دون مرتکبی الذنوب من أهل المعرفة بالله تعالی والاقرار بفرائضه من أهل الصلاة. کما اتفقوا علی أن من عذب بذنبه من هؤلاء لا یخلد فی العذاب، وأجمعت المعتزلة علی خلاف ذلک وهو التخلید فی العذاب.(2)

از نظر ایشان، از میان گناه کاران تنها کسانی که گناهان کبیره را حلال می شمرند و در واقع ضروری دین را انکار می کنند، مستوجب جاودانگی در آتش خواهند بود.(3)

عدا الخوارج والغلاة والنواصب والمجسمة من) فرق (المسلمین) إلا أن ینکر ضروریا من ضروریات الدین مع علمه بضروریته».(1) همو در جایی دیگر چنین آورده است:

و (سواء کان) الکافر (أصلیا أو مرتدا) فهو نجس، لعموم الأدلة، (وسواء انتمی إلی الاسلام کالخوارج) والنواصب (والغلاة) والمجسمة، وکل من أنکر ضروریا من ضروریات الدین مع علمه بأنه من ضروریاته أو لا.(2)

شهید اول در تعریف کافر چنین آورده است: «والکافر سواء جحد الاسلام أو انتحله وجحد بعض ضروریاته کالخوارج و الغلاة والمجسمة بالحقیقة والمشبهة کذلک».(3) و شهید ثانی می نویسد: «والأقرب طهارة المسوخ، ومن عدا الخوارج، والغلاة، والنواصب، والمجسّمة من المسلمین من عدا الفرق الأربع».(4)

همو در حاشیه شرائع الاسلام چنین آورده است: «قوله: "الکافر، وضابطه: کلّ من خرج عن الاسلام، أو من انتحله، وجحد ما یعلم من الدین ضرورة، کالخوارج والغلاة" وکذا النواصب والمجسّمة بالحقیقة».(5)

شهید در جایی دیگر چنین آورده است: «وکلّ مظهر للشهادتین وإن لم یکن معتقداً للحقّ یجوز تغسیله عدا الخوارج والغُلاة وکذا النواصب والمجسّمة، ومن أنکر ما عُلم ثبوتُه من الدّین ضرورةً».(6)

علامه حلی در این باره چنین اظهارنظر کرده است:

لا فرق بین أن یکون الکافر أصلیا أو مرتدا، ولا بین أن یتدین بملة أو لا، ولا بین المسلم إذا أنکر ما یعلم ثبوته من الدین ضرورة وبینة، وکذا لو اعتقد المسلم ما یعلم نفیه من الدین ضرورة. الثانی: حکم الشیخ بنجاسة المجبرة والمجسمة ... والأقرب طهارة غیر الناصب لأن علیا علیه السلام لم یجتنب سؤر من باینه من الصحابة.(7)

آنگاه چنین می نویسد:

ص: 179

الثالث: الناصب - وهو من یتظاهر ببغضه أحد من الأئمة علیهم السلام - نجس، وقد جعله الصادق علیه السلام شرا من الیهود والنصاری، والسر فیه أنهما منعا لطف النبوة وهو خاص، ومنع هو لطف الامامة وهو عام. وکذا الخوارج لانکارهم ما علم ثبوته من الدین ضرورة، والغلاة أیضا أنجاس لخروجهم عن الاسلام وإن انتحلوه.(1)

فخر المحققین در تعریف کافر چنین آورده است: «و (الکافر) سواء کان أصلیا أو مرتدا. وسواء انتمی إلی الاسلام کالخوارج و الغلاة أو لا».(2) محقق کرکی خوارج، غلات، نواصب و مجسمه را جزء کافران دانسته است: «والکافر بأنواعه، ومنه الخوارج والغلاة والنواصب والمجسمة».(3)

ابن فهد حلی می گوید: «واما الآدمی، فالمسلمون أطهار، عدا الخوارج والغلاة والنواصب والمجسمة».(4) شیخ حر عاملی، به استناد روایات رسیده، گروه های ذیل را محکوم به کفر دانسته است:

و روی: کفر المشبّهة والمجبّرة والمفوّضة، ومن أنکر نبیّا أو إماما، ومن قال بالتناسخ، ومن ادّعی الامامة بغیر حقّ، ومن صلَّی لغیر اللَّه، والناصب، والشاکّ فی اللَّه أو رسوله، ومبغض النبیّ صلَّی اللَّه علیه وآله أو الامام علیه السلام، ومن قال: إنّ اللَّه یری بالبصر، ومن عبد الاسم دون المسمّی أو عبد هما، ومن استحلّ حراما وأنکر تحریمه، والخوارج.(5)

محقق نراقی در برشمردن اقسام کافران چنین می نویسد:

[حکم الکافر وتوابعه] الکافر نجس للآیة والاجماعین. وهو من جحد ضروریّاً للدین بالأصل أو الارتداد. ومنه أهل الکتاب، فینجسون وفاقاً للمشهور لما ذکر، وللمستفیضة من الصحاح وغیرها ... والمجسّمة نجسة لانکارهم ضرورة الدین. والشیخ نجّس المجبّرة لبعض الظواهر، وخروجهم عنه بتعلیق الکفر علی إرادة الله، وفیه کلام.(6)

ص: 180

ایشان با صراحت درباره طهارت اهل سنت چنین می نویسد: «والمشهور طهارة من خالفنا فی الامامة للأصل، وعمل الحجج علیهم السّلام، وعموم طهر الماء وسائر ما یلاقونه».(1)

صاحب جواهر به تفصیل در این باره سخن گفته است. به استناد گفتار وی، اهل کتاب، منکران ضرورت دین، خوارج، غلات، مجسمه، مشبهه و نواصب محکوم به کفرند.(2) شیخ انصاری نیز بر همین منوال به گفت وگوی تفصیلی پرداخته است.(3)

سید محسن حکیم می نویسد:

والمراد بالکافر من کان منکرا للألوهیة، أو التوحید، أو الرسالة، أو ضروریا من ضروریات الدین مع الالتفات إلی کونه ضروریا، بحیث یرجع انکاره إلی إنکار الرسالة، والأحوط الاجتناب عن منکر الضروری مطلقا، وإن لم یکن ملتفتا إلی کونه ضروریا.(4)

چنان که پیداست به استثنای برخی فرق منحرف، سایر فرق اسلامی در نگاه فقیهان، مسلمان و پاک تلقی شده اند. به عبارت روشن تر، اهل سنت از نظر عموم علمای شیعه محکوم به اسلام و طهارت اند.

قال له: "یا کافر" وهو علی ظاهر الایمان، ضرب ضربا وجیعا، تعزیرا له بخطائه علی ما قال.(1)

از این گفتار شیخ مفید که حکم را به عنوان «مسلمان» تعلیق کرده است، استفاده می شود که همه فرق مسلمانان محکوم به اسلام اند و کسی حق ندارد به یک مسلمان کافر بگوید؛ زیرا در غیر این صورت معنا نداشت که کافر گفتن به یک مسلمان تعزیر داشته باشد و به قول ایشان شخص دشنام دهنده به صورت شدید تنبیه شود!

صیمری بحرانی می نویسد: «أمّا الخارجی والناصب والغالی فإنّهم کفّار، فلا یصلَّی علیهم».(1) علامه حلی هم معتقد است در خصوص وجوب تغسیل، تکفین و نماز فقط موارد خاصی استثنا شده است؛ نظیر باغیان، حتی گفته اند دزدان و قطاع الطریق غسل و نماز دارند؛ زیرا فسق مانع این احکام نیست.(2) ایشان معتقد است بر تمام فرق اسلامی می توان نماز خواند: «یصلی علی کل مظهر للشهادتین من سائر فرق الاسلام».(3) از نظر علامه، فقط در موارد ذیل میت نماز ندارد:

لا تجب الصلاة علی کل من اعتقد ما یعلم بطلانه من الدین ضرورة، کالخوارج والغلاة، لقدحهم فی علی علیه السلام، وکذا من قدح فی أحد الأئمة علیهم السلام کالسبأیة، والخطابیة، ویجب علی من عداهم لقوله علیه السلام: «صلوا علی کل بر و فاجر».(4)

علامه ضمن تبیین موارد جواز نماز بر میت، مسلمان را این چنین تعریف کرده است:

المسلم هاهنا هو کلّ مظهر للشهادتین، ما لم یعتقد خلاف ما علم بالضرورة ثبوته من الدین، کالقادحین فی علیّ علیه السلام أو أحد الأئمّة علیهم السلام، کالخوارج. أو من غلا فیه کالنصیریّة و السبائیّة، والخطَّابیّة فهؤلاء لا تجب علیهم الصلاة، لأنّهم جحدوا رکنا من الدین، واعتقدوا ما علم بالضرورة بطلانه. وتجب الصلاة علی من عداهم.(5)

صاحب ریاض معتقد است استناد جواز نماز بر اهل سنت دارای شهرت عظیم میان فقیهان امامیه است:

وظاهره دعوی الاجماع علی وجوب الصلاة علی المخالفین الذین لم ینکروا شیئا من ضروری الدین، وهو أحد القولین فی المسألة وأشهرهما، لعموم النبوی المشهور: صلوا علی من قال: لا إله إلا الله والخبرین فی أحدهما: صل علی من مات من أهل القبلة وحسابه علی الله تعالی وفی الثانی: لا تدعوا أحدا من أمتی بغیر صلاة وضعفهما منجبر بالشهرة العظیمة بین أصحابنا.(6)

ص: 183

اهل بیت علیهم السلام به غلو گراییده اند و آنها را تا خدایی بالا بردند و مورد نهم، یعنی نواصب، به عکس آنها چنان در عداوت افراط می کنند که سبّ و دشنام اهل بیت علیهم السلام را مجاز می شمرند؛ مورد دهم، یعنی منکر ضروری دین، شامل هر فرد مسلمانی است که محتمل است تحت تأثیر شبهات، یکی از ضروریات دین، نظیر نماز، روزه و حجاب را انکار کند.

بر این اساس، جمهور و عموم مسلمانان، یعنی پیروان مذاهب فقهی چهارگانه (مالکی، حنفی، شافعی و حنبلی) و نیز پیروان دو مذهب کلامی، یعنی اعتزال و اشاعره، از گستره تکفیر عالمان و فقیهان شیعه خارج می شوند.

من الله فإذا قال أحدهما لصاحبه هجرا هتک ستره وإذا قال یا کافر فقد کفر أحدهما».

هیثمی همچنین روایت پیش گفته از بخاری را نقل کرده است. نیز عمران بن حصین از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این روایت را نقل کرده است: «إذا قال الرجل لأخیه یا کافر فهو کقتله».(1) هیثمی همچنین در بابی با عنوان «باب لا یکفر أحد من أهل القبلة بذنب» روایاتی را درباره حرمت تکفیر مسلمانان آورده است. در روایت نخست از آن حضرت چنین نقل شده است: «کفوا عن أهل لا إله الا الله لا تکفروهم بذنب من أکفر أهل لا إله الا الله فهو إلی الکفر أقرب». این روایت می تواند مبنای منشور تعامل فرق اسلامی با یکدیگر باشد؛ به این معنا که کسی حق ندارد دیگری را تکفیر کند.

در روایت دیگر چنین آمده است: «إن الاسلام بدأ غریبا وسیعود غریبا قالوا یا رسول الله ومن الغرباء قال الذین یصلحون إذا فسد الناس ولم یماروا فی دین الله ولا تکفروا أحدا من أهل التوحید بذنب».(2)

و در روایت دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است: «بنی الاسلام علی ثلاثة أهل لا إله إلا الله لا تکفروهم بذنب ولا تشهدوا علیهم بشرک». در روایت دیگر آن حضرت تنها راه خروج از ایمان را انکار باورهای دینی دانسته است: «لن یخرج أحد من الایمان الا بجحود ما دخل فیه». در روایت دیگری بر این نکته تأکید شده است که مسلمانان را به دلیل ارتکاب گناهان کبیره تکفیر نکنید: «لا تکفروا أحدا من أهل القبلة بذنب وان عملوا بالکبائر وصلوا مع کل امام وجاهدوا مع کل أمیر».(3)

تأمل در این روایات نشان می دهد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به خوبی از ظهور و رواج پدیده تکفیر در میان مسلمانان آگاهی داشتند و با تبیین خطرهای آن درصدد مقابله با آن برآمدند. صرف نظر از روایات، فقیهان اهل سنت نیز در برخی ابواب فقهی ضمن برشمردن اصناف کافران، بر طهارت فرق اسلامی تأکید کرده، تکفیر آنها را امری مردود دانسته اند. این اظهارنظر در ابواب مختلف فقهی بازتاب یافته است؛ برای نمونه به هنگام بحث درباره چگونگی اسلام آوردن سایر ادیان در این خصوص نیز اظهارنظر کرده اند.

نووی به نقل از بغوی درباره چگونگی تحقق اسلام چنین آورده است:

ص: 187

قال البغوی: إن کان الکافر وثنیا أو ثنویا لا یقر بالوحدانیة، فإذا قال: لا إله إلا الله، حکم بإسلامه، ثم یجبر علی قبول جمیع الأحکام، وإن کان مقرا بالوحدانیة، منکرا نبوة نبینا صلی الله علیه و آله و سلم ، لم یحکم بإسلامه حتی یقول مع ذلک: محمد رسول الله. فإن کان یقول: الرسالة إلی العرب خاصة، لم یحکم بإسلامه حتی یقول: محمد رسول الله إلی جمیع الخلق، أو یبرأ من کل دین خالف الاسلام، وإن کان کفره بجحود فرض أو استباحة محرم، لم یصح إسلامه حتی یأتی بالشهادتین.(1)

نووی درباره چگونگی اسلام یهودی چنین آورده است:

قال الیهودی المشبه: لا إله إلا الله، لم یکن إسلاما حتی یتبرأ من التشبیه ویقر بأنه لیس کمثله شیء، فإن قال مع ذلک: محمد رسول الله، فإن کان یعلم أن محمدا صلی الله علیه و سلم، جاء بنفی التشبیه، کان مؤمنا، وإلا فلا بد أن یتبرأ من التشبیه، وطرد هذا التفصیل فیما إذا قال من یزعم قدم أشیاء مع الله: لا إله إلا الله محمد رسول الله، حتی إذا کان یعلم أن محمدا صلی الله علیه و سلم جاء ینفی ذلک، کان مؤمنا.(2)

همو درباره چگونگی اسلام ثنوی و بت پرست می گوید:

وأن الثنوی إذا قال: لا إله إلا الله، لم یکن مؤمنا حتی یتبرأ من القول بقدم الظلمة والنور أن لا قدیم إلا الله کان مؤمنا، وأن الوثنی إذا قال: لا إله إلا الله، فإن کان یزعم أن الوثن شریک لله تعالی، صار مؤمنا، وإن کان یری أن الله تعالی هو الخالق ویعظم الوثن لزعمه أنه یقربه إلی الله تعالی، لم یکن مؤمنا حتی یتبرأ من عبادة الوثن.(3)

وی درباره اسلام براهمه می نویسد: «وأنه لو قال البرهمی وهو الموحد الجاحد للرسل: محمد رسول الله، صار مؤمنا، ولو أقر برسالة نبی قبل محمد صلی الله علیه و سلم، لم یکن مؤمنا، ویجیء فیه القول الذی حکاه البغوی فی یهودی أقر بنبوة عیسی صلی الله علیه و سلم».(4)

ص: 188

از گفتار نقل شده از نووی به دست می آید که از نظر وی پیروان ادیان آسمانی، همچون یهود و نصارا، بت پرستان، برهمنیان از جمله مصادیق کافر به شمار می روند و نیز آشکار می شود که با اقرار آنها به توحید و رسالت، محکوم به اسلام می شوند.

وقتی قرار باشد پیروان سایر ادیان، حتی بت پرستان، با اقرار به توحید و رسالت در شمار مسلمانان قرار گیرند، پیروان فرق مختلف اسلامی به طریق اولی محکوم به اسلام خواهند بود. سرخسی درباره اقرار کافر به شهادتین می گوید:

وإذا أسلم یجب قبول ذلک منه لقوله تعالی ولا تقولوا لمن ألقی إلیکم السلام لست مؤمنا و روی أن أسامة بن زید رضی الله عنه حمل علی رجل من المشرکین فقال لا إله إلا الله فقتله فبلغ ذلک رسول الله صلی الله علیه وسلم فقال أقتلت رجلا قال لا إله إلا الله من لک بلا إله الا الله یوم القیامة.(1)

سمرقندی پس از تأکید بر ضرورت دعوت کافران به اسلام پیش از جنگ، چنین آورده است:

إذا لقی الغزاة قوما من الکفار فإن لم تبلغهم الدعوة أصلا، ینبغی أن یدعوهم إلی الاسلام أولا. فإن أبوا فإلی الذمة. فإن أبوا فحینئذ یقاتلونهم. فأما إذا بلغتهم الدعوة، فالأولی البداءة بالدعاء إلی الاسلام. فإن بدأوا بالقتال والاغارة والبینات علیهم، فلا بأس بذلک، لأنه قد توجه علیهم الخطاب بالایمان، باتفاق الأمة.(2)

آنگاه چنین افزوده است:

فإن سمع رجلا قال: لا إله إلا الله أو قال: أشهد أن محمدا رسول الله فإن کان من عبدة الأوثان أو من الثنویة أو من الدهریة: فإنه لا یباح قتله لأنه أتی بالتوحید. وإن کان من أهل الکتاب فإتیان الشهادتین لا یکفی، ما لم یتبرأ من دین الیهودیة والنصرانیة. وکذا إذا قال: أنا مسلم أو مؤمن أو أنا مصل لأنهم یعتقدون أن دینهم إسلام وأن لهم شرائع وصلاة.(3)

ابوبکر کاشانی در این باره چنین آورده است:

ص: 189

وقد روی أن رسول الله لم یکن یقاتل الکفرة حتی یدعوهم إلی الاسلام فیما کان دعاهم غیر مرة دل ان الافتتاح بتجدید الدعوة أفضل ثم إذا دعوهم إلی الاسلام فان أسلموا کفوا عنهم القتال لقوله علیه الصلاة والسلام أمرت ان أقاتل الناس حتی یقولوا لا إله الا الله فإذا قالوها عصموا منی دماهم وأموالهم الا بحقها وقوله علیه الصلاة والسلام من قال لا إله الا الله فقد عصم منی دمه وماله.(1)

ابن عابدین کافران را بر پنج دسته منقسم دانسته است که عبارت اند از: 1. دهریان؛ 2. ثنویه؛ 3. شماری از فلاسفه که منکر حشر اجسادند؛ 4. بت پرستان؛ 5. گروهی از مسیحیان.(2) سپس درباره چگونگی اسلام تأکید می کند که آنها با اقرار به توحید و رسالت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حکم مسلمانان خواهند بود.(3)

چنان که از آرای این دسته از صاحب نظران اهل سنت برمی آید با اقرار کافران به توحید و رسالت، حتی کسانی که پا به میدان نبرد با مسلمانان گذاشته باشند، محکوم به اسلام هستند و جان، مال و عِرض آنها محفوظ و محترم خواهد بود. استناد همه آنها به روایاتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است که در آنها اقرار به شهادتین برای تحقق اسلام کافی اعلام شده است.

3. از مجموع آرای فقها در این زمینه به دست می آید که کافر از نظر آنها مواردی همچون مجسمه، مشبهه، غلات و خوارج را در برمی گیرد. بر این اساس، جمهور و عموم مسلمانان که پیروان مذاهب فقهی و کلامی اهل سنت را در برمی گیرد، از گستره تکفیر عالمان و فقیهان شیعه خارج می شوند.

4. حرمت تکفیر مسلمانان در برخی منابع روایی اهل سنت به نقل از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم انعکاس یافته است. مهم ترین روایت در این زمینه در معتبرترین منبع روایی اهل سنت، یعنی صحیح بخاری بازتاب یافته است؛ نظیر روایت نبوی: «لا یرمی رجل رجلا بالفسوق ولا یرمیه بالکفر الا ارتدت علیه إن لم یکن صاحبه کذلک».

5. صرف نظر از روایات، فقیهان اهل سنت نیز در برخی ابواب فقهی ضمن برشمردن اصناف کافران، بر طهارت فرق اسلامی تأکید کرده اند و تکفیر آنها را امری مردود دانسته اند.

ص: 191

22.طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروة، موسسه دار التفسیر، قم، 1384ق.

23.طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1414.

24.عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی، البیان، مجمع الذخائر الاسلامیة، قم، 1412.

25.-------- ، ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1419.

26.عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، نجف اشرف، 1967.

27.--------- ، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة، مرکز الأبحاث والدراسات الاسلامیة، قم، 1420.

28.--------- ، حاشیة المختصر النافع، مرکز الأبحاث والدراسات الاسلامیة، قم، 1422.

29.--------- ، حاشیة شرائع الاسلام، مرکز الأبحاث والدراسات الاسلامیة، قم، 1422.

30.-------- ، فوائد القواعد، مرکز الأبحاث والدراسات الاسلامیة، قم، 1419.

31.-------- ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، مؤسسة المعارف الاسلامی، قم، 1413.

32.عبد المنعم، محمود عبد الرحمن، معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیة، دار الفضیلة، قاهره، [بی تا].

33.عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1413.

34.عضد الدین إیجی، عبدالرحمن بن احمد، المواقف، دار الجیل، بیروت، 1417.

35.حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد، 1412.

36.-------- ، تذکرة الفقهاء، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1414.

37.فاضل هندی، بهاء الدین محمد، کشف اللثام، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم، [بی تا].

38.فتح الله، احمد، معجم الفاظ الفقه الجعفری، مؤلف، [بی جا]، 1415.

39.فقعانی، علی بن علی بن محمد بن طی، الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات والایقاعات والعقود، امیر، قم، 1418.

40.قلعه چی، محمّد روّاس، معجم لغة الفقهاء، دار النفائس، بیروت، [بی تا].

41.کاشانی، ابو بکر، بدائع الصنائع، المکتبة الحبیبیة، پاکستان، 1409.

ص: 193

42.کرکی (محقق ثانی)، علی بن حسین، رسائل الکرکی، کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی و دفتر نشر اسلام، قم، 1409.

43.---------- ، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسة آل البیت، قم، 1408.

44.المبارکفوری، محمد عبد الرحمن بن عبد الرحیم، تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، دارالکتب العلمیة، بیروت، [بی تا].

45.محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، مؤسسة سید الشهداء علیه السلام ، قم، [بی تا].

46.---------------------------- ، الرسائل التسع، مکتبة آیه الله المرعشی النجفی، قم، 1371.

47.مرکز المعجم الفقهی، مصطلحات و مفردات فقهیه، [بی جا]، [بی تا].

48.مغنیة، محمد جواد، الفقه علی مذاهب الخمسة، شریعت، قم، 1427.

49.نجفی، شیخ محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، چاپ سوم، دار الکتب العلمیة، تهران، 1367.

50.نراقی، ملا محمدمهدی، معتمد الشیعة فی أحکام الشریعة، کنگره محقق نراقی، [بی جا]، 1388.

51.نووی، یحیی بن شرف، المجموع، دار الفکر، بیروت، [بی تا].

52.------- ، روضة الطالبین، دار الکتب العلمیة، بیروت، [بی تا].

53.هیثمی، نورالدین علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1408.

ص: 194

ضروری دین را مقید به عالم به ضروری بودن می دانند و برخی مطلق اعلام کرده اند. ابن میثم بحرانی می گوید: «کفر عبارت است از انکار صدق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و انکار چیزی که علم داریم از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسیده است».(1)

قبل از اینکه وارد مبحث کفر شویم باید اسلام، ایمان و رابطه بین هر سه را بهتر بشناسیم.

ایمان عبارت از اعتقاد قلبی به توحید و لوازم توحید، یعنی نبوت و معاد و امامت است. با اقرار به شهادتین اسلام ثابت می شود و با شهادت به امامت ایمان ثابت می گردد. ایمان در قلب است و احتیاج به لفظ ندارد و لفظ برای تثبیت آن است. خداوند متعال می فرماید: ) یثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آَمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ(؛ «خداوند، کسانی را که ایمان آورده اند با سخن استوار، ثابت می گرداند».(1)

در اینکه کفر در مقابل اسلام است یا کفر در مقابل ایمان، اختلاف نظرهایی بین علمای امامی مذهب به چشم می خورد. برخی نیز قائل به تفصیل شده اند. سید مرتضی در الذخیره معتقد است کفر از طرفی نقیض اسلام، یعنی ضد اسلام، است و از طرفی نقیض ایمان، یعنی ضد ایمان، است. از منظر سید مرتضی، شخص کافر اگر اظهار کفر کند مسلمان نیست و اگر اظهار کفر نکند و صرفاً در دل، کافر باشد، مؤمن نخواهد بود؛ و معتقد است کفر نقیض ایمان است و آن یعنی انکار قلبی و نه زبانی از آنچه خدا معرفتش را واجب کرده است.(2)

کند و این واقعیت را حاشا کند، بر حقیقتی پوشش گذاشته و منکر آن شده، لذا کافر است. خدا در سوره نحل می فرماید: ) إِلهُکمْ إِلهٌ واحِدٌ فَالَّذینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکبِرُون(.(1)

امام خمینی در خصوص کافر می گوید: «کسی که معتقد به الوهیت خدا نباشد کافر است».(2) «اگر کسی به خدا و توحید معتقد نباشد کافر است».(3) برخی از علما به جای واژه «انکار» از واژه های دیگری استفاده کرده اند. سید مرتضی واژه «اخلال» را به جای انکار به کار برده، می گوید: «کسی که در معرفت به خدا، توحید، عدل و رسالت نبوت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اخلال و کوتاهی بورزد کافر است».(4)

به هر حال، آنچه از سخنان ایشان بر می آید این است که اخلال و کوتاهی به نوعی به انکار برمی گردد. به عبارت دیگر، کسی که در خصوص خدا یا الوهیت کوتاهی کند منکر او نیز هست. این ملاک مورد اتفاق همه علمای امامیه است.

این ملاک نیز مورد اتفاق همه علمای امامیه است. با این تفاوت که برخی از علما، همچون امام خمینی و آیت الله خویی به جای ملاک انکار توحید، شریک قائل شدن که مفهوم دیگری از آن است را به عنوان یکی از ملاک های کفر معرفی می کنند. امام خمینی می گویند: «کافر یعنی کسی که منکر خدا باشد یا برای خدا شریک قرار دهد».(1)

همه فقها و متکلمان امامیه بالاتفاق معتقدند کسی که منکر توحید باشد کافر است.

از این روایت برمی آید که شکی که حضرت آن را کفر می نامد شک و تردید پس از یقین و ایمان است. اما شک قبل از یقین، صحیح است و انسان می تواند تا قبل از اینکه یقین حاصل کند نسبت به خدای متعال شک کند تا سره را از ناسره بازشناسد. اما پس از آنکه مؤمن به خدای تبارک و تعالی ایمان پیدا کرد شک جایی ندارد و شک کننده در این مرحله کافر است.

لذا سهل بن زیاد از حضرت علی علیه السلام در خطبه اش نقل می کند که حضرت می فرماید: «دودلی و تردید به خود راه ندهید تا به شک افتید و شک نکنید تا کافر شوید».(1)

امام صادق علیه السلام ملاک شکی که مبدل به کفر می شود را آن شکی می داند که همراه با انکار باشد:

از محمد بن مسلم گوید: من نزد امام صادق علیه السلام در سمت چپ آن حضرت نشسته بودم و زراره در سمت راستش نشسته بود و ابوبصیر به آن حضرت وارد شده، عرض کرد: یا اباعبدالله! چه گویی درباره کسی که در خدا شک دارد؟ در پاسخ فرمود: ای ابا محمد! کافر است. گفت: درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شک دارد؟ فرمود: کافر است، گوید: سپس به زراره رو کرد و فرمود: همانا کافر است در صورتی که انکار کند.(2)

پس شکی که ملاک کفر باشد باید دو شرط داشته باشد: 1. این شک باید بعد از یقین و ایمان فرد باشد؛ 2. این شک باید همراه با انکار باشد. در این صورت است که این نوع شک می تواند یکی از ملاک های کفر باشد. صاحب عروة الوثقی می گوید: «من شک فی اسلامه (ای فی اسلام کافر) و کفره طاهر و ان لم یجر علیه سائر احکام الاسلام».(3)

همان طور که سید یزدی اشاره کرده است، کسی که در اسلام یا کفر کافر شک کند او پاک است، اگرچه سایر احکام اسلامی بر وی جاری نشود. در واقع شک اولیه است و هنوز به مرحله یقین نرسیده است. ظاهراً بیشتر شک های انسان در مرحله اولیه، یعنی مرحله تتبع و جست وجوی حقیقت، است.

ص: 202

با این توضیحات شک در خدا نمی تواند جزء ملاک های کفر محسوب شود. زیرا اولاً، در نوع شک، تردید وجود دارد، و ثانیاً، معلوم نیست اگر شخصی شک کرد آیا این شک بعد از یقین بوده است یا نه؟

اصول سه گانه یا چهارگانه، یعنی الوهیت و توحید خداوند، نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و معاد (بنا بر احتمالی) اعتقاد و باور داشته باشد».(1)

با بررسی در آیات و روایات و دقت در آرای علمای امامیه مشخص می شود که معاد از شرایط اسلام نیست، بلکه از شرایط ایمان است. یعنی کسی که شهادتین را حتی به صورت ظاهری بگوید مسلمان است و اگر به اصول خمسه، که معاد یکی از آن اصول است، در قلب و زبان و اعضا و جوارح معتقد باشد مؤمن خواهد بود. این بدان معناست که اگر کسی توحید و نبوت را گواهی دهد مسلمان است و اگر این دو را انکار کند کافر است، ولی اگر به معاد اعتقاد قلبی داشته باشد مؤمن است.

خدای تبارک و تعالی در سوره بقره، اعتقاد به معاد را از ویژگی های مؤمنان برمی شمرد: )الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ وَ یقیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ ! وَ الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیک وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ(؛(2) یعنی مؤمن کسی است که ایمان به غیب و روز آخرت، یعنی معاد، داشته باشد.

امام حسن عسکری علیه السلام در تفسیر آیه شریفه ) الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ( فرمود: «یعنی چیزهایی که با حواس ظاهری نمی توان آنها را مشاهده کرد مورد تصدیق و ایمان آنهاست، مانند روز قیامت، حساب، بهشت، دوزخ و وحدانیت پروردگار که در آنها مشاهده نیست». آنها را باید با دلایل و براهینی که خداوند معین کرده شناخت، و آنها عبارت اند از آدم، حواء، ادریس، نوح، ابراهیم و سایر پیامبران که از آنها سخن گفتند و با ایمان به گفتار آنها قیامت و دوزخ و ماورای جهان طبیعت را تصدیق کردند، اگرچه آنها را مشاهده نکردند».

امام در تفسیر آیه شریفه ) وَ الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیک وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ( فرمود:

یعنی آنها به آنچه بر تو فرود آمده ایمان دارند و نماز می گزارند و آنچه بر پیامبرانِ گذشته نازل گردیده، مانند تورات و انجیل و زبور و صحف ابراهیم علیه السلام و سایر کتاب هایی که نازل شده ایمان دارند و معتقدند همه آنها از طرف خداوند حکیم و عزیز نازل شده است و به آخرت هم یقین دارند و معتقدند که دنیایی بعد از

ص: 204

این دنیا خواهد بود، آنها شکی ندارند که در آن دنیا جزا و پاداش هست و مردم نتیجه کارهای خود از ثواب و عقاب را می بینند.(1)

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل این آیات، ضمن اشاره به اینکه منظور از متقین، مؤمنین است، می گوید:

منظور از متقین، همان مؤمنین است. چون تقوا از اوصاف خاصه طبقه معینی از مؤمنین نیست. و این طور نیست که تقوا صفت مرتبه ای از مراتب ایمان باشد که دارندگان مرتبه پایین تر، مؤمن بی تقوا باشند و در نتیجه تقوا مانند احسان و اخبات و خلوص، یکی از مقامات ایمان باشد، بلکه صفتی است که با تمامی مراتب ایمان جمع می شود، مگر آنکه ایمان، ایمان واقعی نباشد. دلیل این مدعا این است که خدای تعالی به دنبال این کلمه (متقین) وقتی اوصاف آن را بیان می کند از میانه طبقات مؤمنین با آن همه اختلاف که در طبقات آنان است، طبقه معینی را مورد نظر قرار نمی دهد و طوری متقین را توصیف نمی کند که شامل طبقه معینی شود. در این آیات از اوصاف متقین (مؤمنین)، تنها پنج صفت را ذکر می کند. و آن عبارت است از ایمان به غیب، اقامه نماز، انفاق از آنچه خدای سبحان روزی کرده و ایمان به آنچه بر انبیای خود نازل فرموده است و تحصیل یقین به آخرت.(2)

شیخ طوسی نیز با تأکید بر این موضوع می گوید:

ایمان تصدیق به خدا و رسول و آنچه رسول و ائمه علیهم السلام آورده اند، است، که همه اینها باید با دلیل باشد نه به وسیله تقلید. ایمان مرکب از پنج رکن است: کسی که این پنج رکن را معرفت داشته باشد مؤمن است و کسی که نسبت به آنها جاهل باشد کافر است: توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد.(3)

ص: 205

در تأیید این مطلب علامه طباطبایی در پاسخ به پرسشی درباره کفر مجسمه می گوید: «کسی که شهادتین را به زبان جاری کند و منکر چیزی که به عقیده خودش ضروری دین است، نباشد، مسلمان است و کافر نیست».(1)

پس نتیجه می گیریم معاد و اعتقاد به آن از شروط ایمان است، و انکار آن از ملاک های کفر نیست.

همچنین، ابن ادریس بعد از اینکه نظر شیخ مفید را می پسندد به آیه ای از قرآن استناد می کند و می گوید: )وَ لا تُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِه((1) و مخالف حق را کافر می داند و ادعا می کند که اختلافی در این موضوع بین امامیه نیست.

و محمد صالح مازندرانی در شرح اصول کافی برای کفر منکر ولایت دلیل عقلی می آورد و می گوید منکر ولایت کافر است، چون او بزرگ ترین چیزی را که رسول آورده منکر شده است.

قاضی نور الله در احقاق الحق بیان می کند که گفتن شهادتین به تنهایی شرط کافی در اسلام نیست، مگر اینکه ملتزم شدن به همه ما جاء به النبی صلی الله علیه و آله و سلم به آن شرط اضافه شود. در این صورت معاد و امامت نیز جزء آنها خواهد بود؛ و این مطلب را استناد می کند به قول رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم که می فرماید: من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة؛ پس ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام از اعظم اصول دین است و هر کس منکر آن شود کافر محسوب می شود.(2)

امام خمینی در پاسخ به ادعای صاحب حدائق می فرماید، اینکه ابن نوبخت یا فقهای دیگر این روایات را دال بر نجاست این دسته از کفار می کنند صحیح نیست. زیرا از این روایات نمی توان حکم به نجاست کفار داد تا تغسیل و تدفین و ... جایز نباشد.(3) وی تأکید می کند که منکر ضروری به وجهی که انکارش به اصل امامت برگردد دلیلی بر نجاستش وجود ندارد، بلکه ادله بر خلاف آن است.(4)

به هر حال، آنچه صاحب حدائق به آنها تمسک جسته و استناد می کند کفری را تبیین می کند که مقابل ایمان است. اما کفر در مقابل اسلام مد نظر است؛ و روایاتی که منکر ولایت و امامت را کافر می شمارد، توضیح می دهد که او را مؤمن نمی داند نه آنکه او را از دایره اسلام خارج کند. ابی حمزه در این خصوص می گوید شنیدم امام باقر علیه السلام می فرمود: «به راستی علی علیه السلام دری است

ص: 207

که خدا گشوده، هر که از آن درآید مؤمن است و هر که از آن برآید کافر است».(1) ابی سلمه نیز می گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:

ما هستیم که خدا طاعت ما را فرض کرده است، به مردم روا نیست جز اینکه ما را بشناسند، در نادانی به مقام ما معذور نیستند، هر که ما را بشناسد مؤمن است و هر که عمداً منکر مقام ما باشد کافر است، هر که نسبت به ما بی طرف باشد، نه ما را به امامت بشناسد و نه مقام ما را انکار کند، گمراه است تا به راه حق برگردد و آنچه را خدا از حق طاعت ما واجب کرده است بفهمد و اگر در همان حال گمراهی خود بمیرد، خدا با او هر چه خواهد عمل کند.(2)

همه احادیثی که در این باب آمده منکر ولایت را غیرمؤمن می شناسد. روایتی یافت نمی شود که منکر ولایت و امامت را غیرمسلمان معرفی کند.

شیخ مفید در کتاب الجمل درباره کفر دشمنان امیرالمؤمنین علی علیه السلام می گوید:

شیعه در کافر دانستن کسانی که بر ضد امیرالمؤمنین به جنگ برخاستند، اتفاق نظر دارند، ولی آنها را از دین اسلام بیرون نمی دانند، چه کفر ایشان که در اثر تأویل پدید آمده بود، کفر ملت بود، نه کفر ردَه، زیرا آنها به قانون شرع گردن نهاده، شهادتین را بر زبان رانده بودند. بدین ترتیب از کفر ردَه که شخص را از مسلمانی خارج می کند دوری جستند، ولی با کفر خود خویشتن را از ایمان بیرون کردند.(3)

امام خمینی در کتاب الطهاره با تأکید بر این موضوع به صراحت می گوید ولایت جزء دایره اسلام نیست: «اصولی که در تعریف اسلام معتبر است بدون تردید سه اصل توحید، نبوت و معاد است. البته معاد با اغماض در این اصول قرار گرفته است. اما قطعاً اعتقاد به ولایت در تعریف اسلام نمی گنجد».(4)

علامه مجلسی می گوید:

ص: 208

اسلام عبارت است از اذعان ظاهری به وجود خدا و رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و انکار نکردن آنچه از ضروریات دین اسلام است. بنابراین، ولایت ائمه علیهم السلام در حکم به مسلمانی افراد شرط نیست، چنانچه اقرار قلبی نیز شرط نیست. بر این اساس، منافقان و همه مسلمانان که شهادتین را اظهار می کنند، به جز نواصب و غلات، داخل در اسلام خواهند بود.(1)

نتیجه آنکه منکر امامت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و همچنین مخالفان شیعه اثناعشریه، مثل خوارج، مجسمه، اهل حق و ... را نمی توان کافر نامید؛ و شاید بتوان با اینها همانند کفار ذمی رفتار کرد. برخی از روایات دلالت بر کفر این گروه دارند و به همین دلیل برخی از فقها نیز معتقد به کفر ایشان شده اند.

لذا اگر بخواهیم ملزم به کفر این گروه شویم، باید گفت که ایشان همانند کفار ذمی، کافرند اما نجس نیستند.(2) چون امامت از اصول مذهب است نه از اصول دین تا منکر آن موجب کفر شود.(3) پس منکر آن نهایتاً از مذهب خارج می شود و به همین دلیل چنین فردی شیعه نیست. ولی نمی توان عنوان «کافر» یعنی غیرمسلمان بر آن نهاد.

خویی

منکر خدا

منکر

معاد

شریک

قائل شدن برای خدا

غلات

و خوارج و نواصب

انکار

ضروری دین با علم

نجس

است

اگر

پیامبر خاتم را قبول ندارند نجس اند.

گلپایگانی

منکر

خدا

شریک

قائل شدن برای خدا

نپذیرفتن

پیامبری حضرت خاتم

انکار

ضروری دین با علم

نجس

است

اراکی

همانند

امام خمینی

سید

محمد روحانی

همانند

آقای خویی

همانند

آقای خویی

سیستانی

اعتراف

نکردن به خدا و یگانگی او

منکر

نبوت یا یکی از ضروریات دین با علم

غلات

و خوارج و نواصب

نجس اند

همانند

آقای خویی

سید

محمدصادق روحانی(1)

منکر

خدا

شریک

قائل شدن برای خدا

نجس

است

پاک اند

منتظری

همانند

امام خمینی

دشمنام

به یکی از ائمه معصومین علیهم السلام

اگر

از نجاساتی همچون مشروبات الکلی، گوشت خوک و مانند آن پرهیز کنند، پاک بودن آنها

بعید نیست

نوری

همدانی

همانند

امام خمینی

غلات

ذاتاً

پاک اند

فاضل

لنکرانی

همانند

آقای گلپایگانی

پاک اند

لطف الله

صافی

همانند

آقای گلپایگانی

بهجت

همانند

آقای گلپایگانی

وحید

خراسانی

همانند

امام خمینی

خوارج

و غلات و نواصب

پاک اند

تبریزی

منکر

خدا

منکر

نبوت

اعتراف

نکردن به آن

شریک

قائل شدن برای خدا

غلات

و خوارج و نواصب

منکر

ضروری با علم

اگر

پیامبر خاتم را قبول ندارند نجس اند.

ص: 210

تبریزی

منکر

خدا

منکر

نبوت

اعتراف

نکردن به آن

شریک

قائل شدن برای خدا

غلات

و خوارج و نواصب

منکر

ضروری با علم

اگر

پیامبر خاتم را قبول ندارند نجس اند.

نصارا را می توان از آیه شریفه دریافت کرد که می فرماید: ) لَقَدْ کفَرَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ(؛ آنهایی که گفتند که خداوند سومین اقنوم است حتماً کافرند. یعنی خدا را یکی از سه خدایان می دانند، چنانچه در تفسیر المیزان می فرماید: «ثالث الثلاثه ای احد الثلاثه: الاب والابن والروح، چون نصارا قائل به خدایان سه گانه، خدا، عیسی، روح القدس شدند، پس حتماً به تعدد قدما قائل اند و این موجب کفر است».(1)

از جمله فرقه هایی که به اتفاق همه علما کافر به شمار می آیند، فرقه ضاله بهائیت است. بهائیان به دلیل آنکه الوهیت خدا را منکرند و برای خدا شریک قائل می شوند و همچنین نبوت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را قبول ندارند، کافر خوانده می شوند.

اما باید توجه داشت که اگر صفتی با ملاک های کفر در تضاد نباشد نمی تواند جزء ملاک های کفر به حساب آید. مثلاً اگر کسی نبوت را می پذیرد ولی خاتمیت را قبول ندارد، مثل قادیانی ها،(2) کافر به حساب نمی آید، به دلیل آنکه معیار کفر اصل نبوت نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است و خاتمیت صفتی از نبوت است. آیت الله خامنه ای می گوید اگر کسی توحید و نبوت و هیچ یک از ضروریات دین اسلام را انکار نکند و معتقد به نقصی در رسالت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نباشد حکم به کفر و نجاست آنها نمی توان داد.(3)

حال پرسش این است که با عنایت به تعریفی که برای کافر و ملاک های کفر ارائه کردیم چگونه فرزندی که تازه به دنیا آمده است منکر ضروری دین می شود و آن هم با علم به انکار ضروری دین؟ او که نمی داند منکر چیست؟ ضروری دین کدام است؟ و علم ندارد تا بتواند بر اساس آن استنباط کند. به همین دلیل برخی فقها و علمای امامیه نقدی بر این مطلب اجماعی زده اند که قابل تأمل است. صاحب جواهر در تعلیقه ای که بر عروة الوثقی داشته می گوید حکم به طهارت ولد کافر بعید نیست. امام خمینی نیز همین نظر را دارد و به اصالة الطهارة استناد می کند، و معتقد است با تمسک به آیه فطرت، همه انسان ها فطرتاً در بدو تولد طاهر و پاک اند. پس ولد کافر نیز پاک است و جزء کفار به حساب نمی آید.(1)

منظور از ضروری دین چیزی است که جزء دین بودنش نیازی به استدلال و دقت نداشته باشد و جزء دین بودنش را هر مسلمانی می داند، مگر تازه مسلمانی که آگاهی و اطلاع به احکام و عقاید اسلامی نداشته یا در منطقه ای باشد که دور از شهرهای اسلامی است و با مسلمانان رفت و آمد و معاشرت هم ندارد.(1)

علامه مجلسی ضروری دین را از بدیهیات شمرده، معتقد است هر کسی که دیندار باشد از ضروریات مطلع خواهد بود:

کسی که منکر یکی از ضروریات دین اسلام باشد در حکم کفار و مخلد در نار است و ضروری دین اسلام آن است که در دین اسلام بدیهی شده و هر کس صاحب این دین باشد آن را می داند مگر نادری از افراد، مثل کسی که تازه مسلمان شده و هنوز در نزد او ضروری نشده باشد.(2)

نظر علی طالقانی، در کاشف الاسرار، علت کفر منکر ضروری را به این دلیل که انکارش موجب انکار صاحب دین خواهد شد کافر می داند.(3)

فیاض لاهیجی نیز، در گوهر مراد، ضروری دین را همانند جزء مقوم دین و لازمه دین و بلکه مساوی با پذیرش دین می داند و ضمن بدیهی عقلی دانستن دین معتقد است هر کس دین را پذیرفت به دلالت التزامی، ضروریات آن را پذیرفته است و منکر ضروری دین را کافر می داند.(4)

برخی از علما معتقدند منکر ضروری دین زمانی منجر به کفر می شود که انکارش به انکار خدا یا رسول برگردد و برخی می گویند همین که منکر ضروری دین شد کافر شمرده می شود. در این خصوص در بین علما دو نظریه استقلال و استلزام مطرح می شود که به شرح آن می پردازیم.

برخی از فقها، همانند صاحب جواهر، قائل به این نظریه هستند. ایشان معتقدند اگر کسی یکی از ضروریات دین مثل نماز، روزه و ... را منکر شود همین انکار او مستقلاً موجب کفر او خواهد شد. صاحب جواهر می گوید هر فردی به مجرد انکار یکی از ضروریات دین، کافر خوانده می شود.(1)

احکام اسلامی که در اصل اسلام و نه در حدوث و نه در بقای آن دخالتی ندارد. پس فرض اینکه کسی اعتقاد به آن اصول داشته باشد و به قوانین و احکام اسلام به خاطر شبهه ای اعتقاد نداشته باشد به گونه ای که این عدم اعتقادش به انکار اصول برنگردد مسلمان شمرده می شود. ولی اگر این عدم اعتقاد به خاطر شبهه ای یا اشکالی نباشد و انکار او به عدم اعتقاد به همه چیزهایی که نبی آورده است برگردد، باعث کفر او می شود.(1)

البته امام توضیح می دهد که ادعای مسلمانی، اعتقاد به الوهیت، توحید و نبوت است، چون بحث ما در اینجا در مقام ثبوت و واقع است وگرنه منکر ضروری حتی به بعضی از ما جاء به النبی صلی الله علیه و آله و سلم ، به ویژه منکر معاد و به هر نحوی، از اینکه شبهه داشته باشد یا نه محکوم به کفر است؛ مگر اینکه در بعضی اشخاص یا بعضی اموری که به طور متعارف ایجاد شبهه می شود.(2)

آیت الله سبحانی معتقد است اگر انکار ضروری طریق عقلایی و کاشف از انکار رسالت و ترک شریعت باشد محکوم به کفر است، مگر اینکه در اثر نادانی یا عذری منکر شود.(3)

با بررسی در این دو نظریه، به دلیل اجماع علما بر نظریه استلزام و روایات فراوان در این زمینه، و اینکه انکار ضروری دین به دلیل اینکه انکارش به انکار صاحب دین برمی گردد سبب کفر است، به این نتیجه می رسیم که منکر ضروری دین به شرطی محکوم به کفر است که انکار آن به یکی از اصول سه گانه الوهیت، توحید و نبوت برگردد.

دسته اول از علما معتقدند اگر کسی یکی از ضروریات دین را منکر شود حال علم به ضروری بودن آن داشته باشد یا نه منکر ضروری و کافر است. شیخ انصاری ادعا می کند که فقهای پیش از زمان مقدس اردبیلی قائل به کفر منکر ضروری دین به طور مطلق بوده اند و فرقی بین عالم بودن و جاهل بودن آن نگذاشته اند.

دسته دوم علما، همچون سید یزدی، امام خمینی، آیت الله سبحانی و ... معتقدند کسی که یکی از ضروریات دین را منکر شود، اگر بداند آنچه انکار می کند ضروری دین است، کافر محسوب می شود.

علامه طباطبایی در پاسخ به پرسشی درباره کفر مجسمه می گوید: «کسی که شهادتین را به زبان جاری کند و منکر چیزی که به عقیده خودش ضروری دین است، نباشد، مسلمان است و کافر نیست».(1)

به نظر می رسد اگر کسی ضروری دین را بشناسد و منکر آن باشد کافر است. این موضوع موجه است. زیرا اگر کسی که نمی داند ضروری دین چیست منکر آن شود، و حکم به کفر او بدهیم در واقع عقاب بلا بیان کرده ایم. مثلاً اگر توحید را ضروری دین بدانیم و فرد مسلمانی این موضوع را نداند و قائل به شرک شود، در این صورت او چیزی را که نمی دانسته منکر شده است. ولی اگر بداند توحید جزء ضروریات دین است، هرگز به خود اجازه انکار و شریک قائل شدن برای خدا را نمی دهد. اگر چنین کاری از او سر بزند، قطعاً از روی غرض ورزی انکار می کند. چنین فردی را می توان کافر نامید.

احکام اسلام بر آنها بار می شود و در دایره اسلام به شمار می آیند. لذا حمل احادیثی از این قبیل بر این دسته که خطاب به کافر شده است، از باب کفر در مقابل ایمان است، نه کفر در مقابل اسلام. به جهت اینکه در سیره اهل بیت علیهم السلام به ویژه نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم این گونه است که با این دسته از افراد معامله مسلمان می کردند و از ذبیحه ایشان می خوردند و با ایشان مناکحه و معامله برقرار می کردند.

به همین دلیل، در پاسخ به افرادی چون عبدالملک بن عبدالرحمن شافعی، نویسنده کتاب الفکر التکفیری عند الشیعة؛ حقیقة ام افتراء؟، یا عبدالرحمن دمشقیه، نویسنده کتاب ظاهرة التفکیر فی مذهب الشیعة (الامامیة اثنی عشریة) باید گفت اکثر مواردی را که از دیدگاه های علمای امامی مذهب در خصوص تکفیر مخالفان مذهبی در کتب خود آورده اند حمل بر کفر اعتقادی یا کفر در مقابل ایمان می کنیم. پس، این دسته از افراد، که از نظر امامیه کافر خطاب شده اند، مسلمان هستند ولی مؤمن نخواهند بود.

ص: 218

20.شیخ مفید، محمّد بن محمّد بن نَعمان، تصحیح الاعتقاد بصواب الانتقاد (شرح عقائد الصدوق)، امیر، قم، 1363.

21.طالقانی، نظر علی بن سلطان، کاشف الاسرار، به کوشش: مهدی طیب، انتشارات سفینه، تهران، 1386.

22.طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة، 1358.

23.طباطبایی، محمد حسین، المیزان، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1392.

24.عاملی جبعی (شهید ثانی)، شیخ زین الدین، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، انتشارات علمیه، قم، 1395.

25.-------------------------------------------- ، حقایق الایمان، سید الشهداء علیه السلام ، قم، 1409.

26.قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، انتشارات دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1352.

27.قمی (شیخ صدوق)، ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه، الهدایة، انتشارات اعتماد، قم [بی تا].

28.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، کتاب الایمان والکفر، ترجمه: آیة الله شیخ محمدباقر کمره ای، انتشارات اسوه، تهران، 1375.

29.لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، گوهر مراد، انتشارات سایه، تهران، 1383.

30.متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام، کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، دار الکتب العلمیة، لبنان، 1425.

31.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403.

32.------------------- ، حق الیقین، انتشارات اسلامیه، تهران، [بی تا].

33.------------------- ، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، انتشارات دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1370.

34.محمدی، علی، شرح کشف المراد، قم، دار الفکر، 1376.

35.مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الجمل والنصرة لسید العترة فی حرب البصرة، تحقیق: سید علی میرشریفی، مکتب اعلام الاسلامی، قم، 1374.

36.مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، 1362.

37.موسوی خمینی، روح الله، کتاب الطهاره، الاداب، نجف، 1389.

38.-------------------------- ، تحریر الوسیله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1379.

39.------------------------- ، توضیح المسائل، انتشارات اسلامی، قم، [بی تا].

ص: 220

40.موسوی خوانساری، میرزا محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، انتشارات اسماعیلیان، تهران، 1390.

41.نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1981.

42.نصیر الدین طوسی، ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن، قواعد العقائد، تحقیق: علی ربانی گلپایگانی، لجنة ادارة الحوزة العلمیة، قم، 1416.

43.یزدی، محمد کاظم بن عبد العظیم، عروة الوثقی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1380.

ص: 221

ص: 222

دیوبند عظمت روزافزون و شهرت جهانی یافت و از آن زمان مرکز علوم و معارف و فرهنگ دینی بوده است.(1)

مدرسه دارالعلوم در 15 محرم 1283 به دست شیخ محمد قاسم نانوتوی و با همکاری شیخ رشید أحمد گنگوهی تأسیس شد.(2) این مدرسه به سرعت توسعه یافت و طلابی از ترکستان، روسیه، چین، ایران، افغانستان و سایر ممالک اسلامی به دیوبند آمدند.(3)

دیری نگذشت که مدارس فراوان وابسته به آن در مناطق گوناگون شبه قاره هند، افغانستان و احیاناً برخی کشورهای دیگر، مراکز مهمی برای تحصیل علوم دینی جوانان اهل سنت شد و فارغ التحصیلان آن، که به ده ها هزار نفر بالغ می شود، در قالب جریان های گوناگون تبلیغی، سیاسی و نظامی و راه انداختن مراکز آموزشی بر گسترهٔ آن بیش از پیش افزودند. اهمیت این مدرسه تا آنجا افزایش یافت که نزد اهل سنت به «الأزهر» هند معروف شد و بلکه از جهاتی بالاتر از آن نیز هست.(4)

از نظر مذهبی و اعتقادی، علمای دیوبند فرقه ای از اهل سنت و جماعت، پیرو مذهب فقهی حنفی، مکتب کلامی ماتریدی- اشعری هستند و در سیر و سلوک از طرق گوناگون صوفیه همانند چشتیه، سهروردیه، نقشبندیه و قادریه پیروی می کنند. خلیل احمد سهارنپوری می گوید: «ما و مشایخ ما در فروع مقلد ابوحنیفه، در اعتقاد و اصول پیرو اشعری و ماتریدی و در طریقت منتسب به طرق صوفیه (نقش بندیه، چشتیه، قادریه و سهروردیه) هستیم».(5)

ص: 225

از نظر فکری، دیوبندیان بیشتر به شاه ولی الله دهلوی (متوفای 1176 ه.ق.) وابستگی دارند(1)

و اندیشه های او را معیار اصلی در فهم، نشر و تعلیم کتاب و سنت می دانند.(2) در اصول فقه مقلد شیخ محمد قاسم نانوتوی (مؤسس دارالعلوم دیوبند) هستند و در فروعات فقهی از شیخ رشید احمد گنگوهی، پیروی می کنند.(3) فناء در عبادت و محبت به رسول الله را از حاج امدادالله مکی، جمع بین تزکیه و تقید کامل به شریعت را از شیخ احمد بن عبدالأحد، معروف به احمد سرهندی «مجدد الف ثانی»، و امام سید احمد بن عرفان آموخته اند.(4)

بنابراین، ویژگی مهم این مکتب، که تا اندازه ای آن را از سایر حنفیان جدا می کند، در رویکرد اعتدالی و جامعیت مبانی فکری و اعتقادی آن است که بر مبنای نوعی تفکر کلامی- فقهی، در چارچوب فقه حنفی و کلام ماتریدی- اشعری و با تأثیر از افکار شاه ولی الله دهلوی و تصوف احمد سرهندی، به وجود آمده است.

احمد سرهندی، شاه ولی الله دهلوی، عبدالحق محدث دهلوی، سید احمد عرفان بریلوی، شاه اسماعیل دهلوی و حاج امدادالله مکی، مهم ترین شخصیت های تأثیرگذار و مورد احترام دیوبندیان به شمار می آیند. بزرگان دیوبندیه نیز عبارت اند از: محمد قاسم نانوتوی، احمد رشید گنگوهی، محمود حسن، انورشاه کشمیری، حسین احمد مدنی، خلیل احمد سهارنپوری، ابوالحسن ندوی و غیره.

با وجود برخی شباهت های فکری میان دیوبندیه با جریان افراطی وهابیت، اختلافات آنها در مسائل اعتقادی نیز کم نیست تا جایی که باعث شده است آنها به نقد، توهین و چه بسا تکفیر یکدیگر بپردازند(5) و کتاب های زیادی در رد همدیگر بنویسند.(6) با توجه به گسترش جریان های

ص: 226

تندروی تکفیری میان مسلمانان، حمایت جدی وهابیت از آنها و خطرسازی آنها برای امت اسلامی و کل جهان، از یک سو، و تأکید علمای بزرگ دیوبند بر تقریب مذاهب و وحدت اسلامی و مخالفت آنها با اختلاف افکنی میان مسلمانان از راه ترور، تکفیر و کشتار مسلمانان، از سوی دیگر، آشنایی با دیدگاه دیوبندیان در زمینه تکفیر، اهمیت زیادی می یابد. به خصوص آنکه تاکنون پژوهشی درباره آرای علمای دیوبند راجع به تکفیر اهل قبله صورت نگرفته است. از آن طرف، برخی جریان های تندروی جدید همانند سپاه صحابه، لشکر جهنگوی و غیره، که در چند سال اخیر در منطقه به وجود آمده اند و از حمایت جدی وهابیت نیز برخوردارند، وابستگی هایی نیز به مکتب دیوبندیه دارند که در صورت اثبات وابستگی کامل، انحراف اساسی در رویکرد اصلی علمای دیوبند را نشان می دهد.

عمل فقط در تقویت ایمان نقش دارد.(1) بر این اساس، زمینه ای برای تکفیر دیگران نیز وجود نخواهد داشت، اما در عین حال نقل شده است که ابوحنیفه حداقل فرقه جهمیه و همین طور قائلان به خلق قرآن را تکفیر کرده است.(2) در صورت صحت چنین انتسابی، هرچند ممکن است این تکفیرها ناشی از اختلافات اعتقادی درباره خلق قرآن و امثال آن بوده باشد، اما گرایش هرچند ضعیف ابوحنیفه به تکفیر را می رساند.

دیوبندیان درباره ماهیت ایمان و کفر دیدگاه های متفاوتی دارند که بسیاری از آنها در نهایت به دیدگاه واحدی برمی گردد؛ از جمله نانوتوی، بنیان گذار مکتب دیوبندیه، کیفیت ایمانی را به حالت متوسط میان قوه علمی و قوه عملی تفسیر کرده است؛ به این بیان که عمل بدون علم و اراده در تحقق ایمان کافی نیست، همان طوری که علم و اراده بدون عمل نیز بی فایده است. بنابراین، ایمان از راه انجام عمل همراه با اراده و علم به حقانیت دین و درستی آن اعمال محقق می شود.(3) در نتیجه، هرچند حقیقت ایمان و کفر هیچ گاه با هم جمع نمی شوند، زیرا امکان ندارد کسی در عین

ص: 228

ایمان نشانه های کفر را نیز داشته باشد یا بر عکس، اما این سخن به معنای یکسان بودن ایمان تمام افراد نیست، بلکه ایمان و همین طور کفر مراتب گوناگونی دارد.(1)

خلیل احمد سهارنپوری در این مورد سه دیدگاه را طرح کرده است؛ در موردی گفته است، هرچند از برخی احادیث دخالت عمل در حقیقت ایمان به دست می آید، اما به اتفاق جمیع اهل سنت، اعم از متکلمان، فقها و محدثان و همین طور مطابق احادیث نبوی، از جمله: «هر کسی دوستی و دشمنی و اعطا و منعش برای خدا باشد، ایمانش کامل گردیده است»، اعمال شرعی و همین طور رفتارهای اخلاقی انسان جزء ایمان نیستند، بلکه فقط در کمال ایمان دخالت دارند.(2)

اما وی در مورد دیگر، با استناد به احادیثی، معتقد است فقط برخی اعمال مکمل ایمان اند و بقیهٔ آن همانند نماز، زکات، روزه ماه رمضان، پرداخت خمس و حسن خلق، حقیقت ایمان را شکل می دهند.(3)

در نظریه سوم، سهارنپوری مطلق عمل را در حقیقت ایمان داخل دانسته است؛ از جمله

ص: 229

وی با استناد به حدیث منقول از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که: «ایمان هفتاد و چند جزء دارد، برترین آن گفتن لا إله إلا الله است و پایین ترین مرتبه آن برداشتن پاره استخوان از مسیر راه»، تمام اعمال اعم از زبانی، جوارحی یا قلبی را داخل در ایمان می داند. بنابراین، هر گاه اعمال مذهبی ترک شود یا ناقص انجام شود، به اصل ایمان ضربه می زند.(1)

اشرف علی تهانوی و برخی دیگر اصول اسلام را پنج چیز می دانند: اعتقاد جزمی به معبود نبودن غیرخداوند تعالی، بنده و رسول الاهی دانستن حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم ، برپا داشتن فریضهٔ نماز، پرداخت زکات، انجام فریضه حج و روزه ماه مبارک رمضان.(2)

بر این اساس، ایمان را نیز به «تصدیق قلبی، اقرار زبانی، التزام عملی به تمامی آنچه از سوی پیامبر آمده است و تبری از هر دینی غیر از اسلام» تعریف کرده اند.(3)

با این تفاوت که تصدیق رکن اصلی ایمان است و بدون آن

ص: 230

هیچ گونه ایمانی محقق نمی شود، اما اعمال به منزله اجزا می ماند که با فقدان آنها ایمان ناقص است، هرچند کاملاً از بین نمی روند.(1) طبق این بیان، عمل فقط در زیادی و نقصان ایمان دخالت دارد نه در اصل آن؛ زیرا کسی که اعمال را کامل تر انجام دهد از ایمان بیشتر و بالاتری برخوردار است، برخلاف فردی که عمل کمتر یا ناقصی انجام می دهد که قهراً از مرتبه پایین تر ایمان برخوردار خواهد بود.(2) به همین دلیل، برخی افراد شناخت یقینی را نیز در تحقق ایمان لازم نمی دانند؛(3)

زیرا معتقدند ایمان عبارت است از تصدیق اختیاری و اقرار زبانی؛(4)

و معرفت جزء ایمان نیست، بلکه از مقدمات ایمان است.(5)

اما محمد یوسف کاندهلوی، یکی دیگر از علمای دیوبند، هم عمل و هم یقین را رکن ایمان قرار داده، در تعریف آن آورده است: «هو التصدیق بکل ما أخبر به الرسول صلی الله علیه و سلم تصدیقا محضا بغیر مشاهدة ثقة به، و یقینا علیه مع إقرار اللسان، و عمل الجوارح».(6)

محمد طیب قاسمی، فرزند محمد قاسم نانوتوی مؤسس، دیدگاه های متفاوت علمای دیوبند در ماهیت ایمان و کم یا زیاد شدن آن را ناشی از اختلاف مبانی کلامی اشعری و ماتریدی در این خصوص می داند. زیرا اشعری نقص و زیادی ایمان را نمی پذیرد، برخلاف ماتریدی که آن را قبول دارد. اما در مجموع افزایش یا کاهش ایمان از نگاه قاسمی، به دو معنا می تواند باشد: کمی و کیفی؛ نقص و زیادی کمی به ارکان اصلی ایمان مربوط است که عبارت اند از: «ایمان به خدا، رسول، کتاب های آسمانی، فرشتگان، قضا و قدر، عالم آخرت و مبعوث شدن تمام مردم در روز قیامت». از نظر وی، بحث در نقص و زیادی اعمال قطعاً ناظر به اجزای اصلی فوق، یعنی افزایش و کاهش

ص: 231

کمی ایمان نیست؛ زیرا ماتریدی و اشعری هر دو معتقدند که اگر یکی از آن اجزا کم شود یا نقصی در آن به وجود بیاید، اصل ایمان از بین می رود، نه اینکه شخص مرتبهٔ ضعیف ایمان را داشته باشد. بنابراین، تنها نقص و زیادی کیفی ایمان باقی می ماند؛ به این معنا که پس از تکمیل اجزای ایمان ممکن است کیفیت آن، که بیشتر مربوط به تکالیف فرعی می شود، زیادت و نقصان پیدا کند. مبنای این زیادت و نقصان نیز به حسن و قبح اعمال مربوط می شود، زیرا حسن و قبح از مظاهر ایمان است و هرچه حسن اعمال زیاد باشد، باعث افزایش ایمان و یقین انسان می شود و برعکس اگر قبح اعمال غلبه یابد، طبعاً نقص ایمان و کاهش یقین را در پی خواهد داشت. بنابراین، اعتقاد ماتریدی به امکان زیادت و نقص در ایمان ناظر به کیفیت ایمان است، در حالی که انکار آن از سوی اشعری به کمیت ایمان مربوط می شود. پس اختلاف در جزئیت و عدم جزئیت اعمال و همین طور اختلاف در اینکه آیا ایمان قابل زیاده و نقصان است یا نه، بیشتر صوری و لفظی است؛(1)

ص: 232

به این بیان که قائلان به جزئیت منظورشان کمال ایمان است و قائلان به عدم جزئیت به اصل ایمان توجه دارند.(1) همچنین آنهایی که ایمان را قابل زیاده و نقصان می دانند به کمال ایمان توجه دارند و آنهایی که ایمان را قابل زیاده و نقصان نمی دانند منظورشان اصل ایمان است.(2)

با توجه به سخنان فوق به دست می آید که بیشتر علمای دیوبند نقش عمل را فقط در کمال ایمان دخیل می دانند نه در اصل آن؛ دیدگاهی که بیشتر علمای مسلمان آن را قبول دارد و بهانه ای نیز برای تکفیر دیگران به دست افراد نمی دهد. فقط کشمیری در یک دیدگاه بر دخالت داشتن عمل در اصل ایمان اصرار دارد و این رویکرد او بیشتر تحت تأثیر رویکرد سلفی گری افراطی است که به مرور زمان برای او به وجود آمده است و متأسفانه همین افکار نیز زمینه سوء استفاده و تکفیر مسلمانان به دست جریان های تندرو را فراهم کرده است که در ادامه توضیح آن خواهد آمد.

مقابل که حد وسطی برای ایمان نمی بینند. از نگاه بیشتر علمای دیوبند، ایمان مراتب طولی دارد؛ بالاترین مرتبهٔ ایمان شهادت به یگانگی خداوند و پایین ترین مرتبه ایمان اذیت نکردن دیگران است. یعنی به میزان التزام شخص به احکام و اخلاق اسلامی، ایمان او نیز قوی تر می شود و بر عکس هر قدر افراد به دستورهای دینی بی توجه باشند، نقصی در ایمان آنها به وجود آمده، به نزدیک شدن انسان به کفر می انجامد. در برابر ایمان، کفر نیز مراتبی دارد، که از انکار وجود خداوند و اصول و ضروریات دین، که باعث گرفتاری دائم در جهنم می شود، تا ارتکاب یکی از گناهان را در بر می گیرد. بنابراین، بر مرتکب کبیره نیز، از این جهت که مقدمات کفر یا مرتبه پایین آن را مرتکب شده، «کافر» اطلاق می شود. البته برخی دیوبندیان ایمان و کفر را امر بسیط می دانند.(1)

هرچند اطلاق کفر بر مرتکب کبیره، به معنای مصطلح و مطلق که باعث خروج شخص از دایره اسلام می شود، مراد نیست، بلکه انجام دادن گناهان کبیره مرتبه ای از کفر است نه تمام کفر. همچنان که در برخی روایات و همین طور در آیات قرآن، فسق نیز نوعی از کفر دانسته شده است.(2)

روشن است که هیچ کدام از آنها به کفر مصطلح اشاره ندارد.

ص: 234

محمد الیاس کاندهلوی، بنیان گذار جماعت تبلیغ دیوبندی، در بحث از مراتب ایمان و کفر، سه معنا برای ایمان ذکر کرده است و ذومراتب بودن را فقط در برخی معانی آن درست دانسته است:

ایمان دنیوی و ایمان اخروی، و به عبارتی حداقلی و حداکثری؛ به اعتقاد وی ایمانی که احکام دنیوی اسلام بر آن مترتب است، با شهادت به وحدانیت خداوند، اقرار به نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ، اقامه نماز و پرداخت زکات محقق می شود (دخالت داشتن عمل در ایمان). اما ایمانی که به رستگاری آخرت می انجامد، درجات گوناگونی داشته، هر اعتقاد حق و عمل پسندیده و مورد رضایت شارع را در بر می گیرد. در مقابل ایمان به معنای اولی، کفر قرار می گیرد و راه وسطی وجود ندارد، اما در مقابل دومی گاهی نفاق قرار می گیرد و آن در صورتی است که عمل بدون تصدیق قلبی داشته باشد.(1)

ص: 235

ایمان به معنای اعتقاد و تصدیق قلبی و ایمان به معنای آرامش و اطمینان؛ اولی نیز به فطری و غیرفطری و استدلالی و شهودی تقسیم می شود. از دیدگاه ایشان، ایمان با تصدیق قلبی محقق می شود، به همین دلیل حقیقت ایمان قابل زیاده و نقصان نیست، بلکه آثار آن تفاوت می کند. یعنی در ایمان به معنای تصدیق، یا شخص قلباً ایمان دارد که مؤمن به شمار می آید یا ندارد؛ در این صورت اگر شخصی افزون بر نداشتن تصدیق قلبی، به اعمال ظاهری شرع نیز پای بند نباشد، حکم کافر را دارد، و اگر در ظاهر دستورهای اسلامی را انجام می دهد، در زمرهٔ منافقان قرار می گیرد. اما آنچه قابل زیاده و نقصان است، اطمینان و آرامش شخصی است؛ یعنی انسان مؤمن پس از تصدیق قلبی، اگر به دستورهای اسلامی بیشتر پای بند بود از آرامش بیشتری بهره مند است و گرنه دچار اضطراب خواهد بود.(1)

وی ایمان شهودی را ایمان حقیقی و ایمان استدلالی را تصدیق از ورای حجاب دانسته است. بر همین اساس، معتقد است ایمان فطری (ایمان حقیقی) که در عالم ذر گرفته شده، قابل زیاده و نقصان نیست، اما ایمان غیرفطری (ایمان استدلالی) که پس از قرار گرفتن در عالم ماده به دست می آید، قابل زیاده و نقصان است.(2)

بنابراین، ذومراتب بودن در نظر ایشان به ابعاد خاصی از ایمان مربوط می شود که عبارت است از: رستگاری در آخرت، اطمینان و آرامش شخصی و استدلال دینی. اما از نظر ظاهری، اعمال در اصل تحقق ایمان نقش دارد و اخلال در اعمال به منزلهٔ نفی ایمان تلقی می شود.

شبیر احمد عثمانی با بیان اقسام گوناگون دیگری برای ایمان و کفر، برای هر قسم لوازم خاصی برشمرده است: اعتقاد به قلب و شهادت به زبان و عمل به ارکان؛(3)

بدون شک کسی که این سه را

ص: 236

داشته باشد جایش در بهشت است. وی با استناد به گفتهٔ ابن تیمیه، شخصی را که دو مورد اول را داشته باشد اما مرتکب گناهان کبیره شود ناقص الایمان دانسته است. همچنین کسی که دو مورد اول را داشته باشد اما بدون اعمال به جوارح، باز هم مؤمن است. زیرا عمل جزء ایمان نیست، بلکه معیار ایمان تصدیق قلبی است. اگر کسی تصدیق قلبی داشته باشد اما بدون اقرار زبانی و عمل به ارکان، باز هم مؤمن به شمار می آید، به این شرط که یکی از ضروریات را انکار نکرده باشد.(1) کسی

ص: 237

هم که اهل انکار قلبی و اقرار زبانی باشد در دنیا حکم مسلمان را دارد ولی در آخرت جزء کفار قرار می گیرد.(1)

بر همین اساس، از دیدگاه وی، کفر نیز همانند ایمان، چند نوع است: کفر انکار، اگر تکذیب قلبی و زبانی باشد؛ کفر جحود، در جایی که فقط تکذیب زبانی داشته باشد، ولی معرفت و یقین قلبی به ایمان دارد؛ کفر عناد، در موردی که با وجود تصدیق قلبی و اقرار زبانی از روی عناد تکذیب کند؛ و کفر نفاق، در جایی که فقط قلباً تکذیب کند ولی در زبان و عمل پای بندی داشته باشد.(2)

البته ایشان احکام انواع کفر را بیان نداشته است، ولی روشن است که با توجه به انواع ایمان، برخی از انواع کفر در ظاهر حکم اسلام بر آنها مترتب می شود، مثل صورت اخیر که در زمره فاسقان قرار می گیرد. زیرا از نظر ایشان فرق است بین ایمان و کفر و ایمان و اسلام؛ اسلام شهادت به یگانگی خدا و تصدیق ظاهری رسول خداوند است و با چنین اقراری شخص در پناه اسلام قرار گرفته، احکام دنیوی اسلام بر او مترتب می شود، هرچند گناهان کبیره را مرتکب شود. ولی ایمان هدایت معنوی و بُعد قلبی اسلام است که در قالب عمل تجلی می یابد و در درجهٔ بالاتر از اسلام

ص: 238

قرار دارد.(1)

به بیان دیگر، اسلام با لسان و جوارح است و ایمان در قلب؛ ایمان مثل روح است و اسلام بدن آن؛ ایمان حقیقت دین است و اسلام صورت آن؛ ایمان اصل است و اسلام فرع آن.(2)

بنابراین، بسیاری از اموری که باعث نقص در ایمان شخص می شود، ضرری به اسلام او نمی زند، بلکه در دنیا چنین شخصی به عنوان یک مسلمان احترام دارد. زیرا همین که شخص کلمه توحید را بر زبان جاری کند حکم اسلام بر او جاری می شود. همچنین به گفتهٔ برخی علمای دیوبند، اگر افزون بر ادای شهادتین، در جماعت مسلمانان نیز حاضر شود و از ذبیحه مسلمانان بخورد یا سایر رفتارهای شرعی خاص مسلمانان را انجام دهد، اینها تماماً شواهد مسلمان بودن شخص به شمار می آید و جان و مال و ناموس او در امان خواهد بود.(3)

بنابراین، تا زمانی که کسی به وحدانیت خداوند، رسالت پیامبران، کتاب های آسمانی، فرشتگان، تقدیر، روز قیامت و زندگی پس از مرگ ایمان داشته باشد، مسلمان خواهد بود و فقط با انکار یکی از اینها کافر می شود.(4) چنان که از نگاه شیعه نیز رابطهٔ آن دو عموم و خصوص مطلق بیان شده است، به این بیان که هر مؤمنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مؤمن نیست.(5)

در مجموع، از نگاه بسیاری از علمای بزرگ دیوبندی، کفر به معنای مصطلح در مقابل اسلام قرار می گیرد نه در برابر ایمان، و دامنهٔ ایمان نیز بسیار وسیع است و حتی شامل حالتی که شخص فقط اقرار زبانی دارد نیز می شود، هرچند التزام عملی و تصدیق قلبی نداشته باشد. تنها در بیانی از

ص: 239

کشمیری و الیاس کاندهلوی عمل نیز در اصل ایمان نقش دارد که مطابق آن دامنهٔ ایمان محدود می شود و نقص در اصل ایمان ضرر می رساند. اما باز هم دقیقاً آنها نمی گویند که چنین شخصی خارج از دایرهٔ اسلام است، بلکه بیشتر بر نفی ایمان تأکید دارند و احتمالاً با توجه به توضیحات تهانوی و دیگران باعث خروج فرد از اسلام نمی شود.

محمد قاسم نانوتوی، به انتقاد از کسانی می پردازد که دیگران را به اندک بهانه ای تکفیر می کنند. به اعتقاد او، نمی توان دیگران را به صرف اینکه برخی گناهان را انجام می دهند تکفیر کرد، بلکه لازم است در یافتن مصادیق کفر تحقیق لازم را انجام داد تا مرتکبان آن اعمالی که واقعاً از نظر اسلام باعث کفر است تکفیر شوند.(1)

وی در موردی پرهیز از تکفیر مسلمانان را به مصلحت اسلام و تمامی مسلمانان می داند و می گوید: «در زمان ما که کفّار بر مسلمانان غلبه دارند، وقت آن نیست که با تفرقه انداختن میان مسلمانان باعث تضعیف بیشتر شویم».(2) محمد یعقوب نانوتوی نیز به حسن ظن در قبال مسلمانان سفارش می کند و اینکه نمی توان شخص مسلمان را کافر دانست، بلکه اگر نقصی در اعمال و گفتار مسلمانی دیده شود فقط ایمان او آسیب می بیند، اما خروج از اسلام محقق نمی شود.(3) چنان که از شاه اسماعیل دهلوی (شخصیت مورد احترام دیوبندیه و نویسنده کتاب تقویة الایمان) نیز پرسیده اند که، اگر چنانچه برخی افعال شرک آمیزی که در رساله تقویة الایمان آمده است، مثل نذر برای غیرخداوند، بوسیدن قبر و پارچه انداختن بر آن و سوگند خوردن به نام غیرخداوند و امثال آنها از کسی صادر شود، آیا می توان فقط به دلیل انجام

ص: 241

این گونه کارها، آن شخص را کافر و جان و مال او را مباح دانست؟ او در پاسخ گفته است، تکفیر شخص فقط به دلیل انجام دادن این کارها جایز نیست، زیرا ایمان و کفر شعبه های زیادی دارد و یکی از شعبه های ایمان حسن خلق است، ولی کافر نیز می تواند حسن خلق داشته باشد، در حالی که نمی توان کافر را فقط با داشتن این صفت مؤمن دانست. پس در مورد مؤمن نیز نمی توان او را به دلیل قسم خوردن به نام غیرخداوند یا انجام برخی کارهای دیگر کافر دانست؛ زیرا ممکن است شعبه های زیادی از ایمان در وجود او جمع باشد که به خاطر آنها محبوب و مقرب درگاه الاهی باشد.(1) این سخن شاه اسماعیل می تواند بسیاری از بهانه های گروه های تکفیری را در تکفیر دیگران خنثا کند؛ زیرا آنچه در کتاب تقویة الایمان به عنوان مصادیق شرک و بدعت مطرح شده، دقیقاً همان مسائلی است که در کتاب التوحید ابن عبدالوهاب آمده است و مبنای تکفیر گروه های تندرو قرار گرفته است. در حالی که شاه اسماعیل به صراحت تلازم میان ارتکاب آن مسائل با کفر انجام دهنده را نفی و انکار می کند.

رشید احمد گنگوهی ضمن تأیید سخنان شاه اسماعیل گفته است، بسیاری از کارهای به ظاهر شرک آمیز تأویل پذیر است. بنابراین، در صدور حکم تکفیر و شرک باید دقت و احتیاط کرد.(2)

اشرف علی تهانوی در پاسخ به این پرسش که «بریلویه دیوبندی ها را تکفیر می کنند، آیا شما نیز آنها را کافر می دانید؟»، گفته است ما نمی توانیم دیگران را به صرف آنکه ما را کافر می دانند تکفیر کنیم، زیرا:

ص: 242

تکفیر مسلمانان از دو حال خارج نیست، یا به حق است یا برخلاف حق، اگر کسی را که احتمال کافر بودنش وجود دارد، کافر ندانیم ولی در حقیقت او کافر باشد، گناهی نکرده ایم. اما بدترین گناه آن است که ما افرادی را تکفیر کنیم در حالی که آنها در حقیقت کافر نیستند. ... زیرا با صرف شبهه کسی از ملت اسلام خارج نمی شود و ما عقاید آنها را توجیه و تأویل می کنیم، هرچند تأویلات دور از ذهن باشد، مگر آنکه همانند قادیانیه کفر آنها به اثبات برسد.(1)

او در موردی تأکید دارد که در صدور حکم تکفیر و حتی تفسیق شخص مسلمانان باید نهایت دقت و احتیاط صورت گیرد و تا وقتی توجیه درستی برای کار خطای مسلمان یافت می شود، نباید آن را به غیر آن، که باعث تجویز تکفیر او می شود، حمل کرد.(2)

خلیل احمد سهارنپوری صورت های گوناگونی برای صدور حکم تکفیر مسلمانان بیان کرده است که طبق برخی صورت ها نه تنها تکفیر دیگران جایز نیست، بلکه اگر صدور چنین حکمی بدون هیچ توجیه و دلیلی انجام شود باعث خروج حکم کننده از اسلام می شود. او مباح دانستن جان و مال و ناموس مسلمانان را به سه صورت تقسیم کرده است: یا به غیر حق و بدون هیچ گونه تأویلی انجام می گیرد، چنین حکمی باعث کفر حکم کننده و خروج او از اسلام می شود؛ یا با تأویل غیرصحیح است که باعث فسق او خواهد شد؛ یا به حق انجام می گیرد. چنین تکفیری لازم و واجب است. او در نهایت می نویسد:

از نظر ما فقط تکفیر کسانی از اهل قبله جایز است که ثابت شود یکی از احکام ضروری دین را انکار کرده اند، بنابراین، کافر بودن سلف حتی خوارج، و همچنین وهابیت در عصر جدید ثابت نیست، بلکه سلف را بیشتر می توان بدعت گذار دانست نه کافر، و خوارج با تأویل، هرچند اشتباه و نادرست، بر امام خود خروج کردند، از این رو از باغیان به حساب می آیند نه کفار و همین طور است وهابیت.(3)

ص: 243

محمد زکریا کاندهلوی درباره حکم تفکیر خوارج و برخی دیگر از مسلمانان که از آنها به «اهل بدعت» تعبیر می کند، دیدگاه های علمای اهل سنت را نقل کرده، در نهایت حکم تکفیر مسلمانان را صحیح نمی داند. او با استناد به گفتهٔ ابن عابدین، می نویسد: «نزد جمهور فقها و محدثان خوارج حکم باغیان را دارد؛ برخی محدثان آنها را کافر دانسته اند ولی ابن منذر ادعای اجماع کرده است بر اینکه هیچ کسی با نظریه اهل حدیث موافق نیست». سپس می افزاید: «برخی فقها هیچ کسی را تکفیر نمی کنند و برخی نیز فقط اهل بدعتی را که بدعت آنها مخالف دلیل قطعی باشد، تکفیر کرده اند». سپس می افزاید:

البته برخی از اهل سنت بسیاری از مسلمانان را تکفیر می کنند، ولی به گفته ابن منذر که از اقوال فقها بیش از دیگران اطلاع دارد، هیچ یک از فقهای مجتهد دیدگاه آنها را تأیید نمی کنند و اظهار نظر غیر آنها نیز اعتباری ندارد. بلی ابن منذر در کتاب المسایرة گفته است کسی که با اصول و ضروریات دین مخالف باشد، همانند قول به قدم عالم و نفی حشر اجساد، نفی علم به جزئیات، به اتفاق علما کافر است، اما کسی که منکر مبادی صفات باشد و به خلق قرآن اعتقاد داشته باشد، در کفر او اختلاف است.(1)

ص: 244

کاندهلوی در جایی دیگر، ضمن مخالفت صریح با تکفیر اهل قبله، نوشته است: «اطلاق کفر بر فرد مسلمان از دو حال خارج نیست، یا آن شخص واقعاً کافر است، در این صورت گوینده راست گفته است، یا در واقع کافر نیست، در این صورت گوینده گناه کرده است».(1)

برخی دیگر، اختلافات مسلمانان را به دو دسته تقسیم کرده اند: اختلافات اعتقادی و اختلاف در فروعات دینی و مسائل سیاسی؛ اختلاف اولی سوزنده است که باعث به وجود آمدن بدعت و شرک و تکفیر می شود. اما اختلاف دومی سازنده است و مطابق با فطرت انسانی و باعث جلب رحمت الاهی است که به هیچ وجه مجوز تکفیر مخالفان فکری نمی شود.(2) در این تقسیم بندی اختلاف فرقه های مذهبی، همانند شیعه و معتزله، یا احزاب و جریان های سیاسی دیگر در گذشته و حال، از مصادیق اختلافات سیاسی و فرعی دانسته شده است.(3)

بر همین اساس، شبیر احمد

ص: 245

عثمانی گفته است: «نه تمامی غیرمقلّدان کافرند، نه تمامی شیعه ها و نه تمامی طبیعت گرایان یا گروه های دیگر مشابه آنها».(1)

همچنین بدرالحسن قاسمی، از اساتید دارالعلوم و از اعضای جمعیت علمای هند شاخه اصلی دیوبندیه، در کنفرانس «وحدت اسلامی» مکه مکرمه، به تاریخ 6/3/1427 (4/4/2006)، با استناد به سخنان ملاعلی قاری، به صراحت گفته بود که تکفیر بدعت گذار تا وقتی کفر صریح را مرتکب نشده است، جایز نیست. حتی اگر چیزی را که مستلزم کفر است مرتکب شود باز هم باعث تکفیر او نمی شود. زیرا لازمه مذهب جزء مذهب به شمار نمی آید. به همین دلیل علما در خصوص این گونه افراد پیوسته حکم اسلام را جاری می کردند. زیرا هر مسلمانی تلاش خود را برای دست یابی به معارف اصلی به کار بسته است، هرچند در نهایت ممکن است خطا کرده باشد. همچنان که اختلاف مجتهدان در مسائل فقهی نیز مشکلی ایجاد نمی کند. بنابراین، نباید هیچ یک از اختلافات فقهی - و اعتقادی- باعث اختلاف و از بین رفتن وحدت اسلامی شود.(2)

ص: 246

مطرح شدن این سخنان در کنفرانس وحدت اسلامی در مکه مکرمه، آن هم در جمع زیادی از علمای اهل سنت، به خصوص رهبران گروه تکفیری وهابیت، پیام های مهمی برای جریان های تکفیری می تواند داشته باشد.

همچنین «جمعیت علمای هند» جلسه ای را روز چهارشنبه ششم جمادی الأول 1431 (21/4/2010) با هدف ضرورت هوشیاری و بیداری مسلمانان در قبال مشکلات کنونی جهان اسلام و مخالفت با تکفیر مسلمانان، ترتیب داده بودند. در آن جلسه، که مسئولان مدارس و گروه ها و انجمن ها و غیره از نقاط مختلف هند شرکت داشتند، تمامی حاضران بر نفی جریان های تکفیری و ضرورت پرهیز از تکفیر مسلمانان تأکید جدی کردند. جالب آنکه در آن نشست شیخ دکتر عبدالعزیز عمار، وکیل وزارت شئون اسلامی سعودی، نیز شرکت کرده بود. او ضمن اظهار برادری و هم فکری با علمای دیوبندیه، گفته است، قضیه تکفیر امر مهمی است و ما نیز با شما در ممنوعیت صدور حکم تکفیر برای مسلمانان، هم عقیده هستیم و به دستور صریح ابن تیمیه هیچ یک از مسلمانانی را که شهادتین بر زبان جاری می کنند به دلیل ارتکاب گناه، یا به دلیل اختلاف فکری، تکفیر نمی کنیم. زیرا اگر این اختلاف نظرها باعث تکفیر می شد شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اعتقاد به آن را شرط اسلام قرار می داد، حال آنکه شرط اسلام فقط ادای شهادتین قرار داده شده است.(1)

هرچند به نظر می رسد تأکید این مقام سعودی بر پرهیز از اختلافات و تکفیر و

ص: 247

تفسیق همدیگر ناشی از فضای کلی حاکم بر جلسه و به طور کلی روابط دو طرف بوده باشد. زیرا جای انکار نیست که وهابی ها، با حمایت همه جانبه دولت سعودی، آثار فراوان و گوناگونی را بر ضد علمای شبه قاره و به خصوص دیوبندیه و جماعة التبلیغ نوشته اند و حتی آنها را نیز در کنار سایر گروه ها تکفیر می کنند.

با توجه به سخنان فوق از علمای دیوبند به دست می آید که تکفیر اهل قبله به بهانه های واهی که امروزه جریان های تکفیری انجام می دهند مورد تأیید هیچ یک از علمای بزرگ دیوبند نیست و با مبانی و معیارهای آنها کاملاً مخالف است. تنها معیار اساسی دیوبندیان در جواز تکفیر دیگران، چنان که در ادامه خواهد آمد، به اثبات قطعی انکار ضروری دین خلاصه می شود و کافر فقط به

ص: 248

کسی اطلاق می گردد که یکی از اصول اعتقادی یا احکام ضروری اسلام، همانند وجوب نماز، روزه و غیره را انکار کند، که در ظاهر معیار قابل قبولی به نظر می رسد، هرچند در شرح و تفصیل آن باید دقت کافی داشت.

بر همین اساس، در خصوص مسائلی همانند توسل و زیارت، عزاداری و مراسم میلاد، هرچند در برخی منابع دیوبندی از آنها به عنوان مصادیق بدعت و شرک نام برده شده است،(1) اما محمد ادریس کاندهلوی به محققانی از علمای امت نسبت داده که گفته اند ما نمی توانیم اهل بدعت را تکفیر کنیم. زیرا بسیاری از آنها یا جاهل اند یا مجتهد مخطیء؛ و در هر دو صورت مستحق تکفیر نیستند.(2)

انورشاه کشمیری نیز گفته است: «امور رایج در مراسم عروسی، نکاح و جشن های شادی جزء بدعت به شمار نمی آید، هرچند ممکن است از جهاتی همانند اسراف و لغو ممنوع باشند، اما عادات رایج در مراسم سوگواری بدعت است، زیرا چنین اعمالی به نیت آنکه جزء دین است انجام می گیرد».(3)

ضمن آنکه به تصریح علمای دیوبند، در صدر اسلام نیز، زیارت، توسل، شفاعت خواستن، گریستن و عزاداری و غیره وجود داشته است.(4) بر همین اساس، دیوبندیان دیدگاه وهابیت را نیز در

ص: 249

بدعت و شرک دانستن برخی امور، همانند صلوات زیاد فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، اهتمام به آداب صوفیان، قرائت اوراد مخصوص اهل تصوف و مداومت بر ذکرهای معمول صوفیانه و برخی امور دیگر، نفی کرده اند. آنها معتقدند نه تنها دلیلی بر بدعت بودن این گونه امور در دست نیست، بلکه دلایل زیادی از قرآن و سنت بر جواز آنها وجود دارد. حتی به اعتقاد خلیل احمد سهارنپوری، خواندن دلایل خیرات و سایر اوراد صوفیه، که بیشتر صلوات بر پیامپر صلی الله علیه و آله و سلم را در نظم خاصی بیان می دارد و از همین جهت نص گرایان آن را نقد کرده اند، از مستحبات مؤکد و بهترین عبادات است که افرادی همانند رشید احمد گنگوهی و حاج امدادالله مکی نیز پیوسته دلائل الخیرات را می خواندند و به دیگران نیز سفارش می کردند آن را بخوانند.(1)

همچنین وقتی از خلیل احمد سهارنپوری پرسیده شد که آیا توسل به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از وفات آن حضرت جایز است یا نه، ایشان پاسخ داد:

نزد مشایخ ما متوسل شدن به انبیا و اولیای الاهی، در دعاها، در حال حیات و پس از وفاتشان جایز است، به این نحو که بگوید: «اللهم انی اتوسل الیک بفلان

ص: 250

أن تجیب دعوتی و تقضی حاجتی». چنان که مشایخ ما همانند شاه محمد اسحاق دهلوی، شیخ امدادالله و شیخ رشید احمد گنگوهی به این امر تصریح کرده اند و در نتیجه هیچ ایرادی بر آن وارد نیست.(1)

درباره زیارت نیز نوشته است: «از نظر علمای حنفی و مسلک اشعری و ماتریدی و طرق صوفیه، زیارت قبر پیامبر از بزرگ ترین و مقرب ترین اعمال و نزدیک به واجب است که انسان را به خداوند نزدیک می کند». وی سپس با استناد به سخنان ابن همام و دیگران، افزوده است: «بهتر آن است که زائر فقط به نیت زیارت قبر شریف به مدینه منوره مشرف شود و سپس از باب احترام به پیامبر به زیارت مسجد نبوی و مشاهد نیز برود».(2)

ص: 251

اشرف علی تهانوی نیز در نقد دیدگاه ابن تیمیه، که توسل به اعیان را قبول ندارد، می گوید، اگر من در زمان ابن تیمیه بودم یا او در زمان من می بود، با احترام به او می گفتم «یا شیخنا! حقیقت توسل به اعمال چیست؟»؛ «توسل به اعیان چه فرقی با توسل به اعمال دارد؟» و همچنین، «در توسل به اعیان، چه فرقی بین شخص زنده و مرده وجود دارد؟» و در آخر تهانوی می گوید: «یقین دارم اگر شیخ امروز زنده می بود، با پی بردن به حقیقت توسل، هیچ گاه توسل به اعیان را به طور مطلق منع نمی کرد».(1)

است که دلیل متواتر و مستفیض بر دینی بودن آنها اقامه شده و نوع مردم نیز، هرچند از طریق برهان و استدلال، از آن آگاه باشند؛ مثل وحدانیت خداوند تعالی، نبوت و خاتمیت پیامبر اسلام به معنای پایان یافتن نبوت با خاتم پیامبران و ادامه نیافتن آن پس از پیامبر خاتم، برانگیخته شدن مردم در قیامت و پاداش اعمال، عذاب قبر. اما از نگاه فقها، ایمان و کفر با اقرار یا انکار امور قطعی و ظنی هر دو محقق می شود. بنابراین، معیار ضروری فقط نزد متکلمان معنا می یابد نه فقها. دلیل عمده اش این است که متکلمان در بحث اعتقادات به اخبار ظنی توجه ندارند، به خلاف فقها که آنها به اخبار آحاد و امور ظنی نیز در این باره عمل می کنند.(1)

همچنین وی ضمن مخالفت صریح با تکفیر اهل قبله به دلیل ارتکاب گناه یا انکار امور غیرضروری دین، اهل قبله را کسانی می داند که منکر ضروریات دین نباشند و به حدوث عالم، محشور شدن اجساد در قیامت، علم خداوند به کلیات و جزئیات و مسائل مشابه آنها معتقد باشند. بنابراین، کسی که منکر این امور باشد، یا در عقاید نادرست خود غلو کند، اساساً جزء اهل قبله، به معنای مورد نظر، به شمار نمی آید و قطعاً تکفیر او جایز است. از نظر وی، حتی اگر ضروری دین با خبر واحد نیز ثابت شده باشد، ولی دلیلی بر رد آن نیامده باشد، انکار آن باعث کفر می شود.(2)

ص: 253

بنابراین، از نظر نگرش کلی علمای دیوبند، فقط انکار یکی از آموزه های دینی که ضروری بودن آن اثبات شده باشد، باعث «کفر» می شود. اما از نظر مصداقی موارد زیادی در آثار علمای دیوبند برای تجویز تکفیر مسلمانان بیان شده است که ضروری بودن بسیاری از آنها جای تأمل دارد، از جمله: انکار خداوند یا یکی از صفات او، اعتقاد به تعدد خدایان، انکار فرشتگان، نپذیرفتن یکی از کتاب های آسمانی، قبول نداشتن یکی از پیامبران الاهی، انکار تقدیر و قیامت، انکار یکی از احکام قطعی و یقینی، انکار سخن و خبر حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و دروغ پنداشتن آن؛(1) و نیز، منکر هر یک از واجبات، که اگر پس از اقامه بینه و دلیل از این اعتقاد خود باز نگشت، به حکم کافر بودن کشته می شود؛(2) خوارج و غالیان؛(3)

قائلان به خلق قرآن به تصریح ائمه اهل سنت؛(4) کافر بودن

ص: 254

جهمیه از نگاه ابوحنیفه و کافر بودن قدریه از نگاه شافعی و دیگران؛(1)

منکران خلافت سه خلیفه اول؛(2) دشنام دهندگان به پیامبران و اختلاف در پذیرش توبهٔ آنها؛ تکذیب کنندگان و تحقیرکنندگان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ؛ مدعی نبوت؛(3)

انکارکننده اجماع و اخبار متواتر؛(4) منکر فریضهٔ زکات و وجود دلایل

ص: 255

خاص بر کافر نبودن مانعین زکات در زمان ابوبکر.(1) کافر و زندیق بودن تکفیرکننده صحابه؛(2) کفر بودن بغض صحابه؛(3) نقل ادعای اجماع از برخی علمای دیوبندی بر تکفیر گستاخان به عایشه یا حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ؛(4)

حتی نقل شده است که برخی از بزرگان دیوبندیه گفته اند: «شیعه اگر عایشه را تهمت می زنند، یا صحابی بودن ابوبکر را منکرند یا خلفای سه گانه را قبول ندارند، خارج از اسلام به شمار می آیند».(5)

ص: 256

برخی دیگر، وجوب نماز و زکات، حرمت شراب و همانند آنها را نیز به ضروریات دین افزوده اند؛ اما در خصوص برخی مسائل اعتقادی همانند انکار شفاعت، انکار رؤیت خداوند، انکار عذاب قبر و حساب کرام الکاتبین، با احتیاط سخن گفته اند، به این بیان که نماز خواندن پشت سر افرادی که منکر این امور است، جایز نیست، چراکه این امور به تواتر در شرع ثابت شده است و منکر آنها مثل کافر می ماند.(1)

ولی انورشاه کشمیری افزون بر موارد فوق، نماز خواندن پشت سر منکران خلافت سه خلیفه اول را نیز جایز نمی داند و معتقد است تمامی اینها قطعاً کافرند! در حالی که او پیش از آن تصریح می کند که نماز خواندن پشت سر هر مسلمان اهل قبله جایز است تا وقتی که به دلیل صریح کفرش ثابت نشده است.(2) دلیل صریح بر تکفیر دیگران نیز، طبق سخنان او و سایر علمای دیوبند، به همان انکار ضروریات دین باز می گردد. بر این اساس، تکفیر بسیاری از گروه های فوق کاملاً جای تأمل و نقد دارد؛ زیرا بیشتر مسائل فوق نه تنها جزء ضروریات دین به شمار نمی آید، بلکه از نظر بسیاری از مسلمانان اعتقاد داشتن به آنها، از جمله اعتقاد به رؤیت که مستلزم تجسیم است، باعث کفر می شود. چنان که کشمیری در موردی ضروریات دین را به دو دسته تقسیم می کند: ضروریات آشکار که فهمش برای همگان ممکن و آسان است، همانند خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ؛ در چنین موردی هر کسی منکر آن باشد، کافر است. اما برخی ضروریات اختلافی است و نیاز به استدلال و اثبات دارد، همانند قضا و قدر، عذاب قبر، استوای خداوند بر عرش، نازل شدن خداوند از آسمان و مسائل دیگری همانند آنها؛ در این موارد اگر کسی از اصل مسئله آگاه باشد و بدون دلیل درصدد انکار آنها برآید، کافر است؛ اما اگر درصدد بحث از کیفیت آنها برآید و در نتیجهٔ آن برخی دیدگاه ها را اثبات و برخی دیگر را نفی کند، در صدور حکم درباره وی باید احتیاط کرد.(3)

در عین حال او کفر انکار ضروریات دین را اجماعی می داند، هرچند به

ص: 257

ضروری بودن جاهل باشد؛(1)

که به نظر می رسد این دیدگاه او بیشتر ناظر به ضروریات دسته اول است که برای همگان قابل درک و فهم است، هرچند ممکن است برخی آن را نفهمیده باشند. اما در خصوص مسائل دسته دوم، که شامل بسیاری از موارد پیشین نیز می شود، حکم احتیاط کشمیری همچنان جاری است. ضمن آنکه تکفیر مسلمانان بر اساس آن مسائل کاملاً برخلاف مبانی پیشین علمای دیوبند در حکم تکفیر مسلمانان است. از این رو، افرادی همانند کشمیری یا باید در مبانی کلی علمای بزرگ دیوبندیه، که خود نیز به آنها ملتزم اند، تجدید نظر کنند، یا از تکفیر بسیاری از گروه های فوق، که متأسفانه بیشتر تحت تأثیر فضاسازی های عمومی و عامیانه شکل گرفته است، دست بردارند که راه درست نیز همین است.

در خصوص تکفیر منکران خلافت یا توهین کنندگان به عایشه و صحابه، قطع نظر از اختلاف نظرهای جدی میان مسلمانان درباره مقام خلفا و صحابه و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، با جست وجو در منابع اصلی دیوبندیه سخنی در این مورد یافت نشد که مسلمانی را به دلیل این مسائل تکفیر کنند، بلکه بیشتر سخنان دیوبندیان ناظر به آن است که چنین مسائلی جزء مسائل اختلافی است و دلیل قطعی بر ضروری بودن آنها وجود ندارد. برخی دیوبندیان نیز به صراحت مسئله خلافت را جزء مسائل سیاسی اسلام دانسته اند(2)

که ربطی به کفر و ایمان افراد ندارد. به خصوص آنکه آنها در اصل خلافت نیز اختلاف جدی دارند و بعضاً از خلافت صدر اسلام گرفته تا حکومت پادشاهی و دیکتاتوری را می پذیرند.(3) آنچه در سخنان فوق نیز به عنوان ادعای اجماع

ص: 258

در تکفیر منکران خلافت یا توهین کنندگان به صحابه و برخی همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شد، نقل قول غیرمستقیم مربوط به یکی از منابعی است که نویسنده آن شناخته شده نیست و دقیقاً معلوم نیست که او تا چه اندازه با رویکرد اصلی دیوبندیان موافق است. با توجه به سخنان او در کتابش، به دست می آید که او فردی شدیداً متعصب و فرقه گراست و آنچه او بیان کرده است، نه تنها با دیدگاه بسیاری از علمای دیوبند، بلکه حتی با رویکرد برخی سلفیان افراطی نیز تطابق ندارد. بنابراین، نمی توان چنین دیدگاهی را به عنوان دیدگاه مطرح نزد دیوبندیان پذیرفت.

آنچه در این میان قابل تأمل است، حمایت بسیاری از دیوبندیان از جریان تکفیری القاعده است. بر اساس پژوهش های انجام گرفته، گروه «القاعده» در طول حیات خود از حمایت مستقیم گروه های دیوبندی و سایر اسلام گرایان پاکستان برخوردار بوده است،(1)

تا اندازه ای که مَثَل خان دوران صافی، یکی از سران جمعیت علمای پاکستان، در این باره گفته بود: «هر کس اسامه را تروریست بگوید بی دین است».(2)

اما در عین حال، با توجه به رویکردهای اعتدالی کلی حاکم بر مکتب دیوبندیه، تعامل دیوبندیان با القاعده و امثال آن را شاید بتوان بیشتر سیاسی دانست تا اعتقادی. زیرا آغاز حمایت های آنها از این جریان های تندرو و دفاع آنها از گسترش عملیات القاعده و امثال آن بیشتر به منظور مبارزه با تجاوز شوروی به افغانستان و تهاجم نظامی و فرهنگی غرب به رهبری آمریکا به کشورهای اسلامی صورت گرفته بود. همچنان که بسیاری از جریان ها و کشورهای اسلامی دیگر نیز تقویت گروه های فوق را برای جلوگیری از تسلط شرق و غرب بر جهان اسلام، از مهم ترین وظایف دینی خود می دانستند. اما پس از تغییر رویکرد گروه های فوق از مبارزه با غیرمسلمانان، که به عنوان دشمنان دور شناخته می شدند، به درگیری با مخالفان مذهبی خود، که از آنان با عنوان «دشمنان نزدیک» یاد می کردند، تعامل بسیاری از احزاب و علمای دیوبند با آنها تضعیف شد و آنها کوشیدند از رویکردهای افراطی جریان های تندرو فاصله بگیرند و با برگزاری کنفرانس ها و نوشتن آثاری به نقد گستردهٔ افکار و رفتار آنها بپردازند.

ضمن آنکه ارتباط بیشتر میان گروه های افراطی و تکفیری منتسب به دیوبندیه با القاعده برقرار بوده و هست. در خصوص ارتباط جریان های تکفیری سپاه صحابه و جهنگوی با دیوبندیه، نیز باید توجه داشت که رویکرد تکفیری آنها نه با مبانی کلامی و فکری مکتب دیوبندیه سازگار است و نه علمای دیوبندیه حقیقتاً رفتار آنها را تأیید می کنند. بنابراین، هرچند در ظاهر خاستگاه این گونه جریان ها به مکتب دیوبندیه برمی گردد، ولی از نظر فکری و اعتقادی آنها بیشتر متأثر از مکتب

ص: 260

تکفیری وهابیت هستند. این تأثیرپذیری در طول زمان شکل گرفته بود و در زمان جهاد افغانستان بر ضد شوروی عربستان با کمک پاکستان مستقیماً به تأسیس چنین گروه های فرقه گرا در ظاهر برای مبارزه با شوروی و در واقع برای مبارزه با شیعیان، اقدام کردند. حمایت جمعیت علمای اسلام دیوبندی از آنها نیز بیشتر به حمایت های سیاسی می ماند. به همین دلیل در بسیاری مواقع که حمایت از آنها از نظر سیاسی مشکل ساز بوده است، جمعیت علمای اسلام به راحتی از آنها فاصله گرفته است.

از طرف دیگر، با توجه به آنکه در چند دههٔ اخیر رویکردی در راستای نزدیک شدن به وهابیت میان برخی دیوبندیان به وجود آمده است، حمایت برخی دیوبندیان از جریان های تکفیری نیز تا اندازه ای می تواند اعتقادی باشد، آن هم نه بر اساس مبانی فکری و اعتقادی علمای دیوبند، بلکه بیشتر تحت تأثیر نفوذ وهابیت توجیه پذیر است.

البته در این میان باید به این نکته نیز توجه داشت که ممکن است برداشت های نادرست آنها از برخی آموزه های شرک و بدعت، که در سخنان شماری از علمای دیوبند تا اندازه ای افراطی بیان شده است، باعث افراطی گری آنها شده باشد. بنابراین، با وجود آنکه رویکرد کلی حاکم بر مکتب دیوبندیه با تکفیر سازگاری ندارد، شکل گیری جریان های فوق با خاستگاه دیوبندی، بیشتر تحت تأثیر وهابیت یا برداشت های نادرست آنها از سخنان بزرگان دیوبندیه توجیه پذیر است.

حقیقت توحید و ایمان واقعی ناسازگار است؛ بر همین مبنا تکفیر و کشتن برخی مسلمانان را توجیه می کنند. در حالی که درباره مسائل فوق دیدگاه های متفاوتی میان علمای شیعه و اهل سنت وجود دارد. تا جایی که بسیاری از رهبران مذهبی اهل سنت، مسائلی را که جریان های تکفیری تخلف از آنها را باعث خارج شدن شخص از دایره اسلام می دانند، به عنوان رکن ایمان قبول ندارند. در این میان، بیشتر نزدیک به اتفاق علمای دیوبند نیز همان رویکرد اصلی رهبران مذهبی خود را پذیرفته اند و بر همان اساس، در صدور حکم تکفیر سایر مسلمانان با احتیاط کامل رفتار می کنند و می کوشند تا کفر قطعی کسی ثابت نشود او را مشرک و کافر ندانند.(1) معیار اساسی آنها در جواز تکفیر دیگران فقط به اثبات قطعی انکار ضروری دین محدود می شود؛(2)

یعنی کافر فقط به کسی اطلاق می شود که یکی از اصول اعتقادی یا احکام ضروری اسلام، همانند وجوب نماز، روزه و همانند آن را انکار کند.(3) هرچند در تعیین مصادیق، برخی از آنها فراتر از مبانی پذیرفته شدهٔ خود عمل کرده اند و مسائلی را که هیچ ارتباطی به ضروریات دین ندارد، در بحث کفر و ایمان افراد دخالت داده اند. ظهور جریان های تکفیری همانند سپاه صحابه و لشکر جهنگوی از میان

ص: 262

فارغ التحصیلان دیوبند، همین طور حمایت برخی احزاب دیوبندی از گروه های تندرو همانند القاعده، انحراف دیگری در رویکرد اعتدالی بزرگان دیوبند به شمار می آید. هرچند با محدود کردن این روابط به تعامل سیاسی و تأثیرپذیری آنها از وهابیت، می توان ارتباط آنها با تفکر اصلی حاکم بر مکتب دیوبندیه را نفی کرد.

ص: 263

17.دهلوی، اسماعیل بن عبدالغنی، رسالة التوحید، ترجمه به عربی: ابوالحسن علی الحسنی الندوی، چاپ اول، وزارة الشؤون الاسلامیة، عربستان، 1417.

18.دهلوی، عبد الحق، الاعمال المأثورة فی الأیام المشهورة، مجتبایی، دهلی، [بی تا].

19.دهلوی، کفایت الله، تعلیم الاسلام بر اساس فقه مذهب حنفی، ترجمه: عبدالمجید مرادزهی خاشی، انتشارات فاروق اعظم، [بی جا]، [بی تا].

20.رب نواز ظاهر، نقوش جهنگوی، مکتبة خلافت راشده، پاکستان، کراچی، [بی تا].

21.رفیعی، محمدطاهر، نقد و بررسی اندیشه های کلامی دیوبندیه، پایان نامه مؤسسه آموزشی- پژوهشی امام خمینی!، قم، 1390.

22.سلفی افغانی، شمس الدین، الماتریدیة و موقفهم من توحید الأسماء والصفات، چاپ دوم، مکتبة الصدیق، طائف، 1419/1998.

23.سهارنپوری، خلیل احمد، المهند علی المفند، المطبعة العربیة، لاهور، 1404/1984.

24.سهارنپوری، خلیل احمد، بذل المجهود، دار الکتب العلمیه، بیروت، [بی تا].

25.صالح عبود، عقیدة الشیخ محمد بن عبد الوهاب و أثرها فی العالم الاسلامی، ج1، «فایل اینترنتی»، [بی تا].

26.صالوجی، شبیر احمد، «ذِکرُ اللّه جَهرًا واجْتماعًا وسیلة من وسائل التزکیة والاحسان»، الداعی، س32، ش6، 1429.

27.طالب الرحمن، الدیوبندیة تعریفها و عقائدها، چاپ اول، دار الکتاب والسنة، پاکستان، 1415/1995.

28.عباس زاده فتح آبادی، مهدی، «القاعده پس از 11 سپتامبر (با تأکید بر عراق)، فصل نامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 40، ش2، 1389.

29.عبدالرب میرزا، «ضوء علی قصة تأسیس جامعة دارالعلوم/ دیوبند (الهند)»، الداعی، ش5، س30، 1427.

30.عثمانی، شبیر احمد، فتح الملهم شرح صحیح المسلم، چاپ اول، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1426/2006.

31.عثمانی، ظفر احمد، اعلاء السنن، تقریر درس های اشرف علی تهانوی، چاپ سوم، ادارة القرآن والعلوم الاسلامیة، پاکستان، کراتشی، 1415.

32.عثمانی، محمد شفیع، مجالس حکیم الأمة، دار الاشاعت، پاکستان، کراچی، 1393.

33.عماره، محمد، «الحضارة الاسلامیة والتعددیة الحزبیة»، الداعی، س31، ش7، 1428.

34.فدوی، عبد القیوم، اسامه بن لادن و ماجراها، چاپ اول، مفاخر، کابل، 1381.

ص: 265

35.فرزین نیا، زیبا، سیاست خارجی پاکستان: تغییر و تحول، چاپ اول، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1383.

36.قاسمی، بدرالحسن، «وحدة الأمة الاسلامیة»، الداعی، س31، ش1 و 2، 1428/2007.

37.قاسمی، حبیب الرحمن، خمینیت عصر حاضر کا عظیم فتنه، بیت التوحید، پاکستان، کراچی، [بی تا].

38.قاسمی، عبد الغنی، فکُّ القیود عَن کتاب فتح المعبود فی بیان هفوات فی کتاب بذل المجهود، [بی نا]، [بی جا]، 1432/2011.

39.قاسمی، محمد طیب، علماء دیوبند عقیدة و منهجا، دار العلوم، هند، دیوبند، 1430/2009.

40.قاسمی، محمد طیب، گزارش سفر افغانستان در پرتو پیوستگی های دینی و عرفانی دارالعلوم دیوبند، ترجمه: نذیر احمد سلامی، چاپ اول، اهل بیت علیهم السلام ، مؤسسه فرهنگی هفت اقلیم شرق، قم - زاهدان، 1382.

41.قرشی، محمد اقبال، معارف الاکابر بروایت حکیم الأمت حضرت مولانا أشرف علی التهانوی، اداره اسلامیات، پاکستان، لاهور، [بی تا].

42.کاندهلوی، زکریا، أوجز المسالک إلی موطأ مالک، چاپ اول، دار القلم، دمشق، 1424/2003.

43.کاندهلوی، محمد ادریس، التعلیق الصبیح علی مشکاة المصابیح، چاپ اول، مطبعة الاعتدال، دمشق، 1354.

44.کاندهلوی، محمد یوسف، الاحادیث المنتخبة فی الصفات الستة للدعوة إلی الله، [بی نا]، [بی جا]، [بی تا].

45.کشمیری، انورشاه، اکفار الملحدین فی ضروریات الدین، چاپ سوم، المجلس العلمی إدارة القرآن والعلوم الاسلامیة، پاکستان، 1424/2004.

46.کشمیری، انورشاه، فیض الباری، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، لبنان، بیروت، 2005.

47.کشمیری، انورشاه، معارف السنن شرح سنن الترمذی، گردآوری: محمد یوسف بنوری، ایج- ایم- سعید کمپنی، پاکستان، کراتشی، 1413.

48.گنگوهی، رشید احمد، فتاوی رشیدیه، دار الاشاعت، پاکستان، کراچی، [بی تا].

49.گیلانی، سید ناظر احسن، سیری در زندگی حضرت امام مولانا محمد قاسم نانوتوی، ترجمه و اقتباس: صلاح الدین شهنوازی، چاپ اول، صدیقی، زاهدان، 1384.

50.لکهنوی، عبدالحی، الرفع والتکمیل فی الجرح والتعدیل، چاپ سوم، دار التراث، مکتب المطبوعات الاسلامیه، [بی جا]، 1407.

ص: 266

51.الله یارخان، عقائد و کمالات علمائی دیوبند، اداره نقش بندیه اویسیه دار العرفان، پاکستان، [بی تا].

52.مبارکفوری، عبیدالله، مرعاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، [بی نا]، [بی جا]، [بی تا].

53.مجلسی، محمدباقر، ایمان و کفر، [بی جا]، [بی نا]، [بی تا].

54.مرصفی، سعد، «أعیادنا فرحة بریئة»، الداعی، س30، ش9-10، 1427.

55.مفید، محمد بن نعمان، أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، چاپ اول، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، قم، 1413.

56.نانوتوی، محمد قاسم، آب حیات، اداره تألیفات اشرفیه، ملتان، [بی تا].

57.ندوی، ابوالحسن علی حسنی، من أعلام المسلمین و مشاهیرهم، چاپ اول، دار ابن کثیر، بیروت، 1423/2002.

58.ندوی، محمد رحمت الله، اشرف علی التهانوی حکیم الأمة و شیخ مشایخ العصر فی الهند، چاپ اول، دار القلم، دمشق، 1427/2006.

59.afview.blogfa.com

60.almeshkat.net

61.avapress.com

62.centralasiaonline.com

63.darululoom-deoband.com

64.farsi.sunnionline.us

65.serat-e-mustaqeem.com

66.serat-e-mustaqeem.com

67.tolonews.com

ص: 267

ص: 268

اهل سنت درباره این حدیث ضمن اینکه می تواند ما را با دیدگاه آنها درباره عبادت نزد مقابر آشنا کند، می تواند میزان قُرب و بُعد عقاید ابن تیمیه و وهابیان را با اهل سنت نشان دهد.

بدین منظور بعد از اشاره به برخی مفاهیم کلیدی، مانند مقبره و عبادت، عقیده و برداشت ابن تیمیه از حدیث فوق را ارزیابی کرده، سپس به دیدگاه علمای شافعی، حنفی، مالکی و حنبلی و برخی مستندات آنها ذیل حدیث اشاره می کنیم. روش تحقیق اسنادی کتاب خانه ای و تحلیلی عقلی است. در این بررسی کوشیده ایم برای هر یک از مذاهب اربعه تقریباً هشت منبع معتبر و دست اول را انتخاب کنیم و به آنها ارجاع دهیم.

عبادت مصادیق متعددی دارد. در این تحقیق، به مهم ترین مصداق عبادت، یعنی نماز خواندن، نظر داریم که از مواردی است که ابن تیمیه بر آن تأکید ویژه دارد.

خواندن دعا در مساجد بهتر از انجام دادن آن در مقابر انبیا و صالحان است.(1) همچنین، هیچ یک از صحابه و تابعین فضیلتی برای این عبادت قائل نیستند. استجابت دعا در کنار این قبور دلیلی بر فضیلت آنها محسوب نمی شود، زیرا ممکن است دعا در مقابر کفار و فاسقان هم مستجاب شود. به علاوه، انتساب بسیاری از قبرها به انبیا و بزرگان صحیح نیست، و به جز قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نمی توان هیچ قبری را با قطع و یقین به صاحب آن نسبت داد. پس استجابت دعا در کنار این قبور ربطی به صاحب آن قبرها ندارد و عبادت مردم در کنار این قبور از سر جهل است.(2) او حتی توقف در کنار قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را نیز جایز نمی داند. ابن قیم، شاگرد او، از این فراتر رفته، عبادت در کنار قبور را گناهی بزرگ، بلکه شرک می داند.(3) آنها معتقدند حتی اگر نمازگزار در مقابر قصد عبادت و دعا و نماز برای خداوند را هم بکند گویا صاحب آن قبر را قصد کرده است؛ و قصد غیرخداوند کردن هم شرک است.