ص: 2

مجموعه مقالات کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

مجموعه مقالات/جلد نهم

قم/1393

ص: 3

ص: 4

اعضای کمیته علمی کنگره جهانی

«جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»

ریاست کنگره: حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(دام ظله)

دبیر علمی کنگره: حضرت آیت الله العظمی سبحانی(دام ظله)

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی: حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید مهدی علی زاده موسوی

دبیر کمیته علمی کنگره: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

مسئول اجرایی کمیته علمی: جناب آقای محمد علی موحدی پور

مسئول مقالات اهل سنت داخل: حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر کمیته علمی: جناب آقای سید محمد مهدی عمادی

مسئول هماهنگی مقالات: جناب آقای عباس صادقی خواه

گروه تبارشناسی جریان های افراطی و تکفیری

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر مهدی فرمانیان

دبیر گروه: جناب آقای محمد حسن بهشتی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین اسد علیزاده

دکتر محمد الله اکبری

حجت الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر جباری

حجت الاسلام و المسلمین جبرئیلی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید لطف­الله جلالی

دکتر داداش نژاد

استاد علی اصغر رضوانی

حجت الاسلام و المسلمین محمد­طاهر رفیعی

استاد قاسم صفری (جوادی)

حجت الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر ملک مکان

حجت الاسلام و المسلمین نیکزاد

حجت الاسلام و المسلمین محمدهادی یوسفی غروی

ص: 5

گروه ریشه یابی افکار تکفیری

مدیر گروه: آیت الله حسینی قزوینی

دبیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین حبیب عباسی

اعضای شورای علمی گروه:

حجت الاسلام و المسلمین محمدجواد ابوالقاسمی

استاد سید رضا بطاط

حجت الاسلام و المسلمین فلاح الدوخی

حجت الاسلام و المسلمین حسین رجبی

حجت الاسلام و المسلمین اکبر روستایی

آیت الله نجم الدین طبسی

حجت الاسلام و المسلمین محمدجعفر طبسی

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد یزدانی

گروه جریان های افراطی و تکفیری و پیامدهای سیاسی آن

مدیر گروه: حجت الاسلام و المسلمین دکتر منصور میراحمدی

دبیر گروه: جناب آقای مختار شیخ حسینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر شهروز ابراهیمی

دکتر محمد پزشکی

دکتر حسین پوراحمدی

دکتر مسعود پورفرد

دکتر محمد علی حسینی زاده

دکتر صادق حقیقت

دکتر رضا خراسانی

دکتر محمد ستوده

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید کاظم سید باقری

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمود شفیعی

دکتر عبدالوهاب فراتی

دکتر ناصر قربان نیا

سرکار خانم دکتر نجمه کیخا

دکترشریف لک زایی

ص: 6

دکتر عنایت الله یزدانی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر یزدانی مقدم

گروه بررسی راه کارهای برون رفت از افراط و تکفیر

مدیر گروه: جناب آقای دکتر حسن بیگی

دبیر گروه: جناب آقای دکتر سید جواد امینی

اعضای شورای علمی گروه:

دکتر اکبر استرکی

دکتر سیامک باقری

دکتر هادی جمشیدیان

دکتر حمید رضا حاتمی

دکتر علیرضا خراشادی زاده

جناب آقای محمدرضا خسروی

دکتر سید محمود رضا شمس دولت آبادی

حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن دهقان

جناب آقای حمید رحمتی

جناب آقای بهرام رضایی

جناب آقای محمود زرین ماه

جناب آقای عباس عظیمی کیا

جناب آقای مجید فقیه

دکتر سید ضیاءالدین قاضی زاده

جناب آقای علیرضا کیقبادی

جناب آقای علی محمد رضایی

جناب آقای احمد مزینانی

جناب آقای مهدی مزینانی

دکتر عبدالله هندیانی

مسئول ستاد بین الملل: حجت الاسلام و المسلمین سید محمود وزیری

معاون مسئول بین الملل: حجت الاسلام والمسلمین محمد رضا خوشخو

مسئول دفتر بین الملل: جناب آقای مرتضی احمدی

مسئول ستاد اجرایی: حجت الاسلام و المسلمین سید محمدعلی موسوی نسب

مسئول دبیرخانه مرکزی: جناب آقای سید جمال الدین طباطبایی

ص: 7

مسئول دفتر دبیرخانه: جناب آقای سید محمد باقر باقریان موّحد

مسئول مکاتبات دبیرخانه مرکزی: جناب آقای محمد مهدی فضلی

مسئول امور مالی: جناب آقای ابوالفضل سعادتی

مسئول سایت: حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی شیرازی

مسئول فناوری: جناب آقای مجتبی تمیمی

مسئول کمیته مدعوین داخلی: حجت الاسلام والمسلمین علی اصغر ضیایی

مسئول کمیته فرهنگی - تبلیغی: حجت الاسلام و المسلمین علی مولایی

مسئول کمیته رسانه: جناب آقای ابوالفضل صالحی

مسئول کمیته اسکان: جناب آقای سید رضا حسینی

ص: 8

صنعانی؛ سلفی تکفیری یا سلفی میانه رو 275

سید محمد مهدی عمادی

چیستی نسبت پدیده تکفیر با آموزه کرامت انسانی اسلام 297

مهدی فردوسی مشهدی

قراءة فی التکفیر و مخاطره و آثاره 329

المحامی الشیخ مصطفی ملص

بخش سوم:

جریان های افراطی و تکفیری و پیامدهای سیاسی آن

التکفیریون و الفساد فی الارض؛ التعریف و المناهج 341

الشیخ الدکتور فؤاد کاظم المقدادی

فتاوای تکفیری، چالشی در برابر نهاد افتاء: بازخوانی برخی شرایط افتاء از منظر مذاهب اسلامی . 369

علی شفیعی

سلفی گری اخوان المسلمین و تقریب 399

حبیب حاتمی

بررسی گفتمان سید قطب و تأثیر آن بر شکل گیری جریان های تکفیری مصر 419

سعید مقدم

بخش چهارم:

بررسی راهکارهای برون رفت از افراط و تکفیر

سلفی گری و نظام بین الملل؛ چالش ها و راهکارها 453

علیرضا نائیج

ص: 10

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم

ص: 12

آن گاه که اراده الهی بر بعثت پیامبر خاتم تعلق گرفت، رسول خاتم، ایمان افراد را با دو کلمه که حاکی از باور باطنی آن ها بود؛ می پذیرفت؛ یعنی هر کس و یا گروهی که «لا اله الا الله، محمد رسول الله» می گفت وارد خیمه اسلام می شد و از جرگه کفر فاصله می گرفت.

از سوی دیگر، اقرار به کلمه اخلاص - که در آن نفی الوهیت از هر موجودی جز خدا سلب شده- در بردارنده اقرار به سه نوع توحید است: 1. توحید در خالقیت؛2. توحید در تدبیر؛ 3. توحید در عبادت. زیرا این سه نوع، از خصایص خدای جهان است نه مخلوق او.

افزون بر این، اساس هر دعوت الهی را ایمان به آخرت تشکیل می داد، طبعاً اقرار به حیات اخروی بسان توحید و رسالت، از عناصر سازنده ایمان می باشد و در کلمه اخلاص نهفته است.

در سیره نبوی فصلی به نام «عام الوفود» است؛ یعنی سالی که هزاران نفر از دور و نزدیک به صورت فردی و یا گروهی به مدینه رو آورده و به حضرتش ایمان آوردند و با گفتن دو جمله پیشین که حاکی از باور واقعی آنان بود، مسلمان خوانده شدند. در این مورد آیه های سوره «نصر» نازل شد؛ آن جا که می فرماید: >إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَیتَ النَّاسَ یدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا< پذیرش اسلام این گروه ها فقط با اجرای این دو جمله انجام می گرفت و مسائل کلامی و یا فقهی مطرح نمی شد؛ مثلاً هرگز از آنان در مورد جایگاه خدا و یا رؤیت خدا در رستاخیز و یا حدوث و قدم قرآن و امثال این ها سؤال نمی شد. بلکه ایمان اجمالی به رسالت پیامبر خاتم، آنان را از طرح این مسائل بی نیاز می ساخت. هم چنین مسائلی مانند جواز توسل به انبیا و اولیا، و یا نماز در کنار قبورشان، یا زیارت قبور اولیاء الله برای آن ها، مطرح نمی شد.

کلمه بدعت بهره می گیرد، ولی گروه اخیر به جای بدعت، واژة کفر را به کار می برد و ملاک تکفیر، ناهماهنگی با افکار آن ها در امثال مسائل پیشین است.

آن ها به شدت با حفظ قبور پیامبران و اولیای الهی مخالف هستند و زیارتگاه ها را مظهر بت پرستی قلمداد می کنند! در حالی که در طول تاریخ اسلام، قبور انبیای پیشین در فلسطین و اردن و شام و عراق پیوسته محفوظ بوده و مسلمانان گروه گروه به زیارت آن ها می رفتند و هیچ کس چنین کاری را بر خلاف توحید توصیف نمی کرد.

حتی روزی که بیت المقدس به وسیله عمربن خطاب فتح شد، هرگز او به تخریب این مقامات فرمان نداد، بلکه شیوه پیشینیان را در حفظ و آرایش آن ها تأیید کرد.

در طول زمان، پس از رحلت پیامبر، تمام موحدان به پیامبر اکرم6 متوسل شده تا حاجت آنان با شفاعت او برآورده شود. اما این گروه این نوع توسل ها را با توسل مشرکان به بت ها یکسان می گیرند؛ در حالی که ماهیت این دو نوع توسل از هم جداست، و از زمین تا آسمان فاصله دارد.

وارسته و رهبری آگاه از موازین جهاد در میان این جمع، که آنان را به صورت صحیح رهبری کند، سرانجام، تلاشِ پیکارگران به گونه دیگر ادامه پیدا کرد و برخی از آنان با تأثیرپذیری از افکار وهابیان تندرو، بر تکفیر تمام دولت های اسلامی و ملت هایی که در آن زندگی می کنند، پرداختند. شوربختانه ابتدا این کار با حمله به کشورهای مقاوم و استوار در مقابل صهیونیست ها آغاز شد و به جای این که قدس را آزاد کنند به نابود کردن زیرساخت های کشورهای سوریه و عراق روی آوردند. خشونت آنان با کودکان و زنان و پیران وافتادگان و انسان های بی طرف به گونه ای شد که چهره اسلام را در جهان مشوَّه ساخت و دیگر کسی در غرب اظهار علاقه به اسلام نمی کرد. عمل زشت و وحشیانه این گروه کجا و وحی الهی کجا! آن جا که می فرماید: >فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ< (آل عمران: 159) و پیامبر رحمت در حدیثی می فرماید: «إنّ الرفقَ لا یکونُ فی شیء إلّا زانه، ولاینزَعُ مِن شیء إلّا شأنه»؛ (صحیح مسلم، ج8، ص22) مهربانی و رفق با هرچیز که در آمیزد آن را مزین می گرداند و چیزی که رفق و مدارا از آن گرفته شود تباه می گردد.

در پایان از تلاش های شبانه روزی اعضای محترم دبیرخانه، سپاس گزاری نموده و زحمات توان فرسای آنان را ارج می نهیم و نیز از کلیه کسانی که این فضای روحانی و علمی را پدید آورده اند، تقدیر و تشکر می کنیم.

قم - جعفرسبحانی

8/6/93

ص: 17

ص: 18

آسیا و گروه هایی همانند بوکو حرام، الشباب، انصارالسنه و انصارالشریعه در آفریقا و گروه های متنوع دیگر، همه نشانگر وجود بحران در جهان اسلام است.

این که چنین وضعیتی معلول چه عواملی است، بحث های گسترده ای می طلبد که در مجموعه مقالات به تفصیل به آن ها اشاره شده است، اما به اجمال، سهم غرب در پروژه اسلام هراسی و در پی آن، اسلام ستیزی را هرگز نمی توان نادیده گرفت. غرب که با رشد سریع اسلام در جهان روبه روست، امروز پروژه اسلام علیه اسلام را آغاز کرده است با حمایت از گروه های افراطی و دامن زدن به اختلافات مذهبی، قدرت و قوت مسلمین را تضعیف کند و از طرف دیگر، چهره ای مشوّه از مسلمین در برابر جهانیان ترسیم نماید.

هم چنین با قرائت های انحرافی از مفاهیمی مانند توحید و شرک، ایمان و کفر، بدعت و نظایر آن مسلمانان را به گرداب تکفیر افکنده است.

با این حال به نظر می رسد که جنایت ها و تخریب های جریان های تکفیری آن چنان گسترده و بی محابا بوده که موجی از نفرت و مخالفت با عملکرد آنان را در جهان اسلام به وجود آورده است.

برای مقابله علمی و روشن گرانه با این جریان، لازم بود عالمان و اندیشوران به ریشه یابی و راه های خلاصی از آن بپردازند، از این رو کنگره جهانی «جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام»، با اشراف و هدایت های ارزشمند مرجع جهان تشیع، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی - ادام الله ظله - بر آن شد تا در حد توان از ظرفیت های علمی جهان اسلام برای مقابله با تکفیر بهره برداری کند. برای این کار، چهار کمیته علمی با عناوین زیر شکل گرفت:

1. تبارشناسی جریان های تکفیری؛

2. ریشه یابی عقاید جریان های تکفیری؛

3. جریان های تکفیری و سیاست؛

4. راه های برون رفت و مقابله با جریان های تکفیری.

محور اول به تبارشناسی جریان های تکفیری می پردازد. خاستگاه، آبشخور و مصادیق تکفیر در طول تاریخ اسلام در این کمیته بررسی می شود.

ص: 20

محور دوم، انحرافات عقیدتی و قرائت های تکفیری از عقاید ناب اسلامی را ریشه یابی خواهد کرد. در این کمیته، اصول و مبانی اعتقادی این گروه ها و جریان ها، نقد و انحرافات آن ها از اندیشه اسلامی ریشه یابی می گردد.

محور سوم، عوامل سیاسی رشد و گسترش جریان های تکفیری، وابستگی ها و اهداف آن ها را بررسی می کند.

و محور چهارم، راهکارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی برای برون رفت از تکفیر، نشان داده خواهد شد.

مقاله هایی که در این مجموعه گرد آمده است، ماحصل آراء و نظریات اندیشمندان و علمای جهان اسلام، درباره محورها و موضوعات فوق است.

هم چنین جهت غنای علمی هرچه بیشتر کنگره، پژوهش های مستقلی توسط اندیشمندان انجام شده است که به اجمال عبارتند از:

1. تکفیر از دیدگاه علمای اسلام: در این تحقیق، دیدگاه علمای بزرگ مذاهب و فرقه های اسلامی، درباره نفی تکفیر بیان شده و تلاش شده است که از سده های پیشین تا کنون، دیدگاه علما و اندیشمندان در مورد حرمت تکفیر اهل قبله آورده شود.

2. تخریب زیارتگاه های اسلامی در کشورهای عربی: این اثر به کارنامه تاریک جریان های تکفیری در تخریب اماکن مقدس و تمدنی جهان اسلام می پردازد. این تحقیق همراه با تصاویری از زیارتگاه ها، قبل و بعد از تخریب است.

3. فتاوای جریان های تکفیری در جواز قتل مسلمانان: جریان های تکفیری به سبب کج فهمی، گاه فتاوایی را صادر می کنند، که با هیچ یک از قواعد فقهی منطبق نیست و کاملاً خارج از آموزه های اسلامی است. این مجموعه به جمع آوری فتاوای تکفیری این جریان ها پرداخته است.

4. کتاب شناسی تکفیر: با مراجعه به آثار و کتاب هایی که در حوزه تکفیر تألیف شده است، شاهد تعداد بسیاری از آثار علمی در این عرصه هستیم. این پژوهش به معرفی توصیفی آثاری می پردازد که در حوزه تکفیر و نفی تکفیر، انجام شده است.

ص: 21

5. موسوعه نقد وهابیت افراطی: در اندیشه وهابیت، جریان هایی وجود دارند که مسلمین را کافر می دانند. موسوعه نقد وهابیت افراطی مجموعه ای از آثار علمای اسلام است که از زمان پیدایش این جریان، به نقد و بررسی مبانی اعتقادی آن پرداخته اند.

بی تردید آنچه موجب غنای هرچه بیشتر مجموعه مقالات و هم چنین پژوهش های مستقل کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام شده است، اشراف علمی حضرت آیت الله العظمی سبحانی - ادام الله ظله - است که با رهنمودهای راه گشا، کمیته های علمی کنگره را همواره یاری کرده اند.

هم چنین از حجت الاسلام والمسلمین دکتر فرمانیان - دبیر کمیته علمی - که در پی گیری و نظم و ترتیب مقالات زحمات بسیاری را متحمل شده اند و مدیران محترم کمیته های علمی حجج اسلام: قزوینی، میراحمدی، فرمانیان و جناب آقای دکتر امینی تشکر می شود.

امید که در سایه تلاش های مجاهدانه مراجع عظام تقلید و علمای اسلام، شاهد تقریب و همگرایی جهان اسلام و ریشه کن کردن فتنه تکفیر در جهان اسلام باشیم.

رئیس ستاد و قائم مقام دبیر علمی

کنگره جهانی جریان های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام

سید مهدی علیزاده موسوی

22/6/1393

ص: 22

ص: 24

اسلامی را نشان می دهد. ابراهیم ای. گامباری، نویسنده مسلمان نیجریه ای، معتقد است قومیت چندمذهبی در این جامعه شباهتی به جامعه مصر دارد که دولتی غیرمذهبی را در کنار بنیادگرایی اسلامی در بردارد.

P اختلاف بر سر حاکمیت قانون شریعت اسلامی و گنجانده شدن آن در قانون اساسی

P اختلاف بر سر نحوه عضویت نیجریه در سازمان کنفرانس اسلامی

P انتخاب رئیس جمهور مسیحی در کشور نیجریه(1)

بنا به نقل این خبرگزاری، آمار قابل اتکایی برای تعیین تعداد شیعیان این کشور وجود ندارد، ولی برآوردها حاکی از آن است که نیجریه حدود سه تا هفت میلیون شیعه دارد. گفته می شود 95 درصد شیعیان کنونی، پیش تر مذهب یا دین دیگری داشتند ولی در سه دهه اخیر به تشیع گرویده اند.(1)

او روحانی کاریزماتیکی است که خواستار حکومت ناب اسلامی در نیجریه بود. با اینکه در 2002 سه استان قانون شریعت را اجرا می کردند، اما بهره آنها از نظام مترقی اسلام فقط به قوانین جزایی و کیفری اسلام محدود می شد و دغدغه ای برای تحقق قوانین مدنی اسلام نداشتند.(1)

پس از حوادث 11 سپتامبر 2001، محمد یوسف سی ساله، یک گروه مذهبی را در مایدوگری، مرکز استان بونو در شمال نیجریه، تأسیس کرد. او برای گروه خود عنوان «جماعة اهل السنة لدعوة والجهاد» را انتخاب کرد، اما بعدها نامش به بوکوحرام (القاعده غرب آفریقا) تغییر کرد که به زبان محلی می شود: آموزش غربی گناه است.

این گروه شروع به یارگیری از میان مسلمانان کرد و یک مسجد همراه یک مدرسه علوم دینی به پایگاه اصلی آنها تبدیل شد. علوم اسلامی، سنت های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، دستورهای قرآنی و انکار آموزه های غربی از جمله موضوعاتی بود که این افراد فرا می گرفتند. به تدریج تعداد این مدارس افزایش یافت و خاستگاه دانشجویانی شد که موفق به ورود به دانشگاه های دولتی نمی شدند.

سی ویکم دسامبر 2003 آغاز مخالفت علنی بوکوحرام با دولت نیجریه بود. اعضای این گروه سعی در کنترل بیشتر مدارس و مراکز عمومی داشتند و دولت عمر یارادوا، رئیس جمهور وقت نیجریه به مقابله با آنها می پرداخت. تا سال 2006، مناطق شمالی نیجریه شاهد مقابله نیروهای دولتی با بوکوحرام بود.

تا ده سال پیش بوکوحرام در واقع فرقه ای وهابی بود که در آن زمان محمد یوسف آن را رهبری می کرد. این فرقه در آن دوران هیچ خطر جدی ای ایجاد نمی کرد و فقط در خصوص سیستم آموزشی و تحصیل دختران حساسیت نشان می داد و از والدین می خواست که فرزندان خود را از رفتن به مدرسه منع کنند. محمد یوسف کار کردن برای دولتی که آن را کافر می خواند، ممنوع کرد و همه نیروهای امنیتی، اعضای پارلمان و رؤسای دولتی را کافر خواند.(2)

بر اساس باورهای بوکوحرامی ها، هر کس که از ایدئولوژی سخت گیرانه آنها پیروی نکند کافر شمرده می شود، خواه آن فرد مسیحی باشد یا مسلمان.(3) شخص یوسف نیز واعظی بود که در یکی

ص: 30

از مساجد شهر میداقوری به تبلیغ وهابیت می پرداخت و مدتی نیز به اتهام وعظ بدون مجوز به زندان افتاد. پس از آن بود که یوسف اقدام به تشکیل گروهی با شرکت هوادارانش کرد و تا زمانی که فتوای وی مبنی بر حرام بودن واکسن فلج اطفال صادر نشده بود، هنوز هم مقامات نیجریه به خطر بالقوه بوکوحرام پی نبرده بودند. در ژوئن 2009 نیروهای امنیتی نیجریه صدها نفر از افراد بوکوحرام و رهبر آنها محمد یوسف را در یک حمله غافل گیرانه به هلاکت رساندند.(1)

شیکاو را فردی منزوی و استاد تغییر چهره وصف می کنند. او مستقیماً با اعضای گروه خود حرف نمی زند، و ترجیح می دهد از طریق چند فرد رازدار و برگزیده ارتباط برقرار کند. او از چندین اسم مستعار استفاده می کند، از جمله ابوبکر سکیکوا، امام ابوبکر شیکو، و ابومحمد ابوبکر بن محمد الشکوی المسلمی بیشکو.

پس از ترور محمد یوسف به همراه 700 نفر از پیروانش در یک حمله امنیتی پلیس نیجریه در 2009، شیکاو مسئول بوکوحرام شد. او پیمان بست که این حمله را پاسخ دهد، و تأکید کرد که گروهش هیچ کس را از قلم نینداخته است: کارمندان دولتی، افسران پلیس، روزنامه نگاران، روستاییان، دانشجویان و اعضای کلیسا. سازمان دیده بان حقوق بشر تخمین می زند که در پنج سال گذشته، بیش از سه هزار نفر به دست بوکوحرام کشته شده اند.(1)

ارتش نیجریه بارها مرگ شیکاو را اعلام کرد و اندکی بعد که او زنده و سرحال در ویدئوهای تبلیغاتی ظاهر شد، ارتش مجبور به پس گرفتن ادعای خود شد. طبق گزارش گروه بین المللی بحران، ارتش در سپتامبر 2012 فاصله چندانی تا دست گیری او نداشت. در آن موقع به خانه شیکاو حمله شد که او برای اجرای مراسم نام گذاری فرزند شش روزه اش پنهانی به آنجا رفته بود. او موفق شد علی رغم زخم گلوله در پایش فرار کند؛ همسر و سه فرزندش به اسارت ارتش درآمدند.

او از اسلام برای جذب و افراطی سازی افراد بهره می گیرد. شمال شرق نیجریه، که بیشترین فعالیت بوکوحرام در آن بخش است، از لحاظ اقتصادی در مضیقه است و دارای پایین ترین سطح تحصیلات در بین مناطق نیجریه است. او ساکنان این منطقه را به خوبی قانع کرده است که مسئولان حاکم در ابوجا (پایتخت نیجریه) فاسد هستند و نظام بهتر دولتی با اجرای اکید قوانین شریعت اسلام در نیجریه ایجاد خواهد شد. وعده او، که همراهش یک اسلحه و مجوزی برای چپاول هم اعطا می شود، صدها مرد جوان را فریفته است.

در اجرای تهدیدهای بی رحمانه اش موفق بوده است و ماه مه 2013 بود که شیکاو برای اولین بار در ویدئویی اعلام کرد که بوکوحرام اقدام به ربایش دختران خواهد کرد. او گفت که گروگان گیری ها در پاسخ به اقدام نیروهای امنیتی نیجریه است که زنان و کودکان اعضای گروه را ربوده اند.

ص: 32

هولناک ترین نمونه، مربوط به ماه گذشته می شود که 276 دختر از یک مدرسه دخترانه ربوده شدند. شیکاو در ویدئویی که چندی پیش منتشر شد با لبخندی ترس آور گفت: «من دختران شما را ربودم. بازاری برای فروش انسان ها وجود دارد. خدا می گوید که من باید آنها را بفروشم. او به من دستور می دهد که بفروشم».(1)

در گزارشی از اشپیگل آمده است که یکی از بازجویان پلیس نیجریه، که نمی خواهد نامش فاش شود، می گوید: «شیکاو دیوانه ترین فرمانده تروریست ها به حساب می آید. او فکر می کند این حق را دارد که هر کسی را که فکر دیگری دارد از بین ببرد». در عین حال شیکاو در مواردی بسیار حرفه ای عمل می کند. او با بدنه گروه خود ارتباط دارد و البته به راحتی مخفی می شود. شیکاو بیش از همه از درس و مدرسه نفرت دارد و همواره در سخنرانی هایش این جملات را تکرار می کند:

آیا این معلم ها همان کسانی نیستند که تربیت غربی را اشاعه می دهند؟ پس ما آنان را خواهیم کشت! ما آنها را در برابر دیدگان دانش آموزانشان خواهیم کشت و اعلام می کنیم که از این پس فقط باید قرآن بخوانند.

رهبر بوکوحرام معتقد است از سوی خداوند برای از بین بردن دشمنان خدا مأموریت دارد.(2)

محل توجه قرار گرفته است.(1) انفجار بازار ابوجا در پایتخت نیجریه در دسامبر 2010، انفجار ایستگاه پلیس مادیگوری در ژانویه 2011، انفجار دفتر ملی انتخابات محلی در مادیگوری در آوریل 2011، و نیز انفجار مقر سازمان ملل در ابوجا در اوت 2011 از مهم ترین حملات بوکوحرام پس از تغییر رویکرد خود بود.(2)

همچنین:

- حمله به یک زندان و آزاد کردن اعضای دستگیرشده خود در 2010

- قتل عام حدود 80 مسیحی در آستانه سال نوی میلادی 2011

- حمله به مرکز پلیس در ژوئیه 2011

- حمله به دفتر سازمان ملل متحد در 2011

- گروگان گرفتن غربی ها در 2013

- و اخیراً نیز حمله به مدارس و خوابگاه ها و گروگان گرفتن حدود 300 نفر از دخترانی که به زعم آنها به شیوه غربی آموزش می بینند.(3)

در گزارشی دیگر از اقدامات تروریستی بوکوحرام آمده است:

ابوبکر شیکاو در پیامی اعلام کرده این گروه آمادگی دارد منافع غرب را در نیجریه هدف حملات خود قرار دهد. این گروه در ماه دسامبر 2010 مسئولیت بمب گذاری در مناطق مرکزی نیجریه و حمله به کلیساها را در شمال شرق این کشور به عهده گرفت. در این حملات دست کم هشتاد و شش نفر کشته شدند. در تاریخ شانزدهم ژوئن 2011، یک خودروی بمب گذاری شده در پارکینگ محوطه مقر پلیس نیجریه در ابوجا منفجر شد که در این حادثه دست کم دو نفر کشته شدند. بوکوحرام روز بعد مسئولیت این انفجار را به عهده گرفت.

در تاریخ بیست وششم ژوئن 2011، انفجار چند بمب در یک رستوران در بخش «دالا» شهر «مایدوگوری» به کشته شدن بیست وپنج نفر منتهی شد. شاهدان عینی اعلام کردند اعضای بوکوحرام، بمب ها را به درون رستوران پرتاب کردند. به گفته گروه های مدافع حقوق بشر، حملات گروه بوکوحرام از ماه ژوئیه 2010 به بعد دست کم دویست و پنجاه قربانی گرفته است. در تاریخ بیست وپنجم ماه اوت، اعضای بوکوحرام به یک پاسگاه پلیس در شهر «گومبی» در شمال شرق

ص: 34

این کشور حمله کردند. در جریان این حمله چهار افسر پلیس و یک سرباز کشته شدند. مهاجمان سپس به بانک های فرست بانک و یونیون بانک در این شهر حمله کردند و پس از کشتن هفت کارمند این بانک ها، مقدار نامعلومی پول به سرقت بردند. در اقدامی دیگر در تاریخ بیست وششم ماه اوت یک بمب گذار انتحاری به ساختمان سازمان ملل متحد در ابوجا حمله کرد. در این حمله دست کم بیست وسه نفر کشته و هفتاد و شش نفر زخمی شدند. انفجار بمب باعث شد طبقه همکف ساختمان سازمان ملل ویران شود و تقریباً تمام شیشه های این ساختمان فرو بریزد. بوکوحرام در تاریخ بیست ونهم ماه اوت مسئولیت این حمله را پذیرفت و درخواست کرد تا زندانیان این گروه آزاد شوند. این گروه همچنین خواستار لغو تدابیر امنیتی شد که با هدف پیش گیری از وقوع انفجارهای بیشتر به اجرا گذاشته شده بود. این انفجار نخستین انفجار انتحاری در نیجریه شمرده می شد.(1)

در آخرین اقدام این گروه حدود 276 تن از دختران مدارس غربی را، که تا فارغ التحصیلی فاصله کمی داشتند، ربود و شرط آزادی آنها را مسلمان شدن یا آموزش قرآن و دوری از آموزش های غربی اعلام کرد.(2)

جریان یکی از این درگیری ها به عربستان سعودی فرار کرد و به ظاهر اعلام داشت که برای ادامه یادگیری دروس اسلامی به این کشور رفته است. محمد یوسف در این مدت با معاون فرماندار ایالت بورنو دائماً ملاقات داشت که نهایتاً با وساطت این فرد در 2004 به نیجریه مراجعت کرد. پس از چند سال تنش و حوادث جزئی، در ژوئیه 2009 اتفاقی افتاد که منجر به افزایش درگیری این گروه با پلیس و نیروهای دولتی شد.

کافران کوبید. اما دایره مفهوم «کافر» وسعت پیدا می کند، به نحوی که پیروان سایر مذاهب اسلامی نیز ممکن است کافر تلقی شوند. حتی در مواردی گروه های تندرو با یکدیگر به جدال خونین پرداخته اند که نمونه آن را این روزها می شود در سوریه و شمال نیجریه دید.

دزدیده، علوم، تکنولوژی، ریاضیات، فیزیک و ... است. از همین جاست که مخالفت بوکوحرام با دموکراسی و مردم سالاری در اندیشه های عقل ستیزشان سر بر می آورد.

اقدامات و تفکرات گروه بوکوحرام کاملاً در تعارض با آیین اسلام است. زیرا اگرچه در چند دهه گذشته در غرب حق تحصیل و آموزش جزء ابتدایی ترین و بدیهی ترین حق بشری شناخته شده، اما 14 قرن پیش اسلام تحصیل را برای زنان و مردان فریضه دانست. در دین اسلام تحصیل علم و کسب دانش از تعالیمی است که در آن، میان زن و مرد تفاوتی نیست و این دین آسمانی هرگز جنسیت را مانعی در راه دانش اندوزی نمی داند. اسلام «علم» را نور و بینایی و «جهل» را ظلمت و نابینایی می داند. در قرآن سوره زمر آیه 9 آمده است: «بگو آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسان اند، فقط خردمندان اند که پندپذیرند». همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز فرموده اند: «تحصیل علم برای تمام مردان و زنان مسلمان واجب است».(1)

پس اسلام برای پیکار با جهل و بی سوادی، دانستن و علم آموختن را برای همگان نه تنها آزاد دانسته، بلکه آن را «فریضه» شمرده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مبارزه با بی سوادی را از خانه خود آغاز کرد. هنگام ظهور اسلام در مکه فقط هفده نفر باسواد بودند که یکی از آنها زنی به نام «شفا» بود. این زن به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به حفصه، همسر ایشان، نوشتن آموخت. این عمل پیامبر برای آموختن به دختران و زنان الگو و نمونه شد. دیری نپایید که در مدینه افراد باسواد رو به فزونی نهادند و آمار باسوادها به طور چشم گیری بالا رفت. در میان زنان و دختران هم کسانی پیدا شدند که خواندن و نوشتن را فرا گرفتند. شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز بخشی از اوقات خود را به آموزش زنان در مسائل دینی اختصاص داده بود. به برکت تعالیم اسلام و دستور پیامبر خیراندیش اسلام بود که زنان همدوش مردان به دانش آموزی روی آوردند. این شیوه نوین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انقلاب عظیم فرهنگی بود که جهان اسلام را فرا گرفت. زنان در صدر اسلام نه تنها از حق تحصیل دانش برخوردار بودند بلکه این حق را هم داشتند که به تعلیم و نشر دانش به زنان و مردان بپردازند و در بین آنها معلمان و استادانی در بخش های مختلف علوم اسلامی وجود داشتند؛ به ویژه در زمینه علم حدیث که زنان می توانستند در آن رشته به درجه استادی نائل شوند و در این باره با محدثان و حافظان بزرگ به رقابت برخیزند.

ص: 38

از طرفی چهره ای منفور از دین اسلام در جهان نمایش دهند. لذا این گروه ها همچنان تحت کنترل سرویس های امنیتی غربی هستند.(1)

دیدگاه دیگری هم درباره این گروه ها وجود دارد؛ و آن اینکه این گروه ها تحت تبلیغات فرقه های انحرافی از جمله وهابیت و نحله هایی از سلفی گری و با حمایت برخی دولت های ثروتمند عرب پا گرفتند و در رشد آنها قدرت های غربی هم نقش داشته اند.(2)

برخی ها نیز معتقدند مدیریت ضعیف، فساد، مشکلات اقتصادی پایدار و افزایش نابرابری ها باعث رشد گروه های افراط گرا شده است، به طوری که یکی از اسقف های نیجریه می گوید گروه بوکوحرام بیش از آنکه گروهی اسلام گرا باشد، جنبش مقاومتی است که در مقابل حکومت ضعیف و ناتوان نیجریه شکل گرفته است.(3)

جاکوب زن، تحلیل گر مسائل آفریقا در بنیاد جیمزتاون، نیز می گوید: «بسیاری از سربازان این گروه تروریستی از میان جوانان فقیر و بدون هر گونه تحصیلات دینی جذب شده اند». طرفداران این گروه، به توافق نامه همکاری ضدتروریستی امضاشده در ده سال پیش اشاره دارند که دو سوی منطقه نفت خیز صحرا را به هم متصل کرد و بعدها عنوان آن به «ابتکار عمل ضدتروریستی فراصحرا» تغییر یافت.

به گفته جرمی کینان، کارشناس ارشد الجزایری در دانشکده مطالعات شرق و آفریقا، رشد و گسترش شاخه القاعده در مغرب در سراسر شمال آفریقا بر مناطق نفت خیز، به ویژه الجزایر، دلتای نیجر، نیجریه، و چاد متمرکز شده است.(4) او استدلال می کند که طمع سیری ناپذیر غرب در زمینه نفت و گاز باعث شده است دولت های غربی چشم ها را به روی نقش دولت های دارای نفت، همچون الجزایر، در بال و پر دادن به تروریسم منطقه ای ببندند و به جای آن از هرج و مرج

ص: 41

ایجادشده برای مشروعیت بخشیدن به تلاش هایشان برای افزایش دسترسی به باقی مانده ذخایر انرژی قاره آفریقا استفاده کنند.

واقعیت دیگری که نمی توان نادیده گرفت این است که برخی جریان های تکفیری و تروریستی منطقه، بعد از حمله غربی ها به لیبی و ساقط کردن رژیم قذافی، جان گرفتند، به ویژه بعد از آنکه القاعده توانست با ایجاد بزرگ ترین پایگاه خود در کشورهای اسلامی بر بن غازی و بخش هایی از شرق نفت خیز لیبی مسلط شود و به طور مستقل اقدام به فروش نفت کند.(1)

اکنون نیز نگرانی هایی در این خصوص وجود دارد که اگر بوکوحرام بتواند بر مناطق نفت خیز نیجریه دست یابد، ریشه دین را نیز خواهد خشکاند.(2)

ص: 44

حکومت وهابی آل سعود نامیده می شود، با تصرف ریاض به دست عبدالعزیز بن عبدالرحمن در 1319 ه.ق. پایان یافت و دوران اقتدار آل سعود آغاز شد.(1)

بعد از دوره رکود، عبدالعزیز توانست با پشتیبانی انگلستان جای پای خود را در عربستان محکم کند و بر رقبا فائق آید. تلاش وی معطوف به تصرف همه عربستان بود. از مهم ترین وقایع زمان عبدالعزیز برقراری روابط سیاسی با انگلستان بود. یکی دیگر از این وقایع تشکیل جمعیت اخوان التوحید(2) در 1330 ه.ق. بود که این گروه تا 1348 ه.ق. فعال بودند.(3)

عبدالعزیز بعد از تثبیت اولیه قدرت خود برای اینکه زمینه چیرگی بر دیگر مناطق شبه جزیره عربستان، مانند بخش شرقی و حجاز، را هموار کند، احساس نیاز به لشکری قوی پیدا کرد؛ لشکری که با تمسک به آموزه های وهابی با تمام وجود در خدمت هدف های وهابیان باشد. لذا از آنجایی که عبدالعزیز مدتی نیز با صحرانشینان زیسته بود، به این فکر افتاد که از نیروی بادیه نشینان استفاده کند که جنگ جوتر از شهرنشینان بودند.(4) وی افراد این قبایل را با ترفندهای مختلف فریب داد. ابتدا ایشان را در آبادی هایی ساکن کرد و تعالیم مذهب وهابیت را به آنها آموخت.(5) این تعلیمات و شیوه زندگی از آنها افرادی تندرو و سخت گیر و متعصب ساخت و البته زندگی بی قاعده و قانون گریز آنها را کنترل کرد و نظم و فرهنگ فرمان برداری از قانون را به ایشان الهام کرد. قدرت اعتقادات سخت و بنیادگرایانه وهابی به آنها نیروی جان فشانی و شجاعت بی نظیری بخشید، تا آنجا که سوار بر شتر و با شمشیر و دیگر سلاح های سنتی و نیز تفنگ های ساده، صدها کیلومتر را می پیمودند و در برابر تسلیحات سنگین مانند هواپیما و تانک و نفربر مقاومت می کردند. به همین

ص: 47

دلیل دیگر قبایل از ایشان می هراسیدند و خود را از آنها دور می کردند؛ زیرا بر پایه اعتقاد سخت گیرانه درباره توحید، به کوچک ترین بهانه افراد را کافر شمرده، آنها را می کشتند.(1)

بدین ترتیب عبدالعزیز توانست زمینه های تشکیل لشکری به نام اخوان التوحید را فراهم کند و به وسیله این گروه نیروی محکمی برای خود به وجود آورد. وی قصد داشت از این طریق از شورش و آشوب بین قبایل تا حدی آسوده شود و به هدف اصلی خود برسد.(2)

البته این گروه در عقایدشان راه افراط را در پیش گرفتند و مشکلات فراوانی را برای عبدالعزیز به وجود آوردند.

یکی دیگر از مواردی که زمینه ایجاد این جمعیت شد مطاوعین بودند. مطاوع به افراد حضری (در مقابل بادیه نشین) که شاگردان شیخ عبدالله بن عبداللطیف و متخصص در امور عبادی بودند گفته می شود. آنها پس از تعلیم نزد یکی از علما، در یکی از شهرهای جنوب یا نجد و قصیم به تبلیغ وهابیت می پرداختند. مطاوع غیر از عالم روحانی بود. زیرا در نجد عالم به معنایی که در نجف و قاهره و مکه بود، وجود نداشت. مطاوعین اکثراً از آل شیخ (فرزندان محمد بن عبدالوهاب) بودند که همان طور که جدشان محمد بن عبدالوهاب نیاز به قدرت سیاسی را درک کرده بود در 1744 ه.ق. با ابن سعود هم پیمان شدند و کسی را مناسب تر از عبدالعزیز نیافتند و پس از ورود عبدالعزیز به ریاض او را امام اعلان کردند.(3)

انگیزه های مادی در آنها، مانند به دست آوردن غنایم و مقام، می توانست آنها را به شدت به دستگاه آل سعود وابسته کند.

3. ضعف اعتقادی: گروه اخوان از نظر معلومات دینی، کاملاً بی سواد بودند و این امر آنها را مستعد القای عقاید وهابیت می کرد. در میان آنها عالمی نبود که با عقاید انحرافی وهابیت مبارزه کند. به همین دلیل، برخی از پژوهش گران، بنیان گذاران جریان اخوان را به دو بخش تقسیم کرده اند: نخست، عبدالعزیز و خاندان آل سعود که زمینه سیاسی شدن آنها را برای عملی کردن اهداف خود فراهم کردند، و دوم، مبلغان و شیوخ وهابی، مانند عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، قاضی ریاض که از خاندان محمد بن عبدالوهاب بود و شیخ عیسی و عبدالکریم مغربی که انگیزه های معنوی لازم را در آنها برای حمله های ویرانگر بر ضد مسلمانان ایجاد کردند.

4. داشتن فرهنگ جاهلیت: اعراب بادیه نشین، فکری جز غارت، راهزنی و جنگ نداشتند و به این اعمال خود افتخار می کردند و به شیوه اعراب جاهلیت عمل می کردند.(1)

روحیه بیابانی و زندگی در شرایط دشوار و جنگ هایی که پیوسته میان آنها شعله ور بود، از آنها افرادی بی احساس و خشن ساخته بود که برای هر مأموریتی آماده بودند و هر اشاره ای از سوی خاندان آل سعود کافی بود که منطقه زیبایی را، پس از ساعتی، به ویرانه تبدیل کنند. عملکرد اخوان در حمله هایشان به مناطق شرقی و منطقه حجاز، به ویژه طائف، به خوبی نشان دهنده چنین روحیه ای است.

بنابراین، فقر و بیچارگی باعث شده بود مردم بیشتر به سوی وهابیت گرایش پیدا کنند؛ زیرا با فرمان جنگ و غارت اموال دیگران، موجب شده بودند مردم از سویی از تنگنای اقتصادی و بیچارگی نجات پیدا کنند و از سوی دیگر این دعوت با روحیه جنگ طلبی آنها سازگار بود و در ضمن بر طبق عقاید محمد بن عبدالوهاب این قتل و غارت ها، نام مقدس جهاد بر خود گرفته بود.(2)

دیگر ویژگی هایی که عبدالعزیز توانست در جهت اهداف خود از آنها بهره ببرد عبارت است از: احترام به اهل علم و غارت نکردن آنها به علت ترس از غضب الاهی؛ رعایت حقوق دوستان و آشنایان؛ همچنین از اموری که مطابق سلیقه آنها نبود به صراحت انتقاد می کردند. با همه این امتیازها، مشکلی اساسی فراروی آل سعود و داعیان وهابی وجود داشت. بیابان نشین ها، زندگی مستقری

ص: 49

نداشتند و در سراسر بیابان های نجد پراکنده بودند و کوچ دائمی آنها برای یافتن مرتع و آب، استفاده از آنها را مشکل می کرد. همچنین به علت پراکندگی و جابجایی مدام، آموزش آنها بسیار دشوار بود.

وهابیان برای این مشکل نیز چاره جویی کردند. عبدالعزیز شهرک هایی را با نام «هجر» برای استقرار دائمی بدویان ایجاد کرد. هم زمان با ایجاد شهرک ها، مطاوعین را برای آموزش و تعلیم آموزه های وهابیت در میان این قبایل فرستاد. استقرار این قبایل در شهرها برای انتشار تفکر وهابی در بین آنها و همچنین برای آماده سازی نظامی آنها در مواقع لزوم، به منظور بهره برداری در جهت گسترش سلطه در منطقه و مناطق اطراف راه مناسبی بود.

شناخته شده ترین قبایل در این میان عبارت اند از: حَرب (27 آبادی)، عُتَیبه (19 آبادی)، مُطَیرْ (16 آبادی)، عُجْمان (14 آبادی)، شَمَر (9 آبادی) و قَحْطان (8 آبادی).(1)

نخستین و شاید معروف ترین این شهرک ها، شهرک ارطاویه بود که در 1913 م. (1331 ه.ق.) به وجود آمد.(2)

ارطاویه منطقه ای آباد بر سر کاروان هایی بود که از کویت به سوی قصیم رهسپار می شدند. ساکنان هجر، بیشتر از قبیله مطیر - یکی از قوی ترین قبیله های منطقه مرکزی شبه جزیره - بودند و پس از استقرار و روی آوردن به کشاورزی، برای خود خانه و کاشانه ساختند.

ظاهراً نخستین تجمع اخوان در ارطاویه در کنار راه زلفی و کویت عملی شد و عده ای از بنی حرب در آن ساکن شدند. در آغاز کار عده ای با خانواده های خود در کنار چاه های آب ارطاویه منزل گزیدند.(3)

ناحیه ارطاویه جزء سرزمین های قبیله مطیر بود و فیصل الدویش، رئیس قبیله، گاهی شتران خود را در آنجا می چرانید.(4) این سرزمین قبلاً به وسیله برخی از مشتاقان وهابیت که در پی یافتن مکانی برای به وجود آوردن جامعه ای مطابق با باورهایشان بودند، اشغال شد و اینها تصمیم گرفتند در آنجا مسجدی برای عبادت و خانه های گلی برای اقامت خود بنا کنند. طولی نکشید که آوازه آنها به نام الاخوان یا اخوان التوحید پراکنده شد.(5)

ص: 50

قریب یک دهه، آبادی های ارطاویه هم اردوگاه نظامی و هم جامعه مذهبی بود. یکی از کارهای شهروندان ارطاویه ساختن برج هایی برای مراقبت از دشت های شمال شهر و حفظ وضعیت آماده باش نظامی بود(1)

تا اینکه جمعیت این شهر نوساخته به هزاران تن رسید.(2)

پس از آن، بر اساس این نمونه، اماکن متعددی پدید آمد و بدویان، بیابان گردی را ترک کردند و به هجرتگاه ها آمدند. آنها شتران خود را می فروختند و به موجب فتوای علمای شرع به کسب و کشاورزی می پرداختند.(3)

عبدالعزیز برای آموزش این افراد به نشر آثار محمد بن عبدالوهاب و توزیع کتاب هایی قابل فهم در میان قبایل پرداخت.(4)

وی، شیخ عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، از آل شیخ (نوادگان محمد بن عبدالوهاب) را، برای تعلیمات دینی اخوان گمارد. شیخ رساله ای کوچک بر پایه فقه حنبلی ترتیب داد که تعلیم دینی بر مبنای آن صورت می گرفت. نیز کتاب هایی از ابن تیمیه و ابن قیم جوزیه، از پیش گامان تفکر سلفی- وهابی، در هجره ها قرار دادند(5)

و گروهی از شاگردان شیخ عبدالله بن محمد بن عبداللطیف را برای شرح و تعلیم این کتاب ها در میان قبایل فرستادند.(6)

تعالیم مزبور حتی در جسم بدویان هم تأثیر کرد. آنها که در بدترین حالات توحش و بربریت به سر می بردند و هر شش ماه یا یک سال هم تن خود را با آب نمی شستند، اکنون به امر نظافت و پاکی تن سخت توجه داشتند تا به حدیث «النظافة من الایمان» عمل کرده باشند. آنها که همواره زندگی شان بر نهب و غارت اموال بندگان خدا پایه گذاری شده بود، اینک همواره این دعا بر زبانشان جاری بود که: «اللهم اغننا بحلالک عن حرامک». در نتیجه تدبیر مذکور امنیت بی نظیری به وجود آمد که اگر کسی در راه خود یا در صحرا، پول نقد یا هر چیز دیگری را می دید فوری به حاکم اطلاع می داد.(7)

پس از پدید آمدن آبادی ارطاویه، اخوان از عبدالعزیز تقاضای زمین کردند و او ناحیه سوق الجیشی غُطغُط - واقع در دامنه کوه طویق در جنوب غربی ریاض و 5 کیلومتری جنوب غربی

ص: 51

جاده اصلی مکه - را به آنها داد. این هجرتگاه تحت فرماندهی قبیله عتیبه به ریاست سلطان بن بجاد بن حمید تأسیس شد. تا 1917 م. (1335 ه.ق.) متجاوز از چندین آبادی از این نوع به وجود آمد که فاصله هر یک از دیگری بیش از یک روز راه نبود و شبکه نظامی بی نظیری را به وجود می آورد. گرچه فهرست کامل هجرتگاه ها و محل بسیاری از آنها دانسته نیست،(1) اما طبق آمار ارائه شده به روزگار عبدالعزیز، شمار هجرتگاه ها به 53 رسید(2)

که در سراسر جزیره عربی از شمال تا جنوب و به طور مشخص در ایالت شرقی عربستان، از مرزهای بادیه شام تا ربع الخالی، و از غرب تا نزدیک کوه های حجاز و عسیر گسترده شده بود.(3)

در اوج قدرت جنبش حدود چندین هزار جنگ جوی اخوان آماده کمک به عبدالعزیز بودند و در مدتی کمتر از یک سال حدود 50 هزار زن و مرد و کودک از سیاه چادرهای خود به خانه های گلی منتقل شدند.(4)

اخوانی ها در آبادی ها، فقط به کار کشاورزی نمی پرداختند، آموزش نظامی نیز انجام می دادند. هر آبادی امیری داشت که ساکنان او را انتخاب می کردند و ابن سعود او را تأیید می کرد. ساکنان به کشاورزان، شبانان، سوداگران و داوطلبان مُطّوّعه تقسیم می شدند. از هر چند نفر یک نفر داوطلب می شد که مالیات زکات بگیرد و سربازگیری کند و بادیه نشینان را کشاورزی و قرآن خوانی بیاموزد و پای بندی ایشان را به نهادهای دینی و دنیوی وهابیان زیر نظر بگیرد.(5)

اخوان تا پانزده سال نیروی اصلی عبدالعزیز در جنگ با مخالفان و تصرف اراضی مجاور نجد را تشکیل می داد.(6)

رهبر سپاه اخوان بود. همچنین در حمله به عراق نیز نقش مؤثری داشت. پس از تمرد از عبدالعزیز و ایجاد شورش علیه آل سعود به دست عبدالعزیز کشته شد.(1)

از دیگر رهبران اخوان، سلطان بن بجاد، رئیس قبیله عتیبه (ساکنان شهرک غطغط) بود که رهبری سپاه در جنگ با طائف، مکه و جده را بر عهده داشت. در جنگ با عبدالعزیز نیز در یکی از زندان های وی درگذشت.(2)

این جمعیت چنان شدت داشت که در مقابل عبدالعزیز نیز به مقابله برخاستند. به نظر آنها، شخص به مجرد بیان شهادتین و اعتقاد حقیقی به وحدانیت، رزاقیت، عالمیت، و مدیریت خداوند و همچنین انجام واجبات و ترک محرمات در قول و فعل مسلمان نیست، مگر اینکه چند مورد را ترک کند:

1. توسل به پیامبران و اولیای الاهی؛

2. زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و صالحان و ائمه علیهم السلام؛

3. طلب شفاعت از پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام؛

4. قسم خوردن به پیامبر؛

5. مدح و ثنای دنیوی.(1)

در نظر اخوان کسی که از مذهب و روش ایشان پیروی نمی کرد، مسلمان شمرده نمی شد.(2)

حتی سلام سنی و شیعی مذهب را هم پاسخ نمی دادند.

در کنار دیگر آموزه های وهابی، آنچه بیش از هر چیز در میان آنان تبلیغ می شد، جهاد با مشرکان بود. آنها در مبارزه با مشرکان (مسلمانان) از هیچ گونه سنگ دلی دریغ نمی کردند و تاریخ، سرشار از جنایت ها و غارت های آنهاست. بدویان در توجیه غارت اموال دیگران می گفتند مال، مال خداست، یک روز از آن من است و روز دیگر از آن تو. صبح فقیرم، عصر ثروتمند. کاروان های تجاری که از منطقه بدویان عبور می کردند، همواره با غارت و چپاول مواجه می شدند. اگر افراد کاروان با یکی از بدویان دوست بودند یا عوارضی را به آنها می پرداختند، می توانستند از آن منطقه به سلامت عبور کنند.(3)

بنابراین، جنگ هایی که وهابیان در مناطق مختلف داشتند، جاذبه ای دل فریب برای آنها داشت؛ ثروت هر شهری که با قهر و غلبه بر آن دست می یافتند، بر مهاجمان حلال بود. اگر می توانستند آن را جزء متصرفات و املاک خود قرار می دادند و در غیر این صورت به غنایمی که به دست آورده بودند، اکتفا می کردند.

ص: 54

در تاریخ چندساله ایشان، هرگز گزارش نشده است که در جنگی پشت کنند؛ چون خود را سربازان خداوند می دانستند و از مرگ باکی نداشتند.(1) حافظ وهبه در این باره می نویسد:

اخوان از مرگ نمی ترسند و برای نیل به شهادت (مطابق عقیده خود) و رفتن به سوی خدا، به مرگ رو می آورند؛ مادر وقتی با فرزند خویش وداع می کند می گوید: خداوند ما و تو را در بهشت گرد یکدیگر برآرد. هنگام حمله و هجوم شعارشان ) ایاک نعبد و ایاک نستعین( بود؛ من (حافظ وهبه) شاهد بعضی از جنگ های ایشان بودم و دیدم که چگونه خود را به مرگ می سپارند و دسته دسته به طرف دشمن پیش می روند و هیچ یک جز شکستن و کشتن سپاه دشمن اندیشه ای ندارند. در دل عموم اخوان ذره ای رحم و شفقت وجود ندارد؛ هرجا بروند، قاصدان مرگ اند. قدرت و خطر اخوان در جنگ، در حمله های مکرر به عراق و کویت و شرق اردن معلوم شد. با اینکه امامشان، ابن سعود، آنها را از این جنگ ها نهی می کرد و همواره دستور می داد که رفق و مدارا به کار برند و مردم را به قتل نرسانند، و علما نیز به ایشان سفارش می کردند که اسیران و پناهندگان را به قتل نرسانند، گوش آنها به سخن هیچ کس بدهکار نبود.(2)

جمعیت اخوان به پیروی از نظریه های محمد بن عبدالوهاب در تمسک به قرآن و حدیث بر اساس نظر خود تفسیر می کردند؛ به گونه ای که سید ابراهیم رفاعی می نویسد: «جمعیت اخوان، گروهی از عوام الناس اند و آن طور که به من رسیده است، کسی از آنها که قادر به قرائت قرآن نیست، به قاری قرآن می گوید: تو قرآن بخوان و من آن را برای تو تفسیر می کنم».(3)

کم کم معتقد شدند به اینکه مبادی و تعالیم دینی همان است که آنها فرا گرفته اند و غیر از آن، ضلالت است. از این روی به غیر از خود و از جمله به شهرنشینان نجد، با بدگمانی نگاه می کردند و حتی به ابن سعود هم بدگمان شده بودند و اعتقاد داشتند که عمامه به سر گذاشتن سنت است، ولی عقال به سر بستن بدعت زشتی است و بعضی از ایشان در این باره آن قدر غلو کردند که گفتند عقال لباس کفار است و کسی که عقال می بندد باید از او دوری جست.

ص: 55

اخوان از لحاظ باورها و پوشش و عادات زندگی، شیوه ای متفاوت داشتند. آنها با نگرش افراطی به تعالیم وهابیت، در صدد بازگشت همه جانبه به شیوه زندگی آغاز اسلام بودند و هر گونه تغییر برخاسته از مناسبات دنیای جدید را مصداق بدعت می شمردند. آنها مانند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم سبیل خود را تراشیده، ریش را بلند می کردند و استفاده از عقال را بدعت شمرده، به جای آن عمامه ای سفید بر روی چفیه می بستند.(1)

روشنایی برق را به جهت نداشتن روغن یا شمع حرام می شمردند و آینه را به سبب بازتاب تصویر آدمی می شکستند. مفتی سعودی، شیخ عبدالله بن محمد، و دانشوران دیگر وهابی در بیانیه هایی آنها را به میانه روی فرا خواندند و تأکید کردند که میان عقال و عمامه فرقی نیست و چهار مذهب اهل سنت معتبرند، هرچند مذهب رسمی سعودی حنبلی است. نیز آنها را به پرهیز از تندروی فرا خواندند که معمولاً در ایشان اثر نداشت.(2) استعمال دخانیات ممنوع بود و از اختراعات جدید بهره نمی گرفتند، گرچه استفاده از تفنگ را پذیرفتند.(3) اخوان هر جا سیم تلفن می دیدند پاره می کردند یا موتورسواران را کتک می زدند؛(4)

و نیز گفته شده که اینها از حدود سال 1918 م. (1335 ه.ق.) به اجبار مردم را به پذیرش مذهب خود وا می داشتند.(5)

بسیاری از آنها معتقد بودند هر کس چادرنشینی را ترک نکند هر قدر هم در دین قوی باشد، باز هم مسلمان نیست. لذا به بادیه نشینان سلام نمی کردند و جواب سلامشان را نمی دادند و از ذبیحه آنها نمی خوردند؛ و نیز معتقد بودند که شهرنشینان گمراه اند و جنگیدن با آنها واجب است. آنها مدعی بودند که این امر از سوی خدا به ایشان القا شده و بنابراین، سخن هیچ کس را در خصوص منع از جنگ نمی پذیرفتند. جمعی از اخوان به سلطان عبدالعزیز ایراد گرفتند که با کفار دوستی می کند و در دین سهل انگاری دارد.

ص: 56

خلاصه اینکه فرقه اخوان هرچه را مطابق میلشان نمی دیدند، حرام می دانستند و با آن مبارزه می کردند. به نظر نگارنده، با بررسی عقاید اخوان و مقایسه این گروه با خوراج، می توان به شباهت های شگفت آوری که بین این دو گروه وجود دارد پی برد. شباهت های اندیشه وهابیان با خوارج بسیار است، اما به نظر می رسد با توجه به اینکه وهابیت با گذر زمان موضع خود را تغییر داده و برخلاف اخوان خلاف عقاید خود عمل کرده است، بیشتر می توان شباهت با خوارج را در خصوص این گروه بیان کرد. این شباهت اغلب در این مسائل است: دشمنی بسیار با امیرالمؤمنین، علی علیه السلام و خاندانش، گرفتن ظاهر الفاظ قرآن بدون رعایت اصول و قواعد تفسیر صحیح، کوشش بسیار در عبادت و تقدس ظاهری،(1) حکم به کافر بودن سایر مسلمانان به جز اهل فرقه خود.(2)

ریاض با حضور اخوان، به جای عنوان تاریخی امام که برای پیشینیانش به کار می رفت، نخستین بار در تاریخ آل سعود، او را سلطان نجد خواندند.(1)

برقراری امنیت در عربستان و نابودی بخشی از دشمنان داخلی و انتقال برخی از آنها (مانند گروهی از قبیله شَمَر از هواداران آل رشید) به کشورهای همسایه و به ویژه تشکیل دو حکومت همسایه عربستان به دست خاندان هاشمی یعنی دو تن از فرزندان ملک حسین، عبدالله در اردن و فیصل در عراق، اخوان را به سمت کشورهای همسایه کشاند.(2) افزون بر این، وجود شیعیان در عراق، که اخوان با آنها سرسختانه دشمنی داشتند و ایشان را کافر و بدعت گذار می شمردند، آنها را واداشت تا به کشورهای همسایه تجاوز کنند.(3) مهم ترین این تجاوزها، قتل عام مردم کربلا و سپس حمله به نجف اشرف و محاصره آن بود که به سبب وجود دیوارهای بلند شهر و مقاومت مردم ناکام ماند.(4)

اخوانی ها به مناطق تحت نفوذ عراق هجوم بردند و به زمین های کویت تجاوز کردند.(5)

اخوان در 1922م. (1340 ه.ق.) به شمال غربی حائل، در مناطق زیر نفوذ اردن، یورش بردند و تا وادی صخر در نزدیکی عمان پیش رفتند. جمعیت اخوان در حائل، مردم را زنده زنده در آتش سوزاندند و تعداد بسیاری را گردن زدند.(6) ترس و وحشت چنان مردم منطقه را در بر گرفت که بیش از پنجاه هزار نفر به کشورهای عراق، سوریه و اردن مهاجرت کردند. عبدالعزیز، هرچند تعهد کرده بود که فردی را از اهالی حائل به امارت آنجا بگمارد، پس از چندی عموزاده خود عبدالعزیز بن مساعد الجلوی را، که در خشونت و جنایت شهره عام و خاص بود، به حکومت این شهر گمارد.(7)

در منطقه قصیم، در بریده بیش از پانصد نفر را سر بریدند که برخی از آنها، از عالمان و بزرگان اهل سنت بودند. یکی از آنها، قاضی بزرگ شیخ ابراهیم بن عمر بود که عبدالعزیز از وی خواست فتوا به کفر دشمنان او دهد، اما وی نپذیرفت و در مقابل گفت: «لا یمکن أن اقول إنّهم کفرة والذین

ص: 58

یقول من کفر مؤمناً فقد کفر؛ نمی توانم بگویم آنها کافرند؛ بلکه کسی کافر است که مسلمانی را نسبت کفر دهد».(1)

به همین دلیل، گودالی کندند و او را با دست های بسته، داخل آن انداختند و زنده زنده سوزاندند و در پایان، در حالی که هنوز نفس می کشید، او را زنده به گور کردند.(2)

چنین وضعیتی در عنیزه نیز وجود داشت.

اعلام خلافت از سوی ملک حسین در حجاز به سال 1924م. (1340 ه.ق.) حساسیت اخوان را برانگیخت و آن را نوعی بدعت گذاری شمردند. نیز در پی انتقاد به شیوه اداره امور حج و حرمین، سرانجام اخوان در اوت 1924 م. (صفر 1343 ه.ق.) پس از آنکه نتوانستند در حج شرکت کنند، به فرماندهی ابن لُؤی و ابن حُمید، به طائف، از شهرهای زیر نفوذ هاشمیان، یورش بردند. آنها پس از شکست دادن علی، فرزند ملک حسین، به شهر وارد شدند و قتل عام گسترده ای را سبب شدند که ترس مردم را برانگیخت. آنگاه امیر علی از شهر مکه گریخت و آن را در اختیار اخوان نهاد.(3)

شماری از این حوادث به سبب اختلاف درباره سلطه بر حجاز و مکان های مقدس آن، در این منطقه رخ داد(4)

که کشتار طائف از نمونه های نمایان آن است. این حادثه هنگامی رخ داد که بسیاری از اهالی مکه برای ییلاق به طائف رفته بودند. پس از آنکه علمای وهابی فتوای حمله به حجاز را دادند، در هفتم صفر 1343 ه.ق. ملک عبدالعزیز به آن سرزمین هجوم برد و مرد و زن و کودک را از دم تیغ گذراند.(5)

این قتل عام به قدری گسترده و بی رحمانه بود که واکنش هایی تند را در کشورهای دیگر برانگیخت و عبدالعزیز را ناچار کرد پس از اظهار تأسف، برخی از نیروهایش را باز گرداند.(6) پیش از این در 1218 ه.ق. عثمان المضایفی، سرکرده لشکر سعود بن عبدالعزیز، به حجاز لشکر کشید و با اینکه بدون مقاومت مردم وارد طائف شده بود، بسیاری را در کوچه و بازار و خانه هایشان کشت و اموال آنها را به تاراج برد. آنها اگرچه در مکه قتل و کشتار صورت ندادند، اما

ص: 59

خرابی های بسیاری به بار آوردند.(1) سپس این لشکرکشی ها را به سمت جده ادامه دادند؛ اما با مقاومت جدی روبه رو شدند و سرانجام آن سرزمین را رها کردند.(2)

در (1337 ه.ق./1298 ه.ش.) سپاه عبدالعزیز به رهبری فیصل الدویش، هنگامی که بر سپاه عبدالله بن حسین، که از حجاز به جنگ وی آمده بودند، پیروز شد، دو روستای بزرگ با نام «حرمه» و «تربه» را ویران کرد و ساکنان آن، حتی زنان و کودکان را قتل عام کرد. تعداد قربانیان را تا سه هزار نفر ذکر کرده اند.

بنا بر گفته ابن بشر، لشکر عبدالعزیز شبانگاه وارد منطقه «حَرْمه» شدند و پس از طلوع فجر به دستور عبدالله پسر عبدالعزیز، تیراندازان به صورت دسته جمعی به طرف شهر تیراندازی کردند و صدای مهیب تیرها، شهر را به لرزه درآورد؛ به گونه ای که بعضی از زنان حامله، سقط کردند و مردم به وحشت افتادند و شهر به محاصره درآمد و مردم شهر، نه توان مقاومت و نه امکان فرار از شهر را داشتند.(3)

در منطقه احسا، که محل زندگی شیعیان بود، آل سعود و در رأس آنها اخوان، جنایات و فجایع را از حد گذراندند. عبدالعزیز پس از فتح این منطقه در 1331 ه.ق. دستور داد سر بسیاری از بزرگان و مشایخ را بریدند و بر روی طبق های غذا قرار دادند و مردم را مجبور به خوردن از این غذاها کردند. در بخش های دیگر احسا، مانند قطیف، عقیر و جبیل، چنین جنایت هایی رواج یافت. عبدالله بن جلوی، که در خشونت و سنگ دلی زبان زد بود، به حکومت این منطقه برگزیده شد.(4) وی در مواجهه با شیعیان، به ویژه در قطیف - مرکز احسا - جنایت های بی شماری انجام داد. به دلیل ستم های بسیار آل سعود در این منطقه، بیش از یک میلیون نفر از احسا و قطیف به عراق مهاجرت کردند که بیشتر آنها در منطقه بصره و زبیر سکونت گزیدند.

محل تولد پیامبر و مکان تولد ابوبکر پرداختند و اموال و گنجینه های فراوانی را از درون مزارها و نیز خانه های مردم غارت کردند. آنها در همین حال، با نواختن طبل و خواندن سرودهای مذهبی، جشن گرفتند و مردم را از زیارت قبرها نهی کردند. به برخی از این مزارها نیز بی حرمتی کردند.(1) این کارها واکنشی تند و گسترده بر ضد آل سعود در جهان اسلام پدید آورد.(2)

بدرفتاری اخوان در مکه با حاجیان دیگر کشورها، زمینه درگیری آل سعود را با دیگر کشورهای اسلامی فراهم کرد. برای مثال، سنگ باران محمل مصری در حج به سال 1344 ه.ق. (1926 م.) به سردی روابط میان سعودی و مصر تا حدود 10 سال انجامید.(3)

نیز سخت گیری ها و قرار دادن شروطی برای حاجیان بر اساس مذهب وهابیت، سبب منع یا بازگشت بسیاری از کاروان های حج کشورهای اسلامی شد.(4)

بسیاری از نشانه های تاریخی آغاز اسلام پرداختند، از جمله:

1. محل تولد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ، معروف به دار ابن یوسف،(1)

که در دوران حکومت عثمانیان بر مکه، به روی آن گنبدی بسیار بزرگ نهاده شده بود.(2)

این مکان مقدس و تاریخی هنگام تصرف مکه به دست وهابیان تخریب، و تبدیل به محلی برای نگهداری چهارپایان شد.(3)

2. تخریب خانه حضرت خدیجه کبری علیها السلام ؛ این خانه پس از مولد النبی صلی الله علیه و آله و سلم یکی از مهم ترین و مقدس ترین مکان ها در مکه محسوب می شد.(4)

آل سعود پس از تخریب این خانه، در این مکان مدرسه ای ساختند؛ اما به دلیل توجه زائران به این مکان، سعودیان این مدرسه را نیز تخریب کردند و آنجا را تبدیل به ترمینال مسافربری کردند.(5)

3. تخریب خانه حضرت ابوطالب و محل زندگی حضرت علی علیه السلام ؛(6)

4. تخریب خانه ام هانی، محل معراج پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ؛(7)

5. تخریب خانه ارقم بن ابی ارقم، واقع در دامنه کوه صفا، نخستین خانه ای که اسلام در آن تبلیغ می شد و قریب چهل نفر، از جمله حمزه سیدالشهدا و ابوذر غفاری، در خانه ارقم مسلمان شدند؛(8)

6. تخریب محل تولد امام جعفر صادق علیه السلام معروف به دار ابی سعید؛(9)

7. تخریب قبه روی چاه زمزم و قبه های اطراف خانه کعبه و تمام بناهایی که بلندتر از کعبه بود و بسیاری دیگر از گنبدها و قبوری که در مکه بود؛(10)

8. دارالندوه یکی از کهن ترین مکان های مکه که به دست قصی بن کلاب برای رایزنی درباره مهم ترین کارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی مکه ساخته شده بود؛

ص: 62

همچنین خانه های مردم را غارت کردند. آنها در همین حال، با نواختن طبل و خواندن سرودهای مذهبی، جشن گرفتند و مردم را از زیارت قبرها نهی کردند. به برخی از این مزارها هم بی حرمتی کردند.(1)

این کارها واکنشی تند و گسترده بر ضد آل سعود در جهان اسلام پدید آورد.(2)

بدرفتاری اخوان در مکه با حاجیان دیگر کشورها، زمینه درگیری آل سعود را با دیگر کشورهای اسلامی فراهم آورد.(3)

شیعیان احساء و قطیف، صحه گذاشتند.(1) دو ماه بعد، در همایشی دیگر در ریاض، حدود 3000 تن از بزرگان اخوان حضور یافتند و اطاعت خود را از عبدالعزیز اعلام کردند، هرچند هنوز انتقاداتشان پابرجا بود. سیر این روابط و نیز اختلاف ها از مکاتبات میان سلطان بن بجاد (از اخوانی ها) و ملک عبدالعزیز قابل پی گیری است.(2)

مهم ترین اختلاف های اخوانی ها با آل سعود و وهابیت، در چند محور خلاصه می شد:

1. اخوان از صاحبان اندیشه وهابی نیز پیشی گرفتند. به همین دلیل، فقط خود را مسلمان می دانستند و هر گونه تسامح و مصلحت اندیشی خاندان آل سعود و آل شیخ را حمل بر بی دینی و بی توجهی به عقاید محمد بن عبدالوهاب می کردند.

2. اخوان بدویانی بودند که در ابتدا از نظر مالی و موقعیت اجتماعی هیچ گونه جایگاهی نداشتند و به دلیل حمایت های آل سعود و جنگ هایی که با مسلمانان داشتند، توانستند رفته رفته جایگاهی برای خود کسب کنند. به عبارت دیگر، جنگ و غارت، فلسفه وجودی آنها بود. به همین دلیل هنگامی که مکه و مدینه تصرف شد و سیطره آل سعود و اندیشه وهابی بر مهم ترین بخش های شبه جزیره کامل شد، عبدالعزیز سیاست ایجاد ثبات در جامعه و ارتباط با همسایگان خود، مانند عراق، اردن و کویت را برای ایجاد کشوری واحد در پیش گرفت و به علت زیرکی و ذکاوتی که داشت صلاح را در این دید که با کشورهای اسلامی دیگر از قبیل ترکیه، ایران، افغانستان، یمن و رؤسای سرزمین های دیگر مثل مصر، عراق و شرق اردن و نیز حاج امین الحسینی مفتی بزرگ فلسطین، تونس، دمشق، بیروت و بسیاری دیگر از علمای اسلامی، برای برقراری یک انجمن یا کنگره اسلامی توافق کند و آنها نمایندگان خود را اعزام کنند. بیشتر کشورها این دعوت را رد کردند، از جمله نماینده ایران بود که به علت خرابی قبور ائمه بقیع از پذیرش این دعوت صرف نظر کرد. البته به علت همین امر ایران سفر حج را تا سال 1346 به علت وجود خطر منع کرد. با وجود تمامی این مسائل تعدادی از نمایندگان حاضر شدند و جلسه ای تشکیل دادند و قطع نامه ای صادر کردند که بر اساس آن عبدالعزیز بن عبدالرحمن، معروف به ابن سعود، را حافظ عتبات مقدسه اسلامی در مکه و مدینه خواندند.

ص: 64

ابن سعود پس از به دست آوردن این سربلندی در سال 1346 دست به اصلاحات داخلی زد؛ اقدامی که در این کشور به دلیل خلق و خوی بدوی مردم و دور بودنشان از تجدد و تمدن، مشکل بود. ابن سعود در ابتدا سازمانی را تأسیس کرد که بر طبق آن تمامی قوانین بدوی سنتی لغو می شد و در عوض قضاوت شرعی رواج می یافت و به جای شیوخی که بر طبق سنن خود داوری می کردند، قاضیانی از سوی او مأمور دادرسی شدند.(1)

از طرفی مردم در شهرهای جدید به سمت تمدن رفتند و خلق و خوی قبیله ای و جنگندگی خود را، که از دلایل گسترش وهابیت بود، از دست دادند. تعامل با دیگر کشورها نیاز به آرامش و دوری از جنگ داشت. این امور، با منافع اخوان به هیچ روی هم خوانی نداشت. به همین دلیل، بدون توجه به دستورهای عبدالعزیز، سه تن از رهبران اخوان، فیصل بن سلطان دویش، سلطان بن بجاد و ضیدان بن حثلین عجمانی، در شهر ارطاویه در 1926 م. گرد هم آمدند و پیمان بستند که نبرد با کافران و مشرکان را ادامه دهند.(2) اختلاف مرزی میان عراق و عربستان در 1927 م. (1346 ه.ق.) سبب یورش اخوان به پاسگاه های عراقی و قتل عام سربازان شد که واکنش انگلیسی ها را در پی داشت. آنها مناطقی از نجد را بمباران کردند و سپس گروهی از اخوان به رهبری ابن حمید بر آن شدند که به کافران عراق، به تعبیر خود، هجومی سخت برند. ابن سعود آنها را از این کار بازداشت و بزرگان اخوان را به همایشی در ریاض دعوت کرد؛ اما ابن حمید، دویش و عجمانی در آن شرکت نکردند.(3)

3. اخوان پیروزی ها و فتوحات عبدالعزیز در شبه جزیره را مرهون تلاش های خود می دانستند و به ویژه در فتح حجاز معتقد بودند آنها زحمت فتح این مناطق را بر عهده گرفته اند و در تقسیم قدرت، باید به گونه ای ویژه سهیم باشند؛ اما عبدالعزیز که می کوشید وجهه تخریب شده خود را در جهان اسلام و در میان اتباع شبه جزیره ترمیم کند، اخوان را سد راه خود می دید. عبدالعزیز در جمادی الاول 1352 (برابر با سپتامبر 1932) فرمان یک پارچه کردن سرزمین های تحت سلطنت شاه را صادر کرد و کشور از آن پس به نام کشور پادشاهی عربستان سعودی خوانده شد. با

ص: 65

پایه گذاری وزارت خانه ها و تصویب مجلس، در 1345 ه.ق. منطقه حجاز به چهارده امیرنشین تقسیم شد که معمولاً امیر هر بخش یک شخص نجدی بود. تمام اطرافیان شاه، حاکم بخش های مختلف شده بودند و این مورد نیز یکی از اختلافات اخوان با عبدالعزیز را فراهم کرد.

4. قدرت یافتن بیشتر اخوان تهدیدی جدی برای قدرت مطلق عبدالعزیز شمرده می شد؛ به همین دلیل نیز، هرچند اخوانی ها می اندیشیدند که دست کم امارت طائف و مکه در دست آنها خواهد ماند، اما به دلیل چنین عقایدی، مشکلات فراوانی برای ابن سعود به وجود آوردند.(1) ابن سعود به عنوان حاکم جامعه با این افکار نمی توانست قدرت خود را حفظ کند، یا ظواهر فرهنگ و تمدن غربی را به راحتی وارد کند. عبدالعزیز پس از تثبیت قدرت خود، رهبران اخوان را از امارت این شهرها برداشت و آنها ناگزیر به شهرک های خود، مانند ارطاویه (فیصل الدویش) و غطغط (سلطان بن بجاد) بازگشتند.

در 1343 ه.ق. رؤسای جمعیت اخوان - فیصل الدویش، ابن حثلین و ابن بجاد - با هدف «برطرف ساختن مظالم» و «از میان بردن بدعت ها و منکرات» به اعتراض بر ضد پادشاه سعودی برخاستند و در سال بعد در مجمعی هم پیمان شدند که دین خدا را یاری و در راه او جهاد کنند و انتقادات ذیل را بر ملک عبدالعزیز وارد کردند:

1. ملک عبدالعزیز با کفار دوستی در دین سهل انگاری می کند؛ لباس دراز می پوشد و شاربش را نمی زند و عقال به سر می بندد.

2. پسرش سعود را به مصر، که از بلاد شرک است، فرستاده و پسر دیگرش را به لندن اعزام داشته است.

3. از اتومبیل و تلگراف و تلفن استفاده می کند.

4. مالیات هایی را در حجاز و نجد مقرر کرده است.

5. به عشایر عراق و شرق اردن اجازه داده است چهارپایان خود را در اراضی مسلمانان بچرانند.

6. تجارت با کویت را منع کرده است؛ اگر مردم کویت از کفارند، باید با ایشان جنگ کرد و اگر مسلمان اند، چرا تجارت با آنها قطع شود؟

ص: 66

7. شیعیان احسا و قطیف را مجبور کنند تا دین اهل سنت و جماعت را بپذیرند.

در ذیلِ قسمتی از فتاوا و جوابیه های علمای نجد در پاسخ به استمداد ابن سعود از آنها به منظور ختم این اعتراضات چنین آمده است:

1. چون موضوع تلگراف امری جدید است، در آخرالزمان پدید آمده است و حقیقت حکم آن را نمی دانیم و از دانشمندان گذشته نیز احدی راجع به آن اشاره ای ندارد، لذا در بیان حکم آن توقف کرده، چیزی نمی گوییم و حکمی را که به آن قطع و یقین نداریم به طور جزم به خدا نسبت نمی دهیم.

2. سلطان (سعودی) باید اماکنی را که شیعیان برای بر پاداشتن بدعت هایی ساخته اند (نظیر حسینیه ها و تکایا) ویران کند و از برپایی بدعت ها (نظیر عزاداری عاشورا) جلوگیری به عمل آید و هر کس که در مقابل این کارها مقاومت کند از کشورهای اسلامی تبعید شود.

3. گرفتن گمرک و مالیات از نظر ما حرام آشکار است. ولی اگر سلطان سعودی مرتکب این عمل حرام شد نباید با او به مخالفت برخاست و اختلاف میان مسلمانان ایجاد کرد، یا به سبب این کار حرام، از فرمان او سر بر تافت.(1)

فیصل الدویش، رئیس قبیله مُطَیر و یکی از بزرگ ترین دشمنان ابن سعود، با محمد، برادر ابن سعود و خالد، برادرزاده اش متحد شدند. فیصل الدویش برای اینکه عراق را علیه ابن سعود بشوراند، به مرزهای عراق هجوم برد. ابن سعود هم برای جلوگیری از این مخالفت ها، قبیله مُطَیر را محاصره و کمک های سالانه خود را به آن قبیله قطع کرد. از سویی انگلیس هم برای جلوگیری از این حملات در رمضان 1346 با هواپیما به نجد حمله کرد. این در حالی بود که انگلیس حامی عراق بود. لذا به شدت به قبایل طرفدار ابن سعود حمله شد. دویش هم فرصت را غنیمت شمرد و قبیله ها را به جنگ با عراق و انگلیس ترغیب کرد و خود او هم به شمال نجد حمله کرد. ابن سعود هم در جمادی الاول 1347 انجمنی از نمایندگان شهرها و آبادی ها و قبیله ها تأسیس کرد و مسئولیت ایجاد پاسگاه های نظامی عراق را در منطقه بی طرف به گردن دویش انداخت و بعد از آن از حکومت اعلام کناره گیری کرد. اعضای انجمن این تصمیم را نپذیرفتند و او را وادار به حل اختلافاتش با دویش کردند، اما دویش نپذیرفت و به شمال نجد هجوم برد و قبایل شمر و عنیزه و

ص: 67

شفیر را که از هواداران ابن سعود بودند، قتل و غارت کرد. حافظ وهبه در این باره می گوید سال 1335 را باید سخت ترین سال ها در تاریخ نجد، به حساب آورد. زیرا در این سال نزدیک بود که یک فتنه داخلی در این سرزمین برپا شود و جنگ سختی میان فرقه اخوان و حکومت سعودی و مردم شهرنشین رخ دهد.

ابن سعود برای جلوگیری از خطری که نجد را تهدید می کرد، جمعی از طلاب علوم دینی را به سوی اخوان فرستاد تا در اصلاح آنچه فرستاده شدگان قبلی فاسد کرده بودند، بکوشند. ضمناً دست مبلغان قبلی، که تخم جهالت و گمراهی کاشته بودند، از کاری که به عهده داشتند، کوتاه شد و از سکونت در «هجر» (خانه های گلی) منع شدند. این تدبیر اگرچه بسیار سودمند واقع شد، ولی نتوانست ذهنیت آنها را به کلی از میان بردارد و اگر از شمشیر سلطان عبدالعزیز بیمناک نبودند، هرج و مرج، شبه جزیره عربستان را فرا می گرفت.(1)

شورشیان اخوان از قبیله عتیبه به فرماندهی عمر بن ربیعان به آل سعود، بخش بزرگ نیروی اخوان از دست رفت و شکست نهایی آنها نزدیک شد. نیز فشار انگلیسی ها بر نیروهای بازمانده اخوان، به دست گیری سران آنها در کویت انجامید. انگلیسی ها آنها را به سعودی ها تسلیم کردند و ابن سعود نیز آنها را به زندان افکند.(1)

فروکش کردن نسبی اختلافات داخلی عربستان و کمتر شدن فشارهای خارجی از سویی و نافرمانی برخی از سران اخوان در طی چند سال از سوی دیگر، باعث شد جنبش اخوان به تدریج سست شود. در پی شکست شورشیان اخوان، بسیاری از هجره ها مهجور شدند و برخی از آنها که با آل سعود هم پیمان شدند، همچنان پابرجا ماندند.(2)

نیز گروهی از سران موالی اخوان به مناصبی در حکومت رسیدند و به ساکنان هجره ها سالانه مقداری سهمیه (شرهه) برنج داده می شد. شریف خالد بن لؤی از رؤسای اخوان بود که به ابن سعود وفادار بود و در لشکرکشی بر ضد یمانیان نجران در 1350 ه.ق. و ادریسیان تهامه، عسیر در 1351 ه.ق. (1933 م.) فرماندهی با وی بود و در همین جنگ دوم بیمار شد و درگذشت؛ رؤسای وفادار اخوان نیز مناصبی در دربار ابن سعود پیدا کردند و نیروهای نظامی اخوان در گارد ملی عربستان با نام مجاهدان در هم آمیختند؛ اما به نظر نگارنده و بنا به گفته برخی از تحلیل گران و با توجه به تندروی های وهابیت، نگرش اخوانی در عربستان از میان نرفت و همچنان تندروی مذهبی در میان طبقه ای از وهابیان سلفی، به ویژه در نهادهایی چون «هیئت امر به معروف و نهی از منکر» استمرار یافت. این جریان انتقاد طیف های میانه رو را در پی داشته و دارد. ظهور جریان هایی چون القاعده را نمی توان از همین پیوندهای تاریخی و پیشینه های آن جدا دانست. همچنین شکل گیری «اخوان» در شمال غربی چین در سده 13 ه.ق. به رهبری دانشوری وهابی، تحت تأثیر مستقیم اخوان در عربستان بوده است.(3)

با القای افکار جمودگرایانه محمد بن عبدالوهاب و دیگر رهبران وهابیت، اقدام به ایجاد جریانی کرد که بعدها خود نیز در مقابل آن گروه با مشکلاتی مواجه شد. شاید بتوان گفت همچنان نیز یکی از چالش های آل سعود سنت گرایان و کسانی هستند که تفکرات اخوانی دارند.

این جمعیت با روش خود همانند خوارج به گروهی تبدیل شدند که باعث ایجاد رعب و وحشت در میان کشورهای اسلامی بود. آنها با تعرض به مقدسات مسلمانان و به خاک و خون کشیدن مردم باعث پیشرفت و پیش برد اهداف آل سعود بودند؛ اما با روشن شدن ماهیت آل سعود و تبعیض هایی که آل سعود با اخوانی ها داشتند، اخوانی ها با آل سعود به مخالفت پرداختند و در مقابل آنها ایستادند و آل سعود که با وجود هم پیمانی با انگلیس و وعده های آنها دیگر نیازی به اخوانی ها نداشت، آنها را به شدت سرکوب کرد. سرانجام اخوانی ها قربانیان قدرت طلبی آل سعود و آل شیخ شدند.

در واقع اندیشه های افراطی و تکفیری وهابیت، نه تنها باعث ایجاد مشکلات فراوان برای مسلمانان شد، بلکه دامان خود وهابیت را نیز گرفت. امروزه آل سعود و آل شیخ با گروه های تکفیری داخلی بسیاری روبه رو هستند که روش و شیوه تکفیر را از خود وهابیان گرفته اند؛ بدون آنکه متوجه شوند تکفیر تکفیر می آورد و خشونت، خشونت.

ص: 70

18.جعفری، یعقوب، خوارج در تاریخ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1371.

19.جمعی از نویسندگان (زیر نظر احسان یارشاطر)، دانش نامه ایران و اسلام، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360.

20.جمعی از نویسندگان (زیر نظر موسوی بجنوردی)، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ، تهران، 1372.

21.«خاطرات سفرنامه فرامرزی»، گزارش گر: جواد حسینی، در: میقات حج، ش49، 1383.

22.دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، تحقیق: عبد المنعم عامر، مراجعه: دکتر جمال الدین شیال، چاپ هفتم، مکتبه الحیدریه، قم، 1379.

23.رشید، عبد العزیز، تاریخ الکویت، بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1978.

24.ریحانی، امین، ملوک العرب، به کوشش البرت ریحانی، بیروت، 1380/1960.

25.ریحانی، انیس، تاریخ نجد و ملحقاته، الفاخریه، 1988.

26.زرکلی، خیر الدین، الاعلام؛ قاموس تراجم الشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دار العلم لملایین، بیروت، 1989.

27.زرکلی، خیر الدین، الوجیز فی سیرة الملک عبد العزیز، دار العلم للملایین، بیروت، [بی تا].

28.زینی دحلان، احمد، خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، المطبعة الخیریه، مصر، 1305.

29.سباعی، احمد، تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، ترجمه: رسول جعفریان، مشعر، تهران، 1385.

30.سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، چاپ هفتم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374.

31.سعید، ناصر، از کجا تا به کجا؟ خاندان سعودی را بشناسیم، ترجمه: ابومیثم، انتشارات مؤسسه تحقیقاتی الغدیر، بی جا، 1360.

32.سعید، ناصر، تاریخ آل سعود، منشورات اتحاد شعب الجزیره العربیه، [بی جا]، [بی تا]، ج1.

33.شهرستانی، ابو الفتح محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، محمد بن فتح الله بدران، چاپ سوم، منشورات الرضی، قم، 1367.

34.طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، چاپ سوم، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1408.

35.عاصی قحطانی نجدی، عبد الرحمن بن قاسم، الدرر السنیه فی الاجوبه النجدیه، چاپ دوم، دار الافتاء، [بی جا]، 1965.

36.عبد الغنی، عارف، تاریخ امراء مکه، جامعه ام القرا، مکه، 1419.

ص: 72

37.علی زاده موسوی، سید مهدی، تبارشناسی سلفی گری و وهابیت، دفتر تبلیغات، قم، 1389.

38.فقیهی، علی اصغر، وهابیان، چاپ دوم، صبا، تهران، 1366.

39.فوییه، کلود، نظام آل سعود، ترجمه: نور الدین شیرازی، فراندیش، بی جا، 1366.

40.فیلبی، سنت جان، تاریخ نجد و دعوة الشیخ محمد بن عبد الوهاب، ترجمه: عمر دیراوی، المکتبة الاهلیه، بیروت، [بی تا].

41.قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، چاپ دوم، نشر مشعر، تهران، 1374.

42.قحطانی، نهد، الاسلام و الوثنیة السعودیة، ناشر: مؤلف، ریاض، 1985.

43.کثیری، سید محمد، السلفیة بین اهل السنة و الامامیة، مرکز الغدیر للدراسات الامامیه، بیروت، 1418.

44.لیسی، رابرت، سرزمین سلاطین، ترجمه: فیروزه خلعتبری، شباویز، تهران، 1363.

45.مختار، صلاح الدین، تاریخ المملکة العربیة السعودیة فی ماضیها و حاضرها، مکتبة الحیاة، بیروت، [بی تا].

46.مسجد جامعی، زهرا، نظری بر تاریخ وهابیت، صریر دانش، تهران، 1380.

47.مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، دار المعرفه، بیروت، [بی تا].

48.نینگ، تسو، قومیات المسلمة فی الصین، ترجمه: هوا، چین، دار النشر باللغات الاجنبیه، 1988.

49.واسیلیوف، الکسی، تاریخ العربیة السعودیة، شرکة المطبوعات للتوزیع و النشر، بیروت، 1995.

50.وهبه، حافظ، جزیرة العرب فی قرن العشرین، چاپ سوم، لجنة التألیف و الترجمه و النشر، قاهره، 1375.

51.وهبه، حافظ، خمسون عاما فی جزیرة العرب، [بی نا]، قاهره، 1960.

52.هاجری، یوسف، البقیع قصة التدمیر، المؤسسه البقیع لاحیاء التراث، [بی جا]، 1411.

53.هاشمی بصری (ابن سعد)، محمد بن سعد بن منیع، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1410.

54.www.wikipedia.co

ص: 73

ص: 74

می شود که نمونه های آشکار آن را در پاکستان مشاهده می کنیم. ایجاد تفرقه در دنیای اسلام، خواست استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و صهیونیسم است و در اثر وجود اختلاف ها و تشدید آن، دشمنان اسلام بیشترین بهره برداری را از ذخایر مادی و معنوی کشورهای اسلامی کرده اند. آنها با ایجاد اختلاف و فرقه سازی جهان اسلام را به خود مشغول کرده اند و کشورهای تأثیرگذار، از جمله پاکستان، را به گونه ای درگیر جنگ و کشتار کرده اند تا خطری متوجه آنها نباشد. هرچند تاریخ اسلام شاهد چنین جریان های تفرقه افکنانه در طول تاریخ بوده و گروه هایی چون خوارج به برترین شخص جهان اسلام امام علی علیه السلام نیز نسبت کفر و خروج از دین را داده اند، اما در شرایط کنونی اختلافات ناشی از جهل به مبانی اسلام و ناآشنایی با فقاهت، جهان اسلام را با خطری بزرگ مواجه ساخته و مسلمانان را به خود مشغول کرده است. آشکار ساختن چنین برداشت های ناصواب از دین در پرتو مفهوم شناسی واژه های تأثیرگذاری چون «اسلام» و «کفر» است.

از دیدگاه تمامی فقهای شیعه، اگر کسی یکی از ضروریات اسلام را انکار کند، کافر و بیرون از دین است. هیچ مسلمانی، خدا، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، قیامت و دستورهای اسلام را انکار نمی کند. اگر هم نظر و عقیده ای در بین فرقه های اسلامی درباره مسائل مربوط به توحید، نبوت و غیر آن مطرح شده، از ضروریات دین نیست؛ بلکه از مسائل نظری است که انکار آن، به معنای خروج از دین نیست؛ زیرا مسائل غیرضروری که با اجتهاد صحیح انجام شود، انکار آن، خروج از اسلام نیست. برای نمونه، سید کاظم طباطبایی، صاحب عروه می گوید:

کافر کسی است که منکر الوهیت یا توحید یا رسالت یا امری ضروری از ضروریات دین شود. البته انکار ضروری دین، در صورتی موجب کفر می شود که توجه به ضروری بودن آن داشته باشد، به گونه ای که انکار آن، به انکار رسالت بازگردد.(1)

محقق کرکی، عالم بزرگ شیعه، نیز می نویسد:

علمای شیعه فرقه های خوارج، غلات، نواصب و اهل تجسیم را نجس می دانند؛ اما فرقه های دیگر، چنانچه یکی از ضرورت های دین را انکار نکنند، جزء مسلمانان به شمار می آیند.(2)

آیت الله خویی، مرجع تقلید شیعیان نیز می فرماید:

«آنچه در تحقّق اسلام دخالت دارد و طهارت و احترام مال و جان و غیر آن دو، بر او مترتب می شود عبارت است از اعتقاد به وحدانیت خدا، نبوت و معاد که فرقه های اسلامی به آن عقیده دارند»؛(3) «کسی که ولایت را انکار می کند، هر گاه شهادتین را بر زبان جاری کند، حکم اسلام ظاهری را دارد؛ چنان که سیره قطعی ائمه اهل بیت علیهم السلام بر طهارت اهل سنت دلالت می کند».(4)

بنابراین، از دیدگاه علمای شیعه، بین طهارت و مسلمان بودن، ملازمه وجود دارد؛ یعنی هر مسلمانی محکوم به طهارت است.

ص: 78

بسیاری از مراجع بزرگ سنی نیز از تکفیر، نهی کرده اند و این نشانگر برائت آنها از چنان نسبت هایی است. از جمله احمد بن حنبل در مغنی المحتاج،(1)

خطاب به علمای فرقه جهمیه می گوید: «آنچه شما به آن عقیده دارید، اگر من بپذیرم، کافر می شوم؛ ولی من شما را تکفیر نمی کنم زیرا شما از نظر من جاهل هستید».(2) ابن تیمیه بر آن است که: «وجوب و تحریم و عقاب و ثواب و تکفیر و تفسیق مربوط به خداوند متعال و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و هیچ کس حق صدور حکم در این موارد را ندارد».(3)

طحاوی می نویسد:

شیعیان، اهل قبله هستند؛ و مادام که چیزی در ایشان ندیده ایم، آنها را به کفر و شرک و نفاق متهم نمی کنیم. از درونشان نیز خداوند متعال آگاه است. زیرا ما فرمان داریم که حکم به ظاهر کنیم و از گمان و پیروی از آنچه نمی دانیم، نهی شده ایم.(4)

بنابراین، اعتقاد نداشتن به عدالت صحابه یا همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم یا بعضی از خلفای نخستین، ملاک کفر نیست؛ حتی اگر هم فرض کنیم که شیعیان آنها را لعن کنند، بالاترین حد آن، معصیت بزرگ و جرمی عظیم است. میان این عنوان و عنوان کفر که موجب جدایی و خارج شدن از دین اسلام است، تفاوت بسیاری وجود دارد. همان گونه که در بسیاری از متون امامان شیعه( حکم به مسلمان بودن اهل تسنن وجود دارد، و آنها در هر گونه اثری که مترتب بر عموم مسلمانان باشد، همچون شیعیان اند، شیعیان نیز اهل سنت را کافر نمی دانند.(5)

بنابراین، همان طور که مشاهده شد، اکثر علمای مسلمان، اعم از شیعه و سنی، به طهارت و اسلام پیروان سایر مذاهب حکم داده اند؛ اما در هر دو گروه شیعه و سنی، عالمان تندرویی هستند که مصالح اسلام را در نظر ندارند و با حکم و سخن خود، عامل تکفیر و تفرقه می شوند.(6) و متأسفانه بستر بسیاری از کشتارها و جنایات بی رحمانه را در پرتو برداشت های غلط خود از معنا و حقیقت اسلام و کفر مهیا می سازند. در این خصوص مسئولیت خطیر دانشمندان بصیر مسلمان

ص: 79

اقتضا دارد با بیان مبانی و اصول و مسائل اسلام و کفر، راه را بر چنین برداشت های نادرست ببندند و حساب اصول و ضروریات دین را از فروعات جدا کرده، آتش فتنه و اختلاف را خاموش کنند.

گونه روش تأویلی و تفسیر متون مخالف بود و با بزرگان اصحاب رأی، سر ناسازگاری داشت. وی مخالفت با سنت را بدعت می خواند و با «اهل الاهواء والبدع» موافق نبود.(1)

آنچه مسلم است، احمد بن حنبل بیش از یکصد و پنجاه سال پیشوای عقاید سنتی - سلفی بود، اما «به طورکلی قشری بودن، متابعت از ظاهر کلام، جمود افکار، تعصب مفرط حنبلیان، دورافتادگی مکتب فقهی ایشان از واقعیت زنده تاریخی و مهجوری از هر آنچه در اجتماع و زندگی روزمره تازه بود، در مجموع، منجر به سقوط و انحطاط این مذهب و کم طرفدار بودن این فرقه شد».(2)

پس از مرگ احمد بن حنبل، اندیشه ها و افکار وی نزدیک به یک قرن ملاک سنت و بدعت بود، تا اینکه عقاید وی و نیز سلفی گری تحت تأثیر انتشار مذهب اشعری به تدریج فراموش شد. در قرن چهارم هجری، ابومحمد حسن بن علی بن خلف بربهاری در احیای سلفی گری کوشید، اما در برابر شورش مردم کاری از پیش نبرد.

در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم، احمد بن تیمیه و سپس پیروانش، از جمله ابن قیم جوزی، عقاید حنابله را به گونه ای افراطی تر احیا کردند. ابن تیمیه، به عنوان متکلم و مدافع متعصب مذهب حنبلی، با آزاداندیشی و تأویل مخالف بود و لذا اقداماتش بیش از پیش باعث انحطاط و عقب ماندگی مذهب حنبلی شد. عصر ابن تیمیه، دوره انحطاط و تنزل تفکر فلسفی و استدلال منطقی و همچنین قرن روی آوردن به ظواهر دین و توجه سطحی به معارف خشک و مذهبی دانسته شده است.(3)

به مبارزه برخاست و مسلمانان را به سادگی اولیه دین و پیروی از سلف صالح دعوت می کرد و مظهر بارز سلف صالح او نیز امام احمد بن حنبل بود.(1)

به اعتقاد وهابیان، مذهب وهابی نه نحله ای جدید، بلکه، همان مذهب سلف صالح است و از این رو، خود را «سلفیه» نیز می نامند؛ زیرا آنها مدعی هستند که در اعمال و افعال خود، از سلف صالح، یعنی از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و تابعین آنها پیروی می کنند. وهابیان معتقدند باید اساس دین بر قرآن و مفاهیم ظاهری احادیث صحیح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اصحاب او نهاده شود و در پی آنند که این آیات و روایات بدون هر گونه تغییر و تأویل مورد استناد و عمل قرار گیرد؛ یعنی صرفاً به ظاهر مفاهیم آنها عمل شود. از این رو، آنها آن دسته از رفتار و کردار مسلمانان را که با قرآن و احادیث اصلی تطبیق نمی کند، انحراف از اصول و فروع اصلی قرآن و اسلام می شمارند.(2)

دکتر محمد سعید رمضان البوطی، از منتقدان اندیشه سلفیه و فرقه وهابیت، در کتاب السلفیة مرحلة زمینة مبارکة لا مذهب اسلامی درباره سلفیه و پیدایش آن می گوید:

سلفیه پدیده ای ناخواسته و نسبتاً نوخواسته است که انحصارطلبانه مدعی مسلمانی است و همه را جز خود، کافر می شمرد؛ فرقه ای خودخوانده که با به تن درکشیدن جامه انتساب به سلف صالح و با طرح ادعای وحدت در فضای بی مذهب، با بنیان وحدت مخالف است. سلفیه، یعنی همان بستر وهابیت، مدعی است که هیچ مذهبی وجود ندارد و باید به عصر سلف، یعنی دوران صحابه، تابعین و تابعینِ تابعین بازگشت و از همه دستاوردهای مذاهب که حاصل قرن ها تلاش و جست وجوی عالمان فرقه ها بوده و اندوخته ای گران سنگ از فرهنگ اسلامی در ابعاد گوناگون پدید آورده است و با پاس داشت پویایی اسلام و فقه اسلامی آن را به پاسخ گویی به نیازهای عصر توانا ساخته است، چشم پوشید و «اسلام بلامذهب» را اختیار کرد. سلفیه دستی به دعوت بلند می کند و می گوید: «بیایید با کنار گذاشتن همه مذاهب به سوی یگانه شدن برویم» اما با دست دیگر، شمشیر تکفیر برمی کشد و مدعی است که با حذف دیگران از جامعه اسلامی و راندن آنان به جمع کفار، جامعه اسلامی را یک دست می کند. در پشت این دعوت به بی مذهبی، نوعی مذهب نهفته و بلکه دعوت، خود نوعی مذهب است، آن هم مذهبی گرفتار چنگال جمود و تنگ نظری که

ص: 82

اسلام را به صورت دینی بی تحرک، بی روح، ناقص، ناتوان و بی جاذبه تصویر می کند و با احیای خشونت و تعصب، راه را بر هر گونه نزدیک شدن به همدیگر می بندد.(1)

می زنند. از این رو نام مکتب دیوبند، یادآور ستیزه جویی ضدغربی و خشونت فرقه ای است. با این حال، این تصویر از مکتب دیوبند فقط در خصوص حیات و فعالیت آن در چند دهه گذشته صادق است و برای شناخت بهتر و دقیق تر این جریان مذهبی، باید به سیر تحول تاریخی آن توجه کرد.

شالوده و بنیان اندیشه دینی مکتب دیوبند، برگرفته از اندیشه ها و آرای «شاه ولی الله دهلوی» است.(1)

شاه ولی الله را می توان بزرگ ترین شخصیت دینی مسلمانان شبه قاره در چند سده اخیر دانست. بسیاری وی را میانجیِ گذار جامعه مسلمانان هند از دوره سنت به عصر جدید می دانند. در واقع، تأثیر عقاید و نظام باورهای وی در میان همه جریان های مذهبی امروز پاکستان و هند کم و بیش نمایان است. کار عمده وی را می توان در دو محور عمده شناسایی و بررسی کرد: نخست تلاش و رویکرد وی برای ایجاد آشتی و هماهنگی میان مذاهب و گرایش های گوناگون فقهی، کلامی، تصوف و …؛ و دوم به وجود آوردن یک دستگاه فکری منسجم و بسامان که می توانست به گونه ای مناسب برای سامان دادن زندگی و حیات مادی معنوی افراد و جوامع مسلمان به کار آید. به هر روی مکتب دیوبند از هنگام تأسیس مدرسه دارالعلوم دیوبند تا کنون بیش از هر جریان دیگری خود را وامدار اندیشه های شاه ولی الله و ادامه دهنده آن می داند؛ و این به رغم آن است که در موارد بسیاری، آشکارا از آن فاصله گرفته است. می توان گفت تشکیل حکومت یک پارچه اسلامی یا همان «امارت اسلامی» یکی از یادگارهای برجای مانده از اندیشه سیاسی شاه ولی الله است که بسیاری از گروه های دیوبندی و غیردیوبندی هم سودای آن را در سر می پرورانند.

در دوره پیش از تجزیه شبه قاره و تشکیل کشور پاکستان، مهم ترین سازمان سیاسی ای که عمدتاً علمای دیوبندی تشکیل دادند، «جمعیت علمای هند» بود.(2)

این جمعیت در 1919م./ 1298ه.ش. و در دوره ای که «جنبش خلافت» در هند جریان داشت، تأسیس شد. علمای دیوبندی با کمک برخی علمای دیگر این سازمان را ایجاد کردند تا رهبری نهضت مسلمانان بر ضد استعمار بریتانیا را بر عهده گیرد و نیز حمایتی باشد از خلافت عثمانی که در سال های پس از جنگ جهانی اول در معرض نابودی قرار گرفته بودند. جنبش خلافت با نهضت «عدم همکاری» به رهبری کنگره ملی هند و مهاتما گاندی هم زمان شد و این دو سازمان با کمک یکدیگر خواهان

ص: 84

دست یابی هند به استقلال بودند. بنابراین، جمعیت علمای هند و به طور کلی علمای دیوبندی با جدایی مسلمانان و تشکیل کشور مستقل که در دهه های 1930-1940م./ 1310-1330ه.ش. به رهبری محمدعلی جناح و مسلم لیگ هند در جریان بود، مخالف بودند. پس از تأسیس پاکستان نیز بیشتر علمای دیوبندی با استقلال آن مخالف بودند و از مهاجرت به پاکستان خودداری کردند. به نظر آنها، اندیشه تشکیل کشور مستقل برای مسلمانان، از انگیزه های استعماری بریتانیا مایه می گرفت که می خواستند مانع از اتحاد همه هندوها و تشکیل یک هند مستقل و قدرتمند شوند. اینها البته دو انگیزه مهم دیگر هم در مخالفت خود داشتند. به نظر آنها، محمدعلی جناح و رهبران مسلم لیگ افرادی سکولار و دست کم سست دین بودند که شایستگی به دست گرفتن رهبری خواسته های سیاسی مسلمانان را نداشتند. افزون بر این، به نظر ایشان با تشکیل پاکستان، آن دسته از مسلمانانی که در قلمرو هند باقی می ماندند، با سرنوشتی نامعلوم روبه رو می شدند و قادر نبودند به خوبی از حقوق سیاسی- اجتماعی خود دفاع کنند. با این حال، اقلیتی از علمای عضو جمعیت علمای هند، با جنبش پاکستان همراه شدند و بدان پیوستند. برجسته ترین آنها، «مولانا شبیر احمد عثمانی» بود. اینها در 1945م./1324ه.ش. از جمعیت علمای هند جدا شدند و «جمعیت علمای اسلام» را تأسیس کردند که تا کنون به رغم انشعاب های گوناگون، مهم ترین حزب سیاسی دیوبندی، و یکی از مهم ترین احزاب اسلام گرای پاکستان به شمار می رود.(1)

با توجه به مطالب پیش گفته، باید دانست میان آنچه امروز به ویژه در پاکستان به نام جریان دیوبندی معروف است و جریانی که پیش از تأسیس این کشور در هند بدین نام خوانده می شد، تفاوت هایی وجود دارد. البته در مخالفت با زیاده روی در آیین ها و آداب صوفی گری که همواره در میان مسلمانان شبه قاره رایج بوده است، و همچنین داعیه تشکیل حکومتی یک پارچه برای مسلمانان، در کنار رگه هایی از فرقه گرایی، اموری هستند که در هر دو دوره وجود داشته اند. ولی جریان دیوبندی در دوره پیش از تجزیه شبه قاره جریان ریشه داری بود که عالمان بزرگی را در دامن خود پرورش داد. از جمله آنها می توان مولانا محمود حسن، مولانا محمد حسین مدنی، سید سلیمان ندوی، عبیدالله سندی، و مولانا شبیر عثمانی را نام برد. همچنین اشخاص برجسته ای

ص: 85

مانند ابوالکلام آزاد با جمعیت علمای هند و مکتب دیوبند ارتباط داشتند.(1)

در این دوره جریان دیوبند به تصوف میانه رو دل بستگی داشت و به طور عمده پیرو مکتب چشتیه بودند؛ حال آنکه جریان دیوبند معاصر، مخالفت و حتی دشمنی سرسختانه با جریان های تصوف دارد. در دوره پس از تجزیه، جریان دیوبندی مرتبه و جایگاه علمی خود را به کلی از دست داد و فقط از جنبه های سیاسی و اجتماعی اهمیت ویژه ای پیدا کرد. همین امر سبب شد این جریان استقلال هویتی خود را تا اندازه ای از دست بدهد و در دهه های اخیر تحت نفوذ وهابیت قرار گیرد. مدرسه های دیوبندی ای که امروز در پاکستان وجود دارند، بیش از آنکه «عالم مذهبی» تربیت کنند، جوانان تهی دست و پرشور را جذب کرده، در راستای اهداف و آرمان هایی که چندان نیازمند برخورداری از سطوح بالای علم دینی نیست، سازمان دهی می کنند. چنان که امروزه جریان دیوبندی در پاکستان نه با نام عالمان بزرگ و شخصیت های علمی برجسته، بلکه با نام گروه های شبه نظامی و سازمان های ستیزه گر شناخته می شود. حتی بسیاری از کسانی که با پیشوند «مولانا» خوانده می شوند دانش و تحصیلات دینی بسیار ناچیزی دارند. علت و ریشه این وضع را تا اندازه زیادی باید در تحولی که در دهه های پس از تأسیس پاکستان در خاستگاه اجتماعیِ جریان یا مکتب دیوبند روی داد جست وجو کرد.(2)

در دهه های اخیر فعالیت ها و جهت گیری های مکتب دیوبند در پاکستان توجه فراوانی را برانگیخته و ابعادی فراملی یافته است. علت آغازگر و بسیار مهم در پیش آمدن این تحولات، زنجیره وقایع و فرآیندهایی بود که از اواخر دهه 1970م./1350ه.ش. در افغانستان رخ داد و این کشور را به میدان «جهاد» و رویارویی با شوروی و سپس نیروهای غربی تبدیل کرد. این تحولات زمینه ساز آن شدند که جریان «وهابی گری» و سازمان هایی چون القاعده - با برخورداری از منابع سرشار ثروت - به طور جدی به این سرزمین پای گذارند و به همکاری نزدیک با گروه های دیوبندی بپردازند. البته مسئله پیوند میان جریان دیوبندی و وهابیت، پیشینه ای طولانی دارد. شاه ولی الله هم روزگار محمد بن عبدالوهاب بود و هم زمان با وی در مدینه به آموختن دانش دینی پرداخت. گرچه هیچ گزارش معتبری درباره تأثیرپذیری و حتی دیدار شاه ولی الله با ابن عبدالوهاب وجود

ص: 86

ندارد، اما از دیرباز بسیاری به خلاف آن باور پیدا کرده اند. از دیرباز خود شاه و سپس پیروانش به تأثیرپذیری از وهابیت منسوب شده اند. تا جایی که در سده 19 میلادی در هند این رسم جا افتاد که کسانی که درباره تصوف و آیین های آن نوعی دیدگاه انتقادی داشتند، وهابی خوانده شوند. بنا بر پژوهش های جدید، این نسبت ها پایه و ریشه درستی ندارند و البته دولت بریتانیایی هند نیز در رواج پیدا کردن آن نقش داشت.

به هر روی و به رغم این گونه نسبت ها، و با وجود شباهت های انکارناپذیر میان وهابی گری با آموزه های شاه ولی الله و جریان دیوبندی، باید گفت که تا میانه سده بیستم میلادی هیچ پیوند معناداری میان آنها وجود نداشته است. اما با تأسیس پاکستان، بنیه اقتصادی ضعیف این کشور باعث شد دولت های پاکستانی به کشورهای عربی و به ویژه عربستان سعودی نزدیک شوند. این امر در دوره زمامداری ذوالفقار علی بوتو و سپس ضیاءالحق آغاز شد و تا کنون کمابیش ادامه پیدا کرده و خود موجب گسترش دیدگاه های مذهبی مورد حمایت این کشورها در پاکستان شده است.(1)

زمینه درآمیختن وهابیت و دیوبندی گری، همانا مقوله «جهاد» در افغانستان و نیز کشمیر بود که پیش تر هم بدان اشاره شد و گروه «طالبان» مهم ترین ثمره آن به شمار می رود. در واقع، طالبانیسم را می توان محصول ترکیبی از قبیله گرایی پشتونی، سنت دینی دیوبندی و نیز وهابی گری دانست. امروزه گروه های ستیزه گر پرشماری در پاکستان وجود دارند که از جریان دیوبندی الهام می گیرند. بیشتر این سازمان ها از جمله جیش محمد، شبکه حقانی، لشکر جهنگوی، و سپاه صحابه خواستار برقراری حاکمیت یافتن شریعت در پاکستان هستند، خود را دیوبندی می دانند و تبار فکری خود را به شاه ولی الله دهلوی می رسانند؛ ادعاهایی که با توجه به آنچه در این نوشتار گفته شد به طور کامل پذیرفتنی نیست.(2)

نفوذ مکتب دیوبندی در پاکستان همچنان ادامه دارد. اما این را هم باید در نظر داشت که بیشتر سنیان پاکستانی به مکتب رقیب آن، یعنی مکتب صوفی گرای بریلوی، دل بستگی دارند؛ مکتبی که گرایش های صوفیانه دارد، از سیاست و خشونت و جهاد می پرهیزد، هوادار رواداری با شیعیان است، و برخاسته از محیط مذهبی بومی شبه قاره هند و پاکستان است. آنچه در این میان اهمیت

ص: 87

فراوانی دارد این نکته است که جریان تصوف برخلاف جریان دیوبندی افراطی زمینه های بسیار مساعدی برای نزدیک شدن به فرهنگ ایرانی، پذیرش زبان فارسی، و نیز تشیع دارد.(1)

این گروه با بریلویه، مکتب دیگری که در مقابل این فرقه قرار دارند، به طور جدّی مخالف اند؛ همچنین با اهل حدیث و خصوصاً ابن تیمیه و پیروان او مانند ابن قیم جوزی و محمد بن عبدالوهاب، رئیس فرقه وهابیه، شدیداً عناد دارند. شیخ محمد حسین احمد، یکی از علمای مهم دیوبندی، درباره محمد بن عبدالوهاب می گوید:

محمد بن عبدالوهاب نجدی، از نجد ظهور کرد. او افکار باطل و عقیده فاسدی داشت و بسیاری از اهل سنت و جماعت را کشتند. او اهل حجاز و خصوصاً ساکنان حرمین شریفین را به بدترین وجه آزار و شکنجه می داد.(2)

مخالفت این فرقه با «بریلویه» - که بیشتر اهل سلوک صوفیانه اند - باعث شده این گروه متهم به وهابیت شود، اما آنها از این اتهام بسیار ناراحت و عصبانی هستند و به شدت تمام این اتهام را رد می کنند و آن را دسیسه حسودان و نااهلان می دانند.(3)

هدف اصلی بنیان گذاران این مکتب در حقیقت، دفاع و نشر افکار و اندیشه های ابوحنیفه بوده است، محمد انور کشمیری، یکی از رهبران این گروه، در اظهارات خود می گوید: «در حالی که جهان اسلام از هر سو مورد هجمه قرار دارد، ما تمام همّ و غمّمان دفاع از ابوحنیفه شده است».(4) این گروه در حالی که با بریلویه شدیداً مخالف اند، در عین حال سلسله های تصوف را قبول دارند. از میان آنها به سلسله نقش بندیه، چشتیه، قادریه و سهروردیه، بیشتر اهمیت داده، دخول در یکی از اینها را توصیه می کنند.(5)

در حال حاضر، این مکتب در پاکستان نفوذ و قدرت فراوانی دارد. همچنین مدارس زیادی در سراسر این کشور دارند. جریان طالبان در حقیقت پرورش یافته همین مکتب بوده است و آنها در پدید آمدن این گروه نقش اساسی داشته اند. مطلب قابل توجه این است: در حالی که مکتب

ص: 88

دیوبندی با وهابیت به شدّت مخالف بوده، و ده ها کتاب مهم بر ردّ آنها از طرف علمای دیوبندی نوشته شده است، اما در تجهیز و حمایت مالی و معنوی طالبان، دیوبندی ها و وهابیت هم سو بوده اند. همین مطلب باعث شده است برخی تصور کنند که طالبان یک جریان وهابی است. به هر حال، مکتب دیوبندی بر اساس دفاع، ترویج و گسترش مذهب حنفی به وجود آمده و فعلاً یکی از مهم ترین جریان های فکری در کشور پاکستان محسوب می شود.(1)

حمله با هواپیماهای بدون سرنشین به نواحی مرزی شمال غرب پاکستان که با افغانستان هم مرز است، ادامه می دهد. این حملات علیه کسانی است که شک آن می رود از رهبران القاعده باشند و با تأیید باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا، صورت می گیرد. برخی از طرفداران این حملات می گویند این استراتژی مؤثر بوده، سبب حذف رهبران پیکارجویان از میدان نبرد شده است.(1)

گفته می شود متحدان القاعده در پاکستان از جمله لشکر جنگوی و لشکر طیبه، به مخفی شدن پیکارجویان رده بالای القاعده کمک کرده اند. حافظ محمد سعید، رهبر لشکر طیبه به اسامه بن لادن در تأسیس شبکه القاعده در 1988، کمک کرده بود. گروه تحت رهبری او عامل حملات به بمبئی در 2008 بود که منجر به کشته شدن 174 نفر شد. شبکه حقانی و سایر گروه های طالبان پاکستانی و جنبش اسلامی ازبکستان نیز از متحدان القاعده هستند. این شبکه مانند القاعده پس از اشغال افغانستان به دست نیروهای آمریکایی، به نواحی مرزی شمال غرب پاکستان نقل مکان کرد.(2)

(رهبر این گروه) پنج افسر نظامی ایران در پاکستان در سپتامبر 1997، به دست سپاه صحابه و لشکر جهنگوی کشته شدند.

گروه سپاه صحابه هدف خود را این اعلام کرده است که پاکستان به طور رسمی سرزمینی سنی نشین معرفی شود. از این رو قلعه های نظامی و سنگرهای این گروه بیشتر در نواحی جنوبی پاکستان در منطقه مرکزی و پرجمعیت پنجاب و مرزهای کراچی واقع شده و تعداد دفاتر و مراکز فعالیت این گروه به 500 مرکز بالغ می شود و در هر بخش از استان پنجاب شاخه ای از این گروه وجود دارد و حدود صدهزار نفر در عضویت این گروه ثبت نام و در کشورهای خارجی نیز مراکزی برای فعالیت خود دایر کرده اند؛ کشورهایی چون: امارات متحده عربی، عربستان سعودی، بنگلادش، کانادا و ... . بسیاری از حوزه های علمیه و مدارس را در ایالت پنجاب این گروه اداره می کنند و گفته می شود بسیاری از مدرسه های سنی در خارج از کشور پاکستان، تحت نظارت معلمان و نیروهای سپاه صحابه اداره می شود و نیروهایِ خود را برای ترور مخالفان آموزش می دهند.

در 2002، پرویز مشرف، رییس جمهوری وقت پاکستان، این گروه را سازمانی تروریستی معرفی کرد و به دنبال آن، دولت پاکستان، به گروه سپاه صحابه حمله کرد و افراد بسیاری را دست گیر کرد. پس از فروپاشی سپاه صحابه، «اعظم طارق»، رهبر آن گروه، فعالیت خود را با نام جدیدی به نام «ملت اسلامیه» آغاز کرد و مبالغ هنگفتی از ناحیه هواداران خارجی خود به دست آورد. در پانزدهم نوامبر 2003، دولت پاکستان این گروه را نیز ممنوع اعلام کرد و اعضای اصلی آن را دست گیر، و حساب بانکی آنها را مصادره کرد و به محل اجتماعات ایشان، در خانه ها، مساجد و دیگر اماکن حمله کرد.(1)

سپاه صحابه نمونه کامل یک حزب تفرقه گرا و مورد حمایت عربستان در پاکستان است که در زمان رئیس جمهوری ژنرال ضیاءالحق گسترش یافت، به گونه ای که بسیاری از افراد آن در ارتش و پست های اطلاعاتی و امنیتی نفوذ داده شدند و این امر سبب تقویت بیشتر جریان های تکفیری و در نهایت خشونت های بیشتر در پاکستان و منطقه شبه قاره شد.(2)

ص: 91

مراکز فعالیت سپاه صحابه بیشتر شهرهای سیالکوت، فیصل آباد و جهنگ بود و تأسیس سپاه صحابه یکی از اهداف شوم در مبارزه با شیعیان است. از سوی دیگر، عربستان سعودی که پشتیبان سرسخت ضیاءالحق بود، از سپاه صحابه و فعالیت های آن حمایت مالی و سیاسی می کرد؛ رژیم آل سعود از شهریور 1368 به بهانه کمک های آموزشی و انسان دوستانه به مهاجران افغانی در ایالت بلوچستان، مراکز متعددی را به نام های «مؤسسه الدعوة الاسلامیه»، «ادارة الاسراء»، «مؤسسه مکة المکّرمة الخیریه» و «مؤسسه مسلم» تأسیس کرده است و در پوشش کمک های مالی، فرهنگ ضد شیعی وهابیت و سیاست های ضد ایرانی را از طریق توزیع کتاب، جلسات سخنرانی، فیلم و نوار و عکس به آوارگان و مهاجران سنّی مذهب مقیم در این ایالت منتقل می کند.(1)

یکی از شعارها و اهداف تأسیس سپاه صحابه، دفاع از احترام به صحابه (گرایش وهابیان) و مبارزه با افکار شیعیان (به بهانه مخالفت با صحابه) و انقلاب اسلامی ایران بود. تبلیغات گسترده و گمراه کننده آنها و کارهایی مانند آدم ربایی، سرقت مسلحانه، ترور، کشتار جمعی (بمب گذاری) و اعمال وحشیانه دیگر، باعث ایجاد وحشت و دلهره در بین شیعیان شده است.

سپاه صحابه، گروهک های وابسته دیگری را که در جهت اهداف آنها می کوشند، مانند گروه سوار اعظم، به رهبری مولانا اسفندیار و سلیم الله خانی و گروه «حرکة الانصار» و «تنظیم الدعوة» تأسیس کرده است.(2)

در واقع، تکوین سپاه صحابه واکنشی به تشکیل تحریک فقه جعفری بود که در دفاع از حقوق شیعیان در 13 آوریل 1979 (24 فروردین 1358) مقارن با اجرای قوانین اسلامی حکومت ژنرال ضیاء الحق، به دست مفتی جعفر حسین و علامه سید احمد رضوی ایجاد شد. همچنین، آی.اس.آی با حمایت آمریکا و عربستان، گروهی از مسلمانان مهاجر دیوبندی را تشویق به مبارزه علیه فعالیت های تحریک فقه جعفری کرد و داخل این فضا، انجمن سپاه صحابه -که بعدها به سپاه صحابه پاکستان تغییر نام داد- به رهبری مولانا حق نواز جهنگوی (از روحانیون جمعیة علماء الاسلام) در 1985 (1364) ایجاد شد.(3)

ص: 92

«جمعیت علمای اسلام» به رهبری فضل الرحمان و سمیع الحق با تأکید بر حمایت از مجاهدین، مسیر گروه های مذهبی پاکستان برای حضور در جهاد مسلحانه افغانستان را هموارکرد. به طور کلی، سه رویکرد مشخص را می توان در گونه های مختلف طالبان پاکستان مشاهده کرد.

1. دارای گرایش ایدئولوژیک (تحریک نفاذ شریعت محمدی در سوات)

2. دارای گرایش های سیاسی (سپاه صحابه و لشگر جهنگوی در پنجاب جنوبی)

3. دارای گرایش های قومی و قبیله ای (گروه تحریک طالبان در وزیرستان)

سازمان اطلاعات پاکستان در سال های گذشته بر همه این جریان ها اشراف و تسلط داشته، به نوعی آنها را در زمان های خاص مدیریت کرده است.(1)

هم اکنون نقش اصلی را در آن دارد و شاهد این مدعا آن است که فقط اندکی پس از آزادی اسحاق، شمار حملات به شیعیان در پاکستان به طور بی سابقه ای افزایش یافت.(1)

برای آموزش داوطلبان مبارزه در کشمیر تأسیس شد. لشکر طیبه از ناحیه (آی.اس.آی) سازمان اطلاعات پاکستان به ویژه پس از 1996 حمایت شده است. فلسفه این گروه مشابه پان اسلامیست هاست که خواهان ایجاد خلافت اسلامی در آسیای جنوبی هستند. در اعلامیه رسمی خود این گروه خواهان فتح اروپا شده است. آنها صحبت از این می کنند که یک زمان اروپا تحت تأثیر و سیطره مسلمانان بود، ولی در اثر جنگ های صلیبی، به دست عیسویان غصب شد.

لشکر طیبه در منطقه کشمیر اردوگاه های متعدد آموزشی داشته است و نخستین منطقه عملیاتی اش نیز جامو و کشمیر است. این گروه در کشمیر و پنجاب از محبوبیت و حمایت مردم برخوردار است؛ جایی که لشکر طیبه کمک های بشری مثل ایجاد کلینیک های سیار و بانک خون را در اختیار مردم قرار می دهد. لشکر طیبه به عنوان یکی از مهم ترین گروه های تروریستی پاکستان، درصدد تقویت گروه های بنیادگرای مذهبی است تا از آنها به عنوان مخالفان سرسخت ظهور جنبش های دموکراتیک و غیرنظامی استفاده کند. این تشکیلات تروریستی نه تنها ثبات پاکستان بلکه ثبات منطقه را تهدید کرده، موجب صدور تروریست ها به سراسر جهان می شود. مرام نامه فعلی لشکر طیبه برای ادامه فعالیت های تروریستی خود ایدئولوژی به چالش کشیدن حاکمیت هند بر جامو و کشمیر است.

لشکر طیبه نخست با القاعده بیشتر پیوند خویشاوندی داشت تا همکاری و اتحاد تشکیلاتی، اما پس از آنکه دولت مشرف تحت فشار شدید آمریکا و به منظور جلوگیری از ائتلاف آمریکایی- هندی، لشکر طیبه را در 2001 واحدی تروریستی خواند و فعالیت آن را ممنوع اعلام کرد، لشکر طیبه با القاعده ارتباط تشکیلاتی قوی تری پیدا کرد، به ویژه پس از آنکه مولانا الیاس کشمیری، رهبر معنوی لشکر طیبه، به مناطق قبایلی پاکستان رفت و در کنار رهبران القاعده و گروه طالبان افغانستان قرار گرفت.(1)

کشمیر قرار داده است. ایدئو لوژی این گروه بیشتر بر پایه احساسات ضدهندی و ضدآمریکایی شکل گرفته است. رهبر این گروه در نخستین سخنرانی خود، هدف از تشکیل گروه تروریستی جیش المحمد را این گونه اعلام کرد: «من در راستای انجام وظیفه به اینجا آمده ام که بگویم تا زمانی که هند و آمریکا را نابود نکرده ایم، مسلمانان نباید در وضعیت صلح و آرامش بمانند». جیش محمد جزء گروه هایی است که به ارتکاب سوءقصدهای ناکام به جان پرویز مشرف، رییس جمهور سابق پاکستان، متهم شده است. گفته می شود این گروه تروریستی با لشکر جهنگوی و سپاه صحابه ارتباطات تنگاتنگی دارد.(1)

نیز حاجی مالی خان، برادرزن جلال الدین حقانی و از فرماندهان ارشد شبکه حقانی به دست ناتو دست گیر شد. او رهبری قبیله ای را که خانواده حقانی به آن منسوب است، بر عهده داشت. در خصوص ارتباطات تشکیلاتی شبکه حقانی گفته می شود بدرالدین، رابط گروه حقانی و طالبان پاکستان بود که حدود دو سال پیش اردوگاهی را برای حمایت مالی و تدارکاتی شورشیان افغان در منطقه «منگل» در شرق افغانستان ایجاد کرده است.(1)

راهپیمایی کردند. شبه نظامیان لشگر جهنگوی مسئولیت این حملات را بر عهده گرفتند. این گروه تکفیری شیعیان را مسلمان ندانسته، معتقد است آنها باید کشته شوند.(1)

نکند. این رهبر مذهبی هشدار داد اگر دولت نتواند یا نخواهد با عاملان این جنایت ها برخورد جدی داشته باشد، در روزهای آینده شیعیان در این کشور با اعتراضات بیشتر به سوی اسلام آباد حرکت کرده، در مقابل مجلس نمایندگان این کشور تحصن بزرگی برپا خواهند کرد.

این تحصن در حالی به اتمام رسید که درگیری میان اعتراض کنندگان (شیعیان) و پلیس باعث استفاده نیروهای انتظامی از گاز اشک آور و شلیک هوایی به منظور پراکنده کردن تظاهرکنندگان شیعی در شهرهای مختلف پاکستان، به ویژه در شهر کراچی در جنوب این کشور، شد. به گزارش پلیس شهر کراچی، نیروهای انتظامی با استفاده از باتوم و شلیک هوایی اقدام به پراکنده کردن معترضان کردند و تعدادی از شهروندان و شیعیان در کراچی بازداشت شدند، اما با وجود هشدارهای پلیس معترضان همچنان از پراکنده شدن خودداری می کردند.(1)

گذاشت. به گزارش جبهه جهانی مستضعفین به نقل از پایگاه خبری شبکه العالم، این انفجار در یکی از محله های شیعه نشین به وقوع پیوست. فیصل مختار، از فرماندهان ارشد پلیس [پیشاور] در این باره گفت: انفجار در بازاری در محله «کیسا خوانی» روی داد، که دارای اکثریت شیعه است.(1)

مقام های پلیس پاکستان گزارش دادند مهاجمان ناشناس با تیراندازی به سوی مسجد شیعیان در ایالت پنجاب در شرق این کشور 10 نمازگزار شیعی را زخمی کردند. به گزارش جبهه جهانی مستضعفین به نقل از خبرگزاری ایرنا، مقام های پلیس ایالت پنجاب در گفت وگو با خبرنگاران افزودند: مهاجمان ناشناس، افراد حاضر در مسجد متعلق به شیعیان در شهر چکوال را پس از اقامه نماز مغرب هدف قرار دادند. پلیس پاکستان گزارش داد به نظر می رسد این حادثه، اقدام تلافی جویانه تندروان مذهبی در واکنش به قتل دو عضو ارشد گروه اهل سنت و الجماعة در شهر اسلام آباد باشد. مقام های پلیس اسلام آباد گزارش دادند که مهاجمان ناشناس خودروی مفتی منیر احمد معاویه، دبیر کل گروه مذهبی و تندروی اهل سنت و الجماعة را در نزدیکی میدان فرقان، منطقه ای در اسلام آباد هدف قرار دادند و وی را کشتند. در این حمله «اسد محمود» یکی از مسئولان این گروه نیز کشته شد. تاکنون هیچ گروهی مسئولیت این حمله را بر عهده نگرفته است و پلیس اسلام آباد نیز انگیزه این حادثه را فرقه ای می داند.(2)

یک سخن گوی گروه تحریک طالبان پاکستان با قبول مسئولیت این حملات آن را «انتقام کشتار مسلمانان سنی بی گناه» خواند و از حملات قریب الوقوع به نقاطی در اتحادیه اروپا و ایالات متحده خبر داد. این سخنان بیشتر به لاف می ماند تا قبول مسئولیت. لذا این پرسش مطرح است که: آیا حقیقتاً طالبان پاکستان حملات تروریستی در شهرهای کویته و لاهور را سامان داده اند؟ و اگر جواب مثبت است از چه کسانی به عنوان حمله کننده انتحاری استفاده کرده اند؟

طالبان پاکستان در اقدامات وحشیانه بسیاری شرکت داشته اند و حملات بی شماری علیه نیروهای امنیتی و مقامات دولتی پاکستان انجام داده اند و در بسیاری از موارد نیز به جای ضربه زدن به هدفشان مردم عادی را به کشتن داده اند، چه آنکه خشونت های فرقه ای چندان مطلوب آنها نیست. اغلب این افراد از قبایل بدوی پشتون اند و به دنبال انتقام گیری از ایالات متحده آمریکا که در آن سوی مرز در افغانستان مشغول کشتار قوم و خویشان پشتون آنهاست. این افراد همچنین به نیروهای پلیس و ارتش پاکستان حمله کرده اند؛ چراکه گمان می کنند آنها با دشمنشان (آمریکا) دوست هستند.

به نظر می رسد هدف نخست آنها انتقام از نیروهای خارجی و هم پیمانان داخلی احتمالی شان است. به هر حال، در چند سال گذشته گروه های فرقه ای کوچک تری از ایالت پنجاب (مانند سپاه صحابه و لشکر جنگوی) به منظور رسیدن به اهداف و امیال خود به جنگ جویان طالبان پیوسته اند. با وجود این، پرسش این است که واقعاً چه فرد یا گروهی به مسلمانان شیعه لاهور و کویته حمله کرده است؟ به نظر می رسد این اقدام کار دو گروه مختلف تروریستی باشد که احتمالاً هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته اند و به دو دلیل مجزا دست به اقدامات تروریستی خود زده اند.

در ماه آگوست، لشکر جهنگوی یک سیاست مدار برجسته شیعه را در کراچی به قتل رساند که سبب جرقه خوردن خشونت های فرقه ای و نژادی شد. حامیان سیاست مدار کشته شده بیش از صد نفر را در اقدامی تلافی جویانه در مرکز اقتصادی پاکستان به قتل رساندند.

با به دست گیری اوضاع از جانب مقامات در کراچی و برقراری نظم و قانون در ماه مبارک رمضان، تروریست ها در حالی به شیعیان حاضر در مراسم سال روز شهادت حضرت علی علیه السلام حمله کردند که تقریباً هیچ نیروی امنیتی در این تجمعات حاضر نبود، چراکه تقریباً همه نیروهای

ص: 108

امنیتی پاکستان مشغول کمک رسانی به مردم آسیب دیده از سیل بی سابقه در این کشور بودند. بنابراین، به نظر می رسد حملات لاهور کار آن تروریست های فرقه ای باشد که موفق به انتقام گیری در کراچی نشده بودند.

توضیح درباره حملات کویته به نظر پیچیده می رسد، چراکه این شهر به مرکز تروریست ها، باندهای جنایتکار، مافیاهای مواد مخدر، قاچاقچیان، پناهگاه طالبان افغانستان و پاکستان و شورشیان بلوچ تبدیل شده است که علیه دولت پاکستان می جنگند و یا از طرف قدرت های خارجی مأمور بی ثبات کردن کشور هستند.

در حالی که هرج و مرج در این شهر حاکم است، به نظر می رسد حمله به مسلمانان بی گناهی که مشغول اظهار هم بستگی با مردم ستم دیده فلسطین بودند کار تروریست هایی باشد که به عوامل خارجی مشکوک وابسته اند یا حتی ممکن است کار حامیان عبدالمالک ریگی باشد که پس از حملات تروریستی در زاهدان به کویته فرار کرده اند و در آنجا مخفی شده اند؛ همچنین ممکن است گروه تحریک طالبان پاکستان و حامیان خارجی آنها دوباره از تروریست های لشکر جهنگوی ساکن ایالت پنجاب (این بار در یک منطقه بلوچ نشین) استفاده کرده باشند تا به خشونت های فرقه ای و قومی در این شهری که خود مشحون از انواع درگیری و خشونت و جنایت است، دامن بزنند. نکته مهم این است که معادله خشونت های پاکستان معادله ای چندمجهولی است و باید به آن از زوایای مختلف نگاه کرد.(1)

پیامد افراط گری و خشونت تکفیری چیزی غیر از ناامنی و تجاوز و قساوت نبوده است و جهان اسلام را با مصائب و مشکلات فراوانی مواجه کرده و جنگ های مرگ بار و نابسامانی های سیاسی و اجتماعی به دنبال داشته است. اختلافات قومی و مذهبی با حمایت دشمنان اسلام تشدید شده و آرامش را از مسلمانان سلب کرده است. پاکستان نمونه آشکار این مسئله است که سال های طولانی در آتش تفرقه و تعصب و جهالت می سوزد. از آغاز استقلال، پاکستان می توانست در مسیر وحدت و تقویت جهان اسلام نقش محوری و اساسی داشته باشد، در حالی که اختلافات فرقه ای و سیاست های استعماری، پاکستان را بهشت سلفی های تکفیری کرد و تا به امروز جولانگاه گروه های افراطی و تکفیری است که نتایج بسیار دل خراشی به ارمغان آورده است. هرچند آمار دقیقی از کشتارها، تخریب ها و ... در پاکستان وجود ندارد، اما آنچه در اخبار و رسانه ها منعکس شده و می شود نشان از مظلومیت مسلمانان، به ویژه شیعیانی دارد که در برابر مدعیان دروغین حقوق بشر قتل عام می شوند.

وقت آن رسیده است که تمام فرقه ها و اندیشمندان جهان اسلام یک پارچگی و وحدت خود را حفظ کنند و دست از اختلاف بردارند و در برابر حرکت های افراطی تکفیری در صف واحد بایستند و حساب این گروه های ساختگی را از اسلام جدا کنند.

ص: 110

19.فضایی، یوسف، مناظرات امام فخر رازی، مؤسسه مطبوعاتی عطایی، تهران، 1361.

20.فقیهی، علی اصغر، وهابیان، انتشارات صبا، [بی جا]، 1352.

21.مدنی، حسین احمد، الشهاب الثاقب علی المسترق الکاذب، [بی نا]، [بی جا]، [بی تا].

22.ندوی، محمد رئیس، اللمحات، جامعة سلفیة، هند، [بی تا].

23.نگاهی به ماهیت و عمل کرد فرقه ضاله وهابیت، جزوه نیروی عقیدتی - سیاسی نیروی انتظامی.

24.نووی، یحیی بن شرف، مغنی المحتاج، المکتبة التجاریة، قاهره، 1374.

25.هاردی، پیتر، مسلمانان هند بریتانیا، ترجمه: حسن لاهوتی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1369.

26.afghanews.ir

27.aviny.com

28.bashgah.net

29.fardanews.com

30.farsnews.com

31.ical.ir

32.islamtimes.org

33.jomhourieslami.com

34.kayhan.ir

35.khabaronline.ir

36.mashreghnews.ir

37.mwfpress.com

ص: 112

حمص از سرما می لرزد. فرزندان این سرزمین با تمدن 7000 هزارساله آن، اکنون رو به نابودی هستند.

تصاویر فقط تا اندازه ای می تواند درد و رنج مردم را منعکس کند. بر اساس آخرین مطالعات و تحقیقات مرکز سوری تحقیقات سیاست گذاری، وابسته به سازمان ملل، آوارگان سوری، با سرعتی باورنکردنی در حال افزایش هستند. اگر این فرآیند همچنان ادامه پیدا کند، تا انتهای سال 2013، آوارگان سوری بزرگ ترین جمعیت آوارگان جهان در دوره معاصر را تشکیل می دهند. سوری ها در نقاط مختلف جهان پراکنده شده اند؛ در چادرهایی که نمی تواند از آنها در برابر سرمای زمستان و گرمای تابستان محافظت کند.

در این گزارش آمده است که در نیمه اول 2013، 8 درصد از جمعیت سوریه کاسته شده و بیش از یک سوم مردم سوریه آواره شده اند. 5/1 میلیون نفر از کشور فرار کرده اند، 3/1 میلیون نفر مهاجرت کرده اند و حدود 8/4 میلیون نفر در درون کشور آواره شده اند.

وحشتناک ترین جنبه بحران سوریه، تعداد کشته شدگان است. مرگ و میر ناشی از درگیری نظامی در نیمه اول 2013، 67 درصد رشد کرده است. از ابتدای بحران سوریه تا کنون، نزدیک به صد هزار نفر کشته شده اند. نزدیک به 400 هزار نفر در جنگ، معلول یا مجروح شده اند. بنابراین، نزدیک به 2 درصد جمعیت سوریه، کشته یا مجروح و معلول شده اند.

وضعیت آموزش و پرورش، فاجعه خاموش بحران سوریه است. 49 درصد دانش آموزان سوری ترک تحصیل کرده اند. 3000 مدرسه در نتیجه درگیری ها خراب شده و 683 مدرسه هم به عنوان پناهگاه آوارگان استفاده می شود. بسیاری از معلمان هم آواره شده اند و مدارس را ترک کرده اند.

37 بیمارستان به طور کامل خراب شده و 57 بیمارستان آسیب جدی دیده است. 593 مرکز مراقبت های اولیه -که منبع اصلی داروهای بیماران است- صدمه دیده و 395 مرکز هم نابود شده است. در جولای 2013، به ازای هر چهار هزار بیمار، فقط یک پزشک موجود بوده است، در حالی که در 2010، به ازای هر 661 نفر یک پزشک در دسترس بوده است.

اما بعد اقتصادی فاجعه سوریه؛ بر اساس این گزارش، بخش صنعت به علت تعطیل شدن کسب و کارها، ورشکستگی، مهاجرت سرمایه و غارت و تخریب، در آستانه فروپاشی است.

ص: 116

بحران سوریه تا کنون نزدیک به 103 میلیارد دلار به اقتصاد این کشور ضربه زده است. چیزی معادل 174 درصد تولید ناخالص داخلی سوریه در 2010.

آنچه در بالا گفته شد، فقط بخش کوچکی از فاجعه ای است که در سوریه اتفاق می افتد؛ 1000 روزی که سوریه را به قرون وسطا بازگردانده است. اکنون هیچ خانواده ای در سوریه نیست که مجروح یا کشته ای نداشته باشد. این 1000 روز برای مردم سوریه همچون 1000 سال گذشت. در این 1000 روز سوریه توپ فوتبال قدرت طلبی دیگر کشورها شد و زخمی که بر پیکر سوریه وارد شده تا سال های سال محو نخواهد شد.(1)

در این قسمت برای روشن شدن ابعاد مختلف خسارات و جنایات سوریه به تفصیل و در چند بخش، به برخی شواهد آن می پردازیم:

تروریست ها در یک عملیات، اقدام به تخریب بازار معروف و تاریخی الحمیدیه کردند. به گزارش خبرنگار خبرگزاری فارس در دمشق، عناصر مسلح روز سه شنبه 15/11/92 به منطقه کلاسه در جوار قلعه دمشق و بازار معروف و تاریخی الحمیدیه چند قبضه خمپاره شلیک کردند. در این حمله خمپاره ای، دو شهروند سوری کشته و چند نفر دیگر که در حال تردد در این منطقه بودند، زخمی شدند.(1)

همچنین، خبرنگار شبکه العالم از سوریه گزارش داد که در نزدیکی حرم مطهر حضرت زینب علیها السلام در دمشق انفجار مهیبی رخ داده است. بر اساس این گزارش خودروی حامل مواد منفجره به دست یک راننده انتحاری در پارکینگ نزدیک حرم حضرت زینب علیها السلام منفجر شد که خسارات گسترده ای به ساختمان و خودروهای پارک شده در آنجا وارد کرد. این انفجار تلفات جانی نداشت، اما سه نفر مجروح شدند.

منابع پلیس دمشق اعلام کردند که 200 تا 300 کیلوگرم مواد انفجاری در خودرو جاسازی شده بود که انفجار آن منجر به ایجاد حفره ای عمیق به شعاع 500 متر شد. این در حالی است که گروه های مردمی مسئولیت حفاظت از حرم حضرت زینب علیها السلام را به عهده گرفته اند و تروریست ها تا به حال بارها تهدید به تخریب این بارگاه نورانی کرده اند.(2)

تروریست ها در اقدام بسیار شنیع دیگری یکی از اصحاب بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نبش قبر کردند. نبش قبر صحابی جلیل القدر «حجر بن عدی» در دوازده اردیبهشت 1392 موجب انزجار تمامی مسلمانان جهان شد. مرقد حجر بن عدی یکی از اماکن زیارتی در سوریه بود.

خبرنگار شبکه العالم در سوریه، به نقل از منابع سوری، گزارش داد، عناصر افراطی وابسته به گروه های تروریستی، قبر حجر بن عدی را در شهر عدرا، در استان ریف دمشق تخریب کردند و پس از کندن قبر، پیکر حجر بن عدی را به مکانی نامعلوم منتقل کردند. برخی سایت های اینترنتی به نقل از شاهدان تأکید کردند که پیکر حجر بن عدی هنگام خارج کردن آن از قبر کاملاً سالم و مانند روز اول بود.

ص: 118

احمد الخباز، از شاهدان این اقدام تجاوزکارانه، به خبرنگار العالم گفت: «عناصر مسلح هنگام ارتکاب این جنایت، به جشن و پای کوبی پرداختند. مردم سوریه پس از شنیدن این اقدام تروریست ها به شدت خشمگین و ناراحت شدند».(1) البته بعد از چند روز افراطی های جبهه النصره با انتشار بیانیه ای در شبکه های اجتماعی و اینترنت اذعان کردند که پیکر حجر بن عدی را به جای دیگری منتقل کرده اند.

این اقدام تروریست ها در نبش قبر صحابی بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در نوع خود بی نظیر بود و لذا تمامی مسلمانان آن را محکوم کردند. شیخ حسام شعیب، از مبلّغان اسلامی کشور قطر، گفت نبش قبر صحابی بزرگوار حجر بن عدی در ریف دمشق جرمی نابخشودنی و توهین به اسلام است و سازمان همکاری اسلامی باید مانع تکرار چنین اهانت هایی شود. شیخ حسام، در گفت وگو با شبکه خبری العالم، اظهار داشت نبش قبر این صحابی بزرگوار اهانت آشکار به اصحاب پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام محسوب می شود و نشان می دهد که گروه های مسلح تکفیری و وهابی همچنان به تخریب اماکن مقدس ادامه می دهند و ارزشی برای مؤمنان و مسلمانان قائل نیستند.

شیخ مهدی الصمیدعی، مفتی اهل سنت عراق، نیز در مصاحبه با العالم، سکوت سازمان های اسلامی در قبال تعدی به آرامگاه حجر بن عدی را محکوم کرد و هشدار داد که این سکوت باعث بروز فتنه میان مسلمانان می شود.(2)

تروریست ها به منظور جلوگیری از شرک مسلمانان، جنایات دیگری نیز در دیگر اماکن سوریه مرتکب شدند. به گزارش خبرنگار خبرگزاری فارس از سوریه، گروه هایی از افراد مسلح در داخل حرم حضرت سکینه علیها السلام در «داریا» در حومه دمشق تمرکز یافتند و درگیری آنها با ارتش سوریه به تخریب بخش هایی از این حرم منتهی شد. بر اساس گزارش خبرنگار فارس، افراد مسلح پیش تر گل دسته ها و گنبد این حرم را با شلیک خمپاره تخریب کردند. همچنین بخش هایی از دیوارهای این حرم را تخریب کردند تا تک تیراندازان بتوانند از آنجا ارتش سوریه را که در اطراف حرم مستقر شده هدف قرار دهند.

ص: 119

گروه خنثاسازی ارتش سوریه، ده ها بمب را که افراد مسلح در اطراف حرم حضرت سکینه قرار داده اند خنثا کردند، این در حالی است که افراد مسلح ده ها بمب را در داخل حرم قرار داده اند تا هنگام عقب نشینی از آن، اقدام به منفجر کردن آنها بکنند.(1)

تروریست ها در عملیاتی دیگر ساختمان و قبر شیخ نامس را نیز به کلی تخریب کردند. شیخ نامس یکی از بارزترین رهبران دینی صوفی در استان حسکه در شرق سوریه به شمار می آمد که نزد اهالی این منطقه کرامات بسیاری داشت و بارگاه وی قدمتی 150 ساله داشت. تروریست ها به بهانه طرفداری خانواده او از نظام سوریه، دست به این اقدام زدند.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری فارس در دمشق، به تاریخ 22/11/92 شیخ «فایز النامس»، شیخ عشیره «البوسلامه» در حسکه اعلام کرد که عناصر داعش اقدام به تخریب بارگاه و ضریح شیخ نامس در روستای «تل فاهود» در 55 کیلومتری شهر حسکه، در شمال شرقی سوریه کردند. وی در این خصوص به خبرنگار خبرگزاری فارس توضیح داد که افراد مسلح ناشناس پیش تر وی را تهدید کرده بودند که در صورت ادامه حمایت هایش از نظام و ارتش سوریه، بارگاه پدرش -یکی از رهبران طریقت صوفی در سوریه و استان حسکه- را تخریب خواهند کرد.(2)

همچنین، تروریست های سوریه در منطقه فیلون از توابع ریف ادلب در شمال غربی سوریه، به مسجد جامع این شهر و منازل مسکونی اطراف آن نیز حمله کردند که موجب تخریب فراوان شد. در این اتفاق تعدادی از کلام الله مجید، موجود در مسجد، به آتش کشیده شد. (3)موارد ذکرشده فقط بخشی کوچکی از تخریب ها و هدم آثار سوریه است.

آنها از دست نرفته یا مجروح نشده باشند. در این قسمت به ذکر برخی از این جنایت ها می پردازیم:

الاخباریه گزارش داد که تروریست ها پس از گردن زدن امام جماعت سنی، سَر وی را بر فراز مناره مسجد قرار دادند.(1)

به گزارش پرس تی وی، عبدالقدیر شهابی، رئیس اداره اوقاف حلب، در گفت وگوی تلویزیونی گفت قتل شیخ حسن سیف الدین نشان داد که گروه های تروریستی در سوریه هیچ تردیدی در انجام هر گونه جنایتی علیه ملت سوریه ندارند.

این روحانی ساکن حلب خاطر نشان کرد که گروه های تروریستی به منظور جلب نظر آمریکا و متحدانش به دنبال تاراج و غارت سوریه و کشتار مردم این کشور هستند. وی تأکید کرد در حالی که تروریست ها ادعای آزادی و دموکراسی دارند به افرادی که صرفاً عاشق کشورشان هستند حمله می کنند.(2)

خبرگزاری سوریه با اعلام اینکه آمار کشته های شهروندان سوری در خان العسل بیشتر از اعلام تروریست هاست، تأکید کرد که دست کم 123 نفر در این شهر کشته شده اند و تعداد زیادی نیز مفقود شده اند. بر اساس این گزارش، بیشتر کشته های خان العسل از شهروندان بی گناه هستند.

هتک حرمت و روی هم انداختن جنازه های شهدای غیرنظامی و نظامیان سوری، آتش زدن جنازه ها، تجاوز و کشتار اسرا و جنایت های دیگر از مواردی است که خوی وحشیانه تروریست های سوری را ثابت کرده، مدعیان دروغین دموکراسی و مبارزه با تروریسم را که اقدام به تجهیز تسلیحاتی و مالی این کشورها می کنند، رسوا کرده است.(1)

سرباز سوری را از سینه او خارج می کند و به دندان می کشد. انتشار این ویدئو با ابراز انزجار گسترده در سطح بین المللی مواجه شد.

در همان حال، خالد الحمد، فرد بی رحمی که جسد سرباز سوری را مثله کرده، در مصاحبه با مجله تایم درباره انگیزه خود از این اقدام گفته است که فیلمی را در موبایل سرباز مقتول دیده بود که موجب انجام این عمل شد. خالد الحمد، که از او به عنوان فرمانده یکی از واحدهای شبه نظامیان اسلام گرای مخالف حکومت سوریه نام برده شده، در این مصاحبه آشکارا گفته است که از پیروان آیین علوی نفرت دارد! بشار اسد، و بسیاری از مقامات ارشد حکومتی از این اقلیت هستند. (1)

مخالف خود دست به قتل عام مردم زدند. در این قسمت، فقط بخش ناچیزی از این کشتارها را بیان می کنیم:

از گلوله بستند. این گزارشی است که پایگاه خبری مرکز اسناد سوریه به همراه تصاویر این اعدام جمعی منتشر کرد و تعداد کشته شده ها در این اعدام را 15 نفر اعلام کرد.

منابع سوری، از جمله پایگاه المجهر، نیز اعلام کردند که پس از درگیری هایی که در منطقه باب النیرب رخ داد و ده ها نفر در آن به دست گروهک های مسلح کشته شدند، تعداد اعدام شدگان را 13 نفر از خانواده آل بری اعلام کردند و افزودند که این افراد به دلیل اینکه به هواداری از نظام سوریه معروف هستند، اعدام شدند. پایگاه خبری عاجل سوریه نیز اعلام کرد که افراد مسلح شیخ علی عبدالعزیز آل بری، یکی از سران خاندان آل بری، را نیز به همراه دیگر افراد کشتند.

نکته قابل توجه در این تصاویر این است که این اعدام جمعی به حدی وحشیانه بود که برخی از افراد مسلح حاضر در صحنه جنایت، طاقت دیدن آن را نداشتند. لذا یا به صحنه پشت کردند یا اندکی از آنجا فاصله گرفتند و حتی تصویربردار نیز به نظر می رسد به طور عمد انگشت خود را جلوی لنز دوربین خود گرفت تا اجساد کشته شدگان به تصویر درنیاید. برخی افراد مسلح حاضر در این اعدام، حتی به اجساد این افراد نیز رحم نکردند و پس از مرگ این افراد، به اجساد آنها نیز بارها تیراندازی کردند.(1)

بدهند، اما آنچه باعث ایجاد تردید درباره ادعای ارتکاب این جنایت به دست نیروهای دولتی سوری می شد، آن بود که اطراف اجساد قربانیان خون آلود نبود. بنابراین، اجساد قربانیان که از فاصله نزدیک و با گلوله کشته شده اند، از جاهای دیگر جمع آوری و در مسجد در کنار یکدیگر قرار داده شده بود؛ و این بدان معنا بود که قتل قربانیان مربوط به قبل از تسلط ارتش بر شهر بوده است.

فجیعی سر بریده شده بودند. عاملان این جنایت مزدوران تونسی، لیبیایی، قطری، عربستانی و حتی از دیگر کشورهای آسیایی بودند.

برخی منابع سوری، مانند اخبار دمشق، تصاویری را از جنایت فجیع الحوله، در اینترنت منتشر کردند که صرف نظر از اینکه قلب هر انسانی را به درد می آورد به وضوح ادعای مخالفان مسلح و به تبع آن دولت های اروپایی و آمریکا را رد می کرد. مخالفان مسلح سوریه ادعا کردند که روز جمعه (25 می) ارتش سوریه با حمله توپ خانه ای به منطقه الحوله آن را بمباران کرد. مخالفان ادعا کردند که در این حمله حدود 90 نفر کشته شدند که تعداد چشمگیری از آنها کودکان بودند. در این گزارش تأکید شده است که همه این کارها را کردند تا از آن در شبکه هایی مانند العربیه و الجزیره بهره برداری رسانه ای کرده، در نهایت در آستانه نشست شورای امنیت از آن استفاده کنند تا قطع نامه ای علیه سوریه صادر شود.

خبرگزاری افغان ایرکا اعلام کرد شبکه هایی مانند الجزیره، العربیه و شبکه بی بی سی با پخش تصاویری از کودکان قتل عام شده ادعا می کنند این جنایت نتیجه حملات ارتش سوریه است. گذشته از اینکه این جنایت در شهر الحوله رخ داد و هدف آن برانگیختن ابراز انزجار مردمی از ارتش و دولت سوریه بود، عکاسی ایتالیایی فاش کرد که برخی عکس های منتشرشده در بی بی سی و الجزیره، عکس اوست که 9 سال پیش در عراق گرفته است.

شبکه تلویزیونی الاخباریه سوریه اعلام کرد مارکو دی لاور، عکاس ایتالیایی، بیانیه ای صادر کرده است و گفته است که عکس منتشرشده از آنچه کشتار الحوله در سوریه خوانده می شود، عکسی است که او 27 مارس 2003 در منطقه نصیب عراق گرفته است. شبکه الاخباریه سوریه تأکید کرد که شبکه بی بی سی به محض انتشار بیانیه عکاس ایتالیایی، پخش تصاویر ادعایی را متوقف کرد. این دروغ بزرگ رسانه ها برای اولین بار نیست که علیه سوریه استفاده می شود، بلکه قبلاً نیز کشتار چندین کودک، که متعلق به عراق بودند، به ارتش سوریه نسبت داده شد.(1)

به گزارش روزنامه الثوره، نویسنده ای آمریکایی با نام جاستین ریموند گفت جنایت وحشتناک در منطقه الحوله در شهر حمص و شتاب زدگی رسانه های عربی و غربی در مقصر جلوه دادن رژیم

ص: 131

با هدف شبیه سازی حوادث بن غازی لیبی و فراهم آوردن زمینه دخالت نظامی در سوریه است.(1) سازمان اطلاعات خارجی آلمان نیز در گزارشی که به پارلمان داده تصریح کرده است که القاعده در ده ها عملیات تروریستی در سوریه، از جمله کشتار الحوله، دست داشته است.(2)

به گزارش خبرگزاری فرانسه، قاسم جمال سلیمان، رئیس کمیته تحقیق سوریه، نیز که موظف به بررسی فاجعه کشتار الحوله شده بود اعلام کرد که بررسی های اولیه نشان می دهد که گروه های مسلح تروریستی فاجعه کشتار الحوله را مرتکب شدند. وی گفت قربانیان این فاجعه خانواده صلح جویی بودند که مخالف ایستادن در مقابل نظام بودند و با حمل سلاح و اقدام علیه دولت مخالف بودند.

حادثه مدرسه انروای غزه در جریان جنگ 22 روزه می بینیم؛ یعنی ارتکاب جنایت برای پایان دادن به یک روند و آغاز کردن روندی دیگر. در ماجرای حمله وحشیانه رژیم صهیونیستی به کودکان و زنان در قانا که در روز نوزدهم جنگ 33 روزه اتفاق افتاد، یکی از افسران ارشد ارتش آن رژیم فاش کرد که: «برای رها شدن گریبان اسرائیل از جنگی که شکست اسرائیل در آن قطعی بود، به وقوع جنایتی هولناک نیاز داشتیم. از این رو قانا به شورای امنیت امکان داد تا قطع نامه 1701 را صادر و از فروپاشی ارتش اسرائیل جلوگیری کند». در جریان جنگ 22 روزه نیز زمانی که جناح سیاسی اسرائیل - دولت اولمرت- بر ادامه جنگ تا نابودی حماس تأکید می ورزید و این کار از نظر نظامیان غیرممکن بود، ارتش تل آویو با توسل به جنایت انروا به دولت فهماند که باید شکست را در جنگ بپذیرد و بیش از این به ارتش فشار نیاورد.

در واقع، حادثه الحوله از نظر ماهیت کاملاً اسرائیلی است و به نظر اصلی ترین متهم حادثه به حساب می آید. این حادثه هر چه بود روند سیاسی را به پایان راه رساند و از این رو هم زمان آمریکایی ها و سایر اعضای گروه G8 با اخراج سفرای سوریه، و مقامات عربستان و قطر با تعیین جایزه برای ساقط کردن بشار و مخالفان آموزش دیده و مسلح سوریه رسماً پایان روند سیاسی را اعلام کردند.(1)

این تحلیل زمانی به واقعیت نزدیک می شود که بدانیم فاجعه الحوله را نهاد اطلاعاتی اروپایی، پیش تر خبر داده بود. غالب قندیل، تحلیل گر لبنانی، تأکید کرد که مجری کشتار فجیع الحوله آمریکاست. زیرا چند هفته پیش یک دستگاه اطلاعاتی اروپایی از فاجعه جدیدی در سوریه خبر داده بود. او گفت چند هفته پیش از آن، یک دستگاه اطلاعاتی اروپایی به دستگاه اطلاعاتی لبنان اعلام کرد که قرار است فاجعه بزرگی در سوریه رخ بدهد که موج بزرگی در صحنه بین المللی ایجاد خواهد کرد.

قندیل ادامه داد: «زمانی که این خبر به سران سوریه رسید، مسئولان گمان کردند که قرار است انفجار بزرگ جدیدی رخ بدهد یا اینکه حملات شدیدی از سوی گروه های مسلح صورت بگیرد. برای همین تمام تلاش خود را کردند تا مانع چنین اتفاقی شوند، اما سرانجام کشتار الحوله رخ داد و مسئولان دانستند که این کشتار همان فاجعه بود».(2)

ص: 133

و کودکان تشکیل می دادند. کمیته موسوم به «شورای ملی انقلاب» سوریه بسیار کوشید تا این کشتار را به نیروهای امنیتی و نظامی سوریه منتسب کند، اما شواهد امر خلاف این ادعا را ثابت می کرد.

عدنان محمود، وزیر اطلاع رسانی سوریه، در این زمینه گفت: «گروه های تروریستی کشتار در منطقه کرم الزیتون حمص را ترتیب دادند تا بدین ترتیب وجهه دولت سوریه را مخدوش کنند». او به خبرگزاری فرانسه گفت: «گروه های تروریستی وحشتناک ترین قتل عام را در منطقه کرم الزیتون ترتیب دادند ... تا واکنش بین المللی را علیه سوریه برانگیزند».(1)

در این اقدام، تروریست های مسلح با یورش به منازل منطقه کرم الزیتون سر ده ها نفر از ساکنان این منطقه را از تن جدا کردند و شماری از خانه ها را به آتش کشیدند. در اولین ساعات بامداد روز 13 مارس، دست کم 47 جنازه یافت شد که یا به آتش کشیده شده بودند یا اعضای بدن آنها شکسته شده بود و یا سر از تنشان جدا شده بود. تصاویر منتشرشده از این کشتار در اینترنت خانواده هایی را نشان می داد که جنازه های سر بریده یا آسیب دیده آنها در کنار هم در خانه هایشان قرار گرفته بود. در این کشتار 87 نفر از شهروندان سوری قربانی شدند که بیشتر آنها را زنان و کودکان تشکیل می دادند.(2)

68 جنازه از آب بیرون کشیده شد. خبرگزاری فرانسه به نقل از ناظر حقوق بشر سوریه آورده است: «این جنازه ها در منطقه ای که تحت سیطره عناصر مسلح ضددولتی قرار دارد کشف شده اند و اغلب آنها به جوانانی تعلق دارد که با شلیک گلوله به سرشان از فاصله نزدیک کشته شده اند». این خبرگزاری به نقل از یک منبع امنیتی آورده است: «جنازه های کشف شده متعلق به ساکنان منطقه بستان القصر است که به جرم حمایت از دولت، به دست گروه های مسلح ربوده شده بودند».(1)

که درباره این حادثه منتشر شده است. شواهد برخلاف ادعای این رسانه ها بود. این پایگاه در نتیجه تحقیقات خود بیان کرد که این اجساد متعلق به افراد مسلحی است که در حمله به منطقه مسیحی نشین محردة، قبل از قتل عام روز یک شنبه، یعنی در قبل از ظهر روز شنبه کشته شده بودند. در جریان این حمله بیش از 10 غیرنظامی نیز کشته و زخمی شده بودند که از آنها در این فیلم ها استفاده شده بود و این در حالی است که بین اجساد، جسد دو نیروی پلیس هم دیده می شد! اجسادی که آشکارا نشان می دهد مرتبط با صحنه نانوایی نیستند.(1)

نکردند و اجساد شهدا را نیز تکه تکه کردند. گزارش های رسیده از این روستا نیز حاکی از این است که مساجد و حسینیه ها به آتش کشیده شده و تعدادی از زنان نیز ربوده شدند.(1)

بازرسان سازمان ملل در این زمینه گزارشی ارائه کردند. به گزارش عصر ایران به نقل از رویترز، مهم ترین بخش های این گزارش به این شرح است: «استفاده از گاز سمی سارین در سوریه تأیید شده است. سلاح شیمیایی به طور گسترده ای علیه غیرنظامیان، به ویژه کودکان، استفاده شد».(1)

سرگئی لاوروف درباره این واقعه تأکید کرد که مدرک متقنی وجود دارد که مخالفان دولت سوریه از مواد شیمیایی استفاده کرده اند. به گزارش ایرنا، خبرگزاری ایتارتاس گزارش داد که لاوروف در پاسخ به این پرسش که آیا روسیه همچنان می گوید که این شورشیان بودند که 21 اوت (30 مرداد) دست به حمله شیمیایی در سوریه زدند، نه دولت بشار اسد، رییس جمهوری سوریه، گفت: «بله، ما بر این باور هستیم و دلیل بسیار خوبی وجود دارد که این امر را به اثبات می رساند».(2) البته نتایج بررسی های دو کارشناس ارشد تسلیحاتی آمریکایی نیز نشان داد که ارتش سوریه در حمله شیمیایی به منطقه غوطه شرقی در حومه دمشق در مردادماه سال جاری هیچ نقشی نداشته است.(3)

سرقت اعضای بدن شهروندان سوری در بیمارستان های ترکیه نیز نمود پیدا کرده است. بر پایه این گزارش، این پدیده از حد و مرز باندهای مافیایی تجارت انسان و اعضای بدن فراتر رفته، به بیمارستان های دولتی ترکیه رسیده است. بیمارستان هایی که خود باید جلوگیری از این روند را مدیریت کنند، اما خود در این امر دخیل شده اند.

احمد عبدالکریم محمد، جوان 19 ساله سوری، یکی از قربانیان این پدیده است. او در پی اصابت ترکش در 31 ژانویه 2012 در شهر حماه سوریه به طور سطحی زخمی شد و با تشدید درگیری ها در اطراف این شهر، برای درمان به بیمارستان دولتی انطاکیه ترکیه منتقل شد. خانواده و بستگان احمد عبدالکریم شوکه شدند که فرزند آنها با وجود جراحت های سطحی جان باخته است. آنها همچنین از این مسئله شوکه شدند که با وجود زخمی شدن احمد عبدالکریم از ناحیه سر، آثار عمل جراحی در ناحیه شکم او دیده می شود. خانواده و بستگان این جوان سوری، جسدش را از بیمارستان ترکیه به شهرک الطامنه در ریف شهر حماه منتقل کردند و در آنجا از برخی پزشکان خواستند که جراحت او در ناحیه شکمش را بشکافند تا از علت آن آگاه شوند. این پزشکان بعد از شکافتن شکم این جوان دریافتند که هیچ عضوی در شکم او وجود ندارد.

همچنین روزنامه یورت ترکیه، در اکتبر 2012، نوشت: «افراد مسلح مخالف سوری در شبکه های تجارت اعضای بدن با همکاری برخی بیمارستان ها و مراکز بهداشتی ترکیه دست دارند، به گونه ای که این افراد مسلح زخمی ها را به بیمارستان های ترکیه منتقل می کنند تا اعضای بدن آنها سرقت شود». خبرگزاری دولتی سوریه نیز گزارشی را درباره دو عضو یک گروه مسلح دستگیرشده در حمص منتشر کرد. این دو نفر به دست داشتن در عملیات سرقت اعضای بدن و انتقال آن به ریف ادلب، در نزدیکی مرز سوریه با ترکیه، اعتراف کردند.(1)

و تشکیل خلافت اسلامی، روزانه افراد زیادی را به قتل می رسانند که در میان آنها زنان و کودکان زیادی به چشم می خورند. گزارش های منتشرشده در این زمینه فراوان است. در این قسمت به برخی از آنها اشاره می کنیم:

خود در کاخ قضایی شهر ادلب بودند. سانا همچنین اعلام کرد که خودروی این افراد هدف گلوله قرار گرفت و به شهادت این دو و راننده آنها منجر شد.(1)

سوریه در مرکز دمشق ترور شدند.(1) وزیر دفاع سوریه در این انفجار تروریستی کشته شد و وزیر کشور سوریه در میان زخمی های این انفجار قرار دارد.(2)

خبرگزاری فارس در این زمینه از توطئه خارجی بودن آن خبر داد:

منابع آگاه فاش کردند، وزیر خارجه آمریکا در سفر اخیر خود به منطقه، که چند روز پیش از انفجار دمشق و ترور وزیر دفاع سوریه صورت گرفت، از همه جزئیات این عملیات آگاه بود و در حقیقت این توطئه با تأیید وی به اجرا درآمد.(3)

می کنند. کمیته نجات بین المللی اعلام کرده است که به نظر می رسد تجاوز به زنان در سوریه تبدیل به یک استراتژی جنگی شده است. سانج ریکانتان، از مسئولان کمیته نجات بین المللی در انگلیس در این باره گفت: «در مصاحبه، زنان و دختران سوری چیزهای وحشتناکی روایت می کنند. بسیاری از این زنان آواره با شکنجه و تجاوز مواجه شده اند».(1)

در یکی از شرم آورترین موارد کارنامه تروریست ها، یک گروه 20 نفره، به سرکردگی ابو احمد التمیمی، در حال ارتکاب فحشای دسته جمعی با حدود 30 دختر از همسران و دختران افراد مسلح جبهة النصره و ارتش به اصطلاح آزاد به شیوه زنای گروهی بودند که در عملیات ارتش سوریه دست گیر شدند. منابع سوری گزارش دادند ارتش سوریه در جریان عملیات پاک سازی ادلب، این گروه را با سرکرده خود در حالت بسیار زننده ای که نمی توان آن را توصیف کرد، دست گیر کرد. این تروریست های به ظاهر مسلمان با حدود 30 دختر در یک سالن بزرگ در شهر ادلب مرتکب اعمال غیراخلاقی شدند. پس از تحقیقات انجام شده، مشخص شد دست گیرشدگان وابسته به جبهة النصره هستند. در میان آنها 15 تروریست خارجی و در رأس آنها، التمیمی سعودی الاصل 40 ساله قرار داشت.

به گفته منابع سوری، برخی از دختران و زنان که تروریست ها به آنها تجاوز گروهی کرده اند، اعتراف کرده اند که در نتیجه تهدید و فشار و باج خواهی افراد مسلح، تن به این کار غیراخلاقی داده اند، چراکه تروریست ها آنها را تهدید کرده اند در صورتی که به خواسته کثیف آنها تن ندهند، آنها را خواهند کشت. تروریست ها با شست وشوی مغزی این دختران و زنان، به آنها القا می کنند که با این کارهای کثیف و غیراخلاقی به انقلاب سوریه به زعم آنها خدمت می کنند و وارد بهشت می شوند.

منابعی از مخالفان سوری اعلام کردند این رسوایی اخلاقی، پایه های جبهة النصره را به لرزه درآورده است و سبب بروز درگیری شدید میان افراد مسلح از یک سو و ارتش آزاد از سوی دیگر شده است، که 10 کشته از طرفین به جا گذاشته است.(2) گزارش های فراوانی از فساد آنها رسیده است که به بعضی از این موارد می پردازیم:

ص: 147

پرداخت جزیه در امنیت کشور اسلامی به خوبی زندگی کنند، اما تروریست ها در سوریه به این گروه از مردم اهانت های فراوانی کردند. برخی از اقدامات تروریست ها علیه اهل کتاب سوری عبارت است از:

ص: 152

اعمال و کردار خود را بر پایه اراده الاهی و سیره و سنت اصحاب و دوره آغازین ادیان توجیه می کنند. این مقاله، در دو بخش تنظیم شده است؛ بخش نخست، به شاخصه های مشترک جریان های تروریستی اختصاص یافته، و بخش دوم، جریان های تکفیری تروریستی جهان اسلام را بررسی می کند.

جامعه ایمانی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را از تکفیر و تفسیق یکدیگر باز داشته است؛ زیرا، این عمل غیراخلاقی و غیراسلامی افراد و گروه ها، باعث عداوت، کینه، درگیری و خشونت اقوام و گروه های اسلامی می شود که سرانجامش زوال نعمت مهمِ امنیت، اتحاد و اخوّت جامعه اسلامی است.

پرهیز، و از ادبیات درست و نیکو استفاده کنیم. سب و دشنام به مؤمنان و مذاهب اسلامی که از یک قرآن پیروی می کنند و به سمت یک قبله (کعبه) نماز می خوانند، چه دلیلی دارد؟! ترور و کشتن مسلمانان به بهانه های واهی و با توجیهات نادرست چه توجیهی می تواند داشته باشد؟

بنابراین، از این آیه کریمه، به وضوح اجتناب از خشونت های سیاسی و اقدامات زورگویانه و تروریستی، اصطیاد می شود. زیرا، به یقین اعمال تروریستی و انتحاری ناشی از تکفیر، که امروزه در گوشه و کنار جهان اسلام انجام می شود، برخلاف مصالح علیای اسلام است که در پی جلب آن هستیم. ضمن اینکه مفاسد زیادی هم دارد که هر مسلمانی باید در پی دفع آن از جامعه اسلامی باشد؛ چه مفسده ای بالاتر از این که امروزه در بسیاری از نقاط جهان، از اسلام عزیز که سراسر رأفت و رحمت است، به عنوان ایدئولوژی تروریسم، و از فرد مسلمان به عنوان تروریست یاد می شود! ارائه تصویر و چهره خشن از اسلام و مسلمانان قطعاً برخلاف مصالح امت اسلامی است. متأسفانه، القای این تصویر زشت از اسلام را، امروزه تروریست هایی انجام می دهند که به نام اسلام و دفاع از اسلام و با حربه تکفیر دیگران، به عملیات تروریستی و انتحاری مبادرت می کنند.

«مثل المؤمنین فی توادّهم و تراحمهم، کالجسد الواحد اذا اشتکی منه عضو تداعی له سائر الجسد بالحمّی و السهر».(1)

همچنین در این موضوع، روایاتی داریم که حمل سلاح و سلاح کشیدن بر روی مردم، و آزار و اذیت مردم را به شدت نکوهش کرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «لیس منّا من جرّد السلاح، و لیس منّا من غشّنا»؛(2) از ما نیست کسی که بر روی مردم سلاح بکشد؛ و از ما نیست کسی که با ما (مردم مسلمان) با خُدعه و نیرنگ رفتار کند. در جای دیگری می فرمایند: «من حمل علینا السلاح فلیس منّا»(3) کسی که علیه ما (بر روی مردم مسلمان) سلاح بکشد، از ما نیست (مسلمان نیست). روایات دیگری نیز از حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که به مضامین ترحّم، رِفق، مدارا، شفقت و مهربانی در جامعه اسلامی، سفارش می کند: «من لایرحم لایرحمه الله عزّ و جل»؛(4) کسی که ترحّم نداشته باشد، مورد ترحّم و رحمت خداوند قرار نمی گیرد؛ و «من یحرم الرِّفق یحرم الخیر کُلّه»؛(5) کسی که از رِفق و مدارا بی بهره باشد، از تمام خیرات محروم خواهد بود.

بدیهی است که مضمون این دسته از روایات، دعوت به زندگی مسالمت آمیز، ترحّم، مدارا و محبّت در جامعه اسلامی است. اساساً جامعه اسلامی و ایمانی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم باید سرشار از محبت، صلح، صفا و صمیمیت باشد. به همین دلیل، هر گونه خشونتی که به صلح، آرامش، و اُخوّت اسلامی این جامعه ایمانی آسیب وارد کند، از نظر دین مقدس اسلام مردود و مطرود است.

پس در مجموع می توان گفت، دین مقدس اسلام، برای تمام پیروان و کسانی که به این آیین مقدس تمسک کرده اند، سراسر رحمت و خیر و سعادت است.(6) به تعبیر یکی از نویسندگان عرب، «فهو (دین اسلام) رحمة فی السِّلم والحرب، و رحمة فی الشّدّة والرّخاء، و رحمة فی الوسع والضیق، و

ص: 158

رحمة فی الاثابة والعقوبة، و رحمة فی الحکم والتنفیذ، و رحمة فی کل الأحوال»؛(1) یعنی، این آیین مقدس در تمام ساحات، جنگ و صلح، سختی و آسانی، وسع و ضیق، پاداش و عقوبت، حکم و تنفیذ، و در هر حال، سراسر رحمت و رأفت است.

اساساً در اسلام، اصل بر رفق و مدارا است، و خشونت، امری ثانوی است. آنجا که نظم، آرامش و امنیت مردم و جامعه در معرض تهدید و آسیب قرار می گیرد، قوه قاهره و خشونت دولت اسلامی به صحنه می آید.

آنچه از این مطلب به دست می آید، این است که جناب ابن عابدین حنفی، آشکارا نظر اصحاب (فقهای) خود را بر قرآن کریم ترجیح می دهد. این نوع نگاه تعصب گرایانه و دگماتیسمی، جز افراط و خروج از حد اعتدال (میانه روی) که قرآن کریم به آن دعوت می کند،(1)

معنایی ندارد. بدتر از این حالت این است که افراد عقیده و باور خویش را ملاک حق قلمداد کنند و بر اساس هوا و هوس خود، دیگران را کافر بدانند.

شریعت اسلام، از بزرگ ترین معاصی و حرام است. ادلّه فراوانی در قرآن کریم و روایات نبوی صلی الله علیه و آله و سلم آمده است که بر نهی و حرام بودن فساد و اذیت و آزار مسلمانان و غیرمسلمانان دلالت دارد.(1)

بدیهی است که قتل، انسان کشی، کشتار و ترور انسان های مظلوم و بی گناه در کوچه و بازار و اماکن عمومی، از مصادیق اصلی فساد و تبهکاری است.

آن، طبق نص قرآن کریم و سنت نبوی، حرام است. بسیاری از اقدامات تروریستی گروه های تکفیری که امروزه در نقاط مختلف جهان اسلام صورت می گیرد، تحت همین عنوان، یعنی نفاق (عقیدتی و عملی)، و به دست گروه های تروریست تکفیریِ به ظاهر مسلمان و در واقع منافقِ دورو، صورت می گیرد. منافقان کسانی هستند که در واقع، اسلام را قبول ندارند اما به دلایلی تظاهر به اسلام و ایمان می کنند؛ نزد مؤمنان اظهار ایمان و در خلوتشان اظهار کفر می کنند.(1)

از همان صدر اسلام تاکنون کسانی بوده اند که تحت همین عنوان «منافق»، فساد و کارهای جنایت کارانه داشته اند، و اغلب خیانت ها و اقدامات تخریبی شان را به قصد ضربه زدن به اصل دین و نظام اسلامی انجام می دادند. به تعبیر قرآن، افرادی که با این عنوان دست به فساد و خراب کاری می زنند، دچار نوعی بیماری هستند که خداوند بر بیماری آنها می افزاید.(2)

اینها کسانی هستند که دست به فساد و جنایت می زنند، اما فساد و تبهکاری شان را «اصلاح» می نامند. لذا وقتی به این جنایت کاران مفسد گفته می شود در زمین فساد نکنید، می گویند ما اصلاحگریم. قرآن کریم با قاطعیت تمام، چهره واقعی آنها را به مؤمنان و مسلمانان معرفی کرده، می فرماید: آگاه باشید که آنها حقیقتاً مفسدان اند، اما فاقد شعور و درک اند.(3)

جالب اینکه، مفسدانی که تحت لوای نفاق و دورویی، جنایت و اعمال تروریستی انجام می دهند، خود را مصلح و اصلاحگر (رفورمیست)، و کارشان را اصلاح طلبی (رفورمیسم) قلمداد می کنند. یعنی از واژه های مثبت و مقدس «اصلاح» و «مُصلح» که در برابر «فساد» و «مفسد» است، استفاده می کنند. چنانچه متأسفانه تعدادی از جوانان مسلمان که به دست افراد و گروه های قشری و ظاهرگرای اسلامی یا عمّال بیگانه اغفال می شوند، به اسم «جهاد و اصلاح جامعه اسلامی» دست به ترور و عملیات انتحاری می زنند. افراد و گروه هایی مثل اسامه بن لادن و ملا عمر که روزی با آمریکایی ها در ارتباط بودند، امروزه که منافع شخصی شانْ آنها را در برابر یکدیگر

ص: 162

قرار داده است، از جوانان مسلمان عرب و غیرعرب برای انتقام از آنها و شهروندان مسلمان عراق، سوریه، افغانستان، پاکستان، و ...، سوء استفاده کرده، مردم بی گناه این کشورها را قتل عام می کنند. این جنایت کاران فاسد، با شست وشوی مغزی این جوانان مسلمان و اینکه بهشتِ برینِ الاهی در انتظارشان است، آنها را با عملیات انتحاری به کام مرگ می فرستند. چه جنایت و فسادی از این بالاتر که افراد و جوانان بی تجربه و کم سواد را که درک درست از دین و اسلام ندارند گمراه و اغفال کرده، آنها را به خودکُشی و دیگرکُشی ترغیب کنیم؟! فریب و اِغفال این گونه افراد، خود بزرگ ترین جنایت علیه بشریت است که نباید حاکمان، سیاسیت مداران و اندیشمندان امت اسلامی از آن غفلت کنند.

نصوص دینی (آیات و روایات)، قتل های خونینی را به وجود آورده اند. در اثر ساده لوحی، کوته فکری و کج اندیشی این افراد و گروه ها، تاکنون انسان های فراوانی به کام مرگ رفته اند. همان گونه که اشاره شد، امروزه جریان تکفیری و دگماتیسم مذهبیِ مدرن در خاورمیانه، با جریان های لائیک و اهل نفاق هماهنگ شده است.(1)

بنابراین، نتیجه می گیریم که، پدیده تروریسم در دو چهرۀ «نفاق» و «تکفیر»، جهان اسلام را با چالش های فراوانی مواجه کرده است. این مسئله، روشنگری علما و اندیشمندان متعهد و آگاه امت اسلامی را می طلبد. اگر اندیشمندان آگاه و متعهد جوامع اسلامی دست به کار نشوند، به زودی دنیای اسلام به دست گروه های متحجر تکفیری و خون آشام، با چالش عظیم اختلاف، تجزیه و کشتارهای خونین بیشتر، مواجه خواهد شد.

دیگری به نام ام سنان صیداوی را به قتل رسانده بودند. حضرت علی علیه السلام حارث بن مره عبدی را نزد خوارج فرستاد تا درباره این اخبار تحقیق کند و به او گزارش دهد. وقتی حارث به خوارج رسید و در این باره از آنها پرسید، او را گرفتند و کشتند. هنگامی که خبر قتل حارث در اردوگاه نخیله به حضرت علی علیه السلام رسید، حضرت دستور حرکت سپاه به سوی اردوگاه خوارج را صادر فرمود.(1)

نکتۀ شایان توجه این است که، خوارجْ عبدالله و همسرش را (مانندِ تروریست های امروزیِ داعش و القاعده) کنار رودخانه بردند و عبدالله را همچون گوسفند سر بریدند و خونش را در آب ریختند، آنگاه سراغ زن او رفتند و شکمش را دریدند. همچنین آنها در راه ها، جلوی مردم را می گرفتند، اموال، چارپایان و سلاح های آنها را به یغما می بردند. خوارج برای عملی کردن مقاصد خود وارد روستاها می شدند و همچنان به این اقدامات خویش ادامه می دادند تا به نهروان رسیدند.(2)

امام علی علیه السلام در واکنش به این اعمال هنجارشکنانه و جنایت کارانه، به مردم خبر داد که حدیث مارقین(3) بر این قوم منطبق است. حضرت پس از بیان این حدیث فرمود: «به خدا سوگند، امیدوارم که آنان، همین مردم باشند. آنان خون های محترم را به زمین ریخته اند و مردمان را آماج قتل و غارت قرار داده اند و همه این اعمال را به نام خدا مرتکب شده اند».(4) به راستی آیا جنایات هولناک گروه خوارج، در چهارده قرن پیش، غیر از اعمال تروریستی تروریست های امروزی است؟ بدون شک، خارجیان زمان امام علی علیه السلام مصداق بارز تروریست های امروز (داعش و القاعده) است. خوارج نهروان، علاوه بر قتل، جنایت و ایجاد وحشت در راه ها، عملاً به محاربه با امام زمان «علی علیه السلام » و رهبر عادل کشور اسلامی خویش، پرداختند. بنابراین، محاربه و بغی (شورش) بر ضد علی علیه السلام بر جرم آنها می افزاید که این موضوع، در جایی دیگر باید بررسی شود. برخی از

ص: 165

نویسندگان غربی نیز معتقدند خوارج نهروان نخستین گروه تروریستی اسلامی است که اندکی پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ظاهر شدند.(1)

نکته جالب توجه شباهت های جریان تکفیری خوارج با جریان های تکفیری امروز (داعش، القاعده و طالبان)، در ظاهر، عقیده و عملکرد است. شباهت های ظاهری، اعتقادی و عملی جریان تکفیری داعش، القاعده و طالبان با جریان تکفیری خوارج به قدری واضح است که بی نیاز از استدلال است. زیرا این موضوع، در رسانه ها و فضای مجازی به وضوح انعکاس یافته است.

در هر صورت، حشاشین یا باطنی ها (1090- 1275م.)، از جمله گروه هایی هستند که در سیاست ها و برنامه هایشان، اعمال و جرایم تروریستی وجود داشته است. فرقۀ حشیشیه و قرامطه، که از شاخه ها و فرقه های اسماعیلیه یا هفت امامی تشیع است، به شخصی به اسم عبدالله بن میمون (261 ه.ق.) و حسن صباح (518 ه.ق.)، که هر دو ایرانی الاصل بودند، برمی گردند. بانیان این فرقه ها، با تشکیل گروه ها و تشکیلات سرّی، سازمان های تروریستی به وجود آوردند. جان بایر ناس، مورخ و محقق شهیر دین شناسی، در تاریخ جامع ادیان می نویسد: «ایشان (فرقه حشیشیه)، مظهر تبلیغات نوینی بودند که در آن، عملِ قتلِ خفیّه، یعنی ترور به منتهای شدّت رواج یافت».(1)

همچنین در جای دیگری می نویسد: «شهرت و شأن، در نزد آنان همانا بسته به مسئله قتل نفوس و قصد جان اشخاص بوده است».(2)

بدین ترتیب از گزارش مورخان به دست می آید که، دست کم گروه هایی از اسماعیلیه، ترور می کردند و در این مسئله، تردیدی وجود ندارد.

بنابراین، می توان گفت، یکی از معرو ف ترین گروه های تروریست مذهبی در گذشته، فرقۀ اسماعیلیه مشهور به حشاشین یا باطنی ها (1275-1090م) است که در گذشته مخالفان خود را مخفیانه و به انگیزه دفاع از مذهب و ایدئولوژی، ترور می کردند.(3)

اکنون باید دید ترورهای این گروه، متوجه چه کسانی بوده است؟ به سخن دیگر، قربانیان سازمان تروریستی باطنی ها، چه افرادی بوده اند؟

دیوید راپاپورت در مقاله «ترور مقدس» معتقد است، قربانیان حشاشین شخصیت های برجسته ای بودند که مسئول نرسیدن تعالیم جدید باطنیه به مردم شناخته می شدند، و اخطارهای مکرر ایشان برای تغییر در رفتارشان را نادیده می گرفتند. آنها موعظه و اخطار را برای کسانی که مرتد می دانستند، لازم می شمردند. این تروریست ها برای به حداکثر رساندن تبعات روانی اقدامات خود و تأکید بر درماندگی قربانیان، عملیات ترور را در مقابل دیدگان مردم و در اماکن باحرمتی چون مساجد به انجام می رساندند، اماکنی که قداست آنها باعث حس امنیت و مصونیت می شد؛

ص: 167

گاهی هم محل های به شدت محافظت شده را برای عملیات انتخاب می کردند، محل هایی که فرد قربانی چون نگینی از سوی حامیان وفادارش در میان گرفته شده بود.(1)

یکی از ویژگی های تغییرناپذیر تاکتیک های حشاشین، اعلام و هشدار قبلی است. ویژگی اعلام و هشدار قبلی، از مهم ترین شاخصه های تروریسم است.(2) حشاشین یا باطنی ها به قربانیان احتمالی هشدار می دادند که فقط زمانی به آنها حمله می شود که مانع از فعالیت های مبلغان مذهبی باطنی شوند.(3) آن گونه که اشاره شد، فداییان اسماعیلیه در گذشته متهم به ترور بوده اند، اما امروزه ترور را کنار گذاشته اند و از آن دوری جسته اند.

به تعبیر دیگر، آنچه عرب ها و سایر اعضای شبکۀ القاعده را از نقاط مختلف جهان، به هم پیوند داده است، تفکر سلفی گری است. شخصیت هایی چون بن لادن، سفر الحوالی و عبدالله عزام، در صدد برپایی نوعی رژیم ناب وهّابی بودند که از این حیث با دولت سعودی اختلاف پیدا کردند.(1) این افراد و گروه ها، سلفی گری یا رجعت به قرآن و سنت(2) را مبنای ایدئولوژی مبارزاتی خود قرار داده اند و هر گونه اعمال خشونت آمیز را در این جهت مجاز می دانند. سلفیه یا همان ظاهرگرایان، دین شناسی مخصوص خود را دارند. پایه و اساس نگرش دینی آنها، در واقع، به اندیشه های احمد بن حنبل (پیشوای حنبلیان) برمی گردد. به عقیده برخی از محققان غربی، ابن حنبل به عنوان نخستین قهرمان راست دینی (اسلام ارتودکسی)، مهم ترین پیش رو و منادی بنیادگرایی سنّی کنونی است.(3)

احمد بن حنبل و پیروانش، اهل حدیث و ظاهرگرا هستند، در مقابل احناف، که در فقه مشرب عقل گرایی دارند. ابن تیمیه ظاهرگرایی سلفی ها را در قرن هفتم احیا کرد. از قرن هفتم تا قرن دوازدهم این تفکر بی رونق ماند تا اینکه در قرن دوازدهم محمد ابن عبدالوهّاب دوباره این نحله مذهبی را احیا کرد. جریان دین شناسی سلفی گری برای عقل و تأملات عقلانی ارزشی قائل نیست، ولی میراث گذشته را بسیار ارزشمند می داند؛ از این رو، به شدت ظاهرگرا است. به همین دلیل،

ص: 169

سلفی ها به عنصر جهاد خیلی معتقدند و هر کس را که کافر بدانند، فوراً فتوا به جهاد می دهند. ضمن اینکه برای دنیای جدید و مدرنیته نیز فکری ندارند، یعنی عقب ماندگی جهان اسلام و مواجهه درست با پدیده های دنیای جدید هم مسئله اساسی آنها نیست. بر این اساس، ایدئولوژی جهادی سلفی گری بر اندیشۀ پیروان القاعده، طالبانیسم و داعشیسم غالب است.

گرایش سلفی گری در قرن بیستم (1920م.) در قالب دو جنبش، که از نظر فکری نزدیک به هم، ولی از نظر جغرافیایی از هم دور بودند، پا به عرصه وجود گذاشت. اخوان المسلمین، که حسن البنّا در مصر بنا نهاد و در سراسر دنیای عرب پراکنده شد، و جماعت اسلامی، که در شبه قاره هند به وجود آمد. جماعت اسلامی بر اساس نوشته های ابوالعلا مودودی و شاگرد تندروی او سید قطب است.(1)

نکتۀ قابل توجه این است که، سلفیون تمام اقدامات تروریستی شان را مستند به قرآن و سنت کرده، آن را جهاد مقدس علیه دشمنان می دانند. در حالی که بسیاری از فعالیت های تروریستی آنها علیه مسلمانان است، و قربانیان اصلی تروریست های القاعده، داعش و طالبان مردم مسلمان اند.

افزون بر این، اعمال تروریستی را جهاد نامیدن، باعث بدنام شدن اسلام در عرصۀ بین المللی شده است. چنانچه همین رفتار نابخردانه و جنایت کارانه موجب تخریب چهره اسلام در دنیای غرب شده است، به نحوی که امروزه در کشورهای غربی، فرد مسلمان، تروریست تلقی می شود. هرچند این برداشت عمومیت ندارد و در غرب نیز کسانی هستند که بین اسلام و تروریسم، تفکیک قائل می شوند، و تروریسم را جریان انحرافی اسلام در نظر می گیرند. چنانچه در هر دین و آیینی، تفکرات و جریان های انحرافی وجود دارد. در بخشی از گزارش نهایی کمیسیون 11 سپتامبر آمده است: «دشمن ما اسلام، این دین بزرگ جهانی، نیست، بلکه دشمن ما گونه تحریف شدۀ اسلام می باشد».(2)

منظور از گونه تحریف شدۀ اسلام در این کمیسیون، القاعده، طالبان و گروه های امثال داعش است که بذر تروریسم را در خاورمیانه و سایر نقاط جهان پاشیده اند.

ص: 170

آداب و رسوم بود که یک مُلا از روستایی فقیر، بدون هیچ آموزش عالمانه، هیچ شجره نامۀ قومی یا ارتباطی با خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، تا این حد جسارت به خرج بدهد».(1)

طالبان با سلطه بر بخش اعظم افغانستان، امارت اسلامی را به وجود آوردند. نظام ریاست جمهوری را به امارت اسلامی تبدیل کردند و رهبر طالبان را امیرالمؤمنین جهان اسلام خواندند. داعش نیز امروزه با تسلط بر یک بخش از عراق، اعلام امارت یا خلافت اسلامی کرده، رهبر خود، ابوبکر البغدادی، را امیرالمؤمنین و خلیفه مسلمانان خوانده است.

هدف گلوله قرار می گرفتند. یک گلوله در سر، یک گلوله در سینه و یک گلوله در قسمت تناسلی. مردم مردگان خود را در باغ های خود دفن می کردند. زنان مورد تجاوز واقع می شدند.(1)

نیز به دست آورد. سپس در سوریه نیز پیش روی کرد و منطقه هایی را که دست دیگر مخالفان نظام سوریه در استان های «دیرالزور» و «حسکه» بود به دست آورد. تا تیرماه، حدود یک سوم خاک سوریه در تصرف داعش بود و بخش های زیادی از عراق را نیز در دست داشت. بیشتر بخش های نفت خیز سوریه و بسیاری از بخش های نفت خیز عراق را داعش در اختیار دارد. البته فعالیت های داعش فقط به سوریه و عراق محدود نمی شود و فعالیت هایی از داعش در اردن نیز گزارش شده است. همچنین با دولت لبنان نیز اعلان جنگ کرده است.

داعش، پس از گرفتن موصل، بیانیه تشکیل خلافت اسلامی با خلیفگی ابوبکر البغدادی را صادر کرد و فعالیت های حکومتی خود را که از پیش بیشتر در سوریه آغاز شده بود گسترش داد. چاپ اسکناس با واحد دینار داعش، صدور گذرنامه، تشکیل شبکه پلیس، صدور نفت و راه اندازی شبکه تلویزیونی از جمله اقدامات این گروه است. پس از این فعالیت ها نام خود را از «دولت اسلامی عراق و شام» به «دولت اسلامی» تغییر داد. داعشی ها، که سمت های حکومتی مختلفی (نخست وزیر، استاندار و ...) برای خود تعریف کرده اند، قانون های سخت گیرانه و مجازات های سنگینی وضع کرده اند.(1)

سران سابق حزب بعث عراق و سازمان شبه نظامی بوکوحرام(2) هم از فعالیت های داعش حمایت کرده اند.(3)

و اندیشه در تأیید نقل و احادیث باشد. وی هر گونه تعامل با کفار و مشرکان را حرام می داند. همچنین، تفکرات اسلامی شیعیان را نیز مردود و آنها را کافر می داند. داعش به دلیل تفسیر و قرائت خشن وهابیت از اسلام(1)

و خشونت وحشیانه اش بر ضد شیعه و مسیحیان معروف است؛ و به قدری تندرو و سخت گیر است که با دیگر گروه های اسلام گرای سلفی، از جمله جبهة النصرة، شاخه رسمی القاعده در سوریه، نیز درگیر جنگ شده است. در فوریه 2014 ایمن الظواهری، رهبر القاعده، به طور رسمی هر گونه انتساب این گروه به القاعده را رد کرد.(2) داعش در سوریه متحمل شکست هایی در مقابل جبهة النصرة شد، اما در ژوئن 2014 موصل، دومین شهر بزرگ عراق را به تصرف خود درآورد. داعش با هدف تشکیل دولت اسلامی عراق و شام، علاوه بر موصل، مناطق تکریت، دهلاویه و یثرب را نیز به تصرف خود درآورد. داعش صریحاً می گوید که هدفش تشکیل دولت اسلامی است. با کنترل مردم و تشکیل نوعی حکومت مطلقه، داعش می تواند از خود تصویر یک دولت در سایه و نوظهور را ترسیم کند و طبیعتاً در صدد گسترش آن به سوریه است که هم اکنون هم بسیاری از بخش های آن، از جمله شهر رقه، را به تصرف درآورده است. این شهر را اکنون «قلب تپنده» گروه داعش می دانند. شهر رقه پایتخت خلافت اسلامی داعش نامیده شده است.(3)

همان روز، 193 تن از شهروندان کُرد را نیز که 17 تا 70 سال سن داشتند در منطقه قباسین واقع در حومه شهر الباب در استان حلب ربودند و به جست وجوی خانه به خانه این منطقه پرداختند.(1)

18. ضرورت نابودی آرامگاه ها؛ بر اساس این قانون، آرامگاه پیامبران، از جمله یونس علیه السلام ، شیث علیه السلام و ... را تخریب کردند و کلیسای مریم عذرا را به آتش کشیدند.

مردم «رقه» نیز برای اینکه این مجازات ها گریبانشان را نگیرد، به جز در موارد ضروری، از خانه خارج نمی شوند.(1) داعش در شهر رقه سوریه قوانین سفت و سخت مبتنی بر شریعت را اجرا می کند. دستان دزدها در ملأ عام قطع می شود، هر روز اعدام های گروهی در خیابان رخ می دهد و زن ها حتی اجازه مراجعه به پزشک هم ندارند. داعش در سوریه بلافاصله دفاتری با عنوان «حصبه» راه اندازی کرد تا بر اجرای شریعت اسلام نظارت کند. دفاتر دیگری هم با نام «دعوا» راه اندازی شد تا ایدئولوژی داعش (داعشیسم) را تبیین و تبلیغ کند. نیروهای این گروه اسلام گرای تندرو عکسی را در شبکه های اجتماعی منتشر کردند که نشان می داد داعش افرادی را که در مناطق تحت کنترل آنها در سوریه روزه خواری کردند، در ملأ عام شلاق می زد. نیروهای این گروه اسلام گرای تندرو هر گونه تجارت ساکنان شهرهای تحت کنترل خود به دور از اجازه و کنترل داعش را ممنوع اعلام کردند. بنا به دستور خلافت اسلامی داعش، عناصر داعش به مغازه داران و کسبه موصل و اطراف این شهر دستور دادند به سر و صورت مانکن های بیرون مغازه خود روبنده بزنند.(2)

همچنین این گروه پس از وضع مقررات برای نحوه حجاب و لباس، زنان موصل را تهدید کرد که در صورت عدم رعایت حجاب کامل و نپوشاندن تمام صورت خود، به شدت مجازات خواهند شد. داعش در بیانیه ای اعلام کرده است که شروطی که برای لباس و زینت زنان وضع کرده، فقط برای جلوگیری از فساد و خودنمایی آنهاست، و این محدودیت برای آزادی آنها محسوب نمی شود، بلکه از ابتذال ممانعت می کند. در این بیانیه همچنین آمده است هر کس این مقررات را رعایت نکند و باعث فتنه و فساد شود، بازخواست و به شدت مجازات می شود تا جامعه مسلمانان و دین حفظ شود.(3)

ص: 177

گفتمان جهاد جهانی داعشی ها نیز جز فریب مردم مسلمان و سربازان اغفال شده داعش، چیزی دیگری نمی تواند باشد.

16.ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان، ترجمه: علی اصغر حکمت، چاپ پانزدهم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1384.

17.هینلز، جان آر.، فرهنگ ادیان جهان، ترجمه: گروه مترجمان، چاپ اول، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1386.

18.طاهری، محمدحنیف، «بررسی مفهوم و شاخصه های تروریسم» (در دست چاپ)، در: پیام امت، ش32-33.

19.مزین، یوسف وصالی، عرب های افغان، ترجمه: مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور، اندیشه سازان نور، تهران، 1386.

20.دکمجیان، هرایر، جنبش های اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه: حمید احمدی، چاپ ششم، شرکت انتشارات کیهان تهران، 1390.

21.یزدان فام، محمود (ویراستار)، آمریکای پس از 11 سپتامبر؛ سیاست داخلی و خارجی (مجموعه مقالات)، پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، 1384.

22.رشید، احمد، طالبان؛ زنان، تجارت مافیا و پروژه عظیم نفت در آسیای مرکزی، ترجمه: نجله خندق، چاپ اول، نشر بقعه، تهران، 1381.

23.Sly, Liz, "Al-Qaeda disavows any ties with radical Islamist ISIS group in Syria, Iraq'' The Washington Post, 3 February, 2014, at: http://www.washingtonpost.com/world/middle_east/al-qaeda-disavows-any-ties-with-radical-islamist-isis-group-in-syria-iraq/2014/02/03/2c9afc3a-8cef-11e3-98ab-fe5228217bd1_story.html

24.wikipedia.org

25.www.dw.de

26.Bulos, Nabih, "Islamic State of Iraq and Syria aims to recruit Westerners", 20 June 2014, with video, Los Angeles Times, at: http://www.latimes.com/world/middleeast/la-fg-isis-video-20140620-story.html

farsi.alarabiya.net

27.khabaronline.ir

28.khordadnews.ir

29.entekhab.ir

30.tabnak.ir

31.rt.com

32.independent.co.uk

ص: 181

ص: 182

هم به پیروی از سنت نبوی صلی الله علیه و آله و سلم ، علاوه بر حفظ وسایل شخصی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با رفتن به زیارت قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و عبادت و ساخت بارگاه در آنجا به حفظ و نگه داری آن مکان مقدس و اثر اسلامی پرداختند. همین رفتار را هم در خصوص قبور سایر انبیا، اهل بیت علیهم السلام ، شهدا، صحابه و نیز بزرگان خود داشتند. علت پاس داشت آثار و اماکن مقدس اسلامی این است که آنها دروازه ورود به ملکوت و تجلی گاه خداوند هستند. از سوی دیگر، آثار و نمادهای فرهنگی اسلام فقط یک حادثه و اتفاق بیرونی در گذشته های دور نیست، بلکه با ایجاد پلی میان گذشته شکوهمند و امروزه مسلمانان، شناس نامه و هویت آنها را تشکیل می دهد و نیز سندی زنده و پشتوانه ای محکم برای آثار مکتوب حدیثی و تاریخی است. نبود آنها باعث ایجاد شک و تردید در اصل دین و بی هویتی در بین مسلمانان می شود، کمااینکه مسیحیت در برهه ای از زمان به آن دچار شد. آثار اسلامی، نشانگر هویت پرافتخار گذشته ماست و هر گونه تردید در خصوص اصالت و قدمت تمدن اسلامی و تخریب آنها، نتیجه معکوس به بار خواهد آورد.

کلیدواژه ها: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، آثار اسلامی، اماکن مقدس، اثر تمدنی، هویت اسلامی.

آثار باقی مانده جلوه ای از صاحبان آن به شمار می رود. امروزه کشورهای بسیاری در نگه داشت آثار برجای مانده از پیشینان می کوشند و در این زمینه برنامه ریزی های خاصی دارند. حتی مردم در همه جای دنیا برای بزرگ داشت سربازان گم نام، سنگ یادبود درست می کنند.

حساسیت به پاس داشت آثار باستانی هنگامی بیشتر می شود که این آثار با انبیا و اولیای الاهی پیوند بخورد، که علاوه بر فایده ذکرشده، سبب تقویت اعتقاد و ایمان آنها می شود. از سوی دیگر، بی توجهی به این آثار و رعایت نکردن حقوق آن، سبب پدید آمدن آثار سوء در جامعه، از جمله دمیدن روح شک در پیروان، می شود.

همچنین از جمله رابطه ها، پیوند با نمادهای دینی و مذهبی است، چراکه در فطرت انسان ها میل به خداشناسی، خداباوری و گرایش به دین و مذهب زمینه ای بس قوی دارد. از این رو، انسان متدین و مذهبی در خصوص مذهب و دینش و آنچه به آیینش ارتباط دارد، همانند مکان های مقدس، حساس است. اسلام به عنوان دین جهانی که امور دنیوی و اخروی را عهده دار است تأکید بسیاری بر حفظ و نگه داری آثار اسلامی دارد. زیرا باعث تقویت ایمان و ایجاد هویت اسلامی در هر فرد مسلمان می شود.

و نیز آیات دیگری که با بیان داستان و تجارب جوامع گذشته، انسان ها را به تأمل و تفکر و عبرت از آنها دعوت می کند.

نگه داری از آثار پیامبران و اولیای خدا، به لحاظ عاطفی و نیز ارتباط فکری و سلوکی، اهتمام بیشتری می طلبد. قرآن کریم می فرماید امت های پیشین به حفاظت و صیانت از آثار پیامبران خود اهتمام داشتند، و به آن تمسک می جستند، همانند تابوت و صندوقی که در آن برخی از بقایای آثار خاندان موسی علیه السلام و هارون علیه السلام قرار داشت و آن را در نبردها حمل می کردند.

«و پیامبرشان به آنها گفت: نشانهٔ حکومت او این است که تابوت (عهد) به سوی شما خواهد آمد، (همان صندوقی که) آرامشی از پروردگارتان و یادگاری از میراث خاندان موسی و هارون در آن است، در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند، همانا در این موضوع، نشانهٔ روشنی برای شما است، اگر ایمان داشته باشید».(1)

در آن تابوت که فرشتگان حمل می کردند کفش و عصای حضرت موسی علیه السلام و عمامه حضرت هارون علیه السلام و قطعه هایی از الواح تورات قرار داشت و هر وقت مؤمنان، ره سپار نبردی می شدند برای فتح و پیروزی بر دشمنانشان، آن تابوت را در جلوی لشکر قرار داده، برای آرامش دل ها به آن تمسک می جستند.(2)

در جریانی دیگر، به آثاری اشاره می شود که از پیامبر بزرگی همچون ابراهیم علیه السلام در کنار کعبه باقی مانده است. ابراهیم خلیل الله علیه السلام در کنار کعبه سرپناهی برای همسر و فرزندش هاجر و اسماعیل بنا می کند. سپس همین مکان مدفن اسماعیل و هاجر می شود.(3) خداوند آن را مقدس شمرده است و حاجیان بر گرد آن در اطراف کعبه طواف می کنند. حجر اسماعیل برای همیشه خاطره شکوهمند این مادر و فرزند و دیگر مدفونان در آن مکان مقدس را جاودانه نگه می دارد.(4)

ص: 187

از جمله آیات و نشانه های خداوند، مقام ابراهیم است؛(1) جایی که حضرت ابراهیم علیه السلام به هنگام بنای کعبه روی سنگی می ایستاد،(2)

یا جایی که عبادت می کرد؛(3)

یا مکانی که دعوت عمومی برای انجام مراسم حج می کرد.(4) خداوند این اثر ارزشمند را نگه داری کرده، از مردم می خواهد نزد آن نماز بخوانند: «از مقام ابراهیم، جایگاهی برای نماز انتخاب کنید».(5)

ابراهیم علیه السلام هنگامی که هاجر و فرزندش اسماعیل علیه السلام را در سرزمین مکه رها کرد، آب تمام شد و عطش شدیدی بر هر دو غلبه کرد، فرزند از شدت عطش به خود می پیچید. هاجر برای طلب آب، هفت مرتبه بین کوه صفا و مروه رفت و آمد. به این جهت است که حجاج هفت بار بین صفا و مروه طواف می کنند.(6)

فرزندی تشنه از تشنگی پا به زمین می ساید و خداوند با فرستادن جبرئیل و به سبب ارج نهادن به عاطفه مادری هاجر، از زیر پاهای کودکش اسماعیل، چشمه زمزم را پدید می آورد و آن را برای همیشه تاریخ نگه می دارد تا این خاطره مهم از حافظه تاریخ پاک نشود.

همچنین، قرآن کریم «صفا» و «مروه» را از شعائر الاهی شمرده است: «صفا و مروه از شعائر و نشانه های خداست».(7)

از سوی دیگر، امر به تعظیم شعائر الاهی کرده، آن را دلیل تقوای قلوب می داند، آنجا که می فرماید: «و هر کس شعائر دین خدا را بزرگ و محترم دارد، این، صفت دل های باتقواست».(8)

بنابراین، اگر این امور از شعائر دین خداست و انسان را به یاد خدا و دین حنیف می اندازد و خاطره ای از خاطرات مقدس را در نظرها تجدید می کنند، پس چرا انبیا و اولیای الاهی که ناشران آیین خدا و حافظان دین او هستند و امور وابسته به آنها، جزء شعائر نباشد؟!

ص: 188

از این رو، هیچ فرد منصفی نمی تواند منکر این مطلب شود که وجود انبیا و اولیای الاهی از شعائر و نشانه های آیین مقدس اسلام است که یکی از روش های بزرگ داشت آنها پس از درگذشتشان، علاوه بر حفظ مکتبشان، حفظ و نگه داری قبور و آثار برجای مانده از آنهاست.

قرآن از خانه هایی یاد می کند که پیامبران و صالحان در آنها می زیسته اند و یادآور پاکی ها، خلوص نیّت ها و بزرگی و عظمت آنهاست. می فرماید: «(این چراغ پرفروغ) در خانه هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهای آن را بالا برند (تا از دست برد شیاطین و هوس بازان در امان باشد)؛ خانه هایی که نام خدا در آن برده شود و صبح و شام در آن تسبیح گویند».(1)

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه شریفه را در مسجد تلاوت کرد، فردی برخاست و پرسید: مقصود از این خانه ها کدام است؟ ایشان فرمودند: خانه های پیامبران. در این هنگام ابوبکر برخاست و به خانه علی و زهرا اشاره کرد و گفت: ای پیامبر خدا! این خانه از همین خانه هاست که خدا اجازه بر رفعت و منزلت آنان داده است؟ حضرت صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: آری از برترین آنهاست.(2)

به پاس وجود این گونه شخصیت ها، خداوند اذن داده است که به این آثار، از دیده تعظیم و تکریم نگریسته شود و نه تنها از ویرانی و آلودگی حفظ شوند، بلکه به هنگام فرسودگی تعمیر شوند. سروده دعبل خزایی در فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام و خانه هایی که در آن بودند نیز اشاره به همین مطلب دارد. وی این شعر را در محضر امام رضا علیه السلام خواند و با دریافت جایزه مهر تأیید گرفت:

مدارس آیات خلت من تلاوة و منزل وحی مقفر العرصات ...؛(3)

آن خانه ها محل فرا گرفتن آیات قرآنی بود که امروز خالی شده و محل نزول وحی الاهی بود که به بیابان خشک و قفر مبدل شده است.

خانه هایی که پی ریزی آنها برای نماز و تقواست و اساس آنها برای روزه و پاکی و نیل به حسنات است.

خانه هایی که جبرئیل امین از سوی خداوند به همراه سلام و برکات او، بر آنها نازل می گردد.

ص: 189

خانه هایی که محل وحی خدا و معدن علم، و راه های رشد و روشن اوست.

خانه های مردمانی که دیگران به برکت آنان هدایت می یابند، و در اثر عصمتشان از هر اشتباه و لغزشی در امان اند.(1)

قرآن کریم نیز در داستان اصحاب کهف از مؤمنانی سخن می گوید که برای بزرگ داشت اصحاب کهف، تصمیم گرفتند مسجدی بر روی قبور آنها بنا کنند تا یادشان همیشه جاوید بماند: «مؤمنان راستین که از این امر آگاهی یافته بودند و آن را سند زنده ای برای اثبات رستاخیز به مفهوم حقیقی اش می دانستند، سعی داشتند این داستان هرگز فراموش نشود، و لذا گفتند: ما در کنار مدفن آنها مسجد و معبدی می سازیم».(2)

فخر رازی می گوید: «آنان می گفتند مسجدی نزد مدفن اصحاب کهف بسازیم تا خدا را در آن عبادت کنیم و آثار اصحاب کهف را نیز به وسیله آن مسجد حفظ کنیم».(3)

زمخشری صریحاً به تبرک جستن به مکان اصحاب کهف اشاره کرده، می گوید: «مسلمانان و پادشاهشان تصمیم گرفتند بر درب غار مسجدی ساخته تا در آنجا نماز خوانده و به آن مکان تبرک جویند».(4)

از دیدگاه قرآن کریم، همه جای زمین یکسان نیست؛ پاره ای از مکان ها قداست دارند(5) و برای احترام و بزرگ داشت آن مکان های مقدس و حفظ و نگه داری آنها آداب ویژه ای فرموده است:

)ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً(؛

در باب کوه طور: ) فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ(؛(6)

درباره خانه های پیامبر: )لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَن یُؤْذَنَ لَکُمْ(؛(7)

درباره مساجد: )خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ(؛(8)

دربارۀ مسجدالحرام: )فَلاَ یَقْرَبُواْ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ(؛(9)

ص: 190

دربارهٔ کعبه: )طَهِّرَا بَیْتِیَ(؛(1)

همچنین، وقتی خداوند برای بزرگ داشت و جاودان ماندن انبیا بر آنها «سلام» می کند، )سَلَامٌ عَلَی نُوحٍ فِی الْعَالَمِینَ (،(2) )سَلَامٌ عَلَی إِبْرَاهِیمَ(،(3) )سَلَامٌ عَلَی مُوسَی وَهَارُونَ(،(4) )وَسَلَامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ((5) این درسی است که مسلمانان هم به زیارت قبور انبیا و اولیای الاهی و اماکن منتسب به آنها بروند و با سلام کردن بر آنها، ارتباط عاطفی و دینی برقرار کنند تا یاد و مرامشان را همواره زنده نگه دارند.

بین رفته است.(1)

نیز چسبیده به شهر «صرواخ» یکی از شهرهای مهم قوم سبأ، جایگاه الاهه «الموقاه» بود که دکتر احمد فخری ویرانه های آن را مشاهده کرده است.(2)

از آنجایی که این مکان ها تبدیل به آثار تمدنی شده بودند و مکانی برای ترویج بت پرستی نبودند، هیچ گاه تخریب نشدند. لذا وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به منطقه باستانی اصحاب حجر رسیدند اعمال آنها را مذمت کردند ولی آنجا را خراب نکردند.(3)

وقتی هم ایشان به یک اثر باستانی و تمدنی از قوم ثمود رسیدند، آن را به امیرمؤمنان علی علیه السلام توضیح دادند و هرگز به بهانه شرک آن را تخریب نکردند.(4)

ایشان به آثار تمدنی و اماکن مقدس اقلیت های مذهبی تعرضی نداشتند و کنیسه های سرزمین یمن، مانند کنیسه نجران، کنیسه مارب و کنیسه ظفار را تخریب نکردند.(5)

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علاء بن عبدالله را در سال هشتم به بحرین فرستادند تا اهالی آن دیار را به اسلام یا پرداخت جزیه دعوت کند، برخی از آنها بر کیش خود، مجوسی، یهودی و مسیحی باقی ماندند و راضی به پرداخت جزیه شدند.(6)

این نشان دهنده این است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به آثار دینی اهل کتاب تعرضی نکردند.

در نبردهایی که با یهودیان داشتند، همانند غزوه بنی قینقاع،(7) بنی نضیر،(8)

بنی قریظه(9)

و خیبر(10)

دستور تخریب معابد دینی و قلعه های آنها را ندادند. در مدینه بناهای بلند و قلعه های (آطام)(11) بسیار بود و هر یک به نامی خوانده می شد.(12) گفته شده عمالقه (نسل فرزندان عملاق بن أرفخشد بن سام بن نوح) نخستین کسانی بودند که در یثرب آنها را ساختند.(13) یهودیان هم برای خود 59

ص: 192

اطم داشتند.(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نه تنها از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری کردند،(2)

بلکه آنها را زیور شهر دانستند.(3)

اهمیت حفظ آثار تمدنی اسلامی و مکان های مقدس، به خوبی در گزارش معراج رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نمایانگر است که آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم برخی اماکن مربوط به انبیای پیشین، همانند «طور سینا»، یعنی مکانی که خداوند با حضرت موسی علیه السلام سخن گفت و زادگاه حضرت عیسی علیه السلام در «بیت لحم» را زیارت کردند و به پاس بزرگ داشت آن مکان هایی که پیامبران خدا با آنها تماس داشتند، به نماز ایستادند.(4)

همچنین، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم با یک آینده نگری دقیق، برای اینکه راه حق و حقیقت گم نشود و آیندگان با او و مکتبش پیوند ماندگاری برقرار کنند، سفارش های ویژه ای درباره حضور در کنار قبر خود (اثر تمدنی اسلامی) کردند. همانند:

«هر کس حج بگزارد و قبر مرا، پس از رحلتم، زیارت کند همانند کسی است که مرا در حال حیات زیارت کرده است»؛(5)

«هر کس قبر مرا زیارت کند شفاعت من بر او واجب است»؛(6) «هر کس حج به جا آورد و مرا زیارت نکند بر من ستم کرده است»؛(7) مردم در پرتو زیارت قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، با مرکز نشر آیین اسلام آشنا می شوند و از حوادثی که در آن می گذرد آگاه می گردند. همچنین علوم و احادیث صحیح را از آنجا دریافت می کنند، به اطراف و اکناف جهان پخش می کنند و دیدن قبر مطهر سندی زنده بر وجود حضرت صلی الله علیه و آله و سلم برای آیندگان بسیار دور است.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر حفظ یاد و نگه داری آثار و قبور شخصیت های مذهبی و کسانی که با آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم پیوند و ارتباط داشتند اهتمام بسیار داشتند. آن حضرت هنگام دفن عثمان بن مظعون، ضمن تجلیل از او، برای حفظ و پایداری قبرش، قطعه سنگی بالای قبر نصب کردند.(8) به

ص: 193

گونه ای که بعدها پس از اینکه قبرستان بقیع دچار تغییراتی شد با همین سنگ، قبر عثمان بن مظعون را شناختند.(1)

همچنین، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از وفات فرزندش، ابراهیم، دستور داد او را در مجاورت قبر عثمان دفن کنند.(2)

این احترام برای آن است که نباید قبر عثمان بن مظعون به مرور زمان از بین برود، بلکه باید به عنوان یک مکان مقدس و اثر اسلامی و تمدنی مشخص باشد تا آیندگان آن را بشناسند و به صاحبش عرض ادب و احترام کنند و خاطره او را - در دوران صدر اسلام - به عنوان سرمشق، زنده بدارند. به گونه ای که بعدها برخی شخصیت های اسلامی دیگر خواستار دفن در کنار قبر عثمان بن مظعون شدند.(3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از وفات فرزندش، ابراهیم، با اینکه نوزاد بود، دستور داد او را به بقیع منتقل، و در کنار قبر صحابی بزرگی همچون عثمان بن مظعون دفن کنند و نیز با سنگی علامت گذاری کنند.(4)

آری، او باید در قبرستان رسمی شهر مدینه، یعنی بقیع که در آینده پیکر اهل بیت و یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، شخصیت های علمی، محدثان و قاریان را در آغوش خواهد گرفت، دفن شود و نیز به وسیله علامتی مشخص و اثری پایدار و به عنوان سمبلی گویا حفظ شود، تا یاد او در خاطره ها زنده و اثر قبر او در مرئی و منظر مسلمانان باقی بماند.

نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همواره به بقیع(5)

و هر ساله به احد می رفتند و در کنار قبور شهدا حاضر می شدند و به آنها سلام می کردند.(6)

از مکان های مقدسی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به زیارت آنجا شتافت قبر مادرش بود. در گزارش آمده که آن حضرت پس از زیارت قبر مادرش گریست و کسانی هم که اطرافش بودند گریستند.(7)

و نیز با حضور بر قبر مصعب بن عمیر برای او دعا کردند و قرآن

ص: 194

خواندند.(1)

بنابراین، باید این آثار تمدنی اسلامی که میراث فرهنگی برای آیندگان هستند، حفظ و نگه داری شوند.

برنامه هفتگی حضرت فاطمه علیها السلام این بود که هر جمعه به زیارت قبر عمویش حمزه سیدالشهداء می رفت و ضمن ترمیم و اصلاح کردن قبر(2)

با پرچم(3)

یا سنگی علامت گذاری می کرد(4)

و به سبب قداست محل در آنجا به عبادت و نماز و نیز سوگواری می پرداخت.(5)

این بانوی بهشتی(6)

در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای جاودان ماندن آن مکان مقدس این گونه فرمود: «هر کسی تربت احمد صلی الله علیه و آله و سلم را ببوید، روا نیست که در طول زمان، مشک و عنبر ببوید».(7)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای پاس داشت از قبور اهل بیت گرامی اش علیهم السلام، با این هدف که آیندگان ارزش های الاهی را پاس بدارند، خطاب به امیر مؤمنان فرمودند: «علی جان؛ هر که قبرهای شما را بسازد و آنها را نگه داری کند همانند کسی است که به سلیمان در ساخت بیت المقدس کمک کرده است».(8)

از سوی دیگر، توجه ویژه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به آثار اسلامی و اماکن مقدس را می توان از اهتمام و تأکید ایشان بر مساجد به دست آورد. زیرا نخستین اقدام پس از هجرت، ساخت مسجدی در قبا بود. پس از آن، مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم در یثرب یا مدینةالنبی صلی الله علیه و آله و سلم ساخته شد. به دنبال آن، هر یک از طوایف عرب در ناحیه خود مسجدی ساختند. آنها از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می خواستند تا در نقطه ای که برای مسجد انتخاب کرده بودند، نماز بگزارد. ابن شبه فهرستی از مساجدی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آنها نماز خوانده به دست داده است.(9)

ص: 195

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای تشویق مسلمانان به ساخت و آباد کردن مکان مقدسی همچون مسجد، سفارش های بسیاری فرمودند که در منابع حدیثی بدان اشاره شده است، از جمله: «هر کس مسجدی را بنا کند، خداوند برای او در بهشت خانه بنا کند»؛(1)

و «هر کس در مسجدی از مساجد خدا چراغی افروزد، پیوسته فرشتگان الاهی و حاملان عرش تا هنگامی که آن چراغ روشنایی دارد، برای او طلب آمرزش می کنند».(2) ولی آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم در خصوص مسجدالحرام، مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم و مسجد قبا برای حضور همه مسلمانان در همه ادوار سفارش ویژه ای فرمودند: «ثواب یک رکعت نماز در مسجدالحرام، به اندازه یکصد رکعت در مسجد من است»؛(3)

«برپاداشتن یک نماز در این مسجد من، بر هزار نماز در دیگر مساجد برتری دارد، جز در مسجدالحرام»؛(4)

و نیز: «کسی که خود را در خانه اش تطهیر کند، آنگاه به مسجد قبا درآید و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب یک عمره را برده است».(5)

به پاس داشت این مکان مقدس که یادآور خاطرات خوب گذشته بود، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که «اسوه حسنه» هستند، بعدها که در مرکز مدینه ساکن شدند، هر شنبه پیاده و سواره برای زیارت مسجد قبا می آمدند(6)

و در آنجا نماز می خواندند.(7)

برخی از صحابه هم چنین می کردند.(8)

مسلمانان برای بزرگ داشت آثار برجای مانده از زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به زیارت مساجد پیرامون مدینه می رفتند. با وجود این، نزد امام صادق علیه السلام ، که پیشوایان اهل سنت از محضرش کسب علم کرده اند،(9) آمدند و پرسیدند که از کدامین مسجد آغاز کنیم بهتر است؟ چنین می فرمود: «از مسجد قبا آغاز کن و در آن زیاد نماز بخوان؛ زیرا آن نخستین مسجد در این منطقه است که رسول

ص: 196

خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آنجا نماز خواندند. پس از آن، به مشربه ام ابراهیم برو و در آنجا نماز بگزار؛ زیرا آنجا خانه دوم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و محل نماز اوست».(1)

نکته ای دیگر درباره مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم اینکه سقف مسجد بر ستون هایی قرار داشت که، علاوه بر نگه داری از سقف، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و اصحاب نیز از آن استفاده می کردند. از هر ستونی خاطره ویژه ای باقی مانده که سبب شده است جنبه تبرک و تقدس به خود گیرد و با گرفتن نام های خاص، در تاریخ به عنوان یک اثر تمدنی اسلامی جاودان بماند و حوادث صدر اسلام را زنده نگه دارد. هر بار هم که مسجد بازسازی می شد، محل این ستون ها (استوانه حرس، استوانه توبه، استوانه وفود، استوانه سریر، استوانه قرعه، استوانه حنانه، استوانه مربعه القبر یا مقام جبرئیل، استوانه تهجد و استوانه مخلقه) تغییری نمی کرد، جز اینکه ستون های قدیمی جای خود را به ستون های جدید می داد.(2)

از جاهای مقدس در مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم ، که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به قداست آن اشاره کرده اند، «روضه مطهّره» و «روضه شریفه» و نیز منبر آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم است که امروزه هم محل توجه همه مسلمانان است. آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم چنین فرمودند: «فاصله بیت و منبر من باغی است از باغ های بهشت».(3)

نیز فرمودند: «منبر من در کنار دری از درهای بهشت قرار گرفته است».(4) اصحاب رسول خدا با قرار گرفتن در کنار استوانه ها و روضه مطهره و نیز دست کشیدن بر منبر ضمن تبر ک جستن به دعا و نماز می پرداختند.(5)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رسیدگی به مسجدش را به علی علیه السلام و نوادگانش واگذار کرد، همان گونه که حضرت موسی علیه السلام از خدای تبارک و تعالی تقاضا کرد مسجدش را به وسیله هارون علیه السلام پاکیزه و روشن کند.(6)

ص: 197

خود مالید و اشک هایش جاری بود و شعری را به این مضمون می خواند: اگر به مجنون گویند آیا لیلی و وصال و دیدار او را می خواهی، یا دنیا را با آنچه در آن است، خواهد گفت: غباری از خاک کفش لیلی برایم محبوب تر و برای درد عشقم شفابخش تر است.(1)

اهمیت مسئله نگه داری کل آثار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در بین مسلمانان به گونه ای است که ادعا شده برخی از آثار و وسایل شخصی آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم تا امروزه باقی است. این احترام و نگه داری از آثار فقط به وسایل شخصی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ختم نمی شد، بلکه پس از رحلت آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم همین اهتمام را در خصوص قبر ایشان به عنوان یک مکان مقدس داشتند. عبدالله بن عمر با حضور در کنار قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم دست راستش را بر قبر شریف می مالید و بلال نیز صورتش را. آنگاه از عبدالله بن احمد بن حنبل نقل می کند که این عمل به جهت شدت محبت بوده است، و تعظیم و احترام برای این منظور اشکالی ندارد.(2)

نیز فردی اعرابی پس از سه روز از دفن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد مدینه شد و نزد قبر آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم آمد و خودش را روی قبر شریف انداخت و خاک قبر را بر سرش ریخت، آنگاه گفت: ای رسول خدا! گفتی و ما هم پذیرفتیم، تو آیات را از خداوند گرفتی و ما نیز از تو و از آنچه بر تو نازل شد، این است: )وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ(، من به خودم ستم کرده ام و نزد تو آمده ام تا برایم استغفار کنی.(3)

مرد نیازمندی در زمان عثمان، کنار قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم آمد، نماز خواند و دعا کرد و از آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم خواست تا مشکلش حل شود.(4)

هنگامی که مروان دید مردی صورت و پیشانی اش را بر قبر پیامبر نهاده است، گردن او را گرفت و گفت: می دانی چه می کنی؟ وقتی مرد سرش را بلند کرد، مروان دید که او ابوایوب انصاری است. ابوایوب گفت: آری! من به دیدن سنگ نیامده ام، بلکه به دیدن رسول الله آمده ام.(5)

ابن عقیل حنبلی همین نظر را به گونه ای دیگر بیان می کند. وی می گوید: «کعبه از مجرد حجره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم - فقط ساختمان آن- بالاتر است، ولی حجره همراه با پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از کعبه، عرش،

ص: 199

بهشت عدن و افلاک بالاتر است، زیرا در آن حجره جسدی است که ارزشش از دنیا و آخرت بیشتر است».(1)

اصحاب و مسلمانان برای بزرگداشت، حفظ ارزش ها و ارادت قلبی خود به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به زیارت مرقد آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم می رفتند. آنها ضمن بیان چگونگی قبر،(2) گاه بر روی آن آب می پاشیدند،(3)

گاه سلام می دادند،(4)

گاه توسل می جستند(5)

و گاه به نماز می ایستادند؛(6)

و برای اینکه مرقد مطهر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شناخته شود چیزی بر آن نهادند.(7)

همچنین به خاک قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و نیز قبر حمزه علیه السلام تبرک می جستند.(8)

نکته دیگر اینکه مسلمانان برای بزرگ داشت و حفظ یاد شهدا، به احد می رفتند و در کنار قبر حمزه علیه السلام و شهدای احد دعا، و به آنها سلام می کردند.(9)

بعدها این سیره (زیارت قبر و نیز تبرک به آن) را در خصوص قبر بزرگان و فقیهان انجام می دادند؛ ابن خلکان می گوید: پس از فوت خضر بن نصر (فقیه شافعی) مردم به زیارت قبرش می رفتند. من هم بارها به زیارت قبرش رفته ام و می دیدم که مردم بر سر قبرش سوگواری می کنند و به آن تبرک می جویند.(10)

پس از کشته شدن عبد الله بن غالب حدانی مردم از خاک قبرش مانند مشک برمی داشتند و در پیراهن خود قرار می دادند.(11)

قبر نورالدین محمود بن زنگی در دمشق زیارتگاه است و مردم خود را به ضریح او می چسبانند و هر کسی که از آنجا می گذرد بدان تبرک می جوید.(12) نیز مردم به خاک قبر بخاری تبرک می جستند.(13)

ص: 200

اهتمام مسلمانان به حفظ و نگه داری مکان مقدس و اثر اسلامی از تخریب به گونه ای بود که زمان عمر بن عبدالعزیز - هنگامی که استاندار مدینه بود - یکی از دیوارهای مرقد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خراب شد. وی دستور داد آن را بازسازی کنند و در حین بازسازی خود بر کار نظارت داشت.(1) جالب اینکه عمر بن عبدالعزیز از علی بن حسین علیه السلام خواست به نظافت آن مکان مقدس بپردازد. همچنین، در امر نظافت، دیگران ضمن سبقت از یکدیگر، اجازه جارو کردن آنجا را داشتند؛(2) که این امر حاکی از رفت و آمد و توجه بسیار مسلمانان به آن بارگاه مقدس است.

این مسئله در خصوص ساخت و حفظ بنا بر روی قبور اولیا و انبیای پیشین، همانند آرامگاه حضرت ابراهیم، اسحاق و یعقوب علیه السلام و آرامگاه همسرانشان(3)

و نیز محراب های حضرت مریم، زکریا، یعقوب و خضر نیز مشاهده می شود.(4) مقدسی می نویسد: بر روی قبر حضرت ابراهیم، اسحاق و یعقوب علیه السلام ، گنبدی اسلامی از سنگ است(5)

و مجاور آرامگاه آنها، خانه ها و اماکن رفاهی برای زائران ساخته اند و برخی افراد به خدمت گزاری آنجا و زائران مشغول اند. همچنین موقوفاتی به آنجا اختصاص داده شده است.(6)

تزیین کردن آرامگاه و خدماتی که مسلمانان در این زمینه انجام می دادند، حاکی از تعظیم و بزرگ داشت پیامبران خدا و نیز حفظ و احیای ارزش های اسلامی است. خلیفه دوم هم در فتح بیت المقدس، نه تنها متعرض آثار و اماکن مقدس مردم آن دیار نشد، بلکه با نماز گزاردن در این اماکن، وجود آنها را با عمل خویش تأیید کرد.(7)

تخریب آنها هرگز به ذهن مسلمانان نرسید. در سایر مناطق هم این گونه بود.

این بناها تا امروز محفوظ مانده و برای مسلمانان، بلکه برای تمام موحدان جهان جاذبه خاصی دارد. گشت و گذار در کشورهایی که قبور انبیا علیهم السلام در آنها قرار دارد، نشان می دهد که پیروان

ص: 201

پیامبران در خصوص حفظ قبور آنها و ساختن بناهای مجلل بر روی آنها، اهتمام خاصی می ورزیدند. اگر ساختن بنا بر قبور انبیا و اولیا نشانه شرک بود، جا داشت فاتحان منصوب از سوی خلفا به تخریب و نابودی آن ابنیه می پرداختند. حتی در زمان خلیفه دوم، سعد بن ابی وقاص با فتح مدائن و ورود به ایوان تمدنی کسری و نیز وجود مجسمه های گچی در آنجا، هرگز آن مکان را به سبب شرک یا کفر تخریب نکرد، بلکه آنجا را عبادتگاه خود قرار داده بود و در آنجا به نماز می ایستاد.(1)

همچنین با مراجعه به سیره مسلمانان در طول تاریخ، پی می بریم که آنها در کنار قبور اولیای خود مسجد و بارگاه می ساختند. ابن شبه خبر از وجود مسجد بر قبر حمزه(2)

و عباس بن عبدالمطلب می دهد.(3)

هنگامی که نامه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به دست ابوبصیر رسید که در حال مرگ بود، شروع به خواندن نامه کرد و در حالی که نامه در دستش بود، درگذشت. یارانش بر او نماز گزاردند و همان جا دفنش کردند، و بر قبر او مسجدی ساختند.(4)

نیز در 386 ه.ق. مردم بصره ادعا کردند که قبر کهنه ای را پیدا کرده اند که در آن جنازه تازه ای با پیراهن و شمشیر یافت شده است و به گمان اینکه زبیر بن عوام است آن را از قبر بیرون آوردند و کفن و دفن کردند؛ ابوالمسک روی آن ساختمانی ایجاد کرد و آنجا را مسجد قرار داد؛ آنگاه قندیل ها، ابزارها، حصیرها و لوازم دیگری به آنجا بردند و افرادی را نیز به عنوان حافظ و خدمت کار بر آن گماردند و موقوفاتی برایش وقف کردند.(5)

خطیب بغدادی به سند خود از شیخی از اهل فلسطین نقل می کند: «در پایین دیوار قسطنطنیه ساختمان روشنی را دیدم. درباره آن پرسیدم. گفتند این قبر ابوایوب انصاری، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است. قبرش را در آن ساختمان دیدم؛ در حالی که قندیل و لوستری با زنجیر از سقف آن

ص: 202

آویزان بود».(1)

وی در جای دیگری هم می نویسد: «قبر سلمان امروزه با بارگاهی مشخص نزدیک ایوان کسری است و خادمی دارد که نگهبانی، تعمیر و کارهای آنجا را زیر نظر دارد و بارها آن بارگاه را زیارت کرده ام».(2)

ابن جبیر اندلسی (540-614 ه.ق.)، جهانگرد معروف، ویژگی های گنبد و خصوصیات ضریح ائمه بقیع را بیان کرده است: «و قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب است که با ورق هایی از جنس مس به هم چسبیده و میخ کوبی هایش به جالب ترین شکل در آن تعبیه شده است که نمای آن را هر چه زیباتر کرده است.(3) ابن نجار (متوفای 643 ه.ق.)، مدینه شناس و مورخ معروف، ویژگی گنبد را چنین بیان می کند: «این گنبد، بزرگ و مرتفع و دارای قدمت زمانی است، دو درب دارد که یکی از آنها هر روز باز است».(4)

گردشگرانی همچون ابن بطوطه (متوفای 779 ه.ق.) و خالد بن عیسی البلوی، ضمن دیدار خود از بقیع از وجود بارگاه و گنبد بر روی قبر مالک بن انس، ابراهیم فرزند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، و عباس و امام حسن و وجود ضریح بر قبر آنها و نیز وجود گنبد بر قبر عثمان بن عفان خبر داده اند.(5)

قبر طلحة بن عبیدالله در شهر بصره گنبد و مسجد دارد.(6) به گفته خطیب بغدادی، شافعی به زیارت قبر ابوحنیفه می رفت و به آن تبرک می جست.(7) بعدها بر مزار ابوحنیفه گنبد و بارگاه و مدرسه ای ساختند؛(8) و نیز قبر احمد بن حنبل که بارگاه و ضریحی بر آن بود در 725 ه.ق. به زیر آب رفت.(9)

بر مدفن شافعی ساختمانی وسیع برای اجتماعات وجود دارد.(10)

ابن جبیر با مشاهده مقام «رأس الحسین» در مصر خبر از وجود بارگاهی بسیار بزرگ و زبیا و مسجدی که از لحاظ ظرافت و زیبایی همانند آن بارگاه بود، می دهد. وی همچنین از آثار تمدنی و

ص: 203

دینی مصر که همچنان باقی مانده اند مانند قبور برخی از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، سادات، اصحاب و دانشمندان دیدن کرده و درباره آنها نگاشته است.(1)

از مکان های مقدس و تمدنی، مساجدی است که به یمن حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و به مناسبت های مختلفی از سوی صحابه و مسلمانان صدر اسلام بنا شده و برجای مانده و مورخان و جهان گردان سده های گذشته به آنها اشاره کرده اند. ابن شبه فهرستی از مساجدی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در آنها نماز خوانده بیان کرده است.(2)

هرچند برخی از آن مساجد تخریب شده و اثری از آنها باقی نیست ولی برخی دیگر هنوز پابرجاست که یادآور تاریخ درخشان دوران رسالت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.

پیش تر اشاره شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بر روی قبر عثمان بن مظعون، سنگی قرار داده بودند تا آیندگان آن را بشناسند و به صاحبش احترام کنند. مسلمانان هم همانند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به زیارتش می شتافتند. اگر آثار اسلامی سبب ایجاد تحول نیستند و اثری ندارند، چرا مروان بن حکم (حاکم مدینه از سوی معاویه) دستور داد آن سنگ را از روی قبر عثمان بن مظعون بردارند و بگوید: «به خدا سوگند نمی توانم بپذیرم که روی قبر عثمان بن مظعون سنگ و علامتی باشد که شناخته شود»؟(1)

و اینکه چرا معاویه دستور کندن قنات و جاری کردن آب بر محل دفن شهدای احد، به ویژه قبر حضرت حمزه علیه السلام ، را صادر کرد.(2)

حساسیت مسلمانان به ایجاد بنا بر روی قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، از دوران خلیفه دوم(3)

و نیز جلوگیری از فرسودگی و تخریب در زمان های بعد،(4) دلالت بر تأثیرگذاری بالای آن بارگاه شریف دارد. زیرا همان گونه که زائران خانه خدا با استلام حجرالاسود تجدید بیعت بر توحید می کنند(5)

زیارت قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و انبیا و اوصیا هم ترسیم گر این حقیقت است. زائران این مشاهد با حضور در برابر ضریح و قبورشان، علاوه بر تقدیر از جان فشانی های آنها در هدایت خلق، بیعت می کنند که تداوم بخش راه ایشان باشند.

شخص زائر، با حضور در کنار قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اعلام می دارد که با آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم بیعت می کند تا از حریم رسالت دفاع کند و پاسدار آرمان های مقدسش باشد و از شرک و گناهان دوری گزیند و در مقابل آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم برایش استغفار کند.(6)

ابوالعباس قسطلانی می گوید: «بدان که زیارت قبر شریف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از بزرگ ترین عوامل نزدیکی به خدا و امیدوارترین طاعات و راهی به سوی عالی ترین درجات است. و هر کس غیر این عقیده داشته باشد از جرگه اسلام بیرون شده و با خدا و رسولش و نیز با جماعت بزرگان علما مخالفت کرده است».(7)

ص: 205

در خصوص مؤثر بودن آثار اسلامی هم ابوعلی خلال (شیخ حنابله در عصر خود) چنین می گوید: «هیچ گاه مشکلی برایم پیدا نمی شد، مگر آنکه قصد زیارت قبر موسی بن جعفر علیه السلام را می کردم و در آنجا به حضرت متوسل می شدم و خداوند نیز مشکلم را آسان می کرد».(1)

اصرار بر تخریب بارگاه امام حسین علیه السلام دلیل بر کانون حوادث بودن و اثرگذاری آن مکان مقدس دارد، به گونه ای که در این زمان هم، عباس محمود عقاد، نویسنده مصری، درباره کربلا و حرم حسینی علیه السلام می گوید: «کربلا، امروز حرمی است که مسلمانان برای عبرت و یادآوری به زیارتش می آیند. همچنین غیرمسلمانان برای دیدن و مشاهده به آنجا می آیند. ولی اگر قرار باشد آن سرزمین حقّش ادا شود، باید مزار انسانی باشد که برای نوع خود نصیب و بهره ای از قداست و فضیلت قائل است؛ زیرا ما در میان بقعه و بارگاه های مقدس، جایی برتر از بارگاه امام حسین علیه السلام سراغ نداریم».(2)

همچنین از تأکیدات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خصوص مکان مقدسی همچو مسجد – که پیش از این گذشت- می توان پی به تأثیرات فراوان آن برد. بدون تردید اجتماع مسلمانان در مسجد و برپایی پنج بار نماز جماعت، نمادی از شکوه توحید و حیات امت اسلامی است؛ اجتماعی که در آن پیر و جوان، فقیر و ثروتمند در کنار یکدیگر به نماز می ایستند. این امر سبب از بین رفتن کدورت ها، بدبینی ها و ایجاد صفا و صمیمیت و برادری و برابری در بین صفوف به هم فشرده مسلمانان و نیز ایجاد وحشت در بین مخالفان و بدخواهان می شود. مسلمانان در پرتو همین اجتماع در مسجد می توانند به فراگیری علم و دانش و نیز بررسی مشکلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خود بپردازند.

مسجدسازی هم از همان سال های نخستین هجرت رشد صعودی داشت و مسجد به عنوان نماد اسلام جای خود را در سراسر بلاد باز کرد، به گونه ای که هر کجا مسجدی بود تجلی گاه اسلام و مسلمانان به شمار می رفت. نقش مسجد در دریافت پیام دینی با توجه به مکان قدسی اش انکارناپذیر است. زیرا کسی که قدم در مسجد می گذارد پیشاپیش خود را برای دریافت پیام الاهی آماده کرده است. امروزه زائران مدینه منوره به زیارت مساجد باقی مانده از صدر اسلام می روند. این مسئله به این دلیل نیست که با نماز گزاردن در آنجا، پاداش و ثواب بیشتری ببرند، بلکه آن مساجد

ص: 206

یادآور خاطره حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان صدر اسلام است که باید همیشه زنده نگه داشته شود تا مکتب زنده بماند. همچنین زائران با حضور در این مکان ها قصد تبرک می جویند. بلادی در خصوص تخریب محل تولد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که مسجد شده بود، می نویسد: «به دلیل کثرت تبرک جستن مردم به آن، خراب شد».(1)

قرآن کریم انتظار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را به گونه ای ترسیم می کند که چشم به آسمان دوخته است تا مسئله تغییر قبله از بیت المقدس، که قبله مشترک سه دین اسلام، یهود و مسیحیت بود به گونه ای حل شود؛(1)

زیرا یهودیان و حتی مشرکان به دلیل نداشتن هویت مستقل مسلمانان از یهودیان، مسلمانان را تمسخر می کردند. تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه موجب شد استقلال فرهنگی امت اسلامی تقویت شود و هویت خاصی بیابند.

امروزه با گذشت هزار و چهار صد و اندی سال از تغییر و تحویل قبله به سمت کعبه، مسلمانان با داشتن ملیت ها و قومیت ها و وجوه تمایز متفاوت، همچنان در هنگام انجام اعمال عبادی به این مکان مقدس توجه دارند و هویت اسلامی و حقانی بودن دین و شریعت خود را برای همگان ثابت می کنند. گرچه بعد مسافت آنها را از هم جدا کرده، اما خدا، پیامبر، دین واحد و قبله مشترک، که همگی مظاهر و شعائر اسلام هستند، قلوب آنها را به هم پیوند زده است.

آثار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مانند مدفن ایشان، قبر همسران، فرزندان و یاران آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم و خانه ای که متولد شده، خانه هایی که زندگی کرده و نیز مساجدی که در آنها نماز گزارده اند، نشانه های ملموسی برای هویت هر فرد مسلمان و نیز امت اسلام هستند، مگر نه این است که مسیحیت، زمانی به دلیل نداشتن آثار حضرت مسیح علیه السلام ، در وجود آن حضرت شک کردند. ویل دورانت، مورخ بزرگ مغرب زمین، تاریخچه دویست سال تشکیک درباره وجود تاریخی حضرت مسیح علیه السلام را چنین گزارش کرده است:

آیا عیسی وجود داشته است؟ آیا تاریخ زندگی بنیادگذار مسیحیت حاصل غم و اندوه، تخیل و امید مردم نبوده است؟ در اوایل قرن هجدهم، بحثی محرمانه درباره امکان عدم وجود عیسی انجام گرفت؛ بحثی که حتی ولتر از آن جا خورد. ولنی نیز همین تردید را در اثر خویش به نام ویرانه های امپراتوری به سال 1971 ابراز داشت. ناپلئون به هنگام ملاقاتش با نویسنده محقق آلمانی، ویلانت، در 1808، چیزی از او درباره سیاست و جنگ نپرسید، بلکه از او پرسید که آیا به تاریخی بودن عیسی معتقد است یا نه؟».(2)

ص: 208

ولی مسلمانان در طول تاریخ خود از این جهت، سربلند و مفتخرند که ما بزرگانی داریم که بعد از گذشت قرن ها، قبورشان برای ما معلوم است و هر چند وقت یک بار بر سر قبرشان می رویم و با آنها عهد و پیمان می بندیم که در راه آنها خواهیم بود.

آثار اسلامی و اماکن مقدس در گذر زمان هویت فرهنگ و تمدن ما را شکل می دهند. زمانی که ولید بن عبدالملک کارهای عمارتی گسترده ای را در مدینه دنبال کرد و به فکر توسعه مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم و تجدید بنای تمامی مساجد مدینه افتاد، به عمر بن عبدالعزیز، حاکم خود در مدینه دستور داد خانه های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را تخریب کند. مردم مدینه از این اقدام سخت ناراحت بودند و در حالی که گریه می کردند، نظاره گر تخریب خانه ها بودند. علت ناراحتی آنها این بود که می خواستند آثار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در میان آنها محفوظ بماند، تا نسل های آینده بدانند آن حضرت تا چه اندازه زندگی ساده و بی آلایشی داشته است. سعید بن مسیب می گفت: «ای کاش این خانه ها را به همان صورت باقی گذاشته بودند تا وقتی کسی از اطراف به مدینه می آمد، می دید که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زندگی خود به چه چیزی اکتفا کرد و مردم را در تفاخر و تکاثر تعدیل کرد و به زهدگرایی سوق داد».(1)

آثار اسلامی فقط حادثه و اتفاقی بیرونی در گذشته های دور نیستند، بلکه با ایجاد پلی میان گذشته شکوهمند و امروزه مسلمانان - که از اقوام و ملل مختلف هستند- آنها را متفق و متحد می کنند. بنابراین، آثار اسلامی، شناس نامه اسلام و مسلمانان هستند. آیا اسلام بدون شناس نامه می تواند چیزی را به جهانیان و به آیندگان انتقال دهد؟ بدیهی است با از بین بردن آثار تمدنی تاریخی برجای مانده از صدر اسلام، هویت اسلامی ما ناقص خواهد بود.

متأسفانه در سال های اخیر، بسیاری از آثار اسلامی آن هم در حرمین شریفین، مکه و مدینه، برخلاف سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و مسلمانان، و به بهانه واهی شرک یا بدعت، تخریب شده اند. به دنبال همان طرز تفکر در برخی کشورهای اسلامی به آثار اسلامی تعرض شد. چگونه است که آثار مکتوب آنها را به زیور چاپ درآورده اند ولی قبورشان، که پشتوانه قوی سند زنده و گویا بر آن مکتوبات است، باید تخریب شود؟!

ص: 209

مسلمانانی که با صرف هزینه به زیارت قبور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، اهل بیت علیهم السلام ، شهدا و بزرگان اسلام می روند فقط برای پاداش به زیارت نمی روند، بلکه برای تجدید عهد با آنها و تحکیم عقیده و تثبیت هویت اسلامی است؛ چراکه دیدن این محسوسات باعث تقویت معقولات اسلامی و ایمان درونی می شود؛ همانند داستان حضرت ابراهیم علیه السلام که فرمود: )وَلَکِن

لِّیَطْمَئِنَّ قَلْبِی(.(1)

تصور کنید اگر قبر و نشانه ای از هیچ یک از انبیا و اوصیا در جهان نبود، آیا در دل خود شک و تردید در خصوص اصل دین نداشتید و در حالت سرگردانی و بی پشتوانگی به سر نمی بردید؟ از بین بردن آثار اسلامی همانند تغییر دادن خط رایج برخی کشورهاست که اکنون دیگر نمی توانند از آثار اسلامی پیشینیان خود استفاده کنند. امروزه شایسته است برای دانشمندانی که در آتش کینه جاهلان سوختند و آرامگاهی ندارند، یادبودی بنا شود تا پشتوانه ای برای سایر آثارشان باشد و توده مردم هم از طریق بنای یادبود ارتباط بیشتری با آنها داشته باشند.

با تخریب آثار اسلامی مکه و مدینه و ساخت بناها و برج های مجلل، این شهرهای مذهبی به یک شهر توریستی تبدیل شده اند، به گونه ای که کعبه، قبله گاه مسلمانان، هم تحت الشعاع این ساختمان ها قرار گرفته است. آیا این گونه اعمال شرک عملی نیستند؟ )یُرِیدُونَ

لِیُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ(.(2)

شگفت اینکه مسیحیت تحریف شده به غرب رفته است و در واتیکان مرکزی مستقل ایجاد کرده است؛ با بنایی که اطراف آن هیچ ساختمانی وجود ندارد، ولی کعبه قبله مسلمانان با پشتوانه غنی علمی در بین ساختمان های مجلل محصور شده است. بهتر نیست اداره حرمین شریفین به دست مسلمانان جهان سپرده شود؟

آثار اسلامی، نشانگر هویت پرافتخار گذشته ماست و هر گونه تردیدی درباره اصالت و قدمت تمدن اسلامی و تخریب آنها، نتیجه معکوس به بار خواهد آورد.

ص: 210

18.ابن قیم جوزیة، ابوعبدالله، بدائع الفوائد، تحقیق: هشام عبد العزیز عطا - عادل عبد الحمید العدوی - أشرف أحمد الج، چاپ اول، مکتبة نزار مصطفی الباز، مکة المکرمة، 1416/1996.

19.ابن قیم جوزیه، ابوبکر، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، چاپ بیست و هفتم، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1415/1994.

20.ابن کثیر، ابو الفداء، البدایة و النهایة، دار الفکر، بیروت، 1407/1986.

21.ابن نجار، ابوعبدالله، الدرة الثمینة فی أخبار المدینة، تحقیق: حسین محمد علی شکری، شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم، [بی جا]، [بی تا].

22.ابن هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، دار المعرفة، بیروت، [بی تا].

23.ابو نعیم اصفهانی، احمد، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، السعادة، بجوار محافظة مصر، 1394/1974.

24.اربلی، ابوالحسن، کشف الغمة، چاپ دوم، دار الأضواء، بیروت، 1405/1985.

25.امینی، عبدالحسین، الغدیر، چاپ سوم، دار الکتاب العربی، بیروت، 1387/1967.

26.بخاری، ابوعبدالله، التاریخ الکبیر، دیار بکر، المکتبة الاسلامیة، [بی جا]، [بی تا].

27.بخاری، ابوعبدالله، صحیح البخاری، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت، 1401/1981.

28.بکری، عبدالله، المسالک والممالک، دار الغرب الاسلامی، [بی جا]، 1992.

29.بلادی حربی، عاتق، معالم مکة التأریخیة والأثریة، چاپ اول، دار مکة للنشر والتوزیع، 1400/1980.

30.بلاذری، ابوالحسن، انساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، چاپ اول، دار الفکر، بیروت، 1417/1996.

31.بلاذری، ابوالحسن، فتوح البلدان، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1988.

32.بلوی، أبو البقاء، تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق، [بی نا]، [بی جا]، [بی تا].

33.بیهقی، ابوبکر، السنن الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، چاپ سوم، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1424/2003.

34.بیومی مهران، محمد، دراسات فی تاریخ العرب القدیم، دار المعرفة الجامعیة، [بی جا]، [بی تا].

35.جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، چاپ اول، نشر مشعر، تهران، [بی تا].

36.جوادی آملی، عبدالله، صهبای حج، تحقیق: حسن واعظی محمدی، چاپ دهم، اسراء، قم، 1388.

ص: 213

37.حسکانی، عبید الله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمدباقر محمودی، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1411.

38.خطیب بغدادی، ابوبکر، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1417/1997.

39.دارقطنی، ابوالحسن، سنن الدارقطنی، تحقیق: مجدی بن منصور سید الشوری، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1417/1996.

40.دورانت، ویل، تاریخ تمدن (قیصر و مسیح)، ترجمه: احمد آرام و دیگران، اقبال، تهران، 1337.

41.ذهبی، ابوعبدالله، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، چاپ نهم، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1413/1993.

42.زحیلی، وهبة، التفسیر المنیر فی العقیدة والشریعة والمنهج، چاپ دوم، دار الفکر المعاصر، بیروت، 1418.

43.زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407.

44.سمهودی، ابوالحسن، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1419.

45.سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404.

46.سیوطی، جلال الدین، تفسیر الجلالین، چاپ اول، مؤسسة النور للمطبوعات، بیروت، 1416.

47.شراب، محمد، المعالم الأثیرة فی السنة والسیرة، چاپ اول، دار القلم، دمشق، 1411.

48.صدوق، ابوجعفر، ثواب الأعمال، چاپ دوم، منشورات الشریف الرضی، قم، 1368.

49.صدوق، ابوجعفر، علل الشرائع، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، منشورات المکتبة الحیدریة و مطبعتها، نجف اشرف، 1386/1966.

50.صنعانی، عبد الرزاق، المصنف، تحقیق: حبیب الرحمن اعظمی، منشورات المجلس العلمی، [بی جا]، [بی تا].

51.طبری، ابوجعفر، تاریخ طبری، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، چاپ دوم، دار التراث، بیروت، 1387/1967.

52.عارف، رضا، «هویت اسلامی ما»، فصل نامه تخصصی اسلام پژوهی، ش4، بهار و تابستان 1389.

53.عقّاد، عباس محمود، ابوالشهداء الحسین بن علی، تحقیق: محمد جاسم الساعدی، چاپ دوم، المجمع العالمی بین المذاهب الاسلامیه، تهران، 1429/2008.

ص: 214

54.علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، چاپ چهارم، دار الساقی، 1422/2001.

55.فخر رازی، ابوعبدالله، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420.

56.قرطبی، محمد، الجامع لأحکام القرآن، چاپ اول، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1364.

57.قسطلانی، أبو العباس، المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، المکتبة التوفیقیة، القاهرة، [بی تا].

58.کلبی، هشام، کتاب الأصنام، تحقیق: احمد زکی پاشا، چاپ چهارم، دار الکتب المصریة، قاهرة، 2000.

59.کلینی، ابوجعفر، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ سوم، دار الکتب الاسلامیة، طهران، 1367.

60.متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، تحقیق: شیخ بکری حیانی، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1409/1989.

61.معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیرکبیر، تهران، 1380.

62.مفید، ابو عبدالله، المزار، تحقیق: سید محمدباقر ابطحی، چاپ دوم، دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت، 1414/1993.

63.مقدسی، ابو عبدالله، احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، چاپ سوم، مکتبة مدبولی، قاهرة، 1411/1991.

64.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، چاپ اول، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374.

65.مناوی، زین الدین، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، تحقیق: احمد عبد السلام، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415/1994.

66.نسائی، ابوعبد الرحمن، سنن النسائی، چاپ اول، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت، 1348/1930.

67.نووی، أبو زکریا، المنهاج شرح صحیح مسلم، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407/1987.

68.نیشابوری، ابوالحسین، صحیح مسلم، دار الفکر، بیروت، [بی تا].

69.هیثمی، ابوالحسن، مجمع الزوائد، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1408/1988.

70.واقدی، محمد، المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، چاپ سوم، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1409/1989.

71.ولایتی، علی اکبر، فرهنگ و تمدن اسلامی، چاپ شانزدهم، معارف، تهران، 1389.

72.یافعی، ابومحمد، مرآة الجنان، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1417/1997.

73.یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم البلدان، چاپ دوم، دار صادر، بیروت، 1995.

74.یعمری، برهان الدین، الدیباج المذهب، تحقیق: محمد الأحمدی أبو النور، دار التراث للطبع والنشر، قاهره، [بی تا]

ص: 215

ص: 216

ص: 218

عبارت است از توصیف و تحلیل نظری و تفسیر متون مرتبط با موضوع. شیوه جمع آوری اطلاعات نیز کتاب خانه ای و اسنادی است.

کلیدواژگان: نص گرایی افراطی، عقل ستیزی، سلفی گری، اصالت تکلیف، تکفیر.

سرزمین های اسلامی را دارند؛ جریانی که اگرچه ریشه در تاریخ اولیه اسلام دارد، در دوران اخیر و عصر کنونی بیش از پیش فعال شده است. امروزه امواج بی سابقه و روبهرشد سلفی گری، به ویژه با رویکرد تکفیری و جهادی، به عنوان یک واقعیتِ نوظهور، جای تأمل و تعمق بسیار دارد. از اینرو، این جستار می کوشد با نگاه ریشه ای، به معرفی و واکاوی مبانی اندیشه ای اسلام سلفی-تکفیری بپردازد.

بر این اساس، مطالب مقاله به دو بخش تقسیم می شود؛ در بخش نخست، نگاهی به سیر تاریخی جریان های قشری نگر و ظاهری مسلک، که آبشخور فکری اسلام سلفی- تکفیری به شمار می روند، خواهیم داشت؛ و در بخش دوم به شکلی مبسوط، مبانی اندیشه ای این جریان را در دو قسمت معرفت شناسی و انسان شناسی، بررسی خواهیم کرد.

بدعت است، به زعم خود، خواهان زدودن اینگونه بدعت ها و اصلاح دیانت اسلام و بازگشت به سلف صالح، کتاب و سنت مجرد از تأویل و تفسیرهای قرون بعدی بود. از نظر ابن تیمیه، بهترین راه بازگشت به متون دست نخورده، پیروی از بایدها و نبایدها، بدون دخالت عقل بشری در فهم، تأویل، تحلیل و تعلیل نص است.

ابن تیمیه بر اساس این نوع نگرش و در چارچوب فقه حنبلی کتاب الرد علی المنطقیین را در رد علم کلام، فلسفه و منطق نوشت. اما مهم ترین اثر او با نام منهاج السنه رساله ای است جدلی در رد منهاج الکرامه علامه حلی، متکلم شهیر شیعی و شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی.(1)

او که بسیار مجادله طلب و مبارزه جو بود و با همگان و همه امور درافتاده بود، از جانب نظام حاکم و جو زمانه به هیچ وجه همراهی نمی شد تا جایی که سال هایی از عمرش را در زندان سپری کرد و سرانجام نیز در زندان درگذشت. ابن قیم جوزی، معروف ترین شاگرد ابن تیمیه و نخستین مفسر تعالیم او، نیز به همین سبب تحت تعقیب و آزار قرار گرفت و به زندان افتاد.(2)

اما مهم ترین جنبشی که در دوران معاصر با هدف احیای تفکر سلفی گری شکل گرفت و در قرن دوازدهم به تدریج موفق به کسب قدرت و تشکیل حکومت در قالب خاندان آل سعود در عربستان شد جنبش وهابیت است که محمد بن عبدالوهاب پس از یک وقفه چهار قرنی، به عنوان خلف معنوی ابن تیمیه، مکتب احمد بن حنبل را احیا کرد. ذکر این نکته ضروری است که با وجود آنکه وهابیت هم مستقیماً و هم به واسطه ابن تیمیه بسیار متأثر از مکتب حنبلی بوده است و حتی به نوعی انشعاب از این مذهب به شمار می آید اما به هیچ عنوان نباید به سادگی با آن یکی فرض شود. در واقع، آیین محمد بن عبدالوهاب را باید اعلام جنگ به همه مذاهب اسلامی، از جمله تمام مذاهب اربعه اهل سنت، دانست. زیرا او عقاید مسلمانان زمان خود را یک سره بدعت، شرک و کفر برشمرده بود. بر پایه این عقیده، وهابیان پس از به قدرت رسیدن، کشتارها و ویرانی های بسیاری در سرزمین های اسلامی مرتکب شدند.(3)

ص: 222

در حالی که تا پیش از این، بُعد محافظه کاری و بنیادگرایی در آرای سلفیان وجه غالب بود با ظهور محمد بن عبدالوهاب «گرایش تکفیری» شدت بیشتری یافت. محمد بن عبدالوهاب در گام نخست هر کسی را که آرای او را نمیپذیرفت، تکفیر کرد. از این پس با تقویت بُعد تکفیری، گرایش هایی در جریان سلفی گری ظهور کرد که هر صاحب اقتدار سیاسی را که از عقاید آنها پیروی نمی کرد نامشروع دانسته، قتلش را واجب میشمردند و به خودشان اجازه می دادند علیه دیگر مسلمانان نیز در صورتی که اعمال آنها مقبول نباشد به عنوان کافر و مرتد اعلام جنگ دهند.(1)

جنبش وهابیت با شعار بازگشت به اسلام و به نام پیراستن اسلام از بدعت گمراهان و بازگرداندن آن به خلوص و سادگی سلف صالح آغاز شد و بنا به اعتقاد محمد بن عبدالوهاب و پیروانش، هدف جنبش، جهادی بود بر ضد تمام بدعت های واردشده در دین. از طرفی به علت افول امپراتوری عثمانی و زوال حکومت های اسلامی، بسیاری از مسلمانان پرشور، دولت وهابی ابن سعود را مرکز امید اسلام در سدههای آینده می دیدند.(2)

اما دیری نپایید که مشخص شد این جنبش، خود به صورت یکی از موانع پویایی و پیشرفت فکریِ مسلمانان درآمده است؛(3)

به ویژه آنکه با تسلط فقه حنبلی، باب اجتهاد در میان سنیان مسدود شد و تدریجاً جامعه سنی را دچار نوعی رکود کرد.(4)

در حال حاضر و به ویژه به دنبال وقایع بیداری اسلامی، بار دیگر وهابیت به نوعی، کانون قدرت حامی جنبش اسلام سلفی- تکفیری شده است. وهابیت شبه جزیره عربستان را باید زیرساخت فکری عمدهٔ جریان های سلفی - تکفیری جهان اسلام دانست؛ چنان که همواره عموم جوامع بنیادگرای اسلامی و گروه های سلفی روابط نزدیکی با پادشاهی عربستان داشته اند.(5)

ص: 223

در دوران کنونی نیز ابوبکر بغدادی، رهبر گروه اسلام گرای بسیار افراطی موسوم به داعش، با انتشار بیانیه هایی بر تابعیت این گروه از روحانیون وهابی صحه گذاشته، با قدردانی از خادمان حرمین شریفین اثبات کرده است که در راستای سیاست سعودی حرکت می کند.(1)

منتهی می شود. زیرا به واسطه آنکه کلام الاهی برخلاف فضای ذهنی انسان های دمساز با حیات و ماده، دربردارنده معانی و مفاهیم غیرحسی است، دست یابی به مراد و مقصود جدی خداوند از کلام او برایشان دشوار می شود. از همین رهگذر، سلفیان دسترسی به مراد خداوند در مواردی چون آیات صفات را ناممکن دانسته اند و ایمان به ظاهر آن مفاهیم را برای مفسران و پیروان سفارش می کنند.(1)

همین ظاهرگرایی به سرعت آنها را به وادی تشبیه و تجسیم در صفات الاهی می کشاند که برای نمونه می توان به کتاب های السنة احمد بن حنبل و التوحید و اثبات صفات الرب ابن خزیمه، که از دیرباز مبنای عقاید اهل حدیث و حنابله بوده، اشاره داشت. در این کتاب ها روایات فراوانی در باب صفات خبری همانند دست، پا، انگشت، صورت، خندیدن، صوت و کلام خدا جمع آوری شده که همگی بر تجسیم و تشبیه خدا دلالت دارند.(2)

به طور کلی، ظاهرمسلکی را می توان جریانی دانست تک بعدی، غیرروشمند، عقل گریز و منهای اجتهاد که با ترغیب نوعی فهم ظاهری (قشری) و شبه علمی از قرآن، به طور گزینشی دست به تفسیر و برداشت هایی از اسلام می زند و لذا بخش های عمده ای از سنت غیردینی تبدیل به اصل می شوند. این بدان سبب است که معتقدان به اصالت ظواهر نصوص از آنجایی که حقیقت مطلق را به عنوان میراث گذشتگان و قدیسان در انحصار خود می بینند، عقاید و اظهارات دیگران در دیدهٔ آنها یک سره باطل و منحرف می نماید؛ و از آنجایی که با تعصب شدید، عقاید و پندارهای خود را مقدس و مصون از ضعف می بینند خواه ناخواه آنها را به جای اصل می نشانند. نمونه عینی چنین تفکری را خوارج در صدر تاریخ اسلام داشتند، به گونه ای که چهره ای یک سره تنگ نظرانه و متحجرانه از دین و دینداری عرضه داشتند.(3)

به طور کلی، اسلام سلفی - تکفیری با تأثر شدید از جریان های ظاهرمسلک، با اعتقاد به تفوق ظواهر نصوص دینی بر تمامی منابع شناخت، قرآن و حدیث را تمامی به ظاهر حمل می کنند و بدون اعتقاد به تأویل و تفسیر متون دینی چنین می اندیشند که کلیه نصوص اسلامی معنای واحد و

ص: 225

ثابتی داشته، هیچ عاملی نظیر گذشت زمان و اختلاف جوامع تأثیری در آن ندارد. زیرا ظاهر آن به درستی می تواند واقعیت وحی را مکشوف کند.(1)

در این شرایط، جریان سلفی - تکفیری با اتخاذ روش نقلی محض و مبنا قرار دادن رویکردی سراسر ضدعقلی به نص، در معرفت شناسی خویش، به ظاهرگرایی در قرآن و سنت روی آورده است. در ادامه به بررسی دو شاخصه مهم معرفت شناسی این جریان، یعنی عقل ستیزی و سلفی گری، می پردازیم.

از آن، با شدت بیشتری، جریان سلفی - تکفیری با نادیده گرفتن ظرفیت های گسترده عقلی نهفته در نصوص دینی، به ویژه وحی، و با مبنا قرار دادن انحصاری ظواهر نصوص و طرد عنصر عقل، معتقد به این اصل شده اند که آنچه محور کسب معرفت محسوب می شود فقط نصوص دینی با تمام ظواهرش است. سلفیان با مبنا قرار دادن افراطی ظواهر نصوص، مجالی برای فهم عقلی از نصوص باقی نگذاشته، از تأثیر بدیهی ترین دانسته های عقلی بشر خودداری می کنند.(1)

اما پرسش اساسی این است که آیا متن و نص از آسمان فرود آمده تا اندیشه را از کرسی فهم به زیر کشد و عقل را به انعزال نشاند؟ آیا هدف نزول وحی، دل مشغولی به الفاظ و عبارات ظاهری آن است؟ این در حالی است که خود قرآن، تبیین آیات الاهی را به منظور تعقل مردم می داند(2)

و سهم متفکران را راه یافتن به واقع آیات الاهی و استفاده از آنها می شمارد(3)

و کسانی که تعقل نمی کنند و نمی اندیشند را کور و کر و لال(4) و بدترین جنبندگان(5)

و آلوده به رجس و پلیدی(6)

معرفی می کند. اهمیت عقل در نصوص وحیانی تا آنجاست که تسلیم در برابر حق و ایمان به توحید، رهاورد عقل به شمار آمده، استکبار و توجیه در برابر حق، حاصل عدم تعقل معرفی شده است.(7)

عقل ستیزی در آرای احمد بن حنبل تا جایی گسترده بود که در میان آثارش هیچ کتاب فقهی که در آنها رأی، فتوا، قیاس یا استنباط فقهی دیگری وجود داشته باشد دیده نمی شود. وی معتقدان به حدوث قرآن (قدیم نبودن قرآن) را کافر می شمرد.(8)

در ادامه این روند، ابن تیمیه برای اینکه از نفوذ عقل در زندگی سیاسی مؤمنان برای همیشه جلوگیری کند به یک اصل اساسی اشاره می کند: هیچ گاه انسان، مؤمن واقعی نخواهد بود مگر اینکه در خصوص پیامبر اسلام ایمان جازم داشته باشد و ایمان جازم نیز چیزی است که در آن هیچ گونه قید و شرطی نباشد. او برای بی نیازی از عقل، عمل صحابه را مفسر کتاب و سنت در نظر

ص: 227

می گیرد(1)

و با استناد به شیوه احمد بن حنبل، هر گونه مخالفت با عمل و تفسیر صحابه را مخالفت با کتاب و سنت تلقی می کند. ابن تیمیه معتقد است هیچ چیز نمی تواند معارض کتاب و سنت واقع شود، زیرا آنچه حق بودنش معلوم است - یعنی نصوص- نمی تواند از جانب عقل مورد تعرض قرار گیرد؛ عقلی که در خود آن تردید و اضطراب وجود دارد.(2)

این در حالی است که آموزه های وحیانی از نظر تطابق با حقایق ازلی و واقعیات بیرونی نه در تضاد و تعارض با عقل و منطق که هم راستا با یکدیگرند. پس اگر در نصوص چیزی مشاهده شود که ظاهر آن با حکم قطعی عقل منافات داشته باشد به ناچار باید آن ظاهر را به نحوی که موافق عقل و شناخت عقلی است توجیه و تأویل کرد.

تأویل بر این مبنای منطقی استوار است که وقتی اصول شریعت ما نمی تواند غیرعقلایی باشد، درنتیجه قرآن و سنت، ظاهر و باطنی دارد و بعضاً ممکن است ظاهر، مغایر با اصول عقلی جلوه کند. لذا باید ظاهر را تأویل کرد. ضرورت به کارگیری تأویل در فهم نصوص دینی به این سبب است که خارج از عقل و منطق خواهد بود که با جمود بر ظاهر لفظ، از حقایق معنوی قرآن محروم شویم. در اینجا عقل، هم به عنوان منبع معرفت و هم روش معرفت شناسی، ایفای نقش می کند. عقل بر مبنای روش منطقیِ تعریف شده و بر مبنای حفظ انسجام گزاره های عقیدتی در تفسیر نصوص، با صرف نظر کردن از ظاهر الفاظ، معانی ای را استنباط می کند که از حمایت مستقیم متن برخوردار نیست.(3)

در چنین حالتی است که هر گاه قطعیت، از دلیل عقلی حاصل شود ممکن نیست دلیل نقلی با آن معارضه کند. البته مقصود از عقل در قرآن، عقل پرورش یافته یا عقل به مفهوم بدیهیات عقلی یا مستقلات عقلیه است که با قاعده ملازمه عقل و شرع شناخته می شود. عقل در چنین مواردی است که می تواند حکم قطعی و یقینی صادر کند و احکام آن حجیت و اعتبار دارد.(4)

ص: 228

وجود الفاظی دال بر جسم انگاری وجود خدا در متن قرآن از یک سو، و اعتقاد قطعی به تجرد حضرت حق از سوی دیگر، نخستین گام در این راه بوده است. این در حالی است که جریان سلفی- تکفیری حتی تجرد خدا و هیچ موجودی را نپذیرفته اند. ریشه این سطحی نگری را باید در این مطلب جست وجو کرد که در نظام فکری جریان سلفی- تکفیری به دلیل مرجعیت ظاهر قرآن و غیرمجاز بودن تأویل، عقل نمی تواند از ظاهر آیات و مدلول لفظی آنها عبور کرده، فهمی عقلایی از آموزه های قرآنی ارائه دهد.(1)

از باب نمونه، ابن تیمیه، نظریه پرداز طراز اول تفکر سلفی، بر مبنای اینکه در سنت سلف هیچ گونه سخنی چه در باب نفی و چه در باب اثبات جسمانیت خداوند به میان نیامده است(2)

درباره آیه معروف )الرَّحمنُ عَلَی العَرشِ استَوَی((3) می گوید: «الاستوا معلوم و الکیف مجهول و الایمان به واجب و السوال عنه بدعه»؛(4) یعنی معنای «استوا» آشکار است، چگونگی آن ناپیدا، باور به آن واجب و پرسش از آن بدعت است.

ابن تیمیه نهایتاً با افزودن قید مبهم بلاکیف، یعنی مشخص نبودن کیفیت و چگونگی دارا بودن صفات انسانی برای خدا، اصل تأویل را رد می کند. با وجود این، باز هم خدایی که او توصیف می کند، خدایی انسان وار است. همه این گونه تلاش های جزم اندیشانه ابن تیمیه را می توان از این رو دانست که در باور او تأویل از تشبیه و تعطیل صفات الاهی هم بدتر است تا جایی که آن را «طاغوت اکبر» نام نهاده است.(5)

پیش از او، احمد بن حنبل نیز از هر گونه تأویل و برداشت از آیات قرآن و متون روایات پرهیز داشت و بر پذیرش ظاهر نصوص دینی بی هیچ تلاشی برای تحلیل عقلی آنها تأکید می کرد تا جایی که او نیز در آیاتی که ظاهرشان تشبیه، تجسیم و رویت حق تعالی بود تأویل را روا نمی دید.(6)

ص: 229

ملکه نبوده اند در بهترین حالت مستعرب به شمار می آیند و از درک حاقّ معانی نص ناتوان خواهند بود.(1)

بعدها ابن تیمیه با استناد به شیوه احمد بن حنبل هر گونه مخالفت با عقل و تفسیر صحابه را مخالفت با کتاب و سنت تلقی می کند. به نظر او، اگر کسی بگوید صحابه حتی در فهم یک نص از کتاب و سنت دچار خطا شده اند آشکارا با عموم صحابه و تابعین به نزاع برخاسته است. زیرا آنها خود گفته اند که معنای درست نصوص را می دانند.

ابن تیمیه معتقد به زدودن بدعت های واردشده در دین و اصلاح دیانت اسلام و بازگشت به سلف صالح و سنت مجرد از تأویل و تفسیرهای قرون بعدی بود و پیروان او در مباحث معرفت شناسیِ خدا، نقش عمده را به نظر و دیدگاه سلف سپردند. آنها با این نگرش که معنای آیه های صفت را جز خدا نمی داند معتقد شدند سلف، معانی را به خوبی درک کرده اند، ظاهر آن معانی را برای خدا اثبات کرده اند و حقایق عمیق خارج از آن آیات را به علم الاهی موکول کرده اند.(2)

بعدها جریان سلفی- تکفیری در قالب وهابیت، به منظور تحقق جامعه اسلامی عادلانه، همچون جامعه ایدئال اسلامیِ نخستین در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و خلفای چهارگانه، راه تنقیح و تهذیبِ اسلام را همچنان از طریق رجوع به سیره سلف، بازگشت به منابع اولیه دین و کنار گذاشتن پیشرفت های فکری و هنری متأخر سنت اسلامی جست وجو کرد تا نهایتاً مکتب محمد بن عبدالوهاب، آفاق گسترده حیات فکری - اسلامی را محدود به بخش کوچکی از گستره سنتی اش کرد.(3)

محمد بن عبدالوهاب در اثبات مدعای خود، یعنی سلفی گری و نوستیزی، به این روایت از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم استناد کرده است: «شر الامور محدثاتها و کل محدثة بدعة و کل بدعة ضلالة و کل ضلالة فی النار»،(4)

غافل از اینکه با نگرشی عقلایی و منطقی، نص حدیث مذکور به هیچ عنوان همه نوآوری ها را رد نمی کند، بلکه حدیث صرفاً آن دسته از امور را در نظر دارد که به قصد تعبد

ص: 231

باشد؛ چنانچه ملااحمد نراقی، اندیشمند دوره قاجار، با تمییز دادن ابداع (نوآوری) از ابتداع (بدعت) معتقد است ملاکِ بدعت، تشریع و اِدخال در دین و توجیه آن به فرد دیگری به عنوان حکمی از احکام شرع است، اما اموری که بدون اعتقاد و قصدِ شرعی، انجام می شوند از مصادیق بدعت نیست و تبعاً تحریم نشده است.(1)

سرانجام اینکه، در یک نگاه کلی، سلفیان در حالی منحصراً قول صحابه را حجت مطلق دانسته اند که سهو و خطا بر همه ممکن است و دلیلی بر عصمت آنها وجود ندارد. به لحاظ علمی و تاریخی نیز اتفاق نظر سلف در فهم مسائل عقیدتی محل تردید جدی است. مهم تر آنکه وقتی اسلام و آموزه های نبوی به قرائت سلفی تقلیل یابد به روح عقلانیت نصوص توجه نمی شود. ارزشِ ورای معمول قائل شدن برای صحابه در تعارض آشکار با آیه )انَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ أَتقَاکُم ((2) قرار دارد که در آن ملاک ارزش، مستقل از زمان معرفی شده است.

از سوی دیگر، نگاهی جامع نگر به سرگذشت دین اسلام در طول تاریخ نیز نشان می دهد که این مکتب به واسطه برخورداری از قدرت بسیار بالا و وجود عناصر آرمانی و آموزه های بلند برآمده از الگوهای مطلوب نظری و عملی، همواره مانع از آن می شود که مؤمن به درک و یافته های سلف بسنده کند.

انسان به عنوان عضوی از جامعه علاوه بر آنکه مسئول خویشتن است در برابر اجتماع و افراد دیگر نیز مسئول است که همین امر، تکالیف و حقوق متقابلی را برای او ایجاد می کند. لذا انسان به عنوان مخلوق خدا موظف به انجام تکالیفی در این حوزه نیز هست. در اصطلاح فرهنگ دینی، این سنخ تکالیف، به فرامین الاهی اطلاق می شود که به مثابه نوعی خطاب الاهی است و به اَفعال بندگان تعلق می گیرد.(1)

در این قسمت به معرفی دو شاخص عمده در انسان شناسی اسلام سلفی - تکفیری، یعنی «تکلیف گرایی شدید» و «اصل تکفیر» خواهیم پرداخت.

سابقه و ریشه این نحوه نگرش به گروه خوارج در صدر اسلام باز می گردد؛ گروهی که با غلو در دین آنچه را خداوند تکلیف نکرده انجام می دادند و خواستار انجام آن از جانب دیگران نیز بودند و نهایتاً با این گونه تندروی ها و پیشی گرفتن از دین بود که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در وصف آنها کلمه «مارقین» را - به معنای کسی که به سرعت از دین خارج شود - به کار برد.(1)

نخستین مسئله ای که خوارج مطرح کردند، مسئله ایمان و کفر بود. اغلبِ اینها مرتکب کبیره را کافر می پنداشتند. بر مبنای چنین نگرشی فرد با ارتکاب گناه کبیره از عضویت در جامعه اسلامی خارج می شود و دیگر هیچ گونه حقی در جامعه اسلامی ندارد. آنها برای قتل و پیکار با کسانی که ایشان را کافر می شمارند هیچ گونه قید و شرطی نمی شناختند.(2)

در یک نگاه جامع نگر، دین نه تنها در کنار تکالیف، حقوق انسانی را به رسمیت می شناسد بلکه غایت تشریع دین، احیای حقوق بشری و نیل به سعادت غایی اوست و وجود تکالیف شرعی و لحاظ کردن عقوبت دنیوی و اخروی، برای جهت دهی انسان در مسیر حقوق طبیعی اوست. پس حق و تکلیف نباید به کرامت انسانی بشر، یعنی آنچه مبنای حقوق و تکالیف است، لطمه بزند.

«سَتَفتَرِقُ اُمَّتِی عَلی ثَلاث و سَبعینَ فِرقَه کُلُّهُم فِی النّار اِلّا فِرقَة واحِدَة»(1) خود را به طور انحصاری طائفه ناجیه و قوم برگزیده معرفی می کند و با این تفسیر تنگ نظرانه، تمامی فرق اسلامی و مسلمانان مخالف قرائت سلفی را کم و بیش منحرفِ بدعت گذار و مشرک قلمداد می کند. این جریان بر اساس چنین تصوری و نیز احساس مأموریت و رسالت تاریخی برآمده از مسئولیت های اهل توحید و فرقه ناجیه، دست به اعمال تکفیری علیه فرق اسلامی و حتی جوامع مسلمان می زند و آشکارا این اقدامات را مقدس می خواند.(2)

البته سابقه چنین نگرش های ضدعقلایی و جزم گرایانه را در قرون ابتدایی اسلام می توان دید. ازارقه به عنوان یکی از شاخه های گروه خوارج، یکی از همین فرقه هاست. آنها با این اعتقاد که همه گناهان مایه کفرند و هر کس، چه مسلم و چه غیرمسلم، مرتکب گناهی شود قتلش لازم می شود، در بصره علیه مهتدی عباسی دست به قیام زدند.(3)

شدیدترین تأثیر بر نظریه و عمل بنیادگراهای اسلامی معاصر از جانب ابن تیمیه صورت گرفته است، به گونه ای که بنیادگرایی مقاوم او، اثر ماندگاری بر نسل های بعدی جریان های سلفی و بنیادگرا بر جای گذاشته است؛ اگرچه او تکفیر را فقط به عنوان آخرین حربه می پذیرفت،(4)

اما این جریان پس از محمد بن عبدالوهاب دائماً بر شمول دایره تکفیر خود افزود، تا جایی که کاربرد خشونت و مسئله تکفیر در میان سلفیان متأخر شدیدتر نیز شده است. چنانچه صالح سریه، از رهبران رادیکال گروه های مصری دهه 70 میلادی، که رساله اش را نخستین رساله علمی در تشخیص کفر جدید معرفی می کند، با توسعه اطلاق احکام کفر می نویسد: «ایمان شامل سه رکن است: اقرار قلبی، اقرار زبانی، و التزام عملی که با از بین رفتن هر یک از اینها می توان شخص را به کفر محکوم کرد».

در حال حاضر، قرضاوی، اندیشمند مصری نزدیک به این جریان، که همچنان اصرار دارد خوارج علی رغم افراط و انحراف از مسیر صواب، برادران ما هستند به پیروی از ابن تیمیه گروه هایی

ص: 235

چون پیروان نصیریه و دروزی ها را از کفار بدتر دانسته، مستحق تکفیر می داند.(1)

بنابراین، در حالی که شرک و کفر نزد سلفیان قدیم بیشتر به دلیل برخی عبادت ها و عقاید فردی، مانند توسل به اولیا، نذر، شفاعت و زیارت قبور بود، شرک و کفری که سلفیان جدید به آن معتقدند، یعنی جریانی که پس از سقوط طالبان در افغانستان و به ویژه در وقایع اخیر بیداری اسلامی پدیدار شده است و برخلاف سلفیان سنتی، بر عنصر خودمرجعی تأکید ویژه دارد، تقریباً همه شئون زندگی اجتماعی و مدنی شخص را در بر می گیرد. این دسته که خصلت اصلی شان جهادی بودن است و به درجات مختلف، بیشتر سنت ها و نوآوری های بعد از مرحله نخستین تاریخ اسلام را قبول ندارند، در جریان تحولات اخیر بیداری اسلامی، به منظور کسب پیروزی نهایی بیش از همیشه بر تکلیف جهاد به عنوان یک واجب شرعی تأکید کرده اند تا با تمسک به آن، چهره ای جدید از تروریسم و خشونت ترسیم کنند.(2) بر این مبناست که جریان سلفی- تکفیری به آسانی به خود اجازه می دهد علیه دیگر مسلمانانی که اَعمالشان با آنها متفاوت است و مقبول آنها نیست به عنوان کافر و مرتد اعلام جنگ کند و هر صاحب اقتدار سیاسی را که از عقاید آنها پیروی نکند نامشروع و واجب القتل بداند.(3)

مطابق با همین رویکرد، عبدالسلام فرج، نظریه پرداز گروه سلفی و انقلابی الجهاد مصر در اواخر دهه 1970 رساله الفریضة الغائبة را بر اساس فتاوای ابن تیمیه و تفسیر ابن کثیر ذیل مبحث کفر و جهاد نگاشت. او در این کتاب، جهاد را بخشی از سنت پنهان نگه داشته شده اسلامی می دانست و معتقد بود جهاد، تنها راه مؤثر در تشکیل حکومت اسلامی است. زیرا تمامی راه های احتمالی و ممکنِ دیگر به شکست انجامیده اند.(4)

البته در مقابل، آثار انتقادی فراوانی علیه وهابیت نگارش یافت. مثلاً در مقابلِ آرای جهادی عبدالسلام، فرج فوده به نگارش کتاب الحقیقة الغائبة پرداخت و در نهایت جان خود را بر سر این

ص: 236

نقد گذاشت. او در مقدمه این رساله می نویسد مرادش از «حقیقت پنهان مانده» نبودن عقل، منطق و اجتهاد در اندیشه سلفیه جدید است.(1)

در حال حاضر نیز، تأکید جریان های سلفی - تکفیری بر جهاد، به ویژه در عراق و سوریه، بسیار پررنگ است. تحرکات گروه داعش در عراق و جبهة النصره در سوریه در همین راستا قابل ارزیابی است. جبهة النصره، شاخه القاعده در سوریه، پس از چند رشته عملیات تروریستی در اواخر 2011 سرانجام در 24 ژانویه 2012 نخستین بیانیه خود را در زمینه ضرورت «جهاد» علیه نظام علوی سوریه به منظور برپایی خلافت اسلامی صادر کرد؛(2)

جریانی که پس از قرن ها خواستار تحقق فتوای پیشوایشان ابن تیمیه شده است. ابن تیمیه در فتوای خود علویان و نُصیری ها را بدعت گذار و کافر خوانده بود:

جماعتی که نصیریه نام دارند از یهودیان و مسیحیان و بلکه از بسیاری از مشرکان کافرترند و ضرری که متوجه امت محمد می سازند از ضرر کافران ترک و فرنگ و همانند آن بیشتر است. زیرا این گروه نزد مسلمانان ناآگاه، به تشیع و موالات اهل بیت تظاهر می کنند.(3)

در حالی جریان های تکفیری با نوعی عدم حساسیت به مسئله ظلم، عمده تلاش خود را معطوف به پدیده کفر کرده اند که اسلام اصیل به عنوان تجلی رحمانیت حق بر مردمان، حتی هم زیستی با پیروان سایر مذاهبِ اهل کتاب را پذیرفته است و به لحاظ مدارا و رواداری، با رد سلطه پذیری و تبعیض، سیاست عدم خشونت و مدارا را در حق صاحبان همه نوع عقاید به شرط عدم انجام اقدام علیه امنیت عمومی توصیه کرده است. رایج شدن جو تکفیر و اتهام از سوی این جریان باعث ایجاد فضای خودخواهی و روح تفوق طلبی در برخورد و معاشرت با سایر مسلمانان شده است.

ص: 237

17.بهروزلک، غلامرضا، «روش شناسی کلام سیاسی»، فصل نامه علوم سیاسی، س7، ش28، زمستان 1383.

18.پورحسن، ناصر، «پیامدهای امنیتی خط دیوراند بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، همایش بین المللی کالبدشکافی سیاست انگلیسی ها در ایران، دانشگاه تهران، 7 آبان 1392.

19.پیمان، حبیب الله، جزمیت فکری یا تفکر مارقی،[بی جا]، [بی نا]، 1360.

20.جابر علوانی، طه، اصلاح تفکر اسلامی: مدخلی به ساختار گفتمان اسلامی معاصر، قطره، تهران، 1377.

21.جوادی آملی، عبدالله، حق و تکلیف در اسلام، اسرا، قم ، 1388.

22.حسین زاده، محمد، درآمدی بر معرفت شناسی و مبانی معرفت دینی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی!، قم، 1384.

23.حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ نهضت های فکری ایرانیان، فرهنگ، تهران، 1347.

24.حلمی، مصطفی، السلفیة بین العقیدة الاسلامیة والفلسفة الغربیة، دار الدعوة، اسکندریه، 1411.

25.خراسانی، محمود، ادوار فقه، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1417.

26.داوودی زواره، هادی، بررسی تطبیقی مبانی نظری جریانات فکری- سیاسی ایران: 1320-1357، استاد راهنما: فردین قریشی، استاد مشاور: رجب ایزدی، دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، 1389.

27.درخشه، جلال و حمزه نجاتی آرانی، «تحلیل جنبش های بیداری اسلامی در چارچوب تطور گفتمان اسلام گرایی»، جستارهای سیاسی معاصر، س2، ش2، پاییز و زمستان 1390.

28.دکمجیان، هرایر، جنبش های اسلامی در جهان عرب: بررسی پدیده بنیادگرایی اسلامی، ترجمه: حمید احمدی، کیهان، تهران، 1366.

29.دل شاد تهرانی، مصطفی، رهزنان دین: آسیب شناسی دین و دینداری، دریا، تهران، 1382.

30.سعید، بابی، هراس بنیادین، ترجمه: غلامرضا جمشیدی ها و موسی عنبری، دانشگاه تهران، تهران، 1379.

31.شرابی، هِشام، روشنفکران عرب و غرب: سال های تکوین 1875-1914، ترجمه: عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، 1369.

32.شوکانی، محمد بن علی، التحف علی مذهب السلف، دار الصحابة، طنطا، 1419.

33.شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، ترجمه: افضل الدین صدر ترکه اصفهانی، تصحیح و تحشیه: محمدرضا جلالی نایینی، [بی نا]، [بی جا]، 1335.

34.صفاتاج، مجید، تکفیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380.

ص: 240

35.عباس زاده فتح آبادی، مهدی، «بنیادگرایی اسلامی و خشونت (با نگاهی بر القاعده)»، فصل نامه سیاست، دوره 39، ش4، 1388.

36.علی احمدی، علیرضا و وفا غفاریان، «اصول شناخت و روش تحقیق مطالعات تاریخی»، فصل نامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا علیها السلام ، س13، ش46 و 47، 1382.

37.عنایت، حمید، «سیری در اندیشه سیاسی عرب»، نشریه نگین، ش148، شهریور 1356.

38.فوده، فرج، الحقیقة الغائبة، دار الفکر، قاهره، 1988.

39.فوزی، یحیی، «گونه شناسی فکری جنبش های اسلامی معاصر و پیامدهای سیاسی - امنیتی آن در جهان اسلام»، فصل نامه مطالعات راهبردی، س13، ش4، زمستان 1389.

40.فیرحی، داوود، «فقه سیاسی اهل سنت»، فصل نامه علوم سیاسی، س1، ش4، بهار 1378.

41.فیرحی، داوود، «سنت و تجدد: دو الگوی معرفت شناختی در تحلیل دانش سیاسی مسلمانان»، نقد و نظر، س5، ش19 و20، تابستان و پاییز 1378.

42.فیرحی، داوود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، نی، تهران، 1383.

43.قرضاوی، یوسف، پدیده افراط در تکفیر، ترجمه: مسعود انصاری، احسان، تهران، 1373.

44.قریشی، فردین، نگرش اصلاح طلبان مذهبی به حق بشر بر حاکمیت: چالش ها و واکنش های نظری، [بی نا]، تبریز، [بی تا].

45.کوربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه: جواد طباطبایی، کویر، تهران، 1388.

46.محمودیان، محمد، «تأثیر اندیشه های نوسلفیسم بر روند فکری - ایدئولوژیک القاعده»، پژوهش نامه علوم سیاسی، س7، ش27، 1391.

47.مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360.

48.مطهری، مرتضی، مسئله شناخت، صدرا، تهران، 1386.

49.مطهری، مرتضی، نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، صدرا، تهران، 1387.

50.معارف، مجید، تاریخ عمومی حدیث با رویکرد تحلیلی، کویر، تهران، 1392.

51.معاش، مهدی، الوهابیة بمنظار الحقیقة، مؤسسة الباقر، لبنان، 2006.

52.مقدس اردبیلی، احمد ابن محمد آذربایجانی، حدیقة الشیعة، علمیه اسلامیه، [بی جا]، [بی تا].

53.موثقی، احمد، جنبش های اسلامی معاصر، سمت، تهران، 1384.

54.میراحمدی، منصور و دیگران، درس گفتارهایی در فقه سیاسی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1389.

ص: 241

55.میراحمدی، منصور، «فقه و امر سیاسی»، جستارهای سیاسی معاصر، س2، ش1، بهار و تابستان 1390.

56.نجفی، موسی، «نظریه بیداری اسلامی بر اساس اندیشه مقام معظم رهبری»، فصل نامه مطالعات انقلاب اسلامی، س9، ش28، بهار 1391.

57.نصر اصفهانی، محمد، معرفت دینی، فرهنگ مردم، اصفهان، پاییز 1380.

58.نصر، حسین، اسلام و تنگناهای انسان متجدد، ترجمه: انشاءالله رحمتی، سهروردی، تهران، 1385.

59.هاشمی، سید حسین، «ظهر و بطن قرآن»، پژوهش های قرآنی، ش21 و 22، بهار و تابستان 1379.

60.هویدی، فهمی، القرآن والسلطان، دار الشرق، قاهره، 1982.

61.Bergen, Peter and Bruce Hoffman, Assessing terrorist threat, a report of the Bipartisan Policy center's national security preparedness Group, September 2010.

62.Esposito, John, Makers of Contemporary Islam, oxford, New York, 2001.

63.Wiktorowicz, quintan and john kaltner, “killing in the name of Islam: alqaedas justification for September 11”, Middle East policy, vol 5, 2003.

64.ettelaat.com

65.seirnews.com.

ص: 242

از میان اساتید وی ابن تیمیه را بدون شک می توان تأثیرگذارترین استاد وی به شمار آورد. زیرا ابن قیم در فقه و اعتقادات، شاگرد و تحت تأثیر اندیشه های او بوده است و قسمتی از کتاب الاربعین و المحصل و اکثر تصانیف خود ابن تیمیه را نزد وی خوانده است و در زیر نظر او تلاش و کوشش های خود را ادامه داد تا اینکه در تفسیر و حدیث و اصول فقه و کلام و فروعات و ادبیات عرب یکی از علمای بزرگ عصر و زمان خود شد.(1)

مطابق گزارش های تاریخی و آثار خود ابن قیم، وی حتی پس از مرگ استادش ابن تیمیه تا پایان عمر خود به ابن تیمیه و آرای او وفادار مانده است. ابن حجر عسقلانی می گوید: «حب ابن تیمیه تا حدی بر او غلبه کرده بود که از اقوال او خارج نمی شد، بلکه همیشه او را یاری می کرد و فقط او بود که کتاب های ابن تیمیه را تهذیب، و علوم او را منتشر کرد».(2)

ابن حجر در جای دیگری گفته است: «اگر ابن تیمیه هیچ منقبتی نداشته باشد به جز شاگردش ابن قیم، همین بر بزرگی منزلت او کفایت می کند»(3) و صفدی نیز گفته است «ابن تیمیه چون او خلف و پیروی نداشته است».(4)

اکثر منابع برآنند که وی در 13 رجب(5) 751 ه.ق. در 60 سالگی از دنیا رفت و در مسجد جامع اموی و مسجد جراح بر جنازه او نماز خوانده شد و بعد از تشییع جنازه در باب الصغیر در کنار قبر مادرش دفن شد.(6)

واجب است، ولی خود در عمل برخی مسلمانان را تکفیر و تشریک کرده است که به برخی موارد اشاره می کنیم.

(هیکل) بسازند و دعاهایی را برایشان تدوین کنند و بر بتان سجده کنند، باعث می شود بندگان قبور، قبرها را محل تجمع خود قرار دهند و بر روی آنها پارچه هایی بکشند و چراغ هایی روشن کنند و مسجد بسازند و از آنها طلب شفاعت کنند. پس چنین زیارتی سر و فلسفه عبادت بتانی است که خداوند، پیامبران و کتب آسمانی را برای ابطال آن فرستاد و به تکفیر و لعن اصحاب آنها پرداخت و خون و مال آنها را مباح کرد و آتش جهنم را بر آنها واجب کرد؛ و همچنین پیامبر اسلام قصد داشت چنین زیارتی را باطل و به کلی محو، و راه هایی را که به آن ختم می شوند مسدود کند.(1)

سرنوشت انسان و جهان قائل بودند، پرستش و عبادت می کردند، تا بدین وسیله، هم از شفاعت معبودان خود بهره مند و در زندگی کامیاب شوند و هم در پیشگاه رب الارباب تقرب جویند.

بنابراین، اعمالی که مشرکان برای معبودان خود انجام می دادند با اعتقاد به ربوبیت و مالکیت بت ها و خدایان همراه بود و با انگیزه عبادت آنها انجام می گرفت، ولی کارهایی که مسلمانان در خصوص اولیای الاهی و قبور آنها انجام می دهند با هیچ گونه اعتقادی به مالکیت و ربوبیت آنها همراه نبوده، غرض آنها عبادت خداوند از طریق تکریم و تعظیم آنها به عنوان تعظیم شعائر الاهی است، که مورد رضایت و عنایت خداوند است. پس مقایسه اعمال مسلمانان (اعمالی که برای تعظیم شعائر الاهی و بزرگ داشت اولیای الاهی انجام می دهند و قصد آنها عبادت خداست، نه اولیای الاهی) با اعمال مشرکان (که به قصد عبادت بت ها و معبودان خود به جا می آوردند) کاملاً نادرست و بی پایه است. زیرا هرگز مشابهت ظاهر دو عمل، دلیل بر وحدت حکم شرعی آن دو نیست، وگرنه باید طواف دور کعبه و استلام و بوسیدن حجرالأسود و مبارزه و جنگ در راه خدا و طاغوت و غیره، یک حکم داشته باشند. زیرا از نظر ظاهر یکسان هستند.

همچنین در جای دیگری با ذکر روایت «عَنْ أَبِی الاهیاجِ الأَسَدِی قَالَ: قَالَ لِی عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ أَلاَّ أَبْعَثُک عَلَی مَا بَعَثَنِی عَلَیهِ رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَنْ لاَ تَدَعَ تِمْثَالاً إِلاَّ طَمَسْتَهُ وَلاَ قَبْرًا مُشْرِفًا إِلاَّ سَوَّیتَهُ»(1) می گوید:

پیامبر خدا به تخریب قبور مشرفه دستور داده است. پس تخریب گنبدها و بناها و مساجدی که بر روی قبور ساخته شده اند اولی و شایسته است. زیرا آن حضرت سازندگان مسجد بر روی قبور را لعن کرده است و از بناء بر قبور نهی کرده است. در نتیجه مبادرت ورزیدن و کمک کردن بر تخریب آنچه رسول خدا سازنده آن را لعن کرده و از آن نهی کرده است باعث اقامه دین و سنت رسول خدا می شود.(2)

او معتقد است «أنه لا یجوز إبقاء مواضع الشرک والطواغیت بعد القدرة علی هدمها وإبطالها یوما واحدا فإنها شعائر الکفر والشرک»؛(3)یعنی باقی گذاشتن مواضع شرک و ظلم به حالت خود، بعد از قدرت یافتن بر تخریب و ابطال آنها، حتی برای یک روز هم جایز نیست. زیرا آنها از شعائر کفر و شرک و بزرگ ترین منکر هستند. این حکم مشاهد و بناهایی است که بر روی قبور بنا می شوند.(4)

1. سند حدیث صحیح باشد. مقصود این است که راویان حدیث در هر طبقه ای افرادی باشند که بتوان به قول آنها اعتماد کرد.

2. دلالت حدیث بر مقصود روشن باشد؛ یعنی الفاظ و جمله های حدیث بر مقصود ما به خوبی دلالت کند، به طوری که اگر همان حدیث را به دست یک فرد آشنا به زبان و آگاه از خصوصیات آن بدهیم، همان را که ما از آن می فهمیم، او نیز بفهمد.

اما متأسفانه احادیثی که ابن قیم بر اساس آنها استدلال کرده، از هر دو نظر اشکال و ایراد دارد که به آنها اشاره می شود.

که اصالت بیشتری در تنظیم معانی الفاظ دارد می گوید: «الشرف محرّکة: العلّو و من البعیر سنامه»؛(1) شرف با حرکت «راء» بلند و از شتر به قسمت کوهان آن می گویند. بنابراین، لفظ «مشرف» به معنای مطلق بلندی و بالأخص آن بلندی که به شکل کوهان شتر باشد، گفته می شود. لفظ «سویته» در لغت، مساوی قرار دادن و برابر کردن و کج و معوج را راست کردن است.(2)

حال پس از آگاهی از معانی مفردات حدیث می گوییم که در این حدیث دو احتمال وجود دارد. باید با توجه به معانی مفردات و قرائن دیگر یکی از آنها را تعیین کرد.

مقصود این بود که قبرهای بلند را با زمین یکسان کند، لازم بود عنوان باب را تغییر دهد و بگوید باب «الامر بتخریب القبور و هدمها».

3. اگر مقصود از سفارش این بود که گنبدها و ابنیه ای را که روی قبرها قرار دارد، ویران کند، پس چرا علی علیه السلام قبه های موجود در زمان خود را که بر روی قبور پیامبران الاهی بود، ویران نکرد؛ علی علیه السلام در آن روز حاکم علی الاطلاق بر سرزمین های اسلامی بود و سرزمین های فلسطین، سوریه، مصر، عراق، ایران و یمن، که مملو از بناهایی بر قبور پیامبران است، در برابر دیدگان او قرار داشت.

4. هیچ کدام از فقهای چهارگانه اهل سنت به حرمت ساختن بناء بر روی قبور فتوا نداده اند و فقط حکم به کراهت آن داده اند، چنانچه صاحب کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة می گوید: «یکره أن یبنی علی القبر بیت أو قبة أو مدرسة أو مسجد أو حیطان تحدق به».(1)

5. ما از همه این گفته ها صرف نظر می کنیم، و فرض می کنیم که امام به ابی الاهیاج دستور داده است تمام قبرهای بلند را با زمین یکسان کند، ولی هرگز حدیث گواه بر لزوم تخریب بناء و ساختمانی که روی قبرها قرار دارد، نیست، زیرا امام این چنین فرمود: «و لا قبرا الاّ سوّیته»؛ یعنی قبرها را ویران سازد، و هرگز نفرمود: «و لا بناء و لا قبّة الاّ سوّیتهما»؛ در حالی که سخن ما درباره خود قبر نیست، بلکه بحث ما درباره بناها و ساختمان هایی است که روی قبر ساخته شده است، و مردم در سایه این بناء به تلاوت قرآن و خواندن دعا و گزاردن نماز اشتغال دارند. کجای این جمله گواه بر آن است که بناهای اطراف قبور را ویران کنند، و این آثار را که به زائر امکان انجام عبادت و تلاوت قرآن می دهد و مردم را از گرما و سرما حفظ می کند، ویران سازند؟

6. ممکن است این حدیث و امثال آن، ناظر به یک رشته از قبور از ملل سابق باشد که قبور صالحان و اولیا را قبله اتخاذ کرده، به جای اینکه به قبله واقعی نماز بگزارند بر قبر و تصویری که کنار آن قبر بود، نماز می گزاردند، و از نماز به قبله واقعی، که خدا معین کرده بود سر باز می زدند. در این صورت حدیث ربطی به قبوری که هرگز مسلمانی بر آن سجده نکرده، یا نماز نگزارده و فقط در کنار آن بر قبله الاهی (کعبه) نماز می گزارد و قرآن تلاوت می کند، ندارد. همچنین ممکن است

ص: 253

مقصود از «صورة» تمثال بت ها و از «قبر» قبور مشرکان باشد که هنوز قبور آنها محل توجه بازماندگان و غیره بوده است.(1)

رابعاً؛ موارد متعددی از سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و صحابه آن حضرت و تابعین وجود دارد که در کنار قبور به خواندن نماز و دعا پرداخته اند که با ادعای ابن قیم جوزیه متناقض اند. در ادامه به چند مورد اشاره می کنیم:

1. ابن عباس می گوید پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هفتاد پیامبر در مسجد خیف نماز خوانده اند».(1) همچنین در روایات دیگر آمده است که خود آن حضرت در موارد متعددی در مسجد خیف نماز خوانده اند،(2)

در حالی که ابن عمر از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است که در مسجد خیف قبر هفتاد پیامبر وجود دارد.(3)

2. این ادعای ابن قیم با دیگر گفته های او در کتاب هایش در تناقض است. زیرا خود او از مالک و عبدالله بن دینار نقل کرده است که عبدالله بن عمر هر وقت قصد سفر می کرد یا از مسافرت برمی گشت به کنار قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می رفت و برای آن حضرت نماز می خواند و دعا می کرد و سپس راهی می شد. (4) نیز از سلمة بن وردان نقل کرده است که مالک بن انس را در حالی دیدم که بر پیامبر سلام می کرد و سپس پشتش را به دیوار تکیه داد و دعا کرد.(5)

3. حاکم نیشابوری نقل می کند که حضرت فاطمه زهرا علیها السلام ، دختر رسول خدا علیها السلام ، در روزهای جمعه به زیارت قبر عموی خود حمزه می رفت و در کنار قبر ایشان نماز می خواند و گریه می کرد.(6)

4. اگر به راستی، نماز در کنار قبر مشروع نباشد، چگونه ام المؤمنین، عایشه، یک عمر در حجره خود که مدفن پیامبر است، نماز گزارد و به عبادت خدا پرداخت؟

5. منصور دوانیقی با امام مالک در مسجد رسول خدا، به مذاکره پرداخت و از او پرسید آیا موقع دعا رو به قبله بایستم و دعا کنم، یا رو به مدفن رسول خدا دعا کنم. مالک گفت: «چرا از

ص: 256

پیامبر روی برگردانی، در حالی که او وسیله تو و وسیله پدر تو آدم است، بلکه رو به قبر رسول خدا کن و او را شفیع قرار بده و از او درخواست کن تا در حق تو شفاعت کند.(1)

6. فقهای چهارگانه اهل سنت، هرچند در خصوص کراهت و استحباب دعا و نماز خواندن در کنار قبور، اختلاف نظر دارند، ولی هیچ کدام از آنها حکم به بدعت و حرام بودن آن نداده اند(2)

و همچنین معتقدند دعا کردن برای خود و دیگران در کنار قبر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ، یکی از آداب زیارت آن حضرت است(3) و اگر چنین چیزی بدعت و حرام بود آنها قطعاً حکم به جواز و استحباب آن نمی دادند.

می گوید: «قبر موسی کاظم علیه السلام مشهور و مکان زیارتی است و بر روی قبر او بارگاهی عظیم بنا شده و در آن شمعدان هایی از طلا و نقره و نیز انواع وسایل و فرش های بی شماری وجود دارد».(1)

گفته اند حضرت یعقوب هشتاد سال برای یوسف گریه کرد.(1) همچنین گفته شده است که نه تنها یعقوب در فراق یوسف اشک می ریخت یوسف نیز در فراق پدر اشک می ریخته است، چنانچه از ابن عباس نقل شده است که یوسف وقتی به زندان افتاد با گریهٔ او در و دیوار و حتی سقف زندان هم با او گریه می کرد.(2)

رابعاً، در روایات مختلفی از طرق شیعه و سنی نقل شده است که خود حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در سوگ فرزندش ابراهیم(3) و طاهر(4)

و عبدالمطلب،(5)

ابوطالب(6)

و حمزه(7)

و علی علیه السلام در سوگ مالک اشتر،(8) و عمر در سوگ برادرش زید بن خطاب و نعمان بن مقرن مزنی و خالد بن ولید گریه کرده است.(9)

او همچنین در تبیین توحید پیامبران می گوید: «در توحید پیامبران، غیرخدا از مخلوقات، حق وکالت و ولایت و شفاعت ندارند. در رفع حوائج، باز شدن گرفتاری ها و اجابت خواسته ها هیچ واسطه ای بین خدا و مخلوقات وجود ندارد».(1)

او می گوید: «یکی از انواع شرک، طلب حاجت از مردگان و استغاثه و توجه کردن به آنهاست و این اصل شرک عالم است. زیرا عمل از میت قطع شده است و او مالک هیچ نفع و ضرری برای خودش نیست تا چه رسد به کسی که به آنها استغاثه می کند و از آنها طلب برآورده شدن حاجت ها را می کند».(2)

همچنین بخاری در صحیح خود از انس بن مالک روایت کرده است که عمر بن خطاب در مواقع قحطی باران به عباس، عموی پیامبر، توسل می کرد و می گفت: «اللَّهُمَّ إِنَّا کنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَیک بِنَبِینَا فَتَسْقِینَا، وَإِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَیک بِعَمِّ نَبِینَا فَاسْقِنَا، قَالَ: فَیسْقَوْنَ».(1)

ثالثاً، خداوند متعال در قرآن، رسول گرامی اسلام را شریف ترین و گرامی ترین انسانی می داند که وجود او در میان مردم مایه مصونیت آنها از عذاب الاهی است و تصریح می کند که مادامی که او در میان مردم است، خدا آنها را با نزول عذاب مجازات نمی کند، چنانچه می فرماید: )وَمَا کانَ اللَّهُ لِیعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَمَا کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یسْتَغْفِرُونَ(؛(2) هرگز تا تو در میان آنها هستی خدا آنها را مجازات نمی کند، همچنان که ایشان را تا زمانی که طلب آمرزش می کنند عذاب نمی کند. به دلیل همین مقام قدسی پیامبر در پیش گاه خداوند است که دعای او رد نمی شود. لذا به گنهکاران دستور داده شده که به محضر پیامبر بروند و از او درخواست کنند که در حق آنها استغفار کند: )وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِیمًا(؛(3) این آیه اختصاصی به زمان حیات رسول خدا ندارد و سیره عملی مسلمانان از عصر صحابه تا به امروز مؤید آن است. فراتر از این، حتی خودداری از طلب استغفار از پیامبر را نشانه نفاق می داند و می فرماید: )وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ تَعَالَوْا یسْتَغْفِرْ لَکمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَیتَهُمْ یصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَکبِرُونَ(.(4)

ابن قیم از ابی الوفاء بن عقیل نقل کرده است که:

تعظیم و تکریم کنندگان قبور، که بر روی قبور چراغ روشن می کنند و آنها را می بوسند و از مردگان طلب حاجت می کنند و نوشته هایی برای آنها می نویسند و خاک قبر آنها را به عنوان تبرک برمی دارند و غیره، از نظر من کافر هستند و به لات و عزی اقتدا کرده اند.(1)

او درباره روایاتی که در آنها تبرک به نام مقدس پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مطرح شده است، مانند روایت «مَنْ وُلِدَ لَهُ مَوْلُودٌ فَسَمَّاهُ مُحَمَّدًا تَبَرُّکا بِهِ کانَ هُوَ وَالْوَلَدُ فِی الْجَنَّةِ» می گوید: «همه این روایات دروغ هستند».(2)

بَصِیرًا وَأْتُونِی بِأَهْلِکمْ أَجْمَعِینَ(؛(1)

)فلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِیرُ أَلْقَاهُ عَلَی وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِیرًا قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ(.(2)

ثانیاً؛ با مراجعه به روایات با طیف وسیعی از روایات مواجه می شویم که در آنها حضرت محمد و آل محمد را اشخاصی مبارک معرفی کرده اند.(3) نیز عایشه می گوید: صحابه دائماً فرزندان خود را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می آوردند تا پیامبر کام آنها را بردارد و مبارک گرداند.(4)

حتی خود ابن قیم هم به این مطلب تصریح کرده است.(5)

در روایات فراوانی وارد شده است که صحابه پیامبر به آب وضوی آن حضرت و موی شریف ایشان(6)

و کفش و ظروف(7)

و منبر آن حضرت بعد از رحلت ایشان تبرک می جسته اند.(8)

خود ابن قیم تصریح کرده است که ابوبکر بعد از رحلت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم خودش را بر روی جنازه آن حضرت انداخت و پیشانی آن حضرت را بوسید.(9)

می کند. پس نذر، عبادت است و باعث تقرب، و نذرکننده به واسطه نذر به منذور له تقرب می جوید، در حالی که سلف، مسح کردن حجرالاسود را که خداوند به نماز خواندن در کنار آن امر فرموده است، انکار کرده اند.(1)

دارد؟ گفتند: خیر. فرمود: آیا در آنجا عیدی از عیدهای بت پرستان هست؟ گفتند: خیر. رسول خدا فرمود: به نذرت وفا کن که در معصیت خدا، نذر لازم الوفاء نیست و نه در آن دو مورد که در آنها فرزند آدم مالک نیست.(1)

در روایات نیز موارد مختلفی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و صحابه و تابعین آن حضرت وجود دارد که به جان خودشان(1)

و پدرشان قسم یاد کرده اند.(2) صاحب کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة در این باره می نویسد:

سوگند به غیرخدا منعقد نمی گردد، مانند سوگند به پیامبر و کعبه و جبرئیل، و اگر شخص بخواهد با قسم خود غیرخدا را با خدا شریک در تعظیم قرار دهد این موجب شرک است و اگر هدف او توهین به پیامبر باشد این موجب کفر است و اگر هیچ کدام را قصد نکند، بلکه هدفش فقط سوگند باشد در اینجا آرای علما مختلف است و حنفی ها معتقدند که سوگندهایی همچون قسم به پدرت و زندگانی ات و مانند آنها مکروه است و شافعی ها معتقدند که اگر سوگند به غیرخدا با اثبات فوق الذکر نباشد مکروه است و مالکی ها می گویند سوگند خوردن به بزرگان و مقدس هایی همچون پیامبر و کعبه و مانند آنها به نظری مکروه و به نظر دیگر حرام است و سخن مشهور در حرمت آن است.(3)

آنچه گفته شد، برخی از اندیشه های تکفیری و تبدیعی و تشریکی ابن قیم جوزیه بود که در آنها دیگر مسلمانان را محکوم به کفر و بدعت و شرک کرده است. در ادامه سزاوار است به جایگاه ابن قیم جوزیه نزد سلفیان تکفیری به خصوص وهابیت پرداخته شود.

یعنی در نزد ما، امام ابن القیم و استادش (ابن تیمیه) امامان بر حق اهل سنت اند و کتب آنها نزد ما عزیزترین کتاب هاست. حتی نقل شده است که بنیان گذار وهابیت، یعنی محمد بن عبدالوهاب شدیداً تحت تأثیر شخصیت علمی و اندیشه های او بوده است، چنانچه گفته اند محمد بن عبدالوهاب از سه تن از علمای سلف صالح بیشترین تأثیر را پذیرفته است که عبارت اند از: احمد بن حنبل، احمد بن تیمیه و محمد بن القیم.(1) درباره میزان و مقدار تأثیرپذیری محمد بن عبدالوهاب از ابن قیم نیز گفته شده است که محمد بن عبدالوهاب از چند جهت تحت تأثیر ابن قیم بوده است از جهتی تحت تأثیر زهد و تقوای او بوده است و از جهت دیگر از مبارزات او با بدعت ها و شرکیات تأثیر پذیرفته است.(2)

اما مقدار تأثیرپذیری محمد بن عبدالوهاب را نمی توان به همین موارد مذکور منحصر کرد؛ چراکه از شواهد و قرائن به دست می آید که کتب ابن قیم نیز نزد محمد بن عبدالوهاب اهمیت فراوانی داشته، به گونه ای که گفته اند محمد بن عبدالوهاب در همان اوایل کودکی بعد از آموختن فقه حنبلی و تفسیر و حدیث نزد پدرش به مطالعه کتب ابن تیمیه و شاگرد او، ابن قیم، پرداخته، بدانها عنایت خاصی داشته است؛(3) و بعداً کتاب زاد المعاد فی هدی خیر العباد ابن قیم را تلخیص کرده است و ابن قیم در مقدمه این کتاب به تحقیق درباره معنای «لا اله الا الله» پرداخته است و محمد بن عبدالوهاب این روش ابن قیم را پسندیده و از آن تأثیر پذیرفته و در اکثر کتاب هایش، از جمله کتاب التوحید، از آن استفاده کرده است.(4)

روی قبور، طلب شفاعت، توسل، تبرک جستن به قبور انبیا، نذر و قسم برای آنها و غیره را اعمالی شرک آمیز و بدعت می داند که در حکم جنگ با خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است و مرتکبان آنها را بدعت گذار و مشرک و کافر پنداشته، در برخی موارد مانند زیارت قبور، طلب شفاعت از صاحبان قبور، طلب حاجت، تبرک جستن از آنها، پارچه کشیدن بر روی قبور، چراغ روشن کردن و مسجد ساختن بر روی قبور و غیره، با صراحت حکم به تکفیر و اباحه دماء و اموال و نوامیس فاعلان آنها داده است. چه بسا به دلیل همین اندیشه های تکفیری، ابن قیم جوزیه، نزد سلفی گرایان تکفیری، لقب «امام» گرفته است و کتاب های او نزد آنها از عزیزترین کتاب ها و منابع مورد اعتماد آنها شده است.

ص: 269

16.جوزی، جمال الدین أبو الفرج، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1412.

17.جوزیة، محمد بن أبی بکر بن أیوب بن سعد شمس الدین ابن قیم، اجتماع الجیوش الاسلامیة علی غزو المعطلة والجهمیة، چاپ اول، مطابع الفرزدق التجاریة، ریاض، 1408.

18.------------------------------------------------------------------، إغاثة اللهفان من مصاید الشیطان، تحقیق: محمد حامد الفقی، مکتبة المعارف، ریاض، [بی تا].

19.------------------------------------------------------------------، الجواب الکافی لمن سأل عن الدواء الشافی أو الداء والدواء، چاپ اول، دار المعرفة، مغرب، 1418.

20.------------------------------------------------------------------، الصواعق المرسلة فی الرد علی الجهمیة والمعطلة، تحقیق: علی بن محمد الدخیل الله، چاپ اول، دار العاصمة، ریاض، 1408.

21.-----------------------------------------------------------------، المنار المنیف فی الصحیح والضعیف، تحقیق: عبد الفتاح أبو غدة، چاپ اول، مکتبة المطبوعات الاسلامیة، حلب، 1390.

22.-----------------------------------------------------------------، جلاء الأفهام فی فضل الصلاة علی محمد خیر الأنام، تحقیق: شعیب الأرناؤوط و عبد القادر الأرناؤوط، چاپ دوم، دار العروبة، کویت، 1407.

23.-----------------------------------------------------------------، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، چاپ بیست و هفتم، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1415.

24.------------------------------------------------------------------، مدارج السالکین بین منازل إیاک نعبد وإیاک نستعین، تحقیق: محمد المعتصم بالله البغدادی، چاپ سوم، دار الکتاب العربی، بیروت، 1416.

25.حاکم نیسابوری، أبو عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411.

26.حسینی آلوسی، شهاب الدین محمود بن عبد الله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، تحقیق: علی عبد الباری عطیة، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1415.

27.حسینی زَّبیدی، محمّد بن محمّد بن عبدالرزّاق، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: جمعی از نویسندگان، دار الهدایة، [بی جا]، [بی تا].

28.حمیری معافری، عبد الملک بن هشام بن أیوب، السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق: طه عبد الرئوف سعد، دار الجیل، بیروت، 1411.

ص: 271

29.خطیب بغدادی، أبو بکر أحمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: بشار عواد معروف، چاپ اول، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1422.

30.ذَهَبی، شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایماز، سیر أعلام النبلاء، تحقیق گروهی زیر نظر: شعیب الأرناؤوط، مؤسسة الرسالة، بیروت، [بی تا].

31.ذهبی، شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایماز، المعجم المختص بالمحدثین، تحقیق: محمد حبیب اهیلة، چاپ اول، مکتبة الصدیق، طائف، 1408.

32.سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، چاپ اول، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام ، قم، 1381.

33.سبحانی، جعفر، الوهابیة بین المبانی الفکریة و النتائج العملیة، چاپ اول، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام ، قم، 1426.

34.سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1364.

35.سلمان، محمد بن عبد الله بن سلیمان، دعوة الشیخ محمد بن عبد الوهاب وأثرها فی العالم الاسلامی، چاپ اول، وزارة الشئون الاسلامیة والأوقاف والدعوة والارشاد، المملکة العربیة السعودیة، 1422.

36.سلیمان بن سحمان، الهدیة السنیة و التحفة الوهابیة النجدیة، تعلیق: سید رشید رضا، چاپ دوم، المنار، مصر، 1344.

37.سمهودی، أبو الحسن، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، چاپ اول، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1419.

38.سید، جمال بن محمد، ابن قیم الجوزیة وجهوده فی خدمة السنة النبویة وعلومها، چاپ اول، عمادة البحث العلمی بالجامعة الاسلامیة، مدینه، 1424.

39.سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن، الدر المنثور، دار الفکر، بیروت، [بی تا].

40.صفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک بن عبد الله، الوافی بالوفیات، تحقیق: أحمد الأرناؤوط و ترکی مصطفی، دار إحیاء التراث، بیروت، 1420.

41.طبرانی، أبو القاسم، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبد المجید السلفی، چاپ دوم، مکتبة ابن تیمیة، القاهرة، [بی تا].

42.عسقلانی، أحمد بن حجر، الدرر الکامنة فی أعیان المائة الثامنة، تحقیق: محمد عبد المعید ضان، چاپ دوم، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، هند (حیدرآباد)، 1392.

43.عسقلانی، أحمد بن حجر، تهذیب التهذیب، چاپ اول، مطبعة دائرة المعارف النظامیة، هند، 1326.

ص: 272

44.فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، چاپ هشتم، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت، 1426.

45.قرطبی، شمس الدین، الجامع لأحکام القرآن، تحقیق: هشام سمیر البخاری، دار عالم الکتب، الریاض، 1423.

46.قزوینی، ابن ماجة أبو عبد الله محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار إحیاء الکتب العربیة، [بی جا]، [بی تا].

47.قسطلانی قتیبی، عبد الملک، المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة، المکتبة التوفیقیة، القاهرة، [بی تا].

48.قشیری نیسابوری، مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح المسمی صحیح مسلم، دار الأفاق الجدیدة، بیروت، [بی تا].

49.نسائی، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب، سنن النسائی بشرح السیوطی وحاشیة السندی، تحقیق: مکتب تحقیق التراث، چاپ پنجم، دار المعرفة، بیروت، 1420.

50.نووی، یحیی بن شرف، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، چاپ دوم، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1392.

51.هیثمی، أبو الحسن نور الدین علی بن أبی بکر بن سلیمان، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، تحقیق: حسام الدین قدسی، مکتبة القدسی، قاهرة، 1414..

ص: 273

ص: 274

تکفیری اجتناب کرده و همان گونه که از نام آن پیداست، رویکرد اعتدالی را در مبانی سلفی خود اتخاذ کرده است. شاخه اعتدالی سلفیه دیوبندی در شبه قاره هند، سلفیه اعتدالی اخوانی و سلفیه اعتدالی زیدی در یمن از مهم ترین نمونه های سلفی گری اعتدالی به شمار می روند.(1)

پس از تبیین دو مفهوم فوق، در قسمت بعد مروری بر زندگی صنعانی خواهد شد.

ابن الامیر صنعانی نزد استادان برجستهٔ زیدیه، علوم صرف، نحو، معانی، بیان و اصول فقه را در صنعا فرا گرفت.(1)

او سپس در 1112 ه.ق. برای نخستین بار راهی سرزمین حجاز شد و در مدت اقامتش در مدینهٔ منوره در دیدار با عبدالرحمن بن ابی الغیث خطیب مسجدالنبی صلی الله علیه و آله و سلم و طاهر بن ابراهیم کردی، از علمای مدینه، با اصحاب حدیث اهل سنت آشنا شد و نزد آنها به تحصیل در علوم حدیث اشتغال یافت.(2) وی نزد ابن ابی الغیث به فراگیری صحیح بخاری و صحیح مسلم پرداخت و در نهایت از وی اجازهٔ نقل حدیث گرفت. سفر ابن الامیر به مکه و مدینه، یکی از مراکز اصلی اصحاب حدیث اهل سنت و سلفیه، تأثیرپذیری او از مبانی اعتقادی سلفیه و دوری از باورهای اعتقادی زیدیان معتزلی مشرب را به همراه داشت.(3)

ابن الامیر صنعانی سه مرتبهٔ دیگر نیز برای ادای فریضهٔ حج و فراگیری علوم حدیث به سرزمین حجاز سفر کرد. او در سفر دوم خویش در 1132 ه.ق.، با ابی الحسن محمد بن عبدالهادی سندی (ف. 1138 ه.ق.) دیدار کرد و در مدت اقامت طولانی خود در این سفر به مباحثه های علمی با وی پرداخت. صنعانی بعد از گذشت دو سال، در 1134 ه.ق. برای مرتبهٔ سوم به آنجا سفر کرد و نزد علمایی چون شیخ محمد بن احمد اسدی (ف. 1160 ه.ق.) درس خواند. ابن الامیر پس از فراگیری کتاب شرح عمدة الاحکام نوشتهٔ موسی بن دقیق العید (641-685 ه.ق.) نزد ابن احمد اسدی به تألیف کتاب العدة فی العمده پرداخت. وی همچنین در این سفر مسند احمد بن حنبل، صحیح مسلم و احیاء علوم الدین را نزد سالم بن عبدالله بصری (ف. 1134 ه.ق.) فرا گرفت. آخرین سفر ابن الامیر صنعانی به حجاز در 1139 ه.ق. صورت گرفت.(4)

تأثیرپذیری او از اصحاب حدیث و سلفیه تا حدی است که به وی لقب امیرالمؤمنین در حدیث را داده اند. تبیین اندیشه های اعتقادی صنعانی، علاوه بر نمایان ساختن تأثیرپذیری شدید او از سلفیه، نگاه اعتدالی یا تکفیری وی را روشن می کند. از این رو در بخش بعد، مهم ترین دیدگاه های سلفی وی ارائه خواهد شد.

ص: 279

ابن الامیر به دنبال اثبات لزوم اعتقاد به توحید عبادی در کنار توحید ربوبیت، نتیجه ای را گرفته که، به جز در اندیشه های اعتقادی بزرگان اصحاب حدیث اهل سنت و سلفیه، در دیدگاه های متکلمان مسلمان یافت نمی شود. او هر گونه اعتقاد به انسان مرده یا زنده به عنوان اینکه واسطه ای میان خداوند و انسان باشد و شفاعت او را بکند و اعتقاد به اینکه آن انسان ضرر و زیانی می رساند را همانند پرستش بت ها قلمداد کرده، آن را از مصادیق شرک دانسته است.(1)

ایمان داشت. او دلیل این اعتقاد را دیدگاه صحابه دانسته، در این باره می نویسد: «صحابه این صفات را شنیدند و به واسطهٔ این صفات خدا را مدح کردند، بدون اینکه آن را تأویل کنند و این گونه نگفتند که از اثبات صفت سمیع، گوش برای خدا لازم آمده و از صفت بصیر، چشم برای او لازم می آید».(1)

ابن الامیر در تبیین تمسک جستن صحابه به ظواهر کتاب و سنت، به گفته های هروی(2)

(ف. 481 ه.ق.) و نووی(3) (ف. 676 ه.ق.)، از علمای اصحاب حدیث، استناد کرده است. در این زمینه هروی و نووی تأکید کرده اند که سلف صالح بدون تأویل آیاتِ دالِ بر اسما و صفات خداوند، به ظاهر آنها ایمان داشته، از هر گونه اظهارنظر دربارهٔ معنای آن آیات اجتناب می کرده اند.(4)

هرچند دیدگاه صنعانی و بزرگان اصحاب حدیث و سلفیه در باب نفی تأویل به تشبیه و تجسیم منجر می شود، اما او همچون بزرگان سلفی پیش از خود مخالف تشبیه، تجسیم و تعطیل است. صنعانی در عین دفاع از دیدگاه سلفیه در اسما و صفات به نقد آرای متکلمان پرداخته، می نویسد: «برخی، صفات خدا را نفی و برخی دیگر آن را اثبات کرده اند و در میان گروه دوم برخی تمام صفات و گروه دیگر برخی صفات را اثبات کرده اند».(5)

صنعانی در ادامهٔ انتقاد خود به دیدگاه متکلمان، درباره صفات می نویسد:

دین بدون هیچ گونه تصرفی از انبیا گرفته شد و سلف صالح به مدلول لغوی آیات اکتفا کرده، اسما و صفات را بر خداوند اطلاق کردند، بدون اینکه محال بودن اسما و صفات به ذهن آنها خطور کند. اما متکلمان از روش آنها ابا کرده، در ماهیت اسما و صفات برای خداوند تفکر کردند و خود را در آنچه بر عهدهٔ آنها نبود به مشقت انداختند.(6)

ص: 283

صنعانی معتقد است اگر کسی به درخت، سنگ، قبر، فرشته، دیو، زنده یا مرده ای معتقد باشد، بدین معنا که آن سود و زیان می رساند یا او را به درگاه خداوند نزدیک می گرداند یا در پیش گاه خداوند میانجی قرار می گیرد و با وساطت او، خداوند متعال نیازش را برآورده می کند به امر حرامی معتقد شده و برای خداوند شریک قائل شده است؛ همان گونه که مشرکان بت پرست به بت ها اعتقاد داشتند.(1) صنعانی نذر کردن برای هر انسان مرده یا زنده به قصد طلب حاجت از او را هم ردیف با شرک بت پرستان دانسته است. او در این باره می نویسد:

عمل کسانی که با مال، جان و فرزندان خود برای هر مرده یا زنده ای نذر می کنند و از آنها حاجتی می خواهند که از کسی جز خدا نباید درخواست کرد - نظیر شفا یافتن بیمار، یافتن گم شده ای و برآوردن حاجات - در حکم همان شرکی است که بت پرستان بر آن بودند و هستند.

او می افزاید:

نذر مالی و غیرمالی برای مرده، ریختن خون و قربانی کردن حیوانات بر آرامگاه اولیا و توسل به آنها برای رفع حاجت، عین همان کارهایی است که بت پرستان دوران جاهلیت برای بت های خود انجام می دادند. با این تفاوت که آنها این کار را با عنوان بت و بت پرستی انجام می دادند، اما قبرپرستان با نام قبر یا مشهد [زیارتگاه] انجام می دهند.(2)

از نظر صنعانی، با تغییر نام قبر مردگان به زیارتگاه و آرامگاه و اعتقاد به اینکه یکی از اولیا در آن مدفون است، اعمال آنها از حیطهٔ بت پرستی و قبرپرستی خارج نمی شود؛ «زیرا آنها همان گونه که مشرکان با بت های خود رفتار می کردند با زیارتگاه مردگان رفتار می کنند و همانند حاجیان که خانهٔ خدا را طواف می کنند، آنها زیارتگاه ها را دور می زنند و تبرک کرده، با کلمات و اعمال شرک آمیزی با آنها سخن می گویند».(3)

صنعانی این دیدگاه خود را در ابیاتی با عنوان «النجدیه» سروده است، که ترجمهٔ آن عبارت است از:

ص: 285

بار دیگر معنا و مفهوم سواع، بغوث و ود را به این سرزمین برگرداندند، این دوستی چه بد دوستی ای است. در هنگام سختی ها، نام آنها را فریاد می زنند و صدا می کنند، همان گونه که بیچارهٔ درمانده ای نام خداوند بی نیاز و یکتا را فریاد می زند و صدا می کند. چه بسا از روی جهل و نادانی یا به عمد، قربانی هایی در گوشه و کنار قبر این مردگان با نامی غیر از نام خداوند قربانی می کنند؛ و چه بسا طواف کننده به دور قبرها در حالی که روی به طرف آنها آورده است، چهارگوشهٔ قبر آنها را لمس می کند و دست می کشد.(1) و(2)

صنعانی حتی بنای آرامگاه بر قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را عملی غیراسلامی دانسته، می نویسد: «این بنا، ساختهٔ صحابه، تابعین و علمای امت نیست، بلکه قلاوون صالحی، مشهور به ملک منصور، پادشاه مصر، در 678 ه.ق. آن را بنا نهاد».(3)

ابن الامیر کسانی را که به غیرخدا استغاثه و توسل کرده، برای اولیا نذر می کنند، قبرپرست توصیف کرده، دربارهٔ برخورد با آنها می نویسد:

در مرتبهٔ اول باید آنها را به یکتاپرستی فراخواند و اعتقادشان را برایشان روشن کرد و به آنها فهماند که زیارتگاه مرده به آنها سود و زیانی نمی رساند و آنها را از خداوند بی نیاز نمی کند. سپس کسی که دست از این کار کشید و توحید را آنچنان که شایسته است پذیرفت، جان و مالش محترم خواهد ماند ... در غیر این صورت چنانچه بر عمل خود پافشاری کند شایسته است آنچه خداوند بر رسولش در برخورد با مشرکان روا داشت در برخورد با قبرپرستان نیز انجام شود.(4)

پس از تبیین دیدگاه های اعتقادی صنعانی، در ادامه ادله تکفیری بودن یا اعتدالی بودن وی به تفکیک مطرح خواهد شد.

ص: 286

سلفیهٔ تکفیری در قرن 12 هجری در منطقهٔ نجد واقع در سرزمین حجاز - آوازهٔ اندیشه های تکفیری او، که با شعار مبارزه با بدعت، شرک و خرافه پرستی همراه بود، به یمن رسید. همین امر موجب شد ابن الامیر صنعانی، که دیدگاه او دربارهٔ بدعت، شباهت فراوانی با دیدگاه های افراطی محمد بن عبدالوهاب داشت، از او حمایت کند. صنعانی دربارهٔ محمد بن عبدالوهاب این گونه می نویسد:

زمانی که خبر ظهور عالمی در نجد که به او محمد بن عبدالوهاب گفته می شد، به من رسید و برخی از شاگردانش نزد ما آمدند و ما را از احوالات او و تلاش هایش برای اشاعهٔ تقوا و امر به معروف و نهی از منکر مطلع کردند، رغبت پیدا کردم تا با او به ابیات ذیل در 1163 ه.ق. مکاتبه کنم:

سلام بر نجد و کسی که در نجد ساکن است، اگرچه سلام من از دور فایده ای ندارد. بایست و از دانشمندی که (مشکلات) جامعه را برطرف کرده، بپرس. کسی که از راه راست گمراه شد، به دست او هدایت گشت. اوست محمد که به سنت احمد هدایت می کند، پس آفرین بر هدایت کننده و آفرین بر هدایت شده. همهٔ قبایل دیدگاه او را انکار کردند، بدون اینکه حقیقت از آنها ظاهر شود. خبرهایی از او (محمد بن عبدالوهاب) رسیده (مبنی بر اینکه) شریعت را همان طور که روشن است، به ما برمی گرداند. آنها خاطرهٔ بت های سواع و ود(1) را زنده کردند که ما را هیچ خوشایند نبود. در سختی ها و مشکلات به آنها توسل می جستند، چنان که انسان به خدای یگانه و بی نیاز پناه می برد. چه بسیار از این فریادهای عقیم که دانسته یا ندانسته به بردن نام غیرخدا بلند شدند؛ و چه بسیار مردمی که دور قبرها طواف و با دست های خود ارکان آنها را لمس کردند.(2)

اما در ادامه به دلایلی می پردازیم که حاکی از اعتدالی بودن صنعانی است و تکفیری بودن وی را رد می کند.

صورتی که خود آنها (ابن تیمیه و دیگر شخصیت های سلفی) تقلید را جایز نمی دانستند.(1)

متن فوق بارزترین دلیل بر مخالفت صنعانی با رویکرد تکفیری محمد بن عبدالوهاب و اقدامات وحشیانهٔ او علیه مسلمانان است. صنعانی با شعری که مطلع آن در ذیل آمده، از محمد بن عبدالوهاب و دیدگاه تکفیری وی برائت کرده است: «من از آنچه درباره نجد گفته بودم، برگشتم، برای اینکه خلاف آنچه پیش من بود، ثابت شد».(2) و(3)

صنعانی در این شعر تفکر تکفیری و افراطی محمد بن عبدالوهاب را به شدت نقد می کند.

بر اساس این تقسیم بندیِ صنعانی از کفر است که وی از سویی با رفتارهایی که شرک آمیز خوانده به شدت مخالفت کرده و مانند اعمال مشرکان و بت پرستان جاهلیت قلمداد کرده است و از سوی دیگر، مخالف تکفیر مرتکبین این گونه رفتارها بوده است.

آنچه می تواند دیدگاه خاص صنعانی در خصوص کفر و رویکرد اعتدالی وی را تقویت و تأیید کند، ایراد محمدعلی شوکانی (1173-1250 ه.ق.)، یکی از مهم ترین شخصیت های برجستهٔ زیدیهٔ سلفی، در قرن 13 ه.ق.، به اوست. شوکانی نگاه تند انتقادی را به این رویکرد صنعانی دارد. او معتقد است کفر عملی دانستن اعمال شرک آمیزی که قبوریون (قبرپرستان) انجام می دهند، صحیح نیست. وی در اثبات دلیل خود این گونه می نویسد:

کسی که مردگان را به هنگام بروز مشکلات صدا زده، دور قبر مردگان طواف کرده، خواسته هایی را از مردگان طلب می کند که جز خدا کسی قادر به انجام دادن آن نیست، به لحاظ اعتقادی کافر است؛ چراکه این رفتارها از اعتقاد انسان سرچشمه می گیرد؛ مانند اعتقاد جاهلیت به بت های خود. بنابراین، اگر هدف آنها از مرده ای که به آن اعتقاد دارند قصد تقرب به خداوند و وسیله ای برای نزدیک شدن به او باشد، همچنان که بت پرستان به آن معتقد بودند، در این صورت فرقی میان این دو گروه نیست و اگر هدف آنها قصد تقرب به خدا نباشد و به صورت مستقل مردگان را بخوانند و خواسته هایی که جز خداوند کسی نمی تواند اجابت کند از مردگان طلب کنند، در این صورت به جایی رسیده اند که مشرکان نیز به آن مقام دست نیافته اند؛ چراکه هدف مشرکان از خواندن بت های خود، استقلال بت ها در اجابت دعای مشرکان و بی نیازی آنها از خداوند نبود، بلکه آنها بر خالقیت، رازقیت خداوند و زنده کردن و مردن به دست او ایمان داشتند.(1)

شوکانی در جای دیگر در انتقاد به صنعانی می نویسد:

شکی نیست که کفر به دو نوعِ کفر اعتقادی و کفر عملی تقسیم می شود، اما ادعای اینکه رفتارهایی که معتقدان به اموات انجام می دهند را کفر عملی بدانیم در نهایتِ فساد است و جای بسی تعجب است که ابن الامیر صنعانی کفر معتقدان به اولیا را کفر عملی دانسته است. چگونه ممکن است بر «کسی که به

ص: 291

اولیا اعتقاد دارد» و ما می گوییم او اعتقاد دارد، حکم کنیم که این رفتار او کفر اعتقادی نیست بلکه کفر عملی است؟ این تناقض نیست؟ ... اگر بگوییم این شخص عملی را انجام می دهد که به آن اعتقاد ندارد پس باید گفت او عمل بیهوده ای را انجام داده، در حالی که غیر از دیوانه کسی چنین عملی را انجام نمی دهد ... ابن الامیر خود اعتراف کرده که «اعتقاد آنها جاهلانه است نظیر اعتقاد جاهلیت به بت ها». پس چگونه ممکن است حکم کنیم که اعتقاد آنها مانند اعتقاد جاهلیت است و ثابت کنیم اعتقاد است، سپس حکم کنیم کفر آنها اعتقادی نیست، بلکه عملی است؟(1)

فارغ از پرداختن به نقد شوکانی بر صنعانی در خصوص کفر، این نکته مسلم است که صنعانی معتقد به کفر عملی توسل، استغاثه، زیارت قبور و ... بوده، از این رو از تکفیر به شدت پرهیز، و بر رویکرد اعتدالی در سلفیه تأکید کرده است. اما شوکانی این گونه رفتارها را از مصادیق کفر اعتقادی دانسته، بر تکفیر مرتکبان آن اصرار ورزیده است.

از این رو می توان گفت صنعانی از علمای زیدی یمن است که متأثر از دیدگاه های بزرگان سلفی، در اعتقادات نگاهی کاملاً سلفی دارد. اما این دیدگاه او تا آنجا پیش نرفته که وی به عنوان عالمی تکفیری معرفی شود، بلکه وی به دلیل مواضع ضدتکفیری، در زمره سلفیان اعتدالی به شمار آمده است؛ اگرچه جریان های تکفیری معاصر می کوشند با انتشار دیدگاه های سلفی او و استناد به برخی نظریاتش در باب توحید و شرک و ... او را از جمله علمای تندروی تکفیری معرفی کنند.

ص: 292

14.حبشی، عبدالله محمد، مصادر الفکر الاسلامی فی الیمن، مرکز الدراسات الیمنیة، صنعا، [بی تا].

15.زباره حسنی صنعانی، محمد بن محمد یحیی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الألف، دار الآداب، بیروت، 1405.

16.---------------------------------------------- ، الملحق التابع للبدر الطالع، دار المعرفة، بیروت، [بی تا].

17.---------------------------------------------- ، نیل الوطر من تراجم رجال الیمن فی القرن الثالث عشر، مرکز الدراسات و البحوث الیمنی، صنعا، [بی تا].

18.شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، دار المعرفة، چاپ افست، بیروت، [بی تا].

19.------------------------- ، الرسائل السلفیه فی احیاء سنة خیر البریة، رسالة الدر النضید فی اخلاص کلمة التوحید، مکتبة ابن تیمیة، قاهره، 1411.

20.علی زاده موسوی، سید مهدی، سلفی گری و وهابیت، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، معاونت فرهنگی و تبلیغی، قم، 1389.

21.عمادی، سید محمدمهدی، تأثیرپذیری زیدیه از سلفیه (از ابن الوزیر تا قرن سیزدهم)، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مصطفی سلطانی، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1392.

22.فرمانیان، مهدی، «گرایش های فکری سلفیه در جهان امروز»، مشکوه، ش108، مشهد، پاییز 1388.